Вы находитесь на странице: 1из 304

Институт языка, литературы и искусства им. Г.

Цадасы
Дагестанского федерального исследовательского центра РАН

Э. И. Исмаилова

РУССКО-РУТУЛЬСКИЙ
ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ
СЛОВАРЬ

Махачкала 2020
УДК 811.351.1228(038)
ББК 81.2 Рут.-67
И-87

Выражаю искреннюю благодарность за спонсорскую


поддержку Исмаилову Магомеду Абакаровичу

Ответственный редактор
Ф. М. Ибрагимова

Рецензенты:
доктор филологических наук С. Х. Шихалиева,
доктор филологических наук М. О. Ибрагимова

Исмаилова Э. И.
И-87 Русско-рутульский терминологический словарь. – Махачкала:
АЛЕФ; Институт ЯЛИ ДФИЦ РАН, 2020. – 304 с.

ISBN 978-5-00128-350-8

Русско-рутульский терминологический словарь содержит


более 9000 терминов. В словарь включены естественно-научные,
общественно-политические, социально-экономические, лингви-
стические, литературоведческие, искусствоведческие и педагоги-
ческие термины. В приложениях даются термины родства и
названия дней недели.
Предназначается для языковедов, переводчиков, журнали-
стов, преподавателей, студентов, учителей, учащихся, а также
для читателей, интересующихся рутульским языком.

ISBN 978-5-00128-350-8
© Исмаилова Э. И., 2020
© Институт ЯЛИ ДФИЦ РАН, 2020
© Издательство «АЛЕФ», 2020

2
Светлой памяти моего дяди
Таирова Мусы Меджидовича
посвящается

3
СОДЕРЖАНИЕ

ПРЕДИСЛОВИЕ ........................................................................................5
О ПОСТРОЕНИИ СЛОВАРЯ ..................................................................9
ЕСТЕСТВЕННО-НАУЧНЫЕ ТЕРМИНЫ .............................................11
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ ...............................83
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ............................... 141
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ ..................................................... 189
ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИЕ И ИСКУССТВОВЕДЧЕСКИЕ
ТЕРМИНЫ ............................................................................................. 224
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ ........................................................ 266
ПРИЛОЖЕНИЯ ..................................................................................... 299
Приложение № 1. Термины родства в рутульском языке ..................299
Приложение № 2. Названия дней недели в рутульском языке ..........303

4
ПРЕДИСЛОВИЕ

Рутульский язык относится к лезгинской группе дагестанских


языков, входящих в иберийско-кавказскую семью языков. Он являет-
ся новописьменным языком Дагестана и до настоящего времени оста-
ется одним из слабоизученных дагестанских языков.
По данным Всероссийской переписи населения 2010 года, чис-
ленность рутульцев составила 30360 человек1. Проживают рутульцы в
верховьях реки Самур в западной части Дагестана, соседствуя на во-
стоке с лезгинами, на севере – с агулами, на северо-западе – с аварца-
ми и лакцами, на западе – с цахурами, на юге – с азербайджанцами и
крызами. В Рутульском районе Дагестана расположено 22 рутульских
селения, одно – Хнов – в Ахтынском районе Дагестана, три – Шин,
Шорсу, Хырса – в Шекинском районе Азербайджана. Рутульцы со-
ставляют большинство жителей селений Ак-Булаг, Даш-юз, Киш-
дуду и г. Шеки Азербайджана. Хновцы в настоящее время записаны
по национальности как лезгины, рутульцы, проживающие на террито-
рии Азербайджана, – как азербайджанцы.
Рутульский язык и его морфологический строй служили предме-
том нескольких специальных исследований. Первые сведения о ру-
тульском языке содержатся в известной работе Р. Эркерта «Языки
кавказского корня»2. Исследование А. М. Дирра «Рутульский язык»3
дает общее представление о фонетическом и грамматическом строе
языка.
Некоторые сведения о рутульском языке содержатся и в трудах
Н. С. Трубецкого, Ш. Г. Гаприндашвили, Е. А. Бокарева.
Дальнейшее системное изучение фонетики и морфологии цахур-
ского и мухадского (рутульского) языков проводится в работах
Е. Ф. Джейранишвили – в его статьях, докторской диссертации и мо-
нографиях, где автор дает сравнительный анализ затронутых вопро-
сов цахурского и рутульского языков4.

1 Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи


населения 2010 года [Электронный ресурс] // gks.ru > free_doc/new_site/perepis2010…
Дата обращения 14.06.2020 г.
2 Erkert R. Die Sprachen des Kaukasischen Stammes. Wien, 1895.
3 Дирр А. М. Рутульский язык. Тифлис, 1911.
4 Джейраншвили Е. Ф. Основные вопросы фонетики и морфологии цахурского и му-

хадского (рутульского) языков: автореф. дис. ... докт. филол. наук. Тбилиси, 1966; Его
же. Цахский и мухадский языки. Фонетика. Тбилиси, 1984; Его же. Цахский и мухад-
ский языки. Морфология. Тбилиси, 1984.

5
Фонетике рутульского языка посвящена кандидатская диссерта-
ция Н. Г. Исаева1. В ней дана статистическая характеристика гласных,
выявлены их позиционные ограничения.
Тщательное изучение рутульского языка проведено в трудах
Г. Х. Ибрагимова. Обобщающей является его монография «Рутуль-
ский язык»2. Работы Г. Х. Ибрагимова положили начало новому этапу
в изучении рутульского языка, его диалектов и говоров.
Некоторые проблемы фонетики и морфологии рутульского языка
освещаются в кандидатской диссертации К. Э. Джамалова3. В канди-
датской диссертации А. С. Алисултанова4 рассмотрены проблемы ба-
зисной лексики русского, английского и рутульского языков. Всесто-
ронний анализ лексики рутульского языка как с точки зрения проис-
хождения, так и с точки зрения способов образования слов, дан в
кандидатской диссертации Ф. И. Гусейновой5. Глагол рутульского
языка исследован в кандидатской диссертации А. А. Рашидова, вы-
полненной на материале ихрекского диалекта6.
Проблема палатализации в рутульском языке рассмотрена в ста-
тье М. Е. Алексеева7. А. Е. Кибрик, основываясь на материале линг-
вистической экспедиции в с. Лучек в 1979 году, поднимает вопросы
кодирования актантов8. Краткая характеристика морфологии рутуль-
ского языка представлена также в его (совместно с С. В. Кодзасовым)
обобщающих работах по сопоставительному изучению дагестанских
языков9. Вопросы морфологии рутульского языка исследованы в мо-
нографии С. М. Махмудовой10.

1 Исаев Н. Г. Фонетика рутульского языка: автореф. дис. … канд. филол. наук. М.,
1974.
2 Ибрагимов Г. X. Рутульский язык. М.: Наука, 1978.
3 Джамалов К. Э. Основные особенности развития русской речи учащихся-

рутульцев в условиях рутульско-русского двуязычия: автореф. дис. … канд. пед. наук.


М., 1975.
4
Алисултанов А. С. Проблемы базисной лексики английского и рутульского языков
(на материале глаголов): автореф. дис. … канд. филол. наук. М., 1986.
5 Гусейнова Ф. И. Лексика рутульского языка: автореф. дис. … канд. филол. наук.

Тбилиси, 1988.
6 Рашидов А. А. Глагол рутульского языка (по данным речи с. Ихрек): автореф. дис.

… канд. филол. наук. Махачкала, 1993.


7 Алексеев М. Е. Палатализация согласных в рутульском языке // Фонетическая си-

стема дагестанских языков. Махачкала, 1981.


8 Кибрик А. Е. Подлежащее и проблема универсальной модели языка // Известия АН

СССР. Сер. Литература и языкознание. 1979. Т. 38. № 4. С. 309–317.


9 Кибрик А. Е., Кодзасов С. В. Сопоставительное изучение дагестанских языков. Гла-

гол. М.: Изд. МГУ, 1988.


10
Махмудова С. М. Морфология рутульского языка. М.: Сов. писатель, 2001.

6
Сведения о рутульском языке содержатся также в ряде трудов,
посвященных исследованию различных проблем дагестанских язы-
ков.
В последнее время проблемы рутульского языка поднимались в
работах М. О. Таировой1, З. Г. Курбановой2, Я. М. Саидовой3 и мно-
гих других.
Значительным вкладом в рутульскую лексикографию являются
словари. Рутульско-русский словарь (на основе ихрекского диалекта)
впервые был составлен в 2006 году К. Э. Джамаловым в соавторстве с
С. А. Семедовым4. Словарь включает в себя более 18 тысяч слов вме-
сте с производными в гнездах. В 2019 году А. С. Алисултановым и
Т. А. Сулеймановой был издан Рутульско-русский словарь объемом
30000 слов5. Новый словарь является первым переводным лексико-
графическим источником, составленным на базе мухадского диалек-
та, на основе которого формируется литературный рутульский язык.
Наши предшествующие работы тоже связаны с лексикографиче-
ской работой: составлением «Русско-рутульского словаря», включа-
ющего 14000 слов (в том числе фразеологические единицы)6, изуче-
нием рутульской топонимии7 и т.д.
Предлагаемый вниманию читателей терминологический словарь
является первым опытом составления русско-рутульского терминоло-
гического словаря. В терминологический словарь включены лишь са-
мые употребительные термины литературного русского и обиходного
рутульского языков.
Автор выражает благодарность всем, кто оказал содействие в
подготовке и издании настоящего словаря: директору Института язы-
ка, литературы и искусства им. Г. Цадасы Абусупьяну Татархановичу
Акамову, ответственному редактору Фатиме Магомедовне Ибрагимо-
вой, рецензентам Сабрине Ханалиевне Шихалиевой и Маризе Огла-

1 Таирова М. О. Морфология склонения в рутульском языке. Махачкала, 2002.


2
Курбанова З. Г. Арабские заимствования в рутульском языке: автореф. дис. …
канд. филол. наук. Махачкала, 1999.
3 Саидова Я. М. Служебные слова в рутульском языке: автореф. дис. … канд. филол.

наук. Махачкала, 2003.


4 Джамалов К. Э., Семедов С. М. Рутульско-русский словарь (ихрекский диалект).

М.: Экон-информ, 2006.


5 Алисултанов А. С., Сулейманова Т. А. Рутульско-русский словарь. Махачкала:

АЛЕФ, 2019.
6Исмаилова Э. И. Русско-рутульский словарь. Махачкала: Изд-во ИП «Султанбегова

Х. С.», 2011.
7 Исмаилова Э. И. Рутульская топонимия: структура и семантический анализ. Ма-

хачкала: Изд-во ИП «Бисултанова П. Ш.», 2015.

7
новне Ибрагимовой, сотрудникам отдела лексикологии и лексикогра-
фии, литературному редактору Фатыме Хамзаевне Мухамедовой, ин-
форматорам Шафи Меджидовичу Ибрагимову, Магомеду Абакарови-
чу Исмаилову, Бийзат Султанаевне Рамазановой, а также компью-
терщице Сабине Казиахмедовне Черкесовой за набор материала.
Просьба все замечания, пожелания и предложения по терминоло-
гическому словарю направлять по адресу: 367025, Республика Даге-
стан, г. Махачкала, ул. М. Гаджиева, 45. Институт языка, литературы
и искусства им. Г. Цадасы ДФИЦ РАН.
Мы надеемся, что данный терминологический словарь станет по-
мощником изучающим как русский, так и рутульский языки. Настоя-
щий терминологический словарь, безусловно, не лишен недостатков,
автор с признательностью примет критические замечания и пожела-
ния, направленные на улучшение словаря. Он может быть использо-
ван учителями, учащимися, преподавателями, студентами, перевод-
чиками, представителями средств массовой информации, а также те-
ми, кто интересуется рутульским языком.

8
О ПОСТРОЕНИИ СЛОВАРЯ

Настоящий русско-рутульский двуязычный терминологический


словарь является переводным. Однако ко многим малоупотребитель-
ным и трудным для понимания рядового читателя терминам в скоб-
ках даются краткие толкования, объяснения, пояснения, которые, по
словам известных терминологов Л. В. Щербы, Т. Р. Брянцевой и мно-
гих других, «необходимы в терминологических словарях», т. к. га-
рантировать исчерпывающую семантическую полноту термина не
всегда возможно. В связи с этим данный словарь можно считать пе-
реводно-толковым.
Специфика подобных словарей не претендует на строгую после-
довательность в расположении терминологии по различным разделам.
Термины в словаре располагаются в двух колонках: в левой даны рус-
ские термины, в правой – рутульские эквиваленты. Русские термины
даются в алфавитном порядке, название каждого из них пишется по-
лужирным прописным шрифтом, рутульские же эквиваленты русских
терминов – светлым шрифтом со строчной буквы. Например: ОБРА-
ЗЕ́Ц кIалыб. СТИХОТВОРЕ́НИЕ шиъир.
В левой части словаря ударение поставлено на всех словах.
Например: ЛАУРЕА́Т ГОСУДА́РСТВЕННОЙ ПРЕ́МИИ –
ГьуIкиметед премиедис лейихды кас.
Если встречаются слова с двумя возможными ударениями, то
ставятся оба. Например: ИНДУ́СТРИ́Я.
В редких случаях, в целях смыслоразличения, ударение ставится
и в правой части, т. е. на рутульских словах. Например: ДИПЛО-
МАТИ́ЧЕСКИЕ РА́НГИ – дипломатиедид ра́нгбыр (дереджагъбыр).
Сложные термины, которые пишутся через дефис, представлены
по принципу включения их в орфографический словарь, т. е. по пер-
вому начальному слову. Например: ДЕ-ФА́КТО (гьакъикъатна
йиъидка, гьакъикъатды кар).
Порядок слов в составных переведенных терминах устанавлива-
ется по нормам рутульского языка – определение перед определяе-
мым словом. Например: НАЦИОНА́ЛЬНАЯ ПОЛИ́ТИКА миллит-
дид политика
Иногда в составных терминах определяемое переводится на ру-
тульский язык при неизменном определении, например: ОБ-
ЩЕ́СТВЕННАЯ РАБО́ТА общественный гвалах, и наоборот, опре-
деление переводится на рутульский язык при неизменном определяе-
мом. Например: ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ АРХИ́В гьуIкиметед архив,

9
или же определение и определяемое могут быть неизменными,
например: КРИТИ́ЧЕСКИЙ РЕАЛИ́ЗМ критический реализм
В случаях, когда русскому термину соответствуют два и более
синонимичных рутульских термина, мы даем их через запятую; при
этом выбор термина зависит от типа речи и контекста. Например:
СКЛО́ННОСТЬ гьаIваслывал, йикI йишин, СМЕ́ЛОСТЬ дириба-
швал, векIегьвал, къуччахвал.
Если термин при одной и той же форме имеет два и более значе-
ния, в данный раздел словаря включается лишь его тематическое со-
ответствие, т. к. термин моносемантичен в пределах определенной
терминологии. Например: КОЛО́ННА (педагог. термин) джарга, де-
сте; КОЛО́ННА (искусств. термин) выт, мыхьыл.
Если же термины дессимичны в пределах одной тематической
группы, то они приводятся друг под другом с цифровыми показателя-
ми, обозначенными арабскими цифрами вверху справа, как омонимы.
Например: в разделе «Естественно-научная терминология»:
ЯЧМЕ́НЬ1 (бот.) хьытI
ЯЧМЕ́НЬ2 (мед.) хьытIад сук
ПО́ЧКА1 (бот.) тIур
ПО́ЧКА2 (анат.) маъалый и т. д.
Если термин имеет несколько значений, которые входят в одну те-
матическую группу, то они приводятся после арабской цифры с точкой
в круглых скобках и отделяются друг от друга точкой с запятой.
Например: КОЛО́НИЯ колония (1. дустах гьыъын; 2. са гьуIки-
метере джус муIтIуIгь ваъад мадды гьуIкимет).
Принятые в неизменном виде лексические (лексико-
семантические) дублеты приводим в алфавитном порядке с пометкой
см. Например: ГЕНИТИ́В см. роди́тельный паде́ж и т.д.
После толкования термина или просто подачи его рутульского
эквивалента в необходимых случаях даются примеры. Так: АБ-
РУПТИ́В абруптив, кI, тI, пI.
АБСО́РБЦИЯ абсорбция, ачыхды сес арыдаа игъибхьун
Факультативный элемент или вариант термина (русского или ру-
тульского) дается в скобках. Например: АБОРИГЕ́Н (коренной жи-
тель) джигидид (бинедаа хъуъ са джигиди ешемиш руъуд инсан).
Русские термины, имеющие только форму множественного чис-
ла, усваиваются в той же форме с присоединением рутульских окон-
чаний множественного числа – быр, мар, ер.
МЕМУА́РЫ мемуарбыр (гьаIтхыIд вахтбыр йикIиы хъидкьын)
КАНИ́КУЛЫ каникулбыр (каникулбыр, ил ырхаIд вахт).

10
ЕСТЕСТВЕННО-НАУЧНЫЕ ТЕРМИНЫ

А
АБОРИГЕ́Н джигидид (бинедаа хъуъ са джигиди ешемиш руъуд
инсан)
АБО́РТ аборт (хыных кейин)
АБРИКО́С (дерево и плод) машмаш, кьайис-машмаш ( машма-
шед, кьайис-машмашед хук на емишбыр)
АБСТРА́КЦИЯ абстрактвал, тайинсызвал
АБСТРА́КТНЫЙ абстрактламишвал, тайинсызды
АБСЦЕ́СС абсцесс (эринбыр ад тIур, гирхыр ад джига)
АВИТАМИНО́З авитаминоз, ядал (джандик витаминбыр кам
йишийне руъуд ядал, эзер)
АВСТРАЛИ́ЙСКАЯ РА́СА – Австралиядид раса
АВСТРА́ЛИЯ Австралия (континент)
АВТОНО́МИЯ автономия (джухьды ихтиярбыр джуда хана
гьакь гьабтIуд (пачалыгъ, гьуIкимет)
АВТОНО́МНАЯ О́БЛАСТЬ автономиядид область (джухьды
ихтиярбыр джуда хана гьакь гьабтIуд область)
АВТОНО́МНАЯ РЕСПУ́БЛИКА автономиядид республика
(джухьды ихтиярбыр джуда хана гьакь гьабтIуд республика)
АВТОНО́МНЫЙ О́КРУГ автономиядид округ (джухьды
ихтиярбыр джуда хана гьакь гьабтIуд округ)
АВТОРИТАРИ́ЗМ авторитаризм (власть, сиене ихтиярбыр сы-
нийды хыле хад, сынийды хыле йишин, сыние хыле хакьын)
АВТОРИТА́РНЫЙ авторитарный, ихтиярбыр сынийде хад (си-
ене ихтиярбыр сынийды хыле хад)
АВТОХТО́ННЫЙ автохтонный (бинедаа хъуъ са джигиди еше-
миш йишин)
АВТОХТО́НЫ см. абориге́ны
АГРОНО́М агроном, агранум
АГРОНО́МИЯ агрономашды гьыIлим, агранумашды гьыIлим
АГРОТЕ́ХНИК агротехник (агротехникадид специалист)
АДА́МОВО Я́БЛОКО (кады́к) бугъазад тIур
АДЕНО́МА аденома (эккед хата кидишды тIур)
АДМИНИСТРАТИ́ВНАЯ КА́РТА административный карта
АЗИА́ТЫ азиатар, Азияди ешемиш вуруъуд халкь
А́ЗИЯ Азия (континент)

11
АЗО́Т азот (химический элемент)
АЗО́ТИСТЫЕ СОЕДИНЕ́НИЯ азот кид соединениебыр
АЗО́ТНЫЕ УДОБРЕ́НИЯ азот кид удобрениебыр
А́ИСТ гьаIджилэглэг
АЙВА́ (дерево и плод) гьаIйва, гьаIйвабыр (гьаIйвыдид хук на
емишбыр)
А́ЙСБЕРГ айсберг дайрагьа (дангыза либхьуд кьухьды мыкбыр)
АКА́ЦИЯ акация, (акациядид бычI) акациедид хук
АКВАМАРИ́Н багьад къаш (шилды на хьылынды рангад багьад
къаш)
АКВАНА́ВТИКА дайрагьмыд кьанбыр ахтармиш ваъад гьыIлим
АКВА́РИУМ аквариум (балугъмар кид кьухьды бак), хала ба-
лугъмар харкьад гьаIйнидид къаб
АКВА́РИУМНЫЕ РЫ́БЫ аквариума халкьад балугъмар
АКВАТО́РИЯ акватория (хьидире хакьыр ад майдан)
АКВЕДУ́К рыкъыI гъад хьед руъуд гъаI
АККЛИМАТИЗА́ЦИЯ акклиматизация (гьавыдыхьван хьаIр
йишин)
А́ЛГЕБРА алгебра (математикадид отдел)
АЛЕБА́СТР алебастр (джагварды рангад гипс), мелкозернистый
джулды сукуд гипс
АЛКОГОЛИ́ЗМ алкоголизм, гьаIммише пиянды (балана гьере-
кьи рагъад гьуIзир)
АЛЛЕРГИ́Я аллергия, мыр игъидхьун
АЛМА́З алмаз (багьад къаш)
АЛО́Э алоэ (дарман бадана ишлемиш гьаъад халды укь)
АЛТЕ́Й алтей (дарман балана ишлемиш гьаъад укьуд са джура)
АЛЫЧА́ (дерево и плод) алыча, чIирихед (хук на емишбыр)
АЛЬПИ́ЙСКАЯ РАСТИ́ТЕЛЬНОСТЬ сывад укьбыр (яйлах-
мыд)
АЛЬПИ́ЙСКИЕ ПА́СТБИЩА сывбыр (яйлахмыд)
АЛЬПИ́ЙСКИЕ ЛУГА́ сывад ухаIлбыр (яйлахмыд)
АЛЬПИ́ЙСКИЕ ЦВЕТЫ́ сывад бачIбыр (яйлахмыд)
АЛЬПИ́ЙСКИЙ ПО́ЯС сывад хьаIл (яйлахмыд)
АЛЮМИ́НИЙ алюминий (хим.элемент, металл)
АМЕ́РИКА Америка (1.континент 2. США)
АМЕТИ́СТ аметист (хаIлды ранг гъад багьад къаш)
АМЁБЫ амёбабыр (лап кIаъды улис гьаджагвад шаракIбыр)
АММИА́К аммиак (газ)
АНАНА́С (дерево и плод) ананас (хук на емишбыр)

12
АНГИ́НА ангина (бугъазбыр тIаIхыIн)
АНЕМИ́Я анемия (джандид са суруу ва я ки хылабырма, гъила-
бырма дзыз увгъун)
АНЕСТЕЗИ́Я анестезия (операция гьаъад гедене джандис хабар
джившин бадана вылцIад наркоз)
АНИ́С анис (1. бытIрад ил кид укь; 2. эчирмыд са джура)
АНОМА́ЛИЯ аномалия (чIирид, чIукуд, дуьз дишды гьаIл)
АНТАРКТИ́ДА Антарктида (материк)
АНТИБИО́ТИКИ антибиотикбыр (едере йишийне вылцIад дар-
манбыр, давабыр)
АНТИЛО́ПЫ антилопыймар (маралмыд, джийранмыд са
джинс)
АПАТИ́Т апатит (минерал)
АПА́ТИЯ къайгъусзвалды, саймазвалды
АПЕЛЬСИ́Н (дерево и плод) апельсин (хук на емишбыр)
АППЕ́НДИКС аппендикс, быркыIд руд
АППЕНДИЦИ́Т аппендицит (быркьыIд рудади эрин лузун)
АРА́ХИС (дерево и плод) арахис (хук на емишбыр)
А́РКТИКА Арктика
АРКТИ́ЧЕСКИЙ ПОЯС Арктикадид хьаIл
АРТЕ́РИЯ артерия, дамар (эбиред дамар)
АРТРИ́Т артрит, джалгъахмыд ядал (тIахыIн)
АРХЕО́ЛОГ археолог (археологиядид пешекар, археологиядыы
мачхулатды гьаIлим)
АРХЕОЛОГИ́ЧЕСКАЯ ЭКСПЕДИ́ЦИЯ археологиядид экспе-
диция (археологиядид ахтармишбыр кьуле гыргад десте)
АРХЕОЛОГИ́ЧЕСКИЕ РАСКО́ПКИ (археологаше чIирикла
лаъ гаъад карбыр, алхъваIд джигабыр)
АРХИПЕЛА́Г (геогр.) архипелаг (са сындид бегеде хад остров-
быр)
АРЫ́К вах, арх (Средний Азияди ад канал)
А́СТМА мыхрыд эзер, астма, нафас хакьын
А́СТРА астра (багъди лилкьад бытIрад бычI)
АСТРАГА́Л (бот.) мадж
АСТРО́ЛОГ хаIдийбыр ахтармиш гьаъад гьаIлим
АСТРОЛО́ГИЯ астрология (хаIдийбыр шуна ади, геледжагъ
шуна йикьасди рухьуд гьыIлим)
АСТРОНА́ВТ астронавт (хаIле ледирчед космонавташды
гьыIлим)
АСТРОНА́ВТИКА астронавтика (космонавташды гьыIлим)

13
АСТРОНО́М астроном (хаIдийбыр ахтармиш гьаъад гьаIлим,
астрономиябыр вылцIад маIгьаIлим)
АСТРОНО́МИЯ астрономия (хаIдийбыр ахтармиш гьаъад
гьыIлим)
АСТРОФИ́ЗИК астрофизикадид пешекар
АСТРОФИ́ЗИКА астрофизика (хаIле ад хаIдиймыд физический
гьаIл ахтармиш ваъад гьыIлим)
АСТРОХИ́МИК астрохимик (астрохимиядид пешекар)
АСТРОХИ́МИЯ астрохимия (хаIле ад ха1диймыд химиядид со-
став ахтармиш ваъад гьыIлим)
АСФА́ЛЬТ асфальт (рыкъаI ывъад лыIхды къир)
А́ТЛАС атлас (географиядид карта, таблицабыр)
АТМОСФЕ́РА атмосфера 1. (воздушная оболочка) гьавыдид
джырыгъ, накьудид шарад (земной шарад а-у ад газад джырыгъ)
2. (воздух) гьава
АТМОСФЕ́РА ЗЕМЛИ́ джилид атмосфера
АТМОСФЕ́РНОЕ ДАВЛЕ́НИЕ атмосферадид гьавыдид давле-
ние, сивтIин агъырвалды
АТМОСФЕ́РНЫЕ ОСА́ДКИ хаIле гьугъад гьугъалбыр
А́ТОМ атом (ядродид не электронад арыди ад химиядид
хыIлбыр)
А́ТОМНАЯ БО́МБА атомад бомба
А́ТОМНАЯ ЭНЕ́РГИЯ атомад энергия, атомад гудж
А́ТОМНОЕ ЯДРО́ атомад ядро
А́ТОМЩИК атомщик, атомчи (атомад параходмы гвалах ваъад
эдеми, атомад гьыIлимдид ишчи)
А́ФРИКА Африка (континент)
АЦЕТО́Н ацетон (мыкьлад ил кид лакак каъад кар)
АЭРОДРО́М аэродром (самолетбыр, вертолетбыр субкьуд,
лийчед ер)
АЭРОПО́РТ аэропорт (гьавыдид порт, эйрипорт, инсанар
дыгыргад самолетмыд корт)
АЭРОСТА́Т аэростат (гьавыди вугъургъад шар, гьавыди ливир-
чед шар)
АЭРОТЕРАПИ́Я гьавыдид сагъвалды

14
Б
БА́БОЧКА (зоол.) дебдебил, перване
БАГУ́ЛЬНИК (бот.) багульник
БАКЛАЖА́Н баклажан, бадирджан
БАКТЕРИОЛОГИ́ЧЕСКОЕ ОРУ́ЖИЕ бактериологиядид ярах
(инсанар ва мадды ил ад карбыр тарг гьыъын бадана игъиед бакте-
риябыр, ишлемиш гьаъад ярах)
БАКТЕ́РИЯ бактерия (микроскопа гадкъыйне гьувгад кIаъды
микроб, мулюх)
БА́ЛКА (овраг) кьул
БАЛЬЗА́М бальзам
БАМБУ́К бамбук
БАНА́Н банан (сигIыд джигиди вуруъуд емиш); бана́ны банан-
быр
БА́НКА банкIа, гъуругъуй (йилагад банкIа)
БАРА́Н чIабал
БАРА́НИНА чIабалад як, чIаблад як
БАРС барс
БАРСУ́К мишухар
БАРХА́Н бархан (сецIелды чулбыр, къумад кьвакь,)
БАССЕ́ЙН бассейн (1. хьед ари хакьыд джига 2. нацIурбыр кил-
хад ер 3. духул, дагьар ва я са шывга мефаIгьаIт лебшуд ер, джига)
БАХЧА́ бахча, хъарпызбыр, къабахбыр езед быстан
БАХЧЕВО́ДСТВО багъ, быстан, быстанчивалды
БАХЧЕВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ быстанад мейвабыр (къарпыз,
къавын, къабах ва мад.)
БЕ́ГАЮЩИЕ ПТИ́ЦЫ яхад шурукмар
БЕГЕМО́Т бегемот
БЕГУ́ЩАЯ ВОЛНА́ яхад лепе
БЕДРЕННА́Я КОСТЬ гырцIыд кьырыб
БЕДРО́ гырыцI
БЕЗВО́ДЬЕ хьед адишвал
БЕЗЗУ́БКИ сылабыр адишвал
БЕЗЗУ́БЫЕ КИТЫ́ сылабыр адишды китер
БЕЛА́Я РА́СА джагварды раса
БЕ́ЛАЯ СОВА́ джагварды тIыб
БЕ́ЛКА белка, мешебишикI, дамыд гаIт
БЕЛКИ́ белокбыр

15
БЕЛКО́ВАЯ ОБОЛО́ЧКА джагварды перде
БЕЛО́К¹ (глаза) улид белок
БЕЛО́К2 ( яйца) гъылгъа ад джагварды кар
БЕЛУ́ГА белуга (къизилед балгъуд джинсдик кивикад лап эккед
балугъ)
БЕ́ЛЫЕ КРОВЯНЫ́Е ТЕЛЬЦА́ эбирек кид джагварды укIбыр
(шарикбыр)
БЕ́ЛЫЕ НО́ЧИ ёкв ад выш
БЕ́ЛЫЙ ГРИБ джагварды чеч
БЕ́ЛЫЙ ЖУРА́ВЛЬ джагварды дурна
БЕ́ЛЫЙ МЕДВЕ́ДЬ джагварды си
БЕЛЬМО́ (на глазу́) уле ад тIур, улу гъад асый
БЕЛЯ́К (за́яц) джагварды гъыIр
БЕНЗИ́Н бензин
БЕ́РЕГ къирах; (нацIурды, дайрагьад, дангызад), (суша) къуруд
ер, джига
БЕРЁЗА гьуIх, гьухуIдид хук
БЕРЁЗОВЫЙ СОК гьухуIдид хьед
БЕРЕ́МЕННАЯ ухьне кид хьыдылды, гъилы йукьды хьыдылды
БЕРЕ́МЕННОСТЬ ухьне ришин, гъилы йукьа1 ришин
БЕРЕСТА́ чIыхын
БЕ́РКУТ беркут (лыIкьыIрик кивикад кьухьды шурук)
БЕРЛО́ГА хьвам (сид)
БЕСКОНЕ́ЧНОСТЬ эхир адишвал
БЕСКРЫ́ЛЫЕ ПТИ́ЦЫ кылибыр кидишды шурукмар; см.
бе́гающие пти́цы (киви)
БЕЗПОЗВОНО́ЧНЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ гварг адишды
гьа1йванмар
БЕСПО́ЧВЕННЫЕ ЗЕ́МЛИ тагьа1м кидишды накв
БЕЛУ́ГА белуга (къизил балгъулмыд джиндид эккед балугъ)
БЕРЕСТА́ чIыхын
БЕССМЕ́РТНИК (бот.) кьырбыд укь
БЕССМЕ́РТНЫЙ (славный, незабываемый) йикIиыла уджудха-
сды, гьаммише йикIиы гъадгасды, дур адгасды
БЕССО́ННИЦА накь джишин
БЕСХВО́СТЫЕ ЗЕМНОВО́ДНЫЕ джыбыр кидишды, кьатIый
гьа1йванмар
БЕТО́Н бетон (цемент не къум кине гьыъыр гьазыр гьаъад кар)
БЕ́ШЕНСТВО деливал, танцIа йишин
БИ́БЛИЯ Библия (хачбаразашды диндид китаб)

16
БИО́ЛОГ биолог (биологиябыр вылцIад специалист) биоло-
гиядид гьа1лим
БИОЛО́ГИЯ биология
БИОФИ́ЗИК биофизик (биофизика ахтармиш гьаъад гьыIлим)
БИОФИ́ЗИКА биофизика
БИОХИ́МИК биохимик
БИОХИ́МИЯ биохимия
БИРЮЗА́ бирюза (хьылынды рангад багьад къаш)
БЛАГОРО́ДНЫЙ асыл, насыл, бала ламыс ад
БЛИЗНЕЦЫ́ кIутхуIймар, кIутхуIй хынимер
БЛИЗОРУ́КИЙ хырыда йиъид улабада кетIес джишин, ёкв
гьаджагвун
БЛОХА́ чIит
БОБ лыбыен
БОБРЫ́ хьидид кьуIлер
БОЕВЫ́Е ОТРАВЛЯ́ЮЩИЕ ВЕЩЕСТВА́ даIгьвиди ишлег
гьаъад аугъубыр, зегьербыр
БОЛЕ́ЗНЕННЫЙ ВИД хьесыма ранг адишвалды
БОЛЕ́ЗНЬ ядал, эзер, гьуIзир
БОЛО́ТИСТАЯ ПО́ЧВА кьырыш кид накьв, кьырыш ад джига
БОЛО́ТНЫЕ РАСТЕ́НИЯ кьырыш кид джигиди ад укьбыр
БОЛЬ ядал; дерд, пашмалвалды, къайгъу (чувство скорби)
(къайгъу вишин)
БОЛЬНИ́ЦА больница, духтурхана
БОРОДА́ВКА хихетI
БОРОДА́ мичIри
БОТА́НИК ботаник (ботаникабыр вылцIад гьыIлим)
БОТА́НИКА ботаника
БОТАНИ́ЧЕСКИЙ САД ботаникадид багъ
БО́ЖЬЯ КОРО́ВКА духма рыш
БОЯ́РЫШНИК (дерево и плод) гьаIджие эч (хук на емишбыр)
БРИЛЛИА́НТ бриллиант
БРОВЬ къаш
БРОМ бром (химиядид мыкьлад ил кид элемент)
БРО́МИСТЫЕ СОЕДИНЕ́НИЯ бром кид кидхынбыр
БРО́НЗА капшир
БРО́НЗОВЫЙ ВЕК капширед девир
БРО́НХИ бронхабыр
БРОНХИА́ЛЬНАЯ А́СТМА бронхамыд астма (нахьвас хакьын)
БРОНХИ́Т бронхит (бронхабыр тIахыIд гьуIзир)

17
БРУСНИ́КА ирды хьач, джагварды хьач
БРУСО́К (точильный камень) духул (гьусура гьаъад духул)
БРУЦЕЛЛЁЗ бруцеллез бруцелла инфекциядид гьуIзир, инса-
нашик не гьа1йванмашик вуруъуд гьуIзир
БРЫ́НЗА хыIбыIд нисе
БРЮ́ХО ухьун
БРЮ́ШИНА ухьнид аъ суруд перде
БРЮШНА́Я ПО́ЛОСТЬ ухьнид аъды сур
БРЮШНО́Й ТИФ тифед эзер
БУЗА́ буза
БУ́ЙВОЛ джемиш
БУК укIуд хук
БУКЕ́Т бычIид тIыч, бычIид десте
БУ́КОВЫЙ ЛЕС укIуд хукад дам
БУЛА́НЫЙ КОНЬ (о масти лошади) чIурды йиван
БУЛЫ́ЖНИК духул, гъаIдаIгъ, дагьар, кьухьды духул
БУЛЬДО́Г бульдог, тылыед джинс
БУРА́К ирды кьаъ, чугъундур
БУРА́Н тIурфан, кулкухьван йиз лугъун
БУ́РЫЙ МЕДВЕ́ДЬ гъыIрды си
БУ́РЫЙ У́ГОЛЬ гъыIрды дашкюмуьр
БУ́РЯ тIурфан, кулак, (сильное душевное волнение) дарыхмиш,
сырхын
БУ́ТОВЫЙ КА́МЕНЬ эккед кьухьды кьвабыр
БУТО́Н бычIид тIур, хунче, бычIид хунче
БЫК яц, бугъа
БЫТ яшайиш, дуланаджагъ, къулайвал
БЫЧО́К¹ (молодо́й бык) дана
БЫЧО́К2 (ры́ба) балугъ (балгъуд са джура)
БЫЧО́К³ пIапIрысад кьатI

В
ВАГОНЕ́ТКА вагонетка (уды сур ачыхды кIаъды вагон)
ВАЛ1 (земляно́й) накьудид хъваIр, тIуьнтIуьй
ВАЛ2 (волна́) лаъ кийдхьуд заргъад лепе
ВАЛ3 (тех.) лум (джурба джура машинмыхьде гид гъургъа
гьаъад лум мес, каленчатый вал, вугъургъа ваъад мотор)

18
ВАЛЕ́ЖНИК джиле аа итхьур ад хукбыр
ВАЛЕРИА́НА (бот.) валериана, гытирды укь (джуды гъвабакла
дарман кевилъэд укь)
ВАЛЕРИА́НА (мед.) валериана (дарман), джуды гъвабахьла
дарман кевилъэд укь
ВАЛУ́Н нацIурды кьухьды духул
ВАМПИ́Р (зоол.) вампир (сигIыд уьлкиди вуруъуд, эбир вухад эк-
кед хъархъанаг)
ВАНА́ДИЙ ванадий (хим.элемент, металл)
ВАНИ́ЛЬ ваниль (сигIыд уIлкиди, тропикма руъуд улед кардик
каъад бытIрад ил хъуд кар)
ВАСИЛЁК СИ́НИЙ (бот.) гюльчичек, гуьлчичек
ВА́ХТА¹ вахта, нубат
ВА́ХТА² (бот.) вахта, хьибды тIилиед укь
ВДОХ нафас лешун
ВЕ́НА вена, эбиред дамар, шагьдамар
ВЕНЕ́РА (астр.) Зура хаIдий
ВЕНТИЛЯ́ТОР фарфанаг
ВЕНТИЛЯ́ЦИЯ вентиляция; хьыбыл вирхьын, хьыбыл гывгъаI
ваъад
ВЕРБЛЮ́Д деве
ВЕРБЛЮ́ЖЬЯ КОЛЮ́ЧКА девиед макь
ВЕРХО́ВЬЕ хьидид кьул, мириед кьул, нацIурды кьул
ВЕРШИ́НА 1) кIеъ, кьул, хылады; 2) лап эли кьул, лап кIеъэ;
3) кьухьды дереджагь, дередже
ВЕСЕ́ННИЙ хьадид
ВЕСНА́ хьад
ВЕСНУ́ШКИ укIбыр, хьадид укIбыр
ВЕ́ТЕР хьыбыл
ВЕТЕРИНА́Р малтухтур, ветеринар
ВЕТЕРИНАРИ́Я малдухтурхана, малдид гьаIзермыд гьыIлим
ВЕТЕРИНА́РНАЯ СТА́НЦИЯ малтухтурашды станция, вете-
ринарашды станция
ВЕТВЬ 1) бытагь, гаIри; 2) тухум, цихил
ВЕ́ТКА 1) бытагь, гаIри; 2) поездбыр руъуд раIхъ
ВЕТРОВО́Й ШКВАЛ 1) тIурфан, хьыбыл, хьыбыл кине; 2) кьуле
хьыбыл ад, гьакьал адишды, камды гьелгьелий, авлия
ВЕ́ТРЫ ( холо́дные) хьыбылбыр, мыкьды хьыбылбыр
ВЕТРЯНА́Я МЕ́ЛЬНИЦА хьыблиб руIх
ВЕТРЯ́НКА тIурбыр кид ядал, гулбыр (хынимешик руъуд)

19
ВЕТРЯН́ОЙ ДВИ́ГАТЕЛЬ хьыблид двигатель
ВЕ́ЧНАЯ МЕРЗЛОТА́ сен сыды сигъин
ВЕ́ЧНО 1) гьаIммише, гьуIмирдыхьван; 2) гьаман-гьаман
ВЕЧНОЗЕЛЁНОЕ РАСТЕ́НИЕ сен сыды шилды хук, укь
ВЕЧНОЗЕЛЁНЫЙ гьаIммише шилды, гьуIмирдыхьван шил-
валды ад, кьыIнне гъыIнне шилды
ВЕ́ЧНОСТЬ 1) гьуIмирлых, гьаIммишедыхьван ахир адишды;
2) ладжабтIуд, джикьисды, джикьид
ВЕ́ЧНЫЙ СНЕГ сен сыдыды йиз
ВЕЩЕСТВО́ кар, шей
ВЗГО́РЬЕ лаъ кийтхьур ад бан
ВЗМО́РЬЕ дайрагъад къирах, дайрагьада хад джилбыр
ВИ́ДЫ (ви́ды живо́тных и расте́ний) гьаIйванмашды джинсне,
укьмыд са джура
ВИ́КА (бот.) дамыд хваIрх
ВИЛО́К гутI
ВИНО́ чахыр
ВИ́ННЫЙ У́КСУС чахырад сирке
ВИНОГРА́Д тIымыл, изюм, кишмиш
ВИНОГРАДА́РЬ тIымылбыр экке гьаъад эдеми
ВИНОГРА́ДНИК тIымлад багъ
ВИНОГРА́ДНАЯ ЛОЗА́ тIымлад къирх, тIымлад гаIри
ВИНОДЕ́Л чахырчи, чахыр келъэд
ВИСО́К кьылтан
ВИТАМИНИЗА́ЦИЯ витаминбыр кыъын
ВИТАМИ́НЫ витаминбыр
ВИ́ШНЯ (дерево и плод) баIлиед хук, баIли, джир баIли (хук на
емишбыр)
ВКУС 1) дад, тIагьаIм; 2) кикарана, бытIрана, уфтанна
ВОДА́ хьед
ВО́ДНЫЙ РЕЖИ́М хьед ишлемиш гьаъад къайда
ВОДОЁМ хьед, лебшуд уьр
ВОДОПА́Д хьед сагьуIд джига, маIгаIлихьдед
ВОДОПО́Й 1) гьаIйванмар хьиды руъуд ер (гьаIйванмыра хьед
рагъад ер); 2) гьаIйванмыра хьед рагъад ер
ВОДОРО́Д водород (хим.элемент, газ)
ВОДОХРАНИ́ЛИЩЕ хьед харкьад ер
ВОДЯНА́Я БЛОХА́ хьидид чIит
ВОДЯНА́Я КРЫ́СА хьидид кьуIл
ВОДЯНИ́КА чIарахуй

20
ВОДЯ́НКА бедендикла гъаъ руъуд хьед агъагъуIд ядал
ВОДЯНО́Е КОЛЕСО́ хидире гъургъа гьаъад чарх, пергербыр
гид чарх
ВОДЯНО́Й ДВИ́ГАТЕЛЬ хидид двигатель
ВОДЯНО́Й ОРЕ́Х хьидид хик
ВОДЯНО́Й ПАР хьидид бугъ
ВОДЯНО́Й ПАУ́К хьидид хашанкIвалый
ВОДЯНО́Й СКОРПИО́Н хьидид акьраб
ВОЗВЫШЕ́НИЕ 1) лаъ кийтхьуд, лаъ кийбхьуд ер; 2) лаъ
йидкьын, эли гъад джига
ВОЗВЫ́ШЕННОСТЬ 1) лаъ кийбхьуд ер, эли гъад джига,
кьвакь; 2) кьухьды, эккед
ВО́ЗДУХ гьава
ВОЗДУХОПЛА́ВАНИЕ гьавыдыхьван чIирикла лаъ кирхьун
ВОЗДУХОПЛА́ВАТЕЛЬ гьава ваъад (хаIле)
ВОЗДУ́ШНОЕ ПРОСТРА́НСТВО гьавыдид ара (мамзил)
ВОЗДУ́ШНЫЙ КОРА́БЛЬ гьавыдид корабль, гьавыдид геми
ВОЗДУ́ШНЫЙ ОКЕА́Н гьавыдид океан, гьавыдид дангыз
ВОЗДУ́ШНЫЙ ШАР гьавыдид шар
ВОЛ яц
ВО́ЛГА Волга (нацIур)
ВОЛК убул
ВОЛНА́ 1) лепе; 2) лаъ ледин, кIыркIын кийин
ВОЛНИ́СТАЯ МЕ́СТНОСТЬ кIирикI гъад джига, лытIыр ад-
калды джига
ВОЛОСО́К 1) кIаъды чIар; 2) синирды чIар, синирды ухур
ВО́ЛОСЫ чIарбыр
ВОЛОСЯНО́Й ПОКРО́В чIар гъад джига, чIар литхьуд ер, бала
чIар гъад джига
ВОЛЧИ́ЦА хьыдылды убул
ВОЛЧО́К кIуьрицен
ВОЛЧО́НОК кIаъды убул, ублид шарак, ублид цIикI
ВОРОБЕ́Й ишкIил ( разг.) кьаIсды сикI, дуьнья гьувгуд эдеми
ВОРОБЬИ́НОЕ ГНЕЗДО́ ишкIилед околь
ВО́РОН къаргъа выгъылды (як улед шурук)
ВОРО́НА къаргъа хьыдылды
ВОРО́НКА 1) рахьаIт; 2) фар, къуй
ВОРО́НЫ къаргъыймар
ВОСК мум

21
ВОСПАЛЕ́НИЕ ЛЁГКИХ лаъ худулбыр едере йишин, лаъ
худулмыс мыкьа йишир едере йишин
ВОСТО́К 1) виригъ ливед сур; 2) Восток, Шеркь, виригъ ливед
сур
ВОШЬ лихь
ВРАЧЕ́БНАЯ АМБУЛАТО́РИЯ духтурхана, духтурашды ам-
булатория
ВРАЧЕ́БНЫЙ ПУНКТ духтураше куьмег вылцIад пункт
ВРАЩЕ́НИЕ ЗЕМЛИ́ дуьнья аа-уу рувгъун
ВРЕДИ́ТЕЛЬ СЕ́ЛЬСКОГО ХОЗЯ́ЙСТВА зиян, зарар вын
мукъуIд малдис, мукъуIд кардис зиян, зарар вын
ВРЕДИ́ТЕЛЬСТВО зиянкар, зараркар
ВРЕМЕНА́ ГО́ДА сыдыд вахтбыр (мес. кьыIд, хьад, хумухд,
гъыIлд)
ВСЕЛЕ́ННАЯ 1) буьтуьн дуьнья; 2) Дуьнья, чIир, накьв, дуьни-
дуьнья
ВСЕМИ́РНОЕ ВРЕ́МЯ сиене дуьньядид вахт
ВСЕМИ́РНЫЙ ФОНД сиене дуьньядид фонд
ВСЕЯ́ДНОЕ ЖИВО́ТНОЕ сиене кар улед гьаIйван, шывга улед
гьаIйван
ВСПА́ШКА лыйхыIн
ВСХО́ДЫ ала лаъ лидкьын, ала лаъ лийтхьун
ВУЛКА́Н вулкан
ВУЛКАНО́ЛОГ вулканбыр ахтармиш гьаъад гьаIлим
ВУЛКАНОЛО́ГИЯ вулканмыклады гьыIлим
ВЫ́ГОН малбыр убхуIд джига, чIир чIык
ВЫ́ДОХ нафас гъаъ сигын
ВЫ́МЕРШИЕ ВИ́ДЫ йикьид, ала гийтхьуд джинсбыр, тарг йи-
шид джинсбыр
ВЫМИРА́НИЕ ВИ́ДОВ йикьире ад джинсбыр, тум кийбхьун
джинсбыр, ала гийтхьуд джинсбыр
ВЫ́МЯ хыIв
ВЫРОЖДЕ́НИЕ ВИ́ДОВ джинс цIине хъывыъын, тум цIине
хъывыъын
ВЫСЕЛЕ́НИЕ эгъедин
ВЫСОКОГО́РНОЕ ПА́СТБИЩЕ сыв, къышлакь
ВЫСОТА́ хуляхвалды, гьатхынвалды
ВЫСОКОГО́РНЫЙ гьатхыд банбыр, гьатхыд сывбыр, банбыр,
сывбыр

22
ВЫСОКОГО́РНЫЙ ЛУГ гьатхыд банымы ад ухаIль, гьатхыд
сывымы ад ухаIль
ВЫ́СШИЙ сахьусды, лаъ-хьуъ кид, элды
ВЫСЬ хаIле, гьапхынвалды
ВЬЮ́ГА тIурхьван, гьугъал кид кулак
ВЬЮНО́К ларшанаг
ВЯЗ гьып, гьыпырды ус, гьыпырды хук

Г
ГА́ВАНЬ гавань (дангызад, вая дайрагьад къирах, гемибыр луб-
зуд ер)
ГАГА́РА гагара (мыкьды джигиди руъуд кьухьды къвазак киви-
кад шей)
ГАДЮ́КА гIар, агъу вылцIад мыкьлад, писды агъу ад гIар
ГАЗЕ́ЛЬ (зоол.) газель, джийранад джинсдид са гьаIйван
ГА́ЛКИ чIводер
ГАЛО́П юкьды гъана виъид (йиван), юкьды сирхьун
ГА́ЛЬКА гъаIдаIгъ
ГАЛА́КТИКА (астр.) Галактика
ГАЛЧО́НОК чIводырды шарак
ГА́ММА-ЛУЧИ́ гаммадид-нурбыр
ГАРА́Ж гараж (машинбыр ийгад джига, хал)
ГАРЕ́М гарем (мусурманашды хьыле ешемиш дуруъуд ер; вар-
лы мусурманара джус къариймар кедилъэд джига (хал, ер, джига)
ГАРМО́НИЯ ПРИРО́ДЫ тIебигьаIтдид дуьзгуьнвал
ГАСТРИ́Т (мед.) гастрит (ичиед ядлад са джура)
ГАШЁНАЯ И́ЗВЕСТЬ киредж
ГАШИ́Ш гашиш
ГЕ́ЙЗЕР гейзер (чIирикла бикIерды хьед гагъуIд джигабыр)
ГЕ́ЛИЙ гелий (хим.элемент, газ)
ГЕМОРРО́Й бабасил
ГЕМОРРОИДА́ЛЬНЫЕ ШИ́ШКИ бабасилед тIурбыр
ГЕН (биол.) ген
ГЕНЕАЛО́ГИЯ (биол.) генеалогия (тухумад тарих)
ГЕНЕ́ЗИС генезис (тарих каIчIудыла хъуъ, тарих йишидыла
хъуъ)

23
ГЕНЕ́ТИКА генетика (биологиядид раздел эдемиед бин, кьул,
куьк гьила вишид виъиди, шуна вишид виъиди)
ГЕНЕТИ́ЧЕСКАЯ ИНЖЕНЕ́РИЯ генетикадис таликьды инже-
нерия
ГЕНЕТИ́ЧЕСКИЙ КОД генетикадид код
ГЕОТЕРМА́ЛЬНЫЕ ВО́ДЫ геотермальный хьедбыр (чIирикла
гагъуIд бикIерды хьедбыр)
ГЕОТЕРМИ́Я геотермия (чIирид сигIынваIлид
гьаIл,сигIынваIлид сурула тарих ахтармиш гьаъад са раIхъ)
ГЕОФИ́ЗИКА геофизика (джилид шарад физикадид состав ах-
тармиш ваъад гьыIлим)
ГЕОХИ́МИЯ геохимия (джилид шарад химический состав ах-
тармиш ваъад гьыIлим)
ГЕПА́РД гепард (Афирикади не Азияди ешемиш вуруъуд гытирик
кивикад ваIгьши гьаIйван)
ГЕО́ГРАФ географ (географиядид специалист), географиябыр
вылцIад маIгьаIлим
ГЕОГРАФИ́ЧЕСКАЯ КА́РТА географиядид карта
ГЕОГРА́ФИЯ география
ГЕОДЕ́ЗИЯ геодезия (сиене накьудид, чIирид-чIыкыд кIалыб,
шуна йиъидид гьыIлим)
ГЕО́ЛОГ геолог (геологиядид специалист)
ГЕОЛОГИ́ЧЕСКОЕ СТРОЕ́НИЕ ЗЕМЛИ́ геологиядид джилид
джарга
ГЕОЛО́ГИЯ геология (накьудик ара шыв киди, гьа шуды виъиди,
гьадире шыв мефаIгьаIт вылцIарди, гьадид гьыIлим)
ГЕРА́НЬ (бот.) герань (халды бычIимыд са джинс)
ГЕРБА́РИЙ гербарий (са альбома сытIа гьыъыд къуруд укьбыр,
бычбыр)
ГЕРБИЦИ́ДЫ гербицидбыр
ГЕРОИ́Н героин
ГЕПАТИ́Т (мед.) гепатит, лакьыд гьуIзир
ГИГИЕ́НА гигиена (сиенедид темизвалды выъын)
ГИ́ДРА (зоол.) гидра 1) грекашды мифологияди ад баллад кьула-
быр гьад кар, са кьул левийне, гьадид еринды мадды кьул
хъуIвгъуIре; 2) (хьидик кид са шей)
ГИДРАВЛИ́ЧЕСКАЯ МАШИ́НА хьиды гвалах ваъад машин
ГИДРОГЕОЛО́ГИЯ гидрогеология (чIирид кьанахьде гид
хедбыр ахтармиш гьаъад гьыIлим)
ГИДРО́ЛИЗ гидролиз

24
ГИДРОЛО́ГИЯ гидрология
ГИДРОПЛА́Н хьиды сувуркьад самолёт
ГИДРОСТА́НЦИЯ гидростанция (хьиды гъад тук келъэд стан-
ция)
ГИДРОТЕРАПИ́Я гидротерапия (хьидыхьван хъыдыъын)
ГИДРОЭЛЕКТРОСТА́НЦИЯ хьиды гъад тукад станция, хьиды
гъад электрический станция
ГИДРОЭНЕРГЕ́ТИКА гидроэнергетика (хьидид гудж)
ГИЕ́НА гиена (Африкади ад тылыек кивикад гьаIйван)
ГИНЕКО́ЛОГ гинеколог (гинекологиядид специалист, врач,
хьылешды духтур)
ГИНЕКОЛО́ГИЯ гинекология (хьылешды гьаIзер ахтармиш
гьыъын)
ГИПНО́З суIгьуIр
ГИПНОТИЗЁР суIгьуIрчи
ГИПС гипс 1.джагварды ва я ки къыIбды рангад киреджед мине-
рал; 2.гипсеклады скульптура; 3.гъил, хыл кьат гьишийне лирхьед
гипсед повязка
ГИ́ПСОВЫЕ ПО́ЧВЫ гипсед накьв
ГИСТО́ЛОГ гистолог (гистологиядид пешекар, эдемиед якыдид
анализ гьаъад пешекар)
ГЛАДИО́ЛУС гладиолус (бычI)
ГЛАЗ ул
ГЛАЗНИ́ЦА глазное яблоко улид нин
ГЛАЗНЫ́Е БОЛЕ́ЗНИ улид гьаIзербыр, улид ядалбыр
ГЛАЗУ́РЬ глазурь
ГЛА́ДЫШ (бот.) гладыш (укь)
ГЛА́НДЫ (анат.) бугъаза кьвуIнды суру ад якбыр
ГЛИ́НА кIаIдел
ГЛИ́НИСТЫЙ кIаIделед
ГЛИНОМЯ́ЛКА кIаIдел кывхаI ваъад машин
ГЛИСТА́ шаракI
ГЛО́БУС глобус
ГЛО́ТКА бугъазад кIар
ГЛУБОКОВО́ДНЫЕ РЫ́БЫ хьидид къалинды джигиди руъуд
балугъмар
ГЛУХА́РЬ сыва кIатI, (глухой человек) бышды эдеми, бышентIий
ГЛУХОНЕМО́Й бышды, лалды
ГЛУХОТА́ бышвал
ГЛУШЬ къалинды дам

25
ГЛЫ́БА кьухьды къаяб
ГЛЮКО́ЗА глюкоза
ГОВЯ́ДИНА малдид як
ГО́ЛЕНЬ цIум
ГОЛОВА́ кьул, келле
ГОЛОВНО́Й МОЗГ кьулид мае
ГОЛОВОКРУЖЕ́НИЕ кьул рувгъун
ГОЛОДА́НИЕ (лечебное) гаIшды сукьун, джан сагъ йишин ба-
дана гаIш биъин
ГОЛОЛЕ́ДИЦА мыкьа йишин, мык йыхыIн, мык сихьин
ГОЛУ́БКА хьыдылды лирф
ГОЛУБО́Й КИТ хьылынды кит
ГО́ЛУБЬ лирф
ГОНЧА́Р ручIед къабыр гьаъад устар – пархъалый т.е балхарец
ГОРА́ бан, сыв
ГОРБ хъутIуд, йыIкьбыр хъутIуд, йыкьмы тIур гъад
ГОРИЗО́НТ сирт (хаIлды на банад саргьаIт)
ГОРИ́ЛЛА маймунад са джура
ГО́РИСТАЯ МЕ́СТНОСТЬ бан, бан кид, банад
ГО́РКА кIаъды бан, тепе, банады джига, тIуьнтIуьй
ГО́РЛО бугъаз
ГО́РНАЯ ВЕРШИ́НА сывад кIеъ, банад кIеъ
ГО́РНЫЕ ПОРО́ДЫ банымыд джинсбыр
ГО́РНЫЙ БАРА́Н банад чIабал
ГО́РНЫЙ КЛИ́МАТ банымыд гьава
ГО́РНЫЙ ПЕРЕВА́Л банымыд сыв
ГО́РНЫЙ ХРЕБЕ́Т банымыд гирва
ГОРОДСКО́Й КЛИ́МАТ шегьердид гьава
ГОРОЖА́НИН шегьерли, шегьерди ешемиш руъуд инсан
ГОРО́Х хар (быр), нахутI (быр)
ГОРТА́ННЫЙ ЗВУК гъваргъапIыед сес
ГОРТА́НЬ гъваргъвапIый
ГО́РЫ банбыр, сывбыр
ГОРЮ́ЧЕЕ ВЕЩЕСТВО́ гьулхьад кар, ялав лювгъуьд кар,
лиркIад кар, бензин
ГОСУДА́РСТВО гьуIкимет, пачалыгь
ГРАБ (бот.) жуд, шуд
ГРА́ВИЙ шум
ГРАД хар

26
ГРА́ДУС градус (1. угол в 45 градус 45 градус варабцуд куш; 2.
градус вчера было 20 мороза ниъигъа 20 градус мыкьынид ай; 3. 60
градусов коньяка 60 градус ад коньяк)
ГРАНА́Т (дерево и плод) нар (хук на емишбыр)
ГРАНИ́Т гранит (лап чIидкIыд духлад са джура)
ГРАФИ́Т (мин.) 1. графит графитед кIалыб; 2. графит ад кьалам
ГРАЧ чIваIд
ГРЕ́БЕНЬ 1. раIгъ; 2. (горы) бан; 3. (у птиц) кукурый
ГРЕ́ЛКА грелка
ГРЕМУ́ЧИЕ ЗМЕ́И писды гIарар мыкьлад аугъу вылцIад гIарар
ГРЕ́ЦКИЙ ОРЕ́Х (дерево и плод) хик (хикирды хук на емиш)
ГРЕЧИ́ХА гречка
ГРИ́БЫ НЕСЪЕДО́БНЫЕ луIъур джигад чечбыр, джулъэд
чечбыр
ГРИ́БЫ СЪЕДО́БНЫЕ улед чечбыр
ГРИ́ВА 1. хьыIри; 2. хъаIшды чIарбыр, къалинды чIарбыр, къам-
чIеллийбыр, чихьар
ГРОЗА́ 1. хаIл утхун, хаIля цIай рапын; 2. цIай калды дирид,
гуджлид, хаIл улхара, цIай рапара гьугъад гьугъал
ГРОЗДЬ къирх
ГРОЗОВЫ́Е ОБЛАКА́ гьугъал келзед калды гыбыл
ГРОМ 1. хаIл утхун; 2. гъигъды сес, гуджлид ун
ГРОТ¹ хьвар
ГРОТ² грот, геми
ГРУДИ́НА мыхыр
ГРУДНА́Я ЖА́БА мыхрыд хьвар
ГРУДЬ тIитI, мыхыр
ГРУНТ 1. накьв, чIир; 2. грунт ширид сахьусды къат
ГРУНТО́ВАЯ ДОРО́ГА накьв кид раIхъ, накьудид раIхъ
ГРУ́ППА КРОВИ́ эбиред группа
ГРУ́ША (дерево и плод) хыIр (хук на емиш), хыIрид хук на
емишбыр
ГРУ́ШЕВЫЕ ДЕРЕ́ВЬЯ хыIрид хукбыр
ГРЫ́ЖА (мед.) 1. грыжа, гьакь гъаъ йидкьын; 2 (выпяченный ор-
ган) гъаъ йидкьыд ер, гьакь гьудкьун, паIх
ГРЫЗУ́Н симиле кьуIль, йихьал
ГРЯЗЕЛЕЧЕ́БНИЦА палчикь лихьир дарман ваъад балинце
ГРЯЗЕЛЕЧЕ́НИЕ палчикь лихьир дарман вуруъуд
ГРЯДА́ 1. джарга; 2. вет
ГРЯЗЕВО́Й палчикьед, лардид

27
ГУБА́¹ букI
ГУБА́² (грибок на стволах деревьев) хукумы лилкьад чеч
ГУСА́К выгIылды къваз
ГУ́СЕНИЦА 1. (зоол.) цIирух; 2. зинджир, зинджиред, гусеница
цIирух (заболевание кожи)
ГУ́СЕНИЧНЫЙ зинджир, зинджиред, цепыр гъад трактор
ГУСИ́НАЯ КО́ЖА 1. хар-хар йишид джан; 2. къвазад лиъ
ГУСИ́НЫЙ къваз, къвазад

Д
ДАВЛЕ́НИЕ давление (гьавыдид, газад, эбиред)
ДА́ЧА дача (шегьерди ад инсанаше вахадныед йыгъырма дыхьыр
джус рагьаIтвалды ваъад ер, сасадбыр гьади дуруъура гвалах ваъас,
джухьды багъ, быстан езес)
ДВИЖЕ́НИЕ йирхьын, юруш выъын, гьаракат выъын, дирине
йирхьын, кIыбди йирхьын
ДВИЖЕ́НИЕ ПОЛЮСО́В ЗЕМЛИ́ джилид полюсмыд
йирхьынвалды
ДВОЙНЫ́Е ЗВЁЗДЫ кьвуIнды джурад хаIдийбыр
ДВУГЛА́ВАЯ МЫ́ШЦА кьваIб кьул гъад, дамар
ДВУКРЫ́ЛОЕ НАСЕКО́МОЕ кьваIд х1ыли кид мулюх
ДВУЛЕ́ТНЕЕ РАСТЕ́НИЕ кьвуIнды сыдыд (укь, шитил, хук, ял,
кул)
ДВУРО́ГИЙ (зоол.) кьваIб кач гъад
ДЕЗИНФЕ́КЦИЯ дезинфекция (микробыр йикье гьыъын)
ДЕЛЕ́НИЕ КЛЕ́ТОК клеткабыр пай гьыъын, клеткабыр
кьвуIндиъне пай гьыъын, клеткабыр пай руъура бала йишин
ДЕ́ЛЬТА РЕКИ́ (геогр.) нацIурды кьула хылибыр пай руъуд ер
ДЕЛЬФИ́Н (зоол.) дельфин (дейрагьад гьаIйванад са джура)
ДЕЛЬФИНА́РИЙ дельфинбыр ухуIд ер
ДЕНЬ ВЕСЕ́ННЕГО РАВНОДЕ́НСТВИЯ (21–22 мартад) эред
йыгъ (йыгъна выш сакал руъура)
ДЕРЕ́ВНЯ муIкъ
ДЕРЕ́ВЬЯ хукбыр
ДЕРМАТО́ЛОГ (мед.) дерматолог (джанды гъад джиглад спе-
циалист) джанды гъад джиглад духтур
ДЕСНА́ хьаIнхь

28
ДЕТЁНЫШ шарак, цIикI (гьаIйванмашды)
ДИАБЕ́Т (мед.) диабет
ДИА́ГНОЗ (мед.) диагноз духтурара лирхьед ядал, эзер (духту-
рара шыв ядал, эзер йиъиди гьухьун)
ДЖУ́НГЛИ джунгли Африкади, Америкади ад дамбыр (къалин-
ды дамбыр, кул-кусбыр, кьырыш ад джига)
ДИАЛЕ́КТИКА (филос.) 1. диалектика; 2) (процесс движения,
развития) диалектика
ДИЗЕНТЕРИ́Я (мед.) дизентерия (са сынийикла сынийик ки-
джилхъад ядал, ичиед ядал, эбир сывъад)
ДИ́КАЯ КОЗА́ дамыд цIигь-гъыIрч
ДИ́КАЯ КО́ШКА дамыд гаIт, чIирыды гаIт
ДИ́КАЯ ПРИРО́ДА тIабигьаIт, чIир-чIык
ДИ́КАЯ СВИНЬЯ́ къабан
ДИ́КИЕ ПТИ́ЦЫ шей-шурукмар, шурукмар
ДИ́КИЙ ВИНОГРА́Д дамыд тIымыл
ДИ́КИЙ ЛУК сурбыр, чIирыды сипил
ДИКОРАСТУ́ЩЕЕ РАСТЕ́НИЕ дамыд выдж джу-джус
либкьыд хук, кул-кус, укь, бычI
ДИ́КОСТЬ ваIгьшивал (эвелды девирди)
ДИНАМИ́Т динамит
ДИСПА́НСЕР диспансер (ядлад, гьаIзред хьура сур харкьад ме-
дицинский идара)
ДИСТА́НЦИЯ мамзил, дистанция, ара
ДИЧЬ 1. (дикие птицы) нахчир, гъыIрч; 2. (мясо дикой птицы)
нахчиред як; 3. (глухое место) гьалдыга гъил лиджийкьад джига
ДОЖДЕВЫ́Е ЧЕ́РВИ гьугълад барцIилмар
ДОЖДЬ гьугъал
ДОЛИ́НА дере
ДОЛИ́ННЫЕ ЗЕ́МЛИ деридид чIирбыр, деридид накьвбыр
ДОМА́ШНИЕ ГО́ЛУБИ халды лирфмар
ДОМА́ШНИЕ ЖИВО́ТНЫЕ халды гьаIйванмар
ДО́НОР донор (эбир вылцIад)
ДО́НОРСТВО эбир вын
ДРАГОЦЕ́ННЫЙ МЕТА́ЛЛ бала багьад йилаг, бала кьимет ад
металл
ДРЕВЕ́СНАЯ СМОЛА́ усуд къир
ДРЕВЕ́СНЫЕ ЛЯГУ́ШКИ хукаа руъуд гъыIбаIр
ДРЕВЕ́СНЫЙ ус, усуд
ДРЕВОНАСАЖДЕ́НИЕ хукбыр езин,хукбыр кыхыIн

29
ДРЕНА́Ж дренаж (езед накьв къуру выъын, ала чIириклаа хьуъ
хьед руъуд турбабыр гийин)
ДРЕССИРО́ВКА хаIр выъын, хаIр гьыъын, вердиш гьыъын
ДРО́ЖЖИ мае, хамир
ДРОЖЬ кьалкьын
ДУБ маIхв
ДУПЛО́ хьвар
ДУРМА́Н аугьу 1. (бот.) аугьуед укь; 2. пиян даъад, дели даъад
укь
ДУШИ́СТЫЕ ВЕЩЕСТВА́ бытIрад ил кид карбыр, гьаIтиред
ил кид карбыр
ДУШИ́ЦА (бот.) сыва шыдыкь
ДЫМОХО́Д курмаIл
ДЫ́ННОЕ ДЕ́РЕВО къавынад хук
ДЫ́НЯ къавын
ДЫХА́НИЕ нафас лешун
ДЫХА́ТЕЛЬНАЯ НЕДОСТА́ТОЧНОСТЬ нахьвас лешус четин
йишин
ДЫХА́ТЕЛЬНОЕ ГО́РЛО нафас лебшуд бугъаз
ДЫХА́ТЕЛЬНЫЕ О́РГАНЫ нафас лебшуд органбыр
ДЯ́ТЕЛ (зоол.) хукад дарадал

Е
ЕВА́НГЕЛИЕ Библия (христианашды диндид китаб)
ЕВРА́ЗИЯ Евразия (зурбад континент)
ЕВРО́ПА Европа
Е́ГЕРЬ гъыIрчехъан, авчи; (гьаIйванмар ад заповедникбыр урхаIд
эдеми)
ЕДИНИ́ЦА ИЗМЕРЕ́НИЯ гьацунвалды
ЕЖЕВИ́КА (кустарник, ягода) хьур (кул, емиш не хук) хьуруд
кул, хьур
ЕЖИ́ (зоол.) кIынгъыIрмар
ЕСТЕ́СТВЕННОСТЬ тIабаIгьаIтвал
ЕСТЕ́СТВЕННЫЕ НАУ́КИ тIабаIгьаIтдид гьыIлимбыр
ЕСТЕ́СТВЕННЫЙ ОТБО́Р тIабаIгьаIтдире кетIид
ЕСТЕ́СТВЕННЫЙ ПРИРО́СТ НАСЕЛЕ́НИЯ тIабаIгьаIтдире
халкь артух выъын

30
ЕСТЕСТВОЗНА́НИЕ тIабаIгьаIт вацIара ваъад гьыIлим
ЕСТЕСТВОИСПЫТА́ТЕЛЬ тIабаIгьаIт ахтармиш ваъад
ЕХИ́ДНА (зоол.) ехидна (1. къыдкьы зазбыр гъад кIаъдыкалды са
гьаIйван,); 2. (Австралияди ешемиш вуруъуд аугъу вылцIад гIар)
ЁРШ 1. (рыба) кьырыбыр бала кид кIаъды калды балугъ;
2. (щётка) лампабыр темиз гьаъад щётка, шуьшебыр темиз гьаъад

Ж
ЖА́БА¹ (зоол.) гъыIб
ЖА́БА² (грудная) (мед.) мыхрыд ядал (нафас харкьад, бугъмиш
даъадкал)
ЖА́БРЫ хьидик кид хьаIйванмыд нафас лебшуд органбыр (бал-
гъуд, ракмыд)
ЖА́ВОРОНОК еквод шурук
ЖА́ЛО 1. (насекомых) дарс, аугъу, вын, сыс кывгъын; 2. (змеи)
гIарара сыс кывгъын, гIарад миз
ЖАРА́ ялав, цIай, бикIервалды, цIай ликIун, гьулхьара
ЖА́РКИЙ КЛИ́МАТ сигIыд, бикIерды гьава
ЖАРОПОНИЖА́ЮЩЕЕ (мед.) бикIервалды саъ хъившин ба-
дана вылцIад дава, дарман
ЖАСМИ́Н бытIрад ил кид, джагварды бычIбыр гьаъад кул-кус
ЖАТВА́ еш гьыъын, маIгьсил аъ сытIа хъыъын
ЖЕЛАТИ́Н желатин (улесдыбыр гьаъади кывъад клеед са джу-
ра, ва я ки шикилбыр рыхыIди, са ки кинобыр игъиеди)
ЖЕЛЕЗА́ (анат.) железа (джандис лазимды карбыр кид орган)
ЖЕЛЕ́ЗНАЯ ДОРО́ГА йилагад рахъ
ЖЕЛЕ́ЗО 1) йилаг; 2) йилаг; 3) (лекарство) дарманбыр
ЖЕЛЕЗОБЕТО́Н йилаг кид бетон
ЖЕЛТО́К къыIбы гъылыгъ, гъылгъыд къыIбды
ЖЕЛТУ́ХА (мед.) сарыгиймиш
ЖЕЛУ́ДОК ухьун, ичи
ЖЕЛЧЬ некьизар, дакьыIлвал
ЖЕ́НЩИНА хьыдылды, дишегьли
ЖЕНЬШЕ́НЬ (бот.) женьшень
ЖЕ́НСКИЙ ПОЛ хьылешды джинс
ЖЕРНО́В руIх, рухуIд духул
ЖИВА́Я ПРИРО́ДА джан ад тIабаIгьаIт

31
ЖИВО́Т ухьун, ичи
ЖИВО́ТНАЯ ПИ́ЩА гьаIйванмыд улесды
ЖИВОТНОВО́Д малдар, малмыда хад
ЖИВОТНОВО́ДСТВО малдарвалды
ЖИВО́ТНОЕ гьаIйван, мал, къара
ЖИВО́ТНЫЕ ЖИРЫ́ малмыд маъбыр
ЖИВО́ТНЫЙ БЕЛО́К малмыд белок
ЖИВО́ТНЫЙ МИР гьаIйванмашды дуьнья, гьаIйванмашды
джига, гьаIйванмыд ер
ЖИ́ДКИЕ МЕТА́ЛЛЫ хьед ки йилагбыр, хьед кид металлбыр
ЖИ́ДКОСТЬ хьед кид, хьиды гьыъыд, хьидыды
ЖИЗНЬ гьуIмир
ЖИ́ЗНЕННАЯ ФО́РМА ешемиш руъуд саягъ
ЖИ́ЛА 1. (сухожилие) таб; 2. (кровеносный сосуд) дамар
ЖИЛИ́ЩЕ хал, инсанар ешемиш дуруъуд хал
ЖИРА́Ф жираф (Африкади вуруъуд гардан на гъилабыр хуIляхды
гьаIйван)
ЖИР кьыш, маъ, хаIред
ЖИ́РНОСТЬ куквал
ЖИ́РНЫЙ ЧЕРНОЗЕ́М гуджлид лыIхды накьв
ЖИРЫ́ ЖИВО́ТНЫЕ малдид кьыш
ЖИРЫ́ РАСТИ́ТЕЛЬНЫЕ семичкадид хаIред
ЖИ́ТЕЛИ ешемиш дуруъуд инсанар
ЖМЫ́ХИ жмыхбыр (семичкамыд, кьирид, хьытIад, нахьваIд ва
мад. аа гелгад къабыхбыр; малмыс кывылцIад хьын)
ЖУКИ́ (зоол.) чIибкIантIыймар
ЖУРАВЛИ́ (зоол.) дурныймар
ЖУРАВЛИ́НЫЕ дурныймашды

З
ЗАБОЛЕВА́НИЕ едере йишин, ядал, гьаIзерли йишин
ЗАБОЛО́ЧЕННЫЕ ЗЕ́МЛИ кьырыш кид накьвбыр
ЗАБО́Р КРОВИ́ эбир лювшун
ЗАГНИВ́АНИЕ чIир йишин, сичин
ЗАГНИЕ́НИЕ эринламиш йишин
ЗАГО́Н гьаIят, малбыр эргад джига
ЗА́ДНИЕ КОНЕ́ЧНОСТИ хъуъды гъилабыр

32
ЗАИКА́НИЕ миз хъывырхаIре гьалгын, пелтек, хъыIрхаIре
хъыIрхаIре гьалгын
ЗА́ЙЦЫ гъыIрер
ЗАЙЧИ́ХА хьыдылды гъыIр
ЗАЙЧО́НОК гъыIред хыных (гъыIрешды хынимер)
ЗАЛИ́В (геогр.) залив, юхбыр йидкьын
ЗАЛИВНО́Й ЛУГ юхбыр руъуд ухаIл
ЗАТМЕ́НИЕ ЛУНЫ́ ваз хывкьын
ЗАТМЕ́НИЕ СО́ЛНЦА виригъ хывкьын
ЗАТОПЛЕ́НИЕ хьед литхьун, хьидире лешун
ЗАТЫ́ЛОК даIхъ
ЗАЩИ́ТНЫЕ ЛЕСНЫ́Е НАСАЖДЕ́НИЯ дамбыр, дама кид
хукбыр ухуIн, дамыд хук, кул, кус ухуIн
ЗВЕЗДА́ хаIдий
ЗВЕЗДОЧЁТ см. астро́лог
ЗВЁЗДНАЯ АСТРОНО́МИЯ хаIдиймыд астрономия
ЗВЁЗДНОЕ ВРЕ́МЯ хаIдиймыд вахт
ЗВЁЗДНОЕ НЕ́БО хаIдийбыр ад хаIл
ЗВЁЗДНЫЕ КА́РТЫ хаIдиймыд картабыр
ЗВЁЗДНЫЙ ВЕ́ТЕР хаIдиймыд хьыбыл
ЗВЁЗДНЫЙ ДО́ЖДЬ хаIдиймыд гьугъал
ЗВЁЗДЫ хаIдийбыр
ЗВЕРОБО́Й 1. (бот.) мишкIукIалый; 2. (зоол.) ваIгьши гьаIйван-
мар рыхыIд гъыIрчехъан
ЗВЕРОБО́ЙНЫЙ ПРО́МЫСЕЛ гъыIрчехъанвалды выъын
ЗВЕ́РИ ваIгьши гьаIйванмар
ЗВЕРИ́НЕЦ нахджирмар, ваIгьши гьаIйванмар убхуIд джига
ЗВЕРОВО́ДСТВО ваIгьши гьаIйванмар бала гьаъад джига, ер
ЗВЕРОЛО́В ваIгьши гьаIйванмар харкьад гъыIрчехъан
ЗВЕРОЛО́ВСТВО ваIгьши гьаIйванмар хакьын
ЗДОРО́ВЬЕ сагьвал, джандид сагьвалды, саламатвал
ЗЕ́БРА зебра
ЗЕВО́ТА гьаIхь рагъын
ЗЕ́ЛЕНЬ укь, укьбыр, сипил, сипилед чIичI, келем, келемед
тIилибыр, каIшниш, петрушка, сельдерей
ЗЕЛЁНЫЙ ЧАЙ шилды чей
ЗЕМЛЕТРЯСЕ́НИЕ лыкьын сипIин, зелзеле вишин, джил вакь-
алкьын, джил сипIин
ЗЕМЛЯНИ́КА (ягода) чIиринекъе

33
ЗЕМЛЯ́НКА падж, къазма
ЗЕМЛЯ́ 1) (планета) Дуьнья, ер (Дуьнья) шар; 2) (суша) къура-
мат, ер, 3) (почва) накьв, руг; 4) (мир.) дуьнья
ЗЕМЛЯНЫ́Е ЧЕ́РВИ см. дождевы́е че́рви барцIилмар
ЗЕМНА́Я КОРА́ Дуьньядид къабых
ЗЕМНА́Я ОСЬ Дуьньядид йыIкьды худ
ЗЕМНА́Я ПОВЕ́РХНОСТЬ Дуьньядид уу сур
ЗЕМНО́Й накьудид
ЗЕМНО́Й ШАР Дуьньядид шар
ЗЕНИ́Т 1. (астр.) зените ад (виригъ вызыра а); 2. лаъды де-
реджагьди
ЗЕНИ́ЦА О́КА улид ёкв, улид нур
ЗЕ́РКАЛО гуьзгуь
ЗЕРНО́ сук
ЗЕРНОВО́ДСТВО маIгьсилвал
ЗЕРНОВО́Е ХОЗЯ́ЙСТВО маIгьсилмыд иессивалды
ЗЕРНОВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ маIгьсилмыд культура (эдебвалды)
ЗЕРНОХРАНИ́ЛИЩЕ маIгьсил увурхуIд ер, джига (хала
сакIан)
ЗЁРНЫШКО сук
ЗИМА́ кьыIд
ЗИ́МНИЕ СОРТА́ кьыIдид сортбыр (маIгьсилмыд, ер-емишмыд)
ЗИ́МНЯЯ СПЯ́ЧКА кьыIдид накь
ЗИМО́ВКА кьыIд лийин, кьыIд сигын
ЗЛА́КИ (бот.) маIгьсилбыр
ЗЛОВО́НИЕ писды ил, мыкьлад ил, чIири йишир ад
ЗМЕЁНЫШ гIарад шарак
ЗМЕИ́НЫЙ ЯД гIарад аугъу
ЗМЕЯ́ гIар
ЗНАМЕ́НИЕ гьаIламат
ЗНА́ХАРЬ хылид дарманбыр гьаъад, гьацIад эдеми
ЗНОЙ цIай итхьун, йыхана сигIын
ЗОЛА́ рыIхъ
ЗОЛОТА́Я РЫ́БКА къизилед балугъ
ЗО́ЛОТО къизил
ЗОЛОТО́Й ВЕК къизилед девир
ЗОЛОТО́Й ПЕСО́К къизилед сецI, къизилед къум
ЗОЛОТОНО́СНЫЕ ПЕСКИ́ къизил кид сецIбыр, къизил кид
къумбыр

34
ЗОЛОТУ́ХА (мед.) золотуха (хынимешды кьуликла гъаъ тIурбыр
руъуд ядал)
ЗОЛОТЫ́Е МЕСТОРОЖДЕ́НИЯ къизилбыр гелъэд джига
ЗОО́ЛОГ зоолог, гьаIйванмар ахтармиш гьаъад инсан
ЗООЛО́ГИЯ гьаIйванмар ахтармиш гьаъад гьыIлим
ЗООТЕ́ХНИК зоотехник, гьаIйванмашихьван мачхулат руъуд
инсан
ЗРАЧО́К улид нин
ЗРЕ́НИЕ ёкв, ёкв гьагун
ЗРИ́ТЕЛЬНЫЙ НЕРВ улид нерв
ЗУБА́СТЫЕ КИТЫ́ эккед сылабыр ад китбыр
ЗУ́БЫ сылабыр
ЗУД чахъва гьыъын, цIай лешур, чахъва гьыъын
ЗЯ́БЛИК (зоол.) макьамбыр рыхыIд шурук
ЗЯБЬ лыйхаI гьыъыр сихьир ад пересент, хумухун лыйхаI
гьыъыд пересент, хумухун саптыр ад накьв

И
ИВНЯ́К 1) (заросли ивы) чIулбыр лилкьад ер; 2) (ивовые прутья)
чIулурды гаIрибыр
ИВА (бот.) чIул
ИЗВЕСТНЯ́К киредж кид дагьарбыр, киредж гелъэд ер, киредж
гелъэд джига
И́ЗВЕСТЬ киредж
ИЗГИ́Б РЕКИ́ нацIур акьыIбхьыIд джига, чIувукуд нацIур, аъ
гибхьуд джига, нацIур рувгъур ад джига, кьыIрикI
ИЗЖО́ГА (мед). йикI цIырцIара йишин
ИЗЛУЧЕ́НИЕ СВЕ́ТА ёкв ситхьун
ИЗЛУ́ЧИНЫ РЕКИ́ нацIурды бугъаIлбыр
ИЗМЕНЕ́НИЕ дегишвал
ИЗМЕ́НЧИВОСТЬ ВИ́ДОВ кIыбди дегиш руъуд джинс, гукас
джугъуIд
ИЗМЕРЕ́НИЕ гьацун, гьабцун
ИЗМЕРИ́ТЕЛЬНЫЙ ПРИБО́Р гьабцуд прибор
ИЗОЛИ́РОВАННЫЕ О́РГАНЫ джура гьыъыд органбыр
ИЗОЛЯ́ТОР¹ едере йишийне джура даъад джига
ИЗОЛЯТОР² шунур беъэд чейникI

35
ИЗУМРУ́Д изумруд, Зумруд (имя)
ИКРА́¹ (зоол.) булгъуд гъылыгъмар
ИКРА́² (анат.) гъилды кукды якбыр
ИКРА³ емишекла гьаъад икра
ИЛ лил
И́ЛИСТЫЕ ПО́ЧВЫ лил кид накьвбыр
ИМБИ́РЬ (бот.) имбирь
ИММУНИТЕ́Т (мед.) иммунитет (едере джишин, сагъды джан
йишин)
ИНДЕ́ЙКА (зоол.) индушкIа (халды кьухьды фазанмыд хизын-
диклады шурук)
И́НДИЙ индий (хим. элемент, металл)
ИНДЮ́К индушкIа, выгъылды индушкIа
И́НЕЙ къирав
ИНЖИ́Р (дерево и плод) инжир (хук на емишбыр) инджир
ИНЕ́РТНЫЕ ГА́ЗЫ мадды кардымыхьван китха гьаъас джу-
гъуIд газбыр
ИНКУБА́ТОР инкубатор (гъылгъымаа джуьджуьймар
агъабгъуд аппарат)
ИНСУЛИ́Н инсулин
ИНФА́РКТ инфаркт (йикIихда руъуд дамрыма эбир
гыджывгъыIн)
ИСПАРЕ́НИЕ бугъ лювчIун, пар вишин
ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬ ахтармиш гьаъад, ахтармиш гьыъыр хаIр
гьаъад
ИСТО́К кьула, хьидид кьула, нацIурды кьула
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ БИОЛО́ГИЯ тарихед биология
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ГЕОГРА́ФИЯ тарихед география
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ГЕОЛО́ГИЯ тарихед геология
ИСТО́РИЯ ЗЕМЛИ́ джилид тарих, накьудид тарих
ИСТО́ЧНИК былах
ИСТО́ЧНИК СВЕ́ТА ёквод кьула
ИШЕМИ́ЧЕСКАЯ БОЛЕ́ЗНЬ йикIид ядал
ИШЕМИ́Я ишемия; см. инфа́ркт

Й
ЙОД йод (хим. элемент, дарман)
ЙО́ДИСТЫЕ МЕТА́ЛЛЫ йод кид металлбыр, йод кид йилагбыр

36
К
КАБА́Н (зоол.) къабан, кабан (чIирыды дунгъуз)
КА́КТУС кактус (аIкьуIрды тIилибырмы зазбыр гъад укь)
КА́ЛИЙ калий
КАЛИ́ЕВЫЕ СО́ЛИ калий кид къелбыр
КАЛИ́ЙНЫЕ УДОБРЕ́НИЯ калий кид удобрениябыр
КАЛИ́НА (дерево и плод ) калина (хук на емиш) мухьуй, мухьуед
кьыIй
КАЛИ́НА-ГОРДОВИ́НА (дерево и плод) мухьуй, (хук на емиш)
мухьуед хук
КА́ЛЬЦИЙ кальций (химиядид элемент)
КА́МБАЛА камбала (балгъуд са джинс)
КА́МЕННАЯ СОЛЬ духлад кьел
КАМЕНИ́СТАЯ ПО́ЧВА духул кид джил, (накьв)
КА́МЕННЫЙ ВЕК духлад девир
КА́МЕННЫЙ У́ГОЛЬ дашкуьмуьр, уголь
КА́МЕНЬ духул, дагьар, къат
КАМНЕПА́Д духул, дагьар каIчIун; духул, дагьар кийтхьун
(банакла)
КАМЫ́Ш 1. нацI; 2. (заросли) нацI лилкьад ер, нацI литхьуд
джига
КАМЫШО́ВАЯ КО́ШКА нацIма вуруъуд гаIт (хьыдылды)
КАМЫШО́ВЫЙ КОТ нацIма вуруъуд гаIт (выгIылды)
КАНА́ВА вах; къанав, къандах
КАНА́Л канал 1. (оросительный) хьед гьабгъуд вах; 2. (анат.)
улесды улед ер
КАПКА́Н чIаIнкI
КА́ПЛЯ укI, цIамна, сагьаIлне, укI-укIна
КАПУ́СТА келем
КАПУ́СТНИЦА (зоол.) келемед цIирух
КАПУ́СТНЫЕ МУ́ХИ келемед дыдар
КАПУ́СТНЫЙ ЛИСТ келемед тIили
КАРАВА́Н ВЕРБЛЮ́ДОВ караван, девиймыд караван
КАРАКУЛЕВО́ДСТВО бухари бармакбыр гьаъас хакьыр ад
чIабалар
КАРА́КУЛЕВЫЕ О́ВЦЫ бухари бармакмыд чIабалар
КАРА́КУЛЬ бухари, бухари бармак
КАРАНТИ́Н карантин

37
КАРА́СЬ карась (балгъуд са джинс)
КАРДИОГРА́ММА кардиограмма (йикIире шуна гвалах ваъарди
гадкъад аппарат)
КАРДИО́ГРАФ кардиограф (кардиограмма лентады кирхьед)
КА́РИЕС кариес (сылабад гьаIзер)
КА́РЛИКОВАЯ БЕРЁЗА кIаъды гьуIх, кIинтIокалды гьуIх
КА́РТА карта; географическая географиядид карта; санаторная
карта санаториядид карта
КАРТО́ФЕЛЬ хъартышкIа
КАСТРА́Т хаси выъыд
КАСТРА́ЦИЯ хаси выъын, ахта выъын
КАТАРА́КТА (мед.) катаракта (улид нинды ёкв мычIахъа йиши-
нид гьаIзер)
КАТАСТРО́ФА катастрофа, эккед мисибат, эккед бейдбахт
валды (хабарсызна вишид белаа)
КАУЧУ́К каучук (резинекла гьаъад кар)
КАУЧУ́КОВОЕ ДЕ́РЕВО каучукад хук
КА́ШЕЛЬ худул
КАШТА́Н (дерево и плод) шабалут (хук на емиш)
КАШТА́НОВЫЕ ПО́ЧВЫ шабалутад рангад накьвбыр
КВАРЦ кварц (минерал)
КВАСЦЫ́ рухул
КЕДР кедр
КЕДРО́ВЫЕ ОРЕ́ХИ кедрадид хикбыр
КЕНГУРУ́ (зоол.) кенгуру (Австралияди ешемиш вуруъуд гьаIй-
ван)
КЕНДЫ́РЬ ганаб
КЕРАМИ́ЧЕСКИЕ ИЗДЕ́ЛИЯ ручIед къабыр
КЕРОСИ́Н нахьуд
КЕФА́ЛИ кефалбыр (балгъуд са джинс)
КЕФИ́Р кефир, масды нек
КИ́ВИ1 (бот.) (дерево и плод) киви (хук на емиш)
КИ́ВИ2 (зоол.) см. бескры́лые пти́цы
КИЗИ́Л (кустарник, плод) джумаIл, джумаIлед хук (кул на емиш)
КИЛЬКА́ килька (джулды балугъмар)
КИ́НЗА каIшниш
КИПАРИ́С кипарис
КИСЛОРО́Д кислород (хим. элемент, газ)
КИСЛОРО́ДНОЕ ГОЛОДА́НИЕ кислорад кьит йишин
КИ́СЛЫЕ ПО́ЧВЫ чIурчIумды накьвбыр

38
КИ́СЛЫЙ чIурчIумды
КИСТА́ (мед.) киста
КИСТЬ¹ (часть руки) хыл
КИСТЬ² (винограда) къирх
КИТ (зоол.) кит, кьухьды балугъ
КИШКА́ (анат.) руд
КИШЕ́ЧНИК ичи, ухьун
КИШЕ́ЧНЫЕ ВИ́РУСЫ ухьнид вирусбыр
КЛЕ́ВЕР хьибды тIилияды укь, хьиб тIили гъад укь
КЛЕЕВЫ́Е КРА́СКИ клей кид ширбыр
КЛЕЙ клей, шириш
КЛЕЙМО́ лышан, идж
КЛЕ́ЙСТЕР клейстер, шириш (крахмалаклана, хуIрикла ваъад
клей)
КЛЕЩ бакьакьый
КЛЕ́ТКА (анат.) клетка
КЛЁН (бот.) гьамгыд хук
КЛИ́МАТ климат, гьава
КЛИМАТИ́ЧЕСКИЕ ИЗМЕНЕ́НИЯ гьавыдид дегишвалды
КЛОП чIит
КЛУБНИ́КА (растение, ягода) клубника, багъдид некъе
КЛЫК выгын
КЛЮВ кIухь
КЛЮЧ (родник) былах
КЛЮЧИ́ЦА (анат.) гъуIнед гъаI
КОБЫ́ЛА хвар
КО́БРА кобра (мыкьлана виритIед гIар)
КОВЫ́ЛЬ руIкь
КО́ЖА 1. джигал, лиъ; 2. къыдыкь, тумадж; 3. (плода) къабых,
джигал
КО́ЖНЫЕ БОЛЕ́ЗНИ джиглад ядалбыр, лиъэдид эзербыр,
къыдкьыд ядалбыр
КОЖУРА́ джигал, къабых
КОЗА́ цIигь
КОЗЁЛ кьын
КОЗЛЁНОК мытыл
КОЗОВО́ДСТВО цIегье гьыъын
КОКЛЮ́Ш (мед.) коклюш, инаф йишин (мыкьлана худулбыр
гьаъад ядал)

39
КОКО́С (дерево и плод) (орех кокосовой пальмы) кокосад хик,
кокосад финдикь ( хук на емиш)
КОКО́СОВОЕ МА́СЛО кокосад хаIред
КОКО́СОВОЕ МОЛОКО́ кокосад наIк
КОЛО́ДЕЦ къуй, рагъад хьед ад къуй
КОЛОКО́ЛЬЧИК 1. гыргыр; 2. (бот.) гыргырак кикад бычI
КО́ЛОС гытI (маIгьсилед)
КОЛОСОВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ гытIад маIгьсилбыр (кьир, хьытI,
сыкIыл, наIхв)
КОЛЮ́ЧКА заз
КОМА́Р швот
КОМБИКОРМА́ комбикорм (гьаIйванмашды улесды)
КО́МНАТНАЯ МУ́ХА халды дыд
КО́МНАТНЫЕ РАСТЕ́НИЯ халды бычIбыр
КО́МПАС компас
КОНЕВО́ДСТВО йиванар урхаIд ер, йиванар ухуIн
КОНЕ́ЧНОСТИ гъилабыр-хылабыр, кьатIбыр
КОНОПЛЯ́ ганаб, ганабад ухур, кендир
КОНОПЛЯ́НОЕ МА́СЛО ганабад хаIред
КОНОПЛЯ́НОЕ СЕ́МЯ ганабад сук
КОНЬ йиван
КОПЫ́ТО кIварч (малдид)
КО́ПЧИК дубур
КОРА́ ГОЛОВНО́ГО МО́ЗГА кьулид майидид къабых
КОРА́ ДЕ́РЕВА усуд джигал, усуд къабых
КОРА́ ЗЕМЛИ́ джилид къабых
КОРА́БЛЬ геми
КОРА́ЛЛ 1) коралл; 2) (камень) марджамад къаш
КОРА́ЛЛЫ кораллы, марджамбыр
КОРЕННО́Й ЗУБ гъвабад сылаб, гъвабад сыс
КО́РЕНЬ гъваб
КОРИ́ЧНЕВЫЕ ПО́ЧВЫ гъыIрды накьвбыр, михек рангад на-
кьвбыр
КОРМ гьаIлаф, сук, укь, хел, сум
КОРМЛЕ́НИЕ ЖИВО́ТНЫХ малмыс хьын сывъын, малмыс
укьбыр сыъын
КОРМОВА́Я БА́ЗА ЖИВОТНОВО́ДСТВА малмыд гьаIлафад
база
КОРМОВА́Я РЕ́ПА малмыд кьаъ (малмыс сывъад)

40
КОРМОВА́Я СВЁКЛА ирды кьаъ (малмыс кывылцIад ирды
кьаъ)
КОРМОВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ гьаIлафад маIгьсилбыр
КОРМОВЫ́Е ТРА́ВЫ гьаIлафад укьбыр
КОРНЕПЛО́ДЫ гъвабыр хъуд укьбыр, гъваб сывъын (макь,
мадж) улед гъвабыр
КОРО́ВА зер
КОРОНАВИ́РУС бала мыкьлад гриппед са джура
КОРОНА́РНЫЕ СОСУ́ДЫ йикIид эбиред дамарбыр
КОРОСТА́ къутурад тIур (эринне меш агъаIгъуIд тIурбыр)
КО́РШУН лыкьыIрды са джинс
КОРЬ (мед.) цIирий (ядал)
КОСА́¹ (анат.) кьамчIелий
КОСА́² (геогр.) чIаIнаIкI
КОСМИ́ЧЕСКОЕ ИССЛЕ́ДОВАНИЕ космос ахтармиш
гьыъын
КОСМОГРА́ФИЯ космография
КОСМОЛО́ГИЯ космология
КО́СМОС космос
КОСОГЛА́ЗИЕ улабыр чIукун
КОСТЬ кьырыб
КО́СТНЫЙ МОЗГ кьырбыд кьыш, кьырбымыд кьыш
КОСУ́ЛЯ (зоол.) гъыIрч, джийранмашды сабыйды
КОТ маргъаIв гаIт
КО́ФЕ кофе
КОФЕИ́Н кофеин
КОЧА́Н КАПУ́СТЫ келем; келемед кьул
КОЧЕ́ВНИК куьч йишид, агъаIчIур гьаIрхыIд эдеми
КОЧЕРЫ́ЖКА келемед кьачI, джыбыр (келемед)
КО́ЧКА кьвакь, тIуьнтIуьй
КО́ШКА гаIт
КРАЙ (геогр.) вилает, уьлке
КРАПИ́ВА (бот.) макъвал
КРАПИ́ВНИЦА 1. (мед.) крапивница, ир игъибхьун, чахъвара
йишин; 2. (зоол.) дебдебил, бабочка крапивница (дебдебилед са джу-
ра)
КРА́СНАЯ КНИ́ГА ирды китаб (дуньядыла лап сагьаIл руъуд
гьаIйванмар, укь, хук, кул-кус ва мадды кардымыд китаб)
КРА́СНАЯ ПЛАНЕ́ТА ирды планета (Марс)
КРА́СНАЯ РЫ́БА ирды балугъ, къизил балугъ

41
КРАСНОЗЁМ ирды накьв
КРАСНОПЁРКА ирды кылибыр кид балугъ
КРАСНОТА́ см. красну́ха
КРАСНУ́ХА (мед.) краснуха, ир игъибхьун (сасынийик киджил-
хъад хынимешды ядал)
КРА́СНЫЙ ВОЛК ирды убул
КРАХМА́Л крахмал
КРЕ́МНИЙ кремний (химиядид элемент)
КРЕ́ПКИЙ РАСТВО́Р чIидкIыд раствор
КРИСТА́ЛЛЫ кристаллбыр
КРОВЕНО́СНЫЕ СОСУ́ДЫ эбиред дамарбыр
КРОВЕТВО́РНЫЕ О́РГАНЫ эбир гывъаIд органбыр (эбиред
элементбыр)
КРОВОИЗЛИЯ́НИЕ эбир аъна ибхьун (дамар кьатI вишир)
КРОВООБРАЩЕ́НИЕ эбир гывгъыIн, эбир вугъургъара выхьын
КРОВООСТАНА́ВЛИВАЮЩЕЕ СРЕ́ДСТВО эбир лувза
хъаваъад кар
КРОВОПУСКА́НИЕ эбир сивигын
КРОВОТЕЧЕ́НИЕ эбир гьаIбхыIн, эбир сувчIун
КРОВОХА́РКАНЬЕ эбир хьуъ лывъын, эбир хьуъ лыхъывъын
КРОВЬ эбир
КРОВЯНО́Е ДАВЛЕ́НИЕ эбиред давление
КРОКОДИ́Л крокодил
КРО́ЛИК гъыIр
КРОЛИКОВО́ДСТВО гъыIрер гьаъад джига
КРОЛЬЧИ́ХА халды хьыдылды гъыIр
КРОТ 1. (животное) йихьал; 2. (мед.) йихьалад къыдыкь
КРУПА́ 1. курпа, чIихер; 2. (о снеге) къаяб-къаябкалды йиз,
чIихид йиз, хар-хар калды йиз
КРУ́ПНЫЙ РОГА́ТЫЙ СКОТ малбыр, мал-къара
КРУТО́Й СКЛОН хъубтIуд бег
КРЫЖО́ВНИК (кустарник, ягода) гъыIбриш (гъыIбришед хук
емиш)
КРЫ́СА крыса, кьухьды кьуIл
КРЫЛА́ТЫЕ СУЩЕСТВА́ кылибыр кид , кылибыр кид карбыр
КРЫЛО́ 1. къанат, кыли; 2. (лопасть колеса мельницы) чархыд
хыли, рухуIд хыли
КРЫ́ЛЬЯ кылибыр, хылибыр
КУВШИ́НКА (бот.) гыргырбыр
КУЗНЕ́Ц джадахъан

42
КУЗНЕ́ЧИК (зоол.) цIыцI
КУ́ЗНИЦА джад
КУКУРУ́ЗА къаргъадалый
КУКУ́ШКА гибуг
КУЛА́К 1. худ; 2. (воен.) эскерешды са кIабал
КУЛЬТУ́РА меденият
КУЛЬТУ́РНЫЕ РАСТЕ́НИЯ медениятды укь, кул, кус
КУРАГА́ (собир.) машмашед чихенбыр
КУРГА́Н тIуьнтIуьй
КУРДЮ́К джыбыр (чIабалад)
КУРДЮ́ЧЬЯ ПОРО́ДА ОВЕ́Ц эккед джыбыр хъуд чIабалашды
джинс
КУРИ́НЫЕ кIатIашды джинс
КУРОПА́ТКА гъуIд
КУ́РОЧКА фере
КУРОВО́ДСТВО кIатIар ухуIн, кIатIар хакьын
КУ́РЫ ДОМА́ШНИЕ халды кIатIар
КУСТ кул, кус, гаIри, хук
КУСТ ЕЖЕВИ́КИ лыIхды хьуруд кул
КУСТА́РНИК хук, кул-кус
КУСТА́РНИКОВАЯ РАСТИ́ТЕЛЬНОСТЬ кул-кусад хукбыр
КУ́ЦЫЙ 1. (о хвосте) кьатIый, джыбыр хъудишды, джыбыр
хъибхьуд, джыбыр кьатI выъыд; 2. кьатIый
КЮВЕ́Т кювет

Л
ЛЕКА́РСТВЕННЫЕ РАСТЕ́НИЯ давыдид кулбыр
ЛЕКА́РСТВЕННЫЕ ТРА́ВЫ давыдид укьбыр
ЛЁН турт
ЛЕОПА́РД (зоол.) леопард
ЛЕПЕСТО́К бычIид кьурукь
ЛЕС дам
ЛЕСНИ́ЧИЙ мешебег
ЛЕСНЫ́Е ЗВЕ́РИ дамыд гьаIйванмар
ЛЕСОПА́РК дамыд хукбыр кихьид парк
ЛЕ́ТНЕЕ ВРЕ́МЯ гыIлдид вахт
ЛЕ́ТО гъыIлд

43
ЛЕТОИСЧИСЛЕ́НИЕ сыдыд гьаIсаб
ЛЕТУ́ЧАЯ МЫШЬ хъархъанаг
ЛЕЧЕ́БНЫЕ ТРА́ВЫ дарманад укьбыр
ЛЕЩ (зоол.) балугъ (лещ)
ЛЕЩИ́НА (бот.) финдикьед хук
ЛИ́ВЕНЬ гьугъал, дамах
ЛИ́ЛИЯ (бот.) лилия
ЛИМО́Н (дерево и плод) лимон (хук на емиш)
ЛИМО́ННИК чIирыды лимонад хук
ЛИ́ПА (бот.) хыд, хыдырды хук
ЛИСА́ сикI
ЛИСТ (бот.) кьурукь
ЛИСТВА́ (собир.) кьурукьбыр
ЛИ́СТВЕННЫЙ ЛЕС кьурукьбыр руъуд хукумыд дам
ЛИСТОПА́Д кьурукь сечIун
ЛИХОРА́ДКА (мед.) цIай гьыъын, къиздирма
ЛИЦЕВО́Й НЕРВ хьесымад нерв
ЛИЦО́ хьесым
ЛИЧИ́НКА (зоол.) шаракI
ЛИША́Й качал
ЛИША́ЙНИК (бот.) гьаIний (дараа руъуд, хукад джиглас
рыхыIд, накьуды руъуд)
ЛО́ГОВО къуй, фам, хал
ЛОЗА́ (бот.) къирх, тагъ
ЛО́КОТЬ гуьлег
ЛОПА́ТКА (анат.) балганый
ЛОПУ́Х (бот.) пакьваIль
ЛО́ШАДЬ йиван
ЛОША́К къатир
ЛОЩИ́НА дере
ЛУГ ухаIль, укь руъуд ер, майдан
ЛУГОВЫ́Е ЦВЕ́ТЫ ухаIлед бычIбыр, майданад бычIбыр
ЛУДИ́ЛЬЩИК къалыйчи
ЛУК (бот.) сипил
ЛУ́КОВИЦА 1.(бот.) кьул, гъваб, гардж, куьк; 2.(анат.) куьк; 3.
(головка лука, чеснока) сипилед, руIхбуд гъваб;
ЛУНА́ ваз
ЛУЧ нур, ишыгъ
ЛЫ́СИНА къабах, чIар саIчIун, чIар саIчIуд кьул
ЛЬВЁНОК асланад шарак

44
ЛЬВИ́ЦА хьыдылды аслан
ЛЬДИ́НА мыкырды къаяб
ЛЬНЯНО́Е МА́СЛО туртад хаIред
ЛЮДОЕ́Д инсанар дуъулед, эдемиер дуъулед
ЛЮЦЕ́РНА (бот.) люцерна, укьбыр
ЛЯГУША́ТНИК гъыIбаIр сытIа руъуд ер, гъыбаIр ад джига,
гъыIбаIшды ер
ЛЯГУ́ШКА гъыIб
ЛЯ́ЖКА 1. гъил (чIаблад); 2. зуба (инсанад, эдемиед)

М
МАГНЕ́ЗИЯ (хим.) магнезия
МАЗЬ маз
МАК¹ (растение, семена) лалабычI (ирды бычI)
МАК² хваIшхваIший (снотворный)
МАКУ́ШКА гугуй, кьулид гугуй
МАЛАХИ́Т малахит
МАЛЯРИ́ЙНЫЕ КОМАРЫ цIай гьаъад швотер
МАЛЯРИ́Я (мед.) цIай гьыъын, къиздирма
МАЛИ́НА хьур, малина
МА́ЛЫЕ ПЛАНЕ́ТЫ (астероиды) кIаъды планетабыр
МАРА́Л (зоол.) марал
МА́РГАНЕЦ марганец
МАРГАРИ́Н маргарин
МАРЕ́НА (бот.) марена
МАРС (планета) Марс
МАРТЫ́ШКА мартышка (маймын) маймын
МА́СЛО КОРО́ВЬЕ зирды хаIред
МА́ССА масса, бала, гьаIзам
МАТЕМА́ТИКА математика
МАТЕРИ́К (геогр.) материк
МАТЕРИ́НСКИЙ РОД нинды суруды тухум
МА́ТКА¹ (анат.) хынхыд халбыр, хынхыд хал, хыных ад хал
МА́ТКА² (самка) гьаIйванмыд хьыдылды, хьыдылды гьаIйван
МА́ТКА³ (пчелиная) гъубгъуд нин
МАТЬ-И-МА́ЧЕХА (бот.) тебиргIан
МАЯ́К маяк

45
МЕДВЕ́ДЬ си
МЕДВЕ́ДИЦА хьыдылды си
МЕДВЕЖО́НОК кьук, сирды кьук (кьукьар)
МЕДИЦИ́НА медицина (сагъвалид гьыIлим)
МЕ́ДНЫЕ РУ́ДЫ дзыр кид духлумар
МЕ́ДНЫЙ ВЕК дзырад девир
МЕ́ДНЫЙ КУПОРО́С гугурт
МЕДОНО́СЫ ит вылцIад гъубагъмар
МЕДЬ дзыр
МЕДЯ́НКА (зоол.) гIар (аугъу джывылцIад гIар, гъыIрды рангад)
МЁД ит
МЕЛ мел
МЕ́ЛКИЙ РОГА́ТЫЙ СКОТ чIабалар (хыIб)
МЕЛЬ кьыла, кьылды ер, кьылды джига
МЕ́ЛЬНИЦА руIх
МЕРКУ́РИЙ Меркурий (планета)
МЕ́СТНОСТЬ ер, джига
МЕСТОРОЖДЕ́НИЕ¹ гьухуд джига (инсан)
МЕСТОРОЖДЕ́НИЕ² (геол.) шывга гелъэд джига
МЕСТОРОЖДЕ́НИЯ ПОЛЕ́ЗНЫХ ИСКОПА́ЕМЫХ ме-
фягьаIт кид карбыр гелъэд джига
МЕ́СЯЦ (луна) ваз
МЕТА́ЛЛЫ БЛАГОРО́ДНЫЕ багьад металлбыр, багьад йилаг-
быр (къизил, гымыш, джагварды къизил)
МЕТА́ЛЛЫ ЛЕ́ГКИЕ сылды металлбыр, сылды йилагбыр
(алюминий, магний)
МЕТА́ЛЛЫ ТЯЖЕ́ЛЫЕ йуIкьды металлбыр, йуIкьды йилагбар
(чугун)
МЕТА́ЛЛЫ ЦВЕТНЫ́Е рангад металлбыр, рангад йилагбыр
(къургъушин, дзыр)
МЕТА́ЛЛЫ ЧЕ́РНЫЕ лыIхды металлбыр, лыIхды йилагбыр
(йилдан, чугун)
МЕТА́Н метан (хим.элемент, газ)
МЕТЕОРИ́Т метеорит (джилы ситхьуд духлад ва я ки са метал-
лад, йилагад кIусбыр)
МЕТЕОРИ́ТНЫЙ ДОЖДЬ см. звёздный дождь
МЕТЕОРО́ЛО́Г метеорологиядид рыкъаI ад пешекар
МЕТЕОРОЛО́ГИЯ метеорология (гьавыдыхда гадкъад гьыIлим)
МЕТЕ́ЛЬ кулак
МЕТЁЛКА (метла) хьырыс, мугул, макьаIкьаIл

46
МЕТИ́С метис (кьвунды миллитдид дидды, нинды хыных)
МЕТИ́ЛОВЫЙ СПИРТ метилед спирт
МЕХ 1. (шерсть) дын; 2. (выделенная шкура) къидкуд къыдыкь
МИГРА́ЦИЯ халкь джуды ерли джигида угъуIвчIур мадиъне
выхьын
МИГРЕ́НЬ (мед.) кьул ведин, кьулуд ядал, эзер
МИЗАНТРО́П мизантроп (инсанар джыдгад кас)
МИЗАНТРО́ПИЯ инсанар джыдгынвал
МИЗИ́НЕЦ кIвончIед тIили
МИКРОБИОЛО́ГИЯ микробиология (микробырмыклады
гьыIлим)
МИКРО́БЫ микробыр (лап джулды, улис гьаджагвад са клет-
кадид карбыр)
МИНДА́ЛИНА 1) (орех) миндалед йикI; 2) (анат.) бугъазад
тIитI
МИНДА́ЛИНЫ (анат.) бугъазад тIитIбыр
МИНДА́ЛЬ (бот.) (дерево и плод) миндаль (хук на емиш)
МИНДА́ЛЬНОЕ МА́СЛО миндалекла кетIид хаIред
МИНЕРА́Л минерал (джиликла гелъэд мефягьаIт келъэд кар-
быр)
МИНЕРАЛО́ГИЯ минералогия (минералмыд гьыIлим)
МИНЕРА́ЛЬНАЯ ПИ́ЩА минералбыр кид улесды
МИНЕРА́ЛЬНАЯ СОЛЬ минерал кид кьел
МИНЕРА́ЛЬНЫЕ ВО́ДЫ минерал кид хьед
МИНЕРА́ЛЬНЫЕ КОРМА́ минерал кид гьаIлаф
МИНЕРА́ЛЬНЫЕ РЕСУ́РСЫ минералад тедерегбыр (ресурс-
быр)
МИНЕРА́ЛЬНЫЙ ИСТО́ЧНИК минерал кид былах
МИР Дуьнья
МИРИА́ДЫ ЗВЁЗД сан-суракь (кьул-джыбыр) адишды хаIдий-
быр
МИРОВО́Й ОКЕА́Н Дуьньядид дангыз, Дуьньядид океан
МИРОВО́Е ХОЗЯ́ЙСТВО дуьньядид мал-кар
МИРОЗДА́НИЕ гьыIлим
МЛЕКОПИТА́ЮЩИЕ нек вухад гьаIйванмар
МЛЕ́ЧНЫЙ ПУТЬ млечный путь, кегьаIбидид раIхъ (выше,
мычIахъды хаIле лап балад хаIдийбыр сытIа йишийне)
МНОГОЖЁНСТВО бала къариймар ад, балад къариймар ад
МНОГОЛЕ́ТНИЕ РАСТЕ́НИЯ лап балад сыдыд растениябыр,
балад сыдыд хук, кул- кус

47
МНОГОЛЕ́ТНИЕ ТРА́ВЫ лап балад сыдыд укьбыр
МОЖЖЕВЕ́ЛЬНИК цIыб
МОЗГ гьидыIхь, кьыш, мае
МОЗГОВА́Я КО́РА майидид къабых
МОЗГОВА́Я КОСТЬ майидид кьырыб
МОЗГОВО́Е ВЕЩЕСТВО́ майидид кар
МОЗГОВЫ́Е ОБОЛО́ЧКИ майидид пердебыр
МОЗЖЕЧО́К кIаъды мае
МОЗО́ЛЬ тIур, парахуIл
МОКРИ́ЦА (зоол.) шыкьыIнтий
МОКРО́ТА́¹ (сырость) лам, лам йишин
МОКРОТА² (слизь) хъыхь
МОЛЕКУЛЯ́РНАЯ БИОЛО́ГИЯ молекуладид биология
МОЛЕКУЛЯ́РНАЯ ГЕНЕ́ТИКА молекуладид генетика
МОЛЕКУЛЯ́РНАЯ ФИ́ЗИКА молекуладид физика
МОЛИБДЕ́Н молибден (химиядид элемент, джагварды металл)
МО́ЛНИЯ цIай рапын
МОЛОДНЯ́К 1.(зоол.) цIинене гIыргIад гьаIйванмар; 2. (бот.)
цIинене кихьид дам, цIинене кихьир ад дамыд хукбыр
МО́ЛОДОСТЬ джегьилвал, джегьил вахт, джегьил гедене
МОЛО́ЗИВО даъ
МОЛОКО́ наIк
МОЛОЧА́Й (бот.) дакьыIлды наIк (маджалмыд)
МОЛО́ЧНЫЕ ЗУ́БЫ кIаъды ханимешды сылабыр, наIкыдид
сылабыр (хынимешды)
МОЛО́ЧНЫЕ ПРОДУ́КТЫ некыдид продуктабыр
МОЛЬ йис
МО́РДА хьесым, хъуIш, суфат
МО́РЕ дайрагь
МОРО́З мыкь, аяз
МОРКО́ВЬ абадур
МОРСКА́Я ВОДА́ дайрагьад хьед
МОРСКА́Я ГЕОЛО́ГИЯ дайрагьад геология
МОРСКА́Я ГРАНИ́ЦА дайрагьад саргьаIт
МОРСКА́Я КАПУ́СТА дайрагьад келем
МОРСКА́Я КОРО́ВА дайрагьад зер
МОРСКА́Я КО́ШКА дайрагьад гаIт
МОРСКИ́Е ЕЖИ́ дайрагьад кIынгъыIрмар
МОРСКИ́Е ЗМЕ́И дайрагьад гIарар
МОРСКИ́Е ЧЕРЕПА́ХИ дайрагьад кIукIуе гъыIбаIр

48
МОРСКО́Е ДНО дайрагьад кьан
МОРСКО́Й КЛИ́МАТ дайрагьад гьава
МОРСКО́Й ПЕСО́К дайрагьад сецI, дайрагьад къум
МОРСКО́Й ПУТЬ дайрагьад раIхъ
МОСТ гъаI
МОСТОВА́Я духул ыъыд раIхъ
МОТЫЛЁК дебдебил
МОХ хваIрх
МОЧА́ зур
МОЧЕВО́Й ПУЗЫ́РЬ зуьреген
МО́ЧКА¹ (анат.) (уха) убруд як (халхалаг иед ер)
МО́ЧКА2 хьидик кихьин
МО́ШКА джулды швот
МОШКАРА́ джулды швотер, джулды шваIтер
МРА́МОР мрамор
МРА́МОРНЫЙ мраморад
МУЛ къатир
МУМИЁ мумие
МУРАВЕ́Й дзыдзаIхъ
МУРАВЕ́ЙНИК дзыдзаIхъмыд къуй, дзыдзаIхъмыд хал
МУ́СКУЛЫ мускулбыр
МУ́ХА дыд
МУХОМО́Р (бот.) аугъу вылцад чеч
МЫШЬ (зоол.) кьуIл
МЯ́КОТЬ гъыIдилды як, кьырыб кидишды як
МЯ́СО як
МЯ́ТА ПЕ́РЕЧНАЯ шыдыкь

Н
НАБЛЮДА́ТЕЛЬ къарывыл, гакъад, гюзет гьаъад
НАВОДНЕ́НИЕ хьед литхьун
НАВО́З хьид
НАВО́ЗНЫЕ ЖУКИ́ хьидид чIибкIантIиймар
НАГО́РЬЕ банкид ер
НАКОВА́ЛЬНЯ зилдан
НАПИ́ЛЬНИК еге
НАПРАВЛЕ́НИЕ раIхъ
НАРО́Д халкь, эль, улмат

49
НАРО́ДНОСТЬ халкь, миллет
НАРО́ДНАЯ МЕДИЦИ́НА халкьдид медицина
НАРОДОНАСЕЛЕ́НИЕ халкь (са джигиди ешемиш вуруъуд)
НАРХО́З нархоз
НАРЦИ́СС (бот.) нарцисс
НАРЫ́В эрин агъаІгъуІд ер, эрин гид, эринламиш йишин
НАСЕ́ДКА кІуртІ ваъад кІатІ, гъылгъымашы сувкьуд кІатІ,
джуь-джуьймар хъуд кІатІ
НАСЕКО́МОЕ мулуIх (дыд, шит, чит ва мад.мад.)
НАСЕКОМОЯ́ДНЫЙ мулуIхмар улед
НАСЕЛЕ́НИЕ халкь, инсанар, эль, улмат
НАСЕ́СТ (для кур) кIартIар субкьуд дал
НА́СМОРК чирхунбыр, тымылбыр
НАСТРОЕ́НИЕ кеф, гьаІль, кеф-кефиет, гюгьуьль
НА́СЫПЬ гутI, накьудид гутI
НАСЫ́ЩЕННЫЙ РАСТВО́Р ацІыр ад, тухды раствор
НА́ТРИЙ натрий
НАУ́КА гьыІлим, дарс
НАУ́ЧНОЕ ИССЛЕ́ДОВАНИЕ гьыIлим ахтармиш выъын
НАФТАЛИ́Н нафталин
НАЦИОНАЛИ́ЗМ миллетчивал
НА́ЦИЯ миллет
НЕ́БО хаІл
НЁБО гIалды къав
НЕ́ВОД кьухьды чил
НЕВРАЛГИ́Я нерв вуруъуд джигидид ядал
НЕВРИ́Т неврит (нервамыс зарар вын)
НЕВРО́З (мед.) невроз (нервабыр чIир йишин, нервамыд ядал)
НЕГАШЁНАЯ И́ЗВЕСТЬ гьутхьа джыъыд киредж
НЕГРО́ИДНАЯ РА́СА негрыйшды раса
НЕДОМОГА́НИЕ кефсызвал, гьаIльсызвал
НЕ́ДРА джилид кьанбыр, джилихьде аа
НЕЖИВА́Я ПРИРО́ДА ил адишды тIабигьаIт
НЕКТА́Р (бот.) идды хьед, бычIимыкла кийбхьуд идды хьед
НЕМОТА́ лалвал
НЕОЛИ́Т (археол.) неолит
НЕО́Н неон (химиядид элемент, газ)
НЕО́НОВЫЕ ЛА́МПЫ неонад лампабыр
НЕОРГАНИ́ЧЕСКАЯ ПРИРО́ДА ил адишды тIабигьаIт
НЕОРГАНИ́ЧЕСКАЯ ХИ́МИЯ неорганический химия

50
НЕОРГАНИ́ЧЕСКИЕ МАТЕРИА́ЛЫ неорганический матери-
албыр
НЕПТУ́Н Нептун (планета)
НЕРВ (анат.) нерв
НЕ́РВНАЯ СИСТЕ́МА ОРГАНИ́ЗМА джандид нервамыд си-
стема
НЕ́РВНЫЕ ВОЛО́КНА нервамыд ухурбыр
НЕ́РВНЫЕ БОЛЕ́ЗНИ нервамыд ядалбыр
НЕ́РВНЫЕ КЛЕ́ТКИ нервамыд клеткабыр
НЕ́РВНЫЕ СПЛЕТЕ́НИЯ нервабыр са сынды ларшин
НЕ́РВНЫЙ У́ЗЕЛ нервамыд йитIал
НЕ́РВЫ нервабыр
НЕСУ́ШКА гъыгъмар гьаъад кIатI
НЕСЪЕДО́БНАЯ ТРАВА́ джулъэд укьбыр
НЕТЕ́ЛЬ лычI (кьыхъ джывыргIыд зер)
НЕФРИ́Т¹ (мед.) нефрит (маъалыймыд ядал)
НЕФРИ́Т² (мин.) нефрит (минерал)
НЕФТЕПРО́ВОД нефтепровод, нахьуд руъуд турба (нахьуд гыр-
гад турба)
НЕФТЕПРОДУ́КТЫ лыIхды нахьудакла келъэд карбыр
НЕФТЕХРАНИ́ЛИЩЕ нахьуд ухуIд джига
НЕФТЬ лыIхды нахьуд
НИ́ВА пересент, чул, чулбыр, ачыхды джигабыр, ачыхды ербыр,
маIхсил езед ер
НИ́ЖНЯЯ ЧЕ́ЛЮСТЬ аады кьацI
НИЗИ́НА́ саъна гид джига
НИ́ЗМЕННАЯ РАВНИ́НА саъна гид дуьзды джига
НИ́КЕЛЬ никель
НИКОТИ́Н никотин
НИО́БИЙ ниобий (химиядид элемент, металл)
НИТРА́ТЫ нитратбыр (азот кид кьел)
НО́ВАЯ Э́РА цIинды девир
НОВОЛУ́НИЕ цIинды ваз
НОГА́ гъил
НО́ГОТЬ хьеб
НО́ЗДРИ хьехьид кьаIчIбыр
НОС хьехь
НОСОВА́Я ПЕРЕГОРО́ДКА хьехьид перде
НОСОВА́Я ПО́ЛОСТЬ хьехьид ара сур
НОСОРО́Г (зоол.) носорог
НЮХ ил

51
О
ОБВА́Л лукуд, гьудкьуд, гийтхьуд
ОБВОДНЕ́НИЕ хьед вын
ОБЕЗБО́́ЛИВАНИЕ ядал гьатIун
ОБЕЗБО́ЛИВАЮЩЕЕ СРЕ́ДСТВО ядал гьабтIуд кар
ОБЕЗВО́ЖИВАНИЕ ОРГАНИ́ЗМА джандык кид хьед гъаъ
йыхьын
ОБЕЗЖИ́РЕННОЕ МОЛОКО́ сепараторас йывхыIд наIк
ОБЕЗЬЯ́НА (зоол.) маймын
О́БЛАКО гыбылбыр
О́БЛАЧНОСТЬ гыбылире хакьын, гыбыл итхьун
ОБЛЕПИ́ХА 1. (кустарник) ыкIаIд хук; 2. (ягоды) ыкIбыр
(емиш)
О́́БМОРОК вада вы хирхьун, хабар аджабгын, хабардида йишин
ОБОЛО́ЧКА ЗЕМЛИ́ джилид къабых, джилид джигал, кIырычI
ОБОЛО́ЧКА СЕ́РДЦА йикIид перде
ОБОЛО́ЧКА ПЛОДА́ емишед джигал
ОБОНЯ́НИЕ ил йишин
ОБОНЯ́ТЕЛЬНЫЙ НЕРВ ил руъуд нерв
ОВЁС хьытI
ОВОЩЕВО́ДСТВО мейвачивал
О́ВОЩИ мейвабыр (хияр, помидор, келем, картышка ва мад.)
быстана леркьад, накьвудид емишбыр
ОВРА́Г кьул, чукак
ОВЧА́РКА баздар, хыIбыд тыла
ОВЧА́РНЯ адар, ятах
ОВЧИ́НА къидкуд къыдыкь
ОВЦА́ тIек, тIехь
ОВЦЕВО́Д хаIбаIхъаIн
ОВЦЕВО́ДСТВО хыIбыр гьыъын, чIабалар гьыъын
ОВЦЕВО́ДЧЕСКИЙ чIабалар гьаъад, хыIб гьыъын
ОВЦЕСОВХО́З хыIбыд савхуз
ОГО́НЬ цIай
ОГОРО́Д багъ, быстан, бахче
ОГОРО́ДНИЧЕСТВО быстанчивал
ОГОРО́ДНЫЕ КУЛЬТУ́РЫ быстанад мейвабыр
ОГУРЦЫ́ хиярбыр
ОДНОЛЕ́ТНЕЕ РАСТЕ́НИЕ са сыдыд хук, кул-кус

52
ОДУВА́НЧИК къыIбды бычI
ОДЫ́ШКА нафас хакьын, нафас четин йишин, нафас дагъама
йишин,
ОЖО́Г гьутхьуд джига, гьутхьун
ОЗИ́МЫЕ ПОСЕ́ВЫ кьыIдид маIгьсилбыр
ОЗНО́Б мыкь лювшун, мыкьа йишин, джан кьалкьара йишин
ОЗО́Н озон (кислородад хьибыд атом кид газ)
ОЗО́НОВЫЕ ДЫРЫ́ озонад кьаIчIбыр
ОКАМЕНЕ́ЛЫЙ духул вишир ад, дагьар, йишир ад
ОКЕА́Н дангыз
ОКЕАНОЛО́ГИЯ океанология (дангызбыр ахтармиш гьаъад
гьыIлим)
ОКО́Т рыгIын (тыла, гаIт, зер, йиван), дул
О́КОРОК лашед бег
ОЛЕДЕНЕ́НИЕ мыкыра хакьын, мык йыхыIн
ОЛЕНЕВО́ДСТВО маралвалды, маралмар кьухьва гьыъын
ОЛЕНЁНОК маралад шарак (маралад шаракмар)
ОЛИ́ВА (бот.) олива
ОЛИ́ВКОВАЯ РО́ЩА оливкамыд хукумыд дам
ОЛИ́ВКОВОЕ ДЕ́РЕВО оливкадид хук
ОЛИ́ВКОВОЕ МА́СЛО оливкадид хаIред
ОЛЕ́НИ маралмар
О́ЛОВО къалый
О́МУТ 1. (яма) фар, къуй (нацIурды, дайрагьад кьане ад къуй,
фар); 2. (водоворот) бугъаIль
ОМОЛОЖЕ́НИЕ джегьил хъишин
ОНДА́ТРА (зоол.) ондатра
ОНЕМЕ́НИЕ¹ лалвал, гьалгас джишин
ОНЕМЕ́НИЕ² дзыз увгъунвал, хабар джившин
О́НИКС (мин.) оникс (кьимет ад минерал)
ОНКОЛО́ГИЯ (мед.) онкология, мыкьлад ядал
О́ПУХОЛЬ тIаIхыIд джига
ОПУ́ШКА дамыд къирах
ОПЬЯНЕ́НИЕ пиянвал
ОРАНГУТА́НГ (зоол.) орангутанг (кьухьды инсанад ухшер ад
маймынад са джинс)
О́РГАН (анат.) джандид, бедендид са пай (йикI, лакь, маъалый
ва мадды)
О́РГАН ВКУСА дадад (тIагьаIмдид) орган
О́РГАН ЗРЕ́НИЯ ёквод орган (улабад)

53
О́РГАН ОБОНЯ́НИЯ ил йишинид орган
О́РГАН РЕ́ЧИ гьалгынид орган
О́РГАН СЛУ́ХА ун йишинид орган
ОРГАНИ́ЗМ ЧЕЛОВЕ́КА инсанад джан, инсанад беден
ОПЕРЕ́НИЕ (у птиц) макъаIкъ
О́ПИУМ 1. опиум, анаша; 2. (дурман) зегьер, аугъу
О́ПИУМНЫЙ МАК опиумад хваIшхваIший
О́ПОЛЗНИ юхбыр
ОРЕ́Х (дерево и плод) хик (хикирды хук на емиш)
ОРЕ́ХОВАЯ ХАЛВА́ хикирды гьаIлва
ОРЕ́ШНИК 1. (кустарник) хикирмыд ялар кид багъ; 2. (заросли)
хикирмыд дам
ОРЁЛ (зоол.) лыIкь
ОРО́НИМ банад дур
ОРОШЕ́НИЕ хьед гьагъун, хьед лийин, хьед вын
ОРУ́ДИЕ аIгьдадж
ОСА́ (зоол.) цIаркIымакь
ОСА́ДКИ гьугъалбыр
ОСЕ́ДЛОЕ НАСЕЛЕНИЕ гьаIммише са ера ешемиш вуруъуд
халкь
ОСЕ́ДЛОСТЬ са джигиди ешемиш дишин
ОСЁЛ (зоол.) йымаIль
ОСЕЛО́К (точильный камень) гьуджуд
ОСЕ́ННИЙ СЕВ хумухдид езел, хумухун езидбыр
О́СЕ́ННЯЯ ВСПАШКА хумухун лыIйхаI гьыъыд пересент
О́СЕНЬ хумухд
ОСЛЁНОК йымаIлед шарак, хъваIнчI
ОСЛИ́ЦА хьыдылды йымаIл
О́СПА (мед.) цIирий (ядал)
ОСТА́НКИ майит, майитекла аа гедгыбыр
О́СТРОВ къураматад ер
ОСУШЕ́НИЕ къуру гьыъын
ОТА́РА суьруь
ОТБО́Р (биол.) ара кетIин
ОТБРО́СЫ руг-чIыIх, чIыIх-чIыкыр, герек мадишдыбыр
ОТВА́Р укьбыр гьухьа гьыъыд хьед (давыдис, дарманас)
ОТВЕРДЕВА́НИЕ чIидкIын, гъигъе гьыъын
ОТВЕ́С тикды ер, тикды джига
ОТГО́ННОЕ ЖИВОТНОВО́ДСТВО 1. чIабалар, даварар
кьыIнне аранди йыгын,лийгын, йихъигын; 2. чIабалар, даварар йиргад
ербыр, даварар, чIабалар лийгад ятахбыр

54
ОТЁК тIаIхыIд джига
ОТКРЫ́ТОЕ МО́РЕ ачыхды дейрагь
ОТКРЫ́ТОЕ НЕ́БО ачыхды хаIль
ОТРА́ВА (яд) агъу, зегьер, зегьриман
ОТРАВЛЕ́НИЕ агъу кийкьыр пис йишин
ОТРАВЛЯ́ЮЩИЕ ВЕЩЕСТВА́ агъу кид кар
О́ТРУБИ пылбыр, утруб
ОТРЫ́ЖКА гьаIрпI выъын
ОТРЯ́Д (зоол.) кIабал, джинс, джура
ОТЦО́ВСТВО дидвал
ОФТАЛЬМОЛО́ГИЯ улабад ядал ахтармиш гьаъад гьыIлим
ОХО́ТА гъыIрче йыхьын, гъыIрчехъанвалды выъын
ОХО́ТНИЧЬЕ ХОЗЯ́ЙСТВО гъыIрчехъанвалды выъын
ОХО́ТНИЧЬИ СОБА́КИ гъыIрчехъанашды тылыймар
ОХРА́НА ПРИРО́ДЫ тIабигьаIт увухуIн, чIир-чIык ухуIн
ОЩУЩЕ́НИЕ хабар вишин, йикIис хабар вын
ОЯГНЕ́НИЕ гелер рыгIын

П
ПАВЛИ́Н (зоол.) туьтуькъуш
ПА́ДЧЕРИЦА джурхуд рыш
ПА́ЛЕЦ тIили
ПА́ЛЕЦ БОЛЬШО́Й кьухьды тIили
ПА́ЛЕЦ СРЕ́ДНИЙ йыкьаIд тIили
ПАЛИСА́ДНИК палисадник (халды улихьде гид кIаъды багъ)
ПА́ЛЬМА пальма
ПА́ЛЬМОВОЕ МА́СЛО пальмадид хаIред
ПА́ЛЬМОВЫЙ ОРЕ́Х пальмадид хик
ПАЛЬПА́ЦИЯ хыл-тIили йывхыIр, гьили сагъ йиъиди ахтармиш
гьыъын
ПАНАРИ́ЦИЙ эринламиш йишин
ПАНДЕМИ́Я сиене дуьньяды мыкьлад ядал литхьун
ПАНКРЕАТИ́Т панкреатит (поджелудочный железабыр
тIахыIдид гьуIзир, ядал)
ПАНТЕ́РА (зоол.) пелленг
ПА́НЦИРЬ (зоол.) панцирь, къалпах (сасад гьаIйванмыд уу руъуд
гъигъды чIидкIыд къалпах, къаб, кIукIуе гъыIбырды)

55
ПА́ПОРОТНИК папоротник
ПАПА́ЙЯ см. ды́нное де́рево
ПАПУА́С папуас (ЦIинды Гвинеяди ва мадды островмы еше-
мишды халкьдиклады са кас)
ПАР¹ бугъ
ПАР² (с.-х.) пересент, джига, ер (са сыда джезир сатыд джига)
ПАРАЗИ́ТЫ паразиты (са организмади эбир вухура ешемишды-
быр мес. лихь, нетI)
ПАРАЛИ́Ч фалыдже йишин
ПАРАФИ́Н шам
ПАРК парк
ПАРНИ́К см. тепли́ца
ПАРНО́Е МОЛОКО́ бугъ лювгъуIре мабад наIк
ПА́РНЫЕ ЛИ́СТЬЯ (бот.) кьваIд-кьваIд кьурукь, кьваI-кьваI
йиъид кьурукь
ПАРООБРАЗОВА́НИЕ бугъ вишин, бугъ ибхьун
ПА́РУСНОЕ СУ́ДНО парус гъад геми
ПАРША́ качал, къутур
ПА́СЕКА гъубагъмар ад джига (гъубагъмар харкьад ер)
ПА́СЕЧНИК гъубагъчи (гъубагъмыхда гакъад эдеми)
ПА́СЕЧНОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО гъубагъмар хакьыд джигабыр,
ербыр, хал-лах
ПАСТУ́Х нехирхъан (коров, буйволов) (зибишды, джемиш-
машды)
ПАСТУ́ШЬЯ СУ́МКА абалхуй
ПАСТЬ гIал (гьаIйванад)
ПА́СЫНОК джухуд дух
ПА́СТБИЩЕ сыв, адар, ятах
ПАСТУ́Х нехирхъан
ПА́ТОКА патока (крахмалакла келъэд идды хьед)
ПАТРИАРХА́Т патриархат (хизындид кьулу выгIылды иесси
йиъид къайда)
ПАУ́К (зоол.) хашанкIвалый
ПАУТИ́НА хашанкIвалыед хал
ПАХ (анат.) кьуIкбыр
ПА́ХОТА лыIйхаI гьыъын
ПА́ХАРЬ ладжбар, лыйхаI гьаъад эдеми
ПА́ШНЯ лыIйхаI гьыъыд пересент, лыIйхаI гьыъыд накьвбыр
ПЕ́ВЧИЕ ПТИ́ЦЫ макьамбыр гьаъад шурукмар
ПЕДИА́ТР хынимешды духтур

56
ПЕДИАТРИ́Я педиатрия (хынимешды сагъвалды вишин бадана
медицинадид са хьаIл)
ПЕДИКУЛЁЗ лихьешене, нетIеше лешун, лихьне, нетI либхьун
ПЕЙЗА́Ж пейзаж (бытIрад джигидид тIабигьатад шикил)
ПЕЛИКА́Н (зоол.) пеликан (кIухь хуIляхды кьухьды шурук)
ПЕНИЦИЛЛИ́Н пенициллин (микробыр йикье гьаъад антибио-
тик)
ПЕНЬКА́ кендир, тIуьъ
ПЕ́НА хурт, кубук
ПЕПЕЛИ́ЩЕ цIире гьутхьуд джига, цIире гьубхьуд ер
ПЕ́ПЕЛ рыIхъ
ПЕРВОБЫ́ТНЫЙ ЧЕЛОВЕ́К лап кIыбдид вахтинди ад эдеми,
эвелды заманады ад эдеми, чIар заманады ад эдеми
ПЕРВОЦВЕ́Т (бот.) сахьусды бычI
ПЕРЕВА́Л банад дере
ПЕРЕГНО́Й сичид, чIир йишид
ПЕРЕКРЁСТОК раIхъ кьвуIндиъне пай вуруъуд джига
ПЕРЕЛЁТНЫЕ ПТИ́ЦЫ сигIыд джигиди хъуIгъуIд шурукмар
ПЕРЕНАСЕЛЕ́НИЕ ешемиш дуруъуд инсанар бала дишин
(кьадардыла артух дишин)
ПЕРЕНО́СИЦА улабад йыIкь
ПЕРЕНО́СЧИК ИНФЕ́КЦИИ са сынийикла ядал киджирхъара
руъуд
ПЕРЕПЕ́Л тыртыр (выгIылды)
ПЕРЕПЕ́ЛКА тыртыр (хьыдылды)
ПЕРЕПО́НКА перде
ПЕРЕСЕЛЕ́НИЕ 1. куьч йишир гьаIрхыIд; 2. маддиъне йыхьын
сукьуд, куьч йишин, маддиъне сукьун
ПЕРЕСЕЛЕ́НЕЦ куьчери, агъаIчIур йыхьыд, агъаIчIур гьархыIд,
мадды джигиди йыхьыр сукьуд, агъаIчIур гьаIрхыIд эдеми
ПЕ́РЕЦ (бот.) истивут
ПЕРИ́ОД (геол.) девир, замана
ПЕРИОДИЗА́ЦИЯ девирмыс пай гьыъын
ПЕРИФЕРИ́Я центрада къирхы гъад джигабыр
ПЕРЛАМУ́ТР садаф
ПЕРЛАМУ́ТРОВЫЕ ОБЛАКА́ нур вылцIад (садафад ранг
гъад) гыбылбыр
ПЕРНА́ТЫЕ шурукмар
ПЕРО́ макъаIкъ
ПЕ́РСИК гаIваIли, гаIваIлий

57
ПЕ́РХОТЬ хъыртыш
ПЕ́РЬЯ макъаIкъмар
ПЕСКИ́ сецIбыр, къум
ПЕСЧА́НИК сецI кид духул, къум кид духул
ПЕСЧА́НЫЕ ПО́ЧВЫ къум кид накьвбыр
ПЁС тыла
ПЕТУ́Х дадал
ПЕЧЁНКА лакь
ПЕЩЕ́РА пещера, хьвам
ПЕЩЕ́РНЫЙ МЕДВЕ́ДЬ хьвама ад си
ПИ́ГАЛИЦА (зоол.) пигалица
ПИГМЕ́НТ ранг дегиш йишин
ПИГМЕНТА́ЦИЯ КО́ЖИ джиглад ранг дегиш йишин
ПИГМЕ́НТНЫЕ ПЯ́ТНА пар-пар йишид укIбыр
ПИНГВИ́НЫ пингвинбыр
ПИО́Н (бот.) пион (эккед гьаIр са рангад бычI)
ПИРАМИДА́ЛЬНЫЙ ТО́ПОЛЬ къавах
ПИТА́НИЕ луIъун
ПИТО́Н питон (аугъу вылцIад гIарашды са джинс)
ПИ́ХТА (бот.) пихта
ПИ́ЩА ямаг, улед кар, кашир, хабый
ПИЩЕВАРЕ́НИЕ улесды улед, йицIе гьаъад
ПИЩЕВАРИ́ТЕЛЬНАЯ СИСТЕ́МА улесды улед йицIе гьаъад
система
ПИЩЕВО́Д ирды руд
ПИЩЕВЫ́Е ПРОДУ́КТЫ улед продуктабыр, улед карбыр
ПИЯ́ВКИ зилебыр
ПЛА́ЗМА КРОВИ́ эбиред плазма
ПЛАНЕ́ТЫ планетабыр
ПЛАНТА́ЦИЯ плантация, чул
ПЛАСТ къат
ПЛАСТИЛИ́Н пластилин
ПЛАСТМА́ССА пластмасс
ПЛА́СТЫРЬ пластырь
ПЛАТА́Н платан, чинар см. чина́р
ПЛА́ТИНА платина (багьад джагварды рангад металл)
ПЛАТО́ плато (банад кьулу гъад дуьзен)
ПЛЕВА́ (анат.) перде
ПЛЕМЕННО́Й СКОТ йыхды джинсды малбыр

58
ПЛЕ́МЯ 1. тухум, тум, асыл, насыл; 2. (поколение) арха-арха,
тум, тухум
ПЛЕ́СЕНЬ кул
ПЛЕЧЕВА́Я КОСТЬ гъуIнед кьырыб
ПЛЕЧО́ гъуIнь
ПЛОД¹ (бот.) емиш
ПЛОД² (анат.) майе, ухьне укI абтIун
ПЛОДОВИ́ТОСТЬ хынимер дуьхуьн, дыъын
ПЛОДОВО́ДСТВО емишчивал, мейвачивал
ПЛОДО́ВЫЙ САД емишмыд багъ
ПЛОДОНОСЯ́ЩИЕ ДЕРЕ́ВЬЯ емишбыр вылцIад хукбыр
ПЛОДОРО́ДНЫЕ ПО́ЧВЫ йыхана емиш вылцIад накьв
ПЛО́́ЩАДЬ майдан, ачыхды ер, джига ачыхды
ПЛО́ЩАДЬ ПОСЕВНА́Я езед джигабыр
ПЛУТО́Н Плутон (планета)
ПЛУТО́НИЙ плутоний (радиоактивный металл)
ПЛЮЩ (бот.) лывыршед хук
ПОВЕ́РХНОСТЬ накьудид уу сур, джилид уу сур
ПОБЕ́ГИ тIур угъувгъун
ПОБЕРЕ́ЖЬЕ къирах
ПОВА́РЕННАЯ СОЛЬ улесдымык кывъад кьел
ПОВЕ́РХНОСТНАЯ ВОДА́ уу суру гъад хьед
ПОГО́ДА гьава
ПОДБОРО́́ДОК кьацI
ПОДВО́ДНЫЙ МИР хьидид кьана адбыр, хьидид кьан
ПОДНО́ЖИЕ ГОРЫ банад кьана
ПОДОРО́ЖНИК (бот.) йымаIлед убур
ПОДСНЕ́ЖНИК (бот.) данакъирав
ПОДСО́ЛНЕЧНИК (бот.) семичкадид бычI, гуьнебахан
(туьрк.)
ПОДСО́ЛНЕЧНОЕ МА́СЛО семичкадид хаIред
ПОДСО́ЛНУХ семичкабыр
ПОЗВОНО́К (анат.) гваргыд кьыIтI
ПОЗВОНО́ЧНИК (анат.) гваргбыр
ПОЗВОНО́ЧНЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ гваргбыр ад гьаIйванмар
ПОКО́С укь йыхыIнь
ПОКОЛЕ́НИЕ арха-арха, хъуъ хъуд уругъ туругъ, несил
ПО́ЛБА наIхв
ПО́ЛДЕНЬ гьамкьуды йыгъад йыкь
ПО́ЛЕ чул, пересент

59
ПОЛЕВА́Я МЫШЬ чулдид кьуIль
ПОЛЕВО́ДСТВО йыгълахъанвалды, чулди йыгълахъанвалды,
маIхсулдарвалды
ПОЛЕВО́ДЧЕСКИЙ йыгълахъанашды, йыгълахъан, маIхсулдар
ПОЛНОВО́ДНЫЕ РЕ́КИ хьед бала ад нацIур, хьед лаъ литхьуд
нацIур
ПОЛНОЛУ́НИЕ увцIуд ваз
ПО́ЛНОЧЬ сур выш
ПОЛОВО́Е СОЗРЕВА́НИЕ кьухьва руъуд вахт
ПО́ЛОСТЬ (анат.) гIал
ПОЛОТНО́ парче, палатный, агъ
ПОЛОТНО́ ЖЕЛЕ́ЗНОЙ ДОРО́ГИ йилагад раIхъ, железная до-
рога
ПОЛУМЕ́СЯЦ сур ваз
ПОЛУО́СТРОВ полуостров
ПОЛУША́РИЕ (геогр.) шарад са пай
ПОЛЫ́НЬ руIкь
ПО́ЛЮС полюс
ПОЛЯ́НА дама ад ачыхды ер
ПОЛЯ́РНАЯ НОЧЬ полюсад сур вын
ПОЛЯ́РНАЯ СОВА́ полюсад тIыб
ПОЛЯ́РНОЕ СИЯ́НИЕ полюсад ёкв
ПОЛЯ́РНЫЙ КРУГ полюсад чарх
ПОМИДО́РЫ помадурбыр
ПО́НИ пони, кIаъды йиван
ПОПУГА́Й попугай (шурук), шей
ПОРО́ДИСТЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ йыхды джинсдид гьаIйванмар
ПОРО́ДЫ ГО́РНЫЕ банымыд джинс
ПОРО́ДЫ ЖИВО́ТНЫХ гьаIйванмыд джинсбыр
ПОРОСЯ́ТА дунгъузад шаракмар
ПО́РОХ барут
ПОРО́ША сухьусды лугъуд йиз
ПОРТ порт
ПОСА́ДКИ езид шитил
ПОСЕ́ВЫ езелбыр, езид маIгьсилбыр
ПОСЕЛЕ́НИЕ муIкъ (инсанар ешемиш дуруъуд джига)
ПОСЁЛОК поселок
ПОСЛЕ́Д хыных ад месс
ПОСТОЯ́ННЫЕ ЗУ́БЫ гьаIммишед сылабыр
ПОТ шин

60
ПОТО́К юх
ПОТО́МКИ хъуъ хъуд веледбыр асыл, насыл
ПОТО́П хьед литхьун, хьидире лешун
ПОТУСТОРО́ННИЙ МИР ти дуьнья
ПОЧА́ТОК кIаш (къаргъадалыед)
ПО́ЧВА (бот.) накьв, чIир, джил
ПÓЧКА¹ (бот.) тIур (хукад)
ПО́ЧКА2 (анат.) маъалый
ПОЯС 1. чIил; 2. (талия) йыкь; 3. (зона) зона, пояс, ер, джига
ПОЯСНИ́ЧНЫЕ ПОЗВОНКИ́ йыIкьмыд гваргбыр
ПРИБО́Й дайрагьад лепе хьура рыхыIд дагьар
ПРИЛИ́В дарйагьад хьед хьуъ йидкьыд вахт, хьед лаъ йидкьын,
хьед бала йишин, гъара саъ йидкьыд;
ПРИРО́ДА тIабигьаIт
ПРИРО́ДНАЯ СРЕДА́ тIабигьаIтад гьаIл
ПРИРО́ДНЫЕ БОГА́ТСТВА тIабигьаIтад девлетбыр
ПРИРО́ДНЫЕ ЗО́НЫ тIабигьаIтад зонабыр
ПРИРО́ДНЫЕ РЕСУ́РСЫ тIабигьаIтад такьатбыр
ПРОДОВО́ЛЬСТВИЕ улед-рагъад карбыр
ПРОДУ́КТЫ ПИТА́НИЯ улесдыбыр
ПРОДУ́КТЫ ТРУДА́ заIгьмитдид продукт
ПРОЖО́РЛИВЫЙ тух джугъуIд
ПРОЗРА́ЧНЫЙ ачыхды, ёкв гьагвад
ПРО́ПАСТЬ (бездна) дагьар, кьул бала деринды къае-къамчибыр
ПРОПО́ЛИС мум (гъубгъуд)
ПРО́СО дуькI
ПРОСТОКВА́ША чIурчIумды нек
ПРОСТРА́НСТВО 1. ер, джига, мамзил, ара; 2. (земельная пло-
щадь) ер, джига, ара
ПРОТЕИ́Н см. белок
ПРОХЛА́ДА серин йишин
ПРОХО́Д раIхъ, ара
ПРОЦЕ́ЖЕННОЕ МОЛОКО́ сузма
ПРУД къуй, фар, хьед ад къуй, хьед ад фар
ПРУТ тIул
ПРЫЩ тIур
ПРЯ́ЖА дыныд ухур, ухурад кьыт
ПРЯ́ЛКА джере
ПРЯМА́Я КИШКА́ ирды руд
ПРЯМА́Я ПОХО́ДКА дуьзене йирхьын

61
ПСАРЬ тылыймашихда гакъад
ПСИ́ХИКА психика
ПСИХИ́ЧЕСКИЕ БОЛЕ́ЗНИ психикадид ядалбыр, психикадид
эзербыр
ПСО́ВЫЕ тылыймашды джинс
ПТЕНЕ́Ц шуркуд шарак
ПТИЦЕВО́Д шуркумашихда гакъад
ПТИЦЕФЕ́РМА кIатIашды ферма, шуркумашды ферма
ПТИ́ЦЫ шурукмар
ПТИ́ЧИЙ ГРИПП шуркумашды грипп
ПТИ́ЧИЙ КОРМ шуркумашды сук
ПТИ́ЧИЙ ПОМЁТ шуркумашды тIанкь
ПУЗЫ́РЬ¹ (мед.) парахуIль
ПУЗЫ́РЬ² (анат.) гIырыгI (некьизарад)
ПУЛЬС пульс
ПУНКТ пункт, джига, ер
ПУ́МА пума (гаIтешды джинсед кивикад гьаIйван)
ПУПОВИ́НА бицI
ПУРГА́ тIурфан
ПУСТЫ́НЯ къуруд чул, сивид ер, ачыхды чул, къумад сецелды
чулбыр
ПУСТЫ́РНИК хардал (дарман кевилъэд укь)
ПУСТЫ́РЬ къурамат, инсанар ешемиш джудгъуIд ер, сийид
джига
ПУЧИ́НА 1. (водоворот) бугъаIль (хьидид); 2. (морская бездна)
дайрагьад кьан
ПУЧО́К 1. тIыч; 2. (причёска) кьыт, чIарымыд кьыт
ПЧЕЛИ́НЫЙ ВОСК гъубгъуд мум
ПЧЕЛИ́НЫЙ МЁД гъубгъуд ит
ПЧЕЛИ́НЫЙ ЯД гъубгъуд аугъу
ПЧЕЛОВО́Д гъубагъмашихда гакъад, ит хельъэд эдеми
ПЧЕЛОВО́ДСТВО гъубагъмар гьыъын
ПЧЁЛЫ гъубагъмар
ПШЕНИ́ЦА кьир
ПШЕНО́ дуькI
ПЫЛЬ руг
ПЫ́ЛЬНАЯ БУ́РЯ ругад тIурфан
ПЯТА́ кыв
ПЯ́ТКА кыв

62
ПЯТНИ́СТЫЙ ОЛЕ́НЬ укIбыр кид марал, укIуй марал, парбыр
кид марал
ПЯТНИ́СТЫЙ ТЮЛЕ́НЬ укIбыр кид тюлень
ПЯТНО́ РОДИ́МОЕ гьухуд лышан, гьухуйне кид пар

Р
РАВНИ́ННЫЕ МЕСТА́ дуьзды джигабыр
РАВНИ́НЫ дуьзенбыр, дуьзды ербыр
РАВНОДЕ́НСТВИЕ йыгъна выш сакал йишин
РАДИА́ЦИЯ радиация
РАДИКУЛИ́Т гыбыл хывкьын
РАДИОПЕРЕДА́ЧА радиопередача (радия далгын)
РАДИОСТА́НЦИЯ радиядады передачабыр вылцIад ва кьабыл
гьаъад станция
РА́ДУГА хаIлеваз
РА́ДУЖНАЯ ОБОЛО́ЧКА улид перде
РАЗВА́ЛИНЫ харабыр, саъ аIчIур ад ербыр, саъ аIчIуд
джигабыр
РАЗВИ́ТИЕ ОРГАНИ́ЗМА организм кьухьва йишин
РАЗЛИ́В юх йибкьын (половодье) хьед лаъ литхьун, гъараа саъ
саIчIун, гъараа саъ йибкьын (нацIура, мирие)
РАЗМНОЖЕ́НИЕ бала гьыъын, артух гьыъын
РАЗНООБРА́ЗИЕ джурба-джура, джурад-джура, гьаIр са-са кьул-
кьулик кидишне
РАЗРЕ́З гьатIуд джига
РА́ЗУМ гьакьал
РАЗУ́МНЫЕ СУЩЕСТВА́ гьакьаллы карбыр
РАЗУМЕ́НИЕ гьакьал, фикир
РАЙО́Н район (Рутульский район) Рутул район
РАК¹ (зоол.) акьраб
РАК2 (мед.) рак (мыкьлад ядал), (мыкьлад эзер)
РАКУ́ШКА хаIтирды убур
РАСКО́ПКА атхъуIн
РАСКО́ПКИ алхъвад джигабыр (раскопкабыр)
РАССА́ДА шитил
РАССА́ДНИК шитилбыр кихьир ад ер
РАСТЕ́НИЕ укь

63
РАСТЕНИЕВО́Д укьбыр езед ва гьаммыд муг гьаъад кас
РАСТЕНИЕВО́ДСТВО укьбыр гьаъад, чIирыды маIгьсилбыр
ухуIн
РАСТИ́ТЕЛЬНАЯ ПИ́ЩА укьмыкла гьыъыд улесды
РАСТИ́ТЕЛЬНОСТЬ укьбыр
РАСТИ́ТЕЛЬНОЕ МА́СЛО укьмыкла кетIин хаIред (мес. семич-
кадид хаIред)
РАСТИТЕЛЬНОЯ́ДНЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ укьбыр улед гьаIйван-
мар
РАСТИ́ТЕЛЬНЫЕ РЕСУ́РСЫ укьмыд тедерег
РАСТИ́ТЕЛЬНЫЙ ЖИР укьуд кьыш
РА́СЫ расабыр
РАХИ́Т рахит, хынимешды ядал, эзер (витамин Д кам вишийне)
РАЦИО́Н луIъунид кьадар
РА́ШПИЛЬ джаварсан
РЕВМАТИ́ЗМ гыбыл кид ядал, ревматизм, гыбыл
РЕГИО́Н регион
РЕ́ГУЛЫ хьылешды раIхъбыр
РЕДИ́СКА редиска, редискIа
РЕ́ДЬКА редька, кьаъ
РЕКА́ нацIур
РЕМЕСЛО́́ пеше, кар, касба, гвалах
РЕНТГЕ́Н рентген, ёква ийин
РЕНТГЕ́НОВСКИЕ ЛУЧИ́ рентгенед нурбыр
РЕНТГЕНОГРА́ММА рентгенед шикил
РЕ́ПА кьаъ, репа
РЕ́ПЧАТЫЙ ЛУК сипил
РЕСНИ́ЦЫ гъыIбрибыр
РЕСУ́РСЫ ресурсы, тедерег, запасбыр
РЕЧНЫЕ РЫБЫ мириед балугъмар, нацIурды балугъмар
РЁБРА бегид тIулбыр
РЁБРА ГРУДНО́Й КЛЕ́ТКИ мыхрыд нахьвас лебшудид тIулу-
быр
РИС (очищенный) дуьгуь
РИС (неочищенный) шалтук
РИСОВО́ДСТВО дуьгуь везед, гьадид эйлуг гьаъад кас
РИСОСЕ́ЯНИЕ дуьгуь везин
РОВ къандах
РОГА́ТЫЙ СКОТ кач гъад малбыр, къарамал

64
РОГОВА́Я ОБОЛО́ЧКА улид джагварды перде
РОД¹ (этн.) тум, цихил, тухум, кьабиле
РОД² (биол.) джинс
РОД ЖЕ́НСКИЙ хьылешды джинс
РОД МУЖСКО́Й выгIлешды джинс
РО́ДИНКА къашкъара укI
РОДИ́МОЕ ПЯТНО́ см. родинка
РОДНИ́К былах
РОДОСЛО́ВНАЯ тум, тухум, асыл, насыл, кьабиле
РОДСТВО́ бегедедбыр, шурадбыр
РОЖДА́ЕМОСТЬ хынимер дуьхуьн
РОЖЬ сыкIыл
РО́ЗА къизилгуьль
РОЗА́РИЙ къизилгуьлед багъ
РО́ЗОВОЕ МА́СЛО къизилгуьлед хаIред
РОМА́ШКА (бот.) ромашка, бычI, джагварды тIилибыр гъад
бычI
РОСА́ къирав
РОТ гIал
РОТОВА́Я ПО́ЛОСТЬ гIалды ара сур
РО́ЩА кIаъды дам
РУБИ́Н рубин, лаIли якьут (ирды багьад къаш)
РУКА́В¹ (одежды) хулук
РУКА́В² (реки) хыли
РУКИ хылбыр
РУЧЕ́Й вах
РЫ́БИЙ ЖИР балгъуд хаIред
РЫ́БНАЯ МУКА балгъукла выъыд хуIр
РЫ́БНЫЕ ПРО́МЫСЛЫ ветегебыр
РЫ́БНЫЕ ПРОДУ́КТЫ балугъмашикла гьыъыд улесдыбыр
РЫБОВО́Д балугъчи, балугъмар харкьад
РЫ́БЫ балугъмар
РЫ́ЛО кIухь, хъуIш
РЫСЬ вачаг
РЯБИ́НА мезелий

65
С
САД багъ, бахча
САДО́ВНИК багъманчи
САДОВО́Д багъманчи, багъди гвалах ваъад, багъдыхьван мачху-
лат йиъид
САДОВО́ДСТВО багъманчивал
СА́ЖЕНЕЦ хук, ял, кIаъды хук
САЗА́Н сазан (балугъуд са джинс)
САЙГА́К сайгак
САЛА́Т салат
САМЕ́Ц выгIылды
СА́МКА хьыдылды
САМОИЗОЛЯ́ЦИЯ хала сыкьыIн (гъаъна мыкьлад ядал
литхьуйне)
САПФИ́Р сапфир, багьад къаш
САРАНЧА́ цIыцI, цIыцIар
САТУ́РН Сатурн (планета)
СА́ХАРНАЯ СВЁКЛА шагар гьаъад кьаъ
СА́ХАРНЫЙ ТРОСТНИ́К шагарад нацI
САХАРО́ЗА нацIалмыкла гьаъад шагар
СВЁКЛА кьаъ
СВЕРЧО́К рабгIаный
СВЕТ¹ ёкв, нур
СВЕТ2 (мир, вселенная) дуьнья
СВЕТИ́ЛЬНЫЙ ГАЗ ёкв вылцIад газ
СВЕТИ́МОСТЬ ёкв вын
СВЕТОВА́Я ЭНЕ́РГИЯ ёквод кьуват
СВЕТОВО́Й ДЕНЬ ёквод йыгъ
СВЕТОВО́Й ЛУЧ ёквод нур
СВИНЕ́Ц къургъушин (хим. элемент, металл)
СВИНОВО́Д дунгъузмашде хад
СВИНЦО́ВЫЙ БЛЕСК къургъушинед нур
СВИНЬЯ́ дунгъуз
СВЯТА́Я ВОДА́ замзам, замзамад хьед
СЕВ езел
СЕ́ВЕР къузий, къузий сур
СЕ́ВЕРНАЯ АМЕ́РИКА къузий суру ад Америка

66
СЕ́ВЕРНЫЙ ЛЕДОВИ́ТЫЙ ОКЕА́Н Северный Ледовитый
океан (Северный Ледовитый океан, Къузий суру ад Мыкырды
дангыз)
СЕ́ВЕРНЫЙ ОЛЕ́НЬ къузий суру ад марал
СЕДИНА́ джагварвалды, чIарбыр джагвара йишин, джагварды
чIарбыр
СЕЗО́Н вахт (время года) (кьыIд, хумухт, хьад, гъыIльд)
СЕЗО́ННЫЕ ИЗМЕНЕ́НИЯ В ПРИРО́ДЕ тIабигьаIтад, вахтин-
дид дегишвалдыбыр
СЕЛЕЗЁНКА некьизар
СЕЛЕ́НИЕ муIкъ
СЕЛО́ см. селе́ние
СЕЛЬДЕРЕ́Й сельдерей
СЕЛЬДЬ сельдь (балгъуд са джура)
СЕМЕ́ЙСТВО (биол.) тухум
СЕМЕНА́ тум, тумбыр (йикI) сук, сукбыр
СЕМЬЯ́ хизан, куьльфет
СЕ́НО укь, укьбыр
СЕНОЗАГОТО́ВКА укьбыр гьазыр гьыъын
СЕНОКО́С 1) укь йыхыIн; 2) укь рыхыIд вахт
СЕНОКОШЕ́НИЕ укь йыхыIн
СЕ́РА¹ (хим.) гугурт
СЕ́РА² (ушная) убра ад чIукь
СЕ́РДЦЕ йикI
СЕРДЦЕБИЕ́НИЕ йикIире гвалах выъын
СЕРЕБРИ́СТЫЙ ТО́ПОЛЬ джагварды къавах
СЕРЕБРО́ гымыш
СЕ́РНЫЕ ВО́ДЫ гугурт кид хьедбыр
СЕ́РЫЙ ВОЛК гъыIрды убул
СИНТЕ́ТИКА синтетика (синтетикадид материалбыр ва
гьамыкла гьазыр гьыъыд карбыр)
СИРЕ́НЬ сирень бычI, хук (бытIрад ил кид беневше рангад
бычIбыр, хук)
СКАЛА́ къала, кьул, къас
СКАЛИ́СТЫЕ ГО́РЫ къаладид банбыр
СКАРЛАТИ́НА скарлатина (са сынийикла сынийик киджилхъад
хынимешды ядал) бугъазад
СКВОРЦЫ́ лыIхды шурук
СКЕЛЕ́Т скелет
СКЛОН банад бег

67
СКО́РАЯ ПО́МОЩЬ скорая помощь, кIыбди куьмег гьаъад
СКОРЛУПА́ кIырычI, къабых
СКОРОСПЕ́ЛЫЙ СОРТ кIыбди хъиркьад сорт (мес. емишбыр,
мейвабыр)
СКОРПИО́Н акьраб
СКОТ гьаIйван, мал, къара
СКО́ТНЫЙ ДВОР гьаIйвынмыд гьаIят, малмыд гьаIят, мал-
къарадид гьаIят
СКОТОВО́Д нехирхъан гьаIйванмыхда гакъад эдеми, малдар
СКОТОВО́ДСТВО см. животноводство
СКОТОВО́ДЧЕСКИЙ см. животноводческий
СЛЕЗА́ нагъв
СЛЕПА́Я КИШКА́ быркьыIд руд
СЛЕПОТА́ быркьыIд
СЛИ́ВКИ неIкыды ула хьуъ либхьуд джар
СЛИВО́ВЫЕ шводидид
СЛИ́ВОЧНОЕ МА́СЛО дадгъваIр
СЛИЗЬ жорок
СЛОЙ къат, сахьусды, къат-къат йишид
СЛОН фил
СЛОНО́ВАЯ КОСТЬ филед кьырыб
СЛУХ убрус ун йишин
СЛУХОВО́Й АППАРА́Т убрус ун руъуд аппарат
СЛЮНА́ ту, рухь
СЛЮННЫ́Е ЖЕ́ЛЕЗЫ рухьадид железбыр
СМЕРТЬ эджел, йикьин
СМОЛА́ къир
СМОРО́ДИНА (кустарник, ягода) хьут (хьутад хук, емиш)
СНЕГ йиз
СНЕГИ́РЬ шурук
СНЕГОВА́Я ВЕРШИ́НА йизире хакьыд банад кIеъ
СНЕ́ЖНЫЙ БАРС (зоол.) йиз, йизирды аслан
СОБА́КА тыла
СОБА́КИ тылыймар
СОБАКОВО́Д тылыймашде хад
СОВА́ тIыб; см. фи́лин
СОЗНА́НИЕ гъавыр
СОК сок, хьед
СО́КОЛ гъуIд
СО́ЛНЦЕ виригъ

68
СО́ЛНЕЧНЫЙ виргъид
СО́ЛНЕЧНАЯ СИСТЕ́МА виргъид система
СО́ЛНЕЧНАЯ СТОРОНА́ виргъихда хъуд сур, гюней сур
СО́ЛНЕЧНЫЙ ДЕНЬ виригъ гъад йыгъ
СО́ЛНЕЧНЫЙ ЛУЧ виргъид нур
СОЛОВЕ́Й билбил
СОЛО́МА сумм, нахв гьаIлаф
СОЛО́МИНКА сумм, чIумул
СОЛОНЧА́К кьед кид накьв
СОЛЬ кьел
СОМ сом (балгъуд са джура)
СОН накь
СОПЛЯ́ кIыр
СОРНЯКИ́ хардал
СОРО́КА къаIраIкъаль
СОСКИ́ тIитIабырмыд кьулабыр
СОСНА́ нукIруIх
СОСТОЯ́НИЕ гьаIл, къайда
СОСУ́Д (анат.) дамар
СО́ТЫ гъубгъуд раIгъбыр
СОЦВЕ́ТИЕ (бот.) бычIбыр агъагъун
СО́ЧНЫЙ ПЛОД идды емиш, цIакьды емиш, хъивикьыд емиш
СПИД спид (иммунитет сагьаIл йишин, едере йишин)
СПИНА́ йыIкь
СПИННО́Й МОЗГ йыIкьмыд кьыш
СПИННО́Й ХРЕБЕ́Т йыIкьмыд гварг
СПО́РЫШ (бот.) спорыш (укь)
СПЯ́ЧКА сахын, некьик кине, некьихьде вишин, накь гьаъара
СТА́ДО нехир
СТА́ДО ОВЕ́Ц хыIбыд суьруь
СТАЛЬ йилдан
СТАРЕ́НИЕ кьаIсе йишин, кьаIсвалды, кьаIсе руъуд
СТА́РОСТЬ кьаIсвалды, кьаIсе йишин
СТА́РЧЕСКИЙ МАРА́ЗМ кьаIснийды гъыIргъыIр, кьаIсе йиши-
нийды гъыIргъыIр
СТА́Я къафла
СТВОЛ 1.(дерева) хукад ус; 2. (оружия, орудия) туфангад
хъуъды луьле
СТЕКЛО́ гьаIйне

69
СТЕ́ПНАЯ ТРАВА́ чулдид укь
СТЕПНЫ́Е ЗО́НЫ чулдид джигабыр
СТЕПЬ чул, ачыхды ербыр, дуьзды ербыр
СТО́ЙЛО тIын, гьаIйвандид джига
СТОЛЯ́Р устар, усуд устар
СТОПА́ (ноги) гъилды кьан
СТРАДА́ гъыIльдид цIай цIик кид вахт
СТРАНА́ гьуIкимет, уьльке, пачалыгъ
СТРА́НЫ СВЕ́ТА дуьньядид йукьуд сур
СТРА́УС страус
СТРЕКОЗА́ нацIалма руъуд цIыцI
СТРЕСС сызылдамиш
СТРИЖ стриж (шурук)
СТУПНЯ́ гъилды уу сур
СУГРО́Б йизирды гутI
СУДА́К судак (балгъуд са джура)
СУ́ДНО геми
СУ́ДОРОГА тIидхын
СУ́МЧАТЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ ухьник чантый кид гьаIйванмар
(кенгуру)
СУ́МЧАТЫЙ ВОЛК ухьник чантый кид убул
СУ́МЧАТЫЙ МЕДВЕ́ДЬ ухьник чантый кид си
СУ́МЕРЕЧНОЕ ВРЕ́МЯ кушуба руъуд вахт
СУ́МЕРКИ кушуба йишин
СУ́МРАК мычIахъа, мычIахъвалды
СУ́ПЕСОК сецI бала кид накьв, къум
СУПРУ́ЖЕСТВО выгIылна-къари дишин
СУ́ТКИ выш не йыгъ, йыгъ на выш, са сутка
СУХА́Я СТЕПЬ къуруд чул
СУХОЖИ́ЛИЯ (анат.) дамарбыр
СУ́ША къуруд ер, къуруд джига
СУЩЕСТВОВА́НИЕ ешемишвал, гьуIмир, ешемиш йишин,
яшайиш
СФЕ́РА сфера, шарад хьесым
СЪЕДО́БНАЯ ТРАВА́ улед укь
СЫПНО́Й ТИФ (мед.) бедендик тIур игъвилхьвад ядал
СЫЧ (зоол.) тIыб

70
Т
ТАБА́К тамбаку, туьтуьн
ТАБАКОВО́Д тамбакучи, туьтуьнчи, тамбаку езед
ТАБАКОВО́ДСТВО тамбакучивал, туьтуьнчивал
ТАБУ́Н суьруь, нехир
ТАВРО́ идж, биркIа, пычат (гьаIйвана идж гьыъын; зиры, кьыхъа,
чIабала ва мад.)
ТАЗ (анат.) кукды якбыр
ТАЗОБЕ́ДРЕННЫЙ СУСТА́В кукды якымыд джалгъах
ТА́ЗОВАЯ КОСТЬ кукды якымыд кьырыб
ТАЙФУ́Н тайфун, тIурфан (зиян, зарар вылцIад гуджлид хьыбыл)
ТА́ЛАЯ ВОДА йицIид хьед (йиз, мык)
ТАЛЬК тальк (хынимешды хатIуд джигима хывъад минерал)
ТАРАКА́Н (зоол.) таракан
ТА́ЯНИЕ СНЕГО́В йиз йицIин
ТВЕРДЫ́НЯ (крепость) чIидкIыд (къала), маIгькемды джига
ТВЁРДОСТЬ гъигъды, чIидкIыд, къатид
ТВО́РОГ мыгыш
ТЕЛЁНОК кьыхъ
ТЕЛЕСКО́П телескоп, дурба (хаIле ад вазырыхда, хаIдиймыхда
гадкъад аппарат)
ТЁЛКА лычI
ТЕ́ЛО джан, беден
ТЕЛЬЦА́ (биол.) тельцабыр (эбиред ирвалды джагварвалды)
ТЕМЕННА́Я КОСТЬ дахъаIлды кьырыб
ТЕМПЕРАТУ́РА температура, бикIервалды
ТЕМП юруш
ТЕ́МЯ (анат.) даIхъ
ТЕНЕВА́Я СТОРОНА́ аIхъ ад сур, серинды сур, къузий сур
ТЕОРЕ́МА теорема
ТЕПЛИ́ЦА теплица
ТЕПЛО́ сигIынвал (о температуре воздуха, тел) (гьавыдидне
джандид температура, сигIынвал)
ТЕПЛОВА́Я ЭНЕ́РГИЯ сигIынваIлид энергия
ТЕПЛОВО́Е ТЕЧЕ́НИЕ сигIынид течение
ТЕПЛОВО́Й ПО́ЯС сигIынид хьаIл
ТЁПЛЫЕ СТРА́НЫ сигIыд уьлкебыр
ТЁПЛЫЙ ВО́ЗДУХ сивгIыд гьава

71
ТЕПЛЫ́НЬ сигIын
ТЕРАПЕ́ВТ терапевт (джандид аъ сурмыд духтур)
ТЕРАПИ́Я терапия (джандид аъ сурбыр сагъ йиъимехьур ахтар-
миш гьаъад гьыIлим)
ТЕРМО́МЕТР термометр, грудусник
ТЕ́РМОС термос
ТЕРРИТО́РИЯ ербыр, джигабыр
ТЕ́ТЕРЕВ (зоол.) сыва кIатI
ТЕЧЕ́НИЕ хьед йирхьын
ТИТА́Н титан (химиядид элемент металл)
ТИГР пелленг, тигр
ТИ́ХИЙ ОКЕА́Н Тихий океан (Секинды дангыз)
ТИФ (мед.) тиф (киджилхъад ядал, эзер)
ТКАНЬ (биол.) кан
ТЛЕ́ННЫЙ МИР фана дуьнья
ТЛЯ (зоол.) хукад мулуIх
ТМИН (бот.) гьеш
ТОК¹ (электрический) ток, тук (электричестводид кьуват)
ТОК² (с-х.) рет, (гумно) мыхыIд
ТОЛОКНО́ сыв
ТО́ЛСТАЯ КИШКА́ кьухьды руд
ТОМА́ТЫ томатбыр, памадурбыр
ТО́НКАЯ КИШКА́ гаIдды руд
ТО́ПОЛЬ къавах
ТОРФ торф
ТОРФЯНО́Е БОЛО́ТО торф ад кьырыш ад ер
ТОРФЯНЫ́Е ЗА́ЛЕЖИ торф ад джигабыр
ТОРФЯНЫ́Е ПО́ЧВЫ торф ад накьвбыр
ТОЧИ́ЛЬНЫЙ КА́МЕНЬ гьусура гьаъад духул
ТОШНОТА́ къусмиш гьыъын, хьуъ лийчин, хьуъ гикьун, пис
йишин, ичибыр кьыIйхаI гьыъын
ТРАВА́ укь
ТРАВИ́НКА кIаъды укь
ТРА́ВМА джандис зиян вын
ТРАВОСЕЯ́НИЕ укь езин
ТРАВОЯ́ДНЫЕ ЖИВО́ТНЫЕ укьбыр улед гьаIйванмар
ТРАВЯНА́Я МУКА́ укьукла выъыд хуIр
ТРАХЕ́Я¹ (анат.) нафас лебшуд дуIдуIх
ТРАХЕ́Я² дамар
ТРЕБУХА́ ухьунбыр, руд-ухьунбыр (гьаIйванмашды)

72
ТРЕСКА́ (зоол.) треска (балгъуд са джура)
ТРО́ЙНЯ хьибыр хыных, хьибыр кIудхуIй
ТРОПА́ джыгъыр, выдар
ТРО́ПИКИ тропикбыр (сиенедыла сигIыд улькебыр)
ТРОПИ́ЧЕСКАЯ ЖАРА́ тропикмыд сигIынвалды
ТРОПИ́ЧЕСКИЕ БОЛЕ́ЗНИ тропикма руъуд ядалбыр, эзербыр
ТРОПИ́ЧЕСКИЙ ЛЕС тропикмыд дам
ТРОС кендир
ТРОСТНИ́К нацI
ТРОСТНИКО́ВЫЙ СА́ХАР см. сахаро́за
ТРОТИ́Л тротил
ТРУП майит, йикьид эдеми, рикьид хьыдылды
ТРУ́ТЕНЬ выгIылды гъубагъ
ТУБЕРКУЛЁЗ ЛЁГКИХ (мед.) лаъ худулмыд туберкулёз,
чахуткIа
ТУ́ЛОВИЩЕ беден
ТУМА́Н гыбыл, чизан
ТУНЕЯ́ДЕЦ маннийды гыраа улед, маннийды гыра ул ад, манние
къазамиш гьыъыр джу улед, гьаIрамды улед
ТУПОУ́МИЕ гьакьал адишды, камды, лулум, зигьим адишды,
фагьам джаваъад, фикир джаваъад
ТУР сывад яц
ТУРИ́СТ турист
ТУТО́ВНИК (дерево и плод) туртад хукбыр гъад джига, туртбыр
(хук на емиш)
ТУТОВО́ДСТВО туртад хукбыр езир, емишмыкла хайир кетIин
ТУ́ТОВОЕ ДЕ́РЕВО туртад хук
ТУ́ЧИ гыбылбыр, лыIхды гыбылбыр
ТУ́ЧНАЯ ЗЕМЛЯ́ йыхды накьв, берекет кид накьв, кьаIш кид
накьв
ТУ́Я (бот.) выгIылды цIыб
ТЫ́КВА къабах
ТЫЛ далы
ТЫСЯЧЕЛИ́СТНИК (бот.) къуймадере
ТЮЛЕНЬ хьидид тыла
ТЯЖЕЛОВО́З йукьды кар йихид
ТЯЖЁЛЫЕ МЕТА́ЛЛЫ йуIкьды металлбыр, йуIкьды йилагбыр

73
У
УГЛЕРО́Д (хим.) углерод газ
У́ГОЛ куш
У́ГОЛЬ кIаIшен, дашкюмюр, дашкуьмуьр
У́ГОЛЬНЫЙ БАССЕ́ ЙН уголь гевилъэд джига
УДА́В (зоол.) удав, гIар (тропикма, субтропикма вуруъуд гIар)
УДОБРЕ́ НИЕ удобрение, хьид, тIаIнкь кыъын
УДУША́ЮЩИЕ ВЕЩЕСТВА́ (расстройство дыхания) нахь-
вас харкьад карбыр, бугъмиш гьаъад кар
УДУША́ЮЩИЙ ГАЗ нахьвас харкьад газ
УЖ (зоол.) гIар
УКРО́П (бот.) шивит, шивитбыр
УКУ́С сыс выъын
У́ЛЕЙ гъубагъ, гъубгъуд хал, гъубагъмашды ящикбыр
УЛИ́ТКА¹ (зоол.) шыкьыIнтий
УЛИ́ТКА² (анат.) къат (убруд ара сес кьабыл ваъад джига)
УМ гьакьал
УМЕ́ РЕННЫЙ КЛИ́МАТ сакалды гьава ад джига
УПРУ́ГОСТЬ тIарамвал
УРАГА́Н тIурфан, бала гуджлид хьыбыл
УРА́Н уран
УРА́НОВЫЕ РУДНИКИ́ уран гелъед джигабыр (рудники)
У́РОВЕНЬ МО́РЯ дайрагьад хьидид дережагъ
УРО́Д чIирид, чIукуд, камды (беден, кьул ва мад.)
УРОЖА́Й маIгьсил
УРОЖА́ЙНОСТЬ бала маIгьсил ад, маIгьсилед, былвал ризкь,
гвал ад
УРОЛО́ГИЯ урология (медицинади маъалыймыд ядал,эзер ах-
тармиш гьаъад гьыIлим)
УРЮ́К къуру гьыъыд къайси машмаш
УСА́ДЬБА усадьба (халыхда хъуд джига, ербыр)
УСЫ́ суьпелмар
УТЁНОК уьрдегед шарак
УТЁС тик, рав, къае
У́ТКА уьрдег
УТРО́БА ухьун
У́ХО убур
УХОВЁРТКА (зоол.) убраувчIий

74
У́ШИ убрабыр
УШНА́Я РА́КОВИНА убрымыд къалпах
УЩЕ́ ЛЬЕ дере

Ф
ФА́ЗА фаза
ФАЗА́Н фазан, чулад кIатI
ФАЛА́НГА (анат.) тIилиед кьырыб
ФАЛА́НГИ РУК (анат.) хылабад кьырыбыр
ФАРФО́Р фарфор
ФАСА́Д фасад, гъаъды сур, хьесым, хьесым сур
ФАСО́ЛЬ лыбыен
ФА́УНА гьаIйванмашды шей-шуркуд майдан
ФАЯ́НС фаянс
ФЕ́РМА ферма, хьверма
ФЕ́РМЕР фермер
ФЕ́РМЕРСКОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО фермервалды выъын, фермеред
хал-лах, мал гьыъын
ФИА́ЛКА (бот.) беневше бычI
ФИ́БРА (анат.) дамар, дамармыд чIичI
ФИ́ГОВОЕ ДЕ́РЕВО инджилед хук
ФИ́ЗИК физик,гьаIлим, маIгьаIлим
ФИ́ЗИКА физика
ФИЗИО́ЛОГ физиологиябыр вылцIад маIгьаIлим
ФИЗИОТЕРАПЕ́ВТ физиотерапевт
ФИ́ЛИН филин, кьухьды тIыб
ФИЛЬТРА́ЦИЯ темиз гьыъын
ФИ́НИК хурма
ФИ́НИКИ хурмабыр
ФИ́НИКОВАЯ ПАЛЬМА хурмыдид хук
ФИСТА́ШКИ фисташкабыр
ФЛАМИ́НГО фламинго
ФЛО́РА укьмыд гьыIлим
ФЛЮС эрин гид тIур
ФО́РМА форма, кIалыб, усул, сурат
ФОРЕ́ЛЬ форель (балгъуд са джура)
ФО́СФОР фосфор

75
ФО́СФОРНЫЕ УДОБРЕ́НИЯ фосфор кид удобрениябыр
ФРУКТ емиш
ФРУ́КТЫ емишбыр
ФТОР фтор
ФУНДУ́К (дерево и плод) финдикь, финдикьбыр (хук на емиш)
ФУРА́Ж гьаIлаф
ФУРУНКУЛЁЗ сибекьык

Х
ХАМЕЛЕО́Н хамелеонбыр (ранг дегиш гьаъад накьыIваIкьмык
кикад шейбыр)
ХВО́ЙНЫЕ ДЕРЕ́ВЬЯ нуькIрихед хукбыр, гарджед хукбыр
ХВО́ЙНЫЙ ЛЕС нуькIрихед дам, гарджед хукбыр ад дам
ХВОСТ джыбыр
ХВОСТА́ТЫЕ джыбыр хъудбыр
ХИ́МИК химиядид дарсбыр вылцIад маIгьаIлим
ХИМИ́ЧЕСКАЯ РЕА́КЦИЯ химиядид реакция
ХИМИ́ЧЕСКИЕ ЭЛЕМЕ́ НТЫ химиядид элементбыр
ХИМИ́ЧЕСКОЕ ОРУ́ЖИЕ химиядид ярахбыр
ХИ́МИЯ химия
ХИНИ́Н хинин
ХИ́ННОЕ ДЕ́ РЕВО хининед хук
ХИРУ́РГ хирург, операциябыр гьаъад духтур
ХИРУРГИ́Я хирургия (операциябыр гьаъад медицинадид
гьыIлим)
ХИ́ЩНИКИ ваIгьши гьаIйванмар
ХЛЕ́ БНОЕ ДЕ́ РЕВО хьывад хук
ХЛЕБОРО́Б ладжбар
ХЛЕВ вихь
ХЛОПКОВО́Д баIмбаIкчи (баIмбаIк езир кьухьва гьаъад)
ХЛОПКОВО́ДСТВО баIмбаIкчивал
ХЛО́ПКОВЫЕ ПОЛЯ́ баIмбаIкаIд чулбыр
ХЛО́ПОК баIмбаIк
ХЛОПЧА́ТНИК баIмбаIкаIд
ХЛО́ПЬЯ СНЕ́ ГА йиз
ХЛОР хлор (химиядид элемент, газ)
ХЛОРИ́РОВАНИЕ ВОДЫ́ (хьидик ари хлор кыъын)

76
ХЛО́РИСТЫЙ хлор кид
ХЛО́РНАЯ И́ЗВЕСТЬ хлор кид киредж
ХМЕЛЬ (бот.) ларшанаг (лидкьыд хьывак каъад)
ХО́БОТ (зоол.) филед хобот, филед хьехь
ХОЛЕ́ РА (мед.) холера
ХОЛМ кьвакь, тепе
ХОЛМИ́СТАЯ МЕ́ СТНОСТЬ кьвакь кид, ер, джига, кьвакьу
гъад джига кьвакьумыд
ХО́ЛОД мыкь, мыкьвал
ХОЛОДИ́ЛЬНИК холодильник
ХОЛОДОСТО́ЙКИЙ мыкьыхьде губкуд, мыкьыхьде дурум
ваъад
ХОМЯ́К чулдид кьуIл
ХРЕБЕ́ Т¹ горный гирва, прост. (спина) йыIкь
ХРЕБЕ́ Т² (анат.) (позвоночник) гварг
ХРОМ хром (химиядид элемент металл)
ХРОМОТА́ тIыркь выъын
ХРУ́ПКОСТЬ кIыбди кьатI руъуд, бышды
ХРУСТА́ЛИК (анат.) улид нин
ХРУСТА́ЛЬ хрусталь
ХРЯЩ (анат.) хьырып, хьыпыр
ХУ́ТОР кIаъды муIкъ

Ц
ЦА́ПЛЯ гьаIджилеглег
ЦА́РСКАЯ ВО́ДКА1 соляные, азотные кислотабыр китхын
ЦА́РСКАЯ ВО́ДКА2 (гьерекьиед дур) пачагьад гьерекьи
ЦВЕТ ранг
ЦВЕТЕ́НИЕ 1. бычIбыр агъабгъуд вахт; 2. (на воде) хьидик кид
укьмыра бычI гьаъад вахт
ЦВЕТКО́ВЫЕ РАСТЕ́НИЯ бычIбыр гьаъад укьбыр
ЦВЕТНИ́К бычIбыр езид джига
ЦВЕТНЫ́Е МЕТА́ЛЛЫ рангад металлбыр, рангад йилагбыр
ЦВЕТОВО́ДСТВО бычIбыр езед пеше, бычIимыхьван мачхулат
йиъид
ЦВЕТЫ́ бычIбыр
ЦЕЛЕ́БНЫЕ ТРА́ВЫ дава-дарман ваъад укьбыр

77
ЦЕЛИНА́ хамды ер, садаки джевезид ер, хыл кидживкьыд ер, са-
даки джыдхьыд ер, саадаки джезид чул
ЦЕЛИ́ННЫЕ ЗЕ́МЛИ хамды накьвбыр, садаки джезид накь-
вбыр, хьед гьаджагъуд накьвбыр
ЦЕНТРА́ЛЬНАЯ НЕ́РВНАЯ СИСТЕ́МА центральный нерва-
мыд система
ЦЕ́ПКИЙ ПЛОД йыхана хывкьыр ад емиш
ЦЕСА́РКА (зоол.) цесарка
ЦЕЦЕ́ цеце
ЦИКЛ цикл
ЦИНГА́ цинга
ЦИНК цинк
ЦИ́НКОВЫЕ РУ́ДЫ цинк кид джигабыр (руды)
ЦИРРО́З (мед.) цирроз (лакь улед ядал, эзер)
ЦИСТИ́Т (мед.) цистит
ЦИ́ТРУСОВЫЕ (бот.) цитрусбыр (лимон, мандарин, апельсин)
ЦУКА́Т цукат (шагар бала кыъыд емиш)
ЦУНА́МИ цунами (дангыза руъуд кьухьды, эккед лепебыр)
ЦЫПЛЁНОК джуьджуьй
ЦЫПЛЯ́ТА джуьджуьймар

Ч
ЧАБА́Н хаIбаIхъаIн
ЧАБРЕ́Ц кекудбыр
ЧАЕВО́ДСТВО чейед укьбыр езед ербыр, джигабыр
ЧАЙ чей
ЧАЙКА чайка, дайрагьа руъуд шурук
ЧА́СТИ СВЕ́ТА дуьньядид пайбыр
ЧАХО́ТКА чахутIкIа, лаъ худулмыд ядал
ЧА́ЩА къалинды дам
ЧЕЛОВЕ́К эдеми, инсан, кас
ЧЕЛОВЕКООБРА́ЗНАЯ ОБЕЗЬЯ́НА инсанашик кивикад май-
мын
ЧЕЛОВЕ́ЧЕСТВО инсанвал
ЧЕ́ЛЮСТЬ кьацI, чана
ЧЕРЕДА́ (бот.) тылыед укь
ЧЕРЁМУХА чIири баIли
ЧЕРЕНО́К усуд джыбыр (беред, чIеверхиед, гадзыед)

78
ЧЕРВЬ барцIил
ЧЕРЕМША́ (бот.) сурбыр
ЧЕРЕ́ШНЯ (дерево и плод) шафран, шафран баIли (хук на емиш)
ЧЕ́РЕП келле
ЧЕРЕПА́ХА кIукIуе гъыIб
ЧЕРНОЗЁМ лыIхды накьв
ЧЁРНЫЕ ДЫ́РЫ лыIхды кьаIчIбыр (космоса ад)
ЧЁРНЫЕ МЕТА́ЛЛЫ лыIхды металлбыр, лыIхды йилагбыр
ЧЕРТОПОЛО́Х чIиргъин
ЧЕСНО́К рухуIб
ЧЕЧЕВИ́ЦА чечевица, кIаъды хар
ЧИ́БИС шурук
ЧИЖ чIиж, чIижий
ЧИНА́РА (бот.) чинар
ЧИСТОТЕ́Л (бот.) марзутI
ЧУВСТВИ́ТЕЛЬНОСТЬ йикIис хабар вишин, йикIис гьацIара
йишин
ЧУГУ́Н тудж
ЧУМА́ (мед.) чума
ЧУМА́ ЖИВО́ТНЫХ малдик кид чума

Ш
ШАКА́Л чакьал
ШАР ЗЕМНО́Й см. земно́й шар
ШАРОВА́Я МО́ЛНИЯ шарака цIай рапын
ШАРООБРА́ЗНЫЙ шарад кIалыб ад
ШАФРА́Н (дерево, плод) шафран, шафранад эчбыр (хук, емиш)
ШЕ́ЙНЫЕ ПОЗВОНКИ́ гарданад гваргбыр
ШЕЛКОВИ́ЧНЫЙ ЧЕРВЬ барцIил
ШЕЛКОВО́Д йипак
ШЕЛУХА́ къабых, джигал
ШЕРСТЬ (волосяной покров) дын
ШЕРСТОПРЯДИ́ЛЬНЫЙ дыныд ухур гьаъад
ШЕРСТЯНО́Й ПОКРО́В дыныд къат
ШЕСТ кьыIрис
ШЕ́Я гардан
ШЁЛК 1. (волокно) йипакад ухур; 2. (ткань) йипак (парче)
ШЁПОТ хьуш-хьуш
ШИМПАНЗЕ́ маймын, шимпанзе

79
ШИПО́ВНИК (кустарник, плод) некъе, некъидид хук (кул на
емиш)
ШКУ́РА къыдыкь, лиъ
ШОССЕ́ раIхъ (шегьерди)
ШПИНА́Т (бот.) шпинат, укь
ШТИЛЬ секинвал, лепебыр гъадишне (дангыза, дайрагьа)
ШТОРМ балана кьухьды лепебыр гъади
ШУМ ун, сес

Щ
ЩАВЕ́ ЛЕВАЯ КИСЛОТА лысырды кислота
ЩАВЕ́ ЛЬ (бот.) лыс
ЩЕ́ БЕНЬ шум, кIакIал
ЩЕГО́Л (зоол.) шурук (нянибыр гьаъад)
ЩЁГОЛЬ дамахчи, фурс ваъад эдеми
ЩЕКА́ дан
ЩЁЛОЧИ шелочбыр
ЩЕЛОЧНЫ́Е МЕТА́ЛЛЫ щелочь кид металлбыр, щелочь
кид йилагбыр
ЩЕНО́К цIикI (ублид)
ЩЕНЯ́ТА тылыед цIикIер (тылыед, ублид)
ЩЕТИ́НА чIарбыр
ЩИ́КОЛОТКА тIурхуIй
ЩУР (зоол.) шурук

Э
ЭБЕ́НОВОЕ ДЕ́РЕВО лыIхды хук (тропикма вуруъуд кьимет
ад хук)
ЭВКАЛИ́ПТ эвкалипт (кьильбе сурухда сигIыд уьлкиди вуруъуд
была зурбад хук)
ЭВОЛЮ́ЦИЯ эволюция (яваъшене-яваъшене дегиш йишин, са
гьаIль мадды гьаIльдис дегиш руъура хьуъ йыхьын)
ЭВОЛЮ́ЦИЯ ПРИРО́ДЫ тIабигьат яваъшене-яваъше дегиш
вуруъура арыди йибкьын
ЭКВА́ТОР экватор (джилид шар, земной шар, кьвуIнды суру пай
вишин)

80
ЭКВАТОРИА́ЛЬНЫЙ ПОЯС экваторад бегеде хад пояс
ЭКЗО́ТИКА тIабигьатад гьаджагьаIйибвал
ЭКСПАНСИ́ВНОСТЬ туьнтвал
ЭКСПЕРИМЕ́НТ эксперимент, гьыIлимдид рыкъаI сивхьид са
гвалах ахтармиш выъын, кьуле выгын
ЭКСТРАСЕ́НС фалчи
ЭЛЕКТРИ́ЧЕСТВО тук, электрический ток
ЭЛЕКТРО́Н электрон (тукад атомак кид са кIаъды кар, элекри-
честводид атомак кид са кIаъды элемент)
ЭНЕ́РГИЯ (физ. энергия) гудж, кьуват
ЭПИДЕ́МИЯ эпидемия (са сынийикла сынийик кIыбди киджал-
хъад ядал, гьаIзер)
ЭПИЛЕ́ПСИЯ эпилепсия (чIир руъуд, миз ара саъ ивиръэд, гIаля
хурт руъуд гьуIзир, ядал)
ЭПИЛЕ́ПТИК эпилепсия гьуIзир кид
ЭПИЦЕ́НТР эпицентр (лыкьын сипIидид йыIкь)
Э́РА девир
ЭРИТРОЦИ́ТЫ эритроцитбыр (инсанашдына гьаIйванмыд ге-
моглобин лаъ ваъад эбирек кид ирды клеткабыр)
ЭРО́ЗИЯ (мед.) эрозия (слизистый оболочкадид ула парахуIль-
быр литхьун)
ЭРО́ЗИЯ МЕТА́ЛЛОВ йилагас мыIхъ йыхыIнь, металлмыс
мыIхъ йыхыIнь
ЭТНОГРА́ФИЯ этнография (тарихед гьыIлим)
Э́ТНОС халкь
ЭФИ́РНОЕ МА́СЛО эфиред хаIред

Ю
ЮГ къузий сур
Ю́ЖНЫЙ КЛИ́МАТ къузий суруд гьава, сивгIыд гьава
ЮННА́Т (юный натуралист) юннат, тIабигьаIт ахтармиш ваъад
джегьилер
ЮПИ́ТЕР (астр.) Юпитер (планета)

81
Я
Я́БЛОКО эч
Я́БЛОНЯ (дерево и плод) ичирды хук, эчбыр (хук на емиш)
ЯВЛЕ́НИЕ ПРИРО́ДЫ тIабигьатад гьаIль
ЯГНЁНОК гел
ЯГНЯ́ТА гелер
Я́ГОДЫ емишбыр
ЯД 1) аугъу, зегьер, зегьриман, яман; 2) аугъу, писвалды,
мыкьлавалды, яманвалды
Я́ДЕРНАЯ БО́МБА см. а́томная бо́мба
Я́ДЕРНАЯ РЕА́КЦИЯ ядерный реакция
Я́ДЕРНАЯ ФИ́ЗИКА ядерный физика
Я́ДЕРНАЯ ХИ́МИЯ ядерный химия
Я́ДЕРНАЯ ЭНЕРГЕ́ТИКА ядерный энергетика
Я́ДЕРНОЕ ОРУ́ЖИЕ ядерный ярах
ЯДОВИ́ТЫЕ ГРИБЫ́ аугъу кид чечбыр
ЯДОВИ́ТЫЕ ЗМЕ́И аугъу вылцIад гIарар
ЯДРО́ ЗЕМЛИ́ накьудид йикI, накьудид йыIкь
ЯДРО́ ОРЕ́ХА хикирды лепе
Я́ЗВА йыхыIнь (эрин ад)
ЯЗЫ́К (анат.) миз
ЯЗЫЧО́К (анат.) кIаъды миз
ЯЙЦО́ гъылыгъ
ЯНТА́РЬ янтарь
ЯРОВА́Я ПШЕНИ́ЦА хьадид кьир
ЯРОВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ хьадид маIгьсилбыр
Я́ХОНТ якьут
ЯЧМЕ́ННОЕ ПО́ЛЕ хьытIад пересент
ЯЧМЕ́НЬ1 (бот.) хьытI
ЯЧМЕ́НЬ2 (мед.) хьытIад сук
Я́ЧНЕВАЯ КРУПА́ хьытIад чIихер
Я́ШМА (мин.) яшма (джурба-джура ранг вылцIад бытIрад
къаш)
Я́ЩЕРИЦА накьыIваIкь
Я́ЩУР (вет.) дабагъ

82
ОБЩЕСТВЕННО-ПОЛИТИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ

А
АБОНЕМЕ́НТ абонемент (са кьадар вахтинди йилига ишлемиш
гьаъад билбицI)
АБОНЕ́НТ абонент (абонент хад кас)
АБОРИГЕ́НЫ бинедаа хъуъ са джигиди ешемиш вуруъуд ерли
халкь
АБСУ́РД фикир джывыъыр рухьуд, чIел фикирсыз гаф, кьел
кидишды чIел
АВТО́ГРАФ автограф
АВТОМА́Т автомат
АВТОМА́ТЧИК автоматчик, автомат хад эскер
АВТОРИТЕ́Т авторитет, абыр, гьуIрмет, хатир, ихтибар, гьуIр-
мет ад эдеми
АГЕ́НТ агент, векил 1) идаради быйирма-буйругъ ваъад эдеми; 2)
идаради маннийс гвалах ваъад эдеми; 3) агент, шпион
АГЕ́НТСТВО агенство, идара
АГИТА́ТОР агитатор, агитация выгыргад (эдеми)
АГИТА́ЦИЯ (выборбыр ад гедене инсанашды арыди гвалах вы-
гыргад эдеми) выборбыр ад гедене инсанар джуды суру дыгыргад,
инамиш даъад эдеми
АГЕНТУ́РА агентура (разведкадид къуллух) агентер, векилер
АГИТПУ́НКТ агитпункт
АД джегьеннем
АДА́Т гьаIдат
АДВОКА́Т адвокат, векил (суда тахсир кинийды сур харкьад
кас)
АДВОКАТУ́РА адвокатар, векилер, адвокаташды идара, веки-
лешды идара, адвокатар сытIа дуруъуд ер
АДМИНИСТРАТИ́ВНАЯ КОМИ́ССИЯ административный
комиссия
АДМИНИСТРАТИ́ВНОЕ ПРА́ВО административный ихтияр
АДМИНИСТРАТИ́ВНЫЙ ПРОСТУ́ПОК административный
хата
АДМИРА́Л (мор.) адмирал (дайрагьа-дангыза флотад командир,
кьухьды)
А́ДСКИЙ джегьеннемдид

83
АКАДЕ́МИК академик (академиядид член), лап кьухьды
гьыIлим, бала гьыIлим кьыле выъыд инсан
АКАДЕ́МИЯ академия (гьыIлимдид идара)
АКРО́ПОЛЬ акрополь (Грецияди шегьердид йыкьды худа ад
гъигъды къала)
АКТ акт
АКТ (действо) гьаракат, кар
АКТИ́В актив (хьура гидбыр кьулу гъадбыр)
АКТИВИ́СТ активист кьлу гъад, хьура гид́
АКТИВИ́СТКА активистка кьулу гъад, хьура гид хьыдылды
АКТУА́ЛЬНЫЙ актуальный, лазимды
А́КЦИЯ1 (фин.) акция (багьад кьиметед кагъат, варлыеше пай
ваъад гедене сахьусды кьимет ад багьад кагъат)
А́КЦИЯ2 (полит.) акция (са шывга гвалах ваъад гедене гьаIра-
кат выъын)
АЛТА́РЬ алтарь, мигьраб
АМУЛЕ́Т сабаб
А́НГЕЛ малаик
АНКЕ́ТА анкета (суалбыр кид джар)
АННОТА́ЦИЯ аннотация (китабак, статьядик гьидикла кихьир
ади гьухьун)
АНОНИ́М аноним (авторара джуду дур ашкара джыъын)
АНОНИ́МКА джуды дур ашкара джаъад автор, анонимка (авто-
рара кагъата джуду дур киджирхьед) авторад дур, кидишды кагъат,
гьаIрзе
АНОНИ́МНЫЙ аноним, авторара кагъата джуду дур ашкара
джаъад
АНО́НС анонс (халкьдис сифте мадана хабар вын)
АНТА́НТА Антанта (капиталистешды уьлкиди са меслягьаIтды
йидкьыдбыр)
АНТИГИ́ТЛЕРОВСКАЯ КОАЛИ́ЦИЯ Гитлерехьван бягьсе
лувзуд уьлкидид коалиция (СССР, Англия, Франция, США, Китай)
АНТИИМПЕРИАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ империализмадис бягьсе
луьздидбыр
АНТИКВА́Р антиквар (эвелды, кардымы йикI гъад ва гьабыр
сытIа гьаъад)
АНТИКОМИНТЕ́РОВСКИЙ ПАКТ Коминтерес бягьсе лузуд
АНТИКОММУНИ́ЗМ коммунизмадис бягьсе лузуд
АНТИМАРКСИ́СТЫ марксистешис бягьсе луьздидбыр
АНТИМИЛИТАРИ́ЗМ милитаризмадис бягьсе луьздидбыр

84
АНТИПАРТИ́ЙНЫЙ партиядис бягьсе луьздидбыр
АНТИПО́Д антипод, сиене сурула къаршиди ад кас
АНТИРЕЛИГИО́ЗНЫЙ диндис бягьсе ад кас
АНТИСЕМИ́Т антисемит (джавыдар джидгад кас)
АНТИСЕМИТИ́ЗМ антисемитизм (джавыдашис душманвалды
выъын, джавыдар джыдгара дишин)
АНТИСЕМИ́ТСКАЯ ПРОПАГА́НДА джавыдашикла писене
далгын, джавыдашис бягьсе луьздин
АНТИФАШИ́СТ фашизмадид бягьсе лузуд кас
АНТИФАШИ́СТСКИЙ фашизмадид бягьсе ад
АНТИ́ЧНЫЙ античный (чар заманады грекешдына, римля-
нашды тарихес таликь йиъид)
АПЕЛЛЯ́ЦИЯ апелляция (са кардыла нерази йиъиди, гьадыла
лаъды, кьухьды джигиди вылцIад гьаIрзе)
АПО́СТОЛЫ апостолар (хачпаразашды динди)
АРБИТРА́Ж арбитраж (кьвунды идарадид гьаджетбыр йишийне
гьабыр меслегьаIтды хъыдгад идара)
АРГУМЕ́НТ аргумент, делил, субут
АРЕ́НА арена, майдан саIгьне 1) (цирке артистер дуьлхъед
саIгьне); 2) ( майдан, пешебыр гьаъад ер)
АРЕ́СТ дустах, дустах гьыъын
АРЕСТА́НТСКИЙ дустахад, къадагъа, къадагъабыр лихьин
АРИСТОКРА́Т аристократ (лап кьухьды дереджагъди ад
инсанашиклады са кас)
АРИСТОКРА́ТИЯ аристократия (1. аристократар лап кьухьды
дереджагъдид инсанар); 2. (ихтиярбыр девлетлыйшды хыле хад
гьуIкимет)
АРИСТОКРАТИ́ЗМ аристократвал
А́РМИЯ армия, эскерер, къушум
АРСЕНА́Л арсенал, ярахмыд склад
АРТИЛЛЕРИ́СТ артиллерист, тупчи
АРТИЛЛЕ́РИЯ артиллерия (тупчийшды къушум)
АРХАИ́ЗМ архаизм (йисе йишид, ишлемиш хъаджаъад, эвелды
заманадыла хъуъ мадад са гьаIдад)
АРХАИ́ЧЕСКИЙ эвелды заманадид, куьгьнеди йишид
АРХЕ́ЙСКАЯ Э́РА архейский девир (дуьньядид геологиядид та-
рихдид лап куьгьне девир)
АРХИ́В архив, куьнед докуметбыр убхуIд идара, эвелды доку-
ментбыр убхуIд идара

85
АРХИВА́РИУС архивариус (архивед заведующий), архиве гвалах
ваъад къуллухчи
АРХИЕРЕ́Й лап кьухьды кашиш
АСПИРА́НТ аспирант (гьыIлим ахтармиш ваъарад идаради ад
эдеми, гада)
АСПИРА́НТКА аспирантка хьыдылды (рыш)
АСПИРАНТУ́РА аспирантура (гьыIлим кьыле ваъас гьазыр
руъурад)
АССАМБЛЕ́Я ассамблея (сиене организациябыр сытIа йиишр
выгыргад собрание)
АСТРО́ЛОГ астролог (астрологиядыхьван мачхулат руъуд эде-
ми)
АСТРОЛО́ГИЯ астрология (хаIдийбыр шуна ади, геледжагъ
шуна йикьасди рухьуд гьыIлим)
АТАВИ́ЗМ атавизм (лап куьгьнед ата-бабайшикла йидкьыд са
лышан)
АТТАШЕ́ нескл. атташе
АТТЕСТА́ЦИЯ аттестация (пешекарвалдыбыр, гьацIынвалды-
быр са дереджагъди лийкьыйне тайин гьыъын)
АФЕ́РА афера, арца гьыъын, алдатмиш гьыъын
АФЕРИ́СТ аферист, ламыссыз, эдебсыз
АЯТО́ЛЛА аятуллагь (Иранди мусурманашды лап кьухьды)
АЯ́ТЫ (суры) аятбыр (Кьуръундид)

Б
БА́ЗА база
БА́ЗИС И НАДСТРО́ЙКА базис ва надстройка
БАЛЛОТИРО́ВКА выборма кандидатура сивхьис вын
БА́НДА банда (бандитешды, хъачахашды, дагулчиешды группа;
кIабал)
БАНДИ́Т бандит, хъачах, дагулчи
БАНДИТИ́ЗМ бандитвал, хъачахвал
БАНКЕ́Т банкет (дават, ваъади харкьад зал), са йыхды гвалах
ваъади инсанаше ваъад дават
БАНКРО́ТСТВО банкротвал, банк гьалхуйне, банк гийтхьуйне
БАПТИ́СТЫ баптистер
БА́РИН барин, агъа

86
БАРО́Н барон (Европади дворянинед титул)
БА́РЩИНА барщина (ладжбарар помещикед джилы гьакьсызна
гвалах выъынийис меджбыр дыъын)
БАСМА́Ч басмач (Азияди совет гьуIкиметехьван бягьсе эчIуд
бандит)
БАСМА́ЧЕСТВО басмачвал
БАСТИ́ЛИЯ Бастилия (Францияди, Парижди ад къала, саки
гьуIкиметед дустаххана)
БАСТИО́Н (воен.) бастион, мягькем гьыъыр ад джига (Францияди
къалыдид хьуъды сур)
БАТА́ЛИЯ дяви, йыIх-йикь
БАТАЛЬО́Н батальон, къушум (са шумдыиди ротадикла выъыд
къушум)
БАТАРЕ́Я батарея (артиллериедыкла, са шумдыиди кIабалакла
выъыд къушум)
БАТРА́К батрак
БАТРА́ЧЕСТВО батраквал
БА́ШНЯ 1) башня кIаълий; 2) башня (гемимы, танкмы гъад)
БДИ́ТЕЛЬНОСТЬ макъыетвал, уяхвал
БЕДНОТА́ касибвалды
БЕДУИ́Н бедуин, дявидыла куьчери йишид гьаIараб
БЕ́ЖЕНЦЫ дахыд (джуду ер, бына сабтыр дявидыла дахыд ин-
санар)
БЕЗБО́ЖНИК аллагьсыз, динсыз, имансыз, Аллагь джацIад, му-
нафикь
БЕЗБО́ЖНИЦА аллагьсыз хьыдылды (рыш) динсыз, имансыз
хьыдылды (рыш)
БЕЗБО́ЖНО аллагьсызна, ламыссызна, эдебсызна, динсызна
БЕЗБО́ЖНЫЙ аллагьсыз, эдебсыз, гьаIсыз, динсыз
БЕЗВО́ЛИЕ бышвал, гъыIдилды
БЕЗВЫ́ХОДНОСТЬ чарасызвал, чара адишвал
БЕЗГРА́МОТНОСТЬ кьыле джывыъыд, кихьис-кагъус джацIад
БЕЗГРАНИ́ЧНЫЙ ми кьул, ти кьул адишды, ладжабтIуд, сан-
суракь адишды
БЕЗЗАКО́НИЕ къанунсызвал, законсызвал
БЕЗЗАКО́ННЫЙ къанунсызды, законсызды
БЕЗНРА́ВСТВЕННОСТЬ эдебсызвал, ламыссызвал
БЕЗНРА́ВСТВЕННЫЙ эдебсызды, ламыссызды
БЕЗОБРА́ЗИЕ бейабырчивал

87
БЕЗОГОВО́РОЧНАЯ КАПИТУЛЯ́ЦИЯ джадалгыр икьрар ди-
шин
БЕЗОГОВО́РОЧНЫЙ са чIел ки джаваъад, джалгад, гийхьид
БЕЗОПА́СНОСТЬ хатасызвал; зарарсызвал
БЕЗРАБО́ТИЦА гвалах адишды, гвалахсыз, гвалахак кидишды,
гвалах джаваъад
БЕЗРАБО́ТНЫЙ гвалахак кидишды, гвалахсызды, гвалах
джаваъад
БЕ́ЛАЯ ГВА́РДИЯ джагварды гвардия
БЕ́ЛАЯ ЭМИГРА́ЦИЯ джагварды эмигрантар
БЕЛОГВАРДЕ́ЕЦ белогвардеец
БЕ́ЛЫЙ ДОМ Белый дом, Джагварды хал (США гьуIкиметед)
БЕСКЛА́ССОВОЕ О́БЩЕСТВО классбыр адишды общество
БЕСКОНЕ́ЧНОСТЬ эхир адишды, сергьаIт адишды
БЕСПАРТИ́ЙНОСТЬ партиядик кидишне
БЕСПАРТИ́ЙНЫЙ партиядик кидишды
БЕСПРА́ВИЕ ихтиярсыз, ихтияр хадишдне, гьакь-гьаIсаб ади-
швалды
БЕСПРИЗО́РНИК иесси адишды, кьулу иесси гъадишды
БЕСПРИЗО́РНЫЙ пессисыз
БЕССЕМЕ́ЙНЫЙ хизан адишды
БЕССИСТЕ́МНОСТЬ къайдасызвал
БЕССИСТЕ́МНЫЙ къайдасыз
БЕССМЕ́РТИЕ джикьин, дирид
БЕССМЕ́РТНЫЙ джикьид, гьуIмирлыхды
БЕССРО́ЧНЫЙ вахт адишды, вахт лидживхьид
БЕСХАРА́КТЕРНЫЙ са хасиет адишды, бышды хасиет ад
БИ-БИ-СИ́ Би-би-си (Америкадид радиостанция)
БИ́БЛИЯ библия, Инжил
БИ́РЖА биржа (гвалах джаваъади танга вылцIад идара)
БИ́ТВА дяви, йыIх-йикь
БЛА́ГО хушбахтвал, яхшылыгъвал, йыхвал
БЛАГОВОЛЕ́НИЕ хайир, сагьаIт хайир вылцIад
БЛАГОДЕ́ТЕЛЬ йыхвалды ваъад
БЛАГОДЕЯ́НИЕ йыхвал, йыхды гвалах ваъад
БЛАГОРО́ДСТВО ламысвал, ассыллывал, камаллывал
БЛАЖЕ́НСТВО лезет, кеф
БЛИ́ЖНИЙ ВОСТО́К Ближний Восток
БЛОК ПОЛИТИ́ЧЕСКИЙ политикадид блок
БОГ Аллагь, Йиниш

88
БОГОСЛО́В диндид гьаIлим
БОГОСЛО́ВИЕ см. теоло́гия
БОЙКО́Т бойкот; гьудж выъын, негь гьыъын; къаст выъын
БОЛЬШЕВИ́ЗМ большевиквал
БОЛЬШЕВИ́К большевик (эвелды коммунистический партиядид
член)
БО́МБА бомба
БО́НЗА бонза (Японияди ад буддистешды монах)
БОРЬБА́ даIгьви, киджидхъын, даIгьви выгын, дженг йыгын
БРАК 1 некягь, магьар
БРАК 2 брак, кIацI кид, тIутIкьуд, чIирид, кьатI йишид
БРАТА́НИЕ дуствалды выъын
БРА́ТСКАЯ МОГИ́ЛА шувалды выъынид сыр (са шудаъиди ин-
санар са сыра китхьин)
БРА́ЧНЫЙ ВО́ЗРАСТ никягь гьаъад вахт, эвлемиш гьаъас
ихтияр ад йеш
БРА́ЧНЫЙ КОНТРА́КТ никягь гьаъад вахтиндид икьрар
БРЕ́СТСКИЙ МИР Бретский мир, Брестед меслягьаIт
БРИГА́ДА бригада
БРИГАДИ́Р бригадир, биргадир
БРИ́ФИНГ брифинг; см. пресс-конфере́нция
БРО́НЗА капшир
БРО́НЗОВЫЙ ВЕК капширед девир
БУ́ДДА Будда (чар заманады Индияди диндид бине гивхьид)
БУДДИ́ЗМ буддизм (Индияди, Китайди, Японияди, Бирмади
арыди ад дин)
БУДДИ́СТЫ буддистер, буддизм таIриф гьаъадбыр
БУ́ДУЩНОСТЬ геледжек, йыкьасды вахтбыр
БУКИНИСТИ́ЧЕСКАЯ КНИ́ГА китабыр гъад дукан
БУМЕРА́НГ бумеранг (хагъуд джигида хъургъур хъуIгъуIд кар)
БУНДЕСВЕ́Р бундесвер (Германиядид ярахад кьуват)
БУНДЕСРА́Т бундесрат (Германиядид вилаетдид гьуIкиметед
орган)
БУНДЕСТА́Г бундестаг (Германиедид парламент)
БУНТ бунт, неразивалды выъын
БУНТА́РСТВО бунтарвал (неразивалды выъын, бягьсбыр кьуле
йыгын)
БУНТАРЬ бунт ваъара аIгъаIчIуд (неразивалдыбыр гьыъын)
БУРБОНЫ Бурбонар (Франциядид королевстводид тухум)
БУРЖУА́ЗНАЯ РЕВОЛЮ́ЦИЯ буржуазашды революция

89
БУРЖУА́ЗНЫЕ РЕФО́РМЫ буржуазиешды кьуле гыргад ре-
формабыр
БУРЖУ́Й буржуй
БУРЛАКИ бурлакар
БЫТ яшайиш, дуланаджагъ, къулайвал
БЫТИЕ́ (филос.) гьагъигъатна, гьуIмир, яшайиш
БЮЛЛЕТЕ́НЬ бюллетень
БЮРО́ 1 бюро
БЮРО́ 2 стол, устIул
БЮРОКРА́Т бюрократ (1. кьухьды къулух хад; 2. гвалах четин
ваъад)
БЮРОКРАТИ́ЗМ бюрократвал, бюрократвалид гьаIл
БЮРОКРА́ТИЯ бюрократия

В
ВАНДА́Л ваIгьши (культурадид памятникбыр чIир гьаъад)
ВАНДАЛИ́ЗМ вандализм (ваIгьшивалды выъын)
ВА́РВАР культурадид памятникбыр чIир гьаъад, ваIгьши,
гьаIвам
ВА́РВАРСТВО ваIгьшивал, гьаIвамвал, рагьимсызвал
ВАРИА́НТ вариант, мадды джурана
ВАРЯ́ГИ варягар (скандинавашды халкь)
ВАССА́Л вассал (маннийыла асылы)
ВАТИКА́Н Ватикан (Римди ад католикешды килисадид центр)
ВАХХАБИ́ЗМ вахабизм (мусурманашды диндид са пай)
ВАХХАБИ́Т вахабит (мусурманашды диндис къуллух ваъад са
дингьаIли)
ВА́ХТА вахта, дежурныйвал
ВАХТЁР, вахтер, къарывылчи
ВДОХНОВЕ́НИЕ гьаIвасвал, гьаIшкьлувал, руIгь лаъ йидкьын
ВЕ́ЖЛИВОСТЬ эдеб, гьуIрмет, инсанвалды
ВЕК 1) (столетие) веш сен; 2) (эпоха) девир; 3) (время жизни
человека) гьуIмир
ВЕЛИ́КАЯ ОКТЯ́БРЬСКАЯ СОЦИАЛИСТИ́ЧЕСКАЯ
РЕВОЛЮ́ЦИЯ Кьухьды Октябред социалистический революция
(1917 сен)

90
ВЕЛИ́КАЯ ОТЕ́ЧЕСТВЕННАЯ ВОЙН́А СОВЕ́ТСКОГО
СОЮ́ЗА (1941–1945 гг.) Совет гьуIкиметед Ватандид Кьухьды дяви
(1941–1945 сенбыр)
ВЕЛИ́КИЕ ДЕРЖА́ВЫ кьухьды пачалыгъбыр
ВЕЛИ́КИЙ кьухьды, дирид, зурбад, эркекды
ВЕЛИКОДЕРЖА́ВНЫЙ кьухьды пачалыгъвалид
ВЕЛИКОДЕРЖА́ВНЫЙ ШОВИНИ́ЗМ кьухьды пачалыгъва-
лид шовинизм
ВЕЛИКОДУ́ШИЕ рагьимлывал, йикI ачыхды, йикI темизды
ВЕЛИКОРО́ССЫ (великорусы) великороссар (урус халкь)
ВЕЛИ́ЧИЕ эркеквал, зурбавалды, кьухьвалды
ВЕРДИ́КТ дивандид, кьарар
ВЕРИ́ТЕЛЬНАЯ ГРА́МОТА ихтибарвалид грамота
ВЕ́РНОСТЬ вафалывал, дуьзвалды, инамишвалды, герчеквалды
ВЕРОЛО́МСТВО вафа адишвалды, хиянатлы, намердвалды
ВЕРОЯ́ТНОСТЬ минкирвал, гьаса йишин, белки йишин
ВЕ́РСИЯ версия, вариант
ВЕРХО́ВНЫЙ СОВЕ́Т СССР СССР-дид лап кьухьды совет,
СССР-дид кьулу гъад совет
ВЕРХО́ВНЫЙ СУД Верховный суд, лап кьухьды суд
ВЕТЕРА́Н ветеран
ВЕТЕРА́Н ВОЙНЫ́ дявидид ветеран
ВЕТЕРА́Н ТРУДА́ заIгьмитдид ветеран
ВЕТЕРА́НСКИЕ ОРГАНИЗА́ЦИИ ветеранашды организация-
быр
ВЕТЕРА́НСКОЕ ДВИЖЕ́НИЕ ветеранашды гьаIракат
ВЕ́ТО вето, къадагъа
ВЕ́ЧНОСТЬ гьуIмирлых, гьаIммишедыхьван ахирсыз, ахир
адишды; (постоянный) ладжабтIуд
ВЕ́ЧНЫЕ И́СТИНЫ гьуIмирлыхды гьакъикъатбыр
ВЕЩЕСТВО́ кар, шей
ВЕЩЬ кар, мал-матагь
ВЕЩЬ В СЕБЕ́ (филос.) вала асыллы дишды карбыр джвар-джус
лазим йишин
ВЗАИМОДЕ́ЙСТВИЕ са-сынийис куьмег гьыъын
ВЗАИМОЗАВИ́СИМОСТЬ са-сынийыла асылы йишин
ВЗАИМООБУСЛО́ВЛЕННОСТЬ са-сынийды себеб йишин
ВЗАИМОПО́МОЩЬ са-сынийис куьмег выъын
ВЗАИМОПОНИМА́НИЕ са-сынийихьде гедкьын, са-сынийис
куьмег гьыъын, сыние гьухьуд сыние гьыъын

91
ВЗАИМОСВЯ́ЗЬ са-сыние хадкьын, арыди гьуIрмет вишин, са-
сынийис куьмег гьыъын
ВЗВО́Д (войск, подраз.) взвод (армияди)
ВЗГЛЯД са кардыхда гакъын
ВЗНОС взнос, гьакь
ВИ́ДИМОСТЬ гьагун бадана
ВИ́СЕЛИЦА дарагъадж
ВИ́ЗА виза, ихтияр
ВИЗИ́Т визит, кьул биъин, мийманди йыхьын
ВИЛА́ЕТ вилает
ВИНО́ВНИК тахсиркар, гьаIйиб кид, тахсир кид, гунагь кид
ВИНО́ВНОСТЬ тахсиркарвал, себебкарвал, гунагькар
ВИ́ТЯЗЬ дирибашды эскер
ВИ́ЦЕ-ПРЕЗИДЕ́НТ вице-президент, президентед куьмегчи
ВИ́ЦЕ-ПРЕМЬЕ́Р вице-премьер, премьер-министрад куьмегчи
ВЛАДЕ́НИЕ хал-лах, мал-кар
ВЛАДЫ́КА лап кьухьды
ВЛАДЫ́ЧЕСТВО лап кьухьвал, агъавал
ВЛАСТЬ власть, гьуIкимет
ВЛИЯ́НИЕ асар
ВЛИЯ́ТЕЛЬНЫЙ асыллы абырлы, сиенебыр хъадабцуд, ул гид
ВНЕОЧЕРЕДНО́Й учура адишды, учурсыз, арыди адишды
ВНЕ́ШНИЕ ОТНОШЕ́НИЯ гъаъ суруд алакьабыр
ВНЕ́ШНИЙ гъарады, гъаъна ад, гъаъды
ВНЕ́ШНЯЯ ПОЛИ́ТИКА гъаъ суру гыргад политика
ВНУ́ТРЕННИЕ ОТНОШЕ́НИЯ аъ суруды, алакьабыр
ВНУТРЕ́ННЯЯ ПОЛИ́ТИКА аъ суруды политика
ВНУТРИПАРТИ́ЙНАЯ ДЕМОКРА́ТИЯ партиядид йыкьаI ад
демократия
ВОЕНАЧА́ЛЬНИК эскерешды кьухьды, къушумад кьулу гъад
ВОЕ́ННАЯ АКАДЕ́МИЯ эскерешды академия
ВОЕ́ННАЯ КОЛЛЕ́ГИЯ эскерешды коллегия
ВОЕ́ННАЯ РЕФО́РМА эскерешды реформа
ВОЕ́ННАЯ ТА́ЙНА дявидид сир
ВОЕ́ННО-ВОЗДУ́ШНЫЕ СИ́ЛЫ гьавыди ваъад дявидид
кьуватбыр
ВОЕ́ННОЕ ДЕ́ЛО военное дело, эскерешды (дявидид) кар
ВОЕ́ННОЕ ПОЛОЖЕ́НИЕ дявидид гьаIл
ВОЕ́ННО-МОРСКО́Й ФЛОТ дайрагьа гъад дявидид флот
ВОЕННООБЯ́ЗАННЫЙ эскерваIли йихьынис маджбырды

92
ВОЕННОПЛЕ́ННЫЕ дявидид есирер
ВОЕ́ННЫЕ ПРЕСТУ́ПНИКИ дявидид тахсиркарар
ВОЕ́ННЫЙ БИЛЕ́Т эскерешды билет
ВОЕ́ННЫЙ БЛОК дявидид блок
ВОЕ́ННЫЙ КОМИССА́Р (см.) военко́м
ВОЕ́ННЫЙ О́КРУГ къушумад округ
ВОЕ́ННЫЙ ОРКЕ́СТР къушумад оркестр
ВОЕ́ННЫЙ СОВЕ́Т къушумад совет
ВОЕНРУ́К военрук
ВОЕНТО́РГ военторг (къушум бадана лазимды кардымыд савда
выъын)
ВОЕНКО́М (военный комиссар) военком (военный комиссар)
ВОЕНКОМА́Т военкомат
ВОЕНКО́Р (военный корреспондент) военкор (военный
корреспондент), дявидикла кирхьед
ВОЖА́К кьуле гид, хьура гинее руъуд
ВОЖДЬ вождь (халкьдид хьура гид, хьура гинее раIхъ гьувгва
ваъад)
ВОЗДЕ́ЙСТВИЕ арыди йигын
ВОЗДУ́ШНО-ДЕСА́НТНЫЙ ПОЛК гьавыдид десантад полк
ВОЗЗВА́НИЕ сес выъын
ВОЗМЕ́ЗДИЕ джаза вын, цIай сигын
ВОЗНИКНОВЕ́НИЕ яратмиш йишин, яратмиш гьыъын, кьулаа
хъуъ, беслемиш гьыъын
ВОЗРОЖДЕ́НИЕ цIине арыди ихъийин, гъилы лихъийин, джан
хъидкьын
ВО́ИН эскер, солдат, воин
ВО́ИНСКАЯ ОБЯ́ЗАННОСТЬ эскервал
ВО́ИНСКАЯ ПОВИ́ННОСТЬ (см.) во́инская обя́занность
ВО́ИНСКАЯ ЧАСТЬ эскерешды часть
ВОИ́НСТВЕННЫЙ дирибашды, векIегьды, зурбад
ВОЙНА́ дяви
ВО́ЙСКО къушум
ВОЛОНТЕ́Р куьмег гьаъад, гуьгьуьл лебшуд
ВО́ЛЬНЫЕ О́БЩЕСТВА азадды инсанар
ВО́ЛЬНЫЙ ГО́РОД азадды шегьер
ВО́ЛЯ къаст, мурад
ВО́ЛЬНАЯ (ист.) азад йишид джар, азад гьыъыд джан, ихтияр
выд джар
ВОЛЬНОДУ́МЕЦ азадды фикир ваъад кас

93
ВОЛЬНОДУ́МСТВО азадды фикирлывал
ВООБРАЖЕ́НИЕ хиял, фикир, хиялдик кине, фикирдик кине
ВООРУЖЕ́НИЕ ярах вын, ярахламиш дыъын ярахламиш йишин
ВООРУЖЕ́ННОЕ ВОССТА́НИЕ ярахламиш дыъыд восстание
ВООРУЖЕ́ННЫЕ СИ́ЛЫ ярахламиш дыъыд кьуватбыр
ВОПРО́С суал, месъэле
ВОССОЕДИНЕ́НИЕ са хъидшин, ара хъыIдхыIн
ВОССТА́НИЕ восстание
ВОССТАНОВЛЕ́НИЕ адкал хъишин, ад кал хъыъын
ВО́ТЧИНА тухумад, цихилед
ВРЕДИ́ТЕЛЬ зиянкар, зараркар
ВРЕ́МЕННО сагьаIлды вахтинди, цIамды вахт
ВРЕ́МЕННОЕ ПРАВИ́ТЕЛЬСТВО сагьаIлгема ад гьуIкимет
ВРЕ́МЯ 1. сагьаIт, вахт, замана, девран, вяде; 2. (эпоха) девир
ВСА́ДНИК йиванды гъад
ВСЕВЫ́ШНИЙ Аллагь, Йиниш
ВСЕЛЕ́ННАЯ 1. Буьтуьн дуьнья 2. (земля) дуьнья, чIир, накьв,
каинат
ВСЕМИ́РНАЯ КОНФЕДЕРА́ЦИЯ ТРУДА́ (ВКТ) сиене
дуьньядид заIгьметдид конфедерация
ВСЕМИ́РНАЯ ФЕДЕРА́ЦИЯ ДЕМОКРАТИ́ЧЕСКОЙ МО-
ЛОДЕ́ЖИ (ВФДМ) сиене дуьньядид демократ, джегьилешды феде-
рация
ВСЕМИ́РНЫЙ СОВЕ́Т МИ́РА (ВСМ) сиене дуьньядид эслягь-
ваIлид маджлист
ВСЕМИ́РНЫЙ СОВЕ́Т ЦЕРКВЕ́Й (ВСЦ) сиене дуьньядид ки-
лисимед маджлист
ВСЕСОЮ́ЗНАЯ КОММУНИСТИ́ЧЕСКАЯ ПА́РТИЯ
(БОЛЬШЕВИКОВ) (ВКП (б)) (ист.) сиене союздид коммунистешды
(большевикешды) партия
ВСЕСОЮ́ЗНАЯ ПИОНЕ́РСКАЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ им
В.И. ЛЕ́НИНА В.И. Ленинды дурухда хъуд сиене союздид пио-
нерешды организация
ВСЕСОЮ́ЗНЫЙ ЛЕ́НИНСКИЙ КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЙ
СОЮ́З МОЛОДЕ́ЖИ (ВЛКСМ) сиене союздид Ленинед Коммуни-
стешды джегьилешды союз
ВСЕСОЮ́ЗНЫЙ ЦЕНТРА́ЛЬНЫЙ СОВЕ́Т ПРОФЕССИО-
НА́ЛЬНЫХ СОЮ́ЗОВ (ВЦСПС) сиене союздид пешекарашды
кьулу гъад совет

94
ВТОРА́Я МИРОВА́Я ВОЙНА́ Дуьньядид Кьухьды кьваIдхьу-
сды дяви (1941–1945)
ВТОРО́Й ИНТЕРНАЦИОНА́Л кьваIдхьусды интернационал
ВЫ́БОРНЫЕ сечкибыр гьыъыр кетIидбыр
ВЫ́БОРЫ сечкибыр, выборбыр
ВЫ́БОРЩИКИ сечкимыд векилер
ВЫ́ВОД нетидже
ВЫ́ГОВОР выговор, гьаIйиб
ВЫМОГА́ТЕЛЬ гуджехьван хаIшун
ВЫМОГА́ТЕЛЬСТВО ришваткарвал
ВЫ́МПЕЛ вымпел (кIаъды пайдах)
ВЫ́СЫЛКА гьилига йгъийин, тарг гьыъын
ВЫ́СШИЙ СОВЕ́Т НАРО́ДНОГО ХОЗЯ́ЙСТВА (ВСНХ)
халкьдид майишатдид кьухьды совет

Г
ГАЗАВА́Т (ист.) къазават, дяви (мусурманаше гавурашихьван
бягьсе аIчIур выгыргад дяви)
ГАЗЕ́ТА газет, кагъат
ГА́НГСТЕР гангстер (бандит, дагулчи, сырыхчи, мыкьлад эде-
ми)
ГАРЕ́М гарем 1. хьыле ешемиш дуруъуд сур; 2. варлы мусурма-
нара хьыле, рышбаI удубхуIд ер
ГАРНИЗО́Н гарнизон, шегьерди эскерер ешемиш дуруъуд ер
ГЕГЕМО́Н гегемон
ГЕГЕМО́НИЯ гегемониядид
ГЕГЕМО́НИЯ ПРОЛЕТАРИА́ТА пролетариатат гегемония
ГЕЕ́НА джегьеннем, джегьенемдид цIай; см. ад, преиспо́дняя
ГЕНЕ́ЗИС ери-бине, ер-юрт
ГЕНЕРА́Л генерал (1. армиди командирешды кьухьды; 2. гьади
кьулу гъад касад дур)
ГЕНЕРА́Л-ГУБЕРНА́ТОР генерал-губернатор, генерал-
губурнат (эвели Урусашды губерниядид кьухьды, кьулу гъад)
ГЕНЕРАЛИ́ССИМУС генералиссимус (дявиди эскерешды кьулу
гъанийды дур)

95
ГЕНЕРА́ЛЬНАЯ АССАМБЛЕ́Я ОРГАНИЗА́ЦИИ ОБЪЕДИ-
НЁННЫХ НА́ЦИЙ Генеральная Ассамблея Организации Объеди-
нённых Наций, Са дишир ад миллитмыд кьулу гъад ассамблея
ГЕНЕРА́ЛЬНАЯ ЛИ́НИЯ сахьусды кьухьды раIхъ, кьилды
раIхъ
ГЕНЕРА́ЛЬНЫЙ СЕКРЕТА́РЬ сахьусды кьухьды, кьилды сек-
ретарь
ГЕНИА́ЛЬНЫЙ бала гьакьаллы, камаллы, бала гьакьал ад, эк-
кед зигьим ад
ГЕ́НИЙ гений, бала гьакьаллы, зигьимлы кас
ГЕНОЦИ́Д геноцид, миллет гевин, миллетдид куьк кевин (мил-
лет тарг выъын)
ГЕРБ герб
ГЕРОИ́ЗМ йигитвалды, къуччахвалды
ГЕРОИ́ЧЕСКИЙ НАРОД йигитешды халкь
ГЕРО́Й йигит, къуччах
ГЕРО́Й РОССИ́И Россиядид Йигит
ГЕРО́Й СОВЕ́ТСКОГО СОЮ́ЗА Совет Союздид Йигит
ГЕРО́Й СОЦИАЛИСТИ́ЧЕСКОГО ТРУДА́ Герой Социали-
стического Труда, Социалист ЗаIгьмитдид Йигит
ГЕРО́ЙСТВО йигитвал
ГЕ́РЦОГ герцог (дворянашды дур)
ГЕСТА́ПО гестапо (фашистешды Германияди дагулана гвалах
ваъад полицейский)
ГИМН гимн
ГИПО́ТЕЗА гипотеза, фикир
ГЛАВА́ кьулу гъад
ГЛАВА́ АДМИНИСТРА́ЦИИ администрациядид кьулу гъад
ГЛАВА́ ПРАВИ́ТЕЛЬСТВА гьуIкиметед кьулу гъад
ГЛАВЕ́НСТВО кьухьвалды
ГЛАВНОКОМА́НДУЮЩИЙ къушумад кьулу гъад (кьуле гид)
ГЛАДИА́ТОРЫ (ист.) гладиатор (Эвелды Римди ад къул, ва я ки
есир, циркед сагьниды киджирхъад гьайванашихьван , я ки са гудж-
лиехьван)
ГЛА́СНОСТЬ ачыхвал, ашкарвал
ГЛАШАТА́Й чавыш, хабар вылцIад
ГЛОБА́ЛЬНЫЙ сиене дуьньядид
ГНЕВ НАРО́ДНЫЙ халкьдид хъаIл
ГНЕТ зулум, гудж, гьаIзаб, гьаIзиет

96
ГО́ЛОС АМЕ́РИКИ Америкадид сес (Америкадид радиядид
станция)
ГОЛОСОВА́НИЕ ОТКРЫ́ТОЕ ачыхана сес ивин, ачыхана сес
вын (сечкибыр ади)
ГОЛОСОВА́НИЕ ТА́ЙНОЕ дагулна сес вын (сечкибыр ади)
ГОНЕ́НИЕ хъитхьун, джыбра итхьун, гьахъагун, хьура ледин,
хьура лийин
ГОНЕ́Ц телесыхды хабар хана йиркьыд илчи
ГО́РДОСТЬ дамах, такабирвал, уьткемвал
ГОРКО́М горком (шегьердид комитет)
ГОРОДСКА́Я ДУ́МА шегьердид дума
ГОРОДСКА́Я УПРА́ВА шегьердид кьанун гьазыр ваъад, ва
кьабыл ваъад орган
ГОРОДСКА́Я ПЛО́ЩАДЬ шегьердид майдан
ГОРОДСКО́Е СОБРА́НИЕ шегьердид собрание
ГОРОДСКО́Й КОМИТЕ́Т шегьердид комитет
ГО́СПИТАЛЬ (больница) эскерер куьтIе даъад больница
ГОСПО́ДСТВО агъавал
ГОССЛУ́ЖАЩИЙ гьуIкиметед къуллухчи
ГО́СТЬ мийман (эдеми, гада)
ГО́СТЬЯ мийман (хьыдылды, рыш)
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ АВТОИНСПЕ́КЦИЯ гьуIкиметед
автомобилед инспеция
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ ДУ́МА ГьуIкиметед уьликидид кьанды
гьазыр ваъад ва кьабыл ваъад орган
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ ИЗМЕ́НА гьуIкиметед хиянат, гьуIки-
мет масса вын
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ ПОЛИ́ТИКА гьуIкиметед политика
ГОСУДА́РСТВЕННЫЕ ПРЕ́МИИ гьуIкиметед премиябыр
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ АРХИ́В гьуIкиметед архив
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ДЕПАРТА́МЕНТ гьуIкиметед депар-
тамент
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ КОМИТЕ́Т ОБОРО́НЫ гьуIкимет
убхуIд комитет
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ КОНТРО́ЛЬ гьуIкиметед макъыетвал
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ОБВИНИ́ТЕЛЬ гьуIкиметед тахсирли
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ СЕКРЕТА́РЬ гьуIкиметед секретарь
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ СОВЕ́Т гьуIкиметед совет, пачалыгъад
совет

97
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ СТРОЙ гьуIкиметед строй, пачалыгъад
строй
ГОСУДА́РСТВО гьуIкимет, пачалыгъ
ГОСУДА́РЫНЯ (ист.) гьуIрметли пачагьад (хьыдылды, рыш)
ГОСУДА́РЬ (ист.) пачагь; милостивый государь (обращение)
гьуIрметли пачагь
ГОЭЛРО́ (план) ГОЭЛРО-дид план
ГРАБЁЖ тараш гьыъын, дагул гьыъын
ГРАБИ́ТЕЛЬ тарашчи, хъачах
ГРАБИ́ТЕЛЬСТВО тарашчивал, хъачахвал
ГРАЖДАНИ́Н ватангьаIли
ГРАЖДА́НСКАЯ АВИА́ЦИЯ ватангьаIлиед авиация
ГРАЖДА́НСКАЯ ВОЙНА́ гражданский дяви, ватангьаIлиешды
дяви
ГРАЖДА́НСКИЙ БРАК никягь, магьар
ГРАЖДА́НСКОЕ О́БЩЕСТВО гьуIкиметед общество
ГРАЖДА́НСТВО ватандашвал
ГРА́МОТА 1) (документ) грамота; 2) (умение читать и писать)
кьыле гьаъас, кихьис гьацIын
ГРАНИ́ЦА саргьаIт
ГРА́Ф граф; (дворянашды титул гъад эдеми)
ГРИГОРИА́НСКИЙ КАЛЕНДА́РЬ григорианашды календарь
ГРЕ́КИ грекер
ГРЕКО-ПЕРСИ́ДСКИЕ ВО́ЙНЫ грекешдына-иранабишды
дявибыр
ГРЕ́ЧЕСКИЙ КАЛЕНДАРЬ грекешды календарь
ГРЕ́ШНИК гунагькар
ГРОБНИ́ЦА сыр
ГРУ́БОСТЬ хатирсызвалды, терсвалды, тербиесызвалды
ГРУ́ППА группа, кIабал
ГРУППИРО́ВКА группавал, кIабал- кIабалвал
ГУБЕРНА́ТОР губернатор, губурнат
ГУБЕ́РНИЯ (ист.) губерния
ГУМАНИ́ЗМ гуманизм, инсанвалды, эдемивалды
ГУМАНИ́СТ гуманист, инсанвалды ад, эдемивалды ад
ГУМА́ННОСТЬ инсанвалды, эдемвалды
ГУМА́ННЫЙ инсанвал кид, инсан йигад, раIгьимлы, йикI
ачыхды, йикIе раIгьим ад

98
Д
ДАЛА́Й-ЛА́МА далай-лама (Тибетди кьулу гъад)
ДАМО́КЛОВ МЕЧ Дамоклад тур (гьаммише кьулу гъад бела)
ДАНЬ (ист.) хардж
ДА́ТА йыгъ (документмы, вая ки са гвалах ваъади уу лирхьед
йыгъ)
ДАТИ́РОВАННЫЙ (документ) йыгъ лихьид документ
ДВИЖЕ́НИЕ йирхьын, юруш выъын, гьаракат выъын, дирине
йирхьын, кIыбди йирхьын
ДВИ́ЖУЩИЕ СИ́ЛЫ хьура гид кьуватбыр, кьуле гид кьуватбыр
ДВОРЯ́НЕ дворянар, агъыер
ДВОРЯ́НСТВО дворянство, агъыер
ДВОЕВЛА́СТИЕ кьваIр гьаIким
ДВОРЕ́Ц къала
ДВОРО́ВЫЕ КРЕСТЬЯ́НЕ ладжбарар
ДВУГЛА́ВЫЙ ОРЕ́Л кьваIб кьул гъад лыIкь
ДВУРУ́ШНИК кьваIд хьесым гъад
ДВУРУ́ШНИЧЕСТВО кьваIбвалды выъын
ДВУСМЫ́СЛЕННОСТЬ кьваIб файдавал
ДВУСМЫ́СЛЕННЫЙ кьвуIнды файдыдид
ДВУХПАЛА́ТНЫЙ кьваIд палата, кьвуIнды палатадид (парла-
ментед система)
ДВУХПАРТИ́ЙНАЯ СИСТЕ́МА кьвуIнды партиядид система
ДВУХПАРТИ́ЙНЫЙ кьваIб партия, кьвуIнды партиядид
ДЕБА́ТЫ далгын, гьуIджетбыр
ДЕВАЛЬВА́ЦИЯ девальвация (танга уджуз вишин) тангыдид
уджузвалды
ДЕВЯ́ТОЕ ЯНВАРЯ́ 1905 (кровавое воскресенье) 1905 гьагъзыр-
на гьучIудвешне хьудхьусды сыда гьучIдхьусды январь вазыра (эбир
либхьуд вахадныед йыгъ)
ДЕЗЕРТИ́Р дизертир (армиядикла, эскерваликла кьул гевид)
ДЕЗЕРТИ́РСТВО эскерваликла кьул гевид (эбир ливид вахадны-
ед йыгъ)
ДЕ́ЙСТВИЕ (воен.) гьаракат (дявидид)
ДЕЙСТВИ́ТЕЛЬНОЕ гьакъикъатдид, дугъридид
ДЕЙСТВИ́ТЕЛЬНОСТЬ гьакъикъатвал
ДЕКАБРИ́СТЫ декабристер (пачагьас ва крепостной праводис
бягьсе агъаIчIуд дворянашды революционерер)

99
ДЕКА́ДА декада, йицIыд йыгъ
ДЕКА́Н декан (кьыле ваъад института, университете факуль-
тетед къухьды)
ДЕКЛАРА́ЦИЯ декларация
ДЕКРЕ́Т декрет (гьуIкиметере игъийид, закондид кьуват ад кьар-
ар)
ДЕКРЕ́Т О ЗЕМЛЕ́ накьудид декрет
ДЕКРЕ́Т О МИ́РЕ эслягьваIлид декрет
ДЕЛЕГА́Т делегат
ДЕЛЕГА́ЦИЯ делегация
ДЕМОКРА́Т демократ
ДЕМОКРАТИ́ЗМ демократизм
ДЕМОКРАТИЗА́ЦИЯ демократизация
ДЕМОКРА́ТИЯ демократия
ДЕ́МОН иблис, шийтIан, джин
ДЕМОНСТРА́ЦИЯ демонстрация
ДЕ́МОС халкь
ДЕНА́РИЙ денарий (эвелды Римди ва Европади сасад уьлкиди ад
гымышед танга)
ДЕНАЦИФИКА́ЦИЯ нацизм тарг выъын
ДЕ́НЕЖНАЯ РЕФО́РМА танга дегиш вишин, тангыдид реформа
ДЕНЬ ПОБЕ́ДЫ гъалиб дишид йыгъ
ДЕНЬГА́ сур кепек, чIад кепек
ДЕ́НЬГИ тангабыр, шийибыр
ДЕПАРТА́МЕНТ департамент (министерствадид са отдел)
ДЕПУТА́Т депутат
ДЕПУТА́ЦИЯ депутатар, депутаташды кIабал
ДЕ́РВИШ дервиш
ДЕРЖА́ВА пачалыгъ
ДЕСА́НТ десант
ДЕ́СПОТ деспот, зулумкар
ДЕСПОТИ́ЗМ деспотизм,зулумкарвалды
ДЕСПОТИ́Я кьулу инсафсыз кас гъад пачалыгъ
ДЕСЯТИЛЕ́ТИЕ йицIыд сен, йицIды сыдыла, йицIыд сен йишид
вахт
ДЕ-ФА́КТО де-факто (гьакъикъатна ад кар, йиъидкал)
ДЕ́ЯТЕЛЬ деятель, чалыш йиъид, чалыш руъуд
ДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ кар, гвалах
ДЖЕНТЛЬМЕ́Н эдеб ад кас, гьаIя ад кас
ДИАЛЕ́КТИКА (филос.) диалектика

100
ДИАЛЕКТИ́ЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛИ́ЗМ диалектикадид мате-
риализм
ДИА́СПОРА диаспора
ДИВА́Н 1) (мебель) диван; 2) суд (диван)
ДИВАНБЕ́К диванбег, судие
ДИВЕРСА́НТ диверсант, диверсантчи (военныешды туфангбыр,
ярахбыр ад джигабыр, исгалатбыр, объектбыр, тIутIкьа гьаъадбыр)
ДИВИ́ЗИЯ дивизия (эскерешды са пай)
ДИ́КОСТЬ (не домашний, не цивилизованный) ваIгьшивал,
чIиривал
ДИКТА́ТОР диктатор (сиене ихтиярбыр джуды хыле хад кас)
ДИКТАТУ́РА ПРОЛЕТАРИА́ТА пролетариатад диктатура
ДИНАМИ́ЗМ динамизм
ДИНА́МИКА динамика
ДИНА́СТИЯ династия (са тухумад пачалыхвалды са сыные сы-
нийде хъывын, диде духарда, духара джуду духарда)
ДИПЛОМА́Т дипломат, гьуIкиметед векил
ДИПЛОМАТИ́ЧЕСКИЕ РА́НГИ дипломатваIлид рангбыр
ДИПЛОМАТИ́ЧЕСКИЙ КО́РПУС дипломаташды корпус
ДИПЛОМА́ТИЯ дипломатия
ДИРЕКТИ́ВА директива, буйругъ
ДИРЕКТИ́ВНЫЙ директива ад
ДИРЕ́КТОР директор, кьулу гъад касс
ДИРЕКТОРА́Т директорат
ДИРЕ́КЦИЯ дирекция
ДИСКУ́ССИЯ дискуссия, гьаIджет
ДИ́СПУТ диспут, гьаIджетбыр
ДИССЕРТА́ЦИЯ диссертация
ДИСЦИПЛИ́НА¹ тербие, угут, несигьаIт
ДИСЦИПЛИ́НА² (отрасль науки) гьыIлимдид тербие, гьыIлим-
дид угут, гьыIлимдид тарихед несигьаIт
ДО́БЛЕСТЬ дирибашвал, къуччахвал, эркеквал, йигитвал
ДОБРО́ йыхвалды
ДОБРО́ И ЗЛО йыхвал на писвал
ДОБРОВО́ЛЕЦ гьаIшкьлы
ДОБРОВО́ЛЬЧЕСКАЯ А́РМИЯ гьаIшкьлыдид армия
ДОБРОВО́ЛЬЧЕСТВО гьаIшкьлывал
ДОБРОДЕ́ТЕЛЬ йыхды гьаъад, йыхвалды ваъад кас
ДОБРОДЕ́ТЕЛЬНЫЙ йыхвалды ад, йыхвалды ваъад
ДОБРОДУ́ШИЕ йикIис хушвал

101
ДОВЕ́РИЕ ихтибар, ихтибарвал, инамишвал
ДОГА́ДКА шак, шаклы
ДО́ГОВОР договор, меслагьаIт
ДОИСТОРИ́ЧЕСКИЙ ПЕРИ́ОД тарихдыла уьлихьдед девир
ДОКАЗА́ТЕЛЬСТВО субут
ДОКАПИТАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ капитализмадыла уьлихьдед де-
вир
ДОКЛА́Д доклад (хабар хывкьын, хабар выъын)
ДОКЛА́ДЧИК докладчи, доклад гьаъад эдеми (гада)
ДОКЛА́ДЧИЦА доклад гьаъад хьыдылды (рыш)
ДОКУМЕ́НТ документ, билбицI
ДОКУМЕНТА́ЛЬНЫЙ гьакъикъатна йишид кар, гьакъикъатна
вишид гвалах
ДОЛГ бырдж
ДОЛГОВЕ́ЧНЫЙ гьуIмирлых, гьуIмирдыхьван
ДОЛЖНОСТНО́Е ЛИЦО́ кьухьды къуллух ваъад касс, къул-
лухчи
ДО́ЛЛАР доллар (США-дид ва мадды пачалыгъмыд танга)
ДОНО́СЫ чугъулбыр, фитнебыр, чугъулбыр гыъын
ДОНО́СЧИК чугъулчи, фитнечи эдеми (гада)
ДОНО́СЧИЦА чугъулчи, фитнечи хьыдылды (рыш), фитнекар
ДОПРО́С суалбыр вын, хабар хывкьын, силисде хывкьын
ДОСТО́ИНСТВО ламысвал, абырвал, гъийратвал, гьаIявал, йы-
хвалды, йыхды, макъулды
ДРЕ́ВНИЙ РИМ эвелды заманадид Рим
ДРЕ́ВНОСТЬ эвелды замана, куьнед замана
ДРЕ́ВНЯЯ ГРЕ́ЦИЯ эвелды заманадид Греция
ДРЕ́ВНЯЯ И́НДИЯ эвелды заманадид Индия
ДРЕ́ВНЯЯ ПЕ́РСИЯ эвелды заманадид Персия, Иран
ДРЕ́ВНИЕ НА́ДПИСИ эвелды заманадид кихьинбыр
ДРЕ́ВНИЙ ВОСТО́К эвелды заманадид Восток, Азиядид уьлке
ДРЕ́ВНИЙ ЕГИ́ПЕТ эвелды заманадид Египет
ДРЕ́ВНИЙ КИТА́Й эвелды заманадид Китай
ДРЕ́ВНИЙ МИР эвелды заманадид дуьнья
ДРУ́ЖБА хыдивал, юлдашвал, къардашвал, дуствал
ДУ́МА дума
ДУХ ругь, гьаIл, джан
ДУХОВЕ́НСТВО диндид къуллухчиер
ДУХО́ВНАЯ КУЛЬТУ́РА ругьдид культура
ДУША́ руIгь, джан
ДУЭ́ЛЬ (уст.) дуэль
ДЬЯ́КОН (церк.) дьякон

102
Е
ЕВА́НГЕЛИЕ Библия (христианашды диндид китаб, хачпара-
зашды диндид китаб)
Е́ВНУХ евнух, султанашды, эмирешды къариймашы макъыетды
эдеми
ЕВРЕ́И евреер, джавыдар
ЕВРЕ́Й еврей, джавыд эдеми (гада)
Е́ВРО евро (Европадид уьлкиди ад танга)
ЕВРОПЕ́ЙСКАЯ БЕЗОПА́СНОСТЬ европадид хатасызвал
ЕВРОПЕ́ЙСКИЙ ПАРЛА́МЕНТ Европадид парламент
ЕВРОПЕ́ЙСКИЙ СОВЕ́Т Европадид Совет
ЕДИ́НАЯ РОССИЯ (партия) Россияди ад текды са партия
(партия)
ЕДИНОВЛА́СТИЕ гьаIкимвалды сыные ваъади, са гьаIким
йиъиди, кьухьвалды сыныйде хади, са кьухьды йиъиди
ЕДИНОГЛА́СИЕ сиенебишды разивалды, сиенебише сакална
фикир выъын, сиенебишды фикир са виъиди
ЕДИНОДУ́ШИЕ сиенебишды фикир са вишин
ЕДИНОМЫ́СЛИЕ сакална фикир выъын, са фикир ад, са фикир
ваъад
ЕДИНОМЫ́ШЛЕННИКИ сакална фикир ваъад, гьалыхьванга
сакална фикир ваъад
ЕДИНОПЛЕМЕ́ННИК са тухумад
ЕДИ́НСТВЕННЫЙ ад са, тек ад са
ЕДИ́НСТВО савал, са йишин
ЕДИ́НСТВО МИ́РА дуьньядид савал
ЕДИ́НЫЙ са, ад са, са дишидбыр
ЕДИ́НЫЙ ФРОНТ са йишид фронт
ЕЖЕГО́ДНИК сыдыд журнал
ЕЖЕМЕ́СЯЧНИК вазырды журнал
ЕЖЕНЕДЕ́ЛЬНИК гьаIфтидид журнал (гьаIр гьаIфтиди
игъибхьуд журнал)
ЕЖЕНЕДЕ́ЛЬНЫЙ гьаIр гьаIфтидид
ЕЗИ́ДЫ езидер
ЕРЕТИ́К еретик, кафир (эдеми, гада)
ЕРЕТИ́ЧКА еретик (хьыдылды, рыш), кафир (хьыдылды, рыш)
ЕСАУ́Л есаул (эвелды казакашды къушумди офицерешды чин)

103
Ж
ЖА́ЛОБЩИК шагыетчи, гьаIрзечи (эдеми, гада)
ЖА́ЛОБЩИЦА шагыетчи, гьаIрзечи (хьыдылды, рыш)
ЖА́ЛОБА шагыет, гьаIрзе
ЖА́ЛОВАНЬЕ дуллух, къазамиш
ЖАНДА́РМ жандарм (жандармериядид къуллухчи)
ЖАНДАРМЕ́РИЯ жандармерия (буржуазия уьлкидид поли-
циядид эскерер)
ЖЕЛА́НИЕ йигад, кар, мырад, иштагъ, йигара йишин
ЖЕНОТДЕ́ЛЫ женотделбыр (хьылешды гвалахбыр, дердибыр
дуьз гьаъад отделбыр)
ЖЕ́РТВЫ ПОЛИТИ́ЧЕСКИХ РЕПРЕ́ССИЙ джан кьурбан
политический репрессиямыс гьыъын
ЖИЗНЬ гьуIмир, джан, яшайиш дуланаджагъ
ЖРЕ́БИЙ лыдж ивин, къисмат, бахт
ЖУ́ЛИК жуликI, лютуь, тупчи, мыхьчебчи, инсанар адарса даъад
ЖУРНАЛИ́СТ журналист (эдеми, гада)
ЖУРНАЛИ́СТКА журналист (хьыдылды, рыш)
ЖЮРИ́ жюри

З
ЗАБАСТО́ВКА гвалах джывыъын, забастовка, идарадихьван не-
разивалды ана гвалах джывыъын
ЗАБАСТО́ВЩИК гвалах джаваъад (эдеми, гада)
ЗАБАСТО́ВЩИЦА гвалах джаваъад (хьыдылды, рыш)
ЗАБЛУЖДЕ́НИЕ янгъыллишвал, янгъыллиш йишин
ЗАВЕ́Т васи, васиет, васиетед джар
ЗАВЕЩА́НИЕ васи, васиет
ЗАВИ́СИМОСТЬ асыллывал, меджбырвал, меджбыр йишин,
меджбыр гьыъын
ЗАВОЕВА́ТЕЛЬ дявиехьван хаIшун, дявиехьван лешун
ЗАВОЕВА́ТЕЛЬНАЯ ПОЛИ́ТИКА дявиехьван лешуд политика
ЗА́ГОВОР1 фитне выъын, арыди выъын, са сынийда сынийде
выъын
ЗА́ГОВОР2 (заклинание) суьгьуьр, сабаб
ЗАГОВО́РЩИК фитнекар, фитнечи, чIирид фикир ад

104
ЗАДА́ЧА месъэле, везифе
ЗАЖИ́ТОЧНЫЙ варлыд, йыхана ешемишды, йыхды гьаIл, агь-
вал ад
ЗАКЛИНА́НИЕ суIгьуIрдид гафбыр, суIгьуIрдид чIелбыр
ЗАКЛЮЧЕ́НИЕ (лишение свободы) дустах гьыъын
ЗАКО́Н закон, къанун гьакь, гьаIсаб
ЗАКО́ННОСТЬ законвал, къанунвал, гьакьлывал
ЗАКО́ННЫЙ законлы, закон выъыд, къанунад
ЗАКОНОДА́ТЕЛЬ гьакь-гьаIсаб гьаъад, закон игъивед, дуьзды
гьакь гьаъад
ЗАКОНОДА́ТЕЛЬНАЯ ВЛАСТЬ законбыр игъийид власть
ЗАКОНОДА́ТЕЛЬНИЦА закон игъивед (хьыдылды, рыш)
ЗАКОНОДА́ТЕЛЬНОЕ СОБРА́НИЕ законбыр игъиед ва
кьабыл гьаъад собрание (маджлис)
ЗАКОНОДА́ТЕЛЬСТВО цIинды законбыр кирхьед не игъиед,
сиене цIинды законбыр ара хад, цIинды къанунбыр игъийин
ЗАКОНОМЕ́РНОСТЬ законвал, къанунвал
ЗАКОНОМЕ́РНЫЙ законлы, къанунлы, гьаIдатлы
ЗАКОНОПОСЛУ́ШНЫЙ закондис мутIуIды, къанунас
мутIуIды
ЗАКОНОПРОЕ́КТ закондид проект, къанунад проект
ЗАЛО́ЖНИК заложник, заложникваIле лешуд (гада)
ЗАМЕША́ТЕЛЬСТВО (смятение) ада-бада йишин, вада вы
хирхьун
ЗА́МОК къала
ЗА́ПОВЕДЬ васи
ЗАПРЕ́Т къадагъа
ЗАПРО́С ДЕПУТА́ТА депутатара тIалаб гьыъыд суал
ЗАРО́К тууба гьыъын, чIел вын, кьин гьыъын
ЗАСЕДА́НИЕ заседание, сыкьыIр далгын
ЗАСЕДА́ТЕЛЬ заседатель
ЗАСЛУ́ГА гьунар, лейихвал, абыр, гьуIрмет, къуллух, къазындж
ЗАСТЕ́НОК къазамат
ЗАСТЕ́НЧИВОСТЬ рыIхъвал, рыIыхъ йишин
ЗАСТО́Й лузунвал
ЗАХВА́Т хакьын, хаIшун, хывкьын, лешун, лювшун
ЗАХВА́ТНИЧЕСКАЯ ПОЛИ́ТИКА чапхынваIлид политика
ЗАХВА́ТЧИК чапхынчи
ЗАЯВЛЕ́НИЕ¹ (офиц.) гьаIрзе, маIлумат
ЗАЯВЛЕ́НИЕ² гьаIрзе

105
ЗВА́НИЕ дур
ЗДРА́ВЫЙ дуьзды, гьакьаллы, камаллы
ЗЛО1 писвал, яманвал
ЗЛО2 хъаIл, аджыгъ, мыкьлад, яман
ЗЛО́БА ДНЯ йыгъад месъэле
ЗНАК КА́ЧЕСТВА еридид лышан
ЗНАМЕНА́ТЕЛЬНЫЙ эккед метлеб ад
ЗНАМЕ́НИЕ гъалиб йишин, гьаIламат
ЗНАМЕНИ́ТОСТЬ дур-ун ад
ЗНАМЕНИ́ТЫЙ дур-ун ад
ЗНАМЕНО́СЕЦ пайдахчи
ЗНА́МЯ пайдах
ЗНАТЬ бегер, ханар, аристократар, дур-ун адбыр
ЗНАЧЕ́НИЕ метлеб
ЗОРОАСТРИ́ЗМ зороастризм (эвелды дин)

И
И́ГО зулум, гьаIзиет, гьаIзаб
ИДЕА́Л идеал, сахьусды йыхды, сиенебышихъаъ артухды
ИДЕАЛИ́ЗМ 1) (филос.) идеализм (философиядид дин, иман,
руьхь лаъ хъуна гьагва гьаъад); 2) джуды чIел адыхъаъ, йиъидихъаъ
лаъ гъана хывкьын, идеализировать гьаъара
ИДЕАЛИ́СТ идеалист 1.(идеалистический философиядид сур
рыхыIд, харкьад); 2. (шывга гвалах, идеядид таIриф гьаъад)
ИДЕ́ЙНО-ПОЛИТИ́ЧЕСКОЕ ЕДИ́НСТВО идеядид не поли-
тикадид савал
ИДЕ́ЙНОСТЬ идеялывал, арзуманвал
ИДЕ́ЙНЫЙ идеялы, арзуманлы
ИДЕНТИ́ЧНОСТЬ барабарвал, савал
ИДЕНТИ́ЧНЫЙ барабарды, савалды
ИДЕОГРА́ММА кихьинид са лышан
ИДЕОГРАФИ́ЧЕСКОЕ ПИСЬМО́ идеографикадид кихьинбыр
ИДЕ́Я идея, фикир, арзуман
И́ДОЛ идол
ИЕЗУИ́Т иезуит, езид (1. католикешды монах; 2. гьаIмалдар, де-
смалчи, кьваIбвалды хад эдеми)

106
ИЕРА́РХИЯ иерархия (лаъ хъудбише саъ хъудбыр муIтуь дыъы-
нид къайда)
ИЕРАРХИ́ЧЕСКИЙ муIтIугь гьыъын, иерархиядид
ИЗБИРА́ТЕЛЬ сечкичи, избиратель
ИЗБИРА́ТЕЛЬНАЯ КОМИ́ССИЯ сечкимыд комиссия
ИЗБИРА́ТЕЛЬНАЯ КОМПА́НИЯ сечкимыд кампания
ИЗБИРА́ТЕЛЬНАЯ СИСТЕ́МА сечкимыд къайда
ИЗБИРА́ТЕЛЬНОЕ ПРА́ВО сечкима иштрак гьыъыдид ихтияр
ИЗБИРА́ТЕЛЬНЫЕ СПИ́СКИ сечкимыд сиягъбыр
ИЗБИРА́ТЕЛЬНЫЙ БЮЛЛЕТЕ́НЬ сечкимыд бюллетень
ИЗБИРА́ТЕЛЬНЫЙ ЗАКО́Н сечкимыд къанун
ИЗБИРА́ТЕЛЬНЫЙ О́КРУГ сечкимыд округ
ИЗБИРА́ТЕЛЬНЫЙ УЧА́СТОК сечкимыд участок
И́ЗВЕРГ залым, зулумкар, рагьимсыз, бала мыкьлад эдеми, бала
писды эдеми
ИЗВЕ́ЧНЫЙ гьаIмишед, гьуIмирлыхды, лап кIыбла хъуъ ад
ИЗГО́Й гьаIсаба дишды (кас) , ари каджабгъуд
ИЗДЕ́РЖКИ харджибыр
ИЗМЕ́НА маса вын, хиянат, хиянатвал
ИЗМЕНЕ́НИЕ дегишвал
ИЗМЕ́ННИК (предатель) маса дывылцIад (эдеми, гада)
ИЗМЕ́ННИЦА маса вылцIад (хьыдылды, рыш)
ИЗМЕ́НЧИВОСТЬ дегишвал, сада сынийды, сада минийды сур
рыхыIд
ИЗОБРАЖЕ́НИЕ сурат, шикил, лышан
ИКО́НА икона (хачбаразашды динди ад пайгъампарад шикил)
ИМА́М имам, дибир, кьади, мулла (мусурманашды кьулу гъад)
ИМАМА́Т имамат (имам кьулу гъад мусурманашды пачалыгъ)
ИМЕННО́Й дур гъад, дур кихьир ад, дуруд (мес. китаб)
ИММИГРА́НТ иммигрант (мадды уьлкиди агъаIчIур гьархыIд)
ИММИГРА́ЦИЯ агъаIчIун, куьч йишинвал (са уьлкеда мадды
уьлкиди куьч дишир дыхьыдбыр)
ИМПЕРА́ТОР император, пачагь
ИМПЕРИАЛИ́ЗМ империализм (капитализмадид эхиринджи
дереджагъ)
ИМПЕ́РИЯ империя, пачалыгъ (зурбад кьухьды пачалыгъ)
ИМПИ́ЧМЕНТ импичмент (пачалыгъад лап кьухьды гвалаха
гъад инсанар парламентед судад хьура луьзде дыъын)
ИМУ́ЩЕСТВО мал, мал-кар, мал-матагь, мал-девлет, хал-лах,
девле-хазна, ер-юрт

107
ИМУ́ЩЕСТВЕННЫЙ ЦЕНЗ мал, девлдид ихтиярбыр
ИНВАЛИ́Д тIыркьыIд, инвалид, гвалах люджувгъуIд
ИНВАЛИ́ДНОСТЬ инвалидвал, тIыркьыIд, быIркьыIд, гвалах
люджувгъуIд
И́НДЕКС (мат.) индекс; сиягьбыр
ИНДИВИ́Д са инсан, кьилды са кас
ИНДИВИДУАЛИ́ЗМ индивидуализм, кьилды
ИНДИВИДУА́ЛЬНЫЙ кьилды са касад, са касас хас йиъид
ИНДУИ́ЗМ индуизм (Индияди диндид са джура)
ИНИЦИАТИ́ВА сифте кьул гивхьин, гьаIваскарвал
ИНИЦИАТИ́ВНЫЙ сифте кьул гивхьид
ИНИЦИА́ТОР гьаIваскар, са кардид кьул гивхьид
ИНКВИЗИ́ТОР зулумкар
ИНКО́ГНИТО инкогнито (джуды дур ашкара джыъын,
гьацIара джыъын)
ИНКОРПОРА́ЦИЯ инкорпорация (джуды составак кийин са
гьыъын)
ИНКРИМИНА́ЦИЯ тахсирчи гьыъын, тахсир кихьин
ИННОВА́ЦИЯ цIинвал, цIинды
ИНОСТРА́НЕЦ мадды уьлкидид эдеми, гада, мадды гьуIкимета
йиркьыд эдеми, гада
ИНОСТРА́ННЫЙ мадды уьлке, мадды уьлкида, мадды
уьлкидид
ИНСПЕ́КТОР инспектор
ИНСПЕ́КЦИЯ инспекция
ИНСТА́НЦИЯ инстанция (са дереджади ад идара)
ИНСТИТУ́Т институт
ИНСТРУМЕ́НТ са кар
ИНТЕЛЛЕ́КТ гьакьал, камал
ИНТЕЛЛЕКТУА́ЛЬНЫЙ ТРУД гьакьалдид загьмет
ИНТЕЛЛИГЕ́НТ интеллигент (кьыле выъыд гьакьаллы, камал-
лы, сиене сурула тербие ад кас)
ИНТЕЛЛИГЕ́НЦИЯ интеллигентер (сиене сурула гьакьаллы,
камаллы, гьыIлимбыр кьыле гьыъыд, тербие ад кас)
ИНТЕРВА́Л интервал, ара, мамзил
ИНТЕРВЕ́НТ интервент
ИНТЕРВЬЮ́ интервью (прессадид суалмыс дживабыр хъы-
вылцIара кьуле выгыргад суIбет)
ИНТЕРЕ́С интерес, мефягьаIт, иштагъ
ИНТЕРЕ́СНЫЙ интересный, йикI гъад, кеф кид, мачхулатад

108
ИНТЕРНА́Т интернат (кьылеки ваъара ешемиш дуруъуд джига)
ИНТЕРНЕ́Т интернет (компьютера лазимды карбыр лебшуд си-
ене дуьньядид система)
ИНТРИ́ГА фитне
ИНТРИГА́Н фитнечи, фитнекар, арыди ваъад
ИНТРИГА́НСТВО фитнечивал, фитнекарвал
ИНТУИ́ЦИЯ интуиция (йикIис хабар вын)
ИНФОРМАЦИО́ННОЕ АГЕ́НТСТВО информациядид агентство
ИНФОРМАЦИО́ННОЕ АГЕ́НТСТВО РОССИИ (ИТАР-
ТАСС) Россиядид информациядид хабарад Агенство (ИТАР-ТАСС)
ИНФОРМАЦИО́ННОЕ АГЕ́НТСТВО США Америкадид ин-
формациядид хабарад Агентство
ИНФОРМА́ЦИЯ информация, хабар
ИНЦИДЕ́НТ къал, далгынбыр, шуллугъ
ИСЛА́М (рел.) ислам (мусурманашды дин) ислам дин
ИСЛАМИ́СТ ислам динди ад, ислам дин таIриф гьаъад
ИСПОЛНИ́ТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕ́Т кьарар кьуле выгыргад ко-
митет
ИСТЕ́Ц гьаIрзечи
И́СТИНА гьакъикъат, гьакъикъатна, гьакьды, дуьзды
ИСТОРИ́ЗМ тарихвал
ИСТО́РИК тарихчи
ИСТОРИОГРА́ФИЯ тарихед гьыIлим
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛИ́ЗМ тарихед материализм
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ МЕ́ТОД тарихед тегьер
ИСТО́РИЯ тарих
ИСТО́ЧНИК документ, хьура гине эгъетIид документ, билбицI
ИСТРЕБИ́ТЕЛЬ 1) душманар къирмиш даъад, душманар тарг
даъад; 2) (воен.) истребитель зар гъана вуруъуд самолет
ИСТРЕБИ́ТЕЛЬНЫЙ БАТАЛЬО́Н душманар тарг даъад бата-
льон
ИУ́ДА иуда, хиянаткар
ИУДАИ́ЗМ иудаизм (джавудашды дин)
ИУДЕ́Й джавуд

К
КАБИНЕ́Т МИНИ́СТРОВ министерешды кабинет
КАВАЛЕ́Р кавалер (1. рыцарь орденед член; 2. орден ад кас)
КАВАЛЕРИ́СТ кавалерист

109
КАВАЛЕ́РИЯ кавалерия, эскерешды къушум
КАВКА́ЗСКАЯ ВОЙНА́ (1817-1864 гг.) Кавказди вишид дяви
(1817–1864 сыдырма)
КАГАНА́Т каганат (туьрк халкьдид пачалыгъ)
КАДЕ́Т (воен.) кадет (кадетский корпуса тербие вылцIад гада)
КАДЕ́Т (полит.) кадет (конституционно-демократический пар-
тиядид член)
КАДЕ́ТСКИЙ КО́РПУС кадетешды идара (гьуIкиметере джу-
ды хыIваI ледшур ад улесды рагъасды кывылцIад, кьыле ваъас
вылцIад эскерешды тербие вылцIад кадетер)
КАДЖА́РЫ къаджарар
КАДИ́ (КАЗИ́) кьади (къази) (шаригьаIтдид диван ва, са рыкъаI
ад пешкарар)
КА́ДРЫ кадрыер
КАЗА́РМА къазарма, казарма
КАЗА́К казак (эдеми, гада)
КАЗАКИ́ казакар
КАЗНА́ (уст.) хазна
КА́ЗНЬ дарагъаджа риъин; хъийха гьыъын, йыхыIн, йикье
гьыъын
КА́ЗУС казус (четин йишин, четинды са гвалах вишин)
КАЛЕНДА́РЬ календарь, сыдыд вазбыр, вазырды йыгъбыр
КАЛЫ́М калым (сасад миллитмыд рыш выгIлис рывылцIади,
гаIдиед сурула вылцIад ришва, шала, танга)
КАНДАЛЫ́ бахулбыр
КАНДИДА́Т кандидат
КАНДИДА́ТСКИЙ кандидаташды
КАНО́Н къайда
КАПИТА́Л капитал девле, хазна, мал-кар, бала, тангабыр
КАПИТАЛИ́ЗМ капитализм
КАПИТАЛИ́СТ капиталист
КАПИТАЛИСТИ́ЧЕСКИЕ ОТНОШЕ́НИЯ капитализмадис
хасды арабыр
КАПИТАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ СТРОЙ капитализмадид строй
КАПИТАЛОВЛОЖЕ́НИЯ са шывга гвалах ваъади, ва я ки са
предприятие ачых ваъади сихьид капитал
КАПИТУЛЯ́ЦИЯ капитуляция, дяви лаабтIва выъын капитуля-
ция, выдж батIил йиъи хьур, хываI хакьын
КАПКА́Н чIанкI
КА́РА джаза, гьазаб, тахсир

110
КАРАВА́Н караван
КАРАВА́Н-САРА́Й караван-сарай, карвансарай
КАРА́ТЕЛЬ каратель, джазаламиш даъад
КАРА́ТЕЛЬНЫЙ ОТРЯ́Д джаза вылцIад , джазадид
КАРАУ́Л къарывыл
КАРДИНА́Л кардинал (католикешды динди кьухьды де-
реджагъди къуллухваъад)
КАРДИНА́ЛЬНЫЙ лап кьухьды метлеб ад, асыл ад
КАРЕ́ТА карета, ачыхды къав гъад гьаIраба
КА́РЦЕР карцер (тахсир кас иед кьилды джига)
КАРЬЕ́РА карьера (къуллухдид дереджагъ)
КАРЬЕРИ́СТ карьерист (кьухьды гвалаха ул ад кас)
КАССА́ЦИЯ кассация, суд ад кьарар гьеч выъын
КА́СТА каста, тухум, цихил
КАСТРА́ЦИЯ ахта выъын, хаси выъын
КАТАКЛИ́ЗМ катаклизм (бербад гьыъын, эккед бербадвал, эк-
кедд бейдбахтвал)
КАТАКО́МБА катакомба (джилид кьанахьде гьыъыд эккед
джигабыр)
КАТАСТРО́ФА катастрофа, эккед мисибат, эккед бейдбахтвал-
ды (хабарсызна вишид белагь)
КАТЕГО́РИЯ категория, джинс, джура, дереджагъ
КАТЕГО́РИЯ МЫШЛЕ́НИЯ фагьамлываIлид категория
КАТО́ЛИК католик (католикешды дин таIриф гьаъад)
КАТОЛИ́ЧЕСКАЯ ЦЕ́РКОВЬ католикешды килиса
КАТОЛИ́ЧЕСКИЕ ПА́РТИИ католикешды партиябыр
КА́ТОРГА каторга (дустахкалды, писды гвалахбыр гьаъас
вылцIад джига)
КА́ФЕДРА кафедра (1. лектор, ва я докладчик луьдуьрзед джига
2. кьыле ваъад джигиди гьаIр са пешидид профессорар, ва я ки
мегьаIлим)
КА́ЧЕСТВО ери
КИ́ЕВСКАЯ РУСЬ эвелды девирди (9-12 девирди) Урусад Русь
КИ́ЛЛЕР киллер (гьакь выр инсан йикье гьаъад пеше)
КИШЛА́К кишлак, муIкъ (ЙыкьаIд Азияди)
КЛАД хазна
КЛАН клан (са цихил, са тухум)
КЛАСС класс, глас, дереджагъ
КЛА́ССОВАЯ БОРЬБА́ классбыр ара литхьун
КЛА́ССЫ (ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ) классбыр (джемягьдид)

111
КЛЕВЕТА́ чугъул, фитне, шар
КЛЕВЕТНИ́К чугъулчи, фитнечи
КЛЕВЕТНИ́ЧЕСТВО фитнечивал
КЛЯ́ТВА кьин, кьин кывын, кьин гьыъын
КНИ́ГА ПА́МЯТИ йикIи гъадгыдид китаб
КНИ́ГА ПОЧЕ́ТА гьуIрмитдид китаб
КНЯ́ЖЕСТВО ханвал (бегешды мал-кар)
КНЯЗЬ бег, хан
КОАЛИЦИО́ННОЕ ПРАВИ́ТЕЛЬСТВО коалициядид гьуIки-
мет
КОАЛИ́ЦИЯ коалиция, садвал, садишин (са шумуб партия ара
йывхыIн)
КО́ДЕКС кодекс (къанунбыр сытIа гьыъын)
КОЛИ́ЧЕСТВО кьадар, сан
КОЛЛЕ́ГА коллега (са гвалаха ад юлдаш)
КОЛЛЕ́ГИЯ коллегия
КОЛЛЕКТИ́В коллектив (са идаради гвалах ваъад инсанар)
КОЛЛЕКТИВИЗА́ЦИЯ коллективламиш гьыъын
КОЛЛЕКТИВИ́ЗМ коллективвал, савал
КОЛЛЕКТИ́ВНЫЙ ДОГОВО́Р коллективед договор (уртахды-
договор)
КОЛОНИ́СТ1 колонист (колонияди пьухьды, иесси)
КОЛОНИ́СТ2 колонист (колонияди ари эдир ад инсанар)
КОЛО́НИЯ колония (1. тахсир кине арии эдирадбыр дуьз
хъадаъад джига; 2. са гьуIкиметере джус муIтIуIгь ваъад мадды
гьуIкимет).
КОЛХО́З калхуз, колхоз
КОМА́НДА команда, десте, кIапал
КОМАНДА́РМ (командир армии) армиядид командир
КОМАНДИ́Р командир (эскерешды кьуле гид кас)
КОМЕНДА́НТ комендант (1. армияди къуллухад дур; 2. идара-
дид къуллух)
КОМЕНДА́НТСКИЙ ЧАС коменданташды сагьаIт (са джигиди
са вахтиндыла инсанар гъаъ кучиди агъаIчIус къадагъабыр лихьин)
КОМЕНДАТУ́РА комендант ад джига
КОМИССА́Р комиссар
КОМИ́ССИЯ комиссия (са тапширыгъ кьуле гыргад инсанар)
КОМИ́ССИЯ ПО ПРАВА́М ЧЕЛОВЕ́КА инсанашды ихтиярад
рыкъаI ад комиссия

112
КОМИТЕ́Т комитет (гьаIр са джура гвалахбыр кьуле гыргад ор-
ган)
КОМИТЕ́Т БЕДНОТЫ́ касибешды комитет
КОМИТЕ́Т МИНИ́СТРОВ министерешды комитет
КОМИТЕ́Т НАРО́ДНОГО КОНТРО́ЛЯ халкьдид гадкъынва-
лид комитет
КОМИТЕ́Т ПАРТИ́ЙНОГО КОНТРО́ЛЯ партиядид гадкъын-
валид комитет
КОММЕНТА́РИЙ комментарий, баян
КОММЕНТА́ТОР баян вылцIад кас
КОММУ́НА коммуна
КОММУНА́Р коммунадид иштракчи
КОММУНИ́ЗМ коммунизм
КОММУНИ́СТ коммунист (эдеми, гада)
КОММУНИ́СТКА коммунист (хьыдылды, рыш)
КОММУНИСТИ́ЧЕСКАЯ МОРАЛЬ коммунистешды эдеб,
коммунистешды гьаIя
КОММУНИСТИ́ЧЕСКАЯ ПА́РТИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕ-
РАЦИИ (КПРФ) Россиядид Федерациядид Коммунистешды партия
КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЕ СУББО́ТНИКИ коммунистешды
субботникбыр
КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЕ УНИВЕРСИТЕ́ТЫ коммуни-
стешды университетбыр
КОММУНИСТИ́ЧЕСКОЕ ВОСПИТА́НИЕ коммунистешды
тербие
КОМПА́НИЯ компания, юлдашешды кIабал
КОМПЕНСА́ЦИЯ йишид зардид шийи вын, йишид зардид танга
вын
КОМПЕТЕ́НТНЫЙ кар гьацIад, кар хаIр гьаъад
КОМПЕТЕ́НЦИЯ компетенция, гьацIынвал, ихтияр вишин
КОМПРОМИ́СС компромисс (меслягьаIт, разивал)
КОМСОМО́Л (Коммунисти́ческий союз молодежи) комсомол
КОМСОМО́ЛЕЦ комсомолец (комсомолад член)
КОМСОМО́ЛЬСКИЙ комсомолашды
КОМСО́РГ комсорг (комсомолашды кьулу гъад)
КОНВЕ́НТ конвент (1. векилешды, депутаташды совет; 2. бязи
уьлкиди ад къанундид орган)
КОНВЕ́НЦИЯ конвенция (гьуIкиметмыд арыди ад кьарар)
КОНГРЕ́СС конгресс (1. Америкадине, Португалияди законбыр
игъиед органад дур; 2. Дуьньямыд арыди меслягьаIтбыр гьаъад съезд)

113
КОНГРЕ́СС РУССКИХ ОБЩИ́Н (КРО) урус джемягьаIтмыд
конгресс
КОНГРЕССМЕ́Н конгрессмен
КО́НКУРС конкурс
КО́ННИЦА йиванашды къушум
КОНСЕРВАТИ́ВНАЯ ПА́РТИЯ куьгьнед къайдабыр ад партия
КОНСЕРВАТИ́ЗМ куьнед къайдабыр таIриф гьаъад
КОНСЕРВА́ТОР консерватор, куьнед партиядид член
КОНСТИТУЦИО́ННАЯ МОНА́РХИЯ конституциядид бине
гивхьид монархия
КОНСТИТУЦИО́ННЫЙ СУД конституциядид суд, конститу-
циядид диван
КОНСТИТУ́ЦИЯ конституция (пачалыгъад кьанун, пачалыгъад
закон)
КО́НСУЛ консул, векил (дипломаташды къуллух)
КО́НСУЛЬСТВО консулвал, векилвал, консулашды идара
КОНСУЛЬТА́НТ консультант (суалмыс дживабыр хъывылцIад)
КОНСУЛЬТА́ЦИЯ консультация (1. дуьзды са меслягьаIт
ваъад; 2. консультация вылцIад идара)
КОНТА́КТ контакт, алакьа
КОНТИНЕ́НТ континент (къуруматад лап кьухьды са пай)
КОНТИНЕНТА́ЛЬНЫЙ ШЕЛЬФ континентед шельф
КОНФИСКА́ЦИЯ конфискавать гьыъын, лаIхъаIшун,
хаIхъаIшун, хылаа хаIхъаIшун, дулкI гьыъын
КОНФЛИ́КТ дяви, къалма-къал, лаъ литхьун, гьуIджет, бягьс
КОНФЛИ́КТНЫЙ дявидид, къалма-къалад, лаъ литхьунид,
гьуIджет гьаъад
КОНЦЕ́ПЦИЯ концепция (фикирдид саягъ)
КОРА́Н Кьуръан
КОРИФЕЙ са рыкъаI ад зурбад кас
КОРОЛЕ́ВА королева (пачагь хьыдылды)
КОРОЛЕ́ВСТВО (террит.) пачалыгъ
КОРО́ЛЬ король, пачагь
КОРО́НА корона
КОРПОРА́ЦИЯ корпорация
КО́РПУС корпус, беден
КО́РПУС МИ́РА эслягьвалид десте
КОРРЕСПОНДЕ́НТ корреспондент
КОРРЕСПОНДЕ́НТСКИЙ ПУНКТ (корпункт) корреспонден-
тешды идара

114
КОРРЕСПОНДЕ́НЦИЯ магъалабыр
КО́РЫСТЬ темягькарвал, темягьчиед, темягькарда къаст
КО́СВЕННОЕ ДОКАЗА́ТЕЛЬСТВО чапана субут гьыъын,
чIукана, ула хьуъ ка субут гьыъын
КО́СВЕННЫЕ ВЫБОРЫ ула хьуъка гьыъыд сечкибыр
КОСМОНА́ВТ космонавт
КО́СМОС космос
КОЧЕ́ВНИК куьч йишид, агъаIчIур гьаIрхыIд эдеми
КРАЙ вилает, уьлке, ер, джига, край
КРА́СНАЯ А́РМИЯ Красная Армия, Ирды Армия
КРА́СНАЯ ГВА́РДИЯ ирды гвардия
КРАСНОАРМЕ́ЕЦ красноармеец (ирды къушумад эскер)
КРАСНОГВАРДЕ́ЕЦ красногвардеец (ирды гвардиядид эскер)
КРА́СНОЕ ЗНА́МЯ ирды пайдах
КРАСНОЗНАМЁННЫЙ ирды пайдахад орден гъад
КРАСНОФЛО́ТЕЦ краснофлотец (ирды флотчик)
КРА́СНЫЙ КРЕСТ Ирды хач
КРАХ бербадвал, гийтхьун
КРЕ́ДО кредо (инамишвал, тестикь гьыъын)
КРЕМЛЬ МОСКО́ВСКИЙ Москвадид Кремль
КРЕПОСТНИ́ЧЕСТВО касибвал
КРЕПОСТНО́Е ПРА́ВО касибешды ихтияр
КРЕ́ПОСТЬ къала
КРЕСТЬЯ́НЕ ладжбарар
КРЕСТЬЯ́НСКИЕ КОМИТЕ́ТЫ ладжбарашды комитетбыр
КРЕСТЬЯ́НСКИЕ РЕФО́РМЫ ладжбарашды реформа (1861
Урусашды крепостное право гевин, ладжбарар азад дыъын)
КРЕСТЬЯ́НСКИЙ касибед, ладжабарад
КРЕСТЬЯ́НСКИЙ ДВОР ладжбарашды гьаIят
КРЕСТЬЯ́НСТВО ладжбарар, ладжбарвал
КРЕЩЕ́НИЕ крещение 1. хачбарвал, кьабыл выъын 2. хач
вылцIад сываб)
КРИ́ЗИС лап четинды гьаIл, четинвалды (политикадид, эконо-
микадид)
КРИМИНА́Л криминал (къанынсыз кар)
КРОВА́ВОЕ ВОСКРЕСЕНЬЕ эбир ливид вахадный, эбир
сувгъуIд йыгъ, эбир вишид
КРОВОПИ́ЙЦА инсафсыз кас (писды, эбир вухад)
КРОВОПРОЛИ́ТИЕ эбир ливин, инсанар дыркьын

115
КРУГОЗО́Р 1) гьагвадухъунды джига, улис гьувгад духъунды ер;
2) гьацIара гьыъын, гьыIлим вацIара выъын
КРУЖО́К кIаъды кIапал
КРЫ́МСКАЯ ВОЙНА Крымди вишид дяви, Крымдид дяви
КРЫ́МСКАЯ КОНФЕРЕ́НЦИЯ Крымдид конференция (1945
сыда Сталин, Рузвельт, Черчиль гьаIсил дишид)
КРЫ́МСКИЕ ВСТРЕ́ЧИ Крымдид гуьруьшмиш дишин
КУЛА́К кулак
КУЛА́ЧЕСТВО кулакар, кулаквар
КУПЕ́Ц купец, савдакар
КУПЕ́ЧЕСТВО купецер, савдакарар
КУРГА́Н тIуьнтIуьй
КУРС раIхъ
КУРСА́НТ курсант
КУРЬЕ́Р курьер

Л
ЛАБИРИ́НТ лабиринт
ЛА́ГЕРЬ лагерь (1. есирер итхьуд, ва я ки дустаха ад джига;
2. фикирбыр са йиъид кIапал)
ЛАКЕ́Й лакей къул, халыс къулвали хакьыр ад кас
ЛА́МА лама (буддистешды кашиш, фекьи, Будда диндид монах)
ЛАМАИ́ЗМ ламачивал (буддизм диндид са раIхъ)
ЛАМАИ́СТ ламачи
ЛАТИ́НСКАЯ АМЕ́РИКА Кьилбе сурухда ад Америкадид
уьлке
ЛАУРЕА́Т ГОСУДА́РСТВЕННОЙ ПРЕ́МИИ ГьуIкиметед
премиядис лейихды кас
ЛЕВИЗНА́ чапвал
ЛЕ́ВЫЕ КОММУНИ́СТЫ гадыхъды сурухда ад коммунистер
(1918 сыда РКП(б) дид къаншара ад фракция)
ЛЕ́ВЫЕ СОЦИАЛИ́СТЫ гадыхъды сурухда ад социалистер
ЛЕ́ВЫЙ (полит.) гадыхъды;
ЛЕГАЛИЗА́ЦИЯ ашкара гьыъын, закондире ихтияр вын
ЛЕГА́ЛЬНЫЙ къанундид, ачыхды, ашкарды
ЛЕГА́ЛЬНЫЙ МАРКСИ́ЗМ ачыхды марксизм (закондире
ихтияр выд марксизм)

116
ЛЕ́КТОР лектор, лекциябыр кьыле гьаъад
ЛЕКЦИО́ННАЯ ПРОПАГА́НДА лекциядмыд пропаганда
ЛЕ́КЦИЯ лекция
ЛЕ́НИНЕЦ ленинчи (ленинизм таIриф гьаъад)
ЛЕНИНИ́ЗМ ленининзм (В.И. Ленинед гьыIлим)
ЛЕТОИСЧИСЛЕ́НИЕ сыдырмыд гьаIсаб
ЛЕТОПИ́СЕЦ тарих кирхьед
ЛЕТОПИ́СНЫЙ тарихед
ЛЕ́ТОПИСЬ сыдырмыд тарих
ЛЁТЧИК-КОСМОНА́ВТ космоса руъуд летчик
ЛЖЕДМИ́ТРИЙ мыхьчебыр гьаъад Дмитрий
ЛЖЕМАРКСИ́СТ мыхьчебыр гьаъад марксист
ЛЖЕСВИДЕ́ТЕЛЬСТВО мыхьчебед шейидвал
ЛЖЕУЧЕ́НИЕ мыхьчебед гьыIлим
ЛИБЕРА́Л либерал (азадвалид)
ЛИБЕРАЛИ́ЗМ либералвал
ЛИБЕРА́ЛЬНАЯ ПА́РТИЯ либералашды партия
ЛИБЕРА́ЛЬНО-ДЕМОКРАТИ́ЧЕСКАЯ ПА́РТИЯ РОССИ́И
Россиядид либерал-демократиядид партия
ЛИ́ГА лига (джамягьаIт, союз, гьуIкиметед)
ЛИ́ГА АРА́БСКИХ ГОСУДА́РСТВ Арабашды уьлкедид лига
ЛИ́ГА НА́ЦИЙ миллитмыд лига
ЛИ́ДЕР лидер, кьухьды, ара кид
ЛИ́ДЕРСТВО хьура гид, кьухьды
ЛИКВИДА́ТОР ликвидатор тарг гьыъын
ЛИКВИДА́ТОРСТВО тарг хъывыъын
ЛИСТО́ВКА джарбыр
ЛИТУРГИ́Я хачбаразашды диндид дугьаI
ЛИЦЕМЕ́Р хьесымаа миз лывхаIд, кьваIд хьесым гъад
ЛИЦЕМЕ́РИЕ кьваIд хьесым гъавал
ЛИ́ЧНОСТЬ инсан, эдеми, касс
ЛИ́ЧНЫЙ СОСТА́В инсанашды кьадар (мес. къушумад)
ЛО́ГИКА инсанара фагьам-фикир выъын
ЛОЖЬ мыхьчебыр, тупыр
ЛУК¹ (бот.) сипил
ЛУК2 (оружие) еюх
ЛУКА́ВСТВО гьаIмалдарвал, фендигарвал

117
М
МАВЗОЛЕ́Й мавзолей
МАВЗОЛЕ́Й В. И. ЛЕ́НИНА В. И. Ленинед дурухда хъуд Мав-
золей
МА́ВРЫ маврабыр, гьаIрабар
МАГ (чародей) суьгьуьрчи
МАГА́Л маIгьле, са шумуб куче ад джига
МАГАРА́ДЖА магьаIраджа (Индияди ад кьухьды бег)
МАГИ́СТР магистр (сасад гьуIкиметма гьаIлимешды де-
реджагъдид дур)
МАГИ́ЧЕСКИЙ суьгьуьрдид, суьгьурчиед
МА́ГИЯ магия суьгьуьр, суьгьурчивал
МАГОМЕТА́НСТВО см. исла́м
МАЁВКА маевка
МАЙО́Р майор
МА́КЛЕР арачи, джус хайир анна арачивалды ваъад кас
МАНДАРИ́Н мандарин
МАНДА́Т мандат (ихтияр вылцIад билбицI)
МАНДА́ТНАЯ КОМИ́ССИЯ мандатад комиссия (сечкибыр гьа-
зыр гьаъад орган)
МАНИФЕ́СТ КОММУНИСТИЧЕСКО́Й ПА́РТИИ коммуни-
стешды партиедид манифест
МАНИФЕСТА́ЦИЯ манифестация (неразивалды гьувгва ваъас
кучиди агъаIчIуд)
МАНУСКРИ́ПТ манускрипт, куьгьнед рукопись (хылид кихьин-
быр)
МАОИ́ЗМ маоизм (Китайди ад коммунистешды партиядид
теория)
МАРКСИ́ЗМ марксизм (пролетариаташды таIрифед гьыIлим;
Марксдына, Энгельсды къанун кьуле выгыргад раIхъ)
МАРКСИ́ЗМ-ЛЕНИНИ́ЗМ марксизм-ленинизм (Марксдына,
Ленинды къанун кьуле выгыргад раIхъ, дарсбыр)
МАРКСИ́СТ марксизм таIриф гьаъад
МАРКСИ́СТСКО-ЛЕ́НИНСКАЯ ФИЛОСО́ФИЯ Марксдына,
Ленинды философия
МАРСЕЛЬЕ́ЗА Марсельеза (Франциядид гьуIкиметед гимн)
МАРШ марш (са джаргыди анна дирхьын)
МА́РШАЛ маршал (армияди элды дереджагъдид чин)
МА́РШАЛЬСТВО маршалвал

118
МАСО́НЫ масонар (8 девирди Англияди арыди йидкьыд диндид
обществодид членер)
МА́ССА халкь
МАТЕРИАЛИ́ЗМ материализм (материя – сифте йиъи-хьур
гьаIсаб гьаъад философиядид гьыIлим)
МАТЕ́РИЯ (вещество) материя, гьакъикъатна ад кар
МАТРИАРХА́Т матриархат, сифте хьыле хьура гид девир
МА́УЗЕР маузер (тепенджидид са джура)
МА́ФИЯ мафия (нагьакьана, къанунсызвалды выъыр къазамиш
гьаъад чапхынчиер)
МАХИНА́ЦИЯ чIирид гвалахбыр, ла, мыссыз гвалахбыр
МЕГАПО́ЛИС мегаполис (лап кьухьды шегьер мес. Москва)
МЕДАЛИ́СТ медаль хад
МЕДА́ЛЬ медаль
МЕДЖЛИ́С маджлис (1. туьркешды парламентед членер;
2. Иранди парламентед палата)
МЕ́ДНЫЙ ВЕК дзырад девир (эвелды девир)
МЕДРЕСЕ́ медресе (дин, куб хаIр гьаъад мехьтеб)
МЕЖДУНАРО́ДНАЯ ДЕМОКРАТИ́ЧЕСКАЯ ФЕДЕРА́ЦИЯ
ЖЕ́НЩИН (МДФЖ) Дуьньядид уьлкидид хьылешды демократашды
федерация
МЕЖДУНАРО́ДНАЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ ПО А́ТОМНОЙ
ЭНЕ́РГИИ (МОАТЭ) Дуьньядид уьлкидид атомный энергиядид
кьуват
МЕЖДУНАРО́ДНАЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ ТРУДА́ (МОТ)
Дуьньядид сиене уьлкидид загьметкешешды организация
МЕЖДУНАРО́ДНОЕ ПРА́ВО Дуьньядид уьлкидид арыди
къайдыдик киед юридический ихтиярбыр
МЕЖДУНАРО́ДНЫЕ ОТНОШЕ́НИЯ дуьньядид уьлкидид
арыди ад алакьабыр
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ дуьньядид уьлкидид
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ КРА́СНЫЙ КРЕСТ (МКК) Дуьньядид
уьлкидид Ирды Хач (духтурашды куьмег)
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ ОЛИМПИ́ЙСКИЙ КОМИТЕ́Т (МОК)
Дуьньядид уьлкидид олимпиададид комитет
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ СОЮ́З СТУДЕ́НТОВ (МСС)
Дуьньядид уьлкидид студентешды союз
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ СУД ОО́Н ООН-дид дуьньядид
уьлкидид суд

119
МЕЖПАРЛА́МЕНТСКИЙ СОЮ́З парламентед арыди ад икь-
рар
МЕ́ЛКАЯ БУРЖУАЗИ́Я джулды буржуазия
МЕМОРИА́ЛЬНАЯ ДОСКА́ масалыс йывхыIд эдемиед шики-
лед кьул
МЕНЬШЕВИ́ЗМ меньшевиквал (революциядисне марксизмадис
бягьсе ад буржуазиядид течение)
МЕНЬШЕВИ́К меньшевик (меньшевизмадид таIриф гьаъад,
большевикешыхьван бягьсе ад)
МЕ́РА кьадар
МЕСТКО́М см. ме́стный комите́т
МЕ́СТНОЕ САМОУПРАВЛЕ́НИЕ ерлид управление
МЕ́СТНЫЙ КОМИТЕ́Т ерлид комитет, ерли
МЕСТЬ къан, душманвалды
МЕ́ТОД метод, къайда
МЕТОДОЛО́ГИЯ методология (методмыклады на къайда-
мыклады гьыIлим)
МЕЧТА́ мырад, фикир, хиял, арзуман
МИГРА́ЦИЯ миграция, ер дегиш выъын
МИЗАНТРО́П инсанар джыдгад кас
МИЗАНТРО́ПИЯ инсанар джыдгынвал
МИКРОРАЙО́Н микрорайон (шегьердид са пай)
МИЛОСЕ́РДИЕ рагьим ад, рагьим
МИЛОСЕ́РДНЫЙ ЧЕЛОВЕ́К раIгьим ад, раIгьим кид,
раIгьимлы (эдеми)
МИНАРЕ́Т кIаIълий
МИ́НИМУМ лап цIамды
МИНИСТЕ́РСТВО министерство (гьуIкиметере тайин выъыр
ад кьилды идара)
МИНИСТЕ́РСТВО ВНУ́ТРЕННИХ ДЕЛ Ара суруд бадана ад
министерство
МИНИСТЕ́РСТВО ОБОРО́НЫ ГьуIкимет душманала ухуIд
министерство
МИНИ́СТР министр (министерстводид кьулу гъад)
МИНИ́СТР БЕЗ ПОРТФЕ́ЛЯ портфель хадишды министр
МИР¹ дуьнья
МИР² эслягьвалды, разивал
МИ́РНАЯ ПОЛИ́ТИКА эслягьды, эслягьвалид политика
МИРОВА́Я ВОЙНА́ бютуьн дуьньядид дяви, дуьньядид дяви

120
МИРОВО́Й СУДЬЯ́ арабыр эслягь гьаъад судие, гъебле
хъадаъад судие, арабыр дуьз хъаъад судие
МИРОВО́Й ОКЕА́Н Мировой океан, Дуьньядид дангыз
МИРОЛЮБИ́ВЫЙ эслягьвалид, эслягьвалды выгад
МИРОЛЮ́БИЕ эслягьвалды выгынвал
МИССИОНЕ́Р миссионер (куб, дин хыле леш хьур гъургъад кас)
МИССИОНЕ́РСТВО миссионервал (диндид раыкъаI ад)
МИ́ССИЯ везифе, тапширыгъ
МИ́СТИК мистик (динды гъигъды кас)
МИТРОПОЛИ́Т митрополит (православный хачбаразашды дин-
дид къуллухчиешды кьулу гъад)
МНОГОНАЦИОНА́ЛЬНЫЙ балад миллитдид, балад миллитмыд
МНОГООБРА́ЗИЕ бала джурба-джуравал
МОБИЛИЗА́ЦИЯ мобилизация (1. дявидис гьазырвалды выъын;
2. гьазыр йишин)
МОГИ́ЛА сыр
МОГИ́ЛА НЕИЗВЕ́СТНОГО СОЛДА́ТА джацIад солдатад сыр
МОЗГ гьаIдаIхь, кьыш, мае; гьакьал
МОЛИ́ТВА куб выъын, дугьаI
МОЛОДЁЖЬ джегьилер, джегьиль гьуIмир
МОНА́РХ пачагь (пачалыгъ)
МОНАРХИ́ЗМ монархизм (сиене власть са пачагьад хыле хана
тестикь выъыр ад раIхъ)
МОНА́РХИЯ монархия (сиене власть, ихтиярбыр са пачагьад
хыле хана)
МОНА́Х монах (диндид къайдабыр гъигъене хакьыр ад са кили-
сади ешемиш руъуд кас)
МОНА́ХИНЯ хьыдылды монах (диндид къайдабыр гъигъене ха-
кьыр ад са килисади ешемиш руръуд хьыдылды)
МОНОЛИ́ТНЫЙ сагъды, битав гьыъыд
МОНОПОЛИ́СТ монополия хыле хад касс, кьухьды капиталист
МОНОПО́ЛИЯ монополия (са кар, са шей, са кьилди касад, ва я
ки гьуIкиметед хьыле хана)
МОРА́ЛЬ эдеб, тербие, гьаIя
МОРА́ЛЬНО-ПОЛИТИ́ЧЕСКОЕ ЕДИ́НСТВО тербиедидне,
гьаIядидне политикадид савалды
МОРА́ЛЬНЫЙ ПРОТЕ́СТ йикIид неразивал
МОРАТО́РИЙ къадагъа лихьин
МОШЕ́ННИК гьаIрамзада, тупчи, мыхьчебчи, алдатмиш даъад,
луьтуь

121
МОШЕ́ННИЧЕСТВО гьаIрамзадавал, тупчивал, мыхьчебчивал,
луьтуьвал
МРАКОБЕ́СИЕ гьыIлимдисне культурадис душманвале лузуд
МУ́ДРОСТЬ бала гьакьал ад, кьухьды гьакьаллы
МУ́ДРЫЙ эккед гьакьал ад, кьухьды гьакьал ад, бала гьакьал ад
камаллы
МУ́ЖЕСТВО эркеквал, йигитвал, диривал, векIегьвал
МУЛЛА́ дибир (мусурманашады фекьи)
МУСУЛЬМА́НИН мусурман (эдеми, гада)
МУСУЛЬМА́НКА мусурман (хьыдылды, рыш)
МУСУЛЬМА́НСТВО мусурманвал (мусурманад динды ина-
мишды)
МУ́ФТИЙ муфтий (са джигиди мусурманашды кьулу гъад кас)
МУШКЕ́Т мушкет (фитил ирхьед туфанг)
МУШКЕТЁР мушкетёр (мушкет хад эскер)
МЫСЛИ́ТЕЛЬ кьухьды гьаIлим, эккед фикирбыр ад эдеми, кам-
аллы эдеми
МЫСЛИ́ТЕЛЬНЫЙ ПРОЦЕ́СС фагьам-фикир выъыд гвалах
МЫСЛЬ хиял, фикир, фагьам
МЫШЛЕ́НИЕ фагьамлывал
МЭР мэр шегьердид кьухьды
МЭ́РИЯ шегьердид администрация
МЮРИ́Д мюрид (шейхешды кьулу гъад касс)
МЮРИДИ́ЗМ мюридвал
МЯТЕ́Ж хыле ярах хана гьуIкиметес бягьсе луьздуьн
МЯТЕ́ЖНИК гьуIкиметес бягьсе лузуд иштракчи

Н
НАБА́Т набат лал выъын, зенг йыхыIн, аIъ выъын, сес выъыр,
халкь сытIа выъын
НАБЕ́Г гьуджум выъын, чапхынчиешды гьулжум
НАБЛЮДА́ТЕЛЬ къарывыл, гакъад, гюзет гьаъад
НАБЛЮДА́ТЕЛЬНОСТЬ къарывылвал, гакъынвал
НАБЛЮДЕ́НИЕ гакъынвал, гюзетчивал, ахтармишвал
НАГЛЯ́ДНАЯ АГИТА́ЦИЯ гьагва гьаъара чIилы йыгын, ачы-
хана чIилы йыгын
НАГРА́ДА награда, пешкеш
НАДЗИРА́ТЬ къарывылвалды выъын, гакъын;

122
НАДЗО́Р къарывылвал, гакъынвал
НА́ДПИСЬ кихьин, кихьинбыр (гьидид га ула хьуъ кихьин)
НАДСТРО́ЙКА ула хьуъ гъад,ула хьуъ ад
НАЁМНИКИ киридик хакьыд, хывкьын, гьакь вылцIара
НАКА́З буйругъ, тапширыгъ, несигьаIт, тIалаб
НАПАДЕ́НИЕ 1) гьуджум, уу йиркьын; 2) гьуджум выъыд
НАРЕКА́НИЕ тегьер, туьмет, гьаIиб гьыъын
НАРО́Д 1) халкь, эль, улмат; 2) халкьдид гьуIрмет
НАРО́ДНО-ДЕМОКРАТИ́ЧЕСКИЙ халкьдид демократашды
НАРО́ДНЫЙ халкь, халкьдид, эль, эльдид, улмат, улматдид
НАРОДОНАСЕЛЕ́НИЕ халкь, эль, улмат, уьлке, (халкь ешемиш
вуруъуд джига)
НАСЕЛЕ́НИЕ халкь, инсанар, эль, улмат
НАСЛАЖДЕ́НИЕ кеф, леззет
НАСТА́ВНИК угут, тербие вылцІад, маІгьаІлим, насигьаІтчи
НАСТАВЛЕ́НИЕ насигьаІт вын, тербие, угут
НАСТРОЕ́НИЕ кеф, гьаІль, кеф-кефиет, гюгьуьль
НАСТУПЛЕ́НИЕ1 чапхын гьыъын, гьуджум выъын
НАСТУПЛЕ́НИЕ2 йишин, йидкьын
НАСУ́ЩНЫЙ герекды, лазимды, таликьды, чарасызна герекды
НАУ́КА гьыІлим
НАЧА́ЛО сифте кьула, кьула хъуъ, сифте, эвели
НАШЕ́СТВИЕ гьуджум выъын, чапхын гьыъын, чал-чатмиш
гьыъын
НЕВЕ́РНЫЙ вафа адишды, вафасыз, иман адишды, чІирид
НЕВИ́ННОСТЬ тахсирсызвал, гунагь кидишвал, темизвал
НЕДОВЕ́РИЕ инамишсызвалды, ихтибарсызвалды
НЕ́ЖНОСТЬ джан ваъара, джанахьван, йыхана
НЕЗАВИ́СИМОСТЬ азадды, маннийыла асыллы джишин
НЕЗАВИ́СИМЫЙ азадды, асыллы дишды
НЕЛЕГА́ЛЬНЫЙ ихтияр хадишне, ихтияр адишне, закондире
ихтияр джывыр, кьанунсыз
НЕМЕ́ЦКИЙ немцешды, немецешды
НЕ́НАВИСТЬ джыгынвал, душманвал
НЕОБХОДИ́МОСТЬ гереквал, лазимвал, чарасызвал, дар-гьаIль
НЕОГРАНИ́ЧЕННЫЙ кьадарсыз, кьадарсызна, кьадарсызвал;
НЕПРЕРЫ́ВНЫЙ джатIур, ара джывыъыр, гьаIммише
НЕПРИМИРИ́МЫЙ гъебле хъаъас джугъуIд, барышыгъ
хъиджичIед
НЕПРИКОСНОВЕ́ННЫЙ кийкьас джугъуд, кедждеркьад,
къанунахьде гид, къанунара увухуьре ад

123
НЕРА́ВЕНСТВО сакална дишды, са дишды, барабар дишды
НЕРУШИ́МЫЙ чIир джувгъуIд, кьатI джугъуIд, кьатI гьаъас
джичIед, гъигъды, мягькемды
НЕСПРАВЕДЛИ́ВОСТЬ гьакьсыз, дуьзвалды хадишды,
дуьзвалды адишды
НЕСПРАВЕДЛИ́ВЫЙ гьакь адишды, гьакь хадишды, дуьз
дишды, дуьзвалды хадишды
НЕТО́ЧНЫЙ дуьз дишды, дуьзене гвалах джаваъад, дуьзене
гыджыйгъаIд
НИЩЕТА́ лап касибвалды, шешуне ки мадишне
НО́БЕЛЕВСКАЯ ПРЕ́МИЯ Нобелед премия (дуьньядид
гьыIлимдид ва са мадды зурбад гвалахбыр гьыъыйне вылцIад премия)
НОВА́ТОР цIинене гирхьед
НОВА́ТОРСТВО новаторвал, цIинене гихьин
НО́ВАЯ ИСТО́РИЯ цIинды тарих
НО́ВАЯ ЭКОНОМИ́ЧЕСКАЯ ПОЛИ́ТИКА (НЭП) экономика-
дид рыкъаI ад цIинды политика
НО́ВЫЕ РУ́ССКИЕ цIинды урусар
НО́ВЫЙ СВЕТ цIинды дуьнья
НО́ТА нота (са гьуIкиметере мадды гьуькиметес кихьир сиргад
дипломаташды кагъат)
НОТА́РИУС нотариусад идара
НРА́ВСТВЕННОСТЬ эдеб, гьаIя
НРА́ВЫ гьаIдатбыр
НО́У-ХА́У цIинды гвалах
НЮ́РНБЕРГСКИЙ ПРОЦЕ́СС Нюрнбергдид процесс (Герма-
нияди Нюрнберг шехьерди вишид суд, диван)

О
ОБВИНЕ́НИЕ тахсир, тахсирвал
ОБВИНИ́ТЕЛЬНЫЙ ПРИГОВО́Р тахсиркарвалид кьарар
ОБВИНЯ́ЕМАЯ тахсир кид (хьыдылды, рыш) тахсирли
хьыдылды (рыш), гьаIр, гьаIйиб кид (хьыдылды, рыш)
ОБВИНЯ́ЕМЫЙ (юр.) тахсир кид (эдеми, гада) тахсирли,
тахсиркар, гьаIр, гьаIйиб кид (эдеми, гада)
ОБКО́М обком (областед комитет)
О́БЛАСТЬ область, джига, ер

124
ОБМЕ́Н дегиш гьыъын, дегиш хъыъын
ОБНАРО́ДОВАНИЕ халкьдис хабар выъын
ОБНИЩА́НИЕ касибвалды гьувгун, гъарибвалды гьувгун, гъа-
риб йишир ирхьун, кирхьад
ОБОРО́НА оборона (душманала ухуIн)
ОБОСНОВА́НИЕ далил
О́БРАЗ кIалыб, усул шикил, сурат
ОБРЯ́Д гьаIдат, къайда
ОБЩЕНАРО́ДНЫЙ сиене халкьдид
ОБЩЕ́НИЕ гьалгын
ОБЩЕРОССИ́ЙСКИЙ сиене Россиядид
ОБЩЕСОЮ́ЗНЫЙ сиене Союздид
ОБЩЕ́СТВЕННАЯ РАБО́ТА общественный гвалах
ОБЩЕ́СТВЕННАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ общественный хусусы
кар, джемягьдид хусусы кар
ОБЩЕ́СТВЕННОЕ МНЕ́НИЕ джемягьдид фикир
ОБЩЕ́СТВЕННОСТЬ джемягьаIт
ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ ОРГАНИЗА́ЦИИ джемягьдид организация-
быр
ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ ОТНОШЕ́НИЯ джемягьдид алакьабыр
ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ СИ́ЛЫ джемягьдид кьуватбыр
ОБЩЕ́СТВЕННЫЙ ДОГОВОР джемягьдид икьрар
ОБЩЕ́СТВЕННЫЙ ДОЛГ джемягьдид везифе
ОБЩЕ́СТВЕННЫЙ ТРУД джемягьдид загьмет
О́БЩЕСТВО 1. общество, джемягьаIт; 2. джемягьаIт (инса-
нашды)
ОБЩЕЧЕЛОВЕ́ЧЕСКИЙ сиене инсанашис таликьды
О́БЩИЙ уртахды, сиенебишды сакалды, сытаъна, савалды
О́БЩИЙ РЫ́НОК сиенебишды базар
ОБЩИ́НА са цихилдид инсанар
ОБЪЕДИНЕ́НИЕ1 организация, идара
ОБЪЕДИНЕ́НИЕ2 са гьыъын, сана дишин, ара йыдхыIн, сытIа
дишин
ОБЪЕДИНИ́ТЕЛЬНЫЙ са йиъид, са йишид
ОБЪЕ́КТ 1. объект, гьакъикъатна ад; 2. идара
ОБЪЯВЛЕ́НИЕ гьацIара гьыъын, гьацIара йишин, маIгьлумат
ОБЫ́ЧАЙ гьаIдат
ОБЯ́ЗАННОСТЬ бырдж, къуллух, гвалах
ОГРАНИЧЕ́НИЕ цIам гьыъын, сагьаIль гьыъын, кам гьыъын

125
ОДАРЁННЫЙ зигьим ад, гьунар ад
ОЗНАМЕНОВА́НИЕ лышан лыъын, лышынлывал
О́КРУГ округ
ОКРУЖНО́Й КОМИТЕ́Т округад комитет
ОКТЯ́БРЬСКАЯ РЕВОЛЮ́ЦИЯ ( 1917 г.) Октябред револю-
ция (1917 сыда октябрь вазыра власть халкьдид хыле вын)
ОЛИГА́РХ олигарх
ОПЛО́Т оплот
ОПОЛЧЕ́НЕЦ ополченец
ОПОЛЧЕ́НИЕ халкьдид къушум
ОППОЗИЦИОНЕ́Р бягьсе лузур ад кас
ОППОЗИ́ЦИЯ оппозиция (къаншара, бягьсе аIчIур ад кас)
ОППОНЕ́НТ оппонент
О́РГАН орган, идара
ОРУЖЕ́ЙНИК туфангбыр гьаъад устар, ярахбыр гьаъад устар
ОРУ́ЖИЕ ярах, туфанг, тепендж
ОСА́ДА йыкьаI ийин, аа-уу хакьын (шегьер хывкьын, муIкъ хыв-
кьын)
ОСНО́ВА 1) кьан, саъды, диб; 2) бине, кьан, хьеб, диб
ОСНОВА́НИЕ 1. кьул гивхьин, бине гивхьин, диб гивхьин, хьеб
сивин; 2. диб, кьан, бына
ОСНОВА́ТЕЛЬ кьул гивхьид, бине гивхьид, диб гивхьид эдеми
ОСНОВНО́Й сахьусды, кар гьацIад
ОСНОВОПОЛО́ЖНИК сахьусды диб гивхьид, сахьусды бына
гивхьид
ОСО́БЕННОСТЬ хасиет
ОТВА́ГА йигитвал, дирибашвал, джумартвал
ОТЕ́ЧЕСТВЕННЫЙ ватандид, ватандид калды
ОТЕ́ЧЕСТВО ватан
ОТКРОВЕ́ННОСТЬ 1) ачых йишин, ачыхана гьухьун; 2) шак-
сызна
ОТКРЫ́ТЫЙ 1) ачыхды, ачых; 2) ачыхды, уу шывга гъадишды
ОТНОШЕ́НИЕ 1) гакъын, гакъара гьыъын, гакъара йишин; 2)
арабыр
ОТРЕ́ЗОК 1) кьатI, кIус, кесик; 2) кьатI, пай
ОТРИЦА́ТЕЛЬНЫЙ 1) нагьакьды, чIирид, писды, мыкьлад,
кьабыл джаъад; 2) отрицательный, мыкьлад
ОТЧИ́ЗНА ватан

126
ОХРА́НА 1. охрана, къарывылвалды выъын, къарывыл;
2. къарывыл
ОЧА́Г 1) лах, бахыер, пич; 2) йыIкь, йыIкьды худ, джига, ер
ОЧЕВИ́ДНЫЙ шаксызна, ашкарана, ачыхана
ОШИ́БКА янгъылмиш, хата

П
ПАДИША́Х пачагь
ПАКТ икьрар
ПАЛА́ТА палата (парламентдид)
ПАЛА́ТА СУДЕ́БНАЯ судад палата
ПАЛА́ТА СЧЁТНАЯ гьаIсабдид палата
ПАЛА́Ч джаллат
ПАЛЕОАНТРОПОЛО́ГИЯ палеоантропология (куьгьне девир-
дид инсанашиклады гьыIлим)
ПАЛЕОЛИ́Т палеолит (духлад девирдид лап сифтед кьул)
ПА́МЯТНИК памятник
ПА́МЯТЬ 1) йикIи гъадгын, зигьим, кьуле адгын; 2) йикIиы
хъыгын, йикIи хакьын
ПАН агъа (польшадид помещик)
ПАРА́Д парад
ПАРИ́ЖСКАЯ КОММУ́НА Париждид коммуна
ПАРИТЕ́Т барабарвал
ПАРИТЕ́ТНЫЙ барабарад
ПАРЛА́МЕНТ парламент (гьуIкиметед кьарар игъивед кьухьды
орган)
ПЕ́РВЫЙ 1. (числ.) сахьусды; 2. (прил.) сахьусды
ПЕРЕВО́Д 1) ми сурула мадды суруу хъыгын, са ерала мадды
ераа хъыгын; 2) са чIилыла мадды чIилы хъыгын
ПЕРЕВЫ́БОРЫ цIиндикене сечкибыр хъыъын
ПЕРЕМИ́РИЕ гъебле хъыдыъын, гъехълебин, меслаIгьаIтбыр
гьыъын
ПЕ́РЕПИСЬ перепись, гьаIсаб гьыъын, гьаIсаб дыъын, кьыле
дыъын
ПЕРЕСТУПИ́ТЬ 1) мыкI ливхьир ула хьуъ йыхьын; 2) дегиш
гьыъын, чIир гьыъын

127
ПЛЕ́ННЫЙ 1) есир, есир йишид, есирваIле ирхьуд, плене ирхь-
уд; 2) есир, плене ирхьуд эдеми, есирвалды гьувгуд эдеми
ПОБЕ́ДА гъалибвал, душманашы уу дири дишин, душманашы
уу либтIин
ПОБЕДИ́ТЕЛЬ гъалиб йишин, дири йишин, дирид
ПОВЕЛИ́ТЕЛЬ буйругъчи, гьаIким, пагьча, эмир
ПОВИНОВЕ́НИЕ мутIуΙ йишин, хъацун, гьухьуд гьыъын
ПОГРАНИ́ЧНИК саргьаIта гъад, саргьаIт къарывыл гьаъад,
джапсара гъад, джапсар къарывыл гьаъад
ПОДЖИГА́ТЕЛЬ 1) цIай кырхаIд, цIай киед; 2) фитне ивед,
фитнекар, дявикар
ПОДЗЕ́МНЫЙ чIирид кьанахьде
ПОДЛЕ́Ц угъраш, гьаIрамзада
ПОДСТРЕКА́ТЕЛЬСТВО футфут выъын, фитне выъын, чугъул
выъын, арыди выъын
ПОДСУДИ́МЫЙ судахьде гид, судахьде гирхьур ад (эдеми, га-
да)
ПОКО́Й 1) рагьаIтвал, секинвал, динджвал; 2) хал (комната)
ПОЛЕВО́Й 1) чулдид, чул, пересент; 2) эскерешды, дявидид
ПОЛЕ́МИКА гьаIджет
ПО́ЛЬЗА хайир, мефаIгьаIт, файда
ПОРУЧЕ́НИЕ тапширыгъ, тапширмиш
ПОСЕЛЕ́НИЕ 1.ешемиш дикисды джига, ешемиш дуруъура ад
ер; 2. ешемиш руъуд ер
ПОСО́ЛЬСТВО посольство
ПОСТ¹ дживаб гъад къуллух, пост, къарывыл
ПОСТ2 улесды джульун, сив хакьын
ПОХИТИ́ТЕЛЬ угъраш эдеми, угъраш, дагулчи
ПОЧЁТНЫЙ гьуIрметли, абыр ад, гьуIрмет ваъад
ПРАВИ́ТЕЛЬ гьаIким, кьулу гъад, эли гъад, кьухьды гвалах
ваъад
ПРАВИ́ТЕЛЬСТВЕННЫЙ гьуIкиметед, гьуIкимет
ПРАВИ́ТЕЛЬСТВО гьуIкимет
ПРА́ВО1 1) ихтияр; 2) муьнкуьр, лечIун, ихтияр; себеб, гьакь,
далил
ПРА́ВО2 валлагь, ва биллагь, дуьзене гьухьухьна
ПРАВОСУ́ДИЕ гьакь гьыъын, суд, диван выъын, дуьзды гьакь
гьыъын
ПРАВ́ЫЙ 1) гьарчед, гьарчед хыл; 2) гьарчед, гьарчед суру

128
ПРЕДА́НИЕ гьикая, хабар, ата-бабыйшды ихтилатбыр
ПРЕ́ДАННОСТЬ вафалывал, вафа ад
ПРЕДА́ТЕЛЬ маса дывылцIад, маса вылцIад, хиянатчи (эдеми)
ПРЕДВОДИ́ТЕЛЬ хьура гид, кьуле гид
ПРЕ́ДОК 1) тухумад кьухьды; 2) ата-бабыер
ПРЕДСТАВИ́ТЕЛЬ векил
ПРЕЕ́МНИК 1) джигиды йишид, джига хакьыд, мал, кар хакьыд,
ад кар давам хъыъыд; 2) выды джигиды йишид (эдеми)
ПРЕСТУПЛЕ́НИЕ тахсир кид, чIирид гвалах выъыд, писды кар
гьыъыд
ПРЕСТУ́ПНИК тахсир кар, чIирид кар гьыъыд, писды гвалах
выъыд
ПРИВЫ́ЧКА 1) тIыл, хасиет 2) хаIр йишин, хаIр гьыъын
ПРИМИРЕ́НИЕ 1. гъебле хъыдыъын, меслягьаIтбыр хъыъын;
2. гъехълебин, рази хъидишин, меслягьаIтбыр хъыъын
ПРИ́НЦИП 1) диб, асыл, насыл, бине; 2) инамишвал, раIхъ,
инамиш гьыъын, гьаIджет
ПРИЧИ́НА себеб
ПРОВОЗГЛАСИ́ТЬ гъаъ ливин, гьухьун, гъаъ гьухьун, сие-
небышис гьацIара гьыъын, хабар выъын; 2) керъир а хьур гъаъ ливин,
керъир а хьур сиенебышис хабар выъын
ПРОВОКА́ТОР 1) провокатор фитнечи, чугъулчи, хиянатчи;
2) фитнечи, футфутчи, чугъулчи
ПРОВОКА́ЦИЯ провокация, фитне, чугъул
ПРОГРЕ́СС 1) прогресс, хьуъ йыхьын, лаъ йыхьын, хьуъ йишин,
лаъ йишин, артух йишин; 2) йыха йишин, артух йишин
ПРОИЗВО́Л 1) гудж, зулум, кьулу йыгъ йыгын; 2) кьанынсыз-
вал, кьул-бин адшиды
ПРОКЛЯ́ТИЕ 1. нянет къаргъыш, рукъат; 2. себыр гьыъын,
къаргъышбыр гьыъын
ПРО́ПУСК 1. аъ сигын, игъийин; 2. пропуск; 3. адишды вахт,
сигыд
ПРОРО́К 1) пайгъампар; 2) йыкьасды рухьуд эдеми,кьулуу
йыкьасды йыгъ рухьуд, йикисды рухьуд эдеми
ПРОТИ́ВНИК 1) душман, писды гвалах ваъад, хъаIлесне гьаъад;
2) къаршиди лузуд, кьаIй
ПУ́БЛИКА публика, халкь, джемагьаIт, инсанар
ПУБЛИ́ЧНЫЙ халкьдид, ачыхды, джемягьдид, инсанашды
ПЯТИЛЕ́ТИЕ хьуд сен
ПЯТИЛЕ́ТНИЙ 1) хьудды сыдыд, хьудды сыдыд гвалах;
2) хьуд сен, хьудды сыдыд

129
Р
РАБО́ЧИЙ 1) гвалах ваъад, гвалахчи; 2) гвалах, гвалахад, гвалах
ваъад
РА́БСКИЙ 1) (тяжелый, непосильный) къулашды, лыIкIашды,
бала четинды, бала заIгьмитдид; 2) къул, къулвалды выъын
РА́БСТВО 1) къулвалды, лыIкIвалды; 2) сиене джамягьаIт
къулар дыъын, сиенебыр джус къулваIле муIтIуIгь дыъын, сиенеби-
шикла къулар дыъын
РАБЫ́НЯ къарывыш, къул (хьыдылды, рыш)
РА́ВЕНСТВО 1) сакалды, сакална; 2) барабар, сакална
РАВНОПРА́ВИЕ сакалды ихтиярбыр йишин, сакалды ихтияр-
быр ад
РАЗБО́Й дагул гьыъын, хъачахвалды выъын, тараш гьыъын
РАЗБО́ЙНИК 1. дагулчи, хъачах; 2. нагьакьды
РАЗГРО́М 1. тике-тике гьыъын, барт-хварт гьыъын, дала-хьвала
гьыъын; 2. кьаIре гьыъын, хараб гьыъын, гидаа гейин
РАЗДЕЛЕ́НИЕ 1) пай гьыъын, кьатI гьыъын, чара выъын; 2) пай
йишин, кьатI йишин
РАЗДО́Р къалмакъал, дявибыр, шуллугъ, шит ийин
РАЗДРАЖЕ́НИЕ 1. хъаIль ливин, хъаIлесдыбыр гьыъын, хьуъ
киръин; 2. хъаIль либкьын
РАЗЛИ́ЧИЕ тахьуват джывыъын, тахьуват джившин
РАЗМЫШЛЕ́НИЕ 1. фикирлемиш йишин, фикир выъын; 2. фи-
кир, хиял;
РАЗНОГЛА́СИЕ са-сыные хаджакьын, са-сыныйихьде гедже-
дкьын, чIел са джившин, гьаIнние са-са выъын
РАЗНООБРА́ЗНЫЙ джурба-джурад, джурад, са сындик киджи-
кад
РАЗОРУЖИ́ТЬ 1) ярах хаIшун, ярах хаIхъаIшун; 2) хаагъур са-
тыр, хаагъун, ярах хаIшур сатыри
РАЗОРУЖИ́ТЬСЯ 1) ярахсыз йишин, ярахбыр хагъун; 2) ярах-
быр хагъус вын, дяви джывыъын
РАЗРУ́ХА гида гейин, хараб гьыъын, тике-тике гьыъын, латIун,
кьаIре йишин
РАЗУ́МНЫЙ 1) гьакьаллы, гьакьал ад; 2) гьакьаллы, фикир ваъад,
йыхды, дуьзды
РАЙ ( рел.) дженнет
РАЙО́ННЫЙ район, райондид

130
РАССЛЕ́ДОВАНИЕ силисте хывкьын, силисте, силисте выгын,
ахтармиш гьыъын
РАССУ́ДОК гьакьал, фагьам, фикир
РАССУЖДЕ́НИЕ гьухьуйбыр, хъухьуйбыр, фагьам выъын, фи-
кир выъын
РЕЛИГИО́ЗНЫЙ дин, дин ад, иман ад , дин хад
РЕЛИ́ГИЯ дин
РЕМЕ́СЛЕННИК устар, пешекар, хылик пеше кид, устад
РЕМЕ́СЛЕННЫЙ устарашды, пешекарашды
РЕСПУ́БЛИКА республика
РЕСПУБЛИКА́НСКИЙ республика, республикадид
РЕЧЬ чIел, гьалгын
РЕШИ́ТЕЛЬНЫЙ дирид, зурбад, къатид
РО́ДИНА 1) ватан; 2) гьухуд ер, гьухуд джига

С
СА́БЛЯ тур
САН чин, дереджагъ
СВЕ́РГНУТЬ игъийин, саъ хагъун, саъ лийин
СГО́ВОР чIел са вишин, разивалды вын, рази йишин
СЕКРЕ́Т¹ 1) сир, дагулды ихтилат, гиркIыд, гъигъды, гъаъ ли-
дживид; 2) сир, себеб
СЕКРЕ́Т2 эскерешды къарывыл гьаъад ер
СЕ́ЛЬСКИЙ муIкъуIд
СЕМЕ́ЙНЫЙ 1) хизындид; 2) хал, хизан ад
СИ́ЛА гудж, кьуват
СКЛО́ННОСТЬ гьаIваслывал, йикI йишин
СЛЕ́ДСТВИЕ (юр.) силисде
СЛУЖЕ́БНЫЙ 1) къуллух, гвалах, къуллух выъын, гвалах
выъын; 2) куьмегчи
СМЕ́ЛОСТЬ дирибашвал, векIегьвал, къуччахвал, йигитвал
СМУ́ТА шуллугъ, къалмакъал, фитне, дяви
СМЫСЛ 1) кьаст; 2) мырад, фикир
СНОВИДЕ́НИЕ накь гьагун, некьихьде гьагун
СОБЫ́ТИЕ гвалах, гьаIл, агьвалат
СО́ВЕСТЬ ламыс, гъийрат, абыр, гьаIя
СОВЕ́Т 1) насигьаIт; 2) меслягьаIт, совет

131
СОВЕ́ТНИК 1) насигьаIтчи; 2) советник
СОГЛА́СИЕ 1) разивал; 2) рази йишин, дуьз йишин; рази йишин
СОГЛАШЕ́НИЕ 1) разивалды, рази йишин, рази гьыъын; са сы-
ные са хадкьын; 2) рази йишин, эслягь гьыъын
СОДРУ́ЖЕСТВО дуствал, юлдашвал, хыдивал
СОЗИДА́ТЬ яратмиш гьыъын, игъийин
СОЗНА́ТЬ хыIваI лешун, хыIваI хакьын
СОЗЫ́В сес выъын, сытIа дыъын
СОКРУШИ́ТЕЛЬНЫЙ тике-тике гьаъад, барт-хварт гьаъад,
кьатI гьаъад
СОПЕ́РНИК 1) гьаIджет гьаъад, гьаIджеткар, са-сыныйхьван
ладже ледчIун, са-сыныйхьван гьаIджет гьыъын; 2) кьаIй
СОПЕ́РНИЦА кьаIй (хьыдылды)
СОРА́ТНИК юлдаш, хыди, тай, гвалахад юлдаш
СПОР гьаIджет
СПРАВЕДЛИ́ВОСТЬ дуьзене гьухьун, дуьзене гьыъын, дуьзды
гьакь гьыъын
СПРАВЕДЛИ́ВЫЙ дуьзды, дуьзене, гьакь, гьакьды
СРАЖЕ́НИЕ 1) кьухьды дяви, гьуджум, киджирхъын;
2) гьаIджет, гьаIджетди аIчIун
СТЕННО́Й мас, масалды, масалык
СТОЛЕ́ТНИЙ 1) вешды сыдыд 2) веш сен
СТОЛИ́ЦА меркез
СТОРО́ННИК сур рыхыIд, сур харкьад
СТРАДА́НИЕ гудж, гьаIзаб, гьаIзиет
СТЫД 1) рыIхъ, гьаIр-гьаIйиб 2) гьаIйиб, гьаIрвалды, утамиш,
бейабырвалды, абырсызвалды
СУД 1) суд, диван; 2) суд, суд выъын, диван выъын
СУДЕ́БНЫЙ суд, судад, диван, дивандид
СУЖДЕ́НИЕ фикир, ният, чIел гьухьун
СУДЬБА́ 1) къисмат, язы, кьадар; 2) йикисды, йикьасды, хъуъ
хъуд, геледжагъ
СУДЬЯ́ судие, судья, диван ваъад, диванчи, диван ваъад эдеми
СЧА́СТЬЕ 1) бахт, берекет, шадвалды; 2) берекет, варлывалды
СЧЁТНЫЙ гьаIсаб, гьаIсабад

132
Т
ТА́ЙНА сир, дагулды
ТАКТИ́ЧНЫЙ эдемвалды ад, инсанвалды ад, рябет кид
ТАЛА́НТ талант, гьунар, зигьим
ТАЛИСМА́Н тилисим, сабаб
ТВОРЕ́НИЕ 1. яратмиш гьыъын 2. яратмиш гьыъыд кар, эсер
кихьид
ТВОРЕ́Ц 1) Дуьньяды лабгъуд, яратмишчи, яратмиш гьаъад;
2) (религ.) (бог ) Аллагь
ТЕЛЕВИ́ДЕНИЕ телевидение (телевизора гьагва гьыъын)
ТЕМНИ́ЦА дустах, зиндан
ТЕО́ЛОГ теолог; динди ад инсан
ТЕОЛО́ГИЯ теология; дин хакьыр ад, диндид сур хакьыр ад
гьыIлим
ТЕРПЕ́НИЕ гукун, сабыр выъын, сабырды
ТИРА́Н 1) зулумкар, рагьимсыз гьаIким, гьаIзаб ваъад, гьаIзабкар
ТОВА́РИЩ хыди, юлдаш
ТОВА́РИЩЕСТВО 1) арабыр, хыдиймашды арабыр; 2) са ди-
шин, ара дишин, юлдашер дишин, хыдиймар дишин
ТРАДИ́ЦИЯ традиция, гьаIдат
ТРЕ́БОВАНИЕ 1) тIалаб, тIалаб гьыъын, ягъыIнь; 2) тIалаб,
ягъыIнь, ягъаIльбыр
ТРЕВО́ГА 1) фикир, къайгъу, дерди; 2) ун, сес, дяви, къалмакъал
ТРОН тах
ТРУД 1) загьмет; 2) чалыш, гьаракат, гьай, загьмет
ТРУ́ДНОСТЬ четинвалды, дагъамавалды
ТРУДОЛЮБИ́ВЫЙ гвалах ваъас йигад, загьмет беъэс йигад
ТРУДЯ́ЩИЙСЯ загьметчи
ТРУС гичIентий, джанда йикI адишды, йикIик кьел кидишды
ТРУ́СОСТЬ гичI хад, гичIед, гичI ваъад
ТЬМА¹ 1) мычIахъвалды; 2) шывга джацIын, гьаIвамвалды
ТЬМА2 лап балана, кьиямат
ТЫСЯЧЕЛЕ́ТИЕ 1) гьагъзыр сен; 2) гьагъзырды сыдыла
ТЮРЬМА́ дустах

133
У
УБЕДИ́ТЕЛЬНО 1) инамиш дикисне, инамиш даъасна;
2) хъаIджаIчIур, хъаджаIчIур ягъыIн
УБЕЖДЕ́НИЕ 1. инамиш гьыъын, инамиш йишин 2. инамиш
йишин
УБЕ́ЖИЩЕ 1) далда, гытхыIсды ер; 2) (воен.) убежище
УВАЖЕ́НИЕ гьуIрмет, абыр вишин, гьуIрмет вишин
УВЕ́РЕННОСТЬ 1) инамишвал, инамишне; 2) инамишне, гьа-
лыга умуд выъын
УДАР 1) йыхыIнь; 2) ун, сес
УКАЗ указ
УРОН зарар, зиян
УСЫНОВЛЕ́НИЕ хыных лешур джус гьыъын
УЧЁНЫЙ гьаIлим

Ф
ФÁБРИКА фабрика
ФАБРИКÁНТ фабрикадид иесси, фабрикант
ФÁКЕЛ шамдам
ФАКТ гьакъикъат, гьакъикъатды гвалах
ФАЛЬШЬ 1) мыхьчеб, чIирине; 2) ула хьуъ, йикIидады дишды
мыхьчебыр гьыъын, дуьзене джухьун
ФЛАГ пайдах
ФУНДА́МЕНТ 1) диб, куьк, кьваб сивин; 2) фундамент

Х
ХАДЖ ( рел.) гьаIдж
ХАДЖИ́ гьаIджи
ХАН (ист.) хан
ХА́НСТВО ханвалды
ХА́НША ханад къари
ХАРА́КТЕР 1) хасиет, тIыл; 2) хасиет, тIыл, гьаIл
ХИ́ТРЫЙ гьаIмалдар, уюнбыр гьаъад

134
ХОДА́ТАЙСТВО тавакъа, тIалаб гьыъын, дуьз гьыъын
ХРАБРЕ́ Ц дирид, векIегьды, къучах, йигит
ХРИСТИАНИ́Н хачбараз, хачбаразашды динди ад (эдеми, га-
да)
ХРИСТИА́НКА хачбаразашды динди ад (хьыдылды, рыш)
ХРИСТИА́НСТВО (рел.) хачбаразашды дин, хачбаразвалды

Ц
ЦАРИ́ЦА пачагьад къари
ЦА́РСТВОВАНИЕ пачагьалыгъвалды выъын, пачалыгъ
ЦАРЬ 1) пачагь; 2) кьухьды, гьаIким
ЦЕЛЬ 1) лышан, идж; 2) къаст, мырад
ЦЕНЗУ́РА цензура
ЦЕНТР йыкI
ЦЕНТРА́ЛЬНЫЙ 1) сахьусды йыкьаI ад; 2) кьухьды
ЦИНИ́ЧНЫЙ йакьсызды, гьаIясызды

Ч
ЧАДРА́ чадра (хьылеше хьесым гъигъе гьыъыр лаъад валыгмар)
ЧАЛМА́ чалма
ЧАСОВО́Й къаравылваIле лузур ад эскер
ЧАСТЬ (вое́нная) ярах выр ад эскерешды са кIабал
ЧЕКИ́СТ чекист
ЧЕЛОВЕКОЛЮ́́БИЕ инсанар дыгад, инсанвалды ад
ЧЕЛОВЕКОНЕНАВИ́СТНИК инсанар джыдгад са кас
ЧЕЛОВЕКОНЕНАВИ́СТНИЧЕСТВО инсанар джыдгын
ЧЕЛОВЕ́ЧЕСТВО эдемиер, инсанар (дуьняды гъад сиене инса-
нар)
ЧЕЛОВЕ́ЧНОСТЬ инсанвал, раIгьимвал
ЧЕ́РЕП келлидид къапых
ЧЕРНОРАБО́ЧИЙ са дур гъад пеше адишды рабочий ( фяле
ЧЕРНЬ лыIхды халкь, ула хьуъды халкь
ЧЕ́СТНОСТЬ дуьзвал, дугъривал, мыхьчебыр джаъад, мыхьчеб
кидишды

135
ЧЕ́СТНЫЙ 1) дуьзды, дугърид, ламыс кид, темизды; 2) тезед,
тIаджалхъыд, темизды, ламыс кид
ЧЕСТЬ 1) ламыс, гъийрат, гьаIя; 2) абыр, гьаIя, ламыс
ЧЕЧЕ́НЕЦ чечен (эдеми, гада)
ЧЕЧЕ́НКА чечен (хьыдылды, рыш)
ЧЕЧЕ́НСКАЯ ВОЙНА́ Чечняди вишид дяви
ЧЕЧЕ́НСКИЙ чеченешды
ЧЕЧЕ́НЦЫ чеченер
ЧИН чин, дереджа
ЧИНО́ВНИК чиновник, гьуIкиметед къуллухчи
ЧИНОПОЧИТА́НИЕ къуллухас гьуIрмет выъын
ЧИ́СТКА ПА́РТИИ партияди чIирид гвалахбыр гъъьыъыдби-
шикла темиз выъын
ЧРЕЗВЫЧА́ЙНОЕ ПОЛОЖЕ́НИЕ ара кид гьаIль
ЧРЕЗВЫЧА́ЙНЫЕ ЗАКО́НЫ ара кид ихтиярбыр вылцIад за-
конбыр
ЧРЕЗВЫЧА́ЙНЫЙ СЪЕЗД ара кид съезд
ЧУ́ВСТВЕННОСТЬ гьаIваслывал
ЧУ́ВСТВО 1) йикIис хабар вын, гьацIын, хабар; 2) гьаIл, хабар
ЧУ́ДО 1. гьаIламат, гьаIджи гьаIйиб, тамаше; 2. гьаIламатды
гвалахбыр
ЧУЖБИ́НА гъарибваIлы, гъарибвалды, ватандыла агъаIчIуд ин-
сан, ватандыла игъирхьуд инсан
ЧУ́ТКОСТЬ уяхвал, кIыбди хабар вын
ЧУТЬЁ йикIис хабар вын

Ш
ША́ЙКА угърашешды (хъачахашды) кIабал
ШАЙТА́Н шийтIан
ШАМА́Н фалчи, суьгьуIрчи
ШАМА́НСТВО фалчивал, суьгьуIчивал
ШАРЛАТА́Н гьаIмалдар, гьаIрамзада, мыхьчебчи, шийтIан
ШАРИА́Т (мус.) шарагьаIт
ША́ШКА шуьшкIе, тур
ШЕЙХ шейх
ШЕ́ФЫ идарадид кьухьдыбыр
ШИИ́ТЫ шиитер

136
ШЛЯ́ХТА шляхта (Польшадид дворянар)
ШОВИНИ́ЗМ шовиниствал (са халкь мадды халкьала лаъ хыв-
кьын)
ШОВИНИ́СТ шовинист (миллитмыд арыди душманвал ивед кас,
шовинизмадид таIриф гьаъад)
ШПИО́Н шпион
ШПИОНА́Ж шпионвал
ШТАБ штаб
ШТАБ-КВАРТИ́РА штаб-квартира (штаб ад джига, хал)
ШТАБС-КАПИТА́Н штабс-капитан (пачагьад армиди поручи-
кешдына капитанашды арыди ад офицерешды чин)
ШТАТ штат (1. са бязи уьлкиди ад вилает; 2. идаради казамиш
гьаъас ад къуллух)
ШТРАФ штраф, джарма
ШТУРМ гьуджум, чапхын гьыъын
ШТУ́РМАН штурман (кухьды гемибыр, самолётбыр йиргад пе-
шекар)
ШТУРМОВИКИ́ гьуджум ваъад самолётбыр
ШТУРМОВЫ́Е ОТРЯ́ДЫ гьуджум ваъад кIабалбыр
ШТЫК (воен). шиш
ЩИТ (ист.) щит (душман йыдхыIсхьур хыле хад ярях)

Э
ЭВАКУА́ЦИЯ эвакуация (са ерала мадды ера агъаIчIур йыхьын,
куьчмиш йишин, маддиъне агъаIчIун)
ЭВОЛЮ́ЦИЯ эволюция (яваш-яваш дегиш йишин)
ЭГИ́ДА сыныйди хылихьде йишин
ЭГОИ́ЗМ эгоизм (тек са джуду хайиред дерде ад)
ЭГОИ́СТ эгоист (тек са джуду хайиред дерде ад)
ЭДЕ́М дуьнядид дженет, бытIрад джига
ЭКВИВАЛЕ́НТ эквивалент, барабар
ЭКВИВАЛЕ́НТНОСТЬ барабалвал
ЭКВИВАЛЕ́НТНЫЙ барабалды
ЭКЗЕКУ́ЦИЯ джаза вын (бедендис)
ЭКЗОГА́МИЯ экзогамия (выды тухумад хьыдылды маддиъне
рывыс къадагъабыр лихьин)
ЭКЛЕ́КТИКА эклектика, принципсызвал

137
ЭКЛЕКТИЦИ́ЗМ эклектицизм (принципсызвал, савал адишды
теория, са сындис джигад фикирбыр)
ЭКС-МАРКСИ́СТ улихьдед марксист
ЭКСПАНСИ́ВНЫЙ экспансивный, туьнтды
ЭКСПАНСИОНИ́ЗМ экспансиониствал
ЭКСПАНСИОНИ́СТ (полит.) экспансионист (гьуджумкар, экс-
пансия гьаъад пачалыгъ)
ЭКСПА́НСИЯ экспансия, гьуджумкарвал (мадды пачалыгъбыр
харкьара джуды хылихьде гьаъад)
ЭКСПЕДИ́ТОР экспедитор
ЭКСПЕДИ́ЦИЯ экспедиция (са гвалах выъын бадана са джиги-
ди тайин выъыр ад кIапал)
ЭКСПЕРИМЕ́НТ эксперимент, ахтармиш гьыъын
ЭКСПЕ́РТ эксперт (гьакъикъатвал тайин гьаъад кас)
ЭКСПЕРТИ́ЗА экспертиза (гьакъикъатвал тайин гьыъын бада-
на выгыргад гвалах)
ЭКПЛУАТА́ТОР экплуататор ( маддыбишде заIгьмет сивхьир
гвалах ваъас вылцIад)
ЭКСПЛУАТА́ЦИЯ эксплуатация (маддыбишде гвалах ваъас
вын)
Э́КСПОРТ экспорт (выды гьуIкимета мадды гьуIкиметмыс мал-
кар масак вын)
ЭКС-ПРЕЗИДЕ́НТ хьуъна йишид президент, уьлихьдед прези-
дент
ЭКС-ПРЕМЬЕ́Р хьуъна йишид премьер, уьлихьдед премьер
ЭКСПРОПРИА́ЦИЯ экспроприация (сынийды мал-кар дулкI
гьыъын)
ЭКС-СОЦИАЛИ́СТ хьуъна йишид социалист, уьлихьдед социа-
лист
ЭКСТА́З гьаIшкь, гьаIвас, руьгь лаъ йидкьын
ЭКСТРЕМИ́СТ экстремист
Э́КСТРЕННОСТЬ дирине тяди кине, чарасызвал
Э́КСТРЕННЫЙ дирине тяди кине, чарасызна
ЭКС-ЧЕМПИО́Н уьлихьдед чемпион
ЭКСЦЕ́СС шуллугъ (къайда чIир гьаъад гьаIл)
ЭЛЕКТОРА́Т сечкибыр (сечкима иштрак гьаъадбыр)
ЭЛЕМЕ́НТ элемент, пай, кIус
ЭЛИ́ТА ара кид
ЭМБЛЕ́МА эмблема (са файда ад лышан)

138
ЭМИГРА́НТ эмигрант (са уьлкида мадды уьлкиди агъаIчIур
руъуд касс)
ЭМИГРА́ЦИЯ эмиграция (выды гьуIкимета мадды гьуIкимете
агъаIчIур руъуд)
ЭМИ́Р эмир (са джигиди вилаетдид кьулу гъад кьухьды)
ЭМИРА́Т эмират (эмиратад вилаетдид кьухьды)
ЭМИССА́Р эмиссар (са гвалах выр мадды гьуIкимете сиргад
кас)
ЭМО́ЦИЯ лаъ лирхьун
ЭМПИРИ́ЗМ эмпиризм (философиядид са раIхъ)
ЭНДОГА́МИЯ эндогамия (выды тухумад рышехьван некягь
гьыъын)
ЭНТУЗИА́ЗМ гьаIваскарвал
ЭНТУЗИА́СТ гьаIвас ана гвалах выъын
ЭНЦИКЛОПЕДИ́СТЫ балад карбыр гьацIадбыр
ЭПИЗО́Д агьвалат
ЭПО́ХА девир, девран, эпоха, кIыбдад вахт, эвелды замана
Э́РА девир
ЭСЕ́РЫ (социа́л- революционе́ры) эсерер
ЭСКАЛА́ЦИЯ эскалация (гуджли йишин, дяви)
ЭСТЕ́ТИКА эстетика (бытIрад кардид рыкъаI ад философиядид
гьыIлим)
Э́ТИКА этика (эдебед рыкъаI ад гьыIлим)
ЭТИКЕ́Т этикет (гьаIдытди йишир ад къайда)
ЭТНОГЕНЕ́З этногенез (халкь яратмиш вишин)
ЭФИ́Р эфир, радий, телевизор
ЭФЕ́НДИ гьаIлим (диндид рыIкъаI ад)
ЭФФЕ́КТ эффект, хайир
ЭШАФО́́Т эшафот (инсанад гардана йикьин бадана ивед уб)

Ю
ЮА́НЬ юань (Китайди ад танга)
ЮБИЛЕ́Й юбилей (са эдемиед, шегьердид, республикадид гьаIр
са 5-10 сыдыла ваъаъд сывар, вая ки маджлис)
ЮБИЛЕ́ЙНЫЙ юбилеед
ЮНЕ́СКО Юнеско (просвещениедид, гьыIлимдид, культурадид
рыкъаIад организация)

139
ЮРИДИ́ЧЕСКАЯ КОНСУЛЬТА́ЦИЯ юристешды консульта-
ция
ЮРИСКО́НСУЛЬТ юрисконсульт
ЮРИСКОНСУЛЬТА́НТ юрисконсультант
ЮРИСПРУДЕ́НЦИЯ юриспруденция, юридический гьIылим-
быр
ЮРИ́СТ юрист (юрист гьыIлимдид специалист закондид гьакь –
гьаIсаб гьаъад, кьанундид кьуле ад)
ЮСТИ́ЦИЯ 1. юстиция (судад идара); 2. сиене ад идара юстиция
(судиер)

Я
ЯВЛЕ́НИЕ гьаIл
Я́ДЕРНАЯ БО́МБА ядерный бомба
Я́ДЕРНАЯ ВОЙНА́ ядерный дяви
Я́ДЕРНАЯ ЭНЕ́РГИЯ ядерный энергия
Я́ДЕРНОЕ ОРУ́ЖИЕ ядерный ярахбыр
Я́РМАРКА базар, ярмарка
ЯЗЫ́ЧЕСТВО балад кардымыс амин ваъад дин
ЯЗЫ́ЧНИК балад карбыр таIриф гьаъад диндид кас
ЯЙЛА́Х яйлах, сыв
Я́ЛТИНСКАЯ КОНФЕРЕ́НЦИЯ см. Кры́мская конфере́нция,
Крымди вишид конференция
Я́НКИ янки (США- ди халкьды гъад лакьаб)
ЯНЫЧА́РЫ янычарар (Турцияди ад эскерешды са джура)
ЯРЛЫ́К ярлык

140
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ

А
АБОНЕМЕ́НТ абонемент (шывга ишлемиш гьаъас вылцIад
ихтиярад билбицI)
АБОНЕ́НТ абонент (абонент ишлемиш гьаъад)
АВА́НС аванс (гвалах ваъад джигида сифте вылцIад тангабыр,
шийибыр)
АВАНСИ́РОВАНИЕ аванс вын (заIгьмет биъийне вылцIад гьа-
кьад са пай)
АВТОПА́РК автопарк (автомобильмыд парк) (баллад машинбыр
лурзад парк)
АГРА́РНЫЕ ОТНОШЕ́НИЯ чIирид, накьудид алакьабыр
АГРА́РНЫЕ РЕФО́РМЫ чIирид, накьудид реформабыр
АГРОНО́М агроном, агранум (агранумваIлид специалист)
АГРОНО́МИЯ агрономия (накьудидне сельский хозяйстводид
гьыIлим)
АГРОТЕ́ХНИК агротехник (агротехникадид специалист)
АДМИНИСТРА́ТОР администратор, гьаIким
АДМИНИСТРА́ЦИЯ администрация 1) (гьаIкимешды орган);
2) (кьухьдыбыр ад управление, кьухьды къуллухбыр, кьухьдыбишды
гвалахбыр)
АККЛИМАТИЗА́ЦИЯ акклиматизация (гьавыдыхьван хьаIр
йишин)
АКТ акт
АКЦИ́З акциз (сасад карды, малды лирхьед налуг)
АКЦИОНЕ́Р акционер (акциябыр хад са варлы, акционер пред-
приятиядид, акциябыр хад эдеми)
АКЦИОНЕ́РНОЕ О́БЩЕСТВО акционерешды общество
АКЦИОНЕ́РНОЕ О́БЩЕСТВО ЗАКРЫ́ТОГО ТИ́ПА гъигъды
сиягъ ад акционерешды общество
АКЦИОНЕ́РНОЕ О́БЩЕСТВО ОТКРЫ́ТОГО ТИ́ПА ачыхды
сиягъ ад акционерешды общество
АКЦИОНЕ́РНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ акционерешды предприя-
тие
АКЦИОНЕ́РНЫЙ КАПИТАЛ акционерешды девле, акцио-
нерешды капитал

141
АЛИМЕ́НТЫ алимент, алиментбыр (хынимешис вылцIад
тангымыд са пай, кьаIсды нинис, дидис вылцIад тангымыд са пай)
АЛЬТЕРНАТИ́ВА альтернатива
АЛЬЯ́НС альянс, икьрар, союз
АНА́ЛИЗ анализ
АНА́ЛИЗ БАЛА́НСА балансад анализ
АНА́ЛИЗ ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ экономикадид анализ
АНАША́ анаша
АНКЕ́ТА анкета (ацIа гьыъыр йигад суалмыд джар)
АННЕ́КСИЯ аннексия (мадды улкидид накьв, джил гуджедыхь-
ван выды уьлкидис хывкьын)
АРБИ́ТР арачи, судие
АРБИТРА́ЖНЫЙ СУД арбитражный суд, меслягьаIт
АРЕ́НДА аренда, кири
АРЕНДА́ТОР арендатор, кирехъан
АРЕ́НДНАЯ ПЛА́ТА арендадид гьакь, киридид гьакь
АРЕ́НДНЫЙ ДОГОВО́Р арендадид икьрар, кириед икьрар
АРЕ́НДНЫЙ ПОДРЯ́Д киридид подряд
АРТЕ́ЛЬ артель
АРТЕ́ЛЬ СЕЛЬСКОХОЗЯ́ЙСТВЕННАЯ сельский хозяйство-
дид артель
АССОЦИА́ЦИЯ ассоциация, союз (са дишин, ара йидхыIн)
АУКЦИО́Н аукцион (халкь сытIа выъыр шывга кар масак
вылцIад ер)
АУКЦИО́Н ЗАКРЫ́ТЫЙ гъигъды аукцион
АУКЦИО́Н ОТКРЫ́ТЫЙ ачыхды аукцион

Б
БАГА́Ж багаж, карбыр
БА́ЗА база
БА́ЗА ТОРГО́ВАЯ алвер ваъад база
БАЗА́Р базар
БА́ЗИС базис, бинед
БАЛА́НС баланс (хайиредне, харджидид джар)
БАЛА́НС ВНЕШНЕТОРГО́ВЫЙ мадды гьуIкиметехьван ваъад
алверед баланс, гъара суру ваъад алверед баланс

142
БАЛА́НС ДОХО́ДОВ И РАСХО́ДОВ йидкьыдна ва хардж
гьыъыд тангыдид баланс
БАЛА́НС ПЛАТЁЖНЫЙ танга вылцIадид баланс
БАЛА́НС ПРЕДПРИЯТИЯ предприятиедид баланс
БАЛА́НС РАСЧЁТНЫЙ гьакь-гьаIсабад баланс
БАЛА́НСОВАЯ СТО́ИМОСТЬ балансад кьимет
БАЛА́НСЫ МАТЕРИА́ЛЬНЫЕ материальный балансбыр
БАЛА́НСЫ СТО́ИМОСТНЫЕ кьимет ад балансбыр
БАНК банк (танга вылцIад идара)
БАНКИ́Р банкир (банкад кьухьды, иесси)
БАНКНО́ТЫ банкнот (банкара игъиед кагъатбыр)
БА́НКОВСКАЯ КЛИЕНТУ́РА банкад миштериер (процент
гъадишды кредитет билет)
БА́НКОВСКАЯ ССУ́ДА банкара вылцIад бырдж
БА́НКОВСКИЕ ВКЛА́ДЫ банка сивхьид танга
БА́НКОВСКИЕ ПРОЦЕ́НТЫ банкад процентбыр (банкара хар-
кьад ва банка сихьид тангыды уу вуруъуд танга)
БА́НКОВСКИЙ КАПИТА́Л банкад капитал
БА́НКОВСКИЙ КРЕДИ́Т банкара вылцIад кредит (бырдж)
БА́НКОВСКИЙ СОЮ́З банкад союз
БАНКРО́Т банкрот, банк гийтхьун
БАНКРО́ТСТВО банк гийтхьуйне, банк гьалхуйне
БАТРА́К лыIкI, батрак
БАТРА́ЧЕСТВО лыIкIвал, батраквал
БЕ́ДНОСТЬ касибвал, кьитвал, шывга адишвал
БЕДНОТА́ касибер, гъарибер
БЕДНЯ́К касиб, фагъир, гъариб
БЕ́ЖЕНЕЦ маджбыр йишир яхыд
БЕЗЗАЩИ́ТНЫЙ куьмег адишды
БЕЗРАБО́ТИЦА гвалах адишвал
БЕЗРАБО́ТНЫЙ гвалахак кидишвал
БЕЗУБЫ́ТОЧНЫЙ зарар адишды (хайирлы)
БЕСКЛА́ССОВЫЙ классыз, класс адишды
БЕСПЛА́НОВОСТЬ плансызвал, пландик кидишды
БЕСПЛА́НОВЫЙ плансыз, план адишды
БЕСПО́ШЛИННЫЙ хардж, пошлина адишды
БЕСПРИБЫЛЬНЫЙ къазындж адишды, хайир адишды
БЕСПРОЦЕ́НТНЫЙ процентсыз, процент адишды
БЕССРО́ЧНЫЙ вахт адишды (вахт лидживхьид)
БЕСХО́ЗНЫЙ иессисыз, иесси адишды

143
БЕСХОЗЯ́ЙСТВЕННОСТЬ иессисызвал
БЕСХОЗЯ́ЙСТВЕННЫЙ иессисызды
БИ́ЗНЕС бизнес, хайир руъуд кар, хайир руъуд гвалах (девлетлы
йишин бадана ваъад гвалах)
БИЗНЕСМЕ́Н бизнесмен (танга къазамиш-къазындж выъын,
девлетлы йишин бадана гвалах выъын, гвалах ваъад эдеми)
БИ́РЖА биржа (алвер ваъадбырна ,савда ваъадбыр дуруъуд джи-
га)
БИ́РЖА ТРУДА́ заIгьмитдид биржа
БИ́РЖА ФО́НДОВАЯ валютадид, кьимет ад кагъатад биржа
БИ́РЖА ЧЁРНАЯ къанунсыз гвалахмыхьван мачхулат дуруъуд
биржа
БИРЖЕВА́Я СДЕ́ЛКА биржадид савда
БИРЖЕВИ́К биржади алвер ваъад кас
БИРЖЕВО́Е ЧЛЕ́НСТВО биржадид членвал
БИРЖЕВО́Й АУКЦИО́Н биржадид аукцион
БИРЖЕВО́Й БИЛЕ́Т биржадид билет
БИРЖЕВО́Й КУРС биржадид кьиметед курс
БИРЖЕВЫ́Е СПЕКУЛЯ́НТЫ биржадид алверчиер (спекулян-
тар)
БЛАГОРО́ДНЫЙ МЕТА́ЛЛ багьад металл, багьад йилаг
БЛАГОТВОРИ́ТЕЛЬНОСТЬ хайирливал, мефаIгьатлывал
БЛАНК бланк (суалмыс дживаб хъывын бадана дуьз выъыр ад
джар)
БЛОК блок
БЛОКА́ДА (экон.) блокада
БОГА́ТСТВО девле-хазна, был-буллух
БОГА́ТЫЕ девлетлыер
БОГА́ТЫЕ СЛОИ́ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдик ара кид девлетлыер
БОГА́ТЫЙ девле ад, девлетлы, бул, варлы, буллух, мал-кар ад
БОГАЧИ́ варлы, девлетлы инсанар
БОГА́ЧКА варлы; девлетли кар ад, мал ад (хьыдылды, рыш)
БРАК (произв.) брак, чIир йишид кар
БРАКО́ВАННЫЙ брак кид, чIир йишид кар
БРАКОДЕ́Л чIирид гвалах ваъад, бегьемене гвалах джаваъад
БРИГА́ДА бригада (гвалах ваъадбишды кIабал)
БРИГАДИ́Р бригадир (бригададид кьулу гъад)
БРИГА́ДНЫЙ бригададид
БУКИНИ́СТ букинист (куьгьне китабыр лебшура, маса хъы-
вылцIад инсан)

144
БУРЖУА́ буржуа (агъавалды ваъадбишиклады кас)
БУРЖУАЗИ́Я КРУ́ПНАЯ кьухьды буржуазия
БУРЖУАЗИ́Я МЕ́ЛКАЯ кIаъды буржуазия
БУРЖУА́ЗНЫЙ СТРОЙ буржуазиядид къат
БУРЖУ́Й см. буржу́а
БУХГА́ЛТЕР бухгалтер
БУХГАЛТЕ́РИЯ бухгалтерия, бухгалтерер ад хал, бухгалте-
решды джига
БЫТ дуланаджагъ, яшайиш
БЫТИЕ́ ад гьакъикъат
БЫТОВО́Е ОБСЛУ́ЖИВАНИЕ дуланаджагъас къуллух выъын
БЫТОВО́Й дуланаджагъад, яшайишед
БЫТОВЫ́Е ВОПРО́СЫ дуланаджагъад месъэлебыр
БЫТЬЁ яшайишвал, ешемишвал
БЮДЖЕ́Т бюджет
БЮДЖЕ́Т ПОТРЕБИ́ТЕЛЬСКИЙ хизындид хардж гьъыъынид
бюджет
БЮДЖЕ́ТНЫЙ ГОД бюджетед сен
БЮДЖЕ́ТНЫЙ ДЕФИЦИ́Т бюджетед кьитвал (доходад хар-
джибыр артух йишин)
БЮЛЛЕТЕ́НЬ бюллетень

В
ВА́ЛОВЫЙ ДОХО́Д сиене доход (харджибырки гъаъ ке-
джетIир)
ВА́ЛОВЫЙ НАЦИОНА́ЛЬНЫЙ ДОХО́Д (ВНП) сиене мил-
литдис таликь йиъид продукт
ВА́ЛОВЫЙ ОБЩЕ́СТВЕННЫЙ ПРОДУ́КТ (ВОП) сиене
джемаIгьдис таликьды продукт
ВАЛЮ́ТА валюта (мадды гьуькиметед танга)
ВАЛЮТА НЕКОНВЕРТИ́РУЕМАЯ са гьуIкимете ишлемиш
ваъад валюта (са гьуIкиметед танга)
ВАЛЮТА СВОБО́ДНО КОНВЕРТИ́РУЕМАЯ мадды валюта-
дис ачыхана дегиш ваъас руъуд валюта (танга)
ВАЛЮ́ТНАЯ ПОЛИ́ТИКА валютадид политика (мадды гьуIки-
метд танга)

145
ВАЛЮ́ТНАЯ СПЕКУЛЯ́ЦИЯ валютадыхьван гьаъад алверчи-
валдыбыр (мадды гьуIкиметед тангыдид алвербыр)
ВАЛЮ́ТНЫЕ ОПЕРА́ЦИИ валютадид гьаракатбыр, валютадид
операциябыр (мадды гьуIкиметед тангыдид операциябыр)
ВАЛЮ́ТНЫЕ РЕЗЕ́РВЫ валютадид такьатбыр (мадды гьуIки-
метед тангыдид такьатбыр)
ВАЛЮ́ТНЫЕ РЫ́НКИ валютадид базарбыр (мадды гьуIкиме-
тед тангыдид базарбыр)
ВАЛЮ́ТНЫЙ АУКЦИО́Н валютадид аукцион (мадды гьуIки-
метед тангыдид аукцион)
ВАЛЮ́ТНЫЙ КРИ́ЗИС валютадид кризис, валютадид кьитвал-
ды (мадды гьуIкиметед тангыдид кризис, мадды гьуIкиметед танга
кьит вишин)
ВАЛЮ́ТНЫЙ КУРС валютадид курс, валюта ишлемиш ваъад
кьимет (мадды гьуIкиметед тангыдид курс, мадды гьуIкиметед
тангыдид кьимет)
ВАЛЮ́ТНЫЙ ПАРИТЕ́Т валютадид пергервал (мадды гьуIки-
метед тангыдид паритет, мадды гьуIкиметед тангыдид пергервал)
ВА́УЧЕР см. приватизи́рованный чек
ВВОЗ ТОВА́РОВ мадды гьуIкимета ихьды гьуIкимете йихид мал
ВЕ́ДОМОСТЬ ведомость (танга вылцIади ацIа гьаъад кагъат)
ВЕ́КСЕЛЬ вексель (буржуешды джар)
ВЕ́КСЕЛЬ КАЗНАЧЕ́ЙСКИЙ гьуIкиметед хазначийшды век-
сель
ВЕ́КСЕЛЬ КОММЕ́РЧЕСКИЙ алверчыйшды вексель
ВЕ́КСЕЛЬ ПРОСТО́Й къуруд вексель
ВЕ́КСЕЛЬНЫЙ КУРС векселед кьиметбыр, векселед курс
ВЕТЕРА́Н ветеран (са карды балагема заIгьмет биъид кас)
ВЕТЕРА́Н ВОЙН́Ы дявидид ветеран (дявиди йыхьыд эдеми)
ВЕТЕРА́Н ПРОИЗВО́ДСТВА производстводид ветеран (произ-
водстводи гвалах ваъад эдеми)
ВЕТЕРА́Н ТРУД́А заIгьмитдид ветеран (лап балана гвалах
выъыд эдеми)
ВЕТЕРА́НСКИЕ ОРГАНИЗА́ЦИИ ветеранашды организация
ВЕТЕРА́НСКОЕ ДВИЖЕ́НИЕ ветеранашды гьаIракат (ветера-
нашды движение)
ВЗЯ́ТОЧНИК даш-башчи
ВЗЯ́ТОЧНИЧЕСТВО даш-башвал
ВИ́ЗА виза (са гьуIкиметаа мадды гьуIкимете руъус ихтияр вын)
ВКЛА́ДЫ (де́нежные) сивхьир ад танга, шийи
ВЛАДЕ́НИЕ ИМУ́ЩЕСТВОМ малды-девледид иесси йишин

146
ВНЕРАБО́ЧЕЕ ВРЕ́МЯ гвалахала хъуъды вахт
ВНЕ́ШНИЙ ДОЛГ гъаъ суруды бырдж
ВНЕ́ШНИЙ РЫ́НОК гъаъ суруды базар
ВНЕ́ШНЯЯ ТОРГО́ВЛЯ гъаъ суруды алвер
ВНУ́ТРЕННИЙ РЫ́НОК аъды базар
ВОЕ́ННО-ПРОМЫ́ШЛЕННЫЙ КО́МПЛЕКС яряхбыр игъиед
промышленный комплекс
ВОСПРОИЗВО́ДСТВО арыди хъыгын
ВОСПРОИЗВО́ДСТВО ПРОСТО́Е гъуруд воспроизводство
ВОСПРОИЗВО́ДСТВО РАСШИ́РЕННОЕ балана ачыхды вос-
произвоство
ВОССОЗДА́НИЕ цIинене яратмиш гьыъыд, цIинене гъилы
лийир ад
ВОССТА́НИЕ восстание (гьуIкиметес бягьсе луьздуьн)
ВОССТАНОВИ́́ТЕЛЬНЫЙ ПЕРИ́ОД сифтед гьаIлдид вахт
ВОССТАНОВЛЕ́НИЕ сифте ад гьаIлди хъыгын, арыди хъыгын
ВО́ТЧИНА дидды ербыр
ВРЕ́МЯ вахт, ара
ВСЕМИ́РНАЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ ЗДРАВООХРАНЕ́НИЯ си-
ене дуьньядид здравоохранениедид организация
ВСЕМИ́РНЫЙ БАНК сиене дуьньядид банк
ВЫ́ВОЗ см. э́кспорт
ВЫ́ВОЗ КАПИТА́ЛА капитал гъаъ йихин
ВЫ́ГОДА хайир, мефягьаIт
ВЫ́ИГРЫШ выигрыш (1. дуьлхъед, игъитхьуд (танга, ва я са
кар ); 2) къазындж, мефягьаIт)
ВЫ́ИГРЫШНАЯ СДЕ́ЛКА хайирли савда
ВЫ́КУП ПРЕДПРИЯ́ТИЯ кархана тангыдик люхъувшун
ВЫ́ПИСКА (док.) выписка
ВЫ́РУЧКА хыле йибкьыд танга
ВЫ́РУЧКА ОТ РЕАЛИЗА́ЦИИ масак выр хайир лешуд танга
ВЫ́СТАВКА выставка
ВЫ́СТАВОЧНЫЙ ЗАЛ выставкабыр гыргад зал
ВЫХОДНО́Й ДЕНЬ ил ырхаIд йыгъ, вахадныед йыгъ

Г
ГАРА́НТ гарант, хыIваI лешун
ГАРАНТИ́РОВАННАЯ ОПЛА́ТА ТРУД́А хыIваI лешуд заIгь-
митдид гьакь

147
ГАРАНТИ́РОВАННЫЙ гарант выд, хыIваI лешуд
ГАРА́НТИЯ гарантия, хыIваI лешунвал
ГЕ́РБОВЫЙ СБОР пачалугъа лебшуд гьакь
ГИДРОЭЛЕКТРОСТА́НЦИЯ хьиды гвалах ваъад тукад стан-
ция, хьиды гвалах ваъад электростанция
ГНЁТ зулум, гудж, гьаIзаб
ГОНОРА́Р гонорар
ГОСИМУ́ЩЕСТВО гьуIкиметед мал-къара
ГОСПО́ДСТВО агъавал, гьаIкимвал
ГОСПО́ДСТВУЮЩИЙ агъавал ваъад (быйды), гьаIкимвал
ваъад (быйды)
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ НАЛО́ГОВАЯ ИНСПЕ́КЦИЯ
гьуIкиметед налогмыд инспекция
ГОСУДА́РСТВЕННАЯ ТОРГО́ВЛЯ гьуIкиметед алвер
ГОСУДА́РСТВЕННОЕ УРЕГУЛИ́РОВАНИЕ гьуIкиметед
къайдыдик кийин
ГОСУДА́РСТВЕННОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО гьуIкиметед хозяйство
ГОСУДА́РСТВЕННЫЕ ЗА́ЙМЫ гьуIкиметед зайимбыр
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ БЮДЖЕ́Т гьуIкиметед кредит
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ДОЛГ гьуIкиметед бырдж
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ЗАКА́З гьуIкиметед тапширыгъ,
гьуIкиметед заказ
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ КАПИТАЛИ́ЗМ гьуIкиметед капита-
лизм, пачалыгъад капитализм
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ КРЕДИ́Т гьуIкиметед кредит, пача-
лыгъад кредит
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ТАМО́ЖЕННЫЙ КОМИТЕ́Т гьуIки-
метед таможнядид комитет
ГОСУДА́РСТВО гьуIкимет, пачалыгъ
ГРАБЁЖ тараш гьыъын
ГРАБИ́ТЕЛЬ тарашчи, дагулчи
ГРАБИ́ТЕЛЬСКАЯ ПОЛИ́ТИКА тарашчивалид политика
ГРАБИ́ТЕЛЬСТВО тарашчивал
ГРАЖДАНИ́Н ватангьаIли
ГРАЖДА́НСКОЕ О́БЩЕСТВО ватангьаIлиешды общество
ГРАЖДА́НСТВО ватангьаIливал, гражданинвал
ГРАНТ грант (гьыъыр ад, ва я ки гьаъасды кардис вылцIад тан-
га)
ГРА́ФИК график (джурба-джура гвалахмыд, кардымыд, вахт-
мыд, дереджагъбыр гьагва гьаъад сиягъ)

148
ГУ́ЛЬДЕН гульден (Нидерландид миллитдид танга)
ГУМАНИ́ЗМ инсанвал
ГУМАНИТА́РНАЯ ПО́МОЩЬ инсанвалид куьмег, гуманита-
рашды куьмег
ГУМАНИТА́РНЫЙ ФОНД инсаналид куьмег вылцIадбишды
фонд

Д
ДАРЕ́НИЕ пешкеш
ДА́РСТВЕННИКИ пешкеш гьаъад инсанар, пешкеш гьыъыдбыр
ДВИ́ЖИМОЕ ИМУ́ЩЕСТВО хывкьыр ад мал-девле
ДВОЙНО́Е НАЛОГООБЛОЖЕ́НИЕ кьвуIне хылис налог
лихьин
ДЕ́БЕТ дебет (гъара аъ виъид гьаIбхыIд тангыдид гьаIсаб
эгъетIин)
ДЕБИТО́Р дебитор, выдж бырджли
ДЕБИТО́РСКАЯ ЗАДО́ЛЖЕННОСТЬ кар адбишды бырджед
кьадар
ДЕВАЛЬВА́ЦИЯ девальвация (тангыдид кьимет саъ вишийне
гьуIкиметере кьуле выгыргад тангыдид реформа)
ДЕГРАДА́ЦИЯ деградация, чIир йишин (яваъшене саъ гирхьун,
услала сирхьун )
ДЕЕСПОСО́БНОСТЬ гвалах выъынис дири йишин
ДЕКВАЛИФИКА́ЦИЯ пешекарвал хийбхьун
ДЕКЛАРА́ЦИЯ декларация (гьуIкиметед идаради, къуллух бада-
на тестикь гьыъыд документ)
ДЕКЛАРИ́РОВАНИЕ ашкара гьыъын
ДЕКРЕ́Т декрет (гьуIкиметед къасдид кьарар)
ДЕКРЕ́Т О ЗЕМЛ́Е накьудид кьарар, джилид кьарар
ДЕКРЕТИ́РОВАНИЕ декрет игъийин
ДЕКРЕ́ТНЫЙ О́ТПУСК декрете руръуд хьыдынийис тайин
гьыъыд отпуск (хыных гьухасды хьыдылды декрете рыхьын)
ДЕЛЕ́Ц кар лягъуIд, къазамиш, къазындж гьаъад
ДЕЛОВА́Я АКТИ́ВНОСТЬ гвалах векIегьды, гвалахас дирид,
гвалах лювгъуIд
ДЕЛОВО́Й кар гьацIад, кар лягъуIд кардис дирид

149
ДЕЛОПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬ канцеляриедид гвалах джуды къай-
дыдыхьван кьуле выгыргад
ДЕЛОПРОИЗВО́ДСТВО канцеляриедид гвалах кьуле выгыргад
ДЕНАЦИОНАЛИЗА́ЦИЯ денационализация
ДЕ́НЕЖНАЯ ПРИВАТИЗА́ЦИЯ тангыдид приватизация
ДЕ́НЕЖНАЯ РЕФО́РМА тангыдид реформа (тангыдид кьимет
дегиш вишин)
ДЕ́НЕЖНЫЕ ДОХО́ДЫ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдид тангыдид до-
ходбыр (йибкьыд, вишид танга)
ДЕ́НЕЖНЫЕ РАСХО́ДЫ хардж выъыд танга, гьабхыIд танга
ДЕ́НЕЖНЫЕ СБЕРЕЖЕ́НИЯ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдире сивхид
танга,халкьдире сихьид шийибыр
ДЕ́НЕЖНЫЙ КАПИТА́Л тангыдид капитал, шийимыд капитал
ДЕ́НЬГИ танга, шийи
ДЕПОЗИ́Т депозит (банк ухуIн бадана вылцIад тангана, ва
кьимет ад кагъатбыр)
ДЕПОЗИТА́РНЫЕ УСЛУ́ГИ депозитед къуллухбыр
ДЕПОЗИТА́РНЫЙ СЧЕТ депозитед счет
ДЕПОНЕ́НТ депонент (депозит сихьир ад кас)
ДЕТА́ЛЬ механизмадид са кIаъды пай
ДЕФЕ́КТ чIир йишид
ДЕФЕ́КТНЫЙ чIирид
ДЕФИЦИ́Т дефицит, кьит (малдид, кардид)
ДЕФИЦИ́ТНЫЙ БЮДЖЕ́Т кьит йишир ад бюджет
ДЕФОРМА́ЦИЯ кIалыб дегиш йишин
ДИВИДЕ́НД дивиденд
ДИ́ЛЕР дилер
ДИНА́Р динар (са бязи уьлкидид танга)
ДИРЕ́КТОР директор (идарадид кьулу гъад)
ДИРЕ́КЦИЯ дирекция (идарадид кьулу гъад ад джига)
ДИСПЕ́ТЧЕР диспетчер
ДИСПРОПО́РЦИЯ барабарсызвал
ДОВЕ́РЕННОСТЬ ихтибарад джар
ДОВЕ́РИЕ ихтибар
ДОГОВО́Р икьрар
ДОГОВО́Р СТРАХОВА́НИЯ страхованиедид икьрар
ДОЛГ¹ (взаймы) бырдж
ДОЛГ² (обязанность) везифе
ДОЛГОВА́Я Я́МА бырджаа игъджирхьун, бырджед дустах
ДОЛГОВО́Е ОБЯЗА́ТЕЛЬСТВО бырджед маджбырвалды
ДОЛЖНИ́К бырджехъан (эдеми, гада) бырдж кид

150
ДОЛЖНИ́ЦА бырджехъан (хьыдылды, рыш) бырдж кид
ДО́ЛЖНОСТЬ къуллух
ДО́ЛЛАР доллар (США-дид, Австралиядид, Канададид ва мадды
гьуIкиметмыд танга)
ДО́ЛЯ пай
ДОМА́ШНЕЕ ИМУ́ЩЕСТВО халды мал, кар, халды тедерег
ДОРОГОВИ́ЗНА багьавал
ДОТАЦИО́ННЫЙ дотациядид, куьмег вишин бадана вылцIад
танга
ДОТА́ЦИЯ дотация (гьуIкиметере бюджета идарамыс, ва че-
тиваIле итхьуд инсанашис куьмег йишин бадана вылцIад танга)
ДОХО́Д къазамиш, къазындж, хайир, хайиред танга
ДОХО́Д ВАЛОВО́Й сиене садана йишид доход (харджибыр
кидишне)
ДОХО́ДНОСТЬ А́КЦИЙ доход кид акциябыр
ДОХО́ДНОСТЬ ПРЕДПРИЯ́ТИЯ предприятиедид хайирлывал
ДОХО́ДНЫЙ БИ́ЗНЕС хайирлы алвер
ДЮ́ЖИНА дюжина, цIыкьваIд
ДЮ́ЖИННЫЙ гьаIдатад
ДЮЙМ дюйм (Британиядид хуляхвалид гьацун-2,54) см. ба-
ра́бар

Е
ЕВРОПЕ́ЙСКАЯ АССОЦИА́ЦИЯ СВОБО́ДНОЙ ТОР-
ГО́ВЛИ (ЕАСТ) Европадид азадды алвер ваъадбишды ассоциация
ЕВРОПЕ́ЙСКИЙ БАНК РЕКОНСТРУ́КЦИИ И РАЗВИ́ТИЯ
Европадид дуьз хъыъынид ва лаъ йыхьынид банк
ЕВРОПЕ́ЙСКОЕ ЭКОНОМИ́ЧЕСКОЕ СОО́БЩЕСТВО
(ЕЭС) Европадид экономикадид уртахвал
ЕДИ́НИЦА ИЗМЕРЕ́НИЯ гьацунид кьадар
ЕДИНОВЛА́СТИЕ са касад хыле хад, сыние дживаб вылцIад
(мес. гьуIкимет)
ЕДИ́НОЕ ЭКОНОМИ́ЧЕСКОЕ ПРОСТРА́НСТВО экономи-
кадид рыкъаI ад садвалид пространство (ер)
ЕДИНОЛИ́ЧНИК хусуси, кьилды са кас, мадды кидишне, са
выдж
ЕДИНОНАЧА́ЛИЕ хьура каIчIун, хьура гине
ЕДО́К бала улед

151
Ж
ЖА́ЛОБА шагыет, гьаIрзе
ЖА́ЛОБЩИК шагыетчи, гьаIрзечи (эдеми, гада)
ЖА́ЛОБЩИЦА шагыетчи, гьаIрзечи (хьыдылды, рыш)
ЖЕ́НСКИЙ ТРУД хьылешды заIгьмет, хьыдынийды заIгьмет
ЖИВО́Й ИНВЕНТАРЬ джанлы инвентарь, джан ад инвентарь
ЖИВОТНОВО́ДСТВО малдарвал
ЖИВОТНОВО́ДЧЕСКОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО мал, чIабал ад хозяй-
ство
ЖИ́ЗНЕННЫЙ У́РОВЕНЬ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдид гьуIмир-
дид дуланаджагъад дереджагъ
ЖИЗНЬ гьуIмир, яшайиш
ЖИЛИ́ЩЕ хал-лах, инсанар ешемиш дуруъуд хал
ЖИЛИ́ЩНАЯ ПРОГРА́ММА яшайишед (дуланаджагъад) хал-
мыд программа
ЖИЛИ́ЩНО-ГРАЖДА́НСКОЕ СТРОИ́ТЕЛЬСТВО халкьдид
яшайишед (дуланаджагъад) халбыр сихьин
ЖИЛИ́ЩНО-КОММУНА́ЛЬНАЯ СЛУ́ЖБА ешемиш дуруъуд
халмыдна-коммунальныед къуллух
ЖИЛИ́ЩНО-КОММУНА́ЛЬНАЯ РЕФО́РМА ешемиш ду-
руъуд халмыдна-коммунальный реформа (дегишвалдыбыр)
ЖИЛИ́ЩНО-СОЦИА́ЛЬНЫЙ БАНК ешемиш дуруъуд хал-
мыдна социальный банк
ЖИЛИ́ЩНО-СТРОИ́ТЕЛЬНЫЙ КООПЕРАТИ́В ешемиш ду-
руъудна халбыр гьаъад кооператив
ЖИЛИ́ЩНЫЕ УСЛО́ВИЯ ешемиш дуруъуд халмыд усул
ЖИЛИ́ЩНЫЙ ВОПРО́С ешемиш дуруъуд месъэле
(мес.халмыд)
ЖИЛПЛО́ЩАДЬ ешемиш дуруъуд халмыд кьадар
ЖИЛЬЁ ешемиш дуруъуд джига, хал-лах
ЖИТЬЁ дуланаджагъ, яшайиш
ЖНЕ́ЙКА еш гьаъад мышин
ЖУ́ЛИК жуликI, лютуь, тупчи, мыхьчебчи, инсанар адарса даъад
ЖУ́ЛЬНИЧЕСТВО жуликвал, лютуьвал, мыхьчебчивал

З
ЗАБАСТО́ВКА гвалах джывыъын, забастовка
ЗАБАСТО́ВЩИК забастовщик, забастовкади иштрак гьыъыд

152
ЗАБАСТО́ВЩИЦА гвалах джаваъад (хьыдылды, рыш)
ЗАБАСТО́ВОЧНЫЙ КОМИТЕ́Т забастовкамыд комитет
ЗАБО́ТА О ЛЮ́ДЯХ гьакъикъатана инсанашда къайгъуе ад,
гьакъикъатана инсанашды дерде ад
ЗАВОДОУПРАВЛЕ́НИЕ заводмыд идарачиер
ЗАВОДСКО́Й КОМИТЕ́Т заводмыд комитет
ЗАЁМ заём (буржуешды кьимет ад джар)
ЗАЁМНЫЕ СРЕ́ДСТВА заемед танга
ЗАЖИ́ТОЧНОСТЬ гьаIл-аIгьвал, йыхана ешемиш йишин
ЗАИМОДА́ТЕЛЬ бырдж вылцIад кас
ЗАИМОПОЛУЧА́ТЕЛЬ бырдж лебшуд кас
ЗАИНТЕРЕСО́ВАННОСТЬ къаст вишин, гьаIвас вишин
ЗАИНТЕРЕСО́ВАННЫЙ къаст ад, гьаIвас ад
ЗАКА́З заказ, тапширыгъ
ЗАКА́ЗЧИК заказчи, заказ гьаъад эдеми, тапширыгъчи
ЗАКО́Н закон (закун), къанун
ЗАКО́Н О ТРУДЕ́ заIгьмитдид къанун
ЗАЛО́Г залог
ЗА́НЯТОСТЬ мачхулвал
ЗАПА́СЫ ПРОДОВО́ЛЬСТВЕННЫЕ улед тедерег
ЗАПА́СЫ ПРОИЗВО́ДСТВЕННЫЕ производстводид тедерег
ЗАПА́СЫ ТОВА́РНЫЕ товарад запасбыр, малдид-кардид теде-
рег
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА дуллух, къазамиш гьыъыдид гьакь,
къазамишед гьакь, тангабыр, шийибыр
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА МИНИМА́ЛЬНАЯ цIамда къазамишед
дуллух, цIамна къазамишед гьакь
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА НАТУРА́ЛЬНАЯ кардымыс вылцад
гьакь
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА НОМИНА́ЛЬНАЯ гьагва гьыъыд
кьадардид гьакь
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА ПОВРЕМЕ́ННАЯ вахтинди выъыд
гвалахад гьакь
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА РЕА́ЛЬНАЯ гьакъикъатды гвалахад
гьакь
ЗА́РАБОТНАЯ ПЛА́ТА СДЕ́ЛЬНАЯ выъыд гвалахахда гад-
къыр вылцIад гьакь
ЗА́РАБОТОК дуллух, гьакь, къазамиш, къазындж
ЗАСТО́Й гвалах лувзун
ЗАСТО́ЙНЫЙ ПЕРИ́ОД луьздуьр адгыд вахт

153
ЗАТРА́ТА харджи
ЗАТРА́ТНЫЙ харджимыд
ЗАТРА́ТЫ КО́СВЕННЫЕ гьаджагвад харджибыр
ЗАТРА́ТЫ ПРЯМЫ́Е дуьзды харджибыр (халисды)
ЗАТРУДНЕ́НИЕ четинвал, дарвал
ЗАТЯЖНО́Й КРИ́ЗИС хуляха йишид кризис (четинвал)
ЗАЩИ́ТА СОЦИА́ЛЬНАЯ яшайиш йыха йишийхьур куьмег
гьаъад ер, дуланаджагъ йыха йишийхьур куьмег гьаъад ер
ЗАЯ́ВКА тIалаб гьыъынид гьаIрзе
ЗВЕНО́ десте, кIабал
ЗДРАВООХРАНЕ́НИЕ здравоохранение
ЗДРАВПУ́НКТ здравпункт
ЗЕМЕ́ЛЬНАЯ РЕ́НТА джилид рента, чIирид рента, накьудид
рента
ЗЕМЕ́ЛЬНАЯ РЕФО́РМА джилид реформа, накьудид реформа
ЗЕМЕ́ЛЬНАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ джилид хусусувал, накь-
удид хусусувал
ЗЕМЕ́ЛЬНЫЙ КАДА́СТР джилид кадастр, накьудид кадастр
ЗЕМЕ́ЛЬНЫЙ КО́ДЕКС джилид кодекс, накьудид кодекс
ЗЕМЛЕВЛАДЕ́ЛЕЦ джилид иесси, накьудид иесси
ЗЕМЛЕВЛАДЕ́НИЕ джилид иессивал, накьудид иессивал
ЗЕМЛЕДЕ́ЛЕЦ ладжбар, джил ишлемиш ваъад, накьув ишле-
миш ваъад
ЗЕМЛЕДЕ́ЛИЕ ладжбарвал
ЗЕМЛЕИСПО́ЛЬЗОВАНИЕ джиликла мефаIгьаIт келъэд
ЗЕМЛЕУСТРО́ЙСТВО джил лывхаI выъын, накьув къайдыде
ивин
ЗЕМЛЯ́ 1) (планета) Дюнья, Ер (Дюнья) шар; 2) (территория)
джига, накьв, накьвбыр
ЗЕРНО́ 1) сук; 2) (хлеб) кьир, хьывад кьир
ЗЕРНОВЫ́Е КУЛЬТУ́РЫ 1. сук, сукуд мягьсил; 2. сукумыд,
сукбыр, сук бала ад (кукуруза, пшеница, рожь, овес, рис, и т.п
къаргъадалый, кьир, хьытI, гIаIргIаIр, дуьгуь ва м.д.)
ЗО́ЛОТО 1) къизил; 2) къизилед карбыр (къизил-гымыш)
ЗОЛОТО́Й ЗАПА́С къизил, къизилед запас, къизилед тедерег
ЗОЛОТО́Й РУБЛЬ къизилед манут
ЗООТЕ́ХНИЯ зоотехния (гьаIйванмыхда гадкъад гьыIлим)

154
И
ИЗДЕ́РЖКИ харджи, кагъуд тангабыр, харабат
ИЗДЕ́РЖКИ ОБРАЩЕ́НИЯ малдид, кардид руъуд харджибыр
ИЗДЕ́РЖКИ ПРОИЗВО́ДСТВА производстводид харджибыр
ИЗЛИ́ШЕК артухды, артух йишид
ИЗЛИ́ШЕСТВО артухвал, бала кар артух йишин, был, быллух
ИЗНО́С йисе йишин
ИЗНО́С МОРА́ЛЬНЫЙ девирди йисе йишин
ИЗНО́С ФИЗИ́ЧЕСКИЙ йисе йишин, гьаIджиз йишин
ИЗОБИ́ЛИЕ былвал, быллухвал, бала а, лап бала а
ИЗОБИ́ЛЬНЫЙ был, быллух, бала
ИЗОБРЕТА́ТЕЛЬ цIинене кар яратмиш гьаъад
ИЗОБРЕТА́ТЕЛЬСТВО цIинды карбыр яратмиш гьыъын
ИЗОБРЕТЕ́НИЕ яратмиш гьыъы кар
ИМЕ́НИЕ имение, ербыр, джигабыр, малкъара ад ербыр, мал ма-
тагь
ИМЕННО́Й ПРИВАТИЗАЦИО́ННЫЙ ЧЕК дур гъад привати-
зационный чек
И́МПОРТ импорт (мадды гьуIкимета мал,кар йидкьын)
ИМПОРТЁР мадды гьуIкиметма мал, кар йихид
И́МПОРТНЫЙ ТОВА́Р мадды гьуIкиметма йихид товар, мал,
кар
ИМУ́ЩЕСТВО мал, кар, девле
ИМУ́ЩИЙ варлы, девлетли, мал-кар бала ад
ИНВАЛИ́Д тIыркьыIд,быркьыIд, инвалид, гвалах люджувгъуIд
ИНВАЛИ́ДНОСТЬ инвалидвал
ИНВЕНТАРИЗА́ЦИЯ адухъунды мал, кар гьаIсаб гьыъын
ИНВЕНТА́РЬ адухъунды кар
ИНВЕСТИ́ЦИИ инвестициебыр
ИНВЕСТИЦИО́ННАЯ ПОЛИ́ТИКА инвестициемыд политика
ИНВЕСТИЦИО́ННЫЕ ФО́НДЫ инвестициемыд фондбыр
ИНВЕ́СТОР инвестор
И́НДЕКС индекс, сиягьбыр
И́НДЕКС ЦЕН кьиметмыд индекс, кьиметмыд сиягь
ИНДИВИДУА́ЛЬНАЯ ТРУДОВА́Я ДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ сыные
джурана заIгьмитдыхьван гвалах выъын
ИНДУСТРИА́ЛЬНЫЙ индустриядид, промышленностед
ИНДУ́СТРИ́Я индустрия, промышленность

155
ИНИЦИАТИ́ВА гьаIвасвал, гьаIваскар,
ИННОВАЦИО́ННЫЙ ПРОЕ́КТ цIинды проект
ИННОВА́ЦИЯ цIинвал
ИНСПЕ́КТОР инспектор
ИНСТРУ́КЦИЯ инструкция
ИНСТРУМЕ́НТ инструмент, аIгьдадж
ИНТЕЛЛЕ́КТ гьакьаллы, зигьимлы
ИНТЕЛЛЕКТУА́ЛЬНАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ гьакьалдид ху-
сусы, зигьимдид хусусы
ИНТЕЛЛЕКТУА́ЛЬНЫЙ ТРУД гьакьалдид заIгьмет, зигьим-
дид заIгьмет
ИНТЕНСИ́ВНЫЙ гуджли
ИНТЕНСИФИКА́ЦИЯ гуджливал
ИНТЕНСИФИКА́ЦИЯ ПРОИЗВО́ДСТВА производстводид
гуджливал
ИНТЕРЕ́С ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ экономикадикла мефаIгьаIт
кетIин
ИНФЛЯ́ЦИЯ инфляция
ИПОТЕ́КА ипотека
ИПОТЕ́ЧНЫЙ БАНК ипотекадис ачых гьыъыр ад банк
ИПОТЕ́ЧНЫЙ КРЕДИ́Т ипотекадид бырдж
ИППОДРО́М ипподром
ИРРИГА́ЦИЯ ирригация
ИСК гьаIрзе, тIалаб
ИСКОВО́Е ЗАЯВЛЕ́НИЕ суда вылцIад гьаIрзе
ИСПОЛНЕ́НИЕ бегьем гьыъын, латIва гьыъын
ИСТЕ́Ц джуды ихтиярахьван суда гьаIрзе вылцIад
ИСХО́Д ахир
ИТО́Г итог, нетидже, ахир, сиене садана, сиене сытIаъна
ИТО́ГОВЫЙ нетиджедид, ахиред

К
КАБА́К кабак (улед-рагъад гьаъад джига)
КАБАЛА́ лыIкIвал
КАБА́ЛЬНАЯ ЗАВИ́СИМОСТЬ лыIкIвалид асыллывал
КАБА́ЛЬНЫЙ ДОГОВО́Р лыIкIвалид икьрар
КАЗЁННЫЙ гьуIкиметед (хазныдид)

156
КАЗНА́ хазна
КАЗНАЧЕ́Й казначей, хазначи, тангабыр хад
КАЗНАЧЕ́ЙСТВО казначейство, хазныдид идара
КАЛЕНДА́РЬ календарь
КАЛЬКУЛЯ́ТОР калькулятор
КАЛЬКУЛЯ́ЦИЯ калькуляция
КАМПА́НИЯ кампания
КАПИТА́Л капитал, девле, хазна, мал-кар, бала тангабыр
КАПИТА́Л БА́НКОВСКИЙ банкад капитал
КАПИТА́Л ДЕ́НЕЖНЫЙ тангыдид капитал
КАПИТА́Л ЗАПА́СНЫЙ тедерегед капитал
КАПИТА́Л МЁРТВЫЙ файды адишды капитал
КАПИТА́Л ОБОРО́ТНЫЙ ишлемиш гьаъад капитал
КАПИТА́Л ОСНОВНО́Й асыллы капитал
КАПИТА́Л ПЕРЕМЕ́ННЫЙ дегиш руъуд капитал
КАПИТА́Л ТОРГО́ВЫЙ алвер ваъад капитал
КАПИТА́Л ФИНА́НСОВЫЙ финансмыд капитал
КАПИТА́Л ЧА́СТНЫЙ хусусы капитал, хусусыд девле-хазна
КАПИТАЛИ́ЗМ капитализм
КАПИТАЛИ́ЗМ ПРОМЫ́ШЛЕННЫЙ промышленный
капитализм
КАПИТАЛИ́СТ капиталист
КАПИТАЛОВЛОЖЕ́НИЯ предприятие ачых ваъади сихьид ка-
питал
КАПИТА́ЛЬНОЕ СТРОИ́ТЕЛЬСТВО кьухьды шывга гьаъади
сирхьед капитал
КАРАВА́Н караван
КА́РТОЧКА 1) карточка; 2) шикил, шикилед, сурат, суратад
КАССИ́Р кассир (эдеми, гада)
КАССИ́РША кассир (хьыдылды, рыш)
КА́ССА касса, гасса
КА́ССОВЫЙ кассадид, гассадид
КА́ЧЕСТВЕННЫЙ ери ад
КА́ЧЕСТВО ТОВА́РА товарад ери
КВАЛИФИКА́ЦИЯ пешекарашды дереджагъ
КВА́РТАЛ квартал (1. сыдыд кьвунды паекла са пай; 2. мягьле)
КВАРТА́ЛЬНЫЙ кварталад, мягьлидид
КВАРТИ́РА квартира
КВАРТПЛА́ТА халды гьакь
КВИТА́НЦИЯ квитанция

157
КВО́ТА квота (ихтияр)
КВО́ТА И́МПОРТНАЯ импортный квота
КВО́ТА Э́КСПОРТНАЯ экспортный квота
КВОТИ́РОВАНИЕ квота ливхьин
КИЛОВА́ТТ (физ.) киловатт
КИЛОГРА́ММ килограмм, са кило
КИЛОМЕ́ТР километр (са километр)
КЛАД хазна
КЛАСС класс
КЛА́ССОВАЯ БОРЬБА́ классмыд атыш
КНЯЗЬ князь
КОЛИ́ЧЕСТВЕННЫЙ кьадарад
КОЛИ́ЧЕСТВО кьадар, сан, суракь
КОЛЛЕКТИ́В коллектив (са идаради гвалах ваъад инсанар)
КОЛЛЕКТИВИЗА́ЦИЯ СЕ́ЛЬСКОГО ХОЗЯ́ЙСТВА мукъуIд
коллективбыр са гьыъын, мукъуIд мал-къара са гьыъын
КОЛЛЕКТИВИ́СТ коллективчи
КОЛЛЕКТИ́ВНЫЙ коллективед
КОЛЛЕКТИ́ВНЫЙ ДОГОВО́Р коллективед икьрар
КОЛОНИЗА́ТОР колониячи, колония выъынид таIгьриф
гьыъын
КОЛОНИ́СТ колонист (колонияди ешемиш руъуд эдеми)
КОЛО́НИЯ колония, са гьуIкиметере джус муIтIуIгь ваъад
мадды гьуIкимет.
КОЛХО́З калхуз, колхоз
КОЛХО́ЗНИК калхузчи, колхозчи, колхоза гвалах ваъад
КОЛХО́ЗНЫЙ ДВОР калхузад гьаIят, колхозад гьаIят
КОЛХО́ЗНЫЙ РЫ́НОК калхузад базар, колхоз базар
КОЛХО́ЗНЫЙ СТРОЙ калхузад девир, колхозад девир
КОЛХО́З УКРУПНЁННЫЙ калхуз кьухьва выъын, колхоз
кьухьва выъын
КОМБИНА́Т комбинат
КОМБИНА́ЦИЯ комбинация
КОМИ́ССИЯ комиссия
КОММЕРСА́НТ коммерсант (савдачи) алвер ваъад, савда ваъад
КОММЕ́РЦИЯ коммерция (савдачивалды выъын, савдыдид гва-
лахбыр гьыъын, алвервалды ваъын)
КОММЕ́РЧЕСКИЙ БАНК коммерциядид банк, савдачийшды
банк, алвер ваъадбишды банк
КОММЕ́РЧЕСКИЙ РАСЧЁТ алверчивалид гьакь-гьаIсаб

158
КОММУ́НА коммуна
КОММУНА́РЫ коммунади иштрак гьыъыдбыр
КОММУНА́ЛЬНАЯ ОПЛА́ТА коммунальный къуллухмыс
вылцIад танга
КОММУНА́ЛЬНЫЙ БАНК коммунальный банк
КОММУНИ́ЗМ коммунизм
КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЙ коммунист, коммунистешды
КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЙ СУББО́ТНИК коммунистический
субботник
КОММУНИСТИ́ЧЕСКИЙ ТРУД коммунистический заIгьмет
КОММУНИ́СТ коммунист (эдеми, гада)
КОММУНИ́СТКА коммунист (хьыдылды, рыш)
КОМПА́НИЯ 1) компания, юлдашешды кIабал; 2) компания
(савдачиешды на промышленникешды кIабал)
КО́МПЛЕКС комплекс
КОМПЛЕ́КТ комплект
КОНВЕ́ЙЕР конвейер
КОНВЕ́РСИЯ конверсия
КОНДИ́ЦИЯ гьаIль йишин
КОНЕ́ЧНАЯ ПРОДУ́КЦИЯ эхиред продукция, эхирди руъуд
кар
КОНКУРЕ́НТ конкурент, бягьчи
КОНКУРЕНТОСПОСО́БНЫЕ ТОВА́РЫ конкуренция ад то-
варбыр (са сыныйды бягьсе ана вылцIад товарбыр)
КО́́ННЫЙ ЗАВО́Д йиванашды завод
КОНСЕ́РВНЫЙ ЗАВО́Д консервабыр игъиед завод
КОНТРАБА́НДА контрабанда (дагулды мал, кар)
КОНТРАБАНДИ́СТ контрабандадыхьван мачхулатды
КОНТРАБА́НДНЫЙ ТОВА́Р контрабандадыхьван йихид товар,
контрабандадыхьван йихид мал, кар, дагулана йихид мал, кар
КОНТРА́КТ контракт, са гвалах выъын бадана килтIед икьрар
(мес. са гвалах выъын бадана)
КОНТРОЛЁР контролёр, гакъад
КОНТРО́ЛЬ контроль, ахтармиш гьыъын
КОНТРО́ЛЬНЫЙ ПАКЕ́Т А́КЦИЙ акциямыд контрольный па-
кет (акциябыр ахтармиш гьаъад)
КОНФЕДЕРА́ЦИЯ конфедкрация, союз
КОНФЕДЕРАТИ́ВНОЕ ГОСУДА́РСТВО конфедеративный
гьуIкимет

159
КОНФИДЕНЦИА́ЛЬНЫЙ конфиденциальный, сир ад, ихти-
барлы
КОНФИСКА́ЦИЯ конфискация гьыъын, лаIхъаIшун,
хаIхъаIшун, хылаа хаIхъаIшун, дулкI гьыъын
КОНЦЕ́ПЦИЯ концепция, деринды фикир
КОНЦЕ́РН концерн
КООПЕРАТИ́В кооператив
КООПЕРАТИ́ВНАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ кооперативед соб-
ственность
КООПЕРАТИ́ВНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ кооперативед предпри-
ятие
КОРРУ́ПЦИЯ коррупция (къуллуха гъадбише танга, ришва, ша-
ла лювшун)
КОПЕ́ЙКА 1) кепек; 2) танга, шийи
КОТИРО́ВКА кьимет ливхьин
КРАХ (экономи́ческий) экономика бербад вишин
КРЕДИ́Т кредит (бырджере лювуршед танга)
КРЕДИ́Т БА́НКОВСКИЙ банкара вылцIад кредит
КРЕДИ́Т ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ гьуIкиметере вылцIад кредит
КРЕДИ́Т КОММЕ́РЧЕСКИЙ алверед кредит
КРЕДИ́Т КРАТКОСРО́ЧНЫЙ сагьаIлди вахтинди вылцIад
кредит
КРЕДИ́ТНАЯ КА́РТОЧКА кредитед карточка
КРЕДИ́ТНАЯ СИСТЕ́МА кредит вылцIад къайда, кредит
вылцIад система
КРЕДИТО́Р кредитор (бырджере танга вылцIад эдеми, гада)
КРЕПОСТНИ́К крепостник
КРЕПОСТНЫ́Е КРЕСТЬЯ́НЕ крепостной ладжбарар
КРЕСТЬЯ́НЕ ладжбарар
КРЕСТЬЯ́НЕ ПОДВО́РНИКИ гьаIятдид ладжбарар
КРЕСТЬЯ́НИН касиб, ладжбар (эдеми, гада)
КРЕСТЬЯ́НКА касиб, ладжбар (хьыдылды, рыш)
КРЕСТЬЯ́НСКОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО касибед хал-лах, касибед хо-
зяйство, ладжабарад хал-лах, ладжбарад хозяйство
КРЕСТЬЯ́НСТВО касибер, ладжбарар
КРИ́ЗИС кризис, четинды гьаIл
КРИ́ЗИС БИРЖЕВО́Й биржадид кризис
КРИ́ЗИС ФИНА́НСОВЫЙ финансмыд кризис
КРИ́ЗИС ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ экономикадид кризис
КРИ́ЗИСНЫЙ кризисед

160
КРО́НА крона (мадды уьлкидид танга)
КУЗНЕ́Ц джадахъан
КУЛА́К 1) худ; 2) (воен.) эскерешды са кIабал
КУЛА́К кулак
КУПЕ́ЧЕСТВО купецер, савдакарар
КУПЕ́Ц купец, савдакар
КУ́ПЧАЯ ЗЕМЛЯ́ маса лювуршед джил
КУРС (де́нежный) тангыдид кьимет
КУРС А́КЦИЙ акциямыд кьимет
КУРС ВАЛЮ́Т валютамыд кьимет
КУРС РУБЛЯ́ манутад кьимет
КУСТАРИ́ хылид устарар
КУТА́Н ятах, къазмабыр, кутан

Л
ЛАРЁК кIаъды дукан
ЛАРЬ (для муки, хлеба) сакIан, тапыт
ЛЁН икь (ганабад джура)
ЛИМИ́Т лимит
ЛИМИ́ТНЫЕ ЦЕ́НЫ лимитед кьиметбыр
ЛИ́РА лира (са бязи гьуIкиметмыд танга)
ЛИТР литри
ЛИЦЕ́НЗИЯ лицензия
ЛИЦЕНЗИО́ННАЯ ПАЛА́ТА лицензиябыр вылцIад идара
ЛИЦЕНЗИ́РОВАНИЕ лицензия вын
ЛИШЕ́НИЕ СВОБО́ДЫ дустах гьыъын
ЛОМБА́РД ломбард
ЛОТЕРЕ́ЙНЫЕ БИЛЕ́ТЫ лотерейный билетбыр
ЛОТЕРЕ́Я лотерея
ЛОТО́К лоток
ЛОТО́ЧНИК лотока гвалах ваъад
ЛЬГО́ТА уджузвалды, рагьаIтвалды
ЛЬГО́ТНЫЕ ЦЕ́НЫ уджузана, рагьаIтвалды
ЛЬНОВО́Д икьбыр езед
ЛЬНОВО́ДСТВО икь езин
ЛЮ́МПЕН люмпен
ЛЮМПЕН-ПРОЛЕТАРИА́Т люмпенед фелиер, люмпенед про-
летариат

161
М
МАКЛА́К см. ма́клер
МА́КЛЕР маклер, арачи
МА́КЛЕРСТВО маклервал, арачивал
МА́ЛОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ кIаъды предприятие, кIаъды кархана
МАЛОЗЕМЕ́ЛЬЕ джилид кьитвал, накьудид кьитвал
МА́ЛЫЙ БИ́ЗНЕС кIаъды бизнес, хайир лебшуд гвалах, хайир
руъуд гвалах
МАНУФАКТУ́РА мануфактура
МАСЛОБО́ЙКА хаIред келъэд машин, кIаз
МАСЛОДЕ́ЛИЕ хаIред гьыъын
МАСЛОЗАВО́Д хаIред гьаъад завод
МА́СТЕР устар
МАСТЕРСКА́Я устархана
МАСТЕРСТВО́ устадвал
МАСШТА́Б ЦЕН кьиметмыд кьадар
МАТЕРИА́Л материал (1. карбыр; 2. са кар рихьид парче)
МА́ФИЯ нагьакьды, къанынсыз гвалахбыр гьаъад чапхынчыер
МАХО́РКА махуркIа, тамбаку
МАШИ́НЫ машинбыр
МАШИНИЗА́ЦИЯ машинламиш
МАШИ́ННОЕ ПРОИЗВО́ДСТВО машинбыр игъиед производ-
ство
МАШИ́ННО-ТРА́КТОРНАЯ СТА́НЦИЯ (МТС) машинмыдна-
трактормыд станция
МАШИНОСТРОЕ́НИЕ машинбыр гьаъад джига, ер
МЕЛИОРА́ЦИЯ мелиорация (юкьсура хьед гыргад, каналбыр
гьаъад идара)
МЕ́ЛКАЯ БУРЖУАЗИ́Я см. буржуази́я ме́лкая
МЕЛКОТОВА́РНОЕ ПРОИЗВО́ДСТВО джулды карбыр гьаъад
производство
МЕ́НЕДЖЕР менеджер
МЕ́НЕДЖМЕНТ менеджмент (производстводид къазындж ар-
тух йишин бадана кьуле гыргад къайдабыр
МЕ́НОВАЯ СТО́ИМОСТЬ товар са сындыхьван дегиш гьыъы-
нид кьимет
МЕРИ́ЛО гьацун
МЁРТВЫЙ КАПИТА́Л мефагьаIат гьаджагвад капитал

162
МЕТАЛЛУ́РГ металлургиядид пешекар
МЕТАЛЛУРГИ́Я металлургия
МЕ́ТОД УПРАВЛЕ́НИЯ идарадид къайдабыр
МЕТР метри
МЕХАНИЗА́ТОР механизатор
МЕХАНИЗА́ЦИЯ хылире ваъад загьмет механизмадире выъын
МЕХАНИ́ЗМ механизм
МЕХА́НИК механизмамыд пешекар
МЕХА́НИКА механика
МЕХАНИ́ЧЕСКИЙ механизмамыд
МЕЦЕНА́Т меценат
МИГРА́ЦИЯ НАСЕЛЕ́НИЯ халкь угъуIвчIур выхьын
МИЛЛИАРДЕ́Р миллиардер (миллиардбыр ад)
МИЛЛИОНЕ́Р миллионер (миллионбыр ад)
МИНИМА́ЛЬНАЯ ЗАРПЛА́ТА лап цIамды дуллух, лап цIамды
къазамиш, сагьаIлды къазындж
МИНИМА́ЛЬНАЯ ПЕ́НСИЯ лап цIамды пенсия
МИНИМА́ЛЬНЫЙ РАЗМЕ́Р лап цIамды кьадар
МИ́НИМУМ лап цIамды, лап сагьаIлды
МИНИСТЕ́РСТВО ЗДРАВООХРАНЕ́НИЯ И СОЦИА́ЛЬНОЙ
ЗАЩИ́ТЫ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдид здравоохранениедидне социаль-
ный защитадид министерство
МОБИЛИЗА́ЦИЯ сытIа дыъын, гьазыр дыъын
МОБИЛИЗО́ВАННОСТЬ гьазырвал
МО́ДА мода (эдеб, гьаIдат, къайда)
МОДЕ́ЛЬ модель, цIинды модади ад валыгмар гьагва гьыъын
МОДЕРНИЗА́ЦИЯ цIинды къайдыдыхьван дуьз гьыъын
МО́ДНЫЙ ТОВА́Р модади ад товар
МОНЕ́ТА манут
МОНОПОЛИЗА́ЦИЯ монополия сивхьин
МОНОПОЛИ́СТ монополия хад
МОНОПОЛИСТИ́ЧЕСКИЙ КАПИТА́Л монополиядид капи-
тал
МОНОПО́ЛИЯ монополия
МОНОПО́ЛИЯ МЕЖДУНАРО́ДНАЯ гьуIкиметес уртахды мо-
нополия
МОНТА́Ж монтаж
МОРАТО́РИЙ къадагъавал
МОТО́Р мотор
МОТОРИ́СТ моторист, моторад пешекар

163
МОШЕ́ННИК гьаIрамзада, тупчи, мыхьчебчи, луьтуь
МОШЕ́ННИЧЕСТВО гьаIрамзадавал, тупчивал, мыхьчебчивал
МУНИЦИПАЛИТЕ́Т муниципалитет
МУНИЦИПА́ЛЬНЫЕ О́РГАНЫ муниципальный органбыр
МЯСОЗАГОТОВИ́ТЕЛЬНЫЙ як гьазыр гьаъад
МЯСОЗАГОТО́ВКИ як гьазыр гьыъын
МЯСОКОМБИНА́Т якыдид комбинат
МЯСОКОНСЕ́РВНЫЙ ЗАВО́Д якыдид консервамыд завод
МЯСО-МОЛО́ЧНЫЙ ЗАВО́Д якыдидне-некыдид завод
МЯСОПРОДУ́КТЫ некыдид продуктбыр
МЯСОСОВХО́З некыдид совхоз

Н
НАДЕ́Л (земля́) джилид кIус
НАЁМ киридик хакьын, гьакь вылцIара хакьын
НАЁМНИК киридик хакьыр ад, киричи
НАЁМНЫЙ ТРУД киричидид заIгьмет
НАЁМ РАБО́ЧЕЙ СИ́ЛЫ фаIлиер киридик хадкьын
НАКА́З буйругъ, тапширыгъ
НАКЛАДНА́Я (док.) накладной (кар лешун бадана кивирхьед
джар)
НАКЛАДНЫ́Е РАСХО́ДЫ уу хъугъуIд харджибыр
НАКОПЛЕ́НИЕ (капита́ла) сытIа гьыъыд капитал, ара хихьин
капитал, ягъмиш гьыъыд капитал
НАЛИ́ЧНЫЕ ДЕ́НЬГИ адбыйды танга, хыле хад танга, улихьде
а гид, хыле хад тангабыр, хыле хад шийибыр
НАЛО́Г НА ИМУ́ЩЕСТВО ПРЕДПРИЯ́ТИЯ предприятиядид
малды, карды налог лихьин
НАЛО́Г НА ИМУ́ЩЕСТВО ФИЗИ́ЧЕСКИХ ЛИЦ инсанашды
малды-девлиды лирхьед налог
НАЛО́Г НА ОПЕРА́ЦИИ С ЦЕ́ННЫМИ БУМА́ГАМИ кьимет
ад кагъатмыла лебшуд налог
НАЛО́Г НА ПРИ́БЫЛЬ къазамиш-къазынджа лирхьед налог
НАЛО́Г ПОДОХО́ДНЫЙ см. подохо́дный нало́г
НАЛО́Г С ОБОРО́ТА кар маса выр вуруъуд тангыдыла лебшуд
налог
НАЛО́Г С ПРОДА́ЖИ маса выд кардыла лебшуд налог

164
НАЛО́ГИ налогбыр
НАЛО́ГОВАЯ ИНСПЕ́КЦИЯ см. госуда́рственная нало́говая
инспе́кция
НАЛО́ГОВАЯ ПОЛИ́ТИКА налогмыд политика
НАЛО́ГОВАЯ СЛУ́ЖБА налог лирхьедбыр
НАЛО́ГОВОЕ ЗАКОНОДА́ТЕЛЬСТВО налогмыс таликьды
къанунбыр
НАЛОГОПЛАТЕ́ЛЬЩИК налог вылцIад кас
НАРИЦА́ТЕЛЬНАЯ ЦЕНА́ ула ливхьид кьимет
НАРКОБИ́ЗНЕС наркотикмыла ваъад танга
НАРКОКОНТРО́ЛЬ наркоконтроль (наркотикбыр маса
вылцIадбыр хадыркьад идара)
НАРКОМА́Н накотикбар ишлемиш гьаъад кас
НАРКОПРИТО́Н наркотикбыр вылцIад джига
НАРКО́ТИК наркотик
НАРОДОНАСЕЛЕ́НИЕ халкь, эль, улмат, уьлке, (халкь ешемиш
вуруъуд джига)
НАСЕЛЕ́НИЕ халкь, инсанар, эль,улмат (са джигиди ешемиш
вуруъуд халкь)
НАСИ́ЛИЕ гудж, зулум
НАСЛЕ́ДИЕ мал таликьер, хъуъ хъуд уругъ, туругъ
НАСЛЕ́ДНИК мал таликь, хъуъ хъуд дух, рыш
НАСЛЕ́ДСТВО см. насле́дие
НАТУ́РА (экон.) тIабигьаIтдид карбыр, тIабигьаIтдид продукт-
быр
НАТУ́РАЛЬНОЕ БОГА́ТСТВО тІабигьаІтдид девлет,
тIабигьаIтдид хазна
НАТУРА́ЛЬНОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО тІабигьаІтдид мал, кар;
гьакъикъатды мал, кар
НАЦИОНАЛИЗА́ЦИЯ национализировать гьыъын (гьуIкиме-
тед кар хусусы гьыъын)
НАЦИОНАЛЬНА́Я ВАЛЮ́ТНАЯ СИСТЕ́МА миллитдид
(гьуIкиметед) танга, валюта
НАЦИОНА́ЛЬНОЕ БОГА́ТСТВО миллитдид (гьуIкиметед)
девле
НАЦИОНА́ЛЬНЫЙ ДОХО́Д миллитдид (гьуIкиметед) доход
НАЦИОНА́ЛЬНЫЙ КАПИТА́Л миллитдид (гьуIкиметед) ка-
питал
НАЧИНА́НИЕ беслемиш гьыъын, са кардихьде кьул гивхьин, са
кар беслемиш гьыъын

165
НАЧИСЛЕ́НИЕ къазамиш гьыъыд зар кихьин
НЕВО́ЛЬНИК 1) къул (раб); есир (пленник) 2) маннийис къуллух
ваъад эдеми
НЕДВИ́ЖИМОЕ ИМУ́ЩЕСТВО хал-лах
НЕДОИ́МКА гъамадад бырдж
НЕДОИ́МЩИК бырдж гъад
НЕИМУ́ЩИЙ касиб, шешуне адишды, мал-девле адишды
НЕИМУ́ЩИЕ СЛОИ́ НАСЕЛЕ́НИЯ халкьдид касибер
НЕОБХОДИ́МОЕ РАБО́ЧЕЕ ВРЕ́МЯ чарасызна герекды вахт
НЕОБХОДИ́МЫЙ ТРУД чарасызна лазимды заIгьмет
НЕПЛАТЕЖИ́ танга джывын (выр выгад)
НЕПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬНАЯ СФЕ́РА мефаIгьаIт джывылцIад
сфера
НЕПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬНЫЙ ТРУД мефаIгьаIт джывылцIад
заIгьмет
НЕСОСТОЯ́ТЕЛЬНОСТЬ такьатсызвал
НЕТРУДОВО́Й заIгьметсыз
НЕ́ТТО нетто
НИ́ЩЕНСТВО касибвал, кирхьанаг
НИЩЕТА́ касибвал, шешуне ки мадишды
НИ́ЩИЙ касиб, кирхьанаг
НОВА́ТОР шывга цIинды игъиед кас, цIинвалды хад
НОВА́ТОРСТВО цIинвал
НО́ВАЯ ЭКОНОМИ́ЧЕСКАЯ ПОЛИ́ТИКА (НЭП) экономика-
дис таликьды цIинды политика
НОМИНА́Л номинал
НОМИНА́Л А́КЦИЙ акциямыд кьимет
НОМИНА́ЛЬНАЯ ЗАРАБОТНАЯ ПЛА́ТА заIгьмитдид гьакь
НОМИНА́ЛЬНАЯ СТО́ИМОСТЬ (фин.) сивхьир ад кьимет
НО́РМА норма, къайда
НО́РМА НАКОПЛЕ́НИЯ сытIа гьыъынид кьадар
НО́РМА ПРИБЫЛИ къазамишед норма, къазамишед кьадар
НОРМАЛИЗА́ЦИЯ нормадид, къайдыди ийин
НОРМА́ЛЬНЫЙ нормальный, гьаIдытдид, нубытдид
НОРМАТИ́В норматив
НОРМАТИ́ВЫ ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЕ экономикадид норма-
тивбыр
НОРМИ́РОВАНИЕ норма гьыъын
НОРМИРО́ВЩИК норма гьаъад
НОСИ́ЛЬЩИК гьаIмбал

166
НОТАРИА́ЛЬНАЯ КОНТО́РА нотариусад контора, нотариусад
идара
НОТА́РИУС нотариус
НО́У-ХА́У ноу-хау (са кар гьацIад, цIинвалдыбыр)
НОЧЛЕ́ЖКА выш кырхаIд ер, выш лиед ер (сархад) джига
НУЖДА́ маIгьдадж йишин, касибвалды
НУЖДА́ЕМОСТЬ см. нужд́а
НУЖДА́ЮЩИЙСЯ маIгьдаджды

О
ОБЕЗДО́ЛЕННОСТЬ пай гьабтIун, пай адишды
ОБЕЗДО́ЛЕННЫЙ пай гьабтIуд, гьидидне пай адишды
ОБЕЗДО́ЛИТЬ пай гьабтIуд, пайдыда йишид, бахсыз
ОБЕСЦЕ́НЕНИЕ кьиметсызвал
ОБЕЩА́НИЕ хыIваI хакьын, чIел вын
ОБЛИГА́ЦИЯ облигация
ОБМЕ́Н дегишлыгъ
ОБНИЩА́НИЕ лап касиб йишин, кирхьара ирхьун
ОБОГАЩЕ́НИЕ девлетлы йишин
ОБОРО́Т КАПИТА́ЛА капиталахьван алвер выъын
ОБОРО́ТНЫЕ ФО́НДЫ оборота ад фондбыр
ОБОРУ́ДОВАНИЕ оборудование
ОБОСОБЛЕ́НИЕ чара вишин, джура йишин
ОБРАЩЕ́НИЕ ДЕ́НЕГ танга ишлемиш выъын
ОБРАЩЕ́НИЕ КАПИТА́ЛА капитал ишлемиш гьыъын
ОБРАЩЕ́НИЕ ТОВА́РА товар ишлемиш гьыъын
ОБЩЕ́СТВЕННАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ джемягьдид хусуса-
дид кар
ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ ОТНОШЕ́НИЯ джемягьдид арабыр
ОБЩЕ́СТВЕННЫЕ РАБО́ТЫ джемягьдид гвалахбыр
О́БЩЕСТВО джемягьаIт, халкь
О́БЩИЙ сиенебишды
ОБЩИ́НА тум, цихил
ОБЪЕДИНЕ́НИЕ (орг.) са дишин, сытIа дишин
ОБЪЕДИНИ́ТЬ са дишин, китIе гьыъын са дишин
ОБЪЕ́КТ объект
ОБЪЁМ кьадар
ОВОЩЕВО́ДСТВО мейвачивал

167
ОВОЩЕХРАНИ́ЛИЩЕ мейвабырна, емишбыр урхаIд джига
ОВЦЕВО́ДСТВО хаIбаIхъаIнвал
ОГОРО́ДНИЧЕСТВО багъманчивал
ОЖИВЛЕ́НИЕ джан хъидкьын, дири хъишин вал
ОЗЕЛЕНЕ́НИЕ шиле йишин, шиле гьыъын, шиллемиш гьыъын
ОКЛА́Д вазырды дуллух, вазырды къазындж, вазырды къазамиш
ОКОНЧА́ТЕЛЬНАЯ ЦЕН́А лаабтIуд кьимет, ти джыбра ли-
вирхьед кьимет
ОЛИГА́РХ олигарх девле, хазна, танга бала ад
ОЛИГА́РХИЯ олигархар, девлетлыер
ОПЕ́КА иессивал
ОПЕКУ́Н иесси, къийимды
ОПЕКУ́НСТВО иессивалды выъын см. опе́ка
ОПЛА́ТА гьакь, кьимет
ОПТО́ВАЯ ТОРГО́ВЛЯ садана балад малдид-кардид алвер
выъын
ОПТО́ВАЯ ЦЕН́А туп-тупна вылцIад кармыд кьимет, садана ба-
лана вылцIад кардымыд кьимет
ОТВЕТСТВЕ́ННЫЙ дживабдар, дживаблы, дживаб гъад
О́ПЫТ тежриба
О́ПЫТНОСТЬ тежрибавал
ОРГАНИЗА́ТОР арыди гыргад
ОРГАНИЗАЦИО́ННЫЙ ПЕРИ́ОД арыди гыргад вахт (ара)
ОРГАНИЗА́ЦИЯ идара
О́РДЕР ордер (са кар кьуле йигын бадана ихтияр вылцIад джар)
ОРУ́ДИЕ ПРОИЗВО́ДСТВА производстводид аIгьдаджбыр
ОСНОВНО́Й КАПИТА́Л сахьусды капитал, асылды капитал
ОСНОВНЫ́Е ФО́НДЫ сахьусды фондбыр, асылды фондбыр
ОТГО́ННОЕ ЖИВОТНОВО́ДСТВО мал-къара убхуIд ер (сыв)
ОТГО́ННОЕ ОВЦЕВО́ДСТВО хыIб урхаIд ер (сыв гъыIнне)
(кьыIнне сигIыд чулбыр)
ОТЕ́ЛЬ отель
О́ТКУП откуп (мефаIгьатдис маса вылцIад ихтияр)
ОТМИРА́НИЕ йикьин, джан лешун
О́ТПУСК (трудово́й) отпуск
О́ТПУСК ТОВА́РОВ товар сигын
О́ТРАСЛЬ отрасль см. сфе́ра
О́ТРАСЛЬ ХОЗЯ́ЙСТВА отрасль хозяйства
ОТРЕ́ЗОК (зем. уч.) кьатI гьыъыд, кудкьуд
О́ТРУБ (зем. уч.) см. отре́зок

168
ОТХО́ДНИЧЕСТВО са джигида мадды джигыди гвалах ваъас
йихьын
ОТЧЁТ гьакь-гьаIсаб
ОТЧЁТНОСТЬ гьакь-гьаIсабвал
ОХО́ТНИЧЬЕ ХОЗЯЙСТВО гъыIрчехъанашды хозяйство, авчи-
ешды хозяйство
ОХРА́НА ЗДОРОВЬЯ НАСЕЛЕ́НИЯ джемягьдид сагъвалды
увухуIн
О́ХРАНА МАТЕРИ́НСТВА И ДЕ́ТСТВА нинабашдына хыни-
мешды сагъвалды увухуIн
ОХРА́НА ПРИРО́ДЫ тIабигьаIт увухуIн
ОХРА́НА ТРУ́ДА заIгьмет увухуIн
ОЦЕ́НКА ПРЕДПРИЯ́ТИЯ предприятиядид кьимет, предприя-
тиядис кьимет выъын, предприятиядид кьимет тайин выъын
ОЧКОВТИРА́ТЕЛЬ десмалчи (йыхана гьагун бадана)
ОЧКОВТИРА́ТЕЛЬСТВО десмалчивалды (йыхана гьагун бада-
на)

П
ПАВИЛЬО́Н павильон (карбыр маса вылцIад джига)
ПАЙ пай (кооперативек кивед)
ПА́ЙЩИК пайчи
ПАКЕ́Т А́КЦИЙ акциямыд пакет
ПАРИТЕ́Т барабарвал
ПАРИТЕ́Т ВАЛЮ́ТНЫЙ валютадид кьиметмыд барабарвал
ПАРИТЕ́ТНЫЙ барабар
ПАССИ́В пассив
ПА́СТБИЩЕ сыв
ПАСТУ́Х нехирхъан
ПАТЕ́НТ патент
ПАТЕНТИ́РОВАНИЕ патент вын
ПАТЕ́НТНОЕ ПРАВО патентед ихтияр
ПАТЕ́НТНОЕ СОГЛАШЕ́НИЕ патентед икьрар
ПАТЕНТО́ВАННЫЙ патент ад
ПЕКА́РНЯ пекарня, хьар (хьыв гьаъад джига)
ПЕ́ННИ пенни (финешдына, англичанашды джулды тангабар,
манутбыр; финешдына, англичанашды хурдабыр)
ПЕНСИОНЕ́Р пенсие лювуршед, пенсие вуруъуд

169
ПЕНСИО́ННОЕ ЗАКОНОДА́ТЕЛЬСТВО пенсиедис таликьды
къанунбыр, законбыр
ПЕНСИО́ННЫЙ ФОНД пенсиедид фонд
ПЕ́НСИЯ пенсие
ПЕРЕБО́Й къайдыдик кидишды
ПЕРЕВОРО́Т эккед дегишвалдыбыр
ПЕРЕВЫ́БОРЫ цIинды выборбыр, цIинды сечкибыр
ПЕРЕДЕ́Л цIинды кьуля пай хъывыъын
ПЕРЕДОВИ́К хьура гид
ПЕРЕДОВИ́К ТРУДА́ заIгьмитдид хьура гид
ПЕРЕМЕ́ННЫЙ КАПИТА́Л дегиш руъуд капитал
ПЕРЕНАСЕЛЕ́НИЕ инсанар джуды кьадардыла бала дишин
ПЕРЕНАСЕЛЁННЫЙ инсанар лап бала дишин
ПЕРЕОЦЕ́НКА цинды кьиметбыр лихьин
ПЕ́РЕПИСЬ сиягь гьыъын (уьлкиди ад инсанашды яцI гьацын
бадана гьаъад сиягь)
ПЕ́РЕПИСЬ НАСЕЛЕ́НИЯ джемягьдид сиягь гьыъын
ПЕРЕРАСХО́Д кьадардыла артухды харджибыр гьыъын
ПЕРЕРАСЧЁТ цIинды кьула гьакь гьаIсаб гьыъын
ПЕРЕСЕЛЕ́НИЕ инсанар маддиъне агъаIчIун
ПЕРЕСТРО́ЙКА перестройка, маддиъне сука гьыъын
ПИКЕ́Т пикет (забастовкабыр гьаъадбишды са кIабал)
ПЛАН план
ПЛАНИ́РОВАНИЕ план дуьз гьыъын
ПЛА́НОВЫЙ планди ад, пландик кид
ПЛАНОМЕ́РНЫЙ планди ана, къайдыди ана
ПЛАНТА́ЦИЯ плантация (эккед чулбыр)
ПЛА́ТА кьимет, гьакь
ПЛАТЁЖ выр йигад танга
ПЛАТЁЖНЫЙ танга вын
ПОВИ́ННОСТЬ бырджне, меджбырна
ПОГОЛО́ВЬЕ СКОТА́ мал-къарадид кьадар
ПО́ДАТЬ (дань, обро́к) хардж (харкьад налог)
ПОДОХО́ДНЫЙ НАЛО́Г доходала вылцIад налог
ПОДРЯ́Д (сде́лка) икьрар (са кар договорахьван хыIваI хакьын)
ПОДРЯ́ДЧИК са гвалах хыIва лювшуд
ПОДЪЁМ экономика лаъ йишин
ПОЖИ́ЗНЕННАЯ РЕ́НТА гьуIмирлыхды рента
ПОЗЕМЕ́ЛЬНАЯ РЕ́НТА накьудид рента
ПОКУПА́ТЕЛЬ кар маса лебшуд

170
ПОЛУФАБРИКА́Т полуфабрикат (бегьемне гьазыр джишир ад
кар)
ПОМЕ́СТЬЕ джигабыр, ербыр
ПОМЕ́ЩИК бала мал, кар ад кас
ПОПЕЧЕ́НИЕ къайгъуе ад
ПОПЕЧИ́ТЕЛЬ къайгъуе ад, къийимды
ПОСО́БИЕ тангыдид куьмег
ПОСТОЯ́ННЫЙ КАПИТА́Л кьимет дегиш джугъуIд капитал;
мал, кар
ПОТРЕБИ́ТЕЛЬ потребитель
ПОТРЕБЛЕ́НИЕ ишлемиш гьыъын
ПРАВА́ ПОТРЕБИ́ТЕЛЯ потребителед ихтиярбыр
ПРАВЛЕ́НИЕ (о́рган) правление (идара)
ПРЕДПРИНИМА́ТЕЛЬ кар игъиед
ПРЕДПРИЯ́ТИЕ идара, кархана
ПРЕЗЕНТА́ЦИЯ презентация (цIинене игъитхьур ад кардыхьван
таныш дыъын)
ПРЕЙСКУРА́НТ прейскурант (кьиметмыд сиягь)
ПРЕМИА́ЛЬНЫЙ ФОНД премиямыд фонд
ПРЕ́МИЯ премия
ПРИ́БЫЛЬ къазындж, къазамиш, мефаIгьаIт
ПРИ́БЫЛЬ БАЛА́НСОВАЯ балансад къазындж
ПРИ́БЫЛЬ ВАЛОВА́Я валловый къазындж
ПРИ́БЫЛЬ МОНОПОЛИСТИ́ЧЕСКАЯ монополиядид
къазындж
ПРИ́БЫЛЬ ЧИ́СТАЯ темизды къазындж
ПРИ́БЫЛЬНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ хайир руъуд предприятие
ПРИВАТИЗАЦИО́ННЫЙ ЧЕК (ва́учер) приватизациядид чек
ПРИВАТИЗА́ЦИЯ приватизация (гьуIкиметед карбыр са касас
маса вын)
ПРИВЛЕЧЕ́НИЕ СРЕДСТВ такьатбыр кийин
ПРИЛА́ВОК дукундид кьут
ПРИНУДИ́ТЕЛЬНЫЙ ТРУД меджбыр гьыъынид заIгьмет
ПРИУСА́ДЕБНЫЙ УЧА́СТОК бахчидыхда хъуд джил
ПРОГРЕ́СС прогресс, лаъ йихьын, хьуъ йыхьын
ПРОГУ́Л прогул (себеб адишне кьыле выъын сивигын, гвалаха
джыхьын)
ПРОГУ́ЛЬЩИК прогульщик (гвалаха джыхьын, себеб адишне
гвалаха джугъуIд)
ПРОДАВЕ́Ц дуканчи

171
ПРОДА́ЖА маса вын, алвер выъын
ПРОДА́ЖНАЯ ЦЕНА́ маса выдид кьимет
ПРОДОВО́ЛЬСТВИЕ улед карбыр
ПРОДУ́КТ продукт (улед-рагъад карбыр)
ПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬ кар игъиед
ПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬНОСТЬ ТРУДА́ заIгьметкар
ПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬНЫЕ СИ́ЛЫ кардид гудж
ПРОИЗВО́ДСТВО 1. шывга карбыр игиед ер; 2. судад гвалахбыр
кьуле гыргад
ПРОКА́Т прокат, киридик вын
ПРОМТОВА́РЫ промышленностед товарбыр
ПРОМЫ́ШЛЕННОСТЬ промышленность
ПРОМЫ́ШЛЕННОСТЬ ДОБЫВА́ЮЩАЯ шывга кар гелъэд
промышленность
ПРОМЫ́ШЛЕННЫЙ КАПИТА́Л промышенностед капитал
ПРОМЫ́ШЛЕННЫЙ РО́БОТ промышленностед робот
ПРОПО́РЦИЯ пропорция
ПРО́ПУСК са йилига руъуди ихтияр вылцIад джар
ПРОСИ́ТЕЛЬ тIалабчи
ПРОЦЕ́НТ процент
ПРОЦЕ́НТНАЯ СТА́ВКА процентед кьадар
ПРЯДИ́ЛЬНОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО дын тIулкад джига, дын тIулкад
хозяйство
ПТИЦЕВО́ДСТВО кIатаIар кьухьа гьаъад джига, кIатIар хакьыр
ад ер
ПТИЦЕФЕ́РМА кIатIашды ферма
ПУШНО́Й ПРО́МЫСЕЛ багьад шубабыр игъиед джига
ПЧЕЛОВО́ДСТВО гъубагъмар хакьыр ад джига
ПЯТИЛЕ́ТИЕ хьуд сен (хьуд сен лаатIуд вахт)
ПЯТИЛЕ́ТНИЙ ПЛАН (пятиле́тка) хьудды сыдыд план

Р
РАБО́ТА гвалах, гвалахбыр
РАБО́ТНИК 1) къуллухчи, гвалах ваъад эдеми; 2) къул, хакьыр
къуллух ваъас вылцIад эдеми
РАБОТОДА́ТЕЛЬ гвалах вылцIад, гвалаха гьаъад
РАБО́ЧЕЕ МЕ́СТО гвалах ваъад джига
РАБО́ЧИЙ рабочий, фяле, заIгьметчи

172
РА́БСКИЙ ТРУД къулад заIгьмет, лыIкIад заIгьмет
РАЗВИ́ТИЕ хьуъ йыхьын, яратмиш гьыъын
РАЗДВОЕ́НИЕ кьвуIндиъне пай йишин, кьвуIндиъне кьатI йишин
РАЗДЕЛЕ́НИЕ ТРУДА́ выъыд гвалах пай выъын
РАЗДРОБЛЕ́НИЕ кьатI-кьатI гьыъын
РАЗМЕ́Р ЗА́РАБОТНОЙ ПЛА́ТЫ къазамишед кьадар, къазын-
джед кьадар
РАЗРЯ́Д разряд
РАЙЦЕ́НТР райондид меркезед дур
РАО «ГАЗПРО́М» «Газпром» (Россиядид акционерешды обще-
ство)
РАО «РОСНЕ́ФТЬ» «Роснефть» (Россиядид акционерешды об-
щество)
РАО «РОСУ́ГОЛЬ» «Росуголь» (Россиядид акционерешды обще-
ство)
РАО «РОСЭНЕ́РГО» «Росэнерго» (Россиядид акционерешды
общество)
РАСКРЕПОЩЕ́НИЕ зулумдикла азад гъыъын, зулумдикла гейин
РАСПИСА́НИЕ расписание
РАСПОРЯ́ДОК къайда
РАСПОРЯЖЕ́НИЕ буйругъ, къанундикла эгъэпIид кьарар
РАСПРЕДЕЛЕ́НИЕ пай гьыъын
РАСТЕ́НИЕ укь
РАСТЕНИЕВО́ДСТВО укьмыхьван мачхулат йишин
РАСТОЧИ́ТЕЛЬ балана хардж гьыъын, йигадкал хардж гьаъад
РАСТОЧИ́ТЕЛЬСТВО вара-зара гьыъын, пыч гьыъын
РАСТРА́ТА законсызна хардж гьыъын, йигадка танга пыч выъын
РАСХИТИ́ТЕЛЬ тарашчи, дагулчи
РАСХИЩЕ́НИЕ тарашчивал, дагулчивал
РАСХЛЯ́БАННОСТЬ юхсулвал, усулсызвал
РАСХО́Д хардж, харджи-харабат, хардж йишин, каIчIун
РАСЦЕ́НКА (ки) кьимет (быр) лихьин
РАСЧЁТ гьакь-гьаIсаб
РАСЧЁТНАЯ КНИ́ЖКА расчёт гьаъад книжка
РАСЧЁТНЫЙ СЧЁТ гьакь-гьаIсаб
РАЦИО́Н рацион, норма, кьадар
РАЦИОНАЛИЗА́ТОР цIинды шывга игъиед, цIинды кар гьаъад
РАЦИОНАЛИЗА́ТОРСКИЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЯ цIинды кар
теклихь гьаIъад
РАЦИОНА́ЛЬНЫЙ мефягьаIтлы

173
РЕВИ́ЗИЯ ревизия
РЕВИЗО́Р ревизия ваъад
РЕГИО́Н гьуIкиметек ара кид са вилает
РЕГИСТРА́ЦИЯ 1. эвлемиш йишин, некягь; 2. са выдж йикь-
асхьур дур кихьин
РЕГРЕ́СС хъуъ хъыдхьын
РЕГУЛИ́РОВАНИЕ къайдыда ийин
РЕЕ́СТР реестр
РЕЖИ́М РАБО́ТЫ гвалахад режим (къайда)
РЕЖИ́М ЭКОНО́МИИ кьадар-кьаIнягьаIтед режим (къайда)
РЕЗЕ́РВ резерв, бакар
РЕЗЕ́РВНАЯ ВАЛЮ́ТА резервади ад валюта, бакара викисды
валюта
РЕЗЕ́РВНЫЙ КАПИТА́Л резервади ад капитал, бакара йикисды
капитал
РЕЗУЛЬТА́Т нетидже
РЕ́ЙТИНГ рейтинг
РЕКЛА́МА реклама, таIриф (са кар таIриф гьыъын )
РЕКЛАМА́ЦИЯ рекламация
РЕКЛА́МНОЕ АГЕ́НТСТВО рекламадид агентство, таIрифед
агентство
РЕКЛА́МНОЕ БЮРО́ рекламадид бюро, таIрифед бюро
РЕМЕ́СЛЕННИК хылид устар, хылид пешекар
РЕМЕСЛО́ хылид устарвал, хылид пеше
РЕ́НТА рента, доход, мефаIгьаIт
РЕНТА́БЕЛЬНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ къазындж вылцIад пред-
приятие
РЕНТА́БЕЛЬНОСТЬ мефаIгьаIтлывал, къазынджвал
РЕНТА́БЕЛЬНЫЙ мефаIгьаIтлы, хайир вылцIад, хайир йихид
РЕОРГА́НИЗАЦИЯ цIинене дуьз гьыъыд
РЕСУ́РСЫ ресурсбыр, запасбыр, тедерегбыр
РЕФО́РМА реформа, дегиш гьыъын
РЕФО́РМА ДЕ́НЕЖНАЯ тангыдид реформа, танга дегиш выъын
РЕФОРМА́ТОР реформатор (цIинды къайдабыр гьаъад)
РЕФОРМИ́РОВАНИЕ реформабыр гьыъын, дегишвалдыбыр
гьыъын
РО́ЗНИЦА цIамна-цIамна, сагьаIлне
РО́ЗНИЧНАЯ ТОРГО́ВЛЯ цIамна-цIамна алвер выъын,
сагьаIлне алвер выъын
РО́ЗНИЧНАЯ ЦЕНА́ цIамна-цIамна кьимет выъын

174
РОСКО́ШНЫЙ бала бытIрад, бала йыхды, бала гуьрчекды, бы-
лана, былухна, кефдыхьван, кефиетдыхьван
РО́СКОШЬ был-булухвал, бала бытIрадвал
РУБЛЬ манут
РУЧНА́Я РАБО́ТА хылид гвалах
РУЧНО́Й ТРУД хылид заIгьмет
РЫ́БА балугъ
РЫ́БНЫЕ ПРОДУ́КТЫ балгуъмашикла гьыъыд продуктбыр
РЫБОВО́ДСТВО балугъмар гьыъын, балугъмар ухуIн
РЫБОЛО́В балугъмар харкьад
РЫБОЛО́ВСТВО балугъмар хакьын
РЫ́НОК рынок, базар
РЫ́НОК ВНЕ́ШНИЙ гъаъ суруды рынок, гъаъ суруды базар
РЫ́НОК ЖИЛЬЯ́ халмыд рынок, халмыд базар
РЫ́НОК МИРОВО́Й дуьньядид рынок, дуьньядид базар
РЫ́НОК ЦЕ́ННЫХ БУМА́Г багьад кагъатмыд рынок, багьад ка-
гъатмыд базар
РЫ́НОЧНАЯ ЭКОНО́МИКА базарад экономика, базарад кьадар
РЫ́НОЧНЫЕ ЦЕ́НЫ базарад кьиметбыр, рынокад кьиметбыр
РЭ́КЕТ рэкет (кучиди алчахды гвалахбыр гьаъад)
РЭКЕТИ́Р рэкет (гуджехьван шывга хаIбшуд)

С
САДОВО́ДСТВО багъманчивал
СА́ЖЕ́НЬ ялар кихьин
САМОСТОЯ́ТЕЛЬНОСТЬ асыллы джишин, джурана ад, джу-
рад, кьильдиъне ад
САМОУПРАВЛЕ́НИЕ самоуправление (джу-джус идара
выъын)
СБЕРЕГА́ТЕЛЬНАЯ КА́ССА сберкасс, тангабыр сихьид касса,
шийибыр аманат гьыъыд касса
СБЕРЕГА́ТЕЛЬНАЯ КНИ́ЖКА сберкнижка
СБЕРЕГА́ТЕЛЬНЫЙ БАНК сбербанк
СБЕРЕЖЕ́НИЯ НАСЕЛЕ́НИЯ банка сихьир ад тангабыр, бан-
кара ухуIд шийибыр
СБОР НАЛО́ГОВ 1) налогбыр сытIа гьыъын, налогбыр сытIа
хъыъын; 2) сытIа гьыъыд налогбыр

175
СБО́РЩИК НАЛО́ГОВ (эдеми, гада) налогбыр сытIа гьаъад,
налогбыр ягъмиш гьаъад
СБО́́РЩИК НАЛО́ГОВ налогбыр сытIа гьаъад хьыдылды
(рыш), налогбыр ягъмиш гьаъад (хьыдылды, рыш)
СБЫТ ТОВА́РОВ мал-кар маса вын, товар маса вын
СВЕРХПРИ́БЫЛЬ адыла ула йидкьыд къазындж
СВОБО́ДНОЕ ВРЕ́МЯ азадды вахт, маджал ад вахт
СВОБО́ДНЫЕ ЦЕ́НЫ азадды кьиметбыр
СВО́ДКА (докуме́нт) документ, билбицI
СДЕ́ЛКА савдыдид икьрар, разивалды, чIел са вишин
СДЕ́ЛЬЩИК йибкьыд кьиметахьван гвалах ваъад кас
СЕБЕСТО́ИМОСТЬ вас гьувгад кьимет
СЕЛЕ́НИЕ муIкъ, Руту́л МыхаIд муIкъ
СЕЛО́ муIкъ
СЕ́ЛЬСКИЙ ЖИ́ТЕЛЬ мукъаIшура, мукъаI ешемиш руъуд
СЕ́ЛЬСКОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО мукъуIд хозяйство
СЕЛЯ́НИН мукъуIд инсан
СЕМЕ́ЙНЫЙ ПОДРЯ́Д хизындид гвалах
СЕМЕНА́ тум, сук
СЕМЕННИ́К тум везед
СЕМЕННО́Й 1) тумадид; 2) (биол.) мал, малдид
СЕМЕННО́Й ФОНД тумадид фонд
СЕ́НО укьбыр (къуру гьыъыд укьбыр)
СЕНОКО́С укь йыхыIн
СЕНОКОСИ́ЛКА укь рыхыIд машин
СЕНОКОШЕ́НИЕ укь йыхыIн
СЕНОКО́СНЫЙ укь рыхыIд
СЕРП араб
СЕРП И МО́ЛОТ арабна сант
СЕ́ЯЛКА сеялка, тум виед машин
СИСТЕ́МА система, къайда
СИСТЕМАТИЗИ́РОВАНИЕ къайдыди ийин
СИСТЕМАТИ́ЧЕСКИ гьаIммише
СКИ́ДКИ уджуз хъыъын
СКЛАД (храни́лище) склад
СКОТ мал, малбыр, къара-мал
СКО́ТНЫЙ ДВОР малмыд гьаIят (малбыр ихъийгад)
СКОТОВО́Д нехирхъан
СКОТОВО́ДЧЕСТВО нехирхъанвал
СКУПЕ́Ц мискьи

176
СКУ́ПКА маса лешун
СКУ́ПОСТЬ гаIшды, хыл гъигъды, мискьи
СКУ́ПЩИК маса лебшуд (маса хъывын бадана)
СЛЕ́САРЬ слесарь
СЛОЙ къат
СЛУГА́ 1) буйругъчи, къарывыш, мыдахый; 2) къуллухчи
СЛУЖА́НКА къарывыш (хьыдылды, рыш), буйругъ ваъад (хьы-
дылды, рыш), мыдахый
СЛУ́ЖАЩИЙ къуллухчи, къуллух ваъад эдеми
СЛУ́ЖБА къуллух, гвалах
СЛУ́ЖБА БЫ́ТА инсанашды дуланаджагъ бадана къуллух ваъад
идара
СЛУЖЕ́БНЫЕ ОБЯ́ЗАННОСТИ къуллухас таликьды везифе-
быр
СЛУЖЕ́НИЕ къуллух выъын
СМЕ́ТА смета
СМЕ́ТНАЯ СТО́ИМОСТЬ сметадид кьимет
СО́БСТВЕННИК саIгьиб, иесси,
СО́БСТВЕННОСТЬ мал, кар ад иесси, хусусывал
СО́БСТВЕННОСТЬ ГОСУДА́РСТВЕННАЯ гьуIкиметед хусу-
сывал
СО́БСТВЕННОСТЬ КОЛХО́ЗНАЯ колхозад хусусывал
СО́БСТВЕННОСТЬ КООПЕРАТИ́ВНАЯ кооперативед хусу-
сывал
СО́БСТВЕННОСТЬ ОБЩЕ́СТВЕННАЯ джемягьдид хусусы-
вал
СО́БСТВЕННОСТЬ СМЕ́ШАННАЯ кибхыр ад хусусывал
СО́БСТВЕННОСТЬ ЧА́СТНАЯ кьилды хусусывал (хал-лах,
мал-кар)
СО́БСТВЕННЫЙ хусусы, выдж-джуды иесси йиъид
СОВМЕ́СТНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ сытIана выъыд предприятие
СОВХО́З совхоз
СОГЛАШЕ́НИЕ разивалды
СОКРАЩЕ́НИЕ ШТА́ТОВ къуллухчиер (гвалах ваъад джиги-
да) сагьаIл хъыдыъын
СООТВЕ́ТСТВИЕ барабалвал
СОПЕ́РНИЧЕСТВО баIгьс
СОРЕВНОВА́НИЕ гьаIджет
СОРТ сорт, джура
СОРТИРО́ВКА джура гьыъын

177
СОСЕ́ДСТВО къумшивал
СОСТОЯ́НИЕ гьаIл, аIгьвал
СОЦИАЛИ́ЗМ социализм
СОЦИАЛИ́СТ социалист
СОЦИАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ СТРОЙ социалистический строй
СОЦИА́ЛЬНАЯ ЗАЩИ́ТА НАСЕЛЕ́НИЯ социальный защита
населения, халкьдид яшайишед бадана ад идара
СОЦИА́ЛЬНАЯ ПОЛИ́ТИКА социальный политика
СОЦИА́ЛЬНО-БЫТОВО́Й социально-яшайишед
СОЦИА́ЛЬНЫЙ ПРОГРЕ́СС социальный гьаIл
СОЦИО́ЛОГ социологиябыр вылцIад маIгьаIлим
СОЦИОЛО́ГИЯ социология (инсанар, общество лаъ, хьуъ ди-
шин бадана ад гьыIлим)
СПЕКУЛЯ́НТ алверчи
СПЕКУЛЯ́ЦИЯ алверчивал
СПЕЦИАЛИ́СТ специалист, пешекар
СПЕЦИА́ЛЬНОСТЬ специальность, пеше
СПЕЦИА́ЛЬНЫЙ гьаъасды
СПЕЦИАЛИ́СТ пешекар
СПЕЦИА́ЛЬНЫЙ КОРРЕСПОНДЕ́НТ халисды корреспон-
дент
СПЕЦИ́ФИКА хасды
СПИ́КЕР спикер
СПИ́СОК список, сиягь
СПИ́СОК ИЗБИРА́ТЕЛЕЙ избирателешды сиягь
СПО́НСОР спонсор (тангыдид харджибыр, тангыдид куьмег ки-
весхьур хыIваI лебшуд идара вая ки са кас)
СПО́НСОРСТВО спонсорвалды (тангыдид харджибыр хыIваI
харкьад кас)
СПРА́ВКА (док.) справка
СПРА́ВОЧНИК (кни́га) справочник (китаб)
СПРОС тIалаб, хуткун-суал
СРЕ́ДНЯЯ НО́РМА ПРИ́БЫЛИ къызынджед фулан кьадар
СРЕ́ДСТВА танга, шийи, аIгьвалат
СРЕ́ДСТВА СУЩЕСТВОВА́НИЯ ешемиш йишинид танга,
ешемиш йишинид шийи
СРЕ́ДСТВА ПРОИЗВО́ДСТВА произвоствадид кьуват
ССУ́ДА бырдж (бырджере вылцIад ва яки лебшуд танга)
ССУ́ДНЫЙ КАПИТА́Л бырджере вылцIад капитал
ССУ́ДНЫЙ ПРОЦЕ́НТ бырджед процент

178
СТАБИ́ЛЬНЫЙ дегиш джугъуIд, гьаIммише сакалды
СТАЖ стаж (са шудаъиди вахтинди гвалах выъыд сенбыр)
СТАНИ́ЦА кьухьды муIкъ
СТАНКОСТРОЕ́НИЕ станокбыр гьыъын
СТАНО́К станок
СТЕ́ПЕНЬ дереджагъ, кьадар
СТЕ́РЛИНГ стерлинг (Англиядид танга)
СТИ́МУЛ стимул, гьаIваслывал
СТИМУЛИ́РОВАНИЕ ТОРГО́ВЛИ алвер выъынид гьаIшкь
вишин
СТО́ИМОСТЬ кьимет
СТО́ИМОСТЬ ДОБА́ВОЧНАЯ уу лихъвирхьед кьимет
СТО́ИМОСТЬ ЕСТЕ́СТВЕННАЯ ад кьимет, виъид кьимет
СТО́ИМОСТЬ ПРИБА́ВОЧНАЯ см. приба́вочная сто́имость
СТО́ИМОСТЬ РАБО́ЧЕЙ СИ́ЛЫ гвалахад кьуватдид кьимет
СТО́ИМОСТЬ РЫ́НОЧНАЯ рынокад кьимет, базарад кьимет
СТРАНА́ ПРОЖИВА́НИЯ ешемиш вуруъура ад уьлке
СТРАХОВА́НИЕ страхование (са зарар шывга йишийне хъы-
вылцIад танга)
СТРАХОВА́НИЕ ГОСУДА́РСТВЕННОЕ гьуIкиметед страхова-
ние
СТРАХОВА́НИЕ ИМУ́ЩЕСТВА хал-лах страховать гьыъын
СТРАХОВА́НИЕ СОЦИА́ЛЬНОЕ четинваIле ад инсанашис
куьмег выъын
СТРАХОВА́ТЕЛЬ страховать даъад
СТРАХОВА́Я КА́ССА страхованиедид касса
СТРАХОВА́Я КОМПА́НИЯ страхованиедид компания
СТРАХО́ВКА страхованиедаа хъуIвгъуIд танга
СТРАХОВО́Й ВЗНОС страхованиедид взнос
СТРАХОВО́Й ПО́ЛИС страхованиедид полюс
СТРАХОВЫ́Е ФО́НДЫ страхованиедид фондбыр
СТРЕСС сызылдамиш
СТРОИ́ТЕЛЬ халбыр гьаъад
СТРОИ́ТЕЛЬНАЯ БРИГА́ДА халбыр гьаъад бригада
СТРОИ́ТЕЛЬНЫЙ БАНК халбыр гьаъади танга вылцIад банк
СТРОИ́ТЕЛЬСТВО халбыр сихьин
СТРО́ИТЬ халбыр гьыъын, бин гивхьин
СУББО́ТНИЙ ДЕНЬ кишды йыгъ, субботадид йыгъ
СУББО́ТНИК субботник

179
СУБСИ́ДИИ субсидиебыр (гьуIкиметере вылцIад тангыдид куь-
мег)
СУБСИДИ́РОВАНИЕ субсидиебыр вын
СУД суд гьакь-гьаIсаб гьаъад гьуIкиметед идара
СУДЕБНЫЙ ПРИ́СТАВ судад кьарар кьуле выгыргад идара
СУДЬЯ́ суд-диван ваъад, судие
СУ́ММА танга, тангыдид кьадар
СУПЕРМА́РКЕТ кьухьды дукан
СЧЁТ 1) гьакь-гьаIсаб; 2) счёт (банка ад танга, банка ад шийи)
СЧЁТ ТЕКУ́ЩИЙ см. теку́щий счёт
СЧЁТНАЯ МАШИ́НА танга гьаIсаба ваъад машин
СЧЕТОВО́Д счетовод, гьаIсабчи
СЧЕТОВО́ДСТВО счетоводвал, гьаIсабчивал
СЫРЬЁ кар
СЫРЬЕВО́Й КРИ́ЗИС кардымыд кьитвал
СЫРЬЕВЫ́Е РЕСУ́РСЫ кардымыд тедерегбыр

Т
ТАБА́К тамбаку, туьтуьн
ТАБАКОВО́ДСТВО тамбакучивал, туьтуьнчивал
ТАБА́ЧНАЯ ФА́БРИКА тамбакуед фабрика
ТА́БЕЛЬ табель
ТА́БЕЛЬЩИК табель кирхьед
ТАБЛИ́ЦА таблица
ТА́КСА кьимет, выъыр ад кьадар см. тари́ф
ТАЛО́Н талон (са кар лебшуди ихтияр вылцIад кIаъды джар)
ТАМО́ЖЕННАЯ ДЕКЛАРА́ЦИЯ таможнядид декларация
ТАМО́ЖЕННАЯ КОНФЕРЕ́НЦИЯ таможнядид конференция
ТАМО́ЖЕННАЯ ПОЛИ́ТИКА таможнядид политика
ТАМО́ЖЕННЫЕ ПО́ШЛИНЫ таможнядид харджибыр
ТАМО́ЖЕННЫЕ СБО́РЫ таможнядид сытIа гьыъынбыр
ТАМО́ЖЕННЫЕ ТАРИ́ФЫ таможнядид тариф
ТАМО́ЖНЯ таможня
ТАРИ́Ф тариф
ТАРИФИКА́ЦИЯ тарифбыр тайин гыъын (сихьин)
ТАРИ́ФНАЯ СЕ́ТКА тарифед сетка (сиягь)
ТАРИ́ФНЫЙ РАЗРЯ́Д тарифед разряд

180
ТЕКУ́ЩИЙ СЧЁТ ад вахтиндид счёт
ТЕМП темп, юруш
ТЕНЕВА́Я ЭКОНО́МИКА маIлим дишды экономика
ТЕНЕВО́Й 1) аIхъ ад, серинды, аIхъаIд; 2) аIхъ ад джига, серинды
ТЕ́ХНИКА техника
ТЕХНОЛО́ГИЯ технология (1. устарашды къайдабыр; 2. ма-
шинбыр, ярахбыр)
ТОВА́Р товар, мал, кар
ТОВА́РИЩЕСТВО (экон.) товарищество, хыдивал
ТОВА́РИЩЕСТВО ПО́ЛНОЕ товарищество лабтIуд, ацIыд хы-
дивал
ТОВА́РНАЯ ПРОДУ́КЦИЯ мал, кар
ТОВА́РНОЕ ОБРАЩЕ́НИЕ см. товарооборо́т
ТОВА́РНОЕ ПРОИЗВО́ДСТВО товарное производство, мал-
дид, кардид производство
ТОВА́РНЫЙ КАПИТА́Л товарад капитал, малдид, кардид капитал
ТОВА́РНЫЙ СКЛАД товарад склад, малдид, кардид склад
ТОВАРОПРОИЗВОДИ́ТЕЛЬ товар игъиед, мал игъиед, кар
игъиед; мал гьаъад, кар гьаъад
ТО́ПЛИВО гьулхьад кар
ТОРГ алвер, савда
ТОРГА́Ш 1) алвер ваъад, савда ваъад; 2) савдачи
ТОРГА́ШЕСТВО алверчивал, савда ваъад, алвер ваъад
ТОРГИ́ ВАЛЮ́ТНЫЕ валютадыхьван алвер выъын, валютадид
алвер, валютадид савда-сарышда
ТОРГИ́ МЕЖДУНАРОДНЫЕ халкьмыд арыди ад алвер
ТОРГО́ВАЯ РЕКЛА́МА алверед реклама
ТОРГО́ВЕЦ алвер ваъад, алверчи, савдачи
ТОРГО́ВЛЯ алвер, савда
ТОРГО́ВЫЕ ОРГАНИЗА́ЦИИ алверед организациябыр
ТОРГО́ВЫЙ БАЛА́НС алверед баланс
ТОРГО́ВЫЙ ДОМ алвер ад хал
ТОРГО́ВЫЙ КАПИТА́Л алверед капитал
ТОРГО́ВЫЙ ПРЕДСТАВИ́ТЕЛЬ алверед векил
ТРАКТОРОСТРОЕ́НИЕ тракторбыр игъийин
ТРАНЗИ́Т транзит (са джигида мадды джигиди пассажирерне,
бар хьибды йигъад арыди ледкьа дыъын)
ТРАНЗИ́ТНЫЕ ПЕРЕВО́ЗКИ бар са джигида мадды джигиди
вихин

181
ТРА́НСПОРТ транспорт, улакь
ТРЕСТ трест, идара
ТРУБОПРОВО́Д трубопровод (дурбабыр гийин, дурбабыр са
джигида мадды джигиди йихин)
ТРУД заIгьмет
ТРУДОВА́Я КНИ́ЖКА заIгьмитдид книжка
ТРУДОВО́Й заIхьмитдид, гвалахад
ТРУДОДЕ́НЬ гвалах выъыд йыгъ, заIгьмитдид йыгъ
ТРУДОЛЮБИ́ВЫЙ заIгьмет беъэд, гвалаха йикI гъад
ТРУДЯ́ЩИЕСЯ заIгьметчиер
ТРУ́ЖЕНИК заIгьметчи, гвалах ваъад, гвалах выгад, гвалахала
гиджичIед
ТУНЕЯ́ДЕЦ гвалах джаваъад, гвалах джывгад
ТУНЕЯ́ДСТВО гвалах ваъас джыгынвал

У
УБЫ́ТОК зарар, зиян (хайир джывын)
УБЫ́ТОЧНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ зиян вылцIад предприятие,
зарар вылцIад предприятие
УБЫ́ТОЧНОСТЬ зиянвал, зарарвал (хайирсызвал)
УГЛЕДОБЫ́ЧА кIаIшен гепIин, дашкюмюр гепIин
У́ГОЛЬНАЯ ПРОМЫ́ШЛЕННОСТЬ кIашен гевилэд про-
мышленность, дашкюмюр гевилъэд промышленность
У́ГОЛЬНАЯ ША́ХТА кIашен гид шахта, дашкюмюр гид шахта
У́ГОЛЬНЫЙ КОМБА́ЙН кIашен ывъыр худа ивед комбайн
УГНЕТА́ТЕЛЬ зулумкар
УГНЕТЕ́ НИЕ зулум, гудж
УГНЕТЁННЫЙ зулумдихьде гид
УГО́ДЬЕ (земля́) накьв, джил (ишлемиш ваъад джил)
УДА́РНАЯ СТРО́ЙКА зурбад халбыр гьыъын
УДА́РНИК ударник, дирид, зурбад
УДА́РНЫЙ ТРУД зурбад заIгьмет
УДА́ЧА кар дуьз йишин, гвалах дуьз вишин
УДА́ЧНЫЙ дуьзды, бахт ад, бахтлы, йыхды
УДОСТОВЕРЕ́ НИЕ удостоверение
УКАЗ указ, кьарар
УКЛА́Д яшайишед къайда

182
УКРЕПЛЕ́ НИЕ маIгькем гьыъын
УКРУПНЕ́ НИЕ кьухьва гьыъын
У́МСТВЕННЫЙ ТРУД гьакьалдид заIгьмет
УПЛА́ТА гьакь, кьимет
УПОЛНОМО́ЧЕННЫЙ векил, мусуд
УПРА́ВА диван
УПРАВЛЕ́ НЕЦ идаради гвалах ваъад
УПРАВЛЕ́ НИЕ кьухьды идара
УПРАВЛЯ́ЮЩИЙ управлениедид кьулу гъад
УРАВНЕ́ НИЕ сакална гьыъын, барабар гьыъын
У́РОВЕНЬ ЖИ́ЗНИ яшайишед дереджагъ
УРОЖА́Й маIгьсил
УРОЖА́ЙНЫЙ ГОД маIгьсилед сен
УСА́ДЕБНЫЙ усадьбадид
УСА́ДЬБА усадьбы (халмыхда хъуд джига)
УСЛО́ВИЯ ЖИ́ЗНИ яшайишед усул
УСЛУ́ГА (услуже́ние) къуллух, хатир, куьмег
УСПЕ́ Х лечIунбыр
УСПЕ́ ШНЫЙ лечIунбыр ад
УСТАВНО́Й КАПИТА́Л уставад капитал
УСТАВНО́Й ФОНД уставад фонд
УЧА́СТИЕ иштраквал
УЧА́СТНИК иштракчи
УЧА́СТОК ЗЕМЛИ́ ер, джига, участок
УЧЁТ учёт, гьаIсаб
УЧЁТ ВЕКСЕЛЕ́ Й гьаIсаб гьаъад (гада, эдеми)
УЧЁТНЫЙ гьаIсаб, гьаIсабад, учёт
УЧЁТЧИЦА гьаIсаб гьаъад (хьыдылды, рыш)
УЧРЕДИ́ТЕЛЬ учредитель

Ф
ФА́БРИКА фабрика
ФАБРИКА́НТ фабрикадид иесси
ФАБРИ́ЧНОЕ ПРОИЗВО́ДСТВО фабрикадире игъиед кар
ФАБРИ́ЧНО-ЗАВОДСКО́Е ИЗДЕ́ЛИЕ фабрика, фабрикадид -
заводад карбыр
ФАБРИ́ЧНО-ЗАВОДСКО́Й КОМИТЕ́Т фабрикадидне - заво-
дад комитет

183
ФАБРИ́ЧНЫЕ РАБО́ЧИЕ фабрикадид рабочиер
ФАБРИ́ЧНЫЙ КОМИТЕ́Т фабрикадид комитет
ФА́ЗА фаза, девир, девран
ФА́КТОР фактор, себеб
ФАЛЬШИВОМОНЕ́ТЧИК чIирид тангабыр игъиед
ФАЛЬШИ́ВЫЕ ДЕ́НЬГИ чIирид тангабар
ФЕ́РМА ферма
ФЕ́РМЕР фермадид иесси
ФЕ́РМЕРСТВО фермервал
ФИЗИ́ЧЕСКИЙ ТРУД физический заIгьмет
ФИНАНСИ́РОВАНИЕ танга игъивин
ФИНАНСИ́СТ финансист, тангымыхьван гвалах ваъад
ФИНА́НСОВЫЙ КАПИТА́Л финансмыд капитал, тангымыд
капитал
ФИНА́НСОВЫЙ ОТЧЁТ финансмыд гьакь-гьаIсаб
ФИНА́НСЫ финансбыр (тангабыр, шийибыр)
ФИ́РМА фирма
ФИ́РМЕННЫЙ ТОВА́Р фирмадид дур гъад товар
ФОНД фонд
ФО́НДОВАЯ БИ́РЖА фондад биржа
ФО́НДЫ РЕЗЕ́РВНЫЕ резервади ад фондбыр
ФРУКТО́ВЫЙ емишед
ФУНТ фунт, гервенге
ФУНТ СТЕ́РЛИНГОВ стерлингмыд фунт
ФУРГО́Н фургъун

Х
ХА́ОС китха гьыъын, кашир выъын, кьул ихъджибхьун
ХАРАКТЕРИ́СТИКА характеристика
ХЛЕБОБУ́ЛОЧНЫЕ ИЗДЕ́ ЛИЯ хьываклана-булкамыкла
гьыъыд карбыр
ХЛЕБОЗАВО́Д хьыв гьаъад завод
ХЛЕБОЗАГОТОВИ́ТЕЛЬ хьыв гьазыр гьаъад, хьыв игъиед
ХЛЕБОЗАГОТОВИ́ТЕЛЬНЫЙ хьыв гьазыр гьаъад
ХЛЕБОПЕКА́РНЯ хьыв гьаъад пекарня
ХЛЕБОПЕЧЕ́ НИЕ хьыв йиджин, хьыв джирджин
ХЛЕБОПРИЁМНЫЙ хьыв кьабыл гьаъад джига, хьыв кьабыл
гьаъад ер

184
ХЛОПКОВО́Д баIмбаIк езед
ХЛОПКОВО́ДЧЕСКИЙ баIмбаIк езед
ХЛО́ПКОВЫЙ баIмбаIкаIд
ХЛОПКООЧИ́СТКА баIмбаIк темиз гьыъын
ХЛОПКОПРЯДЕ́ НИЕ баIмбаIкла ухур гьыъын
ХЛОПКОПРЯДИ́ЛЬНЫЙ баIмбаIкаIд ухур гьаъад
ХЛОПКОСЕ́ ЯНИЕ баIмбаIк езин
ХЛОПКОУБО́РКА баIмбаIк сытIа хъыъын
ХЛОПКОУБО́РОЧНЫЙ баIмбаIк сытIа хъыъын, баIмбаIк
ягъмиш хъыъын
ХОЗЯ́ИН 1) иесси; 2) иесси (эдеми, гада)
ХОЗЯ́ЙКА 1) иесси хьыдылды; 2) иесси (рыш)
ХОЛОДИ́ЛЬНИК холодильник
ХОЛОДИ́ЛЬНЫЙ холодильникед
ХОМУ́Т хыIваI ад
ХУТОРСКО́Й кIаъды муIкъуIд
ХУТОРЯ́НИН кIаъды муIкъуIд эдеми, кIаъды муIкъуIд инсан

Ц
ЦЕНА́ кьимет
ЦЕ́ННОСТЬ кьиметлывал
ЦЕ́ННЫЙ 1) кьимет ад, багьад; 2) багьад
ЦЕ́ННАЯ БУМА́ГА багьад кагъат
ЦЕНООБРАЗОВА́НИЕ кьиметбыр арыди йигын, кьиметбыр
тайин гьыъын
ЦЕНТРА́ЛЬНЫЙ БАНК сахьусды кьухьды банк
ЦЕ́НТРЫ ЗА́НЯТОСТИ гвалахад йыкьды худ, гвалахад центр
ЦЕ́НЫ БА́ЗОВЫЕ бинедид кьиметбыр
ЦЕ́НЫ БИ́РЖЕВЫЕ биржадид кьиметбыр
ЦЕ́НЫ ДОГОВО́РНЫЕ икьрардид кьиметбыр
ЦЕ́НЫ ЗАКУ́ПОЧНЫЕ маса лебшуд кьиметмыхьван
ЦЕ́НЫ ОПТО́ВЫЕ балана (садана) маса вылцIад кьиметбыр
ЦЕ́НЫ РА́ЗОВЫЕ сада руъуд кьиметбыр, са хылид кьиметбыр
ЦЕ́НЫ РАСЧЁТНЫЕ гьакь-гьаIсабад кьиметбыр
ЦЕ́НЫ РО́ЗНИЧНЫЕ базарад кьиметбыр (цIамна-цIамна вын)
ЦЕХ цех
ЦЕХОВО́Й КОМИТЕ́Т цехед комитет

185
ЦИВИЛИЗА́ЦИЯ гьыIлим, меденият, ва эдеб лаъ вишин, хьуъ
вишин
ЦИКЛ цикл (гьаIракат)
ЦИКЛИЧНОСТЬ кургъур хъиркьын (са тайин гьыъыд вахтин-
ди)
ЦИ́ТРУСОВЫЕ цитрусад мейвабыр (мес. лимон, апельсин ман-
дарин ва мад.мад.)

Ч
ЧАЙ чей
ЧА́ЙНАЯ чейхана
ЧА́ЙНАЯ ПРОМЫ́ШЛЕННОСТЬ чиед промышленность (чей
игъиед ва гьазыр гьаъад джига, ер)
ЧА́СТНАЯ ИНИЦИАТИ́ВА хусусыед гьаIвас
ЧА́СТНАЯ СО́БСТВЕННОСТЬ хусусыд кар
ЧА́СТНОЕ ПРЕДПРИЯ́ТИЕ хусусы идара
ЧА́СТНОЕ ХОЗЯ́ЙСТВО хусусы хал-лах
ЧЕК чек
ЧЕ́КОВАЯ КНИ́ЖКА чекед книжка
ЧЕ́КОВАЯ ПРИВАТИЗА́ЦИЯ чекед приватизация
ЧЕРВО́НЕЦ йицIыб манут (йицIды манутад джар)
ЧЕРЕПИ́ЦА кIарамитI
ЧЕРНОРАБО́ЧИЙ сахьусды тIавалхъыд гвалах ваъад рабочий
ЧИНО́ВНИК чиновник (гьуIкиметед идарадид къуллухчи)
ЧИНО́ВНИЧЕСТВО чиновниквал
ЧИНО́ВНИЧИЙ чиновникед
ЧИ́СТАЯ ПРИ́БЫЛЬ темизды къазындж
ЧИ́СТЫЙ ВЕС темизды вес

Ш
ШЁЛК йипак, йипакад парче
ШЕЛКОВО́Д йипак игъиед
ШЕЛКОВОДСТВО йипак езед
ШЁЛКОВЫЙ йипакад парче
ШЕФ шеф

186
ШЕ́ФСКАЯ ПО́МОЩЬ шефед куьмег
ШЕ́ФСТВО шефвал
ШИ́ЛЛИНГ шиллинг (Англиядид танга)
ШИ́ФЕР шифер
ШОССЕ́ шоссе, раIхъ
ШТАТ къуллух
ШТРАФ штраф, джарм

Э
ЭКВИВАЛЕ́НТ эквивалент (барабар кьимет ад са кар)
ЭКОНОМИ́ЗМ экономизм
ЭКОНО́МИКА экономика, кьадар, кьанаIгьаIт
ЭКОНОМИ́СТ экономикадид рыкъаI ад
ЭКОНОМИ́ЧЕСКАЯ БЕЗОПА́СНОСТЬ экономикадид хата-
сызвал
ЭКОНОМИ́ЧЕСКАЯ ЗАВИ́СИМОСТЬ экомикадыла ассылвал
ЭКОНОМИ́ЧЕСКАЯ НЕЗАВИ́СИМОСТЬ экономикадыла ас-
сылыдишвал
ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЕ ЗАКО́НЫ экономикадид законбыр, эко-
номикадид къанунбыр
ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЕ РЕФО́РМЫ экономикадид реформабыр
ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ экономикадид, экономикадис таликьды
ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ КРИ́ЗИС экономикадид кризис, эконо-
микадид четинды вахт
ЭКОНОМИ́ЧЕСКИЙ СУВЕРЕНИТЕ́Т экономика маддыла
асылллыдишвал
ЭКОНО́МИЯ 1) экономия, кьадар, кьанягьаIт, гъийкьа гьыъын;
2) хайир, файда
ЭКСПЕРИМЕ́НТ эксперимент, ахтармиш гьыъын
ЭКСПЕ́РТ эксперт
Э́КСПОРТ экспорт
ЭКСПОРТЁР эскпортёр
Э́КСПОРТНЫЙ ТОВА́Р экспортид товар
ЭКЮ́ экю
ЭЛЕКТРИФИКА́ЦИЯ электрификация, тукад ёк йыгын
ЭЛЕКТРИ́ЧЕСКИЙ электричествовалды, тукад ёк йыгынвалды
ЭЛЕКТРИ́ЧЕСТВО электричество, тукад ёк

187
ЭЛЕКТРОСТА́НЦИЯ электростанция, тукад станция
ЭЛЕКТРОЭНЕ́РГИЯ электроэнергия, тукад энергия
ЭМБА́РГО эмбарго, къадагъа
ЭМИ́ССИЯ эмиссия
ЭНЕРГЕ́ТИКА энергетика
ЭНЕРГЕТИ́ЧЕСКИЙ КРИ́ЗИС энергиядид кризис, энергиядид
сура четинвалдыбыр йишин
ЭНЕ́РГИЯ энергия, кьуват
ЭФФЕКТИ́ВНОСТЬ нетиджевал
ЭФФЕКТИ́ВНОСТЬ ПРОИЗВО́ДСТВА производствадид
нетиджевал
ЭФФЕКТИ́ВНЫЙ нетиджедид
ЭФФЕ́КТНЫЙ гуджлид

Ю
ЮВЕЛИ́Р заргар, ювелир (гымышекла на къизилекла тIы-
быхъбыр, тIыбаIаIльбыр на халхалагбыр гьаъад эдеми)
ЮВЕЛИ́РНЫЕ ИЗДЕ́ЛИЯ 1) ювелиред карбыр, заргарад кар-
быр; 2) бала бытIрана, макъыетне, аIгьдиетне

Я
ЯРЛЫ́К ярлык
Я́РМАРКА ярмарка (эккед базар)
ЯРМО́ хыIваI ад
Я́СЛИ 1) тIын; 2) ясли (кIаъды хынимер дуруъуд ер)

188
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ

А
АБАЗИ́НСКИЙ ЯЗЫК абазинешды чIел
АББРЕВИАТУ́РА аббревиатура (ДФИЦ РАН)
АБРУПТИ́В абруптив (кI, тI, пI)
АБСО́РБЦИЯ абсорбция, ачыхды сес арыдаа игъибхьун
АБХА́ЗСКИЙ ЯЗЫ́К абхаз, абхазашды чIел
АВА́РСКИЙ ЯЗЫ́К аварашды чIел
А́ВТОР автор (шывга кирхьед)
А́ВТОРСКАЯ РЕЧЬ авторашды чIел
А́ВТОРСКИЕ СЛОВА авторашды гафбыр
АГУ́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К агъулашды чIел
АДМИНИСТРАТИ́ВНЫЙ СТИЛЬ администрациядид стиль
А́ЗБУКА 1) алфавит, алифба; 2) (букварь) букварь, алифба китаб
АКЦЕ́НТ акцент 1) ударение гъад са чIел; 2) (чIилды лугъат)
АКЦЕ́НТНЫЙ ударениедик кикад
АЛФАВИ́Т алфавит, гьаIрфбыр алифба
АЛФАВИ́ТНЫЙ ПОРЯДОК алфавитед къайда, гьаIрфмыд
къайда
АКТИ́ВНЫЙ (эргативный) падеж, актив падеж
АКТИ́ВНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ актив предложение
АКТИ́ВНЫЙ актив
АКТИ́ВНЫЙ ГЛАГО́Л актив глагол
АКТИ́ВНЫЙ СЛОВА́РЬ актив словарь
АЗЕРБАЙДЖА́НСКИЙ ЯЗЫ́К азербайджанашды чIел
АЗЕРБАЙДЖА́НЦЫ азербайджанар
А́ЗБУКА 1) алфавит, алифба; 2) букварь, алифба китаб
АКЦЕ́НТ акцент 1) ударение гъад са чIел; 2) (чIилды лугъат)
АЛФАВИ́Т алфавит, алифбади ад гьаIрфбыр
АЛФАВИ́ТНЫЙ ПОРЯДОК алфавит, алфавитне, гьаIрфбыр
хъуд хъудка
АМО́РФНЫЕ СЛОВА́ аффикс адишды гафбыр
АМО́РФНЫЕ ЯЗЫКИ́ аффикс адишды чIелбыр
АНА́ЛИЗ анализ, ахтармиш
АНА́ЛИЗ ГРАММАТИ́ЧЕСКИЙ грамматикадид анализ
АНА́ЛИЗ МОРФЕ́МНЫЙ морфемамыд анализ
АНА́ЛИЗ СИНТАКСИ́ЧЕСКИЙ синтаксисед анализ
АНАЛИТИ́ЧЕСКИЕ ФО́РМЫ аналитическиед формабыр, ана-
литическиед къайдабыр

189
АНАЛИТИ́ЧЕСКИЕ ЯЗЫКИ́ аналитическиед чIелбыр
АНА́ЛОГ аналог, барабар
АНАЛОГИ́ЧНЫЙ ухшер ад, кикад, сакалды
АНАЛО́ГИЯ ухшервал, ухшербыр
АНГЛИ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К инглиш чIел, английский чIел
АНДИ́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ андийишды чIелбыр, анди чIелбыр
АНДИ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К андийишды чIел, анди чIел
АНКЕ́ТНЫЙ МЕ́ТОД анкетадид къайда
АНОМА́ЛИЯ дуьз дишды гьаIл, дуьзене дишды, чIирид
АНТОНИ́МИЯ антонимия, къаршиди ад гафбыр
АНТО́НИМЫ антонимбыр, къаршиди ад (мес.джагвары-
лыIхды, кьухьды-къаъды)
АНТРОПОЛОГИ́ЧЕСКАЯ ЛИНГВИ́СТИКА кьыле-кихьин
адишды чIелбыр ахтармиш гьаъад гьыIлим (лексикологиядид са пай)
АНТРОПО́НИМ антропоним (инсанас хасды дур)
АРАБИ́ЗМЫ арабизмабыр, гьаIраб чIел, гьаIраб гафбыр
АРАБИ́СТ гьаIраб чIел хаIр ваъад (эдеми, гада), (гьаIраб чIилды
специалист)
АРА́БСКИЙ ЯЗЫ́К гьаIраб чIел, гьаIрабашды чIел
АРМЯ́НСКИЙ ЯЗЫ́К эрмени чIел, эрмениешды чIел
АРТИКУЛЯЦИО́ННЫЕ О́РГАНЫ гьалгад органбыр
АРТИКУЛЯ́ЦИЯ артикуляция
АРХАИ́ЗМ эвелды гаф, эвелды чIел (ишлемиш джаваъад гаф,
чIел)
АРХЕТИ́П архетип (бине гивирхьед форма)
АСПЕ́КТ аспект (глаголад джура)
АССИРИ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К ассирийишды чIел
АССОЦИА́ЦИЯ ЯЗЫКО́В чIилмыд союз
АУСЛА́УТ гафад ахир
АУСЛА́УТНЫЙ ЗВУК гафад ахира ад слогад сес
А́ФФИКС аффикс гафа ад (файда дегиш ваъад пай: префикс,
инфикс, суффикс)
АФФИКСА́ЛЬНЫЙ СПО́СОБ СЛОВООБРАЗОВА́НИЯ
гафад аффиксед куьмгихьван арыди гыргад къайда
АФФРИКА́ТА аффриката, сложный сес (мес. дз, дж...)

Б
БАЛКА́РСКИЙ ЯЗЫ́К балкар; балкарашды чIел
БАЛТИ́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ балтикадид чIелбыр

190
БАСНОПИ́СНЫЙ СТИЛЬ баснямыд стиль
БАШКИ́РСКИЙ ЯЗЫ́К башкирешды чIел
БЕ́ГЛЫЙ ГЛА́СНЫЙ зайифды ачыхды сес
БЕЖТИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К бежтадабишды чIел
БЕЗА́ФФИКСНЫЙ аффикс адишды, аффиксыз
БЕЗЛИ́ЧНЫЙ хасиетсыз, хасиет адишды
БЕЗУДА́РНЫЙ ударение гаъдишды
БЕЗУДА́РНЫЙ ГЛА́СНЫЙ ударение гъадишды ачыхды сес
БЕЗУДА́РНЫЙ СЛОГ ударение гъадишды слог
БЕЛОРУ́ССКИЙ белорусашды чIел
БЕНГА́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К бенгалашды чIел
БЕСПИ́СЬМЕННЫЕ ЯЗЫКИ́ кьыле гьыъын, кихьин адишды
чIел
БЕСПРЕ́ФИКСНЫЙ префикс адишды
БЕССОЮ́ЗНАЯ СВЯЗЬ союз адишды алакьа
БЕССОЮ́ЗНЫЙ союз адишды
БЕССОЮ́ЗНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ союз кидишды предложение
БЕССОЮ́ЗНОЕ СЛО́ЖНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ союз кидишды
(сложный) предложение
БРА́ННЫЙ себыр кид гафбыр, рукъатбыр, киджикад гафбыр
БОЛЬШО́Й кьухьды, эккед, баллад
БОРЧИНСКО-ХНОВСКИЙ ДИАЛЕКТ быджебишдына -
хинебишды лугъат
БУДУ́ХСКИЙ ЯЗЫ́К будухашды чIел
БУ́ДУЩЕЕ ВРЕ́МЯ вахт
БУ́КВА гьаIрф
БУКВА́РЬ букварь, алифба китаб
БУРЯ́ТСКИЙ ЯЗЫ́К буряташды чIел
БЫТОВА́Я ЛЕ́КСИКА яшайишед лексика
БЫТОВЫ́Е СЛОВА́ яшайишед гаф

В
ВАРИА́НТ масад са джура
ВВО́ДНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ арыди ийирад предложение
ВВО́ДНОЕ СЛО́ВО арыди ивир ад гаф
ВДОХ нафас лешун

191
ВЕ́ЖЛИВОЕ ОБРАЩЕ́НИЕ эдеб ана гьалыгын, гьуIрмет ана
гьалгын
ВЕНГЕ́РСКИЙ ЯЗЫ́К венгерешды чIел
ВЕРШИ́НА СЛО́ГА слогад кIеъ
ВЕТВЬ бытагъ, гаIри
ВЕЩЕ́СТВЕННАЯ ЧАСТЬ СЛО́ВА гьакъикъатды гафад пай
ВЕЩЕ́СТВЕННЫЕ ИМЕНА́ гьакъикъатды дурубыр
ВЗАИ́МНАЯ ПОНИМА́ЕМОСТЬ са-сынийихьде гедкьын
ВИБРИ́РУЮЩИЙ ЗВУК вакьакалкьад сес
ВИД усул, кIалыб
ВИ́ДЫ ГЛАГО́ЛА глаголад усулбыр
ВОЗВРА́ТНОЕ МЕСТОИМЕ́НИЕ хъургъуд местоимение
ВОЗВРА́ТНЫЙ ГЛАГО́Л хъургъуд глагол
ВОПРО́С суалад форма
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНАЯ ИНТОНА́ЦИЯ суалад интонация
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНАЯ ФО́РМА ГЛАГО́ЛА глаголад суалад
форма
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТИ́ЦА суалад кIус
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНОЕ МЕСТОИМЕ́НИЕ суалад местоимение
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНОЕ НАКЛОНЕ́НИЕ суалад наклонение
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНОЕ НАРЕ́ЧИЕ суалад наречие
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНЫЙ ЗНАК суалад лышан
ВОПРОСИ́ТЕЛЬНЫЙ СОЮ́З суалад союз (алакьа)
ВОСКЛИЦА́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТИ́ЦА сес выъынид кIус
ВОСКЛИЦА́ТЕЛЬНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ сес выъынид пред-
ложение
ВОСКЛИЦА́ТЕЛЬНЫЙ ВОПРО́С сес выъынид лышан
ВОСКЛИЦА́ТЕЛЬНЫЙ ЗНАК сес выъынид лышан
ВРЕ́МЕННАЯ ФО́РМА вахтиндид форма (къайда)
ВРЕМЕННО́Й вахтиндид
ВРЕ́МЯ вахт
ВСЕМИ́РНЫЙ ЯЗЫ́К (эсперанто) сиене дуьньядид чIел (эспе-
ранто)
ВСПОМОГА́ТЕЛЬНОЕ СЛО́ВО куьмегед чIел
ВСПОМОГА́ТЕЛЬНЫЙ ГЛАГО́Л куьмегед глагол
ВСПОМОГА́ТЕЛЬНЫЙ ЯЗЫ́К куьмегед чIел
ВТОРО́Е ЛИЦО́ кьваIдхьусды хьесым
ВТОРО́Е УДАРЕ́НИЕ кьваIдхьусды ударение
ВТОРОСТЕПЕ́ННОЕ СКАЗУ́ЕМОЕ кьваIдхьусды де-
реджагъдид сказуемый

192
ВЫРАЖЕ́НИЕ келимат гьухьун
ВЫСКА́ЗЫВАНИЕ гьухьуд чIел, гьухьуд гаф

Г
ГАЗЕ́ТНЫЙ СТИЛЬ газетед стиль, кагъатад стиль
ГАЗЕ́ТНЫЙ ЯЗЫ́К газетед чIел, кагъатад чIел
ГЕНИТИ́В см. роди́тельный паде́ж
ГЕОГРАФИ́ЧЕСКИЕ НАЗВА́НИЯ географиядид дурубыр
ГЕРМА́НСКИЕ ЯЗЫКИ́ германиядид чIелбыр
ГИНУ́ХСКИЙ ЯЗЫ́К гинухашды чIел
ГЛА́ВНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ ара кид предложение
ГЛА́ВНОЕ СКАЗУ́ЕМОЕ ара кид сказуемое
ГЛА́ВНОЕ УДАРЕ́НИЕ ара кид ударение
ГЛАГО́Л глагол
ГЛАГО́Л БЕЗЛИ́ЧНЫЙ гьагва джаъад глагол
ГЛА́ВНЫЙ ЧЛЕН ПРЕДЛОЖЕ́НИЯ предложениядид ара кид
член
ГЛА́ВНЫЙ ЧЛЕН СЛОВОСОЧЕТА́НИЯ гафмыд ара кид
член
ГЛА́СНЫЕ ФОНЕ́МЫ ачыхды фонемабыр
ГЛО́ССА гаф
ГЛУХО́Й ЗВУК бышды сес (ун джугъуIд)
ГЛУХО́Й СОГЛА́СНЫЙ бышды ачых джувгъуIд сес
ГЛУ́ХОСТЬ бышвал
ГО́ВОР лугъат
ГОДОБЕРИ́НСКИЙ ЯЗЫК годоберинешды чIел
ГО́ЛОС сес, ун
ГОЛОСОВО́Й сесед
ГОЛОСОВЫ́Е ЗВУ́КИ ун хъуд сесбыр
ГОЛОСОВЫ́Е СВЯ́ЗКИ сесед пердебыр
ГОРТА́ННЫЙ ЗВУК гъваргъвапIыед сес
ГОРТА́ННЫЕ СОГЛА́СНЫЕ ЗВУ́КИ гъваргъвапIыед
ачыхдышды сесбыр
ГОРТА́НЬ гъваргъвапIый
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ЯЗЫК гьуIкиметед чIел
ГРАММА́ТИКА грамматика
ГРАММА́ТИКА ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ тарихед грамматика

193
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ ЕДИНИ́ЦА грамматикадид единица
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ ЗАВИ́СИМОСТЬ грамматикадыла ас-
сыллывал
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ КАТЕГО́РИЯ грамматикадид категория
(мес. глаголад, наречиедид)
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ ОСНО́ВА грамматикадид диб
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ ОШИ́БКА грамматикадид янгъылмиш
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ ПОМЕ́ТА грамматикадид лышан
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ СВЯЗЬ грамматикадид алакьа
ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ СИСТЕ́МА ЯЗЫКА́ чIилды граммати-
кадид къайда
ГРАММАТИ́ЧЕСКИЙ грамматикадид
ГРАММАТИ́ЧЕСКИЙ АНА́ЛИЗ грамматикадид анализ
ГРАММАТИ́ЧЕСКИЙ КЛАСС СЛО́ВА гафад грамматикадид
класс
ГРАММАТИ́ЧЕСКОЕ ПРА́ВИЛО грамматикадид къанун
ГРАНИ́ЦА СЛО́ВА слогад саргьаIт
ГРАФЕ́МА графема
ГРА́ФИКА графика, гьаIрфбыр
ГРЕ́ЧЕСКИЙ ЯЗЫ́К грекешды чIел
ГРЕ́ЧЕСКОЕ ПИСЬМО́ грекешды кихьинбыр
ГРО́МКОСТЬ ЯЗЫКА́ сесед гъигъвал, сесед гуджливал
ГУНЗИ́БСКИЙ ЯЗЫ́К гунзибешды чIел
ГРУЗИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К гурджийшды чIел
ГУБНО́Й букIамыд, букIумыд

Д
ДАВНОПРОШЕ́ДШЕЕ ВРЕ́МЯ кIыбди вишид вахт, лап эвели
вишид вахт, лап кIыбди вишид вахт
ДАГЕСТА́НСКИЕ ЯЗЫКИ́ дагъыстандид чIелбыр
ДАРГИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К даргиешды чIел
ДА́ТЕЛЬНЫЙ ПАДЕ́Ж вылцIад падеж
ДВОЕТО́ЧИЕ (грам.) кьваIб укI, кьваIб точка
ДВОЙНА́Я БУ́КВА кьваIд гьаIрф
ДВОЙНО́Й СОГЛА́СНЫЙ кьваIб ачых дишды сес
ДВО́ЙСТВЕННОЕ ЧИСЛО́ чут-чутна
ДВОЯ́КИЕ ФО́РМЫ кьваIд джура форма

194
ДВУСЛО́ЖНОЕ СЛО́ВО кьвуIнды слогад гаф
ДВУЯЗЫ́ЧИЕ кьваIб чIел
ДВУЯЗЫ́ЧНЫЙ СЛОВА́РЬ кьвуIнды чIилды словарь
ДЕЕПРИЧА́СТИЕ деепричастие
ДЕЛОВО́Й 1) гвалах ваъад , пеше кид, иш; 2) пеше кид, гвалах
ваъад, гвалах вацIад
ДЕ́ТСКАЯ РЕЧЬ хынимешды далгынбыр
ДЕ́ТСКИЙ ЯЗЫК хынимешды чIел
ДИАЛЕ́КТ диалект, лугъат
ДИАЛЕКТИ́ЗМ диалектизм, лугъатад гаф
ДИАЛЕ́КТНОЕ СЛО́ВО лугъутдид гаф, лугъатад гаф
ДИАЛЕ́КТНЫЙ ЯЗЫ́К лугъатад чIел
ДИАЛО́Г кьваIр инсан далгын
ДИДО́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ дидоешды чIелбыр
ДИКТА́НТ диктант
ДИФТО́НГ дифтонг, кьваIб ачыхды сес (мес. ау, ой)
ДЛИ́ТЕЛЬНЫЙ ЗВУК хъаIшды сес
ДО́ЛГИЙ хырыдад, балад, хуляхды, хъаIшды
ДОПОЛНЕ́НИЕ дополнение
ДОСЛО́ВНЫЙ йиъид ка, са чIел хъуъ, хьуъ джывыъыр;
ДРАВИ́ДСКИЕ ЯЗЫКИ́ дравидешды чIелбыр
ДРЕВНЕАЛБА́НСКАЯ ПИ́СЬМЕННОСТЬ эвелды алба-
нашды кихьинбыр
ДРЕВНЕАРМЯ́НСКАЯ ПИ́СЬМЕННОСТЬ эвелды армя-
нашды кихьинбыр
ДРЕВНЕГРУЗИ́НСКАЯ ПИ́СЬМЕННОСТЬ эвелды гру-
зинешды кихьинбыр
ДРЕВНЕЕВРЕ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К эвелды джавыдашды чIел
ДРЕВНЕРУ́ССКИЙ ЯЗЫ́К эвелды урусашды чIел
ДРЕВНЕТЮ́РКСКИЙ ЯЗЫ́К эвелды туркешды чIел
ДРЕ́ВНИЙ ЯЗЫ́К эвелды чIел
ДЫХА́ТЕЛЬНЫЙ нафас лебшуд, нафас лешун

Е
ЕВРЕ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К евреешды чIел, джавыдашды чIел
ЕДИНИ́ЦА ЗВУКОВА́Я сесед единица
ЕДИНИ́ЦА МОРФОЛОГИ́ЧЕСКАЯ морфологиядид единица
ЕДИНИ́ЦА РЕ́ЧИ гьалгынид единица
ЕДИНИ́ЦА ФРАЗЕОЛОГИ́ЧЕСКАЯ фразеологиядид единица
195
ЕДИНИ́ЦА ЯЗЫКА́ чIилды единица
ЕДИ́НСТВЕННОЕ ЧИСЛО́ текды число
ЕДИ́НЫЙ ЯЗЫ́К тек са чIел
ЕДИНИ́ЧНОЕ И́МЯ текды дур
ЕДИНИ́ЧНЫЙ ПРЕДМЕ́Т текды кар
ЕДИ́НСТВО ГРАММАТИ́ЧЕСКОЕ грамматикадид савал
ЕСТЕ́СТВЕННЫЙ ЯЗЫ́К тIабигьаIтад чIел

Ж
ЖА́НРОВЫЙ СТИЛЬ жанрдис лейихды стиль \
ЖАРГО́Н жаргон
ЖАРГО́ННАЯ ЛЕ́КСИКА жаргонад лексика
ЖЕ́НСКИЙ РОД хьылешды джинс
ЖИВА́Я РЕЧЬ ихтилатад чIел
ЖИВО́Й ЯЗЫ́К ишлемиш ваъад чIел
ЖЕЛА́ТЕЛЬНОЕ НАКЛОНЕ́НИЕ мырыдид наклонение

З
ЗАВИ́СИМОЕ СЛО́ВО асыллы чIел
ЗАВИ́СИМОСТЬ асыллывал
ЗАГЛА́ВИЕ кьул, дур, хьура хъуъ
ЗАГЛА́ВНАЯ БУ́КВА кьула хъуъды гьаIрф, кьухьды гьаIрф
ЗАГЛА́ВНОЕ СЛО́ВО кьула хъуъды гаф, сифтед чIел
ЗАИ́МСТВОВАНИЕ мадды чIила выды чIиле лювшуд гаф
ЗАКО́Н ЯЗЫКА́ чIилды къанун (къайда)
ЗАКРЫ́ТЫЙ ГЛА́СНЫЙ гъигъды гласный
ЗАКРЫ́ТЫЙ СЛОГ гъигъды слог
ЗВО́НКИЕ ЗВУ́КИ ун гьаъад сесбыр
ЗВУК РЕ́ЧИ чIилды сес
ЗВУКОВА́Я СИСТЕ́МА сесмыд къайда
ЗВУКОВО́Е ИЗМЕНЕ́НИЕ сесмыд дегишвал
ЗВУКОВО́Е ПИСЬМО́ сесмыд джар (кагъат)
ЗВУКОВО́Й ЗАКО́Н сесмыд къайда (къанун)
ЗВУКОВО́Й ЯЗЫ́К сесмыд чIел
ЗВУКОПОДРАЖА́НИЕ кикад сесбыр гьыъын

196
ЗВУКОПОДРАЖА́ТЕЛЬНОЕ СЛО́ВО кикад сесмыд чIел
ЗВУКОСОЧЕТА́НИЕ сесбыр сасындыхда хъудхъудка гьухьун
ЗНАК УДАРЕ́НИЯ ударениедид лышан
ЗНА́КИ ПРЕПИНА́НИЯ препинаниямыд лышанбыр
ЗНА́КОВЫЙ лышнед, лышандид
ЗНАМЕНА́ТЕЛЬНОЕ СЛО́ВО ара кид гаф
ЗНАЧЕ́НИЕ ГРАММАТИ́ЧЕСКОЕ грамматикадид метлеб
ЗНАЧЕ́НИЕ ИСХО́ДНОЕ асыллы метлеб
ЗНАЧЕ́НИЕ КОНКРЕ́ТНОЕ гьакъикъатды метлеб
ЗНАЧЕ́НИЕ ПРЯМО́Е ачыхана гьухьудид метлеб
ЗНАЧЕ́НИЕ СИНТАКСИ́ЧЕСКОЕ синтаксисед метлеб
ЗНАЧЕ́НИЕ СЛО́ВА чIилды метлеб, гафад метлеб
ЗОНА́ЛЬНЫЕ ЯЗЫКИ́ зональный чIелбыр
ЗА́ДНИЙ РЯД хъуъды ряд, хъуъды джарга
ЗАИ́МСТВОВАННОЕ СЛО́ВО мадды чIила лювшуд чIел
ЗАМЕ́НА ВРЕМЕ́Н вахт дегиш вишин
ЗА́МКНУТЫЙ ГЛА́СНЫЙ гъигъды, слогад ачыхды сес
ЗАПЯТА́Я 1) запятой; 2) четин гьыъын, дагъама гьыъын
ЗВЕНО́ РЕ́ЧИ чIилды кьатI (гьалгынид)
ЗВО́НКИЕ ЗВУ́КИ гъигъды сес ад,гъигъды ун гьаъад сесбыр
ЗВУК аваз, ун, сес
ЗВУ́ЧНЫЙ ГЛА́СНЫЙ ачыхды сес, къалинды сес, ачыхды аваз
ЗВУ́ЧНЫЙ СОГЛА́СНЫЙ гъигъды авазад ачых дишды сес
ЗНАК 1) лышан, знак, ишара; 2) (клеймо) лышан
ЗУБНО́Й ЗВУК сылабад сес
ЗУБНЫ́Е СОГЛА́СНЫЕ ачых джугъуIд сесбыр

И
ИБЕРИ́ЙСКО-КАВКА́ЗСКИЕ ЯЗЫКИ́ ибериядидне-кавказдид
чIелбыр (мес. абхашды, адыгашды, гурджийишды, дагъыстандид-
бишды)
ИВРИ́Т иврит (Израил гьуIкиметед чIел)
ИБЕРИ́ЙСКО-КАВКА́ЗСКИЙ ибериешдына-кавказашды
ИЗЛОЖЕ́НИЕ изложение
ИЗМЕНЕ́НИЕ дегишвал, дегиш йишин
ИЗМЕНЕ́НИЕ ОСНО́ВЫ дибед дегишвал
ИЗМЕНЯ́ЕМАЯ ОСНО́ВА дегиш вуругъуд диб

197
ИЗМЕНЯ́ЕМЫЙ дегиш руъуд
ИЗЪЯВИ́ТЕЛЬНОЕ НАКЛОНЕ́НИЕ хабардид наклонение
ИМЕНИ́ТЕЛЬНЫЙ ПАДЕЖ именительный падеж, асыл падеж
ИМЕННО́Е ДОПОЛНЕ́НИЕ дуруд дополнение
ИМЕННО́Е ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ дуруд предложение
ИМЕННО́Й дуруд
ИМЕННЫ́Е КЛА́ССЫ дуруд классбыр
И́МЯ 1) дур; 2) дур ад, ун ад
И́МЯ ДЕ́ЙСТВИЯ кардид дур
И́МЯ НАРИЦА́ТЕЛЬНОЕ дур сыхыIн (тIылымыхда, хасие-
тахда гадкъыр лирхьед дур)
И́МЯ СО́БСТВЕННОЕ хасды дур
И́МЯ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ прилагательныед дур
И́МЯ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ числительныед дур
ИНГУ́ШСКИЙ ЯЗЫ́К ингушешды чIел
ИНДИВИДУА́ЛЬНАЯ РЕЧЬ хусуси гьалгын, гьаIр са кас кьи-
лые гьалгын
ИНДИВИДУА́ЛЬНЫЙ СТИЛЬ инсанад хусуси стиль
ИНДИ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К индиядидбишды чIел
ИНДОЕВРОПЕ́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ индоевропадид чIелбыр (гер-
манский, романский, словянский ва мад.)
ИНДОНЕЗИ́ЙСКИЕ ЯЗЫКИ́ индонезиядид чIелбыр
ИННОВА́ЦИЯ цIинвал
ИНОСКАЗА́НИЕ (аллего́рия) мадды джурана гьухьун
ИНОСТРА́ННОЕ СЛО́ВО гъара йибкьыд гаф
ИНОСТРА́ННЫЙ мадды уьлке, мадды уьлкидид
ИНОСТРА́ННЫЙ ЯЗЫ́К мадды уьлкидид чIел
ИНОЯЗЫ́ЧНЫЕ СЛОВА́ мадды чIилды гафбыр
ИНТЕГРА́ЦИЯ ара йыдхыIн, са дишин
ИНТОНА́ЦИЯ сес дегиш вишин, сесед дегишвалды
И́НФИКС инфикс
ИНФИКСА́ЛЬНАЯ МОРФЕ́МА йыкьаIд морфема
ИНФОРМА́ЦИЯ 1. информация вын, хабар вын, хабар выъын;
2. информация, хабар
ИРА́НСКИЙ иранашды, ирандыбишды, ирандадыбишды
ИРО́НИЯ иянат, рашхант
ИСКЛЮЧЕ́НИЕ гьаIдытди адишды форма
ИСКО́ННОЕ СЛО́ВО чIилды бинеди ад гаф
И́СТИННЫЕ ДИФТО́НГИ гьакъикъатды дифтонгбыр
ИСТОРИ́ЗМ тарихед гаф

198
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ЛЕ́КСИКА тарихед лексика
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ЛИНГВИ́СТИКА тарихед лингвистика
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ МОРФОЛО́ГИЯ тарихед морфология
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ФИЛОЛО́ГИЯ тарихед филология
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ФОНЕ́ТИКА тарихед фонетика
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ 1) история, тарих; 2) эккед тарих ад, кьухьды
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ МЕ́ТОД тарихед къайда
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ СИ́НТАКСИС тарихед синтаксис
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ тарихед словарь
ИСТО́РИЯ 1) история, тарих; 2) хабар, агьвалат
ИСХО́Д 1) нетидже, ахир; 2) нетидже, ахир, джыбыр
ИСХО́ДНОЕ ЗНАЧЕ́НИЕ сифтед метлеб
ИСХО́ДНЫЙ сифтед кьул, беслемиш руъуд, агъаIбчIуд
ИСХО́ДНЫЙ ПАДЕ́Ж сифтед падеж
ИХРЕ́КСКИЙ ДИАЛЕ́КТ йирекдыбишды лугъат

Й
ЙОТ йот (латын алфавите ад j, урусашды – «й»)
ЙОТА йота (грекешды алфавите ад гьаIрф «и»)
ЙОТИРО́ВАННЫЕ ГЛА́СНЫЕ йот хъуд ачыхды сесбыр

К
КАБАРДИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К кабардинешды чIел
КАВКАЗОВЕ́ДЕНИЕ кавказдид чIелбыр ахтармиш ваъад
гьыIлим
КАВКА́ЗСКИЕ ЯЗЫКИ́ кавказдид чIелбыр
КАЗА́ХСКИЙ ЯЗЫ́К къазахашды чIел
КАЛЛИГРАФИ́ЧЕСКИЙ ПО́ЧЕРК каллиграфиядид хатI,
бытIрад хатI
КАЛМЫ́ЦКИЙ ЯЗЫ́К къалмыкашды чIел
КАРАТИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К каратинешды чIел
КА́РТА ДИАЛЕКТОЛОГИ́ЧЕСКАЯ диалектмыд карта,
лугъатдид карта, лугъатмыд карта
КА́РТА ЭТНОЛИНГВИСТИ́ЧЕСКАЯ этнолингвистикадид
карта

199
КАТЕГО́РИЯ категория
КАТАЛО́НСКИЙ ЯЗЫ́К каталонашды чIел
КАТЕГО́РИЯ АСПЕ́КТА аспектед категория
КАТЕГО́РИЯ ГРАММАТИ́ЧЕСКАЯ грамматикадид категория
КАТЕГО́РИЯ ГРАММАТИ́ЧЕСКИХ КЛА́ССОВ грамматика-
дид классмыд категория
КАТЕГО́РИЯ ЕДИНИ́ЧНОСТИ теквалид категория
КАТЕГО́РИЯ ЛИЦА́ касдид категория
КАТЕГО́РИЯ МНО́ЖЕСТВЕННОСТИ балавалид категория
КАТЕГО́РИЯ ПАДЕЖА́ падежед категория
КАТЕГО́РИЯ РЕ́ЧИ гьалгынид категория
КАТЕГО́РИЯ РО́ДА джинсдид категория
КАТЕГО́РИЯ СОСТОЯ́НИЯ гьаIлдид категория
КАТЕГО́РИЯ ЧИСЛА́ кьадарад категория
КА́ЧЕСТВЕННОЕ НАРЕ́ЧИЕ ери ад наречие
КА́ЧЕСТВЕННОЕ ОПРЕДЕЛЕ́НИЕ ери ад определение
КА́ЧЕСТВЕННОЕ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ ери ад прилагатель-
ный
КА́ЧЕСТВО ЗВУ́КА сесед ери
КВАДРА́ТНЫЕ СКО́БКИ квадратный скобкабыр
КИНЕТИ́ЧЕСКАЯ РЕЧЬ ишарадыхьван гьалгын
КИНЕТИ́ЧЕСКИЙ ЯЗЫ́К ишарадид чIел
КЛАСС класс
КЛАСС ИМЕННО́Й дуруд класс
КЛА́ССЫ СЛОВ гафмыд классбыр
КНИ́ЖНЫЕ СЛОВА́ китабырма ад гафбыр, китабырмыра ле-
шуд гафбыр
КНИ́ЖНЫЙ СТИЛЬ китабырмыд стиль
КНИ́ЖНЫЙ ЯЗЫ́К китабырмыд чIел
КОЛИ́ЧЕСТВЕННОЕ НАРЕ́ЧИЕ кьадардид наречие
КОЛИ́ЧЕСТВЕННОЕ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ кьадардид числи-
тельный
КОЛИ́ЧЕСТВО кьадар
КОНЕ́Ц СЛО́ВА гафад ахир
КОНЕ́ЧНАЯ МОРФЕ́МА ахирдид морфема
КОНЕ́ЧНЫЙ ЗВУК ахира ад сес
КОНЕ́ЧНЫЙ СЛОГ ахира ад слог
КОРЕ́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К кореешды чIел
КО́РЕНЬ СЛО́ВА гафад гъваб
КОРНЕВА́Я ОСНО́ВА гъвабад диб

200
КОРНЕВО́Й ЗВУК гъвабад сес
КОРНЕВО́Й СЛОГ гъвабад слог
КО́СВЕННЫЙ ПАДЕ́Ж чапана ад падеж
КРА́ТКИЙ ГЛА́СНЫЙ джыкды ачыхды сес
КРА́ТКИЙ ЗВУК джыкды сес
КРА́ТКОЕ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ джыкды прилагательный
КРА́ТКОСТЬ джыквал
КРУ́ГЛЫЕ СКО́БКИ ругъуд скобкабыр
КРЫ́ЗСКИЙ ЯЗЫ́К крызашды чIел
КРЫЛА́ТЫЕ СЛОВА́ деринды метлеб ад гафбыр
КУБИ́НСКИЙ ДИАЛЕ́КТ кубадид лугъат
КУЛЬТУ́РА РЕ́ЧИ чIилды культура
КУМЫ́КСКИЙ ЯЗЫ́К къумухашды чIел
КУ́РДСКИЙ ЯЗЫ́К курдашды чIел
КУРСИ́В курсив

Л
ЛАБИАЛИЗО́ВАННЫЙ ГЛА́СНЫЙ лабиал ачыхды сес
ЛАБИАЛИЗО́ВАННЫЙ ЗВУК лабиал сес
ЛАБИАЛИЗО́ВАННЫЙ СОГЛА́СНЫЙ лабиал ачых дишды
сес
ЛА́КСКИЙ ЯЗЫ́К лаггуешды чIел
ЛАРИНГА́ЛЬНЫЙ ЗВУК ларингал сес
ЛАСКА́ТЕЛЬНЫЙ джан выъын, хъыгынвал выъын, гьаIзиз
выъын
ЛАТИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К латынешды чIел
ЛЕЗГИ́НСКАЯ ГРУ́ППА ЯЗЫКО́В лезги чIилмыд группа
ЛЕЗГИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К лезгийшды чIел
ЛЕКСЕ́МА лексема, гаф
ЛЕ́КСИКА лексика
ЛИНГВИ́СТ лингвист
ЛИНГВИ́СТИКА лингвистика, чIелбыр ахтармиш гьаъад
гьыIлим
ЛИНГВИСТИ́ЧЕСКИЙ лингвистикадид
ЛИ́ТЕРА гьаIрф
ЛИТЕРАТУ́РНАЯ НО́РМА литературный чIилды норма

201
ЛИТЕРАТУ́РНЫЕ ЯЗЫКИ́ литературадид чIелбыр (кихьин, ка-
гъун ад чIелбыр)
ЛИ́ЧНОЕ И́МЯ хусуси дур
ЛИ́ЧНОЕ МЕСТОИМЕ́НИЕ хусуси местоимение
ЛИ́ЧНОЕ ОКОНЧА́НИЕ хусусид ахир
ЛИ́ЧНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ хусусид предложение
ЛИЦО́ 1) хьесым; 2) (эдеми, хьыдылды, гада, рыш; хьесым ад
сур, хьесым сур гъаъна)
ЛОКАТИ́ВНЫЕ ПАДЕЖИ́ локатив падежбыр

М
МАСДА́Р масдар, глаголад асыл форма
МЕЖДОМЕ́ТИЕ междометие
МЕЖДУНАРО́ДНАЯ ТЕРМИНОЛО́ГИЯ балад халкьдид тер-
минология, халкьдид арыди ад терминбыр
МЕЖДУНАРО́ДНЫЕ СЛОВА́ халкьдид арыди ад гафбыр
МЕЖДУНАРО́ДНЫЙ ЯЗЫ́К халкьдире ишлемиш ваъад чIел
МЕЛО́ДИЯ РЕ́ЧИ чIилды гьава
МЁРТВЫЕ СЛОВА́ ишлемиш джаваъад чIел
МЕ́СТНЫЙ ГО́ВОР са джигидид тегьер
МЕ́СТНЫЙ ДИАЛЕ́КТ джигидид лугъат
МЕ́СТНЫЙ ПАДЕ́Ж ерлид падеж
МЕСТОИМЕ́НИЕ местоимение
МЕТАТЕ́ЗА метатеза
МЕТА́ФОРА метафора
МЕ́ТОД метод, къайда
МЕ́ТОД ЛИНГВИСТИ́ЧЕСКИЙ чIелбыр ахтармиш гьаъад ме-
тод, чIелбыр ахтармиш гьаъад къайда
МЕТО́ДИКА методика, къайдыдид
МЕТОДИ́ЧЕСКИЙ методикадид
МИКРОТОПО́НИМ микротопоним, са ерес хасды дурубыр
(мес. банымыд, сывымыд, былахмыд, миримыд ва мад.)
МИРОВО́Й ЯЗЫ́К дуьньядид чIел
МЛАДОПИ́СЬМЕННЫЙ ЯЗЫ́К цIамды халкьдид бейдене ка
джухьды кихьин-кагъун игъитхьур ад чIел
МНОГОЯЗЫ́ЧИЕ чIелбыр лап бала йишин
МНОГОЯЗЫ́ЧНЫЙ СЛОВА́РЬ балад чIилмыд словарь

202
МНО́ЖЕСТВЕННОЕ ЧИСЛО́ бала, балад кьадар
МОЛДА́ВСКИЙ ЯЗЫ́К молдавашды чIел
МОНГО́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К монголашды чIел
МОРДО́ВСКИЙ ЯЗЫ́К мордвинешды чIел
МОРФЕ́МА морфема
МОРФОЛО́ГИЯ морфология
МУЖСКО́Й РОД выгIлешды джинс
МЮХРЕ́КСКИЙ ДИАЛЕ́КТ мышрекдыбишды лугъат
МЯ́ГКОСТЬ ЗВУ́КА гъыIдилды сес
МЯ́ГКИЙ ЗНАК мягкий знак

Н
НАЗВА́НИЕ дур
НАЗВА́НИЯ ЖИВО́ТНЫХ гьаIйванмыд дурубыр
НАЗВА́НИЯ ЛИЦ касашды дурубыр
НАЗВА́НИЯ ЛЮДЕ́Й инсанашды дурубыр
НАЗЫВНО́Е ПРЕЛОЖЕ́НИЕ дуруд предложение
НАКЛОНЕ́НИЕ наклонение (са кардикла вылцIад хабардид
джура)
НАКЛОНЕ́НИЕ ВОПРОСИ́ТЕЛЬНОЕ суалад наклонение
НАКЛОНЕ́НИЕ ИЗЪЯВИ́ТЕЛЬНОЕ хабардид наклонение
НАКЛОНЕ́НИЕ НЕОПРЕДЕ́ЛЕННОЕ тайин джыъыд накло-
нение
НАКЛОНЕ́НИЕ ПОБУДИ́ТЕЛЬНОЕ буйругъад наклонение
НАКЛОНЕ́НИЕ ПОВЕЛИ́ТЕЛЬНОЕ повелительный наклоне-
ние
НАКЛОНЕ́НИЕ СОСЛАГА́ТЕЛЬНОЕ сослагательный накло-
нение
НАКЛОНЕ́НИЕ УСЛО́ВНОЕ условный наклонение
НАПИСА́НИЕ СЛО́ВА гаф кивхьин
НАПРАВИ́ТЕЛЬНЫЙ ПАДЕ́Ж направительный падеж
НАПРЯЖЁННЫЙ къастыхьван, гудж сивхьир
НАРЕ́ЧИЕ1 (часть речи) наречие (чилды пай)
НАРЕ́ЧИЕ2 лугъат, ерли чIел (са кьадарды муIкъмыд чIел)
НАРЕ́ЧИЕ ВОПРОСИ́ТЕЛЬНОЕ суалад наречие
НАРЕ́ЧИЕ ВРЕ́МЕНИ вахтиндид наречие
НАРЕ́ЧИЕ КА́ЧЕСТВЕННОЕ ери ад наречие

203
НАРЕ́ЧИЕ КОЛИ́ЧЕСТВЕННОЕ кьадардид наречие
НАРО́ДНАЯ ЭТИМОЛО́ГИЯ халкьдид этимология
НАРО́ДНЫЙ ЯЗЫ́К халькдид чIел
НАСТОЯ́ЩЕЕ ВРЕ́МЯ гьамыъды вахт
НАСТОЯ́ЩЕЕ БУ́ДУЩЕЕ ВРЕ́МЯ выкьасды вахт
НАСТОЯ́ЩИЙ гьамыъды
НАУ́ЧНАЯ ГРАММА́ТИКА гьыIлимдид грамматика
НАУ́ЧНАЯ ЛЕ́КСИКА гьыIлимдид лексика
НАУ́ЧНО-ТЕХНИ́ЧЕСКАЯ ТЕРМИНОЛО́ГИЯ гьыIлим-
дидне-техникадид терминология
НАУ́ЧНЫЙ ТЕ́РМИН гьыIлимдид термин
НАУ́ЧНЫЙ ЯЗЫ́К гьыIлимидид чIел
НАЦИОНА́ЛЬНЫЙ ЯЗЫ́К миллитмыд чIел
НАЧА́ЛО СЛО́ВА гафад кьул
НАЧА́ЛЬНЫЙ сифтед, кьулады, кІаъды, сахьусды
НАЧА́ЛЬНЫЙ ЗВУК гафад кьуле ад сес
НАЧА́ЛЬНЫЙ СЛОГ кьулады слог, сифтед слог
НЕЗАВИ́СИМОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ асыллы дишды предложе-
ние
НЕЗАВИ́СИМОЕ СЛО́ВО асыллы дишды гаф
НЕЗАВИ́СИМЫЙ ассылы дишды, азадды
НЕИЗМЕНЯ́ЕМАЯ ОСНО́ВА дегиш джугъуIд диб
НЕИЗМЕНЯ́ЕМОЕ СЛО́ВО дегиш джувгъуIд гаф
НЕИЗМЕНЯ́ЕМЫЕ ЧА́СТИ РЕ́ЧИ дегиш джугъуIд чIилды
пайбыр
НЕМЕ́ЦКИЙ ЯЗЫ́К немецешды чIел, немцешды чIел
НЕМО́Й сес адишды, лалды
НЕМО́Й ЗВУК ишара
НЕНАЗАЛИЗО́ВАННЫЙ темизды
НЕНАПРЯЖЁННЫЙ гудж хъудишды
НЕОДУШЕВЛЁННЫЙ ил адишды
НЕОЛОГИ́ЗМ цIинды гаф
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ ВРЕ́МЯ тайин джывыъыд вахт
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ МЕСТОИМЕ́НИЕ тайин джыъыд ме-
стоимение
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ НАКЛОНЕ́НИЕ тайин джыъыд накло-
нение
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ НАРЕ́ЧИЕ тайин джыъыд наречие
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ тайиин джыъыд
прилагательный

204
НЕОПРЕДЕЛЁННОЕ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ тайин джыъыд чис-
лительное
НЕОПРЕДЕЛЁННЫЙ тайин джыъыд, тайин джишид
НЕОПРЕДЕЛЁННЫЙ АРТИ́КЛЬ тайин джыъыд артикль
НЕПРА́ВИЛЬНЫЙ дуьз дишды
НЕУДА́РНЫЙ ударение гъадишды
НЕУДАРЯ́ЕМЫЙ СЛОГ ударение гъадишды слог
НЕУПОТРЕБЛЯ́ЕМАЯ ФО́РМА ишлемиш джаваъад форма
НЕУСТО́ЙЧИВЫЙ мягькеме дишды, бышды
НЕЧЛЕНОРА́ЗДЕЛЬНАЯ РЕЧЬ гъавырди иджирхьусна
гьалгын, гъургъур ветере гьалгын
НОВА́ЦИЯ цIинвал (чIилды)
НО́ВОЕ СЛО́ВО цIинды гаф
НО́ВЫЙ цIинды
НОГА́ЙСКИЙ ЯЗЫ́К нугъаешды чIел
НОМИНАТИ́В номинатив (асыл падеж)
НОМИНАТИ́ВНАЯ КОНСТРУ́КЦИЯ дуруд конструкция
НОМИНАТИ́ВНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ дуруд предложение
НОРМАЛИЗА́ЦИЯ къайдыде ийин
НОРМАЛИЗА́ЦИЯ ПРАВОПИСА́НИЯ къадыдыхьван кихьин
НОРМАЛИЗО́ВАННАЯ РЕЧЬ къайдыдыхьван гьалгын
НОРМАЛИЗО́ВАННЫЙ къайдыде ийид
НОРМАТИ́ВНАЯ ГРАММА́ТИКА къайдыдид грамматика
НОРМАТИ́ВНАЯ МОРФОЛО́ГИЯ къайдыдид морфология
НОРМАТИ́ВНАЯ СТИЛИ́СТИКА къайдыдид стилистика
НОРМАТИ́ВНЫЙ СЛОВА́РЬ къайдыдид словарь
НОСИ́ТЕЛЬ ЯЗЫКА́ чIел вацIад, чIилыла гьалгад
НОСОВО́Й хьехьимады
НОСОВО́Й ГЛА́СНЫЙ хьехьимады ачыхды сес (нянибыр
гьаъади)
НОСОВО́Й ЗВУК хьехьимады сес
НОСОВО́Й СОГЛА́СНЫЙ хьехьимады ачых дишды сес
НУЛЕВА́Я МОРФЕ́МА морфема адишды
НУЛЕВА́Я ФОНЕ́МА фонема адишды
НУЛЕВО́Й А́ФФИКС аффикс адишды
НУЛЬ ЗВУ́КА сес адишды
НОРВЕ́ЖСКИЙ ЯЗЫ́К норвегиядид чIел, норвегиедидбишды
чIел
НО́РМА къайда

205
О
ОБИХО́ДНАЯ ЛЕ́КСИКА гьаIммише ишлемиш гьаъад лексика
ОБИХО́ДНОЕ СЛО́ВО гьаIммише ишлемиш ваъад гаф
ОБИХО́ДНЫЙ ЯЗЫК гьаIмише ишлемиш ваъад чIел, гьаIр
йыгъа далгад чIел
О́БРАЗ ДЕ́ЙСТВИЯ кардид усул
ОБРАЗЕ́Ц кIалыб, усул, къайда
ОБРАЗО́ВАННЫЙ кьыле выъыд, институт лаабтIуд, универси-
тет лаабтIуд
ОБРАЗОВА́НИЕ кьыле выъын, института кьыле выъын, универ-
ситете кьыле выъын, кьыле выъыр лаабтIун
ОБРАТИ́МЫЙ суьхьдед усул
ОБРА́ТНОЕ ЗНАЧЕ́НИЕ хъувургъуд метлеб
ОБРА́ТНЫЙ СЛОГ хъувургъуд слог
ОБРА́ТНЫЙ ПОРЯ́ДОК СЛОВ хъургъуд гафмыд къайда
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВЕННОЕ ВЫРАЖЕ́НИЕ обстоятельстводид
таликьды гаф
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВЕННОЕ СЛО́ВО обстоятельстводид гаф
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО ВРЕ́МЕНИ вахтид обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО МЕ́РЫ И СТЕ́ПЕНИ кьадардидне де-
реджагъдид обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО МЕ́СТА еред обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО КА́ЧЕСТВА еридид обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО КОЛИ́ЧЕСТВА кьадардид обстоятель-
ство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО О́БРАЗА ДЕ́ЙСТВИЯ кардидне услад
обстоятельсто
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО ПРИЧИ́НЫ себебдид обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО УСЛО́ВИЯ гьаIлед обстоятельство
ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВО ЦЕ́ЛИ мураддид обстоятельство
ОБЫ́ДЕННЫЙ ЯЗЫ́К арыди ад чIел
ОБЫ́ЧНЫЙ ПОРЯ́ДОК СЛОВ гафмыд арыди ад къайда
ОБЫ́ДЕННЫЙ арыди ад, гьаIдытдид
ОГЛАВЛЕ́НИЕ китабад кьулаа, китабад кьул
ОДИНА́РНЫЙ ЗВУК текды сес
ОДИНО́ЧНОЕ ДЕЕПРИЧА́СТИЕ текды деепричастие
ОДИНО́ЧНОЕ ПРИЧА́СТИЕ текды причастие
ОДНОВРЕМЕ́ННОСТЬ сакална, сакал

206
ОДНОЗНА́ЧНОЕ СЛО́ВО са метлебед гаф
ОДНОЗНА́ЧНЫЙ са гаф, са чIел
ОДНОКОРНЕВО́Й са гъвабад
ОДНОКОРНЕВО́Е СЛО́ВО са гъвабад гаф
ОДНОРО́ДНЫЕ ОБСТОЯ́ТЕЛЬСТВА са джинсдид обстоя-
тельствабыр
ОДНОРО́ДНЫЕ ОПРЕДЕЛЕ́НИЯ са джинсдид определение-
быр
ОДНОРО́ДНЫЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЯ са джинсдид предложение-
быр
ОДНОРО́ДНЫЙ са джинсдид
ОДНОСЛО́ЖНАЯ ОСНО́ВА са слогад диб
ОДНОТИ́ПНЫЕ ЯЗЫКИ́ са джурад чIелбыр (ухшер)
ОДНОЯЗЫ́ЧИЕ са чIилыла далгын
ОДНОЯЗЫ́ЧНЫЙ СЛОВА́РЬ са чIилды словарь
ОДУШЕВЛЕ́ННЫЙ ил ад, нахьвас ад
ОКАМЕНЕ́ЛЫЙ духулка вишид, кьвабка вишид
ОМОНИ́МИКА омонимика
ОМОНИМИ́Я омонимия
ОМО́НИМЫ омонимбыр
ОНОМА́СТИКА ономастика (дурбыр ахтармиш гьаъад чIилды
гьыIлим)
ОРО́НИМ ороним, банымыд дурубыр
ОРФОГРА́ММА орфограмма (дуьзене кихьидид къайда)
ОРФОГРАФИ́ЧЕСКАЯ НО́РМА орфографиядид кьадар
ОРФОГРАФИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ дуьзене кихьидид къайда-
мыд словарь
ОРФОГРАФИ́ЧЕСКОЕ ПРА́ВИЛО дуьзене кихьидид къайда
ОРФОГРА́ФИЯ орфография (гафбыр дуьзене кихьимыд къай-
дабыр)
ОРФОЭПИ́ЧЕСКАЯ НО́РМА орфоэпиядид кьадар
ОРФОЭПИ́ЧЕСКАЯ СИСТЕ́МА орфоэпиядид къайда
ОРФОЭПИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ орфоэпиядид словарь
ОРФОЭ́ПИЯ орфоэпия (дуьзене гьухьудид къайдабыр)
ОСЕТИН́СКИЙ ЯЗЫ́К осетинешды чIел
ОСЛАБЛЕ́НИЕ ГЛА́СНЫХ ачыхды сесед заIйифвалды
ОСЛАБЛЕ́НИЕ ЗВУ́КА сесмыд заIйифвалды
ОСНО́ВА диб
ОСНО́ВА БУ́ДУЩЕГО ВРЕ́МЕНИ выкьасды вахтиндид диб
ОСНО́ВА НАСТОЯ́ЩЕГО ВРЕ́МЕНИ гьамыъды вахтиндид
диб

207
ОСНО́ВА СЛО́ВА гафад диб
ОСНОВНО́Е СЛО́ВО сахьусды гаф
ОСНОВНЫ́Е ПАДЕЖИ́ сахьусды падежбыр, асыллы падежбыр
ОСНОВНЫ́Е ФО́РМЫ ГЛАГО́ЛА глаголад сахьусды форма-
быр, глаголад асыллы кIлыбыр
ОСНОВНЫ́Е ЧА́СТИ РЕ́ЧИ чIилды сахьусды пайбыр, чIилды
асыллы пайбыр
О́ТЧЕСТВО дидды дур
ОЦЕ́НКА кьимет
ОДНОРО́ДНЫЕ ДОПОЛНЕ́НИЯ са джинсдид дополнениебыр
ОДНОСЛО́ЖНЫЙ са слог ад, са слогад
ОКАМЕНЕ́ЛАЯ МОРФЕ́МА духулка вишид морфема, дагьарка
вишид морфема
ОКАМЕНЕ́ЛАЯ ФО́РМА духулка вишид форма, дагьар вишид
форма, духулка йишид кIалыб, дагьарка йишид кIалыб
ОКОНЧА́НИЕ ахир
ОКОНЧА́НИЕ СЛО́ВА гафад ахир
ОСЛАБЛЕ́НИЕ заIйиф йишин;
ОСТАНО́ВКА ГО́ЛОСА сес лувза вьыъын, сес гьабтIун
ОТВЕ́Т дживаб
ОТДЕ́ЛЬНОЕ СЛО́ВО джурана ад гаф
ОТМИРА́ЮЩИЕ СЛОВА́ арыда игъитхьур ад гафбыр
ОШИ́БОЧНОЕ ЧТЕНИЕ янгъылмиш йишир кьыле гьыъын,
кьыле гьаъади янгъылмиш йишин

П
ПАДЕ́Ж падеж
ПАДЕ́Ж ПОЛОЖЕ́НИЯ гьаIлдид падеж
ПАДЕ́Ж ПРЯМО́ГО ОБЪЕ́КТА дуьзды объектдид падеж
ПАДЕЖИ́ МЕ́СТНЫЕ ерлид падежбыр, местный падежбыр
ПАДЕЖИ́ ОСНОВНЫ́Е сахьусды падежбыр, асыллы падежбыр
ПАДЕЖИ́ ПОКО́Я сакинваIлид падежбыр
ПАДЕЖИ́ ПОСРЕ́ДСТВА арыди ад падежбыр
ПАДЕЖИ́ УДАЛЕ́НИЯ (исхо́дные) хырыда хад падежбыр
ПАДЕ́ЖНАЯ ФО́РМА падежед форма, падежед кIалыб (кIалыб)
ПАДЕ́ЖНОЕ ЗНАЧЕ́НИЕ падежед метлеб
ПАДЕ́ЖНОЕ ОКОНЧА́НИЕ падежед ахир
ПАДЕ́ЖНЫЙ СУ́ФФИКС падежед суффикс

208
ПА́РНЫЕ СЛОВА́ чутды гафбыр
ПА́УЗА пауза, ара
ПЕРВИ́ЧНЫЙ сифтед, сахьусды
ПЕРЕДВИЖЕ́НИЕ ЗВУ́КОВ сесмыд дегишвал
ПЕРЕ́ДНИЙ ЗВУК хьурад джаргыдид сес
ПЕРЕ́ДНИЙ РЯД хьурад джарга
ПЕРСИ́ДСКИЙ ЯЗЫК фарси чIел, иран чIел
ПЕРФЕ́КТ гьаIбхыIд вахт
ПИ́СЬМЕННАЯ РЕЧЬ кихьинмыд чIел
ПИ́СЬМЕННОСТЬ кихьинбыр
ПИ́СЬМЕННЫЙ ЯЗЫ́К кихьин, кагъун ад чIел
ПИСЬМО́¹ кихьинбыр
ПИСЬМО́² кагъат
ПЛА́ВНЫЙ ЗВУК сонорный сес (мес. л, р, н )
ПЛАСТ ЛЕ́КСИКИ лексикадид пласт, чIилды къат, гафмыд къат
ПЛЕМЕННО́Й ЯЗЫ́К джинсдид чIел
ПОВЕЛИ́ТЕЛЬНОЕ НАКЛОНЕ́НИЕ буйругъад наклонение
ПОВЕСТВОВА́ТЕЛЬНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ хабардид пред-
ложение
ПОВТО́Р тикрар
ПОГОВО́РКА мисала
ПОДЛЕЖА́ЩЕЕ подлежащее
ПОДЧИНЕ́НИЕ муIтIуΙгь гьыъын, асыллы
ПОДЧИНЁННОЕ СЛО́ВО муIтIуIгь выъыд гаф, асыллы гаф
ПОДЧИНИ́ТЕЛЬНЫЙ СОЮ́З выъыд союс
ПОЗИ́ЦИЯ джига, позиция
ПОКАЗА́ТЕЛЬ КЛА́ССА классад лышан
ПОКАЗА́ТЕЛЬ ЛИЦА́ хьесымад лышан, касдид лышан
ПОКАЗА́ТЕЛЬ РО́ДА джинсдид лышан
ПОКАЗА́ТЕЛЬ ЧИСЛА́ кьадардид лышан
ПОЛИГЛО́Т полиглот (балад миллитмыд чIелбыр гьацIад)
ПОМЕ́ТА лышан
ПОРЯ́ДКОВОЕ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ къайдыдид числительный
ПОРЯ́ДОК СЛОВ гафмыд къайда, дуьзене, тегьер; гафбыр къй-
дыди ад ка, са сындыхда хъуд ка
ПОСЛЕ́ДОВАТЕЛЬНОСТЬ хъуд-хъудка
ПОСЛЕЛО́Г послелог (мес. улихьде, джыбра, бегеде)
ПОСЛО́ВИЦА мисала
ПОЭТИ́ЧЕСКАЯ ЛЕ́КСИКА шаирешды лексика
ПОЭТИ́ЧЕСКАЯ РЕЧЬ шаирешды чIел

209
ПОЭТИ́ЧЕСКИЙ СТИЛЬ шаирешды стиль
ПОЭТИ́ЧЕСКОЕ СЛО́ВО шаирешды гаф
ПОЯСНЕ́НИЕ кьыле гьыъын, гъавырди ийин
ПРА́ВИЛО къайда
ПРАВОПИСА́НИЕ дуьзене кихьидид къайда
ПРЕВОСХО́ДНАЯ СТЕ́ПЕНЬ лап артухды дереджагъ, лап
йыхды дереджагъ
ПРЕДЛО́Г предлог
ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ¹ (грам.) предложение, теклиф гьыъын
ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ ² теклиф гьыъын, сес выъын
ПРЕДМЕ́Т предмет, кар
ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ прилагательный
ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ КА́ЧЕСТВЕННОЕ ери ад прилагатель-
ный
ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ КРА́ТКОЕ джыкды прилагательный
ПРИЛОЖЕ́НИЕ приложение
ПРИЧА́СТИЕ причастие
ПРИЧА́СТИЕ БУ́ДУЩЕГО ВРЕ́МЕНИ выкьасды вахтиндид
причастие
ПРИЧА́СТИЕ НАСТОЯ́ЩЕГО ВРЕ́МЕНИ гьамыъды вахтин-
дид причастие
ПРИЧА́СТИЕ ПРОШЕ́ДШЕГО ВРЕ́МЕНИ гьаIбхыIд вахтин-
дид причастие
ПРИЧА́СТНЫЕ ФО́РМЫ причастиемыд формабыр, причасти-
емыд кIалыбыр
ПРИЧИ́НА себеб
ПРОПИСНА́Я БУ́КВА кьухьды гьаIрф
ПРОСТО́Е ПОДЛЕЖА́ЩЕЕ простой подлежащий
ПРОСТО́Е ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ простой числительный
ПРОСТО́Й ГЛАГО́Л простой глагол
ПРОСТО́Й СОЮ́З простой союз
ПРОТИВИ́ТЕЛЬНЫЙ СОЮ́З къаршиди ад союз
ПРОФЕССИОНА́ЛЬНАЯ ТЕРМИНОЛО́ГИЯ пешекарашды
терминбыр
ПРОШЕ́ДШЕЕ ВРЕ́МЯ гьаIбхыIд вахт
ПРЯМА́Я РЕЧЬ дуьзды речь, дуьзды гьалгын
ПРЯМО́Е ДОПОЛНЕ́НИЕ дуьзды дополнение
ПРЯМО́Й ВОПРО́С дуьзды суал
ПРЯМО́Й ОБЪЕ́КТ дуьзды объект
ПРЯМО́Й ПАДЕ́Ж дуьзды падеж

210
ПРЯМО́Й ПОРЯ́ДОК СЛОВ дуьзды къайдыдид гафбыр
ПСИХОЛО́ГИЯ ЯЗЫКА́ чIилды психология
ПУБЛИ́ЧНАЯ РЕЧЬ халкьдид уьлихьде гьалгын
ПУНКТУА́ЦИЯ пунктуация (кихьинмыд лазимды лышанбыр)

Р
РАЗБО́Р разбор, анализ
РАЗБО́Р ГРАММАТИ́ЧЕСКИЙ грамматикадид разбор
РАЗГОВО́РНАЯ РЕЧЬ гьалгад чIел
РАЗГОВО́РНЫЙ ЯЗЫ́К гьалгара ад чIел
РАЗДЕЛИ́ТЕЛЬНОЕ НАПИСА́НИЕ джура гьаъара кихьин, пай
гьыъыр кихьин
РАЗДЕЛИ́ТЕЛЬНЫЙ ЗНАК джура гьаъад лышан, пай гьаъад
лышан
РАЗНОВИ́ДНОСТЬ ЯЗЫКА́ чIилды джура
РАЗНОЗВУЧА́ЩИЕ СЛОВА́ синонимбыр
РАЗНОЗНА́ЧАЩИЕ СЛОВА́ омонимбыр
РАЗНОСКЛОНЯ́ЕМЫЕ СЛОВА́ кьвуIнди саягъдире (паде-
жмыс) дегиш руъуд гафбыр
РАЗНОСПРЯГА́ЕМЫЕ СЛОВА́ кьвуIнди саягъдире (вахтмыс)
дегиш руъуд гафбыр
РАСПАДЕ́НИЕ ЯЗЫКА́ чIел пай вишин (лугъатмы)
РАСПРЕДЕЛИ́ТЕЛЬНОЕ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ пай руъуд чис-
лительныйбыр
РАСПРОСТРАНЕ́ННОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ рапространенный
предложение, дур, ун ад предложение
РЕА́ЛЬНОЕ ЗНАЧЕ́НИЕ гьакъикъатды метлеб
РЕА́ЛЬНЫЙ ОБЪЕ́КТ гьакъикъатды объект
РЕА́ЛЬНЫЙ СУБЪЕ́КТ гьакъикъатды субъект
РЕГУЛЯ́РНЫЙ гьаIммише къайдыди ад сес
РЕДУ́КЦИЯ заIйифвал, заIйиф йишин
РЕДУ́КЦИЯ ЗВУ́КА сесед заIйифвал, сес заIйиф вишин
РЕДУ́КЦИЯ ГЛА́СНЫХ ачыхды сесмыд заIйифвалды
РЕДУ́КЦИЯ СОГЛА́СНЫХ ачыхдишды сесмыд заIйифвалды
РЕДУЦИ́РОВАННЫЙ ЗВУК заIйиф вишир ад
РЕЧЕВО́Й чIилды
РЕЧЬ чIел

211
РИТМ ритм
РОДИ́ТЕЛЬНЫЙ ПАДЕ́Ж родительный падеж
РОДНО́Й ЯЗЫ́К нинды чIел
РОДОВО́Й тухумад, тумадид
РО́ДСТВЕННЫЕ ДИАЛЕ́КТЫ бегедед лугъатбыр
РО́ДСТВЕННЫЕ СЛОВА́ бегедед гафбыр
РО́ДСТВЕННЫЕ ЯЗЫКИ́ бегедед чIелбыр
РОДСТВО́ ЯЗЫКО́В чIилмыд кикынвалды, бегедед чIелбыр
РУ́ССКИЙ ЯЗЫ́К урус чIел
РУТУ́ЛЬСКИЙ ДИАЛЕ́КТ мыхаIбишды лугъат
РУТУ́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К рутул чIел, мыхаIбишды чIел
РЯД джарга

С
САА́МСКИЙ ЯЗЫ́К саамашды чIел
САМОСТОЯ́ТЕЛЬНАЯ СТОРОНА́ ФОНЕ́МЫ фонемадид
кьилды сур
САМОСТОЯ́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТЬ РЕ́ЧИ чIилды кьилды пай
САМУ́РСКИЙ ДИАЛЕ́КТ самурашды лугъат
САНСКРИ́Т санскрит (чар заманди индиядид литературный чIел)
САНСКРИТО́ЛОГ санскритолог (санкрит чIел ахтармиш ваъад
гьаIлим)
СБЛИЖЕ́НИЕ ЯЗЫКО́В чIелбыр бегеде йишин
СВИСТЯ́ЩИЙ суьт ваъад
СВИСТЯ́ЩИЙ ЗВУК суьт ваъад сес
СВОБО́ДНОЕ СЛОВОСОЧЕТА́НИЕ азадды чутды гафбыр
СВОБО́ДНОЕ УДАРЕ́НИЕ азадды ударение
СВОБО́ДНЫЙ СЛОГ азадды слог
СВОД ОРФОГРАФИ́ЧЕСКИХ ПРА́ВИЛ орфографиядид
(дуьзды кихьинбыр) къайдыдид свод
СВЯ́ЗНАЯ РЕЧЬ хъуд-хъудна гьалгын, дуьзгуьнне гьалгын
СВЯЗЬ алакьа, ара китIин
СВЯЗЬ СЛОВ В ПРЕДЛОЖЕ́НИИ предложенияди ад гафбыр
ара китIин
СВЯЗЬ СЛОВ В РЕ́ЧИ гьалгади арыди ад гафбыр са-сындик
китIин
СЕГМЕ́НТ сегмент, са пай

212
СЕМА́НТИКА семантика
СЕМА́НТИКО-СИНТАКСИ́ЧЕСКИЙ семантико-синтаксичес-
киед
СЕМА́НТИКО-ФРАЗЕОЛОГИ́ЧЕСКИЙ семантико-фразеоло-
гическиед
СЕМАНТИ́ЧЕСКИЙ АНАЛИ́З (анализ) семантический анализ
(ахтармиш)
СЕМАСИОЛОГИ́ЧЕСКИЙ семасиологиядид
СЕМАСИО́ЛОГ семасиолог
СЕМИ́ТСКИЕ ЯЗЫКИ́ семитешды чIелбыр
СЕМЬЯ́ ЯЗЫКО́В кикад чIилмыд хизан
СЕ́РИЯ ПАДЕЖЕ́Й (серия) падежмыд серия (перде)
СИА́МСКИЙ ЯЗЫК сиамашды чIел
СИ́ЛЬНЫЕ СОГЛА́СНЫЕ гуджлид ачых дишды сесбыр
СИСТЕ́МА УДАРЕ́НИЯ ударениядид къайда
СИ́МВОЛ лышан
СИ́НТАКСИС синтаксис
СИНТАКСИ́ЧЕСКИЕ ЯЗЫКИ́ синтаксисед чIелбыр
СИНТАКСИ́ЧЕСКИЙ АНА́ЛИЗ (анализ) синтаксидед анализ
(ахтармиш)
СИНТАКСИ́ЧЕСКИЙ РАЗБО́Р синтаксидед разбор
СИСТЕ́МА система, къайда
СИСТЕ́МА ГЛА́СНЫХ ачыхды сесмыд къайда
СИСТЕ́МА СОГЛА́СНЫХ ачых дишды сесмыд къайда
СИСТЕ́МА СПРЯЖЕ́НИЯ глаголбыр дегиш руъуд къайда
СИСТЕ́МА ТРАНСКРИ́ПЦИИ транскрипциядид къайда
СИТУА́ЦИЯ ад гьаIл
СКАЗУ́ЕМОЕ сказуемое
СКЛОНЕ́НИЕ склонение (падежбыр дегиш йишин)
СКО́БКИ скобкабыр
СЛА́БАЯ ФОНЕ́МА бышды фонема (сес)
СЛАВЯНИ́ЗМЫ славянашды чIилмыд гафбыр
СЛАВЯ́НСКИЕ ЯЗЫКИ́ славянашды чIелбыр
СЛИ́ТНОЕ НАПИСА́НИЕ ЯЗЫКО́В ара хана кирхьед чIелбыр
СЛИ́ТНЫЕ СЛОВА́ ара хад гафбыр
СЛИЯ́НИЕ ЯЗЫКО́В чIелбыр ара йыхыIн, чIелбыр китхын
СЛО́ВО гаф , чIел
СЛОВА́РИК кIаъды словарь
СЛОВА́РНЫЙ 1. словаред, гафмыд; 2. словарес таликьды
СЛОВА́РНЫЙ СОСТА́В ЯЗЫКА́ словаре ад чIилбыр

213
СЛОВА́РНЫЙ ФОНД словаред фонд, чIилды фонд
СЛОВА́РЬ словарь
СЛОВА́РЬ АНТО́НИМОВ антониммыд словарь
СЛОВА́РЬ АНТРОПО́НИМОВ антропониммыд словарь, хасды
дурумыд словарь
СЛОВА́РЬ ДВУЯЗЫ́ЧНЫЙ кьвуIнды чIилды словарь
СЛОВА́РЬ ДИАЛЕКТОЛОГИ́ЧЕСКИЙ диалектмыд (лугъат-
мыд словарь)
СЛОВА́РЬ ОМО́НИМОВ омониммыд словарь
СЛОВА́РЬ СИНО́НИМОВ синониммыд словарь
СЛОВА́РЬ ТЕРМИНОЛОГИ́ЧЕСКИЙ терминмыд словарь
СЛОВА́РЬ ТОЛКО́ВЫЙ чIилмыд кьуле эдедид словарь
СЛОВА́РЬ ФРАЗЕОЛОГИ́ЧЕСКИЙ фразеологиядид словарь
СЛОВА́РЬ ШКО́ЛЬНЫЙ школьный словарь, мехьтебе кьыле
ваъад хынимешды словарь
СЛО́ВНИК словник
СЛОВОИЗМЕНЕ́НИЕ гаф дегиш вишин
СЛОВОИЗМЕНИ́ТЕЛЬНЫЙ гаф дегиш выъын
СЛОВООБРАЗОВА́НИЕ гаф арыди выгын
СЛОВОПОРЯ́ДОК гафбыр хъуд хъуна, гафмыд къайда
СЛОГ слог
СЛОГОРАЗДЕ́Л кьвуIнды слогад ара
СЛОЖЕ́НИЕ ОСНО́В дибыр уу лихъихьин
СЛО́ЖНОЕ ПОДЛЕЖА́ЩЕЕ сложный подлежащий
СЛО́ЖНОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ сложный предложение
СЛО́ЖНОЕ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ сложный прилагательный
СЛО́ЖНОЕ СКАЗУ́ЕМОЕ сложный сказуемый
СЛО́ЖНОЕ СЛО́ВО сложный гаф
СЛО́ЖНОЕ ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ сложный числительный
СЛОЖНОПОДЧИНЁННОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ сложноподчи-
ненное предложение
СЛОЖНОСОЧИНЁННОЕ ПРЕДЛОЖЕ́НИЕ сложносочинен-
ное предложение
СЛО́ЖНЫЕ ВРЕМЕНА́ сложный вахтбыр (четинды, дарды)
СЛО́ЖНЫЙ сложный (четинды, дарды)
СЛО́ЖНЫЙ ГЛАГО́Л сложный глагол (четинды, дарды)
СЛО́ЖНЫЙ СОЮ́З сложный союз (четинды, дарды)
СЛУЖЕ́БНАЯ ЧАСТЬ РЕ́ЧИ чIилды куьмегчи пай
СЛУЖЕ́БНОЕ СЛО́ВО куьмегчи гаф
СЛУЖЕ́БНЫЕ СЛОВА́ куьмегчи гафбыр

214
СМЕ́ШАННЫЙ ГО́ВОР кидхыд лугъат
СМЕ́ШАННЫЙ ЯЗЫК кибхыд чIел
СМЫСЛ метлеб
СМЯГЧЕ́НИЕ гъыIдиле йишин
СМЯГЧЁННОСТЬ гъыIдилвал
СМЯГЧЁННЫЙ ЗВУК гъыIдилды сес
СМЯГЧИ́ТЬ 1) гъыIдиле гьыъын, гъыIдиле йишин; 2) сагьаIль
гьыъын, цIам гьыъын
СОВМЕ́СТНЫЙ ПАДЕ́Ж сакалды падеж
СОВРЕМЕ́ННЫЙ ЯЗЫ́К ад девирдид чIел
СОГЛА́СНАЯ БУ́КВА ачых дишды гьаIрф
СОГЛА́СНЫЙ ЗВУК ачых дишды сес
СОГЛАСОВА́НИЕ дуьзгуьнды
СОГЛАСО́ВАННОЕ ОПРЕДЕЛЕ́НИЕ дуьзгуьнвалды ад опре-
деление
СОДЕРЖА́НИЕ нетийдже
СОСТА́В АЛФАВИ́ТА алфавитед состав
СОСТА́В ПОДЛЕЖА́ЩЕГО подлежащиед состав
СОСТАВНО́Е ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ составной числительный
СОСТОЯ́НИЕ гьаIл
СОСТОЯ́НИЕ ЯЗЫКА́ чIилды гьаIл
СОЧЕТА́НИЕ 1. са-сындире хакьын, са-сындыхьван кикын;
2. са-сындире хакьыр ад, са-сындик кикад
СОЧИНЕ́НИЕ 1. сочинение, ара хитIин; 2. сочинение, эсер, про-
изведение
СОЮ́З союз
СОЮ́З СЛЕ́ДСТВИЯ нетиджедид союз
СОЮ́З ЦЕ́ЛИ мураддид союз
СОЮ́ЗНОЕ СЛО́ВО союзад гаф
СПО́СОБ къайда, джура
СПРЯГА́ЕМЫЙ дегиш руъуд
СПРЯЖЕ́НИЕ глагол дегиш йишин
СТЕ́ПЕНЬ дереджагъ
СТЕРЖНЕВО́Е СЛО́ВО асыллы гаф
СТИЛЕВО́Й стилед
СТИЛИ́СТИКА стилистика
СТИЛЬ стиль, усул
СТИЛЬ ПИ́СЬМЕННОЙ РЕ́ЧИ кирхьед чIилмыд стиль, кирхь-
ед чIилмыд усул
СТИЛЬ РЕ́ЧИ гьалгынид стиль, гьалгынид усул

215
СТИЛЬ ЯЗЫКА́ чIилды стиль, чIилды усул
СТОРОНА́ сур
СТРОКА́ джарга
СТРО́ЧНАЯ БУ́КВА джаргыди ара ад гьаIрф, кIаъды гьаIрф
СТРУКТУ́РА ЯЗЫКА́ чIилды структура, чIилды пай
СТЫК ара хихьир ад, ара хад джига
СТЫК МОРФЕ́М ара хад морфемабыр
СУ́ФФИКС суффикс
СУФФИКСА́ЛЬНЫЙ суффиксед
СУЩЕСТВИ́ТЕЛЬНОЕ существительное, кардид дур
СУЩЕСТВИ́ТЕЛЬНОЕ СО́БСТВЕННОЕ хасды существитель-
ный
СХО́ДНЫЕ ЯЗЫКИ́ кикад чIелбыр, ухшербыр ад чIелбыр
СЦЕНИ́ЧЕСКАЯ РЕЧЬ саIгьнидид чIел

Т
ТАБАСАРА́НСКИЙ ЯЗЫ́К табасаранашды чIел
ТАБУ́ тууба (далгад арыди ваъъад чIел, кьин)
ТАБУИ́РОВАННОЕ СЛО́ВО тууба гъад гаф
ТАДЖИ́КСКИЙ ЯЗЫ́К таджикешды чIел
ТАКТ такт, тикрар хъыъын
ТАМИ́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К тамилешды чIел
ТВЁРДОЕ НЁБО гIалды лаъды сур
ТВЁРДОСТЬ ЗВУ́КА гъигъды сес
ТВЁРДЫЙ ГЛА́СНЫЙ гъигъды ачыхды сес
ТВЁРДЫЙ ЗНАК твёрдый знак (ъ)
ТВЁРДЫЙ СОГЛА́СНЫЙ гъигъды ачых дишды сес
ТВОРИ́ТЕЛЬНЫЙ ПАДЕ́Ж творительный падеж
ТВО́РЧЕСТВО яратмиш гьыъын
ТЕКСТ текст
ТЕКСТОВО́Й текстед
ТЕ́МА тема, дур
ТЕМП ЗВУ́КА сесед зурбавал
ТЕМП РЕ́ЧИ гьалгынид зурбавал
ТЕО́РИЯ ЯЗЫКА́ чIилды теория
ТЕ́РМИН термин
ТЕРМИНОЛО́ГИЯ терминология

216
ТЕ́РМИНЫ РОДСТВА́ бегедед терминбыр
ТЕРРИТОРИА́ЛЬНЫЙ ДИАЛЕ́КТ са джигидид лугъат
ТИ́ЛЬДА тильда
ТИНДИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К тиндинешды чIел
ТИП джура, кIалыб
ТИПОЛО́ГИЯ типология (джурба-джура кIалыбыр)
ТИ́ПЫ СИНТАКСИ́ЧЕСКОЙ СВЯ́ЗИ синтаксисед алакьадид
джурабыр
ТИ́ПЫ СЛО́ГОВ слогмыд джурабыр
ТИ́ПЫ ПРЕДЛОЖЕ́НИЯ предложениядид джурабыр
ТИПОЛОГИ́ЧЕСКИЙ типологиядид
ТИРЕ́ тире, лышан
ТОЖДЕСТВО́ барабалвал
ТОЖДЕ́СТВЕННЫЙ барабарды
ТОЛКОВА́НИЕ кьуле ийин
ТОН тон, сес, аваз
ТОНА́ЛЬНОСТЬ сесед, авазад
ТОПО́НИМ топоним, са джигидис тайин гьыъыр ад хасды дур
ТОПОНИ́МИКА топонимика 1. (са еред, джигидид дурубыр);
2. (еред, джигидид дурубыр ахтармиш гьаъад гьыIлим)
ТОПОНИМИ́ЧЕСКИЕ НАЗВА́НИЯ еред джигидид дурубыр
ТОПОНИМИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ топониммыд словарь
ТОПОНИ́МИЯ см.топони́мика
ТО́ЧКА точка, укI (хабардид предложениеди эхирди лирхьед лы-
шан)
ТО́ЧКА С ЗАПЯТО́Й точка на запятой
ТРАДИЦИО́ННАЯ ЛИНГВИ́СТИКА гьаIдытдид лингвистика
ТРАДИЦИО́ННЫЙ ПРИ́НЦИП ОРФОГРА́ФИИ орфогра-
фиядид гьаIдытдид тегьер
ТРАФАРЕ́Т трафарет, кIалыб
ТРАФАРЕ́ТНЫЙ трафаретед, кIалбыд
ТРЁХБУ́КВЕННЫЙ хьибдыгьаIрфад
ТРЁХСЛО́ЖНЫЙ хьибды слогад, хьиб слог ад
ТРО́П троп
ТУРЕ́ЦКИЙ ЯЗЫ́К туркешды чIел
ТУРКМЕ́НСКИЙ ЯЗЫК туьркменешды чIел
ТЮРКИ́ЗМЫ туьркешды
ТЮРКО́ЛОГ туьрк чIилды гьаIлим; туьрк чIелбыр ахтармиш
гьаъад
ТЮРКОЛО́ГИЯ туьрк чIелбыр ахтармиш гьаъад гьыIлим
ТЮ́РКСКИЕ ЯЗЫКИ́ туьрк чIелбыр

217
У
УБЫ́ХСКИЙ ЯЗЫ́К убыхашды чIел
УВУЛЯ́РНЫЙ ЗВУК явашды сес
УГРО-ФИ́НСКИЕ ЯЗЫКИ́ см. фи́нно-уго́рские языќи
УДАРЕ́НИЕ ударение (1. гафа ад ачыхды сес гъигъене
игъибхьун; 2. ударениедид лышан, ачыхды сесела лирхьед лышан
УДА́РНЫЙ ударение гъад
УДВО́ЕННАЯ БУ́КВА кьваIб гьаIрф
УДВО́ЕННЫЙ ЗВУК кьваIб сес
УДИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К удинешды чIел
УЙГУ́РСКИЙ ЯЗЫ́К уйгурашды чIел
УКАЗА́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТИ́ЦА гьагва гьаъад кIус
УКАЗА́ТЕЛЬНОЕ МЕСТОИМЕ́НИЕ гьагва гьаъад местоиме-
ние, гьагва гьаъад дуруд ед
УКАЗА́ТЕЛЬНОЕ ПРИЛАГА́ТЕЛЬНОЕ гьагва гьаъад прила-
гательный
УМЛА́УТ умлаут (ачыхды "ув" сес)
УНИФИКА́ЦИЯ ЯЗЫКА́ чIел са къайдыде выгын, чIел са
выъын
УПОТРЕБИ́ТЕЛЬНОСТЬ СЛО́ВА гаф ишлемиш выъын
УПОТРЕБЛЕ́НИЕ ишлемиш гьыъын
УПРАВЛЕ́НИЕ управление, кьилне, кьилдиъне
УПРАВЛЕ́НИЕ ПАДЕ́ЖНОЕ падежед управление, падежед
кьилвалды
УПРАЖНЕ́НИЕ упражнение, тапширыгъ
УРБА́НИЗМ шегьермыс хас виъид гаф
У́РОВНИ ЯЗЫКА́ чIилды дереджагъбыр
УСИЛЕ́НИЕ ЗВУ́КА сес гуджли выъын
УСИ́ЛЕННЫЙ ЗВУК гуджлид сес
УСИЛИ́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТИ́ЦА гуджли ваъад кIус
УСИЛИ́ТЕЛЬНЫЙ СОЮ́З гуджли гьаъад союз
УСЛО́ВИЕ условие, шартI
УСЛО́ВНЫЙ ЗНАК лышан
УСЛО́ВНЫЙ СОЮ́З см. подчини́тельный сою́з
УСЛОЖНЁННОЕ СЛО́ВО четин виъид гаф
УСТАРЕ́ВШИЙ йисе вишир ад, ишлемиш джаваъад
У́СТНАЯ РЕЧЬ гIалды (мизид) чIел
У́СТНЫЙ гIалды, мизид
УСТО́ЙЧИВОСТЬ ЯЗЫКА́ чIилды дурумвал

218
УСТУПИ́ТЕЛЬНАЯ ФО́РМА ГЛАГО́ЛА глаголад муIтIуIгь
йишид форма
УСТУПИ́ТЕЛЬНЫЙ СОЮ́З муIтIуIгь йишид союз
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНАЯ ЧАСТИ́ЦА тестикь гьыъынид кIус
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНОЕ НАРЕ́ЧИЕ тестикь гьыъынид наречие
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНОЕ СЛО́ВО тестикь гьыъынид гаф
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНЫЙ тестикь гьыъын
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНЫЙ ВОПРО́С тестикь гьыъынид суал
УТВЕРДИ́ТЕЛЬНЫЙ ОТВЕ́Т тестикь гьыъынид дживаб
УТВЕРЖДЕ́НИЕ тестикь гьыъын
УЧЕ́НИЕ О ПРЕДЛОЖЕ́НИИ предложениедид гьыIлим
УЧЕ́ НИЕ 1. кьыле выъын, хаIр гьыъын; 2. кьыле выъын, хаIр
гьыъын, гьыIлим, теория
УЭ́ЛЬСКИЙ ЯЗЫ́К уэлешды чIел

Ф
ФАМИ́ЛИЯ 1) фамилие, хьвамилие; 2) (род) тухум, тум, цихил
ФИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К финешды чIел
ФАРИНГАЛИЗА́ЦИЯ фарингал
ФАРИНГА́ЛЬНЫЙ см. щелево́й
ФИЗИОЛО́ГИЯ ЗВУ́КОВ РЕ́ЧИ чIилды сесимыд физиология
ФИКСИ́РОВАННОЕ УДАРЕ́НИЕ дегиш джугъуIд ударение
ФИЛО́ЛОГ филолог (филологиядид гьыIлимдид пешекар)
ФИЛОЛОГИ́ЧЕСКИЙ филологиядид
ФИЛОЛО́ГИЯ филология
ФИЛОСО́ФИЯ ЯЗЫКА́ чIилды философия
ФИНА́ЛЬНЫЙ эхиримджи
ФИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К финешды чIел
ФИ́ННО-УГО́РСКИЕ ЯЗЫКИ́ финно-угорашды чIелбыр
ФЛЕ́КСИЯ флексия, гафад эхир
ФЛЕКТИ́ВНЫЕ ЯЗЫКИ́ флективный чIелбыр (мес. немец. ин-
гилис чIелбыр)
ФЛЕКТИ́ВНЫЙ эхир дегиш вуруъуд
ФОНД ЛЕКСИ́ЧЕСКИЙ лексикадид (гафмыд) фонд
ФОНЕ́МА фонема
ФОНЕ́ТИКА фонетика
ФОНЕ́ТИКО-МОРФОЛОГИ́ЧЕСКИЙ фонетикадид не морфо-
логиядид

219
ФОНЕТИ́ЧЕСКАЯ СИСТЕ́МА ЯЗЫКА́ чIилды фонетикадид
къайда
ФОНЕТИ́ЧЕСКАЯ СТОРОНА́ фонетикадид сур
ФОНЕТИ́ЧЕСКИЕ ВАРИА́НТЫ СЛО́ВА гафад фонетикадид
джурабыр
ФОНЕТИ́ЧЕСКИЙ ПРИ́НЦИП фонетикадид асыл
ФОНЕТИ́ЧЕСКИЙ РАЗБО́́Р сесбыр ахтармиш гьыъын
ФОНЕТИЧЕСКИЙ СТРО́Й фонетикадид джарга
ФОНОГРА́ММА фонограмма (сесмыд ишара)
ФОНОЛОГИ́ЧЕСКАЯ ФУ́НКЦИЯ фонологиядид везифе
ФОНОЛОГИ́ЧЕСКИЙ фонологиядид
ФОНОЛО́ГИЯ фонология
ФОНОМОРФОЛО́ГИЯ фономорфология
ФО́РМА форма (джура, кIалыб)
ФО́РМА НАМЕРЕ́НИЯ ният, форма
ФО́РМА РЕ́ЧИ гьалгынид форма
ФО́РМА СЛО́ВА гафад форма
ФОРМА́ЛЬНОЕ ЗНАЧЕ́НИЕ см. граммати́ческое значе́ние
ФОРМА́ЛЬНЫЙ формальный
ФОРМА́НТ формант
ФОРМАТИ́В см. морфе́ма
ФОРМООБРАЗОВА́НИЕ форма арыди выгын
ФОРМООБРАЗОВА́ТЕЛЬНЫЙ форма арыди выгыргад
ФОРМООБРАЗУ́ЮЩИЙ см. формаобразова́тельный
ФРА́ЗА фраза, келимат
ФРАЗЕОГРА́ММА см. фразеологи́зм
ФРАЗЕОЛОГИ́ЗМ фразеологизм
ФРАЗЕОЛО́ГИЯ фразеология
ФРА́ЗОВЫЙ келиматад
ФУ́НКЦИЯ ЯЗЫКА́ чIилды везифе

Х
ХАКА́ССКИЙ ЯЗЫ́К хакашешды чIел
ХАРА́КТЕР ЗВУ́КА сесед тегьер
ХВАРШИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К хварши чIел
ХИНАЛУ́ГСКИЙ ЯЗЫ́К хиналугашды чIел

220
Ц
ЦАХУ́РСКИЙ ЯЗЫ́К цIахыIребишды чIел
ЦЕ́ЗСКИЕ ЯЗЫКИ́ цезешды чIелбыр
ЦЕ́ЗСКИЙ ЯЗЫ́К цезешды чIел
ЦИТА́ТА цитата

Ч
ЧАМАЛИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К чамалинешды чIел
ЧА́СТИ РЕ́ЧИ чIилды пайбыр
ЧАСТИ́ЦА кIус
ЧАСТЬ СЛО́ВА гафад пай
ЧЕРЕДОВА́НИЕ ГЛА́СНЫХ ачыхды сесмыд нубатбыр
ЧЕРЕДОВА́НИЕ СОГЛА́СНЫХ ачых дишды сесмыд нубатбыр
ЧЕРТА́ черта, хьаIл;
ЧЁРТОЧКА черточка, кIаъды хьаIл
ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ числительный
ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ КОЛИ́ЧЕСТВЕННОЕ кьадардид числи-
тельный
ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ ПОРЯ́ДКОВОЕ къайдыдид числительный
ЧИСЛИ́ТЕЛЬНОЕ СОБИРА́ТЕЛЬНОЕ сытIа гьаъад числи-
тельный
ЧИСЛО́ кьадар
ЧИ́СТАЯ ОСНО́ВА темизды диб
ЧИСТОТА́ ЯЗЫКА́ 1) чIилды темизвалды; 2) ачых йишин, те-
миз йишин
ЧИ́СТЫЙ ЗВУК темизды сес
ЧЛЕНОРАЗДЕ́ЛЬНАЯ РЕЧЬ ачыхана гьалгын, гъавырди анна
гьалгын
ЧЛЕ́НЫ ПРЕДЛОЖЕ́НИЯ предложениемыд членбыр
ЧУВА́ШСКИЙ ЯЗЫ́К чуваш, чувашешды чIел
ЧУЖА́Я РЕЧЬ маннийды, вырды чIел

Ш
ШИНА́ЗСКИЙ ДИАЛЕ́КТ сыназырабишды лугъат
ШИРО́КИЙ 1) акьуIрды; ачыхды; 2) лап балад

221
ШИПЯ́ЩИЙ ЗВУК ш-ш ваъад сес
ШИПЯ́ЩИЙ СОГЛА́СНЫЙ ш-ш ваъад ачых дишды сес
ШКО́ЛЬНАЯ ГРАММА́ТИКА мехьтебед грамматика
ШКО́ЛЬНЫЙ СЛОВА́РЬ мехьтебед словарь
ШУ́МНЫЙ ЗВУК ун ваъад сес
ШКО́ЛЬНЫЙ мехьтебед
ШУМЕ́ТЬ1) унбыр гьыъын, сесбыр гьыъын; 2) дявибыр гьыъын,
къалмакъал выъын

Щ
ЩЕЛЕВО́Й кьаIред
ЩЕЛЕВО́Й ЗВУК кьаIред сес
ЩЕЛЕВО́Й СОГЛА́СНЫЙ кьаIр хад ачых дишды сес

Э
ЭВОЛЮ́ЦИЯ ЯЗЫКА́ чIилды эволюция (чIел хьуъ выхьын чIел
лаъ вишин)
ЭКВИВАЛЕ́НТ эквивалент
ЭЛЕМЕ́НТ ЯЗЫКА́ чIилды элемент (кIус, пай)
ЭНЦИКЛОПЕДИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ энциклопедиедид сло-
варь
ЭНЦИКЛОПЕ́ДИЯ энциклопедия
ЭРГАТИ́ВНЫЙ ПАДЕ́Ж эргативдид падеж
ЭСПЕРА́НТО эсперанто
ЭТИМОЛОГИ́ЧЕСКИЙ МЕ́ТОД этимологиедид къайда
ЭТИМОЛОГИ́ЧЕСКИЙ СЛОВА́РЬ этимологиедид словарь
ЭТИМОЛО́ГИЯ этимология
ЭТИМО́Н этимон
ЭТНИ́ЧЕСКИЕ НАЗВА́НИЯ халкьдид дурбыр
ЭТНОЛИНГВИСТИ́ЧЕСКАЯ КА́РТА халкьдид чIилды карта
ЭТНО́НИМИКА этнонимика (халкьдид дурубыр ахтармиш
гьыъын)

222
Я
ЯЗЫ́К чIел
ЯЗЫ́К А́ВТОРА авторад чIел
ЯЗЫ́К ЖЕ́СТОВ ишарадид чIел
ЯЗЫ́К ЖИВО́ТНЫХ гьаIйванмашды чIел
ЯЗЫКИ́ ЛЕЗГИ́НСКОЙ ГРУ́ППЫ лезги группадид чIелбыр,
лезги чIилды дестебыр (лезгийишды, табасараншды, агъулашды, ру-
тулашды, цIахыIребишды, арчийишды, будухашды, хиналугашды,
удинешды)
ЯЗЫКОЗНА́НИЕ чIилды гьыIлим
ЯЗЫКОВЕ́Д чIилды гьаIлим
ЯЗЫКОВЕ́ДЕНИЕ чIилды дарс вын
ЯЗЫКОВЕ́ДЧЕСКИЙ чIилды гьыIлимдид
ЯЗЫ́ЧНЫЙ мизид
ЯЗЫЧО́К кIаъды миз
ЯЗЫКОВО́Й чIилды

223
ЛИТЕРАТУРОВЕДЧЕСКИЕ И ИСКУССТВОВЕДЧЕСКИЕ
ТЕРМИНЫ

А
АБЗА́Ц абзац (кьула хъуъ кирхьед гедене цIамнака ер сабтын)
АБСУ́РДНЫЙ фикир адишды, фикирсыз
АВАНСЦЕ́НА авансцена (театра ад сагьнидид хьуъды сур)
А́ВТОР автор (шывга кирхьед)
АВТОРЕФЕРА́Т автореферат
А́ВТОРСКИЙ авторад
АКАДЕМИ́ЧЕСКИЙ академиядид (сахьусды кьухьды гьаIли-
мешды джига)
АКРОБА́Т акробат, палыван
АКРОБА́ТИКА акробатика, палыван
АКРОБАТИ́ЧЕСКИЙ акробаташды (цирке уюнбыр гьагва
гьаъад гада, рыш)
АКРОБА́ТКА акробат (хьыдылды, рыш), палыван хьыдылды
(рыш)
АКТЁР актёр, артист
АКЫ́Н акын (казахашдына, киргизешды халкьдид шаир)
АЛЛЕРГИ́Я аллергия, мыр игъитхьун
АНЕКДО́Т анекдот
А́РИЯ (муз.) ария
А́РКА (архит.) чарх ад
АРТИ́СТ артист, устад эдеми
АРТИ́СТКА артистка (артист хьыдылды, рыш)
АРХИТЕ́КТОР архитектор (бин гирхьед специалист)
АРХИТЕКТУ́РА архитектура (бытIрад бин гид хал, лах, шегь-
ербыр)
АФИ́ША афиша (спектакль, театр, лекциебыр га хьур келкьвад
кагъат)

Б
БАЛ бал (кьухьды мукIбыр гьаъад вечер)
БАЛАГУ́Р зарафатчи, зарафат кине гьалгад
БАЛАГУ́РИТЬ зарафат кине гьалгад, бала гьалгас йигад

224
БАЛАЛА́ЙКА балалайка
БАЛЕ́Т балет
БАЛЕ́ТНЫЙ балетед
БАЛКО́Н 1) (архит.) айван, веранда; 2) балкон, айван, веранда
(театра зала ад ярус)
БАЛКО́ННЫЙ айванад, верандадид
БАРАБА́Н 1) накьра; 2) (тех.) барабан, бочка
БАРАБА́НЩИК накьрачи
БА́РЫНЯ ханым, бике
БАСНОПИ́СЕЦ баснябыр кирхьед
БА́СНЯ басня 1) (са кIаъды калды гьикая ва я ки шиъир); 2) (вы-
мысел) (гьаваед ихтилатбыр, са къуруд чIелбыр)
БАЯ́Н баян, чIигъан
БАЯНИ́СТ баян вырыхыIд, чIигъан вырыхыIд, чIигъанчи
БЕССОДЕРЖА́ТЕЛЬНЫЙ метлебсыз, бышды, гьаваед
БИБЛИОТЕ́КА библиотека, китабхана
БИЛЕ́Т билет
БИЛЕ́ТНЫЙ билетмыд
БИНО́КЛЬ турбабыр
БИОГРА́ФИЯ биография, джуду гьумирдикла кихьин
БРАСЛЕ́Т брасле́тка тIыбыхъ, браслет
БУ́БЕН даф
БУБЕНЦЫ́ дафбыр

В
ВА́ЛЬС (танец и музыка) вальс
ВАЛЬСИ́РОВАТЬ вальсед мукI выъын
ВДОХНОВИ́ТЕЛЬ руIгь лаъ гыргад, гьаIшкь вылцIад
ВЕЛИКОЛЕ́ПИЕ гуьрчеквалды, лап бытIравалды, лап йыхвалды
ВЕЛИКОЛЕ́ПНЫЙ гуьрчекды, лап бытIрад, лап йыхды
ВЕЛИЧА́ВЫЙ кьухьды, зурбад, дирид
ВЕЛИ́ЧЕСТВЕННЫЙ зурбад гвалах ваъад, лап дирид, векIегьды
ВЕНО́К венок, бычIимыд десте, бычIимыкла гьыъыд чарх
ВЕРА́НДА айван, шуьшебенд ад айван, балкон
ВЕСЕЛЬЧА́К кефчи, шаддана гыйгъаIд
ВЛИЯ́НИЕ асар
ВОСТО́РГ шадвал, шадамерд

225
ВОСТОРГА́ТЬСЯ шадамердвалды выъын; шадамерд йишин
ВОСТО́РЖЕННЫЙ шадамердды, шадамерд йишин
ВЫ́ДЕРЖАННЫЙ мягькемды, сабырлы, саламатды
ВЫ́ДЕРЖАТЬ дурум выъыд, эх выъыд, гукуд
ВЫРАЗИ́ТЕЛЬНЫЙ ачыхана, гъигъене, гъавырдик кине,
бытIрана;
ВЯЗА́НИЕ хырхын, хырхад, выхырхад, рывхыд

Г
ГАЗЕ́ЛЬI (зоол.) газель, джийран
ГАЗЕ́ЛЬ2 (стихотворная форма) газель (гьаIрабашды поэзияди
ад шиъиред кIалыб)
ГАЗЕ́ТА газет, кагъат
ГА́ММА-ЛУЧИ́ гаммадид нурбыр
ГАРДЕРО́Б гардероб, гъарады вылыгмар хъиед джига, ер
ГАРДЕРО́БЩИК гардероба гвалах ваъад (эдеми, гада)
ГАРДЕРО́БЩИЦА гардероба гвалах ваъад (хьыдылды, рыш)
ГАРМОНИ́СТ чIигъанчи
ГЕРОИ́ЗМ йигитвалды, къуччахвалды
ГЕРОИ́НЯ йигит (хьыдылды, рыш)
ГЕРОИ́ЧЕСКИЙ йигитед
ГЕРО́Й йигит, къуччах (эдеми, гада)
ГЕРО́ЙСКИЙ йигитед; къуччах, къуччахад
ГИМН гимн
ГИТА́РА гитара
ГИТАРИ́СТ гитара вырыхыIд
ГЛАВА́1 кьул, келле
ГЛАВА́2 кьул, хьура гид
ГО́ЛОС сес,аваз,ун
ГОНЧА́Р ручIед къабыр гьаъад устар
ГОНЧА́РНЫЙ ручIед, ручIекла гьыъыд
ГОРНI (тех.) 1) (печь) йилаг йицIе гьаъад, ва я ки ручIед гъабыр
гьаъад печь; 2) горн (домна, пичед саъды)
ГОРН2 горн, сунна
ГОСТИ́НАЯ 1) тывды хал; 2) тывды хала ад кар
ГРАММОФО́Н граммофон
ГРАММОФО́ННЫЙ граммофонад

226
ГРАФА́ графа
ГРА́ФИК графикадид специалист
ГРИМ (театр.) грим
ГРИМЁР (театр.) гример, рангбыр келкад, театра ад артисте-
шик рангбыр келкад эдеми
ГРИМЁРКА грим, хьылешик рангбыр келкад джига (ришбишик)
ГРИМИРОВА́ТЬ рангбыр кеткын, рангбыр йыхын, грим кепкын
ГРОМКОГОВОРИ́ТЕЛЬ гъигъене валгад радий
ГУА́ШЬ 1) гуаш (шикилбыр рыIхьыди хьиде лухъа гьаъад
рангбыр); 2) гуашехьван вырыхыIд шикил
ГУДО́К гудок, ун, сес
ГУМАНИСТИ́ЧЕСКИЙ гуманистешды, инсанваIлид, эде-
миваIлид
ГУМА́ННЫЙ гуманный, инсанвалды ад, эдемивалды ад
ГУ́СЛИ гусли

Д
ДАГЕСТА́НСКИЙ дагъыстандид
ДАРГИ́НСКИЙ даргиешды, даргийшды
ДАРГИ́НСКИЙ ЯЗЫ́К даргиешды чIел, даргийшды чIел
ДВОЙНОЙ 1) кьваIд къат, кьвуIне хылис; 2) кьвуIнды къатдире,
кьвуIне хылис кьухьды
ДВУХСТРУ́ННЫЙ кьваIб син ад, кьвуIнды синирды
ДЕ́ТСКАЯ КО́МНАТА хынимешды хал, детский, хынимер
дуьлхъед хал, хынимер садырхад хал
ДИАЛЕ́КТ диалект, лугъат
ДИАЛО́Г диалог, далгын (кьваIр, ва я ки хьибыр са сыныйхьван
далгади)
ДИВА́Н-КРОВА́ТЬ диван-гарыват
ДИ́КЦИЯ дикция (няни гьаъади шывга рухьуди, йыхана, бытIра-
на, чIелбыр кетIес йикисне гьалгын)
ДИРИЖЁР дирижёр (оркестрад на хорад кьулу гъад)
ДИРИЖЁРСКИЙ дирижерад
ДИРИЖИ́РОВАТЬ дирижировать гьыъын
ДИСКУССИО́ННЫЙ дискуссиядид, гьаIджетед
ДИСКУТИ́РОВАТЬ дискуссия выъын, гьаIджет гьыъын
ДИФИРА́МБ макьамбыр, нянибыр

227
ДНЕВНИ́К дневник, кьиметбыр лирхьед китаб
ДО́ЛГИЙ хырыдад, балад, хъаIшды
ДОМ 1) хал; 2 ) идара
ДРАГОЦЕ́ННОСТЬ багьад кар, къизилед кар, кьимет ад кар
ДРАГОЦЕ́ННЫЙ бала багьад, бала кьимет ад, къизилед
ДРАКО́Н (фолькл.) аждагь, аждамый
ДУ́ДКА сунна, тутул
ДУЭ́Т дуэт (кьвуIние нянибыр гьыъын)

Е
ЕДИНИ́ЦА 1) са, единица; 2) хъаIшвалды, единица
ЕДИ́НСТВО савал, са дишин
ЕДИ́НСТВО ФО́РМЫ И СОДЕРЖА́НИЯ формадидне содер-
жаниедид савал, усладна ара кидмыд савал
ЕРАЛА́Ш ералаш

Ж
ЖАНР жанр (литературадидне ва искусстводид эсеред са джура)
ЖИВОПИ́СЕЦ живописец, хьесымад шикил вырыхыIд художник
ЖИВОПИ́СНЫЙ живописед, хьесымад шикил
ЖИ́ВОПИСЬ живопись
ЖИЗНЕОПИСА́НИЕ см. биогра́фия (гьуIмирдикла кихьин)
ЖИТИЕ́ см. биогра́фия (гьуIмирди йишид гвалахбыр)
ЖУРНА́Л журнал
ЖУРНАЛИ́СТ журналист (эдеми, гада)
ЖУРНАЛИ́СТКА журналистка (хьыдылды, рыш)
ЖЮРИ́ жюри

З
ЗАВЕ́ДУЮЩАЯ КЛУ́БОМ клубад кьухьды, заведующий хьы-
дылды (рыш)
ЗАВЕ́ДУЮЩИЙ КЛУ́БОМ клубад кьухьды, заведующий эдеми
(гада)

228
ЗАВЯ́ЗКА сифте, хьура хъуъ, беслемиш гьыъыд, кьула хъуъ
ЗАГА́ДКА халгийин
ЗАГЛА́ВИЕ кьул, дур, хьура хъуъ
ЗА́ГОВОРI фитне выъын, арыди выъын, са сынийда сынийде
выъын
ЗА́ГОВОР2 суьгьуьр, сабаб
ЗАГОЛО́ВОК см. загла́вие (сифтед кьула хъуъ)
ЗАИ́МСТВОВАНИЕ лешун, йидкьын, мадды чIила лешуд
чIелбыр
ЗАИ́МСТВОВАННЫЙ лешудбыр, мадды чIила лешуд чIелбыр
ЗАКЛИНА́НИЕ суьгьуIрдид чIелбыр
ЗАКЛЮЧЕ́НИЕ эхир, нетидже
ЗАКЛЮЧИ́ТЕЛЬНЫЙ джыбра йишид, ахира йишид, киджыбра
хъуд
ЗАЛ 1) зал (мийманар, эдеми-инсан руъуд хал, шадвалды ваъад
хал); 2) тывды хал, кьухьды хал
ЗАМЕ́ТКА газета лийид заметка, хабар
ЗА́МЫСЕЛ хиял, фикир, ният
ЗА́НАВЕС перде
ЗАНИМА́ТЕЛЬНЫЙ мачхулатад, гъукуд
ЗАПЕ́В нянидид кьул гивхьин
ЗАПЕВА́ЛА нянидид кьул гивирхьед (хьыдылды, рыш)
ЗАПОВЕ́ДНИК къадагъабыр лихьир ухуIре ад джига
(тIабигьаIтад)
ЗА́ПОВЕДЬ васи
ЗАРИСО́ВКА шикил йывхыIн
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ АРТИ́СТ РД Дагъыстандид лейихды артист
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ АРТИ́СТ РФ Россиядид лейихды артист
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ РАБО́ТНИК КУЛЬТУ́РЫ РД Дагъыстан-
дид медениятдид лейихды къуллухчи
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ РАБО́ТНИК КУЛЬТУ́РЫ РФ Россиядид
медениятдид лейихды къуллухчи
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ ХУДО́ЖНИК РД Дагъыстанди лейихды дур
ад художник
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ ХУДО́ЖНИК РФ Россияди лейихды дурр ад
художник
ЗАТЕ́ЙНИК мачхулатчи
ЗАУ́МНЫЙ ЯЗЫ́К кьул кьуле адишды чIел, кьул кьулик
кидишды чIел
ЗАЧИ́Н сифтед кьул

229
ЗВУКОЗА́ПИСЬ сес кивхьин, авазбыр кихьин
ЗВУКОПОДРАЖА́НИЕ сесимыд ухшер выъын (чIелбыр
ыхъыъын)
ЗЛАТОКУЗНЕЦЫ́ къизилед, гымышед устарар
ЗНАК ПОЧЁТА знак почёта, гьуIрметвалид лышан
ЗНАМЕ́НИЕ гьаIламат
ЗНАЧЕ́НИЕ файда
ЗОЛОТЫ́Х ДЕЛ МА́СТЕР заргар
ЗРИ́ТЕЛЬ гакъад (киное ва я ки концерте йидкьыд инсан)
ЗРИ́ТЕЛЬНЫЙ ЗАЛ гадкъад зал (кинобыр ва я ки концертбыр
гьагва гьаъад зал)
ЗУРНА́ (муз.) сунна
ЗУРНА́Ч сунначи, сунна вырыхыIд

И
ИГРОВА́Я ПЕ́СНЯ дуьлхъэд няни
ИДЕА́Л идеал, эккед мырад
ИДЕАЛИЗА́ЦИЯ гьакъикъатна, йыхана гьагва гьыъын, гьаIсаб
гьыъын
ИДЕ́ЙНОСТЬ идеявал, идея ана вишин
ИДЕ́ЙНЫЙ ЗА́МЫСЕЛ идея, идеядид къаст
ИДЕОЛО́ГИЯ идеология
ИДЕ́Я идея, джурад фикир, джурад усул
ИДИ́ЛЛИЯ идиллия
ИЗБРА́ННЫЙ кетIид ара кид, лап йыхды, сахьусды, ара кид
ИЗДА́НИЕ издание (китабыр, журналбыр, кагъатбыр, газет-
быр, игъийин)
ИЗДА́ТЕЛЬ издатель (китабыр, журналбыр, кагъатбыр, газет-
быр игъийед)
ИЗЛОЖЕ́НИЕ изложение
ИЗМЫШЛЕ́НИЕ фикирли
ИЗДА́ТЕЛЬСТВО издательство (китабыр, журналбыр, кагъат-
быр, газетбыр игъиед идара)
ИЗОБРАЖЕ́НИЕ сурат, шикил, лышан
ИЗОБРАЗИ́ТЕЛЬНОЕ ИСКУ́ССТВО изобразительный сурат
(шикил) йывхыIн, шикил гьувга выъын

230
ИЗОБРАЗИ́ТЕЛЬНЫЕ СРЕ́ДСТВА шикил вырыхыIд кьалам,
кисточка ва мад.кар.
ИЗОБРАЗИ́ТЕЛЬНЫЕ СРЕ́ДСТВА ЯЗЫКА́ чIилды батIрава-
лид такьатбыр
ИЗРЕЧЕ́НИЕ мисала, гьакьаллы чIел
ИЗУМИ́ТЕЛЬНОСТЬ бытIрана, гьаIйран, тамаше
ИЗУМИ́ТЕЛЬНЫЙ бытIрад, гьаIйранды, гьаIджигьаIйибды
ИЛЛЮ́ЗИЯ иллюзия, хиял
ИЛЛЮСТРА́ЦИЯ иллюстрация, шикилбыр
ИМПРЕССИОНИ́СТ импрессионизмадид таIриф гьаъад
ИМПРОВИЗА́ТОР импровизатор
ИНВЕ́РСИЯ инверсия (гафмыд гьаIдат ад джигида дегиш
гьыъын)
ИНГУ́ШСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА ингушешды литература
ИНДИВИДУАЛИ́ЗМ джурана са касас лейихды
ИНИЦИА́ЛЫ инициалбыр (фамилиедид сахьусды гьаIрфбыр)
ИНОСКАЗА́НИЕ (аллего́рия) мадды хьесымахьван гьалгын
ИНОСКАЗА́ТЕЛЬНЫЙ мадды хьесымахьван гьухьуд
ИНТЕРВА́Л интервал, ара, арабыр
ИНТЕРВИ́ДЕНИЕ интервидение (дуьньядид халкьдис лейихды
телевизионный передача)
́́
ИНТЕРВЬЮ́́́ журналистед суалмыс вылцIад джывабыр
ИНТЕРПРЕТА́ЦИЯ йидидга кьуле ийин
ИНТЕРЬЕ́Р ара сур (халды, идарадид ва мад.)
ИНТОНА́ЦИЯ (муз.) интонация (гIаIла рухьуд, инструмент
рыхыIди сесед темизвалды)
ИНТРИ́ГА (лит.) интрига, фитне арыди выъын
ИНТУРИ́СТ интурист, мадды уьлкида йиркьыд турист
ИРОНИ́ЧЕСКИЙ ирония кид, иянат кид, туьмитдид
ИРО́НИЯ иянат, рашхант
ИСКУ́СНИК устад (эдеми, гада)
ИСКУ́СНИЦА устад (хьыдылды, рыш)
ИСКУ́СНО устадвалды
ИСКУ́СНЫЙ устадад
ИСКУ́СНЫЙ МА́СТЕР гьаIр кардид устар, гьаIр кардид устад
ИСКУ́ССТВО искусство (1. устадвал; 2. эдебият, няни, мукI,
сиене макьам садана)
«ИСКУ́ССТВО ДЛЯ ИСКУССТВА» (чи́стое иску́сство) «ис-
кусство искусстводис бадана» (темизды искусство)
ИСКУССТВОВЕ́Д искусство ахтармиш ваъад гьаIлим

231
ИСКУССТВОВЕ́ДЕНИЕ искусство ахтармиш ваъад гьыIлим
ИСКУССТВОВЕ́ДЧЕСКИЙ искусствоведческий
ИСТОРИ́ЗМ тарихвал
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА 1) история, тарихед литера-
тура; 2) эккед тарих ад литература
ИСТОРИ́ЧЕСКАЯ ПОЭ́ТИКА тарихед поэтика
ИСТОРИ́ЧЕСКИЕ ПЕ́СНИ тарихед нянибыр
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ ЖАНР тарихед жанр
ИСТОРИ́ЧЕСКИЙ РОМА́Н тарихед роман
ИСТО́РИЯ история, тарих
ИСТО́РИЯ ЖИ́ВОПИСИ живописед тарих
ИСТО́РИЯ ЛИТЕРАТУ́РЫ литературадид тарих
ИСТО́РИЯ МУ́ЗЫКИ музыкадид тарих

К
КАБАРДИ́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА кабардинешды литература
КАДР кадр
КАДРИ́ЛЬ кадриль
КАЗА́К казак (эдеми, гада)
КАЗАКИ́ казакар
КАЗАЧО́К казачок
КАЗИНО́ казино, тангыдыхьван дуьлхъед джига
КАЛАМБУ́Р каламбур, зарафат
КАЛМЫ́ЦКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА къалмыкъашды литература
КА́МЕРНАЯ МУ́ЗЫКА камерная музыка
КА́МЕРНОЕ ИСКУ́ССТВО камерный искусство (цIамды инса-
нашды убур хъабцуд сурула)
КАМЕРТО́Н камертон
КАНТА́ТА кантата (хорара музыкадыхьван, макьамыхьван
гьаъад таIрифед няни)
КАНТИЛЕ́НА авазад макьам
КА́НТОР килисади хорак няни гьаъад
КАПЕ́ЛЛА хора нянибыр гьаъадбишды десте
КАПЕЛЛА́Н капелладид кьулу гъад
КАПЕЛЬМЕ́ЙСТЕР капельмейстер (хорад ва я оркестрадид
дирижёр)

232
КАРАКАЛПА́КСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА каракалпакашда литера-
тура
КАРИКАТУ́РА карикатура (яхъбыр гьыъын бадана са зарафа-
тас вырыхыIд шикил)
КАРИКАТУРИ́СТ карикатурабыр рыхыIд устар
КАРТИ́НА картина 1. шикил, сурат; 2. перде (театра.) 3. кино
КАРТИ́ННАЯ ГАЛЕРЕ́Я шикилбыр гьагва гьыъын бадана ад
галерея
КАРТИ́ННОСТЬ суратвал, бытIравал
КАРТОТЕ́КА картотека (гьаIммише карточкабыр сытIа гьаъад
джига; мес. библиотекади)
КА́ССА касса (1. билетбыр вылцIад джига; 2. чапханади
гьаIрфбыр ад ящик)
КАСЫ́ДА къасида (восточный поэзияди ад рифма мес. газель )
КАТАСТРО́́ФА катастрофа (эккед мисибат, эккед бейдбахтвал-
ды, хабарсызна вишид белагь)
КАТРЕ́Н йукьды джаргыдид шиъир см. четверости́шие
КВАРТЕ́Т квартет (1. йукьды касара дуьз гьаъад музыкадид
эсер; 2. йукьур кид ансамбль)
КВИНТЕ́Т квинтет (1. хьунные дуьз выъыд музыкадид эсер; 2.
хьур кид ансамбль)
КЕРА́МИКА 1) керамика, ручI; 2) ручIед къабыр гьаъад джига, ер
КЕРАМИ́ЧЕСКИЙ керамикадид, ручIед
КИНО́ кино
КИНОАКТЁР киноактёр
КИНОБИ́ЗНЕС кинодид бизнес (киноекла хайир лешун)
КИНОВЕ́ДЕНИЕ кинодид искусстводид гьыIлим
КИНОИСКУ́ССТВО киноискусство, кинодид устарвал
КИНОКАРТИ́НА 1) киное гьагва гьаъад сурат; 2) фильм
КИНОЛЮБИ́ТЕЛЬ кинойа йикI гъад
КИНОРЕЖИССЁР киноед ружиссёр, кино игъиведбишды кьулу
гъад
КИНОРОМА́Н кинороман
КИНОСЕА́НС киносеанс
КИНОСТУ́ДИЯ киностудия (кино игъивед джига)
КИНОСЦЕНА́РИЙ киносценарий (киноед сценарий)
КИНОСЦЕНАРИ́СТ киносценарист (киноед сценарий кирхьед
касс)
КИНОСЪЁМКА киносъёмка (кино гьугва ваъад лента)
КИНОТЕА́ТР кинотеатр (кинобыр гьагва гьаъад джига)

233
КИНОФЕСТИВА́ЛЬ кинофестиваль (кинофестиваль, са
уьлкиди, республикади кинобыр гьагва гьад сываб, байрам)
КИНОФИ́ЛЬМ кинофильм (кинобыр гьагва гьыъын)
КИНОФО́НД кинофонд (сиене кинобыр, фильмбыр сытIа
гьыъыд фонд)
КИНОХРО́НИКА кинохроника
КИСТЬ 1) хыл; 2) къирх; 3) сачах
КИРГИ́ЗСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА киргизешды литература
КЛАВИАТУ́РА клавиатура (чIигъанад, пианинодид миз)
КЛАРНЕ́Т (муз.) кларнет (сунныдик кивикад хуляхды музыкадид
кар)
КЛАРНЕТИ́СТ кларнет вырыхыIд, кларнетчи
КЛА́ССИК классик, гьунарлы кас (кьухьды шаирере яратмиш
гьыъыд эссермыд кьимет секкиние сувгва джывыъын)
КЛАССИЦИ́ЗМ классицизм (искусстводи эвелды заманадид
грекешдына, римлянашды литературадид къайдабыр таIриф гьаъад
ХVII–ХIХ вешды сыдырма вишид раIхъ)
КЛАССИ́ЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА классикмыд литература
(дуьзды литература, гьакьды литература) (эдебият)
КЛАССИ́ЧЕСКАЯ МУ́ЗЫКА классический музыка (класси-
цизмадид ва классикмыд таликьды музыка)
КЛО́УН клоун, абый (1. цирке уюнбыр гьаъад артист;
2. къаIмаIдий инсан, мукъуIд йикьасды вахтиндид ихтилатбыр
гьаъад инсан)
КЛОУНА́ДА клоунада (цирке уюнбыр гьаъад, уюнбаз)
КНИ́ГА китаб, дафтар
КНИГОЛЮ́Б китабырмы йикI гъад
КНИГОПЕЧА́ТАНИЕ китабыр игъиед джига
КНИГОХРАНИ́ЛИЩЕ китабыр ухуIд джига
КНИ́ЖНИК книжник, китабырмыд (1. китабырмы йикI гъад;
2. китабыр маса вылцIад)
КО́БЗА кобза (украина халкьдид музыкадид кар)
КОВЁР къеден, сумах, халыче
КОВРО́ВЩИЦА халыче выхырхад (хьыдылды, рыш)
КОВРО́ВЫЙ РИСУ́НОК къеднед усул, хайма, сумахад усул,
халычедид усул, хыли (фар)
КОВРОДЕ́ЛИЕ халыче рывхын, къеден рывхын
КОВРОТКА́ЧЕСТВО см. ковротка́чество
КО́ДА (муз.) кода (музыкадид эсердид - сонетадид эхиринджи пай)

234
КОЛЛЕКТИ́ВНОЕ ТВО́РЧЕСТВО коллективере яратмиш
гьыъыдбыр
КОЛЛЕКЦИОНЕ́Р коллекционер (сасад карбыр сытIа гьаъад кас)
КОЛЛЕ́КЦИЯ коллекция (са джинсдид, джурба-джура карбыр
сытIа гьаъад)
КОЛО́К джыбыр (чунгурад, тарад синбыр гъад хуляхды ус)
КО́́ЛОКОЛ колокол, зенг
КОЛО́ННА 1) (архит.) выт, мыхьыл, колонна;
КОЛОРИ́Т колорит (рангымыд дуьзгуьнвал, рангбыр кетIин)
КОМЕ́ДИЯ комедия, къаIмаIди (яхъбыр кид драмадид эсер)
КОМЕДИ́ЙНЫЙ комедиядид
КОММЕНТА́РИЙ комментарий (выды фикирбыр гьухьун)
КОМПОЗИ́ТОР композитор (музыкадид эсербыр дуьз гьыъыд
кас)
КОМПОЗИ́ЦИЯ композиция
КО́НКУРС конкурс
КОНСЕРВАТО́РИЯ консерватория
КОНСПЕ́КТ конспект
КОНТРАБА́С контрабас (скрипкадик кивикад музыкальный ин-
струмент)
КОНТРАБАСИ́СТ контрабасчи (контрабас вырыхыIд музыкант)
КОНТРА́СТ къаршивал
КОНФЛИ́КТ дяви, къалма-къал, лаъ литхьун
КОНФЛИ́КТНЫЙ дявидид, къалма-къалад, лаъ литхьун
КОНЦЕ́ПЦИЯ концепция (ад гьаIляхда гадкъыр ва гьамыд
гьакъикъатды фикирдид система)
КОНЦЕ́РТ концерт
КОНЦЕ́РТНЫЙ концертед
КОРНЕ́Т корнет (сунныдик кивикад музакалиный кар)
КОРНЕТИ́СТ корнетчи, клорнет вырыхыIд
КОРРЕКТИ́В дуьз хъыъын
КОРРЕ́КТНОСТЬ дуьз хъыъын, дуьзене кихьин, дуьзене
кихъихьин, дегиш хъыъын, корректура кьыле гьыъын
КОРРЕ́КТОР корректура кьыле гьаъад, ва кьыле гьыъыдбыр
дуьз хъаъад
КОРРЕКТУ́РА корректура (типографияди гьаIрфмыкла сытIа
гьыъыд текст)
КОСМОПОЛИ́Т космополитизмадид таIриф гьаъад
КОСМОПОЛИТИ́ЗМ космополитизм

235
КРАСНОРЕ́ЧИЕ бытIрана гьалгын, йыхана гьалгын, гьалгас
гьацIын
КРА́ТКИЙ СЛОГ джыкды слог
КРА́ТКОСТЬ джыкана
КРЕСТЬЯ́НСКИЙ ФОЛЬКЛО́Р ладжбарашды фольклор, каси-
бешды фольклор
КРИ́ТИК критик (критика гьаъад кас)
КРИ́ТИКА критика
КРИТИ́ЧЕСКАЯ СТАТЬЯ́ критикадид статья
КРИТИ́ЧЕСКИЙ РЕАЛИ́ЗМ критический реализм; см. реа-
ли́зм
КРЫЛА́ТЫЕ СЛОВА́ халкьдид гIаIле ад деринды манна ад
гафбыр
КУБАЧИ́НСКОЕ ИСКУ́ССТВО кубачинешды искусство, ку-
бачидид искусство
КУ́КОЛЬНЫЙ ТЕА́ТР кукольный театр, дзициймашды театр
КУЛИ́СА кулиса (театради саIгьниди ад декорация )
КУЛО́Н кулон
КУЛЬТРАБО́ТНИК культурадид къуллухчи
КУЛЬТУ́РА культура, меденият
КУЛЬТУРОЛО́ГИЯ культурология
КУМЫ́КСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА къумухашды литература
(эдебият)
КУМЫ́КСКАЯ ПРО́ЗА къумухашды проза
КУМУ́З кумуз
КУПЛЕ́Т бенд (шиъирдид йукьуд джарга )
КУРТУА́ЗНАЯ ЛИТЕРАТУ́РА ХII–ХIII вв. Европа (Германия,
Франция) хьуъ выхьын придворно-рыцарский литература (эдебият)

Л
ЛА́КСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА лаггуешды литература (эдебият)
ЛА́КСКИЙ лаггуешды
ЛАТЫ́ШСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА латышешды литература (эдеби-
ят)
ЛАУРЕА́Т лауреат (лап кьухьды премия, пешкеш выъыр лювур-
шед кас)
ЛАУРЕА́Т ГОСУДА́РСТВЕННОЙ ПРЕ́МИИ лауреат государ-
ственной премии

236
ЛЕГЕ́НДА легенда, кьиса, инамиш даъад ихтилат
ЛЕГКОМЫ́СЛИЕ сарсахвал
ЛЕЗГИ́НКА¹ (национальность) лезгин, йирг (хьыдылды, рыш)
ЛЕЗГИ́НКА2 (танец) дагъыстанди ваъад мукI
ЛЕЗГИ́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА лезгиешды литература, йирга-
шды литература (эдебият)
ЛЕЗГИ́НСКАЯ ПОЭ́ЗИЯ лезгиешды поэзия
ЛЕЗГИ́НСКИЕ ПИСА́ТЕЛИ И ПОЭ́ТЫ лезгиешды шаирерне
гьаIшыкьар
ЛЕЗГИ́НСКИЙ МУЗЫКА́ЛЬНО-ДРАМАТИ́ЧЕСКИЙ ТЕА́ТР
ИМ. СУЛЕЙМА́НА СТА́ЛЬСКОГО Лезгиешды Стал Сулейман ду-
рухда хъуд музыкально-драматический театр
ЛЕЗГИ́НСКИЙ ФОЛЬКЛО́Р лезгиешды фольклор, лезги хал-
кьдид гьухьвалбыр
ЛЕЙТМОТИ́В лейтмотив
ЛЕ́КСИКА лексика (са чIилды, са лугъатдид , са писателед, са
шаиред, са гьаIшыкьад сиене гафбыр)
ЛЕТОПИ́СЕЦ тарих кирхьед
ЛЕ́ТОПИСЬ эвелды тарих
ЛИ́РА лира (музыкадид эсербыр)
ЛИРИ́ЗМ лиризм
ЛИ́РИК лирик (лирикадид эсербыр кирхьед шаир)
ЛИ́РИКА лирика (шаиред гьаIсрат гьагва гьаъад эсербыр)
ЛИРИ́ЧЕСКИЙ ГЕРОЙ лирикадид эсердик кид герой
ЛИРИ́ЧЕСКОЕ ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ лирикадид эсер
ЛИРО-ЭПИ́ЧЕСКИЙ РОД ЛИТЕРАТУ́РЫ литературадид ли-
рико-эпическиед са джура (эдебиятдид)
ЛИТЕРА́ТОР литератор (литературабыр вылцIад) (эдебият)
ЛИТЕРАТУ́РА литература (эдебият)
ЛИТЕРАТУ́РА ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ художественный лите-
ратура (эдебият)
ЛИТЕРАТУ́РНАЯ ИЗВЕ́СТНОСТЬ литературадид ашкарвал
(эдебиятдид)
ЛИТЕРАТУ́РНОЕ НАПРАВЛЕ́НИЕ литературадид (эдебият-
дид) раIхъ (хьаIл)
ЛИТЕРАТУ́РНОЕ ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ литературадид эсер
(эдебиятдид)
ЛИТЕРАТУ́РНОЕ ТВО́РЧЕСТВО литературадид яратмишвал
(эдебиятдид)

237
ЛИТЕРАТУ́РНЫЕ КРУГИ́ литературадыхьван мачхулат ду-
руъудбыр (эдебиятдид)
ЛИТЕРАТУ́РНЫЙ КРУЖО́К литературадид кружок, литера-
турады йикI гъана сытIа дуруъуд ер (эдебиятдид)
ЛИТЕРАТУРОВЕ́Д литературовед, литература ахтармиш гьаъад
гьаIлим (эдебият)
ЛИТЕРАТУРОВЕ́ДЕНИЕ литературоведение, литература ах-
тармиш гьаъад гьыIлим (эдебият)
ЛО́ГИКА логика
ЛО́ЖА ложа, айван

М
МАДРИГА́Л мадригал (мугьубетдид шиъир)
МАЖО́Р мажор, шадды сесбыр (музыкадид эсер)
МАЖО́РНЫЙ шадды, гьаIваслы
МАЗУ́РКА мазурка (полякашды джегьилеше ваъад мукI)
МАРСЕЛЬЕ́ЗА Марсельеза (Франция миллитдид гимн)
МАРШ марш
МА́СКА маска
МА́СТЕР НА ВСЕ РУ́КИ гьаIр са гвалахад устар (гьаIр пеше
хылабак кид устар)
МАСТЕРСТВО́ (уме́ние) устадвал
МАСТЕРСТВО́ (ремесло́) устарвал
МАЭ́СТРО маэстро, кьухьды устад (музыкадид, шикилмыд)
МЕДАЛЬО́Н медальон
МЕЛО́ДИКА СТИХА́ шиъиред макьам
МЕЛОДИ́ЧНЫЙ макьамахьван, бытIрад авазахьван
МЕЛО́ДИЯ макьам, няни, гьава
МЕЛОДРА́МА мелодрама, бейдбахт кид драмадид эсер
МЕЛОМА́Н меломан, макьаммы, нянимы лап бала йикI гъад кас
МЕМУАРИ́СТ мемуарбыр кирхьед (йикIи хъидкьыд эсербыр
кирхьед)
МЕМУА́РЫ мемуарбыр (йикIиы хъидкьыд эсербыр)
МЕ́ТОД метод, къайда, тегьер
МЕТР (разме́р) метри
МЕ́ТРИКА метрика
МЕЦЕНА́Т меценат

238
МИКРОФО́Н микрофон
МИ́МИКА мимика
МИНИАТЮ́РА миниатюра
МИНО́Р минор
МИРОВОЗЗРЕ́НИЕ дуьньядыхда гакъад тегьер
МИФ миф, махв
МИФИ́ЧЕСКИЙ мифическиед, махвмыд
МИФОЛОГИ́ЧЕСКАЯ ПОЭ́ЗИЯ мифологиядид поэзия
МИФОЛО́ГИЯ мифбыр, махвбыр, мифология
МНОГОГОЛО́СИЕ балад сесбыр ана
МНОГОТО́МНЫЙ балад томбыр
МО́ДА мода, гьаIдат, къайда
МОДЕ́ЛЬ кIалыб
МОДЕРНИ́ЗМ модернизм
МОДЕРНИ́СТ модернист
МОЗА́ИКА мозаика
МОЛДА́ВСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА молдавашды литература
(эдебият)
МОЛИ́ТВА куб выъын, дугьаI
МОНОГРА́ФИЯ монография
МОНОЛО́Г монолог
МОНОРИ́ТМ са рифмадид шиъир
МОНОСТИ́Х са бейтид чIел
МОНТА́Ж монтаж
МОНУМЕ́НТ монумент
МОНУМЕНТА́ЛЬНАЯ СКУЛЬПТУ́РА монументальная скуп-
тура
МОНУМЕНТА́ЛЬНОЕ ИСКУ́ССТВО монументальное искус-
ство
МОНУМЕНТА́ЛЬНЫЙ зурбад, кухьды
МОРА́ЛЬ БА́СНИ баснядид нетидже, баснядид эдеб, баснядид
тербие, баснядид гьаIя
МОТИ́В 1) макьам, гьава; 2) багьана, себеб, исбат
МОТИВИРО́ВКА багьана, себеб, исбат
МУЖСКА́Я РИ́ФМА выгIлешды рифма
МУ́ЗА муза
МУЗЕ́Й музей
МУЗЕ́ЙНОЕ ДЕ́ЛО музеед гвалахбыр
МУ́ЗЫКА музыка, макьам
МУЗЫКА́ЛЬНАЯ ГРА́МОТА музыкальный грамота

239
МУЗЫКА́ЛЬНАЯ КОМЕ́ДИЯ музыкальный къаIмаIди
МУЗЫКА́ЛЬНАЯ ШКО́ЛА музыкальный мехьтеб
МУЗЫКА́ЛЬНОЕ ВОСПИТА́НИЕ музыкальный тербие
МУЗЫКА́ЛЬНОЕ УЧИ́ЛИЩЕ музыкальный училище
МУЗЫКА́ЛЬНЫЙ ФОЛЬКЛО́Р музыкальный фольклор
МУЗЫКА́НТ музыкант, макьамбыр рыхыIд
МУЗЫКОВЕ́Д музыкадид дарсбыр вылцIад маIгаIлим
МУЗЫКОВЕ́ДЕНИЕ музы́ка
МЫ́СЛЕННЫЙ О́БРАЗ йикIида, фикирда
МЫСЛИ́ТЕЛЬ кьухьды гьаIлим, эккед фикирбыр ад эдеми
МЫСЛЬ хиял, фикир
МЮ́ЗИКЛ мюзикл
МЮ́ЗИК-ХОЛЛ мюзик-холл (музыкадид кIаъды эстрададид
театр)

Н
НАБА́Т лал выъын, аIъ выъын, гьарый, цIарцIарбыр гьыъын, сес
выъын, сесбыр сигын
НАБО́Р СЛОВ файда кидишды гафбыр
НАДГРО́БНЫЕ (надмоги́льные) ПА́МЯТНИКИ сырыд сыл,
сырыд гуьмбезий
НАПЕ́В макьам, гьава, аяз
НАПЕ́ВНЫЙ СТИХ нянидид сесехьван кьыле гьаъад шиъир
НАПЕ́РСНИК йикI гъад дуст
НАПЕ́РСНИЦА йикI гъад (хьыдылды, рыш)
НАРО́ДНАЯ МУ́ЗЫКА халкьдид макьам
НАРО́ДНАЯ ПЕ́СНЯ халкьдид няни
НАРО́ДНАЯ ПОЭ́ЗИЯ халкьдид поэзия
НАРО́ДНАЯ ПОЭТЕ́ССА халкьдид шаир (хьыдылды, рыш)
НАРО́ДНАЯ РЕЧЬ халкьдид чIел
НАРО́ДНАЯ СКА́ЗКА халкьдид махв
НАРО́ДНОЕ СОСТОЯ́НИЕ халкьдид девлет
НАРО́ДНОЕ ТВО́РЧЕСТВО халкьдид яратмишбыр
НАРО́ДНОСТЬ ЛИТЕРАТУ́РЫ халкьдид литература (эдебият)
НАРО́ДНЫЕ МУЗЫКА́ЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕ́НТЫ халкьдид
нянимыд инструментбыр
НАРО́ДНЫЕ СТИХИ́ халкьдид шиирбыр

240
НАРО́ДНЫЙ АРТИ́СТ РД Дагъыстан Республикадид халкьдид
артист
НАРО́ДНЫЙ АРТИ́СТ РФ Российский Федерациядид халкьдид
артист
НАРО́ДНЫЙ АРТИ́СТ СССР СССР-дид халкьдид артист
НАРО́ДНЫЙ КОСТЮ́М (оде́жда) халкьдид валыг
НАРО́ДНЫЙ МА́СТЕР халкьдид устар
НАРО́ДНЫЙ ПИСА́ТЕЛЬ халкьдид писатель
НАРО́ДНЫЙ ПОЭ́Т халкьдид шаир
НАРО́ДНЫЙ ТЕА́ТР халкьдид театр
НАРО́ДНЫЕ ПЕ́СНИ халкьдид нянибыр
НАСЛАЖДЕ́НИЕ кеф, кефиет, леззет
НАСКА́ЛЬНЫЕ ИЗОБРАЖЕ́НИЯ къалыдик йыхыIр ад
шикилбыр
НАТУ́РА натура
НАТУРАЛИ́ЗМ натурализм, тIабигьаIтчивал
НАТУРАЛИ́СТ натуралист, тIабигьатIчи
НАТУРАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ тIабигьаIтчивалид
НАЦИОНА́ЛЬНАЯ КУЛЬТУ́РА миллитдид культура, миллит-
дид меденият
НАЦИОНА́ЛЬНАЯ МУ́ЗЫКА миллитдид музыка (миллитмыд
макьам)
НАЦИОНА́ЛЬНАЯ ПОЭ́ЗИЯ миллитдид поэзия
НАЦИОНА́ЛЬНЫЕ МОТИ́ВЫ миллитдид авазбыр
НАЦИОНА́ЛЬНЫЙ ЯЗЫ́К миллитдид чIел
НАЧА́ЛЬНАЯ РИ́ФМА сифтед кьулады рифма
НАЧЕРТА́НИЯ джараа йывхыIд шикил
НЕБЫЛИ́ЦА хитІийбыр, виъид не дишды выъын, мыхьчебыр
НЕДЕ́ЛЯ КНИ́ГИ китабад гьаIфде
НЕКРОЛО́Г баш-сагълыгъ
НЕОЛОГИ́ЗМ цIинды гаф
НЕТО́ЧНАЯ РИ́ФМА дуьз дишды рифма
НИГИЛИ́ЗМ йидыхдага ваъ рухьуд, сиенедыхда ваъ рухьуд
НИГИЛИ́СТ йидыхдага ваъ ваъад, сиенедыхда ваъ ваъад
НОВА́ТОРСТВО цIинвал (са цIинды кар игъиеди, ваяки гьаъад)
НОВЕ́ЛЛА кIаъды гьикая
НОВЕЛЛИ́СТ кIаъды гьикаябыр кирхьед, гьикаячи
НОВИ́НКИ КНИ́ЖНЫЕ цIинды китабыр
НОГА́ЙСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА нугъаешды литература (эдебият)
НО́ТА нота (музыкадид сесед гьагва гьаъад лышан)

241
НО́ТЫ нотабыр (музыкадид сесед гьагва гьаъад лышандид китаб)
НРАВОУЧИ́ТЕЛЬНЫЙ ВЫ́ВОД насигьаIт кид нетидже
НЮА́НС нюанс (тафыватлывал, хусусивал)

О
ОБЕЛИ́СК обелиск (дуьз выъыр ад кьваб)
ОБЛИЧЕ́НИЕ дуьзваIлыI игъийин
ОБРАБО́ТКА дуьз гьыъын, къайдыда ийин
О́БРАЗ (о́блик) суфат, кьамат
О́БРАЗ А́ВТОРА авторад хьесым
ОБРАЗЕ́Ц кIалыб, усул, къайда
О́БРАЗНОСТЬ образлывал
ОБРАЗЦО́ВЫЙ ПИСА́ТЕЛЬ лап йыхды писатель
ОБРЯ́Д см. обы́чай
ОБРЯ́ДОВАЯ МУ́ЗЫКА гьаIдатмыд макьам, къайдыдид макьам
ОБРЯ́ДОВАЯ ПОЭ́ЗИЯ гьаIдатмыд поэзия, къайдамыд поэзия
ОБЫ́ЧАЙ гьаIдат
ОВА́ЦИЯ овация, балана гап сывхыIн, гуджли не гап сывхыIн
ОГЛАВЛЕ́НИЕ китабад кьул (абыр)
ОГОВО́РКА 1) багьана; 2) чIел кевин, чIел гьухьун
О́ДА ода
ОДНОА́КТНЫЙ са актад
ОДНОИМЁННЫЙ са дурубыр гъад, са дуруд
ОДНОТИ́ПНЫЙ са джурадид
ОДНОТО́МНИК са томад
ОКТА́ВА октава
ОНЕ́ГИНСКАЯ СТРОФА́ шиирдид джарга (А.С.Пушкинед «Ев-
гений Онегин» поэмади ишлемиш гьаъад джарга)
О́ПЕРА опера
ОПЕРА́ТОР оператор
ОПЕРЕ́ТТА оперетта
О́ПЕРНЫЙ операдид
ОПИСА́НИЕ йывхыIд шикил
ОРА́ТОР оратор, гафад устад
ОРА́ТОРСКИЙ ТАЛА́НТ ораторад зигьим
ОРГА́Н орган
ОРГАНИ́СТ органчи

242
ОРИГИНА́Л оригинал (хылире кихьид сифтед кар)
ОРКЕ́СТР оркестр
ОРНА́МЕНТ накьыш
ОСВЕЩЕ́НИЕ ёкв итхьун
ОСЕТИ́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА осетинешды литература (эдеби-
ят)
ОСО́БЕННОСТИ РЕ́ЧИ чIилды гуджливал, кьуватлывал
О́ТЗЫВ кьимет
ОТРЕ́ЗОК кIус
ОТРИЦА́ТЕЛЬНЫЙ О́БРАЗ чIирид кьамат
ОТРЫ́ВИСТАЯ РЕЧЬ хъалгара гьалгын
ОТРЫ́ВОК кьатI, пай, кесик
ОТЧЁТЛИВОЕ ИЗЛОЖЕ́НИЕ гъавырди анна ыхъыын
ОТЧЁТЛИВОЕ ИЗОБРАЖЕ́НИЕ ачыхды шикил
О́ЧЕРК очерк (гьакъикъатды гьикая)

П
ПАЛИ́ТРА палитра (художникед рангбыр кыйхаI гьаъад кIаъды
кьул)
ПА́МЯТНИК¹ (иск.) памятник, гуьмбезий
ПА́МЯТНИК2 (лит.) памятник, эсер (эвелды заманады чIилды,
литературадид, тарихед, культурадид са кар)
ПАНДУ́Р (панду́ри) пандур (музыкальный кар)
ПАННО́ панно (накьышбыр диъир ад мас)
ПА́РНЫЕ РИ́ФМЫ чуттды рифмабыр
ПАРОДИ́СТ пародист (маннийды чIелбыр ахъаъад)
ПАРО́ДИЯ пародия (сыныйды чIелбыр ахъыъын, тегьер)
ПАРТИ́ЙНОСТЬ ЛИТЕРАТУ́РЫ литературадид партийный-
валды (эдебият)
ПА́РТИЯ партия
ПАССА́Ж пассаж, зурбад сесед пай (музыкадид эсерди)
ПАТЕФО́Н патефон (пластинка гъургъа гьаъад кар)
ПА́УЗА пауза, нафас (ыхыIн) лурзад ара, вахт
ПА́ФОС гьаIваслывал, эккед гьаIшкьлывал
ПЕВЕ́Ц 1) нянибыр гьаъад эдеми (гада); 2) гьаIшыкь
ПЕВИ́ЦА нянибыр гьаъад хьыдылды (рыш); 2) гьаIшыкь хьы-
дылды (рыш)

243
ПЕВУ́ЧИЙ ГО́ЛОС макьамад сес, нянидид сес
ПЕЙЗА́Ж пейзаж, тIабигьаIтдид шикил (хьесым, гьагвадбыр)
ПЕРВООСНО́ВА лап эвелды диб, сифтед диб
ПЕРЕВО́Д перевод, тарджума
ПЕРЕВО́Д ХУДО́ЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕ́НИЯ худо-
жественный произведение са чIилыла мадды чIилы хъыгын, художе-
ственный эсердид тарджума
ПЕРЕВО́ДЧИК переводчик, тарджумачи
ПЕРЕНЕСТИ́ 1) йихин, йихир маддиъне сихьин, хъыгын; 2) са
ераала мадды ераа сихьин
ПЕРЕНО́С ми сурула ти суру хъыгад лышан
ПЕРЕСКА́З выды чIилмыхьван ыхъыъын
ПЕРИПЕТИ́Я хабарсызды дегишвалдыбыр, эккед дегишвалдыбыр
ПЕРСОНА́Ж эсерди иштрак гьаъад, иштракчи
ПЕ́СНЯ няни
ПИАНИ́НО пианино (музыкальный кар)
ПИАНИ́СТ пианист, пианинады гьулхъад
ПИИ́Т эвелды шаир
ПИСА́ТЕЛЬ писатель, эсербыр кирхьед
ПИСА́ТЕЛЬСКАЯ ДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ писателешды пеше
ПЛАГИА́Т плагиат (сыные кихьид карбыр манные джуды ду-
рухда гьыъын; кихьд шиирбыр, гвалахбыр дагул гьыъыр джуды ду-
рухда гьыъын)
ПЛАГИА́ТОР дагулчи, шиирбыр дагул гьыъыр джуды дурухда
гьыъын плагиатор
ПЛАГИА́ТОРСТВО литературадид угърашвал
ПЛА́КАЛЬЩИЦА гьухьвалбыр рухьуд, гьухьалбыр гьаъад хьы-
дылды (рыш)
ПЛАКА́Т плакат
ПЛАН план (1. (арх.) джара биъид шикил (мес. халмыд); 2. кьуле
выгыргад са гвалах)
ПЛА́СТИКА пластика (скульптурадид кар дуьз хъаъад устар)
ПЛА́ЧИ ешелбыр, гьугьвалбыр
ПЛЁНКА плёнка (фильмбыр гьагва гьаъад лента)
ПЛЯ́СКА мукI выъын
ПОВЕСТВОВА́НИЕ ихтилат, хабар
ПОВЕСТВОВА́ТЕЛЬ ихтилатчи; см. расска́зчик
ПОВЕСТВОВА́ТЕЛЬНЫЙ ихтилатад, хабарад, хабардид
ПОВЕСТВОВА́ТЬ хабар выъын, ихтилат гьыъын, гьикая выъын
ПО́ВЕСТЬ повесть, гьикая

244
ПОВТОРЕ́НИЕ тикрар
ПОГОВО́РКА мисала
ПО́ДЛИННИК гьакъикъатды кар, халисды кар
ПОДПИ́СКА кихьин (китабыр, газетбыр, журналбыр)
ПОДПИ́СЧИК китабыр, газетбыр, журналбыр кирхьед кас
ПОДРАЖА́НИЕ кикад са кар, игъийир ад са кар
ПОДСТРО́ЧНЫЙ ПЕРЕВО́́Д хьаIр джарга перевод гьыъын,
джарга-джарга тарджурма гьыъын
ПОЗИ́ЦИЯ хывкьыд раIхъ, хывкьыд фикир
ПОЛЕ́МИКА гьуIджет
ПОЛЕМИ́СТ гьуIджетбыр гьаъад
ПОЛИФОНИ́Я балад сесбыр, балад унбыр
ПОЛНОЗВУ́ЧНЫЙ ацIыд сесбыр
ПО́ЛЬКА полька (зар гъад мукъад макьамад са джура)
ПО ПА́МЯТИ йикIилана
ПОПУРРИ́ попурри (музыкадид джурба-джура макьаммыд
кьатIмыкла дуьз гьыъыр ад эсер)
ПОРТРЕ́Т портрет, инсанад сурат, шикил
ПОРТРЕТИ́СТ шикил вырыхыIд
ПОСВЯЩЕ́НИЕ бахш гьыъыд, дурус бахш гьыъын
ПОСЛА́НИЕ кагъат (кагъат сигын)
ПОСЛА́ННИК илчи, векил
ПОСЛЕСЛО́ВИЕ эхиринджи гаф
ПОСЛО́ВИЦА мисала
ПОСТАНО́ВКА сагьниды сихьир ад эсер
ПОСТАНО́ВЩИК эсер дуьз гьаъад кас
ПОСТОЯ́ННЫЙ ЭПИ́ТЕТ гьаIммишед эпитет (дегиш джу-
гъуIд)
ПОСТРАНИ́ЧНЫЙ джар-джар йиъид, гьаIр са джар
ПОУЧЕ́НИЕ насигьаIт
ПОЭ́ЗИЯ поэзия
ПОЭ́МА поэма
ПОЭ́Т шаир (эдеми, гада)
ПОЭТЕ́ССА шаир (хьыдылды, рыш)
ПОЭ́ТИКА поэтика
ПОЭТИ́ЧЕСКАЯ ВО́ЛЬНОСТЬ шаиред яратмишмыд азадвал
ПОЭТИ́ЧЕСКИЙ поэзиядид, шаирешды, поэзиядис таликьды
шаиред, гюзель, бытIрад
ПОЭТИ́ЧЕСКИЙ СИ́НТАКСИС шиъирмыд синтаксис
ПОЭТИ́ЧЕСКИЙ ЯЗЫ́К шиъирмыд чIел

245
ПОЭТИ́ЧНЫЙ поэтичный, шиъирмыд
ПРАВДИ́ВОСТЬ гьакъикъатвал, дугъривал, герчеквал
ПРАВДИ́ВЫЙ О́БРАЗ гьакъикъатды образ, гьакъикъатды
кьамат
ПРА́ЗДНИКИ НАРО́ДНЫЕ халкьдид сыварбыр, халкьдид бай-
рамбыр
ПРЕДА́НИЕ ата-бабыйшыла хъуъ гIаля-гIале руъуд ихтилат
ПРЕДИСЛО́ВИЕ сифтед чIел, сифтед гаф, кьулады чIел
ПРЕДСТАВЛЕ́НИЕ тамашебыр
ПРЕМЬЕ́РА сифте гьагва гьыъын
ПРЕРЫ́ВИСТАЯ РЕЧЬ хъалгара-хъалгара гьалгын, хъалгара-
хъалгара рухьуд чIел
ПРИБАУ́ТКА зарафатдид гаф, зарафатад гаф, къаIмаIди гаф
ПРИЁМ приём, тегьер, хатир, гьуIрмет
ПРИ́ЗНАК лышан
ПРИКЛЮЧЕ́НЧЕСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА приключениемыд ли-
тература (эдебият), уюнбыр кид литература (эдебият)
ПРИПЕ́В тикрар ваъад бенд
ПОУЧА́ТЬ хаIр гьыъын, гьакьал ивхьин, гьакьал вын, насигьаIт
вын
ПРИ́СКАЗКА махвад сифтед кьул
ПРИ́ТЧА махв, нагъыл
ПРИЧИТА́НИЯ гьухьвалбыр, ешелбыр
ПРО́ЗА проза, гьикая
ПРОЗА́ИК прозаик
ПРОЗАИ́ЧЕСКИЙ прозабыр кирхьед
ПРО́ЗВИЩЕ лакьаб
ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ произведение, эсер
ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ У́СТНОГО НАРО́ДНОГО ТВО́РЧЕСТВА
халкьдид гьухьвалмыд эсербыр, халкьдид гьухьвалмыд произведение
ПРОИСШЕ́СТВИЕ аIгьвалат
ПРОКЛЯ́ТИЕ нянет, агь
ПРОЛО́Г пролог, сифтед кьул
ПРОРО́ЧЕСТВО пайгъампарвал, йикис мадад кар сифтемадана
гьацIын
ПРОТИВОПОСТАВЛЕ́НИЕ къаншара сихьин
ПРОТОТИ́П прототип, эвелдынийик кикын
ПРОТЯ́ЖНЫЙ НАПЕ́В авазад гьава
ПРОФЕССИОНА́ЛЬНОЕ ИСКУ́ССТВО пешекарашды
устадвал

246
ПСЕВДОНИ́М псевдоним
ПУ́БЛИКА публика, халкь
ПУБЛИЦИ́СТ публицист
ПУБЛИЦИ́СТИКА публицистика
ПУБЛИЦИСТИ́ЧЕСКИЙ публицистический
ПУБЛИ́ЧНЫЙ халкьдид хьура гид
ПУСТОСЛО́ВИЕ кьел кидишды гафбыр,
ПУТЕШЕ́СТВИЕ путешествие, сайирбыр
ПЬЕ́СА пьеса

Р
РАЗБО́ЙНАЯ ПЕ́СНЯ дагулчиешды няни, хъачахашды няни
РАЗВИ́ТИЕ ДЕ́ЙСТВИЯ гьаIл хьуъ выхьын, аIгьвалат лаъ ви-
шин
РАЗВЯ́ЗКА развязка, ахир, нетидже
РАЗМЕ́Р СТИХОТВО́РНЫЙ шиъиред гьацун
РА́КУРС ракурс
РАСПУ́ТСТВО къаIхьбевал
РАССКА́З ихтилат, гьикая
РАССКА́ЗЧИК ихтилатчи, гьикаячи, хабарчи
РЕАЛИ́ЗМ реализм (искусстводидне,адабиятдид гьакъикъат-
валды а хьур гьувгва ваъад раIхъ)
РЕАЛИ́СТ реализмадид раIхъ кьуле выгыргад
РЕАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ реализмадид
РЕ́БУС ребус (шикилмык, лышанмык, гафдыхьван дуьз гьыъыр
ад хал гийинбыр)
РЕ́ГЕНТ регент, килисади хорад дирижёр
РЕГИ́СТР регистр
РЕГЛА́МЕНТ регламент (докладчик гьалгад гедене вылцIад
вахтид кьадар)
РЕДА́КТОР редактор (китаб, ва я ки са журнал, газет игъиед
гедене гьаIр джура дегишвалдыбыр гьаъад инсан)
РЕДА́КЦИЯ редакция (1. редактировать гьыъын; 2. литерату-
радид эсердид джура, (эдебиятдид); 3. журналистеше гвалах ваъад
идара)
РЕЖИССЁР режиссёр (театра ваяки киноед гьагунбыр дуьз
гьаъад кас)

247
РЕЗОНА́НС резонанс (ун, сес лаъ, саъ выъын)
РЕЗОНА́ТОР сес гуджли ваъад кар
РЕМА́РКА ремарка (пьеса кивхьид авторара гьаъад меслягьаIт-
быр)
РЕМЕСЛО́ пеше, хылид устарвал, санагьаIткарвал
РЕПЕРТУА́Р репертуар (1. са актёрара гыргад сиене рольбыр;
2. артистере, музыкантара рухьуд, рыхыIд, кьыле гьаъад сиене кар-
быр; 3. театра гьагва гьыъын бадана дуьз гьыъыр ад спектакльмыд
сиягь)
РЕПЕТИ́ЦИЯ репетиция (са гьилига дуьлхъуьн бадана улихьде
мадана гьаъад гьазырвалдыбыр)
РЕ́ПЛИКА реплика (1. гьалгара анийис вылцIад джыкды джы-
ваб; 2. сагьниди актёрара рухьуд эхиринджи гаф)
РЕПОРТА́Ж репортаж (са джигидикла вылцIад хабар)
РЕПОРТЁР репортёр (са джигидид гьаIл, агьвалат шуна йиъи
хьур хабарбыр кирхьед)
РЕПРОДУКТОР репродуктор, радиодид кар
РЕСТАВРА́ТОР реставратор (искусстводид йисе йишир ад, ва я
ки чIир йишир ад кар дуьз хъаъад пешекар)
РЕ́ТУШЬ ретушь (ачыхана гьаджагвад джигабыр кьаламахьван
дуьз хъыъын)
РЕЦЕНЗЕ́НТ рецензент (рецензия кивирхьед кас)
РЕЦЕ́НЗИЯ рецензия (са китабас, пьесадис, театрахда
къадгъади, гьыIлимдид, литературадид гвалахбыр пис йиъиме, вая ки
йыха йиъиме хьур вылцIад кьимет)
РЕЧЕВА́Я ХАРАКТЕРИ́СТИКА гьалгынид усул, гьалгынид
хасыет
РЕЧИ́СТЫЙ йыхана гьалгад, гIаIле чIел ад
РЕЧИТАТИ́В речитатив (вокальный музыкадид авазахьван
гьаъад декламация)
РИСОВА́НИЕ рисование, шикилбыр йыхыIн
РИСУ́НОК шикил, накьыш
РИТМ ритм (нянидид, шиъиред слогбыр тикрар хъыъынвал,
дуьзгуьн хъыъынвал)
РИТМИ́ЧЕСКАЯ ЕДИНИ́ЦА дуьзды кьадар, дуьене гьацун
РИТМИ́ЧЕСКИЙ, РИТМИ́ЧНЫЙ дуьзды
РИТМИ́ЧНОСТЬ дуьзгуьнвал
РИТО́РИКА риторика (1. бытIрана, гюрчекене гьалгад орато-
рашды теория; 2. файда кидишды гьаваед гьалгынбыр)

248
РИТОРИ́ЧЕСКИЙ ВОПРО́С риторикадид суал (суалахьван са
шывга тестикь гьыъын)
РИ́ФМА рифма (шиъирди, няниди джаргыдид ти джыбра
игъибхьуд сесбыр)
РИФМО́ВАННАЯ ПРО́ЗА рифмадыхьван дуьз выъыр ад проза
РИФМО́ВКА рифмади ийир ад къайда
РОЖО́К чIыхнакла выъыд кач
РОЛЬ роль (1. роль, метлеблывал, везифе; 2. театра артистеше
гьухьур вагад гаф)
РОМА́Н роман (эпосад кьухьды эсер)
РОМАНИ́СТ романист, романбыр кирхьед кас
РОМА́НС романс (1. музыка хъуна сада рухьуд лирикадид
шиъирдид гафмыхьван дуьз гьыъыр ад няни; 2. са нянидид гьава)
РОМАНТИ́ЗМ романтизм (1. ХIХ-хьусды вешды сыда сифте
кьула литературади ва искусстводи арыди выгыр ад раIхъ; 2. хиял-
быр, яшайишбыр йыха йишиныхда гакъын)
РОМА́НТИК романтизм таIриф гьаъад
РОМАНТИ́ЧЕСКИЙ романтизмадис таликьды
РО́НДО рондо (музыкальный пьесадид сахьусды тема са шу-
маиди хылис тикрар хъывыъын)
РОНДО́ рондо (литературадид шиъиред са джура)
РО́СПИСЬ роспись, масалмык, къавык йыхыIр ад накьыш
РОЯ́ЛЬ рояль (пианинодик кивикад музыкальный кар)
РУБАИ́ рубаи (сахьусды, кьваIдхьусды джарга рифмадыхьван
дуьз гьыъыр ад йукьды джаргад шиъир)
РУКОПИ́СНЫЙ ЖУРНА́Л хылире кихьид карбыр кид журнал
РУ́КОПИСЬ хылире кихьир ад игъиесхьур дуьз гьыъыр ад китаб
РУ́НЫ халкьдид нянибыр
РУ́ССКАЯ см. Ру́сский наро́дный та́нец
РУ́ССКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА урусашды литература
РУ́ССКИЙ НАРО́ДНЫЙ ТА́НЕЦ урусашды халкьдид мукI
РУ́ССКИЙ ТЕА́ТР ИМ. М. ГО́РЬКОГО М. Горькиед дурухда
хъуд урусашды театр

C
СА́ГА сага (эвелды заманады ад скандинавашды шиъир)
САЗ саз (музыкальный кар)
САКСОФО́Н саксофон

249
САКСОФОНИ́СТ саксофон вырыхыIд
СА́ЛЬТО сальто
САМОДЕ́ЯТЕЛЬНЫЙ КОМПОЗИ́ТОР гьаIваскар композитор
САМОЗАБВЕ́ННОСТЬ джус джукла хабар аджабгын
САРКА́ЗМ сарказм, писды яхъ, рашхантбыр кихьин
САТИ́РА сатира, лакьаб кихьин
САТИ́РИК сатирик, лакьаб кирхьед писатель
САТИРИ́ЧЕСКИЙ сатирический, лакьабад
СБО́РНИК СКА́ЗОК махвмыд сборник; сытIа гьыъыд, ягъмиш
гьыъыд, ара хихьид сборник (махвбыр кид китаб)
СБО́РНИК СТИХО́В шиъирмыд сборник; сытIа гьыъыд,
ягъмиш гьыъыд, ара хихьид сборник (литературадид шиъирбыр ва
мадды карбыр кид китаб)
СВА́ДЕБНЫЕ ОБРЯ́ДЫ даватад гьаIдатбыр, туед гьаIдатбыр
СВА́ДЕБНЫЕ ПЕ́СНИ даватад нянибыр, туед нянибыр
СВИРЕ́ЛЬ тутул, сунна
СВИСТО́К суьпсуь
СВОБО́ДНЫЙ ПЕРЕВО́Д азадвалдид перевод, ачыхвалдид пе-
ревод азадвалдид тарджума, ачыхвалдид тарджума
СВОБО́ДНЫЙ СТИХ азадды шиъир
СЕА́НС сеанс
СЕМЕ́ЙНАЯ ПЕ́СНЯ хизындид няни
СЕРЕ́БРЯНЫХ ДЕЛ МА́СТЕР гымышехьван гвалах ваъад
устар
СЕРЕНА́ДА серенада
СЖА́ТАЯ СКА́ЗКА кIаъды махв
СИЛУЭ́Т силуэт, къаралт
СИ́МВОЛ символ (са фикир ана, са кар гьагва гьаъад лышан,
ишара)
СИМВО́ЛИКА символика (са лышан, ишара)
СИМВОЛИ́СТ символист (символизмадид таIриф гьаъад)
СИМПА́ТИЯ йикIис хушвал
СИМФОНИ́ЧЕСКАЯ ПОЭ́МА симфониядид поэма
СИМФОНИ́ЧЕСКИЙ ОРКЕ́СТР симфониядид оркестр
СИМФО́НИЯ симфония
СИСТЕМАТИ́ЧНОСТЬ системади ад, кидкине руъуд, вахт-
вахтинди руъуд
СИТУА́ЦИЯ гьаIл, аIгьвалат
СКАЗ хабар, махв, нагъыл

250
СКАЗА́НИЕ хабар, ихтилат, махв, нагъыл
СКАЗИ́ТЕЛЬ махвмыд устад, ихтилатчи, суьбетчи
СКА́ЗКА махв
СКА́ЗКА ПРО БЕ́ЛОГО БЫЧКА́ эвелды махв, куьнед махв;
джагварды даныеклады махв
СКА́ЗОЧНИК махвбыр гьаъад эдеми, бала махвбыр гьацIад эде-
ми, бала ихтилатбыр гьацIад (эдеми, гада)
СКА́ЗОЧНИЦА бала махвбыр гьацIад хьыдылды, бала ихтилат-
быр гьацIад (хьыдылды, рыш)
СКА́ЗОЧНЫЙ махвалык кид
СКОМОРО́Х скоморох, абый
СКОРОГОВО́РКА скороговорка (четинды гафбыр кIыбди-
кIыбди гьухьун)
СКРИПА́Ч скрипка вырыхыIд музыкант
СКРИПИ́ЧНЫЙ КЛЮЧ нотамыд ишарамыклады са ишара
СКРИ́ПКА (пе́рвая) оркестради сахьусды хьура гид скрипка
СКУ́ЛЬПТОР скульптор (скульптурадид карбыр гьаъад пеше-
кар)
СКУЛЬПТУ́РА скульптура (1. хьесымбыр гьаъад устар; 2. ис-
кусстводид эсер)
СЛАВЯНИ́ЗМ славянизм (славянашды чIила йибкьыр ад гаф)
СЛАВЯ́НЕ славянар (славян халкь)
СЛАВЯНИ́Н славян (эдеми, гада)
СЛАВЯ́НКА славян (хьыдылды, рыш)
СЛАВЯ́НСКИЙ славянашды
СЛОВЕ́СНИК словесник (чIилды ва литературадид пешекар)
СЛОВЕ́СНОСТЬ чIилды ва литературадид устадвал
СЛОВЕ́СНЫЙ мизире, гIала гафмыхьван гьухьун
СЛОВОТВО́РЧЕСТВО гафбыр дуьз гьыъын, цIинды гафбыр
арыди йигын
СЛОГ слог
СМЫСЛ файда
СНО́СКА ала гъаъ выр ад кIаъды хаIдий кид
СОА́ВТОР соавтор, уртахды автор (маннийхьван уртахана са
кар кихьид кас)
СОБЕСЕ́ДНИК суIбетчи
СОБЫ́ТИЕ гьаIл, агьвалат
СОВЕ́ТСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА советед девирдид литература
(эдебият)

251
СОВЕ́ТСКАЯ МУ́ЗЫКА советед девирдид музыка
СОВЕ́ТСКОЕ ИСКУ́ССТВО советское искусство, совет де-
вирдид искусство
СОДЕРЖА́НИЕ содержание, ара кидбыр
СОДЕРЖА́НИЕ И ФО́РМА ара кидбыр на кIалыб
СОЗВУ́ЧИЕ сесед дуьзгуьнвалды, сесед бытIравалды, сесед са-
сындире хакьынвалды
СОЗВУ́ЧНЫЕ СЛО́ГИ са сындире хакьыд слогбыр
СОЗВУ́ЧНЫЙ сесбыр са сындире хакьын, сакалды унбыр
СОЛИ́СТ солист (текене няни гьаъад,текене макьам рыхыIд,
текене мукI ваъад)
СОЛИ́СТКА солистка (текене няни гьаъад, текене макьам
рыхыIд, текене мукI ваъад хьыдылды, рыш)
СО́ЛО соло (ти джыбра рыхыIд няни ва я ки макьам)
СО́ЛЬНОЕ ПЕ́НИЕ джурана рухьуд няни
СО́ЛЬНЫЙ КОНЦЕ́РТ са касдире джурана гыргад концерт
СОЛЬФЕ́ДЖИО сольфеджио (гафбыр кидишне нянибыр йыхыIс
хаIр гьыъын)
СОНА́ТА соната (хьибыд ва я йукьуд паекла дуьз гьыъыд музы-
кадид эсер)
СОНЕ́Т сонет (цIыйукьды джаргыдикла дуьз гьыъыр ад шиъир)
СОПРА́НО сопрано (хьыдынийды лап элды сес)
СОЧИНИ́ТЕЛЬ хилтIед, хитIиймар гьаъад
СОЧИНЯ́ТЬ хитIе гьыъын, ара хихьин, шывга хилтIед
СОЮ́З ПИСА́ТЕЛЕЙ союз писателей, писателешды союз
СПЕКТА́КЛЬ спектакль, сагьниди тамашебыр гьыъын
СПЕЦИ́ФИКА хасды лышан
СПЕЦКО́Р спецкорреспондент
СПО́СОБ къайда, раIхъ
СПОСО́БНОСТЬ лечIунбыр
СРАВНЕ́НИЕ ара хихьин, сакал гьыъын
СРАВНИ́ТЕЛЬНЫЙ МЕ́ТОД ара хирхьед метод
СТАТУЭ́ТКА статуэтка, кIаъды статуя
СТА́ТУЯ статуя, духлад кIалыб
СТАТЬЯ́ статья
СТЕНД стенд
СТЕ́ПЕНЬ дереджагъ
СТИЛИ́СТ стилист, стилед устар
СТИЛИ́СТИКА стилистика

252
СТИЛИСТИ́ЧЕСКИЙ стилистикадид
СТИЛЬ стиль, къайда, хатI
СТИХ шиъир
СТИХОВЕ́ДЕНИЕ шиъирмыклады гьыIлим
СТИХОСЛОЖЕ́НИЕ шиъир дуьз выъын
СТИХОТВОРЕ́НИЕ шиъир
СТИХОТВО́РЕЦ шаир
СТИХОТВО́РНЫЙ РАЗМЕ́Р шиъирдид гьацун
СТИХОТВО́РЧЕСТВО шиъирчивалды выъын (шиъирбыр
яратмиш гьыъын, чIелбырдуьз гьыъын)
СТИШКИ́ кIаъды шиъирбыр
СТОПА́ стопа (шиъиред джарга дуьз выъыд пай)
СТРАНИ́ЦА джар, лист
СТРОКА́ джарга
СТРУНА́ син (чунгурад, тарад)
СТРУ́ННЫЙ ИНСТРУМЕ́НТ музыкадид синбыр ад инстру-
мент, музыкадид синбыр ад кар
СТРУ́ННЫЙ ОРКЕ́СТР струнный оркестр, синирмыхьван вы-
рыхыIд оркестр
СТУ́ДИЯ студия (1. художникешдына, скульпторашды идара;
2. искусстводид къуллухчиер гьазыр даъад театрадид мехьтеб; 3. ар-
тистешдына, художникешды кIапIал, десте)
СУДЬБА́ кьадар-къисмат
СУФЛЁР суфлёр (театра дагулана ролек кид артистед чIелбыр
кьыле гьаъад)
СЦЕ́НА сцена, сагьне (1. саIгьне; 2. пьесадид актад пердидид са
пай, са шикил)
СЦЕНА́РИЙ сценарий (1. кинофильмадид кьул гивирхьед гедене
руъуд литературадид эсер; 2. пьесади иштрак гьаъадбыр, саIгьниди
выш шуна гьулхъасдыбишды сиягь; 3. драмадид произведение-
дид,пьесадид план)
СЦЕНАРИ́СТ сценарист (сценадид автор, драмматург)
СЦЕНИ́ЧЕСКИЙ саIгьниди, саIгьниди руъуд
СЦЕНИ́ЧНЫЙ саIгьнидис лазим руъуд, саIгьнидире хакьыд
СЪЁМКА шикил йывхыIн, фильм игъивин
СЮЖЕ́Т сюжет
СЮЖЕ́ТНАЯ ЛИ́НИЯ сюжетед хьаIл
СЮИ́ТА сюита (са шумдыиди пьесадикла дуьз гьыъыр ад музы-
кальный эсер)

253
Т
ТАБАСАРА́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА табасаранабишды литера-
тура (эдебият)
ТАВТОЛО́ГИЯ тавтология, тикрар хъыъын (са фикир, са мет-
леб, са файда ад гаф шумаиди тикрар хъывыъын)
ТАДЖИ́КСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА таджикешды литература
(эдебият)
ТАКТ такт (музыкадид тактад паймыд гьацунвалды)
ТАЛА́НТ талант, зигьим, гьунар
ТАЛА́НТЛИВОСТЬ гьунарвалды, лечIунвалды, зигьим кид
ТАЛА́НТЛИВЫЙ гьунар кид, лечIун кид, зигьим ад
ТАМАДА́ тамада (шадваIлид маджлист кьуле выгыргад кас)
ТА́МБУР тамбур (ригид гъаъна хъуд кIаъды ер)
ТАМБУРИ́Н тамбурин (Испанашыхдана ва Италиядидбишихда
руъуд хуляхвалды гъад накьра)
ТАМТА́М тамтам (усуд накьра)
ТА́НГО танго (1. явашды мукIад са джура; 2. мукIад макьам)
ТА́НЕЦ мукI см. пля́ска
ТАНЦЕВА́ЛЬНОЕ ИСКУ́ССТВО мукIад устадвал, мукI
выъынид устадвал
ТАНЦЕВА́ЛЬНЫЙ АНСА́МБЛЬ мукIбыр гьаъад ансамбль
ТАНЦМЕ́ЙСТЕР (хорео́граф) мукIбыр гьаъас хаIр гьаъад
ТАНЦОВЩИ́К мукI ваъад (эдеми, гада)
ТАНЦОВЩИ́ЦА мукI ваъад (хьыдылды, рыш)
ТАНЦО́Р мукI вацIад
ТА́НЦЫ НАРО́ДОВ МИ́РА дуьньядид халкьдид мукIбыр
ТАР тар (музыкадид кар)
ТАРЕ́ЛКИ тарелки (духовой оркестрадид накьрыдыхда хъуд
кьваIд дзырад кар)
ТАТА́РСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА татарашды литература (эдебият)
ТВОРЕ́НИЕ яратмиш гьыъын, эсер (гьыIлимдид, литературадид,
искусстводид са кар)
ТВОРЕ́Ц 1. (иск.) яратмиш гьыъыд; 2. (рел.) Аллагь, Йиниш
ТВО́РЧЕСКАЯ ИНДИВИДУА́ЛЬНОСТЬ яратмиш гьыъынид
савалды
ТВО́РЧЕСКАЯ ИСТО́РИЯ яратмиш гьыъыд тарих
ТВО́РЧЕСКАЯ МАНЕ́РА яратмиш гьыъыд тереф
ТВО́РЧЕСКИЙ ПУТЬ яратмиш выъыд раIхъ

254
ТВО́РЧЕСТВО яратмиш гьыъын
ТЕА́ТР театр
ТЕАТРА́ЛЬНАЯ СЦЕ́НА театрад саIгьне
ТЕАТРА́ЛЬНОЕ ИСКУ́ССТВО театрад искусство
ТЕАТРА́ЛЬНЫЙ СЕЗО́Н театрад сезон (вахт)
ТЕАТРОВЕ́ДЕНИЕ театрад гвалахбыр хаIр гьаъад гьыIлим
ТЕ́ЗИС тезис, асыл ад фикир
ТЕКСТ текст
ТЕКСТОВИ́К текстовик (музыкадид эсердид текстед автор)
ТЕКСТОВО́Й текстед
ТЕКСТО́ЛОГ текстологиядид рыкъаI ад пешекар
ТЕКСТОЛО́ГИЯ текстология (литературадид эсербыр
яратмиш гьаъад къайдабыр тайин гьаъад филологиядид гьыIлимдид
са хьаIл)
ТЕЛЕВИ́ДЕНИЕ телевидение
ТЕЛЕВИЗИО́ННЫЙ телевидение, телевидениедид, телевизорад
ТЕЛЕВИ́ЗОР телевизор
ТЕЛЕЗРИ́ТЕЛЬ телевизорахда гакъад
ТЕЛЕКА́МЕРА телекамера
ТЕЛЕПЕРЕДА́ЧА телевизора гьагва гьаъад передача
ТЕЛЕСТУ́ДИЯ телестудия
ТЕЛЕЦЕ́НТР телецентр
ТЕЛЕЭКРА́Н телеэкран, телевизорад экран, телевизорад хьесым
ТЕ́МА тема ( гьидикла гьалгарди, кирхьеди, убур хъабцурдид дур )
ТЕМА́ТИКА тематика, темабыр
ТЕМБР тембр
ТЕМП темп, юруш
ТЕО́РИЯ ЛИТЕРАТУ́РЫ литературадид теория (эдебият)
ТЕ́РМИН термин
ТЕ́РМИН ЛИТЕРАТУРОВЕ́ДЧЕСКИЙ литературадид термин
(эдебиятад)
ТЕ́ХНИКА (мастерство́) техника, устадвал
ТЕЧЕ́НИЕ ЛИТЕРАТУ́РНОЕ литературадид раIхъ
ТИП 1) джура, кIалыб; 2) джура, кIалыб, усул; 3) (лит.) джура,
кIалыб, усул, хьесым
ТИПА́Ж типаж (са типед сиене лышанбыр сытIа гьыъын, са
кIалбыд сиене лышанбыр сытIа гьыъын)
ТИПИЗА́ЦИЯ кIалбыд чара выъын
ТИПИ́ЧЕСКОЕ са кIалбыс таликьды
ТИПИ́ЧНОСТЬ кIалбыс хас йиъид

255
ТИПОВО́Й са кIалбыд, са услад
ТИПОГРА́ФИЯ типография
ТИРА́Ж тираж, игъийинид кьадар (газетбыр,китабыр, журнал-
быр)
ТИ́ТУЛЬНЫЙ ЛИСТ титульный лист, гъарады джар (сахьусды
хьесым китабад, журналад)
ТКА́НЫЙ парчидид
ТКА́НЕВЫЙ парчидид
ТКАТЬ рыхын, хырхын
ТКА́ЦКИЙ хырхад, рыхыд
ТКАЧ къеден выхырхад, халыче выхырхад, сумах выхырхад
ТКА́ЧЕСТВО хын гьыъын, хын рыхын
ТКАЧИ́ХА хын гьаъад хьыдылды, хын хырхад (хьыдылды, рыш)
ТОМ кьилды са китаб, джрурад са китаб
ТОН 1) (муз.) сес, аваз, тон; 2) сесбыр, унбыр
ТОНИ́ЧЕСКОЕ СТИХОСЛОЖЕ́НИЕ авазмыд шиирбыр дуьз
гьыъынид къайда
ТРАГЕ́ДИЯ бейдбахт, эккед мисибат, драмадид эсер
ТРАГИ́ЗМ бейдбахтвал, эккед мисибатвал
ТРА́ГИК трагик, эккед мисибат (трагик кид роль выгыргад ак-
тёр)
ТРАГИКОМЕ́ДИЯ трагикомедия (джук трагедиядид не коме-
диядид элементбыр кид драмадид пьеса)
ТРАГИКОМИ́ЧЕСКИЙ трагикомедиядид
ТРАГИ́ЧЕСКИЙ АКТЁР трагедиядид роль выгыргад актёр
ТРАГИ́ЧЕСКИЙ СТИЛЬ трагедиядис хасды стиль
ТРАДИЦИО́ННЫЙ традициядид, гьаIдатад, гьаIдат ад, къайды-
дид
ТРАДИ́ЦИЯ гьаIдат, къайда
ТРАФАРЕ́Т трафарет, кIалыб
ТРАФАРЕ́ТНЫЙ РИСУ́НОК трафаредед шикил, кIалбыд шикил
ТРЁХСЛО́ЖНАЯ СТОПА́ хьибыд слог ад стопа
ТРЁХСЛО́ЖНЫЙ РАЗМЕ́Р хьибыд слог ад гьацун, хьибыд слог
ад размер
ТРЁХСТИ́ШИЕ хьибды джаргад шиъир
ТРЁХТО́МНИК хьибды томад (китаб)
ТРИЛО́ГИЯ трилогия
ТРИ́О трио (1. хьибыд кар мес. са накьра, кьваIб сунна, ва я ки
хьибды сесехьван рухьуд няни; 2. макьам рыхыIд хьибыр музыкант, ва
я няни рухьуд хьибыр артист)

256
ТРУБА́ (муз.) сунна, труба
ТРУБАДУ́Р трубадур, накьрачи
ТРУБА́Ч трубач, сунначи
ТРУ́ППА труппа (са театра ва я цирке ад артистешды десте)
ТУРКМЕ́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА туьркменешды литература
(эдебият)
ТУШ салам (музыкадыхьвал рыхыIд саламад макьам)

У
УБО́РНАЯ (театра́льная) театра артистешды валыгмар лаъад
хал
УВЕРТЮ́РА увертюра (опера, оперетта, балет беслемиш
гьаъади сифте кьула рыхыIд макьам)
УДАРЕ́ НИЕ ударение (гафа са слога лихьир маддымыла
гъигъене гьухьун)
УДА́РНИК накьрачи
УДА́РНЫЕ ИНСТРУМЕ́ НТЫ кIарара рыхыIд музыкальный
инструментбыр
УДМУ́РТСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА удмурташды литература
(эдебият)
УЗБЕ́КСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА узбекешды литература (эдебият)
УКРА́ИНСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА украинешды литература
(эдебият)
УКРАШЕ́ НИЕ беземиш, беземиш даъад кар
УМИРОТВОРЁННАЯ МУ́ЗЫКА секинды, эслягьды, явашды
макьам
У́МЫСЕЛ фикир, къаст, ният
УНИСО́Н са сесела
УРБАНИЗА́ЦИЯ урбанизация (кьухьды шегьермыд роль маки
лаъ вишин)
УРБАНИ́СТ урбанизмадид таIриф гьаъад
УРБАНИСТИ́ЧЕСКОЕ ТЕЧЕ́НИЕ В ЛИТЕРАТУ́РЕ литера-
туради урбанизмадис хасды раIхъ
У́СТНАЯ ПОЭ́ЗИЯ гIаIляды поэзия (мизид)
У́СТНОЕ НАРО́ДНОЕ ТВО́РЧЕСТВО халкьдид мизире
яратмиш гьыъыдбыр
У́СТНЫЙ РАССКА́З гIаIляды гьикая
УТОПИ́ЗМ утопизм, мыкьлад хиял

257
УТОПИ́ЧЕСКИЙ утопиствалды, мыкьлад хиялбыр
УТО́ПИЯ утопия, кьуле руъуд мыкьлад фикирбыр

Ф
ФА́БУЛА фабула (литературный эсердид метлеб гьагва гьаъад
сюжетед схема)
ФАГО́Т фагот (ил ыхыIр рыхыIд музыкадид кар)
ФАЛЬЦЕ́Т фальцет (нянибыр гьаъад выгIыннийды эккед сес)
ФАНТАЗЁР фантазёр, виъидне дишды джу-джус хилтIед
ФАНТА́ЗИЯ фантазия (1. (творческое воображение) хиял;
2. (муз.) джу-джус са шумуд йиъиди макьам дуьз гьыъыр музыкадид
эсер); 3. джу-джус келэд гафбыр, хабарбыр)
ФАНТА́СТ фантаст, къуруд хиялчи, джу-джус хитIиймар гьаъад
(фантазиядид жанрда гвалах ваъад писатель, художник)
ФАНФА́РА фанфара (1. ил ыхыIр рыхыIд музыкадид кар;
2. кIаъды шадды макьам; 3. шадды маджлисте хаIле цIайбыр
гъирхьед кар)
ФАНФАРИ́СТ фанфарчи
ФАРС фарс, сылды комедия
ФЕЛЬЕТО́Н фельетон (зарафатды гафмыхьван кихьир ад
макъала)
ФЕЛЬЕТОНИ́СТ фельетончи (фельетонбыр кирхьед)
ФЕЛЬЕТО́ННЫЙ фельетондид
ФЕНО́МЕН гьаIламат (гьуIмирди адишдыкалды, джишидкалды
кар, ва я инсан)
ФЕСТИВА́ЛЬ фестиваль (культурадид ва искусстводид шадва-
лид сывар, байрам)
ФИГУ́РА (скульпту́ра) сурат, кIалыб, усул, фигура
ФИЛАРМО́НИЯ филармония
ФИЛИГРА́НЬ филигранад са кар
ФИЛО́ЛОГ филолог
ФИЛОЛОГИ́ЧЕСКИЙ филологиядид
ФИЛОЛО́ГИЯ филология
ФИЛОСО́ФСКИЙ РОМА́Н философиядид роман
ФИЛЬМ фильм, кино
ФИЛЬМОСКО́П фильмоскоп (фильмабыр гьагва гьаъад кар)
ФИЛЬМОТЕ́КА фильмотека
ФИНА́Л финал, ахир
ФИ́СТУЛА лап гаIдды сес

258
ФЛЕ́ЙТА флейта (гьуф ваъара рыхыIд музыкадид кар)
ФЛЕЙТИ́СТ флейтадид устад
ФОЙЕ́ фойе (театра, киное антракт ад гедене ил ырхаIд зал)
ФО́КУСНИК суIгуIрчи
ФОЛЬКЛО́Р фольклор (халкьдид гъухьалбыр, махвбыр, нянибыр,
аязбыр, мисалабыр, месэлебыр ва мад.)
ФОЛЬКЛОРИ́СТ фольклор ахтармиш гьаъад гьаIлим
ФОЛЬКЛОРИ́СТИКА фольклористика (фольклор ахтармиш
гьаъад гьыIлим)
ФОЛЬКЛО́РНЫЙ халкьдид гьухьалмыд, фольклорад
ФОНОГРА́ММА фонограмма (магнитофонад лентады кивхьир
ад сес)
ФОНО́ГРАФ фонограф (сес кивирхьед кар)
ФО́РМА форма, кIалыб, джура
ФО́РМАЛИ́ЗМ 1. формализм; 2. формализм таIриф гьаъад
ФОРМАЛИСТИ́ЧЕСКИЙ МЕ́ТОД формализмадид метод
ФОРТЕПИА́НО фортепиано (пианинодик кивикад музыкальный
кар)
ФРАГМЕ́НТ са пай, са кIус (эсердид кинофильмадид ва мад.)
ФРА́ЗА фраза (1. келимат; 2. лабтIуд фикир ад са-сындыхда
хъуд са шумубиди гаф)
ФУНДАМЕНТА́ЛЬНЫЙ куьк, диб, асыл,мягькем
ФУТУРИ́ЗМ футуризм (ХХ-вешды сыда искусстводидне ва ли-
тературадид арыди ад реализм, гьакъикъатна гьамыд къайдабыр
гьугва ваъад са раIхъ)
ФУТУРИ́СТ футуризмадид таIриф гьаъад

Х
ХАКА́ССКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА хакас, хакасашды литература
(эдебият)
ХАРА́КТЕР хасыет, тIыл
ХАРАКТЕРИ́СТИКА характеристика (хасыет, тIыл гьагва
гьаъад джар)
ХАРАКТЕ́ РНЫЙ хасыетбыр, тIылбыр
ХОД ДЕ́ ЙСТВИЯ 1) са кар, са гвалах, юруш, йирхьын,
вирхьын, рирхьын; 2) гвалах беслемиш выъын
ХОЛСТ 1) (ткань) саказиед парче; 2) (жив.) шикил вырыхыIд
саказиед парче
ХОР хор

259
ХОРА́Л килисадид (диндид) няни
ХОРЕ́Й хорей (шиъирди кьв1унды слогакла дуьз гьыъыр ад,
тикрар гьаъади сахьусды слогад ударение гъад стопа)
ХОРЕО́ГРАФ мукIбыр хаIр гьаъад кас
ХОРЕОГРА́ФИЯ мукIбыр гьыъын
ХОРЕОГРАФИ́ЧЕСКИЙ КОЛЛЕКТИ́В мукIбыр гьаъад кол-
лектив
ХОРИ́СТ хорак кид (эдеми, гада)
ХОРИ́СТКА хорак кид (хьыдылды, рыш)
ХОРМЕ́ЙСТЕР хорад кьулу гъад, дирижёр
ХОРОВО́Е ПЕ́НИЕ хорахьван няни гьухьун
ХОРОВО́Д хоровод (са кьухьды чарх гьыъыр нянибыр рухьура-
рухьура, мукIбыр гьаъара-гьаъара дуьлхъуьнбыр)
ХРЕСТОМА́ТИЯ хрестоматия (литературадид джурбу-джура
эсерекла ва я гьада лешур ад кIусмыкла дуьз гьыъыр кьыле гьаъад ки-
таб)
ХРО́НИКА хроника (киное, газетма вая журналма гьагва гьаъад
общественный гьуIмирдид гьаIл)
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ ЛИТЕРАТУ́РА художественный лите-
ратура (эдебият)
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ РЕЗЬБА́ усук, йилагак накьышбыр
гьыъын
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ САМОДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ художе-
ственный самодеятельность (нянибыр, мукIбыр гьаъадбишды кIабал)
ХУДО́ЖЕСТВЕННОЕ ДОСТО́ИНСТВО художественный
лейихливал, кьиметлывал
ХУДО́ЖЕСТВЕННОЕ ИЗОБРАЖЕ́НИЕ художественный хье-
сым, художественный сурат
ХУДО́ЖЕСТВЕННОЕ МАСТЕРСТВО́ художественный
устадвал
ХУДО́ЖЕСТВЕННОЕ ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ художественный
(бытIрад чIилмыхьван дуьз гьыъыр ад) эсер
ХУДО́ЖЕСТВЕННЫЙ ВЫ́МЫСЕЛ художественный фикир
ХУДО́ЖЕСТВЕННЫЙ МЕ́ТОД художественный тегьер
ХУДО́ЖЕСТВЕННЫЙ О́БРАЗ художественный образ
ХУДО́ЖЕСТВЕННЫЙ ПРО́МЫСЕЛ художественный са-
нагьаIткарвал
ХУДО́ЖЕСТВО художество (шикилбыр рыхыIнид устадвал)
ХУДО́ЖНИК художник (1. искусстводид карбыр яратмиш
гьаъад кас; 2. шикилбыр рыхыIд кас)

260
Ц
ЦЕНЗУ́РА цензура (1. кьыле гьыъыр китаб, журнал, ва яки са
гвалах, кьимет вылцIад; 2. са шывга камды кесды ахтармиш гьаъад
гьуIкиметед орган)
ЦЕ́НЗОР цензура ливирхьед
ЦЕНТР КУЛЬТУ́РЫ культурадид йыIкь
ЦИКЛ цикл
ЦИКЛ СТИХО́В шиъирмыд цикл
ЦИРК цирк
ЦИРКА́Ч циркач, цирке гвалах ваъад
ЦИРКА́ЧЕСТВО цирке уюнмы мачхулатды
ЦИРКОВО́Е ИСКУ́ССТВО циркед устадвал
ЦИТА́ТА цитата (са китаба, ва яки са гьаIлимере гьухьуд чIил-
мыд кIус)
ЦЫГА́НСКИЕ ПЕ́СНИ цыганашды нянибыр (къарачийшды ня-
нибыр)
ЦЫГА́НСКИЙ АНСА́МБЛЬ цыганашды ансамбль (къара-
чийшды ансамбль)
ЦЫГА́НСКИЙ ТА́НЕЦ цыганашды мукI (къарачийшды мукI)

Ч
ЧА́РДА́Ш чардаш (венгер.) халкьдид мукI
ЧАРОДЕ́Й суьгьуIрчи, суьгьуIрди иед
ЧАРОДЕ́ЙСТВО суьгуIрчивал
ЧАСТУ́ШЕЧНИК частушкабыр джу-джус гьыъыр, джу гьухьун
ЧАСТУ́ШКА няни, аяз, частушка
ЧАСТЬ кьатI, пай, сур, са сур
ЧЕКА́НКА чеканка
ЧЕКА́НИТЬ гьатIун,
ЧЕКА́НЩИК накьышчи, накьыш дуьз гьаъад устар
ЧЕРНЬ лыIхды накьыш
ЧЕРЕДОВА́НИЕ 1. нубутдыхьван дегиш гьыъын; 2. нубутдыхь-
ван дегиш йишин
ЧЕРТА́ 1) хьаIл; 2) саргьаIт, джапсар; 3) тIыл, тIабагьаIт, хасы-
ет, лышан
ЧЕТВЕРОСТИ́ШИЕ йукьды джаргыдид шиъир

261
ЧЕЧЕ́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА чеченешды литература (эдебият)
ЧИТА́ЛЬНЯ читальня (библиотекади, клуба ад хал)
ЧИТА́ТЕЛЬ китабыр кьыле гьаъад (эдеми, гада)
ЧИТА́ТЕЛЬНИЦА китабыр кьыле гьаъад (хьыдылды, рыш)
ЧЛЕНОРАЗДЕ́ЛЬНАЯ РЕЧЬ ачыхана, гъавырди ана гьалгын
ЧЛЕНОРАЗДЕ́ЛЬНО ачыхана гьалгын, ачыхана гьухьун,
гъавырди ана гьалгын
ЧТЕЦ кьыле гьаъад
ЧУВА́ШСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА чувашешды литература (эдебият)

Ш
ШАБЛО́Н кIалыб
ШАБЛО́ННАЯ ФРА́ЗА шит кид гаф
ШАРА́ДА шарада (мисаламыд са джура)
ШАРЖ шарж (зарафатад шикил)
ШАРМА́НКА шарманка (гъуIнехда хъивир гадгъаIре вырыхыIд
музыкадид кар)
ШАРМА́НЩИК шарманкады гьулхъад
ШЕДЕ́ВР шедевр (литературадид, искусстводид ва маддымыд
бытIрад эсер)
ШЕСТИСТИ́ШИЕ рыхьды джаргыдид шиъир, бенд
ШЕСТИСТО́ПНЫЙ ЯМБ рыхьды стопад ямб
ШКО́ЛА ЛИТЕРАТУ́РНАЯ литератерадид рыкъаI ад мехьтеб
(эдебиятад)
ШКО́ЛЬНЫЙ УЧА́СТОК мехьтебед багъ
ШТАМП штамп, кIалыб
ШТРИХ штрих
ШУТ зарафатчи, уюнчи
ШУТИ́ТЬ зарафат выъын, иянат гьыъын, уюнбыр гьыъын
ШУ́ТКА зарафат, масхари, уюн
ШУТЛИ́ВЫЙ зарафатад, масхаридид, уюнад
ШУТНИ́К зарафатчи, масхаричи, уюнбыр гьаъад
ШУ́ТОЧНАЯ ПЕ́СНЯ зарафатбыр кид няни, масхарибыр кид
няни, уюнбыр кид няни

Щ
ЩИПКО́ВЫЕ ИНСТРУМЕ́НТЫ синирмыд инструментбыр

262
Э
ЭДЕ́М дженнет, са бытIрад ер
ЭКЗЕМПЛЯ́Р экземпляр, тайин гьыъыд китаб, журнал, газет,
гьамыд са кьадар
ЭЗО́ПОВ ЯЗЫ́К эзопад чIел (лап деринды чIел)
ЭКВИЛИБРИ́СТ эквилибрист (цирке гвалах ваъад палыванад
уюн)
ЭКВИЛИБРИ́СТИКА палыванад устадвалды (цирке гвалах
ваъад палыванад устадвалды)
ЭКЛО́ГА тIабигьаIтдикла кихьир ад шиъир
ЭКРА́Н экран (телевизорад, киноед)
ЭКРАНИЗА́ЦИЯ экрана гьагва гьыъын (литературадид эсер-
дикла кино гьувгва выъын)
ЭКСПОЗИ́ЦИЯ экспозиция (1. литературадид ва я музакадид
са эсердид геледжек ачых гьаъади кьул гивирхьед пай; 2. музее шывга
карбыр сихьир гьагва гьыъын)
ЭКСПОНА́Т экспонат (музее, выставкади тамаше гьаъас
сихьид кар)
ЭКСПРЕССИОНИ́ЗМ экспрессионизм (Европади ад искусст-
водид са хьаIл)
ЭКСПРЕССИОНИ́СТ экспрессионизмадид таIриф гьаъад
ЭКСПРЕ́ССИЯ экспрессия (чIилды гюрчеквал, деринвал,
бытIравал)
ЭКСПРО́МТ гIала игъибхьуд, йикIи йибкьыд
ЭЛЕГИ́ЧЕСКИЙ ЖАНР элегиядид жанр
ЭЛЕ́ГИЯ дагъамлывал (1. са хиял кид лирикадид шиъир; 2. фи-
кирли макьам)
ЭМА́ЛЬ эмаль, шир
ЭМБЛЕ́МА эмблема (са шывгаки кид лышан)
ЭМОЦИ́Я гьаIл
ЭНЦИКЛОПЕ́ДИЯ энциклопедия (шывгаки гьацIад, гьидидгаки
кьуле ад)
ЭПИ́ГРАФ эпиграф (сатира кид кIаъдыкалды шиъир)
ЭПИГРА́ФИКА эпиграфика (эвелды китабырмык, духлумашик
кихьир ад кихьинбыр ахтармиш гьаъад гьыIлим)
ЭПИГРАФИ́СТ эпиграфист (эпиграфиядид пешекар)
ЭПИЗО́Д гьаIл, агьвалат
Э́ПИК эпик (эпосдид эсердид автор)
Э́ПИКА эпосдид сиене эермыд савал
ЭПИЛО́Г ахиред кьул (литературадид эсердид) (эдебият)

263
ЭПИСТОЛЯ́РНОЕ ПРОИЗВЕДЕ́НИЕ кагъатмыд джурадид
эсер
ЭПИСТОЛЯ́РНЫЙ ЖАНР эпистолярный жанр, эпистолярный
тегьердыхьван кихьир ад жанр
ЭПИСТОЛЯ́РНЫЙ РОМА́Н эпистолярный роман, тегьердыхь-
ван кихьир ад роман
ЭПИ́ТЕТ эпитет (са кардид ери гьагва гьаъад гаф)
ЭПИ́ЧЕСКАЯ ПЕ́СНЯ эпосад няни
ЭПИ́ЧЕСКИЙ СТИЛЬ эпосас таликьды стиль
ЭПОПЕ́Я эпопея (тарихекла ихтилат гьаъад эккед литерату-
радид эсер)
Э́ПОС эпос (литературадид са джура; кьухьды кардымыкла ха-
барбыр гьаъад эсер)
ЭПО́ХА девир, замана
ЭСТЕ́Т эстет (темизды искусстводид таIриф гьаъад)
ЭСТЕТИ́ЗМ эстетизм (гюрчекваIли йикI йишин, гьаIвас вишин)
ЭСТЕТИ́ЧНОСТЬ бытIравал, гюрчеквал
ЭСТЕТИ́ЧНЫЙ бытIравалид, гюрчеквалид
ЭСТО́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА эстонашды литература (эдебият)
ЭСТРА́ДА эстрада, нянимыд саIгьне
ЭСТРА́ДНАЯ ПЕ́СНЯ эстрададид няни, саIгьнидид няни
Э́ТИКА этика (эдебдид рыкъаI ад гьыIлимдид хьаIл)
ЭТИ́ЧЕСКИЕ НО́РМЫ эдебед къайдабыр
ЭФИ́Р эфир (радия, телевизора гьагва гьаъад передача)

Ю
ЮБИЛЕ́Й юбилей (са инсанад вая са идарадид 5-10 сен йишийне
ваъад маджлис)
ЮБИЛЕ́ЙНЫЙ юбилеед, юбилеес таликьды
ЮБИЛЯ́Р юбиляр
ЮВЕЛИ́Р заргар
ЮВЕЛИ́РНОЕ ИСКУ́ССТВО заргарад устадвал
Ю́МОР юмор, зарафат, яхъ
ЮМОРИ́СТ зарафатчи, зарафат ваъад (эдеми, гада)
ЮМОРИ́СТКА зарафатчи, зарафат ваъад (хьыдылды, рыш)
ЮМОРИСТИ́ЧЕСКИЙ зарафат кид, яхъ кид, зарафат ваъад, яхъ
гьаъад

264
Я
ЯВЛЕ́НИЕ гьаIл, саIгьнедид шикил
ЯЗЫ́К ХУДО́ЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕ́НИЯ художе-
ственный эсердид чIел
ЯЗЫКОВЕ́Д чIилды гьаIлим
ЯЗЫКОВЕ́ДЕНИЕ чIилды дарс вын
ЯЗЫКОВЕ́ДЧЕСКИЙ чIилды гьаIлимдид
ЯЗЫКОВО́Й чIилды
ЯЗЫКО́ВЫЙ 1) мизид 2) мизид, мизикла
ЯЗЫКОЗНА́НИЕ чIилды гьыIлим
ЯЗЫКОТВО́РЧЕСКИЙ гафбыр арыди гыргад
ЯЗЫКОТВО́РЧЕСТВО гафбыр арыди йыгын, гафбыр яратмиш
гьыъын
ЯМБ ямб (шиире ударение кьваIдхьусды слога гъад, кьвуIнды
слогад стопа)
ЯМБИ́ЧЕСКИЕ СТИХИ́ ямбад кIалба ана дуьз гьыъыр ад ши-
ирбыр
ЯПО́НСКАЯ ЛИТЕРАТУ́РА японашды литература (эдебият)
Я́РКОСТЬ ачыхды, гуджлине, къати; туьнвал (рангмыд, шикил-
мыд)
Я́РУС ярус, айванмыд джарга (театрад)

265
ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕРМИНЫ

А
АВТОРИТЕ́Т (роди́телей, учи́теля) авторитет ад, хатир-
гьуIрмет ад, абыр гьаIя ад (дидды-нинды, маIгьаIлимед)
А́ЗБУКА азбука, алифба
АКАДЕ́МИК академик (1. гьыIлимдид элды дереджагъдид дур;
2. элды дереджагъди лийкьыд кас)
АКАДЕМИ́ЧЕСКИЙ ГОД кьыле ваъад сен
АКАДЕМИ́ЧЕСКИЙ ЧАС кьыле ваъад сагьаIт
АКТИ́В актив улихьде, кьуле гидбыр
АКТИ́В УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъади улихьде гид хынимер, кьы-
ле выъынис хьура гид хынимер
АНА́ЛИЗ анализ (1. гьыIлимди ахтармиш гьыъынид къайда;
2. сиене ахтармиш-арамиш гьыъын)
АНА́ЛИЗ УРО́КА дарс деринне ахтармиш гьыъын
АТТЕСТА́Т аттестат (мехьтеб лаабтIуйне вылцIад документ)
АТТЕСТА́ЦИЯ аттестация, кьимет вын
АТТЕСТА́ЦИЯ УЧИТЕЛЕ́Й маIгьаIлимед гьацIынмыс кьимет
вын

Б
БА́ЗОВЫЕ ШКО́ЛЫ база ад мехьтебыр, бине ад мехьтебыр
БЕ́ГЛОЕ ЧТЕ́НИЕ зар гъана кьыле гьыъын
БЕЗГРА́МОТНОСТЬ кьыле гьаъас, кихьис джацIын, гьаIвам
БЕЗГРА́МОТНЫЙ кьыле гьаъас, кихьис джацIад, гьаIвам
БЕЗДЕ́ЛЬНИК куче бацан, гвалах ваъас джигад, гвалах
джаваъад, пеше адишды, гьавае вахт ливед
БЕЗНАДЗО́РНОСТЬ ДЕТЕ́Й хынимешды къарывылсызвалды,
кьулу иесси гъадишды, хынимер джвер джуды ихтияра ад
БЕРЕЖЛИ́ВОСТЬ аIгьдиетвал, макъыетвал
БЕСЕ́ДА ихтилат, суIгьбет
БЕСПЛА́ТНОЕ ОБУЧЕ́НИЕ гьакьсызды кьыле выъын, гьаваед
кьыле выъын, гьакь джывылцIад кьыле выъын
БЕСПОРЯ́ДОК къайдасызвал, пакарсызвал
БЕСТОЛКО́ВОСТЬ фагьамсызвал, гьакьалсызвал

266
БИБЛИО́ГРАФ библиографиядид гвалах кьуле выгыргад
БИБЛИОГРАФИ́ЧЕСКИЙ ОТДЕ́Л библиографиядид отдел
БИБЛИОГРА́ФИЯ библиография (китабырмыд сиягь)
БИБЛИОТЕ́КА библиотека, китабхана
БИБЛИОТЕ́КА ШКО́ЛЬНАЯ мехьтебед библиотека
БИБЛИОТЕКАРЬ библиотекарь
БРОШЮ́РА брошюра, кIаъды китаб
БУ́КВА гьаIрф
БУКВА́ЛЬНО гьаIрф-гьаIрфна
БУКВА́РЬ гьаIрфбыр кид кид китаб, кьыле гьыъынид не
кихьинид китаб
БУКВА́РНЫЙ ПЕРИ́ОД ОБУЧЕ́НИЯ ГРА́МОТЕ гьаIрфбыр
кьыле гьаъас, кихьис хаIр гьаъад вахт (ара)

В
ВВЕДЕ́НИЕ сифте кьуля, хьура хъуъ, кьула хъуъ
ВВО́ДНАЯ БЕСЕ́ДА кьула хъуъды суIбет
ВДУ́МЧИВОСТЬ фагьамвал, фикир выъын
ВЕ́ДОМОСТЬ ведомость (дурумыд, кьиметмыд ва мадды кар-
дымыд джар)
ВЕДУ́ЩИЙ кьуле гид, хьура гид
ВЕ́ЖЛИВОСТЬ эдеблывал, гьуIрметлывал
ВЕЧЕ́РНИЕ ШКО́ЛЫ выше кьыле ваъад мехьтебыр
ВЗАИ́МНАЯ ПОНИМА́ЕМОСТЬ са-сынийихьде гедкьын, са-
сынийды гъавырди идхьун
ВЗЫСКА́НИЕ джарм
ВИКТОРИ́НА викторина (суалбыр на дживабыр вылцIара
дуьлхъуьн)
ВНЕКЛА́ССНАЯ РАБО́ТА классала савайинди ваъад гвалах
ВНЕКЛА́ССНОЕ ЧТЕ́НИЕ классала савайинди кьыле гьыъын
ВНЕКЛА́ССНЫЙ классала савайинди
ВНЕУРО́ЧНОЕ ВРЕ́МЯ дарсала савайиндид вахт
ВНЕШКО́ЛЬНАЯ РАБО́ТА мехьтебела савайинди ваъад гвалах
ВНИМА́НИЕ йыхана хъацун
ВНИМА́ТЕЛЬНОСТЬ йыхана фикир выъын
ВНУШЕ́НИЕ 1. насигьаIт, кьуле ийин; 2. хаIр гьыъын, насигьаIт
вын

267
ВОЖА́ТЫЙ ОТРЯ́ДА ПИОНЕ́РОВ пионерешды отрядад кьулы
гъад
ВОЗРАЖЕ́НИЕ разисызвал, разивалды джывын, рази джишин
ВО́ЛЯ къаст, мырад
ВООБРАЖЕ́НИЕ хиял, фикир, фикирдик кине, хиялдик кине
ВОПРО́С суал
ВОПРО́СЫ-ОТВЕ́ТЫ суалбырна-дживабыр
ВОСПИТА́НИЕ тербие, тербие вын
ВОСПИ́ТАНИЕ И ОБУЧЕ́НИЕ тербие вын; хаIр гьыъын
ВОСПИ́ТАННИК тербие лювуршед, тербие хывыркьад
ВОСПИ́ТАННОСТЬ тербие а валды
ВОСПИТА́ТЕЛЬ тербие вын (эдеми, гада)
ВОСПИТА́ТЕЛЬНИЦА тербие вылцIад (хьыдылды, рыш)
ВОСПИТА́ТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕ́НИЕ тербие вылцIад идара
ВОСПИТА́ТЕЛЬНЫЙ тербиедид, тербие вын
ВОСПИ́ТЫВАЮЩЕЕ ОБУЧЕ́НИЕ тербие вылцIара хаIр
дыъын
ВОСПРЕПЯ́ТСТВИЕ раIхъ джывын, раIхъ хывкьын, раIхъ
гъигъе выъын, къадагъабыр лихьин
ВОСТО́РГ шадвал, хушвал
ВОСЬМИЛЕ́ТНЯЯ ШКО́ЛА мыйды сыдыд мехьтеб
ВРАЧ ШКО́ЛЬНЫЙ мехьтебед духтур
ВСЕО́БЩЕЕ ОБУЧЕ́НИЕ сиенебише кьыле выъын
ВСЕО́БЩЕЕ СРЕ́ДНЕЕ ОБРАЗОВА́НИЕ сиенебишде кьыле
ваъас вын (образование), сиенебишде цIысахьусды класс лаабтIва
ваъас вын
ВСТУПИ́ТЕЛЬНЫЕ ЭКЗА́МЕНЫ кьыле ваъас адгъуIди
вылцIад интагьаIмбыр (экзаменбыр) (мес. институтма, технику-
мырма)
ВТОРОГО́ДНИК кьвуIнды сыда са класса аргыд
ВТОРОГО́ДНИЧЕСТВО кьвуIнды сыда са класса кьыле выъыд
ВТОРО́Е ПОЛУГО́ДИЕ сыдыд кьваIдхьусды пай
ВЫ́БОРОЧНОЕ СПИ́СЫВАНИЕ ара кетIид пайбыр кихъихьин
ВЫ́БОРОЧНОЕ ЧТЕ́НИЕ ара кетIид пайбыр кьыле гьыъын
ВЫ́БОРОЧНЫЙ ДИКТА́НТ ара кетIид диктант
ВЫ́ДЕРЖКА¹ сабырвал, мягькемвал
ВЫ́ДЕРЖКА² (из статьи, беседы) ихтилатбыр вая кихьинбыр
лешур тикрар хъыъын
ВЫ́ПУСК (группа окончивших учебное заведение) мехьтеб лааб-
тIуд группа

268
ВЫПУСКНИ́К мехьтеб лаабтIуд, институт лаабтIуд (класс, ин-
ститут)
ВЫ́СШЕЕ ОБРАЗОВА́НИЕ институт лаабтIуд
ВЫХОДНО́Й вахадниед йыгъ, гвалах джаваъад йыгъ

Г
ГЕО́ГРАФ географ (географиядид специалист)
ГЕОГРАФИ́ЧЕСКАЯ ПЛОЩА́ДКА (шко́льная) географиядид
площадкадыхда гадкъад джига (мехьтебе ад хынимер)
ГИГИЕ́НА УРО́КА гигиена дарсад, (джандид темизвалды)
ваъад дарс
ГИГИЕ́НА ШКО́ЛЬНАЯ мехьтебед гигиена, мехьтебед те-
мизвалды выъын
ГИМНАЗИ́СТ гимназист (гимназияди кьыле ваъад гада)
ГИМНАЗИ́СТКА гимназистка (гимназияди кьыле ваъад рыш)
ГИМНА́ЗИЯ гимназия
ГИМНА́СТИКА гимнастика (джандыхда кьува йыбкьын бадана
гьаъад упражнениябыр)
ГИМНАСТИ́ЧЕСКИЙ ЗАЛ гимнастикабыр гьаъад зал
ГИМНА́СТКА гимнаст (хьыдылды, рыш) гимнастикабыр гьаъад
(хьыдылды, рыш)
ГЛО́БУС глобус
ГЛУБО́КИЕ ЗНА́НИЯ деринды гьацIынбыр
ГЛУ́ПОСТЬ ахмакьвал, сарсахвал
ГО́РДОСТЬ такабурвал, дамах
ГОРЯ́ЧИЕ ЗА́ВТРАКИ ёквос улед бикIерды улесды
ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ОБРАЗОВА́ТЕЛЬНЫЙ СТАНДА́РТ
гьуIкиметед гьацIынмыд стандарт
ГОТО́ВНОСТЬ гьазырвал
ГРА́МОТА 1. грамота кьыле гьыъынид, кихьинид; 2. тарифед
джар
ГРА́МОТНОСТЬ кихьис-кьыле гьаъас хаIр гьыъын
ГРО́МКОЕ ЧТЕ́НИЕ гъигъене кьыле гьыъын
ГРУ́БЫЕ ОШИ́БКИ чIирид янгъылмишбыр

269
ГРУ́ППА группа, кIабал, десте
ГРУ́ППА ПРОДЛЁННОГО ДНЯ хуляхды йыгъа хынимешихь-
ван дарсбыр гьаъад кIабал
ГУМА́ННОСТЬ инсанвал

Д
ДВИЖЕ́НИЕ РЕБЁНКА хынхыд сиръин, гьаракат
ДВОЕ́ЧНИК кьваIдбыр лебшуд, кьваIдий
ДВО́ЙКА 1. кьваIд; 2. кьваIд (кьимет); 3. кьваIд (дуьлхъед карта)
ДВУХКОМПЛЕ́КТНАЯ ШКО́ЛА кьвуIнды комплектет мехьтеб
ДЕЖУ́РНЫЙ дежурный, къарывыл
ДЕЖУ́РНЫЙ ПО КЛА́ССУ класса дежурный
ДЕЖУ́РНЫЙ ПО ШКО́ЛЕ дежурный, мехьтебе аъна дежурный
ДЕЖУ́РСТВО дежурныйвал (кьыле ваъад хынимешды)
ДЕ́ЙСТВИЕ гьаракат, гвалах выъын
ДЕКЛАМА́ЦИЯ йикIиылана кьыле гьыъын (шиъир ва мадды
карбыр)
ДЕЛОВИ́ТОСТЬ гвалах кьуле выгыргад, пеше кид, гвалах ваъад,
гвалах вацIад.
ДЕМОНСТРА́ЦИЯ демонстрация
ДЕНЬ ЗНА́НИЙ гьацIалмыд йыгъ
ДЕНЬ УЧИ́ТЕЛЯ маIгьаIлимед йыгъ
ДЕТВОРА́ кIаъды хынимер
ДЕТДО́М детдом (етим хынимер дывылцIад хал)
ДЕТСА́Д детсад, кIаъды хынимер дыгыргад ер
ДЕ́ТСТВО кIаъды вахт, хыныхвалды
ДЕТЁНЫШ шарак, цIикI (гьаIйванмашды)
ДЕ́ТИ хынимер
ДЕТВОРА́ кIаъды хынимер, гьаIятди ад хынимер
ДЕТДО́МОВСКИЙ дид, нин адишды хынимер дывылцIад хал
ДЕ́ТСКИЕ ША́ЛОСТИ хынимешды нагьакьвалды
ДЕ́ТСКИЕ Я́СЛИ см. я́сли (де́тские)
ДЕ́ТСКИЙ ВО́ЗРАСТ хынхыд ешди ад вахт
ДЕ́ТСКИЙ ПО́ЧЕРК хынхыд хатI
ДЕ́ТСКИЙ ТРУД хынимешды заIгьмет
ДЕФЕКТОЛО́ГИЯ дефектология (хынимер дуьзене далгын бада-
на ахтармиш ваъад гьыIлим)

270
ДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ гвалах, пеше
ДИДА́КТИКА дидактика
ДИДАКТИ́ЧЕСКИЙ МАТЕРИА́Л несигьаIт вылцIад материал
ДИКТА́НТ диктант
ДИКТА́НТ ВЫ́БОРОЧНЫЙ кетIир кирхьед диктант
ДИКТА́НТ ЗРИ́ТЕЛЬНЫЙ гакъара кирхьед диктант
ДИКТА́НТ КОНТРО́ЛЬНЫЙ контрольный диктант (гьацIадбыр
ахмармиш гьаъад диктант, гьацIалбыр ахтармиш гьаъад диктант)
ДИКТА́НТ ОБЪЯСНИ́ТЕЛЬНЫЙ гъавырди эдед диктант
ДИКТА́ НТ ПО ИСПРАВЛЕ́ НИЮ ОШИ́ БОК ошибкабыр
дуьз хъаъад диктант, (янгъылмиш йишид джигабыр дуьз хъаъад
диктант)
ДИКТА́НТ ПРЕДУПРЕДИ́ТЕЛЬНЫЙ сифте мадана хабар
вылцIад диктант
ДИКТА́НТ СВОБО́ДНЫЙ азадды диктант
ДИКТА́НТ СЛОВА́РНЫЙ гафмыд диктант
ДИ́КЦИЯ дикция (гафбыр ва слогбыр йыхана, ачыхана гъавырди
ана гьухьун)
ДИПЛО́М диплом
ДИПЛО́МНИК дипломчи, дипломный гвалах кирхьед гада
ДИПЛО́МНИЦА дипломчи, дипломный гвалах кивирхьед хьы-
дылды (рыш)
ДИПЛО́МНЫЙ дипломный
ДИРЕ́КТОР ШКО́ЛЫ мехьтебед директор
ДИСЦИПЛИ́НА (предмет) предметмыд дурубыр (мес. химия,
физика, география)
ДИСЦИПЛИ́НА УЧА́ЩИХСЯ тербие ад хынимер, угут ад хы-
нимер, несиIгьаIт ад хынимер
ДНЕВНИ́К УЧА́ЩЕГОСЯ мехьтебе кьыле ваъад хынхыд днев-
ник
ДО́БРОЕ У́ТРО сабахайир!
ДО́БРЫЙ 1) йыхды, ачыхды, йыхды йикI ад, ачыхды хьесым ад;
2) йыхды гьуIрмет ад
ДО́БРЫЙ ВЕ́ЧЕР ахшам хайир!
ДО́БРЫЙ ДЕНЬ гуьнирт хайир!
ДОМА́ШНЕЕ ЗАДА́НИЕ хала хъывыр ад дарсбыр, хала хъыъыр
йигад дарсбыр
ДОМОВО́ДСТВО (в шко́ле) халды гвалахбыр кьуле гыргад дарс
(мехьтебе)
ДОСКА́ доска, тахта, кьул

271
ДОСТУ́ПНОСТЬ ОБУЧЕ́НИЯ гъавырди эдин; гьацIалбыр,
раIгьаIтене кьыле гьыъын
ДОСУ́Г ДЕТЕ́Й хынимешды маджал, хынимешды дарсымыла
хъуъ азадды вахт
ДОШКО́ЛЬНИК мехьтебе руъусды хыных
ДОШКО́ЛЬНИЦА мехьтебе руръусды рыш
ДОШКО́ЛЬНОЕ ВОСПИТА́НИЕ мехьтебе руъусма тербие вын
ДОШКО́ЛЬНЫЙ РАБО́ТНИК хыных мехьтебе руъусма тербие
вылцIад къуллухчи
ДРУГ хыди, юлдаш, дуст,къардаш
ДРУ́ЖБА хыдивал, юлдашвал, дуствал, къардашвал
ДРУ́ЖБА ДЕТЕ́Й хынимешды дуствал, хынимешды юлдашвал
ДРУЖИ́НА ПИОНЕ́РСКАЯ пионерешды дружина
ДУХ руIгь
ДУХО́ВНОЕ УПРАВЛЕ́НИЕ диндис таликьды идара
ДУХО́ВНОЕ УЧИ́ЛИЩЕ диндид училище, диндид рыкъаI ад
училище
ДУХО́ВНАЯ ШКО́ЛА диндид мехьтеб, дин хаIр гьаъад мехьтеб

Е
ЕДИНИ́ЦА са
ЕДИНИ́ЦА (отме́тка) са (кьимет)
ЕДИНОДУ́ШИЕ фикиред савал
ЕДИ́НЫЙ ГОСУДА́РСТВЕННЫЙ ЭКЗА́МЕН (ЕГЭ) сакалды
госэкзамен (ЕГЭ)
ЕДИ́НСТВО ДИДАКТИ́ЧЕСКИХ ТРЕ́БОВАНИЙ К
УЧА́ЩИМСЯ кьыле выъыдбишды дидактический тIалабад савал
ЕДИ́НЫЕ ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ ТРЕ́БОВАНИЯ педагогика-
дид рыкъаI ад сакалды тIалабыр
ЕСТЕСТВОВЕ́Д тIабигьаIтдид дарс вылцIад маIгьаIлим

Ж
ЖЕЛА́НИЕ мырад, иштагъ, къаст;
ЖЕ́НСКИЙ ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЙ ИНСТИТУ́Т хьыле ду-
руъуд педагогикадид институт, хьылеше кьыле ваъад институт
ЖЕ́НСКОЕ ОБРАЗОВА́НИЕ хьылешис вылцIад образование

272
ЖЕ́НСКОЕ ПЕДАГОГИ́ЧЕСКОЕ УЧИ́ЛИЩЕ хьыле дуруъуд
педагогикадид училище, хьылеше кьыле ваъад училище
ЖИВО́Й УГОЛО́К гьаIйванмашды куш
ЖИ́ЗНЕННЫЙ О́ПЫТ гьуIмирдид дуланаджагъ

З
ЗАБЫ́ВЧИВОСТЬ йикIиыла утхун, йикIиы гъаджадгын, фикир-
да игъитхьун;
ЗАБЫ́ВЧИВЫЙ йикIиыла утхун, йикIиы гъаджадгын
ЗАВЕДЕ́НИЕ идара, джига, предриятие, заведение
ЗАВЕ́ДУЮЩИЙ ВОСПИТА́ТЕЛЬНОЙ ЧА́СТЬЮ идарадид
кьухьды, хынимешис тербие вылцIад идарадид кьухьды, заведующий
ЗАДА́НИЕ НА ДОМ хала хъывылцIад тапширыгъ, хала хъы-
вылцIад задание
ЗАДА́НИЯ тапширыгъбыр
ЗАДА́ТКИ вын, хъывын, выд, хъывыд, тапширмиш выъыд
ЗАДА́ЧА¹ месъэле (хаIр хъаваъад)
ЗАДА́ЧА² везифе
ЗАИКА́НИЕ миз хъывылгара, миз хъывырхаIре гьалгын, пелтек
ЗАКА́ЛИВАНИЕ ДЕ́ТСКОГО ОРГАНИ́ЗМА хынимер кIаъна
мадана едере джикисне хаIр дыъын
ЗАКРЕПЛЕ́НИЕ ЗНА́НИЙ гьацIалбыр маIгькем гьыъын
ЗАКРЕПЛЕ́НИЕ НА́ВЫКОВ вердишвалдыбыр маIгькем
гьыъын
ЗАНЯ́ТИЕ 1. кар, касба; 2. дарс
ЗАНЯ́ТИЯ В ШКО́ЛЕ мехьтебе ад дарсбыр
ЗАО́ЧНИК заочно кьыле ваъад
ЗАПОМИНА́НИЕ йикIиы гъадгын, йикIиы хакьын, йикIиыла
уджутхун
ЗАСЛУ́ГА гьунар, лейихвал, абыр, гьуIрмет, къуллух, къазындж
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ УЧИ́ТЕЛЬ РД Республика Дагъыстандид
лейихды маIгьаIлим
ЗАСЛУ́ЖЕННЫЙ УЧИТЕ́ЛЬ РФ Российский Федерациядид
лейихды маIгьаIлим
ЗАСТЕ́НЧИВОСТЬ рыIхъвал, рыIыхъ йишин
ЗАУ́ЧИВАНИЕ хаIр гьыъын
ЗАУ́ЧИВАНИЕ НАИЗУ́СТЬ йикIиылана хаIр гьыъын
ЗАЧИ́НЩИК кьул, себебчи, кьул гивхьид (эдеми, гада)
273
ЗАЧИ́НЩИЦА кьул, себебчи, беслемиш гьыъыд, кьул гивхьид
(хьыдылды, рыш)
ЗАЯ́ДЛЫЙ ДВО́ЕЧНИК гьаIрхыIд кьваIдий
ЗВА́НИЕ дур
ЗВА́НИЕ УЧИ́ТЕЛЯ маIгьаIлимвалды выъын
ЗВЕНО́ ПИОНЕ́РОВ гьалкьа, пионерешды звено;
ЗВЕНЬЕВО́Й звенодид кьулу гъад
ЗВЕЗДА́, ЗВЁЗДОЧКА хаIдий
ЗЛОСЛО́ВИЕ йыкьаIхла далгын, йыкьаIхла писене далгын,
фитне выъын, йыкьаIхла мыкьлана гьалгын
ЗНАК лышан, знак, ишара
ЗНА́МЯ ПИОНЕ́РСКОЕ пайдах пионерашды, пайдахбыр
ЗНА́НИЕ гьацIын, гьацIалбыр
ЗНА́НИЯ УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хынимешды гьацIалбыр
ЗНАЧО́К ПИОНЕ́РСКИЙ пионерешды значок

И
ИГРА́ В ПРЯ́ТКИ гидкьуймар гьыъын, гьулхъун, уюн
ИГРУ́ШКА игрушкабыр, дуьлхъед, уюнбыр гьаъад
И́ГРЫ ДЕ́ТСКИЕ хынимешды дуьлхъуьнбыр
ИЗЛОЖЕ́НИЕ изложение
ИЗЛОЖЕ́НИЕ НО́ВОГО МАТЕРИА́ЛА цIинды материалад
гъавырди эдин, цIинды материалад кьуле эдин
ИЗОБРАЗИ́ТЕЛЬНОЕ ТВО́РЧЕСТВО ДЕТЕ́Й хынимешды
шикилбыр яратмиш гьыъыд устадвал
ИЗУЧЕ́НИЕ хаIр гьыъын, ахтармиш гьыъын, гьацIара гьыъын
ИЛЛЮСТРА́ЦИЯ шикил, сурат
ИНДИВИДУА́ЛЬНАЯ РАБО́ТА сыние ваъад гвалах
ИНДУ́КЦИЯ индукция
ИНСПЕ́КТОР РАЙОНО́ районоед инспектор (мехьтебырмыд
ва маIгьаIлимешды гвалах ахтармиш ваъад кас)
ИНСПЕ́КТОР ШКОЛ мехьтебырмыд инспектор
ИНСТИТУ́Т ПЕДАГО́ГИКИ педагогикадид институт
ИНСТИТУ́Т ПОВЫШЕ́НИЯ ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИХ КА́ДРОВ
институт повышения педагогических кадров (маIгьаIлимер лаъды де-
реджагъди дуруъусды институт)
ИНТЕРЕ́С са карды йикI йишин, йикI гъад

274
ИНТЕРЕ́С В ОБУЧЕ́НИИ кьыле выъыны йикI йишин
ИНТЕРЕСОВА́ТЬСЯ иштагъ йишин, йыхана гьагун, бытIрана
гьагун, хабарбыр хакьын, фикир вишин
ИСЛА́МСКИЙ УНИВЕРСИТЕ́Т исламский университет (му-
сурманашды диндид университет)
ИСПРАВЛЕ́НИЕ ОШИ́БОК янгъылмишбыр дуьз хъыъын
ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬ исследователь, ахтармиш гьаъад
ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬНИЦА ахтармиш ваъад (хьыдылды, рыш)
ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬСКАЯ РАБО́ТА ахтармиш гьаъад гвалах
ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬСКИЙ МЕ́ТОД В ОБУЧЕ́НИИ кьыле
выъыне ад ахтармишед метод

К
КАЛЕНДА́РНЫЙ ГОД календарад сен (1 январала 3I декабре
йыкьама)
КАЛЕНДА́РНЫЙ ПЛАН календарад план
КАЛЛИГРАФИ́ЧЕСКИЙ ПО́ЧЕРК бытIрад хатI
КАЛЬКУЛЯ́ТОР калькулятор
КАНДИДА́Т НАУК кандидат наук
КАНИ́КУЛЫ каникулбыр
КАНИКУЛЯ́РНЫЙ каникулмыд;
КВАЛИФИКА́ЦИЯ пешкервал
КЛАСС класс
КЛА́ССНОЕ ЧТЕ́НИЕ класса кьыле гьыъын
КЛА́ССНО-УРО́ЧНАЯ СИСТЕ́МА класса дарсбыр гыргад
къайда
КЛА́ССНЫЙ ЖУРНА́Л классад журнал
КЛА́ССНЫЙ РУКОВОДИ́ТЕЛЬ классад руководитель
КНИ́ГА ДЛЯ ВНЕКЛА́ССНОГО ЧТЕ́НИЯ классала савайинди
кьыле гьаъад китаб
КНИ́ГА ДЛЯ ЧТЕ́НИЯ В НАЧА́ЛЬНОЙ ШКО́ЛЕ сифтед
классма кьыле гьаъад китаб
КОЛЛЕ́ДЖ колледж
КОЛЛЕКТИ́В коллектив
КОЛЛЕКТИ́В ДЕ́ТСКИЙ хынимешды коллектив
КОЛО́ННА мыхьыл, десте
КОМИ́ССИЯ комиссия

275
КОМПЬЮ́ТЕР компьютор
КОНСПЕ́КТ УРО́КА дарсад конспект
КОНСУЛЬТА́ЦИЯ УЧЕ́БНАЯ кьыле выъынид консультация
КОРРЕ́КТНОСТЬ эдебвал
КРАЕВЕ́Д краеведениедыхьван мачхулатды, гьухуд ербыр, джи-
габыр гьацIара гьаъад
КРАЕВЕДЕ́НИЕ ШКО́ЛЬНОЕ мехьтебед краеведение
КРАЕВЕ́ДЧЕСКИЙ МУЗЕ́Й краеведениедид музей
КРАСНОРЕ́ЧИЕ гьалгынид устадвал
КРУГОЗО́Р УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хынимешды гьацIалбыр
КРУЖКИ́ кружокбыр
КРУЖКОВА́Я РАБО́ТА кружокмыд гвалах
КУЛЬТУ́РА РЕ́ЧИ чIилды эдебвал
КУЛЬТУ́РНОСТЬ УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хынимешды эдеб
КУ́РСЫ УСОВЕРШЕ́НСТВОВАНИЯ УЧИТЕЛЕ́Й маIгьаIли-
мешды курсбыр

Л
ЛА́ГЕРЬ лагерь, хынимеше ил ырхаIд ер
ЛЕВША́ гадыхъый (гадыхъдый хылихьван гвалах ваъад)
ЛЕ́КТОР лектор, лекциябыр кьыле гьаъад
ЛЕКЦИО́ННЫЙ МЕ́ТОД лекциядид къайда
ЛЕ́КЦИЯ лекция
ЛЕНЬ тембелвал
ЛЕ́ПКА В ШКО́ЛЕ лепка мехьтебе (кIаIделехьван, пласти-
линехьван мачхулат дишин)
ЛИКВИДА́ЦИЯ НЕГРА́МОТНОСТИ сиенебишде кьыле ваъас
вын, гьаIванвалды тарг выъын
ЛИТЕРАТУ́РНОЕ ЧТЕ́НИЕ литература кьыле гьыъын
ЛИТЕРАТУ́РНЫЕ ВЕЧЕРА́ литературадис таликьды вечер
ЛИТЕРАТУ́РНЫЙ КРУЖО́К литературады йикI гъабишды
кружок
ЛИ́ЧНЫЙ ПРИМЕ́Р ВОСПИТА́ТЕЛЯ тербие вылцIание сифте
джу выдж гьагва гьыъын
ЛИШЕ́НИЕ РОДИ́ТЕЛЬСКИХ ПРАВ дидды-нинды ихтияр-
быр хаIшун

276
ЛЮБОЗНА́ТЕЛЬНОСТЬ гьаIр са кар хаIр гьыъын, сиене
гьацIыр йигад, сиенедид дерде ад, шывга хулкад
ЛЯ́ПСУС хатаа, янгъылмиш

М
МА́ССОВАЯ ШКО́ЛА сиенебишде кьыле ваъас вын, лап балад
халкьдид мехьтеб
МА́ССОВЫЙ ПОХО́Д УЧА́ЩИХСЯ сиене кьыле ваъадбыр са
джигиди сытIа дыъын
МЕРОПРИЯ́ТИЕ мероприятие
МЕ́ТОД метод, тегьер, къайда, раIхъ
МЕ́ТОД ЦЕ́ЛЫХ СЛОВ сагъды гафмыд къайда
МЕТО́ДИКА ПРЕПОДАВА́НИЯ РОДНЫ́Х ЯЗЫ́КОВ нинды
чIилды дарсбыр вылцIад методика (къайда)
МЕТОДИ́СТ методист
МЕТОДИ́ЧЕСКАЯ РАБО́ТА методикадид гвалах
МЕТОДИ́ЧЕСКИЕ ТРЕ́БОВАНИЯ методикадире ягъаIдка, ме-
тодикадире тIалаб гьаъадка
МЕТОДИ́ЧЕСКИЙ КАБИНЕ́Т методикадид кабинет
МЕТОДИ́ЧЕСКОЕ ПОСО́БИЕ методикадид куьмег гьаъад китаб
МЕ́ТОДЫ ОБУЧЕ́НИЯ дарсбыр вылцIад къайдабыр
МЕЧТА́ хиял, мырад, арзуман
МИКРОРАЙО́Н ШКО́ЛЬНЫЙ мехьтебе кьыле ваъад хыни-
мешды маIгьле
МИНИСТЕ́РСТВО ОБРАЗОВА́НИЯ РД Дагъыстан Республи-
кадид образованиедид министерство
МУ́ЖЕСТВО эркеквал, йигитвал, диривал, векIегьвал
МУЗЫКА́ЛЬНАЯ ПА́МЯТЬ музыкадид зигьим, макьаммыд
зигьим
МУЗЫКА́ЛЬНОЕ ВОСПИТА́НИЕ музыкадид тербие, макьам-
мыд тербие
МУЗЫКА́ЛЬНЫЕ НА́ВЫКИ музыкадид вердишвалдыбыр, ма-
кьаммыд вердишвалдыбыр
МУЗЫКА́ЛЬНЫЙ СЛУХ музыкадид сес дуьзене кьабыл
выъын, макьамад сес йыхана вацIын
МЫ́С́ ЛИ фикирбыр, хиялбыр

277
МЫСЛИ́ТЕЛЬНЫЕ СПОСО́БНОСТИ фикирбыр гьаъад
лечIунбыр
МЫШЛЕ́НИЕ фагьам-фикир ваъад саягъ

Н
НАБЛЮДА́ТЕЛЬ гакъад, къарывылчи
НАБЛЮДЕ́НИЕ гакъынвал, къарывылвал
НА́ВЫК вердишвал
НА́ВЫКИ В ОБУЧЕ́НИИ кьыле выъынид вердишвал
НАЗНАЧЕ́НИЕ УЧИ́ТЕЛЯ маIгьаIлимед везифе
НАКАЗА́НИЕ белаа, джаза, тахсир
НАПУ́ТСТВИЕ йыхды рыгъаI ийин, хайира далалат гьыъын
НАРЕКА́НИЕ тегьер, туьмет, гьаIйиб гьыъын
НАРО́́ДНО-ДЕМОКРАТИ́́ЧЕСКАЯ ПА́РТИЯ халкьдид
демократашды партия
НАРО́ДНОЕ ОБРАЗОВА́НИЕ халкьдид образование, халкьдид
кьыле выъынбыр
НАРО́ДНЫЙ УЧИ́ТЕЛЬ РФ Россиядид Федерациядид хал-
кьдид маIгьаIлим
НАРО́ДНЫЙ УЧИ́ТЕЛЬ СССР СССР-дид халкьдид маIгьаIлим
НАРУШЕ́НИЯ ЧТЕ́НИЯ И ПИСЬМА́ кьыле гьыъынид не
кихьинид къайдабыр
НАСТАВЛЕ́НИЕ РОДИ́ТЕЛЕЙ диддына нинды несигьаIт, ди-
ддына нинды тербие, угут
НАСТА́ВНИК угут, тербие вылцІад, маІгьаІлим, несигьаІтчи
НАСТА́ВНИЧЕСТВО несигьаIтвал, тербиевал
НАСТО́ЙЧИВОСТЬ гъигъене лузунвал
НАСТРОЕ́НИЕ кеф, гьаІль, кеф-кефиет, гюгьуьль
НАТУРА́ЛЬНЫЙ МЕ́ТОД ОБУЧЕ́НИЯ дарс хаIр гьыъынид
къайда
НАУ́КА гьыІлим
НАУ́ЧНО-ИССЛЕ́ДОВАТЕЛЬСКИЙ ИНСТИТУ́Т гьыIлим
ахтармиш ваъад институт
НАУ́ЧНЫЙ СОТРУ́ДНИК гьыIлимдид къуллухчи
НАЦИОНА́ЛЬНЫЕ КЛА́ССЫ миллитмыд классбыр
НАЦИОНА́ЛЬНЫЕ ШКО́ЛЫ миллитмыд мехьтебер
НАЦИОНА́ЛЬНЫЕ ЯЗЫКИ́ миллитмыд чIелбыр

278
НАЧА́ЛЬНАЯ ШКО́ЛА сифтед кьулады мехьтеб
НАЧА́ЛЬНОЕ ОБУЧЕ́НИЕ сифтед кьулады классмыд дарсбыр
вын
НАЧА́ЛЬНЫЕ КЛА́ССЫ сифтед кьулады классбыр
НАЧА́ЛЬНЫЙ сифте кьулады, кьула хъуъ, эвелды;
НЕВНИМА́ТЕЛЬНОСТЬ фикир джывыъынвал, саймазвал
НЕГРА́МОТНЫЙ кьыле джывыъыд, кихьис джацIад гьаIвам
(эдеми, гада), (хьыдылды, рыш)
НЕДЕ́ЛЯ ДЕ́ТСКОЙ КНИ́ГИ хынимешды китабырмыд гьаIфте
НЕДЕ́́ЛЬНЫЙ гьаIфте, гьаIфтидид
НЕДОСТА́ТКИ гъиджийкьынвал, камвал
НЕДОСТА́ТКИ В ОБУЧЕ́НИИ гъиджийкьын, бегьемне кьыле
джывыъыд
НЕОПРЯ́ТНОСТЬ юхсулвал, тIалхъынвал, чиркинвал
НЕО́ПЫТНОСТЬ хамды
НЕОРГАНИЗОВА́ННОСТЬ са къайда хадишвал, са юн хади-
швал
НЕПОКО́РНОСТЬ мутIуIгь джичIед, мутIуIгь джугъуIд
НЕПО́ЛНОЕ СРЕ́ДНЕЕ ОБРАЗОВА́НИЕ ладжатIуд йыкьаI
ливкьыд образование, бегьем дишды образование
НЕПОЛНОТА́ ЗНА́НИЙ дарсад гъавырди иджибхьуд, дарсахьде
гиджийкьад
НЕПОНИМА́НИЕ гъавырди иджибхьуд, кьуле иджибхьуд, ги-
джийкьад
НЕПОСЕ́ДА са джигиди динджене суджубкьуд
НЕПОСЛУ́ШАНИЕ хъуджабцуд, убур джывылцIад, чIилихда
гиджийкьад, гьухьуд чIел убра люджвуршед
НЕПРИЛИ́ЧИЕ абырсызвал, эдебсызвал
НЕРУ́С ́ СКАЯ ШКО́ЛА урусашды мехьтеб
НЕРЯ́ХА чиркинды, юхсул, тIалхъыд, тIалалхъыд, усулсыз, усул
адишды
НЕРЯ́ШЛИВОСТЬ юхсулвал, чиркинвал, усулсызвал
НЕСПОСО́БНОСТЬ шывга леджечIунвал, шывга джичIинвал
НЕУДОВЛЕТВОРИ́ТЕЛЬНАЯ ОЦЕ́НКА писды кьимет
(кьваIд)
НЕУДОВЛЕТВОРИ́ТЕЛЬНЫЙ ОТВЕ́Т рази джикисды дживаб
НЕУ́МНЫЙ гьакьалсыз, гьакьал адишды
НРАВОУЧЕ́НИЕ несигьаIт вын, угут вын, тербие вын
НРА́ВСТВЕННОЕ ВОСПИТА́НИЕ эдеб ад, гьаIя ад, ламыс ад,
тербие ад
НРА́ВСТВЕННОСТЬ эдеб, гьаIя, ламыс, тербие

279
О
ОБАЯ́НИЕ йикIис идды, йикIис хушды, йикIис хъыгад
О́БРАЗНАЯ ПА́МЯТЬ суратлы зигьим
ОБРАЗОВА́НИЕ кьыле выъын
ОБРАЗОВА́ННЫЙ кьыле выъыд, институт лаабтIуд
ОБРАЗУ́МИТЬ гьакьал вын, тербие вын, хаIр гьыъын
ОБРАЗУ́МИТЬСЯ гьакьал йибкьын, тербие ад йишин
ОБРАЗЦО́ВЫЕ ШКО́ЛЫ хынимешис йыхана дарсбыр хаIр
гьаъад мехьтеб, йыхды маIгьаIлимер ад мехьтеб, кIалыбыр кид мехь-
тебыр, усул ад мехьтебыр
ОБУЧЕ́НИЕ кьыле ваъас хаIр гьыъын, кихьис хаIр гьыъын, кьы-
ле выъын
ОБЩЕ́НИЕ гьалгын, гьалгынвал
ОБЩЕОБРАЗОВА́ТЕЛЬНАЯ ШКО́ЛА сиене сурула дарсбыр
хаIр гьаъад мехьтеб
ОБЩЕПОЛЕ́ЗНЫЙ ТРУД сиенебишис мефаIгьаIт кид заIгьмет
ОБЩЕПРИ́НЯТЫЙ ПОРЯ́ДОК сиенебишис кьабыл гьыъыд
къайда
О́БЩЕСТВА ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ педагогикадид обще-
ствабыр, маIгьаIлимешды обществабыр
О́БЩИЕ ЗНА́НИЯ сиенебишис таликьды гьацIалбыр
ОБЩИ́ТЕЛЬНЫЙ РЕБЁНОК сиенебишихьван гьалгад хыных
ОБЪЯСНЕ́НИЕ гъавырди ийин, кьуле ийин
ОБЪЯСНЕ́НИЕ УРО́КА гьавырди ийед дарс, гьавырди эдед
дарс, кьуле ийед дарс
ОБЪЯСНИ́ТЕЛЬНОЕ ЧТЕ́НИЕ 1) гъавырди ийед, кьыле
гьыъын; 2) гьацIара гьыъын, гьацIара йишин, кьуле ийин, кьуле ирх-
ьун
ОБЫ́ЧАЙ гьаIдат
ОБЯ́ЗАННОСТЬ УЧИ́ТЕЛЯ маIгьаIлимед бырдж, маIгьаIлимед
везифе
ОБЯЗА́ТЕЛЬСТВО маджыбырвал, маджыбыр гьаъара кьыле
ваъас вын
ОБЯЗА́ТЬ 1) маджбыр гьыъын; 2) бала рази йишин
ОБЯЗА́ТЬСЯ чIел вын, бырджли йишин
ОГОВО́РКА садахьурка хатыдире игъибхьуд гаф
ОДАРЁННОСТЬ зигьимвал

280
ОЛИМПИА́ДЫ ПРЕДМЕ́ТНЫЕ предметмыд олимпиадабыр;
гьаIр дарсад олимпиадабыр
ОПРО́С дарсад хабар хывкьын, дарсакла суалбыр вын
ОПРО́СНЫЙ суалад, хабарад
ОПРЯ́ТНОСТЬ темизвал, къайда хавал
ОПРЯ́ТНЫЙ темизды, къайда хад
ОРФОГРАФИ́ЧЕСКИЕ НА́ВЫКИ дуьзене кихьинид къай-
дабыр, дуьзене кихьинид вердишвалдыбыр
ОРФОГРАФИ́ЧЕСКИЙ РЕЖИ́М В ШКО́ЛЕ мехьтебе дуьзене
кихьинид къайда
ОСНО́ВЫ ПЕДАГО́ГИКИ педагогикадид куьк, педагогикадид
диб
ОСНО́ВЫ ПРОИЗВО́ДСТВА В ШКО́ЛЕ мехьтебе производ-
ствадид бына гивхьин
ОСНО́ВЫ ПРОМЫ́ШЛЕННОГО ПРОИЗВО́ДСТВА В
ШКО́ЛЕ мехьтебе промышленный произвоствадид бына гивхьин
ОСНО́ВЫ СЕЛЬСКОХОЗЯ́ЙСТВЕННОГО ПРОИЗВО́ДСТВА
В ШКОЛЕ мехьтебе сельскохозяйственный производствадид бына
гивхьин
ОТВЕ́Т дживаб
ОТВЕ́ТСТВЕННОСТЬ РОДИ́ТЕЛЕЙ диддына-нинды дживаб
ОТДЕ́́ЛЬНО джурана, джура йишин, кьатI йишин
ОТДЕ́Л НАРО́ДНОГО ОБРАЗОВА́НИЯ халкьдид образование-
дид отдел
ОТКРЫ́ТЫЙ УРОК ачыхды дарс
ОТЛИ́ЧНИК НАРО́ДНОГО ПРОСВЕЩЕ́НИЯ халкьдид про-
свещениедид отличник, халкьдид просвещениедид йыхана кьыле
ваъад, халкьдид просвещениедид хьуддымысна кьыле ваъад
ОТЛИ́ЧНО хьуд, сиенемыла йыхды кьимет, артухды кьимет
ОТМЕ́ТКА кьимет
ОТСЕ́В УЧА́ЩИХСЯ мехьтебе ад хынимер эхъедин
ОТСТАВА́НИЕ УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хынимер хъуъ
хъадгын
ОТЧЁТНЫЙ ПЕРИ́ОД гьакь-гьаIсаб гьаъад вахт
ОТЧЁТ О РАБО́ТЕ гвалахад гьакь-гьаIсаб
ОЦЕ́НКА (отме́тка) кьимет вын
ОШИБИ́ТЬСЯ янгъылмиш йишин
ОШИ́БКА янгъылмишвал, хатавал
ОЩУЩЕ́НИЕ йикIис хабар вын

281
П
ПА́МЯТЬ зигьим
ПА́РТА ШКО́ЛЬНАЯ мехьтебед парта
ПАТРИОТИ́ЗМ ватан хъывгынвал
ПАТРИОТИ́ЧЕСКОЕ ВОСПИТА́НИЕ ватан хъывгынвалид
тербие
ПЕДАГО́Г тербие вылцIад кас, маIгьаIлим
ПЕДАГО́ГИКА педагогика (тербие вылцIад, ва яки дарсбыр
хаIр гьаъад гьыIлим)
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ КАБИНЕ́ТЫ педагогикадид кабинетбыр
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ КУ́РСЫ педагогикадид курсбыр
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ НАУ́КИ педагогикадид гьыIлимбыр
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЕ ЧТЕ́НИЯ педагогикадид кьыле
гьыъынбыр
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЙ ИНСТИТУ́Т педагогикадид институт
(маIгьаIлимер гьазыр даъад институт)
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕ́Т педагогикадид универ-
ситет (маIгьалимер гьазыр даъад университет)
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКОЕ ОБРАЗОВА́НИЕ педагогикадид образо-
вание (маIгьаIлимешды пеше)
ПЕДАГОГИ́ЧЕСКОЕ УЧИ́ЛИЩЕ педагогический училище
ПЕДАГОГИ́ЧНОСТЬ педагогикавал
ПЕДСОВЕ́Т педсовет
ПЕ́РВАЯ УЧИ́ТЕЛЬНИЦА сахьусды маIгьаIлим (хьыдылды,
рыш)
ПЕ́РВАЯ ЧЕ́ТВЕРТЬ кьыле ваъад сыдыд юкьды пайдикла
сахьусды пай
ПЕ́РВЕНСТВО сахьусды ер (са кардид, гвалахад)
ПЕРВОКЛА́ССНЫЙ сахьусды классад, сахьусды йыхды
ПЕ́РВЫЙ УРОК сахьусды дарс
ПЕ́РВЫЙ УЧИ́ТЕЛЬ сахьусды маIгьаIлим (эдеми, гада)
ПЕРЕСКА́З кьыле гьыъыд ыхъыъын (кьыле гьыъыд ыхъыъын,
гьагуд ыхъыъын)
ПЕ́СНЯ ДЕ́ТСКАЯ хынимешды няни
ПИОНЕ́Р пионер
ПИОНЕРВОЖА́ТЫЙ пионервожатый
ПИОНЕ́РСКАЯ ОРГАНИЗА́ЦИЯ В ШКО́ЛЕ мехьтебе ад пио-
нерешды организация

282
ПИ́СЬМЕННОСТЬ 1) кихьинбыр, кихьин, кьыле гьыъын; 2)
эвелды заманады ад кихьинбыр, эвелды девирди ад кьыле гьыъын на
кихьинбыр
ПИ́СЬМЕННЫЕ РАБО́ТЫ УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хыни-
мешды кихьинмыд гвалахбыр
ПИ́СЬМЕННЫЙ кихьинид, кирхьед
ПИСЬМО́ 1. джар, кагъат; 2. кихьис хаIр гьыъын, кихьинид лы-
шан, кихьинид хатI
ПИСЬМО́ ПО ПАМЯ́ТИ йикIиылана кихьин, зигьимдыхьван
кихьин
ПЛА́ВНОЕ ЧТЕ́НИЕ дуьзене кьыле гьыъын
ПЛАН РАБО́ТЫ ШКО́ЛЫ мехьтебед гвалахад план
ПЛАН УРО́КА дарсад план
ПОВТОРЕ́НИЕ (в обучении) тикрар (кьыле выъынид)
ПОВТОРЕ́НИЕ УРО́КА дарс тикрар хъыъын
ПОДГОТОВИ́ТЕЛЬНЫЙ КЛАСС мехьтебе руъус гьазыр даъад
класс, мехьтебе дуруъус гьазыр дуруъуд класс
ПОДГОТО́ВИТЬСЯ гьазыр йишин, хаIр гьыъын
ПОДГОТО́ВКА 1) гьазыр гьыъын, гьазыр йишин; 2) гьацIара
йишин, гьацIара гьыъын
ПОДГОТО́ВКА УЧИ́ТЕЛЯ К УРО́КУ маIгьаIлим дарсас гьа-
зыр йишин
ПОЖА́ЛУЙСТА башуста, буйур
ПОКАЗА́ТЕЛЬНЫЙ УРОК йыхана гьазырвалды выъыр гьагва
гьаъад дарс
ПОКАЗА́ТЬ 1) гьагва гьыъын; 2) гьагва гьыъын, гьувгва выъын
ПОКАЗА́ТЬСЯ 1) гьагвара гьыъын, гьагвара йишин; 2)
маIгьаIлим йишин, гьагвара йишин
ПОЛИТЕХНИ́ЧЕСКОЕ ОБУЧЕ́НИЕ политехническое обуче-
ние, политехнические кьыле выъын
ПОЛНОТА́ ЗНА́НИЙ бегьемды гьацIалбыр
ПО́ЛНЫЙ 1) ацIыд, гуг гъад; 2) лаатIуд, ацIыд, тухды
ПО́ЛНЫЙ ОТВЕ́Т бегьемды дживаб
ПОЛУГО́ДИЕ сур сен
ПОЛУГОДИ́ЧНЫЙ сур сыдыд
ПОЛУГОДОВА́ЛЫЙ сур сыдыд, сур сен
ПОЛУГОДОВО́Й сур сыдыд, сур сен
ПОНИМА́НИЕ гъавырди йишин
ПОНИМА́ТЬ 1) см. поня́ть; 2) гъавырди ирхьун, гийкьын, кьуле
ирхьун

283
ПОНЯ́ТНЫЙ гийкьыд, гъавырди ирхьуд, ачыхды
ПОНЯ́ТЬ гъавыр вацIын, гъавырди ирхьун
ПООЩРИ́ТЬ гьаIвас кивхьин, иштагъбыр ачых гьыъын,
гьаIвасламиш гьыъын
ПОРЯ́ДОК 1) къайда, дуьзене, тегьер; 2) дуьзене, къйдыди ад ка,
са сындыхда хъуд ка
ПОРЯ́ДОЧНО 1) ламыс йиъидка, гъийрат ад ка, гьаIлална; 2)
лап балана, эккене, кьухъана
ПОРЯ́ДОЧНЫЙ 1) ламыс ад, гъийрат ад, гьуIрмет ад, йыхды; 2)
дугърид, йыхды, бегьемды
ПОСЕЩА́ЕМОСТЬ дарса йыхьын, дарса ана (мехьтебе дарса
ана)
ПОСЛЕБУКВА́РНЫЙ ПЕРИ́ОД ОБУЧЕ́НИЯ ГРА́МОТЕ
кьыле-кихьис хаIр гьыъынид букварала хъуъды вахт
ПОСЛЕ́ДНИЙ 1) ти джыбрады, хьала, ахира; 2) джыбра (ти
хьала, ти хьалады)
ПОСЛЕ́ДНИЙ ЗВОНО́К ахирады зенг (мехьтеб лаабтIуйне)
ПОСЛЕ́ДОВАТЕЛЬНОСТЬ ОБУЧЕ́НИЯ кьыле-кихьис хъуд-
хъудка хаIр гьыъын
ПОСЛО́ГОВОЕ ЧТЕ́НИЕ слогмыхьван кьыле гьыъын
ПОСТУ́ПОК гвалах, юруш, кар гьыъын
ПОХВАЛА́ тариф йирзин, тариф гьыъын
ПОХВАЛИ́ТЬ тариф гьыъын, йирзин
ПОХВАЛИ́ТЬСЯ ва выды таIриф гьыъын, ва вы йирзин, вышга
йирзин, гьалдыга таIриф гьыъын
ПОХВА́ЛЬНЫЙ 1) таIриф гьаъад, йирзед, таIриф кид; 2) йирзи-
нид, таIрифед
ПÓЧЕСТЬ абыр, гьуIрмет
ПОЧЕ́СТЬ гьаIсаба гьыъын
ПОЧЁТ гьуIрмет, абыр, гьаIзат
ПОЧЁТНАЯ ГРА́МОТА почетная грамота, гьуIрмитдид грамота
ПОЧЁТНОЕ ЗВА́НИЕ почетное звание, гьуIрмитдид дур
ПОЧТÉНИЕ абыр, гьуIрмет
ПОЧТÉННЫЙ 1) абырлы, гьуIрметлы; 2) эккед, кьухьды
ПРАВДИ́ВОСТЬ гьакьвал, дуьзвал
ПРА́ВИЛА ПРАВОПИСА́НИЯ дуьзене кихьинид къайдабыр
ПРА́ВИЛО къайда
ПРА́ВИЛЬНОЕ ЧТЕ́НИЕ дуьзене кьыле гьыъын
ПРА́ВИЛЬНЫЙ 1) дуьз, дуьзды, гьакьды; 2) гьаIммишед, мысга,
къайдыди ад, къайда йиъид ка

284
ПРА́ВКА дуьз хъыъын
ПРА́ВО НА ОБРАЗОВА́НИЕ кьыле выъынид ихтияр
ПРА́ЗДНИКИ ШКО́ЛЬНЫЕ кьыле ваъад хынимешды сывар-
быр, кьыле ваъад хынимешды байрамбыр
ПРАВОПИСА́НИЕ дуьзене кихьин, орфография, дуьзды къай-
дыдыхьван кихьин
ПРАВОТА́ гьакьвал, дуьзвал, герчеквал
ПРА́КТИКА практика
ПРЕДИСЛО́ВИЕ сифтед гаф
ПРЕДМЕ́ТНЫЕ КОМИ́ССИИ предметмыд комиссиябыр (гьаIр
са предметед)
ПРЕПОДАВА́НИЕ дарс вын
ПРЕПОДАВА́ТЕЛЬ маIгьаIлим, дарс вылцIад, хаIр даъад
ПРИВЕ́Т салам
ПРИВЕ́ТСТВИЕ салам вын
ПРИВЫ́ЧКИ хасиетбыр
ПРИЁМНЫЕ ДЕ́ТИ ледшуд хынимер
ПРИЕ́М ОБУЧЕ́НИЯ кьыле-кихьис хаIр гьыъынид къайдабыр
ПРИЕ́М В ШКО́ЛУ мехьтебе кьабыл гьыъын
ПРИЛЕЖА́НИЕ чалыш йишин, йыха йишин, гьаракат выъын,
йыхана гьагва гьыъын
ПРИЛЕ́ЖНЫЙ йыхды,чалыш йиъид, къаст сивхьид, гьаIр кар
гьаъад
ПРИМЕНЕ́НИЕ ЗНА́НИЙ, УМЕ́НИЙ И НА́ВЫКОВ гьацIал-
быр, лечIунбыр, вердишвалдыбыр
ПРИ́НЦИП принцип, асыллы фикир
ПРИНУДИ́ТЬ гудж выъын, гудж вишин, маджбыр гьыъын, ма-
джбыр йишин
ПРИПОМИНА́НИЕ йикIиы хъыгын
ПРИУЧЕ́НИЕ В ВОСПИТА́НИИ тербие выс хаIр дыъын
ПРОВЕ́РКА ахтармиш гьыъын
ПРОВЕ́РОЧНАЯ РАБО́ТА ахтармиш ваъад гвалах
ПРОВЕ́РОЧНЫЙ ДИКТА́НТ ахтармиш гьаъад диктант
ПРОГРА́ММА УЧЕ́БНАЯ кьыле выъынид, дарсбыр вынид про-
грамма
ПРО́ПИСЬ бытIрад хатIыхьван кихьин
ПРОПУСКА́ТЬ см. пропусти́ть 1) йыхана кьаIчI гъигъе джив-
шин; 2) гьава гъаъ выхьын
ПРО́ПУСКИ ЗАНЯ́ТИЙ дарсбыр сигын

285
ПРОПУСТИ́ТЬ 1) аъ йыхьын, аъ сигын; 2) сигын, раIхъ вын,
рыIкъаа сигын
ПРОФЕССИОНА́ЛЬНОЕ ОБРАЗОВА́НИЕ пешекардид обра-
зование
ПРОФЕССИОНА́ЛЬНО-ТЕХНИ́ЧЕСКОЕ ОБРАЗОВА́НИЕ
техникадидне пешекардид образование
ПРО́ЧНОСТЬ ЗНА́НИЙ маIгькемды гьацIалбыр
ПРО́ЧНОСТЬ НА́ВЫКОВ маIгькемды вердишвалдыбыр
ПРО́ЧНОСТЬ УМЕ́НИЙ маIгькемды лечIунбыр
ПРО́ЧНЫЙ гъигъды, чIидкIыд, маIгькемды
ПСИ́ХИКА психика (хасиетдид, тIылмыд, руIгьдид гьаIл)
ПСИХИ́ЧЕСКОЕ РАЗВИ́ТИЕ психикадид ачыхвалды
ПСИХОЛО́ГИЯ психология
ПУНКТУАЦИО́ННЫЕ ЗНА́КИ пунктуациядид лышанбыр
ПУНКТУА́ЦИЯ пунктуация
ПЯТЁРКА 1) (отметка ) хьуд (кьимет)

Р
РАБО́ТА НАД ОШИ́БКАМИ янгъылмиш йишидмыла ула вы-
гыргад гвалах (ошибкабыр эхъетIинила выгыргад гвалах)
РАБОТЯ́ГА гвалахад гьунар гьагва гьаъад, йыхана гвалах ваъад
(эдеми, гада), (хьыдылды, рыш)
РАЗВИВА́ЮЩЕЕ ОБУЧЕ́НИЕ хынимешды кьыле выъынбыр
ачых гьаъас хаIр дыъын
РАЗВИ́ТИЕ МЫШЛЕ́НИЯ УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хыни-
мешды фагьам-фикир ачых выъын
РАЗВИ́ТИЕ РЕ́ЧИ чIел йыхана вацIас хаIр гьыъын, чIел ачых
ваъад дереджагъ
РАЗДЕ́ЛЬНОЕ ОБУЧЕ́НИЕ джурана кьыле выъын (гадиер-
рышбаI)
РАЗДЕ́ЛЬНОЕ ПРОИЗНОШЕ́НИЕ ачыхана кьыле гьыъын,
ачыхана, бытIрана чIелбыр гьухьун
РАЙО́ННОЕ УПРАВЛЕ́НИЕ ОБРАЗОВА́НИЯ райондид обра-
зованиедид управление
РАЙО́ННЫЙ ОТДЕ́Л НАРО́ДНОГО ОБРАЗОВА́НИЯ район-
дид отделед халкьдид образование
РА́ПОРТ ПИОНЕ́РСКИЙ пионерешды рапорт
РАСПИСА́НИЕ УРО́КОВ дарсымыд расписание
РАСПОРЯ́ДОК В ШКО́ЛЕ мехьтебед къайда

286
РАССУЖДЕ́НИЕ фикир выъын, фагьам выъын
РЕЖИ́М ДНЯ ШКО́ЛЬНИКА мехьтебе руъуд хынхыд йыгъад
режим
РЕЗУЛЬТА́ТЫ ЗА ГОД са сыдыд нетиджебыр
РЕПЕТИ́ТОР репетитор (дарсбыр, гьацIалбыр хаIр гьаъад кас)
РЕЧЕВЫ́Е НА́ВЫКИ гьалгынид вердишвалдыбыр
РЕЧЬ УЧА́ЩЕГОСЯ кьыле ваъад хынхыд чIел (гьалгын)
РИСОВА́НИЕ шикил йывхыIнь
РИСОВА́НИЕ ТЕМАТИ́ЧЕСКОЕ са темадикла шикил йывхыIн
РИСУ́НОК КОВРА́ хылычедид фар, къеднед фар
РИСУ́НЧАТЫЙ шикил кид, накьыш кид
РОДИ́ТЕЛИ дид-нин
РОДИ́ТЕЛЬСКИЕ ПРАВА́ И ОБЯ́ЗАННОСТИ дидды-нинды
ихтиярбыр, дидды нинды везифебыр
РОДИ́ТЕЛЬСКИЕ УНИВЕРСИТЕ́ТЫ диддына-нинды универ-
ситетбыр
РОДИ́ТЕЛЬСКИЙ КОМИТЕ́Т дидабашдына-нинабашды ко-
митет
РОДИ́ТЕЛЬСКОЕ СОБРА́НИЕ дидабашды-нинабашды собра-
ние
РОДНО́Й ЯЗЫК В ШКО́ЛЕ мехьтебе хаIр ваъад дидды-нинды
чIел
РОСТ И РАЗВИ́ТИЕ ДЕТЕ́Й хынимер кьухьва дишидне ва
гьабишды гьацIалбыр
РУЧНО́Й ТРУД (в нача́льной шко́ле) хылид гвалахбыр (сифтед
мехьтебе)

С
САМОВОСПИТА́НИЕ джу джус тербие вын
САМОДЕ́ЛЬНЫЕ УЧЕ́БНЫЕ ПОСО́БИЯ джу-джус дуьз
гьыъыд кьыле выъынид пособиябыр
САМОДЕ́ЯТЕЛЬНОСТЬ ДЕТЕ́Й хынимеше джвер-джус дуьз
гьыъыд гьагунбыр (мукIбырна, нянибыр гьыъын)
САМОЛЮ́БИЕ джу выдж эла хьуъ хъыгын
САМООБЛАДА́НИЕ джу выдж хакьын, сабырвалды
САМООБРАЗОВА́НИЕ УЧИТЕЛЕ́Й маIгьаIлимеше джвер
джус артухдыбыр хаIр гьыъын

287
САМООБСЛУ́ЖИВАНИЕ ДЕТЕ́Й хынимер джвер джухьван
артухана дуьлхъуьн
САМОСТОЯ́ТЕЛЬНАЯ РАБО́ТА манийыла асыллы дишды
гвалах, выдж джуды ихтияра ад, гьалыла га асыллы дишды
САМОСТОЯ́ТЕЛЬНОСТЬ ДЕТЕ́Й хынимер джвер джухьван
дуьлхъуьн, гъуьткуьн
САМОУВАЖЕ́НИЕ джу-джус гьуIрмет выъын, джус джуды
къадри вишин
САМОУ́ЧКА джу-джус хаIр гьыъын, джи-джис хаIр гьыъын
САНИТА́РНЫЕ ПОСТЫ́ ШКО́ЛЬНИКОВ мехьтебе ад хыни-
меше темизвалдыбыр харкьад пост
САНИТА́РНЫЙ РЕЖИ́М В ШКО́ЛЕ мехьтебе темизвалдыбыр
харкьад режим
СБО́РНИК ДИКТА́НТОВ диктантбыр кихьир ад (китаб)
СБО́РНИК ИЗЛОЖЕ́НИЙ изложениебыр кихьир ад (китаб)
СБО́РНИК УПРАЖНЕ́НИЙ ПО ПРАВОПИСА́НИЮ упраж-
нениебыр дуьзене кихьинид (китаб)
СВОБО́ДНОЕ СПИ́СЫВАНИЕ ачыхана кихъихьин, азадана
кихъихьин
СВОБО́ДНЫЙ ДИКТА́НТ ачыхды диктант, азадды диктант
СВЯ́ЗНО йиъид-йиъидка, хъуд-хъудка, ара хана
СВЯ́ЗНЫЙ ТЕКСТ ара ад текст, ара хана кихьид текст
СЕМЕ́ЙНОЕ ВОСПИТА́НИЕ хизындире тербие вын
СЕМЕ́СТР семестр (кьыле ваъад сыдыд са пай)
СЕМИЛЕ́ТНЯЯ ШКО́ЛА йивды сыдыд мехьтеб
СЕМИЧАСОВО́Й 1) йивды сагьаIтады, йивыд сагьаIт; 2) йивды
сагьаIтед
СЛА́БОСТЬ бышды, гьаIлсыз, кефсыз
СЛА́БЫЕ ЗНА́НИЯ бышды гьацIалбыр
СЛОВА́РНАЯ РАБО́ТА чIилмыхьванды гвалах, гафмыхьванды
гвалах
СЛОЖЕ́НИЕ сытIа гьыъыр, уу лихьин
СЛОЖИ́ТЬ 1) сихьин, сихъихьин, лихьин, лихъихьин; 2) ара
гьыъын, ара лихьин
СЛУХ ун, сес, хабар; макьам кетIес гьацIын, макьамад ун йишин
СЛУХОВА́Я ПА́МЯТЬ ундид зигьим (убрус ун йишин)
СМЕ́ЛОСТЬ къуччахвал, векIегьвал
СМЕ́ЛЫЙ дирид, векIегьды, къуччахды, йигиткалды
СОБЕСЕ́ДНИК суIгьбетчи
СОБЕСЕ́ДОВАНИЕ суIгьбет, ихтилат

288
СО́ВЕСТЬ ягь, ламыс
СОВЕ́Т ЗАЩИТЫ́ ДЕТЕ́Й хынимер саламатна удухуIдид совет
СОВЕ́Т ПО НАРО́ДНОМУ ОБРАЗОВА́НИЮ халкьдид обра-
зованиедид совет
СОВМЕСТИ́ТЕЛЬ са шумдыиди джигиди гвалах ваъад кас
СОВМЕ́СТНОЕ ОБУЧЕ́НИЕ садана дарсбыр вын, сытIаъна
дарсбыр вын
СОЕДИНЕ́НИЕ ОБУЧЕ́НИЯ С ПРОИЗВО́ДСТВЕННЫМ
ТРУДО́М кьыле выъынидне, заIгьмитдид дарсбыр са йишин
СОЕДИНЁННЫЙ са йишир ад, ара хад, сакалды
СОЕДИНИ́ТЬ 1) ара хад, ара йывхыIн; 2) йитIе гьыъын, китIе
гьыъын, ситIе гьыъын
СОЕДИНИ́ТЬСЯ 1) ара кидхын, ара каIчIун; 2) ара китIе
гьыъын кидха гьыъын
СОЗНА́НИЕ кьуле хакьын, кьуле лешун, гьацIара гьыъын,
гьацIара йишин
СООБЩЕ́НИЕ НО́ВОГО УЧЕ́БНОГО МАТЕРИА́ЛА цIинды
дарсад хабар выъын
СОРЕВНОВА́НИЕ соревнование
СОЧИНЕ́НИЕ сочинение
СОЧИНЕ́НИЕ В ШКО́ЛЕ мехьтебе кихьид сочинение
СОЧИНЯ́ТЬ СТИХИ́ шиъирбыр кихьин (дуьз гьыъын)
СПИ́СЫВАНИЕ са джигида мадды джигиди кихъихьин
СПОКО́ЙНО 1) яваъшене гийхьир, рагьаIтене; 2) сабырвалды
выъын, фикир джывыъыр
СПОКО́ЙНЫЙ 1) гийхьид, чIел джаваъад, сабырды, рагьаIтды;
2) сабырды, къайгъу адишды, фикир адишды
СПОКО́ЙСТВИЕ явашвал, сабырвал
СПОРТ спорт
СПОРТИ́ВНАЯ ПЛОЩА́ДКА спортад майдан
СПОРТИ́ВНЫЕ СОРЕВНОВА́НИЯ УЧА́ЩИХСЯ кьыле
ваъабишды спортивный соревнования
СРАВНЯ́ТЬ дуьз гьыъын, ара хихьин
СРАВНЯ́ТЬСЯ сакал гьыъын, дуьз гьыъын
СРЕ́ДНЕЕ ОБРАЗОВА́НИЕ йыкьаIдихьдед дереджагъдид обра-
зование
СРЕ́ДНЯЯ ОБЩЕОБРАЗОВА́ТЕЛЬНАЯ ШКО́ЛА йыкьаIди-
хьдед дереджагъдид мехьтеб
СРЕ́ДНЯЯ ШКО́ЛА йыкьаIдихьдед мехьтеб

289
СТАРА́НИЕ чалышвалды, чалыш йишинвалды, къаст сивхьин-
валды
СТАРА́ТЕЛЬНОСТЬ чалышвалды, къаст сивхьин, гьаракат
выъын
СТАРА́ТЕЛЬНЫЙ къаст сивхьин, чалыш руъуд, гьаракат ваъад
СТАРА́ТЬСЯ чалыш йишин, чалыш руъуд, къаст сивирхьед,
гьаракат ваъад
СТА́РОСТА КЛА́ССА классад староста
СТА́РОСТЬ кьаIсвалды, кьаIсе йишин
СТА́РШИЙ ВОЖА́ТЫЙ кьухьды вожатый
СТЁГАНЫЙ рубыр кийид
СТЕГА́ТЬ 1. гъивхьин, гъихьин, етин 2. руб кивин
СТЕННА́Я ГАЗЕ́ТА ШКО́ЛЬНАЯ мехьтебе игъиед газет, мехь-
тебе игъиед какъат
СТИПЕ́НДИЯ стипедния
СТРАХ гичI
СТРА́ШНО гичI ана, гичIерене, бала гичI ана
СТРА́ШНЫЙ писды, мыкьлад, гуджлид
СТРЕМЛЕ́НИЕ чалышмишвал
СТУПЕ́НЧАТОСТЬ кьытI-кьытIне, са сындыхда хъуд хъуна, де-
реджагъ
СТУПЕ́НЧАТЫЙ кьытI-кьытIне, са сындыхда хъуд хъуна
СТЫД гьаIйиб, рыIхъ
СТЫДИ́ТЬ гьаIйиб йишин, рыIхъ йишин, бейабырвалды выгын
СТЫДИ́ТЬСЯ рыIхъ йишин, гьаIйиб йишин, бейабырвалды вишин
СТЫДЛИ́ВО рыIхъне, гьаIйибне
СТЫДЛИ́ВОСТЬ гьаIйибвалды, рыIхъвалды
СТЫДЛИ́ВЫЙ гьаIйибды, рыIхъды
СТЫ́ДНО рыIхъ йишин, гьаIйиб йишин
СУРДОПЕДАГО́ГИКА лалдыбыр кьыле гьаъас, кихьис хаIр
гьыъыд къайда
СЧЁТЫ гьаIсабыр

Т
ТА́БЕЛЬ УЧЕНИ́ЧЕСКИЙ кьыле ваъад хынимешды табель
(ахира кьиметбыр лирхьед джар)
ТАБЛИ́ЦЫ УЧЕ́БНЫЕ кьыле ваъадбишды таблица

290
ТАКТ ПЕДАГОГИ́ЧЕСКИЙ педагогашды эдебвал
ТАЛА́НТ талант, зигьим, гьунар
ТАРАТО́РА луджузур гьалгад, бала гьалгад
ТВО́РЧЕСКИЙ ПЕРЕСКА́З выды гафмыхьван суIгьбет
ыхъывъын,суIгьбет яратмиш выъын
ТЕМА́ТИКА ЧТЕ́НИЯ кьыле гьыъынид тематика
ТЕМП ОБУЧЕ́НИЯ хаIр гьыъынид юруш (дарс хаIр гьыъын)
ТЕМП ЧТЕ́НИЯ кьыле гьыъынид юруш (дарс вын)
ТЕРПЕЛИ́ВО сабыр ана, сабырана, сабыр выъыр
ТЕРПЕЛИ́ВОСТЬ сабырвалды, сабырана, гукун, гуьткуьн,
гукунвалды,
ТЕРПЕЛИ́ВЫЙ гукуд, сабырды, сабыр ад
ТЕРПЕ́НИЕ сабырвал
ТЕРПЕ́ТЬ гукун, сабырвалды выъын
ТЕ́ХНИКУМ техникум
ТОЛКОВА́НИЕ кьуле ийин, гьухьун
ТОЛКОВА́ТЬ кьуле ийин, гьухьун, гьалгын
ТОЛКО́ВЫЙ гьакьаллы, гъавырдик кид, фагьам ваъад, фикир
ваъад
ТО́ЧКА точка, укI
ТО́ЧНОСТЬ ЗНА́НИЙ гьацIалмыд, дуьзвалды, дуьб-дуьзвалды,
гьацIалбыр
ТО́ЧНЫЙ дуьзды, дуьб-дуьзды, темизды, дуьзды, макъыетды
ТРАДИ́ЦИИ ШКО́ЛЬНЫЕ мехьтебед гьаIдатбыр
ТРЕ́БОВАНИЯ ягъаIлбыр
ТРЕ́БОВАТЕЛЬНЫЙ балана тIалаб гьаъад, балана гъигъды,
сырхыд
ТРЕ́БОВАТЬ тIалаб гьаъад, ягъаIд, тIалаб гьыъын, маджбур
гьыъын
ТРЕ́БОВАТЬСЯ таликь, тIалаб, ягъыIнь, лазим, маIгьдадж
ТРО́Е хьибыр
ТРО́ЕЧНИК хьибыдбыр лебшуд, хьибыдий
ТРО́ЙКА (отметка) хьибыд (кьимет)
ТРОЙНО́Й хьиб, хьибыд
ТРУДИ́ТЬСЯ гвалах выъын, заIгьмет биъин, ишлемиш гьыъын,
чалыш йишин, къаст сивхьин
ТРУ́ДНО четин, четинне, дагъама, дагъамана, четин, дагъама
ТРУДНОВОСПИТУ́ЕМЫЕ ДЕ́ТИ тербие выс четинды хыни-
мер, хасиет четинды хынимер

291
ТРУДНОВОСПИТУ́ЕМЫЙ тербие выс четинды, хаIр гьаъас че-
тинды, угут выс четинды
ТРУ́ДНЫЕ ДЕ́ТИ тербие выс четинды хынимер
ТРУ́ДНЫЕ СЕ́МЬИ тербие адишды хизанбыр, четинды хизан-
быр
ТРУ́ДНЫЙ четинды, дагъамды, джахьва гъад
ТРУ́ДОВА́Я ШКО́ЛА заIгьмитдид мехьтеб
ТРУДОВО́Е ВОСПИТА́НИЕ заIгьмитдид тербие
ТРУДОВО́Е ВОСПИТА́НИЕ В СЕМЬЕ́ хизындис заIгьмитдид
тербие вын
ТУРНИ́Р турнир

У
УБЕДИ́ТЬ инамиш гьыъын, рази гьыъын
УБЕДИ́ТЬСЯ инамиш гьыъын, инамиш йишин
УБЕЖДЕ́ НИЕ инамишвал, инамиш йикисне
УБЕЖДЁННО инамишне, инамиш йикисне
УБО́РКА темиз гьыъын, хъатхьын, хъыIр гыйхыIнь, хъыIр
гъыIйхыIнь
УВАЖА́ЕМЫЙ гьуIрметли, абырлы
УВАЖА́ТЬ гьуIрмет выъын, нугьуIбет выъын
УВАЖЕ́ НИЕ гьуIрмет, хатир
УВАЖИ́ТЕЛЬНЫЙ 1) гьуIрмет ад, гьуIрметли эдеми; 2)
гьалысга гьуIрмет выъын
УВЕ́ РЕННОСТЬ инамишвал
УВЕ́ РЕННОСТЬ В СВОИ́Х ЗНА́НИЯХ инамиш йишин вы
выды гьацIалмы
УВЕ́ РИТЬ инамиш гьыъын
УВЕ́ РИТЬСЯ инамиш йишин
УМЕ́ ЛО гьацIара, дуьзене, устарара ка
УМЕ́ ЛЫЙ гьацIад, йыхды
УМЕ́ НИЕ лечIунбыр
УМОЗАКЛЮЧЕ́ НИЕ фикирдид нетидже
У́МСТВЕННАЯ РАБОТОСПОСО́БНОСТЬ гьакьалдид гва-
лахад лечIунбыр
У́МСТВЕННО ОТСТА́ЛЫЕ ДЕ́ ТИ гьакьалдида камды хыни-
мер

292
У́МСТВЕННОЕ ВОСПИТА́НИЕ гьакьалдид тербие
У́МСТВЕННОЕ УТОМЛЕ́ НИЕ гьакьалдид кьаIчивалды
УПРАВЛЕ́ НИЕ НАРО́ ДНОГО ОБРАЗОВА́НИЯ халкьдид
образованиедид управление
УПРАЖНЕ́ НИЕ упражнение (1.дарс гьацIын бадана кихьин-
мыд гвалах; 2. джандид сагъвалды вишин бадана гьаракатбыр)
УПРАЖНЕ́ НИЕ В ОБУЧЕ́ НИИ кьыле гьыъынид упражнение
(дарсбыр вынид)
УРО́К 1) (задание) дарс; 2) (учебный час) са дарсад сагьаIт, са
сагьаIт
УРО́К ТРУДА́ заIгьмитдид дарс
УСВОЕ́ НИЕ УРО́КА дарс гьацIын
УСВО́ИТЬ хакьын, гьацIын, хаIр гьыъын
УСЕ́ РДИЕ къаст, гьаракат, къаст выъын, гьаракат выъын, ча-
лыш
УСЕ́ РДНО къаст ана, къаст сивхьир, гьаракат ана, гьаракатна,
чалыш йиъине
УСЕ́ РДНЫЙ къаст сивхьид, гьаркат выъыд, чалыш йишид
УСЛО́ВИЕ ЗАДА́ЧИ месъэледид шартI
УСОВЕРШЕ́ НСТВОВАНИЕ УЧИТЕЛЕ́ Й усовершенствова-
ние учителей
УСПЕВА́ЕМОСТЬ дарсбыр гьаъас лийкьыд, йыхана кьыле
ваъад, кьухьды дереджагъди лийкьыд
УСТА́В ШКО́ЛЬНЫЙ мехьтебед устав
У́СТНО гIаIлире гьухьун, мизире гьухьун
У́СТНЫЙ мизире рухьуд, гIаIлире рухьуд
У́СТНЫЙ ОТВЕ́ Т мизире рухьуд дживаб, гIаIлире рухьуд
дживаб
УСЫНОВИ́ТЬ хыных лешун, хыных джус гьыъын
УСЫНОВЛЕ́ НИЕ хыных лешун, хыных джус гьыъын
УТОМИ́ТЬ кьаIчи гьыъын, кьаIчи йишин
УТОМЛЕ́ НИЕ кьаIчи йишинвал
У́ТРЕННИЙ ёквод
У́ТРЕННЯЯ ГИМНА́СТИКА ёквод гимнастика
У́ТРО ёкв
УЧЁБА кьыле выъын
УЧЕ́ БНАЯ НЕДЕ́ ЛЯ кьыле выъынид гьаIфте
УЧЕ́ БНАЯ ЧЕ́ ТВЕРТЬ кьыле выъынид вахт юкьдиъне пай
выъын
УЧЕ́ БНИК учебник, дарсад китаб

293
УЧЕ́ БНОЕ ОБОРУ́ДОВАНИЕ ШКО́ЛЫ мехьтебед оборудо-
вание, мехьтебед карбыр
УЧЕ́ БНО-О́ПЫТНЫЙ УЧА́СТОК ШКО́ЛЫ мехьтебед
опытбыр гьаъад ер
УЧЕ́ БНЫЕ ПОСО́БИЯ кьыле ваъадбишды пособиебыр
УЧЕ́ БНЫЙ 1. кьыле ваъад; 2. хаIр гьаъад
УЧЕ́ БНЫЙ ГОД кьыле ваъад сен
УЧЕ́ БНЫЙ ДЕНЬ кьыле ваъад йыгъ
УЧЕ́ БНЫЙ ПЛАН кьыле выъынид план
УЧЕ́ НАЯ СТЕ́ ПЕНЬ гьыIлимдид дереджагъ
УЧЕ́ НИЕ 1. кьыле выъын; 2. кьыле выъын, хаIр гьыъын;
3. гьыIлим, теория
УЧЕНИ́К мехьтебе кьыле ваъад гада, кьыле ваъад хыных
УЧЕНИ́ЦА мехьтебе кьыле ваъад рыш
УЧЕНИ́ЧЕСКАЯ ТЕТРА́ДЬ кихьинбыр гьаъад тетрадь
УЧЕ́ НЫЙ СОВЕ́ Т учёный совет, гьыIлимдид меслаIгьаIт (со-
вет)
УЧЕ́ СТЬ фикирдире лешун, гьаIсаб гьыъын
УЧЕ́ Т ОШИ́БОК янгъылмишмыд гьаIсаб
УЧИ́ТЕЛЬ маIгьаIлим
УЧИ́ТЕЛЬ-МЕТОДИ́СТ методист-учитель, методикадид-
маIгьаIлим
УЧИ́ТЕЛЬ НАЧА́ЛЬНЫХ КЛА́ССОВ кIаъды классма гвалах
ваъад маIгьаIлим
УЧИ́ТЕЛЬНИЦА маIгьаIлим (хьыдылды, рыш) учитенца
УЧИ́ТЕЛЬСКИЙ КАБИНЕТ маIгьаIлимешды кабинет,
маIгьаIлимешды хал
УЧИ́ТЬ хаIр гьыъын, кьыле выъын, йикIиы хакьын
УЧИ́ТЬСЯ кьыле выъын, хаIр гьыъын

Ф
ФАКУЛЬТАТИ́ВНЫЕ ЗАНЯ́ТИЯ УЧА́ЩИХСЯ кьыле
ваъадбишды факультативный дарсбыр
ФАКУЛЬТЕ́Т факультет
ФЕСТИВА́ЛИ ШКО́ЛЬНЫЕ мехьтебе кьыле ваъадбишды дар-
сбыр
ФИЗИ́ЧЕСКАЯ КУЛЬТУ́РА физкультура

294
ФИЗИ́ЧЕСКИЙ ТРУД физический заIгьмет
ФИЗКУЛЬТУ́РНИК физкультурник
ФО́РМА И СОДЕРЖА́НИЕ ОБУЧЕ́НИЯ дарсымыд
гьацIынбырна джурабыр
ФО́РМЕННАЯ ОДЕ́ЖДА УЧА́ЩИХСЯ кьыле ваъад хыни-
мешды валгыд джура
ФРОНТА́ЛЬНЫЙ ДИКТА́НТ фронтальный диктант
ФРОНТА́ЛЬНАЯ ПРОВЕ́РКА фронтальная (сиенебыр ахтар-
миш гьыъын)

Х
ХАРА́КТЕР хасиет
ХАРАКТЕРИЗОВА́ТЬ хасиетес кьимет вын, тIыл шуды
йиъиди гьухьун
ХАРАКТЕ́ РНАЯ ЧЕРТА́ хасиетед кьимет, тIыл шуды йиъиди
гьухьун
ХОД УРО́КА дарс гыргадид юруш
ХОДЬБА́ юруш, йирхьын
ХОР ДЕ́ ТСКИЙ хынимешды хор
ХОРОШЕ́ ТЬ бытIрана йишин, бытIрана ришин, бытIрана ви-
шин, гуьрчек йишин
ХОРО́ШИЙ 1. йыхды; 2. бытIрад
ХОРОШО́ йыхды кьимет, йукьуд
ХРА́БРО дирине, векIегьне, къучахна
ХРА́БРОСТЬ дирибашвал, векIегьвал
ХРА́БРЫЙ дирид, векIегьды, къучагъ
ХРЕСТОМА́ТИЯ хрестоматия
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ ЛИТЕРАТУ́РА В УЧЕ́ БНОЙ РА-
БО́ТЕ ШКО́ЛЫ мехьтебе кьыле выъыр йигад гвалахмыд художе-
ственный литература (эдебият)
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ ЛИТЕРАТУ́РА ДЕ́ ТСКАЯ хыниме-
шис таликьды художественный литература (эдебият)
ХУДО́ЖЕСТВЕННАЯ САМОДЕ́ ЯТЕЛЬНОСТЬ ДЕТЕ́ Й
хынимешды художественный самодеятельность
ХУДО́ЖЕСТВЕННОЕ ВОСПИТА́НИЕ художественный тер-
бие
ХУДО́ЖЕСТВЕННОСТЬ художественный

295
Ц
ЦЕЛЕУСТРЕМЛЁННОСТЬ къаст
ЦЕЛЬ УРО́КА дарсад къаст
ЦЕ́ ННОСТЬ кьиметлывал

Ч
ЧЕ́СТНО дуьзене, дугърине, ламыс кине
ЧЕ́СТНОСТЬ дуьзвал, дугъдвал, ламысвал, темизвал
ЧЕТВЁРКА (отме́тка) йукьуд (кьимет)
ЧЕТВЕРОКЛА́ССНИК йукьудхьусды класса ад хыных
ЧЕТВЕРОКЛА́ССНИЦА йукьудхьусды класса ад рыш
ЧЕТВЁРТЫЙ йукьудхьусды
ЧЕ́ТВЕРТЬ 1) кьыле ваъад вахтиндид йукьубхьусды пай; 2) чет-
верт
ЧИСЛО́ гьаIсаб, кьадар, сан, суракь; йыгъ
ЧИСТОПИСА́НИЕ темизвалды, темизене кихьин
ЧИСТОТА́ темизвалды, темиз йишин, темиз гьыъын
ЧИТА́ТЕЛЬСКИЕ ИНТЕРЕ́СЫ ДЕТЕ́Й хынимешды кьыле
гьыъынид интерес
ЧИТА́ТЬ ВСЛУ́Х гъигъене кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ 1. кьыле гьыъын; 2. докладбыр кьыле гьыъын, лекция-
быр кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ВСЛУ́Х гъигъене кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ГРО́МКОЕ гъигъене кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ДЕ́ТСКОЕ хынимешды кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ НАИЗУ́СТЬ йикIиылана хаIр гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ПО РОЛЯ́М рольбыр пай гьаъара кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ПРО СЕБЯ́ ва вакла кьыле гьыъын
ЧТЕ́НИЕ ХОРОВО́Е сиенебыше садана кьыле гьыъын
ЧТИТЬ гьуIрмет выъын, дур хакьын, дур лаъ гьыъын
ЧУ́ВСТВА хабар
ЧУВСТВИ́ТЕЛЬНОСТЬ хабар вын, хабар вишин, йикIис хабар
вишин, йикIис хабар вын, йикIис гьацIын
ЧУ́ВСТВОВАТЬ гьацIара йишин, хабар вишин

296
Ш
ШКО́ЛА мехьтеб
ШКО́ЛА-ИНТЕРНА́Т школа-интернат, интернат мехьтеб
ШКО́ЛА ИСКУ́ССТВ искусствадид рыкъаI ад мехьтеб
ШКО́ЛА МУЗЫКА́ЛЬНАЯ музыкадид рыкъаI ад мехьтеб
ШКО́ЛА СЕ́ЛЬСКОЙ МОЛОДЕ́ЖИ мукъаI ад джегьилешды
мехьтеб
ШКО́ЛА СПОРТИ́ВНАЯ спортад рыкъаI ад мехьтеб
ШКО́ЛА ХОРЕОГРАФИ́ЧЕСКАЯ хореографиядид (мукIбыр)
мехьтеб
ШКО́ЛЬНИК мехьтебе кьыле ваъад гада
ШКО́ЛЬНИЦА мехьтебе кьыле ваъад рыш
ШКО́ЛЬНОЕ ИМУ́ЩЕСТВО мехьтебед мал, кар
ШКО́ЛА ВЕЧЕ́РНЯЯ выше кьыле ваъад мехьтеб
ШПАРГА́ЛКА шпаргалка

Э
ЭКЗА́МЕН интагьаIм, экзамен
ЭКЗАМЕНА́ТОР интагьаIм хывыркьад, экзамен хывыркьад
ЭКСКУ́РСИЯ 1) сайирес йыхьын, экскурсия; 2) экскурсия
ЭКСКУРСОВО́Д экскурсияди дыгыргад, инсанар сайирес
дыгыргад (эдеми, гада), (хьыдылды, рыш)
ЭКСПЕРИМЕ́НТ эксперимент
ЭКСТЕ́РН экстерн
ЭНЦИКЛОПЕ́ДИЯ энциклопедия
ЭРУДИ́ЦИЯ бала эккед деринды гьацIалбыр
ЭСТЕТИ́ЧЕСКОЕ ВОСПИТА́НИЕ эстетикадид тербие
Э́ТИКА эдеб, эдебед къайда
ЭФФЕКТИ́ВНОСТЬ УРО́КА дарсад мефагьаIлывал

Ю
ЮННА́ТЫ джегьил тIабигаIтчиер
Ю́НОСТЬ джегьил, джегьил вахт, джегьилвал
Ю́НОША джегьил, джегьил гада

297
Ю́НОШЕСКИЙ джегьил гьуIмир
Ю́НОШЕСТВО джегьилвалды
Ю́НЫЕ МИЧУ́РИНЦЫ джегьил мичуринцы
Ю́НЫЙ джегьил, джегьил вахтбыр, джегьил
Ю́НЫЙ ВО́ЗРАСТ джегьил вахтбыр, джегьил гьуIмир

Я
ЯЗЫ́К чIел
ЯЗЫ́К ИЗУЧЕ́НИЯ хаIр ваъад чIел
ЯЗЫ́К ОБУЧЕ́НИЯ дарс вылцIад чIел
Я́СЛИ (де́тские) ясли (хьибыд сен руъума хынимер дуруъуд ер)
Я́СЛИ-САД ясли-сад (мехьтебе дуруъума хынимер дуруъуд ер)

298
ПРИЛОЖЕНИЯ

Приложение № 1
ТЕРМИНЫ РОДСТВА В РУТУЛЬСКОМ ЯЗЫКЕ
(РУТУЛ ЧIИЛДЫ ЦИХИЛМЫД ТЕРМИНБЫР)

БА́БУШКА кьухьды нин, кьуди нин, нений


БЛИЗНЕЦЫ́ кIудхуIймар
БРАКОСОЧЕТА́НИЕ некягь, магьар
БРАТ (двою́родный) кузе́н шу (по отцу – сын дяди) дидды шуд
дух
БРАТ (двою́родный) кузе́н шу (по отцу-сын тёти) дидды ри-
шид дух
БРАТ (двою́родный) шу (по матери – сын дяди) нинды шуд дух
БРАТ (двою́родный) шу (по матери – сын тёти) нинды ришид
дух
БРАТ (родно́й) гьухуд шу
БРАТ (трою́родный) шу (по линии матери) нинды сурула, ни-
набар кьваIр кьвуIнды ришиймашдыбыр
БРАТ (трою́родный) шу (по линии отца) дидды сурула, дидабар
кьваIр кьвуIнды шубаIшдыбыр
ВДОВА́, ВДОВЕ́Ц хиндадый хьыдылды, хиндадый выгIылды
ВНУК, ВНУ́ЧКА хыдыл (дух, рыш)
ВНУ́КИ, ПЛЕМЯ́ННИКИ хыдылар
ВОЗЛЮ́БЛЕННАЯ рыгад
ВОЗЛЮ́БЛЕННЫЙ йигад
ДВО́ЙНЯ кIудхуIймар
ДВОЮ́РОДНАЯ СЕСТРА́ риши, кьвунды, ришидбыр
ДВОЮ́РОДНЫЙ БРАТ шу, кьвунды шудбыр, кьвуIнды ришидбыр
ДЕ́ВЕРЬ (брат му́жа) выгIлид шу
ДЕ́ДУШКА кьухьды дид
ДЕ́ТИ хынимер
ДИТЯ́ хыных см. ребёнок
ДОЧЬ рыш
ДЯ́ДЯ (по ма́тери) гыгый (нинды шу)
ДЯ́ДЯ (по отцу́) гыгый (дидды шу)
ЖЕНА́ ДЯ́ДИ (по ма́тери) нинды шуд къари
ЖЕНА́ ДЯ́ДИ (по отцу́) дидды шуд къари
ЖЕНА́ къари

299
ЖЕНА́ТЫЙ къари ад, эвлемиш гьыъыр ад
ЖЕНИ́Х язна
ЖЕ́НЩИНА хьыдылды
ЖЁНЫ къариймар
ЗАМУ́ЖНЯЯ выгIлихьде гид
ЗОЛО́ВКА (сестра́ му́жа) гаIнин (выгIлид риши)
ЗЯТЬ язна
КУМ(ОВЬЯ́) къуд(ар)
КУНА́К мийман
ЛЮБО́ВНИК къазахъ, гьаIмбаз, ашне (выгIылды)
ЛЮБО́ВНИЦА къазахъ (хьыдылды)
ЛЮБО́ВЬ гьаIшкь (са сынийис са дыгара дишин)
МАЛЫ́Ш (незави́симо от по́ла в во́зрасте до трех лет) кIаъды
хыных
МАЛЫШНЯ́ гада-гуди
МА́ЛЬЧИК (шко́льного во́зраста) гада
МА́МА нин
МАТЕРИ́НСТВО нинвал
МАТЬ нин
МА́ЧЕХА джурхуд нин
МЛАДЕ́НЕЦ дукар
МЛА́ДШАЯ СЕСТРА́ кIаъды риши
МЛА́ДШИЙ БРАТ кIаъды шу
МОЛОДОЖЁНЫ цIинене эвлемиш дыъыдбыр
МОЛОДЫ́Е (незави́симо от по́ла) джегьилер
МУЖ выгIыл
МУЖЧИ́НА выгIылды
НАСЛЕ́ДНИК мал таликьер (хъуъ хъуд дух, рыш, хыдылар,
хъуъ хъуд улмат)
НАСЛЕ́ДСТВО мал таликьвал (хъуъ хъуд дух, рыш, хыдылар,
уругъ, туругъ)
НЕВЕ́СТА сус
НЕВЕ́СТКА ( же́на бра́та) шуд сус
НЕВЕ́СТКИ (жёны бра́тьев) седиванар
НЕЗАМУ́ЖНЯЯ выгIлис джырхьыд
НЕЖЕНА́ТЫЙ къари джырыъыд
НЕРОДНА́Я СЕСТРА́ джурхуд риши
НЕРОДНО́Й БРАТ джухуд шу
ОДИНО́КИЙ (холосто́й) субуйды, къари адишды
ОДНОСЕЛЬЧА́НИН са мукъуIд, мукъуIшура

300
ОТЕ́Ц дид
ОТЦО́ВСТВО дидвал
О́ТЧИМ джухуд дид
ПА́ДЧЕРИЦА джурхуд рыш
ПА́ПА дид
ПА́СЫНОК джухуд дух
ПЕ́РВЕНЕЦ сахьусды велед
ПЛЕМЯ́ННИК (сын сестры) ришид дух, хыдыл
ПЛЕМЯ́ННИК (сын брата) шуд дух, хыдыл
ПЛЕМЯ́ННИЦА (дочь сестры) ришид рыш, хыдыл
ПЛЕМЯ́ННИЦА (дочь брата) шуд рыш, хыдыл
ПОМО́ЛВКА лышанбыр
ПОТО́МСТВО несил
ПРАБА́БУШКА кьухьды нин, дидды нинды нин, нинды нинды нин
ПРА́ВНУК, ПРА́ВНУЧКА хыдыл, хыдылар
ПРА́ДЕДУШКА кьухьды дид, дидды дид, нинды дидды дид
ПРЕ́ДКИ ата-бабыер
ПРИДА́НОЕ джийиз
РАЗВЕДЁННЫЙ (АЯ) кьатI хъишид, кьатI хъиршид
РЕБЁНОК (же́нского по́ла) кIаъды рыш
РЕБЁНОК (мужско́го по́ла) кIаъды гада
РЕБЁНОК (незави́симо от по́ла) велед, хыных, неве
РОД тухум, цихил, халадан
РОДИ́ТЕЛИ дид не нин
РО́ДИЧ (по отцовской линии) дидды сурула бегедедбыр, дидды
сурула бейдедбыр, дидды сурулад яр-дустар
РО́ДИЧ (по материнской линии) нинды сурула бегедедбыр, нин-
ды сурула бейдедбыр, нинды сурулад яр-дустар
РОДНЯ́ (по отцовской линии) дидды сурула арха, дидды сурула
бейдедбыр
РОДНЯ́ (по материнской линии) нинды сурула бегедедбыр, нин-
ды сурула бейдедбыр
РОДНЯ́ бегедедбыр, бейдедбыр
РОДОСЛО́ВНАЯ сиене ата-бабыйшды дурубыр, арха-архадид
дурубыр
РО́ДСТВЕННИК см. РОДНЯ́
РО́ДСТВЕННИКИ (по отцу́) дидды сурула бегедедбыр
РО́ДСТВЕННЫЕ ОТНОШЕ́НИЯ (СВЯ́ЗИ) бегедедбишды ара-
быр
СВАТ къуд, къавым эдеми

301
СВА́ХА къуд, къавым хьыдылды
СВЕКРО́ВЬ (мать му́жа) гаIнин
СВЁКОР (оте́ц му́жа) гаг
СВОЯ́К баджанахъ
СВОЯ́ЧЕНИЦА (сестра́ жены́) гаIнин
СЕМЬЯ́ хизан
СЕСТРА́ (двою́родная) (по матери – дочь дяди) риши, нинды
шуд рыш
СЕСТРА́ (двою́родная) (по матери – дочь тёти) риши, нинды
ришид рыш
СЕСТРА́ (двою́родная) (по отцу – дочь тёти) риши, дидды ри-
шид рыш
СЕСТРА́ (двою́родная) кузи́на (по отцу – дочь дяди) риши, ди-
дды шуд рыш
СЕСТРА́ (родна́я) рухуд риши
СЕСТРА́ (трою́родная) (по линии матери) риши, нинабар
кьвуIнды ришиймашдыбыр
СЕСТРА́ (трою́родная) (по линии отца) риши, дидабар кьвуIнды
шубаIшдыбыр
СНОХА́ сус, духарды къари
СРЕ́ДНИЙ БРАТ йыкьаIдихьдед шу
СРЕ́ДНЯЯ СЕСТРА́ йыкьаIдихьдед риши
СТА́РЕЦ, СТАРИ́К кьаIсий, кьаIсды эдеми
СТАРУ́ХА, СТАРУ́ШКА кьаIсий, кьаIсды хьыдылды
СТА́РШАЯ СЕСТРА́ кьухьды риши
СТА́РШИЙ БРАТ кьухьды шу
СУПРУ́Г см. муж
СУПРУ́ГА см. жена́
СУПРУ́ГИ къарине выгIыл
СЫН дух
ТЁЗКА са дур гъадбыр
ТЕСТЬ (оте́ц жены́) гаг
ТЁТЯ (по ма́тери) нинды риши
ТЁЩА (мать жены́) гаIнин
ТРОЮ́РОДНАЯ СЕСТРА́ хыдиймар
ЧЕТА́ СУПРУ́ЖЕСКАЯ выгIылна къари
ШУ́РИН (брат жены́) гаг, къариед шу
Ю́НОША (па́рень) джегьил гада

302
Приложение № 2
НАЗВАНИЯ ДНЕЙ НЕДЕЛИ В РУТУЛЬСКОМ ЯЗЫКЕ
(ГЬАIФТИДИД ЙЫГЪМЫД ДУРУБЫР)

ПОНЕДЕ́ЛЬНИК ислеэн
ВТО́РНИК саласа
СРЕДА́ гьаIрба
ЧЕТВЕ́РГ хамис
ПЯ́ТНИЦА улджум
СУББО́ТА кишды
ВОСКРЕСЕ́НЬЕ базар, вахадный

303
Научное издание

Рекомендовано к изданию ученым


советом ИЯЛИ ДФИЦ РАН

Исмаилова Эминат Ибрагимовна

Русско-рутульский
терминологический словарь

Редактор Мухамедова Ф. Х.
Подготовка оригинал-макета Магомедова Л. Р.
Дизайн обложки Эскаева Г. А.

Подписано в печать 03.08.2020 г. Формат 60х841/16.


Гарнитура «Таймс». Бумага офсетная. Печать ризографная.
Усл. п. л. 17,7. Уч.- изд. л. 9,6. Тираж 500 экз. Заказ №20-08-350.

Отпечатано в типографии АЛЕФ


367002, РД, г. Махачкала, ул. С.Стальского 50, 3 этаж
Тел.: +7 (8722) 935-690, 599-690, +7 (988) 2000-164
www.alefgraf.ru, e-mail: alefgraf@mail.ru

304

Вам также может понравиться