Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ
ОБОЗРЕНИЕ
CRIMEAN HISTORICAL
REVIEW
№1
2014
Казань – Бахчисарай
Учредитель
ГБУ «Институт истории имени Шигабутдина Марджани
Академии наук Республики Татарстан»
Редакционный совет:
М.Г. Крамаровский, И.М. Миргалеев, И.В. Зайцев, Г.Р. Альтин
Редакционная коллегия:
Халил Инальджик (Анкара, Турция), Г.Т. Бекирова (Симферополь),
Г.Ф. Габдрахманова (Казань), М.М. Гибатдинов (Казань),
Р.Р. Сабитов (Париж, Франция), Т.Б. Усеинов (Симферополь),
А.И. Галенко (Киев, Украина), А.А. Непомнящий (Симферополь),
Эдвард Лаззерини (Блумингтон, США), Брайан Глин Вилльямс
(Дартмут, США), А.М. Меметов (Симферополь), И.А. Керимов (Сим-
ферополь), Ильяс Кемалоглу (Стамбул, Турция), Грета Лин Улинг
(Мичиган, США), Н.С. Сейтягьяев (Симферополь), Ионуц Кожокару
(Бухарест, Румыния), У.К. Мусаева (Симферополь), Н.М. Акчурина-
Муфтиева (Симферополь), В.П. Кирилко (Симферополь), Р.Р. Салихов
(Казань), Д.П. Урсу (Одесса, Украина), Идиль Измирли (Вашингтон,
США), Р.Д. Куртсеитов (Симферополь), А.М. Эмирова (Симферополь)
Адрес редакции:
420014, г. Казань, Кремль, подъезд 5, Институт истории АН РТ
Тел./факс (843) 292 84 82 (приемная)
Республика Крым, г. Бахчисарай, Салачик, ул. Басенко, 57 «Л»,
Крымский исторический музей «Ларишес» (комплекс «Девлет-Сарай»)
Founder
State Budgetary Institution «Shigabutdin Marjani Institute of History
of Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan»
Editorial council:
M.G. Kramarovsky, I.M. Mirgaleev, I.V. Zaytsev, G.R. Altin
Editorial board:
Halil İnalcık (Ankara, Turkey), G.T. Bekirova (Simferopol),
G.F. Gabdrakhmanova (Kazan), M.M. Gibatdinov (Kazan),
R.R. Sabitov (Paris, France), T.B. Useinov (Simferopol),
A.I. Galenko (Kiev, Ukraine), A.A. Nepomnyashchiy (Simferopol),
Edward J. Lazzerini (Bloomington, USA), Brian Glyn Williams (Dartmouth,
USA), A.M. Memetov (Simferopol), I.A. Kerimov (Simferopol),
Ilyas Kemaloğlu (Istanbul, Turkey), Greta Lynn Uehling (Michigan, USA),
N.S. Seytyagyaev (Simferopol), Ionut Cojocaru (Bucharest, Romania),
U.K. Musaeva (Simferopol), N.M. Akchurina-Muftieva (Simferopol),
V.P. Kirilko (Simferopol), R.R. Salikhov (Kazan), D.P. Ursu
(Odessa, Ukraine), Idil P. Izmirli (Washington, USA),
R.D. Kurtseitov (Simferopol), A.M. Emirova (Simferopol)
История и современность
Камиль Ахсанов. Балканская война.
Татарская общественно-политическая мысль и Крым .................. 8
Дамир Исхаков. Крымские сеййиды ................................................. 21
Ильнур Миргалеев. Абу Бакр Каландар Руми. Кто он? ................. 41
Андрей Непомнящий. Николай Марр и
крымоведение 1920-х гг. ................................................................ 46
Richat Sabitov. Paradiplomatic activity of Tatarstan
during Ukrainian crises ..................................................................... 68
Эльдар Сейдаметов. Крымские татары
Болгарии в 1878–1944 гг. ................................................................ 77
Tasin Gemil. Romanya tarihinde kɪpçak-tatar etkisi ............................. 95
Раиль Фахрутдинов. Крымские татары и Российская империя
в конце XVIII – середине XIX вв. ................................................ 117
Zarema Khayredinova. Statistics Muslim clergy Crimea
last quarter of the XIX – early XX century
(according to Department of Religious Affairs
of Foreign Confessions of the Russian Interior Ministry) ............... 126
Рафаэль Хакимов. Татары: судьба этнонима ................................ 135
Özer Küpeli. Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri ................. 161
Литература и язык
Ahmet Kanlıdere. Kɪrɪm izlenimleri (Temmuz 2013) ........................ 179
Марат Лотфуллин. Поликультурное образование –
новый этап развития национального образования ..................... 192
Наследие
Исмəгыйль Гаспринский. Рəһбəр мугаллимин яки
мөгаллимлəргə юлдаш .................................................................. 197
Исмаил Асаногълу Керим. Хафуз Осман Мурасов (1882–1926)
ве аилеси ........................................................................................ 217
4
Ильнур Миргалеев. «Татарская лопатка» риваяте ........................ 230
Михаил Якубович. Татарское наследие Западной Украины:
рукописный Коран 1804 года ....................................................... 234
Культура
Александр Галенко. Турецкий винный кубок XVII в.
из киевского Музея Ханенко ....................................................... 244
Эмма Зиливинская. Мавзолеи западных районов
Золотой Орды ................................................................................ 256
Марк Крамаровский. Кого Аллах возвысит
(еще раз об уникальном надгробии XIV в. из Солхата) ............ 282
Mieste Hotopp-Riecke. Crimean Tatar-German written heritage
in German Archives ........................................................................ 306
Светлана Суслова. Из истории костюма тюркских народов
Евразии: этнокультурные параллели в традиционной
одежде волго-уральских и крымских татар ................................ 318
Рауфа Уразманова. Общее и особенное в современной
обрядности поволжских и крымских татар ................................ 333
Хроника
События апреля, июня 2014 г. (Л.Ф. Байбулатова) ........................ 352
5
УДК 94:327(477.775+560+55)
Özer Küpeli
(İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi)
Giriş
XV. yüzyıl sonlarına doğru Osmanlı hâkimiyetini kabul eden
Kırım Hanlığı'nın ordusu; mirzalara bağlı kabile kuvvetleri, Kuban,
Yedisan ve Bucak seraskerlerinin kendi mirzaları kumandasında
hareket eden Nogaylar ve maaşları Osmanlı padişahı tarafından
ödenen hanın hassa birliği kapıkullarından oluşmaktaydı [30, s. 457].
Hanlığın askeri kuvveti çoğunluğu atlı olmak üzere 40–50.000 kişiden
ibaret olup büyük bir kısmı silah olarak ok, yay ve kılıç kullan-
maktaydı. Ateşli silahlar Kırım kuvvetleri arasında pek yaygın değildi.
Kırım ordusunda Osmanlılar tarafından hanın maiyetine verilen
sadece bir miktar topçuylaaz sayıda tüfekliyeniçeri bulunuyordu [32,
s. 83–84]. Nitekim Sahip Giray 1532'de İstanbul'dan han sıfatıyla
Kırım'a gönderildiğinde rakiplerine karşı mücadelesinde kendisine
yardımcı olması için maiyetine 60 topçu, 300 cebeci, 1000 kapıkulu,
40 müteferrika, 30 çavuş, 60 da tımarlı süvari tayin edilmişti [26,
s. 519].
Osmanlı Devleti Kırım Hanlığı'nı himayesine aldıktan sonra
onun askerî gücünden faydalanmış, Kırım'ı insan ve malzeme kaynağı
olarak kullanmıştır. Kırım Tatarları bir yandan Doğu Avrupa ve
Kafkasya'ya düzenlenenOsmanlı seferlerineaskerî destek verirken, bir
yandan da kuzeyden gelebilecek tehditlere karşı tampon vazifesi
görmüşlerdir. Osmanlı seferlerine katılan Kırım birlikleri cephe
161
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
XVI. Yüzyıl
Kırım hanları başlangıçta sadece batıya düzenlenen seferlere
davet edilirdi. Ancak bu durum XVI. yüzyılın ikinci yarısında değişti
ve Tatar süvarileri doğu seferlerine de katılmaya başladılar. Bu
yöndeki ilk davet Kanuni Sultan Süleyman'ın 1548–49'daki ikinci İran
seferi vesilesiyle yapıldı. Ancak Sahip GirayTatar askerinin uzak
diyarlara gitmeye tahammülü olmadığını ileri sürüp önce sefere
katılmamak için ayak diredi. Ardından asker başına beşer bin akçe
gönderilirse sefere katılabileceğini belirtti. Bazı vezirler bu talebi
162
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
163
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
164
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
165
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
166
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
XVII. Yüzyıl
1603'te Şah Abbas Osmanlıların Avrupa'da savaşta olmasını
fırsat bilerek 1590'daki Ferhat Paşa Antlaşması ile Osmanlı padişahına
bıraktığı toprakları geri almak için harekete geçti. Büyük bir ordu
hazırlayıp Tebriz üzerine yürüdü. Peşinden Nahçıvan, Revan ve
Gence gibi Azerbaycan'daki önemli Osmanlı kalelerini kısa sürede ele
geçirdi. Safevi orduları bir yanda Ahıska ve Kars, diğer yanda da
Demirkapı'ya ulaşınca Osmanlılar 1604'te bir ordu hazırlayıp
Cigalazâde Sinan Paşa serdarlığında İran üzerine gönderdiler. Fakat
bu ordu Safeviler karşısında beklenmedik bir yenilgi aldı. Avrupa'daki
savaş 1606'da bitince Osmanlılar Azerbaycan ve Şirvan'daki
kayıplarını telafi için hazırlıklara başladılar. Bununla birlikte Kuyucu
Murad Paşa'nın öncelikli meselesi Anadolu'daki Celâli çetelerinin
tedibiydi. Veziriazam bu işle meşgulken Şah Abbas'ın Şamahı üzerine
yürüdüğünü haber aldı ve onu durdurabilmek için hemen Kırım
hanından yardım istedi. 1607'de II. Gazi Giray'a gönderdiği namedebir
an önce Tatar askeriyle Şirvan'a gitmesini buyurdu [12, II, s. 25–27].
Ancak Gazi Girayvebaya yakalanıp ölünce Tatar kuvvetlerinin
Şirvan'a gitmesi mümkün olmadı. Kuyucu Murad Paşa ise 1610'da
Tebriz'e kadar gidip herhangi bir Safevi ordusuyla karşılaşamayınca
geri döndü. Sonrasında başlayan barış görüşmeleri ise onun ölümüyle
halefi Nasuh Paşa tarafından sürdürüldü ve 1612'de taraflar barış
yaptılar.
167
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
168
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
169
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
170
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
171
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
172
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
XVIII. Yüzyıl
1639'da Osmanlı ile Safevi devletleri arasında imzalanan Kasr-ı
Şirin barışı iki devlet arasında uzun süreli bir barış süreci başlattı. Bu
dönem Osmanlı Devleti için doğu sınırının güvencede olduğu ve
Avrupa meseleleri ile daha yakından ilgilenebildiği bir zaman
dilimiydi. Ancak doğu hududunda sükûnet yaklaşık bir asır sonra
1722'de Afganlıların Isfahan'ı kuşatmasıyla bozuldu. Safevi Şahı
Hüseyin tahtını Afganlı Mir Mahmud'e terk ederken, İran'da yaşanan
kargaşadan istifadeyle Rus Çarı I. Petro Kafkasya ve Hazar Denizi
kıyılarında kendisine önemli kazanımlar sağladı. Bu duruma Osmanlı
müdahalesi gecikmedi ve 1723'te Osmanlılar bir kez daha İran'a savaş
açtılar [Geniş bilgi için bkz. 33, s. 41–71].
İran ile savaşın başlamasıyla beraber Kırım Hanlığı'nın Kafkasya
üzerinden Osmanlılara askerî destek vermesi bir kez daha gündeme
geldi. Nitekim çok geçmeden 1725'te II. Mengli Giray'dan Tebriz
Seferi'ne 5.000 asker yollaması istendi. Bunun üzerine Kalgay Safa
Giray kumandasında yola çıkan Tatar askerleri Temmuz 1725'te
İstanbul'a ulaştılar ve hemen Tebriz'e sevk edildiler [14, s. 160; 33,
s. 103–104].
XVIII. yüzyılda Osmanlı ile Safevi devletleri arasındaki bu ilk
savaş dönemini bitiren anlaşmaiçerdiği bazı pürüzlere rağmen 1732'de
Kirmanşahan'da tarafların murahhasları tarafından imzalandı ve
ardından hem Osmanlı Padişahı I. Mahmud, hem de son Safevi Şahı
III. Tahmasb tarafından onaylandı [33, s. 166–170]. Arcak şahın vekili
173
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
174
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
Sonuç
Kırım hanları 1578'de başlayan Osmanlı-Safevi savaşından
itibaren İran üzerine düzenlenen hemen her sefere davet edildiler.
Osmanlı padişahından veya veziriazamdan gelen davete riayet
etmemeleri II. Mehmed Giray, Canibek Giray ve İnayet Giray
örneklerinde olduğu gibi bazen hanların azillerine giden yolun
başlangıcı olabiliyordu.Bu nedenle hanlar kendileri gelemeseler bile
oğulları ya da kardeşlerinin başbuğluğunda süvarilerini göndererek
Osmanlıların gazabına uğramamaya çalışıyorlardı.
Osmanlı kaynakları Kırım hanının İran seferleri için gönderdiği
Tatar kuvvetlerinin sayısını genelde 30–40.000 kişi olarak
vermişlerdir. Ancak arşiv belgeleri ve başka bazı kaynaklar
göstermektedir ki, bu rakam oldukça abartılıdır ve gelen Tatar askeri
sayısı ancak 5–10.000 kişi civarındadır. Bu rakamın olduğundan çok
zannedilmesinin başlıca nedeni her Tatar askerinin yanında bir ya da
iki yedek at bulundurmasıdır.
Osmanlıların doğu seferlerine katılan Tatar süvarilerinin savaş
süresince başlıca faaliyetleri Azerbaycan ve Şirvan bölgesinde
giriştikleri yağma harekâtlarıydı. Çünkü onlar ateşli silahlara sahip
olmadıklarından cephe muharebesine uygun değillerdi. Öte yandan
XVII. yüzyılda yaygınlaşan kuşatma savaşlarında da etkisizdiler. Bu
nedenle onlardan istenen sadece savaşılan ülkenin topraklarına girip
köyleri kasabaları yağmalayarak düşman ülkeye azami zarar vermeleri
vedüşmanın moralini bozmalarıydı. Ganimet ve esir arzusuyla yanıp
tutuşan Tatarlar da buna dünden razı olduklarından kendilerinden
istenen bu görevleri çoğu kez başarıyla yerine getirdiler. Hatta kimi
zaman ani baskınlarla beklenmedik anlarda Safevi ordularını yenilgiye
bile uğrattılar. Bununla birlikte Azerbaycan bölgesindeki akınlar
175
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
REFERENCES
Arşiv Kaynakları
1. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Maliyeden Müdevver Defterler 4326.
2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defteri 32.
3. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defteri 38.
4. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defteri 42.
5. Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Mühimme Defteri 81.
Ana Kaynaklar
6. Abdulgaffar Kırımi'nin Umdetü'l-Ahbar'ına (Umdetü't-Tevarih) Göre
Kırım Tarihi. Hazırlayan Derya Derin. Yüksek Lisans Tezi. Ankara
Üniversitesi. Ankara, 2003.
7. Abdullah ibn Rıdvan. Tevârîh-i Deşt-i Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya
Tevârîh-i Tatar Hânân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak. Hazırlayan M. Akif
Erdoğru ve Selçuk Uysal. İzmir, 2012.
8. Âsafî Dal Mehmed Çelebi. Şeca‘atnâme: Özdemiroğlu Osman
Paşa'nın Şark Seferleri (1578–1585). Hazırlayan Abdülkadir Özcan. İstanbul,
2007.
9. Defterdar Sarı Abdullah Efendi. Gazânâme-i Halil Paşa. Süley-
maniye Kütüphanesi Esad Efendi, nr. 2139.
10. Derviş Dede Ahmed Efendi Müneccimbaşı. Sahâifü'l-ahbâr fi
vekâyi‘i'l-a‘sâr III. İstanbul, 1285.
11. Don Juan of Persia, A Shi‘ahCatholic 1560–1604. Translated and
edited G.Le Strange. New York&London, 1926.
12. Feridun Ahmed Bey. Münşe‘atü's-selâtîn II. İstanbul, 1265–1274.
13. Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Fezleke I–II. İstanbul, 1286.
14. Halim Giray Sultan. Gülbin-i Hanân. İstanbul, 1870.
15. IV. Murad'ın Hatt-ı Hümayunları. Hazırlayan Önder Bayır. Yüksek
Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi. İstanbul, 1994.
16. İbrahim Peçevî. Târih-i Peçevî II. İstanbul, 1283.
17. İskender Beğ-i Türkmen.Târîh-i Âlem-ârâ-yı Abbâsî I-II. Neşreden
İrec Afşar. Tahran, 1382.
18. Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli)'nin Nuhbetü't-tevârih ve'l-
ahbâr'ı ve Târîh-i âl-i Osman'ı (Metinleri, Tahlilleri). Hazırlayan Abdurrah-
man Sağırlı. Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi. İstanbul, 2000.
176
Kɪrɪm tatarlarɪ ve osmanlɪlarɪn İran seferleri
Araştırma ve İncelemelçer
25. Abdurrahman Şeref. Özdemir-oğlu Osman Paşa. Hazırlayan Vehbi
Günay. İzmir, 2011.
26. Emecen F.Sâhib Giray. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
35. İstanbul, 2008. s. 519–520.
27. Fisher A. Kırım Tatarları. Çeviren Eşref B. Özbilen. İstanbul, 2009.
28. İnalcık H, Giray. Milli Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi IV.
Eskişehir, 2001. s. 783–789.
29. İnalcık H. Gazi Giray II. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
13. İstanbul, 1996. s. 451–452.
30. İnalcık H. Kırım Hanlığı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
25. İstanbul, 2002. s. 450–458.
31. Kırzıoğlu F. Osmanlılar'ın Kafkas-Ellerini Fethi (1451–1590). An-
kara, 1993.
32. Kurat A.N. Türkiye ve İdil Boyu. Ankara, 1966.
33. Külbilge İ. 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı-İran Siyasi Münase-
betleri (1703–1747). Doktora Tezi. Ege Üniversitesi. İzmir, 2010.
34. Küpeli Ö. Osmanlı-Safevi Münasebetleri. İstanbul, 2014.
35. Kütükoğlu B. Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri (1578–1612).
İstanbul 1993.
36. Ürekli M. Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himâyesinde
Yükselişi (1441–1569). Ankara, 1989.
37. Yans K. IV. Murad Devrinde Osmanlı-Safevî Münâsebetleri.
Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi. İstanbul, 1977.
177
КРЫМСКОЕ ИСТОРИЧЕСКОЕ ОБОЗРЕНИЕ. № 1. 2014 ÖZER KÜPELI
Özer Küpeli
(University named after Katib Chalabi)
178