Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
МЦЩАЗИРЯНИН ПЛАНЫ:
1. Иншаат машынларынын тяснифаты
2 . Иншаат машынларынын эцж гурьулары вя интигаллары
3. Иншаат машынларынын трансмиссийалары
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Ф.Ж.Мяммядов,Т.А. Талыбов, А.М.Байрамов «Ииншаат машынлары», Бакы.-2012
БАКЫ-2012
1
Иншаат машынларынын тяснифаты
Иншаат машынларынын тяснифаты ашаьыдакы яламятляря эюря апарылыр:
1. Эюрдцкляри ишин нювцня эюря (технолоъи яламятляр).
2. Истещсал характериня эюря.
3. Эцж гурьусунун нювцня эюря.
4. Щярякятлилик дяряжясиня эюря.
5. Универсалылыг дяряжясиня эюря.
6. Эедиш аваданлыьынын нювцня эюря.
Эюрдцкляри ишин нювцня эюря иншаат машынларыны ашаьыдакы синифляря айырырлар:
-няглиййат машынлары;
-нягледижи вя йцклямя-бошалтма машынлары;
-йцкгалдыран машынлар;
-торпаг ишляри цчцн машынлар;
-свайвуран машынлар;
-даш материаллары гыран, чешидляйян вя йуйан машынлар;
-бетон вя мящлул щазырлайан, нягл едян вя бетон гарышыьыны сыхлашдыран машын вя ава-
данлыглар;
-ял машынлары;
-тамамлама ишляри цчцн машын вя аваданлыглар
Истещсал характериня эюря машынлар фасиляли вя фасилясиз тясирли олур. Биринжи щалда бцтцн
ямялиййатлар мцяййян олунмуш гайдада, ардыжыл сурятдя вя дюври шякилдя, йяни мцяййян
заман фасиляляриндян бир тякрарланмагла, икинжи щалда ися ейни вахтда (бурада фасиляляр
олмур) йериня йетирилир. Фасиляли тясирли машынлара бирчаловлу екскаваторлар, кранлар вя с.,
фасилясиз тясирли машынлара ися чохчаловлу екскаваторлар, конвейерляр, бетон вя мящлул на-
сослары вя с. аид едилир.
Эцж гурьусунун нювцня эюря иншаат машынлары електрик мцщяррикли, дахили йанма
мцщяррикли олур.
Щярякятлилик дяряжясиня эюря стасионар, кючцрцлян вя мобил (юзцйерийян, гошулан)
машынлар мювжуддур.
Универсалылыг дяряжясиня эюря иншаат машынларыны цч група бюлцрляр:
1. Йалныз бир нюв ишчи аваданлыгла тяжщиз олунан гейри-универсал машынлар: бетон вя мящлул
насослары, борудцзянляр, изолйасийа ишляри цчцн машынлар вя с.
2. Ики вя йа цч нюв ишчи аваданлыьа малик олан йарымуниверсал машынлар.
3. Ишчи аваданлыгларынын сайы цчдян чох олан универсал машынлар: бирчаловлу иншаат
екскаваторлары, кранлар вя с.
Эедиш аваданлыьынын нювцня эюря иншаат машынлары тыртыллы, пневматик тякярли, аддымлайан
вя релс-тякярли олур.
Бцтцн мобил иншаат машынларыны ашаьыдакы ясас бюлмялярдян ибарят бир систем кими
тясяввцр етмяк олар: эцж гурьусу, трансмиссийа, ишчи аваданлыг, эедиш аваданлыьы вя идаря сис-
теми. Бу бюлмяляр айры-айры агрегат вя йыьым ващидляриндян, сонунжулар ися щиссялярдян
тяшкил олунур.
Эцж гурьулары олараг иншаат машынларында ясасян дахили йанма мцщяррикляри (ДЙМ) вя
електрик мцщяррикляри истифадя едилир.
Эюрцлян ишин технолоэийасындан асылы олараг ишчи органа тясир едян йцклянмяляр дяйишян
2
вя сабит ола биляр. Бу йцклянмялярин тясири интигал васитясиля мцщяррикя ютцрцлцр. Дяйишян
йцклянмялярин гейри-мцнтязямлийи (дяйишкянлийи) мцхтялиф дяряжяли олур. Йцклянмялярин
дяйишмя характери машынын иш реъимини мцяййянляшдирир. Бу ися интигатын сечилмясиндя ясас
эютцрцлцр.
Машынын иш реъими, йцклянмялярин гиймятжя вя мцддятжя дяйишмяси иля мцяййян едилир.
Машынын вя онун интигалынын йцклянмя реъимляри дюрд категорийайа айрылыр: йцнэцл, орта,
аьыр вя чох аьыр.
Йцнэцл реъимли машынлара бетонгарышдыранлар, мящлулгарышдыранлар, силиндрик хялбирляр,
нягледижиляр, мяркяздянгачма насослары, компрессорлар, щававуранлар аиддир.
Орта реъимли машынлара кранлар, чохчаловлу елеваторлар вя йцкляйижиляр, гошгулу вя
йарымгошгулу скреперляр, пневматик тякярли дартыжылар, елеваторлу грейдерляр, дашгыранлар вя
с. аид едилир.
Аьыр реъимли машынлара бирчаловлу екскаваторлар, булдозерляр, механики трансмиссийалы
дартыжылар вя с. дахилдир.
Чох аьыр реъимли машынлара зярбя вя вибрасийа (титрямя) тясирли машынлар аид едилир.
Эцж гурьусу иш реъиминдян асылы олараг бу вя йа диэяр енеръи нювцндян истифадя едиля
билмя имканлары нязяря алынмагла, бязян ися машынын гурулушуна вя мцщяррикин характе-
ристикасына ясасян сечилир.
Иншаат машынларында, адятян дизел, надир щалларда ися карбцраторлу дахили йанма мцщяррик-
ляриндян истифадя едилир. Дизел мцщяррикляринин ф.и.я. нисбятян йцксякдир, хцсуси кцтляси
(кг/кВт) вя йанажаг сярфи ися аздыр. Бу мцщярриклярин ясас гцсуру онларын йцклянмяляря
щяссас олмасыдыр. Дахили йанма мцщяррикляри харижи гидаланма мянбяйиндян асылы дейил, ишдя
етибарлыдыр, истисмары садядир.
Бир сыра иншаат машынында эцж гурьусу олараг дяйишян вя йа сабит жяряйан електрик
мцщяррикиндян истифадя олунур.
Дяйишян жяряйян мцщяррикляри ади електрик шябякясиндян гидалана билир, етибарлыдыр,
истисмары ращатдыр, гыса мцддятли бюйцк йцклянмяляря дюзцмлцдцр, реверсив (дяйишян
истигамятли) щярякят алынмасында вя идаря етмядя ялверишлидир, игтисади жящятдян сямярялидир,
айры-айры механизмлярин фярди интигаллы олмасына имкан верир вя с.
Сабит жяряйанла ишляйян електрик мцщяррикляри, механизмлярин ишя салынмасы вя тормоз-
ланмасыны сялис йериня йетирмяйя имкан верир. Лакин бу мцщярриклярин хцсуси кцтляси асинх-
рон мцщяррикляриня нисбятян йцксякдир вя онларын гидаланмасы цчцн хцсуси эенераторлар
тяляб олунур. Эенераторлар йа дяйишян жяряйан, йа дизел мцщщяррики иля ишлядилир.
Иншаат машынларында гарышыг эцж гурьуларындан да эениш истифадя олунур. Бунлардан
ДЙМ-електроэенератор гурьусу фярди мцщярриклярдян, ДЙМ-щидронасос гурьусу щидравлик
интигалдан, ДЙМ-компрессор гурьусу ися пневматик интигалдан истифадя етмяйя имкан
верир.
Эцж гурьусу-трансмиссийа-идаря системи бирлийиня интигал дейилир.
Машын бир мцщяррикля тяжщиз едилдикдя интигал бирмцщяррикли, бир нечя мцщяррикля тяжщиз
едилдикдя ися чохмцщяррикли адланыр. Чохмцщяррикли интигалларда бир мцщяррик бир меха-
низми щярякятя эятирирся, буна фярди интигал, бир нечя механизми щярякятя эятирирся, буна
груп интигалы дейилир.
Истифадя олунан енеръинин нювцня эюря интигаллар механики, щидравлик, електрик вя
пневматик олур. Иншаат машынларында гарышыг (дизел-електрик, дтзел-щидравлик, електромехани-
ки, щидромеханики, електропневматик вя с.) интигаллар да тятбиг олунур.
4
2
Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Азярбайжан Мемарлыг вя Иншаат Университети
МЦЩАЗИРЯНИН ПЛАНЫ:
1. Механики ютцрмяляр
2. Механики трансмиссийаларын елементляри
3. Щиссялярин бирляшмяси
4.___________________________________________________________________
5.___________________________________________________________________
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Ф.Ж.Мяммядов,Т.А. Талыбов, А.М.Байрамов «Иншаат машынлары», Бакы.-2012
БАКЫ-2012
1
Механики ютцрмяляр
Механики ютцрмяляря фриксион, гайыш, зянжир, дишли чарх вя сонсуз винт ютцрмяляри аид-
дир. Фриксион вя гайыш ютцрмяси щярякяти сцртцнмя, диэяр ютцрмяляр ися дишлярин илишмяси
щесабына ютцрцр.
Ютурмяляр васитясиля щярякятин ютцрцлмясинин ясас ганунауйьунлуглары-
ны ашаьыдакы ики схем цзяриндя изащ едяк.
Шякил 1.6-дя мцщяррикдян алынан щярякят бир дишли чарх
(1) васитясиля диэяр дишли чарха (2) ютцрцлцр. Шякил 1.7-дя ися
щярякятин биринжи чархдан (1) икинжи чарха (2) ютцрцлмяси Шякил 1.6.
гайыш (3) васитясиля йериня йетирилир. Дишли чарх
Щярякяти ютцрян чарха апаран, гябул едяня ися апарылан ютцрмяси
чарх дейилир.
Ютцрмялярин биринжи-апаран чархындакы дюврляр сайыны n 1 , хятти сцряти
v1 , бужаг сцрятини 1 , буружу моменти Mb1 , чевряви гцввяни Fç 1 вя
Шякил 1.7. эцжц P1 иля ишаря етсяк, икинжи-апарылан чархда бу параметрляр мцвафиг ола-
Гайыш раг, n2 , v 2 , 2 , Mb 2 , Fç 2 , P2 кими ишаря едиляжякдир.
ютцрмяси
Ики чарх арасында щярякят ютцрцляркян щярякятин дяйишмя мигдарына
ютцрмя ядяди дейилир i :
n
i12 1 1 . (1.25)
2 n2
i -нин индекси (12) ютцрмя ядядинин биринжи вя икинжи чархлар арасында олмасыны нязяря алыр
(щярякят 1 чархындан 2 чархына ютцрцлцр).
Ютцрмянин истянилян пиллясинин параметрлярини ашаьыдакы ифадялярля щесабламаг
мцмкцндцр:
-бужаг сцряти (1/с)
n
, (1.26)
30
-хятти сцрят (м/с)
Dn
v R вя йа , v (1.27)
60 1000
-дюврляр сайы (дювр/дяг.)
n1 i12n2 , (1.28)
-буружу момент (Нм)
P P
Mb вя йа Mb 9,5 , (1.29)
n
-чевряви гцввя
2M b
Fç , (1.30)
D
-эцж (Вт)
P Fч v , (1.31)
-ютцрмянин файдалы иш ямсалы (ф.и.я.)
P2
.
P1
Онда икинжи валдакы буружу моменти щесабламаг олар:
Mb2 i12 Mb 1 (1.32)
2
Фриксион ютцрмяси
Фриксион ютцрмясиндя щярякят сцртцнмя гцввясинин тясири алтында ютцрцлцр. Бу ютцрмя
ики група айрылыр: ютцрмя ядяди сабит олан вя ютцрмя ядяди дяйишян олан. Сонунжулара
вариаторлар дейилир.
Биринжи груп ютцрмяляр нис-
а) b)
бятян аз (адятян, жищазларда)
тятбиг едилир. Буна сябяб онла-
рын эцж ютцрмя габилиййятинин
кичик олмасыдыр. Бу ютцрцжц-
лярдя щярякят ики щамар чарх
арасында ютцрцлцр (шякил 1.8).
Щярякяти паралел олан валлар
арасында ютцрмяк цчцн силин-
дрик, бир-бириня нязярян бужаг
алтында йерляшян валлар арасын-
да ютцрмяк цчцн ися коник
Шякил 1.8. Фриксион ютцрмяляри
чархлардан истифадя едилир (шя-
кил 1.8, а, б).
Щярякятин ютцрцлмяси вахты чархлар арасында сцрцшмянин олмадыьыны фярз етсяк, чархларын
эюрцшмя хяттинин истянилян нюгтясиндя онларын хятти сцрятляринин бярабярлийини гябул етмяк
олар, йяни
v1 v2 вя йа 1R1 2 R2 , (1.33)
бурадан
R 2 D2
i 1 (1.34)
2 R1 D1
Щягигятдя ися фриксион ютцрмясинин чархлары арасында щямишя нисби сцрцшмя баш
вердийиндян ютцрмя ядяди сабит галмыр. Сцрцшмяни нязяря алмагла ютцрмя ядяди беля
щесабланыр:
D2
i , (1.35)
D1(1 )
бурада -чархларын материалларындан асылы олараг нисби сцрцшмяни нязяря алан кямиййятдир
( 0,002 0,03 ).
Фриксион ютцрмясиндя щярякят чархларын бир-бириня Q гцввясинин тясири алтында
сыхылмасындан мейдана эялян сцртцнмя гцввясинин щесабына ютцрцлцр. Ютцрмянин щяйата
кечя билмяси цчцн сцртцнмя гцввяси Fs чархдакы чевряви гцввядян Fç бюйцк вя йа она
бярабяр олмалыдыр:
Fs Fç . (1.36)
Q -сыхыжы гцввяйя эюря сцртцнмя гцввяси беля щесабланыр:
Fs Q f , (1.37)
бурада f -сцртцнмя ямсалыдыр. Эцж ютцрмяляриндя ютцрцжцнц етибарлы етмяк цчцн
c 2M b 2
Qf cFs (1.38)
D2
c 1,2 1,5 етибарлылыг ямсалыдыр.
Вариаторлар фриксион ютцрмянин бир нювц олуб, ютцрмя ядядинин вя бунунла ялагядар
олараг сцрятин сялис, пиллясиз дяйишдирилмясиня имкан верир (дишли чархлар беля низамламайа
имкан вермир). Вариаторлар, адятян, кичик вя орта эцжлярин ( 10 20 кВt) ютцрцлмясиндя
3
тятбиг едилир. Бу диапазонда онлар щидравлик вя електрик вариаторлары иля мцвяффягиййятля
рягабят апара билир, онлардан садя, кичик юлчцлц, ф.и.я.-нын йцксяк олмасы иля фярглянир.
Вариатору тяшкил едян чархларын формасындан асылы олараг алын, коник вя йан вариаторлар
мювжуддур.
Ашаьыда (шякил 1.9) ян садя алын вариаторунун схеми верилмишдир.
1 чархындан 2 чархына щярякят ютцрцлцр. 1 чархы цфцги истигамятдя йерини дяйишя билир. Бу
заман R2 мясафяси дя дяйишир ( R1 сабит галыр) вя бу, ютцрмя ядядинин (сцрятин) дяйишмясиня
сябяб олур.
Доьрудан да, чархларын чевряви сцрятляринин бярабярлийи шяртини йазсаг,
n1R1 n2 R2 .
Бурадан
n R
i 1 2. (1.39)
n2 R1
2 чархынын дюврляр сайы ися
R
n2 1 n1 . (1.40)
R2
Башга сюзля, n1 const вя
R1 const олдуьундан ютцр-
мя ядяди i вя буна уйьун
олараг, 2 чархынын дюврляр сайы
n2 R2 мясафясиндян асылы
олажагдыр: R2 артыгжа (1 чархы
2 чархынын мяркязиндян узаг-
лашдыгда) i артыр, n2 ися аза-
лыр, R2 азалдыгда (1 чархы 2
Шякил 1.9. Вариатор чархынын мяркязиня йахынлаш-
дыгда) ися яксиня, i азалыр, n2
артыр.
Вариаторларын ясас характеристикасы тянзимлянмя диапазонудур:
Nd 2 max , (1.41)
2 min
бурада 2 min вя 2 max -апарылан чархын минимал вя максимал бужаг сцрятляридир.
Бирпилляли вариаторлар цчцн Nd 3…8 арасында дяйишир.
Гайыш ютцрмяси
Гайыш ютцрмяси механики ютцрмянин ян гядим нювляриндян олмасына бахмайараг, бу
эцня гядяр юз ящямиййятини итирмямишдир. Онлар бцтцн сащялярин машынларында тятбиг
олунур.
Гайыш ютцрмясинин ашаьыдакы цстцнлцкляри вар:
-хейли узаг (15 м-я гядяр) мясафяйя щярякят ютцрмяк имканы;
-гайышын еластиклийи сайясиндя сялис вя сяссиз ишлямяси;
-гайышын узана билмяси вя сцрцшмяси сайясиндя йцклянмялярин кяскин дяйишмяси
щалларында механизмин юзцнц горумасы, хцсуси горуйужу муфталарын тяляб олунмамасы;
-титрямя вя зярбялярин гайышын еластики дартылмасы щесабына йумшалдылмасы;
-конструксийасынын вя истисмарынын садялийи.
4
Гайыш ютцрмясинин чатышмайан жящятляри дя вардыр:
-ютцрцжцнцн габарит юлчцляринин бюйцк (дишли чархлардан 5 дяфя чох) олмасы;
-гайышын сцрцшмяси нятижясиндя ютцрмя ядядинин сабит галмамасы;
-гайыша яввялжядян эярилмя верилдийи цчцн валлара, йатаглара дцшян йцкцн артмасы (2-3
дяфя);
-гайышларын юмрцнцн гыса олмасы (1000-дян 5000 саат-а гядяр);
-гайышын електрикляшмя ещтималы олдуьундан партлайыш тящлцкяси олан йерлярдя бу
ютцрмянин тятбигинин йолверилмяз олмасы;
-гайышын гырылмасынын вя гаснагларын цзяриндян сцрцшмясинин мцмкцнлцйц цзцндян
иш заманы даими нязарятин тяляб олунмасы.
Бу ютцрцжцляр васитясиля 50 kVt -а гядяр эцж ютцрцлмяси мяслящят эюрцлцр, даща бюйцк
эцж ютцрмяляриндя ютцрцжцнцн юлчцляри щяддян артыг бюйцк алыныр, ялверишли олмур. Гайышын
сцряти v 5...30 m/san арасында дяйишир, чох сцрятли ютцрмялярдя 100 m/san -йя гядяр чата
биляр.
Гайыш ютцрмясинин садя схеми шякил 1.10-да верилмишдир.
Ютцрмя валлар цзяриндя
йерляшдирилмиш ики гаснагдан
1, 2 вя онлары ящатя едян
гайышдан 3 ибарятдир.
Гаснаглар арасында щярякятин
ютцрцлмяси, гайышын тарымлыг
механизми 4 васитясиля
габагжадан эярилмяси нятижя-
синдя гаснагла гайыш арасында
йаранан сцртцнмя гцввясинин
Шякил 1.10. Гайыш ютцрмяси щесабына баш верир.
5
v2 v(1 1 ) , (1.43)
0,001 0,02 сцрцшмя ямсалыдыр.
Бу щалда ютцрмя ядяди
n1 D2
i . (1.44)
n2 D(1 1 )
Мяркязляр арасындакы минимум мясафя:
йасты гайышлар цчцн
Amin 2( D1 D2 ) , мм (1.45)
пазвари гайышлар цчцн
Amin 0,55( D1 D2 ) h , мм (1.46)
бурада h гайышын галынлыьыдыр, мм.
Гайышын дарты гцввяси
Fd S1 S2 (1.47)
Голлардакы S 1 вя S2 гцввяляри арасынакы асылылыг Ейлер тянлийи иля мцяййян олунур:
S1
e f , (1.48)
S2
бурада e натурал логарифманын ясасы, f 0,2 0,3 сцртцнмя ямсалы, гайышын ящатя
бужаьыдыр 120 .
Ютцрмя ядядинин гиймяти:
-йасты гайыш ютцрмясиндя i 5 ,
-пазвари гайыш ютцрмясиндя i 10
олур.
Гайыш ютцрцжцляри цчцн мяслящят эюрцлян хятти сцрят v 30 м/сан .
Гайыша эярилмя хцсуси эярилмя гурьулары васитясиля верилир. Бунун цчцн гаснаглардан бири
йерини дяйишя билмялидир. Шякил 1.10-дя бу, йай 4 васитясиля щяйата кечирилир. Гайышларын
материаллары резинлянмиш парча, памбыг-кятан, полиамид, эюн вя с. ола билир.
Дишли чархларын
ясас юлчцляри вя щесабатынын ясаслары
Бцтцн дишли чархларын юлчцляринин вя мющкямлийинин щесабы силиндрик дцз дишли чархларын
щесабына ясасян апарылыр. Буна эюря бурада йалныз силиндрик дцз дишли чархлардан бящс
7
едиляжякдир. Силиндрик дцз дишли чархларын дишляринин йан сятщляри еволвент яйриси (1760-жы илдя
Л.Ейлер тяряфиндян тяклиф олунмушдур, бир сыра мцщцм ящямиййятли технолоъи вя истисмар
цстцнлцкляриня маликдир) цзря щазырланыр, бунунла сцрцшмянин гаршысы алыныр, ютцрмя ядяди-
нин сабит галмасына наил олунур.
Шякил 1.13-дя илишмя йолу иля щярякят ютцрян ики чархын профили эюстярилмишдир: O1 биринжи-
апаран чархын, O2 ися икинжи-апарылан чархын мяркязидир. Мяркязляри бирляшдирян хятт O1O2
цзяриндя ики дишин эюрцшдцйц нюгтя P гцтб нюгтяси адланыр. П нюгтяси O1O2 хяттини ютцрмя
ядяди i нисбятиндя парчалара айырыр.
Дишли чархлар цчцн ютцрмя ядяди ашаьыдакы кими щесабланыр:
n z
i 1 2, (1.49)
n2 z1
бурада z1 , z2 -чархларын дишляринин сайыдыр. 1 индекси биринжи чарха, 2 индекси ися икинжи чарха
аиддир.
Мяркязляри O1 вя O2 нюгтяляриндя олуб, гцтб нюгтясиндян P кечян чевряляр
(диаметрляри d 1 вя d 2 -дир) бюлэц чевряляри адланыр.
Бюлэц чевряси цзря ики гоншу дишин ейни адлы (ики саь тяряф вя йа ики сол тяряф) профилляри
арасындакы гювсцн узунлуьуна дишлярин аддымы t дейилир. Аддымын -йя нисбяти ися модул
адланыр:
t
m , mm . (1.50)
Модул дишли чархларын ясас параметридир, онун гиймятляри стандартлашдырылмышдыр.
Чархын дишляринин сайы z вя модулу m мялум олдугда бу ики параметря эюря
чархын бцтцн щяндяси юлчцлярини мцяййян етмяк мцмкцндцр. Илишмядя олан ики чархын
модуллары ейни юлчцдя олур, буна эюря аддымлары да бярабяр олур.
Бир дишин щцндцрлцйц
h h h . (1.51)
Бюлэц чевряси диши ики щиссяйя бюлцр (шякил 1.13): h -дишин башынын щцндцрлцйц, h -дишин
айаьынын щцндцрлцйцдцр, бурада
h m; h 1,25m; h 2,25m . (1.52)
Чархларын бюлэц чевряляринин диаметри
d1 mz1 , d2 mz2 . (1.53)
Чархын харижи чеврясинин диаметри
Dx d 2m mz 2m m( z 2 ). (1.54)
Чархын дахили чеврясинин диаметри
Dd d 2,5m mz 2,5m m( z 2,5). (1.55)
Мяркязлярарасы мясафя
d d mz mz m
A 1 2 1 2 ( z1 z2 ). (1.56)
2 2 2 2 2
NN илишмя хятти, илишмя бужаьы адланыр, с–дишин ени, d 0 -ясас чеврянин диаметридир.
Дишли чархларын ишиня чархларын юлчцляри, щазырланма вя гурашдырылма дягиглийи, валларын
сяртлийи, иш реъими вя диэяр амилляр тясир едир
Дишли чархларын сырадан чыхмасынын ики ясас сябяби олур:
1.Дишлярин дибдян гырылмасы.
2.Дишлярин йан сятщляринин йорулмадан ашынмасы.
Дишин дибдян гырылмасы яйилмя эярэинликляринин, йан сятщлярин ашынмасы ися контакт эярэин-
8
лийин нятижясиндя баш верир.
Ачыг ютцрмялярин иш габилиййятини характеризя едян ясас критерийа олараг дишлярин яйилмяйя
мющкямлийи гябул едилмишдир.
Щесаблама дцстуруну чыхараркян ашаьыдакы садяляшмяляри гябул едирляр:
1. Илишмя гцввяси Г (шякил 1.14), уйьун олараг буружу момент Mб дишлярин йалныз бир
жцтц иля ютцрцлцр.
2. Дишя, Q топа гцввяси иля йцклянмиш консол тир кими бахмаг олар.
3. Q гцввяси илишмя бужаьы алтында тясир едир, илишмя хятти цзря йюнялир вя дишин тя-пяси-
ня тятбиг олунур.
Онда Г гцввясинин гиймятини ашаьыдакы тянликдян тапмаг олар:
2Mб 2Mб
Q . (1.57)
d0 dcos
Щесабламалары садяляшдирмяк цчцн Г гцввясини илишмя хятти бойунжа О нюгтясиня
кючцрцб, тохунан П вя нормал Т топлананларына айырырлар.
Тохунан топланан (о щям дя чевряви гцввядир)
дишин симметрийа охуна перпендикулйар истигамятдя
тясир едир вя ону яймяйя чалышыр. Дишин оху бойнжа
тясир едян нормал топланан ися ону сыхыр.
Яйижи гцввя
P Qcos , (1.58)
сыхыжы гцввя ися
T Qsin . (1.59)
Дишин дибиндя мейдана чыхан нормал эярэинлик
Шякил 1.14. Дишя тясир едян гцввяляр
схеми P T Ql cos Qсin kq
n , ,
W F W F sm2
(1.60)
бурада W -дишин горхулу кясийинин яйилмяйя мцгавимят моментидир:
Bb2
W , sm3 , (1.61)
6
бурада B -дишин ишчи ени, см; b -дишин горхулу кясикдяки галынлыьы, см; л-яйижи гцввянин (П)
голу, см; Ф=Бб-горхулу кясийин сащясидир, см2.
P
W -нин, Ф вя Г-нцн ифадялярини Q (1.60) дцстурунда йериня йазыб, алынан
cos
кясрин сурят вя мяхряжини илишмянин модулуна m вурсаг, аларыг:
P 6mlcos mсin
n . (1.62)
mBcos b 2 b
1
Мютяризядяки ифадянин cos -йа нисбятини -ля ишаря едяк ( y дишин формасыны характеризя
y
едир вя дишин форма ямсалы адланыр):
1 1 6mlcos mсin
. (1.63)
y cos b2 b
Онда
P
n . (1.64)
mBy
Йцклярин динамики тясирини вя дишин узунлуьу бойунжа онларын гейри-бярабяр пайланма-
9
сыны K , дишлярин йейилмясини ися дцзялиш ямсаллары иля нязяря алсаг, ачыг дишли чарх ютцрмя-
ляринин йохлама щесабы цчцн дцстур ашаьыдакы кими йазылажагдыр:
KP
n я , (1.65)
mBy
бурада я -дишли чархларын материалынын яйилмядя
бурахылабилян эярэинлийидир, кг/см2 (МПа).
Гапаылы ютцрмялярин иш габилиййятини характеризя
едян ясас критерийа дишлярин сятщ гатынын контакт мющ-
кямлийидир. Бу сябябдян, ютцрмянин параметрлярини
контакт эярэинликляриня эюря щесабдан тяйин едир,
сонра ися дишляри яйилмяйя йохлайырлар.
Ян бюйцк контакт эярэинликляри илишмянин гцт-
бцндя (П нюгтясиндя) мейдана чыхыр. Дишлярин овул-
масы да бу нюгтядя башлайыр. Одур ки, контакт эяр-
эинликляриня эюря мющкямлик щесабы дцстуруну чыха-
раркян дишлярин гцтбдя тохунмасына бахыр вя диш-
лярин бу нюгтядяки контактыны радиуслары 1 вя 2
(шякил 1.15) олан ики силиндрин тохунмасы кими гябул
едирляр.
Илишмя зонасында йаранан ян бюйцк контакт
эярэинлийи k Щерс дцстуруна ясасян тяйин едилир: Шякил 1.15. Дишлярин контакт
Eg мющкямлийиня щесабат схеми: 1-
k 0,418 q , (1.66) контакт эярэинликляри
g
бурада q дишлярин контакт хяттинин ващид узунлуьуна тясир едян нормал гцввя:
KQ KP KM1 1 i
q , (1.67)
b2 b2 cos b2 Acos
M1 -апаран дишли чархын валындакы буружу момент; b2 -апарылан дишли чархын енидир.
Eg –эятирилмиш еластиклик модулудур:
2E1E2
Eg , (1.68)
E1 E2
бурада E1 , E2 чархларын материалларынын еластиклик модулу (ейни материалдан щазырланмыш
чархлар цчцн Eg E1 E2 ); g -эятирилмиш яйрилик радиусудур:
1 2
э , (1.69)
1 2
бурада 1 , 2 эюрцшян дишлярин яйрилик радиусларыдыр («+» ишаряси харижи, «-» ишаряси дахили
илишмя цчцндцр, дишли тамаса цчцн 2 ; g 1 ).
БПО1 -дян
д1 А
1 син син , (1.70)
2 1 i
ДПО2 -дян
д2 Аi
2 син син . (1.71)
2 1 i
Онда эятирилмиш яйрилик радиусу
10
Ai
g sin . (1.72)
1 i 2
q вя g -нин ифадялярини Щерс дцстурунда йериня йазыб, алырыг:
KM1 1 i Eg 1 i
2
k 0,418 . (1.73)
b2 Acos Ai sin
Практикада ян чох тятбиг олунан дишли чархлар цчцн Eg 2,15 106 кг/sm2 (щяр ики чарх
поладдандыр) вя 200 олдуьуну нязяря алсаг, гапалы дишли чарх ютцрмяляринин йохлама
щесабы дцстуру ашаьыдакы кими йазылажагдыр:
340 KM1 1 i
3
k k , (1.74)
A b2i
бурада k -дишли чархларын материалынын бурахылабилян контакт эярэинлийидир.
b2 -ни A иля ифадя едиб ( b2 AA , A -апарылан дишли чархын чянбяринин ен ямсалыдыр),
гапалы дишли чарх ютцрмяляринин лайищя щесабы цчцн дцстуру ала билярик:
2
340 1 KM1
А 1 и 3 . (1.75)
A и
k
Зянжир ютцрмяси
Шякил 1.19-да зянжир ютцрмяси эюстярилмишдир. Бу ютцрмя зянжир чархынын зянжирля илишмяси
сайясиндя щярякяти ютцрцр.
Гайыш ютцрмяси иля мцгайисядя зянжир чархларынын дишли олмасы сайясиндя сцрцшмя
олмадыьындан ютцрмя ядяди (и) сабит олур:
12
n1 z2
i , (1.80)
n2 z1
бурада z1 , z2 -зянжир чархларынын дишляринин сайыдыр.
Зянжирин материалы поладдан олдуьу цчцн бу
ютцрмя эцж ютцрмясиня эюря гайыш ютцрмясиндян
хейли цстцндцр, йалныз дишли чарх ютцрмясиндян эери
галыр.
Зянжир ютцрмяси дишли чархларын истифадяси мцм-
Шякил 1.19. Зянжир ютцрмяси: кцн олмайан, гайыш ютцрмясинин ися эцжцнцн чат-
1, 3–зянжир чархлары; 2–зянжир; мадыьы щалларда, бюйцк мясафяляря щярякят ютцр-
П1 вя П2-ютцрцлян эцжлярдир мяк цчцн истифадя олунур. Бундан ялавя бир щяря-
кятверижи валдан зянжир ютцрмяси васитясиля ейни
заманда бир нечя вала щярякят ютцрмяк мцмкцндцр (шякил 1.20).
Мцасир зянжир ютцрмяляри бир нечя мин kВt–а гядяр эцж
ютцрмяк габилиййятиня маликдир. Эениш истифадя олунанлар ися
100 kВt–а гядяр эцж ютцрмяляридир. Бунларын сцряти 10 м/сан-
йя, дюврляр сайы 500 дювр/дяг-йя гядяр олур.
Ютцрцжцнцн сцряти
n zt
v , м/с, (1.81)
60 1000
бурада n –чархын дюврляр сайы, дювр/дяг; з–
Шякил 1.20. Цч апарылан
чархын дишляринин сайы; t -зянжирин аддымыдыр,
чарха 2, 3, 4 бир апаран
мм.
чархдан 1 щярякят
Зянжир ютцрмяляринин ютцрмя ядядинин (и) верилмяси
эениш истифадя олунан гиймяти i 6 -дыр.
Ютцрмя ядядинин бундан бюйцк гиймятляриндя ютцрцжцнцн габаритляри
бюйцк алындыьындан чохпилляли ютцрмяйя цстцнлцк верилир.
Шякил 1.21. Зянжир ютцрмясинин ясас параметри аддымдыр t . Шякил 1.21-дя зянжир
Зянжир чархынын чархынын профили вя щяндяси юлчцляри верилмишдир. Бурада D0 -бюлэц чев-
дишляринин профили
рясинин даметридир.
Аддымын гиймяти стандартлашдырылмышдыр, онун стандарт гиймяти
t ( 8 120 ) мм
арасындадыр.
Аддым бюйцдцкжя зянжирин
эцж ютцрмя габилиййяти артыр,
щярякят сцряти ися азалдылмалы
олур.
Зянжир чархынын
(улдузжуьун) бюлэц чеврясинин
диаметри
t
D0 , мм (1.82)
Шякил 1.22. Зянжирляр sin
z
Чархларын мяркязляри арасындакы мясафя
A (30 50)t , мм (1.83)
Зянжир ютцрмясиндя истифадя едилян зянжирляр конструксийасына эюря оймаглы, дийиржякли
(шякил 1.22, а, б) вя дишли зянжирляря айрылыр (шякил 1.22, ж). Онлар стандартлашдырылмышдыр вя хц-
суси заводларда истещсал едилир. Зянжирлярин ясас параметрляри аддымы, ени вя гырыжы гцввядир.
13
Сонсуз винт ютцрмяси
Сонсуз винт ютцрмясиндян чарпаз валлар арасында щярякят ютцрмяк цчцн истифадя олунур
(шякил 1.23). Сонсуз винт ютцрмясиндя щярякятин ютцрцлмяси винт-гайка жцтцндяки щярякят
ютцрцлмясиня охшайыр. Бурада сонсуз винт, профили трапесшякилли йив олан винтя бянзяйир.
Сонсуз винт чархынын харижи гурулушу, узун
юлчцлц гайкадан кясилмиш золаьын–секторун чев-
ря шяклиня эятирилмясиня бянзяйир. Сонсуз винт
сонсуз винт чархы иля илишяряк щярякяти ютцрцр.
Сонсуз винт бир эиришли вя йа бир нечя эиришли
ола билир. Эиришлярин сайы винтин цзяриндяки йив
сарьыларынын сайы иля тяйин едилир.
Эениш истифадя олунан эиришлярин сайы zv 1;
2; 4 олур.
Сонсуз винтин харижи сятщинин формасына эюря
бу ютцрмялярин силиндрик вя глобоид нювляри вар-
дыр. Глобоид нювлц ютцрмяляр силиндрик нювлцляря
нисбятян 1,5 3,0 дяфя бюйцк эцж ютцря билир.
Ютцрцжцнцн ютцрмя ядяди
n z
i v ç (1.84)
nç zv
бурада nv сонсуз винтин дюврляр сайы; nç чархын Шякил 1.23. Сонсуз винт ютцрмяси:
дюврляр сайы; zv -сонсуз винтин эиришляринин сайы; а–силиндрик, б–глобоид гурулушлу.
zç чархын дишляринин сайыдыр.
Сонсуз винт ютцрмясинин ясас щяндяси параметрляри бунлардыр:
модул
t
m ; (1.85)
аддым t ;
чархын бюлэц чеврясинин диаметри
dbç zç m , (1.86)
сонсуз винтин бюлэц чеврясинин диаметри
m zv
db v , (1.87)
tg
бурада винтин йохушлуг бужаьыдыр;
чарх иля винтин мяркязляри арасындакы мясафя
m z
A v zç ; (1.88)
2 tg
чархын харижи чеврясинин диаметри
Dxç dbç 2m ; (1.89)
сонсуз винтин харижи чеврясинин диаметри
Dxv dbv 2m ; (1.90)
чархын дахили чеврясинин диаметри
Ddç dbç 2,4m ; (1.91)
сонсуз винтин дахили чеврясинин даиметри
14
Ddv ddv 2,4m . (1.92)
Сонсуз винт ютцрмясинин ясас цстцнлцкляри:
бир ютцрцжцнцн ютцрмя ядядинин бюйцк олмасы (кичик вя орта эцжлярин ютц-
рцлмясиндя эениш истифадя олунанлар цчцн i 10 60 -дыр);
илишмянин сялис олмасы, сяссиз ишлямяси;
юзцнц тормозлама имканынын олмасы.
Бу ютцрмянин чатышмайан жящятляриня бунлары аид етмяк олар:
чархын бащалы антифриксион материалдан (бцрцнждян) щазырланмасынын важиблийи;
файдалы иш ямсалынын кичик олмасы ( 0,7 0,9 );
йейилмянин йцксяклийи.
Иншаат машынларында бюйцк ютцрмя ядяди тяляб олунан щалларда сонсуз винт ютцрмясин-
дян истифадя едилир. Бу ютцрмяляр юзцнц тормозлама хассясиня малик олдуьундан, онлары,
адятян йцкгалдыран гурьуларда тятбиг едирляр. Бу заман тормоздан истифадя етмяйя ещтийаж
галмыр.
Редукторлар
Редукторлар эювдя (гуту)
дахилиндя йерляшян бир вя йа бир
нечя механики ютцрмядян иба-
рят олан механизмдир (шякил
1.24). Йыьманы асанлашдырмаг
цчцн эювдяни, адятян сюкцля-
билян щазырлайырлар.
Редукторлардан чыхыш валы-
нын сцрятини эириш валынын сцря-
тиня нисбятян азалтмаг, буру-
жу моменти ися артырмаг мяг-
сядиля истифадя олунур.
Редукторун тяркибиндяки
чархларын щяр жцтц бир пилля
тяшкил едир. Бу бахымдан ре-
дукторлар бирпилляли (шякил 1.24,
а, д, я) вя чохпилляли (шякил 1.24,
Шякил 1.24. Редукторлар б, е, ж) ола билир.
Редукторун ютцрмя ядяди
ашаьыдакы кими щесабланыр:
ng
ir iI iII ... in , (1.93)
nç
бурада ng -эириш валынын дюврляр сайы, nç -чыхыш ва-
лынын дюврляр сайы; iI -биринжи пиллянин (жцтцн), i II -
икинжи пиллянин ютцрмя ядядидир.
Редукторлар сабит ютцрмя ядядли вя дяйишян
ютцрмя ядядли олур.
Ютцрмя ядяди дяйишян редукторлара сцрятдяйиш-
мя гутусу дейилир. Гурулушуна эюря редукторлар
мцхтялиф олур. Онларын нцмуняляри шякил 1.24-дя
верилир. Шякил 1.25. Ютцрмя ядядинин дяйишдирмя
Бирпилляли силиндрик редуктор (шякил 1.24, а) цсулу
15
i 10 , бирпилляли коник редуктор (шякил 1.24, д) i 6 , икипилляли редукторлар (шякил 1.24, б, е)
i 60 , бирпилляли сонсуз винт редуктору (шякил 1.24, я) i 80 , цчпилляли силиндрик редуктор
(шякил 1.24, ж) i 300 ялдя етмяйя имкан верир.
Сцрят гутулары чыхыш валынын сцрят вя буружу моментини пилляли дяйишдирмяйя имкан ве-
рир. Сцрят гутуларынын ютцрмя ядядини дяйишмя принсипи шякил 1.25-дя эюстярилмишдир.
Бурада икинжи валын 4 дюврляр сайынын дяйишилмяси, гошалашмыш 5 вя 6 чархларынын йерини
саьа вя йа сола, онларын 2 вя йа 3 чархларына гошулмасына гядяр йерини дяйишмякля
мцмкцн олур. Беля гошулмалар заманы дишли чарх жцтляринин ютцрмя ядяди фяргли олдуьун-
дан чыхыш валынын дюврляр сайы ики фяргли гиймят n2 , n3 алыр.
Щиссялярин бирляшмяси
Машын вя механизмляр айры-айры щиссялярдян тяшкил олунур. Щисся бцтюв бир парчайа
дейилир (болт, гайка, вал, винт вя с.). Топлу щалында бирляшмиш щиссяляр йыьымына дцйцн дейилир
(редуктор, мцщяррик вя с.).
Айры-айры щиссяляр бирляшдириля-
ряк дцйцн, механизм вя ма-
шын ямяля эятирилир. Щиссяляри
бир-бири иля баьлайан елемент-
ляря бирляшмяляр дейилир. Бирляш-
мяляр сюкцлябилмяйян (пярчим,
гайнаг) вя сюкцлябилян (йивли,
чивли, пазлы, хамытлу, ишэилли,
шлисли бирляшмяляр) олур.
Пярчим бирляшмяляри. Пярчим
бир тяряфдя башлыьы олан силин-
дрик чубугдур. Ону бирляшя-
жяк щиссялярдя ачылмыш уйьун
дялийя тахдыгдан сонра о бири
тяряфдяки башлыьы сыхма, дюй-
мя йолу иля формалашдырырлар
(шякил 1.26, а).
Сыхма заманы щям башлыг
Шякил 1.26. Пярчим бирляшмяляри ямяля эялир, щям дя пярчимин
силиндрик щиссяси сыхылма нятижя-
синдя дахил олдуьу йуваны там долдурур. Пярчимин диаметри 10 мм-дян аз олдугда ону
сойуг щалда, 10 мм-дян чох олдугда ися гыздырылмыш щалда дюйцрляр.
Пярчимлярин мцхтялиф нювляри вар (шякил 1.26, ж): 1-йарымдаиряви башлыглы; 2–йарымэизли баш-
лыглы; 3–эизли башлыглы; 4–ичибош пярчимляр.
Бойуна йцклянмиш бирляшмялярдя пярчимляри кясилмяйя щесаблайыб, язилмяйя йохлайырлар.
Пярчим васитясиля ики вя йа цч щиссяни бирляшдирмяк олар. Ики щиссянин бирляшдирилмяси бир кя-
симли (шякил 1.26, б) цч щиссянин бирляшдирилмяси икикясимли адланыр (шякил 1.26, д). Бирляшмядя
пярчимляр паралел йерляшдирилирся, пярчимин аддымы t 3d олмалыдыр ( d -пярчимин диаметри-
дир). Бирляшян щиссянин кянарындан биринжи пярчимя гядяр олан мясафя l 1,5 2d олмалыдыр
(шякил 1.26, б).
Биркясимли бирляшмядя пярчимин гябул едя биляжяйи гцввя
d 2
P1 kяs , (1.94)
4
16
бурада kяs -кясилмядя бурахылабилян эярэинликдир (Pa).
Икикясимли бирляшмядя
2 d 2
P1 kяs . (1.95)
4
Бирляшмяйя тясир едяжяк цмуми гцввя P мялум олдугда лазым олан пярчимлярин сайы z :
-бир кясимли бирляшмядя
P 4P
z 2 ; (1.96)
P1 d kяs
-ики кясимли бирляшмялярдя
2P
z 2 . (1.97)
d kяs
Пярчимляри язилмяйя бу дцстурла йохлайырлар:
P1 яzd , (1.98)
бурада -бирляшян щиссялярин галынлыьы, мм; я z -язилмядя бурахылабилян эярэинликдир, Pa.
Пярчим бирляшмяляри чятин гайнаг олан материалларын вя йа гайнаг нятижясиндя деформа-
сийа ола билян щиссялярин бирляшдирилмясиндя тятбиг олунур.
Гайнаг бирляшмяляри. Сюкцлябилмяйян бирляшмянин бу нювц даща мцкяммял бирляшмя
ямяля эятирир, айры-айры щиссяляри бирляшдирмякля онлары бир щисся щалына йахынлашдырыр. Щиссяля-
рин гайнагла бирляшмясиндя
гайнаг тикиши ямяля эялир. Гай-
наг тикиши електродун вя йа ме-
тал чубуьун яридилиб бирляшмя
йериня тюкцлмяси нятижясиндя
йараныр. Биринжи щалда електрик
гайнаьы цсулу, икинжи щалда
газ гайнаьы цсулу тятбиг едилир.
Бунлардан башга електрик гай-
наьынын контакт гайнаьы нювц
дя вар. Бу цсул йцксяк електрик
жяряйаны кечяркян металларын
мцгавимят эюстяряряк гызма-
сына ясасланыр. Бирляшян щисся-
лярин бирляшмя сащясиндя металы
пластик щала эяляня гядяр гызды-
рырлар. Бундан сонра жяряйаны
кясиб, бирляшян щиссяляри бир-би-
риня сыхараг гайнаг едирляр.
Гайнаг бирляшмясинин беля
Шякил 1.27. Гайнаг тикишляри нювляри вар: уж-ужа, цст-цстя,
нюгтя вя золаг гайнаьы.
Уж-ужа гайнаг метал чубуглары, борулары вя мцхтялиф лювщяшякилли щиссяляри бирляшдирмяк
цчцн тятбиг едилир (шякил 1.27, а). Бирляшдирилян щиссялярин галынлыьы 8 мм-дян чох олдугда,
гайнаьын там галынлыг цзря апарылмасына наил олмаг цчцн щиссялярин бирляшян кянарларыны
габагжадан щазырлайырлар.
Гайнаг тикишинин узунлуьуну артырмаг мягсядиля щиссяляри цст-цстя гайнаг едирляр. Буна
кцнж гайнаьы да дейилир: кцнж гайнаьынын алын (шякил 1.27, б), жинащ (шякил 1.27, ж), чяп (шякил
1.27, д), гарышыг (шякил 1.27, е) кими нювляри вар.
Нюгтяви гайнаг назик щиссялярин бирляшдирилмясиндя тятбиг едилир. Бу цсулда гайнаг тикиши
17
бцтюв олмур: гайнаг айры-айры нюгтяляр цзря апарылыр.
Золаг шякилли гайнагда тикиш золаг хятти цзря щярякят едян дийиржяк-гцтбля апарылыр.
Уж-ужа гайнаьы дартылмайа вя йа сыхылмайа щесаблайырлар. Бу щесабдан гайнаг тикишинин
узунлуьу тапылыр:
P
l , (1.99)
d
бурада П–дартыжы гцввя; –бирляшдирилян щиссялярин галынлыьы; d –дартылмада бурахылабилян
эярэинликдир.
Бужаг тикишини кясилмяйя щесаблайырлар:
P
l , (1.100)
1,4
бурада -кясилмядя бурахылабилян эярэинликдир, Pa.
Йивли бирляшмяляр, ясасян ики елементдян-винт вя гайкадан (винт жцтцндян) тяшкил олунур.
Бу бирляшмяляр конструктив щяллиня эюря мцхтялиф гурулушлу олур. Винтин (болтун) харижи,
гайканын ися дахили сятщиндя
сарьы шяклиндя канал ачмагла
йив ялдя едилир, йивин васитясиля
бу ики щисся (винт вя гайка)
бир-бириня баьланыр. Канал-
ларын ен кясикляри (профилляри)
дцзбужаглы, цчбужаглы вя йа
трапес шякилли олур.
Йив сарьысынын йюнцня эюря
саь вя сол йивляр вар. Ян чох
истифадя олунан саь йивлярдир.
Саь йивлярдя сарьы солдан саьа
вя йухары эедир. Беля йив бир-
ляшмяляриндя болту баь-ламаг
Шякил 1.28. Йив бирляшмясинин елементляри: цчцн ону саат ягряби исти-
а–гцввяляр схеми; б–учбужаг профил; гамятиндя фырлтмаг лазымдыр.
ж–дцзбужаг профил; д–трапес профил Сол йивлярдя ися бунларын якси-
дир. Йив сарьысынын сайына эюря
бир вя чох сарьылы винт жцтляри вар. Бир сарьылы йивляр баьламаларда, чох сарьылы (ики, цч) йивляр
ися ясасян щярякят ютцрмяляриндя истифадя едилир.
Йив бирляшмялярини характеризя едян ясас амилляр бунлардыр: йивин профили (шякил 1.28, б, ж,
д), харижи диаметри d , орта диаметри d 2 , дахили диаметри d1 , аддымы С, профил бужаьы , йивин
профилинин щцндцрлцйц т, йохушлуг бужаьы , сарьы эиришляринин сайы н.
Болт-гайка баьламасында бурма заманы гайкайа тясир едян чевряви гцввя иля болтда
йаранан сыхыжы-охбойу гцввя арасында ашаьыдакы асылылыг мювжуддур (шякил 1.28, а):
T Ptg (β ) , (1.101)
бурада Т–чевряви гцввя; П–охбойу гцввя; -сцртцнмя бужаьыдыр, тэ, -сцртцнмя
ямсалыдыр.
Гайканын юз-юзцня ачыла билмямяси цчцн шярти юдянмялидир.
Шякил 1.29-да йивли бирляшмялярин мцхтялиф цмуми схемляри эюстярилмишдир.
Йив бирляшмяляринин мющкямлик щесабы, йцклянмянин характери (йаранан эярэинликляр)
нязяря алынмагла апарылыр.
Йалныз дартылмайа мяруз галан болтлары дартылмайа щесаблайырлар:
18
4P
d1 . (1.102)
σ d
Дартылма иля бирликдя бурулмайа да мяруз галан болтлар еквивалент эярэинлийя эюря
щесабланыр:
ek 2 4 2 . (1.103)
Щесабламалар эюстярир ки, метрик йивлярдя еквивалент эярэинлик номинал эярэинликдян 1,3
дяфя бюйцкдцр:
ek 1,3 . (1.104)
Буну нязяря алараг дартылма
вя бурулмайа мяруз галан
болтларын диаметри
1,3 4P
d1 (1.105)
d
кими щесаблана биляр.
Йивли бирляшмялярин йивлярини
кясилмя вя язилмяйя щесабла-
йырлар. Кясимляйя эюря
P
k k ,(1.106)
d1k H k1
Шякил 1.29. Йивли бирляшмяляр бурада k –йивин дольунлуьуну
эюстярян ямсал (йив профилиндян
асылы олараг k 0,5 0,75 ); H –гайканын щцндцрлцйц, мм; k1 –йивин сарьыларынын бярабяр
s
йцклянмясини нязяря алан ямсалдыр k1 5 .
d
Йивдяки язилмя эярэинлийи
4P
яz , (Па) (1.107)
( d d12 )k1z
2
H
бурада з–гайканын сарьыларынын сайыдыр z .
s
Паз, хамыт, ишэил вя шлис бирляшмяляри. Бу бирляшмяляр дя сюкцлябилян бирляшмялярдир. Бирляш-
дирилян щиссялярин йарыгларына паз вурмагла алынан бирляшмя паз бирляшмяси адланыр (шякил
1.30, а). Пазын маиллик бужаьы еля сечилмялидир ки, паз онун охуна перпендикулйар исти-
гамятдя йюнялян P гцввясинин тясири алтында сцрцшцб йувадан чыхмасын. Башга сюзля, паз
1
юзц-юзцня тормозланма шяртиня жаваб вермялидир. Пазларда tg олдугда бу шярт юдя-
30
нир. Пазларын бир тяряфи вя йа ики тяряфи маили ола билир.
Хамыт бирляшмясиндя (шякил 1.30, б) гайканын бурулмасындан болтда йаранан охбойу P
гцввяси хамытын голларыны бир-бириня йахынлашдырыр, нятижядя голларын арасына гойулмуш вал
N нормал гцввяси иля сыхылыр вя N f сцртцнмя гцввяси мейдана эялир.
Беля бирляшмяляр кичик гцввялярин ютцрцлмясиндя тятбиг едилир.
Ишэил вя шлис бирляшмяляри. Бу бирляшмялярдя буружу момент ютцрян валларла чархлар бир-
бириня ишэил вя йа шлис васитясиля баьланыр (шякил 1.30, ж, д).
Иш заманы ишэиллярдя вя шлислярдя язилмя вя кясилмя эярэинлийи йараныр. Онларын щесабы бу
эярэинликляря эюря апарылыр.
19
Ишэиллярдя йаранан эярэинликляр ютцрцлян буружу моментя ясасян тяйин едилир:
4M
яz яz , (1.108)
hl d
2M
kяс kяс , (1.109)
bl d
бурада М–ютцрцлян буружу момент; l , h , b -ишэи-
лин узунлуьу, щцндцрлцйц вя ени; д–валын диамет-
ри; яz , kяс -язилмя вя кясилмядя бурахылабилян
эярэинликлярдир.
Ишэилляр цчцнжц щисся кими валла чархын арасында
йерляшдирилир. Шлис бирляшмяси чохишэилли бирляшмяйя
бянзяйир. Лакин бурада ишэил айрыжа бир щисся дейил,
валын цзяриндя онунла бцтюв олан ишэиля бянзяр чы-
хынтылардан (шлислярдян) ибарят олур. Шлис бирляшмя-
синдя чыхынтыларын сайы чох олдуьундан (48 ядяд)
онларын йан сятщляриндя йаранан язилмя эярэинлийи-
нин щесабланмасы даща ящямиййятлидир:
8M
яz 2 яz , (1.110)
(D d 2 ) l z k
бурада l –шлисин узунлуьу; з-шлислярин сайы; к–йцк-
лянмянин гейри-бярабяр йайылмасыны нязяря алан
Шякил 1.30. Бирляшмяляр ямсалдыр k 0,75 .
20
3
Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Азярбайжан Мемарлыг вя Иншаат Университети
МЦЩАЗИРЯНИН ПЛАНЫ:
1. Валлар вя охлар.
2. Йатаглар.
3. Муфталар
4 . Дайандырыжы вя тормоз гурьулары
5.___________________________________________________________________
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Ф.Ж.Мяммядов,Т.А. Талыбов, А.М.Байрамов «Иншаат машынлары», Бакы.-2012
БАКЫ-2012
1
Валлар вя охлар. Йатаглар. Муфталар
Валлар, охлар, йатаглар вя муфталар ютцрмяляря хидмят едян елементляр групуна аиддир.
Валларын вя охларын цзяриня ютцрмялярин фырла-
нан щиссяляри отурдулур. Йатаглар валларын, охларын
дайаьы вязифясини йериня йетирир, муфталар ися айры-
айры механизмляри бир-бириня вя йа мцщяррикя гош-
маг цчцн истифадя едилир.
Валлар бцтцн щалларда цзяриндяки чархларла бир-
ликдя фырланараг буружу момент ютцрцр, охлар ися
цзяриндяки чархларла бирликдя щям фырланан, щям
дя сабит дуран ола биляр.
Охлар буружу момент ютцрмцр, йалныз чархлары
дястякляйир. Одур ки, охлар йалныз яйилмяйя, валлар
ися бундан ялавя буружу моментин тясириндян
бурулмайа да мяруз галыр.
Валлар щамар, пилляли, дирсякли вя еластик валлара
айрылыр (шякил 1.31, а, б, ж, д). Чархын вя йа сонсуз
винтин диаметри валын диаметриня йахын олдугда Шякил 1.31. Валларын ясас чешидляри
онлары бцтюв щисся кими щазырлайырлар.
Валлары онларын цзяриндяки щиссялярля бирляшдирмяк цчцн ишэиллярдян, шлислярдян истифадя олу-
нур (шякил 1.32, а, б). Бюйцк буружу моментлярин ютцрцлмясиндя валын цзяриня ики вя йа цч
ишэил гойлур.
Валлары вя охлары щесаблайаркян
онлара ойнаглы дайаглар цзяриндя
олан тирляр кими бахараг мющкям-
лийя щесаблайырлар. Бунун цчцн,
тящлцкяли кясикдя яйижи Mя вя
буружу Mb моментляри тапырлар.
Яэяр гцввяляр мцхтялиф мцстя-
вилярдя тясир едир-ся, адятян, онлары
гаршылыглы перпендикулйар мцс-
Шякил 1.32. Валлар тявиляр цзяриня айырыб, жям яйижи
моменти тапырлар:
Mя Mü2 Mb2 , Нм, (1.111)
бурада Мц –цфцги мцстявидя тясир эюстярян гцввянин моменти; М ш –шагули мцстявидя тясир
эюстярян гцввянин моментидир.
Буружу моментин гиймятини (1.29) дцстуру иля тапырлар. Горхулу кясикдяки эятирилмиш
момент
Mg Mя2 Mb2 , Нм . (1.112)
Яйилмя вя бурулмайа ишляйян валын щесабланан кясикдяки диаметри
10 Mя2 Mb2
d 3 . (1.113)
Охлар йалныз яйилмяйя ишлядийиндян Mb 0 онларын диаметри беля щесабланыр:
10 Mя
d 3 , (1.114)
2
a
бурада , a -ахыжылыг щядди; к–ещтийат ямсалыдыр.
k
Шякил 1.33-я ясасян яйижи моментин гиймяти
аб
Мя П . (1.115)
л
Шякил 1.33. Охун щесабына аид
Дирсякли валлар (шякил 1.31, ж), ясасян дахили йанма мцщяр- схем
рикляриндя, компрессорларда, поршенин ирялилямя щярякятини
сцрэц голу васитясиля фырланма щярякятиня чевирмяк цчцн истифадя олунур.
Еластик валлардан иш заманы нисби вязиййятини мцяййян гядяр дяйишян механизмляря, мя-
сялян, бетону сыхлашдыран дахили вибраторлара щярякят вермяк цчцн истифадя олунур.
Еластик валлар ичлик мяфтилдян вя онун цзяриня мцхтялиф истигамятлярдя сых сарынмыш бир
нечя гатдан ибарят олур. Сонунжу гат фырланмада иштирак етмир. О, фырланан щиссяни го-
румаг вязифясини йериня йетирир. Онун цзяриня резин шланг тахылыр (шякил 1.31, д).
Йатаглар ох вя валларын дайаьы кими истифадя олунур. Онлар валлара тясир едян гцввяляри
машынын эювдясиня ютцрцр. Йатаглар ики щисся арасындакы нисби щярякятя мцмкцн гядяр аз
итки иля имкан йаратмалыдыр. Механизмлярин ф.и.я-ны артырмаг, иткиляри азалтмаг мягсядиля
йатагларын тятбигиндя йаьлама вя диэяр цсуллардан истифадя олунур. Цмумиййятля, йатаглар
сцрцшмя вя дийирлянмя йатагларына айрылыр. Сцрцшмя йатагларында сятщляр арасында сцрцшмя
сцртцнмяси, дийирлянмя йатагларында ися дийирлянмя сцртцн-
мяси баш верир.
Валларда мейдана чыхан гцввялярин тясир истигамятиндян
асылы олараг, радиал йатаглар вя йа дайаг йатаглары тятбиг
едилир.
Радиал йатаглар йалныз радиал (валын охуна перпендикул-
йар) гцввяляри, дайаг йатаглары ися щям радиал, щям дя
охбойу гцввяляри гябул едя билир (шякил 1.34, а, б).
Шякилдя эюстярилян щяр ики йатаг, ясасян эювдядян, ичликдян
вя йаьлама системиндян ибарятдир.
Ичликляр бирбаша эювдядя вя йа эювдяйя тахылмыш оймагда
отурдулур.
Эювдяляр щям бцтюв, щям дя сюкцлябилян ола биляр. Бирин-
жиляр кичик диаметрли валлар цчцн тятбиг олунур. Сюкцлябилян
эювдяляр валларын гурашдырылмасыны асанлашдырыр, диаметри тян-
зимлямяйя имкан верир.
Илишмяни азалтмаг мягсядиля ичлийи гейри-метал материа-
лдан вя йа баббитдян, гурьушунлашмыш тунждан щазырлайырлар.
Сцрцшмя йатагларыны хцсуси тязйигин бурахылабилян щяд-
диня эюря щесаблайырлар:
R
P P , (1.116)
d l
Шякил 1.34. Сцрцшмя йатаьы: бурада Р–дайагдакы реаксийа (тяпки) гцввяси; д–валын йа-
а–радиал; б–дайаг йатаьы:
1-эювдя; 2-ичлик; 3-йаьлама системи тагда отуран щиссясинин диаметри; л–валын йатагда отуран
щиссясинин узунлуьудур. л йатаг цчцн мцщцм ящямиийяти
олан юлчцдцр. Адятян, л=(0,5…0,9)д кими гябул едирляр.
Сцрцшмя йатаглары кцтляси бюйцк, дюврляр сайи кичик олан валларда истифадя едилир, чиркли,
агрессив мцщитдя ишляйя билир, йалныз иш заманы йатаьын температуру 600С-ни кечмямялидир.
Дийирлянмя йатаглары (шякил 1.35) харижи 1, дахили 2 билярзиклярдян, дийирлянмя еле-
ментляриндян 4 вя гяфясдян 5 ибарят системдир.
Харижи билярзийин дахили сятщиндя, дахили билярзийин ися харижи сятщиндя дийирлянмя жыьырлары 3
вар. Дийирлянмя елементи кими кцря вя йа дийиржякдян истифадя едилир. Гяфяс штампланмыш
3
щалгадан ибарят олуб, дийирлянмя елементлярини бир-би-
риндян мцяййян мясафядя сахламаг вязифясини йериня йе-
тирир.
Дийирлянмя йатагларыны цч нювя айырмаг олар:
1. Радиал йатаглар-ясасян радиал гцввя, чох да бюйцк
олмайан охбойу гцввяни гябул едя билир.
2. Радиал-дайаг йатаглары-щям радиал, щям дя охбойу
гцввяляри гябул едя биляр.
3. Дайаг йатаглары-йалныз охбойу гцввяни гябул едя
билир.
Шякил 1.36-дя дийирлянмя йатагларынын тяснифаты верилиб. Шякил 1.35. Дийирлянмя йатаьы
Кцряли йатаглар кичик вя орта йцклянян ютцрмялярдя,
дийиржякли йатаглар ися бюйцк йцклянмялярдя истифадя олунур.
Дийиржякли йатагларын йцклянмя габилиййяти кцрялилярля мцгайисядя ики дяфя йцксякдир,
лакин онларын ишляйя биляжяйи мак-
симум дюврляр сайы кцрялилярля
мцгайисядя ики дяфя ашаьыдыр.
11
4
Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи
Азярбайжан Мемарлыг вя Иншаат Университети
МЦЩАЗИРЯНИН ПЛАНЫ:
1. Канатлы ютцрмяляр
2. Щидравлик ютцрмяляр
3. Пневматик ютцрмяляр
4.___________________________________________________________________
5.___________________________________________________________________
ЯДЯБИЙЙАТ:
1. Ф.Ж.Мяммядов,Т.А. Талыбов, А.М.Байрамов «Иншаат машынлары», Бакы.-2012
БАКЫ-2012
Канатлы ютцрмяляр
1
Бир сыра щалларда щярякятин ютцрцлмяси канатлы ютцрмялярля йериня йетирилир. Буна мисал
щярякятин лифтлярин кабинясиня верилмясини (шякил 1.48, а), канатлы нягледижилярдя щярякятин
ютцрцлмясини (шякил 1.48, б), кранларда вя бир сыра диэяр иншаат машынларында ишчи аваданлыьа
канатлы ютцрмяляр васитясиля щярякятин
верилмясини эюстярмяк олар. Канатлы
ютцрмялярдя щярякятверижи орган олараг
апарыжы блоклардан вя йа барабанлардан
истифадя олунур (шякил 1.48, а, ж).
Канатлы ютцрмялярин ясас ишчи еле-
ментляри канатлар вя блоклардыр. Канат-
лар щярякяти ютцрмяк вя йа йцклярин
йерини дяйишмяк цчцн истифадя едилир.
Канатлар чох чевик олур. Онлары йцксяк
мющкямликли полад мяфтиллярдян щюрмя
цсулу иля щазырлайырлар.
Канатлар бир вя ики сарьылы олур. Бир
сарьылыларда бир нечя мяфтил сарылараг бир
щюрцк ямяля эятирир, ики сарьылыларда ися
Шякил 1.48. Канатлы ютцрмялярин схеми: бир нечя щюрцк сарылараг канаты ямяля
а–лифт; б–нягледижи; ж–йцкгалдыран эятирир.
Мяфтилляр щюрцклярдя, щюрцкляр ися
канатда ейни истигамятдя сарылырса, канатлар биртяряфли сарьылы, гаршылыглы якс истигамятлярдя
сарылдыгда ися хачвары сарьылы канатлар адланыр. Бурулмайа гаршы дайаныглылыг бахымындан
икинжиляр даща цстцндцр.
Щюрцклярдя мяфтиллярин бир-бириня тохунмасынын характериндян асылы олараг канатлары цч
нювя айырырлар:
1. Мяфтлляри нюгтядя тохунан-нюгтяви тохунмалы канатлар.
2. Мяфтлляри хятт цзря тохунан–хятти тохунмалы канатлар.
3. Нюгтяви-хятти тохунмалы канатлар.
Биринжи нюв канатлар щям ейни, щям дя мцхтялиф диаметрли мяфтиллярдян щазырлана биляр.
Хятти вя нюгтяви-хятти тохун-
малы канатларын щюрцкляри ися
йалныз мцхтялиф диаметрли мяф-
тиллярдян олур. Бу, канатларын
ен кясийинин даща сых алынмасы-
ны тямин едир. Одур ки, беля
канатларда мяфтиллярин тохунан
сятщляриндя йаранан контакт
эярэинликляри нюгтяви тохунма-
лы канатларла мцгайисядя хейли Шякил 1.49. Полад мяфтилли канатлар
аз, канатларын чевиклийи, мющ-
кямлийи, йейилмяйядавамлылыьы вя узунюмцрлцлцйц ися йцксякдир.
Нюгтяви-хятти тохунмалы канатлар даща мющкям вя йейилмяйя давамлы олдуьундан даща
эениш тятбиг сащяси тапмышдыр.
Канатын ортасында цзви материалдан олан сцртэц йаьы щопдурулмуш ип йерляшдирилир (шякил
1.49, а, б).
Канатлар мющкям, еластик, узунюмцрлц олмалыдыр. Щюрцкляр иш заманы чюзцлмямяли,
бцрцшмямялидир. Бу тялябляря полад канатлар жаваб верир.
Канатлары диаметри 0,23 мм олан полад мяфтиллярдян щазырлайырлар. Бунларын дартылмада
мющкямлик щядди 1400-2000 Н/мм2 олмалыдыр.
2
Канатлары гырыжы гцввяйя эюря щесаблайырлар. Гырыжы гцввянин гиймяти стандартлашдырыл-
мышдыр, канатын диаметриня вя типиня эюря жядвяллярдя верилир:
Sq kQ , (1.133)
бурада Сг-гырыжы гцввя; Г–каната тясир едян дартыжы гцввя; к–ещтийат ямсалыдыр.
Иншаат кранлары вя бужургадлар цчцн иш реъиминдян асылы олараг k 5...6 ; екскаваторлар
цчцн k 3,5...4,5 ; сярнишин галдырыжылары (лифтляр вя с.) цчцн k 9 гябул едилир.
Мцхтялиф истигамятлярдя гатланмалар канатларын узунюмцрлцлцйцнц ики дяфя азалдыр.
Коррозийа да канатларын узунюмцрлцлцйцнц азалдан амиллярдяндир. Одур ки, канатлары
вахташыры йаьламаг лазымдыр.
Канатларын узунюмцрлцлцйц цзяриндян ашдыьы блокларын, барабанларын диаметриндян дя
асылыдыр: диаметрин кичилдилмяси канатын мяфтилляриндя эярэинлийи артырыр вя онун узун-
юмцрлцлцйцнц азалдыр. Беля ки, кичик диаметрлярдя канатлар дартылма иля йанашы, щям дя
яйилмяйя ишляйир. Бу жящятдян иш реъиминдян асылы олараг
Db
16...40 (1.134)
dk
кими олмалдыр ( Db -барабанын, d k ися канатын даметридир).
Канатларын сярбяст ужларныны машынын конструктив елементляриня бяркитмяк цчцн мцх-
тялиф коуш вя сыхажлардан истифадя олунур. Сыхажларын сайы цчдян аз олмамалыдыр. Онларын
арасындакы мясафя ися l 5dk кими тяйин олунмалыдыр.
Канатлара истигамят, бязи щалларда ися щярякят вермяк цчцн блоклардан истифадя едилир.
Блоклар харижи чеврясиндя новшякилли эиринтиси олан полад вя йа чугундан щазырланмыш
чархлардыр (шякил 1.50, а, б).
Йцнэцл олмасы цчцн блоклары штампланмыш
профиллярдян гайнаг цсулу иля дя щазырламаг олар.
Блокун новунун дяринлийи (шякил 1.50, б)
h (1,5...2)dk , новун харижи щиссясинин ени
b (2,0...2,5)dk , новун маиллик бужаьы 600 -дир.
Канатлы ютцрмялярин тяркибиндя чох заман
блоклардан тяртиб едилмиш полиспастлар йер алыр. Бир
нечя тярпянмяз вя тярпянян блоклардан тяртиб
олунмуш системя полиспаст дейилир.
Полиспастлар гцввядя вя сцрятдя газанж ялдя едян
полиспастлара айрылыр (шякил 1.51, а, ж). Биринжиляр
барабан цзяриня сарынан канатлардакы эярилмяни
азалтмаьа, икинжиляр ися щярякятверижи механизмин
ашаьы сцрятляриндя йцкцн вя йа машынын ишчи
органынын бюйцк йердяйишмя сцрятлярини алмаьа
имкан верир.
Шякил 1.51, а, б-дя гцввядя газанж ялдя едян, ж-
дя ися сцрятдя (мясафядя) газанж ялдя едян полис-
пастын схеми верилмишдир.
Механиканын «гызыл гануну»на эюря гцввядя Шякил 1.50. Блоклар:
ня гядяр газанж ялдя едилирся, сцрятдя (мясафядя) о а-блок дцйцнц; б-блокун ясас
гядяр итирилир вя яксиня. Шякил 1.51, а-да гармаьы h параметрляри:
мясафясиня галдырмаг цчцн канат барабана 2h 1-блок; 2-дийирлянмя йатаьы; 3-
блокун оху; 4-йаьдан; 5-манъет; 6-
гядяр сарынмалыдыр, дайаг
3
Г йцкцнц ики канат сахладыьына эюря канатын бир голуна дцшян гцввя (блокларын ф.и.я.-ны
нязяря алмасаг) Г/2 олар. Барабана сарылан гола дцшян гцввя дя Г/2 олажагдыр. Шякил 1.51,
ж-дя сцрятдя газанж ялдя едян полиспаст
системи верилмишдир. Бу схемлярин щяр бириндя
ики дяфя газанж ялдя едилир. Ялдя олунан га-
занжын дяряжяси полиспастлыг дяряжяси i p ад-
ланыр. Шякил 1.52-дя полиспастларын ачылыш схем-
ляри верилмишдир.
Полиспастларын йцкгалдырма габилиййяти,
адятян 1…50 т арасында олур. Айры-айры щал-
ларда даща бюйцк йцкгалдырма габилиййятли
полиспастлар да щазырлана биляр. Йцкцн галх-
m
ма сцряти 0,1...1,0 тяшкил едир.
сан
Гцввядя газанж ялдя едян полиспастлар
иншаат машынларында эениш истифадя олунур.
Онларын полиспастлыг дяряжяси канатын бара-
бана сарынма сцрятинин йцкцн галхма сцря-
тиня нисбятиндян тапыла биляр:
v
ip b . (1.135)
vy
Йцкц полиспаст васитясиля галдырдыгда
канатын барабана сарынан голуна дцшян
Шякил 1.51. Полиспастлар: гцввя
1–барабан; 2–тярпянмяз блок; Qq
3–тярпянян блок; 4–щидросилиндр
Sb , (1.136)
ip p
бурада Г–йцкцн аьырлыг гцввяси; г–гармаг дцйцнцнцн аьырлыг гцввяси; p –полиспастын
ф.и.я.-дыр:
1 nb
p , (1.137)
1 b
буrада b -блокун ф.и.я.
( b 0,96...0,99 ); н–полиспас-
тын блокларынын сайыдыр.
Полиспаст системинин цстцн
жящяти канатын голларына, ба-
рабана дцшян гцввянин азал-
масы вя канатын диаметринин
азалмасына имкан вермяси-
дир, чатышмайан жящяти ися ка-
натын блоклар цзяриндяки яйил-
мяляринин артмасы, блокларын
сайынын чохалмасы вя ф.и.я.-нын
азалмасыдыр.
Щидравлик ютцрмяляр Шякил 1.52. Полиспастларын ачылыш схемляри
Мцасир иншаат машынларын-
да щидравлик ютцрмялярин тятбиги цстцнлцк тяшкил едир. Онларын васитясиля ишчи органа, кю-
4
мякчи аваданлыьа вя бир сыра щалларда эедиш аваданлыьына щярякят верилир. Щидравлик ютцр-
мялярин ясас цстцнлцкляри: ф.и.я.-нын йцксяк олмасы, дяйишян йюнлц щярякятин алынмасынын вя
идаря олунмасынын асанлыьы,
ютцрмя ядядинин бюйцк олма-
сы, ижра едижи механизмлярин сц-
рятляринин эениш мигйасда, пил-
лясиз, гейри-асылы щалда дяйишди-
риля билмяси имканлары, фырлан-
ма щярякятинин асанлыгла иря-
лилямя щярякятиня чевриля бил-
мяси, нязярдя тутуландан артыг
йцклянмялярдя мцщяррик вя
механизмляри горуйа билмяси,
йыьжам вя ишдя етибарлы олмасы
вя с.
Щидравлик ютцрмяляр иш прин-
сипиня эюря щидрощяжмли вя щид-
родинамик ютцрмяляря айрылыр.
Щидрощяжмли ютцрмялярдя баш
мцщяррик тяряфиндян щярякятя
эятирилян насос йаь чяниндян Шякил 1.53. Щидрощяжмли ютцрмянин принсипиал схеми
алдыьы майени тязйиг алтында
вурараг щидравлик мцщяррикляри (щидросилиндр вя йа щидромотору) щярякятя эятирир. Щидроси-
линдрляр дцзхятли щярякят, щидромотор ися фырланма щярякяти йарадыр.
Щидрощяжмли ютцрмянин тяркибиня, ясасян ашаьыдакы елементляр дахилдир: ишчи майе чяни,
насослар, ирялилямя щярякяти йарадан щидросилиндрляр, фырланма щярякяти йарадан щидро-
моторлар, майе ахыныны истигамятляндирянляр, сцзэяжляр, бору хятляри, тянзимляйижи-горуйужу
елементляр.
Щидрощяжмли ютцрмяйя мисал олараг шякил 1.53-дя булдозерин лайдырынын ютцрцжцсц
эюстярилмишдир. 3 насосу васитясиля 2 чяниндян вурулан ишчи майе 1 сцзэяжиндян кечяряк 5
пайлайыжысынын кюмяйи иля 8 щидросилиндрляринин бошлугларындан бириндя тязйиг йарадыр.
Майенин тязйиги алтында щидросилиндрлярин поршени чубугла бирликдя щярякят етмяйя
башлайыр вя чубугла ойнаг бирляшмиш лайдыра 9 щярякят верилир. Бу заман поршенин диэяр тя-
ряфиня йыьылмыш йаь кцтляси сыхышдырылараг пайлайыжынын ачыг дяликляриндян кечиб 12 бору хятти
васитясиля йаь чяниня гайыдыр. Майе вурулан бору хятти 4 мцяййян тязйигя низамланмыш
горуйужу клапанла 11 ялагяляндирилир. Хятдяки тязйиг низамланмыш тязйигдян йцксяк
олдугда горуйужу клапан ачылыр вя артыг майе гайытма борусу 12 иля чяня гайыдыр. 6 дястяйи
васитясиля пайлайыжынын ичлийинин вязиййятини дяйишмякля лайдыры мцхтялиф вязиййятляря эятирмяк
олар. Шякил 1.53-дя а–сабит вязиййят, б–енмя вязиййяти, ж–галхма вязиййятидир.
Щидронасослар. Машынларын интигалларында, ясасян дишличархлы, поршенли вя пярли (лювщяли)
насослардан истифадя олунур (шякил 1.54, а, б, ж).
Дишличархлы насослар (шякил 1.54, а) эювдядян 3 вя ики дишли чархдан 1 вя 2 ибарятдир. Дишли
чархлардан бири щярякяти мцщяррикдян алыр вя сярбяст охлу икинжи чархы щярякятя эятирир. Дишли-
чархлы насосларын иш принсипи белядир: илишмядя олан дишляр йаьы сорма бюлэясиндян алараг
вурма бюлэясиня ютцрцр. Йаь дишляр арасындакы бошлуьа долараг якс тяряфя дашыныр.
Дишличархлы насослар сабит веримя маликдир вя 500…2500 дяг-1 тезлийиндя ишляйир. Онларын
ф.и.я. фырланма тезлийи, йаьын юзлцлцйц вя тязйигдян асылы олараг 0,65...0,85 тяшкил едир. Бу
насослар 10 МПа-а гядяр тязйиг йарадыр вя 30…40 kВt эцж тяляб едир.
Дишличархлы насосларын мящсулдарлыьы
M 2zm2bn , см3/дяг (1.138)
5
бурада z -бир чархын дишляринин сайы; m -дишли чархларын модулу; b -чархын ени (см); н-чархын
фырланма тезлийидир, дяг-1 .
Поршенли насослар аксиал-поршенли вя радиал поршенли насослара бюлцнцр. Иншаат машын-
ларында бунлардан ян чох йайыланы аксиал-поршенли (шякил 1.54, б) насослардыр. Бунларын иш
принсипи белядир: мцщяррикдян щярякят поршенлярин 4 охуна нязярян маили дуран шайбайа 6
верилир.
Шайба ойнаглы бирляшдирилмиш голлар 5 васитясиля силиндрляр блоку 3 дахилиндя йерляшян пор-
шенлярля ялагяляндирилиб. Маили
шайба фырландыгда онунла бир-
ликдя голлар, поршенляр вя си-
линдрляр блоку да цфцги ох
ятрафында фырланма щярякяти ет-
мякля бярабяр иряли-эери щяря-
кяти дя едяряк, йаьы соруб ву-
рур. Истигамятляндирижи 7 пор-
шенлярин сола щярякяти заманы Шякил 1.54. Щидравлик насосларын схемляри
силиндри вурма хятти иля, якс
щярякятдя ися сорма хятти иля бирляшдирир.
Аксиал-поршенли насосларын мящсулдарлыьы
M 0,785 d 2i D n tg , см3/дяг (1.139)
бурада д–силиндрлярин диаметри, см; и–силиндрлярин сайы; Д– силиндрлярин мяркязляри арасындакы
мясафя, см; н–валын фырланма тезлийи, дяг-1 .
Аксиал-поршенли насослар 40…50 МПа-а гядяр тязйиг йарада билир. Онларын мящсулдарлыьы
750 л/дяг-йя чатыр. Валын фырланма тезлийи 1000…3000 дяг-1 арасында дяйишир.
Пярли (лювщяли) насослар (шякил 1.54, ж) эювдядян 3, фырланан валда екссентрик отурдулмуш
ротордан 8, роторун йарыгларында щярякят едя билян лювщялярдян 9 ибарятдир. Ротор фыр-
ландыгда йайлар васитясиля эювдяйя сыхылмыш лювщяляр йаьы сорма бюлэяси Б-дян вурма
бюлэяси Щ-а дашыйыр.
Пярли насосларын мящсулдарлыьы
M 2 n b( rg2 r 2 ) , см3/дяг (1.140)
бурада n -роторун фырланма тезлийи, дяг-1 ; b -лювщялярин ени, см; rg , r - эювдянин вя роторун
радиусларыдыр, см.
Пярли насослар 16…18 МПа тязйигляр цчцн истифадя олунур, ф.и.я. 0,8 ...0,85 -дир.
Щидравлик насослар щям насос, щям дя мцщяррик кими ишляйя билир. Биринжи щалда харижи
мцщяррик насосун валыны фырладыр, насос ися йаь чяниндян сордуьу майени вурараг тязйиг
йарадыр. Икинжи щалда насосун йаратдыьы тязйигин тясири иля щидромотор вя йа щидросилиндр
ишлядилир.
Щидросилиндрляр, ясасян поршен, силиндр вя чубуг (шток) йыьымындан ибарят олуб, майе
ахынынын тязйиги алтында дцзхятли (иряли-эери) щярякят алмаг цчцн истифадя олунур.
Щидросилиндрляр бир тяряфли (а), икитяряфли (б) тясирли, бир чыхышлы (а, б) вя ики чыхышлы (чубуглу)
(ж) олур. Шякил 1.55-да щидросилиндрлярин схемляри вя ясас елементляри, шякил 1.56-дя ися
конструктив гурулушу верилмишдир.
Майенин вурулдуьу бошлуьун щяжминя баьлы олараг силиндрин чубуьунун щярякят сцряти
фяргли олур. Майе поршен бошлуьуна вуруларса,
4M
vc ; (1.141)
D2
Майе поршенин чубуг бошлуьуна вуруларса,
6
4M
vc . (1.142)
( D2 d 2 )
бурада М–насосун мящсулдарлы-
ьы; Д–силиндрин дахили диаметри; д–
чубуьун диаметридир.
Чубугда йаранан гцввя бирин-
жи щалда
Шякил 1.55. Щидросилиндрлярин схемляри: D2
F p , (1.143)
1–эювдя; 2-чубуг (шток); 3-штусер; 4
4–поршен; 5–кипляшдирижи манъетляр; 6–йай; 7-гапаглар икинжи щалда ися
( D2 d 2 )
F p , (1.144)
4
бурада p -майенин тязйиги;
0,97 - ф.и.я.-дыр.
Истигамятляндирижи вя тянзимляйи-
жи щидроапаратлар. Щидравлик сис-
темлярин истигамятляндирижи, тян-
зимляйижи апаратларына щидравлик
Шякил 1.56. Щидросилиндрин гурулушу:
пайлайыжылар, щидроклапанлар, щид-
1–чубуг (шток); 2, 6–гапаглар;
3, 7, 8–кипляшдирижи манъетляр; 4–поршен; 5–штусер; 9– равлик гыфыллар, щидродросселляр, сц-
эювдя рят тянзимляйижиляри, щидроаккуму-
лйаторлар, конденсионерляр аиддир.
Щидравлик пайлайыжылар майе ахынын йюнцнц, щидромцщяррикин валынын фырланма вя йа
щидросилиндрин чубуьунун щярякят истигамятини дяйишя билир (реверсив щярякят йарада билир) вя
щидромцщяррики мцяййян вязиййятдя сабит сахламаьа имкан верир. Онлар ишчи щярякят бит-
дикдя системи автоматик олараг нейтрал вязиййятя эятирир.
Щидравлик пайлайыжылар бир нечя щидромцщяррикин идаря олунмасыны тямин едя билир. Бу
гурьулар баьлайыжы-тянзимляйижи елементин конструксийасына эюпя кран типли, клапанлы вя зо-
лотникли олмагла цч група бюлцнцр. Биринжи групда ишчи майенин пайланмасы кранын юз оху
ятрафында дюндярилмяси, икинжи групда кечид каналынын клапанлар васитясиля ардыжыл ачылыб-
баьланмасы, цчцнжц групда ися силиндрик вя йа йасты золотникин йеринин дяйишдирилмяси ще-
сабына тямин олунур.
Иншаат машынларында золотник типли щидравлик пайлайыжылар даща эениш тятбиг едилир. Буна
сябяб онларын ашаьыдакы цстцнлцкляридир:
1. Ишчи майенин радиал вя охбойу истигамятлярдяки статик тязйигиня гаршы
мцвазинятляшдириля билир.
2. Ишчи майе сярфини тянзимлямяйя имкан верир.
3. Конструксийалары йыьжамлылыьы вя технолоъилийи иля сечилир.
4. Щям ял иля (дястяк вя линэляр системи васитясиля) билаваситя, щям дя щидравлики вя йа
електрощидравлики гурьуларын кюмяйиля мясафядян идаря олуна билир.
Харижи щидрохятлярин сайындан асылы олараг щидравлик пайлайыжылар ики, цч вя дюрдхятли олур.
Икихятли (басгы вя идаряетмя хятляри) щидропайлайыжылар ишчи майе ахынынын бурахылмасы вя
баьланмасы цчцн нязярдя тутулур, цчхятлиляр (басгы, бошалтма вя идаряетмя хятляри) биртяряфли
тясирли, дюрдхятлиляр (басгы, бошалтма вя ики идаряетмя хятляри) ися икитяряфли тясирли щидравлик
мцщярриклярин идаря олунмасында тятбиг олунур.
Баьлайыжы-тянзимляйижи елементин тясбит олунма (башга сюзля, характерик) мювгеляринин
сайындан асылы олараг ики, цч, дюрд вя чохмювгели щидравлик пайлайыжылар мювжуддур.
Сонунжулар бир нечя механизми ейни вахтда вя йа нювбя иля идаря етмяйя имкан верир.
Золотникли щидравлик пайлайыжылар эювдяляринин конструктив ижрасына эюря тякблоклу вя
7
сексийалы олур. Биринжи щалда золотниклярин сайындан асылы олмайараг (бу пайлайыжыларда бир
вя йа бир нечя золотникдян истифадя олуна биляр) пайлайыжылар бир эювдяйя (блока) малик олур.
Сексийалы щидропайлайыжылар ися юз араларында бирляшдирилян бир нечя сексийадан тяшкил олунур.
Бирляшдирмя цсулундан асылы олараг паралел, ардыжыл вя гарышыг схем цзря йыьылан щидравлик
пайлайыжылар мювжуддур. Щяр сексийа мцхтялиф конс-
труктив ижрайа малик ола биляр. Бу, сексийаларын унифи-
касийа дяряжясини йцксялтмяйя, бунун щесабына он-
ларын номенклатурасыны хейли азалтмаьа имкан верир
вя бу жцр сексийаларын мцхтялиф (ишчи, басгы,
бошалтма, аралыг) нювляриндян йыьылан пайлайыжыларын
тятбиг сащясини ящямиййятли дяряжядя эенишляндирир:
беля пайлайыжылар мцхтялиф машынларда тятбиг олуна
биляр.
Тякблоклу щидравлик пайлайыжыларын габарит юл-
чцляри сексийалыларла мцгайисядя, нязяря чарпажаг
дяряжядя кичик (бу, пайлайыжыларын машынларын
цзяриндя гурашдырылмасынын ялверишлилийи бахымындан
чох важибдир), кцтляси ися онларынкындан кифайят
гядяр аздыр. Бунунла йанашы, золотниклярин сайы мящ-
дуд олдуьундан бу нюв щидравлик пайлайыжылар
йалныз конкрет (ейни типли щидравликл интигала малик)
Шякил 1.57. Золотникли
щидравлик пайлайыжынын иш схеми машынларда тятбиг олунур.
Сексийалы пайлайыжыларын истисмары ращат, тямири (вя
йа дяйишдирилмяси) асан вя аз ямяктутумлудур. Бу гурьуларын ясас гцсурларына аьыр
олмагларыны, габарит юлчцляринин бюйцклцйцнц, сексийаларын говушан сятщляринин кипляшдирил-
мясиня гойулан кейфиййят тялябляринин йцксяклийини (щидравлик системдяки тязйиг артыгжа бу
тялябляр дя сяртляшдирилир) аид етмяк олар.
Шякил 1.57-дя золотникли пайлайыжылардан биринин-дюрдхятли цчмювгели ял иля идаря олунан
пайлайыжынын иш схеми верилмишдир. Золотник (5) эювдянин (4) оху бойунжа йерини дяйишя билир.
Йердяйишмя дястяк (6) васитясиля (дястяйи O нюгтясиня нязярян саат ягряби вя йа онун
яксиня дюндярмякля) йериня йетирилир.
Эювдядя дюрд пянжяря нязярдя тутулмушдур. Онлардан бири Щ ишчи майенин
пайлайыжыйа, икиси A вя Б щидросилиндрин бошлугларына (вя йа фырланма щярякятли щидромц-
щяррикя) верилмяси, галан бир пянжяря C ися щидросилиндрдян (вя йа щидромцщяррикдян) га-
йыдан майенин чяня бошалдылмасы цчцндцр.
Золотникин Ы мювгейиндя (дястяйин 1-жи вязиййятиндя) A вя Б пянжяряляри баьлыдыр.
Насосла вурулан бцтцн ишчи майе якс клапандан вя Ж пянжярясиндян кечяряк чяня тюкцлцр.
ЫЫ мювгедя (дястяйин 2-жи вязиййятиндя) ишчи майе А пянжярясиндян щидросилиндрин бошлуг-
ларындан бириня вурулур, о бири бошлугдан сыхышдырылан майе кцтляси ися Б вя Ж пянжярялярин-
дян кечмякля чяня бошалыр.
ЫЫЫ мювгедя (дястяйин 3-жц вязиййятиндя) вурма вя бошалтма пянжяряляринин йери дяйишир:
вурма Б пянжярясиндян, бошалма ися А пянжярясиндян апарылыр.
Щидроклапанлар тязйиг клапанларына, ахытма клапанларына, гидаландырма клапанларына, ре-
дуксион клапанлара, якс клапанлара, горуйужу клапанлара вя тормоз клапанларына бюлцнцр.
Тязйиг клапанлары щидравлик интигалы нязярдя тутуландан даща йцксяк тязйиглярдян
горумаг цчцн истифадя олунур.
Ахытма клапанлары тязйиги верилян сявиййядя сахламаг цчцн истифадя олунур.
Гидаландырма клапанлары щидромцщярриклярдяки сызмалары компенсасийа етмяк (явяз
етмяк) цчцн истифадя олунур.
Редуксион клапанлар ахынын чыхышында тязйигин сявиййясини сабит сахламаг цчцн истифадя
8
олунур (бу тязйиг ахынын эириш вя чыхыш тязйигиндян аз олмалыдыр).
Клапан эювдядян (1) (шякил 1.58, а), золотникдян (4), кцряжикли клапандан (3) тяшкил олу-
нур. Золотникин йувасында калибрлянмиш оймаг (2) йерляшдирилир.
Клапанын А каналы вурма хятти иля бирляшдирилир. Ишчи майе эювдядяки (1) йувалардан
кечяряк А каналындан Б каналына дахил олур. Майенин сярфи золотникин (4) вязиййятиндян
асылыдыр. Онун вязиййяти габаг вя арха йан сятщляря тясир едян тязйиглярин фярги щесабына тян-
зимлянир. Башланьыж анда золотник ашаьы вязиййятдя олур. Кцряжикли клапан (3) эиришдяки тяз-
йигдян ашаьы тязйигя щесабланыр. Вурма хятти ( А каналы) каналлар васитясиля золотникдяки
йува иля бирляшдирилир. Б каналында тязйиг йцксялдикдя золотникин ашаьы сятщиня тясир едян
тязйиг дя артыр. Онда золотник йухары галхараг майенин А каналындан Б каналына кечдийи
йуваны баьлайыр, ейни вахтда золотникдяки (4) канал васитясиля кцряжикли клапанын (3) алт щис-
сясиня дахил олан майе ону ачыр вя золотникдян йухарыда олан майе кцтляси Б каналына бо-
шалыр. Бу каналда тязйиг азалдыгда золотник йенидян ашаьы енир.
Якс клапанлар йаь боруларында ишчи майенин йалныз бир истигамятдя ахмасына имкан ве-
рир, якс тяряфя ахманын ися гаршысыны алыр.
Кцряжикли вя конусвары, идаряолунмайан вя идаряолунан якс клапанлар мювжуддцр. Кц-
ряжикли, идаряолунмайан якс клапанын конструксийасы шякил 1.58, б-дя верилмишдир. Клапан
йящярли (4) штусердян (1) вя
кцряжикдян (3) тяшкил олунур.
Кцряжик зяиф йай (2) васитясиля
йящяря сыхылыр. Клапанын иш
принсипи белядир. А каналына
верилян ишчи майенин тязйиги
алтында кцряжик (3) йайы (2) сы-
хараг майенин Б каналына
кечмя йолуну (йящярин йува-
сыны) ачыр. А каналында тязйиг
ашаьы дцшдцкдя йайын тясири иля
кцряжик йящяря сыхылараг онун
йувасыны баьлайыр вя майенин
а б ж
якс истигамятдя щярякятиня им-
Шякил 1.58. Щидроклапанлар: кан вермир.
а-редуксион клапан;
б-якс клапан; ж-горуйужу клапан Горуйужу клапанлар щидро-
системдя ишчи майенин тязйиги-
ни бурахылабилян щяддя сахламагла механизмлярин вя щидроинтигал елементлярини артыг
йцклянмялярдян горуйур. Тязйиг артымлары щидронасосдакы насазлыглар цзцндян вя йа харижи
йцклярин (мясялян, золотникин нейтрал вязиййятиндя механизмин тормозланмасы вя йа
тяжиллянмяси вахты мейдана чыхан гцввялярин) щесабына баш веря биляр.
Горуйужу клапан тянзимляйижи болтдан (1) (шякил 1.58, ж), эювдядян (2), йайдан (3),
мяркязляшдирижи шайбадан (4) вя баьлайыжы елементдян (бахылан мисалда кцряжикдян) (5)
тяшкил олунур. Баьлайыжы елементин конструксийасына эюря кцряжикли, конуслу вя плунъерли
(золотникли) горуйужу клапанлар мювжуддур. Клапан тянзимляйижи болтун (1) вя йайын (2)
кюмяйиля номинал тязйигдян 10-20% артыг тязйигя сазланыр.
Клапанын иш принсипи ишчи майенин тязйиг гцввяси иля йайын сыхылма гцввясинин
мцвазинятляшмясиня ясасланыр: щидросистемдяки тязйиг клапанын сазландыьы тязйиги кечдикдя,
башга сюзля, ишчи майенин кцряжийя (5) тязйиги йайын (3) сыхылма гцввясиндян бюйцк олдугда
горуйужу клапан ачылараг ишчи майени йцксяк тязйиг каналындан (Ы вурма хяттиндян) алчаг
тязйиг каналына (ЫЫ бошалтма хяттиня) бурахыр. Бунун щесабына, кцряжикдян ашаьыда (вурма
хяттиндя) тязйиг азалыр. Тязйиг нормаллашдыгда вя йа верилмиш тязйигдян ашаьы дцшдцкдя
клапан баьланыр вя каналлар арасындакы ялагя кясилир.
Горуйужу клапанлар бирбаша щидронасосларда вя щидромцщярриклярдя, щидравлик пай-
9
лайыжыларда, борукямярляриндя вя сцзэяжлярдя гурашдырылыр. Бу гурьулар тясир принсипиня эюря
ики група бюлцнцр:
1. Бирбаша тясирли горуйужу клапанлар.
2. Долайы тясирли горуйужу клапанлар.
Биринжи щалда ишчи майе билаваситя баьлайыжы елементя (мясялян, кцряжийя), икинжи щалда ися
ону идаря едян (ачыб-баьлайан) кюмякчи клапана тясир эюстярир.
Тормоз (яйляж) клапанлары ялавя йцклянмяляр заманы мейдана эялян, щярякятин яксиня
йюнялмиш сцрят реъимляринин гаршысыны алмаг цчцн истифадя едилир.
Щидродросселляр (шякил 1.59) щидравлик хятдяки майе сярфини тянзимлямяк цчцн истифадя
олунур.
Калибрлянмиш йувалы назик шайбалар дястиндян тяшкил олунан,
щабеля кран типли дюнябилян дросселляр даща эениш йайылмышдыр.
Шайбаларын йувасы (дроссел пянжяряси) даиряви вя йарыг шяк-
линдя (дцзбужаглы вя йа цчбужаг формасында), онун кечид (ен
кясик) сащяси ися сабит вя дяйишян ола биляр.
Ишчи майенин тязйиги дросселя гядяр щямишя сабит галараг,
йалныз горуйужу клапанын сазландыьы тязйигдян асылы олур.
Дроссел пянжярясиндян кечян ишчи майе мцгавимятляря раст
Шякил 1.59. Дроссел гурьусу- эялдикдя тязйигини мцяййян гядяр итирир. Нятижядя, ижра ме-
нун конструктив схеми:
1-эювдя; 2-конусвары ужлуг- ханизминя дахил олан ишчи майенин сярфи дя азалыр. Сярф дроссел
лу мил; 3-йящяр; 4-тянзимляйижи пянжярясинин ен кясик сащясиндян вя тязйигляр фяргиндян
гайка; 5-дроссел пянжяряси
асылыдыр.
Дроссел гурьусундан кечян ишчи майенин сярфи Бернулли тянлийиня эюря
2p
Qdr drFdr , м3/сан, (1.145)
бурада dr -сярф ямсалы (ишчи майеляр даиряви дроссел пянжяряляриндян кечдикдя dr =0,59…
…0,60, йарыгшякилли пянжярялярдян кечдикдя ися dr =0,70…0,75 гябул едилир); Fdr -дроссел
пянжярясинин кечид сащяси, см3; p -дросселдя тязйигляр фярги, Па; -ишчи майенин сыхлыьыдыр,
кг/см3.
Дроссел пянжярясинин кечид сащясинин тянзимлянмя дяряжясиндян асылы олараг идаря олунан
(вя йа тянзимлянян) вя идаря олунмайан (вя йа тянзимлянмяйян) дросселляр мювжуддур.
Биринжи щалда дроссел пянжярясинин кечид сащяси иш просесиндя машынист тяряфиндян артырылыб-
азалдыла билир, икинжи щалда ися дяйишмяз галыр.
Сцрят тянзимляйижиляри. Бу гурьулар харижи йцклярин гиймятиндян асылы олмайараг
щидромцщярриклярин сцрятлярини тянзимлямяк цчцн тятбиг олу-
нур. Гурьу эювдядян (1) (шякил 1.60, а), редуксийа клапанындан
(2) вя дросселдян (3) ибарятдир. Клапан (2) Б каналында тязйигин
сабит сахланмасына хидмят едир. Бу каналда тязйиг артдыгда Ж
каналы васитясиля клапанын йухары щиссясиня дахил олан майе
кцтляси ону ашаьы итяляйяряк ишчи майенин А каналындан Б ка-
налына верилмясини дайандырыр. Майе сярфини тянзимлямяк цчцн
дястяйи (4) дюндярмякля дроссели (3) лазыми вязиййятя эятирирляр.
Щидроаккумулйаторлар ишчи майенин енеръисини топлайыб эери
гайтармаг цчцн истифадя олунан щяжмдян (габдан) ибарят
олуб, сыхылмыш щава вя йа йайын иштиракы иля енеръини топлайыб-
Шякил 1.60.
гайтарыр. Сцряттянзимляйижи гурьу
Конденсионерляр ишчи майенин тямизлийини вя температуруну
велирян щяддя сахламаьа хидмят едир. Онлара сцзэяжляр, сеператорлар, истилик дяйишдирижиляри
вя радиаторлар аиддир.
10
Щидравлик интигалын тяркибиндя майе чянляри вя бору хятляри дя йер алыр. Майе чянляри
щидравлик ютцрцжцдя дювр едян ишчи майени сахламаг, чюкдцрмяк вя сойутмаг вязифясини
йериня йетирир. Щидрочянляр атмосферля сапун адланан щава сцзэяжи васитясиля ялагяляндирилир.
Чянин минимал тутуму щидроинтигал елементляринин цмуми тутумунун 1,5-дян, еляжя дя
0,3-0,5 дяг ярзиндя чяндян кечян максимал майе сярфиндян аз олмамалыдыр. Чянин макси-
мал тутуму, адятян насос гурьусунун дягигялик сярфи иля мящдудлашдырылыр. Чяндяки май-
енин сявиййяси чянин щцндцрлцйцнцн 0,8-0,85-ни кечмямялидир.
Щидравлик интигалларда полад борулардан истифадя олунур. Онларын дахили диаметри ашаьыда-
кы дцстурла тяйин олунур:
Mh
dd 4,6 , мм, (1.146)
i.m
бурада Mh -ишчи майе сярфи (насосун щягиги мящсулдарлыьы), л/дяг; i .m -майенин щярякят
сцрятидир, вурма хяттиндя i .m 8 м/сан, бошалма хяттиндя i .m 5 м/сан, сорма хяттиндя
ися i .m 1,5 м/сан олмалыдыр.
Насосун щягиги мящсулдарлыьы
Mh Mnh , л/дяг (1.147)
бурада M n -насосун нязяри мящсулдарлыьы, л/дяг; h -насосун щяжми ф.и.я.-дыр, дишличархлы
насослар цчцн h =0,92.. ..0,94, аксиал-поршенли насослар цчцн h =0,92…0,97-дир.
Вурма хятти цчцн галындиварлы, сорма хятти цчцн ися назикдиварлы полад борулар сечирляр.
Щидравлик ютцрцжцлярин схеми тяртиб едиляркян щяр бир елемент юз шярти ишаряси иля
эюстярилмялидир. Бу ишаряляр жядвял 1.2-дя верилмишдир.
Жядвял 1.2
Щидравлик интигал елементляринин шярти ишаряляри
Ады Шярти ишаряси Ады Шярти ишаряси
1 2 1 2
11
Жядвял 1.2-нин давамы
1 2 1 2
цчхятли
Редуксийа клапаны ( p1 p2 шярти дахилиндя эиришдяки
Тезсюкцлябилян муфталар:
p1 тязйигиндян асылы олмайараг чыхышдакы p2 тязйигини
якс клапансыз сабит сахламаг цчцн апарат):
якс клапанлы
Тянзимляйижи орган: p2 тязйиги йайын
гцввясиндян асылыдыр
нормал вязиййятдя ачыг
p2 тязйиги p3 идаряетмя
нормал вязиййятдя баьлы тязйигиндян асылыдыр.
Щидравлик н а с о с л а р:
тянзимлянмяйян: тянзимлянян:
ишчи майе ишчи майе
ахынынын истигамяти дя- ахынынын истигамяти дя-
йишмир йишмир
ишчи майе ишчи майе
ахынынын истигамяти ре- ахынынын истигамяти ре-
версив дяйишир версив дяйишир
12
Жядвял 1.2-нин давамы
1 2 1 2
Щидравлик м ц щ я р р и к л я р:
тянзимлянмяйян: тянзимлянян:
ишчи майе ишчи майе
ахынынын истигамяти дя- ахынынын истигамяти дя-
йишмир йишмир
ишчи майе ишчи майе
ахынынын истигамяти ре- ахынынын истигамяти ре-
версив дяй- версив дяйишир
ишир
Щ и д р а в л и к и с и л и н д р л я р:
биртяряфли тясирли: икитяряфли тясирли:
штокун эери гайтарылма биртяряфли штоклу
механизми эюстярилмир
штокун эери гайтарылма- икитяряфли штоклу
сы йай васитясилядир
плунъерли телескопик
Ахынбюлцшдцрян Ахынжямляйян
Шякил 1.61-дя кранын голуну галдыран щидравлик ютцрцжцнцн схеми верилмишдир. Онун тяр-
кибиндя йухарыда садаланан бир чох елемент йер алыр.
Кранын голу 6 щидросилиндри васитясиля галдырылыб-
ендирилир, майе 1 насосу васитясиля 2 бору кямяриня
вурулур.
Щидравлик пайлайыжынын 4 ичлийинин Ы нейтрал вязий-
йятиндя, майе клапандан 3 вя сцзэяждян 10 кечяряк
эерийя, чяня 11 гайыдыр.
Щидравлик пайлайыжыны ЫЫ вязиййятя эятирдикдя майе
якс клапандан 7 кечяряк силиндрин 6 поршеналты са-
щясиня дахил олур вя чубугла бирликдя поршени щярякят
етдирир, голу галдырыр. Поршен йухары щярякят етдикдя,
поршенцстц сащядя олан майе клапандан 5 кечяряк Шякил 1.61. Щидравлик ютцрцжцнцн
чяня ахыр. Щидросилиндрин 6 чубуьуна тясир едян мцга- идаря системи
вимят гцввяси щесаби гцввядян артыг олдугда
горуйужу клапан 5 ачылыр, майе 11 чяниня гайыдыр, механизмя хятяр дяймир.
Кранын голуну ашаьы салмаг цчцн пайлайыжынын ичлийи ЫЫЫ вязиййятя эятирилир, майе якс
клапандан 9 кечмякля поршенцстц сащяйя вурулур, поршен ашаьы щярякят едяряк алт сащядя
13
йерляшян майени сыхышдырыб дросселдян 8 кечмякля чяня гайтарыр. Дроссел мцгавимят
йарадараг поршенин чох сцрятля енмяснинин гаршысыны алыр.
Щидродинамик ютцрмялярин характерик хцсусиййяти онларда апаран вя апарылан щиссяляр
арасында сярт ялагянин олмамасыдыр. Бу ютцрмялярин тяркибиндя щидромуфта вя йа
щидротрансформатор олур. Онларда щярякятин апаран щиссядян апарылан щиссяйя ютцрцлмяси
ишчи майенин кинетик енеръисинин чархларын пярляриня етдийи тясир нятижясиндя баш верир. Буна
эюря щидродинамик ютцрмяляр машынларын интигалында динамик йцклянмялрин гаршысыны
алмагда горуйужу гурьу вязифясини дя йериня йетирир.
Щидромуфта (шякил 1.62) апаран вала 2 бирляшдирилян насос чархындан 1 вя апарылан вала
бирляшдирилян турбин чархындан 5 ибарятдир. 1 вя 5 чархлары цмуми бир эювдя 4 дахилиндя
йерляшдирилир. Майенин сызмамасы цчцн гурьунун
баьлама йерляри кипляшдирилир.
Насос вя турбин валлары арасында арабошлуьу олур.
Щидромуфтанын эювдяси майе иля долдурулур. Насос
чархынын мцщяррикдян алдыьы M 1 буружу моменти тур-
бин чархына майе ахыны васитясиля ютцрцлцр.
Насос чархы фырландыгда онун пярляри мяркяздян-
гачма гцввясинин тясири алтында ишчи майени турбинин
пярляриня йюнялдир вя ону фырланмаьа мяжбур едир.
Майе ахыны юз енеръисинин бир гисмини турбин чархына
веряряк онун йарыглары васитясиля насос чархынын
мяркязиня гайыдыр вя гапалы дювретмя тякрарланыр.
Шякилдя M1 , M2 , n1 , n2 мцвафиг олараг, насос вя
Шякил 1.62. Щидромуфтанын схеми турбин чархларындакы буружу момент вя дюврляр сайы,
2 вя 3 ися онларын валларыдыр.
н2
и нисбятини щидромуфтанын ютцрмя ядяди адландырырлар.
н1
Щидромуфтанын ф.и.я. турбин (апарылан) вя насос (апаран) чархларындакы эцжлярин
N2 вя Н1 нисбяти кими тяйин олунур:
Н М
2 2 2 . (1.148)
Н1 М11
М1 М2 олдуьундан
н
2 2 и, (1.150)
1 н1
бурада 1 вя 2 - насос вя турбин чархларынын бужаг сцрятляридир, сан-1.
н н
Чархлар арасындакы сцрцшмя (щидромуфтанын енеръи балансындаккы иткиляр) S 1 2
н1
кямиййяти иля характеризя олунур:
н н N N2
S 1 2 1 1 . (1.151)
н1 N1
Еля щидромуфта сечмяк вя еля реъимлярдя ишлямяк лазымдыр ки, ф.и.я. максимум олсун.
Щидромуфталарын ясас цстцнлцкляри бунлардыр: апарылан валын щярякятинин сялис башланмасы
вя йцксялмяси; бурулма рягсляринин мящдудлашмасы вя ютцрмянин сяссизлийи; истисмарда
етибарлылыьы вя идаряетмянин автоматлашдырылмасынын садялийи; ф.и.я.-нын йцксяклийи
( 0,96...0,98 ); мцщяррик вя интигалын динамик йцклянмялярдян горунмасы.
Щидромуфта апарылан валдкы буружу моментин дяйишмяси щалында апарылан валын буружу
моментинин сабит галмасына имкан верир, йалныз бу, апарылан валын дюврляр сайынын дяйиш-
14
мяси нятижясиндя баш верир. Щидромуфтанын бу хцсусиййяти машынын щярякяти заманы
мейдана эялян мцгавимят гцввясиндян асылы олараг, апарылан валын фырланма тезлийини
автоматик олараг низамланмасыны, бунунла да машынын игтисади жящятдян ялверишли ишлямясини
тямин едир. Мясялян, машын чятин йол сащясиндя щярякят едяркян щярякятя мцгавимят артды-
ьындан машынын щярякят сцряти азалыр, онун апаран чархларына верилян буружу момент ися
артыр. Бунун щесабына машын йолун бу щиссясиндя асан щярякят едир.
Щярякятя мцгавимят азалдыгда ися машынын сцряти
артыр, буна уйьун олараг чархдакы буружу момент
азалыр.
Щидротрансформаторлар щидромуфтадан насос чархы
2 (шякил 1.63) иля турбин чархы 1 арасында цчцнжц
чархын (реакторун) 3 олмасы иля фярглянир.
Насос чархы вя турбин чархы моментляри арасында
фярг йарандыгда реактор бу моментляр фяргини гябул
едяряк реактив момент йарадыр вя бу момент дя
турбин чархына тясир едир, нятижядя турбин валындакы
жям момент насос валындакы моментдян чох
M2 M1 олур. Харижи мцгавимятин артмасы иля тур- Шякил 1.63. Щидротрансформаторун
схеми
бин валынын дюврляр сайы азалыр, автоматик олараг
реактив момент артыр, бунунла ялагядар олараг жям момент дя артыр.
Щидротрансформаторлар апарылан M2 валдакы моменти апаран M1 валдакы моментя
нисбятян 2,5…3,5 дяфя артыра билир вя бу жящятдян редуктор кими фяалиййят эюстярир.
Щидротрансформаторун ф.и.я.
Н М
2 2 2 . (1.152)
Н1 М11
бурада Н1 вя N 2 -насос вя турбин чархларындакы эцжляр; 1 вя 2 ися щямин чархларын
бужаг сцрятляридир.
М
и 2 вя K 2 кими ишаря едяк.
1 М1
Онда
Ki . (1.153)
бурада K -моментин трансформасийа ямсалы; и-щидротрансформаторун ютцрмя ядядидир.
Пневматик ютцрмяляр
Бу ютцрмяляр сыхылмыш щава васитясиля пневматик мцщяррикляри (пневмосилиндрляри,
пневмомоторлары) ишлядир. Сыхылмыш щава енеръисиндян машынларын идаря системиндя
(тормозларда вя с.), иншаат алятляринин щярякятя эятирилмясиндя, иншаат материалларынын нягл
едилмясиндя, бойаларын пцскцрдцлмясиндя вя с. истифадя едилир.
Пневматик ютцрмяляр ясас елементляри компрессор, щава топлайыжысы (ресивер), бору
кямярляри, тязйигтянзимляйян клапанлар, горуйужу клапанлар, щава сцзэяжляри вя йаьы-суйу
айыран гурьудур.
Иш принсипиня эюря поршенли, лювщяли (роторлу), турбинли, диафрагмалы вя винтли
компрессорлар мювжуддур. Иншаат ишляриндя, ясасян поршенли вя лювщяли компрессорлардан
истифадя едилир.
Пневматик ютцрмяляр щярякятверижи мцщяррикя гошулдугда компрессор гурьусу адланыр.
Щярякятверижи мцщяррик дахили йанма мцщяррики вя йа електрик мцщяррики ола биляр.
Щаваны бир вя ики мярщялядя сыхан поршенли компрессорлар вардыр. Шякил 1.64, а-да щаваны
ики мярщялядя сыхан компрессор эюстярилмишдир. Фырланма щярякяти мцщяррикдян 10 дирсякли
15
вала 9 верилир, о ися сцрэц голу 8 васитясиля биринжи пиллянин силиндриндяки поршенляря 7 ашаьы–
йухары щярякят верир. Поршенин ашаьы щярякяти заманы щава сцзэяждян 6 кечяряк соружу
клапанлар васитясиля ичяри сорулур. Поршенин йухары щярякяти заманы, мцяййян тязйиг ялдя
едилдикдян сонра, щава бурахыжы клапан васитясиля сойудужуйа 4 дахил олур. Сойудужудан
щава икинжи пиллянин поршенляри 1 васитясиля сорулур, орада сыхылараг ресиверя 3 вурулур.
Компрессорда ики горуйужу клапан 5 вя 2, щямчинин ики манометр 11 вя 12
гурашдырылмышдыр.
Бир мярщялядя сыхан компрессорлар 0,6…0,7 MPa , ики мярщялядя сыханлар ися 0,9…1,1
MPa тязйиг йарада билир.
Лювщяли компоессор (шякил 1.64, б) дахилиндя екссентрик йерляшдирилмиш ротору 13 олан
эювдядян 15 ибарятдир. Роторун цзяриндя радиал истигамятдя кясилмиш каналларда щярякят
едя билян лювщяляр 14 йерляшдирилмишдир.
17