Islamska Misao 12

ISLAMSKA MISAO
Osnivač i izdavač: Fakultet za islamske studije, Novi Pazar
Za izdavača: Prof. dr. Enver Gicić
Glavni urednik: Prof. dr. Enver Gicić
Pomoćnik urednika: Prof. dr. Hajrudin Balić
Redakcija: prof. dr. Admir Muratović, prof. dr. Almir
Pramenković, hfz.doc. dr. Haris Hadžić, doc. dr. Siham Mevid
Šerijatski recenzent: prof. dr. Almir Pramenković
Tehnički urednik: Senad Redžepović

Lektor: Samir Škrijelj
Štampa: Grafičar, Užice
Tiraž: 500 primjeraka
Adresa redakcije: Fakultet za islamske studije,

ul. Rifata Burdževića 1, 36300 Novi Pazar
Štampanje ovog broja pomogla je Vlada R. Srbije - Kancelarija

za saradnju sa crkvama i verskim zajednicama
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
378:28
ISLAMSKA misao : godišnjak Fakulteta za islamske studije Novi Pazar /
glavni urednik Enver Gicić. - 2007, br. 1- . - Novi Pazar : Fakultet za islamske
studije, 2007- (Užice : Grafičar). - 24 cm
Godišnje.
ISSN 1452-9580 = Islamska misao (Novi Pazar)
COBISS.SR-ID 141771532
12
ISLAMSKA
MISAO
Godišnjak Fakulteta za islamske studije
Novi Pazar
Novi Pazar, 2021.

SADRŽAJ
ISLAMSKA MISAO • NOVI PAZAR, 2021 • BROJ 12
SADRŽAJ
UVOD �� 7
Prof. dr. Enver Gicić��11

EL-ISTIHSAN (PREFERIRANJE PRAVNIKA)��11
Prof. dr. Hajrudin Balić��27

KO JE BIO MUHAMMED A.S. - ZADNJI BOŽIJI POSLANIK��27
Hfz. prof. dr. Almir Pramenković��45

ODNOS LJUDSKE SLOBODE I BOŽIJE SVEMOĆI��45
Prof. dr. Mevlud ef. Dudić��71

Msc. Harun ef. Eminagić��71
ULOGA MEDIJA I INTERNET DA’VA DANAŠNJICE��71
Amela Muratović��83
Semrija Smailović��83
ISLAM I INKLUZIJA��83
Prof. dr. Mustafa Fetić��93

IZAZOVI I PERSPEKTIVE SAVREMENOG RODITELJSTVA��93
Prof. dr. Mirsada S. Zukorlić�� 107

Prof. Fikret Zukorlić, profesor vjerske nastave�� 107
Prof. Dženeta Dž. Murić, profesor religijske pedagogije�� 107
PEDAGOŠKI ZNAČAJ ŠKOLE U PRIRODI�� 107
Dr. Haris Hadžić�� 125

VJERA ISLAM KAO KRITERIJ ZA MEĐULJUDSKE ODNOSE
BOŠNJAKA U SANDŽAKU�� 125
4 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Mr. Nedžad Redžepović�� 143
KURÀNSKA KAZIVANJA – POUKE ZA RAZUMOM OBDARENE�� 143
Fatmir S. Bači�� 167

ZEMLJA DOMOVINA�� 167
Dr. Sumeja Smailagić�� 181

LJUDSKOST MJERENA PRINCIPOM SLOBODE�� 181
Semrija Smailović�� 197

Amela Muratović�� 197
POVEZANOST PREDRASUDA i VRIJEDNOSTI�� 197
Muhammed Izeti�� 209

Prof. dr. Sefer Međedović�� 209
RAZVOD BRAKA U ŠERIJATSKOM PRAVU�� 209
Mr. Alen Duraković�� 231

AUTONOMNOST CRKAVA I VJERSKIH ZAJEDNICA�� 231
Dr. Besim ARBANASHI�� 245

EFEKTET POZITIVE QË SJELL BESIMI NË BOTËN E AHIRETIT�� 245
Doc. Dr. Siham Maued�� 257

SUPERIORNOST ARAPSKOG JEZIKA NAD DRUGIM JEZICIMA,
KAO I KORELACIJA SA KUR’ANOM I DRUGIM ISLAMSKIM
IZVORIMA �� 257
Dr. Nezar Omran�� 279

DOPRINOS ISLAMSKIH UČENJAKA USPOSTAVI CIVILIZACIJSKIH
VRIJEDNOSTI / ‫المسلم� ي� بناء الحضارة اإلنسانية‬ ‫ن‬ ‫ ��دور العلماء‬279
‫ي ف‬
ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 5

UVOD
Uvodne riječi ovog broja Islamske misli posvećujem onima koji

budu čitali naredne redove, naročito nakon nekoliko godina, kada sve
bude već davno i nimalo blizu i bude se zaboravilo da je 2021. godine
Fakultet za islamske studije u Novom Pazaru obilježio dvadeset godina
svoga postojanja.
Kojim riječima ispisati uvod 12-og broja Islamske misli i njime
istovremeno obilježiti jubilarnih dvadeset godina Fakulteta za islamske
studije, da ostane dugo u sjećanju, da se ne može tek tako zaboraviti,
svečarski intonirano, a da ne bude istovremeno pristrasno i emocijama
preokupirano.
Fakultet za islamske studije u Novom Pazaru plod je vizionarske
strategije razvoja Islamske zajednice u Srbiji, koji vrši svoju
prosvjetiteljsku ulogu za muslimane u Sandžaku i šire, s ciljem odgojno-
obrazovnog rada, redovnog izvođenja nastave, slobodnih aktivnosti,
studijskih putovanja, praktične nastave, naučno-istraživačkog rada,
organiziranja stručnih i naučnih skupova, izdavačke djelatnosti, razvoja
saradnje sa islamskim fakultetima i drugim naučno-obrazovnim
institucijama i asocijacijama u zemlji i inozemstvu.
Razvojni put u trajanju od dvadeset godina nimalo nije bio lak,
ali zahvaljujući nesebičnoj pomoći čelnih ljudi Islamske zajednice,
požrtvovanju stručnog i nastavnog kadra, te vizionarskom
menadžmentu, Fakultet za islamske studije danas je prepoznatljiv
kako u Evropi tako i u islamskom svijetu. Fakultet za islamske studije
je ravnopravni član Unije islamskih univerziteta pod pokroviteljstvom
ISESCO-a, član Unije islamskih univerziteta pri Rabiti, potpisnik
nekoliko protokola o saradnji sa različitim obrazovnim institucijama,
kako u zemlji tako i u inozemstvu.
Fakultet za islamske studije, Novi Pazar • ISLAMSKA MISAO br. 12
Od svog osnivanja Fakultet za islamske studije nastojao je ostvariti

i omogućiti svojim nastavnicima i saradnicima da pored redovnih
aktivnosti u nastavno-obrazovnom procesu učestvuju na naučnim
simpozijima, konferencijama, da pišu, štampaju i objavljuju stručne
i naučne radove. Na taj način želi se pospješiti ukupna djelatnost
Fakulteta za islamske studije i dati što je moguće veći doprinos nauci
i naučno-istraživačkom radu. Za lakše postizanje željenih rezultata i
bolju realizaciju razvojnog plana, te unapređenja naučno-istraživačkog
rada, Fakultet za islamske studije realizirao je projekat fakultetske
biblioteke koja raspolaže stručnom literaturom i knjižnim fondom od
35.000 naučnih jedinica.
Savremeni naučni tokovi donijeli su i novi vid naučno-istraživačkog
rada na Fakultetu – Digitalnu biblioteku. U okviru Digitalne biblioteke
do sada je instalirana Mektebetu eš-šamila koja u sebi sadrži sva
kapitalna djela iz svih oblasti islamskih nauka, od Kur’ana, tefsira,
hadisa, fika, usula, dave, akaida, historije islama, arapskog jezika. Pored
spomenutih naučnih oblasti koje su pohranjene kapitalnim djelima,
biblioteka sadrži i digitalni pretraživač na osnovu jedne ključne riječi,
koji enormnom brzinom i preciznošću detektira i pronalazi željene
informacije.
Pored spomenute biblioteke tu je i digitalna Kuvajtska enciklopedija
šerijatskog prava. Enciklopediju čine 44 toma. Podrobno i do u detalje
određena pravna pitanja s navođenjem sve četiri relevantne pravne
škole u islamu te preciznom i detaljnom autorizacijom svih navedenih
mišljenja, Kuvajtska enciklopedija predstavlja nezaobilazno štivo
za sve one koji žele da se bave naučno-istraživačkim radom. Pored
spomenutih digitalnih programa koji su pristupačni svima onima
koji želi čitati i istraživati, na raspolaganju su im 20.000 knjiga u PDF
formatu iz različitih naučnih oblasti. Da bi knjižni fond bio pristupačniji
profesorima, saradnicima i studentima, Fakultet je obezbijedio i
program za registraciju i pretraživanje prisutne literature.

Uvod
Sve spomenute pogodnosti kojima raspolaže Fakultet za islamske

studije stavljene su na raspolaganje svim njegovim profesorima,
saradnicima i studentima, što je urodilo plodom da danas imamo 12.
broj Islamske misli.
Radovi i prilozi 12. broja Islamske misli rezultat su rada redakcije
imenovane od Uprave Fakulteta za islamske studije, a njen sadržaj
ogledalo je trenutnog učešća i posvećenosti profesora, saradnika
i studenata na doktorskim i master studijama Fakulteta i onih izvan
njega. Namjera redakcije bila je da se Islamska misao otvori za
saradnju što širem krugu istraživača iz zemlje i inozemstva, tako da
ovaj broj Islamske misli sadrži radove pisane na bosanskom, arapskom
i engleskom jeziku. Prezentirani radovi rezultat su istraživačkih napora
autora, koji će onom ko to cijeni samo donijeti korist, inspiraciju i
motiv za dalji vlastiti rad, kritičko promišljanje, njegovanje tolerancije
na različiti pristup, spremnost na kritički dijalog i usavršavanje.
Fakultet za islamske studije za svojih dvadeset godina postojanja
postao je prepoznatljiv i na Istoku i na Zapadu. Pred njim ostaju novi
izazovi koje će, ako Bog da, uspješno prebroditi, a na nama je da
koristimo raspoložive resurse koje nam je Fakultet obezbijedio i tako
ostvarimo viziju i misiju osnivanja i otvaranja Fakulteta.
Svevišnji Allah dž.š. u Kur’anu Časnome kaže: „I reci: - Trudite se!
Allah će trud vaš vidjeti...“

Prof. dr. Enver Gicić 28-741/.742
EL-ISTIHSAN (PREFERIRANJE PRAVNIKA)
Po mišljenju velikog broja istaknutih islamskih autoriteta, šerijatska

pravna metodologija (usuli fikh) doživljava svoju prvu kompilaciju,
kodifikaciju i sistematizaciju između drugog i osmog stoljeća po
Hidžri sa porastom upotrebe analoških obrazloženja (kijasa). U to
vrijeme su kijas nazivali ra’j (mišljenje), nazar (lično razmatranje) ili
istihsan (pravna preferencija). Stoga je istihsan prvobitno bio oblik
kijasa jer se radi o dva koncepta koji dijele isti element odlučnosti,
‘illah (efektivni razlog, kauza), iako se razlikuju u postupku i načinu
zaključivanja i donošenja pravne norme. Svi meritorni šerijatski pravni
teoretičari slažu se da je imam Ebu Hanife prvi ko je koristio koncept
istihsana birajući najmanje štetan zaključak kada postoje dva šerijatski
validna i autoritativna argumenta koji tretiraju istu pravnu tematiku.
Na osnovu ovoga bi se moglo reći da je istihsan „postupak odabira
jednog prihvatljivog alternativnog rješenja nad drugim jer se čini da je
to rješenje prikladnije za trenutnu situaciju“. Dakle, šerijatski pravnik
mora uložiti maksimum truda i sve svoje intelektualne kapacitete kako
bi odabrao ono što je najpogodnije za opće dobro i javni interes.
U svjetlu gore navedenog, u ovom radu bit će riječi o sljedećem:
značenje i definicija istihsan, teorija istihsana, procjena njegovog
pravnog značaja s primjerima njegove primjene u šerijatskoj pravnoj
praksi (fikhu), kritički argumenti za i protiv istihsana i na kraju zaključak.
Ključne riječi:
El-Istihsan, kijas, selem, istisna’, kijas dželli, kijas hafi, el-meslaha,
darura.
Prof. dr. Enver Gicić
ISTIHSAN (FAVORABLE JUDGMENT)
According to the majority of prominent Islamic authorities, Sharia

legal methodology “Usul al-Fiqh” experienced its first compilation,
codification and systematization between the second and eighth
centuries AH with the increasing use of juristic reasoning by analogy
(Qiyas). At that time, Qiyas were called Ra’j (opinion), Nazar (personal
consideration) or Istihsan (favorable judgment). Therefore, Istihsan
was originally a form of Qias because they are two concepts that share
the same element of determination, ‘Illah (effective reason, cause),
although they differ in the procedure and manner of concluding and
enacting a legal norm. All meritorious Shariah legal theorists agree
that “Imam Abu Hanifa” was the first to use the concept of Istihsana
choosing the least harmful conclusion when there are two Shariah
valid and authoritative arguments dealing with the same legal subject
matter. Based on that, it can be said that choosing an acceptable
alternative solution over another is Approbation “because this solution
appears to be the most appropriate in this case.” Consequently, the
legal lawyer must exert his utmost efforts and intellectual capabilities
in order to choose what is more valid and appropriate for the public
interest.
In light of the above, this paper will discuss the following: the
meaning and definition of Istihsan, the theory of Istihsan, an
assessment of its legal significance with examples of its application in
sharia legal practice (Fiqh), critical arguments for and against Istihsan
and finally a conclusion.

El-Istihsan (preferiranje pravnika)
UVOD
Jedan od supsidijarnih izvora u šerijatskom pravu jeste i el-istihsan,

međutim analizirajući govor imama Malika, Allah mu se smilovao,
kada kaže „istihsan čini devet desetina znanja“1, možemo reći da je
istihsan jedan od primarnih, a ne supsidijarnih izvora jer on predstavlja
recipiranje i uvažavanje intencija, interesa i pravde, što znači da
pravnik ne bi smio izgubiti iz vida namjeru Zakonodavca, a to je interes
i pravda.
U slučaju da mudžtehid ustanovi da su opći interes i pravda
zanemareni, istihsan zahtijeva od njega, mudžtehida, da uloži
maksimum truda na njihovom očuvanju i primjeni, a ako primijeti
postojanje neke vrste štete, onda je poželjno da uloži maksimum
truda i iznađe relevantne metode kako bi spriječio tu štetu. Isto tako,
ako bi primijetio da razumijevanje određenih zakonodavnih tekstova,
svejedno da li se radi o kur’anskim ajetima ili o hadisima Poslanika
s.a.v.s., vodi ka onome što je štetno ili zanemaruje opći interes Šerijata,
neophodno je preispitati to razumijevanje. Ako bi se našla analogija,
analogno rješenje određenog pravnog pitanja, norme, koja je u koliziji
ili je u suprotnosti s intencijom i namjerom Zakonodavca u smislu
pravde i pravičnosti, takva će se analogija odbaciti i neće se uzeti u
obzir. Ako sve ovo uzmemo u obzir možemo s pravom reći da je el-
istihsan zaista devet desetina znanja. Neki poznati islamski autoriteti
otišli su malo dalje od imama Malika, pa kažu istihsan je stub znanja i
ko ga ne poznaje ne poznaje Sunnet.2
1
Eš-Šatibi, Muvafekat, 5/198
2
Ibid, str. 199

DEFINICIJA EL-ISTIHSANA
Jezička definicija
Bukvalno značenje riječi el-istihsan je „smatrati nešto dobrim i

poželjnim“. El-istihsan je izvedenica od riječi el-hasen što u prijevodu
znači nešto dobro, a el-hasen je antinom arapske riječi el-kubh što u
prijevodu znači nešto loše, ružno.
Prije nego spomenemo terminološku i idiomatsku definiciju el-
istihsana, mislim da je uputno naglasiti pravno značenje el-istihsana:
„Metodologija naučno-istraživačkog rada koju koristi mudžtehid
prilikom deriviranja šerijatskih propisa kako bi se izbjegla bilo kakva
rigidnost i nepravičnost koja bi mogla proizaći iz doslovnog provođenja
i recipiranja određene pravne norme koja je donijeta na osnovu
analogije - kijasa.“
U pojedinim autoritativnim djelima iz oblasti metodologije
šerijatskog prava možemo naći da se za el-istihsan koristi termin
pravna preferencija. Pravne preferencije uključuju odustajanje od
ustaljene analogije u korist alternativnog rješenja koje na bolji način
služi idealima pravde i javnom interesu.
Terminološka definicija
U kapitalnim djelima usuli fikha možemo naći nekoliko definicija

kada je u pitanju el-istihsan. Neke od njih ćemo spomenuti u ovom
radu radi boljeg predstavljanja i razumijevanja ovog instituta.
‫ فال يقدر على إظهاره‬،‫دليل ينقدح في نفس المجتهد وتقصر عنه عبارته‬
„Istihsan je dokaz koji mudžtehid ima u svojoj percepciji, ali ga on
nije u stanju artikulirati i formulirati u stvarnosti.“3 Ono što karakterizira
3
El-Isnevi, Nihajetu es-Sul, str. 366

ovu definiciju je sljedeće: Ova definicija pripisuje se protagonistima

henefijske pravne škole. Drugo, ova definicija je naišla na oštre kritike
protagonista drugih pravnih škola, koji su stava da ako mudžtehid nije
u stanju da riječima iskaže ono do čega je dosegao tokom svog naučno-
istraživačkog rada i opservacije onda je to samo određeni vid iluzije i
mašte u njegovoj percepciji.4
Druga definicija koja je naišla na oštru kritiku i odbijanje od strane
određene grupe islamskih pravnih metodologa jeste definicija:
‫ما يستحسنه المجتهد بعقله‬
„Istihsan je ono što mudžethid percipira i razumije da je dobro.“5
Ova definicija se pripisuje imamu Ebu Hanifi, međutim njegovi učenici
su kategorični da ovo nije njegova definicija i način na koji je on razumio
i percipirao istihsan.
Sljedeća definicija koju želimo spomenuti jeste imama Bezdevija
koji kaže:
‫هو العدول عن موجب قياس إلى قياس أقوى منه‬
„El-istihsan je udaljavanje od implikacija analogije ka analogiji koja
je jača od nje.“
Po mišljenju većine islamskih pravoznalaca, najkompletnija i
najobuhvatnija definicija el-istihsana je ona koju je ponudio Ebu Hasan
El-Kerhi, metodolog hanefijske pravne provenijencije, koji el-istihsan
definira na sljedeći način:
‫اح َك َم بِِه فِي نَظَائِِرَهاإِلَى ِخ َلفِ ِه لَِو ْج ٍه أَقـَْوى‬ ِِ ِ
َ ‫الم ْسأَلَة بمثْ ِل َم‬
ِ ِ ِ
َ ‫أَ ْن يـَْعد َل اإلنْ َسا ُن َع ْن أَ ْن يَ ْح ُك َم في‬
‫ول َع ِن األ ََّوِل‬
َ ‫ضي العُ ُد‬ ِ َ‫يـ ْقت‬
َ
„Odstupanje mudžtehida od rješenja u određenom pravnom slučaju
zbog postojanja jačeg razloga, koje nije u skladu sa postojećim, njemu
ekvivalentnom rješenju, zbog jačeg razloga koji iziskuje odstupanje od
4
Vidi, El-Gazali, El-Mustesfa, str. 173
5
Ibid, str. 171

prvog.“6
Imam El-Sarhasi je rekao: „Rješenje do kojeg se došlo putem
istihsana obično se sastoji od ustaljene analogije koja se zanemaruje u
korist jačeg dokaza, to jest Kur’ana, Sunneta, nužnosti (dorure) ili jače
analogije (kijasa).“7
Ebu Hamid El-Gazali, komentirajući definiciju imama El-Karkhija,
kaže: „Ova definicija je toliko jasna i sveobuhvatna da joj se ne može
prigovoriti.“8
Malikijski pravni teoretičar Ebu Bekr ibn El-’Arabi el-istihsan definira
kao:
‫ضيَاتِِه‬ ِ ‫ض بِِه فِي بـَْع‬ ِ ‫االستِثـنَ ِاء والتـَّر ُّخص لِمعار‬
ِ ِ
َ َ‫ض ُم ْقت‬ َ َ َ ُ ُ َ َ ْ ْ ‫ضى الدَّل ِيل َعلَى طَ ِر ِيق‬
ُ ‫ضة َما يـَُع َار‬ َ َ‫تـَْرُك ُم ْقت‬
„Ostavljanje dokaza metodom izuzimanja i olakšice zbog oponiranja
sadržaja drugog dokaza nekim njegovim segmentima.“9
Sličnu definiciju možemo naći i kod istaknutog islamskog erudita
imama Eš-Šatibija u njegovom poznatom djelu El-’Itisam, koju pripisuje
pravnom teoretičaru malikijske provenijencije Ibn Rušdu, a ona glasi:
‫اض ِع لِ َم ْعنًى يـَُؤثُِّر فِي‬
ِ ‫ض المو‬ ِ ِِ ٍ ِ ُ ‫اس يـَُؤِّدي إِلَى غُلُ ٍو فِي‬
َ َ ِ ‫ فـَيـُْع َد ُل َعْنهُ في بـَْع‬،‫الح ْكم َوُمبَالَغَة فيه‬ ّ ٍ َ‫طَْر ٌح لِِقي‬
ِ ُّ ‫الح ْك ِم يخت‬
‫الم ْو ِض ُع‬
َ ‫ك‬ َ ‫ص بِِه َذل‬ َْ َ ُ
„Odbacivanje analogije koja vodi ekstremnim rješenjima u nekim
slučajevima radi nekog specifičnog razloga koji utiče na normu u
dotičnom slučaju.“10
Istaknuti islamski pravoznalac šafijske pravne provenijencije imam
Gazali el-istihsan definira: „Istihsan je ono što mudžtehid percipira i
razumije da je dobro.“11
6
Et-Teftezani, Šerhu et-telvih ‹ala et-tevdih, 2/163
7

8
9
Eš-Šatibi, El-Muvafekat, 4/207, 208
10
Eš-Šatibi, El-’Itisam, 2/371
11

‫الم ْجتَ ِه ُد بِ َع ْقلِ ِه‬ ِ

ُ ُ‫َما يَ ْستَ ْحسنُه‬
Što se tiče hanbelijske pravne škole, imam Ibn Kudame ponudio je
sljedeću definiciju el-istihsana:
‫اب أ َْو ُسن ٍَّة‬
ٍ َ‫اص ِمن كِت‬ ِِ ِ ِ ِ ُ ‫العُ ُد‬
َ ‫ول ب ُح ْك ِم‬
ْ ٍّ ‫الم ْسأَلَة َع ْن نَظَائ ِرَها ل َدل ٍيل َخ‬
„Odstupanje mudžtehida od rješenja u određenom pravnom
slučaju zbog postojanja jačeg razloga, koje nije u skladu sa postojećim,
njemu ekvivalentnim rješenjem, zbog dokaza iz Kur’ana ili Sunneta.“12
Mišljenje islamskih pravoznalaca po

pitanju autoritativnosti el-istihsana
U autoritativnim djelima šerijatske pravne metodologije usuli

fikha možemo naći različite stavove i mišljenja kada je u pitanju
autoritativnost i korištenje el-istihsana kao jednog od izvora i dokaza
u Šerijatu.
Ono što je evidentno jeste da su se hanefijski pravni teoretičari
najviše istakli na ovom polju i da su oni najviše koristili el-istihsan
prilikom rješavanja nekih pravnih pitanja.
Na početku smo spomenuli da Ibn Kasim prenosi od imama Malika
da je rekao: „Istihsan čini devet desetina znanja“13, također se prenosi
od njega da je kazao: „Onaj koji se duboko upusti u analogiju može
doći do stepena kada će oponirati tradiciji (Sunnetu).“
Što se tiče hanbelijske pravne škole, može se zapaziti da su po
ovom pitanju skoro istog mišljenja kao i hanefije, tj. da je el-istihsan
odstupanje od analogije zbog jačeg dokaza, ili odstupanje mudžtehida
od rješenja u određenom pravnom slučaju zbog postojanja jačeg
razloga, koje nije u skladu sa postojećim, njemu ekvivalentnom
rješenju, zbog jačeg razloga koji iziskuje odstupanje. U kontekstu ovog
su i riječi imama Et-Tufija koji kaže: „El-istihsan u ovakvom značenju
12
Ibn Kudame, Revdatunnazir, 1/407
13
Eš-Šatibi, Muvafekat, 5/198

prihvatljiv je u mezhebu imama Ahmeda.“14
Dokazi onih koji kažu da je el-istihsan

autoritativan i validan dokaz
Protagonisti ove tendencije svoje mišljenje etabliraju na kur’anskim

riječima:
1. „Koji Kur’an slušaju i slijede ono najljepše u njemu.”15
ِ ِ َّ
ْ ‫ين يَ ْستَمعُو َن الْ َق ْوَل فـَيـَتَّبِعُونَأ‬
ُ‫َح َسنَه‬ َ ‫الذ‬
2. „I slijedite ono najljepše, ono što vam Gospodar vaš objavljuje.”16
‫َح َس َن َما أُن ِزَل إِلَْي ُكم ِّم َّنربِّ ُكم‬
ْ ‫َواتَّبِعُوا أ‬
Iz spomenutih kur’anskih ajeta jasno se razumije da Svevišnji Allah
dž.š. hvali one koji slijede ono što je ljepše i bolje.
3. Kao treći dokaz protagonisti ove tendencije navode govor Ibn
Mesuda r.a. koji je rekao: „Ono što vide muslimani dobrim, ono je i kod
Allaha dobro.“17
‫فَ َم َارأَىالْ ُم ْسلِ ُمونَ َح َسنًافـَُه َو ِعْن َداللَّ ِه َح َس ٌن‬
Protagonisti ove tendencije svoje mišljenje etabliraju i na
racionalnim dokazima, kao što je korištenje javnih kupatila, što bi
na osnovu analogije bilo zabranjeno, ali je na osnovu el-istihsana
dozvoljeno bez određivanja količine vode koja će se koristiti, kao i
vremena koliko će se ostati.
Protagonisti druge tendencije, tj. oni koji kritikuju i osporavaju
autoritativnost instituta el-istihsana, uglavnom su pravni teoretičari
šafijske pravne škole na čelu sa imamom Šafijom. Imam Šafija je
14
Mahmud Abud el-Harmuš, Gajetu ‘l-Memul, str. 407-408
15
Ez-Zumer, 18
16
Ez-Zumer, 55
17
Es-Sehavi, El-Mekasidu el-Hasene, str. 367

kritikovao el-istihsan u svojim poznatim djelima Kitabu ‘l-Um i Kitabu

‘l-Risale. Imamu Šafiji se pripisuje da je rekao:
‫مناستحسنفقدشرع‬
„Ko kaže po el-istihsanu već je propisao“, što bi značilo da je el-
istihsan subjektivno mišljenje pravnika u pogledu tumačenja šerijatskih
propisa utvrđenih Kur’anom i Sunnetom. El-istihsan je lično mišljenje,
diskrecija ili čak govor iz hora jednog pravnika, postupak koji nije u
skladu s kur’anskim ajetom u kojem se kaže: „Zar čovjek misli da će
sam sebi prepušten biti.“18
‫نسا ُن أَن يـُتـَْرَك ُس ًدى‬ ِ ‫أَيَ ْحس‬
َ ‫ب ْال‬
ُ َ
Na osnovu ovog možemo zaključiti da el-istihsan predstavlja
odstupanje od Šerijata, tj. on je jedan oblik traženja užitka. Svi dobro
znamo da je dužnost svakog pojedinca da slijedi ono što je objavljeno
u Kur’anu i što je spomenuto u sunnetu Resulullaha s.a.v.s.
Imam Es-Serhasi, hanefijski pravnik, replicirajući imamu Šafiji
i protagonistima druge tendencije, tj. onima koji osporavaju
autoritativnost el-istihsana, kaže: „Izbjegavanje poteškoća glavni
je i osnovni princip i intencija Šerijata, a to možemo naći u Kur’anu
časnome gdje Svevišnji Allah dž.š. kaže: - Allah želi da vam olakša, a ne
da poteškoće imate.“19
‫يد بِ ُك ُم الْعُ ْسَر‬
ُ ‫يد اللَّهُ بِ ُك ُم الْيُ ْسَر َوَل يُِر‬
ُ ‫يُِر‬
Kao i hadis Resulullaha s.a.v.s. u kojem se kaže: „Najbolji čovjek je
onaj koji najviše koristi ludima.“20
‫خيرالناسأنفعهمللناس‬
Pored spomenutog govora imama Es-Serhasija, imamu Šafiji
su replicirali i riječima da el-istihsan ne znači potpuno i apsolutno
ostavljanje pravne norme koja je ustanovljena na osnovu analogije već
18
El-Kijame, 35
19
El-Bekare, 185
20
Taberani, Mu’džem ‘l-evsat,

el-istihsan predstavlja djelimično odstupanje od spomenute norme.

El-istihsan po njihovom mišljenju je dio maslahe - općeg interesa.
Kao dokaz navode i pismo koje je pravedni halifa Omer bin Hatab
r.a. poslao Musi el-Eš’ariju u kojem se kaže: „Istraži slične slučajeve
i kada utvrdiš, ustanoviš sličnosti koje mogu uticati na donošenje
presude (norme), primijeni metodu kijasa. Koristeći rezultate kijasa
odaberi presudu koja je bliža duhu i principima islama i osigurava da
vaša savjest bude mirna i da pravda bude zadovoljena.“
Iz spomenutog pisma možemo zaključiti da Omer bin Hatab r.a.
u prvom dijelu pisma podstiče na primjenu kijasa - analogije čim se
ustanove sličnosti između dva slučaja. Međutim, u drugom dijelu
pisma vidimo da kaže da u slučaju nemogućnosti donošenja presude
na osnovu sličnosti treba pribjeći donošenju presude koja je u skladu
sa osnovnim principima pravde i pravičnosti. Drugim riječima, ako
rezultirajući kijas - analogija nije u skladu sa duhom Šerijata, tada
treba ostaviti presudu na osnovu analogije, da bi se donijela presuda
na osnovu posebnih dokaza, to jest pravde i pravičnosti, odnosno el-
istihsana.
Vrste el-istihsana
Gledajući i promatrajući definicije el-istihsana, prateći činjenične

primjere koje su koristili islamski učenjaci, te ekstrapolirajući ukupan
broj pravnih normi koje su šerijatski pravnici derivirali na osnovu el-
istihsana, kao i na osnovu onoga što možemo naći u kapitalnim djelima
šerijatske pravne metodologije - usuli fikha, možemo zaključiti da se
el-istihsan dijeli na nekoliko vrsta:
1. Istihsan zasnovan na zakonodavnom tekstu (Kur’an, Sunnet),
tj. ostavljanje norme koja je etablirana na analogiji zbog postajanja
zakonodavnog teksta, svejedno da li je riječ o kur’anskom ajetu ili
hadisu Resulullaha s.a.v.s.
Kao primjer za ovu vrstu el-istihsana islamski pravni teoretičari obično

navode bej’u selem - prenimeracioni ugovor. Riječ je o kupoprodajnom

poslovnom poduhvatu gdje predmet ugovora nije prisutan u trenutku
sklapanja ugovora. Ova vrsta kupoprodajnog poslovnog poduhvata
verificirana je od strane svih mezheba i toleriše manju cijenu od one
koja će biti na tržištu kada proizvod bude prispio. Šerijatsko pravo je
tolerisalo ovakvu transakciju, iako je u koliziji sa analogijom, jer je u
njoj vidjelo da su zastupljena oba interesa - i kupca i prodavca. Korist
za prodavca je u tome što će ranije doći do finansijskih sredstava
neophodnih za proces proizvodnje i pokrivanje drugih troškova, dok
će kupac na ovaj način ostvariti nižu cijenu od cijene koju bi platio
na dan isporuke i zaštititi se od njenog mogućeg rasta. Spomenuta
vrsta kupoprodajnog poslovnog poduhvata nije dozvoljena na osnovu
kijasa - analogije i zato se u ovom slučaju pribjegava el-istihsanu koji je
zasnovan na zakonodavnom tekstu, ovoga puta na hadisu Resulullaha
s.a.v.s. koji je eksplicitan. Ibn Abbas r.a. prenosi hadis u kojem se
kaže: „Kada je Vjerovjesnik s.a.v.s. došao u Medinu, davao se zajam
za jednogodišnji, dvogodišnji ili trogodišnji rod, pa je on, sallallahu
alejhi ve selem, rekao: - Ko pozajmljuje, neka pozajmi određenu mjeru
i poznatu težinu do određenog roka.“21
‫صلَّى‬ ِ ُ ‫ال لَهم رس‬ ِ َّ ِ َّ َّ َ ‫ول اللَّ ِه‬ ُ ‫ال قَ ِد َم َر ُس‬ ٍ َّ‫عن اب ِن عب‬
َ ‫ول اللَّه‬ ُ َ ْ ُ َ ‫َّاس يُ ْسل ُفو َن فـََق‬
ُ ‫صلى اللهُ َعلَْيه َو َسل َم َوالن‬ َ ‫اس َق‬ َ ْ َْ
‫ف إَِّل فِي َكْي ٍل َم ْعلُ ٍوم َوَوْزٍن َم ْعلُ ٍوم‬ ِ‫اللَّه علَي ِه وسلَّم من أَسلَف فَ َل يسل‬
ْ ُْ َ ْ َْ َ ََ َْ ُ
2. Istihsan zasnovan na kosenzusu (el-idžmau’), tj. ostavljanje
norme koja je etablirana na analogiji zbog postajanja konsenzusa
islamskih učenjaka po nekom pitanju, iako je u koliziji sa prethodnim
analognim rješenjem.
Kao primjer za ovu vrstu el-istihsana islamski pravni teoretičari
obično navode istisna’, što u prijevodu znači: tražiti proizvodnju
nečega. Prema nekim autorima, predstavlja jednu od varijanti modela
salam, dok drugi ukazuju na nju kao na nezavisan i specifičan model
finansiranja.
21
Muttefekun ‘alejhi: Buhari, Sahih, 2/781, br. hadisa 2125, Muslim, Sahih, 3/1227, br. hadisa
1604

Šerijatski pravnici dozvolili su ovu vrstu kupoprodajnog poslovnog

poduhvata na osnovu el-istihsana, tj. zbog njegove svakodnevne
primjene među ljudima.22 Muhammed s.a.v.s. je rekao: „Moji
sljedbenici se neće saglasiti na nečemu što nije dobro.“23
‫ض َللٍَة‬ ِ
َ ‫إِ َّن أ َُّمتي َل تَ ْجتَ ِم ُع َعلَى‬
Zatim hadis koji prenosi Ibn Mes’ud r.a. u kojem se kaže da je
Resulullah s.a.v.s. rekao: „Ono što vide vjernici dobrim ono je i kod
Allah dž.š. dobro.“24
‫فَ َما َرأَى الْ ُم ْسلِ ُمو َن َح َسنًا فـَُه َو ِعْن َد اللَّ ِه َح َس ٌن‬
Primjeri istisna’ kupoprodajnog poslovnog poduhvata:
- Prodaja i kupovina stanova i kuća koje su u izgradnji,
- Prodaja predmeta kao što su namještaj, odjeća i obuća,
- Prodaja prehrambenih artikala i slično.
3. Istihsan zasnovan na običaju (‘urfu), tj. ostavljanje norme koja
je etablirana na analogiji zbog postajanja običaja, iako je u koliziji sa
prethodnim analognim rješenjem.
U poznatim autoritativnim djelima šerijatskog prava – fikha možemo
naći da veliki broj islamskih pravnih teoretičara za ovu vrstu el-
isthisana navode primjer vakufa. U islamskoj pravnoj terminologiji on
znači, prvenstveno, „zaštiti stvar“, „spriječiti je da postane vlasništvo
treće osobe“.25 Vakuf se također može definirati kao darovana imovina
zaštićena od prodaje, otuđivanja ili drugih oblika razvlašćivanja data u
vjerske ili dobrotvorne svrhe putem korištenja njihovih plodova.26
Na osnovu spomenutih definicija možemo zaključiti da predmet
uvakufljenja mora biti nepokretna imovina kao što su zgrade, zemljišta
ili kuće. Pokretna imovina kao što je roba podliježe uništenju i gubitku,
22
Kemal bin Humam, Fethu ‘l-Qadir, 5/255
23
Ibn Madže, Sunen, 2/1303, br. hadisa 3950
24
Ahmed bin Hanbel, Musned, 1/379, br. hadisa 3600
25 Nerkez Smailović, Leksikon islama, Svjetlost, Sarajevo, 1990. god., str. 659

26 Esad Hrvačić, Vakuf - trajno dobro, El-Kalem, Sarajevo, 2001. god., str. 9


te se ne može uvakufljavati. Međutim, hanefijski pravni teoretičari

prave izuzetak i kažu da je vakuf pokretne imovine prihvaćen na osnovu
el-istihsana zasnovanog na narodnim običajima. Oni dopuštaju vakuf
pokretne robe kao što su knjige, alati na osnovu običaja.
4. Istihsan zasnovan na nuždi (eddarura), tj. ostavljanje norme
koja je etablirana na analogiji zbog postajanja nužde koja to iziskuje,
iako je u koliziji sa prethodnim analognim rješenjem.
Prvi primjer: Slučaj manje kvalificiranog kadije (sudije). Opće
pravilo zahtijeva da kadija (sudija) mora biti mudžtehid. Islamski
pravoznalci prave izuzetak na osnovu el-istihsana i dozvoljavaju da se
nemudžtehidi mogu imenovati kadijama kada za ovu dužnost ne može
biti pronađen mudžtehid.
Drugi primjer: Kvalifikacija svjedoka. Da bi svjedočenje određene
osobe bilo prihvaćeno pred šerijatskim sudom, svjedok mora biti adil -
pouzdana osoba. Ako nema pouzdana - adil svjedoka, tada na osnovu
el-istihsana kadija može primiti svjedoke koji nisu potpuno pouzdani
kako bi se zaštitila prava ljudi.
Treći primjer: Čišćenje bunara u koje je upala prljavština ili leševi
životinja. Poštujući i recipirajući strogu analogiju značilo bi nekorištenje
ovih bunara, što bi ljudima nanijelo velike poteškoće. Načelo nužnosti
nalaže da se dozvoli upotreba ovih bunara. To se radi nakon poštovanja
formalnih metoda čišćenja.
5. Istihsan zasnovan na općem interesu (el-meslaha), tj.
ostavljanje norme koja je etablirana na analogiji zbog potrebe i općeg
interesa, iako je u koliziji sa prethodnim analognim rješenjem.
Slučaj odgovornosti osobe kojoj je data određena stvar na čuvanje
(el-emin). Opće je poznato da osoba kojoj je data određena stvar
na čuvanje (el-emin) nije odgovorna za gubitak ili oštećenje takve
imovine, osim ako je to zbog njegove lične krivice i nemara. Međutim,
učenici imama Ebu Hanife, Ebu Jusuf i Muhamed, mišljenja su da na
osnovu el-istihsana osoba kojoj je data određena stvar na čuvanje (el-

emin) snosi odgovornost za štetu ili gubitak imovine, osim ako gubitak
nije uzrokovan prirodnom nepogodom poput požara i poplave koja je
potpuno izvan njegove kontrole.
6. Istihsan zasnovan na skrivenoj analogiji (kijas hafi), tj. ostavljanje
norme koja je etablirana na analogiji zbog postajanja skrivene analogije
(kijas hafi), iako je u koliziji sa prethodnim analognim rješenjem.
Opće je poznato da se kijas - analogija dijeli na: kijas dželli (očigledna
analogija) i kijas hafi (skrivena analogija). Istihsan je ostavljanje kijasa
dželli (očigledne analogije) zbog kijas hafi (skrivene analogije). Kijas
hafi (skrivena analogija) se u ovom slučaju preferira zbog učinkovitosti
u otklanjanju poteškoća od kijas dželli (očigledne analogije) zato što
se do njega dolazi dubljim promišljanjem i analizom, a ne površnim
promatranjem sličnih i ekvivalentnih slučajeva.
Kao primjer ove vrste el-istihsana islamski pravni teoretičari navode
uvakufljenje ziratnog zemljišta. Pitanje koje se postavlja jeste da li
uvakufljenje obradivog ziratnog zemljišta sadrži i sva prateća prava
(pravo navodnjavanja, puta, protočnih kanala za navodnjavanje itd.),
prava koja su vezana za uvakufljeno dobro? Ako uzmemo u obzir
kijas dželli (očigledna analogija) spomenuta prava neće biti sadržana
u ugovoru o uvakufljenju sve dok se ne budu specijalno naglasili u
aneksu ugovora analogno kupoprodajnom ugovoru. Analogija između
kupoprodaje i uvakufljenja je da oba uključuju prijenos vlasništva.
Očigledna analogija (kijas dželli) podrazumijeva da se prateća prava
mogu uključiti u vakuf samo ako su izričito identificirana.
Primjena očigledne analogije (kijas dželli) dovelo bi do toga da se ne
može ostvariti osnovna i primarna intencija vakufa, jer vakuf obradive
zemlje, bez njegovih pratećih prava, ugrozio bi osnovnu svrhu vakufa,
a to je olakšati upotrebu uvakufljene imovine u dobrotvorne svrhe.
Da bi se izbjegle poteškoće pribjegava se kijasu hafi (skrivenoj
analogiji), povlači se paralela sa ugovorom o zakupu (ijarah), jer
oba ugovora uključuju prijenos plodouživanja (beneficije). Budući
da je plodouživanje osnovna svrha idžare, ugovor o idžari vrijedi po
ovlaštenju hadisa, čak i bez jasne reference na plodouživanje.

Analogijom idžare, vakuf se može valjano zaključiti čak i ako ne

precizira detaljno vezana prava na imovinu.
ZAKLJUČAK
Šerijatski pravni sistem nikada nije bio i neće biti rigidan i krut,
već naprotiv, s pravom možemo tvrditi da je jedan od najfleksibilnijih
pravnih sistema od svog postojanja, pa sve do današnjeg dana i da
će takav ostati do Sudnjega dana. Institut el-istihsana omogućava
pravnim teoretičarima da šerijatske propise tumače u skladu sa duhom
i stvarnom namjerom Šerijata, a izbjegavaju krutost i poteškoće u
granicama propisanim Kur›anom i sunnetom Resulullaha s.a.v.s.
Šerijatski propisi su etablirani na neupitnim, kategoričko apodiktičkim
dokazima, imaju primarnu ulogu da osiguraju među ljudima pravdu,
pravičnost i toleranciju, te poštovanje i uvažavanje javnih dobara i
općih interesa. El-istihsan se na ovom polju pokazao mnogo učinkovitiji
od kijasa (analogije), jer su u njegovom slučaju pravila ustanovljavanja
efektivnog uzorka mnogo suptilnija nego kada je u pitanju kijas i
posljedično daje veću vjerovatnoću.
Da zaključimo. Mogli bi reći da je poštivanje javnog, općeg interesa
temelj šerijatskog prava. Hanefije ga nazivaju el-istihsan. Imam Ebu
Hanifa je bio mišljenja da bi strogo i slijepo pridržavanje kijasa (analogije)
lišilo šerijatsko pravo elastičnosti, fleksibilnosti i prilagodljivosti koja ga
čini valjanim za svako vrijeme i mjesto.

Prof. dr. Hajrudin Balić 28-312
balic_hajrudin@yahoo.com
KO JE BIO MUHAMMED A.S. -

ZADNJI BOŽIJI POSLANIK
Sažetak
Suočeni sa pojavom da se ljudi, događaj i društveni tokovi gledaju

površno bez zadiranja u suštinu i analize dalekosežnih rezultata, da
se imena ljudi, pa i onih poznatih čuju, nekada zapamte, ali da se
malo zna o pojedinostima njihovog života, sadržini njihove misije
i rezultatima njihovog rada, ovaj rad je nastojanje da se približi lik i
djelo Muhammeda a.s. Nužno je svakom misliocu, vizionaru i vođi
pristupiti studiozno i sistematski kako bi dokučili njegovu ideju, misao i
dostignuće, a na koncu i njegovu pravu vrijednost. Cilj mi je da u ovom
radu pišem o Muhammedu a.s. kako bi razumjeli njegovu veličanstvenu
ličnost i sagledali rezultat njegovog djela. U radu navodim nekoliko
slikovitih primjera koji nam ga dodatno približuju i predstavljaju.
Abstrakt
This paper is for facing up the phenomenon of looking superficially

at personalities, events and social trends without considering the
essence or analyzing long-term consequences, and therefore it
mentions the names of people, especially the famous ones sometimes,
but little is known about the details of their lives, the content of their
message and the results of their actions.
Prof. dr. Hajrudin Balić
This work is an attempt to approach the personality and work of

Muhammad, the last of the messengers, may God bless him and grant
him peace. It is necessary to study seriously and systematically every
thinker, visionary and leader, in order for us to understand his ideas
and perceptions, realize his achievements, and in the end, understand
his true value.
My goal in this paper is to write about Muhammad “peace be upon
him” in order to understand his wonderful personality and see his
accomplishments. In this paper, I provide some great examples that
introduce his personality and bring us closer to our understanding.

Ko je bio Muhammed a.s. - zadnji Božiji Poslanik
UVOD
Često čujemo floskule kako čitati i razumjeti nekog pisca i mislioca,

shvatiti filozofa, slijediti vođu... Očigledno je da postoji potreba
da se veliki ljudi pored njihove posebnosti, ali i jednostavnosti i
pristupačnosti, dodatno približe čitaocu, poštovaocu i sljedbeniku.
Sada na početku dvadeset i prvog stoljeća nakon Isa a.s. i četrnaest
stoljeća nakon Muhammeda a.s. sasvim je dug vremenski period
da se analizira, razmotri i sa svih aspekata prouči rezultat njegovog
djelovanja, da se njegovi hadisi - izreke čitaju u duhu vremena u kome
živimo.
Muhammed a.s. neko je ko već dugi niz godina zauzima vodeće
mjesto kod mislilaca i umnih ljudi raznih oblasti širom svijeta. Kao zadnji
Božiji poslanik prirodno je da se njime čovječanstvo najviše i bavi. U
narednim stranicama nastojat ću da kroz nekoliko događaja i predanja
približim njegov lik čitaocu kako bi donekle dokučili dimenzije njegove
ličnosti, ali one koje prevazilaze biografske - općepoznate podatke koje
se tiču njegovog rođenja, života, društvenog djelovanja itd. Nastojat
ću da istaknem neke fragmente koji ga dodatno predstavljaju, a koji će
nam pomoći da shvatimo suštinu njegove uloge u svijetu, a samim tim
i njegova djela.
Imajući u vidu da se radi o čovjeku koji je izmijenio tok čovječanstva,
koji je dao energičan impuls razvoju i preporodu društva, koji je ostavio
tako snažan trag, sasvim je jasno da se radi o posebnom čovjeku koji
ima specifična svojstva, prije svega u moralnom i intelektualnom
pogledu. Poznato je da je Muhammed a.s. pored svojih posebnih
poslaničkih svojstava bio okićen i svojstvima koja su ga činila
pristupačnim, jednostavnim, a posebnim. Možda je to i doprinijelo
da bude prihvaćen kod širokih masa i uspješan u svojoj misiji. On je
neko za koga Uzvišeni Gospodar kaže: Vi u Poslaniku imate divan uzor.
Uzvišeni Allah u Kur’ani Kerimu ga opisuje kao divan uzor i kaže:

ٌ‫ُس َوةٌ َح َسنَة‬ ِ ِ ِ

ْ ‫لََق ْد َكا َن لَ ُك ْم في َر ُسول الله أ‬
Vi u Allahovom Poslaniku imate divan uzor. (Al-Ahzab, 21)
Herakle o Muhammedu a.s.
U kontekstu teme rada navest ću zanimljiv razgovor vjerskog vođe

Bizantinaca na Bliskom Istoku, savremenika Muhammeda a.s. i jednog
od prvaka Arapa Ebu Sufjana koji tada nije bio musliman. Razgovor
se vodio u jednoj od palata u Jerusalimu početkom sedmog vijeka.
Sadržaj razgovora je od izuzetne važnosti kako bi shvatili okolnosti u
kojima je otpočela zadnja misija Božijih poslanika na zemlji, a što nam
dodatno pojašnjava kakav je bio Muhammed a.s. i detalje o njegovom
djelovanju.
U djelu Sahih el-Buhari navodi se tekst razgovora koji je ispričao Ebu
Sufjan nakon što je postao musliman.
Ibn Abbas r.a. priča da je Ebu Sufjan ibn Harb kazivao kako je
Herakle poslao po njega izaslanika dok je on bio u jednoj trgovačkoj
karavani Kurejšija u Šamu (područje današnje Palestine, Sirije, Jordana
i Libana). U to vrijeme vladalo je primirje između Allahovog Poslanika
s.a.v.s. i Ebu Sufjana i kurejšijskih nevjernika. Otišli su kod Heraklea
u Jerusalem. Herakle je bio okružen bizantinskim dostojanstvenicima.
Kada ih je Herakle pozvao k sebi, pozvao je i svog tumača i (preko
njega) pitao:
- Ko je od vas, po krvnom srodstvu, najbliži tom čovjeku koji tvrdi
za sebe da je vjerovjesnik?
- Ja sam mu od njih najbliži po srodstvu - odgovorio je Ebu Sufjan.
- Primaknite mi ga - reče Herakle - a primaknite i njegove pratioce i
postavite ih njemu iza leda!
Potom Herakle reče svom tumaču:
- Reci im da ću pitati ovoga (ukazujući na Ebu Sufjana) o onom

čovjeku (Muhammedu) i ako mi što god slaže, neka ga demantiraju!

- Bogami - rekao je Ebu Sufjan - da se nisam stidio laži koju bi oni
mogli otkriti, ja bih na njega nešto i slagao. Prvo što me je o njemu
pitao bilo je:
- Kako se među vama cijeni njegovo porijeklo?
- On je kod nas uglednog porijekla - rekao sam.
- Da li je iko ikada između vas prije njega ovako nešto govorio -
upitao je (Herakle).
- Nije - rekoh.
- Da li je neko od njegovih predaka bio vladar?
- Nije - rekoh.
- Da li ga slijedi ugledni svijet ili puk (slabi i siromašni) - pitao je.
- Slijedi ga puk (slabi i nejaki) - odgovorio sam.
- Da li se njihov broj povećava ili smanjuje - reče.
- Ne smanjuje, nego povećava - rekao sam.
- Da li se iko od njih odmetne nezadovoljan njegovom vjerom nakon
što ju je prihvatio - upitao je Herakle.
- Ne - odgovorio sam.
- Da li ste ga optuživali za laž prije nego što je počeo naučavati ono
što sada naučava - pitao je (Herakle).
- Ne - odgovorio sam.
- Da li krši datu riječ - upitao je.
- Ne - rekoh - ali sada smo u ugovornom periodu primirja s njim i ne
znamo šta će on u njemu uraditi.
- Nijedan odgovor nije mi pružio mogućnost - izjavio je kasnije Ebu
Sufjan - da u njemu kažem bilo šta protiv njega osim ovog.
- Da li ste se protiv njega borili - upitao je opet (Herakle).
- Da - izjavio sam.
- Kako se borba završavala - upitao je.
- Borba između nas i njega promjenjive je sreće; nekada pobijedi
on, a nekada mi - rekao sam.
- Šta vam naređuje - pitao je.
- Govori - rekao sam - obožavajte jedinog Allaha i nemojte Mu širk
činiti i napustite ono što su obožavali vaši očevi; naređuje nam namaz,
iskrenost, krjepost i održavanje rodbinskih veza.
Tada je rekao tumaču da mi kaže:
- Pitao sam te za njegovo porijeklo i ti si spomenuo da je on među
vama uglednog porijekla. To je slučaj svih poslanika - oni se pojavljuju
u najuglednijoj porodici svog naroda. Pitao sam te da li je bilo ko
između vas prije ovako govorio, a ti si izjavio da nije. Da je bilo ko
prije njega tako nešto govorio, rekao bih da je on čovjek koji oponaša
riječi kazane prije njega. Dalje sam te pitao da li je neko od njegovih
predaka bio vladar, a ti si izjavio da nije, a da je neko od njegovih bio
vladar, rekao bih da je on čovjek koji traži vlast svojih predaka. Pitao
sam te da li ste ga sumnjičili za laž prije nego što je počeo govoriti ono
što sada govori, odgovorio si da niste, pa smatram da zasigurno kada
nije lagao na narod kako bi sada lagao na Boga. Potom sam te pitao da
li ga slijedi ugledni svijet ili od njega slabiji i siromašniji. Rekao si da ga
slijede slabiji, a oni su sljedbenici poslanika. Pitao sam te da li se njihov
broj povećava ili smanjuje, pa si kazao da se njihov broj povećava. Tako
je sa imanom dok se ne upotpuni. Dalje sam te pitao da li se bilo ko od
njegovih sljedbenika odmetnuo nezadovoljan njegovom vjerom nakon
što ju je prihvatio. Odgovorio si da nije. Takav je iman kada njegova
ljepota obuzme srca. Pitao sam te da li krši riječ i ti si odgovorio da ne
krši. Takvi su poslanici, oni ne krše riječ. Pitao sam te šta vam naređuje,
a ti si odgovorio da vam naređuje da obožavate Allaha i da Mu ni u
čemu širk ne činite, da vam zabranjuje obožavanje kipova, a naređuje
vam namaz, iskrenost i čednost. Pa ako je to što kažeš istina, on će

uskoro zavladati domom pod ovim mojim nogama. Znao sam da će se

pojaviti Vjerovjesnik, ali nisam mislio da će biti od vas. Kada bih znao
da ću do njega dospjeti, potrudio bih se da se sretnem s njim. A kada
bih bio kod njega, prao bih mu noge.
Potom je Herakle zatražio pismo Allahovog Poslanika s.a.v.s.
poslano po Dihjetu, glavaru Busre, koji ga je proslijedio Herakleu.
Herakle je pročitao pismo u kojem stajaše: „U ime Allaha, Milostivog,
Samilosnog. Od Muhammeda, Allahovog roba i Njegovog poslanika.
Heraklu, glavaru Bizanta. Spas na onog ko slijedi Pravi put! Pozivam
te pozivom islama! Primi islam, bit ćeš spašen, Bog će te nagraditi
dvostrukom nagradom, a ako se okreneš (od ovog poziva) snosit ćeš
grijeh svoj i svojih sugrađana.“ O sljedbenici Knjige, okupite se oko riječi
koja je jednaka i za nas i za vas: da ne obožavamo nikog osim Allaha,
da Mu širk ni u čemu ne činimo (nikoga i ništa ravnim ne smatramo),
da ne smatramo jedni druge bogovima osim Allaha - pa ako to oni
odbace, recite: - Budite svjedoci da smo mi, uistinu, muslimani. (Alu
‘Imran, 64)
Ebu Sufjan kaže:
- Kada je Herakle kazao što je imao reći i kada je završio sa čitanjem
pisma, oko njega je postalo bučno, podigli su se glasovi i mi smo
izvedeni. Rekao sam svojim pratiocima da je ugled Ibn Ebu Kebšeta
(Muhammeda) stvarno porastao i da ga se plaši i vladar Bizanta (Benu-
l-Asfara). Od tada sam bio stalno u uvjerenju da će Muhammed zaista
pobijediti, sve dok mi Allah nije dao da primim islam. Ibn Natur, koji je
bio guverner Jerusalima, dok je Herakle bio biskup kršćana Sirije, priča
da je Herakle, kada je došao u Jerusalim, bio zlovoljan, pa su mu neki
od njegovih patrijarha rekli:
- Na tvom izgledu zapažamo neraspoloženje.
Herakle je bio astrolog i promatrao je zvijezde. Kada su ga upitali
(šta vidi), odgovori je:
- Kada sam noćas promatrao zvijezde, vidio sam kako vladar naroda

koji se obrezuje (sunneti) odnosi pobjedu. Ko se obrezuje od ovog

naroda?
- Niko se ne obrezuje, osim Jevreja. Neka te oni ne zabrinjavaju.
Izdaj naredbu da se svi Jevreji poubijaju - odgovorili su oni.
I dok su oni tako razgovarali, pred Heraklea je uveden jedan čovjek
koga je poslao vladar Gasanovića da prenese vijest o Allahovom
Poslaniku s.a.v.s. Kada ga je Herakle ispitao, rekao je:
- Idite i pogledajte je li obrezan ili nije?
Oni su ga pregledali i javili Heraklu da je obrezan. On ga je još pitao
o Arapima, pa čovjek odgovori:
- Oni se sunnete.
- To je vladar ovog naroda, već se pojavio - reče Herakle.
Tada je Herakle napisao pismo svome prijatelju u Rumiju, koji mu
bijaše ravan u znanju, a onda se uputio u Hims. I dok je Herakle još
bio na putu za Hims, stiglo mu je pismo od njegovog prijatelja, čiji
se sadržaj podudarao sa mišljenjem Heraklea o pojavi Vjerovjesnika
s.a.v.s. i da je on, stvarno, Allahov poslanik. Herakle je tada pozvao
u svoj dvorac u Himsu velikane Bizanta, a potom naredio da se vrata
zaključaju. Tada se pojavio i rekao:
- Narode Bizanta! Želite li spas, želite li pravi put, želite li trajnost
vaše vlasti, onda dajte riječ vjernosti ovom Vjerovjesniku.
Tada su oni navalili na vrata poput divljih magaraca. Međutim,
nađoše ih zaključana. Kada je Herakle vidio njihovu odbojnost i izgubio
nadu da će prihvatiti iman, zatražio je da ih vrate njemu, a potom
rekao:
- Maloprije sam održao svoj govor sa namjerom da ispitam vašu
čvrstinu i privrženost vašoj vjeri i, eto, sada sam se uvjerio.
Tada mu se pokloniše padajući ničice na zemlju, zadovoljni s njim.
To je kraj priče o Heraklu.1
1
Buhari, Sahih, Poglavlje o vjerovanju br. 7

Ovaj događaj aludira na to da je Herakle htio prihvatiti islam, ali ga

nije smio javno ispoljiti kada je vidio da prvaci njegovog naroda to ne
prihvaćaju. Ono što bi mogli zaključiti iz ovog razgovora jesu sljedeće
činjenice:
Razgovor se vodio između dva uglednika svojih naroda, ljudi koji su
imali puno iskustva i znanja. Oni su analizirali pojavu u društvu koja ih je
zabrinula, ali sa određene distance - objektivno bez predrasuda, i to na
način koja je fascinantan. Naime, analiziraju potencijalnog neprijatelja,
i to kroz ozbiljnu analizu, što mu daje poseban značaj. Herakle izdvaja
oblasti i pitanja koja predstavljaju svojevrstan test ispravnosti ličnosti.
Ebu Sufjan suočen sa ispitivanjem i zahtjevom da govori samo istinu
prenosi svoja saznanja i kako sam kaže govori istinu uprkos da se radi,
tada, o njegovom neprijatelju.
Generalni zaključak razgovora i ovog događaja jeste da je Muhammed
a.s. dobio potvrdu najvećih uglednika, njegovih savremenika dva
najveća naroda na Bliskom Istoku i ta potvrda ostaje upisana tokom
vjekova nakon njega.
Srž poslaničke misije je prosvjetiteljstvo
Suočeni smo sa pojavom da se u prvi plan ističe njegov fizički izgled

i doprinos u materijalnom pogledu, a zapostavlja impresivni doprinos
u intelektualnom, duhovnom i općeprosvjetiteljskom i civilizacijskom
pogledu. Veličina lika i djela Muhammeda a.s. nije u njegovom fizičkom
izgledu niti samo u njegovim vidljivim dostignućima. Bilo je mnogo
poznatih ljudi koji su postigli slična dostignuća u materijalnom pogledu.
Značajno je to što je uspio da organizira državu, uredi odnose među
različitim zajednicama, ali je još važniji doprinos u podizanju svijesti
ljudi o vrijednostima društva, svetosti života, nužnosti popravljanja
stanja nabolje, ljudskim pravima, pravima žene, djeteta, pravima svih
članova zajednice. Jednom riječju, cilj njegove misije bio je da izgradi
društvo u kome će ljudi imati koristi i blagostanja.

Slučaj zarobljenika sa Bedra
Lako je biti tolerantan ako si slabiji, kada nemaš snage suprotstaviti

se nepravdi i nasilju, tada čovjek poziva razumijevanju, toleranciji i
milosti. Čovjek, kada je ugrožen po prirodi se bori za opstanak, kako
zna i umije. Međutim, kada neko pokaže snagu razuma, toleranciju,
suosjećanje i empatiju onda kada je jači, nadmoćniji, to ukazuje
na njegovu veličinu i vrijednost. Tek onda pozivi na razumijevanje i
toleranciju imaju pravu vrijednost i smisao. Muhammed a.s. postavlja
temelje vrijednostima, i to onda kada je u prilici postupiti i drugačije.
Zarobljeni Mekelije, borci krvavih ruku, željni plijena i osvete, padoše u
ruke Muhamedovih a.s. ashaba. Kako sa njima postupiti i šta je pravedna
odluka? Opravdano bi bilo sprovođenje najstrožije kazne zbog nedjela
koja su počinili. Nakon silnih nepravdi, pljačke, mučenja i ubijanja
obmazda je najbolje rješenje - bila su promišljanja mnogih. Međutim,
Poslanik islama, Muhammed a.s. donosi odluku koja je mnoge
iznenadila i koja se i danas prepričava: „Podučite druge pismenosti
dobit ćete slobodu.“ Odjednom se uplašenim ljudima vrati nada u
spas, a želja za životom dobi na snazi - očaj zamijeni neizmjerna radost.
Ovim činom napravljena je barijera svima koji bi da optuže Poslanika
islama za nasilje, ubijanje i ratove. On je ovim i drugim postupcima
poslao poruku islama i uspostavio princip pravičnosti i humanizma. On
je surovu kaznu zamijenio pozivom da se narod opismeni, da se nauka
širi i znanje stiče. Važnost ovog postupka dobija na snazi ako imamo u
vidu kontekst u kome se dešava, a to je Srednji vijek, Arapski poluotok.
U to vrijeme on donosi odluku koja dokazuje dubinu njegove misli,
suštinu njegove misije i pravu prirodu vjere islama.
Poruke sa najvažnijeg Muhammedovog a.s.

obraćanja ukazuju kakav je zapravo bio
U najznačajnijem govoru Muhammeda a.s., poznatom kao govor

na Oprosnom hadžu, trasira put muslimanima svijeta kako da djeluju,
na kojim principima da grade svoje društvo i koje su to vrijednosti

koje treba postići. Govor na Oprosnom hadžu je svojevrsni testament,

poruka emaneta i zavjet.
Muhammed a.s. ovom prilikom uspostavlja principe, donosi pravila
koja će biti od presudnog značaja za budućnost svijeta. U tom govoru
Muhammed a.s. kaže:
“Hvala Allahu. Njemu se zahvaljujemo. Od Njega pomoć i oprost
tražimo. Njemu se utječemo od poroka i ružnih djela svojih. Onoga
koga Allah na Pravi put uputi niko u zabludu ne može dovesti, a onoga
koga On u zabludi ostavi niko na Pravi put ne može uputiti. Svjedočim
da je samo Allah Bog, Koji nema sudruga, i da je Muhammed Njegov
rob i Njegov poslanik.
Ja vam oporučujem, robovi Božiji, da se samo Allaha bojite i da Mu
u pokornosti budete. Počinjem ovaj govor sa onim što je najbolje.
O ljudi, čujte što ću vam reći, jer ja ne znam hoću li se s vama više
sastati na ovome mjestu.
O ljudi, vaš život, vaš imetak i vaša čast nepovredivi su sve dok se
ne sastanete sa vašim Gospodarom baš kao što je nepovrediv ovaj vaš
dan, u ovom vašem mjestu, u ovom vašem gradu.
Da li sam naredbu saopćio? O moj Bože, budi mi svjedok!
Stvari koje su vam date u emanet vratite ih na vrijeme onome čije
su.
Kamate iz doba džahilijjeta se ukidaju, osim glavnice na koju imate
pravo. Time nećete nikoga oštetiti, niti ćete oštećeni biti. Allah je
dokinuo kamatu, a prva dokinuta kamata jeste kamata moga amidže
Abbasa ibn Abdulmuttaliba.
Krvna osveta iz doba džahilijjeta se dokida, a prva dokinuta krvna
osveta jeste krvna osveta moga amidže Amira Ibn Rebi’a ibn el-Harisa
ibn Abdulmuttaliba.
Sve privilegije iz doba džahilijjeta se dokidaju, osim službe čuvara
Hrama (sidanet) i dužnosti opskrbe hadžija vodom (sikajet).

Ubistvo s predumišljajem kaznit će se odmazdom, dok će ubistvo

slično predumišljaju, kamenom ili štapom, stajati počinitelja stotinu
deva. Ko zatraži više od toga, on pripada vremenu džahilijjeta.
O ljudi, šejtan je izgubio svaku nadu da će biti obožavan u vašoj
sredini, ali će biti zadovoljan ako mu se budete pokoravali u stvarima
koje smatrate manje vrijednim ili manje značajnim. Od njega zato
čuvajte svoju vjeru.
O ljudi, premještanjem svetih mjeseci samo se povećava
nevjerovanje, čime se nevjernici dovode u zabludu: jedne godine ga
proglašavaju običnim, a druge godine ga smatraju svetim - da bi
ispunili broj onih mjeseci koje je Allah učinio svetim, pa drže običnim
one koje je Allah učinio svetim (Et-Tewba, 37), a svetim one koje
je On učinio običnim. Vrijeme se računa na isti način od dana kada
je Allah stvorio nebesa i Zemlju. Broj mjeseci u Allaha je dvanaest
prema Allahovoj Knjizi, od dana kada je nebesa i Zemlju stvorio, a
četiri su sveta. (Et-Tewba, 36) Tri su uzastopna: zu’l-ka’de, zu’l-hidždže
i muharrem, a četvrti, redžeb, pada između džumada i ša’bana.
Što se tiče vaših žena, o ljudi, vi imate pravo na njih, a i one imaju
pravo na vas. Vaše žene ne smiju u vašu postelju primiti nikoga osim
vas. One ne smiju u vašu kuću primiti nikoga koga vi ne volite, osim sa
vašim dopuštenjem. Nikakva neposlušnost nije im dopuštena, a ako je
ipak učine, Allah vam dopušta da ih udaljite od sebe, da se od njih u
postelji rastavite, da ih udarite, ali ne prejako. Ako se toga prođu i budu
opet poslušne, trebate im dati pristojnu odjeću i hranu. Oporučujem
vam da prema ženama budete pažljivi, jer su one pod vašom vlašću i
nije im dopušteno da bilo šta same urade. Allah vam je žene u emanet
dao i On vam je dopustio da im se približite. Bojte se Allaha u pogledu
vaših žena i prema njima budite pažljivi.

Nemojte se nakon moje smrti vratiti u bezboštvo, te jedni druge

ubijati. Ostavljam vam u emanet nešto zbog čega nećete skrenuti s
Pravog puta dokle god se toga budete držali: Allahovu Knjigu (Kur’an)
i moj Sunnet.
O ljudi, vi imate samo jednog Gospodara i jednog pretka. Svi ste
vi od Adema, a Adem je od zemlje. Najbolji je kod Allaha onaj koji je
najpobožniji. Nikakve prednosti nema Arap nad nearapom, osim u
pobožnosti.
Da li sam naredbu saopćio? O moj Bože, budi mi svjedok!”
“Da” - rekoše.
“Neka prisutni obavijesti onoga koji je odsutan” - nastavi Poslanik.
“O ljudi, Allah je odredio koji dio nasljedstva kojem nasljedniku
pripada. Nije vam dopušteno da pravite oporuku u nečiju korist.
Oporuka u korist strane osobe ne smije prelaziti trećinu ukupnog
nasljedstva. Dijete pripada bračnom drugu, a preljubnik se kamenuje.
Ko bude izjavljivao da pripada nekom drugom osim svome ocu, ko
bude izjavljivao da pripada nekom drugom osim svome Gospodaru,
stići će ga prokletstvo od Allaha, meleka i svih ljudi. Od njega se na
Sudnjem danu neće primiti ni pokajanje ni otkup.
„Božiji Poslaniče! Ti si vjerno ispunio svoju misiju i nama si prenio
što ti je Bog povjerio“ - potvrdilo je sto pedeset hiljada duša u jedan
glas.
Iz veličanstvenih poruka ovog govora izdvajamo sljedeće:
Svetost ljudskog života, imetka i časti
Jedan od osnovnih postulata koju je islam uspostavio jeste da je

u svakom pogledu zaštitio ljudski život, imetak i čast, i to bez obzira
na vjersku, nacionalnu ili bilo koju drugu pripadnost. Štaviše, to su
neotuđiva prava svakog pojedinca i kvalificirana su kao svetinja u koju

se ni u kojem pogledu ne smije (za)dirati.2

Poslanik a.s. koristi ovu jedinstvenu priliku da ukaže na opasnost
razmirica i svađa koje često dovode do sukoba, nasilja i ubistava.
Uspostava savremenog ustrojstva po kome se garantuju osnovna prava
ljudi nešto je što je tekovina savremenog doba koju, bar deklarativno,
svi zagovaraju. Muhammed a.s. je u Srednjem vijeku ovim porukama
trasirao put i postavio temelje, a što mi danas zovemo vrijednosti
savremenog društva.
Kur’an o tome govori pa Uzvišeni kaže: “…Ako neko ubije nekoga
koji nije ubio nikoga, ili onoga koji na Zemlji nered ne čini - kao da je
sve ljude poubijao; a ako neko bude uzrok da se nečiji život sačuva, -
kao da je svim ljudima život sačuvao…” (El-Maide, 32)
Islam bespravno ubistvo jedne osobe poistovjećuje s ubistvom svih
ljudi čime se dodatno otklanja svaki motiv za ovo gnusno djelo.
“Onome koji hotimično ubije vjernika kazna će biti Džehennem, u
kome će vječno ostati; Allah će na njega gnjev Svoj spustiti i proklet
će ga i patnju mu veliku pripremiti.” (En-Nisa’, 93)
U kontekstu nabrajanja svojstava čestitih i odabranih robova
Milostivoga, navodi se slijedeća njihova odlika: “I oni koji se mimo
Allaha drugom bogu ne klanjaju, i koji, one koje je Allah zabranio, ne
ubijaju, osim kad Pravda zahtijeva, i koji ne bludniče; - a ko to radi,
iskusit će kaznu, patnja će mu na Onom svijetu udvostručena biti i
vječno će u njoj ponižen ostati…” (El-Furkan, 68)
U ovom ajetu ubistvo nevine osobe spomenuto je zajedno s
najvećim grijehom – pripisivanjem Bogu druga (širk).
U hadisu kojeg su zabilježili Buhari i Muslim navodi se: “Nije od nas
ko uperi protiv nas oružje.” Također, u Buharijevom i Muslimovom
Sahihu navodi se hadis u kojem Vjerovjesnik a.s. upozorava na sedam
najtežih grijehova: “Čuvajte se sedam upropašćavajućih grijeha”.
Koji su to – priupitaše ashabi? “Pripisivanje Allahu druga (širk), sihr,
2
Esmir Halilović, Zbornik radova IPF u Zenici, 2013.

nezakonito ubistvo...” Znakovit je i indikativan i slijedeći hadis koga je

zabilježio Buhari: “Vjernik je u prostranstvu vjere sve dok ne okrvavi
ruke ubijanjem nevine osobe.”
Prava žena
Žene su do Poslanika a.s. u skoro svim narodima i kulturama bile

skoro bez ikakvih prava. U džahilijetsko-arapskom društvu sa njima se
postupalo krajnje loše. Nisu imale prava odlučivati za sebe, niti imati
kakva imovinska prava, pravnu niti poslovnu sposobnost. Stoga je
jedna od najvažnijih poruka Poslanika a.s. i njegove misije što je izrazio
u svojoj poruci na Oprosnom hadžu da se ženama daju sva njihova
prava i da se spram žena postupa lijepo.
Živimo u vremenu kada se na islamske principe koji se tiču žene i
njene uloge u društvu, načina odijevanja gleda sa rezervom, a nerijetko
sa osudom. Važno je napomenuti da islam djeluje preventivno,
sistematski i sveobuhvatno te da nekada neki propis čovjek doživi
strogim i rigidnim, međutim, kada sagledamo sve pojedinosti istog,
rezultate njegove primjene ili uspostave, onda nam sasvim biva jasno
da je, zapravo, u tome rješenje za mnoge probleme. U Kur›anu se kaže:
ِ ‫اص حياةٌ ياْ أُولِي األَلْب‬
‫اب لَ َعلَّ ُك ْم تـَتـَُّقو َن‬ ِ ِ
َ ْ َ ََ ِ ‫ص‬ َ ‫َولَ ُك ْم في الْق‬
„U odmazdi vam je opstanak, o razumom obdareni, da biste se
ubijanja okanili!“ (El-Bekrara, 179)
Ovaj ajet ukazuje da je sprovođenje zakonskih odredbi Šerijata,
zapravo, sprječavanje izvršenja krivičnih djela, te da intencija
Zakonodavca nije bila sprovođenje rigoroznih kazni već izazivanje
odbojnosti kod širokih masa i eventualnih prestupnika. Isto tako,
odredbe kojima se na prvi pogled ograničavaju određene slobode
pripadnika zajednice nisu ništa drugo nego uspostava skladnog načina
življenja, garantovanja harmonije u društvu i obezbjeđivanje interesa
za zajednicu i pojedinca.
Dokaz za navedenu tezu jeste činjenica da je izvršenje krivičnih

odredbi uvjetovano nizom okolnosti koje je teško ili skoro nemoguće

ispuniti, što nam dodatno ukazuje na mudrost i viziju Zakonodavca koji
probleme rješava prije i nego oni nastanu.
Primjera radi, da bi se izvršila krivična sankcija za nemoral potrebno
je da taj čin posvjedoče četiri punoljetna, pametna i pouzdana
svjedoka koji će jednoglasno potvrditi da su svjedočili čin za koji je
predviđena kazna. Ako pomno razmislimo shvatit ćemo da je teško da
se desi da takve sramne činove ljudi rade javno da ih drugi vide, te da
je skoro nemoguće da se desi takva situacija, što nam ukazuje da je
spominjanje ove stroge kazne imalo za cilj da izazove odbojnost kod
masa, te da se suzbiije nagon koji bi ljude motivirao da rade takovo
djelo.
Jednakost ljudi
Poslanik Muhammed a.s. koristi priliku ovog obraćanja masama

da ukaže na još jednu važnu stvar koja je temeljna socijalna poruka
islama, a to je jednakost ljudi bez obzira na naciju ili rasu. Ova poruka
je došla u vrijeme kada je čovječanstvo prolazilo kroz mračne etape
svoje historije. Ljudi su prodavani kao roblje na pijacama, žene su
smatrane nišom vrstom, ako bi se rodilo žensko dijete prijetila mu je
opasnost da ga porodica odmah ubije. Neki narodi su sebe smatrali
superiornijim, po prirodi boljim. Naravno, takve ili slične pojave svijet
bilježi i danas. Svjetski ratovi su vođeni i iz razloga što su pojedinci
smatrali da je određena rasa bolja od druge te da oni imaju pravo da
vladaju, a da su drugi i drugačiji niža vrsta. Najočitiji primjer je ono što
se dešavalo u nacističkoj Njemačkoj, kao i ono što sprovodi cionistički
režim u Izraelu proglasivši Izrael zemljom Jevreja.
Muhammed a.s. kaže: “Arap nema prednost nad nearapom, niti
nearap nad Arapom, niti bijelac nad crncem, niti crnac nad bijelcem,
osim po bogobojaznosti. Svi ljudi su Ademovi potomci, a Adem je
stvoren od zemlje.” (Ahmed, Musned)

Historija je najbolji pokazatelj
Svjetiljka koja sija oličena u praksi muslimana tokom historije

obasjala je horizonte savremenom društvu. Radosna vijest donijela je
čovječanstvu nadu u bolje sutra i dostignuća koja je postigao sistem
koji je uspostavio svjedok je i pokazatelj da je moguće živjeti skladno
i uređeno.
Uzvišeni Gospodar nam u Kur’anu oslikava prirodu poslaničke
misije, pa kaže:
„O vjerovjesniče, Mi smo te poslali kao svjedoka i kao donosioca
radosnih vijesti i kao poslanika koji opominje, da - po Njegovom
naređenju - pozivaš k Allahu, i kao svjetiljku koja sija.“ (Al-Ahzab, 45-
46)
Muhammed a.s. je odgojio generaciju koja je uspjela da očuva
originalnost učenja, da uspostavi državu na osnovama pravičnosti i
opstojnosti. Historija svjedoči veličinu muslimanske kulture, a to prije
svega što su uspjeli da izgrade društvo i državu u kojoj je bilo mjesta za
sve i koja je prepoznavala različitosti.

ZAKLJUČAK
Kroz navedene primjere jasno se dolazi do zaključka da je

Muhammed a.s. bio neko ko je čovječanstvu donio preporod, životu
ljudi energičnost i živahnost, društvu harmoniju. Sistem koji je
uspostavio pokazatelj je da čovjek može postići ravnotežu između
vjerskog-duhovnog i svjetovno-praktičnog. Dok god se čovječanstvo
drži te ose i vertikale koja je poput svjetionika život je bolji, budućnost
izvjesnija, a kada se udalji od toga čovjek grca u krizi, problemu i
beznađu. Muhammed a.s. je svojim životom i djelom pokazao kako se
može djelovati i uspostaviti najbolji sistem za čovječanstvo.
Njegovi govori, djela koja je ostavio, kao i svjedočenje savremenika
najbolji su pokazatelj o kakvom se čovjeku radilo. On je i danas,
uprkos vremenskoj distanci, pokretač promjena nabolje i impuls ka
dobročinstvu. Što ga više čitamo i upoznajemo više smo za njega
vezani. Ovo je bio pokušaj da vam predstavimo fragmente njegovog
lika i djela.
Upoznajmo ga kako bi ga ispravno slijedili.
Neka je na njega salavat i selam.

Hfz. prof. dr. Almir Pramenković 28-423
111.84
ODNOS LJUDSKE SLOBODE

I BOŽIJE SVEMOĆI
PROBLEMATIKA DOBRA I ZLA
A kada Gospodar tvoj reče melekima: “Ja ću na Zemlji

namjesnika postaviti!” - oni rekoše: “Zar će Ti namjesnik biti
onaj koji će na njoj nered činiti i krv prolijevati? A mi Tebe
veličamo i hvalimo i, kako Tebi dolikuje, štujemo.” On reče:
“Ja znam ono što vi ne znate.”1
Summary
This paper is concerned with three interrelated questions. The

first is: relation of God’s omnipotence and man’s free will. To this first
question I explained that God has given a man free will so that man
can be held accountable for his actions. The second question is: is
there contradiction between existence of evil and the fact that God
is All-Good? In response to this question I tried to describe what may
1
Kur’an, El-Bekara, 30
Hfz. prof. dr. Almir Pramenković
be adequate rational defense of God’s attribute of being All-Good

despite existence of evil. The final question is: what is the purpose of
Satan in this world? Responding to this question I explained that Satan
and evil exist so that man can fulfil his moral duty and become better
individual.
Uvod
Takozvani problem zla je najuobičajeniji argument kojeg su se

skeptici kroz povijest pridržavali, tvrdeći da je egzistencija Boga
neizvjesna ili nemoguća. Jednostavno rečeno, ukoliko je Bog Milostiv,
Ssveznajući i Svemoćni onda zlo i patnja ne bi postojali u svijetu. Stoga,
koncept Boga je nepomirljiv sa postojanjem zla i patnje. Cilj ovog teksta
je da pokaže kako ne postoji kontradikcije između zla i Boga ili patnje
i Boga. Smatram da ovo nije pitanje koje treba izbjegavati, kao što bi
to mnogi učenjaci učinili. Zapravo, postojanje zla i patnje u svijetu
samo pojačavaju vjerovanje u Boga kroz razumijevanje nepromjenjivih
zakona koji vladaju univerzumom, zakona čovječanstva i smisla
stvaranja.
Svaka religija, a islam nije izuzetak, smatra predmetno pitanje
sastavnim dijelom svog korpusa te zahtijeva od čovjeka da djeluje
protiv zla. U islamskom učenju, fundamentalni cilj stvaranja jeste
naređivanje na dobro i odvraćanje od zla.
Šta su zlo i patnja
U Websterovom rječniku zlo se definira tako da ono involvira,

između ostalog, ono što je nemoralno, ružno, loš karakter, nevolju, bol,
nesreću, patnju itd.2 Patnja je termin koji opisuje osjećaj bola, kazne,
povrede, gubitka ili štete. Patnja je obično, mada ne uvijek, povezana
sa posljedicama ili rezultatom zla. Uprkos ponuđenim definicijama
zla i patnje, važno je naglasiti da ove definicije nisu konačne i bez
2
The living Webster – Encyclopedic Dictionary of the English Language, Čikago, The English
Language Institute of America, 1975.

Odnos ljudske slobode i Božije svemoći
nedostatka. Ono što je zlo prema mišljenju jedne osobe može biti
dobro za drugog. Na primjer, ubijanje i rušenje u toku rata nesumnjivo
će žrtve smatrati zlom, ali će za agresora biti smatrano nužnim
djelovanjem, pa čak i dobrim. Ili, na primjer, žrtvovanje životinje,
krave ili ovce, kako bi meso bilo dostupno ljudima, za većinu je djelo
koje neće osuditi, ali za samu životinju je zlo. Zlo i patnja su, također,
relativni pojmovi u odnosu na vrijeme, budući da zlo ili patnja mogu
biti kratkog vijeka s ciljem dugoročne koristi ili obratno. Na primjer,
injekcija koju ljekar daje pacijentu uzrokuje kratkoročnu bol i patnju,
ali uzrokuje i dugoročno olakšanje i zdravlje.
Sa metafizičkog aspekta, sve osim Boga mora se smatrati
nesavršenim, u nekim slučajevima i „zlim“. Samo Bog je Savršen i
jedino On je Dobar. Ukoliko je sve nesavršeno, onda sve osim Boga
može biti zlim. Kazati da Bog nije trebao stvoriti bića koja su sklona
greškama i grijesima jednako je kazati da nije trebao stvoriti ljude.
Stoga, ukoliko se Bog smatra čistom dobrotom, a zlo „nepostojećim“
onda se za dobrog čovjeka može kazati da svjedoči veće postojanje od
„lošeg“ čovjeka. U tom smislu, neki karakteriziraju zlo kao nedostatak
dobrote, a ne kao zasebnu kategoriju.
Zlo iz ugla logike
Prije nego analiziramo zlo sa teističkog aspekta ili islamskog aspekta,

analizirat ćemo pojam zla sa logičke pozicije.
Ranije, ovaj problem je bio postavljen kao očigledan konflikt dvije
konstatacije: 1) Bog je neograničeno Dobar i Moćan i 2) Zlo postoji
u svijetu. Ukoliko se bolje osmotri ovo pitanje, primijetit će se da
sa aspekta logike ne postoji konflikt. Ustvari, ideja da zlo i patnja
predstavljaju izazov za koji ne postoji odgovor jeste mit koji su skeptici
revnosno širili.
Kao prvo, ukoliko bi se moglo demonstrirati da apsolutno Dobro
može dozvoliti neku formu onog što nazivamo zlo sa svrhom
ostvarivanja većeg dobra, u tom slučaju ne postoji logička kontradikcija.
Nije nužno da Bog mora spriječiti svaki mogući oblik zla, jer možda On
to dozvoljava zbog većeg dobra koje se može javiti iz tog zla.
Kao drugo, priroda apsolutne moći često se pogrešno razumije. Ne
postoji kontradiktornost između savršeno i apsolutno moćnog Boga i
čovjeku date slobodne volje. Ljudska bića su slobodna u smislu da Bog
nije želio imati kontrolu nad njihovim izborom djelovanja, što ne znači
da On ne može kontrolirati njihov izbor.3
Apsolutna svemoć Božija ne obuhvata moć da čini ono što je
logički nemoguće. U tom kontekstu Ričard Svinburn kaže: „Bog ne
može dati da univerzum istovremeno egzistira i neegzistira, dati da
su 2+2 jednako 5, promijeniti prošlost i slično.“4 Takve konstatacije ne
oganičavaju Božiju moć jer su logički nedosljedne i kontradiktorne. To
implicira da ukoliko je Bog stvorio slobodna ljudska bića uz mogućnost
da biraju između dobra i zla, onda je logički moguće očekivati odsustvo
pogrešnih izbora. Dakle, odsustvo nepokornosti i zla je u kontradikciji
sa postojanjem slobodnih ljudskih bića.
Općenito govoreći, ne postoji kontradiktornost u takozvanom
problemu zla. Brojni filozofi su to posvjedočili. Logički problem zla
žestoko je kritiziran posljednjih godina, dok u savremenoj literaturi
je tretirano kao diskreditirajuće pitanje. Ukratko, problem sa ovim
argumentom je u tome što pretpostavlja nešto što je pogrešno.
Preciznije, ova teorija smatra da Bog treba spriječiti svako zlo pod bilo
kojim okolnostima. Stoga, u najboljem slučaju, logički problem zla
pokazuje da ukoliko Bog postoji, jedino zlo koje postoji je zlo za čije
postojanje postoji neki dobar razlog.
Međutim, ostaje navesti dobar razlog zašto Bog dozvoljava neki
oblik zla i patnje. Ozbiljna teistička analiza pitanja zašto zlo postoji
mora početi analizom ovog pitanja u svjetlu opće svrhe stvaranja.
3
Mackie, J.l., The Miracle of Theism - Arguments for and against the Existence of God, Oksford,
Oxford University Press, 1982, str. 160
4
Svinburn Ričard, Is there a God, Oksford, Oxford University press, 1996, str. 7

Svrha stvaranja čovječanstva u odnosu na zlo
Islamski stav o smislu i svrsi stvaranja je jasan i nedvosmislen. Na

više mjesta u Kur’anu Allah iznosi svrhu kreacije:
Džine i ljude sam stvorio samo zato da Mi se klanjaju.5
Pokornost, obožavanje na koje se referira ovaj ajet korist je za
čovjeka, ne za Boga, jer Bogu ljudska pokornost ne treba.6 Allah je
stvorio svijet i zakone koji vladaju ne samo u prirodnom svijetu, već
i u društvenom poretku. Kada ljudi pređu granice ovih zakona to kao
posljedicu nosi zlo, grijeh, bol, patnju. Dakle, Allah želi da prihvatimo
Njegovu volju jer je u tome interes i korist za nas i kako bismo izbjegli
bol i patnju.
Svrha stvaranja čovječanstva je iznad same pokornosti Bogu. Onaj
ko potpuno ispuni svrhu svog stvaranja postao je Božiji namjesnik na
zemlji. Sve što je na zemlji veliča Allaha, ali samo čovjek može biti Božiji
namjesnik na Zemlji.7
Jedino ljudska bića su sposobna spoznavati realnost svojih djela,
uzdižući se iznad svoje zemaljske, kontigentne prirode. Onda kada
shvate svoju duhovnu suštinu imaju sposobnost ostvariti svrhu svoje
kreacije; kada se fokusiraju na svoju zemaljsku dimenziju onda padaju
na najniži nivo. Ogromno povjerenje dato čovjeku kako bi bio Božiji
namjesnik na Zemlji ne može nositi nijedno drugo stvorenje, kako
Kur’an objašnjava:
Mi smo nebesima, Zemlji i planinama ponudili emanet, pa su se
ustegli i pobojali da ga ponesu, ali ga je preuzeo čovjek - a on je, zaista,
prema sebi nepravedan i lahkomislen.8
Drugi način promišljanja svrhe ljudske kreacije jeste kroz Allahova
5
Kur’an, Ez-Zarijat, 56
6
O ljudi, vi ste siromasi, vi trebate Allaha, a Allah je Nezavisan i hvale dostojan. Kur’an, Fatir,
15
7
Allaha hvali sve što je na nebesima i na Zemlji, i On je Silni i Mudri. Kur’an, Lukman, 1
8
Kur’an, El-Ahzab, 72

svojstva. Svrha stvaranja je razumijevanje Allahovih svojstava i život u

skladu sa tim. Drugačije rečeno, pokoravajući se Allahu mi postajemo
Njegovi namjesnici na Zemlji.
Jedan od najvećih poklona koji je Allah dao čovjeku koji ga čini
različitim od drugih stvorenja jeste slobodna volja. Slobodna volja je
mogućnost da pojedinac dobrovoljno odabere svoja djela, dobro ili
loše, da prihvati ili odbaci Božije naredbe. Kur’an ističe:
Mi mu na Pravi put ukazujemo, a njegovo je da li će zahvalan ili
nezahvalan biti.9
Nepokornost je, dakle, izbor koji nosi sa sobom loše posljedice. Zlo
proizilazi iz izbora da se učini nepokornost Bogu. Meleki su bili svjesni
toga, kao što Kur’an ističe:
A kada Gospodar tvoj reče melekima: “Ja ću na Zemlji namjesnika
postaviti!” - oni rekoše: “Zar će Ti namjesnik biti onaj koji će na njoj
nered činiti i krv prolijevati? A mi Tebe veličamo i hvalimo i, kako Tebi
dolikuje, štujemo.” On reče: “Ja znam ono što vi ne znate.”10
Primjetno je da Allah ne negira konstatacije meleka, ali ih podsjeća
na njihovo ograničeno znanje. Budući da je Allah Svemoćan te da je
svrha kreacije pokornost Njemu, nameće se pitanje zašto nije stvorio
ljude bez mogućnosti da budu nepokorni i da čine zlo? Odgovor je
jednostavan. U tom slučaju, svijet bi bio pun, umjesto slobodnih
ljudi, robota bez slobodne volje. Drugačije rečeno, da ne postoji
mogućnost činjenja grijeha, zla i slično, na Zemlji ne bi bilo ljudi, već
bi postojale samo biljke, stijene itd. Stoga, može se kazati da je Allah
odabrao stvoriti svijet koji uključuje mogućnost slobodne volje koja će
proizvoditi činjenja grijeha i zla.
Da bismo odgovorili na pitanje o zlu, potrebno je prije toga
odgovoriti na pitanje slobodne volje. Znajući da će čovjek činiti nered
na Zemlji i krv prolijevati, Allah je, uprkos tome, naredio melekima
9
Kur’an, Ed-Dehr, 3
10

da mu se poklone.11 Činjenica da je Allah zatražio od meleka, koji

su bezgrješni i perfektni u pokornosti, da se pokore Ademu aludira
na činjenicu da čovjek posjeduje uzvišeniji status od meleka u općoj
hijerarhiji kreacije.12
Slobodna volja je jedna od tajni ovog uzvišenog statusa. Postoje
najmanje dva fundamentalna razloga zašto nam je data slobodna volja.
Prvo, može se razumjeti na način je status sopstveno ostvarene
vrline bolji od poklonjene vrline. Iz događaja kada se meleki
pokoravaju Ademu može se zaključiti da je Allahu draže da čovjek
svojim slobodnim izborom bira pokornost Allahu, a ne nepokornost
u poređenju sa pokornošću koja nije rezultat slobodne volje. To je
analogno situaciji roditelja koji su radosniji i zadovoljniji kada njihova
djeca svojom slobodnom voljom biraju biti poslušna, a ne zbog toga
što moraju biti poslušna. Ljudska pokornost je rezultat slobodne volje,
a ne determinizma kao što je to slučaj sa Suncem i Mjesecom koji se
moraju pokoriti Gospodaru.
Drugo, ukoliko su ljudska bića stvorena s ciljem da spoznaju Boga,
da promišljaju o Njegovim svojstvima, onda slobodna volja mora biti
atribut čovjekove prirode. Allah nam je dao mali dio slobodne volje i
moći, što proizilazi iz Njegove slobodne volje i moći. Jedino je čovjeka
Allah podučio imenima svih stvari, ne meleke, biljke ili nešto drugo.
Smisao bola i patnje
Bol služi da preusmjeri diskurs naših djela na Pravi put. Allah je stvorio
svijet uz precizne zakone koji vladaju ne samo prirodnim svijetom, već
i društvenim i moralnim poretkom čovječanstva. Drugačije rečeno,
princip kauzaliteta se primjenjuje na sve dimenzije: prirodne, moralne
11
A kad smo rekli melekima: “Poklonite se Ademu!” - svi su se poklonili osim Iblisa, on je bio
jedan od džina i zato se ogriješio o zapovijest Gospodara svoga. Pa zar ćete njega i porod
njegov, pored Mene, kao prijatelje prihvatiti, kad su vam oni neprijatelji? Kako je šejtan loša
zamjena nevjernicima! Kur’an, Kehf, 50
12
Prema islamskom učenju, postoji druga forma stvorenja koje Kur’an naziva džinima s tim što
oni nemaju mogućnost biti Božiji namjesnici na Zemlji.

i društvene. Kada prekoračimo granice ovih zakona, moramo se suočiti

sa posljedicama. Ukoliko osoba odluči skočiti sa litice, zakon gravitacije
neće prestati funkcionirati i spriječiti ga da ne padne. Ukoliko neko
odluči učiniti grijeh i zlo kao rezultat mržnje, pohlepe ili ljubomore,
patnja ili osveta će uslijediti odmah, kasnije u životu ili na budućem
svijetu, svidjelo se to nama ili ne. To su zakoni koje je Allah postavio za
naše lično dobro. Kur’an naglašava:
...prema Allahovom zakonu koji je vrijedio za one koji su bili i nestali!
A ti nećeš u Allahovu zakonu izmjene naći.13
Božiji zakoni su dati u Kur’anu i sunnetu Poslanika tako da mogu biti
spoznati u svako vrijeme. Slobodna volja koja nam je data ima za cilj
da nam omogući otkriti njene granice, kao i granice svijeta čiji smo dio.
Mi smo tako programirani da osjetimo kaznu kada god prekoračimo
granice zakona. Kur’an sadrži brojne ajete koji govore o posljedicama
slobodno izabrane nepokornosti:
Onaj ko bude uradio koliko trun dobra – vidjet će ga, a onaj ko bude
uradio koliko trun zla – vidjet će ga.14
“Ova gomila će zajedno s vama tiskajući se u Džehennem ući!” - “Ne
bilo im prostrano! U vatri će oni, doista, gorjeti!”15
“O oče naš,” - rekoše - “bili smo otišli da se trkamo, a Jusufa smo
ostavili kod naših stvari, pa ga je vuk pojeo. A ti nam nećeš vjerovati,
iako istinu govorimo.”16
A da su stanovnici sela i gradova vjerovali i grijeha se klonili, Mi
bismo im blagoslove i s neba i iz zemlje slali, ali, oni su poricali, pa smo
ih kažnjavali za ono što su zaradili.17
Niko normalan ne želi više puta doživljavati kaznu. Kazna i patnja
nas često navode da preispitamo naša djela i vratimo se pokornosti
13
Kur’an, El-Ahzab, 62
14
Kur’an, Ez-Zilzal, 7-8
15
Kur’an, Sad, 59
16
Kur’an, Jusuf, 17
17
Kur’an, El-A’raf, 96

Allahu. Bog ne kažnjava s ciljem da samo kazni, već kazna dolazi kao
konsekvenca naših djela. Pravi vjernici su oni koji razumiju granice u
okviru kojih funkcioniramo i ponašaju se u skladu sa tim. Upravo se
jedino tada stanje čovjeka mijenja, kao što Kur’an kaže:
To je zato što Allah neće lišiti blagostanja narod kome ga je podario
- sve dok se on sam ne promijeni - a Allah sve čuje i sve zna.18
Kur’an, također, otkriva one koji vjeruju samo onda kada im je to u
interesu, te vjeru napuštaju prilikom najmanjeg iskušenja:
Ima ljudi koji se Allahu klanjaju, ali bez pravog uvjerenja; ako ga
prati sreća, on je smiren, a ako zapadne i u najmanje iskušenje, vraća
se nevjerstvu, pa tako izgubi i ovaj i onaj svijet. To je, uistinu, očiti
gubitak.19
Postoje situacije kada Božiju odluku ne razumijemo ili je smatramo
nepravednom ili grubom, nekada nešto smatramo lošim, a ono je
dobro za nas i obratno. Susret Musa a.s. sa Hidrom najbolje oslikava
ovu činjenicu:
A kada Musa reče momku svome: “Sve ću ići dok ne stignem do
mjesta gdje se sastaju dva mora, ili ću dugo, dugo ići.” I kad njih dvojica
stigoše do mjesta na kome se ona sastaju, zaboraviše na ribu svoju, pa
ona u more kliznu. A kada se udaljiše, Musa reče momku svome: “Daj
nam užinu našu, jer smo se od ovog našeg putovanja umorili.” “Vidi!”
- reče on - “kad smo se kod one stijene svratili, ja sam zaboravio onu
ribu - sam šejtan je učinio da je zaboravim, da ti je ne spomenem -
mora da je ona skliznula u more; baš čudnovato!” “E, to je ono što
tražimo!” - reče Musa, i njih dvojica se vratiše putem kojim su bili došli,
i nađoše jednog Našeg roba kome smo milost Našu darovali i onome
što samo Mi znamo naučili. “Mogu li da te pratim” - upita ga Musa
- “ali da me poučiš onome čemu si ti ispravno poučen?” “Ti sigurno
nećeš moći sa mnom izdržati” - reče onaj - “a i kako bi izdržao ono o
čemu ništa ne znaš?” “Vidjet ćeš da ću strpljiv biti, ako Bog da” - reče
18
Kur’an, El-Enfal, 53
19
Kur’an, Hadždž, 11

Musa - “i da ti se neću ni u čemu protiviti.” “Ako ćeš me već pratiti” -

reče onaj - “onda me ni o čemu ne pitaj dok ti ja o tome prvi ne kažem!”
I njih dvojica krenuše. I kad se u lađu ukrcaše, onaj je probuši. “Zar je
probuši da potopiš one koji na njoj plove? Učinio si, doista, nešto vrlo
krupno!” “Ne rekoh li ja” - reče onaj - “da ti, doista, nećeš moći izdržati
sa mnom?” “Ne karaj me što sam zaboravio” - reče - “i ne čini mi
poteškoće u ovome poslu mome!” I njih dvojica krenuše. I kad sretoše
jednog dječaka, pa ga onaj ubi, Musa reče: “Što ubi dijete bezgrješno,
koje nije nikoga ubilo! Učinio si, zaista, nešto vrlo ružno!” “Ne rekoh li
ja tebi” - reče onaj - da ti, doista, nećeš moći izdržati sa mnom?” “Ako
te i poslije ovoga za bilo šta upitam” - reče - “onda se nemoj sa mnom
družiti. Eto sam ti se opravdao!” I njih dvojica krenuše; i kad dođoše
do jednog grada, zamoliše stanovnike njegove da ih nahrane, ali oni
odbiše da ih ugoste. U gradu njih dvojica naiđoše na jedan zid koji tek
što se nije srušio, pa ga onaj prezida i ispravi. “Mogao si” - reče Musa
- “uzeti za to nagradu.”20
Musa nije razumio smisao Hidrovih djela, nakon čega mu Hidr
objašnjava smisao: “Što se one lađe tiče - ona je vlasništvo siromaha
koji rade na moru, i ja sam je oštetio jer je pred njima bio jedan
vladar koji je svaku ispravnu lađu otimao; što se onoga dječaka tiče -
roditelji njegovi su vjernici, pa smo se pobojali da ih on neće na nasilje
i nevjerovanje navratiti, a mi želimo da im Gospodar njihov, mjesto
njega, da boljeg i čestitijeg od njega, i milostivijeg; a što se onoga zida
tiče - on je dvojice dječaka, siročadi iz grada, a pod njim je zakopano
njihovo blago. Otac njihov je bio dobar čovjek i Gospodar tvoj želi, iz
milosti Svoje, da oni odrastu i izvade blago svoje. Sve to ja nisam uradio
po svome rasuđivanju. Eto to je objašnjenje za tvoje nestrpljenje!”21
Božija vlast se manifestira u svakodnevnim dešavanjima u svijetu
bez obzira razumjeli mi to ili ne. Poznata rok zvijezda šezdesetih i
sedamdesetih godina prošlog stoljeća Ket Stivens, danas poznat kao
Jusuf Islam, objašnjava svoju situaciju prije primanja islama. Nakon
20
Kur’an, El-Kehf, 60-78
21
Kur’an, Kehf, 79-82

uspješnog i raskošnog života, razbolio se od tuberkuloze i završava u

bolnici. Tada je počeo razmišljati: Šta će mi se desiti? Jesam li ja samo
tijelo? Je li smisao života zadovoljiti samo tijelo? Shvatio je da je ova
bolest bila milost koju mu je Bog dao da otvori oči i shvati zašto je
ovdje, zašto je u bolničkom krevetu.
Svako se može, manje-više, sjetiti situacija u svom životu koje su
izgledale strašne, ali se iza njih krila milost i korist. Iza svakog iskušenja,
nevolje i patnje krije se određeni smisao i olakšanje, kao što Kur’an
ističe:
A, zaista, s mukom je i last, zaista, s mukom je i last!22
Bol služi da testira našu vjeru, izgradi i ojača karakter. Često
se olahko uzima činjenica da svojstva poput strpljivosti, empatije,
ljubaznosti, heroizma, zrelosti i slično ne mogu se realizirati bez
iskustva tjeskobe, bola ili patnje. Stvarna vrijednost iskušenja razumije
se jedino u njenom odsustvu. Da li se pravim vjernicima mogu smatrati
oni koji ništa osim užitka, zadovoljstva nisu osjetili? Kako oni koji
nikada nisu osjetili iskušenje i patnju mogu imati suosjećanje prema
onima koji su iskusili bol i patnju? Osim toga, iskušenje nas podsjeća
da ovisimo o Allahu. Kur’an naglašava da ćemo biti testirani:
Misle li ljudi da će biti ostavljeni na miru ako kažu: “Mi vjerujemo!”
i da u iskušenje neće biti dovedeni?23
Zar mislite da ćete ući u Džennet, a da Alah ne ukaže na one od vas
koji se bore i na one koji su izdržljivi?24
Mi ćemo vas dovoditi u iskušenje malo sa strahom i gladovanjem, i
time što ćete gubiti imanja i živote, i ljetine. A ti obraduj izdržljive, one
koji, kada ih kakva nevolja zadesi, samo kažu: “Mi smo Allahovi i mi
ćemo se Njemu vratiti! Njih čeka oprost od Gospodara njihova i milost;
oni su na Pravome putu!25
22
Kr’an, El-Inširah, 5-6
23
Kur’an, El-Ankebut, 2.
24
Kur’an, Ali Imran, 142.
25
Kur’an, El-Bekara, 155-157

Nesumnjivo je da će svako biti testiran, bio grješnik ili dobar vjernik.

One koji prođu iskušenje uspješno očekuje velika nagrada:
Čija srca, kad se Allah spomene, strah obuzme, i one koji strpljivo
podnose nevolje koje ih zadese, i one koji molitvu obavljaju i koji, od
onoga što im Mi dajemo, udjeljuju.26
I poslanici su prolazili teška iskušenja. Muhamed a.s. je iskusio
brojna ovosvjetska iskušenja: otac mu je preselio prije rođenja, dok
mu je majka preselila kada je imao šest godina; njegova prva supruga
preselila je pred njim; sva njegova djeca, osim Fatime, preselila su za
vrijeme njegovog života; da ne spominjemo godine protjerivanja od
strane mekanskih politeista i pagana. Kada je Poslanik a.s. otišao u
Taif s ciljem širenja ideje islama plemenu Benu Sekif bio je vrijeđan,
istjeran kamenicama iz grada gdje je bio teško povrijeđen. Umjesto
da odustane, izgubi nadu i vjeru u Allaha, Poslanik a.s. upućuje dovu i
traži zaštitu od Gospodara. Kao rezultat, Allah mu šalje meleka tražeći
od njega dozvolu da uništi narod Taif. Poslanik a.s. odbija prijedlog
meleka i umjesto toga kaže da će možda iz naroda Taifa doći generacija
koja će veličati Allaha.27
Kazivanje Ibrahima a.s. i njegovog sina služi kao najljepša lekcija:
Idem onamo gdje mi je Gospodar moj naredio” - reče - “On će
me kuda treba uputiti. Gospodaru moj, daruj mi porod čestit!” - i Mi
smo ga obradovali dječakom blage naravi. I kad on odraste toliko da
mu poče u poslu pomagati, Ibrahim reče: “O sinko moj, u snu sam
vidio da te trebam zaklati, pa šta ti misliš?” - “O oče moj,” - reče -
“onako kako ti se naređuje, postupi; vidjet ćeš, ako Bog da, da ću
sve izdržati.” I njih dvojica poslušaše, i kad ga on čelom prema zemlji
položi, Mi ga zovnusmo: “O Ibrahime, ti si se Objavi u snu odazvao;
- a Mi ovako nagrađujemo one koji dobra djela čine - to je, zaista, bilo
pravo iskušenje!” - i kurbanom velikim ga iskupismo i u naraštajima
26
Kur’an, El-Hadždž, 35
27
El-Mubarekfuri Safijjurrahman, Zapečaćeni džennetski napitak, preveo sa arapskog: Grahovac
Ersan, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2018., str. 152-154

kasnijim mu spomen sačuvasmo: “Nek je u miru Ibrahim!” Eto tako Mi

nagrađujemo one koji dobra djela čine, a on je, doista, bio rob Naš,
vjernik.”28
Nivo iskušenja koja su poslanici prošli je takav da se nijedan čovjek
ne može požaliti da prolazi teže iskušenje od njih.
Budući da je Allah Sveznajući, a ne mi, brojne situacije možemo
smatrati lošim ili zlim, a koje su korisne za nas i obratno, a koje je Allah
odredio da se dese. Najbolji primjer je bogatstvo. Mnogi smatraju
bogatstvo izvorom sreće i zadovoljstva, ali često se dešava da je
bogatstvo izvor problema i nevolja. Enormno bogati ljudi nerijetko
imaju probleme stresa, nedostatak porodične harmonije, unutarnji
nemir, depresiju i slično. Zbog toga islam naglašava da je potrebno
očistiti imetak29 pomažući one kojima je pomoć potrebna. Bez
nesebičnog udjeljivanja poklona koji je čovjeku Allah dao takav poklon
može postati izvorom bola i patnje, umjesto sreće i zadovoljstva. U
svakom slučaju, Allah je izvor bogatstva, ne mi.
Bol je način da se suprotnost, radost i tuge, mogu osjetiti i
razumjeti. Dakle, ova ideja se zasniva na zakonu suprotnosti. Allah
je stvorio svijet na temelju dualiteta između, na primjer, dobra i
zla, radosti i tuge, zdravlja i bolesti, bogatstva i siromaštva, znanja i
neznanja, pravde i nepravde, života i smrti. Kur’an ističe:
I od svega po par stvaramo da biste vi razmislili!30
Nemoguće je razumjeti radost bez boli. Kako neko može biti svjestan
blagodati zdravlja bez bolesti? Zapravo, može se kazati da znanje i
iskustvo nečega nije kompletno bez znanja i iskustva suprotnosti.
Svaki element je važan kako bi se razumjelo jedinstvo cjeline. Mi smo
stvoreni kako bismo osjetili ove suprotnosti te da, prolazeći kroz takva
iskustva, idemo prema onome što nas vodi putu sreće na ovom i
budućem svijetu.
28
Kur’an, Es-Saffat, 99-111
29
Arapska riječ zekat derivira se iz riječi zekka što znači očistiti, uvećati
30
Kur’an, Ez-Zarijat, 49

Bez iskustva tjeskobe i boli ne može se razumjeti sreća. Svaki

alpinista će priznati da ne postoji osjećaj uzbuđenja, zadovoljstva,
sreće u nastojanju da se osvoji vrh planine bez ulaganja velikog truda.
Nijedan tim ne bio dozvolio sebi da primi nagradu šampiona lige i
slično bez napornih treninga, povreda i izazova koje su morali proći da
bi osvojili šampionat.
Na temelju rečenog, očigledno je da postoji metafizička nužnost
postojanja suprotnosti, uključujući dobro i zlo, budući da postoji
Božija mudrost u tome. Dakle, dobro i zlo mogu biti posmatrani kao
pozitivno i negativno zavisno od ugla iz kog se promatraju. Za one
koji ne razmišljaju i fokusiraju se na negativno, bol i patnja izgledaju
besmisleni i vječni. Međutim, za one koji razmišljaju i shvataju svrhu
kreacije i strpljivo je podnose, bol i patnja dolaze iz Allahove milosti i
pravde. Veća svrha stvaranja ljudskih bića koja imaju slobodnu volju je
da shvate vezu sa Gospodarom. Ukratko, podčinjavanje ljudske volje
Božijoj volji rezultira raspadom koncepta boli i patnje.
Božija pravda je apsolutna
Božija pravda je apsolutno savršena za svakog. Nijedan ljudski

zakon, nijedna vlada ne može ponuditi takvu pravdu. Ljudska pravda
je samo sjena Božije savršene pravde. Kur’an podcrtava: ...zar Allah
nije Sudija Najpravedniji?! 31 Allah nam naređuje da težimo uspostavi i
širenju pravde u svijetu i obznanjuje da voli one koji to čine:
Allah zahtijeva da se svačije pravo poštuje, dobro čini, i da se
bližnjima udjeljuje, a razvrat i sve što je odvratno i nasilje zabranjuje;
da pouku primite, On vas savjetuje.32
Onima koji budu vjerovali i dobra djela činili Allah obećava oprost i
nagradu veliku.33
“Eto tako!” - reče. “Gospodar tvoj je rekao: - To je Meni lahko, i tebe
31
Kur’an, Et-Tin, 8
32
Kur’an, En-Nahl, 90
33
Kur’an, El-Maide, 9

sam ranije stvorio, a nisi ništa bio.”34

Važno je istaći da Allah nije podložan kategoriji vremena kao što je
to slučaj sa ljudskim bićima. Što više čovjek napreduje od materijalnog
prema duhovnom, to znači da sve više učestvuje u bezvrjemenosti
egzistencije.
Iskustvo dobra ili zla na ovom svijetu je ništavno u poređenju sa
onim što biti kušano na budućem svijetu. To nije iznenađujuće imajući
u vidu da je naš dunjalučki život prolazni momenat u poređenju sa
vječnim životom. Poslanik a.s. je rekao: Budi na ovom svijetu kao
slučajni prolaznik ili putnik.35 Ovu činjenicu treba uvijek imati na umu
kada se govori o bolu i patnji:
Ali, vi više život na ovom svijetu volite, a onaj svijet je bolji i vječan
je. 36
Razumijevanje budućeg života je od krucijalne važnosti za

razumijevanje postojanja zla i patnje, što je razlog zbog kojeg ateisti
i gnostici ne uspijevaju razumjeti ova pitanja. Elementi pravde se
manifestiraju na ovom svijetu, dok se apsolutna i konačna pravda
mogu očekivati jedino na konačnom sudu na Sudnjem danu. Postoje
dvije fundamentalne implikacije Božije pravde na budućem svijetu
koje se odnose na našu ovozemaljsku egzistenciju. Prije svega, to daje
smisao, motivaciju i podsticaj za moralna nastojanja čovjeka. Zašto
bi pojedinac nastojao stremiti moralnoj perfekciji ukoliko ne postoji
pravda? Drugo, trenutna patnja i bol nisu uzaludni ukoliko postoji veća
svrha na ovom svijetu i nagrada koja nas očekuje na budućem svijetu.
Nužno je referirati se na određena promišljanja skeptika koja se
odnose na ubistvo djece. Postoje dvije vrste patnje djece koja se mogu
razmatrati: jedno koje je rezultat ljudskog moralnog zla i drugo koje je
rezultat takozvane prirodne nepogode. Prvi slučaj bola i patnje rezultat
34
Kur’an, Merjem, 9
35
El-Buhari Muhamed bin Ismail, Sahihu-l-Buhari, broj hadisa 6416, Daru Ibn Kesir, Damask-
Bejrut, 2002.
36
Kur’an, El-A’la, 16-17

je slobodnog ljudskog izbora koje je načinjeno u suprotnosti sa Božijom

voljom. Klasičan primjer su ekonomske sankcije protiv naroda zbog
političkih razloga koje rezultira glađu i bolestima među djecom.
Šta sa prirodnom smrću nedužne djece koja ne mogu biti direktno
povezana sa ljudskim djelovanjem? Smrt, koja se smatra vrhovnim zlom
kod ateista, kod muslimana ne predstavlja oblik propasti ili katastrofe.
Ne postoji ništa pogrešno sa pojmom smrti. Smrt predstavlja tranziciju
sa ovog svijeta na drugi svijet. Osim toga, sva djeca koja presele prije
puberteta smatraju se direktnim stanovnicima Dženneta.
Percepcija nepravde nestaje kada se promatra naspram svrhe
kreacije. Kur’an je izričit:
O ljudi, Mi vas od jednog čovjeka i jedne žene stvaramo i na narode
i plemena vas dijelimo da biste se upoznali. Najugledniji kod Allaha je
onaj koji Ga se najviše boji, Allah, uistinu, sve zna i nije Mu skriveno
ništa.37
Nužno je podsjetiti da je Božija milost utemeljena na Njegovoj
pravdi te da je Božija pravda utemeljena na Njegovoj milosti. Bog neće
baciti nekog u Džehennem zato što u Džehennemu ima mjesta za njega
dok u Džennetu nema dovoljno mjesta, kao što neki gnostici ili ateisti
mogu kazati. Poslanik prenosi da je Allah rekao:
Moja milost nadilazi Moju srdžbu.38
Pojedini gnostici i ateisti postavljaju pitanje: Zašto je Allah učinio
da ljudi više streme činjenju lošeg nego dobrog. Kada je Allah stvorio
Adema On je znao će čovjek biti nepokoran, ali mu je dao mogućnost
traženja oprosta.39 Kur’an naglašava:
Ali onima koji se pokaju i uzvjeruju i dobra djela čine, Allah će njihova
hrđava djela u dobra promijeniti, a Allah prašta i Samilostan je.40
37
Kur’an, El-Hudžurat, 13
38
El-Buhari Muhamed bin Ismail, Sahihu-l-Buhari, broj hadisa 7404
39
I Adem primi neke riječi od Gospodara svoga, pa mu On oprosti; On, doista, prima pokajanje,
On je Milostiv. Kur’an, El-Bekara, 37
40
Kur’an, El-Furkan, 70

To su, eto, Allahovi propisi, koje vam On objavljuje. A onome ko se

bude Allaha bojao - On će preko ružnih postupaka njegovih preći i još
mu veliku nagradu dati.41
Onaj ko učini dobro djelo dobit će desetorostruku nagradu za njega,
a onaj ko uradi zlo - pa, oni koji budu zlo radili bit će tačno prema
zasluzi kažnjeni.42
Sljedeći hadis kudsi indicira veličinu Božije milosti:
O sine Ademov, dok god Me budeš molio i od Mene se nadao, Ja ću ti
praštati šta god budeš radio, i na to se neću obazirati! O sine Ademov,
kad bi tvoji grijesi dosegli do neba, pa Me ti zamolio za oprost, oprostio
bih ti! O sine Ademov, kad bi mi pristupio s greškama velikim poput
Zemlje, zatim Me sreo ne smatrajući drugog ravnim Meni, Ja bih ti
pristupio sa isto toliko oprosta!43
Šta može biti veća blagodat od toga što nam je Allah dao slobodnu
volju, pokazujući nam šta je dobro a šta loše, opraštajući nam grijehe
sve dok smo iskreni u traženju oprosta? Neuspijevanje skeptika da
razumiju besmisao postojanja bola i patnje nerijetko je etablirano
u aroganciji kao što je arogancija izvor njihove negacije Božije
egzistencije. Sve dok ljudi misle da na osnovu svog intelekta mogu
prosuđivati i razumjeti događaje na ovom svijetu neovisno od Boga,
takvi argumenti će postojati. Jedino onda kada se prizna da je ljudsko
znanje ograničeno, a Božije neograničeno može doći do progresa u
razumijevanju ove tematike.
Da li su ljudska djela slobodna ili determinirana
Skeptici tvrde da ako je Bog Svemoćan onda je On Izvor svega, a

samim tim i zla. Oni koji zastupaju koncept ljudske slobodne volje
tvrde da je čovjekova nepokornost izvor zla. Zoroastrejci smatraju da
41
Kur’an, Et-Talak, 5
42
Kur’an, El-Kasas, 84
43
Et-Tirmizi Muhamed bin Isa, Sunen, broj haidsa 3540, Daru Mustafa El-Babi El-Halebi, Kairo,
1977.

je Ahriman izvor zla kao rival izvoru dobra - Jazdan.

Prije nego odgovorimo na ovo pitanje sa aspekta islama, odgovorit
ćemo na stavove oponenata.
Deterministi i Božija svemoć
Kur’anski tekstovi koji naglašavaju determinizam ljudskih djela i

Božije svemoći su:
“Kad Allah stvara i vas i ono što napravite?”44
Reci: “O Allahu, koji svu vlast imaš, Ti vlast onome kome hoćeš
daješ, a oduzimaš je od onoga od koga hoćeš; Ti onoga koga hoćeš
uzvisuješ, a onoga koga hoćeš unizuješ; u Tvojoj ruci je svako dobro -
Ti, uistinu, sve možeš!”45
Da Allah kažnjava ljude prema onome što zasluže, ništa živo na
površini Zemljinoj ne bi ostavio; ali, On ih ostavlja do roka određenog,
i kad im rok dođe - pa Allah dobro zna robove Svoje.46
Deterministi vjeruju da je ljudska sloboda iluzija budući da je Bog taj
koji je Svemoćan. Stoga, oni tvrde da čovjek čini djela, ali ih ne stvara.
Očigledno, najveće nastojanje determinista jeste potvrditi Božiju
svemoć bez kompromisa i bez priznavanja da čovjek ima slobodnu
volju. Dakle, problematična implikacija ovog pitanja jeste da je Bog
odgovoran za sva dobra djela, ali isto tako i za sva loša koja se dese.
Slobodna volja
Protagonisti slobodne volje smatraju da negiranje slobodne volje

vodi negiranju Kur’ana koji konstantno čovjeku naređuje dobro i da
stremi Pravom putu. Smisao nagrade i kazne, samim tim i pravde,
nestaje ukoliko čovječanstvo nije odgovorno za svoja djela. Nekoliko
44
Kur’an, Es-Saffat, 96
45
Kur’an, Ali Imran, 26
46
Kur’an, Fatir, 44

relevantnih ajeta tretira tematiku:

Da Allah hoće, učinio bi vas sljedbenicima jedne vjere, ali, On u
zabludi ostavlja onoga koga hoće, a na pravi put ukazuje onome kome
On hoće; i vi ćete doista odgovarati za ono što ste radili.47
nezahvalan biti.48
Onaj ko bude uradio koliko trun dobra – vidjet će ga, a onaj ko bude
uradio koliko trun zla – vidjet će ga. 49
Onome ko čini dobro, bio muškarac ili žena, a vjernik je, Mi ćemo
dati da proživi lijep život i doista ćemo ih nagraditi boljom nagradom
nego što su zaslužili.50
Protagonisti slobodne volje tumače navedene ajete pogrešno u
smislu da je čovjek potpuno neovisan u činjenju djela. U nastojanju da
afirmiraju ljudsku neovisnost, oni dovode u pitanje apsolutnu Božiju
volju i Njegovu svemoć.
Srednji put
Islamski stav o ovom pitanju je da on podržava srednji put između

dva ekstrema. Ljudska bića nisu bespomoćna stvorenja čija je sudbina
deteminirana da bude dobra ili loša, niti je potpuno neovisna kako
bi činila šta god želi. Važno je naglasiti da slobodna ljudska volja ne
dovodi u pitanje Božiju svemoć i Božiju volju. Ljudska bića su slobodna
u smislu da Bog nije odlučio kontrolirati ljudski izbor.
Osim toga, moć izbora dat čovjeku je ograničen. Mi ne posjedujemo
moć da zaustavimo disanje, treptanje, spavanje. Allah kaže:
nezahvalan biti.51
47
48
Kur’an, Ed-Dehr, 3
49
Kur’an, Ez-Zilzal, 7-8
50
51

Također, mi ne posjedujemo moć nad društvenim faktorima, kao

što nemamo moć kontroliranja svog rađanja i smrti. Allah može, ako
želi, promijeniti sve okolnosti:
...a vi ne možete ništa htjeti ako to Allah, Gospodar svjetova, neće!52
Ovaj ajet nije deterministički u smislu da znači da je ljudska volja
uvijek ekvivalentna Božijoj volji, nego znači da je naša volja ograničena
i podložna Božijoj volji.
Postoje dva razloga zašto Bog nije odabrao kontrolirati ljudski izbor.
Prvi, Bog smatra da je superiorniji status onoga koji ima pravo odabrati
u odnosu na onog koji nema prvo izbora. Drugi, Bog nam je htio dati
ukus slobode i moći koje dolaze od Njegove apsolutno savršene volje
i moći.
Na temelju rečenog, jasno se razumije da nema kontradiktornosti
između kur’anskih ajeta, ranije citiranih o slobodnoj volji, i
determinizma. Ajeti koji govore o apsolutnoj Božijoj volji, moći i znanju
nisu u konfliktu sa ajetima koji potvrđuju da je čovjeku data slobodna
volja. Bog ne bi kaznio ljude za njihova djela ukoliko nisu moralno
odgovorni za svoja djela. Kur’an kaže:
Sreća koja ti se dogodi od Allaha je, a nesreću koja te zadesi sam
si zaslužio. Mi smo te, kao poslanika, svim ljudima poslali, a Allah je
dovoljan Svjedok.53
Loš su primjer ljudi koji ne priznaju Naše dokaze, oni zlo čine sami
sebi.54
Allah zaista neće nikakvu nepravdu ljudima učiniti, ljudi je sami sebi
čine.55
Allah zahtijeva da se svačije pravo poštuje, dobro čini, i da se
bližnjima udjeljuje, a razvrat i sve što je odvratno i nasilje zabranjuje;
52
Kur’an, Et-Tekvir, 29
53
Kur’an, En-Nisa, 79
54
55
Kur’an, Junus, 44

da pouku primite, On vas savjetuje.56

Svi mi činimo izbore za naša djela za koja ćemo biti odgovorni. U
islamu ne postoji koncept otkupa grijeha kao što je slučaj sa drugim
religijama.
Kako protumačiti ajete koje posebno orijentalisti koriste u kojima
Allah kaže: Allah je zapečatio srca njihova i uši njihove, a pred
očima njihovim je koprena; njih čeka patnja golema57 i njemu ćemo
Džehennem pripremiti.58 Očigledno je da nepokornost Bogu kreaira
stanje uma koje zažmiri pred očitim dokazima Boga. Jedino kada je
nepokornost izraz slobodne čovjekove volje čovjek može očekivati
konsekvence od Boga. Kur’an ističe:
A kada urade neko ružno djelo, govore: “Zatekli smo pretke naše da
to rade, a i Allah nam je to zapovijedio.” Reci: “Allah ne zapovijeda da
se rade ružna djela! Zašto o Allahu govorite ono što ne znate?”59
Zar - kad vas je snašla nevolja koju ste vi njima dvostruko nanijeli,
možete reći: “Otkud sad ovo?!” Reci: “To je od vas samih!” Allah, zaista,
sve može.60
Mnogobošci će govoriti: “Da je Allah htio, mi ne bismo druge
Njemu ravnim smatrali, a ni preci naši, niti bismo išta zabranjenim
učinili.” Tako isto su oni prije njih poricali, sve dok Našu kaznu nisu
iskusili. Reci: “Imate li kakav dokaz da nam ga iznesete? Vi se samo za
pretpostavkama povodite i vi samo neistinu govorite.”61
Sreća koja ti se dogodi od Allaha je, a nesreću koja te zadesi sam
si zaslužio. Mi smo te, kao poslanika, svim ljudima poslali, a Allah je
dovoljan Svjedok.62
56
57
58
Kur’an, El-Lejl, 10
59
60
61
Kur’an, El-En’am, 148
62
Kur’an, En-Nisa, 79

Moralno zlo se dešava jedino kao rezultat ljudske nepokornosti

i zloupotrebe dara slobodne volje. Slobodna volja je ono što nas
karakterizira kao ljudska bića i omogućava koncept nagrade i kazne.
Stoga, biljke i životinje neće biti nagrađene niti kažnjene jer ne
posjeduju slobodnu volju.
Što se tiče onih koji smatraju da Božije savršeno znanje o našim
djelima unaprijed određuje pravac naših djela, potrebno je istaći dvije
stvari. Prvo, za Boga prošlost i budućnost ne postoje, postoji jedino
vječna sadašnjost. Bog je nužno Postojeći te, stoga, ne podliježe
vremenskim ograničenjima. Osim toga, vrijeme je samo još jedno u
nizu brojnih stvorenja. Dakle, ideja predestinacije je beznačajna u
odnosu na Boga.
Drugo, činjenica da Allah posjeduje vječno znanje o našim
odlukama, to ne znači da On uzrokuje da naše odluke idu određenim
pravcem. Predznanje nije jednako uzrokovanju djela. Na primjer, naše
predznanje da će Sunce izaći sutra ne znači da ću ja uticati na Sunce
da izađe. Isto tako, vjerovanje u određenje stvari ne može se tumačiti
u značenju da je Bog uzrok grijeha ili greške.
Da sumiramo ovu tematiku. Ljudska djela se nalaze između dva
ekstrema: jednog koji tvrdi da je sve od Boga, uključujući loša djela,
i drugog koji smatra da su ljudska bića potpuno slobodna te da mogu
činiti šta god žele. Kur’an na lijep način sumira središnji stav:
Vi njih niste ubijali nego Allah; i ti nisi bacio, kad si bacio, nego je
Allah bacio, da bi vjernike lijepom kušnjom iskušao - Allah zaista sve
čuje i sve zna.63
Ajet se odnosi na borbu na Bedru, prvu najvažniju i odlučujuću
borbu muslimanske zajednice protiv politeista Meke.
63
Kur’an, El-Enfal, 17

Kakva je uloga i smisao postojanja šejtana
Budući da smo analizirali pitanje zašto zlo ne može biti pripisano

Bogu, ostaje nam za diskusiju pitanje uloge šejtana. Dva pitanja će biti
analizirana: 1) Da li je šejtan uzrok svakog zla? 2) Zašto Bog dozvoljava
šejtanu da postoji te zašto ga ne uništi?
Referirajući se na pitanje šejtana, Kur’an kaže:
A kad smo rekli melekima: “Poklonite se Ademu!” - svi su se poklonili
osim Iblisa, on je bio jedan od džina i zato se ogriješio o zapovijest
Gospodara svoga. Pa zar ćete njega i porod njegov, pored Mene, kao
prijatelje prihvatiti, kad su vam oni neprijatelji? Kako je šejtan loša
zamjena nevjernicima!64
Šejtan objašnjava razlog odbijanja da se pokori:
“Zašto se nisi poklonio kad sam ti naredio?” - upita On. - “Ja sam
bolji od njega; mene si od vatre stvorio, a njega od ilovače” - odgovori
on. “E onda izlazi iz Dženneta” - reče On - “ne priliči ti da u njemu
prkosiš; izlazi, ti si, zaista, od onih prezrenih!”65
Klasično islamsko predanje o ovom pitanju opisuje sljedeći ajet:
“Onda izlazi iz Dženneta”- reče On - “neka si proklet i neka se
prokletstvo zadrži na tebi do Dana sudnjeg!” “Gospodaru moj,” - reče
on - “daj mi vremena do dana kada će oni biti oživljeni!” “Daje ti se
rok” - reče On - “do Dana već određenog.” “Gospodaru moj,” - reče
- “zato što Si me u zabludu doveo, ja ću njima na Zemlji poroke lijepim
predstaviti i potrudit ću se da ih sve zavedem, osim među njima Tvojih
robova iskrenih.” “Ove ću se istine Ja držati” - reče On: “Ti nećeš imati
nikakve vlasti nad robovima Mojim, osim nad onima koji te budu
slijedili, od onih zalutalih.” Za sve njih mjesto sastanka Džehennem će
biti.66
64
Kur’an, El-Kehf, 50
65
Kur’an, El-E’raf, 12-13
66
Kur’an, El-Hidžr, 34-43

Prof. dr. Mevlud ef. Dudić 28:316.776.33
Msc. Harun ef. Eminagić 28:077
ULOGA MEDIJA I INTERNET

DA’VA DANAŠNJICE
Sažetak
Tema kojom se bavi ovaj rad obavezuje nas na propitivanje onih

fenomena koji, u većoj ili manjoj mjeri, utiču na popularnu percepciju
islama današnjice kroz neizbježnu virtuelnu stvarnost. Ne treba
imati nimalo dvojbi da mediji i internet imaju iznimno veliki upliv na
savremeno javno mnijenje pa, prema tome, i na shvatanje islama
posebno među adolescentskom populacijom. Mediji i internet, kao
izraz i oblik masovne kulture, svojim propagandističkim metodama
decenijama utiču na popularnu imaginaciju miliona ljudi. Ako je nekada
fizička snaga bila mjerilo pozicije u zajednici, sada je tehnička moć
postala presudan faktor civilizacijske supremacije jednih nad drugim.
Tehnika je postepeno osvajala naš životni prostor da je danas život bez
mnogih tehničkih pomagala nezamisliv. Ono što ne smijemo dozvoliti
jeste da se pretvorimo u pasivne konzumente, bez jasne svijesti o
tome koje sadržaje gledamo i koga slijedimo i slušamo. Neophodno
je razvijati kritički pristup spram sadržaja koji nam se nude i definirati
vlastite reference za procjenjivanje određenih sadržaja. Mediji i
internet jačaju i ruše naša stajališta, djeluju na naše emocije, mogu
nas razveseliti, rastužiti, smiriti, potaknuti na neko djelovanje itd. Isto
Prof. dr. Mevlud ef. Dudić; Msc. Harun ef. Eminagić
tako, mogu nas korisno educirati, ali i usmjeriti u neku drugu štetnu
krajnost. Zato je nužno vrlo često propitivati i procjenjivati medije i biti
obazriv sa sadržajem kojeg gledamo i persone od koje isto percipiramo.
Mnogobrojni tako(samo)zvani „google šejhovi“ pored malih ekrana ili
sa raznih internet portala ne snose nikakvu odgovornost za izrečeni
stav ili tvrdnju, jer nemaju kontinuitet u ovlasti, a slušateljstvo u
najvećoj mjeri od njih uzima samo one “fetve” koje im lično odgovaraju
kako bi zadovoljili svoju sujetu i duhovnu prazninu. Moramo shvatiti da
postoje učeni ljudi koji su priznati alimi u svijetu i da samo od priznatih
vjerskih autoriteta uzimamo mišljenja i slijedimo njihove savjete, a da
maksimalno izbjegavamo bilo koje nastrano mišljenje, posebno ona
koja tekfire vjernike i izdvajaju ih iz ummeta muslimana zbog nekih
njihovih postupaka.
Ključne riječi: mediji, internet, Islamska zajednica, daije, fetve,
mladi.
The topic of this paper obliges us to question those phenomena
that, to a greater or lesser extent, affect the popular perception of
today’s Islam through the inevitable virtual reality. There should
be no doubt that the media and the Internet have an extremely
large influence on modern public opinion and, therefore, on the
understanding of Islam, especially among the adolescent population.
The media and the Internet, as an expression and form of mass
culture, have been influencing the popular imagination of millions of
people with their propaganda methods for decades. If once physical
strength was a measure of position in the community, now technical
power has become a decisive factor in the supremacy of civilization
over one another. Technology has gradually conquered our living
space that today life without many technical aids is unthinkable. What
we must not allow is to turn into passive consumers, without a clear
awareness of what content we are watching and who we are following
and listening to. It is necessary to develop a critical approach to the
content offered to us and to define our own references for evaluating
certain content. The media and the internet strengthen and destroy

Uloga medija i internet da’va današnjice
our attitudes, they affect our emotions, they can cheer us up, make
us sad, calm us down, encourage us to take action, etc. They can also
usefully educate us, but also direct us to some other harmful extreme.
That is why it is necessary to question and evaluate the media very
often and to be careful with the content we watch and the people
from whom we perceive the same. Many so-called google sheikhs
next to small screens or from various internet portals do not bear
any responsibility for the stated position or statement, because they
have no continuity in authority, and the audience is mostly taken from
them only by those “fatwas” that suit them personally. They would
satisfy their vanity and spiritual emptiness. We have to realize that
there are educated people who are recognized scholars in the world,
and we should only take opinions and advice from recognized religious
references, and we must avoid as much as possible any perverted
opinion, especially those who believe in expelling others and expelling
them from the Muslim community only based on some their actions.
Keywords: media, internet, Islamic community, dais, fatwas, youth.

Uvod
Tema kojom se bavi ovaj rad obavezuje nas na propitivanje onih

fenomena koji, u većoj ili manjoj mjeri, utiču na popularnu percepciju
islama današnjice kroz neizbježnu virtuelnu stvarnost. Ne treba
imati nimalo dvojbi da mediji i internet imaju iznimno veliki upliv na
savremeno javno mnijenje pa, prema tome, i na shvatanje islama
posebno među adolescentskom populacijom. Mediji i internet, kao
izraz i oblik masovne kulture, svojim propagandističkim metodama
decenijama utiču na popularnu imaginaciju miliona ljudi. Mnoge
različite emisije na malim ekranima ili brojne internet stranice, pored
edukacije ili, pak, zabave koju nam svakodnevno pružaju, u naš
unutarnji svijet importiraju i određenu ideologiju, svjetonazor, vjerske
i političke stavove, određuju prijatelje i stvaraju neprijatelje. Internet
je toliko prisutan da ga je nemoguće izbjeći. Ustvari, njegov veliki
propagandistički potencijal proizlazi upravo iz masovnosti njegovih
konzumenata, koji se nerijetko, pogotovo mlađi naraštaji, često izgube
i srljaju tražeći rješenja za zadovoljenje svog duhovnog stanja.
Stoga, u redovima koji su pred nama, nakon govora o ulozi i važnosti
medija, te tretiranja istih u islamu, poseban akcenat bit će na načinu
medijskog tretiranja islama, islamskih institucija i autoriteta od strane
persona koji po svaku cijenu žele nametnuti svoju ideologiju, pravac i
shvatanje, ne uzimajući u obzir prostorni i vremenski okvir u kojem se
nalazimo, niti slabu naobrazbu i moć vlastitog rasuđivanja mladalačke
publike. I umjesto da se zadovolji intencija islama kroz pozivanje u
dobro i odvraćanje od zla, stvara se konfuzno stanje kojim se, zapravo,
podržava razvijanje i širenje radikalizma, ekstremizma, pa na koncu i
islamofobije.
Definicija medija
Mediji imaju svoje korijene u počecima društvenih zajednica u

kojima je postojala potreba za javnim priopćavanjem informacija.
Medij je posrednik prijenosa poruke od pošiljatelja do primatelja

poruke. Sam naziv ima nekoliko značenja, a zapravo se različito tumači

s obzirom na znanstveno područje ili područje društvenog djelovanja.
U komunikacijskim znanostima medij je tehničko ili fizičko sredstvo
pretvorbe poruke koja se može slati preko kanala. Također se definira
i kao savremeno sredstvo za prenošenje informacija.1
Mediji kao sedma sila
Pojam sedma sila nastao je u revolucionarnoj Francuskoj, a kasnije

se probio u bosanski jezik. Prvo je Napoleon Bonaparte skovao
dosjetku da je novinarstvo “peta sila u Evropi” (poslije Francuske,
Velike Britanije, Rusije i Austrije). Pošto su ujedinjavanjem nastale
Italija (1861) i Njemačka (1871), broj evropskih sila povećao se na šest
i novinarstvo je spalo na poziciju sedme sile, kako se najčešće naziva
u svijetu.2
Ako je nekada fizička snaga bila mjerilo pozicije u zajednici, sada je
tehnička moć postala presudan faktor civilizacijske supremacije jednih
nad drugim. Tehnika je postepeno osvajala naš životni prostor da je
danas život bez mnogih tehničkih pomagala nezamisliv. I tako smo
od dobrog sluge dobili lošeg gospodara. Kao riba u vodi - koja vodu
ne primjećuje, ali joj ona omogućava život - tako smo i mi uhvaćeni
u mrežu medija koji više ne služe samo prijenosu informacije, već
stvaranju svog vlastitog svijeta, koji je ponekad i stvarniji od onog
realnog vanmedijskog svijeta i prostora.3
Mediji su snažan, čak i presudan, agens političkih, društvenih,
ekonomskih i kulturoloških mijena. Era medija je svanula i sada nema
bijega, niti uzmaka, nema skrovišta od njegove moći. Ovu novu realnost
za muslimanski svijet antropolog Ahmed Ekber poredi sa invazijom
1
Jurčić, Daniela, Teorijske postavke o medijima – definicije, funkcije i utjecaj, Mostar, 2017,
str. 129
2
Vukić, Lea, Novinarstvo - četvrta vlast, sedma sila, Zagreb, oktobar 2013. (www.djecamedija.
org)
3
Dizdarević, Mevludin, Film i popularna percepcija islama, Zbornik radova, IPF Zenica, 2013,
str. 285

divljih Mongola na Bagdad, dodajući jednu presudnu razliku. Naime,

nekada su muslimani od raznih invazija uspijevali da se sklone u
druge dijelove velikog muslimanskog carstva, ili u daleka brda, kako bi
sačuvali netaknutost svojih života i ugroženi kulturalni identitet. Na taj
su način omogućavali ne samo preživljavanje već i revitalizaciju vlastite
kulture. Današnji tehnološki napredak bijeg je učinio nemogućim.4 Od
medijskog utjecaja, sadržaja i vrijednosti koje promoviraju moguće je
bježati, ali nije moguće sakriti se.
Islam i mediji
U naučnim islamskim krugovima danas se vodi rasprava o potrebi

aktivnijeg učešća muslimana u masovnom medijskom komuniciranju.
Dok, sa jedne strane, još uvijek postoje glasovi koji zabranjuju
televiziju, internet i sve druge dedžalske tehnologije, od drugih
slušamo kako se islam kao civilizacijski okvir jedne ogromne populacije
mora uključiti u sve medijske tokove. Realnost je, ipak, neumoljiva -
mase muslimanske omladine sve više vremena provode uz medije radi
zabave, informiranja i učenja. A pošto vodeći mediji u svijetu nemaju
islamskog sadržaja, posljedice po tu omladinu mogu biti kobne. Da
islam pridaje veliku pažnju medijima najbolje govori činjenica da je
Muhammed s.a.v.s. koristio sva dostupna sredstva kako bi dostavio
poruku svojim sljedbenicima ili onima koje želi pozvati u islam. S
napretkom medija omogućeno je mnogo brže prenošenje poruka.
Nekada su glasnici prelazili kontinente da bi prenijeli poruku jednog
vladara drugome, a sada je to moguće postići za samo jedan trenutak.
Mediji imaju tri funkcije: edukacija, zabava i informiranje. Da bi
medij bio kvalitetan, potrebno je da osigura dovoljno sadržaja sva
tri ova elementa. Pojavom savremenih medijskih sredstava pruža se
prilika slanja poruka onim sredstvima koja najbolje odgovaraju. Neke
poruke pogoduju za televiziju, ali se ne mogu reći sa minbera i ćursa ili
objaviti u novinama itd.
4
Akbar S. Ahmed, Medijski Mongoli na kapijama Bagdada, Hilmo Neimarlija, Religija i društvo,
FIN, Sarajevo, 2006, str. 443

Internet da’ije
Šta bi to mogao biti glavni problem kada je u pitanju vjerska

edukacija, prvenstveno mladih, preko interneta, naročito onih koji su
nimalo ili vrlo površno upućeni u vjeru? Odgovora je, svakako, mnogo,
ali prvi među njima bio bi preskakanje stepenica u tom duhovnom
odgoju i obrazovanju, koji, u razvoju zdrave ličnosti i revnosnog
džematlije, mora ići od niže ka višim instancama: od mektebske
pouke, preko raznih aktivnosti u matičnom džematu, pa, eventualno,
do pohađanja medrese ili islamskog fakulteta. Naravno, nisu svi u
situaciji ispoštovati ovu vertikalu, ali zato su svi u situaciji o dilemama i
pitanjima iz domena vjere konsultirati, prvenstveno, svog džematskog
imama kojeg lično poznajemo i svakodnevno srećemo u svojoj
mahali ili gradu, ili profesore medrese i islamskog fakulteta iz svoje
neposredne blizine, a ne odmah posezati za Googlom i sopstvenim
idžtihadom davati sebi odgovore i to, u najvećoj mjeri, one koje nam
odgovaraju bez obzira kakvu refleksiju će to imati na našu duhovnu
naobrazbu. Da paradoks bude veći, slučajnim izborom i mahinalnim
klikom na link ili preporukom nekog početnika poput sebe samog,
slušaju se dersovi i predavanja ljudi o kojima ništa ne znamo, niti smo
ih ikada u životu sreli, niti ima izgleda da ćemo ih ikada imati prilike
sresti i upoznati, pritom, neupitno se slijede njihovi stavovi, a svi ostali
nipodaštavaju. To je isto kao kada nas zaboli zub koji moramo popraviti
ili izvaditi ili, pak, razbolimo se, pa se moramo operisati, ili imamo kvar
na svom skupocjenom automobilu koji treba popraviti - da li bismo
tada konsultovali Google govoreći kako doktori obje profesije ne
znaju ništa ili bi se javili zubaru, odnosno ljekaru na dalje postepeno
liječenje i mehaničaru za otklanjanje kvara na automobilu?! Siguran
sam da u takvoj situaciji ne bismo potražili rješenje na Google, već bi
zatražili pomoć iz struke, zahtijevajući, pritom, najveće stručnjake iz
pomenutih oblasti.
Kako je moguće da se džamijski ambijent, u kojem je i sami
boravak ibadet, gdje je i Allahov poslanik Muhammed s.a.v.s. ashabe
podučavao vjeri prenoseći im kur’anske poruke, može zamijeniti
lokalnim domovima kulture, kino-salama i drugim sličnim prostorima

gdje razne (ne)organizacije organiziraju predavanja onima koji ne vide
dalje od sedmog vijeka i čija je vizuelna lična karta galabija, bijela
kapica i, uglavnom, neuredna kosa i duga brada. Da bi publicitet bio što
masovniji u pozivima na predavanja, nerijetko, obećavaju se vrijedne
nagrade, najčešće mobiteli i tableti, a na nekim od predavanja su
učesnici iznenađeni plaćenim odlaskom na hadž ili umru.
Kako je moguće da instituciju Islamske zajednice, koja vjekovima,
uprkos svim vjetrometinama, uspijeva očuvati žeravicu islama, kroz
sopstveno razvijene ustanove od dječijih vrtića do Univerziteta,
pokušavaju zamijeniti aktivnostima i predavanjima nekakvih, često
sumnjivih, mreža nevladinih organizacija, koje favoriziraju i proizvode
ovakve pojedince, a najčešće su registrirane kao udruženja za promociju
pozitivnih vrijednosti i izvornog islama, omladinska udruženja ili
klubovi knjige.
Sve nam to aludira i govori da mi kao zajednica i ummet u cjelini
moramo poduzeti niz koraka u sprečavanju ovakvih i sličnih devijacija,
te naš mladi naraštaj usmjeriti jedinom ispravnom pravom srednjem
putu, bez primjesa radikalizma i ekstremizma kojima su izloženi na
društvenim mrežama.
Savjeti za rješavanje fenomena “google šejhova”
Jedno od rješenja je, svakako, osvješćivanje vjernika kako bi oni

mogli razlikovati ispravan pravac od nastranog i slijediti onaj koji je
ispravan. Bitno je da vjernici znaju da fetvu ne može izreći bilo ko,
odnosno da se ona ne može uzimati osim od ljudi koji su stručni
i osposobljeni za davanje fetve i koji imaju ovlasti šejhu-l-islama
putem menšure, te prenošenje vjerskih ovlasti reisu-l-uleme putem
murasele na muftije koje ovo lice čini odgovornim za izrečenu fetvu.
Mnogobrojni tako(samo)zvani „google šejhovi“ pored malih ekrana ili
sa raznih internet portala ne snose nikakvu odgovornost za izrečen stav
ili tvrdnju, jer nemaju navedeni kontinuitet u ovlasti, a slušateljstvo

u najvećoj mjeri od njih uzimaju samo one „fetve“ koje im lično

odgovaraju kako bi zadovoljili svoju sujetu i duhovnu prazninu. Kao što
biramo sve u životu, poput izbora škole koju ćemo učiti ili knjige koju
čitamo, potrebno je izabrati i pravac koji ćemo slijediti u vjeri i ulemu
koju ćemo slušati. Moramo shvatiti da postoje učeni ljudi koji su priznati
alimi u svijetu i da samo od priznatih vjerskih autoriteta uzimamo
mišljenja i slijedimo njihove savjete, a da maksimalno izbjegavamo bilo
koje nastrano mišljenje, posebno ono koje tekfiri vjernike i izdvajaju ih
iz ummeta muslimana zbog nekih njihovih postupaka.5
Zatim, proizvoditi sopstveni misionarski kadar koji će se samo
baviti da’vom. Danas u svijetu imamo profesionalne ljekare, inženjere
i advokate. Koliko profesionalnih daija imamo? Kao što Časni Kur’an
kaže u 110. ajetu sure Ali Imran, svaki musliman je obavezan činiti
da’vu. Međutim, u 104. ajetu iste sure stoji:
‫ك ُه ُم الْ ُم ْفلِ ُحو َن‬ ِ
َ ِ‫َولْتَ ُكن ِّمن ُك ْم أ َُّمةٌ يَ ْدعُو َن إِلَى الْ َخْي ِر َويَأْ ُمُرو َن بِالْ َم ْعُروف َويـَنـَْه ْو َن َع ِن الْ ُمن َك ِر َوأ ُْولَـئ‬
I neka među vama bude onih koji će na dobro pozivati i tražiti da se
čini dobro, a od zla odvraćati - oni će šta žele postići.6
Ovaj ajet govori o profesionalnim daijama, koji imaju samo jedno
zanimanje: pozivanje ljudi u islam. Obaveza cijelog ummeta je da
ih podrži, posebno sa materijalnog aspekta. Međutim, mi našim
institucionalnim daijama dajemo samo verbalnu podršku: „MašaAllah,
dobar si ti. Neka te Allah nagradi.“ Naravno, dova je važna. Bez Allahove
pomoći nema napretka. Ali, tu se završava sva naša podrška daijama.
Škrti smo kada je u pitanju materijalna pomoć, a pripadamo vjeri koja
najviše od svih podstiče sadaku.
Potom, najpametniji da se bave da’vom. Veliki broj kršćanskih
misionara školovao se na Harvardu. Da li ste znali za to? Koliko
visokoobrazovanih ljudi iz svih oblasti, mimo teologije, imamo među
daijama? Vrlo malo. Kod nas bi svi da se bave da’vom i budu daije.
5
Dr. Jusuf el-Kardavi, Islam i internet, intervju preveo Muharem Adilović, Novi Horizonti str.
64 (Ilitizam.org)
6
Korkut, Besim, Kur’an s prijevodom, Medina, Saudijska Arabija, 1412. h., str. 63

Međutim, nama treba krem društva, a ne njegovi ostaci. Za da’vu

angažirajmo mlade ljude koji su već pokazali zavidan nivo inteligencije
na studijama medicine, astronomije, matematike i drugih nauka, a ne
samo teologe. Dajmo najbolje što imamo za da’vu, najinteligentniju
djecu!7
Svi gore navedeni problemi, u našem vremenu, ostavljaju
prostora pojedincima ili manje organiziranim grupama da pored
legitimne Islamske zajednice osnivaju svoje nelegalne paradžemate,
parazajednice, paramuftije i parareisove, a sve sa ciljem nipodaštavanja
islamskih autoriteta i narušavanja dina i jedinstva ummeta, te
time otvaraju vrata raznim sektaškim grupama i udruženjima, kao i
agresivnim pojedincima da tumače vjeru.
Na kraju, moramo priznati da se naša zajednica još uvijek nije
izborila za profesionalizaciju radnih mjesta i zadataka, pa tako da
imami obavljaju samo imamski posao, hatibi samo hatibski, muallimi
muallimski i daije samo da’vetski. Ali isto tako, smatramo da je
Islamska zajednice dovoljno snažna i kompetentna, te da će imati
kapaciteta u okviru svih svojih ustanova da se izbori za takav status
njenih službenika i na taj način suzbiju prostor svim eventualnim
vaninstitucionalnim malverzacijama usmjerenim najviše prema
mlađoj džematskoj populaciji.
7
Dr. Zakir Naik, Mediji i muslimani, IV dio, preveo Senad Redžepović, Glas islama br. 264,
april 2015, str. 19

ZAKLJUČAK
Već smo kazali da je svaki pokušaj bijega od svijeta medija i

interneta naprosto nemoguć. Samoizolacija i potpuna zabrana ne
samo da nisu mogući nego su i dokazano neefikasni. Jedini uspješan
način sučeljavanja sa izazovima koje popularna kultura sa sobom nosi
jeste selektivan pristup u konzumiranju medijskih i internet sadržaja.
Nekada su roditelji svoju djeci sklanjali sa ulice u varljivi mir vlastitih
avlija kako bi ih sačuvali od izazova koje svijet sa sobom nosi. I danas
se inercija zabranjivanja izlaska nastavlja, sa tom, paradoksalnom,
razlikom što se istoj toj omladini dozvoljava neselektivno konzumiranje
internet sadržaja, koji su nekada i gori od onoga što se nudi na stvarnoj
ulici. Stoga nam se nameće pitanje šta da se radi? Prije svega, trebamo
znati da gledanje raznih internet sajtova ne predstavlja samo domen
zabave, već je to čin koji značajno utiče na formiranje naših stavova i
vrijednosnog sistema.
Ono što ne smijemo dozvoliti jeste da se pretvorimo u pasivne
konzumente, bez jasne svijesti o tome koje sadržaje gledamo i koga
slijedimo i slušamo. Ako je za očuvanje fizičkog zdravlja neophodno
voditi računa o tome šta jedemo, za ispravno samorazumijevanje i
stabilnost našeg duhovnog svijeta još je važnije šta gledamo i za čijim
stavovima u vjerskom životu se povodimo. Neophodno je razvijati
kritički pristup spram sadržaja koji nam se nude i definirati vlastite
reference za procjenjivanje određenih sadržaja.
Mediji i internet nisu ni štetni ni korisni, ali mogu biti i jedno i
drugo. Oni jačaju i ruše naša stajališta, djeluju na naše emocije,
mogu nas razveseliti, rastužiti, smiriti, potaknuti na neko djelovanje
itd. Isto tako, mogu nas korisno educirati, ali i usmjeriti u neku drugu
štetnu krajnost. Oba načina utiču na formiranje stavova pojedinca i
njegovog identiteta. Zato je nužno vrlo često propitivati i procjenjivati
medije i biti obazriv sa sadržajem kojeg gledamo i persone od koje isto
percipiramo.

Navedeni kur’anski ajeti nude relevantne činjenice na već

postavljena pitanja. Prvo, jasno se ističe da šejtan nema nikakve vlasti
nad nama, osim ukoliko mu mi to dozvolimo. Stoga, mi smo odgovorni
za svaku grešku, a ne šejtan. Tačno je da šejtan nastoji navesti na
grijeh,67 ali je isto tako tačno da mi imamo pravo prihvatiti ili odbiti ga.
Kur’an emfatično insistira da smo mi jedini krivci za svoje greške:
I kada bude sve riješeno, šejtan će reći: “Allah vam je pravo obećanje
dao, a ja sam svoja obećanja iznevjerio; ali, ja nisam nikakve vlasti nad
vama imao, samo sam vas pozivao i vi ste mi se odazivali; zato ne
korite mene, već sami sebe, niti ja mogu vama pomoći niti vi možete
pomoći meni. Ja nemam ništa s tim što ste me prije smatrali Njemu
ravnim.” Nevjernike, sigurno, čeka bolna patnja.68
“Ti nećeš imati nikakve vlasti nad robovima Mojim, osim nad onima
koji te budu slijedili, od onih zalutalih.”69
O vjernici, brinite se o sebi; ako ste na Pravome putu, neće vam
nauditi onaj ko je zalutao! Allahu ćete se svi vratiti i On će vas
obavijestiti o onome šta ste radili.70
Druga činjenica je zašto je Bog ostavio šejtana do Sudnjeg dana.
Ovo pitanje je samo druga forma pitanja Zašto Allah dozvoljava zlo?
Šejtan je anatema za ljude budući da je on taj koji navodi na zlo, tako
da može biti pozitivan. Kako, zašto? U nastojanju da čovjek savlada
šejtana, ljudska bića aktualiziraju svoj potencijal da postanu najbolja
stvorenja. Nije jednako biti prisilno pokoran Bogu, kao što su meleki,
i pokoriti se Bogu uprkos došaptavanjima i navođenjima šejtana na
grijeh. Najbolji alpinisti su oni koji savladaju najveće prepreke. Oni koji
se trude su oni koje Allah voli:
U većoj su časti kod Allaha oni koji vjeruju i koji se iseljavaju i koji se
67
I šejtan im poče bajati da bi im otkrio stidna mjesta njihova, koja su im skrivena bila, i reče:
“Gospodar vaš vam zabranjuje ovo drvo samo zato da ne biste meleki postali ili da ne biste
besmrtni bili.” Kur’an, El-E’raf, 20
68
Kur’an, Ibrahim, 22
69
Kur’an, Hidžr, 42
70
Kur’an, El-Maide, 105

bore na Allahovu putu zalažući imetke svoje i živote svoje; oni će postići
što žele.71
Reci: “Ako Allaha volite, mene slijedite, i vas će Allah voljeti i grijehe
vam oprostiti!” - A Allah prašta i Samilostan je.72
Savladavajući i suprotstavljajući se šejtanovim iskušenjima
omogućava nam da se duhovno razvijamo. Pobjedom nad šejtanom
pomaže nam ojačati svoju vjeru, izgraditi karakter i steći nagradu i
milost od Allaha.
Čak i suprotan scenarij, odnosno slijeđenje šejtana, omogućuje
nam da uvidimo negativne posljedice nepokornosti Bogu. Šejtan služi
kao primjer onoga što ne treba biti. Arogancija i oholost su korijeni
nepokornosti.73 Činjenica da je Allah prokleo šejtana i obećao da
će ga uvesti u Džehennem služi kao primjer strašnog upozorenja
čovječanstvu na ozbiljne posljedice ukoliko budu nepokorni.
71
Kur’an, Et-Tevbe, 20
72
73
A kada rekosmo melekima: “Poklonite se Ademu!” - oni se pokloniše, ali Iblis ne htjede, on
se uzoholi i posta nevjernik. Kur’an, El-Bekara, 34

Amela Muratović 28:376-056.26/.36
Univerzitet u Novom Pazaru 28-44
muratovic.amela@gmail.com
Semrija Smailović
Univerzitet u Novom Pazaru
semrija.smailovic@uninp.edu.rs
ISLAM I INKLUZIJA
ISLAM AND INCLUSION
Apstrakt
Svaki pojedinac u društvu trebao bi imati isti status, društvenu

jednakost koja podrazumijeva pravo na siguran i bezbjedan život,
potpunu slobodu govora, pravo na obrazovanje.
Danas mnogi ljudi imaju svijest o poštivanju različitosti, ali ima i onih
kojima treba objašnjenje kako živjeti sa osobama sa posebnostima. Vrlo
često se dešava da ljudi posjeduju određenu dozu nerazumijevanja,
pogrešne stavove, predrasude i otežavaju aktivno učešće osoba sa
tjelesnim i razvojnim posebnostima.
Razumijevanje osoba sa različitostima i shvatanje njihovih potreba
važan je korak ka inkluzivnom društvu. Imati jaku svijest i podići
Amela Muratović; Semrija Smailović
je na viši, globalni nivo doprinosi da osobe sa razvojnim i tjelesnim

specifičnostima lakše, brže i produktivnije nađu svoje mjesto u
društvu. To je put ka inkluzivnom društvu u kome ćemo svi imati iste
mogućnosti bez obzira na naše različitosti.
Inkluzija, shvaćena kao društveni pokret, nije usmjerena samo na
djelovanje u polju školstva i obrazovanja, nego i na restrukturaciju
društva, stalno širenje slobode, demokratije i ljudskih prava, jer same
reforme obrazovnog sistema ne mogu dovesti do suštinskih promjena
u društvu u smislu unapređenja kvaliteta ljudskog života, svih ljudi,
djece, mladih, odraslih i starijih, žena i muškaraca.
Suština problema je u osnovnim pretpostavkama na kojima počivaju
moderna industrijska društva i civilizacija, a one se ne mogu neposredno
mijenjati promjenama samo u obrazovanju. Takve promjene su
moguće pod uticajem društvenih pokreta u koje je uključen veliki broj
pojedinaca i grupa. Akcija društvenih pokreta, naravno, ne može se ni
zamisliti bez djelovanja osnovnih društvenih institucija i organizacija.
Ključne riječi: inkluzija, odnos Muhameda s.a.v.s. prema osobama
sa smetnjama u razvoju.

Islam i inkluzija
Abstract
Every individual in society should have the same status, social

equality which includes the right to a safe and secure life, complete
freedom of speech, the right to education. Today, many people are
aware of respect for diversity, but there are also those who need an
explanation of how to live with people with special needs. It often
happens that people have a certain dose of misunderstanding, wrong
attitudes, prejudices make it difficult for people with physical and
developmental disabilities to participate actively. Understanding
people with differences and understanding their needs is an important
step towards an inclusive society.
Having a strong awareness and raising it to a higher, global level
contributes to people with developmental and physical specifics
finding their place in society easier, faster and more productively. It
is a path to an inclusive society in which we will all have the same
opportunities regardless of our differences. Inclusion, understood
as a social movement, is not only focused on action in the field of
education, but also on the restructuring of society, the constant
expansion of freedom, democracy and human rights, because the
reforms of the education system alone cannot lead to fundamental
changes in society. quality of human life, all people, children, young
people, adults and the elderly, women and men.
The essence of the problem is in the basic assumptions on which
modern industrial societies and civilizations are based, and they cannot
be directly changed by changes only in education. Such changes are
possible under the influence of social movements in which a large
number of individuals and groups are involved. The action of social
movements, of course, cannot be imagined without the action of basic
social institutions and organizations.
Keywords: Inclusion, the relationship of Muhammad s.a.v.s.
towards people with disabilities.

UVOD
Najprirodniji okvir za rast i razvoj djeteta predstavlja ambijent

u kojem se odvijaju najznačajnija interpersonalna iskustva, znanja,
vještine, a to je porodica. Ta iskustva od ranog uzrasta kreiraju sliku
koje dijete gradi o samom sebi i svojoj ličnosti, o drugim ljudima, ali i
o njihovim očekivanjima. Prihvatanje djeteta i pozitivna iskustva koja
djeca posjeduju iz odnosa sa svim članovima svoje porodice doprinose
razvoju samopoštovanja, samopouzdanja, samovrjednovanja,
povjerenja u druge i osjećaj pripadnosti određenom kolektivitetu.
Pokret multikulturalnosti koji je omogućavao da proces integracije
teče uzajamnim poštivanjem, uvažavanjem, razumijevanjem različitih
kultura snažno je podstakao integraciju. Inkluzija podrazumijeva
pojedinačnu uključenost, obuhvaćenost, sadržanost, za razliku od
integracije gdje se manje grupe dodaju, pripajaju većinskoj cjelini.
Polazi se od toga da svako pripada društvu i da na svoj način obogaćuje
društvo kroz saradnju i međusobnu komunikaciju.
U radu će nam fokus biti porodica, njena uloga u procesu prihvatanja
i adaptacije djece sa razvojnim specifičnostima, kao i prikaz ličnosti
Božijeg poslanika Muhammeda s.a.v.s. i njegovo ophođenje prema
osobama sa tjelesnim i razvojnim specifičnostima.

Islam i inkluzija
INKLUZIJA
Pod pojmom inkluzija misli se na djecu koja se iz određenog razloga

“izdvajaju” na način da se prema njima treba imati isti odnos kao prema
svoj ostaloj djeci uvažavajući pritom određene njihove specifičnosti:
djeca bez jednog ili oba roditelja, talentirana i nadarena djeca, djeca sa
specifičnim potrebama u razvoju, djeca povratnici, djeca iz manjinskih
grupa…
Šire shvatanje inkluzije, koje potiče iz literature o građanskoj
demokratiji (i zato se danas o procesu inkluzije najčešće govori onda
kada se ta pojava povezuje sa procesima razvoja demokratije u društvu
i obrazovanju), obuhvata sociološki kontekst inkluzivnog obrazovanja,
da svaka osoba, bez obzira na iskustvo i uvjete života, može ostvariti
svoje potencijale u životu, što se obezbjeđuje ovim procesom. (Šekspir,
1979.)
Samoaktivitet i prosocijalno ponašanje svojevrsni su zrelim
ličnostima članova inkluzivnog društva. „Čovek voli ono zašta se trudi i
čovek se trudi za ono što voli.“ Destruktivnost nije svojstvena njegovoj
prirodi, no inkluzivno društvo ne isključuje obespravljene i ugrožene
skupine, niti bilo kog pojedinca. (Pavlović, 2007, str. 202)
Prvi korak inkluzije jeste prihvaćenost djeteta sa teškoćama u
razvoju unutar svoje porodice, praktično već po rođenju. Drugi korak
je da se pruži prilika za kvalitetno mjesto u društvu kao šire porodice,
zatim slijedi obrazovanje i procesi usvajanja vještina i sposobnosti za
samostalni život i rad u društvenoj zajednici.
„Osnovni cilj je stvoriti kulturu i duh u školi koji će cijeniti sve
učenike bez obzira na različitosti njihovih potreba. Inkluzija je zavisna
o kontinuiranom pedagoškom i organizacionom usavršavanju svog
osnovnog koncepta.“ (Vukajlović, 2004, str. 30)
Osamostaljivanje i dostojanstven život odrasle osobe sa
invaliditetom krajnji je ishod potpune inkluzije i govori o stepenu
civiliziranosti društva, zapravo poštovanju i nedjeljivosti ljudskih prava

koja se odnose na svakog člana društva.

„Inkluzivno društvo karakteriziraju smanjenje nejednakosti,
ravnoteža između prava i obaveza pojedinca i povećanje socijalne
kohezije.” (Centre for Economic and Social Inclusion, 2002)
U širem kontekstu, inkluzija uključuje odnos individue i društva, i
obrnuto, uslijed čega se ona naziva socijalna inkluzija. Pozivajući se na
Frailera (Freiler), Doneli i Koukli (Donnelly and Coakley, 2001) navode
tri međusobno povezane dimenzije socijalne inkluzije:
• prostornu: socijalna inkluzija kao bliska socijalna i ekonomska
udaljenost;
•međupersonalnu - ličnu: socijalna inkluzija kao osjećaj pripadanja
i prihvatanja; recipročnost i pozitivne interakcije; biti cijenjen, imati
korisne društvene uloge; učestvovanje;
• funkcionalnu: socijalna inkluzija kao povećanje mogućnosti,
sposobnosti, kompetencija.
Kada se navedene dimenzije socijalne inkluzije razmatraju u
kontekstu odgojno-obrazovnog procesa, onda se misli na inkluziju
u užem smislu, odnosno na inkluzivno obrazovanje. Inkluzivno
obrazovanje pretpostavlja „obrazovni sistem koji je otvoren za
svu djecu, a prije svega za onu koja su, zbog svog marginaliziranog
društvenog položaja, ili isključena iz sistema obrazovanja ili im taj
sistem ne pruža adekvatnu podršku, kao što su djeca sa smetnjama u
razvoju, djeca koja pripadaju različitim nacionalnim manjinama (prije
svega romska djeca), izbjegla i raseljena djeca, djeca bez roditeljskog
staranja i djeca iz socijalno ugroženih porodica”. (Centar za evaluaciju,
testiranja i istraživanja, 2006: 5). Prema tome, obrazovna inkluzija
samo je jedan aspekt socijalne inkluzije.
Znatno uže shvatanje inkluzije prisutno je u definicijama u kojima
se ona svodi na odgoj i obrazovanje djece sa posebnim potrebama.
U nastojanju da poveže uže i šire shvatanje inkluzije, Stabs (Stubbs,
1998.) obrazovnu inkluziju određuje kao strategiju čiji je krajnji cilj

Islam i inkluzija
unapređenje inkluzivnog društva u kome sva djeca i odrasli, bez

obzira na pol, uzrast, sposobnosti koje posjeduju, etničku i vjersku
pripadnost, poteškoće koje imaju zbog bolesti (npr. HIV status)
i drugo, u njemu učestvuju i daju svoj doprinos. Ovako shvaćeno
društvo ne podrazumijeva potpunu jednakost, nego da svi, bez
obzira na navedene različitosti, imaju jednako pravo i mogućnost da
pripadaju društvu i učestvuju u ekonomskim, socijalnim, političkim i
kulturnim aktivnostima, odnosno da se obrazuju u skladu sa svojim
sposobnostima. Na ovaj način shvaćena „jednakost” predstavlja
doprinos iskorjenjivanju svakog oblika segregacije, podvajanja,
socijalne i prostorne izopćenosti i diskriminacije. (Krugovi djetinjstva,
2013, broj 1)
U porodicama koje imaju djecu sa smetnjama u razvoju dešavaju se
situacije da imamo nerazumijevanje pojedinih roditelja, njihovo lično
viđenje problema, lična procjena težine razvojnih teškoća koje dijete
ima, njegovih interakcija, načina adaptacije, ali i vrste problema sa
kojima se susreće tokom procesa socijalizacije i adaptacije.
Roditelji različito reagiraju na teškoće sa djetetom: neki će to
poricati, neki će preuveličati razvojne teškoće djeteta, drugi će kriviti
sebe, svog partnera, medicinsko osoblje, a neki čak i sudbinu.
Neophodna saradnja sa roditeljima i sticanje specifičnih vještina
potrebnih za pružanje pomoći pospješit će komunikaciju, jer će roditelji
dobiti priliku da govore i budu saslušani. Pružalac pomoći dobit će više
informacija, bit će u stanju da bolje shvati potrebe i problem djeteta i
da efikasno pomaže. (Mason M, Raiser R, 1994.)
Ovakvi izazovi sa kojima se porodica susreće utiču na određeni broj
roditelja da smanje svoje socijalne kontakte, da zatvore sebe i svoje
dijete u sopstveni kutak ili „zamak stigme“, dok će drugi profil roditelja
biti vrlo posvećeni, uključeni i angažirani u svakodnevne potrebe i
aktivnosti svog djeteta.
S obzirom na kompleksnost razvojnih problema neophodna je
pomoć i saradnja svih društvenih faktora sa roditeljima djece sa

smetnjama, što podrazumijeva izgradnju dobrog terapijskog odnosa sa

roditeljima kao preduvjet da oni budu motivirani da koriste sve resurse
zajednice za pomoć svom djetetu. Ciljevi razumijevanja, saradnje,
pomoći usmjereni su na osnaživanje roditelja za uspješnu adaptaciju
izazovima u smislu razvojnih smetnji kod njihove djece, koja je važan
faktor za kvalitetniju interakciju roditelj-dijete i realizaciju očuvanih
potencijala djeteta. Činjenica je je da je za dijete izuzetno važno da ga
roditelji prihvate onakvog kakvo ono jeste, u tom smislu će ga i društvo
prihvatiti.
Kako bi pokazao na koji način pojedinac kroz porodicu stiče načine
mišljenja, tipove dispozicija, skupove značenja i obilježja stila, koji
direktno utiču na obrazovni uspjeh, Burdije koristi pojam habitusa.
Kao jedan od ključnih pojmova Burdijeove teorije prakse, habitus
označava sistem trajnih i prenosivih dispozicija, koji, uključujući sva
prethodna iskustva, dejstvuje u svakom trenutku kao matrica opažanja,
vrjednovanja i djelovanja... (Burdije, 1999:162) Dispozicije habitusa
se stiču, prije svega, u djetinjstvu, i to u dva primarna okruženja: u
porodici i u obrazovnom sistemu. Mentalne i tjelesne matrice iz kojih
se sastoji habitus praktično usmjeravaju djelanje u najširem smislu:
držanje tijela, način govora, ponašanje za trpezom, osnovne šeme
klasifikacija, vrijednosna opredjeljenja itd. Habitualna praksa utiče na
ponašanje pojedinaca tako da oni vrijednosti i norme vlastite grupe,
odnosno klase, u svakoj situaciji smatraju kao najbolje.
Kulturne dispozicije kojima se oblikuje habitus ne prenose se
prvenstveno kroz svijest nego putem sugestija sadržanih na prvi
pogled u beznačajnim stvarima, situaciji i praksi svakodnevice, u
najranijim danima u porodici, koje se odnose na držanje, način hoda,
gestikulaciju, mimiku, način unošenja hrane, na običan govor. Kulturne
dispozicije se upisuju u tijelo preko gotovo neprimjetnih sugestija,
imaju značenja i predstavljaju zapovijesti, opomene i prijetnje. Kada
ih jednom usvojimo u djetinjstvu, kulturne dispozicije nastavljaju da
djeluju u nama, djelujući s one strane svijesti.
Važno svojstvo habitusa jeste funkcija kategorizacije jer sadrži u sebi
Islam i inkluzija
„smisao za svoje mjesto”, ali i „smisao za mjesto drugoga” (Burdije,

1998:150). U tom procesu sami akteri neposredno prepoznaju svoje
mjesto prvenstveno u porodici, a kasnije i u društvu, to jest sami se
kategoriziraju i podliježu kategorizaciji. Habitus im upisuje društveni
položaj i društvenu distancu u odnosu na druge. Položaj i distanca
mogu se očitavati u svakom od nas, u našem govoru tijela, u jeziku,
u vremenu. „Sadašnji i prošli položaj u društvenoj strukturi je ono
što pojedinci u smislu fizičkih lica nose sa sobom, uvijek i svuda, u
obliku habitusa kojeg nose kao odijelo i koji, kao odijelo, čini čovjeka,
odnosno društveno lice sa svim dispozicijama koje označavaju
društveni položaj.” (Burdije, 1999:167)
U svakom odnosu prihvatanje različitosti je bitan činilac dobrog
i kvalitetnog odnosa. Što je odnos dublji i što se u njega ulaže više
emocija prihvatanje različitosti je bitnije. Djeci sa smjetnjama u razvoju
i invaliditetom, kao i njihovim porodicama, potrebno je obezbijediti
sveobuhvatnu i fleksibilnu podršku kako bi učestvovala ravnopravno
u društvu sa drugom djecom, kao i sa svim ostalim članovima društva.
Inkluzivno društvo karakteriziraju smanjene nejednakosti,
ravnoteža između prava i obaveza pojedinaca, te povećanje socijalne
kohezije, prema podacima Centra za ekonomiju i socijalnu inkluziju.
(Suzić, 2008.)
Iako posljednjih godina ima poboljšanja, djeca sa ovim izazovima
i dalje se suočavaju sa poteškoćama u smislu dostupnosti i kvaliteta
socijalnih, zdravstvenih i obrazovnih usluga.
Kao ključni odgovor možemo navesti Burdijeovu tezu u kojoj
on naglašava da su „stavovi aktera, njihov habitus, tj. mentalne
strukture kojima oni razumijevaju društveni svijet, uglavnom proizvod
interiorizacije struktura društvenog svijeta”. (Burdije, 1998:150)
Negativna iskustva imaju za posljedicu nesigurnost u sebe, u svoje
vlastite sposobnosti, isfrustriranost i osjećaj manje vrijednosti u
odnosu na druge koji nemaju sličnih problema, što svakako doprinosi
da se može ugroziti optimalni rast i razvoj.

Kao što smetnje čine dijete i njegov razvoj specifičnim i u tom

kontekstu i različitim od uobičajenog, porodica djeteta sa smetnjama
u razvoju ima svoje osobenosti i specifične potrebe.
Kao pojedinci možemo dati svoj doprinos, ali je najvažnije da
shvatimo, kao što kaže Burdije, „da bi se promijenio svijet treba
promijeniti način na koji se svijet pravi, odnosno viđenje svijeta i
praktične postupke pomoću kojih se grupe stvaraju i održavaju”.
(Burdije, 1998:156)

Prof. dr. Mustafa Fetić 28-455
37.017:17
IZAZOVI I PERSPEKTIVE
SAVREMENOG RODITELJSTVA
Sažetak
Roditeljstvo je tema koja u javnosti na različite načine privlači

pažnju i izaziva interesiranje, pokazujući time da porodica i porodični
odgoj predstavljaju žilu kucavicu u formiranju i oblikovanju zdravih
društvenih odnosa. Nažalost, svjedoci smo poražavajuće statistike
o broju razvoda brakova, povećanom stepenu porodičnog nasilja,
javnih tragedija poznatih ličnosti u svijetu, nezbrinute i na nemilost
prepuštene djece i tako redom.
U radu tretiramo pitanja i dileme savremene porodice, njenu
patologiju, roditeljstvo kao jedinstven odgojni model, te pokušaje da
odgonetnemo na pitanje da li je problem u djetetu ili roditelju?
Roditelji bi trebali biti svjesni svoje uloge u odgojno-obrazovnom
lancu i to je, možda, jedini kriterij po kojem možemo klasificirati
tipove roditelja u pogledu njihove odgovornosti prema djeci. Svjesno
roditeljstvo podrazumijeva potpunu posvećenost djeci i isticanje
povezanosti, bliskosti i stalne komunikacije kao prioriteta u odgojnom
procesu. Djeca koja odrastaju uz ljubav i povjerenje roditelja, uz
njihov zajednički nadzor, stiču sigurnost i stabilnost u razvoju, spremni
da saznaju i uče. Porodica u kojoj roditelji ravnopravno učestvuju
u odrastanju djeteta, daju svoj doprinos u brizi i njezi, igri i učenju,
značajno doprinoseći dječijem samopouzdanju, emotivnoj stabilnosti
i boljem uspjehu u radu.
Prof. dr. Mustafa Fetić
Ključne riječi: Roditelji, dijete, odgoj, porodica, škola, obrazovanje.
Abstract
Parenting is a topic that attracts public attention and arouses

interest in various ways, thus showing that the family and family
upbringing are a lifeline in the formation and shaping of healthy social
relationships. Unfortunately, we are witnessing devastating statistics
on the number of divorces, the increased level of domestic violence,
public tragedies of celebrities in the world, neglected and at the mercy
of abandoned children, and so on.
In this paper, we deal with the issues and dilemmas of the modern
family, its pathology, and parenting as a unique educational model,
and attempts to decipher the question - is the problem in the child or
the parent?
Parents should be aware of their role in the educational chain, and
this is, perhaps, the only criterion by which we can classify the types
of parents in terms of their responsibility to their children. Conscious
parenting implies complete commitment to children and emphasizing
connection, closeness and constant communication as priorities in the
educational process. Children who grow up with the love and trust of
their parents, under their joint supervision, gain security and stability
in development, ready to learn and learn. A family in which parents
equally participate in the child’s growth, give their contribution in care
and care, play and learning, significantly contributing to the child’s
self-confidence, emotional stability and better success in work.
Keywords: Parents, child, upbringing, family, school, education

Izazovi i perspektive savremenog roditeljstva
UVOD
Roditeljstvo je važna institucija u sistemu porodičnog odgoja od

čijeg pravilnog pristupa zavisi budućnost mladih generacija koje
stasavaju, kao i njihova zrelost i vitalnost da se nose sa savremenim
izazovima i neizvjesnostima koje donosi globalni društveni poredak.
Usklađenost roditelja - oca i majke definira se kao visok nivo saradnje
i podrške između dvije odrasle osobe koje su odgovorne za odgoj i
podizanje djece. „Ljudi su stvoreni u najljepšem suretu (obliku...)1 i kao
takvi sposobni su usavršavati se i odgojno napredovati. Mladi roditelji,
koji inače imaju skromno iskustvo, trebali bi se na vrijeme, još prije
sklapanja braka, temeljito upoznati sa specifičnostima roditeljske
odgovornosti. Zato islam podstiče ovaj princip islamske pedagogije
kroz razgovor mladih još u predbračnom periodu: „Odgajajte djecu
dvadeset godina prije njihova rođenja.“ Djeca su obaveza (emanet), ali
istovremeno i ukras roditeljima na dunjaluku. Allah dž.š. to slikovito u
Kur’anu iznosi, pa kaže:
‘’Imetak i sinovi su ukras na ovom svijetu, a dobra djela koja vječno
ostaju bit će od Gospodara tvoga bolje nagrađena i u njih se čovjek
može bolje pouzdati.’’2
Dakle, roditeljstvo se fokusira da realizira ova dva osnovna zadatka:
da dijete svojim plemenitim odgojem zrači poput skupocjenog nakita,
te da je svjesno odgovornosti koju preuzima kao Allahov zastupnik na
Zemlji.
Sihroniziran i zajednički prikladan pristup roditelja odgoju i
oblikovanju dječije ličnosti uključuje dogovor o principima, metodama,
oblicima i tehnikama podizanja djeteta kroz sistem porodičnog odgoja,
te jedinstven nastup pred djecom kada je u pitanju roditeljsko odgojno
djelovanje. Ne zaboravimo da djeca u ranom djetinjstvu uglavnom uče
1
Sura Et-Tin, 4, Kur’an s prijevodom, B. Korkut, Sarajevo, 1977.
2
Sura El-Kehf, 46, Kur’an s prijevodom, B. Korkut, Sarajevo, 1977.

po modelu roditeljskog ponašanja i osoba iz njihovog okruženja.

„S druge strane, neusklađenost roditelja u odgoju izaziva frustracije
među supružnicima, slanje kontradiktornih poruka i zapovijedi djeci,
međusobno omalovažavanje i suprotstavljanje bračnom partneru,
borba za pridobijanje djetetove pažnje i naklonosti, što uglavnom
nosi sa sobom negativne i vrlo često trajne posljedice po mentalno
i duhovno zdravlje naše djece.“3 Ovaj cjeloviti pristup roditeljskim
obavezama u odnosu na podizanje i odgajanje djece dolazi nakon
koherentnog i uređenog bračnog odnosa, gdje bračni partneri svoj
skladni i prefinjeni stil funkcioniranja i djelovanja prenose na svoje
potomstvo. Pak, roditeljska neusklađenost, haotičan i frustrirajući
nastup u odgojnoj edukaciji, životni plan bez životnih prioriteta, obično
izaziva raspad porodičnog sistema, gdje roditeljstvo biva svedeno,
nažalost, na biološku razinu, bez kvalitativnog pristupa porodičnim
vrijednostima, među kojima je i odgoj. Konflikti oko odgoja, odnosno,
neusklađenost roditelja u odgoju, povezani su s roditeljskim distresom
i smanjenim roditeljskim sposobnostima. Roditeljstvo je važno i zbog
toga što su roditelji, i otac i majka, na važnom ispitu povjerenja. Ono
što im je dato kao najveća životna radost, njihov evlad, kao dunjalučki
nakit, radost očiju njihovih, sada trebaju sačuvati i njegovati u duhu
lijepog odgoja i korisnog obrazovanja. Kaže Allahov Poslanik s.a.v.s. da
su roditelji čuvari svoje djece, a kako prenosi Ibn Omer r.a.: „Čuo sam
Poslanika a.s. kada je rekao: - Svi ste vi čuvari (pastiri) i svi ćete biti
pitani za ono što čuvate; vođa (imam) je čuvar i bit će pitan za ono što
čuva, muž je čuvar svoje porodice i bit će odgovoran za nju, žena je
čuvarica u kući svoga muža i odgovorna je za ono što joj je povjereno
na čuvanje i sluga je čuvar imetka svoga pretpostavljenog i odgovoran
je za njegovo čuvanje.“ (Buharija)
3
Dr. sc. Boričević-Maršinić. V, Usklađenost roditelja u odgoju: Saradnja roditelja u odgoju je
važnija za socioemocionalni razvoj djeteta od roditeljstva svakog roditelja zasebno, Zagreb,
2020.

Depresivnost kao poremećaj u

roditeljskom pristupu odgoju
Depresija kao savremena bolest i depresivnost kao stanje

pomućenog uma sve više zauzimaju mjesta u porodičnim krugovima
gdje se prepliću obaveze i odgovornosti djece i roditelja. Postavlja se
logično pitanje: kakav i u kojoj mjeri kvalitetan odgoj mogu pružiti
depresivni roditelji kojima je često i samima potrebna medicinska i
psihološka pomoć i nadzor i kakve to posljedice ostavlja na čovjeka u
fazi njegovog sazrijevanja i oblikovanja sopstvene ličnosti. „Analitičke
teorije spominju više razloga koji dovode do depresivnog stanja,
mišljenja i ponašanja. Teorija osobina ličnosti tumači da su pasivnost,
povučenost i nisko samopoštovanje put ka depresivnom poremećaju.
Stresni životni događaji također su često povezani s pojavom
depresivnog poremećaja.“4 Porodica je, bez sumnje, najbitniji faktor
socijalizacije djeteta u ranom djetinjstvu, a posebno u periodu kada
se stiču prva iskustva i stavovi i zato je od ključne važnosti pravilan
i kultiviran odnos između djeteta i roditelja u cilju formiranja zdrave
dječije ličnosti. „Djeca u najranijoj dobi uče oponašanjem koje je
ključno za njihov razvoj, te roditelji moraju biti svjesni svoje uloge u
odgoju.“5
Za roditeljstvo je također važno izbalansirano i suptilno iskazivanje i
prijenos emocija koje roditelj baštini i usmjerava prema djeci. Nekada
su to emocionalna toplina koja kroz porodično okruženje najviše utiče
na povoljan dječiji razvoj, jer roditelji takvim pristupom podržavaju
svoju djecu, ohrabruju ih, motiviraju, hvale i bodre. Ovakve pedagoške
primjere nalazimo u praksi najvećeg i najpriznatijeg pedagoga svih
vremena, Muhammeda a.s., kako stoji hadisu kojeg prenosi Ebu
Hurejre r.a. koji veli da je vidio Vjerovjesnika a.s. kako ljubi svoga unuka
Hasana r.a. u prisustvu El Akre’a b. Jabisa Et-Temimija, koji mu je,
4
Holmes&Rahe, The Social Readjustment Rating Scale (Journal of Psychosomatic Researsh),
1967, str. 213-218
5
Biloglav M., Skorić V., Rudan S., Odgoj ili genetika – nadrastanje vlastitih naslijeđa, Ekvilibrij,
časopis studenata pedagogije Hrvatske, 2012.

vidjevši taj čin, prigovorio rekavši: ‘’Ja, uistinu, imam desetero djece i
nikada nijedno nisam poljubio.’’ Allahov Poslanik ga začuđeno pogleda
i reče mu: ‘’Ko nema samilosti ni njemu se neće smilovati’’, aludirajući
na naš lijep, fleksibilan i suosjećajan odnos prema najmlađima.6
Druga dimenzija ove emocionalne komunikacije koja se odvija
kroz hladan i zvaničan odnos prema djeci, kroz kritiku, kažnjavanje,
roditeljsku preventivu, nekada može biti i prečvrsta, te može dovesti
do ovisnosti, smanjenja motivacije, a često i do povećane agresije.
Uglavnom, vidljive su negativne posljedice koje dijete nerijetko usvaja
kao dio vlastite ličnosti. „Roditelji koji imaju simptome depresivnog
poremećaja pokazuju manje prihvatanja, podrške ili emocije u odnosu
s djetetom.“7 Zajedničke prepoznatljive karakteristike depresivnih
roditelja i slične djece iz takovog okruženja jesu: smanjena i
nesvrsishodna komunikacija, povećana hostilnost, zatvaranje u sebe i
izoliranost, te manjak zajedničkih aktivnosti.
Odgoj uz depresivne roditelje
Odgoj djece je veoma složen i neizvjestan proces na koji može uticati

više faktora. U tom odgojnom lavirintu na prvom mjestu su roditelji
kao modeli i odgojni uzori djeci, koji ostavljaju neizbrisiv trag na njihov
psiho-emocionalni razvoj. Djeca čiji roditelji nisu adekvatno odgovorili
na njihove emocionalne zahtjeve i potrebe donose zaključke da su
loša, nepoželjna, bezvrijedna, pate od kompleksa niže vrijednosti, te
ne mogu imati povjerenja u roditelje sa kojima trebaju graditi svoje
buduće odnose. To ima za posljedicu osjećaj emocionalne otuđenosti
i izolacije od porodice i društva. Među autorima nailazimo na različite
teorije koje govore u prilog izrečenim stavovima.
„Prema Becku, u djetinjstvu i adolescenciji, depresivne osobe stječu
negativnu šemu, između ostalog i zbog depresivnog stava roditelja.
6
Dr. Kurdić, Š., Islamski bonton, Islamsko-pedagoška akademija, Zenica, 2005.
7
Macuka, I., Osobine i kontekstualne odrednice roditeljskog ponašanja, Savremena psihologija,
2010.

Pak, Lewinsohn objašnjava nastanak depresivnog poremećaja kod

djece kao posljedicu nezadovoljavajućeg pozitivnog potkrepljivanja,
što stvara osjećaj bespomoćnosti i uvjerenja i kako se ne može uticati
na okolinu, dok ga Seligman definira kao naučenu besmoćnost.“8 S
obzirom da takvoj djeci, koja žive u nezdravoj i destruktivnoj roditeljskoj
klimi i okruženju, roditelji nisu osigurali zadovoljenje osnovnih potreba
za ljubavlju, povjerenjem i bliskošću, onda se može očekivati agresivno
ponašanje kao jedina alternativa djetetu, a nekontrolirani izlivi
bijesa i gorčine kao jedino rješenje. „Prema naučnim istraživanjima
Medicinskog fakulteta u New Yorku, a koja su obavljena na uzorku od
20.000 porodica u čijoj strukturi je bilo depresivnih očeva i majki, ili u
slučajevima gdje su oba roditelja pratila od depresivnog poremećaja,
ispoljeno je neprimjereno emocionalno funkcioniranje, dok je takve
djece gdje njihovi roditelji nemaju depresivnih problema i smetnji
znatno manje.“9
Kada roditelji imaju problema sa depresivnim poremećajima,
tada se porodični odnosi mijenjaju, postaju nestabilni i komplicirani.
Nesigurnost praćena neizvjesnošću mijenja način i prirodnost
komunikacije između roditelja i djece, što može predstavljati blokadu u
kvalitetnom razvoju porodičnih odnosa. Depresivni roditelji se povlače
u sebe, u svojoj zatvoreni svijet, a djeca bivaju prepuštena sama sebi,
često sa osjećajem bespomoćnosti. Ova vrsta poremećenih odnosa,
što predstavlja dio porodične patologije, utiče na sve članove porodice,
kako na djecu tako i na odrasle. „Stoga se u borbi protiv roditeljske
patologije moraju detektirati i drugi faktori koji bitno doprinose
porodičnoj disfunkcionalnosti, a koji se odnose na ekonomski i socijalni
status porodice.“10 U rješavanju i smanjenju posljedica roditeljske
8
Berger, J., Biro, M., Hrnjica, S., Klinička psihologija - individualna i socijalna, Naučna knjiga,
Beograd, 1990.
9
Carter, AS., Garrity-Rokous, FE., Chazan-Cohen, R., Briggs-Gowan, MJ., Maternal depression
and comorbity – predicting early parenting, attachment security, and toddlersocial-emotional
problems and competencies, Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 2001.
10
Nietzel, M., Bernstein, D., Milich, R., Uvod u kliničku psihologiju, Naklada, Jastrebarsko, 2002.

depresivnosti trebaju učestvovati svi faktori i nosioci porodičnog

odgoja, kao i institucije zdravstvenog sistema, socijalne ustanove,
vjersko-duhovne organizacije, kako bi kroz multidisciplinaran pristup
ublažili i konačno izliječili depresivna stanja i situacije u porodičnom
okruženju. „Važno je uspostaviti uzajamno poštovanje i liniju otvorene
komunikacije, a to je da dozvolite svom djetetu da pravi greške i
ohrabrujete ga da se oporavi od svojih neuspjeha.“11
Bez pokušaja ne možemo ni naučiti, što važi i za dječiji odgoj i
napredovanje. Djecu trebamo hrabriti da istražuju, da uče na svojim
greškama i propustima, da nastave dalje, da traže podršku za sebe
kada im je potrebna, da se kreću u sigurnim okvirima. Roditelji moraju
shvatiti da ne bi smjeli pretrpati djecu ograničenjima i zabranama.
Pustiti dijete da raste slobodno kroz igru, kreaciju, pokret, spontanost,
predstavlja podršku pravilnom razvoju i kvalitetnom odgoju. Ono što
zabrinjava u odgojnoj komunikaciji roditelj-dijete jeste da i to malo
slobodnog vremena koje roditelji provode sa svojom djecom troše na
nekvalitetan način. Savremeni roditelji od djece zahtijevaju da budu
mirna, da ne skaču i ne viču, da se sklone sa vidika jer ometaju gledanje
televizije, praćenje društvenih mreža ili čitanje novina. Sve to mora
biti u miru i tišini, a nauštrb dječije veselosti, igranja i zabavljanja. A
kada jedu, roditelji djeci upiru mobilne telefone kako bi se zagledala i
nesmotreno pojela hranu. Roditelji zaboravljaju da je djecu koja nisu
gladna teško nahraniti, a za onu gladnu ne trebaju mobilni telefoni
- ona će sama jesti. Potrošački stil života koji se medijski promovira
u porodicama i koji, nažalost, često predstavlja znak prestiža u našoj
društvenoj zbilji, jeste još jedna potencijalna opasnost i izazov za
odgovorno roditeljstvo. Kroz djecu, neostvareni i isfrustrirani roditelji
žele da ostvare i realiziraju projekte o kojima su sanjali i to po svaku
cijenu. Zato se djeci nameću mentalna i fizička opterećenja, pohađanje
više različitih kurseva, izlaganje naporu do granica izdržljivosti, što često
negativno utiče na oblikovanje ličnosti djeteta i njegovog karaktera.
Korisnije bi bilo za dijete da provede kvalitetno dio slobodnog vremena
11
Tanović, M., Roditeljstvo savremenog doba – previše prinčeva i princeza, maj, 2019.

sa roditeljima u razgovoru, dijalogu, tradicijskim evociranjem sjećanja

o prošlosti, porodičnoj lozi, kulturi i običajima, nego da mora, po svaku
cijenu, pohađati kurseve savremenog opismenjavanja.
Roditeljstvo se ne nasljeđuje, ono se uči i izgrađuje
Djeci su jedini iskreni prijatelji roditelji i niko djecu ne voli kao otac
i majka. Ponekad ta ljubav, ako je pravilno ne kanališemo i doziramo,
može biti štetna, pa i tragična za dijete. U roditeljskoj ljubavi mora
obavezno biti sadržan cilj i želja da se djetetu pomogne da postane
istinski čovjek, sposoban i neovisan da može odgovoriti zahtjevima
koje mu život donosi. Dakle, odgoj nužno traži toplinu, ljubav i srce,
ali istovremeno zahtijeva znanje, razum i požrtvovanost. Nekoliko je
važnih segmenata o kojima roditelji trebaju povesti računa kada je
odgoj djece u pitanju, a koji kasnije, u zrelosti, bitno određuju profil
uspješne ili neuspješne ličnosti. Prva cjelina se odnosi na obrazovanje
djece, drugi dio se tiče radnih navika i odgovornosti i treći segment je
usmjeren na disciplinu i principijelnost.
Obrazovanje počinje školom i traje tokom cijeloga života, danas
poznato kao „cjeloživotno učenje“. Polazak u školu roditelji trebaju
predstaviti kao jedan od najznačajnijih datuma u životu djece, ali
i upozoriti ih da je škola početak dugog i neizvjesnog putovanja.
„Dijete sada postaje i formalno igrač nove utakmice u koju su
uključeni roditelji, učitelji, vaspitači, vršnjačke grupe i drugi faktori
iz neposrednog okruženja. Djeca, roditelji i nastavnici moraju biti
svjesni činjenice da uspješan odgojno-obrazovni rad može biti samo
u simbiozi zajedničke energije i napora ovog didaktičkog trougla:
učenika, nastavnika i roditelja.“12 Očekuje se plan, organizacija, podrška
i pomoć u kontinuiranom radu. Kampanjski rad ne donosi sreću ni u
jednom radu. Pohvala, priznanje, primijećenost uspjeha, topla riječ
i ohrabrenje, bolji su od roditeljske galame, kritike, vike i psovki.
Veliki rezultati i uspjeh dolaze kao posljedica sistemskog rada i dobro
12
Stanić, I., Roditeljski uzori djeluju i kada je dijete daleko, Narodni zdravsteni list br. 678-679,
Nastavni zavod za javno zdravstvo PGŽ, Rijeka, 2016.

osmišljene strategije. Partnerski odnos i redovna komunikacija na

relaciji roditelj-nastavnik osnova je pravilnog nadzora u obrazovnom
razvoju naše djece. Formiranje čovjeka sa zahtjevima i potrebama
vremena u kojem živimo izazov je pred kojim roditelji moraju izaći
spremni na konkretan rad i velika odricanja. Dijete u školi postaje
spona između roditelja i učitelja i školskih aktivnosti. Roditelji ne smiju
bježati, odustajati, jadikovati, svaljivati krivicu na drugog, na školu,
učitelje, već preuzeti odgovornost za uspjeh ili neuspjeh svoje djece,
hrabro i temeljito napraviti analizu i nastaviti dalje. Ne zaboravimo da
rad u školi organiziraju učitelji i nastavnici, a rad kod kuće organiziraju
roditelji sa svojom djecom. Kroz kućnu organizaciju školskog rada
roditelji trebaju insistirati kod djece na izgrađivanju sljedećih navika i
principa: radne navike na dnevnom i dugoročnom planu, organizirani
raspored radnog dana i slobodnih aktivnosti, na vrijeme ustajanje i
redovan odlazak na spavanje, konstantno pisanje i učenje domaćih
zadataka, pokazati djetetu ličnim primjerom, ali u vidu jednokratne
i privremene pomoći. Isto tako, izbjegavati da nadoknadimo kasno
noću ono što su djeca propustila da urade u toku dana. Ocjene
školskog uspjeha analizirati zajedno sa djetetom, otvoreno i mirno, sa
jasnim obrazloženjem. Ne precjenjivati niti podcjenjivati sposobnosti
i kapacitete svog djeteta. Ne tražiti i očekivati više nego što, realno,
dijete može postići u nastavnom radu. Konačno, roditelj treba znati
kada i zašta djetetu reći „ne“. Djeca mole, traže, imaju nerealne
zahtjeve, žele da im se odmah udovolji u njihovim nakanama i to često
žele da postignu plačem i uslovljavanjem. Roditelji moraju objasniti
zašto nešto ne mogu dobiti, kada će moći i pod kojim uslovima će
ostvariti zvoje želje. Dobro postavljene granice moraju uvažavati
potrebe i roditelja i djece.
Islamski aspekt roditeljstva
Odgoj i roditeljstvo kao njegov temelj predstavljaju složene i

slojevite društvene procese, a sa aspekta islama i veoma zahtjevne,
na kojima porodični odgoj polaže ispit zrelosti. Uzvišeni Allah kaže u

Časnome Kur’anu: „O vi koji vjerujete, čuvajte sebe i svoje porodice

od vatre čije će gorivo biti ljudi i kamenje, i o kojoj će se meleki strogi
i snažni brinuti.“13
U savremenom globalnom svijetu, u kojem danas živimo, postoji
široka diferencijacija porodičnog odgoja na koju utiče vjera,
obrazovanje, kultura, društveni status, socijalno-ekonomske prilike,
tradicija, medijska scena i slično. Ali porodica je primarna društvena
ćelija u kojoj djeca, uz prisustvo roditelja, trasiraju mapu svog odgojno-
obrazovnog puta. Kako god je Uzvišeni Allah naredio dobročinstvo
djece prema roditeljima, također je naredio dobročinstvo i plemenitost
roditelja i starijih prema djeci. Jedan od poznatih ashaba Božijeg
Poslanika a.s. prenosi: „Nisam vidio nikog milostivijeg prema porodici
od Resulullaha s.a.v.s. Ibrahim je bio dat ljudima na dojenje kod nekih
porodica Medine, pa bi Poslanik a.s., kada bi pošao negdje, a i mi s
njim, ušao u kuću, uzeo Ibrahima i poljubio ga, a potom bi se vratio.“14
Porodica, a posebno roditelji, djeluju na čovjeka tokom cijelog
njegovog života, vršeći određene uticaje u liku oca i majke, kako
bi mu podarili ono što je najdragocjenije, a to su islamski odgoj i
vaspitanje. Istraživanja i analize pokazali su da porodice u kojima vlada
porodična kohezija, međusobni dijalog, ljubav i razumijevanje, lakše i
razumnije prevazilaze krize i probleme sa kojima se suočavaju, jer su
podrška jedni drugima. Stoga je važno da uložimo dodatni napor da
naši domovi budu oaze mira i spokoja, koji je preduslov za kvalitetan
porodični život.
„Vrijedni i odgovorni roditelji, u okviru muslimanske porodice,
morali bi voditi računa o sljedećim principima kako ne bi pravili greške
u odgoju svoje djece, i to:
- Zastrašivanje djece nepoznatim, opasnim i nevidljivim pojavama
i stvarima kako bi prestala da plaču ili bolje slušala roditelje, tako
izazivajući kukavičluk, strah i neizvjesnost, umjesto hrabrosti,
odlučnosti i samopouzdanja;
13
Sura Et-Tahrim, 6, Kur’an s prijevodom, B. Korkut, Sarajevo, 1977.
14
Hadis prenosi Muslim

- Navikavanje djece na raskoš i luksuz, misleći da bogatstvo i raskoš

mora imati po automatizmu, bez osjećaja za rad kao osnov sticanja
imetka i bez empatičnog odnosa prema drugima, u želji da pomogne i
podijeli sa onima koji nemaju;
- Udovoljavanje svim dječijim zahtjevima, posebno kada dijete želi
da ih ostvari plačem i uslovljavanjem;
- Pretjerano kažnjavanje, kritikovanje i strogost prema djetetu, čak
i za najmanje pogreške. Kaže Božiji Poslanik: „Nama ne pripada ko
nema milosti prema djeci i ko ne poštuje starije.“
- Pretjerana štednja i škrtost kao odgovor na rasipništvo i israfluk.
Roditelji trebaju biti svjesni da djeca, posebno u današnjem vaktu,
mogu posegnuti za pribavljanjem imetka na nedozvoljen način, poput
krađe, kriminala i sličnih haram puteva sticanja zarade;
- Pretjerano povjerenje i generalno sumnjičenje i loše mišljenje o
djeci. Roditelji bi trebali izbjegavati ove krajnosti u odnosu sa djecom;
- Navikavanje djece na ružan govor i ponašanje i činjenje loših stvari
i postupaka pred djecom;
- Nemar i ravnodušnost prema upotrebi medijskih sredstava, te
slaba kontrola literature koju dijete čita;
- Proklinjanje i nazivanje ružnim imenima i nadimcima svoju djecu.15
U ovom kontekstu je Allahov Poslanik upozorio ljude riječima: „Vi
ćete, na Sudnjem danu, biti prozivani po vašim imenima i po imenima
vaših očeva, pa nadijevajte vašoj djeci lijepa imena.“16 Bez sumnje,
odgajanje djece, ili roditeljstvo, spada u najodgovornije i najteže
zadatke koje čovjek obavlja na ovom svijetu. Toga bi trebali biti, prije
svih, svjesni sami roditelji i na vrijeme se pripremati za ovaj emanet
koji nas već sutra čeka, a za koji ćemo posebno biti odgovorni pred
Gospodarom svjetova. Roditeljstvo može biti put radosti, sreće i
poleta, a može, katkada, biti popločano gorčinom i tugom. Zavisi šta
roditelji izaberu - islam ili koncept nevjerovanja.
15
Abdullah Nasih Ulvan, Odgoj djece u islamu, Aktivna islamska omladina, Sarajevo, 2003.
16
Hadis prenosi Hakim

Umjesto zaključka
Nije nam bila namjera da kroz ovo skromno sagledavanje problema

roditeljstva i izazova sa kojima se susreće u današnjem vaktu iznesemo
posljednju riječ i konačan stav. Želja nam je bila da otvorimo ovu temu
i nastavimo sa tretiranjem ove problematike iznošenjem stavova i
prijedloga iz različitih oblasti kako bi interdisciplinarno osvijetlili sa
više aspekata ovu osjetljivu stranu porodičnog odgoja.
Na kraju bih predstavio suštinu Dječijeg memoranduma upućenog
roditeljima, kako bi ih podstaklo na razmišljanje o zahtjevima i
potrebama odgovornog roditeljstva:
Dragi moji roditelji, nemojte me razmaziti, jer ja dobro znam da
ne mogu imati sve što poželim. Nemojte u mom odgoju koristiti silu,
jer to me uči da se sila jedino uvažava i poštuje. Radije ću reagovati
na riječi lijepe upute. Nemojte mnogo obećavati, možda nećete
moći održati obećanje, pa ću izgubiti povjerenje u vas. Nemojte se
previše žalostiti kad kažem da vas mrzim, ne mislim to ozbiljno, ali
bih htio da vam bude žao zbog onoga što ste mi učinili. Nemojte da
se osjećam manjim nego što jesam, podstičite me da sam „ljudina“.
Nemojte umjesto mene činiti stvari koje mogu uraditi sam, jer gubim
samopouzdanje i osjećam se kao beba, a uskoro bih vas mogao
doživljavati kao sluge. Nemojte me ispravljati pred drugima, bit ću
mnogo pažljiviji ako sa mnom razgovarate tiho i nasamo. Nemojte
da moje loše navike obuzmu svu vašu pažnju, to me samo ohrabruje
da nastavim po starom. Nemojte mi stalno držati moralne pridike,
iznenadili biste se kako dobro znam šta je pravo, a šta krivo. Nemojte
mi stvarati osjećaj da su moje pogreške grijesi, jer moram naučiti
griješiti, a da se ipak ne osjećam zlim. Nemojte mi stalno prigovarati,
ako to budete radili morat ću se početi praviti gluh. Nemojte zaboraviti
da volim eksperimentirati, ja iz toga učim, pa vas molim za strpljenje.
Ne obraćajte pažnju kada sam lakše bolestan, možda ću početi uživati
u lošem zdravlju, posebno ako na taj način budem u centru pažnje. Ne
odbijajte me kada tražim odgovore na normalna pitanja, vidjet ćete

da ću odgovore tražiti „negdje drugdje“. Nemojte mi govoriti da ste

idealni i nepogrešivi, sa takvima je teško živjeti. Ne brinite što zajedno
provodimo malo vremena, važno je koliko ga „kvalitetno“ provodimo.
Tretirajte me kao svoje prijatelje i upamtite da više učim od primjera
nego od kritike. I znajte da smo mi djeca ogledalo vaše, sve ono što
radite, ulažete i trudite se, ono što istinski želite i maštate, naći ćete
u nama. Mi smo druga strana iste medalje. I pored svega, mnogo Vas
volim, volite i vi mene.
I pored silnih napora i želja da odgajamo svoju djecu kao islamski
odgovorni roditelji, važno je moliti Stvoritelja da nas pomogne na tom
putu dovom: „Gospodaru naš, podari nam u ženama našim i djeci
našoj radost i učini da se čestiti na nas ugledaju.“17
17
Sura Furkan, 74, Kur’an s prijevodom, Besim Korkut, Sarajevo, 1977.

37.091.33-027.22:592/504
Prof. dr. Mirsada S. Zukorlić1
Nastavno odjeljenje u Novom Pazaru, 379.84
Učiteljski fakultet, Univerzitet u Beogradu
Prof. Fikret Zukorlić, profesor vjerske nastave

Gimnazija, Novi Pazar
Prof. Dženeta Dž. Murić, profesor religijske pedagogije

Fakultet za islamske studije u Novom Pazaru
PEDAGOŠKI ZNAČAJ ŠKOLE U PRIRODI
Rezime
U radu je predstavljena škola u prirodi kao organizacioni model

odgojno-obrazovnog rada koji pruža mogućnost cjelovitog odoja i koji
predstavlja svojevrstan otpor prenaglašenoj obrazovnoj funkciji škole
pri čemu se marginalizira njena odgojna uloga.
Shodno vrijednostima odgojno-obrazovnog rada u neposrednoj
životnoj stvarnosti, cilj ovog rada je da se sagledaju i obrazlože odgojne
mogućnosti škole u prirodi. Ona predstavlja „mjesto“ sa najboljim
pretpostavkama za interdisciplinarni pristup, primjenu metoda aktivnog
učenja putem posmatranja, kao i za ambijentalno i čulno učenje. Ideja
o školi u prirodi ukorijenjena je u učenjima čuvenih pedagoških klasika
(Pestaloci, Džon Lok i Ž.Ž. Ruso…), a zbog mogućnosti integrativnog
izvođenja nastave njena aktuelnost u savremenoj pedagoškoj nauci
sve više dobija na značaju.
Ključne riječi: cjelovit razvoj ličnosti, škola u prirodi, integrativni
pristup, ekološki odgoj.
1
mirsadazukorlic@hotmail.com
Prof. dr. Mirsada S. Zukorlić; Fikret Zukorlić; Dženeta Dž. Murić
PEDAGOGICAL SIGNIFICANCE
OF SCHOOL IN NATURE
Summary
The paper presents the school in nature as an organizational

model of educational work that represents a kind of resistance
to the overemphasized educational function of the school, while
marginalizing its educational role.
In accordance with the values of educational work in the immediate
reality of life, the aim of this paper is to consider and explain the
educational possibilities of the school in nature. It represents a “place”
with the best preconditions for an interdisciplinary approach, the
application of active learning methods thought observation, as well
as for ambient and sensory learning. The idea of a school in nature
is rooted in the teachings of famous pedagogical slassics (Pestalozzi,
John Lock and JJ Rousseaua) and due to the possibility of integrative
teaching, its relevance in modern pedagogical science is gaining in
importance.
Key words: holistic personality development, school in nature,
integrative approach, environmental education.

Pedagoški značaj škole u prirodi
UVOD
U nastojanju da teorijski pozicioniramo školu u prirodi i ukažemo

na opravdanosti (pedagoško-ekološke, didaktičke, metodičke) ovog
organizacionog modela odgojno-obrazovnog rada, na početku, dajemo
historijski pregled njenog nastanka i razvijanja.
Ideja o razvoju škole u prirodi poznata je od davnih vremena,
a posebno je naglašena u djelima filozofa i humanista i pedagoških
klasika. U antičkoj Grčkoj učeni ljudi podučavali su mlade na svakom
raspoloživom prostoru, u prirodi, na trgovima, u forumima. U antičkom
Rimu obuka se izvodila na vježbalištima ili tremovima. Komenski je
naglašavao važnost učenja u prirodi, učenja osjetilima i kroz vlastito
iskustvo „iz prve ruke“, a potom iz knjiga. Vitorino de Feltre je svoj
Dom radosti sagradio u prirodi. Odgoj u prirodi, proizašao je iz
Rusoove ideje o ladanjskim internatskim školama, zbog zdravstvenog i
odgoja mladih izvan gradova. On je zatražio povratak majci prirodi, pa
u svom djelu Emil ili o odgoju opisuje odgoj koji pojedincu omogućava
neometani razvoj prirodnih sposobnosti, pri čemu poseban akcenat
stavlja na čovjekov odnos prema prirodi i uticaj prirode na odgojnu
dimenziju formiranja ličnosti djeteta. Stoga se prema njegovom
mišljenju bez odgađanja treba vratiti prirodi, jer je ona osnova pravog
čovjeka i zdravog društva. (Roth-Čerina, 2011:62) Rusoovo polazište
sintetizirano je u izreci: „Vratimo se prirodi.“
Johan Hajnrih Pestaloci smatra da put do spoznaje okoliša
vodi kroz perceptivne djelatnosti. On potiče stvaranje „nastave o
stvarima“, otvaranje školskih muzeja i organizaciju pedagoških izleta
u prirodu i time postaje jedan od utemeljitelja učenja na otvorenim
prostorima. Sagradio je Novi dom u prirodi... Georg Keršenštajner
i drugi predstavnici radne i aktivne škole tražili su da se odgojno-
obrazovni rad sa učenicima odvija u prirodnim i radnim (životnim)
uslovima. U razdoblju reformnih pedagoških pravaca i alternativnih i

slobodnih škola, dominantan je uticaj pedagoških mislilaca J. Deweya,

M. Montessori, E. Key, L.N. Tolstoja i njegove škole u Jasnoj Poljani.
Uticaj se nazire i kroz Decroly koncepciju, Freinetovu „narodnu školu“,
waldorfsku pedagogiju R. Steinera.
Početkom 20. stoljeća škole na otvorenom otvarale su se
prvenstveno za djecu lošeg zdravstvenog stanja s ciljem njihovog
ozdravljenja i obrazovanja izvan velikih gradova, gdje će biti izloženi
čistom zraku i suncu. (Roth-Čerina, 2011:63) Među prvim takvim
školama spominje se škola u Velikoj Britaniji koju je osnovao S. Redi
1889. godine pod nazivom Nova škola. Po ugledu na ovu školu u
Njemačkoj se otvara veliki broj škola, tzv. „seoski odgojni domovi“.
Na inicijativu ljekara i pedagoga, početkom 20. stoljeća otvaraju se
„šumske škole“ u predgrađu Berlina (njem. Charlottenburg) za djecu
nižih slojeva, a čije je zdravlje ugroženo, zbog čega nisu mogla pratiti
redovnu nastavu.
Pod uticajem ovih ideja širom svijeta otvarane su slične škole, pa ih
je 1934. godine u SAD-u bilo preko 5000.
Sa početkom 60-tih godina 20. stoljeća i na našim prostorima se
osjetila veća potreba za zaštitom dječijeg zdravlja, pa su se u cilju
ublažavanja posljedica života u urbanim sredinama rješenja nalazila
u povremenim boravcima učenika osnovnih škola u prirodi, radi
oporavka i rekreacije. Također, javila se potreba da djeca borave u
prirodnoj sredini i tokom nastavne godine, uz realizaciju obaveznih
programskih sadržaja i odgojno-obrazovnih zadataka.
Zbog svojih pedagoških opravdanosti ovaj oblik odgojno-obrazovnog
rada škole sve je masovnije prihvaćan uz odgovarajuću materijalnu
podršku. Danas je, zbog svoje velike rasprostranjenosti, konačan broj
škola u prirodi nemoguće pobrojati, što govori da je ovaj vid odgojno-
obrazovnog rada u praksi osnovnih škola veoma prihvaćen.

Škola u prirodi - osnovne odrednice

i terminološka razjašnjenja
Škola u prirodi je specifičan i obavezujući oblik odgojno-obrazovnog

rada u prvom ciklusu osnovnog obrazovanja i odgoja. Kao pedagoški
pokret škola u prirodi (nastava u prirodi) nastala je početkom 20.
vijeka kako bi se ublažile negativne posljedice boravka učenika u
školama koje se nalaze u gradskim, zagađenim sredinama. Ova forma
odgojno-obrazovnog rada proizilazi iz nastavnog plana i programa
osnovnog obrazovanja, koji se realizira jedanput u toku školske
godine, za učenike osnovne škole, a podrazumijeva jednodnevna ili
višednevna putovanja i boravak učenika u pratnji uposlenika škole u
prirodnom ambijentu, prilagođen uzrastu učenika s odgovarajućim
uslovima zatvorenog i otvorenog prostora za poučavanje i učenje.
Škola u prirodi je oblik nastave koji se organizira višednevno na
posebno odabranom prirodnom odredištu s odgovarajućim uvjetima
zatvorenog i otvorenog prostora za poučavanje i učenje. Vremenski
škola u prirodi traje od sedam do četrnaest dana (planom i programom
vannastavnih aktivnosti propisana je organizacija takve nastave, cilj,
zadaci, sadržaj itd.). Program Škole u prirodi temelji se na godišnjem
nastavnom planu i programu osnovne škole.
Škola u prirodi može se organizirati na tri načina:
- nastavne aktivnosti jednog razreda odvijaju se u prostoru sa
internatskim smještajem učenika;
- nastavne aktivnosti jednog razreda odvijaju se u prirodi, s tim da
se djeca dovode iz grada;
- učenici dolaze jednu do dvije sedmice u internatsku školu.
Škola u prirodi predstavlja vid osnovne pojmovne veze o užem i
širem zavičaju, gdje će, daleko od gradske buke, učenici moći naučiti
da od prirode uzmu sve što je dobro, a da istu ujedno i sačuvaju.
Ovakvo poučavanje neophodno je i njegov značaj je u učenju putem
kojeg se razvijaju interkulturalnost i interdisciplinarnost, upoznaju

globalna zbivanja. Učenje o prirodi u prirodnom ambijentu imperativ

je vremena i ranog učenja, od bližeg ka daljem i u mlađem školskom
uzrastu zauzima posebno mjesto u Nastavnom planu i programu.
Prema prirodno-geografskim uslovima gdje se odvija, Škola u prirodi
može biti organizirana kao: primorski model, planinski model i model
„zvjezdani gaj“.
U pedagoškoj teoriji i praksi susrećemo različite nazive za Školu u
prirodi. U Njemačkoj prevladavaju nazivi Waldschulen i Freiluftschulen,
u Engleskoj i Sjedinjenim Američkim Državama Open Air Schools, u
Francuskoj Ecoles de plein-air i Ecole au soleil, u Italiji Scuola all’ aperto.
Kod nas pored ustaljenog termina Škola u prirodi, postoje alternativni
nazivi: šumska škola, vazdušna škola, škola u slobodnoj prirodi, seoski
odgojni domovi, ljetna škola, poljska učionica, škola na čistom zraku i
sl. I rekreativna nastava se često koristi kao alternativni naziv za školu
u prirodi, međutim, smatra se neadekvatnim jer ne izražava suštinu
i ne obuhvata sve vidove pedagoškog rada koji su inače obuhvaćeni
stvarnim aktivnostima. Opravdanije je koristiti termin Škola u prirodi jer
ona obuhvata i nastavu i nastavne aktivnosti, ali i brojne vannastavne
aktivnosti, odnosno aktivnosti u slobodnom vremenu.
Aktivnosti u Školi u prirodi
Nezaobilazne aktivnosti koje su zastupljene u svim modelima Škole

u prirodi su: nastava, samostalan rad učenika i aktivnosti u slobodnom
vremenu.
Nastava se odvija po obaveznom planu i programu, kroz sadržaje
koji su prilagođeni uslovima sredine. Obuhvata obradu novih sadržaja,
kao i provjeravanje, utvrđivanje i praktičnu primjenu ranije stečenih
znanja. Vrijeme koje učenici provode na nastavi treba svesti na realne
okvire, a nastavne sadržaje realizirati neposredno u prirodi. Pri tome
treba uzeti u obzir činjenicu da su prirodni i klimatski uslovi faktori
koji to određuju (usp. Jovanović 2006.). Od tipova nastavnog časa
najčešće se ističu uvježbavanje i provjera stečenog znanja i vještina u

neposrednoj prirodnoj sredini. Kako većina ovih metoda podsjeća na

školski rad, valja naglasiti da u suštini to nije, niti smije biti preslikavanje
školskog rada. To znači, nema predavanja, ispitivanja, ocjenjivanja i
sličnih osobina nastavnog i školskog rada. Sticanje znanja, vještina i
navika, te razvijanje psihičkih i tjelesnih sposobnosti učenika, odvija se
prvenstveno kroz igru i praktični rad (usp. Omerović 2016.).
Samostalan rad učenika u školi u prirodi podrazumijeva da
oni samostalno rješavaju svoje domaće obaveze koje proizilaze iz
nastavnih i drugih aktivnosti. Za ove aktivnosti potrebna je dobra
priprema, motivacija učenika, jasni zadaci i zaduženja svih učenika.
Sami zadaci trebaju biti zanimljivi i prigodni. Mogu podrazumijevati
i kontinuiranu zaposlenost učenika, sakupljanje materijala, čuvanje
pribora, bilježenje opažanja... S obzirom da stepen samostalnosti, rad
učenika može biti djelimično i potpuno samostalan, u Školi u prirodi
učenik ne može računati na pomoć roditelja prilikom izvršavanja
domaćih obaveza, ali može računati na nastavnikovu pomoć. Nastavnik
određuje način rada prije njegovog početka, a također i vodi računa da
vrijeme koje je predviđeno za samostalan rad učenika bude u realnim
okvirima. Dok učenici rade nastavnik ih u zavisnosti od aktivnosti može
obilaziti, razgovarati sa njima o zadacima koje rade i ohrabrivati ih.
Učenici mogu raditi individualno, u paru ili grupno. Od neprocjenjive
je važnosti i to što se učenici mogu međusobno pomagati. Sadržaji koji
su predviđeni za samostalan rad učenika mogu biti: odgovaranje na
pitanja koja idu uz prethodno obrađen tekst, sastavljati dramski tekst
o stanovnicima mjesta u kojem borave, izrađivati lutke za lutkarsko
pozorište, osmišljavati plakat, pisanje razglednice... Radovi nastali na
ovaj način uglavnom služe za uređivanje panoa, albuma, izložbi... (usp.
Jovanović 2006.).
Aktivnosti u slobodnom vremenu podrazumijevaju brojne i
raznolike aktivnosti (sportsko-rekreativne, kulturno-zabavne, radno-
uslužne i sl.) tokom dana ili u večernjim satima. Grupe se formiraju
prema interesovanjima učenika. Kod učenika se podstiče socijalizacija
i razvoj kreativnih potencijala igrom, zabavom i druženjem. Također,

kroz aktivnosti u slobodnom vremenu utiče sa na osjetilne,

emocionalne, moralne i intelektualne funkcije djeteta, odnosno na
njihov cjelokupan razvoj. (Pauković, Philips 2010.) S obzirom na to da
se izvode pod stručnim rukovodstvom lica različitih profila (učitelji,
saradnici, animatori, voditelji sportsko-rekreativnih aktivnosti i sl.) one
istovremeno pružaju mogućnost proširenog pedagoškog djelovanja.
Ciljevi Škole u prirodi
Primarni izvori znanja kao što su prirodna i društvena sredina

najadekvatniji su izvori znanja i mjesta pedagoške aktivnosti. Nastava
u prirodi kao oblik izvanučioničke nastave pedagoški je učinkovita
i interesantna s obzirom na ciljeve savremenog obrazovanja. (De
Zan 1999.) „Pedagoški ciljevi podrazumijevaju stvaranje raznovrsnih
pedagoških situacija kakve nije moguće stvoriti u školskim
uvjetima, a u kojima djeca uz spontanu i prijateljsku socijalnu klimu
zadovoljavaju svoje osnovne potrebe (pripadanje, ljubav, sigurnost,
samopotvrđivanje).“ (Bognar, Matijević, 1993:107)
Realizacijom Škole u prirodi ostvaruju se sljedeći ciljevi:
- zdravstveno-rekreativni,
- obrazovno-odgojni i
- socijalni (Leksikon obrazovnih termina 2014: 486).
Zdravstveno-rekreativni ciljevi Škole u prirodi
Razvoj tjelesnih sposobnosti učenika i očuvanje njihovog zdravlja

ugrožavaju negativne posljedice urbanizacije životne sredine,
zagađenost vazduha, saobraćajna buka, nedostatak slobodnih zelenih
površina. U savremenim uslovima življenja djeca u gradskim sredinama
su manje fizički aktivna što neminovno ima za posljedicu osiromašene
motoričke sposobnosti i narušenu biološku i psihološku ravnotežu
organizma.

U Školi u prirodi zdravstveno-rekreativni ciljevi realiziraju se kroz

različite aktivnosti kojima se utiče na očuvanje i unapređivanje zdravlja
učenika, kao i podsticanje razvoja zdravih životnih navika. Riječ je o
aktivnostima koje se uglavnom odvijaju na otvorenom prostoru što
omogućava djeci da budu izložena dejstvu prirodnih faktora (sunce,
čist zrak, raznovrsnost i bogatstvo zvukova i mirisa). Rekreativne i
sportske aktivnosti u Školi u prirodi mogu se realizirati kad god postoje
uslovi, bez obzira na godišnje doba, jer svako doba može pružiti
posebna zadovoljstva i doživljavanje nečeg lijepog i novog što će prijati
dječijem organizmu.
„Blagotvornost organiziranja nastave u prirodi prvenstveno se
ogleda u jačanju imuniteta djece. Djeci se poboljšava apetit, krvna
slika, a uslijed boravka na planini to se posebno odnosi na poboljšanje
hemoglobina i broj eritrocita. Djeca se kući vraćaju psihički i fizički
svježija.“ (Nikolić 1994.)
Aktivnosti koje se realiziraju u Školi u prirodi u velikoj mjeri
zavise od uslova i mogućnosti djece i škole. U tom smislu, mogu
biti najjednostavnija, živahna i djeci poznata i pristupačna kretanja
(elementarne igre, terenske igre, vježbe podražavanja, provlačenje i
trčanje između drveća, preskakanje prirodnih prepreka, šetnje kroz
šumu, klackanje, ljuljanje) ili pak, u zavisnosti od godišnjeg doba, igre
na snijegu (zima) i plivanje i igre u vodi (ljeto).
Obrazovno-odgojni ciljevi Škole u prirodi
Prve ideje o potrebi odgajanja djece u prirodi i ostvarivanje tih ideja

govore o tome da je ovakav vid rada nastao najprije iz zdravstveno-
medicinskih razloga, dok su drugi, pedagoški razlozi, prevladali kasnije.
Obrazovno-odgojni ciljevi bazirani su na upoznavanju prirodne i
društvene sredine u neposrednom kontaktu učenika s okruženjem,
kao i na utvrđivanju i produbljivanju ranije stečenih znanja (Leksikon
obrazovnih termina 2014: 486). Osim toga, pružene su mogućnosti za
razvijanje novih interesovanja, kao i za praktičnu primjenu stečenih
znanja u svakodnevnom životu. Uslovi u kojima se organizira Škola u

prirodi pružaju široke mogućnosti za uspješniju realizaciju obaveznih
nastavnih sadržaja predviđenih nastavnim planom i programom, a
posebno onih koji zahtijevaju da se obrade u neposrednom kontaktu
sa prirodnom sredinom, sa pojavama i događajima u njoj. Neposredno
u prirodi učenici bogate iskustva o živoj i neživoj prirodi, o prirodnim
uslovima, pojavama, životu i radu ljudi u različitim geografskim
predjelima, međusobnoj povezanosti i zavisnosti biljnog i životinjskog
svijeta, kulturno-historijskoj prošlosti kraja i dr. (Jovanović 2006: 255)
Zbog uzročno-posljedične povezanosti zbivanja u prirodi učenicima
je potrebno osigurati uslove za mnogostrano posmatranje na osnovu
kojeg će moći uočiti i shvatiti jednostavnije pojave u prirodi. Duhovni i
fizički rast djece oplemenjuje se doživljajima kolektivnog rada i života,
ostvaruje se komunikacijama putem raznovrsnih igara, razvija se
smisao za uočavanje ljepote koju priroda nudi. Na taj način razvija se i
logičko mišljenje, bude se interesovanja i formira stav o prirodi.
Organizacija nastave i ukupan boravak u Školi u prirodi su fleksibilni
i podrazumijevaju paralelno i integrativno izvođenje nastave svih
predmeta. Škola u prirodi je pogodan „milje” za korelaciju više
nastavnih predmeta, tj. povezivanje suštinskih elemenata nastave
u skladnu cjelinu da bi učenici formirali jedinstven pogled na svijet.
U nastavnoj praksi korelacija se uglavnom shvata kao povezivanje
srodnih sadržaja iz različitih predmeta, a svrha joj je da nastavu
učini efikasnijom, racionalnijom i ekonomičnijom. (Vilotijević 2008.)
U prirodi je omogućeno učenicima učenje cjelovitim doživljajem i
razumijevanjem životnih i nastavnih sadržaja u neposrednoj stvarnosti,
kao i promatranje prirodnih promjena i uočavanje određenih uzročno-
posljedičnih odnosa (usp. Stella 2000.). Samim tim, učenicima se
ukazuje na važnost zaštite prirode i aktivno se uključuju u konkretne
akcije. (Opširnije: vidjeti u Omerović, M. Zukorlić M, 2019.)

Socijalni ciljevi Škole u prirodi
Osavremenjivanje škole, između ostalog, podrazumijeva promjenu

položaja učenika u odgojno-obrazovnom procesu u kvalitativno novim
odnosima između njega i nastavnika i učenika međusobno. Aktivnosti
djece u prirodi su značajne za njihovo međusobno upoznavanje
(sklonosti, želje, potrebe, interesovanja) i zbližavanje. Učenici su
u prilici da ulaze u raznovrsne vršnjačke grupe, sarađuju sa njima
i stvaraju nove veze i prijateljstva. Svo vrijeme provode zajedno u
kolektivu, u istim uslovima, igraju se, hrane, spavaju... Zajednica
traži red, samodisciplinu, usaglašavanje mišljenja oko svrhe, kao i
granica zajedništva. Istovremeno, ona znači osjećati se jače, zaštićeno
i zajednički se veseliti - biti sretan i to podijeliti sa drugima. U Školi
u prirodi mlad čovjek može doživjeti da pojedinac utiče na cjelinu;
može naučiti s kojim se to sredstvima postiže; može naučiti šta nude
institucije; kako se stvaraju pravila i šta osigurava pridržavanje tih
pravila, te kakvu zaštitu ona daju. (Hetig 1997:224)
Sve prethodno navedeno ide u prilog organizaciji odgojno-
obrazovne forme kakva je Škola u prirodi, jer ista podrazumijeva da
i u planiranju i u realizaciji programskih sadržaja učestvuju i stručna
lica, saradnici i animatori za pojedine aktivnosti kao što su sportsko-
rekreativne. Ovakav pristup podrazumijeva orijentiranost nastavnika
na izradu nastavnog kurikuluma, efikasno pedagoško komuniciranje,
kao i pripremanje učenika za život u zajednici... U podsticajnom
ambijentu, u prirodnom okruženju učenici slobodnije komuniciraju,
ostvaruje se pozitivna međuzavisnost i razmjena informacija
i zajednička saradnja. Kao posebno važnu strategiju vježbanja
socijalnih vještina učenika koja se sprovodi sa cijelim odjeljenjem
izdvajamo strukturiran program kooperativnog učenja, koji dovodi do
unapređivanja socijalne interakcije i interpersonalnih odnosa učenika.
Ovakvim pristupom integrira se podučavanje socijalnih i akademskih
znanja i vještina kao dio svakodnevnog školskog rada, čime se doprinosi
socijalnom funkcioniranju pojedinca, akademskim kompetencijama i
uspostavljanju socijalne podrške.
Ekološki odgoj - nužnost i integralni dio

cjelovitog odgojnog pristupa u Školi u prirodi
U Školi u prirodi postoje dobre pretpostavke za interdisciplinarni

pristup i cjelovito sagledavanje, otkrivanje i razumijevanje pojava
u relacijama priroda-društvo-čovjek. Potpuni cilj ekološkog odgoja
postiže se kada se ostvari potrebno jedinstvo između ekoloških znanja
(obrazovanje), ekološke svijesti (znanja, stavovi, uvjerenja i ubjeđenja)
i ekološkog praktičnog djelovanja i ponašanja (voljno-motivaciona
komponenta). Ekološka obrazovanost i odgojenost obuhvataju
posjedovanje odgovarajućih znanja, umijeća (vještina) i navika
praktično-djelatnog karaktera, razvijenost visokih etičko-estetskih
osjećanja i vrijednosti prema čovjekovoj prirodnoj sredini i prirodi
uopće, razvijene osobine ličnosti jake volje spremne da se neposredno
angažira u aktivnostima očuvanja i unapređivanja čovjekove prirodne
i radne sredine. O zadovoljavajućem nivou ostvarenosti ciljeva i
zadataka ekološkog odgoja možemo govoriti samo ako se ostvari
jedinstvo navedenih komponenti izraženo u smislu znati-umjeti-činiti.
Koncepcija rada škole u prirodi nudi mogućnost integriranog
ostvarivanja odgojnih ciljeva (razvoj cjelokupne ličnosti učenika)
sa ciljevima ekološkog odgoja, kao i realizaciju sadržaja nastavnih
predmeta. Ekološki odgoj dobija svoj puni smisao onda kada se
realizira u korelaciji sa sadržajima iz oblasti tjelesno-zdravstvenog,
intelektualnog, moralnog, radnog, estetskog i religijskog odgoja:
Tjelesno-zdravstveni odgoj
- pravilan rast i razvoj djece;

- jačanje zdravlja i tjelesnih sposobnosti;
- ublažavanje posljedica višemjesečnog boravka u zatvorenom
prostoru (umanjene tjelesne aktivnosti, nepravilne ishrane);
- razvijanje higijenskih navika;

- upoznavanje štetnih dejstava psihoaktivnih supstanci (pušenje,

otrovne gljive, biljke).
Integrirani pristup: tjelesno-zdravstveni - ekološki odgoj
- poštovanje i ljubav prema svemu živom; shvatanje uticaja sredine

(zrak, voda, svjetlost) na rast, razvoj i opstanak živih bića;
- svijest o uticaju čovjeka na okruženje i mjesto čovjeka (razumno
biće - homo sapiens) u lancu ishrane; spoznaja čovjeka kao dijela
biosfere;
- shvatanje posljedica (negativnih) nepromišljenog odnosa čovjeka
prema prirodi po čovjekovo zdravlje i održivi razvoj;
- razumijevanje potrebe harmoničnog odnosa između čovjeka
i prirode, izgrađivanje stava djeteta prema zdravom silu življenja,
sposobnost donošenja ekoloških odluka...
Intelektualni odgoj podrazumijeva:
- sticanje bitnih znanja o razvoju prirode, društva i ljudskog mišljenja;

- razvijanje istraživačkog duha i motivacije za učenje, radoznalosti
i sl.;
- razvijanje perceptivnih sposobnosti, analitičkog i sintetičkog
mišljenja, zaključivanja, apstraktnog mišljenja;
- samostalno sticanje znanja, provjera i primjena stečenog znanja u
praksi i dugoročnije pamćenje naučenih sadražaja.
Integrirani pristup: intelektualni odgoj - ekološki odgoj
- razvijanje apstraktnog mišljenja;

- razvijanje sposobnosti da spontano misle, zainteresiranosti i

istraživačke radoznalosti učenika za svijet u kome žive;

- razvijanje sposobnosti postavljanja pitanja (riječju zašto dijete teži
da utvrdi razlog postojanja stvari i pojava);
- obrazovanje za održivo društvo podrazumijeva kompetencije kao
što su: kritičko mišljenje, zamišljanje budućih scenarija i donošenje
odluka u saradnji sa drugima.
Moralni odgoj
- donošenje i usvajanje pravila i normi ponašanja i pridržavanje

dogovorenih pravila;
- podsticanje i jačanje osjećaja odgovornosti za vlastite postupke i
rezultate;
- razvijanje ljubavi prema vlastitom zavičaju i osjećaj ponosa zbog
te pripadnosti;
- pravilan odnos prema naslijeđu iz prošlosti.
Integrirani pristup: moralni odgoj - ekološki odgoj
- ekološko razmišljanje neposredno izrasta iz interakcije osobe sa

socijalnim i prirodnim okruženjem, odnosno iz načina na koji osoba
opaža svoju sredinu i odnosi se prema njoj;
- razvoj empatije, solidarnosti, socijalne i ekološke odgovornosti,
zrelosti i autonomije, kompetencije, sposobnosti samooblikovanja i
jačanja ličnosti (odgoj za održivo društvo).
Radni odgoj
- razvijanje radne i tehničke kulture mladih i njihovog pozitivnog

odnosa prema radu;

- razvijanje svijesti o značaju rada i pravilnog odnosa prema radu;

- ovladavanje radnim vještinama i navikama, kao i sposobnostima
neposredne primjene stečenih znanja u praksi;
- razvijanje hrabrosti, odgovornosti, odlučnosti i upornosti pri radu;
- razvijanje natjecateljskog duha, kulture navijanja i prihvatanja
poraza i pobjede
Integrirani pristup: radni odgoj - ekološki odgoj
- shvatanje čovjekovog uticaja na okolinu i zapažanje nastalih

promjena u njoj;
- shvatanje posljedica čovjekovog rada nepromišljenim odnosom
prema prirodi;
- razumijevanje otuđenja čovjeka od prirode i od ljudi uslijed
tehnološkog napretka i individualnosti.
Estetski odgoj
- razvijanje sposobnosti uočavanja, doživljavanja, vrjednovanja i

stvaranja lijepog u prirodi i u životu;
- razvijanje poštovanja prema narodnoj baštini;
- podsticanje razvoja i bogaćenje rječnika (govora), kulture usmenog
i pisanog izražavanja.
Integrirani pristup: estetski odgoj - ekološki odgoj
- upoznavanje (uočavanje) i doživljavanje prirode i buđenje

emocionalne osjetljivosti pobuđuje osjećaj zabrinutosti za njeno
očuvanje, na kojem se temelji ekološko djelovanje (stvaranje) kao i
život u skladu sa prirodom;

- jačanje empatijskog odnosa prema prirodi i istraživanju prirode.
Religijski odgoj
- vjera u Boga i spoznaja Boga – Stvoritelja svega u Univerzumu;

- razvijanje pozitivnih emocija (ljubavi) prema Stvoritelju i
bogobojaznosti;
- dosljedno i kontinuirano ponašanje u skladu sa vjerskim propisima.
Integrirani pristup: religijski odgoj - ekološki odgoj
- čovjek nije stvoritelj prirode i svijeta, niti je svijet njegovo vlasništvo

kojim može raspolagati kako želi;
- dragi Bog je stvorio prirodu i ona Njemu pripada;
- sve je u prirodi znak Božije egzistencije;
- čovjek, kao namjesnik na Zemlji, ne smije uništavati i remetiti
ekološki balans, red i poredak koji nas približava Bogu, svome voljenom
izvoru i utočištu svega stvorenog.

Zaključak
Postoji niz argumenata za organizaciju Škole u prirodi, a i pedagoških,

didaktičkih, metodičkih i ekoloških opravdanosti ovog organizacionog
modela odgojno-obrazovnog rada. Podvalačimo: u dobro organiziranoj
Školi u prirodi postoje realni uvjeti za integrativnni pristup i korelaciju
nastavnih sadržaja više nastavnih predmeta, cjelovit odgojni pristup -
pri čemu škola ostvaruje svoju odgojnu misiju.
Za razliku od nastave u učionici (školi), nastava u posebnim
uslovima, van učionice i van škole, zahtijeva bitno drugačiji pristup i
posebne zahtjeve. Za rad u Školi u prirodi od nastavnika se traži da
ima široko obrazovanje, a istovremeno i uske specijalnosti, socijalnu
kompetenciju, poznavanje učenika, kao i konkretnih životnih
okolnosti - svedeno rečeno: ako se u školi traži da nastavnik poznaje
nastavu, u nastavi van učionice i škole traži se da nastavnik „poznaje
život“. Nastavnik treba da osmisli zanimljive aktivnosti za učenike,
uvažavajući metodičku organizaciju rada u izvanučioničkoj nastavi,
koja podrazumijeva:
- poznavanje općih ciljeva organiziranja škole u prirodi kao oblika
odgojno-obrazovnog rada (odgojni, obrazovni i funkcionalni -
praktični);
- poznavanje posebnih, odnosno specifičnih ciljeva koji su
usmjereni na usvajanje dijela nastavnog plana i programa (neposredno
upoznavanje sa pojavama i odnosima u prirodi i društvenoj sredini,
upoznavanje sa prirodno-geografskim obilježjima i historijskim
znamenitostima države u kojoj se realiziraju pojedini oblici odgojno-
obrazovnog rada, sticanje znanja o kulturnom naslijeđu, obrazovnim
i privrednim dostignućima koja su u vezi sa djelatnošću škole, posjetu
spomenicima svjetske kulture, rekreativno-zdravstveni i socio-
psihološki razvoj učenika;
- poznavanje mogućnosti fleksibilnog rada, što podrazumijeva i
paralelno i integrativno izvođenje nastave svih predmeta s obzirom da

se Škola u prirodi realizira sa učenicima razredne nastave;

- poznavanje mogućnosti izbora nastavnog gradiva i njegovo
strukturiranje kako bi se osigurala povezanost društvenih i prirodnih
pojava i poučavanje u prirodi u njenom jedinstvu, s različitih aspekata,
korištenjem metodologije aktivnog učenja i metodologije usmjerene
na dijete (učenika).
U Školi u prirodi nastava je okrenuta učeniku, a težište je na njihovom
samostalnom dolaženju do spoznaja. To je jedan od razloga što je i
istraživačka nastava dobila široku primjenu u ovoj formi odgojno-
obrazovnog rada.
Kao oblik učenja koji se ostvaruje u neposrednom i bliskom okruženju
učenika, u Školi u prirodi svoj puni smisao dobija i ambijentalno učenje.
Sve što učenik uči, saznaje kroz neposredno i očigledno posmatranje.
Jedna od tehnika rada je i ambijentalna edukativna radionica, kao
primjer dobre školske prakse i okvir aktivne nastave, a može se
realizirati u prirodi (šuma, planina, livada), u kulturnoj instituciji
(biblioteka, muzej, pozorište, kino), u prostoru kulturno-historijske
zadužbine (vjerski objekti, spomenici, tvrđave, kuće).
Zbog svog smisla, značaja, ciljeva i zadataka ekološki odgoj shvatamo
kao nerazdvojni, sastavni dio i područje općeg odgoja i obrazovanja, a
ekološku kulturu kao dio kulture svakog pojedinca i društva uopće, jer
nema porasta ni ekološke kulture bez porasta opće kulture, a Škola u
prirodi je „bogat milje“ ekoloških sadržaja.
Kao sinteza svega navedenog, s jedne strane, i integrativni dio
ličnosti, s druge strane, religijski odgoj dobija puni smisao u prirodnom
okruženju - okruženju očiglednosti i besprijekornosti.
Sve škole u prirodi osnovane širom svijeta opravdale su svoje
postojanje i povoljno djelovale na psihofizički razvoj djeteta, na sticanje
znanja putem percipiranja i praktičnih radova u neposrednoj okolini.
Nadamo se da je ovaj organizacioni model imperativ kojem stremi
naša škola i obrazovna politika koja je kreira.

Dr. Haris Hadžić 28-3(=1:497.6)(497.11)
VJERA ISLAM KAO KRITERIJ

ZA MEĐULJUDSKE ODNOSE
BOŠNJAKA U SANDŽAKU
Abstrakt
Usklađivanje praktičnog ovodunjalučkog života sa kur’ansko-

sunnetskim propisima težnja je svakog iskrenog pripadnika vjere
islama. Nažalost, svjedoci smo da se prakticiranje tih propisa sve više
zaboravlja i zanemaruje u naše vrijeme, odnosno u tzv. savremenom i
informatičkom dobu. Nedavno su mediji prikazali jednu uličnu anketu
sprovedenu u jednom velikom muslimanskom gradu koja je pokazala
da većina anketiranih nije znala elementarne osnove iz vjere islama,
kao npr. nisu znali da pravilno citiraju Šehadet, Fatihu, najkraće
kur’anske sure El-Kevser, El-ihlas i sl. Kažu da je slična situacija u
mnogim muslimanskim, arapskim i nearapskim zemljama. S druge
strane, nije rijetkost čuti kako su muslimani naših prostora - Bosne i
Sandžaka bolji vjernici od mnogih u muslimanskim državama. U ovom
radu nećemo praviti nikakvu statističku komparaciju Sandžaklija sa
muslimanima iz drugih zemalja, već želimo usmjeriti svoju pažnju
na prakticiranje nekih islamskih obreda, običaja, tradicije i islamskog
bontona među samim pripadnicima vjere islama u Sandžaku.
Ključne riječi: Kur’an, Sunnet, islamski propisi, islamski bonton,
ajeti, hadisi, Sandžak, prakticiranje vjerskih propisa u Sandžaku.
Dr. Haris Hadžić
Abstract
Harmonizing practical worldly life with the provisions of the

Qur’anic Sunnah are the aspirations of every faithful believer of Islam.
Unfortunately, we are witnessing an increasing forgetfulness and
neglect of practicing these laws in our time, what we call the modern
age or the age of information. Recently, the media showed an opinion
poll conducted in a large Islamic city that showed that most of the
respondents did not know simple basic rules in the Islamic religion, for
example, they did not know how to cite the Shahada and the Fatiha,
or the most famous Quranic Suras such as - Al-Kawthar, Al-Ikhlas, etc.
This situation applies to many Islamic countries, both Arabic and non-
Arabic. On the other hand, this matter may also apply to the Muslims
of our region - Bosnia and the Sandzak - for them, by their faith, are
similar to many Muslim countries.
In this paper, we will not make any statistical comparison between
the Sandzak people and Muslims from other countries, but we focus
our attention on practicing some Islamic rituals, customs, traditions
and etiquette among Muslims in the Sandzak.
Keywords: Qur’an, Sunnah, Islamic regulations, Islamic etiquette,
verses, hadiths, Sandzak, practice of religious regulations in Sandzak.

Vjera islam kao kriterij za međuljudske odnose Bošnjaka u Sandžaku
UVOD
Sandžački Bošnjaci su poznati po međusobnoj povezanosti,

solidarnosti, uvažavanju, poštivanju i izvršavanju obaveza jednih
prema drugima, kao da su jedna porodica. Naravno, poznati su i po
tome što iskazuju svoju iskrenu ljubaznost i gostoprimstvo prema svim
ljudima, gostima i musafirima koji nisu Sandžaklije i koji nisu pripadnici
vjere islama. Oni su tu svoju osobinu iskazivali mnogo puta, kako u
prošlosti tako i u sadašnjosti - tokom mirnih i nemirnih vremena,
ratova, neimaštine, progona, blagostanja, prihvatanja izbjeglica,
siromaštva i sl. To je njihova tradicija i njihova vjekovna kultura koju
su naslijedili od svojih predaka i svoje starine. Ako ih upitate otkud
ta prepoznatljiva sandžačka ljubaznost, solidarnost i tolerancija oni
će vam odgovoriti da im je to kućno vaspitanje, te da je najvažniju
ulogu u formiranju njihove ličnosti odigrala vjera islam. Naravno,
nisu svi Sandžaklije vjerski naučeni, no bez obzira koliko su vjerski
obrazovani, oni “genetski” osjećaju vjerske imperative koji se odnose
na izvršavanje obaveza prema svom Stvoritelju, prema drugim ljudima,
prema roditeljima, prema djeci, prema samima sebi. Dakle, praktično
uzevši, oni se u većini slučajeva trude da, “znajući ja neznajući”, žive
u skladu sa propisima Allahove knjige - Kur’ana i sunneta Allahovog
Poslanika a.s. Poznato je da izvršavanje obaveza prema drugima u
islamu zauzima veoma važno mjesto. I Allah dž.š. u Kur’anu i Poslanik
Muhammed a.s. u svojoj praksi i svojim hadisima upozoravaju nas da
budemo pažljivi prema drugima, da izvršavamo obaveze prema njima,
da im se radujemo kada nam dođu kao musafiri, kao putnici namjernici,
kao komšije, kao rodbina, kao siromasi, da im činimo dobročinstvo
koliko god smo u mogućnosti. Za potrebe ovog rada, kroz navođenje
prigodnih ajeta i hadisa, pokušat ćemo malo podrobnije pojasniti
ovu temu sagledavajući prakticiranje ovih segmenata vjere u našim
sandžačkim sredinama. Naravno, problematika o obavezama među
muslimanima zauzima važno mjesto u islamskoj praksi i islamskoj

Dr. Haris Hadžić
literaturi, pa je važno istu opetovano tretirati i kroz teoriju i kroz praksu

i na našim prostorima.
Ajeti i hadisi kao referentne odrednice

praktičnog života muslimana
Postoji puno ajeta i hadisa koji tretiraju životnu praksu muslimana,

s različitih aspekata, na koje mi u ovom radu želimo staviti poseban
akcenat. Tako, Uzvišeni Allah dž.š. kaže: „O vjernici, u tuđe kuće ne
ulazite dok dopuštenje ne dobijete i dok ukućane ne poselamite; to
vam je bolje, poučite se.“1 U drugom ajetu Uzvišeni Allah dž.š. kaže:
„A kada ulazite u kuće, vi ukućane njene poselamite pozdravom od
Allaha propisanim, blagoslovljenim i lijepim.“2
Allahov Poslanik a.s. u poznatom hadisu kojeg prenosi Ebu Šeri’a
el-Ka’bija r.a., spominjući obavezu prema drugome koji nam dođe kao
musafir, kaže: “Ko vjeruje u Allaha i Sudnji dan neka počasti gosta,
njegovo pravo je dan i noć, a ugošćavanje je obavezno tri dana. Sve
preko toga je sadaka.”3
Naravno, Allahov Poslanik a.s. je podučio ashabe kako da ugoste
musafire i da se ne opterećuju preko svojih mogućnosti, već da ih
ponude hranom i pićem koju koriste zajedno sa svojom porodicom.
Pored toga, Allahov Poslanik a.s. je permanentno odgajao ashabe da
se bratski odnose jedni prema drugima i da je lijepa riječ, osmjeh,
međusobno uvažavanje i ikram važnije od jela i pića.
U jednom drugom hadisu, kojeg prenosi Ebu Hurejre r.a. spominjući
obaveze jednog muslimana prema drugome, Allahov Poslanik a.s.
kaže: “Musliman prema muslimanu ima šest obaveza.“ „Koje su to
obaveze, Allahov Poslaniče?“ - upitaše. On reče: „Kada ga sretneš da
ga poselamiš, kada te pozove da mu se odazoveš, kada od tebe zatraži
1
En-Nur, 27
2
En-Nur, 61
3
Hadis bilježe: Buhari u Sahihu: 78 - Kitabul-edeb; 84 - Babu hakkid-dajfi, hadis br. 6136 i 81
- Kitabur-rekaik, 23 - Babu hifzil-lisani, hadis br. 6475

savjet da ga posavjetuješ, kada kihne i zahvali se Allahu, da kažeš

jerhamukellah (Allah ti se smilovao), kada se razboli da ga obiđeš,
kada umre da mu klanjaš dženazu i otpratiš ga do mezara.”4
Nazivanje selama među sandžačkim Bošnjacima
U navedenom hadisu koji govori o šest obaveza, na prvom mjestu

se spominje nazivanje selama. Postoji još puno hadisa u kojima se
govori o nazivanju selama, druženju i kako muslimani da vode dijalog,
te da se međusobno poštuju i uvažavaju. Kur’an govori da je selam
vječni pozdrav muslimana ne samo na dunjaluku, već i u Džennetu.
Naravno, kao i za svaki segment života, tako je Allahov Poslanik a.s.
do u detalje objasnio i sve propise koji su vezani za selam. On nas
savjetuje da je, na primjer, poželjno nazvati selam prilikom dolaska i
prilikom odlaska. Tako se od Ebu Hurejre r.a. prenosi hadis u kome se
kaže: “Kad neko od vas dođe na sijelo, neka nazove selam, pa kad ga
htjedne napustiti neka opet nazove selam; prvi selam nije ništa preči
od drugog.”5U drugom hadisu Muhammed a.s. je upitan o tome ko
treba nazvati selam, pa je rekao: “Od sunneta je da jahač ili onaj koji
je u prijevoznom sredstvu nazove selam pješaku, a pješak onome koji
sjedi, manja grupa većoj.” 6
U nekim hadisima se upozorava da će se ljudi na Zemlji pred Sudnji
dan selamiti samo s onim koga poznaju. Međutim, zapitajmo se da li
je Sudnji dan blizu, jer često puta ni mnogi od nas u našem Sandžaku
danas ne nazovemo selam čak ni onima koje poznajemo. Kada se
govori uopće o selamu kao pozdravu među muslimanima i korijenu
ove riječi, u islamskim izvorima se navodi da je i jedno od imena Allaha
Uzvišenoga Es-Selam (Onaj koji daje mir, Onaj koji je bez nedostataka)7,
4
Hadis bilježi Muslim u Sahihu, 5/2162
5
Hadis bilježi Tirmizi u Sunenu: 43 - Kitabul-isti’zani, 15 - Babu ma džae fit-teslimi ’indel-kijami
ve ’indel-ku’udi, hadis br. 2706 i ocjenjuje ga kao hasen
6
Hadis bilježi Buhari u Sahihu: 79 - Kitabul-isti’zan, 4 - Babu teslimil-kalili ’alel-kesiri, br. 6231
7
Imam Buhari bilježi u Sahihu, hadis br. 6230, koji se prenosi od Abdullaha ibn Mes’uda r.a.,
da je Allahov Poslanik a.s. rekao: „Allah je, uistinu, Es-Selam!“

Dr. Haris Hadžić
da je jedno od imena Dženneta Daru-s-selam (Kuća spasa), kao i da

jedna od džennetskih kapija nosi ime Babu-s-selam (Vrata spasa), ali
i pored toga, mnogi od nas su nemarni kada je u pitanju naš vječni
pozdrav - selam. Valja napomenuti da potpuni naš pozdrav, tj. selam,
glasi: Selamun alejkum ve rahmetullahi ve berekatuhu, ili Es-selamu
alejkum ve rahmetullahi ve berekatuhu“, što znači: „Neka je Allahov
mir i spas na vas, Njegova milost i bereket.“ Međutim, u zadnje vrijeme
može se čuti samo kratko: Selam, bez izgovaranja ostalih riječi, kako
stoji u mnogobrojnim hadisima Allahovog Poslanika a.s., što nikako ne
preporučujemo.8 Dešava se i da neko iz neznanja na pogrešan način
nazove selam, ili umjesto selama kaže: Merhaba, što ipak spada u
tursko-muslimansku tradiciju, ili pak upotrijebi neki drugi pozdrav koji
nije islamski, što je posljedica života u mješovitim sredinama i što se
toleriše kada su u pitanju pripadnici drugih religija, no uz adekvatan
rad naših imama, daija i medresanata ta praksa je pravilno usmjerena.
Smatramo važnim napomenuti da je nazivanje selama istovremeno
i dova onima kojima nazivamo selam, od koje je puno hairli efekata,
među kojima je najvažniji zadobijanje međusobne ljubavi i, na kraju,
može se zaslužiti i vječna sreća, tj. Džennet. Također, treba reći dovoljno
je da selam nazove jedan iz grupe i dovoljno je da jedan odgovori u
ime grupe.
Vrlo je lijepo da musliman naziva selam kada ulazi nekome radi
posjete, ali i kada usput sretne bilo koga od muslimana, jer je u tom
smislu i na Ahiretu zagarantirana velika nagrada. Od Ebu Hurejre r.a.
se prenosi da je Allahov Poslanik a.s. u jednom hadisu rekao: “Nećete
ući u Džennet sve dok ne budete ispravno vjerovali, a nećete ispravno
vjerovati sve dok se ne budete međusobno voljeli. Hoćete li da vas
uputim na nešto što ćete raditi da se međusobno zavolite? Širite selam
između sebe.“9
8
O različitim varijantama nazivanja selama, vidi opširnije: Dr. Šefik Kurdić, Islamski bonton,
El-Kelimeh, Novi Pazar, 2009. godine, str. 93
9
Hadis bilježi Muslim u Sahihu: Kitabul-iman, 22 - Babu bejani ennehu la jedhulul-džennete
illel-mu’min..., hadis br. 54

Obaveza odazivanja pozivu u tradiciji

sandžačkih Bošnjaka
U navedenom hadisu, kao drugu obavezu po redu Allahov Poslanik

a.s. spominje da smo dužni da se odazovemo bratu muslimanu
kada nas nekim halal povodom pozove. U tom smislu, Abdullah ibn
Omer r.a. prenosi da je Allahov Poslanik s.a.v.s. rekao: “Kada neko
od vas bude pozvan na svadbu, neka se odazove!”10 U drugoj predaji
stoji: “Odazovite se na poziv kada budete pozvani!” Ebu Hurejre r.a.
prenosi hadis u kome Allahov Poslanik s.a.v.s. kaže: “Odvratno li je
veselje na koje se pozivaju bogataši, a ostavljaju siromasi. Onaj ko se
ne odazove zgriješio je prema Allahu i Poslaniku s.a.v.s.!”11
U Kur’anu a.š. su dati primjeri ugošćavanja i lijepog ophođenja
prema musafirima. Allah Uzvišeni daje primjer Ibrahima a.s. i njegovih
musafira. A kako stoji u predajama, Ibrahim a.s. nikada nije jeo sam,
već bi išao nekada i veoma daleko tražeći nekoga ko bi mu se pridružio
u jelu. Jedne prilike je čovjeku, kojeg je našao da zajedno jedu, rekao
da spomene Allahovo dž.š. ime, što je ovaj odbio, a Ibrahim a.s. mu
ne dozvoli da jede. Zbog toga Allah s.w.t. prekori Ibrahima a.s., a on je
Halilullah (Allahov prijatelj), riječima: „Ja tog čovjeka hranim šezdeset
godina, a on Me ne priznaje, pa zbog čega ga ti odbijaš da jede samo
jednom od onoga što sam ti Ja dao?“
Sandžački Bošnjaci, posebno oni koji se više pridržavaju vjerskih
propisa, vode računa koga pozivaju na radost i uopće u svoju kuću
da im bude musafir i, naravno, paze kome se odazivaju, jer znaju
da shodno islamskoj vjeri nije dozvoljeno odazivanje na poziv javnih
grješnika, nasilnika, razvratnika, te ne idu na sijela na kojima se čine
razni harami, kao npr. gdje se pije alkohol, kocka itd. Upravo nam je
ovdje cilj da istaknemo činjenicu da su sandžački Bošnjaci poznati
po svom merhametu, dobročinstvu i uključivanju u razne akcije radi
pomaganja u novcu, naturi, izgradnji kuća, džamija, potpori siromašnih
10
Hadis bilježi Buhari u Sahihu: 67 - Kitabun-nikah, hadis br. 5173
11
Ibidem, hadis br. 5177

Dr. Haris Hadžić
i bolesnih i uopće onih kojima je pomoć potrebna. Međutim, nažalost,

ima dosta slučajeva da se radije odazivamo onima od kojih možemo
imati neku korist, ili se bojimo eventualnog njihovoa dunjalučkog
šerra. Zapitajmo se samo koliko puta se (ne)odazovemo onima od
kojih nemamo nikakve koristi, niti nam mogu nanijeti neku štetu, već
da se odazovemo onako, radi Allahovog zadovoljstva i iz poštovanja
prema domaćinu koji je želio da mu budemo musafiri i da podijelimo
zajedno s njim radost ili, ne daj Bože, žalost.
Konsultiranje i traženje savjeta u sandžačkoj tradiciji
Allahov Poslanik a.s. je rekao da nam je obaveza da damo savjet

bratu muslimanu kada on to od nas zatraži. Postavlja se pitanje koliko
danas uopće želimo da čujemo savjet jedni od drugih? Nažalost, danas
je sve manje onih koji žele ili koji uopće prihvataju, pa i najiskreniji
savjet, jer smo svi “pametni” i svako “zna” kako je najbolje, pa čak
i najmlađi među nama. Međutim, čitali smo iz knjiga, a i slušali od
naših djedova da su se ranije ljudi puno više međusobno poštovali i
savjetovali, pa bi čak išli i u drugo selo po bratski savjet kod nekog
čuvenog imama, muslihuna, prijatelja i, uopće, kod nekog mudrog
insana za koga su bili ubijeđeni da zna i da će im dati iskren odgovor.
Stariji pamte da su ljudi npr. u Sarajevu govorili: „Odoh da pitam
Mujagu Merhemića o nekoj važnoj stvari, da pitam h. hfz. Halida-ef.
Hadžimulića, da pitam Husejn-ef. Đozu“ i sl. A u našim krajevima: „Da
pitam Ahmed-ef. Ganića iz Rožaja, Smail-ef. Filibalića iz Novog Pazara,
mula Ruša iz Ribarića, Vehbiju-efendiju mula Manova iz Čukota, mula
Šerif-ef. Šačića iz Duge Poljane, mula Emin-ef. Zukorlića iz Orlja i
mnoge druge. Svako mjesto je imalo svoje mudre ljude koji su se pitali
i koji su bili poštovani. Naravno, Allahov Poslanik a.s. nas je podučio
kako i da se međusobno savjetujemo, ne samo o vjeri, nego o svim
životnim izazovima. Tako se, prema islamskom bontonu, savjetuje ona
osoba koja želi i traži savjet, no imami su dužni da shodno svom pozivu
upozoravaju, odvraćaju od nevaljalih stvari i kako da se one prevaziđu.
Stariji imami i hodže su bili veoma pažljivi prema svakom, pa bi znali

izdvojiti datu osobu i nasamo joj skrenuti pažnju o nekoj pogrešci, da

to nije lijepo, da je grijeh i sl. kako se takva osoba ne bi uvrijedila i
izvrgla ruglu ili podsmijehu na javnom mjestu. U tom smislu, Temim
Ed-Dari r.a. prenosi da je Allahov Poslanik s.a.v.s. rekao tri puta: “Vjera
je nasihat (savjet)!” Pitali smo: “Za koga, Allahov Posaniče?” Reče:
“Za Allaha, Njegovu Knjigu, Njegovog Poslanika, za vođe muslimana i
njihov narod!”12 Ebu Hurejre r.a. također prenosi da je Allahov Poslanik
s.a.v.s. rekao: “Allah je zadovoljan kada vi prakticirate troje: da Ga
obožavate ne pripisujući Mu ništa; da se Njegovog užeta držite i da
se međusobno ne podvajate; i da savjetujete one kojima je Allah dao
vlast nad vama!”13
Dakle, logično je zaključiti da su muslimani dužni jedni druge
savjetovati, ali kako smo naveli, na lijep način i da ih podučavaju onome
što ne znaju. Nije manja potreba brata u vjeri za savjetom od potrebe
za imetkom, pa ko posjeduje bogatstvo imetka ili bogatstvo znanja
neka dijeli, ili posavjetuje one koji takva bogatstva ne posjeduju. Savjet
muslimanima biva u pogledu njihovog dobra na oba svijeta i činjenjem
međusobnog dobra osvajaju srca jedni drugima, te zaslužuju, svakako,
veliku nagradu od Allaha Uzvišenog. Bilježi se predaja da su Hasan i
Husein r.a., unuci Allahovog Poslanika s.a.v.s., jedne prilike vidjeli
jednog muslimana koji je neispravno uzimao abdest, pa su se njih
dvojica natjecala ko će od njih uzeti abdest ispravnije i na taj način su
tom čovjeku indirektno ukazali na njegove pogreške. Pričali su nam da
je ovakva praksa bila prakticirana i kod naših starih u Sandžaku.
Izvršavanje i najmanjih obaveza u sandžačkoj tradiciji
Sandžački Bošnjaci su se trudili da izvršavaju obaveze prema

drugima čak i do najsitnijih detalja, pa i kada čovjek kihne da postupe
prema pravilima islamskog bontona. A kihanje i obaveze vjernika u
vezi s tim su spomenute u hadisu kojeg smo citirali na početku ovog
12
Ovaj hadis bilježi Muslim u El-Imanu (55), Ahmed u El-Musnedu (19640), Ebu Davud u El-Edebu
(4944), En-Nesai u El-Bej’atu (4147) od Temima ed-Darija
13
Hadis bilježi Muslim u Sahihu, hadis br. 1715

Dr. Haris Hadžić
teksta. Allahov Poslanik a.s. nas upozorava da nam je obaveza kada

osoba kihne i zahvali Allahu dž.š. riječima “elhamdulillah” (hvala Allahu
dž.š.) da kažemo “jerhamukellah” (Allah ti se smilovao).14 Kada čitamo
o ovome što se spominje u hadisu, nekada pomislimo da to možda i
nije nešto tako “važno”, međutim, kada slušamo ljekare, prije svega,
pneumoftiziologe, vaskularne stručnjake i sl. šta znači kihanje za pluća
i uopće za čišćenje i funkcioniranje organizma, shvatimo kolika je to
samo blagodat od Allaha Uzvišenog kojom nas je počastio, te koja je
poruka ovog hadisa. Naravno, dešavalo se često, a posebno u vrijeme
komunizma, da se mnogi naši Bošnjaci nisu znali pridržavati islamskog
bontona, pa kada bi neka osoba kihnula govorili bi “nazdravlje”, što
je unekoliko pozitivan i kulturan manir, ali za vjernika nije ispunjen
imperativ citiranog hadisa. Ebu Musa El-Ešari r.a. prenosi da je Allahov
Poslanik s.a.v.s. rekao: “Kada neko od vas kihne i zahvali Allahu,
uzvratite mu, a ako ne zahvali Allahu, nemojte mu uzvraćati!”15 Drugi
hadis, koji prenosi Ebu Hurejre r.a., kaže: “Kada bi Poslanik s.a.v.s.
kihnuo, stavio bi ruku ili dio odjeće na usta i tiho bi kihnuo!”16Naše
Sandžaklije, posebno oni “učevniji”, veoma su pažljivi prilikom kihanja
i maksimalno se pridržavaju propisa islamskog bontona. Vode računa o
svojoj ličnoj higijeni, nose maramice, imaju u džepu poneki “ćabenski
miris”, mali češalj, ogledalo, te su uvijek pedantni, čisti i uredni.
Posjećivanje bolesnika u sandžačkoj tradiciji
Sandžački Bošnjaci su veoma osjećajan i ljubazan narod koji

svakodnevno iskazuje merhamet prema muhtačnom, koji žuri da
pomogne drugome i da mu, ako je u mogućnosti, otkloni neku
dunjalučku poteškoću. Posebno je taj merhamet izražen kod iskušenja
bolesti, potrebe za novčanim sredstvima za liječenje naročito u
inostranstvu, troškova za operaciju, transplantaciju organa, davanja krvi,
nabavke lijekova penzionerima, čak i bez obzira na vjersku pripadnost.
14
Vidi: Tirmizi, Sunen, hadis br. 2743
15
Bilježi Buhari u Sahihu, hadis br. 6225
16
Bilježi Ebu Davud u Sunenu, hadis br. 5029

Sandžaklije su kroz historiju svog postojanja čvrsto prihvatili poruke

onog hadisa u kome Allahov Poslanik a.s. jasno podcrtava obavezu
muslimana da posjeti bolesnika, da mu pomogne i olakša iskušenje
shodno svojim mogućnostima. Nije da ih nema, ali ipak mali je broj
onih koje ne zanima stanje brata muslimana, bratstvenika, komšije i
njegove potrebe i iskušenja, pa odlaze u posjetu bolesniku samo ako
će imati nekakve koristi od njega ili od nekog člana njegove familije.
U ovom smislu poučni su slijedeći hadisi i predaje: Prenosi se od Ebu
Hurejre r.a. da je Poslanik s.a.v.s. rekao: “Ko posjeti bolesnika, ili posjeti
svoga brata (u islamu) u ime Allaha, pozove ga glasnik: - Bio dobro,
neka ti je dobro kretanje i dobio mjesto u Džennetu!”Alija ibn Ebi Talib
r.a. prenosi: “Čuo sam Poslanika s.a.v.s. kada je rekao: - Nema niti
jednog muslimana koji ujutro obiđe drugog muslimana, a da na njega
ne donosi salavat sedamdeset hiljada meleka sve dok ne omrkne,
a ako ga obiđe uvečer, na njega salavat donosi sedamdeset hiljada
meleka sve dok ne osvane i imat će harif (džennetske plodove).”17 Ovo
se odnosi na obilazak i zijaret bolesnih muslimana, pod uslovom da su
ti naši obilasci iskreno u ime Allaha dž.š., a ne zbog nekog interesa, ili
ovodunjalučke koristi, te da ne sadržava neki haram, ružan govor, ili
nešto čime bi se otežalo bolesniku. Na one koji se međusobno zijarete
u ime Allaha dž.š. spušta se Allahova dž.š. milost i oni su sretnici, ali
moramo priznati da je takvih sijela i posjeta bolesnika na takav način,
nažalost, i kod nas sve manje.
Dova za bolesnika
Naši Bošnjaci, pored toplih riječi koje upute bolesniku kojeg

zijarete, obavezno mu prouče i dovu da mu Allah Uzvišeni olakša i da
ga izliječi. Sve to rade jer iskreno žele ozdravljenje bolesnog, ali žele i
Allahovo dž.š. zadovoljstvo i Njegovu nagradu. Allahov Poslanik s.a.v.s.
je podučavao ashabe kako da uče dove prilikom posjete bolesniku, a
mnoge od njih naši vrijedni Sandžaklije su učili u mektebima, ili od
svojih roditelja, djedova i nana. Jedna od dova spominje se u hadisu
17
Bilježi Ahmed u Musnedu, hadis br. 978

Dr. Haris Hadžić
kojeg prenosi Aiša r.a., majka mu’mina, da je Allahov Poslanik s.a.v.s.

obilazio rođake, potirao bi ih svojom desnom rukom i govorio: “Allahu,
Gospodaru ljudi, otkloni bolest, izliječi ga, Ti si onaj Koji liječi, nema
lijeka osim Tvoga lijeka, lijekom koji će otkloniti bolest!”18 Na drugom
mjestu prenosi Abdullah ibn Abbas r.a. da je Allahov Poslanik s.a.v.s.,
kada bi ušao da posjeti bolesnika, govorio: “Allah te očistio!”
Sandžački Bošnjaci se trude da budu u dobročinstvu poput ashaba
r.a., prije svega, kao Ebu Bekr Es-Siddik r.a., koji je u odnosu na
druge ashabe prednjačio u dobru. Oni su svjesni da ako budu slijedili
njegovu praksu bit će od stanovnika Dženneta, inšallah, kao što stoji
u predaji koju prenosi Ebu Hurejre r.a. da je Allahov Poslanik s.a.v.s.
rekao: „Ko je danas zapostio?“ Ebu Bekr r.a. je odgovorio: „Ja!“ Upitao
je: „Ko je od vas danas obišao bolesnika?“ Ebu Bekr r.a. je ponovo
odgovorio: „Ja!“ Upita: „Ko je danas od vas klanjao dženazu?“ Ebu
Bekr r.a. je odgovorio: „Ja!“ Poslanik s.a.v.s. je ponovo zapitao: „Ko je
od vas danas nahranio gladnog?“ Ebu Bekr r.a. je, ponovo, odgovorio:
„Ja!“ Vjerovjesnik s.a.v.s. je, nakon toga, rekao: „Ko izvrši sve ovo ući
će u Džennet!”19
O vrijednosti obilaska bolesnika govori i slijedeći hadis: Prenosi Ebu
Hurejre r.a. da je Poslanik s.a.v.s. rekao: „Allah Uzvišeni će na Sudnjem
danu reći: «Čovječe, Ja sam se bio razbolio, ali Me ti nisi posjetio».
Čovjek će upitati: «Kako da Te posjetim, Gospodaru, kad si Ti Gospodar
svjetova?!» Reći će: «Zar nisi znao da se taj i taj Moj rob razbolio,
a ti ga nisi posjetio? Zar ne znaš da bi Me našao kod njega da si ga
posjetio?!»“20
Neki od adaba (pravila), koji se spominju u islamskoj literaturi,
prilikom posjete bolesniku su:
1. Ponijeti bolesniku hediju, što će biti očit znak naše pažnje,
2. Nazvati selam, rukovati se sa bolesnikom ili ga zagrliti i staviti
18
Bilježi Buhari u Sahihu: 75 - Kitabul-merda, hadis br. 5675
19
Bilježi Buhari u Edebul-Mufredu, 1.181, hadis br. 515
20
Bilježi Muslim u Sahihu, Kitabul-edeb, Babu men ’ade meridan, hadis br. 4661

ruku na njegovo čelo,

3. Okrenuti se prema njemu i zamoliti Allaha Uzvišenoga za njegovo
ozdravljenje, što će mu osnažiti nadu i oraspoložiti ga,
4. Ne zadržavati se dugo uz bolesnika, jer ga to može zamoriti,
5. Zamoliti bolesnika da prouči dovu za one koji ga posjećuju, jer se
bolesnikova dova ne odbija,
6. Ne govoriti u njegovom prisustvu o smrti i ne spominjati smrt
drugih, jer bi ga to moglo potresti,
7. Ne govoriti povišenim tonom, kako ga ne bismo uznemirili,
8. Ne prisiljavati ga da jede i pije, ako ne može itd.21
Odlazak na dženazu i hatar u sandžačkoj tradiciji
Zadnja stvar koju spominje Allahov Poslanik a.s. u hadisu sa početka

ovoga rada jeste naša obaveza prema bratu muslimanu kada preseli
da mu klanjamo dženazu i da ga otpratimo do mezara. U Sandžaku su
dženaze veoma posjećene, u gradovima i na selima. Posebno su masovne
dženaze kada preseli neka poznatija ličnost. Naravno, ljudi odlaze i na
dženaze i na hatar, prije svega, radi Allahovog zadovoljstva, a nakon toga
i zbog poštovanja prema merhumu i njegovoj porodici. Manji je broj onih
koji žele da tim svojim odlaskom ostvare neku ovodunjalučku korist kod
porodice merhuma. Ebu Seid El-Hudri r.a. prenosi da je Poslanik s.a.v.s.
rekao: “Obilazite bolesnike i slijedite im dženaze, jer vas to podsjeća na
Ahiret!” A Ebu Hurejre r.a. prenosi da je Poslanik s.a.v.s. rekao: “Ko slijedi
dženazu, sa čvrstom vjerom i nadom u nagradu, klanja je i zakopa ga, on
se vraća sa dva kirata nagrade, a svaki kirat je kao Uhud. A ko klanja i
vrati se prije ukopa, on se vraća sa jednim kiratom, a jedan kirat je poput
brda Uhud na vagi Sudnjeg dana.”22
21
Vidi opširnije: Dr. Šefik Kurdić, Kultura ponašanja kod bolesti, smrti i dženaze, El-Kelimeh,
Novi Pazar, 2005. godine, str. 37, a također o istoj temi pogledaj i hfz. Sinanudin Sokolović,
Islamski propisi o očuvanju zdravlja, posjeti bolesnika i sahrani umrlih muslimana, str. 20-22
22
Bilježi Buhari u Sahihu, hadis br. 1325

Dr. Haris Hadžić
Nekoliko negativnosti kod sandžačkih muslimana
U ovom tekstu smo istakli mnoge pozitivne stvari kod islamskih

vjernika u Sandžaku. Međutim, uz najljepše namjere, obavezni smo
ukazati i na neke od negativnosti kod naših Sandžaklija, što je u
skladu sa jasnim imperativom Kur’ana i Hadisa, te ukazati na istinu
i pravi put. Naravno, samo je Allah dž.š. Onaj koji upućuje i koji će,
na obećanom Danu, svima nama suditi i presuđivati, ali čovjek kao
Allahov halifa na zemlji dužan je sprovoditi Njegove naredbe i upute.
Jedna od negativnosti tiče se neislamskih praznika koji se podobro
prakticiraju među pojedinim sandžačkim Bošnjacima, a koji nemaju
utemeljenje u vjeri islamu. Mislimo na obilježavanje Božića, Nove
godine, Svetog Nikole, Djeda Mraza, Dana zaljubljenih i sl. Nemamo
namjeru da nipodaštavamo druge vjere, ali mi kao pripadnici islama
treba da potenciramo primjenu i poštovanje islamskih stavova,
islamske vjere, islamskih blagdana i islamskog pogleda na svijet, a
druge religije i njihove pripadnike da poštujemo. Ovdje nećemo ići u
detalje, jer imami u džamijama, odnosno zvanična Islamska zajednica,
preko sredstava informiranja uvijek govore o stavovima islama po
ovim pitanjima. Samo želimo istaći da npr. slavljenje Božića može
pripadnika islama izvesti iz vjere. Dakle, ukazujemo na kontradikciju
i nespojivost Božića sa islamom, koji je apsolutni monoteizam i koji
negira bilo kakvo poređenje ili pripisivanje Bogu čina rođenja, majke,
druga, sina, duha ili bilo koga ili čega drugog. Kur’anska sura Ihlas
je kriterij i definicija islamskog shvatanja Stvoritelja s.w.t. Uz sve
istaknuto, obilježavanje i proslavljanje neislamskih datuma i praznika
svojevrsni je vid oponašanja i negacije identiteta našta je upozorio
Allahov poslanik Muhammed s.a.v.s. rekavši: „Ko oponaša jedan
narod on njemu i pripada.“23 Isto tako Ebu Hurejre r.a. prenosi da je
Muhammed s.a.v.s. rekao: „Slijedit ćete običaje naroda prije vas, pedalj
po pedalj, lakat po lakat, sve dotle da kada bi oni ušli u gušterovu rupu
i vi biste za njima.“ „Jesu li to Jevreji i kršćani?“ - upitali smo. „A ko
23
Hadis prenosi Abdullah ibn Omer r.a., a bilježi ga Ebu Davud

drugi?“ - odgovori Muhammed s.a.v.s.24 Što se tiče proslave Nove

godine, Djeda Mraza, Dana zaljubljenih, Svetog Nikole i sl. treba istaći
da Sandžaklije sve više poštuju zvanične stavove Islamske zajednice i
sve manje praznuju te praznike. Ipak, u ovom tekstu podsjećamo da
muslimani ne bi smjeli sebi dozvoliti da zaborave ko su i šta su, šta je
njihov identitet i vjera, naravno, uz poštovanje i uvažavanje drugog
i drugačijeg, prema kur’anskom principu: „Meni moja, a vama vaša
vjera!“25 Također, podvlačimo da je Časni Kur’an postavio jasno pravilo
za odnose između muslimana i nemuslimana u dva ajeta koji govore o
mnogobošcima, a u kojima Allah dž.š. kaže: „Allah vam ne zabranjuje
da dobročinstvo činite i pravedni budete prema onima koji se protiv
vas zbog vjere ne bore, niti vas iz staništa vaših izgone! Allah, doista,
voli pravedne! Ali vam Allah zabranjuje da prijateljujete sa onima koji
se protiv vas bore zbog vjere, i iz vaših staništa vas izgone i pomažu
da vas protjeraju; s takvima vam zabranjuje prijateljevati! Oni koji s
njima prijateljuju, sami sebi nepravdu čine!”26
Prenosi se od Esme bint Ebi Bekr r.a. da je došla Allahovom
Poslaniku a.s. i upitala ga: “O, Allahov Poslaniče, došla mi je mati, a
ona je mnogoboškinja i želi imati lijepe odnose sa mnom. Hoću li je
paziti?” Odgovorio je: “Pazi svoju majku!”27
Dakle, treba da lijepo živimo s našim komšijama i pripadnicima
drugih vjera i potpomažemo se u stvarima koje su dobre, koje su
općecivilizacijske, humane i komšijske, ali da ne učestvujemo u tuđim
vjerskim obredima i drugim stvarima koje su grijeh s aspekta islama i
koje mogu vjernika muslimana izvesti iz vjere.
24
Hadis prenosi Ebu Se’id el-Hudri r.a., a bilježi ga Hakim
25
El-Kafirun, 6
26
El-Mumtehine, 8-9
27
Hadis bilježe Buhari i Muslim

Dr. Haris Hadžić
Zaključna poruka
Kako smo u radu i istakli, prakticiranje vjere islama među Bošnjacima

u Sandžaku, po našem mišljenju, bolje je od ostalih pripadnika
islama na prostorima nekadašnje Jugoslavije. U radu je naročita
pažnja posvećena međuljudskim odnosima, humanosti, običajima,
tradiciji, tako da nismo doticali ostale segmente vjerskog života i
rada sandžačkih Bošnjaka. Nismo dotakli npr. poroke alkoholizma,
narkomanije, pušenja, prostitucije, internetskog nemorala, kocke,
lopovluka, korupcije, kamate, uzurpacije tuđeg hakka i drugih velikih
grijeha koji su u nekom procentu prisutni i na ovim prostorima. O tim
stvarima drugi put inšallah. No, itekako su bitne stvari kojima smo
poklonili punu pažnju u ovome radu, jer citirali smo ajete i hadise
koji akcentiraju islamski bonton, što je neophodno potrebno našim
mlađim generacijama a, svakako, kao podsjećanje i nama starijim. Sve
više zrelijih ljudi, kao i sama omladina, shvataju da se konačno moramo
otrgnuti od tzv. “savremenih” tokova i trendova i vratiti se temeljnim
moralnim i vjerskim principima. Primjetno je da je čitav savremeni, tzv.
globalizirani svijet, zahvaćen degradacijom čovjekoljublja i humanizma,
da su moralno etičke vrijednosti potisnute, a da je čovječanstvo zahvatila
pohlepa i trka za materijalnim bogatstvima, dok su duhovne vrijednosti
skoro potpuno degradirane. Ko će drugi ako neće pripadnici islama
ukazati svijetu na puteve spasa? Zato je dobro što upravo muslimani
u čitavom svijetu pozivaju čovječanstvo da se dozove pameti dok još
nije kasno i dok Allah dž.š. nije poslao neko još opasnije iskušenje nego
što je pandemija virusa COVID-19. Borba na putu dobra, humanizma,
suživota, mira i stabilnosti mora biti neprestana. U Sandžaku, hvala
Allahu, postoje medrese, škole Kur’ana, mektebi, Fakultet za islamske
studije, predavanja, TV emisije, radio emisije, svakodnevna moralno-
etička i vjerska edukacija, upućuju se apeli, svi razumni ljudi pozivaju
i sebe i druge da na Zemlji uspostavljamo mir, a sprječavamo sukobe,
ratove, konflikte, svađe, mržnju, netoleranciju i smutnju.
Gospodaru Svemogući, učvrsti nas na putu Tvoje vjere islama, ne
iskušavaj nas sa onim što nećemo moći podnijeti, učini nas od onih koji
se iskreno kaju za učinjene grijehe i međusobno se vole, halaljuju jedni

drugima, čuvaju se širka, kufra i zabluda. Molimo Te Najmilostiviji uputi
nas, našu djecu i sve naše potomke na pravi put i učini nas dostojnim
pripadnicima ummeta Muhammeda a.s. Molimo Te, Uzvišeni, budi
nam Milostiv na umirućem času, na kaburskom ispitivanju i na
Sudnjem danu, te oproštenih grijeha nas uvedi u Džennet skupa sa
našim roditeljima, u društvu sa poslanicima, šehidima i svim Tvojim
odabranim robovima! Amin!

Mr. Nedžad Redžepović 28-23-254
KURÀNSKA KAZIVANJA – POUKE

ZA RAZUMOM OBDARENE
Sažetak
Kur’anska kazivanja, pored historijske i književne vrijednosti, imaju

svoj daleko uzvišeniji cilj: opomena i pouka, objašnjenje i potvrda,
uputa i milost, kao što to Uzvišeni Allah poručuje:
‫يق الَّ ِذي بـَْي َن يَ َديِْه‬ ِ َ‫اب ۗ ما َكا َن ح ِديثا يـ ْفتـر ٰى وٰلَ ِكن ت‬ِ ِ ِ ِ ِ َ‫لََق ْد َكا َن فِي ق‬
َ ‫صد‬ْ ْ َ ََ ُ ً َ َ َ‫صص ِه ْم عبـَْرةٌ لُولي ْالَلْب‬ َ
‫يل ُك ِّل َش ْي ٍء َوُه ًدى َوَر ْح َمةً لَِق ْوٍم يـُْؤِمنُو َن‬ ِ
َ ‫َوتـَْفص‬
U kazivanjima o njima je pouka za one koji su razumom obdareni.
Kur’an nije izmišljena besjeda, on priznaje da su istinite knjige prije
njega objavljen, i objašnjava sve, i putokaz je i milost narodu koji
vjeruje. (Jusuf, 111)
Na osnovu ovih kur’anskih smjernica nastali su temelji islamskog
da`veta. Historijska kazivanja u kur’anskim kazivanjima fragmentarno su
povezana. Svrha ovih kazivanja nije samo iznošenje historijskih činjenica
nego izlaganje pouka i opomena iz historijskih događaja. Kur’anska
kazivanja potiču čovjeka na razmišljanje o uzročno-posljedičnim
vezama, o povodima i ishodima događaja, shodno Allahovim, Uzvišen
neka je, zakonima, što se u pravilu uvijek svodi na neiscrpnu borbu
dobra i zla. Na taj način Allah dž.š. Svojim je kazivanjima historijske
događaje stavio u kontekst univerzalnih događaja, uz razmatranje i
opis njihovih prirodnih i društvenih segmenata.
Mr. Nedžad Redžepović
Ključne riječi: kazivanja, Kuràn, pouka, poslanici, narod,

ponavljanje.
Abstract
Quranic stories, in addition to their historical and literary value,

have a far more lofty purpose: rebuke and instruction, explanation and
confirmation, guidance and grace, as the Exalted Allah said:” There is
in their stories instruction for men endued with understanding. It is not
a tale invented but a confirmation of what went before it a detailed
exposition of all things and a Guide and a Mercy to any such as believe.”
(Yusuf, 111) The basis of Islamic missionary mission was formed on the
basis of these Qur’an guidelines. The historical narratives in Qur’anic
stories are fragmented. The purpose of these stories is not merely to
convey historical facts, but to present lessons and reprimands from
historical events. The Qur’anic stories encourage one to think about
cause-and-effect relationships, about the causes and outcomes of
events and according to Allah, may He be exalted, by His law, which,
as a rule, always boils down to the inexhaustible struggle of good
and evil. In this way, Allah placed historical events in the context of
universal events, considering and describing their natural and social
segments.
Keywords: stories, Qur’an, instruction, messengers, people,
repetition.

Kur’anska kazivanja - pouke za razumom obdarene
UVOD
Slušatelj ili čitatelj stremi događajima vezanim za uzroke i posljedice.

A kada ti događaju budu prožeti mjestima uzimanja pouke iz kazivanja
o narodima prošlim želja za njihovom spoznajom biva najjači motiv
za ustaljenje njihove pouke i poruke u duši i svijesti čovjeka. Sve
pojedinosti obraćanja prožetih savjetima koja se redosljedno izlažu
razum ponekad ne može povezati niti poimati sve ono što se u njima
iznosi. Međutim, kada ona poprime oblik životne stvarnosti u svojim
događanjima njihovi ciljevi su jasniji i čovjek ih pomno sluša s čežnjom
i nestrpljenjem i bude pod uticajem pouka i poruka koji se nalaze u
njima. Istinite priče imaju ovu najjaču ulogu u arapskoj stilistici, a to se
najbolje interpretira u kurànskim kazivanjima.
Kur’an piše povijest brojnih naroda koji su nastanjivali Zemlju i
nestali. Kazuje o poslanicima, ženama (Luta i Nuha a.s., Faraona i
Merjemi); insektima: pčeli, mravu, pauku, pticama; osobama bez
imena, neodređenom mjestu i datumu dešavanja. Takvim načinom
kazivanja Kur’an stalno podsjeća, upozorava i odgaja. On nam ne pruža
jednu sliku, jedan događaj na koji se treba usmjeriti i o njemu misliti.
Naprotiv, pruža nam cijelu lepezu likova i događaja koji se smjenjuju,
koje treba promišljati i koji nas stalno drže budnim.
Značenje riječi qasas (kazivanje)
Riječ qasas (kazivanje) u arapskom jeziku znači „praćenje traga“.

Tako Arapi kažu: ‫ قصصت أثره‬tj: „Pratio sam ga.“ A Uzvišeni Allah jezikom
majke Musaa alejhisselam kaže:
ِ ِ ِ ‫وقَالَت ِل‬
‫صيه‬
ّ ُ‫ُخته ق‬
ْ ْ َ
I ona reče sestri njegovoj: - Idi za njim! (El-Kasas, 11), tj. prati ga
kako bi vidjela ko će ga uzeti.

Riječ qasas je glagolska imenica. Uzvišeni Allah kaže:

ِ
‫صا‬
ً‫ص‬َ َ‫فَ ْارتَدَّا َعلَ ٰى آثَا ِره َما ق‬
I njih dvojica se vratiše putem kojim su bili došli. (El-Kehf, 64), tj.
vratili su se prateći trag kojim su došli.
Pratiti trag, pratiti životni put pojedinca ili zajednice, pratiti
događaje znači pisati povijest. Riječ qasas također ima značenje vijesti
koje se prate. Uzvišeni veli:
‫ص الْ َح ُّق‬ َ ‫إِ َّن َٰه َذا لَ ُه َو الْ َق‬
ُ ‫ص‬
To je, zaista, istinito kazivanje.“ (Alu Imran, 62)
I kaže:
ِ ‫ص ِهم ِعبـْرةٌ ِّلُولِي ْالَلْب‬
‫اب‬ ِ َ‫لََق ْد َكا َن فِي ق‬
َ َ ْ ‫ص‬ َ
U kazivanju o njima je pouka za one koji su razumom obdareni.“
(Jusuf, 111)
Riječ qissa znači događaj, vijest, situacija, stanje.
Kurànska kazivanja su obavijesti o stanjima prošlih zajednica,
prethodnim vijestima i stvarnim događajima. Kuràn obuhvata puno
prošlih događaja, historiju naroda, spominjanje država i staništa,
praćenje vijesti svakog naroda i pripovijeda o njima u slikama koje
govore o onome na čemu su oni bili. (Al-Qattan, 1995: 316-317) Jedna
cijela sura u Kur’anu nosi naziv El-Qasas (Kazivanje).
U našim prijevodima Kur’ana riječ qasas je različito prevođena:
kazivanje, povijest, doživljaj, priča itd. Besim Korkut - događaj:
َ ‫ص بِ َما أ َْو َحيـْنَا إِلَْي‬

‫ك َٰه َذا الْ ُق ْرآن‬ ِ ‫ص‬
َ ‫َح َس َن الْ َق‬
ْ‫كأ‬َ ‫ص َعلَْي‬
ُّ ‫نَ ْح ُن نـَُق‬
Objavljujući ti ovaj Kur’an, Mi tebi o najljepšim događajima
kazujemo, iako prije njega nisi doista ništa znao. (Jusuf, 3)
Pandža-Čaušević - priča:
Mi ti pričamo najljepšu priču, time što ti objavljujemo ovaj Kur’an
(ovu suru). Ti zaista to nisi znao prije.
Enes Karić - pripovijest:

Mi tebi pripovijedamo najljepše pripovijesti objavljujući ti Kur’an
ovaj, iako si doista prije njega bio ti od onih koji ništa nisu znali!
Ali Riza Karabeg - povijest, doživljaj:
Mi ćemo tebi (o Muhamede) ispričati najljepšu, među povijestima
otkrivenim ti u ovom Kur’anu, povijest o kojoj ti dosad nisi pomišljao.
‫ص‬ ِ َّ َ‫فـلَ َّما جاءه وق‬
َ ‫ص‬
َ ‫ص َعلَْيه الْ َق‬ َ َُ َ َ
Kad dođe Musa njemu i ispriča mu svoje doživljaje. (El-Qasas, 25)
Sličan termin je nebe’ (vijest) koji se također upotrebljava u Kur’anu
kada se želi prenijeti neki događaj, kazivanje.
‫وس ٰى َوفِْر َع ْو َن بِالْ َح ِّق لَِق ْوٍم يـُْؤِمنُو َن‬ ِ ِ َ ‫نـتـْلُو َعلَْي‬
َ ‫ك من نـَّبَإ ُم‬ َ
Mi ćemo ti kazati neke vijesti o Musau i faraonu, onako kako je bilo,
i to za one ljude koji vjeruju. (El-Kasas, 3)
‫ت بِِه فـَُؤ َاد َك ۚ َو َجاءَ َك فِي َٰه ِذ ِه الْ َح ُّق َوَم ْو ِعظَةٌ َوِذ ْكَر ٰى‬ ُّ ‫ك ِم ْن أَنبَ ِاء‬
ُ ِّ‫الر ُس ِل َما نـُثـَب‬ ُّ ‫َوُك ًّل نـَُّق‬
َ ‫ص َعلَْي‬
‫ين‬ ِِ ِ
َ ‫ل ْل ُم ْؤمن‬
A ove vijesti koje ti o pojedinim događajima o poslanicima kazujemo
zato su da njima srce tvoje učvrstimo. I u ovima došla ti je prava istina,
i pouka, i vjernicima opomena. (Hud, 120) (Dautović, 2008: 108)
Terminološki ova riječ qasas znači obavijest o situaciji koja ima svoje
etape koje slijede jedna poslije druge. Ona je sredstvo izražavanja o
životu ili određenom segmentu života koje govori o jednom ili više
događaja koji su sukcesivno povezani i imaju početak i kraj.
Shodno svemu prethodno spomenutom, kazivanja su jedno od
sredstava izražavanja putem nizanja i praćenja predanja i istraživanja
događaja koji su se desili u minulim vremenima koje su ljudi zaboravili
ili prolaskom vremena zapostavili. Njihovi dijelovi su sukcesivno čvrsto
povezani i imaju početak i kraj. Svrha ovih kazivanja je da se ljudima
skrene pažnja na njih kako bi im bili pouka, poruka i savjet. (Mohamed
Kamil Hasan, 9)
Uzvišeni veli:
U kazivanju o njima je pouka za one koji su razumom obdareni.
(Jusuf, 111)
Kurànska kazivanja su najistinitija kazivanja shodno riječima
Uzvišenog:
‫َص َد ُق ِم َن اللَّ ِه َح ِديثًا‬
ْ ‫َوَم ْن أ‬
A čije su riječi od Allahovih riječi istinitije? (En-Nisa, 87)
A to je zbog toga što su ona u potpunosti bila identična činjeničnom
stanju.
Ona su i najljepša kazivanja shodno riječima Uzvišenog:

‫ك َٰه َذا الْ ُق ْرآ َن‬ ِ ‫ص‬
ْ‫كأ‬َ ‫ص َعلَْي‬
ُّ ‫نَ ْح ُن نـَُق‬
Objavljujući ti ovaj Kur’an, Mi tebi o najljepšim događajima
kazujemo. (Jusuf, 3), a to je zato što se ona oslanjaju na najveće
stepene savršenstva u stilistici i veličanstvenom značenju.
Ona su i najkorisnija kazivanja shodno riječima Uzvišenog:
U kazivanju o njima je pouka za one koji su razumom obdareni.
(Jusuf, 111), a to zbog njihovog snažnog utjecaja na popravljanje srca,
djela i morala.
Vrste kurànskih kazivanja
Postoje četiri vrste kurànskih kazivanja:

1. Kazivanja o poslanicima koja sadrže pozivanje njihovih naroda,
mudžize sa kojima ih je Allah pomogao, stav njihovih protivnika prema
njima, etape i razvoj pozivanja i završetke vjernika i onih koji su ih u
laž utjerivali, poput kazivanja o Nuhu, Ibrahimu, Musau, Harunu, Isau,

Muhammedu i drugim poslanicima i vjerovjesnicima, sallallahu alejhi

ve sellem.
2. Kur’anska kazivanja povezana s prošlim događajima i ljudima
koji nisu bili poslanici, poput kazivanja o onima koji su iz straha od
smrti iz zemlje svoje pobjegli - a bijaše ih na hiljade, o Talutu i Džalutu,
o sinovima Ademovim, o stanovnicima pećine, o Zul-Karnejnu, o
Karunu, o onima koji nisu subotu poštivali, o Merjemi, o onima koji su
rovove iskopali, o vlasnicima slona i dr.
3. Kazivanja koja se odnose na događaje koji su se dogodili u
vrijeme Allahovog Poslanika s.a.v.s, poput bitke na Bedru i bitke na
Uhudu u suri Alu Imran, bitke na Hunejnu i Tebuku u suri Et-Tevbe,
bitke saveznika u suri Al-Ahzab, Hidžre, Mi’radža i tako dalje. (Al-
Qattan, 1995: 317)
4. Kazivanja o gajbu, nevidljivom svijetu: to su kazivanja o
događajima koji se crpe iz ahiretskih događaja. Iako su informacije o
gajbu nepoznate čovjeku, Allahu Uzvišenom poznato je i znano sve o
tom svijetu. Od tih kazivanja su izvođenje Isaa a.s. kao svjedoka protiv
onih koji su ga uzeli za Boga. (Shahata, 1976: 27)
Neki mufessiri podijelili su kur’anska kazivanja na dvije vrste:
historijska i poredbena. Prva vrsta predstavlja iznošenje i potvrdu
historijskih činjenica i stvarnih događaja, dok druga objektivno analizira
i sagledava te događaje u poredbenom kontekstu.
Ove dvije vrste kazivanja nisu međusobno oprečne, jer nekada se
o historijskim događajima kazuje u poredbenoj formi kroz navođenje
primjera, kao što je kazivanje o stanovnicima grada, tako da se ova
poredbena kazivanja ubrajaju u vrstu kazivanja koja završavaju smrću
junaka na putu istine. Njegova smrt, iako naizgled predstavlja poraz, u
suštini prezentira pobjedu principa u koje je vjerovao, kojima je pozivao
i radio na njihovim ostvarenju, a njegov veliki uspjeh je u postizanju
zadovoljstva Uzvišenog Allaha i Dženneta.
Primjer historijskog kazivanja jeste kazivanje o mekkanskim

mušricima koji su Poslanika s.a.v.s. utjerivali u laž zato što ih je

upozorio na kaznu koja će se spustiti na njih, kao što je bio slučaj sa
stanovnicima grada koji su ubili vjernika koji ih je pozvao da slijede
Poslanika. Svemogući Allah se rasrdio na njih i ubrzao im kaznu:
‫ادوا لِ َما نـُُهوا َعْنهُ َوإِنـَُّه ْم لَ َك ِاذبُو َن َوقَالُوا إِ ْن ِه َي إَِّل‬ ِ
ُ ‫بَ ْل بَ َدا لَ ُهم َّما َكانُوا يُ ْخ ُفو َن من قـَْب ُل ۖ َولَ ْو ُرُّدوا لَ َع‬
‫ين‬ ِ ِ ُّ ‫َحيَاتـُنَا‬
َ ‫الدنـْيَا َوَما نَ ْح ُن ب َمبـْعُوث‬
Ne, ne! Njima će očevidno postati ono što su prije krili; a kada bi i
bili povraćeni, opet bi nastavili raditi ono što im je bilo zabranjeno, jer
oni su doista lažljivci, i rekli bi: - Nema života osim na ovome svijetu i
mi nećemo biti oživljeni! (El- En‘am, 28-29)
„S druge strane, Khalefullah razlikuje tri vrste kur’anskih kazivanja:
historijska (tarikhijje), parabole (temthilijje) i mitska (usturijje). U
prvima su historijske ličnosti (uglavnom poslanici i vjerovjesnici), a
generacije su događaje koje tretiraju ova kazivanja smatrale povijesnim.
U drugima je riječ o događajima za koje su savremenici tvrdili da imaju
cilj nešto slikovito pojasniti i da nije bitno da li su se ti događaji dogodili
ili nisu. U trećima je riječ o legendama, mitovima, pričama, bajkama...
na osnovu kojih je izgrađeno kazivanje kojim se ostvaruje neki cilj iz
vjerske nauke ili se pojašnjava neka činjenica iz fizičkog svijeta ili neko
pitanje kada je svako od ovih troje teško za shvatanje. Građa ovakvih
kazivanja nije sama sebi cilj već se ona uzima samo kao sredstvo za
postizanje nekog višeg cilja.“ (Latić, 2001: 286; vidi Khalefullah, 1999:
162-211)
Važnost kurànskih kazivanja
Kazivanja o poslanicima su jedan od najvažnijih argumenata

koje Kur’an koristi pri raspravama sa onima koji se suprotstavljaju
Kur’anu, pri ukazivanju na radosnu vijest o nagradi i sticanju Allahovog
zadovoljstva, opomeni da se klonimo grijeha, objašnjavanju osnova
islamske da’ve i njenih ciljeva, učvršćivanju srca poslanika i onih koji ga
slijede i u dokazivanju istine poslanstva Muhammeda s.a.v.s. Zato su

kurànska kazivanja veoma važna i korisna, a njihova važnost i korist se

ogleda u sljedećem:
1. Objašnjenje postulata pozivanja Allahovoj vjeri i obznanjivanje
osnova zakonaَ i načela sa kojim se šalje svaki poslanik. َ Uzvišeni Allah
ُ ُ ْ َ َ َّ َ ٰ َ َ ُ َّ َ ْ َ ُ َّ ُ َ ْ َ َْ ْ َْ َ ْ َ َ
kaže: ‫ون‬
ِ ‫وحي ِإلي ِه أنه ل ِإل�ه ِإل أنا فاعبد‬
ِ ‫ول ِإل ن‬
ٍ ‫ وما أرسلنا ِمن قب ِلك ِمن رس‬- Prije tebe
nijednog poslanika nismo poslali, a da mu nismo objavili: “Nema boga
osim Mene, zato se Meni klanjajte!” (El-Enbija, 25)
2. Učvršćivanje srca Allahovog poslanika s.a.v.s. i srca ummeta da
ustraju u Allahovoj vjeri i povećavanje uvjerenja vjernika u Allahovo
pomaganje Istine i njenih pobornika i neminovan َ poraz neistine i
njenih sljedbenika. Uzvišeni Allah veli:‫الر ُس ِل َما نث ِّبت‬
ُ َُ ُّ ‫َو ُك ًّل َّن ُق‬
ُّ ‫ص َع َل ْي َك ِم ْن أ َنب ِاء‬
َ ‫ به ُف َؤ َاد َك ۚ َو َج َاء َك في َه ٰ�ذه ْال َح ُّق َو َم ْوع َظ ٌة َوذ ْك َر ٰى ل ْل ُم ْؤمن‬- I sve ove vijesti koje ti
‫ين‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِِ ِ ِِ
o pojedinim događajima o poslanicima kazujemo zato su da njima srce
tvoje učvrstimo. I u ovima došla ti je prava istina, i pouka, i vjernicima
opomena. (Hud, 120)
3. Potvrđivanje prethodnih Poslanika, oživljavanje sjećanja na
njih i ovjekovječivanje njihovih uloga.
4. Isticanje iskrenosti Muhammeda s.a.v.s. u njegovom pozivanju,
misiji i onome o čemu nas je obavijestio o stanju prošlih zajednica kroz
vjekove i generacije.
5. Donošenje dokaza protiv sljedbenika Knjige za to da su prikrivali
Uputu i dokaze jasne sadržane u prijašnjim poslanstvima i nebeskim
knjigama kako bi se potvrdio njihov originalni sadržaj i ukazalo na
njihovu iskrivljenost i neoriginalnost, kao u riječima Uzvišenog:
َُ َ َ ْ َ َ َ ُ َ ْ َ َّ َ َ َّ َ َ ْ ِّ ًّ َ َ َّ ُ
‫يل عل ٰى نف ِس ِه ِمن ق ْب ِل أن تن َّز َل‬ْ ‫ك ُّل الط َع ِام كان ِحل ل َب ِني ِإسر ِائيل ِإل ما حرم ِإسر ِائ‬
َ ‫وها إن ُك ُنت ْم َصادق‬
‫ين‬
َ ُ ْ َ َ ْ َّ ُ َ ْ ُ ُ َ ْ َّ
ِِ ِ ‫ التوراة ۗ قل فأتوا ِبالتور ِاة فاتل‬- Svaka hrana je bila dozvoljena
sinovima Israilovim, osim one koju je Israil sam sebi zabranio prije
nego što je Tevrat objavljen bio. Reci: “Donesite Tevrat pa ga čitajte,
ako istinu govorite!” (Alu Imran, 93)
6. Kurànska kazivanja su vrsta književnosti mile sluhu slušaoca
putem koje se na drag i mio način u duši i svijesti urezuju kur’anska

ُ ٌَْ ْ َ َ َ َ ْ ََ
značenja i poruke. Tako Allah Uzvišeni kaže: ‫ي‬ ‫ول‬
ِ ‫ل‬ِ ‫لقد كان ِفي قص ِص ِهم ِعبرة‬
َْ َ ْ
ِ ‫ اللب‬- U kazivanju o njima je pouka za one koji su razumom obdareni.
‫اب‬
(Jusuf, 111) (Al-Qattan, 1995: 317-318)
7. Obznanjivanje Allahovog propisa po pitanjuَ onoga što ta
ْ ُ ْ ََ
kazivanja sadrže shodno riječima Uzvišenog:‫يه‬ ِ ‫َولقد َج َاءهم ِّم َن ال َنب ِاء َما ِف‬
ُ ُّ ُْ َ ٌ َ ٌ ْ َ
‫ ُم ْزد َج ٌر ِحك َمة َب ِالغة ۖ ف َما تغ ِن النذ ُر‬- I dolaze im vijesti koje ih trebaju odvratiti
- mudrost savršena, ali opomene ne koriste. (El-Kamer, 4-5)
8. Pokazivanje Allahove pravednosti time da će kazniti one koji
poslanike u laž utjeruju. Uzvišen Allah o njima kaže:‫ن‬ ‫ك‬ِ ٰ ‫اه ْم َو َل‬
�
ُ ََْ َ َ َ
‫وما ظلمن‬
َ ِّ َ ُ ْ َ َ َ َّ َّ ْ َ َّ ُ َ ُ ْ َ َّ ُ ُ ُ َ ْ ُ ْ َ ْ َ ْ َ َ َ ْ ُ َ ُ َ ُ َ َ
‫ون الل ِه ِمن شي ٍء لما جاء أمر ربك‬ ِ ‫ ظلموا أنفسهم ۖ فما أغنت عنهم ِآلهتهم ال ِتي يدعون ِمن د‬-
Mi nismo prema njima bili nepravedni, već oni sami prema sebi. I kada
bi pala naredba Gospodara tvoga, ništa im nisu pomogla božanstva
njihova kojima su se, a ne Allahu, klanjali. (Hud, 101)
9. Obznanjivanje Allahove blagodati o nagrađivanju vjernika
َ َ َ َ ً ِّ ُ َ َّ ُ َ َّ
shodno riječima Uzvišenog:‫ندنا ۚ ك ٰذ ِلك‬ ِ ‫وط ۖ ن َّج ْيناهم ِب َس َح ٍر ن ْع َمة ِّم ْن ِع‬
ٍ ‫آل ل‬ ‫ِإل‬
َ‫ َن ْجزي َمن َش َكر‬- Samo ne na Lutovu porodicu, nju u svitanje spasismo, iz
ِ
milosti Naše. Eto, tako Mi nagrađujemo one koji zahvaljuju. (El-Kamer,
34-35)
10. Tješenje Poslanika s.a.v.s. zbog onoga što ga je zadesilo od onih
koji su ga u laž utjerivali shodno riječima Uzvišenog: ‫ب‬ َ ‫وك َف َق ْد َك َّذ‬َ ُ ِّ َ ُ ْ َ
‫و ِإن يكذب‬
َ َ َ َّ ُ ْ َ َ َّ ُ ُ ‫الز ُبر َوب ْالكتاب ْال‬
ُّ ‫جاء ْت ُه ْم ُر ُس ُل ُه ْم ب ْال َب ِّينات َوب‬
َ ‫ين م ْن َق ْبله ْم‬ َ ‫َّالذ‬
‫ين كف ُروا‬ ‫ير ثم أخذت ال ِذ‬ِ ‫ن‬
ِ ‫م‬ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ
َ َ َ َْ َ
‫ير‬
ِ ‫ك‬ ِ ‫ن‬ ‫كان‬ ‫ف‬ ‫ي‬ ‫ك‬‫ف‬ - Ako te oni u laž utjeruju, pa - i onī prije njih su poslanike
u laž utjerivali, a oni su im očigledna čuda donosili, i listove, i Knjigu
svjetilju. I Ja sam onda kažnjavao one koji nisu vjerovali, a kakva je
samo bila kazna Moja! (Fatir, 25-26)
11. Ohrabrivanje vjernika da ustraju u vjerovanju i povećavaju ga
putem isticanja da su spašeni oni koji su vjerovali prije njih i da su
َْ َ َ َُ َ َ ْ َ
pobjednici bili shodno riječima Uzvišenog: ‫است َج ْبنا له َون َّج ْين ُاه ِم َن الغ ِّم‬ ‫ف‬
َ‫ َو َك َ ٰذ ل َك ُن ْنجي ْال ُم ْؤمنين‬- Odazvasmo mu se i tegobe ga spasismo; eto, tako
ِ ِ ِ ِ
Mi spašavamo vjernike. (El-Enbija, 88)
12. Upozorenje nevjernicima da ne nastavljaju sa svojim

nevjerovanjem navođenjem načina na koje su skončali َْ njihoviَ

prethodnici. U tom pogledu Uzvišeni Allah kaže: ‫ض‬ ‫ر‬ْ ‫ال‬ ‫ي‬‫ف‬ ‫وا‬ ُ
‫ير‬ ‫س‬ َ ‫أ َف َل ْم‬
‫ي‬
ُ َ َ َ ِ ِ ِ
َْ َ َ ُ َّ َ َ َ َ َ َْ ُ ُ ََْ
َ ‫ان َعاق َب ُة َّالذ‬
‫ين أ ْمثال َها‬‫ين ِم ْن ق ْب ِل ِه ْم د َّم َر الله عل ْي ِه ْم ۖ َو ِللك ِاف ِر‬ ِ ِ ‫ فينظروا كيف ك‬- Zašto oni
ne idu po svijetu da vide kakav je bio konac onih prije njih? Njih je Allah
istrijebio, a to čeka i ostale nevjernike. (Muhammed, 10)
13. Potvrđivanje poslanstva Poslanika s.a.v.s. jer vijesti o prijašnjim
zajednicama ne zna niko drugi osim Uzvišenog Allaha jer Uzvišeni
َ َ َ َ َ َ َ َ َ ُ َ َ ُ َْ َ َ ْ
Allah kaže:‫وح َيها ِإل ْيك ۖ َما كنت ت ْعل ُم َها أنت َول ق ْو ُمك ِمن ق ْب ِل‬ ِ ‫ِتلك ِم ْن أ َنب ِاء الغ ْي ِب ن‬
َ َ
‫ ه ٰ�ذا‬- To su nepoznate vijesti koje ti Mi objavljujemo; ni ti ni narod tvoj
َ َّ ُ َ َ ْ ُ ْ َ ْ َ َ
niste prije ovoga o tome ništa znali. (Hud, 49) I kaže:‫ألم يأ ِتكم نبأ ال ِذين ِمن‬
ُ َّ َّ َ َ َ ََُ َ َ
َ ‫ود ۛ َو َّالذ‬ ُ َْ ُْ َْ
‫ين ِمن َب ْع ِد ِه ْم ۛ ل َي ْعل ُم ُه ْم ِإل الله‬ ِ ‫وح وع ٍاد وثم‬
ٍ ‫ قب ِلكم قو ِم‬- Zar do vas nije
‫ن‬
doprla vijest o onima prije vas, o narodu Nuhovu, i o Adu, i o Semudu,
i o onima poslije njih? - Samo ih Allah zna! (Ibrahim, 9) (Al-Ùsaymin,
2001: 53-54)
Mudrost u ponavljanju kurànskih kazivanja
Kur’an sadrži mnogo kazivanja koja se ponavljaju na više mjesta,

tako da se jedna priča može spomenuti više puta u njemu. I kao što se
kur’anski ajeti nadopunjuju i pojašnjavaju, tako je isto i sa kazivanjima
o prošlim narodima i njihovim sudbinama. Mnoga od tih kazivanja
ponavljaju se u Kur’anu, pa se nekima, koji se prvi put ili rijetko susreću
sa Kur’anom, čini da je to ponovno opetovanje i ponavljanje bez
svrhe i poruke. Naprotiv, svako to kazivanje, bez obzira koliko puta se
ponavlja, na kojim mjestima se ponavlja, ima svoju svrhovitost, svoju
poruku u kontekstu sure u kojoj je objavljeno, u poređenju sa istim ili
sličnim kazivanjem na drugome mjestu, a i samo za sebe. Isto tako,
ova kazivanja na jednome mjestu u Kur’anu su opširna, kako bi shvatili
poruku i značenje, a onda se na drugome mjestu samo ovlaš dotiče
tog kazivanja, da bi nas podsjetio na to značenje i poruku koja se ne
smije gubiti iz vida i pamćenja.
Ponavljanjem se svaki put istakne novi ili drugi element kazivanja,
ili se isti događaj sa istom tematskom cjelinom izražava različitim

slikama i riječima. „Takva promjena perspektive u kazivanjima koja

se ponavljaju na različitim mjestima u kur’anskom tkanju uvjetuje da
Kur’an nikada ne bude dosadan svojim recipijentima bez obzira koliko
ga puta ponavljali, što je jedan od posebnih dokaza njegova ‘idžaza.“
(Latić, 2001: 314)
Neka kur’anska kazivanja navode se samo jednom poput priče o
Lukmanu i stanovnicima pećine. A neka druga se opet ponavljaju prema
potrebi i dobrobiti. Ova kazivanja se ne ponavljaju na isti način, već se
razlikuju u dužini i kratkoći, mehkoći i jačini i navođenju nekih dijelova
na jednom mjestu bez njihovog navođenja na drugom. Mudrost ovog
ponavljanja ogleda se u sljedećem:
1. Pokazivanje stilistike Kuràna i njenih najviših stepena: Jedna
od specifičnosti stilistike je navođenje jednog značenja u raznim
oblicima. Ponovljeno kazivanje se na svakom mjestu navodi u formi
koja se razlikuje od one druge i formulira se po kalupu koji se razlikuje
od prethodnog te čovjeku ne dosadi to ponavljanje već se u njemu
uspostavljaju nova značenja koja ne nalazi u tom kazivanju čitajući ga
na drugom mjestu.
2. Jačina kurànske nadnaravnosti (‘idžaza): Navođenje jednog
značenja u različitim oblicima uz nesposobnost Arapa da dođu sa
samo jednim od tih oblika još je značajnije kao izazov.
3. Pridavanje važnosti predmetu kazivanja kako bi se omogućilo
djelovanje njegovih pouka na dušu i svijest, jer je ponavljanje metoda
pritvrđivanja i znak pažnje. Najbolji primjer za to je kazivanje o Musau
i Faraonu, jer ono u najpotpunijem obliku predstavlja borbu između
istine i neistine. Treba imati u vidu i to da se kazivanje ne ponavlja u
istoj suri bez obzira koliko se puta ponovilo u Kurànu.
4. Razlika u svrsi zbog koje se kazivanje navodi tako da se spominju
neka njegova značenja koja opravdavaju svrhu navođenja na jednom
mjestu, a ističu druga na ostalim mjestima u skladu sa različitim
zahtjevima situacija. (Al-Qattan, 1995: 318-319)

5. Isticanje važnosti tog kazivanja jer njegovo ponavljanje ukazuje

na to da mu se pridaje važnost.
6. Uzimanje u obzir vremena i stanja onih kojima se Kuràn njime
obraća. Stoga, kratkoću i oštrinu često vidite u kazivanjima koja se
nalaze u mekanskim surama, a suprotno tome u medinskim.
7. Očitost istinitosti Kuràna i njegove božanske izvornosti imajući
u vidu da se navode raznovrsna kazivanja bez oprečnosti u njima. (Al-
Ùsaymin, 2001: 54-55)
Odgajanje i obrazovanje sa kurànskim kazivanjima
Kazivanje u islamskom obrazovanju ima odgojnu i obrazovnu

funkciju koja nije postignuta nekim drugim vidom jezičke interpretacije.
To je zbog toga što kurànsko kazivanje posjeduje odlike koje uzrokuju
ogromne i precizne psihičke i pedagoške uticaje koji su vremenski
dugoročni uz izazivanje topline emocije, vitalnosti i kretanja u duši, što
čovjeka tjera da promijeni svoje ponašanje i obnovi svoju odlučnost
u skladu sa zahtjevima kazivanja, njegovim uputama i zaključcima, te
poukama iz njega.
Kur’anska kazivanja su bogate pedagoške riznice koje uveliko mogu
pomoći pedagozima da budu uspješni u svom poslu. U kazivanjima
o poslanicima i prijašnjim narodima zakoni su koji vladaju ljudskim
društvima. Pored svega toga, ona odražavaju historiju ljudskog roda,
životno i pedagoško iskustvo prijašnjih naroda i najvećih pedagoga,
poslanika alejhisselam. Uspješan pedagog bi trebao samo znati
da sve to pretoči ili prilagodi savremenim prilikama i zahtjevima i
intelektualnom nivou učenika.
Najvažnije odgojne karakteristike kur’anskih kazivanja su:
1. Kazivanje privlači čitatelja ili slušatelja i budi mu pažnju, bez
odgađanja ili zatezanja, čineći da on stalno razmišlja o njegovim
značenjima, prati njegove situacije i scene i bude pod uticajem
njegovih likova i tematike do posljednje riječi.

Kazivanje, u svom najpotpunijem obliku, često počinje navođenjem

zahtjeva, obećanja, upozorenja na opasnost i tome slično, što se naziva
čvorom kazivanja, koji se može dodatno još više zakomplicirati. Prije
nego što dođe do rješenja ovog čvora, zahtjeva ili drugih poteškoća,
kazivanje se isprepleće, te povećava čežnju i pažnju čitatelja ili
slušatelja i želju za rješenjem ili rezultatom.
Na početku priče o Jusufu, na primjer, predstavljeni su čitatelju ili
slušatelju Jusufovi snovi popraćeni Allahovim obećanjem, izgovorenim
riječima njegovog oca, o svijetloj budućnosti i Allahovim blagodatima
koje se daju siromašnoj i djelimično posrnuloj porodici, koja doziva
Allaha.
Slijede jedna za drugom nesreće i problemi za junaka kazivanja
(Jusufa a.s.) i čitalac nastavlja svoje zanimanje čekajući s nestrpljenjem
ostvarenje Allahovog obećanja i okončanje pomenutih nedaća i
problema.
2. Kur’ansko i poslaničko kazivanje bavi se ljudskom psihom u njenoj
cjelovitoj stvarnosti, predstavljenoj u najvažnijim modelima koje
Kur’an želi osvijetliti ljudskom biću i skrenuti pažnju na svaki model
s obzirom na njegovu važnost, nudeći iskren prikaz koji odgovara
mjestu i postiže odgojni cilj njegovog predstavljanja. U priči o Jusufu
predstavlja model strpljivog čovjeka u liku Jusufa u nedaćama na putu
pozivanja Allahovoj vjeri i model žene koja živi u izobilju i raskoši kojoj
se srce ispunilo ljubavlju i požudom, što je navodi da pokuša da počini
zločin, a zatim zatvori iskrenog i nevinog čovjeka, koji nema drugog
grijeha osim uzdizanja iznad dunjaluka, predanosti Svom Gospodaru i
poštivanja Njegovih naredbi.
Zatim predstavlja model braće Jusufove: zov ljubomore, zavisti,
mržnje, zavjere, manevrisanja, suočavanja sa efektima zločina, slabosti
i zbunjenosti pred ovom konfrontacijom.
I na kraju Jakubov model: ožalošćeni otac koji voli i smireni poslanik
koji je povezan sa svojim Gospodarom.

Kur’an predstavlja sve ove ljudske modele na realan, čist i

nenametljiv način bez navođenja bestidnosti i zavođenja čitatelja
putem nemorala ili zločina, kao što to čine autori priča koje nazivaju
realnim ili prirodnim, koji su pioniri neznanja dvadeset prvog stoljeća.
Jedan od najvažnijih ciljeva kur’anskog kazivanja je moralno odgajanje
kroz istinsko liječenje ljudske duše.
Kur’ansko kazivanje nije strano ljudskoj prirodi, niti se njiše u čistoj
melekskoj atmosferi, jer je došlo kao lijek za aktuelna dešavanja
i stvarnost ljudskih bića. A ljudska stvarnost se liječi isključivo
navođenjem ljudskih strana slabosti i greške koje su u njihovoj biti.
Zatim se opisuje druga stvarna i uzdizanju posvećena strana koja
predstavlja poslanike vjernike, kojoj se kazivanje ponovo vraća ili
završava kod nje nakon strpljenja, podnošenja, borbe i ustrajnosti radi
liječenja te slabosti, nedostatka, ljudske degradacije i pada u ponor
politeizma i nevjerovanja ili kaljugu poroka time što će probuditi
ambicije i podstaći dušu na uzdizanje, koliko je to moguće, do najviših
visina, gdje se kazivanje završava pobjedom Allahovog poziva i opisom
poražavajućeg kraja politeista i nevjernika koji su se predali slabosti,
nedostacima i zabludi i nisu se odazvali pozivu svoga Gospodara da se
očiste.
3. Kurànsko kazivanje usađuje od Allaha date emocije i to:
a) Izazivanjem osjećaja poput straha i iščekivanja, poput
zadovoljstva, opuštenosti i ljubavi, poput odvratnosti i mržnje. Sve se
to potencira u sadržaju i nakanama kazivanja, uključujući prekrasan
opis i odabrane događaje koji se u njemu nalaze. Kazivanje o Jusufu,
na primjer, usađuje i učvršćuje strpljenje i pouzdanje u Allaha i nadu
u Njegovu pomoć, nakon izazivanja emocije bojazni za Jusufa, a zatim
zadovoljstva njegovim preuzimanjem položaja ministra.
b) Usmjeravanjem svih tih osjećaja da se sakupe u jednom rezultatu
sa kojim priča završava. Tako se, na primjer, usmjerava entuzijazmom
čitatelja ili slušatelja kazivanja prema Jusufu i njegovom ocu, sve dok
se na kraju kazivanja sa zahvalom Allahu ne susretnu. Isto tako se

usmjerava mržnja prema zlu koje su počinila braća Jusufova sve dok ne
priznaju svoju grešku i njihov otac na kraju kazivanja ne zatraži oprost
za njih.
c) Emocionalnim sudjelovanjem, gdje se čitatelj ili slušatelj stapa s
emocionalnom atmosferom kazivanja i time doživljava uzbuđenja sa
njegovim akterima. Tako u kazivanju o Jusufu čitatelja obuzima strah
ili tjeskoba kada žele ubiti Jusufa, pa ga baciti u bunar, a onda emocije
popuštaju njegovim izbavljenjem iz nevolje. Zatim se čitatelj vraća
u neizvjesnost kada Jusuf ulazi u kuću upravnika koji ga je otkupio. I
tako čitatelj živi s Jusufom u zatvoru kada doziva Allaha, sve dok se ne
obraduje njegovom izbavljenju iz zatvora, a onda i preuzimanju jednog
od ministarstava Egipta i spašavanju njegovog oca od tuge. A Jusuf je u
svemu tome Allahov poslanik i pozivač u njegovu vjeru.
4) Kurànsku priču karakterizira intelektualno zadovoljstvo temom
kazivanja.
a) Putem nadahnuća, zavođenja i prelaska iz jednog stanja u drugo,
da nije bilo Jusufove istinske vjere ne bi strpljivo podnio usamljenost u
bunaru i ne bi bio postojan u kući žene upravnika u borbi protiv bluda
i udaljavanju od grijeha. Ovi predivni događaji ukazuju čovjeku na
važnost i ispravnost principa glavnog aktera kazivanja, impresioniraju
ga njegove pozitivne osobine i njegove pobjede nakon dugog strpljenja
i upornosti, pa poprima te osobine i oponaša ih čak iako mu to nije
namjera. Štaviše, on neprestano ponavlja neke od tih situacija, zamišlja
ih i oživljava zbog siline njihovog uticaja na njega.
b) Kroz razmišljanje i meditaciju: kur’anska kazivanja nisu lišena
intelektualnih dijaloga u kojima istina pobjeđuje, čime postaju
značajna i obiluju događajima i rezultatima koji dokazuju njihovu
istinitost, ostavljanje dubokog dojma u duši, uticaj na društvo te
Božju potporu njima. U kazivanju o Jusufu nalazimo dijalog između
njega i dva mladića koji su boravili s njim u zatvoru i koje je pozvao da
vjeruju u Jednog Jedinog Allaha. Kazivanje o Nuhu je dijalog između
istine i neistine, kao i kazivanje o Šuajbu, Salihu i drugim poslanicima:

logičan dijalog podržan argumentom i dokazom koji prožimaju

kazivanje, a potom nesreće snalaze sljedbenike neistine i Allah daje
da pobijedi istina u rezultatu priče ili uništava laž i njene sljedbenike,
demonstrirajući logičku i intelektualnu uvjerljivost, emocionalno
uzbuđenje, nadahnuće, ljubav prema glavnim junacima i urođeni
nagon ljubavi prema moći i oponašanju moćnih. Svi se ti faktori
demonstriraju i kombiniraju, poduprti ponovnim ponavljanjem. Neka
kurànska kazivanja se toliko ponavljaju da vode ka obrazovanju
božanske koncepcije života, vjerovanja, Sudnjeg dana i sveobuhvatne
spoznaje svih aspekata božanskog zakona. Ona također uzrokuju da
se formira osjećanje ljubavi u ime Allaha, mržnja prema nevjerovanju,
entuzijazam za Allahovu vjeru, njene zaštitnike i Allahove poslanike,
odanost Allahu i svrstavanje pod Njegov bajrak, ispravno ponašanje
prema Allahovom zakonu i odgovorno ophođenje prema njegovim
zapovijedima. Ovim kurànsko kazivanje ukrašava biće rastućih
naraštaja intelektualnim, emocionalnim i moralnim aspektima
božanskog odgoja. (Qutb, 2003: 1949-1951)
Svrha kurànskog kazivanja
Kurànsko kazivanje nije isključivo umjetničko djelo bez

uputnih ciljeva, već je ono jedno od mnogih sredstava Kuràna za
postizanje božanskih ciljeva vjerovanja, ono je jedno od sredstava za
implementiranje pozivanja u islam i njegovo potvrđivanje.
Kur’anski izraz, međutim, kombinira između vjerskih i umjetničkih
ciljeva. Zbog toga, kur’ansku priču karakteriziraju odgojne i umjetničke
osobine, od kojih su neke bile spomenute na prošlim stranicama na
kojima smo primijetili kako kur’anska kazivanja umjetničku ljepotu
čine intencionalnim sredstvom za emocionalni uticaj, buđenje emocija
i obrazovanje osjećaja naklonosti prema Allahovoj uputi.
Izložit ćemo čitaocu neke svrhe kurànskog kazivanja kako bi svaki
odgajatelj istih bio svjestan:
1. Jedna od najvažnijih svrha kurànskog kazivanja je uzimanje pouke.
Da bismo shvatili i razumjeli svrhu i potpunu sliku kur’anskih kazivanja,

mjesto i ulogu događaja u kontekstu kur’anske misli, kur’anskog izraza
i načina literarno-umjetničkog kazivanja, nevažna je povijesna strana
događaja u odnosu na pouku i poruku koju ovi događaji kriju u sebi,
što, ustvari, predstavlja cilj njihovog spominjanja u Kur’anu. Zato
Uzvišeni Allah poslije navođenja ovih kazivanja poručuje:
ِ
َ ْ‫اعتَبُِروا يَا أ ُْولي األَب‬
‫صا ِر‬ ْ َ‫ف‬
Zato uzmite iz toga pouku, o vi koji ste razumom obdareni! (El-Hašr,
2)
Pouka koju uzimamo iz kurànskih kazivanja ima puno oblika, a
najvažniji su: obznanjivanje lijepog završetka vjernika, koji su ustrajni
na putu istine, udaljili se od puta laži, iskreno se Allahu pokajali i
zahvaljivali Mu na Njegovim blagodatima koje su koristili u onome
s čime je On Uzvišeni zadovoljan, a ne u onome što izaziva Njegovu
srdžbu. Primjer za to imamo u kazivanju o Sulejmanu, Zul-Karnejnu,
stanovnicima pećine, narodu Junusovom itd.
Navođenje lošeg završetka nevjernika koji su bili uporni u
nevjerovanju i nisu slušali savjete svojih poslanika alejhisselam, voljeli
su više sljepoću od upute i nijekali Allahove blagodati upotrebljavajući
ih u grijesima, a ne u djelima pokornosti Allahu. Primjer za to imamo u
kazivanju o Karunu, stanovnicima Sabe itd.
2. Potvrđivanje Objave i poslanice te postizanje ubjeđenja da
Muhammed s.a.v.s., koji je nepismen, ne čita i nije poznato da je ikada
sjedio sa rabinima Jevreja i monasima kršćana, recitira svom narodu
ova kazivanja iz govora svog Gospodara. Neka od njih su precizna i
detaljna i nema sumnje za razumom obdarenog da je to Objava od
Allaha i da je Muhammed Allahov poslanik koji prenosi poruku
svoga Gospodara. Kur’an tekstualno navodi ovaj cilj u uvodima nekih
kazivanja ili na njihovom kraju. Tako na početku sure Jusuf stoji:

‫ك َه َذا الْ ُق ْرآ َن‬ ِ ‫ص‬
ْ‫كأ‬ ُّ ‫إِنَّا أَنـَْزلْنَاهُ قـُْرآناً َعَربِيّاً لَ َعلَّ ُك ْم تـَْع ِقلُو َن نَ ْح ُن نـَُق‬
‫ين‬ ِِ ِ ِ ِ ِ ‫وإِ ْن ُكْن‬
َ ‫ت م ْن قـَْبله لَم َن الْغَافل‬ َ َ

Objavljujemo je kao Kur’an na arapskom jeziku da biste razumjeli.

Objavljujući ti ovaj Kur’an, Mi tebi o najljepšim događajima kazujemo
iako prije njega nisi doista ništa znao. (Jusuf, 2-3)
A u suri Hud nakon kazivanja o Nuhu stoji:
‫ك ِم ْن قـَْب ِل َٰه َذا‬ َ ْ‫ت تـَْعلَ ُم َها أَن‬
َ ‫ت َوَل قـَْوُم‬ َ ‫وح َيها إِلَْي‬
َ ‫ك ۖ َما ُكْن‬ ِ ‫ك ِم ْن أَنـْبَ ِاء الْغَْي‬
ِ ُ‫ب ن‬ َ ‫تِْل‬
To su nepoznate vijesti koje ti Mi objavljujemo; ni ti ni narod tvoj
niste prije ovoga o tome ništa znali. (Hud, 49)
3. Pokazati da je cjelokupna vjera od Allaha
ِ ‫اعب ُد‬ ِ ِِ ِ
‫ون‬ ُ ْ َ‫إ َّن َٰهذه أ َُّمتُ ُك ْم أ َُّمةً َواح َدةً َوأَنَا َربُّ ُك ْم ف‬
Ova vaša vjera - jedina je prava vjera, a Ja sam vaš Gospodar, zato
se samo Meni klanjajte! (El-Enbija, 92)
4. Allah pomaže Svoje poslanike i one koji vjeruju, Milostiv je prema
njima, spašava ih iz poteškoća i nedaća i upućuje ih na činjenicu da
su svi vjernici jedan ummet od doba Adema i Nuha a.s. do vremena
Muhammeda s.a.v.s. te da je jedan Bog i Gospodar svih ljudi.
Karakteristika kurànskog stila je ponavljanje nekih ajeta i
formulacija koje su ugrađene u pripovijedanje u pravilnom uzorku u
različitim kazivanjima prezentiranim zajedno kao jedna grupa. Često
su kazivanja o velikom broju poslanika kombinirana u jednoj suri,
prezentirana brzo i na poseban način kako bi podržala tu činjenicu,
kao što je to slučaj u suri El-Enbija, gdje se spominju: Musa i Harun,
a potom i kratak pregled priče o Ibrahimu i Lutu, te kako ih je Allah
spasio i uništio njihove narode. Zatim se navodi i kazivanje o Nuhu i dio
vijesti o Davudu i Sulejmanu te blagodatima koje im je Allah dao. Onda
se spominje Ejub i momenti kada ga je Allah spasio od zla, a potom i
Ismail, Idris i Zul-Kifl, a svi su oni bili strpljivi i Allahu odani. Poslije toga
Allah nam počinje i kazivanje o Zunnunu:
ِ َ‫ُّون إِذ ذَّهب مغ‬
‫اضبًا‬ ِ ‫و َذا الن‬
ُ َ َ َ
I Zunnunu kada srdit ode.. (El-Enbija, 87) i nastavlja:

‫ين‬ِِ ِ ِ‫فَاستجبـنا لَه ونَ َّجيـناه ِمن الْغ ِم ۚ وَك َٰذل‬

َ ‫ك نُنجي الْ ُم ْؤمن‬
َ َ ّ َ َ ُ َْ َ ُ َْ َ َ ْ
Odazvasmo se i tegobe ga spasismo; eto, tako Mi spašavamo
vjernike. (El-Enbija, 88)
A onda Uzvišeni spominje Zekeriju i kaže:
ِِ ِ
‫ين‬
َ ‫َنت َخيـُْر الْ َوارث‬ ِّ ‫َوَزَك ِريَّا إِ ْذ نَ َاد ٰى َربَّهُ َر‬
َ ‫ب َل تَ َذ ْرني فـَْرًدا َوأ‬
Zekerijjau se – kada zamoli Gospodara svoga: ”Gospodaru moj, ne
ostavljaj me sama, a Ti si jedini vječan! (El-Enbija, 89)
ِ ‫فَاستجبـنَا لَه ووهبـنَا لَه يحيى وأَصلَحنَا لَه زوجه ۚ إِنـَّهم َكانُوا يسا ِرعو َن فِي الْخيـر‬
‫ات َويَ ْدعُونـَنَا َر َغبًا‬َْ َ ُ َُ ْ ُ ُ َ َْ ُ ْ ْ َ ٰ َ ْ َ ُ ْ َ ََ ُ ْ َ َ ْ
‫ين‬ ِِ
َ ‫َوَرَهبًا ۖ َوَكانُوا لَنَا َخاشع‬
Odazvasmo i, izliječivši mu ženu, Jahjaa mu poklonismo. Oni su se
trudili da što više dobra učine i molili su Nam se u nadi i strahu, i bili su
prema Nama ponizni. (El-Enbija, 90)
Uzvišeni Allah je zapečatio ovaj niz poslanika vijestima o Merjemi i
njenom sinu Isau alejhisselam:
ِ ِ ِ ِ ِ ِ
‫ين‬
َ ‫اها َوابـْنـََها آيَةً لّْل َعالَم‬
َ َ‫ت فـَْر َج َها فـَنـََف ْخنَا ف َيها من ُّروحنَا َو َج َع ْلن‬
ْ َ‫صن‬ ْ ‫َوالَّتي أ‬
َ ‫َح‬
A i onu koja je sačuvala djevičanstvo svoje, u njoj život udahnusmo i
nju i sina njezina znamenjem svjetovima učinismo. (El-Enbija, 91)
Zatim se Allah direktno obraća svim poslanicima i njihovim
sljedbenicima riječima:
ِ ‫اعب ُد‬ ِ ِِ ِ
‫ون‬ ُ ْ َ‫إ َّن َٰهذه أ َُّمتُ ُك ْم أ َُّمةً َواح َدةً َوأَنَا َربُّ ُك ْم ف‬
Ova vaša vjera – jedina je prava vjera, a Ja sam vaš Gospodar, zato
se samo Meni klanjajte! (El-Enbija, 92)
Ovim časnim ajetom objašnjava se određivanje izvorne svrhe ove
duge povorke, a ona je da svi poslanici ispovijedaju jednu vjeru i
pokorni su Jednom Gospodaru kojeg Jedinog obožavaju i nikoga Mu
ravnim ne smatraju. A kada pregledavamo vijesti svakog poslanika
ustanovimo da ga je Allah ohrabrio, pomogao i spasio ga iz nevolje koja
ga je zadesila ili tjeskobe u koju je skoro trebao pasti, kao što je spasio

Zunnuna (Junusa) i uslišio dovu Zekeriji, ili kao što je spasio Ibrahima
koji skoro da je izgorio u vatri i da On, Uzvišen neka je, daje blagodati
Svojim poslanicima i onima koji vjeruju ako strpljivi i iskreni budu kao
što je dao blagodat pobjede Davudu i blagodat vlasti Sulejmanu, pa su
na tim blagodatima bili zahvalni svome Gospodaru.
5. Moralno odgajanje kroz istinsko liječenje ljudske duše. Kur’an
predstavlja dokument koji od prve do posljednje stranice ukazuje na
moralne vrijednosti koje su potrebne za kreativno ljudsko djelovanje.
Može se slobodno kazati da je osnova interesiranja Kur’ana čovjek i
njegovo moralno popravljanje, koje je vezano za vjerovanje i djelovanje.
Kur’an tim svojim uputama označava i pokazuje put čovječanstvu koji će
ih voditi njihovom Stvoritelju i učiniti ih potpuno pokornim i poslušnim
samo Njemu. Ljudske moralne vrijednosti su iscrtane i prikazane kroz
različite forme kazivanja. Nekada Allah Uzvišeni naređuje, nekada
savjetuje, nekada navodi primjere, događaje kako bi slikovito ukazao
na moralne vrijednosti. Kur’an se ima čitati prvenstveno kao Božija
Riječ, kao izvor moralnog vođstva za čovječanstvo, jer će nam tako
otkriti svu raskošnost i ljepotu koju njedri
6. U ovim kazivanjima jasno se primjećuje nastojanje da se vjernici
ojačaju i učvrste na pravom putu i tješe kada ih brige i nesreće zadese,
imajući u vidu da su i najodabraniji sojevi ljudskog roda tome bili
podložni. Isto tako, ovim se učvršćuje Allahov Poslanik i njegovi ashabi
da ustraju na putu Istine, jer su i drugi poslanici, prema kur’anskim
kazivanjima, nailazili na poteškoće iz kojih su, uz Allahovu pomoć,
izlazili kao pobjednici, te se upućuje savjet i opomena vjernicima.
Kur’an Časni je pojasnio ovo značenje u riječima Uzvišenog:
‫ت بِِه فـَُؤ َاد َك ۚ َو َجاءَ َك فِي َٰه ِذ ِه الْ َح ُّق َوَم ْو ِعظَةٌ َوِذ ْكَر ٰى‬ ُّ ‫ك ِم ْن أَنـْبَ ِاء‬
ُ ِّ‫الر ُس ِل َما نـُثـَب‬ ُّ ‫َوُك ًّل نـَُق‬
‫ين‬ ِِ ِ
َ ‫ل ْل ُم ْؤمن‬
Sve ove vijesti koje ti o pojedinim događajima o poslanicima
kazujemo zato su da njima srce tvoje učvrstimo. I u ovima došla ti je
prava istina, i pouka, i vjernicima opomena. (Hud, 120)
Na koncu, tu je i uticaj na srca onih koje Kur’an poziva na vjerovanje
i upozorenje da će, ako neće da vjeruju, neizbježno propasti. U suri

El-Ankebut navodi se brz osvrt na kazivanje o svakom poslaniku koji
završava kaznom kojom su kažnjeni grješnici iz njegovog naroda kako
bi se svi sažetci kazivanja okončali riječima Uzvišenog:
‫الصْي َحةُ َوِمنـْ ُهم َّم ْن َخ َس ْفنَا بِِه‬
َّ ُ‫َخ َذتْه‬ ِ ِ ِ ِ ِ
َ ‫َخ ْذنَا بِ َذنبِه ۖ فَمنـْ ُهم َّم ْن أ َْر َس ْلنَا َعلَْيه َحاصبًا َومنـْ ُهم َّم ْن أ‬ َ ‫فَ ُك ًّل أ‬
‫ض َوِمنـْ ُهم َّم ْن أَ ْغَرقـْنَا ۚ َوَما َكا َن اللَّهُ لِيَظْلِ َم ُه ْم َوٰلَ ِكن َكانُوا أَن ُف َس ُه ْميَظْلِ ُمو َن‬
َ ‫ْال َْر‬
I sve smo prema grijesima njihovim kaznili: na neke vjetar, pun
pijeska, poslali, a neke strašnim glasom uništili; neke u zemlju utjerali,
a neke potopili. – Allah im nije učinio nepravdu, sami su sebi nepravdu
nanijeli. (El-Ankebut, 40)
Ovim kazivanjima, u kojima se opisuje Allahova pomoć i uništavanje
onih koji se suprotstavljaju poslaničkoj misiji, Allah dž.š. ohrabruje i
ashabe i ostale vjernike da i njihovi napori i zalaganja, njihova davanja
i odricanja imaju svoju svrhu i cilj, imaju svoj rezon, da nisu uzaludni,
nesvrhoviti i neprimjećeni. Svaki taj napor vidi Uzvišeni Allah, Njegov
Poslanik i vjernici, a oni će zasigurno biti nagrađeni.
‫ْاع َملُوا فَ َسيـََرى اللَّهُ َع َملَ ُك ْم َوَر ُسولُهُ َوالْ ُم ْؤِمنُو َن‬
Trudite se! Allah će trud vaš vidjeti, a i Poslanik Njegov i vjernici.
(Et-Tevbe, 105)
Odgajatelj treba da se prisjeti mjesta savjeta i opomene u svakoj
priči, kako bi uključio učenike i studente u dijalog koji će ih usmjeriti da
ih spoznaju, budu pod njihovim uticajem i rade u skladu s tim.
7. Jedna od svrha kazivanja u islamskom odgoju jeste upozorenje
ljudima na opasnost zavođenja šejtana i isticanje vječnog neprijateljstva
između njega i njih od njihovog oca do Sudnjeg dana, te isticanje tog
neprijateljstva kroz najdivnije i najjače kazivanje, kao i pozivanje na
žestoku opreznost od svake misli u duši koja ga poziva na zlo. Pošto je
ovo vječita tema, kazivanje o Ademu se ponavlja na mnogo mjesta, što
poziva odgajatelja da insistira na ovoj temi i usmjeri učenike i studente
na oprez od šejtanskih spletki u svakoj prigodnoj prilici. Uzvišeni Allah
veli:

ِ ِ ِ
ٌ ِ‫َوَل تـَتَّبِعُوا ُخطَُوات الشَّْيطَان ۚ إنَّهُ لَ ُك ْم َع ُد ٌّو ُّمب‬
‫ين‬
I ne idite stopama šejtanovim; on vam je, zaista, neprijatelj otvoreni.
(El-Bekare, 208)
8. Još jedna od odgojnih svrha kazivanja je objašnjenje Allahove
moći na takav način da to rezultira začuđenošću i strahom od Allaha
zbog osjećanja skrušenosti, poniznosti i pokornosti Allahu, kao
kazivanje o onome koga je Allah usmrtio 100 godina, a zatim ga oživio
(El-Bekare, 259), kazivanje o stvaranju Adema (El-Bekare, 33-37 i Alu
Imran, 59) i kazivanje o Ibrahimu i ptici koja mu je ponovo došla nakon
što je na svako brdo stavio po jedan njen dio. Uzvišeni kaže:
‫ال‬َ َ‫ال بـَلَ ٰى َوٰلَ ِكن لِّيَطْ َمئِ َّن قـَْلبِي ۖ ق‬
َ َ‫ال أ ََولَ ْم تـُْؤِمن ۖ ق‬َ َ‫ف تُ ْحيِي الْ َم ْوتَ ٰى ۖ ق‬ ِ ِ ‫ال إِبـر ِاهيم ر‬
َ ‫ب أَ ِرني َكْي‬ ّ َ ُ َْ َ َ‫َوإِ ْذ ق‬
َ َ‫اج َع ْل َعلَ ٰى ُك ِّل َجبَ ٍل ِّمنـْ ُه َّن ُج ْزءًا ثَُّم ْادعُ ُه َّن يَأْتِين‬ َ ‫ص ْرُه َّن إِلَْي‬ ِ
‫ك َس ْعيًا ۚ َو ْاعلَ ْم‬ ْ ‫ك ثَُّم‬ ُ َ‫فَ ُخ ْذ أ َْربـََعةً ّم َن الطَّْي ِر ف‬
‫َن اللَّهَ َع ِز ٌيز َح ِك ٌيم‬َّ ‫أ‬
A kada Ibrahim reče: ”Gospodaru moj, pokaži mi kako mrtve
oživljuješ!” – On reče: ”Zar ne vjeruješ?” – ”Vjerujem” – odgovori on –
”ali bih da mi se srce smiri.” – ”Uzmi četiri ptice” – reče On – ”i isijeci ih,
pa pojedine komade njihove stavi na razne brežuljke, zatim ih pozovi,
brzo će ti doći. Znaj da je Allah Silan i Mudar.” (El-Bekare, 260) (Qutb,
2004: 117-128)

Zaključak
Kur’anska kazivanja je Allah dž.š. naveo kako bi potvrdio razne
ljudske i moralne vrijednosti. Ona imaju za cilj da se bore protiv kumira
i da uspostave moralne vrijednosti, ponos i ljudsko dostojanstvo.
Kur’anska kazivanja djeluju umirujuće na onoga ko slijedi Uputu,
jer ukazuju na predivan završetak onih koji su ponijeli breme da‘ve
(pozivanja u Allahovu vjeru), na tom putu podnijeli sve teškoće i nisu
klonuli duhom radi onoga što ih je zadesilo na Allahovom dž.š. putu od
strane nevjernika i neprijatelja Istine.
Ova kazivanja nemaju samo poruku za Poslanika s.a.v.s. i njegove
ashabe; ona nisu sa specifičnim povodom čije se značenje i poruka
iscrpljuju u jednom određenom vremenskom razdoblju i u nekom
omeđenom geografskom prostoru, naprotiv, ona imaju univerzalnu,
općenitu poruku za sve ljude na svakome mjestu do Sudnjeg dana.
Naime, ovim kazivanjima Uzvišeni Allah želi da ohrabri i nas danas,
da očuvati vjeru, pronositi Istinu, uzdizati Riječ Njegovu nije nimalo
lahka zadaća, povjerenje i misija. To nije bilo lahko Poslaniku s.a.v.s. i
njegovim drugovima, ni onima poslije njih, ni nama danas. Međutim,
bez obzira na poteškoće, to je časna zadaća i amanet, miraz naš koji se
ne smije proćerdati, pronevjeriti i izdati. Ono što su ta kazivanja značila
Poslaniku a.s. i njegovim ashabima u trenucima kada su objavljivana,
treba da znače i nama danas kada god se s njima susretnemo učeći
Kur’an. Dakle, oni koji traže podršku u patnji, utjehu i lijek za bol i
poteškoće, za svoj da`vetski i svaki drugi hairli posao trebaju više
iščitavati Kur’an, jer se Kur’an tako nudi i nadaje kao lijek, uputstvo,
smjernica i putokaz. Zato je važno podsjećati one koji pouku žele na
sve ove vrijednosti, na strpljivost i istrajnost, ali i one koji je ne žele, jer
su tako radili i poslanici alejhimusselam.
Nadam se da su nam nakon ovog izlaganja donekle postale jasne
karakteristike kurànskih kazivanja i njihova uloga u upućivanju,
usmjeravanju i uticaju na duše i svijest putem iskustava prethodnih
ljudskih zajednica, prošlih naroda i predstavljanja životne putanje
poslanika i vjerovjesnika - predvodnika povorke ljudske civilizacije i
nositelja baklje svjetlosti i istine kroz vjekove.

Fatmir S. Bači 28-18
ZEMLJA DOMOVINA
Abstrakt
Ovim radom želimo potaći na razmišljanje i dati jedan novi pogled

na dva granična stanja, naizgled potpuno suprotna i međusobno
isključujuća, presudno važna za svakog čovjeka, bez kojih je nemoguće
da ima, odnosno da nema ni njega. Sljedeći cilj ovog rada jeste
uspostava i/ili akcentiranje najvažnijih, univerzalnih pravila i vrijednosti
na koje čovjek treba – mora obratiti pažnju dok živi da bi, koliko je
moguće, kvalitetnije umro. Da bi se ovaj kvalitet smrti u što punijoj
mjeri ostvario i zaradio, ukazuje se, kroz hadis zabilježen u Buhariji i
Muslimu, na tri stvari koje se međusobno prepliću i ukrštaju, ponekad
potiskujući i trošeći jedna drugu u životu svakog čovjeka, a to su:
porodica, imetak i djela. Ko uspije upotpuniti ovo treće imajući u vidu
i ne zanemarujući nužnost ovo dvoje prethodno, nesumnjivo stiče
mogućnost za kvalitetniju smrt. Ovaj balans, najveća je vjerovatnoća,
moguće je postići imajući u vidu činjenicu da je Zemlja ustvari
Domovina iz koje smo potekli i u koju se moramo vratiti, makar između
ta dva stanja i lutali.
Ključne riječi: život i smrt, rađanje, umiranje, bošnjaštvo, Bosna,

svrha življenja, uloga smrti, hadis, Kur’an, islam, filozofija života i smrti,
dobra djela, zubobolja.
Fatmir S. Bači
Abstract
With this work, we want to encourage thinking and a new view of

two borderline states, seemingly completely opposite and mutually
exclusive, crucial for every man, without which it is impossible to
have, or not have him. The next goal of this paper is to establish and
/ or emphasize the most important, universal rules and values that a
person needs - he must pay attention while living as much as possible
to in order to reach a quality death. In order for this quality of death
to be realized and earned as fully as possible, the Hadith reco rded
in “Bukhari” and “Muslim” points to three things that intertwin e
and intersect, sometimes suppressing and consuming each other in
the life of every human being, namely: family , property and deeds.
Whoever manages to complete this third one, bearing in mind and not
neglecting the necessity of these two before, undoubtedly acquires
the possibility of a better death. This balance is most likely t o be
achieved given the fact that the Earth is in fact the Homeland from
which we originated and to which we must return at least between
these two states and wander.
Keywords: life and death, birth, dying, Bosniakism, Bosnia, purpose
of living, role of death, Hadith, Qur’an, Islam, philosophy of life and
death, good deeds, toothache

Zemlja domovina
„Mejita (umrlog čovjeka) prati troje: porodica, imetak i

njegova djela. Dvoje se vraća nakon dženaze, a jedno ostaje
sa njim: vraćaju se porodica i imetak, a sa njim ostaju
njegova djela.“ (Buharija i Muslim)
U mom ranom djetinjstvu, kao i kod svakog djeteta, trebalo mi je da

se suočim i pristanem na razne nejasne i neobjašnjene situacije koje
su se duboko u meni razvijale kao mistika, ili kao neka vrsta misterije.
Porastao sam pod čvrstom i strogo odlučnom edukacijom da ne samo
da sam rođeni Bošnjak, nego da i ne smijem biti ništa drugo osim
Bošnjak, te da mi je Bosna nešto što mora da obuhvata sve moje bliže
interese, ali i svaki moj daleki cilj.
Rođen i odrastao u omeđenoj Albaniji, u prvim svojim shvatanjima,
možda baš zbog toga što se o tome obično šaputalo, Bosnu i
bošnjaštvo sam doživljavao kao tajno nebesko dostignuće, kao neko
posebno duševno stanje obavezno za sve ljude. Djetinjasta mašta
me je ubijedila da su Bosna i bošnjaštvo nekakva vrsta obaveze i za
Nijemce, i za Britance, i za Kineze i za Ruse. Kratko rečeno, obavezna
za sve ljude svijeta da bi dosegli ljudskost. Takav osjećaj sam prihvatao
kao stanje o kojem se ne treba i ne smije pitati, a ni raspravljati, pošto
je to samo po sebi jasno i da nema tu šta posebno da se pojašnjava.
Bosnu i bošnjaštvo sam tada razvijao i prihvatao u svojoj maloj glavi
kao sasvim nemoguće da postoji u nekom predmetu kao geografija i
da za nešto tako treba da postoji poseban predmet u udžbenicima koji
mora da se zove, najmanje, nebografija ili slično, ali nikako niže.
No svakako, moja je Bosna dobila zemlju, ali relativno kasno.
Tokom raspusta, poslije četvrtog razreda, negdje u desetoj godini,
slušam rahmetli Nenu Beširović (Nena i za moju rahmetli majku), koja
pripovijeda da su u njeno vrijeme djeci kojoj bi nicali zubi, odnosno
bebama, da bi sve to prošlo sa što manje bola, mazali su usta i desni
bosanskom zemljom. Od tada moja Bosna, od neba građena, ima i

Fatmir S. Bači
zemlju, ali (kakvu molim) zemlju koju samo Bosna može imati, sasvim
posebnu, čak ljekovitu, zemlju koja boli ublažava. Upravo je to još
snažnije djelovalo u meni i znatno je doprinijelo da samo doda još više
mistike mome ubjeđenju, samo što nisam mogao da saznam to da li
je generacija u vaktu kada sam ja bio beba pripadala takvoj sudbini da
kada su bolno nicali zubi mogla, tu i tamo, naći šačica zemlje bosanske.
Naravno, kao odrasla osoba, vezano sa “mistikom”, izvršio sam
i neke korekcije u sve ono što sam djetinje naivno smatrao, ali se
suštinski ništa nije mijenjalo do kasno, sve negdje do pred kraj
osamdesetih godina prošlog vijeka. Pjesme o Bosni, o sarajevskoj vodi,
o mostarskim dućanima i bunarima, sve sam u suzama saslušao i sve
to mi se uklapalo sa mojim osjećanjem, koje se striktno napajalo samo
na izvoru moje djetinjaste mistike.
Međutim, krajem 1989. godine moj sestrić je tek počeo da hoda,
pa je iz moje bašće napunio usta zemljom. Sestra, kao mlada majka,
potrčala je da mu je izbaci iz usta. Rahmetli moja majka je zagradila
mog sestrića (svog unuka) i prstom mašući prema mojoj sestri rekla:
“Da se više nikad nisi usudila da djetetu iz usta zemlju izbacuješ. Od
zemlje je čovjek stvoren. To sva djeca rade. Nećeš valjda da ga učiš
da zemlju pljuje i da se na zemlju gadi još od malih nogu? Nije zemlja
prljava, čista je zemlja, da znaš. Kada vode nedostaje, zemljom se čisti
umjesto abdesta, pa takvi pred Bogom u namaz stupamo. I još da znaš,
dijete jede zemlju da bi učvrstilo svoje kosti.” Poslije ovih riječi sva moja
mistika o Bosni i bošnjaštvu uklopila se kao u igračkama sa slagalicama.
Još kad sam poslije praktičnog prihvatanja islama u jednom hadisu
pročitao: “Ko bude pripisao svoje porijeklo plemenu koje nije njegovo,
neka sebi pripremi mjesto u Vatri” (Buharija i Muslim), od ovog kratkog
teksta, od svega nekoliko riječi, sva moja mistika o Bosni i bošnjaštvu
postala je ne samo duhovna nego i čvrsta fizička obaveza.
A navedani hadis u podnaslovu, isto sa kratkim tekstom, defintivno
me je izveo iz moje djetinjaste mistike, objašnjavajući mi odnos
između istinite mistike i racionalnog tumačenja, otvorio mi je sasvim
novo viđenje o cjelokupnom odnosu čovjeka i zemlje. Zapravo, u
Zemlja domovina
kratkoročnom viđenju, hadis o mejtu (umrlom čovjeku) je sa direktnim

efektom i gotovo da se ne može primijetiti neko drugo značenje o tome
ko sve se vraća i šta sve ostaje. Ali u dugoročnom viđenju, u tekstu i
kontekstu, dobija sasvim novo značenje o svemu što se kad-tad vraća
zemlji (porodica i imetak) i onome što ostaje iznad nje (aktivna djela).
Znači, preko potpuno drugačije svijesti otvara se živa, dinamična i
prirodna mogućnost primjene, isto tako i široka perspektiva teoretskog
posmatranja na cijeli svijet, na sve događaje, a posebno na samoga
sebe. Ovim hadisom spasio sam od zaborava sve što je u mom sjećanju
bilo ostavljeno u nekom ćošku i nemarom zaveden prepustio sam da
se tiho složi u potpunoj nepažnji. No sada, sve što je nekada odbačeno
kao bezvrijedno i nevažno, ponovo je oživjelo uskladivši se, i to punom
parom.
Pokušavajući da zapamtimo sve i svašta, smetnemo ili namjerno
ne uvažavamo puno toga što stvarno nešto vrijedi, neki topli dodir,
neku slatku riječ, neki brižni savjet - sve to nehotično bude strpano u
zaborav. Dakle, od onoga nešto vrijednog ili možda manje vrijednog
napravimo ama skoro ništa. Upravo ti naši zaboravi čine nas bahatim
na sitno i škrtim u prazno, i to do te mjere da izgrađujemo zabrane
prema tuđim iskrenim strastima, dok istovremeno uvažavamo lične
potrebe i ostavljamo slobodna krila mašti za sve naše želje. A kad nam
ih nadolazeća oluja obori na tlo, ispred nogu, ako smo još u žurbi sa
korakom, mi ćemo ih u istom trenutku bez osjećaja pregaziti, bez trunke
milosti, pa neka su nekada to bile naše žarke želje, onako lahkoćom i sa
prezirom ćemo ih nazvati izgubljenim, ostavljajući ih tamo gdje smo ih
upravo i našli i odakle smo ih uzeli, tu u ZEMLJI.
Zemlja...! Stalno prisutna tu gdje je i skrivena, a skrivena svuda
gdje je i prisutna. A uvijek je tu, skriva se negdje preko dubokog i
smirenog glasa babe, objašnjena, ali svakako i neshvatljiva po laganoj
pantomimi djeda, održana između uznemirenih očiju i blagog pogleda
majke, pomilovana skroz, a i brižljiva u toplo-mehkom krilu nene, lahka
i znatiželjna u neopreznoj trci djeteta, neodmjerljivo daleka i britkasto
bliska za naš drhtaj u oba vremenska smjera, dohvatljiva i nejasna u
Fatmir S. Bači
kratkoročnoj današnjici, prelijepa i preteška da bi je zaslužio.

Prebliska snu i predaleka javi, oštra i tupa, strpljiva i stroga, vatrena
i ledena, velikodušna i cinična, nasmijana i surova, ćutljiva i bučna,
eterična i prisutna, samopouzdana i izazovna, milostiva i divlja,
odjevena i gola, preteški skiptar poglavara i ispružena prosjačka ruka.
Hej..., i još koliko toga!
Zemlja...! Možda najdrevnija među riječima koja se pripisuje
čovjeku i uz to i najdrevniji nemir što čovjek nosi sa sobom, koja mu
nikada nije otkrila istinito značenje, niti mu obznanila svoje tajne do
kraja. Odnosno, to je samo zemlja, obična zemlja, blato, glina, ništa
manje od toga, ništa više od toga. Zemlja. Da. Ali i noćna mora i
stalni nemir što mehkano žari po grudima, bez ovosvjetske pozivnice
za ulazak, bez ključa za izlazak. Nešto što lebdi bistrinom, a ne da
se objasniti, što stalno mami između istinskog trika i istine prepune
trikova. Sva ljudska iskušenja su tu ispletena, od nesvjesnog starta,
pa sve do neopipljivog finiša. Ponos i okovi. Ideal i dodir. I preteško
gustinom tkano i prelahko da je povjetarac ponese. Početak sa
beskrajnom vremenskom određenošću za naše znanje i kraj sa trajno
neograničenim vremenskim znakom.
Tu negdje između, tu je veličanstveni i malecki, prkosni i potlačeni
ČOVJEK u pokretu. Koračajući trudom prema naprijed, ali i prema gore,
vrlo je često nemaran, a rijetko pažljiv sa svojim korakom prema svom
dvojbenom egzistencijalnom amblemu unutar sebe, duše i tijela, neba
i zemlje, shodno tome postaje lahkouman i prema amblemu dvojbene
mogućnosti, one između najboljeg i najgoreg stvorenja. Umjeren
i izgubljen u svome hodu, kad-kad mu se desi da postane uzvišen i
veličanstven u pokornom i lahkom koraku, a ponekad potlačen i ponižen
u oholom i uznositom hodu. I zato, možda ova tajna veza između koraka
i zemlje, koja čovjeka neizbježno prati u sve tri vremenske stanice, jeste
ta što tjera ljude da u potpunosti ili djelimično zanemaruju suštinsko
(nepravedni i duši i tijelu) egzistencijalno svojstvo i sve svojim hodom
po zemlji. Odnosno, da se tako na odgovarajućem stepenu ličnog truda
preda sasvim stranom svojstvu (stranom po vremensko-prostornim
Zemlja domovina
mjerilima), vlastitom letu. Da, da, letu, letu ka nebesima. Daleko,

visoko, što dalje od Zemlje, uprkos Zemljinoj gravitaciji!
Ima li, ustvari, podjele i da li je uopće trebamo tražiti? Naravno da
ne. Podjela, zapravo, jeste, postoji, ona je tu i ne vidim nijedan zreli
razlog zašto bi je tražili.
Svakodnevno čitam, i to vrlo blizu jednog porodilišta obznane
o nečijoj smrti, uvijek ispunjene sa dubokim bolom, već davno
stereotipnim riječima (možda i još gore, sa duboko stereotipnim
bolom, pa su riječi običan predmet), sa tačnim datumom i tačnim
satom sahrane, pa i obznane neke posmrtnice sa datumom smrti itd.
Nikada nisam naletio na neku obznanu o nečijem rođenju, ili slično
tome radosnom trenutku, kao što nisam zapazio umornu retoriku
nalik na: „...ispunjeni dubokom i velikom srećom povodom stupanja
u život...“, ili bilo koja radost ili blaženost ne mislim da može biti
stereotipizirana.
Tu i tamo sam zapazio poneku kratku čestitku (i to stereotip, bez
sumnje) u nekom uglu nekih novina, ali i to se, zapravo, odnosilo
na roditelje (naglašavam, na roditelje), znači prema porodici, a
ne suprotno. Sa druge strane, javno se obznanjuje smrt nekog
novorođenčeta koje je bilo na ovom svijetu jedan ili dva mjeseca, pa
makar i jedan dan disalo na ovom svijetu - to se obznanjuje. Rađanje
mrtvog djeteta prolazi bez bilo kakve ceremonije i narod, u potpunom
smislu, bolno se određuje kada ga naziva kao “pobačaj”, izuzimajući ga
tako od oba granična događaja: i od “rađanja” i od “smrti”.
Sve je tako dobro izloženo, u tako lijepoj harmoniji stoji skupa da
nema praznine gdje bi se mogla greška pojaviti. Ne znam da li postoji
i da li bi se mogao naći neko na ovoj planeti ko bi htio promijeniti
nešto u ovoj “božanskoj” strukturi. Mislim da ne, mislim da ne postoji.
Takav se ne može naći, baš zato što i ne postoji. Takvu “promjenu” je
nemoguće da izvrši bilo ko od stvorenja, niti bilo ko od smrtnika kojima
je data slobodna volja. Kada god se u povijesti pojavio i teoretski
pokušaj za nešto slično, čovječanstvo je doživjelo gromadne šizme

Fatmir S. Bači
ispraćene velikim razaranjima. Svi, bez izuzetaka, svi smo u igri, dio
velike igre bez grešaka u njoj, ali i sa velikom slobodom da biramo i
mogućnošću da griješimo, sve do Sudnjeg dana.
Prvi plač novorođenčeta samo je naizgled nesvjestan, jer ustvari to
je i prvi poklon koji beba daje svijetu, u početku samo blisko intimnom
odnosu, a zatim, tokom vremena i darovi postanu drugačiji i krug
odnosa se stalno širi proporcionalno sa znanjem. U prvom plaču
novorođenčeta niko od ljudi niti smije, niti se usuđuje prepoznati glad,
a još manje strah. Nije moguće da je to glad jer beba dolazi iz jednog
obilnog sistema ishrane, a svakako da nije ni strah, jer bi joj trebali
pripisati potpunu svijest o svijetu u koji je stigla. Dakle, plač jeste
namjeran, ali nije zemaljski, on je iznad svih naših mogućnosti da bi
mu prepoznali značenje, bez obzira na našu svađalačku mudrost. Život
je dar i blagodat koji se samo darovima i blagodatima može mjeriti. I
tada kada život postane obilan prema nama ili nam se čini da nije, kada
uzimamo nešto od njega ili kad nam se čini da dajemo, sve to radimo
samo da bi, na kraju krajeva, sve to vratili nekada nekome drugom, koji
je tu, sasvim blizu i čeka na svoje.
Da ne idemo dalje, računam na opću slogu i to da smo primorani
prihvatiti sve što nam majke i supruge izlože kao osjećaj i užitak o
tom prvom plaču bebe, dakle, posljedicu koju ovaj plač izaziva kod
majke. Dok, sa druge strane, nije u našoj mogućnosti da dotaknemo i
shvatimo istiniti razlog, koji jeste u našem davnom sjećanju, ali sve bez
imena i termina, veoma dalek od svih mogućih koncepata, koja nam
se ukazuje sasvim bijelim, lijepim i svijetlim kao sam zaborav, gdje ne
smijemo ni prići, a kamoli ga dotaknuti ili preći.
Trudnoća i bolovi porođaja krunisani su nečim što se sastoji od
3-4 kilograma mesa i plačem. Vrijedilo je truda, sve je kako treba i na
svome mjestu. Dijete plače. Onog trenutka kada se čuje plač, majka
zaboravi na bolove, pojavi se osmjeh, ispuni se nadom, podijeli sa
ostalima njen izazov, sigurna da za nju nema više gubljenja vremena.
Kada bi samo ovo bilo, a nije malo, mislim da je dovoljan razlog da prvi
plač zaokružimo kao dar i blagodat. Dakle, dovoljan je jedan minut
Zemlja domovina
plača, možda i manje, a taj malehni čovjek je već podario nešto. Zatim
(ako je tako suđeno), može i umrijeti. Zemlja se poslije može vratiti
zemlji, kada su se već i pokloni razmijenili.
U toku čitavog svog života, bez obzira na kvalitet i bez obzira na cilj
njegovog postupka, čovjek u svakom svom pokretu daruje i poklanja
isto, i preko zrelosti, i preko ludila, i dobrom namjerom i zlonamjerom,
bio rasipnik ili škrtac, svako po svom talentu, svim svojim bićem čovjek
uvijek poklanja, daruje. I samo nakon razmjene svih ovih poklona,
koji se po našem viđenju dešavaju slučajno i bez objašnjenja, ali ne iz
slučajnog Pokretača razloga i nikad bez smisla, tek tada čovjek, bio on
od plemenitih ljudi ili prosta bijeda, može umrijeti i tek poslije smrti
može mu se nazivati životom.
Dok je na ovom svijetu, živ i zdrav, čovjek opipava, predlaže, odbija,
ocjenjuje, prihvata i sve prema onome koliko mu je darovano. To
je samo opće viđenje, što naravno, kao i svako pravilo, ima i svoje
izuzetke, ali o tome ćemo nešto kasnije. Dakle, čovjek nije sklon da uoči
komociju i blagostanje u kojem jeste, sve mu izgleda veoma logično i
prirodno i ništa posebno ne primjećuje. Niti u jednom svom koraku ne
osjeća dar koji ima unutar sebe, koji mu je više nego dovoljan jer je
samo njegov, dar koji određuje svačiji lični talenat, koji je bez greške i
u svakom slučaju neophodan za svu ljudsku ravnotežu, bila ona fizička,
mentalna ili duševna. Sve to čovjek često i ne primjećuje. Naprotiv,
čovjek je beskrajno nezadovoljan i uvijek u potrazi za nečim novim što
mu uvijek nedostaje i koje ga čini da uvijek pati i od vlastitih želja, isto
kao što pati od prepreka koje su samo u prividu takve.
Priželjkujući stalno nedostižno, dešava se da neprimjetno, obuzet
tom igrom halapljivosti, pređe preko mnogobrojnih nepredvidivih
postignuća koja ni u najširim projektima, ni u najoptimističnijim
željama, nisu nikada neizražena kao prednost, a ostvario ih je. A upravo
takvi, zauzeti ličnom ohološću, ne samo da ne priznaju, nego možda
uopće ne primjećuju dar i blagoslov Božiji.
Pored svega u gore navedenom, čovjek je u žurbi i trci zanemario

Fatmir S. Bači
paralelni bilans svog putovanja, pa se iznenada suočava sa granicom

jedne zasićene norme. U tom trenutku, iznenada osjeti da mu
preostala energija nije dovoljna za oporavak njegove brze prošlosti
na štetu suštine života i shvati da mu tačno sada nedostaju nužni
odnosi da bi se suočio sa nečim takvim kao što je prošlost. Vrijeme
da silazi iznenada je stiglo, sa tolikim nepotrebnim teretom na sebi,
a još sa strmom nizbrdicom ispred, ništa lahko nema na vidiku. Već
je popustila i snaga i um. Naglo i protiv svoje volje on se već približio
granicama zabranjenog i čim to shvati, on se sasvim ošamuti, uplaši
se, zbunjeno djeluje, na sve aktivne vidljive pokušaje skroz ukoči, sa
svima je nesporan i sa svačim se slaže, iako ništa i nikog ne podržava
i ne prihvata, ali možda i ne osjeća potrebu da im se suprotstavlja.
Nažalost, takvi ljudi u većini slučajeva shvate istinu tek tada kada
primijete da su već zakasnili.
A plemeniti čovjek, neprimijećen zbog plemenitosti i zbog lahkog
koraka po zemlji, kada se ovim granicama iznenada približio i kada mu
se nije desilo da pokvari ličnu ljudsku ravnotežu između neba i zemlje,
kako u odnosu sa sobom tako i u odnosu sa drugim ljudima (drugim
djelićima zemlje), njegova postignuća su svjetla granica dobrote, bilo
da se za samo jedan trenutak dogodi takvo približavanje, slijedi ono
što je narod lucidnim riječima dotakao, a da bez sumnje nema u njima
ništa zemaljsko osim definicije da “dobre ljude Bog smjesti kod Sebe”.
Dakle, što je šire nebo kod čovjeka, sve uža mu zemlja treba za njegov
lagani korak u vječnost; što je bliži božanskim granicama, sve dalji mu
je zemaljski život u prioritetima.
Kod svakog čovjeka je duboko u svijesti posađena mudrost da je
za ljude i među ljudima veoma odlučno određeno ono što zapravo
ljudima i ne pripada - Apsolutna Veličina. Čovjek, kao i svako stvorenje
je ograničeno biće, ali za razliku od drugih stvorenja, čovjek je i vlasnik
i staratelj upravo tog znanja, znači, svjestan je znanja da je ograničen.
Ništa novo neću izložiti i neću nikog iznenaditi ako kažem da čovjek
izgrađuje u potpunoj slobodi sve svoje želje života i vječnosti između
dvije neželje, obje van slobodne volje, ustvari, između dvije strogo

Zemlja domovina
određene tačke “rađanja” i “smrti”.

Prva neželja (samo fenomenolški vid) koja dolazi - “rađanje” je kao
posljedica želje i zadovoljstva drugih i čovjek je prihvata kao dvojni
dar (Božiji i zemaljski), koji je samo naizgled bez njegove volje (jer se
stvarno ne može dokazati bilo čiji otpor), što znači da ga je svako od
nas prethodno priželjkivao. Druga neželja (isto samo fenomenološki
gledano) - “smrt” kao granica je isto božanska, koju čovjek, znatiželjno,
brižno ili sa strahom očekuje, koja je obavezna da se prođe i bez obzira
što smo svi primorani da je okusimo, pokuđeno je priželjkivati, a u
svakom je slučaju zločin ako se izvrši, a krivično djelo ako se pokuša
izvršiti.
Dakle, u ljudskom životu rađanje je događaj kao “neželja”, koju je
zahvalno poželjeti i treba da bude poželjna, dok je smrt isto “neželja”,
događaj koji se mora dogoditi, ali koju je pokuđeno priželjkivati i
zabranjeno je izvršiti. Tu negdje, između ovih granica je sva ta zlatna
sredina iskušenja. Tu, između ove dvije ljudske misterije, čovjek
potroši sve što ima, htio ili ne htio, znao ili ne znao za to, suočavajući
svu svoju prirodnu običnost vlastitoj misteriji, da bi naposljetku opet
okončao sa misterijom. Na kraju krajeva, to mu je dato i toliko mu je
dato. Da se rađa kao sin jedne majke i da umire kao sin jedne zemlje.
To je sasvim dovoljno da bi se poslije reklo da je ovdje bio među nama,
da je proživio svoje. Za sve poslije, samo Bog zna. Kako i gdje je ličnu
slobodu potrošio, to je na njemu da odgovara, kao i svako od nas kada
budemo pitani.
Javna bol ili radost koju izaziva njegova smrt kod drugih uvijek je
posljedica običnih ili posebnih odnosa što je on sa drugima gradio
tokom boravka između dvije misteriozne granice. Sve što je u životu
poklonio, darežljivo ili škrto, mehko ili kruto, vidljivo ili nevidljivo,
postaje očita posljedica onoga što je ovdje udijelio i kako, od svega što
je ipak ovdje i uzeo.
Samo rađanje od početka postavlja čovjeka ispred krajnje različitih i
neizmjerno rastućih interesa, trenutnih, kratkoročnih, dugoročnih, pa

Fatmir S. Bači
i dalje, manje važnih, važnih, neophodnih. Iako su sve ove ocjene samo
priviđenje vrijednosti, one ustvari sačinjavaju neizbježnu investiciju za
budućnost, pa sve do preko čovjekove krajnje granice na ovom svijetu,
pa i za vječnost.
Preko istog termina MAJKA čovjek dotiče dvije njegove mete koje
su ne samo začuđujuće kad ih razumom dotaknemo, već su i prekrasno
materijalizirane. Prva granica, Majka koja ga rodi, rodila je, zapravo,
svoj istinski nemir i dugu nesanicu, jedinu brižljivu pažnju i iskrenu
njegu, bez licemjerstva i interesa, koju čovjek može iskusiti u životu,
koja niti traži nadoknadu niti se može nadoknaditi. Kada bi samo
pokušali odužiti se Majci u znak zahvalnosti zbog toga što nas je u život
dovela i odgojila, to bi izazvalo prostu gadljivost o sebi i kod sebe, a
da ne govorimo o ostalima. Jedina moguća stvar koja se može učiniti
prema Majci jeste dobro ponašanje i dobročinstvo. I ništa drugo. To je
dovoljno svim Majkama svijeta.
Ona druga Majka koja čovjeka očekuje, druga je granica isto toliko
sveta kao što je i prva, isto toliko opipljiva i osjetljiva. Može voz na nju,
a da joj ne bude teško; može vatra da probukti kroz nju, a da ne osjeti
vrućinu, ali sigurno će osjetiti čitav tvoj hod po njoj, koji može ispasti
teži i od voza i koji je može sažeći do pepela znatno jače od svake
vatre. Ona je tu samo jedan korak daleko, ali dovoljan je taj korak da bi
pokrenuo hiljade lavirinata i isto toliko bistrine i jasnoće da nas poduči
na korak koji slijedi.
Zemlja! Blato! Domovina! Majka, u čijem se krilu odmaraju sve
majke i od čije gline ne samo da je čovjek stvoren, već je i bistro sjećanje
i opomena za svaki korak i svaki pokret čovjeka po njoj. Svaki je čovjek
u oštrom vidu svoje zemlje i svaki mu se korak kreće ka tihom sudu
bez riječi, koji neprimjetno prerađuje podatke i priprema ili tužbu, ili
zahvalnicu. Ova velika Majka je naš nemir i briga, naš bol i čežnja, koja
nam se pridružuje od prvog nesigurnog koraka, pa sve do posljednje
nijanse shvatanja; od prve izgovorene riječi, pa sve do zadnjeg daha i
sve je tu vjerno sačuvano, od života do kucanja u vječnost.
Dakle, Majka koja ga je rodila čovjeku daje ime i nauči ga da zapamti;

Zemlja domovina
ova druga Majka, koja ga čeka, zapamti mu ime, uči da ga zasluži i ne

dozvoljava da se zaboravi.
I nema spora u tome da sve ljude ona ozbiljno zadužuje strpljivim
čekanjem i tjera nas putem pokazivanja na cilj da se samo tako uvijek
i u svemu lično ime izgrađuje samo zavisno od načina na koji nas ona
prihvata. Naše je da posmatramo Zemlju u sebi i oko nas i da je volimo
preko naše mogućnosti shvatanja i iznad veličine ličnog značenja o
našoj vezi sa njom.
Ovdje, na vidljivoj strani svijeta, gdje se sve pokazuje, a malo
nešto dokazuje; gdje se šteta nadoknadi po dogovoru, pa za sve
ono što čovjek radi to mu se i isplaćuje i za sve što ne uradi to se ne
isplaćuje. Takva vrijednost štete i nadoknade javno se pokazuje, ali
pravu niko ne može dokazati. Zemlja majka čuva sve i ništa ne da i ne
umije zaboraviti. Tačno ovdje nam je dato da se pokažemo, ali i da se
dokažemo; sav trud i napor za naš rad, kao i sav trud i napor za naš
nerad. Na granici vremena sa vječnošću bit će na vidiku i na stvarnoj
višestrukoj nadoknadi, gdje će se i rad i nerad do zadnje isplaćivati.
Tek tada, kada Zemlja bude ubijeđena, sa svom njenom okolinom,
da smo zaista svojim hodom zaslužili dobru stranu imena, onda vrijeme
gubi pritisak na nas da bismo dobili vječnost iznad našeg značenja i
iznad svih želja koje smo u sebi nosili. Sve suprotno je samo suprotno.
Svaki čovjek pojedinačno grumen je svoje zemlje, komad gline, dio
blata, parče zemlje Majke koji se kreće - kotrlja.
Mi smo ti koji pravimo naše mjesto na njoj i bez sumnje da nas
jednog dana Zemlja stavlja na položaj kojem pripadamo i na odjek
koji zaslužujemo, prije ili kasnije, tačno tada, kada bistra svijest bude
dovoljno zrela za to. Baš zbog toga smrt, u prostom zemaljskom
viđenju i smislu, jeste pomalo i sveta, a ne samo običan bol. Jedan
dio blata, komad gline, grumen zemlje Majke, vraća se majci Zemlji,
u jednoj novoj vezi, u znatno drugačijom odnosu, sa sasvim drugim
dimenzijama, u očekivanju određenog roka za buđenje i odmah poslije
- veliki rastanak i zadnja granica prema Vječnosti. Znači, dar se vratio
gdje treba da se vrati. Koliko god da je skroman bio taj dar, vrijedan je

Fatmir S. Bači
ne samo da se spomene, baš zato se ne da i ne može zaboraviti.

Zapravo, bivša pokretljiva zemlja se pridružila Zemlji, sjedinila se
sa njome, dok se istovremeno rastala od preostale zemlje u pokretu,
koja zna za dar i zna da će se isto i ona jednom vratiti tu, kao razmjena
dara sa darom. Bilo da je dar za dobro ili za zlo vlasnika, sjećanje
koje će probuditi svakako da Domovini služi samo za dobro, bilo to
fizički (zemlja-zemlji), mentalno (način kako razmišljamo kada ga
spominjemo), ili duševno (sjećanje na djela i nastavak primjene).
Zemlja! Domovina! Strpljivo iskušani početak koji nas u iskušenju
strpljenjem uči i čeka nas, koji će svakako biti, posljednji na očekivanom
kraju, koji je zadužen očuvati sve bez trunke gubitka i bez zaborava
ičega od onoga što smo sa sobom ponijeli, kao i ono što smo ostavili u
sjećanje onih koji su nas ispratili.
U kratkoročnoj i krutoj svakodnevnici zemaljskog značenja, u
odlomku sjećanja koje nosimo, zemlja pripada groblju. Bog kaže u
Kur’anu: “O ljudi, Mi smo vas od muškarca i žene stvorili i plemenima
i narodima vas učinili da biste se upoznali. Najugledniji od vas kod
Allaha je onaj koji Ga se najviše boji; Allah, uistinu sve zna i nije Mu
skriveno ništa.” Dok u univerzalnom svetom značenju, u pogledu
i odnosu vjere koja nam je darovana, ili još bolje, sa onom njegom
kojom smo mi njegovali vjeru, groblje pripada Zemlji sve do jednog
obećanog Dana. Zapravo, sva zemlja i jeste džamija, sva Domovina isto
je džamija, i to sve do trenutka kada se posljednji namaz bude klanjao.
Zahvalan Gospodaru svjetova za sve to što mi je omogućio da uočim
kod hadisa na početku teksta, a ovo što sam pretočio na papir jeste
samo jedno viđenje u kojem sigurno da ima i nedostataka (jer i ja sam
takav, pun nedostataka), gdje isto sigurno da ima i grešaka (prepun
sam i toga, ne smijem ih izbrojati, ali neću vam nijednu kazati), ali za
sve moje greške i nedostatke tražim oprost od Boga za sebe i za vas koji
ovo pročitaste, da na Dan proživljenja, Dan kada će nam biti suđeno,
svako dobije od Božije milosti u harmoniji sa pravdom koja nam je
obećana i koju nismo mogli, nismo znali ili nismo zaslužili da je imamo
na Zemlji na lahak način.

Dr. Sumeja Smailagić 28-18
316.647.5::28
LJUDSKOST MJERENA PRINCIPOM SLOBODE
EGZEMPLAR DOKTRINE ISLAMA
Apstrakt
Ljudskost mjerena principom slobode predstavlja pitanje biti

vremena te biva nezaobilazno motrište savjesti na dilemi kako
ostvariti perspektivu razvoja heterogene zajednice na makro i mikro
razini? Doktrina islama sa jedinstvom diverziteta nudi moguća
rješenja razvoja društvene i kulturne zajednice. Paradigma “jedinstva
diverziteta” pojmovno pretpostavlja slobodu heterogene zajednice,
što je fundament društvenog kapitala. Tim prije primijenjeni kapital
zauzima princip slobode za validan argument pri procjeni stepena
demokratičnosti društva. Pravo na istinu jedna je od premisa doktrine
jedinstva diverziteta. Blisko povezuje uzrok i posljedicu, te standardizira
norme u poredak. Standardizirane norme, pravo, jednakost i sloboda
sistemom ponašanja određuje nivo neophodne humanosti u
društvu, te nivo primijenjene kulture i religije. Pravo podrazumijeva
primijenjenu slobodu. U njoj podanička poslušnost biva zapovijed,
sve dok ona ne liši pojedinca vječne borbe za slobodu. Lišavanjem
prava govora o istini guši se opredjeljenje primijenjene slobode riječi
i misli. Refleksija nužno producira krivovjerstvo i zloupotrebu religije
gdje krivo opredjeljenje postaje pravilo netolerantnosti. Konsekvence
Dr. Sumeja Smailagić
stanja gotovo nesavladivo i posljedično produciraju herezu, potiskujući

u dijametralno suprotnu stranu potencijale partikulariteta. Teškoće
u današnjem međuodnosu diverziteta bivaju odraz apriorističke
koncepcije vlastitog religijskog ekskluziviteta, jer njihov opseg nema
potpunu viziju u reprezentativnost univerzalnih vrijednosti. Zatim,
neproporcionalnost vrijednosnog sistema osporava razvoj medijatora
demokratskog poretka kao što je sloboda, sloboda svijesti i savjesti,
pravo i pravičnost, jer je pravo na istinu egzistencijalno polje slobode i
ima dublje i šire konotacije u afirmaciji ljudske civilizacije.
Ključne riječi: religija, sloboda, iradetul džuziju – djelimična sloboda,
humanost, univerzalno, partikularno, diverziteti, hereza, sinkretizam,
prozelitizam, mesijanstvo, teologija nacije, utilitarizam.
HUMANITY MEASURED BY THE

PRINCIPLE OF FREEDOM,
EMPHASIS OF DOCTRINE OF ISLAM
Apstract
Nowadays, humanity measured by the principle of freedom

is inevitable observation of conscience within a dilemma how to
accomplish the prospect of the development of a heterogeneous
community at the macro- and micro-level. Doctrine of Islam along with
the unity of diversity offers possible solutions to the development of
a social and cultural community. Notionally, the paradigm of the unity
of diversity postulates freedom of a heterogeneous community, which
is fundamental to social capital. Therefore, applied capital considers
the principle of freedom a piece of valid evidence in the assessment

Ljudskost mjerena principom slobode
of a degree of social democracy. The right to the truth, which is one

of the premises of doctrine of the unity of diversity, closely relates a
cause to a consequence and standardizes regulations within a system.
Standardized regulations, rights, equality and freedom determine
both a level of essential humanity within society and applied culture
and religion by the system of conduct. Right considers applied
freedom where allegiance is considered a command until it deprives
an individual of an incessant struggle for freedom.
The deprivation of the right to the truth considers the deprivation
of our own rights about the truth. Reflections necessarily produce
heresy and abuse of religion thus turning a wrong orientation into a
rule of intolerance. Consequences of the state of affairs produce heresy
almost invincibly and consequently by the extermination of strength
and total potentiality of particularity because the right to the truth
and its existential scope of freedom postulate civilization considerably
more deeply and widely. Difficulties of today’s correlation of diversities
become experiments of a priori conception of our own religious
exclusivity because they do not prove a complete rep-resentation of
universal values. Thereafter, disproportional attitude to the valuable
and relative factual values deny mediators within the development of
democratic system such as freedom, freedom of consciousness and
conscience, right and righteousness.
Key words: religion, freedom, iradetuljizya – partial freedom,
humanity, universal, particular, diversities, heresy, syncretism,
proselytism, Messiahship, theology of nation, utilitarianism.

UVOD
Danas pojam slobode, slobodu religije i uvjerenja smatramo

jednim od temeljnih principa ukupnih ljudskih prava i sloboda. Pojava
u pojmu slobode postala je univerzalna potreba primijenjenog prava
što pojavu postavlja za historijsku i društvenu kategoriju, nastalu
sukladno procesu univerzalizacije Deklaracije o poštivanju ljudskih
prava, sloboda i njihovoj kodifikaciji u odgovarajućim pravnim aktima.
Primjerice, kodifikacija principa slobode historijski predstavlja duh
iskustva Evrope, odnosno Zapada, u kome je kršćanska doktrina
zauzimala primarno ulogu. Put ostvarenih prava i sloboda svijesti,
savjesti, religije i uvjerenja odredili su duh historije, te inkulturalnu
nadgradnju strukturom abrahamovske porodice religije, gdje su
procesi saradnje, tolerancije i razumijevanja znatno duži, time i sporiji
za rezultate homogenizacije i integracije diverziteta za razliku od
procesa sukoba koji je veoma kraći, ali intenzivnije uvode društvenu
dezintegraciju u fokus dejstva sistemom ideoloških klišea u aktivni
dezintegracijski proces, ostvarujući društvenu herezu, sinkretizam,
prozelitizam. Sumirajući vremenito događanje, bilans odnosa ukazuje
na znatan nivo slobode religije i uvjerenja o svijesti o važnosti relativnih
vrijednosti s heterogenim subjektivitetima, gdje se nominalno „kultura
slobode“ postavlja za prosperitetno, slobodno, time i poželjno društvo
protežirajući život heterogenoj strukturi i sadržaju.
Sloboda kao ideja
Sloboda kao ideja biva koncept koji promovira snagu volje u borbi za
preporod pojedinca i kolektiva. U želji da se postigne preporod zajednice
motiv biva objektivizirana volja, zadatak preuzet od imanencije iz svijeta
ideja. Volja biva determinirana i predodređena u sadržaju i motivu,
određujući ulogu i položaj od strateškog interesa sukladno prostoru
i vremenu dovodi ih u neposrednu vezu i proces ostvarene slobode.

Proces stvaranja slobode nije u biti jednostavan i jednosmjeran. On

se ne odvija u nesvjesnom pošto sloboda podrazumijeva savjest i
odgovornost. Istovremeno, postavlja temeljna i granična pitanja
pojedincu i kolektivu, pri čemu princip slobode postulira pravo i pravdu
dovodeći premise u neposredan odnos određujući pritom: kognitivne
sposobnosti, principe društva i aksiološke obrasce proklamovanih
ideja na kojim se provodi dinamizam zagovarane slobode1. Za slobodu
potreban je pokretač, zatim cilj kao destinacija i logičan put znanja
za aksiološki i kognitivni princip života. Na principu usvojenog znanja
mjeri se nivo ostvarene slobode. Na datoj paradigmi društvo postulira
potencijal ljudskosti uz stepen društvene slobode i tolerantnosti.
Krenemo li od čovjeka, dovodimo u koheziju njegovog pokretača i
konačni cilj humanih odnosa. Posmatramo li taj međuodnos sistemom
logike i analitičkom obradom sadržaja dolazimo do neizbježnog zaključka
da dijalektika međuodnosa pojavu „sloboda“, koja je neizbježno
zakon kohezije, dovodi u funkciju uzročno-posljedičnih veza, gdje su
primijenjeni parametri pravo, pravda i primijenjena sloboda zaduženi
za stepen humanizma društva te bivaju osnovni pokretači pojave
slobode i prava potvrđujući time zadate premise društvo, humanizam
i ljudskost. Primarni faktor primijenjenog prava je ustav, zatim svijest
i savjest pojedinca određujući odnose u kolektivu gdje društvenom
mobilnošću u političkoj akciji biva postavljena platforma slobodnog
društva te međuodnos vjere i politike. Varijacije odnosa ukazuju na
principe dirigovane simfonije koja lišava snagu i jedinstvo zajednice,
gdje dominira strah jednih od drugih, uz dominaciju zvanične religije.
1
Rešad Hafizović, Islamski šarti, El-Kalem, Sarajevo 2006. Više: Sinergija preklapanja slobode i
ljudske sudbine. Islam zagovara čisti monoteizam tražeći i odostalih pripadnika Ehlul Kitaba
da se odrede u teologiji spram razlika/trinitat. Pripadnike dostavljenih objava naziva Ehlul
Kitabom - porodicom Knjige, Tora\Tevrat, Evanđelje\Indžil, Psalmi Davudovi\Zebur i Kur’an\
Knjiga, sa malim sveskama suhufun koje nauka općenito naziva Sveti spisi. Na simboličnom
planu bili bi to Davidova\Dejvid zvijezda, krst\križ i polumjesec sa zvijezdom. Postojbina vjera
je Srednji istok sa gradovima Mekka i Medina, Jerusalem, Bejtullahm\Vitlejem, Sveti prostor
Mezopotanije. Uopćeno, religija je čovjekov oblik svijesti o natprirodnom, bilo da je riječ o
jednom ili više beskonačnih bića. Vjera postoji u činu molitvenog rituala, objektivizacijom
u vjeskoj zajednici, ali i samostalnom pregalaštvu čovjeka, latencijom svijesti povezane u
Božanskom biću.

Ujedno, raste osjećaj inferiornosti uz nedovoljnu, time i nepreciznu

opću percepciju o zvaničnoj religiji. Dominacija jednih podstiče snage
dezintegrizma. Sa druge strane, potaknut je subreligijski potencijal uz
otuđenog homoreligiousa, gdje su tumačenja Svetog sve prisutnija
u formi vanjskog tumačenja, uz nedovoljno poznavanje kanona
vjere, kako vlastite tako i one proglašene heretičkom. Na zloupotrebi
osjećanja raste disolucija strukture diverziteta. Zloupotrebe bivaju
posljedica i plod nametnute teorije inferiornosti u sistemu opće
naučne teorije pluralizma o stvarnim potrebama civilizacije i kulture.
U neznanju slijedom ideološke ostrašćenosti raste fobija uz aktiv
mediokriteta „dvostruke kontestacije“ učenja s teologijom nacije,
gdje nadprosječni, bolje rečeno, izabrani šire klimu opće nesigurnosti
i nepovjerenja.
Kreira se strah podanika uz mržnju, gnjev i osvetoljubivost čija
konačnica rezultira distancom od nepoznatog producirajući idejnim
determinizamom učenje o “lošim sudbinama”. Sukladno političkoj
dinamici, sudbina postaje proces podložan promjeni te se princip
ambivalentnosti koristi kao izbor konačnog usmjeravanja. Time
životne okolnosti bivaju datost, zatim društveni činioci u datosti i
životnim okolnostima dokidajući skepticizam o nemogućem jedinstvu
diverziteta. Pripadanje bivanja jedinstva diverziteta podređeno
sistemu školstva, kulture i politike potvrđujući primijenjenu svijest
u praksi, našta je ukazivao već drevni islamski mislilac Ibn Haldun2,
gdje bivanje slobode pretpostavlja sav potencijal društva. Tim prije,
određuje se karakter društva gdje se da uočiti sistem inferiornosti
jednih te iskrivljena slika inferiornih deducirana “superiornost”. Ona
u biti biva slika po sebi, bilo da je riječ o čistoj duhovnoj ili profanoj
razini.
Razina odnosa biva postupak ostvaren meterijalnom nadgradnjom,
te se predstavlja u ostvarenom društvenom kapitalu. Kapital biva
primarna ideja ostvariva u ukupnom ljudskom potencijalu, što biva
bazni indikator primijenjene slobode u društvu. Pojedinac time biva
2
Abdu Rahman ibn Haldun, Prolagomena, Globus Zagreb, 1997, str. 38.

pretpostavljen kaljenjem ličnosti. Kaljenjem ličnosti se odmjerava

suodnos genotipa i fenotipa, pri čemu doktrina religije, u ovom slučaju
diskurzivno doktrina islama, jasno producira ideju fitretulislam,
određujući strukturalno ljudsku čistoću s ciljem da postane njen
integralni dio. U tim okolnostima prirodni kompleks biva podvrgnut
kaljenju sukladno društvenim faktorima usmjerenja, na čijim temeljima
se gradi ljudski potencijal slobode.
Primarno polje odvija se u altruističkom zahvatu, po čistom
fenotipu i postavlja se primijenjeni oblik slobode sukladno doktrini
Svetog ispoljavanja. Krajnji skor procesa leži upravo u slobodi mjeren
kvalitetom ljudskih potencijala. Opće naučno pravilo ukazuje na
slijed odnosa gdje zlo po prirodi biva zadato i uzmiče samo u snazi
pojedinca koji kolektivnu volju pretpostavlja sistemom općeg dobra
vežući ih za strukturu povlaštenih i onih u čije se ime vlada. Alternativu
ekskluzivizmu biva sistem kompariranih učenja i stavova kao mogući
odgovor u nedoumici o slobodi. Generalno pitanje današnjih
integracija, promatramo li ga kroz prizmu ljudskosti i humanizma,
neizbježno razmatra sistem prava, istine i slobode dovodeći ih u
kontekst globalnog humanizma. Pred svako društvo postavlja se
pitanje primijenjenih sadržaja, zatim komparativna učenja u sistemu
primijenjenog humanizma. Promišljajući zadatom temom, poslužila bi
misao klasika Platona, Kanta, Džon Stjuart Mila, Žan Pol Sarta i dr. koja
snažno pretpostavlja pitanje slobode u akciji “čovjek mjera svih stvari”,
lucidno poput Protagore, vraća dostojanstvo apocentričnom odnosu
spram svijesti i savjesti. Također, teološki kao po uzoru namjesnika
-halife, antropološki čovjek biva postavljen u centar. On je pokretač
promjene. On je polivalentan i ambivalentan. On je preuzeo Svete
prerogative čim biva Božiji misionar i ujedno zastupnik volje određenja
- kadr kao predestinaciono polje ljudskosti. Želimo li afirmirati iskustvo
humanog društva, određujemo civilizaciju u pravcu susretanja i bivanja
bogatstva razlika.
Diskurzivno, koncept jedinstva postavlja se kao indikator
vrjednovanja humanosti društva. Svako na sebi svojstven način

predstavlja po sebi svoju perspektivu, a položaj bi bio usklađen sa

principom takvaluka – bogobojaznosti, pri čemu o položaju i ulozi
govore činjenice, tj. vrijednosti. Jedinstvo diverziteta predmet je
“univerzalne civilizacije” gdje heterogene zajednice postavljaju društvo
mogućnosti, bez straha po ukupni potencijal partikulariteta. Sadržaji bi
bili strukturalno substiruirani gdje bi kulture, narodi i religije ostvarile
ukupnost simboličkom jedinstvu, čineći strukturalni i funkcionalni
integralni dio humanog poretka.
Princip humanog poretka sučeljen na historijskim varijacijama
potvrda je sve kompleksnosti Svetog bivanja, gdje diskurzivno motrimo
“udvaranje interkulturizma” koje prostorno u vremenskim distancama
odolijevaju “pseudoteoriji” i teoriji zavjere o Balkanu, po uzoru na ideju
“nametanja” bivajući motrište i barijara rodoslovlju i međudejstvu
krvnih i plemenskih veza tim prije postaju preziđe inkulturalnom i
stvarana perspektiva interkuturalnom življenju heterogenih zajednica.
Diskurzivno, sagledamo li stanje historijske nužnosti bosansko-
hercegovačkog društva i društava u okruženju, generalno pitanje biva
princip primijenjenih sloboda, određujući vrijednosnu stranu kulturnih
autonomija, gdje se „kalemljenje” vrijednosnog postavlja za indikator
vrijednosnog dijalogu i upoznavanju zajedničkih vrijednosti, što je bazni
potencijal i smjernica razvoja ukupnog univerzalnog kapitala društva.
Rekli bi - već viđeno. Akcija kulturnog “kalemljenja” je predstava koja
apriori religiju postavlja za zajednički imenitelj kapitalu civilizacije.
No, deskripcija stanja primijenjene doktrine potvrđuje validnost teze
“jedinjenja”, a ogledi ga procjenjuju dokazom u analizi kapitala po
“kalemljenju”, problematizirajući odnos suprotstavljenom antitezom
o sukobljavanju kultura i civilizacija. Sukob, “Kampf”3 postavlja
alternativu konceptu kalemljenja s principom “kulturne autonomije
uz slobodu ispovijedanja” misli i stavova.
Koncept jedinstva diverziteta diskurzivno predstavlja doktrinu
islamskog poimanja međuodnosa supstitucija pluralnog sistema
gdje otuđenje klasnog, rasnog, nacionalnog oponira „utilitarnoj
3
Kulturkampf – borba za kulturu (prim. prev.)

ideji zapadnih mislilaca“ dokidajući privilegije postavljene glasom

odabranih, izabranih i genijalnih. Upoznavanje, vrjednovanje i
približavanje dokida stanje nastalo bivanjem „teorija rase i nadnacije“.
Koncept predstavlja bivanje kulture kao realne mogućnosti izraza
diverziteta gdje koncept upoznavanja otvara integraciju sistemom
zajedničkog baznog vrijednosnog i na njima izgrađenu slobodu
supstitucije, što biva primijenjena strategija jedinstvenog univerzalnog
kapitala društva i civilizacije. U biti, koncept humanizama4 je ponudio
kapacitet kroz bivanje ljudskosti, čime se izdvaja pozitivna strana
mogućeg napretka. Ona defacto predstavlja intervenciju Boga,
oslikavajući zakone upućujući na mobilnost snaga ka univerzalnom
integrizmu kojim se oglasio Stvoritelj. Ljudi zajednice danas više
nego ikada bivaju upućeni jedni na druge te se samo po sebi nameće
pitanje globalnog povezivanja, čija konačnica ovisi o principu slobode
u historijskoj društvenoj nužnosti.5
Briga o ljudskom potencijalu na makro i mikro razini uveliko ovisi o:
1) inherentnoj ljudskosti, ljudskoj vrijednosti i moralnom dignitetu; 2)
slobodi; 3) idealu civilizacije; 4) obrazovanju; 5) odgovornosti.
Teza o primijenjenom pravu i slobodi predstavlja koncept univerzalne
civilizacije, gdje se predstave univerzalnog odvijaju ciklično. Još od
prapočetka preko antičkog do modernog doba određuju imanentno
religijsko i sekularno polje u dijalektici s ekspresijom ljudskosti.
Princip univerzalnog jedinstva diverziteta podrazumijeva vođenje
bez sile i prisile svijesti. Podrazumijeva jednakost u obavezama i
odgovornostima čija konačnica biva uloga i položaj i međuodnos,
dok bi akt sam po sebi odražavao ukupnost stanja rasvjetljavajući
zakon zadužen za blagostanje na Zemlji. Sam akt predstavlja potrebu
protežiranja koncepta ljudskosti predodređenu razumnim, što ujedno
biva mjera Božija na Zemlji kojom se sudi i vlada. Paralelno božanskom
4
Više o humanizmu i sučeljavanju sa religijom i islamom pogledati: Davidson 1992; Goodman
2003. i dr.
5
Pereza Zagorina: Kako je ideja religijske tolerancije došla na Zapad (How the Idea of Religious
Toleration Came to the West), Princeton University Press, 2003).

određenju, ljudi su razvili i laički koncept, kompatibilan Svetom upravo

u simbiozi stanja odnosa potestosa i autoritasa. Meta dimenzija
biva razlogom više da potvrdimo konstantu ljudskosti potvrdom
vjerskih zakona, pogotovo kada je riječ o pravu, slobodi i istini. Biva
podređen principu čistog funkcionalizma gdje se vladalo i živjelo od
religije, a nikako po religiji i čime se dokida univerzalni koncept mjeren
dijalektikom zapadnog utilitarizma.6
S druge strane, koncept gradi princip slobode gdje se ljudskost
predstavlja privilegijom odabranih, nikako opća mjera dobra
čovječanstva. Posmatrano empirijom,7 odnos faktora za i protiv opće
ljudskosti tada sudimo po principu suptilne tiranije. Pored postojanja
legalne vlasti i religijskih postulata nastoji se socijalnim pritiskom
„nominalnom normom“ nametnuti uvjerenje uz praksu prilagođenu
logici većine. Određivanje logike većine problematizira pitanje
ljudskosti i dostojanstva te se s pravom postavlja interventnost volje.
Postupci ovise o socijalnom posredovanju i dominantnoj ljudskoj volji.
Tada se svakako poziva princip međuodnosa religije i države. S tim u
vezi svijet društva i religije možemo promatrati dvodimenzionalno:
metasocijalnu i čisto socijalnu. Simbiotički odnos, gotovo uvijek
prisutan s manjim ili važećim varijacijama, određuje konsekventnost
primijenjene dimenzije, uloge i položaja njenih nositelja. S tim u vezi,
metahistorijska dimenzija predodređuje duh, a socijalna dinamika
određuje aksiološki potencijal socijalnog bića, mjeren socijalnim
faktorima, sadržajem i praksom homopolitikusa. Carstvo mu biva
u imanentnom polju ideologije, uvjerenju i opredjeljenju, gdje
nosilac etičkog i hedonističkog biva faktor odlučivanja. Po teologiji,
ikona biva slika i prilika Stvoritelja time je on čovjek zastupnik ili
6
Mill, John Stuart; On Liberty - O slobodi, str. 41, A Norton Critical Editioin, ed. Alan Ryan, New
York: W. W. Norton, 1997. „Pitanje slobode, današnja generacija, tj, njegova generacija u V.
Britaniji XIX stoljeća morala se boriti sa drugom vrstom tiranije, tiranijom većine...“
7
George Rutzer; Suvremena sociologijska teorija, Nakladni zavod Zagreb, str. 288-295, Georg
Ziml, Filozofija novca: „...Za razliku od filozofije historije, koja uvjek sadrži metafizičko, estetičko
ili religiozno tumačenje historije, sociologija se potpuno ograničava na svijet pojava i na
neposredno psihološko objašnjenje pojava.“

namjesnik - halifa, koji vlada po zakonu Civitas Dei, ili terena. Za mjeru
apocentrizma pobrinuo se čovjek. Čovjek kao mjera svega u biti biva
mjera hedonističkim principom sreće. Za mjeru, ulogu i poziciju bivaju
zadužene predstave u ostvarenim sadržajima: socijalnim, političkim,
ekonomskim, psihološkim, teološkim, postavljajući granice moralu ili
hedonizmu zajednice.
Princip slobode mjeren doktrinom islama
Obrasci društvenog i kulturnog ponašanja muslimana izvode

se iz ideje tevhida čije forme i varijante fundiraju doktrinu islama.
Islamska doktrina naučava da čovjek odražava specifikum jedinjenja
duha u materiji određujući poziciju, ulogu i položaj, time i perspektivu
univerzalne slobode. Doktrina islama, s obzirom na proklamovani
princip slobode, ponudila je pravo na slobodu vjere, uvjerenja i slobodu
javne riječi uz ravnopravnost spolova za sve članove bez obzira na
socijalni status i položaj. Zatim, vjerske slobode jednake vlastodršcima
i podanicima. Zabranjuje se svaka prisila. Fizička i mentalna prisila
je nedopustiva.8 Sukladno principu da „nema prisile u vjeri” (Kur’an:
El-Bekare, 256) postavlja i konsenzus uleme da se ljudski potencijal
izražava u savjesti i opredjeljenju generišući opredjeljenje slobode, pri
čemu je Allah dž.š. zadao kadar i odredio um za generator bivanja, a
slobodnu volju - iradetul-džuziju za sekundarnog činioca, jer se sloboda
veže za njegovu društvenu poziciju, ulogu i politički dinamizam.
Naime, posvećenost istini je princip koji veže posvećenost,
istinu i princip slobode. Data veza predstavlja inherentno polje
ljudskosti usklađeno sa slobodom uma i razumijevanja, što je bit
samopotvrđivanja, smisao i svrha ljudskog postojanja i duha historije.
Smisao duha historije pronalazimo u konceptu takva - bogobojaznost
koju u osnovi predstavlja odgovornost riječi i djela. On, čovjek - biće
svijesti i savjesti, upravo zbog pozicije namjesnika, sukladno poziciji
i ulozi, radi konstruktivno na harmoniji, egzistenciji svih stvorenja.
8
Besim Korkut, Prijevod Kuràna, El-Bekare, 256, str. 42

Primjera radi, Sartr to implicitno podvodi pod strast i senzibilitet, “lošu

vjeru”, što je kompatibilno sa doktrinom o mrtvom srcu, duhovnoj
gluhoći i sljepoći za ideal slobode u kom odgovornost uma postaje
primarni uvjet u realizaciji ljudskosti.
Sukladno religijskom učenju nastalom iz islamske doktrine, ljudsko
pravo, sloboda misli i ideja zapravo je zagarantirano pravo utemeljeno
na postulatima izvora Šerijata,9 gdje princip biva načelo ljudskog
međuodnosa: Čovjek je slobodan u svom vjerovanju i uvjerenju,
te je time i Božije odabrano stvorenje, koga Bog izdiže iznad drugih
stvorenja, obdarivši ga razumom, time i izborom, da bira.10 Sukladno
pravima i obavezama, svaki se pojedinac rađa slobodan, čija sloboda se
veže za Stvoritelja. Dio slobode biva djelimično prenešen na nositelje
s tim da se usklađuje sa zakonom koji su u direktnoj historijskoj vezi sa
Uzvišenim Zakonodavcem, te zakonodavcem iz pojavnog svijeta vežući
ih latentnom imaginarnom silom, duhom naroda.
Proces predstavlja racionalno polje vlasti ulogom, pozicijom i
odgovornošću preuzetog povjerenja. Samopotvrđivanje svodimo na
oficijalnu politiku uz odnos “trona i oltara” predstavljajući kršćansku
kodifikaciju vlasti te islamsku u emanetu Imameta11 i Hilafeta12 do
hizmeta13 narodu. No, dileme i problemi postaju zapreka jedinjenju
9
Vjerski zakon islama zove se Šerijat. On je utemeljen na Božijoj objavi i izveden je iz četiri
glavna izvora. Prvi je Kurán, kog je melek Džibril sukcesivno objavljivao Muhammedu a.s.,
kako su to prilike zahtijevale. Zatim su tu hadis, kao praksa - sunnet Božijeg Poslanika, knjiga
predaja o Muhammedu a.s. i njegovom životu, ono što je Resul islama rekao, radio ili šutnjom
odobrio. Idžma, saglasnost zajednice islamskih fakiha - učenjaka i kijas, zaključivanje iz prva
tri izvora - analogija izvođenja zaključaka po principu logike. Ishodište mu je, zapravo, u
predislamskom običajnom pravu, a podijeljen je u pet kategorija: ono što je Allah naredio;
ono što je Allah preporučio, ali nije propisao kao obavezno; ono što je Allah ostavio zakonom
neodređeno; ono što je Allah otklonio, ali ne i izričito zabranio i ono što je Allah izričito
zabranio. Pojam Šerijata puno je širi od bilo kojeg zapadnjačkog poimanja prava, jer pokriva
sva područja života.
10
Ibid, Isra, 70
11
Imamet - vođenje zajednice, duhovno (prim. prevod.)
12
Hilafet - vođenje političke i društvene zajednice (prim. prevod.)
13
Hizmet - pomoć narodu, usluga po svaku cijenu (prim. prevod.)

kada jedna od religija teži postati oficijelna državna religija14, pogotovo

etabliranjem religijskog učenja nacionalnog mesijanstva.
Projekat saveza produkuje opoziciju spram svim ostalim
relevantnim faktorima stvarajući manjinu u strukturi. Vjera i njeno
nadnaravno porijeklo nikako se ne mogu dovesti u nemoguću
korelaciju trpnog stanja, kada se zna da je Jedan Tvorac, isti cilj,
fundus vjera, nada, ljubav i spasenje itd. Svojstvo vjere je u intenzitetu
odnosa spram Boga. Intenzitet izražaja i osjećanja vjere za Tvorcem
biva suosjećanje spram drugih, bilo da se radi o vjerskoj grupi,
pojedincu ili vaninstitucionalnom vjerniku. Slično je i sa tolerancijom.
Paradoksalno zvučalo, njen intenzitet leži u vjeri, stepenu spoznaje
vjere koja potiče mjeru tolerancije. Tu leže uzroci i odgovori za zlo/
upotrebu vjere i postupcima vjernika! Ta civilizacijska potreba je čin
tolerisanja tuđeg prava na konceptu sloboda kojim se uspostavljaju
vrijednosni obrasci života razlika. Tolerancija u najširem i najdubljem
smislu znači prihvatiti s razumijevanjem drugačije i na temelju razlika
graditi zajedničku strukturu i supstituciju. Sporazum je empatija. Kada
grješnik ili vinovnik prijestupa spozna svu težinu u vapaju žrtve koja
moli za život (Stari Zavjet)15, tada društvo biva ostvarena emanacija
Tvorca.
Za toleranciju je potrebno dvoje. Kao za sukob i svađu. Prvo, čovjek
staložen, miran, podučen na praštanje, milost i naučen da zatraži oprost
za hirove zloglasne ćudi. Zagovaranje uniformnog jedinstva, u biti,
zanemaruje ličnu specifičnost, relativnost kulture, rodoslovlja, Sveti
slovokaz događaja od Adama preko Nuha/Noa, Ibrahima/Abraham,
sinova mu Isaka/Izak i Ismaila/Išmael, Isaa/Isus Krist do Muhammeda,
14
Esad Zgodić, Ideologija nacionalnog mesionizma, DES Sarajevo, 1999, str. 46-47
15
Ratko R. Božović, Uspostavljanje dijaloga na razlikama, Inter-Religious Dialogue as a Way of
Reconciliation in South Eastern Europe, BOŠ, Beograd 2001. str. 131. Kako će reći Emanuel
Levinas: „Etički subjekt po/stavlja na mjesto drugog i time preuzima ili bolje prima na sebe
odgovornost za grijehe i nesreću drugih i pretvara je u svoju odgovornost koja je odgovorna
za slobodu drugog. Dobro bi bilo da tu odgovornost pre(d)uzmu svi međusobno sukobljeni i
pomiritelji velikih sila na Balkanu, posto je Balkan mnogo više dao tim velikim silama, nego
što oni hoće njemu da daju.”

potvrđujući šarenilo razlika pluralnog sistema. Hijeropovijest je

jedinstvena, nedjeljiva.16
Neizvjesna u činu pojedinca. U netolerantnom nastojanju
podcrtava razlike. U ime moći isključivali su jedni druge iz zajedništva,
ekumene iz dijaloga i time iz povijesti spasenja,17 određujući granice
pravima i religijskoj slobodi. Vjera upućuje jedne na druge. Na
potrebu uspostavljanja humanog poretka u modernom vremenu
neophodno je podsjetiti na zakon o cikličnosti historije, o čemu su
među ostalim jasnim opusom približili društvenu zbilju mislioci i
njihov opus O. Spenglera,18 Hasana Turabija i dr. potvrđujući sav
cinizam evropskog gesla “humanog djelovanja”, s mjerom Evrope. Pod
plaštom humanizma djeluje neoimperijalni kolonijalizam, te strategija
kulturnog ekskluzivizma. Strategija predstavlja relativni karakter
vrijednosti i kapitala društva što direktno potvrđuje tezu o imploziji
kulture pluralizma prepoznatu u društvu sa nedovoljno izraženim
slobodama i pravima i u društvu sa strateškim usmjerenim idejama
okarakterisanih kao ideje neoimperijalizma sistemom kulture.
16
Marko P. Đurić, Jedni bez drugih, ipak, ne možemo, BOŠ, Beograd, 2001, str. 221: Al-Maida
naglašava: ”Oni koji su vjerovali, pa i oni koji su bili Jevreji, Sabejci i kršćani - oni koji su vjerovali
u Boga, Allaha i onaj svijet vjerovali i dobra djela činili, ničega se neće bojati i ni za čim neće
tugovati.” (Al-Maide, 69) Kur’an aktuelizira svu važnost Jevanđelja za naše spasenje. Definišući
islam kao krivovjerje, jeres, J. Damaskin, ne ulazeći ni u kakav dijalog, već samo u polemiku:
„Isus nije bio takav, on nikoga ne isključuje, niti proglašava jeretikom.”
17
Oslobođenje, 30, decembar/prosinac 2007, Jedinstvo koje poništava razlike je nasilno, Intervju,
Mile Babić, dekan i profesor Franjevačke teologije, str. 28: „Ljudi su tijekom povijesti bježali iz
uniformnog jedinstva i nasilnog jedinstva. Zbog tih pokušaja uspostave uniformnog jedinstva
došlo je do sukoba između istočnog i zapadnog kršćanstva, kasnije do sukoba Martina Lutera
i Rima itd. Kao primjer nasilja među kršćanima dostatno je pomenuti IV kršćansku vojnu
(1204.), zauzet je Carigrad (Novi Rim). Uspostavljeno je latinsko carstvo, latinski patrijarhat,
koji traje do 1261. Osvajanje i pljačkanje Carigrada bila je i ostala užasna trauma za bizantske
kršćane i za sve kršćane koji to nisu samo deklarativno. U XVI i XVII stoljeću došlo je do užasnih
konfesionalnih ratova između protestanata i kršćana itd.“, ista vojna razorila je Jerusalim u
pokušaju, da zaštiti grob i rodno mjesto Isaa, a prije toga Židovi i Rimljani zajedno su radili
na zavjeri protiv Isaa, Saduceji, Farizeji, apostol Juda i Poncije Pilat (opaska autora/Alemić
V.)
18
Oswald Schpengler, Propast Zapada, Globus, Zagreb, 1978.

ZAKLJUČAK
Potpuna odgovornost čovjeka, prema kojoj se etički i religiozno sudi

o načinu djelovanja, predstavlja ideju slobodnog razvoja stvaralačkih
mogućnosti gdje istina, pravda i sloboda čine perspektivu svjetovnom
religijskom življenju razlika. Sukladno islamskoj doktrini, sloboda
predstavlja princip primijenjenog prava i općeg uvjerenja gdje princip
slobode postavlja princip samoopredjeljenja uz mogućnost jednakosti
ljudi. Sistemom bratstva određuje se jednakost. Zaključak nužno
dovodi u vezu sistem jedinstva diverziteta. Strukturom gradi humani
poredak i slobodu substitutivnih elemena društva. Zaključno, islam
društvu zadaje mjere, odnose i principe te sinergijom supstitutivnih
snaga jača idejni determinizam “jedinstva diverziteta“.
Doktrinarno, generira univerzalno učenje: „Vi ste jedni od drugih“
(sura En-Nisa, 25); „Vaše sluge su vaša braća.“ U čijem se vlasništvu
nalazi njegov brat neka ga nahrani onim čime se sam hrani, neka ga
obuče onim čime se sam oblači. Neka mu ne naređuje onaj posao
koji sam ne može podnijeti, ako i bude kakav teži posao onda mu i
sami pomozite jer ste „Ademovi sinovi, a Adem je od zemlje“, princip
integralnog bratstva i univerzalnog jedinstva postavljajući princip
humanog poretka za mjeru opstanka razlika.
Doktrina islama je ponudila obrasce koji karekterišu društvenu
koheziju, integraciju, te slove za glavno obilježje stepena
demokratičnosti, nivoa univerzalnosti i jedinstva diverziteta kroz:
1. Kognitivne slobode, stepen stvarnih sloboda;
2. Principe religijske slobode sukladno doktrini, dovodeći u odnos
doktrinu nauke i religije;
3. Životne okolnosti, aksiološki okvir predstavljen društvenom
kohezijom mogućnosti, uz karakter pojedinca i kolektiva, neupućenost,
neznanje uz površnost obraćenika;

4. Psihička i devijantna ponašanja kao produkt subreligijskih i

subkulturalnih procesa, pospješuju društvenu inferiornost, atrofičnost
i duhovno sljepilo;
5. Čelništvo trijade, harizmatične likove: vjerske, političke i etno
grupe, faktore destabilizacije i homogenizacije. Sloboda podrazumijeva
primijenjenu doktrinu, religijski sadržaj uz slobodu religije, te obuhvata:
a) slobodu vjerovanja, koja podrazumijeva slobodu izbora i ostajanja
u određenoj vjeri ili uvjerenju;
b) slobodu iskazivanja religije putem učenja, vršenja i održavanja
obreda, privatno i javno, pojedinačno i kolektivno.
Prvo pravo je apsolutno i nikakva državna vlast ga ne može
ograničiti. Drugo pravo je moguće ograničiti, s tim da to ograničenje
mora biti izvršeno zakonom, da je neophodno za demokratsko društvo
i da je izvršeno radi zaštite javne sigurnosti, poretka, zdravlja, morala,
osnovnih sloboda i prava drugih lica. Na ovaj način ideja slobode
religije prošla je u Evropi, odnosno na Zapadu, put od prinude preko
tolerancije do pune slobode, određujući ljudskost za potencijal
humanog društva.

Semrija Smailović 316.647.8
Univerzitet u Novom Pazaru 316.752
semrija.smailovic@uninp.edu.rs
Amela Muratović
Univerzitet u Novom Pazaru
muratovic.amela@gmail.com
POVEZANOST PREDRASUDA I VRIJEDNOSTI
RELATIONSHIP BETWEEN
PREJUDICE AND VALUES
Apstrakt
Živimo u složenom socijalnom svijetu izloženi različitim uticajima.

Da bismo se snašli u takvim uslovima oslanjamo se na prve utiske ili
impresije. Impresija se formira na osnovu manje ili više spontanog
ili nesvjesnog zapažanja nekih postupaka u ponašanju osoba koje
nas okružuju. Od impresija, zahvaljujući kognitivnim ili saznajnim
komponentama, emocionalnim i akcionim komponentama, formirat
ćemo predrasude prema određenim pojavama koje mogu u značajnoj
Semrija Smailović; Amela Muratović
mjeri uticati na vrijednosti i vrijednosne orijentacije.

Činjenica da predrasude imaju dvostruku prirodu kao društvene
pojave, sa jedne, i karakteristike pojedinca, sa druge strane, predrasude
utiču na pojedinca i odnos pojedinca prema okolini. Predrasude, kao
što su etničke, rasne, polne i druge, svojim postojanjem i širenjem
imaju direktan uticaj na vrijednosti i vrijednosne orijentacije koje se
više ne posmatraju kao individualni problem već i kao društveni.
Vrijednosti predstavljaju „temelje“ ponašanja, mišljenja i osjećanja,
te podrazumijevaju pružanje mogućnosti da se zauzme neki stav, da se
unese smisao u način i stil života pojedinca ili društvene grupe.
Danas kada smo svjedoci brzih promjena u svim segmentima života,
pitamo se kako stvoriti „čvrste temelje“ koji će odgovarati novim
ciljevima, novim zahtjevima vremena u kojem živimo. Osnovno pitanje
moglo bi glasiti „da li danas imamo vrijednosni vakum“. Šta se dešava
sa starim vrijednostima, imamo li nove vrijednosti kojima strijemimo?
Ključne riječi: predrasude, vrijednosti, mladi.
Abstract
We live in a complex social world exposed to different influences.

In order to cope with such conditions, he relies on first impressions
or impressions. The impression is formed on the basis of more or
less spontaneous or unconscious observation of some actions in the
behavior of the people around us. From impressions, thanks to cognitive
or cognitive components, emotional and action components, we will
form prejudices towards certain phenomena that can significantly
affect values and value orientations.
The fact that prejudices have a dual nature as social phenomena
on the one hand, and the characteristics of the individual on the other,

Povezanos predrasuda i vrijednosti
prejudices affect the individual and the individual’s relationship to the

environment. Prejudices, such as ethnic, racial, gender and others,
with their existence and spread, have a direct impact on values and
value orientations that are no longer seen as an individual problem
but also as a social one.
Values represent the “foundations” of behavior, opinions and
feelings, and imply the provision of the opportunity to take a stand,
to bring meaning to the way and style of life of an individual or social
group.
Today, when we are witnessing rapid changes in all segments of
life, we are wondering how to create a “solid foundation” that will
meet new goals, new demands of the time in which we live. The basic
question could be “do we have a value vacuum today?” What happens
to old values, did we have new values that we strive for?
Keywords: prejudices, values, youth

UVOD
U brojnim društvenom naukama predrasude predstavljaju izuzetno

zanimljiv fenomen jer utiču na život pojedinca, ali i na život grupe,
zajednice i imaju vrlo široke implikacije na ponašanje. Predrasude
se stiču tokom života socijalnim učenjem, najčešće putem učenja po
modelu i postaju trajne dispozicije reagiranja, djeluju na ponašanje
u različitom stepenu izraženosti. Ovim radom se objašnjava pojam
i osnovne karakteristike društvenih predrasuda i njihove veze sa
formiranjem individualne i društvene vrijednosti sa aspekta pozitivnih
i negativnih komponenti.
U radu posebnu pažnju poklanjamo kulturološkim karakteristikama
koje su od veoma bitnog značaja za formiranje vrijednosti. Svjedoci
smo nemjerljivog uticaja globalizacije te smatramo da su manje
društvene zajednice u nezavidnom položaju po pitanju održivosti i
stabilnosti vrijednosti. Promjene u kulturi i društvu utiču na percepciju
vrijednosti i davanje prioriteta već formiranim vrijednostima. S obzirom
na način življenja i promjene u svim segmentima društva, neophodno
je sagledati kakav uticaj se vrši na sistem vrijednosti, pogotovu na
mlađoj populaciji.
POJAVA I KARAKTERISTIKE PREDRASUDA
Predrasude su sa kulturološkog aspekta univerzalna društvena,

odnosno preciznije, socijalno-psihološka kategorija. One su kroz
procese socijalizacije na različite načine naučeni stavovi i usvojene
vrijednosti. U socijalnoj psihologiji predrasude potiču iz ekstremno
složenih stavova sastavljenih iz tri komponente: kognitivne (shvatanja
i znanja o objektu stava), konativne (spremnost na prihvatanje ili
odbacivanje objekta stava) i emotivne (osjećanja i načini izražavanja
osjećanja prema objektu stava). Posebno je potrebno naglasiti
intenzitet emotivne komponente jer od nje zavisi izraženost, trajnost i

zastupljenost predrasude. Slična objašnjenja i shvatanja emocionalne

komponente predrasuda nalazimo u brojnim definicijama socijalnih
psihologa.
Gidens smatra da se predrasude oslanjaju na stereotipije koje
je teško mijenjati, čak i kada se radi o grubom izvrtanju stvarnosti.
(Gidens, 2003.) Harding i saradnici (prema Rot, 2006.) ukazuju na
odsutnost norme racionalnosti, humanosti, kršenja pravednosti i sve
to uslovljeno je snagom emocionalne komponente. Prema Crendelu,
predrasude mogu biti negativna vrjednovanja grupe ili pojedinaca
na osnovu grupne pripadnosti. (Crandall et al, 2002.) Prema Rotu,
predrasude mogu biti neosnovane, uporno održavane emocijama
prema pojedincu ili grupi, objektu, događaju koji je u značajnoj mjeri
doprinio formiranju stavova. (Rot, 2006.) Kod svih autora naglašeno
je razlikovati predrasude s obzirom na intenzitet njihove emotivne i
kognitivne komponente. Neke su predrasude posljedica podržavanja
i usvajanja neopravdanog i pogrešnog shvatanja proširenog u sredini
u kojoj pojedinac živi. Takve predrasude ne moraju biti praćene
intenzivnim negativnim emocijama i izrazitim neprijateljstvom ka
grupama prema kojima postoje predrasude. Ove vrste predrasuda se
najlakše suzbijaju. Drugu vrstu čine predrasude koje su čvrsto povezane
sa tradicionalnim načinom života i tradicionalnim shvatanjima. Takve
predrasude predstavljaju sastavni dio ponašanja i reagovanja i one
su dublje ukorijenjene u ličnost i teže ih je otkloniti. (Rot, 1994.)
Prema Trebješaninu, predrasuda uzrokovana je teško provjerljivim
činjenicama koje su doprinijele formiranju jer su afektivno opterećene
te su zato otporne na promjene. (Trebješanin, 2008.)
O složenosti fenomena predrasude u prilog govore brojne teorije
čiji autori sa svog aspekta dokazuju određene tvrdnje o uzrocima
nastanka, održavanju i intenzitetu predrasuda. Teorije opravdane
reputacije (earned reputation) predrasude objašnjavaju kroz naklonost
prema pojedinim narodima i neprijateljstva prema različitim grupama
gdje leže stvarne razlike između tih naroda i grupa i realna suprotnost
između njihovih osobina. Predrasude prema pojedinim manjinama

postoje zbog toga što pripadnici tih manjina posjeduju lične osobine
koje predstavljaju opasnost za društvo i ometaju društveni napredak.
Takva shvatanja zastupaju, prije svega, pristalice različitih rasističkih
koncepcija. Ovo je neprihvatljivo jer nema nijedne osobine ličnosti kod
ma koje grupe po kojoj bi se oni razlikovali od svih članova neke grupe,
nacije ili rase, a sasvim je sigurno da psiholoških razlika nema.
Fenomenološke teorije predrasude objašnjavaju kroz sagledavanje
negativnih osobina grupe, ali koja je manjina. Ne moraju te ocjene
biti ispravne. One, po pravilu, to i nisu, ali bitno je za naše reagovanje
kako nešto opažamo. Američki bijelci crnce doživljavaju kao lijene,
neznalice, neuredne, nečiste, te se kao takvi predstavljaju sa generacije
na generaciju. Ali čak i kada se fenomenološko objašnjenje kombinira
sa nekom drugom vrstom objašnjenja, ne može se prihvatiti, jer kao
osnovni razlog postojanja predrasuda naglašava se način kako neko
opaža ili bar prihvata način opažanja i uzroke načina opažanja kao
jednako važne uzroke, ne razlikujući primarne od sekundarnih razlika.
Veoma interesantno objašnjenje nalazimo kod autora koji su
zastupali mišljenje da se predrasude mogu objasniti na osnovu
aktuelne situacije u kojoj se pojedinac nalazi. Prema njima, izvor
predrasuda je u neposrednom uticaju i prenošenju shvatanja koja
postoje u sredini u kojoj pojedinac živi. Ovo shvatanje se objašnjava na
osnovu nezaposlenosti, povećane socijalne mobilnosti, ili neke druge
aktuelne pojave u određenoj sredini, političkoj situaciji, ratovima,
siromaštvu... (Allport, 2000.)
Prema kulturološkim teorijama, na predrasude utiču određene
socijalne norme, vrijednosti i shvatanja karakteristična za neku
kulturu. Faktor koji se pokazuje kao izvor predrasuda ne posmatraju
kao kratkotrajnu, nego kao relativno trajnu karakteristiku nekog
društva. (Brewer, 1999.) Kulturološka koncepcija u užem smislu
jeste i koncepcija da su izvor predrasuda određena tradicionalna
grupna shvatanja, međutim ni ove teorije ne mogu objasniti porijeklo
predrasuda. Realna očekivanja od tradicije jesu da ostanu sačuvane
prave vrijednosti i da se one prenose transgeneracijski, a za predrasude
ne možemo reći da su vrijednosti jer nisu realne. Slična shvatanja

možemo čuti od predstavnika društveno-historijske teorije. Osnovni
uzrok nastanka predrasuda je u cjelokupnom društveno-historijskom
procesu. Najvažnija i najvrjednija među ovim teorijama jeste teorija
koja izvor predrasuda vidi u produkcionim odnosima, konkretno, u
klasnoj borbi izazvanoj određenim klasnim odnosima koju Olport
objašnjava kroz procese eksploatacije.
Predrasude kao društvena pojava imaju jednu funkciju, a kao
osobine ličnosti drugu. Činjenica je da predrasude kod jednog
pojedinca možemo razviti i prepoznavat će se u ponašanju, a kod drugih
ne objašnjavaju se ličnom funkcionalnošću predrasuda. Predrasude
pomažu pojedincima da ostvare različite za njih neostvarive želje, ili
da pokušaju ublažiti stvoreno osjećanje nesigurnosti ili vrijednosti.
Vrijednosti spadaju u grupu fundamentalnih pojmova pomoću kojih
se definiraju mnoge pojave u ponašanju pojedinca, a samim tim i
cjelokupnog društva.
VRIJEDNOSTI
Proučavanje i rasprava o vrijednostima mora biti započeta sa

aspekta prihvatanja vrijednosti kao centralne orijentacije za ponašanje,
mišljenje i mogućnosti da se zauzme neki stav i unese smisao u način i
stil života pojedinca ili društvene grupe. Ako sagledamo pravu suštinu
uticaja vrijednosti, onda bi one trebale da nam govore o tome gdje
smo, šta hoćemo, čemu se posvećujemo i težimo, šta je važnije, šta
cijenimo i podstičemo kod sebe i drugih ljudi u svojoj okolini. S obzirom
na navedeno, očigledno je da vrijednosti nisu samo individualna, već i
društvena obilježja.
U objašnjenju vrijednosti, nailazimo na brojna shvatanja i
definicije vrijednosti i kod svake definicije je naglašen uzajamni uticaj
i povezanost vrijednosti sa svim aspektima života. Prema Pantiću,
vrijednosti su relativno stabilne dispozicije, predstavljaju centralno
mjesto u strukturi ličnosti pojedinca i imaju veliki motivacioni

potencijal koji utiče na sve što čovjek želi, misli ili radi. „Ljudska priroda
se ne može posmatrati nezavisno od vrijednosti jer su one sastavni dio
svih normativnih pojmova koji omogućavaju da se čovjek posmatra
kao aktivno, samosvjesno i prema određenim ciljevima i idealima
usmjereno biće.“ (Pantić, 1981, str. 10)
Prema Rokeachu, vrijednosti su trajna uvjerenja da je određenI
način ponašanja ili egzistencije lično ili socijalno poželjniji nego
suprotni ili obrnuti način ponašanja ili egzistencije. (Rokeach, 1973,
str. 5) Allpor smatra da su vrijednosti uzrokovane preferencijama i ljudi
na taj način djeluju. (Allport, 1961, str. 454) Pantić, Kuzmanović, Rot i
Havelka vrijednosti određuju kao relativno stabilne, opće i hijerarhijski
organizirane karakteristike pojedinca (dispozicije) i grupe (elementi
društvene svijesti), formirane međusobnim djelovanjem historijskih,
aktuelno-socijalnih i individualnih činilaca. (Pantić, 1981, str. 13)
Ovakva definicija može se shvatiti kao sveobuhvatna i na neki način
široko objašnjava uticaj brojnih faktora na formiranje vrijednosti, a
nakon formiranja vrijednosti imaju povratni uticaj na naš život.
Možemo postaviti pitanje i dovesti u vezu nabrojane karakteristike
vrijednosti sa predrasudama jer su i predrasude pod uticajem istih
faktora. Da li i na koji način predrasude utiču na formiranje vrijednosti
pojedinca i društva ili vrijednosti utiču na predrasude? Često možemo
čuti da se naše društvo nalazi u takozvanom „vrijednosnom vakuumu“,
a vakuum je nastao jer smo dugi niz godina okarakterizirani kao „društvo
u tranziciji“ i ta tranzicija na neki način briše stare vrijednosti, a nove
kao da čekaju na priznavanje i prihvatanje. Vrijednosni vakuum daje
prostora za širenje i održavanje predrasuda koje su često neosnovane.
Koliko smo mi kao društvo uspjeli da formiramo određene vrijednosti
ili stavove o nečemu, a da se ne prepustimo predrasudama, otvoreno
je pitanje za svakog pojedinca koji sebe vidi kao korisnog člana društva.
Osnovno pitanje jeste ko su nosioci vrijednosti u našem društvu? Da
li su to individue koje su nam uzor, grupa ili mi kao društvo imamo
opće „naše“ vrijednosti? Sljedeće veoma važno pitanje jeste da li mi
vrjednujemo i prihvatamo prave vrijednosti koje su općeprihvatljive,

estetske, političke, teorijske, socijalne, moralne, religiozne, ekonomske

itd. ili su naši parametri „iskrivljeni“ pod uticajem brojnih faktora. Na
ovo veoma osjetljivo pitanje utiču faktori na koji smo kao individue
veoma slabi da damo odgovor i da odaberemo pravi način reagiranja.
Posljedice svega se osjećaju jer se nespremni suočavano sa novim
načinom življenja, globalizacijom, gubljenjem tradicionalnih obilježja,
krizom porodice, nepoznavanjem svojih izvornih kulturnih vrijednosti
i brojnim drugim faktorima. Svi ovi činioci utiču na individualne
vrijednosti, a samom tim i na socijalne.
U radovima Švarca (Schwartz, 1992.) nalazimo značajnu podjelu
vrijednosnih orijentacija koje nas usmjeravaju prema nezavisnosti,
stimulaciji, hedonizmu, postignuću, moći, sigurnosti, konformizmu,
tradiciji, dobronamjernosti. Švarc (1992.) smatra da ponašanja
usmjerena prema određenom tipu vrijednosti imaju psihološke,
društvene i praktične posljedice. Na osnovu osnovnih vrijednosti
pojedinac formira sebe kroz sopstveno odricanje koje obuhvata
univerzalizam i dobronamjernost, ili težnju ka postizanju uspjeha i
lične moći i dominacije nad drugima. Također, na temelju osnovnih
vrijednosti može se težiti ka otvorenosti za promjene nasuprot
zadržavanju tradicionalnih odnosa, konformizma. (Ferić, 2007.)
Glavnu ulogu u procesu kontrole nad pogledima na svijet i težnjama
mladih ljudi kao snage koja nosi na sebi breme budućnosti svakako da
ima porodica. Međutim, upravo se porodica našla na udaru tranzicionih
promjena koje su postavile oštre zahtjeve na sve aspekte življenja.
(Petrović 2007.) Krizu porodice stručnjaci prepoznaju kao refleksiju
društvenih zbivanja u tranziciji, a njene efekte najjasnije uočavaju
na djeci. (Dadasović i Dadasović 2004; Petrović 2007.) Jedna od
najvidljivijih promjena unutar porodičnih odnosa je sve izrazitija težnja
za slobodom i individualizmom svih njenih članova. Individualizam,
kao karakteristika društva, nije svojstvena našoj kulturi. Zajednica i
kultura u kojoj živimo svrstava se u kolektivističko društvo. Sama ova
činjenica ukazuje na neusklađenost ličnih i društvenih vrijednosti.
Također, škola ima velikog udjela u formiranju vrijednosti mladih, a
daljim odrastanjem tih mladih vrijednosti se zadržavaju na cjelokupno

društvo. Od posebne važnosti u formiranju vrijednosti svakako su
sve institucije sistema, što nam ujedno ukazuje i na kulturološke
karakteristike vrijednosti. U proučavanju vrijednosti kroz prizmu
društva i kulture nalazimo kod brojnih socijalnih psihologa na različita
mišljenja po pitanju dominacije određenih vrijednosti u određenim
kulturama. Neke vrijednosti postaju dio individualnih dispozicija jer
su element kulture i one su prihvaćene, prenose se trasgeneracijski.
(Pavlović, 2009.)
Inglhartove teorijsko-empirijske analize vrijednosti temelje se
na dvije osnove: Maslovljevoj analizi hijerarhije potreba (Maslow,
1970.) i teoriji modernizacije koja govori o grubo predvidljivim
posljedicama socioekonomskog razvoja na dominantne vrijednosti
određene zajednice. (Inkeles, 1969; Smith&Inkeles, 1966; Lerner,
1964.) Vrijednosni prioriteti pojedinca odražavaju socioekonomske
uslove sredine, pri čemu se najveća subjektivna vrijednost pridaje
najvažnijim nezadovoljenim potrebama. Budući da su materijalne
potrebe presudne za opstanak pojedinca, kada one nisu zadovoljene
uzimaju primat nad svim ostalim potrebama, uključujući i potrebe
nematerijalnog tipa i obrnuto. Međutim, odnos materijalne oskudice i
promjene vrijednosnih prioriteta nije trenutan jer vrijednosti pojedinca,
u najvećem stepenu, odražavaju uslove iz njegovih formativnih
godina, tj. perioda rane socijalizacije, pa se vrijednosti, prije svega,
mijenjaju smjenom generacija. Nakon dužeg perioda ekonomske
i fizičke sigurnosti, mogu se očekivati značajne razlike između
vrijednosnih prioriteta mlađih i starijih grupa uslijed značajno različitih
formativnih iskustava socijalizacije, što u perspektivi vodi promjenama
dominantnih vrijednosti na nivou populacije. (Inglehart, 1990.)
Inglhart objašnjava tradicionalne nasuprot sekularno-racionalnim
vrijednostima. Tradicionalna dimenzija naglašava poštovanje
autoriteta - religijskog, nacionalnog i porodičnog. Suprotnost ovim
tradicionalnim vrijednostima su sekularno-racionalne vrijednosti koje
se često nazivaju moderne ili postmoderne vrijednosti. Slične probleme

u izražavanju vrijednosti možemo uočiti na području Sandžaka,

uzimajući u obzir specifičnosti kulture. Ne možemo zanemariti pomak
od tradicionalnih ka sekularno-racionalnim vrijednostima, noseći sa
sobom birokratizaciju, centralizaciju, standardizaciju i sekularizaciju
autoriteta. Ovaj pomak ne predstavlja kritičko preispitivanje, već
samo pomijeranje osnove autoriteta od tradicionalno-religioznih
ka sekularno-racionalnim izvorima jer takav način življenja diktira
„moderno“ društvo, rad i život uopće, koji je pod uticajem vrijednosti.
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA
Proučavanjem fenomena vrijednosti i predrasude sa psihološkog

aspekta dolazimo do zaključka da one čine centralnu ulogu u ličnosti
pojedinca, a sa aspekta kulture jednog društva vrijednosti utiču na
različite aspekte funkcioniranja zajednice. Uticaj se osjeća u svim
oblicima socijalnog ponašanja - društvenog ponašanja, stavova,
moralnih rasuđivanja, ideologija...
Vrijednosti i predrasude su značajne u svakodnevnom životu,
one utiču na izbor, na aktivnosti, ponašanje, pažnju, percepciju i
interpretaciju. Proučavanje predrasuda i vrijednosti pojedinaca i
grupe može imati veoma značajan praktični doprinos ako želimo
raditi sa ljudima. Poznavajući vrijednosti i predrasude u određenoj
kulturi možemo uskladiti i unaprijediti pedagoško- psihološki rad u
obrazovnim institucijama, zatim kao značajan pokazatelj kako i na koji
način motivirati grupu za rad, koji su njihovi potencijali, interesovanja
i motivi u skladu sa vrijednostima koje baštine. Zapravo, poznavajući
vrijednosti i vrijednosne orijentacije možemo znati kako očuvati prave
vrijednosti, unaprijediti ih i na taj način spasiti od zaborava ono što
smatramo vrijednim, razviti strategiju društvenih promjena kroz
afirmaciju pravih vrijednosti.
U cilju prepoznavanja, afirmacije i njegovanja personalnih,
kolektivnih i kulturoloških vrijednosti neophodno je sprovesti
kategorizaciju vrijednosti posebno kod mladih i na taj način provjeriti

da li su određene vrijednosti samo „površinske“, da li se lako gube i

koji to faktori utiču na formiranje vrijednosti posebno kod mlađe
populacije.

Muhammed Izeti 28-74-454
Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru
muhammedizeti1727@gmail.com
Prof. dr. Sefer Međedović
Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru
advsefer@t-com.me
RAZVOD BRAKA U ŠERIJATSKOM PRAVU
Sažetak
Brak ili pravno regulirano življenje dvoje u zajednici je

višedimenzionalni fenomen u društvu Brak nije samo pravni
ili ekonomski ostvariv okvir, brak je također i rezultat ljubavi i
međusobnog poštovanja i razumijevanja između dva bića - veza koja
mora da ih regulira i legalizira odgovarajuća institucija. To je i veza koja
predviđa odgovarajuća prava i dužnosti, kako u periodu važenja braka,
tako i u slučaju prestanka braka postupkom razvoda braka. Islamski
brak je po svojoj suštini i sklopu privatno-pravne prirode. On se sklapa
jednostavnim bračnim ugovorom i pogodbom. Stoga je on i razrješiv. U
njegovoj razrješivosti mužu pripada široko i neograničeno pravo, dok
žena samo u izvjesnim slučajevima ima pravo na razvod i razvrgnuće
svog braka. U ovom radu mogu se identificirati nekoliko stubova
argumentacije koji daju odgovore na pretpostavke i dileme o razvodu
u šerijatskom i porodičnom pravu RSV-a. Izlaganja stavova građanskog
i šerijatskog prava o bračnom i porodičnom pravu koja se tiču
Muhammed Izeti; Prof. dr. Sefer Međedović
postupaka sklapanja i razvoda braka pokazuju da postoje podupiruće

grane i razlike. Očito je da postoji više sličnosti u stavu i položaju o
reguliranju braka nasuprot razlikama. Kada je riječ o razlozima razvoda,
spomenuto je da obje praktike pružaju takvu mogućnost, ali za razliku
od uvjeta za brak gdje je primijećena veća sinhronizacija ili usklađenost
šerijatskih i građanskih normi, situacija s uzrocima razvoda sasvim je
drugačija. Obje praktike imale su bitno različit pristup, posebno što se
tiče načina, vidova razvoda i posljedica za supružnike nakon razvoda.
Dakle, u pogledu razloga razvoda i načina na koji se pokreće postupak
razvoda postoje ogromne razlike između države i njenog građanskog
zakonika, te šerijatskog zakona o braku. Ova razlika je prvenstveno
posljedica različitih definicija i koncepta braka.
Ključne riječi: brak, razvod, šerijatsko pravo, porodični zakon.
Abstract
DIVORCE IN SHARIA LAW

Marriage or legally regulated living in a community is a
multidimensional phenomenon in society Marriage is not only a legal
or economically viable framework, marriage is also the result of love
and mutual respect and understanding between two beings - a bond
that must be regulated and legalized by the appropriate institution.
It is also a relationship which provides for the appropriate rights and
duties, both during the period of validity of the marriage and in the
event of dissolution of the marriage by divorce proceedings. Islamic
marriage is by its very nature and a part of a private legal nature. It
is made with a simple marriage contract and bargain. Therefore, he
is solvable. In his resolvability, the husband has a huge and unlimited
right, while only in certain cases does the wife have the right to divorce
and annul her marriage. In this paper, several pillars of argument can

Razvod braka u šerijatskom pravu
be identified that provide answers to the assumptions and dilemmas

of divorce in sharia and RNM family law. Exposures to civil and sharia
law on matrimonial and family law concerning marriage and divorce
proceedings show that there are supporting branches and differences.
Obviously, there are more similarities in attitude and position about
regulating marriage versus differences. When it comes to the reasons
for divorce, it is mentioned that both practices provide such an
opportunity, but unlike the conditions for marriage where greater
synchronization or compliance with sharia and civil norms is observed,
the situation with the causes of divorce is quite different. . Both
practices took a substantially different approach, especially regarding
the manner, types of divorce, and the consequences for spouses after
divorce. So, regarding the reasons for the divorce and how the divorce
proceedings are initiated, there are huge differences between the
state and its civil code, and the sharia law on marriage. This difference
is primarily due to different definitions and concepts of marriage.
Key words: Marriage, divorce, sharia law, family law.

UVOD
Brak je životna zajednica žene i muškarca, društveni odnos između

osoba različita pola reguliran pravnim normama.1 Brak ili pravno
regulirano življenje dvoje u zajednici je višedimenzionalni fenomen u
društvu. U porodičnom zakonu Republike Sjeverne Makedonije brak
je definiran kao zakonom uređena životna zajednica žene i muškarca
u kome se ostvaruju interesi supružnika, porodice i društva. Odnosi
supružnika zasnivaju se na slobodnoj odluci da se muškarac i žena
vjenčaju, na osnovu svoje ravnopravnosti, uzajamnog poštivanja i
međusobne pomoći.2 Očigledno je da definicija braka u porodičnom
zakonu insistira uglavnom na pravnom određivanju institucije braka. Kao
sastavni element pravne konstrukcije braka ističe se različitost polova,
zajednica života, kao i komponenta saglasnosti volja za kreaciju bračne
zajednice. Ali u šerijatskom pravu zajedno sa pravnom konstrukcijom
potencirana je i emocionalna, psihološka i etička dimenzija bračne
zajednice. Brak u islamu i šerijatskom pravu je istovremeno pravno-
ugovorni akt, vjersko-moralni čin i dužnost prema Svevišnjem Allahu
dž.š. Ili se drugačije može reći da brak po šerijatskom pravu predstavlja
zajednicu između dva lica raznog pola koja izjavljuju da će zajedno
živjeti zavjetujući se na vječnu ljubav i nenarušivu vjernost, a sve to u
kontekstu pobožnosti i pokoravanja Allahu dž.š.3
Sudeći po različitim pristupima prema braku, nije slučajno da je
niz pravnika obrađivao dio zakona koji se bavio ovom problematikom
- porodično pravo, kao najkompliciraniji i nezahvalni dio pravne
prakse. Na primjer, samo ako neko razmisli kako će advokat, porota
ili sudac utvrditi da se intenzitet ljubavi, međusobnog poštovanja,
razumijevanja i pomoći smanjio među supružnicima do te mjere da
1
https://www.enciklopedija.hr/natuknica.aspx?id=9227
2
Član 6. Porodičnog zakona RSM, http://www.mtsp.gov.mk/wbstorage/files/zakon_
semejstvo_osnoven.pdf.
3
Cin, Halil, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Evlenme, Konya 1988, str. 50-60

više nije moguće živjeti zajedno. Supružnici ili ako oba supružnika
imaju razumne motive za razvod, naći će to teško, opterećujuće i na
kraju nezahvalno za bračni i porodični zakon. Ovo su samo neki od
niza situacija koje se pojavljuju pred pravnim i drugim praktičarima u
postupku razvoda i svih posljedica koje ga prate.
Brak nije samo pravni ili ekonomski ostvariv okvir, brak je također i
rezultat ljubavi i međusobnog poštovanja i razumijevanja između dva
bića - veza koja mora da ih regulira i legalizira odgovarajuća institucija.
To je i veza koja predviđa odgovarajuća prava i dužnosti, kako u periodu
važenja braka, tako i u slučaju prestanka braka postupkom razvoda
braka.
Čitav postupak sklapanja braka i porodice, budući da postoji
organiziran život u zajednici, bio je predmet ozbiljnih rasprava, pravnih
projekata i vjerskih propisa. Sociolozi, brak, zajedno sa potrebom
vjerovanja u nadnaravno, smatraju kao jedan od najraširenijih
kulturnih univerzaliteta, odnosno, zajedničkih elemenata koji su
prisutni u gotovo svim danas poznatim kulturama. Stoga se liječenje
tako važne konstante u životu ljudi i društva teško može svesti samo na
jedan segment koji je kristaliziran u okviru određenog pravnog sistema.
Problem braka i porodice danas nužno podrazumijeva mnogo širi regres
i multidisciplinarni pristup. To se posebno odnosi na izazove s kojima se
suočavaju i zašto mnogi vjeruju da brak i porodica širom svijeta danas
doživljavaju ozbiljnu krizu. S druge strane, danas je gotovo nemoguće
ušutkati napore psihologa i sociologa kroz čitav proces znanstvenog
proučavanja postupaka zaključenja i održavanja braka kako bi se iznova
potencirali elementi koji ukazuju na emocionalnu pozadinu braka.
Ti napori često rezultiraju naglašavanjem aspekata slobodne volje u
odabiru supružnika, međusobnog poštovanja supružnika, kongruencije
pojedinačnih interesa supružnika, sličnih životnih ciljeva, radnih navika
i slično. Nije slučajno što danas u psihologiji dominiraju istraživanja
koja ukazuju na međusobno poznavanje budućih supružnika i u što
većem broju detalja kao minimum za održavanje stabilnog braka i

stvaranje zdrave porodice.4

Otuda izlazi i potreba izvanrednog znanstvenog i društvenog
opravdanja braka i porodice, također i razvoda ili prestanka braka,
u istraživanju kroz njegove pravne aspekte i u sklopu šerijatskog
prava. Na početku se mora naglasiti uvjerenje da pokušaji države
da zakonski pokriju ili riješe sve probleme i dileme koje proizlaze iz
braka i porodice nisu bili i neće biti dovoljni za adekvatno rješavanje i
prevazilaženje izazova bijelih kuga, nasilja u porodici, revidirane rodne
uloge u porodici i društvu i slično, pa je stoga potreban sveobuhvatniji,
društveni pristup rješenjima i poboljšanjima, koji uključuju mnoge
druge dimenzije, uključujući i vjerske pravne škole. Pristup ovom
pitanju, u društvu Republike Sjeverne Makedonije, možda samo
naizgled osiromašuje sveobuhvatni i multidisciplinarni pristup koji
se danas, sam po sebi, razumije u globaliziranom svijetu. Međutim,
s druge strane, komparativni pristup ovom pitanju omogućava neke
identificirane izazove, kao i otvaranje nekih drugih perspektiva braka
i porodice, poput rješavanja problema tzv. bijele kuge i negativnog
prirodnog priraštaja te moguća izlazna rješenja koja imaju svoje
duboke posljedice i u nizu društvenih područja, od kojih su možda
najznačajnija ekonomija i sigurnost.
S obzirom na ove i mnoge druge dimenzije ljudskog postojanja
i reprodukcije u prostoru i vremenu, pokušat ćemo razmotriti
pristup šerijatskog prava na razvod braka, kao i razmatrati u kratkim
crtama komplementarnost i raznolikost u pristupima razvoda braka
u šerijatskom pravu i u porodičnom zakonu Republike Sjeverne
Makedonije.
1. Razvod braka (talak) u šerijatskom pravu
Šerijat ili islamsko pravo je sveobuhvatni sistem koji obuhvata

cjelokupno područje ljudskog iskustva. To nije običan pravni sistem
4
Тaševa, М., Sociologija, Filozofski fakultet, Skoplje 2003, str. 184

nego cjelovit sistem prava i morala.5 To znači da islamsko pravo ima

za cilj da regulira sve aspekte ljudske djelatnosti, a ne samo one koji
bi mogli uključiti pravne posljedice. Islamski brak je po svojoj suštini i
sklopu privatno-pravne prirode. On se sklapa jednostavnim bračnim
ugovorom i pogodbom. Stoga je on i razrješiv. U njegovoj razrješivosti
mužu pripada široko i neograničeno pravo, dok žena samo u izvjesnim
slučajevima ima pravo na razvod i razvrgnuće svog braka. Muž može
kad god hoće pustiti (tatlik) svoju ženu, pa ukoliko je nesavjestan, on
to može izvršiti bez ikakva razloga i za najmanju sitnicu, bez ženine
privole, iako se bezrazložno puštanje žene smatra velikim grijehom.
Žena, međutim, nema u pogledu razvoda svog braka toliko široko
pravo, ali ga u izvjesnim slučajevima ipak može imati i to bez saglasnosti
muža.6
U rječniku, riječ “talak” znači “otpustiti, riješiti se svoje veze, otkazati”,
znači raskid bračnog ugovora s određenim riječima u kontekstu
islamske pravne terminologije. Riječ talak je naziv 65. sure/poglavlja
Kur’ana, također spominje se mnogo puta u ajetima i hadisima.7 Od
početka kodifikacije islamske nauke, uz to i islamskog prava, Kitâbü’t-
talak poglavlje o razvodu braka predstavlja važan odjeljak u izvornim
knjigama hadisa i fikha u kojem se rješavaju pitanja vezana za razvod.
Iako je legitimitet talaka - razvoda jasno naveden u Kur’anu i Sunnetu,8
samovoljno ukidanje braka nije odobreno osim ako postoji važan
razlog. Pored ajeta i hadisa koji savjetuju muškarce da se dobro slažu
sa suprugama i pokušavaju sagledati njihove pozitivne aspekte, ali
ne i njihove nedostatke9, a u kojima se nalaže: „Od dozvoljenih stvari,
5
Grebo, Z., Religija i pravo-materijali za seminar, Univerzitet u Sarajevu, Pravni fakultet, školska
2006/07. godina, str. 55-56
6
Bušatlić, A. vrhovni šerijatski sudija, „Puštanje žene (tatlik), sporazumni razvod braka, razvrgnuće
i utrnuće braka (feshi nikah) po islamskom (šerijatskom) pravu“, Glasnik Vrhovnog vjerskog
starješinstva IVZ Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 11/1934, br. 3, 152-160
7
Bardakoĝlu, Ali, Hukukî ve Sosyal Acidan Bosanma, Türk Aile Ansiklopedisi, Ankara, 1991, I,
205
8
Vidi, na primjer, Al-Bakara: 2/228232, 236-237, 241; Et-Talak, 65/1-2; Buhârî, Talak, 1-4
9
En-Nisa, 4/19; Muslim, Rada, 63

najmrže djelo Allahu je razvod braka“10; „Allah ne voli muškarce i žene

koji se zbog zadovoljstva udaju i razvode“,11 samo su dio Poslanikovih
predaja o moralnom statusu braka u islamu. U slučaju porodičnog
neslaganja, u Kur’anu se kaže da je poželjno primijeniti neke mjere
kako bi se osigurao nastavak braka i pokušati naći ljude koji će biti
izabrani iz porodica muškarca i žene da bi pokušali pomiriti supružnike.
Gore navedeno otkriva da, po islamu, prvo rješenje sporova između
muža i žene ne bi trebalo biti razvod.
U literaturi šerijatskog prava, talak u užem smislu znači raskid
građanske bračne zajednice od strane supruga, a u određenim
slučajevima i žene, jednostranom izjavom volje. U fikhskim djelima date
su definicije kao što su „uklanjanje bračne veze odmah ili u budućnosti
s određenom riječju ili zamjenom za nju“ i „način kad suprug bez
ikakvog razloga prekida brak“. I raskid braka žene od svoga muža sa
određenom odštetom (muhâlea) ili sudačkom odlukom u kontekstu
naloga (tefrik) također u okviru zahtjeva žene, od savremenih islamskih
pravnika smatra se također kao talak - razvod braka.
1. a) Razvrgnuće (fesih)
Prekid bračne zajednice ili razvrgnuće šerijatskog braka (fesih)

može biti kada se u trenutku sklapanja ugovora braka mimoiđu neki
od propisanih uslova šerijatsko-pravno valjanog braka. Na primjer, ako
je brak sklopljen bez svjedoka ili jedan od supružnika napusti islamsku
vjeru, brak automatski prestaje.12 Kada je u pitanju razvrgnuće
(fesih) brak je automatski nevažeći, a kada se radi o razvodu (talak)
on ne prestaje odmah, pošto ima više vrsta razvoda koji sa sobom
10
Ebu Davud, Talak, 3
11
Heysemi, Međmeuzzevaid, IV, 335
12
„Ova vrsta razvrgnuća braka u praksi je vrlo rijetka, jer se tome kod šerijatskih sudova,
odnosno kod ovlaštenih imama, pri sklapanju brakova posvećuje velika pažnja (da brak
bude sklopljen pravno valjano). N. Begović, Bračne smetnje u šerijatskom pravu i porodičnom
zakonodavstvu Federacije Bosne i Hercegovine, Glasnik Rijaseta Islamske zajednice u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo, LXVII/2005, br. 1-2, 31-42

vuku različite posljedice koji zavise od vida razvoda.13 Druge vrste

razvrgnuća islamskog braka, naročito one na koje žene imaju pravo,
nešto su brojnije, jer su i odnosni uzroci toga brojniji. Među njima
mogu se spomenuti: prenošenje prava puštanja na ženu za vrijeme
sklapanja braka (tevfidi talak), prekid braka kada je muž nemoralan
ili pijanica, razvod braka zbog impotentnosti muža, razvod braka zbog
slaboumnosti, razvod braka uslijed nestalosti muža, razvod braka zbog
nemogućnosti muža da izdržava porodicu.14
U objašnjenjima koja su napravljena u kontekstu svrhe odredaba
(hikmet-i tešri), zašto se muškarcu u načelu dao pravo na razvod, u
bračnom zakonu objašnjava se velikim teretom obskrbe/nafake muža
na prvom stepenu, međutim, s druge strane predviđene su sankcije
protiv zloupotrebe ove prednosti. Zapravo, u jednom cjelovitom
pogledu na historiju islama vidi se jasno da pravo razvoda koju ima
muškarac nije uticalo na ekspanziju razvoda u muslimanskom društvu.
Vjerske, socijalne i moralne sklonosti u muslimanskim društvima bile
su koncentrirane na održavanje porodice, a ne u smislu razvoda kao
principa. Osim toga, kako se vidi iz gore navedenog, muževo pravo nije
bez alternative i ženi je dodijeljeno pravo na razvod tijekom bračnog
ugovora ili nakon toga, što znači da i žena može imati pravo na razvod
ako se predloži valjani razlog - sudac može na zahtjev žene razdvojiti
supružnike.15
Generalno pravo na razvod braka u islamu daje se objema stranama
jednako, iako se terminološki pravi razlika (kao i u pitanju samog
procesa razvoda), time što se razvod braka pokrenut od strane žene
naziva muhalea, a od strane muškarca talak. Ovdje je bitno spomenuti
da se razlozi za razvod braka ne moraju navoditi javno niti da bilo ko
smije ometati proces razvoda. Oslobađanje obaveze navođenja razloga
za razvod sadrži duboku mudrost jer se time mnoge slabosti bračnog
partnera koje su eventualno dovele do razvoda ne izlažu javnosti i ne
13
Aydin, M. Âkif, Islâm Osmanli Aile Hukuku, Istanbul, 1985, str. 99-100, 112-113
14
Ibid, str. 120
15
Karaman, Hayreddin Mukayeseli Islâm Hukuku, Istanbul, 1974, I, 303-304, 307, 334

sramote, nego se prikrivaju. Ako se jedan musliman želi rastati od svoje

supruge (talak), on to mora javno usmeno i pisano obrazložiti. Ako pak
žena pokrene razvod braka (muhalea), obratit će se za to kadiji (sudiji).
Takav postupak se nipošto ne treba shvatiti kao podcjenjivanje žene,
nego je ovdje više riječ o mehanizmu zaštite i podrške ženi.
Nakon podnošenja zahtjeva za razvod braka, bračni partneri ne
smiju spavati zajedno ukoliko žele da razvod bude valjan. Nevezano
za to da li je zahtjev za razvod braka podnijela žena ili muškarac, u
svim slučajevima važi pravilo vremena čekanja (iddet) koje je usko
vezano za rastavu i u kojem ženi nije dozvoljeno da se opet uda. Osim
toga, u nekim slučajevima postoji mogućnost povlačenja talaka i time
obnavljanja bračne veze. Mudrost tog vremena čekanja sastoji se,
između ostalog, i u tome da je žena eventualno ostala trudna te je
nužno sačekati potvrdu njene eventualne trudnoće prije nego ona
stupi u brak s drugim čovjekom. To vrijeme omogućava jedan period
osvješćenja i dovođenja u red ne samo osjećanja nego i npr. finansijskih
pitanja.16 Ako se desi razvod i muž hoće da mu se žena vrati, ako je
još u iddetu (periodu iščekivanja), to je moguće bez novog sklapanja
braka. A ako je taj period istekao, onda se mogu uzeti ponovo novim
bračnim ugovorom. Tako se može postupiti dva puta.
Postoji konsenzus islamskih pravnika da slobodna, fizički zrela
(punoljetna) i pametna osoba ima pravo razvoda. Talak ludaka, djeteta
i onoga ko se prisili na razvod nije pravovaljan zbog toga što taj čin
povlači za sobom pravne posljedice.
1.b) Način razvoda (talak)
Razvod braka pravno-šerijatski biva sa svakom formom izraza

koja upućuje na raskid bračnog ugovora, bilo da se radi o govornoj
izjavi, pisanoj formi, znakovima nijemog ili slanjem glasnika koji će
prenijeti poruku o razvodu. Izjava može biti direktna ili metaforička.
Direktna izjava mora biti direktno upućena ženi onoga koji daje raskid
16
Et-Talak, 1-5

braka da bi se talak pravno tretirao razvodom, a metaforička izjava

mora sadržavati i namjeru (nijjet) kao indiciju da se želi razvod braka.
Direktna izjava je takve prirode da se ne može preinačiti kod sudije niti
drukčije tumačiti i ima za pravnu posljedicu razvod koji je pravovaljan,
a metaforička izjava se vezuje za namjeru (nijjet) tako da se njeno
tumačenje uzima i prihvata od onoga ko ju je dao. Ako on zaniječe da
mu je namjera u toj metaforičkoj izjavi bila u značenju razvoda braka,
sudski, raskid braka nije pravovaljan.
1.c) Uvjeti razvoda
Razvod ima ograničenja:

a) da bude zbog neke pravno i običajno opravdane potrebe,
b) da bude u periodu čistoće, između dva menstrualna ciklusa, u
kojem supružnici nisu imali seksualni odnos,
c) da se u periodu čistoće ne desi više od jednog razvoda (talaka).17
Poslije sklapanja braka i nakon bračnog odnosa muž ima pravo
na tri razvoda (talaka). Islamski pravnici se slažu da nije dozvoljeno
jednim izrazom izgovoriti i upotrijebiti sva tri prava na razvod, niti da
se upotrijebe zaredom u jednom periodu čistoće, jer bi se time izgubio
smisao i praktična korist trostrukog razvoda koji je dat kao mogućnost
vraćanja žene u slučaju kasnijeg kajanja.
1.d) Vidovi talaka (razvoda braka)
a) Povratan razvod (ridži’)

Razvod koji omogućava povratak u bračni život bez sklapanja
ugovora o ponovnom braku. Ako suprug koji ovako napusti svoju
suprugu u određenom roku odustane od razvoda, o tome će
17
Acar, H. Ibrahim, Islâm Hukukunda Evliligin Sona Ermesi, Erzurum, 2000, str. 20-122

obavijestiti svoju ženu i njihov bračni život započinje iznova.18 U

povratnom razvodu vrijeme određeno za supruga da povuče volju za
razvodom i odustane od konačnog razvoda ograničeno je dok traje
period od prelaska tri mjesečna ciklusa (iddet). U ovoj vrsti razvoda
međusobna prava i odgovornosti koje proizlaze iz braka nastavljaju
se tokom trajanja ovog perioda. U povratnom razvodu, zato što dok
traje period čekanja brak ne prestaje, ako muž u tom periodu odluči da
vrati svoju ženu nema potrebe za novim ugovorom za brak i prisustvo
svjedoka. Ovaj vid razvoda može da se primjenjuje dva puta, a treći
put već znači definitivan razvod. Osnova za ove propise je kur’anska
norma: „Puštanje može biti dvaput, pa ih ili velikodušno zadržati ili im
na lijep način razvod dati.“19
Dakle, puštanje jednom ili dva puta pruža mogućnost mužu da vrati
ženu ako se predomisli, dok je u tom periodu postbračnog iščekivanja,
što nije slučaj kod definitivnog razvoda. U Kur’anu se kaže: “…Muževi
njihovi imaju veće pravo nego drugi, da ih dok one čekaju, vrate ako
žele da dobro djelo učine…”20
b) Neopoziv razvod (bain)

Talak bain znači neopoziv i definitivan razvod. To znači prekid
braka upotrebom sva tri prava za razvod. Neopozivi razvod u kojem su
upotrijebljena sva tri prava razvoda propisan je ajetom: “A ako je opet
pusti, ona mu se ne može vratiti što se neće za drugog muža udati. Pa
ako je ovaj pusti, onda njima dvoma nije grijeh da se jedno drugom
vrate...”21
Uslov da prvi muž može ponovo oženiti ženu koju pusti trostrukim
pravovaljanim razvodom jeste da se ona uda za drugog, da u novom
braku ima seksualne odnose, te da se s njim razvede na šerijatski
18
Karaman, Hayreddin Mukayeseli Islâm Hukuku, Istanbul 1974, I, 154
19
El-Bekare, 2, 229
20
El-Bekare, 2, 228
21
El-Bekare, 2, 230

propisan način. Tek u tom slučaju pravno bi bila dozvoljena ženidba

prvom mužu sa tom ženom.
Ibni Hazm je mišljenja da definitivni razvod (talak bain) može
biti samo u dvije situacije. Prva, kada se upotpuni trostruki razvod
(odjedanput ili pojedinačno), a druga u situaciji kada razvod supružnika
nastupi prije seksualnog kontakta supružnika.22
Neopoziv razvod (bain) može biti:
b.1) Neopozivi mali razvod (bain bejnune sugra): Ovaj vid razvoda
je kada muž po drugi put kaže svojoj ženi da je otpuštena i prođe period
iščekivanja od tri ciklusa čišćenja, a muž ne kaže po treći put svojoj ženi
da je otpuštena. U ovom slučaju nastupi neopozivi mali razvod, a muž
po ovom razvodu može vratiti ženu samo novim bračnim ugovorom i
sa novim bračnim darom (mehrom), bez obaveze da se žena preudaje
za drugog muža.
b.2) Neopozivi veliki razvod (bain bejnune kubra): Ovaj vid razvoda
je kada muž po treći put kaže svojoj ženi da je otpuštena i prođe
period iščekivanja od tri ciklusa ćišćenja. U ovoj vrsti razvoda muž ne
može vratiti svoju ženu. Uvjet je da se žena preuda, pa ako se ponovo
razvede, tek tada nakon postbračnog iščekivanja postaje dozvoljena
prvom mužu.
Nevezano za to da li je zahtjev za razvod braka podnijela žena ili
muškarac, u svim slučajevima važi pravilo vremena čekanja (iddet)
koje je usko vezano za rastavu i u kojem ženi nije dozvoljeno da se opet
uda. Osim toga, u nekim slučajevima postoji mogućnost povlačenja
talaka i time obnavljanja bračne veze. Mudrost tog vremena čekanja
sastoji se, između ostalog, i u tome da je žena eventualno ostala trudna
te je nužno sačekati potvrdu njene eventualne trudnoće prije nego
ona stupi u brak s drugim čovjekom. To vrijeme, također, omogućava
jedan period osvješćenja i dovođenja u red ne samo osjećanja nego i
finansijskih pitanja.
22
Sejjid Sabik, Fikhus-sunne, Darul-fikr, Bejrut, 1977, II, 237

1.e) Izdržavanje djece nakon razvoda
U pogledu materijalnog izdržavanja djece, islamsko pravo je postavilo

jasna i precizna pravila, a jedno od njih jeste, prema jednoglasnom
mišljenju učenjaka,23 da je otac dužan da izdržava svoju maloljetnu
djecu koja nemaju svog imetka i smatraju se siromasima. Dakle, kao
što mu je bila obaveza da ih izdržava prije razvoda, isto tako dužan je
da ih izdržava i nakon razvoda, čak i u slučaju da je majka djece imućna
ili da je imućan njihov očuh. Izdržavanje djece obuhvata zadovoljenje
osnovnih potreba koje imaju djeca: hrana, piće, odjeća, stanovanje,
školovanje, liječenje i sve ostalo što se u jednom društvu nalazi na
tom stepenu. Kada je u pitanju visina sredstava za izdržavanje, otac je
dužan da u tu svrhu izdvaja novca shodno svom imovinskom stanju,
vremenu i prostoru u kojem živi. Ako su djeca imućna, izdržavaju se iz
vlastite imovine, u suprotnom, izdržavanje djeteta, bez obzira na pol,
pada isključivo na oca. Obaveza izdržavanja zdravog muškog djeteta
traje sve dok ono ne postane sposobno za privređivanje, odnosno
dok se nalazi na školovanju. Žensko dijete, koje nema vlastite imovine
ili je ona nedovoljna, otac je dužan izdržavati sve do udaje. Dužnost
izdržavanja djece, ako je otac siromašan, pripada imućnoj majci ili
drugim srodnicima po utvrđenom redu. U slučaju da je otac imućan i
da odbija izdržavati svoje dijete, tada će dijete ostvarenje svoga prava
tražiti kod kadije i takav djetetov postupak ne smatra se nepokornošću
roditeljima, pa čak kadija ima pravo da pritvori oca zbog izbjegavanja
obaveze izdržavanja djeteta sve dok ne ispuni svoju obavezu.24
Pritom je i aspekt alimentacije u slučaju razvoda braka u islamskom
pravu tačno regulisan. Pored dužnosti izdržavanja zajedničke djece za
koje do njihove punoljetnosti muškarac snosi finansijsku odgovornost,
u slučaju talaka, muškarac je dužan izdržavati i ženu (kao i u braku). Ta
alimentacija prestaje prestankom postbračnog iščekivanja (iddeta), pri
čemu Časni Kur’an ukazuje vjernicima, prema njihovim mogućnostima,
da žene prilikom razvoda ne ostavljaju bez sredstava i da im dadnu
23
Sejjid Sabik, Fikhus-sunne, Darul-fikr, Bejrut, 1977, II, 347
24
Acar, H. Ibrahim, Islâm Hukukunda Evliligin Sona Ermesi, Erzurum, 2000, str. 87-88

nešto čime bi se mogle izdržavati. „A za razvedenu ženu treba da bude

opskrba prema onome što je pristojno - to je obaveza za bogobojazne.“25
U vremenu u kojem se odvija rastava, bračni partneri se trebaju mnogo
potruditi da pogođenim porodicama ne otežaju još više. Trebaju se
izbjegavati stalne prepirke i glasne svađe. Naporna rastava u kojem
padaju teške riječi i okrutnosti nije u korist islama čije učenje nastoji
zaštititi osjećanja svojih sljedbenika. Časni Kur’an nalaže: „Smjestite
ih gdje i vi boravite, prema svojim mogućnostima; i nemojte ih
uznemiravati i stvarati im teškoće(...) Onaj koji ima obilje treba da troši
prema svojoj mogućnosti, a onaj čija je opskrba umanjena - što god
mu je Allah dao, neka troši od toga. Allah ne opterećuje nijednu dušu
više nego što joj je On dao. Allah će sigurno olakšati nakon teškoće.“26
2. Razvod braka po Porodičnom zakonu

Republike S. Makedonije
Brak se može raskinuti na način i pod uvjetima predviđenim

zakonom, tako da ovdje u Porodičnom zakonu Sjeverne Republike
Makedonije član 34. predviđa sljedeća sredstva za raskid: brak
prestaje smrću jednog od supružnika, izjavom nestalog supružnika za
pokojnika, poništenjem braka i razvodom. Stoga se može zaključiti da
zakonske odredbe uređuju raskid i valjanog braka i ništavnog braka,
odnosno braka koji je sklopljen u nedostatku neophodnih uvjeta za
valjanost braka. Član 36. Porodičnog zakona predviđa da se brak može
razvesti uz obostrani pristanak supružnika. Postupak razvoda reguliran
je Porodičnim zakonom kao sudski postupak i predstavlja poseban
građanski parnični postupak. Brak se završava razvodom kad presuda
o razvodu postaje punomoćna. Zakon predviđa izbornu ili mješovitu
mjesnu nadležnost nad postupkom razvoda braka. Pored suda opće
lokalne nadležnosti, nadležan je i sud na čijem su području supružnici
25
El-Bekare, 2:242
26
Et-Talak, 65:7-8

imali posljednje zajedničko prebivalište.27 Posebna parnica za razvod

pokrenuta je tužbom konstitutivnog karaktera. Ako supružnici traže
razvod braka obostrano, tužba za razvod se podnosi sporazumno.
Ako supružnici imaju zajedničku maloljetnu ili punoljetnu djecu s
roditeljskim pravima, također trebaju podnijeti sporazum o načinu
ostvarivanja roditeljskih prava i dužnosti te njihovom izdržavanju i
odgoju.28
Postupak razvoda braka ima specifičan karakter koji proizlazi iz faze
pripreme glavne rasprave. Između ranijeg ispitivanja tužbe i podnošenja
odgovora tuženog na tužbu (uključujući tužbu s prijedlogom obostrane
saglasnosti za razvod), potrebna je druga obavezna interpolacija -
faza pokušaja pomirenja supružnika. Postupak izmirenja supružnika
provodi Centar za socijalni rad ili sud. Ako supružnici imaju zajedničku
djecu ili djecu čija su roditeljska prava proširena, postupak mirenja
provodi Centar za socijalni rad ili sud.29
Na glavnoj raspravi sud raspravlja o tome postoje li razlozi za razvod.
Na ovom ročištu on raspravlja i o drugim tvrdnjama kumuliranim u
tužbi za razvod. S tim u vezi, sud ima zadatak ispitati i procijeniti je li
sporazum o starateljstvu i odgoju u interesu djece.
Za razvod mjerodavan je zakon države čiji su državljani supružnici
27
Член 228. Закон за семејство - прочистен текст, Службен весник на Република Македонија
бр. 153/201
28
Јаневски, А., Зороска-Камиловска, Т., Граѓанско процесно право, книга прва, Парнично
право, второ изменето и дополнето издание, Правен Факултет, Скопје, 2012, стр. 527
29
Supružnici se pomiruju na posebnom ročištu koje zakazuje predsjednik savjeta. Ročište za
mirenje je odvojeno saslušanje i ne može se spojiti sa glavnim pretresom. Suđenje za mirenje
održava se samo u prisustvu predsjednika vijeća, bez prisustva zapisničara. Predsjednik
savjeta donosi službenu bilješku za saslušanje. Na sudu u vezi sa suđenjem supružnici su
pozvani da prisustvuju. Ako se supružnici izmire, njihove izjave se bilježe. U takvom slučaju,
zahtjev se smatra povučenim i sud donosi odluku kojom se odlaže i postupak se prekida.
Ako ročište za pomirenje ne dovede do pomirenja supružnika, a procjenjuje se da će se
pomirenje vjerovatno dogoditi, tj. ako se ne dobije čvrsto uvjerenje da je daljnje pomirenje
uzalud, može se zakazati novo suđenje za pomirenje. Sud sarađuje s Centrom za socijalni rad
na raspravi o mirenju i tokom cijelog postupka razvoda. Ako pokušaj izmirenja supružnika
ne uspije, predsjedavajući sudija zakazuje raspravu za glavni pretres i podnosi tužbu za
razvod. Ibid. str. 529

u vrijeme podnošenja tužbe, a ako su supružnici državljani različitih

država u vrijeme podnošenja tužbe za razvod braka nadležne su obje
države. Također, ako je jedan od supružnika državljanin Republike
Sjeverna Makedonija, a nema prebivalište u Republici Sjeverna
Makedonija, za razvod je odgovorna Republika Sjeverna Makedonija.
2.1) Prekid braka
Porodični zakon RSM regulira raskid i valjanog braka i ništavnog,

odnosno braka koji je sklopljen u nedostatku neophodnih uvjeta za
valjanost braka.
a) Prekid nevažećeg braka
Pravna teorija, kao i zakonodavna praksa u kategoriji nevažećih
brakova uključuju: nepostojeće brakove i ništavne brakove. Porodični
zakon Republike Sjeverne Makedonije predviđa samo ništavne brakove,
kao što je to bio slučaj sa Zakonom o braku u bivšoj jugoslovenskoj
Republici Makedoniji, za razliku od zakonskih propisa BiH, Hrvatske
i Crne Gore koji su predviđali kategoriju nepostojećih brakova.
Nepostojeći brakovi, prema ovim propisima, bili su oni brakovi koji su
sklopljeni, dok nisu ispunjeni bitni uvjeti za sam brak, a to su bila polna
raznolikost, izjava volje i oblik koji je propisan zakonom.
Porodični zakon RSM priznaje samo ništavne brakove. Ništavni
brakovi su oni brakovi koji su sklopljeni uprkos postojanju okolnosti
koje su zakonom predviđene kao bračne zapreke za stupanje u valjani
brak, kao i oni brakovi koji su sklopljeni usprkos postojanju drugih
činjenica koje po zakonu čine brak ništavnim. Prema Porodičnom
zakonu brak će se smatrati ništavnim kada će se utvrditi ili dokazati
da je u trenutku njegovog zaključivanja postojala bračna prepreka
predviđena samim zakonom (maloljetništvo, postojeći brak, psihička
bolest i nesposobnost razuma, zaostajanje u mentalnom razvoju,
nedostatak volje, srodstvo). (Član 35. Zakona)

b) Prekid valjanog braka

Važeći brak može se završiti: smrću supružnika, proglašenjem
nestalog supružnika mrtvim i razvodom.
b.1) Prekid braka sa smrću
Smrt jednog od supružnika kao prirodna činjenica dovodi do raskida

braka. Smrću jednog od supružnika prestaju sve funkcije braka između
muškarca i žene. Smrću supružnika brak prestaje zakonom. Smrt se
upisuje u registru mrtvih, čime se može dokazati izvodom umrlih da
osoba nije živa.
b.2) Prekid braka proglašavanjem jednog od supružnika pokojnim
Proglašavanjem jednog od supružnika umrlim također po zakonu

brak prestaje. Naime, u ovom je slučaju teže utvrditi tačno vrijeme
smrti, a time i prekida braka. Zakon o vanparničnom postupku kaže
da odluka kojom se nestala osoba proglašava mrtvom označava dan, a
moguće i čas koji se smatra vremenom smrti nestale osobe. (Član 81.
stav 1.)
b.3) Prekid braka razvodom
Razvod je jedan od načina na koji valjani brak može biti raskinut.

Razlozi za prekid braka razvodom nastaju nakon sklapanja braka.
Razlozi razvoda koji će se pojaviti za vrijeme braka uglavnom vode
do prestanka zajedničkog života supružnika. Kada su bračni odnosi
poremećeni do te mjere da dalji bračni život postaje nepodnošljiv,
razvod je jedino rješenje u ovom slučaju. Važeći brak može se razvesti
samo iz razloga predviđenih zakonom.
Uporedno pravo priznaje mnoge vrste razvoda: sistem zabrane
razvoda, sistem razvoda braka kao lijek, sistem besplatnog razvoda,
sistem sankcije za razvod i kombinirani sistem.30
2.2) Posljedice razvoda braka po porodičnom zakonu RSM-a
Prekid samog braka, bilo da je to razvod braka ili poništenje samog

braka, ima svoje posljedice. U porodičnom zakonu RSM supružnici
nakon razvoda braka imaju određene obaveze:
- prezime – postoji mogućnost da supružnik koji je promijenio
prezime, prestankom braka može zadržati prezime, ili vratiti prezime
koje je imao prije zaključenja braka;
- zajednička imovina - posljedice u sferi imovine odnose se na
podjelu zajedničke imovine, to jest imovine koja je stečena za vrijeme
braka; zajednička imovina je podijeljena na jednake dijelove, osim ako
jedan supružnik ne dokaže da je njegov ili njen doprinos očit i bitno
veći od doprinosa drugog supružnika;
- pravo nasljeđivanja - prestankom braka supružnici koji su
obostrani nasljednici gube zakonsko pravo nasljeđivanja;
- o izdržavanju, podršci i odgoju zajedničke djece sud će odlučiti
ako se roditelji ne slažu ili ako njihov sporazum nije u interesu djece,
u kojem će slučaju sud, nakon što dobije mišljenje Centra za socijalni
rad, odlučiti. Sud će istražiti sve okolnosti i nakon toga odlučiti hoće li
jedan roditelj čuvati i odgajati djecu ili će neki ostati s majkom, a drugi
s ocem ili će sve biti povjereno trećoj strani ili ustanovi. Pri donošenju
odluke sud je dužan voditi računa o interesima djece, primjerice: uzima
u obzir i broj djece, pol, dob i sl. Odluka o zadržavanju djece nije trajna
i sud je može promijeniti na zahtjev drugog roditelja ako to zahtijevaju
potrebe. Centar za socijalni rad nadzire rad na brizi i vaspitanju djece
radi zaštite prava i interesa djece.31
30
Trpenoska Spirovič, Liljana, Semejno pravo, Praven Fakultet „Justinijan Prvi”, Skoplje, 2008,
str. 128
31
Ibid, str. 130

3. Osnovne razlike između šeriatskog

i građanskog razvoda braka
Očito je da postoji više sličnosti u stavu i položaju o reguliranju
braka u šerijatskom i građanskom pravu nasuprot razlikama. Kada je
riječ o razlozima razvoda, spomenuto je da obje praktike pružaju takvu
mogućnost, ali za razliku od uvjeta za brak gdje je primijećena veća
sinhronizacija ili usklađenost šerijatskih i građanskih normi, situacija
s uzrocima razvoda sasvim je drugačija. Obje praktike imale su bitno
različit pristup, posebno što se tiče načina, vidova razvoda i posljedica
za supružnike nakon razvoda. Dakle, u pogledu razloga razvoda i načina
na koji se pokreće postupak razvoda, postoje određene razlike između
države i njenog građanskog zakonika, te šerijatskog zakona o braku, a
u glavnim crtama razlike možemo svesti na sljedeće:
- Najvažnija razlika između razvoda braka u šerijatskom pravu i
razvoda u građanskom pravu je ta što se u građanskom pravu mora
obavezno podnijeti zahtjev za razvod braka, dok u islamskom pravu ne
postoji takav zahtjev.
- U šerijatskom pravu prekid bračne zajednice moguć je jednostranim
raskidom od strane muža, dok u Porodičnom zakonu ne postoji razvod
sa jednostranim raskidom.
- Suprug u šerijatskom pravu može se rastaviti sa suprugom do tri
puta, u porodičnom zakonu nema takvih ograničenja.
- U šerijatskom pravu postoji vrsta povratnog razvoda (ridži) koji
omogućava mužu da se vrati svojoj razvedenoj ženi, bez potrebe za
novim brakom, dok u građanskom pravu jedino što omogućava mužu
da se nakon razvoda vrati svojoj supruzi jeste da ponovno sklopi brak.
- U šerijatskom pravu razvod se može vezati za određene uvjete i
postoji određeni period iščekivanja, dok u Porodičnom zakonu nema
razvoda pod uvjetom i ne postoji određeni period iščekivanja.
- U šerijatskom pravu postoji obaveza postbračnog perioda
iščekivanja od tri ciklusa čišćenja da bi se žena udala za drugog
muškarca, dok u Porodičnom zakonu takva obaveza ne postoji.

ZAKLJUČAK
Brak je životna zajednica žene i muškarca, društveni odnos

između osoba različita pola reguliran pravnim normama. Očigledno
je da definicija braka u porodičnom zakonu insistira uglavnom na
pravnom određivanju institucije braka. Kao sastavni element pravne
konstrukcije braka ističe se različitost polova, zajednica života kao
i komponenta saglasnosti volja za kreaciju bračne zajednice. Ali u
šerijatskom pravu zajedno sa pravnom konstrukcijom potencirana je
i emocionalna, psihološka i etička dimenzija bračne zajednice. Brak
u islamu i šerijatskom pravu je istovremeno pravno-ugovorni akt,
vjersko-moralni čin i dužnost prema Svevišnjem Allahu dž.š. Otuda
izlazi i potreba izvanrednog znanstvenog i društvenog opravdanja
braka i porodice, također i razvoda ili prestanka braka u istraživanju
kroz njegove pravne aspekte, kako u sklopu građanskog tako i u sklopu
šerijatskog prava.
U literaturi šerijatskog prava talak u užem smislu znači raskid
građanske bračne zajednice od strane supruga, a u određenim
slučajevima i žene, jednostranom izjavom volje. Nevezano za to da li je
zahtjev za razvod braka podnijela žena ili muškarac, u svim slučajevima
važi pravilo vremena čekanja (iddet) koje je usko vezano za rastavu i
u kojem ženi nije dozvoljeno da se opet uda. Po šerijatskom pravu,
uglavnom postoje dva vida razvoda braka: povratan razvod (talak ridži)
i neopoziv razvod (talak bain). U pogledu materijalnog izdržavanja
djece nakon razvoda, islamsko pravo je postavilo jasna i precizna
pravila, prema jednoglasnom mišljenju učenjaka, da je otac dužan da
izdržava svoju maloljetnu djecu koja nemaju svoga imetka i smatraju
se siromasima. Pored dužnosti izdržavanja zajedničke djece za koje
do njihove punoljetnosti muškarac snosi finansijsku odgovornost, u
slučaju talaka muškarac je dužan izdržavati i ženu (kao i u braku). Ta
alimentacija prestaje prestankom postbračnog iščekivanja (iddeta).

Stavovi porodičnog zakona RSM i šerijatskog prava o bračnom i

porodičnom pravu koja se tiču postupaka sklapanja i razvoda braka
pokazuju da postoje podupiruće grane i razlike. Očito je da postoji
više sličnosti u stavu i položaju o reguliranju braka nasuprot razlikama.
Kada je riječ o razlozima razvoda, spomenuto je da obje praktike
pružaju takvu mogućnost, ali za razliku od uvjeta za brak gdje je
primijećena veća sinhronizacija ili usklađenost šerijatskih i građanskih
normi, situacija s uzrocima razvoda sasvim je drugačija. Obje praktike
imale su bitno različit pristup, posebno što se tiče načina, vidova
razvoda i posljedica za supružnike nakon razvoda. Dakle, u pogledu
razloga razvoda i načina na koji se pokreće postupak razvoda, postoje
određene razlike između države i njenog građanskog zakonika, te
šerijatskog zakona o braku. Ova razlika je prvenstveno posljedica
različitih definicija i koncepata braka.

Mr. Alen Duraković 322:28(497.11)
AUTONOMNOST CRKAVA I
VJERSKIH ZAJEDNICA
PRIMJENA ZAKONA O CRKAVAMA I

VJERSKIM ZAJEDNICAMA - PRIMJER
ISLAMSKE ZAJEDNICE U SRBIJI
Sažetak
Rad ima namjeru dati kratak osvrt na autonomnost crkava i vjerskih

zajednica shodno važećim zakonskim aktima i ustavnim garancijama
unutar Republike Srbije. Uzimajući u obzir činjenicu da je zbog propusta
u primjeni zakona došlo do dualiteta određenih vjerskih zajednica,
konkretno islamskih, s pravom se postavlja pitanje autonomnosti
rada i funkcioniranja vjerskih zajednica koje nisu većinske na prostoru
Srbije. Nas u ovom pogledu interesuje slučaj Islamske zajednice
kao tradicionalne vjerske zajednice koja predstavlja muslimane
na prostoru Srbije i način na koji ona ostvaruje svoja prava koja su
joj, između ostalog, garantirana i Zakonom o crkavama i vjerskim
zajednicama u Republici Srbiji. Tendencija rada jeste da kroz stvarne
primjere predstavi izazove u primjeni i ostvarenju svojih zakonom
Mr. Alen Duraković
zagarantiranih prava. U radu će biti predstavljeni i konkretni problemi

u ostvarivanju prava, kao i sam položaj jednog dijela organizacionih
struktura unutar Islamske zajednice, tj. problemi medžlisa.
Ključne riječi: zakon, Ustav, Islamska zajednica, autonomnost.
The paper intends to give a brief overview of the autonomy of
churches and religious communities in accordance with applicable legal
acts and constitutional guarantees within the Republic of Serbia. Taking
into account the fact that due to the omission in the application of the
law, there was a duality of certain religious communities, specifically
Islamic, the question of the autonomy of work and functioning of non-
majority religious communities in Serbia is rightly raised. In this case,
we are interested in the case of the Islamic Community as a traditional
religious community that represents Muslims in Serbia and the way
in which it exercises its rights, which are guaranteed by the Law on
Churches and Religious Communities in the Republic of Serbia. The
tendency of the work is to present, through real examples, challenges
in the application and realization of its legally guaranteed rights. The
paper will also present specific problems in the exercise of rights, as
well as the position of a part of the organizational structures within
the Islamic community, i.e. The Council “Medzlis” problems.
Keywords: law, constitution, Islamic community, autonomy

Autonomnost crkava i vjerskih zajednica
UVOD
Osnov za ostvarenje prava unutar jedne države jeste, prije svega,

njen Ustav na koji se naslanjaju ostali zakoni i pravilnici o funkcioniranju
države i državnog aparata. Zakoni su promjenjivog karaktera i može
se reći da u sebi sadrže određenu dozu inkluzivnosti, ali i inflacije.
Inkluzivnost se odnosi na proširenje i uređenje određenih zakonskih
normi shodno vremenskim prilikama unutar države i okruženja, a
inflacioni su u smislu trajanja i njegove stvarne primjene.
U zavisnosti od toga kako je država uređena, jedan dio zakona se
usmjerava prema zvaničnom opredjeljenju i uređenju države. Kod nas
na prostorima Balkana sve su države opredijeljene kao demokratske i
sekularne. Da li su one takve u stvarnosti, to zavisi od primjene važećih
zakonskih normi i sposobnosti izvršnog aparata da ih (zakone i propise)
doslovno sprovede u djelo. Naša društva su u literaturi okarakterizirana
kao društva u tranziciji, shodno činjenici da nakon raspada Jugoslavije
svaka zemlja je „ponovo“ počela da gradi svoju nezavisnost i položaj u
svijetu. Osobenost društava u tranziciji jeste da su u stalnoj dinamici i
kretanju ka željenom cilju koji pored sopstvneog određenja određuju
još i drugi „strani“ faktori iz Međunarodne zajednice.
Važan faktor u jednom društvu i državi čine crkve i vjerske zajednice,
koje su svojevrstan servis za očuvanje religijskog identiteta svojih
pripadnika. Institucionalno organizirane vjerske zajednice često su u
poziciji korektora određenih društvenih pojava, a u skorijoj prošlosti su
crkve i vjerske zajednice bile opterećene amnestiranjem događaja iz
prošlosti. Njima se (crkvama i vjerskim zajednicama) pristupa onda kada
je potrebno pobuditi suosjećanje sa drugim i drugačijim i pozvati na
jedinstvo, poštovanje, suživot. Međutim, crkve i vjerske zajednice kao
pravni subjekti su na ovim prostorima vrlo često marginalizirani uslijed
političke sterilnosti i disfunkcionalnosti u kreiranju pogodnih prilika
za sebe i svoje sljedbenike. Ovaj problem je uzrokovan ekonomskom

Mr. Alen Duraković
nesigurnošću, nedostatkom finansijske „likvidnosti“ da samostalno bez

pomoći države realizira svoje projekte i aktivnosti. Samo one zajednice
koje su ekonomski slobodne u stanju su u potpunosti sprovoditi svoje
namjere i ciljeve, bez bojazni da će biti osujećene.
Naša tema tretira jedan vrlo važan segment u stvarnom položaju
i funkconiranju crkava i vjerskih zajednica u Republici Srbiji.
Samostalnost (autonomnost) koja je garantirana zakonom u momentu
izglasavanja i usvajanja važećeg zakona (Zakon o crkvama i vjerskim
zajednicama) bila je svojevrstan presedan i svjetlo na kraju tunela
mračnih političkih ambicija koje su stajale iznad oreola vjerskih
zajednica, čekajući pogodan trenutak da ih i zvanično porobi. Na kraju,
kolika je važnost i težina Zakona o crkvama i vjerskim zajednicama
najbolje nam govori primjer Crne Gore u kojoj je zbog promjene
Zakona o slobodi vjeroispovijesti došlo do masovnih protesta građana1
koji su bili pozvani od strane Crkve da brane svoje svetinje i hramove
od „zakonskog porobljavanja“ od strane države.
Zakon o crkavam i vjerskim zajednicama trenutno predstavlja
osnovu ostvarivanja mogućnosti i prava za tradicionalne crkve i vjerske
zajednice koje su upisane u Registar crkava i vjerskih zajednica.2
Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama

- geneza, razvoj i primjena
Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama naslonjen je na Ustav Re-

publike Srbije iz 2006. godine i načelne ustavne odredbe o slobodi
misli, savjesti, vjeroispovijesti3 te položaju crkava i vjerskih zajednica.4
Ovaj zakon fokusira se, prije svega, na kolektivnu dimenziju prava na
1
Protesti širom Crne Gore - Ne damo svetinje, Vesti online, dostupno na: https://www.vesti-
online.com/protesti-sirom-crne-gore-ne-damo-svetinje-video/, preuzeto na dan 17.02.2021.
2
Spisak crkava i verskih zajednica, Ministarstvo pravde Republike Srbije, dostupno na: https://
www.mpravde.gov.rs/registar/1138/spisak-crkava-i-verskih-zajednica-.php posjećeno na
dan 15.2.2021.
3
Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije, 98/2006, član 43
4
Ustav Republike Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije, 98/2006, član 44

slobodu vjere (vjerovanja i ortopraksije), kao što sam njegov naziv

govori, uređuje odnose između države i vjerskih zajednica. Zakon o
pravnom položaju vjerskih zajednica iz 1977. godine prestao je da važi
marta 1993. godine na osnovu Zakona o prestanku važenja određenih
zakona i drugih propisa, jer nije bio usklađen sa Ustavom Republike Sr-
bije iz 1990. godine. Od tada je područje vjerskih sloboda u Srbiji prav-
no neregulirano. Godine 2001. Savezna Vlada Republike Jugoslavije
pripremila je Prijedlog Zakona o vjerskim slobodama. Savezni Zakon
o vjerskim slobodama nije stupio na snagu do februara 2003. godine,
kada je Savezna Republika Jugoslavija prestala da postoji, a formirana
je državna zajednica Srbije i Crne Gore. Ustav i zakoni državne zajed-
nice Srbije i Crne Gore i njenih konstitutivnih republika dozvoljavaju
slobodu vjeroispovijesti. Da bi neka vjerska zajednica počela sa radom
potrebno je da se prijavi nadležnoj stanici MUP-a, čime se, zapravo,
registrira bogosluženje. Crkve i vjerske zajednice (ne sve) bile su aktiv-
ni učesnici u kreiranju sadržaja predmetnog zakona. Uslijed različitih
političkih dogovora i uređenja vlade i njenih ministarstava usvojene su
odluke o postojanju zasebnog Ministarstva vjera kao što je bio slučaj
u periodu poslije demokratskih promjena od 2001. do 2012. godine,
Nakon 2012. godine Ministarstvo vjera je zamijenjeno Kancelarijom
(Upravom) za saradnju sa crkvama i vjersim zajednicama pri Ministar-
stvu pravde Republike Srbije.
„Historijski posmatrano, još od vremena slabljenja osmanske vla-
sti na ovim prostorima, u Srbiji se donose zakoni kojima se uređuje
status crkava i vjerskih zajednica i njihov odnos sa državom. Srbija je
na donošenje ovih zakona bila primorana odlukama i pritiskom veli-
kih evropskih sila, koje su je, nakon sticanja nezavisnosti, obavezale
na poštovanje prava vjerskih manjina.“5 Uslijed obaveza na koje je ta-
dašnja Srbija bila prinuđena potpisivanjem različitih međunarodno
5
Alen Duraković, Pravni položaj Islamske zajednice u Srbiji u periodu od 1993. do 2014. godine,
neobjavljen magistarski rad odbranjen na Fakultetu islamskih nauka u Sarajevu 20.07.2017.
godine, str. 29

Mr. Alen Duraković
priznatih obaveza, kao što su Berlinski kongres,6 dogovora u Kanlidži,7

Senžermenskog ugovora8 i državnog akta Ukaza Mihajla Obrenovića,9
ona je pristupila minimalnoj primjeni preuzetih obaveza, ali isto tako i
minimalnom sankcioniranju prekršenih obaveza od strane svog izvrš-
nog aparata. Princip nekažnjivosti za sistemsko protjerivanje musli-
manskog stanovništva iz gotovo svih prostora tadašnje države bio je,
uslovno rečeno, prešutni dogovor Srbije sa tadašnjim međunarodnim
akterima.
Zbog jasnijeg uvida u historiju pravne regulacije položaja crkava i
vjerskih zajednica u Srbiji i njihovog odnosa prema državi, neophod-
no je osvrnuti se na prethodne zakone koji tretiraju ovu tematiku. „U
srpskoj modernoj pravnoj istoriji prvi zakon o odnosima crkve i drža-
ve usvojen je godinu dana nakon Sretenjskog ustava. Zakon pod na-
slovom Načertanije o duhovnoj vlasti izglasala je Narodna skupština
21. maja 1836. godine... Posle Načertanija o duhovnoj vlasti na snazi
su bili sledeći zakoni: Ustrojenije duhovne vlasti Knjaževstva Srbskog,
usvojen 1847; Zakon o crkvenim vlastima pravoslavne vere, usvojen
1862; Zakon o crkvenim vlastima Istočne pravoslavne crkve, donet
1890. Hatišerifom (1830.) i Ukazom kneza Miloša o ravnopravnosti
građana (1859.) priznata je ravnopravnost Jevrejske zajednice u Srbiji.
Ukazom kneza Aleksandra Karađorđevića iz 1853. godine zajamčena
su i utvrđena prava nepravoslavnih hrišćanskih podanika (protestanti,
luterani i kalvini), a Ukazom Kneza Mihaila Obrenovića Srbija je 1868.
godine zvanično priznala slobodu ispovedanja islamske vere. Delova-
6
Berlinski kongres je bio skup predstavnika tadašnjih velikih sila Njemačke, Austro-Ugarske,
Francuske, Velike Britanije, Italije, Rusije i Osmanskog carstva, koji je pod predsjedavanjem
Otta von Bismarcka održan od 13. juna do 13. jula 1878. godine u Berlinu, dostupno na: https:
//hr.wikipedia.org/wiki/Berlinski_kongres, posjećeno 25.02.2017.
7
Međunarodna konferencija održana 1862. godine u Kanlidži, istanbulskom predgrađu, kojom
prilikom su francuska i ruska vlada napravile poseban Sporazum o zajedničkom istupanju u
korist Srbije. Ugovorom je bilo propisano da se muslimani imaju „iseliti što je moguće brže“.
Odštetu za njihovu pokretnu i nepokretnu imovinu od 9.000.000 groša Srbija je trebala isplatiti
Turskoj, preuzeto sa: http://www.bosnjaci.net/prilog.php?pid=44169, posjećeno 25.02.2017.
8
Ugovor o miru Kraljevine SHS sa Austrijom – Senžermenski ugovor potpisan 1919. godine
9
Ukaz Mihajla Obrenovića o priznanju islama u Srbiji 1868. godine

nje Rimokatoličke crkve je legalizovano Zakonom o konkordatu izme-

đu Kraljevine Srbije i Svete Stolice 1914. U Kraljevini Jugoslaviji doneti
su sledeći zakoni kojima je uređen religijski sistem društva: Zakon o
Srpskoj pravoslavnoj crkvi (1929.), Zakon o verskoj zajednici Jevreja u
kraljevini Jugoslaviji (1929.), Zakon o Islamskoj verskoj zajednici Kra-
ljevine Jugoslavije (1930.) i Zakon o evangeličko-hrišćanskim crkvama
i Reformovanoj crkvi u Kraljevini Jugoslaviji (1930.). U drugoj polovini
20. veka, 1953. godine usvojen je na saveznom nivou Zakon o pravnom
položaju verskih zajednica, a 1977. godine on je preuzet kao zakon Re-
publike Srbije. Primenjivan je do stavljanja van snage 1993. godine.“10
Sadašnji važeći Zakon o crkvama i vjerskim zajednicama usvojen je
2006. godine i ima ukupno 46 članova, koji su podijeljeni u četiri po-
glavlja, a to su: Osnovne odredbe, Pravni položaj crkava i verskih zajed-
nica, Delatnost crkava i verskih zajednica i Prelazne i završne odredbe.
„Ovaj zakon vraća crkvama status javnih ustanova, javnih organizacija,
javnih sistema u društvu. Javna ustanova ili javna organizacija kakva
je crkva mora da ima svoje ime; ona ne može da se podvodi pod šire
opšte pojmove, a da pri tome bude prepoznata njena posebnost i sa-
mobitnost. Crkve i i verske zajednice su položaj javne crkve imale u
Kraljevini Jugoslaviji. Taj status im je ukinut revolucionarnim zakono-
davstvom u drugoj polovini prošlog veka. Ovim zakonom taj status im
se ponovo uspostavlja, i to tako što se svima uspostavlja kontinuitet sa
najpovoljnijim pravnim položajem koje su ranije imale.“11
U čemu se ogleda autonomnost

crkava i vjerskih zajednica
Rekli smo da se zakon sastoji iz četiri poglavlja i da svako poglavlje

tretira po jednu oblast vezanu za crkve i vjerske zajednice. Nama je
u ovom slučaju zanimljivo drugo poglavlje Zakona koje tretira pravni
10
Milan Radulović, Crkva i država u svetlu Zakona o crkvama i verskim zajednicama (pogovor),
u: Zakon o crkavama i verskim zajednicama, Službeni glasnik, Beograd 2006, str. 4-6
11
M. Radulović, Zakon o crkavama i verskim zajednicama, str. 57

Mr. Alen Duraković
položaj i autonomnost crkava i vjerskih zajednica i treće, koje tretira

djelatnost crkava i vjerskih zajednica. „Zakon propisuje da su crkve i
verske zajednice nezavisne od države i jednake pred zakonom, slobod-
ne i autonomne u određivanju svog identiteta i da imaju pravo da sa-
mostalno uređuju svoju organizaciju i poredak i samostalno obavljaju
svoje unutrašnje i javne poslove.“12
Nadalje, država nema pravo da se miješa ni u izbor ili imenovanje
sveštenika, odnosno vjerskih službenika koje crkve i vjerske zajednice
biraju i imenuju shodno svojim pravilima i propisima.13 Crkve i vjerske
zajednice imaju status pravnih lica, koji stiču registracijom pri mini-
starstvu nadležnom za poslove vjera. Zakon uvodi podjelu subjekata
vjerske slobode na tri kategorije: tradicionalne crkve i vjerske zajed-
nice, konfesionalne zajednice i druge vjerske organizacije.14 Islamskoj
zajednici priznat je status tradicionalne vjerske zajednice, kao i njen
pravni kontinuitet na osnovu Zakona o Islamskoj vjerskoj zajednici Kra-
ljevine Jugoslavije.15
Treći poglavlje Zakona o crkvama i vjerskim zajednicama tretira
djelatnost crkava i vjerskih zajednica koje obuhvata: bogosluženje
(ortopraksiju), dobrotvornu djelatnost (osnivanje humanitarnih
centara pri zajednici), obrazovanje (osnivanje svojih vjerskih škola i
vrtića) i kulturnu djelatnost (osnivanje centara za zaštitu i unapređenje
ostavštine, kao i izdavačku djelatnost). Crkve i vjerske zajednice imaju
pravo da obavljaju vjerske obrede i ostale vjerske aktivnosti u vjerskim
objektima koji se nalaze u njihovom vlasništvu ili u iznajmljenim
prostorima. Zakon ide korak dalje i legalizira obavljanje vjerskih
obreda i ostalih vjerskih djelatnosti i na javnim mjestima, otvorenim
prostorima, kao i na mjestima vezanim za značajne historijske događaje
ili ličnosti. Vjerski obredi mogu se obavljati na zahtjev nadležnog
organa i u javnim ustanovama, naime bolnicama, vojnim i policijskim
12
Zakon o crkvama i verskim zajednicama, Službeni glasnik Republike Srbije, 36/06, čl. 6
13
14
15
Službene novine Kraljevine Jugoslavije, 29/1930

objektima i zavodima za izvršenje krivičnih sankcija, a u školama i

ustanovama socijalne i dječije zaštite samo u prigodnim prilikama.16
Što se tiče Islamske zajednice u Srbiji, ona je do sada koristila ovo pravo
samo u zavodima za izvršenje krivičnih sankcija.17 Bilo je pokušaja da
se i u zdravstvenim centrima sa ležajevima obezbijedi prostorija za
obavljanje molitve ali je sve ostalo na pokušaju, bez konkretnih koraka
u realizaciji. Kada je u pitanju vjersko djelovanje u oružanim snagama,
Zakon o Vojsci Srbije predvidio je organiziranje vjerske službe18, koja je
detaljnije normirana Uredbom o vršenju vjerske službe u Vojsci Srbije.19
Utvrđeno je da tu službu vrše sveštenici, odnosno vjerski službenici
tradicionalnih crkava i vjerskih zajednica koji obavljaju bogoslužbene i
ostale vjerske aktivnosti, u skladu sa njihovim autonomnim propisima.20
Konkretni problemi u ostvarivanju

autonomnog djelovanja
Na osnovu kratkog osvrta na pružene mogućnosti prema

navedenom zakonu, može se zaključiti da je tekst zakona prihvatljiv,
ali da je njegova realizacija sporna. Činjenica je da je u osnovnoj izradi
teksta Zakona bila izostavljena Islamska zajednica i da je ona kao
i nekoliko drugih zajednica tekst Zakona dobila na ocjenu u finalnoj
verziji Zakona i na taj način je njeno učešće u kreiranju zakona svedeno
samo na mogućnost prigovora. Realizacija je posebno sporna u
ostvarivanju restitucije vakufske imovine, obezbjeđivanju prostora za
molitve u javnim ustanovama koje su zakonom regulirane, vlasništvu
nad objektima i upravljanju istim, turističkim putokazima prema
16
Zakon o crkvama i verskim zajednicama, Službeni glasnik Republike Srbije, 36/06, čl. 31, st.
1, 2 i 4
17
Otvoren Mesdžid u KPZ-u u Nišu, preuzeto sa: http://mesihat.org/2010/05/23/otvoren-
mesdid-u-kpz-u-u-niu/, posjećeno 22.02.2017.
18
Zakon o Vojsci Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 116/07 i 88/09, čl. 25
19
Uredba o vršenju verske službe u Vojsci Srbije, Službeni glasnik Republike Srbije, br. 22, od
31. marta 2011.
20
E. Memišević, Savremeno regulisanje slobode religije u BiH, Hrvatskoj, Srbiji i Crnoj Gori,
str. 514-515

Mr. Alen Duraković
značajnim destinacijama koje su vezane za određenu vjersku zajednicu

i sl.
Kada govorimo o restituciji vakufske imovine crkvama i vjerskim
zajednicama, nemoguće je a ne primijetiti da se manjim vjerskim
zajednicama na prostoru Srbije jako malo vratilo, dok je taj procenat
znatno veći kada je u pitanju Pravoslavna crkva. Prostorije za obavljanje
molitve ne postoje niti u jednoj ustanovi za koju je data saglasnost da
se može obavljati molitva, a kada je u pitanju upravljanje objektima i
posjedom tu su iskustva različita.
U članu 7. drugog poglavlja Zakona o crkavam i vjerskim zajednicama
stoji:
„Država ne može ometati primenu autonomnih propisa crkava i
verskih zajednica. Za izvršenje pravosnažnih odluka i presuda koje izdaju
nadležni organi crkava i verskih zajednica država pruža odgovarajuću
pomoć, na njihov zahtev, u skladu sa zakonom.“21
U prilogu teksta predstavljamo nekoliko dokumenta koji ukazuju na
neodlučnost izvršnog aparata i asistiranje prilikom sprovođenja pravo-
snažnih odluka koje donosi vjerska zajednica (u ovom slučaju Islamska
zajednica u Srbiji). Radi se o slučaju vraćanja jednog džemata22 u legal-
ne tokove Islamske zajednice. Unutar obavještenja23 koje je upućeno
od strane imama i džemata jasno se iskazuje namjera da se džemat
vrati u legalni sistem Islamske zajednice (dokument u prilogu). Nakon
realizacije i formalno-pravnog vraćanja džemata u sistem Islamske za-
jednice uslijedila je tužba Osnovnom sudu u Prijepolju od strane „dru-
ge islamske zajednice“, koja tvrdi da je promjena nezakonita.
21
Zakon o crkvama i verskim zajednicama, Službeni glasnik Republike Srbije, 36/06, čl. 7, st. 1
i2
22
Džemat je najmanja organizaciona jedinica unutar sistema Islamske zajednice. Džemat čine
određeni broj domaćinstva okupljenih na jednom prostoru u kojem postoji džamija ili mesdžid
23
Dokument u posjedu autora

Međutim, tuženi nije pravno lice (Islamska zajednica u Srbiji) već

je tuženi fizičko lice, tj. uposlenik (imam) džamije, kojem se na teret
stavlja nezakonita radnja. Iz tužbe24 (dokument u prilogu) može se
„uslovno“ zaključiti da je vlasnik džamije ujedno i imam džamije, što
je apsurd. „Starateljstvo“ (vlasništvo) nad džamijom samo i isključivo
može imati Islamska zajednica kao pravno lice, a nikako pojedinac ili
fizičko lice.
24
Dokument u vlasništvu autora

Mr. Alen Duraković
Kako je podnesak obiman i ne daje nam mogućnost da ga priložimo

u cijelosti, osvrnut ćemo se na suštinu tužbe. Tužilac traži od imama
(fizičko lice) da preda džamiju i prestane sa ometanjem svojine. Tuži-
lac se poziva na Zakon o osnovama svojinsko-pravnih odnosa i traži
sudsku zaštitu i asistiranje izvršne vlasti za vraćanjem spornog objekta
(džamije) u svoje vlasništvo.
U rješenju presude25 nalaže se tuženom (naglašavam: fizičko lice)
da vrati objekat i zabranjuju mu se bilo kakve radnje na objektu. Iz
presude se može utvrditi da Sud nije uzeo u razmatranje činjenicu da
tuženi imam (fizičko lice) ne može vratiti objekat tužiocu jer on nije
njegov vlasnik već je samo uposlenik. Tužilac traži da sud zabrani bilo
kakve radnje na objektu smatrajući ih štetnim, iako objekat ne pripada
tužiocu već drugom pravnom licu. Na kraju, iz cijelog postupka i nakon
uvida u spise jasno se da zaključiti da Sud među svojim usposlenicima
nema osobe koje usko poznaju tematiku vezanu za vjerske zajednice i
uslijed toga vrlo često im se dešava da „lutaju“ u svojim presudama i
parničnim postupcima.
Evidentno je da asistencija države kada su u pitanju zvanične odluke
manjih vjerskih zajednica i crkava na prostoru Srbije jasno izostaje, dok
u slučaju odluka koje donosi većinska Crkva uredno sprovodi u djelo.
Identičan problem je u slučaju restitucije imovine vjerskih zajednica.
25
Dokument u posjedu autora


Mr. Alen Duraković
ZAKLJUČAK
Kratkom analizom Zakona o crkvama i vjerskim zajednicama koji

je usvojen 2006. godine možemo zaključiti da postoje dobre osnove
za ostvarivanje prava crkava i vjerskih zajednica na prostoru Srbije.
Možemo zaključiti da su vjerske zajednice slobodne u svom uređenju
i načinu funkconiranja, kao i da su slobodne da u zakonskim okvirima
ostvaruju svoje mogućnosti koje su ima zakonom zagarantirane.
Ono što nismo sigurni da u praksi postoji, ali da je u Zakonu
navedeno, jeste autonomnost raspolaganja svojom imovinom. Slučaj
Mahmud-begove džamije u Prijepolju jasan je pokazatelj da izvršna
vlast neće ili ne želi da djeluje u cilju sprovođenja zvaničnih odluka
Islamske zajednice u Srbiji. Iskustveno govoreći, izvršna vlast djeluje
samo ukoliko postoji politički pritisak. Uprkos činjenici da Zakon
o crkavam i vjerskim zajednicama zabranjuje registraciju vjerskih
zajednica sa istim ili identičnikm imenom, zvanična vlast je slijepa na
činjenicu da je država registrirala dvije vjerske zajednice i na taj način
direktno ugrozila primjenu zakonskih normi, ali i ostvarenja ciljeva
vjerskih zajednica.
Neophodno je, shodno postojećem zakonu, raditi na ostvarenju
onih mogućnosti koje su date, a koje je moguće realizirati.

Dr. Besim ARBANASHI 28-18
28-42
EFEKTET POZITIVE QË SJELL

BESIMI NË BOTËN E AHIRETIT
Sažetak
Pozitivni efekti vjerovanja u Budući svijet
Vjerovanje u temeljne principe vjere, njihovo slijedjenje, kao i vjer-

ničko očekivanje nagrade na Budućem svijetu smatra se pozitivnom
energijom koja je od koristi vjerniku na ovome svijetu kako bi ostvario
svoju ulogu na valjan način.
U tom kontekstu, smatram da je vjerovanje, kao i podsjećanje da
će polagati račun, čovjeka dovodi do stanja više odgovornosti za svoje
postupke. Otuda, ovaj rad ima za cilj da ukaže na glavne rezultate koje
vjerovanje u Budući svijet postiže kod čovjeka.
Vjerovanje da postoji Vječni svijet na kome će polagati račun, kod
čovjeka između ostaloga izaziva osjećaj odgovornosti na individulanoj
razini što se odražava na društvene odnose. Ovakav osjećaj čovjeka
čini imunim na izazove i duševno smirenim.
Ono što čini ovaj rad značajnim su dvije stvari,
prva:činjenica da predmetna tema ne zauzima značajno mjesto u
albanskom spisateljstvu,
drugo: u sjenci duhovne praznine i moralne krize, kao i pukog
materijalizma ovaj rad predstavlja pokušaj da se aktuelizira tema kako
bi se na nju stavio akcenat i više pisalo.
Dr. Besim Arbanashi
Abstrakt
Besimi dhe respektimi i të vërtetave fetare, krahas shpërblimeve

në jetën e përjetshme, për besimtarët, në jetën e kësaj bote shërben
edhe si energji pozitive, e cila i ndihmon atij, që, rolin i cili iu besua
në këtë botë ta përmbush siç duhet. Në këtë kontekst, besimi dhe pa-
sja në kujtesë se një ditë ka për të dhënë llogari, njeriun e bënë më
të vëmendshëm dhe të përgjegjshëm për veprimet e tij. Nga këtu, ky
punim, synon hedhjen në pah të disa prej efekteve pozitive që sjellë
për njeriun besimi në botën tjetër. Besimi në ekëzistimin e një bote të
përjetme dhe në një llogaridhënie, veç tjerash te njeriu: rrit ndjenjën e
përgjegjësisë dhe vetëdijësimit, si në planin individual, poashtu edhe
në aspektin e raporteve sociale. Një besim i tillë i sjellë njeriut moti-
vim dhe imunitet përballë sfidave dhe sprovave të dynjasë, ashtu siç i
sjellë po ashtu edhe stabilitet shpirtëror.
Ajo çfarë e bënë të veçantë këtë hulumtim është fakti se aspektet e
ngërthyera në te nuk zënë hapësirë të merituar në literaturën shqipe.
Së dyti, zbrazëtia shpirtërore dhe kriza e moralit në kohën e dominimit
të materials, bënë që kjo shkëndijë drite të jetë një hap motivues për
shkruesit në këtë sferë.
Fjalët kyçe: Besim, bota tjetër, moral, familje, psikologji, sociale.
The positive effects that believing

in the afterlife induce
Summary
For believers, faith and the practice of religious truths, in order to

achieve the reward of the afterlife, also serves as a positive energy
that can help the believer to fulfill their role which was bestowed
upon them. In this context, faith and the reminder that one day they
will have to be taken into account for their deeds, makes the believers
more aware and responsible for their actions. For that matter, this
‫‪Efektet pozitive që sjell besimi në botën e ahiretit‬‬
‫‪review aims to highlight some of the positive effects that the faith‬‬
‫‪in the hereafter may have on people. Believing on the existence of‬‬
‫‪the afterlife and on the accountability, among other things, in humans‬‬
‫‪raises individual and social awareness and responsibility. Such faith,‬‬
‫‪just like it brings spiritual stability, induces in humans strong motives‬‬
‫‪and resilience in front of the life’s challenges, too.‬‬
‫‪What makes this summary special, firstly is the fact that issues‬‬
‫‪included in it are not discussed enough in Albanian literature. Secondly,‬‬
‫‪in the face the spiritual void and the moral crises that dominate the‬‬
‫‪material times, hopefully this modest treatment ëill be an inspiration‬‬
‫‪for the issue to continue being discussed by other author of the‬‬
‫‪religious field.‬‬
‫‪ Key words: faith, the hereafter, moral, family, psychology, social,‬‬
‫‪etc.‬‬
‫اآلثار اإليجابية لإليمان باآلخرة‬
‫(خالصة البحث)‬
‫ان اإليمان بالحقائق الدينية واحترامها ‪ ،‬باإلضافة إلى ثواب الحياة األبدية للمؤمنين؛ تعتبرطاقة‬
‫إيجابية في حياة هذا العالم التي تساعد المؤمن على أداء الدور االذي أوكل إليه في هذا الدنيا على‬
‫الوجه الصحيح‪.‬‬
‫ففي هذا السياق‪ ،‬نؤكد أن اإليمان والتذكر أنه في يوم من األيام سيضطر إلى تقديم تقرير ما‪،‬‬
‫سيجعل اإلنسان أكثر انتباهاً ومسؤولية عن أفعاله‪ .‬ومن هنا‪ ،‬تهدف هذا البحث إلى إبراز بعض اآلثار‬
‫اإليجابية التي يجلبها اإليمان باآلخرة لإلنسان‪.‬‬
‫إن اإليمان بوجود عالم أبدي وبالمساءلة ‪ ،‬من بين أمور أخرى يزيد لإلنسان من الشعور‬
‫بالمسؤولية والوعي ‪ ،‬سواء في الخطة الفردية أو من حيث العالقات االجتماعية‪ .‬فمثل هذا االعتقاد‬
‫يجلب لإلنسان الدافع والحصانة لتحديات التي نواجهها في هذا العالم‪ ،‬كما أنه يجلب االستقرار‬
‫الروحي‪.‬‬
‫حيزا مستح ًقا في‬
‫مميزا هو حقيقة أن الجوانب المضمنة فيه ال تشغل ً‬
‫ما يجعل هذا البحث ً‬
‫األدب األلباني‪ ,‬و ثانيًا ‪ ،‬الفراغ الروحي وأزمة األخالق في زمن هيمنة المادة؛ فهذا ما يجعل شرارة‬
‫الضوء هذه خطوة محفزة للكتاب في هذا المجال‪.‬‬
‫‪ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12‬‬ ‫‪247‬‬
Dr. Besim Arbanashi
Hyrje
Njeriu është e vetmja krijesë fizike e cila shqetësohet për të

ardhmen dhe përfundimin final të tij, jo vetëm në këtë botë por edhe
në botën tjetër. Ai është kureshtar të dëgjojë e të dijë rreth rrjedhës
së ndodhive pas përfundimit të tij nga kjo botë, pra rreth rrjedhës së
ndodhive të botës së pastajme.
Mëshira e Allahut nuk e la njeriun në errësirë e të hutuar rreth asaj
jete dhe ngjarjeve të saja, madje jo vetëm që e njohu me atë jetë por
edhe ia përshkroi detajet e saja në mënyra dhe peisazhe të ndryshme.
Madje njohuritë e asaj jete dhe përjetimet e saja ia bëri muslimanit
pjesë të fesë dhe kusht nga kushtet esenciale të besimit. Ky kusht është
aq i rëndësishëm saqë gati ku do që përmendet në Kur’an e hadith,
besimi në Zotin, i bashkangjitet atij edhe besimi në jetën e pastajme.
Besimi në atë botë i jep kuptim jetës së njeriut, sepse nëpërmjet
këtij besimi ai e kupton qëllimin e kësaj jete dhe arsyen pse njeriu
është në këtë botë.1 Mbi këtë besim bazohet mirësia e kësaj bote
dhe e mira e botës tjetër. Kjo dynja nuk e merr kurrë kuptimin e saj,
nëse nuk ekziston besimi në botën tjetër, ngase vlera e saj është e
pakrahasueshme në raport me Ahiretin. Nga mirësitë e këtij besimi,
është edhe ajo, se, njeriu kupton se jeta e kësaj bote është e shkurtër,
dhe po që se kjo jetë e kësaj bote nuk shndërrohet në mekanizëm për
lartësimin e virtyteve të tij, por në qëllim, atëherë e ardhmja e tij nuk
do të jetë e ndritur.
Besimi në botën tjetër dhe ndjenja

e përgjegjësisë së individit
Njeriu që beson se me vdekjen nuk mbaron gjithçka, por kalon në

një fazë të “marrjes në pyetje”, domosdo është më i vëmendshëm në
1
Xhemaludin Zarabovo, “Ai erdhi që t’ua mësojë fenë tuaj”, boton: Gjurma, Prishtinë 2008,
f. 187.

Efektet pozitive që sjell besimi në botën e ahiretit
jetën e kësaj bote. Gjithçka që vepron e bënë me vetëdije se ato nuk

shkojnë së koti, mirëpo i nënshtrohen një shqyrtimi që do të vlerësohet
në botën tjetër. Kjo ngulit te besimtari ndjenjën e përgjegjësisë për
veprimet e veta. Allahu xh.sh. thotë:
“A mos mendon njeriu se do të lihet duke mos zënë asgjë (pa
kurrfarë përgjegjësie).”2
Po ashtu thotë:
“A menduat se Ne ju krijuam kot dhe se ju nuk do ktheheni te Ne?”
3
Kush është i bindur në botën tjetër dhe beson në të fuqishëm, pa

dyshim se do të veprojë punë që shfaqin respekt ndaj Allahut, do të
motivohet për to, do të ikë nga mëkatet dhe punët e liga duke e jetuar
kështu jetën e tij fisnike dhe të lumtur.4
Pas më shumë se 1400 vitesh nga zbritja e Ku’ranit famëlartë, nga
qendrat prestigjioze bashkëkohore të dijes, vazhdon dalja në pah e
rezultateve të shumta shkencore, të cilat vijnë si vërtetim i të vërtetave
kuranore dhe atyre profetike mbi rëndësinë që sjell për njeriun dhe
shoqërinë e kohës tonë besimi në Zot dhe në llogaridhënie pas kësaj
bote. Në kuadër të kësaj, veçojmë punën e ekipës së përbërë nga 57
studiues nga Universiteti i Oksfordit me titull: “Humans ‘predisposed’
to believe in gods and the afterlife”. Nga të gjeturat e zbulimit në fjalë,
besimi në Zot dhe në një llogaridhënie pas kësaj bote, veç që është
qështje intuitive në kuadër të kodit të trashëgimisë gjenetike të çdo
qelize të trupit të njeriut, ky besim i predispozuar te njeriu luan rol
të pazëvendësueshëm, si në gjendjen e shëndetit shpirtëror e fizik,
e po ashtu edhe në të ngritjen e nivelit të përgjegjësisë në raport me
2
75-Kijame: 36.
3
23-Mu’minun: 115.
4
Shih: Abdullah ibn Humejd, “El Iman bil jevmil ahireti ve etheruhu fi hajati el muslimi”,
boton: Daru ibën Huzejme, Rrijad, pa vit botimi.

Dr. Besim Arbanashi
veprimet dhe sjelljet e tij.5 Njeriu i bindur në ekzistencën e botës tjetër

nuk vepron e as nuk thotë asgjë tjetër pos të mirës, dhe vetëm sa do
t’i shtojë veprat e mira. Vetëdija dhe bindja e tij rreth asaj se çfarëdo
të ndodhë atë ditë e nxitë atë për të qenë njeri i përgjegjshëm në
veprime dhe të kryejë vepra të mira.
S’ka dyshim se ai që e kupton se çfarë ka përgatitur Allahu për
besimtarët nga mirësitë dhe kënaqësitë e përhershme, dhe për
pabesimtarët nga ndëshkimi i vazhdueshëm, padyshim që i tilli
e konsideron si diçka të ulët këtë botë, është i bindur se kjo është
e përkohshme, paraqitet në të si asket, e as nuk e godet kurrfarë
prokupimi e as halli për shkak të saj. I tilli synon ta fitojë botën tjetër
e cila meriton të veprohet për të, të lodhemi për të dhe të derdhet
kontribut për hirë të saj.
Allahu xh.sh. thotë:
“E, përgëzoi ata që besuan dhe bënë vepra të mira se ata do të
jenë në xhennete në të cilët rrjedhin lumenj. Sa herë që u jepet ndonjë
ushqim nga frutat e tij, ata thonë: «Ky është që me te u ushqyem
edhe më parë». Ngase, u sillet ushqim i ngjashëm (vetëm në formë,
e jo edhe në shije). Aty do të kenë ata bashkëshorte të pastra dhe aty
do të jenë përgjithmonë.”6
Efekti i besimit në botën tjetër në jetën sociale
Në sferën e jetës sociale, solidaritetit, raporteve ndërnjerëzore,

mirëkuptimit dhe bashkëjetesës, besimi në botën tjetër është ndër
ndikuesit më të rëndësishem. Kjo lidhet me porosinë fetare se njeriu
nuk është përgjegjës vetëm për raportin e tij personal me Krijuesin,
por edhe ndaj raporteve me njerëzit (nga familja, rrethi, shoqëria, etj.).
Madje, shembuj nga literatura islame shënojnë se përmes kujdesit ndaj
5
Shih: University of Oxford. “Humans ‘predisposed’ to believe in gods and the afterlife.”
ScienceDaily. ScienceDaily, 14 July 2011. <www.sciencedaily.com/releases/2011/07/110714103828.
htm>.
6
2-Bekare: 25.

të tjerëve dhe sjelljes së mirë sociale, njeriu mund të fitojë Xhenetin

(duke pasur paraprakisht qëllime të tilla). Në këtë kuptim, kjo shënon
një motiv shtesë për rindërtimin e sjelljeve sociale. Thotë Allahu xh.sh.
në Kuran:
“Nuk është tërë e mira (e kufizuar) t›i ktheni fytyrat tuaja kah lindja
ose perëndimi, por mirësi e vërtetë është ajo e atij që i beson Allahut,
ditës së gjykimit, engjëjve, librit, pejgamberëve dhe pasurinë që e
do ua jep të afërmve, bonjakëve, të varfërve, udhëtarëve, lypësve
dhe për lirimin e robërve, dhe ai që e fal namazin, e jep zeqatin, dhe
ata që kur premtojnë e zbatojnë, dhe të durueshmit në skamje, në
sëmundje dhe në flakën e luftës. Të tillët janë ata të sinqertit dhe të
tillët janë ata të devotshmit.”7
Besimi në botën tjetër si motivim ndaj

sfidave dhe sprovave në jetë
Në konceptin fetar islam, sfidat dhe sprovat janë një testim që u

bëhet besimtarëve për të shpalosur ata besimin e vet ndaj Zotit Fuqi-
plotë dhe për të demonstruar fuqinë shpirtërore për ballafaqim me
atë që vjen nga ana e Krijuesit. Ky testim është i atillë që besimtarin
e radhitë në taborrin e durimtarëve dhe të të shpëtuarve, varësisht
nga përceptimi dhe sjellja në raport me sprovën. Besimi, se, në botën
tjetër do të shpërblehet për durimin në sprova apo do të fshihet “se-
vapi” që do të fitohej përtej sprovës, motivon besimtarët që të jenë
të durueshëm dhe t’i tejkalojnë sfidat me një bindje të fortë në atë që
qëndron mbi sprovën dhe tej sprovës.8 Pa një sprovë të tillë nuk do të
arrihej edhe një shpërblim i madh në botën tjetër në saje të përballi-
mit të tyre me durim, siç e potencon edhe Kurani:
“Ne do t’ju sprovojmë me ndonjë frikë, me uri, me ndonjë humbje
nga pasuria e nga jeta e edhe nga frytet, por ti përgëzoji durimtarët.
7
2-Bekare: 177.
8
Shih: Dr. Jusuf Kardavi, “Durimi në Kur’anin Fisnik”, boton: Furkan ISM, Shkup, 2002,
f. 15 – 22.

Dr. Besim Arbanashi
Të cilët, kur i godet ndonjë e pakëndëshme thonë: “Ne jemi të Alla-

hut dhe ne vetëm te Ai kthehemi!” Të tillët janë ata që kanë bekime
prej Zotit të tyre dhe mëshirë dhe të tillët janë ata të udhëzuarit.”9
Pos tjerash, sprovat në raport me jetën tjetër sjellin edhe dobi si

ato vijuese:
• Shlyerje të gabimeve dhe gjynaheve.
• Ngritje e gradave të xhenetit.
• Ndjenjën e gabimit ndaj Zotit të Madhëruar dhe qortimi i ve-
tvetës.
• Hapje të dyreve të pendimit, nënshtrimit dhe përuljes ndaj Tij,
xh.sh.
• Forcim të lidhjeve të robit me Zotin e vet.
• Pasje në kujtesë të njerëzve të sprovuar dhe dhembshuria ndaj
tyre.
• Forcim të bindjes në kadanë dhe kaderin e Allahut xh.sh.
• Njohje me realitetin e njëmendtë të kësaj jete. 10
Efektet psikologjike nga besimi në botën tjetër
“Fundi” në mendimin njerëzor, zakonisht, mbjell trishtim, frikë e

pasiguri, por jo edhe te besimtarët, të cilët një proces të tillë e marrin
si normal. Aq më tëpër kur flitet për fundin jetësor. Besimi në botën
tjetër, si vazhdim i jetës dhe si jetë e pas “dynjasë”, motivon një siguri
dhe qetësi të rëndësishme për stabilitetin psikologjik. Në lidhje me
këtë Allahu xh.sh. në Kuranin famëlartë thotë:
“Kush bën vepër të mirë, qoftë mashkull ose femër, e duke qenë
besimtar, Ne do t›i japim atij një jetë të mirë (në këtë botë), e (në
9
Bekare: 155-157.
10
http://www.saaid.net/arabic/119.htm.

botën tjetër) do t’u japim shpërblimin më të mirë për veprat e tyre.” 11

Tashmë nuk është frika te “fundi” por tek ajo se çka kemi bërë
për ta fituar shpërblimin dhe për t’u shmangur nga dënimi i ahiretit?
Besimi në vazhdimësinë e ekzistencës në një trajtë tjetër dhe mohimi i
fundit jetësor, është një lloj shprese që lë ndikim pozitiv në mendimin
njerëzor.12 Shpresa për shpërblimin në Ahiret i mundëson njeriut një
jetë të qetë e të rehatshme në këtë botë. Ai nuk dëshpërohet nga mos
arritja e shijimit të të gjitha të mirave në këtë jetë, duke shpresuar
në shpërblimin dhe kompenzimin që do t’i dhurohet atij në jetën e
pastajme.
Me këtë besim njeriu arrinë që të kënaqet ‘me pak’ nga kjo
botë. Njeriu në jetën e kësaj bote posedon natyrë që nuk ngopet,
sepse Zoti e krijoi njeriun të tillë, por kur ai kujton vdekjen dhe fundin
e kësaj bote, si dhe kupton që kjo botë është vetëm një përjetim i
përkohshëm, ai kënaqet me pak. Kur njeriu kënaqet me pak, e shijon
atë që e posedon. Për më tepër duke besuar në një jetë, e cila është
e ndërtuar mbi veprën e njeriut në këtë botë, ajo gjithësesi e motivon
njeriun për punë dhe aktivitet.
Besimi dhe kërkimi i shpërblimit në Botën Tjetër tek Allahu xh.sh.
nuk shihet si qështje e ndarë me jetën e kësaj bote dhe kërkimin e të
mirave të saj, përkundrazi, besimtarët janë të obliguar që të kërkojnë
dhe të luten për të mirat e të dy botëve. Këtë e vërteton fjala e Allahut
xh.sh. në Kuranin fisnik:
“E, ka prej tyre asish që thotë: «Zoti ynë na jep të mira në këtë
jetë, të mira edhe në botën tjetër dhe na ruaj prej dënimit me zjarr!
Të tillët e kanë shpërblimin nga ajo që e fituan. Allahu është i shpejtë
në llogari.” 13
11
16-Nahl: 97.
12
Shih: https://www.telegraph.co.uk/news/religion/3512686/Children-are-born-believers-in-
God-academic-claims.html
13
2-Bekare: 201-202.

Dr. Besim Arbanashi
Besimi në botën tjetër dhe ndikimi

i tij në sferën e edukimit
Morali i njeriut është një nga mënyrat që në bazë të konceptit fetar,

njeriu e fiton ose e humb lumturinë e përjetshme. Në bazë të kësaj,
ky besim motivon edukim të lartë shoqëror, duke thirrur në pastërti
morale, mbi bazën e fitimit të kënaqësisë së Zotit në këtë botë dhe në
botën tjetër.
Muslimani gjithmonë praktikon normat morale dhe largohet nga
ato jo morale nisur nga dëshira për shpërblimin dhe frika nga dënimi
i Allahut. Muslimani kur pajiset me moral të mirë është i bindur
plotësisht se Allahu do ta shpërblejë atë me një shpërblim të madh
për këtë. Poashtu e din se ajo është rruga për në Xhennet. Në hadithin
të cilin e transmeton Ebu Hurejre r.a., Pejgamberi a.s. ka thënë:
“Kush beson në Allahun dhe botën tjetër le të mos e dëmton fqiun e
tij, kush beson në Allahun dhe në botën tjetër le të nderojë musafirin e
tij, kush beson në Allahun dhe në botën tjetër le të thotë të mirën ose
të heshtë”.14
Po ashtu në një hadith tjetër ai s.a.v.s. tha:
“Të jeni të sinqertë sepse sinqeriteti shpie njeriun në mirësi ndërsa
mirësia shpie në xhennet. Njeriu vazhdon të jetë i sinqertë gjersa të
shkruhet tek Allahu prej të sinqertëve.”15
14
E transmeton Buhariu në Sahih, hadithi nr. 5672.
15
E transmeton Muslimi në Sahih, hadithi nr. 2607.

PËRFUNDIM
Mungesa e besimit dhe bindjes mbi ekzistimin e botës tjetër,

krahas dëmit pas llogaridhënies në ditën e gjykimit, në jetën e dynjasë
ka si pasojë pakuptimësinë e të jetuarit, nga se mos llogaritja në
amshueshmëri e poashtu në marrje të shpërblimit sjellë zbrazëti të
madhe në jetë, humbje të shpresës, pesimizëm e neglizhencë.
Vetëm ai i cili llogaritë se do të vijë një ditë kur veprat do të
peshohen dhe nuk do t’i bëhet askujt padrejtësi, arrinë të ketë një jetë
të qetë e stabile e poashtu t’u bëjë ballë sfidave e mynxyrave të kësaj
bote, të cilën botë vet Zoti e krijoi si vend mbjellje, frutet e së cilës do
t’i vjelë njeriu në botën e Ahiretit.
Besimi në botën tjetër është aq i rëndësishëm për njeriun sa që e
tërë ardhmëria varet nga ky besim.
Njeriu i cili kujdeset vetëm për të mirat materiale dhe suksesin e
kësaj bote, do të kufizohet vetëm në begatitë e kësaj bote. I tilli nuk do
të ndërmarrë qoftë edhe hapin më të vogël për ndihmën dhe kryerjen
e detyrimeve ndaj familjes, fqinjëve, shoqërisë apo edhe ndaj shtetit,
nëse pas kësaj nuk i kthehet dobia materiale.
Ndërkaq personi i cili llogaritë rezultatet përfundimtare të veprave
të tij, nuk do të hamendet dhe nuk do të vuajë për humbjet në jetën
e kësaj bote. Ai vazhdon me mirësi pavarësishtë se a janë rezultatet
afatëshkurtëra apo afatëgjata.
Besimtari, për të cilin qështje esenciale është arritja e kënaqësisë
së Zotit dhe marrja e shpërblimit final në botën tjetër, përpiqet në
jetë që mbi egon e tij të qëndrojnë parimet dhe poashtu interesat e
përgjithshme mbi ato personale.

Dr. Besim Arbanashi
Burimet dhe literatura e shfrytëzuar
1. Kur’ani – përkthim me komentim në gjuhën shqipe. Sherif

Ahmeti, Prishtinë, 1988.
2. El-Buhari 265h., Muhammed b. Ismail: “Sahihu-l-Buhari”.
Botim i Er-Rrahmije Gjuvind, Indi,1384-1387h.
3. Enisaburij, Muslim bin El Haxhaxh Ebul Hasen el Kushejrij:
Sahihu i Muslimit. Dar El Ihja Et-turath El Arabij, Bejrut, pa vit botimi.
4. Ibn Humejd, Abdullah, El iman bil jevmil ahireti ve etheruhu fi
hajatil muslimi, Boton, Daru ibn Huzejme, Rijad, pa vit botimi.
5. Kardavi, Jusuf, Durimi në Kur’anin Fisnik, Përktheu Behxhet
Jashari, Furkan ISM, Shkup 2002.
6. Zarabozo, Xhemaludin, Ai erdhi që t’ua mësojë fenë tuaj,
Përktheu, Tomor Kastrati, Gjurma, Prishtinë 2008.
7. http://www.saaid.net.
8. https://www.telegraph.co.uk/neës/religion/3512686/
Children-are-born-believers-in-God-academic-claims.html.
9. www.sciencedaily.com/releases/2011/07/110714103828.
htm.

Doc. Dr. Siham Maued 28-23-254
‫ سحام موعد‬.‫د‬ 811.411.21
SUPERIORNOST ARAPSKOG JEZIKA NAD

DRUGIM JEZICIMA, KAO I KORELACIJA SA
KUR’ANOM I DRUGIM ISLAMSKIM IZVORIMA
‫فضل اللغة العربية على سائر اللغات وأهميتها وعالقتها‬

َ
‫والمصادر األخرى‬ ‫بالقرآن الكريم‬
Sažetak
Arapski jezik je jezik koji Uzvišeni Allah odabira da na njemu objavi

Kur’an, svoj veličanstveni govor koji je ujedno i Mu›džiza Muhammeda,
a.s.,
Od kada je Muhammed, a.s., došao svome narodu sa Kur’anom
koji mu je od Gospodara objavljen na jasnom arapskom jeziku nastaje
neraskidiva spona između ovog jezika i vjere islama, a što je dovelo do
toga da taj jezik u budućnosti zauzme značajno mjesto. Muhammed,
a.s., je Kur’anom kao nadnaravnim činom, izazvao svoj narod i u
pogledu specifičnosti i nadnaravnost jezika, što je dodatno dalo na
značaju arapskom jeziku.
Islam je uticao na razvoj arapskog jezika, njegove riječi, forme i
to na način da su se muslimani srodili sa ovim jezikom kroz Kur’an i
Doc. dr. Siham Maued
njegov stil izražaja. Kur’an je dao posebnu notu arapskom jeziku kroz
jasnoću izraza, prefinjenog stila lišenog suhoparne forme.
Nastanak kur’anskih riječi, stila kur’ana, specifičnog muslimanskog
književnog stila prikazanog kroz prozu, poeziju i govorništvo arapskom
jeziku daje još jednu dimenziju, a to je jezik Kur’ana što ga učinilo
živahnim i otpornim. Arapski jezik sa svojom gramatikom i formom
itekako važan i za crpljenje islamskih propisa, tako da skoro da nema
discipline u islamskim naukama a da nije važno znati pravila arapskog
jezika kako bi donijeli konačnu odredbu koja se crpi iz određenog
teksta. Ovo je dovelo do toga da se ovaj jezik nazove jezikom Objave
i obredoslovlja. Islamski autoriteti su jedinstvena stava da Kur’an i
sunnet predstavljaju osnovne izvore islamskog vjerozakona, zato su
muslimani kroz vijekove pridavali ogroman značaj izučavanju njegovog
jezičkog stila i njegovih disciplina kako bi ispravno razumijeli slovo
Kur’ana i Sunneta.
Supremacy of Arabic over all languages

its importance and its relationship with
the Holy Quran and other sources
Abstract
Arabic is the language chosen by Almighty God to be pot great

for his words, his holy book and the eternal miracle of the Trustworthy
Prophet, Peace be upon him, praised by Almighty God: (And indeed, it
is the revelation of the Lord of the worlds. The Trustworthy Spirit has
brought it down. Upon your heart, [O Muḥammad] - that you may be
of the warners. In a clear Arabic language) 26: ([192-195).
Since Muhammad came to his people with the Noble Qur’an
revealed from his Lord with a clear Arabic tongue, this was the close
connection between language and religion that decided the great
future with its splendid outcome of Arabic language. With Islam and

Superiornost arapskog jezika nad drugim jezicima
the revelation of the Qur’an in a clear Arabic tongue, it was the miracle
of the Holy Prophet, with which he challenged his people, so that
the Arabic language took its place among the living languages, and
became the language of religion and civilization together, then it was
its destiny that Arabic language that is confined to an environment
that does not exceed it, that it spread in different environments and
gathered under its command many nations.
The emergence of Islam had an impact on the Arabic language, its
methods and its vocabulary, and this is because the souls of Muslims
revived with the spirit of the Qur’an and their love in its style.
Hence the emergence of the Qur’an’s words and methods in the
language of Muslims in poetry, prose, writing and rhetoric. Thus, the
Arabic language found its vital field in the universality of the Islamic
call as the language of the Qur’an.
The Arabic language - grammar, morphology and rhetoric - has a
wide overlap in all the sciences of Sharia, in interpretation and the
sciences of the Qur’an, hadith and its terminology, jurisprudence
and its fundamentals, belief and ethics. A science of Sharia does not
dispense with the sciences of the Arabic language, because Arabic is
the language of revelation and the language of worship.
This wide overlap made it very important, so that the Noble Qur’an
praised the importance of this language, Almighty God said: “We have
sent it down as an Arabic Qur’an that you may have reason [12: 2].
Said also: (A Book whose verses have been detailed, an Arabic Qur’ān
for a people who know) 41: 3.
The Muslim scholars have unanimously agreed that the Holy
Qur’an and the purified Sunnah of the Prophet are the main sources
for deriving legal rulings. And that other known sources of legislation
must have a document from Qur’an or the Sunnah, so Muslim scholars
have been interested in studying the Arabic language and have taken
care of its sciences such as grammar, morphology and rhetoric, in
order to properly understand the texts of the Qur’an and the Sunnah.

‫‪Doc. dr. Siham Maued‬‬
‫ملخص البحث‪:‬‬
‫اللغة العربية هي اللغة التي اختارها الله عز وجل لتكون وعاءً لكالمه العظيم وكتابه الكريم‬
‫وح‬ ‫ين نـََزَل بِِه ُّ‬
‫الر ُ‬
‫ِ‬
‫يل َر ِّ‬
‫ب الْ َعالَم َ‬ ‫والمعجزة الخالدة لنبيه األمين ﷺ وأثنى عليها الله تعالى‪ِ ِ َ :‬‬
‫﴿وإنَّهُ لَتَنز ُ‬
‫ان َعَربِ ٍّي ُّمبِي ٍن﴾[‪.]٢٦:١٩٥-١٩٤-١٩٣‬‬ ‫نذ ِرين بِلِس ٍ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ْال َِمين علَى قـ ْلبِ ِ‬
‫ك لتَ ُكو َن م َن الْ ُم َ َ‬
‫ُ َ ٰ َ َ‬
‫فمنذ أن جاء محمد ﷺ قومه بالقرآن الكريم منزالً عليه من ربه بلسان عربي مبين‪ ،‬كانت تلك‬
‫الصلة الوثيقة بين اللغة والدين‪ ،‬وكتب اللغة العربية ذلك المستقبل العظيم بحصيلته الباهرة‪ .‬فباإلسالم‬
‫ونزول القرآن بلسان عربي مبين كانت معجزة الرسول الكريم ﷺ‪ ،‬التي تحدى بها قومه فتبوأت اللغة‬
‫العربية مكانها بين اللغات الحية‪ ،‬وأصبحت لغة دين وحضارة معاً‪ ،‬ثم كتب لتلك اللغة العربية التي‬
‫محصورة في بيئة ال تعدوها‪ ،‬أن تنتشر في بيئات مختلفة وان تجمع تحت رايتها أمماً‪.‬‬
‫لقد كان لظهور اإلسالم أثراً‪ ،‬أي أثر في اللغة العربية وأساليبها وألفاظها وهذا بسبب انتعاش نفوس‬
‫المسلمين بروح القرآن وغرامهم بأسلوبه‪ ،‬فإنّه دقق ألفاظها وأبعدها عن الجفاء والغلظة كما حول‬
‫أساليبها إلى العذوبة والسالسة‪.‬‬
‫من هنا كان ظهور ألفاظ القرآن وأساليبه في لغة المسلمين شعراً ونثراً وكتابة وخطابة ‪.‬وهكذا‬
‫وجدت اللغة العربية مجالها الحيوي في عالمية الدعوة اإلسالمية بوصفها لغة القرآن‪.‬‬
‫نحوا وصرفًا وبالغةً – تولُّ ًجا كبيراً في علوم الشريعة كلّها‪ ،‬في التفسير وعلوم‬
‫إ ّن للّغة العربيّة – ً‬
‫علم من علوم الشريعة‬
‫القرآن‪ ،‬والحديث ومصطلحه‪ ،‬والفقه وأصوله‪ ،‬والعقيدة واألخالق‪ .‬وال يستغني ٌ‬
‫عن علوم اللغة العربيّة‪ ،‬أل ّن العربيّة لسان الوحي ولغة العبادة‪.‬‬
‫هذا التولّج الكبير جعلها في غاية األهميّة‪ ،‬حتّى إ ّن القرآن الكريم ّنوه بأهميّة هذه اللغة‪ ،‬فقال‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت آيَاتُهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا‬
‫صلَ ْ‬
‫اب فُ ّ‬
‫أيضا‪﴿ :‬كتَ ٌ‬ ‫تعالى‪﴿ :‬إِنَّا أ َ‬
‫َنزلْنَاهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَّ َعلَّ ُك ْم تـَْعقلُو َن﴾[‪ ،]١٢:٢‬وقال ً‬
‫لَِّق ْوٍم يـَْعلَ ُمو َن﴾[‪.]٤١:٣‬‬
‫المطهرة هما المصدران‬ ‫ولقد أجمع العلماء المسلمون على أ ّن القرآن الكريم والسنّة النبوية ّ‬
‫األساسيان الستنباط األحكام الشرعية‪ .‬وأن مصادر التشريع األخرى المعروفة ال بد لها من مستند‬
‫من الكتاب أو السنّة‪ ،‬فلذلك اهتم العلماء المسلمون بدراسة اللغة العربية واعتنوا بعلومها مثل النحو‬
‫والصرف والبالغة‪ ،‬من أجل فهم نصوص الكتاب والسنّة فهماً صحيحاً‪.‬‬
‫المق ّدم ـ ــة‬
‫تبارك الَّذي َّنزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيراً‪ ،‬والحمد لله الذي هدانا به‪ ،‬وأخرجنا‬
‫ك لِتَ ُكو َن‬
‫ين َعلَ ٰى قـَْلبِ َ‬ ‫ِ‬
‫وح ْالَم ُ‬‫من الظلمات إلى النور‪ ،‬والحمد لله القائل في كتابه المبين‪ ﴿ :‬نـََزَل بِِه ُّ‬
‫الر ُ‬
‫‪260‬‬ ‫‪ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12‬‬

‫‪Superiornost arapskog jezika nad drugim jezicima‬‬
‫ان َعَربِ ٍّي ُّمبِي ٍن﴾[‪ .]٢٦:١٩٥-١٩٤-١٩٣‬والحمد لله الذي رفع هذه اللغة و أعلى‬ ‫نذ ِرين بِلِس ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫م َن الْ ُم َ َ‬
‫فشرفت العربية بنطق كالمه‪ ،‬وجعلها لغة الفقه واألحكام‪،‬‬
‫شأنها‪ ،‬حيث أنزل بها خير كتبه و أفضلها‪ُ ،‬‬
‫ْما َعَربِيًّا﴾[‪ ،]١٣ : ٣٧‬والصالة والسالم على المصطفى األمين‪ ،‬الذي خاطبه‬ ‫ِ‬
‫ك أَنـَْزلْنَاهُ ُحك ً‬
‫﴿ َوَك َذل َ‬
‫ِ ِ‬ ‫ربُّه بقوله تعالى‪﴿ :‬وما أ َْرس ْلنَ َ ِ‬
‫ين﴾[‪.]٢١:١٠٧‬‬ ‫اك إَّل َر ْح َمةً لّْل َعالَم َ‬ ‫ََ َ‬
‫والذي نزل القرآن الكريم بلسانه ﷺ‪ ،‬لساناً عربياً مبيناً‪ ،‬ال يأتيه الباطل من بين يديه وال من خلفه‪،‬‬
‫صل وسلم على محمد‪ ،‬وعلى آله وصحابته الكرام‪ ،‬ومن تبعهم بإحسان وسلّم تسليماً كثيراً ‪.‬‬ ‫اللهم ّ‬
‫إن الله تعالى جعل العربية في أعلى المنازل‪ ،‬فأخذت بناصية الشرف العظيم‪ ،‬وذلك بجعلها لغة‬
‫العقيدة السمحاء‪ ،‬والشريعة العصماء‪.‬‬
‫فمن نعم الله الكبرى التي أنعم بها على عباده من كل جنس ولون‪ ،‬نعمة « البيان»‪ ،‬امتن الله‬
‫نسا َن َعلَّ َمهُ الْبـَيَا َن﴾[‪.]٥٥ :٤-١‬‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬
‫﴿الر ْح َٰم ُن َعل َم الْ ُق ْرآ َن َخلَ َق ْال َ‬
‫تعالى علينا بها‪ ،‬إذ قال‪َّ :‬‬
‫ومنذ أن فُتق لسان إسماعيل بالعربية المبيِّنة‪ ،‬ثم أسلمها إلى أبنائه من العرب‪ ،‬فظلَّت تتحدر على‬
‫أظل زمان نبي‪ ،‬ال ينطق عن الهوى ‪ -‬عليه صلوات ربي وسالمه ‪ -‬فاختاره الله تعالى‬ ‫ألسنتهم‪ ،‬حتى َّ‬
‫وح َّق له ذلك‪ ،‬فزادت اللغة بهاءً‪ ،‬وجماالً‪ ،‬وحسناً‪ ،‬بعد أن نطق‬ ‫من أفصح العرب ألسنة‪ ،‬وأصفاهم لغة‪ُ ،‬‬
‫بها خير البشرﷺ‪.‬‬
‫وكان السلف الصالح يعرفون لهذة اللغة حقها‪ ،‬لما أودعها الله تعالى من أسرار بيانية‪ ،‬فكانوا‬
‫يكرهون الكالم بغيرها ّإل لحاجة‪ ،‬ألن الله تعالى أنزل كتابه باللسان العربي‪ ،‬وبعث به نبيه العربي ﷺ‪،‬‬
‫وجعل األمة العربية خير األمم‪ ،‬فصار حفظ شعارهم ‪-‬اللغة العربية‪ -‬من تمام حفظ اإلسالم‪.‬‬
‫فحملت اللغة العربية بفضل من الله تعالى‪ ،‬تمام البالغ وكماله‪ ،‬واإلنذار والب ْشرى‪ ،‬والرحمة‬
‫الميسر للذكر‪ ،‬والهدى والنور والشفاء‪ ،‬والموعظة والحكمة‪ ،‬والقول الفصل!‪.‬‬
‫للعالمين‪ ،‬والبيان المعجز َّ‬
‫فحوت هذه اللغة الشريفة في خزائنها من نفيس البيان‪ ،‬وفصيح الكالم‪ ،‬ما جعل األئمة يتسابقون‬
‫عامة‪ ،‬وبالغة اللسان العربي المبين خاصة‪ ،‬فأوضحوا‬
‫إلى تأسيس قواعد النظر في علم بالغة األلسنة ّ‬
‫براهينه‪ ،‬وأظهروا فوائده‪ ،‬ورتّبوا أفانينه‪.‬‬
‫المبحث األول‪ :‬فضل اللغة العربية وأهميتها‬
‫الهدف من بيان أهمية اللغة العربيّة وفضلها هو تشجيع المسلمين على فهم القرآن الكريم‬
‫واألحاديث النبوية‪ ،‬لكونهما المصدرين األساسيين للدين اإلسالمي‪ .‬وهذان المصدران كما نعلم‬
‫مكتوبان باللّغة العربيّة‪ .‬فمعرفة وفهم القرآن الكريم يعني معرفة دستور وشريعة اإلسالم من مصادرهما‬
‫األساسية‪ ،‬ألنّه قد ال يفي الكتب المترجمة والمفسرة في إعطاء المعنى الصحيح لآليات‪ ،‬وإ ّن كتاب‬
‫الله ال يفهم فهماً سليماً وصحيحاً إال كما جاء بالعربيّة ال بسواها‪ ،‬ولذا فإن تدبّر آيات القرآن الكريم‬

‫ال تحصل بصورة جيّدة إال لمن فهمها بلغتها التي نزلت بها‪ .‬إذن من األفضل معرفة هذه المعاني من‬
‫خالل تعلّم اللّغة العربيّة‪ .‬ولهذا أجمع الفقهاء على أ ّن تعلم القرآن فرض كافية على المسلمين‪ ،‬وقراءة‬
‫أدعيته باللّغة العربيّة سنّة وعبادة‪.‬‬
‫ومعرفة العربيّة لها أهميتها عند ظهور اإلختالفات في األمور الفقهية والعقائدية فيلزم لنا مراجعة‬
‫المصادر األساسية اإلسالمية والتي كتبت باللّغة العربيّة‪ ،‬وبفهمها الصحيح نستطيع نبذ الخالفات‬
‫القائمة بين المسلمين‪ ،‬وكذلك يؤدينا إلى عدم وقوعنا في مكر األعداء عند دسهم بذور الفتن‬
‫واإلسرائليات على ديننا الحنيف‪.‬‬
‫إذاً سبب تشجيعنا لتعلم لغة القرآن تكمن في فهم تشريعات الله تعالى‪ ،‬وحصولنا على بركة فهم وقراءة‬
‫القرآن الكريم وسنّة نبيه ﷺ الكريم ‪.‬‬
‫المبحث الثاني‪ :‬عالقة اللّغة العربيّة بالقرآن الكريم‬
‫لكل البشر فلماذا نزل باللغة العربية ولم‬ ‫مما يثار اليوم حول القرآن الكريم هو إذا كان القرآن كتاباً ّ‬
‫ينزل بلغة أخرى ؟‬
‫فنقول‪ :‬من الواضح أ ّن نزول القرآن كغيره من الكتب السماوية كان الب ّد أن يكون بلغة حيّة يتكلّم بها‬
‫أهم تلك اللغات‪.‬‬ ‫الناس في عصر نزوله واللغة العربية كانت إحدى ّ‬
‫وهنا يتساءل الكثيرون لماذا إذا كان النزول باللغة العربية ولم يكن بغيرها؟‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ت‬‫صلَ ْ‬‫‪-‬فيأتي الجواب من القرآن الكريم‪ ،‬إذ يقول الله تعالى‪َ ﴿ :‬ولَ ْو َج َع ْلنَاهُ قـُْرآنًا أ َْع َجميًّا لََّقالُوا لَ ْوَل فُ ّ‬
‫ين َل يـُْؤِمنُو َن فِي آ َذانِ ِه ْم َوقـٌْر َوُه َو َعلَْي ِه ْم‬ ‫َّ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫آيَاتُهُ أَأ َْع َجم ٌّي َو َعَرب ٌّي قُ ْل ُه َو للَّذ َ‬
‫ين َآمنُوا ُه ًدى َوش َفاءٌ َوالذ َ‬
‫ان بَعِيد﴾[‪. ]٤١:٤٤‬‬‫ٍ‬ ‫ك يـنَادو َن ِمن َّم َك ٍ‬ ‫ِٰ‬
‫َع ًمى أُولَئ َ ُ َ ْ‬
‫ألمة عالميَّة؛ فمن المنتظر في هذه الرسالة أن تحمل أسمى‬ ‫القرآن الكريم هو رسالة سماويَّة َّ‬
‫المعاني في أوجز الكلمات وأوضح وأدق المعاني‪ ،‬وأن يحتاج غيرها إليها وال تحتاج إلى غيرها‪ ،‬وأن‬
‫ومن عليها‪ ،‬أو‬ ‫يرث الله األرض َ‬ ‫ألن هذه الرسالة أبديَّة باقية إلى أن َ‬ ‫لكل زمان ومكان؛ َّ‬ ‫تكون صالحة ِّ‬
‫بتعبير أدق‪ :‬إلى أن تُ ْم َحى من الصدور والسطور‪.‬‬
‫‪-‬هذا من جهة‪ ،‬ومن جهة أخرى فإن أي كتاب سماوي ينبغي أن ينزل بلغة الرسول الذي ينزل‬
‫عليه الكتاب ومن هذا المنطلق كان من الطبيعي اختيار «اللغة العربية» دون غيرها حيث أنّها اللغة التي‬
‫يتح ّدث بها الرسول األكرم محمد ﷺ كما وأ ّن أي رسول عليه التح ّدث بلغة المرسل إليهم ولقد أشار‬
‫ان قـَْوِم ِه لِيـُبَيِّ َن لَ ُه ْم‬
‫ول إَِّل بِلِس ِ‬
‫َ‬
‫القرآن إلى هذه الناحية فيقول المولى عز وجل‪ ﴿ :‬وما أَرس ْلنَا ِمن َّرس ٍ‬
‫ُ‬ ‫ََ ْ َ‬ ‫ّ‬
‫ض ُّل اللَّهُ َمن يَ َشاءُ َويـَْه ِدي َمن يَ َشاءُ َوُه َو الْ َع ِز ُيز الْ َح ِك ُيم﴾[‪.]١٤:٤‬‬ ‫فـي ِ‬
‫َُ‬
‫‪-‬فكان من الطبيعي أن يتم نزول القرآن باللغة العربية‪ ،‬وعلى رأي الكثيرين لم يكن عفوياً بل كان‬
‫عن حكمة ودراية إلهيّة‪.‬‬

‫‪-‬أضف إلى هذا أ ّن خصائص اللغة العربية وقابليتها الحيوية ومرونة تعابيرها وسعتها وما إليها‬
‫من مميزات ‪-‬أذكر منها هذا على سبيل المثال ال الحصر‪ -‬من حيث االشتقاق الصرفي وااليجاز‬
‫والخصائص الصوتية وإمكانية تعريب األلفاظ الواردة‪.. . . .‬وما إلى ذلك من مميزات ‪.‬ومن جانب‬
‫آخر فإ ّن اللغة العربية كما جاء كانت لغة العديد من األنبياء (عليهم السالم) وقد جاء في الروايات أ ّن‬
‫خمسة أنبياء من العرب‪ :‬هود‪ ،‬صالح‪،‬شعيب ‪،‬إسماعيل و محمد ﷺ ‪.‬‬
‫وإ ّن لغة النّبي آدم (عليه السالم) في الجنّة كانت العربية‪ ،‬وحيث أنّها لغة أهل الجنة‪.‬‬
‫فاللسان العربي هو شعار اإلسالم كما يقول شيخ اإلسالم ابن تيميه رحمه الله‪« :‬واللّغة العربيّة من‬
‫الدين ال تنفصل عنه‪ ،‬وال ينفصل عنها بل هي الدين بعينه‪ ،‬فقد نزل بها كتاب ربنا‪ ،‬وأصبح تعلمها‬
‫واتقانها ومعرفة قواعدها وأسرارها فرضاً واجباً‪ ،‬ألن فهم الكتاب والسنة ومعرفة أحكام الدين من األمور‬
‫المتعينة على المسلم‪ .‬وهذا اليتم إال بفهم اللّغة العربيّة لغة القرآن والدين والتراث» ‪.1‬‬
‫فهم الكتاب والسنة‬ ‫اجب؛ فإ ّن َ‬
‫فرض و ٌ‬‫وقال أيضاً رحمه الله‪« :‬اللغةُ العربيةُ من الدين‪ ،‬ومعرفتُها ٌ‬
‫أيضا رحمه الله‪:‬‬ ‫فرض‪ ،‬وال يفهم إال بفهم ِ‬
‫اجب» ‪ .‬وقال ً‬ ‫اجب إال به فهو و ٌ‬‫يتم الو ُ‬
‫اللغة العربية‪ ،‬وما ال ُّ‬
‫‪2‬‬
‫ُ ُ‬ ‫ٌ‬
‫فرض على الكفاية»‪.3‬‬ ‫ٌ‬ ‫ها‬ ‫وتعليم‬
‫َ‬ ‫بية‬‫ر‬ ‫الع‬ ‫م‬ ‫ُّ‬
‫ل‬ ‫تع‬ ‫أن‬ ‫«ومعلوم‬
‫ٌ‬
‫َ‬
‫العَرب هي أفصح اللُّغات وأبينها وأوسعها‪ ،‬وأكثرها‬ ‫قال ابن كثير رحمه الله في «تفسيره»‪»:‬لغة َ‬
‫تأدية للمعاني التي تقوم بالنفوس‪ ،‬فلهذا أُنْ ِزل أشرف ال ُكتُب بأشرف اللُّغات على أشرف الرسل‪ ...‬إلى‬
‫‪4‬‬
‫آخر كالمه َرِح َمه الله تعالى»‪.‬‬
‫وهنا تظهر أهمية معرفة اللغة العربية واتقانها لدراسة كتاب الله الذي فيه علوم االسالم‪ ،‬فإن‬
‫فهم معاني القرآن والوقوف على أسرار آياته‪ ،‬أمر ضروري وال يحصل ذلك إال بتعلم العربية واإللمام‬
‫بقواعدها‪ ،‬ويعتبر القرآن الكريم في أعلى درجات الفصاحة‪ ،‬وخير ممثل للغة المدونة لذلك وقف منه‬
‫اللغويون موقفا موحدا‪ ،‬فاستشهدوا به وقبلوا كل ما جاء فيه‪ ،‬فال يعرف أحد من اللغويين تعرض لشيء‬
‫مما ثبت في المصحف بالنقد والتخطئة ‪.‬‬
‫إرث من إرث آبائهم فِي لُغاتهم‬ ‫ويقول ابن فارس رحمه الله‪َ »:‬كانَت العرب فِي جاهليتها علَى ٍ‬
‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ْ‬
‫جل ثناؤه باإلسالم حالت أحو ٌال‪ ،‬ونُ ِس َخت ِديانات‪،‬‬ ‫ّ‬ ‫الله‬ ‫ِ ِِ‬
‫وآدابهم ونَ َسائكهم وقَرابينهم‪ ،‬فلما جاءَ‬
‫ِ‬
‫أخر‪ ،‬بزيادات زيدت‪ ،‬وشرائع ُشرعت‪،‬‬ ‫اضع إِلَى مواضع َ‬
‫أمور‪ ،‬ونُقلت من اللغة ألفاظ من مو َ‬ ‫وأبطلت ٌ‬
‫غاورات والتّجارات وتَطَلُّب األرباح والك ْدح‬ ‫ِ‬
‫الم َ‬
‫وشغل القوم بعد ُ‬ ‫األوَل‪ُ ،‬‬‫اآلخر ّ‬
‫وشرائط ُشرطت‪ ،‬فَعفَّى ُ‬
‫المعاقرة والمياسرة‪ ،‬بتالوة الكتاب العزيز الذي‬‫بالصْيد و ُ‬
‫الصيف‪ ،‬وبعد اإلغرام َّ‬ ‫للمعاش فِي رحلة الشتاء و َّ‬
‫يل من حكيم حميد‪ ،‬وبالتَّفقُّه فِي دين الله عز وجل ‪،‬‬ ‫ال يأتيه الباطل من بـَْي َن يديه وال من خلفه تنز ٌ‬
‫‪1‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬ص‪207‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪. 207‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬مجموع الفتاوى‪ ،‬ابن تيمية‪. 252 /32 ،‬‬
‫‪4‬‬
‫ ‬ ‫‪. 2/467 -‬‬
‫وحفظ سنن رسول الله ﷺ‪ ،‬مع اجتهادهم فِي مجاهدة أعداء اإلسالم‪ ،‬فصار الَّ ِذي نشأ َعلَْي ِه آباؤهم‬
‫ونشأوا َعلَْي ِه َكأَن لَ ْم يكن‪ ،‬وحتى تكلَّموا فِي دقائق الفقه وغوامض أبواب المواريث وغيرها من علم‬
‫وح ِفظ َحتَّى اآلن‪ »...‬إلى أن قال‪ »:‬فسبحان من نقل أولئك فِي الزمن‬ ‫الشريعة وتأويل الوحي بما ُد ّون ُ‬
‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ُّ‬ ‫ِ‬
‫عما ألفوه ونشأوا َعلَْيه وغُذوا به‪ ،‬إلى مثل َه َذا الذي ذكرناه» ‪.‬‬
‫القريب بتوفيقه‪ّ ،‬‬
‫‪5‬‬
‫لذا قد أثبتت جميع الدراسات اللغوية أ ّن سبب نشأة اللغة العربية ونموها واتساعها وشمولها هو‬
‫القرآن الكريم قبل غيره‪..‬‬
‫فالحمد لله الذي رفع هذه اللغة و أعلى شأنها‪ ،‬حيث أنزل بها خير كتبه و أفضلها ‪.‬‬
‫آيات كريمة حول عالقة العربيّة بال ُقرآن الكريم‬
‫اللغة العربية لغة القرآن الكريم ‪ ،‬وهو مهيمن على ما سواه من الكتب األخرى‪ ،‬وهذا يقتضي أن‬
‫تكون لغته مهيمنة على ما سواها من اللغات األخرى ‪.‬‬
‫ولقد وردت كلمة العربيّة بجانب القرآن الكريم‪ ،‬فأعطت لها داللة وصبغة دينية فإزدادت أهميتها فقال‬
‫َنزلْنَاهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَّ َعلَّ ُك ْم تـَْع ِقلُو َن﴾[‪.]١٢:٢‬‬
‫الله تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا أ َ‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا َج َع ْلنَاهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَّ َعلَّ ُك ْم تـَْع ِقلُو َن﴾[‪.]٤٣:٣‬‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬قـُْرآنًا َعَربِيًّا َغيـَْر ِذي ِع َو ٍج لَّ َعلَّ ُه ْم يـَتـَُّقو َن﴾[‪. ]٣٩:٢٨‬‬
‫ت آيَاتُهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَِّق ْوٍم يـَْعلَ ُمو َن﴾[‪. ]٤١:٣‬‬ ‫صلَ ْ‬
‫ِ‬
‫اب فُ ّ‬
‫ِ‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬كتَ ٌ‬
‫ك لِتَ ُكو َن ِمن المْن َذ ِرين‪ ،‬بِلِس ٍ‬
‫ان َعَربِي ُمبِين ﴾‬ ‫ين‪َ ،‬على قـَْلبِ َ‬ ‫ِ‬ ‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬نـََزَل بِِه ُّ‬
‫ُ َ َ‬ ‫وح األم ُ‬ ‫الر ُ‬
‫[‪.]٢٦:١٩٥-١٩٤-١٩٣‬‬
‫ك ُهم أُولُو ْالَلْب ِ‬ ‫ِٰ‬ ‫وفيه معجزات الهداية والشفاء فقال تعالى‪ ﴿ :‬أُوٰلَئِ َّ ِ‬
‫اب﴾‬ ‫َ‬ ‫ين َه َد ُاه ُم اللَّهُ َوأُولَئ َ ْ‬
‫ك الذ َ‬ ‫َ‬
‫[‪.]٣٩:١٨‬‬
‫آمنَّا بِِه﴾[‪.]٧٢:٢- ١‬‬ ‫وقال تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا س ِمعنا قـرآنًا عجبا يـه ِدي إِلَى ُّ ِ‬
‫الر ْشد فَ َ‬ ‫َ ْ َ ُْ َ َ ً َْ‬
‫ِ‬ ‫ِِ‬
‫الهدى‪ :‬يعني العقل والعظمة في‬ ‫ين َآمنُوا ُه ًدى َوش َفاءٌ﴾[‪ ،]٤١:٤٤‬و ُ‬ ‫وقال تعالى‪ ﴿ :‬قُ ْل ُه َو للَّذ َ‬
‫البصيرة ومعرفة حقائق األمور‪.‬‬
‫اب﴾[‪ ،]٣٨:٢٩‬والتدبّر‬ ‫ك مبارٌك لِّي َّدبـَّروا آياتِِه ولِيـتَ َذ َّكر أُولُو ْالَلْب ِ‬ ‫اب أ َ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َنزلْنَاهُ إلَْي َ َُ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫وقال تعالى ‪ ﴿ :‬كتَ ٌ‬
‫ال يكون إال بعد فهم معنى ما يتلى‪ ،‬فكيف يتح ّقق لغير العربي تدبّر القرآن الكريم ؟ هل يتحقق ذلك‬
‫من قراءة ترجمة معاني القرآن الكريم إلى لغته ؟ أم من دراسة اللّغة العربيّة وتعلّمها ليعرف المعني‬
‫بلغة القرآن نفسه ثم يعرف اإلعجاز البياني واللّغوي من نظم وأسلوب وبالغة القرآن الكريم ماعدا‬
‫‪5‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬الصاحبي في فقه اللغة‪ ،‬ابن فارس‪ ،‬ص ‪. 83-78‬‬

‫اإلعجازات األخرى؟ هذه اآليات الكريمة تظهر مدى العالقة الوثيقة بين القرآن الكريم واللّغة العربية‪.‬‬
‫أحاديث شريفة حول تعلّم ال ُقرآن ولُغَة ال ُقرآن‬
‫اللغة العربية‪ ‬هي لغة القرآن الكريم ولغة نبينا محمد ﷺ والقرآن الكريم هو دستور المسلمين‪.‬‬
‫لذلك كان الرسول عليه الصالة والسالم يشجع أصحابه على تعلّم العربيّة فقال نبينا ﷺ « َخ ْيرُكم‬
‫وعلَّمهُ»‪.6‬‬
‫َمن تَعلّم ال ُقرآ َن َ‬
‫وسأل العباس الرسول ﷺ ما الجمال؟ فقال‪« :‬اللسان»‪ .‬وفي رواية أخرى‪ :‬أنه سأله ما الجمال‬
‫‪7‬‬
‫في الرجل‪ ،‬فقال‪« :‬فصاحة لسانه»‪ .‬وقال‪« :‬رحم الله امرأ أصلح من لسانه «‪.‬‬
‫َّاس‬
‫وها الن َ‬ ‫ّم َ‬ ‫ض َو َعل ُ‬‫وروي عن ابن مسعود رضي الله عنه أنّه قال‪ :‬قال لي النّبي ﷺ «تـََعلّموا ال َفرائِ َ‬
‫ف‬‫الفتَ َن َحتَّى يَ ْختَلِ َ‬
‫العلم سيـ ْقبِض وتَظْهر ِ‬ ‫ِ‬
‫قبوض وإ ّن َ َ َ ُ َ َ‬ ‫َّاس فإنّي إمرؤ َم ٌ‬ ‫ِ‬
‫لم َو َعلّ ُموه الن َ‬
‫ِ‬ ‫َّ‬
‫َوتَعلموا الع َ‬
‫صل بَينـَُهما» ‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫االثـْنَان في ال َف ِري َ‬
‫ضة ال يَج َدان َمن يـَْف ُ‬
‫‪8‬‬
‫اس»رواه البيهقي وابن األنباري في اإليضاح من قول عمر‬ ‫ِ‬

‫وقوله ﷺ‪« :‬تَعلّموا العربيّة َو َعلّموها النّ َ‬
‫‪9‬‬
‫بن الخطاب‪»:‬تعلَّموا العربيّة فإنّها من دينكم» ‪.‬‬
‫يتبيّن لنا من اآليات الكريمة واالحاديث الشريفة أ ّن اللغة العربية قد حفظها القرآن الكريم فحفظ بها‬
‫التفاهم بين المسلمين كافة‪.‬‬
‫فالقرآن الكريم هو الذي أبقى هذه الشعوب أمة واحدة ذات لسان واحد عربي واحد مبين ‪.‬‬
‫لذلك فإ ّن تعلم اللّغة العربيّة له أهمية خاصة لعالقتها بالقرآن الكريم الذي هو دستور المسلمين‬
‫الصدور وفيها عباداتهم ومعامالتهم‪ .‬ومن تدبر فيه لقد‬ ‫ِ‬
‫فهو كتاب هداية ورحمة ونور وشفاءٌ لما في ّ‬
‫وتوسع أُفقه وأصبح سمعياً عليماً بصيراً‪.‬‬
‫تع ّقل ّ‬
‫المصادر العربيّة‬
‫المبحث الثالث‪ :‬أهمية اللّغة العربيّة في َ‬
‫تحتل المركز السادس ألكثر‬
‫اللغة العربية‪ ‬من أقدم اللّغات الساميّة التي نطق بها اإلنسان‪ ،‬واليوم ّ‬
‫اللّغات استخداماً في العالم بعدد ناطقين يبلغ ‪ 422‬مليون شخصاً أو ربما أكثر من ذلك بكثير‪ ،‬وهي‬
‫بي‪ ،‬والعراق‪ ،‬واليمن‪ ،‬ومصر‪ ،‬وشمال أفريقيا‪ ،‬باإلضافة إلى من‬
‫األم في دول الشام‪ ،‬والخليج العر ّ‬
‫اللّغة ّ‬
‫‪6‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬صحيح البخاري‪ ،‬رقم (‪.1919/4 )4739‬‬
‫‪7‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪ ،‬وانظر ‪ :‬المقاصد الحسنة‪ ،‬السخاوي‪ ،‬رقم (‪. )359‬‬
‫‪8‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬سنن ابن ماجه‪ ،‬رقم (‪ ،) 2719‬و المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪ ،‬رقم (‪ ،) 7984‬و‬
‫السنن الكبرى‪ ،‬البيهقي‪ ،) 11955 ( ،‬و المعجم األوسط للطب راني‪ ،‬الطب راني‪ ) 272/5 ( ،‬و تاريخ‬
‫بغداد‪ ،‬الخطيب البغدادي‪ ) 90/12 ( ،‬و السنن ال وارده في الفتن‪ ،‬الداني‪. ) 264( ،‬‬
‫‪9‬‬
‫‪ -‬انظر‪:‬مسبوك الذهب في فضل العرب وشرف العلم على شرف النسب‪ ،‬مرعي بن يوسف الكرمي‪ ،‬‬
‫‪ ،9 /1‬والمصنف‪ ،‬الصنعاني‪.117/6 ،)29926( ،‬‬
‫ينطق بها من المسلمين غير العرب عند قراءة القرآن وأداء الشعائر والعبادات الدينيّة من صالة وغيرها‪،‬‬
‫وقد اعتُمدت اللّغة العربيّة كلغة سادسة أساسيّة في األمم المتحدة عام ‪1974‬م‪.‬‬
‫لذلك فإ ّن اللغة العربية من أسمى اللغات التي ظهرت في تاريخ البشرية‪ ،‬بل هي أسماها على‬
‫اإلطالق‪ ،‬وذلك لما فيها من خصائص ومميزات حباها الله عز وجل بها فشرفت بهذا االختيار‪،‬‬
‫وازدادت سمواً ورفعة‪ .‬وأول هذة المصادر العربية هو‪:‬‬
‫أوال‪ -‬القرآن الكريم‪:‬‬
‫عز وجل‪ ،‬الذي أنزل باللغة العربية على خاتم األنبياء والمرسلين محمد ﷺ ‪.‬‬
‫الذي هو كتاب الله َّ‬
‫في القرآن الكريم أيضا نجد آيات كثيرة عن اللّغة العربيّة‪ ،‬بأنّها لغة القرآن الكريم‪ ،‬الذي هو دستور‬
‫المسلمين‪ ،‬فهذا يعتبر من أقوى األدلة على فضل وأهمية هذه اللغة التي شرفها الله تعالى بهذا ‪ .‬من‬
‫هذة اآليات‪:‬‬
‫َنزلْنَاهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَّ َعلَّ ُك ْم تـَْع ِقلُو َن﴾[‪.]١٢:٢‬‬
‫قوله تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا أ َ‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا َج َع ْلنَاهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَّ َعلَّ ُك ْم تـَْع ِقلُو َن﴾[‪.]٤٣:٣‬‬
‫ت آيَاتُهُ قـُْرآنًا َعَربِيًّا لَِّق ْوٍم يـَْعلَ ُمو َن﴾[‪.]٤١:٣‬‬ ‫صلَ ْ‬
‫ِ‬
‫اب فُ ّ‬
‫ِ‬
‫وقوله‪ ﴿ :‬كتَ ٌ‬
‫ان َعَربِي ُمبِين ﴾‬ ‫ك لِتَ ُكو َن ِمن المْن َذ ِرين‪ ،‬بِلِس ٍ‬ ‫ين‪َ ،‬على قـَْلبِ َ‬ ‫ِ‬ ‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬نـََزَل بِِه ُّ‬
‫ُ َ َ‬ ‫وح األم ُ‬
‫الر ُ‬
‫[‪ .]٢٦:١٩٥-١٩٤-١٩٣‬وصفه بالبيان‪.‬‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬قـُْرآنًا َعَربِيًّا َغيـَْر ِذي ِع َو ٍج لَّ َعلَّ ُه ْم يـَتـَُّقو َن﴾[‪ ]٣٩:٢٨‬فوصفه باالستقامة‪.‬‬
‫ْما َعَربِيًّا ﴾[‪ ]١٣ : ٣٧‬وصفه بالعدل‪.‬‬ ‫ِ‬
‫ك أَنـَْزلْنَاهُ ُحك ً‬‫وقوله تعالى‪َ ﴿ :‬وَك َذل َ‬
‫اب﴾[‪ ]٣٨:٢٩‬وصفه‬ ‫ك مبارٌك لِّي َّدبـَّروا آياتِِه ولِيـتَ َذ َّكر أُولُو ْالَلْب ِ‬ ‫اب أ َ ِ‬ ‫ِ‬
‫َ‬ ‫َنزلْنَاهُ إلَْي َ َُ َ َ ُ َ َ َ َ‬ ‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬كتَ ٌ‬
‫بالموعظه‪.‬‬
‫آمنَّا بِِه﴾[‪.]٧٢:٢- ١‬‬ ‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬إِنَّا س ِمعنا قـرآنًا عجبا يـه ِدي إِلَى ُّ ِ‬
‫الر ْشد فَ َ‬ ‫َ ْ َ ُْ َ َ ً َْ‬
‫ين َآمنُوا ُه ًدى َو ِش َفاءٌ﴾[‪ ،]٤١:٤٤‬والهدى‪ :‬يعني العقل والعظمة في‬ ‫ِِ‬
‫وقوله تعالى‪ ﴿ :‬قُ ْل ُه َو للَّذ َ‬
‫في قوله تعالى‪ ﴿ :‬أُوٰلَئِ َّ ِ‬
‫ك ُه ْم أُولُو‬ ‫ين َه َد ُاه ُم اللَّهُ َوأُوٰلَئِ َ‬
‫ك الذ َ‬ ‫َ‬ ‫البصيرة ومعرفة حقائق األمور‪ ،‬كما‬
‫اب﴾[‪.]٣٩:١٨‬‬ ‫ْالَلْب ِ‬
‫َ‬
‫ثانيا‪ :‬اآلحاديث الشريفة‬
‫ِ‬
‫وها‬
‫ض َو َعلّ ُم َ‬‫‪ -‬روي عن ابن مسعود رضي الله عنهما قال‪ :‬قال لي رسول الله ﷺ‪« :‬تـََعلّموا ال َفرائ َ‬
‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫َّ ِ ِ‬
‫ف‬‫ض َوتَظْ َهر الفتَ َن َحتَّى يَ ْختَل َ‬ ‫قبوض وإ ّن الع َلم َسيـَْقبِ ُ‬ ‫َّاس فإنّي إمرؤ َم ٌ‬ ‫َّاس َوتَعلموا الع َلم َو َعلّ ُموه الن َ‬
‫الن َ‬

‫صل بَينـَُهما»‪.‬‬ ‫ان فِي ال َف ِر َ ِ ِ ِ‬

‫االثـنَ ِ‬
‫يضة ال يَج َدان َمن يـَْف ُ‬
‫‪10‬‬
‫ْ‬
‫شجع أصحابه على تعلّم اللّغة فقال‪ « :‬تعلّموا العربيّة وعلّموها النّ َ‬
‫اس»‪.‬‬ ‫‪ -‬وقول الرسولﷺ ‪:‬حين ّ‬
‫‪11‬‬
‫‪12‬‬
‫‪-‬وقوله ﷺ‪« :‬خيركم من تعلّم القرآ َن وعلّمه ‪».‬‬
‫‪-‬وقال رسول الله ﷺ أيضاً‪« :‬من أحسن منكم أن يتكلم بالعربية فال يتكلمن بالفارسية فإنه‬
‫‪13‬‬
‫يورث النفاق» ‪.‬‬
‫‪14‬‬ ‫‪-‬وقيل للرسول ﷺ‪ :‬ما الجمال في الرجل ؟ قال‪ »:‬فَصاحةُ ِ‬
‫لسانه ‪».‬‬ ‫ُّ‬
‫ففي هذة اآليات الكريمة واألحاديث الشريفة‪ ،‬داللة على أهمية اللغة العربية وفضلها وأ ّن تعلُّ َم‬
‫وتوسع لألفق‪،‬‬ ‫ِ‬
‫الصدور‪ ،‬وكذلك عبادةٌ وتع ّق ٌل ّ‬ ‫اللّغة العربيّة هدايةٌ ورحمة ٌ‪ّ ،‬ثم بُشرى ونور وشفاءٌ لما في ّ‬
‫فرض وما اليتم إالّ به يكون أيضاً فرضاً‪ ،‬لذا يُمكن القول بما قاله ابن تيميّة رحمه‬ ‫بما أ ّن طلب العلم ٌ‬
‫فرض على الكفاية‪ ،‬ألنّه ال يُفهم العلوم اإلسالميّة إالّ باللّغة‬
‫وتعليم العربية ٌ‬
‫تعلم العربية َ‬ ‫معلوم أ ّن َ‬
‫الله‪ٌ « :‬‬
‫العربيّة «‪.15‬‬
‫ثالثاً‪ :‬اآلثار التي وردت عن سلف وعلماء وفقهاء هذة األمة‬
‫قلت لنا أخبار كثيرة عن سلف وفقهاء هذه األمة األخيار رحمهم الله توضح لنا نظرتهم‬ ‫وقد نُ ْ‬
‫العميقة على هذه اللغة‪ ،‬وأنّهم ينزلونها من نفوسهم منزلة رفيعة تتناسب مع مكانتها العالية ‪،‬يُعنَون‬
‫أعظم غيرتهم على لُغة‬‫الفصاحة والبيان‪ .‬فما َ‬ ‫َ‬ ‫بالعربية‪ ،‬ويُعاقِبون ِصبيانَهم على اللَّح ِن‪ ،‬ويُثِيبونَهم على‬
‫درُهم!‬‫القرآن! فلله ُّ‬
‫الم َجالِس» بابًا في‬
‫الم َجالس وأنس ُ‬ ‫رحمه الله في أول كتابه‪« :‬بهجة َ‬ ‫ابن عبدالبر َ‬ ‫‪-‬وقد َع َقد ُ‬
‫أشعارا حول هذا األمر‪،‬‬ ‫ِ‬
‫اجتناب اللَّحن وتعلُّم العربيَّة‪ّ ،‬‬
‫أخبارا و ً‬
‫من الخطاب‪ ،‬أورد فيه ً‬ ‫وذم الغريب َ‬
‫بعد‪،‬‬
‫رضي الله عنه حينما َكتَب إلى أبي موسى األشعري رضي الله عنهما ‪َّ :‬أما ُ‬ ‫وصدَّره بقول عمر َ‬
‫‪16‬‬
‫السنَّة‪ ،‬وتعلَّموا العربيَّة‪ ،‬وأع ِربوا القرآن؛ فإنَّه َعربي»‪.‬‬
‫«فتـََفقَّهوا في ُّ‬
‫أيضا أنَّه قال‪ :‬تعلَّموا العربيَّة؛ فإنَّها من دينكم‪ ،‬وتعلَّموا ال َفَر َ‬
‫ائض؛‬ ‫‪-‬ورَوى ابن أبي شيبة‪ ،‬عن عمر ً‬ ‫َ‬
‫‪10‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬سنن ابن ماجه‪ ،908/ 2) 2719( ،‬و المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪.369/4 ) 7948( ،‬‬
‫‪11‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬انظر‪ :‬المصنف‪ ،‬الصنعاني‪.117/6 ،)29926( ،‬‬
‫‪12‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬صحيح البخاري‪ ،‬رقم (‪.1919/4 )4739‬‬
‫‪13‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪.98/4 )7001( ،‬‬
‫‪14‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪ ،‬وانظر ‪ :‬المقاصد الحسنة‪ ،‬السخاوي‪ ،‬رقم (‪)359‬‬
‫‪15‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬مجموع الفتاوى‪ ،‬ابن تيمية‪. 252 /32 ،‬‬
‫‪16‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬مصنف‪ ،‬ابن أبي شيبة‪.116/6 ،240/5 ، )29914 ،25651( ،‬‬
‫‪17‬‬
‫فإنَّها ِمن دينكم ‪.‬‬
‫رحمه الله طرفًا في كتابه‪« :‬الجامع ألخالق‬ ‫أورَد من هذة اآلثار أيضاً الخطيب البغدادي َ‬ ‫‪-‬وقد َ‬
‫رحمه الله بقوله‪« :‬التَّرغيب في تعلُّم النحو والعربيَّة ألداء‬
‫ب عليها َ‬ ‫الراوي وآداب السامع» ‪َ ،‬وبـََّو َ‬
‫‪18‬‬
‫َّ‬
‫السويَّة»‪.‬‬
‫َّ‬ ‫بالعبارة‬ ‫الحديث‬
‫ومن اآلثار التي أوردها رحمه الله ‪:‬‬ ‫َ‬
‫رضي الله عنه قال‪« :‬تعلَّموا العربيَّة؛ فإنَّها تزيد في المروءة‪ ،‬وتثبت العقل»‪.‬‬ ‫‪-‬أن عمر بن َ َّ‬
‫الخطاب َ‬ ‫َّ َ‬
‫رضي الله عنه من فقه العربيَّة‪ ،‬وفقه‬
‫قال شيخ اإلسالم ابن تيميَّة رحمهِ الله‪»:‬وهذا الذي أمر بهِ عمر َ‬
‫الشريعة‪ ،‬يجمع ما يُ ْحتَاج إليه؛ َّ‬
‫ألن ال ّدين فيه أقوال وأعمال‪ ،‬فَفقه العربيَّة هو الطريق إلى فقه أقواله‪،‬‬ ‫َّ‬
‫وفِقه ُّ‬
‫السنَّة هو فقه أعماله»‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫أيضا‪ ،‬عن أُبَي بن كعب أنه قال‪ »:‬تعلَّموا العربيَّة‪ ،‬كما تعلمون حفظ ال ُقرآن‪»20.‬‬ ‫‪َ -‬ورَوي ً‬
‫‪ -‬وقال الحسين بن علي‪ :‬وروي عن ابن شبرمة أنّه قال‪ »:‬إذا سرك أن تعظم في عين من كنت‬
‫في عينه صغيراً ويصغر من كان في عينك عظيماً فتعلم العربية فأنّها تجريك على المنطق وتدنيك من‬
‫السلطان ‪.21 »..‬‬
‫‪-‬وقال ثعلب‪« :‬سمعت محمد بن سالم يقول‪ »:‬ما أحدث الناس من مروءة أفضل من طلب‬
‫‪22‬‬
‫النحو‪»..‬‬
‫‪-‬يقول التابعي الجليل قتادة‪ « :‬ال أسأل عن عقل رجل لم يدله عقله على أن يتعلم من العربية ما‬
‫يصلح به لسانه ‪.23»....‬‬
‫‪-‬وقال المأمون ألحد أوالده‪ »:‬ما على أحدكم أن يتعلم العربية فيقيم بها أوده ويزين بها مشهده‬
‫ويفل بها حجج خصمه بمسكتات ُحكمه ويملك مجلس سلطانه بظاهر بيانه أو يســر أحدكم أن‬
‫يكون لسانه كلسان عبده وأمته‪.24 »..‬‬
‫العَرب هي أفصح اللُّغات وأبينها وأوسعها‪ ،‬وأكثرها‬
‫‪-‬وقال ابن كثير رحمه الله في «تفسيره»‪« :‬لغة َ‬
‫تأدية للمعاني التي تقوم بالنفوس‪ ،‬فلهذا أُنْ ِزل أشرف ال ُكتُب بأشرف اللُّغات على أشرف الرسل‪ ...‬إلى‬
‫‪17‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصنف‪ ،‬الصنعاني‪.117/6 ،)29926( ،‬‬
‫‪18‬‬
‫ ‬ ‫‪. 25/ 2 ،)1067( -‬‬
‫‪19‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬ص ‪.317‬‬
‫‪20‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصنف‪ ،‬الصنعاني‪. 116/6 ،)29915( ،‬‬
‫‪21‬‬
‫ ‬ ‫‪ -.‬عيون األخبار‪ ،‬ابن قتيبة‪135/2 ،‬‬
‫‪22‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬بهجة المجالس وأنس المجالس‪ ،‬ابن عبد البر‪ ،‬ص ‪.8/1‬‬
‫‪23‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪. 8/1‬‬
‫‪24‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪. 8/1‬‬
‫‪25‬‬
‫آخر كالمه َرِح َمه الله تعالى‪».‬‬
‫اجب‪َّ ،‬‬
‫فإن‬ ‫ِ‬
‫فرض وو ٌ‬ ‫َّيخ اإلسالم ابن تيميّة رحمه الله‪»:‬إ ّن اللغةَ العربيّةَ من ال ّدين‪ ،‬ومعرفتُها ٌ‬ ‫ـ ‪-‬قال ش ُ‬
‫اجب « ‪. ‬‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فهم ِ‬
‫الك ِ‬
‫اجب إالّ به فهو و ٌ‬ ‫هم إالّ باللغة العربية‪ ،‬وما ال يت ُُّم الو ُ‬‫فرض‪ ،‬وال يـُْف ُ‬
‫السنة ٌ‬‫تاب و ُّ‬
‫‪26‬‬
‫بلغة العرب‬ ‫القرآن واألخبار‪ ،‬وهما واردان ِ‬ ‫شرعنا إلى ِ‬ ‫‪- ‬ويقول الرازي‪« :‬لما كان المرجع في معرفة ِ‬
‫ُ‬
‫اجب المطلق إالّ‬ ‫ُ‬ ‫و‬ ‫ال‬ ‫يتم‬
‫ُّ‬ ‫ال‬ ‫وما‬ ‫األمور‪،‬‬ ‫بهذه‬ ‫العلم‬ ‫على‬ ‫ا‬‫ً‬‫ف‬‫موقو‬ ‫ونحوهم وتصريفهم‪ ،‬كان العلم بشرعنا‬
‫‪27‬‬
‫مقدورا للمكلف ‪ -‬فهو واجب”‪.‬‬ ‫ً‬ ‫به ‪ -‬وكان‬
‫مسألة من مسائل الفقه‪ ،‬إال أجبت عنها من قو ِ‬
‫اعد‬ ‫ٍ‬ ‫‪- ‬ويقول الشافعي رحمه الله‪»:‬ال أُسأل عن‬
‫أيضا“‪: ‬ما أردت بها ‪ -‬يعني‪ :‬العربية ‪-‬‬ ‫ِ‬ ‫النحو‪ 28».‬وهذا ُّ‬
‫يدل على تمكنه رحمه الله في العربية‪ ،‬وقال ً‬
‫ِ‬
‫كل العلوم «‪.‬‬ ‫تبحَر في النحو‪ ،‬اهتدى إلى ِّ‬ ‫إال االستعانةَ على الفقه”‪ 29.‬وقال‪« :‬من َّ‬
‫أكثرها‬ ‫ِ‬
‫أوسع األلسنة مذهبًا‪ ،‬و ُ‬ ‫الشافعي رحمه الله عن العربية أيضاً‪« :‬لسان العرب ُ‬ ‫ُّ‬ ‫‪-‬وقال اإلمام‬
‫َ‬
‫‪30‬‬
‫ألفاظًا‪ ،‬ولها مكانتُها العُظمى في هذا الدين»‪.‬‬
‫ظ القانو َن العربي‪ ،‬ونُصلِح ِ‬
‫األلسنةَ المائلَةَ‬ ‫حباب أن نحف َ‬‫إيجاب أو أمر استِ ٍ‬ ‫ٍ‬ ‫أمر‬
‫َّ‬ ‫َ‬ ‫فنحن مأمورون َ‬‫ُ‬
‫عنه‪.‬‬
‫الشاطبي رحمه الله عن هذا المعنى بقوله‪« :‬إ ّن الشريعةَ عربيةٌّ‪ ،‬وإذا كانت عربيَّةً فال‬ ‫ُّ‬ ‫‪-‬وقد عبَّر‬
‫ِ‬ ‫ِ‬
‫حق الفه ِم‪ ،‬فإذا فرضنا ُمبتدئًا في فهم العربية فهو ُمبتد ٌ‬
‫ئ‬ ‫حق الفه ِم إالّ من ف ِه َم اللغةَ العربيَّةَ َّ‬‫يفهمها َّ‬
‫ُ‬
‫ِ‬
‫ط في فهم الشريعة‪ ،‬فإن انتهى إلى درجة الغاية في العربية كان‬ ‫ِ‬
‫متوس ٌ‬ ‫فهو‬ ‫ا‬‫ً‬‫ط‬ ‫ِ‬
‫متوس‬ ‫أو‬ ‫يعة‪،‬‬‫ر‬ ‫الش‬ ‫فهم‬ ‫في‬
‫ّ‬ ‫ّ‬
‫‪31‬‬
‫كذلك في الشريعة»‪.‬‬
‫«ألن اللِّسان العربي شعار اإلسالم وأهله‪ ،‬واللغات من‬ ‫َّثم قال شيخ اإلسالم ابن تيميَّة رحمه الله‪َّ :‬‬
‫من ال ُفقهاء أو أكثرهم يكرهون في األدعية التي‬ ‫ِ‬
‫أعظم شعائر األمم التي بها يـَتَ َميـَُّزو َن‪ ،‬ول َهذا كان كثير َ‬
‫دعى الله‪ ،‬أو يذكر بغير العربيَّة‪.‬‬ ‫ِ‬
‫الصالة وال ّذكر أن يُ َ‬ ‫في َّ‬
‫كانت اللغات من أعظم شعائر األمم التي بها يـَتَ َميَّزون كما قال شيخ اإلسالم ابن تيميَّة «‬ ‫وإذا ِ‬
‫األمة العزيزة تعتز بلغتها‪ ،‬وتحرص على استقاللها اللُّغَوي؛ كما تحرص على استقاللها العسكري‬ ‫فإن َّ‬‫َّ‬
‫الذليلة تفرط في لغتها‪ ،‬حتى تصبح‬ ‫األمة َّ‬
‫واالقتصادي سواء‪ ،‬وتحترم قوانينها اللُّغَويَّة‪ ،‬وتـَتَ َم َّسك بها‪ ،‬و َّ‬
‫‪25‬‬
‫ ‬ ‫‪. 467 /2-‬‬
‫‪26‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬ص ‪. 207‬‬
‫‪27‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المحصول في علم األصول‪ ،‬ال رازي‪. 275/ 1 ،‬‬
‫‪28‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬شذ رات الذهب‪ ،‬ابن العماد الحنبلي‪ ،‬ص‪. 231‬‬
‫‪29‬‬
‫ ‬ ‫‪ - .‬سير أعالم النبالء‪ ،‬الذهبي‪ ،‬ص‪175‬‬
‫‪30‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬الرسالة‪َّ ،‬‬
‫الش افعي‪. 42/1 ،‬‬
‫‪31‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬الم وافقات‪ ،‬الشاطبي‪. 53/5 ،‬‬
‫‪32‬‬
‫أجنبيَّة عنها‪ ،‬وهي َمنسوبة إليها‪».‬‬
‫ص ْدرها األ ََّول على وعي كامل بأَثَر اللغة في تكوين‬ ‫رحمهم الله ‪ -‬في َ‬
‫ُ‬ ‫األمة ‪-‬‬
‫‪-‬وكان علماء َّ‬
‫السنَّة‬
‫شديدا على لغة القرآن الكريم و ُّ‬ ‫حرصا ً‬ ‫صوا ً‬ ‫لذلك َحَر ُ‬
‫األمة‪ ،‬وخطرها في بناء َشخصيَّة المسلم‪ ،‬و َ‬ ‫َّ‬
‫استبدل الذي هو أدنى بالذي هو خير‪.‬‬ ‫حاد عنها إلى غيرها‪ ،‬و َ‬ ‫َّدوا النَّكير على َمن َ‬
‫وشد ُ‬
‫الشريفة‪َ ،‬‬
‫يسمي بغيرها‪ ،‬وأن يـَتَ َكلَّ َم‬
‫َ‬ ‫‪-‬قال شيخ اإلسالم رحمه الله‪« :‬فقد َك ِره الشافعي لِ َمن يعرف العربيَّة أن‬
‫التابعين»‪.33‬‬
‫الصحابة و َ‬ ‫مأثورا ع ِن َّ‬
‫بالعجميَّة‪ ،‬وهذا الذي ذكره‪ ،‬قالَهُ األئمة ً‬‫بها خالطًا لها َ‬
‫من البُلدان يتركون لسانَهم ولسان قرآنهم من أجل لسان أحد؛‬ ‫بلدا َ‬
‫ب عندما يفتحون ً‬ ‫ولم يك ِن َ‬
‫العَر ُ‬
‫ِ‬
‫َش َّد ال ُك ْره أن تـَتـََفشَّى‬
‫الم ْفتوح حتَّى تطبق عليه‪ ،‬ويكره المسلمو َن أ َ‬ ‫ِ‬
‫صر َ‬‫وإنما تغلب العربيَّة على أهل الم ْ‬
‫الرطَانَة البعيدتان عن لغة الكتاب وأهله‪.‬‬
‫فيهم العُ ْجمة و َّ‬
‫هكذا فعل سلفنا الصالح في خدمتهم للغة القرآن الكريم أحبوها حباً عظيماً‪ ،‬ووهبوا لها نفوسهم‪،‬‬
‫فنقحوها ووضعوا قواعدها وأصلوا نحوها وصرفها حتى بلغت درجة الكمال والصفاء ‪.‬‬
‫عد كثير من العلماء أن من عالمات اإليمان حب العربية والدفاع عنها وحب العرب وقد‬ ‫بل َّ‬
‫أفاض اإلمام ابن تيمية رحمه الله في الكالم على العربية وما يستفيده المتكلم منها وتحدث عن العرب‬
‫رد‪.34‬‬
‫وفضلهم وأ ّن حبهم من اإليمان‪ ،‬ورد الشعوبية بأبلغ ّ‬
‫المصادر الغَير العربيّة‬
‫المبحث الرابع‪ :‬أهمية اللّغة العربيّة في َ‬
‫ف عظمةَ اللغة العربية َم ْن اطَّلع عليها وتعلَّمها وغاص في أسرارها من العرب في القديم‬‫َعَر َ‬
‫والحديث‪ ،‬وال عجب في أ ْن يشهدوا بعظمتها ألنهم أهل اللغة‪ ،‬واالطّالع على أقوالهم يزيدنا علماً‬
‫لكن االطّالع على شهادات وأقوال غير العرب في العربية له طَ ْع ٌم آخر‪ ،‬ألنّهم عرفوا قيمةَ‬ ‫وثقةً بها‪ّ ،‬‬
‫لغتنا وهم ليسوا منّا‪ ،‬وهو ما يدفعنا إلى محاولة معرفة ما عرفوه منها‪ ،‬لنزداد اعتزازاً بها ونغرس اإلعتزاز‬
‫في نفوس أبنائنا‪ .‬إ ّن كثيراً من أبناء المسلمين يجهل فضل لغته وجوانب عظمتها وأهميتها ‪.‬‬
‫الغرب عن ميزات لغتنا‪( ،‬والفضل ما شهدت به األعداءُ)‪:‬‬
‫بعض ما قاله ُ‬ ‫وسنورد َ‬
‫عجز اللسا ُن عن ِ‬
‫وصف‬ ‫اللغات رون ًقا وغنى‪ ،‬وي ِ‬
‫ِ‬ ‫سائر‬
‫ً َ‬ ‫تفوق َ‬
‫‪-‬قال كارلونلينو‪”:‬اللغةُ العربية ُ‬
‫محاسنها‪”.‬‬
‫االمتياز من وجهين؛ األول‪:‬‬ ‫امتيازا‪ ،‬وهذا‬ ‫ِ‬
‫ُ‬ ‫‪ -‬وقال فان ديك األميركي‪»:‬العربيةُ أكثر لغات األرض ً‬
‫من حيث ثروة ِ‬
‫معجمها‪ ،‬والثاني‪ :‬من حيث استيعابها آدابها‪”.‬‬
‫‪32‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬ص ‪. 311‬‬
‫‪33‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪ ،‬ص‪. 313‬‬
‫‪34‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬اقتضاء الص راط المستقيم‪ ،‬ابن تيمية‪. 405-362/1 ،‬‬
‫‪ -‬قول المستشرقة األلمانية ال ّدكتورة في الفلسفة «أنا ماري شيمل» ‪ ،‬والتي ترجمت القرآ َن الكري ِم‬
‫أستطيع أن أقول إالّ أنها ال بُ َّد أ ْن تكو َن لغةُ الجنّ ِة‬
‫ُ‬
‫الى األلمانية‪»:‬واللغةُ العربيةُ لغةٌ موسيقيةٌ ِ‬
‫للغاية‪ ،‬وال‬ ‫ّ‬
‫«‪.‬‬
‫هاماً للغة‪ ‬العربية أبقى‬ ‫َّ‬
‫جرمانوس»‪»:‬إن في اإلسالم سنداً ّ‬ ‫‪ -‬قال المستشرق‪ ‬المجري»عبد الكريم‬
‫على روعتها وخلودها فلم تنل منها األجيال المتعاقبة على نقيض ما حدث‪ ‬للغات القديمة المماثلة‪،‬‬
‫كالالتينية حيث انزوت تماماً بين جدران المعابد‪ .‬ولقد‪ ‬كان لإلسالم قوة تحويل جارفة أثرت في‬
‫الشعوب التي اعتنقته حديثاً‪ ،‬وكان ألسلوب‪ ‬القرآن الكريم أثر عميق في خيال هذه الشعوب فاقتبست‬
‫آالفاً من الكلمات العربية‪ ‬ازدانت بها لغاتها األصلية فازدادت قوةً ونماءً‪ .‬والعنصر الثاني الذي أبقى‬
‫على‪ ‬اللغة العربية هو مرونتها التي ال تُبارى‪ ،‬فاأللماني المعاصر مثالً ال يستطيع أن‪ ‬يفهم كلمةً واحدةً‬
‫من اللهجة التي كان يتحدث بها أجداده منذ ألف سنة‪ ،‬بينما العرب‪ ‬المحدثون يستطيعون فهم آداب‬
‫‪35‬‬
‫لغتهم التي كتبت في الجاهلية قبل اإلسالم ‪».‬‬
‫يحق له‬
‫‪ ‬آخر ّ‬
‫شعب ُ‬‫يوجد ٌ‬ ‫‪ -‬قال المستشرق‪ ‬األلماني أوجست فيشر‪ »:‬وإذا استثنينا الصين فال ُ‬
‫ب ٍ‬ ‫بحس ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ ِ ِ‬
‫اعد‬
‫أصول وقو َ‬ ‫خار بوفرة كتب علوم لغته ‪ ،‬وبشعوره المبك ِر بحاجته إلى تنسيق مفرداتها‪ْ َ ،‬‬ ‫ال َف ُ‬
‫غير العرب» ‪. ‬‬
‫‪36‬‬
‫َ‬
‫‪ -‬قال‪ ‬هايوود‪ »:‬إ ّن العرب‪ ‬في مجال المعجم يحتلّون مكان المركز‪ ،‬سواءً في الزمان أو المكان‪،‬‬
‫للشرق أو ِ‬
‫الغرب» ‪.37‬‬ ‫ِ‬
‫الحديث‪ ،‬وبالنسبة ِ‬ ‫بالنسبة للعالم‪ ‬القدي ِم أو‬
‫جمال‪ ‬هذه اللغة‬
‫‪ -‬قالت المستشرقة‪ ‬األلمانية‪ ‬زيغريد هونكة‪ »:‬كيف يستطيع اإلنسان أن يُقاوم َ‬
‫وسحرها الفريد ؟ فجيران العرب أنفسهم في البلدان التي‪ ‬فتحوها سقطوا صرعى سحر‬ ‫َ‬ ‫ومنط َقها السليم‬
‫ٍ‬
‫بشغف‪ ،‬حتى‬ ‫تلك اللغة‪ ،‬فلقد اندفع الناس الذين بقوا على دينهم في هذا‪ ‬التيار يتكلمون اللغة العربية‬
‫إن اللغة القبطية مثالً ماتت تماماً‪ ،‬بل‪ ‬إن اللغة اآلرامية لغة المسيح قد تخلّت إلى األبد عن مركزها‬
‫لتحتل مكانها لغة محمد‪.38 « ‬‬
‫ّ‬
‫ِ‬
‫‪ -‬أشاد‪ ‬ماريو‪ ‬ب ْل‪ ‬مؤلف كتاب» قصة اللغات» ‪»:‬بأ ّن العربية هي اللغة العالمية في حضارات‬
‫العصور الوسطى‪ ،‬وكانت رافداً عظيماً لإلنكليزية في نهضتها وكثي ٍر من األوربيّات‪ ،‬وقد أورد‬
‫بية‪ ،‬وكانت أولها اإلسبانية‪ ‬ثم الفرنسية‬ ‫ٍ‬
‫مفردات عر ٍ‬ ‫ائم بما اقتبسته هذه اللغات من‬
‫قاموس‪ Littre ‬قو َ‬
‫واإليطالية واليونانية والمجرية وكذلك األرمنية والروسية وغيرها‪ ،‬ومجموعها ‪ 27‬لغة‪ ،‬وتقدر المفردات‬
‫‪35‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬الفصحى لغة القرآن‪ ،‬أنور الجندي‪ ،‬ص ‪. 301‬‬
‫‪36‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المعجم اللغوي التاريخي‪ ،‬أوجست فيشر ‪.‬‬
‫‪37‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصدر السابق ‪.‬‬
‫‪38‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬مجلة اللسان الع ربي‪ ،‬مقال محمود فوزي حمد‪ ،86/24 ،‬عن كتاب‪ :‬شمس العرب تسطع على‬
‫الغرب ‪.‬‬
‫‪39‬‬
‫باآلالف‪».‬‬
‫‪ -‬قال المستشرق‪ ‬األلماني‪ ‬فرنباغ‪»:‬ليست لغة العرب أغنى لغات العالم فحسب‪ ،‬بل إن الذين‬
‫نبغوا في التأليف بها ال يكاد يأتي عليهم الع ّد‪ ،‬وإن اختالفنا‪ ‬عنهم في الزمان والسجايا واألخالق أقام‬
‫بيننا نحن الغرباء عن العربية وبين ما ألفوه‪ ‬حجاباً ال يتبيّن ما وراءه إالّ بصعوبة ‪ 40».‬‬
‫‪ -‬قال‪ ‬األستاذ ميليه‪ »:‬إ ّن اللغة العربية لم تتراجع عن أرض‪ ‬دخلتها لتأثيرها الناشئ من كونها لغة‬
‫دين ولغة مدنية‪ ،‬وعلى الرغم من الجهود التي‪ ‬بذلها المبشرون‪ ،‬ولمكانة الحضارة التي جاءت بها‬
‫الشعوب النصرانية لم يخرج أحد مناإلسالم إلى النصرانية‪ ،‬ولم تبق لغة أوربية واحدة لم يصلها شيء‬
‫من اللسان العربي‪ ‬المبين‪ ،‬حتى اللغة الالتينية األم الكبرى‪ ،‬فقد صارت وعاءً لنقل المفردات العربية‪ ‬إلى‬
‫‪41‬‬
‫بناتها «‪.‬‬
‫كل‬ ‫لغات العالم‪ ،‬بل هي أرقى من ِ‬
‫لغات أوروبا؛ لتضمنها َّ‬ ‫‪ -‬وقال فيال سبازا‪»:‬اللغةُ العربية من أغنى ِ‬
‫أن الفرنسيةَ واإلنجليزية واإليطالية وسواها قد تحدرت من ٍ‬
‫لغات‬ ‫ات التعبير في أصولها‪ ،‬في حين َّ‬ ‫أدو ِ‬
‫تحتاج إليه‪”42.‬‬
‫ُ‬
‫ِ‬
‫اللغات لتأخ َذ من دمائِها ما‬ ‫ميتة‪ ،‬وال تزال حتى اآلن تعالِ ُج رمم تلك‬
‫ومن الطريف ما ذكره محمد الخضر حسين ‪ »:‬كتب « جون فرن» قصة خيالية بناها على سياح‬
‫يخترقون طبقات الكرة األرضية حتى يصلوا أو يدنوا من وسطها ‪ ،‬ولما أرادوا العودة إلى ظاهر األرض‬
‫بدا لهم هنالك أن يتركوا أثراً يدل على مبلغ رحلتهم فنقشوا على الصخر كتابة باللغة العربية‪ ،‬ولما سئل‬
‫جون فرن عن اختياره للغة العربية قال‪« :‬ألنها لغة المستقبل « والشك أنه يموت غيرها‪ ،‬وتبقى حية‬
‫حتى يرفع القرآن نفسه ‪ 43 ».‬فحقاً إنها لغة متميزة‪ ‬فهنيئاً للمسلمين والعرب بها‪.‬‬
‫المبحث الخامس‪ :‬فضل اللغة العربية على سائر اللغات واآلثار التي وردت في فضلها‪.‬‬
‫اللغة العربية‪ ‬أفضل اللغات‪ ،‬ألنّها لغة القرآن الكريم‪ ،‬ولغة نبينا محمد ﷺ‪ ،‬ولغة أهل الجنة و لغة‬
‫ذو ثروة غنية بألفاظها ومعانيها‪ ،‬بل هي أشهر لغات العالم وأكثرها انتشاراً‪ ،‬لها أهمية بالغة عند جموع‬
‫المسلمين حول العالم‪ ،‬والتي يجب على المسلمين تعلُّم بعضها ليقيموا بها فرائضهم‪ ،‬وال يجوز القيام‬
‫‪44‬‬
‫الست الرسمية في منظمة األمم المتحدة ‪.‬‬
‫بهذه الفرائض بغيرها‪ ،‬كما أنّها من ضمن اللغات ّ‬
‫لذلك فإ ّن اعتناء علماء المسلمين باللغة‪ ،‬نابع من كون الشريعة التي هي موضوع النّظر عربية‪ّ ،‬ثم‬
‫‪39‬‬
‫ ‬ ‫‪ The Story of Languages, pp.155-277‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪ ،178‬نق ًال عن كتاب ماريو بل ‪ :‬‬
‫‪40‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬الفصحى لغة القرآن‪ ،‬أنور الجندي‪ ،‬ص ‪.303‬‬
‫‪41‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬المصدر السابق‪ ،‬ص ‪.304- 303‬‬
‫‪42‬‬
‫ ‬ ‫نقال عن ‪ :‬موقع دي وان العرب‪ ،‬بتصرف ‪.‬‬ ‫انظر‪ :‬لغتنا هويتنا‪ ،‬رامز محيي الدين علي‪ً ،‬‬
‫‪43‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬القياس في اللغة العربية‪ ،‬محمد الخضر حسين‪ ،‬ص‪ 12‬و المؤامرة على الفصحى‪« ،‬لغة الق رآن»‬
‫أنور الجندي‪ ،‬ص ‪.302‬‬
‫‪44‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬فن الترجمة وعلوم العربية‪ ،‬إب راهيم‪ ‬بدوي‪ ‬الجيالني‪ ،‬ص ‪. 17‬‬
‫إ ّن اصطفاء العربية من لدن الله تعالى‪ ،‬لتكون لغة الوحي اإللهي‪ ،‬وإعجازه األزلي‪ ،‬وخطابه إلى جميع‬
‫البشر‪ ،‬كان حافزاً لدى هؤالء ودليالً لبحث ما تمتلكه اللغة العربية من طاقات هائلة‪ ،‬ومؤهالت‬
‫مطلقة (صوتية وصرفية ومعجمية ونحوية وبالغية وداللية كما منها خصائص حروفها وإعرابها‪ ،‬وتعدد‬
‫ٔابنیتها وصیغها‪ ،‬ووفرة مصادرها وجموعها وجودة مفرداتها واشـتـقاقها وإيجازها والدقة في تعابیرهــا‬
‫وتراكیبها‪)..،‬لحمل أمانة الوحي الخاتم‪ ،‬وحي القرآن الكريم الذي هو آخر الرساالت السماوية‬
‫إلى الناس كافة‪ ،‬فكان من جملة ما توصلت إليه هذه الدراسات‪ ،‬أ ّن العربية حقاّ‪ ،‬تتميز بجملة من‬
‫الخصائص التي تتفوق فيها على غيرها‪ ،‬وتكتسب بها ثراء لغوياً‪ ،‬وتكتسي صفات جمالية تضفي عليها‬
‫طابع اإلعجاز‬
‫خصائص ومميزات اللغة العربية هي‪ ‬‬
‫ِ‬
‫رب العالمين إلى الناس‬‫خير كالم‪ ،‬إذ هو كالم ّ‬ ‫‪-1‬ارتباطها بالوحي‪ :‬إذ هي لغة القرآن الكريم وهو ُ‬
‫أجمعين‪ ،‬وهذا الوحي هو القضية األساسية للناس كافة‪ ،‬إذ هو دستورهم‪ ،‬ينظم عالقتهم الروحية‬
‫واالجتماعية واالقتصادية والسياسة‪.‬‬
‫قال اإلمام الشافعي رحمه الله‪ »:‬لسان العرب أوسع األلسنة مذهبا وأكثرها ألفاظا وقد علمنا أنّه ال‬
‫‪45‬‬
‫يحيط به إنسان غير نبي»‪.‬‬
‫‪ :-2‬أ ّن البيان الكامل ال يحصل إال به‪:‬ولذا لم ينزل القرآ ُن إال ِ‬
‫باللغة العربية؛ ففي سورة الشعراء‬
‫ِ‬ ‫ِِ ٍ‬
‫يقول الله تعالى‪ ﴿ :‬بل َسان َعَربِ ٍّي ُمبي ٍن‪ ،]٢٦:١٩٥[﴾ ‬وكان عليه الصالة والسالم ّ‬
‫الذواقة األول للغة‬
‫‪46‬‬
‫لسحرا وإن من الشعر لحكمة ‪».‬‬‫العرب حينما يقول‪ »:‬إن من البيان ً‬
‫‪ -3‬أنّها لغة ثابتة وراسخة‪ :‬وهي ضاربة بجذورها في أعماق التاريخ ألكثر من سبعة عشر قرنا‪ّ ،‬أما‬
‫عما كانت عليه قبل قرنين أو ثالثة قرون تقريباً حتما‪ ،‬فمثالً لغة (شكسبير)‬ ‫سائر اللغات فتختلف ّ‬
‫األديب اإلنجليزي ‪ -‬وقد عاش قبل ثالثة قرون تقريباً ‪ -‬تختلف عن اإلنجليزية اليوم‪ ،‬وقد ال يفهمها‬
‫إالّ المتخصصون‪ .‬‬
‫‪-4‬أنها محفوظة بحفظ الله‪:‬‬
‫فكما تعهد الله سبحانه وتعالى بحفظ كتابه الكريم فقد تعهد بحفظ اللغة فهي محفوظة بحفظه‬
‫الذ ْكَر َوإِنَّا لَهُ لَ َحافِظُو َن﴾[‪ ]١٥:٩‬أل ّن اللغة هي وعاء القرآن‬
‫ضمنياً فقد قال سبحانه‪ ﴿:‬إِنَّا نَحن نـَّزلْنا ِّ‬
‫ُْ ََ‬
‫الكريم التي شملت القرآن والتي وعت أسراره وقواعده وأحكامه‪ .‬‬
‫‪ -5‬أنها لغة راقية في التعبير‪ :‬تتميز في الفصاحة والبالغة والصور الفنية البديعة وقد كان العرب‬
‫في العصر الجاهلي تعجبهم الكلمة الجميلة ويتلذذون بالصور الفنية البديعة‪ ،‬وما المعلقات إالّ شاهد‬
‫على ذلك‪.‬‬
‫‪45‬‬
‫ ‬ ‫‪-‬الرسالة‪ ،‬الشافعي‪. 42/1 ،‬‬
‫‪46‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المستدرك على الصحيحين‪ ،‬الحاكم‪ ،‬رقم ( ‪.710/3 )6569‬‬
‫لألمة إذ بها يمارس‬

‫عز ّ‬ ‫مصدر ٍّ‬
‫ُ‬ ‫‪-6‬والعربية ال تنفك عن اإلسالم‪ :‬والمحافظة عليها من الدين وهي‬
‫المسلم عباداته وشعائره‪ ‬وأذكاره وأوراده وهي خصيصة عظيمة لهذه األمة ‪.‬قال عمر بن الخطاب رضي‬
‫‪47‬‬
‫الله عنه‪»:‬تعلَّموا العربيةَ؛ فإنَّها من دينِكم”‪.‬‬
‫‪-7‬واللغة العربية هي مستودع ذخائر األمة ومخزونها الثقافي‪ :‬أل ّن التراث الهائل العربي‬
‫واإلسالمي كله مقيد ومدون بالعربية‪ ،‬وال تخفي قيمة التراث عند األمم‪ ،‬فهو حلقة الوصل بين األمة‬
‫وعلمائها‪ ،‬وهو الذي يحدد شخصيتها‪ ،‬ويرسم مالمحها‪.‬‬
‫والخلق وال ِّدي ِن‪ :‬فهذا أمير المؤمنين عمر بن الخطاب رضي الله‬
‫ِ‬ ‫‪ -8‬تعلم العربية يؤثر في ِ‬
‫العقل‬
‫عنه يقول‪ « :‬تفقهوا في العربية فإنها تزيد في العقل ‪ ،‬وتثبت المروءة» ‪.‬‬
‫‪48‬‬
‫‪-9‬اللغة العربية لغة دولية للحضارة والعلوم‪ :‬يقول العالمة الشيخ محمد بن الطاهر‬
‫عاشور‪»:‬تعلم أ ّن العلوم التي كانت تدرس وتدون ٍ‬
‫يومئذ تنتهي إلى اثنين وثالثين علماً هي‪:‬‬
‫التفسير‪ ،‬الحديث‪ ،‬السيرة‪ ،‬اللغة‪ ،‬النحو‪ ،‬الصرف‪ ،‬التصوف‪ ،‬العروض‪ ،‬الفقه‪ ،‬أصوله‪ ،‬التاريخ‪،‬‬
‫الطب‪ ،‬آداب العرب‪ ،‬البالغة‪ ،‬الفلك‪ ،‬المنطق‪ ،‬الفلسفة‪ ،‬الهندسة‪ ،‬الحساب‪ ،‬الهيئة‪ ،‬الجغرافيا‪،‬‬
‫الموسيقى‪ ،‬علم الحيوان‪ ،‬الطبيعة‪ ،‬الرواية والقصص‪ ،‬الكالم‪ ،‬الصيدلة‪ ،‬الكيمياء‪ ،‬الفالحة‪،‬‬
‫المساحة‪ ،‬الجبر‪ ،‬جر األثقال والتحرك‪ ،‬وتتبعها علوم تتفرع عن بعضها مثل مصطلح الحديث‪،‬‬
‫والجدل‪ ،‬وآداب البحث‪ ،‬ونقد الشعر»‪ .49‬فاللغة العربية تهيأت إلستيعاب كافة العلوم حتى‬
‫وصلت العلوم إلى درجة عالية من حيث الكمية والمحتوى‪ .‬ويقول األستاذ فنتجيو‪« :‬قد صارت‬
‫ِ ‪50‬‬
‫العربيةُ لغةً دوليَّةً للتجارِة والعلوم”‪.‬‬
‫‪-10‬غزارة مفرداتها‪ :‬فنظرة واحدة في معجم عربي تجد أنك أمام كم هائل من المواد اللغوية‪ ،‬وكل‬
‫مادة تشتق منها عشرات الكلمات ‪ ،‬مثال ذلك‪( :‬ك ت ب) فتقول ‪ :‬كتب ‪ ،‬يكتب ‪،‬اكتب اكتبا‬
‫اكتبي اكتبوا اكتبن ‪ ،‬وأكتب ونكتب ويكتب وتكتب ‪ ،‬وكاتب(اسم فاعل) ومكتوب(اسم مفعول)‬
‫ب وكتيبة وَكتـَبَةٌ وكاتبة وكاتبون وكاتبات وكويتب وكويتبات وكتيبات ‪ ...‬الخ‪. ‬‬
‫ومكتبة ومكتب وُكتُ ٌ‬
‫وهذه الخاصية وهبها الله لها لضمان بقائها وقدرتها على النمو ومواجهة تصرفات الحياة ‪.‬‬
‫‪-11‬اللغة العربية قائمة على جذور متناسقة ال تجدها في اللغات األخرى قاطبة‪ :‬فمثالَ ُ‬
‫الفعل‬
‫يذهب‪ ،‬وأمره اذهب‪ ،‬من جذ ٍر واحد‪َّ ،‬أما مثيله في اإلنجليزية فماضيه‬
‫ُ‬ ‫الماضي ذهب‪ ،‬ومضارعه‬
‫‪47‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬مسبوك الذهب في فضل العرب وشرف العلم على شرف النسب‪ ،‬مرعي بن يوسف الكرمي‪،‬‬
‫‪ ،9/1‬والمصنف‪ ،‬الصنعاني‪.117/6 ، )29926( ،‬‬
‫‪48‬‬
‫انظر‪ :‬الجامع ألخالق الرواي وآداب السامع‪ ،‬للخطيب البغدادي‪ . 25/2 ،‬‬
‫‪49‬‬
‫_ أليس الصبح بقريب‪ ،‬محمد الطاهر بن عاشور‪ ،‬ص‪ . 39‬‬
‫‪50‬‬
‫المفكرين الغربيين‪ ،‬إدريس بن الحسن العلمي‪ ،‬وحضارة ‬‫‪-‬انظر‪ :‬مقال اللغة العربية وآراء‬
‫‪ ،‬الفيلسوف الف رنسي كوستاف لوبون‪ ،‬ص ‪ “La Civilisation des Arabes”.473‬العرب ‪ ‬‬

‫”‪“went‬ومضارعه وأمره ”‪ “go‬كلمتان مختلفتان كليًّا‪ ،‬وخذ مثالً الفعل ”‪ “cut‬بمعنى قطع‪،‬‬
‫تعرف‬
‫جمل كي َ‬ ‫األزمنة الثالثة كلِّها‪ ،‬وتضطر إلى وضعِها في ٍ‬
‫ِ‬ ‫احدا في‬
‫رسما و ً‬‫يقطع‪ ،‬اقطع‪ ،‬تجده ً‬
‫لكل منها‪ ،‬بينما زمن الفعل في العربية معروف‪.‬‬ ‫من ٍّ‬‫الز َ‬
‫َّ‬
‫‪ -12‬االشتـقاق‪ :‬االشتـقاق في اللغ ــة ٔاخذ شيء من شيء‪ ،‬هو اقتطاع فرع من ٔاصل‪ ،‬ولفظ من‬
‫لفظ‪ٔ ،‬او صیغة من صیغـ ــة ٔاخــری مــع التوافق والتناسب بینهمـا في الـمعنی والمـادة األصلیة‪ .51‬ونضــرب‬
‫المثل لذلك من مادة‪( ‬ج ن ن) إذ يدور معناها حول الستر والخفاء ‪.‬‬
‫‪52‬‬
‫وإليك بعض الكلمات المأخوذة من هذه الماده ‪.‬‬
‫‪-‬الجنين ‪:‬الستتاره في بطن أمه‪-‬الجن ‪:‬الستتارهم واختفائهم عن األبصار ‪-‬الجنن ‪:‬القبر ألنه‬
‫يستر الميت وتسمى المقبرة المجنه الستتار األموات فيها ‪-‬الجنان ‪:‬القلب الستتاره في الصدر‬
‫‪-‬المجن‪ :‬وهو الوشاح والترس ألنه يواري حامله ويستره ‪-‬المجنون ‪:‬وذلك الستتار عقله وذهاب‬
‫‪-‬الجنَّة‪:‬ألن من يدخلها يستتر بها لتكاثف أشجارها والتفاف أغصانها ‪ .‬وهناك الكثير من الكلمات‬ ‫َ‬
‫لكن دالالتها مختلفة‬‫ّ‬ ‫و‬ ‫احد‬‫و‬ ‫الكلمات‬ ‫هذة‬ ‫في‬ ‫األصل‬ ‫إذ‬ ‫بية‪،‬‬
‫ر‬ ‫الع‬ ‫اللغة‬ ‫في‬ ‫النسق‬ ‫هذا‬ ‫على‬ ‫وردت‬ ‫التي‬
‫فهذة ميزة عظيمه تجعل اللغة العربية غنية وغزيرة بالمفردات ‪ .‬وهذه الخاصية وهبها الله لها لضمان‬
‫بقائها وقدرتها على النمو ومواجهة تصرفات الحياة‪.‬‬
‫‪ -13‬قيامها علي القوالب البنائية‪ :‬المقصود بالقوالب البنائية هي هيئة الكلمات ومجيئها على أبنية‬
‫مختلفة‪ ،‬وكل هيئة أو قالب منها يحمل داللة مختلفة‪ ،‬وهذه الخاصية تختلف عن اللغات اإللصاقية‬
‫كاالنجليزية مثالُ فتقول إن )‪ (ing‬يدل على المستمر ويكون في آخر الكلمة‪ ،‬أما العربية فتجد مادة‬
‫لغوية وتستطيع أن تشكل منها كلمات مختلفة في أبنية وقوالب متنوعة فيتبعها اختالف المعنى‪،‬‬
‫ولألبنية معان معروفة كلما جاءت عليها كلمة ال يمكن أن تخلو من هذا المعنى (غالبًا )‪ .‬ومن ذلك‬
‫بناء ( فاعل ) يطلق على اسم الفاعل مثل شارب‪ ،‬وكاتب‪ .‬وبناء ( مفعول ) يطلق على اسم المفعول‬
‫صباح ومنِظْار‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬
‫ومضروب‪. ‬وبناء ( م ْفعال ) يطلق على اسم اآللة نحو ‪ :‬م ْفتاح وم ْ‬‫مثل ‪ :‬مكتُوب ُ‬
‫وم ْحراث‪ .‬وبناء ( فـَُعال ) يطلق على شيئين ‪ :‬إما الصوت ‪ ،‬أو المرض‪ ..‬وبناء (فـَْعله) يطلق على‬‫ِ‬
‫اسم المرة مثل‪ :‬جلست َج ْلسة‪ ،‬أكلت أَ ْكلَة‪ ،‬أي واحدة‪ .‬وبناء ( فِ ْعلة ) يطلق على اسم الهيئة نحو‪:‬‬
‫جلست ِج ْلسة الرئيس‪ ،‬مشيت ِم ْشية المتبختر‪ ،‬ومنه حديث النبي ﷺ في أبي دجانة‪»:‬إنها ِلم ْشية‬
‫يبغضها الله عز وجل إالّ في مثل هذا الموضع»‪53‬في سياق حديثهم عن غزوة أحد ‪.‬‬
‫‪51‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬المزهر في علوم اللغة وأن واعها‪ ،‬جالل الدين السيوطي‪. 321/ 1 ،‬‬
‫‪52‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬لسان العرب‪ ،‬ابن منظور‪ 701/1 ،‬مادة (ج ن ن ) ‪.‬‬
‫‪53‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬التاريخ الكبير‪ ،‬البخاري‪ ،154 / 3 ،‬و المعجم الكبير‪ّ ،‬‬
‫الط ب راني‪ ،104/7 ) 6508 ( ،‬ومعرفة‬
‫الص حابة‪ ،‬أبو نعيم‪ ) 3657 ( ،‬من طريق محمد بن طلحة التيمي عن خالد بن سليمان بن عبد‬ ‫ّ‬
‫الله بن خالد بن سماك بن خرشة‪ ،‬عن أبيه‪ ،‬عن جده‪ ،‬أن أبا دجانة يوم أحد أعلم بعصابة حم راء‪،‬‬
‫الص فين‪ ،‬فقال‪ « :‬إنها مشية يبغضها الله إال‬
‫فنظر إليه رسول الله ﷺ وهو مختال في مشيته بين ّ‬
‫‪ .‬في هذا الموضع «‬
‫خلو‪ ،‬أو امتالء‪ . ‬فالخلو نحو‪ :‬جوعان عطشان‪ ،‬واالمتالء‬‫وبناء ( فـًْعالن ) يدل على شيئين‪ :‬إما ٌّ‬
‫نحو‪ :‬شبعان ريَّان غضبان‪.‬‬
‫‪ -14‬وقوع االشتراك فيها‪ :‬والمشترك هو أن يكون للفظ أكثر من معنى ‪ .‬ومثاله العين تطلق علي‬
‫العين الناظرة‪ ،‬وعلى عين الماء‪ ،‬وعلى الحسد وعلى الجاسوس‪ .‬فمن عجائب اللغة العربية أ ّن كلمة‬
‫واحدة ذكرها العلماء في معجمات اللغة لها حوالي مائة معنى!!!!!‬
‫‪ -15‬اإلعراب‪ :‬إ ّن اإلعراب هو تغییر الحالة النّحــویة للكلمات بتغیر العوامل الداخلة علیها‪،‬‬
‫فاإلعراب من ٔاقوی عناصر اللغة الع ـربیة ٔواخص خصائصهـا به یعـرف فاعل من مفعول‪ .‬واإلعراب له‬
‫ٔاهمیة بالغة في حمل األفكار‪ ،‬ونـقل المفاهیم ‪ ،‬ودفع الغموض‪ ،‬وفهم المراد والتعبیر عن الذات ‪.‬‬
‫‪ -16‬المترادفات واألضداد‪ :‬والمترادف هو أن يكون للشيء الواحد أو المعنى الواحد أكثر من لفظ‬
‫يدل عليه ‪.‬‬
‫فال توجد لغةٌ على وجه األرض يحوي قاموسها ما يَح ِويه المعجم العربي من مفردات‪ ،‬وهذه‬
‫حقيقة واقعة شهد بها المستشرقون‪ ،‬كما شهد بها المسلمون‪ ،‬فاللغة العربية هي لغة الغِنَى والثَّراء‪.‬‬
‫ومم ــا یكشف عن تعدد المترادفـات وتنوع الدالالت في الـعربیة ما قاله جرجی زیدان األدیب‪« :‬في‬
‫كل لغـة مترادفات ٔاي عدة ٔالفـاظ للمعنی الواحد‪ ،‬ولكن العـرب‪ ،‬فاقوا في ذلك سائر ٔامم األرض‪ ،‬ففي‬
‫لغتهــم للسنّة ‪ 24‬اسماً‪ ،‬وللنور ‪ 21‬اسماً‪ ،‬وللظــالم ‪ 52‬اسماً‪ ،‬وللشمس ‪ 29‬اسماً‪ ،‬وللسحــاب ‪،50‬‬
‫وللمطــر‪ ،64‬وللبئر ‪ ،88‬وللمــاء ‪ 170‬اسمـا‪ ،‬وللبن ‪ 13‬اسماً‪ ،‬وللعسل نحــو ذلك‪ ،‬وللخمر مئة اسم‪،‬‬
‫ولألسد ‪ 350‬اسما‪ٔ .....‬واسماء األسلحة كالسیف والرمح وغیرهمــا‪ ،‬ناهیك بمترادفات الصفات‪،‬‬
‫فعنده ــم للطویل ‪ 91‬لفظا‪ ،‬وللقصیر‪ 160‬لفظا‪ ،‬ونحو ذلك‪ ‬للشجاع‪ ‬والكریم والبخیل مما یضیق‬
‫المقام عن استیفائه»‪ٔ .54‬اما األضداد فهو داللة اللفظ الواحد علی معنیین متضادین ٔاو تسمیة‬
‫المتضادین باسم واحد‪ ،‬كقول العرب الصریم‪ :‬للَّیل والنّهار‪ ،‬والصــارح‪ :‬للمغیث والمستغاث‪ ،‬والسدفة‬
‫للظلمة والنور‪ ،‬والقـروء‪ :‬للحیض واألطهــار‪ ،‬والزوج‪ :‬للذك ــر واألنثی‪ ،‬والبسل‪ :‬للحــالل والحرام‪....‬‬
‫وللشك والیقین وهلم جرا‪. »55‬‬
‫‪ -17‬األصوات‪ :‬إ ّن اللغة العربية تملك أوسع مدرج صوتي عرفته اللغات‪ ،‬ومن هذه المقومات‬
‫المحسنة مثل الهمس والجهـ ــر‪ ،‬والشدة والرخاوة‪ ،‬واالستعالء واالستفعال‪،‬‬
‫ّ‬ ‫مخارج الحروف وصفاتها‬
‫والتفخیم والترقیق‪ ،‬والقلقلة واللین والغنة‪ ،‬واالنـفتاح واإلطباق وغیرها‪.‬‬
‫وتتوزع مخارج الحروف بين الشفتين إلى أقصى الحلق توزعاً عادالً يؤدي إلى التوازن واإلنسجام‬
‫بين األصوات‪.‬‬
‫وتتميز اللغة العربية بالموسيقية فجميع ألفاظها ترجع إلى نماذج من األوزان الموسيقية‪.‬وقد بلغت‬
‫‪54‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬تاریخ آداب اللغة العربیة‪ ،‬جرجي زیدان‪ ،‬ص‪. 45‬‬
‫‪55‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬األضداد‪ ،‬محمد األنباري‪ ،‬ص‪. 244‬‬
‫هذه الخاصة الموسيقية ذروتها في التركيب القرآني‪ ،‬فأنت تحس‪ ،‬مثالً في سورة العاديات‪ ،‬عدو‬
‫صْب ًحا فَأَثـَْر َن بِِه نـَْق ًعا فـََو َسطْ َن بِِه َج ْم ًعا﴾[‪-١‬‬ ‫ِ ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ ِ‬
‫ضْب ًحا فَالْ ُموِريَات قَ ْد ًحا فَالْ ُمغ َيرات ُ‬
‫﴿‪ ‬والْ َعاديَات َ‬
‫الخيل‪َ :‬‬
‫‪.]١٠٠:٥‬‬
‫‪ -18‬دقة التعبیر وفصاحة مفرداتها‪ :‬من محاسن اللغة العربیة التخصص في المعاني والدقة‬
‫في التعبیر‪ ،‬فتلك المیزة تعطیها الملكة علی التمییز بین األنواع المتباینة واألحوال المختلفة من األمور‬
‫الحسیة والـمعنویة علی السواء‪.‬‬
‫‪ -19‬التعریب‪ :‬هو عملیة تهذیب كلمة خارجیة وفقا ألوزان العربیة ٔوابنیتها‪ ،‬وهو صیغ كلمة‬
‫ٔاجنبیة بصبغــة عـربیة ٔاو رسم لفظــة ٔاعجمیة بأحرف عـربیة عند انتـقالها حتی تتـفوه بها العرب علی‬
‫مناهجها‪ ،‬فالعربیة لها القدرة الفائـقة علی تمثیل الكالم األجنبي وتعریبه حسب قوالبها‪ ،‬ومما عربت‬
‫العربیة عـن األعــاجم علی سبیل المثال‪ :‬التریاق‪ ،‬والطلسم‪ ، ،‬والقنطار‪ ،‬والـفــردوس‪ ،‬والــقسطاس وغیرها‬
‫عن الرومیة‪ ،‬والیاقوت ‪ ،‬والكافور‪ ،‬والزنجبیل‪ ،‬والدسكرة‪ ،‬واالستبرق‪ ،‬والدیباج‪ ،‬والسندس‪ ، ،‬والــصابون‪،‬‬
‫والتنور عن الفارسیة‪ ،‬واألنسون ‪ ،‬والبقدونس‪ ،‬والزیدفون من الیونانیة‪ ،‬والفلفل‪ ،‬والجاموس‪ ،‬والشطرنج‪،‬‬
‫‪56‬‬
‫والصندل وغیرها من اللغة الهندیة والسنسكریتیة‬
‫‪ -20‬وقوع النحت فيها‪:‬وهو انتزاع حرف أو أكثر من كلمتين أو أكثر وصياغة كلمة جديدة‬
‫؛ لتدل على معنى ما انتزعت منه‪ ،‬ومثاله ‪ :‬بسمل الرجل اختصار لقول ‪ :‬بسم الله الرحمن الرحيم‪،‬‬
‫‪57‬‬
‫والحوقلة اختصار ال حول وال قوة إال بالله‪.،‬‬
‫‪ -21‬وقوع االتساع فيها‪ :‬والمقصود به المجاز واالستعارة‪ ،‬فالمجاز هو استعمال اللفظ في غير ما‬
‫وضع له عالقة‪ ،‬مع قرينة دالة ‪ .‬مثالة األسد في العربية هو الحيوان المفترس المعروف وعندما تقول‪:‬‬
‫رأيت أسدا شاكي السالح فإن المقصود هو اإلنسان الشجاع المقاتل ‪ .‬والعالقة بين المقاتل الشجاع‬
‫واألسد الحقيقي هي المشابه في الشجاعة‪.‬‬
‫‪ -22‬الحركات‪ :‬تمتاز اللّغة العربيّة عن باقي اللّغات بالحركات اإلعرابيّة التي تُش ّكل بها الكلمات‬
‫(الضمة‪ ،‬والفتحة‪ ،‬والكسرة‪ ،‬والسكون‪ ،‬والش ّدة‪ ،‬والتنوين)‪ .‬فالحركات تؤثر في المعنى فيختلف معنى‬
‫(علِم‪،‬‬
‫الكلمة باختالف حركاتها ‪ .‬فكلمة علم ‪-‬مثال‪ -‬يمكن أن تقرأ على سبعة أوجه حسب تشكيلها َ‬
‫عُلِم‪َ ،‬علَّم‪ ،‬عُلِّم‪َ ،‬علِّم‪ِ ،‬علم‪َ ،‬علَم‪).‬‬
‫‪ -23‬الضمائر‪ :‬من ميّزات اللغة العربية أنّها اشتملت على ضمائر للمذ ّكر والمؤنّث تختلف‬
‫كتابتها حسب المفرد والمثنى والجمع مع العلم بأ ّن التثنية والجمع بح ّد ذاتها ميّزة في اللّغة العربيّة ‪.‬‬
‫‪ -24‬من ميّزات اللغة العربية اختالف صياغة الفعل باختالف الفاعل‪ ،‬إذا كان مذكراً أم مؤنثاً‬
‫‪56‬‬
‫ ‬ ‫‪ .‬انظر‪ :‬فقه اللغة وأس رار العربیة‪ ،‬الثعالبي‪ ،‬ص ‪، 338‬و التعريب‪ ،‬إدريس العلمي‪ ،‬ص ‪29‬‬
‫‪57‬‬
‫ ‬ ‫انظر‪ :‬اللغة العربية معناها ومبناها‪ ،‬حسان تمام‪ ،‬ص ‪. 172‬‬
‫فنقول‪(:‬تجلس ويجلس) ‪.‬‬

‫تدل على التثنية والجمع وال مفرد لها‪ ،‬كـ (بنون‪،‬‬
‫‪ -25‬من ميّزات اللغة العربية أن فيها كلمات ّ‬
‫والعالمين‪ ،‬والثقالن‪ ،‬والمشرقين‪ ،‬المغربين)؛ كما توجد جموع ال مفرد لها من نوعها‪ ،‬مثل‪ :‬كلمة نساء‬
‫ومفردها امرأة ‪.‬‬
‫‪-26‬البالغه واإلعجاز واإليجاز‪ :‬تتفرد اللّغة العربيّة عن سواها بقدرتها على وصف شيء أو‬
‫تدل على المعنى مباشرة دون الحاجة إلى‬ ‫موقف بعبارة واحدة‪ ،‬أو ببضع كلمات موجزة مختصرة ّ‬
‫اإلسهاب‪ ،‬وهذا من البالغة واإلعجاز الذي تميّزت به ومجمل هذا اإلعجاز في قول الرسول ﷺ عن‬
‫نفسه‪« :‬أوتيت جوامع ال َكلِم ‪ ،»58‬ونرى هذا اإلعجاز في األمثال العربيّة فقد يحكي مثل من األمثال‬
‫قصة كاملة في بضع كلمات كـ(عاد بِ ُخ َف ْي ُح ْنين) ‪ .‬ونرى هذا اإلعجاز اإليجازي أيضاً في اللغـة‬ ‫ّ‬
‫المكتوبـة‪ :‬فمثالً سورة ( الفاتحة ) المؤلفة في القرآن من ‪ 31‬كلمة استغرقت ترجمتها إلى اإلنكليزية‬
‫‪ 70‬كلمة‪ّ .‬أما اإلعجاز األكبر الذي تح ّدى الله فيه بالغة العرب أنفسهم وفصاحتهم كان في القرآن‬
‫الكريم‪.‬‬
‫طاقات هائلة‪ ،‬ومؤهالت مطلقة‪:‬‬ ‫ٍ‬ ‫دليل على ما تمتلكه اللغةُ العربية من‬
‫وهذة الخصائص والمميزات ٌ‬
‫يعرف فضل وأهميةَ‬ ‫صوتية‪ ،‬وصرفية‪ ،‬ومعجمية‪ ،‬ونحوية‪ ،‬وبالغية‪ ،‬وداللية ‪ . .......‬فعلى المسلم أن َ‬
‫يعتز بها ال بغيرها من اللغات وعلينا أن‬
‫يجب أن َّ‬ ‫هذه اللغة ومكانتها‪ ،‬وأنّه ال غنى لنا عنها‪ ،‬كما ُ‬
‫بحر ال تكفي السباحة فيه‪ ،‬وال تنطبق قواعد الجمال في اللغات األُخرى على قواعد‬ ‫أن اللغةَ ٌ‬ ‫نعلم َّ‬
‫َ‬
‫وهزت‬ ‫ّ‬ ‫اء‬
‫ر‬ ‫الشع‬
‫و‬ ‫األدباء‬ ‫ت‬ ‫هز‬
‫ّ‬ ‫لقد‬‫و‬ ‫وعرفها‪.‬‬ ‫درسها‬ ‫من‬ ‫جميع‬ ‫هز‬
‫ّ‬ ‫آسر‬ ‫جمال‬ ‫بية‬
‫ر‬ ‫الع‬ ‫لغة‬‫ّ‬‫ل‬ ‫ف‬ ‫بية‪،‬‬
‫ر‬ ‫الع‬ ‫اللغة‬
‫الشعوب‪.‬‬
‫‪58‬‬
‫ ‬ ‫‪ -‬صحيح البخاري‪ ، 359/ 4 )7273( ،‬وصحيح مسلم‪. 64/ 2 )1196 ( ،‬‬
Dr. Nezar Omran 28-42
DOPRINOS ISLAMSKIH UČENJAKA

USPOSTAVI CIVILIZACIJSKIH VRIJEDNOSTI
‫دور العلماء المسلمين في بناء الحضارة اإلنسانية‬
Sažetak
Islamska civilizacija je bila predvodnik opšte-ljudske civilizacije punih

četrnaest vijekova, a to počinje sa početkom misije Muhammeda, a.s.,
Poslanstvo Muhammeda, a.s., je promijenilo tok čovječanstva i
uzdiglo ga na viši nivo, promijenivši društvene tokove ljudi u moralnom
i misaonom pogledu. Isto tako, desila se difirencija na političkom
planu, nastale su nove države, monarhije, politička uređenja što
je dovelo do razvoja novih društveno-političkih okolnosti. Islam je
donio revoluciju u filozofskom, društvenom, političkom i moralnom
pogledu što je itekako koristilo čovječanstvu uopšteno. Unapređenje u
mnogim oblastima je dovelo do opšte-društvenog prosperiteta ljudske
civilizacije.
Kada govorimo o doprinosu muslimana društvenim tokovima, te
isticanje njihove uloge u tome, nije nam cilj da subjektivno govorimo
o tome, niti da spominjemo prošlost za kojom žalimo već to činimo s
ciljem da se ukaže na stvarni doprinos koji su muslimani dali društvenim
Dr. Nezar Omran
tokovima savremene civilizacije.

Muslimani nijesu samo propratni faktor civilizacije, naprotiv oni
su njen sastavni dio. Cilj nam je da podstaknemo muslimane danas
da budu svjesni uloge koju su nekada imali u formiranju civilizacije,
da nastoje da svojim radom i dostignućima povrate ulogu koju su
nekada imali, a to je bila vodeća uloga u svijetu kroz doprinos, raazvoj
u moralnom i materijalnom pogledu, slijedeći preduslove koji dovode
do toga cilja.
Najvažniji faktori ka ponovnom napretku su, prije svega, ispravno
razumijevanje vjere, formulisan vizionarski pristup koji će biti
rasterećen opterećujućih okova koji su se vremenom nakačili, podizanje
obrazovnog sustava i kuturnog nivoa u islamskim društvima na svim
nivoima, kao i brojni drugi činioci koji bi povratili islamski ummet u red
vodećih nacija koje daju značajan doprinos opšte-ljudskoj civilizaciji,
društveno-moralnim vrijednostima.
The role of Muslim scholars in

building human civilization
Abstract
Islamic civilization is a journey of human life and human civilization

that lasted about fourteen centuries, which began with the mission
of the Holy Prophet, may God bless him and grant him peace, this
mission that changed the life of mankind and elevated it to higher
levels on the spiritual and faith levels and changed human life on
the social, moral and philosophical fields, as well as the political map
and was the cause of emergence of new kingdoms, states and cities,
and human life developed in many areas. The Islamic religion was an
intellectual, social, ethical, political and civilization revolution that
benefited the human being and was the cause of the development

Doprinos islamskih učenjaka uspostavi civilizacijskih vrijednosti
of humanity and its rise in long steps forward. It also contributed to

building a rich civilization that provided humanity with important
intellectual and scientific data in the chain of development of global
human civilization.
When we talk about the role of Muslims in the global march of
human civilization, mentioning the importance of Muslim scholars
and their role is not out of fanaticism or an attempt to retreat and
cry over the glorious past, but rather to show the size of the role that
Muslims have played in the march of global human civilization, and
that they are not a burden on human civilization, but rather they are
an essential part of it. We aim to be a motivation for Muslims to realize
the role of Islamic civilization in the march of human civilization that
push them to work on returning their effort, work and mastery to the
forefront of peoples with progress, civilized and moral advancement,
possession of the means and methods that enable them to do so. The
most important of which is the correct understanding of Islam and
the purification of Islamic thought from taint of abnormal thoughts In
some historical stages, to spread of knowledge and culture among the
components of the Muslim community in all classes, to possess the
means and methods that will restore the nation to the forefront of
producing nations of civilization, values and ethics.
‫ملخص‬
‫الحضارة اإلسالمية مسيرة حضارة بشرية وإنسانية استمرت نحو أربعة عشر قرناً بدأت ببعثة الرسول‬
‫ هذه البعثة التي غيرت حياة البشرية ونقلتها إلى مستويات أخرى على‬،‫الكريم صلى الله عليه وسلم‬
‫ كما‬،‫الصعيد الروحي واإليماني وغيرت الحياة اإلنسانية على الصعيد اإلجتماعي واألخالقي والفلسفي‬
‫غيرت الخارطة السياسية وكانت سبباً في ظهور ممالك ودول ومدن جديدة وطورت الحياة اإلنسانية في‬
‫ فكان الدين اإلسالمي ثورة فكرية واجتماعية وأخالقية وسياسية وحضارية استفاد منها‬.‫مجاالت عدة‬
‫ كما ساهم في بناء حضارة زاخرة‬،‫اإلنسان وكانت سبباً في تطور اإلنسانية وارتقائها خطوات مديدة‬
.‫رفدت اإلنسانية بمعطيات فكرية وعلمية مهمة في سلسلة تطور الحضارة اإلنسانية‬

‫‪Dr. Nezar Omran‬‬
‫وعندما نتحدث عن دور المسلمين في مسيرة الحضارة اإلنسانية إن ذكر أهمية العلماء المسلمين‬
‫ودورهم ليس من باب التعصب أو محاولة اإلنكفاء والبكاء على الماضي المجيد بل هو لتبيان حجم‬
‫الدور الذي الذي لعبه المسلمون في مسيرة الحضارة اإلنسانية‪ ،‬وأنهم ليسوا عالة على الحضارة اإلنسانية‬
‫بل هم جزء أساسي منها ونهدف أن يكون دافعاً للمسلمين لكي يدركوا دور الحضارة اإلسالمية في مسيرة‬
‫الحضارة اإلنسانية وأن يعملوا على أن يعودوا بجهدهم وعملهم وإتقانهم إلى مقدمة الشعوب بالتقدم‬
‫والرقي الحضاري واألخالقي وامتالك الوسائل واألساليب التي تمكنهم من ذلك وأهمها الفهم الصحيح‬
‫لإلسالم‪ ،‬وتنقية الفكر اإلسالمي مما شابه من أفكار شاذة في بعض المراحل التاريخية‪ ،‬ونشر العلم‬
‫والثقافة بين مكونات المجتمع المسلم بكل فئاته‪ ،‬وغيرها من الوسائل واألساليب التي تعيد األمة إلى‬
‫مقدمة األمم المنتجة للحضارة والقيم واألخالق‪.‬‬
‫الحضارة اإلنسانية‬
‫عرفت التجمعات البشرية األولى أنماطاً من الحياة اعتمدت على ما تقدمه الطبيعة‪ ،‬فاعتمد اإلنسان‬
‫األول على الصيد وجمع بعض أنواع الثمار‪ ،‬ثم بدأ يستأنس الحيوانات ويستخدمها لطعامه ولباسه‬
‫وترحاله‪ ،‬وفيما بعد بدأ تطور الحضارة بتشكيل المجتمعات الزراعية األولى وتشكيل المدن‪ ،‬فالحضارة‬
‫ارتبطت بتأسيس المدن‪ ،‬ونشوء السلطات السياسية والقوانين التنظيمية في المجتمع‪ .‬في اللغة العربية‬
‫كلمة حضارة مشتقة من الفعل حضر والتي تفيد الثبات واإلستقرار التي تقابل الحركة والترحال‪ .‬فمع‬
‫االستقرار في مكان واحد كموطن للعيش تتراكم الخبرات والمعارف جيالً بعد جيل وتتشكل وحدة‬
‫لغوية في هذه التجمعات البشرية ما يسمح بتبادل المعلومات فتتطور األفكار والمعتقدات كما تتطور‬
‫أساليب الحياة‪ ،‬ولذلك عرفت المدن بالعربية بالحواضر جمع حاضرة‪ ،‬مقابل البداوة والترحال الذي ال‬
‫يسمح بتطور وتراكم المعرفة والخبرات كما هي الحياة في المدن‪ .1‬وبالتأكيد فإن العامل الجغرافي كان‬
‫هو العامل األساسي الذي يجذب كتلة بشرية لإلستقرار في مكان حيث خصوبة األرض وتوفر المياه‬
‫وسهولة التنقل‪ ،‬أو لوقوعها على موقع جغرافي مميز ألسباب تجارية أو دفاعية أو غيرها من األسباب‪.‬‬
‫والحضارة اإلسالمية حضارة ساهمت في تقدم اإلنسانية تقدماً عظيماً‪ ،‬فباإلضافة إلى الجانب‬
‫الروحي واإليماني الذي يضع الصراط لإلنسان فيبين سبب وجوده وغايته على هذه األرض‪ ،‬فقد بنت‬
‫حضارة زاخرة رفدت اإلنسانية بمعطيات فكرية وعلمية مهمة في سلسلة تطور الحضارة اإلنسانية‪.‬‬
‫وللتأكيد على دور المسلمين في مسيرة الحضارة اإلنسانية أذكر هنا أهمية العلماء المسلمين لتبيان‬
‫دورهم العظيم في رفد مسيرة الحضارة اإلنسانية بأنواع العلوم‪ ،‬فالمسلمون مساهمون أساسيون في بناء‬
‫صرح هذه الحضارة اإلنسانية‪ ،‬بجهدهم وعملهم وإتقانهم فكانوا في مقدمة الشعوب بالتقدم والرقي‬
‫‪1‬‬
‫ ‬ ‫انظر قصة الحضارة ‪ ،‬لول ديورانت‪ ،‬الجزء األول‪ ،‬صفحة ‪ 3‬وما بعدها‪ ،‬حيث يحدد عوامل الحضارة بشكل مختلف ويفرقها عن‬
‫المدنية‪ ،‬واعتبر الحضارة هي السلوك المهذب ورقة المعاملة وغيرها من السلوكيات التي تميز المجتمعات الحديثة ‪.‬‬

‫‪Doprinos islamskih učenjaka uspostavi civilizacijskih vrijednosti‬‬
‫الحضاري واألخالقي‪ ،‬وعليهم أن يعودوا إلى مقدمة الشعوب بج ّدهم وعلمهم وعملهم وترك التواكل أو‬
‫جلد الذات ومن ثم اإلحباط والخنوع‪.‬‬
‫وللتأكيد على دور وأهمية المعارف والعلوم التي ساهم بتطويرها المسلمون أذكر هنا بعض أشهر‬
‫العلماء الذين برزوا في العالم اإلسالمي في مجاالت عديدة وقدموا للحضارة اإلنسانية ما لم تقدمه أمة‬
‫من األمم‪ ،‬بالرغم من تجاهل المؤسسات العلمية والجامعات الغربية لدور الكثير من هؤالء العلماء بل‬
‫ونسبوا اكتشافاتهم وأبحاثهم إلى علماء غربيين أتوا بعدهم بأزمنة بعيدة في محاولة لطمس وتقليل دور‬
‫الحضارة اإلسالمية في وضع وتطوير أسس العلوم التي ساهمت في تقدم الحضارة اإلنسانية‪ .‬إال أن‬
‫بعض المنصفين من مفكري الغرب على قلتهم حاول إنصاف العلماء المسلمين ورد اإلعتبار لهذه القيمة‬
‫العلمية الفذة التي قدمتها الحضارة اإلسالمية إلى اإلنسانية بشكل عام‪ .‬باإلضافة إلى ذلك فإن آثار‬
‫هؤالء العلماء والمخطوطات التي حفظ العديد منها في متاحف العالم تشهد وتؤكد دورهم العظيم في‬
‫رفد الحضارة اإلنسانية بعلوم ساهمت مساهمة فعالة في تسريع خطى التقدم لدى اإلنسانية جمعاء‪.‬‬
‫يقول ديورانت في كتابه قصة الحضارة‪ « :‬وجملة القول أن ابن سينا أعظم من كتب في الطب في‬
‫العصور الوسطى‪ ،‬وأن الرازي أعظم أطبائها‪ ،‬والبيروني أعظم الجغرافيين فيها‪ ،‬وابن الهيثم أعظم علمائها في‬
‫البصريات‪ ،‬وجابر بن حيان أعظم الكيميائين فيها‪ .‬تلك أسماء خمسة ال يعرف عنها العالم المسيحي في‬
‫الوقت الحاضر إال القليل‪ ،‬وإن عدم معرفتنا إياها ليشهد بضيق نظرتنا وتقصيرنا في معرفة تاريخ العصور‬
‫الوسطى»‪ ،2‬أما في مجال العمران والفنون واألداب فالشواهد ما زالت ماثلة أمامنا من صروح معمارية‬
‫تذهل الناظر‪ ،‬وفنون وأداب ال تكاد تضاهيها أداب حتى يومنا هذا‪.‬‬
‫‪2‬‬
‫قصة الحضارة‪ ،‬ول وايريل ديورانت‪ ،‬المنظمة العربية للتربية والثقافة والعلوم‪ ،‬ودار الجيل للطبع والنشر والتوزيع‪ ،‬الجزء ‪ ،13‬‬
‫ترجمة محمد بد ران‪ ،‬صفحة‪.196‬‬

‫مسجد نظام الملك‬ ‫ ‬

‫تاج محل‬ ‫ ‬
‫قصر الحمراء في غرناطة‬ ‫ ‬

‫وأورد فيما يلي بعض أنواع العلوم التي ساهم فيه العلماء المسلمون وبعضاً من إسهاماتهم موجزاً وذاكراً‬
‫بعضهم‪ ،‬فال مجال لذكرهم جميعاً في هذه العجالة‪ ،‬فذلك يحتاج إلى مجلدات لذكرهم وذكر إسهاماتهم‬
‫وانجازاتهم العلمية‪ .‬وأذكر فقط بعض العلماء الذين برزوا في العلوم التجريبية والتي لها عالقة بتطور الحياة‬
‫وعمران األرض وتسخير إمكانياتها‪ ،‬واستكشاف الكون والبيئة‪.‬‬
‫في مجال الطب‪:‬‬
‫بعد انتشار الترجمة ونقل العلوم إلى العربية نشطت وتطورت سائر العلوم ومنها الطب الذي‬
‫عرف تقدماً كبيراً وانتشر األطباء بكثرة في العالم اإلسالمي وانتشرت مخازن األدوية والمستشفيات‬
‫وتطورت وسائل العالج يقول ديورانت في قصة الحضارة‪« :‬وكان المسلمون أول من أنشأ مخازن‬
‫األدوية والصيدليات‪ ،‬وهم الذين أنشأوا أول مدرسة للصيدلة‪ ،‬وكتبوا الرسائل العظيمة في علم األقرباذين‪.‬‬
‫وكان األطباء المسلمون عظيمي التحمس في دعوتهم لالستحمام‪ ،‬وخاصة عند اإلصابة بالحميات‬
‫وإلى استخدام حمام البخار‪ ،‬وال يكاد الطب الحديث يزيد شيئاً على ما وصفوه من العالج للجدري‬
‫والحصبة‪ ،‬وقد استخدموا التخدير باإلستنشاق في بعض العمليات الجراحية‪ ،‬واستعانوا بالحشيش وغيره‬
‫من المخدرات على النوم العميق‪ ،‬ولدينا أسماء أربعة وثالثين بيمارستاناً كانت قائمة في البالد اإلسالمية‬
‫في ذلك الوقت ‪ ...‬وكان أعظم بيمارستانات بالد اإلسالم على بكرة أبيها هو البيمارستان الذي أنشيء‬
‫في دمشق عام ‪ ،706‬وفي العام ‪ 978‬كان به أربعة وعشرون طبيباً ‪ ...‬وكان في بغداد وحدها عام‬
‫‪ 931‬ثمانمائة وستون طبيباً مرخصاً»‪ .3‬وأقتصر هنا على ذكر بعض اسماء األطباء المسلمين الذين‬
‫ذاع صيتهم وبعض مساهماتهم في تطوير الطب واألدواوات الطبية ووسائل العالج‪ ،‬دون اإلفاضة لما قد‬
‫يضيق به مجلدات عدة‪:‬‬
‫‪ -‬أبو بكر محمد بن زكريا الرازي‪ ،‬ولد في الري من بالد فارس‪ ‬عام (‪865-925‬م)‪ ،‬هو‪ ‬أحد‬
‫أعظم أطباء اإلنسانية على اإلطالق‪ ‬كما وصفته‪ ‬لزجريد هونكه‪ ‬في كتابها‪« ‬شمس الله تسطع على‬
‫الغرب»‪4 ‬حيث ألف كتاب‪ ‬الحاوي في الطب‪ ‬كان يضم كل المعارف الطبية منذ أيام اإلغريق حتى‬
‫عام‪ 925‬م‪ ‬وظل المرجع الطبي الرئيسي في أوروبا لمدة ‪ 400‬عام بعد ذلك التاريخ‪ .‬ومن أهم كتبه‬
‫كتاب «تاريخ الطب» وكتاب « األدوية المفردة» وله حوالي ‪ 200‬كتاب ومقال في علوم عدة أهمها‬
‫الطب والصيدلية‪ ،‬وهو أول من ابتكر خيوط الجراحة وابتكر المراهم‪« .‬وله إسهامات في مجال علوم‬
‫الفيزياء حيث اشتغل الرازي بتعيين الكثافات النوعية للسوائل‪ ،‬وصنف لقياسها ميزاناً خاصاً أطلق عليه‬
‫اسم الميزان الطبيعي‪ .‬ويظهر فضل الرازي في الكيمياء‪ ،‬بصورة جلية‪ ،‬عندما قسم المواد المعروفة في عصره‬
‫وحضر بعض الحوامض‬ ‫قسم المعادن إلى أنواع‪ ،‬بحسب طبائعها وصفاتها‪ّ ،‬‬ ‫إلى أربعة أقسام ‪،...‬كما ّ‬
‫وما زالت الطرق التي اتّبعها في التحضير مستخدمة إلى اآلن‪ .‬وهو أول من ذكر حامض الكبريتيك الذي‬
‫‪3‬‬
‫ترجمة محمد بد ران‪ ،‬صفحة ‪.190/189‬‬
‫‪4‬‬
‫انظر كتاب «شمس العرب تسطع على الغرب‪ ،‬أثر الحضارة العربية في أوروبا»‪ ،‬المستشرقة زيغريد هونكه‪ ،‬ترجمة فاروق بيضون ‬
‫وكمال الدسوقي‪ ،‬نشر دار الجيل‪ ،‬بيروت‪.‬‬

‫أطلق عليه اسم زيت الزاج أو الزاج األخضر»‪.5‬‬

‫‪ -‬الشيخ الرئيس إبن سينا وهو أحد أشهر أطباء العالم عبر التاريخ‪ ،‬اتبع نهج وأسلوب‪ ‬أبقراط‬
‫وجالينوس‪ .‬ولد في أفشنة قرب بخارى عام ‪ 1037 - 980‬ميالدي‪« ،‬اشتغل بالعلم الطبيعي وااللهيات‪،‬‬
‫ثم درس الطب‪ ،‬واستوعب الكتب المصنفة فيه‪ ،‬وعالج (تأدباً ال تكسباً)‪ ،‬وقصده فضالء هذا العلم‬
‫وكبراؤه‪ ،‬يقرؤون عليه أنواعه والمعالجات المقتبسة من التجربة‪ .‬ولقد انتقل علم الرئيس ابن سينا سبعة قرون‬
‫متوالية‪ ،‬فكان المرجع في الفلسفة والطب والعلم الطبيعي وبقي كتابه (القانون) في الطب العمدة في تعليم‬
‫هذا الفن حتى أواسط القرن السابع عشر في جامعات أوروبة»‪« .6‬ويتسم كتاب القانون هذا بقيمة علمية‬
‫كبيرة تفوق بها حسب رأي الكثيرين على كتاب الرازي‪ :‬الحاوي الذي يتصف أيضاً بالضخامة والشمول‬
‫واحتوائه على الطب الهندي والطب اليوناني إضافة إلى ما خلص إليه الرازي من خبرة وتجربة»‪ .7‬والبن‬
‫سينا مساهمات مهمة في الفلسفة والمنطق فقد تأثر بالمنطق األرسطي والفارابي‪ ،‬كما له مساهمات‬
‫قيّمة في العديد من العلوم األخرى‪.‬‬
‫ابن النفيس عالء الدين أبو الحسن القرشي‪ ،‬المتوفي عام‪ 1288( ‬م) رئيس األطباء في مصر في‬
‫زمانه‪ ،‬ولد في دمشق‪ ،‬ثم انتقل إلى مصر وأصبح المشرف على المشفى الناصري‪ .‬أهم إنجازاته اكتشافه‬
‫دوران الدم في الجسم وخاصة ما يعرف بالدورة الرئوية (بين القلب والرئتين)‪ ،8‬له إسهامات كثيرة في‬
‫الطب‪ ،‬وهو أحد رواد علم وظائف األعضاء في اإلنسان‪ ،‬حيث وضع نظريات يعتمد عليها العلماء‬
‫لوجيي‪ ‬العصور الوسطى من مؤلفاته‪« :‬الموجز في الطب»‪« ،‬شرح‬ ‫إلى اآلن‪ .‬ويعتبره كثيرون أعظم‪ ‬فيزيو ّ‬
‫القانون»‪ ،‬وله الكتاب الموسوعي «الشامل في الطب» الذي يحوي ‪ 300‬مجلد‪.‬‬
‫أبو القاسم الزهراوي‪ ،‬المتوفي عام (‪472‬ه)‪ ،‬المعروف في العالم الغربي باسم ‪ ،Albucasis‬طبيب‬
‫عربي مسلم عاش في األندلس‪ .‬يعد أعظم الجراحين الذين ظهروا في العالم اإلسالمي‪ ،‬ووصفه الكثيرون‬
‫بأبو الجراحة الحديثة‪ .‬أعظم مساهماته في الطب هو كتاب «التصريف لمن عجز عن التأليف»‪ ،‬الذي‬
‫مجلدا‪ ،‬و»إن جميع الجراحين األوربيين الذين ظهروا بعد القرن الرابع عشر‬
‫يعد موسوعة طبية من ثالثين ً‬
‫قد نهلوا واستقوا من هذا المبحث» ‪ .‬لقد كان لمساهماته الطبية سواء في التقنيات الطبية المستخدمة أو‬
‫‪9‬‬
‫األول لعلم (المناظير‬

‫األجهزة التي صنعها تأثيرها الكبير في الشرق والغرب فقد كان الزهراوي هو الواضع َّ‬
‫الجراحية) ‪ ،‬حتى أن بعض اختراعاته ال تزال مستخدمة إلى اليوم‬
‫أبوالحسن ابن بطالن‪ ،‬المتوفي عام (‪455‬ه‪ ،‬الموافق‪ 1063‬م) ويعد من أعظم الجراحين الذين‬
‫ظهروا في العالم اإلسالمي‪ ،‬ووصفه الكثيرون بأبو الجراحة الحديثة‪ .‬أعظم مساهماته في الطب هو كتاب‬
‫‪5‬‬
‫موسوعة علماء العرب‪ ،‬عبد السالم السيد‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،2011 ،‬صفحة ‪ .38-37‬‬
‫‪6‬‬
‫الحضارة العربية اإلسالمية وموجز عن الحضارات السابقة‪ ،‬شوقي أبو خليل‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪ ،‬سورية‪ ،‬صفحة ‪ .511‬‬
‫‪7‬‬
‫موسوعة علماء العرب‪ ،‬عبد السالم السيد‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،2011 ،‬صفحة ‪ .37‬‬
‫‪8‬‬
‫انظر‪ :‬موسوعة علماء العرب والمسلمين‪ ،‬د‪ .‬محمد فارس‪ ،‬المؤسسة العربية للد راسات والنشر‪ ،‬الطبعة األولى‪ ،1993 ،‬صفحة ‪ .55‬‬
‫‪9‬‬
‫انظر كتاب حضارة العرب‪ ،‬لجوستاف لوبون‪ ،‬ص‪ ،591‬يذكر فيها انجازات الزه راوي وتأثيره في هذا العلم الجليل‪ .‬‬

‫«التصريف لمن عجز عن التأليف» والذي يعد موسوعة طبية من ثالثين مجلداً‪ .‬كان لمساهماته الطبية‬
‫سواء في التقنيات الطبية المستخدمة أو األجهزة التي صنعها تأثيرها الكبير في الشرق والغرب‪ ،‬حتى أن‬
‫بعض اختراعاته ال تزال مستخدمة إلى اليوم‪.‬‬
‫‪ -‬ابن زهر األندلسي‪ ،‬عبد الملك بن زهر بن عبد الملك بن محمد ولد عام ‪1161 - 1091‬‬
‫ميالدي‪ ،‬خدم في دولة المرابطين والموحدين‪ ،‬قصر اهتمامه على االشتغال بالطب فكان متخصصاً‬
‫في هذا المجال وبرز كأحد أهم علماء الطب اإلسالميين يعتبره العديد من علماء الغرب مؤسس علم‬
‫الطفيليات الجلدية‪ ،‬صاحب ابن رشد واتفقا على التعاون في التأليف‪ ،‬من أهم كتبه كتاب « التيسير في‬
‫المداواة والتدبير» ‪.‬‬
‫أبو جعفر ابن أبي األشعث‪ ،‬المتوفي عام (‪360‬ه الموافق ‪ 970‬م) كتب في العديد من األمراض‬
‫وعالجها من مؤلفاته الطبية‪« :‬البرص والبهق»‪« ،‬كتاب الصرع»‪« ،‬القولنج وأصنافه»‪.‬‬
‫ابن جلجل أبو داوود سليمان بن حسان األندلسي‪ ،‬المتوفي حوالي عام‪ 377( ‬ه الموافق‪ 987‬م)‬
‫وقد برع في الطب وأصبح الطبيب الخاص للخليفة األموي في األندلس هشام المؤيد بالله له مؤلفات‬
‫عديدة في الطب أشهرها‪ ‬كتاب طبقات األطباء والحكماء الذي يعد ثاني أقدم تأريخ لألطباء بعد تأريخ‬
‫إسحاق بن حنين‪.‬‬
‫وفي مجال الصيدلة‪ ‬هذا العلم الذي أرتبط بالطب برز‪:‬‬
‫‪ ‬برز العلماء المسلمون في مجال الصيدلية والعقاقير الطبية وطوروا علم األدوية وقد وصفهم ديورانت‪:‬‬
‫«وكان المسلمون أول من أنشأ مخازن األدوية والصيدليات‪ ،‬وهم الذين أنشأوا أول مدرسة للصيدلة‪،‬‬
‫وكتبوا الرسائل العظيمة في علم األقرباذين»‪ .10‬إن الكتب والمخطوطات التي وصلتنا تؤكد فضل العلماء‬
‫المسلمين في هذا العلم ودورهم الواضح في اكتشاف العديد من العقاقير واألعشاب الطبية وطرق العالج‪.‬‬
‫ومن الذين ذاع صيتهم ووصلتنا بعض مخطوطاتهم‪:‬‬
‫أبو بكر محمد بن يحي بن زكريا الرازي‪ ،‬العالم والطبيب المشهور من مؤلفاته في مجال‬
‫الصيدلة‪« :‬التقسيم والتشجير»‬
‫عبد االله بن أحمد األندلسي المالقي ابن البيطار‪ ،‬العشاب الذي عاش عام (‪1197-1248‬م)‬
‫‪ ،‬أحد أعظم علماء التاريخ الطبيعي عامة‪ ،‬وعلم النبات خاصة في عصور القرون الوسطى‪ ،‬ويعتبر كتابه‪:‬‬
‫«الجامع لمفردات األدوية واألغذية» من أهم مخلفات العصور الوسطى وأكثرها نفعاً في علم النبات‬
‫واألدوية المستخلصة من العشب‪ ،11‬وله أيضاً «رسالة للتداوي بالسموم»‪.‬‬
‫‪10‬‬
‫ترجمة محمد بد ران‪ ،‬صفحة‪.196‬‬
‫‪11‬‬
‫معجم العلماء العرب‪ ،‬باقر أمين الورد‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬مكتبة النهضة العربية‪ ،‬الطبعة األولى ‪1986‬م‪ ،‬صفحة ‪ .44‬‬

‫بدر الدين محمد بن بهرام القالنسي السمرقندي القالنسي‪ ،‬الذي‪ ‬عاش في القرن السادس الهجري‬
‫من مؤلفاته‪« :‬اقراباذين القالنسي»‪.‬‬
‫أبو جعفر أحمد بن ابراهيم ابن الجزار‪ ،‬الذي عاش عام (‪ 285-369‬ه) من مؤلفاته‪« :‬زاد‬
‫المسافر في عالج األمراض»‪ ،‬و»اإلعتماد في األدوية المفردة»‪ ،‬و»البغية في األدوية المركبة»‪.‬‬
‫البالسي‪ ،‬المتوفي عام (‪ 357‬ه) من مؤلفاته‪« :‬التكميل في األدوية المركبة»‪.‬‬
‫أمية بن عبد العزيز بن أبي الصلت أبو الصلت‪ ،‬عاش عام (‪ )460-529‬هجري‪ ،‬له «كتاب‬
‫في‪ ‬األدوية المفردة»‪.‬‬
‫وفي مجال علوم الفيزياء والطبيعة‪ ،‬أشتهر العديد من العلماء المسلمين ففي مجال البصريات أشتهر‪:‬‬
‫أبو يوسف الكندي‪ ،‬عاش عام (‪ 256 -185‬ه) عالم مسلم له إسهامات في علوم شتى والذي‬
‫يعد من أوائل العلماء المسلمين الذين بحثوا في مجال علم الطبيعة والبصريات وتناول الظواهر الضوئية في‬
‫كتابه المشهور «علم المناظر»‪ ،‬وللكندي أكثر من ثالثين أطروحة في‪ ‬الطب‪ ،‬تأثر فيها بأفكار‪ ‬جالينوس‪.‬‬
‫الحسن ابن الهيثم‪ ،‬المعروف في الغرب اسم الهازن‪ ،‬عاش عام (‪430 -354‬ه) ولد في البصرة‬
‫ودرس فيها ثم في بغداد‪ ،‬عالم مسلم موسوعي‪ ،‬فيزيائي وعالم بصريات ورياضي وطبيب‪ ،‬إن أهم ما يشتهر‬
‫به ابن الهيثم انجازاته الفذة في مجال البصريات وذلك لقيامها على التجربة العملية فاكتشف قوانين‬
‫انكسار الضوء‪ ،‬كما كان صاحب أول التجارب العملية على تحلل الضوء إلى ألوانه‪ .12‬كانت مساهماته‬
‫في علوم الفيزياء بصفة عامة وعلم البصريات خاصةً‪ ،‬محل تقدير وأساس لبداية حقبة جديدة في مجال‬
‫أبحاث البصريات نظرياً وعملياً‪ .‬تركزت أبحاثه في البصريات على دراسة النظم البصرية باستخدام‪ ‬المرايا‪،‬‬
‫أهم كتبه في هذا المجال كتاب «المناظر» الذي يعتبر أساساً لعلوم البصريات والعدسات‪.‬‬
‫وفي علوم الكيمياء لمع اسم كل من‪ :‬جابر بن حيان الذي ولد عام‪721 ( ‬م) بلغ مجموع ما‬
‫نسب إلى ابن حيان من مساهمات إلى ما يقرب من ‪ 3000‬مخطوطة‪ ،‬ويعتبر جابر بن حيان واضع‬
‫أسس الكيمياء العلمية (غير الخرافية) ويعود له الفضل في إدخال كلمة كيمياء العربية (المصرية األصل)‬
‫إلى لغات العالم‪ ،13‬ومن أهم اإلسهامات العلمية لجابر في‪ ‬الكيمياء‪ ،‬إدخال المنهج التجريبي إلى‬
‫الكيمياء‪ ،‬وهو مخترع‪ ‬القلويات‪ ‬المعروفة في مصطلحات الكيمياء الحديثة باسمها العربي وله العديد من‬
‫اإلكتشافات العلمية في هذا المجال‪.‬‬
‫ويعتبر أبو بكر الرازي وأبو يوسف الكندي الذين سبق ذكرهما من الكيميائيين الالمعين الذين قدموا‬
‫مساهمات عديدة أيضاً في هذا العلم‪.‬‬
‫‪12‬‬
‫انظر‪:‬موسوعة علماء العرب والمسلمين‪ ،‬د‪ .‬محمد فارس‪ ،‬المؤسسة العربية للد راسات والنشر‪ ،‬الطبعة األولى‪ ،1993 ،‬صفحة‪ .60 -58‬‬
‫‪13‬‬
‫انظر‪:‬موسوعة علماء العرب والمسلمين‪ ،‬د‪ .‬محمد فارس‪ ،‬المؤسسة العربية للد راسات والنشر‪ ،‬الطبعة األولى‪ ،1993 ،‬صفحة ‪ .111‬‬

‫أبو الريحان البيروني عالم مسلم موسوعي ولد عام (‪ 362‬ه) وقد كان يؤمن في وحدة اإلتجاه‬
‫العلمي في العالمين اإلسالمي والعربي‪ ،‬وكان البيروني يستند في أبحاثه على تجاربه الشخصية‪ ،‬وهو‬
‫بهذا أكد مبدأ التجربة في البحث العلمي وله اكتشافات عديدة في مجال الكيمياء واستخراج المعادن‪،‬‬
‫ويصفه ديورانت في قصة الحضارة «ويمثل أبو الريحان محمد بن أحمد البيروني ‪ ...‬العالم اإلسالمي في‬
‫أحسن صورة له‪ .‬فقد كان البيروني فيلسوفاً‪ ،‬ومؤرخاً‪ ،‬ورحالة‪ ،‬وجغرافياً‪ ،‬ولغوياً‪ ،‬ورياضياً‪ ،‬وفلكياً‪ ،‬وشاعراً‪،‬‬
‫وعالماً في الطبيعيات‪ ،‬وكانت له مؤلفات كبيرة وبحوث عظيمة مبتكرة في كل ميدان من هذه الميادين‪.‬‬
‫وكان عند المسلمين كما كان ليبنتز‪ ،‬ويوشك أن يكون كما كان ليوناردو دافنشي عند الغربيين ‪.14»...‬‬
‫علي بن محمد أيدمر عز الدين الجلدكي‪ ،‬المتوفي (عام ‪ 1342‬م) له إسهامات كثيرة جداً في علوم‬
‫الكيمياء أشتهر بسعة إطالعه ألنه لم يترك كتاباً في حقل الكيمياء إال درسه وعلق عليه‪ .‬وقام الجلدكى‬
‫بتجارب علمية في حقل الكيمياء‪ ،‬وهو من العلماء الذين يدين لهم علماء العصر الحديث بالكثير‪.‬‬
‫وفي علوم الرياضيات أشتهر كل من‪:‬‬
‫سنان بن أبي الفتح الحراني‪ ،‬المتوفي (عام ‪210‬ه) من أهم مؤلفاته في الرياضيات‪« :‬الجمع‬
‫والتفريق»‪ ،‬و»كتاب المكعبات» و»حساب الوصايا»‪.‬‬
‫أبو عبد الله محمد بن موسى الخوارزمي‪ ،‬المولود حوالي ( عام ‪164‬ه) ساهم الخوارزمي في‬
‫الرياضيات‪ ،‬والجغرافيا‪ ،‬وعلم الفلك‪ ،‬وعلم رسم الخرائط‪ ،‬وأرسى األساس لالبتكار في الجبر وعلم‬
‫المثلثات‪ .‬له أسلوب منهجي في حل المعادالت الخطية والتربيعية أدى إلى‪ ‬الجبر‪ ،‬وهي كلمة مأخوذة‬
‫من عنوان كتابه حول هذا الموضوع «المختصر في حساب الجبر والمقابلة»‪ .‬يقول عنه ول ديورانت‬
‫في قصة الحضارة‪ « :‬ويدين علم الجبر‪ ،‬الذي نجد أصوله في مؤلفات ديوفانتوس ‪Diophantus‬‬
‫اليوناني من رجال القرن الثالث‪ ،‬بإسمه إلى العرب‪ ،‬الذين ارقوا بهذا العلم الكاشف للخبايا الحالّل‬
‫للمعضالت‪ .‬وأبرز الشخصيات في هذا الميدان العلمي هي شخصية محمد بن موسى ‪ ...‬المعروف‬
‫بالخوارزمي نسبة إلى مسقط رأسه في خوارزم وقد كتب الخوارزمي رسائل قيمة في علوم خمسة‪ :‬كتب‬
‫عن األرقام الهندية‪ ،‬وجمع أزياجاً فلكية‪ ،‬ولت قروناً كثيرة بعد أن روجعت في بالد األندلس اإلسالمية‬
‫هي المعمول بها في جميع البالد الممتدة من قرطبة إلى شنغان في الصين‪ ،‬وهو الذي وضع أقدم‬
‫الجداول في حساب المثلثات‪ ،‬واشترك مع تسعة وثالثين من العلماء في وضع موسوعة جغرافية للخليفة‬
‫المأمون‪.15»...‬‬
‫سند بن علي أبو الطيب‪ ،‬المتوفي (عام ‪ 250‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 864‬م) عالم رياضي عاش في زمن‬
‫‪14‬‬
‫ترجمة محمد بد ران‪ ،‬صفحة ‪.184/183‬‬
‫‪15‬‬
‫ترجمة محمد بد ران‪ ،‬صفحة ‪.181‬‬

‫المأمون‪ ،‬اشتهر بصناعة آالت الرصد الفلكية‪ ‬واألسطرالب‪ ،‬كما أنه حقق مواضع بعض‪ ‬الكواكب‪،‬‬
‫وشارك في قياس المساحات األرضية والفلكية التي أمر بها‪ ‬المأمون‪.‬‬
‫ويعتبر العالم الكبير أبو يوسف الكندي الذي سبق ذكره من علماء الرياضيات المشهورين أيضاً‪ ،‬ومن‬
‫أهم كتبه في مجال الرياضيات‪« :‬المدخل إلى األريثماطيقا»‪ ،‬وكتاب «استعمال الحساب الهندسي»‬
‫ورسالة في «الحيل العددية»‪.‬‬
‫أبو كمال محمد بن شجاع بن أسلم المتوفي (عام ‪ 267‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 880‬م) رياضي ومهندس‬
‫مسلم من أهم مؤلفاته في الرياضيات‪ :‬كتاب «الخطأين» وكتاب «الوصايا بالجبر والمقابلة»‪.‬‬
‫محمد بن بن عيسى المهاني المتوفي نحو (عام ‪ 884‬م) من أهم كتبه‪« :‬كتاب النسبة»‪ ،‬كتاب‬
‫«شرح الكتاب الخامس والعاشر من إقليدس»‪.‬‬
‫أبو عبد الله محمد بن جابر البتاني عاش عام ( ‪ 234-317‬ه الموافق ‪850-929‬م) من أهم‬
‫مؤلفاته‪« :‬مقاالت في حساب المثلثات الكروية»‪.‬‬
‫ثابت أبو الحسن بن قرة الذي عاش (عام ‪ 288 – 220‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 908- 835‬م) من أهم‬
‫مؤلفاته‪« :‬المخروط المكافيء»‪ ،‬وكتاب «المسائل الهندسية»‪.‬‬
‫أبو الوفا محمد بن محمد البوزجاني عاش عام(‪ 388 -328‬ه) ومن أهم مؤلفاته‪ :‬كتاب «مدخل‬
‫إلى االرثماطيقا»‪ ،‬وكتاب «استخراج األوتار»‪.‬‬
‫أبو الريحان البيروني الذي سلف ذكره حيث كان عالماً بالرياضيات أيضاً واشتهر بعلم حساب‬
‫المثلثات ومن أهم مؤلفاته في هذا المجال‪« :‬استخراج األوتار في الدائرة»‪.‬‬
‫أبو حاتم المظفر بن اسماعيل المتوفي عام (‪ 480‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 1087‬م) ومن أهم مؤلفاته‪« :‬مقدمة‬
‫في علم المساحة»‪ ،‬وكتاب «اختصار األصول القليدس»‪.‬‬
‫غياث الدين أبو الفتح عمر الخيام الذي عاش عام ( ‪ 430-515‬ه‪ ،‬الموافق ‪1123 – 1084‬م)‬
‫والمشهور برباعياته الشعرية‪ .‬وكان عالماً فلكياً ورياضياً مشهوراً من أهم مؤلفاته في الرياضيات‪ :‬كتاب‬
‫«مشكالت الحساب»‪ ،‬كتاب «ضبط القواعد في تخريج المربعات والجذور التربيعية» ورسالة في‬
‫«براهين الجبر والمقابلة»‪.‬‬
‫شرف الدين الطوسي الذي عاش عام ( ‪1135-1213‬م) أهم مؤلفاته في الرياضيات‪« :‬الجبر‬
‫والمقابلة» ورسالة في «الخطين الذين ال يقتربان وال يلتقيان»‪.‬‬
‫نصير الدين الطوسي الذي عاش عام (‪1274 – 1201‬م) ومن أهم مؤلفاته‪ :‬كتاب «شكل‬
‫القطاع»‪ ،‬وكتاب «مساحة األشكال البسيطة والكروية»‪ ،‬كتاب «تسطيح األرض وتربيع الدائرة»‪.‬‬

‫أبو العباس أحمد بن عثمان ابن البنا الذي عاش عام ( ‪ 721- 654‬ه) ومن أهم مؤلفاته‪:‬‬
‫«تلخيص أعمال الحساب»‪ ،‬وكتاب في «المساحات»‪.‬‬
‫غياث الدين جمشيد الكاشي المتوفي عام (‪ 839‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 1436‬م) من أهم مؤلفاته‪ :‬كتاب‪:‬‬
‫«مفتاح الحساب» و»رسالة الجيب والوتر»‪.‬‬
‫في مجال الفيزياء‪ :‬ترك لنا العلماء المسلمون‪ ‬أبحاثاً هامة في مواضيع مختلفة في هذا الحقل‪ .‬وهذا‬
‫بعضهم‪ ‬وفقاً للتسلسل الزمني‪.‬‬
‫في القرن الثالث الهجري‪( ‬القرن التاسع الميالدي) لمع اسم‪ ‬يعقوب بن إسحاق الكندي في الذي‬
‫سبق ذكره‪ ،‬فهو‪ ‬فيلسوف ورياضي وموسيقي وفيزيائي وله مؤلفات كثيرة‪ ،‬أما بالنسبة للفيزياء فقد ذكر‬
‫ابن أبى أصيبعة في كتابه «عيون األنباء في طبقات األطباء» أن للكندي «كالم في المرايا التي‬
‫تحرق»‪ ،‬و»رسالة في األجسام الغائصة في الماء» وكذلك «رسالة في علة الرعد والبرق والثلج والبرد‬
‫والصواعق والمطر»‪ .‬وعاصر الكندي‪ ‬بنو موسى بن شاكر‪ ،‬وهم إخوة ثالث اشتهروا بالرياضيات والفلك‬
‫والميكانيكا والموسيقى‪.‬‬
‫تجلت عبقريات هامة في حقل الفيزياء وكان لها األثر األكبر في االكتشافات العلمية الحديثة نذكر‬
‫منها‪ :‬الشيخ الرئيس ابن سينا‪ ،‬البيروني‪ ، ‬ابن الهيثم‪ ، ‬عبد الرحمن أبو الفتح الخازني‪ ،‬وكتابه الثمين‬
‫في حقل الفيزياء «كتاب ميزان الحكمة»‪ ،‬وعاش في نفس الفترة الفيزيائي هبة الله ابن ملكا البغدادي‬
‫أيضاً‪ .‬كما اشتهر في مجال الفيزياء‪ ‬رضوان الساعاتي‪،‬بديع الزمان ابن الرزاز الجزري‪ ،‬فخر الدين‬
‫الرازي‪ ،‬ونصير الدين الطوسي والقاضي تقي الدين بن معروف الدمشقي‪.‬‬
‫في علم الفلك‪ :‬إشتهر الكثير من العلماء المسلمين حيث إعتنوا عناية خاصة بهذا العلم لما له إرتباط‬
‫بحياتهم وعقيدتهم‪ ،‬ومن االسماء التي برزت في هذا العلم‪:‬‬
‫محمد بن موسى الخوارزمي العالم الرياضي الذي سبق ذكره‪ ،‬ومن‪ ‬مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬كتاب‬
‫تقويم البلدان»‪ ،‬و»زيج الخوارزمي»‪.‬‬
‫أبو يوسف يعقوب بن اسحق الكندي‪ ،‬العالم الموسوعي الذي سبق ذكره في أكثر من حقل من‬
‫حقول العلم‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬صنعة األسطرالب بالهندسة» ‪ ،‬و»استخراج خط نصف‬
‫النهار وسمت القبلة»‪.‬‬
‫أبوالعباس أحمد بن محمد السرخسي‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬كتاب في الهيئة»‪ ،‬و»مختصر‬
‫علم النجوم»‪ ،‬و»تركيب األفالك»‪.‬‬
‫أبو عبد الله البتاني‪ ،‬الرياضي المشهور ومن مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬معرفة مطالع البروج»‪« ،‬تعديل‬
‫الكواكب»‪ ،‬و»كتاب في الكواكب السبعة»‪.‬‬

‫عبد الرحمن الصوفي‪ ،‬المتوفي عام‪ 376( ‬ه)‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬كتاب الكواكب‬
‫الثابتة»‪.‬‬
‫أبو محمد بن خضر الخجندي‪ ،‬المتوفي عام (‪ 390‬ه) من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬اآللة الشاملة‬
‫في الفلك»‪ ،‬و»رسالة في تصحيح الميل وعرض البلد»‪.‬‬
‫مسلمة بن أحمد المجريطي‪ ،‬المتوفي عام (‪ 398‬ه‪ ،‬الموافق ‪ 1007‬م)‪ ،‬من مؤلفاته في علم‬
‫الفلك‪« :‬رسالة االسطرالب»‪ ،‬و»غاية الحكيم»‪.‬‬
‫الشيخ الرئيس‪ ‬ابن سينا‪ ،‬الذي سبق ذكره في أكثر من حقل للعلوم‪ ،‬له في الفلك مساهمات‬
‫مهمة أيضاً‪ ،‬ومن مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬المختصر للمجسطي»‪ ،‬و»األرصاد الكلية»‪ ،‬و»األجرام‬
‫السماوية»‪ ،‬وكتاب «إبطال أحكام النجوم»‪.‬‬
‫أبو الحسن ابن الهيثم‪ ،‬الذي سبق ذكره أيضاً‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬صورة الكسوف»‪،‬‬
‫و»اختالف مناظر القمر»‪ ،‬ورسالة في «أضواء الكواكب»‪ ،‬و»سمت القبلة بالحساب»‪.‬‬
‫أبو الريحان البيروني‪ ،‬الذي سبق ذكره‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬التفهيم ألوائل صناعة التنجيم»‪،‬‬
‫«العمل باألسطرالب»‪ ،‬و»تحقيق منازل القمر»‪.‬‬
‫فخر الدين الرازي‪ ،‬الذي سبق ذكره ‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬السر المكتوم في علم الفلك‬
‫والنجوم»‪.‬‬
‫شرف الدين الطوسي‪ ،‬الذي سبق ذكره‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬معرفة األسطرالب المسطح‬
‫والعمل به»‪ ،‬ورسالة في «األسطرالب الخطي»‪.‬‬
‫غياث الدين الكاشي‪ ،‬المتوفي عام (‪839‬ه)‪ ،‬من مؤلفاته في علم الفلك‪« :‬زيج التسهيالت»‪،‬‬
‫و»رسالة سلم السماء»‪.‬‬
‫في الجغرافيا‪ :‬كان للمسلمين في صدر اإلسالم عناية كبيرة بعلوم الجغرافيا ورسم الخرائط وتحديد‬
‫طرق السفر والمسالك لما لها عالقة بالسفر ولها عالقة مباشرة بالفتوحات اإلسالمية ومسالك انتقال‬
‫الجيوش اإلسالمية‪ ،‬باإلضافة لمعرفة طرق الحج وزيارة األماكن المقدسة‪ .‬وارتبط أيضاً هذا العلم بعلم‬
‫الفلك والجيولوجيا وكانت هذه العلوم تسمى بتسميات مختلفة عما نتعارف عليه اليوم من تسميات‪ ،‬ومن‬
‫تلك التقسيمات في االعلوم كان هناك علم األطوال والعروض وعلم تقويم البلدان‪ ،‬وهذا العلم كان مرتبط‬
‫بعلم الفلك‪ ،‬والعلم الذي فيه وصف المسالك وطرق المواصالت والسفر فكان يسمى علم المسالك‬
‫والممالك‪ .‬والعلم الذي يرتبط بالمصنفات الجغرافية فكان يدعى علم األقاليم‪ ،‬وعلم البلدان أو عجائب‬
‫البلدان‪ ،‬أما علم األنواء فقد تناول المناخ وحاالت الطقس‪ .‬أما مصطلح صورة األرض فهو علم الجغرافيا‬
‫الحالي بينما كان علم الهيئة هو العلم الذي يتناول الجغرافيا الفلكية‪.‬‬

‫‪ ‬وقد اهتم المسلمون بالجغرافيا الفلكية إهتماماً خاصاً لما لها من عالقة بمواقيت الصالة والصيام‬
‫والحج وغيرها‪ .‬ويع ّد كتاب الخوارزمي‪ ‬صورة األرض‪ ‬أشهر مؤلفات الجغرافيا الفلكية وأكثرها أثراً في‬
‫الجغرافيين الذين أتوا من بعده‪ .‬وهناك اختالف كبير بينه وبين كتاب بطليموس على الرغم من أنه أفاد‬
‫من معلوماته كثيراً‪ .‬وممن كتب في هذا الفرع من الجغرافيا الفيلسوف الكندي‪ ،‬في كتابه المشهور‪« ‬رسم‬
‫المعمور من األرض»‪ .‬وله في الجغرافيا الفلكية وعلم الفلك ما بين كتاب ورسالة ما يقرب من ‪ 25‬مؤلفاً‪.‬‬
‫يقع ضمن فروع هذا العلم كتب األزياج أي الجداول الفلكية الرياضية التي تبين مواقع النجوم وحركتها‬
‫وعالقتها بالفصول واشتهر العديد من األزياج مثل»‪ ‬زيج اإليلخاني «للطوسي‪ ،‬و»الزيج الصابي»‪ ‬للبتاني‪،‬‬
‫و»المجسطي»‪ ‬ألبي الوفاء البوزجاني‪ ،‬و»الزيج الحاكمي الكبير»‪ ‬البن يونس الصدفي‪ ،‬و»مفتاح علم‬
‫الهيئة»‪ ‬للبيروني وغيرها‪ .‬ومن الكتب المهمة في حقل الجغرافيا الفلكية أيضاً كتاب «سهراب‪ ‬عجائب‬
‫األقاليم السبعة إلى نهاية العمارة»‪ ،‬ويورد فيه كيفية رسم خارطة الكرة األرضية‪ ،‬واستخراج الطول والعرض‬
‫للمواقع الجغرافية‪ .‬وهو متأثر بكتاب «‪ ‬صورة األرض» للخوارزمي‪.‬‬
‫ومن ضمن اهتمامات العلماء المسلمين ضمن حقل الجغرافيا الفلكية كان قياس محيط الكرة‬
‫األرضية حيث اعتقدوا بعدم دقة المقاييس التي وصلتهم من الهنود ومن األغريق‪ ،‬فقاموا في زمن الخليفة‬
‫العباسي المأمون وبأمر مباشر منه بقياس طول درجة من خط نصف النهار في مكانين صحراويين‬
‫أحدهما في تَ ْدمر واآلخر في سنجار‪ ،‬وبذلك توصلوا إلى أن طول الدرجة يبلغ ‪ 56‬ميالً‪ ،‬أي أن محيط‬
‫األرض يبلغ حوالي ‪ 20,400‬ميل وهو ما يقارب كثيراً القياسات الحالية‪.‬‬
‫كما حاول الجغرافيون قياس مساحة اليابسة والبحار وكانوا يسمونها الربع المعمور‪ ،‬وممن بحث‬
‫ذلك العالم البيروني في‪ ‬القانون المسعودي‪ ،‬فقد ذكر مساحة األقاليم السبعة المعروفة آنذاك‪ ،‬ونقلها‬
‫عنه أبو الفدا في‪ ‬تقويم البلدان‪ ‬بعد أن شرح الطرق التي توصل بها البيروني لهذه المساحات‪ .‬كما فعل‬
‫ذلك أيضاً ياقوت الحموي في‪ ‬معجم البلدان‪ ‬حيث أورد تقديرات لمساحة األرض نقالً عمن سبقه من‬
‫الجغرافيين‪.‬‬
‫إستخدم الجغرافيون المسلمون خطوط الطول والعرض لتعيين المواقع الجغرافية للمناطق التي يريدون‬
‫تحديدها‪ ،‬في محاولة لتحديد القبلة بدقة في مكة إال أنها انتشرت لتحديد المواقع واالستفادة منها في‬
‫العلوم األخرى‪ .‬وقد توصلوا إلى تحديد عرض األماكن عن طريق قياس ارتفاع النجم القطبي أو الشمس‪.‬‬
‫وقد كان من النتائج المباشرة لجهودهم في تحديد خطوط العرض أن تمكنوا من إنشاء المزاول الشمسية‬
‫لضبط الزمن‪.‬‬
‫استطاع الجغرافيون المسلمون في عهد الخليفة المأمون عن طريق تحديدهم خطوط الطول والعرض‬
‫أن يرسموا خارطة لألرض دعيت باسم‪ ‬الخريطة المأمونية‪ ،‬وقد قسم العالم فيها إلى سبعة أقاليم وفق‬
‫خطوط الطول ودوائر العرض‪ .‬وفيها صور لألفالك والنجوم والبر والبحر والمدن‪.‬‬

‫أما الجغرافيا التي ترتبط بالبالد والمدن فقد اتبعوا أسلوب كتابة مشاهداتهم وزياراتهم العملية لتلك‬
‫البلدان فقد زار أغلبهم البلدان التي تحدثوا عنها في كتبهم وخاصة الجيل األول منهم كاليعقوبي‪،‬‬
‫وابن حوقل‪ ،‬والمسعودي‪ ،‬واإلدريسي وغيرهم‪ .‬وقد تناولوا في مصنفاتهم الجغرافية هذه أوصافاً‬
‫لألقاليم والمدن والشعوب وأديانها وعاداتها ودراسة للمسالك وطرق المواصالت التي تربط بين المدن‬
‫المختلفة واألبعاد بينها وما يفصل بينها من أنهار وبحار وبحيرات وجبال‪ .‬ومن الكتب المعروفة في‬
‫هذا المجال‪« :‬المسالك والممالك‪ ‬البن خرداذبه»‪ ،‬كتاب «األقاليم» لهشام الكلبي‪« ،‬جزيرة العرب»‬
‫لألصمعي‪« ،‬البلدان» لليعقوبي‪« ،‬صفة جزيرة العرب» للهمذاني‪« ،‬أحسن التقاسيم في معرفة األقاليم»‬
‫للمقدسي‪« ،‬األقاليم»‪ ‬لإلصطخري‪« ،‬صورة األرض»‪ ‬البن حوقل‪« ،‬تقويم البلدان»‪ ‬ألبي الفدا عماد‬
‫الدين وغيرهم‪ .‬‬
‫‪ ‬المعاجم الجغرافية‪ :‬تعد المعاجم الجغرافية عمالً فريداً استأثر به المسلمون‪ ،‬ولم تسبقهم إليه أمة‬
‫من األمم‪ .‬أما االنتقال من اإلقليمية إلى العالمية في هذا الفن فكانت على يد الخوارزمي في كتابه‬
‫«صورة األرض»‪ .‬وقد ظهرت في الجغرافيا اإلقليمية مؤلفات تحمل عنوان‪ ‬المسالك والممالك‪ .‬وكان‬
‫أول من صنّف فيها جعفر بن أحمد المروزي عام (‪ 274‬هـ)‪ ،‬وابن خرداذبه‪ ،‬والسرخسي عام (‪286‬‬
‫هـ)‪ ،‬واإلصطخري‪ ،‬والتاريخي محمد الوراق عام (‪ 363‬هـ)‪ ،‬والمهلبي عام (‪368‬هـ)‪ ،‬والبكري عام‬
‫(‪487‬ه)‪ .‬أغلب هذه المؤلفات كانت لخدمة الحكام والسياسين وعمالهم من إداريين وأيضاً للتجار‬
‫وعمال الدواوين واألمصار لتعريفهم بالطرق والمسالك والبالد وعاداتها‪.‬‬
‫أما المعاجم الجغرافية في أوروبا فقد تأخرت في الظهور حتى القرن السادس عشر ميالدي ‪ ،‬فكان‬
‫معجم أوتيليوس أول معجم في هذا المجال‪ .‬بينما كان أول معجم جغرافي عند المسلمين هو «معجم‬
‫ما استعجم» ألبو عبيد البكري المتوفي سنة ‪ 334‬هجرية وصنفه حسب األحرف األبجدية بالترتيب‬
‫األندلسي‪ ،‬وهو يجمع اللغة والجغرافيا‪.‬‬
‫ويُع ّد‪« ‬معجم البلدان‪« ‬لياقوت الحموي عام (‪ 626‬هـ) من أفضل كتب المعاجم الجغرافية‪ .‬اعتمد‬
‫في مصادره على مؤلفات من تقدمه من الجغرافيين واللغويين والفالسفة والحكماء من المسلمين وغيرهم‪.‬‬
‫ورتب ياقوت مداخل هذا المعجم ترتيباً ألفبائياً‪ ،‬وهو مصدر علمي مهم لزمانه‪ .‬ومن الكتب المهمة في‬
‫هذا المجال «معجم‪ ‬الروض المعطار في خبر األقطار»‪ ‬لمحمد بن عبد المنعم الصنهاجي الحميري‪.‬‬
‫اعتمد في معظمه على المصادر المغربية واألندلسية‪ ،‬فقد نقل كثيراً من مادة هذا المعجم من اإلدريسي‬
‫والبكري وكذلك من اليعقوبي والمسعودي وغيرهم‪.‬‬
‫فن آخر يقع ضمن مصادر الجغرافيا اإلقليمي هو كتب األسفار والرحالت في عصر ازدهارها‪،‬‬
‫واشتهرت هذه الرحالت في عصر إزدهار وتوسع أراضي الدولة اإلسالمية‪ ،‬وساهم في دفع هؤالء الرحالة‬
‫يحث على السياحة في األرض‪ ،‬والوحدة الدينية التي كانت تربط البقعة اإلسالمية‬
‫الفكر اإلسالمي الذي ّ‬
‫من الصين شرقاً إلى المحيط األطلسي غرباً‪ ،‬باإلضافة إلى رحالت الحج إلى بيت الله في مكة المكرمة‪،‬‬

‫ومسجد الرسول الكريم صلى الله عليه وسلم في المدينة المنورة باإلضافة إلى السفر والترحال في طلب‬
‫العلم‪ ،‬أو السفر بقصد التجارة‪.‬‬
‫ذكر الترحال وأحوال الشعوب في العديد من ثنيات الكتب إال أنه أول من صنف في أدب جغرافيا‬
‫الرحالت بشكل متخصص هو أبوبكر محمد بن العربي عام (‪ 543‬هـ‪ 1148 ،‬م) وله في ذلك‬
‫كتاب‪ ‬ترتيب الرحالت‪ .‬واشتهر بعده العديد من الرحالة المسلمين الذين تركوا لنا إرثاً جغرافياً مهماً ومن‬
‫أشهرهم‪ :‬الرحالة ابن جبير‪ ،‬وابن بطوطة‪ ،‬وابن حوقل‪ ،‬والمسعودي‪.‬‬
‫وقد أولى الجغرافيون المسلمون عناية كبيرة بالجوانب البشرية‪ ،‬فال نجد فرعاً من فروع الجغرافيا‬
‫البشرية الحديثة إال وتطرقوا إليه‪ .‬على سبيل المثال يتناول المسعودي في‪ ‬التنبيه واإلشراف‪ ‬كثيراً من‬
‫الجوانب في الجغرافيا البشرية ويذكر أحوال العمران وهو العلم الذي أسسه ورتب قواعده ابن خلدون عام‬
‫(‪808‬هـ‪1406 ،‬م)‪.‬‬
‫أيضا‪ ‬جغرافيا المدن‪ .‬فقد اهتمت هذه المصنفات بذكر أسماء األمصار‬
‫تناولت مصنفات المسلمين ً‬
‫والمدن والبالد وضبط هذه األسماء واشتقاقاتها‪ .‬وأفضل المصنفات التي اهتمت بهذا الجانب هي‬
‫المعاجم الجغرافية مثل معجم ما استعجم‪ ،‬معجم البلدان‪ ،‬تقويم البلدان‪ .‬والبن خلدون آراء في سبب‬
‫نشأة المدن‪ ،‬وأفضل البقاع إلقامة هذه المدن‪ ،‬كما يتحدث عن أسباب خرابها‪.‬‬
‫بعدما اتسعت معرفة المسلمين بأقسام األرض وصفاتها بسبب الفتوح خالل القرن األول الهجري‪،‬‬
‫اهتموا برسم الخرائط وقراءتها‪ .‬واعتمدت الخرائط العربية في المرحلة األولى على الحسابات الفلكية متأثرة‬
‫بالنظريات الرومانية واإلغريقية‪ ،‬فقد صنع جغرافيوا العرب صورة لألقاليم (خريطة) عرفت باسم‪ ‬الخريطة‬
‫المأمونية‪ .‬ظهرت عليها المناطق والبلدان موقعة بأسمائها العربية للقسم المعمور من األرض وفق خطوط‬
‫الطول ودوائر العرض‪.‬‬
‫وقد إهتم المستشرق األلماني كونراد مولر إهتماماً خاصاً بجمع الخرائط اإلقليمية العربية اإلسالمية‬
‫التي بلغ عددها ‪ 275‬خريطة ونشرها في مجلد خاص تحت عنوان الخرائط العربية‪ ،‬وأطلق عليها‪ ‬أطلس‬
‫اإلسالم‪ ،‬ذلك ألنها تحوي ‪ 21‬خارطة وتعرض المعلومات فيها وفق نظام واحد‪ .‬ويعد أبوزيد البلخي أول‬
‫من ربط المعلومات الجغرافية بالخريطة وجعل المصورات أساساً لإليضاح الجغرافي‪ .‬وقد تبع البلخي في‬
‫ذلك كل من اإلصطخري وابن حوقل‪ .‬ومن ناحية عامة تكاد تشترك جميع خرائط الجغرافيين اإلقليميين‬
‫في صفاتها العامة من حيث الشكل الهندسي‪.‬‬
‫ويعد عمل اإلدريسي قفزة مهمة في هذا المجال‪ .‬والتزم اإلدريسي في خرائطه على مقياس الرسم‪،‬‬
‫وتحديد مواضع خطوط الطول‪ ،‬ودوائر العرض‪ ،‬والتزم بالشكل الواقعي للمنطقة الجغرافية التي يعنيها‪ .‬وقد‬
‫أيضا‪« ‬كتاب رجار»‪ ،‬نسبة إلى روجر‬ ‫ضمن كتابه‪« ‬نزهة المشتاق في اختراق اآلفاق»‪ ‬أو ما يطلق عليه ً‬
‫ّ‬
‫الثاني ملك صقلية ‪ 70‬خريطة باإلضافة إلى خريطة العالم الدائرية المألوفة‪ .‬وقسم كل إقليم إلى عشرة‬

‫كون منها خريطة واحدة بلغت مساحتها‬

‫أقسام رأسية أفرد لكل منها خريطة‪ .‬وقد جمعها مولر كلها‪ ،‬و ّ‬
‫مترين مربعين‪ .‬واشتهر أيضاً في هذا المجال شمس الدين أبو عبد الله المقدسي عام (‪ 390‬ه‪1000 ،‬‬
‫م) وهو من أهم العلماء في الجغرافيا اإلقليمية إال أنه لم يكتب إال عن بالد المسلمين‪.‬‬
‫وفي علم المالحة يبرز إسم العالم الشهير شهاب الدين أحمد بن ماجد الذي عاش عام (‪-821‬‬
‫‪ 906‬ه)‪ ،‬وهو أحد أشهر علماء العالم في هذا المجال‪ ،‬ويعود الفضل البن ماجد في أنه أول من كتب‬
‫في موضوع المرشدات البحرية الحديثة‪ .16‬وتعود شهرته أيضاً لرحلته الشهيرة حول رأس الرجاء الصالح‬
‫مع البرتغالي فاسكو دو غاما‪.‬‬
‫انتشار العلوم‬
‫وقد ساهمت حركة الترجمة النشطة في البالد اإلسالمية في تطور عدد من العلوم كما ساهمت في‬
‫الحفاظ واستمرار سلسلة التطور الحضاري عبر العلماء المسلمين‪ ،‬يقول ول ديورانت في كتابه قصة‬
‫الحضارة‪« :‬وإن انتقال العلوم والفلسفة انتقاالً مستمراً من مصر والهند‪ ،‬وبابل عن طريق بالد اليونان‬
‫وبيزنطية‪ ،‬إلى بالد اإلسالم في الشرق وفي إسبانيا‪ ،‬ومنها إلى شمالي أوربا وأمريكا‪ ،‬نقول أن هذا اإلنتقال‬
‫أج ّل الحوادث وأعظمها شأناً في تاريخ العالم‪ .‬لقد كانت علوم اليونان حية في بالد الشام حين‬ ‫لمن ّ‬
‫أقبل عليه العرب فاتحين ”‬
‫‪17‬‬
‫ولقد لعبت المكتبات العامة والخاصة دوراً كبيراً في تنشيط حركة الترجمة‪ ،‬وخاصة «بيت الحكمة»‪،‬‬
‫الذي اشتهر في «بغداد»‪ ،‬وفرعه الثاني في «الرقة» ‪ .‬وعرفت بالد سورية‪ ،‬ومصر‪ ،‬والعراق المكتبات منذ‬
‫عهد بعيد‪ ،‬حيث كانت تلعب دوراً هاماً في الترجمة ومن هذه المكتبات المعروفة مكتبة «اإلسكندرية»‬
‫التي أنشئت في القرن الثالث قبل الميالد‪ ،‬وهناك مكتبات أخرى في كل من سورية والعراق‪ .‬فبعد وفاة‬
‫الرسول الكريم صلى الله عليه وسلم‪ ،‬وخالل قرنين من الزمن كانت صناعة الكتب منتشرة في كل أنحاء‬
‫العالم اإلسالمي وكان الكتاب أحد محاور الحضارة اإلسالمية‪ .‬وكانت المكتبات الملكية والعامة‬
‫والخاصة توجد في كل مكان‪ ،‬وكانت المكتبات العامة تتيح فرص االستعارة الخارجية‪ ،‬وأصبحت شبكة‬
‫المكتبات في كل مكان بالعالم اإلسالمي‪ .‬كما أصبحت تجارة الكتب ومهنة النساخة رائجة‪ ،‬وكان‬
‫يقتني الكتب أناس من كافة طبقات المجتمع اإلسالمي الذين كانوا يقبلون عليها إقباالً منقطع النظير‪.‬‬
‫وبالطبع رافق هذا اإلنتشار والرواج للكتب صناعات تتعلق بإخراج الكتاب‪ ،‬فتطورت صناعة الورق بدمشق‬
‫وسمرقند وبغداد‪ ...‬وكانت منتشرة في كل الواليات والمدن اإلسالمية بدمشق والقاهرة وحلب وإيران‬
‫ووسط آسيا وبالد الرافدين واألندلس وشمال أفريقيا‪ ...‬كما تطور نسخ الكتب وتجليدها إلخراجها‬
‫‪16‬‬
‫انظر‪:‬موسوعة علماء العرب والمسلمين‪ ،‬د‪ .‬محمد فارس‪ ،‬المؤسسة العربية للد راسات والنشر‪ ،‬الطبعة األولى‪ ،1993 ،‬صفحة ‪ .49/48‬‬
‫‪17‬‬
‫قصة الحضارة‪ ،‬ول وايريل ديورانت‪ ،‬المنظمة العربية للتربية والثقافة والعلوم‪ ،‬ودار الجيل للطبع والنشر والتوزيع‪ ،‬الجزء ‪ ،13‬ترجمة ‬
‫محمد بد ران‪ ،‬صفحة ‪181‬‬

‫بمظهر الئق وليحفظها من التلف‪ .‬كل هذا جعل صناعة الكتب صناعة مزدهرة في العالم اإلسالمي‪.‬‬
‫وكان الكتاب الذي يصدر في دمشق أو بغداد تحمله القوافل التجارية فوق الجمال ليصل لقرطبة‬
‫بأسبانيا في غضون شهر‪ .‬وهذا الرواج قد حقق الوحدة الثقافية وانتشار اللغة العربية‪ .‬وكانت هي اللغة‬
‫العلمية والثقاقية في كافة البالد اإلسالمية‪ ..‬وكانت هذه الكتب تتناول شتى فروع المعرفة والخط وعلوم‬
‫القرآن وتفاسيره واللغة العربية والشعر والرحالت والسير والتراث والمصاحف وغيرها من آالف عناوين‬
‫الكتب‪ .‬وهذه النهضة الثقافية كانت كافية الزدهار الفكر العربي وتميزه وتطوره‪.‬‬
‫من يتتبع إنجازات الحضارة اإلسالمية في مجال العلوم الطبيعية‪ ،‬سيجد أنهم أول من استخدم‬
‫أساسا للبحث والتفكير العلمي؛ فكان هذا المنهج أعظم هدية‬
‫المنهج العلمي التجريبي الذي اتخذوه ً‬
‫ـمحدثين إلى نقد منطق‬

‫قدمتها الحضارة اإلسالمية لتاريخ البشرية كلها‪ ،‬بل إنهم كانوا أسبق من الغربيين ال َ‬
‫ِ‬
‫ـحسيَّة‬
‫أرسطو‪ ،‬واستطاعوا أن يمـيزوا بين طبيعة الظواهر العقلية الخالصة من جهة‪ ،‬والظواهر الـمادية ال ّ‬
‫من جهة أخرى‪ .‬وعلموا أن الوسيلة أو األداة التي تستخدم في هذه الظواهر‪ ،‬يجب أن تختلف حسب‬
‫طبيعة كل منها‪.‬‬

‫جابر ابن حيان أبو علم الكيمياء والبحث التجريبي‬ ‫ ‬

‫ ‬
‫ابن الهيثم من أهم علماء البصريات ووضع أسس البحث العلمي‬ ‫ ‬
‫هؤالء بعض علماء األمة اإلسالمية في عصر إزدهارها‪ ،‬وقد ذكرتهم للتأكيد على الدور العظيم الذي‬
‫بلغته الحضارة اإلسالمية‪ ،‬ونبوغ علمائها ومساهمتهم الواسعة في الحضارة اإلنسانية وتطورها ورقيها‪ ،‬أما‬
‫العلوم اإلسالمية والعلوم اإلنسانية والفلسفة واألداب فيصعب إحصاء علمائها وأدبائها لكثرتهم ولتشعب‬
‫فروعها‪ .‬وال شك أن اللغة العربية التي كتبت بها هذه العلوم والتي كانت عامال رابطاً وموحداً لهذه األقاليم‬
‫اإلسالمية ساهمت في إزدهار هذه العلوم وإنتقال المعرفة بين أبناء األمة وكذلك بين اللغات األخرى‬
‫والحضارات األخرى‪ ،‬وإلدراك المدى الذي وصلت إليه األمة يكفي أن نطلع على كتاب الفهرست ألبو‬
‫الفرج محمد بن إسحاق الوراق المشهور بابن النديم‪ ،‬الذي توفي عام ‪ 385‬هجري‪ ،‬فقد أحصى في‬
‫كتابه الفهرست أسماء ‪ 8360‬كتاباً ل ‪ 2238‬مؤلفاً حتى وفاته في القرن الرابع الهجري‪ .‬ويعطي‬
‫القاريء فكرة عن حجم التأليف وسعته كتاب معجم المؤلفين لعمر رضا كحالة الذي نشرته مؤسسة‬
‫الرسالة في دمشق عام ‪1957‬م‪ ،‬وهو كتاب من أربعة أجزاء يذكر فيها أسماء المؤلفين وكتبهم في التاريخ‬
‫اإلسالمي ويعطي صورة عن مدى إتساع التأليف والكتابة في العصور اإلسالمية المختلفة‪.18‬‬
‫مراجع‬
‫‪ -‬قصة الحضارة‪ ،‬ول وايريل ديورنت‪ ،‬ترجمة محمد بدران‪ ،‬نشر المنظمة العربية للتربية والثقافة‬
‫والعلوم (إيسيسكو) ودار الجيل للنشر والتوزيع‪ ،‬بيروت لبنان‪.‬‬
‫‪ -‬شمس العرب تسطع على الغرب‪ ،‬لزيجريد هونكه‪ ،‬ترجمة فاروق بيضون وكمال الدسوقي‪ ،‬الناشر‪:‬‬
‫دار الجيل ودار اآلفاق الجديدة‪ ،‬بيروت‪ ،‬لبنان‪.‬‬
‫‪ -‬موسوعة علماء العرب‪ ،‬عبد السالم السيد‪ ،‬الطبعة الثانية‪.2011 ،‬‬
‫‪ -‬الحضارة العربية اإلسالمية وموجز عن الحضارات السابقة‪ ،‬شوقي أبو خليل‪ ،‬دار الفكر‪ ،‬دمشق‪،‬‬
‫سورية‪.‬‬
‫‪ -‬حضارة العرب‪ ،‬جوستاف لوبون‪ ،‬نشر مؤسسة هنداوي للتعلم والثقافة‪ ،‬مصر‪.‬‬
‫‪ -‬موسوعة علماء العرب والمسلمين‪ ،‬د‪ .‬محمد فارس‪ ،‬المؤسسة العربية للدراسات والنشر‪ ،‬الطبعة‬
‫األولى‪ ،1993 ،‬بيروت‪ ،‬لبنان‪.‬‬
‫‪18‬‬
‫إنظر كتاب معجم المؤلفين‪ ،‬عمر رضا كحالة‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬دمشق ‪ .1957‬‬

‫‪ -‬موسوعة علماء العرب‪ ،‬عبد السالم السيد‪ ،‬الطبعة الثانية‪ ،2011 ،‬نشر األهلية للنشر والتوزيع‪.‬‬
‫‪ -‬معجم العلماء العرب‪ ،‬باقر أمين الورد‪ ،‬عالم الكتب‪ ،‬نشر مكتبة النهضة العربية‪ ،‬الطبعة األولى‬
‫‪1986‬م‪.‬‬
‫‪ -‬معجم المؤلفين‪ ،‬عمر رضا كحالة‪ ،‬مؤسسة الرسالة‪ ،‬دمشق‪.‬‬

Islamska Misao 12

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Islamska Misao 12

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

﻿

Tehnički urednik: Senad Redžepović

Adresa redakcije: Fakultet za islamske studije,

Štampanje ovog broja pomogla je Vlada R. Srbije - Kancelarija

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Novi Pazar, 2021.

Hfz. prof. dr. Almir Pramenković�������������������������������������������������������������������������45

Prof. dr. Mevlud ef. Dudić��������������������������������������������������������������������������������������71

Prof. dr. Mirsada S. Zukorlić�������������������������������������������������������������������������������� 107

4 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Dr. Sumeja Smailagić������������������������������������������������������������������������������������������� 181

Dr. Besim ARBANASHI������������������������������������������������������������������������������������������ 245

Doc. Dr. Siham Maued����������������������������������������������������������������������������������������� 257

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 5

Uvodne riječi ovog broja Islamske misli posvećujem onima koji

Od svog osnivanja Fakultet za islamske studije nastojao je ostvariti

8 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Sve spomenute pogodnosti kojima raspolaže Fakultet za islamske

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 9

EL-ISTIHSAN (PREFERIRANJE PRAVNIKA)

Po mišljenju velikog broja istaknutih islamskih autoriteta, šerijatska

Prof. dr. Enver Gicić

ISTIHSAN (FAVORABLE JUDGMENT)

According to the majority of prominent Islamic authorities, Sharia

12 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Jedan od supsidijarnih izvora u šerijatskom pravu jeste i el-istihsan,

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 13

Bukvalno značenje riječi el-istihsan je „smatrati nešto dobrim i

U kapitalnim djelima usuli fikha možemo naći nekoliko definicija

14 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

ovu definiciju je sljedeće: Ova definicija pripisuje se protagonistima

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 15

16 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

‫الم ْجتَ ِه ُد بِ َع ْقلِ ِه‬ ِ

Mišljenje islamskih pravoznalaca po

U autoritativnim djelima šerijatske pravne metodologije usuli

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 17

prihvatljiv je u mezhebu imama Ahmeda.“14

Dokazi onih koji kažu da je el-istihsan

Protagonisti ove tendencije svoje mišljenje etabliraju na kur’anskim

18 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

kritikovao el-istihsan u svojim poznatim djelima Kitabu ‘l-Um i Kitabu

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 19

el-istihsan predstavlja djelimično odstupanje od spomenute norme.

Gledajući i promatrajući definicije el-istihsana, prateći činjenične

20 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

navode bej’u selem - prenimeracioni ugovor. Riječ je o kupoprodajnom

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 21

Šerijatski pravnici dozvolili su ovu vrstu kupoprodajnog poslovnog

22 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

te se ne može uvakufljavati. Međutim, hanefijski pravni teoretičari

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 23

24 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Analogijom idžare, vakuf se može valjano zaključiti čak i ako ne

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 25

KO JE BIO MUHAMMED A.S. -

Suočeni sa pojavom da se ljudi, događaj i društveni tokovi gledaju

This paper is for facing up the phenomenon of looking superficially

This work is an attempt to approach the personality and work of

28 ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12

Često čujemo floskule kako čitati i razumjeti nekog pisca i mislioca,

ISLAMSKA MISAO • 2021 • BROJ 12 29

ٌ‫ُس َوةٌ َح َسنَة‬ ِ ِ ِ

Herakle o Muhammedu a.s.

Hfz. prof. dr. Almir Pramenković��45

Prof. dr. Mevlud ef. Dudić��71

Prof. dr. Mirsada S. Zukorlić�� 107

Dr. Sumeja Smailagić�� 181

Dr. Besim ARBANASHI�� 245

Doc. Dr. Siham Maued�� 257