Вы находитесь на странице: 1из 103

Mövzu 1

Fənnin məzmunu və mütəxəssis hazırlığında yeri. Materialların təsnifatı və əsas


xassələri.

Материалшцнаслыг елми материалларын тяркиби, структуру вя хассяляри


арасындакы ялагяни, щямчинин хассялярин хариъи амиллярин тясири
нятиъясиндя дяйишмясинин ганунауйьунлуьуну юйрянир. Материалларын
хассяляри дедикдя механики (мющкямлик щядди, бярклик, юзлцлцк вя с.),
физики (електрик кечириъилийи, истилик кечирмя, магнит хассяляри вя с.),
техноложи (пластиклик, майеахыъылыг, кясмя иля емал едиля билмя вя с.),
кимйяви хассяляр нязярдя тутулур. Хассяляря тясир едян хариъи амилляря
термики, кимйяви, механики, физики амилляр аид едилир.
Шякил 1-дяки схем материалшцнаслыг елминин мязмунуну яйани сурятдя
тясяввцр етмяйя имкан верир. Беля ки, тяркибин дяйишмяси структурун
дяйишмясиня, структурун дяйишмяси ися юз нювбясиндя хассялярин
дяйишмясиня сябяб олур. Мясялян, конструксийа материалы кими ян эениш
тятбиг едилян дямир-карбон яринтиляриндя (поладлар вя чугунлар) карбонун
мигдарынын артмасы структурда йцксяк бярклийя вя мющкямлийя малик Фе3Ъ
кимйяви бирляшмясинин мигдарынын артмасына сябяб олур ки, бу да юз
Т ярк иб
М е х а н ик и

Т е х н о ло жи
Стру к ту р Х а ссяляр
Физ ик и
Х а риъи а м илляр К им йяви

Т е рм ик и К им йяви М е х а н ик и Физ ик и

Шякил 1. Материалшцнаслыг
елминин схематик тясвири
нювбясиндя механики хассялярин, щямчинин физики хассялярин (истилик
кечириъилийи, електрик кечириъилийи, магнит хассяляри вя с.) дяйишмяси иля
мцшайият олунур. Щятта ейни дямир-карбон системли яринтилярин полад вя
чугунлара бюлцнмяси карбонун мигдарындан асылы олараг структурда баш
верян дяйишикликляр вя бунунла ялагядар механики, техноложи, физики
хассяляр комплексинин дяйишмяси иля ялагядардыр.
Материалшцнаслыгда хариъи амиллярин тясири чох заман щялледиъи рол
ойнайыр. Яслиндя хариъи амиллярин тясири иля материалын хассялярини
лазым олан истигамятдя дяйишмяк, башга сюзля онун хассялярини идаря етмяк
мцмкцндцр. Буну ян эениш тятбиг едилян конструксийа материалы олун
поладын нцмунясиндя нцмайиш едирмяк мцмкцндцр. Мцяййян температурадяк
гыздырылмыш полад кичик сцрятля сойудулдугда онун бярклийи, мющкям-
лийи азалыр, пластиклийи артыр, бюйцк сцрятля сойудулдугда ися, яксиня,
бярклик, мющкямлик артыр, пластиклик ися азалыр.
Аз карбонлу поладын сятщ гатыны мцяййян мцщит вя температурда
карбонла зянэинляшдирмякля динамик йцкя давамлы материалын сятщ
гатынын йейилмяйядавамлылыьыны артырмаг олур.
Burada həm müasir konstruksiya materiallarının əsasını təşkil edən metallar,
həm də qeyri-metal materiallar (plastik kütlələr, rezin, keramika materialları və s.)
öyrənilir.
Нефт вя кимйа сянайесиндя тятбиг едилян машын вя апаратларын, еляъя
дя алят вя гурьуларын мцхтялиф иш шяраитляри бунлар цчцн материалларын
расионал сечилмяси мягсядиля мцяййян мейарларын ахтарылмасыны тяляб
едир. Бунунла йанашы, мцяййян шяраитдя ишляйя билян йени типли
яринтилярин вя гейри-метал материалларын йарадылмасы да нязярдя
тутулмалыдыр.
Нефт вя кимйа аваданлыьынын яксяр щиссяляри вя еляъя дя алятляр чох
аьыр шяраитдя ишляйир: онлар йцксяк ишарясидяйишян вя динамики йцкляря,
щямчинин дедикъя йцксяк абразив йейилмяйя, кавитасийа йейилмясиня вя
коррозийайа мяруз галырлар.
Эюстярилянлярдян ялавя нефт вя кимйа сянайеси аваданлыьы йцксяк
температур вя тязйиг, еляъя дя йцксяк коррозийа ишчи мцщитиндя ишляйир.
Беля ки, йцксяк температур вя тязйигин ейни заманда тясири шяраитиндя
коррозийа мцщитинин тясири даща да йцксялир.
Сечилян полад мямулатын щазырланмасы цчцн минимал ямяк тутумуна
чаваб вермялидир. Беля ки, сечилмиш полад кясмя вя тязйигля йахшы
емалолунма габилиййятиня малик олмалыдыр. Бу мягсядля нястащларын илкин
термики емал режимляринин дцзэцн сечилмяси ясас мясялялярдян бири щесаб
едилир. Илкин термики емал тяйин едилмиш технолоэийадан асылы олараг
адятян пястащын щазырланмасы сехляриндя апарылыр вя карбонлу поладлар
цчцн нормаллашдырма, леэирлянмиш поладлар цчцн ися нормаллашдарма вя
йцксяк температурлу (600-670 Ъ) табяксилтмя, табалма, изотермик табалма вя
йцксяк температурлу табяксилтмя режлимляриндян ибарятдир.
Сечилян полад имкан дахилиндя уъуз олмалыдыр. Илк нювбядя чалышмаг
лазымдыр ки, нисбятян ашаьы дяйяри олан карбонлу вя йа азлеэирлянмиш
поладлара цстцнлцк верилсин. Дефисит Ни, Мо, W вя с. Елементляря
леэирлянмиш конструксийа поладларынын тятбиги анъаг о щалларда
мцмкцндцр ки, нисбятян уъуз поладлар мямулата олан тялябляря уйьун
эялмясин. Мямулатын етибарлылыьыны вя узунюмцрлцлцйцнц тямин етмяк,
мягсядиля, метал сяртфини азалтмаг вя техноложи хассяляри йахшылашдырмаг
вя нящайят, машынын эцъцнц артырмаг мягсядиля леэирлянмиш поладлар
тятбиг едиля биляр. Леэирлянмиш поладларын тятбиги техники вя игтисади
сямярялилийи нязяря алмагла апарылмалыдыр. Беля ки, леэирлянмиш
поладларын тятбиги щиссялярин узунюмцрлцлцйцнцн йцксялдилмяси вя
ещтийат щиссялляринин сярфини азалтмаг вя метал йайыглара гянаят етмякля
ялагядардыр. Материала олан цмцми тялабат бязи щалларда бири-биринин
яксинядир. Мясялян, нисбятян йцксяк мющкямликли материаллар ашаьы
техноложи хассяляря малик олур вя щямчинин кясмя вя сойуг щяъми
2
штамплама иля чятин емал олунур. Одур ки, адятян материалын сечилмясиндя
полада олан тялябатда эюстярилян компромисс шяртляр нязяря алынмалыдыр.
Тяляб олунан хассяляри вя диэяр характеристикалары алмаг цчцн поладын
сечилмяси мясялясинин щяллиндя оптимал мющкямляндириъи термики вя
кимйяви-термики емал нювляринин дя тяйин едилмяси ваъиб щесаб олунур.
Материалын вя термики емал технолоэийасынын сечилмяси конкрет
истещсалат шяраитиндя тятбиги нюгтейи-нязяриндян апарылмалыдыр. Беля ки,
ейни бир термики емал просеси иля мцхтялиф истещсалат шяраитляриндя
мцхтялиф игтисади нятиъяляря наил олмаг олар. Термики вя кимйяви-термики
емалын игтисади ъящятдян даща ялверишли вариантынын сечилмяси вя
лайищяляндирилмясиндя щазырда компйутер техникасындан эениш истифадя
едирляр.

Сянайедя ян чох металлардан вя мцхтялиф метал яринтиляриндян


истифадян едилир.
Металлары шярти олараг ики ясас група-гара вя ялван металлара бюлмяк
олар.
Гара металлар юз нювбясиндя ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Дямир хассяли металлар – дямир, кобалт вя никел (ферромагнетикляр) вя
хассяъя онлара йахын олан манган.
2. Чятин ярийян металлар – бурайа яримя температуру дямирин яримя
температурундан (1539 Ъ) йцксяк олан металлар аид едилир.
3. Уран металлары – актинидляр. Ясасян атом енерэетикасында истифадя
едилян яринтилярдя ишлядилир.
4. Надир торпаг металлар – лантан, неодим, празиодим вя б. Онлардан
мцхтялиф ясасларда яринтиляр алмаг цчцн леэирляйиъи елемент кими
истифадя едилир.
5. Гяляви торпаг металлар – сярбяст шякилдя тятбиг едилмир.
Ялван металлар ися ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Йцнэцл металлар – сыхлыьы аз олан берилиум, магнезиум вя алцминиум.
2. Няъиб металлар – эцмцш, гызыл, платин групуна дахил олан металлар
(платин, палладиум, иридиум вя б.), щямчинин йарымняъиб метал сайылан
мис бурайа аиддир.
3. Тезярийян металлар – синк, кадмиум, ъивя, галай, гургушун вя б.
Бязи мянбялярдя дямир вя онун яринтиляри гара металлара, диэяр
металлар ися ялван металлар групуна аид едилир.
Металлар бярк вязиййятдя ашаьыдакы хцсусиййятляря маликдир:
1. Йцксяк истилик вя електрик кечирмя габилиййяти.
2. Електрик мугавимятинин мусбят температур ямсалы-температур ардыгъа
електрик мугавимяти артыр.
3. Термоелектрон емиссийасы, йяни гызырдырылдыгда сятщдян
електронларын бухарланмасы.
4. Йахшы яксетмя габилиййяти. Бу, характер метал парлаглыьы йарадыр.
5. Йцксяк пластик деформасийа габилиййяти.
3
Металларда олан бу хассяляр, хцсусян йцксяк истилик вя
електриккечириъилийи, пластик деформасийа габилиййяти метал ъисимлярдя
мювъуд олан метал рабитяси иля ялагядардыр.
Бцтцн металлар вя метал яринтиляри кристал гурулуша маликдир. Саф
металлар нисбятян зяиф механики хассяляря маликдир. Она эюря дя техникада
конструксийа материаллары кими ясасян метал яринтиляриндян истифадя
едилир. Метал яринтилярини яритмя вя йа биширмя йолу иля алырлар.
Яринтини тяшкил едян елементляр компонент адланыр. Яринтиляр ики, цч вя
чох компонентли ола биляр.
Метал вя яринтилярин гурулушуну, чеврилмяляри вя хассялярини
юйрянмяк цчцн материалшцнаслыгда систем, фаза вя структур
анлайышларындан истифадя едилир. Систем, мцвазинят щалында олан фазалар
мяъмууна дейилир. Системин мцяййян тяркибя, кристал гурулушуна,
хассяляря, ейни агрегат щалына малик олан вя галан щиссялярдян айрылма
сятщи иля айрылан тяркиб щиссяси фаза адланыр. Структур дедикдя ися метал
вя яринтилярдя мцвафиг фазаларын формасы, юлчцляри вя гаршылыглы
йерляшмя характери нязярдя тутулур.
Яринтинин ейни гурулушлу характер хцсусиййятляря малик тяърид
едилмиш щиссяъикляри структур тяшкиледиъиляри адланыр.
Структур юйряниляркян ади эюзля вя йа азаъыг бюйцдцлмякля эюрцня
билян макроструктур вя микроскопун кюмяйи иля эюрцня билян
микроструктур анлайышларындан истифадя едилир.
Макроструктуру юйрянмяк цчцн макрошлифлярдян исифадя едилир.
Макрошлиф васитясиля тюкцкдя дяняъиклярин формасыны вя йерляшмя
характерини, дюйцклярдя лифлярин истигамятини, мцхтялиф гцсурлары
(коьушлар, чатлар, газ габаръыглары вя с.), кимйяви гейри-бярабярлийи вя с.
юйрянмяк мцмкцндцр.
Микроструктур микрошлифляр цзяриндя микроскоп васитясиля
юйрянилир.
Микроструктур фазаларын гаршылыглы йерляшмясини, формасыны вя
юлчцлярини эюстярир.
Метал вя яринтилярин хассяляриня физики, кимйяви, техноложи вя
механики хяссяляр аиддир.
Физики хассяляря сыхлыг, яримя температуру, истилик тутуму, истилик
кечириъилийи, термик эенишлянмя, магнит хассяляри, електрик кечириъилийи
вя с. аиддир.
Кимйяви хасся анлайышы ясасян материалын башга маддялярля кимйяви
реаксийайа эирмя, оксидляшмяйя мцгавимят вя с. кими анлайышлары ящатя
едир. Металларын хариъи мцщитля гаршылыглы кимйяви тясириня коррозийа
ян парлаг мисал ола биляр.
Техноложи хассяляр материалын гызмар вя сойуг емала уьрадылма
габилиййятини характеризя едир. Яридилмя вя тюкмядя, гызмар вя сойуг
деформасийа, кясмя иля емал, термики емал вя гайнаг вахты техноложилик бу
хассялярин комплексини тяшкил едир.
4
Мцхтялиф мямулатлары конструксийа едяркян биринъи нювбядя
материалын механики хассяляри ясас эютцрцлцр. Механики хассяляр
материалын мцхтялиф йцк алтында деформасийайа вя даьылмайа
мцгавимятини характеризя едир. Бурайа мющкямлик щядди, ахыъылыг щядди,
зярбя юзлцлцйц, йейилмяйя давамлылыг вя с. кими хассяляр аиддир.
Истисмар шяраитиндя материалын етибарлы вя узун мцддяти ишлямясини
тямин едян хассяляр комплекси конструктив мющкямлик адланыр.
Материалларын механики хассялярини гиймятляндиряркян ашаьыдакы
мейарлар нязяря алынмалыдыр:
1. Мямулун конструктив хцсусиййятиндян вя истисмар шяраитиндян асылы
олмайан стандарт хассяляр. Бу хассяляр материалын дартылмайа,
сыхылмайа, яйилмяйя, зярбя юзлцлцйцня стандарт сынаьы вя
бярклийинин юлчцлмяси йолу иля тяйин едилир.
2. Материалын конструктив мющкямлийини гиймятлярдирян мейарлар. Бу
мейарлар материалын истисмар шяраитиндя иш габилиййятини
сяъиййяляндирир.
Метал материалларын конструктив мющкямлик мейарларыны ики група
бюлмяк олар. Биринъи група метал материалын гяфил даьылмайа гаршы
етибарлылыьыны (даьылма юзлцлцйц, чатларын бюйцмяси просесиндя удула
билян енержи вя с.) мцяййян едир. Икинъи група ися мямулун
узунюмцрлцлцйцнц мцяййян едян мейарлар (йорулмайа мцгавимят,
йейилмяйядавамлылыг, коррозийайадавамлылыг вя с.) аиддир.
3. Конструксийанын мющкямлийини бцтцнлцкдя гиймятляндирян мейарлар.
Стенд сынаглары, натура вя истисмар сынаглары иля тяйин едилян бу
амилляря галиг эярэинликлярин пайланма характери вя гиймяти,
мямулатын щазырланма вя конструксийа едилимя гцсурлары вя с. аиддир.
Металларын хариъи йцк тясириня дюзцмцнц онларын механики хассяляри
мцяййян едир. Механики хассяляр щяр бир материал цчцн йцклямянин
щяддини мцяййян етмяйя, мцхтялиф металларын мющкямлийини мцгайися
етмяйя, металын кейфиййятиня нязарят етмяйя имкан верир. Металларын
механики хассяляриня адятян мющкямлийи, бярклийи, еластиклийи,
пластиклийи, кювряклийи вя с. аид едирляр.

Шякил 1. Бринелл (а), Роквелл (б) вя Виккерс (ъ) цсулу иля бярклийин
тяйини схеми

5
Механики хассялярин ян чох йайылмыш сынаг цсуллары статик дартылма,
бярклийин юйрянилмяси вя динамик сынаг цсулларыдыр.
Статик дартылма сынаьы иля мющкямлик вя ахыъылыг щядди,
еластигиййят модулу, нисби узанма вя сыхылма, башга сюзля мющкямлик,
еластиклик вя пластиклик характеристикалары материаллар мцгавимяти
курсунда юйрянилир. Она эюря дя бурада сынаг цсулларына бахылмыр.
Металларын механики хассяляринин юйрянилмясинин ян садя цсулу
бярклийин тяйинидир. Бярклик материалын сятщ тябягясиня контакт тясири
заманы пластик деформасийайа мцгавимят эюстярмя хассясиня дейилир.
Бярклийи ясасян Бринелл, Роквелл вя Виккерс цсуллары иля тяйин едирляр.
Бярклийин Бринелл цсулу иля тяйини полад кцрянин сабит йцк алтында
сынанылан нцмцняйя басылмасына ясасланыр (шякил 1.а). Йцк эютцрцлдцкдян
сонра нцмунянин сятщиндя кцряъийин изи галыр. Яэяр кцрянин диаметри Д вя
нцмунян сятщиндя изин диаметри д иля ифадя едилярся, Бринелля эюря
бярклик:

олар.
Бярклийи щесабламаг цчцн изин диаметрини юлчмяк, сонра ися ъядвялдян
щямин диаметря уйьун бярклийи тапмаг лазымдыр. Бринелл цсулу иля
бярклийи 450 ЩБ-дян чох олан металларын сынаьы мяслящят эюрцлмцр.
Чцнки бу заман кцряъик юзц деформасийа олуна биляр вя сынаьын нятиъяси
дцз олмаз. Бринелл цсулу иля бярклик ТБ вя йа ТШ типли чищазларла тяйин
едилир.
Роквелл цсулу иля бярклийин тяйини цчцн нцмцнянин сятщиня тяпя
бучаэы 120 олан алмаз конус вя йа диаметри 1,58 мм олан табландырылмыш
полад кцря басылыр (шякил 1.б). Беля ки, бярклийи чох олан металларын
сынаьы цчцн алмаз конусдан, нисбятян йумшаг металлар цчцн ися полад
кцрядян истифадя едирляр.
Роквелл цсулу иля бярклик изин дяринлийини юлчмякля тапылыр, щям дя
Роквелля эюря бярклик юлчцсцз кямиййят олуб сынаг цсулундан асылы олараг
ЩРА (А шкаласы цзря сынаг), ЩРЪ (Ъ шкаласы цзря сынаг) вя ЩРБ (Б
шкаласы цзря сынаг) ишарялянир. Сынаг ТР типли ъищазда апарылыр.
А шкаласы галынлыьы кичик (0,5-1,0 мм) олан сятщ гатларынын вя чох
бярк материалларын; Б шкаласы нисбятян йумшаг (400 ЩБ), Ъ шкаласы ися
бярклийи 450 ЩБ олан материаллар цчцн истифадя едилир.
Виккерс цсулу иля бярклийин тяйини заманы нцмунянин сятщиня Ф йцкц
тясириля дцзэцн дюрдцзлц пирамида шякилли алмаз уълуг басылыр вя
алынмыш изин диагонал – д юлчцлцр (шякил 1.ъ).
Виккерся эюря бярклик,

6
дцстуру иля щесабланыр (Ф – кгг иля эютцрцлцр).
Бу цсул галынлыэы аз олан деталларын вя йа назик сятщ тябягяляринин
йцксяк бярклийини юлчмяк цчцн тятбиг едилир.
Назик юртцк гатларынын, структур тяшкиледиъиляринин, щямчинин чох
кичик деталларын бярклийини тяйин етмяк цчцн микробярклик юлчцлцр. Бу
цсулла сынаг алмаз пирамиданы кичиъик йцк алтында басмаг цчцн механизмля
тячщиз едилмиш ПМТ типли металлографик
микроскопда апарылыр.
Металын кювряк даьылмайа мейлини
ашкар етмяк цчцн онун зярбя юзлцлцйцнц
тяйин едирляр. Бу цсул ортасында эярэин-
лик консентратору олан нцмцнянин
ряггаслы копйорун бир зярбясиля
гырылмасына ясасланыр (шякил 2). ГОСТ
Шякил 2. Зярбя юзлцлцйцня сынаг цчцн 9454-78-я уйьун олараг зярбя юзлцлцйц
нцмуня КЪУ, КЪВ вя йа КЪТ иля ишарялянир. КЪ
билаваситя зярбя юзлцлцйцнцн яламяти, У, В, Т ися эярэинлик
консентраторунун шяклидир (У шяклиндя эярэинлик консентраторунун
радиусу 10,07 мм, В – шяклиндя 0,250,025 мм-дир, Т – шяклиндя ися нцму-
нядя чат олур).
Иш просесиндя узун мцддят дяйишян йцк тясириня мяруз галан метал
няинки м эярэинлийиндян ашаьы, щятта 0,2 эярэинлийиндян ашаьы
эярэинликдя сына билир. Металын тякрар вя йа ишарясидяйишян йцк алтында
даьылмасы йорулма адланыр. Металын йорулмайа мцгавимят габилиййятиня
ися давамлылыг дейилир.
Давамлылыг щядди дедикдя, еля эярэинлик нязярдя тутулур ки, о т сикли
ярзиндя нцмцнянин даьылмасына сябяб олмур. Давамлылыг щядди Р иля
ишаря олунур. Р=мин/мах – асимметрийа ямсалы адланыр, мин вя мах гиймятъя
бярабяр, ишаряъя якс олдугда Р=-1 олур. Беля т сикл симметрик сикл адланыр,
давамлылыг щядди ися -1 иля ишарялянир.

Mövzu 2
7
Ərintilər haqqında anlayış. Metalların atom kristal quruluşu. Kristal qəfəsi
tipləri. Anizotropiya. Polimorfizm.

Bütün cismlərin üç aqreqat halında – bərk, maye və qaz halında olduğu


məlumdur. Cismin bir haldan digərinə keçməsi onun sərbəst enerjisinin – F (F=U-TS,
burada U – daxili enerji, T – temperatur, S – entropiyadır), entropiyasının və digər
fiziki xassələrinin siçrayışla dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Bu və digər aqreqat
halının yaranması əsasən temperaturdan və təzyiqdən asılıdır.
Qazlarda molekullararası məsafələr böyük olduğu üçün molekullar bir-biri ilə
demək olar ki, təsirlənmir. Buna görə də qazların özünə məxsus həcmi və forması
olmur.
Mayelər və bərk cismlər maddənin kondensasiya olunmuş halına aid edilir.
Qazlardan fərqli olaraq kondensasiya olunmuş maddələrdə atomlar bir-birinə yaxın
yerləşdiyi üçün onların arasında güclü qarşılıqlı təsir qüvvəsi törənir, nəticədə maye
və bərk maddələr öz daimi həcminə malik olur. Mayelərdə atomların bir müvazinət
halından digərinə keçməsi və ya müvazinət halı ətrafında hərəkəti çox yaxın
məsafələrdə baş verir. Atomlararası məsafələrlə müqayisə edilə biləcək atomların bu
hərəkətə xas olan düzülüş qanunauyğunluğu yaxın düzülüş adlanır. Bərk cismlərdən
fərqli olaraq mayelər üçün axıcılıq xarakterdir.
Maye cismlərdən fərqli olaraq öz stabil formasına malik olan bərk cismlərdə
atomlar yalnız öz müvazinət halı ətrafında çox kiçik ehtizaz edir. Bu, bir-birindən
istənilən uzaq məsafədə olan atomların müəyyən ardıcıllıqla düzülüşünə səbəb olur.
Atomların belə düzülüşünə uzaq düzülüş deyilir. Atomların üç ox boyunca dövrü
olaraq müntəzəm təkrarlanan düzülüşü kristal qəfəsi əmələ gətirir (şəkil 2), kristal
qəfəsinə malik cismlər isə bərk kristallik cism adlanır.
Bərk cismlərlə yanaşı amorf cismlər də möv-
cuddur. Amorf cismlərdə atomlar xaotik yerləşmiş
müvazinət vəziyyətləri ətrafında kiçik ehtizazlı hə-
rəkət edir və kristal qəfəsi əmələ gətirmir.
Termodinamik baxımdan amorf cismlər
dəyanətsiz (metastabil) halda olub, qatılaşmış
maye kimi baxıla bilər. Amorf cismlər
xassələrin izotropluğu və ərimə temperaturunun
olmaması (temperatur artdıqda amorf cism
yumşalır) ilə xarakterizə olunur. Bu xüsusiyyət
amorf cismlərdə atomların uzaq düzülüşünün
Şəkil 2. Kristal qəfəsi olmaması ilə izah edilir.
Metallar və metal ərintilərinin kristallik
quruluşa malik olması onları səciyyələndirən əsas xüsusiyyətlərdən biridir. Kristallik
quruluş atomların fəzada müəyyən qanunauyğunluqla yerləşməsilə xarakterizə
olunur.
Cismin atom – kristallik quruluşunu təsvir etmək üçün kristal qəfəsi və
elementar qəfəs (özək) anlayışlarından istifadə edilir. Kristal qəfəsi dedikdə,
düyünlərində bərk cismi təşkil edən atomlar (ionlar) yerləşmiş xəyali fəza qəfəsi
8
təsəvvür edilir. Kristalın bütün həcmi haqqında təsəvvür yaradan ən kiçik həcm
elementar qəfəs adlanır. Elementar qəfəs kristalın həcmində üç ox boyunça təkrar
olunur.
Metallarda ən çox həcmimərkəzli kub, üzümərkəzli kub və sıx yerləşmiş
heksaqonal qəfəslərə rast gəlinir (şəkil 3). Kristal qəfəsin qonşu düyünlərində
yerləşən atomların mərkəzləri arasındakı məsafə (a, b, c) qəfəsin parametri və ya
dövrü adlanır.
Kristal qəfəsin kipliyi, başqa sözlə atomların
tutduğu həcm, əlaqə ədədi ilə xarakterizə olunur.
Əlaqə ədədi verilmiş atomdan ən yaxın, bərabər
məsafədə yerləşən atomların sayına deyilir,
həcmimərkəzli kub üçün əlaqə ədədi 8, üzümər-
kəzli kub üçün isə 12- dir.
Əlaqə ədədinin qiyməti artdıqca kristal qəfə-
sinin sıxlığı artır. Məsələn, əlaqə ədədi 8 olan
həcmi mərkəzli kubda kiplik 66%, əlaqə
ədədi 12 olan üzü- mərkəzli kubda və sıx yer-
ləşmiş heksaqonal kristal qəfəsində isə 74%-dir.
Qızıl, gümüş, platin, mis, nikel, alüminium
kimi plastik və özlü metallar, -dəmir (Fe) üzü-
mərkəzli kub kristal qəfəsinə, -dəmir (Fe),
xrom, molibden, volfram, titan və bir sıra
digər metallar otaq temperaturunda
həcmimərkəzli kub, maqnezium, vismut, sink,
sirkonium və s. sıx yerləşmiş heksaqonal kristal
qəfəsinə malik olur.
Kristal qəfəsinin forması ilə əlaqədər
aşağıdakı mülahizələr Şəkil 3. Kristal qəfəs tipləri; maraqlıdır:
- bütün nəcib a – həcmimərkəzli kub; metallar üzümərkəzli kub
kristal qəfəsinə b – üzümərkəzli kub; malikdir;
c – sıx yerləşmiş heksaqonal
- yüksək elektrik və istilik keçiriciliyinə malik
metallar üzümərkəzli kub qəfəsi ilə
kristallaşır;
- həcmimərkəzli kub qəfəsinə həm özlü, həm də kövrək metallar malik ola bilər;
- sıx yerləşmiş heksaqonal qəfəsə malik metalların bərkliyi soyuq deformasiya
nəticəsində daha tez artır.

Бир чох металлар мцхтялиф температурда мцхтялиф типли кристал гяфяся


малик олур. Металын мцхтялиф кристал формаларына маликолма
габилиййятиня полиморфизм вя йа аллотропийа дейилир, кристал
гурулушларын юзляри ися аллотропик форма вя йа модификасийа адланыр.
Даща ашаьы температурда мювъуд олан модификасийа  иля, даща сонра ; 

9
вя с. иля ишаря едилир. Мясялян, дямирин Фе вя Фе, титанын Ти вя Ти
модификасийалары мювъуддур.
Саф металын гыздырылмасы заманы бир аллотропик форманын диэяриня
чеврилмяси сабит температурда истилийин удулмасы иля баш верир.
Сойудулма заманы аллотропик чеврилмя ейни гайдада баш верир. Термики
яйрилярдя чеврилмя цфцги сащя иля гейд олунур. Шякил 1-дя верилмиш
дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик чеврилмя температурлары
эюстярилмишдир.
Бир кристал модификасийасынын башга модификасийайа чеврилмя
температуру полиморф чеврилмя температуру адланыр. Полиморф чеврилмя
заманы кристал гяфясин типи дяйишир. Бу щадисяйя йенидян кристаллашма
дейилир. Мясялян, дямирин 911 Ъ-дян ашаьы температурда щяъмимяркязли
куб типли гяфяся малик Фе, 911 Ъ-дян 1392 Ъ-дяк цзцмяркязли куб типли
гяфяси малик Фе модификасийасы мювъуддур.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы кристал гяфясин типи
дяйишмякля йанашы, металын сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин артмасы вя мцвафиг
сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмунядир. Поладда чеврилмя заманы
щяъмин артмасы щятта материалын даьылмасына сябяб ола билир.
Саф металын гыздырылмасы заманы
бир аллотропик форманын диэяриня чев-
рилмяси сабит температурда истилийин
удулмасы иля баш верир. Сойудулма заманы
ися аллотропик чеврилмя ейни гайда иля,
лакин истилийин айрылмасы иля баш верир.
Термики яйрилярдя чеврилмя цфцги
сащя иля гейд олунур. Шякил 1-дя верилмиш
дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Йени аллотропик формалар (моди-
фикасийалар) бярк ъисм дахилиндя
кристаллашма мяркязляринин ямяля эялмяси
вя кристалларын бюйцмяси йолу иля эедир.
Бир полиморф формадан башгасына
кечид заманы кристал гяфясин типинин
дяйишилмяси иля йанашы металын сыхлыьы
Шякил 1. Дямирин сойудулма яйриси вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы
щяъмин артмасы вя мцвафиг сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмцнядир.
Поладын полиморф чеврилмяси заманы щяъмин артмасы щятта материалын
даьылмасына сябяб олур.
Ъядвял 1-дя бязи металларын аллотропик формалары барядя мялумат
верилмишдир.

10
Ъядвял 1
Металларын аллотропик формалары
Дяйанятли
Аллот-
Метал вязиййятин,
ропик Кристал гяфяси
(елемент) температур
форма
интервалы, Ъ
 <911 Щяъмимяркязли куб (К8)
Фе  911-1392 Цзцмяркязли куб (К12)
 () 1392-1539 Щяъмимяркязли куб (К8)
 <450 Щексагонал (Щ12)
Ъо
 450-1480 Цзцмяркязли куб (К12)
 <18 Алмас гяфяси
Сн
 18-232 Щяъмимяркязли тетрагонал
 <700 Мцряккяб чохатомлу куб
 700-1079 Мцряккяб чохатомлу кубик
Мн  1079-1043 Цзцмяркязли тетрагонал

 1143-1244 Щяъмимяркязли куб (К8)


 <882 Щексагонал (Щ12)
Ти
 882-1660 Щяъмимяркязли куб (К8)
 <867 Щексагонал (Щ12)
Зр
 867-1860 Щяъмимяркязли куб (К8)

Кристаллик материалларын кристал гяфясляринин мцхтялиф мцс-


тявиляриндя атомларын йерляшмя сыхлыьы мцхтялифдир. Мясялян,
щяъмимяркязли куб кристал гяфясинин йан цз мцстявисиндя 4 атом, диагонал
мцстявисиндя ися 5 атом вардыр (шякил 5). Атомларын йерляшмя сыхлыьы
материалын хассяляриня тясир эюстярир. Буна эюря дя кристаллик материалын
хассяляри нцмцнянин кясилмя истигамятиндян асылы олур. Кристаллик
материалын хассяляринин беля гейри-бярабярлийи анизотропийа адланыр.
Хассяляринин анизотропийасы тякликдя эютцрцлмцш кристала, башга
сюзля монокристала аиддир. Техникада тятбиг едилян металлар чохлу сайда
анизотроп кристаллитлярдян ибарятдир, йяни поликристалик гурулуша
маликдирляр. Кристаллитляр бир-бириня нязярян гейри-мцнтязям гайдада
ъящятляндийи цчцн, онларын мцхтялиф истигамятлярдя хассяляри демяк олар
ки, бярабяр олур. Беляликля, поликристаллик ъисим псевдоанизотропийа
хассяли олур.
Лакин кристаллитляр щяр щансы бир истигамятдя даща чох ъящятлянмиш
оларса поликристаллик ъисим анизотроплуг кясб едяр. Беля ъящятлянмя, башга
сюзля текстура, адятян металларын сойуг деформасийасы нятиъясиндя баш
веря биляр. Буна эюря дя машын щиссялярини конструксийа етдикдя вя йа

11
онларын щазырланма технолоэийасыны ишлядикдя буну нязяря алмаг
лазымдыр.

Movzu 3
Metalların kristallaşması. Ərintilərin hal diaqramları. Kurnakov qaydası.

Металларын майе щалындан кристал гурулушлу бярк щалына кечмясиня


илкин кристаллашма дейилир. Бярк кристаллик маддянин дахилиндя йени
кристалларын йаранма просесиня ися икинъи кристаллашма дейилир.
Маддялярин цч агрегат щалында-бярк, майе вя газ щалында олмасы
физикадан мялумдур. Маддянин бир агрегат щалындан башкасына кечмяси там
мцяййян яримя вя йа гайнама температурунда баш верир.
Мялумдур ки, бярк кристаллик маддялярдя атомлар (ионлар) маддянин
бцтцн щяъминдя мцяййян ганунауйьунлугла кристал гяфясин дцйцнляриндя
йерляшир. Башга сюзля, бярк кристаллик ъисмлярдя атомларын узаг дцзцлцшц
гайдасы мювъуддур. Майелярдя ися ганунауйьун дцзцлцш бцтцн щяъмдя йох,
анъаг нисбятян дяйанятли груплашмалар вя йа флуктуасийалар тяшкил едян аз
сайлы атомлар групуна аиддир, башга сюзля, йахын дцзцлцш гайдасы
мювъуддур.
Бярк ъисмин температуру артдыгъа дцйцнлярдяки атомларын
мцтящярриклийи артыр, онларын рягс амплитудасы бюйцйцр, яримя
температуру сайылан мцяййян температурда атомлар дцйцнлярдян чыхыр,
кристал гяфяс даэылыр вя майе фаза ямяля эялир.
Майенин сойумасы вя бяркимяси заманы ися якс просес баш верир.
Атомларын мцтящярриклийи азалыр вя яримя температуру йахынлыьында
кристалларда олдуэу кими йерляшмиш атомлар групу йараныр. Температур
ашаьы дцшдцкъя бу групларын дяйаняти артыр вя онлар кристаллашма
мяркязиня вя йа кристал рцшеймляриня чеврилир.
Термодинамиканын икинчи ганунуна эюря щяр щансы систем сярбяст
енержисинин минимум гиймятини алмаэа чалышыр. Сярбяст енержи дахили
енержинин изотермик шяраитдя ишя чевриля билян щиссясидир. О, температур
дяйишдикдя, яримя вя бяркимя, полиморф чеврилмя вя с. заманы юз гиймятини
дейишир.

Ф = У - ТС,

Бурада Ф – сярбяст енержи;


12
У – системин там дахили енержиси;
Т – температур;
С – ентропийадыр.

Кристаллашма просеси йухарыда


эюстярдийимиз термодинамиканын икинъи ганунуна
табедир. Беля ки, яэяр бярк щалын енержиси аздырса
метал кристаллашыр, майе щалынкы аздырса яри-
йир.
Шякил 2-дя майе вя бярк щалын енержисинин
температурдан асылы олараг дяйишмяси
эюстярилмишдир. Температур дяйишдикъя щяр ики
щалын сярбяст енержиси дяйишир. Тс тем-
пературунда щяр ики щалын сярбяст енержиси бя-
Шякил 2.. Бярк вя майе щалын
рабярдир. Она эюря дя бу температурда яримя вя йа
сярбяст енержисинин кристаллашма баш веря билмяз. Буна эюря дя Тс –
температурдан асылы олараг мцвазинят температуру адланыр.
дяйишмяси Щягигятдя кристаллашма анъаг Ф=Фм-Фкр
шяраитиндя, йяни енержиляр фяргинин ямяля эялмясиня сябяб олан мцяййян
ифрат сойумадан сонра башлайыр (бурада Фм – майе щалын; Фкр – кристал
щалынын сярбяст енержисидир). Кристаллашманын башландыьы температур
кристаллашма температуру, Т=Тс-Ткр ися ифрат сойума дяряъяси адланыр.
Ифрат сойума дяряъяси чох олдугъа сярбяст енержиляр фярги артыр вя
кристаллашма даща интенсив эедир. Маддянин яримяси цчцн ися ону яримя
температурунадяк ифрат гыздырмаг лазымдыр.
Шякил 3-дя мцхтялиф сцрятля сойума
просесини характеризя едян термик яйриляр
верилмишдир. Эюрцндцйц кими кичик В1
сцрятиндя ифрат сойума дяряъяси чох кичикдир
вя кристаллашма Тс мцвазинят температуруна
йахын температурда эедир.
Сойума сцряти артдыгъа В В В 1 2 3

сойума дяряъяси дя артыр


Т 2
Т ем пера ту р, Т

1
Т

Т
Шякил 5. Кристал рцшеймляринин
вя кристаллашма даща S

ашаьы температурда
Т 3

ямяля эялмя сцрятинин (Р.С.) вя


В
кристалларын бюйцмя сцрятинин эедир. Термик яйрилярин 1

(К.С.) ифрат сойума дяряъясиндян цфцги щиссяси крис-


асылылыьы В
таллашма заманы истилик В 3
2

айрылмасы иля изащ олунур. Ифрат сойума дяряъяси


металын тямизлийиндян дя асылыдыр. Метал тямиз З ам ан, 
олдугъа ифрат сойума дяряъяси артыр. Шякил 3. Мцхтялиф
сцрятлярля сойуманы
характеризя едян термик
яйриляр

13
Кристаллашма просесиня ики елементар просесин – кристал рц-
шеймляринин (мяркязляринин) йаранмасы вя онларын бюйцмяси просес-
ляринин ъями кими бахыла биляр.
Кристаллашма температуруна йахын температурда, йяни мцвазинят
температурундан бир гядяр ашаьы майе металда атомларын флуктуасийа
адланан кичик груплашмалары йараныр. Бу груплашмаларда атомларын бир
щиссясиндян кристал рцшеймляри вя йа кристал мяркязляри ямяля эялир.
Ифрат сойума дяряъяси артдыгъа ващид заман ярзиндя ямяля эялян кристал
мяркязляринин сайы да артыр. Ямяля эялмиш кристал мяркязляри бюйцмяйя
башлайыр. Беляликля, бир тяряфдян ямяля эялмиш кристал мяркязляри
бюйцйцр, диэяр тяряфдян ися йени кристал мяркязляри ямяля эялир.

Шякил 4. Металларын
кристаллашмасынын схеми
Кристаллашма просеси мярщяляляринин ардыъыллыьы схематик олараг
шякил 4-дя верилмишдир. Шякилдян эюрцндцйц кими кристаллар бюйцдцкъя
бири-бириля тоггашараг дцзэцн щяндяси формасынын итирир. Бу ъцр щягиги
кристаллара кристаллит вя йа дяня дейилир. Дянялярин юлчцсц кристал
мяркязляринин ямяляэялмя вя бюйцмя сцрятляриндян асылыдыр. Мясялян,
майе метал торпаг гялибя вя йа гыздырылмыш метал гялибя тюкцлярся сойума
сцряти кичик олар, нятиъядя кристал мяркязляринин ямяля эялмя сцряти кичик,
лакин бюйцмя сцряти чох олар. Бу щалда кристалларын сайы аз, юлчцсц ися
бюйцк олар. Сойума сцряти, башга сюзля Т артдыгда ися мяркязлярин
йаранма сцряти артыр, бу ися даща чох сайда нисбятян кичик кристалларын
ямяля эялмясиня сябяб олур. Кристал дянясинин юлчцсцня майе металын
температуру, кимйяви тяркиби, хцсусян кянар ашгарлар тясир едяр.
Шякил 5-да кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси вя онларын бюйцмяси
сцрятинин ифрат сойума дяряъясиндян асылылыэы эюстярилмишдир. Бу
шякилдя верилмиш яйриляря Тамман яйриляри дейилир.
Йухарыда тясвир едилян кристаллашма просеси юзбашына кристаллашма
адланыр. Реал шяраитдя майе метал кристалларын юзбашына ямяля эялмяси
чятиндир. Чох заман кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси цчцн мянбя
ролуну бярк щиссяъикляр (гейри-метал гарышыглар, оксидляр вя с.) ойнайыр.
Бу щиссяъикляр чох олдугъа, кристаллашма мяркязляринин сайы артыр,
дяняляр кичилир. Чох заман майе метала кристаллашма заманы дянялярин

14
кичилмясиня сябяб олан ашгарлар гатырлар. Бу ямялиййата модификаси-
йаетмя, ашгарлара ися модификатор дейилир. Алцминиум, титан, ванадиум вя
с. – поладдан ютрц, натриум, титан, сиркониум-алйминиум яринтиляриндян
ютрц модификатор ролуну ойнайыр.

Металын бяркимяси заманы ямяля эялян кристаллар


сойума сцрятиндян, ашгарларын мигдарындан вя
характериндян асылы олараг мцхтялиф форма вя юлчцдя ола
биляр. Чох заман кристаллашма просесиндя дендрит адланан
аьаъшякилли кристаллар ямяля эялир. Шякил 6 дентрит
гурулушлу тюкмя металын макро- вя микроструктуру цчцн
Шякил 6.
характерикдир.
Дендритик Полад кцлчянин структуру илк дяфя 1878-ъи илдя
кристалын схеми Д.К.Чернов тяряфиндян тясвир едилмишдир. Шякил 18-дя
сакит полад кцлчясинин гурулушу схематик олараг эюстярилмишдир. Бу
гурулуша цч зона кими бахмаг олар: 1 – хариъи хырдадяняли зона, 2 – сцтун-
вари кристаллар зонасы, 3 – бярабярохлу кристаллар зонасы.
Хариъи хырдадяняли зона фязада ъящятлянмиш хырда кристаллардан
тяшкил олунур. Беля зонанын йаранмасы гызмар майе металын сойуг гялиб
сятщи иля эюрцшмяси нятиъясиндя ифрат сойума иля изащ олунур. Йухарыда
эюстярилдийи кими бу зонада чох сайда кристаллашма мяркязи ямяля эялир вя
дяняляр кичик олур.

Шякил 7. Сакит полад кцлчясинин гурулушу

Хариъи тябягя («габыг» зонасы) йарандыгдан сонра истилик мцбадиляси


цчцн шяраит дяйишир. Беля ки, гялибин сятщи гызыр, истиликютцрмя
интенсивлийи вя «габыг» зонасы иля майе метал арасында температурлар

15
фярги азалыр, ифратсойума дяряъяси ашаьы дцшцр. Нятиъядя сайъа нисбятян
аз олан кристаллашма мяркязляриндян истиликютцрмя истигамятиндя, йяни
гялибин сятщиня перпендикулйар истигамятдя сцтунвары кристалларын
бюйцмяси башлайыр.
Нящайят, кцлчянин мяркязиндя истиликютцрмя мцяййян истигамятдя
ъящятлянмиш олмур. Ейни заманда кристаллашма заманы мяркязя доэру
йюнялдилмиш хырда бярк щиссяъикляр кристаллашма мяркязи ролуну
ойнайыр. Бурада ЫЫЫ зона – бярабярохлу кристаллар зонасы йараныр.
Майе метал бяркийян заман интихаблы (сечмя) кристаллашма эедир, йяни
яввялъя даща тямиз метал кристаллашыр, дянялярин сярщядляри ися мцхтялиф
ашгарларла зянэинляшир. Дяняляр (дентритляр) чяръивясиндя кимйяви
тяркибин бу ъцр гейри-бярабярлийиня дентрит ликвасийасы вя йа
кристалдахили ликвасийа дейилир.
Яринти кцлчяляри зоналар бойунъа да мцхтялиф тяркибя малик ола билир.
Мясялян, полад кцлчяляриндя сятщдян юзяйя доьру карбонун вя зярярли
гатышыгларын-кцкцрдцн вя фосфорун консентрасийасы артыр. Кцлчянин беля
кимйяви гейри-бярабярлийи зона ликвасийасы адланыр.
Бир сыра яринтилярдя майе вя бярк фазаларын сыхлыгларынын мцхтялиф
олмасы нятиъясиндя, щямчинин гарышмайан майе фазаларын кристаллашмасы
заманы да ликвасийа баш верир. Бярк фазанын сыхлыьы кичик олдугда цзя
чыхыр, бюйцк олдугда ися дибя чюкцр. Беля ликвасийа гургушун – сцрмя, мис-
гургушун, синк-алцминиум вя с. яринтилярда баш веря билир. Бу нюв
ликвасийа гравитасийа ликвасийасы вя йа сыхлыьа эюря ликвасийа адланыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, кристаллашмыш кцлчядя баш вермиш дендрит лик-
васийасыны термики емал йолу иля арадан галдырмаг вя йа зяифлятмяк
мцмкцндцр. Лакин зона ликвасийасы вя гравитасийа ликвасийасы йалныз
кристаллашма просесиндя мцхтялиф техноложи цсулларла арадан галдырыла
вя йа зяифлядиля биляр. Сцтцнвары кристаллар зонасында металын сыхлыьы
нисбятян йцксяк олур, лакин кристалларын эюрцшмя йериндя мющкямлик
ашаьы дцшцр. Кцлчянин ясас гцсурлары отурма (чюкмя) коьушларындан,
мясамяликдян вя ликвасийадан ибарятдир. Отурма коьушларынын вя мясамя-
ликлярин ямяля эялмяси бярк металын щяъминин майе метала нисбятян аз
олмасы иля изащ едилир.

Materialşünaslıq kursunun bir sıra məsələlərinin öyrənilməsi ərintilərin hal


diaqramları ilə əlaqədardır. Hal diaqramı müvazinət şəraitində faza tərkibinin
temperaturdan və konsentrasiyadan asılılıgının qrafik təsvirinə deyilir. Bu diaqrama
bəzən faza müvazinəti diaqramı da deyirlər.
Hal diaqramları olduqca yavaş soyuma və ya qızma şəraitində faza
çevrilmələrini müəyyən etməyə, bütün çevrilmələr baş verdikdən sonra ərintinin son
vəziyyətini xarakterizə etməyə imkan verir. Hal diaqramları termiki emal rejimlərini,
təzyiqlə emalın optimal temperatur intervallarını və s. təyin etməyə imkan verir.

16
Ərintinin vəziyyəti xarici şəraitdən (temperatur, təzyiq) asılı olub əmələ gələn
fazaların sayı və onların konsentrasiyası ilə xarakterizə olunur. Fazaların sayının
dəyişmə qanunauyğunluğu faza qaydası ilə müəyyən edilir. Faza qaydası sistemin
sərbəstlik dərəcəsi, komponentlərin sayı və müvazinətdə olan fazalar arasındakı
asılılığı ifadə edir:

C = K + 2 – F,

burada C – sistemin sərbəstlik dərəcəsi (və ya variantlıq);


K – sistemi təşkil edən komponentlərin sayı;
F – müvazinətdə olan fazaların sayı;
2 – xarici amillərin (temperatur və təzyiq) sayıdır.
(Adətən proseslər sabit təzyiq altında getdiyi üçün xarici amillərin sayı I
götürülür).
Sərbəstlik dərəcəsi (sistemin variantlığı) müvazinətdə olan fazaların sayı
dəyişmədən temperaturun və konsentrasiyanın (təzyiq sabit qalmaq şərtilə) dəyişməsi
mümkünlüyünü göstərir.
Təzyiq sabit qaldıqda C=K+1-F olur. Məlumdur ki, CO olmalıdır, başqa sözlə
K+1-FO və FK+1, yəni fazaların sayı ən çoxu komponentlərin sayından bir vahid
artıq ola bilər. İki komponentli sistemdə K=2 olduğu üçün FK+1=3 olur. Yəni belə
sistemdə fazaların sayı 3-dən artıq olmur.
Fazaların sayı maksimum qiymətə, üçə bərabər olarsa, sərbəstlik dərəcəsi C=O
olar. Belə sistemə nonvariantlı (yəni variantsız) sistem deyilir. Bu sistemdə fazaların
müvazinəti konkret şəraitdə – sabit temperatur və fazaların dəyişməz konsentrasiyası
şəraitində mövcud olur. Başqa sözlə faza çevrilməsi sabit bir temperaturda başlayır
və həmin temperaturda da başa catır.
Ərintilərin hal diaqramları adətən eksperiment əsasında qurulur. Bunun üçün
termiki analiz, dilatometrik analiz, mikroanaliz və s. usullardan istifadə edilir.
Termiki analiz üsulunda soyuma və qızma termiki əyriləri qurulur. Həmin əyrilərin
duruş və dönmə nöqtələri çevrilmənin istilik effekti ilə əlaqədar olub çevrilmə
temperaturunu göstərir. Hal diaqramları adətən iki komponentli, bəzən isə üç
komponentli ərintilər ücün qurulur.
Ərintilərdə komponentlərin qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gələn fazaların
xarakterindən asılı olaraq hal diaqramlarının şəkli müxtəlif olur. Onları əsasən
aşağıdakı tiplərə bölmək olar:
1. Komponentləri mexaniki qarışıq əmələ gətirən ərintilərin hal diaqramları –
birinci növ hal diaqramı.
2. Komponentlərin bərk halda məhdud həll olan ərintilərin hal diaqramları – ikinci
növ hal diaqramı.
3. Komponentləri bərk halda qeyri-məhdud həll olan ərintilərin hal diaqramları –
üçüncü növ hal diaqramı.
4. Komponentləri bərk halda kimyəvi birləşmə əmələ gətirən ərintilərin hal
diaqramı – dördüncü növ hal diaqramı.

17
0

т, Ъ

А Б А Б А Б А Б

ЩБ

А Б А Б А Б А Б

А Б А Б А Б А Б

Шякил 39. Щал диаграмларынын


яринтилярин хассяляри иля ялагяси
Щал диаграмларынын юйрянилмяси эюстярди ки, диаграмын шякли
компонентлярин гаршылыглы тясири нятиъясиндя ямяля эялян фазаларын
характериндян асылыдыр. Ейни заманда яринтилярин хассяляри дя фазаларын
характериндян асылы олур. Бурадан беля нятиъяйя эялмяк олар ки,
яринтилярин щал диаграмлары иля онларын хассяляри арасында мцяййян
ганунауйьун асылылыг вардыр. Бу ганунауйьунлуг илк дяфя Н.С.Курнаков
тяряфиндян мцяййян едилмишдир вя чох заман Курнаков гайдасы адланыр.
Шякил 39-дя бязи механики вя физики хассялярля типик щал диаграмлары
арасында ялагя эюстярилмишдир. Шякилдян эюрцндцйц кими яринтидя
механики гарышыглар ямяля эялярся механики вя физики хассяляр дцз хятт,
бирфазалы бярк мящлул ямяля эялдикдя ися яйри хятт ганунауйьунлуьу иля
дяйишир. Щал диаграмларынын шякли яринтинин техноложи хассяляри барядя
дя мцяййян тясяввцр йарадыр. Мясялян, бирфазалы яринтиляр (саф метал вя йа
биръинсли бярк мящлул) тязйигля емал цчцн даща йарарлыдыр.
Структурда евтектиканын мейдана эялмяси пластиклийин ашаьы дцшмясиня
сябяб олур. Евтектик вя йа евтектикайа йахын тяркибли яринтиляр даща йахши
тюкмя хассяляриня малик олур (бяркимя температуру нисбятян ашаьы,
майеахыъылыьы йцксяк олур вя с.).
Структуру биръинсли олмайан яринтилярин кясиъи алятля емалы нисбятян
асан олур.

Mövzu 4.
Dəmir və onun ərintiləri. Fe – C hal diaqramı. Fe – C sistemində struktur
təşkilediciləri.

18
Саф дямир дюври системин ВЫЫЫ групуна аид эцмцшц боз рянэли
металдыр. Онун яримя температуру 1539 Ъ, сыхлыьы 7,86 г/см3-дир. Щазырда
99,999% тямизлийиндя дямир алмаг мцмкцндцр. Дямирин техники нювляринин
тямизлыйи ися 99,8-99,9%-дир. Техники дямирин мющкямлик щядди м=250
МПа, пластиклийи ися йцксякдир: нисби узанма =50%, нисби сыхылма
=80%-дир.
Дямирин бярк щалда щяъмимяркязли куб вя цзцмяркязли куб кристал
гяфясиня малик ики модификасийасы мювъуддур. 911 Ъ температурадяк
щяъмимяркязли куб гяфясли -дямир (Фе), 911…1392 Ъ интервалында
цзцмяркязли куб гяфясли -дямир (Фе), 1392 Ъ-дян йухары температурда ися
йеня щяъмимяркязли куб гяфясли -дямир (чох вахт буну  – дямир-Фе иля
ишаря едирляр) модификасийалары мювъуддур. ФеФе чеврилмя бющран
температуруну А3 (гыздырылмада Аъ3, сойудулмада Ар3) иля, ФеФе бющран
температуруну ися А4 (мцвафиг сурятдя Аъ4 вя Ар4) иля ишаря едирляр. ФеФе
чеврилмяси нятиъясиндя дямирин щяъми азалыр, сыхлыьы ися артыр. -
дямирин сыхлыьы 8,0…8,1 г/см3-дир.
768 Ъ температура гядяр дямир ферромагнит, йухары температурда ися
парамагнитдир. Бу бющран температуру Кцри нюгтяси адланыр вя А2 иля
ишаря едилир.
Карбон дюври системин ЫВ групуна аид гейри-метал елементдир. Онун
яримя температуру 3500 Ъ, сыхлыьы 2,25 г/см3-дир. Тябиятдя карбонун графит
вя алмаз адланан ики модификасийасына раст эялинир. Графит щексагонал
кристал гяфясиня малик йумшаг вя аз мющкямлийя малик материалдыр.
Карбон дямирдя щялл олараг йерляшмя бярк мящлулу, щямчинин кимйяви
бирляшмя ямяля эятирир. Щяллолма дяряъяси дямирин кристал гяфясинин
нювцндян асылыдыр. Чохкарбонлу яринтилярдя карбон графит шяклиндя дя
ола билир.
Дямир-карбон системиндя майе мящлул, феррит вя аустенит бярк
мящлуллар, кимйяви бирляшмя (сементит) вя графит фазалары ямяля эяля
билир.
Феррит (Ф) карбонун вя башга ашгарларын -дямирдя бярк мящлулудур.
Ашаьы температурлу -ферритдя карбон 0,02%-я гядяр щялл ола билир.
Йухары температурлу -ферритдя ися карбонун щяллолма габилиййяти 0,1%-я
гядярдир. Карбон атомлары ферритин куб кристал гяфясинин йан цзляринин
мяркязиндя, вакансийаларда вя дислокасийаларда йерляшир. Ферритин
механики хассяляри тямиз дямирин хассяляриня йахын олуб ашаьыдакы
кимидир: м=250 МПа: 0,2=120 МПа: =80%; 80-90 ЩБ.
Аустенит (А) карбонун вя башга ашгарларын -дямирдя бярк мящлулудур.
-дямирдя 2,14%-я гядяр карбон щялл ола билир. Аустенитдя карбон атомлары
кубун мяркязиндя, щямчинин кристалларын гцсурлу сащяляриндя йерляшир.
Аустенитин пластиклийи йцксяк, мющкямлийи ися аздыр.
Сементит – дямирля карбонун Фе3Ъ кимйяви бирляшмясидир (дямир
карбиди). Мцряккяб ромбик кристал гяфясиня малик олан сементитин
19
тяркибиндя 6,67% карбон вардыр. Сементитин яримя температуру тяхминян
1250 Ъ-дир. 210 Ъ температурадяк сементит ферромагнит хассясиня малик-
дир. Сементитин бярклийи йцксяк – 1000 ЩВ гядяр, пластиклийи ися чох
ашаьыдыр. Сементит метастабил фазадыр вя чохкарбонлу яринтилярдя
мцяййян шяраитдя парчаланараг феррит вя графит фазалары ямяля эятирир.

Практикада 5%-дян чох карбонлу дямир-карбон яринтиляри тятбиг


олунмур. Сементитин ися тяркибиндя 6,67% карбон вар. Буна эюря дя щал
диаграмыны карбонун сементит ямяля эятиря биляъяк консентрасийасы иля
мящдудлашдырырыг. Кимйяви бирляшмяйя шярти олараг мцстягил компонент
кими баха билдийимиз цчцн диаграмы дямир-сементит (Фе-Фе3Ъ) щал
диаграмы кими нязярдян кечиряк (шякил 40).
Диаграмда АБЪД-ликвидус, АЩЖЕД-солидус хяттидир. А нюгтяси
дямирин яримя температуруна (1539 Ъ), Д нюгтяси сементитин яримя
температуруна (1250 Ъ), Н нюгтяси (1392 Ъ) вя Э нюгтяси (911 Ъ) дямирин
полиморф чеврилмя температурларына мцвафигдир. П нюгтяси (0,02%Ъ)
карбонун -дямирдя, Е нюгтяси (2,14%Ъ) -дямирдя, Щ нюгтяси (0,10%) -
дямирдя щяллолма щяддиня уйьундур. С нюгтяси (0,8%Ъ) евтектоид тем-
пературунда (727 Ъ) айстенитдя карбонун мигдарыны эюстярир.
Диаграмдакы цч цфцги хятт т=ъонст шяраитиндя кечян цч нонвариантлы
реаксийанын эетдийини эюстярир. ЩБ хяттиндя (т=1490 Ъ) ЛБ+ФЩАж
перитектика реаксийасы баш верир. Бу реаксийа тяркибиндя 0,1-0,51%Ъ олан
яринтилярдя баш верир. ЕЪФ хяттиндя (т=1147 Ъ) тяркибиндя 2,14-6,67%Ъ
олан яринтилярдя ЛЪАЕ+Фе3Ъ евтектика реаксийасы баш верир. Аустенитля
сементитин механики гарышыьы ледебурит (Ле) адланыр. ПСК хятти (т=727
Ъ) евтектоид чеврилмяси иля характеризя олунур. АсФп+Фе3Ъ евтектоид
реаксийасы нятиъясиндя алынан механики гарышиг перлит (П) адланыр.
Яввялъя системдя мцхтялиф консентрасийалы яринтилярин илкин
кристаллашмасыны нязярдян кечиряк.

20
Шякил 3.а. Дямир-сементит щал
диаграмы

21
Шякил 3.б-ъ. Дямир-сементит щал
диаграмы
Тяркибиндя 0,51 %-дян аз карбон олан яринтилярин крис¬тал¬лашмасы
ликвидус хяттинин АБ парчасында майе яринтидян -феррит (Ф)
кристалларынын айрылмасы иля башлайыр. Тяркибиндя 0,1%-я гядяр
карбон олан яринтилярин кристаллашмасы АЩ хяттиндя Ф бярк мящлулу
ямяля эялмясиля баша ъатыр. 0,1-0,16%Ъ тяркибли яринтиляр ЩЖБ хятти
бойунъа ЛБ+ФЩ=ФЩ+Аж перитектика чеврилмясиня уьрадыгдан сонра Ф иля
аустенитин (А) механики гарышыьындан ибарят икифазалы структур ямяля
эятирир. 0,16-0,51% карбон тяркибли яринтиляр ися яввялъя перитектика
хяттиндя ЛБ+ФЩ=ЛБ+Аж чеврилмясиня уьрайыр, ЖЕ хяттиндя илкин кристал-
лашма баша чатдыгдан сонра ися бирфазалы аустенит структуру ямяля эялир.
0,51-2,14%Ъ тяркибли яринтиляр БЪ вя ЖЕ хятляри иля мящдудлашан
интервалда кристаллашараг бир фазалы аустенит структуру ямяля эятирир.
2,14%-дян артыг карбон тяркибли яринтилярин кристаллашмасы евтектика
хяттиня гядяр аустенитин, евтектика хяттиндян сонра ися сементитин
айрылмасы иля башлайыр. 2,14-4,3% мигдарында карбон тяркибли
(евтектикайа гядяр) яринтилярин илкин кристаллашмасы ЕЪФ хяттиндя
евтектика чевримясиля баша чатыр вя аустенитля ледебуритдян ибарят
икифазалы структур (А+Ле) ямяля эялир. Евтектика тяркибли (Ъ нюгтяси)
яринти сабит температурда ледебурит ямяля эятиряряк кристаллашыр.
Евтектикадан сонракы яринтилярин илкин кристаллашмасы ися сементитля
ледебуритдян (Фе3Ъ1+Ле) ибарят икифазалы структур ямяля эялмясиля баша
ъатыр.
Тяркибиндя 2,14%-я гядяр карбон олан дямир-карбон яринтиляри полад,
2,14%-дян чох карбон олан яринтиляр чугун адланыр. Поладла чугунун
принсипиал фярги карбонун аустенитдя щяллолма габилиййятиндядир.
Диаграмдан эюрцндцйц кими поладларда йцксяк температурда карбон
бцтцнлцкля аустенитдя щялл олур. Чугунлардан фяргли олараг поладын
структурунда евтектик гарышыьа – ледебуритя раст эялинмир. Буна эюря дя
поладлар нисбятян асан деформасийа олунан – дюйцля билян яринтиляря аид
едилир. Чугунлар ися структурларында евтектика олмасы сайясиндя даща
йахшы тюкмя хассяляриня малик олур.
Инди ися икинчи кристаллашманы – бярк щалда баш верян чеврилмяляри
нязярдян кеъиряк.
22
Диаграмда ЭС хятти сойутма заманы  чеврилмя температуруна уйьун
эялир. ЭС хяттиндян ашаьыда аустенитдян -феррит кристаллары айрылмаьа
башлайыр. ЭС хяттини тяшкил едян бющран нюгтялярини А3 (сойутмада Ар3,
гыздырмада Аъ3) иля ишаря едирляр.
ЕС хятти, температурун дяйишмясиля аустенитдя карбонун щялл
олмасынын дяйишмясини эюстярир. Яринтини сойутдугда бу температурдан
ашаьыда аустенитдян сементит айрылмаьа башлайыр. Бу сементит бярк
кристаллардан йарандыьы цчцн икинчи сементит адланыр (Фе3ЪЫЫ). ЕС
хяттини тяшкил едян бющран нюгтяляри Аъм иля ишаря едилир.
С нюгтяси (ПСК хятти) 0,8%Ъ консентрасийалы аустенитин сойума
заманы минимум мцвазинят температуруну эюстярир. Евтектоид чеврилмяси
баш верян ПСК хяттинин температуру А1, (сойутмада , гыздырмада ), иля
ишаря едилир.
П нюгтяси евтоктоид тепературунда карбонун -дямирдя щялл олма
щяддини, ПГ хятти ися температур дяйишдикъя щяллолманын дяйишмясини
эюстярир. ПГ хяттиндян ашаьыда сойума заманы ферритдян изафи сементит
кристаллары айрылыр. Бу сементит цчцнъц сементит (Фе3ЪЫЫЫ) адланыр.
Беляликля, ПГ хяттиндян солда яринти бир фазалы -феррит (Ф) структуруна,
П вя Г нюгтяляри арасы консентрасийалы яринтиляр ися феррит вя Фе3ЪЫЫЫ-
дян ибарят ики фазалы структура малик олур.
Тяркибиндя 0,02%-я гядяр карбон олан дямир-карбон яринтиляри техники
дямир адланыр.
0,02-0,8%Ъ тяркибли поладлар евтектоидя гядяр полад адланыр. Онларын
структуру температур интервалында аустенитдян айрылан ферритдян вя
температурунда Ъ нюгтяси консентрасийалы аустенитдян ямяля эялян
перлитдян ибарят олур.
0,8%Ъ тяркибли евтектоид полады перлит структуруна малик олур.
Тяркибиндя 0,8-2,14%Ъ олан поладлар евтектоиддян сонракы полад
адланыр. Бу поладларын структуру икинъи сементитдян (Фе 3ЪЫЫ) вя
температурунда ямяля эялян перлитдян ибарят олур.
Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан поладларын микроструктуру
шякил 41-дя верилмишдир.

23
Евтектикайа гядярки
чугунларда (2,14-4,3%Ъ
тяркибли) ЕЪФ хяттиндян
ашаьы температурларда
сойума заманы ЕС хятти
бойунъа аустенитин гисмян
парчаланмасы нятиъясиндя
Фе3ЪЫЫ айрылыр. ПСК
хяттиня чатдыгда
тяркибиндя 0,8%Ъ галан
аустенит перлитя
ъеврилир. Ейни заманда
Шякил 42. Аь чугунларын
ледебуритин тяркибиндя
микроструктуру, (х200): олан аустенитдя дя щямин
а – евтектикайа гядярки чеврилмяляр баш верир вя
(3 %Ъ); б – евтектик ПСК хяттиндян ашаьыда
(4,3 %Ъ), ъ –
евтектикадан сонракы (5 ледебурит
%Ъ) перлит+сементитдян
ибарят олур. Беляликля,
евтектикайа гядярки чугунларын структуру нятиъядя перлит+ледебу-
рит+Фе3ЪЫЫ олур.
Евтектик чугун (4,3%Ъ) ПСК хяттиндян ашаьыда ледебурит
(перлит+сементит)
структуруна, евтектикадан
сонракы чугун ися
сементит+ледебурит
структуруна малик олур.
Мцхтялиф тяркибли
чугунларын
микроструктуру шякил 42-
дя эюстярилмишдир.
Беляликля, дямир-
карбон яринтиляринин
карбонун консентра-
сийасындан асылы олараг
там сойудулмадан сонра
мцхтялиф структура малик
олдуьуну эюрцрцк. Фаза
тяркиби ися карбонун кон-
сентрасийасындан асылы
олмадан
феррит+сементитдян
Шякил 41. Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан
поладларын микроструктуру, % (х200): а – 0,1; б – 0,4; ъ –
ибарятдир.
0,8; д – 1,2
24
Mövzu 5.
Fe – C ərintilərinin hal diaqramına görə təsnifatı. Poladlar və çuqunlar təsnifatı,
markalanması, tətbiq sahələri.

Цмумиййятля, карбонлу поладлар тятбиг сащясиня эюря конструксийа


поладларына вя алят поладларына бюлцнцрляр. Конструксийа поладлары юз
нювбясиндя кейфиййят эюстяриъиляриня эюря (зярярли елементлярдян
тямизлянмя дяряъясиня эюря) ади кейфиййятли поладлара вя кейфиййятли
поладлара бюлцнцрляр. Оксиэенсизляшдирмя дяряъясиня эюря ися поладлар
сакит (сп – спокойные), гайнайан (кп – кипящие) вя йарымсакит (пс – полуспо-
койные) поладлара айрылыр.
Ади кейфиййятли поладлар зярярли елементлярдян (П, С, О, Н) аз
тямизляндийи цчцн ян уъуз полад щесаб едилир. Онларын тяркибиндя хейли
гейри-метал гарышыглар олмагла, щям дя ликвасийайа, мейллидирляр. Бу
поладлардан нисбятян кичик эярэинликля йцклянмиш машын щиссяляри,
гызмарйайылмыш йайыглар (тирляр, чубуглар, швеллерляр, вярягяляр,
борулар), дюйукляр щазырланыр. Ади кейфиййятли поладларын тяснифаты,
маркаланмасы вя хассяляри ГОСТ 380-88 иля мцяййян едилир.
Бу поладлар Ст щярфляри вя 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 рягямляри иля маркаланыр.
Рягямляр бюйцдцкчя поладын тяркибиндя карбонун мигдары артыг олур,
мцвафиг сурятдя мющкямлийи бюйцк, пластиклийи ися аз олур.
ГОСТ иля тяркибиндя 0,8-1,1% Мн олан СтЗГпс, Ст5Гпс маркалы
поладлар да нязярдя тутулур. Бу поладларда Г щярфи иля манган ишаря
едилир.
Ян чох Ст3сп маркалы полад тятбиг едилир. Бу поладын механики
хассяляри белядир; м=380-490 МПа, 0.2=210-250 МПа, =25-22%.
Ади кейфиййятли поладлардан гызмарйайылмыш ади йаймалар (швеллер,
буъаглыг, чубуг, тир, вяряг вя с.), иншаатда гайнаг, пярчим, болт
конструксийалары щазырламаг цчцн, бязян дя кичик йуклц машын деталлары
(ох, вал, дишли чарх вя с.) щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Гайнайан поладларын сойугсынма температуру йухары олдуьу цчцн
онлардан сойуг иглим шяраитиндя истифадя едилмир.
Поладда корбонун мигдары артдыгъа онун гайнагедилмя габилиййяти
писляшир. Она эюря дя Ст5 вя Ст6 маркалы поладлардан гайнаг
конструксийаларында истифадя едилмяси мяслящят эюрцлмцр.
25
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркибиндя кцкцрдцн мигдары
0,035%, фосфорун мигдары 0,035-0,040% олур. Ейни заманда гейри-метал
гарышыглар да аз олур. ГОСТ 1050-74 ясасян кейфиййятли карбонлу поладлар
05, 08, 10, 15, …85 рягямляри иля маркаланыр. Рягямляр поладын тяркибиндя
йцздя бир фаизля карбонун орта мигдарыны эюстярир. Мясялян, 15 маркалы
поладын тяркибиндя 0,15%Ъ, 65 маркалы поладын тяркибиндя 0,65%Ъ вар.
Рягямлярдян сонра поладын гайнайан вя йа йарымсакит полад олдуьу
эюстярилир (сакит – сп ишаряси йазылмыр).
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркибиндя бязян манганын мигдары
1,0-1,2% олур. Беля поладлары маркалайаркян рягямлярядян сонра Г щярфи
йазылыр.
Кейфиййятли карбонлу поладлары шярти олараг аз карбонлу, орта
карбонлу вя чох карбонлу поладлара бюлмяк олар. Азкарбонлу поладлара
тяркибиндя 0,25%-я гядяр карбон олан поладлары аид едирляр. Бу групдан олан
05кп, 08, 08кп, 10, 10кп поладларын мющкямлийи аз, пластиклийи ися
йцксякдир. Онларын нормаллашдырмадан сонра механики хяссяляри м=340
МПа, 0.2=200-210 МПа вя =31-32% иля характеризя олунур. Бу поладлардан
аз йцк дашыйан деталлар, назик вяряглярдян сойуг штамплама йолу иля
мямуллар щазырланыр.
15, 20, 25 маркалы поладларын механики хассяляри бир гядяр йцксякдир
(м=380-460 МПа, 0.2=230-280 МПа, =23-27%). Онлар чох заман термики
емалсыз вя йа нормаллашдырылмыш щалда тятбиг едилир. Йахшы гайнаг
едилмя хассяляриня малик олдуглары цчцн мясул гайнаг конструксийаларында,
щямчинин сементитлямя иля мющкямлянян деталлар щазырланмасында да
истифадя едилир.
Орта карбонлу (тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ олан) 30, 35, 40, 45, 50, 55 маркалы
поладлар нормаллашдырма вя сятщи табландырмадан сонра ян мцхтялиф
деталларын щазырланмасы цчцн тятбиг едилир. Онларын табландырма
дяринлийи чох дейил. Суда табландырылдыгдан сонра бющран диаметри ъями
10-12 мм-дир. Буна эюря дя бу поладларын нисбятян кичик ен кясийи олан
деталларын вя йа башдан-баша табландырма тяляб етмяйян ири деталларын
щазырланмасында тятбиг едилмяси мяслящят эюрцлцр.
Чох карбонлу 60, 65, 70, 75, 80, 85 маркалы поладлар йцксяк мющкямлийя,
йейилмя давамлылыьына вя еластиклийя маликдир. Бу поладлары табландырма
вя табяксилтмя, нормаллашдырма вя табяксилтмя вя йа сятщи табландырма
ямялиййатларына уьрадараг тятбиг едирляр. Онлардан сцртцнмя шяраитиндя
ишляйян чох йцклянмиш деталлар, щямчинин йай, рессор вя с. кими еластик
елементляр щазырланыр.
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркиби вя хассяляри ГОСТ 1050-74
иля мцяййян едилир. Бязи марка поладларын тяркиб вя хассяляри ъядвял 2-дя
верилмишдир.
Йцнэцл шяраитдя ишляйян бир сыра алятляри щазырламаг цчцн
тяркибиндя 0,7-1,3%Ъ олан кейфиййятли вя йцксяк кейфиййятли карбонлу алят
поладларындан истифадя едирляр.
26
Ъядвял 4
Кейфиййятли карбонлу поладларын тяркиб вя хассяляри (ГОСТ 1050-
74)
Пола-
КЪУ,
дын 0,2, м ,
Ъ, % Мн, % Си, % , % , % ъоул /
мар- МПа МПа
см2
касы
08 кп 0,05-0,11 0,25-0,5 0,03 200 300 33 60 -
15 0,12-0,19 0,35-0,65 0,17-0,37 230 380 27 55 120
30 0,27-0,35 0,5-0,8 0,17-0,37 300 500 21 50 80
50 0,47-0,55 0,5-0,8 0,17-0,37 380 640 14 40 40
85 0,82-0,9 0,5-0,8 0,17-0,37 1000 1150 6 30 -
60Г 0,57-0,65 0,7-1,0 0,17-0,37 420 710 11 35 110
70Г 0,67-0,75 0,9-1,2 0,17-0,37 460 800 8 30 -

Бу поладлар У щярфи вя карбонун орта мигдарыны онда бир фаизлярля


эюстярян рягямлярля маркаланыр. Полад йцксяк кейфиййятли олдугда
марканын ахырында А щярфи йазылыр. Мясялян, У7 вя У7А (карбонун орта
мигдары 0,7%), У12 вя У12А (карбонун орта мигдары 1,2%) вя с.
Йцксяк кейфиййятли карбонлу поладлар кейфиййятли поладлардан кцкцрд
вя фосфорун мигдарынын даща аз олмасы иля фярглянир. Мясялян, У9
маркалы поладда 0,028% С вя 0,030% П олдуьу щалда, У9А маркалы поладда бу
мигдар мцвафиг сурятдя 0,018% вя 0,025%-дир.

Чугунун структурунда карбон сементит вя йа графит щалында, йа да ейни


заманда щям сементит, щям дя графит щалында ола биляр. Карбонун щалындан
асылы олараг чугунлар аь, боз, йцксякмющкямликли вя дюйцлян чугунлара
бюлцнцр.
Аь чугунларын структурунда карбон сементит щалында, боз чугунларда
ися ясасян лювщяшякилли графит щалында олур. Боз чугунларда карбонун ян
чоху 0,8 фаизи сементит шяклиндя олур. Йцксякмющкямликли вя дюйцлян
чугунлар боз чугундан графит дяняляринин формасы иля фярглянир. Йцксяк
мющкямликли чугунларда графит дяняляри кцряшякилли, дюйцлян чугунларда
ися килкяшякилли олур.
Йухарыда эюстярмишдик ки, чугунларда графитляшмя дяряъяси сойума
сцрятиля ялагядардар. Щям дя сойума сцрятинин азалмасы графитляшмяни
сцрятляндирир. Бунун да нятиъясиндя ейни тюкцйцн мцхтялиф йерляриндя
27
структур мцхтялиф ола биляр. Тюкцйцн назик йерляриндя сойума сцряти
нисбятян йцксяк олдуьу цчцн графитляшмя галын щиссяляря нисбятян пис
эедир.
Чугунун тяркибиндя олан ашгарлар да графитляшмяйя тясир эюстярир.
Графитляшмяйя мцсбят тясир эюстярян ясас ашгар силисиумдур. Чугунун
тяркибиндя силисиум 0,7%-дян 4,0 фаизя гядяр дяйишя билир. Силисиумун
мигдарыны дяйишмякля чугунун тяляб олунан структуруну ялдя етмяк мцмкцн
олур.
Манган графитляшмяйя мане олан ашгардыр. Она эюря дя чугунун
тяркибиндя манган 0,5-1,0% ятрафында ола биляр. Графитляшмяйя ян чох мане
алан ашгар кцкцрддцр. О, ейни заманда чугунун майеахычылыьыны азалдыр,
тюкцкдя газ габаръыглары ямяля эялмясиня сябяб олур вя тюкмя чокмясини
артырыр. Фосфор графитляшмяйя демяк олар ки, тясир етмяся дя чугунун ма-
йяхычылыьыны артырыр.
Чугунун механики хассяляри онун структуру иля, биринъи нювбядя
графит фазасы иля баьлыдыр. Ясасян графитин мигдары, формасы вя
структурда пайланмасы механики хассяляри тяйин едир.
Боз чугун яслиндя тяркибиндя Мн, П вя С кими ашгарлар олан Фе-Си-Ъ
системли яринтиндир. Боз чугунун тяркибиндя карбонун ясас щиссяси вя йа
щамысы лювщяшякилли графит щалындадыр. Чугунун тяркибиндя карбонун
мигдары артыгъа графитин дя мигдары артыр вя мцвафиг сурятдя мющкямлик
азалыр. Диэяр тяряфдян йахшы майеахыъылыьы олмагдан ютрц карбонун
мигдары даща чох олмалыдыр. Щяр ики тяляби мцяййян гядяр юдямяк цчцн
боз чугунда карбонун мигдарыны 2,4-3,8% эютцрцрляр.
Боз чугунда силисиум 1,2-3,5% арасында олур. Чугунун тяркибиндя бир
тяряфдян карбонун вя силисиумун мигдарыны, диэяр тяряфдян ися сойутма
сцрятини дяйишмякля онун метал ясасынын лазым олан структуруну ялдя
етмяк олар.
Сементит щалында олан карбонун мигдарына эюря боз чугунлар
ашаьыдакылара бюлцнцр:
1. Феррит боз чугуну. Бу чугунда бцтцн карбон графит щалындадыр.
Структуру ися феррит+лювщяшякилли графитдир.
2. Феррит-перлит боз чугуну. Бурада карбонун 0,1-0,7 фаизи сементитин
тяркибиндядир. Чугунун структуру ися перлит+феррит+лювщяшякилли
графитдир.
3. Перлит боз чугуну. Карбонун 0,7-0,8 фаизи сементит щалында олан бу
чугунун структуру перлит+лювщяшякилли графитдян ибарятдир.
4. Алаъа боз чугун. Бу чугунда сементитдя бирляшмиш карбонун мигдары
0,8 фаиздян артыгдыр. Структуръа перлит+ледебурит+лювщяшякилли
графитдян ибарятдир.

28
ГОСТ 1412-85 ясасян боз чугунлар СЧ щярфляри иля маркаланыр.
Щярифлярдян сонра чугунун кгг/мм2 (10-1МПа) иля мцвяггяти мцгавимятини
эюстярян рягям йазылыр.
Хассяляриня вя тятбигиня эюря боз чугунлары ашаьыдакы груплара
бюлмяк олар:
– СЧ 10 вя СЧ 15 маркалы феррит вя феррит-перлит боз чугунларын
дартылмада мющкямлик щядди 10-15 кгг/мм 2 (100-150 МПа), яйилмядя
мющкямлик щядди 28-32 кгг/мм2-дир. Бу чугунлардан диварынын галынлыьы
10-30 мм олан вя нисбятян кичик йцк алтында ишляйян тюкцкляр, мясялян
юзцл тавалары, арматура вя с. щазырламаг цчцн истифадя едилир.
– СЧ 20, СЧ 25, СЧ 30, СЧ 35 маркалы перлит чугунлары 60-100 мм гядяр
галынлыьы олан мясул тюкцкляр алмаг цчцн ишлядилир. Онлардан эцълц
дязэащларын чатысы, бюйцк тязйиг шяраитиндя йейилмяйя ишляйян
силиндрляр, пистонлар вя с. щазырланыр.
Майе чугуна 0,3-0,8% графит, ферросилисиум вя йа силикокалсиум ялавя
етмякля модификасийа едилмиш боз чугун алырлар. Бу чугунда юлчцъя кичик
олан графит дяняляри тяърид олунмуш шякилдя олдуьу цчцн онларын
мющкямлийи йцксяк олур. Модификасийа едилмиш чугунлара СЧ 40 вя СЧ 45
мисал ола биляр.
Боз чугунларын механики хассяляри ъядвял 3-дя верилмишдир.
Аь чугун сементит фазасы сайясиндя чох бюйцк бярклийя вя кювряклийя
маликдир, кясмя иля чох чятин емал едилир вя мящдуд тятбиг едилир.
Сятщ гатлары аь чугун, юзяйи ися боз чугун структуруна малик олан
тюкцкляр аьармыш чугун адланыр. Сятщин аь чугун структуру алмасы сцрятля
сойума нятиъясиндя баш верир. Бу чугунлар йейилмяйя давамлы олдуьу цчцн
онлардан йайма валъыглары, чархлар, дяйирман кцряляри вя с. щазырланыр.

Ъядвял 1
Боз чугунларын механики хассяляри (ГОСТ 1412-85)
Чугунун маркасы м, МПа (ян азы) яж, МПа (ян азы) Бярклик, НВ
СЧ 10 100 280 120-205
СЧ 15 150 320 130-241
СЧ 20 200 400 143-255
СЧ 25 250 460 156-260
СЧ 30 300 500 163-270
СЧ 35 350 550 179-290
СЧ 40 400 600 207-285
СЧ 45 450 650 229-289

29
Йцксяк мющкямликли чугун майе чугуна аз мигдарда гяляви вя йа
гяляви-торпаг металлар ялавя етмякля алыныр. Адятян 0,03-0,07% мигдарында
магнезиумдан истифадя едилир. Галан елементлярин мигдарына эюря йцксяк
мющкямликли чугунун тяркиби боз чугундан фярглянмир.
Магнезиумун тясириндян графит дяняляри кцря шякили алыр. Ейни
щяъмдя кцрянин сятщи лювщянин сятщиндян аз олдуьу цчцн чугунун метал
матрисасы аз зяифляйир вя буна эюря дя йцксякмющкямликли чугун даща
йцксяк хассяляря малик олур. Бу чугун йцксяк тюкмя хассяляри иля йанашы
кясмя иля емал хассясиня, йейилмяйя гаршы давамлылыьа, вибрасийалары
сюндцрмя габилиййятиня маликдир.
Ъядвял 2
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики хассяляри (ГОСТ 7293-
85)
Чугунун м, МПа яж, МПа , %
Бярклик, ЩБ
маркасы ян азы
ВЧ 35 350 220 22 140-170
ВЧ 40 400 250 15 140-202
ВЧ 45 450 310 10 140-225
ВЧ 50 500 320 7 153-245
ВЧ 60 600 370 3 192-277
ВЧ 70 700 420 2 228-302
ВЧ 80 800 480 2 248-351
ВЧ 100 1000 700 2 270-360

Йцксякмющкямликли чугунлар ГОСТ 7293-85 ясасян ВЧ щярфляри иля вя


рягямлярля маркаланыр. Рягямляр боз чугунда олдуьу кими кгг/мм2 иля
дартылмада мцвяггяти мцгавимяти эюстярир. Ъядвял 4-дя йцксяк
мющкямликли чугунларын механики хассяляри верилмишдир. Бу чугунлардан
автомобил вя дизеллярин дирсякли валлары, йайма дязэащларынын, дямирчи
прес аваданлыьынын вя с. бир чох деталлары щазырланыр.
Сон заманлар боз чугунла йцксякмющкямликли чугун арасында йер тутан
вермикулйар графитли чугундан да истифадя едилир. Бу чугунда графит
дяняъикляри бурулмуш (гурдвары) шякилдя олур. Вермикулйар графитли
чугун модификасийа едиляркян магнезиумум мигдары 0,015-0,04%-дяк
азалдылыр, лигатурайа 0,2-0,5% Ти, 0,001-0,01% Се ялавя едилир. Чох заман
ися ясасян надир торпаг елементлярдян, хцсусян ферросериумдан истифадя
едилир.
Дюйцлян чугун графит дяняляринин килкяшякилли олмасы иля
фярглянир. Бу чугунларын адынын дюйцлян олмасы шяртидир, онлардан
мямуллары пластик деформасийа йолу иля йох, тюкмя иля алырлар.

30
Дюйцлян чугуну аь чугун тюкцкляриндян хцсуси графитляшдириъи
табалма цсулу иля алырлар. Чугунун тяркиби адятян 2,2-3,0% Ъ, 0,7-1,5% Си,
0,3-1,0% Мн, 0,2% П, 0,1% С ибарят олур. Майе чугуну гялибя тюкдцкдян
сонра сцрятля сойудараг яввялъя аь чугун структуру алырлар. Сонра тюкцйц
узун мцддят ярзиндя (2 суткайа гядяр) табалмайа уградырлар.
Табалма ики мярщялядя апарылыр. Биринчи
мярщялядя тюкцйц 950-970 Ъ гядяр гыздырыб бир
мцддят сахлайырлар (шякил 1). Бу заман
ледебуритин тяркибиндя олан сементит парчаланыр
вя аустенит+графит структуру йараныр. Ямяля
эялян графит килкяшякилли олур. Сонра тюкцйц
евтекоид чеврилмя температурунадяк сойудурлар.
Шякил 1. Дюйцлян чугун
алынмасы цчцн Щямин вахт аустенитдян айрылан икинчи
графитляшдириъи табалманын сементитин парчаланмасы нятиъясиндя графит
схеми дяняляри бюйцйцр. Евтектоид чеврилмя
температуру интервалында (740-760 Ъ) сойутманын сцрятини кяскин сурятдя
азалдыр вя йа бир аз ашаьы температурда (720 Ъ) узун мцддят сахлайырлар.
Бу заман графитляшмянин икинъи мярщяляси баш верир-аустенитин пар-
чаланмасындан феррит+графит структуру алыныр. Беля чугунун там
сойудулмадан сонра структуру феррит+графит олур. Бу чугуна ферритли
дюйцлян чугун дейилир.
Евтектоид температурундан ашаьы сойутма сцрятля апарыларса
аустенитин парчаланмасы нятиъясиндя перлит алыныр, чугунун структуру
перлит+графит олар. Беля чугунлар ися перлитли дюйцлян чугун адланыр.
Дюйцлян чугун ГОСТ 1215-79 ясасян КЧ щярфляри вя рягямлярля маркаланыр.
Биринъи рягям мцвяггяти мцгавимятин, икинъи рягям ися нисби узанманын
гиймятини эюстярир. Ъядвял 3-дя дюйцлян чугунларын механики хяссяляри
верилмишдир.
Дюйцлян чугун тюкцклярини зярбяли вя вибрасийалы йцк алтында
ишляйян деталлар (картерляр, редукторларын эювдяси, муфталар, флянсляр)
цчцн ишлядирляр.

Ъядвял 3
Дюйцлян чугунларын механики хассялярын (ГОСТ 1215-79)
Чугунун маркасы м, МPа , % Бярклик, НВ
КЧ 33-8 330 8 165
КЧ 37-12 370 12 163
КЧ 50-4 500 4 241
КЧ 60-3 600 3 269

31
Mövzu 6.
Poladların termiki emalı. Termiki emal növlərinin təsnifatı. Termiki emal
prosesində əsas çevrilmələr.

Метал вя яринтилярин структуруну вя хассялярини дяйишмяк мягсяди иля


онларын истилик тясири иля емалы просеси комплексиня термики емал
дейилир. Бу тясир кимйяви, механики (деформасийа), магнит вя с. тясирляри
иля ейни заманда едиля биляр.
Термики емал мцасир техникада метал вя
яринтилярин хассялярини оптимал истигамятдя
дяйишмяк цчцн ян эениш йайылмыш емал
цсулудур. Термикли емал щям металын кясмя,
тязйиг вя с. цсулла емалынын
йахшылашдырылмасы цчцн аралыг ямялиййат,
щям дя тяляб олунан физики-механики хассяляри
тямин етмяк цчцн сон ямялиййат кими тятбиг
Шякил 1. Термики емалын
садяляшдирилмиш графики: г –
едиля биляр.
гыздырылма вахты; сах – Щяр щансы термики ямялиййатын ясас амилляри
сахлама вахты; с – сойутма температур вя вахт олдуьу цчцн термики емал
вахты режимини т –  вя йа т – лэ координатларында
гурулмуш график (шякил 1) кими вермяк олар (т – температур,  – вахтдыр).
Термики емал заманы баш верян структур дяйишикликляри нятиъясиндя
яринти мцвазинят вя йа гейри-мцвазинят (метастабил) щалында ола биляр.
Мцвазинят щалы яринтидя эедян бцтцн просесляр баша чатдыгда ямяля эялир.
Бу щалда яринтинин гурулушу щал диаграмына уйьун олаъаг. Яринтидя эедян
просесляр баша ъатмадыьы шяраитдя гейри-мцвазинят щалы алыныр.
Поладын бющран температур нюгтяляри А (франсызъа «аррет» –
«дайанма» сюзцндян) иля ишаря едилир. Дямир-карбон щал диаграмында
гызма заманы перлитин аустенитя чеврилдийи евтектоид чеврилмя ПСК
хяттинин (727 Ъ) бющран нюгтяляри А1, магнит чеврилмясин характеризя едян
МО хяттинин (768 Ъ) бющран нюгтяляри А2 иля ишаря едилир (шякил 47).
Сойума заманы аустенитдян ферритин айрылмасы башланан, гызма заманы ися
ферритин аустенитя чеврилмяси гуртаран ЪОС хяттинин бющран нюгтялярини
А3 иля ишаряляндирилир. Гызма заманы икинъи сементитин аустенитдя щялл
олмасынын баша чатдыьы СЕ хятти нюгтяляри Аъм иля ишарялянир.
Кристаллашманын ясасларыны юйря-
няркян гейд етмишдик ки, просесин эетмяси
цчцн мцвазинят щалындан мцяййян гядяр
ифрат сойума вя йа ифрат гызма тяляб
олунур. Она эюря дя бющран темпера-
турларыны ишаря етмяк цчцн гызмада «ъ»
щярфи (франсызъа «ъщауфф» – «гызма»
сюзцндян), сойумада ися «р» щярфи (фран-
32
Шякил 2. Поладын бющран
нюгтяляринин ишарялянмяси
сызъа «рефроидиссемент» – «сойума» сюзцндян) ялавя едилир: вя ;
вя йазылыр. Мясялян, нюгтяси пА чеврилмясиня, ися Ап
чеврилмясиня уйьун эялир.
Термики емал заманы гызманын цмуми вахты верилмиш температурадяк
гызма – г вя щямин температурда чеврилмялярин баша чатмасы цъцн сахлама
– б вахтындан ибарятдир. Гызма вахты собанын типиндян, мямулларын
юлчцсцндян вя онларын собайа дцзцлмя гайдасындан, материалын
тяркибиндян асылыдыр.
Полад мямулу собада гыздыраркян онун оксиэенля гаршылыглы тясири
(Ъ+О2ЪО2 реаксийасы) нятиъясиндя сятщин карбонсузлашмасы вя
2Фе+О22ФеО реаксийасы нятиъясиндя кцтлянин 1-3% фаизи гядяр гялпя
ямяля эялмясиня сябяб олур.
Термики емалын нювляри ясасян А.А.Бочварын тяснифатына уйьундур.
Металларын термики емалы билаваситя термики емалдан, термомеханики
емалдан вя термокимйяви емалдан ибарятдир (шякил 3).
Билаваситя термики емала 1-ъи нюв табалма, 2-ъи нюв табалма, полиморф
чеврилмяли табландырма, полиморф чеврилмясиз табландырма, табяксилтмя вя
кющнялмя аиддир.

Шякил 3. Термики емал нювляринин тяснифаты

Табалма яввялки техноложи ямялиййатлар нятиъясиндя гейри-мцвазинят


щалында олан металын гыздырылараг даща мцвазинятли щала
эятирилмясиндян ибарят термики ямялиййатдыр. 1-ъи нюв табалмада
мцвазинят щалынын йаранмасы атомларын диффузийасы, рекристаллизасийа,
кристал гяфяси тящрифляринин вя дахили эярэинликлярин арадан
галдырылмасы щесабына ялдя едилир, фаза чеврилмяляри бурада рол ойнамыр.
2-ъи нюв табалмада ися мцвазинят щалы фаза чеврилмяляри щесабына

33
йараныр. Она эюря дя 2-ъи нюв табалмада метал бющран температурларындан
йухары температурадяк гыздырылыр.
Табландырма металын мцяййян температурадяк гыздырылыб сцрятля
сойудулмасы нятиъясиндя гейри-мцвазинят щалына эятирилмясиндян
ибарятдир. Полиморф чеврилмяли табландырмада метал фаза чеврилмя
температурундан йухары температурадяк гыздырылыр. Бу нюв табландырма
дямир-карбон яринтиляри цчцн характердир. Полиморф чеврилмясиз
табландырмада ися яринтинин изафи фазанын там щялл олуб биръинсли
структур ямяля эятирянядяк гыздырылмасындан вя структуръа гейри-
дяйанятли олан ифрат доймуш бярк мящлул алынмасы цчцн сцрятля
сойудулмасындан ибарятдир.
Табяксилтмя табландырылмыш металын фаза чеврилмя температурундан
ашаьы температурадяк гыздырылараг нисбятян мцвазинят щалына
гайтарылмасы ямялиййатына дейилир.
Кющнялмядя металын мцвазинят щалына гайытмасы отаг температурунда
узун мцддят сахлама вя йа бир гядяр гыздырылма нятиъясиндя баш верир.
Термики емал заманы поладын ясас чеврилмялярини характеризя едян
структурлар ашаьыдакылардыр:
1. Аустенит А – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –Фе(Ъ).
2. Мартенсит М – карбонун -дямирдя ифрат доймуш бярк мящлулу –
Фе(Ъ).
3. Феррит Ф – карбонун -дямирдя бярк мящлулу – Фе.
4. Перлит П – ферритля сементинин евтектоид гарышыьы – Фе+Фе3Ъ
Поладын термики емалы просесиндя ашаьыдакы дюрд ясас чеврилмя баш
верир:
1. Полад гыздырылдыгда баш верян чеврилмя – перлитин аустенитя
чеврилмяси ПА вя йа Фе+Фе3ЪФе(Ъ).
2. Ифрат сойудулмуш аустенитин изотермик чеврилмяси – АП вя йа
Фе(Ъ)Фе +Фе3Ъ.
3. Аустенитин сцрятля сойудулдугда мартенситя чеврилмяси – АМ вя йа
Фе(Ъ)Фе(Ъ).
4. Мартенситин вя галыг аустенитин гыздырылдыгда чеврилмяси.

Mövzu 7
Termiki emal praktikası: Tabalma, tablama, tabəksiltmə.

Машынгайырмада истифадя олунан поладын 40 фаизя гядяри термики


емал просесляриня уьрадылыр. Бу просесляр поладын тязйигля вя йа кясмя иля
емалын асанлашдырмаг, дендрит ликвасийасыны зяифлятмяк, дахили
эярэинликляри вя йа структур позьунлугларыны арадан галдырмаг, механики
хассялярини йахшылашдырмаг вя с. мягсядляр цчцн апарылыр.

34
Бу нюв табалманын хцсусиййяти алынан
нятиъянин фаза чеврилмяляриндян асылы
олмамасыдыр. Ы нюв табалмайа щомоэен-
ляшмя (диффузийа табалмасы), йенидян
кристаллашма (рекристаллизасийа) вя дахили
эярэинликляри азалтма просесляри аиддир
(шякил 1). Бу просесляр температур
шяраитиндян асылы олараг яввялки емал ня-
тиъясиндя баш вермиш кимйяви вя йа физики
гейри-биръинслилийи арадан галдырыр.
Щомоэенляшмяйя (диффузийа
табалмасына) леэирлянмиш полад
Шякил 1. Табалманын мцхтялиф кцлчялярини (тюкцклярини) уьрадырлар.
нювляри цчцн температур режимляри: 1 Бундан мягсяд металын юзлцлцйцнц вя
– щомоэенляшмя (диффузийа пластиклийини ашаьы салан дендрит
табалмасы); 2 – йенидян кристаллашма
табалмасы; 3 – эярэинликляри азалдан ликвасийасыны арадан галдырмагдыр.
табалма; 4 – там табалма; 5 – Щомоэенляшмя 1100-1200 Ъ
натамам табалма; 6 - нормаллашдырма температурда апарылыр. Бу температурда 15-
20 саат сахладыгдан сонра полады 800-820 Ъ-дяк собада, сонра щавада
сойудурлар.
Йенидян кристаллашма табалмасы сойуг деформасийа нятиъясиндя
дюйяняклянмиш поладын йенидянкристаллашма температурундан йухары
температурадяк гыздырылыб сойудулмасындан ибарятдир. Тяркибиндя 0,08-
0,2%Ъ олан поладлары йенидянкристаллашма табалмасына 680-700 Ъ
температурда уьрадырлар. Леэирлянмиш поладлар цчцн бу температур 680-740
Ъ-йя чатыр.
Тюкцклярдя, гайнаг бирляшмяляриндя, кясмя иля емал едилмиш
деталларда гейри-бярабяр сойума, пластик деформасийа вя с. нятиъясиндя
галыг эярэинликляри ямяля эялир. Бу эярэинликляр деталларын емалы вя йа
истисмары заманы онларын габармасына юлчцляринин дяйишмясиня сябяб ола
биляр. Галыг эярэинликлярини арадан галдырмаг цчцн полады 160-600 Ъ-дяк
гыздырыб, сонра сойудурлар. Гайнаг бирляшмяляриндя галыг эярэинлийини
арадан галдырмаг цчцн гызма температуру 650-700 Ъ-йя ъатдырылыр.
ЫЫ нюв табалманын ясас хцсусиййяти онун фаза чеврилмяляри иля баьлы
олмасыдыр. Бу нюв табалма поладын вя йа нюгтяляриндян йухары
температурадяк гыздырылыб, бу температурда сахланмасындан вя адятян
йаваш сойудулмасындан ибарятдир. ЫЫ нюв табалмадан сонра полад демяк
олар ки, там мцвазинят щалы алыр вя онун структуру Фе–Фе3Ъ щал
диаграмына уйьун эялир.
ЫЫ нюв табалмадан сонра поладын бярклийи вя мющкямлийи азалыр,
пластиклийи артыр, металын дяняляри кичилир, дахили эярэинликляр арадан
галхыр. Табалма чох заман щазырлыг ямялиййаты ролуну ойнайыр. Мясялян,

35
тюкцкляри, дюйцкляри табалмайа уьрадараг, онларын бярклийини азалдыр вя
кясмя иля емалыны асанлашдырырлар.
ЫЫ нюв табалмайа там, изотермик вя натамам табалма аиддир.
Там табалма евтектоидягядяр поладын нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары
гыздырылыб, металын бцтцн щяъминдя фаза чеврилмяляри баша чатанядяк бу
температурда сахланмасындан вя сонра йаваш сойудулмасындан ибарятдир.
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылдыгда хырда дяняли аустенит
ямяля эялир ки, бу да сойудулдугда хырда дяняли структурун формалашмасына
сябяб олур. Нятиъядя металын юзлцлцйц вя пластиклийи артыр вя
тамамлайыъы термики емалдан сонра даща йцксяк хассяляр алмаг имканы
йараныр.
Температурун нюгтясиндян чох йухары олмасы аустенит дяняляринин
бюйцмясиня вя поладын хассяляринин писляшмясиня сябяб олур. Гызма
температура вя гызма температурунда сахлама вахты собанын типиндян,
мямулун юлчцляриндян, кцтлясиндян вя собайа долдурулма гайдасындан,
поладын тяркибиндян асылы олур.
Йаваш сойутма аустенитин перлитя чеврилмясини тямин едир (полад
сцрятля сойудуларса йцксяк дисперсли вя мцвафиг сурятдя бярклийи чох олан
феррит+сементит структуру алынар). Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк
дяйанятя малик олдуьу леэирлянмиш поладлар даща йаваш сойудулур. Адятян,
карбонлу поладлар 40-60 Ъ/саат, леэирлянмиш поладлар ися 100-150 Ъ/саат
сцрятля сойудулур. Аустенитин перлитя чеврилмяси баша ъатдыгдан сонра
сойуманы сцрятляндирмяк олар.
Там табалма поладын дянялярини хырдалашдырыр, юзлцлцйцнц вя
пластиклийини артырыр, дахили эярэинликляри арадан галдырыр, бярклийини
ися азалдараг кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Там табалмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,4%Ъ олан чешидли йаймалары,
дюйцкляри вя фасонлу тюкцкляри уьрадырлар.
Изотермик табалмайа адятян леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Бунун цчцн полады там
табалма цчцн олдуьу кими гыздырыр, А1
нюгтясиндян бир гядяр ашаьы (660-680 Ъ)
температурадяк сцрятля сойудуб, бу температурда
изотермик шяраитдя аустенит там парчаланадяк
(3-6 саат) сахлайыр вя сонра щавада сойудурлар
(шякил 2).
Изотермик табалманын бир цстцнлцйц
табалма вахтынын гысалдылмасында икинъи
Шякил 2. Изотермик
цстцнлцйц ися чеврилмя изотермик шяраитдя
табалманын схеми эетдийи цчцн бярабяр структур алынмасындадыр.
Изотермик табалмайа ясасян нисбятян кичик
юлчцлц дюйцкляри вя леэирлянмиш сементитлянян поладдан олан чешидли
йайыглары уьрадырлар.
36
Тяркибиндя 0,65-0,9%Ъ олан йай поладларыны тякрар сойуг чякмя
ямялиййатына уьратмадан габаг патентирлямя адланан изотермик ямялиййата
уьрадырлар. Бунун цчцн яввялъя полады аустенитляшмя температурунадяк
гыздырыр, сонра 450-500 Ъ температуру олан яримиш дузларда сойудурлар.
Бу заман поладда назик тябягяли троостит вя йа сорбит структуру йараныр. Бу
ъцр структур сойуг чякмя заманы 75%-я гядяр нисби сыхылма ялдя етмяйя им-
кан верир. Щям дя сонунъу чякмя ямялиййятындан сонра м=2000-2250 МПа
щяддиня гядяр йцксяк мющкямлик алмаг олур.
Натамам табалмада полады А1 температурундан 10-30 Ъ йухары
гыздырырлар. Бу табалмайа адятян евтектоиддян сонракы карбонлу вя
леэирлянмиш поладлары уьрадырлар. Полад гыздырылдыгда онун
структурунда йенидян кристаллашма эедир, бу лювщяшякилли перлитин
дянявяр (сфероидал) перлитя чеврилмясиня сябяб олур. Яэяр полад даща
йцксяк температурадяк гыздырыларса сементит аустенитдя щялл олар вя
сойудулан заман АП чеврилмясиндя йенидян лювщя шяклиндя айрылар.
Тяркиби евтектоидя йахын олан поладлары натамам табалма цчцн адятян
750-760 Ъ, карбонун мигдары чох олдугда ися 770-790 Ъ гыздырырлар.
Дянявяр структур алынмасыны тямин етмяк цчцн полад чох кичик сцрятля (30-
50 Ъ/саат) сойудулмалыдыр.
Дянявяр перлитли структура малик олан поладын бярклийи вя мцгавимяти
аз, нисби узанма вя даралмасы ися йцксяк олур.
Натамам табалмайа кясмя иля емалы йахшылашдырмаг цчцн вя йа сойуг
штампламадан ютрц пластиклийи артырмаг цчцн евтектоидя гядяр поладлары
да уьрадырлар.
Нормаллашдырма (нормаллашдырма табалмасы) евтектоидягядяр поладын
нюгтясиндян 40-50 Ъ, евтектоиддян сонракы поладын ися Аъм нюгтясиндян
40-50 Ъ йухары температурадяк гыздырылыб фаза чеврилмяляринин баша
ъатмасы цчцн бир гядяр сахладыгдан сонра щавада сойудулмасындан ибарят
термики просесдир.
Поладын щавада сойудулмасы там табалмайа нисбятян сойума сцрятинин
йцксяк олмасына вя феррит-сементит структурунун дисперслийинин артмасына
сябяб олур. Бязи леэирлянмиш поладларын щавада сойудулмасы яслиндя
табландырма еффекти верир.
Нормаллашдырма нятиъясиндя там фаза йенидянкристаллашмасы баш
верир, тюкмя вя йа дюймя нятиъясиндя ямяля эялян ири дянявярлик арадан
галхыр. Полад тюкцклярин хассялярини йахшылашдырмаг цчцн чох заман
табландырма вя йцксяк табалма явязиня нормаллашдырмадан истифадя едилир.
Табландырма поладын бющран температурундан (евтектоидя гядяр полад
цчцн нюгтяси, евтектоид вя евтектоиддян сонракы полад цчцн нюгтяси)
вя йа изафи фазаларын щялл олма температурундан йухары гыздырылыб, бу
температурда сахланмасындан вя бющран сцрятиндян бюйук сцрятля
сойудулмасындан ибарят термики ямялиййатдыр.

37
Табландырманын нятиъясини тяйин едян амилляр гызма температуру вя
сойума сцрятидир.
Евтектоидягядяр поладлары нюгтясиндян
30-50 Ъ йухары (шякил 3) йухары
гыздырырлар. Беля гыздырдыгда поладын фер-
рит+перлит структуру аустенитя, сцрятля
сойудулдугда ися мартенситя чеврилир.
Евтектоиддянсонракы карбонлу поладлары
табландырмаг цчцн адятян нюгтясиндян 30-
50 Ъ (760-780 Ъ) гыздырырлар. Бу заман
поладын структурунда аустенит ямяля эялир,
Шякил 3 Карбонлу поладларын лакин бир гядяр щялл олмамыш сементит дя
табландырма температурунун
сечилмяси галыр. Сцрятля сойудулдугдан сонра поладын
структуру йцксяк бярклийя малик мартенситдян
вя щялл олмамыш карбид щиссяъикляриндян ибарят олур.
Карбонлу поладларын табландырма заманы азаъыг изафи гызмасы
дянялярин бюйцмясиня сябяб олур. Леэирлянмиш поладлар ися чох вахт
хцсуси карбидлярин щялл олуб леэирлянмиш аустенит ямяля эятирмяси цчцн
вя йа бющран нюгтяляриндян 150-250 Ъ йухары гыздырылыр. Бу заман
щялл олмамыш карбид щиссяъикляри дянялярин бюйцмясини тормозладыьы
цчцн дяняляр нязярячаръаъаг дяряъядя бюйумцр.
Гызма мцддяти мямулун бцтцн щяъми бойунъа гызмасыны, фаза
чеврилмяляринин баша чатмасыны вя щомоэенляшмяни тямин етмялидир.
Гызманын цмуми мцддяти мямулун форма вя юлчцляриндян, онун собада
йерляшдирилмя гайдасындан, собанын типиндян, поладын тяркибиндян вя
хассяляриндян асылы олараг мцяййян едилир.
Тяърцбяляр ясасында евтектоидя гядяр полад мямулун ен кясийинин 1 мм
цчцн гызма мцддяти електрик собаларында 45-75 с, аловлу собаларда 35-60 с,
дуз ванналарында 12-22 с гябул едилир. Алят поладлары цчцн (0,7-1,3%Ъ) бу
мцддят електрик собаларында 50-90 с, дуз ванналарында 20-30 с гябул едилир.
Гызма мцщитинин дя бюйук ящямиййяти вар. Аловлу собаларда вя йа
електрик собаларында соба атмосферинин мямулун сятщи иля гаршылыглы
тясири нятиъясиндя сятщин оксидляшмяси вя карбонсузлашмасы баш веря
билир ки, бу да поладын бярклийини, механики хассялярини вя йейилмяйя
давамлылыьыны ашаьы салыр.
Мямулу оксидляшмядян вя карбонсузлашмадан горумаг цчцн чох заман
собада горума атмосфери йарадылыр. Бунун цчцн собайа мцхтялиф газ
гарышыглары (мясялян, 20% ЪО, 20% Щ2, 60% Н2) верилир.
Табландырма цчцн сойудуъу мцщит еля олмалыдыр ки, мямулун мцяййян
ен кясийиндя мартенсит структуру ямяля эялмясини вя табландырма
гцсурларынын (чатлар, деформасийа, габарма вя с.) олмамасыны тямин етсин.
Бу да ясасян сойума сцряти иля ялагядардыр.

38
Йцксяк сойума сцряти (табландырманын бющран сцрятиндян – Вб йцксяк)
А1-Мб температур интервалында зяруридир. Бу сцрят аустенитин перлитя
чеврилмясиня имкан вермир. Мб-Мс мартенсит чеврилмяси интервалында
сойума сцрятинин азалмасы мяслящятдир. Мартенсит чеврилмяси
интервалында сойума сцрятинин чох бюйцк олмасы бюйцк галыг
эярэинликляринин, щятта чатларын ямяля эялмясиня, сойума сцрятинин чох
кичик олмасы иля мартенситдя табяксилмяйя вя галыг аустенитинин
чохалмасына сябяб олур ки, бу да поладын бярклийини ашаьы салыр.
Табландырма цчцн ян чох судан, гяляви вя дузларын суда мящлулундан вя
минерал йаьлардан истифадя едилир. Карбонлу поладларда вя бязи аз
леэирлянмиш поладларда ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти аз олдуьу
цчцн онлары суда вя йа НаЪл вя йа НаОЩ-ын суда мящлулунда
табландырырлар.
Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк дяйанятя малик олан леэирлянмиш
поладлары минерал йаьларда табландырырлар. Минерал йаьларын мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин кичик гиймятини тямин етмяси
табландырма гцсурларынын азалмасына сябяб олур.
Сон заманлар табландырма цчцн ПК2, ПАА, УЗСП-1 типли полимерлярин
суда мящлулу да тятбиг едилир.
Поладын табландырылмасыны гиймятляндирмяк цчцн табланмаглыг вя
табланма дяринлийи анлайышларындан истифадя едилир.
Табланмаглыг поладын табланма нятиъясиндя алдыьы
бярклийин гиймятиля мцяййян едилир. Табланмаглыьа
биринъи нювбядя поладын тяркибиндяки карбонун мигдары
тясир едир. Мартенситдя карбонун мигдары артдыгъа
поладын бярклийи артыр. Леэирляйичи елементляр карбона
нисбятян табланмаглыьа аз тясир эюстярир.
Табланма дяринлийи поладын мартенсит вя йа троосто-
мартенсит структуру алмыш тябягясинин галынлыьы иля
характеризя едилир. Мямулун бцтцн ен кясийи бойунъа
табланмамасы онунла изащ едилир ки, сойума сцряти
сятщдян юзяйя доьру азалыр. Табланма дяринлийи
табландырылманын бющран сцрятиндян чох асылыдыр.
Шякил 4. Сойума Бющран сцряти азалдыгъа табланма дяринлийи артыр (шякил
сцрятинин поладын
табланма
4).
дяринлийиня тясири Табланма дяринлийи йаьда сойутмайа нисбятян суда со-
йутма вахты даща бюйцк олур. Мясялян, орта карбонлу полад
суда сойудулдугда табланма дяринлийи 10-15 мм, йаьда сойудулдугда ися 3-4
мм олур.
Леэирлянмиш поладларда ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти йцксяк
олдуьу цчцн, башга сюзля бющран сцряти кичик олдуьу цчцн табланма
дяринлийи бюйцк олур. Манган, молибден, хром, никел вя бор табланма
дяринлийини кяскин сурятдя артырыр.

39
Табланма дяринлийи полады характеризя едян мцщцм кямиййятдир. Яэяр
полад бцтцн ен кясийи бойу табланарса онун механики хассяляри дя ен кясийи
бойунъа ейни олар. Табланма дяринлийи ен кясик юлчцляриндян кичик олдугда
ися мющкямлик, пластиклики вя юзлцлцк металын юзяйиня доьру азалыр.
Бязи щалларда табланма дяринлийи мямулун ен кясик юлчцляриндян
кичик ола биляр. Мясялян, яйилмя вя бурулмайа ишляйян деталларда баш
верян эярэинликляр юзяйя доьру сыфирадяк азалдыьы цчцн табланман
дяринлийинин сятщдян юзяйя доьру 0,25-0,5 радиус гиймяти кифайят едя
билир.
Беляликля, мцяййян мягсядляр цчцн поладын маркасыны сечяркян
табланма дяринлийини нязяря алмаг лазымдыр.

Табландырма цсулу мямулун формасындан, юлчцляриндян вя поладын


кимйяви тяркибиндян асылы олараг сечилир. Ян садя вя эениш тятбиг едилян
табландырма цсулу фасилясиз табландырмадыр. Бу цсулда мямул гызма
температурундан отаг температурунадяк бир сойудуъу мцщитдя фасилясиз
сойудулур. Бу цсулла карбонлу поладлары суда, леэирлянмиш поладлары йаьда
сойудурлар. Бу цсулун нюгсаны нисбятян бюйцк дахили эярэинликляр ямяля
эялмясиндядир.
Дахили эярэинликляри азалтмаг цчцн полады ики мцщитдя сойудурлар;
полад яввялъя 300-400 Ъ гядяр суда сойудулур, сонра ися мартенсит
чеврилмянин башланма температуруна йахын йаьа кюъцрцлцр. Бу цсулун
нюгсаны мямулун биринъи сойудуъу мцщитдя сахлама мцддятини тяйин
едилмясинин чятинлийидир. Табландырманын бу цсулу ики мцщитдя
табландырма вя йа фасиляли табландырма адландырылыр.
Пилляли табландырма бу нюгсаны арадан галдырмаьа имкан верир.
Пилляли табландырмада мямул Мб температурундан 30-50 Ъ йцксяк
температура малик дуз ваннасында сцрятля сойудулур, онун ен кясийи бойунъа
температур бярабярляшянядяк щямин мцщитдя сахланылыр, сонра ися щавада
сойудулур. Мартенсит чеврилмяси щавада, чох йаваш сойудулма заманы баш
вердийи цчцн дахили эярэинликляр вя мямулун габармасы имканы кяскин
сурятдя азалыр.
Нисбятян исти мцщитдя кичик сцрят шяраитиндя мямулун ен кясийинин
юзяк зонасында сойума сцряти бющран сцрятиндян ки-
чик ола билдийи цчцн ири мямулларын пилляли цсулла
табландырылмасы мяслящят дейил. Щям дя бу цсулда
поладын структурунда галыг аустенити чох ола биляр.
Она эюря дя бу цсулла табландырмада мямулун
диаметри карбонлу поладлар цчцн 10 мм-дян, леэир-
лянмиш поладлар цчцн 20-30 мм-дян артыг мяслящят
эюрцлмцр.
Табландырманын даща йахшы нятиъясини верян
Шякил 5. Мцхтялиф цсул изотермик табландырма сайылыр. Бу цсулда
табландырма цсуллары цчцн пилляли табландырмадан фяргли олараг мямул 250-350
режимлярин схеми: 1 –
40
фасилясиз табландырма; 2 –
ики мцщитдя (фасиляли)
табландырма; 3 – пилляли
табландырма; 4 –
изотермик табландырма; 5
Ъ температурда дуз ваннасында изотермик шяраитиндя чеврилмя баша чатана-
дяк сахланылыр. Нятиъядя поладда бейнит структуру йараныр ки, бу да нисбя-
тян йцксяк пластиклийи вя юзлцлцйц тямин едир.
Шякил 5-дя мцхтялиф табландырма цсуллары цчцн режимлярин схеми
верилмишдир.

Дямирчи гялями, чякиъ, эцрз кими зярбя иля ишляйян алятляри чох заман
юз-юзцня табяксилтмя цсулу иля табландырырлар. Бу цсулда мямулу
сойудуъуда еля сойудурлар ки, онун юзяйи гызмар галсын. Мямул сойудуъудан
чыхарылдыгдан сонра истилик мубадиляси нятиъясиндя сятщ гызыр вя юз-
юзцня табяксилтмя баш верир. Бу цсул йцксяк бярклийи вя ейни заманда
кифайят гядяр юзлцлцйц тямин едир.
Гейд етмишдик ки, поладда мартенсит чеврилмяси ахырадяк эетмир. Отаг
температурунда поладын тяркибиндя мцяййян гядяр галыг аустенити галыр.
Галыг аустенити поладын бярклийини вя йейилмяйя давамлылыьыны
азалтмагла йанашы, иш просесиндя аустенитин чеврилмяси нятиъясиндя
мямулун юлчцляринин дяйишмясиня сябяб ола билир. Галыг аустенитинин
мигдарыны азалтмаг цчцн полады сойугла емала уьрадырлар.
Сойугла емал табландырылмыш поладын – 70-80 Ъ гядяр
сойудулмасындан ибарятдир. Бу емал билаваситя табландырмадан сонра
апарылыр. Сойугла емал нятиъясиндя поладын бярклийи 1-3 ЩРЪ гядяр арта
билир.
Табяксилтмя табланмыш поладын , температурундан ашаьы мцяййян
температурадяк гыздырылыб, бу температурда сахланмасы вя сонра мцяййян
сцрятля сойудулмасындан ибарят термики емал просесидир. Табяксилтмя
термики емалын тамамлайыъы ямялиййатыдыр. Бу ямялиййатын нятиъясиндя
полад мямулун сон структуру формалашыр, тяляб олунан механики хассяляри
алыныр, ейни заманда табландырма заманы баш вермиш дахили эярэинликляр
тамамиля вя йа гисмян арадан галхыр.
Дахили эярэинликлярин арадан галхмасы ясасян табяксилтмянин
температурундан асылыдыр. Температур йцксяк олдугъа дахили эярэинликляр
даща чох арадан галхыр.
Температур режиминдян асылы олараг табяксилтмя ашаьы температурлу,
орта температурлу вя йцксяк температурлу табяксилтмяйя бюлцнцр.
Ашаьы температурлу табяксилтмя 150-200 Ъ температурадяк
гыздырылмагла апарылыр. Бу заман табландырма макроэярэинликляри азалыр,
табландырма мартенсити табяксилтмя мартенситиня чеврилир, поладын
мющкямлийи вя юзлцлцйц бир гядяр артыр, бярклийи ися нязяря чарпаъаг
дяряъядя азалмыр. Тяркибиндя 0,6-1,3%Ъ олан табланмыш поладын бярклийи
ашаьы температурлу табяксилтмядян сонра 58-63 ЩРЪ олур. Ашаьы
температурлу табяксилтмяйя адятян кясиъи вя юлчцъц алятляри, щямчинин
йейилмяйя давамлылыг тяляб олунан деталлары уьрадырлар.

41
Орта температурлу табяксилтмя 350-500 Ъ температурда апарылыр. Бу
нюв табландырма йцксяк еластиклик вя давамлылыг щяддини, релаксасийа
дюзцмлцлцйцнц тямин едир. Орта температурлу табяксилтмядян сонра полад
табяксилтмя троостити вя йа троостомартенсит структуру алыр, бярклик ися
40-50 ЩРЪ щцдудунда олур. 400-450 Ъ температурдан табяксилтмядян сонра
поладын суда сойудулмасы сятщдя сыхыъы
эярэинликлярин ямяля эялмясиня сябяб олур ки, бу
да йайларын давамлылыг щяддини артырыр. Орта
температурлу табяксилтмяйя йайлары, рессорлары
вя башга нюв еластик елементляри уьрадырлар.
Йцксяк температурлу табяксилтмя 500-680 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табяксилтмядян
мягсяд поладын мющкямлик, пластиклик вя
юзлцлцк хассяляринин оптимал нисбятини йа-
ратмагдыр. Бу нисбяти табяксилтмя сорбити
структуру тямин едир. Табландырма вя йцксяк
Шякил 6. Табландырылмыш температурлу табяксилтмядян ибарят термики
евтектоид поладынын ямялиййат йахшылашма адланыр.
бярклийинин табяксилтмя
температурундан асылылыьы Йахшылашмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ
олан поладлары уьрадырлар. 550-600 Ъ
температурда 1-2 саат ярзиндя табяксилтмя табландырма дахили
эярэинликлярини тамамиля арадан галдырыр.
Евтектоид поладынын бярклийинин табяксилтмя температурундан асылы
олараг дяйишмяси шякил 6-дя верилмишдир.

Термомеханики емал поладын аустенит щалында пластик деформасийайа


уьрадылыб, табландырылмасындан ибарятдир. Термомеханики емал заманы
структурун формалашмасы дислокасийаларын даща йцксяк сыхлыьы
шяраитиндя баш верир.
Аустенитин пластик деформасийайа уьрадылма температурундан асылы
олараг термомеханики емал йцксяк температурлу вя ашаьы температурлу
термомеханики емала бюлцнцр.

42
Шякил 7. Поладын термомеханики емалынын схеми: а – йцксяк
температурлу термомеханики емал; б – ашаьы температурлу
термомеханики емал
Йухары температурлу термомеханики емал цчцн полады
температурундан йухары гыздырыб бу температурда деформасийайа уьрадыр
вя дярщал табландырырлар (шякил 7.а). Якс щалда йцксяк температурда
йенидянкристаллашма баш верир вя пластик деформасийадан алынан еффект
итир.
Ашаьы температурлу термомеханики емал цчцн дя полад аустенит щалы
алмаг цчцн температурунадяк гыздырылыр, йенидян кристаллашма
температурундан ашаьы, лакин мартенсит чеврилмясинин башланьыъ
температурундан йухары (400-600 Ъ) деформасийа олунур вя табландырылыр
(шякил 7.б).
Щяр ики цсулла емалдан сонра полады ашаьы температурлу
табяксилтмяйя уьрадырлар.
Йухары температурлу термомеханики емала щяр щансы полады, ашаьы
температурлу термомеханики емала ися йалныз ифрат сойудулмуш аустенитин
йцксяк дяйаняти олан леэирлянмиш поладлары уьратмаг олар.
Термомеханики емал ади термики емала нисбятян поладын
мющкямлийини 40%, пластиклийини ися ики дяфяйя гядяр артырыр.

Mövzu 8
Poladların kimyəvi-termiki emalı, KTE əsasları. Sementitləmə. Azotlama.
Nitrosementitləmə.

Кимйяви-термики емал метал вя яринтилярин сятщ гатларынын кимйяви


тяркибини, структуруну вя хассялярини дяйишмяк мягсядиля материала
эюстярилян кимйяви вя термики тясиря дейилир. Адятян йцксяк температур
шяраитиндя эедян бу просесин нятиъясиндя металын сятщ гатынын кимйяви
тяркиби, микроструктуру вя хассяляри дяйишир. Буна эюря дя кимйяви-
термики емалы бир нюв сятщ леэирляндирилмяси дя адландырмаг олар.
Кимйяви-термики емал металын сятщинин йцксяк температур шяраитиндя
гейри-металлар (Ъ, Н, Си, Б вя с.) вя металларла (Ър, Ал вя с.)
зянэинляшдирилмясиндян ибарятдир.
Кимйяви-термики емал просеси нювцндян асылы олмайараг ашаьыдакы
елементар просеслярдян ибарятдир:
1. Диссосиасийа – илкин маддянин парчаланмасы нятиъясиндя
зянэинляшдириъи елементин атомар щала эятирилмяси. Мясялян, 2ЪОЪО2+Ъ,
2НЩ33Щ2+2Н вя с. Газ молекулларынын парчаланмасы дяряъяси (фаизля)
диссосиасийа дяряъяси адланыр.
2. Адсорбсийа – актив атомларын (ионларын) металын сятщиндя
топлашараг метал атомлары иля кимйяви ялагя йаратмасы. Температур
43
артдыгъа металын адсорбсийа габилиййяти артыр. Зянэинляшдириъи
елементин ясас металла бярк мящлул вя йа кимйяви бирляшмя ямяля эятиря
билмяси адсорбсийа просесинин инкишафыны сцрятляндирир.
Адсорбсийа физики вя кимйяви (щемосорбсийа) адсорбсийайа бюлцнцр.
Физики адсорбсийа зянэинляшдириъи елемент атомларынын (адсорбатын) емал
едилян сятщля (адсорбентля) илишмяйя дахил олма просесидир. Бу илишмя
зяиф Ван-дер-Ваалс ъазибя гцввяляри тясириндян ямяля эялдийи цчцн
адсорбсийа дюня биляр, йяни десорбсийа баш веря биляр. Щемосорбсийа ися
адсорбат вя адсорбент атомларынын гаршылыглы тясири нятиъясиндя баш
вердийи цчцн юз характериня вя тясир гцввяляриня эюря кимйяви бирляшмяйя
йахындыр.
3. Диффузийа – адсорбсийа олунмуш атомларын емал едилян метала
дахил олмасы.
Кимйяви тяркибиня эюря илкин металдан фяргли олан сятщ тябягяси
диффузийа тябягяси адланыр.
Адятян сятщдян металын дахилиня доьру зянэинляшдириъи елементин
консентрасийасы азалыр. Буна эюря дя металын структуру вя хассяляри дя
дяйишир.
Диффузийа тябягясинин галынлыьы просесин температурундан вя
мцддятиндян, ейни заманда металын хассясиндян вя зянэинляшдириъи
елементин металла ямяля эятирдийи бярк мящлулун характериндян асылы
олур. Йерляшмя бярк мящлулу ямяля эятирян зянэинляшдириъи елементляр
явязляма бярк мящлулу ямяля эятирян елементляря нисбятян асан диффузийа
едир.
Машынгайырмада сементитлямя, азотлама, нитросементитлямя, борлама,
силисиумлама, алцминиумлама вя с. кими кимйяви-термики емал просесляри
тятбиг едилир.
Кимйяви-термики емалын мцхтялиф нювляри металын сятщ тябягясинин
бярклийини, йейилмяйя давамлылыьыны, кавитасийа вя коррозийайа
давамлылыьыны артырыр. Бу емал нятиъясиндя сятщдя сыхыъы
эяркинликлярин ямяля эялмяси дя мцсбят щал кими гиймятляндириля биляр.
Сементитлямя, поладын сятщ тябягясинин карбцризатор адланан мцвафиг
мцщитдя гыздырылараг карбонла зянэинляшдирилмясиндян ибарят олан
кимйяви-термики емал ямялиййатына дейилир.
Сементитлямянин мягсяди пластик (юзлц) юзякли полад мямулун йцксяк
бярклийи вя йейилмяйя давамлылыьы олан сятщ тябягясини алмагдыр.
Сементитлямяйя механики емал кечмиш вя 0,05-0,1 мм ъилалама пайы олан
мямуллар дахил олур.
Сементитлямяйя тяркибиндя 0,1-0,2%Ъ олан аз карбонлу поладлар
уьрадылыр. Бюйцк кцтляли мямуллар цчцн карбонун мигдары 0,3 фаизя гядяр
ола биляр. Поладын тяркибиндя карбонун мигдарынын аз олмасы онун
юзяйинин табландырмадан сонра йцксяк юзлцлцйцнц тямин едир.

44
Сементитлямя цчцн полады Аъ3 бющран температурундан йухары (930-950
Ъ) гыздырырлар. Бу температурда даща чох карбон щялл едян аустенит
фазасы ямяля эялир.
Сементитлянмиш мямул йекун хассялярини табландырмадан вя ашаьы
температурлу табяксилтмядян сонра алыр.
Сементитлямянин ясас нювляри бярк мцщитдя вя газ мцщитиндя
сементитлямядир.
Бярк мцщитдя сементитлямя хцсуси полад гутуларда апарылыр. Гутуйа
нювбя иля бярк карбцризатор вя сементитлянян мямул йыьылыр. Гутунун
гапаьы юртцлдцкдян сонра киплийи тямин етмяк цчцн одадавамлы эилля
йахылыр.
Бярк карбцризатор сифятиля аьаъ кюмцрц вя БаЪО3 вя йа На2ЪО3 кими
активляшдириъиляр тятбиг олунур. 930-950 Ъ гядяр гыздырдыгда ашаьыдакы
реаксийалар баш верир:

2Ъ+О2  2ЪО,
БаЪО3+Ъ  БаО+2ЪО,
2ЪО  ЪО2+Ъат.
Йаранмыш актив карбон атомлары -дямирин гяфясиня диффузийа едир.
Бярк мцщитдя сементитлямядя 8-10 саат ярзиндя 1 мм галынлыьы олан
тябягя ямяля эялир.
Газ мцщитиндя сементитлямя заманы мямулу тяркибиндя ЪО, ЪЩ4 олан
газ гатышыьында гыздырырлар. Адятян, бу мягсядля тябии газдан (метандан)
истифадя едилир. Просесин ясас реаксийасы тябии газын парчаланмасындан
ибарятдир: ЪЩ4Ъат+2Щ2.
Газ сементитлямяси бярк мцщитдя сементитлямяйя нисбятян сцрятля
эедир. 6-7 саата 1 мм галынлыьы олан тябягя йараныр.
Сементитлямядян сонра карбон сятщин дахилиня доьру гейри-бярабяр
пайланыр. Яэяр сятщдя карбонун мигдары 0,8 фаиздян чох олурса, тябягянин
дахилиня доьру азалараг илкин поладын тяркибиля бярабярляшир. Беляликля,
сятщдя перлит вя сементитдян ибарят олан евтектоиддян сонракы полад
структуру йараныр, бу структур тядриъян евтектоид вя даща сонра
евтектоидягядяр полад структуруна кечир. Узун мцддят йцксяк температурда
сахландыьы цчцн сементитлямядян сонра полад адятян иридяняли структура
малик олур.
Сементитлянмиш сятщ тябягясинин бярклийини вя йейилмяйя
давамлылыьыны тямин етмяк, ири дяняли структуру хырда дяняли структура
чевирмяк мягсядиля сементитлянмиш мямуллар термики емала уьрадылыр.

45
Мямулун тяйинатындан вя поладын нювцндян асылы олараг термики емал
ашаьыдакы гайдада апарыла биляр (шякил 1):

Шякил 1. Сементитлянмиш поладын термики емал режимляри


1. Билаваситя сементитлямя температурундан вя йа бир гядяр сойутдугдан
сонра (820-850 Ъ-дяк) вя сойугла емал (шякил 1,а). Бу заман сементитлямя
просесиндя йаранмыш иридяняли структур сятщдя иридяняли мартенситин,
юзякдя ися иридяняли феррит-перлит структурунун йаранмасына сябяб олур.
Ирси хырдадяняли полады емал етдикдя бу гцсур гисмян арадан галхыр.
2. Структура нисбятян йцксяк тяляб гойулдугда сементитлянмиш полад
щавада сойудулур, сонра Аъ3 температурундан бир гядяр йцксяк гыздырылараг
табландырылыр (шякил 1,б). Аъ3 температурундан йухары гыздырылма щям
сятщдя, щям дя юзякдя йенидянкристаллашма баш верир вя дяняляр
хырдаланыр. Лакин евтектоиддян сонракы полад структуруна малик сятщ
тябягясиндя бир гядяр ифрат гызма баш верир.
3. Икигат табландырма. Биринъи табландырма цчцн сойудулмуш мямул
880-900 Ъ гыздырылыр. Сцрятля сойудулдугда мямулун юзяйиндя хырда
дяняли структур ямяля эялир (шякил 1, ъ). Ейни заманда гызма заманы сятщ
тябягясиндя сементит тору аустенитдя щялл олур. Икинъи табландырманын
гызма температуру евтектоиддян сонракы поладлар цчцн олдуьу кими 760-780
Ъ эютцрцлцр. Бу табландырмадан сонра сятщ тябягясинин йцксяк бярклийи вя
хырда дяняли структуру тямин едилир.
Щяр ики щалда табландырылмыш мямул 160-180 Ъ температурда
ашаьытемпературлу табяксилтмяйя уьрадылыр.
Термики емалдан сонра сементитлянмиш карбонлу поладларын сятщ
тябягясинин бярклийи 60-64 ЩРЪ, леэирлянмиш поладларын бярклийи 58-61
ЩРЪ олур. Леэирлянмиш поладларын бярклийинин нисбятян аз олмасы галыг
аустенитин чох олмасы иля изащ едилир. Карбонлу поладын юзяйи сорбит,
леэирлянмиш поладын юзяйи ися бейнит вя йа аз карбонлу мартенсит
структуруна малик олур. Бу да юзяйин щям йцксяк мющкямлийини, щям дя
юзлцлцйцнц тямин едир.
Шякил 2-дя сементитляндикдян сонра табландырылмыш вя табяксилтмяйя
уьрадылмыш поладын микроструктуру верилмишдир. Сятщдя карбонун
мигдары 0,8%-дян чох олдуьу цчцн сементитлямядян сонра полад йаваш
46
сойудулмалыдыр ки, ямяля эялмиш карбид тору щялл олсун. Чцнки,
табландырмадан сонра карбид торунун галмасы поладын кюврякляшмясиня вя
чатларын ямяля эялмясиня сябяб олур (шякил 2, а). Мартенситдя эирдя карбид
щиссяъикляринин олмасы ися (шякил 2, б) кювряклийи азалтса да дюзцмлцлцк
щяддини ашаьы салир.

Сементитлянмиш вя термики емала уьрадылмыш леэирлянмиш поладын


юзяйи феррит вя аз мигдарда мартенситдян (шякил 2, ъ) вя йа азкарбонлу
мартенситдян ибарят ола билир (шякил 2, д). Кичик табландырма дяринлийиня
малик олан леэирлянмямиш поладларын юзяйи ися феррит вя перлитдян ибарят
олур.
Сементитлянмиш деталларын сятщиндя табланмадан сонра галан
«йумшаг» йерляр (шякил 2, е) ямялиййатын гцсуру сайылыр. Бу, аустенитдя
карбонун консентрасийасынын гейри-бярабяр олмасы нятиъясиндя вя йа
таблама заманы сойума сцрятинин кичик олмасы нятиъясиндя троостит ямяля
эялмяси иля изащ олуна биляр. «Йумшаг» йерляр сементитлямянин там
эетмямяси нятиъясиндя дя ямяля эяля билир (шякил 2, ф). Бу заман поладын
юзяйи мартенсит+феррит структуруна малик олур.

47
Поладын сятщ тябягясинин азотла зянэинляшдирилмяси просесиня
азотлама дейилир.
Азотламадан мягсяд йцксяк бярклийя, йейилмяйя давамлылыьа, йорулма
мющкямлийиня малик вя атмосфер, су, бухар шяраитиндя корозийайа
мцгавимяти олан сятщ тябягяси алмагдыр.
Азотлама, мямулу аммонйак (НЩ3) атмосфериндя 500-600 Ъ
температурда узун мцддят сахламагла апарылыр. Азотлама, дахилиня аммонйак
верилян кип баьланмыш муфеллярля апарылыр. Аммонйак гыздырылдыгда
2НЩ33Щ2+2Нат
реаксийасы цзря парчаланыр.

Шякил 3. Фе-Н системинин щал


диаграмы
Актив азот атомлары -
дямирин кристал гяфясиня
дахил олур. Бу заман Фе-Н
системинин щал диаграмына
уйьун олараг (шякил 3)
сятщдян юзяйя доьру нитрид
зонасы (-фазасы – Фе2-3Н7, -
Шякил 4. Леэирлянмиш поладларын вя дямирин азотланмыш фазасы – Фе4Н) вя -фаза
гатынын микроструктуру, Х300: а – 38Х2МЮА маркалы
полад; б – 30Х3БА маркалы полад; ъ – дямир (азотлу феррит) ямяля эялир.
Шякил 4-да
леэирлянмиш поладларын азотланмыш гатынын микроструктуру верилмишдир.
Азотламайа тяркибиндя Ър, Мо, В, W, Ал олан 38Х2МЮА, 35ХМА,
38Х2Ю, 3Х2Б8, 5ХНМ кими орта карбонлу леэирлянмиш поладлар уьрадылыр.
Бу поладларын азотланмасы заманы ямяля эялян нитридляр - Ър2Н, Мо2Н, ВН,
АлН вя с. нитридляри поладын бярклийини хейли артырыр.
Азотланмыш тябягянин бярклийи сементитлянмиш тябягянин
бярклийиндян хейли йцксяк олур (1200 ЩБ гядяр) вя 450-500 Ъ-дяк
гыздырылдыгда дяйишмир. Щалбуки сементитлянмиш тябягянин бярклийи
200-225 Ъ гыздырылдыгдан сонра азалмаьа башлайыр.
Мямуллар азотламайа там механики вя термики емал (табландырма вя
йцксяк температурлу табяксилтмя) кечдикдян сонра уьрадылыр. Термики емал
48
нятиъясиндя йаранан юзяйин сорбит структуру азотламадан сонра да галыр.
Сятщин бярклийини ися термики емал йох, нитридляр тямин едир.
Азотлама нисбятян ашаьы температурда апарылдыьы цчцн просес йаваш
эедир. Орта щесабла щяр 0,1 мм тябягя цчцн 10 саата йахын вахт лазым олур.
Азотланан тябягянин галынлыьы 0,3-0,6 мм олур.
Азотлама просесинин нюгсаны просесин узун мцддятя эетмяси вя
нисбятян баща леэирлянмиш поладлардан истифадя едилмясиндядир.
Машынгайырмада азотламайа юлчцъц алятляри, дишли чархлары,
дирсякли валлары, насос силиндрлярини вя оймагларыны вя с. деталлары
уьрадырлар.
Азотламанын технолоэийасыны цмуми щалда ашаьыдакы кими тясвир
етмяк олар:
1. Мямулун, илк термики емалы. Бу емал мямулун юзяйинин
мющкямлийини вя юзлцлцйцнц артырмаг мягсядиля йахшылашдырмадан
(табландырма+йцксяктемпературлу табяксилтмя) ибарятдир. Табяксилтмяни
азотлама температурандан йцксяк температурда (600-675 Ъ) апарырлар ки, бу
щям дя мямулун кясмя иля емалыны асанлашдырыр. Йахшылашдырма
ямялиййатындан сонра полад сорбит стуктуруна малик олур.
2. Деталын сон олчцлярини алмаг цсцн пардахлама да дахил олмагла
механики емал.
3. Азотланмайаъаг сащялярин мцщафизяси цчцн бу сятщлярин
електролитик методла 10-15 мкм галынлыглы галай тябягяси иля ортцлмяси.
4. Билаваситя азотлама.
5. Сон пардахлама вя йетирмя.
Азотлама йалныз коррозийадан мцщафизя мягсяди эцддцкдя просес 600-
700 Ъ температурда 30-60 дягигя мцддятиндя апарылыр. Бу заман ямяля эялян
тяркибиндя 8,0-11,2%Н олан -фаза кювряк олдуьу цчцн контакт эярэинлийиня
вя йейилмяйя давамсыздыр.

Нитросементитлямя поладын сятщ тябягясинин карбонлашдырыъы газ вя


аммонйакдан ибарят газ мцщитиндя 840-860 Ъ температурда ейни вахтда
карбонла вя азотла диффузион зянэинляшдирилмясиндян ибарят просесдир.
Просесин ясас мягсяди бярклийин вя йейилмяйядавамлылыьын
артырылмасыдыр.
Азот карбонун диффузийасыны асанлашдырдыьы цчцн сементитлямяйя
нисбятян нитросементитлямя даща ашаьы температурда вя даща сцрятля эедир.
Просес адятян 4-10 саат мцддятиндя апарылыр.
Полады нитросементитлямядян сонра билаваситя собадан (бязян тякрар
гыздырылдыгдан сонра) табландырмайа вя 160-180 Ъ температурда
табяксилтмяйя цьрадырлар.
Оптимал шяраитдя нитросементитлянмиш гатын структуру нарын
кристаллик мартенситдян, аз мигдарда карбонитридлярдян вя 25-30% галыг
аустенитиндян ибарят олур. Нитросементитлянмиш гатын галынлыьы адятян

49
200-800 мкм олур. Гатын галынлыьынын 1000 мкм-дян артыг олмасы поладын
механики хассялярини писляшдирир.
Поладын сятщинин 820-950 Ъ температурда яридилмиш сиан дузу
ваннасында карбон вя азотла зянэинляшдирилмясиня сианлама дейилир.
20%НаЪН, 25-50% НаЪл вя 25-50%На2ЪО3-дян ибарят ваннада 820-860 Ъ
температурда 1 саат сахладыгдан сонра 0,3 мм галынлыьында сятщ тябягяси
алмаг олур. Табландырмадан вя 180-200 Ъ температурда табяксилтмядян
сонра сианлашдырылмыш тябягя 58-62 ЩРЪ гядяр бярклийя вя йцксяк йейил-
мяйядавамлылыьа малик олур.
Сианлашдырма просесиндя щава оксиэенинин иштиракиля ашаьыдакы
реаксийалар эедир:

2НаЪН+О22НаЪНО;
2НаЪНО+О2На2ЪО3+ЪО+2Н,
2ЪОЪО2+Ъат

НаЪл вя На2ЪО3 дузларыны ваннанын яримя температуруну йцксялтмяк вя


сиан дузларынын бухарланмасыны азалтмаг мягсядиля ялавя едирляр.
Сианлама просесинин ясас гцсуру сиан дузларынын зящярли олмасыдыр.
Бу ися бир тяряфдян ямяйин, диэяр тяряфдян ятраф мцщитин мцщафизяси цчцн
хцсуси тядбирляр эюрцлмясини тяляб едир.
Зящярли олмайан сианат вя карбонат дузларында азотла вя карбонла ейни
заманда зянэинляшдирмяк цчцн Русийада «Карбонитрасийа», Алманийада
«Тенифер», АБШ-да «Мелонайт» просесляри тятбиг едилир.

Борлама мцвафиг мцщитдя гыздырылмагла поладын сятщ тябягясинин


борла зянэинляшдирилмясиндян ибарят кимйяви-термики емалдир. 0,1-0,2 мм
галынлыьы вя чох йцксяк (1800-2000 ЩВ) бярклийи олан борланмыш тябягя
йцксяк йейилмяйядавамлылыьа (хцсусян абразив йейилмяйя),
коррозийайадавамлылыьа вя 800 Ъ-дяк гялпяйядавамлылыьа маликдир. Буна
эюря дя эил насослары оймагларынын, пресгялиби деталларынын, узатма,
яймя, гялиблямя штампларынын, турбобурун дабан йастыьы дискляринин вя с.
йейилмяйядавамлылыьыны артырмаг цчцн борламадан истифадя едирляр.
Борламадан сонра бу деталларын йейилмяйядавамлылыьы 2-10 дяфяйядяк
артыр.
Борламаны ян чох яридилмиш буранын – На2Б4О7 електролизи йолу иля
апарырлар. Бу заман детал катод ролуну ойнайыр. Просес 930-950 Ъ
температурда 2-6 саат ярзиндя апарылыр. Борламаны електролиздян истифадя
етмядян дя яридилмиш НаЪл, БаЪл2 дузлары ваннасына 20% ферробор вя 10%
бор карбиди (Б4Ъ) ялавя етмякля дя апармаг мцмкцндцр. Борланмыш тябягя
ФеБ вя Фе2Б кими боридлярдян ибарят олур.

50
Поладын сятщ тябягясинин металларла (Ал, Ър, Зн вя с.) вя бязи гейри-
металларла (Си, Б) зянэинляшдирилмяси онун гялпяйядавамлылыьыны,
коррозийайа вя йейилмяйя давамлылыьыны вя бярклийини артырыр.
Диффузийа цсулу иля метал вя гейри-металларла зянэинляшдирмя 900-
1050 Ъ температурда овунту гарышыглары ичярисиндя (адятян
феррояринтиляр вя 0,5-5%НЩ4Ъл), яридилмиш метал ваннасында
(зянэинляшдириъи елементин яримя температуру ашаьы олдугда) вя йа газ
мцщитиндя апарылыр. Адятян просес 6-12 саат давам едир.
Алцминлямя. Поладын сятщ тябягясинин алцминиумла зян-
эинляшдирилмяси вахты онун гызмасы нятиъясиндя сятщдя сых Ал2О3 юртцйц
ямяля эялир ки, бу да металы оксидляшмядян горуйур. Алцминлямя, поладын
гялпяйя давамлылыьыны 850-900 Ъ гядяр артырыр. Бу заман поладын
атмосфердя вя дяниз суйунда коррозийайа давамлылыьы да артыр.
Алцминлямяни 950-1050 Ъ температурда алцминиум овунтусу
ичярисиндя (49%Ал, 49%Ал2О3, 2%НЩ4Ъл) вя йа 750-800 Ъ температурда
яридилмиш алцминиум ваннасында апарырлар.
Алцминлямяйя газ эенераторларынын деталлары, тюкмя чаловларынын
деталлары, клапанлар вя с. кими йцксяк температур шяраитиндя ишляйян
деталлар уьрадылыр.
Хромлама. Сятщ тябягяси хромла зянэинляшдирилмиш поладын газ
коррозийасына давамлылыьы 800 Ъ гядяр артыр, ейни заманда суда, дяниз
суйунда, азот туршусунда коррозийайа гаршы мцгавимяти йцксялир.
Чохкарбонлу поладлары хромладыгда онларын бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы артыр. Чцнки хромлама заманы сятщ тябягяси ясасян (Ър,
Фе)7Ъ3, (Ър, Фе)23Ъ6 кими карбидлярдян ибарят олур. Сятщ тябягясинин
галынлыьы 0,1-0,2 мм, бярклийи 1200-1300 ЩБ олур.
Агрессив мцщитдя йейилмяйя ишляйян бухар эцъ аваданлыьынын, бухар-
су арматурунун щиссяляри, клапанлар вя с. хромламайа уьрадылыр.
Синклямя. Поладын атмосфердя, ширин суда, бензин вя бязи башга
мцщитдя коррозийайа мцгавимятини артырмаг цчцн апарылыр. Синклянян
тябягя ФеЗн7, ФеЗн3 кимйяви бирляшмяляриндян ибарят олур.
Силисиумлама поладын сятщинин силисиумла зянэинляшдирилмясиня
дейилир. Силисиумлама нятиъясиндя поладын дяниз суйунда, азот, кцкцрд вя
дуз туршусунда коррозийайа мцгавимяти хейли йцксялир, йейилмяйя
давамлылыьы бир гядяр артыр.
Силисиумламайа нефт, кимйа, каьыз-селлцлоза сянайесиндя ишлядилян
аваданлыьын деталлары (насос валлары, бору кямярляри, арматура, болт, гайка
вя с.) уьрадылыр.

Mövzu 9
Legirlənmiş konstruksiya poladları. Legirləyici elementlərin rolu.
Legirlənmiş poladların təsnifatı və markalanması.

51
Поладын структуруну вя хассялярини дяйишмяк мягсяди иля онун
тяркибиня дахил едилян елементляр леэирляйиъи елементляр адланыр.
Мцвафиг сурятдя тяркибиндя леэирляйиъи елемент олан поладлар
леэирлянмиш полад адланыр (йунан сюзц олан «леэир» мцряккяб демякдир).
Ирялиъядян гейд едяк ки, поладын тяркибиндя даими ашгар кими
таныдыьымыз Си вя Мн онларын мцяййян консентрасийасында леэирляйиъи
елемент сайылыр. Адятян поладын тяркибиндя 0,4%-дян чох Си вя 0,8%-дян
чох Мн олдугда онлар леэирляйиъи елемент сайылыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин консентрасийасы чох аз олур. Мясялян,
титан вя ниобиумун консентрасийасы адятян 0,16% гядяр, борун
консентрасийасы ися 0,005%-дян чох олмур. Леэирляйиъи елементин
консентрасийасы 0,1%-дян чох олмазса беля леэирлямя микролеэирлямя
адланыр.
Леэирлямя йолу иля поладын механики (мющкямлик, еластиклик, юзлцлцк
вя с.), физики (електрик кечириъилийи, магнит хассяляри вя б.), кимйяви
(коррозийайадавамлылыг) хассялярини, истийя вя ода давамлылыьыны,
йейилмяйядавамлылыьыны вя с. дяйишмяк, лазыми истигамятдя тянзимлямяк
мцмкцндцр.
Ясас леэирляйиъи елементляря Ър, Ни, Мн, Си, W, Мо, В, Ъо, Ти, Ал, Ъу,
Нб, Б аид едилир.
Яксяр леэирляйиъи елементляр - вя -дямирдя олдуьу кими
щяъмимяркязли вя цзцмяркязли куб кристал гяфясиня маликдир. Кристал
гяфясинин охшарлыьы леэирляйиъи елементлярин дямирля бярк мящлул ямяля
эятирмясиня имкан верир. Щяъмимяркязли куб кристал гяфясиня малик
елементляр ясасян -дямирдя, цзцмяркязли кристал гяфясиня малик
елементляр ися -дямирдя даща асан щялл олур.
Леэирляйиъи елементлярин дямирля гаршылыглы тясирлянмяси
нятиъясиндя ашаьыдакы фазалар ямяля эяля биляр:
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу – леэирлянмиш феррит;
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу – леэирлянмиш
аустенит;
- леэирляйиъи елементин сементитдя бярк мящлулу – леэирлянмиш
сементит;
- хцсуси карбидляр.
Леэирляйиъи елементляри ясасян онларын ферритдя вя йа аустенитдя
щялл олмаглыьына, карбидляр ямяля эятирмяси вя йа сементитдя щялл
олмаглыьына эюря характеризя етмяк мцмкцндцр. Бундан башга леэирляйиъи
елементляр оксидляр (МнО, В2О5, ТиО вя с.), нитридляр вя сулфидляр дя ямяля
эятиря биляр.
Леэирляйиъи елементляр дямирин полиморфизминя, фаза чеврилмяляриня
вя термики емал режимляриня бюйцк тясир эюстярир.
Леэирлянмиш поладлар структуруна, тяркибиня вя тятбиг сащясиня эюря
тясниф едилир.

52
Структура эюря тясниф мцвазинят щалы цчцн вя щавада сойума щалы
цчцн апарылыр.
Мцвазинят структуруна эюря поладлар евтектоидя гядяр (структурунда
леэирлянмиш изафи феррит олан поладлар), евтектоид (перлит структуру),
евтектоиддян сонракы (структурунда перлит вя сойудулма заманы аустенитдян
айрылан М3Ъ типли изафи карбидляр олан поладлар) вя ледебурит (тяркибиндя
майе поладдан айрылмыш илкин карбидляр олан) поладлара бюлцнцр.
Леэирляйиъи елементляр С вя Е нюгтялярини сола сцрцшдцрдцйц цчцн бу
поладлар арасындакы сярщядд карбонун нисбятян аз мигдарына уйэун эялир.
Евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддянсонракы поладлары адятян
бир синифдя – перлит синфиндя бирляшдирирляр. Ледебурит (карбид) синифли
тюкмя поладларын структурунда майе яринтидян айрылан аустенит вя ири
карбид щиссяъикляриндян ибарят евтектика (ледебурит) мювъуд олур. Бу
поладларда карбидлярин мигдары 30-35% чатыр. Дюймя ямялиййатындан
сонра карбидляр айры-айры глобуллар (йуварлаглар) шякли алыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин мцяййян мигдарында  чеврилмяляри
там эетмядийи цчцн онларын структуру аустенит вя ферритдян ибарят олур.
Беляликля, сайылан синифляря йарымферрит вя йарымаустенит поладларыны
да ялавя етмяк олар.
Карбонлу поладлар анъаг евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддян
сонракы синифдян, леэирлянмиш поладлар ися бцтцн синифлярдян ола биляр.
Щавада сойума щалында (нормаллашдырылмыш щалда) структуруна эюря
поладлар ифрат сойумуш аустенитин аз давамлылыьы олан перлит
поладларына, аустенитин йцксяк давамлылыьы олан мартенсит поладларына вя
отаг температуруна гядяр аустенит структуруну сахлайан аустенит
поладларына бюлцнцр (шякил 1).

Шякил 1. Мцхтялиф синиф поладларда аустенитин изотермик


чеврилмя диаграмы: а – перлит синифли полады; б –
мартенсит синифли полады; ъ – аустенит синифли полады
Перлит синифли полады сойутдугда сойума яйриси изотермик яйриляри
перлит чеврилмяси сащясиндя кясир.
Мартенсит синифли поладларда изотермик яйриляр саьа доьру хейли
сцрцшдцйц цчцн аустенитмартенсит чеврилмяси башлайана гядяр давамлы
галыр.
Карбонун вя леэирляйиъи елементлярин мигдары чохалдыгда бир
тяряфдян изотермик яйриляр саьа сцрцшцр, диэяр тяряфдян мартенсит

53
чеврилмясинин башланьыъ температуру (Мб) сыфырдан ашаьы дцшцр.
Беляликля, отаг температурунда щавада сойудулан полад аустенит структуруну
сахлайыр.
Леэирляйиъи елементин мигдарына эюря поладлар аз леэирлянмиш (2,5%
гядяр), орта леэирлянмиш (2,5-10,0%) вя йцксяк леэирлянмиш (10%-дян чох)
поладлара бюлцнцр. Ясас леэирляйиъи елементя эюря поладлар хромлу,
манганлы, силисиумлу, хромникелли, хромманганванадиумлу вя с. кими
адландырылыр.
Зярярли ашгарларын (С вя П) мигдарына эюря поладлар ади кейфиййятли
(анъаг карбонлу поладлар), кейфиййятли, йцксяк кейфиййятли вя хцсуси
йцксяк кейфиййятли поладлара бюлцнцр.
Кейфиййятли поладларда кцкцрд вя фосфорун щяр бири 0,035-0,04%
гядяр, йцксяк кейфиййятли поладларда 0,25% гядяр, хцсуси йцксяк
кейфиййятли поладларда 0,015% гядяр олур.
Тятбиг сащясиня эюря поладлар конструксийа поладларына, алят
поладларына вя хцсуси хассяли (коррозийайа давамлы, одадавамлы, хцсуси
магнит вя електрик хассяли) полад вя яринтиляря бюлцнцр.
Мцхтялиф юлкялярдя мцхтялиф дя полад стандартлары мювъуддур. МДБ
мяканында поладлар ГОСТ системи цзря маркаланыр. Бу системя эюря
леэирлянмиш поладларын маркаланмасы цчцн щярф-рягям системи гябул
едилмишдир. Бу системя эюря леэирляйиъи елементляр рус ялифбасынын
щярфлярийля ашаьыдакы гайдада ишаряляндирилир: Х – хром, Н – никел, В –
волфрам, М – молибден, Ф – ванадиум, Т – титан, Ю – алцминиум, Д – мис, Г –
манган, К – кобалт, Ц – сиркониум, Р – бор, Б – ниобиум, П – фосфор, Е –
селен, С – силисиум, Ч – надир торпаг елементляри. А щярфи иля марканын
ортасында азоту, яввялиндя автомат поладыны, ахырында йцксяк кейфиййятли
полады ишаряляндирирляр.
Конструксийа поладларында биринъи ики рягям йцздя бир фаизлярля
карбонун мигдарыны эюстярир. Леэирляйиъи елементин мигдары 1%-дян чох
олдугда мцвафиг щярфдян сонра онун орта гиймяти там рягямля йазылыр, 1%-
дян аз олдугда ися рягям йазылмыр, щям дя нязяря алмаг лазымдыр ки,
конструксийа поладларында адятян Мо – 0,2-0,4%, W – 0,5-1,2%, В – 0,1-0,3%,
Ти – 0,1-0,2%, Б – 0,001-0,005% олур.
Алят поладларында марканын яввялиндя карбонун мигдарыны онда бир
фаизлярля эюстярян рягям йазылыр. Карбонун мигдары 1% вя даща артыг
олдугда рягям йазылмыр.
Бир сыра груплардан олан поладлар цчцн хцсуси ишаряляр гябул
едилмишдир. Автомат поладлары марканын яввялиндя А щярфиля, йастыг
поладлары Ш, тезкясян поладлар Р, електротехника поладлары Э, магнити бярк
поладлар Е щярфиля ишаряляндирилир.
Русийанын «Електростал» заводунун бурахдыьы стандартданкянар
поладлар ЭИ вя ЭП иля, Украйнанын «Днепроспетсстал» заводунун бурахдыьы
поладлар ДИ, Златоуст металлурэийа заводунун бурахдыьы поладлар ЗИ иля

54
ишаряляндирилир. Бцтцн щалларда щярфлярдян сонра поладын сыра нюмряси
йазылыр (мясялян, ЭИ417, ЭП67, ДИ18 вя с.).
Беля поладлар тядгигат вя йа сынаг мягсяди иля хцсуси сифаришля
истещсал едилир. Онларын кцтляви истещсалы башландыгдары сонра ися
ГОСТ системи иля маркаланыр.
Конструксийа поладларына мцхтялиф машын деталлары, иншаат
конструксийалары вя башга гурьулар щазырламаг цчцн ишлядилян поладлар
аид едилир. Бу поладлар айрыъа эютцрцлмцш бир хассясинин йцксяк
гиймятиля йох, механики хассяляр комплексинин йцксяк гиймятиля
характеризя олунур. Конструксийа поладлары йцксяк конструктив
мющкямлийя малик олмалы, конструксийанын истисмар шяраитиндя узун
мцддятли вя етибарлы ишини тямин етмялидир. Ишаряси дяйишян йцк
алтында ишляйян конструксийа материаллары йорулмайа давамлылыьа,
сцртцнмяйя ишляйян материаллар йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр
вя с.
Йцксяк етибарлылыг вя конструксийа мющкямлийиндян башга
конструксийа материаллары ейни заманда йцксяк техноложи хассяляря (тюкмя
хассяляри, тязйигля емал олуна билмя, гайнаг едиля билмя вя с.) малик
олмалыдыр. Конструксийа материалынын уъуз олмасы да ваъиб шяртлярдян
биридир.
Конструксийа поладларыны карбонлу поладлара (яввялдя бахылыб),
иншаат, сементитлянян, йахшылашдырылан, йцксяк мющкямликли, рессор-
йай, йастыг, йейилмяйядавамлы поладлара бюлмяк олар.

Mövzu 10
Alət poladları. Təsnifatı. Alət materiallarının xassələrinə olan tələblər.
Kəsici, ölçücü alət poladları. Soyuq və qızmar deformasiya üçün ştamp
poladları. Bərk ərintilər.

Алят полады мцхтялиф алятляр щазырламаг цчцн истифадя едилян йцксяк


бярклийя, мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик олан карбонлу вя
леэирлянмиш поладлара дейилир. Тяйинатына эюря алят поладлары кясиъи,
юлчцъц вя штамп алятляри щазырламаг цчцн истифадя едилян поладлара
бюлцнцр.
Алят поладларынын истийядавамлылыьы (йяни иш просесиндя гыздыгда
табяксилтмя нятиъясиндя бяклийинин азалмамасы) вя табланма дяринлийи дя
чох мцщцмдцр.

Кясиъи алят щазырламаг цчцн поладлар табланма вя ашаьы температурлу


табяксилтмядян сонра емал едилян метала нисбятян хейли йцксяк бярклийя
(62-65 ЩРЪ), йцксяк йейилмя давамлылыьына, мцяййян юзлцлцкля бярабяр
йцксяк мющкямлийя вя бюйцк кясмя сцрятиндя истилийя дюзцмлцлцйя малик
олмалыдыр.
55
Кясиъи алят цчцн полады цч йеря-карбонлу поладлара, азлеэирлянмиш
поладлара вя тезкясян поладлара бюлмяк олар.
Кясиъи алят цчцн карбонлу поладлар У кирил щярфи вя карбонун
мигдарыны онда бир фаизлярля эюстярян рягямлярля ишаряляндирилир.
Йцксяк кейфиййятли поладын маркасына А щярфи дя ялавя едилир (мясялян,
У7, У7А, У8, У8А вя с.).
Карбонлу поладларын табланма дяринлийи аз олдуьуна эюря онлар анъаг
кичик юлчцлц кясиъи алятляр щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Фрез, зенкер, бурьу, спирал мишар, ял мишары, йейя вя с. щазырланмасы
цчцн У10, У11, У12 вя У13 маркалы поладлардан истифадя едилир.
Табландырмадан сонра бу поладларын структуру мартенсит вя карбиддян
ибарят олур. Аьаъ емал едян алятляр, искяняляр, винтачанлар вя с. У7 вя У8
маркалы поладлардан щазырланыр. Бу поладларын структуру термики емалдан
сонра трооститдян ибарят олур.
У8-У13 поладлары 760-780 Ъ температурдан табландырылдыгдан вя 150-
170 Ъ температурда табяксилтмядян сонра 62-63 ЩРЪ бярклик алыр.
190-200 Ъ температурдан йухары гыздырдыгда бярклийи кяскин сурятдя
азалдыьы цчцн карбонлу поладлардан анъаг кичик сцрятля емал етмяк цчцн
металкясян алят щазырламаг олар.
Карбонлу алят поладларынын мцсбят ъящяти онларын уъуз олмасы,
тязйигля вя кясмя иля йахшы емал едиля билинмясидир.
Азлеэирлянмиш поладлар да истилийя дюзцмлц олмадыьы цчцн онлардан
щазырланан алятлярдян мющкямлийи аз олан (м=500-600 МПа гядяр)
металлары емал етмяк цчцн истифадя олуна биляр. Бу поладларын истилийя
дюзцмлцйц 200-250 Ъ гядярдир. Лакин табланма дяринликляри чох олдуьу
цчцн онлардан нисбятян ири юлчцлц алятляр щазырлана биляр.
Леэирлянмиш алят поладларына мисал олараг 11Х, 13Х, 9ХЪ, ХБ,
ХБЪ, 9Х5Б вя с. маркалы поладлары эюстярмяк олар. Бу поладлары йаьда вя
йа гызмар мцщитдя (пилляли табландырма) табландырмаг олар. 11Х вя 13Х
поладларынын табланма дяринлийи аз олдуьу цчцн онлардан диаметри 15 мм
гядяр олан алятляри щазырламаг мяслящят эюрцлцр.

Ъядвял 1
Леэирлянмиш алят поладларынын кимйяви тяркиби, термик
емал температуру вя бярклийи
Пола- Елементлярин мигдары, % Температур, Ъ Бярк-
дын
мар- Башга таблан- табяк- лик,
Ъ Мн Си Ър
касы елементляр дырма силтмя ЩРЪ
11ХФ 1,05-1,15 0,4-0,7 0,15-0,35 0,4-0,7 0,15-0,30 В 830-860 140-160 62-65
13Х 1,25-1,4 0,3-0,6 0,15-0,35 0,4-0,7 - 780-800 100-120 65-67
0,5-0,8 W
ХВСГ 0,95-1,05 0,6-0,9 0,65-1,0 0,6-1,1 840-860 140-160 62-64
0,05-0,15 В
ХВГ 0,90-1,05 0,8-1,1 0,10-0,40 0,9-1,2 1,2-1,6 W 830-850 140-160 63-64
9ХС 0,85-0,95 0,3-0,6 1,2-1,6 0,95-1,25 - 860-880 140-160 62-65
56
Х 0,95-1,0 0,15-0,4 0,15-0,35 1,3-1,65 - 840-850 150-160 62-64
1,6-2,0 W
В2Ф 1,05-1,22 0,15-0,45 0,15-0,35 0,2-0,4 810-830 140-160 64-65
0,2-0,28 В

9ХЪ, ХБ вя ХБЪ поладларынын табланма дяринлийи 60-80 мм,


истилийя дюзцмлцлцйц 250-260 Ъ-дир.
Ъядвял 1-да бязи леэирлянмиш алят поладларынын кимйяви тяркиби вя
термики емал температурлары верилмишдир.
Йухарыда эюстярилян алят поладларындан фяргли олараг тезкясян
поладлар йцксяк кясмя заманы кясиъи тил йцксяк температура гядяр гыздыгда
полад мартенсит структуруну вя мцвафиг сурятдя бярклийини, мющкямлийини
вя йейилмяйя давамлылыьыны сахлайыр. Бу поладларын мартенсит
структуруну 600-620 Ъ гядяр сахламасы истийя давамлылыьы олмайан
поладлара нисбятян кясмя сцрятини 2-4 дяфя, кясиъи алятин дюзцмлцлцйцнц
30 дяфяйя гядяр артырмаьа имкан верир.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьыны артыран ясас елементляр
волфрам, онун кимйяви аналогу олан молибден вя ванадиумдур. Полада ялавя
кобалт гатылмасы истийя давамлылыьы бир гядяр дя артырмаьа имкан верир.
Бир сыра тезкясян поладларын кимйяви тяркиби ъядвял 2-да верилмишдир.

Ъядвял 2
Тезкясян поладларын кимйяви тяркиби, %
Поладын
Ъ Ър W В Мо Ъо
маркасы
П18 0,70-0,80 3,8-4,4 17,0-18,5 1,0-1,4 1% гядяр -
П9 0,85-0,95 3,8-4,4 8,5-10 2,02,6 1% гядяр -
П6М5 0,80-0,88 3,8-4,4 5,5-6,5 1,7-2,1 5,0-5,5 -
П6М3 0,85-095 3,0-3,5 5,5-6,5 2,0-2,5 3,0-3,6 -
П6М5К5 0,8-0,88 3,8-4,3 6,0-7,0 1,7-2,2 4,8-5,3 4,8-5,3
П6М5Ф2К8 0,95-1,05 3,8-4,4 5,5-6,6 1,8-2,4 4,6-5,2 7,5-8,5

Тезкясян поладлар П кирил щярфиля ишаря едилир. Сонра поладын ясас


леэирляйиъи елементи олан волфрамын мигдары фаизлярля эюстярилир. Башга
елементляр варса даща сонра онларын ишаряси вя фаизлярля мигдары верилир.

57
Шякил 1. П6М5 маркалы тезкясян поладын микроструктуру
(Х500): а – тюкмядян сонра; б – дюймядян вя табалмадан
сонра; ъ – табландырмадан сонра; д – табяксилтмядян
сонра
Тезкясян поладлардан торна кяскиляри, бурьулар, фрезляр, искяняляр,
дартылар, райберляр вя б. алятляр щазырланыр. Шякил 1-дя тезкясян
поладларын микроструктуру верилмишдир.
Тезкясян поладлар карбид (ледебурит) синфиня аиддир. Табылалынмыш
щалда бу поладларын структуру леэирлянмиш ферритдян вя М6Ъ, М23Ъ6, МЪ,
М3Ъ типли карбидлярдян ибарят олур. Хромун ясас щиссяси ферритдя щялл
олур, волфрам, молибден вя ванадиум ися карбидлярин тяркибиня дахил олур.
Бярклийи азалтмаг, кясмя иля емалы йахшылашдырмаг вя структуруну
табландырмайа щазырламаг цчцн тезкясян поладлары тязйигля емалдан
(дюймядян) сонра 860-880 Ъ температурда табалмайа уьрадырлар.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьы табландырмадан вя бир нечя
дяфя табяксилтмядян сонра ялдя едилир. Табланма 1200-1300 Ъ
температурдан адятян йаьда апарылыр. П18 поладыны 1270-1290 Ъ, П6М5
поладыны 1210-1230 Ъ, П6М5К5 поладыны 1220-1240 Ъ гыздырырлар.
Йцксяк температура гядяр гыздырдыгда икинъи карбидляр щялл олур вя хром,
волфрам, молибден вя ванадиумла леэирлянмиш аустенит ямяля эялир.
Сойудулма ися истилийя давамлы мартенсит структуру ямяля эялмясиля
нятиъялянир. Поладда чат ямяля эялмямяси цчцн пилляли гызма апарырлар.
Табландырылмыш тезкясян поладларын структуру 0,3-0,4%Ъ тяркибли
мартенсит, щялл олмамыш изафи карбидляр вя 30% гядяр галыг аустенитдян
(Аг) ибарят олур. Галыг аустенити поладын бярклийини азалдыр,
ъилаланмасыны чятинляшдирир, алятин юлчцляринин стабиллийини позур.

58
Галыг аустенитин мартенситя чеврилмясини вя дисперс бяркимяни тямин
етмяк цчцн табланмыш тезкясян полады 550-570 Ъ температурда цч дяфя
табяксилтмяйя уьрадырлар. Табяксилтмя нятиъясиндя галыг аустенитин
мигдары 2 фаизя гядяр азалыр, поладын бярклийи бир гядяр артыр.
Шякил 2-дя тезкясян поладларын термики емал режиминин схеми

Шякил 2. Тезкясян поладдан щазырланмыш алятляри


термики емал геимляринин схеми: а – табландырма вя цч
дяфя табяксилтмя; б – табландырма, сойугла емал вя
табяксилтмя
верилмишдир.
Бир сыра щалларда садя формалы алятляр билаваситя табландырмадан
сонра (галыг аустенити стабилляшмямиш) – 80 Ъ-дя сойугла емала вя бундан
сонра бир дяфя табяксилтмяйя уьрадылыр. Бу, термики емалын вахтыны
азалтмагла йанашы, бярклийи 63-65 ЩРЪ-йя гядяр артырмаьа имкан верир.
Юлчцъц алят цчцн поладлар йцксяк бярклийя вя йейилмяйя давамлылыьа
малик олмалы, узун мцддятли истисмар дюврцндя форма вя юлчцлярини
сахламалыдыр. Бу поладларын емаледилмя габилиййяти тямиз сятщ алмаьа
имкан вермялидир.
Адятян юлчцъц алятляри У8-У12 маркалы карбонлу алят поладларындан
вя тяркибиндя 1% гядяр карбон вя 1,5% гядяр хром олан леэирлянмиш
поладлардан щазырлайырлар. Термики емалдан сонра бу поладларын бярклийи
60-64 ЩРЪ-дян аз олмамалыдыр.
Ади термики емалдан сонра чохкарбонлу поладларын структурунда хейли
галыг аустенити олур ки, бу да алятин юлчцляринин стабиллийини позур.
Поладын йцксяк бярклийини вя юлчцляринин стабиллийини тямин етмяк
мягсядиля, ону табландырмайа, -80 Ъ температурда сойугла емала вя 120-170
Ъ температурда узун мцддятли табяксилтмяйя уьрадырлар.
Бир сыра йасты вя узун юлчцлц алятляри (хяткеш, шкала вя с.) 15, 15Х
маркалы вяряг поладлардан щазырлайыр, сементитлямяйя вя табландырмайа
уьрадырлар.
59
Металлары нормал температурда (сойуг щалда) пластик деформасийа
етмяк цчцн штамп щазырламагдан ютрц тятбиг едилян поладлар йцксяк
бярклийя (56-60 ЩРЪ), йейилмяйя давамлылыьа, мющкямлийя вя зярбяли йцк
алтында ишлямяк цчцн кафи юзлцлцйя малик олмалыдыр. Бюйцк сцрятля
деформасийа заманы штамп 200-350 Ъ-дяк гыздыьы цчцн бу синиф поладлар
ейни заманда 400-500 Ъ-дяк истийядюзцмлцлцйя малик олмалыдыр. Ири
юлчцлц штамплар цчцн поладын щям дя табланма дяринлийи бюйцк
олмалыдыр.
Тятбигиндян асылы олараг сойуг штамплама цчцн поладлары цч група
бюлмяк олар.
Биринъи група узатма вя чапма штамплары цчцн поладлар аиддир. Бу
поладлардан ясасян йцксяк бярклик вя йейилмяйя давамлылыг тяляб олунур.
Бахылан груп штамплар цчцн чох заман У10-У12 маркалы карбонлу алят
поладлары, Х, ХВГ, ХВСГ кими аз леэирлянмиш поладлардан истифадя
едилир.
Натамам табландырмадан вя 150-180 Ъ табяксилтмядян сонра бу
поладлар 60 ЩРЪ бярклик алыр, сятщдя йейилмяйя давамлы гат алыныр,
башдан-баша табланма олмадыьына эюря ися нисбятян юзлц юзяк ямяля эялир.
Йцксяк хромлу Х6ВФ, Х12, Х12М, Х12Ф1 маркалы поладлар даща бюйцк
йейилмяйядавамлылыьа вя табланма дяринлийиня маликдир. Йцксяк бярклик
вя йейилмяйядавамлылыг поладын структурунда Ър7Ъ3 типли хром карбидинин
олмасы иля изащ едилир. Бу поладларын структуру вя хассяляри термики емал
режимляринин, хцсусян табланма температурунун дцзэцн сечилмяси иля ялагя-
дардыр. Табланма температуру йцксяк олдугда аустенитдя карбонун вя хромун
мигдары артыр ки, бу да мартенситин бярклийинин артмасына сябяб олур.
Лакин температур чох йцксяк олдугда галыг аустенитин мигдары артыр вя
бярклик азалыр.
Х12Ф4М, Х6Ф4М маркалы поладларын тяркибиня ялавя молибден вя
ванадиум дахил едилмяси йейилмяйя даща давамлы хырда дяняли структур
ямяля эялмясиня сябяб олур.
Икинъи група бюйцк тязйигя мяруз галан штамплар цчцн поладлар
аиддир. Бу поладларын деформасийайа мцгавимяти вя мющкямлийи йцксяк
олмалыдыр. Онларын структурунда галыг аустенитин олмасына йол верилмир.
Буна эюря дя табяксилтмя 500 Ъ-дян йухары температурда апарылыр. Йцксяк
истийядюзцмлцлцйц олан 6Х4М2ФС маркалы полад бу тялябляря ъаваб веря
билир.
Цчцнъц група йцксяк зярбяли йцк шяраитиндя ишляйян йерли отуртма вя
гадаглама (чеканка) штамплары цчцн поладлар аиддир. Бу поладларда йцксяк
бярклик олмагдан ютрц карбонун мигдары чох олмалыдыр, лакин бу зярбя
юзлцлцйцн ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Бу груп штамплары щазырламаг
цчцн 7Х3 вя 6Х3ФС маркалы поладлардан истифадя едирляр.

60
Гызмар деформасийа цчцн штамплар даща аьыр шяраитдя ишлядийи цчцн
онлары щазырламагдан ютрц тятбиг олунан поладлара гаршы комплекс
хассяляр тяляби иряли сцрцлцр. Бу поладлар биринъи нювбядя йцксяк
мющкямлийя вя истийя давамлылыьа малик олмалыдыр. Температурун узун
мцддят тясири шяраитиндя полад бярклийини вя мющкямлийини
сахламалыдыр. Зярбяли йцк тясириндян гырылмамаг цчцн полад йцксяк
юзлцлцйя малик олмалыдыр. Поладдан ейни заманда термики йорулмайа вя
гялпя ямяля эялмясиня гаршы мцгавимят, ири штамплар цчцн бюйцк табланма
дяринлийи тяляб олунур.
Зярбяли йцк тясириня уьрайан чякиъ штампларыны 5ХЩМ, 5ХЩБ,
5ХЩТ, 5ХГМ маркалы поладлардан щазырлайырлар. Сорбит структуру вя
йцксяк юзлцлцк алмаг цчцн бу поладлары табланмадан сонра 500-550 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар. Беля термики емалдан сонра поладын
бярклийи 35-45 ЩРЪ олур.
Даща мцряккяб леэирлянмиш 4ХМФС, 5Х2СФ вя 4ХСНМФЦР
поладларынын тятбиги штампын давамлылыьыны 5ХЩМ поладына нисбятян
2-3 дяфя артырмаьа имкан верир.
Ялван метал вя яринтилярин тязйиг алтында тюкцлмяси вя преслянмяси
цчцн прес-гялибляри щазырламагдан ютрц 3Х2Б8Ф маркалы поладдан
истифадя едирляр. Чохлу мигдарда бащалы леэирляйиъи елементляри олан бу
полады 3Х2М2Ф маркалы поладла явяз етмяк мцмкцндцр.
Йцксяк температурларда бярклийин бюйцк олмасы цчцн полады азотламайа,
диффузийа хромламасына, борламайа уьрадырлар.

Металын кясмя иля емал режимляринин интенсивляшмяси кясиъи алятин


истийя давамлылыьыны артырмаьы тяляб едир. Тезкясян поладларын 650 Ъ-
дян артыг температурда ишлямяси мцмкцн дейил. Буна эюря дя, 800-1000 Ъ
ишчи температура давам эятирян бярк яринтилярля тяъщиз едилмиш
алятлярдян истифадя едирляр. Ясасян волфрам вя титан карбидляри ясасында
биширилмя цсулу иля йарадылан бу яринтиляр метал-керамик яринтиляр
адланыр.
ГОСТ 3882-74 уйьун олараг цч груп бярк яринти щазырланыр: 1.
волфрамлы бярк яринти (БК3, БК6, БК8, БК10); 2. титан-волфрамлы бярк
яринтиляр (Т30К4, Т15К6, Т14К8,. Т5К10, Т5К12); 3. титантанталволфрамлы
бярк яринтиляр (ТТ7К12, ТТ8К6, ТТ20К9). Маркаларын ишарялянмясиндя
биринъи щярф бярк яринтинин групуну (БК – волфрамлы, Т – титанволфрамлы,
ТТ – титантанталволфрамлы бярк яринти), волфрамлы групда рягямляр
битиштириъи кобалтын мигдарыны (фаизля), титанволфрам групунда биринъи
рягям титан карбидинин, икинъи рягям кобалтын, титантанталволфрам
групунда биринъи рягям титан вя тантал карбидляринин, икинъи рягям
кобалтын мигдарыны эюстярир. Мясялян, БК3 яринтисинин тяркибиндя 97% Ъ
вя 3% Ъо, Т5К12 яринтисинин тяркибиндя 83% WЪ, 5% ТиЪ вя 12% Ъо, ТТ8К6
яринтисинин тяркибиндя 86% WЪ, 8 ТиЪ вя ТаЪ, 6% Ъо вар.

61
Бярк яринтилярин структуру кобалтла битишдирилмиш волфрам, титан вя
тантал карбидляриндян ибарят олур. Титан карбиди чох олдугда волфрам
карбиди онда щялл олур.
Яринтидя кобалтын мигдары азалдыгъа онун йейилмяйя давамлылыьы
артыр, лакин мющкямлийи вя зярбяйя мцгавимяти азалыр.
Йцксяк йейилмяйя давамлылыьы, лакин мющкямлийи вя зярбяйя
давамлылыьы ашаьы олан БК3 чугунларын, ялван металларын вя гейри-метал
материалларын йцксяк сцрятля емалына имкан верир.
БК4, БК6, БК6-М маркалы бярк яринтиляр чугуну кюбуд йонмада,
бурьулама иля эенишляндирмядя, зенкерлямядя тятбиг олунур.
БК8 кобуд йонмада, боруларын сцрцклямя иля щазырланмасында вя
калибрлянмясиндя, БК10 вя БК15 тез йейилян деталларын щазырланмасында
истифадя едилир. Бу яринтиляр йцксяк истисмар мющкямлийиня маликдир,
лакин йейилмяйя давамлылыглары нисбятян аздыр.
Т30К4 яринтиси нисбятян кичик истисмар мющкямлийиня малик олса да
даща бюйцк сцрятлярдя ишлямяйя имкан верир. Т15К6, Т5К10 яринтиляринин
истисмар мющкямлийи йцксяк, лакин йейилмяйя давамлылыьы вя кясмя
сцрятляри ися нисбятян ашаьыдыр.
Бярк яринтилярдян алятляри лювщяъикляр шяклиндя щазырлайыб полад
тутгаълара бяркидирляр.

Mövzu 11..
Müxtəlif təyinatlı legirlənmiş poladlar. Korroziyaya davamlı, qəlpəyədavamlı və
odadavamlı poladlar.

Коррозийа, металын хариъи мцщитин кимйяви вя електрокимйяви тясири


алтында даьылмасына дейилир. Коррозийа нятиъясиндя няинки металын
сятщинин эюрцнцшц дяйишир, ейни заманда щятта сятщин эюрцнцшц нязяря
чарпаъаг дяряъядя дяйишмядийи щалда металын механики хассяляри кяскин
сцрятдя писляшир.
Хариъи мцщитин хассясиндян асылы олараг коррозийа кимйяви коррозийа
вя електрокимйяви коррозийайа бюлцнцр. Кимйяви коррозийа газларын (газ
коррозийасы) вя гейриелектролитлярин (нефт вя нефт мящсуллары) тясири
алтында, електрокимйяви коррозийа ися електролитлярин (туршулар,
гялявиляр, дузлар) тясири алтында баш верир. Атмосфер коррозийасы вя сцхур
коррозийасы да електрокимйяви коррозийайа аид едилир.
Коррозийанын ян чох йайылмыш нювц електрокимйяви коррозийадыр.
Електрокимйяви коррозийа яслиндя анод вя катод просесляриндян ибарят
електрокимйяви реаксийадыр. Яэяр ики мцхтялиф метал електролитя
йерляшдирилярся даща кичик електрод потенсиалына (електрокимйяви
потенсиала) малик олан метал (анод) ионларыны мящлула веряряк щялл олур,
изафи електронлар ися даща йцксяк електрод потенсиалы олан метала (катода)
кечир. Бу заман катод даьылмыр, изафи електронлар хариъи мцщитя кечир.
62
Металын електрод потенсиалы ня гядяр кичик оларса, онун коррозийайа
давамы бир о гядяр аз олур.
Електрокимйяви коррозийанын бир нечя нювц мювъуддур. Метал
биръинсли структура малик олдугда (мясялян, биръинсли бярк мящлул) онун
бцтцн сятщи бойунъа ейни сцрятля бярабяр мигдарда коррозийа баш верир.
Гейри-биръинсли структурлу металларда сятщин анъаг айры-айры сащялярини
ящатя едян локал (йерли) коррозийа баш верир. Локал коррозийа нюгтяви,
халвары вя чопур (питтинг) коррозийайа бюлцнцр. Нюгтяви вя халвары
коррозийа эярэинлик консентратору ролу ойнайыр. Чопур коррозийа заманы
метал чох дяриня гядяр зядяляня билдийи цчцн бу коррозийа даща
тящлцкялидир.
Сятщдя о гядяр нязяря чарпмайан, лакин дянялярин сярщядляри бойу
металын бцтцн щяъминя йайылан кристалларарасы коррозийа ян тящлцкяли
коррозийа нювцдцр. Кристалларарасы коррозийа нятиъясиндя дяняляр
арасында ялагя позулур, метал кичик йцк алтында даьылыр.
Коррозийа мцщитинин вя йцкцн бирэя тясири алтында эярэинлик
коррозийасы баш верир. Эярэинлик коррозийасы нятиъясиндя металын
сятщиндя коррозийа чатламасы ямяля эялир.
Йцксяк температурда (т550 Ъ) газ коррозийасына давамы олан
поладлара гялпяйядавамлы полад, електрокимйяви коррозийайа давамлы олан
поладлара ися коррозийайа давамлы (пасланмайан) полад дейилир.
Поладын коррозийайа давамлылыьы полада, онун сятщиндя ясас металла
мющкям ялагядя олан вя металы ятраф мцщитля контактдан горуйан мцщафизя
юртцйц ямяля эятирян вя йа мцхтялиф мцщитлярдя електрокимйяви
потенсиалыны артыран елементляр ялавя етмякля ялдя олунур.
Гялпяйя давамлылыг поладын тяркибиня Ър, Ал вя йа Си ялавя етмякля
ялдя олунур. Бу елементляр дямирдя щялл олур вя йцксяк температурда
поладын сятщиндя (Ър, Фе)2О3, (Ал, Фе)2О3 кими мцщафизя тябягяляри ямяля
эятирир. Мясялян, поладын тяркибиндя 5-8%Ър олдугда онун гялпяйя
давамлылыьы 950-1000 Ъ, 25%Ър олдугда ися 1100 Ъ олур.
Електрокимйяви коррозийайа давамлы поладлары ики характер синфя
бюлмяк олар: щавада сойудулдугда феррит вя йа мартенсит структуруна малик
олан хромлу поладлар вя аустенит структуру олан хромникелли поладлар.
Поладын тяркибиндя 12-13% Ър олдугда онун електрокимйяви потенсиалы
мцсбят гиймят алыр, полад щавада, ширин суда вя дяниз суйунда коррозийайа
гаршы давамлы олур. Хромун мигдары 15%-дян чох олдугда ися полад турш
мцщитдя, о ъцмлядян азот туршусунда коррозийайа давамлылыг кясб едир.
12Х13, 20Х13, 30Х13, 40Х13 маркалы поладлар даща эениш тятбиг
олунур. 12Х13 полады мцвазинят щалында йарымферрит полад синфиня
аиддир, йаьда табландырылдыгдан сонра ися мартенсит+феррит структуру
алыр. 20Х13 вя 30Х13 поладлары мцвазинят щалында евтектоидя гядяр, 40Х13
полады ися евтектоиддян сонракы поладлардыр. Йаьда табландырылдыгдан
сонра бу поладлар мартенсит структуру алыр.

63
Поладын коррозийайа давамлылыьы табландырма вя йцксяк температурлу
табяксилтмядян ибарят термики емал вя сятщи ъилаламаг вя йа пардахламаг
йолу иля артырыла биляр.
12Х13 вя 20Х13 поладлары зярбяли йцк алтында ишляйян вя нисбятян чох
пластиклик тяляб едян деталлары (щидравлик преслярин клапанлары, ев
яшйалары вя с.) щазырламаг цчцн тятбиг едирляр. Онлар 1000-1100 Ъ
температурдан йаьда табландырылыр, 700-775 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадылыр.
30Х13, 40Х13 поладларындан чярращиййя алятляри, карбцратор ийняляри,
йайлар вя с. кими деталлар щазырланыр. Бу поладлар 1000-1050 Ъ
температурдан йаьды табландырылмагдан сонра 180-200 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылдыгдан сонра 50-60 ЩРЪ бярклийя малик олур.
12Х17, 15Х25 вя 15Х28 маркалы поладларын коррозийайа давамлылыьы
даща йцксякдир. 12Х17 поладындан йейинти сянайеси вя йцнэцл сянайе
аваданлыглары щазырланыр. Лакин бу полады гайнаг етдикдя гайнаг тикишиня
йапышыг зонанын коррозийайа давамлылыьы азалыр.
15Х25Т вя 15Х28 поладлары ясасян термики емала уьрадылмадан даща
агрессив мцщитдя, зярбясиз йцк алтында вя -20 Ъ-дян йухары температурда
ишляйян мямуллары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Эярэинлик алтында йцксяк коррозийайа давамлы гайнаг
конструксийалары щазырламаг цчцн сон заманлар тяркибиндя чох аз карбон
олан суперферрит адланан 015Х10М2Б маркалы поладдан истифадя едирляр.
Аустенит синифли хромникелли коррозийайа давамлы поладларын типик
нцмайяндяси 12Х18Щ9 маркалы поладлар. Бу полад мцвазинят щалында
аустенит+карбид (Ър, Фе)23Ъ6+феррит структуруна малик олур. Бир фазалы
аустенит структуру алмаг цчцн хромникелли поладлары 1100-1150 Ъ
температурдан суда табландырырлар. Табланмыш щалда бу поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.
Табланмыш аустенит поладлары нисбятян кичик мющкямлик щяддиня,
чох кичик ахыъылыг щяддиня вя бюйцк пластиклийя малик олур, асан
штампланыр вя йахшы гайнаг едиля билир.
Аустенит поладыны 500-700 Ъ гыздырдыгда дянялярин сярщядляри бойу
хром карбиди айрылыр. Бу ися кристалларарасы коррозийа ямяля эялмясиня
сябяб олур. Кристалларарасы коррозийаны поладын тяркибиня 0,5-0,7% Ти
ялавя етмякля арадан галдырмаг олар. Беля поладлара 08Х18Щ10Т вя
12Х18Щ12Т маркалы поладлар мисал ола биляр.
Кимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн истифадя едилян азкарбонлу
04Х18Щ10 вя 03Х18Щ12Т поладлары кристалларарасы коррозийайа
мцгавимятя, йахшы пластиклийя вя гайнагедилмя габилиййятиня маликдир.
Никелин гисмян вя йа тамамиля манган вя азотла явяз едилдийи
15Х17АГ14 вя 12Х17Г9АЩ14 маркалы поладлардан да истифадя едилир.
Атмосфер коррозийасына йцксяк мцгавимятля йанашы ейни заманда
йцксяк мющкямлийя малик олан 09Х15Щ8Ю маркалы аустенит-мартенсит

64
полады хцсусиййят тяшкил едир. Бу полады 975 Ъ температурдан
табландырдыгда о йцксяк пластиклик кясб едир, йахшы пластик деформасийа
вя кясмя иля емалолунма хассяляри алыр. 450-500 Ъ температурда
табяксилтмя (кющнялмя) нятиъясиндя мартенситдян Ни3Ал бирляшмясинин
дисперс щиссяъикляри айрылыр вя поладын мющкямлийини артырыр.
Никел ясаслы яринтиляр дя коррозийайадавамлы материал олараг тятбиг
едилир. Щавада, дяниз суйунда, гейри-цзви туршуларда йцксяк коррозийа
давамлылыьына малик олан монел-метал адланан никел ясаслы НМЖМц 28-
2,5-1,5 (орта щесабла 28%Ъу, 2,5%Фе, 1,5%Мн) маркалы яринти щям дя
нисбятян йцксяк мющкямлик вя пластикликля характеризя олунур. Бу яринти
эямигайырмада, нефт емалы вя фармасефтика сянайесиндя тятбиг олунур. Ни-
Мо, Ни-Ър, Ни-Мо-Ър системли яринтиляр даща йцксяк
коррозийайадавамлылыг эюстярир.
Йцксяк температур вя дуз-туршу, кцкцрд вя фосфор туршуларынын бюйцк
консентрасийасы мцщцтиндя ишляйян гайнаг едилян тутумларын
щазырланмасы цчцн Щ70МФ (0,02%Ъ, 25-27%Мо, 1,4-1,7%В) яринтисиндян
истифадя едирляр. Ейни мягсяд цчцн ХЩ65МБ (0,03%Ъ, 14,5-16,5%Ър, 15-
17%Мо, 3,0-4,5%W) яринтисиндян дя истифадя едилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, никел яринтиляринин тяркибиндя молибден вя
хромла карбид ямяля эятирян карбонун мигдары мцмкцн гядяр аз олмалыдыр.
Чцнки, бярк мящлулдан карбидлярин айрылмасы сярщяд зоналарында
молибдени вя хрому азалдыр ки, бу да гайнагдан сонра кристалларарасы
коррозийа ямяля эялмясиня сябяб ола биляр.

Йцксяк температурда мцяййян заман ярзиндя эярэинлик алтында ишляйя


билян вя ейни заманда кифайят гядяр гялпяйя давамлылыьы олан полад вя
яринтиляря одадавамлы полад вя яринтиляр дейилир.
Одадавамлы полад вя яринтиляри йцксяк температурда ишляйян
газанларын, газ турбинляринин, реактив мцщярриклярин, ракетлярин вя с. бир
чох деталларыны щизырламаг цчцн тятбиг едирляр.
Одадавамлылыг гялпяйядавамлылыгла йанашы (коррозийайа давамлы
материаллара бахыларкян бу барядя мялумат верилиб) шярти сцрцнмя щядди
вя узунмцддятли мющкямлик щядди иля характеризя олунур.
Шярти сцрцнмя щядди верилмиш температурда мцяййян сынаг мцддяти
ярзиндя нцмунянин верилмиш узантысыны йарадан эярэинликля характеризя
едилир. Шярти сцрцнмя щядди рягям индексли  щярфиля ишаря едилир.
Мясялян, ифадяси  эярэинлийинин нцмунядя 800Ъ температурда 100
саат ярзиндя 0,2% нисби узанма ямяля эятирдийини эюстярир.
Узунмцддятли мящкямлик щядди мцяййян мцддят ярзиндя сабит
температурда металын даьылмасына сябяб олан эярэинлийи () эюстярир.
ифадяси 700 Ъ температурда 1000 саат ярзиндя материалын узунмцддятли
мющкямлийини эюстярир.

65
Материалын йцксяк температурда деформасийасы вя даьылмасы чох заман
дянялярин сярщядляри бойунъа баш верир. Бу онунла изащ олунур ки,
дислокасийа вя башга гцсурлара малик олан сярщядлярдя диффузийа асан баш
верир. Эярэинлик алтында атомларын диффузийасы йюнялмиш характер алыр
вя нятиъядя дяняляр бир-бириня нисбятян сцрцшцр. Беляликля, яэяр дянялярин
сярщядляри ашаьы температурда дислокасийаларын йердяйишмясини тор-
мозлайыр вя яринтинин мющкямлянмясиня сябяб олурса, йцксяк температурда
ися яксиня, поликристал металын мющкямлийинин азалмасына сябяб олур.
Демяли, пластиклийи ашаьы салмыш олса да иридяняли структур
одадавамлылыьын артмасына кюмяк едир.
Яринтинин одадавамлылыьыны артырмаг цчцн бярк мящлулу еля
леэирляйирляр ки, атомларарасы рабитя енержиси артсын, нятиъядя,
диффузийа вя юз-юзцня диффузийа зяифлясин, йенидянкристаллашма
температуру йцксялсин. Бунун цчцн металын структуру бярк мящлулдан вя
онунла когерент ялагядя олан дисперс карбидлярдян вя интерметаллик
фазалардан ибарят олмалыдыр.
Одадавамлы полад вя яринтиляр ишчи температура эюря тясниф едилир.
700-950 Ъ температурадяк ишляйян яринтиляр дямир, никел вя кобалт
ясасында, даща йцксяк температурда ишляйян яринтиляр ися молибден вя
башга чятинярийян металлар ясасында тяшкил едилир.
500-580 Ъ температурда ишляйян аз йцклянмиш енерэетика
гурьуларынын щазырланмасы цчцн тяркибиндя ян азы 1% хром, молибден вя
ванадиум олан аз карбонлу перлит поладларындан истифадя едирляр. Бу
леэирляйиъи елементляр ферритин йенидян кристаллашма температуруну
йцксялдяряк, диффузийа просесини лянэидир вя одадавалылыьы артырыр.
Температур 400 Ъ вя тязйиг 0,8 МПа-дан артыг олмадыгда вяряг вя бору
шяклиндя бурахылан 12К, 15К, 18К, 22К маркалы карбонлу поладлардан
истифадя едирляр.
500 Ъ температурда 1000-1100 МПа тязйиг алтында ишляйян газан
гурьуларыны щазырламаг цчцн 15ХМ вя йа 12Х1М поладларындан истифадя
едирляр.
Газ турбинляринин, бухар-эцъ гурьуларынын деталларыны щазырламаг
цчцн W, Мо, В, Нб вя Б-ла ялавя леэирлянмиш чох хромлу (8-13% гядяр)
поладлардан истифадя едилир. Бу поладлар узун мцддятли мющкямликля
йанашы, ейни заманда йцксяк гялпядавамлылыьына маликдир. Хромун
мигдарындан асылы олараг онлар мартенсит вя йа мартенсит-феррит синфиня
аиддир. Щямин поладлара 15Х11М маркалы полад нцмуня ола биляр. 1050-
1100 Ъ температурдан щавада вя йа йаьда табландырылдыгдан вя 680-750 Ъ
температурда табяксилтмядян сонра онун структуру сорбит, узунмцддятли
мющкямлийи =150-170 МПа олур.
Дахили йанма мцщяррикляринин бурахылыш клапанларыны 40Х9Ъ2 вя
40ХЮС2М маркалы силхром адланан поладлардан щазырлайырлар.

66
Даща йцксяк одадавамлылыьа малик олан аустенит поладлары йахшы
пластиклийи вя гайнаг едилмяси иля характеризя олунур, лакин онларын кясмя
иля емалы перлит вя мартенсит синифли поладлара нисбятян чятиндир.
600-700 Ъ температурда ишляйян йцксяк тязйигли эцъ гурьуларынын
бухар гыздырыъылары вя бору кямярляри 10Х18Щ12Т, 08Х15Щ24Б4ТП,
09Х14Щ18Б2БП вя с. маркалы аустенит поладларындан щазырланыр. Бу
поладлары 1100-1160 Ъ температурдан суда вя йа щавада табландырырлар.
Бухар вя газ турбинляринин деталларыны (кцряк вя дискляр, мямяъик
щялгяляри вя с.) ХЩ35БТЮ маркалы дямир-никел ясаслы яринтидян
щазырлайырлар. Тяркибиндя 33-37% Ни, 14-16% Ър, 2,4-3,2% Ти, 2,8-3,5% W,
0,7-1,4% Ал олан бу яринтини яввялъя 1150-1180 Ъ, сонра 1050 Ъ
температурдан щавада табландырыб, 830 Ъ температурда 8 саат ярзиндя
кющнялмяйя уьрадырлар.
Даща йцксяк температурда (850 Ъ гядяр) ишляйян ишчи кцряклярин,
турбин дискляринин, щялгялярин вя с. щазырланмасы цчцн нимоник адланан
никел ясаслы одадавамлы яринтиляр тятбиг едилир. Бу яринтиляря ХЩ77ТЮП
(77% Ни, 19-22% Ър, 2,4-2,8% Ти, 0,6-1,8% Ал, 0,01% Б), ХЩ70БМТЮ,
ХЩ65БМТЮ мисал ола биляр.

Mövzu 12
Alüminium və onun ərintiləri. Alüminium ərintilərinin termiki emalı.

Алцминиум эцмцшц аь рянэдя металдыр. Онун яримя температуру 660 Ъ,


сыхлыьы 2,7 г/см3-дир. Цзцмяркязли куб кристал гяфясиня маликдир.
Алцминиум, мисин електрик кечириъилийинин 65 фаизиня бярабяр йцксяк
електриккечириъилийи вя коррозийайа давамлылыьы иля характеризя олунур.
Алцминиумун коррозийайа давамлылыьы онун сятщиндя назик Ал2О3 юртцйц
йаранмасы иля изащ олунур. Алцминиум тямиз олдугъа онун коррозийайа
давамлылыьы даща йцксяк олур.
Тямизлик дяряъясиндян асылы олараг хцсуси тямиз алцминиум А999
(99,999% Ал), йцксяк тямизликли алцминиум - А995 (99,995% Ал), А99 (99,99%
Ал), А97 (99,97% Ал), А95 (99,95% Ал) вя техники тямиз алцминиум А85, А8,
А7, А6, А5, А0 (99,0% Ал) кими тяснифлянир.
Техники алцминиум вяряг, профил, чубуг, мяфтил вя с. шяклиндя
бурахылыр, АД0 вя АД1 иля маркаланыр. Алцминиумда Фе, Си, Ъу, Мн, Зн
кими ашгарлар олур.
Табы алынмыш техники алцминиумун механики хассяляри белядир: м=80
МПа, 0,2=30 МПа, =35%. Сойуг пластик деформасийа техники алцминиумун
мющкямлик щяддини 150 МПа гядяр артырыр, лакин нисби узанмасыны 6%
гядяр азалдыр. Алцминиум тязйигля асан емал олунур, гайнаг едиля билир,
лакин кясмя иля пис емал едилир.

67
Техники алцминиумун мющкямлик щядди аз олдуьу цчцн ону анъаг
йцксяк пластиклик, гайнаг едилмя габилиййяти, коррозийайа давамлылыг,
йцксяк електрик вя истилик кеъириъилийи тяляб олунан щалларда йцксцз
конструксийаларда истифадя едирляр. Техники алцминиумдан мцхтялиф бору
кямярляри, кабел мяфтили, конденсаторлар, габ-гаъаг, сцд систерни, евлярин
гапы-пянъяряляри вя с. щазырланыр. Йцксяк тямизликли алцминиумдан фолга,
кабел мящсуллары щазырланыр.
Тямиз алцминиумун механики хассяляри ашаьы олдуьу цчцн конструксийа
материалы сифятиля мцхтялиф системли алцминиум яринтиляриндян истифадя
едилир. Ян чох йайылмыш алцминиум яринтиляри Ал-Ъу, Ал-Си, Ал-Мэ, Ал-Ъу-
Мэ, Ал-Ъу-Мэ-Си, Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдир. Мцвазинят щалында бу
яринтилярин структуру азлеэирлянмиш бярк мящлулдан вя ЪуАл2 (-фазасы),
Мэ2Си, Ал2ЪуМэ (С-фазасы), Ал6ЪуМэ4 (Т-фазасы) вя с. кими интерметаллид
фазалардан ибарят олур.
Алцминиум яринтиляри цмумиййятля деформасийа олунан вя тюкмя
алцминиум яринтиляриня бюлцнцр. Деформасийа олунан алцминиум
яринтиляриндян вяряг, тава, чубуг, профил, бору вя с. типли йайма
мящсуллары, дюйцк вя штамп пястащлары алмаг цчцн истифадя едилир.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ися фасонлу тюкцкляр алырлар.
Термики емалла мющкямлянмя габилиййятиня эюря деформасийа олунан
алцминиум яринтиляри термики емалла мющкямлянян вя термики емалла
мющкямлянмяйян яринтиляря бюлцнцр.
Кифайят гядяр мющкямлик, пластиклик юзлцлцкля бярабяр йахшы
техноложи хассяляря, кичик сыхлыьа, йцксяк коррозийайа давамлылыьа малик
олдуьу цчцн алцминиум яринтиляри авиасийада, эямигайырмада, автомобил
сянайесиндя, кимйа машынгайырмасында, иншаатда вя башга сащялярдя эениш
тятбиг едилир.
Бурайа дцралцмин, авиал (АВ), В95, АК вя с. типли яринтиляр дахилдир.
Ян эениш йайылмыш деформасийа олунан алцминиум яринтиси
дцралцминдир. Дцралцмин манганла ялавя леэирлянмиш Ал-Ъу-Мэ системли
яринтидир. Дцралцминлярин термики емал нятиъясиндя мющкямлянмяси
мцряккяб тяркибли ЭП зоналарынын вя йа металстабил  вя С-фазаларынын
йаранмасы иля ялагядардыр. Дцралцминин тяркибиня манган дахил едилмяси
онун коррозийайа давамлылыьыны артырыр, йенидянкристаллашма температу-
руну йцксялдир вя механики хассялярини йахшылашдырыр.
Дцралцмин яринтилярини 495-510 Ъ температурдан табландырырлар.
Дцралцминляри адятян 4-5 сутка ярзиндя тябии зона кющнялмясиня
уьрадырлар. Сцни кющнялмя просеси сцрятляндирся дя яринтинин
пластиклийини вя коррозийайа давамлылыьыны азалдыр. Д1 вя Д16 маркалы
дцралцминляр даща чох тятбиг олунур. Бу дцралцминлярин тяркибиндя 3,8-
4,9% Ъу вардыр. Табландырма вя кющнялмядян сонра мющкямлик щядди
м=410-520 МПа, ахыъылыг щядди 0,2=250-380 МПа тяшкил едир. Дцралцмин-
лярин коррозийайа давамлылыьыны артырмаг цчцн онлары електрокимйяви
оксидляшмяйя уьрадырлар.
68
Дцралцминляр кясмя иля кафи емал едилир, нюгтяви гайнаг цсулу иля
гайнаг едиля билир.
Дцралцминдян тяййарялярин юртцкляри, ланжеронлары, йцк
автомобилляринин кузовлары, иншаат конструксийалары вя с. щазырланыр.
Авиал (АВ) адланан яринти мющкямлийиня эюря дцралцминдян ашаьы
олса да сойуг вя гызмар щалда йахшы пластиклийя маликдир. Авиал кясмя иля
емал едилир, нюгтяви гайнаг вя аргон-гювс гайнаг цсулу иля гайнаг едилир.
Авиалдан вяряг, бору вя с. кими мцхтялиф йарымфабрикатлар щазырлайырлар.
Бу йарымфабрикатлардан сойуг щалда йцксяк пластиклик тяляб олунан мямул-
лар (вертолйот винтляринин пярляри, мцщярриклярин дюймя иля щазырланан
деталлары, гапылар, чярчивяляр вя с.) щазырланыр.
Йцксяк мющкямликли В95 яринтисинин мющкямлик щядди 550-700 МПа
чатыр, лакин пластиклийи дцралцминя нисбятян ашаьыдыр. Бу яринтилярдя
мющкямляндириъи фазалар МэЗн2, Ал2Мэ3Зн3 вя Ал2ЪуМэ фазаларыдыр. Синк
вя магнезиумун мигдары артдыгда яринтинин мющкямлийи артыр, лакин
пластиклийи вя коррозийайа давамлылыьы ашаьы дцшцр. В95, 460-470 Ъ
температурдан суда табландырылдыгдан сонра 135-145 Ъ температурда 16
саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадылыр.
АК типли яринтиляр дюймя вя штамплама цчцндцр. Онлар йцксяк
пластиклик вя кафи тюкмя хассяляриля фярглянир.
АК6 маркалы яринти орта мющкямлийя малик мцряккяб формалы
мямуллар алмаг цчцн тятбиг едилир. Аьыр йцклянмиш штампланан деталлары
щазырламаг цчцн АК8 яринтисиндян истифадя едилир. Бу яринтилярин дюймя
вя штампланмасы 450-475 Ъ температурда апарылыр.
300 Ъ-дяк температур шяраитиндя ишляйян деталлары (мясялян,
пистонлар, силиндр башлыглары, турбореактив мцщярриклярин пярляри вя
дискляри вя с.) щазырламаг цчцн одадавамлы алцминиум яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ялавя олараг дямир, никел вя титанла
леэирлянир. Одадавамлы яринтиляря АКЧ-1 вя Д20 яринтиляри мисал ола
биляр.
Ъядвял 1-дя бязи термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.

69
Ъядвял 1
Термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби вя
механики хассяляри (табалма вя кющнялмядян сонра)
Механики
Яринти- Елементлярин мигдары, %
хассяляр Тятбиг
лярин
Башга 0,2 м сащяси
маркасы Ъу Мэ Мн Си , %
елементляр МПа
Дцралцминляр
Д1 3,8-4,8 0,4-0,8 0,4-0,8 - - 320 490 14 Борулар,
чубуглар,
Д16 3,8-4,9 1,2-1,8 0,3-0,9 - - 400 540 11 пярчимляр
АВИАЛ
Бору кямяр-
ляри, узатма
0,45- 0,15-
АВ 0,1-0,5 0,5-1,2 - 200 260 15 иля
0,9 0,35
щазырланан
деталлар
Йцксяк мющкямликли яринти
Тяййаря
5-7 Зн 530- 560-
В95 1,4-2,0 1,8-2,8 0,2-0,6 - 8 ланжерону,
0,1-0,25 Ър 550 600
пярляр вя с.
Дюйцлян алцминиум яринтиляри
АК6 1,8-2,6 0,4-0,8 0,4-0,8 0,7-1,2 - 300 420 12 Мцряккяб
формалы орта
вя аьыр
АК8 3,9-4,8 0,4-0,8 0,4-1,0 0,6-1,2 - 380 480 10 йцклянян
деталлар цчцн
Ода давамлы яринтиляры
Турбореактив
0,8-1,4 Фе мцщяррикляр
АКЧ-1 1,9-2,5 1,4-1,8 - 0,35 0,8-1,4 Ни 280 430 13 ин пярляри,
0,02-0,1 Ти пистонлар вя
с.

Бу груп яринтиляря алцминиумун манган вя магнезиумла яринтиляри


аиддир. Беля яринтилярин мющкямлянмяси ясасян бярк мящлулун, гисмян ися
изафи фазаларын щесабына баш верир.
АМц типли яринтилярин структуру манганын алцминиумда бярк
мящлулундан вя азаъыг Ал6Мн щиссяъикляриндян ибарят олур. АМг типли
яринтиляр ися сойудулдугдан сонра мцвазинят щалында -бярк мящлул вя
Ал2Мэ2 () фазаларындан ибарят олур. Лакин бярк мящлулун йцксяк дяйаняти

70
вя магнезиумун зяиф диффузийасы нятиъясиндя щятта йаваш сойудулдугда
беля бу яринтиляр -бярк мящлулдан тяшкил олунур.
Магнезиум яринтинин мющкямлийини хейли артырыр. 12-14% мигдарына
гядяр пластиклийиня аз тясир едир. Магнезиумун мигдары бундан артыг
олдугда яринтилярин пластиклийи кяскин сурятдя ашаьы дцшцр.
Манганла ялавя леэирляндикдя АМг яринтиляринин мющкямлийи артыр.
Бу, Ал6Мн дисперс щиссяъикляринин ямяля эялмяси нятичясиндя баш верир.
АМг вя АМц яринтиляринин табалма вя кющнялмя еффекти чох ъцзи
олдуьу цчцн, онлардан табы алынмыш вязиййятдя истифадя едирляр. АМц
цчцн табалма температуру 350-410 Ъ, АМг3 цчцн 350-420 Ъ, АМг5 цчцн ися
310-335 Ъ тяшкил едир.
АМг вя АМц яринтиляри тязйигля асан емалолунма, йахшы гайнагедилмя
габилиййятиня вя йцксяк коррозийа давамлылыьына маликдир, кясмя иля пис
емал едилир. Бу яринтиляри аз йцк алтында ишляйян вя йцксяк коррозийайа
давамлылыг тяляб едян конструксийаларын гайнаг вя пярчим елементляринин
щазырланмасы цчцн тятбиг едирляр. АМц, АМг2, АМг3 яринтиляриндян
мцхтялиф майеляр цчцн баклар, бору кямярляри, витражлар, гапылар, пянъяря
чярчивяляри вя с. щазырлайырлар. Вагон чярчивяси вя кузову, эями эювдяляри,
лифтляр, биналарын аракясмяляри вя с. кими орта йцклц конструксийалары
щазырламаг цчцн АМг5 вя АМг 6 яринтиляриндян истифадя едилир.
Ъядвял 2-дя термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 2
Термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин кимйяви
тяркиби вя механики хассяляри (табы алынмыш щалда)
Елементлярин мигдары, % Механики хассяляр
Яринтини
н маркасы Башга м 0,2
Мн Мэ , %
елементляр Мпа
АМц 1,0-1,6 - - 130 50 23
АМг2 0,2-0,6 1,8-2,8 - 200 100 23
АМг3 0,3-0,6 3,2-3,8 0,5-0,8 Си 220 110 20
АМг5 0,3-0,6 4,8-5,8 0,02-0,1 Ти 300 150 20
АМг6 0,5-0,8 5,8-6,8 0,02-0,1 Ти 340 170 18

Фасонлу тюкцкляр щазырламаг цчцн яринтиляр йцксяк майеахыъылыьы,


нисбятян кичик хятти вя щяъми чюкмя, гызмар чатлар вя коьушлар ямяля
эялмяси мейлинин аз олмасы кими хассялярля йанашы, йахшы механики
хассяляря, коррозийайа давамлылыьына вя с. малик олмалыдыр.
Мялумдур ки, структурунда евтектика олан яринтиляр йцксяк тюкмя
хассяляриня малик олур. Леэирляйиъи елементлярин мигдары щяллолма
габилиййятиндян чох олан бир сыра яринтилярдя евтектика ямяля эялир. Буна
71
эюря дя тюкмя яринтиляриндя деформасийа олунан яринтиляря нисбятян
леэирляйиъи елементлярин мигдары чох олур. Ал-Си, Ал-Ъу, Ал-Мэ яринтиляри
даща эениш тятбиг олунур. Щям дя чох заман Ал-Си яринтиляри ялавя олараг
бир гядяр мис вя магнезиум, Ал-Ъу яринтиляри манган, никел вя хромла
леэирлянир. Дяняляри нарынлашдырмаг цчцн Ти, Зр, Б, В вя башга елементляр
ялавя едилир.
Тюкмя алцминиум яринтиляри АЛ щярифляри вя марканын нюмрясини
эюстярян рягямлярля маркаланыр.
Алцминиум яринтиляриндян щазырланан бир чох тюкцкляр термики емала
уьрадылыр. Термики емал, нювцндян асылы олараг Т1, Т2, Т3, Т4, Т5, Т6, Т7,
Т8 иля ишаря едилир. Тюкцйцн характериндян вя иш шяраитиндян асылы
олараг ашаьыдакы термики емал нювляриндян истифадя едилир.
1. Табланма апарылмадан сцни кющнялмя (Т1) - 1755 Ъ температурда 5-
20 саат ярзиндя апарылыр. АЛ3, АЛ4, АЛ5 кими яринтиляр ням торпаг гялибя
вя йа кокиля тюкцлдцкдя гисмян табалма баш вердийи цчцн кющнялмя
тюкцйцн мющкямлийини артырыр вя кясмя иля емалы йахшылашдырыр.
2. 300 Ъ температурда 5-10 саат ярзиндя табалма (Т2). Бу заман тюкмя
эярэинликляри вя механики емалдан ямяля эялян галыг эярэинликляри арадан
галхыр, пластиклик бир гядяр артыр.
3. Табландырма (Т3) вя тябии кющнялмя (Т4). АЛ1, АЛ7 яринтиляри 510-
520 Ъ; АЛ4, АЛ9, АЛ19 вя с. яринтиляр 535-545 Ъ температурдан
табландырылыр.
4. Табландырма вя 150-175 Ъ температурда 2-3 саат ярзиндя
гысамцддятли сцни кющнялмя (Т5). Беля емалдан сонра кющнялмя просеси там
баша чатмадыьы цчцн тюкцйцн пластиклийи азалмадан мющкямлийи артыр.
5. Табландырма вя 200 Ъ температурда 3-5 саат ярзиндя там сцни
кющнялмя (Т6). Яринтинин мющкямлийи Т5 емалына нисбятян даща чох олур,
лакин пластиклийи азалыр.
6. Табландырма вя стабилляшдириъи табяксилтмя (Т7). Табяксилтмя АЛ9,
АЛ5, АЛ1 яринтиляри цчцн 230 Ъ, АЛ19 цчцн 250 Ъ температурда 3-10 саат
ярзиндя апарылыр. Бу ямялиййатдан сонра кифайят гядяр мющкямлик галмагла
тюкцкдя структур вя щяъм стабиллийи йараныр.
7. Табландырма вя 3-5 саат ярзиндя 240-260 Ъ температурда йумшалдыъы
табяксилтмя (Т8). Бу ямялиййат яринтинин мющкямлийини нязяря чарпаъаг
дяряъядя азалдыр, лакын пластиклийини вя юлчцляринин стабиллийини
артырыр.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ян чох тятбиг едилян Ал-Си системли
силуминлярдир. Тяркибъя евтектикайа йахын олан силуминляр йцксяк тюкмя
хассяляри иля, онлардан алынан яринтиляр ися бюйцк сыхлыгла фярглянир.

72
Шякил 80. Ал-Си яринтиляринин щал
диаграмы (а) вя силисиумун
мигдарындан ашылы олараг механики
хассяляринин дяйишмяси (б): 1 – На-ла
модификасийа олунмуш; 2 –
модификасийа олунмамыш.
Чох истифадя олунан 10-13% Си тяркибли силумин – АЛ2 йахшы
коррозийайа давамлылыьа маликдир. Онун структуру евтектоиддян вя чох вахт
ялавя олараг силисиум кристалларындан ибарят олур. Силисиум кристаллары-
нын айрылмасы яринтинин механики хассялярини писляшдирир. Буну арадан
галдырмаг цчцн яринтийя 0,05-0,08% натриум ялавя едирляр. АЛ2 яринтиси
термики емалла мющкямляндирилмир. Шякил 80-да Ал-Си яринтиляринин щал
диаграмы вя механики хассяляринин силисиумун мигдарындан асылылыьы
эюстярилмишдир.
АЛ4 вя АЛ9 евтектикайагядяр силуминляр термики емалла мющ-
кямляндириля билир. АЛ4-дян щазырланан ортайцклянмиш деталлар сцни
кющнялмяйя (Т1), ири аьырйцклянмиш деталлар ися табланма вя сцни
кющнялмяйя уьрадылыр (Т6). АЛ9-дан щазырланан тюкцкляри йцксяк
пластиклик лазым олдугда табланмайа (Т4), мющкямлийи артырмаг лазым
олдугда ися табланма вя сцни кющнялмяйя (Т6) уьрадырлар.
Ал-Ъу яринтиляри (АЛ7, АЛ19) термики емалдан сонра нормал вя йцксяк
температурда йцксяк механики хассялярля йанашы, кясмя иля йахшы емал
едилир. Лакин бу яринтилярин тюкмя хассяляри писдир. Онлары бюйцк чюкмя,
гызмар чатлар ямяля эялмяси вя с. характеризя едир. Ал-Ъу яринтиляри дя
термики емалла мющкямляндириля билир.
Ал-Мэ яринтиляринин тюкмя хассяляри писдир. Лакин бу систем
яринтиляр коррозийайа давамлылыг, механики хассяляр вя кясмя иля йахшы

73
емалолунма габилиййятиля фярглянир. Эямигайырмада, авийасийада ням
мцщитдя ишляйян конструксийалары щазырламаг цчцн тятбиг едилян АЛ8 вя
АЛ27 яринтиляри 430 Ъ температурдан табландылыр. Ал-Мэ яринтиляриня
1,5% гядяр Си ялавя етдикдя (АЛ13, АЛ22) онларын тюкмя хассяляри йахшыла-
шыр.
350 Ъ температурадяк шяраитдя ишляйян деталлары одадавамлы
алцминиум яринтиляриндян щазырлайырлар. Бунларын арасында 275-300 Ъ
температурда ишляйян АЛ1 яринтисиндян ян чох истифадя едилир. Онун
тяркибиндя Ъу, Мэ вя Ни вардыр. Мн, Ти, Ни, Эе, Зр ялавя олунмуш АЛ33 вя
АЛ19 яринтиляри даща одадавамлыдыр. 300 Ъ температурда ишляйян ири
габаритли деталлары АЛ21 яринтисиндян щазырлайырлар.
Ъядвял 14-дя тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики
хассяляри верилмишдир.

74
Ъядвял 14
Тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри
Тер- Механики
Ярин- Елементлярин мигдары, %
мики хассяляр
тиляри м 0,2
ема-
н мар- Башга
Мэ Си Мн Ъу лын
касы елементляр МПа
нювц
Ал-Си яринтиляри (силуминляр)
АЛ2 - 10-13 - - - Т2 180 90
АЛ4 0,17-0,3 8-10,5 0,25-0,5 -  0,15 Ти Т1 180 140
 0,15 Ти Т4 200 140
АЛ9 0,2-0,4 6-8 - -
 0,1 Бе Т5 220 160
Ал-Ъу яринтиляри
Т4 240 160
АЛ7 - - - 4-5 0,2 Ти
Т5 260 200
Т4 320 180
АЛ19 - - 0,6-1,0 4,5-5,3 0,15-0,35 Ти
Т5 360 250
Ал-Мэ яринтиляри
 0,07 Ти
АЛ8 9,5-11,5 - - - Т5 350 170
 0,07 Бе
0,05-0,15 Ти
АЛ27 9,5-11,5 - - - 0,05-0,22 Зр Т4 360 180
0,05-0,15 Бе

Одадавамлы яринтиляр
1,25,- Т5 260 200
АЛ1 - - 3,75-4,5 1,75-2,25 Ни
1,75 Т7 220 180
0,15- 0,1-0,25 Ър Т2 210 -
АЛ21 0,8-1,3 - 4,6-6,0
0,25 2,6-3,6 Ни Т7 220 200

0,8-1,2 Ни
АЛ33 - - 0,6-1,0 5,5-6,2 0,05-0,2 Зр Т7 280 180
0,15-0,3 Эе

75
Mövzu 13
Mis və mis əsaslı ərintilər. Tunclar. Bürünclər.

Мис, сыхлыьы 8,94 г/см3, яримя температуру 1083 Ъ олан гырмызы


рянэли металдыр. Полиморф чеврилмяйя уьрамайан мис цзцмяркязли куб
кристал гяфяся маликдир.
Тямиз мис йцксяк електрик вя истилик кечириъилийи, пластиклик, ширин
суда, дяниз суйунда, бир сыра кимйяви маддяляр мцщитиндя коррозийайа
давамлылыдыьы иля сяъиййялянир. Мисин хцсуси електрик мцгавимяти 0,0175
мкОм.м-дир. Тюкмя мисин хассяляри м=150-200 МПа, 0,2=35 МПа, =20-25%,
гызмарйайылмыш мисин механики хассяляри ися м=250МПа, 0,2=95 МПа,
=95% тяшкил едир. Ахыъылыг щяддинин кичик олмасы вя бащалыьына эюря
тямиз мис конструксийа материалы кими тятбиг едилмир. Тямиз мис ясасян
електротехникада вя радиотехникада тятбиг едилир.
Тямизлик дяряъясиндян асылы олараг мис М00 (99,99% Ъу), М0 (99,97%
Ъу), М1 (99,9% Ъу), М2 (99,7% Ъу), М3 (99,5% Ъу) вя М4 (99,0% Ъу) маркалары
иля бурахылыр. Електрик нагили сифятиля адятян М0 вя М1, електроника вя
електротехникада М0 вя М00 маркалы мисдян истифадя едилир.
Мисля гаршылыглы тясириня эюря ашгарлары цч група бюлмяк олар.
1. Мисля бярк мящлул тяшкил едян елементляр: Ни, Зн, Сб, Сн, Ал, АС, Фе,
П вя б. Бу ашгарлар, хцсусян Сб вя Ас мисин електрик вя истилик
кечириъилийини кяскин сурятдя азалдыр. Сб ейни заманда мисин тязйигля
емалыны да чятинляшдирир.
2. Пб, Би вя б. кими практики олараг мисдя щялл олмайан елементляр.
Бунлар дянялярин кянарында топланан тезярийян евтектика ямяля эятирир ки,
бу да тязйигля емалы чятинляшдирир. Тяркибиндя 0,005% Би олан мис
тязйигля гызмар емал заманы даьылыр. Лакин бу елементляр мисин електрик
кечириъилийиня аз тясир едир.
3. Мисля Ъу2О вя Ъу2С бирляшмяляри ямяля эятирян оксиэен вя кцкцрд.
Кцкцрд мисин кясмя иля емалыны йахшылашдырыр. Бу бирляшмяляр Ъу-Ъу2О
вя Ъу-Ъу2С евтектикалары ямяля эятиряряк мисин кюврякляшмясиня сябяб
олур. Оксиэен бярк мящлула дахил олдугда електрик кечириъилийини
писляшдирир.

76
Шякил 1-дя мцхтялиф гатышыглары олан тюкмя мисин микроструктуру
верилмишдир.
Тяркибиндя Ъу2О бирляшмяси олан мис щидроэенли мцщитдя
гыздырылдыгда щидроэен мисин дахилиня диффузийа едир,
Ъу2О+Щ22Ъу+Щ2О реаксийасы нятиъясиндя ямяля эялян су бухары щяъми
эенишляндирир, металын бязи сащяляриндя тязйиг артыр вя микрочатлар
ямяля эялир. Беля щадисяйя «щидроэен хястялийи» дейилир.
Мис вя онун яринтиляри йахшы техноложи хассяляря маликдир. Мис
йахшы деформасийа едилир, гайнаг олунур вя лещимлянир, анъаг кясмя иля
нисбятян пис емал едилир.

Шякил 1. Тюкмя мисин


микроструктуру. Х200:
а – 0,2% Би гатышыьы
олан;
б – 0,3% Пб гатышыьы
олан;
ъ – 0,1% С гатышыьы
олан.
Мис атмосфер шяраитиндя, ширин суда, дяниз суйунда вя диэяр агрессив
мцщитдя йахшы коррозийайадавамлылыьа маликдир. Лакин, кцкцрд газында вя
аммонйакда давамлылыьы писдир.

Мис яринтиляри техноложи хассялярня эюря тюкмя вя деформасийа


олунан, термики емалла мющкямлянян вя мющкямлянмяйян яринтиляря
бюлцнцр. Кимйяви тяркибиня эюря мис яринтиляри ики група бюлцнцр: 1. ясас
леэирляйиъи елементи синк олан – бцрцнъ; 2. мисин синк дя дахил олмагла
(лакин тякъя синк йох) башга елементлярля яринтиси – тунъ. Бцрцнъ Л, тунъ
ися Бр щярфляриля маркаланыр. Бу щярфлярдян сонра леэирляйиъи
елементлярин ишаряляри вя даща сонра рягямляр йазылыр. Леэирляйиъи
елементляр бу гайдада ишарялнир: О – Сн, Ц – Зн, Мц – Мн, Ж – Фе,  – Ал, 
– П, Б – Бе, Х – Ър вя с.
Щярифлярдян сонра эялян рягямляр леэирляйиъи елементин фаизля
мигдарыны эюстярир. Лакин, бцрцнъ вя тунъдан, деформасийа олунан вя
77
тюкмя яринтилярдян ютрц рягямлярин дцзцлцшц фярглидир. Беля ки,
деформасийа олунан бцрцнълярдя Л щярфиндян сонра эялян рягямляр
яринтидя мисин фаизлярля мигдарыны эюстярир. Мясялян, Л80 бцрцнъцндя
мисин мигдары 80%-дир, галан щисся ися синкдир. Бцрунъ леэирлянмиш
олдугда щямчинин леэирляйиъи елементлярин ишаряси вя леэирляйиъи
елементлярин мигдары эюстярилир. Мясялян, ЛЖМц 59-1-1 маркалы бцрцнъцн
тяркиби 59% Ъу, 1% Фе, 1% Мн вя 39% Зн-дян ибарятдир. ЛАЖ 60-1-1
бцрцнъцнцн тяркиби ися 60% Ъу, 1% Ал, 1% Фе вя 38% Зн-дян ибарятдир.
Деформасийа олунан тунъларда ися ясас компонентин – мисин мигдары
эюстярилмир вя бцтцн елементлярин мигдарыны 100%-дян чыхмагла тяйин
едилир. Мясялян, БрОЦС 4-4-2,5 маркалы тунъун тяркибиндя елементлярин
мигдары ашаьыдакы кимидир: 4% Сн, 4% Зн, 2, 5% Пб вя 89,5% Ъу вар.
БрАЖН 10-4-4 тунъунун ися тяркиби 10% Ал, 4% Фе, 4% Ни вя 82% Ъу-дан
ибарятдир.
Тюкмя бцрцнълярдя вя тунъларда компонентлярин фаизля орта мигдары
билаваситя компоненти ишаряляйян щярифдян сонра йазылыр. Щямчинин
деформасийа олунан бцрцнълярдян фяргли олараг тюкмя бцрцнъ маркаларында
мисин мигдары йазылмыр. Мясялян, ЛЦ16К4 бцрцнъцнцн тяркиби 16% Зн, 4%
Си вя 80% Ъу-дан, Бр05Ц5С5 тунъунун тяркиби ися 5% Сн, 5% Зн, 5% Пб вя
85% Ъу-дан ибарятдир.

Йахшы техноложи вя механики хассяляриня эюря истяр бинар (икили),


истярся дя чохкомпонентли бцрцнъляр техникада эениш тятбиг едилир.
Бцрцнълярин структуру онун кимйяви тяркибиля мцяййян едилир. Бу барядя
Ъу-Зн щал диаграмы (шякил 82) тясяввцр верир.
Ъу-Зн системиндя ясас фаза олан -бярк мящлулдан ялавя ,  вя 
фазалары да ямяля эялир. Ян чох ишлядилян бцрцнълярин структуру  вя йа
+' фазаларындан ибарят олур. -фаза мисин цзцмяркязли кристал гяфясиндя
синкин бярк мящлулу, -фаза ися щяъмимяркязли ЪуЗн базасында
сащманланмыш бярк мящлулдур. -мящлулда синкин щяллолма щядди 39%
тяшкил едир.
Шякил 2-дя  вя +', бцрцнъляринин микроструктуру эюстярилмишдир.

78
Шякил 1. Ъу-Зн щал диаграмы (а) вя синкин
мигдарынын бцрцнъцн механики хассяляриня тясири.
Температур йцксялдикдя (454-468 Ъ) нисбятян бярк вя кювряк олан '-
фазада атомларын сащманланмыш дцзцлцшц позулур вя пластик хассяли -
фаза йараныр. -фаза Ъу5Зн8 електрон бирляшмяси, -фаза ися ЪуЗн3
бирляшмяси ясасянда бярк мящлулдур.
Шякил 2,б-дян эюрцндцйц кими бцрцнълярин механики хассяляри синкин

Шякил 2. -бцрцнъцн (а) вя (+)-бцрцнъцн (б) микроструктуру.


мигдарындан асылыдыр. Структур -бярк мящлулдан ибарят икян синкин
мигдары артдыгъа бцрцнъцн механики хассяляри йцксялир. Структурда '-фаза
ямяля эялдикъя пластиклик азалыр, мющкямлик ися синкин 45% мигдарына
гядяр артмагда давам едир. Синкин мигдары 45%-дян чох олдугда бцрцнъцн
структуру тякъя '-фазадан ибарят олур. Бу фазанын чох кювряк олмасы
бцрцнъцн мющкямлийинин кяскин сурятдя ашаьы дцшмясиня сябяб олур.
Синкин мигдары даща да артдыгда ', '+ фазаларындан ибарят структурлар
механики хассялярин ашаьы гиймятлярини сахлайыр.
Бцрцнъляр йахшы деформасийа олма габилиййятиля фярглянир.
Бирфазалы -бцрцнъляр даща йцксяк пластиклийя малик олмагла сойуг щалда
да йахшы деформасийа олунур. Икифазалы (+') бцрцнъляр ' чеврилмя
температурундан йухары гыздырылдыгдан сонра даща йахшы деформасийа
олунур. Гыздырылма температуру адятян 700 Ъ тяшкил едир.

79
Икифазалы бцрцнъляр чох заман Ал, Фе, Ни, Сн, Мн, Пб вя б.
елементлярля леэирлянир. Беля бцрцнъляр хцсуси бцрцнъ вя йа
чохкомпоненили бцрцнъ адланыр. Леэирляйиъи елементляр бцрцнъцн
мящкямлийини вя бярклийини артырыр, пластиклийини азалдыр. Бцрцнъя
никел дахил етдикдя '-фаза азалыр вя мцвафиг сурятдя пластиклик артыр.
Гурьушун кясмя иля емалы йахшылашдырыр, Ал, Зн, Си, Мн вя Ни коррозийайа
давамлылыьы артырыр.
Техноложи хассяляриня эюря бцрцнъляр деформасийа едилян вя тюкмя
бцрцнъляря айрылыр. Деформасийа едилян бир фазалы -бцрцнълярдян Л96
(томпак), Л80 (йарымтомпак) вя Л68 даща йцксяк пластиклийя маликдир. Л59,
Л60, Л62 бцрцнъляринин пластиклийи ашаьыдыр. Онлары икифазалы (+')
бцрцнъляр кими гызмар деформасийа етмяк мяслящят эюрцлцр.
ЛАЖ 60-1-1 вя ЛЖМц 59-1-1 маркалы чохкомпонентли бцрцнъляр
атмосфер шяраитиндя, ширин суда вя дяниз суйунда йцксяк коррозийайа
давамлылыьа маликдир. Галайла ялавя леэирлянмиш Л070-1 вя Л062-1 маркалы
бцрцнъляр дяниз суйунун тясириня даща давамлыдыр. Бу бцрцнъляря «дяниз
бцрцнъц» дя дейирляр. ЛС59-1 маркалы бцрцнъ ися чубуг шяклиндя
бурахылыр вя автомат дязкащларда кясмя иля емал едилир.
Тюкмя бцрцнъляр йахшы майеахыъылыьына маликдир, онларын
ликвасийа мейли зяифдир. Бу бцрцнъляр йахшы антифриксион хассяляря
маликдир. Фасонлу тюкмя цчцн истифадя олунан бцрцнъляр бир сыра
компонентлярля леэирлянир ки, бу да онларын майеахычылырыны вя
коррозийайа давамлылыьыны артырыр.
Ъядвял 1-дя бязи деформасийа олунан вя тюкмя бцрцнълярин структуру,
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.

Ъядвял 1
Бцрцнълярин кимйяви тяркиби вя механики хассяляри
Кимйяви тяркиби, Механики
% хассяляри
Бцрцнъцн Стру- Леэирляйиъ
Бярк- Тятбиги
маркасы ктуру и м,
Ъу , % лийи,
елементляр, МПа
НВ
%
Деформасийа олунан бцрцнъляр (ГОСТ 15527-70)
Лент, вяряг,
Л90 (томпак)  88-91 - 260 45 530 бору

Л80  79-81 - 320 52 550 Лент, мяфтил


Лент,
Л63  62-65 - 330 50 560 мяфтил,
чубуг

80
ЛС59-1  59-60 0,8-1,9 Пб 400 45 900 Золаг, чубуг
0,6-1,2 Фе;
0,1-0,4 Ал; Мяфтил,
ЛЖМц59-1-1  57-60 450 50 880
0,3-0,7 Сн; бору
0,5-0,8 Мн
0,75-1,5 Ал;
ЛАЖ60-1-1  58-61 450 45 Бору, чубуг
0,75-1,5 Фе
Тюкмя бцрцнъляр (ГОСТ 17711-80)
Арматур, ъи-
ЛЦ16К4  78-81 3,0-4,5 Си 300 15 100 щазларын
деталлары
Мясул тяйи-
натлы
3,0-4,0 Мн;
ЛЦ40Мц3Ж  53-58 500 10 100 деталлар,
0,5-1,5 Фе
эями
винтляри
Сонсуз винт-
4,0-7,0 Ал;
ляр, сыхыъы
ЛЦ23А6Ж3Мц2  64-68 2,0-4,0 Фе; 700 7 160
винт гайка-
1,5-3,0 Мн
лары

Мисин галай, алцминиум, гурьушун, берилиум, силисиум, хром вя башга


елементлярля икили вя йа чохкомпонентли яринтиляри олан тунъ эениш тятбиг
олунур. Тунъун тяркибиндя синк дя ола биляр, лакин о, тунъа ясас леэирляйиъи
елемент кими йох, башга елементлярля бирликдя дахил едилир.
Машынгайырмада ян чох ишлядилян тунъ чох гядимдян мялум олан
галайлы тунъдур.

Шякил 3. Ъу-Сн системинин щал диаграмы (а) вя галайын


мигдарынын Ъу-Сн яринтиляринин механики хассяляриня
тясири (б). 81
Шякил 3-дя Ъу-Сн системинин щал диаграмы вя механики хассяляринин
галайын мигдарындан асылылыьы верилмишдир. Ъу-Сн системиндя -фаза
(галайын цзцмяркязли куб гяфясли мисдя бярк мящлулу), -фаза (Ъу5Сн), -
фаза (Ъу31Сн8), -фаза (Ъу3Сн) вя -фаза (кимйяви бирляшмя ясаслы бярк
мящлул) кими фазалар ямяля эялир. Мцвазинят щалында галайын мисдя щялл-
олма габилиййяти 15,8%-дир. Лакин Ъу-Сн системли яринтиляр гейри-
мцвазинят кристаллашмайа мейлли олдуьу цчцн галайын 5-6% мигдарындан
башлайараг яринтидя (+)-евтектикасы ямяля эялмяйя башлайыр.
Чох йаваш сцрятля сойудулдугда -фаза  вя -фазаларына парчаланыр.
Лакин реал шяраитдя тунъ  вя -фазаларындан ибарят олур.
Тунъларын щал диаграмында ликвидус вя солидус хятляри арысындакы
мясафя бцрцнъляря нисбятян хейли бюйцкдцр. Буна эюря дя икикомпонентли
галайлы тунъларын характерик хцсусиййяти онларын майе ахыъылыьынын
ашаьы олмасы, пайланмыш мясамялик вя нисбятян йаваш эедян диффузийа
просесляри иля ялагядар ликвасийайа мейлли олмасындан ибарятдир.
Беляликля, икили галайлы тунъларын тюкмя хассяляри зяиф, щям дя баща
олдуглары цчцн онлары ялавя олараг синк, гургушун, никел, фосфорла
леэирляйирляр.
Практикада тяркибиндя 10-12% гядяр галай олан тунълардан истифадя
едирляр. Галайын мигдары 12%-дян чох олдугда тунъ кюврякляшир.

Шякил 4. Тяркибиндя 6% Сн олан тунъун микроструктуру


(х250): а – тюкмядян сонра; б – табалмадан сонра.
Шякил 4-дя тюкмя вя табалмайа уьрадылмыш галайлы тунъун
микроструктуру верилмишдир.
Цмумиййятля галайлы тунълары тюкмя вя деформасийа олунан тунълара
бюлмяк олар.
Тюкмя галайлы тунъа синк вя гурьушун ялавя едилмяси тунъун тюкмя
хассялярини йахшылашдырыр. Тюкмя тунълардан мцряккяб формалы, о
ъцмлядян бядии тюкцкляр щазырланыр. Йцксяк коррозийайа давамлылыг
агрессив мцщитдя ишляйян вя ейни заманда йахшы електрик вя истилик
кечириъилийиня малик арматураны тюкмя тунъдан щазырламаьа имкан верир.
Йцксяк йейилмяйядавамлылыг вя кичик сцртцнмя ямсалы тунълары ян
йахшы антифриксион материаллар сырасына чыхарыр. Галайлы тунъа бир
82
гядяр гурьушун ялавя едилмяси антифриксион хассялярин даща да
йахшылашмасына сябяб олур.
Деформасийа олунан тунълар чубуг, лент вя мяфтил шяклиндя
щазырланыр. Бу тунъларын структуру -фазадан ибарят олмалыдыр. Тязйигля
емалы асанлашдырмаг цчцн галайлы тунълары 700-750 Ъ температурда
щомоэенляшдириб, сонра сцрятля сойудурлар.
Галайлы тунълар баща олдуьу цчцн чох вахт алцминиумлу тунълардан
истифадя едирляр. Бу тунълары ялавя олараг Ни, Мн, Фе вя б. елементлярля
леэирляйирляр. Тяркибиндя 9% гядяр алцминиум олан тунъларын структуру -
фазадан ибарят олур. Алцминиумун мигдары артдыгъа структурда (+')-
евтектоид ямяля эялир. Икифазалы тунъларын мющкямлийи чох олса да,
онларын пластикийи аздыр. Дямир ялавя олунмасы тунъун дянялярини
хырдаландырыр, механики вя антифриксион хассялярини йахшылашдырыр.
Никел механики хассяляри вя йейилмяйя давамлылыьы йцксялдир.
Бирфазалы алцминиумлу тунълар йцксяк пластиклийя маликдир вя дярин
штамплама цчцн ишлядилир, икифазалы тунълар ися гызмар деформасийа вя йа
тюкмя цсулу иля мямуллар щазырламаг цчцн истифадя едилир. Алцминиумлу
тунъларын тюкмя хассяляри галайлы тунълардан писдир, лакин онлар
тюкцклярин йцксяк сыхлыьыны тямин едир.
3,5% гядяр силисиумла леэирлянмиш тунълар йцксяк механики хассяляря
вя коррозийайа давамлылыьа маликдир. Бу тунълар 250 Ъ температурадяк
ишляйян ъищазларын вя радио апаратларынын йайларынын вя башга
еластиклик тяляб олунан деталларынын щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.

Ъядвял 3
Тунъларын тяркиби вя механики хассяляри
Механик
и Тятбиг
Кимйяви тяркиби, %
Тунъларын хассяляр сащяси
маркасы и
м, ,
Сн Ал Зн П Фе Пб Ни
МПа %
Деформасийа олунан тунълар
Аппарат вя
3,5- 0,2-
БрОФ 4-0,25 - - - - - 340 52 ъищазларын
4,0 0,3
боруъуглары
6,0- 0,1- Лент, золаг,
БрОФ 6,5-0,15 - - - - - 400 65
7,0 0,15 чубуглар
Лент, золаг,
3,5- 3,0-
БрОЦ 4-3 - - - - - 350 40 чубуг,
4,0 5,0
мяфтил
БрОЦС 4-4-2,5 3,0- - 3,0- - - 1,5- - 350 40 Оймаг вя йас-
5,0 5,0 3,5 тыгларда
83
арагаты цчцн
лент вя золаг-
лар
8,0- 2,0- Чубуг, бору,
БрАЖ 9-4 - - - - - 600 40
10,0 4,0 лент, дишли
9,5- 3,5- 3,5- чарх, оймаг
БрАЖН 10-4-4 - - - - 650 35
11 5,5 5,5 вя с.
Тюкмя тунълар
Мцряккяб
тюкмя,
9,0- 0,4-
Бр010Ф1 - - - - - 250 7 йастыг,
11,0 1,1
дишли
чархлар
Су вя бухар
4,0- 4,0- 4,0- арматуру,
Бр05Ц5С5 - - - - 180 4
6,0 6,0 6,0 дишли
чархлар
5,0- 5,0- 1,0- Бядии
БХ - - - - - -
7,0 7,0 4,0 тюкцкляр

Тяркибиндя 2,0-2,5% Бе олан тунълар дисперс мющкямлянян яринтиляря


аиддир. Бериллиумун мисдя щялл олма габилиййяти 0,2% олмасына
бахмайараг, бу тунълар (мясялян БрБ2) 800 Ъ температурдан суда
табландырылдыгда бирфазалы -структура малик олур. 300-350 Ъ
температурда сцни кющнялмядян сонра ися нарындисперсли ЪуБе фазасынын
айрылмасы нятичясиндя м=1200 МПа вя =4% механики хассяляр алыр.
Бериллиумлу тунълар йахшы коррозийайа давамлылыьа малик олмагла
йанашы, йахшы гайнаг вя кясмя иля емал едиля билир. Бу тунълар авиасийа
ъищазларынын мясул деталларыны (мембрана, йай вя с.) щазырламаг цчцн
тятбиг едилир.

Mövzu 14
Qeyri-metal materiallar. Polimer materiallar. Termoplastik və termoreaktiv
polimerlər. Plastik kütlələr. Rezin materiallar. Tətbiq sahələri.

Мцасир машынгайырмада сон заманлар пластик кцтляляр эениш тятбиг


едилир. Пластик кцтляляр бир чох щалларда ялван металлары вя щямчинин
полады вя чугуну явяз едя билир.
Пластик кцтлялярин ясасыны йцксяк молекулйар бирляшмяляр –
полимерляр тяшкил едир. Пластик кцтлядя полимер битишдириъи ролу
ойнайыр. Пластик кцтлялярин тяркибиня мцхтялиф ашгарлар, долдуруъулар,
84
стабилизаторлар, пластификаторлар, бяркидиъиляр, рянэляйиъиляр вя с. дахил
олур. Бунларын мигдарыны дяйишмякля ейни ясаслы пластик кцтлянин
хассялярини дяйишмяк олур.
Долдуруъулар адятян полимеря нязярян инерт материаллардан ибарят
олур. Долдуруъу сифятиля аьаъ уну, каьыз, памбыг парча, кюмцр тозу, мика
(слйуда), азбест, графит, кварс уну, дямир овунтусу вя с. тятбиг едилир.
Долдуруъулар пластик кцтлянин механики хассялярини йцксялтмяк, гиймятини
ашаьы салмаг, диэяр параметлярини дяйишмяк мягсяди иля гатылыр вя кцтляъя
30-70% ола билир.
Долдуруъуну битишдириъи иля щопдурдугдан сонра монолит кцтля
шяклиндя пресляйирляр.
Стабилизаторлар пластик кцтлялярин молекулларынын структурунун вя
хассяляринин ящатя едян мцщитин тясири алтында дяйишилмясинин
(кющнялмянин) гаршысыны алмаг мягсяди иля гатылыр. Пластификаторлар
(олеин туршусу, стеарин, дибутилфталат вя с.) пластик кцтляйя еластиклик
верир, онларын шахтайа вя ода давамлылыьыны артырыр.
Бяркидиъиляр термореактив битишдириъинин бяркимя просесинин
катализатору ролуну ойнайыр.
Битишдириъиляр (полимерляр) термопластик вя термореактив поли-
мерляря бюлцнцр. Термопластик полимерляр гыздырылдыгда йумшалыр,
сойудулдугда ися бяркийир. Бу заман щеч бир дюнмяз кимйяви чеврилмя баш
вермир. Термопластик полимер ясаслы пластик кцтляляр термопластик кцтля
(термопласт) адланыр. Термореактив полимерляр (реактопластлар)
гыздырылдыгда дюнмяз кимйяви чеврилмяйя уьрайараг бяркийир, нятиъядя
мцхтялиф мцщитлярдя щяллолма вя формасыны дяйишмя габилиййятини
итирир.
Долдуруъунун нювцня эюря пластик кцтляляр беля тясниф олунур: аьаъ
уну, графит, талк вя с. долдуруъулу овунтулу пластик кцтляляр – карболитляр;
лифли долдуруъулу пластик кцтляляр – волокнитляр, шцшяволокнитляр,
азбоволокнитляр; тябягяли ашгарлы пластик кцтляляр – эетинакс, текстолит,
шцшятекстолит, азботекстолит, тахта тябягяли пластик; газ долдуруъулу
пластик кцтляляр.
Тятбигиня эюря пластик кцтляляр шярти олараг гцввя (конструксийа,
фриксион вя антифриксион, електрик изоляедиъи) вя гейри-гцввя (оптик
шяффаф, истилик изоляедиъи, кимйяви дяйанятли, кипляшдириъи вя с.)
пластик кцтляляриня бюлцнцр.
Пластик кцтлялярин ясас хассяляри кичик сыхлыг вя истилик
кечириъилийи, бюйцк истидян эенишлянмя, йахшы електрик изоля етмя,
кимйяви дяйанятлик, фриксион вя антифриксион хассяляридир. Пластик
кцтлялярин хцсуси мющкямлийи (м/) поладла мцгайися едиля билир. Онлар
щямчинин йахшы техноложи хассяляря маликдир.
Пластик кцтлялярин ясас гцсурлары онларын истийя давамлылыьынын аз
олмасы, кичик еластигиййят модулу вя зярбя юзлцлцйц вя кющнялмяйя мейлли
олмасыдыр. Ишыг, истилик, атмосфер вя башга гейри-механики тясирляр
85
алтында кющнялмя нятиъясиндя пластик кцтлялярин ясас техники
характеристикалары писляшир.

Термопластарын ишчи температуру адятян мящдуд олур. 60-70 Ъ


температурдан йухары онларын физики-механики хассяляри кяскин сурятдя
ашаьы дцшур. Истийя даща давамлы термопластлар 150-250 Ъ, бязиляри ися
400-600 Ъ гядяр ишляйя билир. Термопластларын мющкямлик щядди 10-100
МПа, еластиклик модулу (2,8-3,5)103 МПа тяшкил едир. Узун мцддятли статик
йцклямя шяряитиндя пластик кцтлядя мяъбури – еластик деформасийа баш
верир вя мющкямлик азалыр. Лакин онларын йорулмайа давамлылыьы
йцксякдир.
Термопластлар гейри полйар вя полйар пластик кцтляляря бюлцнцр.

Гейри-полйар термопластлара полиетилен, полипропилен, полистирол вя


фторопласт-4 аиддир.
Полиетилен (-ЪЩ2-ЪЩ2-)н – етиленин полимерляшмясиндян алыныр.
Структуруна эюря кристаллик полимерляря аиддир. Сыхлыьына эюря
полиетиленляр йцксяк тязйиг алтында полимерляшмядян алынан кичик
сыхлыглы полиетиленляря (йцксяк тязйиг полиетилени) вя ашаьы тязйигдя
алынан бюйцк сыхлыглы полиетиленляря (ашаьы тязйиг полиетилени)
бюлцнцр. Биринъилярдя кристаллик фаза 55-65%, икинъилярдя ися 74-95%
тяшкил едир.
Йцксяк тязйиг полиетиленлярин мющкямлик щядди 8-16 МПа, ашаьы
тязйиг полиетиленляринки 26,5-32,5 МПа, нисби узанма ися мцвафиг сурятдя
800% вя 200% гядяр тяшкил едир. Йцксяк тязйиг полиетиленляри 60 Ъ, ашаьы
тязйиг полиетиленляри ися 100 Ъ-дяк температурда истисмар едиля биляр.
Щяр ики полиетилен шахтайадавамлы олуб – 70 Ъ температурадяк ишляйя би-
ляр. Полиетиленляр кимйяви давамлы олуб, нормал температурда щеч бир
щялледиъидя щялл олмур. Йахшы механики хассяляриля йанашы кичик
диелектрик иткиляриня малик олмасы онлардан диелектрик кими дя истифадя
етмяйя имкан верир.
Полиетиленлярин ясас нюгсаны онларын кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Полиетилендян мямуллар тюкмя вя екструзийа цсулу иля щазырланыр.
Полиетилен мямуллары гайнаг етмяк вя лещимлямяк мумкцндцр.
Полиетиленляр борулар, тюкмя вя преслянмиш гцввя дашымайан
деталлар, пярдяляр, юртцкляр вя с. щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Полипропилен (-ЪЩ2-ЪЩЪЩ3-)н – пропиленин полимерляшмяси
мящсулудур. Полипропилен 150 Ъ температурадяк формасыны сахлайан,
нисбятян сярт вя йцксяк физики-механики хассяляря малик материалдар.
Полиетиленя нисбятян полипропилен пярдяляр даща мющкям вя газ
кечирмяйяндир, полипропилен лифляр еластик, мющкям вя кимйяви
дяйанятлидир. Полипропиленин мющкямлик щядди 25-40 МПа чатыр.

86
Полипропиленин ясас гцсуру онун шахтайа давамлылыьынын пис олмасы (-30
Ъ гядяр) вя кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Полипропилендян борулар, автомобил, сойудуъу вя с. конструксийа
деталлары, насос эювдяляри, пярдяляр вя с. щазырланыр. Полипропилен
штамплама, преслямя, тязйиг алтында тюкмя иля, торна, фрез, бурьу
дязэащларында кясмя иля йахшы емал едилир, щямчинин гайнаг едиля билир.
Полистирол (-ЪЩ2-ЪЩЪ6Щ5-)н – бярк, сярт, шяффаф, аморф полимердир.
Полистирол йахшы механики емал олунур, рянэлянир, бензолда щялл олур.
Онун нюгсаны истийя аз давамлылыьы, кющнялмяйя вя чат ямяля эялмяйя
мейллийидир.
Полистиролдан радиотехника, телевизийа вя ъищазлар цчцн деталлар,
машын деталлары, борулар вя с. щазырланыр.
Фторопласт-4 вя йа политетрафторетилен (-ЪФ2-ЪФ2-)н – аморф-
кристаллик полимердир. 250 Ъ температурадяк узун мцддят ишляйя билир.
Аморф фаза йцксяк еластиклийя малик олдуьу цчцн фторопласт-4 нисбятян
йумшагдыр. Чох ашаьы температурда да кюврякляшмир, щялледиъилярин,
туршуларын, гялявилярин, оксидляшдириъилярин тясириня давамлыдыр.
Фторопласт-4 ян йахшы диелектрик сайылыр, сцртцнмя ямсалы чох кичик
(ф=0,04) олуб, температурдан асылы дейил.
Фторопласт-4 бору, кран, сийиртмя, насос, мембран, кипкяъ, манжет,
електротехника вя радиотехника деталлары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.

Полйар термопластлара фторопласт-3, цзви шцшя, поливинилхлорид,


полиамидляр, полиуретан, поликарбонат вя с. аиддир. Онларын бязиляринин
хассясини вя тятбигини нязярдян кечиряк.
Фторопласт-3 (-ЪФ2-ЪФЪл-)н – трифторхлоретиленин полимеридир.
Кристаллик материалдыр, -105 Ъ-дян+70 Ъ-дяк температурда ишляйя билир.
Фторопласт-4-я нисбятян кимйяви давамлылыьы ашаьы олса да туршуларын,
оксидляшдириъилярин, гяляви мящлулларын тясириня давамлыдыр.
Ашаьытезликли диелектрикляр сифятиля, бору, шланг, клапан, насос вя с.
щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Цзви шцшя – акрил вя метакрил туршуларынын мцряккяб ефирляри
ясаслы шяффаф аморф материалыдыр. Ян чох полиметилметакрилат тятбиг
едилир. Цзви шцшянин минерал шцшяйя нисбятян сыхлыьы ики дяфя аздыр.
Цзви шцшя 80 Ъ температурда йумшалмаьа башлайыр, 105-150 Ъ
температурда ися пластикляшир ки, бу да ондан мцхтялиф мямуллар
формаламаьа имкан верир. Цзви шцшяни тяййарягайырмада,
автомобилгайырмада, ишыг техникасында, оптик линзалар щазырламаг цчцн вя
с. тятбиг едирляр.
Поливинилхрорид (-ЪЩ2-ЪЩЪл-)н – аморф полимердир. Йахшы електрик
изолйасийа хассяляриня вя кимйяви давамлылыьа маликдир.
Пластикляшдирилмямиш поливинилхлорид винипласт адланыр. Винипласт
йцксяк мющкямлийя вя еластиклийя маликдир. Винипластдан борулар,
87
вентилйасийа гурьуларынын деталлары, метал чянлярин мцщафизя юртцйц вя
с. щазырланыр. Бу материал йцк алтында 60-70 Ъ температурдан йухары
ишляйя билмир.
Полиамидляря цмуми (-НЩ-ЪО-(ЪЩ2)м-НЩ-ЪО-(ЪЩ2)н-…) дцстурлу
капрон, нейлон, лавсан вя с. ады иля танынан полимерляр аиддир. Бу
полимерляр ясасян кичик сцртцнмя ямсалы (ф=0,05), йейилмяйя давамлылыьы,
зярбяйя гаршы мющкямлийи вя вибрасийаны удма габилиййяти, гялявиляря,
бензиня, спиртя гаршы дяйанятиля характеризя олунур. Полиамидлярдян
мямуллары тязйиг алтында тюкмя, мяркяздянгачма тюкмя вя екструзийа йолу
иля алмаг олур.
Йухарыда гейд олунан хассяляриня вя хцсуси мющкямлийиня эюря
полиамидляр ян мцщцм гейри-метал конструксийа материалы сайылыр.
Онлардан йастыглар, йастыг ичликляри вя оймаглары, муфталар, эями
винтляри, електрик изолйаторлары, тибб аваданлыьы вя с. щазырлайырлар.
Полиамидлярин ясас гцсуру шахтайа зяиф давамлылыг, хассяляринин
суудмадан кяскин сурятдя асылы олмасы, 100 Ъ температурдан йухары
мющкямлийинин кяскин азалмасындан ибарятдир.
Ъядвял 1-дя бир сыра термопластларын хассяляри верилмишдир.

Ъядвял 1
Бязи термопластларын хассяляри
Ишчи Мющкямлик щядди, Зярбя
Сых- Нисби
температуру, Ъ МПа юзлц-
Материал лыг, узанма,
мак- мини- дарты яйил- сыхыл- лцйц,
кг/м3 %
симум мум лмада мядя мада кЪ/м2
Полиетилен
- йцксяк 913- сынм
105-108 -40-70 10-17 12-17 12 50-600
тязйиг 929 ыр
- ашаьы 949- сынм
120-125 -70 18-35 20-38 20-36 250-1000
тязйиг 953 ыр
Полипропил
900 150 -15 25-40 - 11 200-800 33-80
ен
1050-
Полистирол 90 -20 37-48 65-105 90-100 1-4 10-22
1080
Фторопласт- 1900-
250 -259 15-35 14-18 10-12 250-500 100
4 2200
Фторопласт- 2090-
125 -195 30-45 60-80 - 20-200 20-160
3 2160
Цзви шцшя 1200 60 -60 63-100 90-120 100-105 2,5-20 8-18
Поливинилх
1400 65-80 -10÷-40 40-120 40-120 80-160 5-100 70-80
лорид
Полиамидля 1100-
60-110 -20÷-60 38-60 35-70 - 70-280 80-125
р 1140
88
Мцхтялиф термопластлар ясасында долдуруъулу термопластлар да тятбиг
едилир. Долдуруъу (армирляйиъи) сифятиля шцшя лифи, азбест, цзви лифляр
вя парчалардан истифадя едилир. Лифли долдуруъулар полимердя
йцкдашыйычы каркас ролуну ойнайыр.
Сянайядя тятбиг едилян хырда доьранмыш шцшя лиф долдуруъулу
полиамидляр вя поликарбонат, долдуруъусуз полимерляря нисбятян хейли
йцксяк механики хассяляря маликдир ( м=90-149 МПа; сых=110-140 МПа;
яж=150-220 МПа).
Мцхтялиф лифлярдян тяшкил олунмуш парчалардан ибарят долдуруъусу
олан тябягяли термопластлар даща йцксяк механики хассясяляря маликдир.
Мясялян, шцшя лифли капронун механики хассяляри белядир: м=400-430
МПа; сых=280-300 МПа; яж=450-500 МПа; а=250-300 кЪоул/м2. Лифли
термопластлардан йастыглар, дишли чархлар, борулар, сийиртмяляр вя с.
щазырланыр.

Термореактив пластик кцтляляр (реактопластлар) даща йцксяк истилийя


давамлылыгла, йцк алтында ади температурда сцрцнмяклийин олмамасы иля,
истисмар температуру интервалында физикимеханики хассяляринин сабитлийи
иля термопластларындан фярглянир. Термореактив пластик кцтлялярин
тяркибиндя бир гайда олараг овунту, лиф вя йа тябягя шякилли долдуруъулар
олур.
Термореактив пластик кцтлялярин чоху фенолформалдещид вя
фенолалдещид полимерляри ясасында алыныр. Беля пластик кцтляляр
фенопласт адланыр.
Сянайедя фенолформалдещид полимерляриндян, силисиумцзви вя епоксид
гятранларындан, полиефирлярдян вя онларын модификасийаларындан эениш
истифадя едилир. Ян чох фенолформалдещид тятбиг едилир. Долдуруъунун
формасындан асылы олараг термореактив пластик кцтляляр овунтулу, лифли вя
тябягяли олмагла цч група бюлцнцр.
Овунтулу пластик кцтлялярдя долдуруъу олараг аьаъ уну вя минерал
овунтулардан (цйцдцлмцш кварс, азбест, слйуда, графит вя с.) истифадя
едилир. Бу материалларда битишдириъи ролуну фенолформалдещид ойнайыр.
Цзви долдуруъулардан ясасян аьаъ уну тятбиг едилир. Аьаъ уну долдуруъулу
пластик кцтлялярин хассяляри 200 Ъ-дян йухары температурда писляшир.
Слйуда, кварс, каолин, графит кими минерал долдуруъулар пластик кцтлянин
суйа, кимйяви тясиря давамлылыьыны, електрик изолйасийа хассялярини
йцксялдир.
Овунтулу пластик кцтлялярин механики хассяляри вя зярбя юзлцлцйц
ашаьыдыр.
Лифли долдуруъулу пластик кцтляляря волокнит, азбоволокнит вя
шцшяволокнит аиддир.
Волокнитляр памбыг дарагланмасы галыьы иля фенолформалдещид
битишдириъисинин композисийасыдыр. Овунтулу пластик кцтляляря нисбятян
89
волокнитлярин юзлцлцйц бир гядяр артыгдыр. Бу пластик кцтлялярдян дястяк,
дайаг, флянс, гаснаг вя с. кими яйилмяйя вя бурулмайа ишляйян мямуллар
щазырланыр.
Азбоволокнитлярин долдуруъусу адындан эюрцндцйц кими азбестдир.
Бурада да битишдириъи ролуну фенолформалдещид гятраны ойнайыр.
Азбоволокнитляр йахшы фриксион хассяляря вя истилийя давамлылыьа
маликдир. Онлардан яйляъ гурьуларында, щямчинин туршуйа давамлы
апаратлар вя борулар щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Фенолформалдещид гятраны вя шцшя лифляриндян ибарят композисийа
шцшяволокнит адланыр. Шцшя лифляр материалын йцксяк физики-механики
хассялярини, гятран ися йахшы диелектрик хассялярини вя кимйяви
давамлылыьыны тямин едир. Шцшяволокнитляр йцксяк хцсуси мющкямлик,
вибрасийа вя ишаряси дяйишян йцкя, коррозийайа мцгавимятля характеризя
олунур. Шцшяволокнитлярин дартылмада мющкямлик щядди 500 МПа,
сыхылмада мющкямлик щядди ися 1300 МПа гядяр чатдырыла билир.
Тябягяли пластик кцтляляря (тябягяли пластикляр) эетинакс, текстолит,
азботекстолит, шцшятекстолит, аьаъ-тябягя пластикляри вя с. аиддир. Тябягяли
пластикляр вяряг, тава, бору шяклиндя бурахылыр. Онлардан механики емал
йолу иля мцхтялиф мямуллар алмаг олур.
Эетинакс фенол, анилинформалдещид вя карбамид гятранлары иля
каьызын композисийасындыр. Електротехникада вя радиотехникада, щямчинин
декоратив материал кими тятбиг олунур. Эетинакс кимйяви маддялярин,
щялледиъилярин тясириня давамлыдыр, лакин гаты туршуларын вя гайнар
гялявилярин тясириня давамсыздыр.
Текстолитин бирляшдириъиси термореактив гятранлар, долдуруъусу ися
памбыг парчадыр. Парчанын галынлыьы аз олдугъа текстолитин мющкямлийи
артыр. Тятбигиня эюря текстолитляр конструксийа, електротехника,
графитлянмиш, арагаты текстолитляриня бюлцнцр. Йастыглар, дишли чархлар,
арагаты щазырланмасында текстолитдян эениш истифадя едилир. Текстолит
йастыглар су вя йа су емулсийасы иля йаьлана билир.
Азботекстолитляр конструксийа, фриксион вя термоизолйасийа материалы
кими тятбиг олунур. Онлар йцксяк истилийя давамлылыьа маликдир.
Азботекстолитлярдян яйляъ гурьуларында, йцксяк температур вя кичик йцк
шяраитиндя ишляйян турбоэенератор деталлары, агрегатлар щазырламаг цчцн
истифадя едилир.
Шцшятекстолитляр фенолформалдещид, силисиумцзви вя йа епоксид
гятранлары иля цзви шцшя парчанын композисийасыдыр. Фенолформалдещид
битишдириъили (БФТ вя йа БФ йапышганлары) шцшятекстолитляр йцксяк
вибрасийаудма габилиййятиня, силисиум цзви гятран ясаслы
шцшятекстолитляр ися истилийя давамлылыьа маликдир.
Аьаъ-тябягяли пластикляр фенолформалдещид вя йа крезолформалдещид
гятранларында щопдурулуб, вяряг вя йа тава шяклиндя преслянмиш назик
тябягяшякилли аьаъ шпонларындан ибарятдир. Йцксяк физики-механики
хассяляря вя кичик сцртцнмя ямсалына малик олан аьаъ-тябягяли пластикляр
90
щям текстолити, щям дя ялван метал яринтилярини явяз едя билир. Аьаъ-
тябягяли пластикляр ДСП-А, ДСП-Б, ДСП-В вя с. кими маркаланыр. Бу плас-
тиклярдян эямигайырмада, електротехника сянайесиндя конструксийа
материалы вя антифриксион материал кими истифадя едилир.
Ъядвял 2-да бязи термореактив пластик кцтлялярин механики хассяляри
верилмишдир.

Ъядвял 2
Термореактив пластик кцтлялярин физики-механики хассяляри
Макси- Мющкямлик щядди, МПа
Зярбя
мум
Сыхлы юзлц- Еластиклик
Материал ишчи дартыл- сыхыл- яйил-
г, кг/м3 лцйц, модулу
темпера- мада мада мядя 2
кЪ/м
туру, Ъ
Преслямя
1400 100-110 30 50-150 60 4-6 6300-8000
овунтусу
1350-
Волокнит 110 30-60 80-150 50-80 9-10,4 8500
1450

Азбоволокнит 1950 200 - 110 70 20 18000

Шцшяволокни 1700-
280 80-500 130 120-250 25-150 -
т 1900

1300-
Эетинакс 150 80-100 160-290 80-100 12-25 10000
1400

Текстолит 1400 125 65-100 120-150 120-160 30 5000-10000

Азботекстолит 1600 190 55 - - 20-25 20000

Шцшятекстоли 1600- 18850-


200-300 250-600 210-260 150-420 50-200
т 1900 30000
Аьаъ тябягяли 18000-
1350 140-200 180-300 100-180 140-280 80-90
пластик 30000

Резин башга материаллардан йцксяк еластиклийи вя чох бюйцк, щям дя


дюняри деформасийа олмаг габилиййяти иля фярглянир. Резинлярин нисби
узанмасы 1000% гядяр ола билир, лакин сыхылма габилиййяти чох ашаьыдыр.
Резинлярин даща бир хцсусиййяти деформасийанын релаксасийа характери
дашымасыдыр. Чохдяфяли йцклямя шяраитиндя ишлядикдя резиня тясир едян
енержинин бир щиссяси дахили сцртцнмяйя сярф олунур, бу да резинин
гызмасына вя щистерезис иткиляриня сябяб олур. Резинляря ейни заманда
91
йейилмяйя давамлылыг, кимйяви давамлылыг, газ вя суйа гейри-нцфузлулуг,
електрик изолйасийа габилиййяти дя хасдыр.
Резин каучукла кцкцрд гарышыьынын хцсуси емалынын (вулканизасийа)
мящсулудур (вулканизасийа каучукла кцкцрдцн гаршылыглы кимйяви
тясириня дейилир). Резин материалларын хассялярини онларын ясас
компоненти олан тябии вя йа сцни каучук мцяййян едир. Каучукун физики-
механики хассялярини йахшылашдырмаг цчцн она мцхтялиф ашгарлар
(ингредийентляр) ялавя едирляр. Бу ашгарлара вулканизя едиъи маддя (кцкцрд
вя селен), вулканизя просесинин сцрятляндириъиляри (полисулфидляр,
гурьушун оксиди, магнезиум вя с.), йумшалдыъылар (парафин, мум вя с.),
долдуруъулар (дуда, синк оксиди, тябашир, талк, барит вя с.), рянэляйиъиляр вя
с. аиддир.
Тятбигиня эюря резинляр цмуми тятбигли вя хцсуси резинляря бюлцнцр.

Цмуми тятбигли резинляря тябии каучук (НК), бутадийен синтетик


каучуку (СКБ), бутадиенстирол синтетик каучуку (СКС) вя изопрен синтетик
каучуку (СКИ) ясаслы резинляр аиддир.
Тябии каучук (НК) бензин, бензол, хлороформ вя с. кими щялледиъилярдя
щялл олараг йапышган сифятиля тятбиг едилян юзлц мящлул ямяля эятирир.
80-100 Ъ температурдан йухары гыздырылдыгда НК пластикляшир, -70 Ъ
температурда ися кюврякляшир. Резин алмаг цчцн каучук кцкцрдля вулканизя
едилир. НК ясаслы резинляр йцксяк еластиклик, мющкямлик, су вя газ нцфуз
етдирмямяк вя електроизолйасийа хассяляриля характеризя олунур.
Бутадиен синтетик каучукунун (СКБ) дартылмада мющкямлик щядди
ашаьыдыр. Она эюря дя СКБ ясаслы резинляря мющкямляндириъи
долдуруъулар ялавя едирляр. СКБ-нин шахтайа давамлылыьы тяхминян -45 Ъ-
дир. СКБ каучуклар да НК кими кцкцрдля вулканизя едилир.
Бутадийенстирол синтетик каучуку (СКС) бутадийенля стиролун бирэя
полимерляшмясиндян алыныр. Бу, ян эениш истифадя едилян цмуми тятбигли
каучукдур. Стиролун мигдарындан асылы олараг СКС-10, СКС-30 вя СКС-50
маркалы каучуклар бурахылыр. Каучукда стиролун мигдары артдыгъа онун
мющкямлийи артыр, лакин шахтайа давамлылыьы азалыр. СКС-30 каучуку
ясасында резинляр кющнялмяйя давамлы олуб, чохдяфяли деформасийа шяраи-
тиндя йахшы ишляйир. Газнцфцзлулуьуна вя диелектрик хассяляриня эюря бу
каучук ясаслы резинляр НК ясаслы резинляря бярабярдир.
Изопрен синтетик каучуку кимйяви вя физики-механики хассяляриня эюря
тябии каучуклара йахындыр. СКИ-ЗД каучукундан електрик изолйасийа
резини, СКИ-ЗБ каучукундан ися вакуум техникасы цчцн резин алырлар.
Цмуми тятбигли резинляр –35 Ъ-дян 130 Ъ-дяк су, щава, туршу вя
гялявилярин зяиф мящлулу мцщитиндя ишляйя биляр. Бу резинлярдян шинляр,
гайышлар, конвейер лентляри, кабел изолйасийасы, мцхтялиф резин-техники
мямуллар щазырланыр.

92
Хцсуси резинляря йаьа-бензиня давамлы, истийя давамлы, ишыьа-озона
давамлы, електротехники, йейилмяйя давамлы вя щидравлики агрегат
майеляриня давамлы резинляр аиддир. Бунлардан бязилярини нязярдян
кечиряк.
Йаьа-бензиня давамлы резинляр хлорпрен каучуку (наирит), бутадийен-
нитрид каучуку (СКН) вя тиокол ясасында алыныр.
Наирит ясаслы резинляр йцксяк еластиклийя, вибрасийайа давамлылыьа
малик олуб, йанаъаьын вя йаьларын тясириня дюзцмлцдцр. Истийя вя шахтайа
давамлылыьына эюря онлар тябии каучукдан вя башга синтетик каучуклардан
эери галыр.
СКН ясаслы резинляр йцксяк мющкямлийя вя сцртцнмя иля йейилмяйя
мцгавимятя маликдир. Лакын онларын еластиклийи тябии каучука нисбятян
ашаьыдыр. Бу резинляр -30 Ъ-дян +130 Ъ-дяк бензин, йанаъаг вя йаь
мцщитиндя ишляйя биляр. Онлардан гайышлар, конвейер лентляри, манжетляр,
кипкяъ арагатлары вя с. щазырланыр.
Тиокол (полисулфид) ясаслы каучуклар йанаъаьа вя йаьлара, оксиэенин,
озонун, эцняш шцасынын тясириня давамлыдыр. Газын нцфуз етмямяси бу
резинляри щерметикляшдиричи (кипляшдиричи) кими ишлятмяйя имкан верир.
Лакин бу резинлярин мющкямлийи аздыр.
Истилийя давамлы резинляр ЪКТ каучуку (синтетик истийя давамлы
каучук) асасында алыныр. ЪКТ -60 Ъ-дян +250 Ъ-дяк ишляйя билир. Кичик
адэезийа габилиййяти ЪКТ каучукуна суйадавамлылыг вя щидрофоблуг
хассяляри верир.
Йейилмяйя давамлы резинляр полиуретан каучуклары (СКУ) ясасында
щазырланыр. Бу резинляр йцксяк мющкямлийя, еластиклийя, йейилмяйя гаршы
мцгавимятя вя йаьа-бензиня давамлылыьа малик олур. Бу резинляр оксиэеня вя
озона дюзцмлц олур, -30 Ъ-дян +130 Ъ-дяк ишляйя билир. СКУ ясаслы
резинляр автомобил шинляри, конвейер лентляри, айаггабы вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Електротехники резинляря електроизолйасийа вя електриккечириъи
резинляр дахилдир. Електроизолйасийа резинляри ЩК, ЪКБ, ЪКЪ, ЪКТ вя
бутилкаучук ясасында щазырланыр вя ъяряйанкечириъи мяфтиллярин,
кабеллярин изолйасийасы цчцн, хцсуси мягсядли айаггабы вя ялъяк
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Екранлашдырылмыш кабелляр цчцн елекриккечириъи резинляр ЩК,
ЪКЩ, наирит каучукларындан дуда вя графит ялавя етмякля алыныр.
Щидравлик аваданлыг майеляринин тясириня давамлы резинлярдян
щидравлики системлярин, диафрагмаларын, насосларын, щярякятли вя
щярякятсиз бирляшмялярин кипляшдирилмяси цчцн истифадя едилир. Йаьда
ишлямяк цчцн ЪКЩ ясаслы, силисиум – цзви майелярдя ишлямяк цчцн ЩК,
ЪКМЪ-10 ясаслы резинляр тятбиг едиля билир.

93
Mövzu 15
Ovuntu və kompozisiya materialları. Onların xüsusiyyəti. Metal matrisalı
kompozisiya materialları.

Композисийа материаллары хассяси компонентлярин хассяляриндян там


фярглянян ики вя чох компонентли материаллардыр. Композисийанын
компонентляри бири-бириндя щялл олмамалы вя йа бири-бирини
удмамалыдыр. Композисийанын хассялярини компонентлярин гаршылыглы
тясирини билмядян юйрянмяк мцмкцн дейил.
Композисийа материаллары матрисанын нювцня эюря метал матрисалы вя
гейри-метал (полимер) матрисалы материаллара бюлцнцр. Долдуруъулар
овунту, лиф, тябягя шякилли цзви, гейри-цзви, металлик вя йа керамик
материал ола биляр.

Композисийалы материалларда метал матриса йцксяк мющкямликли


лифлярля вя йа чятинярийян нарын дисперс щиссяъиклярля мющкямляндириля
биляр. Биринъи щалда композисийалы материал лифли, икинъи щалда ися
дисперс мющкямлянян материал адланыр. Матриса сифятиля Ал, Мэ, Ни вя
онларын яринтиляриндян истифадя едилир.
Шякил 86-дя дисперс-мющкямлянян вя лифли композисийа
материалларынын схеми верилмишдир. Лифин узунлуьунун диаметриня
нисбятиня эюря лифли материаллар юз нювбясиндя ики група-дискрет лифли
(л/д=10-1013) вя сонсуз лифли (л/д=~) материаллара бюлцнцр. Дискрет лифляр
матрисада хаотик йерляшир. Лифлярин диаметри адятян микронларла
юлчцлцр. Лифин узунлуьунун диаметриня нисбяти бюйцк олдугъа материалын
мющкямлянмя дяряъяси дя артыр.

94
Композисийалы материаллар башга конструксийа материалларына
нисбятян даща йцксяк мющкямлик вя дюзцмлцлцк щяддиня, еластиклик
модулуна, сяртлийя (E/) малик олмагла бярабяр, онларда чатямяляэялмя мейли
дя аздыр. Композисийалы материалларын тятбиги конструксийанын метал
тутумуну азалтмагла йанашы, онларын сяртлийини дя артырыр.
Лифли композисийалы материалларын мющкямлийи лифлярин
мющкямлийиндян асылы олур, матриса ися эярэинликляри арматурлашдырыъы
елементляр арасында пайлайыр. Бу да лифлярин мющкямлийинин вя
еластиклик модулунун матрисайа нисбятян хейли бюйцк олмасыны тяляб едир.
Сярт арматурлашдырыъы елементляр композисийалы материалда йаранан
эярэинликляри гябул едир, лифлярин сямтлянмяси истигамятиндя материала
мющкямлик вя сяртлик верир.
Алцминиум, магнезиум вя онларын яринтиляри цчцн бор лифляриндян

Шякил 86. Композисийа материалынын схеми: 1 –


дисперс мющкямлянян материал (л/д=1); 2 –
дискрет лифли материал (л/д=10-1013); 3 –
фасилясиз лифли материал.
(м=2500-3500 МПа, =38-420.106 МПа) вя карбон лифляриндян (м=1400-3500
МПа, =160-450.106 МПа), щямчинин йцксяк мющкямлийя вя еластиклик
модулуна малик олан карбид, нитрид, борид вя оксидлярдян, бязян ися йцксяк
мющкямликли полад мяфтиллярдян истифадя едирляр. Титан вя титан
яринтилярини молибден мяфтилля, силисиум карбиди, сапфир вя титан бориди
лифляриля арматурлашдырырлар.
Никел яринтилярини волфрам вя йа молибден мяфтиллярля
арматурлашдырмагла яринтинин одадавамлылыьыны артырырлар. Алцминиум
оксиди вя нитридинин, силисиум карбиди вя нитридинин, бор карбидинин
сапшякилли кристаллары да чох йцксяк мющкямлийя вя еластиклик модулуна
малик композисийалы материаллар йаратмаьа имкан верир.
Композисийа материалларында мющкямляндириъинин йерляшмясиндян
асылы олараг (бир сямтдя йерляшмя, чарпаз йерляшмя вя с.) материалын
хассяляринин анизотропийасы мейдана эялир ки, буну деталлары конструксийа
едяркян нязяря алмаг лазымдыр.
95
Алцминиум, магнезиум вя титан яринтиляринин эеъярийян бор, силисиум
карбиди, титан дибориди вя алцминиум оксиди лифляриля арматурлашмасы
одадавамлылыьы нязяря чарпаъаг дяряъядя артырыр.
Лифли композисийа материалларындан фяргли олараг дисперс
мющкямлянян композисийа материалларында матриса йцкц гябул едян ясас
елементдир, дисперс щиссяъикляр ися матрисада дислокасийаларын
щярякятини тормозлайыр. Материалын мющкямлийи щиссяъиклярин
дисперслийиндян вя матрисада мцнтязям пайланмасындан асылы олур.
Дисперс мющкямлянян материаллар хассяляринин изотроплуьу иля дя
сяъиййялянир. Дисперс мющкямлянян композисийалы материаллардан
мямуллары адятян овунту металлурэийасы цсулу иля щазырлайырлар.
Матрисада щялл олмайан стабил, чятинярийян бирляшмялярдян (ториум,
щафниум, иттриум оксидляри, мцхтялиф оксидлярин вя надир торпаг
елементлярин мцряккяб бирляшмяляри) истифадя едилмяси 0,9-0,95 Тя
температурадяк материалын мющкямлийини тямин едир. Беля материаллар
адятян одадавамлы материал кими тятбиг едилир.
Дисперс мющкямлянян композисийалы материаллардан СА адланан
яринти даща эениш тятбиг едилир. ЪА алцминиум матрисада вя матрисада
бярабяр пайланмыш алцминиум оксидиндян – Ал2О3 ибарятдир. ЪА-ларда
щиссяъиклярин юлчцсц 10-50 мкм, щяъмъя нисбяти 6-9 фаиздян 13-18 фаизя
гядяр олур. Ал2О3-цн мигдары артдыгъа яринтинин мющкямлийи артыр, лакин
пластиклийи азалыр. Тяркибиндя 6-9% Ал2О3 олан яринтинин (ЪА-1)
мющкямлик щядди м=300 МПа, нисби узанмасы =8% олдуьу щалда, 13-18%
Ал2О3 гатылмыш яринти цчцн (ЪА-3) м=400 МПа, =3%-дир. Узунмцддятли
мющкямлийя эюря дя ЪА яринтиляри деформасийайа уьрадылан алцминиум
яринтиляриндян цстцндцр.
Никел ясаслы дисперс мющкямлянян яринтилярин дя бюйцк перспективи
вар. 2-3% (щяъмъя) ториум оксиди вя йа щафниум оксидиля
мющкямляндирилмиш никел ясаслы композисийа материалынын
одадавамлылыьы чох йцксякдир. ВДУ-2 яринтиси цчцн (щафниум оксидля
мющкямляндирилмиш Ни) 1200 Ъ температурда 10075 МПа вя 100065 МПа
тяшкил едир.

Эениш тятбиг едилян гейри-метал матрисалы композисийа


материалларында матриса кими полимер, карбон вя керамик материаллардан
истифадя едилир. Полимер материаллардан даща чох епоксид,
фенолформалдыщид вя полиимид гятранлары тятбиг олунур. Бу
композисийалара мющкямляндириъи компонент олараг шцшя, карбон, бор,
оксид, карбид, борид, нитрид лифляриндян, щямчинин йцксяк мющкямлик вя
сяртлик верян метал мяфтиллярдян истифадя едилир.
Композисийада долдуруъунун мигдары 20-30%-дян (сямтлянмямиш
материалларда) 60-80%-дяк (сямтлянмиш материалда) ола биляр. Долдуруъу

96
лифлярин мющкямлийи вя еластиклик модулу бюйцк олдугъа материалын
мющкямлийи вя сяртлийи дя бюйцк олур.
Тябягяли композисийалы материалларда бирляшдириъидя щопдурулмуш
лифляр, саплар, лентляр бири-бириня паралел дцзцлцр. Щяр мцстявидя бир
гатлыныр. Материал ися анизотроп хассяли олур. Долдуруъуларын дцзцлмя
буъаьыны дяйишмякля материалын хассялярини дяйишмяк олур. Шякил 87-да
лифлярин дцзцлмя схемляри верилмишдир. Ян чох бири-бириня
перпендикулйар дцзцлмцш цч сап (цч юлчцлц) схеминдян истифадя едилир. Цч
саплы материаллар истянилян галынлыгда блок, силиндр вя с. шяклиндя
щазырлана биляр.

Шякил 87. Композисийа


материалларында долдуруъунун
дцзцлмя схеми: Ы – бир истигамятли;
ЫЫ – ики истигамятли; ЫЫЫ – цч
истигамятли; ЫВ – дюрд итигамятли;
1-5 – лифлярин дцзцлцшц (1 – дцз
буъаглы; 2 – щексагонал; 3 – чяп
буъаглы; 4 – яйилмиш лифляр; 5 – чох
саплы систем)
Карбоволокнитляр полимер матрисалы вя карбон долдуруъулу
материалдыр. Бу тип материаллар чох йцксяк температурадяк, щям дя мянфи
температурларда юз мющкямлийини сахлайыр. Карбоволокнитляр статик вя
динамик йорулмайа йцксяк мцгавимятя малик олур.
Полимер матрисалы карбоволокнити инерт вя йа редуксийаедиъи атмос-
фердя пиролизя уьратдыгда карбон матрисалы карбоволокнит ямяля эялир.
Карбон матрисалы карбонграфит хцсуси графитляря нисбятян 5-10 дяфя йцксяк
мющкямлийя вя зярбя юзлцлцйцня малик олур. Бу тип материаллардан эямига-
йырмада вя автомобил сянайесиндя, триботехники говшагларда вя с. истифадя
олунур.
Борволокнитляр полимер бирляшдириъи вя бор лифляриндян ибарят ком-
позисийадыр. Онлар сыхылма, сцрцшмя вя кясилмядя йцксяк мющкямлийя,
97
йцксяк бярклийя, еластиклик модулуна, истилик вя електрик кечириъилийиня
маликдир. Борволокнит цчцн матриса олараг модификасийа едилмиш епоксид
гятранындан вя полиимидлярдян истифадя олунур.
Борволокнитляр авиасийада вя космик техникада тятбиг олунур.
Цзвиволокнитлярин щям бирляшдириъиси, щям дя долдуруъусу цзви
материаллардыр. Онлар кичик кцтляйя, нисбятян йцксяк хцсуси мющкямлийя
(кцтляйя эюря) малик олмагла ишаряси дяйишян йцк алтында вя температур
кяскин дяйишдикдя хассяляри стабил галыр. Цзвиволокнитляр агрессив
мцщитя вя ням тропик иглимя давамлы олмагла йцксяк диелектрик
хассяляриня маликдир. Онларын ясас нюгсаны сыхылмада мющкямлийин
ашаьы олмасы вя сцрцнмяклийин бюйцк олмасыдыр.

Овунту материалларындан преслямя вя 0,75-0,8 Тя температурунда


вакуумда вя йа горуйуъу газ мцщитиндя биширмя йолу иля мцяййян формада
мямуллар алмаг олар. Овунту материаллары мясамяли вя компакт материаллара
бюлцнцр.
Мясамяли материалларда сон емалдан сонра 10-30% мясамя галыр. Беля
материаллардан йастыг, оймаг вя с. кими антифриксион деталлар вя сцзэяъляр
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Антифриксион овунту материалларынын сяъиййяви хассяляри кичик
сцртцнмя ямсалы вя йахшы сцртцнмяйя давамлылыгдан, йахшы уйушма
габилиййятиндян вя кифайят гядяр бюйцк йцк эютцря билмясиндян ибарятдир.
Овунту яринтиляриндян щазырланмаш йастыглар мясамяляря
щопдурулмуш йаьын щесабына ялавя йаьланмадан ишляйя билир.
Йастыглары дямир-графит (ЖГр) вя тунъ-графит типли яринтилярдян
щазырлайарлар. Тяркибиндя 1-7% графит олан дямир-графит яринтиляри
ЖГр1, ЖГр3, ЖГр7 иля, 8-10% графит олан тунъ-графит яринтиляри Бр0Гр10-
2, Бр0Гр6-4 вя с. иля маркаланыр.
Дямир-графит яринтиляринин метал ясасы перлитдян ибарят олур. Бу
бюйцк йцк вя йцксяк сцрят шяраитиндя йастыьын аз йейилмясиня шяраит
йарадыр. Дямир-графит яринтиляриня 0,8-1% вя йа 3,5-4% сулфидлярин ялавя
едилмяси сцртцнмя сятщляриндя сулфид тябягясинин ямяля эялмясиня,
беляликля дя уйушманын йахшылашмасына вя йейилмянин азалмасына сябяб
олур.
Дямир-графитин поладла сцртцнмя ямсалы 0,07-0,09-дур (йаьланмыш
щалда). Дямир-графит йастыглары 1000-1500 МПа йцк алтында 100-200 Ъ
температурадяк ишляйя билир. Тунъ-графит йастыгларын сцртцнмя ямсалы
йаьсыз 0,04-0,07, йаьландыгда ися 0,05-0,007-дир. Тунъ-графит йастыглар 400-
500 МПа йцкля 200-250 Ъ температурадяк ишляйя билир.
Дямир-графитин механики хассяляри м=180-300 МПа, бярклийи 60-120
ЩБ, тунъ-графитин ки м=30-50 МПа, бярклийи 25-50 ЩБ-дир.
Дямир вя мис ясаслы овунту материаллары тормоз говшагларынын вя
муфталарын фриксион мямулларыны (диск, сегмент вя с.) щазырламаг цчцн дя
тятбиг едирляр. Фриксион мямуллар бюйцк сцртцнмя ямсалына, кифайят гядяр
98
мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр. Сцртцнмя
ямсалыны артырмаг цчцн материалын тяркибиня силисиум, бор карбиди,
чятинярийян оксидляр вя с. дахил едирляр. Дямир ясаслы материалын чугунла
сцртцнмя ямсалы =0,18-0,40, мис ясаслы материалын сцртцнмя ямсалы ися
=0,17-0,25 тяшкил едир.
Мис ясаслы фриксион материаллары табланмыш полад деталларла
(илишмя сегментляри, дискляр вя с.) бир говшагда майели сцртцнмя
шяраитиндя тятбиг едирляр. Беля материаллар 400 МПа тязйиг, 40 м/сан сцрят
вя 300-350 Ъ температур шяраитиндя ишляйя билир. Мис ясаслы фриксион
материала МК5 яринтиси мисал ола биляр. Бу яринтинин тяркиби 4% Фе, 7%
графит, 8% Пб, 9% Сн вя 0-2% Ни-дян ибарятдир.
Сцртэц материалы тятбиг едилмядян ишляйян фриксион говшагларда
(тяййаря тормозларынын деталлары, автомобил, трактор, екскаватор
тормозларынын цстлцкляри вя с.) дямир ясаслы материал тятбиг едилир. Ян
чох тяркибиндя 15% Ъу, 3% графит, 3% азбест, 3% СиО2 вя 6% борит олан
ФМК-11 тятбиг едилир. Фриксион материаллар назик сектор, сегмент, золаг вя
с. шяклиндя щазырланыб, полад ясаса баьланыр.
Овунту материаллары мцхтялиф сцзэяъ мямуллары щазырламаг цчцн
эениш тятбиг едилир. Ни, Фе, Ти, Ал, коррозийайа давамлы полад, тунъ вя
башга овунту материаллардан 2-20 мкм юлчцлц 45-50% гядяр мясамялийи олан
оймаг, бору, вяряг шякилли сцзэяъляр щазырланыр. Бу сцзэяъляр майе вя
газлары бярк щиссяъиклярдян тямизлямяк цчцн истифадя едилир.
Електротехника вя радиотехникада Фе-Ни-Ал яринтиляри ясасында
овунтудан щазырланан магнитляр тятбиг едилир. Бу магнитлярин хассяляри
чох заман тюкмя иля алынан магнитлярдян йцксяк олур.
Контакт гайнаьы аваданлыьында, рабитя ъищазларында овунту
материалларындан щазырланан контактлар эениш тятбиг едилир. Бу мягсядля
волфрам вя молибденин мисля псевдо яринтиляриндян (МВ20, МВ40, МВ60,
МВ80), эцмцшля (ЪМ30, ЪМ60, ЪМ80, ЪБ30, ЪБ50, ЪБ85 вя с.) вя йа кадмиум
оксидля псевдо яринтиляриндян (ОК8, ОК12, ОК15) вя с. истифадя едирляр.
Беля контактлар йцксяк мющкямлик, електрик кечириъилийи вя електрик
ерозийайа давамлылыгла сяъиййявидир.
Овунту материаллары никел ясаслы одадавамлы, Ни, Ал, Ти, Ър ясаслы
дисперс мющкямлянян материаллар алмаг цчцн эетдикъя даща эениш тятбиг
едилир. Овунту металлурэийасы цсуллары иля W, Мо вя Зр карбидляри
ясасында да мцхтялиф материаллар алыныр.
Тюкмя вя йа тязйигля емал цсулу иля мцяййян тяркибли яринтидян олан
мямулу алмаг мцмкцн олмадыгда биширилмиш алцминиум яринтиляриндян
(ЪАЪ) истифадя едирляр. Бу яринтилярин тяркибиня хейли мигдарда Си вя Ни
дахил олур. Мясялян ЪАЪ1 яринтисинин тяркибиндя 25-30% Си, 5-7% Ни олур.
ЪАЪ1 яринтисиндян кичик хятти эенишлянмя ямсалы вя аз
истиликкечириъилийиня малик олан вя 20-200 Ъ температурда поладла
говушдугда ишляйян ъищаз деталлары щазырланыр.

99
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики хассяляри, кясмя иля
йахшы емаледилмя габилиййятиня вя релаксасийа давамлылыьына малик олан
Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3% мясамялиликля)
кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя
титан яринтиляри овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа поладлары (СП10-1…
СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2, СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2,
СП45Х3-2 вя с.) мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ вя с.),
коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15, СПХ23Н28 вя с.) вя башга
поладлар алыныр. Поладларын маркасында Ъ – полады, П – овунтуну,
дефисдян сонракы рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики емалдан сонра чох вахт
ади йолла алынан поладларын хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын
механики хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох асылы олур.
Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2, КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя
ашаьы дцшцр, сойугсынма щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя
артыр. Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад деталларын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту материаллары (АлП-2, АлПД-
2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2, БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.)
ъищазгайырмада, електротехникада вя електрон техникасында эениш интишар
тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф материалын синфини (Ал –
алцминиум яринтиси, Бр – тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи –
овунту материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын мя-
самялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир), Г (манган) вя с.
материалын тяркибиндяки елементляри, рягямляр ися онларын фаизля
мигдарыны эюстярир. Ялван метал ясаслы овунту материаллары ади ялван
метал яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик кечириъилийиня,
коррозийайа давамлылыьа малик олур, кясмя иля вя тязйигля йахшы емал
едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан истифадя ямсалыны кяскин
сурятдя артырмаьа вя йцксяк ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир.
Овунту материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря механики емал
зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан галдырылмасы вя метал сярфинин
азалмасы сайясиндя ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг кцтляви истещсал
шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик формалы, кичик
кцтля вя юлчцйя малик мямулларын щазырланмасы мяслящят эюрцлцр.
Мямулун конструксийасы вя формасы прес-гялибини бошлугларыны овунту
иля бир бярабярдя долдурмаьа вя кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-
гялибдян ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан юлчцлярини
100
тямин етмяк вя механики емала олан ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-
гялиби лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя материалын
чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.
Овунту материалларындан преслямя вя 0,75-0,8 Тя температурунда
вакуумда вя йа горуйуъу газ мцщитиндя биширмя йолу иля мцяййян формада
мямуллар алмаг олар. Овунту материаллары мясамяли вя компакт материаллара
бюлцнцр.
Мясамяли материалларда сон емалдан сонра 10-30% мясамя галыр. Беля
материаллардан йастыг, оймаг вя с. кими антифриксион деталлар вя сцзэяъляр
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Антифриксион овунту материалларынын сяъиййяви хассяляри кичик
сцртцнмя ямсалы вя йахшы сцртцнмяйя давамлылыгдан, йахшы уйушма
габилиййятиндян вя кифайят гядяр бюйцк йцк эютцря билмясиндян ибарятдир.
Овунту яринтиляриндян щазырланмаш йастыглар мясамяляря
щопдурулмуш йаьын щесабына ялавя йаьланмадан ишляйя билир.
Йастыглары дямир-графит (ЖГр) вя тунъ-графит типли яринтилярдян
щазырлайарлар. Тяркибиндя 1-7% графит олан дямир-графит яринтиляри
ЖГр1, ЖГр3, ЖГр7 иля, 8-10% графит олан тунъ-графит яринтиляри Бр0Гр10-
2, Бр0Гр6-4 вя с. иля маркаланыр.
Дямир-графит яринтиляринин метал ясасы перлитдян ибарят олур. Бу
бюйцк йцк вя йцксяк сцрят шяраитиндя йастыьын аз йейилмясиня шяраит
йарадыр. Дямир-графит яринтиляриня 0,8-1% вя йа 3,5-4% сулфидлярин ялавя
едилмяси сцртцнмя сятщляриндя сулфид тябягясинин ямяля эялмясиня,
беляликля дя уйушманын йахшылашмасына вя йейилмянин азалмасына сябяб
олур.
Дямир-графитин поладла сцртцнмя ямсалы 0,07-0,09-дур (йаьланмыш
щалда). Дямир-графит йастыглары 1000-1500 МПа йцк алтында 100-200 Ъ
температурадяк ишляйя билир. Тунъ-графит йастыгларын сцртцнмя ямсалы
йаьсыз 0,04-0,07, йаьландыгда ися 0,05-0,007-дир. Тунъ-графит йастыглар 400-
500 МПа йцкля 200-250 Ъ температурадяк ишляйя билир.
Дямир-графитин механики хассяляри м=180-300 МПа, бярклийи 60-120
ЩБ, тунъ-графитин ки м=30-50 МПа, бярклийи 25-50 ЩБ-дир.
Дямир вя мис ясаслы овунту материаллары тормоз говшагларынын вя
муфталарын фриксион мямулларыны (диск, сегмент вя с.) щазырламаг цчцн дя
тятбиг едирляр. Фриксион мямуллар бюйцк сцртцнмя ямсалына, кифайят гядяр
мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр. Сцртцнмя
ямсалыны артырмаг цчцн материалын тяркибиня силисиум, бор карбиди,
чятинярийян оксидляр вя с. дахил едирляр. Дямир ясаслы материалын чугунла
сцртцнмя ямсалы =0,18-0,40, мис ясаслы материалын сцртцнмя ямсалы ися
=0,17-0,25 тяшкил едир.
Мис ясаслы фриксион материаллары табланмыш полад деталларла
(илишмя сегментляри, дискляр вя с.) бир говшагда майели сцртцнмя
шяраитиндя тятбиг едирляр. Беля материаллар 400 МПа тязйиг, 40 м/сан сцрят

101
вя 300-350 Ъ температур шяраитиндя ишляйя билир. Мис ясаслы фриксион
материала МК5 яринтиси мисал ола биляр. Бу яринтинин тяркиби 4% Фе, 7%
графит, 8% Пб, 9% Сн вя 0-2% Ни-дян ибарятдир.
Сцртэц материалы тятбиг едилмядян ишляйян фриксион говшагларда
(тяййаря тормозларынын деталлары, автомобил, трактор, екскаватор
тормозларынын цстлцкляри вя с.) дямир ясаслы материал тятбиг едилир. Ян
чох тяркибиндя 15% Ъу, 3% графит, 3% азбест, 3% СиО2 вя 6% борит олан
ФМК-11 тятбиг едилир. Фриксион материаллар назик сектор, сегмент, золаг вя
с. шяклиндя щазырланыб, полад ясаса баьланыр.
Овунту материаллары мцхтялиф сцзэяъ мямуллары щазырламаг цчцн
эениш тятбиг едилир. Ни, Фе, Ти, Ал, коррозийайа давамлы полад, тунъ вя
башга овунту материаллардан 2-20 мкм юлчцлц 45-50% гядяр мясамялийи олан
оймаг, бору, вяряг шякилли сцзэяъляр щазырланыр. Бу сцзэяъляр майе вя
газлары бярк щиссяъиклярдян тямизлямяк цчцн истифадя едилир.
Електротехника вя радиотехникада Фе-Ни-Ал яринтиляри ясасында
овунтудан щазырланан магнитляр тятбиг едилир. Бу магнитлярин хассяляри
чох заман тюкмя иля алынан магнитлярдян йцксяк олур.
Контакт гайнаьы аваданлыьында, рабитя ъищазларында овунту
материалларындан щазырланан контактлар эениш тятбиг едилир. Бу мягсядля
волфрам вя молибденин мисля псевдо яринтиляриндян (МВ20, МВ40, МВ60,
МВ80), эцмцшля (ЪМ30, ЪМ60, ЪМ80, ЪБ30, ЪБ50, ЪБ85 вя с.) вя йа кадмиум
оксидля псевдо яринтиляриндян (ОК8, ОК12, ОК15) вя с. истифадя едирляр.
Беля контактлар йцксяк мющкямлик, електрик кечириъилийи вя електрик
ерозийайа давамлылыгла сяъиййявидир.
Овунту материаллары никел ясаслы одадавамлы, Ни, Ал, Ти, Ър ясаслы
дисперс мющкямлянян материаллар алмаг цчцн эетдикъя даща эениш тятбиг
едилир. Овунту металлурэийасы цсуллары иля W, Мо вя Зр карбидляри
ясасында да мцхтялиф материаллар алыныр.
Тюкмя вя йа тязйигля емал цсулу иля мцяййян тяркибли яринтидян олан
мямулу алмаг мцмкцн олмадыгда биширилмиш алцминиум яринтиляриндян
(ЪАЪ) истифадя едирляр. Бу яринтилярин тяркибиня хейли мигдарда Си вя Ни
дахил олур. Мясялян ЪАЪ1 яринтисинин тяркибиндя 25-30% Си, 5-7% Ни олур.
ЪАЪ1 яринтисиндян кичик хятти эенишлянмя ямсалы вя аз
истиликкечириъилийиня малик олан вя 20-200 Ъ температурда поладла
говушдугда ишляйян ъищаз деталлары щазырланыр.
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики хассяляри, кясмя иля
йахшы емаледилмя габилиййятиня вя релаксасийа давамлылыьына малик олан
Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3% мясамялиликля)
кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя
титан яринтиляри овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа поладлары (СП10-1…
СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2, СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2,
102
СП45Х3-2 вя с.) мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ вя с.),
коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15, СПХ23Н28 вя с.) вя башга
поладлар алыныр. Поладларын маркасында Ъ – полады, П – овунтуну,
дефисдян сонракы рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики емалдан сонра чох вахт
ади йолла алынан поладларын хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын
механики хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох асылы олур.
Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2, КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя
ашаьы дцшцр, сойугсынма щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя
артыр. Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад деталларын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту материаллары (АлП-2, АлПД-
2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2, БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.)
ъищазгайырмада, електротехникада вя електрон техникасында эениш интишар
тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф материалын синфини (Ал –
алцминиум яринтиси, Бр – тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи –
овунту материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын мя-
самялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир), Г (манган) вя с.
материалын тяркибиндяки елементляри, рягямляр ися онларын фаизля
мигдарыны эюстярир. Ялван метал ясаслы овунту материаллары ади ялван
метал яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик кечириъилийиня,
коррозийайа давамлылыьа малик олур, кясмя иля вя тязйигля йахшы емал
едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан истифадя ямсалыны кяскин
сурятдя артырмаьа вя йцксяк ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир.
Овунту материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря механики емал
зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан галдырылмасы вя метал сярфинин
азалмасы сайясиндя ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг кцтляви истещсал
шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик формалы, кичик
кцтля вя юлчцйя малик мямулларын щазырланмасы мяслящят эюрцлцр.
Мямулун конструксийасы вя формасы прес-гялибини бошлугларыны овунту
иля бир бярабярдя долдурмаьа вя кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-
гялибдян ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан юлчцлярини
тямин етмяк вя механики емала олан ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-
гялиби лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя материалын
чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.

103

Вам также может понравиться