Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Т е х н о ло жи
Стру к ту р Х а ссяляр
Физ ик и
Х а риъи а м илляр К им йяви
Т е рм ик и К им йяви М е х а н ик и Физ ик и
Шякил 1. Материалшцнаслыг
елминин схематик тясвири
нювбясиндя механики хассялярин, щямчинин физики хассялярин (истилик
кечириъилийи, електрик кечириъилийи, магнит хассяляри вя с.) дяйишмяси иля
мцшайият олунур. Щятта ейни дямир-карбон системли яринтилярин полад вя
чугунлара бюлцнмяси карбонун мигдарындан асылы олараг структурда баш
верян дяйишикликляр вя бунунла ялагядар механики, техноложи, физики
хассяляр комплексинин дяйишмяси иля ялагядардыр.
Материалшцнаслыгда хариъи амиллярин тясири чох заман щялледиъи рол
ойнайыр. Яслиндя хариъи амиллярин тясири иля материалын хассялярини
лазым олан истигамятдя дяйишмяк, башга сюзля онун хассялярини идаря етмяк
мцмкцндцр. Буну ян эениш тятбиг едилян конструксийа материалы олун
поладын нцмунясиндя нцмайиш едирмяк мцмкцндцр. Мцяййян температурадяк
гыздырылмыш полад кичик сцрятля сойудулдугда онун бярклийи, мющкям-
лийи азалыр, пластиклийи артыр, бюйцк сцрятля сойудулдугда ися, яксиня,
бярклик, мющкямлик артыр, пластиклик ися азалыр.
Аз карбонлу поладын сятщ гатыны мцяййян мцщит вя температурда
карбонла зянэинляшдирмякля динамик йцкя давамлы материалын сятщ
гатынын йейилмяйядавамлылыьыны артырмаг олур.
Burada həm müasir konstruksiya materiallarının əsasını təşkil edən metallar,
həm də qeyri-metal materiallar (plastik kütlələr, rezin, keramika materialları və s.)
öyrənilir.
Нефт вя кимйа сянайесиндя тятбиг едилян машын вя апаратларын, еляъя
дя алят вя гурьуларын мцхтялиф иш шяраитляри бунлар цчцн материалларын
расионал сечилмяси мягсядиля мцяййян мейарларын ахтарылмасыны тяляб
едир. Бунунла йанашы, мцяййян шяраитдя ишляйя билян йени типли
яринтилярин вя гейри-метал материалларын йарадылмасы да нязярдя
тутулмалыдыр.
Нефт вя кимйа аваданлыьынын яксяр щиссяляри вя еляъя дя алятляр чох
аьыр шяраитдя ишляйир: онлар йцксяк ишарясидяйишян вя динамики йцкляря,
щямчинин дедикъя йцксяк абразив йейилмяйя, кавитасийа йейилмясиня вя
коррозийайа мяруз галырлар.
Эюстярилянлярдян ялавя нефт вя кимйа сянайеси аваданлыьы йцксяк
температур вя тязйиг, еляъя дя йцксяк коррозийа ишчи мцщитиндя ишляйир.
Беля ки, йцксяк температур вя тязйигин ейни заманда тясири шяраитиндя
коррозийа мцщитинин тясири даща да йцксялир.
Сечилян полад мямулатын щазырланмасы цчцн минимал ямяк тутумуна
чаваб вермялидир. Беля ки, сечилмиш полад кясмя вя тязйигля йахшы
емалолунма габилиййятиня малик олмалыдыр. Бу мягсядля нястащларын илкин
термики емал режимляринин дцзэцн сечилмяси ясас мясялялярдян бири щесаб
едилир. Илкин термики емал тяйин едилмиш технолоэийадан асылы олараг
адятян пястащын щазырланмасы сехляриндя апарылыр вя карбонлу поладлар
цчцн нормаллашдырма, леэирлянмиш поладлар цчцн ися нормаллашдарма вя
йцксяк температурлу (600-670 Ъ) табяксилтмя, табалма, изотермик табалма вя
йцксяк температурлу табяксилтмя режлимляриндян ибарятдир.
Сечилян полад имкан дахилиндя уъуз олмалыдыр. Илк нювбядя чалышмаг
лазымдыр ки, нисбятян ашаьы дяйяри олан карбонлу вя йа азлеэирлянмиш
поладлара цстцнлцк верилсин. Дефисит Ни, Мо, W вя с. Елементляря
леэирлянмиш конструксийа поладларынын тятбиги анъаг о щалларда
мцмкцндцр ки, нисбятян уъуз поладлар мямулата олан тялябляря уйьун
эялмясин. Мямулатын етибарлылыьыны вя узунюмцрлцлцйцнц тямин етмяк,
мягсядиля, метал сяртфини азалтмаг вя техноложи хассяляри йахшылашдырмаг
вя нящайят, машынын эцъцнц артырмаг мягсядиля леэирлянмиш поладлар
тятбиг едиля биляр. Леэирлянмиш поладларын тятбиги техники вя игтисади
сямярялилийи нязяря алмагла апарылмалыдыр. Беля ки, леэирлянмиш
поладларын тятбиги щиссялярин узунюмцрлцлцйцнцн йцксялдилмяси вя
ещтийат щиссялляринин сярфини азалтмаг вя метал йайыглара гянаят етмякля
ялагядардыр. Материала олан цмцми тялабат бязи щалларда бири-биринин
яксинядир. Мясялян, нисбятян йцксяк мющкямликли материаллар ашаьы
техноложи хассяляря малик олур вя щямчинин кясмя вя сойуг щяъми
2
штамплама иля чятин емал олунур. Одур ки, адятян материалын сечилмясиндя
полада олан тялябатда эюстярилян компромисс шяртляр нязяря алынмалыдыр.
Тяляб олунан хассяляри вя диэяр характеристикалары алмаг цчцн поладын
сечилмяси мясялясинин щяллиндя оптимал мющкямляндириъи термики вя
кимйяви-термики емал нювляринин дя тяйин едилмяси ваъиб щесаб олунур.
Материалын вя термики емал технолоэийасынын сечилмяси конкрет
истещсалат шяраитиндя тятбиги нюгтейи-нязяриндян апарылмалыдыр. Беля ки,
ейни бир термики емал просеси иля мцхтялиф истещсалат шяраитляриндя
мцхтялиф игтисади нятиъяляря наил олмаг олар. Термики вя кимйяви-термики
емалын игтисади ъящятдян даща ялверишли вариантынын сечилмяси вя
лайищяляндирилмясиндя щазырда компйутер техникасындан эениш истифадя
едирляр.
Шякил 1. Бринелл (а), Роквелл (б) вя Виккерс (ъ) цсулу иля бярклийин
тяйини схеми
5
Механики хассялярин ян чох йайылмыш сынаг цсуллары статик дартылма,
бярклийин юйрянилмяси вя динамик сынаг цсулларыдыр.
Статик дартылма сынаьы иля мющкямлик вя ахыъылыг щядди,
еластигиййят модулу, нисби узанма вя сыхылма, башга сюзля мющкямлик,
еластиклик вя пластиклик характеристикалары материаллар мцгавимяти
курсунда юйрянилир. Она эюря дя бурада сынаг цсулларына бахылмыр.
Металларын механики хассяляринин юйрянилмясинин ян садя цсулу
бярклийин тяйинидир. Бярклик материалын сятщ тябягясиня контакт тясири
заманы пластик деформасийайа мцгавимят эюстярмя хассясиня дейилир.
Бярклийи ясасян Бринелл, Роквелл вя Виккерс цсуллары иля тяйин едирляр.
Бярклийин Бринелл цсулу иля тяйини полад кцрянин сабит йцк алтында
сынанылан нцмцняйя басылмасына ясасланыр (шякил 1.а). Йцк эютцрцлдцкдян
сонра нцмунянин сятщиндя кцряъийин изи галыр. Яэяр кцрянин диаметри Д вя
нцмунян сятщиндя изин диаметри д иля ифадя едилярся, Бринелля эюря
бярклик:
олар.
Бярклийи щесабламаг цчцн изин диаметрини юлчмяк, сонра ися ъядвялдян
щямин диаметря уйьун бярклийи тапмаг лазымдыр. Бринелл цсулу иля
бярклийи 450 ЩБ-дян чох олан металларын сынаьы мяслящят эюрцлмцр.
Чцнки бу заман кцряъик юзц деформасийа олуна биляр вя сынаьын нятиъяси
дцз олмаз. Бринелл цсулу иля бярклик ТБ вя йа ТШ типли чищазларла тяйин
едилир.
Роквелл цсулу иля бярклийин тяйини цчцн нцмцнянин сятщиня тяпя
бучаэы 120 олан алмаз конус вя йа диаметри 1,58 мм олан табландырылмыш
полад кцря басылыр (шякил 1.б). Беля ки, бярклийи чох олан металларын
сынаьы цчцн алмаз конусдан, нисбятян йумшаг металлар цчцн ися полад
кцрядян истифадя едирляр.
Роквелл цсулу иля бярклик изин дяринлийини юлчмякля тапылыр, щям дя
Роквелля эюря бярклик юлчцсцз кямиййят олуб сынаг цсулундан асылы олараг
ЩРА (А шкаласы цзря сынаг), ЩРЪ (Ъ шкаласы цзря сынаг) вя ЩРБ (Б
шкаласы цзря сынаг) ишарялянир. Сынаг ТР типли ъищазда апарылыр.
А шкаласы галынлыьы кичик (0,5-1,0 мм) олан сятщ гатларынын вя чох
бярк материалларын; Б шкаласы нисбятян йумшаг (400 ЩБ), Ъ шкаласы ися
бярклийи 450 ЩБ олан материаллар цчцн истифадя едилир.
Виккерс цсулу иля бярклийин тяйини заманы нцмунянин сятщиня Ф йцкц
тясириля дцзэцн дюрдцзлц пирамида шякилли алмаз уълуг басылыр вя
алынмыш изин диагонал – д юлчцлцр (шякил 1.ъ).
Виккерся эюря бярклик,
6
дцстуру иля щесабланыр (Ф – кгг иля эютцрцлцр).
Бу цсул галынлыэы аз олан деталларын вя йа назик сятщ тябягяляринин
йцксяк бярклийини юлчмяк цчцн тятбиг едилир.
Назик юртцк гатларынын, структур тяшкиледиъиляринин, щямчинин чох
кичик деталларын бярклийини тяйин етмяк цчцн микробярклик юлчцлцр. Бу
цсулла сынаг алмаз пирамиданы кичиъик йцк алтында басмаг цчцн механизмля
тячщиз едилмиш ПМТ типли металлографик
микроскопда апарылыр.
Металын кювряк даьылмайа мейлини
ашкар етмяк цчцн онун зярбя юзлцлцйцнц
тяйин едирляр. Бу цсул ортасында эярэин-
лик консентратору олан нцмцнянин
ряггаслы копйорун бир зярбясиля
гырылмасына ясасланыр (шякил 2). ГОСТ
Шякил 2. Зярбя юзлцлцйцня сынаг цчцн 9454-78-я уйьун олараг зярбя юзлцлцйц
нцмуня КЪУ, КЪВ вя йа КЪТ иля ишарялянир. КЪ
билаваситя зярбя юзлцлцйцнцн яламяти, У, В, Т ися эярэинлик
консентраторунун шяклидир (У шяклиндя эярэинлик консентраторунун
радиусу 10,07 мм, В – шяклиндя 0,250,025 мм-дир, Т – шяклиндя ися нцму-
нядя чат олур).
Иш просесиндя узун мцддят дяйишян йцк тясириня мяруз галан метал
няинки м эярэинлийиндян ашаьы, щятта 0,2 эярэинлийиндян ашаьы
эярэинликдя сына билир. Металын тякрар вя йа ишарясидяйишян йцк алтында
даьылмасы йорулма адланыр. Металын йорулмайа мцгавимят габилиййятиня
ися давамлылыг дейилир.
Давамлылыг щядди дедикдя, еля эярэинлик нязярдя тутулур ки, о т сикли
ярзиндя нцмцнянин даьылмасына сябяб олмур. Давамлылыг щядди Р иля
ишаря олунур. Р=мин/мах – асимметрийа ямсалы адланыр, мин вя мах гиймятъя
бярабяр, ишаряъя якс олдугда Р=-1 олур. Беля т сикл симметрик сикл адланыр,
давамлылыг щядди ися -1 иля ишарялянир.
Mövzu 2
7
Ərintilər haqqında anlayış. Metalların atom kristal quruluşu. Kristal qəfəsi
tipləri. Anizotropiya. Polimorfizm.
9
вя с. иля ишаря едилир. Мясялян, дямирин Фе вя Фе, титанын Ти вя Ти
модификасийалары мювъуддур.
Саф металын гыздырылмасы заманы бир аллотропик форманын диэяриня
чеврилмяси сабит температурда истилийин удулмасы иля баш верир.
Сойудулма заманы аллотропик чеврилмя ейни гайдада баш верир. Термики
яйрилярдя чеврилмя цфцги сащя иля гейд олунур. Шякил 1-дя верилмиш
дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик чеврилмя температурлары
эюстярилмишдир.
Бир кристал модификасийасынын башга модификасийайа чеврилмя
температуру полиморф чеврилмя температуру адланыр. Полиморф чеврилмя
заманы кристал гяфясин типи дяйишир. Бу щадисяйя йенидян кристаллашма
дейилир. Мясялян, дямирин 911 Ъ-дян ашаьы температурда щяъмимяркязли
куб типли гяфяся малик Фе, 911 Ъ-дян 1392 Ъ-дяк цзцмяркязли куб типли
гяфяси малик Фе модификасийасы мювъуддур.
Бир полиморф формадан башгасына кечид заманы кристал гяфясин типи
дяйишмякля йанашы, металын сыхлыьы вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы щяъмин артмасы вя мцвафиг
сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмунядир. Поладда чеврилмя заманы
щяъмин артмасы щятта материалын даьылмасына сябяб ола билир.
Саф металын гыздырылмасы заманы
бир аллотропик форманын диэяриня чев-
рилмяси сабит температурда истилийин
удулмасы иля баш верир. Сойудулма заманы
ися аллотропик чеврилмя ейни гайда иля,
лакин истилийин айрылмасы иля баш верир.
Термики яйрилярдя чеврилмя цфцги
сащя иля гейд олунур. Шякил 1-дя верилмиш
дямирин сойудулма яйрисиндя аллотропик
чеврилмя температурлары эюстярилмишдир.
Йени аллотропик формалар (моди-
фикасийалар) бярк ъисм дахилиндя
кристаллашма мяркязляринин ямяля эялмяси
вя кристалларын бюйцмяси йолу иля эедир.
Бир полиморф формадан башгасына
кечид заманы кристал гяфясин типинин
дяйишилмяси иля йанашы металын сыхлыьы
Шякил 1. Дямирин сойудулма яйриси вя хассяляри дя дяйишир. Дямир
сойудуларкян ФеФе чеврилмяси заманы
щяъмин артмасы вя мцвафиг сурятдя сыхлыьын азалмасы буна нцмцнядир.
Поладын полиморф чеврилмяси заманы щяъмин артмасы щятта материалын
даьылмасына сябяб олур.
Ъядвял 1-дя бязи металларын аллотропик формалары барядя мялумат
верилмишдир.
10
Ъядвял 1
Металларын аллотропик формалары
Дяйанятли
Аллот-
Метал вязиййятин,
ропик Кристал гяфяси
(елемент) температур
форма
интервалы, Ъ
<911 Щяъмимяркязли куб (К8)
Фе 911-1392 Цзцмяркязли куб (К12)
() 1392-1539 Щяъмимяркязли куб (К8)
<450 Щексагонал (Щ12)
Ъо
450-1480 Цзцмяркязли куб (К12)
<18 Алмас гяфяси
Сн
18-232 Щяъмимяркязли тетрагонал
<700 Мцряккяб чохатомлу куб
700-1079 Мцряккяб чохатомлу кубик
Мн 1079-1043 Цзцмяркязли тетрагонал
11
онларын щазырланма технолоэийасыны ишлядикдя буну нязяря алмаг
лазымдыр.
Movzu 3
Metalların kristallaşması. Ərintilərin hal diaqramları. Kurnakov qaydası.
Ф = У - ТС,
1
Т
Т
Шякил 5. Кристал рцшеймляринин
вя кристаллашма даща S
ашаьы температурда
Т 3
13
Кристаллашма просесиня ики елементар просесин – кристал рц-
шеймляринин (мяркязляринин) йаранмасы вя онларын бюйцмяси просес-
ляринин ъями кими бахыла биляр.
Кристаллашма температуруна йахын температурда, йяни мцвазинят
температурундан бир гядяр ашаьы майе металда атомларын флуктуасийа
адланан кичик груплашмалары йараныр. Бу груплашмаларда атомларын бир
щиссясиндян кристал рцшеймляри вя йа кристал мяркязляри ямяля эялир.
Ифрат сойума дяряъяси артдыгъа ващид заман ярзиндя ямяля эялян кристал
мяркязляринин сайы да артыр. Ямяля эялмиш кристал мяркязляри бюйцмяйя
башлайыр. Беляликля, бир тяряфдян ямяля эялмиш кристал мяркязляри
бюйцйцр, диэяр тяряфдян ися йени кристал мяркязляри ямяля эялир.
Шякил 4. Металларын
кристаллашмасынын схеми
Кристаллашма просеси мярщяляляринин ардыъыллыьы схематик олараг
шякил 4-дя верилмишдир. Шякилдян эюрцндцйц кими кристаллар бюйцдцкъя
бири-бириля тоггашараг дцзэцн щяндяси формасынын итирир. Бу ъцр щягиги
кристаллара кристаллит вя йа дяня дейилир. Дянялярин юлчцсц кристал
мяркязляринин ямяляэялмя вя бюйцмя сцрятляриндян асылыдыр. Мясялян,
майе метал торпаг гялибя вя йа гыздырылмыш метал гялибя тюкцлярся сойума
сцряти кичик олар, нятиъядя кристал мяркязляринин ямяля эялмя сцряти кичик,
лакин бюйцмя сцряти чох олар. Бу щалда кристалларын сайы аз, юлчцсц ися
бюйцк олар. Сойума сцряти, башга сюзля Т артдыгда ися мяркязлярин
йаранма сцряти артыр, бу ися даща чох сайда нисбятян кичик кристалларын
ямяля эялмясиня сябяб олур. Кристал дянясинин юлчцсцня майе металын
температуру, кимйяви тяркиби, хцсусян кянар ашгарлар тясир едяр.
Шякил 5-да кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси вя онларын бюйцмяси
сцрятинин ифрат сойума дяряъясиндян асылылыэы эюстярилмишдир. Бу
шякилдя верилмиш яйриляря Тамман яйриляри дейилир.
Йухарыда тясвир едилян кристаллашма просеси юзбашына кристаллашма
адланыр. Реал шяраитдя майе метал кристалларын юзбашына ямяля эялмяси
чятиндир. Чох заман кристал рцшеймляринин ямяля эялмяси цчцн мянбя
ролуну бярк щиссяъикляр (гейри-метал гарышыглар, оксидляр вя с.) ойнайыр.
Бу щиссяъикляр чох олдугъа, кристаллашма мяркязляринин сайы артыр,
дяняляр кичилир. Чох заман майе метала кристаллашма заманы дянялярин
14
кичилмясиня сябяб олан ашгарлар гатырлар. Бу ямялиййата модификаси-
йаетмя, ашгарлара ися модификатор дейилир. Алцминиум, титан, ванадиум вя
с. – поладдан ютрц, натриум, титан, сиркониум-алйминиум яринтиляриндян
ютрц модификатор ролуну ойнайыр.
15
фярги азалыр, ифратсойума дяряъяси ашаьы дцшцр. Нятиъядя сайъа нисбятян
аз олан кристаллашма мяркязляриндян истиликютцрмя истигамятиндя, йяни
гялибин сятщиня перпендикулйар истигамятдя сцтунвары кристалларын
бюйцмяси башлайыр.
Нящайят, кцлчянин мяркязиндя истиликютцрмя мцяййян истигамятдя
ъящятлянмиш олмур. Ейни заманда кристаллашма заманы мяркязя доэру
йюнялдилмиш хырда бярк щиссяъикляр кристаллашма мяркязи ролуну
ойнайыр. Бурада ЫЫЫ зона – бярабярохлу кристаллар зонасы йараныр.
Майе метал бяркийян заман интихаблы (сечмя) кристаллашма эедир, йяни
яввялъя даща тямиз метал кристаллашыр, дянялярин сярщядляри ися мцхтялиф
ашгарларла зянэинляшир. Дяняляр (дентритляр) чяръивясиндя кимйяви
тяркибин бу ъцр гейри-бярабярлийиня дентрит ликвасийасы вя йа
кристалдахили ликвасийа дейилир.
Яринти кцлчяляри зоналар бойунъа да мцхтялиф тяркибя малик ола билир.
Мясялян, полад кцлчяляриндя сятщдян юзяйя доьру карбонун вя зярярли
гатышыгларын-кцкцрдцн вя фосфорун консентрасийасы артыр. Кцлчянин беля
кимйяви гейри-бярабярлийи зона ликвасийасы адланыр.
Бир сыра яринтилярдя майе вя бярк фазаларын сыхлыгларынын мцхтялиф
олмасы нятиъясиндя, щямчинин гарышмайан майе фазаларын кристаллашмасы
заманы да ликвасийа баш верир. Бярк фазанын сыхлыьы кичик олдугда цзя
чыхыр, бюйцк олдугда ися дибя чюкцр. Беля ликвасийа гургушун – сцрмя, мис-
гургушун, синк-алцминиум вя с. яринтилярда баш веря билир. Бу нюв
ликвасийа гравитасийа ликвасийасы вя йа сыхлыьа эюря ликвасийа адланыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, кристаллашмыш кцлчядя баш вермиш дендрит лик-
васийасыны термики емал йолу иля арадан галдырмаг вя йа зяифлятмяк
мцмкцндцр. Лакин зона ликвасийасы вя гравитасийа ликвасийасы йалныз
кристаллашма просесиндя мцхтялиф техноложи цсулларла арадан галдырыла
вя йа зяифлядиля биляр. Сцтцнвары кристаллар зонасында металын сыхлыьы
нисбятян йцксяк олур, лакин кристалларын эюрцшмя йериндя мющкямлик
ашаьы дцшцр. Кцлчянин ясас гцсурлары отурма (чюкмя) коьушларындан,
мясамяликдян вя ликвасийадан ибарятдир. Отурма коьушларынын вя мясамя-
ликлярин ямяля эялмяси бярк металын щяъминин майе метала нисбятян аз
олмасы иля изащ едилир.
16
Ərintinin vəziyyəti xarici şəraitdən (temperatur, təzyiq) asılı olub əmələ gələn
fazaların sayı və onların konsentrasiyası ilə xarakterizə olunur. Fazaların sayının
dəyişmə qanunauyğunluğu faza qaydası ilə müəyyən edilir. Faza qaydası sistemin
sərbəstlik dərəcəsi, komponentlərin sayı və müvazinətdə olan fazalar arasındakı
asılılığı ifadə edir:
C = K + 2 – F,
17
0
т, Ъ
А Б А Б А Б А Б
ЩБ
А Б А Б А Б А Б
А Б А Б А Б А Б
Mövzu 4.
Dəmir və onun ərintiləri. Fe – C hal diaqramı. Fe – C sistemində struktur
təşkilediciləri.
18
Саф дямир дюври системин ВЫЫЫ групуна аид эцмцшц боз рянэли
металдыр. Онун яримя температуру 1539 Ъ, сыхлыьы 7,86 г/см3-дир. Щазырда
99,999% тямизлийиндя дямир алмаг мцмкцндцр. Дямирин техники нювляринин
тямизлыйи ися 99,8-99,9%-дир. Техники дямирин мющкямлик щядди м=250
МПа, пластиклийи ися йцксякдир: нисби узанма =50%, нисби сыхылма
=80%-дир.
Дямирин бярк щалда щяъмимяркязли куб вя цзцмяркязли куб кристал
гяфясиня малик ики модификасийасы мювъуддур. 911 Ъ температурадяк
щяъмимяркязли куб гяфясли -дямир (Фе), 911…1392 Ъ интервалында
цзцмяркязли куб гяфясли -дямир (Фе), 1392 Ъ-дян йухары температурда ися
йеня щяъмимяркязли куб гяфясли -дямир (чох вахт буну – дямир-Фе иля
ишаря едирляр) модификасийалары мювъуддур. ФеФе чеврилмя бющран
температуруну А3 (гыздырылмада Аъ3, сойудулмада Ар3) иля, ФеФе бющран
температуруну ися А4 (мцвафиг сурятдя Аъ4 вя Ар4) иля ишаря едирляр. ФеФе
чеврилмяси нятиъясиндя дямирин щяъми азалыр, сыхлыьы ися артыр. -
дямирин сыхлыьы 8,0…8,1 г/см3-дир.
768 Ъ температура гядяр дямир ферромагнит, йухары температурда ися
парамагнитдир. Бу бющран температуру Кцри нюгтяси адланыр вя А2 иля
ишаря едилир.
Карбон дюври системин ЫВ групуна аид гейри-метал елементдир. Онун
яримя температуру 3500 Ъ, сыхлыьы 2,25 г/см3-дир. Тябиятдя карбонун графит
вя алмаз адланан ики модификасийасына раст эялинир. Графит щексагонал
кристал гяфясиня малик йумшаг вя аз мющкямлийя малик материалдыр.
Карбон дямирдя щялл олараг йерляшмя бярк мящлулу, щямчинин кимйяви
бирляшмя ямяля эятирир. Щяллолма дяряъяси дямирин кристал гяфясинин
нювцндян асылыдыр. Чохкарбонлу яринтилярдя карбон графит шяклиндя дя
ола билир.
Дямир-карбон системиндя майе мящлул, феррит вя аустенит бярк
мящлуллар, кимйяви бирляшмя (сементит) вя графит фазалары ямяля эяля
билир.
Феррит (Ф) карбонун вя башга ашгарларын -дямирдя бярк мящлулудур.
Ашаьы температурлу -ферритдя карбон 0,02%-я гядяр щялл ола билир.
Йухары температурлу -ферритдя ися карбонун щяллолма габилиййяти 0,1%-я
гядярдир. Карбон атомлары ферритин куб кристал гяфясинин йан цзляринин
мяркязиндя, вакансийаларда вя дислокасийаларда йерляшир. Ферритин
механики хассяляри тямиз дямирин хассяляриня йахын олуб ашаьыдакы
кимидир: м=250 МПа: 0,2=120 МПа: =80%; 80-90 ЩБ.
Аустенит (А) карбонун вя башга ашгарларын -дямирдя бярк мящлулудур.
-дямирдя 2,14%-я гядяр карбон щялл ола билир. Аустенитдя карбон атомлары
кубун мяркязиндя, щямчинин кристалларын гцсурлу сащяляриндя йерляшир.
Аустенитин пластиклийи йцксяк, мющкямлийи ися аздыр.
Сементит – дямирля карбонун Фе3Ъ кимйяви бирляшмясидир (дямир
карбиди). Мцряккяб ромбик кристал гяфясиня малик олан сементитин
19
тяркибиндя 6,67% карбон вардыр. Сементитин яримя температуру тяхминян
1250 Ъ-дир. 210 Ъ температурадяк сементит ферромагнит хассясиня малик-
дир. Сементитин бярклийи йцксяк – 1000 ЩВ гядяр, пластиклийи ися чох
ашаьыдыр. Сементит метастабил фазадыр вя чохкарбонлу яринтилярдя
мцяййян шяраитдя парчаланараг феррит вя графит фазалары ямяля эятирир.
20
Шякил 3.а. Дямир-сементит щал
диаграмы
21
Шякил 3.б-ъ. Дямир-сементит щал
диаграмы
Тяркибиндя 0,51 %-дян аз карбон олан яринтилярин крис¬тал¬лашмасы
ликвидус хяттинин АБ парчасында майе яринтидян -феррит (Ф)
кристалларынын айрылмасы иля башлайыр. Тяркибиндя 0,1%-я гядяр
карбон олан яринтилярин кристаллашмасы АЩ хяттиндя Ф бярк мящлулу
ямяля эялмясиля баша ъатыр. 0,1-0,16%Ъ тяркибли яринтиляр ЩЖБ хятти
бойунъа ЛБ+ФЩ=ФЩ+Аж перитектика чеврилмясиня уьрадыгдан сонра Ф иля
аустенитин (А) механики гарышыьындан ибарят икифазалы структур ямяля
эятирир. 0,16-0,51% карбон тяркибли яринтиляр ися яввялъя перитектика
хяттиндя ЛБ+ФЩ=ЛБ+Аж чеврилмясиня уьрайыр, ЖЕ хяттиндя илкин кристал-
лашма баша чатдыгдан сонра ися бирфазалы аустенит структуру ямяля эялир.
0,51-2,14%Ъ тяркибли яринтиляр БЪ вя ЖЕ хятляри иля мящдудлашан
интервалда кристаллашараг бир фазалы аустенит структуру ямяля эятирир.
2,14%-дян артыг карбон тяркибли яринтилярин кристаллашмасы евтектика
хяттиня гядяр аустенитин, евтектика хяттиндян сонра ися сементитин
айрылмасы иля башлайыр. 2,14-4,3% мигдарында карбон тяркибли
(евтектикайа гядяр) яринтилярин илкин кристаллашмасы ЕЪФ хяттиндя
евтектика чевримясиля баша чатыр вя аустенитля ледебуритдян ибарят
икифазалы структур (А+Ле) ямяля эялир. Евтектика тяркибли (Ъ нюгтяси)
яринти сабит температурда ледебурит ямяля эятиряряк кристаллашыр.
Евтектикадан сонракы яринтилярин илкин кристаллашмасы ися сементитля
ледебуритдян (Фе3Ъ1+Ле) ибарят икифазалы структур ямяля эялмясиля баша
ъатыр.
Тяркибиндя 2,14%-я гядяр карбон олан дямир-карбон яринтиляри полад,
2,14%-дян чох карбон олан яринтиляр чугун адланыр. Поладла чугунун
принсипиал фярги карбонун аустенитдя щяллолма габилиййятиндядир.
Диаграмдан эюрцндцйц кими поладларда йцксяк температурда карбон
бцтцнлцкля аустенитдя щялл олур. Чугунлардан фяргли олараг поладын
структурунда евтектик гарышыьа – ледебуритя раст эялинмир. Буна эюря дя
поладлар нисбятян асан деформасийа олунан – дюйцля билян яринтиляря аид
едилир. Чугунлар ися структурларында евтектика олмасы сайясиндя даща
йахшы тюкмя хассяляриня малик олур.
Инди ися икинчи кристаллашманы – бярк щалда баш верян чеврилмяляри
нязярдян кеъиряк.
22
Диаграмда ЭС хятти сойутма заманы чеврилмя температуруна уйьун
эялир. ЭС хяттиндян ашаьыда аустенитдян -феррит кристаллары айрылмаьа
башлайыр. ЭС хяттини тяшкил едян бющран нюгтялярини А3 (сойутмада Ар3,
гыздырмада Аъ3) иля ишаря едирляр.
ЕС хятти, температурун дяйишмясиля аустенитдя карбонун щялл
олмасынын дяйишмясини эюстярир. Яринтини сойутдугда бу температурдан
ашаьыда аустенитдян сементит айрылмаьа башлайыр. Бу сементит бярк
кристаллардан йарандыьы цчцн икинчи сементит адланыр (Фе3ЪЫЫ). ЕС
хяттини тяшкил едян бющран нюгтяляри Аъм иля ишаря едилир.
С нюгтяси (ПСК хятти) 0,8%Ъ консентрасийалы аустенитин сойума
заманы минимум мцвазинят температуруну эюстярир. Евтектоид чеврилмяси
баш верян ПСК хяттинин температуру А1, (сойутмада , гыздырмада ), иля
ишаря едилир.
П нюгтяси евтоктоид тепературунда карбонун -дямирдя щялл олма
щяддини, ПГ хятти ися температур дяйишдикъя щяллолманын дяйишмясини
эюстярир. ПГ хяттиндян ашаьыда сойума заманы ферритдян изафи сементит
кристаллары айрылыр. Бу сементит цчцнъц сементит (Фе3ЪЫЫЫ) адланыр.
Беляликля, ПГ хяттиндян солда яринти бир фазалы -феррит (Ф) структуруна,
П вя Г нюгтяляри арасы консентрасийалы яринтиляр ися феррит вя Фе3ЪЫЫЫ-
дян ибарят ики фазалы структура малик олур.
Тяркибиндя 0,02%-я гядяр карбон олан дямир-карбон яринтиляри техники
дямир адланыр.
0,02-0,8%Ъ тяркибли поладлар евтектоидя гядяр полад адланыр. Онларын
структуру температур интервалында аустенитдян айрылан ферритдян вя
температурунда Ъ нюгтяси консентрасийалы аустенитдян ямяля эялян
перлитдян ибарят олур.
0,8%Ъ тяркибли евтектоид полады перлит структуруна малик олур.
Тяркибиндя 0,8-2,14%Ъ олан поладлар евтектоиддян сонракы полад
адланыр. Бу поладларын структуру икинъи сементитдян (Фе 3ЪЫЫ) вя
температурунда ямяля эялян перлитдян ибарят олур.
Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан поладларын микроструктуру
шякил 41-дя верилмишдир.
23
Евтектикайа гядярки
чугунларда (2,14-4,3%Ъ
тяркибли) ЕЪФ хяттиндян
ашаьы температурларда
сойума заманы ЕС хятти
бойунъа аустенитин гисмян
парчаланмасы нятиъясиндя
Фе3ЪЫЫ айрылыр. ПСК
хяттиня чатдыгда
тяркибиндя 0,8%Ъ галан
аустенит перлитя
ъеврилир. Ейни заманда
Шякил 42. Аь чугунларын
ледебуритин тяркибиндя
микроструктуру, (х200): олан аустенитдя дя щямин
а – евтектикайа гядярки чеврилмяляр баш верир вя
(3 %Ъ); б – евтектик ПСК хяттиндян ашаьыда
(4,3 %Ъ), ъ –
евтектикадан сонракы (5 ледебурит
%Ъ) перлит+сементитдян
ибарят олур. Беляликля,
евтектикайа гядярки чугунларын структуру нятиъядя перлит+ледебу-
рит+Фе3ЪЫЫ олур.
Евтектик чугун (4,3%Ъ) ПСК хяттиндян ашаьыда ледебурит
(перлит+сементит)
структуруна, евтектикадан
сонракы чугун ися
сементит+ледебурит
структуруна малик олур.
Мцхтялиф тяркибли
чугунларын
микроструктуру шякил 42-
дя эюстярилмишдир.
Беляликля, дямир-
карбон яринтиляринин
карбонун консентра-
сийасындан асылы олараг
там сойудулмадан сонра
мцхтялиф структура малик
олдуьуну эюрцрцк. Фаза
тяркиби ися карбонун кон-
сентрасийасындан асылы
олмадан
феррит+сементитдян
Шякил 41. Тяркибиндя мцхтялиф мигдарда карбон олан
поладларын микроструктуру, % (х200): а – 0,1; б – 0,4; ъ –
ибарятдир.
0,8; д – 1,2
24
Mövzu 5.
Fe – C ərintilərinin hal diaqramına görə təsnifatı. Poladlar və çuqunlar təsnifatı,
markalanması, tətbiq sahələri.
28
ГОСТ 1412-85 ясасян боз чугунлар СЧ щярфляри иля маркаланыр.
Щярифлярдян сонра чугунун кгг/мм2 (10-1МПа) иля мцвяггяти мцгавимятини
эюстярян рягям йазылыр.
Хассяляриня вя тятбигиня эюря боз чугунлары ашаьыдакы груплара
бюлмяк олар:
– СЧ 10 вя СЧ 15 маркалы феррит вя феррит-перлит боз чугунларын
дартылмада мющкямлик щядди 10-15 кгг/мм 2 (100-150 МПа), яйилмядя
мющкямлик щядди 28-32 кгг/мм2-дир. Бу чугунлардан диварынын галынлыьы
10-30 мм олан вя нисбятян кичик йцк алтында ишляйян тюкцкляр, мясялян
юзцл тавалары, арматура вя с. щазырламаг цчцн истифадя едилир.
– СЧ 20, СЧ 25, СЧ 30, СЧ 35 маркалы перлит чугунлары 60-100 мм гядяр
галынлыьы олан мясул тюкцкляр алмаг цчцн ишлядилир. Онлардан эцълц
дязэащларын чатысы, бюйцк тязйиг шяраитиндя йейилмяйя ишляйян
силиндрляр, пистонлар вя с. щазырланыр.
Майе чугуна 0,3-0,8% графит, ферросилисиум вя йа силикокалсиум ялавя
етмякля модификасийа едилмиш боз чугун алырлар. Бу чугунда юлчцъя кичик
олан графит дяняляри тяърид олунмуш шякилдя олдуьу цчцн онларын
мющкямлийи йцксяк олур. Модификасийа едилмиш чугунлара СЧ 40 вя СЧ 45
мисал ола биляр.
Боз чугунларын механики хассяляри ъядвял 3-дя верилмишдир.
Аь чугун сементит фазасы сайясиндя чох бюйцк бярклийя вя кювряклийя
маликдир, кясмя иля чох чятин емал едилир вя мящдуд тятбиг едилир.
Сятщ гатлары аь чугун, юзяйи ися боз чугун структуруна малик олан
тюкцкляр аьармыш чугун адланыр. Сятщин аь чугун структуру алмасы сцрятля
сойума нятиъясиндя баш верир. Бу чугунлар йейилмяйя давамлы олдуьу цчцн
онлардан йайма валъыглары, чархлар, дяйирман кцряляри вя с. щазырланыр.
Ъядвял 1
Боз чугунларын механики хассяляри (ГОСТ 1412-85)
Чугунун маркасы м, МПа (ян азы) яж, МПа (ян азы) Бярклик, НВ
СЧ 10 100 280 120-205
СЧ 15 150 320 130-241
СЧ 20 200 400 143-255
СЧ 25 250 460 156-260
СЧ 30 300 500 163-270
СЧ 35 350 550 179-290
СЧ 40 400 600 207-285
СЧ 45 450 650 229-289
29
Йцксяк мющкямликли чугун майе чугуна аз мигдарда гяляви вя йа
гяляви-торпаг металлар ялавя етмякля алыныр. Адятян 0,03-0,07% мигдарында
магнезиумдан истифадя едилир. Галан елементлярин мигдарына эюря йцксяк
мющкямликли чугунун тяркиби боз чугундан фярглянмир.
Магнезиумун тясириндян графит дяняляри кцря шякили алыр. Ейни
щяъмдя кцрянин сятщи лювщянин сятщиндян аз олдуьу цчцн чугунун метал
матрисасы аз зяифляйир вя буна эюря дя йцксякмющкямликли чугун даща
йцксяк хассяляря малик олур. Бу чугун йцксяк тюкмя хассяляри иля йанашы
кясмя иля емал хассясиня, йейилмяйя гаршы давамлылыьа, вибрасийалары
сюндцрмя габилиййятиня маликдир.
Ъядвял 2
Йцксяк мющкямликли чугунларын механики хассяляри (ГОСТ 7293-
85)
Чугунун м, МПа яж, МПа , %
Бярклик, ЩБ
маркасы ян азы
ВЧ 35 350 220 22 140-170
ВЧ 40 400 250 15 140-202
ВЧ 45 450 310 10 140-225
ВЧ 50 500 320 7 153-245
ВЧ 60 600 370 3 192-277
ВЧ 70 700 420 2 228-302
ВЧ 80 800 480 2 248-351
ВЧ 100 1000 700 2 270-360
30
Дюйцлян чугуну аь чугун тюкцкляриндян хцсуси графитляшдириъи
табалма цсулу иля алырлар. Чугунун тяркиби адятян 2,2-3,0% Ъ, 0,7-1,5% Си,
0,3-1,0% Мн, 0,2% П, 0,1% С ибарят олур. Майе чугуну гялибя тюкдцкдян
сонра сцрятля сойудараг яввялъя аь чугун структуру алырлар. Сонра тюкцйц
узун мцддят ярзиндя (2 суткайа гядяр) табалмайа уградырлар.
Табалма ики мярщялядя апарылыр. Биринчи
мярщялядя тюкцйц 950-970 Ъ гядяр гыздырыб бир
мцддят сахлайырлар (шякил 1). Бу заман
ледебуритин тяркибиндя олан сементит парчаланыр
вя аустенит+графит структуру йараныр. Ямяля
эялян графит килкяшякилли олур. Сонра тюкцйц
евтекоид чеврилмя температурунадяк сойудурлар.
Шякил 1. Дюйцлян чугун
алынмасы цчцн Щямин вахт аустенитдян айрылан икинчи
графитляшдириъи табалманын сементитин парчаланмасы нятиъясиндя графит
схеми дяняляри бюйцйцр. Евтектоид чеврилмя
температуру интервалында (740-760 Ъ) сойутманын сцрятини кяскин сурятдя
азалдыр вя йа бир аз ашаьы температурда (720 Ъ) узун мцддят сахлайырлар.
Бу заман графитляшмянин икинъи мярщяляси баш верир-аустенитин пар-
чаланмасындан феррит+графит структуру алыныр. Беля чугунун там
сойудулмадан сонра структуру феррит+графит олур. Бу чугуна ферритли
дюйцлян чугун дейилир.
Евтектоид температурундан ашаьы сойутма сцрятля апарыларса
аустенитин парчаланмасы нятиъясиндя перлит алыныр, чугунун структуру
перлит+графит олар. Беля чугунлар ися перлитли дюйцлян чугун адланыр.
Дюйцлян чугун ГОСТ 1215-79 ясасян КЧ щярфляри вя рягямлярля маркаланыр.
Биринъи рягям мцвяггяти мцгавимятин, икинъи рягям ися нисби узанманын
гиймятини эюстярир. Ъядвял 3-дя дюйцлян чугунларын механики хяссяляри
верилмишдир.
Дюйцлян чугун тюкцклярини зярбяли вя вибрасийалы йцк алтында
ишляйян деталлар (картерляр, редукторларын эювдяси, муфталар, флянсляр)
цчцн ишлядирляр.
Ъядвял 3
Дюйцлян чугунларын механики хассялярын (ГОСТ 1215-79)
Чугунун маркасы м, МPа , % Бярклик, НВ
КЧ 33-8 330 8 165
КЧ 37-12 370 12 163
КЧ 50-4 500 4 241
КЧ 60-3 600 3 269
31
Mövzu 6.
Poladların termiki emalı. Termiki emal növlərinin təsnifatı. Termiki emal
prosesində əsas çevrilmələr.
33
йараныр. Она эюря дя 2-ъи нюв табалмада метал бющран температурларындан
йухары температурадяк гыздырылыр.
Табландырма металын мцяййян температурадяк гыздырылыб сцрятля
сойудулмасы нятиъясиндя гейри-мцвазинят щалына эятирилмясиндян
ибарятдир. Полиморф чеврилмяли табландырмада метал фаза чеврилмя
температурундан йухары температурадяк гыздырылыр. Бу нюв табландырма
дямир-карбон яринтиляри цчцн характердир. Полиморф чеврилмясиз
табландырмада ися яринтинин изафи фазанын там щялл олуб биръинсли
структур ямяля эятирянядяк гыздырылмасындан вя структуръа гейри-
дяйанятли олан ифрат доймуш бярк мящлул алынмасы цчцн сцрятля
сойудулмасындан ибарятдир.
Табяксилтмя табландырылмыш металын фаза чеврилмя температурундан
ашаьы температурадяк гыздырылараг нисбятян мцвазинят щалына
гайтарылмасы ямялиййатына дейилир.
Кющнялмядя металын мцвазинят щалына гайытмасы отаг температурунда
узун мцддят сахлама вя йа бир гядяр гыздырылма нятиъясиндя баш верир.
Термики емал заманы поладын ясас чеврилмялярини характеризя едян
структурлар ашаьыдакылардыр:
1. Аустенит А – карбонун -дямирдя бярк мящлулу –Фе(Ъ).
2. Мартенсит М – карбонун -дямирдя ифрат доймуш бярк мящлулу –
Фе(Ъ).
3. Феррит Ф – карбонун -дямирдя бярк мящлулу – Фе.
4. Перлит П – ферритля сементинин евтектоид гарышыьы – Фе+Фе3Ъ
Поладын термики емалы просесиндя ашаьыдакы дюрд ясас чеврилмя баш
верир:
1. Полад гыздырылдыгда баш верян чеврилмя – перлитин аустенитя
чеврилмяси ПА вя йа Фе+Фе3ЪФе(Ъ).
2. Ифрат сойудулмуш аустенитин изотермик чеврилмяси – АП вя йа
Фе(Ъ)Фе +Фе3Ъ.
3. Аустенитин сцрятля сойудулдугда мартенситя чеврилмяси – АМ вя йа
Фе(Ъ)Фе(Ъ).
4. Мартенситин вя галыг аустенитин гыздырылдыгда чеврилмяси.
Mövzu 7
Termiki emal praktikası: Tabalma, tablama, tabəksiltmə.
34
Бу нюв табалманын хцсусиййяти алынан
нятиъянин фаза чеврилмяляриндян асылы
олмамасыдыр. Ы нюв табалмайа щомоэен-
ляшмя (диффузийа табалмасы), йенидян
кристаллашма (рекристаллизасийа) вя дахили
эярэинликляри азалтма просесляри аиддир
(шякил 1). Бу просесляр температур
шяраитиндян асылы олараг яввялки емал ня-
тиъясиндя баш вермиш кимйяви вя йа физики
гейри-биръинслилийи арадан галдырыр.
Щомоэенляшмяйя (диффузийа
табалмасына) леэирлянмиш полад
Шякил 1. Табалманын мцхтялиф кцлчялярини (тюкцклярини) уьрадырлар.
нювляри цчцн температур режимляри: 1 Бундан мягсяд металын юзлцлцйцнц вя
– щомоэенляшмя (диффузийа пластиклийини ашаьы салан дендрит
табалмасы); 2 – йенидян кристаллашма
табалмасы; 3 – эярэинликляри азалдан ликвасийасыны арадан галдырмагдыр.
табалма; 4 – там табалма; 5 – Щомоэенляшмя 1100-1200 Ъ
натамам табалма; 6 - нормаллашдырма температурда апарылыр. Бу температурда 15-
20 саат сахладыгдан сонра полады 800-820 Ъ-дяк собада, сонра щавада
сойудурлар.
Йенидян кристаллашма табалмасы сойуг деформасийа нятиъясиндя
дюйяняклянмиш поладын йенидянкристаллашма температурундан йухары
температурадяк гыздырылыб сойудулмасындан ибарятдир. Тяркибиндя 0,08-
0,2%Ъ олан поладлары йенидянкристаллашма табалмасына 680-700 Ъ
температурда уьрадырлар. Леэирлянмиш поладлар цчцн бу температур 680-740
Ъ-йя чатыр.
Тюкцклярдя, гайнаг бирляшмяляриндя, кясмя иля емал едилмиш
деталларда гейри-бярабяр сойума, пластик деформасийа вя с. нятиъясиндя
галыг эярэинликляри ямяля эялир. Бу эярэинликляр деталларын емалы вя йа
истисмары заманы онларын габармасына юлчцляринин дяйишмясиня сябяб ола
биляр. Галыг эярэинликлярини арадан галдырмаг цчцн полады 160-600 Ъ-дяк
гыздырыб, сонра сойудурлар. Гайнаг бирляшмяляриндя галыг эярэинлийини
арадан галдырмаг цчцн гызма температуру 650-700 Ъ-йя ъатдырылыр.
ЫЫ нюв табалманын ясас хцсусиййяти онун фаза чеврилмяляри иля баьлы
олмасыдыр. Бу нюв табалма поладын вя йа нюгтяляриндян йухары
температурадяк гыздырылыб, бу температурда сахланмасындан вя адятян
йаваш сойудулмасындан ибарятдир. ЫЫ нюв табалмадан сонра полад демяк
олар ки, там мцвазинят щалы алыр вя онун структуру Фе–Фе3Ъ щал
диаграмына уйьун эялир.
ЫЫ нюв табалмадан сонра поладын бярклийи вя мющкямлийи азалыр,
пластиклийи артыр, металын дяняляри кичилир, дахили эярэинликляр арадан
галхыр. Табалма чох заман щазырлыг ямялиййаты ролуну ойнайыр. Мясялян,
35
тюкцкляри, дюйцкляри табалмайа уьрадараг, онларын бярклийини азалдыр вя
кясмя иля емалыны асанлашдырырлар.
ЫЫ нюв табалмайа там, изотермик вя натамам табалма аиддир.
Там табалма евтектоидягядяр поладын нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары
гыздырылыб, металын бцтцн щяъминдя фаза чеврилмяляри баша чатанядяк бу
температурда сахланмасындан вя сонра йаваш сойудулмасындан ибарятдир.
нюгтясиндян 30-50 Ъ йухары гыздырылдыгда хырда дяняли аустенит
ямяля эялир ки, бу да сойудулдугда хырда дяняли структурун формалашмасына
сябяб олур. Нятиъядя металын юзлцлцйц вя пластиклийи артыр вя
тамамлайыъы термики емалдан сонра даща йцксяк хассяляр алмаг имканы
йараныр.
Температурун нюгтясиндян чох йухары олмасы аустенит дяняляринин
бюйцмясиня вя поладын хассяляринин писляшмясиня сябяб олур. Гызма
температура вя гызма температурунда сахлама вахты собанын типиндян,
мямулун юлчцляриндян, кцтлясиндян вя собайа долдурулма гайдасындан,
поладын тяркибиндян асылы олур.
Йаваш сойутма аустенитин перлитя чеврилмясини тямин едир (полад
сцрятля сойудуларса йцксяк дисперсли вя мцвафиг сурятдя бярклийи чох олан
феррит+сементит структуру алынар). Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк
дяйанятя малик олдуьу леэирлянмиш поладлар даща йаваш сойудулур. Адятян,
карбонлу поладлар 40-60 Ъ/саат, леэирлянмиш поладлар ися 100-150 Ъ/саат
сцрятля сойудулур. Аустенитин перлитя чеврилмяси баша ъатдыгдан сонра
сойуманы сцрятляндирмяк олар.
Там табалма поладын дянялярини хырдалашдырыр, юзлцлцйцнц вя
пластиклийини артырыр, дахили эярэинликляри арадан галдырыр, бярклийини
ися азалдараг кясмя иля емалыны асанлашдырыр.
Там табалмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,4%Ъ олан чешидли йаймалары,
дюйцкляри вя фасонлу тюкцкляри уьрадырлар.
Изотермик табалмайа адятян леэирлянмиш
поладлары уьрадырлар. Бунун цчцн полады там
табалма цчцн олдуьу кими гыздырыр, А1
нюгтясиндян бир гядяр ашаьы (660-680 Ъ)
температурадяк сцрятля сойудуб, бу температурда
изотермик шяраитдя аустенит там парчаланадяк
(3-6 саат) сахлайыр вя сонра щавада сойудурлар
(шякил 2).
Изотермик табалманын бир цстцнлцйц
табалма вахтынын гысалдылмасында икинъи
Шякил 2. Изотермик
цстцнлцйц ися чеврилмя изотермик шяраитдя
табалманын схеми эетдийи цчцн бярабяр структур алынмасындадыр.
Изотермик табалмайа ясасян нисбятян кичик
юлчцлц дюйцкляри вя леэирлянмиш сементитлянян поладдан олан чешидли
йайыглары уьрадырлар.
36
Тяркибиндя 0,65-0,9%Ъ олан йай поладларыны тякрар сойуг чякмя
ямялиййатына уьратмадан габаг патентирлямя адланан изотермик ямялиййата
уьрадырлар. Бунун цчцн яввялъя полады аустенитляшмя температурунадяк
гыздырыр, сонра 450-500 Ъ температуру олан яримиш дузларда сойудурлар.
Бу заман поладда назик тябягяли троостит вя йа сорбит структуру йараныр. Бу
ъцр структур сойуг чякмя заманы 75%-я гядяр нисби сыхылма ялдя етмяйя им-
кан верир. Щям дя сонунъу чякмя ямялиййятындан сонра м=2000-2250 МПа
щяддиня гядяр йцксяк мющкямлик алмаг олур.
Натамам табалмада полады А1 температурундан 10-30 Ъ йухары
гыздырырлар. Бу табалмайа адятян евтектоиддян сонракы карбонлу вя
леэирлянмиш поладлары уьрадырлар. Полад гыздырылдыгда онун
структурунда йенидян кристаллашма эедир, бу лювщяшякилли перлитин
дянявяр (сфероидал) перлитя чеврилмясиня сябяб олур. Яэяр полад даща
йцксяк температурадяк гыздырыларса сементит аустенитдя щялл олар вя
сойудулан заман АП чеврилмясиндя йенидян лювщя шяклиндя айрылар.
Тяркиби евтектоидя йахын олан поладлары натамам табалма цчцн адятян
750-760 Ъ, карбонун мигдары чох олдугда ися 770-790 Ъ гыздырырлар.
Дянявяр структур алынмасыны тямин етмяк цчцн полад чох кичик сцрятля (30-
50 Ъ/саат) сойудулмалыдыр.
Дянявяр перлитли структура малик олан поладын бярклийи вя мцгавимяти
аз, нисби узанма вя даралмасы ися йцксяк олур.
Натамам табалмайа кясмя иля емалы йахшылашдырмаг цчцн вя йа сойуг
штампламадан ютрц пластиклийи артырмаг цчцн евтектоидя гядяр поладлары
да уьрадырлар.
Нормаллашдырма (нормаллашдырма табалмасы) евтектоидягядяр поладын
нюгтясиндян 40-50 Ъ, евтектоиддян сонракы поладын ися Аъм нюгтясиндян
40-50 Ъ йухары температурадяк гыздырылыб фаза чеврилмяляринин баша
ъатмасы цчцн бир гядяр сахладыгдан сонра щавада сойудулмасындан ибарят
термики просесдир.
Поладын щавада сойудулмасы там табалмайа нисбятян сойума сцрятинин
йцксяк олмасына вя феррит-сементит структурунун дисперслийинин артмасына
сябяб олур. Бязи леэирлянмиш поладларын щавада сойудулмасы яслиндя
табландырма еффекти верир.
Нормаллашдырма нятиъясиндя там фаза йенидянкристаллашмасы баш
верир, тюкмя вя йа дюймя нятиъясиндя ямяля эялян ири дянявярлик арадан
галхыр. Полад тюкцклярин хассялярини йахшылашдырмаг цчцн чох заман
табландырма вя йцксяк табалма явязиня нормаллашдырмадан истифадя едилир.
Табландырма поладын бющран температурундан (евтектоидя гядяр полад
цчцн нюгтяси, евтектоид вя евтектоиддян сонракы полад цчцн нюгтяси)
вя йа изафи фазаларын щялл олма температурундан йухары гыздырылыб, бу
температурда сахланмасындан вя бющран сцрятиндян бюйук сцрятля
сойудулмасындан ибарят термики ямялиййатдыр.
37
Табландырманын нятиъясини тяйин едян амилляр гызма температуру вя
сойума сцрятидир.
Евтектоидягядяр поладлары нюгтясиндян
30-50 Ъ йухары (шякил 3) йухары
гыздырырлар. Беля гыздырдыгда поладын фер-
рит+перлит структуру аустенитя, сцрятля
сойудулдугда ися мартенситя чеврилир.
Евтектоиддянсонракы карбонлу поладлары
табландырмаг цчцн адятян нюгтясиндян 30-
50 Ъ (760-780 Ъ) гыздырырлар. Бу заман
поладын структурунда аустенит ямяля эялир,
Шякил 3 Карбонлу поладларын лакин бир гядяр щялл олмамыш сементит дя
табландырма температурунун
сечилмяси галыр. Сцрятля сойудулдугдан сонра поладын
структуру йцксяк бярклийя малик мартенситдян
вя щялл олмамыш карбид щиссяъикляриндян ибарят олур.
Карбонлу поладларын табландырма заманы азаъыг изафи гызмасы
дянялярин бюйцмясиня сябяб олур. Леэирлянмиш поладлар ися чох вахт
хцсуси карбидлярин щялл олуб леэирлянмиш аустенит ямяля эятирмяси цчцн
вя йа бющран нюгтяляриндян 150-250 Ъ йухары гыздырылыр. Бу заман
щялл олмамыш карбид щиссяъикляри дянялярин бюйцмясини тормозладыьы
цчцн дяняляр нязярячаръаъаг дяряъядя бюйумцр.
Гызма мцддяти мямулун бцтцн щяъми бойунъа гызмасыны, фаза
чеврилмяляринин баша чатмасыны вя щомоэенляшмяни тямин етмялидир.
Гызманын цмуми мцддяти мямулун форма вя юлчцляриндян, онун собада
йерляшдирилмя гайдасындан, собанын типиндян, поладын тяркибиндян вя
хассяляриндян асылы олараг мцяййян едилир.
Тяърцбяляр ясасында евтектоидя гядяр полад мямулун ен кясийинин 1 мм
цчцн гызма мцддяти електрик собаларында 45-75 с, аловлу собаларда 35-60 с,
дуз ванналарында 12-22 с гябул едилир. Алят поладлары цчцн (0,7-1,3%Ъ) бу
мцддят електрик собаларында 50-90 с, дуз ванналарында 20-30 с гябул едилир.
Гызма мцщитинин дя бюйук ящямиййяти вар. Аловлу собаларда вя йа
електрик собаларында соба атмосферинин мямулун сятщи иля гаршылыглы
тясири нятиъясиндя сятщин оксидляшмяси вя карбонсузлашмасы баш веря
билир ки, бу да поладын бярклийини, механики хассялярини вя йейилмяйя
давамлылыьыны ашаьы салыр.
Мямулу оксидляшмядян вя карбонсузлашмадан горумаг цчцн чох заман
собада горума атмосфери йарадылыр. Бунун цчцн собайа мцхтялиф газ
гарышыглары (мясялян, 20% ЪО, 20% Щ2, 60% Н2) верилир.
Табландырма цчцн сойудуъу мцщит еля олмалыдыр ки, мямулун мцяййян
ен кясийиндя мартенсит структуру ямяля эялмясини вя табландырма
гцсурларынын (чатлар, деформасийа, габарма вя с.) олмамасыны тямин етсин.
Бу да ясасян сойума сцряти иля ялагядардыр.
38
Йцксяк сойума сцряти (табландырманын бющран сцрятиндян – Вб йцксяк)
А1-Мб температур интервалында зяруридир. Бу сцрят аустенитин перлитя
чеврилмясиня имкан вермир. Мб-Мс мартенсит чеврилмяси интервалында
сойума сцрятинин азалмасы мяслящятдир. Мартенсит чеврилмяси
интервалында сойума сцрятинин чох бюйцк олмасы бюйцк галыг
эярэинликляринин, щятта чатларын ямяля эялмясиня, сойума сцрятинин чох
кичик олмасы иля мартенситдя табяксилмяйя вя галыг аустенитинин
чохалмасына сябяб олур ки, бу да поладын бярклийини ашаьы салыр.
Табландырма цчцн ян чох судан, гяляви вя дузларын суда мящлулундан вя
минерал йаьлардан истифадя едилир. Карбонлу поладларда вя бязи аз
леэирлянмиш поладларда ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти аз олдуьу
цчцн онлары суда вя йа НаЪл вя йа НаОЩ-ын суда мящлулунда
табландырырлар.
Ифрат сойудулмуш аустенитин йцксяк дяйанятя малик олан леэирлянмиш
поладлары минерал йаьларда табландырырлар. Минерал йаьларын мартенсит
чеврилмяси интервалында сойума сцрятинин кичик гиймятини тямин етмяси
табландырма гцсурларынын азалмасына сябяб олур.
Сон заманлар табландырма цчцн ПК2, ПАА, УЗСП-1 типли полимерлярин
суда мящлулу да тятбиг едилир.
Поладын табландырылмасыны гиймятляндирмяк цчцн табланмаглыг вя
табланма дяринлийи анлайышларындан истифадя едилир.
Табланмаглыг поладын табланма нятиъясиндя алдыьы
бярклийин гиймятиля мцяййян едилир. Табланмаглыьа
биринъи нювбядя поладын тяркибиндяки карбонун мигдары
тясир едир. Мартенситдя карбонун мигдары артдыгъа
поладын бярклийи артыр. Леэирляйичи елементляр карбона
нисбятян табланмаглыьа аз тясир эюстярир.
Табланма дяринлийи поладын мартенсит вя йа троосто-
мартенсит структуру алмыш тябягясинин галынлыьы иля
характеризя едилир. Мямулун бцтцн ен кясийи бойунъа
табланмамасы онунла изащ едилир ки, сойума сцряти
сятщдян юзяйя доьру азалыр. Табланма дяринлийи
табландырылманын бющран сцрятиндян чох асылыдыр.
Шякил 4. Сойума Бющран сцряти азалдыгъа табланма дяринлийи артыр (шякил
сцрятинин поладын
табланма
4).
дяринлийиня тясири Табланма дяринлийи йаьда сойутмайа нисбятян суда со-
йутма вахты даща бюйцк олур. Мясялян, орта карбонлу полад
суда сойудулдугда табланма дяринлийи 10-15 мм, йаьда сойудулдугда ися 3-4
мм олур.
Леэирлянмиш поладларда ифрат сойудулмуш аустенитин дяйаняти йцксяк
олдуьу цчцн, башга сюзля бющран сцряти кичик олдуьу цчцн табланма
дяринлийи бюйцк олур. Манган, молибден, хром, никел вя бор табланма
дяринлийини кяскин сурятдя артырыр.
39
Табланма дяринлийи полады характеризя едян мцщцм кямиййятдир. Яэяр
полад бцтцн ен кясийи бойу табланарса онун механики хассяляри дя ен кясийи
бойунъа ейни олар. Табланма дяринлийи ен кясик юлчцляриндян кичик олдугда
ися мющкямлик, пластиклики вя юзлцлцк металын юзяйиня доьру азалыр.
Бязи щалларда табланма дяринлийи мямулун ен кясик юлчцляриндян
кичик ола биляр. Мясялян, яйилмя вя бурулмайа ишляйян деталларда баш
верян эярэинликляр юзяйя доьру сыфирадяк азалдыьы цчцн табланман
дяринлийинин сятщдян юзяйя доьру 0,25-0,5 радиус гиймяти кифайят едя
билир.
Беляликля, мцяййян мягсядляр цчцн поладын маркасыны сечяркян
табланма дяринлийини нязяря алмаг лазымдыр.
Дямирчи гялями, чякиъ, эцрз кими зярбя иля ишляйян алятляри чох заман
юз-юзцня табяксилтмя цсулу иля табландырырлар. Бу цсулда мямулу
сойудуъуда еля сойудурлар ки, онун юзяйи гызмар галсын. Мямул сойудуъудан
чыхарылдыгдан сонра истилик мубадиляси нятиъясиндя сятщ гызыр вя юз-
юзцня табяксилтмя баш верир. Бу цсул йцксяк бярклийи вя ейни заманда
кифайят гядяр юзлцлцйц тямин едир.
Гейд етмишдик ки, поладда мартенсит чеврилмяси ахырадяк эетмир. Отаг
температурунда поладын тяркибиндя мцяййян гядяр галыг аустенити галыр.
Галыг аустенити поладын бярклийини вя йейилмяйя давамлылыьыны
азалтмагла йанашы, иш просесиндя аустенитин чеврилмяси нятиъясиндя
мямулун юлчцляринин дяйишмясиня сябяб ола билир. Галыг аустенитинин
мигдарыны азалтмаг цчцн полады сойугла емала уьрадырлар.
Сойугла емал табландырылмыш поладын – 70-80 Ъ гядяр
сойудулмасындан ибарятдир. Бу емал билаваситя табландырмадан сонра
апарылыр. Сойугла емал нятиъясиндя поладын бярклийи 1-3 ЩРЪ гядяр арта
билир.
Табяксилтмя табланмыш поладын , температурундан ашаьы мцяййян
температурадяк гыздырылыб, бу температурда сахланмасы вя сонра мцяййян
сцрятля сойудулмасындан ибарят термики емал просесидир. Табяксилтмя
термики емалын тамамлайыъы ямялиййатыдыр. Бу ямялиййатын нятиъясиндя
полад мямулун сон структуру формалашыр, тяляб олунан механики хассяляри
алыныр, ейни заманда табландырма заманы баш вермиш дахили эярэинликляр
тамамиля вя йа гисмян арадан галхыр.
Дахили эярэинликлярин арадан галхмасы ясасян табяксилтмянин
температурундан асылыдыр. Температур йцксяк олдугъа дахили эярэинликляр
даща чох арадан галхыр.
Температур режиминдян асылы олараг табяксилтмя ашаьы температурлу,
орта температурлу вя йцксяк температурлу табяксилтмяйя бюлцнцр.
Ашаьы температурлу табяксилтмя 150-200 Ъ температурадяк
гыздырылмагла апарылыр. Бу заман табландырма макроэярэинликляри азалыр,
табландырма мартенсити табяксилтмя мартенситиня чеврилир, поладын
мющкямлийи вя юзлцлцйц бир гядяр артыр, бярклийи ися нязяря чарпаъаг
дяряъядя азалмыр. Тяркибиндя 0,6-1,3%Ъ олан табланмыш поладын бярклийи
ашаьы температурлу табяксилтмядян сонра 58-63 ЩРЪ олур. Ашаьы
температурлу табяксилтмяйя адятян кясиъи вя юлчцъц алятляри, щямчинин
йейилмяйя давамлылыг тяляб олунан деталлары уьрадырлар.
41
Орта температурлу табяксилтмя 350-500 Ъ температурда апарылыр. Бу
нюв табландырма йцксяк еластиклик вя давамлылыг щяддини, релаксасийа
дюзцмлцлцйцнц тямин едир. Орта температурлу табяксилтмядян сонра полад
табяксилтмя троостити вя йа троостомартенсит структуру алыр, бярклик ися
40-50 ЩРЪ щцдудунда олур. 400-450 Ъ температурдан табяксилтмядян сонра
поладын суда сойудулмасы сятщдя сыхыъы
эярэинликлярин ямяля эялмясиня сябяб олур ки, бу
да йайларын давамлылыг щяддини артырыр. Орта
температурлу табяксилтмяйя йайлары, рессорлары
вя башга нюв еластик елементляри уьрадырлар.
Йцксяк температурлу табяксилтмя 500-680 Ъ
температурда апарылыр. Бу нюв табяксилтмядян
мягсяд поладын мющкямлик, пластиклик вя
юзлцлцк хассяляринин оптимал нисбятини йа-
ратмагдыр. Бу нисбяти табяксилтмя сорбити
структуру тямин едир. Табландырма вя йцксяк
Шякил 6. Табландырылмыш температурлу табяксилтмядян ибарят термики
евтектоид поладынын ямялиййат йахшылашма адланыр.
бярклийинин табяксилтмя
температурундан асылылыьы Йахшылашмайа адятян тяркибиндя 0,3-0,5%Ъ
олан поладлары уьрадырлар. 550-600 Ъ
температурда 1-2 саат ярзиндя табяксилтмя табландырма дахили
эярэинликлярини тамамиля арадан галдырыр.
Евтектоид поладынын бярклийинин табяксилтмя температурундан асылы
олараг дяйишмяси шякил 6-дя верилмишдир.
42
Шякил 7. Поладын термомеханики емалынын схеми: а – йцксяк
температурлу термомеханики емал; б – ашаьы температурлу
термомеханики емал
Йухары температурлу термомеханики емал цчцн полады
температурундан йухары гыздырыб бу температурда деформасийайа уьрадыр
вя дярщал табландырырлар (шякил 7.а). Якс щалда йцксяк температурда
йенидянкристаллашма баш верир вя пластик деформасийадан алынан еффект
итир.
Ашаьы температурлу термомеханики емал цчцн дя полад аустенит щалы
алмаг цчцн температурунадяк гыздырылыр, йенидян кристаллашма
температурундан ашаьы, лакин мартенсит чеврилмясинин башланьыъ
температурундан йухары (400-600 Ъ) деформасийа олунур вя табландырылыр
(шякил 7.б).
Щяр ики цсулла емалдан сонра полады ашаьы температурлу
табяксилтмяйя уьрадырлар.
Йухары температурлу термомеханики емала щяр щансы полады, ашаьы
температурлу термомеханики емала ися йалныз ифрат сойудулмуш аустенитин
йцксяк дяйаняти олан леэирлянмиш поладлары уьратмаг олар.
Термомеханики емал ади термики емала нисбятян поладын
мющкямлийини 40%, пластиклийини ися ики дяфяйя гядяр артырыр.
Mövzu 8
Poladların kimyəvi-termiki emalı, KTE əsasları. Sementitləmə. Azotlama.
Nitrosementitləmə.
44
Сементитлямя цчцн полады Аъ3 бющран температурундан йухары (930-950
Ъ) гыздырырлар. Бу температурда даща чох карбон щялл едян аустенит
фазасы ямяля эялир.
Сементитлянмиш мямул йекун хассялярини табландырмадан вя ашаьы
температурлу табяксилтмядян сонра алыр.
Сементитлямянин ясас нювляри бярк мцщитдя вя газ мцщитиндя
сементитлямядир.
Бярк мцщитдя сементитлямя хцсуси полад гутуларда апарылыр. Гутуйа
нювбя иля бярк карбцризатор вя сементитлянян мямул йыьылыр. Гутунун
гапаьы юртцлдцкдян сонра киплийи тямин етмяк цчцн одадавамлы эилля
йахылыр.
Бярк карбцризатор сифятиля аьаъ кюмцрц вя БаЪО3 вя йа На2ЪО3 кими
активляшдириъиляр тятбиг олунур. 930-950 Ъ гядяр гыздырдыгда ашаьыдакы
реаксийалар баш верир:
2Ъ+О2 2ЪО,
БаЪО3+Ъ БаО+2ЪО,
2ЪО ЪО2+Ъат.
Йаранмыш актив карбон атомлары -дямирин гяфясиня диффузийа едир.
Бярк мцщитдя сементитлямядя 8-10 саат ярзиндя 1 мм галынлыьы олан
тябягя ямяля эялир.
Газ мцщитиндя сементитлямя заманы мямулу тяркибиндя ЪО, ЪЩ4 олан
газ гатышыьында гыздырырлар. Адятян, бу мягсядля тябии газдан (метандан)
истифадя едилир. Просесин ясас реаксийасы тябии газын парчаланмасындан
ибарятдир: ЪЩ4Ъат+2Щ2.
Газ сементитлямяси бярк мцщитдя сементитлямяйя нисбятян сцрятля
эедир. 6-7 саата 1 мм галынлыьы олан тябягя йараныр.
Сементитлямядян сонра карбон сятщин дахилиня доьру гейри-бярабяр
пайланыр. Яэяр сятщдя карбонун мигдары 0,8 фаиздян чох олурса, тябягянин
дахилиня доьру азалараг илкин поладын тяркибиля бярабярляшир. Беляликля,
сятщдя перлит вя сементитдян ибарят олан евтектоиддян сонракы полад
структуру йараныр, бу структур тядриъян евтектоид вя даща сонра
евтектоидягядяр полад структуруна кечир. Узун мцддят йцксяк температурда
сахландыьы цчцн сементитлямядян сонра полад адятян иридяняли структура
малик олур.
Сементитлянмиш сятщ тябягясинин бярклийини вя йейилмяйя
давамлылыьыны тямин етмяк, ири дяняли структуру хырда дяняли структура
чевирмяк мягсядиля сементитлянмиш мямуллар термики емала уьрадылыр.
45
Мямулун тяйинатындан вя поладын нювцндян асылы олараг термики емал
ашаьыдакы гайдада апарыла биляр (шякил 1):
47
Поладын сятщ тябягясинин азотла зянэинляшдирилмяси просесиня
азотлама дейилир.
Азотламадан мягсяд йцксяк бярклийя, йейилмяйя давамлылыьа, йорулма
мющкямлийиня малик вя атмосфер, су, бухар шяраитиндя корозийайа
мцгавимяти олан сятщ тябягяси алмагдыр.
Азотлама, мямулу аммонйак (НЩ3) атмосфериндя 500-600 Ъ
температурда узун мцддят сахламагла апарылыр. Азотлама, дахилиня аммонйак
верилян кип баьланмыш муфеллярля апарылыр. Аммонйак гыздырылдыгда
2НЩ33Щ2+2Нат
реаксийасы цзря парчаланыр.
49
200-800 мкм олур. Гатын галынлыьынын 1000 мкм-дян артыг олмасы поладын
механики хассялярини писляшдирир.
Поладын сятщинин 820-950 Ъ температурда яридилмиш сиан дузу
ваннасында карбон вя азотла зянэинляшдирилмясиня сианлама дейилир.
20%НаЪН, 25-50% НаЪл вя 25-50%На2ЪО3-дян ибарят ваннада 820-860 Ъ
температурда 1 саат сахладыгдан сонра 0,3 мм галынлыьында сятщ тябягяси
алмаг олур. Табландырмадан вя 180-200 Ъ температурда табяксилтмядян
сонра сианлашдырылмыш тябягя 58-62 ЩРЪ гядяр бярклийя вя йцксяк йейил-
мяйядавамлылыьа малик олур.
Сианлашдырма просесиндя щава оксиэенинин иштиракиля ашаьыдакы
реаксийалар эедир:
2НаЪН+О22НаЪНО;
2НаЪНО+О2На2ЪО3+ЪО+2Н,
2ЪОЪО2+Ъат
50
Поладын сятщ тябягясинин металларла (Ал, Ър, Зн вя с.) вя бязи гейри-
металларла (Си, Б) зянэинляшдирилмяси онун гялпяйядавамлылыьыны,
коррозийайа вя йейилмяйя давамлылыьыны вя бярклийини артырыр.
Диффузийа цсулу иля метал вя гейри-металларла зянэинляшдирмя 900-
1050 Ъ температурда овунту гарышыглары ичярисиндя (адятян
феррояринтиляр вя 0,5-5%НЩ4Ъл), яридилмиш метал ваннасында
(зянэинляшдириъи елементин яримя температуру ашаьы олдугда) вя йа газ
мцщитиндя апарылыр. Адятян просес 6-12 саат давам едир.
Алцминлямя. Поладын сятщ тябягясинин алцминиумла зян-
эинляшдирилмяси вахты онун гызмасы нятиъясиндя сятщдя сых Ал2О3 юртцйц
ямяля эялир ки, бу да металы оксидляшмядян горуйур. Алцминлямя, поладын
гялпяйя давамлылыьыны 850-900 Ъ гядяр артырыр. Бу заман поладын
атмосфердя вя дяниз суйунда коррозийайа давамлылыьы да артыр.
Алцминлямяни 950-1050 Ъ температурда алцминиум овунтусу
ичярисиндя (49%Ал, 49%Ал2О3, 2%НЩ4Ъл) вя йа 750-800 Ъ температурда
яридилмиш алцминиум ваннасында апарырлар.
Алцминлямяйя газ эенераторларынын деталлары, тюкмя чаловларынын
деталлары, клапанлар вя с. кими йцксяк температур шяраитиндя ишляйян
деталлар уьрадылыр.
Хромлама. Сятщ тябягяси хромла зянэинляшдирилмиш поладын газ
коррозийасына давамлылыьы 800 Ъ гядяр артыр, ейни заманда суда, дяниз
суйунда, азот туршусунда коррозийайа гаршы мцгавимяти йцксялир.
Чохкарбонлу поладлары хромладыгда онларын бярклийи вя йейилмяйя
давамлылыьы артыр. Чцнки хромлама заманы сятщ тябягяси ясасян (Ър,
Фе)7Ъ3, (Ър, Фе)23Ъ6 кими карбидлярдян ибарят олур. Сятщ тябягясинин
галынлыьы 0,1-0,2 мм, бярклийи 1200-1300 ЩБ олур.
Агрессив мцщитдя йейилмяйя ишляйян бухар эцъ аваданлыьынын, бухар-
су арматурунун щиссяляри, клапанлар вя с. хромламайа уьрадылыр.
Синклямя. Поладын атмосфердя, ширин суда, бензин вя бязи башга
мцщитдя коррозийайа мцгавимятини артырмаг цчцн апарылыр. Синклянян
тябягя ФеЗн7, ФеЗн3 кимйяви бирляшмяляриндян ибарят олур.
Силисиумлама поладын сятщинин силисиумла зянэинляшдирилмясиня
дейилир. Силисиумлама нятиъясиндя поладын дяниз суйунда, азот, кцкцрд вя
дуз туршусунда коррозийайа мцгавимяти хейли йцксялир, йейилмяйя
давамлылыьы бир гядяр артыр.
Силисиумламайа нефт, кимйа, каьыз-селлцлоза сянайесиндя ишлядилян
аваданлыьын деталлары (насос валлары, бору кямярляри, арматура, болт, гайка
вя с.) уьрадылыр.
Mövzu 9
Legirlənmiş konstruksiya poladları. Legirləyici elementlərin rolu.
Legirlənmiş poladların təsnifatı və markalanması.
51
Поладын структуруну вя хассялярини дяйишмяк мягсяди иля онун
тяркибиня дахил едилян елементляр леэирляйиъи елементляр адланыр.
Мцвафиг сурятдя тяркибиндя леэирляйиъи елемент олан поладлар
леэирлянмиш полад адланыр (йунан сюзц олан «леэир» мцряккяб демякдир).
Ирялиъядян гейд едяк ки, поладын тяркибиндя даими ашгар кими
таныдыьымыз Си вя Мн онларын мцяййян консентрасийасында леэирляйиъи
елемент сайылыр. Адятян поладын тяркибиндя 0,4%-дян чох Си вя 0,8%-дян
чох Мн олдугда онлар леэирляйиъи елемент сайылыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин консентрасийасы чох аз олур. Мясялян,
титан вя ниобиумун консентрасийасы адятян 0,16% гядяр, борун
консентрасийасы ися 0,005%-дян чох олмур. Леэирляйиъи елементин
консентрасийасы 0,1%-дян чох олмазса беля леэирлямя микролеэирлямя
адланыр.
Леэирлямя йолу иля поладын механики (мющкямлик, еластиклик, юзлцлцк
вя с.), физики (електрик кечириъилийи, магнит хассяляри вя б.), кимйяви
(коррозийайадавамлылыг) хассялярини, истийя вя ода давамлылыьыны,
йейилмяйядавамлылыьыны вя с. дяйишмяк, лазыми истигамятдя тянзимлямяк
мцмкцндцр.
Ясас леэирляйиъи елементляря Ър, Ни, Мн, Си, W, Мо, В, Ъо, Ти, Ал, Ъу,
Нб, Б аид едилир.
Яксяр леэирляйиъи елементляр - вя -дямирдя олдуьу кими
щяъмимяркязли вя цзцмяркязли куб кристал гяфясиня маликдир. Кристал
гяфясинин охшарлыьы леэирляйиъи елементлярин дямирля бярк мящлул ямяля
эятирмясиня имкан верир. Щяъмимяркязли куб кристал гяфясиня малик
елементляр ясасян -дямирдя, цзцмяркязли кристал гяфясиня малик
елементляр ися -дямирдя даща асан щялл олур.
Леэирляйиъи елементлярин дямирля гаршылыглы тясирлянмяси
нятиъясиндя ашаьыдакы фазалар ямяля эяля биляр:
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу – леэирлянмиш феррит;
- леэирляйиъи елементин -дямирдя бярк мящлулу – леэирлянмиш
аустенит;
- леэирляйиъи елементин сементитдя бярк мящлулу – леэирлянмиш
сементит;
- хцсуси карбидляр.
Леэирляйиъи елементляри ясасян онларын ферритдя вя йа аустенитдя
щялл олмаглыьына, карбидляр ямяля эятирмяси вя йа сементитдя щялл
олмаглыьына эюря характеризя етмяк мцмкцндцр. Бундан башга леэирляйиъи
елементляр оксидляр (МнО, В2О5, ТиО вя с.), нитридляр вя сулфидляр дя ямяля
эятиря биляр.
Леэирляйиъи елементляр дямирин полиморфизминя, фаза чеврилмяляриня
вя термики емал режимляриня бюйцк тясир эюстярир.
Леэирлянмиш поладлар структуруна, тяркибиня вя тятбиг сащясиня эюря
тясниф едилир.
52
Структура эюря тясниф мцвазинят щалы цчцн вя щавада сойума щалы
цчцн апарылыр.
Мцвазинят структуруна эюря поладлар евтектоидя гядяр (структурунда
леэирлянмиш изафи феррит олан поладлар), евтектоид (перлит структуру),
евтектоиддян сонракы (структурунда перлит вя сойудулма заманы аустенитдян
айрылан М3Ъ типли изафи карбидляр олан поладлар) вя ледебурит (тяркибиндя
майе поладдан айрылмыш илкин карбидляр олан) поладлара бюлцнцр.
Леэирляйиъи елементляр С вя Е нюгтялярини сола сцрцшдцрдцйц цчцн бу
поладлар арасындакы сярщядд карбонун нисбятян аз мигдарына уйэун эялир.
Евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддянсонракы поладлары адятян
бир синифдя – перлит синфиндя бирляшдирирляр. Ледебурит (карбид) синифли
тюкмя поладларын структурунда майе яринтидян айрылан аустенит вя ири
карбид щиссяъикляриндян ибарят евтектика (ледебурит) мювъуд олур. Бу
поладларда карбидлярин мигдары 30-35% чатыр. Дюймя ямялиййатындан
сонра карбидляр айры-айры глобуллар (йуварлаглар) шякли алыр.
Бязи леэирляйиъи елементлярин мцяййян мигдарында чеврилмяляри
там эетмядийи цчцн онларын структуру аустенит вя ферритдян ибарят олур.
Беляликля, сайылан синифляря йарымферрит вя йарымаустенит поладларыны
да ялавя етмяк олар.
Карбонлу поладлар анъаг евтектоидягядяр, евтектоид вя евтектоиддян
сонракы синифдян, леэирлянмиш поладлар ися бцтцн синифлярдян ола биляр.
Щавада сойума щалында (нормаллашдырылмыш щалда) структуруна эюря
поладлар ифрат сойумуш аустенитин аз давамлылыьы олан перлит
поладларына, аустенитин йцксяк давамлылыьы олан мартенсит поладларына вя
отаг температуруна гядяр аустенит структуруну сахлайан аустенит
поладларына бюлцнцр (шякил 1).
53
чеврилмясинин башланьыъ температуру (Мб) сыфырдан ашаьы дцшцр.
Беляликля, отаг температурунда щавада сойудулан полад аустенит структуруну
сахлайыр.
Леэирляйиъи елементин мигдарына эюря поладлар аз леэирлянмиш (2,5%
гядяр), орта леэирлянмиш (2,5-10,0%) вя йцксяк леэирлянмиш (10%-дян чох)
поладлара бюлцнцр. Ясас леэирляйиъи елементя эюря поладлар хромлу,
манганлы, силисиумлу, хромникелли, хромманганванадиумлу вя с. кими
адландырылыр.
Зярярли ашгарларын (С вя П) мигдарына эюря поладлар ади кейфиййятли
(анъаг карбонлу поладлар), кейфиййятли, йцксяк кейфиййятли вя хцсуси
йцксяк кейфиййятли поладлара бюлцнцр.
Кейфиййятли поладларда кцкцрд вя фосфорун щяр бири 0,035-0,04%
гядяр, йцксяк кейфиййятли поладларда 0,25% гядяр, хцсуси йцксяк
кейфиййятли поладларда 0,015% гядяр олур.
Тятбиг сащясиня эюря поладлар конструксийа поладларына, алят
поладларына вя хцсуси хассяли (коррозийайа давамлы, одадавамлы, хцсуси
магнит вя електрик хассяли) полад вя яринтиляря бюлцнцр.
Мцхтялиф юлкялярдя мцхтялиф дя полад стандартлары мювъуддур. МДБ
мяканында поладлар ГОСТ системи цзря маркаланыр. Бу системя эюря
леэирлянмиш поладларын маркаланмасы цчцн щярф-рягям системи гябул
едилмишдир. Бу системя эюря леэирляйиъи елементляр рус ялифбасынын
щярфлярийля ашаьыдакы гайдада ишаряляндирилир: Х – хром, Н – никел, В –
волфрам, М – молибден, Ф – ванадиум, Т – титан, Ю – алцминиум, Д – мис, Г –
манган, К – кобалт, Ц – сиркониум, Р – бор, Б – ниобиум, П – фосфор, Е –
селен, С – силисиум, Ч – надир торпаг елементляри. А щярфи иля марканын
ортасында азоту, яввялиндя автомат поладыны, ахырында йцксяк кейфиййятли
полады ишаряляндирирляр.
Конструксийа поладларында биринъи ики рягям йцздя бир фаизлярля
карбонун мигдарыны эюстярир. Леэирляйиъи елементин мигдары 1%-дян чох
олдугда мцвафиг щярфдян сонра онун орта гиймяти там рягямля йазылыр, 1%-
дян аз олдугда ися рягям йазылмыр, щям дя нязяря алмаг лазымдыр ки,
конструксийа поладларында адятян Мо – 0,2-0,4%, W – 0,5-1,2%, В – 0,1-0,3%,
Ти – 0,1-0,2%, Б – 0,001-0,005% олур.
Алят поладларында марканын яввялиндя карбонун мигдарыны онда бир
фаизлярля эюстярян рягям йазылыр. Карбонун мигдары 1% вя даща артыг
олдугда рягям йазылмыр.
Бир сыра груплардан олан поладлар цчцн хцсуси ишаряляр гябул
едилмишдир. Автомат поладлары марканын яввялиндя А щярфиля, йастыг
поладлары Ш, тезкясян поладлар Р, електротехника поладлары Э, магнити бярк
поладлар Е щярфиля ишаряляндирилир.
Русийанын «Електростал» заводунун бурахдыьы стандартданкянар
поладлар ЭИ вя ЭП иля, Украйнанын «Днепроспетсстал» заводунун бурахдыьы
поладлар ДИ, Златоуст металлурэийа заводунун бурахдыьы поладлар ЗИ иля
54
ишаряляндирилир. Бцтцн щалларда щярфлярдян сонра поладын сыра нюмряси
йазылыр (мясялян, ЭИ417, ЭП67, ДИ18 вя с.).
Беля поладлар тядгигат вя йа сынаг мягсяди иля хцсуси сифаришля
истещсал едилир. Онларын кцтляви истещсалы башландыгдары сонра ися
ГОСТ системи иля маркаланыр.
Конструксийа поладларына мцхтялиф машын деталлары, иншаат
конструксийалары вя башга гурьулар щазырламаг цчцн ишлядилян поладлар
аид едилир. Бу поладлар айрыъа эютцрцлмцш бир хассясинин йцксяк
гиймятиля йох, механики хассяляр комплексинин йцксяк гиймятиля
характеризя олунур. Конструксийа поладлары йцксяк конструктив
мющкямлийя малик олмалы, конструксийанын истисмар шяраитиндя узун
мцддятли вя етибарлы ишини тямин етмялидир. Ишаряси дяйишян йцк
алтында ишляйян конструксийа материаллары йорулмайа давамлылыьа,
сцртцнмяйя ишляйян материаллар йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр
вя с.
Йцксяк етибарлылыг вя конструксийа мющкямлийиндян башга
конструксийа материаллары ейни заманда йцксяк техноложи хассяляря (тюкмя
хассяляри, тязйигля емал олуна билмя, гайнаг едиля билмя вя с.) малик
олмалыдыр. Конструксийа материалынын уъуз олмасы да ваъиб шяртлярдян
биридир.
Конструксийа поладларыны карбонлу поладлара (яввялдя бахылыб),
иншаат, сементитлянян, йахшылашдырылан, йцксяк мющкямликли, рессор-
йай, йастыг, йейилмяйядавамлы поладлара бюлмяк олар.
Mövzu 10
Alət poladları. Təsnifatı. Alət materiallarının xassələrinə olan tələblər.
Kəsici, ölçücü alət poladları. Soyuq və qızmar deformasiya üçün ştamp
poladları. Bərk ərintilər.
Ъядвял 1
Леэирлянмиш алят поладларынын кимйяви тяркиби, термик
емал температуру вя бярклийи
Пола- Елементлярин мигдары, % Температур, Ъ Бярк-
дын
мар- Башга таблан- табяк- лик,
Ъ Мн Си Ър
касы елементляр дырма силтмя ЩРЪ
11ХФ 1,05-1,15 0,4-0,7 0,15-0,35 0,4-0,7 0,15-0,30 В 830-860 140-160 62-65
13Х 1,25-1,4 0,3-0,6 0,15-0,35 0,4-0,7 - 780-800 100-120 65-67
0,5-0,8 W
ХВСГ 0,95-1,05 0,6-0,9 0,65-1,0 0,6-1,1 840-860 140-160 62-64
0,05-0,15 В
ХВГ 0,90-1,05 0,8-1,1 0,10-0,40 0,9-1,2 1,2-1,6 W 830-850 140-160 63-64
9ХС 0,85-0,95 0,3-0,6 1,2-1,6 0,95-1,25 - 860-880 140-160 62-65
56
Х 0,95-1,0 0,15-0,4 0,15-0,35 1,3-1,65 - 840-850 150-160 62-64
1,6-2,0 W
В2Ф 1,05-1,22 0,15-0,45 0,15-0,35 0,2-0,4 810-830 140-160 64-65
0,2-0,28 В
Ъядвял 2
Тезкясян поладларын кимйяви тяркиби, %
Поладын
Ъ Ър W В Мо Ъо
маркасы
П18 0,70-0,80 3,8-4,4 17,0-18,5 1,0-1,4 1% гядяр -
П9 0,85-0,95 3,8-4,4 8,5-10 2,02,6 1% гядяр -
П6М5 0,80-0,88 3,8-4,4 5,5-6,5 1,7-2,1 5,0-5,5 -
П6М3 0,85-095 3,0-3,5 5,5-6,5 2,0-2,5 3,0-3,6 -
П6М5К5 0,8-0,88 3,8-4,3 6,0-7,0 1,7-2,2 4,8-5,3 4,8-5,3
П6М5Ф2К8 0,95-1,05 3,8-4,4 5,5-6,6 1,8-2,4 4,6-5,2 7,5-8,5
57
Шякил 1. П6М5 маркалы тезкясян поладын микроструктуру
(Х500): а – тюкмядян сонра; б – дюймядян вя табалмадан
сонра; ъ – табландырмадан сонра; д – табяксилтмядян
сонра
Тезкясян поладлардан торна кяскиляри, бурьулар, фрезляр, искяняляр,
дартылар, райберляр вя б. алятляр щазырланыр. Шякил 1-дя тезкясян
поладларын микроструктуру верилмишдир.
Тезкясян поладлар карбид (ледебурит) синфиня аиддир. Табылалынмыш
щалда бу поладларын структуру леэирлянмиш ферритдян вя М6Ъ, М23Ъ6, МЪ,
М3Ъ типли карбидлярдян ибарят олур. Хромун ясас щиссяси ферритдя щялл
олур, волфрам, молибден вя ванадиум ися карбидлярин тяркибиня дахил олур.
Бярклийи азалтмаг, кясмя иля емалы йахшылашдырмаг вя структуруну
табландырмайа щазырламаг цчцн тезкясян поладлары тязйигля емалдан
(дюймядян) сонра 860-880 Ъ температурда табалмайа уьрадырлар.
Тезкясян поладларын истийя давамлылыьы табландырмадан вя бир нечя
дяфя табяксилтмядян сонра ялдя едилир. Табланма 1200-1300 Ъ
температурдан адятян йаьда апарылыр. П18 поладыны 1270-1290 Ъ, П6М5
поладыны 1210-1230 Ъ, П6М5К5 поладыны 1220-1240 Ъ гыздырырлар.
Йцксяк температура гядяр гыздырдыгда икинъи карбидляр щялл олур вя хром,
волфрам, молибден вя ванадиумла леэирлянмиш аустенит ямяля эялир.
Сойудулма ися истилийя давамлы мартенсит структуру ямяля эялмясиля
нятиъялянир. Поладда чат ямяля эялмямяси цчцн пилляли гызма апарырлар.
Табландырылмыш тезкясян поладларын структуру 0,3-0,4%Ъ тяркибли
мартенсит, щялл олмамыш изафи карбидляр вя 30% гядяр галыг аустенитдян
(Аг) ибарят олур. Галыг аустенити поладын бярклийини азалдыр,
ъилаланмасыны чятинляшдирир, алятин юлчцляринин стабиллийини позур.
58
Галыг аустенитин мартенситя чеврилмясини вя дисперс бяркимяни тямин
етмяк цчцн табланмыш тезкясян полады 550-570 Ъ температурда цч дяфя
табяксилтмяйя уьрадырлар. Табяксилтмя нятиъясиндя галыг аустенитин
мигдары 2 фаизя гядяр азалыр, поладын бярклийи бир гядяр артыр.
Шякил 2-дя тезкясян поладларын термики емал режиминин схеми
60
Гызмар деформасийа цчцн штамплар даща аьыр шяраитдя ишлядийи цчцн
онлары щазырламагдан ютрц тятбиг олунан поладлара гаршы комплекс
хассяляр тяляби иряли сцрцлцр. Бу поладлар биринъи нювбядя йцксяк
мющкямлийя вя истийя давамлылыьа малик олмалыдыр. Температурун узун
мцддят тясири шяраитиндя полад бярклийини вя мющкямлийини
сахламалыдыр. Зярбяли йцк тясириндян гырылмамаг цчцн полад йцксяк
юзлцлцйя малик олмалыдыр. Поладдан ейни заманда термики йорулмайа вя
гялпя ямяля эялмясиня гаршы мцгавимят, ири штамплар цчцн бюйцк табланма
дяринлийи тяляб олунур.
Зярбяли йцк тясириня уьрайан чякиъ штампларыны 5ХЩМ, 5ХЩБ,
5ХЩТ, 5ХГМ маркалы поладлардан щазырлайырлар. Сорбит структуру вя
йцксяк юзлцлцк алмаг цчцн бу поладлары табланмадан сонра 500-550 Ъ
температурда табяксилтмяйя уьрадырлар. Беля термики емалдан сонра поладын
бярклийи 35-45 ЩРЪ олур.
Даща мцряккяб леэирлянмиш 4ХМФС, 5Х2СФ вя 4ХСНМФЦР
поладларынын тятбиги штампын давамлылыьыны 5ХЩМ поладына нисбятян
2-3 дяфя артырмаьа имкан верир.
Ялван метал вя яринтилярин тязйиг алтында тюкцлмяси вя преслянмяси
цчцн прес-гялибляри щазырламагдан ютрц 3Х2Б8Ф маркалы поладдан
истифадя едирляр. Чохлу мигдарда бащалы леэирляйиъи елементляри олан бу
полады 3Х2М2Ф маркалы поладла явяз етмяк мцмкцндцр.
Йцксяк температурларда бярклийин бюйцк олмасы цчцн полады азотламайа,
диффузийа хромламасына, борламайа уьрадырлар.
61
Бярк яринтилярин структуру кобалтла битишдирилмиш волфрам, титан вя
тантал карбидляриндян ибарят олур. Титан карбиди чох олдугда волфрам
карбиди онда щялл олур.
Яринтидя кобалтын мигдары азалдыгъа онун йейилмяйя давамлылыьы
артыр, лакин мющкямлийи вя зярбяйя мцгавимяти азалыр.
Йцксяк йейилмяйя давамлылыьы, лакин мющкямлийи вя зярбяйя
давамлылыьы ашаьы олан БК3 чугунларын, ялван металларын вя гейри-метал
материалларын йцксяк сцрятля емалына имкан верир.
БК4, БК6, БК6-М маркалы бярк яринтиляр чугуну кюбуд йонмада,
бурьулама иля эенишляндирмядя, зенкерлямядя тятбиг олунур.
БК8 кобуд йонмада, боруларын сцрцклямя иля щазырланмасында вя
калибрлянмясиндя, БК10 вя БК15 тез йейилян деталларын щазырланмасында
истифадя едилир. Бу яринтиляр йцксяк истисмар мющкямлийиня маликдир,
лакин йейилмяйя давамлылыглары нисбятян аздыр.
Т30К4 яринтиси нисбятян кичик истисмар мющкямлийиня малик олса да
даща бюйцк сцрятлярдя ишлямяйя имкан верир. Т15К6, Т5К10 яринтиляринин
истисмар мющкямлийи йцксяк, лакин йейилмяйя давамлылыьы вя кясмя
сцрятляри ися нисбятян ашаьыдыр.
Бярк яринтилярдян алятляри лювщяъикляр шяклиндя щазырлайыб полад
тутгаълара бяркидирляр.
Mövzu 11..
Müxtəlif təyinatlı legirlənmiş poladlar. Korroziyaya davamlı, qəlpəyədavamlı və
odadavamlı poladlar.
63
Поладын коррозийайа давамлылыьы табландырма вя йцксяк температурлу
табяксилтмядян ибарят термики емал вя сятщи ъилаламаг вя йа пардахламаг
йолу иля артырыла биляр.
12Х13 вя 20Х13 поладлары зярбяли йцк алтында ишляйян вя нисбятян чох
пластиклик тяляб едян деталлары (щидравлик преслярин клапанлары, ев
яшйалары вя с.) щазырламаг цчцн тятбиг едирляр. Онлар 1000-1100 Ъ
температурдан йаьда табландырылыр, 700-775 Ъ температурда табяксилтмяйя
уьрадылыр.
30Х13, 40Х13 поладларындан чярращиййя алятляри, карбцратор ийняляри,
йайлар вя с. кими деталлар щазырланыр. Бу поладлар 1000-1050 Ъ
температурдан йаьды табландырылмагдан сонра 180-200 Ъ температурда
табяксилтмяйя уьрадылдыгдан сонра 50-60 ЩРЪ бярклийя малик олур.
12Х17, 15Х25 вя 15Х28 маркалы поладларын коррозийайа давамлылыьы
даща йцксякдир. 12Х17 поладындан йейинти сянайеси вя йцнэцл сянайе
аваданлыглары щазырланыр. Лакин бу полады гайнаг етдикдя гайнаг тикишиня
йапышыг зонанын коррозийайа давамлылыьы азалыр.
15Х25Т вя 15Х28 поладлары ясасян термики емала уьрадылмадан даща
агрессив мцщитдя, зярбясиз йцк алтында вя -20 Ъ-дян йухары температурда
ишляйян мямуллары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Эярэинлик алтында йцксяк коррозийайа давамлы гайнаг
конструксийалары щазырламаг цчцн сон заманлар тяркибиндя чох аз карбон
олан суперферрит адланан 015Х10М2Б маркалы поладдан истифадя едирляр.
Аустенит синифли хромникелли коррозийайа давамлы поладларын типик
нцмайяндяси 12Х18Щ9 маркалы поладлар. Бу полад мцвазинят щалында
аустенит+карбид (Ър, Фе)23Ъ6+феррит структуруна малик олур. Бир фазалы
аустенит структуру алмаг цчцн хромникелли поладлары 1100-1150 Ъ
температурдан суда табландырырлар. Табланмыш щалда бу поладларын
коррозийайа давамлылыьы даща йцксяк олур.
Табланмыш аустенит поладлары нисбятян кичик мющкямлик щяддиня,
чох кичик ахыъылыг щяддиня вя бюйцк пластиклийя малик олур, асан
штампланыр вя йахшы гайнаг едиля билир.
Аустенит поладыны 500-700 Ъ гыздырдыгда дянялярин сярщядляри бойу
хром карбиди айрылыр. Бу ися кристалларарасы коррозийа ямяля эялмясиня
сябяб олур. Кристалларарасы коррозийаны поладын тяркибиня 0,5-0,7% Ти
ялавя етмякля арадан галдырмаг олар. Беля поладлара 08Х18Щ10Т вя
12Х18Щ12Т маркалы поладлар мисал ола биляр.
Кимйа апаратларынын щазырланмасы цчцн истифадя едилян азкарбонлу
04Х18Щ10 вя 03Х18Щ12Т поладлары кристалларарасы коррозийайа
мцгавимятя, йахшы пластиклийя вя гайнагедилмя габилиййятиня маликдир.
Никелин гисмян вя йа тамамиля манган вя азотла явяз едилдийи
15Х17АГ14 вя 12Х17Г9АЩ14 маркалы поладлардан да истифадя едилир.
Атмосфер коррозийасына йцксяк мцгавимятля йанашы ейни заманда
йцксяк мющкямлийя малик олан 09Х15Щ8Ю маркалы аустенит-мартенсит
64
полады хцсусиййят тяшкил едир. Бу полады 975 Ъ температурдан
табландырдыгда о йцксяк пластиклик кясб едир, йахшы пластик деформасийа
вя кясмя иля емалолунма хассяляри алыр. 450-500 Ъ температурда
табяксилтмя (кющнялмя) нятиъясиндя мартенситдян Ни3Ал бирляшмясинин
дисперс щиссяъикляри айрылыр вя поладын мющкямлийини артырыр.
Никел ясаслы яринтиляр дя коррозийайадавамлы материал олараг тятбиг
едилир. Щавада, дяниз суйунда, гейри-цзви туршуларда йцксяк коррозийа
давамлылыьына малик олан монел-метал адланан никел ясаслы НМЖМц 28-
2,5-1,5 (орта щесабла 28%Ъу, 2,5%Фе, 1,5%Мн) маркалы яринти щям дя
нисбятян йцксяк мющкямлик вя пластикликля характеризя олунур. Бу яринти
эямигайырмада, нефт емалы вя фармасефтика сянайесиндя тятбиг олунур. Ни-
Мо, Ни-Ър, Ни-Мо-Ър системли яринтиляр даща йцксяк
коррозийайадавамлылыг эюстярир.
Йцксяк температур вя дуз-туршу, кцкцрд вя фосфор туршуларынын бюйцк
консентрасийасы мцщцтиндя ишляйян гайнаг едилян тутумларын
щазырланмасы цчцн Щ70МФ (0,02%Ъ, 25-27%Мо, 1,4-1,7%В) яринтисиндян
истифадя едирляр. Ейни мягсяд цчцн ХЩ65МБ (0,03%Ъ, 14,5-16,5%Ър, 15-
17%Мо, 3,0-4,5%W) яринтисиндян дя истифадя едилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, никел яринтиляринин тяркибиндя молибден вя
хромла карбид ямяля эятирян карбонун мигдары мцмкцн гядяр аз олмалыдыр.
Чцнки, бярк мящлулдан карбидлярин айрылмасы сярщяд зоналарында
молибдени вя хрому азалдыр ки, бу да гайнагдан сонра кристалларарасы
коррозийа ямяля эялмясиня сябяб ола биляр.
65
Материалын йцксяк температурда деформасийасы вя даьылмасы чох заман
дянялярин сярщядляри бойунъа баш верир. Бу онунла изащ олунур ки,
дислокасийа вя башга гцсурлара малик олан сярщядлярдя диффузийа асан баш
верир. Эярэинлик алтында атомларын диффузийасы йюнялмиш характер алыр
вя нятиъядя дяняляр бир-бириня нисбятян сцрцшцр. Беляликля, яэяр дянялярин
сярщядляри ашаьы температурда дислокасийаларын йердяйишмясини тор-
мозлайыр вя яринтинин мющкямлянмясиня сябяб олурса, йцксяк температурда
ися яксиня, поликристал металын мющкямлийинин азалмасына сябяб олур.
Демяли, пластиклийи ашаьы салмыш олса да иридяняли структур
одадавамлылыьын артмасына кюмяк едир.
Яринтинин одадавамлылыьыны артырмаг цчцн бярк мящлулу еля
леэирляйирляр ки, атомларарасы рабитя енержиси артсын, нятиъядя,
диффузийа вя юз-юзцня диффузийа зяифлясин, йенидянкристаллашма
температуру йцксялсин. Бунун цчцн металын структуру бярк мящлулдан вя
онунла когерент ялагядя олан дисперс карбидлярдян вя интерметаллик
фазалардан ибарят олмалыдыр.
Одадавамлы полад вя яринтиляр ишчи температура эюря тясниф едилир.
700-950 Ъ температурадяк ишляйян яринтиляр дямир, никел вя кобалт
ясасында, даща йцксяк температурда ишляйян яринтиляр ися молибден вя
башга чятинярийян металлар ясасында тяшкил едилир.
500-580 Ъ температурда ишляйян аз йцклянмиш енерэетика
гурьуларынын щазырланмасы цчцн тяркибиндя ян азы 1% хром, молибден вя
ванадиум олан аз карбонлу перлит поладларындан истифадя едирляр. Бу
леэирляйиъи елементляр ферритин йенидян кристаллашма температуруну
йцксялдяряк, диффузийа просесини лянэидир вя одадавалылыьы артырыр.
Температур 400 Ъ вя тязйиг 0,8 МПа-дан артыг олмадыгда вяряг вя бору
шяклиндя бурахылан 12К, 15К, 18К, 22К маркалы карбонлу поладлардан
истифадя едирляр.
500 Ъ температурда 1000-1100 МПа тязйиг алтында ишляйян газан
гурьуларыны щазырламаг цчцн 15ХМ вя йа 12Х1М поладларындан истифадя
едирляр.
Газ турбинляринин, бухар-эцъ гурьуларынын деталларыны щазырламаг
цчцн W, Мо, В, Нб вя Б-ла ялавя леэирлянмиш чох хромлу (8-13% гядяр)
поладлардан истифадя едилир. Бу поладлар узун мцддятли мющкямликля
йанашы, ейни заманда йцксяк гялпядавамлылыьына маликдир. Хромун
мигдарындан асылы олараг онлар мартенсит вя йа мартенсит-феррит синфиня
аиддир. Щямин поладлара 15Х11М маркалы полад нцмуня ола биляр. 1050-
1100 Ъ температурдан щавада вя йа йаьда табландырылдыгдан вя 680-750 Ъ
температурда табяксилтмядян сонра онун структуру сорбит, узунмцддятли
мющкямлийи =150-170 МПа олур.
Дахили йанма мцщяррикляринин бурахылыш клапанларыны 40Х9Ъ2 вя
40ХЮС2М маркалы силхром адланан поладлардан щазырлайырлар.
66
Даща йцксяк одадавамлылыьа малик олан аустенит поладлары йахшы
пластиклийи вя гайнаг едилмяси иля характеризя олунур, лакин онларын кясмя
иля емалы перлит вя мартенсит синифли поладлара нисбятян чятиндир.
600-700 Ъ температурда ишляйян йцксяк тязйигли эцъ гурьуларынын
бухар гыздырыъылары вя бору кямярляри 10Х18Щ12Т, 08Х15Щ24Б4ТП,
09Х14Щ18Б2БП вя с. маркалы аустенит поладларындан щазырланыр. Бу
поладлары 1100-1160 Ъ температурдан суда вя йа щавада табландырырлар.
Бухар вя газ турбинляринин деталларыны (кцряк вя дискляр, мямяъик
щялгяляри вя с.) ХЩ35БТЮ маркалы дямир-никел ясаслы яринтидян
щазырлайырлар. Тяркибиндя 33-37% Ни, 14-16% Ър, 2,4-3,2% Ти, 2,8-3,5% W,
0,7-1,4% Ал олан бу яринтини яввялъя 1150-1180 Ъ, сонра 1050 Ъ
температурдан щавада табландырыб, 830 Ъ температурда 8 саат ярзиндя
кющнялмяйя уьрадырлар.
Даща йцксяк температурда (850 Ъ гядяр) ишляйян ишчи кцряклярин,
турбин дискляринин, щялгялярин вя с. щазырланмасы цчцн нимоник адланан
никел ясаслы одадавамлы яринтиляр тятбиг едилир. Бу яринтиляря ХЩ77ТЮП
(77% Ни, 19-22% Ър, 2,4-2,8% Ти, 0,6-1,8% Ал, 0,01% Б), ХЩ70БМТЮ,
ХЩ65БМТЮ мисал ола биляр.
Mövzu 12
Alüminium və onun ərintiləri. Alüminium ərintilərinin termiki emalı.
67
Техники алцминиумун мющкямлик щядди аз олдуьу цчцн ону анъаг
йцксяк пластиклик, гайнаг едилмя габилиййяти, коррозийайа давамлылыг,
йцксяк електрик вя истилик кеъириъилийи тяляб олунан щалларда йцксцз
конструксийаларда истифадя едирляр. Техники алцминиумдан мцхтялиф бору
кямярляри, кабел мяфтили, конденсаторлар, габ-гаъаг, сцд систерни, евлярин
гапы-пянъяряляри вя с. щазырланыр. Йцксяк тямизликли алцминиумдан фолга,
кабел мящсуллары щазырланыр.
Тямиз алцминиумун механики хассяляри ашаьы олдуьу цчцн конструксийа
материалы сифятиля мцхтялиф системли алцминиум яринтиляриндян истифадя
едилир. Ян чох йайылмыш алцминиум яринтиляри Ал-Ъу, Ал-Си, Ал-Мэ, Ал-Ъу-
Мэ, Ал-Ъу-Мэ-Си, Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдир. Мцвазинят щалында бу
яринтилярин структуру азлеэирлянмиш бярк мящлулдан вя ЪуАл2 (-фазасы),
Мэ2Си, Ал2ЪуМэ (С-фазасы), Ал6ЪуМэ4 (Т-фазасы) вя с. кими интерметаллид
фазалардан ибарят олур.
Алцминиум яринтиляри цмумиййятля деформасийа олунан вя тюкмя
алцминиум яринтиляриня бюлцнцр. Деформасийа олунан алцминиум
яринтиляриндян вяряг, тава, чубуг, профил, бору вя с. типли йайма
мящсуллары, дюйцк вя штамп пястащлары алмаг цчцн истифадя едилир.
Тюкмя алцминиум яринтиляриндян ися фасонлу тюкцкляр алырлар.
Термики емалла мющкямлянмя габилиййятиня эюря деформасийа олунан
алцминиум яринтиляри термики емалла мющкямлянян вя термики емалла
мющкямлянмяйян яринтиляря бюлцнцр.
Кифайят гядяр мющкямлик, пластиклик юзлцлцкля бярабяр йахшы
техноложи хассяляря, кичик сыхлыьа, йцксяк коррозийайа давамлылыьа малик
олдуьу цчцн алцминиум яринтиляри авиасийада, эямигайырмада, автомобил
сянайесиндя, кимйа машынгайырмасында, иншаатда вя башга сащялярдя эениш
тятбиг едилир.
Бурайа дцралцмин, авиал (АВ), В95, АК вя с. типли яринтиляр дахилдир.
Ян эениш йайылмыш деформасийа олунан алцминиум яринтиси
дцралцминдир. Дцралцмин манганла ялавя леэирлянмиш Ал-Ъу-Мэ системли
яринтидир. Дцралцминлярин термики емал нятиъясиндя мющкямлянмяси
мцряккяб тяркибли ЭП зоналарынын вя йа металстабил вя С-фазаларынын
йаранмасы иля ялагядардыр. Дцралцминин тяркибиня манган дахил едилмяси
онун коррозийайа давамлылыьыны артырыр, йенидянкристаллашма температу-
руну йцксялдир вя механики хассялярини йахшылашдырыр.
Дцралцмин яринтилярини 495-510 Ъ температурдан табландырырлар.
Дцралцминляри адятян 4-5 сутка ярзиндя тябии зона кющнялмясиня
уьрадырлар. Сцни кющнялмя просеси сцрятляндирся дя яринтинин
пластиклийини вя коррозийайа давамлылыьыны азалдыр. Д1 вя Д16 маркалы
дцралцминляр даща чох тятбиг олунур. Бу дцралцминлярин тяркибиндя 3,8-
4,9% Ъу вардыр. Табландырма вя кющнялмядян сонра мющкямлик щядди
м=410-520 МПа, ахыъылыг щядди 0,2=250-380 МПа тяшкил едир. Дцралцмин-
лярин коррозийайа давамлылыьыны артырмаг цчцн онлары електрокимйяви
оксидляшмяйя уьрадырлар.
68
Дцралцминляр кясмя иля кафи емал едилир, нюгтяви гайнаг цсулу иля
гайнаг едиля билир.
Дцралцминдян тяййарялярин юртцкляри, ланжеронлары, йцк
автомобилляринин кузовлары, иншаат конструксийалары вя с. щазырланыр.
Авиал (АВ) адланан яринти мющкямлийиня эюря дцралцминдян ашаьы
олса да сойуг вя гызмар щалда йахшы пластиклийя маликдир. Авиал кясмя иля
емал едилир, нюгтяви гайнаг вя аргон-гювс гайнаг цсулу иля гайнаг едилир.
Авиалдан вяряг, бору вя с. кими мцхтялиф йарымфабрикатлар щазырлайырлар.
Бу йарымфабрикатлардан сойуг щалда йцксяк пластиклик тяляб олунан мямул-
лар (вертолйот винтляринин пярляри, мцщярриклярин дюймя иля щазырланан
деталлары, гапылар, чярчивяляр вя с.) щазырланыр.
Йцксяк мющкямликли В95 яринтисинин мющкямлик щядди 550-700 МПа
чатыр, лакин пластиклийи дцралцминя нисбятян ашаьыдыр. Бу яринтилярдя
мющкямляндириъи фазалар МэЗн2, Ал2Мэ3Зн3 вя Ал2ЪуМэ фазаларыдыр. Синк
вя магнезиумун мигдары артдыгда яринтинин мющкямлийи артыр, лакин
пластиклийи вя коррозийайа давамлылыьы ашаьы дцшцр. В95, 460-470 Ъ
температурдан суда табландырылдыгдан сонра 135-145 Ъ температурда 16
саат ярзиндя кющнялмяйя уьрадылыр.
АК типли яринтиляр дюймя вя штамплама цчцндцр. Онлар йцксяк
пластиклик вя кафи тюкмя хассяляриля фярглянир.
АК6 маркалы яринти орта мющкямлийя малик мцряккяб формалы
мямуллар алмаг цчцн тятбиг едилир. Аьыр йцклянмиш штампланан деталлары
щазырламаг цчцн АК8 яринтисиндян истифадя едилир. Бу яринтилярин дюймя
вя штампланмасы 450-475 Ъ температурда апарылыр.
300 Ъ-дяк температур шяраитиндя ишляйян деталлары (мясялян,
пистонлар, силиндр башлыглары, турбореактив мцщярриклярин пярляри вя
дискляри вя с.) щазырламаг цчцн одадавамлы алцминиум яринтиляриндян
истифадя едилир. Бу яринтиляр ялавя олараг дямир, никел вя титанла
леэирлянир. Одадавамлы яринтиляря АКЧ-1 вя Д20 яринтиляри мисал ола
биляр.
Ъядвял 1-дя бязи термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.
69
Ъядвял 1
Термики емалла мющкямлянян деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин тяркиби вя
механики хассяляри (табалма вя кющнялмядян сонра)
Механики
Яринти- Елементлярин мигдары, %
хассяляр Тятбиг
лярин
Башга 0,2 м сащяси
маркасы Ъу Мэ Мн Си , %
елементляр МПа
Дцралцминляр
Д1 3,8-4,8 0,4-0,8 0,4-0,8 - - 320 490 14 Борулар,
чубуглар,
Д16 3,8-4,9 1,2-1,8 0,3-0,9 - - 400 540 11 пярчимляр
АВИАЛ
Бору кямяр-
ляри, узатма
0,45- 0,15-
АВ 0,1-0,5 0,5-1,2 - 200 260 15 иля
0,9 0,35
щазырланан
деталлар
Йцксяк мющкямликли яринти
Тяййаря
5-7 Зн 530- 560-
В95 1,4-2,0 1,8-2,8 0,2-0,6 - 8 ланжерону,
0,1-0,25 Ър 550 600
пярляр вя с.
Дюйцлян алцминиум яринтиляри
АК6 1,8-2,6 0,4-0,8 0,4-0,8 0,7-1,2 - 300 420 12 Мцряккяб
формалы орта
вя аьыр
АК8 3,9-4,8 0,4-0,8 0,4-1,0 0,6-1,2 - 380 480 10 йцклянян
деталлар цчцн
Ода давамлы яринтиляры
Турбореактив
0,8-1,4 Фе мцщяррикляр
АКЧ-1 1,9-2,5 1,4-1,8 - 0,35 0,8-1,4 Ни 280 430 13 ин пярляри,
0,02-0,1 Ти пистонлар вя
с.
70
вя магнезиумун зяиф диффузийасы нятиъясиндя щятта йаваш сойудулдугда
беля бу яринтиляр -бярк мящлулдан тяшкил олунур.
Магнезиум яринтинин мющкямлийини хейли артырыр. 12-14% мигдарына
гядяр пластиклийиня аз тясир едир. Магнезиумун мигдары бундан артыг
олдугда яринтилярин пластиклийи кяскин сурятдя ашаьы дцшцр.
Манганла ялавя леэирляндикдя АМг яринтиляринин мющкямлийи артыр.
Бу, Ал6Мн дисперс щиссяъикляринин ямяля эялмяси нятичясиндя баш верир.
АМг вя АМц яринтиляринин табалма вя кющнялмя еффекти чох ъцзи
олдуьу цчцн, онлардан табы алынмыш вязиййятдя истифадя едирляр. АМц
цчцн табалма температуру 350-410 Ъ, АМг3 цчцн 350-420 Ъ, АМг5 цчцн ися
310-335 Ъ тяшкил едир.
АМг вя АМц яринтиляри тязйигля асан емалолунма, йахшы гайнагедилмя
габилиййятиня вя йцксяк коррозийа давамлылыьына маликдир, кясмя иля пис
емал едилир. Бу яринтиляри аз йцк алтында ишляйян вя йцксяк коррозийайа
давамлылыг тяляб едян конструксийаларын гайнаг вя пярчим елементляринин
щазырланмасы цчцн тятбиг едирляр. АМц, АМг2, АМг3 яринтиляриндян
мцхтялиф майеляр цчцн баклар, бору кямярляри, витражлар, гапылар, пянъяря
чярчивяляри вя с. щазырлайырлар. Вагон чярчивяси вя кузову, эями эювдяляри,
лифтляр, биналарын аракясмяляри вя с. кими орта йцклц конструксийалары
щазырламаг цчцн АМг5 вя АМг 6 яринтиляриндян истифадя едилир.
Ъядвял 2-дя термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан
алцминиум яринтиляринин тяркиби вя хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 2
Термики емалла мющкямлянмяйян деформасийа олунан алцминиум яринтиляринин кимйяви
тяркиби вя механики хассяляри (табы алынмыш щалда)
Елементлярин мигдары, % Механики хассяляр
Яринтини
н маркасы Башга м 0,2
Мн Мэ , %
елементляр Мпа
АМц 1,0-1,6 - - 130 50 23
АМг2 0,2-0,6 1,8-2,8 - 200 100 23
АМг3 0,3-0,6 3,2-3,8 0,5-0,8 Си 220 110 20
АМг5 0,3-0,6 4,8-5,8 0,02-0,1 Ти 300 150 20
АМг6 0,5-0,8 5,8-6,8 0,02-0,1 Ти 340 170 18
72
Шякил 80. Ал-Си яринтиляринин щал
диаграмы (а) вя силисиумун
мигдарындан ашылы олараг механики
хассяляринин дяйишмяси (б): 1 – На-ла
модификасийа олунмуш; 2 –
модификасийа олунмамыш.
Чох истифадя олунан 10-13% Си тяркибли силумин – АЛ2 йахшы
коррозийайа давамлылыьа маликдир. Онун структуру евтектоиддян вя чох вахт
ялавя олараг силисиум кристалларындан ибарят олур. Силисиум кристаллары-
нын айрылмасы яринтинин механики хассялярини писляшдирир. Буну арадан
галдырмаг цчцн яринтийя 0,05-0,08% натриум ялавя едирляр. АЛ2 яринтиси
термики емалла мющкямляндирилмир. Шякил 80-да Ал-Си яринтиляринин щал
диаграмы вя механики хассяляринин силисиумун мигдарындан асылылыьы
эюстярилмишдир.
АЛ4 вя АЛ9 евтектикайагядяр силуминляр термики емалла мющ-
кямляндириля билир. АЛ4-дян щазырланан ортайцклянмиш деталлар сцни
кющнялмяйя (Т1), ири аьырйцклянмиш деталлар ися табланма вя сцни
кющнялмяйя уьрадылыр (Т6). АЛ9-дан щазырланан тюкцкляри йцксяк
пластиклик лазым олдугда табланмайа (Т4), мющкямлийи артырмаг лазым
олдугда ися табланма вя сцни кющнялмяйя (Т6) уьрадырлар.
Ал-Ъу яринтиляри (АЛ7, АЛ19) термики емалдан сонра нормал вя йцксяк
температурда йцксяк механики хассялярля йанашы, кясмя иля йахшы емал
едилир. Лакин бу яринтилярин тюкмя хассяляри писдир. Онлары бюйцк чюкмя,
гызмар чатлар ямяля эялмяси вя с. характеризя едир. Ал-Ъу яринтиляри дя
термики емалла мющкямляндириля билир.
Ал-Мэ яринтиляринин тюкмя хассяляри писдир. Лакин бу систем
яринтиляр коррозийайа давамлылыг, механики хассяляр вя кясмя иля йахшы
73
емалолунма габилиййятиля фярглянир. Эямигайырмада, авийасийада ням
мцщитдя ишляйян конструксийалары щазырламаг цчцн тятбиг едилян АЛ8 вя
АЛ27 яринтиляри 430 Ъ температурдан табландылыр. Ал-Мэ яринтиляриня
1,5% гядяр Си ялавя етдикдя (АЛ13, АЛ22) онларын тюкмя хассяляри йахшыла-
шыр.
350 Ъ температурадяк шяраитдя ишляйян деталлары одадавамлы
алцминиум яринтиляриндян щазырлайырлар. Бунларын арасында 275-300 Ъ
температурда ишляйян АЛ1 яринтисиндян ян чох истифадя едилир. Онун
тяркибиндя Ъу, Мэ вя Ни вардыр. Мн, Ти, Ни, Эе, Зр ялавя олунмуш АЛ33 вя
АЛ19 яринтиляри даща одадавамлыдыр. 300 Ъ температурда ишляйян ири
габаритли деталлары АЛ21 яринтисиндян щазырлайырлар.
Ъядвял 14-дя тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики
хассяляри верилмишдир.
74
Ъядвял 14
Тюкмя алцминиум яринтиляринин тяркиби вя механики хассяляри
Тер- Механики
Ярин- Елементлярин мигдары, %
мики хассяляр
тиляри м 0,2
ема-
н мар- Башга
Мэ Си Мн Ъу лын
касы елементляр МПа
нювц
Ал-Си яринтиляри (силуминляр)
АЛ2 - 10-13 - - - Т2 180 90
АЛ4 0,17-0,3 8-10,5 0,25-0,5 - 0,15 Ти Т1 180 140
0,15 Ти Т4 200 140
АЛ9 0,2-0,4 6-8 - -
0,1 Бе Т5 220 160
Ал-Ъу яринтиляри
Т4 240 160
АЛ7 - - - 4-5 0,2 Ти
Т5 260 200
Т4 320 180
АЛ19 - - 0,6-1,0 4,5-5,3 0,15-0,35 Ти
Т5 360 250
Ал-Мэ яринтиляри
0,07 Ти
АЛ8 9,5-11,5 - - - Т5 350 170
0,07 Бе
0,05-0,15 Ти
АЛ27 9,5-11,5 - - - 0,05-0,22 Зр Т4 360 180
0,05-0,15 Бе
Одадавамлы яринтиляр
1,25,- Т5 260 200
АЛ1 - - 3,75-4,5 1,75-2,25 Ни
1,75 Т7 220 180
0,15- 0,1-0,25 Ър Т2 210 -
АЛ21 0,8-1,3 - 4,6-6,0
0,25 2,6-3,6 Ни Т7 220 200
0,8-1,2 Ни
АЛ33 - - 0,6-1,0 5,5-6,2 0,05-0,2 Зр Т7 280 180
0,15-0,3 Эе
75
Mövzu 13
Mis və mis əsaslı ərintilər. Tunclar. Bürünclər.
76
Шякил 1-дя мцхтялиф гатышыглары олан тюкмя мисин микроструктуру
верилмишдир.
Тяркибиндя Ъу2О бирляшмяси олан мис щидроэенли мцщитдя
гыздырылдыгда щидроэен мисин дахилиня диффузийа едир,
Ъу2О+Щ22Ъу+Щ2О реаксийасы нятиъясиндя ямяля эялян су бухары щяъми
эенишляндирир, металын бязи сащяляриндя тязйиг артыр вя микрочатлар
ямяля эялир. Беля щадисяйя «щидроэен хястялийи» дейилир.
Мис вя онун яринтиляри йахшы техноложи хассяляря маликдир. Мис
йахшы деформасийа едилир, гайнаг олунур вя лещимлянир, анъаг кясмя иля
нисбятян пис емал едилир.
78
Шякил 1. Ъу-Зн щал диаграмы (а) вя синкин
мигдарынын бцрцнъцн механики хассяляриня тясири.
Температур йцксялдикдя (454-468 Ъ) нисбятян бярк вя кювряк олан '-
фазада атомларын сащманланмыш дцзцлцшц позулур вя пластик хассяли -
фаза йараныр. -фаза Ъу5Зн8 електрон бирляшмяси, -фаза ися ЪуЗн3
бирляшмяси ясасянда бярк мящлулдур.
Шякил 2,б-дян эюрцндцйц кими бцрцнълярин механики хассяляри синкин
79
Икифазалы бцрцнъляр чох заман Ал, Фе, Ни, Сн, Мн, Пб вя б.
елементлярля леэирлянир. Беля бцрцнъляр хцсуси бцрцнъ вя йа
чохкомпоненили бцрцнъ адланыр. Леэирляйиъи елементляр бцрцнъцн
мящкямлийини вя бярклийини артырыр, пластиклийини азалдыр. Бцрцнъя
никел дахил етдикдя '-фаза азалыр вя мцвафиг сурятдя пластиклик артыр.
Гурьушун кясмя иля емалы йахшылашдырыр, Ал, Зн, Си, Мн вя Ни коррозийайа
давамлылыьы артырыр.
Техноложи хассяляриня эюря бцрцнъляр деформасийа едилян вя тюкмя
бцрцнъляря айрылыр. Деформасийа едилян бир фазалы -бцрцнълярдян Л96
(томпак), Л80 (йарымтомпак) вя Л68 даща йцксяк пластиклийя маликдир. Л59,
Л60, Л62 бцрцнъляринин пластиклийи ашаьыдыр. Онлары икифазалы (+')
бцрцнъляр кими гызмар деформасийа етмяк мяслящят эюрцлцр.
ЛАЖ 60-1-1 вя ЛЖМц 59-1-1 маркалы чохкомпонентли бцрцнъляр
атмосфер шяраитиндя, ширин суда вя дяниз суйунда йцксяк коррозийайа
давамлылыьа маликдир. Галайла ялавя леэирлянмиш Л070-1 вя Л062-1 маркалы
бцрцнъляр дяниз суйунун тясириня даща давамлыдыр. Бу бцрцнъляря «дяниз
бцрцнъц» дя дейирляр. ЛС59-1 маркалы бцрцнъ ися чубуг шяклиндя
бурахылыр вя автомат дязкащларда кясмя иля емал едилир.
Тюкмя бцрцнъляр йахшы майеахыъылыьына маликдир, онларын
ликвасийа мейли зяифдир. Бу бцрцнъляр йахшы антифриксион хассяляря
маликдир. Фасонлу тюкмя цчцн истифадя олунан бцрцнъляр бир сыра
компонентлярля леэирлянир ки, бу да онларын майеахычылырыны вя
коррозийайа давамлылыьыны артырыр.
Ъядвял 1-дя бязи деформасийа олунан вя тюкмя бцрцнълярин структуру,
тяркиби вя механики хассяляри верилмишдир.
Ъядвял 1
Бцрцнълярин кимйяви тяркиби вя механики хассяляри
Кимйяви тяркиби, Механики
% хассяляри
Бцрцнъцн Стру- Леэирляйиъ
Бярк- Тятбиги
маркасы ктуру и м,
Ъу , % лийи,
елементляр, МПа
НВ
%
Деформасийа олунан бцрцнъляр (ГОСТ 15527-70)
Лент, вяряг,
Л90 (томпак) 88-91 - 260 45 530 бору
80
ЛС59-1 59-60 0,8-1,9 Пб 400 45 900 Золаг, чубуг
0,6-1,2 Фе;
0,1-0,4 Ал; Мяфтил,
ЛЖМц59-1-1 57-60 450 50 880
0,3-0,7 Сн; бору
0,5-0,8 Мн
0,75-1,5 Ал;
ЛАЖ60-1-1 58-61 450 45 Бору, чубуг
0,75-1,5 Фе
Тюкмя бцрцнъляр (ГОСТ 17711-80)
Арматур, ъи-
ЛЦ16К4 78-81 3,0-4,5 Си 300 15 100 щазларын
деталлары
Мясул тяйи-
натлы
3,0-4,0 Мн;
ЛЦ40Мц3Ж 53-58 500 10 100 деталлар,
0,5-1,5 Фе
эями
винтляри
Сонсуз винт-
4,0-7,0 Ал;
ляр, сыхыъы
ЛЦ23А6Ж3Мц2 64-68 2,0-4,0 Фе; 700 7 160
винт гайка-
1,5-3,0 Мн
лары
Ъядвял 3
Тунъларын тяркиби вя механики хассяляри
Механик
и Тятбиг
Кимйяви тяркиби, %
Тунъларын хассяляр сащяси
маркасы и
м, ,
Сн Ал Зн П Фе Пб Ни
МПа %
Деформасийа олунан тунълар
Аппарат вя
3,5- 0,2-
БрОФ 4-0,25 - - - - - 340 52 ъищазларын
4,0 0,3
боруъуглары
6,0- 0,1- Лент, золаг,
БрОФ 6,5-0,15 - - - - - 400 65
7,0 0,15 чубуглар
Лент, золаг,
3,5- 3,0-
БрОЦ 4-3 - - - - - 350 40 чубуг,
4,0 5,0
мяфтил
БрОЦС 4-4-2,5 3,0- - 3,0- - - 1,5- - 350 40 Оймаг вя йас-
5,0 5,0 3,5 тыгларда
83
арагаты цчцн
лент вя золаг-
лар
8,0- 2,0- Чубуг, бору,
БрАЖ 9-4 - - - - - 600 40
10,0 4,0 лент, дишли
9,5- 3,5- 3,5- чарх, оймаг
БрАЖН 10-4-4 - - - - 650 35
11 5,5 5,5 вя с.
Тюкмя тунълар
Мцряккяб
тюкмя,
9,0- 0,4-
Бр010Ф1 - - - - - 250 7 йастыг,
11,0 1,1
дишли
чархлар
Су вя бухар
4,0- 4,0- 4,0- арматуру,
Бр05Ц5С5 - - - - 180 4
6,0 6,0 6,0 дишли
чархлар
5,0- 5,0- 1,0- Бядии
БХ - - - - - -
7,0 7,0 4,0 тюкцкляр
Mövzu 14
Qeyri-metal materiallar. Polimer materiallar. Termoplastik və termoreaktiv
polimerlər. Plastik kütlələr. Rezin materiallar. Tətbiq sahələri.
86
Полипропиленин ясас гцсуру онун шахтайа давамлылыьынын пис олмасы (-30
Ъ гядяр) вя кющнялмяйя мейлли олмасыдыр.
Полипропилендян борулар, автомобил, сойудуъу вя с. конструксийа
деталлары, насос эювдяляри, пярдяляр вя с. щазырланыр. Полипропилен
штамплама, преслямя, тязйиг алтында тюкмя иля, торна, фрез, бурьу
дязэащларында кясмя иля йахшы емал едилир, щямчинин гайнаг едиля билир.
Полистирол (-ЪЩ2-ЪЩЪ6Щ5-)н – бярк, сярт, шяффаф, аморф полимердир.
Полистирол йахшы механики емал олунур, рянэлянир, бензолда щялл олур.
Онун нюгсаны истийя аз давамлылыьы, кющнялмяйя вя чат ямяля эялмяйя
мейллийидир.
Полистиролдан радиотехника, телевизийа вя ъищазлар цчцн деталлар,
машын деталлары, борулар вя с. щазырланыр.
Фторопласт-4 вя йа политетрафторетилен (-ЪФ2-ЪФ2-)н – аморф-
кристаллик полимердир. 250 Ъ температурадяк узун мцддят ишляйя билир.
Аморф фаза йцксяк еластиклийя малик олдуьу цчцн фторопласт-4 нисбятян
йумшагдыр. Чох ашаьы температурда да кюврякляшмир, щялледиъилярин,
туршуларын, гялявилярин, оксидляшдириъилярин тясириня давамлыдыр.
Фторопласт-4 ян йахшы диелектрик сайылыр, сцртцнмя ямсалы чох кичик
(ф=0,04) олуб, температурдан асылы дейил.
Фторопласт-4 бору, кран, сийиртмя, насос, мембран, кипкяъ, манжет,
електротехника вя радиотехника деталлары щазырламаг цчцн тятбиг едилир.
Ъядвял 1
Бязи термопластларын хассяляри
Ишчи Мющкямлик щядди, Зярбя
Сых- Нисби
температуру, Ъ МПа юзлц-
Материал лыг, узанма,
мак- мини- дарты яйил- сыхыл- лцйц,
кг/м3 %
симум мум лмада мядя мада кЪ/м2
Полиетилен
- йцксяк 913- сынм
105-108 -40-70 10-17 12-17 12 50-600
тязйиг 929 ыр
- ашаьы 949- сынм
120-125 -70 18-35 20-38 20-36 250-1000
тязйиг 953 ыр
Полипропил
900 150 -15 25-40 - 11 200-800 33-80
ен
1050-
Полистирол 90 -20 37-48 65-105 90-100 1-4 10-22
1080
Фторопласт- 1900-
250 -259 15-35 14-18 10-12 250-500 100
4 2200
Фторопласт- 2090-
125 -195 30-45 60-80 - 20-200 20-160
3 2160
Цзви шцшя 1200 60 -60 63-100 90-120 100-105 2,5-20 8-18
Поливинилх
1400 65-80 -10÷-40 40-120 40-120 80-160 5-100 70-80
лорид
Полиамидля 1100-
60-110 -20÷-60 38-60 35-70 - 70-280 80-125
р 1140
88
Мцхтялиф термопластлар ясасында долдуруъулу термопластлар да тятбиг
едилир. Долдуруъу (армирляйиъи) сифятиля шцшя лифи, азбест, цзви лифляр
вя парчалардан истифадя едилир. Лифли долдуруъулар полимердя
йцкдашыйычы каркас ролуну ойнайыр.
Сянайядя тятбиг едилян хырда доьранмыш шцшя лиф долдуруъулу
полиамидляр вя поликарбонат, долдуруъусуз полимерляря нисбятян хейли
йцксяк механики хассяляря маликдир ( м=90-149 МПа; сых=110-140 МПа;
яж=150-220 МПа).
Мцхтялиф лифлярдян тяшкил олунмуш парчалардан ибарят долдуруъусу
олан тябягяли термопластлар даща йцксяк механики хассясяляря маликдир.
Мясялян, шцшя лифли капронун механики хассяляри белядир: м=400-430
МПа; сых=280-300 МПа; яж=450-500 МПа; а=250-300 кЪоул/м2. Лифли
термопластлардан йастыглар, дишли чархлар, борулар, сийиртмяляр вя с.
щазырланыр.
Ъядвял 2
Термореактив пластик кцтлялярин физики-механики хассяляри
Макси- Мющкямлик щядди, МПа
Зярбя
мум
Сыхлы юзлц- Еластиклик
Материал ишчи дартыл- сыхыл- яйил-
г, кг/м3 лцйц, модулу
темпера- мада мада мядя 2
кЪ/м
туру, Ъ
Преслямя
1400 100-110 30 50-150 60 4-6 6300-8000
овунтусу
1350-
Волокнит 110 30-60 80-150 50-80 9-10,4 8500
1450
Шцшяволокни 1700-
280 80-500 130 120-250 25-150 -
т 1900
1300-
Эетинакс 150 80-100 160-290 80-100 12-25 10000
1400
92
Хцсуси резинляря йаьа-бензиня давамлы, истийя давамлы, ишыьа-озона
давамлы, електротехники, йейилмяйя давамлы вя щидравлики агрегат
майеляриня давамлы резинляр аиддир. Бунлардан бязилярини нязярдян
кечиряк.
Йаьа-бензиня давамлы резинляр хлорпрен каучуку (наирит), бутадийен-
нитрид каучуку (СКН) вя тиокол ясасында алыныр.
Наирит ясаслы резинляр йцксяк еластиклийя, вибрасийайа давамлылыьа
малик олуб, йанаъаьын вя йаьларын тясириня дюзцмлцдцр. Истийя вя шахтайа
давамлылыьына эюря онлар тябии каучукдан вя башга синтетик каучуклардан
эери галыр.
СКН ясаслы резинляр йцксяк мющкямлийя вя сцртцнмя иля йейилмяйя
мцгавимятя маликдир. Лакын онларын еластиклийи тябии каучука нисбятян
ашаьыдыр. Бу резинляр -30 Ъ-дян +130 Ъ-дяк бензин, йанаъаг вя йаь
мцщитиндя ишляйя биляр. Онлардан гайышлар, конвейер лентляри, манжетляр,
кипкяъ арагатлары вя с. щазырланыр.
Тиокол (полисулфид) ясаслы каучуклар йанаъаьа вя йаьлара, оксиэенин,
озонун, эцняш шцасынын тясириня давамлыдыр. Газын нцфуз етмямяси бу
резинляри щерметикляшдиричи (кипляшдиричи) кими ишлятмяйя имкан верир.
Лакин бу резинлярин мющкямлийи аздыр.
Истилийя давамлы резинляр ЪКТ каучуку (синтетик истийя давамлы
каучук) асасында алыныр. ЪКТ -60 Ъ-дян +250 Ъ-дяк ишляйя билир. Кичик
адэезийа габилиййяти ЪКТ каучукуна суйадавамлылыг вя щидрофоблуг
хассяляри верир.
Йейилмяйя давамлы резинляр полиуретан каучуклары (СКУ) ясасында
щазырланыр. Бу резинляр йцксяк мющкямлийя, еластиклийя, йейилмяйя гаршы
мцгавимятя вя йаьа-бензиня давамлылыьа малик олур. Бу резинляр оксиэеня вя
озона дюзцмлц олур, -30 Ъ-дян +130 Ъ-дяк ишляйя билир. СКУ ясаслы
резинляр автомобил шинляри, конвейер лентляри, айаггабы вя с. щазырламаг
цчцн тятбиг едилир.
Електротехники резинляря електроизолйасийа вя електриккечириъи
резинляр дахилдир. Електроизолйасийа резинляри ЩК, ЪКБ, ЪКЪ, ЪКТ вя
бутилкаучук ясасында щазырланыр вя ъяряйанкечириъи мяфтиллярин,
кабеллярин изолйасийасы цчцн, хцсуси мягсядли айаггабы вя ялъяк
щазырланмасы цчцн тятбиг едилир.
Екранлашдырылмыш кабелляр цчцн елекриккечириъи резинляр ЩК,
ЪКЩ, наирит каучукларындан дуда вя графит ялавя етмякля алыныр.
Щидравлик аваданлыг майеляринин тясириня давамлы резинлярдян
щидравлики системлярин, диафрагмаларын, насосларын, щярякятли вя
щярякятсиз бирляшмялярин кипляшдирилмяси цчцн истифадя едилир. Йаьда
ишлямяк цчцн ЪКЩ ясаслы, силисиум – цзви майелярдя ишлямяк цчцн ЩК,
ЪКМЪ-10 ясаслы резинляр тятбиг едиля билир.
93
Mövzu 15
Ovuntu və kompozisiya materialları. Onların xüsusiyyəti. Metal matrisalı
kompozisiya materialları.
94
Композисийалы материаллар башга конструксийа материалларына
нисбятян даща йцксяк мющкямлик вя дюзцмлцлцк щяддиня, еластиклик
модулуна, сяртлийя (E/) малик олмагла бярабяр, онларда чатямяляэялмя мейли
дя аздыр. Композисийалы материалларын тятбиги конструксийанын метал
тутумуну азалтмагла йанашы, онларын сяртлийини дя артырыр.
Лифли композисийалы материалларын мющкямлийи лифлярин
мющкямлийиндян асылы олур, матриса ися эярэинликляри арматурлашдырыъы
елементляр арасында пайлайыр. Бу да лифлярин мющкямлийинин вя
еластиклик модулунун матрисайа нисбятян хейли бюйцк олмасыны тяляб едир.
Сярт арматурлашдырыъы елементляр композисийалы материалда йаранан
эярэинликляри гябул едир, лифлярин сямтлянмяси истигамятиндя материала
мющкямлик вя сяртлик верир.
Алцминиум, магнезиум вя онларын яринтиляри цчцн бор лифляриндян
96
лифлярин мющкямлийи вя еластиклик модулу бюйцк олдугъа материалын
мющкямлийи вя сяртлийи дя бюйцк олур.
Тябягяли композисийалы материалларда бирляшдириъидя щопдурулмуш
лифляр, саплар, лентляр бири-бириня паралел дцзцлцр. Щяр мцстявидя бир
гатлыныр. Материал ися анизотроп хассяли олур. Долдуруъуларын дцзцлмя
буъаьыны дяйишмякля материалын хассялярини дяйишмяк олур. Шякил 87-да
лифлярин дцзцлмя схемляри верилмишдир. Ян чох бири-бириня
перпендикулйар дцзцлмцш цч сап (цч юлчцлц) схеминдян истифадя едилир. Цч
саплы материаллар истянилян галынлыгда блок, силиндр вя с. шяклиндя
щазырлана биляр.
99
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики хассяляри, кясмя иля
йахшы емаледилмя габилиййятиня вя релаксасийа давамлылыьына малик олан
Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3% мясамялиликля)
кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя
титан яринтиляри овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа поладлары (СП10-1…
СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2, СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2,
СП45Х3-2 вя с.) мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ вя с.),
коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15, СПХ23Н28 вя с.) вя башга
поладлар алыныр. Поладларын маркасында Ъ – полады, П – овунтуну,
дефисдян сонракы рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики емалдан сонра чох вахт
ади йолла алынан поладларын хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын
механики хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох асылы олур.
Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2, КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя
ашаьы дцшцр, сойугсынма щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя
артыр. Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад деталларын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту материаллары (АлП-2, АлПД-
2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2, БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.)
ъищазгайырмада, електротехникада вя електрон техникасында эениш интишар
тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф материалын синфини (Ал –
алцминиум яринтиси, Бр – тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи –
овунту материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын мя-
самялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир), Г (манган) вя с.
материалын тяркибиндяки елементляри, рягямляр ися онларын фаизля
мигдарыны эюстярир. Ялван метал ясаслы овунту материаллары ади ялван
метал яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик кечириъилийиня,
коррозийайа давамлылыьа малик олур, кясмя иля вя тязйигля йахшы емал
едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан истифадя ямсалыны кяскин
сурятдя артырмаьа вя йцксяк ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир.
Овунту материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря механики емал
зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан галдырылмасы вя метал сярфинин
азалмасы сайясиндя ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг кцтляви истещсал
шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик формалы, кичик
кцтля вя юлчцйя малик мямулларын щазырланмасы мяслящят эюрцлцр.
Мямулун конструксийасы вя формасы прес-гялибини бошлугларыны овунту
иля бир бярабярдя долдурмаьа вя кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-
гялибдян ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан юлчцлярини
100
тямин етмяк вя механики емала олан ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-
гялиби лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя материалын
чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.
Овунту материалларындан преслямя вя 0,75-0,8 Тя температурунда
вакуумда вя йа горуйуъу газ мцщитиндя биширмя йолу иля мцяййян формада
мямуллар алмаг олар. Овунту материаллары мясамяли вя компакт материаллара
бюлцнцр.
Мясамяли материалларда сон емалдан сонра 10-30% мясамя галыр. Беля
материаллардан йастыг, оймаг вя с. кими антифриксион деталлар вя сцзэяъляр
щазырламаг цчцн истифадя едилир.
Антифриксион овунту материалларынын сяъиййяви хассяляри кичик
сцртцнмя ямсалы вя йахшы сцртцнмяйя давамлылыгдан, йахшы уйушма
габилиййятиндян вя кифайят гядяр бюйцк йцк эютцря билмясиндян ибарятдир.
Овунту яринтиляриндян щазырланмаш йастыглар мясамяляря
щопдурулмуш йаьын щесабына ялавя йаьланмадан ишляйя билир.
Йастыглары дямир-графит (ЖГр) вя тунъ-графит типли яринтилярдян
щазырлайарлар. Тяркибиндя 1-7% графит олан дямир-графит яринтиляри
ЖГр1, ЖГр3, ЖГр7 иля, 8-10% графит олан тунъ-графит яринтиляри Бр0Гр10-
2, Бр0Гр6-4 вя с. иля маркаланыр.
Дямир-графит яринтиляринин метал ясасы перлитдян ибарят олур. Бу
бюйцк йцк вя йцксяк сцрят шяраитиндя йастыьын аз йейилмясиня шяраит
йарадыр. Дямир-графит яринтиляриня 0,8-1% вя йа 3,5-4% сулфидлярин ялавя
едилмяси сцртцнмя сятщляриндя сулфид тябягясинин ямяля эялмясиня,
беляликля дя уйушманын йахшылашмасына вя йейилмянин азалмасына сябяб
олур.
Дямир-графитин поладла сцртцнмя ямсалы 0,07-0,09-дур (йаьланмыш
щалда). Дямир-графит йастыглары 1000-1500 МПа йцк алтында 100-200 Ъ
температурадяк ишляйя билир. Тунъ-графит йастыгларын сцртцнмя ямсалы
йаьсыз 0,04-0,07, йаьландыгда ися 0,05-0,007-дир. Тунъ-графит йастыглар 400-
500 МПа йцкля 200-250 Ъ температурадяк ишляйя билир.
Дямир-графитин механики хассяляри м=180-300 МПа, бярклийи 60-120
ЩБ, тунъ-графитин ки м=30-50 МПа, бярклийи 25-50 ЩБ-дир.
Дямир вя мис ясаслы овунту материаллары тормоз говшагларынын вя
муфталарын фриксион мямулларыны (диск, сегмент вя с.) щазырламаг цчцн дя
тятбиг едирляр. Фриксион мямуллар бюйцк сцртцнмя ямсалына, кифайят гядяр
мющкямлийя вя йейилмяйя давамлылыьа малик олмалыдыр. Сцртцнмя
ямсалыны артырмаг цчцн материалын тяркибиня силисиум, бор карбиди,
чятинярийян оксидляр вя с. дахил едирляр. Дямир ясаслы материалын чугунла
сцртцнмя ямсалы =0,18-0,40, мис ясаслы материалын сцртцнмя ямсалы ися
=0,17-0,25 тяшкил едир.
Мис ясаслы фриксион материаллары табланмыш полад деталларла
(илишмя сегментляри, дискляр вя с.) бир говшагда майели сцртцнмя
шяраитиндя тятбиг едирляр. Беля материаллар 400 МПа тязйиг, 40 м/сан сцрят
101
вя 300-350 Ъ температур шяраитиндя ишляйя билир. Мис ясаслы фриксион
материала МК5 яринтиси мисал ола биляр. Бу яринтинин тяркиби 4% Фе, 7%
графит, 8% Пб, 9% Сн вя 0-2% Ни-дян ибарятдир.
Сцртэц материалы тятбиг едилмядян ишляйян фриксион говшагларда
(тяййаря тормозларынын деталлары, автомобил, трактор, екскаватор
тормозларынын цстлцкляри вя с.) дямир ясаслы материал тятбиг едилир. Ян
чох тяркибиндя 15% Ъу, 3% графит, 3% азбест, 3% СиО2 вя 6% борит олан
ФМК-11 тятбиг едилир. Фриксион материаллар назик сектор, сегмент, золаг вя
с. шяклиндя щазырланыб, полад ясаса баьланыр.
Овунту материаллары мцхтялиф сцзэяъ мямуллары щазырламаг цчцн
эениш тятбиг едилир. Ни, Фе, Ти, Ал, коррозийайа давамлы полад, тунъ вя
башга овунту материаллардан 2-20 мкм юлчцлц 45-50% гядяр мясамялийи олан
оймаг, бору, вяряг шякилли сцзэяъляр щазырланыр. Бу сцзэяъляр майе вя
газлары бярк щиссяъиклярдян тямизлямяк цчцн истифадя едилир.
Електротехника вя радиотехникада Фе-Ни-Ал яринтиляри ясасында
овунтудан щазырланан магнитляр тятбиг едилир. Бу магнитлярин хассяляри
чох заман тюкмя иля алынан магнитлярдян йцксяк олур.
Контакт гайнаьы аваданлыьында, рабитя ъищазларында овунту
материалларындан щазырланан контактлар эениш тятбиг едилир. Бу мягсядля
волфрам вя молибденин мисля псевдо яринтиляриндян (МВ20, МВ40, МВ60,
МВ80), эцмцшля (ЪМ30, ЪМ60, ЪМ80, ЪБ30, ЪБ50, ЪБ85 вя с.) вя йа кадмиум
оксидля псевдо яринтиляриндян (ОК8, ОК12, ОК15) вя с. истифадя едирляр.
Беля контактлар йцксяк мющкямлик, електрик кечириъилийи вя електрик
ерозийайа давамлылыгла сяъиййявидир.
Овунту материаллары никел ясаслы одадавамлы, Ни, Ал, Ти, Ър ясаслы
дисперс мющкямлянян материаллар алмаг цчцн эетдикъя даща эениш тятбиг
едилир. Овунту металлурэийасы цсуллары иля W, Мо вя Зр карбидляри
ясасында да мцхтялиф материаллар алыныр.
Тюкмя вя йа тязйигля емал цсулу иля мцяййян тяркибли яринтидян олан
мямулу алмаг мцмкцн олмадыгда биширилмиш алцминиум яринтиляриндян
(ЪАЪ) истифадя едирляр. Бу яринтилярин тяркибиня хейли мигдарда Си вя Ни
дахил олур. Мясялян ЪАЪ1 яринтисинин тяркибиндя 25-30% Си, 5-7% Ни олур.
ЪАЪ1 яринтисиндян кичик хятти эенишлянмя ямсалы вя аз
истиликкечириъилийиня малик олан вя 20-200 Ъ температурда поладла
говушдугда ишляйян ъищаз деталлары щазырланыр.
Оптик-механики ъищазларда йцксяк механики хассяляри, кясмя иля
йахшы емаледилмя габилиййятиня вя релаксасийа давамлылыьына малик олан
Ал-Зн-Мэ-Ъу системли яринтилярдян (ПВ-90, ПВ90Т1 вя с.) истифадя едирляр.
Конструксийа тяйинатлы компакт материаллар (1-3% мясамялиликля)
кими танынан карбонлу вя леэирлянмиш полад, тунъ, бцрцнъ, алцминиум вя
титан яринтиляри овунтуларындан щяр ъцр дишли ъархлар, йумругъуглар,
кранлар, йастыг эювдяляри вя с. кими машын щиссяляри щазырланыр.
Овунту материалларындан мцхтялиф конструксийа поладлары (СП10-1…
СП10-4, СП30-1…СП30-4, СП30Д3-2, СП60Н2Д2-2, СП30Н3М-2, СП40Х-2,
102
СП45Х3-2 вя с.) мартенсит кющнялян (СПН12К5МГ4ТЮ, СПН12Х5МЗТ вя с.),
коррозийайа давамлы (СПХ17Н2, СПХ18Н15, СПХ23Н28 вя с.) вя башга
поладлар алыныр. Поладларын маркасында Ъ – полады, П – овунтуну,
дефисдян сонракы рягям ися поладын мясамялилийини фаизля эюстярир.
Овунтудан алынан поладларын хассяляри термики емалдан сонра чох вахт
ади йолла алынан поладларын хассяляриндян ашаьы олур. Овунту поладынын
механики хассяляри сыхлыгдан вя оксиэенин мигдарындан чох асылы олур.
Мясамялилик 3%-дян артыг олдугда м, 0,2, КЪУ нязяря чарпаъаг дяряъядя
ашаьы дцшцр, сойугсынма щядди ися щятта мюсамялилийин 2% гиймятиндя
артыр. Буна эюря дя овунту технолоэийасыны аьыр йцклц полад деталларын
щазырланмасы цчцн мяслящят эюрмяк олмаз.
Ялван металлар ясасында йарадылан овунту материаллары (АлП-2, АлПД-
2-4, АлПЖ-4, БрПБ-2, БрП010-2, БрП010Ц3-3, ЛП58Г2-2 вя с.)
ъищазгайырмада, електротехникада вя електрон техникасында эениш интишар
тапмышдыр. Беля яринтилярдя биринъи щярф материалын синфини (Ал –
алцминиум яринтиси, Бр – тунъ, Б – бериллиум яринтиси вя с.), П щярфи –
овунту материалы олдуьуну, дефисдян сонракы рягям материалын мя-
самялийини фаизлярля ишаря едир. Д (мис), Ж (дямир), Г (манган) вя с.
материалын тяркибиндяки елементляри, рягямляр ися онларын фаизля
мигдарыны эюстярир. Ялван метал ясаслы овунту материаллары ади ялван
метал яринтиляри кими йцксяк истилик вя електрик кечириъилийиня,
коррозийайа давамлылыьа малик олур, кясмя иля вя тязйигля йахшы емал
едилирляр.
Овунту металлурэийасы цсуллары металдан истифадя ямсалыны кяскин
сурятдя артырмаьа вя йцксяк ямяк мящсулдарлыьы ялдя етмяйя имкан верир.
Овунту материалларындан истифадя заманы игтисади сямяря механики емал
зярурятинин тамамиля вя йа гисмян арадан галдырылмасы вя метал сярфинин
азалмасы сайясиндя ялдя едилир. Лакин прес-гялиблярин гиймяти йцксяк
олдуьу цчцн овунту материалларындан мямуллары анъаг кцтляви истещсал
шяраитиндя щазырламаг олар.
Овунту материалларындан нисбятян садя, симметрик формалы, кичик
кцтля вя юлчцйя малик мямулларын щазырланмасы мяслящят эюрцлцр.
Мямулун конструксийасы вя формасы прес-гялибини бошлугларыны овунту
иля бир бярабярдя долдурмаьа вя кипляндирмяйя, преслянмиш овунтуну прес-
гялибдян ъыхармаьа имкан вермялидир. Мямулун тяляб олунан юлчцлярини
тямин етмяк вя механики емала олан ещтийаъы арадан галдырмаг цчцн прес-
гялиби лайищяляндиряркян преслямя вя бишмя просесиндя материалын
чюкмясини нязяря алмаг лазымдыр.
103