Зарипов Э.Ш. Саидова Д.А.

НАЗАРИЯИ УМУМИИ
ОМОР

ш
ШИ,

V!

Ii lsi fi ■ ч
1ШУ> ■ЯУ“.*'!•
iU !

til Ш ял* ,
 Зарипов Э.Ш., Саидова Д.А.

НАЗАРИЯИ УМУМИИ
ОМОР

Душанбе-2006
ББК 60.60p.30
С 78

Муаллифон Зарипов Э.Ш .(боби1, кисмхои 1.1,1.2,1,5,боби 4,

боби 6, боби 7, боби 8), Саидова Д.(боби 1 кисмхои 1.3,1.4,
боби 2,боби 3,боби 5)

Зери тах,рири умумии доктори

илмх,ои иктисод, профессор Факеров Х-Н.

Д ар дастури таълимй мафхумхои асосй ва усулхои омузиши

фанни «Омор», мисолхои зиёде дар асоси маълумоти мачалахои
даврии НТ оварда шудааст.

Бо карори Шурой илми-методии Донишгохи давлатии гичорати

Тачикистон ба чоп тавсия шудааст

Мукарризон: д.и.и.,профессор Рачабов Р.К.

н.и.и., дотсент Кониев С.К.

Мухаррир: н.и.и., дотсент Сангинов Н.С.

с .J к> Л О U
Доими »г»**
^ Точиияс**»
В Н а Л И О Т * К А_
Гаажишстм
МИ И . М

2
 МУНДАРИЧА
Мукаддима............................................................................................................. 5
Боби 1. Фан, усулхо ва вазифахои омор......................................................... 7
1.1. Таърихи инкишофи илми омор..................................................................7
1.2. Мафхумхои фаннн омор........................................................................... И
1.3. Сохахои омор................................... ............................................................15
1.4. Усулхои омузиши омор..............................................................................17
1.5. Вазифахои омор.......... .................................................................................17
1.6. Идорахои давлатин омори Чумхурии Точикистон ва ташкилотхои
омории байналмиллалй.............................. .................................................... 17

| .........................................23
2.1 Мархила\ои асосии тадкикоти оморй........ X........................................ 23
................................ 23
2.3 Масъалахои ташкили ва барномахои мёто/,прлогии мушохидаи
оморй........................................................................ №•••.....................................25
2.4. Ш аклхои мушохидаи оморй........................................А......................... 28
2.5 Намуд ва тарзхои мушохидаи оморй.......,.............................................. 29
2.6 Хатогии интихобй........................................ Л*............. ........................ ...32
Саволхои санчиш й............................. .. .............., ............................................ 34
М асъалахо барои ичрои корхои мустакилона.................................... ...... 35
Боби 3 Ч,амъбаст ва гурухбандии маълумоти ом орй........................Д....37
3.1 Чамъбасти маълумоти оморй.....................................................................37
3.2 Гурухбандии маълумоти оморй.....................................................* ........38
3.3 Намудхои гурухбандй............................................................................... 42
3.4 Чддвалхои оморй.................................................................... .....................51
3.5 Графикхои оморй................................................................... * ............ ,....5 4
Саволхои санчишй...................................................... .).............................г.....64
М асъалахо барои инрои кори мустакилона.................................. у.'.........65
Боби 4 Назарнян бузургихои оморй...............................................................70
4.1 М охият, мазмун ва таснифи бузургихои ом орй....,............................70
4.2 Мафхуми бузургихои мутлак................................................................... 70
4.3 Намудхо ва алокамандии бузургихои ннсбй........................... .*........... 72
4.4. Бузургихои миёна. Принсипхои умумии татбики онхо.................... 75
Саволхои санчишй.............................................................................................83
М асъалахо барои ичрои кори мустакилона.................................................84
Боби 5 Омузиши динамикаи ходисахои чамьиятй....................................88
5.1. Мафхум, намудхо ва коидаи сохтани каторхои динамики..............88
5.2. Нишондихандахои тахлили каторхои динамикй.............................. 91
5.3. Зохиркунй ва тавсифн тамоюли (тенденсияи) асосии инкишоф..101
5.4. Тахлили гагйирёбихои мавсимй...........................................................И 8
Саволхои санчишй............................................................................................1^8
М асъалахо барои ичрои кори мустакилона..............................................1^®

3
Боби 6 Индексхо. Тахлили индексхо...........................................................135
6.1. Мазмун ва мохиятн индексхо................................................................ 135
6.2. Индексхои фардй ва татбики онхо дар тахлили иктисодй............ 138
6.3. Индексхои умумй ва татбики онхо дар тахлили иктисодй............ 139
6.4. Индексхои агрегатй................................................................................. 141
6.5. Индексхои бузургихои мисна.................................................................143
6.6. Индексхои худудй.....................................................................................145
Саволхои саннишй............................................................................................147
Масъалахо барои инрои кори мустакилона............................................... 148
Боби 7. Омузиши алокамандии ходисахои намъиятй............................. 152
7.1. Мафхуми алокамандии ходисахои чамъиятй................................... 152
7.2. Намуд ва шаклхои алокамандихо........................................................152
7.3. Омузиши омории алокамандихои коррелятсионй............................153
7.4. Тахлили регрессионй................................................................................177
Саволхои санчишй...........................................................................................189
Масъалахо барои инрои кори мустакилона............................................... 190
Боби 8. Мушохидаи интихобй.......................................................................195
8.1 Тавсифи умумии мушохидаи интихобй................................................195
8.2 Тарзхои интихоб......................................................................................... 197
8.3 Интихоби а ели и тасодуфй.......................................................................197
8.4 Тарзхои асосии ташкилкунии мачмуи интихобй............................... 207
8.5 Интихоби хурд............................................................................................. 213
Саволхои санчишй...........................................................................................221
Масъалахо барои ичрои кори мустакилона............................................... 221
Замима..................................................................................................................223
Адабиёти истифодашуда.................................................................................233

4
 МУКАДЦИМА

Солхои охир китобхои зиёде аз фанни «Омор» бо забонхои

гуногун ба табъ расиданд, вале мутассифона то хол китоби дарсй ба
забони точикй нашр нагардидааст. М аводхои таълимие, ки бо забони
точикй мавчуд аст ба сохахои алохидаи омор бахшида шудаанд ва
масъалахои оморро пурра дарбар намегиранд. Инчунин маълумоте,
ки дар он дастурхо оварда шудааст, то андозае ба талаботи замона
чавобгу намебошад. Ин вазъият моро барои ба нашр тайёр намудани
ин дастури таълимй водор намуд. < t
Омор фанни мушахас ва мухим -'.ме^ошад. Дар факултахои
иктисодй назарияи умумии омор, омори ичтМмой-иктисодй ва омори
риёзй омухта мешавад. Д ар дастури т а ъ Л и м т мазкур кариб тамоми
к,исмхои «Назарияи умумии омор», м а ф х у щ б л а аазифахои ин фан ва
усулхои оморй ба таври васеъ халлу фасл шудаанд.
Омор фаннест, ки дар чой, вакт ва шароити муайян чихатхои
микдори мачмуи ходисахои ичтимой - иктисодиро дар алокаманди бо
чихатхои сифатиашон меомузад. \ \
Ахамияти омузиши ин фан дар он ас^т, ки хар 'як мутахассиси
сохаи иктисодиёт ё дигар сохахо -бояд ба микдори зарурй дорой
саводи оморй б о ш ад 'то тавонад дар асоси чамъоварй , корк^рд ва
тахлили он оид ба у бехтар гардонидани фаъолияти корхона
чорабинихои заруриро пешниход намояд. *
Омор, илмн иктисодй хисобида мешавад. Омор маълумоти разами
буда, барои таспифи ягон со^аи цамъиятй, ё ин ки тацсимоти х;удудии
ягон нишонди.^апдаро ифода мекунад. Инчунин оморро \ам чун tco%au
дониш, илми махсус ва фанни таьлимии мувофищ-дар мактаб^ои юлй ва
миёнаи махсус мешиносанд i 1
Омор яке аз фанхои мухим дар накшаи таълимии мактаохои олии
иктисодй буда, кисми чудонопазири таълимоти иктисодй ба шумор
меравад. Х,ар як иктисодчй бо ракамхо кор карда бояд донад, ки ин
маълумот чй гуна хосил шудаанд, чй кадар онхо rfyppa ва
эътимодноканд. Инчунин у бояд тарзи истифодаи усуЛхои гуногуни
омориро барои тахлили мачмуи ходисахои чамъиятй донад. Хамаи
инро дар пайвастагй «Назарияи умумии омор» меомузад.
Д ар дастур доираи васеи саволхои методологии оморй: ташкили
мушохидаи амикн оморй, коркарди маълумот « а тахлили онхо иншо
шудааст. Инчунин барои хар як мавзуъ мафхумхои истифодашаванда
шарх дода шуда, намунаи халли масъалахо, саволхои санчишй,
варианта масъалахо барои ичрои кори санчишй ва руйхати адабиёти
истифодашуда оварда шудаанд. Аксари масъалахои дастури мазкур
дар асоси маълумотхои навтарин аз мачалахои даврии НТ тартиб
дода шудаанд. Ин супоришхо барои гузаронидани дарсхои амалй

5
пешбинй шудаанд. Масъалахои мазкурро барои ичроиши корхои
санчишии донишчуёни гоибхон низ истифода бурдан мумкин аст.
Саволхои дар охири хар як боб овардашуда барои боз хам хубтар аз
худ намудани маводи таълимй ёрй мерасонанд.
То огози сессия донишчу ин дастурро истифода намуда, бояд кори
санчиширо ичро намояд ва ба кафедра пешниход намояд.
Варианти кори санчиширо донишчу вобаста аз раками тартибиаш
дар дафтари гурух муайян намуда, аз чадвали кори санчишй, ки дар
замимаи 10 оварда шудааст, истифода мебарад. Тарзи истифодаи
чадвалро шарх медихем. Д ар сатри якуми чадвал ададхо аз 0 то 9
чойгиранд, ки хар кадомашон адади охирини раками тартибии
донишчуро дар дафтари кайди гурух ифода мекунад.
Д ар сутуни якум бошад ададхои аз 0 то 5 чойгиранд, ки хар
кадомашон адади аввали раками тартибии донишчуро дар дафтари
гурух ифода мекунад.
Буриши хатхои амудй ва уфукй раками саволхои кори санчишии
донишчуро муайян мекунад.
М асалан, агар раками тартибии донишчу 10 бошад, пас ракамхои
варианти кори санчишиашон дар буриши сатри 1 ва сутуни 0-ум
мебошад. Барои мисоли овардашуда ба саволи 1.20 чавоб гардонида
масъалахои 2.10, 3.10,4.10, 5.10, 6.10, 7.10, 8 .4 -р о хал намудан лозим
аст. Хамаи ин саволу масъалахо дар охири хар як мавзуъ оварда
шудааст.
Корхои санчишй бояд мустакилона ва эчодкорна ичро карда
шаванд. Д ар охири кори санчишй бояд руйхати адабиёти
истифодашуда оварда шаванд.
Корхои санчишие, ки дар онхо ба саволхо чавоби нопурра дода
шудааст, ё ин ки масъалахо нодуруст хал карда шудаанд, аз санчиш
намегузаранд. Донишчу ин кори санчиширо аз нав кор карда аз кайди
деканат гузаронида ба кафедра месупорад. Баъд аз санчиш гузаштани
кори санчишй донишчу ба имтихон рох дода мешавад.
Д'амии тарик, бо ёрни ни дастур хар нафари Ш умо метавонед, к и
ходисахои чамънятиро тахлил намуда, нихатхои микдории ходисахои
намъиятиро дар алокамандй бо чихатхои сифатнашон омузед.
Албата, китоб аз нуксонхову камбудихо холй буда наметавонад
ва муаллифон эроду дархостхои хонандагонро бо самимият кабул
менамоянд. Эроду дархостхои худро ба нишонаи ш.Душанбе, кучаи
Дехотй 1/2, кафедраи «Бахлсобгирии бухгалтери ва аудит»-и
Донишгохи давлатии тичорати Точикистон ирсол намоед.

6
 БО БИ 1. ФАН, У С У Л ^О В А ВАЗИФАХОИ О М О Р.

1.1. ТАЪРИХ И И Н К И Ш О Ф И И ЛМ И О М О Р

Илми омор ба монанди дигар илмхо, таърихи пайдоиши худро

дорад. Ин илм хамсолу хамкадами таърихи тамаддун буда, дар тули
хазорсолахо фаъолият намудааст. Омор чанд зинахои инкишофро аз
cap гузаронида ба хамин васила ба илми алохидаву чудогона табдил
ёфтааст.
Мувофики маълумоти мухаккикон, мафхуми омор ба илм дар
соли 1746 дохил карда шудааст Илми омор дар асри XVII пайдо шуда
бошад хам, вале бахисобгирии оморй аз дакрахои кадим баробари
инкишофи тамаддуни башарй вучуд дбшт. хеле ки тадкикотхои
мухаккикон нишон додаанд, 5 хазор сол пеш аз сЬлшумо’рии мо
баруйхатгирии ахолй дар Чин гузаронида л мМпуй. Бахисобгирии
чорво, замин, амвол ва мукоисаи иктидорт харбии мамлакатхои
гуногун дар Чину Рими кадим анчом дода мешуд. Яъне то асри XVII
илми омор ба таври номуташакил вучуд доцгг (ба расми 1.1 нига^ед)

7
 Д ар хусуси пайдоиши илми омор дар Ш арк аз китобу дастурхо
нуктаеро дарёфтан мушкил аст. Новобаста аз ин чузъхои гуногуни
илми оморшиносй дар Ш арк ба таври номуташакил вучуд дашта,
мавриди истифода карор гирифта буданд. Масалан агар ба таърих
назар афканем ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки точикон аз
хисобу китоб дар канор намондаанд. Хисобу китоб ба воситаи
усулхои оморшиносй сурат мегиранд. Инчунин миллати мо олимони
барчастаи сохаи риёзиётро ба монади Ал-Хоразмй, Умари Хайём,
Насриддини Туей, Ибни Сино ва дигархо ба воя расонидааст, ки
бешубха сохиби назарияхои хисобдории муайян буданд. Мувофики
маълумоти таърихшиносон ниёгони мо низоми хисобхои мучал,
хисобхои илми нучум ва дигар низомхои хисобгириро истифода
бурда вокеахои таърихй, ходисахои табии ва сину солро хисобу китоб
менамуданд. Китобхое, ки рочеъ ба илми омор дар Точикистон алхол
мавчуданд, махсули ранчи олимони хоричй мебошад. Бинобар ин
таърихи минбаъдаи илмро аз нуктаи назари Аврупоиён ба тасвир
овардан чоиз аст.
Омор хамчун илм кариб, ки дар як вакт дар Олмон ва Англия дар
асри XVII пайдо шудааст. Тадкикоти мухаккикон нишон медиханд,
ки асоси пайдоиши илми омор аз ду мактаб вобаста аст:
1) мактаби давлатшиносии олмон;
2) мактаби арифметикаи сиёсии англис.
Мактаби якум дар Олмон ба вучуд омада бо номи мактаби
давлатшиноей, ё ин ки мактаби тавсифй машхур шудааст.
Асосгузорони мактаби давлатшиносии олмон, олимони немис
Г.Конринг (1606-1681), Г.Ахенвал (1719-1772), А.Бюшинг (1724-1793)
ва дигархо мебошанд. Асоси ин мактабро тавсифи вазъи сиёсй ва
низоми давлатдорй таш кил медод. Онхо маънои оморро хамчун -
давлатшиноей ташрех намуда буданд. Чй хеле ки дар боло кайд
намудем, яке аз асосгузорони ин мактаб Герман Конринг буда,
низоми тасвири сохти давлатиро пешниход намуда буд. Намояндаи
дигар, олими немис Готфирд Ахенвал мебошад, ки идеяхои
Конрингро давом дода, барои инкишофи ин мактаб бисёр корхоро ба
анчом расонидааст. У профессори илмхои фалсафа ва хукук буда,
бори аввал соли 1746 дар донишгохи М арбург, баъдтар дар
Гетгенгент аз илми омор ба донишчуён даре хонда буд. Инчунин уро
хамчун асосгузори илми омор медонанд.
Мактаби дуюм хамчун равняй илмй дар Англия ба вучуд омада,
мактаби арифметикаи сиёсии англис номида мешавад, ки ба ду самт
чудо шудааст:
• демографй - намояндагонаш Д.Граунт (1620-1674), Э.Галлей
(1656-1742);
• омори иктисодй - асосгузораш В.Петтй (1623-1687).

8
 Иктисодчии англис Вилям Петтй асосгузори намоёни ин мактаб (ё
равия) мебошад, ки дар бораи он К .М аркс гуфтааст, «то як дарачае
ихтироъкори омор аст». Ин андеш аро асархои намоёнтаринаш
«Рисола дар бобати андозу маблаггирй» (1662), «Арифметикаи сиёсй»
(1676), «Баъзе масъалахои пул» (1682), ки ба у шухрати чахонй
овардаанд исбот менамоянд.
Намояндаи машхури дигари ин мактаб 4 <эн Граунт (1620 - 1674)
ба шумор меравад, ки муаллифи китоби «Мушохидахои табии ва
сиёсии нисбат ба бюллетени фавт» мебошад.
Н амояндагони ин мактаб максад гузоштанд, ки ходисахои
чамъиятиро бо ёрии тавсифхои ададй (ченакхои вазн ва ададхо)
омузанд. Онхо микдори усулхои оморро зиёд намуда, ба пайдоиши
омор хамчун назарияи бахисобгирии оморй тахкурсй гузоштанд.
Нимояндагони ин мактаб аз тасвири ходиса в ар ав ан д ба ченкунй ва
тадкик, ба коркарди гипотезахои эхтимолии Х^ра'кат) тагйирёбихои
оянда гузаштанд. Барои хамин хам ин дастовард давраи нави
тараккиёти илми омор хисобида мешавад. .
Д ар нимаи дуюми асри XVII ин ду\м актаб бо хам оме. ^а
шуда, асоси пайдоиши илми омор шуданд, Ин мархилаи ривочу
равнакд илми иктисодиро, бевосита ба сахКаи фаьолият омадани
илми омор хисоб мекунанд, ки асоси вокей дорад. Дар ин мархдала
илми омор аз акидахои мухталифи пароканда ба таьлимоти ягона
табдил меёбад. V,
Бояд кайд намоем, ки дар тули таърих мухаккикони зиёде
нуктахои гуногуни ин илмро равнак бахшидаанд. Д ар ни^аи дуюми
асри XIX равия дигари илми оморй бо номи оморй риёзй ба вучуд
омад. Яке аз намояандагони ин чараён олими белгиягй Адольф Кетле
(1796-1874) мебошад, ки назарияи бузургихои миёнаро ба^ вучуд
оварда, тадкик намудааст. М инбаъд ин чараён дар корхои олимон -
Ф.Галтон (1822-1911), К.Пирсон (1857-1936), В.Госсета (1876-1937 - бо
тахаллуси Стюдент машхур аст), Р.Ф иш ер (1890-1S452) ва дигархо
инкишоф ёфтааст. Намояндагони ин равия назарияи эхтимоЛиятро»
асоси омор ва яке аз сохаи риёзиёти амалй мешуморанд.
М актабхои давлатшиносй ва арифметикаи сиёсй усулхои
махсусро дар тадкикотхояшон истифода бурда, хар кадоме бо рохи
худ инкишоф меёфтанд. Аммо мундаричаи фанни таълимии онхо
якхела буда, давлат, чамъият, мачмуи ходисахб ва чараёнхоро дар
бар мегирифт. Лекин на намояндагони давлатшиносй ва на
намояндагони арифметикаи сиёсй ба назарияи чамъбасти амалии
корхои хисобгирии оморй ва таш акулёбии назарияи оморй
нарасидаанд. Ин масъала дар асри XIX аз тарафи олими намоёни
белгиягй риёзидон Адолф Кетле (1796-1874) хал карда шуда буд. Махз
у таърифи фанни оморро дода (мачмуи ходисахо, бо хаёти чамъияти,

9
 давлат алокаманд аст) мохияти усулхои омориро кушодааст. Омор аз
руи коида мачмуи ходисахоеро меомузад, ки ин ходисахо аз бисер
унсурхои чудогона ва омилхо иборатанд.
Д ар солхои 1807 олим Ниман аввалин таърифи оморро чунин
баён намудааст: - «Давлат, усул ва маълумоти озмоиши худро дороет,
ки мачмуи ин коидахо омор мебошад».
Ташаккулёбии илми омор дар Русия аз пешравии мактаби
давлатшиноей огоз шуда, намояндагони намоёни ин мактаб:
И .Крилов (1689-1737), Патишев (1686-1750), М .В.Ломоносов (П П -
1765) ва И.Ф .Герман (1755-1815) буданд. Охиста - охиста ин илмро
дигар олимони забардаст мукаммал намуданд. (ба монанди
Д.Н.Ж уравский (1810-1856), Ю .Э.Янсон (1835-1893), А.А.Чупров
(1874-1926), С.Р.Струмлин (1877-1974), В.С.Немчинов (1894-1964),
В.Н.Старовски (1905-1975) ва дигархо).
Яке аз аввалин таснифи иктисодй - чугрофии дар Руссия ба
тартиб даровардашуда, ин кори И.К.Криллов «Цветущее состояние
Всероссийского государства» («Хрлати гулгулшукуфии давлати
умуми Русия») мебошад, ки дар соли 1727 аз руи маълумотхои
тафтишоти Пётри 1 навишта шудааст. Таърихчй, чугрофидон,
дощ ш ш анд В.Н.Татищев дар сохаи омор ва чугрофияи иктисодй
корхои зиёдеро ба сомон расонидааст. Аз тарафи вай барномаи
муфассал барои гирифтани маълумоти зарурй бобати тартибдихии
чугрофияи Руссия, бо хамаи таснифи иктисодиаш кор карда баромада
шуд. М аълумот дойр ба давлатшиноей дар корхои М .В.Ломоносов
/хам дида мешавад. Инро китоби «Слово похвальное императору
Петру Великому» («Суханони ситоишй императори Пётри Кабирро»)
/ - и вай (дар соли 1755 навишта шудааст) гувохй медихад, ки дар он ба
тафтишоти Пётр бахо дода шудааст. Хизмати шоистаи
М.В.Ломоносов дар мукаммалсозии барномаи тадкикотии
В.Н.Татищев барои сохтани «Атласи Русия» мебошад. М аксади вай
дар таснифдихии чугрофия, ахолй ва иктисодиёти давлат аз нуктаи
назари сохахои хочагии кишлок, саноат, савдо ва накдиёт буд.
Новобаста аз он ки Ломоносовро хам ба мактаби далатшиноей дохил
менамоянд, вале корхои уро пурра ба ин равия мансуб донис!ан
мумкин нест, зеро онхо унсури тахдилиро сохибанд. Аввалин шуда
дар адабиёти русия К.Ф. Герман ба масъалахои назарияи омор диккат
дод. Акидахои назариявии худро аввал дар маколаи «Н азарияи омор»
- и «Журнали статистикй» баён намуд ва баъдтар дар китоби
«Назарияи умумии омор», ки соли 1809 нашр шудааст, такмил дод.
В.И.Ленин низ оиди «Назарияи мушохидаи оморй» тахдилхо
гузаронида буд.

10
 1.2 М афхумхои фанни омор

Тараккиёти илми омор ва васеъшавии сохаи фаъолияти амалии он

ба тагйирёбии мазмуну мафхуми омор оварда расонид. Бояд кайд
намуд, ки истилохи «омор» ё «оморшиносй» тарчумаи истилохи
«Статистика» мебошад, ки холо дар Точикистон ба чои калимаи
«статистика» истифода бурда мешавад.
Истилохи «статистика» аз калимаи лотини «status» гирифта шуда
маънояш холат ва вазъият мебошад.
Фан ва мундаричаи илми омор тайи солхои зиёде мубохисавй буд.
Ба максади хал намудани ин масъада дар, солхои 1954 ва 1968
машваратхои махсус гузаронида шуд. Д а р ин машваратхо доираи
васеи олимон ва тачрибадорони на факат илми омор, балки
мутахассисони дигар илмхои ба он алока^анжро.. чалб намуданд. Ба
гайр аз он дар миёнаи солхои 70 -ум оиди фапни омор дар адабиётхои
махсус мубохлсаронй анчом дода мешуд. Д ар рафти мубохисахо се
нуктаи назари асосии фанни омор равшан гардид:
1) Омор илми универсалй буда, xoduiax;ou омавии табиап ва
цамъиятро меомузад; \
2) Омор нами методологист, ки предмёти идроки худро
надорад, балки назарияи (ил м и) усул^оест, ки дар илмх,ди
чамъиятй истифода бурда мешавад;
3) Омор илми цамъиятй буда предмети худ, методология ва
тадцщ и мик,дории н;онунияти инкишофи х,одисах,оро дорад.
Д ар натичаи маш варат ва бахсхо оид ба илми омор ду нуктаи
назари аввал, аз тарафи бисёр олимон ва тачрибадорон, рад карда
шуда, сеюм нуктаи назар бо иловаю ислохот кабул карда 1иуд,
Умуман омор фаннест, ки дар чой, вакт ва шароити муайян чихагхои
микдори мачмуи ходисахои ичтимой - иктисодиро дар алокаманди бо
чихатхои сифатиашон меомузад. Аз ин таъриф дахатхои асосии
фанни илми оморро чудо намудан мумкин аст: (
❖ Омор илми чамъиятист;
❖ Бо тафовути дигар илмхо омор чихатхои микдории
ходисахои чамъиятиро меомузад;
❖ Омор мачмуи ходисахоро меомузад;
❖ Д ар макон ва замони муайян чихатхои микдорй ва
сифатии ходисахоро ифода менамояЯ.
❖ Омор методологияи махсуси тадкик ва тахлили иттилооти
ходисахоро тахия мекунад.
Д ар бораи хамчун илм будани омор якчанд нуктаи назар
мавчуд аст:
=> омор илме мебошад, ки мачмуи ходисахои табиат ва
чамъиятро хаматарафа меомузад;

11
 => омор илмест, ки усулхои тадкикотиро барои дигар илмхо
тахия мекунад; _
=> омор илми чамъиятиест, ки дар натичаи тараккиёти
муносибатхои чамъиятй, пешбарии фаъолияти ичтимоию
иктисодй факат дар асоси чой доштани ахборот ва
маълумоти аники пешравии хаёти чамъиятй амал
мекунад.
Сохти илми омори муосир ва мавкеи он дар байни дигар илмхо
дар расми 1.2. оварда шудааст.
Бо мурури пешравии хаёти чамъиятй чамъоварии маълумот оид
ба ин ё он ходиса хусусияти конуниро мегиранд. Масалан,
конуниятхои микдории дигаргуншавии истехсоли махсулот,
истифодаи даромади миллй, ба вучуд омадани фуруши мол, тагйир
ёфтани таркиби он, тагйирёбии шумораи ахолй, микдори заминхои
хочагй аз чумлаи онхо мебошад. Д ар аксарияти мамолики чахон аз
чумла Точикистон, омор илми иктисодй хисобида мешавад. Сабаби
асосии ин дар он аст, ки дар чамъият ходисахои иктисодй нисбат ба
дигар ходисахо бештар вомехуранд.
Илова бар ин ходисахои чамъиятй асос ва окибатхои иктисодй
доранд. М асалан, тадкикотхои олимон нишон дод, ки саломатии
инсон 15% аз тараккиёти сохаи тандурустй , 15% аз таъсири мухити
атроф ва 70 % аз сатхи шароити иктисодии зисти одамон вобаста
аст.

Расми 1.2. Сохти и лм и омор ва мавкеи он дар байни дигар илм хо

Х,амин тарик, омор хам чун илм - чихатхои микдории ходисахои

чамъиятиро дар алокамандй бо чихатхои сифатиашон меомузад.
О мор ба монанди дигар илмхо предмета худро дорад. Омор
предмети худро бо ёрии категорияхои муайян, мафхумхое, ки
хусусияти вокеию умумй дош та, дар алокаманданди бо дигар фанхо

12
ва инчунин объекта ходисахои чахониро инъикос мекунанд,
меомузад.
Дар омор чунин, маф ^ум^о панцто мебошад (ба расми 1.3 нигаред):

________________ Расми 1.3. М аф хумхои фанни омор___________

Фанни омоо
т ;
Вохнди Нишонди- Системаи
мачмуъ Аломат хандаи нишондихан
оморй дахои оморй

• Мачмуи оморй - ин мачмуи фбъектхои иктисодию -

ичтимой, ё ин ки ходисахои хаёти чамъиятй^удА, а ) руи чихатхои
асосии сифатй бо хам алокаманданд, вале аз руи аломатхои чудогона
аз якдигар фарк мекунанд. Мисол, мачмуи оилахо, мачмуи
корхонахо, ширкатхо ва г. \
• Мачмуъ метавонад якчинса ва гайриякчинса бошад:
- мачмуи якчинса, мачмуест, ки\як ё якчанд аломатхои
воцеии 'объект ной омухташавапдааш барои %цмаи
во%ид%о ум умй мебошад. Аз нуктаи назари ин
аломагщо мачмуъ якчинса мешавад; i.
- мач.муе, ки %одиса%ои гуногуншаклро дар бар мегирад,
мачмуи гайриякчинса ном дорад.
• Вохиди мачмуъ - ин унсури аввали мачмуи о£юрй буда,
сохиби аломатхоест, ки бояд ба кайд гирифта шавад ва барандаи
асосии тафтиши хисобхо мебошад. Вохиди мачмуъ, як ^одисае
мебошад, ки ба чамъи мачмухо тааллук дорад. М асалан, нархи як
намуди махсулот, вохиди мачмуи нархи махсулоти корхона ба хисоб
меравад, музди кори як коргар ва г. *
• Аломат ин хусусияти сифатии вохиди мачмуъ мебоиЬд, к и »
танхо тарафи сифатии ходисахоро тасвир менамояд. Аз руи хусусияти
инъикоси сифатй вохиди омухташаванда мачмуи аломатхо ба ду
гурухи асосй таксим мешавад:
■ аломатхои микдорй - аломатхоеанд, ки бо ракам ифо
карда мешаванд ( сину сол, музди мехнати миёна^ собикаи корй ва г.)
Онхо метавонанд фосиладор ва бефосила шаванд;
» аломатхои муайянкунанда- аломатхоеанд, ки вохиди
чудогонаи мачмуъхо аз руи мафхуми маънояшон ф арк мекунанд,
мисол касб аз руи хусусияти мехнатй - муаллим, дузанда, дуредгар ва
г.

13
 Д ар холати мукобил будани мазмуни варианта аломатхо сухан
дар бораи аломати алтернативй (ха, не) меравад. М асалан, махсулот
метавонад шоям ё корношоям (нокис) бошад, аз руи сину сол чавонон
ё ииронсолон, аз руи чинсият мард ё зан ва г. Вариатсия ин
тагйирёбии бузургихо ё мазмуни аломатхост, ки хангоми аз як объект
ба объекти дигар гузаштан ба амал меояд.
• Нишондихандаи оморй ин мафхуми тавсифи микдо
таносуби аломатхои ходисахои чамъиятиро инъикоскунанда
мебошад. Вобаста аз максади истофодабарй нишондихандахои оморй
ба ду гурух чудо карда мешавад:
Нишондихандахои омории хачмй (шумораи ахолй, захирахои
мехнат) ва хисоби (бузургихои миёна, бузургихои нисбй, корелятсия,
регрессия) шуда метавонанад. Онхо метавонанд накшавй, хисоботй ва
пешгуишаванда бошанд. Нашондихандахои омориро аз маълумоти
оморй фарк кардан зарур аст. М аълумоти оморй ин кимати ададии
мушаххаси нишондихандаи омори мебошад. Он хамеша на танхо
микдоран, балки сифатан низ вобаста аз шароити мушаххаси чой ва
вакт, муайян карда мешавад. Вазифахои омор дар ин самт аз омилхои
зерин иборат аст:
а) дуруст муайян намудани мазмуни нишондихандаи оморй
(махсулоти умумии миллй, даромади миллй, махсулнокии мехнат,
фондмусалахшави ва гайра);
б) коркарди методологии хисобкунии нишондихандаи оморй.

• Системаи нишондихандахои оморй - мачму

нишондихандахои оморй буда, алокамандии мутакобилаеро, ки дар
байни ходисахо объективона мавчуд аст, инъикос менамояд. Д ар
байни хар як ходисаи чамъиятй системаи муайяни алокамандихои
мутакобила мавчуд аст. Системаи нишондихандахои оморй тамоми
тарафхои хаёти чамъиятиро дар сатххои гуногун: мамлакатхо,
минтакахо-макросатхо, корхона, ширкат, оила ва г.-микросатхро дар
бар мегирад.
Системаи нишондихандахои оморй боз чунин хусусиятро дороет:
□ онхо характери таърихй доранд — тагийрёбии шароити хаёти
ахолй, чамъият, системахо, нишондихандахо;
□ методологияи бахисобгирии нишондихандахои оморй
номунтазам такмил меёбад.

14
 1.3.Сохахои омор.

Илми омор аз чунин кисмхо иборат мебошад:

I. Назарияи у м у м и и о м о р - принсипхои умумй, усу
тадкикотй - омории ходисахои чамъияти ва категорияхои умумии
омориро меомузад;
И. Омори иктисодй ва сохахои он - омори иктисодй
мафхум ва методологияи хисобкунии нишондихандахое, ки барои
омузиши омории иктисодиёт истифода бурда мешавад, муайян
мекунад. Вазифаи омори иктисодй аз инхо иборат мебошад: коркард
ва тахлили нишондихандахои оморй, ки холати рктисодиёти миллиро
инъикос менамоянд, инчунин алокамандии сохахо; мавчуд будани
захирахои моддй, мехнатй, молиявй ва F. г
Сохахои омори иктисодй: - омори саноат, омори хочагии
кишлок, омори сохтмон, омори наклиёт, омор»галбка, Омори мехнат,
омори захирахои табий, омори хифзи мухити атроф.
III. Омори ичтимоЯ ва сохахои он - системаи
нишондихандахоеро таш кил медихад, ки бараи бахо додани микдо'р
ва сифати хаёти ахолй ва чихатхои гуногуни муносибати ичтимой
истифода бурда мешавад^ Ба вай сохахои зерин дохил мешаванд: -
омори демографй, омори сиёсй, омори маданият, омори тиб, омОри
илм, омори хукук, омори маориф, омори варзиш ва гайрахо.
Назарияи умумии омор факат пойдевор мебошад, ки хар як
кисматаш бо дигар илмхо алока дорад, ин алокамандихо сохахои
оморро ташкил намудаанд. Ба расми 1.4. назар афканед, ки^цар он чо
алокамандии сохахои омор бо назарияи умумии омор инъикос
ёфтааст: ч,

15
 А локамандии сохахон омор бо назарияи ум ум ии омор
Расми 1.4
Назарияи умумии омор.

16
 1.4.Усулхои омузиши омор.

Хдр як илм, аз он чумла омор, барои аз худ намудани мазмун ва

мундаричаи фанни худ усулхои омузиши худро дорад. Д ар илми омор
барои омузишу тахлили ходисахои чамъиятй чунин усулхо истифода
бурда мешаванд:
ШУсули мушохидаи омопй Газ руи барномаи пешакй мушохида
намудани ходисаи омухташаванда ва чамъ овардани маълумоти
зарурй дар бораи он);
0D Угулц гурухбандй Сба гуруххо чудо намудани маълумоти
чамъоваришуда);
□□ Усули тахлили маълумот (омузиши хачм, таркиб, сохт,
алокамандй ва тагйирёбии ходисахои тахлилйаванда^
ООДар хусуси мазмуни мухтасари ин усулхо дар бобхои оянда
шинос шуда метавонед. 1

1.5.Вазифахои омо’р

О мор вазифахои хоси худро дороет, килаз чунин амалиёт иборат

мебошад: “■ ' ’ t\
О таш кили дурусти фаъолияти оморй;
О тайёр намудани методологияи тахлил; •,
О тайёр намудани системаи нишондихандахо барои идоракунии
хочагй дар дарачаи макро ва микроиктисодй;
О чамъовари намудани маълумоти эътимоднок;
D муайяннамоии мачмуи ходисахо; * «
□ омухтани сохт ва таркиби ходисахо;
D омузиши тагйирёбии ходисахо аз руи алокамандй ва г.

1.6.Идора\ои давлатии оморй Чумхурии Точикистон ва

таш килотхои омории байналмиллалй * *•

Сохаи оморшиноей дар Чумхурии Точикистон дар давраи собик

Иттиходи Ш уравй ташкил ёфта, бокй мондааст. Д ар замони собик
Итиходи Ш уравй маълумоти омории Кумитаи давлатии омор дар
марказ тасдик карда мешуданд. Онхо умума» хусусияти пушидаро
дош танд, зеро маълумоте, ки аз тарафи Кумитаи оморй давлатй
коркард мешуданд, асосан дастраси органхои рохбарикунанда
будаанд. Оморй давлатй органхои болоиро бо маълумоти фаврии
оморие, ки вазъу холати м амлакатро инъкос менамуд таъмин мекард,
ки дастраси чамъият набуд. ____ ____ ______ ________
- I *: г •' «* А о а л И I
^ tOH ки>>1И
ь 11 в л н о т в к А
уhи*.ропата
Т ад ж м кас гаг
 Холо бош ад дар шароити инкишофи муносибатхои иктисодй дар
Точикистон чамъоварй, тартибдихй ва коркарди итилооти омориро
бештар талаботи чамъият муайян мекунад. Гузариш ба иктисоди
бозаргонй дар сиёсати пах,нкунии ахобороти оморй тагйироти навро
ба вучуд овард. Такрибан хамаи ахбори оморие, ки факат дастраси
органхои болой буданд, холо дастраси чамъият шудаанд. Аз тарафи
кумитаи омори давлатй итилоотхои оморй оиди вазъи ичтимоию
иктисодии Чумхурии Точикистон дар мачмуаи омори «Омори
солонаи Чумхурии Точикистон» табъу нашр мегардад, ки дастраси
истифодабарандагон аст.
Сохаи омор дар Чумхурии Точикистон якчанд зинахои гуногунро
аз cap гузаронид. Д ар аввал Агентии давлатии оморро ташкил
намуданд. Баъдтар Агентии давлатии оморро аз нав номгузорй
намуданд, ки холо хамчун Кумитаи давлатии омори Чумхурии
Точикистон фаъолият мекунад. Ин кумита дар маркази вилоятхо,
нохияхо шуъбахои худро дорад. Сохти ин кумитаро мо метавонем бо
тарики накша нишон дихем.

Халли масъалахои оморие, ки ба салохияти ин кумита ва дигар

кисмхои сохтории вилоятй, нохиявй ва шахрии он дохил мешаванд,
дахолати макомоти хокимияти давлатй ва дигар макомот мумкин
нест.
Кумитаи давлатии омор мувофики карори хукумати Ч,умхурии
Точикистон фаъолият мекунад. Аз тарафи хукумати Чумхурии
Точикистон Низомномае кабул карда шудааст, ки он вазифаю
ухдадорихои кумитаи давлатии оморро дар бар мегирад.
Мувофики ин карор кумитаи давлатии омори Чумхурии
Точикистон дар сохаи сиёсати бахисобгирии оморй ва тахлили
иктисодй макомоти сохибихтиёри хадамоти давлатй мебошад.
Кумита дар фаъолияти худ ба хукумати Чумхурии Точикистон тобеъ
аст.
Д ар чараёни фаъолияти худ Сарконуни Чумхурии Точикистон,
конун «Дар бораи омори давлатй», конунхои дигари Чумхурии

18
 Точикистон, Ф армонхои Президенти Чумхурии Точикистон, Царору
Фармонхои хукумати Чумхурии Точикистон ва инчунин меъёрхои
байналхалкии эътирофкардаи Чумхурии Точикистонро истифода
мебарад. Кумита дар фаъолияти худ оиди ходисахои чамъиятй
итилооти омориро аз руи барномаи корхои оморй чамъоварй намуда,
кор карда мебарояд ва онро ба истифодабарандагони иттилооти
оморй пешниход мекунад.
Кумитаи давлатии омор мувофики вазифахояш амал мекунад.
Кумита бояд бо иттилооти расмии о м о р й П р ези д ен ти Ч,умх,урии
Точикистон, Мачлиси Олии Ч,умхурий Точикистон, Хукумати
Нумхурии Точикистон, макомоти м а х а н и и 1хокимияти йчроия ва
ахли чомеаро, инчунин ташкилотхои б аи нанх|лкцро таъмин намояд.
Яъне иттилооти омориро дар мачмуахои'^о^юрй ва .дигар маводи
оморй табъу наш р намояд, то ки хамаи исти<}рЬа^арандагон баробар
дастрас намуда тавонанд.
Барномаи методологии оморй, шаклу усулхои чамъоварии
маълумотхои оморй аз тарафи кумита Mjucappap \шуда, бояд чбо
талаботи чомеа ва меъёрхои байналхалкй мувофик бошйд.
Аз тарафи ин ку^мита иттилооти иктисод^ - оморй тахлил карда
шуда, хисобхои миллй-ва хисобу китоби балансхо тартиб дода фуда
тахия карда мешавад: Бояд иттилооти расмии оморй, ки пешниход
карда мешавад пурраю хушсифат ва илман асосонок бошад. ,
Бо мазмуни пурраи карору низомнома худи Ш умо хонанд’а гони
гиромй мустакилона шинос шуда метавонед.
Д ар соли 1919 дар Лигаи М иллатхо чорабинихо оиЬи сохтани
омори байнилмиллали мунтазам гузаронида мешуд. ,
Тадкикотхои омории мамлакатхои гуногунро аз руи як
методология муайян мукоиса менамоянд. И н методология аз тарафи
Комиссияи оморй, ки аз соли 1946 дар назди Созмони Милали
Муттахид кору фаолият дорад, тартиб дода мешавадь Ш акли кории
вай- сессияхои мунтазам мебошад. »
Д ар назди Комисссияи омори гурухи махсуси корй ташкил карда
шудааст, ки аз шаш шуъбаи максаднок иборат аст:
а)хисобхои миллй;
б) омори саноат;
в) омори савдои байналмиллалй; f
г) омори молия;
д) омори нарх;
е) омори мухити атроф.
Х ар яке аз ин шуъбахо дорой вазифахои худ хастанд. Онхо
иттилоот чамъ намуда, методология кор карда вайро пахн мекунанд,
инчунин мутахассис тайёр менамоянд ва хамкории илмй - техникиро
ташкил мекунанд.

19
 Б а гайр аз ин бюрои омории котиботи Созмони Миллали
М утахид хамчун шуъба мустакилона фаъолият мекунад ва дар як вакт
органи Комиссияи Оморй мебошад. Самтхои асосии фаъолияти
бюрои оморй инхо мебошанд:
- тайёр кардани маълумот барои сессияи комиссияи оморй;
- чамъкуни, коркард ва чопи маълумоти оморй;
- ёрии амалй ба мамлакатхо;
- кори марказхои таълимй;
- сафархои хизматии мутахассисон ба чойхои лозима ва гайра.
Д ар тули фаъолияти зиёда аз нимасраи худ бюрои омории
котиботи СМ М дар тараккиёти оморй байналмиллалй хиссаи арзанда
гузошт. Д ар ин чода чопи маълумоти оморй кимати хоса дошта,
мачалахои зерин чоп шуда истодаанд:
♦ Демографияи солона - дар шуъбаи Ш ведсариягии комиссияи
Созмони Миллали Мутахид нашр мегардад. Д ар ин мачала
маълумот оиди шумораи ахолй, харакати он, нишондихандахои
таваллуд, фавт ва дигархо оварда мешаванд. Ситод квартираи ин
м ачала дар Женева чойгир аст.
♦ Оморй солона оиди ме^нат, оморй солона оиди шугл ва музди
ме^нат.
♦ Оморй солонаи комиссияи озук,а - дар он маълумот оиди хосилнокй,
масохати замин барои зироатхои асоси чудокардашуда, сифати
махсулоти озука, гизонокии он дар мамлакатхои гуногун оварда
шудааст. Ситод - квартираи комиссияи озукаи Созмони Милали
М утахид дар шахри Рим чойгир мебошад..
♦ Оморй солонаи Ю Н ЕСКО - имконият медихад, ки оиди дарачаи
саводнокй ва таракиёти маданият, илм дар микёси
байналмиллали тасаввурот пайдо намоем. Ш таб квартираи
Ю Н ЕС К О дар шахри Париж чойгир аст.
Д ар замони хозира ба системаи глобалии оморй инхо дохил
мешаванд:
1) Комиссияи оморй назди Созмони М иллали Мутахид.
2) Ш уъбахои сохавии оморй Созмони Миллали Мутахид.
3) Системаи нашрияхои омории СМ М ва дигар
ташкилотхои байналмиллалй.
4) Ташкилоти махсуси Созмони Милали Мутахид:
• Ф АО - комиссияи Созмони Милали М утахид оиди озука.
• Ю Н ЕСКО - комиссияи Созмони Милали М утахид оиди
хамкорй дар сохаи илм, маданият ва маориф.
• ТЧ.НТ - Таш килоти чахонии нигохдории тандурустй.
• БУ -Б он ки умумичахонй.
• Ф БА - Фонди байналмиллалии асъор.

20
 • ТУ С -Таш килоти умумичахонии савдо.
5) Таш килоти хизмати омории байнидавлатй:
• ТХ.ИТ - ташкилоти хамкории иктисодй ва тараккй;
• ЧИ А - чамъияти иктисодии Аврупо.
6) Таш килотхои омории миитакавй:
• ЕВРО СТА Т - Ташкилоти омории мамлакатхои бозори
умумй;
• Кумитаи давлатй оиди оморй мамлакатхои И ДМ.
Ба таш килоти омории байналмиллалй, донишкадаи омории
байлмиллалй мансуб мебошад. Ин донишкада барои давлатхои аъзои
СМ М мутахассисони баландихтисоси сохаи. оморро тайёр намуда,
дойр ба масъалахои мухим тадкикотхои илмй мебарад. Фйлиалхои ин
донишкада дар минтакахои гуногуни олам майчуд аст.

Саволхои санчишй ■>

1.1. Корхои оморй дар асрхои кадим ва миёна чй хел бурда мешуд?
1.2. Кадом мактабхо ба пешравии омор таъсир расонидаанд? Ч
1.3. Д ар кадом аср омор хамчун илм дониста шуд?
1.4.Асосгузорони мактаби давлатшиносй кихо мебошанд?
15. Кадом олими немис аввалин маротиба аз илми ом^р ба
донишчуён даре гуфтаас^ ва дар кадом шахрхо?
1.6. Намояндагони мактаби арифметикаи сиёсй кихо буданд? .
1.7. Д ар нимаи дуюми асри XIX кадом равия ба вучуд о'мад ва
намояндагонаш кихо буданд?
1.8. Ташаккулёбии илми омор дар Руссия аз пешравии Аадом мактаб
cap шудааст ва намояндагони намоёни ин мактаб кихо мебошанд?
1.9. М утафаккирони рус барои пешрафти илми омор кадом корхоро
ба анчом расонидаанд?
1.10. Истилохи «статистика» аз кадом забон гирифта шудааст ва чй
маъно дорад? ;
1.11. Ба чои истилохи статистика дар Точикистон кадом калина
истифода бурда мешавад?
1.12. Д ар шароити имруза мафхуми оморро ба кадом маънохо
истифода мебаранд?
1.13. Барои эътироф кардани илми омор чанд нуктаи назар мавчуд
аст? f
1.14. Илми омор чиро меомузад ва аз кадом киемхо иборат мебошад?
1.15. Омор фанни худро бо ёрии кадом категорияхо меомузад ва хар
яке аз онхоро ш арх дихед?
1.16. Сохахои назарияи умумии оморро номбар кунед ва дойр ба яке
аз онхо мисол оред, ки дар он омор чй хел истифода бурда мешавад?

21
1.17. Д ар илми омор барои омузиши тахлили ходисахои чамъиятй
кадом усулхо истифода бурда мешавад ва таърифи онхоро гуед?
1.18. Вазифахои оморро номбар кунед?
1.19. Кумитаи давлатии омори Чумхурии Точикистон чй гуна
фаъолият мекунад?
1.20. Вазифахои асосии кумита кадомхоянд?
1.21. Ташкилоти омории байналмиллалиро номбар кунед?
1.22. Самтхои асосии фаъолияти комиссияи омориро номбар кунед?
1.23. Самтхои асосии фаъолияти бюрои омориро номбар кунед?
1.24. М ачалахои омории таш килоти омории байналмилилиро номбар
кунед?

22
 БО Б И 2. М УШ ОХ ИДА И О М О РЙ

2.1. М АРХИЛАХОИ А С О С И И ТА Д К И К О ТИ О М О РЙ

Тавсифи микдории чараёни ичтимои иктисодй дар алокдмандии

бевосита ба мохияти сифатии он дар системаи истехсолоти чамъиятй
бе тадкикотхои чукури оморй имконнопазир аст. Тадкики ходисахои
чамъиятй, даврхои чамъкунии маълумоти оморй, коркарди ибтидоии
онхо, чамъбаст ва гурухбандии маълумоти дар натичаи мушохида
хосилшуда ба мачмухои муайян, ъумумикунй ва тахлили масолехи
хосилшударо дар бар меГирад.
Мушохидаи оморй зинаи аввали тадкикоти оморй ба шумор
меравад. М аълумоти дар натичаи муцюхидаи оморй ба даст
овардашуда дар зинахои дигари тадкикот5# оморй истифода бурда
мешавад. Бинобар хамин мувафакия™ та&кикоти оморй аз сифати
мушохидаи оморй вобастагии калон дорад. Агар маъйумоти дар
натичаи мушохидаи оморй хосилшуда x^rof, ё ин щ,Пастсифат бошад
натичаи тадкикоти илми дар даврхои о я н д а ^ о ^ х е * .мешавад.
Даври дуюми тадкикоти оморй 1кшъбаст?; ва гурухбандии
маълумотхои оморй мебошад. Д ар ин давр маълумотхои омории дар
натичаи мушохидаи оморй хосилшуда » з руи дломатхои ' муайян
хамчун мачмуъ чамъбаст карда мешаванд. Ъаъд аз ин мачмуи омории
хосилшуда аз руи як ё якчанд аломат \ба гуруххо таксим карда
мешаванд. *
Даври сеюмй ' тадкикоти оморй - тахлил бо ёрии
нишондихандахои умумикардашуда мебошад. Дар ир давр
бузургихои нисбй ва миёна хисоб карда шуда, динамикаи ходисахои
чамъиятй омухта мешавад. Намудхои гуногуни индексхо татбик
карда шуда, баланси фондхои асосй тартиб дода ме^иавад. Барои
нисбатан ратсионалй ва айён баёнкунии масолехи раками вфй дар
шакли чадвалхо ва графикхои оморй тасвир карда мешаванд.

2.2.М аф\уми мушохидаи оморй

Ч
Д ар системаи истехсолоти чамъиятй хусусияти микдории чараёни
ичтимоию - иктисодй бо алокаи бевоситаи мохияти микдориаш бе
тадкикоти чукури оморй, буда наметавонад. Тадкикоти омории
ходисахои чамъиятй такозо менамоянд, ки дар чараёни омузиши
ходисахои чамъиятй маълумоти аник дош та бошем. Тадкикоти
мачмуи ходисахои чамъиятй мархилахои зеринро дарбар мегирад:
О чамъоварию коркарди маълумоти оморй;
D маълумот ва гурухбандии натичаи мушохида дар мачмуи
муайяншуда;

23
 О чамъбаст ва тахлили маълумоти чамъовардашуда.
Ф аъолияти омори давлатй аз чамъоварй ва пахн намудани ахбори
оморй иборат мебошад. Сохаи ахбор (inform ation) дар механизми
идоракунии иктисодиёт роли мухимро мебозад.
Inform ation калимаи лотинй буда маънои лугавиаш «хабардор
кардан, расонидани маълумоти оиди ягон чиз» мебошад. Ахбори
оморй ин масолехи омори ибтидой оид ба ходисахои ичтимой -
иктисодй мебошад, ки дар чараёни мушохидаи оморй ба вучуд омада,
баъд аз чамъоварй намудан онро батартиб дароварда, тахлил ва
чамъбаст мекунанд.
Хусусияти асосии ахбори оморй ин дастраси омма шудан ва
бардавом будани он мебошад. Умуман дар шароити иктисоди
бозаргонй тартибидихии ахбор аз талаботи чамъият вобастагй дорад.
Ба вучуд омадани шаклхои гугогуни моликият, тагйирёбии системаи
хочагй ва дур шудан аз усулхои накш авии танзими иктисодй ба
сиёсати пахнкунии ахбороти омори таъсир расонида, онро тагйир
дод. П еш тар масъалаи мухими омори давлатй ин таъминкунии
рохбарони болой бо ахбори таъчилй оид ба холати мамалакат (вай
одатан хусусияти пушидаро дошт) буд, холо бошад, тамоми ахбороте,
ки ба рохбарони болой пешниход карда мешавад, дастраси чамъият
мебошанд. Истеъмолкунандагони асосии ахбори оморй давлат,
сохторхои тичоратй, ташкилотхои байналхалкй ва тамоми чамъият
мебошанд. Сарчашмаи асосии нашр намудани маълумоти оморй ин
нашрияхои идорахои давлатии омор мебошад.
Аз тарафи Кумитаи давлатии омори Чумхурии Точикистон
расман мачмуаи оморй «Омори солонаи Чумхурии Точикистон»
нашр мешавад, ки оид ба Чумхурии Точикистон тамоми ахборотро
дар бар мегирад. М аълумоти мачмуи оморй бо ёрии усулхои оморй
чамъовардаш уда, тахлил ва чамъбаст карда мешаванд, ки яке аз ин
усулхо мушохидаи оморй мебошад.
Мушохидаи оморй ин мархилаи аввали тадкикоти оморист, ки
хусуияти накш авй, умумй ва мураттабро дороет. Мушохида калимаи
арабй буда маънои лугавиаш «ба чашми худ дидан» мебошад.
М ушохидаи оморй, чунин чорабиние мебошад, ки дар асоси накш аи
пешакй ва илман ташкилшуда тартиб дода шуда, оид ба фаъолияти
корхонахо, муассисахо, яъне ходисахои чамъиятй маълумоти зарурй
чамъоварй карда мешавад.
Хусусияти мушохида дар он аст, ки маълумоти гирдовардашуда
характери умумй дорад, яъне мачмуи ходисахоро дар бар мегирад.
М асалан, мачмуи корхонахои савдо, мачмуи майдонхои фуруш,
хачми гардиши моли онхо, сарфи умумии вакти кории коркунони
савдо ва г.

24
 Д ар вакти мушохидаи оморй чунин талабот риоя карда
мешаванд:
М ушохидаи оморй хамчун даври якуми тадкикоти оморй аз руи
барномаи ягонаи илман асосноккардашуда гузаронида шуда, раванд
ва ходисахои хаёти чамъиятиро тавсиф дода, маълумоти умумии дар
асоси ин бахисобгирй хосилкардашударо чамъ мекунад.
Кайд кардан зарур аст, ки на хар як намъи маълумот мушохидаи
оморй мебошад. Чамъи маълумот факат дар холате мушохидаи
оморй мешавад, ки конунияти омориро омузад. Мушохидаи оморй
бояд мураттаб (аз руи накша) умумй ва системавй бошад.
М ураттабии мушохидаи оморй чунин маъно дорад. Вай аз руи
накш аи коркардашудаи тайёр гузаронида мешавад, ки масъалахои
методологй, таш кил, техникаи чамъи иттйлоот, назорат аз болои
масолехи чамъкардашуда, эътимоднокии он, ба расмият даровардани
натичахои хосилшударо дар бар мегирад. Тавсифи умумии
мушохидаи оморй чунин маъно дорад, Ки йдади зиёди холатхои
бавучудоии раванди додашударо дарбар гирифта, барои хосилкунии
маълумоти дурусти оморй на факат вохидхои алохида, балки тамоми
мачмуъро тавсифдихи кифоя аст.
М ушохидаи оморй бояд ё системавй, ё бефосила, ё мунтазам
гузаронида шавад. Омузиши тамоюл ва конунияти равандхои
ичтимои иктисодй тагйирёбихои микдорй ва сифатиро тавсифдиханда
факат дар асоси системаноки имконпазир аст.
М охияти талаботи асосии ба мушохидаи оморй гузошташуда
инхоянд:
1) пуррагии маълумоти оморй (пурра дарбаргирии вохидхои
мачмуи омухташаванда, пурра дарбаргирии вакт); ,
2) эътимоднокй ва аникии маълумот; *
3) якшаклй ва мукоисашавандагии маълумот. ^ '

2.3 М асъалахои ташкилй ва барномахои методологии

мушохидаи оморй
М ушохида чорабинии нихоят мураккаб буда дарачЬи баланди
таш кили илмиро талаб мекунад. Мушохидаи оморй аз руи накшаи
пешакй коркардаш уда гузаронида мешавад, ки у масъалахои
барномавии методологиро дар бар мегирад.
А з чумла:
1. М уайян намудани мак,сади мушохида; *
2. Муайян намудани объекты мушохида, ки дар бораи мачмуи
во%ид%ои омухташаванда маълумоти оморй бояд ч°мъ карда шавад;
(Барои дуру cm муайян намудани объекты мушохида бояд ба саволхои
зерин чввоб диуем: Чй? - кадом унсур^оро мушохида мекунем? Дар

25
 куцо? - дар кадом чой мушохида гузаронида мешавад? - Кай? - дар кадом
давр?)
3. Вохиди мушох;ида ин унсури таркибии объектест, ки сохиби
аломати бак,айдгирй ва хисоби асосист. Мисол, дар вак,ти гузаронидани
баруйхатгирии тачхизоти савдо. вохиди мушохида - корхоиаи савдост,
вохиди мачмуъ бошад тацхизот аст.
4. Меъёр - ин микдори махдуди муайяншуда барои объектхои
мушохида аст;
5. Муайяннамоии барномаи мушохида. Барномаи мушохида -
руйхати нишондихандахост, ки бояд омухта ва ба к,айд гирифта
шаванд. Х уб тартиб додани барнома аз сифати маълумоти цамъшуда
вобастагй дорад ва бйрнома дар варацахои мушохидавй инъикос
меёбанд.
Алокамандии масъалах,ои барномаи методологиро чунин шарх
медихем. Х ар як тадкикоти омориро аз баёни аники максади он,
масъалаи мушаххас ва маълумоте, ки дар рафти мушохида мумкин
хосил шаванд, cap кардан лозим аст. Баъди ин объект ва вохиди
мушохида муайян карда мешавад, барнома кор карда шуда, намуд ва
тарзи мушохида интихоб карда мешавад.
Объекти мушохида ин мачмуи ходиса ва равандхои ичтимой-
иктисодй мебошанд, ки бояд тадкик шаванд, ё ин ки сархадхои
аникеанд, ки дар худашон маълумоти оморй кайд мешаванд. М асалан
хангоми баруйхатгирии ахолй мо бояд аник кунем, ки кадом ахолй
мавчуда, ё ин ки доимй ба кайд гирифта мешавад. Хангоми тадкики
саноат мо бояд муайян кунем, ки кадом корхонахо ба корхонахои
саноатй мансубанд, ё ин ки кадом корхонахо ба корхонахои саноати
сабук ва кадомашон ба саноати вазнин мансубанд.
Д ар баъзе холатхо аз ин ё он сенз (меъёр) истифода мебаранд.
Сенз - ин аломати махдудкунанда мебошад, онро хамаи вохидхои
мачмуи омухташаванда каноат мекунонанд. М асалан, хангоми
баруйхатгирии тачхизоти истехсолй бояд катъй муайян кунем, ки чй
ба тачхизоти истехсолй мансуб аст, чй ба асбобхои дасти, кадом
тачхизот бояд ба кайд гирифта шавад ва кадомаш не.
Хангоми муайянкунии объекти мушохида мо бояд аник вохиди
мушохидаро нишон дихем. Вохиди мушохида гуфта кисми таркибии
объекти мушохидаро меноманд, ки асоси хисобро таш кил дода
аломатхоеро каноат мекунад, ки хангоми мушохида ба кайд гирифта
мешаванд. М асалан, хангоми барййхатгирии ахолй вохид хар як одам
мешавад. Д ар катори муайянкунии вохиди мушохидаи оморй дар
тадкикоти оморй коркарди барномаи мушохидаи оморй роли мухим
мебозад.
Барномаи мушохида - ин руйхати саволхое мебошад, ки
барояш он маълумот чамъ карда мешавад, ё ин ки руйхати аломатхо

26
 ва нишондихандахои бакайдгиранда мебошанд. Барномаи мушохида
дар намуди бланк (саволнома, варакаи хизматй-формуляр) ба расмият
дароварда мешавад, ки дар он маълумоти аввала дохил карда
мешаванд. Ба бланк дастур хамрох карда шуда маънои саволхо шарх
дода мешавад. Таркиб ва мазмуни саволхои барномаи мушохида аз
масъалаи тадкикш аванда ва аз хусусиятхои ходисаи намъиятии
омухташаванда вобастагй дорад. Принсипхои асосии тартиб додани
барнома инхоянд:
1) Барнома бояд он саволхоеро дарбар гирад, ки барои тадкикоти
оморй заруранд. Чй кадар тадкикот васеъ гузаронида шавад, хамон
кадар бояд барнома кутох бошад. , ч
2) Д ар барнома факат саволхоеро дохил кардан лозим ает, ки ба
онхо чавоби аник гирифтан мумкин аст. Аксаран барои таъмини
шархи якшакла, фахмонидани савол ба чавобдихандагон лукма
партофта (подсказка) мешавад.
3) Д ар барнома саволхои шубханок, ё ин ки чавобашонро бар
зиди пурсидашавандагон истифода бурдан мумкин аст дохил кардан
лозим нест; - ж,
4). Чунин барномаи мушохида сохтан максаднок аст, чавоб ба як
кисми саволхо имконияти назорат ба чавоби дигар саволхоро дихад.
М асъалахои ташкилии мушохидаи оморй ба муайянкунии
субъект, чой, вакт, шакл ва.тарзи мушохида алокаманд мебошад.
Муайянкунии субъекта мушохида маънои муайянкунии
ташкилоти мушохидакунандаро дорад. Ин корро ташкилоти оморй ,
коргарони онхо ва дар баъзе холатхо дигар мутахассисони чалбшуда
ба сомон мерасонанд.
Х,ангоми мукараркунии вакти мушохида ё давр (шабонаруз,
дахруза, мох, семоха, сол) муйаян карда мешавад, ки дар давомаш
мушохида гузаронида мешавад, ё вакте ки маълумот ба кайд гирифта
мешаванд. Лахзае, ки дар он маълумот ба кайд гиррфта мешавад,
лахзаи дигаргунш авии катъии мушохида номида мешавад. ,
Ба максади бомуваффакият гузаронидани мушохидаи оморй
накшаи таш килй тартиб дода мешавад. Ин хуччати асосист, ки
саволхои мухими ташкил ва гузаронидани чорабинии
пешбинишударо дар бар мегирад.
Д ар накшаи ташкилй нишон дода мешавад:
a) умурхои мушохида:
b) шакли мушохида:
c) давои мушохида (вактест, ки бояд бакайдгирй ба амал ояд);
d) мухлати мушохида:
e) корхои тайёркуний:
О тарзи кабул ва супоридани маълумот:
g) вакт ва тартиби пешниходи чамъбастхо:

27
 h) санаи катъи мушохида (мисол, саршавй ва баохиррасии
баруйхатгирии ахолй);
i) Д авраи аигаргуншавии катъй (лахзаи хасос -лахзаи вактест,
ки вокеъахои мушохидашуда ба кайдгирифта мешаванд. Мисол дар
давоми 1 ррз, то шаб (с. 12.00) аз соати 12 - и шаби 12 - уми январ то
соати 12 - и шаби 13 - уми январ, яъне мухлати охири баруйхатгирии
ахолй то соати 12 - и шаб ва гайра).
Х,амин тарик, чунин чорабинихо ба хар як мутахассис имконият
медиханд, ки нисбат ба ин ё он ходиса маълумоти эътимоднок ва
дурустро чамъоварй намоянд.

2.4 Ш аклхои мушохидаи оморй

Д ар тачрибаи оморй ду шакли ташкили мушохида истифода

бурда мешавад.
1) Хисобот - ин чунин шакли ташкили мушохида мебошад, к
вохидхои мушохида маълумотро оиди фаъолияти худ дар иамуди
формуляр ба тартиб даровардаанд. Хусусияти хисобот дар он аст, ки
вай хатман хуччати асоснок буда, бо имзои рохбар тасдик шудааст.
Вай имконият медихад, ки маълумоти пурра оиди фаъолияти корхона,
таш килот ва муассиса хосил шавад. Хуллас, хисобот ин шакли
мушохидае мебошад, ки хамчун хуччати тасдикгардида
ниш ондихандахоеро дар бар мегирад, ки онхо аз тарафи корхонаю
муассисахо, таш иклотхо ва гайра тартиб дода шуда, дар бораи вазъу
холати худ ба органхои болоию оморй пешниход мегарданд. Инчунин
аз руи барномаи пешакй дар мухлати аник муайяншуда пешниход
шуда, маълумоти заруриро дар бар мегирад, ки бо имзои рохбари
корхона, муассиса ва гайра тасдик карда мешавад.
Кумитаи давлатии омори ЦТ табели хисоботро бо нишондоди
маълумотхои зерин тасдик мекунад:
• номгуй ва шакли хар як хисобот;
• тарзи фиристодан, давре ки вай тартиб дода шудааст;
• мухлати пешниходкунй;
• кй ба кй пешниход мекунад;
• кадом таш килот формаи мазкурро нусхабардорй мекунанд.
Хисоботи оморй имконият медихад, ки фаъолияти корхона,
таш килот, фирма, муассисахо омухта шуда ба онхо бахо дода шавад.
Хисобот ба фаврй, чорй ва солона чудо мешаванд.
Хисоботи фаврй дар холатхое тартиб дода мешавад, ки
дастраскунии иттилоот оиди нишондихандахои мухими фаъолияти
хочагй зарур аст. Барои корхонахои тичоратй хачми фуруш, захираи
мол, харочоти муомилот нишондихандахои мухим мебошанд.

28
Хисоботи фаврй даври кутохи пешниходкуни дорад: 5 руза, 10 руза 15
руза.
Хисоботи ч,орй нисбат ба хисоботи фаврй пурра мебошад. Вай
барои мох ва семоха тартиб дода мешавад. Хисоботи мо^она
хисоботи семохаро пурра намуда имконият медихад, ки
нишондихандахои асосии хонагй на факат дар семоха, балки хармоха
тахлил карда шавад.
Хисоботи солона фаъолияти корхонахоро пурра тавсиф медихад.
Нишондихандахои он имконият медиханд, ки фаъолияти корхонахои
тичоратй ва гайритичоратй пурра тахлил карда шаванд.
2) Тадкикоти омории махсус ташкилкардашуда дар чунин
мавридхое истифода бурда мешавад, ки агар дар вакти тахлил
намудани ходисахо, маълумоти дар хдсоботи оморй овардашуда
кифоя набошанд. М асалан, баруйхатгирии ахолй, бахисобгирии
дастгохх,о, мачмуи молхои ба фурушнарафта ва дигар ходисахо.
Маълумоти дар натичаи мушохидаи махсус ба даст оварда, хамчун
ахбороти иловагй ба мачмуи маълумоти хисоботй ба кайд гирифта
шуда, имконияти ба таври пурра бахо дрдани ходисаро ба миён
меорад. Л j
Хамин таърик, ин ду шакли мушохида якдигарро инкор накарда,
балки якдигарро пурра мекунанд.
лЦ л»
2.5 Н амуд ва тарзхои мушохидаи оморй

Мушохидаи оморй тарз ва намудхои худро дороет, (ки ба

зергуруххо чудо мешаванд. Барои он ки, маълумоти овардашуда дар \
назари хонандагони арчманд бараълотар намоён гардад, накшаи 2.1 - ?
ро пешниход менамоем (нигаред ба расми 2.1): ‘

(
4

29
Расми 2.1. Намудхо ва шаклхои мушохидаи омори

Г Тарзи монографн
S
X
S- оC
Q Тарзи интихоби
Q, S £
/ ! ёК
< J re
и
О 5 Усули бузургии асоси
ев
Ю
О
«ч
ч J Тарики анксти (саволнома)

Яквакта
s>. _
а р
М& Даври
<Я
Ч,ори

Экспидитсиони
И
Аикетави

Мухбири

\ Худкайдкуни

Баруйхатгири

Бахисобгирии яквакта
Пурсиш

Тадкикоти махсуси оморй

/ Хуччати

Тарзи
мушохидаи
бевосита

30
 А з рун максад муш охидаи оморй ба н я м улхон зерни чудо мешавад:
001) аз руи вакти бакайдгирй:

0 мушохидаи чорй - мунтазам бурда мешавад (акди никох,

бахисобгирии истехсоли махсулот, пули фуруши магозахо ва г.);
0 мушохидаи даврй дар муддати баробари муайяни вакт такрор
меёбад (баруйхатгирии ахолй);
0 мушохидаи яквакта - дар вакти лозим будан гузаронида
мешавад (баходихй ё азнавбаходихии фондхои асосй ва г.).
00 2) аз руи аломати фарогирии вохиди мачмуъ:
0 мушохидаи nvopa - фарогирии тахлили оморй нисбати тамоми
вохидхои мачмуъ мебош ад (баруйхатгирии умумии ахолй, хисоботи
пурраи корхонаю муассисахо);
D мушохидаи нопурпа - мушохидаест, ки факат як кисми вохидхои
мачмуи муайяни чудокардаш уда тадкик карда мешавад. Хангоми
тарзи бузургихои асосй, бузургихои асоси тадкифкарйашуда як кисми
мачмуъ бошуурона хорич карда мешавад. М асалан, мушохидаи хачми
фуруш ва нарх дар бозорхои 4 шахри Ч,Т (Душанбе, Хучанд,
Кургонтеппа, Кулоб) 17,4% ш ахрхоро ташкил Дода дар онхо зиёда аз
нисфи ахолии шахрхо зиндагй мекунад. Ин холат ба натичаи
мушохида таъсири кацоц намерасонад, зеро кисми асосии мачмуъ
тадкик карда мешавад. ' .1
Мушохидаи нопурра бо шаклхои гуногун метавонад амалй
гардад: .
• У сули бузургии асосй - ин тадкики кисмхои бузургии вохиди
ходисаи омухташаванда мебош ад (мисол, мушохидаи нарххои
бозорхои калони шахрии хар як нохия ва г); *
• Мушохидаи интихобй - мачмуи вокеахо бо тарзи интихоби
тасодуфй мебошад. Д ар вакти таш кили дурусти он, маълумоти с^хеху
кофй ба даст оварда мешавад;
• У сули монограФй. - тадкикоти муфассал, даки^ ва омузиши
чукури мачмуи вохидхои чудогона мебошад;
• Таоики анкета (саволнома) - мушохидаест, ки варакахои ’
пурсишнома ба шахсони муайян фиристода мешаванд ва ихтиёрй пур
карда шуда, нишондихандаи миёна чамъоварй карда мешаванд.
00 3)аз руи тарзи бакайдгирй:
Асоси бакайдгирии вокеахо ин хуччатхо, маълумоти
хронометражй (чен кардани сарфи вакт барои '’коре) ва фикрхои
баёншуда мебошанд, ки аз хамин сабаб мушохидаро ф арк мекунанд.
• Бевосита бо рохи яку якбора ба хисоб гирифтан, чен намудан ва
бар кашидан (худи бакайдгйрандагон чен мекунанд);

31
 • Бахисобгирии хуччатии вокеахо аз руи хуччатхои дахлдор
(мисол, тартиб додани хисобот аз руи хуччатхои аввала, бакайдгирии
воститахои асосй дар асоси паспорти техники ва гайрахо);
• Бо рохи пурсиш аз гуфтахои шахси пурсидашуда (мисол,
райъпурсии ахолй).
Рохи пурсиш дар чунин маврид гузаронида мешавад, ки
маълумоти зарурии оморй ба тарики пурсиш аз шахсхои алохида ба
кайд гирифта шавад.
Дар навбати худ пурсиш, яъне цамъкунии ахборот боз шакл^ои
гуногунро дар бар мегирад:
■ Тарзи экспедисионй - чунин маъноро дорад, ки дар вакти
чамъоварии маълумоти оморй мутахассисон ва шахсони масъул
сафарбар карда мешаванд. Онхо худашон ба тарики пурсиш
маълумотро чамъ карда, дар хуччатхои лозима ба кайд мегиранд.
■ Тарзи худмуайнкунй - ин чунин тарзест, ки хар як шахси
алохида ё корхонаи алохида маълумоти заруриро оиди холату
вазъияти худ дар хуччатхои оморй нишон дода, аз руи нишонии
муайян (ё ба воситаи почта) мефиристанд.
■ Тарзи мухбирй (кореспондентИ) бошад дар асосй барномаи
пешакй тартибдодаш уда аз тарафи шахсони ихтиёрй маълумоти
зарурй чамъоварй шуда, пешниход карда мешаванд.
■ Тарзи хисоботй. Хисоботи оморй - дар асоси маълумоти
бахисобгирии бухгалтерй тартиб дода мешавад. Аз руи вакт дар
навбати худ хисобот ба кисматхои зерин чудо мешавад:
1. Хисоботи чорй;
2. Хисоботи дахруза (декадный);
3. Хисоботи мохона;
4. Хисоботи семоха;
5. Хисоботи солона ва г.
■ Тарзи иштироки хатмй.

2.6.Хатогихои интихоби

Дар вакти мушохида бо сабабхои гуногун хатогихо ба вучуд меоянд,

яъне маълумоте гирд оварда мешавад, ки вокиеятро нодуруст инъикос
менамоянд ва бартараф намудани онхо яке аз вазифахои омор башумор
меравад. Дар чараёни мушохидаи интихобй нишондихандахои омории
хамаи мачмуъ аник мувофикат карда наметавонанд. Бузургии ин
тамоюлро хатогии мушохидавй меноманд. Хамаи ин бузургии хатогихои
ба амал омадаро бояд муайян намуда, ислох кунем, то ки дарачаи
дурусти мушохидаи интихобиро бахо дода тавонем.

32
 Фарк,ияти байпи нишондихандахои мачмуи интихобй ва умумй
(генерапй) хатощи ичтихобП пом дорад.
Аз руи мазмун дар вакти мушохида намудхои зерини хатогй cap
мезанад (ба расми 2.2 нигаред):
1) Хатогии дар вакти бакайдгирй, ки дар натичаи нодуруст
мукаррар кардани далелхо дар раванди мушохида, ё ин ки нодуруст
кайд кардани он\о руй медихад.
Хатогии бакайдгирй ба пшсодуфй ва мунтазам ё мураккаб чудо
мешавад.
.У Хатогии тасодуфй чун коида хатогии бакайдгирй буда, мумкин
аст аз тарафи пурсидашавандагон ва хам аз тарафи кайдкунандагон
хангоми кор кардани варакахо ба миён ояд. М асалан: ба чои синну
соли 28 сола 18 сола навишта мешавад, ракам дар дигар сутун
навиш та мешавад ва гайрахо.
У ” Хатогии мунтазам баркасд ё тасодуфй шуда метавонад.
Масалан беэхтиётй, беахмиятии кайдгирандагон, ё ин ки касдан
маълумотро нодуруСТ нишон додан. «• ‘ '
2) Хатогии ваколатй дар натичаи он руй медихад, ки маълумот чамъ
карда шуда, таркиби тамоми мачмуи омухташаваидаро дар бар намсгирад,
новобаста аз он ки бакайдгирии маълумот барои хар як вохиди

Расми 2.2. Намудхои хатоги

33
 Барои муайянкунй ва бартарафкунии хатогихо дар вакти
бакайдгирй назорати хисобй ва мантикй аз руи маълумоти чамъшуда
истифода бурда мешаванд.
&=г Н азорати хисобй аз руи дурустии хисобхои арифметикй дар
вакти тартиб додани хисобот ва пуркунии варакахои тафтишотй
бурда мешавад.
Н азорати мантикй дар вакти тафтиши чавобхои саволй
барномаи мушохида бо рохи фахмиши мантикй ё ин ки бо рохи
мукоисакунии маълумоти аз дигар чо гирифта, бо маълумоти
гирдовардаи худ ба амал меояд. М асалан, дар варакаи райъпурсй
кудаки 6 сола оиладор нишон дода шудааст, маълум аст, ки ин сабт
хатост. Чунин сабтхои хато бояд хатман ислох карда шавад.

Саволхои санчишй
2.1. Д ар зери мафхуми ахбороти оморй чиро мефахмед?
2.2. М аълумоти оморй барои кй ва барои чй лозим аст?
2.3. Сарчашмахои маълумоти омориро номбар кунед?
2.4. Тадкикоти мачмуи ходисахои чамъиятй кадом
мархилахоро дар бар мегиранд?
2.5. Мушохидаи оморй гуфта чиро мефахмед?
2.6. Мушохидаи оморй кадом мархилаи тадкикоти омориро
ташкил медихад?
2.7. Объекти мушохидаи оморй чист?
2.8. Мушохидаи оморй чист?
2.9. Аз тарафи кй мушохидаи оморй гузаронида мешавад?
2.10. М асъалахои таш килй ва барномахои методологии
мушохидаи омориро номбар кунед?
2.11. Д ар накшаи таш килй чй нишон дода мешавад?
2.12. Максади мушохида чист?
2.13. Д ар кадом шаклхо мушохида гузаронида мешавад?
2.14. Хар як шакли мушохидаро шарх дода, дойр ба
истифодабарии онхо мисол оред?
2.15. Фаркияти мушохидаи пурра аз нопурра дар чист?
2.16. Оиди мушохидаи чорй маълумот дихед?
2.17. Оиди мушохидаи даврй ва яквакта маълумот дихед?
2.18. Д ар мушохидаи оморй кадом намуд ва тарзхо истифода
бурда мешаванд?
2.19. Таърифи намуд, тарзхои мушохида ва дар кучо
истифода шудани онхоро гуед?
2.20. Оиди вохид ва объекти мушохидаи оморй маълумот
дихед?
2.21. Мушохидаи оморй дар кадом тадкикоти оморй
истифода мешавад?

34
 2.22. Д ар вакти мушохида чй хел хатогихо ба амал меоянд?
2.23. Д ойр ба намуди хатогихо намунае биёред?
2.24. Барои муайянкунй ва бартарафкунии хатогихо чй бояд
кард?

Масъалахо барои ичрои кори санчишй

2.1. Чй гуна аломатхоро Шумо дар вакти гузаронидани тадкикоти
бозорхо, корхонахо саноатй ва таш килоти сугуртавй хангоми
баруйхатгирй мукаррар намудед.
2.2. Барои самаранок чойгир намудани донишчуён, ки дар
хобгохи муассисаи таълимии Ш умо истикомат мекунанд, лозим аст,
ки аз руи хайат тадкикоти оморй гузаронида шавад. Барои ин лозим
аст, ки:
1) Ш умо мачмуи саволхое, ки ба барномаи тадкикоти дохил
намуданиед, муайян намуда, саво. хоро мухтасар ифода кунед.
2) Тархи варакаи тадкикотро каа!ида (лоиха еохта),
дастуруамали пур намудани онро нависец;
3) Накш аи ташкилии тадкикотро тартиб дах«д.
2.3. М удири анбори маракази савдои «М ардон» карор дод, ки ба
максади муайян намудани захирахо ва бех намудани кор тадкикот
гузаронад. Б а у ёрй расонед: ’.V . Ду
1) Объект ва вохиди мушохидаро муайян намоед ва махдуд
кунед. ■
2) Ш акли мушохидаро интихоб намуда, барномаи онро тар»гиб
дихед.
3) Варакаи тадкикот ва дастуруламали кутохеро тайёр намоед.
2.4. Ш акл, намуд ва тарзи мушохидаро барои тадккикот аз руи
баланси солонаи корхона, баруйхатгирии ахолй, интихоби
Президенти мамлакат, имтихони фанни омор ва бакайдгирии акди
никох муайян намоед. * *
2.5. Чй гуна аломатхоро Шумо дар вакти гузаронидани тадкикоти
донишгоххо, корхонахои бучавй ва бозорхо хангоми баруйхатгирй
мукаррар намудед. ,
2.6. Барои самаранок чойгир намудани коргароне, Ъи дар хобгохи
муассиса истикомат мекунанд, лозим аст, ки аз руи хайат тадкикоти ’
оморй гузаронида шавад. Барои ин лозим аст, ки:
1) Ш умо мачмуи саволхое, ки ба барномаи тадкикоти дохил
намуданиед, муайян намуда, саволхоро мухтасар ифода кунед;
2) Тархи варакаи тадкикотро каш ида (лоиха сохта),
дастуруламали пур намудани онро нависед*
3) Н акш аи таш килии тадкикотро тартиб дихед.

35
 2.7. Мудири анбори маркази савдои «Ситора» карор дод, ки ба
максади муайян намудани захирахо ва бех, намудани кор тадкикот
гузаронад. Ба у ёрй расонед:
1) Объект ва вохиди мушохидаро муайян намоед ва махдуд
кунед;
2) Ш акли мушохидаро интихоб намуда, барномаи онро тартиб
дихед;
3) Варакаи тадкикот ва дастуруламали кутохеро тайёр намоед.
2.8. Ш акл, намуд ва тарзи мушохидаро барои тадкикот аз руи
баланси солонаи корхона, баруйхатгирии воситахои асосии корхона,
нархи молх,о, курби арзи хоричй нисбат ба сомонй ва бакайдгирии
корхонахоро муайян намоед.
2.9. Ба Ш умо вазифа дода шудааст, ки хисоботхои корхонаро
тафтиш намоед ва хатогихои хисоботхоро муайян намоед. Шумо
барои бартараф кардани хатогихо кадом намуди назоратро истифода
мебаред.
2.10. Рохбари корхона карор дод, ки ба максади муайян намудани
воситахои корхона ва бех намудани кор тадкикот гузаронад. Ба у ёрй
расонед:
1) Объект ва вохиди мушохидаро муайян намоеД ва махдуд
кунед.
2) Ш акли мушохидаро интихоб намуда, барномаи онро тартиб
дихед.
3) Варакаи тадкикот ва дастуруламали кутохеро тайёр намоед.

36
 Б О Б И 3. ЧА М Ъ БА С Т ВА ГУРУ Х БА Н Д И И М АЪЛУМ ОТИ
ОМ ОРИ

3.1 Чамъбасти маълумоти оморй

М аълумоти дар натичаи мушохидаи оморй чамъ кардашуда ба

коркарди муайян эхтиёч дорад. Ин корро чамъбасти оморй ба сомон
мерасонад.
Коркарди илман ташкилкардашудаи маълумоти мушохидаи
оморй (аз руи барномаи пешакй коркардашуда), ки дар худ ба
системадарорй, гурухбандии маълумоти оморй, тартиб додани
чадвалхо, чамъбасткунй ва нишондихандахои хосилавиро дарбар
мегирад чамъбасти оморй номида мешавад.
^ Чамъбаст даври дуюми тадкикоти омьрй мебошад. Максади
чамъбаст дар асоси маълумот хосилкуНии нишондихандахои омории
умумикардашудаи мохияти ходисахои ичтимои иктисодиро
инъикоскунанда ва муайянкунии конунияти ,ср|орй мебошад.
Барномаи амалигардонии чам ъбаспГ оморй бо накша ва
барномаи мушохидаи оморй дар як вакт тартиб дода шудааст.
Барномаи чамъбаст муайянкунии:
❖ гурух ва зергуруххо;
❖ системаи нйщондихандахо; \:
❖ намуди чаДвалхо мебошад. ‘ ц
Хамаи ин масъалахоро бо назардошти максади тадкикот ва
хусусияти мачмуи омухташаванда хал кардан лозим аст.
Чамъбаст дастй ё механикй ичро карда мешавад. Хангоми зиёд
набудани маълумот чамъбаст дастй ичро карда мешавад. Д ар холати
зиёд будани маълумот чамъбаст бо ёрии комшотер дигар МЭХ
гузаронида мешавад. •
Чамъбасти оморй ин гузариш аз маълумоти вохидй ба маълумот
оиди мачмуи оморй мебошад. \
<(Дар цараёни чамъбасти оморй амалиёти зерин ба амал меоянд:
О Гурухбандии маълумоти мушохидаи оморй. /
2) Чамъбасткунии нишондихандахо ба гуруххои алс^ида ва
хамаи мачмуъ, (бо ин тарз гирифтани маълумоти оморй дар шакли
мутлак).
3) Д ар асоси нишондихандахои мутлак нишондихандахои
нисбии омориро хисоб намудан.
4) Д ар чадвалхо (ё ин ки графикхо) натичахои чамъбаст ва
тахлили онхоро тасвир намудан.
4 К оркард ва чамъбасти оморй аз руи барномаи махсус
гузаронида шуда, дар ду тарз амалй мегардад:

37
 - чамъбасти марказонидашуда - дар натичаи гузаронидани
чамъбасти маоказонидашудаи хамаи маълумоти дар як марказ
чамъовардаш уда, аз руи усули коркардаш уда чамъбаст карда
мешавад;
- чамъбасти гайримарказонидаш уда - хангоми ин намуди
чамъбаст бошад, ин ё он маълумоти ибтидой дар якчанд даврахо
кор карда мешавад, яъне аз зинаи поён то боло дар хар яки он
коркарди дахлдорро мегузаронанд.

3.2. Гурухбандии маълумоти оморй

Чамъоварии маълумот аз руи ходисахо ва чараёнхо ба ёрии

мушохидаи оморй ба амал меояд. Д ар вакти гузаронидани мушохида,
маълумот аз руи хар як вохиди объекти мушохидашаванда чамъ
карда мешаванд. Д ар рафти чамъоварй гузариши хусусияти фактхои
алохида ба хусусияти мачмуъхо ба амал меояд. Маълумоти ибтидой
ва ахборот якчоя карда шуда, мачмуи омориро ташкил медиханд, ки
онро хамчун нишондихандаи чамъбастй тасниф медихем. Д ар
чараёни чамъоварй маълумоти батартиб овардашударо, аз руи
аломат ба гуруххо таксим мекунанд, ки хамаи ин амалиёт бо ёрии
гурухбандй ба амал меояд.
■*" Гурухбандй гуфта, чунин усулеро меноманд, ки ходисаи
омухташаванда, аз руи аломатхои махсус, ба кисмхои алохида чудо
карда шуда, барои хар як кием ниш ондихандахои лозимй нишон дода
мешаванд, ки хар яки он аз руи мазмун ва мундаричаи иктисодй ягон
функсияро ичро мекунанд.
ё Вазифахои асосие, ки бо ёрии гурухбандй хал мешаванд, ипхоянд:
❖ чудокунии шаклхои ходисахои ичтимой - иктисодии
мавчудбуда (гурухбандй намудани ходисахо аз руи шакл ва
мазмун);
❖ омузиши таркиби ходисахои ичтимой - иктисодй
(гурухбандии чузъхои алохидаи ходисахо);
❖ муайянкунии алокамандии байни ходисахо (гурухбандии
алокамандии ходисахо).
ё Масъалахои мухим, ё ин ки категорияхои гурухбандй инхо
мебошанд:
- муайян намудани аломати гурухбанАй - аломати гурухбандй ин
аломатест, ки аз руи он вохидхои мачмуи чудогона якчоя шуда,
гуруххои якчинсаро ташкил мекунад;
- баровардани микдори гуруххо - дар вакти муайн кардани
микдори гуруххо ба хар як гурух микдори зиёди вохидхо дохил
мешаванд;

38
 - Фосилахо - худуди микдории гуруххоро тасвир менамоянд.
Мувофики коида вай фосилаи байни кимати максималию
минималии аломати гурухро ифода мекунад.
=»■ Намудхои зерини фосила хангоми гурухбандй истифода бурда
мешавад:
> фосилахое, ки фарци байтi циматхои максималй ва минималии
аломат дар онхо баробар мебошад, фосила^ои баробар номида
мешаванд. Д ар холати фосилахои баробар бузургии фосила аз руи
формулой зерин уисоб карда мешавад:

= (3J)
п
дар ин чо п - микдори гуруххо, Хмлх кимати калонтарин ва X min
кимати хурдтарини аломат дар мачмуи омухташаванда-мебошад.

> Фосилахое ,ки апдозаашон охист а, г охиста зиёд мешавад,

фосилахои нобаробар номида мегиаванд. Сархади болоии фосилахои
нобаробар аксаран умуман пушида намешавад.
У Фосилахое, ки сархади болой ё ин /си сархади поёнй надррсшд,
фосилахои кушод номида мешаванд.
> Фосилахое, ки %ам сархади болоию хам сархади поёнй доранд,
фосилахои сарбаст /юмида мешаванд.
4. Баъд аз муащ н'намудани аломати гурухбандй ва фосилаи гурух
цаторхои тацсимотй сохта мешавад. Цаторхои тацсимотии оморй,
цаторхои ададиест, ки чй хел тацсим шудани вохидхои ягон мйчмуъро
аз руи ин ё он аломати сифатй, ё ин ки мицдорй нишон медихад. Аз
таъриф бармеояд, ки вобаста аз аломат цаторхои тациимотй ду хел
мешаванд:
а) цаторхои пищсимоти мицдорй - ин аломатест, ки ифодаи
мицдорй дорад (мисол, музди мехнат, арзиши мол, силу соли Ьдамон ва
гайрахо);
б) цаторхои пищсимоти сифатй - ин аломатест, ки андозаи
мицдорй надорад (мисол, цинсият, номгуи молу махсулот, цхтисоси
коргарон ва гайрахо).
Оиди фосилаи баробар масъалаи зеринро дида мебароем:
I М асъала. Д ар маълумоти зерин нишондихандахои 25 - хочагй
оварда шудааст.
Чад вали 3.1.
Арзиши Шумораи Истехсоли Ичроиши
Р/т миенаи коргарон махсулот дар накдна %
солонаи мувофики руйхати давраи
фондхои миена дар давраи хисоботи,
асосии хисоботи, нафар хазор сомони

39
 истехсолй,
хазор сомони
1. 30 300 23 100,2
2. 40 400 43 101,4
3. 21- 410 43 57
4. 31 420 70 102,1
5. 19- 580 90 92,1
6. 29 720 150 101,3
7. 50 200 42 104,1
8. 20 800 90 92,0
9. 47 700 100 95,0
10. 92 850 110 96,0
11. 85 600 90 97,1
12. 86 650 95 98,2
13. 66 650 97 100,3
14. 70 700 100 101,2
15 75 810 110 100,1
16 68 900 120 100,2
17 88 200 35 95,2
18 12 ■ 250 40 99,1
19 16 ; 550 52 98,2
20 24 580 55 95,2
21 32 ‘ 610 62 100,5
22 41 '* 650 65 100,7
23 56 680 70 101,1
24 89 700 65 102,1
25 74 760 55 98,2

Мачмуи хочагихо ба 5-гурух аз руи арзиши миёнаи солонаи

фондхои асосии истехсолй таксим карда шуда, вазни киёсии хар як
гурух нисбат ба мачмуи хочагихо ва элементхояшон муайян карда
шавад.
© Х,ал: Аз формула (3.1) истифода бурда бузургии фосилахоро
муайян мекунем:

j _ _ X MAX ~ Х М М _ J - 9 2 ~ 12. = 15 I
п 5
Баъд аз он андозаи фосилаи хосилшударо бо кимати хурдтарини
фосила чамъ намуда, фосилаи гурухи якумро хосил мекунем: (12 + 16
=28) яъне аз 12 то 28
Сархади болоии гурухи якумро бо андозаи фосила чамъ намуда,
фосилаи гурухи дую мро хосил менамоем: (28+12=44) 28 то 44

40
 Бо хдмин тарз фосилаи дигар гуруххоро меёбем.
Д ар навбати аввал фосилахоро муайян намуда, баъд аз он
микдори элементхоро ва вазни киёсии гуруххоро нисбат ба мачмуи
умумй (6:25*100=24, 3:25*100=12, 5:25*100=20) муайян мекунем:

Чад вал и 3.2.

Гурух Фосилахо Микдори унсурхо Вазни киёсй %
(элементхо)
1. 12-28 6 24
2. 28-44 6 24
3. 44-60 3 12
4. 60-76 5 20
5. 76-92 5 20
' Чамъ 15 100

Акнун элементной гурухро аз руи зиёшнавии арзиши миёнаи

солонаи фондхои асосии истехсолй чойгир ч«*куНем
__________________________________________________ Чадвали 3.3.
Фосилаи Элементхои Фосилаи Элементхои
Р/т гурух гурух аз руи Р/т ’ гурух гурух аз р5и
фонди асосй фонди асосй

1 12 13 44-60 47 *
2 •16 14* 50
3 19 15 56
4 12-28 20
5 21
6 24 16 60-76 < 66
17 68 f
18. 70' ’
19 14
20 75
7 28-44 29 21 * 85
8 30 22 86
9 f 32 23 76-92 88 '
10 36 24 ‘ 89
11 40 25 92
12 41

Чудошавии устувори объектхо бо ёрии таснифот ифода карда

мешавад. Таснифот ин стандартест, ки дар он хар як навишти
(атрибутивная) муаяйнкунадаро ф акат ба як гурух, ё ин ки зергурух
мансуб доиистан мумкин аст Таснифот дар асоси аломатхои хатмию
бисёр кам тагйирёбанда гузаронида мешавад. М асалан, таснифоти

41
фондхои асоси, сохахои хонагии халк. таснифоти мехнат (аз руи
ихтисос, шугл, соха) ва гайрахо. t

3.3. Намудхои гурухбандй

Чй хеле дар боло кайд намудем, максаду вазифаи гурухбандй ва

таснифоти оморй ин ташкили чудокунии шаклхои мачмуи якчинса,
омузиши сохти ходисахо ва тадкик намудани алокамандии онхо
мебошад. Х ар яке аз ин максаду вазифахо намудхои гурухбандии
худро доранд. Ба расми (3.1) зерин назар афканед: ?

Расми 3.1. Усул ва намудхои гурухбандй

42
 1) Гурухбандии типологй ( калимаи юнонии «typologia
намуд, накш, намуна) гурухбандиест, ки шаклхои ичтимоию
иктисодии ходисахоро муайян мекунад.
Мохияти асосии ташкили ин гурухбандй иборат аст аз:
> чудо намудани типхои (шаклхои, навъхои) ходисахо
ичтимой - иктисодй;
> интихоби дурусти аломати гурухбандй;
> муайян намудани фосилаи гуруххо, ки дар асоси он гуруххо
микдоран аз якдигар фарк мекунанд.
Ба гурухбандии типологй фосилаи кушода хос мебошад.
(гурухбандии ахолй аз руи аломати чинсию сину сол, корхонахо аз
руи шакли моликият ва хоказо.)
Гурухбандии типологиро дар намунаи «ррин мебинем ?(чадвали
7.4): * А \
Ч,адвали 3.4

Шумораи миёнаи солона* кормандон

№ Шаклхои ичтимой - Ма рдхо Занхо
№ иктисоди 1999 2005 1999 2005
Дехконон - - -

2 Коргарон - ,- - -

3 Хизматчиён - V? - -

2) Гурухбандии пшркибй, хайату таркиби мачмуъхоро аз

аломати гурухбандй таснифу тахлил намуда меомузад.- Барои
гузаронидани гурухбандии таркибй масъалахои зерин бояд хал карда
шаванд:
❖ Интихоби аломати гурухбандй. ,
❖ Муайян намудани микдори гуруххо ва бузургии (анДозаи)
фосила. ^
Ба ин гурухбандй фосилаи пушидаю баробар хос аст. Барои
муайян намудани микдори гурух формулаи зеринро истифода
мебаранд, ки ин формула аз тарафи олими амрикой t /герчессом хосил
карда шудааст. ' '
n =l+3.322*lgN , (3 .2 )
дар инчо - п - адади гурух, N - микдори элементхои мачмуъ.
❖ Муайян намудани системаи нишондихандахо барои таснифи
гурух.
Гурухбандии таркибиро дар мисоли зерин дида мебароем. ?

43
 Ч ад вали 3.5.

Тщсимоти коргарон аз руи сину сол

№ Сину соли Шумораи Мардхо Занхо
коргарон коргарон аз руи
сину сол
1 То 20 - - -

2 21 -2 5 - - -

3 2 6 -3 2 - - -

4 33-40 - - -

3) Гурухбандии тахлили, алокаи байни аломатхои бо

амалкунандаро бахо медихад. Ин аломатхо омилй ва натичавй ном
доранд.
а) аломати натичавй -аломати тобеъист, яъне аз таъсири
аломати омилй ба вучуд меояд.
б) аломати омилй ба натича таъсир намуда мустакил аст. Онро
асоси гурухбандии тахлилй мешуморанд.
Чадвали 3.6 - ба гурухбандии тахлилй мисол шуда метавонад. ?
Чадвали 3.6

Гардиши мол
№ Гурухи магозахо аз Шумораи Гардиши мол
руи адади чои кор магозахо Ба як коргар Ба як чои кор
1 То 5 100 12.0 13.0
2 6 -1 0 50 14.0 16.0
\
3 11-15 10 15.0 17.0 \
4 16-20 4 30.0 39.0
5 21 -25 2 31.0 42.0
V
Чамъ 166 102.0 127.0

0 Гурухбандии такрорй - Д ар асоси гурухбандии пешакй

гузаронида тартиб додани гуруххои навро гурухбандии такрорй
меноманд. Гурухбандии такрорй дар мавридхои зерин гузаронида
мешавад:
♦ аз шумораи зиёди гуруххои тартибдодаш удаи ибтидой ба
даст овардани шумораи ками гуруххо (вале бузург, ки хоси гуруххо
мебошанд);
♦ бо максади мукоиса намудан маълумоти гурухбандии
гуногунро ба намуди мукоисашавандагй баргардонидан.

44
 Гурухбандии такрориро дар масъалаи зерин дида мебароем:
Бигзор оиди шумораи коргарони ду сохди саноат
нишондихандахои зерин дода шуда бошанд.
Надавал 3.7.
t
Шумори коргаропе, ки дар корхонахои саноатй машгулаид
Сохаи якум 1.1.1.1 Сохаи дуюм
Гурух­ Фосилаи Вазни киёсй, Гурух­ Фосилаи Вазни
хо гурух нафар % хо ГУРУХ киёсй,
нафар %
1 То200 12 1 То 100 3
2 200 - 400 20 2 I" t 100-200 6
_ 3 400 - 500 25 |. 200 - 450 42 - *
4 500-600 27 4: 450 - 650 Л 43
5 Зиёда аз 16 5 ; '^иёда аз 650 6
600 *
Чамъ 100 1* 100
м
Барои мукоисашаванда шудани сцхахои якум ва дуюм
гурухбандии такрорй гузаронида шавад. Л N
Х,ал. Ба гурухи корхонахо бо шумораи коргаронашон то 200
нафар сохаи якум бетагйир мемонад. Д ар оохди дуюм бошад, вазни
киёсии корхонахои то 200 нафар дошта 9% - ро ташкил мекунад) яъне
гуруххои 1 ва 2 яклухт карда мешаванд. Гурухи корхонахои аз 200 то
400 нафар коргар дошта низ барои сохаи якум бе тагйир мемонад.
Вале сохаи дуюм бошад, як кисми гурухи сеюм ба гурухи корхонахои
аз 200 то 400 коргар дошта тааллук дорад. Ин кием чунин хнеоб карда
мешавад. ,
200
-х 42% =33,6%
450 - 200
Фосилаи гуруххои 3 то 5 барои сохаи якум бетагйир мемонад.
Барои сохаи дуюм вазни киёсиро барои ин фосилахо-цмуайян мекунем.
Вазни киёсии корхонахое, ки аз 400 то 500 нафар коргар 'д о р ан ^
чунин муайян карда мешавад:

42% - 33,6% + — —-----х 43% = 19,15%

650 -450
Вазни киёсии корхонахои аз 500 то 600 нафар коргар дош та чунин
мешавад:
100
 Вазни киёсии корхонахои аз 600 нафар зиёд коргар дошта
баробар аст: - 10,75% +6% =16,75%
Баъди ин гурухбандй чадвал 3.7. намуди зеринро мегирад: *Ь

Ч,адвали 3.8.
Шумори коргароне, ки дар корхонахои саноати машгуланд
Сохаи якум Сохаи дуюм
ГурУх Фосилаи Вазни киёсй, Гурух­ Фосилаи Вазни
-хо гурух нафар % хо гурух киёсй,
нафар %
1 То200 12 1 То200 9
2 200 - 400 20 2 200-400 33,6
3 400 - 500 25 3 400 - 500 19,15
4 500 - 600 27 4 500-600 21,5
5 Зиёда аз 600 16 5 Зиёда аз 16,75
600

Вобаста аз микдори аломапцо боз намудхои зерини гурухбандй

мавчуд аст:
ОГурухбандие, ки аз руи як аломат гузаронида мешавад,
гурухбандии оддй номида мешавад.
^Гурухбандии бисёрченака, ё ин ки мураккаб аз руи ду ва зиёда
аломатхо гузаронида мешавад.'
Барои гузаронидани таснифоти бисёрченака амалиёти зеринро
бояд ичро кард:<Р
a) баён намудани максади таснифот;
b ) чудокунии комплекси аломатхои таснифот;
c) муайянкунии ченакхои монандии объектхо;
d) интихоби алгоритм ва барномаи таснифот;
e) хисобкунии варианатхои таснифот;
0 баходихии натича.
Чор мархалаи аввала гузориши масъалаи таснифот мебошад.
М аълумоти аввала барои таснифоти бисёрченака, одатан, дар намуди
матритсаи «объект-аломат» пешниход мешавад. Сатрхои он киматхои
аломатхои объекти мувофикро таснифдиханда буда, сутунхояш
кимати хар як аломат барои мачмуи объе::тхои дида
баромадаш аванда мебошад.
Н амудхои зерини ченакхои наздикш авй истифода бурда мешавад:
- коэффитсиенти мои а иди;

1 Статистика: Учебное пособие\ Харченко Л.П., Долженкова В.Г., Ионин В.Г. и др;
Под. Ред. канд. экон. наук В.Г.Иона - Изд. 2 - е , перераб. и доп. - М.: ИНФРА - М.
2001. - 384с. - (Серия «Высшее образование).

46
 - коэффитсиеити алока;
- нншонднхандаи масофа.
Коэффитсиеити монандй; S барои ченкунии дарачаи монандй
байни чуфти объектхо (i ва j) истифода бурда мешавад, ки хар яки ин
аломатхо кимати 0, ё 1-ро кабул мекунад. Коэффитсиеити монандй аз
руи формулаи мукоисавии ду объект хисоб карда мешавад:
Sij=Pij / m, дар инчо:
Pij - адади аломатхои хамчояшавандаи объектхо i ва j ;
m - адади умумии аломатхо, ки аз руи онхо мукоиса карда
мешавад: 0<S <1
Ченакхои 1 ва 2-ро ченаки монандй (наздикшавй) меноманд, чй
кадаре ки бузургии онхо зиёд шавад, х,амон кадар объектхо бо
хамдигар наздик мешаванд. Барои ченаки 3-юм холати бараъкс чой
дорад. Ченаки монандиро хам дар байни объектхо ва хам дар байни
-аломат муайян намудан мумкин аст. ,, | ,
Коэффитсиеити алока (онро нячуни н коэффитсиеити
колррелятсионй меноманд) алокаи байни объектхо (байни сатри
матритсаи «объект-аломат») ва аломатхЬдо» (брйни сутунхои хамон
матритса) чен менамояд. " «"
Д а р бисёр холатхо ба сифати ченаки наздикш авй функсияи масофа
шрифта мешавад. Аксаран ба сифати ченаки масофаи байни
объектхои i ва j масофахои зерин гирифта Киешавад:\
а) масофаи Хемингй - барои аломатхо^ факат ду кимати 0 ва 1-р
доро буда: ' , - \ ,
> „ ' \
d-,j *= ^ a b s (x n - X j , )
/=1 .. \
е ин ки

ы
б) масофаи Евкили - барои аломатхои микдори истифода
бурда мешавад. V

djj = ^ ( x u — х j, ) 2 дар ин чо xu - мазмуни 1-и аломат аз

! i=i « ,
объекта i аст; X ji - ин хамон барои объекта j
в) масофаи Махалонбис.

dj ~'(х > ~ x i У

47
 д а р и н чо, X j = ( X j t X, " ) ,^ - матритсаи
ковариатсионй аломатхои алока (ченаки m*m) мебошад.
Барои гузаронидани таснифоти бисёрченака аксаран усулхои
зерин истифода бурда мешавад:
□ усули дендритхо;
□ усули курахо;
□ усули зумраи корелятсионй;
□ усули миёнаи бисёрченака.
Усули дендритхо. Дендрит ин хати шикастае мебошанд, ки ба
шохахо чудо шуда хати шикастаи сарбастаро дарбар нагирифта,
дилхох ду нуктаи мачмуъро пайваст мекунад. Усули дендритхо имкон
медихад, ки вохидхои омухташавандаи батартибовардашудаи
гайрихаттиро хосил кунем. Батартибдарории ин холати дида
баромадаш авандаро метавонем дар график дар намуди нуктахо, ё
даврачахо, ки бо порчахо пайваст шудаанд (бо нишондоди номгуй, ё
ракамхо) нишон дихем. Нуктахое, ки вохидхоро инъикос мекунанд
кулла ва порчахо -алокахо (камон) ном доранд. Д ар хар як холати
муайян якчанд вариантхои ба тартибдарорй имконпазир аст. Бо
хамин сабаб ба мо лозим меояд, аз байни онхо ба тартибандозии
бехтаринро интихоб намоем, ки вай дендритеро муайян менамояд, ки
вохидхои хамсояашон (бо хам наздик) киматхои аломатхои кам
фарккунандаро дошта бошанд. Ичроиш и ин ш арт ба батартибдарорй
бо масофахои хурдтарин ( агар ба сифати ченаки наздикшавй ченаки
масофа гирифта шавад), ё ин ки алокаи калонтарин ( дар холати
ченаки алока) байни элементхои алохида оварда мерасонад. Д ар
дендрити оптималй объектхои хамсоя аз якдигар кам микдоран фарк
мекунанд. Барои сохтани ин гуна дендрит чунин рафтор мекунем. Д ар
сатру сутунхои матритсаи масофа (алока) аз руи зиёдшавии раками
сатр (сутун) объектхои масофаи байнаш он камтаринро
(коэффитсиенти алокааш он калонтарин) чудо мекунем. М асалан, агар
масофаи хурдтарин (алокаи калонтарин) дар сатри i ва сутуни j
чойгир бошад, онгох объекти Ci ба объекти Q наздиктарин мебошад.
Сохтани дендрити оптималй аз якчанд мархала иборат мебошад.
Д ар мархалаи аввал алокахои хар як вохиди тадкикоти бо вохидхои
наздикаш мукаррар карда мешавад. Баъзе аз алокахо дар ш холат ду
бор вомехуранд (мисол 1-3 ва 3-1). Барои хамин дар вакти сохтани
дендрит тартиби чойгирии онхо рол намебозад. Алокахои ракамхои
якхела дош та як маротиба гирифта мешаванд. Д ар натича таркибе ба
вучуд меояд, ки чамъшавии мархалаи якум ном дорад. Одатан, дар
чамъш авии мархалаи якум дендрити ягона хосил намешавад. Д ар
даври дуюм масофаи хурдтарини байни вохидхои дендритхои
гуногунро муайян ва онхоро пайваст намуда, дендрити ягонаро хосил

48
мекунем. Чараёни сохтани дендрит дар холате ба охир мерасад, ки ду
нуктаи дилхохи мачмуи тадкикш аванда бо хамдигар алокаманд
шаванд. Баъд аз сохтани дендрит масъалаи ба гурухло таксимкунии
он ба миён меояд.
Таксимкунии дендрит бо ду рох ба амал оварда мешавад:
а) агар микдори гурухе, ки дендрит ба онхо таксим карда
мешавад, маълум буда баробари п 'б ош ад п-1 алокаи хурдтарин нест
карда мешавад ва дендрит ба п гурух таксим карда мешавад.
б) агар микдори гурухдое, ки дендрит таксим карда мешавад,
маълум набошад, чунин рафтор мекунанд: алоканокихои дендритро
аз руи камшавии дарозиашон (ё зиёдшавй барои ченакхри алока) ба
тартиб медароранд. Баъд аз ин нисбатй> масофахои хамсоя сохта
мешавад:

h =
d, 2 ’ * d,
i :L
\' icL J
дар ин чо:
«з
di. d 2 ...... dn —дарозии алокахои батартибовардаш
Затарт уда ва
ii, и ,.... in — нисбати дарозии алокахо мебошад.
Айнан хамин тавр барои ченакхои ^лока хосил мекунем:

дар ин чо:
. 2 . V I
si, S2 ,.... sw —ченакхои ба тартиб овардашуда ва I
ii, i2 ,......iw —муносибати ченакхои алока мебошад.
Амалиёти оянда аз дуркунии адади алокахо, ки барояш он самти
нисбатхо тагйир меёбад, иборат мебошад. Аз ичроиши
нобаробарихои ik< ik-i,k=2,3....,L, хамон кимате к гир»Ифта мешавад,
ки нисбатхо хурдтарин бошад, аз ин к -1алока нест карда шуда
дендрит ба к гурух таксим карда мешавад.
М атритсаи чуфти коэффитсиентхои корелятсияи алома^хо дар
чадвали зерин пешниход шудааст:

Х.1 Х.2 Х.З Х.4 Х.5 Х.6 Х.7 Х.8 Х.9 Х.10
Х.1 1,00 0,91 0. 87 0.74 0.90 0. 65 0. 56 0. 97 0, 69 0,98 "
Х.2 1.00 0. 83 0.80 0. 63 0. 72 0,96 0, 59 0, 90 0,84
Х.З 1,00 0, 82 0, 78 0,64 0, 88 0. 67 0, 59 0, 72
Х.4 1.00 0,62 0,61 0. 58 0,71 0, 67 0,71
Х.5 1.00 0, 97 0,99 0,81 0,84 0, 75
Х.6 1,00 0,65 0,64 0, 59 0. 73
Х.7 1.00 0. 75 0. 87 0, 82
Х.8 1,00 0. 59 0. 80
Х.9 1,00 0. 99
Х.10 1.00

49
 Талаб карда мешавад, ки дендрит сохта шуда ба гуруххо таксим
карда шавад.

Хал: Сохтани дендрит аз якчанд давр иборат аст.

1. Барои хар як сатр ва сутуни мувофик алоканоки
калонтаринро муайян мекунем, дар ин холат алоканокии такрорй ба
инобат гирифта намешавад.
Намъшавии тартиби 1-умро хосил мекунем:

0,98 0,96 0,88 0,82

_____________________ Xi Хю, Хг Х7, Хз _______Х ь
Х4 хз,
0,99 0,97 0,99 0,99

Xs Х 7 , Хб Х 5, Хв Хю, X 9 Хю
2. Чамъшавихои тартиби якро чамъбаст намуда дендритхои
зеринро хосил мекунем:

0,98 0,99 0,88 0,99

X. Хю--------- Х9 > :3 Х7 х5
0,99 0,82 0,96

Х8 *4 Х2 X

Алоканокии максималиро байни унсурхои дендритхои 1 ва 2

меёбем. Д ар мисоли мо ин алокаи байни X I ва Х2 (91) мебошад.
Ин унсурхоро пайваст намуда дендрити пурраи зеринро хосил
мекунем:
0,88 0,99 0,97
Хз ----------- Х 7 ------------ Х 5__________ Хб

0,82 0,96 0,99

Х4 Х2 _ ■X. Хю- . Х9
0,91 0,98
0,99
Х8

50
 Барои ба тарзи оптимали дендритро ба гуруххо таксим намудан
чадвали зеринро месозем:
Чадвали 3.10.
к 1 2 3 4 5 6 7 8 9
S 0. 82 0. 88 0,91 0, 96 0. 97 0. 98 0,99 0,99 0,99
Sr
1,=---- - 1.073 1,034 1,054, 1,01 1.01 1,010 1,00 1,000
S,-i 0 0 0

Ш арти ik < ik+i хангоми К=3 (1,034< 1,054) будан чой дорад. К-1=2
алоканокии сустаринро хорич намуда 3 гурухи зеринро хосил
мекунем: '{ Х з М х ^ Х ! ,Х2,Х5,Хб,Х7,Х8,Х9,ХюК

3.4. Чадвалхои оморй

И Чадвалхои оморй воситаи ифодаи аении натичахои тадкикот

мебошанд. Натичаи гурухбандиро дар чадвали оморй пешниход
мекунанд. Чадвалхои оморй барои дар шг.¥лк уЛумй, кушоду равшан
нишон додани маълумоти оморй истифода бурда мешавад. Х ар як
чадвали оморй шакли дурусту равшан баён намудани маълумоти
оморй, ходисахо ва чараёнхоро ифода мекунад. Чадвалхои омориро
аввалин маротиба олими рус Н .Н .К ри л ов’дар асри XVIII истифода
намудааст. * \
Намуди зохирии чадвали оморй ин натичаи буриши Дкчанд
хатхои уфукй (горизонтали) ва хатхои амудй (вертикали) мебошад.
А гар аз чадвали оморй ракаму калимахоро хорич намоем .чадвали
хатдор боки мемонад. Хатхои амудии чадвал сутун (графа) ва хатхои
уфукиаш сатр (строка) номида мешаванд. А гар ба сутунхо ва сатрхо
сарлавха гузорем амсилаи (макет) чадвал пайдо мешаваД.
s ЧаДвали 111
Хабар Сарлавхаи сутунхо

Мубтадо ■1
1 2 3 4 5 *6 ,
Гурухи ВОХИДХОИ
мачмуъ

Таркиби амсилаи чадвал самти асосии коркарди маълумоти

оморй мебошад. Барои он ки чадвали мо пурра шавад, ба мо факат
лозим меояд, ки дар хар як сутуну сатр маълумоти омории
чамъоваришударо дохил намоем. Чадвали оморй ба монандй цумлаи
грамматики мубтадо ва хабар дорад.

51
 *9. М убатадои чадвал ин руйхати вохидхои мачмуъ ё гурух, яъне
объекти омухташаванда мебошад.
^ Хабари чадвал маълумоти ракамие мебошад, ки мубтадоро
тавсиф медихад. Одатан, мубтадо дар кисми чаппи чадвал (ба намуди
сатрхо) ва хабар бошад дар кисми роста чадвал (ба намуди сутунхо)
нишон дода мешавад.
Аз руи сохти мубтадо намудхои зерини чадвалхои оморй
истифода бурда мешаванд: Сода, гурщ й, мураккаб.
1). Чад вал и оморие, ки дар мубтадояш гурухбандй нест, чадвали
сода номида мешавад.
Чадвали сода ба се гурухи зерин таксим мешавад:
> Чадвали руйхатй (мубтадои онхоро руйхати вохидхои
объекти муайяни омухташаванда ташкил медихад);
> Чадвали тереториявй (мубтадои он - руйхати мамлакатхо,
сарзамин, шахрхо ва гайраро дар бар мегирад);
> Чадвали вактй (динамикй) дар навбати худ ба ду кием чудо
мешавад: лахзавй ва хронологй.
□ мубтадои чадвали л а хза вй солхо, даврахо ва моххои муайяни
вактро дар бар мегирад.
□ мубтадои чадвали хронологй таъриххои муайяни даврахоро
ташкил медихад.
2).. ^а два лхо и гур ухй чадвалеанд, к и дар мубтадояш объекти
омухташаванда аз р уи ягон аломат ба гуруххо таксим карда шудааст.
3). Цадвалхои м ураккаб (комбинационный) чунин чадвалхое
мебошанд, к и дар мубтадояшои гурухбандии вохидхои мачмуъ аз р у и
д у ва ё зиёдааломат гузаронида мешавад.
Чадвал^оро аз руи хабарашон низ ба гурух,х,о чудо менамоянд :
оддй ва мураккаб.
Тайёркунии чадвали оддии хабарй ин чунин тарзест, ки дар он як
ё ду аломати чудогона гирифта шуда истифода бурда мешавад.
Д ар хабари чадвали мураккаб як аломат бо дигар аломат якчоя
карда мешавад.
Барои фахмо шудан намудхои чадвалро ба тарики иакшавй ба
Шумо пешниход менамоем (расми 3.2.): Р
Намудхои чадвали оморй

Расми 3.2

52
шудааст.
♦ Чадвал аз руи имконият андозааш бояд на он кадар калон сохта
шавад ва кобили мушохида бошад.
♦ Хар як чадвал бояд сарлавхаи муфассал дош та бош ад, ки
мухтасар мазмуни аломатро (ходисаро) нишон дихад.. Хамаи
калимахои сарлавхаи мубтадо ва хабари чадвал ба кадри имкон
бояд пурра ва фахмо навиш та шавад. ^
♦ Хар як сутуни сатри чадвалро ракам гузоштан матлуб аст, ки
истифодабарии чадвалро осон менамояд. ,
♦ Агар вохиди мачмуъ пурра набошад, ё ин ки маълумоти ибтидой
мавчуд набошанд, ходисаи чамъиятро аввал дар сатри «чайъи
умумй» (хамагй) нишон дода, пас аз он дар сатри «аз чумла»
кисмхои таркибии асосиро номбар кардан зарур аст. Бояд «чамъи
умумй» аз чамъбаст ф арк карда шавад, зеро «чамъбаст» чамъи
кисми муайяни мачмуъ буда «чамъи умумй» бошад, чамъи
тамоми мачмуъхост.
♦ Хангоми пур кардани чадвалро аломатхои шартии зерин
истифода бурда мешавад:

53
 ❖ аломати тире (-) - хангоми мавчуд набудани ходиса
гузашта мешавад;
❖ аломати X - агар ходисаи омухташаванда мазмуни
бошуурона надошта бошад;
❖ аломати нукта - нукта (....... ) ё ин ки «маълумот нест» -
агар маълумот дар бораи ходиса вучуд надошта бош ад навиш та
мешавад;
❖ агар маълумот дар бораи ходиса аз бузургии барои
чадвал кабулшуда хурдтар бошад, онгох ба чои он раками 0,0
навиш та мешавад;
❖ агар як бузургй аз бузургии дигараш якчанд маротиба
калон бошад, пас набояд ба фоиз, балки бо чанд маротиба зиёд
шуданаш бояд нишон дода шавад, мисол ба чои 1000% метавон
10,0 маротиба нишон дода шавад.

3.5. Графикхои оморй

i Илми муосирро бе истифодаи усули графики наметавон тасаввур

кард. Аз сабаби он, ки дар омор ва иктисод микдори ракамхои калону
зиёд ва чадвалхои бузургу мураккаб зиёд истифода бурда мешаванд
усули графики дар ин илмхо чои махсусро ишгол мекунад. Онхо
барои шарху тахлили ходисахо ёрй медиханд.
Иктисодчии англис У. Плейфера (1731- 1798) бори аввал соли 1786
дар асари худ «Харитаи тичоратй ва сиёсй» графикхои гуногунро
барои инъкоси маълумоти оморй истифода намуда буд, аз хамин
сабаб уро асосгузори усули графикхо мехисобанд.
■Ф-Графики оморй uu maceupu шартии бузургихои ададй ва муносиби
онхо дар намуди шаклхои гуногуни геометрй нуцтахо, хатхо,
фигурахои х<швор ва г. мебошад. Х,ар як график аз симои графикй ва
элементхои ёрирасон иборат аст.
1) Симои графикй ин мачмуи нуктахо, хатхои рост ва шаклхои\
хандасавист (геометрй), ки бо воситаи онхо маълумоти оморй тасвир
карда мешаванд.
2) Элементхои ёрирасони график инхоянд:
- майдони график - ин чоест, ки дар он бо ёрии аломат
хандасавй графикро тасвир менамоянд. Майдони графикро андоза ва
тарафхои он шарх медихад;
- аломатхои макони - чи гуна чойгир намудани аломат
хандасавиро дар майдони график муайян менамоянд;
- аломатхои андозагирй (масштаб) - аломатхоеанд, ки си
графикро маънои микдорй мебахшанд.
Аломатхои андозагирй ба воситаи чадвалхои андозагирй, ё ин ки
аломатхои андозавии махсус тасвир карда мешаванд:

54
 а) андозаи график ин ченакест, ки бузургии шуморавиро ба
бузургии графики табдил медих,ад;
б) чадвали андозагирй хати росте мебошад, ки дар он нуктахо
вобаста ба ададхои нишондихандаи муайян чойгир шудаанд. Чадвали
андозагирй баробарченак, нобаробарченак, фосиладор ё бефосила,
ростхата ва дойра монанд шуда метавонад.
Эзохи график ин шархи мазмунии график буда, аз номи график,
шархи чадвали андозагирй ва аз мафхуми хар як аломати
истифодашаванда иборат мебошад.
Таснифоти графикхои оморй

Графикхои омориро вобаста ба мазмун ё таъинот, т а р зи ,

сохташон ва ба хусусияти симои графику таснифбандй менамоянд
Таснифбандии графикхо дар накш ахои зер ш инъкос шудааст. "Ъ

. \
\ \ ч
< \\ v .
Накшаи графикхои оморй аз руи хусусияти симои графики
v Расми 3.3.

55
 Накшаи графикхои омори аз руи тарзи сохташон
_______ _____________________________________ расми 3.4.
Графикхои омори

мазмун ё таъинот намудхои зерини графикхоро метавон фарк намуд:

□ графики мукоисавй дар фазо (макон, масохат);
□ графики гуногуни бузургихои нисбй (вакт, таркиб ва
г-);
□ графикхои каторхои варианти;
□ графики чойгиркунй аз руи худуд;
□ графики робитаи мутакобилаи нишондиханда дошта.
Чй хеле ки дар нащша нишон дода шудааст, графикхои оморй аз руи
сохташон ду намуд мешаванд: диаграмма ва харитах,ои оморй. Дар
диаграмма маълумоти оморй ба воситаи шаклхои хандасавй ё
аломатхои рамзй тасвир карда мешавад. Диаграммаро холо бо ёрии
барномахои махсус дар компюторхо месозанд.
Д ар амалия намудхои зерини диаграммаро истифода мебаранд:
Диаграммаи хаттй. Барои сохтани диаграммаи хаттй системаи
координатахои росткунчаро истифода мебаранд. Ч,араёни сохтани
диаграмма аз чунин амалиёт иборатанд:
• дар тири абтсиса вариантхои нишондихандахои
омухташаванда ё нишондихандахои тули вактро чойгир
мекунанд;
• дар тири ордината бош ад бузургихои нишондихандахои
омухташаванда чойгир карда мешаванд;
• нуктахои дар тирхои координата гузошта шуда мавкеи хар як
дарачаро дар майдони график нишон медиханд;

56
 • нуктахо бо хам пайваст карда мешаванд ва дар натичаи он
качхаттае пайдо мешавад, ки онро качхаттаи оморй
мегуянд. Faftp аз ин хангоми пайвастани ин нуктахо хатти
рост низ ба вучуд омаданаш мумкин аст, ин холатхоро дар
расмхои 3.5 мушохида карда метавонед.
• инчунин мавкеи якчанд ходисаро дар як диаграммаи хаттй
нишон дода метавонем ,, вале бояд бузургии мутлак ба
бузургии нисбй иваз карда шавад. Ин намуна дар расмхои
3.5 (се ходисаро нишон додаем), оварда шудааст. 1Ъ-
Расми 3.5. а

------ Шимол —•—Шарк-------Чануб

Диаграммахои сутуни, одатан барои мукоисаи

нишондихандахои хамном, ки объектхои гуногун ё худудхоро тасниф
медиханд, истифода бурда мешаванд. Д ар nil диаграмма системаи
координатахои росткунчаро метавон истифода бурд. Мафхуми
нишондихандаи мукоисашаванда дар сутунхои росткунча, ки пахноии

57
масофаи байни сутунхояш якхела аст, тасвир карда мешавад.
Ш умораи сутунхо шумораи нишондихандаи омухташавандаро нишон
медихад. Сутунхоро мумкин аст бо хам пайваста ё ин ки ба масофаи
якхела аз якдигар чудо чойгир намуд. Барои фахмо будан аз
маълумотхои накш аи зерин истифода бурда диаграммахои сутуниро
тартиб медихем.’Ъ-
Ч,адвали 3.12.

Ш умораи муаллим они мактабхои оли

Х,амагй Занои Номзад Закон Доктори Занон
и илм илм
1992-2000 5854 1721 1724 285 253 36
2000-2001 3655 1850 1549 324 304 41

Расми З.б.а.

58
 расми 3.6.6.
\
Д ар амалия барои тасвир намудани маълумоти оморй
диаграммаи тасмащакл низ истифода бурда мешавад, ки асос^ он ро
сутунхо, яъне тасм ахо тартиб медиханд. Тасмахои он ба таври*уфукй
ва чадвали андозагириаш бошад, дар тири амудй чойгир аст. Дарозии
тасмахо аз мавкеи бузургии омухташаванда вобастагй дорад.-.Пахнои
тасмахо якхела мебошад. Ба мисоли зерин назар афканед.3^

Чадвали 3.13.
Нишондихандахои докторантхои мактабхои олй. \

1997 1998 1999 2000

Кабул 4 4 20 9 >
Хагм 5 4 14 16
Ба химоя 4 6 11 5
пешниход
намуданд

Расми 3.7.

59
 Нннодихандан докторантурахои мактабхои оли

.—
= 3 ............ т ~
2000 .*
::: Г ' З М В И И Я В
• I I „
I II
1999
f.<...... ЖШГШВШШШЯШИШ ..... ....... .... . I

1998-1
швтввш' ‘

1997
______
0 5 10 15_
20
Диаграммам даврагиро (доирави, сектори) барои тасвир
намудани бузургии ходисахои омухташаванда истифода мебаранд.
Х,ангоми сохтани онхо майдони дойра ба сифати бузургии умумии
мачмуи омухташаванда кабул карда мешавад. Вазнхои киёсии
нишондихандахои омухташаванда ба кунчхои дойра мутаносиб
мебошанд. А гар маълумот дар шакли фоиз дода шуда бошад, пас
таносуби зерин бояд риоя карда шавад:
1% = 3,6°, 100% = 360»
Д а р мисоли зерин диаграммаи доиравиро дида мебароем. Аз
баробари и 1%=3,6° истифода бурда кунчхои д ои раро меёбем:

1998 1999 2000 2001

пах 75,60 68,5 83,1 91,10

та % 0% 0% %

75,60%*3,6°=272,16°
68,50%*3,6°-246,60°
83,10%*3,6°=299,16°
91,10%*3,6°=327,96°
расми 3.8
чадвали 3.14.
Диаграммаи радиалиро
хангоми омузиши ходисахои дар
■ 1998 Ш 1999 1 2 0 0 0 П 2001

60
лахзахои гуногуни вакт буда истифода мебаранд, ки дар асоси
координатахои майдонй он ро сохта, мавкеи як ходисаро дар он дар
давоми сол нишон медиханд. Масалан, агар маълумот барои хар як
мох дода шуда бош ад пас аз нуктаи марказй барои тасвири вазъи
солонаи ходиса 12-то радиус гузаронида мешавад. Х а р як хачми
радиус як м охро нишон медихад.
Нуктахое, ки дар асоси бузургихои нишондиханда ва чадвали
андозагирй чойгир карда мешаванд б о хатхои рост пайваст карда
мешаванд. Д ар натичаи он качхатхои печдор пайдо мешаванд, ки
маълумоти ом ори р о инъикос менамоянд. Д ар дохили як диаграммаи
радиалй мавкеи як ходисаро дар давоми солхои гуногун тасвир
намудан мумкин аст.
Картограмма - харитаи сатхй ё ин, ки накшаи махалеро
меноманд, ки фазохои (маконхои) муайян вобаста ба бузургии
нишондихандаи инъикосшаванда, ба воситаи рамзхои графикй
(рангхо, хатхо, нуктахо ва г.) тасвир нарда мешавад. Д ар амалия ду
намуди картограм м аро истифода мебарАид>'карггограммаи ранга ва
нуктадор.
Намунаи асосии картограммаи ранга ин харитаи демографй
мебошад. \ ч \
Картодиаграммахо - харитахое мебошанд, ки'дар онхо бузургии
нишондихандаи омухташавандаро ба воситаи диаграммахо тасвир
менамоянд. Картодиаграммахо нисбат ба картогараммахс^ ходисаи
омухташавандарб хубтар тасвир менамоянд.
Бартарии картограммахо аз диаграмахо аз он иборат аст, кй
картодиаграммахо гайр аз бузургии нишондихандахои
омухташаванда д ар фазой муайян намуда, боз таксимоти фазоии
нишондихандаи омухташавандаро низ тасвир менамоянд.
2а Дойр ба гурухбандй, чадвалро ва графикхои оморй tмасъалаи
зеринро хол мекунем. Дар натичаи мушохидаи интихобй Маълумоти
зерин оиди корхонахои як сохаи саноат интихоб карда шуд)
Чадвали 3.15
№ Шумораи коргарон (одам) Барвриши махсулот
корхонахо (хазор сомоий) .
1 420 98
2 170 27
3 340 54
4 230 56
5 560 116
6 290 63
7 410 84
8 100 18
9 550 121

61
 10 340 83
и 260 55
12 600 147
13 430 104
14 280 55
15 210 44
16 520 94
17 700 179
1S 420 95
19 380 89
20 570 134
21 400 92
22 400 70
Ш арти масъала:
a) дар асоси ин маълумот каторхои таксимотиро сохта дар чадвали
оморй инъикос намоед;
b ) аз руи барориш и махсулот мачмуи корхон ахоро ба 5-гурух бо
фосилаи б ар об ар таксим кунед;
c) вазни киёсии хар як гурухро нисбат ба мачмуи корхонахо ва
элементхояшон муайян намоед;
d) миёнаи фосиларо ёбед;
e) графикхои о м ори ро созед.
Х,ал:
а) _____ _____ _____ _____ ___
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 и
Шумора 420 170 340 230 560 290 410 100 550 340 260
и
коргарон
Барориш 98,0 27,0 54,0 56,0 116, 63,0 84,0 18,0 121, 83,0 55,0
и 0 0
махсулот

№ 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Шумора 600 430 280 210 520 700 420 380 570 400 400
и
коргарон
Барориш 147, 104, 55,0 44,0 94,0 179, 95,0 89,0 134 92.0 70,0
и 0 0 0 0
махсулот

Ь) Аввал андозаи фосиларо аз руи формулаи (1) муайян мекунем:

, 179,0-18,0 ...
d = -- ----- — = 32,2
5

62
18,0+32,2=50,2; 50,2+32,2=82,4; 82,4+32,2=114,6;
114,6+32,2=146,8; 146,8+32,2=179,0.
Фосилахо: -18,0 - 50,2; 50,2 - 82,4; 82,4-114,6;
114,6-146,8; 146,8- 179,0.
с) баъд аз он ки ф оси л ахоро муайян намудем, вазни киёсии хар як
гурухро нисбат ба мачмуи корхонахо ва элементхояшон бояд муайян

№ Гурухбандии Вазни № корхонахо Барориши

гурух корхонахо аз руи киёсй % (микдори махсулот
ХО барориши махсулот элементхо)
(фосилахо)
8 18,0
1 18,0-50,2 13,64
щ- \ 15
2 27,0
44,0
г з 54,0
й 55,0
2 50,2-82,4 27,27 11 55,0
4 56,0
1 63,0
' 22 70,0
\ 10 83,0
\ 7 84.0
19 89.0
3 82,4-114,6 36,36 21 92.0
16 94,0
18 95,0
1 1 98,0
13 104,0
3; 116,6
4 114,6-146,8 13,64 9 (21,0
20 134,0
5 146,8- 179,0 9,09 12 147,0
17 > 179,0
d) Таснифи каторхои таксимотии к орхон ахоро аз руи барориш к

Барориши Мицдори Миёнаи фосила x f

махсулот хазор корхонахо XI
сомонй /
18,0-50,2 3 34,1 , 102,3
50,2-82,4 6 66,3 397,8
82,4 - 114,6 8 98,5 778,0
114,6-146,8 3 130,7 392,1

63
 146,8- 179,0 2 162,9 325,8
Чамъ 22 1996

Миёнаи фосила чунин ёфта мешавад:

(18,0 + 50,2) / 2=34,1; (50,2 + 82,4) / 2=66,3;
(82,4+ 114,6)/2 = 98,5;
(114,6 + 146,8) / 2=130,7; (146,8 + 179,0) / 2=162,9.
Акнун аз руи маълумоти ба даст омада графики ом ори ро месозем:

Саволхои санчишй
3.1 Чдмъбасти оморй чй гуна чараён мебошад ва аз руи
кадом амалиёт ба амал меояд?
3.2 Гурухбандй чй хел усул мебошад?
3.3 Гурухбандй чиро меомузад?
3.4 Вазифахои асосй ва категорияхои гурухбандиро номбар
кунед?
3.5 Ф осил ахо чанд намуд мешаванд?
3.6 Баъд аз муайян намудани аломат ва фосилаи гурух чй
муайян карда мешавад?
3.7 Таърифи каторхои таксимотиро баён намуда, намудхои
он ро ном бар кунед?
3.8 Намудхои гурухбандиро номбар кунед?
3.9 М афхумхои намудхои гурухбандиро гуед вя дар
мисолхо нишон дихед?
3.10 Вобаста аз микдори аломатхо намудхои гурухбандиро
ном бар кунед?
3.11 Х,ар як намуди гурухбандиро ш арх дихед?
3.12 Гурухбандии бисёрченакаро ш арх дихед?
3.13 Барои гузаронидани гурухбандии бисёрченака кадом
усулхо истифода бурда мешаванд?

64
 3.14 Усули дендри гхо чй гуна усул аст ва дойр ба он мисол
оред?
3.15 Натичаи гурухбандиро дар чй инъикос мекунанд?
3.16 Чадвали оморй чй гуна восита аст ва барои чй
истифода бурда мешавад?
3.17 Чадвали оморй ба монади чумлаи грамматики чиро дар
б ар мегирад?
3.18 Чадвали оморй аз руи сохти мубтадо ва хабар чанд
намуд мешавад?
3.19 Дойр ба намудхои чадвали оморй маълумот дихед ?
3.20 Коидахои тартибдихии чадвалхои ом ори ро гуед?
3.21 Чадвали тагйирёбии шумораи ахолии Ч Т дар солхои
1995 то 2004 тартиб дода шавад
3.22 Графикхои ом ори ро ш арх дода тарзи сохтани онро
гуед? ,
3.23 Намудхои графикхои ом ори ро ном бар кунед ва дойр ба
онхо намунахо нишон дихед'г
3.24 Гарфики тагйирёбии шумораи ахолй Ч Т дар солхои
1995 то 2005 сохта шавад ,

- ", i ц ,

Масъалахо барои ичрои кори санчишй

3.1. Д ар натичаи мушохида маълумоти зерин оиди 22 заводи як сохаи

саноат чамъоварй карда шуд.
____________ ____________________________ 4_____________
Арзиши миёнаи Шумораи Истехсолй •Ичрои
солонаи фовдхои коргарон махсулот дар * ищ
Р/т асосии истехсолй мувофики руйхати даври \ накша
(хазор сомонй) миёна дар давраи хисоботй
хисоботи (нафар) (хазор сомони)
1 80 361 4 52 108,1
2 75 382 96 ‘ 121,0
3 24 224 15 108,5
4 37 460 44 103,5
5 32 394 62 104,8
6 29 281 24 96,3
7 65 580 92 108,1
8 62 250 11,9 124,0
9 20 270 25 101,4
10 48 340 33 105,4
11 22 200 22 108,6
12 33 355 13 102,2

65
 13 31 314 15 112,5
14 30 412 30 92,8
15 35 635 21 109,1
16 39 408 78 111,1
17 31 314 36 96,5
18 56 454 84 114,4
19 35 302 25 107,0
20 43 350 18 104,0
21 18 330 36 100,7
22 70 265 126 118,2

1) Катори таксимотии омории заводхо сохта шуда, мачмуи заводхо

ба 5-гурух аз руи арзиши миёнаи солоиаи истехсолй таксим карда
шаванд, вазни киёсии хар як гурух нисбат ба мачмуи заводхо ва
унсурхояшон муайян карда шавад .
2) Талаботи шарти 1 - р о барои маълумоти сутунхои 3,4,5 татбик
намоед: (3- ш умораи коргарон мувофики руйхати миёна дар
давраи хисоботи, 4- истехсоли махсулот дар давраи хисоботи, 5 -
ичроиши накша).
3) Ин маълумотро истифода бурда, диаграммаи сутуниро созед.

3.2. Д ар маълумоти зерин нишодихандахои 15 хочаги оварда шудааст.

Арзиши миёнаи Шумораи Истехсоли Инрои

солонаи фондхои коргарон махсулот дар ши
Р/т асосии истехсолй мувофики руйхати даври накша
(хазор сомонй) миёна дар давраи хисоботй,
хисоботй, (нафар) (хазор сомони)
1 23 450 40 102,1
2 17 360 26 90,2
3 21 350 32 95,3
4 15 230 20 96,4
5 45 540 30 104,0
6 66 660 52 105,1
7 83 730 83 106,0
8 32 550 61 102,1
9 44 500 96 103,0
10 42 450 93 102,4
Л 67 650 72 85,3
12 77 750 112 111,2
13 52 700 100 116,0
14 55 650 107 112,2
15 71 400 132 118,1

66
 1. Аз руи арзиши миёнаи солона фондхои асосии истехсоли мачмуи
хочагихо ба панн гурух таксим карда шавад ва миёнаи фосила, вазни
киёсии хар як гурух нисбат ба мачмуи умумии хочагихо (%) ва
унсурхояшон муайян карда шавад. Мувофики ин маълумоти ба даст
омада диаграмма сохта шавад.
2. Талаботи шарти 1 - ум барои ш умораи коргарон мувофики
руйхати миёна дар давраи хисоботи, истехсоли махсулот дар давраи
хисоботи ва ичроиши накша татбик карда шавад.

3.3. Бигзор оиди шумораи коргарони ду сохаи саноат

нишондихандахои зерин дода шуда бошанд.

Сохаи 1 rli | Сохаи 2

Гуруххо Фосилаи Вазни Гуруххо }Фосилаи Вазни
ГУРУХ, киёсй гурух, киёсй
нафар % ; нафар %
1 ТоЗОО 10 1 &' ГС>200 5
2 300-400 23 2 200-350 20
3 400-500 22 3 350-600 33
4 500-700 30 4 J 600-750 32,
5 зиёда аз 700 15 5 ’ зиёда аз 750 10

Барои мукоисашаванда шудани сохахои 1 ва 2 гурухбандии

такрорй гузаронида шавад.
3.4. И н чадвал ба кадом намуди гурухбандй тааллук дорад? ,
_________________________Ш ум ораи хабсшудагон1______ _________ " _______
1990 1991 1992 1993
Х,амаи хабсшудагон 100 100 idp 100
аз онхо дар синну соли: V А
14-17 9,7 10,9' 12,7 10,7
18-24 23,4 24,3 27,9 \ 34,6
25-29 25,1 24,8 23,3 20,9
30-49 35,2 34,1 1 30,8 28,9
50 ва боло 6,6 5,9 * 5,3 4,9
Аз шумораи умумии хабсшудагон к 9
занон 7,7 7,2 5,8 5,4

3.5. И н чадвал ба кадом намуди гурухбандй тааллук дорад?

Ш ум ораи миёнаи солонаи кормандони савдои чакана ва хуроки
умумй2 Р

I I I Шумораи миёнаи солонаи кормандони савдо ~

1Хочагии хал^и чумхурии Точикистон оморй соли 1993 Душанбе 1995 сах 127
2Хамин чо сах. 61

67
 Солхо Хамагй Аз чумла
Дар савдои чакана Дар хуроки умумй
1990 77,2 51,0 26,2
1991 78,6 52,3 26,3
1992 70,6 51,8 18,8
1993 62,9 48,2 14,7

3.6. Матритсаи чуфти коэффитсиентхои коррелятсияи аломатхо дар

чадвали зерин пешниход шудааст:

XI Х2 ХЗ X 4 X 5 Х6 X 7 X 8 X 9 Х 10
X 1 1.00 0.80 0.78 0,67 0,90 0,53 0,95 0,64 0,64 0,78
X 2 1,00 0.75 0,75 0.62 0,74 0,94 0,57 0,92 0,94
ХЗ 1,00 0,81 0,79 0,67 0,83 0,68 0,65 0,72
X4 1,00 0,54 0,51 0.63 0.59 0,63 0,65
X 5 1,00 0,98 0,99 0.72 0,71 0,72
Х6 1,00 0,62 0,70 0,57 0.86
X 7 1,00 0,75 0.72 0,69
X 8 1.00 0,54 0,98
X 9 1.00 0,99
Х10 1.00

Дендрит сохта шуда ба гуруххо таксим карда шавад.

3.7. Матритсаи чуфти коэффитсентхои коррелятсияи аломатхо дар
чадвали зерин пешниход шудааст:.

X 1 X2 ХЗ X4 X 5 Х6 X 7 X8 X9 X 10
X 1 1,00 0,64 0. 68 0. 86 0. 98 0. 97 0.84 0. 75 0. 54 0. 63
Х2 1.00 0. 63 0.65 0. 73 0,74 0. 96 0.62 0, 62 0,71
ХЗ 1,00 0, 62 0,64 0, 72 0, 59 0.95 0.75 0.74
X4 1.00 0,61 0,60 0, 65 0, 82 0, 83 0.91
X 5 1.00 0,91 0,72 0. 76 0.81 0,92
Х6 1,00 0,71 0,82 0,63 0.65
X 7 1,00 0, 77 0. 76 0.85
X 8 1,00 0, 82 0, 92
X 9 1,00 0.99
хю 1.00

Дендрит сохта ба 7-гурух таксим карда шавад.

3.8. Чадвали тагйирёбии ш ум ораи ахолии Ч Т дар солхои 1995 то 2003

тартиб дода шавад1.
3.9. Чадвали хачми истехсоли пахта дар Ч Т аз солхои 1996 то соли
2005 б о нишондоди пахтай махиннах ва миёнанах дар сутунхои
алохида тартиб дода шавад2.

'Омори солонаи чумхурии Точикистон. Душанбе 2005. Сах.

68
3.10. Графики тагйирёбии шумораи ахолии Ч Т дар солхои 1995 то
2005 сохта шавад
3.11. Графики хачми истехсоли пахта дар Ч Т аз соли 1996 то соли 2005
сохта шавад.
3.12. А з руи пойафзоли занона тадкикоти 50 зан, ки ба тарзи тасодуфй
интихоб шуда буданд гузаронида шуд. Д ар натича маълумоти зерин
оиди андозаи пойафзоли занхои тадкикшуда чамъовари карда шуд:
36, 37, 37, 36, 38, 39, 36, 38, 38, 39, 40, 35, 37, 36, 39, 37, 35, 40,,
37,37, 36, 38,38, 39, 39, 40, 36, 35, 37, 38, 39, 40, 35, 36, 36, 37, 37, 37, 39,
38, 38, 37, 36, 40, 39, 38, 39, 38, 37, 37.
Цатори таксимотии занхоро аз руи андозаи пойафзол тартиб
дихед. j , лЬч
3.13. Оиди дах корхона маълумоти зерин Дода шудаасТ:
№ Корхонахо Харочоти умуми хазор Маблаги умумии фуруш,
сомони хазор сомони
1 640 J * 1232
2 530 2144
3 450 877
4 443 1882
5 422 2341
6 366 1890
7 355 - 765
8 344 1654 >1
9 267 2421
10 222 1982

А з ин маълумот истифода бурда, гурухбандии типологиро тартиб

дихед ва сохти к орх он ахоро аз руи харочоти нисби тавсиф намоед.

|/ •»

2 Х,амон чо сах. 215

69
 БО Б И 4 Н А ЗА Р И Я И Б У ЗУ Р Г И Х О И О М О Р И

4.1. Мохият, мазмун ва таснифи бузургихои омори

Дар илми омор хаёти чамъиятй бо ёрии мафхумхои микдору андозахо

омухта мешавад, ки ин мафхумхо бузургихои оморй ном дорад. Бо ёрии
бузургихо натичаи мушохида ва гурухбандй тахлил карда мешавад.
Бузургихои оморй ба гуруххои зерин чудо мешаванд:
1. Бузургихои мутлак
2. Бузургихои иисбй
3. Бузургихои миёна
Бузургихои оморй вазъу тараккиёт, самт, пахншавии ходисахо
ва чараёнхои чамъиятиро инъикос намуда, чузъи (элементи)
чудонашавандаи чараёни идоракунй дар хамаи дарачахои он мебошад.
Ч,ихатхои микдории ходисахои чамъиятиро бузургихо бо воситаи
ченакхои муайяни андозагирй ифода менамоянд. Ин ченакхо се намуд
мешавад:
ченаки натуралй ин вохиде мебошад, ки бузургии ашёу
чизхоро бо вазни чисмониаш (хачм, микдор, майдон ва
гайрахо) ифода менамоянд;
ченаки мехнатй харочоти мехнатиро муайян мекунад (одам -
соат, одам - руз, одам - сол ва г.);
ченаки пулй (арзишй) барои тавсифи (баходихии)
нишондихандахои иктисодй бо ёрии ифодаи пулй истифода
бурда мешавад.

4.2 Мафхуми бузургихои мутлак

Бузургихои мутлак дар натичаи мушохидаи ходисахои чамъиятй

хосил мешавад. Бузургихои мутлак гуфта чунин бузургии ом ори р о
меноманд, ки ба воситаи он хо хачм, микдор ва андозаи ходисахо
ифода карда мешавад. Сатхи афзоиши ходисахоро бузургиии мутлак

70
 М асалан, бигзор, ки чунин ракамхо мувофики хисобот дода шуда
бошад: гардиши моли корхонаи савдо дар давраи хисоботи аз руи
объект дар соли 2002 500 сомони, дар ин чо:
аломат - гардиши мол, ченак, вакт (соли хисоботи), объект
(корхона);
асос - 500 сомони.
Д ар ом ор хамаи бузургихои мутлак номгузорй шуда вохидхои
мушахаси ченкуниро доранд (дона, одам, сомонй, одам - руз, одам -
соат, киловат - соат ва гайра). Бузургии мутлаки оморй аз бузургихои
мутлаки математики бо он фарк мекунанд, ки онхо киматхои манфй
низ кабул мекунанд (зарар, талафот ва гайра).
Бузургии мутлак факат дар якчоягии зичии асос ва аломат
мазмуни худро пайдо мекунад. А з руй истифодабарй бошад,
бузургихои мутлак ба ду кисми асосй тадсим мешавад:
1) бузургии мутлаки умумй:
Бузургии мутлаки умумй ходисахои якрангро ифода намуда,
андозаи аломати мачмуъро нишон медиха,\ .Бузургии мутлаки умумй
хамчун сумаи бузургихои мутлаки фарди муайян карда мешавад.
М исол, даромади аъзохои як оила, чамъоварии пахта дар якчанд
нохия, истехсоли ангишт дар конхои чум^рй ва гайрахо. Д ар холати
гуногун будани ходисахо ченаки арзишй иЬтифода бурда мешавад, ки
новобаста аз шакли ходиса мачмуи ходисахо дар шакли чамъбаст дар
хисоботхо ифода йеё^анд. , ,
2. бузургии мутлаки фардй: *
Бузургии мутлаки фардй андозаи як вохиди мачмуъро нишон ;
медиханд. Мисол, ш умораи мошинхои як завод, даромаДи хар як 1
аъзои оила ва гайрахо. Хусусияти мусбати бузургии мутлаки фардй,
дар он аст ки дар асоси онхо бузургии мутлакй умууй тартиб дода
мешавад. <
Азбаски бузургихои мутлак асоси хамаи шаклхои бахисрбгириро
ташкил медиханд, пас ба бузургихои лахзавй ва фосил*вй махдуд
шудан мумкин аст. Бузургихои мутлаки лахзавй мавчудияти аслй ва ё
дарачаи ходисаро дар лахзаи муайяни вакт муайян мекунад (мисол,
мавчудияти захираи масолех, бузургии истехсолоти нотамом,
ш умораи истикоматкунандагон). Бузургихои мутлаки фосиЯавй
натичаи чамъбастиро дар даври муайян ифода мекунад (хачми
истехсоли махсулот дар даври муайян, афзоиши ахолй дар давраи
муайян, хачми галлаи дар 5 - сол чамъоварй кардашуда).
Д ар алохидагй бузургии мутлак ходисахои омухташавандаро
пурра инъикос намекунад, нисбати байни кисмхои алохида ва
инкишофи макону зам онро нишон намедихад. Ин функсияро дар
асоси бузургии мутлак нишондихандаи нисбй ичро менамоянд.

71
 4.3 Намудхо ва алокамандии бузургихои нисби

Бузургии нисбии оморй таносубияти микдории байни ходисахои

хаёти чамъиятиро, ки дар натичаи таксим намудани ду бузургии мутлак
ба вучуд меояд, ифода мекунад. Д ар сурат бузургии мутлаки
омухташаванда ва дар махрач бузургии киёсшаванда навишта мешавад.
Асоси шарти хисобкунии бузургии нисбй ин нишондихандаи базисй ва
киёсшаванда (хисоботй, чорй) мебошад. Натичаи муносибати ду ходисаи
чамъиятиро дар шакли коэффитсиент, фоиз (100 - %), промилл (1000 - %
о) ё продетсимил (10000 - % оо) ифода менамоянд. Интихоби яке аз ин
шаклхо аз хусусияти маълумот ва натичахое, ки дар натичаи
мутаносибии як бузургй ба бузургии дигар ба вучуд омадааст, вобастагй
дорад. Бузургии нисбй системаи алокамандихои нишондихандахои
омориро ташкил менамояд. |Вобаста аз мафхуми хачми микдории
нисбати ходисахо бузургии нисбй ба намудхои зерин чудо мешаванд:
1) Бузургии нисбии ухдадорихои накшавй(БНУН) хамчун
нисбати дарачаи нишондихандаи банакшагирифта ва дарачаи
нишондихандаи дар даври гузашта (базиси) ноилшуда муайян карда
мешавад. Ин намуди бузургй дар шакли коэффитсиент ё фоиз ифода
карда мешавад.

БНУН=Ншиондщандаи нсщшавй/ нишондихандаи базисй*

100%

2) Бузургии нисбии ичроиши накша (БН И Н ) хамчун нисбати

нишодихандахои дар даври чорй хосилшуда ба нишондихандаи
накшавй муайян карда мешавад.

БНИ Н= Нишондихандаи хсщщии даври чорй/ нишондихандаи

нацшавии хамин давр * 100 %

3) Бузургии нисбии таркибй хусусияти таркибй хайати мачмуи

омухташавандаро нишон медихад.

б у зу рг и и н и сб и и т ар к и б й = ^^^
Хамаи мачмуъ
Масалан, оиди истехсоли пахта дар вилоятхо ва чумхурй (хазор
тонна) маълумоти зерин дода шудааст:
______________________________________________ ________ _______________________________ Чадвали 4. 1.

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Вилонти Хатлон 306,2 330,2 224,4 174,7 186,8 217,7 177,9
Вилояти Сугд 172,2 154,6 136,1 100,3 126,8 128,7 121,0
Чумхурии Точикистон 478,4 484,8 360,5 275 313,6 346,4 298,9

72
 Бузургии нисбии таркибй барои соли 2000 чунин хисоб карда
мешавад:
Хиссан внлояти Хатлон - 177,9/298,9х 100 = 59,52%
Xuccciu вилояти Сугд = 121,0/298,9 х 100 = 40,48%
4) Бузургии нисбии мутобикатй фаркияти байни муносибати д
вохиди мачмуъро нишон медихад, яъне муносибати байни вохидхои
мачмуъро нишон медихад.
дарачаи хациции ходисаи минтацаи
- , , _ А дар даври муайяни вацт 1ПЛ
бузургии нисбии мутоощати = — ---- ---- L— ---- -------- --------х 1ии
дарачаи хациции хамон ходиса ва дар хамон
даври муайяни вацт валебарои минтацаи В

Масалан, мувофики маълумоти чтдвалА 4.1.: бузургии нисбии

мутобикати вилояти Хатлон нисбат ба вилояТи Сугд чунин мешавад :
соли 2000 = 177,9/121,0 х 100 = 147,02
5) Бузургии нисбии вактй (динамик^ тагйирёбии ходисахои
чамъиятиро дар муддати вактй муайян ифода; намуда, самти
тараккиёти ходисахои чамъиятиро нишон медихад. Бузургии нисбии
вактй суръати тагйирёбии нишондихандахоро дар муддати эакти
муайян, яъне суръати афзоиш и нишондихандахоро тавсиф менамояд.
Д ар катори бузургии мутлак бузургии нисбии вактиро бо базаи
мукоисавии доимию”тагирёбанда чудо намудан мумкин аст. Б^рургии
нисбии вактй бо ду усул хисоб карда мешавад:
1. усули базисй (поягй); _
2. усули пай дар пай (занчирй).
Бо усули базисй дарачахои ходиса дар муддатхои гуногун ба
дарачаи ходиса дар мухлати вакти базавй мукоиса кардй мешавад. Ин
усул бо формулаи зерин хисоб карда мешавад: Р *

' di v ' '

id = — jcIOO д ар и н ч о: '
do
dj -дарачаи хакикии як муддати вакт
do - дарачаи вакти асосй шумурдашуда. * >
Накшаи усули базисй:

Соли 1
хамчун
база
кабул
шудааст

73
 М асалан, аз маълумоти чадвали 4.1. истифода бурда соли 1996 -
р о хамчун база кабул намуда, нисбати нишондихандаи дигар сол хоро
ба нишондихандаи ин сол муайян карда , пас бузургии нисбии базиси
б арои вилояти Хатлон чунин хисоб карда мешавад:
174 7 1 Я 917 7
_ i_i. 2 i.jjj00 = 7 7 85% i _ jgo = 83,24% id = = ^ - x \
00 = 97,01%
d 224,4 d 224,4 d 224,4

Б о усули пай дар пай бошад, дарачаи ходисаи омухташавандаи як

вакти муайян б о дарачаи вакти пешина мукоиса карда шуда, дар
накша чунин тасвир карда мешавад:

Соли 1. Соли 2. Соли 3. Соли 4. Соли 5.

М асалан, барои мисоли дар боло овардашуда бузургии нисбии

пай дар пай чунин хисоб карда мешавад:

ia = — jriOO , ia = ^ х \ 0 0 ...... ,ix = — -dOO

0\ a2 '

i = U S L xi oo = 7 7 ,8 5 % / = jtl 00 = 1 0 6 ,9 3 %
° 2 2 4 ,4 ° 174,7

217 7 177 9
in = — — x\00 = 1 1 6 ,5 4 % / = — x \0 0 = 8 1 ,7 2 %
" 186,8 " 21 7,7
6) Бузургии нисбни мукоисавй андозахои
мукосашавандаи бузургихои мутдаки хамноми ба як давр, ё ин ки
лахзаи вакт, аммо ба объектхо ё худудхои гуногун мансуббударо
тавсиф медихад. Бузургихои нисбии мукоисавй б о коэффитсиент ё
фоиз ифода карда мешавад. М исол, хачми истехсоли пахта дар
чумхурии Узбекистон нисбат ба чумхурии Точикистон, истехсоли
нефт дар И М А нисбат ба Руссия.
7) Бузургии нисбии шидаатнокй дарачаи пахншавии ин ё
он ходисаи чамъиятиро дар мухити муайян нишон медихад.
Бузургии нисбии шидцатнокй таносуби нишон дихандахои ‘
мутлаки гуногуни бо хамдигар алокамандро ифода мекунад.
, , . дарач,аих,ацик,иих,одисаидавримуайятвак/п
бузургишисбиишиддатнокс*---- ’ 1 :----- -—-— ---- — ---- х 100
андозашухитери дарон цодисаинкишофефтааст

М асалан, агар ахолии нохияи Z 8000 нафар ва худуди он 350 км2

бошад, пас бузургии нисбии шидцатнокй чунин мешавад:

74
 ««“ =23
350
И н маънои он ро дорад, ки ба 1 км2 23 нафар одам рост меояд. Ба
гайр аз нишондихдндах,ои зичии ахолй, инчунин дигар
нишондихандахо аз кабили коэффитсиеити тавваллуд, коэффитсиеити
фавт ба бузургии нисбии шидатнокй мансуб мебошанд.

4.4. Бузургихои миёна. Приксипхои умумии татбики онхо.

1 Бузургии миёна бузургии чамъбасти буда, андозаи

нишондихандахои майлкунандаро д а р , мачмуъ шарх медихад.
Инчунин, вай мазмуни аломати муайянро дар мачмуи як шумора ифода
намуда, фаркияти алохидаи мазмуни бузургии чудогонаи мачмуъро
ихроч менамояд. i \ ^
Нишондихандаи умумй кардащ ^ай дарачахои якхелаи
ходисахоро дар шароитн мушахаси вакт ва чои тавсифдиханда,
инчунин бузургии аломати тагйирёбандаро барои вохиди мачмуи
сифатан якчинса инъикос мекунад, бузургии миёна номида мешавад.
Вазифаи асосии бузургии миёна ин ш арх додани дарачаи
тагйирёбии тараккиёти ходисахо дар як вакт ва макони муайян
мебошад. Хулоса, мафхуми асосии бузургии миёна дар он астуки вай ба
вохиди мачмуи омухташаванда дохил шуда бо ёрии таснифи (сифати)
вохид тамоми мачмуъро тасниф медихад.
Хусусиятх,ои бузургии миёна: Р
> онхо устувор буда, конунияти инкишофи ходисахоро зохир
мекунад; ' ,
> бузургии миёна мукоисашавии ду мачмуи гуногуй ракамро
осон менамояд; ^
> барои таснифи сатхи инкишофи ходиса дар вакт ёрй
медихад;
> алокамандию вобастагии байни ходисахоро иишон дода
тасниф менамояд. 1 "
Бузургии миёна бузургии хулосахои назариявй мебошанд, зеро
ки онхо вохиди назариявиро инъикос менамоянд. Хамин тарик,
бузургии миёна барои ш арх додани мачмуъхои сифатан якхела
истифода бурда мешавад. Инчунин, зарурияти хисобкунии бузургии
миёна ин мавчудияти таксимоти чамъиятии Мехнат ва дар иавбати худ
гуногунпахлу будани равишхо ва ходисахои чамъиятй мебошад.
И Ду синфи бузургихои миёна мавчуд аст:
1) бузургии миёнаи дарацагй;
2) бузургии миёнаи таркибй.

75
 Вобаста ба пешниходи маълумоти ибтидоии бузургихои миёнаи
дарачагй ба оддй ва баркашида чудо мешавад. Бузургии миёнаи
одди аз рун формулай зерин хисоб карда мешавад:

V yi
дар ин чо X j-кимати аломат;
m-нншондихандаидарачаи миёна;
и-адади вариантхо.

Х = П, I X l 'f j

S /.
дар ин чо X i-кимати аломат;
m-нишондихандаидарачаи миёна;
fi- зуди, ки чаид маротиба такроршавии кимати / -юми аломатро
нишон медихад.
Ба бузургии миёнаи дарачагй намудхои маъмули зерин дохил
мешавад: Р
❖ миёнаи гармоники;
❖ миёнаи геометрй;
❖ миёнаи арифметики;
❖ миёнаи квадрата;
❖ миёнаи кубй.
Формулахои умумии хисобкунии миёнаи дарачагй
нишондихандахои дарачагии (к) худро доранд:
- миёнаи гармоники, агар k = -1
- миёнаи геометрй, агар к —» О
- миёнаи арифметики, агар k = 1
- миёнаи квадратй, агар к = 2
- миёнаи кубй, агар к = 3
Агар хамаи намудхои миёнаро барои як ва хамон маълумоти
аввала хисоб кунем, киматхояшон гуногун мешавад. Д ар ин холат
конуни мажорантии миёна амал мекунад: бо зиёдшавии
нишондихандахои дарача (к) бузургии миёнаи дахлдор (мувофик) зиёд
мешавад:

х гармоники < х геометрй < харифмеетики < х квадратй < хкуби

Барои ш арх додану хисоб намудани бузургихои миёнаи дарачагй
ишорахои зеринро истифода мебарем:

X -аломати миёна
Х/,Х 2,Х з....... Хп- ходисаи фардй ё вариантхо

76
 f- такроршавии ходисахои фарди (зуди ё вази)
и -шумораи ходисахо
Zx - чамъи ходисахои фардй
Z f - чамъи зудихо
х - вариаитхо
m -вази ё аломати баркашидашуда
п - хосили зарби вариитхо
Д ар чадвали зерин формулахои хисобкунии бузургии миёнаи
дарачагй оварда шудааст:
Чадвали4.1. ч
Намудхои Нишонд Формулам хисобкунй,
миенаи ихандах Оддй Баркашидашуда
дарачагй ои
дарачагй
Г армони- -1 п ^ ■?' V
кй X= ----
" 1 1 -Х Л Я .
^ m
21=1 ;х \
\ - X
% V m= xf
Геометрй 0 '
У ^
х = ц х1х 2---хп X = ^ X f \Xf 2___ Xf „ 1
Арифмети 1
ZV
•W 2

кй , -
X= ~ --
| *

» Is .
и

Ч t
*

Квадрати 2
2>7
1 п
п YJ
Кубй 3

- ,- W
2>!/ ’
п 1 I/
М асалан, бигзор маълумоти зерин дода шуда бошад. Формулахои
бузургии миёнаро истифода бурда, аз руи маълумоти дар чадвал
овардашуда нархи миёнаи 1 кг себро дар мохи сентябр муайян
мекунем.

77
 Чадвали 4.2
Н а р х ва даром ад аз фуруш дар се м агозаи тицоратй. ___________
Раками Маълумоти авввала (М икдори вохиди
магоза Н архи 1кг Даром ад аз фурухташуда), кг
себ сомонй фуруши сомонй f= v /x
(х) (т )
1 1,30 7150 5500 = 7150:1,30
2 1,40 2800 2000 = 2800:1,40
3 1,45 4060 2800 = 4060:1,45
Хамагй - 14010 10300

Хал: Мувофики формулаи миёнаи гармоникии баркашидашуда

(чадвали 4.1.) хосил мекунем
— 7150 + 2800 + 4060 14010 ,
X = — ----------------------- = --------- = 1,36
5500 + 2000 + 2800 10300
Мувофики формулаи миёнаи арифметикии баркаш ида х,осил
мекунем:
— 1,30дг5500 + 1,40x2000 + 1,45x2800 14010 ,
X = —-------------------------------= ------ = 1,36
. 5500 + 2000 + 2800 10300
Мувофики формулаи миёнаи арифметикии оддй хосил мекунем:

5500 маротиба 2000 маротиба 2800 м аротиба

— _ 1,30 +1,30 +.... +1,30 +1,40 +1,40 + .. +1,40 +1,45 +1,45 +... +1,45 _ { 36
1,40 +....
10300

Мувофики формулаи миёнаи квадратии баркаш ида хосил

мекунем:
— _ /1,30 г х 5500 + 1,40 2 х 2000 + 1,45 2 х 2800 = 119102 _ { )6
' “ V 5500 + 2000 + 2800 V 10300 ’

Мувофики формулаи миёнаи квадратии оддй хосил мекунем:

— _ |l,302+1,302+...+ U 0 2+1,402+1.402 +...+1,402+1,452+1,452+...+1.452 _ } ^
5500+2000+2800 ’

Мувофики формулаи миёнаи кубии баркашидашуда хосил

мекунем:

30 З д: 5500 + 1,40 2000 ч- 1,45 3 л: 2800

--------- = 1,Зо
- f i 5500 + 2000 + 2800

78
 Мувофики формулаи миёнаи кубии одди носил меккунем:

J = Л1,303+1,30* +...+ 1,3О3+1,40} +1.403+...+ 1,403+1,453+1,453+...+ 1,453 =

V 5500+2000+2800
Мисоли 2. С охи бкор ду автомобили тагмахои гуногуни бо як
навъи бензин коркунанда дорад. Х арочот и бензини автомобили якум
0,04л/км ва автомобили 2-юм 0,06 л/км ташкил медихад. Х арочоти
миёнаи бензин дар 100 км рохи тайёркарда ёфта шавад?
Хал : мувофики формулаи миёнаи гармоникии оддй (чадвали 4.1)
хосил мекунем.

-у— _ 6 0 + 6 0 120
-if— = 0 , 048 л / км
“ 60 60 “ 2500 щ
- 0 , 04 + 0 , 06
0 , 048 л I км 100 км = 4$ 1
Ниш он медихем, ки муайянкунии миёнаи арифметикии оддй, яъне
харочот (0,04+0,06) 12 - 0,05 л/км нодурус^ЬиевЬшад.
Д а р хакикат фарз мекунем, ки харочоти бензин 60 л - р о ташкил
дихад. О н гох автомобили 1-ум 60:0,04 = 1500км ва автомобили 2-юм
60:0,06 = 1000 км ва масофаи умумии 1 айёркарщ1 2500 км ташкил
медихад. ’
60: 0,05+60:0,05 = 2400 км, яъне масофаи тайёркарда 100 км кам
хосил мешавад. ' ’ I
Мисоли 3. Бигзор хачми истехсоли галла дар яке аз хочагихои .
вилояти Хатлон чунин бошад. , !
Ч,адвали 4.3

Сол.^о Хичми махсулот ба хисобй СуръА/пи афзоиш

тонна (коэффитси&цн )
1999 8
2000 16 2 '
2001 64 4
2002 128 ---- я'----- 1
2--------

Мувофики формулаи миёнаи геометрии одди хосил мекунем:

X = V 2 х 4 .v2 = V h T = 2,520 т

Д а р илми о м ор барои хисобкунии миёнаи геометрй формулаи

79
истифода бурда мешавад. Мувоффики ин формула хосил мекунем

х = = 2 ,5 2 0 т

Миёнаи арифметики хосиятхои зеринро д оро мебошад, ки

суръати хисобкуниро метезонанд.
1. Бузургии миёнаи арифметики тагйир намеёбад, агар зу
хамаи вариантхоро ба як адад зарб ё таксим кунем.

_ V х f.
И сбот. Б о X = „ ' ' — бузургии миёнаи арифметикии ибтидоиро
и ш ора 2 -1 fi

мекунем. Онгох , k ^ X lf l £ * ,./ . -

" 2 « " '* 2 / , " 2 / . =

2. А гар хамаи киматхои мушахаси аломатро чанд карате з

ё кам (ё ин ки ба ягон адад) кунем, он гох кимати аломати хосилшуда
хамон карат(хамон кадар) аз кимати миёнаи ибтидой фарк мекунад.
Небо.. ,_ _ *£ *,/ , _ , 2 X ,f, _ -

Ш = 2/, 2/,
- ' _ 2 (X, ± Ш _ £ x , f , а£ /, _ -
Ш ' 2 7 , 2 / .
^ Бузургихои миёнаи таркибй барои ш арх додани таркиби
мачмуъ истифода бурда мешавад. Тафоввути бузургии миёнаи
таркибй аз бузургии миёнаи арифметкй дар он аст, ги онхо аз
нишондихандахои охирин новобаста мебошад, дар миёнаи
арифметики бошад, ба хамаи нишондихандахои Xi таъсир мерасонанд.
Ба сифати бузургихои миёнаи таркиби модда ва медиана истифода
бурда мешавад. Р
I Медиана (M J ин бузургии вариантие мебошад, ки дар байни
катори батартибовардашуда меояд, яъне катори майлкунандаро
(вариатсиониро) ба ду кием таксим менамояд. Хамин тарик, дар
катори батартибовардашудаи таксимотй як кисми катор

80
нишондихандаи аз медиан калон дигараш хурд мебошад. Барои
каторхои гуногун медианаро бо усулхои гуногун хисоб мекунанд.
Катори батартибовардашудае, ки шумораи аъзоёнаш ток аст, аъзои
миёна медиана хисоб меёбад. Масалан, бигузор собикаи кории 9
н афар коргари фабрика чунин дрда шуда бошад: 2, 5, 3, 2, 4, 6, 1, 5, 8.
Барои ин мисол медиана варианти панчум аст, яъне медианаи собикаи
кории кормандони фабрика 4 - сол мебошад. А гар шумораи аъзоёни
катор чуфт бошад, он гох формулаи зерин барои хисоб намудани
медиана истифода бурда мешавад: Р

__ Х ме ^ Х ме +1

е Z 1т
М асалан, агар собикаи кории 8 нафар коргар чунин дода шуда
*
бошад: 4, 1, 3,6,5,2,7,8 пас медиана чунин хисоб карда мешавад:

Ме= = 5,5сол ' ^ Г ’

2
Б арои каторхои фосилавй бошад, хисоб намудани медиана
коидахои ба худ х оср о дорад, пеш аз хама барои катор андухти
зудихо хисоб карда шуда, пас медиана аз руи андухти зудахо бо
формулаи зер'индисоб карда мешавад: Р

Л
У
^
т
--------5
Me -1
* /

т Ме

дар ин ч о : Хме -сархади поёнии фосилаи мёдиана г

Ьме - бузургии фосилаи медиана; »
У т
— ---- нисфи адади мушохидахо, ё ин ки нисфи
,
2 нишондихандахое, ки ба сифати баркашида дар
формулахои хисобкунй бузургии миёна истифода бурда
мешавад; * .
SMe-i - чамъи андухти зудие, ки пеш аз фосилаи медиана чой
гирифтааст.
тмс - зудии фосилаи медиана.
1 Модда (Мо) гуфта бузургии вариантеро меноманд, ки аз хам
бештар такрор шуда, дар катори вариатсионй меояд. Б арои каторхои
бефосила модда хамин тавр ёфта мешавад. Масалан, музди мехнати
60 нафар муаллими Донишгохи давлатии тичоратии Точикистон ин
тавр дода шуда бошад:

81
 Музди кори мохона (сомонй) Шумораи коргарон
120 12
135 13
146 17 Мо
250 10
260 8
Барои мисоли мо модда 17 мебошад.
Барои холати фосилахои (интервалхои) б ароб ар модда аз руи
формулаи зерин хисоб карда мешавад:сг

Мо = X Мо + И (3 )
( т ш -т ш ♦. )

д ари н чо
Хмо-кимати поёнии фосилаи модда;
шмо-адади мушохидахо ё хачми аломати баркашида
дар фосилаи модда;
т м о -i - хамон барои фосилаи пешина;
т м о +1 -хамон барои фосилаи баъдина;
h -бузургии фосилаи тагйирёбии аломат дар гуруххо.

Аз руи маълумоти дар поён овардашуда модда ва медиана хисоб

карда шавад:

Надвали 4.4.

Гурухи корхонахо аз Адади Фосила

рри фондхои асосй корхонахо и миёна Xi -A
истехсолй (ФАИ) F Xi—------
хазор сомонй Xi h xf
14-16 3 15 -2 -6
16-18 5 17 -1 -5
18-20 9 19 0 0
20-22 5 21 1 5
22-24 3 22 2 6
Хамагй 25 - - 0

Д ар ин чо А=19, Ь=2(бузургии фосилаи тагйирёбии аломат дар

гуруххо)
Xi=15-19:2=-2, X i= 17-19:2=-l,Xi=19-19:2=0, Xi=21-19:2=l, Xi=22-
19:2=2.
Хал- Мувофики формулаи (3) хосил мекунем

М = 18 + 2 х 19
(9 - 5 ) + (9 - 5)

82
 Мувофики формулаи (2) хосил мекунем

М = 18 + 2 х - 2 --------- = 18 ,33
9
Модда ва медианаро мо метавонем бо тарики график инъикос
намоем. Модда бештар бо тарики гистограммаи таксимотй муайян
карда мешавад. Медиана бош ад бо ёрии кумулята сохта мешавад.

Саволхои санчишП
4.1 Бузургихои оморй чиро ифода мекунад?
4.2 Намудхои бузургии ом ори ро номбар кунед?
_ 4.3 Чихатхои микдории ходисахои Цамъятиро бузургихо бо
воситаи чй ифода мекунад?
4.4 Намуди ченакхоро номбар кунед?
4.5 Бузургии мутлак чиро меомрзаМ .
4.6 Бузургии мутлак дар натичаи <1Й ба даст оварда
мешавад?
4.7 Намудхои бузургии мутлакро,номбар кунед?
4.8 Кисмхои асосии бузургии мутлакро гуед?
4.9 Бузургии нисбй чист? \
4.10 Бузургии нисбй дар натичаи чй хосил мешавад? .
4.11 Намудхои бузургии нисбиро номбар кунед?
4.12 Фаркияти намудхои бузургии нисбй дар чист?
4.13 Мафхуми бузургии нисбии таркибй ва мутобикатиро
шарх дихед?
4.14 Бузургии нисбии вактй чиро ифода мекунад?
4.15 Бузургии нисбии вактй б о кадом усулхо хисоб карда
мешавад? f ,
4.16 Бузургии нисбии шидцатнокй чиро нишон медйхад?
4.17 Бузургии миёна чист?
4.18 Вазифа ва хусусияти бузургии миёнаро, шарх дихед?
4.19 Шаклхои бузургии миёнаро номбар намуда ш арх
дихед? (
4.20 Ба шакл ва намудхои бузургии миёна чихо дохил
мешаванд?
4.21 Кадом намуди бузургии миёна бештар дар тачриба
истифода бурда мешавад?
4.22 Формулахои хисобкунии бузургихои миёнаро нависед?
4.23 Модда ва медиана гуфта чиро мегуянд?
4.24 Ба сифати кадом бузургй модда ва медиана истифода
бурда мешавад?

83
 Масъалахо барои инрои кори санниши.

4.1. Маълумоти дар надвали зерин овардашударо истифода бурд

бузургихои миёнаи геометрй, арифметики, квадрати ва кубии оддй
ёфта шавад:

Чадвали 4.5.
Музди миёнаи х,армох,аи поминании, пардохташудаи кории коргарони
___________________ корхонахои саноати' . __________ __________
Солхо 1995 1996 1997 1998 1999 2000
$ 15,3 28,7 25,7 36,4 29,0 25,7

4.2. А з маълумоти зерин истифода бурда муайян кунед, ки

сарш умори чорво дар вилоятхо2 нисбат ба дигараш чй кадар зиёд аст?

Чадвали 4.6.
Саршумори чорво Вилояти Хатлон Вилояти Сугд
Хазор cap Хазор cap
Чорвои калон 422,4 318,3
аз чумла модагов 219,1 167,2
Хук - 0,5
Гусфанд 579,6 510,4
Буз 238,9 279,5
Асп 45,4 7,1
Хамагй 863,9 1283

4.3. Барои маълумоти зерин бузургии миёна ёфта шавад:

Чадвали 4.7.
Истехсоли махсулоти чорво, шир ва тухм 3_______________
Хачми истехсоли махсулот, Суръати афзоиши
Солхо тона (коэффитсиент)

Шир Тухм Шир Тухм

1997 234,6 6,9 -

1998 260,3 12,3 1,11 1,78

1999 302,3 11,1 1,16 0,90
2000 309,8 23,4 1,02 2,11

' омори солонаи чумхурии Точикистон Душанбе -2001 са^.104

2 омори солонаи чумхурии Точикистон. Душанбе - 2002

3омори солонаи чумхурии Точикистон. Душанбе - 2002

84
1 2001 | 315,6 | 39,9 I 1,02 | 1,71 '
4.4. С охибкор се автомобили тамгахои гуногуни бо бензини
якхела коркунанда дорад. Х ароч от и бензини автомобили якум 0,5 л /
км, дуюм 0,8 л / км ва сеюм 0,6 л / км ташкил медихад. Харочоти
миёнаи бензин барои 100 км м асофаи тайёркардашуда ёфта шавад.
'
4.5. А з руи маълумоти дар чадвали зерин овардашуда нархи
миёнаи як кг картошка муайян карда шавад.

Чадвали 4.8.

Нарх ва даромад аз фуруш дар се магозаи тичоратй

Раками Маълумоти аввала Микдори вохиди
магоза Нархи як кг. Даромад аз фур£ш, фурухташуда, кг
сомонД
1 0,50 700 й - j, 700:0,50=1400
2 0,60 540 Т* ' 540:0,60=900
3 0,70 560 560:0,7=800
- - 1800 3100

4.6. А з маълумоти дар чадвали зерин овардашуда истифода бурда

бузургихои нисбии. вактй, мутобикотй ва таркибй ёфта шавад:

Чадвали 4.9.!

1995 1996 1997 1998 1999 2000 . 2001

ВМБК 66,9 70,9 70,9 70,2 73,0 74,4 t 79,4
Вилояти 464,1 462,8 463,9 432,1 419,6 41^,6 420,8
Хатлон
Вилояти Сугд 367,3 331,6 312,3 303,3 298,3 300,8 307,4
НТЧ 300,6 282,1 256,4 244,6 246,0 245,9 264,1
Чумхурии 1198,9 1147,4 1103,5 1050,2 1036,9 1036,7 1961,7
Точикистон

4.7. А з маълумоти зерин истифода бурда модда ва медиана хисоб

карда шавад:
ф
Чадвали 4.10.

* оморй солонаи чУ^ХУРии Точикистон Д. 2001 сах 219

85
 Тсщсимоти корхонахо аз руи арзиши фондхои асосии истехсолй.

Гурухи корхонахо аз Адади корхонахо Миёначои интервалхо

руи ФАИ *азор сомонй f
X

10-14 5 12
14-18 9 16
18-22 14 20
22-26 12 24
26-30 8 28
Хамагй 48 -

4.8. А з маълумоти зерин истифода бурда модда ва медиана хисоб

карда шавад:
Ч,адвали 4.11.
Шумораи ахолии доимй т о 1 январи соли 2002

Гуруххои синусол Харду чине (1000 нафар)

0-4 853,0
5-9 871,0
10-14 877,0
15-19 746,0
20-24 577,0
Хамагй 4924

4.9. А з маълумоти зерин истифода бурда бузургихои нисбии

вактй, таркибй, мутобикотй хисоб карда шавад:

Чддвали 4.12.
Шумораи духтурони хамаи ихтисосхо ва таъминоти ахолй бо

1991 1996 1997 1998 1999 2000 2001

ЧТ 14145 12456 12120 12563 12958 13507 13404
ВМКБ 445 437 421 424 413 406 403
вх 2943 2480 2358 2325 2385 2409 2330
ВС 4333 4254 4183 4427 4559 4709 4604
ш. Душанбе 4298 3773 3698 3900 4090 4420 4489
НТЧ 2126 1512 1460 1487 1511 1563 1578

1 омори солонаи чумхурии Точикистон. Душанбе - 2002.

86
 4.10.10. А з маълумоти зерин истифода бурда бузургихои нисби
хисоб карда шавад:

Чадвали 4.13.
Шумораи ахолии доимй т о 1 январи соли 2002__________
Гурух­ Хамаи ахолй Гуруххои Хамаи ахолй
хои Х,арду Аз он чумла синусол Харду Аз он чумла
синусо чине мард зан чине мард зан
л (1000 (1000
нафар) нафар)
0 ^ 853,0 435,4 417,6 45-49 220,5 108,8 111,7
5-9 871,0 442,4 428,8 50,-54 149,4 73,8 75,6
10-14 877,0 444,9 432,2 55 - 59 , 82,0 44,0 38,0
15-19 746,0 376,4 369,6 60-64 113,4 57,4 56,0
20-24 577,0 290,7 286,5 65-69 * .. 96,5 46,6 49,9
25-29 482,0 237,7 244,3 70 - 74^ 76,5 37,6 38,9
30-34 431,0 212,5 218,6 75-79 л--# 18,7 24,1
35-39 390,4 192,2 198,2 80 сола ва 30,3 9,7 20,6
калош’ар
40-44 336,3 166,6 169,7 Хамагй 6375,5 2856,8 3180,3
V

«
t
■i
\

I
•»

87
 Б О Б И 5. Д И Н А М И К А И Х О Д И С А Х О И Ч А М Ъ И Я Т И

5.1. Мафхум, намудхо ва коидаи сохтани каторхои динамики

Х од исахои ичтимоию иктисодии хаёти чамъиятй доимо дар

инкшоф хастанд. И н тагйирёбихоро дар вакт ом ор бо ёрии тартиб
додан ва тахлили каторхои вактй (динамикй) меомузад ва он яке аз
вазифахои асосии ом ор ба ш умор меравад. Д ар сохаи каторхои
динамикй ин вазифахоро ба кисмхои зерин чудо мекунанд:
♦ Муайян намудани хачм ва инкишофи шидцатнокии
ходиса бо ёрии ченкунии дарачаи катор ва тавсифи миёна.
♦ Муайянкунии тренд.
♦ Д ар атрофи тренд муайян намудани бузургии
тагйирёбии дарачаи катор.
♦ Муайян намудан ва ченкунии тагйирёбии мавсимй.
♦ Д ар вакт инкишофи чудогонаи нишондихандахои
иктисодиро мукоиса намудан.
♦ Ченкунии алокаи байни ходисахо ва чараёнхо.
Чй хеле ки дар боло кайд намудем, омузиши тагйирёбии ходисахо
дар вакт ва алокамандии онхо б о ёрии тартиб додан ва тахлил
намудани каторхои динамикй ба амал меояд. IК,атор%ои динамикй дар
натичаи чамъоварй ва коркарди маълумоти мушохидаи даврии оморй
ба даст оварда мешавад.'
Kfimopu динамикй гуфта, пай дар пайи батартибовардашудаи
нишондихандахои ададй дар вакт мебошад, ки дарачаи таракиёти
ходисаи омухташавандаро тавсиф медихад. К,атори динамикй ду
элементро дар бар мегирад: Якум вакт ва дуюм нишондихандаи ададии
алохида, ё ин ки дарачаи катор (ба чадвали 5.3. назар афканед).
'I Каторхои динамикй аз руи аломатхои зерин фарк мекунанд:
1)аз руи вакт - а)каторхои лахзавй; б)каторхои фосилавй . .
Дарачаи цатор^ои фосилавй бузургии нишондихандахои
омухташавандаро дар давраи муайяни вакт нишон медихад. М асалан,
катори нишондихандахои хачми махсулот аз руи руз, мох, сол ва
гайрахо. Чадвалхои 5.1., 5.2., 5.3. намунаи каторхои фосилавй шуда
метавонад.
А гар дарачаи катор микдори хакикии ходисахои
омухташавандаро дар лахзаи вактй муайян нишон дихад, он гох
мачмуи дараца^ои к,атори ла^завии динамикиро ба амал меорад.
Мисоли каторхои лахзавй нишондихандахои шумораи ахолй дар
аввали сол, микдори захирахои ягон намуд масолех дар аввали давр
ва гайра шуда метавонад,. Ба чадвали 5.1 назар афканед, ки дар он чо

88
каторхои лахзавии шумораи ахолии Чумхурии Точикистон оварда
шудааст:

Чадвали 5.1
Ш ум ораи ахолии Чумхурии Точикистон (хазор нафар)
Солхо 1959 1970 1979 1989 2000
Хамаи ахолй 1978,8 2898,3 3806,2 5092,6 6250,0

Фаркияти мухими аналитикии каторхои лахзавй аз фосилавй дар

он аст, ки маблаги дарачаи катори фосилавй нишондихандаи
хакикиро дода метавонад. Масалан, барориш и махсулот дар давоми
сол, харочоти умумии вакти кории коргарон, хачми умумии фуруши
сахмия ва г. Маблаги дарачаи катори лахзаЬй бошад, баъзан хисоб
карда мешавад, вале мундаричаи (мачмуи) хакикиро надорад;
2) аз руи шакли пешниходи дарача - каторхои бузургихои мутлак,
нисбй ва миёна; щ , У> -
3) аз руи масофаи байни фосилахои вакт, ё ин ки санахои таърихй
- каторхои пурра ва нопурра.
Каторхои динамикй каторхои пурра’ номида мешаванд,чагар
таъриххои бакайдгирй, ё ин ки охири даврхо пасй хамдигар бо
фосилаи б ароб ар чойгир бошанд. И нхо каторхои вактии б ароб ар
чойгирбуда мебошанд. Чадвали нишондихандахои харакатйдахолй
мисоли он шуда метавонад. Д ар цаторхои нопурра бошад шарти
фосилахои б ароб ар риоя карда намешавад. Масалан, дар надрали 5.2.
маълумоти оморй оиди шумораи корхонахои муштаракй дар худуди
чумхурй ба кайд гирифта шуда, оварда шудааст, ки ба катори
нопурраи динамикй мансуб буда метавонад. I
1 ч t
Чадвали 5:2.
Шумораи корхонахои муштарак, ки дар худуди чумхурй ба цайд
гирифта шудаанд1.
1991 1994 1996 1997 1998 1999 2000
Чумхурии 46 198 283 278 224 228» 10§
Точикистон
аз чумла:
Вилояти Сугд 2 45 77 77 71 78 40
Вилояти 5 28 31 31 6 5 3
Хатлон
ш. Душанбе 35 101 145 145 130 129 62

1 Оморй солонаи Чумхурии Точикистон. Душанбе 2001 са\. 178-179.

89
ВМКБ - 1 1 1 - - -

нтч 4 23 29 24 17 16 3
4) аз руи адади нишондихандахо - каторхои динамикии
чудокардашуда ва комплексиро чудо кардан мумкин аст.
Агар дар вакт як нишондихандаро тахлил намоем, онгох к,аторх,ои
динамикии чудокардашуда ба вучуд меоянд. (чадвали 5.1., 5.3.)
К,атор*;ои динамикии (вак,тии) комплексиро дар он холат ба даст
меорем, ки дар пай дар пайи хронологй (таърихй) системаи
нишондилзнцахои дар як чараён ё ходиса б о хам алокаманд дода
шавад. (ба чадвали 5.2. назар афканед)
Д ар вакти омузиши ходисахои ичтимой - иктисодй интихоб
ламудани яке аз ин гамудхо ва тарзхои тахлили динамикй аз
масъалаи тадкикот ва муайянкунии сифати маълумоти додашуда
вобастагй дорад. А з ин сабаб, дар вакти тахлили каторхои динамикй
мухим аст, ки он хоро дуруст тасниф намоем.
Каторхои динамикиро дар чадвал ва графикхо тасвир мекунанд.
Х,ангоми дар графикхо тасвир кардани каторхои вактй дар тири
абссиса чадвали вактй ва дар тири ордината чадвали дарачаи катор
сохта мешавад. Д ар поён ба сифати аёният якчанд каторхои вактй ва
тасвири графикии он хоро меорем.
Чадвали 5.3.
1

Вакт 1994
)0

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

£

Дара-
паи 5579,'7 5633,8 5701,4 5769,1 5875,8 6001,3 6126,7 6250 6375,5 6506,5 6640
катор

Расми 5.1.

Динаг*';каи нишондиханадахои харакати табии ахолй

6800
6600 т н к м а к д о wmwm m ш тяш тят
6400 ш ш т ш ш ш ш ш ' г.^ ж ш ш т в Е Ш Ш
6200
6000
5800
. i
5600
5400
5200 ш ш ш ш иш ит i к
5000
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Солхо

Омори солонаи чумхури Точикистон. Д у ш а 1 „ 1 „ 0 1 сах. 33-51.

90
 Барои оиди тараккиёти ходиса тасаввурот пайдо кардан бо ёрии
дарачахои ададй хангоми сохтани катори динамики бояд талаботи
зерин ичро шаванд:
1) Ба даврхо таксимкунии тараккиёт, яъне дар муддате, ки
нишондиханда ба як конуни таракиёт итоат мекунад ба даврхои
якчинса таксим кардан лозим аст. Мохиятан ин гурухбандии
типологй дар вакт мебошад.
2) Маълумоти оморй бояд аз руи ХУДУД. объектхои
дарбаргиранда, вохидхои ченкунй, вакти бакайдгирй, нарххо,
методологияи бахисобгири мукоисашаванда бошанд. Мукоисакунй аз
руи худуд чунин маъно дорад, ки маълумот оиди мамлакатхо ва
минтакахои сархадашон тагйирёфта дар худудхои пешина бояд хисоб
карда шаванд. Мукоисакуни аз руи объектхои дарбаргиранда чунин
маъно дорад, ки мачмуъхои элементхои баробардош та мукоиса карда
шаванд. Х,ангоми мукоисакунии маълумоъ Аз ,руи вохиди ченкунй,
нарххо ва методологияи бахисобгири ягон мушкили ба амал намеояд.
Х,ангоми мукоисакунии маълумот аз руи вакти бакайдгирй мушкили
ба амал меояд. Д ар ин холат бакайдгирщдар як таърихи руз барои
мукоисакуни кифоя нест. Масалан, шумбраи чорво дар хочагихо
01.12.2000с. ва 01.12.2004с. аз сабаби барва^т омадани зимистони соли
2004 сифатан фарк мекунад.
3) Бузургихои фосилахои вактй бояд ба шиддатнокии чар&ёнхои
омухташаванда мувофик бошанд. Ч и кадар тагйирёбии дарача дар
вакт зиёд бошад, хамон кадар ченкуниро зиёд намудан лозим аст.
Б арои чараёнхои доимй ф осиларо зиёд намудан лозим аст.
М асалан, баруйхатгирии ахолиро дар дах сол |як маротиба
гузаронидан кифоя аст, бахисобгирии даромади миллй ва хосил дар
як сол як маротиба, бакайдгирии курси хариду фуруши а съ орд ар руз,
ченкунии харорати хаво хар соат гузаронида мешавад. \
4) Адади дарачахои катори динамикй аз руи вакт ба тартиб
оварда мешаванд. Каторхои динамикие, ки ягон дарачааш он хорич
шудаанд, тахлил карда намешаванд. *

5.2. Нишондихандахои тахлили каторхои динамикй

К^атори вактй каторест, ки бояд дарачаи онхо бо хам мукоиса

карда шуда, тагйирёбй ва шиддатнокии инкирофи ходисахо муайян
карда шавад. Д ар натичаи мукоисаи дарачахо системаи
нишондихандахои мутлак ва нисбй ба вучуд меояд, ки ба онхо
нишондихандахои вактии зерин мансуб мебошанд: афзоигии мутлак,;
коэффитсиеити рушд; суръати рушд; коэффитсиеити афзоиш;
суръати афзоиш; цимати мутлаци як фоизи афзоиш.

91
 S i Афзоиш и мутлак (афзоиши мутлак хдмчун фаркияти байни ду
дарачаи катор хисоб карда мешавад);
S i Коэффитсиеити рушд (коэффитсиеити рушд дар натичаи
таксим намудани ду дарачаи як катор хосил мешавад ва он нишон
медихад, ки чанд б ар об ар дарачаи давраи додашуда зиёд ё кам
шудааст);
£$ Суръати рушд ( коэффитсиеити рушдро ба 100% зарб намуда
суръати рушдро хосил мекунем);
$ Коэффитсиеити афзоиш (аз коэффитсиети рушд 1-ро тарх
намуда коэффитсиети аф зоиш ро хосил мекунем;
Z J Суръати афзоиш (суръати афзоиш нишондихандаи нисбие
мебошад, ки чанд фоиз тагйирёбии дарачаи мукоисашавандаро
нисбат ба дарачаи киёсшаванда нишон медихад);
$} Кимати мутлаки як фоизи афзоиш (кимати афзоишёбии дарчаи
як даврро нишон медихад).
Д ар мавзуи бузургихо мо ду усули хисобкунии бузургихои нисбии
вактиро дида баромадем. Нишондихандахои каторхои динамикиро
низ бо ин усулхо хисоб мекунем. Х,ангоми татбики усули базисй хар
як дарачаи катор ба дарачаи базисии он мукоиса карда мешавад.
Х,ангоми истифодаи усули пай дар пай хар як дарачаи катор б о як
дарачаи пешина мукоиса карда мешавад.
Формулахои хисобкунии нишондихандахои динамикй дар
чадвали зерин оварда шудааст:

Чадвали 5.4.
Нишондихандахои цатори динамикй__________________
Нишондиханда Появи Пай дар пай
Афзоиши мутлак; Лшоявй= yi “ Уо ЛЬшчирЯ = yi —yi-1
(Л]появй, Л13пнчирй)
Коэффитсиеити рушд Кр = yi: Уо Кр = yi: yi-1
(Кр)
Суръати рушд Тр = (yi: у0) *100 Тр = (yi: yi-l) M00
(Тр)
Коэффитсиеити афзоиш Кафз = Кр 1 Кафз —Кр 1J
(Кафз)
yi-yo ''i-уы
Кафз —--—
уо Yi-1
Кафз = ДшоянП:! Уо Кафз ~ Ai3aH4HpfiI yi-1

Суръати афзоиш Тафз = Кафз 100 Тафз = Кафз 100

( Тафз) Тафз = Тр—100 Tафз —Tp - 100

92
 Кцмати мутлаци як А = Уо:100 А = ум: 100
фоизи афзоиш Yi- УМ
(А) А = -------
ТР- 100

Барои тавсифи шиддатнокии инкишофи (тараккиётй) дар даври

дуру дароз буда, нишодихдндаи динамикии (вактии) миёнаро хисоб
мекунанд, ки формулахои хисобкунии он дар чадвали 5.5 оварда
шудааст:

Чадвали 5.5.
Нишондихандахои миёнаи динамикй _______________ |
Номгуи нишондихандахо Формулахо барои хисобкуни
1. Дарачаи миёнаи катор : v
- I ?
а ) Барои катори сЬосилавй
+ Г ,
b ) Eudou катори лахзавии бо 1 '! 1
docwiau баробар ТУ2 +У2+’.... . + ^ + Г Л
V -
с ] Барои катори лахзавии бо
фосилаи нобаробар \ - 2>

2. Афзоиши мутлаки миёна А У~ 2 /

д = 2 > е ь = у .- у < '
п -1 , п -1
3. Коэффитсиеити рушди миёна Кг Kp = ‘iK p r Kp2,....,$ n_l е

Кр = ^П К рК р = п

4. Суръати рушди миёна Г„

Т р = К р 100 ,*

5. Суръати афзоиши миёна Т а ф з = Т Р - 100

6. Кимати мутлаки миёнаи як Фоизи

афзоиш А А = ^ ~
* т афз
*

Д ар ин формулахо аломатхои шартии зерин истифода шудааст:

у, у......... у„ - %амаи дарачахои пай дар пайи давр;

93
 и - микдори дарачаи цатор;
t - давомнокии давре, ки дар он дараца тагйир наёфтааст.
Д ар вакти тахлили омории дарачахои катор ва мукоиса намудани
каторхои динамикии алокаманд, ки ходисахои гуногуни ичтимой -
иктисодиро тавсиф медиханд, коэффитсиенти афзалиятёбй
(опережения) хисоб карда мешавад. Д ар натичаи хисоб намудани ин
коэффитсиент муайян карда мешавад, ки як катори динамикй аз
дигараш чанд маротиба тезтар меафзояд. Ин коэффитсиентро бо
мукоиса намудани коэффитсиенти рушди ду катор ё ин ки суръати
афзоиш хисоб намуда меёбем:

к- К-(>) - К T J> )
"" К (<) ’ " Г„(<)’
дар ин чо:КР (>) - коэффитсиенти зиёди рушд;
КР(<) - коэффитсиенти ками рушд;
Т„ (>) - суръати зиёди афзоиш;
Т„ (<) - суръати ками афзоиш;
Кафз - коэффитсиенти афзалиятёбй.
Барои фахмо будани ин кисми боб масъалаи зеринро дида
мебароем. А з маълумоти омории чадвали 5.6 истифода бурда,
нишондихандаи динамикии аз сол ба сол ва миёнаи динамикии
даврхои тахлилшавандаро муайян мекунем.

Чадвали 5.6.
Харочоти бучаи давлат барои иш 4 (хазор сомони)___________
Нишондихандахо Солхо
1996 1997 1998 1999 2000 2001
Хазор сомонй 248,7 607,0 982,3 1514,8 1155,8 1938,0

Б арои хал намудани ин масъала формулахои чадвали 5.4. ва 5.5 -

р о истифода мебарем.
Хисобкунии нишондихандахои каторхои динамикй аз сол ба сол
бо ёрии усулхои появй (базисй) ва пай д ар пай (занчирй)

Чадвали 5.7.
Нишондихандахо Солхо
1996 1997 1998 I 1999 2000 2001

4 Омори солонаи Чумхурии Точикистон. Душанбе 2002

94
Афзоиши Поя 607,0­ 982,3­ 1514,8 1155,8 1938­
мутлак; вй 248,7 248,7 248,7
(AifWHHii, AillOHB 248,7 248,7
Aiiaiiiupu) й— 358,3 733,6 1689,3
У! - 1266,1 907,1
У» .
Занн 607,0­ 982,3­ 1514,8 1155.8 1938­
ирй 248,7 607,0 1155,8
Аьанч 982,3 1514.8
ирй = 358,3 375,3 782,2
У! - 532,5 -359
X
■
Коэффитсие Поя 607,0/ 982,3 1514,8 1155,8 1938/
нти рушд вй 248,7 / / 248,7
~ (К р ) КР = 248,7 2*8,7 248,7 Ъ — \ Л
У1:Уо 2,4497 h 7,7925
3,9497 6,0908 4,6474
Занч 607,0/ 982,3 1/55,8 1938/
ирй 248,7 / |/ 1155,8
КР= 607,0 982,3 1514,8
У8: У»- 2,4407 1,676$
1 1,6182 1,5421 0,763
Суръати Поя 2,4407 3,9497 6,0908 4,6474 7,7925
рушд вй * * * * *
(Тр) Тр = 'ч» 100= 100= 100= 100= 100\
(У* •• 244,07 394,97 609,08 464,74 779,25
У») •I V
\
•100
Занч 2,4407 1,6182 1,5421 0,763 1,6768
ирй * * * * 4 *
Тр = 100= 100= 100= 100= 100=
(yi : 244,07 161,82 154,21 76,30 167,68
ум)
• 100
Коэффитсие Поя 2.4407 3.9497 6.0908 4.6474 7.7925
нти афзоиш вй -1= - 1= - 1= '- 1= - 1=
(Кафт) Кафз 1.4407 2.9497 5.0908 3.6474 6.7925
*
Кр .
1;'
Занч 2.4407 1,6182 1,5421 0,763 1,6768
ирй 1= 1= - 1= - 1= 1=
Кафз 1.4407 0,6182 0,54^1 -0,237 0,6768

Кр -

95
 Суръати Поя 244.07 394.97 609.08 464.74 779.25
афзоиш вй
( Т а ф з) Тафз 100= 100= 100= 100= 100=
1 4 4.0 7 2 9 4 .9 7 5 0 9 .0 8 3 6 4 .7 4 6 7 9 .2 5
Кафз
100
Занч 244.07 161,82 154.21 76,30 167.68
ирй
Тафз 100= 100= 100= 100= 100=
1 4 4.0 7 6 1 ,8 2 54 .21 - 23 ,70 6 7 .6 8
Кафч
100
Кцмати Поя 248,7/ 248,7 248,7 248,7 248,7
мутлаци як вй 100= / 100= / 100= / 100= / 100=
фоизи А = 2 ,4 8 7 2 ,4 8 7 2 ,4 8 7 2 ,4 8 7 2 ,4 8 7
афзоиши Уо:1
(А) 00
Занч 358,ЗА 375,3 532,5 -359/ 782,2
ирй 144,07 / / -23,7= /
А = 61,82 54,21 15 ,14 8 67,68
У*- 2 ,4 8 6 9
i:1 0 0 6 ,0 7 9 ,8 2 2 1 1 ,55 8
А =А,-
эапчнр
П /
Тафзя
ичнрн

Акнун нишондихандахои миёнаи динамикиро бо ёрии

формулахои чадвали 5.5. хисоб мекунем:
> Д арачаи миёнаи фосилаи катори динамикй:
_ 248,7 + 607,0 + 982,3 + 1514,8 + 1155,8 + 1938,0 _ 6446,6
и 6 6
> Афзоиш и мутлаки миёна:
2 А _ 358,3 + 375,3 + 532,5 + (-559)+ 782,2 7659,5
Д= = 337,86
л-1 (5-7
т J '. - J 'i
1938-248,7 1689,3 .
е ин ки А=—— — = — = — = 337,86
п-1 6-1 5
> Коэффитсиенти рушди миёна:

96
Кр = "'4KPi Крг.... ,Кп_, = *'42,4407■1,6182 1,5421 0,763■1,6768 = ф,1925 = 1.5078

е ин ки К р = ^П К рК р = = 6 - ^ Щ ! = s/7,7925 = 1,5078

> Суръати рушди миёна:

Т~р - 1Ср ■100 = 1,5078 100 = 150 ,78

> Суръати афзоиши миёна:
% ф, = ( Кр - 1 ) • 100 = (1,5078 -1) • 100 = 50,78
е ин ки Таф] = Т р - 100 = 150,78 -100 = 50,78
> Кимати мутлаки миёнаи 1% афзоиш: -

З .Х .Ш Ё Т б .м '
тафз 5 0 ,7 ?

Масъала: маълумот оид ба гардиши мо&й лакана дар Ч Т барои

солхои зерин дода шудааст:

\ Ч а д в а л и 5 .8 .

Солхо Гардииш Нишондихандахои динамики (занцирй)

моли \Афзоиши Коэффитс Суръати Ало^рти
чакана мутлак; иенти афзоиш % мутлаци як
рушд % афзоиш
1 2 3 4 5 б
1995 607,5 - - - -

1996 - - 0,9389 - -

1997 - - - 9,01 _4

...... ...Г 1
1998 674,6 - - -

1999 - - - - \ -

2000 - - - -20,6 7,03

Д арачахои катори динамикй ва нишондихандахои

динамикиеро, ки дар чадвал оварда нашудаанд, хисоб намуда, нишо'н
дихед.
Х,ал: пеш аз хама барои ёфтани дарачахои катори динамикие, ки
дар чадвал нестанд, аз маълумоти соли 1 9 9 5 , ки дар чадвал дарачахои
ин сол аник маълум хастанд, истифода бурда, дарачахои дигар
сол хоро муайян мекунем.
Д арачаи соли 1 9 9 6 бо ёрии дарачаи соли 1 9 9 5 ва коэффитсиеити
рушди б арои соли 1 9 9 6 мавчуд буда муайян намудан мумкин аст:
У 199б= у 1995 * К р = 6 0 7 , 5 * 0 , 9 3 8 9 = 5 7 0 , 3 8

97
 Барои соли 1997 суръати афзоиш маълум аст, аз ин чо
коэффитсиенти соли 1997 - ро муайян мекунем:
Кр = (Та + 100)/100 = 0,901 + 1 = 1,0901 аз ин чо дарачаи соли 1997
чунин мешавад:
У 1997 = У1996 * Кр = 570,38 * 1,0901 =621,77
Барои муайян намудани дарачаи соли 1999 аз маълумоти кимати
мутлаки як % афзоиши соли 2000 , истифода бурда, муайян мекунем:
7,03 * 100=703 пас аз ин чо дарачаи соли 2000 - ум чунин мешавад:
КР = (Та + 100) /100 = ((-20,6) + 100) / 100 = -0,794
У 2ооо = у .999 * Кр = 703,0 * (-0,794) = 558,2
Баъд аз он дигар нишондихадахои динамикии н орасоро, ки дар
чадвал маълум нестанд, бо ёрии формулахои чадвали 5.4. хисоб
мекунем. Д ар чадвали зер маълумоти хосилшуда бо тарзи пурра
оварда шудааст.

Чадвали 5.9.
Нишондихандахои гардиши моли чакана дар ЦТ
Солхо Гардиши Нишондихандахои динамикй (занчири)
моли Афзоиши Коэффитс Суръати К,имати
чакана мутлак, иенти афзоиш % мутлаци як
руи,о % афзоиш
1 2 3 4 5 6
1995 607,5 - - - -
1996 570,4 -37,1 0,9389 -6,11 6,07
1997 621,8 51,4 1,0901 9,01 5,70
1998 674,6 52,8 1,0849 8,49 6,21
1999 703,0 28,4 1,0421 4,21 6,74
2000 558,2 -144,8 0,7940 -20,6 7,03

Бо чунин тарз нишондихандахои тахлили катори динамикй

муайян карда мешавад.
Дойр ба дарачаи миёнаи к;атори лахзавй бо фосилаи баробар
масъалаи зеринро дида мебароем:
Масъала: бигузор маълумоти зерин оиди арзиши моликияти
корхона (хазор сомонй) дода шуда бошад:
Чадвали 5.10.
Нишондихандахои арзиши моликияти корхона (хазор сомони)
Солхо Маълумоти хисоботи
1.01 1.04 1.07 1.10
1999 63 66 70 69
2000 68 67 77 79
2001 80 82 86 90
2002 96 - - -

98
 Маълумоти ин чадвалро истифода бурда, тагйирёбии мутлаку
ни бии арзиши миёнаи солонаи моликияти корхонаро дар соли 2001
ни :бат ба солхои 1999 ва 2000 муайян намоед.
Хал: Д ар ин масъала дарачаи миёнаи катори лахзавии динамикй
аз/ руи формулаи миёнаи катори лахзавй бо фосилаи б ароб ар хисоб
карда мешавад, зеро фосилаи байни солхо б ароб ар аст:
1 1
- У1+У2+....... +Уп-1 +~Уп
у = А— ----- I
Л-1

- 63 + 66 + 70 + 69 + 68
_ 2 2 270,5
У1999 — = 90,17
4-1 .

-68 + 67 + 77 + 79 + -
2 \Q. 297
У 2000 — = 99
4-1 J■J \

-80 + 82 + 86 + 90 + -96
346
У2001 = ------- -------- \ = 115,33
=
4-1 S 3
Д ар соли 2001 арзиши миёнаи солонаи моликияти корхона нисбат
ба соли 1999 ба маблаги 25,16 (115,33-90,17) афзудааст, ё ин ки '27,90%
((115,33 / 90,17 * 100) - 100) ва б о мукоиса бо соли 2000 ба маблаги
16,33 (115,33 - 99) ва 16,49% афзудааст.
А з масъалаи овардашуда бармеояд, ки хангоми б а р о б а р будани
фосилаи байни даврхо формулаи миёнаи катори лахзавии бо фосилаи
б а р о б а р бударо истифода бурда, дарачаи миёнаи к|торро хосил
мекунанд. Вале, агар фосилаи даврхо н обаробар бошад, аввал ),барои
катори лахзавй бо фосилаи н о б а р о б а р кимати д арачахоро дар миёнаи
\
фосилахо ёфта у Г, -
= У о+У> У1+У2 У = -Уя-i + У» баъд аз он
2 " ‘ 2 ' "
дарачаи миёнаи умумии катор ёфта мешавад:
_ 2 > ‘ ’
7= Ъ
А з руи ин формула масъалаи зеринро дида мебароем. Д а р се мохи
(квартал) чорй бакияи карзхо чунин тагйир ёфтаанд (сомонй):

Карзхо 1.2 Саннахои тагйирёбии андозаи карзхо, сомонй

06.01 17.01 02.02 20.02 13.03 20.03 28.03
№1 +100 -200 X +450 X X +150
№11 X X +250 +200 -500 -150 +400

99
 Муайян намоед, ки бо чй кадар маблаг (сомонй) ва бо чй кадар
фоиз бакияи миёнаи карзхо дар семо\а аз якдигар (№ I ва № II) фарк
мекунанд, агар дар мохи январи соли 2002 бакияи карзи № I = 450
сомонй ва карзи дуюм № II = 600 сомонй бошад.
Барои муайян намудани дарачаи миёнаи катори лахзавй пеш аз
хама микдори рузхои давр ва андозаи карзхо бояд ёфта шавад.
Натичаи хисоббаробаркунихо дар чадвали зерин (5.12.) оварда
шудааст:
Чадвали 5.12.
Карзи № I
Даврхо Микдори рузхои Андозаи карзхо yt
давр (t) _______ 1 !
01.01-06.01 6 450 (450*6)
2700
06.01-17.01 11 (450+100) (550*11)
550 6050
17.01-20.02 34 (550-200) (350*34)
350 11900
20.02-28.03 35 (350+450) (800*35)
800 28000
28.03 - 2.04 5 (800+150) (950*5)
950 4750
Чамъ 91 - 53400
Карзи № II
Даврхо Микдори рузхои Андозаи карзхо yt
давр (t) (У)
01.01 -02.02 32 600 (600*32)
19200
02.02 - 20.02 18 (600+250) (850*18)
850 15300
20.02-13.03 21 (850+200) (1050*21)
1050 22050
13.03-20.03 7 (1050-500) (550*7)
550 3850
20.03 - 28.03 8 (550-150) (400*8)
400 3200
28.03-2.04 5 (400+400) (800*5)
800 4000
Чамъ 91 - 67600

Бакияи миёнаи карзхо мувофики формула чунин мешавад:

_ 53400 с о ; о, - 67600
* = ]Г7 = “ 9 Г ’ ; Уг = 2 У ~ ~ 9 ~ =

100
 \ ■
А з хдлли мисол бармеояд, ки бакияи миёнаи карзи № II аз бакияи
миёнаи карзи № I ба андозаи 156,05 (742,86 - 586,81) сомонй, ё ин ки
27% (742,86 / 586,81 - 1) зиёд аст.

5.3. Зохиркунй ва тавсифи тамоюли (тенденсияи) асосии инкишоф

Д ар вакти истифодаи катори Динамикй, яке аз масъалахои асосии

он ин муайян намудани тамоюли умумии инкишоф мебошад. Ба
инкишофи ходисахо дар вакт якчанд омилхо таъсири худро
мерасонанд. Ба монандй омиле, ки доимо зиёд, ё ин ки кам таъсир
расонида, дар катори динамикй тамоюли муайяни инкишофи ходисаи
омухташавандаро ба вучуд меорад. Боз омиле мавчуд аст, ки таъсири
кутохмуддат дорад. яъне ба тагйирёбихои вактй дар,д аври чории
кутохмуддат таъсир мерасонад (дар муддми хафта, моххо, солхо ва
г.). Боз инчунин омиле аст, ки дар самтхои гуногун ва бо хам мукобил
амал намуда ба дарачаи хамин катори вактй таъсири катъй
намерасонад. Т ‘
Динамикаи каторхои нишондихандахои ходисахои
омухташаванда умуман аз ч ахор кисмат иборат мебошад:
I. Тамоюл. Тамоюл конуни асосии дарозмуддати тагйирёбии
ходисаи тадкикшавандаро тавсиф менамояд.
И . Мавсимй. Кисми мавсимй ба таъсири тагйирёбии мавсимии
ходисаи омухташаванда алокаманд аст. « ■
III. Сиклй . Сикл кисмест, ки тагирёбии давриро тавсиф мекунад,
ки ба хар як такрористехсолот ин хос мебошад.
IV. Тасодуфй. Кисми тасодуфй бошад, дар натичаи таъсири
омилхои зиёди тасодуфй ба вучуд меояд.
Муайянкунии тамоюли каторхои динамикй бо тарзу .усулхои
гуногун ба амал меояд, ки ин усулхоро мо метавонем ба нймудхои
зерин чудо намоем: t
❖ усули васеъкунии фосила ;
❖ усули лагшиши м иёна;
❖ усули баробаркунии аналитикй.
Усули васеъкунии фосила дар он асос ёфтааст, ки даври дарачаи
катори вактй васеъ карда мешавад, яъне катори аввалаи динамикиро
б о дигар дарачаи катори даврй афзоиш ёфта, ё ин ки лахзаи вакти
мансуб буда иваз карда, тагйир медахем.
Масалан, бигзор дар моххои зерин маълумот оиди истехсоли
махсулоти корхонае дода шуда бошад (хазор Сомонй):
Январ 202,2 Июл 218,4
Феврал 105,0 Август 189,8
М арт 70,5 Сентябр 196,9
Апрел 140,5 Октябр 179,0

101
 Май 200,1 Н оя б р 199,5
И ю н 220,0 Декабр 278,2
Барои муайянкунии тамоюли умумии афзоиши истех,соли
махсулот васеъкунии фосиларо истифода бурда, маълумоти аввалаи
(якмоха) истехсоли махсулотро аз руи семоха муттахид намуда,
нишондихандаи семохаи истехсоли махсулоти к орхон аро ба даст
меорем, ки он аз руи формулаи се даври муттахидшудаи усули
васеъкунии фосила ёфта мешавад:
У в Ф з д = У 1+ У 2 + У з , . . У в ф З д = У 4 + У 5 + У б , ва гайрахо.
Уи). зд=202,2+105,0+70,5=377,7 У вф Зд= 140,5+200,1+220,0=560,6 бо
чунин тарз дигар м оххоро хисоб намуда б арои хар як семоха тамоюли
умумии афзоиши истехсолии махсулоти к орхон аро муайян мекунем.
I. 377,7
II. 560,6
III. 605,1
IV. 656,7
Д ар натичаи васеъкунии фосила тамоюли умумии афзоиши
истехсолии махсулоти корхона намуди зеринро мегирад:
377,7<560,6<605,1 <656,7
Хисобкунии чамъоварии васеъкардашуда факат барои фосилаи
катори бузургихои мутлак ба амал омада метавонад. Д ар дигар
холатхо бояд, дар фосилаи васеъкардашуда бузургии миёнаи
дарачаро хисоб кунем. Одатан дар вакти истифодаи тагйирёбии
миёна васеъкунии фосиларо аз эхтимолияти хурдтарини фосилаи ду
даврро пайвасткунанда cap мекунанд. А гар дар ин холат тамоюли
инкишоф аник муайян карда нашавад, ба фосилаи ояндаи эхтимолие,
ки се даврро муттахид мекунад, мегузаранд. Хисобкунии тагйирёбии
миёна аз руи формулахои миёнаи оддии арифметики ба амал меояд.
Масалан, агар фосилаи васеъкардашуда се даврро дар б ар гирад, он
гох бо чунин формула хисоб карда мешавад:
- =Z ilM A ; Д =

дар ин чо yi, уг,........ уб - дарачаи аввалаи катори динамикй.

Мафхуми усули лагшиши миёна дар он аст, ки аз руи дарачахои
аввалаи катор бузургихои миёна муайян карда мешавад. И н
бузургихои миёна аз дарачаи додашуда ва якчанд дарачаи ба он
симметрй муайян карда мешаванд. Адади бутуни дарачахо , ки аз руи
онхо кимати миёна хисоб карда мешавад, фосилаи суфтакунй номида
мешавад. Ф осила метавонад ток (1,3,5 ва дигар нуктахо), ё ин ки чуфт
(2,4,6 ва дигар нуктахо) шавад. Хангоми суфтакунии токкимати
миёнаи арифметикии хосилшударо ба сифати миёнаи фосилаи

102
хисобкардашуда мегиранд. Х,ангоми суфтакунин чуфт ин к орро
кардан мумкин нест.
Барои хамин хангоми коркарди каторхо бо фосилахои чуфт
он хоро бо таври сунъй ток мекунем. Умуман, формулахои хисобкунии
лагшиши миёна намуди зеринро доранд:
Барои се аъзо: - у = +у‘ + у‘+'
3 '

Барои панч аъзо: - у; = + •>'/~| + +-

У,+| + ^ '+2

Миёнаи бадастомада, дар байни фосилаи мувофик навишта

мешавад (yi). Даври лагжанда метавонад чуфт (аз 4 давр ё аъзо ва f), ё
ин ки ток (аз 3 давр ё аъзо) бошад. Аввалан даври токро истифода
бурдан кулай аст, зеро дар ин холат лагшипш миёнаро ба миёначойи
давр мебаранд. Мувофики формулаи дар ботЬ овардашуда, лагшиши
миёна барои се давр чунин хисоб карда мешавад:
- _ У I+ У2 +У з Т. - У 2 + У } + У 4_ - = y j + J.4 + У 5
У; =- У , =■ ва гайрахо
3 ' " 3 m з
Д ар ин чо миёна катори дар байни фосилахо чойгиршуда дуюм,
сеюм ва чорум мебошад. А гар даври лагжанда чуфт бошад, онгох
бояд маълумот марказонида шаванд ва лагшиши миёна аз миёнаи
ёфташуда муайян карда шавад, ки ин б арои муайянкунии даври миёна
лозим аст. Бигзор лагшиш б ароб ари ду давр бошад онгох бо чунин
тарз хисоб мекунем: '
- _ У>+У2 - _ У г ± У 1 - . Уз+У4
..ваг..
2 '' 2 2
Он гох миёнаи марказонидашуда чунин хисоб карда мешавад:

V = У у+ А v = Ъ + .Ъ.
VI 2 ’ -^2 2 ’................ *
М асалан. оиди фуруши махсулот дар б озорхо маълумЪти зерин
дода шуда бошад (даромади фуруши миёнаи якруза б о нарххои
киёсшаванда): ,

Семоха Солхо
(квартал) 1 2 3 4
I 275 347 520 526
II 363 398 541 549
III 426 466 553 582
IV 397 441 499 560

103
 Мувофики маълумоти додашудаи ин чадвал тагйирёбии дарачаи
каторхоро метавонем дар графикхои оморй нишон дихем (расми 5.2.)
/00

..... ............

0 -— 1— 1— 1— 1— 1— Г- Г 1— 1— 1— 1— 1— 1— 1— .—

Расми 5.2

Афзоиши дарачаи хачми фуруш дар квартали II, I I I ва инчунин

камшавии онхо дар квартали IV барои хар як даври солхои
пешниходшуда хос мебошад. Б о усули камкунии катори динамикй
ифода намудани тенденсияи умумии инкишофи ходиса, пеш аз хама
лозим аст, ки аз руи маълумоти ибтидой (эмпирики) лагшиши
миёнаро муайян намоем. Ш арти асосии истифодаи ин усул муайян
кардани (хисоб намудани) катори харакаткунандаи (лагшиши)
миёнаи аз хамин адади дарачаи каторе, ки ба мудовимати мушохидаи
доираи каторхои динамикй мувофик аст, мебошад.
Агар дар дохили солхо катори динамикиро аз руи квартал хисоб
намоем, лагшиши миёнаи чораъзогиро истифода мебарем. И н
хисобаробаркунй аз ч ор дарачаи катор cap мешавад, ки дар он
бузургии миёнаро муайян намуда, аз тарафи чап як - як дарача
партофта шуда аз тарафи рост дарачаи нав зам карда мешавад ва дар
дарачаи катори нав миёнаи навро меёбанд:
„ _ У 1 + У 2 + У з + У*
У '~ 4 ’

гг ... У 2 + У з + У 4 + У 5

У *- 4 ’
— __У з + У 4 + У 5 + У б
Уз - 4 ’

- _ . У А+ У 5+ У б +Уу

4
Маълумоти чадвали 5.13. - р о истифода бурда, лагшиши миёнаро
хисоб намуда, 13 - то миёнаро хосил мекунем.

104
 \
275 + 363 + 426 + 397 1461 363 + 426 + 397 + 347 1533 ,,
У| = -------- --------- - —— = 3 6 5 ,2 5 ,* ---------- ;-------- = — г - = 383,/5,
4 4 4 4
426 + 397 + 347 + 398 1568 _ 397 + 347 + 398 + 466 1608
Уз=- = — = 392,* = :402,
4 4
347 + 398 + 466 + 441 1652 398 + 466 + 441 + 520 _ 1825
У 5 = ----------; --------- = — = 4 1 3 ,* = 456,25,
4 4 4 4
466 + 441 + 520 + 541 1968 441+520 + 541 + 553 2055
У7 =- = 4 9 2 * = ---- ,--- --------- = — — = 513,75
4 4 4
520 + 541 + 553 + 499 2113 54/ + 553 + 499 + 526 2119
* = -------------- = —-— = 528,25^10= -------------- - = --- = 529,75
4 4
555 + 499 + 526 + 549 2127 499 + 526 + 549 + 5Я2 2156 ...
Уи =- = 531,75,^|2 = --- ----- --------- = — — = 539
4 4
_ 526 +549 +552 +560 2217
Уа с.------ 4 т------ = -7- = 554,25
4
Чй хеле ки аз маълумоти ин масъала бармеояд, дар ин чо катори
лагшиши миёна даври чуфтро д ар б ар мегирад, яъне сол баробари
ч ор квартал мебошад. Аз ин сабаб мо бояд миёнаи бадастомадаро
марказонида, аз он лагшиши миёнаро хисоб 1сунём. Формулаи дар
боло овардаш ударо истифода бурда, муайян мекунем:
365,25 +383,25 383,25 +392 392 +402
У, = -- ----- — = 374,25, у2 = -- ------« 387,63-,* = --- J-- = 397, V

* = 407,5,* ; Ч ^ ^ = 434,63,* = i ^ | ± ^ = 474,13,

* = 492+2513’75 = 502,88,* = ^3.75 +528,25 = 521Г9 = 528,25 +529,75 = ^

ул = 529,75+531,75 =530)75)j> [ = 531,75 + 539 = 539 + 554,25 = ^

Акнун натичаи бадастовардаро дар чадвали оморй инъикос

мекунем:

Давр­ Дарачаи Давр­ Миёнаи аз маблаги Давр­ Дарачаи лагишши

хо аввала хо чор дарачаи цатор хо ; миёнаи
Хисобкардашуда марказонирашуд
а
1 275

2 363 1 365,25

3 426 2 383,25 1 374,25

4 397 3 392 Г 387,63

5 347 4 402 3 397

105
 6 398 5 413 4 407,5
7 466 6 456,25 5 434,63
8 441 7 492 6 474,13

9 520 8 513,75 7 502,88

10 541 9 528,25 8 521
11 553 10 529,75 9 529
12 499

13 526 11 531.75 10 530,75

14 549 12 539 11 535,38
15 582 13 554,25 12 546,63
16 560

Чй хеле ки дар чадвал нишон дода шудааст, бо усули лагшиши

миёна каторхои нави миёнаи динамикиро хосил намудем.
Н орасои и ин усулхои дидабаромадашуда дар он аст, ки онхо ба
мо имкон намедиханд, ки хатхои лапандаи инкишофи (тренда)
катори омухташавандаро тасвир намоем. Бо хамин максад усули
баробаркунии аналитикиро истифода мебаранд, ки яке аз усулхои
маъмули омузиши тенденсияи умумиии каторхои динамикй мебошад.
Мафхуми тахлили аналитики дар он аст, ки бояд муодилае ёбем, ки
К0н)иияти тагйирёбии ходисаро хамчун функсияи вакт yt = f (t) (ки
он ро тренд низ меноманд) ифода намояд. Д ар ин чо: yt - дарачаи
катори динамикй, ки бо ёрии дарачаи аналитикй дар лахзаи вакт t
хисоб карда мешавад. Тренд конунияти асосии харакатро дар вакт, ки
умуман аз таъсирхои тасодуфй озод аст (вале нопурра), тавсиф
мекунад.
Д ар адабиёти гуногун баробарии тренд бо аломатхои шартии
зерин у, yt, f (t), у , иш ора шудаанд. М о чоиз донистем, ки баробарии
трендро бо аломати шартии yt ишорат кунем. Намуди баробарии
мувофики хусусияти динамикаи инкишофи ходисаи аник муайян
карда мешавад. Вобаста аз намуди функсияхо шаклхои зерини
трендро ф арк мекунанд:
Чадвали 5.15
№ Номгуи функсияхо Формулахо
1 Хаттй у , = a 0 + a xt
2 Параболам тартиби дуюм
У, = а о + a j + a 2t 2

106
 3 Параболой кубй yi=ao+ait+ait2+a3t3

4 Нишондихандагй yi=aoait

5 Экспоненсиалй y,=aoe"i'

6 Эспоненти тагйирёбанда y,=ao+ala2t

7 Хати качи Гомперс yt=aoaia2'

8 Хати качи мантикй

у = a "

y' 1
9 Логарифмй y,=ai+a0log( t)
.4 А n
10 Гипербола 1
y , = ac+ ai -

Баходихди параметрхо (ao,ai,a2 ,....) аз руи усулхои зерин ичро

карда мешавад:
❖ усули интихоби нуктахо;
❖ усули масофаи хурдтарин;
❖ усули квадрати хурдтарин. 1
Д ар бисёр хисйбхо усули квадрати хурдтаринро ис*гифода
мебаранд, ки он суммаи хурдтарини квадратии тамоили дарачаи
хакикй аз б ароб ари х оро таъмин мекунад:
п ш ] Г ( у ,.- Д / ) ) 2
Масалан, хангоми муайян намудани параметрхо^1тренди хаттй
У, = а о + a xt усули квадрата хурдтарин ду системаи муодилаи
хатиро медихад:
'£ у = а„п +а1'£ ‘
Y tyt = a<>n +alY jt2 '
Х,алли он:

1 -E 'F ’
" Z f r - Z 'iy

" " Z ' 1- d ') ' ■

107
 t бо чунин тарз интихоб карда мешавад, ки Z t= 0 бошад.
Формулахои хисобкунии усули квадратй хурдтарин дар чадвали 5.16
оварда шудааст:
_____________________________ _________________________ Чадвали 5.16
№ Номгуи функсияхо Усули квадратхои хурдтарин
1 Хаттй
'£ у = а 0п + а 1'£ (

2 Параболам тартиби дуюм

^ У = а0п +а ^ ‘ +а 2 ^ 2
*
! > = « „ I ' +а, Z /2 + а 2Z /3

Х У ^ = а о Ъ 2 гах Ъ Ъ+аг Ъ Л
3 Нишондихандагй
Z i g ^ = " ig a0 + i g ° i Z r

1X i g j " / = i g ^ Z /+1" ' i Z /2

4 Гипербола

z ^ b ^ b z^
Одатан функсияхо бо се тарз дода мешаванд: аналитики, чадвали
ва графикй. Мувофики коида, агар функсия бо ёрии формулахо ифода
шуда бошад, онгох мегуянд, ки он ба тарзи аналитикй дода шудааст.
Бо тарики аналитикй дар чадвали 5.15 ва 5.16 мо он ро нишон додаем.
Натичаи хисобкунии функсияро дар шакли чадвал навиштан кулай
мебошад, яъне функсияи чадвалонидашуда мешавад. А гар даврхоро
(санахои вактро) бо ёрии ададхои натуралй (t) иш ора кунем, он гох
У" t=0 мешавад. А гар микдори дарачаи каторхои динамикй ток
бошад, даврхо (санахои вакти) (t) бо чунин тарз иш ора мешаванд:
_______________________________ _____________________ Ч".двали 5.17.
Даврхо Яивар Феврал Март Апрел Май

Дарачахои цаторхои У| Уг Уз У4 У5
динамикй
Ишоратхои даврхо -2 -1 0 +1 +2
О)

108
 А гар микдори дарача дар катори динамики чуфт бошад,
иш орахои даврхо (t) намуди зеринро мегиранд:

Дояру, Январ Феврал Март Апрел Май Июн

Дарацах,ои У1 У2 , Уз У4 У5 Уь
каторхои
динамикй
Ишорапщои -5 -3 -1 +1 +3 +5
даврхо ft)

Хамин тарик, дар х ар ду холат (чуфт ва ток) хангоми

баробаркуни системаи муодилахои оддйи хатиро хосил мекунем:
- ^ Z ,y = aQn ■

\Z>"=*Z' 2 i £Я I
азинцо: «►* '

_ Z^ _ Z j*
Мувофики максад аст, ки хисоббаробаркунии суммаи
чамъшавандахоро ба намуди чадвал нишон дихем. М асалан, дар
вакти баробаркунии нишондихандахои функсия намуди ча&вахаш
чунин мешавад;

Дарачаи Ишорат
катори ХОИ
Давр t2 igy Igy**
динамикй даврхо У'
(У) U) t
1 2 3 4 5 6 i 7
*
4
Чамъ _ Ь := ______ £t=0 В 2= Elgy= _ . Ilgyt= Eyi= *

Аз руи шаклхои трендй овардашуда барои хар як давр (хар як

сана) дарачаи тренд (yt) тамоили миёнаи квадратии тренд муайян
карда мешавад, ки бо формулаи зерин хисоб карда мешавад:

Z O '- Л ) 2'
п- 1

109
 дар ин чо у ва yt - нишондихандахои хакикй ва хисобии дарачаи
каторхои динамикй;
п - адади дарачаи каторхо;
1- адади параметрхои дарачаи катор.
Бояд кайд кард, ифодаи аналитикй барои даврхое, ки маълумоти
ибтидой надоранд нисбати онхо хисобхо гузаронида мешавад.
Киматхои фосилавии функсияро, ки факат он ро тасодуфй ёфтан
мумкин аст, интерполиронидани функсия меноманд.
А з руи маълумоти даврхои муайян ёфтани мафхуми аломати
норасоии дохили ин даврро интерполясия меноманд. Д ар чадвал на
хама киматхои функсия навишта мешавад, дар айни хол киматхои
фосилавии функсияро факат такрибй ёфтан мумкин аст, яъне
интерполиронидани функсияро гузаронидан мумкин аст.
Ёфтани мафхуми аломати берун аз даври тахлилшавандаро
экстрополятсияи функсия меноманд. Истифодаи экстрополятсия
(имтидод) барои пешгуисозй бояд дар асоси эхтимолияти, он ки
конунияти инкишофи ёфташуда дар дохили каторхои динамикй ва
берун аз ин катор нигох дошта мешавад гузаронида шавад. Ин
маънои он ро дорад, ки омилхои асосии тартибдодашуда конунияти
тагйирёбии дарачаи динамикиро дар вакт нишон дода, дар оянда хам
нигох дошта мешавад.
Х,ангоми тартибдихии пешгуй дарачаи ходисаи ичтимой -
иктисодй, одатан баходихии фосилавиро истифода мебаранд (на
балки нуктавиро). О н х оро боз хамчун фосилахои пешгуии
эътимоднок мегуянд.
Сархади фосилахо бо ёрии формулаи зерин муайян карда
мешаванд:

ки дар ин 40:
у,- пегигуии нуцтавй, аз руи намудхои тренд хисоб карда шуда;
t„ - коэффитсиеити эътимоднокй аз руи пищсимоти Стюдент
бо дарачаи нишондщандаи а;
Sy-пшмоили миёнаи квадратй.
Тарзхои аналитикй ва чадвалии ифода кардани функсияхои тренд
аёният надоранд. И н норасой аз набудани тарзи графикии функсия
y=f(t) иборат аст. Мувофикати байни функсияи yt ва лахтаи вакт t бо
ёрии график мукаррар карда мешавад.
Интихоби шакли кач бисёртар аз натичаи экстрополятсияи тренд
муайян карда мешавад. Барои интихоби шакли качи тренд мумкин аст
тахлили пурмазмуни мафхуми инкишофи хамин ходисаи
омухташаванда асос шавад. Инчунин, мумкин аст ба натичаи
тадкикотхои гузаштаи хамин соха такя кард. Д ар амалия барои чунин
максадхо тахлили графикии тасвири дарачахои каторхои динамикиро

110
(диаграммаи хатй) истифода мебаранд. Ленин аз графикхои
пешниходшудаи маълумоти эмпирики на хама вакт мумкин аст,
интихоби як киматаи шакли муодиларо хосил кард. Барои хамин, бо
максади тасвири графикии дарачаи суфташуда, ки дар он тагйирёбии
тасодуфй ва мавчнок аст то як дарачае пардохта мешавад.
М асалан, дар асоси маълумоти хисоботии корхонаи наклиёти
фосилаи пешгуии хачми хамлу накл дар соли 2002 бо эхтимолияти
0,99 хисоб карда шавад:
Чадвали 5.20.
Нишондиханда . Солхо
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
А
Бори 460 481 5631 605

оо
501 522 543

*
кашонидашуда,
хазор тонна — —Л

Б арои муайян намудани шакли тренд ва хисобкунии параметрхои

он чадвали ёрирасон тартиб дода мешавад:
__________ _________________________________ ___________ . Чадвшш5.21.
С олхо Хачми Фар t I2
Ц у1 Дарачаи (у-у,)2
борктион ция назариявй
й, хазор У, \
тонча у авва
Л
1 2 3 4 5 6 7 ‘А 8
1994 460 - -7 49 -3220 459,7 0,09
1995 481 21 -5 25 -2405 480,5 0,25
1996 501 20 -3 9 -1503 501,3 0,09
1997 522 21 -1 1 -522 522,1 0,01
1998 543 21 +1 1 543 542.9 0J)1
1999 563 20 +3 9 1689 563,\ 0,49
2000 585 22 +5 25 2925 584,5 0.25
2001 605 20 +7 49 4235 605,3 0,09
Чамъ 1у=4260 Я 2= 168 Zyt-174? Ху,=4260 Лу-у,)'
II

\ =128

Фаркияти аввали (сутуни сеюми чадвал) чадвал бо чунин тарз

хисоб карда мешавад:
481-460=21 522-501=21 563-543=20 605-585=20
501-481=20 543-522=21 , 585-563=22
Ч и хеле ки мебинед, микдори дарачахои катор, яъне солхо чуфт
аст, аз ин сабаб сутуни чорум мувофики чадвали 5.18 t - р о мо чунин
муайян мекунем:

t -7 -5 -3 -I +1 +3 +5 +7

111
 Сутуни 5 -ум ва 6 - ум бо чунин тарз ёфта мешаванд:
t2 = -72 = 49
yt—460 * (-7) = -3220
Фаркияти аввал (сутуни 3) такрибан байни хам баробаранд, ки он
имконият медихад ба сифати сохти тренд муодилаи хаттиро кабул
намоем:
У, =ао+а^
Барои ёфтани ао ва ai системаи муодилахои оддиро истифода
мебарем:

l ' Z y = a on+ ai ' L t

1 2 > = а в1 ' + а , 1 ' 2
Чй хеле ки дар боло нишон додем, барои сода намудани системаи
муодилахо нишондихандаи вакти t - ро чунин интихоб мекунанд, ки
Z t = 0 бошад, аз ин чо система намуди зеринро мегирад:
\Y,y = a(sn

l l > = ai Z '2
аз ин 4 0 :
_ Т у 4260 Y ,y t 1742
а 0 = --- = —— = 532,5 др. /и.; 10,4 X-т ..
п 8 168 "

Баъд аз ао ва ai-po ёфтан, намуди тренд чунин мешавад:

у, = 532,5+10,41
Маълумоти чадвалро истифода бурда графикро месозем ва хатти
трендро аз нуктахо мегузаронем.

-Хатти

Расми 5.3.

112
 Пешгуии нуктави барои соли 2002:
у, =532,5+10,4 * 9=626,1
Пешгуии фосилавии хачми боркаш они барои соли 2002 бо
формулаи зерин хисоб карда мешавад:
y,±ta *sy
А з руи маълумоти чадвали 5.19 тамоили миёнаи квадратиро
муайян мекунем:

= IX i y - y ,)2
5 ,= -
п- 1 - М - * 462 X-т-
Д арачаи назариявй у, чунин ёфта мешавад:
19 9 4 — * = 532,5+10,4 * (-7) = 459,7
1995— у, = 532,5+10,4 * (-5) = 480,5 . j
Пешгуии фосилавии хачми боркаш^нй барои соли 2002:
^ н е ш г у и = 626,1±3,4 * 0,462
3,4= ta аз руи чадвали тацсимотии СтюдепШ занимай N°_9__ ёфта
мешавад (эутимолияти Р=0,99. S, = 6,995. к= п -1 = 7).
624,53 X.т. <упгииуи <627,67х;.т.
Масъала. Бигзор оиди истехсоли махсулрт маълумоти зерин дода
шуда бошад: •' '
Чалвали 5.22.
Нишондихандахо - Солхо
1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Микдори махсулот дар 3,4 3,9 4,7 5,9 7,4 9,2 1U4 14
истехсолот (хазор •
тонна)
\
Д ар асоси м а^.умоти додашуда пешгуии фосилавиро барои*соли
2002 ва 2003 тартиб дихед ва натичаи он ро б о эхтимолияти 0,954
кафолат дихед. \
Хал: барои муайян намудани шакли тренд ва хисобкунии
параметрхои он чадвали ёрирасонро тартиб медихем;
Чадвали 5.23.
XfflMu Фар Фар *
мзщию- K/Jfh щь
ти пи пи
Солцо 1 Р 1* y *t у
илщсти аввап дую
удцурзор м
тона t
1 2 3 4 5 6 7 8 9
1994 - - -7 49 2401 -23,8 166,6
- :Ы
1995 3,9 0.5 - -5 25 625 -19,5 97,5
1996 _ _ _ 0,8 0,3 -3 9 81 -14.1 42J

113
 1997 5,9 1.2 0.4 -1 1 1 -5,9 5,9
1998 7,4 1,5 0,3 +1 1 1 +7,4 7,4
1999 9,2 1.8 0,3 +3 9 81 +27,6 82,8
2000 11,4 7■
> 0,4 +5 25 625 +57,0 285
2001 14 2.6 0,4 +7 49 2401 +98,0 686
Чрмь &=%9 - - 2=0 3 2= 168 В<= 23*= Zyt2=
6216 126,7 1373,5

Мувофики маълумоти чадвал графики хаттиро месозем ва дар он

аз нуктахои ёфташуда хаттй трендро мегузаронем.

■Параболам тартиби дуюм

Расми 5.4.

Д ар ин холат параболаи тартиби дуюмро истифода мебаранд,

зеро фаркиятхои дуюм (сутуни 4) тахминан б ароб ар хастанд.
Мувофики чадвали 5.15 параболаи тартиби дуюм бо муодилаи зерин
дода мешавад:
у, = а 0 + <я,/ + а 2/ 2
Системаи муодилахои оддй барои ёфтани параметрхои муодила
чунин аст:
X j ' = a 0n + a ,] T / + a 2] [ Y

>2 > 2 = в . 5 У + * 12 > 3+ в:2Z ' 4

Z t-О в 3=0 аз ин чо:

114
 Zy=a0n +a2Zt2 59,9=ao8+a2168
Iy t= a ,B 2 126,7=a,168
Zyt2=anZt}+a3B 2 1373,5=a0168+a26216
Х,алли муодилахо параметри зеринро медиханд:
59 ,9 - 0 ,0 4 3 *168
59,9 = а 08 + а 2168
8
5 9 ,9 - 7 ,2 2 4
126,7 = а. 168
8
52,676
1373 ,5 = а 0168 + а 26216
8
а 08 = 5 9 , 9 - а 2168 a i = 6,585
(59,9 - а 2168)
1373 ,5 = 168 1 + а 26216 /i -} и
8 М 2* у
1373 ,5 = 21 (59,9 - а 2168 ) + а 2 6216
1373 ,5 = 1257 ,9 - а 23528 + а 26216
115,6
а 22688 = 115,6 а, = а , = 0,043
2688
ао-6,585 а 1=0,754 аз=0,043
Шакли тренд чунин мешавад:
y.=6,585+0,754t+0,043+t2
Пешгуии нуктавй:
Барои соли 2002: у,=6,585+0,754 * 9+0,043 * 92 = 16,854
Барои соли 2003: у,=6,85+0,754 * 11+0,043 * 112 =20,082

Тамоили квадратии миёнаи тренд:

Чадвали ёрирасон барои хисоби Sy:

Cojvfo Хацшлщеу.'юти У> у-у, (У-У»‘

итщсопшудатзорпта
1 2 3 4
1994 3,4 3,414 -0,014 0,0002
1995 3,9 3,890 0,01 0,0001
1996 ! 4,710 -0,01 0,0001
1997 5,9 5.874 0,026 0,0007

115
 1998 7,4 7,382 0,018 0,0003
1999 9,2 9,234 -0,034 0,0012
2000 11,4 11,430 -0,03 0,0009
2001 14 13,970 0,03 0,0009
Цамъ Zv =59.9 , - - 0,0044

Д арачаи назарияви чунин хисоб карда мешавад:

с 1994: у,=6,585+0,754 * (-7)+0,043 * (-Т-) =3,414
С1995: у,=6,585+0,754 * (-5)+0,043 * (-52) =3,89
с 1996: у,=6,585+0,754 * (-3)+0,043 * (-32) =4,71
С1997: у,=6,585+0,754 * (-1)+0,043 * (-12) =5,874
с1998: у,=6,585+0,754 * 1+0,043 * I 2 =7,382
с 1999: у,=6,585+0,754 * 3+0,043 * З2 =9,234
с2000: у.=6,585+0,754 * 5+0,043 * 52 =11,43
с2001: yt=6,585+0,754 * 7+0,043 * 72 =13,93
Пешгуии фосилавй:
У,±К *sy
Мувофики чадвал t - таксимоти t„ = 2,447 мебошад.
16,854 ±2,447 *0,027
16,854 - 0,066 < упешгуи < 16,854 + 0,066
16,788 < Упешгуи < 16,92
20,082 ± 2,447 * 0,027
20,082 —0,066 ^ упешгуи ^ 20,082 + 0,066
20,016 ^ Упешгуи< 20,148
Д ар вобастагии хаттии f(t)=ao+ait-napaMeTpH ао- ш арх дода
намешавад, аммо дар баъзе холатхо хамчун дарачаи ибтидоии катор
дида баромада мешавад, аихамчун кувваи алока, яъне нишон
медихад, ки хангоми ба як вохид тагйирёбии вакт натича чй кадар
тагйир меёбад. Муодилаи регрессияро тартиб дода ба эътимоднокии
он бахо медиханд. Ин баходихД б о ёрии критерияи Фиш ер (F)
гузаронида мешавад. Дарачаи аслии (Faran) ба кимати назариявй
мукоиса карда мешвад:
1 _2
‘ у а сли / м 1 \_ 2
F - * - 1 р _ (п-к)Ут
пси 1 — (к - 1 ) Т 2 бокия
^ 1> бакия

Д ар ин чо к - адади параметрхои функсияи тамоилро

тасвиркунанда буда, n-адади дарачаи катор мебошад:

, : _ Z (у - / ( О ) 2 .

116
 F асли бо F назариявн хангоми v i= k - 1 , V2= n - k - дарачахои озод ва
дарачаи мухим а (оддатан а=0,05) мукоиса карда мешавад. А гар Fac.™
> F назариявп шавад, он гох муодилаи регрессия мухим аст, яъне
намунаи сохташуда ба тамоили вакти аслй мувофик аст.
М исол. Бигзор микдори никохшудагон дар вилояти Хатлон ба
хар 1000 н афар истикоматкунанда аз соли 1987 то 2002 чунин бошад:

Микдори
Сол никохшудаг \
\ .
t , V f(t)
он ,%о t f f ij
1987 13,1 -15 -196,5 225 12,4088
1988 12,5 -13 > 162,5 169 .12,1768
1989 12,0 -11 -132,0 121 11,9448
1990 12,5 -9 Ш 12,5 81 11,7128
1991 Ц0 -7 -77,0 49 \
\11,4808
1992 11,2 -5 -56,0 25 11,2488
1993 10,5 -3 -31,5 9 11,0168
1994 10,5 -1 -10,5 1 10,7848
1995 9,6 1 9,6 ,1 10,5528
1996 9,5 3 28,5 9 . 10,3208
1997 9,7 5 48,5 25 f 10,0888
1998 10,2 7 71,4 49 V 9,8568
1999 9,4 9 84,6 81 9,6248
2000 9,5 11 104,5 1121 9,3928
2001 9,7 13 126,1 169 » 9,1ф8
2002 9,8 15 147,0 225 8,9288
Хамагй 170,7 0 -158,3 1360 170,7008

Муодилаи регрессия тартиб дода шуда, эътимоднокии он бахо

дода шавад.
Хал. Аз усули квадратхои хурдтарин истифода бурда,
параметрхои муодиларо меёбем .
 2> . 170 7
а0 = — = — — = 10,6688
0 16 16
16

/«I -158,3
а, =■ 16 = -0,116
1360
I ' 2*
Х,амин тарик, муодилаи регрессия
f(t)= 10,6688-0,116t барои t=-15,-13,-ll-...+13,15 ёи н к и
f(t)= 12,4088-0,232t, t=0,l,2,...,15 мешавад.
Акнун бахои эътимоднокии муодилаи хосилшударо дида
мебароем
I ( У - у,У
г ,2 = — = 1,459883
16

£ ( /( * .) - jo 2
*■«. = ~ ^ ----------- = 1,,130606
т2 = т„2 - т 2«« = 0,329277
(16 - 2)
= 48 ,07
Т (2 - 1)
Х,ангоми а = 0,05, у, = (к —1) = 1; и2 = (« -* ) = 14;
Fпачарияви = 4 54 *

а = 0,01,V, = (к-1) = l;v2 = { п -к ) = 14;

= 8>68'

Азбаски Fасли >FHa»pH»Bfl мебошад, пас муодилаи хати рост максади

дар катори динамики тадкикшаванда баамаломадаро инъикос
мекунад.

5.4. Тахлили тагйирёбихои мавсимй

Дар амалия муайян намудани тагйирёбии мавсимй ахамияти

мухим дорад. Ба тагйирёбихо дигаргунии устувори зиёд, ё ин ки камй
дарачаи катор аз руи даврхои дохили солхо - мох ва квартал хос
мебошад. Тагйирёбии мавсимй (нобаробарихои мавсимй) ин
тагйирёбихои дохили соли мукоисавии устувор мебошад, ки аз сол ба
сол дар як мох дарачаи ходисахо зиёд ва дар дигар мох кам мешавад.

118
Ин тагйирёбихо дар зери таъсири омилхои гуногун, шароитхои ба худ
хос ва инчунин омилхои табию иклимй ба амал меоянд. Вазифаи омор
ин муайян намудани тагйирёбй ва ченкунии онхо мебошад. Мавчу;
будани тагйирёбии мавсимй бо ёрии усули графикй муайян карда
мешавад. Дар ин холат диаграммаи хаттиро истифода мебаранд, ки
дар он маълумоти хачми ходисахоро аз руи моххо на i; ■* г.з се солро
нишон медиханд.
Ба маврид аст, ки барои муайянкунии тагйиреб; - мавсимй
дарачаи шабонарузй ба хисоби миёна барои хар мохр- истифода
бурд, ки вай имкон медихад таъсири давомнокии гуногуни моххоро
хорич кунем. Тагйирёбии мавсимй бо ёрии нишондихандахои махсус
чен карда мешаванд, ки ин нишондихандахо инч’кси мавсимй ном
доранд. Тарзхои муайян намудани индексхои м:.ва>мй гуногунанд.
Онхо пеш аз хама аз хусусияти умумии тзнденсиял к i гори динамикй
вобастагй доранд.
Агар дарачаи солонаи ходисахо аз сол ба сол нисбатан бетагйир
монад (усули миёнаи оддй), он гох ищ ик.и мавсимй бо формулаи
зерин хисоб карда мешавад:

/ш= Д ю о
Уо
дар ин чо:.
У /- миёна аз дарачаи хакикии мохдои хамном; \\
у 0- миёнаи умумй аз даврхои тадкикшаванда.
Бо ин тарз индексхои мавсимй аз руи се мархила хисоб карда
мешавад:
1) барои маълумоти хар як мохи солхои даври тадкикоти ( у {),
ки имкон медихад аз тагйирёбии тасодуфии дарачаи моххои солхо
озод шавем, дарачаи миёна хисоб карда мешавад; \
2) барои хамаи даврахои тадкикотй миёнаи умумй (_у0) муайян
карда мешавад. Тагйирёбии мавсимии маълумоти мутлаки ходисахои
хар як мохро (_у0) чунин хлсоб мекунем: хачми умумии ходисахои
хамаи даврахои тадкикоти (суммаи маълумоти ибтидой) ба адади
моххои даври тадкикотй (даври 3 сол - 36 мох) таксим намуда
мешавад. Дар асоси дарачаи шабонарузй ба хлсоби миёна ( J 0)
хисобкунии тагйирёбии мавсимй чунин ба амал меояд: маблаги
маълумоти ибтидой ба адади умумии рузхои таквимии даврхои
тадкикотй таксим карда мешавад;

119
 3) бо формулаи дар боло овардашуда хисоб намудани индекс
мавсимй.
Масъала: бигузор оиди фуруши молхо маълумоти зерин дода
шуда бошад:
_____ ______________________________________ Чадвали 5.25.
Мох 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
Хачми шабонаррзин миёнаи фуруши молх
1999

11, 11, 12, 12, 12, 13, 13, 12, 11, И,

11 11
2 4 3 5 8 4 6 4 1 6

11, 11, ' 11, 12, 12, 12, 12, 11, 12, И, 11, 11,
fN 5 6 5 4 8 2 9 9 5 3 5 4

О 10, 11, 11, 12, 12, 12, 12. 13, 12, 12. 11, 11,
О
rs 3 7 9 8 9 1 6 5 2 2 7 5

Дар асоси маълумоти овардашуда:

Мавчудияти нобаробарии мавсимиро нишон дилед;
Индеки мавсимиро муайян кунед.
Х,ал. Барои мавчудияти нобаробарии мавсимиро нишон додан,
усули графикиро истифода мебаранд. Ба расми 5.5 назар афканед:
Расми 5.5.

О 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Мох

120
 Аз график дида мешавад. ки хачми максималию минималии
фуруши молхо амалан дар моххои якхела ба вучуд омадаанд. Азбаски
хачми фуруш аз сол ба сол асосан тагйир наёфтаанд, индекси мавсимй
бо формулаи зерин хисоб карда мешавад:

iт = А
—
юо
Уо
Барои осон намудани хисобкунии индексной мавсими чадвали
ёрирасонро тартиб медихем:
_________ ________________________________ ______ Чадвали 5.26.
М оу,х, о Хачми шабонарузй ба хисобй миёнаи фуруши Индексы
молхо (хазор тонна) мавсимй
1999с 2000с 2001с , К
1994- 2001 у ,
1 2 3 4 5 6
Январ 11,2 11,5 11,3 11,,33 93,95
Феврал 11.4 11.6 11,7 ^ 107 95,94
Март 11,0 U .5 U .9 11,47 95,11
А прел 12.3 12.4 12,8 12.5 103,65
Май 12,5 12,8 12,9 12,73 105,36
Июн 12,8 12,2 12,1 12,37 102,57
Июл 13*4 12,9 12,6 12,97 107,56
Август 13,6 - 11.9 13,5 13.0 107,79
Сентябр 12.4 12,5 12.2 12,37 102,57
Октябр 11.1 11.3 12,2 11,53 95.61
Ноябр 11,6 11,5 11.7 11,6 96,19
Декабр 11.0 U .4 11.5 11.33 93,70

Х,исоби индексхо чунин ба амал меоянд:

1. Дарачаи шабонарузии миёна барои хар як мох муадян карда
мешавад (сутуни 5): '
_ 11,2 + 11,5 + 11,3 _ 11,4 + 11,6 + 11,7
у 1 = --------- ---------- = 1 1 , 3 3 у 2 = -------------------- = 11,57

_ _ 11,0 + 11,5 + 11,9 12,3 + 12,4 + 12,8'

Уз — ^ —и д / у 4- ^ -iz ,o

ва гайрауо.
2. Миёнаи умумии хамаи даврхо ( у 0 ) муайян карда мешавад:
р 0 =(П,33 * 31 + 11,57 * 28+11,47 * 31 + 12,5 * 30+12,73 * 31+12,37
* 30+12,97 * 31 + 13,0 * 31 + 12,37 * 30+11,53 * 31 + 11,6 * 30+11,3 *
31) / 365=4403,39 / 365=12,06
3. Индекси мавсимй хисоб карда мешавад:

121
 11,33
барои январ 100 = 93,95%
12,06
11,57
барои феврал - 100 = 95,94%
12,06
Индекси мавсимй нишон медихад, ки хачми шабонарузй ба
хисоби миёнаи фуруши молхо дар мохи январ дар тамоили даври
шабонарузй ба 6,05% (93,95 - 100) кам аст, дар мохи август бошад ба
7,79% (107,79 - 100) зиёд шудааст.
Агар дарачаи мавсимии ходиса аз сол ба сол зиёд ё кам шавад
(дорой тендесияи инкишоф аст) он гох индекси мавсимй бо формулаи
зерин хисоб карда мешавад:

* .= 4 - 1 0 0
У,
у / - миёна аз дарачаи хакикии моххои хамном;
у ' - миёна аз дарачаи хамворкардашудаи (баробаркардашуда)
моххои хамном.
Х,исобкунии индексхои мавсимй бо тартиби зерин ичро карда
мешавад:
1. Дарачаи миёна барои хар як мохи даври тадкикотй (j? .)
муайян карда мешавад.
2. Барои нишон додани тенденсияи умумии каторхо баробарии
аналитикй, ё ин ки хамворкунии 12 - мохаи лагшиши миёна, шартан
ба мох 7 -ум марказонидашуда гузаронида мешавад.
3. Барои хар як мох миёна аз баробаркунй, ё хамворкунии
(мараказонидашуда) лагшиши миёна ( у {) муайян карда мешавад.
4. Барои хар як мох индекси мавсимй хисоб карда мешавад.
Масъала: Оиди фаъолияти чамъияти дорой масъулияташ махдуди
«Умед», ки чор нуктаи сартарошй дорад, маълумоти зерин мавчуд
аст:

1
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12
о
S

122
 600 920 1000 10 1450 150 1560 1604 16 1020 900 600
2000 50 0 00

780 890 1020 11 1360 159 1702 1710 17 1015 802 500
Шумораи мизоуон

00 9 00
2001

640 950 1030 10 1400 160 1666 1720 16 1008 740 560
20 I 50
2002

Дар асоси маълумоти овардашуда мавчудияти нобаробарии

мавсимиро хисоб кунед.
Хал: Маълумотхои ибтидоиро тахлил намуда, ба чунин хулоса
омадан мумкин аст, ки дарачаи ходиса аз сол ба сол зиёду кам
шудааст, яъне дорой тенденсияи инкишоф аст ва аз руи формулаи
зерин хисоб карда мешавад:

и L = { 7-10 0
У,
Натичаи хисобкунии индексхои мавсимй дар чадвали зерин
оварда шудааст:
______ ____________________________________________ Чадвали 5.28.
М оххо Шумораи X3NKWHHHMH^12»«^MapK0CHH3Suiyz»6aM0XH 7 Индекс
мизочон и
барои солхои мавсим
jtttfc 2001с 2002с 1999 - 2001 й
2000-2002 y i —/ —/ —г
%
У, У, У, У;
1 2 3 4 5 6 *7
Январ 673,33 . 1175,34 1171 1173,17 57,39
Феврал 920 . 1185.68 1169,92 1177.80 78,11
Март 1017 . 1194.26 1168,25 1181,26 86.09
Апрел 1057 . 1198,21 1165,88 1182,05 89,42
Май 1403,33 . 1193,92 1163 1178,46 119.08
Июн 1567 . 1185,67 11 $2,92 1174,30 133.44
Июл 1643 1157,83 1175,67 - 1166.75 99.74
Август 1678 1164,08 1172,33 - 1168,21 143,64
Сентябр 1650 1163,72 1175,25 - 1169,49 141.09
Октябр 1014,33 1166,65 1172.34 - 1169,50 86.73
Ноябр 814 1164,95 1170,67 - 1167.81 69.70
Декабр 553,33 1165,31 1172,42 - 1168.87 47.34

123
 Хисобкунии индекси мавсими аз руи тартиби зерин ба амал
меояд:
1) миёнаи дарачаи хакикии моххои хамном (_у; ) муайян карда
мешавад:
барои январ, феврал ва дигар моххо чунин хисоб карда мешавад:-
_ 600 + 780 + 640 _ 920 + 890 + 950
• = 673,33; ■= 920 ва гайрауо
У, =■ 3 ' ' "У: = ' 3

2) барои нишон додани тенденсияи умумии катор хамворкунй бо

ёрии 12 - мохи лагшиши миёна гузаронида мешавад ( у ' ):
у' = (600+920+1000+1050+1450+1500+1560+1604+1600+1020+900+600) /
12=13804/ 12 = 1150,33;
у ' = (920+1000+1050+1450+1500+1560+1604+1600+1020+900+600+780) /
12=13984/ 12 = 1165,33;
у ' = (1000+1050+1450+1500+1560+1604+1600+1020+900+600+780+890) /
12=13954/ 12= 1162,83.
Чунин миёнахо бояд 25 - то шаванд. Халл и онхо дар чадвали
зерин оварда шудааст:

1 2 3 4 5 6 7 8 9
1150.3 1165.3 1162.8 1164.6 1168.7 1161.2 1169,4 1181.2 1190.1
3 3 3 2 5
10 И 12 13 14 15 16 17 18
1198,4 1198 1189,8 1181,5 1169,8 1174.8 1175,6 1169 1172,3
2 3 3 3 7 3
19 20 21 22 23 24 25
1172.5 1169.5 1170.33 1166.17 1165.58 1160,42 1165,42

3) Барои ёфтани даври миёна лагшиши миёнаро истифода бурда,

онхо марказонида мешаванд, яъне аз лагшиши миёна ёфта
мешавад. Аз чадавали 5.29 истифода бурда, хисоб мекунем:
р; = _ u s o j 3 + n 6 s j 3 = , 15? 83;

й - а ± & . п « З Д - 1 1 « Л . , 1Н 08
2 2
ва гайра^о.
Баъд аз хисоб намудан 24 - то миёнаро меёбем, ки он дар чадвали
зерин оварда шудааст:

124
 Чадвали 5.30.
1 2 3 4 5 6 7 8
1157.83 1164,08 1163,72 1166.6 1164,9 1165,3 1175,3 1185,6
5 5 1 4 8

9 10 11 12 13 14 15 16
1194,26 1198,21 1193,92 1185,6 1175,6 1172,3 1175,2 1172,3
7 7 3 5 4
17 18 19 20 21 22 23 24
1170,67 1172,42 1171,0 1169,9 1168,2 1165,8 1163,0 1162,9
2 5 8 2

Якум, миёнаро мумкин аст ба мохи мюли соли 2000 (сутуни 3)

бурд, зеро ин мох, миёна аст, дуюм Миёнаро ба август соли 2000 ва
гайрахо. Б о й н тарз сутуни 3,4,ва 5 - у(Ли ч а д в а л и 5.28 пур карда
мешавад. ' ^ i/ •,,
4) Миёна аз лагшиши марказонидашула (йапоиши миёна) барои
моххои хамноМ муайян карда мешавад (сутуни 6 чадвали 5.28).
1175,34 + 1171 „ „ „
январ = г— = 1173,17;
2 ■
^ ^ 8 + Ц 6 9 ,9 2 ,1177,8
X .
ва гайрахо. 4 2' \
5) Барои хар як мох индекси мавсимй хисоб карда мешавад (сутуни 7
чадвали 5.28):
январ = 673,33 •100 = 57,39;
1173,17
7 \ «
920 ' *
феврал = — — 100 = 78,11 '
1177,8 \
ва гайра%о.
t■
<
Тамоили миёнаи квадратиро мумкин аст барои мукоиоа намудани
бузургии тагйирёбии мавсимии якчанд корхонахо, ё даврхо истифода
бурд, ки аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:

(J = /(»• --------
-1 0 0 у/_ ; дар ин ЧО
V п *
iM - индекси мавсимии хар як мох
п - микдори моххо (12)
Хар кадаре ки тамоили миёнаи квадратй кам бошад, хамон кадар
бузургии тагйирёбии мавсимй кам мешавад.

125
 Мумкин аст барои тахлил ва пешгуисозии тагйирёбии дохилисолй
шакли модели тагйирёбии мавсимиро бо ёрии катори гармоникии
Фуре созем.
т

у , = ао + Е
*=i
дар ин чо: к - раками гармоникй, ки дарачаи аники (мувофики,
адеквати) моделро муайян мекунад (одатан то хадци аз 1 то 4 гирифта
мешавад).
Хангоми к = ] у, = а0 + a, cost + b, sint
Хангоми к = 2 у, = а0 + a, cost +b, sint + a2cos2t + b2sin2t
Параметрхои муодила (yt) бо усули квадратхои хурдтарин муайян
карда мешавад:
/ У 2 2
о0 = ----- ; ак = - Y y c o s k t ;
bk = - Y y s i n k t .
п п п
Дар вакти тахлили динамикаи дохилисолй п = 12 - аз руи микдори
моххои сол мебошад. Агар моххои даврро хамчун кисми дойра ифода
кунем, катори дохили солии динамикй намуди зеринро мегирад:

Давр 11
1 1 1 2 5 К 7 4 3 5 —л
да 0 —л -Л —л —л —л —л —л —л -л 6
t 6 3 2 3 6 6 3 2 3
Дара
>«да У У2 Уз У* У5 У* У» У» Ую ум У12
У

Барои хисобкунии гармоникахо чадвали ёрирасонро истифода

мебаранд.

Ишора- Катор­
хои хои
Моххо cost sint ycost ysint y<
шартии динамик
мох. t ■ У
1 2 3 4 5 6 7 8
1 0 У|
1
2 -л
6 У2
1
3 -л Уз
3
ва г
2ycost= Hysint=
II

1у=

126
 Масъала: Аз маълумоти зерин оиди хачми фуруши сахмияхо дар
биржа истифода бурда модели тагйирёбии мавсими хачми фуруши
сахмияхо бо ёрии катори гармоникии якуми Фуре ёфта шавад:
________________________ Чадвали 5.33.

оX 1 2 3 4 5 6' 7 8 9 10 11 12
2

8.3 8.8 9,2 9,4 9,9 10,1 9, 10.4 10,2 10,5 9.2 9.5
'я' 6
X
я °
я п

Р У
*3 V
8
t. . ,1т.

Хал: Гармоникаи якум намуди зеринро дорад:

у, = а0 + a, cost + kj sint
Параметрхои муодила бо формулахои зе^ин хисоб карда
мешавад: „ \ ...

а<= ^ Z - VC0S/; *
Барои хисобкунии параметрхои муодила чадвали ёрирасонро
истифода мебарем:
_______________ __ .______ Чадвали 5.34.
М 0ХХ.0 Ишорахои Хрчми cost sint ycost 1 ysint
4
шартии ф>Й<ши
t
мох, t сахмиядоу
1 ■> 3 4 5 6 У 8
Январ 0 8.3 1,0 0,0 8,3 0,0 10,3
Феврал 8,8 0,866 0.5 {7,6 4.4 10,3
1
—Л
t *
6
Март 9,2 0,5 0,866 4,6 * 8,0 10,2
1
-Л
3
Апрел 9.4 0.0 1.0 0.0 9.4 9.9
1
—л
2 г
Май 9,9 -0.5 0,866 -5,0 8,6 9.5
2
—л
3

127
 Июн 5 10.1 -0.866 0,5 -8.7 5.1 9.2
—Л
6
Игал Л 9,6 -1,0 0,0 -9,6 0,0 8,9
Август 7 10.4 -0,866 -0,5 -9,0 -5,2 8.9
—л
6
Сентябр 4 10,2 -0.5 -0,866 -5,1 -8,8 9,0
—л
3
Октябр 3 10,5 0,0 -1.0 0,0 -10.5 9.3
—л
2
Ноябр 5 9,2 0.5 -0,866 4.6 -8,0 9.7
-л
3
Декабр 11 9,5 0,866 -0,5 8.2 -4,8 10,0
—л
6
Чамъ 115.1 - - -4,1 -1,9 115,1

Параметри муодилахо чунин ёфта мешаванд:

П 5 Д=_9,6;
„ , в1. а д и^ Й1=1 ! М = _о,з
12 " ‘ 12 ' ' ' 12
Модели мавсимии афзоиши хачми фуруши сахмияхо чунин мешавад:
у, = 9,6-0,7 * cost - 0 ,3 * sint
дар асоси муодилаи ёфташуда дарачаи назариявии хар як мохро
хисоб мекунем:
Барои январ у, = 9,6-0,7 * 1 ,0 -0 ,3 *0,0 =10,3
Барои феврал у, = 9,6-0,7 * 0,866 - 0 ,3 * 0,5 =10,3
Бо хамин тарз дигар моххо хисоб карда мешаванд.

Саволхои санчишй
5.1 Дар илми омор тагйирёбихоро дар вакт бо ёрии чй
меомузанд?
5.2 Вазифахои оморро дар сохаи каторхои динамикй
номбар кунед?
5.3 Каторхои динамикй чи гуна хосил карда мешаванд?
5.4 Каторхои динамикй дар вакт чиро нишон медиханд?
5.5 Каторхои динамикй аз чанд элемент иборат мебошанд?
5.6 Каторхои динамикй аз руи кадом аломатхо фарк карда
мешаванд ва хар яке аз онхоро шарх дихед?
5.7 Коидаи сохтани катори динамикиро баён намуда, ба
мисолхо шарх дихед?
5.8 Катори вактй чи гуна катор аст?

128
5.9 Дар натичаи мукоисаи дарачахо чй хел системаи
нишондихандахо ба вучуд меояд ва ба он чй хел
нишондихандахои вактй мансуб мебошанд?
5.10 Нишондихандахои катори динамикиро шарх дихед ва
формулахои хисобкунии онро нависед?
5.11 Барои тавсифи шиддатнокии инкишоф дар давраи дуру
дарозбуда чй гуна нишондихандахои динамикиро
истифода бурда хисоб мекунанд?
5.12 Чй гуна усулхое мавчуд аст, ки мо онхоро дар боби
бузургихои нисбй истифода бурда будем, бо онхо
нишондихандахои тахлилии каторхои динамикиро
хисоб мекунем?
5.13 Дар вакти истифодаи ка' ори „щнамикй вазйфаи асосии
омор дар чй мебошад?
5.14 Ба инкишофи ходисахо дар вакт чй гуна омилхо таъсир
мерасонанд? I
5.15 Динамикаи каторхои нишондихандахои ходисаи
омухташаванда аз чанд кисмат иборат мебошад?
5.16 Муайянкунии тамоли каторхои динамикй бо кадом
тарзу усулхо ба амал меояд?
5.17 Усулхои муайянкунии тенденсияро шарх дихед?
5.18 Усули-васъекунии фосила чй гуна усул мебошад?
5.19 Мафхуми усули лагшиши миёнаро шарх дихед?
5.20 Мафхуми тахлили баробарй чиро ифода мекунад?
5.21 Тренд чиро тавсиф мекунад?
5.22 Баробарии тренд бо кадом аломатхои шартй ишорат
карда мешавад?
5.23 Вобаста ба намуди функсияхо шаклхои трендро цомбар
кунед ва формулахои хисобкунии онхоро нишон дихед?
5.24 Баходихии параметрхо (ao,ai,a2,....) аз руи кад'ом усулхо
ба амал меояд?
5.25 Кадом усулхои баходихии параметрхо мавчуд аст, ки
онро бештар истифода мебаранд? » ,
5.26 Формулахои хисобкунии усули квадратии хурдтаринро
нависед?
5.27 Функсияхо бо кадом тарзхо дода мешаванд ва онхоро
шарх дихед?
5.28 Агар микдори дарачаи каторхои динамикй ток, ё ин ки
чуфт бошад, даврхо бо чй гуна тарз ишора мешаванд?
5.29 Формулаи хисобкунии тамоили миёнаи квадратии
трендро нишон дихед?
5.30 Интерполятсия ва экстрополятсия чист?

129
 5.31 Сархади фосилахо бо ёрии кадом формула муайян
карда мешавад?
5.32 Эътимоднокии муодилаи регрессия бо кадом усул
бахисоб гирифта мешавад?
5.33 Тагйирёбии мавсимй чй гуна тагйирёбист?
5.34 Тагйирёбии мавсимй бо ёрии кадом нишондихандахо
чен карда мешавад?
5.35 Тагйирёбии мавсимй бо кадом формулахо хисоб карда
мешавад?

Масъалахо барои ичрои корхои санчишй

5.1. Аз чадвали зерин истифода бурда, диаграммаи хаттиро созед:

Чадвали 5.1.
Карз до дани бонкхо ба сохахои иктисодиёт ва ахолй1 (млн сомонй ).
Солхо 1995 1996 1997 1998 1999 2000
^амъи 5,4 10,6 18,2 24,2 48,2 59,8
карзхо
5.2. Аз чадвали зер истифода бурда, афзоиши мутлак, коэффитсиенти
рушд, суръати рушд, коэффитсиенти афзоиш, суръати афзоиш ва
кимати мутлаки як фоизи афзоиш, афзоиши мутлаки миёна,
коэффитсиенти рушди миёна, суръати рушди миёна ва суръати
афзоиши миёна ёфта шавад.
Чадвали 5.2.
Гардиши моли чакана дар чумхурии Точикистон (ба нархи соли 2005,
__________________________ млн сомонй)_____ _____________________
Солхо 2000 2001 2002 2003 2004 2005
Хачми умумии гардиши 707,5 670,4 621,8 674,6 503,0 658,2
моли чакана дар хамаи /а
1 3- 5 7
сохахои савдо h
5.3. Аз чадвали зер истифода бурда, афзоиши мутлак, коэффитсиенти
рушд, суръати рушд, коэффитсиенти афзоиш, суръати афзоиш ва
кимати мутлаки як фоизи афзоиш, афзоиши мутлаки миёна,
коэффитсиенти рушди миёна, суръати рушди миёна ва суръати
афзоиши миёна ёфта шавад.
Чадвали 5.3.
Карз додани бонкхо ба сохахои иктисодиёт ва ба ахолй2 (млн сомонй)
Солхо 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Карзхои кутохмуддат 4.4 9.2 14,6 19,2 43,4 53,7

1 Омори солонаи чумхурии Точикистон Душанбе 2001 сах.309

‘ Хдмон чо сах. 309

130
5.4. Аз чадвали зер истифода бурда, афзоиши мутлак. коэффитсиеити
рушд, суръати рушд, коэффитсиеити афзоиш, суръати афзоиш ва
кимати мутлаки як фоизи афзоиш, афзоиши мутлаки миёна,
коэффитсиеити рушди миёна, суръати рушди миёна, суръати афзоиши
миёна ва дарачаи миёнаи фосилаи катори динамикй ёфта шавад.
Чадвали 5.4.

Солхо 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Хдчми умумии гардиши
моли чакана дар хама 126,6,4 135,7 108.7 145,4 141,1 82,1
сохахои савдо

5.5. Бигузор маълумоти зерин оиди харочоти корхонаи истехсолии

«Вафо» чунин дода шуда бошад: ’ I

Сана Маълумоти ^исоботи

1.01 /, 1.06 1.11
2002 14,2 18,4 19,6
2003 22,2 30,0 * 15,0 16.0
2004 18.9 19,7 20,5 ’< 16,0
2005 20,0 - - -
\
Маълумоти ин чадвалро истифода бурда, тагйирёбии мутлаку нисбии
арзиши миёнаи солонаи харочоти корхона дар соли 2004 нисбат ба
солхои 2002 ва 2003 'муайян карда шавад. i
5.6. Муайян кунед, ки бо чй кадар маблаг ва бо чй кадар фоиз бакияи
миёнаи сахмхо дар I квартал аз якдигар (Сахми №1 ва с^хми №11)
фарк мекунанд, агар дар мохи январи соли 2002 бакияи сахми № I =
550 сомонй ва сахми №11 = 700 сомонй бошад. Дар I .квартал кимати
миёнаи сахмхо чунин тагйир ёфтаанд: * ,

Сахм Санахои тагйирёбии андозаи сахм (хазор сомони)

08.01 18.01 14.02 26.02 05.03 19.03 ’ 29.03
I + 100 -300 X +600 X X +220
II X + 150 +360 -220 -160 ч +440 X
5.7. Бигузор дар моххои зерин маълумот оиди фоидаи софи ширкати
«Фируза» чунин дода шуда бошад: ,
Чадвали 5.1.
01.01 01.02 01.03 01.04 01.05 01.06 01.07 01.08 01.09 01.10 01.11 01.12
2,22 3,00 2,40 3,68 4,50 3,6 3,9 2,8 4.7 3,8 2,8 3,61

1 Оморй солонаи чумхурии Точикистон. Душанбе 2001 сах. 276

Барои муайянкунии тенденсияи умумии афзоиши фоидаи соф усули
васеъкунии фосиларо истифода бурда, маълумоти якмохаи фоидаро
аз руи квартал муттахид намоед.
5.8. Бигузор оиди хачми истехсоли махсулот маълумоти зерин дода
шудааст (дона):
Чадвали 5.8.
Квартал Солхо

2002 2003 2004 2005

I 3200 3421 2236 3452
II 2500 2341 4531 3460
III 3660 4532 3500 2800
IV 2354 2300 2350 3600
Маълумотро истифода бурда, бо усули лагшиши миёна каторхои
дина’м икиро хисоб кунед ва дар диаграммаи хаттй инъикос намоед.
5.9. Дар асоси маълумоти шумораи ахолии ЧД" фосилаи пешгуии
афзоиши хачми ахолй дар соли 2001 бо эхтимолияти 0,99 хисоб карда
шавад:
Чадвали 5.9.

Шумораи ахолии Чумхурии Точикистон (хазор нафар)

Солхо 1959 1970 1979 1989 2000
Хамаи ахолй 1978,8 2898,3 3806,2' 5092.6 6127,5

Барои муайян намудани шакли тренд ва хисобкунии

параметрхои он чадвали ёрирасон тартиб дихед.
5.10. Оиди нишондихандахои харакати ахолй маълумоти зерин дода
шудааст:
Чадвали 5.10.
Нишондихандахои харакати ахолй (млн. наф.)5
Солхо 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Шумораи 5505,5 5567,2 5579,7 5633,8 5701,4 5769,1 5875.8 6001.3 6126,7 6250
ахолй

Дар асоси маълумоти додашуда пешгуии фосилавиро барои соли

2001 ва 2002 тартиб дихед ва натичаи онро бо эхтимолияти 0,99
кафолат дихед. Г рафики харакати ахолиро созед.
5.11. Бигзор шумораи никохшудагон дар вилояи Сугд ба хар 1000
нафар истикоматкунанда аз соли 1987 то соли 2002 чунин бошад .
Чадвали 5.11.

5 Омори солонаи чумхури Точикистон. Душанбе 2001 сах. 33-51.

132
 Шумораи никохшудагон, t yt 0 f(t)
Сол
%о,У
1987 12,1 -15
1988 12.5 -13
1989 11,8 -11
1990 13,5 ’ -9
1991 11,8 -7
1992 11,2 -5
1993 10.5 -3
1994 10.5 -1
1995 10.2 1
1996 9,5 3
1997 9,8 i 5 i
1998 9,6 : 7 I
1999 9,7 1 *9 1
2000 9,4 5 li I
2001 9,4 ;i3 Г
2002 9,5 15 1 .
fit) -

Муодилаи регрессия тартиб дода шуда эъти^однокии он бахо

дода шавад. ' '
5.12. Аз маълумот оиди хачми фуруш^ сахмхо дар 15 биржаи
калонтарин Россия, дар соли 1993 истифода бурда индрксхои
мавсимиро ёбед. '
Надвили 5.12.
Mox Дарачаи нишондиханда (yt) It, мавсими
Январ 12.78
Феврал 122,08 {
Март 709,98 «
Апрел 1602,61 t
Май 651,83 \
Июн 220,80
Июл 327,68
Август 277,12 »
Сентябр 418,31
Октябр 521,18
Ноябр 396,20
Декабр 508,34

5.13. Бигузор оиди хариди ашёи хом маълумоти зерин дода шуда
бошад:
Чадвали 5.13.

133
 X
с

Сентябр

Октябр

Д екабр
Ф еврал

А вгуст

Н оябр
Январ

Апрел
М арт

Июл
Июн
М ай
|

12,2 12,4 13 14,3 13,5 13,8 14,3 14,5 13,2 12,1 12, 12
2S 6
2000

О
X
Я
У 12,4 12,6 12,5 13,3 13,8 13,1 13,9 12,9 13,4 12,3 12. 12
се
S 5 ,3
2001

1о«
л
X
|

Я 11,2 12,4 12,4 13,5 13,7 13,2 13,2 14,3 13,9 13,4 12, 12
5 7 ,4
2002

Дар асоси маълумоти овардашуда:

Мавчудияти нобаробарии мавсимиро нишон дихед;
Индеки мавсимиро муайян кунед.
5.14. Оиди фаъолияти чамъияти дорой масъулияташ махдуди
«Нафиса», ки ба дузандагй машгул аст, маълумоти зерин мавчуд аст:
Чадвали 5.14.
Моц (сол)

1
01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11
2
|

100 220 300 250 350 400 560 604 500 420 400 20
0
| 2003с
Шумораи мизочон

180 290 320 300 360 599 702 710 500 415 402 30
0
2004с
|

140 250 330 120 400 601 666 720 650 508 440 36
0
2005с
|

Дар асоси маълумоти овардашуда мавчудияти нобаробарии

мавсимиро нишон дихед. Индекси мавсимиро муайян кунед.

134
 БО БИ 6 И Н ДЕКС Х О . Т А Х Л И Л И ИНДЕКСХО.

6.1. Мазмун ва мохияти индексхо

Дар байни усулхои тахлили оморй усули индексхо истифода

бурда мешавад, ки яке аз усулхои мухим ва пахншуда ба шумор
меравад. Истилохи индекс (index) аз забони лотинй гирифта шуда,
маънояш «нишондиханда» мебошад. Дар омор зери мафхуми индекс
бузургии нисбй фахмида мешавад, ки тагйирёбии дарачаи мураккаби
нишондихандаи ичтимой - иктисодиро дар вакт, дар фазо, ё ин ки
мукоиса бо накша тавсиф намуда, аишон медихад, ки дарачаи
ходисаи омухташаванда дар шароити хозира аз дарачаи хамон ходиса
дар дигар шароит чанд маротиба фарк мекунад. Хдмаи индексхо
бузургии нисбианд, вале на хамаи бузургихои нисбй индекс шуда
метавонанд. Яъне хамон бузургихои Иисфие,индекс номида мешаванд,
ки муносибати ходисахоро дар тули вяКти муайян, дар фазо ва дар
мукоиса бо накша нишон медихад.
Индекс нишондихандаи ададиест, ки тагйироти мунтазами
холати иктисодиро бо фоиз, коэффитсйент ва промил ифода' мекунад.
Дар натичаи истифодаи усули индексхо маълумоте ба даст меояд, ки
барои шарх додани тараккиёти нишондихандахои тахдилшаванда дар
тули вакт ва фазо, инчунин барои омузиши алокамандй ва таъсирхои
омилхои гуногун истифода бурда мешавад.
Нишондихандаи индексй дар асоси натичаи чамъоварй ва
коркарди маълумоти мушохидаи оморй хисоб карда мешавад. Индекс
дарачаи олии чамъбасти оморй мебошад. Бо ёрии ojpxo мо метавонем
масъалахои зеринро хал кунем: Р .
>тавсифи тагйирёбии умумии нишондихандаи Мураккаби
иктисодй ва элемнтхои чудогонаи он; \
> ченкунии таъсири омилхо ва динамикаи умумии
нишондихандаи мураккаб, инчунин тавсифй таъсири
тагйирёбии таркиби ходисахо.
I Индексхои оморй бузургихои нисбии мукоисаи мачмуъхои
мураккаб ва вохидхои чудогонаи онхо мебошад. Мачмуи мураккаб
гуфта чунин мачмуи омориеро меноманд, ки онхоро чамъ намудан
гайриимкон аст. Масалан, номгуи моле, ки дар маркази савдои
«Мардон» фурухта мешавад гуногун буда бахисобгирии чории онхо
бо ченакхои натуралй сурат гирифтааст, ч^нин мебошад: шакар - бо
килограмм, равган - бо литр, тухм - бо донна ва газворхо - бо метр.
Барои муайян намудани хачми фуруши молхои маркази савдои
«Мардон» маълумоти бахисобгирифташударо чамъ намудан
гайриимкон мебошад, зеро бемаъно мебуд, агар 80 килограмм
шакарро бо 25 литр равган чамъ менамудем. Аз ин сабаб дар илми

135
 омор усули индексхо истифода бурда мешавад, ки холати умумии
хамин гуна манмуъхои мураккабро шарх медихад.
Асоси усули индекси ин аст, ки хангоми ченкунии хачми истехсол
ва фуруши махсулот аз шакли натуралии ченкунй ба шакли арзиши
ченкунии чамъи молу махсулот мегузард. Шакли ченаки арзиши
чмконияг медихад, ки нобаробарии молх,ои гуногунро аз байн бурда,
ч'чаки умумии ченкуниро барои хамаи намуди молхо ба вучуд
jpe д.
' 1овобаста аз он, индексхо ба кадоме аз ходисаи иктисодй татбик
карда нашаванд, барои хисоб намудани онхо лозим аст, ки дарачахои
.•>ногунро мукоиса намоем, то ки онхо ё ба даврхои гуногуни вакт, ё
ин ки ба вазифаи накшавй ва ё ин ки ба худудхои гуногун дохил
юшаванд. Аз хамин сабаб даври базисй ва даври хисоботиро
•чЧориро) фарк мекунанд. Мухимаш дар он аст, ки дар вакти хисоб
■шмудан давре, ки хамчун базаи мукоисавй истифода бурда мешавад
дуруст интихоб карда шавад.
И Шаклхои гуногуни индексхо истифода бурда мешавад, ки
онхоро аз руи хусусиятхои гуногунашон ба гуруххо чудо менамоянд:
Р
> Вобаста аз дарбаргирии чамъи вохидхои мачмуъ индексхо
ба ду кием чудо мешавад: 1.индекси фардй; 2.индекси умумй.
> Аз руи хусусияти ходисахои омухташаванда - индексхои
нишондихандахои микдори ва индексхои нишондихандахои
сифатиро фарк мекунанд;
> Индексхои агрегата ва бузургии миёна;
> Вобаста аз базаи мукоисавй индекеро ба вактй (тагйирёбии
ходисаро дар вакт нишон медихад) ва индексхои худудй ( барои дар
фазо мукоисаи нишондихандахои гуногуни байни худудхо) чудо
мекунанд.
Усули индекс аломатхои шартй ва истилохотии ба худ хосро
дорад. Барои нишон додани бузргихои индекей аломатхои шартии
зеринро истифода мебарем: ?
/' - индекс
ц - шумора ё х,ацми ягон махсулот
р - нархи як вохиди махсулот
z - арзиши як вохиди махсулот
q0....ea г.-микдоримахсулот дар даври помгй
q, ...-мщдори мах,сулотдар даври хисоботй
t - сарфи вацт ба як вохиди махсулот
w - коркарди ма%сулот дар як вохиди вак;т
Барои хисобкунии индексхо формулахои махсус истифода бурда
мешавад. Формулахои хисобкунии индексхо дар чадвали зерин
оварда шудааст:

136
 Чадвали 6.1.
Н омгуи индекс Ф ормулахои хисобкунии индексхо
Индекси Индексхои умумй
мушахас Индекси И ндекси миёна
(фардй) агрегата (бо усули миёнаи
арифметакй (у.м .а) ва
баркашидашуда (у.м .б.))
Индекс Ба нархи
, _Z 9|/*о , Z 'qQoPo (у.м.а.}
и хачми давраи
физикии появй (0)
* Z «oPo
* Z
махсу­
лот
, _ Z . (у-м -6)
Чо * Z «0^1 ” V 1
I Т -9 ,
'
Б о нархи $ I
давраи
хи соботи V i / 1:
« Ш й i
Бо вазни
jj. _ i .JSI тл ^ - Е ' р Р о Ч о (у.м.а)
появй
Индекс (формулаи " Z " Z РоЯо
и нарх Ласпейрес)
Ба вазни / = * -
хи соботй _ Z a *. , п z р .Л (умб
Р Ро
(формулаи ~ ' V 1
" Z M i Z — p \q '
Пааш ) '» ц
) j
Ба нархи
Индекс давраи
_ z™ ] _ Tv.M.a)
и появй 2 Z zo?o 2 Z v .
арзиши Z 0
||
махсу­
лот
r Z™ , z г .Р . ^(у м:б)
Бо нархи * 1 ■*
давраи
1 Z zo9i
хи соботй

Индекси махсулнокии
мехнат J _ Z'o?l , _ Z ri9i (у.м .а)
**■ V • ^ v
f- = f ""Zw.
2л'|9|
"
, Z P^i
И ндекси арзиши M Z РоЧо
махсулот (гардиши
мол) = V . ^
Z Prfi _ Z Pi9i Z p 0 Ч1
Z P 0^0 Z Pol l Z Po4 0

137
 Индекси харочоти
истехсолот
,
2
_ X z^
X Zo9l

=V ,
_ Е зд . Х ^ 2о
X zo?o Z zo<7i 2> А

6.2. Индексхои фарди ва татбики онхо дар тахлили иктисоди

^ ®^ЙНдексхои фардй (i) тагйирёбии вохидхои алохидаи мачмуи

омориро шарх медихад. (масалан, тагйирёбии нархи сабзавот, ё нон,
тагиирёбии хосилнокии гандум ва г.). Мувофики мафхумашон
индексхои фардй бузургии нисбии вактй, ё ин ки коэффитсиенти
(суръати) афзоиш мебошанд. Индекси фардй ба монанди бузургихои
нисбй бо усули базисй (0) ва пай дар пай (1) хисоб карда мешаванд.
Дар индексхои фардй як ходисаро бо ёрии ду давра - базисй ва
хисоботй мукоиса менамоянд ва бо фоиз (%), коэффициенту промил
( % о) инъикос меёбанд. Дар амалия хисоб намудани индексхои фардй
на он кадар мушкил мебошанд. Вале дар ходисахои иктисодй дар
баробари индексхои фардй, ки тагйирёбии элементхои алохидаро
тавсиф мекунанд, хисоб намудани бузургихои нисбии умумй лозим
меояд. Зеро онхо тагйирёбии нишондихандаи муайянро дар мачмуи
мураккаб чамъбаст намудаанд, вале элементхои чудогонае, ки
мукоисанашавандаанд (бо вохиди физики) чамънашаванданда низ
мебошанд.
Таърифи индекси фардиро бо ёрии бузургии нисбй чунин баён
намудан мумкин аст. Бузургии нисбй хангоми мукоисакунии
дарачахо индекси фардй номида мешавад, агар тадкикотчй ба
таркиби ходисаи омухташаванда ахамият надода бахои микдории
дарача дар шароити хозираро ба хамин гуна дарачаи бузургии ин
ходиса дар шароити дигар мукоиса намояд.
Х,амин тавр, индексхои фардй муносибати байни ду вохиди
мачмуъ буда нишон медихад, ки бузургии индексй чи кадар зиёд, ё
кам шудааст, формулахои хисобкунии онхо дар чадвали 6.1. оварда
шудааст. Аз ин формулахо истифода бурда мисоли зеринро оиди
коркарди махсулот дар давоми ду сол дида мебароем.

\
\

138
 Чадвали 6.2.
Коркарди ма%сулот дар корхона.

Махсуло Махсулоти Нархи як вохид

т вохиди коркардашуда (сомонй)
ченкунй (хазор вохид) Ро
qo qi Ро Pi
1 ? 3 4 5 6 7
X. кг. 550 550 100 97 1,0 е 100% 0,97 е 97%
Y, метр. 350 390 90 110 1,11 е-111% 1.22 е 122%
Z, дона 700 400 240 270 0.5714 е 57,14% 1.13 е 113%
Чамъ - - - -

Яъне мувофики формулахои чадвалй 6.1. г- = J j_ , /' = —1

I I ’ .’о ' Ро
муносибати коркарди махсулотро дар ду сол муайян намудем (сутуни
шашум ва хафтум). Аз чадвали 6.2. чуник Дилоса бармеояд, ки хачми
коркарди махсулоти Y 11% (111%-100%) «$jy#aadr, хачми коркарди
махсулоти Z бошад 42,86% (57,14% - 100%) кам и/^дааст. Faftp аз ин
нархи махсулоти X 3%(97% - 100%) кам шудааст, нархи махсулоти Y
бошад 22%( 122% - 100%) зиёд шудааст. \

6.3. Индексхои умумй ва татбики онхо дар тахлил

<-*“ Индексхои умумй (I) муносибати байни ду мацмуи мураккабро

нишон медихад. Индексхои умумй дар амалияи оморй дарачахои
гуногун (аз корхонахо то иктисодиёти миллй) ва хама чой, ки
чамъбасти тагйирёбии нишондихандаи муайянро дар мачмуи
мураккаб талаб мекунад, истифода бурда мешавад. Индексхои умумй
ду намуд мешаванд: Ъ t
1) индексхои агрегатй (мутахид); .
2) индексхои миёна.
Мо метавонем бо ёрии индекси умумй тагйир1"-.*.. чархи молхои
истеъмолй, тагйирёбии дарачаи хдётро, инкишофи истехсолотро дар
сохахои гуногун, инкишофи иктисодиёт ва гайраро тавс)иф намоем.
Инчунин онхо имкон медиханд, ки тагйирёбии бузургихои индексиро
дар вохидхои чудогона, ё ин ки кисми мачмуъхо чамъбаст намоем ва
аз дигар тараф таъсири тагйирёбии омилхои чудогонаи дар
тагйирёбии нишондихандаи натичавии ходисаро куллан муайян
намоем.
Хднгоми хисоб намудани индексхои умумй, ду мачмуи
гуногуни оморй ба воситаи бузургихои индексй ба хам зарбшаванда
мукоиса карда мешавад. Дар илми омор ин гуна бузургихои бо хам

139
зарбшавандаро мукоисашавандахо меноманд. Мукоисашавандахо
барои гузариш аз ченакхои натуралии вохидхои гуногуни мачмуи
оморй ба ченаки умумй зарур мебошанд. Нишондихандахои иктисодй
(нарх, шумора ва г.) метавонад хамчун мукоисашавандаи бузургихои
индекси бошанд. Дар муносибати индексхо табдил додани бузургии
индексй ба мукоисашавандахо мафхумхои нави иктисодиро ба миён
меоранд.
Дастрас будани ахборот ин шарти асосии истифодаи индексхои
умумй буда, интихоби шаклхои индексхои умумй аз хусусияти
ахбороти дастрасшуда вобаста мебошад.
Чи хеле,, ки кайд намуда будем, бо ёрии индексхо тагйирёбии
нисбии нишондихандахои гуногунро тавсиф намудан мумкин аст. Ин
нишондихандахо, яъне бузургихои индексй метавонанд, хусусияти
гуногун дошта бошанд. Яке аз онхо хачми микдорй буда, дигараш
шартан сифатй мебошад. Вобаста ба ин ва аз руи хусусияти ходисаи
омухташаванда онхо ба ду намуд чудо мешаванд: нишондихандахои
микдорй ва нишондихандахои сифатй.
^ Индексхои нишондихандаи микдорй тагйироти хачми итсехсол,
фуруши махсулот, дарачаи захираи молхо ва дигар ходисахои
чамъиятиро нишон медихад.
Индексхои нишондихандаи сифатй тагйироти нарх, хосилнокии
мехнат, харочоти муомилот, фоида ва дигар ходисахоро тасвир
менамоянд.
Хар ду ин индексхо хусусияти ба худ хосро доранд, онхоро бо ду
тарз хисоб намудан мумкин аст. Хднгоми муайян намудани ин намуди
индексхо, аз формулахои дар чадвали 6.1 оварда шуда истифода
мебаранд.
Индекси тагйирёбии хачми махсулот вобаста ба тагйирёбии
шумораи коргарон (Т) ва дарачаи коркарди онхо чунин хисоб карда
мешавад:

Индекси тагйирёбии хачми махсулот вобаста ба тагйирёбии

хачми ФАИ (Ф) ва нишандихандаи самараноки истифодабарии онхо-
фонддихи (Н) чунин хисоб карда мешавад.

140
 6.4.Индекси агрегати

ог Тарзи сохтаии (хисобкунии) индексной агрегатии умумй бо ёрии

мукоисашавандахо и махсуси чамъбасти нишондихандахо, ки бо
вохиди физикии нишондихандахо дар мачмуи мураккаб
номукоисашаванда мебошад, аз ин ру мукоисаи чунин маблагхо дар
даври хисоботй ва базисй гузаронида мешавад. Фаркияти зохирии
хамаи индексхои агрегатй дар он мебошад, ки суръат ва махрачи ин
индекс хосили чамъи ду нишондихандаро дорад, ки яке аз онхо
тагйир ёфта, хамчун вазифаи бузургии индекс баромад мекунад,
дигаре бошад, бетагйир монда, вазифаи мукоисашавандаро ичро
мекунад. Барои хисоб намудани нишондихандахои гуногун индекси
агрегатиро истифода бурдан мумвйн Лет, масалан .арзиши аслии
махсулот барои гурухи хосилнокий зироати якхела, махсулнокии
мехнат, ки формулахои хисобкунии ^о^хо дар чадвали 6.1 оварда
шудааст.
Барои равшантар шудани индексхоиТгрегат15 мисоли зеринро
дида мебароем. Аз маълумоти чадвали 6.2 истифбда бурда чадвали 6.3
-р о ба даст меорем: 5* >
N
Чадвали 6.3.

Махсулот Махсулоти Нархи як

qoxpo qixpi
it

(вохиди коркардаш вохид

ченкунй) уда (хазор) (сомонй) <7о
Я» qi ро Pi
1 7 3 4 5 6 7 ' 8 9
X. кг. 550 550 100 97 1.0 0,97 55000* 53350
Y. метр. 350 390 90 110 1,11 1.22 31500 42900
Z, дона 700 400 240 270 0,5714 1.13 163000 108000
Чамъ - - - - - - 254500 204250

И ндекса ягрегатии хачми физикии махсулот ва индекси

агрегатии нарх чунин хисоб карда мешавад. Баро'и хисвбкуни
формулахои дар чадвали 6.1 оварда шударо истифода мебарем.
Z _ 550 *100 +390 *90 + 400 *240 = 186100 - 0 7312 с73 12%
" ~ Y , йоРо ~ 550 Л-100 + 350 дг90 + 700 л:240 254500 ’ ’

г ^ Ч ' Р ' - __________204250__________ 204250 = 0,72,72 е72,72%

* Z 550 „г97 + 350 *110 + 700 х270 ~ 280850

141
 Хамин тарик, хачми физикии тамоми махсулот дар давраи
хисоботй ва нархи даври хисоботй ба базисй 73,12% ва 72,72%-ро
ташкил дод.
Аз сурат махрачро тарх намуда, афзоиши (камшавии) мутлаки
арзиши махсулотро хангоми тагйир наёфтани нарх меёбем:

A V = Z ? i / > o - Z ЯоРо = 186100 - 254500 = -68400

м /=1
Арзиши махсулот дар давраи хисоботй ба 68400 сомонй кам шуд.
Агар бо нархи даври хисоботй муайян кунем маблаги зеринро ба даст
меорем:
п п
^ ЯР ~ ^ j4 \P \ ~ ^ Я оР \ ~ 204250 - 280850 = -ТббООсомони
;=i /=1
1 Аввалин маротиба формулаи индекси умумии нарх дар соли
1864 аз тарафи олими немис Э Ласпейрс пешниход шуда буд. У
пешниход намуда буд, ки барои сохтани индекси агрегата ба сифати
мукоисашаванда махсулоти даври базисй qo кабул карда шавад. Дар
соли 1874 бошад, дигар олими немис Г. Пааш формулаи дигари
хисобкунии индекси агрегатиро бо ёрии махсулоти даври хисоботй
пешниход намуд.
Индексной Пааш ва Ласпейрес хусусияти гуногуни сифатии
тагйироти нарххоро нишон медихад. Индексной Пааш таъсири
тагйироти нархро ба арзиши молу махсулоти дар давраи чорй
фурухташуда ва Ласпейрес таъсири тагйироти нархро ба арзиши
шумораи молу махсулоти дар давраи базисй фурухташуда, шарх
медихад. Барои муайянкунй, ки чи кадар ба хисобй миёна нархи
махсулот тагйир ёфтааст аз формулаи Пааше ва Ласпейрес истифода
бурда хисоб мекунанд.
Аз формулаи иктисодчии немис Пааш истифода бурда индекси
агрегатии нархро дар даври хисоботй муайян мекунем:
I = q , P l = 204250----= 1,0975 е 109 ,75 %
' X ЧхР 0 186100
Фарки байни сурат ва махрачи ин формула бошад ба мо вазъи ду
ходисаро нишон медихад:
ДPqp = ]Г q xPi - £ q lp 0 = 204250 -186100 = 18150 сомони
/■I i« i

Аз ин чо чунин фахмидан мумкин аст, ки афзоиши нарххо ба

микдори 109,75%, боиси коркарди махсулот ба маблагй 18150 сомонй
шудааст.

142
 Агар аз формулаи иктисодчй Э. Ласпейрс барои хисоб намудани
индекси умумии агрегатии нарх истифода барем, чунин натичаро ба
даст меорем:

I = q ° — = j .80850 = 1,1035 el 10 ,3 5 %
' X ЧоРо 254500 ’
Фарки байни сурат ва махрачи ин формула афзоиши мутлаки
коркарди махсулотро дар соли базисй бо нархи соли чорй нишон
медихад:
п п
Apqp = X ЯоР\ ~ X ЯоРо = 280850 - 254500 = 26350 сомони
/=1 /»1 *' 4
Хамин тарик, дар мисоли мо мувофш^и формулахои Ласпейрес ва
Пааш нархи коркарди махсулотхо ба хисЬби м^ёна бо формулаи
Ласпейрес 10,35% ва Пааше 9,75% зиёд шудааст.
Дар аввали асри XX бошад иктисодчии'аМоикрй И. Фишер
пешниход намуд, ки бояд ба чои формулаи иф ккЖ нзрхи Ласпейрес
ва Пааше реша аз хосили индексхои нархи Ласпейрес ва Паашеро,
яъне бузургии миёнаи геометриро истифода бурд.

Ин индексро тарзи идеалй (олй) мешуморанд, вале аз сабаби'|

шархи иктисодии расмй ва мушкилотхо кам истифода мебаранд,
хусусан дар мукоисахои минтакавй (фазой). *
Хулоса, истифодаи индекси Пааш ва Ласпейрес аз максади
тадкикот вобаста мебошад. Агар тахлил бо максади муайян намудани
самараи иктисодй аз тагйироти нарх дар давраи чорй нисбати давраи
базисй гузаронида шавад, пас индекси Пааш истифода ^зурда
мешавад. Вале максади тахлил муайян намудани хачми гардиши молй
хангоми фуруши шумораи муайяни молу махсулот, ки дар ду давра
якхела мебошанд, бо нарххои нав бошад, пас индекси Ласпейрес
истифода карда мешавад.
ч ■ ■ ’t ■■.*•■1*1v ■ '■ . -Щ ■
6.5. Индексхои бузургихои миёна

На факат индекси умумй бо индекси агрегата балки хамчун

бузургии миёна аз индексхои фардии мувофик хисоб карда мешавад.
Индекси умумии ходисаи омухташаванда хамчун натичаи тагйирёбии
дарачаи вохидхои алохидаи мачмуи ходисахои додашуда дида
баромада мешавад. Дар раванди бузургии миёнаро ёфтан индексхои
фардиро тарзе интихоб мекунанд, ки гузариши алгебравй аз индекси
умумй дар шакли бузургии миёна ба индекси умумй дар шакли

143
агрегата имконпазир бошад ва баръакс. Хангоми халли масъалахои
мушаххас интихоби шаклхои ин ё он намуди индекси миёна аз он
иборат аст, ки дар ихтиёри тадкикотчй чи гуна маълумоти ибтидой
мавчуд аст. Масалан, агар маълумоти фардии индекси хачмй ва
арзиши махсулоти даври базисй бо нарххои базисй маълум бошад,
индекси умумии хачми физикиро мумкин аст, хамчун миёнаи
арифметикй аз индексхои фардй хисоб намуд. Дар амалия индексхои
миёна бо ду усул - миёнаи арифметикй ва миёнаи баробарвазн хисоб
карда мешаванд. Масалан, аз маълумоти чадвали 6.3 (сутуни 6,7,8 ва
9) истифода бурда, индекси миёнаи хачми физикии махсулотро бо
усули миёнаи арифметикй хисоб мекунем, ки формулаи он дар
чадвали 6.1 оварда шудааст.
J _ Z W o _ 1,0лг55000 + 1,11x31500 +0,5714 x168000
' I ЧоРа 254500

= 1L54500’2 = 0,7307 еМН'См73’° 7%

Бо усули миёнаи баробарвазн индекси миёнаи хачми физикии
махсулот бо формулаи зерин хисоб карда мешавад:
j = _ X _ il£ i _ = _______________ 204250________________ _ 204250
" X — Ч,Р, Л -53350 + — 42900 + — 1— 108000 281008 ’10
^ /, 1,0 1,11 0,5714
= 0,72,68еинки 72,68%
Бояд кайд намуд, ки индексхои умумиро бо хар ду усул ба индекси
миёна табдил намудан мумкин аст. Дар чадвали 6.1 формулахои
асосии индексхо мухтасар оварда шудааст.
Хангоми омузиши мачмуи аз объектхои як намуд иборат буда
индекси умумии тагйирёбии аломати чамъбастиро дар намуди хосили
зарби се индекс ифода кардан мумкин аст:
/„Q = / V
„ *1тарк. * I , дар
г ин чо

I£ . индекси аломати микдорй барои тамоми мачмуъ;

1тарк-индекси тагйирёбии таркиб;

lw-индекси фардии тагйирёбии дарачаи аломати сифатй барои
объекта додашуда.
Индекси lw-po чунин навиштан мумкин аст:
/ _ I w ,r , _ L w id t
H w oTi Hwodi

144
 Акнун модели индекси намуди зеринро мегирад:

, _ I ■ I Г . , jjj
2 еГо H w odo H wodl Z Го ’
w0

Нисбати ду бузургии миёна дар омор тагйирёбии таркибй

номида мешавад. Индекси тагйирёбии таркибй дар як вакт
тагйирёбии таркибиро дар мачмуъ ва тагйирёбии дарачаи аломати
сифатиро дар объектхои алохида ба инобат мегирад. Дар ин маъно
индекси дар боло хисобкардашуда * / и риндекси донмй ё ин ки
кайдкардашудаи таркибй номида мешавад.'АёН аст, ки байни индекси
тагйирёбии таркиб ва индекси доимий ‘гаркиб муносибати зерин
мавчуд аст: '■'* I
I1пшг.тарк. * 1 * дошштарк. •
= *1тарк.

\
6.6. Индексхои худуди
\ \
V ^ v
Индексхои худущи (фазой) барои мукоисаи пахншавии ^одисахо
дар минтакахои (маконхои, сарзаминхои, фазохои) гуногун истифода
бурда мешаванд. Индексхои худудй-ин навъи бузургии нисбии
мукоисавй , хангоми мукоисакунии нишондихандахои мураккаби ба
як вакт, аммо ба худудхои гуногун мансуббуда мебошад. Дар асоси
индексхои худудй мукоисакунихои байналмиллалй гузаронида
мешавад. Хусусияти хоси индекси худудй аз он иборат меб£шад, ки
хар як фазо (нохия, вилоят, чумхурй, мамлакат ва г.) хангоми мукоиса
метавонад ба сифати мукоисашаванда ё базаи мукоиса!иавй кабул
карда шавад. Барои хамин хангоми хисоб намудани индексхои
умумии худудй, вазнхои мукоисашавандаи бузургихои индексиро
муайян намудан лозим аст. Хисобкунии индекси худ>№ мушкил
мебошад, зеро структураи нарххо ва микдори молхои байни
минтакахо яквакт ба амал омада, индексхои хамаи гуруххо мутобик
карда мешаванд.
Ба мутахассисони омор лозим аст, ки барои хисобкунии индекси,
худудй ва мукоисаи маълумот, ки ба худудхои гуногун тааллук
доранд, аз формулахои махсус истифода баранд. Хусусияти вазнхои
мукоисашавандахо, новабаста аз интихоби базисии худудй, талаботи
озмоиши (санчишй) омилй ва дигар амалхо талаботи асосии индекси
худудй ба шумор мераванд. Масалан мувофики хусусияти вазнхои

145
мукоисашаванда барои нишондихандаи ду мамлакатхои А ва Б ба
сифати мукоисашавандахо бояд факат нарххои хачми физикии
молхои мамлакат А ва Б истифода бурда шаванд, на нарххои давлатй
сеюм С.
Дар назария ва амалияи мукоисахои байналхалкй мукоисакунии
серпахлу ва чуфтхои мустакимро фарк мекунанд. Мукоисакунии
серпахлу дар як вакт барои як гурухи мамоликхо истифода бурда
мешавад. Чуфтхои мустакими мукоисакуни барои ягон намуди чуфти
мамоликхои чудокардашуда (масалан, барои Точикистон ва
Казокистон, Руссия ва ШМА ва г.) гузаронида мешавад.
нишондихандаи мамлакати сеюм таъсир расонида наметавонад.
Барои хисобкунии онхо формулахои гуногун истифода бурда
мешавад.
Барои фахмо будани коидахои истифода ва усулхои хисобкунии
индекси худудй, индекси худудии нархро мавриди тахлил карор
медихем.
Масалан, индекси худудии нарх барои омузиши вазъи бозорхои
гуногун ва барои омузиши вазъи талоботу таклифоти молхо дар
нохияхои, гуногун истифода бурда мешавад. Бигзор оиди вазъи
бозорхо чунин маълумот дода шуда бошад:
Чадвали 6.4
нохияи Хисор вилояти Хатлон

■g"-
1,1
i = &
Мол Нархи 1кг Шумо Нархи 1кг Шумо
сомонй ра кг сомони ра кг РХ Рт
(дирам) ро Ч- (дирам) р„, 4 ■
Гандум 0,40 500 0.50 450 0.8 0.9
Биринч 1,7 400 1.75 350 0,97 1,029

Барои тахлил намудани чараёни мукоисаи дарачаи нархй молхои

дар нохияи Хдсор фурухташуда, нисбат ба вилояти Хатлон ба сифати
вазнхои мукоисашавандаи бузургихои индексии рп ва рт шумораи
молхои дар Х,исор фурухташуда - qn истифода карда мешавад:
.^Ч„Рт _ (6 а)
* Ъ м .
Мувофики ин формула аз маълумотхои чадвали 6.4 истифода
бурда, индекси нархро хисоб мекунем.

. 500 х 0,50 + 400x1,75 950 , ло

= --------- ----------------— = -----= 1,08
^ 500x0,40 + 400x1,70 880
' А РЯпт = Y . ^ n P m - Y j V n P n = 95 ° - 88 ° = 7°

146
 Ин баробарй чунин маъно дорад, ки агар номгуи молхои дар
нохияи Хисор фурухташударо бо нарххои вилояти Хатлон фурушанд,
гардиши моли ба маблаги 70 сомонй зиёд мешавад. Хангоми тахлил
агар максади тахлил дигар шавад, масалан, дарачаи нарххои вилояти
Хатлон нисбат ба нохияи Хисор мукоиса карда шаванд, он гох
формула намуди зеринро мегирад:
tap
*1 тп ТП (6.6)
1_Чп,Р*
Ин формуларо истифода бурда маблаги зеринро ба даст меорем:
. 0,40x450 + 1,70x350 775
ЩРтп = ---------------------- 1---- z = --------- 0,938
0,50x450 + 1,75x350 837,5
А =f 75- 837, 5 = -62,5
Баробарии Aqpmn нишон медихад, й агар номгуи молхо бо
нарххои нохияи Хисор фурухта шаванд} пкс хачми фуруш бо маблаги
62сомонию 5дирам аз гардиши молии оюфтсам шудааст. 4
Формулахои (б.а) ва (6.6) зиддияти байни индексхои фардй ва
умумии худудиро аз байн бурда наметавонад, барои хамин дар илми
омор усули дигари муайян намудани индексхои Худудй вучуд дорад.
Дар усули мазкур ба сифати вазнхои мукоисашванда чамъи молхои
фурухташуда q дар харду худуд истифода ■бурда мешавад: (
q=qm+qn (б.в)
Мувофики формулаи (б.в), формулаи индекси умумии худудй
хангоми тахлили тагйироти нарххо дар нохияи Хисор, дар мукоиса
бо вилояти Хатлон шакли зеринро мегирад:
.
_ "YjPrnQxy ( (6.г) V
У .РпЧху f
Агар формулаи (б.г) - ро барои тахлили мисоли мо (чадвали 6.4)
истифода намоем, пас аввал чамъи молхои фурухташудаи харду
нохияро меёбем:
q =500+450=950 4
qy=400+350=750 » .
Мувофики маълумоти боло индекси худудии нархро меёбем:
. 0,4x950 + 1,7x750 1655 лгллсо
iqpx ---------------------------------------- = 0,9258
0,5x950 + 1,75x750 1787,5
$
Саволхои санчишй

6.1 Истилохи индекс аз кадом забои гирифта шудааст?

6.2 Индекс чи гуна нишондиханда буда, чиро ифода мекунад?

147
6.3 Майхуми индексро фахмонед?
6.4 Мачмуи мураккаб гуфта чиро мегуянд?
65 Дар усули индекс кадом даврхоро фарк мекунанд?
6.6 Шаклхои индексро номбар кунед?
6.7 Фаркияти хар як шакли индексро шарх дихед?
6.8 Аломатхои шартие, ки дар усули индекс истифода бурда
мешавад, шарх дихед?
6.9 Индекси фардй чист ва барои чй истифода бурда мешавад?
6.10 Индекси фардй аз руи кадом формулахо хисоб карда
мешавад?
6.11 Индекси фардй барои кадом нишондихандахо хисоб карда
мешавад?
6.12 Индекси умумй чиро нишон медихад?
6.13 Намудхои индекси умумиро номбар кунед?
6.14 Хдсобкунии индекси умумй аз руи чй сурат мегирад?
6.15 Аз руи хусусияти ходисаи омухташаванда индексхо чанд
намуд мешаванд?
6.16 Индекси нишондихандаи сифати ва микдориро шарх дихед?
6.17 Дар зери мафхуми индекси агрегатй чиро мефахмед?
6.18 Индекси агрегатии нархи Пааш ва Ласпейресро шарх дихед?
6.19 Тагйирёбии таркибй чист?
6.20 Индекси тагйирёбии таркибй чист?
6.21 Индекси миёна чи гуна индекс буда, аз руи кадом усулхо
хисоб карда мешавад?
6.22 Индекси худудиро шарх дихед?
6.23 Индекси худудй дар кадом холатхо истифода бурда мешавад?
6.24 Индексхо дар тачриба хангоми кадом тахлилхо истифода
бурда мешавад?

Масъалахо барои ичроиши кори санчишй

6.1. Оиди фуруши махсулоти корхонаи «Сабо» маълумоти ?ерин

мавчуд аст:
________ ________ _____________ ______________________Чадвали 6.1.
Намуди Вохиди Махсулоти фурухташуда Арзиши умумии фуруши
махсулот ченкунй махсулот хазор сомонй.
Октябр qo Ноябр qi Октябр q»po Ноябр qipi

Семент т 12200 . 14500 3050 3770

Хишт хазор 2400 5000 1200 2550
донна

Талаб карда мешавад:

148
 1. Тагйирёбии мисяаи нарх аз фуруши махсулот ва тагйирёбии
мутлаки арзиши фуруши махсулотро аз хисоби тагйирёбии
нарх муайян кунгд;
2. Тагйирёбии умумии хачми физикии фуруши махсулоти
корхона ва тагйирёбии мутлаки арзиши фуруши махсулотро
аз хисоби тагйирёбии хачми физикии онхо муайян кунед.
6.2. Хдчми молу махсулоти заводи мошинсозй (аз руи нарххои
амалкунанда) дар моххои зерин чунин мебошад: март 13000 хаз.сом.,
апрел 15400 хаз.сом., май 25000 хаз.сом.
Нарххои баро эиши махсулоти завод ба хисоби миёна мохи апрел
дар мукоиса бо март 0,6% кам шудааст, мохи май бошад,нисбат ба
апрел 5,0% зиёд шудааст. Тагйирёбии |хачми физикии махсулотро
ёбед. W" I А
6.3. Маълумот оиди барориши умахсулоти фабрикаи дузандаги
мавчуд аст: ; /

Намуди Якум квартал Дуюм (Мйртал А'. Сеюм квартал

махсулот
Барори Нархи Барориш Нархи Барори Нархи
ш дона барориш дона qo ‘ барориш^ ш дона барориш
qo барои 1 барои 1 ' qo барои 1
дона, дона, дона,
сомонй ро сомонй ро сомонй
\ Р"____
Куртаи 4000 15 4100 15 4500 16
занона
Куртаи 5500 10 5500 12 5800 ' 14
мардона
Шим 4800 12 4900 13 , 5100 14,5

Индекси агрегатии хачми махсулот, нарх ва арзишй умумии

махсулотро муайян кунед. Алокамандии индексхои ^исобшударо
нишон дихед.
6.4. Маълумот оиди барориши мошинхои се, завод мавчуд аст. И
маълумотро истифода бурда тагйирёбии арзиши аслии махсулотро
барои хар як завод ва инчунин аз таъсири кадом омиЛхо ба -вучуд
омадани тагйирёбиро муайян кунед.

№ Барориш дона Арзиши аслй хазор

завод дона,сомони.
Октябр qo Ыоябр qi Октябр Z 0 Ноябр zi

1 2000 2450 710 609

2 3500 3600 490 600
3 2200 1600 730 710

149
 6.5. Муайян кунед, ки чй кадар ба хисоби миёна нархи барориши
махсулот тагйир ёфтааст, агар микдори махсулоти истехсолшуда дар
даври хисоботй дар мукоиса бо базисй 9,5% зиёд ва арзишии умумии
махсулот 6,0% кам шуда бошад.
6.6. Дар соли чорй моли А ба маблаги 1450 сомонй, моли Б - 1260
сомонй, моли В - 1120 сомонй ва моли Г - 1500 сомонй фурухта шуд.
Индекси умумии нарх барои хамаи молхо хисоб карда шавад. Бояд
кайд кард, ки нархи моли А 3% кам, нархи моли Б 5% зиёд , нархи
моли Г бошад 8% зиёд шуда, нархи моли В бетагйир мондааст.
6.7. Оиди истехсоли махсулоти чамъияти сахоми «Некруз»
маълумоти зерин мавчуд аст: .
Чадвали 6.7
Намуди Истехсолшуда тонна Нарххои киёспазир ба 1 тона,
махсулот Соли Соли чорй сомонй.
гузашта
Накша Х,авдки

А 12 14 16 300
Б 13 15 13 230
В 6 4 8 190

Муайян кунед:
- фоизи банакшагирифтаи зиёдшавии хачми физикиро барои
соли хисоботй;
- фоизи хакикии тагйирёбии хачми физикиро дар мукоиса бо
соли гузашта;
- фоизи ичроиши накшавии истехсолй махсулотро.
6.8. Оиди махсулоти истехсолкардаи фабрикаи ширу канодии
«Ширин» маълумоти зерин мавчуд аст:
Намуди Истехсолшуда хазор Харочотхои умумии махсулоти
махсулот тонна истехсолшуда аз руи накша хазор,
Накша Х,акикй сомонй.

А 12 9 56
Б 5 8 78
В 9 11 67

Фоизи ичроиши накшавй аз руи истехсоли хар як намуди

махсулот ва фоизи ичроиши накшавиро дар тамоми фабрика муайян
кунед.
6.9. Аз руи маълумоти арзиши аслии махсулоти корхонаи
«Фариз» индекси агрегатй ва миёна хисоб карда шавад._____
Намуди Истехсоли махсулот вохид Арзиши асли и вохиди
махсулот махсулот хазо р сомонй.
январ феврал март январ феврал март

150
 1 200 300 456 800 789 830
2 240 320 478 900 980 865
3 532 540 480 700 780 790
6.10. Бигузор оиди вазъи бозорхо чунин маълумот дода шуда
бошад:

Саховат Шохмансур

Мол Нархи 1кг Шумора кг Нархи 1кг Шумора кг

сомонй (дирам) Я" сомонй (дирам) t|in
Г' Рт
Себ 1,40 700 1.50 850
Ангур 1,9 400 550
Нок 1,5 800 650
Л --------------------- а

Индекси худуди хисоб карда шавад. > . ,

6.11. Барои маълумоти чадвали зерин индекСи агрегатии хачм

махсулот ва арзиши махсулот хисоб карда шавад:
копкапди махсулот дао корхона *■

J
Махсулоти
Нархи як вохид, =:л

II
коркардашуда,
Махсулот, вохиди ' сомонй *', р 0
"ч, хазор У
ченкунй
Р' \
qo q* Ро
А, кг 800 160 150 1,00 1 1
Б.м 450 100 120 1,50
В. дона 640 200 250 0,80

151
 БО БИ 7. О М УЗИ Ш И А Л О К А М А Н ДИ И Х О ДИ САХО И
ЧАМ Ъ И ЯТИ
7Л Мафхумй алокамандии ходисахои чамъияти

Яке аз вазифахои омор ин нишон додани алокамандихо, муайян

намудани хусусият (рох, чихат) ва ченкунии онхо мебошад. Аз хама
бештар вазифаи умумй ин пешгуй кардан ва батартибандозии
ходисахои иктисодй - ичтимой мебошад, ки дар асоси маълумоти ба
дастомада дар бораи алокамандии байни ходисахо ба амал меояд.
Дар байни ходисахои чамъиятй алокамандии дутарафа чой дорад.
Алокамандии байни ходисахои чамъиятй ва конуни умумии алока
яке аз конунхои объективии чомез ба хисоб меравад. Омор конуни
иктисодиро хамчун алокаи мухиму устувори байни ходисахои муайян
ва чараёнхо бахо медихад. Х,ангоми дар сохахои гуногун тадкик
намудани ходисахо мо бо алокамандии байни нишондихандахои
микдорй ва сифатй дучор меоем. Яъне вазифаи мо ин муайян
намудани чунин алокамандихо (вобастагихо) ва додани хусусияти
микдории онхо мебошад. Алокамандихоро дониста, омор конунхоро
дарк мекунад. Донистани онхо ба мо имкон медихад, ки пешравии
чамъиятро идора намоем. Асоси омузиши алокамандихо ин тахлили
сифатию микдорй мебошад.
4 Чи хеле ки дар боло кайд намудем, харгуна алокамандии байн
ходисахои чамъиятй дар алокамандии байни нишондиханадахои
микдорию сифатии ходисахои чамъиятй инъикос меёбанд. Дар илми
омор ду шакли нишондихандахои бо хам алокамандро (аз якдигар)
фарк мекунанд:
□ Нишондихандаи омилй;
□ Нишондихандаи натичавй.
Таснифи ин гуна нишондихандахо, албатта аз тахлили мантикй
бармеояд. Масалан, даромад аз фуруши молхо вобаста мебошад, ки
дар ин чо даромад - нишондихандаи натичавй буда, фуруши молхо -
нишондихандаи омилй ба хисоб меравад.

7.2 Намуд ва шаклхои алокамандихо

Дар байни ходисахои чамъиятй алокамандихои гуногун вучуд

дорад. Алокамандихоро ба гуруххои зерин чудо мекунанд ва дар
навбати худ хар як гурухи (намуди) алокамандиро ба шаклхо таксим
мекунанд:
❖ Аз руи хусусияти тагйирёбии нишондихандахои омилй в
натичавй - ба алокамандии рост ва алокамандии баръакс: Р

152
 - алокамандии рост ин чунин алокамандиест, ки дар натичаи
тагйирёбии нишондихандаи омилй ба як тараф, нишондихандаи
натичавй хам, ба он тараф тагйир меёбад. Ин алокамандй вокеан
вучуд дорад. Мисол даромад аз фуруши мол.
- алокамандии баръакс ин алокамандиест, ки дар натичаи
зиёдшавии (камшавии) нишондихандаи омилй, камшавии
(зиёдшавии) нишондихандахои натичавй ба амал меояд.
Ин гуна алокамандихоро мувофикан алокамандихои мусбат ва
манфй номидан мумкин аст.
❖ Аз руй ифодаи аналитикй (тахлилШ ба ду шакли асосй чудо
мешавад: - сг" 1. Ростхата; 2. Качхата (Парабола, Гипербола ва гайра);
❖ Аз руи дарачаи зичии онхо алока.мандихои зерин аз якдигар
фарк мекунанд: - а) алокамандии; фуйксионалй; б) алокамандии
оморй. Р ш ' ■ |.
- Алокамандии функсионалй -йн фокамандиест. ки дар он
натичаи тагйирёбии як ходиса боиси пу$ра тагйир ёфтани ходисаи
дигар мегардад. Х,ангоми алокамандии ймрк^ионалй нишондихандаи
омилй пурра бузургии нишондихандаи натичавиро муайян менамояд.
- Дар байни нишондихандахои натИчавй ва якчанд
нишондихандахои омилй алокамандре мавчуд аст, ки онро
алокамандии оморй меноманд. Алокамандии 'Ъдоорй алокамандие
мебошад, ки дар он натичаи тагйирёбии мавкеи нишондихандаи
миёна боиси тагйирёбии мавкеи нишондихандаи миёнаи дигар
мешавад. Ин алокамандиро ба алокамандии коррелятсионй ва
регрессионй чудо мекунанд.
Барои халли масъалахои мушкили тахлили коррелятсця ва
регрессия барномахои компютерии махсус коркарда баромада
шудааст, ки бо ёрии онхо хисоб намудани коррелятс^я - регрессия
осон мебошад. ,
*
7.3. Омузиши омории алокамандихои коррелятсионй

Вазифаи асосии тахлили коррелятсионй чавоб додан ба саволи

зерин мебошад:
Оё дар байни аломатхо (нишондихандахо) * вобаетагии
коррелятсионй мавчуд хает ё не? Вобаетагии коррелятсионй ин
вобаетагии аломатхои (бузургихои) тасодуфист, ки дар он тагйирёбии
миёнаи як нишондиханда бо тагйирёбии дигар нишондихандаи
миёнаи бузургии тасодуфй мувофик меояд.
Алокамандии коррелятсионй дар байни нишондихандахое, ки
дар натичаи таъсири омилхои гуногун ва мушохидаи умумй ба вучуд
меояд, мавчуд аст.

153
 Асогузорони назарияи коррелятсия олимони англис Ф.Галтон
(1822-1911) ва К.Пирсон (1857-1936) мебошанд. Истилохи коррелятсия
аз табиатшиносй иктибос карда шуда (забони англисй correlation)
маънояш муносибат, мувофикат мебошад.
Хангоми омузиши алокамандии ходисахо, ки омилхои беруниро
бинобар мавчуд набудани онхо, ё ин ки бинобар гайриимкон будани
таснифи онхо хорич кардан мумкин набошад усули коррелятсия
истифода бурда мешавад. Бо усули коррелятсия омузиш ва тахлили
алокамандии ходисахо бо ду масъалаи асосй бояд хал карда шавад: Р
1) бояд шарх дихем, ки агар як ё якчанд омилхо тагйир ёбанд,
нишондихандаи натичавй ба хисоби миёна тагйир меёбад ё не,
(масъалаи якум ба воситаи тахлили регрессионй хал карда мешавад);
2) дарачаи таъсири омилхои гуногун муайян карда шавад
(масъалаи дуюм бошад, ба воситаи тахлили коррелятсионй хал карда
мешавад).
Барои муайян намудани алокамандихои коррелятсионй як
катор тарзхои гуногун истифода бурда мешавад, ба монандй:
истифодаи маълумотхои паоаллелии нишондихандаи х ва у дар п
вохид; усули графикй: у с у л и гурухбандии тахлилй (аналитики-):
чадвалхои коррелятсионй: хисобкунии коэФФитсиентхои
коррелятсионй.
Дар тахлили коррелятсионй ченкунии зичии алокаи байни ду ва
зиёда аломат (нишондиханда) бо ёрии коэффитсиентхои махсуси
коррелятсионй ба амал меояд.
Нишондихандаи зичии алокаи байни аломатхоро коэффитсиеити
коррелятсия меноманд. Интихоби онхо аз он вобастагй дорад, ки дар
кадом чадвали киёспазирй аломат чен карда шудааст. Чддвалхои
киёспазирй инхо мебошанд:
1) Ч,адвали киёспазирии номиналй (номгуй) барои тасвири
хусусияти (мансубияти) объектхо ба гуруххои муайяни ичтимой
пешакй таъин (мукарар) карда шудааст. Ин номгуйхо метавонанд
максаднок (маънодор) ва рамзй (раками) шаванд. Ададхо дар он ду
муносибат доранд: = ва *
2) Чадвали киёспазирии тартибй (оддй) барои ченкунии
объектхои батартибовардашуда аз руи як ё якчанд аломатхо
истифода бурда мешавад. Ба ин намуди чадвал бахог* донишчуён
мисол шуда метавонад. Муносибати байни аломатхои дар чадвали
киёспазирй ченкардашуда инхоянд: <, >, =.
3) Ч,адвали киёспазирии микдорй барои тасвири
нишондихандахои микдорй истифода бурда мешаванд. Масалан,
музди мехнати коргарон, арзиши молхо ва гайра.
Вобаста аз чадвалхо кисми зиёди коэффитсиеити коррелятсияро
дар намуди накшаи зерин меорем: Р

154
 Коэффитсиентхои коррелятсиони 'бо формулахои зерин хисоб
карда мешаванд (ба расми № 7.2. назар афканед): Р

\
‘

155
 К оэф ф и тсиенти ad - be
& ►
ассотси атси я °сах nd + hr

К оэф ф и тсиенти a d -b c
--
контингенсия ..... J(a + b)(c+d)(a+c)(b + d)

К оэф ф и тси ен ти г Г 1 x 1
П ир сон V х г + и

К оэф ф и тси ен ти --------- к T - I *

> Ч уп ров V "V (*. - I X * , - О

S 2S
К оэф ф н ст н ен т н т = —;------— e ин ки т - --------- -—
п(п - 1) п(п - I)
К ен д ел 1

6Yd2 6Yd2
К оэф ф и тси ен т и Р = 1— ^ — еи н к и Р = 1— Н -----
С п и р м ен и3 - я и(« - 1 )

М ун оси бати
■■ ¥
’ коррелятсиопП ] [ а ^ ва '?””Р ^

Расми 7.2.

1)Коэффитсиенти ассотсиатсия ва контингентсия.

Яке аз шаклхои оддии чадвали алокамандии мутакобила ин
чадвали чоркатака мебошад. Дар он барои хар як аломат ду гурух аз
руи принсипи алтернативии ха, не ва гайра чудо карда мешавад.
Барои тахлил намудани ин ду гурух чадвали зерини чоркатака
тартиб дода мешавад: ?

Чадвали 7.1
У
X 1(ха) 2 (не) Чамъ
8 (ха) а b а+ b
2 (не) с d с+d
Чамъ а+с b+d N

Вобаста аз ин чадвали чоркатака зуддихоеро, ки бо аломатх,ои

шартии а, Ь, с, d ишорат намудаем, бо коэффитсиенти ассотсиатсия
муайян намудан мумкин аст, ки он бо формулаи зерин хисоб карда
мешавад:

156
 ad-bc
= (1)
a d +b c
Х,адди охирон барои коэффитсиеити ассотсиатсия ин 0,5 мебошад,
яъне агар Кассос > 0,5 бошад, он гох байни аломатхо алокамандии
катьй мавчуд аст. Бояд кайд кард, ки камбудии дар он аст: - агар дар
яке аз ин чор катакча зудй набошад (яъне баробари 0 аст),
коэффитсиеити ассотсиатсия доимо мувофики модул баробари 1
мебошад ва бо вучуди ин, андозаи алокаи хакконй аз будаш зиёд
нишон дода мешавад. Барои пешгирй кардани он нишондихандаи
зерин пешниход карда мешавад. Коэффитсиеити контингенсиия. Ин
коэффитсиент бо формулаи зерин хисоб карда мешавад: Р
_ a d b 'с ^
т + b) ■(с + d ) ■(а + с ).• ( b + d )
Агар Кконт > 0 ,3 бошад, аз онЛиахдоат медихад, ки дар байни
аломатхои микдорй алока мавчуд аст. Коэффитсиеити контингенсия
доимо аз коэффитсиеити ассотсиатсия^х^рд аст. Маълумоти дар
чадвали 7.2 овардашударо истифода бурда, коэффитсиеити
ассотсиатсия ва контингенсияро хисоб мекунем.
\ V
Шумораи донишчуён
Имтихон супориданд ' Имтихонро Чамъ
'-ч
насупориданд .
Илова хонданд 110(a) 70(b) 180
Илова нахонданд 55(c) 130 (d) 185
Чамъ 165 200 365

a b - b ■с 110 ■130 - 70 -55 _ 14300 - 38|0 _ 10450 = Q 58

К.
а ■d + b ■с 110 130 + 70-55 ~ 14300 + 3850 “ 18J150 ~ ’

ad-bc НО 130 - 7 0 -55 10450

= 0 ,3 1 5 2 .
y j ( a +b ) {c + d ) (a + c) (b + d ) л/180 185 1Й5 -200 33150
к

2) Коэффитсиеити Пирсон ва Чупров

Агар хар яке аз ин ду гурухбандихои нишондихандахои
(аломатхои) алокаманд аз якчанд гуруххо (зиёда аз ду гурух) иборат
бошанд, он гох зичии алокамандии байни аломатхои микдорй бо
ёрии коэффитсиентхои байнихам хамрохшудаи Пирсон ва Чупров
(дар асоси нишондихандаи у}) чен карда мешавад. Р

157
 Коэффитсиенти Пирсон кп - c - J ^ (3)

Коэффитсиенти Чупров к =т = . х (4)

\Пу1(к |- 1)■( к 2 - 1)
дар ин чо:
п - адади вохидхои мушохида,
Ki ва Кг - ададхои мувофики сутуну сатрхои чадвал.
Маълумоти омории ибтидой барои тадкики ин алокамандихо дар
шакли чадвал нишон дода шудааст. Р

А ломат А В С Чамъ
(ниш ондиханда)
D тп Ш |2 П 1|3 Zmii
Е П121 11122 mu 2дад
F Ш31 Ш32 шзз Zmjj
Чамъ In iil Znii: Zm,3 n

Хар дуй ин коэффитсиентхоро мо метавонем дар шакли дигар

нависем. Агар сурат ва махрачро дар хар як каср ба п таксим намуда,
онро хамчун ср2 ишора намоем, яъне :L = ^ 2oh гох, коэффитсиенти

алокаи мутаносиби Пирсон намуди зеринро мегирад:

кп =с =л (5)
+1
Коэффитсиенти алокаи мутакобилаи Чупров бошад, чунин
мешавад: _____________

К'Щ Тш !. ■ = Ю

Илова бар ин ф2 - ро мумкин аст мустакилона бе хисобкунии %2

хисоб намуд:
wn , Щ\ , ....| т» -1 (7)
Г =
Т , тч ’И тп ,
Коэффитсиенти алокамандии мутаносиб аз 0 то 1 тагйир меёбад.
Мувофики маълумоти чадвали 7.4 коэффитсиенти Пирсон ва Чупров
ёфта шавад:

158
 Шароити истехсолот Микдори коргарон. Муносибати дутарафаи
коллектив
хуб каноатбахш Гайрикано Чамъ
атбахш
Бо талабот мувофикат мекунад 40 (27) 30 (40,32) 20(22,68) 9»
Нопурра мувофикат мекунад 25 (21) 32(31,36) 13(17,64) 70
Мувофикат намекунад 10 (27) 50 (40,32) 30 (22,68) 90
Чамъ . -s <0 ■ 112(0,448) 63 (0.252) 250
Аз ин чо:
402 252 102 ЗО2 322 50 2 202 132 ЗО2
+ --Г + —---- + —:------ + -------- + + -------- - + —— — + -
9 0 -7 5 7 0 -7 5 9 0 -7 5 90 -1 1 2 70 -1 1 2 90 112 9 0 -6 3 7 0 -6 3 9 0 -6 3

- 1 = 1 ,1 0 6 -1 = 0,106

■/ 2
/ ‘j) eX1--YJ'LL7 r - n
J I J ij Jj I j ij

Барои x2 мо бояд хиссаи коргаронро ёб^м: ■>г ,

75/250=0,3 0,3 *90 = 27 " 0,3*70 = 21
112 / 250 = 0,448 0,448 * 90 = 40,32 0,448 * 70 = 31,36
63 / 250 = 0,252 0,252 * 90 = 22,68 0,252 * 70 = 17,64
г (40-27)2 | (30-40.32)2 ^ (20-22.68)2 | (25-21)2 : (3 2 -3 13б)2 : ^
27 40,32 + 22,68 + 21 + 31^6 +
; (1 3 - lW [ (Ю-27)2 f (50-4032)2 f (ЗР-22,68)2 _ \
17,64 27 40,32 22,68 .
, 26^598 . . . . .
<р =■ =0,106 •
250
_ / 40' 302 202 252 322 132 102 502 j 302 . „ л
—/ , / , Т/— и —( ~ — ^-------- ь-------- н------ 1--------- 1--------- 1------- 1--------- F-------) —250=26,598
j i ftf 27 40,32 22,68 21 3136 17,64 27 4032 22,68 .
Аз ин чо коэффитсиеити алокаи мутаносиби Пирсон мувофики
формула чунин мешавад: \
0,106
Кп =С = Л = V0JD958 =0,31
<р +1 V0,106 + 1
е ин ки

C-S 26,598 г— —
- = I------- ’---------= J 0,096 = 0,31
Z 2 + ‘n V 26,598+ 250 V
Коэффитсиеити Чупров бошад, чунин хисЪб карда мешавад:

159
Х=Г= . V =I ^}.06 =70,053 =0,23
VV(*i - i x * 2 - d V V (3 -D o -!)

K = T = I - I .... , I---------- 26,598 053-0,23

-W t* - 0 V25oV(3 - 1)(3 -1) V 500 ^
Мувофики коэффитсиеити алокаи мутаносиби Пирсон ва Чупров
ба даст омадаи чадвали 7.4 ба чунин хулоса омадан мумкин аст, ки
алокаи байни шароити истехсолй ва муносибати дутарафаи коллектив
хело намоён мебошад. Мувофики чадвали 7.4 , ки он аз 3 сутун ва 3
сатр иборат аст, адади дарачаи озод чунин аст:
v = (3-1)* (3-1)= 4
Дарачаи ахмиятнокиро а = 0,05 кабул намуда, аз руи чадвали
замимаи 4 барои v = 4 муайян мекунем: х2чадв«=9,49.
Х,амин тавр у} (26,598) хакикй здёд аст, назар ба у} (9,49) чадвал
(Х2хакик > Х2чадв), он гох гипотезаи таксимоти тасодуфии чадвали 7.4
рад карда мешавад. Бинобар ин, бо эхтимолияти 0,95 (1-а= 1-0,05)
тасдик намудан мумкин аст, ки байни гурухбандии аломатхои
дидашуда, вобастагй вучуд дорад.

3) Коэффитсиеити хаттии коррелятсия

Барои ченкунии зичии алокаи байни ду аломати микдори х ва у
коэффитсиеити хаттии коррелятсия г истифода бурда мешавад, яъне
дар холате ки дар байни нишондихандахо (аломатхо) вобастагии
хаттй мавчуд бошад. Агар шакли алокаи байни х ва у маълум нашуда
бошад, он гох онро ба он максад хисоб мекунем, ки оё ин вобастагй
хаттй (рост) мебошад, ё не.
Коэффитсиеити хаттии коррелятсия ин бузургии миёнаи аз хосили
зарби тамоили ба меъёр даровардашудаи х ва у мебошад: Р
/ \
14

у-у
к
1

г =-
1 ^ J1 J (8)
п
Агар а х ва сту - ро хамчун бузургии доимй гуэорем, онгох
формулаи дигари коэффитсиеити хаттии коррелятсияро хосил
мекунем:
(9)

Бо ёрии табдилдихии математики метавонем формулахои дигари

коэффитсиеити хатии коррелятсияро хосил намоем:

160
 и И

аз ин чо, формулаи (9) - ро тагйир дода, формулаи зеринро ба

даст меорем:
r = xy-xJ_ ' (10)

Инчунин, агар махрачи формулаи (9)-ро дигар кунем, формулаи

зеринро ба даст меорем:

г =- Х (* -* )(у -5 0 (П)
VE O '- ? ) 2** к
Дар ин формулахо аломатхои шдЬ-ти^зерин истифода шудаанд:
х ва у - кимати нишондиханда (айома|);
- - .. Y * у / У)у,
х ва у - кимати миена * = - = —; ку ! ч ^ —■>
п ' Ь
п - хачми интихоб, адади вохиди мачмуъ; Т| -
(х- х) - тамоили вариантхои кимати аломат (нишондиханда) -
омил аз бузургии миёнаи онхо; \ \
(у- у) - тамоили вариантхои кимати (нишондихандаи) аломати
натичавй аз бузэдэгии миёнаи онхо; >
Ох а у - тамоилй квадрати миёнаи мувофикан аломат - омил ва

аломат - натича о х = , — -----------; а =

1 V п у
Баъзан коэффитсиенти хаттии коррелятсия аз руц кимати
чамъбасти тагйирёбандаи аввала хисоб карда мешавад, ки формулаи
хисобкунии он намуди зерин дорад: *
г= ' (12)

ё ин ки > ,
пИ ху ~ Л хЛ у *
г = -

Коэффитсиенти хаттии коррелятсия метавонад кимати аз - 1 то +

1 кабул намояд. Кабул карда шудааст, ки агар г<0,30 бошад, пас
алока суст мебошад, дар холати 0,30<г<0,70 алока миёна ва дар

161
холати г>0,70 алока мустахдам, ё ин ки зич мешавад. Аломат дар
рафти хал намудан муайян карда мешавад.
Масалан, мувовики формулаи(Ю): Р
♦ агар х у > х у бошад, онгох г мусбат (+) мешавад, ин
маънои онро дорад, ки байни х ва у вобастагии мустаким
мавчуд аст;
♦ ачаппа мавчуд аст;
♦
агар х у = х у бошад, онгох г баробарии 0 мешавад, яъне дар
байни х ва у алокамандй вучуд надорад;
♦ агар коэффитсиеити коррелятсия баробари 1 бошад (г=1) ин
маънои онро дорад, ки байни х ва у вобастагии функсионалй
мавчуд аст.
Хамин тавр, хар як кимати мобайнй г аз 0 то 1 хусусияти дарачаи
наздикшавии алокаи коррелятсиятсионии байни х ва у-ро
функсионалй ифода мекунад. Хисобкунии коэффитсиеити хаттии
коррелятсиятсияро дар намунаи зерин дида мебароем
Чадвал 7.5.
№ Нархи 1 кг ссб, Даромад аз X* Ху У2
сомонй - фурУш % (у)
лирам (х)
1 0,70 35 0,49 24,5 1225
2 0,85 33 0.7225 28,05 1089
3 0.90 30 0,81 27 900
4 1,20 28 1.44 33,6 784
5 1.35 20 1.8225 27 400
6 1.50 22 2.25 33 484
7 1,70 18 2,89 30,6 324
8 1,95 10 3,8025 19,5 100
I 10,15 196 14,2275 223,25 5306
7,..... ( х ) 1,27 ( У) 24,5 ( х Р 1,78 (Ту) 27,91 ( у У 663,25
п

Фарз кардем, байни х ва у вобастагии хатти мавчуд аст. Аз

формулаи (10) истифода бурда, коэффитсиеити хаттиро хисоб
мекунем. Пеш аз хама мо а* ва а у - ро (нишондихандахои зарурй дар
чадвали 7.5 оварда шудааст) бояд муайян кунем
<тх = л]х2 - ( х ) 2 = -у/1,78-1,27 = Vo, 1671 = 0,41
<ry = - ( У) 2 = л/бб3,25 - (2 4 ,5 )2 = л/63 = 7,94
Коэффитсиеити хаттии коррелятсия чунин мешавад:

162
 _ х у - х у _ 2 7 ,9 1 -1 ,2 7 -24,5 = - 3,205 _ Q 9g
Г c x<Jy 0,41-7,94 3,2554 ’
ё ин, ки:
_ « Z ^ Z xY ,y '■ _ 8 -2 2 3 ,2 5 - 1 0,15 196________ _
r ^ wZ ^ - ( Z ^ 2J lnZ / - ( Z > ’)2J ~ V l8 14»23-(10,15)2J-[8-5306-(196)2]
_____________1 7 8 6 -1 9 8 9 ,4 _ _ - 203,6 _ Q0 -
Vll 13,82 - 1 03,0225j [4 2 4 4 8 -3 8 4 1 6j 208,7

Барои бо формула r - Z ( A~ ^ . коэффитсиенти

. V Z (* '~ * ) 2£ o , - 3 ') 2
коррелятсияро хисоб намоем, бояд тамоили миёна ва квадрати ёфта
шавад. Барои муайянкунии онхо аз .^а^али ёрирасон истифода
мебарем:
Чадвали 7.6.
№ X У X- X У- У * (х - х) (у- у) (х - хУ (у- у У
*

1 2 1 4 5 6 7 ... 8
1 0,70 -35. -0,57 10,5 -5.99 0,32 110,25
2 0,85 33 -0.42 8,5 -3.57 0.1В 72,25
3 0,90 30 -0.37 5,5 -2.03 0,14 30.25
4 1,20 28 -0,07 3.5 -0,245 0Л049 12.25
5 1,35 20 0,08 -4.5 -0.36 0,0064 20,25
6 1,50 22 0,23 -2,5 -0,575 0,0529 6.25
7 1,70 18 0.43 -6,5 -2,795 1 0,1849 42,25
8 1,95 10 0,68 -14,5 -9.86 0,4624 210,25
I 10,15 196 -0.0 0,0 -25.425 1,3515 504

Аз ин чо:

Z(х-хКу-у) -2 5 ,4 2 5 ^ -2 5 ,4 2 5
= -0,98
^ Х - ^ У - У У VI,3515-504 26,10
Хамин тарик, бр хамаи формулахои хисобшуда натичаи якхела
хосил шуд: г = -0,98. Мо аз ин ба хулосае омада метавонем, ки байни
нархи 1 кг себ (х) ва даромад аз фурУш (у) алокаи пуртаъсири чаппа
вучуд дорад, ки бо зиёдшавии нархи себ дарачаи даромад аз фуруш
кам мешавад.

163
 4) Коэффитсиеити Спирмен ва Кендел
Барои тахлили алокаи байни аломатхо дар чадвали
киёспазирии тартиби ченкардашуда коэффитсиеити дарачагии
(рангии) коррелятсионй истифода бурда мешавад, ки дар он асосан,
нишондихандахои рангй (дарачагй) татбик карда мешаванд. Ранг
(дарача) ин адади мушохида дар мачмуи батартибовардашуда
мебошад. Яъне, ранг (дарача) ин ракамхои тартибие мебошад, ки дар
катори тартибдодашуда ба хар як кимати фардии х ва у дода
мешавад. Одатан, ракамгузории аз 1 то л бо зиёдшавии кимати
аломат cap карда мешавад. Агар дар катор киматхои якхелаи х, ё ин
ки у якчанд маротиба такрор шуда оянд, ба хар яки он ранг (дарача)
дода мешавад (баробари хосили таксими маблагхо, ранг ба ин кимат
бо ададхои баробари кимати муносиб омада).
Масалан, агар баъд аз кимати аломат ранг (дарача) 3 гирифта
шуда, аз руи зиёдшавй ду кимати якхела паи хам оянд (киматхое, ки 4
ва 5 - ум якхела чойгиранд), ба хардуи онхо ранги (дарачаи) баробари
4,5 дода мешавад, яъне (4+5) / 2 = 4,5. Агар 3 - то адади баробар ояд,
он гох онхо баробари 5 (4+5 +6 / 3) мешаванд. Мо ранги (дарачаи)
аломати а- ва у - ро бо аломати шартии Мх ва Му , ё ин ки Rx ва Ry
ишора мекунем. Аз руи коррелятсияи рангхо (дарачахо)
коэффитсиеити Спирмен ва Кенделро фарк мекунанд, ки ин фаркият
дар формулахои онхо инъикос ёфтааст. Х,ангоми хисобкунии
коэффитсиеити Спирмен кимати аломати х ва у аз руи тартиби
зиёдшавии аз 1 то п ракамгузорй карда мешавад ва ба хар яки онхо
рангхои муайян (Мх ва Му) - ракамхои тартибй дар катори
батартибовардашуда гузошта мешавад. Баъд аз он, ба хар як рангхои
(дарачахои) чуфт фаркияти онхо, бо d= Мх - Муишора карда мешавад
ва квадратй фаркияти ин маблаг ёфта мешавад.
Коэффитсиеити коррелятсия рангхои (дарачахои) Спирмен бо
формулаи зерин хисоб карда мешавад: ?
6Y d 2 6Y d 2
о = 1— ==*■— е и н к и 0 = 1----- -------- (13)
л3 - л л(л2 - 1 )
дар ин чо: л -адади мушохидаи кимати чуфти х ва у;
d - фарки байни рангхои х ва у.
Коэффитсиеити коррелятсияи Спирмен метавонад кимати аз 0 то
± 1 - ро кабул кунад.
> Агар ранги ду аломат пурра бо хам мувофик оянд,
онгох Мх = Мушуда X d2 = 0 мешавад;
> Агар ранги ду аломат самтхои мукобил дошта
бошанд, яъне катори якум х ба л ранги у мувофик аст, дуюм (л - 1)

164
ранги у ва гайра онгох бузургии максималии X d2 баробари я(” О
3
мешавад ва аз инчо метавонад дорой кимати максималии 2
и(и2-1) t
бошад, онгох формулаи Спирмен р = -1 мешавад, ки алокаи пурраи
чаппаи (баръакси) тагйирёбии кимати х в а у -ро тавсиф мекунад;
> Агар дар байни х ва у алокамандй набошад, аён аст, ки
бояд баробарии ^ j 2 риоя карда шавад ва он

вакт р = 0 мешавад.
Бояд дар назар дошт, ки .коэффитсиеити Спирмен факат
фаркияти рангхоро (дарачахоро) ба Хисоё?.мегирад, на худи киматхои
х в а у - ро. Коэффитсиеити Спирмен нисбат ба коэффитсиеити хаттй
сахехтар аст. Барои хамин, мо наметав^нед* ф ш ати охирини онро (1 ё
0) бе кайду шарт хамчун алокаи функсионалй, ё ин ки пурра аз
набудани алокаи байни х ва у шаходату шарх дода, бахо гузорем. Дар
дигар холатхо р кимати охиронро кабул яамекунад ва ба г наздик аст.
Х,исобкунии коэффитсиеити коррелятсия^ Спирменро дар
мисоли зерин дида мебароем. Маълумоти чадвали 7.5 - ро истифода
бурда, коэффитсиеити коррелятсияи Спирменро меёбем:
_____________ _______________________________________Чадвали 1.1.
№ X У Рангхо Фаркияти рангхо d*
(дарачахо) d = М , - Му 1
М* М,

/ 2 3 4 5 7
1 0,70 35 • 1 8 -7 .4 9
2 0,85 33 2 7 -5 *•25
3 0,90 30 3 6 -3 9
4 1,20 28 4 5 -1 ' 1
5 1,35 20 5 3 2 4
6 1,50 22 6 4 4
7 1,70 18 7 2 5 ш
8 1,95 10 8 1 7 49 *
Оо
II

10,15 196 Zd2 = 166

3

Дар формулаи (13) киматхои ёфташударо Xd2 = 166 ва п - 8

гузошта коэффитсиеити коррелятсияи рангии Спирменро хисоб
мекунем:

р = 1-
л(л2 - 1 ) 8(64-1) 504
Коэффитсиенти коррелятсияи рангии Спирмени р = -0,976
ёфташуда - алокамандии баръакси байни х ва у -р о шаходат медихад.

165
 ^ Коэффитсиенти коррелятсияи рангхои (дарачахои) Кендел г
каме дигар хел сохта мешавад, новобаста аз он ки киматхо ба як
катор дароварда шуда, нишондихандаи л- ва у сохта шудааст. Ранги х
(МО - ро аз руи тартиби зиёдшавии катъй чойгир намуда, дар
баробари хар як аломати М* - Му мувофикро менависанд. Азбаски Мх
катъй аз руи зиёдшавй навишта шудааст, масъалае гузошта мешавад,
ки андозаи мувофики пай дар пайи Му ба «дуруст» пайравй кардан ба
Мх - ро муайян намудан лозим аст. Дар айни хол барои хар як Му
мутаносибан (адади) микдори рангхои аз паси он меомадагиро, ки аз
он зиёд , ё ин ки кам аст, муайян мекунад. (Зиёдшавиро (пай дар пайи
дуруст) хамчун бал хисобида бо «+» ва суммаи онро бо аломати В
ишора мекунем, инчунин камшавиро (пай дар пайи нодурст) хамчун
«-», суммашро бо D ишора мекунем).
Маълум аст, ки нишондихандаи максималии В дар он холате ба
даст оварда мешавад, ки агар ранги у (Му) бо ранги х (Мх) мувофик
ояд ва хар як катор, катори ададхои натуралии аз 1 то л -ро ташкил
диханд. Пас баъд аз якум чуФти нишондихандаи Мх = 1 ва Му = 1
адади зиёдшавии нишондихандаи рангхо (п - 1) мебошад, баъд аз
дуюм чуФт. ки Мх =2 ва Му =2 буда, дар навбати худ (п - 2) мешавад
ва г.
Х,амин тавр, агар ранги х ва у мувофик оянд ва адади чуфти
рангхо баробари п бошанд, он гох

В л,ах = (и - 1) + (и - 2 ) + ......+ 3 + 2 + 1 = — j ---- - •

Агар пай дар пайи рангхои у тамоили баръаксро нисбати пай дар
пайи рангхои х дошта бошад, онгох D чунин нишондихандаи
максималиро мегирад:
|£> | = .н(я.-!2
I 2
Агар ранги у бо ранги х мувофикат накунад, он гох тамоили
баллхои мусбату манфй чамъ карда мешавад (S=B+D), муносибати
хамин суммаи S ба нишондихандаи максималий, яке аз
чамъшавандахо, коэффитсиенти коррелятсияи рангхои Кендэлро (т)
нишон медихад:
S 2S (14)
т = — ------- — е ин ки т = --------------

2
Х,исобкунии коэффитсиенти коррелятсияи рангии Кендэлро дар
мисоли зерин дида мебароем: бигузор оиди 10 хочагй маълумот оиди
хосилнокии гандум у (ц/га) ва микдори ба 1га нуриандозй х (кг) дода
шуда бошад:

166
 Чадвали 7.8.
X У Рангхо Баллхо
Мх М, + -

1 7 3 4 5 6
238 318 1 1 9 0
275 340 2 3 7 1
290 332 3 2 7 1
296 380 4 6 4 2
300 360 5 4 5 0
335 410 6 9 1 3
350 390 7 7 2 1
360 378 8 5 2 0
375 400 9 8 1 0
390 420 10 J0 , - -

п = 10 В=38 D = -7

Лозим аст, ки зичии алокаи байни •щгйирёбии а' ва у бо ёрии

коэффитсиеити коррелятсия рангхои ^Кендел хисоб карда шавад.
Х,исобкунии баллхо бо чунин тарз ба аш й ^еояд. Азбаски ранги х
(Мх) аз руи тартиби катъии зиёдшавй\цода шудааст, хисобкунии
баллхоро аз руи мушохида намудани тагйирёбии Му дида мебароем.
Инак, баъд аз чуфти якуми 9 нишондихайда Му аз 1 зиёд аст ва яке аз
онхо аз 1 кам нест. Барои хамин дар сатри якуми Ъутуни «+» 9 ва дар
сутуни «-» 0 навишта мешавад. Баъд аз дуюм чуфт, ки Му = 3 хафт
вокеае мушохида'мешавад, ки ранги у аз мафхуми 3 зиёданд ва як
ранг (Му = 2) аз руи мафхум аз 3 кам аст. Аз ин чо, сатри ду^ом 7 дар
сутуни «+» ва дар сутуни «-» 1 навишта мешавад. Бо хамин тарз дигар
сатрхо дар чадвал ёфта мешавад. ’
Дар чамъбаст В = 38, D = - 7 ва S = В - D = 38 - 7 = 31 мешавад.
1. 0 <= 1 =>9 (3, 2, 6,4, 9, 7, 5, 8, 10);
.
2 1 <=5=>7(4, 5, 6, 7, 8,9, 10);
3. 0 <= 2 => 7 (6, 4, 9, 7, 5, 8, 10);
4. 2< = 6= > 4(9, 7, 8, 10);
5. 0 <= 4 => 5 (9, 7, 5, 8, 10);
6 . 3 <= 9=> (10);
7. 1 <= 7 =>2 (8, 10); *
8. 0 <= 5 =>2 (8, 10);
9. 0 <= <5=> 1 (10);
10. 0<= 1 0 =>-.
Аз ин чо коэффитсиеити коррелятсияи рангхои Кендел чунин
мешавад:
2S = ------------
г = --------- 231 = 0,69
и (и -1 ) 1 0 (1 0 -1 )

167
 Нишондихандаи ранги (дарачагии) коэффитсиенти коррелятсияи
кенделй ба даст омада, зичии зиёди алокаи байни тагйирёбии х ва у -
ро ифода мекунад. Бо хамин монанд, барои рангхои самти баръакс
будаи х ва у коэффитсиенти коррелятсияи Кендел хисоб карда
мешавад. Масалан, маълумоти чадвали 7.7-ро аз нав навишта, барои
он коэффитсиенти коррелятсияи Кенделро хисоб мекунем:
Чадвали 7.9.

Рангхо Х исобкунии баллхо

М, Му + .

1 2 3 4
1 8 0 1
2 ^ 7 0 6
3 6 0 5
4 5 0 4
5 3 1 7
б 4 0 1
7 2 0 1
8 1 - .

п= 8 В=1 D = -27

Хдмин тарик, В = 1, D = - 27, S = 1 - 27 = -26 аз ин чо:

25 2-(-26)
т=- - = -0,928
п ( п - 1) 8 •(8 - 1)
Нишондихандаи манфии коэффитсиенти коррелятсияи ёфташудаи
Кендел, алокаи катъии бараъкси байни х ва у - ро тавсиф мекунад.
Формулаи коэффитсиенти коррелятсияи рангхои Кендел
2S
т= ---------- барои холатхое истифода бурда мешавад, ки дар он
п { п - 1)
нишондихандаи чудогонаи аломат (хамчун х ва у) такрор намеёбанд
ва хамин тавр ин рангхо муттахид (якчоя) нашудаанд. Агар якчанд
нишондихандаи якхела х (ё ин ки у) такрор шуда оянд, онхо ба хам
алокаманданд, аз ин чо мо метавонем формулаи нави коэффитсиенти
коррелятсияи рангии Кенделро хосил кунем: ^
т= ± ____________ (15)
п{п-\) п(п - 1)
2 'JL 2 'J
Дар ин формула аломатхои шартии зерин истифода шудаанд:
S - суммаи хакикии умумии балхо дар холати баходихй, + 1 хар як
чуфти рангхо бо тартиби якхелаи тагйирёбй ва - 1 хар як чуфти
рангхо бо тартиби баръакси тагйирёбй;

168
 Vл = v у 2 —L - микдори баллхо, суммаи максималии

баллхоро дар хар як катор аз хисобй такрорёбии t рангхои тасхехёфта

(камшаванда).
Дар холати рангхои якхелаи такроршаванда (дар кадом каторе,
ки набошад), бо балли 0 бахо дода мешавад, онхо дар вакти
хисобкунии бо аломати «+» ва «-» ба хисоб гирифта намешаванд.
Хисобкунии коэффитсиенти коррелятсияи Кенделро дар мисоли зерин
дида мебароем:
Чадвали 7.10.
X У Рангхо 1 Баллхо
Мх ш .
+ -
1 2 3 5 6
130 310 1 •' У . 3 1
150 300 2,5 I 0
150 320 2.5 3 7 0
160 330 4 4,5 . 5 0
180 330 6 4,5 \ з Ъ
180 340 6 6 з 4 0
180 35Q 6 2 0
190 350 - 8 7,5 < 2 0
200 380 9 9,5 0 0
220 380 10 9,5 - -
О

В = 37
II

Р.= -.! ...

с

Дар аввал рангхои нишондихандаи якхела барои^ аломати х

муайян карда мешавад. Бо нишондихандаи минималии х = 130 ранги
(дарачаи) 1 дода мешавад. Ба ду нишондихандаи якхела х = 150 , ки
Чои 2 ва 3 сохиб аст. Ба хар яки он дарачаи 2,5 ((2+3)/2 = £,5) дода
мешавад, дарачаи 4 ба нишондихандаи х = 16 дода мешавад. Ба се
нишондихандаи якхела х = 180, ки чои 5,6 ва 7 сохибанд, дарачаи 6,
ки аз бузургии миёнаи суммаи рангхояшон ($+6+7)13=6 хосил
шудаанд, дода мешавад. Чй хеле ки мебинед, да^ дигар
нишондихандаи х якхела вонамехуранд, дарачаи (190, 200, 220) 8,9 ва
10 дода мешавад.
Бо ин тарз дарачаи у хам муайян карда мешавад. Хисобкунии
баллхо бо аломати «+» ва « - » бо хамон тарзе, ки дигар мисолхои дар
боло овардашударо хал намуда будем, хисоб' карда мешавад, вале
каме фарк мекунад. Мисол, дар холати ададхои «дуруст» ва
«нодуруст» - ро баъд аз дуюм чуфт хисоб намудан (Мх = 2,5 ва Му = 1)
чуфти сеюмро дар сутунхои «+» ва « - » бахисоб намегирем, зеро
нишондихандаи Мх = 2,5 ба монади чуфти дуюм такрор шуда меояд.
Инчунин, дар дигар холатхо хам чунин тарз дида мешавад, чуфти
панчум Мх = 6 ва Му = 4,5 буда, дар чуфти 6 ва 7 Мх = 6 мебошад, аз

169
ин сабаб 6 ва 7 - ро ба назар намегирем ва гайра. Баллхоро хисоб
намуда меёбем В = 37, D = -1 ва S =37-1=36 мебошад. Суммам
максималии баллхо баробари ин мебошад:
я (и -1 )_ 10(10-1)_ 10-9
2 ~ 2 ~ 2 ~

Баъд аз он Vx ва Vy - ро муайян мекунем, барои t - ро ёфтан, ба

чадвал 7.10. назар меафканем, t - ин адади такроршавандае мебошад,
ки дар катор такрор шуда меояд, аз ин чо дар катори (сутуни 1) Мх (х)
2.5 ду маротиба такроршуда ва 6 се маротиба такроршуда омадааст:
у _ X ^ - 1) _ 2 ( 2 - l ) + 3 ( 3 - l ) _ /j
* 2 2
Дар катори М t - ро меёбем, 4,5 ду маротиба, 7,5 ду маротиба ва
9.5 - хам ду маротиба такрор шуда омадааст.
у _ Z / (/ ~ 1) _ 2 ( 2 - l ) + 2 ( 2 - l ) + 2 ( 2 - l )
у 2 2
Хамин тарик (аз ин чо), коэффитсиеити коррелятсияи рангхои
Кендел чунин мешавад:
Т = Т :, . : = , : у- , ^ = 36 = 0,867
п(п - 1) п (' п - 1)
-■ ~' ^ (4 5 -4 X 4 5 -3 )
2 2 'J
Натичаи бадастомада имконият медихад, ки ба чунин хулоса оем:
мувофикатоии мунтазами рангхои ду тагйирёбанда бисёр мебошад, аз
ин чо вобастагии байни тагйирёбихои нишондихандаи л' ва у ба чашм
мерасад.

5) Муносибатхои коррелятсионй
Бояд кайд намуд, ки муносибати тачрибавии (эмпирикии)
коррелятсионй аз назариявй фарк мекунад. Муносибати тачрибавии
(эмпирикии) коррелятсионй аз руи гурухбандии тахлилй (аналитикй),
ё ин ки чадвали коррелятсионй дар асоси конуни чамъи дисперсия
хамчун решай квадратй аз муносибати байни гурухии дисперсияи
натичаи аломат S2 ба дисперсияи натичаи аломат а 2 хисоб карда
мешавад: **>

_ W J i-y ?
Ixun u p 2 в а 7 1эмпир — р ) 2

Муносибати назариявии коррелятсионй (Г1намр) бошад, дар асоси

нишондихандаи баробаркардашудаи (назариявй) натичаи аломати у*
муайян карда мешавад, ки мо онро бо муодилаи регрессионй барои

170
хар як шакли алока хисоб намудаем. Муносибати назариявии
коррелятсионй, ин бузургии нисбиест, ки дар натичаи мукоисаи
тамоили миёнаи квадратии дар катори нишондихандаи назариявии
натичаи аломат, бо тамоили миёнаи квдаратй дар катори
нишондихандаи эмпирики буда (ё ин, ки решай квадратии аз
муносибати дисперсияи катори назариявй ва эмпирикй
нишондихандаи натичаи аломат буда), хосил шудааст.
Азбаски суммаи нишондихандаи^ назариявй ва эмпирикии
натичаи аломат мувофик меоянд: £ у* = Ху, пас нишондихандаи
миёнаи аломати ин каторхо якхела мебошад - у. Агар дисперсияи
катори эмпирикии у-ро бо а 2у ё Ду ва катори назариявиро бо S2 ё Д ух
ишора кунем, хар яки онро метавонем бо формулахои зерин ифода
кунем: I

Ду = ' т
ва
И .
Дисперсияи дуюмро бо якум мукоиса /намуда, коэффитсиенти
коррелятсияи назариявии детерминатсияро эд^цяшекунем:
Ду, 8г 2 Е срД у)2
Лнт = - f r = — с ин ки rjKm = Щ г ------—г
Ду а] \ L(yi^y)
Агар дар назар дошт, ки а 2у (ё Ду) дисрерсияи катори эмпирикй
игрекхо вариатсияи натичаи аломатро аз хисоби хамаи омилхо
тавсиф мекунад, инчуИин омили х - ро хам дохил намоем, вариатсияи
умумии бузургии у - р о чен мекунад, дисперсияи катори назариявй
бошад S2 (ё Д ух) вариатсияи натичаи нишондихандахоро
(аломатхоро) аз хисоби вариатсия факат омили а* дар дигар
шароитхои баробар тавсиф мекунад. Пас муносибати дуюми
♦ г2
дисперсия ба якум, яъне коэффитсиенти детерминатсия п г .
I назоф 2
У

нишон медихад, ки кадом хиссаи дисперсияро ишгол мёкунад ва

таъсири вариатсияи омили х - ро, ба вариатсияи у ифода мекунад. Аз
коэффитсиенти детерминатсия решай квадратиро бароварда
муносибати назариявии коррелятсиониро хосил мекунем: \ #
[ У ...........„ _ I£ ( у .г - у У ; (17)
Пита Л 2 eUHKUT]mw I

Дар асоси хисобкуни муносибати эмпирикй ва назариявии

коррелятсия конуни чамъи дисперсия ч ой ’’ гирифта шудааст, ки
мувофики он:

171
 Дар холати якум (дар вакти хисобкунии Г| бо тарзи гурухбандй)
дисперсияи умумй баробари суммаи дисперсия байни гурух ва миёна
аз гуруххо а 2=82 + а 2 мебошад.
Дар холати дуюм (дар вакти хисобкунии г| бо муодилаи
регрессионй) ба сифати дисперсияи байни гурухи дисперсияи
назариявии нишондихандаи натичаи аломат S2 = Д ^ баромад
мекунад, ки метавонем онро омили Уом.ш номид. Азбаски онхо
метавонанд таъсири омили х - ро бо вариатсияи у инъикос намоянд
ва миёнагурухи дисперсия бо бакияи дисперсия а 2ба кия И В Я З НЙМуДЭ,
кабул мекунад. Бакияи дисперсия ихтилофи номафхуми байни
нишондихандаи эмпирики ва назариявии натичаи аломатро нишон
медихад ва бо формулаи зерин хисоб карда мешавад:

п
Хамин тарик, дисперсияи умумии катори эмпирикии у ба суммаи
дисперсияхои омилй ва бакияви баробар мебошад:
о 2у = б 2ОМ1Ш + Ф2бакня .
Муносибати назарияви коррелятсия бошад: Ъ
(18)

Агар дисперсияи омилиро хисоб намуда, ба формулаи (18)

гузорем, формулаи дигари муносибати коррелятсияро (ин тарзро дар
холати шакли качхатаи алока будан индекси коррелятсия меноманд)
хосил мекунем:
tVo.Mjui — О2У ~ С 2бакия

(19)

Муносибати коррелятсионй метавонад дар худудй 0 то 1 чойгир

бошад, ки дар формулаи 19 хеле намоён инъикос ёфтааст. Агар
аломати натичавй (нишондиханда) пурра аз омили х (алокаи
функсионалй) вобаста бошад, он гох баробарии (назарияви)
нишондихандаи аломати натичавии у* бо у - и эмпирики мувофик
меояд. Пас б^мил = <т2у ё о 2баки> = 0 дар ин холат r| = 1 мешавад, ки
алокамандии пурраи вариатсияи у аз вариатсияи х - ро мефахмонад.
Агар омили х ба вариатсия у таъсир нарасонад, он гох дисперсияи
умумй а 2у бо дисперсияи бакиявй мувофик меояд, а 2у = a 26»ww дар ин
холат т| = 0 мешавад. Ин маънои онро дорад, ки аломати у бо омили х
коррелятсионида нашудааст.

172
 Х,амин тарик, нишондихандаи Г| ба 1 хдрчанд наздик бошад,
хамон кадар алокаи байни вариатсияи у ва х зич аст. Ва баръакс,
харчанде г| ба 0 наздик бошад, хамон кадар алокамандй суст мешавад.
Одатан: Р ,
дар холати Г) < 0,3 будан вобастагии байни бузургии коррелятсия
нокифоя мебошад;
дар холати 0,3<т|<0,8 будан вобастагй зиёд аз миёна аст;
дар холати Г| > 0,8 будан вобастагии пурзур мебошад.
Хисобкунии муносибати коррелятсиониро дар мисоли зерин дида
мебароем: * {

Ч,адвали7.11
Ч,адвали х;исобкуни барои мупй нии ^муносибати
Jr-
Ожш МИЙПЛИИЛ0№ПЩИ1(1ДВ) f
сарфщав У-У (у-УР Jir у (у<-ур у -» (У-У?
>чЖИКН(у) Б оф « >
(х)
мусдави \ Ч
рграиий
»шбшущ( \0
/ 2 .3 4 5 6 7 8 \ 9
1 17 17,5 -3,5 12,25 -4 16 -0,5 0,25
2 20 19,4 -1.6 2,56 -1 1 0,6 0,36
3 21 21,0 0 0 0 0 0
4 23 22,8 1,8 3,24 2 4 0,2 0,04
5 24 24,3 3.3 10,89 3 9 . -0,3 0,09
о«-Л

£ х = 15 0 28.94 0 30 * 0 0,74
II
•<

Z Уг=105
м

Дар ин мисол миёнаи умумии хосилноки чунин мешавад.

y i * . ™ .. *
п
Дисперсияи умумй: " 5
(Дисперсияи катори I нишондихандаи
эмпирикии аломати натичавй.)

Ц у - . » 0 2 _.зо с
п 5
Дисперсияи омили: (дисперсияи катори нишондихандаи
назариявии аломати натичавй.)
Я У ' - У ) 2 _ 28,94 _
51
ом ил ■= 5,788
п 5
Аз ин чо муносибати назариявии коррелятсия:

173
 Нишондихандаи зерин Г|назар=0,98 вобаетагии зичи тагйирёбии
махсулоти истехсолшударо аз тагйирёбии соати сарфшуда тавсиф
мекунад.
Формулаи индекси коррелятсияро низ истифода бурда, чунин
натичаро ба даст меорем:
су( . - Z ^ У*) _ _ qд 2 3 аз ин чо
* п 6

ijm = л/1 - 0,0205 = -у/0,9795 = 0,98

Чи хеле ки дар боло кайд намуда будем, муносибати назариявии

коррелятсионй ба мо имкон медихад, ки зичии вобастагиро дар хар як
шакли алока чен кунем.
Хангоми вобаетагии хаттй муносибати . назариявии
коррелятсионй айнияти (якрангии) коэффитсиенти хаттии
коррелятсияи /7 = г мебошад.
Формуларо тагйир медихем:
2
омили
а м или даринчо g i (v х —У)2
NU1 п

Ба назар мегирем, ки вобастаги чунин аст у х —а 0 + а {х ва

у х = а 0 + а,х

~2 _ "*■а \Х ~ а0 ~ а \Х) _ а \ ^ , ( Х ~ Х) _ ^ 2 g . 2
— - “ - п ” в1 *

А зи н ч о п = Щ . = а^ =г
i of ' о,

Коэффитсиенти хаттии коррелятсия дар намуди r - 0| £ jl дар

^у ■
роли коэффитсиенти стандартии регрессия баромад мекунад, вай
нишон медихад, ки чй кадар «сигма» дар холати зиёдшавии х ба як
«сигма» (тамоили миёнаи квадрата дар катори х) ба миёнаи у тагйир
меёбад.

174
 Коррелятсияи мачмуъ .
Дар вакти тадкики масъалахои амалй, мо бо он дучор меоем, ки
алокамандихои коррелятсионй барои алокаи байни ду
нишондиханда: натичавй (у) ва омилй (х) махдуд намебошанд. Дар
хакикат, нишондихандаи натичавй а.з якчанд нишондихандаи омилй
вобастагй дорад. Масалан, фоидаи соф аз фуруш, намудхои харочот,
хурдашавй ва г зич вобастагй дорад. Дар холати амал намудани
мачмуи омили нишондихандахои чуфти коррелятсионй онхо шартан
ва номуайян мешаванд. Баходихии таъсири микдории омилхои
гуногун ба натича, шакл ва зичии алокаи байни нишондихандаи
натичавй у ва нишондихандаи омили xi, Х2, .....X4 - ро мумкин бо ёрии
усулии коррелятсияи мачмуъ (бисёромила) хиЬоб кардан мумкин аст.
Барои муайян намудани зичии алокаи ^ у н и * омилхо, яъне якчанд
омилхо усули тахлили гуруххои якчинса (ющетари) истифода бурда
мешавад. Дойр ба тахлили кластарй мисоли ^еринро дида мебароем. Аз
руи хусусияти ду нишондиханда шаш объекта ж/геясолйро таснифбандй
намоед. ”
______________ _______ ____________________ Чадвали 7.12
1 2 3 4 • 1 6
X, 3 4 6 12 ! 15 416
Х2 6 10 9 6 6 5
*
xi - хачми махсулоти баровардашуда; *
Х2 - арзиши миёнаи солонаи фондхои асосии истехсолй.
Масофаи байни объектхоро меёбем. Бояд кайд кард, ки якчинсии
объектхо аз руи масофаашон р (xi, хг) муайян карда мешавад (дар ин
чо xi, Х2 - векторхоянд, ки аз элементхо тартиб дода шудаанд), яъне
хамон объектхое якчинсаанд, ки р (xi, Х 2) < р и н ти н о мебошад. Барои
объектхое, ки аз руи ифодаи ададй тавсиф шудаанд, масофаи Ънхо
чунин муайян карда мешавад: \
Р = V Z U v -^ v )2 (2°) .
Масофаи байни объект аз руи ифодаи ' муайянкунанда
(атрибутивй) бо формулаи зерин хисоб карда мешавад: ' *
P = Y \ x 4 ~ xj \ (21)
Аз ин чо, масофаи байни объектхоро мувофики формулаи (20)
меёбем:

175
 P n = 0 ; P „ = V ( 3 - 4 ) 2 + ( 6 - 1 0 ) 2 = 4,12;

Ри = л/(3-6)2+ (6 -9 )2 = 4,24; />„ = V(3-12)2 + (6 -6 )2 = 9;

P „ = V ( 3 - 1 5 ) 2 + ( 6 - 6 ) 2 =12;jr,,6 = V ( 3 - 1 6 ) 2 + ( 6 - 5 ) 2 =13;

Р * = 0; Рг} = V(4 - 6 ) 2 + ( 1 0 - 9 ) 2 2,24;

р 24 = V ( 4 - 1 2 ) 2 + ( 1 0 - 6 ) 2 = 8,94; ^ = д /( 4 - 1 5 ) 2 + ( 1 0 - 6 ) 2 = 11,7;

Р * = л / ( 4 - 16)2 + ( 1 0 - 5 ) 2 = 13; р м = 0;

р и = V ( 6 - 1 2 ) 2 + ( 9 - 6 ) 2 = 6,71; р 3! = V ( 6 - 1 5 ) 2 + ( 9 - 6 ) 2 = 9;

р м = V ( 6 - 1 6 ) 2 + ( 9 - 5 ) 2 = 10,77; = 0;

/>45 = V(12-15)2+ (6 -6 )2 = 3; = V(12-16)2+ (6 -5 )2 = 4,12;

Pss = «J Р м = Vd 5 - 1 6 ) 2 + ( 6 - 5 ) 2 = 1,41; = 0.
Масофаи байни объектхоро ёфта матрисаи коррелятсияро
месозем:
1 2 3 4 5 6
1 0 4,12 4.24 9 12 13
2 0 2,24 8.94 11,7 13
3 0 6.71 9 10,77
4 0 3 4.12
5 0 1.41
6 0
Чй хеле ки аз чадвали матриса мебинем, дар сутуни шашум
масофаи минималй 1,41 мебошад: рм.ш =ps,6 =1,41. Аз ин чо мо
метавонем гурухи объекти 5 ва 6 - ро муттахид кунем, яъне мувофики
матрисаи масофаи ибтидой муайян мекунем:
5 ,6
4,12 4.24 12
2,24 8,94 11.7
6.71

5,6

1 2 3 ,4 5 .6
1 0 4.12 9 12
2 0 8.94 11,7
3 6,71 9
4 0 3
5 ,6 0

1 2 3,4 , 5 ,6
1 0 4,12 9
2 0 8,94

176
 3.4 6.71
5,6 0

1.2 3,4, 5. 6
1. 2 8.94
3.4 6.71
5,6 0

Ва дар охир:
1,2 3,4. 5,6
1.2 8.94
3,4, 5, 6 0
Хамин тарик, мувофики ин маълумот бо ёрии тарзи зичии алокаи
наздиктарин, мо 2 гурухро хосил .ца^удем, ки онро дар намуди
графики дендрограмма (аз забони лотинй гирифта шуда, маънояш
дарахт) тасвир намуда наметавонеМ£|

у L * у '
7.4. Тахлили регррссшми г
Я»
Аввалин маротиба истилохи регрессия дар соли 1877 аз тарафи
Фрэнсис Галтон истифода шуда буд. * .
Бо максади шарх додани шаклхои алокамандй, * тахлили
регрессионй, яъне усули баробаркунии регрессионй гузаронида
мешавад. Усули баробаркунии регрессионй имконият медихад, ки
мавкеи нишондихандаи натичавй (у) хангоми мавкеи муайян доштани
нишондихандаи омилй (х) дар сурате, ки омилхои дигари ба у
таъсиркунанда бо х алокаманд нестанд, ба хисоби миёна чй кадар
мебошад, муайян карда шавад. Д ар ин холат алокамандй дар байни
нишондихандахо, ростхата ва качхата меи^авад. Муодилаи
регрессионй алокамандии байни тагйирёбандаи 'воб астаро
(нишондихандаи натичавй) бо як ё якчанд тагйирёбадани новобаста
(нишондихандаи омилй) нишон медихад. А гар 'баробари як
тагйирёбандаи новобастаро (омилиро) дар бар гирад, он гох ин
регрессияи оддй мебош ад ва дар график бо *ати роста регрессионй
тасвир карда мешавад. Д ар ин холат баробарии алокамандй ростхата
ин тав р ^ави ш та мешавад: »
у*=а+Ьх (22)
Вале, агар баробари ду ва ё зиёда тагйирёбандаи новобастаро
(омилй) дар бар гирад, он гох сухан дар бораи регрессияи мураккаб, ё
ин ки мачмуъ меравад. Модели хатии регрессияи мачмуъ
К. .

у = а0 + а 1хп + а2хп +.... + акхл + е

ё ин ки

177
 Ушпор = ° о + а \Х\ + а 2х 2 + .... + а кх к + £
дида мебароем. Д ар ин чо У «амр.-кимати хисобкардаи регрессия,
ки бахои кимати у-ро хангоми киматхои кайдкардаш удаи Xi, Х 2.... Хк
ифода мекунад, мебошад.
а р а 2 ’- ’ а к -коэффитсиентхои регрессия мебошанд, ки хар
кадомашон ба чанд вохид тагйирёбии у-ро хангоми ба як вохид
тагйирёбии аломати мувофики х ва дар дарачаи пештара мондани
тагйирёбандахои бокимонда нишон мадиханд.
Параметрхои муодилаи регрессияи мачмуйи бо усули квадратхои
хурдтарин ёфта мешаванд. Д ар шакли матрисавй муодилахо намуди
зеринро доранд:

(XTX)*A=XTY,
дар ин чо

( N г \
Ч"
IXп.
Х= » Yi 5 а2
1*2.. .JCU
Y= y2 А=

"X„к ; ак
Jn, 1 j
Ш аклхои гуногуни муодилахои гайрихатии регрессия мавчуд аст,
аммо дар шакли умумй онхо ба ду синф чудо карда мешаванд. Ба
синфи якум регрессияи гайрихаттй нисбат ба тагйирёбандахои ба
тадкикот дохилкарда, аммо хаттй аз руи параметрхо. Ба синфи 2-юм
полиномхо мансуб мнбошанд. Д ар холати регрессияи чуфт муодилаи
зеринро хосил мекунем, ки бо формулаи алокамандии качхата
параболаи тартиби дуюм хисоб карда мешавад:
yx= a+ bixi+ b 2x 2 (23)
Алокамандии ростхата: Якчанд тарзхои муайянкунии
параметрхои муодилаи регрессионй мавчуд аст, ки байни онхо аз
хама бештар усули квадратй хурдтарин истифода бурда мешавад.
Хангоми чой дош тани алокамандии ростхата параметрхои баробари
а ва b ба воситаи усули квадратии хурдтарин ёфта мешаванд:
5 > = ЛЬ + &2 > (24)
YJxy = aYJx + bYJx2
д ар ин чо:
N - шумораи чуфти бузургихои алокамандй тахлилшаванда;

178
 l y - чамъи нишондихандаи натичавй;
Zx - чамъи нишондихандаи омилй;
Хх2 - чамъи квадратии нишондихандаи омилй;
Хху - чамъи хосили зарби нишондихандаи омилй ва натичавй.
Барои дуруст дарк намуДани баробарии регрессионй мисоли
зеринро дида мебароем:
Чадвали хисобкунй барои муайянкунии параметрхои муодилаи
регрессионй

Чадвали 7.13
№ Соат (х) Харочоти 1
хизматрасони X2 >, у,=а+Ьх
I
и техникй (у) ух*577,77+10,17х
$
1 2 3 4 \
1 1л
{' 6

1 92 1511 8464 {^ W l 2 1487,658

4f
2 138 1940 19044 267720 1946.950

3 61 910 3721 \ 55510 \ v 1178,135

4 42 952 1764 39984 988,427

1 -
5 179 2600 32041 465400 2356J319

6 152 2124 23104 322848 2086,734

»
7 134 1910 17956 255940 1907.011

8 181 2300 32761 416300 1 2376,288

9 93 1350 8649 125550 1497УБ42

10 35 1232 1225 43120 ^ 18,535

11 122 1600 14884 195200, 1787.196

12 63 1300 3969 81900 1*198,104 ,

1х = 1 у = 19729 1x2=1675 1ху=2 19729,000

1292 82 408484

А з руи хосилхои чамъи ёфташуда системаи муодилахои зеринро

хосил мекунем:
19729=12а+1292Ь (25)
2408484=1292а+167582b

179
 Барои хал намудани ин системаи муодилахо муодилаи (1)
системаро ба 107,67(1292:12) зарб зада, чунин муодиларо хосил
мекунем:
2124156=1292а+ 139105,36b (26)
М уодилаи (26) - ро аз муодилаи 2-юми системаи (25) тарх
намуда, аз номаълуми а озод шуда, муодилаи зеринро хосил мекунем:
284328= - 28476,7Ь Ь=9,98
Кимати b - ро дар муодилаи 1-уми системаи (25) гузошта, а - ро
меёбем:
19729=12 а + 1292*9,98 аз ин чо хосил мекунем
а=569,07.
Х,амин тавр, мувофики ин маълумот муодилаи регрессия намуди
зеринро мегирад:
у* = 569,07+9,98х (27)
Барои муодилаи регерессияи хосилшуда, график месозем:

Агар ба муодилаи мазкур киматхои х - ро гузорем, киматхои нави

нишондихандаи натичавии ух - ро сохиб мешавем. Ин (он дар
чадвали (7.13) сутуни 6-ум оварда шудааст) бо таври назариявй нишон
медихад, ки андозаи миёнаи соатхо, хангоми чунин будани андозаи
харочоти хизматрасонии техники, чй кадар мебошад. Яъне, чунин
хисоб карда мешавад:
ух=569,07+9,98**92=1487,657
ух=569,07+9,98* 138= 1946,949
ух=569,07+9,98*61=1178,134
ва гайрахо

180
 Параметри b (ai) коэффитсиенти дар назди л- муодилаи регрессияи
хаттиро коэффитсиенти регрессия мемонад.
Коэффитсиенти регрессия нишон медихад, ки чй кадар (ифодаи
мутлак) нишондихандаи аломати натичавй у дар назди тагйирёбии
аломати амали х ба вохид тагйир меёбад. Д ар баробари
коэффитсиенти регрессия нишодихандаи эластикии тагйирёбии
аломати натичавй нисбат ба омил истифода бурда мешавад.
К оэффитсиенти эластикй (Э1 нишон медихал. ки ба чй кадар фоиз
аломати натичавй у ба хисоби миёна дар холати тагйирёбии аломатии
амал л' ба 1% тагйир меёбад. Одатан Э хамчун муносибати афзоиши
(бо %) нишондихандаи натичавй б а афзоиши (бо %) нишондихандаи
омилй хлсоб карда мешавад. -'Дар асоси муодилаи регрессией
коэффитсиенти эластикй хело анЙк му«йян карда мешавад.

Э= \ !' ' <•/ (28)

дх Ух I'
дар ин чо: ^ к - хосилаи тартиби як^ки у нисбат ба х дар
дх
муодилаи регрессия.\
Коэффитсиенти эластики барои шаклхои Зиёди алока - бузургии
тагйирёбанда. буда, бо тагйирёбии ниш ондихандаи омилй х тагйир
меёбад. Барои вобаетагии хаттй у» = ао + bix коэффитсиенти
эластикй чунин мешавад:
Э = Ь, * *,ч (29)
1 а0 + Ь{х
Барои мисоли дар боло овардашуда <у* = 569,07+9,98х,
коэффитсиенти эластикиро меёбем: 1
3 9,98.x ;
569,07 + 9,98л- '
Э|= 9-9 8 * 92 = .918-16 - 0 62 э 9,98*138 , . = 13??Л с0)7,8дг.
1 569,07 + 9,98*92 1487,657 569,07+*9,98 *138 1946,949
Бо хамин тарз, барои хар як нишондихандаи Ьс коэффитсиенти
эластикиро хисоб мекунем.
Алокамандии кацхата: Вобаетагии баръакси байни
нишондихандаи омилй х ва нишондихандаи натичавй у (агар у кам
шавад, х меафзояд ва баръакс) бо муодилаи гипербода, ки шакли
зеринро дорад, омухта мешавад:
у ..♦ * (30)
Ух г

181
 Мувофики коидахои усули квадратхои хурдтарин барои ёфтани
параметрхои а ва b системаи муодилахои зеринро хал намудан лозим
аст:
= (31)

х х х
Барои мисол, аз маълумотхои чадвали 7.14 истифода бурда, ин
системаи муодилахоро хал мекунем:

Чадвали 7.14
№ Харочоти
(п) Соат (х) хизматрасони X* 1/х 1/х2 у/х
и техники (у)
L 1 1 i 1 6 7

1 95 1500 9025 0,011 0,00011 15,789

2 140 1950 19600 0,0071 0,00005 13,928

3 60 900 3600 0,0166 0,000277 15

4 40 950 1600 0,025 0.000625 23,75

5 180 2700 32400 0,0056 0,000031 15

6 150 2250 22500 0,0067 0.000044 15

7 130 1900 16900 0,0077 0,000059 14,615

8 180 2200 32400 0,0056 0,000031 12,222

9 90 1400 8100 0,0111 0.000123 15,555

10 30 1200 900 0.0333 0,001111 40

11 120 1700 14400 0,0083 0.000069 14,166

12 60 1250 3600 0.0167 0,0000277 20,833

п=1 1х=1275 1 у = 19900 1x2=1650 Ц /х = 11/х2 = Ху/х =

2 25 0,1547 0.0025577 215.858

Мувофики хосили чамъхои ёфташуда, системаи муодилахо барои

мисоли мо чунин мешавад:

182
 Jl 9900= 12a + 0,15476
|2 15,858 = 0,1547a + 0,0025577/?
19900-0,15476
a=-
12

215,858 = — -°-Q....^ 15476 x 0,1547 + 0,00255776

19900 -и 12 x 0,1547 = 256,5442'

0,1547 +12 x 0,1547 = 0,001994
215.858 = 256,5442 - 0,0019946 + 0,0025776
215.858 - 256,5442 = 0,00257$ - 0,0019946
-40,6862 = 0,00056376?
6 = -40,6862 +0,0005637 ^ j< » l (
6 = -72177,0445
19900-0,15476 x (-72177,0445)
a = ------------------------------------------
12 * s
a = 2588,8157 S
a = 2588,8157 \
b = 72177,0445 \
-72177 0445
y x = 2588,8157+ ’ •
x
To ки чихати микдории алокамандихои ходисахои чамъиятиро
чен кунем, бояд шакли алокамандии дурустро интихоб намоем. Барои
он ки тадкикотчй муайн намояд, ки шакли алокамандии
интихобкардааш дуруст аст ё не аз баробарии зерин бояд истифода
намояд: Z Ух = Ху
Андозагирии зичии алокамандии ходисахои чамъиятй дар
натичаи муайян намудани вобастагии майлбни нишондихандаи
натичавй аз майлони нишондихандаи омилй ба вучуд м'еояд. Зичии
алокамандихои нишодихандахои х ва у ба воситаи нишондихандахои
муносибати назариявии коррелятсионй, коэффитсиеити
детерминатсия, коэффитсиеити коррелятсионии хаптй ва индекси
коррелятсионй ба хисоб гирифта мешавад.
Чй хеле дар боло кайд намуда будем* муносибати назариявии
коррелятсионй ин бузургии нисбиест, ки дар натичаи мукоисаи
майлони миёнаи квадратии нишондихандаи натичавй, ки бо
муодилаи регрессионй хисоб карда шудааст, бо майлони миёнаи
квадратии оддии нишондихандаи натичавй пайдо шудааст. Агар

183
кисмати аввали таърифро бо 5, кисмати дуюми таърифро бо о ва
муносибати назариявии коррелятсиониро бо г иш ора намоем, пас
г=- (32)
а
аз ин чо:

а= ва (33 ва 34)

g И У '-У '?
п
Барои хисоб намудани муносибати назариявии коррелятсионй
мисоли чадвали 7.13 - ро истифода мебарем:
______________________________________________________ Чадвали 7.15.
№ Харочоти
Соат (х) хизматрасонии У« у. - у« (у. - у.)г
техника (у.)

L 1 1 i 5 й

1 92 1511 1487,658 23,342 544,857

2 138 1940 1946,950 -6.950 48,299

3 61 910 1178,135 -268,135 71896,375

4 42 952 988,427 -36,427 1326,959

5 179 2600 2356,319 243,681 59380,599

б 152 2124 2086,734 37,266 1388.736

7 134 1910 1907,011 2,989 8.932

8 181 2300 2376,288 -76,288 5819,839

9 93 1350 1497,642 -147,642 21798,286

10 35 1232 918.535 313.465 98260,178

11 122 1600 1787,196 -187,196 35042,357

12 63 1300 1198,104 101,896 10382,752

п=1 1 у = 19729 19729,000 0,00 305898,170

I £1

Аз руи маълумоти формулаи (33) истифода бурда тамоили миёнаи

квадратии оддиро хосил мекунем:

184
 У х~У е) 2 305898,17
cr = = 25491,51
n 12
Пас аз ин, мо нишондихандаи миёнаро муайян намуда,
дисперсияи мушохидаи харочотро нисбат ба нишондихандаи миёна
хисоб мекунем:
уе= 1 у : п =19729:12=1644,08
Чадвали 7.16.

№ Харочоти
Соат (х) хизматрасонии Уе Уе - У» (Уе - Уе)2
техники (уе)
L 2 3 4 1 6

1 95 1500 1(544.08 -133.08 17710,2864

2 140 1950 1644,08 295,92 87568,6464

3 60 900 1644,0*.' j i - Й,08 538873.4464

4 40 950 1644,08 -692,08 478974,7264

5 180 2700 1644,й8 955,92 913^83,0464

6 150 2250 1644,08 479,92 230323,2064

4
7 130 1900 1644,08 265,92 7(1713,4464 (

8 180 . 2200 1644,08 655,92 430231,0464

»* * !

9 90 1400 1644,08 -294,08 86483.0464

10 30 1200 1644,08 412,08» 169809,9264

4

11 120 1700 1644,08 -44,08 1943,0464

12 60 1250 1644.08 -344,08 ' 118391,0464

п=12 1х=1275 1у= 19900 19728,96 3144804,917

% (У е~У е) 3144801,917 .
<7 ---------------------------- ------------------------= ,
п 12 _
Дисперсияи умумй 262067,0764 сомонй мебошад, вале агар ба
муодилаи регрессия вакти кории дастгоххорд (соат) дохил намоем, он
гох пешгуии тамоил оид ба харочот ба тагйирёбии дисперсияии
умумй оварда мерасонад, яъне аз 262067,0764 ба 25491,51. Бо ифодаи
фоиз хисоб кунем, он гох:

185
 25491,51/262067,0764x100=9,727% тамоили тасодуфй,
100% - 9,727%=90,27% тамоили харочоти умумй.
Барои ин хисса, истилохи коэффитсиеити коррелятсияи омехта
истифода бурда мешавад, ки аз руи формулаи зерин хисоб карда
мешавад:
.2

Г1 = 1 ------ *---------- --------= 1------25491,51 =0,9027

' ' 262067,0764

Пас, аз ин чо коэффитсиеити коррелятсия хисоб карда мешавад:

Г=л/Г2=V0,9027=0,9501
Д ойр ба параболаи тартиби дуюм yx=a0+b,xl+b3x 2 масъалаи
зеринро дида мебароем, ки параметрхои онро бо ёрии усули квадратй
хурдтарин хисоб мекунем:
N a .+ b ^ x + b ^ x 2= ^ у
■« о 5 > + М * 2 +Ь1' £ х 3 = ^ х у
*о2У+z,iZ*3+btL x*=Т,Х*У

Чддвали 7.17.

адвали хисобкуни барои параметрхои параболаи тартиби дуюм

№ X У X2 х’ X4 ху х2 у У»
1 12 22 144 1728 20736 264 3168
2 23 12 529 12167 279841 276 6348
3 34 46 1156 39304 1336336 1564 53176
4 45 66 2025 91125 4100625 2970 133650
5 56 80 3136 175616 9834496 4480 250880
170 226 6990 319940 15572034 9554 447222

Аз руи маълумоти чадвал системаи муодилахо чунин мешавад:

5а 0 +1706, + 6 9 9 0 Ьг = 2 2 6
■170а0 +69906, +3199406, = 9554
6990а0 +3199406, + 1557203462 = 447222

186
 Х,исобкунии параметрхоро метавонем кутох (осон) намоем, агар
ба чои (ивази) нишондихандаи х аз бузургии миёна тамоили онро (х -
х) истифода барем, пас системаи муодилахо намуди зеринро
мегиранд.
Nao + b, '£(x-x) + b2'fc(x-x)2 = ^ У
• + +Ь2Т;(Х-Х У ='Е(Х-Х)У
а 0£ ( х - х ) 2 + Ь ^ ( х - х ) г + Ь2^ ( х - х ) * = ^ ( х - х ) 2у
Азбаски Х(х - х) = 0 ва Х(х - х)^ .= Ц мебошанд, ин системаро мо
метавонем кутох намоем: Г |
Na0 + 62Х ( х - х ) $ = ] Г | ,
• 6, £ ( * - * ) 2 j

<*oZ(*- *)2 +biY,(x^*) =^1х~х)2у

bi - ро аз муодилаи дуюм меёбем, ао ва Ьг - ро бошад, бо рохи
халли системаи ду муодилаи (якум ва сеюм) д^номаълума муайян
мекунем. Пекин бояд дар назар дош т, ки бо чуний тарз параметрхои
ёфташуда охирин намебошанд, зеро онхо барои муодилаи регрессия у
аз руи (х - х) муайян карда шудаанд. Ф акат дар ифода!; охирин
нишондихандаи х гузорем, баъд аз коркарди номураккаби алгебравй
муодилаи матлуби у нисбат ба х - ро меёбем. М исол», дар боло
ОЁардашударо бо ин тарз хисоб мекунем.
Чадвали хисобкунй барои муайянкунии параметрхои параболаи
тартиби дуюм дар холати иваз намудани х ба (х - х) .
_____ _______ ________ ___________________ Чадбали 7.18
\ _
1к

№ X У (х - х)2 (X- X)4 у (х - х) У(х- хУ

X

Ух
1

1 12 22 -22 484 23456 -484 10648

2 23 12 -И 121 14641 -W2 1452
3 34 46 0 0 0 . к0
4 45 66 11 121 14641 726 7986
5 L 56 80 22 484 234256 1760 38720
п=5 170 226 0 1210 497794 1870 58806

Барои ёфтани х 170 -р о ба 5 (п=5) таксим мекунем:

=122 = 34 '
п 5
Х,осили сутуни дуюм аз 34 тарх карда шуда, дар сутуни. чорум
навиш та мешавад: 12-34= -22 ва г.
Суммахои хосилшударо дар система мегузорем:

187
 5а0 +1210Z>2 =226
- 1210b, =1870
1210o0 +497794b2 =58806
> 1870
аз ин чо b, = ------ = 1,55
' 1210
j5 a 0 +1210^2 =226

{:
jl2 1 0 a o + 497794A2 =58806
5a0 = 226 —1210Z>2

+ 497794b.

58806 = 242(226 -1 2 1 0b2) + 4977946,

58806 = 54692 - 292820b2 + 49779462
-204974b, =-4114
b2 =0,0201
226-1210*0,0201 201,679
o0 = ----------- -------------= ---------- = 40,3358

y (x_.y = 40,3358 + l,55(x - x) + 0,020 l(x - x) 2

Азбаски x = 34 мебошад, баъд аз коркарди номураккаби
алгебравй муодилаи охирин муодилаи регрессияро дар намуди зерин
хосилмекунем:
ух = 40,3358+1,55(х - 34) -0,0201(х - 34)2 =40,3358+1,55х-52,7-
0,020]х 2+ 1,37х-23,2356= 10,9+0,181 х+0,0201х2
ух — 10,9+0,181 х+0,0201х2
Мувофики маълумоти чадвали 7.17 ва 7.18 графики
регрессиониро месозем.

♦
| f I 1000
5 5 1- _

о 50 100 150 200

С оатхо

188
 С а в о л \о и санчишй
7.1 Д ар байни ходисахои чамъиятй чй гуна алокамандихо
мавчуд аст?
7.2 Алокамандихои ходисахои чамъиятй аз руи кадом
нишондихандахо инъикос меёбанд?
7.3 Чанд шакли ниш ондиханда мавчуд аст?
7.4 Таснифи ин нишондихандахо аз руи чй бармеояд ва дойр
ба онхо мисол оред? .■
7.5 Гуруххои алокамандихоро номбар кунед?
7.6 Вобаста аз хар як гурух чанд шакли алокамандй мавчуд
аст?
7.7 Ф аркияти алокамандии бевосита аз бавосита дар чист?
7.8 Мафхуми алокамандии функсЦрналй ва омориро гуед?
7.9 Аз руи ифодаи аналитикй.чанш лакли алокамандй мавчуд
аст? V
7.10 Вобаста аз руи алокамандии оморй алокамандихо боз ба
кадом намудхо чудо мешавайд? * j ,
7.11 Алокамандии коррелятсионй‘ДОТ?
7.12 Асосгузорони назарияи коррелятсия кИХо мебошанд?
7.13 Истилохи коррелятсия аз кадом забон гирифта шудааст?
7.14 Усули коррелятсия дар кадом хола^К,истифода бурда
мешавад?
7.15 Барои муайян намудани алокамандии коррелятсионй
кадом тарзхо истифода бурда мешавад? *
7.16 Д ар тахлили коррелятсионй ченкунии зичии алокаи байни
ду ва зиёда ниш ондиханда бо ёрии чй ба амал медяд?
7.17 Коэффитсиенти корреляц и я чист?
7.18 Интихоби коэффитсиенти коррелятсия аз^ чй вобастагй
дорад? "
7.19 Чадвалхои киёспазириро номбар кунед ва хар яки онро
шарх дихед? \
7.20 Аз чадвалхо коэффитсиентхои коррелятсия ба кадом
намудхо чудо мешаванд?
7.21 Коэффитсиенти ассотсиатсия ва контингесия чрст ва аз
руи кадом формулахо хисоб карда мешаванд?
7.22 Аз руи кадом чадвал коэффитсиенти контингенсия ва
ассотсиасияро муайян намудан мумкин аст?
7.23 Фаркияти коэффитсиенти Пирсон аз коэффитсиенти
Чупров дар чй мебошад?
7.24 Формулахои хисобкунии коэф ф и^иентхои Пирсон ва
Чупровро нависед?
7.25 Мафхуми коэффитсиенти коррелятсияи хаттиро шарх
дихед?

189
 7.26 Барои хисобкунии коэффитсиеити коррелятсияи хаттй чй
гуна формулахо истифода бурда мешаванд?
7.27 Коэффитсиентхои Спирмен ва Кенделро шарх дихед?
7.28 Р ан г(дарача) чист?
7.29 Ф ормулахои хисобкунии коэффитсиентхои Спирмен ва
Кенделро нависед?
7.30 Мафхуми муносибати коррелятсиониро шарх дихед?
7.31 М уносибати назариявй ва эмпирикии коррелятсиониро
шарх дихед?
7.32 Усули баробаркунии регрессионй чиро мефахмонад?
7.33 Истилохи регрессионй авалин маротиба аз тарафи кй
истифода шуда буд?
7.34 Хангоми истифодаи тахлили регрессионй алокамандии
нишондихандахо чй гуна мешавад?
7.35 Ф аркияти алокамандии ростхата ва качхата дар чй
мебошад, хар яки онро шарх дихед?
7.36 Намудхои качхатаро номбар кунед?
7.37 Коэффитсиеити эластики чиро мефахмонад?

Масъалахо барои ичроиши кори санчишй

7.1. Аз маълумоти зерин истифода бурда, коэффитсие
ассотсиатсия ва контингенсияро хисоб намоед:

Чадвали 7.1
Гурухи одамон Шумораи одамон
Д ар чаласа иштирок Дар чаласа иштирок Чамъ
дошта нд надоштанд
Босабаб 20(b) 65
Беса баб 16(c) ....... ’ П и ; _____ 27
Чамъ 61 31 92

7.2 Д ар натичаи тадкикоти коргарони корхона маълумоти зери

чамъоварй шудааст:

Чадвали 1.2.
Маълумот Шумораи одамон
Аз кори худ Аз кори худ Чамъ
каноатманданд кдноатманд нестанд
Олй ва миёна 250 80 330
200 250 450
Миёнаи нопурра
Чамъ 450 330 780

190
 Талаб карда мешавад, ки аз маълумоти зерин истифода бурда,
зичии алокаи байни дарачаи маълумот ва каноатмандй аз кори худро
бо ёрии коэффитсиеити ассотсиатсия ва контингенсиияро хисоб
намоед.
7.3. Оиди каноатбахшй аз музди мехнат тадкикот гузарони
шуда, маълумоти зерин чамъоварй карда шуд. Ин маълумотро
истифода бурда, коэффитсиентхои коррелятсияи Пирсон ва Чупровро
хисоб кунед:

Чадвали 7.3.
Со%аи фаъолият Микдори коргароне, ки ба саволи оиди цапоатбахшии
музди мехпапI чавоб додаанд
Хуб Каноатбахш 1 Гайрицаноатбцх Чамъ
ш
М уасиссахои бучавй 35 38 89 162
Корхонахои тичоратй 56 34 32 122
М уасиссахои муштарак 98 55 ± {: J ' W 173
Цамъ 189 127 _____ 11 . 457
7.4. Аз маълумоти зерин истифода бурда, коэффитсиеи
коррелятсиятсияи хаттиро хисоб кунед:
Чадвали 7 .4.
Бозорхои Нархи 1 кг сабзй. еомонй '• Даромад аз фуруш %
шахр № *. (*) (V)
1 0,70 85
2 0,85 93 .
3 0,60 30
4 0,55 48
5 0,75 30 |
6 0.90 , 22
Z 5,35 308

7.5. Оиди микдори никохшудагон ва талокшудагон маълумо

зерин мавчуд аст1:

Чадвали 7.5*.
Солхо 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
Микдор 53946 38820 32078 28019 27250 22279 22743 26257
и никох
(X)
Микдор 5293 4372 4342 4354 3994 2648 2334 2358
и талок
(У)

1 Оморй солонаи Ч^мхурии Точикистон. Душанбе 2001 сах 43-51.

191
 Аз маълумоти зерин истифода бурда, зичии алокаи байни
микдори талокшудагон ва никохшудагонро бо ёрии коэффитсиенти
коррелятсияи Спирмен бахо дихед.
7.6. Аз маълумоти зерин истифода бурда, коэффитсиент
коррелятсияи Спирмен ва Кендел ёфта шавад:

Чадвали 7.6.
№ 1 2 3 4 5 6 7 8 п=8
Харочот (х) 11 21 33 1S 20 34 19 36 192
Даромад (у) 30 29 32 56 16 24 45 34 266

7.7. Оиди як гурух банкхои сахомии тичоратй маълумоти зери

мавчуд аст:

Чадвали 1.1.
№ банк 1 2 3 4 5 6 7 8
Активхои банк, хазор 121 181 193 188 170 194 199 186
сомонй (х)
Фонда, хазор сомонй (у) 75 59 62 56 76 94 85 64

Аз маълумоти болой истифода бурда, коэффитсиенти Пирсон ва

Чупров барои баходихии зичии алокаи байни фоидаи банк ва андозаи
активхо ёфта шавад?

7.8. Оиди чамъбасти умумии мухочирати ахолй (хазор нафар

маълумоти зерин мавчуд аст1 .

Солхо 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Шумораи воридоти ахолй 26,1 20,8 18,1 15,0 15,1 17,1
(х)
Шумораи содироти ахолй 53,7 37,1 33,2 29,9 29,5 31,5
(У)
Аз маълумоти болой истифода бурда, зичии алокаи байни
шумораи воридоти ахолй ва содироти ахолй бо ёрии коэффитсиенти
коррелятсияи Кендел ёфта шавад.

7.9. Аз маълумоти зерин истифода бурда, коэффитсиенти Кенде

ёфта шавад?

Чадвали 7.9
Мл 1 2 3 4 5 6 7 8 п=5
М, 8 7 5 6 3 4 2 1

Омори солонаи Чумхурии Точикистон. Душанбе 2002.

192
 7.10. Аз маълумоти зерин истифода бурда коэффитсиенти Кен
ёфта шавад:

Чадвали 7.10
X 120 130 130 140 150 150 150 180 190 200
у 210 220 230 240 240 250 260 260 280 280

7.11.. Аз маълумоти зерин истифода бурда, регрессияи хаттй,

дисперсия ва коэффитсиенти муносибати коррелятсионй ёфта шавад:
Чадвали 7. 1.
Соати сарфшуда Махсулоти истехсолшуда (дона)
(х ) . ; 1 (У)
Г -
21 170'
23 200 , ,
34 220 f
36 230 “
45 260
Х х= 159 l y = 1080

7.12. Аз маълумоти зерин истифода бурда регрессия (хат

параболаи тартиби дуюм), коэффитсиенти эластикй, д и в е р с и я ва
коэффитсиенти муносибати коррелятсионй ёфта шавад:

Чадвали 7.12.
Корхонахои саноатй I 2 3” 4 5 6 7 8
Активхои корхона 122 182 193 188 190 194 199 186
хазор сомонй (х) ♦
Фоида хазор сомонй (у) 750 590 462 564 660 794 885 864

(муодилаи гипербола ва параболаи тартиби дуюм), коэффитсиенти

эластикй, дисперсия ва коэффитсиенти муносибати коррелятсионй
ёфта шавад: ;
» »
Чадвали 7.13.
№ 1 2 3 4 5 6 7 8
Харочот, хазор 22 82 93 88 90 94 99 86
сомонй (х)
Фоида, хазор сомонй 50 90 62 64 60 94 85 64
(У)

7.14. Аз маълумоти зерин истифода бурда, тахлили регрессио

гузаронед:

193
 № 1 2 3 4 5 6 7 8

3456 2341 4500 2134 7602 2000 2050 3200

Гардиши мол (х)
сомонй
1200 1000 2000 1400 3500 1200 1250 2200
Харочоти
муомилот (у)
сомонй

194
 Б О Б И 8. М У Ш О Х И ДАИ И Н Т И Х О Б И

8.1 Тавсифи умумии мушохидаи интихоби

Чй хеле ки дар боби мушохида кайд карда будем, яке, аз намудхои

мушохидаи нопурра мушохидаи интихобй буда, дар амалия мавкеи
махсусро ишгол мекунад. Д ар холатхое, ки гузаронидани мушохидаи
пурра гайри имкон аст, ё ий ки иктисодан номатлуб мебошад усули
мушохидаи интихобй истифода бурда мешавад. Масалан, дар
холатхои назорат бурдан маълум мешавад, ки маълумоти зарурй дар
бораи сифати махсулоти гуногуннамуд талаф ёфтааст, чамъоварии ин
маъдумот душ вор мебошад, ё ин ки тамоми хочагии ахолиро
ракамгузори намудан гайриимкон facT, зеро мачмуи зиёдро дар бар
гирифта, доимо тагйир меёбад инчунин д ар вакти тафтиши
натичаи мушохидаи пурра ^ у л и } мушохидаи интихобй истифода
бурда мешавад. ; ,• \ ■ V
Усули интихобй дар ам алкя'удар фохаи илми дакик барои
баходихии натичаи тадкикотх,о/4за/ инчунин иктисодиёт васеъ
истифода бурда мешавад. Д ар ташкили уйули мушохидаи интихобй
олим Я. Бернули (1654-1705) сахми арзанда гузоштааст. Олимони
риёзидони рус П.Л.Чебыш ев, А .^.Л яп ун ов, А .А .М арков ва дигархо
кисмхои ин усулро равнак бахшидаанд.
Мушохидаи интихобй ин чутш мушохидаест, ки к;исми вохиди
мачмуи омухтаи/авандаро дар асоси принсипхои м^каммали илман
интихобшуда, бо маълумоти сахехй мщдорашон басанда таъмин
намуда, таджик; мекунад. , •
Нишондихандахои миёна ва нисбие, ки дар асоси маълумоти
интихобй гирифта шудааст, бояд куллан мачмуи нишондихандахои
мувофикро аз нав пурраю кофй гардонанд. 1
И Хангоми мушохидаи интихобй масъалахои зерин дида баромада
мешаванд:
1) М у айн намудани объект ва максади мушхидаи интихобй.
2) Интихоби накшаи чудокунии вохид барои мушохида.
3) Хисобкунии хачми интихобй. '
4) Гузаронидани интихоби тасодуфии вохиди ададй аз мачмуи
умумии мук,араршуда.
5) Мушохидаи вохидхои интихобшуда аз барномаи
муайяншуда.
6) Хисобкунии сифати интихобшуда мувофщи барномаи
мушохидаи интихобй. *
7) Муайянкунии хатогихо ва микдори онхо.
8) Васеъкунии маълумоти интихобй аз мачмуи умумй.
9) Тахлили маълумоти гирифташуда.

195
 1 Афзаляти асосии мушохидаи интихобй аз инхо иборат мебошанд:
> Мушохидаи интихобиро аз рун барномаи хеле васеъ амалй
намудан мумкин аст.
> Харочоти гузаронидани мушохидаи интихобй хеле кам
мебошанд.
> Мушохидаи интихобй дар холатхое анчом дода мешавад, ки
хисоботро мо истифода бурда наметавонем.
Ж ам кардани вайроншави ва нестшавии объектхои
тадкикш аванда (муайянкунии мустахкамии ресмон, санчишй
хушсифати консерва ва гайра).
1 Норасогихои асосии мушохидаи интихобй инхо мебошанд:
> М аълумоти чамъовардаш уда доимо хатогй доранд, натичаи
мушохидаро мумкин аст факат аз руи дарачаи сахехи муайяншуда
бахо дод. Лекин бо мукоисаи дигар намудхои мушохида ин
манзалати усули интихобист;
> Барои гузаронидани мушохидаи интихобй кадрхои
баландихтисос лозиманд.
Дар мушохидаи интихобй. аз руи Фарогирй. мачмуъхои
омухташаванда аз якчанд намуд ибопатанд:
❖ Мачмуи умумй (генералй) - х,амаи мачмуи вох,идх;ои
омухташаванда, ки аз он цисми вох,идх,о интихоб мешавад мачмуи
умумй ном дорад;
❖ Мачмуи интихобй - х;амон к;исми во$ид%ое, ки барои
мушохида чамъоварй шудааст, мачмуи интихобй номида мешавад.
Масалан, агар аз 1000 детал барои санчиш 100 - той он гирифта
шуда бошад, он гох хачми мачмуи умумй - 1000 детал буда, хачмй
мачмуи интихобй - 100-то детали гирифташуда мебошад. Баъд аз он,
оид ба объекти гирифташуда мушохида гузаронида мешавад, мумкин
аст онро бо истифодаи ду тарз ба мачмуи умумй баргардонем ё ин ки
барнагардонем. Ин тарзхо интихоби такрорй ва нотакрор мебошанд.
Интихоби такрорй гуфта хамон хел интихоберо меноманд, ки
баъди он объекти гирифташуда ба мачмуи умумй баргардонида
мешавад.
Д ар интихоби нотакрор бошад, объекти гирифташуда ба мачмуи
умумй баргардонида намешавад.
Сифати натичаи мушохидаи интихобй аз хайати мачмуи умумии
интихобшуда вобастагй дорад, дар акси хол бошад, ба чй андоза
интихоб ваколатдор аст.
Хиссаи вохиде, ки дар, мачмуи умумй аломати омухташавандаро
кабул менамояд. хиссаи умумй мебошад. Бузургии миёнаи аломати
тагйирёбандаи омухташавандаро миёнаи умумй меноманд. Вазифаи
асосии тадкикоти интихобй аз он иборат аст, ки дар асоси тасвир
кардани мачмуи интихобй, дар мачмуи умумй оид ба

196
нишондихандахои хиссаи умумй ва миёнаи умумй хулосаи аник
дихад.
Д ар оянда аломатхои шартии зерин ро истифода мебарем:
Нишондиханда Мачмуи Мачмуи
умумй интихобй
Хачми мачмуъ (микдори вохидхои омухташаванда) N п
Хиссаи вохиди омухташаванда Р W
Нишондихандаи миёна X X
Дисперсия а2 S2
Тамоили квадратии миёна о S

8.2 Тарзхои интихоб

Ваколатдории (репрезантативии) ((нтихрб, на факат аз кифоя

будани микдори вохиди интихобшуда, балки ба кадом тарз онхо
интихрб мешаванд, вобаста мебошад. \Б й р о и таъмин намудани
ваколатдории мушохидаи назоратии прино^И1и4штйхобй тасодуфии
вохид лозим мебошад. Принсипи тасодуфй тасмим мегирад, ки
дохилкунй ва хоричкунии объект аз интихобот бо ягон сабаби дигар
таъсир расонида наметавонад, ба гайр аз воХеаи тасдод'фй. \
Тарзхои гуногуни ташкилкунии мацмуи интихобй вучуд дорад.
Хамаи тарзхои интихоб, ки хангоми усули интихобй дар тадк,ик,отхои
иктисодй - оморшиносй истифода бурда мешаванд, ба ду гурух п\рк,сим
намудан мумкин аст:
• 1. Тарзе. ки хангоми интихоб мачмуи у м у м й . пешакй ба
г у р у х х о ч у д о карда намешавад. яъне интихоби аслии тасодуфй.
2. Тарзхос. ки баъд аз ч у д о намудани мачмуи умумй ба
к исмхо хоста мешавад. яъне ба г у р у х и д у ю м тарзхои зерин тааллук
доранд: * •
❖ Интихоби сериявй; .
❖ Интихоби механикй;
❖ Интихоби типй (намудй); .
❖ Интихоби омехта. 4

8.3 Интихоби аслии тасодуфй

Интихоби аслии тасодуфй чунин тарзест, ми вохиди интихобй аз

мачмуи умумй бо рохи тасодуфй чудо кардани вохиди алохида интихоб
мешавад. Ин тарз бо ёрии куръапартой, ё ин ки аз руи чадвали
ададхои тасодуфй гузаронида шуда ва дар хар ду холат бо мачмуи
унсурхои умумй ракамгузорй карда мешавад.

197
 Д ар холати якум барои хар яки унсурхои мачмуи умумй мухрахои
махсуси ракамдор, ё саккохо ташкил карда, дар зарфхои пушида
мендозанду бо диккат омехта менамоянд ва тасодуфан якто - якто
мегиранд.
Д ар холати дую м бош ад, интихоби тасодуфии ададхо бо ёрии
чадвалхои махсус, ки аз ракамхои тартиби иборат аст, гузаронида
мешавад. М асалан, ин ададхо чунин буда метавонанд:
5489, 5583, 3156, 0835, 1988, 3912.
Истифодабарии мувофикатии ин ададхо аз андозаи мачмуъ
вобастагй дорад: агар мачмуъ аз 1000 вохид иборат бошад, он гох
раками тартибии хар як вохид бояд аз ададхои серракамаи ООО то 999
иборат бошад. Д ар ин холат ракамхои тасодуфии дар боло
овардашударо ба 8 раками аввали вохиди мачмуи интихобиро чудо
мекунем:
548, 955, 833, 156, 083, 519, 883, 912.
Бо хамин тарз, аз дигар сутунхо адади иловагиро метавон гирифт.
Тартиби таъиноти ададхо дар холатхои ихтиёрии хачми умумии
мачмуи интихобй чудо карда шуда хеле мушкил менамояд. Акнун аз
ракамхои тасодуфии чадвал, пайдархамии бузургии тасодуфй дар
фосилаи аз 0 то 1 баробар таксимшуда таш кил карда мешавад.
Инчунин, ракамхои тасодуфиро аз руи алгоритми муайяншуда, ки бо
ёрии МЭХ,, ё дастй гирифта мешавад, метавон истифода бурд. Д ар
мисоли мо чунин ададхоро метавон хисобид: 0.5489, 0.5583, 0.3156,
0.0835, 0.1988, 0.3912 ва хоказо.
Ф арз мекунем мачмуи умумй аз 7328 вохид иборат аст. Он гох ба
интихобот вохид бо ракамхои зерин бояд дохил шаванд:
7328 х 0.5489=4022.3 ё 4022
7328 х 0.5583=4091.2 ё 4091
7328 х 0.3156=2312.7 ё 2313
7328 х 0.0835=611.9 ё 612
7328 х 0.1988=1456.8 ё 1457
7328 х 0.3912=2866.7 ё 2867
Боз чараёни гузаронидани интихоби тасодуфиро дар мисоли
зерин мебинем. Бигзор мачмуи умумй (генералй) аз чор вохид иборат
бошад (N = 4), масалан сухан дар бораи коргарони дарачаи
ихтисосашон гуногун меравад. Д ар ин вохидхо аломатхои
омухташавандаи зерин ба кайд гирифта шудааст:

Раками тартибии коргарон 1 2 3 4

Дарачаи тарифй 4 3 4 5

198
 Параметри мачмуи умумй пеш аз хама аз руи миёнаи умумй
» ■А. 1
j _ ' ва
mi дисперисияи умумй j_______ муайян карда
п п
мешавад.
_ 4+3+4+5 „
х = ---------------= 4
4
/т2- (4 —4)2 + ( 3 - 4 ) 2 + (4 —4)2 + ( 5 - 4 ) 2
4 ’
Интихоби аслй - тасодуфиро дар намуди интихоби такрорй ва
нотакрор гузаронидан мумкин аст. Хангами интихоби такрорй х,ар як
вохиди ба интихоб афтида пас аз тадщк, шуранаш бояд ба мацмуи
умумй баргардад. /
Хангоми интихоби нотакрор х;ар як eo$u<hf хорташуда аз шумораи
мацмуи умумй хорич карда мегиавад ва бинобар ин дар интихоб фак,ат
як маротиба афтида метавонад.
Аз руи натичаи интихоби такрории тасодуфии, оддй гузаронида
шуда, ба параметри мачмуи умумй, ба хачми ду вохиН мегузорем п =
2. Д ар мисоли мо, бо доштани дарачаи якхелаи эхтимолият мумкин
буд, ки аз 16 вохидхои мувофики имконп'азир ва аз 16 интихоби
имконпазир яке аз онхо ба вучуд ояд. Натичаи чунин интихобо*г дар
чадвали 8.2 оварда шудааст.
_______________________________________________________ Чадвали 8.2.
№ № Мазмуни Интихоби Тамоили миёнаи Хиссаи
варианти вохиди ба аломати ин (чузъй) интихобй аз интихоб
интихоб ин интихобот миёна миёнаи умумй f j Wi
OTR интихобот Ф
X, х ,-х
дохилшуда
1 2 3 4 5 \ 6
1 1 ва 1 4:4 4,0 0,0 1,0
2 1 ва 2 4:3 3 ,5 -Q.5 0,5
3 1 ва 3 4:4 4 .0 сто 1.0
4 1 ва 4 4:5 4.5 +0,5 » 0.5 ,
5 2 ва 1 3:4 '5 -0.5 , 0,5
6 2 ва 2 3:3 3,0 -1.0 0.0
7 2 ва 3 3:4 3.5 -0,5 0.5
8 2 ва 4 3:5 4,0 0,0 0.0
9 3 ва 1 4:4 4,0 0 .0 1,0
10 3 ва 2 4;3 3,5 , -0.5 0.5
11 3 ва 3 4:4 4,0 0,0 1.0
12 3 ва 4 4:5 4 .5 +0,5 0.5
13 4 ва1 5:4 . . . . +0,5 0.5
14 4 ва 2 5:3 4,0 0,0 0.0
15 4 ва 3 5:4 4,5 +0,5 0.5
16 4 ва 4 5:5 5,0 + 1,0 0.0

199
 (Сутуни 4 - ум чунин х,исоб карда мешавад: сутуни 3 - юм ба 0,5
зарб карда мешавад, яъне 4 * 0,5 = 2 ва 4 * 0,5 = 2 аз ин чо 2+2=4; 4 *
0,5 = 2 ва 3 * 0,5 = 1,5 аз, ин чо 2 + 1,5 = 3,5; бо хамин тарз сутуни 4 -
ум хисобкардашуда дар чадвал чойгир карда мешавад.)
Дар мисоли овардашуда мумкин аст масъалаи муайян намудани
хиссаи коргарони дарачаи тарифй дош таш ударо гузошт, масалан
баробари 4 бошад. Хиссаи чунин вохид дар мачмуи умумй баробар
аст ба 0,50 (р = 2 / 4 = 0,50). Аз 16 интихоби имконпазири варинатхои
хиссаи интихобй баробари 0,0; 0,5; 1,0 шуданд. (Чадвали 8.2 гурухи 6).
Вариантхои имконпазири нишондихандаи интихоби миёна ва
тамоили онхо аз миёнаи умумй ба намуди шакли каторхои таксимотй
дар чадвали 8.3 оварда шудаанд.
Чадвали 8.3.
Интихоб Микдори интихоб Тамоили Эхтимолияти пайдоиши
и (чузъй) мувофики миёнаи нишондихандаи интихоби миёна
миёна интихоби миёнаи интихобй аз додашуда (ё ин ки бузургии
додашуда миёнаи умумй тамоили интихоби миёна аз
X,
fi умумй) р, = fi IF
X, —X
1 2 3 4
3,0 1 -1,0 0,0625
3,5 4 -0,5 0,2500
4,0 6 0,0 0,3750
4,5 4 +0,5 0,2500
5,0 I + 1,0 0,0625
Чамъ (F) 16 1,0000
20

Чи хеле мебинед, таксимоти бузургихои интихоби миёна ва

тамоилхои онхо мувофики конуни муайян мушохида карда мешаванд.
Эхтимолияти зохиршавии нишондихандаи гуногуни интихобй миёна
баробари эхтимолияти мувофики тамоили миёнаи интихобй аз
миёнаи умумй мебошад, ки гуногунанд. Чи кадар тамоили хусусияти
интихобии умумй (генералй) зиёд бошад, хамон кадар эхтимолияти
пайдоиши он кам мешавад. Аз хама муттасил баходихй дар асоси
интихобй гирифташуда, бо хусусияти муносиби мачмуи умумй
(генералй) мувофик меояд. Д ар мисоли овардашуда, эхтимолияти
пайдоиш дар миёнаи интихоби дарачаи тарифй, ки баробари 4
мебошад, яъне нишондихандаи дарачаи x j =4,0 бо дарачаи х =4,0
мувофик омада, эхтимолияти зиёдро дорад 0,375, нишондихандаи х :
баробари дарачаи 3,0 ва дарачаи 5,0 буда, эхтимолияти хурдро
доранд 0,0625. Хамин тарик, бузургии хатогии интихоби тасодуфй чй

200
кадар зиёд бошад, хамон кадар эхтимолияти пайдоиши хатогй кам
мешавад.
И нтизорияти математикии миёнаи интихобиро хисоб мекунем:
M ( x ) = Y , *iPi = 3.0 * 0,0625 + 3,5 * 0,25 + 4,0 * 0,375 + 4,5 * 0,25 + 5,0 * 0,0625 = 4,0
t
Хдмин тарик, X = М ( х мебошад. А гар ба ивази pi зудихоро
мувофики миёнаи интихоби истифода барем, чунин натичаро ба даст
меорем:
к
Yxf. ■ •
^ 11 3,0*1 + 3,5*4 + 4,0*45+4,5*4 + 5,0*1 64 . Л.
= ---------------------- т р -----к----------------= — = 4,0 дарач*.
1 6 ',. I. Л6

Тамоили миёнаи интихобй аз мачмуи умумй факат 6 интихоб аз

16 - то баробари 0 мебошад. Д ар холатхо нишондихандаи
интихобй ва миёнаи умумй мувофик намйоянд. Дар мисоли мо
хатогии бо бузургии мутлакаш аз вохид калбн вонамехурад. Аз ин
тамоилхо бузургии миёнаро хисоб мекунем. ^ ч
Д ар назар дошт, ки маблаги там оили ' бо ифодаИ мутлак
гирифташуда баробари 0 аст, миёнаи нишондодашударо хамчун
тамоили квадрати миёна хисоб мекунем. •
! ( * , -х )2/ г fi ,
М= азо аск и = г- = р} мебошадлас
I /, If.
A = V l( * i - x f p , = ^ Щ х , - х ) 2 = V (-!)2 *0,0625+(-0,5)2 *0,25+ 0,52 *0,25 + 12 ‘ 0,0625 = 04
I
«
Д ар ин чо бузургии ц ёфташуда хатогии миёнаи интихобй ном
дорад. Эхтимолияти пайдоиши хатогии муайяни интихобй бо ёрии
теоремаи назарияи эхтимолият хисоб карда мешавад.
Чи хеле дар боло кайд намуда будем, асоси назарияи усули
интихобй ин теоремахои Чебишев П .Л ., Ляпуйов А.М., Бернулли Я.,
ва Пуассон С, мебошад. Теоремаи П. Л. Чебишев аз р^и интикоботи
тасодуфии такрорй имконияти мухими муайянкардани миёнаи
умумиро тасдик мекунад. Мувофики теоремаи П.Л. Чебишев хангоми
нихоят бисёр будани хачми интихоб ва дисперсияи махдуди мачмуи
умумй (генералй) эхтимолияти он, ки фаркияти байни миёнаи
интихобй ва миёнаи умумй то чй андоза, кам лозим буда ба вохид
каздик шавад.
Р(|3с - х| < £) —» 1 ^ангоми п
дар ин чо:
Р - эхтимолияти нобаробарии дар кавс истода;

201
 дилхох адади мусбати ба кадри кофП хурд буда;
х -м и ё н а и умумй.
Аз ин теорема истифода бурда мо эхтимолияти ба вучудоии
хатогии бузургии муайянро нишон дода наметавонем. Ба ин савол
теоремаи А.М. Ляпунов чавоб медихад, ки соли 1901 исбот карда
шудааст. Вай имкон медихад, ки хатогии максималии миёнаи
интихобй ба тавассути мушохидаи микдори зиёди кифояи новобаста
хисоб карда шавад. М увофики ин теорема хангоми микдори зиёди
кифоябудаи мушохидаи новобаста дар мачмуи умумй бо миёнаи
охирин ва дисперсияи махдудбуда, эхтимолияти он ки ихтилофи
байни миёнаи интихобй ва миёнаи умумй |х - х| бо кимати мутлак аз
ягон бузургии tji зиёд намешавад, баробари интеграли Лаплас
мебошад. Ин гуфтахоро метавонем чунин кайд кунем:
Р(рс-Зс|<г//) = Ф(/)
Дар ин чо Ф ( t ) функсияи меъёрикунонидаи Л аплас мебошад.
Бузургии |i ин квадратй миёнаи стандарта хатогии интихобй
мебошад. Ляпунов А.М . ифодаи мушаххаси чамъшавандаи t-po барои
дарачахои гуногуни эхтимолият, дар намуди формулаи зерин ифода
намудааст:
/2 г2
1 rff — 2 —

Аз руи ин формула бузургии эхтимолияти (Р) барои киматхои

гуногуни t хисобкардашуда дар намуди чадвал махсус дода шудааст.
Д ар амалия аз руи чадвали тайёр истифода мебаранд (ба замимаи №1
нигаред).
Бузургии t (1 ки бо Д иш орат шудааст, хатогии худудии интихобй
ном ■ рад:
Г.ас:
ДX“ t М
-X
Д р = t ц. р
дар инчо
А у - хатогии худудии миёна;
А р -хат огии худудии хисавй;
ц - бузургии миёнаи квадратии хатогии стандарта;
t - коэффитсиеити так,симтавии (каратй) хатогии миёнаи
интихобй, ки аз эхтимолият вобаста аст, бо бузургии хатогии
Худудии кафолат дода мешавад.

2 02
 Азбаски хатогии худудй интихоб аз хатогии миёна ва
коэффитсиети эътимоднокй алокаманд мебошад, он аз руи тартиби
зерин хисоб карда мешавад:
1)аз руи маълумоти интихобй хатогии миёнаи интихоб (|х)
муайян карда мешавад;
2)эхтимолияти (р), ки бо он хатогии худудй дилхохро кафолат
медихад, дода мешавад (яъне эхтимолияти эътимоднок);
3)дар алокамандй эхтимолияти эътимоднок аз чадвал кимати t
муайян карда мешавад;
4)дар охир хатогии миёнаи интихоЙ ба t зарб карда мешавад,
яъне Д = t ц. ёфта мешавад.
Вобаста аз эхтимолияти кабули1уда Р коэффитсиеити
таксимшавандаи t бо ёрии Функсия Л аплас муайян карда мешавад.
Бузургии хатогии миёна дар холати инти)ЦС)1би':буз$рг (п > 30) бо ёрии
теоремаи эхтимолият хисоб карда мешавад :
а) дар холати интихоби тасодуфии такрорй:
Р (1 -Р )
мрт-\— г ~ .
б) дар холати интихоби тасодуфии нотакрор:

Д ар хисоби хатогй мушкилихо ба амал меояд : бузургихои а ва Р

дар мачмуи умумй номаълум аст. Ин бузургихо дар вакти интихоби
бузурги ба бузургихои S ва W иваз карда мешавад, ки бо маълумоти
интихобй хисоб карда мешаванд. .
S - (дисперсияи интихоб) W - (интихоби хисавй)

Чадвали 8.4.
Ф ормулахои интихоби аслии тасодуфй

Тарзи интихоби вохид

Такрорй Нотакрор
Хатогии миёна.
jU барои миёна 1 S2Л «V
Мх —у Мх ~ V 0
п Vп N
Барои хисса
W-(\-W) \ w- ( 1- Ю п «ч
II
ч

п V „ (IV

203
 Хатогии дубора
хатогии худудии S2
А-х = 'Д
интихоб. п
А : барои миёна.
Барои хисса.
W( l - W)
п Р т 3 »-*
Формулаи хатогии худудй имконият медихад, ки се намуди
масъалахоро хал кунем:
1) М уайянкунии худуди сифати умумй барои он лозим аст,
ки дарачаи эътимоднокй додашуда (Эхтимолияти эътимоднок)
дар асоси нишондихандахои гирифташуда аз руи хамин интихоб
мебошад.
Фосилаи эътимоднок барои миёнаи умумй
Х = Х±ЬХ: Z ~ ^ Z ^ Z ^ Z + ^ Z -
Фосилаи эътимоднок барои хиссаи умумй
р = w±Ap\ W - A p < Y W + Ap:
2) Муайянкунии эхтимолияти эътимоднокй барои он лозим
аст, ки сифати умумии метавонад аз интихобот на кам аз
бузургии додашудаи муайяншуда фарк кунад, Эхтимолияти
эътимоднок ин функсияи t мебошад;
3) Муайянкунии шумораи зарури интихобй.
Ш умораи заруриро муайян намудан барои он лозим аст, ки
шумораи мачмуи интихобкардашуда бо эхтимолияти муайян
дакикии натичаи мушохидашударо таъмин карда тавонад.
Барои хисобкунии шумораи зарурии интихобй маълумоти
зеринро доштан лозим аст:
а) андозаи эхтимолияти эътимоднок (р);
б) коэффитсиенти t, ки аз эхтимолияти кабулшуда вобаста аст (аз
руи замимаи 3 хиссоб карда мешавад.);
в) бузургии а 2 (ё р, q) дар мачмуи уумй; онхо бо бузургихои дар
тадкикоти пешаки гирифташуда ё ин ки интихоби худудй
гирифташуда иваз карда мешаванд;
г) бузуригии максималии хатогии имконпазир; (А х ё ,4Р)
д) хачми мачмуи умумй.
Хдчми зарурии интихобот дар асоси бузургии хатогии
имконпазир хисоб карда мешавад:
А х -= t|i х ё Ар—tj-ip
Д ар чадвали 8.5 формулахои хисобкунии шумораи интихоби
аслии тасодуфй оварда шудаанд:

204
 Тарзи интихоби вохид
Такрорй Нотакрор

Шумораи интихобй t 2S 2
(п) барои миёна t 2NS 2
n = -----------------
"" л ? А —N + t 2S 2
X X
Барои хиссавй
/ 2w ( l - w ) t 2N w ( l - w )
n= . n = —----------------------
А2р A x N + t 2w ( \ - w )

Барои фахмо будани ин к и с щ беб масъалахои зеринро хал

мекунем. (< |
М асъалаи 1 '- У \
Аз микдори лампахои барки 'йФ/и-ащ jjap вакти интихоби
тасодуфин нотакрор барои муайян н а ^ Д & ш вазни миёнаи спирал
гирифта шуд, ки дар чадвали зерин оварда шудаУст.

Вазн, мг. 36-38 38 - 40 \ 4 0 -Ч? 42 i

Микдори спирал. 16 31 1 44 9

Бо эхтимолияти (0,95) худуди эътимоднокро, ки дар1 он вазни

миёнаи спирал барои хамаи гуруххои лампахои баркй чой
гирифтаанд, муайян кунед. *-•
Хал:
Фосилаи эътимоднок барои миёнаи умумй чудан муайян карда
мешавад jp —Д ; < х < х + А - , ч ^
дар ип чо
X - сатхи миёнаи аломати дар интихоббуда бо ёрии формулаи
зерин муайян карда мешавад. ;

г = 37x16+ 39x31+ 41x44+ 43x9 =\ %Пмг

V Y jfi 16+31 + 4 4 + 9

A? = W S = J — х(1-—) ; N = — = 500
V n N 0 ,2 >
Дар холати эхтимолияти Р=0,95 ва t= l,9 6 будан (аз руи чадвали
замимаи № 2).

205
o2 E ( X _3F)2^ (37-39.92)2 х16+ (39-39,92)3 х31 + (41-39,92)2 х 4 4 + (43-39,92)2 х 9 _
5 ” £ 7 юо

= ^ - 6 =3,0
100

Д; = l,9dJ— ( I - — ) =0,3мг
1100 500

Ф осилаи эътимоднок барои миёнаи умумй бо эхтимолияти Р =

0,95 чунин аст:
39,92-0,3 < х_< 39,92 + 0,3
39,62 < х < 40,22
М асъалаи 2.
Д ар заводи лампахои баркй аз партияи махсулот ба микдори 1800
дона лам па барои мушохидаи интихобй (1800 дона) гирифта шуд,
(интихоби аслии тасодуфй ва интихоби нотакрор), ки аз он 50 донааш
нокис баромад.
Бо эхтимолияти 0,997 худудй эътимоднокро, ки дар он фоизи
нокис барои хамаи партияи махсулот чойгир аст, муайян кунед.
Хал:
Хиссаи нокиси махсулот аз интихоб муайян карда мешавад:

w = - ^ - = 0,0 2 е 2,8%
1800
Д ар холати эхтимолияти Р = 0,997, t = 3,0 (аз руи чадвал, замимаи
№ 2) будан микдори хатогии худудй чунин мешавад:
д = 1 = м .,/ 2 * 1 I Z ) (1 - —) = з.Д028(1 -0 ,0 2 8 )(1_ j8 0 0 )= Q Q 1 2 g у2%
р р V п N \ 1800 1800
Ф осилаи эътимоднок барои хиссаи умумй бо эхтимолияти Р =
0,997 чунин аст:
w - A p < р < vv +
2,8% -1 ,2 % < р < 2,8% +1,2%
1,6% < р < 4%
М асъалаи 3.
Аз хати телефони шахрй бо тарики интихоби тасодуфй (механикй)
110-то мушохидаро интихоб намуданд ва муайян карданд, ки
давомнокии миёнаи як гуфтугуи телефонй 6 дакика мебошад, дар
холати тамоиди квадратии миёна 2 дакика будан эхтимолият чй кадар
аст. Эхтимолияти хатогии репрезентативй дар вакти муайянкунии
муддати миёнаи гуфтугуи телефон, ки аз 18 сония намегузарад,
наафзудааст.

206
 Хал:
Мувофики шарти масъала:
Хачми интихоб - n = U0;
Давомнокии миёнаи гуфтуг^ = 6 дакика;
Интихоби тамоили квадарти S = 2 дакика;
Хатогии худудии интихоб- = 18 сония = 0,3 дакика (18/60=0,3).
А г = ///* ; "
1$2 122
ц-х = J — = , — 0,19 дацща;
Vи V110

Ml ОД» { . ,
Баъд аз руи чадвал (замима# ■№ &) дар асоси .нишондихандаи t
эхтимолият муайян карда м еш аж д, ка хатогй аз бузургии додашуда
намегузарад., Д ар холати t = 1,58 эхтимолийт Р - 0,8859 мешавад.

8.4 Тарзхои асосии ташкилкунии мачмуи интихоби

Интихоби механики. »
Д ар амалия интихоби механики васеъ истифода бурда мешавад,
ки он аз мачмуи умумй (генералй) пешакй тартибдоЖашуда асос
ёфтааст. М асалан дар вакти гузаронидани интихоби тадкики ичтимой
- демографй руйхати истикоматгоххо тартиб дода мешавад ва г.
Хангоми интихоби механики хамаи мачмуи умумй ба п кисмхои
баробар таксим карда мешавад ва сониян аз ха§ як кием як вохид
хоста мешавад. Ин тарзи интихоб дар он холат куллай мешавад, ки
руйхати хамаи вохиди мачмуи умумиро дар алокамандй бо
чойгиршавии табии онхо тартиб додан мумкин бошад. М асалан, аз
руи алфавит, ё ин ки бо тартиби чойгиршавии фосилаи онхо ва
хоказо. Д ар ин руйхатхо вохидхое, ки аз ^амдигар дар масофаи
баробар чой гирифтанд мушохлда карда мешавад, ят^не вохддхо аз
фосилаи муайян интихоб мешавад, мисол, хангоми интихоби Г5% хар
як вохиди шашум, хангоми интихоби 20% хар як вохиди панчум,
хангоми интихоби 26% хар як вохиди чорум ва х.
Д ар ташкили интихоби механикй ду масъала бавучуд меояд:
1) муайянкунии « кадами хисобот », ё аввали хисоб (масофаи
байни вохидхои интихобшаванда);
2) интихоби вохиде, ки аз он хисобот cap мешавад.

207
 «радам и хисобот» бо рохи ба микдори мачмуи интихоби таксим
намудани мачмуи умумй- муайян
- карда мешавад: _N .
и
Тавсия карда мешавад, ки интихоби аввали хисоботро бо рохи
интихоби тасодуфй аз вохиди якум фосила - «кадами хисобот»-и якум
огоз намоем.
Интихоби механикиро мумкин аст дар дохили чараёни мушохида
ба ичро расонд. Вайро куллай аст, ки дар холати интихобан
мушохида намудани микдори бисёри ба вучуд омадаи вохиди
мушохидашаванда гузаронид. (мисол, тафтиши хар як 10, 20 - то
детали истехсолшуда).
А гар дар мачмуи умумй вохид ба таври тасодуфй, ба таносуби
аломати омухташаванда чой гирифта бошад, онгох интихоби
механикиро мумкин аст хамчун яке аз интихоби тасодуфии нотакрор
хисобид. Барои хамин хатогии интихоби механики аз руи формулаи
интихоби тасодуфии нотакрор бахо дода м еш ав ад :

Интихоби типй
Хангоми интихоби типй мачмуи умумй дар аввал ба гуруххои
типи якчинса чудо карда мешавад ва баъд аз хар як гурухи типй бо
интихоби тасодуфй, ё ин ки механикй интихоби вохиди фардй ба
мачмуи интихобй гузаронида мешавад.
Аз руи хар як гурух хачми он (N i) ва адади вохидхои
мушохидашаванда (ni) муайян карда мешавад. Интихоби вохидхо дар
хар як гурух бо ёрии яке аз тарзхои интихоби тасодуфй-такрорй ва
нотакрор ба амал меояд.
Хачми шумораи вохидхои мачмуи интихобй дар байни гуруххо
мутаносиби шумораи элементхои гуруххо дар мачмуи умумй таксим
карда мешавад. Чунин интихоб мутаносиб ном дорад.
N = N i + № + ... , + N k ;
дар инцо:
N,, N2, Nk - шумораи гурущ ои цудогонаимацмуиумумй;
п - %ации умумии мацмуи интихобй;
Хачми интихоб барои хар як гурух :
. Ni
т = п* —
N
дар инцо:

208
 Ni/N - вазни циёсии гурухи i-юм дар мачмуи умумй
П=П1+П2+..............+ Пк
Ба гайр аз чобачокунии мутаносиб, дар гуруххои шумораи вохиди
интихобй мачмуъ чобачокунии муносиб (оптималии) истифода бурда
мешавад, ки аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад.
Nio,
пI = —-------- п
YJ Ni(Ti
е
Ф ормулаи хисобкунии хатогии интихоби типологй дар чадвали
зерин оварда шудааст:
___________________ _______________________ __________ Чадвали 8.7.
Тарзи интихоби во хи д
Такрорй
1 ♦ Нотакрор

Хатогии мнсиа (ц): [F 1

барои миёна
а) аз руи чобачокунии
мутаносиби вохид. 1; Г N

б) аз руи чобачокунии
•>
муносиби (оптималин)
вохид. Х п, \
V
барои миссией:
а) аз рун чобачокунии'
мутаносиби вохид

б) аз руи чобачокунии
муносиби вохид. ц 1 1т
п,

Д ар чадвал аломатхои шартии зерин истифодачбурда шудааст.

S 2 - дисперсияи миёнаи интихоби гурухи миёна: - .
v ■
" I» ,
S2i - дисперсияи байни гурухи хамон гурухи (i), дар мачмуи
интихобй буда;
w{ 1- w) - дисперсияи интихобии хисавии гуруххои миёна

209
 _______ 2 L о - w ) « ,
vv'(l-w)= — 1----------------

Чи хеле ки аз формулаи овардашуда мебинем, бузургии хатогии

стандартии интихоби типй аз дуруст аниккунии гурухдои миёна, аз
бузургии дохили гуруххои дисперсия вобастагй дорад.
Мувофики конуни чамъкунии дисперсия, дисперсияи умумй аз
суммаи дисперсияи байни гурухи ва миёнаи дисперсияи дохилигурухй
иборат мебошад.
Аз ин чо бар меояд, ки хатогии типии интихоби тасодуфй аз
хатогии оддии интихоб тасодуфй кам аст.
Хатогии худудии интихоби типй:
А X= t(I X
Д р = t|iP
Хачми зарурии интихоб дар асоси формула ва бузургии хатогии
имконпазир муайян карда мешавад. Хусусан, интихоби типй хангоми
омузиши мачмуи оморшиносии мураккаб истифода бурда мешавад.
М асалан, хангоми тадкдки интихобии хосилнокии мехнати
коргарони саноат, ки аз руи дарачаи тахассус ба гуруххои алохвда
чудо мешавад. Хусусияти асосии интихоби типй аз он иборат аст, ки
дар мукоиса бо дигар тарзхои интихоби вохид ба мачмуи интихобй
натичаи дакикро дода метавонад.
М асалан, барои омузуши хачм ва сохтори даромади коргарони
корхонаи саноатй, ки ба шаклхои гуногуни моликият дохил мешавад,
интихоби типии нотакрор 2% гузаронида шуд. Натичаи интихоби
типй аз руи як нишондихандаи тадкикотй дар чадвали зерин оварда
шудааст:
Чадвали 8.8
Шакли Шумораи Тадкик Даромад аз сахми моликияти
моликият одамони кардашу корхона ба 1 коргар дар сол,
машгули дат хазор сомонй
корбуда Ni Миёна х. Тамоили миёнаи
квадратй S
Давлатй 10000 150 270 80 .
Гайридавлатй 15000 400 740 240
Чамъ 25000 550

Д ар ин холат интихоб бо рохл мутаносиби шумораи коргарони

машгули корбуда д ар корхонахои хар як гурухи чудокардашуда
гузаронида шудааст. Барои худудй онро, ки дар он намуди даромади
коргарон дар мачмуи умумй чойгиранд, ёбем, эхтимоли эътимодии
зеринро Р=0,98 медихем. Бинобар ин коэффитсиеити эътимоднокй t =
1,96 (замимаи № 2) мешавад.

210
 Дар мачмуи интихоби маблаги миёнаи даромад аз сахмгузори дар
моликияти корхона чунин мешавад:
= _. 270 150 + 740 -400 „ .
ч —01 l.oZ
2 И/ 150 + 400
Барои ёфтани хатогии миёнаи интихобй лозим аст, ки мо бояд
миёна аз гурухи дисперсияро донем:
с2 is? " , 8 0 2 150 + 2402 -400 _____
о, = —v=:----- = ---------— ---------------- = 44100
2 ,л , 180 + 400
Хатогии худудй интихобро чунин муайян
зуди интихооро : мекунанд.

А = tju = (1 —~ ) —1 , 9 6 ^ 1 ^ ( 1 - 0 , 0 2 ) = 1,96 •8,8644 = 17,374.

Хамин тарик, бо эхтимолияти 0,95 мумкин аст ба хулоса омад, ки

дар байни коргарони саноатй даромади миёнаи солона аз сахмгузорй
дар моликияти корхона бо худудй зерин ёфта мешавад..
х - А<х <х + А
611,82-17,37 < х < 611,82 + 17,37 \ . .
594,45'5<х <629,19 *'
Барои он ки дар асоси маълумоти овардашуда мачмуи интихобй
бо хисоби на факат шумораи гуруххои чудокардашудй дар мачмуи
умумй ва дарачаи вариатсия дар онхо нишондихандаи
омухташаванда тартиб дода шавад, балки бонд чунин хулоса
баровардан лозим аст, ки гуруххои дисперсия дар интихоф ва мачмуи
умумй баробаранд сг2 = S 2 . Хачми умумии интихоб п = 550 нафар
бо хисоби дарачаи вариатсияи аломат аз руи шаклхои моликият бояд
бо тарзи зерин таксим карда шавад:
10000*80 ссл 80Q000 tnrt
п. = п-т—^—!— = 550--------------------------------- = 550-------------=*100н.
10000*80 + 1 5 000*240 4400000
/=1

N ,0 , „ л 15000*240 сел 3600000

пп = п - —— = 5 5 0 ---------------------------------- -- 5 5 0 ------------ = 450/л
1 0000*80 + 1 5000*240 4400000
1=1
Хамин тарик, дар вакти бо тарзи оптималй чойгир намудан лозим
аст, ки 100 коргари корхонаи давлатй ва 450 коргари корхонаи
гайридавлатиро тадкик намоем. Дар ин холат хатогии миёнаи
интихобй чунин мешавад:

211
 2 4 tf *15000 450. . ,0
* ,1 450 15000
N \^ П, N, 25000V 100 10000

Х ангоми P = 0,95 хатогии худуди интихоб баробар 4,48 х-сомонй

аз интихоби пропорсия кам аст.
'Ь Интихоби сериявй (гурух - гурух)
Д ар вакти интихоби сериявй аз мачмуи умумй на вохиди алохида,
балки серияхои яклухти он интихоб мешавад. Интихоби сериявиро
бо таври тасодуфй ва механикй таш кил кардан мумкин аст. Гуруххо
метавонанд баробарбузург ва нобаробарбузург бошанд. Д ар дохили
гуруххои интихобшуда хамаи вохидхо тадкик карда мешавад, яъне
мушохидаи пурра гузаронида мешавад. Д ар амалия онро аз руи
накш аи интихоби нотакрор ва бо серияхои баробар мегузаронанд.
Х атогии стандартии аз руи серияхои баробарбузург буда аз руи
формулахои чадвали зер хисоб карда мешавад:

Тарзхои интихоби вохид

такрор нотакрор

Хатогии миёна ( ц ):
Барои миёна IS
т т М
Барои хиссавй :

/ И (К
т т М

Д ар чадвал аломатхои ш артии зерин истифода бурда мешавад.

82 у - дисперсияи байни гурухии интихоби миёна
К ? ,-? о )2
8 1 =^
т
Xj - дарачаи миёнаи аломати дар сериябуда;
X „ - дарачаи миёнаи аломати дар хамаи мачмуи интихобйбуда;
m - микдори серияхои баробари дар мачмуи интихобибуда;
т
— - микдори серияхои баробари дар мачмуи генералибуда;
М
д г w - дисперсияи байни гурухи интихоби хиссагй.
]T (w ; - w ) 2
52=
т

212
 дар ин чо:
Wi - хиссаи вохид, дорой хамин аломат буда дар серили
тадкикшаванда;
W - хиссаи вохлд, дорой хамин аломат буда аз руи хамаи мачмуи
интихоб. ч
Хатогии интихоби сериявй бисёр аст, назар ба дигар тарзхои
интихобй, вале новобаста аз он дар амалия интихоби сериявй бештар
истифода бурда мешавад.

Интихоби омехта
Д ар интихоби омехта барои тадкик кардани интихоби вохдц аз
мачмуи умумй раванди мураккабро дида^мебароянд. Аз ин сабаб,
тарафхои гуногуни таш кили интихобфэо бфыиён меоварад ва дар хар
як холати мушаххас метавонад аз руи тарзхри гуногун амалй гардад.
Хатогии миёнаи интихоби омехта азф уи формулахои зерин хисоб
карда мешавад: .V
- дар холати интихоби такрорй:

\
- дар холати интихоби нотакрор:

Дар ин 40:
/и,, ц2> Мз ~ хатогии миёнаи интихоб дарч зинауои чудогонаи
интихоб;
И/, п2, - мщдори интихоб дар зина^ои мувофик;.

8.5 Интихоби хурд

Д ар амал баъзан интихоби хурд истифода бурда мешавад.

Интихобе, ки хачмаш аз 30 зиёд нест, яъне п < 30 аст, ба интихоби
хурд дохил мешавад. Хангоми интихоби хурд таксимшавии миёнаи
интихоб ва дар баробари ин хатогии интихоб аз муътадилаш фарк
мекунад. Бинобар ин, барои ифода кардани натичахои интихоби хурд

213
формулахои шаклашон на он кадар тагйирёфта истифода бурда
мешавад. Хатогии миёнаи интихоби хурд аз руи формулаи зерин
хисоб карда мешавад:

дар ин но: - S2 - дисперсияи интихоби хурд

Дисперсияи интихоби хурд аз руи формулаи зерин хисоб карда

мешавад:
J2_
п- 1
Дар ин 40:
X - нишондихандаи миёнаи аломат дар интихобот;
п —1 —адади дарачаи озод (п - 1 - к).
Хатогии худуди интихоби хурд бо формулаи Д .М В= t ц . MB хисоб карда
мешавад. Барои нишондихандаи t ва п эхтимолияти эътимоднокй
интихоб хурд буда, аз руи таксимоти стандартии Стюдент муайян
карда мешавад:

t - коэффитсиент - эътимоднокии интихоби хурд на факат аз

эхтимолияти эътимоднокй вобаста аст, балки аз микдори вохиди
интихобот низ вобаста мебошад. Эхтимолияти миёнаи умумй, ки дар
сархади муайян чойгир аст, аз руи формулаи зерин хисоб карда
мешавад:
“ Щт * Х * Х + * 1*мш\ = 2 S «) ~ 1
Д ар ин чо S(o - нишондихандаи функсияи Стюдент мебошад, дар
соли 1908 аз тарафи риёзиётшиноси англис Стюдент (тахалусаш, В
Госсета) нишон дода шуда буд. Барои хисобкунии коэффитсиенти
эътимодноки t кимати функсия S(o -ро аз руи формулаи зерин хисоб
мекунанд:
S(,)=(P+1):2
Баъд аз он, аз руи чадвали таксимоти и Стюдент, вобаста аз
кимати функсияи S<t) ва микдори дарача k (п - 1) кимати t муайян
карда мешавад.
Функсияи S») - ро барои муайянкунии эхтимолият истифода
мебаранд, ки тамоили меъёрии хакики (/ аз
Ф
нишондихандаи чадвал мегузарад, ё ин ки намегузарад.

214
 Эхтимолияти аз бузургии мутлаки нишондихандаи чадвал (t)
нагузаштани муносибати хакики (t<t>) бо формулаи зерин хисоб карда
мешавад:
P[t*<|t|]=2S«)-l
А гар эхтимолияти он бошад, ки муносибати хдкики аз бузургии
мутлаки нишондихандаи чадвали (t) гузарад, пас Р[1ф >|t| ]=2[1-S«)]
мешавад.
М асъала. Д ар натичаи тафтиши интихобй инспексияи
андозситонй дар 11 корхонаи хусуси хиссаи миёнаи хуччатхои корхои
бакайднагирифташуда 16% таш кил намуд, эхтимолияти мачмуи
умумии хиссаи хуччатхои корххои бакайднагирифтаро, ки аз 25% зиёд
набош ад муайян карда шавад * * X
Барои ёфтани хатогии хурд бояд дисперсияи
онро донем:
S 2 = w{l - w) = 0,16(1 - 0;J6) = 0,1344

Д ш < р - w = 0,25 - 0,16 = 0,09

аз ин цо : Р ( < 0,7765) = S(t) хангоми v = n - 1 = 10-

М увофики чадвали замимаи № 3, хангоми t = 0,7765 ва п = 11
будан, эхтимолият S(t)=0,752 меёбем. Хамин тарик*бо эхтимолияти
0,752 тасдик карда мешавад, ки хиссаи хуччатхои. корхои
бакайднагирифта барои хамаи корхонахо аз 25% зиёд намешавад.
Усули мушохидаи лахзавй
Д ар байни намудхои мушохидаи интихобй мушохидаи лахзавй
чои махсусро ишгол мекунад. Ин усул соли 1938 аз тарафи
оморшиноси англис Типпет барои муайян кардани давомнокии
унсурхои алохидаи равандхои истехсолй пешниход шуда буд. Усули
мушохидаи лахзавй хангоми омузиши-равандхое, ки дар вакт ба миён
меояд, истифода бурда мешавад ва хамон номгуи холати равандхо
тартиб дода мешавад, ки давомнокии миёнаи онхо бояд муайян карда
шавад. Пас аз тартиб додани холати равандхо хамон лахзае муайян
карда мешавад, ки ин ё он холати раванди омухташавандаро кайд
мекунад. М ундаричаи асосии усули интихоби лахзавй кайдкунии
давравй (аз руи лахзаи вакти пешаки муайянкардашуда) холати
мачмуи омухташаванда ба шумор меравад. Интихоби лахзахо

215
тасодуфан муайян карда мешавад (масалан, дар асоси чадвали
ракамхои тасодуфй ва ба воситаи фосилаи муайяни давр (вакт) дар
асоси интихоби механикй муайян карда мешавад). Масъалаи асосии
гузаронидани тадкикоти мушохидаи лахзавй мукарар кардани
андозаи интихоб ба шумор меравад.
Хатогии миёнаи хиссахо аз руи формулаи оддии интихоби
тасодуфй хисоб карда мешавад:

w - хиссаи нишона дар хамин холати чараён;

п - микдори лахзахои мушохида (хатогии худудии ДР = t|iP)
Барои муайян кардани шумораи лахзахо (п) формулаи зерин
истифода бурда мешавад:

Эхтимолияти эътимоднок ва бузургии имконпазири хатогй аз

тарафи тадкикотчиён мукарар карда мешавад ; бузургии w, хамчун
коида номаълум аст, барои хамин одатан бо дисперсияи бисёртар
нишон дода мешавад, хамон вакте ки агар w=0,5[w(l-w)=0,25]
Баъд аз муайян намудани микдори мушохида, микдори зарурии
давродаврй хамчун хосили таксим аз таксими микдори мушохида ба
микдори чои кории тахкикшаванда мукарар карда мешавад. Зинаи
дигари он тартибдихии графики мушохидаи гузаронидашуда
мебошад.
Мушохида аз руи холати чараён ба фосилаи муайяни вакт анчом
дода мешавад. Д ар холати мушохидаи лахзавй бо интихоби тасодуфй
лахзахо бо ёрии чадвали ададхои тасодуфй муайян карда мешавад.
Дуюм тарз дар он холат ба максад мувофик аст, агар мушохидаи
барои объект ногахонй бошад.
Мумкин аст, ки миёнаи умумиро дар ду зергурухи якхела хисобид
ва ин зергуруххоро ба як гурух якчоя кард ва миёнаи умумии
минбаъдаро тасниф дод.
Барои чавоби ин савол хатогии тасодуфй миёнаи фаркияти ду
интихоби миёнаро (|1 8) муайян мекунанд. Барои ду интихоби
мустакилро муайян намудан формулаи зерин истифода бурда
мешавад:

216
 Ms = , / — + — = J Mi + А - Г « и /ьо
Vn i Л2
S i eoS 2 “ дисперсияи интихоб мувофикан барои интихобхои 1 ва 2 ;
М \ в а Мг ~ хатогии стандартии миена ба мувафикан барои интихобхои 1 ва 2 .

Z ( ^ - ?| ) V . 0 2 _ £ ( * - 7 ) 2/
. л _, . 2- ^ ‘„М** щщш

Аз чадвали Лаплас нишондихдндаи t гирифта шуда, эхтимолияти

мувофики (Р) муайян карда мешавад. А гар эхтимолият зиёд бощад,
онгох гипотезаи сифрй аз набудани фаркияти асосй рад карда
мешавад. . \
Ин тарзро бо рохл дигар мумкин абт хисобид. Бузургии хатогии
гуногуни интихоби ду миёнаро мумкин аст бо эхтимолияти додашуда
худудй фаркияти имконпазир ду вохид^!;и ’Ш 1 х >биро нишон дод. Агар
txnco66apo6ap >1чадвал дар вакти муайян кардани эхтимолияти
эътимодноки додашуда бошад, ин онро мефахмонад, ки гипотезаи
сифрй тасдик карда намешавад. Тафтиши гипотезаи фаркияти
имконпазири ду хиссаи интихоби киёсй ба амал меояд. Хатогии
гуногуни ду хисса хангоми чой доштани гипотезаи сифрй аз руи
формулаи зерип хисоб карда мешавад: \\
„ _ |w ,( l - w ,) w2( l - w 3)
6 л! 11
V «1 «2 •
Нишондихан дай хисоббароб аркуни t - критерия
_ | уу, - w2 I • Й
1 хисобароба р «>
Ms
эхтимолияти эътимоднокй додашуда бо tW oa муайян карда
мешавад. А гар t хисоббаробар t чадвал бош ад ин маънои онро дорад, ки
гипотезаи сифрй тасдик карда намешавад.
Тахлили дисперсия яке аз усулхои омузиши таъсири як ё якчанд
аломатхои омили бо аломати натичавй мебошад. Вобаста аз микдори
омили тахлили дисперсионй ба як омила ва бисёромила таксим
мешавад. Д ар асоси тахлили дисперсиони ба кисмхо чудокунии
вариатсияи умумии аломати омухташаванда аз руи сарчашмахо,
пайдоиши онхо ба ду намуди вариатсия чудо мешавад.
1) Вариатсияи мунтазам, ки аз тагйирёбии аломат - омил
вобаста аст.
2) Вариатсияи тасодуфй вобаста аст аз дигар таъсирхо,
тасодуфхо, ки бо омилхои додаш удаи вазъиятй алока надоранд.

217
 Барои худудгузории ин вариатсияхо хамаи мачмуъхои вохиди
мушохида- шавандаро ба гуруххо аз руи аломати омилхо таксим
мекунанд ва миёнаи аломати натичавии хар гурухро хисоб мекунанд

М иёнаи гурухи: % = ^

Ух
М иёнаи умумй: j —^ !.
°

Xi -нишондихандаи фардии аломат дар гурух;

ш - микдори вохлди б а гурух дохилшуда;
п - микдори умумии мушохида.
Агар мукоисаи миёнаи гурухи фаркияти муайянро дар сатхи онхо
нишон дихад, он гох муайян намудани ин фаркият мухим аст ва вай
ба аломати омили таъсир расонидааст.
Барои чавоб ба ин саволи гузошта ду нишондихандаи
дисперсияро муайян мекунанд:
1. Ниш ондихандаи SPi тагйирёбии гуруххои миёнаи
атрофи миёнаи умумиро тасниф медихад (дисперсияи байни
гурухи);
2. Нишондихандаи бакияи дисперсияи байни
гурухиро инъикос мекунад.
Нишондихандаи гирифташударо хамчун нисбати ду дисперсия
муайян мекунанд:
с2
Fхисоббар = —
о 2
2

Д ар тахлили дисперсионй байни гуруххо S 2i ва дохил-гурухи S 22

дисперсия бо рохи таксим намудани суммаи тамоили квадрати ба
микдори муносиби дарачаи озод муайян карда мешавад:

218
£2 _ суммаи квадратии тамоили миенахои гурухи аз миенаи умумй _
микдори дарачаи вариатсияи байни гуруххо
_ (•*/ ^о) П/

дар ин ч о :
п; - микдори вохидхо дар гурух;,
k t = т -1
т - микдори миенахои гурухи (микдори гурухи чудокардаш уда аз руи аломат - омил).
^2 _ суммаи тамоили квадратии фардии нишондиханда аз рун миенахои гурухи _
микдори дарачаи вариатсия дар дохили гурух

к2 V :Ч
дар и н ч о :к , = п - т

Бо истифодаи чадвали F - таксимоти Р.Фишер (замимаи - 8) дар

вакти муайян намудани сатхи ахмьиятйоюг (ё ин ки эхтимолияти
эътимоднок) ва микдори дарачаи озод (ki ва кг) муносибати
дисперсионии чадвали (Гчадв) муайян карда мешавад. Агар Fxiico6ap
> F чадва бошад, он гох, бояд хисобнд, ки ш потезаи оид ба таъсири
аломат-омил рад карда намешавад.
М асъада, дар корхона мувофикии интихоби тасодуфй
такронаш авандаро 100 нафр аз 1000 нафар коргар пурсида шуд, ва
мълумотхои зерин дар бораи даромади мохи октябр гирифта шуд;
Чадвали 8.10
Даромади 600-1000 1000-1400 1400-1800 1800-2200
мохона.сомонй
Микдори когарон 18 52 <1 20 10
Муайян карда шавад:
1) андозаи даромади миёнаи мохонаи коргарони хамин корхона,
ки бо эхтимолияти 0,997 кафолат дода мешавад;
2) хиссаи коргарони корхона, ки даромади мохонаашон 1600
сомонй ва зиёда аз он аст, натича бо эхтимолияти 0,954 кафолат дода
мешавад: « ,
3) микдори зарурии интихоб дар вакти муайян намудани
даромади миёнаи мохонаи коргарони корхона бо эхтимолияи 0,954,
то ки хатогии худудй аз 50 сомонй зиёд нашавад;
4) шумораи интихобро дар вакти муайянкунии хиссаи
коргарон бо андозаи даромади мохона 1400 сомонй ва зиёда аз он бо
эхтимолияти 0,954, ки хатогии худудй аз 4% зиёд нашавад.
Хал
1) фосилаи эътимодиноки микдори миёнаи мохонаи даромади
коргарони корхона:

219
 х - Д х < х < х + Д г.
Д аромади миёнаи мохона аз руи интихоб.
~ £ * ' / . . . . 800 18 + 1200-52 + 1600-20 + 2000 10 128800
X ~~ ■ ^ ч X “■ 1 “ 1Zoo
£ / 18 + 52 + 20 + 10 100
Хатогии худудй интихобй Ах = tfJx .
Д ар холати эхтимол Р = 0 ,9 9 7 ,/ = 3,0 будан (замимаи 2):

Л S ^ L .

^ (800-1288)2 -18 + (1200—1288)2 -52 + (1600-1288): -20 + (2000-1288)2 10

18 + 52 + 20 + 10 ~ '
д5 = « (1_ Ж )=8б)9;
V 100 1000
1288-86,9 S I S 1288 + 86,9; 1201,1 <Sх £ 1374,9
2)ш-хиссаи коргарон, микдори даромади мохонааш он 1400
сомонй, ё зиёда аз онро ташкил мекунад:
20 + 10
•= 0,3
100

хотогии худудй хиссави Д = t ■/л = 'I— — — (1 - — ) .

р р V п N
Бо эхтимолияти р = 0 ,9 2 5 4 ,/= 2 будан.

А 0 ,3 » - 0 ,3 ) ШО.) .0 ,0 4 3
' V 100 1000
Фосилаи эътимоднок барои хиссаи умумй:
w - A p < p < w + Ap; 0 ,2 8 -0 ,0 4 3 < р <0,28 + 0,043; 0 ,2 3 7 < р <0,323.
3) микдори зарурии интихоб барои муайян намудани даромади
миёнаи мохона аз руи формулаи зерин хисоб карда мешавад:
t 2N S 1
п- -
A j N + t 2г,2
S
Аз руи шарти масъала маълум аст: хангоми эхтимолияти Р=0,954 ва
t=2 будан (замимаи 3)
д _ = 5 0 ; S2 =93184;
22 1000-93184 ...
п = — ------------- г--------- = 130
502 1000 + 2 2 -93184

220
4) микдори зарурии интихоб барои муайян намудани хиссаи
коргарони даромади 1400 сомонй ва зиёда аз он дошта, аз руи
формулаи зерин хисоб карда мешавад:
_ ?2М г(1 -и ')
* A ^ N + f V f l- w )
Мувофики шарти масъала маълум аст, ки ДР = 2%, ё ин ки 0,02;
Р=0,954, t=2, w=0,28 мебошад.
22 1000 0,3 (1 -0 ,3 )
И = ------;;------------- ------------------- = 0 / / - .
0,02 1000 + 2 0,3 (1 -0 ,3 ) S
Т 1 - 4 ,
Саволхои санчишй ^ j л
8.1. Д ар кадом холат м ^ш охщ аи интихобиТузаронида
мешавад?
8.2. Д ар таш кили муш охидариц^ихобй кадом олимони рус
сахми арзанда гузоштаанд?
8.3. Афзалияти асосии мушохидаи интихобиро номбар кунед?
8.4. Н орасоихои асосии мушохидаи интихобирОцммбар кунед?.
8.5. М ачмуи умумй чист? '
8.6. М ачмуи интихоби чисТ?
8.7. Тарзхои интихобро номбар кунед? *
8.8. Интихоби аслии тасодуфй чй гуна гузаронида мешавад?
8.9. Интихоби такрорй чист? Интихоби нотакрор чист? ,
8.10. Интихоби механикй чй гуна гузаронида йешавад?
8.11. Интихоби типй чй гуна гузаронида мешавад?
8.12. Интихоби сериявй чй гуна гузаронЩца мешавад?
8.13. Х атогии миёнаи интихоби омехта аз руи к4дом формулахо
хисоб карда мешавад? ’
8.14. Х атогии интихоби хурд аз руи кадом фбрмула хисоб карда
мешавад?
8.15. Усули мушохидаи лахзавй кай ва аз тарафи кй пешниход
шуда буд? > ,

Масаълахо барои ичроиши кори санчишй

8.1. Оид ба коргарони дарачаи ихтисосаш он гуно
маълумоти зерин дода шудааст.

Раками тартибии коргарон 1 2 3 4

Дарачаи тарифй 6 3 2 • 5
Параметри мачмуи умумй аз руи миёнаи умумй ва дисперисияи
умумй муайян карада шавад.

221
 8.2. Аз микдори лампахои баркй 20%-аш дар вакти интихоби
тасодуфии нотакрор барои муайян намудани вазни миёнаи спирал
гирифта шуд, ки дар чадвали зерин оварда шудааст.
________________________ _________ _________ Чадвали 8.2.
Вази, мг. 36-38 38-40 4 0 -4 2 4 2 -4 4

Микдори спирал. 14 30 46 10

Бо эхтимолияти (0,95) худудй эътимоднокро, ки дар он вазни

миёнаи спирал барои хамаи гуруххои лампахои баркй чой
гирифтаанд, муайян кунед.
8.3. Д ар заводи лампахои баркй аз партияи махсулот бо микдори
2200 дона лампа барои мушохидаи интихобй (2200 дона) гирифта
шуд, (интихоби аслии тасодуфй ва интихоби нотакрор), ки аз он 80
донааш нокис баромад.
Бо эхтимолияти 0,997 худуде, ки дар он фоизи нокис барои хамаи
партияи махсулот чойгир аст, ёфта шавад.
8.4. Аз хати телефони шахрй бо тарики интихоби тасодуфй
(механикй) 140-то мушохидаро интихоб намуданд ва муайян карданд,
ки давомнокии миёнаи як гуфтугуи телефонй 6 дакика мебошад, дар
холати тамоили квадратии миёна 2 дакика будан эхтимолият чй кадар
аст?. Эхтимолияти хатогии репрезентативй дар вакти муайянкунии
муддати миёнаи гуфтугуи телефон, ки аз 18 сония намегузарад,
наафзудааст.
8.5. М асалан, барои омузиши хачм ва структураи даромади
коргарони корхонаи саноатй, ки ба шаклхои гуногуни моликият
дохил мешаванд, интихоби типии нотакрор 2% гузаронида шуд.
Натичаи интихоби типй аз руи як нишондихандаи тадкикотй дар
чадвали зерин оварда шудааст:
Чадвали 8.8.
Шакли моликият Шумораи Тадкик Даромад аз сахми моликияти
одамони кардашуда корхона.ба 1 коргар дар сол,
машгули ni хазор сомонй
корбуда Ni Миёна Xi Тамоили миёнаи
квадрата S
Давлатй 12000 160 270 82
Гайрндавлатй 15000 380 730 230
Чамъ 27000 540
Хатогии миёнаи интихоби муайян карда шавад.

8.6. Д ар корхона мувофикии интихоби тасодуфй такронаш аванд

100 нафар коргар аз 1000 нафар пурсида шуд ва маълумоти зерин дар
бораи даромади мохи октябр гирифта шуд:

222
 Над вали 8.10
Даромади 60-100 100-140 140-180 180-220
Люхона,сомони
Микдори когарон 18 52 20 10
Муайян карда шавад:
1) андозаи даромади миёнаи мохонаи коргарони хамин
корхона, ки натича бо эхтимолияти 0,997 кафолат дода
мешавад;
2) хиссаи коргарони корхона, ки даромади мохонаашон 140
сомонй ва зиёд аз он аст, натича бо эхтимолияти 0,954
кафолат дода мешавад:
3) микдори зарурии интихоб дар вакти муайян намуДани
даромади миёнаи мбхон^и коргарони корхона бо
эхтимолияи 0,954, то ки хатогии худудй аз 20 сомонй зиёд
нашавад.
4) Ш умораи интихоб дар в а к ш муайянкунии хиссаи коргарон
бо андозаи даромади мохойа 140 сймонй ва зиёда аз он бо
эхтимолияти 0,954, то ки хатогии худудй аз 4% зиёд
нашавад. * ч

Замимахо
'V _ •• \
(Чадвалхои математикии - омори) j

Зам им аи I *
1 _
Нишондихандахои функсия <p(t) =»—— е *
л/2ж •
t 0 1 2 3 4 5 6 7 ■, 9
0,0 3989 3989 3989 3988 3986 3984 3982 3980 ^ 3977 3973
0,1 3970 3965 3961 3956 3951 3945 3939 3932 3925 3918
0,2 3910 3902 3894 38*5 3876 3867 3857 3847 3836 3825
9

0,3 3814 3802 3790 3778 3765 3752 3739 3725 3712 3697
0.4 3683 3668 3653 3637 3621 3605 3589 3572 3555 3538
0.5 3521 3503 3485 3467 3448 3429 3410 339'! 3372 3352
0.6 3332 3312 ■3292 3271 3251 3230 3209 3187 3166 3144
0,7 3123 3101 3079 3056 3034 3011 2989 2966 2943 2920
0.8 2897 2874 2850 2827 2803 2780 2756 2732 2709 2685
0.9 2661 2637 2613 2589 2565 2541 2516 2492 2468 2444
- 1.0 2420 2396- 2371 2347 2323 2299 2275 2251 2227 2203

223
 1,1 2179 2155 2131 2107 2083 2059 2036 2012 1989 1965
1,2 1942 1919 1895 1872 1849 1826 1804 1781 1758 1736
1.3 1714 1691 1669 1647 1626 1604 1582 1561 1539 1518
1,4 1497 1476 1456 1435 1415 1394 1374 1354 1334 1315
1,5 1295 1276 1257 1238 1219 1200 1182 1163 1145 1127
1,6 1109 1092 1074 1057 1040 1023 1006 0989 0973 0957
1,7 0940 0925 0909 0893 0878 0863 0848 0833 0818 0804
1.8 0790 0775 0761 0748 0734 0721 0707 0694 0681 0669
1.9 0656 0644 0632 0620 0608 0596 0584 0573 0562 0551
2,0 0540 0529 0519 0508 0498 0488 0478 0468 0459 0449
2,1 0440 0431 0422 0413 0404 0396 0387 0379 0371 0363
2,2 0355 0347 0339 0332 0325 0317 0310 0303 0297 0290
2,3 0283 0277 0270 0264 0258 0252 0246 0241 0235 0229
2,4 0224 0219 0213 0203 0203 0198 0194 0189 0184 0180
2,5 0175 0171 0167 0163 0158 0154 0151 0147 0143 0139
2.6 0136 0132 0129 0126 0122 0119 0116 0113 0110 0107
2,7 0104 0101 0099 0096 0093 0091 0088 0086 0084 0081
2,8 0079 0077 0075 0073 0071 0069 0067 0065 0063 0061
2.9 0060 0058 0056 0055 0053 0051 0050 0048 0047 0046
3,0 0044 0043 0042 0040 0039 0038 0037 0036 0035 0034
4.0 0001 0001 0001 0000 0000 0000 0000 0000 0000 0000

Замимаи 2

t С адхо хиссах,о
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
0,0 0000 0080 0160 0239 0319 0399 0478 0558 0638 0717
0,1 0797 0876 0955 1034 1114 1192 1271 1350 1428 1507
0,2 1585 1663 1741 1819 1897 1974 2051 2128 2205 2282
0,3 2358 2434 2510 2586 2661 2737 2812 2886 2961 3035
0,4 3108 3182 3255 3328 3401 3473 3545 3616 3688 3759
0,5 3829 3899 3969 4039 4108 4177 4245 4313 4381 4448
0,6 4515 4581 4647 4713 4778 4843 4907 4971 5035 5098
0,7 5161 5223 5285 5346 5407 5467 5527 5587 5646 5705
0,8 5763 5821 5878 5935 5991 6047 6102 6157 6211 6265
0,9 6319 6372 6424 6476 6528 6579 6629 6679 6729 6778

224
 1,0 6827 6875 6923 6970 7017 7063 7109 7154 7199 7243
1,1 7287 7330 7373 7415 7457 7499 7540 7580 7620 7660
1,2 7699 7737 7775 7813 7850 7887 7923 7959 7995 8030
1,3 8064 8098 8132 8165 8198 8230 8262 8293 8324 8355
1,4 8385 8415 8444 8473 8501 8529 8557 8584 8611 8638
1,5 8664 8690 8715 8740 8764 8789 8812 8836 8859 8882
1,6 8904 8926 8948 8969 8990 9011 9031 9051 9070 9089
1,7 9109 9127 9146 9164 9182 9199 9216 9233 9249 9265
1,8 9281 9297 9312 9327 9342 9357 9371 9385 9399 9412
1,9 9425 9439 9451 9464 9476 9488 9500 9512 9523 9534
2,0 9545 9556 9566 9576 9586 9596 9606 9615 9625 9634
2,1 9643 9651 9660 9668 9676 9684 9692 9700 9707 9715
2,2 9722 9729 9736 9743 9749 9755 9762 9768 9774 9780
2,3 9785 9791 9797 9802 9807 9812 9817 9822 9827 9832
2,4 9836 9840 9845 9849 9853 985Р 9861 9865 9869 9872
2,5 9876 9879 9883 9886 9889 1 .9892 9895 9898 9901 9904
2,6 9907 9909 9912 9915 9911' 9924' 9924 9926 • 9927 9929
2,7 9931 9933 9935 9937 9939 9940 9942 9944 9946 9947
2,8 9949 9950 9952 9953 9955 9958 9959 9960 9961
2,9 9963 9964 9965 9966 9967 996& 9969 9970 9971 9972
3,0 99730 99739 9974 9975 9976 9 $ Г $977 9978 9979 9980
7 5 3 1 9 ; 6 3 0
3,1 99807 99813 9981 9982 9983 9983 9984 9984 9985 9985
9 5 1 -7 2 7 з 8
3,2 99863 99867 9987 9987 9988 9988 9988 9989 9989' 9990
2 6 0 9 2 6 0
3,3 99903 Ч, - - - ‘■
а - - - -
3,4 99933 . - . - - - - -
3,5 99953 . - - - - - - -
4,0 99994 . _ - - - - - - -
5,0 99999 . - - - - - - - г -

Замимаи 3 ,
S (t) д ар таксимоти Стюдент ,
• ♦
1 2 3 4 5 6-7 8-10 il­ 16­ i 25­
ls 25 ' 30
0,0 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500 500.000
0.1 532 535 537 537 538 538 539 539 539 539 539.827
0,2 563 570 573 574 576 575 578 578 578 578 579.259
0.3 593 606 608 610 612 613 615 616 616 616 *17.911
0.4 621 636 642 645 647 649 651 652 653 654 655.421
0.5 648 667 674 678 681 683 685 687 689 689 691.462
0,6 672 695 705 710 713 715 718 721 722 724 725.746
0.7 694 723 733 739 742 746 749 752 754 756 758.036
0,8 715 746 759 766 770 774 778 781 783 785 788.144
0,9 733 768 783 790 795 800 804, 808 811 813 815,939
1.0 750 789 804 813 818 823 828 832 835 838 841.344
1,1 765 807 824 834 839 844 850 854 858 860 864,333
1.2 779 824 842 852 858 864 870 874 878 881 884.930
1.3 791 838 858 868 875 881 887 892 896 899 903,199
1.4 803 852 872 883 890 896 902 907 912 915 919.243

225
 1.5 813 864 885 896 903 909 916 921 925 928 933.192
1,6 822 875 896 908 915 921 928 933 937 940 945.200
1.7 831 884 906 918 925 932 938 943 948 951 955.434
1.8 839 893 915 927 934 941 947 952 956 959 964.069
1.9 846 901 923 935 942 948 955 960 964 967 971,283
2,0 852 90S 930 942 949 955 962 967 970 973 977,249
2,1 858 915 937 948 955 961 967 972 976 978 982,135
?1 864 921 942 954 960 966 972 977 980 982 986,096
2.3 870 926 948 958 965 971 977 981 984 986 989.275
2.4 874 931 952 963 969 975 980 984 987 989 991.802
2,5 879 935 956 966 973 978 983 987 989 991 993,790
2,6 883 939 960 970 976 981 986 989 991 993 995,338
2,7 887 943 963 973 979 983 988 991 993 995 996.533
2.8 891 946 966 976 981 985 990 993 995 996 997.444
2,9 894 949 969 978 983 987 991 994 996 997 998,134
3,0 898 952 971 980 985 989 993 995 997 997 998,650
3,1 901 955 973 982 987 990 994 996 997 998 999,032
3.2 904 957 975 984 988 991 995 997 998 998 999,312
3.3 906 960 977 985 989 992 995 997 998 999 999.516
3,4 909 962 979 986 990 993 996 998 998 999 999,663
3,5 911 964 980 988 991 993 997 998 999 . 999,767
3,6 914 965 982 989 992 994 997 998 - . 999,840
3,7 916 967 983 990 993 995 998 999 - . 999,892
3.8 918 969 984 990 994 996 998 999 - - 999.927
3.9 920 970 985 991 994 996 998 999 - 999.951
4,0 922 971 986 992 995 997 998 . - . 999,968
4.1 924 973 987 993 995 997 999 . . . 999,979
4,2 926 974 988 993 996 998 999 . - . 999,986
4.3 927 975 988 994 996 998 999 - - . 999.991
4,4 929 976 989 994 996 998 . . . . 999,994
4,5 930 977 989 995 997 998 . - - . 999.996
4,6 932 978 990 995 997 998 - - . . 999,997
4,7 933 979 991 995 997 999 . . - - 999,998
4.8 935 980 991 996 998 999 . . . - 999,999
4,9 936 980 992 996 998 999 . . . . 999.999
5.0 937 981 992 996 998 999 - - ■ . 999,999
5,1 938 982 993 996 998 - - - . . 999,999
5.2 940 982 993 997 998 - - - - . 999,999
5.3 941 983 993 997 998 - - - . . 999.999
5.4 942 984 994 997 998 . - - ■ . .
5,5 943 984 994 997 999 - - - . . -
5,6 943 984 994 997 999 - - - . ■ -
5,7 945 985 995 998 999 . - - . . .
5,8 946 986 995 998 999 - - - - . -
_ 5.9 947 986 995 998 999 - - . . . .
6.0 947 987 995 998 - - - - - - -

Замимаи 4
Нишондодхои критерияи у} Пирсон дар дарачаи нишондихандахои
0.10, 0.05, 0.01 ва адади дарачаи озоди v
df(v) 0,10 0,05 0.01 df(v) 0,10 0,05 0,01
1 2,71 3,84 6,63 21 29,62 32,67 38,93
2 4,61 5,99 9.21 22 30.81 33.92 40.29
3 6,25 7.81 11.34 23 32,01 34.17 41,64
4 7,78 9,49 13.28 24 33,20 36.42 42,98

226
 5 9,24 11.07 15.09 25 34.38 37,65 44,31
6 10,64 12.59 16.81 26 35,56 38,89 45,64
7 12,02 14.07 18.48 27 36,74 40,11 46,96
8 13,36 15.51 20.09 28 37,92 41,34 48,28
9 14,68 16.92 21.67 29 39,09 42.56 49,59
10 15,99 18.31 23.21, 30 40,26 43.77 50,89
11 17,28 19.68 24,72 . 40 51,80 55,76 63,69
12 18,55 21.03 26,22 50 63,17 67,50 76,15
13 19,81 22.36 27,69 60 74,40 79.08 88,38
14 21,06 23.68 29,14 70 85,53 90.53 100,42
15 22,31 25.00 30,58 80 96,58 101.88 112.33
16 23,54 26.30 32.00 90 107.56 113,14 124,12
17 24,77 27.59 33.41 .100 . 118.50 124.34 135.81
18 25,99 28,87 34,81
19 27,20 30,14 36,19
20 28,41 31.41 37,57 :

Замимаи 5 л j>
Кимати критерияи Дурбина-Ватсон хангоми дарачаи мухими 5%
будан (барои автокоррелятсияи мусбат)

Адади мушохидахо и=1 и=2 ■0=3 '

п d. d2 d, d2 di d:
15 1,08 1,36 0,95 lit 0,82 , 1,75
16 1,10 1.37 0,98 1,54 0,86 S 1,73
17 1,13 1,38 1,02 1,54 0,90 1.71
18 1,16 1,39 1,05 ill 0,93 1.69
19 1,18 1,40 1,08 1,53 0,97 1.68
20 1,20 1,41 1,10 ■ <4 1,00 1,68
30 1,35 1,49 1,28 1,57 1.65
50 1,50 • 1,46 1,63 1,42 . 1.67

Замимаи 6
Кимати функсияи Р(А.)
X P A. P
UJ
©

1,0000 1,10 4
o

0,35 9997 1,20 ‘ 0,1777 »

0,40 9972 1,30 1122
0,45 9874 1,40 0681
0,50 9639 1,50 0397
0,55 9228 1,60 0222
0,60 8643 1.70 0120
0,65 7920 1,80 0062
0,70 7112 1,90 0032
0,75 6272 2,00 0015
0,80 5441 2.10 0007
0,85 4653 2,20 0003
0,90 3927 2.30 0001
0,95 3275 2.40 0000

227
 1,00 I 2700 | 2,50 | oooo

Замимаи 7
Кимати критикии коэффитсиентхои автокорреляция (га)хангоми
дарачаи ахамиятнокй а=0.05 ва а =0.01 будан

Хачми интихобот л Мусбат Манфи

а=0.05

II
а=0.05 а=0.01

о
Р
О
5 0,253 0,297 -0.753 -0,798
6 0,345 0.447 -0,708 -0.863
7 0,370 0,510 -0.674 -0.799
8 0,371 0.531 -0,625 -0.764
9 0,366 0,533 -0,593 -0,737
10 0.360 0,525 -0,564 -0,705
11 0,353 0,515 -0,539 -0.679
12 0,348 0,505 -0,516 -0,655
13 0,341 0,495 -0.497 -0,634
14 0,335 0.485 -0.479 -0.615
15 0,328 0,475 -0.462 -0.597
20 0,299 0.432 -0.399 -0.524

228
 Замимаи 8
Кимати F - критерияи Фишер хангоми Дарачаи ахГамиятнокй 0,05
dfi(vi)
> 1 2 3 , 4 5 6 7 „ ж 8 9 *№ 11 12 14 16 20 30 оо
%
...
1 161 200 216 ."225 230 234 237 239 241 242 243 244 245 246 248 250 254
2 18,51 19,00 19,16 19,25 19,30 19,33 19,36 19,37 19,38 —• 19,39 19.40 19,41 19,42 19,43 19,44 19.46 19,50
3 10,13 9,55 9.28 9,12 9,01 8,94 . 8,88 8,84 8.81 8,78 8,76 :-\'4 8,71 8.69 8,66 8,62 8,53
4 7,71 6,94 6.59 6,39 6.26 6,16 6,09 6.04 6,00 5,96 5,93 . <.<>’ 5.87 5.84 5,80 5,74 5,63
5 6,61 5,79 5,41 - ; 5,05 4,95 4,88 4.82 4,78 4,74 4,70 4,68 4,64 4,60 4,56 4,50 4,36
6 5,99 5.14 4.76 4.53 - 4,28 1 '1 4.15 4.10 4,06 4,03 4,00 3.96 3.92 3,87 3,81 3,67
7 5.58 4,74 4.35 4.12 V>7 3,87 3.79 3.73 3.68 3,63 3,60 3,57 3.52 3.49 3,44 3,38 3,23
8 5,32 4,46 4.07 3,84 Ж 3,58 3,50 3.44 3.39 3,34 -■51 3,28 3.23 3.20 3,15 3,08 2.93
9 5.12 4,26 3.86 3,63 зд г 3,37. 3,29 3,23 3,18 3,13 3,10 3,07 3,02 2.98 2,93 2,86 2,71
10 4,96 4,10 -‘•'I 3.48 3,33 3,22 ;- 3,07 3.02 2,97 2,94 2,91 2.86 2,82 2,77 2,70 2,54
11 4,84 3,98 3,59 3.36 3,20 3,09 3,01 2,95 2,90 2,86 2,82 2,79 2,74 2,70 2,65 2,57 2,40
12 4,75 3,88 3,49 3.26 3,11 3,00 2,92 2.85 2.80 2.76 2,72 2.69 2.64 2.60 2,54 2,46 2,30
13 4,67 3,81 3,41 3.18 3,02 2,92 2,84 2.77 2.72 2.67 2,63 2,60 2,55 2.51 2,46 2,38 2.21
14 4,60 3,74 3,34 Ш 2,96 2,85 2,77 2,70 2,65 2,60 2,56 2,53 2,48 2,44 2,39 2,31 2,13
15 4,54 3,68 3,29 3,06 2,90 2.79 2,70 2.64 2.59 2,55 2,51 2,48 2.43 2,39 2,33 2,25 2,07
16 4,49 3,63 3,24 3.01 2,85 : - 2,66 2.59 2,54 2,49 -- - . :,i: 2,37 2,33 2,28 2,20 2,01
17 4,45 3,59 3,20 2,96 2,81 2,70 2,62 2,55 2,50 2,45 2,41 2,38 2,33 2,29 2,23 2,15 1,96
18 4,41 3,55 3,16 2.93 2,77 2,58 2,51 2.46 2,41 2,37 2,34 2,29 2.25 2,19 2,11 1,92
19 4,38 3,52 <.!# 2.90 2,74 2,63 2,55 2,48 2.43 2,38 2,34 2,31 2,26 2,21 2,15 2,07 1,88
20 4,35 3,49 3,10 2.87 2,71 2,60 2,52 2,45 2,40 2,35 2,31 2,28 2.23 2,18 2,12 2,04 1,84
21 т 3,47 3.07 2.84 2,68 2,57 2,49 2.42 2.37 2.32 2,28 2.25 2.20 2,15 2,09 2,00 1.81
22 4,30 3,44 3.05 2.82 2,66 т 2.47 2.40 2.35 2,30 2,26 2.23 2.18 2.13 2,07 1,98 1.78
23 4,28 3,42 3.03 2.80 2,64 2,53 2.4? 2.38 2.32 2,28 2,24 2.20 2.14 2.10 2,04 1,96 1,76
24 4,26 3,40 3,01 2.78 2,62 2,51 2.43 2.36 2,30 2,26 ? 22 2,18 2,13 2,09 2,02 1,94 1,73
25 4,24 3,88 2,99 2,76 2,60 2,49 - - 2,34 2,28 2,24 2,20 2,16 2.11 2,06 2,00 1,92 1,71
26 4,22 3,37 2,98 2,74 2,59 2,47 2,39 2.32 2,27 2,22 2,18 2,15 2,10 2.05 1,99 1,90 1,69
27 4.21 3,35 2.96 2.73 2,57 2.46 2,37 2.30 2.25 2.20 2,16 2.13 2.08 2,03 1,97 1.88 1.67
28 4,20 3.34 2.95 2.71 2,56 2.44 2.36 2.29 2,24 2.19 2,15 2.12 2.06 2.02 1,96 1.87 1,65
29 4.18 3,33 2.93 2.70 2,54 2.43 2,35 2.28 2.22 2,18 2,14 2.10 2.05 2.00 1,94 1,85 1.64

229
 30 4,17 3,32 2,92 2,69 2.53 2,42 2,34 2,27 2,21 2.16 2,12 2,09 2,04 1,99 1.93 1,84 1,62
40 4,08 3,23 2,84 2,61 - 2,34 2,25 2,18 2,12 2,07 2,04 2,00 1,95 1,90 1,84 1,74 1.51
50 4,03 3,18 2,79 2,56 2,40 2,29 2,20 2 . 1? 2,07 2,02 1,98 1,95 1,90 1,85 1,78 1,69 1,44
60 4,00 3,15 2,76 2,52 2,37 2,25 2,17 2,10 2,04 1,99 1,95 1,92 1,86 1,81 1,75 1,65 1,39
100 3,94 3,09 2.70 2,46 2,30 2,19 2,10 2,03 1.97 1,92 1,88 1.85 1,79 1,75 1,68 1,57 1,28
°° 3,84 2,99 2,60 2,37 2,21 2,09 2,01 1,94 1,88 1,83 1,79 1,75 1,69 1,64 1,57 1,46 1,00

230
Замимаи 9
Климата t-критерия и Стюдент хангоми дарачаи ахамиятнокй 0 . 10,
0.05, 0.01 будан _____________ ^ ______ ______________________
df(v) а df(v) а
0.10 0.05 0.01 0,10 0,05 0,01
1 6.3138 12.706 63,657 18 1,7341 2,1009 2,8784
2 2.9200 4,3027 9,9248 19 1,7291 2,0930 2,8609
3 2,3534 3,1825 5,8409 20 1,7247 2,0860 2,8453
4 2,1318 2,7764 4,6041 21 1,7207 2,0796 2,8314
5 2,0150 2,5706 4,0321 22 1,7171 2,0739 2,8188
6 1,9432 2,4469 3,7074 23 1,7139 2,0687 2,8073
7 1.8946 2,3646 3,4995 24'; 1,7109 2,0639 2,7969
8 1.8595 2,3060 3,3554 25 1,7081 2,9595 2.7874
9 1.8331 2,2622 3,2498 26 1,7056 2,0555 2,7787
10 1,8125 2,2281 3,1693 27 1,7033 2,0518 2,7707
И 1.7959 2,2010 3,1058 1.7011 2,0484 2,7633
12 1.7823 2,1788 3,0545 9 0 *Т,69!’1 2,0452 2,7564
13 1.7709 2,1604 3,0123 30 1,6973 2,0423 2,7500
14 1.7613 2,1448 2,9768 40 1,6839 2,0211 2,7045
15 1,7530 2,3115 2,9467 <■ 1,6707 2,0003 2,6603
16 1,7459 2,1199 2,9208 120 1,6577. 1,9799 2,16174
17 1,7396 2,1098 2,8982 1,6449 1,9600 2,5758

Замимаи 10 '
Ч,адвали вариантхои корхои санчишй барои донишчуёни шуъбай
гоибона
Ракаы и тарте бии до ЯИШЧУ lap жур нали гу Р9х
А 0 I 1 12 13 14 15 1 6 ,( 7 18 9
0 1.1 1.2 1.3. 1.4 1.5 1.6 1 1.7 1.9
2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 й 2.9
3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 . 3.9
4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 \ 4.8 4.9
5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7 5.8 5.9
6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.7 6.8 6.9
7.1 7.2 7.3 7.4 7.5 Л6 7.7 7.8 7.9
8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 и | 8.2 8.3
1 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19
2.10 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.7 2.8 2.9
3.10 3.11 3.12 3.13 3.4 3.5 2.6 3.8 3.7 3.2
4.10 4.1 4.2 4.3. 4.4 4.5 3.10 4.7 4.9 4.6
5.10 5.11 5.12 5.13 5.14 5.5 4.10 5.9 5.1 5.5
6.10 6.11 6.2 6.3 6.4 6.5 5.10 6.6 6.2 6.4
7.10 7.11 7.12 7.13 7.14 1.5» 6.10 7.7 7.2 7.3
8.4 8.5 8.6 8.7 8.8 8.1 7.10 8.3 8.4 8.5
8.2
2 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.1 1.2 1.3. 1.4 1.5
2.10 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9.
3.10 3.1 3.5 3.12 3.4 3.11 3.10 3.7 3.10 3.4
4.10 4.1 4.5 4.2 4.4 4.1 4.10 4.6 4.2 4.11
5.10 5.1 5.5 5.12 5.14 5.11 5.8 5.10 5.10 5.5

231
 6.10 6.1 6.5 6.1 6.4 6.11 6.12 6.3 6.1 6.2
7.10 7.1 7.5 7.12 7.14 7.11 7.1 7.10 7.3 7.7
8.6 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 8.6 8.1 8.2 8.3
3 1.11 1.12 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19
2.10 2.1 2.2 2.5. 2.10
3.12 3.1 3.5 2.4 3.4 2.6 2.7 2.8 2.9 3.10
4.2 4.1 4.5 3.10 4.2 3.11 3.2 3.6 3.3 4.5
5.12 5.1 5.5. 4.10 5.11 4.9 4.6 4.8 4.4 5.6
6.2 6.1 6.5 5.10 6.5 5.11 5.12 5.9. 5.10 6.7
7.12 7.1 7.5 6.10 7.12 6.10 6.4 6.4 6.6 7.8
8.4 8.5 8.6 7.10 8.2 7.12 7.14 7.3 7.2 8.1
8.1 8.3 8.4 8.5 8.6
4 1.20 1.21 1.22 1.23 1.24 1.1 1.2 1.3. 1.4 1.5
2.1 2.2 2.4 2.5 2.6. 2.7 2.8. 2.9 2.10
3.13 3.1 2.3 3.10 3.3 3.1 3.9 3.10 3.10 3.9
4.2 4.1 3.5 4.10 4.8 4.1 4.7 4.2 4.6 4.6
5.12 5.1 4.5 5.10 5.11 5.11 5.9 5.10 5.7 5.1
6.2 6.1 5.5 6.10 6.6 6.1 6.8 6.9 6.1 6.10
7.13 7.1 6.5 7.10 7.1 7.11 7.3 7.2 7.13 7.9
8.2 8.3 7.5 8.5 8.6 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5
8.4
5 1.10 1.11 1.12 1.13 1.14 1.15 1.16 1.17 1.18 1.19
2.1 2.2 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.8. 2.9. 2.10
3.12 3.1 3.5 3.10 3.4 3.10 2.7 3.1 3.10 3.10
4.2 4.1 4.5 4.10 4.4 4.10 3.5 4.2 4.4 4.6
5.11 5.1 5.5. 5.10 5.14 5.9 4.6 5.3 5.6 5.5
6.1 6.1 6.5. 6.10 6.4 6.11 5.7 6.4 6.5 6.3
7.14 7.1 7.5 7.10 7.14 7.13 6.8 7.5 7.11 7.14
8.6 8.1 8.2 8.3 8.4 8.5 7.9 8.1 8.2 8.3
8.6

232
 Адабиёти истифодашуда
1. Адамов В.Е. Ф акторный индексный анализ. Методология и
проблемы. М.: Статистика, 1977.
2. Ефимова М .Р., Петрова Е.В., Румянцев В.Н., Общая теория
статистики: Учебни^. Изд.2 - е, испр., и до., - М: И Н Ф РА -
М, 1999. - 146с. ..
3) Экономическая статистика 2-е изд, доп:Учебник\ Под.
Ред.Ю .Н.Иванова-М : Инфра-М , 2000.-480с.
4) Джессен Р. Методы статистических обследований, пер. с
англ. Ю .П. Лукашина, Я.Ш . Паппе: Под ред. Е. М.
Четыркина - М.: Финансы и статистика, 1985.
5) Плошко Б.Г., Елисеева И И. История статистики -^М.:
Финансы и статистика, 1990. '
6) Статистический анализ в экономике/ Под ред. Г.Л.Громыка -
М.: Изд-во МГУ, 1992.
7) Гусаров В.М. Статистика: £ й еб ! пособие для вузов. - М:
Ю Н И ТИ - Д АНА, 2001. - 463 с.
8) Гусаров В.М. Теория статистики. М: Аудит, Ю НИТИ, 1998.
9) Курс социально-экономической статистики. Под ред. М.Г.
Н азарова. М: (статистика национального богатство)
(конспект лекций), - М: «Издательство ПРИОР» 1999, - 160с.
10) Общая теории статистики: Статистическая методология в
коммерческой деятельности. М: Финансы и статистика, 19р6.
11) Рябушкин Б.Т. Основы статистики • ф инансовом :
Финстатинформ, 1997.
12) Теория статистики. Под ред. Р.А. Ш майлова.-М: Финансы и
статистика, 1998. ,
13) П ереясловаИ.Г. КолбачевЕ.Б. П26. Основа *статистики.
Серия «Учебники, учебные пособия», - Ростов н\Д: Феникс,
1999,-320с.
14) Статистика: Учебное пособие\ Хорченко Л.П., Долженкова
В.Г., Ионин В.Г. и др; Под. Ред. канД. экон. наук В.Г.Иона -
Изд. 2 - е , перераб. и доп. - М.: ИНФ РА - М) 2001. * 384с. -
(Серия «Высшее образование).
15) Бельгибаева К.К. Финансовая и банковская статистика:
Учебное пособие, - Алматы: Экономика, 2000. - 200с.
16) Зарипов Э.Ш . Нишондодхои методй ва вариантхои корхои
санчишй аз фанни омор б ар о » донишчуёни курси сеюми
шуъбай гоибона. Душанбе,2003.
17) Оморй солонаи Чумхурии Точикистон. Душанбе, 2004.
18) Крнун оид ба оморй давлатй. Душанбе, 1997,№43.

233
Ба чопаш имзо шуд 25.05.2006 сол. Андозаи 60x84 Ч\в.
Чузъи чопй 14,75. Адади наш р 50 дона.
Супориши № 30.

Чдмъияти дорой масъулияташ махдуди «Комрон+П».

ш.Душанбе, кучаи Каххорова, 111.

234