Вы находитесь на странице: 1из 208

У з б е к и стон сср о лий ва у р т а махсус

т а ъ л и м М ИНИСТРЛИГИ

НИЗОМ ИЙ НО М ИДАГИ Т О Ш К Е Н Т ДА В Л А Т П ЕДАГО ГИКА


ИНСТИТУТИ

НАВОИИГА
аргаугон

УЗБЕНИСТО Н „Ф А Н “ НАШ РИЁТ И


Т а ш к е н т — 1963
8У з1
Н14

Б у т у п л а м улур ^з б е к шоири ва м у т а ф а к к и р и А. Н а в ои й -
нинг 525 йиллик ю билейига б а г и ш л а н г а н а рмугонд ир.
Т у п л а м д а г и м а ^ о л а л а р Н а в о и й меросининг у р г а н и л м а г а н
ё х у д к ам Урганилган м а с а л а л а р и н и т ек ш и р ад и . У нда Н аво ий-
нинг янги то пил ган айрим а с а р л а р и , Н а в о и й а са р л а р и н и н г
т а н к и д и й текстини я р а ти ш , Н а в о и й н и н г а д аб и й му^ити, унинг
и з д о ш л а р и , а д аб и й ж а н р л а р н и н г т а к о м и л и д а Н а в о и й н и н г урни
ва т р а д и ц и я л а р и каби м а с а л а л а р ёритилади.
Т упл ам илмий х о д и м л а р га , а с п и р а н т л а р ва олий у ^ у в юрт-
л а р и фил ол огия ф а к у л ь т е т л а р и с ту д е н т л а р и га м у л ж а л л а н г а н .

Бош м у ^ а р р и р проф. 111. 111. А Б Д У Л Л А Е В


Т ах рн р .\а йъ ат и: М. А С К ^ А Р б В А , Н. М. М А Л Л А Е В
( м а с ъ у л му-^аррир), А. Р А Ш И Д О В
Н а ш р г а т айё р л в вч и: У. К^ШЩК^ОВ

7 - 2-2
Ш . Абдуллаев

АРМ УГОН

Улут у з б е к ш о и р и в а м у т а ф а к к и р и А л и ш е р Н а в о и й т у р и л -
г а н к у н г а 5 25 й и л т у л д и . Н а в о и й ж у ш к и н г у м а н и з м и , у т к и р
халцчиллиги, ватанпарварлиги, ацл-заковати, шеърий да^оси
билан ас р л ар ош а а.влодларга м анзур булнб келмокда.
А сарларидан бирида Навоий «Умидим улдурки ва хаёлим-
г а а н д о ц к е л у р к и , с у з и м м а р т а б а с и а в ж д а н к у й и э н м а г а й ва
бу ёз га н а с а р л а р и м н и н г т а н т а н а с и а ъ л о д а р а ж а д а н уз га ерни
ё ^ т и р м а г а й » д е г а н э ди . Н а в о и й я н г л и ш м а д и . У X V а с р д а ё ^
суз са.нъатининг з а б а р д а с т со^иби сиф атид а э ъ ти роф килин-
ди, ^ а д р л а н д и в а ю к с а к б а ^ о л а н д и . Н а в о и й н и н г б у ю к х и з м а т и
ш у н д а к и , у у р т а а с р н и н г ж а ^ о л а т и в а и л л а т л а р и г а х, амла к и л -
ди , и н с о - н п а р в а р л и к ва х а л к п а р в а р л и к я л о в б а р д о р и булди,
х а р о б этув чи у з а р о ф е о д а л у р у ш л а р н и н г о лди ни о л и ш га , ша-
^ а р ва ц и ш л о к л а р н и об од эти ш га, м а к т а б ва м а д р а с а л а р та ш -
кил эти ш г а, и л м - м а ъ р и ф а т н и , с а н ъ а т ва а д а б и ё т н и ю к с а лт и -
ри ш г а бутун кучини ва м а б л а г и н и с а р ф л а д и . У узб ек а д аб и й
тилининг асосчиси, узб ек кла сс и к адабиётини янги та р ац ц и ё т
поронасига ку тар г а н мисли йуц ^ а л а м к а ш булди. Н авои й н и н г
«Х азойии-ул-маоиий», «Хамса», «Д евон и Фоний», «Лисоч-ут-
т а й р » ва « М а ^ б у б - у л - к у л у б » каб и а с а р л а р н у з б е к адабий
м у^итнда у л ка н ходиса булибгина ц ол м асд ан , балки ж а \ о н
а д а б и ё т и б и с о т и г а к и р г а н д у р д о н а л а р б у л д и . Б у а с а р л а р у'з‘-
бек ад абиётининг кейингн а с р л а р д а г и истикболнни белгилаб
берди.
Н а в о и й х а л к л а р д у с т л и г и н и а м а л и ё т д а >;ам, и ж о д и ё т д з
^ а м ф н д о й и л а р ч а х и м о я к и л г а и у л уи и нсон, м у т а ф а к к и п в а
адибдир. Н аво ий узб ек ёзм а адаб и ёт и ва хал ц и ж о д и ёт и д а н
к е н г б а ^ р а м а н д б у л и ш б и л а н б н р г а , т у р к и й , ф о р с н й ва а р а -
б ий т и л л а р д а г и б а р ч а а д а б и ё т н и м у к а м. ч ал б п л г а н . у н д а н
з а в ц - ш а в ц о л ган устоз с а н ъ а т к о р д и р . Айни чокда Н авои й

3
а с а р л а р и т о ж и к ва о з а р б а й ж о н , т у р к ва т у р к м а н , аф рон ва
эрон, к о зо ^ ва цорац а л и о^, та т а р ва киргиз х а л ц л а р и орасида
^ а м кенг та р ц а л г а н , севилгаи, шу х а л ц л а р н и н г адабиётида
ч у ц у р из к о л д и р и б , ц а л а м а ^ л л а р и н и я н г и - я н г и а с а р л а р и ж о д
этиш га ил^омлантирган обидалардир. Б еж и з эмаски, к оракал-
пок адабиётининг классиги Бердах:

Чор к и т о б д а н тура цочтнм,


Н а в о и й д а н с а в о д очтим,
Ф у зу л и й д а н д у р л а р сочтим,
Д и л б а р л а р н и иялар эдим, —

д е г а н эди. Н а в о и й у р т а а с р д а а д о л а т учун к у р а ш г а н буюк


д а в л а т арбоби, м а д а н и я т ва м а ъ р и ф а т ^омийеи, улу? санъат-
кор б у л и ш и б и л а н б и р г а , д о н и ш м а н д о л и м ва м у а р р и х ^ а м
эди. Н а в о и й н и н г « М а ж о л и с - у н - н а ф о и с » , « М е зо н -у л - ав зон » ,
«М у ф р а д о т » ва « М у ^ о к а м а т -у л -л у г а т а й н » а с а р л а р и уз д а в р и
адабиётшунослиги ва тилшунослигига кушилган йирик тадки-
1\От а с а р л а р и б у л и ш и б и л а н б и р г а , у з и н и н г и л м и й а ^ а м и я т и н и
ш у к у н г а 1\ а д а р ^ а м с а к л а б к е л м о к д а .
Н авоий яратган «Тарихи мулуки А ж а м » асари, ундаги
а й р и м ри воят л арн и м устасно этганда, урта аср Ш а р к и тари-
лини у р г а н и ш д а к и м м а т л и м а н б а л а р д а н биридир. Бугина
э м ас, Н а в о и й а с а р л а р и у я ш а г а н мухитнинг, т а р и х н и н г бир
к узгус идир. Н а в о и й ^ аё ти , ф а о л и я т и ва и ж о д и эса у з б е к х а л ­
к и, у н и н г м а д а н и я т и , а д а б и ё т и , т и л и в а с а н ъ а т и т а р и х и н и н г
шонли сахифаларидир.
Н а в о и й г о я т м у р а к к а б в а з и д д п я т л и б ир з а м о н д а я ш а д и .
У м у х и т н и н г з и д д и я т л а р и д а н х о л и в а б а т а м о м м у с а ф ф о бу-
л о л м а с эди, а л б а т т а . Б и н о б а р и н , Н а в о и й д у н ё к а р а ш и д а , унинг
б а д и и й в а и л м и й а с а р л а р и д а д и н и и э ъ т н к о д , и д с а л и с т и к ту-
ш у н ч а л а р , и о д ш о и а р а с т л и к м а й л л а р и ва б о ш к а л а р ж м м а ъ ­
л у м урин тутган. А м м о б у л а р Н ав о и й н и г улуг дахосин и сояда
к о л д и р а о л м а й д и . Б у л а р б а ъ з а н р а с м и й , б а ъ з а н у т к и н ч и хо-
д и с а л а р с и ф ати д а нам оён булиб, ш оир и ж о д и д а инсоипарвар-
лпк, х а л ц п а р в а р л и к ва в а т а н п а р в а р л н к г о ял ар и н и н г погона-
ма-порона та ком п ллаш и б боришига халаки т етказа олмадн.
М. Горький аитганидек, утмиш м а д ан и яти , с а н ъ а т и ва ада-
биётн арб о б л а р и п и , бир то м он да н у м уминсониятнинг озо д ли к
й у л и д а ги к у р а ш и г а к а т н а ш у в ч и си ф ати д а, иккинчи том о ндан
уз д а в р и н и н г ф а р з а н д и с и ф а т и д а т е к ш и р и ш в а б а х о л а ш ло-
зим . Н а в о и й д а ^ о с и г а ш у ж и . \ а т д а н ё н д а ш а р э к а н м и з , уни
ум ум и н с он и ятн и н г озо д л и к йул и даги ку р аш и г а, м ехнат ва
хим м ат кам арини боглаб цатнаш ган киши сифатида улутлай-
миз, у би л а н ф а хр этамиз.

4
У т м и ш д а Н авои й н н н г адабий ва илмий меросидан к ен г
х а л к о м’м а с и е т а р л и б а ^ р а м а н д б у л о л м а д и . Э к с п л у а т а ц и я м
а с о с л а н га н тузу м бунга пул б е рм ади.
«... Н а в о и й б е ш а с р д а н б е р и у з б е к х а л к и н н н г и ф т и х о р и
бу л и б келди. Л е к и н ф а к а т энди, С о в ет х о к и м и я т н з а м о н и д а г и -
на х а р бир у з б е к иш чи си ва д е э д о н и унинг к и м м а т л и г у зал
ас а р л а р н н и уки ш га м уяссар булди. Совет хокимияти узб ек
х а л к н н и с а в о д л и к и л и б , м а д а н и я т н и н г бу у л у г с а м а р а с и д а н
уни б а х р а м а н д килди.
... Н а в о и й с н н г а р и м а д а н и я т ! \ у ё ш л а р и н и н г и ж о д л а р и к у п ­
чилик м е^ н ат к а ш х а л ^ ом маснга муяссар булди ва Н авои й
к а б и у л у г к и ш и л а р н и н г н о м л а р и х а л к учун ж у д а к и м м а т л и
булиб колди»*.
Совет хокимияти й и л л ар и д а Н авои й мероси том м аъноси
билан х ал к н ин г бисоти булиб колди. Н авоий нн н г деярли б а р ­
ча а с а р л а р и ^ а й т а - к а й т а н а ш р этилнб, к и т о б х о н л а р г а т а к д и м
к и л и н д и , к у п ч и л и к а с а р л а р и рус т и л и ва б о ц ш а к а р д о ш х а л к ­
л а р т и л л а р и г а т а р ж и м а булди, Н авои й а с а р л а р и асосида
«Ф арход ва Ширин», «Л айли ва М ажнун», «М ех р в а Су-
х а й л » , « Дн лоро' М» с а х н а а с а р л а р и я р а т и л д и . У з б е к ла : р , то-
ж и кл а. р , т у р к м а и л а р в а б о ш ц а х а л к л а р Н а в о и й ^ а к и д а ц а д и м -
д а и т у р л и х и л , \ нко я в а к и с с а л а п я р а т г а н б у л с а л а р , э н д и л и к *
д а у н и н г т у г р и с и д а у н л а б ш е ъ р ва д о с т о н л а р , п о ве с ть , р о м а н ,
д р а м а в а к и н о к а р т и н а я р а т и л д и . Х у с у с а ч , О й б е к я р а т г а н ро-
маннипг м ам лакатим из халкларинниг купчилик т и л л а р и ва
бир катор дуне х а л к л а р и тилларига. т а р ж и м а килиниши би­
л ан социалистпк м ад ан и я ти м и з ф а х р л а н с а арзииди. Р е с п у б ­
л и к а х а л к кутубхопаси, М е х нат Кизил Б а й р о к орденлн Д а в л а т
а к а д е м и к К атта театри, С а м а р к а н д Д а в л а т уннверситетн,
йирик к и м ё г а р л а р ш азфинииг (собик К а р м а н а райони) ва
б о ш к а б ир Д т о р ж о й л а р н и н г Н а в о и й номи би лам а т а л и ш и
у л у г ш о и р г а с о в е т к и ш и с и н и и г ме>фи в а э ^ т и р о м и и ф о д а -
сидир.
Н авои й ф а оли я ти ва меросини урган иш ни н г катта ва м у­
р а к к а б т а р и х и бор. Б у т а р и х X V а с р н и н г у з и д а н б о ш л а н а д и .
Чунончи, Х он дами р («М акорим-ул-ахлоц», «Хабиб-ус-сияр»,
«Хулосат-ул-ахбор»), Д ав л атш о ^ С ам аркандий («Тазкират-
>ш-шуаро»), Бобир («Б об и р н о м а» ), Восифий («Бадое-ул-ва-
кое»), Ж о м и й , ш унингдек Н авои й н н н г бош ца за м о н д о ш л а р и
х а м д а кейинги т а з к и р а и а в и с л а р Н авои йн нн г хаёти ва ф а о л и я ­
ти ^ а к и д а к и м м а т л и м а ъ л у м о т в а х о т и р а л а р ё з и б ц о л д и р г а н -
лар, унга ю ксак ба^о бер ганл ар. Н ав о и й а с а р л а р и ц и л к а л а м
хат то тл а р томонидан мезф билан к учир ил ган , унинг а с а р л а р и
асосида лугат китоблари яратилган, айрим обидалари узга

* «Правда», 1948 йил 15 май, бош макола.


5
т и л л а р г а т а р ж и м а ^илинган. Р у с ва Е в р о п а ш а р ц ш у н о с л а р я
ха.м Н а в о и й ф а о л и я т и н и в а м е р о с и н и у р г а н и ш б о р а с и д а б и р -
м унча иш ки лга н ла р. Б у л а р д а н , хусусан, М и х а и л Никитский-
нинг «Лмнр Н и зо м и д д и н А лишер, унинг д а в л а т в а ад аб и ёт
с о х а с и д а г и ф а о л и я т и » н ом ли м а г и с т р л и к д и с с е р т а ц и я с и му-
Хим х о д и с а б у л г а н э д и .
А мм о совет д а в р и г а ^ а д а р Н авои й ф а оли я ти ва меросч
б у й и ч а к и л и н г а н и ш л а р оз в а н о м у н т а з а м б у л и ш и б и л а н б и р ­
г а, Н а в о и й и ж о д и ё т и н и с о х т а л а ш т и р и ш , у н и к а м с и т и ш к а б и
н у к с о н л а р д а н х о л и э м а с эди.
Н аво и й н и н г ф а о л и я ти ва ад аб и й -и л м и й меросини чи н а к а м
илмий асосда урганиш Совет хокимияти йилларида бошланди.
3 0 - й и л л а р н и н г и к к и н ч и я р м и д а ф а н н и и г м а х с у с с о ^ а с и г а ай-
л а н г а н н а в о и й ш у н о с л и к в у ж у д г а к ел а б о ш л а д и . 1\ и с ь; а д а в р
ич и д а Н а в о и й н и н г ф а о л и я т и ва м ер оси ни чу кур т а д ц и ^ этг ан
моног.рафиялар, диссертациялар, илмий туп лам лар яратилди.
Н а в о и й меросини у рган иш сохасида ад аб и ёт ш у но с л ар , тилшу-
нослар, та рихчи лар, ф а й л а с у ф л а р , э т н о г р а ф л а р ва бош ца илм
а.^лларининг хизм ати бенихоя катта. О л им Ш арафиддинов,
С. А й н и й , Е. Э. Б е р т е л ь с н и н г м о н о г р а ф и я л а р и , В. й . З о ^ и д о в ,
А . К. Б о р о в к о в , О й б е к , В. А б д у л л а е в , ] \ а м и д С у л а й м о н ,
Г1. Ш а м с и е в , И. С у л т о н о в , М . Ш а й х з о д а , А. Х а й и т м е т о в ,
X . О р а с л и , А. М и р з о е в , Е. И с м о и л о в в а б о ш к а о л и м л а р и м и з -
нинг т а д ^ и к о т л а р и наво ий ш у но сл икни тоб ор а ри в о ж л а н т и р -
мокда.
Навоий меросини урганиш сохасида Низомий номидаги
Т ош ке н т Д а в л а т пед агоги ка институтининг о л и м л а р и х ам с а *
м а р а л и иш о л и б б о р м о ц д а л а р . Н а в о и й н и н г х аё ти ва иж од инм
т у л а р о к ёритган биринчи йирик м о н о гр а ф и я «Алишер Н а ­
в о и й » ( 193 9) и н с т и т у т и м и з н и н г -собик д о ц е н т и , а т о к л и н а в о и й -
шунос Олим Ш а р аф и д д ин о в к ал ам и га мансубдир.
Н н с т и т у т н и н г в е т е р а н л а р и д а н б у л г а н й и р ик шоир ва олим
м а р х у м М а к с у д Ш а й х з о д а «Ген иал ш оир» (1940), « Н а в о и й ­
н инг л и р и к ^ахрамо.ни» ва к у п л а б м а ц о л а л а р и б и л а н совет
н ав оийш унослигига мухим ^исса кушди. Н нститутнинг д о ц е н ­
т и X,. ^ о м и д и й « Н а в о и й н и н г ф о р с - т о ж и к т и л и д а г и а с а р л а р и »
(1943), узбек адабиёти кафедрасининг мудираси, доценг
Ш . А б д у л л а е в а «Н авои йн и нг хо гин -ци зл ар га гуманистик ка-
р а ш и » ( 19 54 ) , т а н и ^ л и п е д а г о г , д о ц е н т И . Х у с а н х у ж а е в « Н а ­
в о и й н и н г т а ъ л и м - т а р б и я х а!^иДа г и 1\ а р а ш л а р и » т е м а л а р и д а
кандидатлик диссертаииялари яратдилар. Н. М а л л а е в н и н г
у р т а м а к т а б ва олий у ^ у в ю р т л а р и учун я р а т и л г а н д а р с л и к л а -
ри да Н ав о и й боби к атт а урин ишгол этади. Б у л а р , хусусан
о л и й м а к т а б д а р сл и г и ва д а р с л и к м у а л л и ф и н и н г у зб ек раза-
лиёти ва т а з к и р а л а р т а р и х и д а н ёзган м а ^ о л а л а р и навоийш у-
носликка цушилган мухим улушдир.
6
К и т о б х о н л ар г а та ^ ди м этилган м азк ур т у п л а м институти-
м из ходимларининг Навоий юбилейига армугонидир.
Навоийнинг асарлари ал л а^ачо н л ар м аъ л у м ва манзур
'булса-да, бир о^ б а ъ з и а с а р л а р и н о м а ъ л у м цолиб к елм о^-
д а эди. Ш у л а р д а н б и р и т у р т к а с и д а н и у з и ч и г а о л г а н « Ф у с у -
ли а р б а а » д и р . Т а н и ц л и н а в о и й ш у н о с , У з С С Р д а х и з м а т кур-
са тган ф ан арбоби, ф и л о л огия ф а н л а р и доктори, институти-
м и з н и н г в е т е р а н л а р и д а н >^амид С у л а й м о н у з о к и з л а н и ш в а
т е к ш и р ш п л а р н а т и ж а с и д а бу м у х и м а с а р н и к $ л г а к и р и т д и .
Н авои й бош к а х а л к л а р н и н г ад аб и ёт и д а ги н а эмас, балки
а д а б и ё т ш у н о с л и г и д а х а м ч у к у р из к о л д и р г а н . Б у , ж у м л а д а н ,
XVI аср о з а р б а й ж о н ад аб иётш уноси С одикбекнинг « Т азк и р аи
мажма-ул-ховос» асарида равш ан к у р и н а д и . М. Ш а й х з о д а -
нинг м а к о л а с и т а з к и р а ч и л и к т а р и х и г а в а х у с у с а н Навоий
анъ а н ал а р ин и давом эттирган Содикбекнинг «Тазкираи м аж -
ма-ул-ховос» асари та^ ли л и га багишланган.
Ф и л о л о г и я ф а н л а р и д о к т о р и С. У с м о н о в н и н г м а ц о л а с и у з ­
бек тилининг л у г а т составида ф орс -т ож и к ва а р а б ч а с у з л а р
х а к и д а , д о ц е н т Ш. А б д у л л а е в а н и н г м а к о л а с и Н а в о и й а с а р л а ­
рида хотин-кизлар образи ^ а^и да ба^с юритади. Тупламдаги
бир иеча м а к о л а (до цент Х,омидий, X. ^ о м и д о в ) Н а в о и й
ва узбек халцининг бопща халклар билан маданий-адабий
алокалари деган темага багишланган.
Узбек классик адабиёти ж анрларининг ш аклланиш и ва
таравди ёт и да Навоийнинг роли бени^оя катта. К лассик ада-
биётдаги айрим ж а н р л а р традицион форм а сифатида ^озирги
п о э з и я м и з д а х а м м а в ж у д . Б у м а с а л а л а р Н . М а л л а е в в а С. И б -
ро хим ованинг г а з а л аспектидаги м а ^ о л а л а р и д а ёритилган.
Доцент Бекму.^амедовнинг илмий-оммабоп услубда ёзил ­
г а н м а ^ о л а с и д а Н а в о и й д а в р и Х ИР0Т ш а ^ р и н и н г с о ц и а л - и к т и -
с о д и й в а м а д а н и й ^ и ё ф а с и ^ а ц и д а с у з ю р и т и л а д и . JI. Х а л и л о в
уз м а к о л а с и д а «Тарихи мулуки А ж а м » асари ни н г кулёзма
н у с х а л а р и т а в с и ф и н и >^амда у н и н г и л м и й - т а н ц и д и й т е к с т и н и
тузиш принципини баён этади.
Т у п л а м д а г и б а р ч а м а ^ о л а л а р бир хил са ви яд а ёзилган,
кам-кустсиз деб айта олмаймиз. Аммо улуг шоир ва м утафак-
кирнинг юбилейига кичик бир арм угон и м и з булган бу т у п л а м
н ав о и й ш у н о сл и к бисотига янги саз^ифалар ц у ш ад и деб у м и д
циламиз.
Ш . 111. А б д у л л а е в

Ни зом ий ном идаги Т ош кент Д а в л а т


п е да гог и к а и н ститу тид а Н а в о и й юби-
л ейини ут к ази ш т аш к и л и й комитети-
нинг раи си, У зб ек истонда хи зм а т
к у р с а т /а н ф а н арбоби, профессор.
Х ам ид С улайм он

НАВОИЙНИНГ ЯНГИ ТО П И Л ГА Н „ Ф У С У Л Я
А Р Б А А “ А С А Р И ВА У Н И Н Г X V I А С Р Д А
Н У 9 И Р И Л ГА Н М У Ъ Т А Б А Р Н У Л Ё З М А С И Д А В И Д А

Ш а р к поэзиясининг Урта Осиё феодализм даври а д аб и ёт и ­


да кекг т а р а к к и й этган асосий ж а н р л а р н д а н бири кас н д ад и р.
«Касидаи хилолия» билан «Тухфат-ул-афкор»даи ташкари,
Н ав о и й я р а тг ан яна 9 та форсий к ас н д ан и н г як н нда тоиилиш н
м у н о с а б а т и б и л а н у л у г с а н ъ а т к о р д а х о с и н и н г т а ф а к к у р к учи,
м у ъ ж и з а к о р ш е ъ р и я т и а ж о й и б ф а л с а ф и й ва д и д а к т и к к а с и д а -
л а р д а янгича памоён булди. Б у ^ а с и д а л а р А л и ш ер Фоний-
н ии г уз у с т о з л а р и Х у с р а в Д е х л а в и й , Х о л о п и й ва Ж о м и й сип-
гари м а х о р а т л и к а с и д а н а в и с э к ани ва XV аср узб ек адаб и ёт и -
н и н г б у ю к 1у к : п д а и ж о д к о р и б у л г а н и д а н х а б а р б е р а д и .
Алишер Н авоии яратган улкан адабий мерос бизнинг дав-
р и м и зга ч а асосан етиб келган булса хам, шоир и ж о д этган
б а ъ з и а с а р л а р н и н г йуколган булиш и ёкн к у л ё з м а н усхала-
р и н и н г г о я т д а оз б у л г а н и д а н б и з г а м а ъ л у м б у л м а с л и г и т а -
б и и й д и р . Ш о и р н и н г т у р т к а с и д а д а н т а ш к и л т о п г а н «Фус ул гт
арбаа» асари ш улар жум ласидандир. Х^зирча «Фусули а р ­
баа» хакида ^искана ва ягона м аълумот «Мухокамат-ул-лу-
т а й н » д а г и н а м а в ж у д . Н а в о и й ёз га н эди: « Я н а зо хи р ш у а р о с и
(тасаввуф дан четдаги шоирлар, — С. ) т а р и к и д а х а м т у р т
кас ид ак и , « Ф усули а р б а а » г а м авс у м д и р ва ан д а турт ф а сл —
.\аро ра т ва б у р у д ат ва руту б ат ва ёбусати к ан ф и я т и м а ъ л у м .
Х о м а м р а к а м цилибдурки, турт фасл хосияти асари дек рубън
м а с к у н г а ё н и л и б д у р » 1. Б у н д а н т а ш к а р и б и з г а м а ъ л у м б у л г а н
би рон та к у л ё з м а м ан б а — та зки р а , баёз, рисола ва тарихий
р и в о я т л а р д а ё к и б о ш к а и л м и й а д а б и ё т д а « Ф у с у л и а р б а а » TyF-
р и с и д а .^еч к а н д а й м а ъ л у м о т у ч р а т м а д и к .

1 Алишер Н а в о и й , М у ^ о к а м а т - у л -л у г а т а й н , Т о ш к е н т , Уздавнаш р,.


1940 , 3 4 - б е т .

8
Навоийнинг форс тилида яратган поэтик меросидан таш-
кил т о п г а н « Д е в о н и Ф о н и й » а с а р и н и н г т о п и л и б н а ш р цили-
н и ш и а д а б и ё т и м и з т а р и х и д а в а н а в о и й ш у н о с л и к д а к а т т а во-
к е а б у л д и 2. « Д е в о н и Ф о н и й » н и ч о п э т т и р и ш д а б и з ф о й д а л а н -
г ан и к к и П а р и ж к у л ё з м а с и д а н б и р й д а (инв. № 28 5) ш о и р н и н г
узи «М у.^окам ат-ул-лугатап н »да ку рсатиб утган, ам м о ^озир-
гача китобхонга ва ф а н га м а ъ л у м б у л м аган, форс ти л и д а
яратилган икки к а с и д а л а р ту п л а м и — олти ^ а с и д а н и уз
. с -
ичига олган „Ситтаи зарурия <*-.<л '(„Олти зару-
р и й н а р с а “) в а т у р т к а с и д а д а н т а ш к и л т о п г а н „ Ф у с у л и а р б а а “
j\ ( „ Т у р г ф а с л “) — т о п и л д и . „Фусули арбаа“ форс
тилида ярати л гани у ч у н уни „Д е во н и Ф о н и й “ та р к и б и г а ш о ­
ирнинг узи киритган б у л и ш и керак.
Б и з уз м а к о л а л а р и м и з л а « Д е в о н и Ф о н и й » н и н г ж а . \ о н ку-
т у б х о н а л а р и д а б е ш т а к у л ё з м а с и м а ъ л у м э к а н и н и х а б а р ц ил -
г а н э д и к 3. М а з к у р к у л ё з м а л а р и ч и д а б и з ф о й д а л а н г а н П а р и ж
нусхаларидан таш кари, яна иккита Туркия кулёзмаси тар-
кибид аги на к а с и д а л а р борлиги т ур к навоийш уноси О га х Сир-
ри Л е венд н ин г Т у р к и я д а ги Н ав о и й ц у л ё з м а л а р и г а берган
тавснф идан м аълумднр. Бирок Огах Сирри Л е вен д хам « Д е ­
вони Ф о н ш Ъ н и н г Т у р к и я н у с х а л а р и т а р к и б и д а ф а к а т олти
к а с и д а д а н т а ш к и л т о п г а н « С и т т а и з а р у р и я » б о р л и г и н и а й т-
ган. Л е в е н д а с а р и д а « Ф у с у л и а р б а а » ^ а к и д а хеч к а н д а й м а ъ ­
л у м о т й у ^ 4. Я к и н д а Э р о н о л и м и Р у к н и д д и н Ф а р р у х т о м о н и -
дан «Д евон и Фон ий»нинг Техрон к у л ё зм а с и асосидаги наш ри-
д а х а м хе ч к а н д а п к а с и д а б е р и л м а г а н . Д е м а к , у з - у з и д а н р а в -
шанки, «Девони Ф онш Ънинг Техрон нусхасида хам «Фусули
а р б а а » к а с и д а л а р и й у к д и р 5. М о д о м и к и , ш у н д а й э к а н , П а р и ж -
даги француз миллий кутубхопасида сакланаётган «Девони
Фоний» кулёзмаси таркибидаги «Фусули арбаа»ни ^озирча
м а з к у р а с а р н и н г жа х. он к у л ё з м а ф о н д л а р и д а г и я г о н а , у ни -
кал нусхаси д ей иш га ,\аклимиз.
« Ф у с у л и а р б а а » н и н г бу н у с х а с и . ^ и ж р и й н и н г 9 33 й и л и ,
з у л . ^ и ж ж а о й и д а , я ъ н и 1527 й и л с е н т я б р и д а Х у р о с о н д а с а н ъ -

- А л и ш е р Н а в о и ii, А с а р л а р , Р а ф у р Р ул ом ном идаги бадиий а д а ­


би ёт на ш р и ёт и , 1965, V том.
3 X а н и т С у л a ii м о н, А л и ш е р Н а в о и й н и н г ф о рс тилида я р а т г а н
п о э т и к м еро си т адк и ко т ид ли , „ У з б е к тили ва а д а б и ё т и ' ж у р н ал и , 1965, Л1» 5.
* Agali Sirri L evend, T u r k i^ e k i ta p l i k l a r i n d a k i N e v ai y a z m a l a r i; T u r k
tarili k u r u m u Basim avi, A n k a r a , 1958, sa h . 185— 186.

0 — O '- ' "


dJ >

9
аткор хаттот то м о ни да н чиройли, м ай д а н а с т а ъ л и ^ х а т и д а
кучири л ган . К ^ л ё з м а д а котибнинг номи к у р с а т и л м а га н . А м м о
н у с х а н и н г д е я р л и х а т о с и з , мох>ирона к у ч и р и л и ш и д а н к о т и б ­
нинг уз з а м о н а си н и н г юцори м а л а к а л и ф озил х а т т о т л а р и д а н
э к ан и шубх;асиздир. к у л ё з м а ж у д а яхш и са ц л ан г ан . Уринган,
с и ё ^ с у р к а л г а н , й и р т и л г а н в а р а ц л а р йуц. К у л ё з м а н и н г ю к с а к
к итобат савияси, ^ а р бир ^ а с и д а м азм у ни га, м а т л а ъ ва м а^ -
т а ъ л а р и г а К а р а г а н д а , б и з э ъ л о н к;илган « Ф у с у л и а р б а а » т е к ­
ст и м у к а м м а л б у л и ш и к е р а к . « Ф у с у л и а р б а а » т е к с т и « Д е в о н и
Ф о н и й » н и н г б о ш и д а , « С и т т а и з а р у р и я » к ; а с и д а л а р и д а н с ун г ,
2 9 6 — 3 8 6 - в а р а к л а р и г а икки устун да ж о й л а ш т и р и л г а н . Х,ар
с а . ^ и ф а д а 14 б а й т . 1 \ у л ё з м а ф о р м а т и 2 2 , 5 X 1 5 , 5 . Т у р т к а с и д а -
д а н т а ш к и л т о п г а н б у а с а р н и н г у м у м и й х а ж м и 231 б а й т д а н
иборат.
^ у л ё з м а д а «Фусули арбаа»нинг хар туртала цасидаси
бир-биридан аж р ат и лм ай сидиргасига кучирилган. Д а ф ъ а т а н
К а р аг ан д а, бир к а с и д а н и иккинчисидаи а ж р а т и б олиш анча
м у ш к у л к у р и и а д и . Б и з бу т у р т к а с и д а н и б и р - б и р и д а н а ж р а т -
г а н х о л д а , >;ар к а с и д а н и н г ш а р т л и н о м и , м а т л а ъ и , м а ц т а ъ и в а
б а й т л а р сонини к у й и даги ч а курсатдик:
I САРАТОН — ( ез ) к а с и д а с и , 71 б а й т , в в . 296"— 3 2 а .
Б о з о т а ш х у р сохт с а м а н д а р с ар а тои р о,
матлаъ— А ф р у х т чу о т а ш к а д а гулзори ж а ^ о н р о .

Б о д о х а м а м а ъ м у р и ту в -аз м а х з а н и л утф ат,


мактаъ- О м о д а к ат о н д а р с ар а то н х и л ъ а т а ш о н р о .

II Х А З О Н — (куз) цасидаси, 33 б а й т , вв. 3 2 а — 3 3 а


__ Д и г а р ш у д б а ^ р и с а н ж и д а н б а р о б а р ад л и д а в ро н ро ,
матлаъ 3 - к о ф у р у зи мушки р узу ш аб д у п а л л а мезонро.

, Агарчи нест он м ав с у м к и аз гул.\о ш а в а д гулш ан,


маь;таъ ц и с у р а т х о н а и М оний зу ^ у р и сунъи я зд о н р о .

III Б А Х О Р — _ , L к ( к у к л а м ) к а с и д а с и , 57 б а й т , в в . 3 3 а — 3 5 5.

В а з а д боди б а ^ о р э)\ёйи а м в о т и гулистонро,


матлаъ 3-анфоси М а с и ^и й т о за с о з а д о л а м и ж он ро.

З и м ул к ороию а д л а т жа.^онро б од м а ъ м у р и ,
МЗ^таъ Х усусан м ул к и Э ронро д а р у х а л ^ и Х уросонро.

IV Д А Й — lP ( к и ш ) ц а с и д а с и , 7 0 б а й т , в в . 3 5 5 — 38(5.

З и х ирга^ и ф а л а к о т а ш н у ^ у ф т д у д и са^об,
Матлаъ Д а р о ба х и р г а а д о т аш ф у р у з а з м ай ноб.

__ Х азор бор ж а в о н м а р д и я т чу Б а р м а к у Тай,


мацтаъ Х а зо р с о л ж а в о н б а х т и я т чу а ад и шабоб.

10
М а ъ л у м к и , Н а в о и й д е я р л и . ца мма а с а р л а р и н и н г н о м и н и в а
ба ъ зан яратилиш тарихини, урта аср ш ар ^ адабиётида цабул
к и л и н г а н т р а д и ц и я г а к у р а , а с а р н и н г х о т и м а к, ис мида, д е в о н
д е б о ч а л а р и д а к уреа ти б утган. Чунончи, « Ситтаи за ру ри я»-
. даги о л т и ь^асида н о м л а р и « С и т т а и з а р у р и я » д е б о ч а с и д а бе-
рилган. Афсуски, «Ф усули а р б а а » ц а с и д а л а р и буидай м аълу-
м о т л а р д а н м а ^ р у м д и р . К у л ё з м а д а « Ф у с у л и а р б а а » д е г а н ном
б \ л м а г а н и с и н г а р и а с а р н и н г и ж о д э т и л г а н т а р и х и . \ ам йу к .
Ш у н и н г д ек турт фасл х о си я тл ари ни та сви рл ов чи к а с и д а л а р -
д а н биронтасининг ^ а м номи курса ти л м а га н .
«Девони Фоний»нинг мазкур П а р и ж кулёзмаси тавсифини
б е р г ан ф р а н ц у з ш а р к ш у н о с и Б л о ш е « С и т т а и з а р у р и я » цаси-
д а л а р и н и н о м л а р и б и л а н с а н а б ч и к ^ а ч , я н а ш у л а р н и ёзган:
«Мир Али-Ш ер Н авоийнинг форс тилидаги яна учта ^асидаси
с а р л а в ^ а с и з ва автор номисиз берилган. Б у л а р Султон Ху­
саин Ба.^одирхонга ба г и ш л а н г ан . Д а с т л а б к и иккитаси «алиф»
б и л а н , у ч и н ч и с и э с а «б е» >;арфи б и л а н ц о ф и я л а н г а н . Бу
а с а р л а р « Д е в о н и Ф о н и й » т а р к и б и г а к и р а д и » 6. Б л о ш е бу i\a-
сидаларнинг «Фусули арбаа» эканини билмаган. Алиф билан
ь;офияланган к а с и д а л а р , Б л о ш е айтганидек, иккита эмас, б а л ­
ки учтадир.
Н и х о я т , бу т у р т ^ а с и д а х а ц и к а т а н ^ а м А л и ш е р Н а в о и й ­
нинг «Ф усули а р б а а » ас ар и деган да ъ вон и цуйидаги д а л и л -
л а р билан и сб о тл а ш г а х.аракаг килам из.
1. Б и р и н ч и в а э н г а с о с и й д а л и л бу ц а с и д а л а р н и н г м а з м у ­
ни, г о я в и й й у н а л и ш и в а ж а н р х у с у с и я т л а р и д и р . М а з к у р i^a-
с и д ал а р , ш оирнинг узи айтганидек, т а с а в в у ф р у ^ и д а эмас,
д у н ё в и й м а в з у д а ё з и л г а н д и р . Х а м м а к а с и д а н и н г к и р и ш (на-
си б) ц и с м и д а н сунг « ту рт ф а с л хо си яти » т а б и а т м а н з а р а л а р и -
нинг а ж о й и б р еа л и сти к тасвири о р к а л и узи га хос и б о р а л а р д а
б ер и л ад и . Т у р т а л а к а с и д а д а ш оирнинг узи «М у ^ ок ам ат-ул -
л у г а т а й н » д а а й т г а н т у р т ф а е л н и н г «... х а р о р а т в а б у р у д а т в а
ру ту б ат ва ёбусати кайфияти...» р а в ш а н ифодасини топган.
« С а р а т о н » , « Б а ^ о р » в а « 1 \и ш » к а с и д а л а р и н и н г и к к и н ч и я р -
м и с и э с а С у л т о н Х у с а й н м а д ^ и б и л а н я к у н л а н а д и . Х,ар т у р т
к а с и д а >^ам к а с и д а ж а н р и г а хос м у б о л а г а л и и б о р а л а р ва
д а б д а б а л и усл у б д а ёзилган.
2. Б у ц а с и д а л а р н и н г , Б л о ш е а й т г а н и д е к , у ч т а э м а с , б а л к и
т у р т т а б у л и ш и , а й н и в а к т д а >^ар б и р к а с и д а н и н г у з м а т л а ъ и
ва м а к т а ъ и г а эга булган ^ о л д а турт хил в а зн д а ёзи лганлиги
бу асар ни нг «Ф усули а р б а а » э к ан и г а д а л и л д и р.

6 B lo h e t , Е . C a t a lo g u e d e la c o l l e c t i o n de m a n u s c r it s O r le n t a u x con­
s e r v e s a la B i e l i o t h e g u e N a t i o n a l e , P a r is , 1900.

11
3. Б и з ю ц' о р и да б у т у р т к а с и д а н и н г б и р о н т а с и г а >;ам о т
К у й и л м а г а н и н и а й т г а н э ди к. А м м о т е к ш и р и ш л а р ш у н и к у р -
сатадики, ^ а р бир цасида текстида ту р т ф а сл и ин г номи т у р л и
и б о р а л а р д а к у р с а т и л г а н . М а с а л а н : б и р и н ч и ц а с и д а д а OUo
с а р а т о н с у з и н и н г у ч м а р т а ( б а й т л а р 1 а , 7 0 а , 715); и к к и н ч и
кас и д ад а U f j i - хазо н сузининг турт м арта (бай тлар 8а, 9 а ,
2 3 а , 3 0 а ); у ч и н ч и ц а с и д а д а J~>. ба . ^ ор с у з и н и н г б е ш м а р т а
( б а й т л а р 1 а , Са, 11 а , 1 2 а , о б а ) у ч р а ш и ва н и ^ ' о я т т у р т и н ч н
цасидада Дай с у з и н и н г у ч ж о й д а ( б а й т л а р 5 а , 105, 2 8 а )
м авж удли ги бу турт касида номини бирма-бир аницлаш га
асос булди. Б и з ш о н р н и н г уз с у з и ва и б о р а л а р и д а н к е л и б
чиь;иб, т у р т к а с и д а н и ш а р т л и р а в и ш д а „ С а р а т о н " , „ Х а з о н " ,
„ Б а ^ о р “ ва „ Д а й “ су злари билан н ом ладик. Ф и к р и м и з ч а , хар
б и р к а с и д а н о м и у з и г а м о н а н д ва т \ т р и б у л и ш и к е р а к .
к К р т и н ч п х и с о п л а н г а н «Д a ii-> к а с и д а с и и и н г 3 4 - б а и т и д а
«Ф оний» т а х а л л у с и м а в ж у д д и р .

Б а буи васл н и хад ру ба д а р г а х а т Ф о н и й ,


Ч у н о н ки а х л и и б о д а т ба г у ш а и м е х р о б .

Сунгги ^ а с и д а г а Фоний та х а л л у с и киритнлиши, бир томон-


дан, «Фусули арбаа»нинг тугалланиш ига ш п о р а б у л с а , ик -
к и н ч и д а и , бу а с а р м у а л л и ф и А л и ш е р Ф о н и й э к а н и н и к у р с а -
тади. Хулоса килиб айтганда, к ж орида келтирнлгаи ф актлар,
б и з э ъ л о н к и л г а н т у р т к а с и д а н н А л и ш е р Ф о н и й н и н г я н г и то-
пилган асари «Фусули арбаа» эканига етарли далил була
олар деган фикрдампз.
« Ф у с у л и а р б а а » к а с и д а л а р и н и м а у ч у н д и р й ил ф а е л л а р и -
н и н г т а б и и й и з ч и л л и г и д а б е р и л м а й , ёз, к у з д а н с у н г б а х о р
та св и р л а н и б , ундан кейин киш ф а сл и берилган. А сарни нг та-
б п и п а р х и т е к т о н и к а с и г а х и л о ф к у р и н г а н б у х о л а т н и б и з хо-
з и р ч а и з о ^ л а й о л м а д и к . « Ф у с у л и а р б а а » н и н г « С а р а т о н » , «Ха
з о н » , « Б а. ^ о р » ^ а с и д а л а р и « а л и ф» б и л а н т у г а л л а н у в ч и I jf
о н р о к о ф и я с и д а ё з и л г а н (1. « С а р а т о н » : с а р а т - о н р о , жа>^-
о н р о ; 2. « Х а з о н » : д а в р - о н р о , м е з - о н р о ; 3. « Б а х о р » : г у л и с т -
о н р о , ж - о н р о ) . С у н г г и « Д а н » к а с и д а с и э са , б е б и л а н я с а л г а н
<_>Г о б ( с а \ - о б , м a ii н н -о б ) к о ф и я с и д а н ж о д э т и л г а н .
« Ф у с у л и а р б а а » н и н г и ж о д и й т а р и х и ва м а н б а л а р и т уг ри-
сида хозирча бирор суз айтиш кийин. Ф а к а т « Ф а р х о д ва Ш и ­
рин» достонидаги М о ний курган, йилнинг турт ф а сл и н и узида
нам оён ^илувчи турт цаер тасвирини м а ъ л у м д а р а ж а д а « Ф у ­
с у л и а р б а а » н и н г д а с т л а б к и э с к и з и с и ф а т и д а ь^араш му мк ин ..
А м м о «Ф усули а р б а а » ц а с и д а л а р и , Н ав о и й тили би л ан айт

12
г а н д а , « з о ^ и р ш у а р о с и т а р и ^ и д а » 7, я ъ н и д у н ё в и й мавзуда,
р е а л и с т и к м етод да я р а т и л и ш и н у^ таи н а з ар и д ан , ш оир дунё-
^ араш и, ижодий методи ва бадиий м а^оратини урганиш да
а л о ^ и д а урин тути ш и керак.
« С а р а т о н » к а с и д а с и н и н г н а с и б ^ и с м и д а ( б а й т л а р 1— 22) ёз
ф а с л и н и н г б е н и ^ о я т и с с и ц л и г и , ь;уёш у т и ж а ^ о н гулзорини
оташ кадага айлантиргани тасвирланган. Ш о и р бу д а ф ъ а
кукдаги ю л д у зл а р н и цуёш х а р о р а т и д а н эриган ^ а л а й и томчи-
л а р и г а у х ш а т а д и . Х,аво, ер, сув, TOFy т о ш , б и ё б о н л а р ^ у ё ш
у ти д а ёнади — бу са рат он ф асл и ни нг кисцача, ам м о ранго-
р а н г ^ а я ж о н л и т а с в и р и э ди.
Касиданинг насиб ^исмидаёк шоир саратон пейзажига
м а н т и к и й р а в и ш д а ж а м и я т :\аётини б о г л а б ю б о р а д и . И н с о н
куёш алангасидагина эмас, ундан хам к \п р о ^ адолатсизлик
у т и д а к у й и б к у л б у л и ш и б а ё н к и л и н а д и . Б у д у н ё г а у м и д бн-
л а н куз очнб келган инсоннинг дун ё да н о^у н а д о м а т д а , утд а
сниб кетиш ини « С а р а т о н » д а шоир ш ун дай беради:
Он р а ф т к и аз от аш и ицщу ди ли ма^р ур,
К а с н ук т а су гол о м а д а абнои зам онро.

Б у хил ба йтл а р, «Ф усули а р б а а » н и н г Н ав о и й д у н ё к ар аш и -


га хос б у л г а н к а т т а с о ц и а л м а з м у н г а эг а э к а н л и г и д а н д а л о -
л а т беради.
Б ир умр Султон Хусаин ш ах с и я т н д а одил ва м а ъ р и ф а т -
п а р в а р подшохни к уриш ни орзу ки лган шоир « С а рат он » ка-
с и д а с и д а х а м я н а ш у о р з у - у м н д л а р и н и Б о й к а р о мад.^и т а р ­
з и д а т а р о н а 151л ган. Саратон и с с и ри (азоби)дан цутулиш
у ч у н о д а м л а р н и з а м о н а / К а м ш н д и ( С у л т о н Х.усайн. — X- С.)
н и н г ш а р а ф л и т у г и с о я с и д а н пано - \ и з л а ш г а ч а к и р а д и :
3- пи г а р м и и х у р ш е д б а р а с т он кп п а н а х сохт,
З и л л и ш а р а ф и ран ят Ж а м ш и д и замонро.

С у л т о н и ф а л а к к а д р Х у с а и н он ш а х и РозиЯ,
К - а з а д л чу ф п р д а п с и ж и н о и с о х т ж а х о н р о .

Касиданинг деярли я р м и д а н к у п и (45 б а й т и ) Бойкаро


м а д х и г а к а р а т и л г а н . У р т а аср к а с и д а н а в и с л и г и г а хос б у л г а н
д а б д а б а л и услуб, бекиёс м у б о л а г а л а р билан шох сал тан а ти ,
Харбин к у д р а т и , ш а ъ н и ш а в к а т и м а к т а л а д н . Ш о и р уз м а д х -
л а р и д а ш о х н и н г о ди л с н с са т и д ан , унинг м а м л а к а т и д а г и бури-
л а р М й л а р н и курувчи бир итга ай л а н ад и , сахи йл и кд а. халк-
п а р в а р л и к д а Б о й к а р о б ир и о д ш о х д а н о л г а н м у л к и н и и к к и н ­
чи б и р г а д о г а б а г и ш л а б ю б о р а д и д е р э к а н , б у б а й т л а р р е а ­
л и с т и к л а в х а л а р д а н к у р а к упро^ , Н а в о и й н и н г ш е ъ р ва достон-

7 Н а в о и ii, М у . ^ о к а м а т - у л - л у г а т а н н , 3 2 - б е т .

13
л а р и д а т е з - т е з у ч р а й д и г а н , н а с и ^ а т о м и з р у ^ д а г и романтик,
о р з у л а р н и и ф о д а л а г а н д ей и ш мумкин.
« С а р а т о н » ц а с и д а л а р и н и н г о х и р и д а ш ои р б и л а н подш ох
у р т а с и д а г и м у н о с а б а т л а р н и н г н а ц а д а р яцин эк а н и н и к у р с а -
тувч и б и о г р а ф и к м а з м у н д а г и янги б а й т л а р н и уци й м и з:

Ш оцо! Ч у з - а в в а л ба д у с а д а й б хариди,
И н б а н д а и бе ф о и д а и *еч м адонро .

Бе.^тар зи т у а м кас н а ш у н о с а д зи б а д у нек.


А з не ку ба ди м ан чи я^и нро, чи гумонро.

Аз амбу з^унар * а р чи т у гуйики чунони,


М а н б а н д а к а б у л а з д и л у ж о н к а р д а ^а м о н ро .

Б у с а т р л а р а д а б и ё т ш у н о с л и к д а х о з и р ч а ж у д а оз у р г а н и л г а н
Султон Хусайн билан Навоий муносабатлари масаласига м а ъ ­
лум янгилик киритади.
Куз фаслининг ажойиб реалистик лав^аси 33 б а й т д а н
т а ш к и л топган «Хазон» ^ а с и д а с и д а г а в д а л а н а д и . ^ а с и д а куз
м а н з а р а с и н и н г Kvpyi^ т а с в и р и д а н и б о р а т э м а с . А с а р н и н г м а т -
л а ъ и д а ё к ; б у ю к и н с о н п а р в а р ш о и р уз д а в р и а д о л а т с и з л и г и д а н
аччиц киноя ^илади.
Д и г а р ш уд б а ^ р и с а н ж и д а н б а р о б а р ад л и д а в р о н р о ,
3-к о ф у ру зи му ш ки р узу ш а б д у п а л л а мезонро.

Бу байтдаги «мушк» бнлан «кофур»га нисбат берилган


тун би л а н кун мезон (тарозу)нинг палласига ухшатилган.
Куз ф а сл и н и н г биринчи ойига и ш о р а булган мезон сузи айни
вакт да адолат тарозуси маъносида ^ам иш латилади. Келти-
р и л ган байт ф а сл м а н з а р а с и би л ан бир ^ а т о р д а ж а м и я т д а г и
^укук тенгсизлигидан шикоятдир.
«Х азон» ц ас ида си ни н г насиб к и см и да олтин кузнинг f o h t-
д а гузал, т у г а л л а н г а н п е й з а ж и чизилган. К у з д а г и сокин т а ­
биат, р а н г - б а р а н г т о в л а н г а н д а р а х т б а р г л а р и куз ф а сл и н и
с е х р л и б и р б у с т о н г а а й л а н т и р а д и . 1\ а с и Да Да к а ф т и г а х и н о
куй ган чинорнинг накш и, л и м у рангли терак н и н г са р иц хул-
л а г а у р а л г а н и , т у т я п р о г и н н н г 6 o f v бусто н з и й н а т и э к а н и , ча-
м а н г а . у г ё е д а н анор барги, з а р в а р а к ток б а р г л а р и устида
кизил май том чилари сингари товланган л а ъ л и ранглар, тана-
с и д а н з а ъ ф а р о н л и б о с н к о т и б , с а в д о й и т е л б а д е к а ф г о н че-
кувчи д а р а х т л а р Н а в о и й и ж о д ий методига хос б у л ган р е а л и ­
стик с а н ъ а т д а кузнинг ж о з и б а л и л а в х а с и н и га в д а л а н ти р г а н .
«Х азон» ^ а с и д а с и н н н г асосий м а д ^ кисм и 23-байтдап янги
м атлаъ билан бошланади:
Х а зо н з -а в р о к и бех з-а к н у н ки з и й н а т до д бустонро,
Хуш о я д с урхруйи аз ш ар о б и з а р д м астонро.

14
Ун бир б а й т л и г а з а л ш а к л и д а г и б у м а д \ чуцур оптимизм?
б и л а н су р о р и л га н , д у н ёв и й ^ аёт ва ун и нг л а з з а т л а р и н и та-
рона этувчи р и н д о н а р у^га э г а д и р .
« Б а ^ о р » ц а с и д а с и н и н г ун икки бай тл и циск;а н а с и б ц и с -
м и д а гул, б у л б у л , ц и зи л май о б р а з л а р и д а б а ^ о р м а н з а р а с и -
нииг т р а д и ц и о н т асв и р и б ер и л г а н . А м м о ш оир б а ^ о р н и тас-
в и р л а р эк а н , уни яна инсон ^аёти б и л а н б о г л а й д и . Б а ^ о р н и
инсон ^ аёт и н и н г г у з а л к а м о л о т и г а , ун га ц а р ш и к узн и э с а у м р -
нинг х а з о н и г а у х ш а т а д и . Гул ва б у л б у л т и м с о л и д а н а м о ё н
бу л у в ч и о ш и ц ва м а ъ ш у ^ а л и к н и р ани м ат б и л и ш га , яна ^ аёт-
га ч а ц и р а д и :
Б а ^ о р и ум р р о дн дан ки, чун р а ф т у хазон омад,
Х а зон хам б и гу за р а д , то бинигари ин кохи в айранро.

« Б а ^ о р » ц а с и д а с и н и >^ам а с о с а н Б о й ^ а р о м а д ^ и д а н и б о р а т
д ей и ш м ум кин. К а с и д а н и н г 57 б а й т и д а н 45 т аси С ул т о н Х у ­
сайн т а ъ р и ф и ва т а в с и ф и г а ц а р а т и л г а н . С у л т о н ХУс а йн м а д -
>^и ш у н д а й б а й т б и л а н б о ш л а н а д и :
А гар хо^и б а ^о р и бехазон бини в ар о би нигар,
Б а ^ о р и с то н и халци Х ус р ав и Э рону Т уронро.

К,асида Х у р о с о н ха л к и н и н г С ул т о н ХУс а йн пано.^ида ф а-


р овон ^ а ёт кечириш о р з у с и б и л а н тугати л ган :
Зи мулк ороию а д л а т ж а ^ о н р о бод м аъ м ури ,
Хусусан м улки Эронро, д а р у х а л ^ и Хуросонро.

« Ф у с у л и а р б а а » н и н г о х и р г и «К, иш» к а с и д а с и н и к о м п о з и -
ц и о н ж и > ; а т д а н уч б у л а к к а а ж р а т с а б у л а д и . Ч у н к и ^ а с и д а н и н г
нас и б цисм и б и л а н асосий ^ и с м и о р а с и г а етти б а й т д а н и б о ­
рат (28— 3 4 -ба й тл ар) т а с а в в у ф ру^ и да бир г аза л киритилган.
Б у ф а л с а ф и й ф р а г м е н т , а й т и ш м у м к и н к и , ф а к а т «К, иш» !^аси-
д а с и г а хос булмасдан, балки «Фусули арбаа»га ёзилган
ф а л с а ф и й хотим а б$лиш и керак. «Фоний» т а х ал л у си н и н г ^ам
ш у ш е ъ р д а уч р а ш и ф и к р и м и з учун р а в ш а н д а л и л б^ла олади.
А в в а л г и уч к а с и д а г а н и с б а т а н « К и ш » к а с и д а с и и и н г н а с и -
би у з и н и н г я н а х а м к у ч л и , р а в ш а н р е а л и з м и б и л а н а ж р а л и б
т у р а д и . С и м о б р а н г л и ч о д и р г а у р а л г а н о с м о н , ер ю з и н и коп-
л а г а н кумуш кор, м а х б у б л а р ж а м о л и н и узи д а акс эттирувчи
я х м а л а к ж о й л а р киш п ей з аж и н н г а в д а л а н т и р а р экан, шоир
м у^тож ликда яшовчи оддий к иш илар хаётининг киш ф асли да
я н а х а м м а ш а к к а т л и б у л и ш и н и г о я т д а х а я ж о н л и ва и ш о н а р -
л и т а с в и р л а й д и . Б и з бу п а р ч а м и т у л и к к е л т и р а м и з :

Ба ларза жуссаи муфлис зи шавки о т а ш и тез ,


М у ш об нхи дили м ахм ур аз хавои шароб.

15
Ш у д а чу ж а р з и аса м гуши м уфлисон зи с а м о ъ
Ки д у китф ш у д а б а р рах,гузор гуши ^и ж о б .

Б а чаш м н ш ах е та>(аррук н а м о н д а ж у з л а р з а ,
Ч у м аййити м у та .\а р р и к зи ц у д р а т и ваз д о б .

Д а р оби мо^ии бе^ис чу мех р а ф т а ба хок,


Б а хок мор ф и т о д а ба сони п а ш ш а таноб.

Г у з а ш т а чун м а л а х аз пуш т ^ а р т а р а ф з-ону,


Хар он ки б у д а б а ^ а м д а с т сои ^ а м чу зубоб.

Ч у д и д а и ш у л а ба ранги п а р м а л а ^ ж а с т а ,
Д а р у ба сони м ал а .\ к а р д а ^ у ш р о партоб.

Д а р у н и ^ а л ц а и ча ш м а ш к б а с т а чун а й н а к
В а л е ба чаш м а з он не ф у р у г к а с б у на тоб.

Н и ^ о я т , ю ц о р и д а а й т и л г а н л а р д а н ш у н д а й х у л о с а л а р чи-
ь ; а р иш м у м к и н : X I V — X V а е р л а р к е н г р и в о ж т о п и б , ф е о д а ­
л и зм д а в р и узб ек ад аб и ёт и н и н г асосий ж а н р л а р и д а н ^исоб-
л а н г а н ц а с и д а Б а д р Чочий, С аккоки й , Л у т ф и й ва Г а д о и й л ар -
да н сунг А л иш ер Н ав о и й и ж о д и д а янги т а р а к ц и ё т бос^ичига
Нутарилади. «Фусули ар баа» касидалари Навоийнинг бош ^а
ц а с и д а л а р и с и н г а р и ю к с а к и ж т и м о и й , м а ъ р и ф и й м а з м у н и , ил-
г ор с о ц и а л г о я л а р , н н с о н п а р в а р л и к т у й г у л а р и б и л а н а ж р а -
л и б т у р а д и . « Ф у с у л и а р б а а » а с о с а н д у н ё в и й м а з м у н д а г и к а_
с и д а л а р д а н т а ш к и л т о п г ан б у л с а ^ а м , у н д а ш о и р пантеизми-
га хос ф а л с а ф и й парчалар хам учрайди.
И и л н и н г ту р т ф а с л и м а н з а р а л а р и ва с о ц и а л в о ц е л и к н и н г
хакконий акс эттнрилишп нуктаи назарид ан «Фусули арб аа»
Н а в о и й н и н г р е а л и с т и к а с а р л а р и гу рух . иг а к и р а д и . Ш у б и л а н
у шоирнинг «Ситтаи зарурия» туркумига кирган тасаввуф
р у х и д а г и ц а с и д а л а р и д а н х а м г о я в и й м а з м у н , <%ам и ж о д и й м е ­
тод томонидан ало^ида а ж р а л и б туради. «Фусули а р б аа » На-
вопй и ж о д и д а р о м а н т и з м д а н к у р а р е а л и з м м ет оди устун эк а-
нининг я н а бир ёркин исботидир.
«Фусули арбаа»дагн Султон Хусаин мадхлари шоир бн­
лан подшох уртасидаги турли ш З о л а р билан бирга дустона,
с а м п м и й м у н о с а б а т л а р х.ам м а в ж у д л и г и н и к у р с а т а д и . Л е к и н
шунп а л о А д а к а н д этиб утмок за р урки , Н ав о и й н и г Султон
Х у с а и н х а к и д а г и б а р ч а а с а р л а р и д а у ч р а г а н и д е к , « Ф у с у л и а р-
иаа»да хам Бойкаро шахсияти шоир томонидан идеаллашти-
р п л а д и . Б н р т о м о н д а н , СЬцдаон Х у с а и н х а к и д а г и м а к т о в к а -
епдаларида Бойкаро шахеини одатда турли-туман муболага-
л а р б и л а н и д е а л д а р а ж а с и г а к у т а р и ш , ф е о д а л и з м д а в р и са -
poli а д а б и ё т и т р а д и ц и я л а р и д а н кел и б ч и ц ц а н б у л с а , и к к и н -
чи дан , бу хил м а к т о в л а р н и к у п р о к ш о и р н и н г р о м а н т и к ор зу-
л а р и и ф о д а с и х а м д е б т у ш у к и ш х а к и к а г г а я к и н б у л и ш и ке-

36
р а к . Я ъ н и п о д ш в Л х а м м а ж и х а т д а н ш о и р м а к т о в л а р и г а са -
з о в и р б у л м а с а .\;ам, Н а в о и й ш у н д а й у л у г л а ш г а л о й и 1\ о ^ и л ,
доио ва одил под ш о. \н инг Султ он Х у с а й н ш а х с и я т и д а м у ж а с -
с а м л а н и ш и н и и с т а р эди.
' Гурт юз и и л д а н о р т и к му’ъ т а б а р к н т о б л а р д у н с с и д а я ш и -
р и н в д л д а ё т г а н « Ф у с у л и а р б а а » к а с и д а л а р и н и н г б у г у н топи-
. шП, р у ё о г а ч ш ш ш и , х а л к ц а т а к. ли м э т и л и ш и у л у г у с т о д н и н г
т у г а н м а с меросинн у р г а н и ш д а янги очилган олтнн са.хифалар-
дап биридир.
Биз Н авоийнннг «Фусули ар б аа » касид алари н и нашрга
т а й ё р л а б , б и р и н ч и б о р у ш б у т у п л а м г а п л о в а к н л д и к ( 1 8 — 33-
Лот ла р ).

« й и б л и о т с к а Х
Г - ------- — -
;l.

I ,1 ►
- Л_ o_LSCJLj f

I , ^ p;; O' —’ - L ; :з r-^"" л-л

_ f“ '

ОЦ=- »Li. j _r

^ ''У £ > : O-:'


> r" Jo _J> 4--: 0_Xa*^/
— ^_y ” 4 -“' j y ^
I
ly lT i si- ' У >sjJU> Jl J ° _ ’>
* cl ■ *.. Ix: •I
__^ ' ^r- Jf X j ;, Д Г 1)
O'

f _ГJ1—’ J "- i* A cO ,S" ^_c ;L; л ;1

_)— > I-И и_*.л 1---<I ,0 .5 j»J

^ rj l j ^ '5 s*
a — Is ^ j fr ; I а-ч_>-л ^ у _p
! j Uo ; ‘ it S

v-J1 I1 r* 1, ,• ;' S C ~J 4 jb ; 4.1 JL JI ;

I i о , «(.Г" . r

J^ iU J 'j .; .' ^_Г jU j ar: j.... tS ' £ ! L i ,-;


I ,;lL v ^sfj' J * X b <ui-L. j«

Д _ ' ; c^Usf ,'_' 0 10

y.' LV. л i |U ,5 | «-Jo

. r
U "i

’У 1 _ rA > -

:s
I f J, * | I wO ^ J

I ^ j ’I j d -j L« j ^ У ^т

d lA S ' аГ J ____ И o ir

f ^ . j J) V'^-' —^ ^
l J^ - o <L-kC>l-w
l^ jf <^-б-л ^ a..' U wIj _ jf

^ Ц .'1 pr— _>Ц* ^.£Lo ^Л^.* j ^lIsIj ]5»


I f jp ^ <L>. >^w J d x s ls C -J L j

J o ^ A .« ^ jf w X jl- w lj d .c - (Lj j

j j * J -fijf ^ p < o f .b 0^,

^ b Ofj-Ij U j(
I ►J <I..A.aaaJ ___ - . 0.—.t>.>«4»,.fi.J j3

f jyc> OwXA# 0 ^ ^ ^ .Г ” o ;^ . 5 ^
_ oJ

l^-M d-Ia-^. j\ j.JLj v—A j2i


o — f <u Lj j j У

! L o j й ^ u f ^ > .ал ^ jp J L c

e* f Jo r iu o O w iA / cl5 ^ 1 j j .5^* 2 0 '

t jL O a л-l^J ol_5^ OL^_.c


1 .
0J.5^ 1^ OwLw О
l^ jir

f_^J^—
о_j <ej>L*.jf OwLof ^JlS—^ d.JSlj
О ^ л .Г **f ^ I ^ ^ x a S”""” ^ .5 * ^

t ^ j Lj j j —J o f d— l _ j f >_Л— i ; <15*^ ^ i^ .-w

, —— « ^p fjb ^ » -..< cUl>..w ii >- —- w^>oL«

f jJ L -a J o j*— ^ J.J d S ' f ^ A ^ J .A

d £ j\ jJ L 25
f 0^ J.JO ± IU Jj-^J.
jf f wl-of d.J2jf J Of

f ^j.J(^~- ^ L.) —*-. *~~j VjIIaom i ^ J U .3 ^3"*^ *

d ^ . . 1 d .^ 1 .1f 4_^-—^ wCa . - w ЪЛ У ^~ C ^ /”

f ^ —1L ) <— Ф-С-* —J f i { /) У**1

19
ч_$ | U A-w i OUa-jl-w
w’L>.=> f* j.» J_A£ 'rj’~
ci-L / 'J . J ^ C .r * iL J ^ ^

1 * r в ^ i^ S ld d J l_ w-1-чГ
>
O r* J W-! J v_' v .? jt 30
^ j L* J - r “ Г» J J L -J J - c ^ J j
. ^ J1 ’ ^
0 a c
l< o (_ y^ ,j < u L j j! ^^ y ~
'> J j
*_».]з Owl>^5! ( J l J^ZX.. fiJ wLj
b
f
0 -:
1^.Л °^_/-J -*-^L d J f _ д _ . ;1- * ^ f
_ ^ a JL=- ^ i r J J.=- a .. 1
ч> - J 1 r^ r r “
( -^j_j ^ . a -w ^jLi ^ ;Lw
_jf ^ - 6^ —1 ^ - - ' j _jj
I^jI^S" 0jr _uj O jj j j —S ' lo.
О Jr^ J ^ 0 -:|— ' _-Ц 4 ^ 35

I ^j I — >iL> j-j^^Ar .1 ->j-^j о _У-:


-_"—'Z' ■iAjS' у JL--- ■• I j j ;' р-Д
I^ j l A , J.J -£Jli.J
^_/O^J}.J oLo ^jf 4—J ^j-->

f^ .jlx 5 <_ >l > . л .- л ^ . j ^ . j o^L a^ O f

* f->_ * f ^ . _ l *_>.J ^ ^ ,Д .с C jy - z * о f-— j ^.-5

1 -•*1 ,3_Г1! _J (_j-fr^ 0_1.o Lj


J.— , L _ Is' si ; «._; J u _ c / Ъ 1f ,1
ly L i £J_rr i.j _,b asCj j __ .1 ^ Л r
^— ^ , o ^ . j jf 40

I J.JU=> J ^S‘ fC j C)ys> rj.+Z. _? j - b jb


ytls" a.r J — ._^jl _J^ aJ J ir^ -O J
f^ jL .i> ^ 5 y-~* V^ - J 4 -ic l.o jf w b . 5 ^

O L — -£ * -f j w i- 1*2*5 ^ —-e О y ^ ^ \1 '-■S""”"

I ^ j l j ^ J. Lj O f j l i i ;^ .j

^дл O ^ llx J ^ .j y^t

I jjll *J J*9* L ^ kT f (

20
5 У-
I ^у& 0 \- } О ^ ~_J-J. ^
O lS ^ j о ^j \ zk $ y ’i j ^ jj f ;f < t5 ^ ij t ., f 4 О

^ -jfw X > k -o П w ij j cS' S ;Li

Ct~ ^ J 3 J-5- J - - ^ У
f -ki.А.л*-' ^ Jt-AJ ^ЙЬ^; ^ —J ^.Z^* 0_1

o J U ^ c 0 ^!._j d._JL_j O L i > j oj.5^” s^jf ;


^ fJL’ ^ r^Z*> Л-6-aJo ^.15 JxAAJ
. T
f* j __' _i~^ jj^ s^ ' JJ~~' j ^ л
*3 _/—? 4^5"_JJJ— _P <L^5b^^-'f
^kZu jZ J О ty> if

! y l _ aJV O L x о ^ Г 0 -f ., . t , .
.AS <U
t-'-<r^ Я *J w *J . > C j2 b ^y> o J ^ J* £ *

C r* --)J ;•*■ J O * _•-.' -> -^ o ' " ' ; _/■•'


f ^j-j Ia$ С^ЛжСМ ^LLx_' у J).J -^J '

2 "; г ■
— л - 'j l v*-0 &-V= |*-fl _> -Ц -X
I r:Lof 2 l, „0 •:;*£.; c - ^ o t
;> J i _ 0 .,. ”^ . ± , L , лка ' _ '

’j J,y °> r ’ ^ --;_ r^ - j —-'


j,U( j! ^ Г ' ^ O L -.J I j
[ 0*1 if _ u b =fcj —. ^ u ir
-'■ - J d" ^ . J 3
0.J ,* ^ = > i- 5 J3 ^Sjj a .5 "
s J j-— гд OO
J
J - ^ y J- i__ >i^i o l5 ^ - '> '= ■

^ _ p lc ! __i j j U - :; _ ,U ! U d
L: j 2
Ь ^ „ = 1 f Jy= >
‘ kJ J j- ■ i1

Ci I__; 4

f ,;lic .^C А .С л ,.j -w <v~* ,[■


O ■ '
, u r c u . ►
-*1J = t5 ^
- ' 3 .
J”
L T сЛ 5 , J. **' ■
j Ij l C j , la -JSCj■ ' 1 аГ
ч_Г - • ^_5
L iU L o i ^ 0 i

‘2\
l^ j ti d.j ^ j d i.^ ^j.+.A*.J 2>y+.J

■i) f ч^!^-о]о^с! '^IJLb l j ; J,ju


f^.jyl5 j ^ ^ J ->0 'b -£

J-J" J ! у O j
> -Л; Г y s t ^ y ?
d.'T <L3J \a
■1 J U C S .j u
r>
i u u r ATj j J l j
j _jl;bljLj J L ~ j

r У

- o j ’--w a —г .a JU

J
j j J> o * -: j — b '
^^ J . . ' ^Л.9 J w^L^..aJ <L>j4_J - ^ .- o

ч_Г y- a.=- _ , д j — - j'


^ ^ . j 1 ^ .л О-Ь j.5^" O L > J »_J y - * ^ о Л а .1 ^j .a

y ' J _ j- у lj
I ^ j. J VjS" j\ w i_ x _ jl -----1 / J J . . X _^ J y~ >

s_^-6-L>.J L j y > .A \ y j yx>\^ja <1^Л f-b lj / i

! j LJLlaJL> 0 1 \o 011.5^ <oLof

b ’> i

J C-O J
JiJ v iL J J
[^.л <ZX.
C r ^
Lj L
J r f-Aj ^j& *5 J - ^ _ > y ^
'-H °>

22
& iO f L .c -' ^jf ^х^л/

I f.J L J ^j.Z- ,_ j) L .» o ..c f 0 L .3 .J __ ~ - w y~j ^j2i 2 j l —^ d f'

c l= > |l _JS^~ * y ^ _J^ ° —^ - ^ Cj y ^ . ^ a jS AJ


t jjl- a s f ^ ilj {f ^Хл1S ' ^ .j ^ .j ;l p J - > .J

\o rA^3 i4J>_j'''^-A.J Jd.f' OL:=*J^.JLo ,)


f ^ J L -a .a a a J ^ £ -lj j f ^ A i» | ^

o - j j ^ *j y > ^ 3 -^ V * < 5 y ^ J-
fj.j f jL I^ j ч ^И э

C r^ J-^ ^ ^ -Jj- * * j f ^ L s^ y* ^
[^j.jla.^J p.^f J.5 ^ <1- LJ^j
l ^ b - - 1 1 s L * * a. J ^ jf |Lj '_ 5 _ J _ |^ [ <1-6~A

f Is ^ c ^ J -j_ j L C j ^ < ix -^ (^ i O f^ = *

w i-o f _ _ ^ ! . ^ .j f ^ д ^ -J L -L T " O L > _ 4 .^ ^j £ L o ^ y * ~ j O t^ >

f f^ .J ^ JLj y s * i— L x J fJj < » ^ lj o2> fS ^ ^ а О э d.5 ^ *

^ .jL - c C ^ j jf ^ jL x j= * d .X * < u U L a j= > f < ^У ^ ^ 0

f J (.>->■»»*■-^-5'"'^ ‘^_^L_> A -^ O w i> - ^ 9 [ J f J 'jfb '’

d io L -^ л л j - и L -л j J ^ -g .j ^^*+ j 6^-^~S-i-—i

I ^ j’IO U U a _j w*~**-: ^ -? _^H ^Д О


^ .- 1 / O L ^ ^ O f^ jl ^ jJ L jf

f ^ jll __3 JjJLri. ^ j l __. <LL~.j J S i j j


y i-e f i ls . J_ J ^ y + j J jij= » J* ^ f « * A * j ----

f^ -> i» > j ^ ^ y ^ 0 ^ t wLa- Л ^ - — i t ***-f

Lgj _ J~ o (_}■=»-' ^1— ^ .л J .5 ^ >__ i y j iJ <LJ

f^jjLL—j j __.j j a J -j Оя>~<э j


Al — 1-0 S ^ j j y $ y j __ I _J~J^> i— j L ^ A O IjO 1 ,1

f y ^ ' ' f ***a ' ^ 1 » «■> ^ J ^ * ■■< I


JJ

i j l — ^_yj_5 ^ J_5J * f а1л^- 0 L._^ jf (j-4-e-


■it
f^-iL »^ J jiJ JL L . ^ S l> f j!
^ jL # j (Jj»J C ) \ ^ ) \ wL-э A Ij
I ^ L ^ -Ц1 (^l-A
^ J ^Al Je d.5^*О y &
I О о - OL*.a^.5^ Ij’U a
*«JLj L a ^ j d5^lj <i_j.—Л o^ j/_,.i—1f ^ j U —
I ^y! L * ~ i 5 ^_ { J _ / ^ Э ' ^ J '3 )- \.A j~ > i

i O - 6- S ^ А -л Ь » jl ^ y ilij 01 iJ J j\ 20

f^jLij! ,— л :;j ^ i - ^ J ^ - '_ i у 3 j3 j j J jj-:


O L i-il 0 [ ^ J-* J 62L ; ;l f-Z !* ^ .liiJ « .$ C *
1'у L a / ^ i ^ o .3
i s 1>Г^Г* l > ^ У* 1_5Л '-^^•C_rJ (_sV
-' U J
_ /J
f ^ (j m O L m ) J ~ J b j ! & Lo
f ^ L . j L w
(y i j * *-l- ^ 'c O ’— ГЛДЛ
У * ' i_s"
•• . a . j f
L — j I *J y + f f j 4 .J i O f *r £>
u
1 Л
^ ; U . y i
J 1 ^jr-:_5_J 3_T------' “ Ч.’! W“ J~="
_ j^ f A la li d A - '^ .< rA ^ I ^ .$ L w oJU
! j.j L aa^ ^ U . 'L ^ j 1 ^ .jL j'1 -' a .5 ^

w l j 1>JL.$Cj O Ia a -2 > j <v.c* ;I d $ ^ " lJ ^o-S^i-e 2>">

f ^ ^ y?> yS w '_ 5 _ /" ' 1

o2i f:' ^ j\ w lj f _ 'j t^ j yz> a*.5^ ^ ^ i

f t-jL^jf -.Jl/ q rS>l5”"* i1 02)^j.J wl.O a p


^ .J L L j 2yJL/ jS - 1— ^ у =*■ d.5*”" (*J> —Х ж Л / y z > A j^

f_J-' 4-i^5 Л.А.С ^ .JUj ,2> I « _j.J

J -S ^ i ^ j-j--'j-1 _ i^ il __~ 5 "L^— f 1^5 • _ 1 _jl __»■> j

f >—>b_t f -- * jiy ^ > - c _A- >~-


^ c- '1 J f M--A.5fc.-0 ^ ^.J rJo w-Lj t__*--LU jf r5 0

^^j—
' >-Jo..J,..^ a ^ J *2. ^3 pJl-J ^_j w^-Д-Ь
w1 ^U j r^- ^j-.' I- c iL u jj ^ .]()
\ *j .j ^ ^ 15^ j.L O ^j.p tj j
^ jL ^ j I ^ j ^ A i j
!y L 0 r =*■ , J - 1^,1 w 1 OlJLJ
i— A f^j-J ^ t J=L-' ^ j A U jI S j j * i| rJ

I^ jI^ -^ j ^j .j I ^ _ y ~ -I 0 2 j^ X -5 ^ _ j2 ^ —« j ZLa

j! d_5^ w1f чО- ^ x J ■>•'!


f f.1 c_•L d j l c > v —^ 1^.-0 d.-->

24
J>y I1" c‘ '1 ^ 0 г-|<~г' 1 г * = Г ^ J
tr

:I 1 ^ r n r r i - у ^ г г " T ' T I C 1 ^ ” гС Г Л

-=-p - " p p p ry-J-p n <Fyvp C jp r -=-| p r-O “г ] Г Г |

o -^ c —J Г ^j -p r-j (5-try^ I'T ^ -y -^ 'lP ' ~ ' f ' cf ] P

;.£ ,Г _ П р ■ ^ ~ r c
- r f l? r jC Г с I
•_o " •■ О
| У r • r . j r •— ( 'r i
1— —N f . - r j r ' - j
p s r 1 n _ • '. < " j < - ''
fC \o J \ *

( y * J T ir j t
r* :-ir ry -p , j P 1°"Г ■ e^p, < ^sp ^ С <r^f

v-p Г,-« -O ,■ r? T l ^ i ' P»> r r


i
h'*V> ^ !~( с i ,’_‘ ‘ 7^ ^JV гГ [7 r^y^ ' С Kv"
.^ '
j r t |i:Г Т i П'
(p-Q-^-V-
1Г ^ 1:Г |
-•rr^ -
г с Г irr j S-^VV*' j"O f" j 4r r
\J
rJ ry~! trp v i гр ?r .*r—-fe -' rJ cr~!•r^' j
A. /-
r~ y~ 0 0 -T ip r r co
-П С r
v * '" y < * С ■={" ]< * Г j r f ^ :'V ' | ' ~ ' T ' r 'r -- s ' ^1. j

(■■S-'^jO' Ir O «г>-*~Г f - s ~—1 f ■='(_ j" !^ jrO ^ ч —Г г~ р

f^’ j'?'] q «"Г/ j^ '1 С'Т|!"Г j


fT>
j ~~:t ,т-р ■°r ' ’ ;-)7o г _>f
<YУ
I Jj:' ^r-p
Г I -. I _JT
.— > v y:r
j ’ <-— > ^ Г , , Г
sr ~ J?o 4 > r’ - 0 | г Т '* ‘ Г j y " r p ■^n
- ^v\ v

Г j ^ ,f_ , r i ^ ' ^ f F J>V ri i ^ jf^j


r-f’c j! '" ~ Г | c p 0 -F -C --T —- j '- ' ^ ^ 5 V :T ~ ' r^ j a ' r ^! <T

-ь -г o - ° ,^ f - p j T j p cr

c r |p ? y = c -p r j < r rr ~ jp r C 'l ' s " J 1

S* Г ГЪ'^'У' c-sy>* *~\ cf~~ о jr ^ 4 j0'] f ^ i


r S 'p ^ j ”p г4 j r 7 '^ ' ■Jv 'r '1 (70

C'~~-r r (~rf Г г-Tj r^ T p C(^ p ;- ~ p j:-r |


^ 5 T P ^ T p -= y ^ o f j s ^ i p _ jv t~ » r f Г :~ ; О *r ^

f j :"У '1 ~ *•— -* = ° Г 1 Г ° Н Г с -If* 1

С; с q c i-3—j<“ i0" ^ J P 1 _ jy ~ T K ^ I

Iг о |f ]
' !у l _ I ***л> * *' —л.***J j ^ ^***J

f ^ j l ^ c J ч] 5"* <^=Ьж- L a^S^ Д_< f ;

I J ^^Q >> ? J ^ m -»л Л r5^L> ^ A A ^ J

! ^ jL ^ L i- Д -^j p O ta oJ xj < t,i> ^ .5 ^

J I __ _ OwJ.>.j j O ls L > liS


JJo ^ J lc J -д! ^ j l w iJ f y^
о , u -s- a -e : L ± \jT p O U b a.5^ U* e U J U

f^ J f wi>-_ о j a -c j

2_LkJ p s_^.5 "^V--^ 'b.s.A v ii..A .J ^ I ^ j.A J 2 0

f^ .jl.J L > ^ _/■*•** '-"*-^J J w l>.3f lj l-o

^ ^ _ / 'w ^ к__^ wJ-j f yz±


f ^ . j I j <vj О ^ .i o y L s ^ o^JLjL-o ^ .Д й .л d.z*.j 1 w O t> .J

^ ^ .д ._ ц ) w I^ ^ L j y .J ^ У ^\ ^ jf <1— 3 »_ _ _ _ _ _ j . A ^ — —•»> ^ _ r * ^ i

I^ JL j Ij oLo ^ j) « if d.5^ 0 l ~ - ц_- f j \ _j _jrr* 0 ^ O ^ .£ L j

^_^.JL-*>— .J o ^ r^ j _ j - ^ __ 1 - ^ » . j ^ Jo lo . jf <L^

^ .ilj j О* с__Л>ч*^ j _ J 015^" j

f r. I jl3 ^ X -o Lj 0--Д -.Г"* i^ ,_ J .,o l> J ,! <15*^

jusfcf i - > jf -b^i_^.5 ^ __S~! ^.5 О ^л«б~л v-£ 4 .Jj 2 5

I^ J U rs j ^ J _ ^ -« f w i-^ L ^ w L jL w ^у Г s J U - h - = » ^ .j

cr^ ? — r- - jT ^J! j Л ЗД
i^ jl— ♦ Г ' ^ j U l r ' _j Ij i S ~ j i > __,L> J j ^ j

dJ
f _f^JL J^ J»aj ^ J^ S’ ^ f_ y > ^j\ j \ v jj.->^9-(

^Л д л - O fw t^ w i.-^

-iJj^ Lw j ^ ^ ix j
vW

4^ - J f ^ s J y * _ + ._ S C > o l> О ^. aJ
^ _
1 '.л > .3 oLo o lv * d .j »X j f J ^ j fJ

yj (_J O L > .jL 5 ^ ^ L - i-Г" j _ b .j iy - t 3 0


j j —;! ^-J-i—i ^ J l
_ji^) ^y~~' a > —<j y 2* _j ^ OU (^ w->
26
f^jt^-af ^.хл _JLj L
w ’L o i , c _ jL o

;l
!^.:
f jjfJ U -e а Г*Г J l £ >kJ J
ji w , ;
_p u L o j ^ jJ.y * ^ j ~ 51 35
'^J9 ^ °Ц~*
^ . a j .^ 1 j X? u L l^ J Ijl^ ll-
f ^ jJ L i« o .a > J O f o 2 l> -9 Ji.j t ^ y£X * (^j~-J. »

оy b * j2 > ,2> J j _y*-> _ jf 2 i- r5 ^ O L ^c

f L>~j f p ^ .j w X j L ^ j ^ ^1 > -л ^ dS'

Ъj \ j —> JJ y^-J. _Г~И ^ jf J


f^yj^f^Lj _y~ ^ ' ^z-* _/"• ^ f
о yj*.j wX^-S^ ^»S f У'-*-*-
f^ j l l A > J . j ^ — -• r — > f_ r° _ ^ J ^

^ j l > 0 ^.^> ^j.jS~ д..*.-■ 0wt>^uL5^" 4 0


f j .j \ ^j *k.j iJ ^ is f v_ ^ ч д Л > f О ys> 4 j ^ -* -J

j J —^ j u J ^> j ' ^ i j J-
\^ . j L 6 . J i j - - 1 4 .5 f ^ . j yZLj

jf д .> !^J ; f _ l j f ,^ j j ^j

! ^ .;U < C = ^ J Ujjj J>y jjJ j

C J5 cT ^ * 1 J t J j T * ^ J- - ‘- - H ^ ° j^ -jV-
I rj l > OL*.— ! ^ « j j f c O ^ ._ ^ J л i r—’ w b L o

j &j ^ .* .* .X if л .л э ~ У ~ ^ j - ^ 4 .5 ^

! j .j f ^J-x^lcb ^ j Lw с£Л..о r* J L ^ > 4 ^ "

О ^ ж- " ^ _ / J ^ f »—; О f w i> — л ;f

^J-J,J--' L T ^ * 4-~ x- J O ’- 1_я.;

f ^ -' f wl-ж-о ^ ^>l c j jJ

27
£.a.j.3ls. j i—> t ' (_y—H—a —

—■' ^ i, ^_5 - 5 a -5 ■_ —* | _i. a С


_l^_ ' 2 ГГ~ о- I j ^ л .1 oIjs O L d K - <_1_j_)—1-f
• ,-:L^.JI i__»j —o ■. i с. rj ; j L г1з.л о Х _ Г

i-'-' *-?-" V - F' ^ ’ J ^ - ; --■1j--’ Ol L IjJ

!_,jLkU dli-l ^ J^~ :- рД- j_* ад:>

__p - i ^ y j j Jl* 4 * 50
! ^ fj 1 ^_c :—« f оI \S ~

J i y> f_ , p j j J jt! 1j — ol J

f y j f ,-^j с ; у а j—л i__Li ь._Г"з , _i OwJ.o

^ .Л Л - О U f I___ ! — ' - |'. л . ' ^ H 5 "~" (___ О J

-i C T ^ !J frJ (—5 ^--~~=- О d-^"


ijL _ UwUl J *, r~.; J..' £_U 5_Цс ;! UJL,

(_*-=з 1Г” j L > j-s-lc !^гл


r U i J ! ? j\ . <15^ )->-c. j w 1 ^ .л
jr t^ ' j- :

—•;' i rs w^>0 ;! Л .я А л л ^ ; l^ j
L '■
J j f _: l J ;f wI a j cc5 Lj
L > "»* Cj ~ * j
.r _
■1 ■ : X J j с 1 -• U ^ j.j! l-Co j О t
j 'j ' - о

i * Г"' J< ;= - : ' u ;г Уч ,P I j J


“* - . 4—^ — ” ’
i „ :u = .i; j.: o !. . ^ i ^
11 c-" .f » 1 •
| J —*
,,
—S " O '- ’

l 5 j > M M j ,... U _ . c о _ , ! .! A JL . I
-■ О - —> -
f 'j a J Г 3 * » j _ p f ,;' f.' f

\_ S -i

<— • L a - w j ti ^ . i ij w - 1! t£ lJ li tS * .-> \

<_ j L -Л « r £• -f q d S ' ) £ iJ f
w *^“

"" . 5 , и- o-iJ - J^-o- J-Z.J <1J y + J


>— r w ^

l _ ' L :*~w ; lJ L o.-J 0 lS ^ d ili.J ^ ,- j

jH s liJ _jj\ d j r5 ^ f

i__■'L ^ l o wj L r ь-к) »_л jl_ 5 j

t -•6-*L-w ^l—1 -> ^—'I—-ж*_5 4.5^ и-J I

V * -~ “ - 1- ' ‘- , _r* (*t-“ J

28
i j j ^ jP J .)

< -jb j J I j J**J o " 1-^ j - ' i* g * ~ S j


^JL—5^ U- ; j jl
к_Л ^Ж -w I < ^jlJsxJ! ~L$Cj ч!/—'A A5^
r JU>0^; j j i 3 JI j i.-- >^jSL* y*~J
j j jJ j ^ r--» f j f j u C iu i

Lo y M J OwLfi ' _P
c _ j l 5 ^ O ^-f ^ о^Д-l/ L*j _^p
J L kjS ^ ^ > -Л Д I 1л p-w 0 _ Ij y> f y&

с-Лх». ^ L i - J i aL> <s*T s___ )! j .j

i.— rj v— >^xj L> ^ 6S~ < ^ jL ^ y^~ * 10

l_> OJ & A o JL JL ~ r3

d J L * :* .J o IC j u l j fL t Я-

<—^-й-w |^-' ViA..' i i^J _^*** ^


di
2 rj <__J - A - l / J j l 1 » S y Z j < l< L a ^ / f* y -! y ^

J jb J ^ ^ J
A f*' ^1 1 ^рХж^л/^ LaJ ^ >»^| • j

V__ ! f rJ s i y ~ , O w i-of J .J L c <1-0 r « . jL * J

o l x ,^ jfJL> v i iJ L o >Jу ^ &S~ d-c r-w sj j у ^ л

W»UU L)yS^ )У~ * ' ” ^ »■-


•-— ^ О y jJ ^ .A b Z ’ У ^ л ^ м .1 ^ (O ►-' f 1 •)

c j La J ,L> a+ a ww U ^ _,:> А.Г'


*r > .J .jL - ' ^ ^ .- w *| ,-J jl-* 0 J ►J s J

<—>^ , Л j|t ^ d j l J L *
P '- 6 - w ; J jl— I a * .1 ^ . 5 ^ J

ч_1^=> £~yf“ ^jJ o^XZa tS*


O • ^J f-—
^ 0*A.' L^J д ^
/ -/ • w I • ’

v _ ^L a j •—1y>*^A L^A < 0

j£JL^j ti^i ( ^>.-e <_j^


|< l J L j | U b 0 ^ )L ^ 9 jL o ^ J l i j

^ .j f j (___^ r .n ^ ._ д ___jf ^ JL -* d A ^ w l5 ^ 2 0
•>Lo j . ? о^ y j a.G'1 j - a

<U,....=» ^.1-e |._ J (dU.j ^ . j 0 ^ 1-0 ys*

<_’Ij r ; b , ~— ■y - z > оЗ^_5^* ^ л .о O l^ j

< ! > .* —.. j с2Л.___р . _ л ^ . г > diljbb


Aj dj JJ V* „ Г^ ^p J j ---- 9 ^ ---- 1 Of_,I ^._ ^ = tJ ^ jJ j
- J-y . j' wp J_j U j.
^ U U j jo _ ;! а Ь Л Г " d 5^

c j 'b 'J ^ C fJ ^ - j _P
jff» J L a_j j _J / d.5^" 2 i j OLL>

•I О i «_,
« i «1ж
4 * ^.^ rJ , *j—
.J 5^
—> <i.j b>
AJLS> yz* 2/£>
o
U <->c-e ->
«I . f ^c^*.
• -Jj.!

^ - C .O J v -T ^ O ^ -Э
v— % \s - j l c . ^Lj b J Fb . <i-w ;Г

t&JL, ^Jj -j f ^иГ" !0 .^^ a a iS* 'S' JobU

c-j Ь > *-a§ r d w ^ b —JL=*.-o ^ b .«

c.^1f ^-w °'-^" *—^-J j ;__/э «i5^*


<_/ -Lj f p О b e Д З' d b_r> L -w p

0_ j i w —^ GwX-Jwl- ^ - 'U ^ J) 4J ‘j>_

< _ A l* J U (__A l i f o^ . j b U j p

d>.j 1л л b j jp ^—.’«л_5 ^f d.s 30­

! , ,.*.£ ^ —„ j.j_ a J i S ' r^ S ij\ ta


**■ i _J5~ *--’^ 1—jLaj
c jb t^ <,_j L_Jbi Ь о j2 f.—Г" c3 ^ ._ j

b l= * b > ^ i< i f h_ j (J b e * ^.jZ kS^

f p ^ - * Jb J * -^ j _H H
(^ '-A O ^ j lx j — z- o!

<
,— A О * _ p ^ ___ ♦ OvJ-j 5__ a i ijb > j ? p

O ”' ^ _ j^ J. J J w4 J
<—.' f ra.-o <t~b a.>^—) • MbI 4 .X . j U s >-
. ■ 'w .

.Лl-w &S^ ^| ул*+КА ЗО'


Lf

’•;0
C J 'I j d+.£. jf L> -.b f d .5 ^ .д .'

d .-w - 5 _ _ i J 1 ^ _ л Л ^ .jf «_>ч^ c £ - U .5 G

< jU U V f ■ f < i^ a 5 ^ * a .5 * ^ w ^ ij
• SmJ

^._>._.м.*_е»- OLi^-Lw d ^ jS 'y^ p <л.


{__с Ы .1 .5 f <J | ________________________ }'*"*■
Lp

<i—1Lw i> 4 j f I »^,'y’i-s?-^e . ■.-£.-*—«-<-i


- * —^ v_ ^ • —/ w v

<_^La^-ILc _yL_А <1_ж_>^1«._5 el iIaJ <1--- ' ____ yZ>-


*1ж *ш J f f m L J C um»

d i.J L 5 ^ I^ jt y j iS ' f yi>

^.. jЦ- OLC.e f r.' __, «uLo j 40


t__ >L -^ ^ й j o j.^ ^ .> С Д _. 1£L oV di

I^ _ j o j J w ij

^__ j I j I j j

y lo ^ J d .J d iC jL c fc jf s * l~ £ f ,J f f £- w U ^ .-w

^ jS > d ._ £ l __il__ <C_J> ^ Д л .» r —/ ^ r ^* o^

^jwUls t ^ L o u f I^. j ч—’ '-^ ^


t— ) l> . J l * j О ' yz* f L J^_J! оl y * . -

^JU u l 01 r j wXJLi y J 4__

<_jf r -w d JL £ * S * 0 ^»j j оy S ' tS *

j f * r Lc J , k j J 4 5

i_wJ.-a-j a->L.j J l j . — ^j—(> '

C s j* 'x i j 3 J-* ( J - ^

_ ,U ys> O ly + -
- ~ * I .*. f i
Г-^* ^ _f j —
v— ’ i-J ^ J —o ^ i ^ - —> 02i ^ j l T ' ^Я_) J *

|*^<D.=- ^j-J '--—' ' ^ J 0_l~.


ге» Vjij «„i 1 ; О jLjX <L^jl>.=>
v i / 'j l J i C jJL fi J^
a '!
j l O ^ .J a .3 j j4 jf* d- л л Л / d . S ^ j '^ s -

b* 0 - ^ & -» L rA i Ib >-' f* S - r>n


j L-J! ° - ^ O I ^ L j j ^jr •
> ГJ - '

V 14• j O .
I, J .— ,< A a J l ^ r a - ;o' i f
, vi/U-S
'У * i - J"-' а г-л1--' - > >
_r л-з • f-- Lj s i L X -
J" LkS
&..
A.« -Ts d X О . r - 1 J--' _ / ,ls J ^ ~ '
j IJ X
J
L ,,b U p ^ y.* j \ ул, 2 j .j
>u ,1 '..; ; d X J L i J l__p
3 -^ .j i___ j l j j _a^ x
jr« --’
i j l JLJ ( .J J ' U i J j.0 c
^ ш Г - ■■ 1 45
J '" *
■t • 0y C ' ^ j 4_^ о
J-- ^ -
j L. ^ 0 J ji..v .'
J j J : dX
i
C.-? 1 ^_г-^ j ^ - j » w il ,».*а- ч_ V-Я
J l^ j J . *X > 1j ^ L :- U
J-rr j ' a -"J f - v^ ‘jMJL* cX a« j

V ’L r - J> -/.-..i.. _ U J - ; - r . ° _ b - X _/-! >=■


vu ^ J О t> ~ J-3 Г А-ф-Л « *J _ ' L-- j
■—■Lo J l j j £ = T J it f J L i o i r aC L s .

J fj - 4_5'_)jf ,»*=-=• — !l-=- a !* = - <>.=■

s__ - ->o i.—J o_J.>.~j


a~j*£ л> - Л- э
J ' * > J 1S- J LJ uL»«
.t
a - .: 1 . ” =- j оУ " аГ

V__ J > •
' j .I й -- ч О - > .Л - > ’> у . (tr-— 1 “ - 'j
•<
v -jfj- з o ' . tLs-^.j d»3 k_5 j *-
- t fj 0 . Jk»w o l l j

— й^.~ %; ! j J

\m) » ‘- J d5w 0
j J j
’j r » ^ S j j *
I ' JL = . &9j ^ib.S i j y 65
<r , 1 U “ * -5-
. r . JL T o^ U j

•f - • •f - •' wa* *^» W, 1.


—> kf
s*Uu> ^L X j d l 5 ^ r u U L t, j uL> rJa a w

*—■>L.-Ь i ^ . j OIjIw.l5 ^ 5 LLx ^ c. r


_) y ^ '■J'-^ 'У " ) a-*X«.j Lj <!*£*>..$. A

«Г’Ь 3 J
( <}.з15~ c>e
OJ
A .Я—I
t_J _i. л 1^-K-J C^-Ij ^ j ^ lj fvA> >ч

-5
C ^ L e^.j ч_J 2^.-6-J f y£~ |
н J f >
J)-^- QoAAtfcJ - J ^ (Jl
i_ JU -^ /
- J j*

3-40
М. Ш а йхзод а

Т А З К М Р А Ч И Л К К ТАРИЗШ ДАН
(Алишер Навоийнинг о з а р б а й ж о н ш и
тазкирачи ш о г и р д и ^ацнца)

А л и ш е р Н ав о и й да ^ оси н и н г биллур ч а ш м а л а р и д а н томиб-


томиб х а з и н а л а р яр а т г а н д у р д о н а л а р , б а ш а р и я т н и н г олтин
ф о н д и г а к и р н б i- уолганлиги х а р ^ а н д а й ш а к у ш у б х а д а н х о л и
б ир х а к и к а т д и р . Н а в о и й х а л и б а р х а ё т в а к т и д а ё к у н и н г ш е ъ р -
лари — купинча газаллари, рубоийларн, м устазодлари ва
к н т ъ а л а р и ф а к а т ш о и р т у р г а н ш а х а р н и ва ю р т н и г и н а эм ас,
б и р к а н ч а я ^ и н в а у з о ^ м а м л а к а т л а р н и х а м т а с х и р на м а ф г у н
к и л г а н и н и з а м о н д о ш л а р и б ир о г и з д а н э ъ т н р о ф э т а д и л а р . Б и з
булардан ф а ^ а т биттасининг гувохлиги билан кифояланамиз.
Н а в о и й н н н г з а м о н л о ш н Д а в л а т ш о х , и он А л о у д д а в л а ( 1 4 3 3 —
1491) у з и н и н г м а ш \ у р « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » ( а с а р 1486 й и л ­
д а т у г а л л а н г а н ) ноМли к и т о б и д а Н а в о п н н и н г ш е ъ р л а р и х а л и
м у а л л и ф н п н г т н р п к л и к ч о г и д а н а к а д а р л н к ш у х .р ат т о п г а н п н и
очш\ ва р а в ш а н и б о р а л а р би л ан у ^ ти ри б утади.
Н а в о п н н и н г э п о с и х а к и д а у: — « . . . О р п ф л а р ш а й х и Н и з о -
мнйнинг «Х амса»сига ж а в о б ёзгандирки, улуг ам и рдан олдин
хеч к и м б у н д а й ф а з и л а т г а киришган эмас ва д а р х а к и ^ а г
ш о и р у ш а д о с т о н д а ( д о с т о н л а р д а , — М. Ш . ) м а ъ н о л а р н и у р -
н и - у р н и г а к у й и б ^ о й и л к и л г а н » 1.
Д а в л а т ш о ^ н и н г ш у ш о ^ к д л и г и д а н а ён б у л а д и к и , Н а в о и й ­
н и н г « Х а м с а » с и г а к и р г а н д о х: то нл а р у з в а к т и д а ё ^ а ф к о р о м м а
н а з а р и д а ю к с а к ба>;о о л г а н э к а н . Д а р в о к е , ar a- i « Х а м с а » н и н г
с у н г г и д о с т о и н « С а д д и И с к а н д а р и п » 1485 й и л д : т у г а л л а н г а ; :
бу лс а, Д а в л а т ш о ^ уз « Т а з к и р а » с и н и ё з а ё т г а н и д а ( I486) у луг
э п о п е я н и н г т у г а г а н и г а уч й и л б у л г а н эди. Уч й и л э с а б у д о с -
то н л а р н и ч и н а к а м т а ц д и р л а ш учун кифоя му.\дат булган.

1 Д а в л а т ш о ^ С ам ар^андий, Т а з к н р а т -у ш - ш у а р о , Те^рон,
Ш охобод, 1337 х н ж р и й ( ш а м с и н — 1958). М у х а м м а д Аббосий т а ^ р и р и
ос ти д а, 562-са)(ифа.

34
Л е ки н эпик а с а р л а р билан бир ц аторда, А л иш ер Н авоий
тинмасдан буюк лирикасини хам яратганки, девон шаклида
т у п л а н г а н бу а с а р л а р « Х а м с а » д о с т о н л а р и д а н ^ а м о л д и н р о ц
ш у .^ ра т т о п и б к е т г а н л а р . Б у д е в о н л а р н и н г к и й м а т и .^ а ^ и д а
м а з к у р Д а в л а т ш о . \ б у н д а й д е г а н : « У л у р а м и р н и н г т у р к и й де-
в о н и с у л т о н л а р в а к и б о р л а р м а ж л и с л а р и н и н г з и й н а т и д у р ва
Н а в о и й а р р а н у н и н и н г 2 у н л а р и м у н г л и о ш ш у т а р н и « р о с т » йу-
л и г а о л и б к е л а д и » 3.
Д а в л а т ш о х бу п а р ч а д а А л и ш е р Н а в о и й л и р и к а с и н и н г куд-
р а т и х а к и д а с у з л а ё т г а н и д а суз 'уйини яс аб , «рост» сузинч
и к к и м а ъ н о д а — х;ам т у т р и л и к в а .'уамда к л а с с и к м а к о м л а р -
дан бири булган «Рост» м ац ом и м а ъ н о си д а к улл а н ад и .
Б у у м у м и й б а . ^ о л а р д а н сунг, Д а в л а т ш о х С а м а р к а н д и й Н а ­
в о и й ш е ъ р и н и н г ж у р р о ф и й с а р . ^ а д в а д о и р а с и н и .^ам б е л г и-
л а м о к ч и булиб бундай дейди:
« У 1\ а н ч а з^ам ш и р и н о в о з а д и р к и , т у р к л а р д и ё р и д а н ( яъ н; :
Т у р к и с т о н д а н , — М. III.) то Х и ж о з ч е г а р а л а р и г а б о р и б е т га н ,
у н а ^ а д а р а ж о й и б д а б д а б а д и р к и , Н и ш о п у р д а н то И с ф а . у э н г а -
ч а ч у з и л и б к е т г а н . А ж а м л а р ( э р о н и й л а р , — М. LLL.) ю р т и д а г н
а ^олининг кулори бу гузал с а д о л а р г а тулган ва о л ам нинг
. \ а м м а б у р ч а к л а р и бу д е н г и з б а р а к а т и д а н д у р д о н а л а р м у я с-
с а р б у л г а н . . . » 4.
Б и з Д а в л а т ш о ^ н и н г б у ш а х о д а т и г а т а м о м и л а и ш о п ч ва
э ъ ти б ор би лан к а р а ш и м и з лозим. А ввало шуки, Н авои й ^али
т и р и к ва р; ти да б и р ш о и р с и ф а т и д а к е н г ш у х р а т т о п г а н и н и ца-
тор з а м о н д о ш л а р и я к д и л л и к билан т а с д и г а а й д и л а р . М а с а л а н ,
Н а в о и й н и н г к и ч и к з а м о н д о ш и З а й н а л о б и д и н В о с и ф и й узи-
нннг « Б а д о е - у л - в а к о е » н о м ли куп м а ш ^ у р ва к и м м а т л и аса-
р и д а Х, и ро т да Н а в о и й ш е ъ р л а р и н и н г х а л к ^ р т а е и д а а ш у л а г а
туш и б раем булганини хоти р л а й д и ва н ам у на учун ш оирнинг
бир м устазодин и мисол ^ил иб («Д ин о фати бир мурбачаи
мо.^и л и к о д и р м а й х о н а и б е б о к ...» )5 к е л т и р а д и . И к к и н ч и д а н ,
м а ъ л у м к и , Н а в о и й уз д о с т о н л а р и н и ё з и ш г а 80-йилларнин.
б о ш л а р и д а к и р и ш г а н б у л с а , у н д а н а н ч а о л д и н , 2 5 — 30 йил
мобайнида лирик ш еърлар — газаллар, рубоийлар, китъалар,
м усам м анлар, м устазодлар. муножотлар, наътлар, сокийнома-
л а р с о ^ а с и д а , б и р ^ а н ч а а ж о й и б а с а р л а р ё з иб , б у л а р н и и к к и

2 Арранцн. — классик м у з и к а д а чолру асбоби, бу е р да эса уш бу суз


кен г м а ъ н о д а олиниб, ум ум ан Н а в о и й лирикаси нин г рамзи сифатида
т а л к и н этилади.
3 Давлатшох, Т азк и р а, 569-са^ифа.
4 Д а в л а т ш о х , Т азк и р а, 569-еахифа.
5 «Хирот ш а ^ р и д а ^еч бир сарой ва уй йуь; эрдиким, бу т ар о н а д и н
холи 6 T iT F afi» ( В о с и ф и й , Бадое-ул-вар;ое, х о р а з м л и к Д и л о в а р х у ж а
т а р ж и м а с и , к у л ёз м а , 249-са?;ифа).

35
л е в о м х а ж м н д а т у п л а г а н ^ а м эди. А л б а г т а , б у а с и л ва н а ф и с
ш е ъ р л а р н и н г ша.хар, с а р о й . б о з о р , зиё лн, к о с и б в а М а др ас а
м у ^ и т л а р и д а х у ф и я б у л и б с а к д а н и ш и м у м к и н э м а с э д и ва
зо та н б у л а р н и х а л к д а н я ш и р и ш на Н а в о и й г а к е р а к э д и ва
на унинг дус тл а ри га . Р а к и б л а р эса канотли цуши^ларнинг
йвлини тусишдан о ж и з эдилар!..
Учинчидан, Д а в л а т ш о Й С а м а р к а н д и й ш о и р л а р ^ а к и д а маъ-
л у м о т берганида, Н а в о и й ва Ж о м и й л а р г а чукур х у р м а т б и ­
л а н к а р а й д и . Л е к и н ш униси хам боркн, Н аво и й н и н г ж а м и я т -
дагн м а в к е и шу к а д а р м у с т ж й а м эдики, у б и р о в л а р г а хушо-
м а д г у й л и к ц и л и ш г а м у х /го ж э м а с э д и . Ч у н к и у н и н г у з и э н г
ю ц о р и к и б о р л а р т а б а к а с и д а н б у л и б , « а м и р » л и к у н в о н и г а ва
с а л т а н а т д е в о н и д а м Ж ъ т а б а р м а в ^ е г а э г а э ди.
Т урти н чи дан, Д а в л а т ш о ^ у з « Т а з к и р а » с и д а ай ри м ну^сон-
л а р , ж у м л а д а н а й н н б и р ш а х с н и н г и см и, т а х а л л у с и х а с и д а
ё х у д а й н и б и р ^ о д и с а н и н г ж о й и ва с а н а с и т у г р и с и д а я н г л и ш -
л а р г а ва ц а р а м а - к а р ш и м а ъ л у м о т л а р г а й?л цуйса-да, б у л а р
к у п и н ч а и л г а р и у т г а н ва ёки э ш и т и л г а н в о ^ е а л а р г а д о и р д и р .
М у а л л и ф х а м и ш а бевосита кТришиб ту рган тани цли ва муъ-
табар киши (Амир Алишербек) ^ацида тахминий гапларнн
к а л а м г а о л и ш и ёки б е п а р в о и б о р а л а р п ш л а т и ш и ж о и з э м а с
эди. М а ъ л у м к и , Д а в л а т ш о . ^ уз а с а р и н и ф о р с и й т и л д а ё з г а н .
Э н д и ш у н д а й с а в о л т у г и л и б ц о л а д и : бу м у а л л и ф т у р к и й —
у з б е к т и л и н и i^aii д а р а ж а д а б и л г а н в а б у ю к ш о и р и м и з н и н г
д а х о с и г а ба?;о б е р а д и г а н д а р а ж а д а бу т и л н и н г н о з и к т о м о н -
л а р и г а т у ш у н г а н м и ? Б у с а в о л г а ж а в о б бе р и ш учун, Д а в л а т -
ш о ^ н и н г уз « Т а з к и р а » с и д а А л и ш е р Н а в о и й г а б а г и ш л а б ёз га н
бир ки тъ ас и н и ва бир ц аси даси ни эсл а ти ш к и ф о я д и р . Х,ар

нккала шеър м уламм а ( ) т ар зи да ёзилган булиб,


б о ш д а н - о ё к ; б и р б а й т т у р к ч а , н к к и н ч и б a i’i т э с а ф о р с ч а к ел -
тирилган. Ш у би л а н биз Д а в л а т ш о .\н и н г туркча ( у зб е к ч а )н и
м у к а м м а л б и л г а н и н и а ш щ к у р г а н б у л а м и з 6.
Д а в л а т ш о ^ , Навоийнинг ёш лик д аврид ан бош лаб зуллисо-
найн (икки тилли) булганини ва хар и к к а л а т и л д а ^ ам зур
м а й о р а т с о х и б и э к а н и н и у к т и р и б у т г а н д а н к ей и н , а м и р к а б и р
^а^идаги м уламмаини келтиради:

Т у р к и с и н к у р у б к и л у р л а р э р д и т а р к у т а в б а .\ ам,
Гар тирик б у л са л ар эрди Л у т ф и й бирлан К а р д а р и й
Б о в у ж у д и форсий д а р ж ун би ш еъри ко мила ш
Чи ст аш ъо ри З а г и р у , кист бори Анварий!?
Т ур тл и к н ин г т а р ж и м а с и : Агар шоир Л у т ф и й ва К а р д а р и й
тирик булганда эдилар, Н авоийнинг туркча ёзган ш еъ р л ар и -
6 К,аралсин: « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » , 560 в а 573— 7 4 - с а х , и ф а л а р .

3G
ни к у р и б у з л а р и с з и ш д а н б у т у н л а й т а в б а ц и л и б м и н б а ъ д бу
ишни т а ш л а г а н бу л а р эдилар. Унинг м у к а м м а л форсча шеър-
л а р и г а К а р а г а н д а З а . ^ н р н и н г ш е ъ р п н и м а ю , А н в а р н й н и н г у зи
ким булар эди?
Б у ф т ъ а д а Д а з л а т ш о .^ икки туркий ва икки форсий шоир-
ни о л и б Н а в о и й г а циёслайди ва Н аво и й н н н г маАаратиш;
у л а р д а н у с т у н к у я д и . Б н н о б а р и н , м а н т и ц бЦиич а, м у ц о я с а г а
о л и н г а н бу ш о и р л а р н и н г о д д и и э м а с , б у ю к , з а б а р д а с т , к и ё с-
л а ш г а л о й и к й и р и к с а н ъ а т к о р л а р б ^ ’л и ш и ш а р г . Б у л а р к и м ?
Б у ш о и р л а р д а н б н р и н ч и с н х а м м а м и з б и л г а н у л у г т у р к —W aJ
б е к ш о и р и д и р к н , уз з а м о н а с и д а ( X V а с р ) « м а л и к у ш - ш у а р о >
(ш о ир л а р подшоси) л а к а б и билаи шу>фат топган ва Н аво и й
с а л а ф л а р и ичида энг зур туркиигуй шоир ^исоблан ган. М а з-
кур к н тъ ан и н г бнринчи байти охирида зикр этилган К а р д а р и и
ким? Б у савол га бир д ан и г а ж а в о б бериш цийинроц куринди.
Чунки Кардарии ними билан та н н л га н катта, йирик ( ёкн
м а ш . \ у р б у л м а с а - д а , мо.хир) б н р о н ш о и р н и т а н и м а й м и з к и , у
Н авоийдан илгари туркий-узбек тилида кнмматли асар ярат-
г а н ОТЙсин. К а р д а р у з и н и м а в а i^ ae iy ia ? « ^ о м у с - у л - а ъ л о м » -
н и н г « К » ^ а р ф и д а « К а р д а р и и » и с м и д а б ир о л и м н н н г Х о р а з м -
даги К а р д а р цишлогидан чнкдани х ас и да м аълум от берила-
д и \ А б у л м а ф о х и р н о м и б и л а н ш у х р а т т о п г а н бу о л и м фшух
(динии ^у цукш ун осл ик) ф ани га дойр а р а б ч а ёзи лган б и р ^ а н -
ча а с а р л а р н и н г м у а л л н ф и б$»га и. А м м о бу к и ш и н а з м б и л а н
ш у г у л л а н м а г а н , бунинг устига у а с а р л а р н н и ф а к а т ара бч а
ёзган. Д е м а к , Д авлатш о.^ни нг м удд аоси б у л а д и г а н туркийгуй
ш о и р бу з о т э м а с э к а н .
Б а ъ з и бир ц у ш и м ч а м а н б а л а р ва м а ъ х а з л а р г а 8 м у р о ж а а т
к и л 1ан н м и зд ан кейин м а ъ л у м булиш ича, Х ор азм улкасннинг
К а р д а р ц и ш л о р и д а 761 ^ и ж р и й ( 1 35 9 м и л о д и й ) й и л д а в а ф о г
этган М а х м у д бин Али деган бир ш ах е «Нахж-ул-Фародис:>
( ж а н н а т б о г л а р и н и н г нул и) н о м л и д и н и й - а х л о к и й бир а с а р
ё з г а н э к а н . У м р и н и н г б ир к н е м и н и О л т и н У р д а и о й т а х т и С а ­
ро й ш а .'ф и д а к е ч н р г а н б у м у а л л и ф и с л о м и я т н л м л а р н д а н чу-
ц ур х а б а р д о р б и р а р б о б б у л г а н . Б у а с а р н и н г б и р к а н ч а ну с
х а л а р и м а в ж у д булиб, хусусий ^ у л л а р д а с а ^ л а н и б к ел ган ид аи
унинг уз з а м о н а с и д а а н ч а т а р ^ а л г а н и д а н д а р а к б е р а д и . М а в ­
ж у д ну сх а л ар к а т о р и д а И с т а н б у л д а Янги Ж о м е кутубхона
с и д а 8 79- сон о с т и д а с а к л а н г а н н у с х а с и М а х м у д б и н А л н х а л и
т и р н к в а ^ т и д а х о р а з м л и к б ир к о т и б т о м о н и д а н кучирилиб
Х о р а з м ш е в а с и г а у йр ун р а в и ш д а х а м м а с у з л а р и х а р а к а т л а н -

7 « К о м у с - у л - а ъ л о м » , И с т а н б у л , 1888— 1898, V ж и л д , 3 8 4 0 - с а х п ф а .
8 «Ислом энцпклопедияси», I II ж и л д , 24 ж у з в , Истанбул, 1945,
287-са-р1фа.

37
ган (зебу з а б а р л а р к у й и л г а н ). Б у ж и х а т д а н к а р а г а н и м н з д а ,
а с а р н и н г х а л н г и н у с х а с и н н т е к ш и р и ш х о р а з м ш е в а с и н и н г ва
балки адабий ла.^жасининг тарихини урганиш учун ж у д а
к а т т а и л м н й а х а м и я т г а э г а д и р 9. Х а р з^олда, ф и к р и . м и з ч а , Д а в ­
л а т ш о х туркий назм у таен деб к у рса тган К а р д а р и й деган
ш о и р ш у М а х м у д ион А л и д а н б о ш к а к и ш и э м а с , д е б а й т и ш и -
миз мумкин. М а з к у р к и т ъ а д а г п икки форсий ш оирга келгани-
м и з д а , б у л а р .\а м таккослаш га сазовор буладиган буюк
ш о и р л а р д а н д и р , чунончи, б у л а р д а н би р и н ч и си З а х и р Ф а р о -
бий юулиб, Т ур ки стон д а м а в ж у д Ф а р ё б ш ахрида тугилган
(XII аср) ва к а с и д а ч и л и к д а к а т т а ш у х р а т т з о н г а н . У ш еъ р,
а д а б в а т у р л и ил м л а р д а ш у д а р а ж а д а д о н г ч и к а р г а н к и . з а -
м о н д о ш л а р и у н г а « с а д р у л - . \ у к а м о » ( х а к и м л а р б о ш л и г и ) 10 д е б
л а к а б б е р ган л ар. М и с р а д а г и иккинчи шоир булса З а х и р н и н г
з а м о н д о ш и м аш х у р ва м а ъ р у ф к ас и д ач и А нварийдир.
Ш у н д а й 1^ илиб, А л и ш е р Н а в о и й н и н г э пос в а л и р и к а с о х а -
л а р и д а я р а т г а н шох а с а р л а р и , унинг бош к а тур ва н а в л а р д а
^ и л г а н к а т т а в а м у х и м х и з м а т л а р и н и м а ъ л у м д а р а ж а д а соя -
д а к о л д и р и б кетган. Холбук и, И а в о и й н н н г илмий, тадциКий,
а д а б и й т е к ш и р и ш ва т а р и х и й а с а р л а р и х а м кейинги у з б е к
ш о и р л а р и , а д и б л а р и ва о л и м л а р и г а , у м у м а н Я к и н в а У р т а
Ш а р к н и н г суз с а н ъ а т к о р л а р н г а х а м д а суз м у т а х а с с и с л а р и г а ,
я ъ н и б и р суз б и л а н а й т а д и г а н б у л с а к, у н и н г х а л а ф л а р и г а 11
т а ъ с и р с и з й о л м а г а н , а хи р !
Б и з бу м а к о л а м н з д а А л и ш е р Н а в о и й н и н г т а з к и р а ч и л и к
м ак т а б п н и да вом эттирган х а л а ф л а р д а п о з а р б а й ж о н л и к бир
адибниыг ас ари г^Д ида сузлам ок ч нм и з.
М аъ лу м к и, илми б а дсъ (бадиип сан ъ ат лар , кофия нлми
ва а р у з ф а н п н и уз п ' ш г а о л г а н к л а с с и к п о э т и к а б н л и м и ) э с к и
ш е ъ р и я т н и н г и ч к и ь^урилиш к о и д а л а р и н и т е к ш и р и ш б и л а н
к и ф о я л а н и б к о л г а н . А д а б и ё т т а р и х и н и с и с т е м а т и к в а ёх уд ,
ж у д а б у л м а с а , т е м а т и к р а в и ш д а т а с в и р л а б б а ё н крично б е р и ш

3 К а р а л с и и : « Х о р а з м д а ё з и л м и ш 'эски т у р к ч а а с а р л а р » , « Т у р к и й ё т »
м а ж м у а с и , II, 3 1 5 — 3 4 7 - с а й ф а л а р ; Ф у о д К у п р у л и, Т у р к а д а б и ё т и
т а р и х и , 1928, 34 0 — 3 4 7 - с а х и ф а л а р ; С а м о и л о в и ч, Ж у ж и у л у с и в а ё
о л т у н у р д у а д а б и й т и л и , « Т у р к д и л и » , 12-сон. Н с т а н б у л , 1935, 3 5 - с а я м ф а .
10 III и б л и Н у ъ м о !! н ft, Ш. ‘ - р - у л - а ж а м ё т а р и х и а д а б и ё т и Э р о н ,
V ж и л д , Х р д у ч а д а и С к о п и С а и д М у А м м а д Т а ц и Ф а х р н доий Гилонни
таржимаси. Техрон, 1918 хижрий (шамсин 1939), 3— 4-са.\ифалар
( ф о р с ч а ).
11 Б а ъ з и б и р а д а б п ё т ш у н о с л а р и м и з х а л а ф ( п о с л е д о в а т е л ь ) сСзиии
я н г и я с с л г а п «и. *дош» с у з н б и л а н и ф о д а к и л м о к ч и б у л а д н л а р . Ф и к р и м и з -
ча. бу с у з г о я т я с а м а па п о к у л а й б у л и б , vui a т \ ш у н ч а н ч б е р м а и д и , з е р о к и
« и з д о ш > П р и д а н а й н и в а ^ г д а , б и р п а й т н и н г у з и д а б ир изнинг узини
б о с а ё т г з н ик к и й у л д о ш а н г л а ш п л а д и . ^ о л б у к и , б у е р д а б и р р а . х б а р ни н г
о р к а е п д а н у н и н г и з и н н б о с и б б о р и ш г о я с и бор. Б и з э с к и и л м н й т а ъ -
бнр — « ха лаф »и и ц у л л аш та ра ф до р и м н з.

38
и,тми б а д е ъ н и н г в а з и ф а с и г а к и р м а г а н . З о т а н , б и з н и н г з а м о -
иам и зд а ад аб и ёт н а з а р и я с и бирон х а л к ва ё д а вр н и н г ада-
б п ё ти т а р и х и н и н а ^ л ки л и б б е р м а г а н д а й !
Бугун Ш а р к халкларинннг адабиёт тарихларини асл
м а н б а л а р о р к а л и т е к ш и р а м а н , деган тадкш^отчинииг асосий
с у янад н ган м а ъ х а з н турли з а м о н л а р д а , турли ш а х с л а р томо-
нидан турли саба б л а р билан ёзилган т азки р ал ар д и р . «Таз
кира» сузи а р а б ч а бир к а л и м а б^либ, м а к с а д н и у н утм асл и к
учун ёзув о р к а л и зи кр э т м о к д е м а к д и р . М у с у л м о н Ш а р к и
м а м л а х а т л а р и д а бориб-бориб кенг т а р к а л г а н т а з к и р а ж а н р и
в а у м у м а н т а з к и р а ч н л и к к а т т а м у в а ф ф а к и я т л а р г а ва к а т т и к
а н ъ а н а л а р г а эга бу л и б к олг ан. Т а з к и р а ч и м у а л л и ф л а р уз
а с а р л а р н н и т у р л и б е л г и л а р ва 1* ? и д а л а р г а р и о я к и л г а н х о л д а
тузган лар. М а в ж у д т а з к и р а л а р д а одатан м а ъ л у м бир д а в р ­
нинг ёки м а ъ л у м бир м а м л а к а т и и н г ( куп ин ча к а т о р ь а м с о я
м ам лакатларн ин г) ш оирлари хдкида ran боради. Ёзувчилар,
о д а т д а , бор белги ост ида т у р к у м л а ш а д и . Cjjirpa булардан
х а р б и р и б о р а с и д а ал о. ^ и д а м а ъ л у м о т б е р и л а д и . Б у м а ъ л у -
м о т л а р д а н х.ар б и р и н и м а к о л а ё х у д м а ц о л а ч а , f J I p H p o r i i фи к-
р а д е с а б у л а д и . Б у л а р д а н б ир х и л и у ч - т у р т ж у м л а д а н ибо-
рат кнчкина х а б а р г а у хш аса, б о ш к а бир х и л л а р и дурустгина
м у ф а с с а л т а ц р и з ёки т а н к и д и й м а к о л а н и э с л а т а д и . О д а т д а ,
бу ф н к р а л а р н и и г с х е м а с и к у й и д а г и ч а д и р : а — ш о и р н и н г и сми ,
л а к а б и , к а е р д а н л п г и х . ак и да к и с к а м а ъ л у м о т ; б — ш о и р н и н г
хаёти. характери , б аъ зи хусуси ятл ари тугрисида киска м а ъ ­
л у м о т ; в — ш о и р н и н г и ж о д н , а с а р л а р и , а с а р л а р и д а г и xy cv -
с и я т и . а с а р л а р и н и н г у з д а в р и д а к а й д а р а ж а д а ш у х р а т тои -
ган лиг н; г — бу ш о и р г а т а з к и р а м у а л л и ф и н и н г м у н о с а б а т и
на ёк и, а к с и и ч а , ш о и р н и н г т а з к и р а ч и г а н и с б а т а н т у т г а н м а в ­
к е и ( бу м а ъ л у м о т ш о и р б и л а н т а з к и р а ч и у р т а с и д а ш а х с н н
таниш лнк булган такдирдагина берилади); д — шоир хакида
эл о г з и д а ё х у д м у а л л и ф х о т и р а с и д а с а ^ л а н г а н б и р о н к и з и к
г.океа ёки л а т н ф а ; е — ш о и р н и н г и а з м и д а н б и р о н м и с о л (бу,
о д а т д а , г а з а л ё к а с и л а н и н г м а т л а и , би ро н м а с н а в и й ёки р у ­
боий ва ёх уд к и т ъ а б у л а д и ) ; ж — ш о и р у м р и и и н г охи рн ( а г а р
улган булса, к а е р д а д а ф н этилгани а л б а т т а к у р с а т и л а д и ) .
Т у р г а н r a n , б а р ч а т а з к и р а ч и л с р д а в а х . амма ш о и р л а р х а
к и д а ё з н л г а н ф и ц р а л а р д а а й н а н luv с х е ф а н и н г ' с а к л а н и ш и
ш а р т э м а с . Bv м о д д а л а р о л д и н м а - к е й и н б у л и ш и , а й р и м м о д -
д а л а р н к н г туш иб коли ш и мумкин. Л екин, у м у м а н олганда,
биз к у р с а т г а н сх е м а ку п ч и л и к т а з к и р а л а р учун х а р а к т е р л и
г.а т и п и к д п р . Т а з к и р а л а р к у п и н ч а ё г е о г р а ф и к , ё м о н о г р а ф и к ,
ё хронологик, ё сулолавий, ё иж одий прин ц ип да цу р и л ад и
ёки шоир ном ларн ни н г охиридаги ^ а р ф л а р г а к а р а б ал и ф б е

39
т а р т и б н д а б е р и л а д и . А м м о бу и р и н ц и п л а р н и н г и к к п - у ч т а с н н и
к у ш и б , а р а л а ш т и р н и т а з к и р а т и з г а н м у а л л и ф л а р х а м бор.
Ш а р к д а ( ц е л о м д у н ё с и д а ) б п з г а м а ъ л \ м б у л г а н э нг э с к н
а д а б н и м а ж м у а А б у л ф а р а х Алп п бн а л Х у с а н н и б н М у х а м ­
м а д и он А х м а д А л г # - р а ш н а л П е ф а . \ о н н п ( 8 9 7 — 967) т о м о н и ­
дан тузилган «Кнтоб-ал-огонн» (куш и^лар тупламн) дпрки,
бу асар, гарчи бевосита ва том м аъиоси билан т а з к и р а турн-
г а к и р м а с а - д а , к а т т а б и р д а в р н и н г п о э т и к н ж о д и ё т н н и сис те -
м а л а ш т и р и ш ва б а х о л а ш н хктаи н а з а р и д а н кейинги та зки р а -
ч п л а р г а м а ъ л у м д а р а ж а д а п ул очи б б е р г а н д н р . У з и ш а х е а к
у м а в и й л а р су л о л а си г а м ан суб булган А б у л ф а р а х бу кнтобда
х а л н ф а л и к н и н г и л к д а в р н г а о и д куп к и м м а т л и м а т е р и а л л а р н н
тхплашга муваффак булган. К о п и р а н а ш р н д а 21 ж и л д н и
т а ш к и л э т г а н бу м у а з з а м к и т о б т о р м а ъ н о д а т а з к и р а ж а н р и -
га к и р м а с а - д а , к е й и н г и к а т т а т а з к и р а ч и л и к а м а л и ё т и учун
кенг йул очиб берган. Чун к и бадиий ш еъ ри ят н и н г м а н б а и ва
буюк цисмипи та ш к и л цилган огзак и поэзия «Китоб-ал-ого-
ни»нинг бутун м азм у н и н и т а ш к и л этади.
Ш а р к д а ( б и з бу е р д а и с л о м м а д а н и я т п ва д и н н д о и р а с и г а
кпрган Ш а р к м ам лакатлари нп кузда тутамиз) илк тазкира
ё з г а н о л и м а р а б а д и б и А л с а ъ л а б п п б у л г а н (X а с р ) . У у з и н и н г
« Я т и м а т - у л - д а \р » ( З а м о н а н и н г дурд он асн ) номлн та зки р а -
с и д а а р а б т и л и д а ё з г а н ё з у в ч и л а р . ^а ^и ла г а п и р и б , >;а р б и р
ад иб хусусида к и с к а п ш а хаётнп м а ъ л у м jt борган дан кейич
унинг а с а р л а р и д а н н а м у п а л а р келгирадн. Бу т а з к и р а тамо-
м и л а г е о г р а ф и к б е л г н л а р б и л а н т и з и л г а н б у л н б , ш о и р ва
ё з у вч и л а р н и Сурня ( Ш о м ) , П рок, Ж и б о л , Хуросон (Мова-
ро ун на. \р х а м бу д о и р а г а к н р и т и л г а н ) улкаларига ь^араб
тур к у м л аш т и ради.
С а ъ л а б и н д а н а н ч а к е й и н ф о р с - т о ж и к а д а б и ё т ч и л а р и >;ам
шонрлар ^акида асарлар яратиб бердилар. Бирок булар хали
т о м м а ъ н о с и б и л а н т а з к и р а З у л и ш д а н а н ч а узок, т у р а р эди.
Ч у н к и б у л а р д а бир к а н ч а б у л а к м а с а л а л а р ц а т о р и д а йул-
й у л а к а й ё к и б и р о н м у н о с а б а т б и л а н ш о н р л а р . ха к ида с у з бо-
ради. Б у н д а й а с а р л а р г а як ко л мисол килиб Н и зо м и й Арузий
С а м а р к а н д н й н и н г «Ч ахор м а к о л а » номлн асари нн курсатнш
м у м к и н 12. 11 56— 57 й и л л а р д а А ф г о н и с т о н н н н г Б о м и ё н в о д и с и -
да м а в ж у д б \ л г а н Р у л г у л а к а л ъ а с и д а с а м а р к а н д л и к Низо-
м и й т о м о н и д а н ё з и л г а н бу к п т о б п о д ш о х л а р г а х у л ц у а.хлок,
одобга оид н а е н х а т л а р билан тулган булиб, асосан о р н ф л а р
( з и ё л и л а р ) н и н г к а д р у к и й м а т и н и у л у г л а ш н и , у л а р н и н г мех-

12 А х м а д б н н У м а р б и н А л и Н и з о м и ii А р у з и ii С а м а р -
к а п л и ; ' , Ч а х о р м а к о л а , 1313 х и ж р и п , Т е м о й , М к р з о Мухаммадхон
К а з в и н п н т а х р и р этг ан т а н к и д и й матн.

40
натини ва хизматини ю ксак ба^олаш ни ш охларга эслатнб
у т а д и . У ,\а р б и р ^ у к м д о р н и н г д а р г о х и д а в а х а с т п д а т у р г
т а б а к а зиёлининг к атта роли борлигини кенг та в си ф кплиб
утади. Б у л а р : 1 — даО нрлар, яъни к о ти бл а р ёхуд м ун ш н л а р;
2 — ш о и р л а р ; 3 — м у н а ж ж и м л а р ва 4 — т а б и б л а р д а н нборат-
д и р . Му а л л и ф х а р б и р з н ё л и м у т а х а с с и с н и н г ш а р а ф л и м е й а -
ги х. а к ида уз д а в р и г а н и с б а т а н п р о г р е с с и в ф икрлар баёа
к п л г а и д а п к е й н и б у т у р т т а б а ^ а н н н г н а м о я н д а л а р и х ;а^и д а
у з и р а в о я т т а р н к а с и д а э ш а т г а н ё к у р г а а в а ё х у д у к а г а в во-
к е а л а р и н и х.икоя к;илиб б е р а д и . Б и з н и бу е р д а к у п р о ц ifi-
зпктирган ж н х а т м у а л л а ф н и и г ш о и р л а р х а к и д а берган маъ-
л у м о т л а р и д а р . Н а з о . м а а А р у з а а С а м а р к а н д н й IX, X, XI, X I 1
а с р л а р д а У р т а О с и ё , Э р о н в а А ф г о н т у п р о к л а р и д а Ж к м с у р-
г а н х у к м д о р л а р н н н г х о и а д о н л а р и г а х н з м а т к а л г а н ё к а уз
та^дирпни уша ,\укмдорларнинг саройлари балан боглаган
ш о а р л а р п и ан а ш у н д а й кплиб, сул ол а белгиси билан туркум-
л а ш т и р и б р у н х а т г а о л а д и . Ч у н о а ч а , м у а л л и ф С о м о н и й л а р хо -
надонинннг исмина аб ад ай л а ш ти р г ан сабаб деб улар даврид а
устод Р удак и й ни нг, Абу Аббос Р аб и н ж о н и й н и н г, Абу М у с ал
Бухорипиипг, Абу И схок Ж уа б о р н й н и н г , Абулх.асан О га ж и й -
нинг, i а х о в и й н и н г , Х а б б о з п Н и ш о п у р и и н и н г в а А б у л х а с а н
Алкисоийнинг я ш аб иж од ^илганларини курсатадн. Сунгра
м уаллиф Насриддин хонадонига, яъни Разн ави й лар сулола-
сига м ансуб подшозуларнинг н ом ла р и н и абадийлаштиргак
ш о и р л а р н и (Унсурий, А с ж а д а й , Ф а р р у х ай , Б а ^ р о м а й , М а съ у-
дай, М а с ъ у д С а ъ д С а л м о н , Усмон М ух т о р , М а ж д у д С а н о и и
ва б о ш к а л а р а а ) бар сира с а н аб утади.
Хоцонийлар хонадонига, яъни купинча бизга Корахоний-
лар нома билан таналган сулолага хизмат килган ш оирларни
(шулар каторида Кулобий, Н а ж и б Фаргоний, А мъак Бухорий,
Р а ш и д С а м а р ц а н д и й , Ж а в .^ а р и й , С ут ди й, А л и Ш а т р а н ж и и ва
б о ш к а л а р н и ) зикр э тг ан д ан кейин Н и зоми й Арузий, бирин-
к е г и н Б у я х о н а д о н и г а б о г л и к ш о и р л а р н и , С а л ж у к н й л а р су-
лоласига хизмат килган шоирларни, Табаристон маликлари-
ни у л у г л а г а н ш о и р л а р н и с а н а б у т а д и ва н и х о я т Ш а н с а б и й -
л а р с у л о л а с н г а м а н с у б Р у р п о д ш о х л а р и п н м а д .\ э т г а н ш о н р -
лар хакида гапирганида, Абулкосим Р а ф а а й ва А бубакр
Ж а в х а р н й л а р ф т о р и д а узнай ^ам эслатнб « к а м т а р и н а бан-
д а г о н Н и з о м и й А р у з и н » 13 ( б а н д а л а р н и н г э нг к а м т а р и Н и з о ­
мий Арузпп) деб узининг хакаь;атан Б омиён водисида коам-
м а ^ о м булган кичкина фео дал д а в л а т и г а астойдмл хизм ат
к илганнни эъти роф этади.

13 « Ч а х о р м а к о л а ->, 25- сах ифа.

41
Н и з о м и й А р у з и й н и н г « Ча. уор м а к о л а с и » х а л и т а з к и р а ти-
пида ёзилган асар б у л м а с а - д а , ф о р с -т о ж и к т и л л а р и д а тазки-
р а ч и л и к н и н г ш а к л л а н и ш и й у л и д а м а ъ л у м б ир б о с ^ и ч н и т а ш -
к и л э т а д и . А р у з и й д а н KeiiiiH б ир к а п ч а т а р и х ч и л а р в а т а з к и -
р а ч и л а р м у ал л и ф н и н г китобини м у ь т а б а р м а ъ х а з деб билнб.
у н д а н к у п ф о н д а л а н г а н л а р . М а с а л а н , XI I I а с р н и н г б о ш л а р н -
д а , я ъ н и б и з н и н г м у а л л к ф уз а с а р и н и т у г а т г а н д а н о л т м п ш
пил кейин, « Т а р и х и Табаристоп»ки ёзган Ион Исфаидиёр
Низомий С ам аркан дий китобидап Фирдавснй хакида берилган
м а ъ л у м о т н и б у т у н л а й ? з а с а р и г а к у ч и р н б о л г а н э д н 14. Т ■’
XV I I а с р н и н г о х н р л а р и г а ч а к у п т а з к и р а ч и л а р Н и з о м и й Са -
м а р к а н д и й н н н г а с а р и д а н кенг ф о й д а л а н г а н л а р . Б у китобнинг
эски ва янгн бир к ап ч а к у л ё з м а н у сх а л ар и м а в ж у д булиш и
у н и н г уз д а в р и д а й'ыча к е н г ш у х р а т т о п г а н и г а д а л о л а т ци-
лади.
Ф о р с - т о ж и к т а з к и р а ч и л и г и н п н г ва ш у б и л а н б и р г а ту рк
(у зб е к) т а з к и р а ч и л и г н н и н г ш а к л л а н и ш и д а ва т а к о м и л л а н и -
ш и д а м а ъ л у м б ир р о л ь у й н а г а н ш у к и з и к а с а р н и н г у с л у б и
х а к и д а м а ъ л у м б ир т а с а в в у р т \ т д и р и ш у ч у н муаллифнинг
У м а р Хайё-м х а к и д а г н х и к о я с и н и , я н а т у т р и с и х о т н р а с и н и бу
ерда к ел ти ри ш ни х о хл ар эдим. Гарчи т а р ж и м а д а бу э пизод
уз л а т о ф а т и н и й у к о т с а - д а , б у ю к ш о и р х а к и д а ж о н л и гуво>;
ли б и л а н ё з и л г а н бу х о т и р а у з и н и н г г а м л и н а ф о с а т и ва
.часе >с п а з о к а т п б и л а н к и т о б х о н д и л и и и м а ф т у н к и л а д и .
Хнкоят: Б е ш ю з о л т и н ч и й и л д а 13 Б а л х ш а х р и д а г н К у л ж а л -
л облар кучасида Амир С а ъ д Ж а р р а и и н г ^ураси га х у ж а имом
У м ар Х айём ва х у ж а имом М у з а ф ф а р М сфизорип мехмон б у ­
л и б к у н г а н э д и л а р . М е н у л а р н н н г х и з м а т и н и у т а б т у р и б э д и м.
З п ё ф а т ж з н г и д а м е н Х , у ж ж а т у л - х а ц 16 У м а р н и н г ш у г а п л а р и -
к и э ш и т д п м : « М с н н н г к а б р и м ш у н д а й б ир ж о и д а б у л а д и к п ,
х а р ба.хор ч о г и д а ш а б б о д а у с т и м г а г у л л а р с е п и б т а ш л а й д н ! »
М е н бу с у з л а р г а т а а ж ж у б л а н д и м , б и р о к б у н д а й б и р з о т н и н г
ёлгон с у з л а м а с л и г и н и х а м я х ш и б и л а р эдим.
1 \ а ч о и к и м , м е н б е ш ю з у т т у з н н ч и й и л д а 17 Н н ш о п у р г а бо-
р и б к о л г а н и м д а , ул б у ю к и н со н ю з и г а т у п р о к н и к о б и н н т о р т -
г а н и г а в а ш у паст к а ш д у н ё м и е т им к \ й п б к е т г а н и г а т у р т и ил
т у л г а н эди. М е н п и г з и м м а м д а х а м у з о т н и н г у с т о д л и к х а к и
б о р эди.

14 Б у т \ г р и д а к а р а л с и н : « Ч г Ц р р м а к о л а » н и н г г \ с ч а н а ш р и ( М о с к в а ,
1963) , А. Б о л д н р с в ё з г а н с у з б о ш и , 20— 2 1 - б с т л а р .
15 М н л о д н й т а р и х х и с о б и б и л пи 1112/ 13 й и л д а .
16 Х а В к а т н и н г д а л и л и . Ч у к у р и л ми ва . \ а е д о и и я г т а р а ф д о р и б ? л г а н и
учун Умар Хайём га берилган лакаб.
17 М и л о д и й х и с о б д а 1135/36 п ил .

42
Ж у м ъ а к у п и м е н у н и н г х о к и н и з и ё р а т к и л м о к ч и б у л и б , гу-
рпстонга ж у н а д и м ва унинг к аб ри ни менга курсатсин деб
ч з и м г а б и т т а "^амро.^ х а м т о п и б о л д и м . У к и ш и м е н и Х и р а
гуристонига олиб борди. Мен чап томонга цайрилиб, ^уш ни
бог билан гурнстон то т аси г а солинган деворнинг этагида
унинг м а ^ б а р а с н н и курдим. Уша богдан к у тар и л г ан наш воти
i;a з а р д о л у ё г о ч л а р и £ з б а р г д о р ш о х л а р и н и к а б р у с т и г а ё пиб,
бу Л б р н и г у л л а р г а г а р ц в а н и ^ о н к и л г а н э д и л ар . М е н ш у
дам да у кишидан Б ал х да эшитган сузларини хотирлаб, фарёд
д е б и п г л а б ю б о р д и м » 18.
Шуни хам кайд килиб ясниш керакки, «Чахор м акола»ни
плмнй а с о с л а р д а текш ириб, унинг танцпдий матнини наш р
э т и ш д а ва ш у б и л а н б и р г а , Н п з о м и й А р у з и й т о м о н и д а н й ул
к у й и л г а н б а ъ з и б и р х а т о л а р н и ( н с м л а р н и , с а н а л а р н и , ба?ш-
л а р н и ва б о ш к а л а р н и ) т у з а т и ш д а м а р х у м М н р з о М у х а м м а д ­
хон К а з в и н и й н и н г х и з м а т л а р и г о я т к а т т а д и р . Б у о л и м « Ч а -
хор м а к о л а » н и н г ас л ида « М а ж м а - у н -н а в о д и р » (нодир нарса-
л а р т у п л а м и ) д е б а т а л г а н и н и и с б о т к и л и б б е р д и 19.
Ф о р с - т о ж и к т и л л а р и д а б и з г а ч а к е л и б е т га н , ч и н ак ам т а з ­
кира д е б а т а л и ш г а л о й и к и л к а с а р Н у р и д д и н М у х а м м а д Ав-
ф и й (1171 — 1233) н и н г м а ш х у р « Л у б о б - у л - а л б о б » (Магиз-
л а р н и н г м а г з и ) д е г а н к и т о б и с а н а л а д и 20. Б у а с а р и д а А в ф и й
п сл о м и ятд ан кенин пап до булган ф ор с -т ож и к ш о н р л а р и х а с и ­
да м ар ок ли м а ъ л у м о т беради.
К и т о б X I I I а с р н и н г б о ш л а р и д а х и ж р и й 6 18 й и л д а 21 ё з и л -
гандир. Китоб м у а л л и ф и М у х а м м а д Авфий Яаерда тугилгани
а м и л р у л м а с а - д а , ёш л и к даврин пн г к атта бир кисмини Бухоро-
!и: у т к а з г а н н учун, а д а б п ё т т а р и х ч п л а р и д а н баъзи бирлари
у ни А в ф и й Б у х о р о и й д е б а т а й д и л а р . А в ф и й Б у х о р о д а н к е й и н
С а м а р к а н д г а бориб 1\о рахоннй ш а ь з о д а л а р и д а н К и л и ч Арс-
лон хи зм а т п д а м унши (котиб) булиб и ш лаган.
А в ф и й б у н д а н кейин Хуросон, Сейист он ва Х о р а з м н и н г
т у р л и ш а х д р л а р н д а т у р д и ва о х и р и м у г у л б о с ц и н и д а н э со н-
ом он & ) л н ш н и я т и д а к у п д и ё р л а р н и к е з и б , 1219 й и л д а С и н д
ва М у л т о н $ у к м д о р и Н о с и р и д д и н К о б а ж а н и н г н а з д и д а бош-

18 4-Чахор м а к о л а » , 5.3— 5 4 - с а ^ и ф а л а р .
19 А с а р у н г ш г у з м у а л л и ф и к Р н г а н н о м д а н к у р а К и р о к китобхонлар
д о и р а с н р й г а н Йул аи роц ном би ла н ш у х р а т топ иб к ет иш н га я н а бир
MLC0.1 к и л и б Н а в о п н н и н г « Х а з о й и н - у л - м а о н и й » а с а р и « Ч о р д е в о н » у н в о н и
билан таннлгапинн эслатмш кифоядир.
Ав ф нй дан илгарп дам фо рс- то жик ча та з к н р а л а р ёзилган булса-да,
бул аг . з а м о н а м и з г а к е л и б е т м а г а н . К а м о л и д д и н Х о т у н и й ш - н г « М а н Б к и т
у ш - ш у а р о -сп ( XI а с р ) бу н а в ё з и л г а н а с а р л а р д а н д и р . К а р а л с и н : А б д у л -
г а и и М и р з о е в, Б а ъ з е к а н д ^ о о и д б а я к м а к о л а , « С а д о и Ш а р 1\», 1966,
2- сои. 1 1 1 - с а х и фа .
-1 Милодий 1221 йил.

43
п а н а т о п а д и . А н а ш у е р д а у 1221 й и л д а п о д ш о ^ н и н г в а з и р и
Л й н а л м у л к Р а г у ми д д и н А л ^ у с а п н и й н о м и г а Чкзининг ш о и р л а р
тазкираснни, яъни «Лубоб-ул-албоб»ини яратди. Кейинча у
Д е а л и г а кучиб, у ер н и н г .^укмдори Ш а м с и д д и н Э л т у т м и ш д а р ­
г о х и д а и л м и й - а д а б и й и ш л а р и н и д а в о м э т т и р г а н 22.
Д е х л и д а у м а ш х у р « Ж а в о м и -у л - ^ и к о ё т ва л ав о м и -ул -р и-
воёт» (хи ко ял а р йигини ва р и в о я т л а р ёруги) номлн асари ни
б н т и р д и * 3.
А вфийнинг шу иккинчи ас ари X III ас р д а н б о ш л а б Ш а р ц -
И с л о м о л а м и д а кенг ш у х р а т топиб, у з о к в а ^ т д а в о м и д а та р и х -
чиларга ва адабиётш уносларга м уътабар м аъхаз (илк манба)
р о л и н и у й н а г а н . Т у р т к и с м д а н (х,ар к;исм э с а й и г и р м а б е ш
б о б д а н ) и б о р а т бу а с а р т у р л и к а с б э г а л а р и , я х ш и в а ё м о н
хул*» 1 а р в а т а б и а т ходисалари бсбида кнзиц м атериалга
эгадир.
« Л \ ' б о б - у л - а л б о б » э с а б ир м у к а д д и м а в а у н и к к и б о б д а н
и б о р а т булиб, у д а в р н и н г ш о и р л а р и х а к и д а н а в б а т м а - и а в б а т
м аълумот берилади. Ш еърнинг хусусиятларидан, маъно ва
м а ф . \ у м и д а н , ш е ъ р и й и ж о д б и л а н ш у г у л л а н г а н з^укмдорлар,
д а в л а т а р б о б л а р и ва о л и м л а р х а ц и д а r a n б о р а д и .
Л екин, м а с а л а н и н г а ж а б л а н у р л и к томони ш ун даки , «Лу-
б об -ул-алб об» гарчи «Ж авом и-ул-хи коёт...» а с а р и д а н олдин-
ро ^ ёзилган булиб, а д а б и с т т а р и х и д а м устасно бир ур ин да
т у р г а н и . ^олда, уч а с р м о б а й н и д а хе ч к и м г а в а ^ е ч к а е р д а
м а ъ л у м б у ' л м ап ь4о,тган, т а з к и р а т у з г а н а д и б л а р в а ш у л а р к а -
т о р и д а б и р и н ч и г а л д а Д а в л а т ш о х уз « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » -
с н д а , Ж о м и й уз « Б а х о р и с т о н » н д а ва Н а в о и й у з « М а ж о л и с - у н -
нафоис»ида М ух а м м ад Авфий х а к и д а м у т л а к о .^еч н а р с а
а й т м а й д и л а р . Ф а ц а т А . \ м а д А м и н Р о з и н н и н г 1594 й и л д а ё з г а н
«Х аф т ш утим»ида бу т у г р и д а м а ъ л у м о т б е р и л га н д а н кейин
« Л у б о б - у л - а л б о б » т е з о р а д а д о н г ч и к а р а д и , н у с х а л а р и к у ч и-
р и л и б , Ш а р к м а м л а к а т л а р и д а т а н н л а б о ш л а д и 24.
Х а т т о X I X а с р б о ш л а р и д а 1 \у ц о н а д а б и й м у ^ и т и д а « Л у ­
боб-ул-албоб» м а ъ л у м ва м у ъ т а б а р бир китоб булиб тан ил-
ганини биз шоир Ф а з л и й билан бирга ш ои ра М а .\зу на трт а-
с п д а г и м у ш о и р а д а Ф а з л и й н и н г б ир и м о с и д а н п а й ^ а б о л и ш н -
миз мумкин:
Ю з о ф ари н сузингга «Л у б б и лубоб» курмай,
Арзи ж а м о л эта рм у о н и н а об к у р м а й ? 25

22 Ме л о м э н ц и к л о п с д и я с и , II ж и л д , 11 ж у з в , 23- са. цифа. Ф у о д К у п р у л и


мадситаси.
23 « Б о л ь ш а я С о в е т с к а я Э н ц и к л о п е д и я » , 28- том, « М у х а м е д А у ф п » с а р -
лавхали макола.
« 1\ о му с- ул -аъл ом », 6 - ж ил д, 4218- са^ифа.
25 « У з б е к ш е ъ р и я т и а н т о л о г и я с и » , Т о ш к е н т , 1961, 1 7 8 - с а х и ф а .

4-1
Т а з к и р а ж а н р и н и н г п а й д о б Д п иш и в а у м у м а н т а з к и р а ч и -
ли кн и н г та р а к к и ё т и н и тугрн та са в в у р кили ш учун М у х а м м а д
А в ф и й н и н г м а з к у р а с а р и д а н а л б а т т а х а б а р д о р б у л м о ^ ло-
з н м . Уз и у з б е к а д а б и ё т и т а р и х и д а к у п к и м м а т л и тазкира
(«М ажмуат-уш-шуаро») яратган Фазлий, юкорида эслатиб
у тгани м и зд ек , «Л уб об»н и тилга олиши бе ж и з эмас. Узбек
адабиётин ин г у сто зл ари бу асарни (гарчн у Н а в о и й д а н бир
а с р к е й ин м а ъ л у м б у л и б д о л г а н б у л с а - д а ) м у т о л а а к н л и ш н ч
в а у н д а н в о ц и ф б у л и б т у р и ш н и м а й о р а т ва м а ъ р и ф а т н и н г б ир
далилидек бахолай бошлаганлар.
1902— 1906 й и л л а р д а бу к и т о б н и н г я х ш и м у ^ а д д и м а ва
х о ш н я л а р б и л а н н а ш р э т и л и ш и 20 У р т а О с п е в а Э р о н м а д а н и и
тари хи га оид к\ и к и м м а т л и бир м а ъ х а з н и к г кенг плмий тад-
к и к о т д о н р а с и г а к и р и ш и г а с а б а б С Е лди 27.
Б и р о к биз ю к о р и д а к ай д к илиб утганим издек, XV ас р д а
М у х а м м а д А в ф и й н и н г т а з к и р а с и а д а б и й д о и р а л а р д а деч к и м-
га м а ъ л у м э м а с эди. Ш у н и н г у ч у й б у д а в р д а Д а в л а т ш о х , т и з -
г а н « Т а з к и р а т - у ш - ш у а р о » бу с о х а н и н г ( ф о р с ч а ) э н г в а з м и н
ва м аш х у р м а д с у л л а р и д а н сан ал ган. У м ум ан о л г а н д а эса, б у ­
тун ф о р с - т о ж и к т а з к и р а ч и л и г и д а А в ф и й н и н г « Л у б о б - у л - а л -
боб»идан кейин иккинчи т а з к и р а Д а в л а т ш о х н и н г «Т азкират-
у ш - ш у а р о » с и х и с о б л а н а д и 28. А с а р д а 350 ш о и р ^ а к и д а м а ъ л у -
мот берилади. Китоб Хуросон ва Урта Осиё та ри хи н и н г X —
X V а е р л а р и г а о и д м а т е р и а л л а р г а бой. У б и р д е б о ч а , е т т я
боб ва х о т и м а д а н и б о р а т булиб, А л и ш е р Н а в о и й г а б а г и ш л а н -
г а н . Г а р ч и « Т а з к и р а » н и н г к у л ё з м а л а р и куп б ^ с а - д а , л е к и н
б у л а р т а л aii х а т о л а р б и л а н к у ч и р и л г а н н у с х а л а р д н р . А с а р -
н и н г э нг я х ш и м а т н и м а ш х у р и н г л и з о л и м и Э д у а р д Б р а у н то-
м о н н д а н т а й ё р л а н г а н э ди. К е й и н ч а э р о н л и к адабиётшунос
М у х а м м а д А б б о с и й бу м а т н н и ц а д и м и й в а м у ъ т а б а р би р
н у с х а б и л а н к и ё с л а б , 1958 й и л д а Т е х р о н д а ч о п э т т и р г а н . Ки -
тобда ш о и р л а р хаётига дойр л а т и ф а л а р к^Ьдир. Б у китоб
Эрон ва У р т а О с и ё а д а б и й . ^ ё т и г а дой р материалларининг
бой лиги б и л а н ш у х р а т тоииб, Р а р б ва Ш а р к плми й д о и р а л а -
р и д а б ир м а ъ х а з д а и и с т и ф о д а к и л и н а д и . М а м л а н , Ф о н Х а м ­
м е р ( В е н а , 1818) Е в р о п а д а в а С у л а й м о н Ф а х м и й афандн
Т у р к н я д а 29 м а з к у р а с а р д а н м у ъ т а б а р м а н б а к а б и ф о й д а л а н -
ганлар.

“ М у х а м м а д А в ф и и, Л у б о б - у л - а л б о б , Э д у а р д Б р а у н в а М и р з о
М у х а м м а д х о н К а з ш ш и п н а ш р г а т а й ё р л а г а н т а н к и д и й матн.
27 « Ц е л о м э н ц и к л о п е д и я м » , II ж и л д , 1 1 - жу з в , 22— 2 3 - с а . ^ и ф а л а р .
28 « К р а т к а я л и т е р а т у р н а я э н ц и к л о п е д и я » , II т о м , « Д у а л а т ш а х С а м а р ­
канд»» маколаенга каралсин.
29 С у л а й м о н Ф а х м и й , Сафинат-уш-шуаро (шоирлар кемаси),
Истанбул, 1943.

45
Т а з к и р а л а р х а ц и д а r a n б о р а р э к а н , а д а б и ё т т а р и х ч и с и яна.
бир нарс ан и эъ ти б о р га олиш и керакки, ш онрлар х ак.пДаг и
тазкиралардан ташцари, тасаввуф арбоблари — суфийлар,
ш а й х л а р , п и р л а р тулрисида ту зи л ган т а з к и р а л а р д а ва хатто
Хукмдор х о н а д о н л а р и б о р а с и д а ёзилган с о л н о м а л а р д а х ам
ш о и р л а р х а с и д а м а р о к л и м а'ълум отл ар га та со д и ф крыинади.
Ш у л ар ж у м л аси дан Ф арндиддин Атторнинг « Т азк и р ат -у л -аз'
лиё», А б д у р а х м а н Ж о м и й н и н г « Н а ф а .\ о т -у л - у н с » ва Н а в о и й -
н и нг « Н а с о и м - у л - м у . \ а б б а т » и д а б у н д а й м и с о л л а р н и у ч р а т и -
ш н м и з мумкин. М а ъ л у м к и , Н а в о п н н и н г «Насоим-ул-му^аб-
б а т » и д а А х м а д Я с с а в и й ва Л д и б А х м а д к а б и т у рк и н ш о и р л а р
. \ а к и д а г а н б о р а д и . Я н а т у т р и с и , г а р ч и бу к и ш и л а р н и у « м а -
ш о п и х л ар » ( ш а й х л а р ) унвони остида берса-да, б у л а р д а н хар
б и р и уз с о х а с и н и н г и и р и к ш о и р и Ф л ган ки , а д а б и ё т т а р и х ч и -
л а р и у ч у н м а с а л а н и н г бу т о м о н и к у п р о ц к и з и к а р л и д н р . М у -
ал л и ф , у зи д ан и л гари ги т а с а в в у ф т а з к и р а л а р и г а — чунончи.
Ф а р и д и д д и н А т т о р н и н г « Т а з к и р а т - у л - а в л и ё » ва А б д у р а.\м о н
Ж ом ийнинг «Нафахот-ул-унс» асарларига кирмаган «турк
м а ш о й и х и » н и и м к о н б о р и ч а « т н л а б т о п и б » , у з к и т о б и г а ки р-
г и з г а н и н и а й т а д и 30. У «Х1и б а т - у л - . \ а ц о й и ^ » н и ё з г а н А д и б А х ­
м ад хакида дейдики:
«. .. Ул ^ а м т у р к э л и д и н э р м и ш . А н и н г и ш и д а Fa p n u н и м а -
л а р м а н ц у л д и р . К у з л а р и б у т а р э р м и ш ва ас л о з о ^ и р э р м а с
э р м и ш » 31.
Б у н д а н кейин Н а в о и й А диб А х м а д д а н икки бай т келти-
радикн, у л ар д ан биттаси хам шу хнкматли фарддир:

СЗнгакка и л и к д у р , э р о н г а 32 б н л и к 33,
Биликсиз эрон, у л — с у н г а к с и з и л и к 34.

Н ав о и й А диб А ^ м а д н и н г XV ас р д а к уп чи ли к турк халк-


л а р и у р т а с и д а м а ш х у р булганини ва унинг х и к м а т л а р и би л ан
нукталари эл-улус уртасид а шойеъ (тар^алган, ёйилган) б у л ­
ганини очик к у рсатад и . Ш у би л а н унинг тили в а ъ з ва наси-
хатларга мосланган турк лаф злар и дан иборат булганини
к а й д этади:

30 « Ж о м и й в а Н а в о и й » , Т о ш к е н т , 1966, 112— 1 1 3 - с а . \ н ф а л а р .
31 Ф у о д К t п р у л и, X I I а с р т у р к ш о и р и А д и б А ^ м а д ( « Т у р к т и л и
в а а д а б и ё т и з^акида т е к ш и р у в л а р » т у п л а м и д а н ) , И с т а н б у л , 1939, 70- са-
дифа.
32 Э р о н — эр к и ш и .
33 Б и л и к — б и л и м , д о н и ш , ил м, м а ъ л у м о т ( « Л у т а т и ч а т о т о и й - т у р к и й -
у с м о н и й » , I ж и л д , 9 4 - с а л и ф а , И с т а н б у л , 1298 д и ж р и й Ш а й х С у л а й м о н
Бухорий асари).
34 У ш а а с а р , 7 1 - с а д и ф а .

46
«... В а а н и н г т и л и т у р к а л ф о з и 35 б и л а м у в о и з а 36 в а на*
с с й щ г а 37 г у ё 38 э р м и ш , б а л к и , а к с а р т у р к у л у с и д а х и к м а т в а
н у к т а л а р и ш о й е ъ д у р в а н а з м т а р и к и б и л а а й т у р э р м и ш ...» 3*1.
Шуниси дн щ Я гга лойикдиркн, «Н асойим-ул-мухаббат»да
м у а л л и ф Адиб А.^маддан к елтирган б а й т л а р д а н бири ва яна
« Л 1 у н ш о о т » 40д а г и м а к т у б л а р д а н б и р и д а б а ё н э т и л г а н т у р т л и к
А д и б А х ; м ад н ин г м а ш х у р « Х , иб а т - у л - : \ а к о й и к » а с а р и д а у ч р а -
м а й д и . Д е м а к , Н а в о и й д а в р и д а А д и б А х м а д н и н г и к к и н ч и б ир
а с а р и х ам х а л ^ у р т а с и д а кенг ш у х р а т к о з о н г а н д и р .
«Н асой и м -ул -м у.\аб бат» билан ш у н д а й та н и ш у в очи^-аён
к у р с а т а д и к и , Н а в о и й н и н г а в л и ё л а р >;аётига д о й р ё з г а н ( ёк и
Ж о м н й д а н э р к и н т а р ж и м а к п л и б , б у н г а б ир к а н ч а м а т е р и а л -
лар кушган) шу асарида адабий тазкирага якинлаш аётган
б ир ^ а н ч а у н с у р л а р б о р э к а н .
Зотан адабиёт тарихчнларн тазкнраларни уларда мавж уд
м у н д а р и ж а л а р г а к у р а б ир н е ч а т у р г а а ж р а т г а н л а р . У л а р н и
« Газкират-уш-шуаро» (шоирлар тазкираси), «Тазкират-ул-
машойих» (шайхлар, авлиёлар ^акидагн тазкира), «Тазкират-
ул-хаттотин» (хатт отл ар х ак и д а т а з к и р а ) каби н ом лар билан
а т а г а п л а р 41.
Н а в о и й н и н г а в л и ё л а р ( иак и да ги т а з к и р а с и ш о и р л а р х а к и -
д а ё з и л а д и г а н т а з к и р а с и у ч у н б ир б о с к и ч , б а л к и м а ш ц р о л и -
ни Е т н а г а н д и р .
А ммо Н аво и й узининг м аш х ур «М а ж ол и с-у н -н аф ои с » аса-
ринн б о ш л а г а н и д а асосан Д ав латш охнинг «Тазкират-уш-
ш у а р о - с и г а в а А б д у р а ^ м о н Ж о м и и н п и г « Б а . \ о р и с т о н » и г а ух-
ш а ш а с а р я р а т м о к ч и э ди.
Навоий Абдурахмон Ж ом ийдек «олимикдор кишининг «Ба-
х о р и с т э н » о т л и г к и т о б и » д а 42 б ир р а в з а н и н г в а з н л и к к у н л о в ч н
булбулларга баш ш лан ган и н и кайд килиб угганида Ж омийни

35 А .г ф о з — л а ф з л а п
36 M i / в о и з а — в а г )лаг>.
37 П асойих — насндДрар.
38 Г й ё — г а п и р у в ч и , Я ’з л а с т г а н .
39 Ф у о д Купрули, XI I а с р т у р к ш о и р и А д и б А к м а д , 71 - с а . \ н фа .
40 Ад иб А \ м а д н и н г р убоийси ш уди р:

Атодин хато келса, курма хато,


С а в о б б и л х а т о ц и л с а д о г и ато.
От ангнинг хатосини билгил савоб,
Се п и юз б а л о д н н i- л' т к а р г а й х удо.

Ф уо д Купрули, XII аср турк шоири Адиб А\м ад, 72-са.%ифа ( М и с о л


П а р и ж миллим кутубхонасидаги Навоий асарларипинг куллиётидан,
II ж и л д , 3 9 7 - в а р а ц д а н о л и н г а н ) .
41 О г о * С н р р и Л е в е н д , Д е в о н а д а б и ё т и , 4 2 2 - с а ^ и ф а .
42 « М а ж о л и с » , 2 - с а ^ и ф а .

47
б ир к а н ч а т а з к и р а ч и л а р д а н а ж р а т и б о л г а н д е к б у л и б «Ул
ж у м л а д и н б и р и » 13 д е б к у р с а т а д и . С \ н г р а А л и ш е р Навоий
« Х у р о с о н м у л к и н и н г а с и л м и р з о д а л а р и о р а с и д а ф а з л в а до-
ниш зе вари би л ан б а х р а м а н д булган ам и р Давлатшох»нинг
« Т а з к н р а т - у ш - ш у а р о » о т л и г к и т о б и г а ю к с а к б а х о б е р и б , «во-
к и а н б а с и з а х м а т т о р т и б д у р в а б у т о и ф а н н я х ш и ж а м ъ мИ-
л и б д у р » ,44 д е й д и .
Лекин тазкирачилик оламида м авж уд булган асарлардан
Н а в о и й ф а к а т ш у и к к и а с а р н н г и н а б и л г а н м и ? А л б а т т а , йук.
Б у т у г р и д а у о ч и ц д а н - о ч и к баён ю т а д и к и , бу б о б д а ( я ъ н и
т а з к и р а ч н л и к д а , — М. Ш . ) « я н а д о г и р а с о и л в а к у т у б б о р » 45.
А м м о Н а в о ] # м а з к у р т а з к и р а р и с о л а л а р и ва к и т о б л а р и д а г и
а с о с и й н у к с о н д е б , у л а р д а ф а к а т ил г а р и у т и б к е т г а н ш о н р -
л а р х а к и д а суз оо рн б, з а м о н а н и и г ( Н а в о п и уз з а м о п а с и н и —
X V а е р н и в а х у с у с а н а с р н и н г II я р м и н и к ш д а т у т а д и ) ш о и р -
л а р и . а й н и к с а г а з а л н а в и с ш о и р л а р и х а к и д а б и р о г и з х а м га-
пмрилмаганини билади.
Н авоий, т а з к и р а л а р н и н г в а з и ф а с и — шоир ва адиблар-
и и н г н о м и з а м о н с а х и ф а л а р и д а н у ч м а с и н д еб , у л а р н и н г а з и з
н о м лари н и к и то б л а р га н ак ш кплиб к у й и ш д ан нборатд и р, деб
ку п т у г р и т у ш у н а д и . У А о д у р а х м о н Ж о м и й н и н г а д а б и ё т ва
м а д а н и я т сохасидаги м авк еп г а улуг бахо бериб, са к ки з р а в за
( б о г ч а ) д а к н б о р а т бул г а! ! « Б а х о р и с т о н » н и н г е т т и н ч и р а в з а с и
ш онрларга багпш лап ганнка катта та ш аккур ила к а П д ки-
л а л 1Г-°.
Л е кн н . ю к ори да айтгани м и здек, Н а в о и й хар п к к а л а тазки-
р а д а к \ п р о к ил г а р и у т и б к е т г а н ш о и р л а р х а ^ и д а г и н а r a n бо-
риб т у р г а н и д а я к а н о а т л а н м а й д и . У уз з а м о н д о ш л а р и к ато р и д а
бир к а н ч а ш о и р л а р н и н г н л г а р и ут ган с а н ъ а т к о р л а р д а н сира
к о л п ш м а е л н г п н и к а й д ц и л и б д е й д и к и : «... ш н к а с т а х о т н р г а
в а с и н \ '5 к у н г у л г а к о л д и к п м . Сир н е ч а в а р а » б н т и л г а й в а бу
а с р ш у а р о с и б и л а o v л а в р з у р а ф о с и о ти н а н д а с а б т э т и л г а й ,
то бу н п ё з м а н д л а р х а м б у р у н г и ш у а р о а к о б н р и з а й л и д а м а з ­
кур б \ л г аи л ар . . . » ' - 7.
Б у « а с р ш у а р о с и » д е б у з а е р д о ш в а з а м о и д о ш л а р и н и на-
зарда тутган Навоий, аитпш мумкпнки, «М ажолис-ун-нафоис»
(1 4 91 ) к и т о б и б и л а н у з и н и н г э нг к у п р о к з а м о н а в и й м а з з у д а
ёзи лга н ас ар и н и яр а т г а н д и р , зероки « М а ж о л и с » том м аън оси
билан тазкира, яъни адабий-тарихий турдаги асар булиш би ­

43 У ш а ж о й д а .
44 У ш а ж о й д а .
45 Р асой. 1— рис о л ал а р .
46 А л и ш е р Н а в о и й , М а ж о л и с -у н -н а ф о и с , Т ошкент, 19 6 1, С уйим а
Р а н и е в а н а ш р г а т а й ё р л а г а н т а н к и д и й м атн. 2— 3 - с а^ и ф а л а р .
47 «М а ж оли с...»,— 3—-4-са^ифалар.

48
л а н б и р ш и о р д а , хеч ш у б э д с и з ю к с а к б а д и л й м о х и я т г а ^ а м
эгадир. Бу ас ар д аг и хитираиин п а р ч а л о р н н н г пухталиги, тил-
н н н г с у н ъ н З ва я с а м а с а ж ъ л а р д а к х о л и , с о д д а в а р а в о н бу-
л и ш 1 иги, о л а м л а р г а б е р и л г а н с и ф а т в а т а в с и ф н о м а л а р н и н г
ж, з и б а л и с у р а т ( о б р а з ) д а р а ж а с и г а к у т а р и л и ш и , к у п ч и л и к
ф н к р а ( м г д о л а ч а , м о д д а ) л а р м и п г ч у к \ р ва с а м и м и й л и р и з м
б и л а н о з у ^ л а н и ш и , б а х о л а р н и н г асл з а в ц ва т а м и з д и д би л а н
иф. д а л а н и ш " к н т о б г а о л н й б а д и и й х и с л а т б а х ш э т а д и .
Х о.\ А б д у р а х м о н Ж о м и н к и н г « Б а .\ ) ри ст о н » и в а хоС А л и ш е р
Н а в о и й н н н г « Ч М ж о л и о ж х а к и д а б ир й ш ч а м о н о г р а ф и я л а р
ё з и л и б , у л а р у з б е к к и т о б х о н и г а я х ш и м а ъ л у м б у л г а ни учун,
б и з бу а с а р л а р у с т и д а а л о х н д а т у х т а й м и з . Б и з т а з к и р а ч и л и к
т а р н х и д а ж у д а к а м т е к ш и р и л г а н ва би зиинг к и т о б х о н л а р г а
н о м а ъ л у м б у л г а н а е а р л а р н и м шВ р п д а б а г а ф е и л р о ^ т у ш у и т и -
р ш н и м и з н и н г б о и с и х а м ш удир .
М а ъ л у м к и , « Б а : « д р и с т л: а... и Ж о м и й н и н г яг о н а ба ди и и
н а с р и й а с а р и д и р . М у а л л и ф у зи бу к и т о б н и б у ю к э р о й ш о и р и
ва а д и б и М у с л и х и д д и н С а ъ д и й Ш е р о з и й н и н г « Г у л и с т о к » и д а н
илхомланиб ёзганини «Бахористон»нинг дебочасида эътироф
э т а д и 48.
сБахористон» саккиз равзага (богчага) булннади. Булар-
да н биринчисн — м а ш х у р ш а й х л а р ва а в л и ё л а р г а , нккинчи-
с и — д о н п ш м а н д л а р н и н г хикм атл и г ап л ар и г а ; учинчиси —
^ у к м д о р л а р г а ; т у р т п н ч и с и — с а х о в а т ва х и м м а т г а ; б е ш и н ч и -
си — м у х а б б а т г а ; о д т н н ч н е н — , \ аз нл е э м у т з й и б а л а р г а ; ет-
т н н ч и с и — м ашх. у р в а а т о ^ л и ш о и р л а р г а : с а к к и з и н ч и с и —
жониворлар бахеида м асалларга багишлангандир.
Ж о м и й , у з и а н и к к у р с а т г а н и д е к , « Б а ^ о р н с т о н » н и 9 08
. ^ и ж р и й д а , я ъ и и м и л о д и й х и с о б б и л а н 14 8 6 , 87 й и л д а о з и б ту-
галлатгандир.
Б у ю к эпик шоир, а ж о й и б л и р и к т а р о н а с о з , ф а й л а с у ф , тил-
шунос, ад абиётчи булган А б д у р ах м о н Ж о м и й н и н г д а х о с и д а ч
х.осил б у л г а н б у а с а р х а м о р и г и н а л , м а р о ц л и в а ю к с а к а д а -
б и й - т а р и х и й а х а м н я т г а э г а б у л г а н б ир а с а р д и р . Г а р ч и « Б а ^ о -
ристон» б у т у н л и гн ч а, б о ш д а н - о ё к т а з к и р а т и п и д а г и а с а р бул-
м а с а - д а , бу к птобнннг сттинчи б о б н д а ш о и р л а р х а к и д а б е р и л ­
г ан м а ъ л у м о т в а ш е ъ р и я т г а о и д м у л о х а з а л а р у н и э нг к и й -
м атл и т а з к и р а л а р ^ а т о р и г а ^ у й и ш га хак беради.
Т а з к и р а ч и л и к д а Н а в о и й у з и г а хос б и р из очи б, а й н и к с а

43 Е. Э. Б е р т е л ь с , Н а в о и и Д ж а м п , М., 1965, стр. 24 6 — 247.

4 -4 0 49
т у р к и й т и л л а р д а б и р и н ч и 49 у л а р о ц т а з к и р а я р а т г а н и у ч у н в,-)
бу м а ^ о л а м и з д а б и з Н а в о и й т а з к и р а ч и л и к м а к т а б и н и н г Ь з а р -
байж он зам инида давом этганини курсатмокчи булганимиз
учун, « М а ж о л и с » н и н г б а ъ з и бир х у с у с и я т л а р и н и эслатиб
утпшни лозим топамиз.
Н а в о и й уз а с а р и д а прогрессив м а в к е л а р д а н турнб ада-
б иё тнниг т а р б и я в и й ва эст ет ик а.^ампятнни чу кур т у ш у н г а н и п п
и с б о т л а г а н . У х а р б и р ш о н р д а н ё х у д ш е ъ р ж Л з а с к о р и д а н чу-
к > р м а з м у н в а п у х т а ш а к л т а л а б к и л а д и . Ф и к р а л а р д а о л ин -
г а н ,%ар б и р ш о и р н и н г ^ а ё т н , т а к д и р и , и ж т н м о и й с и й м о с и , ху-
н а р и , и с т е ъ д о д н , ф а з и л а т и в а н у ц с о н л а р и б ир б у т у н л и к т а ш ­
к и л к и л а д и к и , бу ф а к т у з и Н а в о и й н и н г у з а с а р и г а к а т т а ил-
мий м а с ъ у л и я т бил ан ё н д а ш г а н и г а д а л о л а т килади.
«Мажолнс» муаллифи у чу н к а л а м г а о л и н г а н шоирнинг
к ай си т и л д а н ж о д этганлиги б е ф а ц * эмас. У хар цаисн шоир
(унинг цайси ти л д а ё з и ш и д а н к атъ ип н а з а р ) и ж о д и г а я р а ш а
бахо бериш бил ан бирга, й а м и ш а туркий (узбекча) ёзган
ш ои р л ар хакида сузлаётганда уларнинг шу тилда ас ар л а р
я р а т г а н и н и а л о х и д а к а й д к и л а д и к и , ш у б н л а н у у з и н и и г юк -
са к в а т а н п а р в а р л и к ва х а л ^ п а р в а р л и к бурч нни а д о к и л м о к к а
т а й ё р э к а н и н и н а м о ё н к и л а д и , з е р о о н а т и л и д а б а к у в в а т б ир
ад а б и ё т яратиш , унинг ту гм а хал к и ту ш у н а ётг а н ти л д а ранго-
р а н г а с а р л а р и ж о д этн ш ш о и р и м и з учун б а л а н д в и ж д о н и й
в а з и ф а л а р д а н б н р и эди. У л у г п о р б а ш а р и й г о я л а р н и в а д а р д -
л а р п н и з х о р э т и ш у ч у н уз о н а т и л и с и - т у р к т и л и т а м о м и л а
л о и ш \ , к о д и р в а м о х и р э к а н и г а ш о и р н и н г н м о н н к о м н л эди.
Уз к у р и л и ш и э ъ т и б о р и б и л а н х а м « М а ж о л и с » г о я т о р и ­
г и н а л б и р х и с л а т г а э га. М у а л л и ф , д у с т н Ж о м и й г а х у р м а т а н
уз а с а р и н и с а к к и з м а ж л и с г а б у л г а н . Б и р о к к о м п о з и и и о н i\y-
рн л п ш ж и х а т и д а н у б о ш к а т а з к и р а л а р д а н а ж р а л а д и ва биз
ю к о р и д а б е р г а н т а е н н ф д а н 4 е ч к а i'i c и б и р и г а к и р м а й д и , б а л ­
ки, а к с и н ч а , т а з к и р а х и л л а р и н и н г х а м м а с и г а хос б у л г а н б е л -
г и л арни олиб, м у р а к к а б бир т а з к и р а типи я р а т а д и . Чунончи,
биринчи, иккинчи ва учннчи м а ж л и с л а р х рон ологи к т а р з д а
т \ з и л г а н л а р . Б у л а р д а м у а л л и ф в а к т та р ти б и г а риоя килиб,
илгари утган ва ёхуд Н а в о и й г а з а м о н д о ш б ул ган к и ш и л а р н и
я ш а г а н с а н а л а р и г а к а р а б тар ти б га солиб берган.
А с а р д а г и бе ш и н ч и ва о лти нч и м а ж л и с л а р ж у г р о ф и й прин-
ц и п д а т у з н л г а н , з е р о к и , бу е р д а т а с в и р л а н г а н к и ш и л а р Ху-

49 «^Мажолис- ун-нафоис» б а рч а т ур ки й х а л к л а п н и н г а д а б н ё т л а р и д а б и ­
р и н ч и т а з к и р а х и с о б л а н г а н и н и б и з г и н а т а ъ к и д к и л а е т г а н и м и з нуц. А ж н а -
б и й т у р к о л о г л а р в а ш у л а р ж у м л а с и д а н Т у р к и я т и л ва а д а б и ё т а к а д е м и я -
синянг п р е з и д е н т хам эътироф этг ан К а р а л с н н : О г а С и р р и Л е-
в е н д , Н а в о н й н и н г а с а р л а р и , А н к а р а , 1957, 189- са. \ ифа .

50
р о с о н д а я ш а г а н л а р в а Х у р о с о н д а н т а ш к а р и д а я ш а г а н л а р де -
ган белги остида туи л а н га н л ар .
« М а ж о л и с » д а г и е т т и н ч и м а ж л и с , т о м м а ъ н о с и б и л а н с у л о-
л а в и н ( д и н а с т и к ) б е л г и о с т и д а к у р и л г а н . Ч у и к и бу е р д а туп-
л а п г а н й и г и р м а бир к иш и .^аммаси Т е м у р и й л а р с у л о л а с и н и н г
(биринчи ш ахе ам и р Т ем у р К у р а г о н и й узи б ^ л п ш и шарти
билан) намояндаларидир.
А с а р д а г и с а к к и з и н ч и ва сунгги м а ж л и с эса м о н о гр а ф и к
т а р з д а ё з и л г а н к ен г б и р а д а б и й т а х л и л н п э с л а т а д и . Ч у и к и
бу е р д а х а м м а г а и С у л т о н Х у с а и н Б о й ц а р о н и н г ( ш о и р \ y c a f i -
н иш ш нг) г а з а л л а р и н и ва са н ъ ат корл н г и н н тасвир ва т а ъ р и ф
кплишга каратилган.
Ш ундай килиб, шоиримнзнинг «М аж оли с» асари м у ж ассам
б ир е д г о р л и к с и ф а т и д а з а м о н а с и н и н г 4 59 т а ш о и р , е з у в ч и ,
о л и м , ш е ъ р х а в а с к о р л а р и в а м у х л и с л а р н х а к и д а у з д а в р и ах-
л и г а э с л а т м а б у л и ш б и л а н б и р г а , к е л г у с и н а е л л а р г а , — би.-.
н и н г а в л о д л а р и м и з х.ам ш у л а р ц а т о р и г а к и р г а н и х о л л а , -
у з о к з у р р н ё т л а р г а м а р о ^ л и ва б у р о н л и д а в р н и н г эхти ро сли,
б е т и нч , г а л а т н , д о н о , б у ю к ва оддн]"[ ш а х с л а р и х ;а к и д а г о я т
х о л и с 50, н а ф и с в а у н у т и л м а с б ир ш а . \ о д а т н о . м а б у л и б етиб
келгандир.
Куп утм ай « М а ж о л и с » бир к ан ч а Ш а р к м а м л а к а т л а р и д а
ш у х р а т ва э ъ т и б о р цозонди. Э р о н д а , Урта О снё да , О з а р б а й -
ж о н д а в а Т у р к и я д а « М а ж о л и с » э нг с е в и м л и к и т о б л а р д а н б у ­
л и б к ол ди. У зининг з а м о н а в и й л и г и , .\а ёти ил иги ва м а р о к л и
м у н д а р и ж а г а бон булнш и билан у турли т а б а к а л а р н и и г днк-
к а т и к и у з и г а ж а л б э т д и. X V I а с р н и н г у з и д а « М а ж о л и с » н и н г
3 м а р т а ф о р с т и л и г а т а р ж и м а к н л н н г а н л и г и 51 б у н и н г ж о н л и
гувохиднр.
Я к и к ва У р т а Ш а р к д а XVI а е р д а н б о ш л а б пай д о б у л г а н
к уп т а з к и р а ч и л а р асарларини ёзаётганларида буюк На-
в о и й н и н г а л б а т т а б а р а к а л и н а ф а с и н и £ з е н н а л а р и д а хис эт
ганлар. Ш у л а р ж у м л а с и д а н С од иц бек Содикршнинг «Т азки
ран м а ж м а -у л -х ав о с » , Сом Ммрзонинг «Т ухф аи Сомин», Лут-
ф а л и б с к н и н г « О т а ш к а д а и О з а р » ва б о ш к а л а р н н и курсатиш
.мумкин. Б и з н н б у л а р каторидап Соднк Китобдорнинг таз-
к и р аси к у п р о к к и з и к т и р а д и . Б у н и н г а л б а т т а боиси бор. Би-
ринчидан, «М а ж м а -у л -х а в о с » и и н г м у а л л и ф и о з а р б а й ж о н л и к
булса-да, асари ни узб ек ча (унинг уз та ъ б и р и би л ан ай т га н да ,
«чнгатойча») ёзган; иккинчидан, Н ав о и й т а з к и р а ч и л и к м ак та-
бининг а н ъ а н а л а р и « М а ж м а - у л -х а в о с » д а ай н икса яццол ифо-

50 Е. Э. Б е р т е л ь с , Н ав ои, М.— Л., 1946, 228— 23 0-са^и ф алар.


51 Б у т \ г р и д а к ар а л си н : С у й и м а Р а н и е в а , Д а в р а д аб и й ^ аёти
к ?згуси, « М а ж о л и с-у н -н аф о и с» г а ёзил ган м у ц а д д и м а , 13-са^ифа.

51
д а л а н г а н ; у ч и н ч и д а н , бу т а з к и р а д а г и м а т е р и а л л а р в а ш о н р -
л а р н п н г у з б ек а д а б и ё т и т а р и х и г а а н ч а т а а л л у к и бор; ту рт ин-
чпдан, бу т а з к и р а н и н г м у а л л и ф и у з б е к к н т о б х о н и г а х о з и р ч а
к а м т а н и л г а н ё з у з ч и д и р 52.
Т а б р и з ( Э р о н , Ж а н у б и и О з а р б а й ж о н н и н г п о й т а х т и ) до -
н и ш г о х н н и н г , я ъ н и у н и в е р с и г е т н н п н г м у д а р р и с н д о к т о р Аб-
д у р р а с у л Ха й ё. мп ур и к к и н ч и ж а Л н у р у ш и д а н к е й и н у з и н и н г
и л м nil и ш л а р и г а о и д м а т е р и а л л а р н з л а б И с т а н б у л г а б о р а д и .
У ерд а турли к у т у б х о н а л а р д а ш у г у л л а н н б ту рган м ах а л и д ч
И ст ан б у л д о р п л ф ун ун нн н нг кутубхо наеи д а туркнПча ёзи лган
бир к у л ё з м а г а кузи т у ш и б к о л а д и . С и н ч н к л а б f a p a c a , бу к у ­
лёзма, Хайёмпурпннг таъбири бптан аитгапда, «чнгатонча»,
я ъ и а в а д и м н н у з б о к ч а ё з и л г а н и о ш к о р бу' лад и . Х а и ё м п у р
б у Д у л ё з м а г а г о я т м а р о к л а н п б ! \ о л ад и . Ч у н к и , — д е й д и у, —
бу к н т о б г а ё з г а н м у к а д л п м а с а д а « . .. Н а ф о с а т и п усх а ва ши-
р i i ii ч ii ii м а з з у м а р о ч а н д д а ц н к а б а м у т а л а а и он в о д о ш т ва
д а р н а т н ж а б а р м а н м а ъ л у м ш у д к и , ин к и т о б д а р а > ; ам и ят
гкмш к а м н а з « М а ж о л и с - у н - н а ф о и с » А л и ш е р Н а в о и й н а д о -
р а д >35.
(/■'Бу н у с х а и и н г н а ф о с а т и в а у н д а г н м а в з у и и н г ш и р и н л и г а
ме. а б а р не ч а д а к и к а у н и м у т о л а а к и л м о к д а м а ж б у р э тд и . В а
н а т и ж а д а м е н г а а ё н В а д и к и . бу к и т о б ш ш г а г а м и я ги А л и ш е р
Ыилонннииг « М а ж о л и с-у н -н аф о и с » а с а р и д а н кам эмас».)
Б у н а а г с а б а б и ш ун да н иборатки, дейди доктор Хаиёмпур,
И п а о и й а с а р и IX а с р , \ п ж р н й д а г н ф о р с ш о и р л а р и .\a i;n ;u j.
маълумот бергаи булса. «М аж м а-ул-хавос» Навоийдан
кеаингн м а д а н и я т ар б о б л а р и н н , XVI ас р д а ва XV II асрнинг
б о ш л а р и д а я ш а г а н ш о и р л ар н и , м усик ий ш ун осл ар ни , рассом-
. т ар а н , х о н а н д а л а р н и , н а к к о ш л а р н и уз и ч и г а о л а д и . Б и н о б а -
ран, Х аи ё м п ур уни «м у там м и м и китоби Н а в о и й б о я д шу-
м у р д » 54 ( Н а в о и й к н т о б и н н тамомловчи саналмоги лозим),
денди.
Б у а с а р н и н г а х а м и я т и н и ва к и й м а т и н и т у л а ф а х м л а б анг -
л а г а н и учун Х а и ё м п у р х а м м а б о ш к а и ш л а р и н и й и г и ш т и р и б

5- « М а ж м а - у л - х а в о с » х а к и д а к а р а н г : « М у х т а с а р о з а р б а й ж о н а д а б и ё т и
т а р и х и » , I ж и л д , Б о к у , 1943; X О р а с л и, X V I 1— X V I I I а с р о з а р б а й ж о н
а д а б и ё т и т а р и х и , Б о к у , 1956; X О р а с л и, Н а в о и й м е р о с и н и у р г а н и ш
т а р и х и т а и , « У з б е к т и л и в а а д а б и е т и м а с а л а л а р и » , 1960, Л? 3; С. F а н и е ­
в а, Н а в о п н н и н г « М а ж о л и с - у н - н а ф о и с » а с а р и т а ъ с и р и д а ё з и л г а н т а з к и р а ,
(-.Узбек т и л и в а а д а б и ё т и м а с а л а л а р и » , 1963, № 6.
51 « Т а . ж и р а и « М а ж м а - у л - х а в о с » , б а з а б о н т у р к и - ч а г о т и й , Т а л и ф С о д и -
к кп К н т о б д о р ва т а р ж п м а н он б а з а б о н ф о р с и й б а х о м о н д о к т о р А б д у р р а -
с у л Х а и ё м п у р , м у а л л и м и д о н и ш г о х и Т а б р и з ; Т а б р и з , 1327 х и ж р и й ш а м с и
( 19}х м и л о д и й ) , « М у к а д д и м а и м у т а р ж и м » ( т а р ж и м о н н и н г м у к а д д и м а с и ) ,
« ж / сахифаси.
51 У ш а а с а р , у ш а м у к а д д и м а .
щинб, бу асарнннг булак иусхаларнпи ахтара бошлапдн. Бу
асарнпнг номи «Мажма-ул-хавос», муаллнфининг помп эса —
Соди^нй Китобдор деб цуиилган эди. Олпм яна Истанбулда
машхур «Нурн Усмония» кутубхонасидан халнги ^улёз.манинг
иккинчи нусхасини ва I k -таибул дорилфунуии кутубхонасидан
бу асарнинг яна бошка бир нусхасини топиб олишга муваф-
фац булган. Бирок бу иусха.парни цисслаб курса, хар учалз
вариантдан энг сифатлпсп, туларогп ва т^грирогп дорилфу-
нуидан биринчи топ ил га и 485 сонлм нусха экан. Шунинг уети-
га бу нусха Содицбек Содпкин Китобдор хали тирик чогнда
кучирилган энг эскп нусхадир. Уш ш г качон езилганпнн биз
Кулёзмаппнг охирида Хошимин номлн бир котибшшг купи-
даги кптъаепдан англаймиз:
I: плдп пусхан Содпкин муборакбод,
Рапс афандийа танврда ула гохи апис.
ГД рунжа Хошимин итмомпни анинг, тарнх —
Дсди: Китоби нэпу бсбадал бароии ране...55
«китоб паву бебадал бароии рапс», абжад хисоби билан
араб харфларини хисобласак, хижрпй 1016 пилга, милодии
э с а — 1607/8 нилга тугри келади. Ш у йилларда эса Содикин-
нинг хали хаёт булгани аник маълумдир.
Б у фазилатларни эътнборга олиб, доктор Хаиёмпур бу
нусханинг суратинк кучпрнб олади ва форсчага таржима кп-
лпб аелн бнлан биргаликда Табризда (1948 йилда) нашр
этади.
Энди шундай савол тугилиб колади: бу китоб Хаиёмпур
нашридан олдин адабиёт доираларида маълуммпди? Соди-
к иII Китобдорнинг узи ким ва унинг нами тазкираларда знкр
этпладимн?
Бу саволларга ижобий жавоб бера оламиз.
Муаллиф уз асарларииинг куллиётига ёзган мукаддимада
узиии Содикий Китобдор деб атанди. Бошка бир канча жой-
ларда .муаллиф узи эътироф этганидек, унинг исми Содпц-
бек, тахаллуси Содиций ва мансаб булича лакаби «Китобдор»
булган.
Содикбек Содицин хакида илк маълумот берган тарихчн
Искандарбек Мунши (Т\ркмон)дир. У уз тарихий асариннпг
1616 иилда ёзган кисмида5'3 бу киши хакида кимматли мяте-
риаллар берган. Муаллиф Содикийга замондош ва балки шах-
сип таниш |^лгани учун, унинг бу тугрисида берган матлу-
мотлари ва цолдирган таассуротларп, айрим фактлардаги

55 Уш а асар, хотима кисмидан.


56 И с к а н д а р б е к М у п ш и, Тарихи Оламорони А ббо си !, I жнлд,
127— 128-са\ифалар.
галатлардан каты ш назар, катта зътпбор ва ишончга лойик-
дир.
Бундан бошка Кози Ахмад, Лутфалпбек Озар («Оташка-
даи Озар») Шамсиддин Сомин («Комус-ул-аълом)лар дам
С.одикпйнинг цаёти ва нжэднётига кизнккандир.
Лекин Содикип ^акидагн бор материалларни системалаиь
тириб, узи хам янги маъхазлардан фойдаланиб куп жиддий
ва илмий фикр билан майдопга чнккан киши X X аср Эрон
олими Мирзо Му.\аммадали Тарбият Табризинднр. Илгарнги
баъзи бнр тазкирачилар Содпцпнни кучманчи Афшор уруги-
дан десалар-да, мархум Муцаммадали Тарбият бу тахмипиЯ
мулохазани рад этиб, Содикбек Содпкнйнинг «Худобандалу
кабиласидан булиб, буюк Шох Аббос давридаги м аш й'р ар-
боб лардан бири экаю икн нсбот этади-7.
Зотан Содиции узи хам Kit) 1/02 йилда ёши етмишдан ош-
ган бир чогда Иефацопда асарларини тартибга солнб турнб,
уз куллиётнга ёзган дебочасида узининг келиб чикиши хакида
шундай деган:
«Тангринннг ккчик ва заиф бандаси Содшуип Кнтобдор
шу билам арз Ьиладуркнм, тепг-тушларимга аён б^рганидек,
мен Худобандали ном и билан машхур булган турк тоифаси-
данман. Шох Исмоилпинг хуруж ва зухур килиб мандонга
чикцан йилларпда Шом диёрида истнцомат килгучи бизнинг
тоифамиз уз истак ва орзуси билан рахматлик ш о.уа срдам
ва кумак бермок максадида улуг пиримизнинг даргоцига си-
гинган эди. Бизнинг тоифамиз кучманчи булиб, молу д а в л а т
Э1аси булганлигидан шахарнинг атрофида тургун б^либ ко-
лншлик тоифа ахлинииг хаётига мос тушмагани учун, Озар-
байжон ва Ирокнннг Jt.k jb майсазорига жойлашнб олдилар.
Тоифамизнинг ношволари саналган шахслар, чунончи, бу ха-
кирнинг боболари, отаси ва тоифанинг булак оксоколлари
пойтахтда 1рнашган эдилар ва хрзирда хЖл пойтахтда тура-
днлар»58.
Демак, Содицнйнинг уз икроридан куринганндек, у чина-
кам озарбайжонлик урутлардан чикцан бир шахе булиб, ав
лодма-авлод бир канча ниллардан бери унинг ота-боболарн
Табрпз шахрида яшаганлар.
Модомики, бизнинг бу маколада цуйган вазифамиз Со-
днкиининг хаётнни ва ижодиётини умуман ва атрофлича тек-
шириш булмай, бу муаллифнинг ф а ф т Навоийга тааллуцли

57 М и р з о М у х а м м а д а л и Т а р б и я т , Донишмандонн Озарбай-
жои, Техрон, 1316 хпжрии (1937).
53 F а ф ф о р К а н д л и, Содикпек Содикнйиинг хаётп ва ижоди .\аки-
да баъзп бпр кайдлар, «О зарбанж он адабиёти м асалалари» т^’пламига
кирган макола, Боку, 1964, 218/19-сахифалар.

54
\

асарини мухокамага цуйишлик экан, биз энди юцоридаги


маъхазларда Содикий хакида антилган маълумотларни умум-
лаштнриб, унинг умри ва тацдири хакида кискагнна сузлаб,
масалакинг бу томопини шу билан якунлаб куя коланлик.
Содикпй таквибан 940 х,. (1553 м) йилда Табриз шахрида
В ар ж у ы аА лласи га аьцн бир жойда сардор оиласида туги;;
ди. Еш лнк йилларини Табризда утказган Содиций уз асосий
тах.силини хам бу шахарда олганднр. Унинг шеър ва адабист-
га х.аваси ва истеъдоди илк ёшлик йилларидаёк з ш р бул а
бошлаган эди.
Содн^и’п бир ижодкор каби шеър яратиш билан кифоя-
ланмасдан, илми бадеъ билан хам шугулланганини у’з «Маж-
ма-ул-хавое» a cap ида хотирлатиб утади. Масалан, «шеърий
бу хакнр» (яъни муаллифпинг *'зи) м а ш ^ р олим Мир
Сунъпйдан касб этганини очикдан-очик эътироф этади. Бу
олнмдан бошца Содицнй Фазоий ва Хофиз Сабу каби замона
фозилларига шеърларини укиб, уларнинг маела^атларнни
олганннн ва «шарафи сухбатларига мушарраф» булганиин
a iiT a .n i.
Содикин йнгнрма ёшида эканнда унинг отаси конли уруш-
лардан бирида .\алок бЦлади. £ш шоирга тегишли ота мероси
булак ворислар уртасида таланиб кетиб, Содиций тамомила
уашшокланиб колади. Б у холагга бардош беролмаган бечора
Соликпп саёхаг ва мусофирчилик йулига тушиб кетади; у ка-
ландар сифатида мамлакатда дарбадар булиб юради.
I К’теъдодли адибни ва олимни сарсон ва овора куриб,
Хамадон хокими А.мирхон Мусулавий уни уз ёнига олади в а
тирпкчнлпгини таъминлаб, саиъат илн шу рулланишига ша-
ронт турдиради. Кейинча булак хонларнинг хнзматида юр-
ганда хам адабиёт билан баробар нафис санъат сохасидагп
машрулптлариии .\ам давом эттириб мусици, хаттотлик, нак-
к^шлик. рассомлик боблг.рида катта салохият эгаси вуйганн-
ни исботлаган.
Уз замонасининг фарзанди булган Содикий факат адабий
ва ижодий ишлар билан шуруллана олмас эди. У вактнинг
бетинч хавосида нафас олган адиб уз доирасига мансуб бул­
ган купчилик зиёлилар яиглнр цурол кутариб узаро урушлар-
га, босы-шларга, юришларга иштирок этмокка мажбур эди.
Замондаииари Содикийнинг жанг майдокида ажойиб жасо-
ратли ва мард бир кахрамон булганини таъкидлайдилар. А й ­
никса Астрабод сафарида туркман исёнчилари билан булган
жангларда Содикий зур ботирлик намоён ^илгани тарихлар-
да зикр этилади.
Содикийнинг ил мини, диёнатини ва кенг нуфузини эъти-
борга олиб, уни дарго.уа чацириб оладилар. У II Исмоилшо.^

5.5
Сафавиннинг кутубхонасига хизматга олннади. Кейинча, Шох
Аббос даврнда эса кнтобдорлик мансабига кутарилади.
Кнтобдорлик мансаби сафавийлар дазрида катта илмпй-
мадапий ахамнятга эга бнр вазифа э;л 1. Бу даврда китобдор
мансабидагя киши санъат ходимларига рахбар, устоз деб
хисобланар эди. Машхур рассом Бехзоднинг китобдор кплиб
тапинлаганида хам, I Шо.\ Иемоил чшжрган фармоннинг маз­
муни хам бнзни.чг юкоридаги фикримизни цувватлайди59.
Г.,)д;ц&;йчпнг пга хс иis хислатларн эд^ида гапирганида, Пс-
кандарбск Муншн унинг мнзожи огир, кайсар, камхафсала
булганини эслатади. Содикий одамлар билан чикиша олмай-
диган даражада тажанг киши экан. Бирок унинг илмий, ада­
бий ва харбий фазилатларини эътпборга олиб, даргохда хал,
жамоат уртасида хам \урматини саклаб турганлар. У умри-
нннг охиригача кнтобдорлик маошипи, яъни энг юкори амал-
дор ойликлари хажмида окча олиб турган ва тирикчилик т>
мокидан хеч кандай вдйинчнлик курмаган.
Хозипгача Содикиикнпг айрим асарларидан парчалар ва
алохида лирик шеърлари нашр этилган булса-да, бу ёзувчи-
нинг адабий мероси Озарбайжонда ва Эронда кенг китоб-
хонлар оммасига маълум эмас.
Содикий «Конун-ус-сувар» (сураткашлик ^оидалари) ном-
ли манзум асарининг дебочасида шундай деб ёзади. « ё ш л м к
чогларимда менинг -\унарпм шо.хларга хизмат килмок эди.
Мен га бу вазифа куп маъкул куринар эди. Булак касблар
билан шугулланишми мен шаънимга лоник билмас эдим. 4vn-
кн булак хар цандай касбни узимнинг насл-насабимга уЕгун
эмас деб санар эдим. Аллаканча ва^тлардан кейин мен туш\-
ниб олдимки, подшохларга хизмат килмоьртнг хеч бир xafp-
ли натижаси пукднр. Кечикмасдан бошимга бир чора топмо-
гим лозпм, деган карорга келднм. Шундай бир хунарни
эгаллашим керак эдики, ёмсн купда мени к,уллаб тура ол-
rair! Менинг магрур хулким .^ар калаii хунарга мос келолмас
эди... 1\албим Бехзоднинг00 санъатини узлаштиришни куп орзу
килар эди. Ш у орзумда баркарор булишим мени ташвиш ва
тараддудлар гирдобидан ^утказди. Мо\ир бнр устозга шогирд
булмасдан бундай мушкул бир санъатда муваффакият ко-
зониш амри ма.\ол эди. ill у сабабли Бехзод мактабига ман-

39 Р а ф ф о р К а ид л и, Содинрек Содикийпинг .\аёти ва ярадижилигн


хаь;нла баъзи пир ка i f f тар, 223-сахнфа
60 К а м о л и д д и н Б е х з о д — Н авоий замонасининг машхур рас-
соми. Темурийларнинг Хуросонда тору мор келтприлпшпдан сунг у Сафа-
ш ш лар наздида, Табрнзда ншлаган. Содикий, узи айтишнча, Бехзоднинг
ж няни Х,айдарали угли М узаф ф ар Али Нак.кошдан рассомлик таълим
олган.

56
суб булган устознипг пайидан цщ ира бошладим. Нихоят. у.)
орзумга эришдим. Устод Музаффар Алининг шогирдлигинн
вдбул этди м. Устоднмнинг псми каби бу санъатда музаффар
&улдиме|.
Содикнйнинг вафот санаси А л и г а ч а аник эмас. Шоирнннг
1601/02 йилда Исфахонда уз куллиётини тартиб килганидан
куринадики, уша ма^алда ёши етмишларга бориб етган Со-
дикий хали алабий ишларинн давом эттириб турган. Лекин
бошка баъзи бир муло\азалар62 Содикийни 1611/12 йилгача
яшаган деб таъкид кнлишга асос беради.
Содикни уч тилда (форсча, озарбайжонча ва узбекча)
ижод этиб колднрган асарларннинг руйхатини узи, умрннпнг
сунгги йилларнда тузиб колдирган. Унинг асосий асарлари
I<у й ида г ил а рда н ибора т д ир;
I. «Зубдат-ул-калом» (сузнинг сараси) — подишохи ислом-
нннг Мадрида ёзилган мацтовлар, наътлар, манкаба^арга оид
к а сид ал а р м а ж м у а с идир.
2. «Фатхномаи Аббоси номдор»— Фирдавсийнинг «Шох-
иома» бахрида ёзилган достой.
3. «Шархи цол»— Низомийнинг «Махзан-ул-асрор» и ва
Саъднйпииг «Бустои»и вазнида ёзилган макола ва цикоялар
тунлами.
4. «Девони газалиёт» — турли йилларда ёзнлган лирик
шеърлариинг туплами.
5. «Саъд ва Саид» — Низомийнинг «Хисрав ва Ширин»
достони вазнида ёзилган маснавий.
6. «Мажма-ул-хавос» тазкираси.
7. «1\онун-уе-еувар» (суратлар цонупи ёки сураткашлик-
нинг цонун ва цоидалари).
8. «М актублар» — озарбайжонча ва форсча ёзнлган хат-
ларнинг мажмуаси.
9. « i азкират-уш-шуаро»— Содикнйнинг салафлари ва за-
мондошлари булмиш шоирларнинг хаётп ва пжодларига дойр
ёзилган рисолаки, манзум шаклида ёзилган булиб, «Рисолаи
муаммо» деб \ам аталади.
10.«Хаззиёт» риеоласи. Б у асар хар кандай х.иссий хузур-
халоват хакида ёзилганднр.
Уз куллиётининг руйхатига ёзган дебочасида Содикий, бу
асарлардан бошка назм ва насрда бир канча тахният ( k y t -
лов, олкиш), гаъзият (цангу, аза), сано (мадх), цажо (хажв,

61 Р а ф ф о р К а н д л и, Соднкбек Содикнйнинг >;аёт ва ярадижилиги


ха^кнда баъ:<и бир каПдлар, 225-са.\нфа.
62 М у.р м м ад а ли Тарбият ва Амирхнзинпмг 1931 йилда «Армугон»
журналнда нашр этган ма^олаларида Содикнйнинг чала долган бир су-
рати муносабати билан баён цчлинган мулохазалар.

57
мутойиба) ва муаммолар 'ёзганини уктириб утиб, китобхонни
зериктирмаслик учун буларнн санаб утиришдан воз кечганини
сузлайди.
Содикий гоят буронли, потинч ва та&ликалн бир даврда
яшаган; конли, кескин, муд.^иш ходисаларнинг шохкди ва хат­
то баъзан катнашчиси булган. У шохларнинг \ирс ва интико-
мини, хашамат ва дабдабасини курган. У хароб шахарларни,
барбод этплган кишлоь^ларни, поймол кнлинган экинзорлар-
ни, сулиб ётган гулшанларин, бсва хотинидрии, етнм болалар-
ни, кулндаги жассаси сииган м£рсафидларни курган. Бино-
барин унинг бир канча асарларида айникса, лирикасида ин-
сон хакида гамхурлик, шафкат ва мурувват хислатн, чинакам
пнсонпарварлик куйларн эшнтилади.
Содикий яшаган даврда Якин ва Урта Ш аркда дин ва маз-
хаб низоларн авж олиб, айникса шиалар ва сунннйлар урта-
сндагн конли мунозаралар куп элларнинг тинкасини курит-
ган эди. Содикий расман ва шахсан шиа мазхабига мансуб
булса-да, мусулмонлар уртасида йюким сиафлар томонидан
атайлаб кизитилган шу диннй т^кинишларга, шиалар ила
суннийлар уртасидаги бсмаъни ва бешафкат гавголарга асло
кушилмаган. У доимо шеъпиятнннг байрогини юксак тутнб,
соф тилакларга хизмат килишга чакирган.
Содикий ж и д а бнр кадар маълумот берган Лутфалибек
Озарнинг «Оташкадаи Озар»нла { X V I I асрнинг охири) кис-
bja, лекин к\ п маъноли бахолар берилади. Хасан Содот Носи-
рийнинг тахрири ва тасхихи (тузатишлари) билан 1S57 йил­
да Тех.ронда чпккан бу кнгобда шундай дейилади:
«Содикий. Псми Содиц булган. Лфшор жамоасидандур. У
девон эгасидир. Уз замондошлари хакида туркча тазкира
ёзган»03. Бу китобнн тахрнр килиб, танкидий матнини нашр
этган KJican Содот Носирпй бу тазкиранинг йуналишннн кон-
кретлаштириб мазкур са.\ифага берган хошиясида шундай
деб ёзади:
«Мажма-ул-.хавос» тазкираси туркий чаготоип тилда ёзил­
ган булиб, унинг (С о дикнйкниг,— М. Ш .) асарларидандир.
Б у асарида у Ш » Исмоил даврининг аввалларидан тортиб
то буюк Лббос замонигача утган уч юз уттиз уч шоир-
нинг ахволи ва ижоди хакида айтиб беради ва узининг очик-
дан-очик ицрори бунича Амир Алишер Навоийнинг «Мажо-
лис-ун-нафоис» тазкирасига эргашиб боради64.

133 Л у т ф а л и б е к О з а р, О гаш кадаи Озар, Техрон, 1336, 71—


72-сахнфалар (ф орсча).
64 У ш а асар, 71-са^ифа, хошия.

58
Содшуш хакида антилган хамма гапларни якунлаб, бу
тугридаги барча маъхазлардан танкидий фойдалангани хол­
ла, мархйм Мухаммадали Тарбнят ёзган мацоласида65 бу
ажойиб муаллифнинг .%акнкнй тарихий сиймосини тиклашга
муваффац булади.
«Мажма-ул-хавос» 1948 йилда доктор Хаиёмпур томонидан
форсчага таржимаси билан нашр этилмасдан олдин кенг
китобхонлап сммасига маълум булган эмас. Вахолонки, Хап-
ёмнур Пстанбулда топган уч нусхалан бошка яна Истанбул
кутубхоналарндан «Аё Суфия»даги кулёзмалар фондида
«Мажма-ул-хавос»ппнг бир нусхаси мавжуд эди. Ношир тан-
ендий матнни тапёрлаганида бунга эътибор килмаган. Ле-
нннграддагн Ш арк к?лёзмаларн фондида хам «Мажма-ул-ха-
вос»иинг котиб 1^'ли билан чиройли кучирилган бир нусхаси
мавжуддир. Аммо бунинг котиби ва ёзнлпш санаси курсатил­
маган. Бу нусха Табризда нашр этнлган китоб матнига тамо-
мила мувофнц к ел ар экан.
Хар холла. Ханёмпурнинг химмати билан муътабар бир
нусха асосида66 шундай мухим бир асарнинг кенг оммага так-
дпм этилиш!! форс, тожик, озарин ва узбек адабиётларининг
шеърият тарихи учун гоят мусбат бир роль уйнаган. Бу асар­
нинг. a ii никса, Навоий тазкирачилик мактабининг давомидек
пай до булпши узбек ва озарбайжон халкларининг маданчи,
адабий алокалари тарихи учун о ш яи яти фав^улодда катта-
дир. Табриз нашрннинг мукаммал нусхаси Москвада В. И. Л е ­
нин номндаги давлат кутубхонасида сакланмокла67. Унинг
фотонусхасини олдириб келиб Тошкснтда чоп эттириш гоят
фойдали ва макбул булур эди.
«Мажма-ул-хавос» кпборлар йигини, т\ планиши демакдир.
«Хавпс» сузм «хос»68нииг куплик шаклидир. Хатто китобнииг
номила Алишер Навоийнннг ижодий таъсири куринади. Зеро-
ки «кпборлар йигини» билан «нафнслар мажлиси» деган икки
маф^ум Уртасида маъно ва образ жихагидан якинлик ва ка-

ю М у х а м м а д а л ii Т а р б к я т, Донншмаидони Озарбайжон, Тех*


рон, 1937.
66 И станбул VHUBCPCHTCTH к\т\бхонаси, -iSS-сомли нусха
17— 13
67 49 шнфрн остида «Тазклпаи «М ажма-ул-хавос» базабонп
туркмн-чнгатонн. Таълнф Содикин Китобдор па таржнм ан он базабон
форсип бахомаи доктор Абдуррасул Хаиёмпур, муаллими донншго,\н Т а б ­
риз, Табриз, J 327 шамснн (|\збекча ва форсча).
С8 Хос — боцща нарсалардан аж ралган буюм ёкн зот. «М укам м ал
усмонли луготи», 338-са.^ифа. Содикий бу ерда истеъдод ва касбларн
билан оцдий кишнлардан аж ралиб ч ш ^ а н мумтоз кншиларни к^зда ту-
тади. Авомга 1\арши хосни ц^йиш эски анъанавий таъбир булиб, феодал
мафкурасндаги аристократизмга далолат ниладн.

59
рикдошлик мавжуд экани биринчи муцоясадаёк кузга ташла-
нади.
Содиций Кнтобдор $вининг биз ку'раётган тазкирасини уз-
бекча ёзган. Бирок X V I асрларда узбек адабип тилинн чн-
гатой тили деб юритганлари учун утмиш, X V II, X V I I I асрлар-
нинг тазкирачилари ва хатто асримизнинг бошида утган бир
канча ажнабий олимлари *Йрбекларнинг адабий тилини чпга-
той тили деб такрорлаб келганлар. Зеки тазкирачилар учун
буни маълум сабаблар билан узрлн деб кечириш мумкин. Л е ­
кин замонамиз олимлари бу термнннп кур-курона такрорлаб.
улик бир тилдек та.таин килиб, унинг тарихий вориси кайси
халк. эканини, унинг маданий давоми кайси тил эканини айт-
масликларн кишини тааж ж убга туширади. Ахир «па^лавий»
тилини «ь;адимий форс тили» деб талкин килган эронии олнм-
лар чигатойча хам айнан «кадимий узбек тили» эканини нега
икрор килгулари йуц. Бунинг асл сабаби, бизнингча, хорижнй
илмнй доираларда совет даврида Гзбекистонда ва бошка
миллнй совет ресиубликаларида руй берган узгаришлардан,
бу улкаларнинг маданий, илмнй тараккиётидан етарли дара­
жада хабардор булмаганлари билан изохланиши мумкин.
Улар узбек халкининг адабий меросиии «турк», «чигатой»,
«муг\л» таъбпрларига гарк килиб юборадилар.
Буларнинг хаммасидан куз юмсак-да, озарбайжон совет
олимининг айнан шу терминология курбони булиб кетиши
кишини чиндан тааж ж убга солади. Биз уз маколамизда бир
неча бор фойдаланган Раффор Кандли гарчи Содикийнн ур-
ганиш сохасида маълум даражада мехнат килиб, баъзи маса-
лаларни яхши ёритгаи булса-да, бу мухтарам муаллиф хам
«Мажма-ул-хавос»ни узбекча ёзилган асар деб айтгуси кел-
майди. У бу асарни «бири-бирига кариндош ва илдизи бир
булган чигатой — озарбайжон адабий тилида» ёзилган деб
хнеоблайди69. Содикий асарини шундай бир рубоий билан
бошлайдн:
Ераб, садафи табъимни гав^аг,зо 1^ил,
Хурш пди каломнмни жа.\он оро кил.
КТнглумнн дури шаккар ила дарё кил,
Я ън и тилнмп ^амдинг ила гуё цил!70

Б у рубоий туркий тиллар системасидаги тиллардан кайси


бпрпга киради? Албатта, узбек тилига! Умрида узбек м\йпти-
да яшамаган, Мовароуннахрга саё^ат килмаган (Хуросон
понтахти Хирот X V I аср охирларида сафавийлар давлатига

69 Р а ф ф о р К а н д л и , Содикбек Содш;ийнинг хаёт ва ..., 223-сахи-


фа, М ааттаассуф , бу муаллиф «М ажма-ул-хавос»дан олган Узбекча ми-
соллар ж уд а бузилиб, англашилмвйдиган шаклда берилади.
70 С о д и i\ и й К н т о б д о р , М ажма-ул-хавос, 2-са^ифа.

60
утган ва бус-бутуи форсийлашиб котган эди!) бир озарбай-
жу "ти к муаллиф уз тгзкирасннн узбекча ёзар экан, бу ро­
дней унинг узбек тилига ва бу тплиинг улуг .упишсн Алишер
Ш гюнига булган чуЛ-р ихлосига па кнзгнн мухаббатига да-
лолат килмаЬдими? Холбуки, бу кптобда узбекча ёзган ва
умуман туркигуй шоирлар жуда ка м. Китоб да гн купчилик
шоирлар форс-тожик тилида яратгаи санъаткорлардир. А л ­
батта, булар хакида ёзпш, буларпипг асарларидан памуналар
келтириш форсча ^улапро*} ;sa муносибррк булар эди.
Л еки ;i Содикий Кнтобдор уз асаринн, бша даврнпнг таъбири
бгг.тап аЯдгаида, «чнгатомча», бпзнннг за монампз нборяси би­
лли десак, узбекча ёзган. Бунинг туб слбабп Содикийнинг
Н ; во 1Щга булган чин мухаббати за ихлпемакдлиги булган.
Афтидан, уши даврнпнг туркигуй шоирлари га уз она тнли-
еннпнг посбони булган мадлнннт арбобларн Назонипп б?.п-
РгН\ деб кутариб, унга таклид ки лишни виждои бурчи деб
бнлгаялар ва сна тили у ч у й кур а ш да ундан урнак олганлар.
Содикин узндан илгари тазкира ёзган турт муаллнфнн
зикр этади. Булар сирасн билан «Ба'!рристон>> сохибн Абду-
ра хм он Жомий, «Мажолис-ук-нафонс» муаллифи а мири ка-
о::р Алишер, «Тазкнрат-уш-шуаро» мусаннифи Даялатшох
С.амадандип, «Тухфан Сомни» эгаеи Сом Мпрзодап71 ибо-
ратдирлар.
Содикин шоирлар хакидагн маълумот мунтазам тупланнб
ёзклншн керлклипши яхши англанди. У д вд ики:
«... бу сил сила сархалка иитпзомн бир-бирпднп узулмасуп
/д:о ва бу тазкиралар саррнштаси бузулмасун лею,—
М а ш а ц кэт м улкш ш пг бехоиумони,
М а л о ч а т дафтарннпнг нуктадони,
Ба ло .%апгомаси!!1Шг п е т дастн,
Ф аи о хумхонасшпшг маппарастп72» , —

леб узнии татмпм этади. Бундан кейин, у £з замонасида со-


чилган, парокаила ва паришои холда таркалиб ётган шонр­
лар да^ида ва уларнинг асарлари тугрисида маълумот туилаб
китоб ёзмокчи булганинн баси этади.
У, Алишер Навоийнннг адабий хизиатларини ва шу ту-
файлн она тилисига ривож берганини юксак бахрлайди:

71 Иккинчи Ш ох Псмоил амри билан улдприлган ша.учода Сом Мирзо


Узининг «Ту^фаи Сомий» номли тазкирасини Ж ом и й, Навоий ва Давлат-
шо>; тазкираларига эргашиб ёзганлиги бнзга маълумдир.
72 «Мажма-ул-хавос», 3-сах.нфа.

61
Улким, Mvrv.i истилохин7* айлаб машхур,
Олди арабу а ж а м 74 м идии маиш ур76,
Булса не аж аб ж а ш тилига мазкур,
Ким хеч кишига б\' янглиг эрмас м а к д у р 6.

Бундан сунг Содикий уз маромиии сажъли насрда давом


эттириб, узининг килмокчи булган ишини бировнинг (учинчи
бир шахснинг) ишидек таш и м эгади: «... Бир неча сузи га
гузорнш беруб, бир псча сафхага пнгориш беруб Ы м ул .\аз-
ратнинг (яъни: Алишер Навонйнинг,— М. LLI.) иафис маж-
лисларига мувофик саккиз мажмап хос мутобик тузмах тил ар
ва «Мажма-ул-хавос»га номзод кнлмок истар»77.
Содикий аптганидек, дархакикаг, у Навоийга таклидан уз
китобипи саккиз мажма (боб) дан иборат килиб тузган.
Биз знди б\ мажмалар билан танишиб чикайлик:
Биринчи мажма — замон ноднкАларн хакида.
Иккинчи мажма — шаЫодалар х.акила.
Учиичн мажма — турклардан чнкьцш салтаиат арбоблари
хакида.
Туртинчи мажма -- эронийлардан чикдан салганат ар­
боблари хакида.
Бешинчи мажма —- турклардан ва эронийлардан чикк^ан
салтанаг арбобларининг фарзандлари \;1 кнда.
Олтинчи мажма — сайидлар хамила.
«Еддум жи78 мажма — атрок хуштабълари зикрндаким.
куввати истеъдод била туркий за форсий ва арабий калом ига
йодир булиб, Араб ва Ажамда лагофати табъ ва назокати
зехн бирла шухрат кабулин топубдурлар»79.
Саккизинчн мажма — эронийлардан чиккан замон шоир­
лари.
Хайомиур |з нашрида узбекча («чнгатойча») матн rfyra-
раенга унинг форсийча бадалини бериб, шу тарзда зълоп кнл-

73 «М\тул истило.\н> деган таъбир остида хам муаллиф турю ::! тилни
кузда тутади. Чунки, «Чигатой улусиэ, «Чигатой тили» деган иборалар
м \тул подшохи Чингизхоннииг \‘гли Чигатонхон исмидаи олинган эди.
74 А ж а м — бегона, демакдир. Б у ерда Эрон кузда тутилади.
75 М а н ш у р — ваенка, ш азрдзтном з. R v ерда Содпкпн. Навоий уз к а ­
лами бнлан турк тилинн шу кадар машхур килиб к^йдики, араблар в а
эронийларнинг тилларига берилган биринчилик васи^аспнп олиб Рл .д и .
бекор кш д и , демоцчи булади.
76 «М ажма-ул-хавос", 4-сахифа.
77 «М ажма-ул-хавос», 4-сахифа.
78 Б у суз ш у шаклда матндагидск аннан олиндн. Узбекчани китоб
оркалнгппа урганган бнр о зарбайжонлнкнинг ёзувида ва сузлашида оза-
рийчанннг аГфим белгилари сакланнб ь;олнши табиий бир А л булса керак.
79 Куш ти риок ичига олинган еттинчп боб муаллнфнинг имло ва шева-
си сакланган ^олда аннан к>чирилдн. К,аралсин: «М ажма-ул-хавос»,
5-сахнфа.

62
ганини юкорида айтган эдик. Эътироф этиш лозимки, шоир­
лар хакидаги маълумот ва умуман таржимаи \ол материал-
лари яхши таржима этилган. Туркий шеърлар эса таржима
к ил ним a i'l, узича, аслида боридек колдирилган.
Аммо, таассуф билан кайд килмок лозимки, мухаррир хам
таржимои доктор Хайёмиур сарлавхаларда Навоийга хос бул­
ган сажъаларии ташлаб кетган на шу билан сарлав^алардаги
анъанавий о\аигни йукотган. Янада мухимрок нуцсон зса
шундан иборатки, сарлавхада воцеага берилган бахо меъёр-
лари хам тушиб колган.
Масалан, биз кжорида 7-мажманинг сарлавхасинп ай-
наи кучириб кслтирган эдик. Хайёмиур уша жумлани шундай
таржима этган:
«Дар зикр шуарои аз турконки, дар за бок туркий ва фор­
сим ва арабиii кудрат суханварий доштааид»80".
Куриниб турибдики, ХаиЧмпурнинг бу таржимаси, жумла-
нинг асосий тезисини бергани холда, жуда зарур бир тафсил-
ни кискаргиб ташлаган. Ш у билан таржима хулосага аила-
пиб кетган. Бу бобда узбекчадаги ушбу таъбир тушиб кол­
ган: «Араб ва Ажамда латофати табъ ва назокати зе.\н бир-
ла ш у щ т цабулин топубдурлар». Акс холда таржима матни-
га шу таъбир кушилиши керак эди: «... ва дар мамолики Араб
ва Аж ам бо латофат табъ ва назокати зе\н шу.\ратн васъ
ёттаанд»
Бу мукоясадан очик куринадики, муаллиф (Содикий К н ­
тобдор) туркнн шоирларнинг уч тилда б\лган кудратинн ук-
тириб бу важ.\дан улар Арабистон ва Эрон мамлакатларида
шухрат топганини аитади. Бу --- замоидошнинг гуво^лигидир
ва адабиёт тарихи учун гоят мухимдир. Хайёмиурнннг хеч
кандай гаразсиз, факат услубни силликлаш ва ихчамлашти-
риш юзасидан цнлган шу хилдаги баъзи бир «ихтисор»лари
эса таржиманинг плмий киммагига халал етказади.
Бнзни бу китобда узбек шоирлари айникса кизиктиради.
Муаллиф, Шайбонийлардан Мах;мудхон угли Ягайдуллахон-
дан маълумот бериб, унинг форсча бир рубоийсини келти-
ради:
«Убайдхон Узбек, зиёда рост салила ва шоир табиат ва
хуштабъ подшох эрди. Узбакияда ул подшохдек дилир81 би­
ров булмабдур. Шох жаннатмакон била муь^обила булди.
Агар маглуб б^лди ва илло куп ба^одурлур ^илиб мардона
уруш килди. Табъи аксоми шеърда82 яхши бордур. Аъдоси-

80 «Мажма-ул-хавос», 102-са.^ифа.
81 Дилир — юракли, ж асур, мард.
82 Аксоми шеър — шеърнинг к ;и с ч л а р н , турлари, навълари.

63
нннг83 киноясн изхорида ва узининг шамотати84 исботида бу
рубоийси зиёда хуштабъона Мгаубдурким:
Эм кавмпки, аз шумо атон нарасад,
Н аф ън ба факиру бенасои нарасад,
Сахл аст агар сари шумо меоранд,
Б о яд к,адамн шумо бажопи нарасад85.

(«Эй, ^еч бир баракаси булмаган кавы, факирларга, ожиз-


ларга сиздан -^еч бир наф йук. Ундан кура каллаларингизни
олиб ташлаган маъкулрок, Токи, цадамларингиз ?^еч каерга
Сории етмагай!»).
Содикий Убандуллахонга (щ сцартиб «Убайдхон» деб
аталар зди) юксак й-и:';мат бериб, уни «шоир табиат» киши,
«.рост еалкка» г,а «хуштабъ» подшох, деб ба^олаб, узбек хукм-
дорлари (у Шайбонийлар сулоласидан чиркан султонларки
кузда тутадп,— А1. L1I.) ичида бундай ка>;рамон иккинчи бир
подшск^ па идо булмаган, дейди. Эрон шохи Сафавий Та.\мо-
сиб билан жангда енгилган Убайдуллахоннинг шахсий фази-
латларипи ва шнжоатнни макташ билан Содикий замондош-
ларига нацадар холисона ва инсоф билан караб бахо берга-
нини яна бир Сор исботлаган булади. Булмаса, узи шиа маз-
хабида булган бир шоир уша даврда узи хизмат цилган суло-
ланинг ашаддий душманини, суннийлар султони Убайдулла-
хоннп мацташи, унинг шоирлик табъини ва жанговарлик ши-
жоатини кукларга кутариши хар кимнинг ^ам кулидан кел-
мас эди. Китоб мух.аррири ва ношири Хайёмиур «Дувал 11с-
ломия» (Ислом давлатлари) номли тарихий асарнинг 231 —
232-сахифаларига биноан Убайдуллахон — Шайбоний силси-
ласидан булиб, АЩ м удхон адлидур. У Мовароуннахрда 940—
946 (мнлод билан 1534— 1540) йилларда салтанат сурган де-
ган маълумотни китобнинг .\ошиясида келтиради86.
Я:;а шу биринчи мажмада Шайбонийлардан машх.ур Аб-
дуллахон ^акида маълумот берилади: «Абдуллахон Узбек
(Аваз Гози) — Узбакия подшохларннинг аш жаи87 ва улуг
хокларининг акрамидур. Туркий ва форснй назмда яхши бор-
дур. Аваз Рози тахаллус килур. Б у абёт ул подшо^нинг-
дурким:
То телбалигнм шу.\рати оламни тутубдур,
Андин бери М а ж н у н сузини эл унутубдур,
Н оваклари мендин кечиб агёрга тегди,
Ж о н и м билур ул дамки, нелар мендин утубдур.

83 А ъ д о — душманлар.
84 Ш а м о та т — душман у с т и д а н кулиш.
85 «М ажма-ул-хавос», 15— 16-са^ифа.
86 «М ажма-ул-хавос», 15-са^ифа.
87 А ш ж а — наддан тацщари ш ижоатли.

64
Бечора Аваз Рози кетуб васлига етсун,
Х,нжрон ути чун нахли умидин цуритубдур.
Фар.ход ила М а ж н у н не билур ишц фунунин,
Б у водида шогирдим аларни Укитубдур88.

Б у келтирилган икки фикрадан куриниб турибдики, Соди-


к 11й тазкирачиликда Навоий анъанасини давом эттириб бор-
ган. Аввало, шоирнинг (ёки адабиётга ало^аси бор булган
маълум шахснинг) исми, тахаллуси, сунгра унинг табиати ва
фазилатлари, у кишининг ^аётида руй берган машхур воцеа
хакида сузланади. Сунгра унинг шеъриятдаги ва шеърий ижо-
дидаги кобилиятига ба^о берилади. Ни.^оят, олинган шахснинг
ижодидан намуна булсин деб бирон парча ёки бутун асар
(рубоий ва газал) келтиради. Абдуллахон (Аваз Рози)нинг
бу газали тилининг соддалиги, вазнининг равонлиги, анъана-
бп н суратлар доирасида самимий туйгуларнинг цайнаб тури-
ши билан диккатга сазовордир.
Хайёмпур нашр килган китобининг хошиясида Абдуллахон
Узбек Искандар султон угли булиб, Шайбонийлар сулоласи-
га мансуб булганини уктириб беради. Абдуллахон 1556 йилда
Бухорони олиб, узига пойтахт цилади. 1578 йилда С ам ар-
каидни .^ам салтанатига кушиб, катта Мовароуннахр давла-
тнга эга булиб цолади. Уз отасининг вафотидан сунг (1583)
у иккинчи Абдуллахон номи билан Мовароуннахрнинг ягона,
кудратли подшо.^и булиб цолади (1598 йилгача).
Аваз Розинннг бу тург байтлик газали бизнинг поэзиямиз
тарихида энг мухтасар ( 1\искарок) газаллардан бири булса
керак. Зеро, газалчилик назарияси ками 5, купи билан 15
баптли газаллар доирасини аллакачонлар чизиб белгилаб
куйган. Лекин Аваз Розининг бу газали шунча мухтасар бу-
лпшига карамай, унда газалнинг :;амма белгилари ва шарт-
лари мавжуддир. Шеърда яхшигина, таносиб асосида курил-
ган пшик сурати бор (телба — М аж н ун ). Шоирнинг муддао-
сп (мухаббат бобида улуг жонфишонлик) бутун ифодаланган.
Муаллифнинг тахаллуси мактаъга бу2шаса-да, х * н и мактаъ-
га (сунгги бантдан юкориги байтга) кирнтнлган.
Содиций Китобдорнинг биз учун яна бир фазилати, у ор­
кали кадимий узбек — турк шеъриятининг Хиндистондагн
тждирига назар солишга бир дераза очиб беришидан иборат-
дир.
Бундай дераза бизга Бобир угли Х1умоюн хакидаги кичик
фи^ра билан очилади.
Одатда, биз Бобир ва Бобирийлар хакида гапирганимиз-
да Хиндистонда узбек шеъри Бобир билан бошландию Бобир

88 «Мажма-ул-хавос», 17-са^ифа.

5 -4 0 65
билан адо булди, деймиз. Бунга далил килиб, «Бобирнома»-
нинг Бобирдан сунг куп утмай ^индистонда тушунилмай кол-
ганини ва, бинобарин, Акбаршох амри билан Абдура^имхон
томонидан узбекчадан форсчага таржима цилинганини, ё.чуд
Бобирнинг цизи Г'улбадан бегим уз «\умоюннома»сини форсча
ёзганини пеш циламиз.
Биз, фацат шу масалага билвосита фактлар билан кифоя-
ланамизу, аммо аслида тарихий вокеаларни билвосита тек-
ширишга киришмаймиз.
Холбуки, «Ислом энциклопедияси»да Бобир замондошларп
ва ундан кейинги бир неча наел уртасида чигатойча, яъни уз­
бекча шеърлар ёзилгани талай "фактлар ор^али тасвирлана-
ди89. Уша даврда шеър билан шугулланиб турган кишилар
каторида «Панохин» тахаллуси билан форсча ва узбекча
шеърлар ёзган Амир Хож а Калонни, туркча ва форсча де­
вон эгаси, Кандахор хокими Миримбекнн, Бобирнинг амирла-
ридан Мирзо Иброхимхонни зикр этадилар.
Хумоюн Мирзонинг жангдош дусти ва хамрохи, Акбаршох
даврида «Хон бобо» унвонига муяссар булган Байромхон зур
шоир булиб, форсча ва чигатойча (узбекча) шеърлардан нбо-
рат девони 1910 йилда Дениссон Росс томонидан «Х,индистон
кутубхонаси» куллиёти силсиласида босилганини биламиз.
Байромхоннинг бу девоннда 2000 байтдан зиёд шеър бор
экан. Унинг чигатойча (узбекча) шеърларида Навоий ва
Бобирнинг аник таъсирлари борлигини куп шаркшунослар
эътироф зтади.
Байромхоннинг §гли Абдурахимхон («Бобирнома»нинг
таржимони) хам купинча форсча ва гохо чигатойча (узбекча)
шеърлар ёзган. Хатто Абдулбокнй Наховандий узининг «Ма-
ассари Рах.имий» кптобида унинг чигатойча (узбекча) ёзган
бир мактубини келтпради.
Акбаршохнинг катта амирларидан ва Аргун кабиласининг
пешволаридан булган Мирюнус Мухаммадхон хам туркийча
ёзган шеърлари билан шухрат козонганини «Х.афт Иклим»
муаллифи Ахмад Розий хабар берса-да, унинг катта девони
ханузгача топилган эмас.
«Ислом энциклопедияси» Бобирнинг иккинчи угли Комрон
Мирзонинг туркийча шеърлар билан $з ва^тида куп машхур
булганини цайд этади. 1509 йилда Кобилда турилиб, отаси-
нинг вафотидан сунг огаси Х У М0ЮН била узок вакт низо-
лар цилган ва охири 1557 йилда М аккада вафот этган Комрон
Мирзо f o h t э^тиросли, жанж алкаш , нотинч бир киши булиш
билан бирга жуда закий, зийрак, истеъдодли ва санъаткор

89 «Ислом энциклопедияси», И станбул, 1945, I I I жилд, 24 ж узв.

66
бир киши булган. Унинг форсча ва туркийча (эски узбекча)
газал, китъа ва рубоийлардан иборат девони бу истеъдоднинг
ма^сули булса керак! Б у девоннинг турли кулёзмалари хаки­
да 1924 йилда ^индистонда нашр этилган В. Иванов катало-
гида маълумот берилади.
Бу китоблар ^акида «Ислом энциклопедияси»нинг берган
маълумотлари $збек адабиётининг Х,индистонда яратилган
шу дурдоналарини келажакда ахтариб топмокка кулимизга
бир илмок( берпб куйди. Лекин х.озирча биз бу китоблардан
ма^руммиз.
Бирок Содикий Китобдор бу со^ада бизга яна бир ёрдам
бермокка кодирдир. Масалан, «Ислом энциклопедияси»да
Хумоюннинг форсча хам туркийча шеърлар ёзганлиги апти-
лади-ю, лекин асарларидан .\еч бир мисол келтирилмайди.
Бу жпхатдан Содикий Китобдорнинг Х,умоюи подшох ха­
кида бизга берган маълумоти багоят кийматлидир. Б у ерда
Содикий, аслида, ]§з замондоши тугрисида гапиради.
М аълумки, X j m o i o h Мирзо 1530— 1556 йилларда хукмрон-
лик килган. Демак, Хумоюн вафот этганида Содикий 23 ларга
кирган бир йигит эди. Лекин, хар холда, у Хумоюн хакида
•Гзининг катта ёшли замондошидек гапиришга хакли. Биз
унинг Хумоюн тугрисидаги кичик фикрасини, унинг биз учун
катта ахамиятини эътиборга олиб, бутунича бу ерга к^чира-
мнз.
«Хумоюн подшо.\ нихоятдин мутажовиз90 каримул табъ ва
сахопеша ва хушсалика подшох эрди. Абдулгози Султон Ху-
сайн Мирзодин сунгра чигатой подшохларидан Хумоюн под-
;цо.\дек хуштабъ подшо^ оз вокеъ б^лубтур. 1\ариндоши Ком-
рон Мирзодин х.азимат килуб шох жаннатмакон зилоли жа-
лолига91 м алж аъ92 булди. 1\изилбош аскари нусрат фаржо-
ми93 имдоди била хасмни94 маглуб килуб, Хинд абвобин95
мафтух кила олдилар.
Табъи шеърда укуш 96 мулойим вокеъ булубтур. Б у икки
туркий байтининг куп шу^рати бор ва машхур булубдурким:
Рариблир гамидин мехнату малолим бор,
Б у гамдин улимга етдум, гариб холим бор.
Висоли давлатидан априлубман махзун,
Тирикмену бу тирикликдан ипфиолим97 бор98.
90 М у та ж о ви з — ^аддан ошган.
91 Зилоли ж ало л — буюк, шонлп соя.
92 М а л ж а ъ — сигипадиган жой, бошпана.
93 Н уср ат ф ар ж о м и — галабалик натижа.
94 Хаем — душман.
95 А бвоб — боблар, эшиклар.
96 Укуш — куп зиёда.
97 Инфиол — упкаланмок, хафалик.
98 «Мажма-ул-хавос», 13— 14-са.\ифалар.

67
Б у туртлик ^ у м о ю н н и н г нозик ва лирик шоирона бир цалб
ва хассос бир дид эгаси булганига далолат цилади. Ш акл
эътибори билан бу туртлик рубоийга ухшаса-да, классик ру-
боийларга махсус булган вазнда («Х аза ж » ба^рининг йигир-
ма турт навъдан бирида) ёзилмагани учун расман рубоий
жанрига кирмайди. Гарчи Навоий уз «Мезон-ул-авзон»ида
рубоий .^а^ида гапираётганида «ани дубайти ва тарона ^ам
дерлар»99 деганидан ^али X V аср назариячилари бу уч ата-
мани бир маънода тушунганлари маълум булади. Х,атто за-
монамиздаги айрим адабиётшунослар айнан шу фикрни ^ув-
ватлайдилар. Масалан, Оймутлу нисбатан я^ин урталарда
ёзган китобида «Рубоийларга» «дубайт» ва ё «тарона» номи
хам беради. Рубоийда ^ар мисрада ^ар вазнни куллашга
кжозат бор100, дейди. Бу ерда муаллиф рубоийдаги шу хусу-
сиятни (хар мисранинг бир бах.о доирасида бошца-бошца
вазнда булишлик хусусиятини) тугри мушо^ада этган. Зотан
рубоийдаги бу хусусиятнинг узи уни дубайтдан ва таронадан
ажратади.
Биро 1\ сунгги даврдаги эрон адабиётшунослари рубоийдан
дубайтни ва таронани ажратиб, бош^а-бошца жанрдек тав-
сиф килмокдалар. Улар асосий фаркни вазнлардагн тафо-
вутда курадилар. Масалан, эрон адабиётшуносларидан Фаз-
лулло.\ Сафо рубоийда «хазажи мусамман», дубайтларда ва
тароналарда эса «х.азажи мусаддас максур» улчовлари кул-
ланганини катта материал101 асосида ани^лаб, юкоридагидек,
терминларни ажратиб куяди.
Хар холда, Содикий Китобдор хам Думоюндан халиги
туртликни келтирганида уни рубоий деб атамагани тасоди-
фий булмаса керак. Аммо нега у бу туртликни «икки туркий
байт» деб тацдим этади? Ахир булар айрим, бири-бирига 6 o f -
ланмаган ёхуд бирон катта асардан кутариб олиб ажратилган
парча (китъа) эмас-ку! Б у туртликда фикрий, бадиий, шак-
лий бутунлик мукаммал сакланган-ку! Бизнингча, «иккн бант»
деб Содикий узича форс-тожикларнинг «дубайт» деган жан-
рини туркийлаштириб (узбеклаштириб) «икки бант» маъно-
сида таржима ^илганга ухшайди.
Ш у дубайтдаги кайфият ва имо-ишоралардан бир хулоса
чикариш мумкин: у хам булса, Х,умоюн Мирзо бу дубайтини
иниси Комрон Мирзо дастидан ь^очиб, Эронда бошпана топ­
тан махалида ёзганга ухшайди. Дубайтдаги «гариблиг»,
«гам», «висоли давлатидан айрили^», «тирикликдан инфиол»

" А л и ш е р Н а в о и й , Мезон-ул-авзон, X X X V са^ифа.


100 А м а д О й м у т л у . Apv3, Йстанбул, 1950, 53-са^ифа (тур кча).
101 Ф а з л у л л о )j С а ф о , Сабг.хойи адабий, Тезфон, 1337 (1958),
50— 51-сахифалар (ф орсча).

6S
каби кайфиятлар шу кочцинлик ва мусофирчилик вазиятида
турилган булиши куп табиийдир. Зотан бу дубайтнинг Эронда
яшаган Содикнйга маълум ва ёд булиб ^олиши бизнинг бу
эхтимолимизни янада кувватлайди, холос!
Содиций Китобдор чуцур эхтиром билан Алишер Навоий-
нииг обруйини ва адабий таъсирини кузатиб юрган. У На-
воийии факат бир узигагина эмас, булак бир ^анча шоирлар-
га ^ам мураббий ва муаллим деб тал^ин этади. Масалан,
«Сусанийбек» фикрасида муаллиф берган маълумотни укий-
лик:
«... туркмандур. Авоилда шо.^и жаннатмаконнинг муаззам
курчиси эди... Табъи Амир Навоий шеърига куп саррост-
дур»102.
Содикий бу йигитнинг кейинча шароб, таряк, ^иморга бе-
рилиб кетиб тушкунликка юз куйганини айтгандан кейин, унинг
Хамадон ша^рида «дунёга видо 1^илгани»ни ачиниб хабар бе­
ради. Унинг нотамом долган девонини тугатишни Амирхон
Гулобий Туркмон Содикийга ^авола ^илади. Содикий бу вази-
фани бажаришга «муваффа^ булдим», дейди. Бундан кейин
Содикий Сусанийбекнинг шоир Шохийга жавобан ёзган ра-
залининг матлаини келтиради.
Ш охий разалининг матлаи бундай булган:
Тутти илким ме.^р эдуб берди менга ул шох элик,
Кимкн, эл тутар курим тутсун анннг оллох элин.

Сусанийбекнинг унга жавобан ёзган байти шундайдир:


Ш охлар тутм ас гадо илкин фано бозорида,
Келки, ул бозораким, тутгай гадолар шох элин103.
Б у икки шоирнинг икки матлаида худди бир масалага
(хукмдорларнинг фукарога шафцати масаласига) икки турли,
бири-бирига тамомила зид икки муносабат курсатилади.
Шохий хукмдорга миннатдорчилик ва дуою сано билан
муносабатда булса, Сусанийбек бу дунёда шохлар >^еч качон
фуцарони ц^ллаб-кувватламайди, дейди. У шундай бир бозор
(дунё) орзу киладики, у ерда шохлар гадоларга мухтож
булгайлар!
Сусанийбек узи туркман булгани >^олда Навоийга мухлис
булиб, узбек тилида шеърлар ёзиши адабиёт тарихимизнинг
тараккиёти нуктаи назаридан ^ам, халкларимиз уртасидаги
азалий хамкорлик нуктаи назаридан хам диккатга сазовор
кийматли во^еалардан биридир. Сусанийбекнинг шох шахси-

102 «Мажма-ул-хавос», 118— 119-са.цифалар.


103 «Мажма-ул-хавос», 118— 119-са^ифалар.

69
га шундай эркин муомалада булишида Навоийнннг инсон
шаъни хакидаги оловли байтлари таъсир килганига шуб^а-
ланиш мумкинми? Сусанийбек Навоийни севиб-севиб мутолаа
килиб, унга таклид ва эргашган булса, нахотки устоднинг шу
байтини уцимаган булса:

Т ут гадолигни Н авоий мугтанам,


Ш охлар олида бош индурма куп!

\лбатта, бевакт суниб кетган бечора Сусанийбек Навоий-


нинг энг яхши анъаналарини $зида туплашга кодир бир шахе
булганки, Содикийнинг бу тугридаги маълумоти шу жи,\ат-
дан алохида бир ахамият касб этади.
Нихоят, яна бир масалада Содикий Алишер Навоийни
тилга олади. У уз китобининг охирида Айюб номли бир киши
хакида маълумот беради. Ш у муносабат билан муаллиф маз-
кур Айюбнинг Абулбарака деган бир кишининг угли булга-
нини ва ул кишини Алишер Навоий «Мажолис-ун-нафоис»да
ёмон сифатлар билан тавсиф этганини эслатиб утади.
Икки даврнинг икки адиби ота ва утилга икки хил бахо
берадилар. Лекин уларнинг к;аламлари гуё бир оила хонаси-
да яна учрашгандай буладилар. Албатта, шундай учрашув
Содикий учун ул\т бир файз бахш этиши табиийдур.
Биз, аввало. Алишер Навоийнннг «Мажолис-ун-нафоис»
асаридан Абулбарака .^ацидагн фикрани олайлик:
«...Хуросон ва Самаркандда, ани андо^ким бор, билмас
киши йуктур. Кабохат холатини мазкур килмокда куп бе.хи-
жоблик керак.
Абулбарака Шахрисабзда кози эрди. Подшо.\ хазратига
анинг зулмидин додхо.х 104 куп келган жи^атидан м аъзул|Я5
булди ва Хуросонга келди. Мунда доги гариб шахкорлар106
ташладиким, гаробатининг тули бор. Мунда >^ам туролмай
яна Самаркандга борди, анда доги аркони давлатдин баъзи-
нн мунга келтургандурким, яна ул мансабни анга бергайлар.
Чун муддати экандурким, ул ерда козий йук экандур, анинг
хаводорлари: «ул мансаб эгасиздур, муносиб киши топибмиз»,
деб бир либос била подшо^ арзига еткургандурлар. Яна баъ-
зи нуввоб:107 «ул бадмаош кишидур», деб ул сузни рад кил-
гандурлар. Подшох дегандурким: «хар неча бадмаош ва бад-
бахт бу^лса, ул бурунки козидин яхширок булгусидур». Анинг

101 Додхсщ — шикоят, адолат с^'раб арз килиш.


105 М а ъ з у л — азл этилиш, хизматдан дайдалиш.
106 Ш ахкорлар — усталик билан найрангбозлик.
107 Н цввоб — ноиблар, асилзодалар ва баланд мартабали туралар.

70
назмидин хотирда йу^ эрди, аммо бу байтни зурафо108 анинг
учун дебтурлар:
Д еви шайтон сифат Абулбарака,
Бод ж ойаш ба^афтумин д ар ака!»109
(Абулбарака шайтонсифат девдир, унинг жойи еттинчи
жаханнамнинг тагида булгай!)
Алхоснл, Абулбарака Навоийнинг калами остида гоят яра-
мас, маккор, мутта^ам, мугомбир ва каллоб бир киши сифа­
тида гавдаланади.
Энди бу кишининг угли хакида Содикий Китобдор тубан-
дагиларни айтади:
«Айюб хуросонлигдир. Абулбарака углидурким, амири
кабир Алишер «Мажолис-ун-нафоис» да таъриф килибдур-
ким, улча бадзот ва бемулохаза эрдиким, Хуросон а^ли ил-
кидин фирор килуб овора булдилар. Б у байтни анинг учун
айтибдурларким:
Деви шайтонсифат Абулбарака,
Бод ж о й а т110 бахафтумин дарака.
В а илло угли анинг хилофига мажлисаро ва музх;ик ки­
ши эрди. Устодимиз Мир Сунъий... била куп мусо^иб эр-
мишлар. Б у абёт ул азизнингдурким:
Хадиси мазл;аб аз риндон бо машраб чи мепурси?
Зи-риндон харфи машраб пурси, аз маз^аб чи мепурси?»
(Таржимаси: Майхур дарвишлардан сен маз^аб сураб нима
кнласан? Дарвишлардан сен майхурлик сузини сураб бил,
сен уларга дину маз^аб .^ацида савол бериб нима киласан?)
Шундай кЯш б, Навоийнинг isax;py газабини ь;узраган бир
зотнинг угли яхшплик йулида юрганини китобининг охири­
га куйиш билан, Содикий Китобдор, билиб ё билмасдан,
катта бир символик х.иммат курсатган. У хам булса, бу
оламда яхшилик, ме^рибончнлик ва дустлик, лобид ва му-
хакцак енгишига, шеър, санъат, нафосат ва эркинликнинг
х;аётга ,\укмрон булишига сунмас имон билан ишонишдир.
Содикий Китобдор Навоий адабий мактабининг, баъзи
шаркшуносларнинг таъбири билан айтганда, Навоий бош-
лик «Х,ирот Фанлар академияси» нинг юксак гуманистик
гояларини X V I асрда Озарбайжон заминида баракали да­
вом эттирган буюк адиб сифатида узбек адабиёти доира-
лари учун, узбек адабиётининг дустлари учун х;ам азиз ва
мукаррамдир.
108 Зураф о — зариф, шинаванда одамлар, зиёлилар.
109 «Мажолис-ун-нафоис», 182— 183-са^ифалар.
110 Б у мисрада котиб ёки ношир хатоси билан «ж ой аш (ж ой и ) сузи
«ж ой ат» (жойинг) тарзида кетган; «Мажма-ул-хавос», 312-сах;ифа.
Ш . Абдуллаева

Н АВО ИЙ Д О С Т О Н Л А Р И Д А
ХО ТИ Н -Ц И ЗЛ АР О Б Р А З И

Алишер Навоийнинг бой адабий меросини урганиш ва


марксистик нуктаи назардан т а у ш л килиш совет адабиёти
учун гоят катта ахамиятга эга.
Навоий уз даври хаётининг кенг манзараларини очно
берадиган улмас асарлар ёзиб колдирди. У яратган образ-
лари оркали илгор гуманистик гояларнн илгари сурди.
Гарчи Навоий дунёкараши X V асрдаги пжтимоий-икти-
содий шароитларга кура бир канча масалаларда мохият
эътибори билан маълум чекланишлардан холи булмаган ва
унинг ижодида анчагина гоявий зиддиятлар мавжуд булса-
да (бу зиддиятлар Навоийнинг гоявий, ижодип эволюциясп,
хакикат излаши билан богликдир), у буюк олим ва шоир
сифатида уз даври тарафидан уртага ташланган купчилик
масалаларга ёндашишда уз дунёкараши билан замондош-
ларидан анча илгарилаб кетди. Навоийнинг дунёкараши,
унинг гуманистик принциплари «Хамса» даги хотин-кизлар
образларида хам уз ифодасини топган.
Навоийнинг буюк хизматларидан бири шундаки, у аёл­
лар хацидаги илгор фикр ва орзуларини юксак бадиий фор-
мада, киши калбини дар^ол узига жазб эта оладиган бади­
ий воситалар орцали ифодалади.
Шоир узининг «Хамса» асарида хотин-кизлар образлари-
га ало^ида а^амият беради. X V аср шароитида хотин-циз-
ларга феодал-диний карашларни фош этди, хотин-кизлар-
нннг улмас образлари галереясини яратиб, узининг бу ху-
сусдаги хаётий ва романтик орзуларини баён килди.
Узбек классик адабиёти тарихига назар ташлар экан-
миз, аёллар образини яратишдек му^им ншга хеч бир
шоир Алишер Навоийчалик катта а^амият бермаганлигини ку-
рамиз. Сарой шоирлари уз лирик газалларида маъшукалари-
га булган «вафо»ларпни канчалик усталик билан баён

72
килмасинлар, уларнинг гаплари сохта эканлиги маълум. М аса­
лан, вафо, ишк-мух;аббат ^акида газаллар ёзган Х Усайн
Бойкаронинг 19 хотини, харамида эса 40 та аёл саклангани
тарихий манбалардан маълум.
Хотин-цизларга нисбатан шунчалик муносабат хукм сур-
ган бир даврда Алишер Навоий аёллар — оналарни оталар
билан баробар уринга куяди.
Бош ни фидо аила ато кошига,
Ж исм нм кил садка ано бошига...
Тун-кунинга айлагали нур нош,
Бнрисин он англа, бириснн — к у ё ш 1.

Навоий узининг бир катор асарларида, жумладан фал-


сафий-ахлокий «Хайрат-ул-аброр» достонида шариат конун-
ларига асосланган одатлардан анча четга чикиб, она билан
отага хамиша содик, самимий хизмат килиш зарурлигини
уцтиради.
М аълумки, феодализм шароптида она оилада ^ам, жа-
миятда хам ота билан тенг ^укукка эга булмаган, унинг
мавкеи чегараланган эди. Хотин-кизлар инсоний >;уцук;лар-
дан маэфум булиб, ^аддан ташкари хурланган, эзилган,
менсилмаган факат «ярим одам» каторида яшар эдилар.
Феодал жамиятининг каттик исканжалари хам, ислом
динининг дахшатли, огир конунларн хам улуг Навоийни
ажойиб хотин-кизлар образларини яратишдан тухтата олма-
дн. Навоий идеал аёллар образини яратди. Улар оркали уз
гоялари ва орзуларини ифода килдн. Уларнинг энг яхши
фазилатларини тасвирлаб, кишилик жамнятига намуна ки­
либ курсатди.
Дин арбоблари, сарой аъёнларпнинг фикрларига хилоф
булса }^ам, Алишер Навоий онани ота билан, яъни аёлларни
эркаклар билан бир каторда бахолаб, уни (онани) олий
хурматга сазовор деб билди.
Навоий «Садди Искандарий» достонида ушлнинг она
билан сузлашишини тасвирлаб, она сузларини кимматбахо
лаълга ухшатади ва бу ухшатишни Искандар тили билан
шундай ифодалайди:

«Сенгаки бузулган таним жонисан


В уж у д и м симпн лаълинннг конисан»2.

Навоий асарларида тасвирланган хотин-кизлар адолат-


парвар, илмпарвар, мехнасевар ва жасоратли кахрамонлар-

1 Н а в о и й , Хам са, 120— 121-бетлар, Узбекистан Ф А нашриёти, Т ош ­


кент, 1958 («У ш а асар» деб « Х гм са»ш п 1г уш бу нашри кузда тутилади.
2 Уш а асар, 1614-бет.

73
дир. Масалан, «Х,айрат-ул-аброр» достонида бир кампирнинг
шох Абдул Розий олдига нохак улдирилган урлининг хуни-
ни талаб цилиб келганлигн ва шо^нинг уз гуно^ига ицрор
булиб, кампир олдида бош эгиши тасвирланади. Б у эпизод
оркали шоир адолат ва жасоратни улурлайдики, ^ари аёл-
нинг подшох разабидаи куркмай адолат ахтариши шундан
далолат беради.
Навоийнинг «Фар^од ва Ширин» достонидаги Ширин
ижодкорлик, вафодорлик, ватанпарварлик каби фазилат-
ларга эга булган мукаммал шахе сифатида тасвирланган.
Ширин уз хислатлари билан Фарходдан колишмайди.
Шириннинг Фарходга булган му^аббати сабабларидан бири
Фар^однинг мехнатсеварлиги ва матонатидир.
Ширинни кизиктирган энг кимматли хислат одамийлик-
дир. Ширин «мен инсонман, шунинг учун ^ам узимдек чин
иисонни севаман» дейди;
Менга не ёру не о ш щ хавасдур,
Агар мен одам улсам, уш бу басдур»3.

Эрлар билан бир каторда, хотин-цизлар орасидан ^ам


салобатли, тадбирли, илмпарвар давлат арбоблари чикиши-
га ишонган Навоий уз карашларини Мехинбону образи ор­
кали бизга етказади:
Мехинбону ки донишпарвар эрди,
Би ли к ахлига шохи сарвар эрди»4.

Навоий тасвирлаган хотин-кизлар >^ар томонлама цоби-


лиятлидирлар. Унинг Лайлиси зркин севишни истайди, уша
замон урф-одатларига лаънатлар укийди. Ширинда ватан­
парварлик, одамийликни курамиз. Мехинбону адолат ^о-
мийси, буюк истеъдод эгасидир. Лугбати чиний чаккон, кам-
тар ба.\одирдир.
Навоий аёлларнинг эрлар каби ижтимоий хаётда ишти-
рок этишларини истайди. Лекин X V аср шароитида бу иде-
алларни амалга ошириш мумкин эмас эди. Ширин, Лайли-
лар уз максадларига эриша олмадилар. Синфий айирмага,
синфий царама-каршиликка асосланган жамиятда адолат
ва аёллар ^укукини химоя килиш мумкин эмас эди.
X V аср феодал тузумида энг OFnp кунлар, >^ар томонла­
ма эзилиш ва хурланишлар, айникса, хотин-^изларга насиб
булганини, даврдап зорланиш, норозилик ва шикоятни
Алишер Навоий Лайли тилидан шундай ифодалайди:

3 Уша асар, 494-бет.


4 Уша асар, 48-бет.

74
Л айлики балойи фурцатн бор,
И кки м аж нунча мехнати бор.
Умр анга галат \авасдир ахир
Ж о п тарки аж аб ьмасдур ахнр5.

Плму маданиятга ташви^от, олимларга, ^икмат ахлига


^урмат ва з^тиром билан papain Алишер Навоий «Хамса»
сининг асосий мотивларидан биридир.
Киш ига неча келса м уш кул ^ол,
Х и км ату акл анга эрур \аллол6.

Дунёга келиб или олмай утишни шоир бундай тасвирлайди:


Кам ол эт касб ким, олам уйидин,
Сенга ф арз >лмаган fsm hok чи км о к.
Ж ахондин нотамом утмоц биашшх
Эрур хаммомдин нопок чицмок7.

Нодонлик эса маломат ва бахтсизликка олиб боради:


Нодонлик эрур элда маломатга далил,
Доно у л у с слдида х и ж о л а тга д а л н л 8.

Илм олиш факат эркакларгагина эмас, аёлларга хам зарур


эканини уктиради шоир. У хотин-кизларни куёш билан тенг-
лаштириб айтади:
Яхш и х о тин лар сафойи зухдидин,
Олам ичра гар ёруглиц б^лса фош.
И у к аж аб, чунким араб алфозида
Истилох ичра муанпасдур цуёш9.

Яъни: яхши хотинлар покизалигпнинг мусаффолигидан


оламга ёрурлнк таркалса тааж ж уб эмас, чунки куёш (шамс)
сузи араб тилида муаннас (женский род) га кирадн.
Навоий хотин-кизларнинг илм ва хунардаги махоратини
юкори бахолайди. Шунингдек, шоир каниз кизларни ^ам
мохирлнк билан тасвирлайди.
Ширнннннг саройига тупланган кизлар билан танишай-
лик:
Бири а;пъор ба>;ри ичра гаввос, (шоира)
Бири адвор даври ичра раккос, (р аско са).
Бири мантнк; русумида ракамкаш , (мантикчи)
Бирн х ай ъат русумида калам каш , (астроном)

5 Уш а асар, 849-бет.
6 Навоий, Афоризмлар, Тошкент, 1941, 35-бет.
7 У ш а асар, 35-бет.
8 Уш а асар, 49-бет.
9 Уш а асар, 86-бет.

75
Бирининг шеваси илми ^акойик, (ф айласуф )
Балогатда бири айтиб дацойик, (оратор)
Бири тарихда с^з айтиб фасона, (тарихчи)
Бири хикмат фанп ичра ягона, (физик)
Хнсоб ичра бирининг зехни бориб, (м атем атик)
М уамм ода бириси от чикариб10. (топиш мокчи)

Хотин-кизларга паст назар билан каралган феодал мухит


шароитида юкоридаги образларнинг тасвирланиши шоир-
нинг хаётбахш романтикаси ва гуманизмидан далолат беради.
Бую к гуманист ёзувчи диний реакция авж олган ва Х уж а
Аэфор сингари ута реакцион феодал шайхлар халк онгини
за^арлаётган бир даврда ижод этди. Шунинг учун хам
Навоийнннг илгор гоялари айникса уша даврда мухим про­
грессив а^амиятга эга эди.
«Хамса» нинг туртинчи достоин «Сабъаи сайёр» да ва-
фоли, жасоратли, мо^ир санъаткор аёллар образини кура­
миз. Достонда марказий образлардан бири Дилором булиб,
унинг жасорати, вафодорлиги ва айрим камчиликлари асар-
даги мусофирлар айтиб берган афсоналардаги кизлар об-
разида янада очила боради. Иккинчи томондан, подшо^
Баером образи характеридаги камчилик ва зиддиятларнинг
очилишида >^ам Дилором образи ахамиятлидир.
Фазилати ва гузаллиги билан Лайли ва Шириндан ко-
лишмайдиган Дилором хитон савдогарининг каннзп сифати­
да тасвирланади. 1\изнинг портретинп тасвирлашда шоир
Лайли ва Ширин образлари тасвиридаги сузлар ва сифат-
ларни такрорламайди, оригинал ифодалар изланди.
X v p , йуь;-йук, не хур, балки пари,
Не пари, балки офати башари,
Л а б и суз дерда злдин олиб жоп,
Лабларин чун куриб, уёлиб жоп.

Дилором уз саргузаштини шундай нзхор этади

Билкн. Чин мулки.'кр дпс'р мента.


Утубон анда рузгор менга.
И кки хон кин размидин такдир,
Тифил эканда бировга килдн асир,
Байимга х "ж а муштари булди,
Бандаси мехри ховарий б\лдн.
Гарчн м у н д о г азиздурмен анга,
Сот^ун олгон каннздурмен ан га!11

10 У ш а асар, 478— 479-бет.


11 У ш а асар, 1147-бет.

76
Дилором узининг мав^еини асир ва канизларидан юк;ори
кутара олмайди. «Отахони» уни бир йиллик хирож баробари-
га Баэфомга сотади. Дилором Ба^ромга севимли ёр, доимий
з^амро^ булади. Унинг гузаллиги, жозибадор саиъатига
мафтун булган шо^ мамлакат ишини унутади, чунки:
П ш к ила шо^лнк мувофиц эмас,
И ш к лофида шоц содиц эмас.
И ш к учун бедили керак фони,
Уртаган шавь; ш уъласи они12.

«Сабъаи сайёр» достонидаги во^еанинг тугуни ов ман-


зарасидан бошланади. Алишер Навоийнинг ра^мдил калби-
га шо^ Ба^ромнинг уста мерганлигидан кура Дилоромнинг
гуманизм билан тула сиймоси таъсири ортикрокдир.
Шоир мерганнинг ма^оратини Дилором тили билан
машкнинг натижаси сифатида ба.^олайди. Кнз яраланган
кийикнинг холига ачиниб, куз ёшлари билан:
Хар ким бир ишни варзиш этар,
И ш камолини курки не ерга етар13,
дейди.
Чукур ^аётий маънога эга булган бу байтда ин­
соннинг такрор ва изчил цайтариш натижасида цийин, муш-
кул хисобланган хунарни урганиши мумкин эканлиги ай-
тилади. Дилоромнинг ^акли даъвоси такаббур, ужар шо^-
ни газаблантиради. Унинг гурури олдида севги ^ам ожизлик
килади. Дилоромни уз сочи билан боглаб, сахрода колдириб
кетади. Х,ак сузи учун севгилисини улимга ма^кум ^илади.
Б у билан Навоий феодал аристократларининг инсонга,
хотин-кнзларга муиосабатини ёркин ифодалайди. Дилором
улмайди, уни согиниб келаётган савдогар отахони тасодн-
фан биёбонда жонсиз ётган холда топиб олади.
Дилором бнр оз узига келгач, вокрани баён этиб шундай
дейди:
Адл ила шоц XJKMH цатл этди,
Неки килмиш эдим, ж азо этдп.
Янги жон менга берди -jpca х\до
Ани хам келмишам iSTiypra фидо.
К а т л килса агар фикандаснман,
Аф в M i айлар эрса баидасимаи14.

Дилором ужар Баэдомнинг такаббурлик билан цилган


ёмонлигини жуда тез унутади. Шохга оддий каниздек ито-
аткорлик килади. Киздаги вафодорлик ва мар^амат Ба^-

12 Уш а асар, 353-бет.
13 У ш а асар, 355-бет.
14 Уш а асар, 355-бет.

77
ромнинг иродасизлик натижасида цилган зулмини унутиши-
га сабаб булади. Дилором Бахромни афв этади.
Лекин бу харакат Дилоромдаги ожизлик белгисидир. У
узининг истеъдоду фазилатини, инсонлик шаънини Лайли,
Ширинлар каби тушуна олмади. Балки Навоий бу билан
кизнинг итоаткорлигини, вафодорлигини, самимий мухаб-
батини курсатмокчи булгандир. Лекин шунга карамай,
Алишер Навоий тасвирида Дилором тацдирга тан берувчи,.
но^ак хурлик, азоб-укубатга чидовчи содда киз образидир.
Санъаткор киз Бахромдагп зулмкорлнк хусусиятига наф-
рат билан караш даражасига кутарила олмаган. Карвончилар
Дилоромга ачиндилар, унинг кайтиб шох хузурига борпши-
ни лозим курмадилар.
Отахони эса бундай угнт беради:
...Ева дерсен. Сзннгдаму иуксен
Еки хопи хаётидин т\ксен.
Ш ахкм, бир с у з у ч у н т\кар конннг,
Яна килмок не.1 \'р фндо жонинг?
Ш ох бир ш уълан фурузондур,
Хар кишнга етушса сузондур.
У т аро пхтиёр ила сурмак:
Бахра бермас, багайрп куидурмак.
Ш охким, dfi'un тангдпл булмпш,
Газаби ути муш таил булм и’.п,
Кочм ок аидин савоб эрур бу лам,
Неча андин нирок — офлт ка м 15.

Б у сузлар халкнинг шохга муносабатини очиб берувчи


достоннинг ахамиятли сатрларидандир. Дилором Хоразм ул-
касига кетади. Мусибатли саргузашти унга каттик таъсир
я<тади, лекин у оламга гавго солмай, севги аламларининг но-
ласини чолгу билан куйлайди. Бу эса унинг санъати махо-
ратини орттиради. Унинг ашула ва чолгусини эшитганлар
хушидан ажралар эканлар. Дилоромнинг санъати таърифи-
ни эшитган Хоразм шохи оддий кийим кийиб, савдогарникига
чолгу эшитишга келади. Кизнинг ашула ва чолгусига ошики
бекарор булиб, зртасига совчи юборади. Савдогар шохнинг
талабини цабул килмагач, у (шо.\) аскар юборнб, зурлик
билан Дилоромни уз урдасига олиб келади. Подшо курмок-
чи булиб унинг олдига келганда. Дилором куйлай бошлай-
ди, бу куйдан таъсирланган сарой ахли ,\ушсизланиб йики-
лади. Киз сог-саломат уз манзилига кайтади. Б у иш бир не­
ча марта такрорлангандан сунг, подшо киздан умнд узиб,
чолгу эшитишгагина рози булади.

15 Уша асар, 1156-бет.

78
Хоразм улкасида ном чикарган музикачи Кофурнинг
бозори касод булганлиги сабабли, у Дилоромга маврам шо-
гирд булади. Устозининг кайгули ишций ашулалари Кофурни
ортик даражада кизицтиради, у уз устозидан севги дард-
ларини айтиб беришини сурайди. Дилором музикачини узи
каби гамгин билиб, унга сирини айтади, факат, эшитгач, бу
шахардан чикиб кетиш шартини куяди:
Е бу тафтиш таркини этгил,
Ёки билгач, бошинг олиб кетгил16.

(Алишер Навоий яшаб, ижод этган даврда севги, айник­


са кизлар учун катта гуно^ ^исобланар эди, шунинг учун
Дилором бу масалада э^тиёткорликни унутмайди.)
Кофур, ваъдага мувофик, шахардан чикиб кетиб, ша-
харма-шахар юради. Музикачи Кофур ^ам ваъдага вафода
Ба^ромдан устун куйилади. Унинг нули Баером яшаб тур-
ган шахарга тушиб, жума куни еттинчи мусофир булиб,
шо^га Дилором хикоясини сузлайди. Кофурнинг хикояси
Баэфомни улдириб-тирилтиради, у Хожага ва Дилоромга
мактуб ёзиб, элчилар юборади.
Иккинчи марта Дилоромига етишган шо.\ яна ичкилик-
ка, ов ишига берилади. Б у з^ол уларни халокат кучогига
гарк килади.
Дилоромнинг Баером саройига цайтиб келиш эпизоди
бир неча масалалар билан изо^ланиши мумкин:
1. Б у эпизод .^ам Дилоромнинг одамгарчилик ва вафо-
дорликда Ба^ромдан устун эканини таъкидлайди. Дилором
вафодорлпги туфайли Бахром даргохига кайтиб келишга
рози булади. Бироц Бахром эса Дилоромнинг вафодорлиги-
га етарли ба^о бера олмайди, айш-ишрат гирдобига янада
к>прок ботиб, узининг ва Дилоромнинг халокатига сабаб
булади. Навоий Ба^ромнинг бу килмишини каттик цоралаш
билан уз давридаги хукмдорлариинг ншратбозлигини тан-
кид килади.
2. Китобхон Дилоромнинг такдирига ачинади. Бирок
айни замонда бу эпизод Дилором образига хос иассивлик-
ни, унинг «тацдир» олдида ожизлигини яна бир карра та ъ ­
кидлайди. Б у эса Дилором образига янада X V аср феодал
хаёти шароитига мувофик реал туе беради. Дилоромнинг
та^дири феодал жамиятдаги мазлума хотин-цизларнинг фо-
жиавий ^аёти йулини умумлаштиради. Навоий Дилоромдаги
бу ожизликни курсатиш билан ундан газабланмайди, бал­
ки унинг тацдирига ачинади.

]6 Уша асар, 353-бет

79
3. Б у эпизод достон композиция линиясининг бутунлиги
ва такомили учун бир восита вазифасннн .^ам бажаради.
Демак, бу эпизод достоннинг сюжет линиясига, р о я в и й
мазмунига ва образлар характерини ёритишга мувофиц ке-
лади.
Навоий тасвирлаган Дилором уста ва мо^ир санъаткор,
вафоли маъшу^а, камтар ва ха^и^ий инсондир. Навоий
Дилоромни уз даврининг мо^ир санъаткори сифатида тас-
вирлаб, шу оркали бутун истеъдод ва цобилияти жамият
учун эмас, балки харамхона доирасида, фа^ат ^укмдорнинг
кайфига, маишатнга сарф булган цадимги цобилиятли шарк
кизларининг та^кирланган такдирига афсусланган булади.
«Сабъаи сайёр» достонидаги етти иклим мусофири ^и-
кояларида тасвирланган актив, жасоратли ^излар образи
айни^са дицкатга сазовордир.
Хикоялар халк огзаки ижодиёти мотивлари асосида ма­
йорат билан пухта ишланган. Халк огзаки ижодиётидаги
оптимизм Навоий асарига бу ерда хам ижобий таъсир кур-
сатади. Ранг-баранг воцеаларга багишланган бу ^икояларда
мухаббат, дустлик, мардлик, донишмаидлик, илм-^унар-
нинг афзаллиги ажойиб усталпк билан тасвирланади. Хи-
кояларда Навоий уз даврига кура илгор гуманистик идея-
ларни шеъриятнинг гузал формасида курсатган.
«Хамса» даги бошка достонларга нисбатан «Сабъаи
сайёр» да коинот, яшаш, инсоннинг улуглиги, ^аммадан хам
хаёт гулинннг афзаллиги куйланади:
Х у ш дурур боги КОИНОТ ГУ ЛИ,
Барчадин яхширок хаёт гули17.
Шоиримиз яшаган даврда оддий одамларнинг яшаш ша-
роитлари цанчалик OFnp булса ^ам, коинот, хаёт хацидаги
халкнинг орзуси унинг диктат марказидаги масалалардан
булди. Ранг-баранг суз тукималари достоннинг асосий
гоясини бурттириб, инсон енга оладиган цийинчиликларни
гузал фантазия воситаси билан тасвирлайди. Х,икояларда
гуманистик ва дидактик мотивлар айникса кучли. Достонда
автор уз даври учун энг характерли воцеалардан купини ба­
диий воситалар оркали гавдалантиради. Ундаги бир к,атор
хикоялар гарчи узо^ кечмишдан олинган деб берилса-да,
лекин уларда биз Навоий даврининг жонли лав^алари инъ-
икосини ^ам курамиз.
Достонни ёзишдан асосий ма^сад давлат бошида тур-
ганларни уз (Навоий) тушунчасидаги адолат йулига солиб
юбориш, ^айси шо^ мамлакатни, халц талабларини эсдан

17 Уша асар, 1088-бет.

80
чикарнб ва улардан ажралиб колса. инсонликни иоймол эт-
са, маъноеиз айш-ишратдан, кайфу сафодан узгани билма-
са, албатта, халокатга учраяжагини таъхид. кашдир. Хикоялар
инсончарварлик, тараьдошпарварлнк тушунчалари би­
лан сугорилгандир. Уларда Ы а воин бир неча аёллар обра­
зный лратаднки, улар асоснй максадки очнш ва исботлаш-
га x ii 3m .it киладилар.
«Сабъап сапёр» нинг биринчи хикожида тасвирланган
Гулчех.ра (Лхийнинг рафикаси) образи оркали оилавии ха-
ётга, севимли эрга булган садоцат ндеяси усталик билан
очно бсрнладн. Ахнй ишк йулида ^амма нарсадан, ^атто
подшохликдаи хам воз кечган Фаррухга уз рафикасини бер-
м о й н булади. Фаррух Гулчехра даргехига кириб унинг
^айгудан азобланпш холатини курадн:
Ю знп тпрпок млп фпгср этган,
Барги наерпшш лолазор этган18.

Б у холнинг сабабини сураганда Гулчехра:


Деди махсашкм: «эй у л у с аро ток,
Х мбдпл л й л а р — ипкох, п у к Я ! — талоц!»19

деб жавоб берадикн, унинг бу сузлари вафодор рафнканинг


сузи, чункн эрииинг талок куйпши кулфат чекншнинг сабаби-
дир. У Ахинпинг ери экаилигини, уз эрига садокатли булиб,
янги никохга унамаслигини сузлайдп. Гулчехра Навонйнинг
вафо, оадоцаг хакидаги тушунчаларини узида ёрцин ифода
этган.
Фаррух бу ^одисадан каттик таъсирланади. Чунки у уз
севгилнсинипг Ахийга хотин эканлигидан бехабар эди. Фа^-
му идроки нн^оясиз йигитнинг олижаноб инсонлиги туфай-
ли Гулчехра унга ёр эмас, умрли сиигил булади:
«Сен хам эпдп шукуфтаднл булгил,
Менга нккм жахон сиигил бфлгнл»,
Дедпю iJyriTM олпдин шодом,
К унглн махваиппшг улди ободоп... 0

Гулчехрага автор жуда оз миера баш ш лаган булса-да,


унинг снимосида садокат ва бу йулда л-сасорат тула гавда-
ланади. В. Г. Белинскийнинг «Замонамиз цаедамонн» даги
Бэла ,\акидаги сузини хотирлаш билан юкоридаги фикр
янада равшанлашади: «У жуда оз сузласа-да ва жуда оз
^аракат килса-да, сиз унинг бутун вужудини куз олдингиз-

18 Уш а асар, 1004-бет.
19 У ш а асар, 1004-бет.
20 У ш а асар, 1004-бет.

6-40 81
га жонли суратда якь;ол гавдалантириб келтирасиз. Унинг
юрагида нима борлигини биласиз ва унинг нозик ^исларини
хам пайцаб оласиз»21.
Навоийнннг фикрича, инсонни безайдиган хислат вафо-
дорликдир. Мана бу хислат Гулче.^рада бус-бутун мазжуд,
чунки у подшозода Фаррухга берилган булишига карамай,
уз эрнга садокатини саклаб колади.
Эр амрига итоат цилиш, йиглай-йиглай унинг чизган чи-
зигидан бориш феодализм даври аёллари ахлокининг нор-
масидир. Лекин Гулче.^ра эрини кундиролмаганидан сунг,
Фаррухга таъсир циладиган суз топиб, унга ёр эмас, бир
умрли сингил була олади. Фаррух подшо ^гли булса ^ам,
саройларда одат ^аторига кириб кетган ^олга— бировлар-
нинг чиройли хотинларини зурлаб олиб, ^арамда куллик
занжирига боглаш каби ха^сизликларга йул цуймайдиган
виждонли, инсонпарвар кишидир.
Хафтанинг учинчи купи Бахром Мисрдаги катта бир бой-
нинг угли Саъд ва унинг севган кизи хакидаги х^кояни
тппглайди. Хикояда мардлик, кахрамонлик билан бирга
хикмат ва донишмандлик каби хислатлар хам тараннум
этиладн.
Ша^рисабз шо^ининг кизи совчп булган йнгнтларга
мушкул шартлар куяди. Куплар унинг шартлариик бажара
олмай нобуд бйладилар. Кизнинг мацсади: «Кимки ь^аср
дарбандларинн олса, ^атронга голиб келса, хакимнинг са-
волларига жавоб берса, жодугар Золнинг сирларнни бекор
цилса, шундай оламга тегиш эди». Кизнинг шартинн бажа-
риш учун i^acp дарбандларинн олиш кувватига эга булган
ь;а^рамон булиш, урушда голиб чикиш, ил мни чуцур эгал-
лаш, жодугарлик ва сехргарликларни бекор ьдшиш керак.
Б ун д а ! шартларни бажарувчи йигит аввало илм, хикмат
а.улларидан с у ? урганиши керак: «Х,ар А и д ай курашда
КЗгаЬ^слпк керак, чунки урушда курккан кчши голиб б$-
лолмапдп». Саъд Су Жзларни шпор килиб олиб, Шах;рисабз
шоОшинг кизи куиган мушкул шартларни бажарадн.
Кизнинг турмуш уртогига турли шартлар цуйишн халц
достонларига хос приёмдир. Кизлар йнгитларминг илм, фа-
зилат эгаси булишини, шу билан бирга, ка^рамон булишини
истаган, йигитлардаги бундай хусусиятларни улуглаш, ши-
жоатли, илм-хунарли булишини талаб килиш кизларнинг
^ам турмуш хакидаги савиясини белгилайди. У икс.яда куз-
ланган асосий максадларлан бнри шундай киз образини
беришки, у уз ижобий истак ва хо^ишлари билан иш кура-

21 В. Г. Б е л и н с к и й , М аколалар, Тошкент, 1948, 1S7 бет.

8-
дн. Узининг юксак орзу ва максадларига жавоб бера ола-
диган ва мувофик одамни узига муносиб куради, узига ёр
дейди.
Туртинчи ицлим мусофири ^икоясининг темаси сахийлик,
адолат, ж уръат ва дустликдир. Афсонада золим Маллунинг
кизи порлок ишланган образдир. У, отасининг зулмкорлиги
ва ярамасликларини тушуна оладиган очиц кузлн киздир.
Киз Маллудан ситам курганларга ёрдам цилади, уларни
азоб-укубатдан куткаришга интилади. Ж асур ва ра.улдил
бу киз уз севгилнси Масъудни кап из цизлар ёрдами билан
зиндондан тортиб олади, улар илгаридан тайёрлаб ь$йилган
икки отга минадилар ва шахардан, подшо зулмидан кочиб
кетадилар. ” из жасорат курсатиб, севгилисини улимдан
кутцазди. Б у хикояда адолат зулм устидан галаба цозона-
ди.
Феодализм шароитнда севган йигитини зиндондан цут-
цазиб, у билан цочиш халк эртакларида орзу цилинган катт:
жасоратли иш эди. Зотан севган йигитнга тегиш учун бош­
ка чора ^ам топилмасди. Гуманист шоир ижодининг ким-
матли хусусиятларпдан бири ундаги хурриятпарварлик ва
унга эришиш й^лидаги жасоратдир.
Чоршанба купи Баером цасри нилуфарда бешинчи Шу
лим мусофиридан афсона тинглайди. Адан мамлакатида
Жобир исмли карскчи булган. Унинг ёлгнз узи юзларча
одамларга карши кураш очади. Жобир денгиз киргогидаги
сердарахт оролга жойлашиб олган.
Бе.ушггсаро ша^рининг подшоси Навдарнинг Мехр деган
гузал кизи бор. МпКрнинг тасвири:
Кадпким пахли сарфароз келиб,
-Чусь .‘Ооглда сарвппоз келиб,
Зулф кдии сунбул айлабон юз печ
Ог.;ндан гу ч ч а айтмай срз хеч.
ijpa.iii м аш ъалп жа.упи аф ®> ,
П артавн ш уъласн келиб жон с у з22.

Мс.\р даре саёхатига чикадн. Тулцинда адашиб, Жобир-


НИИГ кулига аснр тушадп. Бутун .\аетп угрплнк, боскничилик
билан утгаи Жобир Мехрга ошик булади. Лекин у Мофнинг
севги билан +$'ла ^ л б н н и жарохатлантиришга ботина ол-
мМиди. Ме.чрнинг унаштирилган иигити Сухайл туи тарад-
дудиии килиб, Мсхрни олиб келиш учун кетаётганда, Жобир
кулига тушади. Лекин у билан цаттик курашади. Урушда
зур цахрамонлик курсатганлиги учун Ж обир уни улдирмай,
кудукка — зиндонга ташлайдн . . .

22 У ш а асар, 356-бет.

83
Мезфнинг отасп ЗЯм, С у xnii.7пипг отаси хам уз фарзакд-
ларинп излаб чикгушларнда, Ж обир % л п г а аснр тушадилар
па зиндонга ташланаднлар. Мехр аснрлпкда тннч у^ирмай-
ди. Кудукдаги асирнм (унинг ким экакш ш билмаса-да) кут-
казмокчн булади. Каннзаклар ёрдами бнлан кудукда аркон
ташлаб, уни озод этади. Лсир кпзпинг севган пигити Суханл
эди! Суханл кувватга киргунча Мехр уни тарбияланди.
Ме.уанинг донолиги ощасида Су.\айл Жобнрни епгиб, под-
шоликка кутарилади. Зиндондаги нкки ота озод килн-
надп.
Ме.хр — ажоннб каурамон Л;з. У фаросати, жасорати
билан С у у Ш и а н колишмрфи
«Сабъаи сайёр» да тасвирланган аёллар образида
Навоий фидокорлик хусусиятларини ало.^ида купсатади. Бу
эса шоирнинг инсоппарварлик идеаллари билап муста.\кам
богланган. Лнникса, Ме.\р образида бу хусусиятни очи^
курамиз. У Ж обир зиндоннда ётган махбуснипг ким экани-
пи билмаса х.ам, уни зиндондан куткаришга харакат кила­
ди. Тадбир билан иш курган Мехр максадига етадн.
М аълумки, халк яратган достон ва эртакларда яшаш,
душманга карши кураш бехад ошр булшиига карамай ках,-
рамонлар, одатда, улмайди. Яшаш, кураш халк ца^рамон-
ларипинг орзусидир.
«Хамса» даги аёллар факат аклли, тадбиркор, давлат
арбобигина эмас. 1\нзлардагн жасорат, фидокорлик хусу-
сиятларннн мо.рфона тасвнрлаган Навоий уларнинг уруш
майдонида эрлар билан бир каторда туриб жасорат ва чаьр
цонлпк билан кураша олишларини ^ам тасвирлайди. Бу
жихатдан «Садди Искандарий» даги Чин гузали образи
жуда мароцлндир.
«Хамса» пинг бешинчи лостони «Садди Искандарий» да
Чин ф 1\Они Искандарга куп кимматли хадялар берадн. Ш у
билан бирга Чин гузали булган кизни х-а'м такдим этади.
1\изнинг таърифи:
XiiToiiH иасаб, niv.xii Чии на;код.
/Камолига хуру лари хомазод.
Нкки банда хусннга >А-У паг п,
Б а лекип комиб хар би| и б ир са и.
Xi И Ю мулкида зулфи гавго солдб,
Кузи Чип д не рид а ягмо солиб23.

Искандар ^адялардан
бири — сирли ойнага берилиб,
1\изга эътибор этмаган эди.Киз ^уснига магрурланмай,
Искандарга уз ^унарини курсатиш учун пант пойлаб юрар-

23 «Хам са», 767-бет.

84
дн. Пскмплар Магриб ерларпда кетаётганида, узи итга, оёк-
^ули чумоднга ухшаган махлуь^ларга дуч келди. Улар
Йскандарнинг аскарларинн талаб, купларнни со ^уяди. Ш сц
буларга ^ужум килиш учун жанг ногораларнии чалдиргаи
да, бир с З а н кутларига чангаклн ходалар кутариб олгаи,
филдек катта вахшийлар — девлар келиб хужум цилади.
Вахшийнинг бнттаси Нскандарнинг 13 па.утавонини снгиб,
^чинаб олиб кстади. Шохни курнув босса з^ам, уз а,\волннн
душманга сездирмай, кулпб турар ва ^икмат пулинн унут-
мас эди. Ш у пайтда юзпга никои тутган зпчил «йигит» шох,
олдига келиб, таъзим килади. Унинг махсус уруш кийим-
ларн ва зпчил харакаг.чари шундай огир жангларда иш
курсатиб юрганлигидан дарак беради.

Б у холатда бир чобук аплаб шптоб,


рпнб орази узра чаш; никое.
Нучункнм кЖ ш кукда топа ба фарк,
Куёш д ек булиб к v к тем но ичра гарц.
Снпсхр %'зра мезри жи.\он тобдек,
Килиб ж уш ср узра енмобдек.
T vrv 6 чип — иачнп ” лга печон каманд,
Осиб ьудидин JjyK^a Чини папапд.
Саманли олиб, баркдин тезлик,
Узи чархдип тагри хунрозлик.
Кириб чун тарид ёттп хар сари фош.
Яцинрод суруб, ша\га индурди бош2'*.

Никобли «йигит» шохни дуо килгач, вахшипга .уужум ки­


лиш учун чоппб кетдн. Бу чаккон «йигит» нинг ким эка-
ниин нюх хам, бошцалар хам билмас эди. Лекин хамма-
ларн унга жуда ачинадилар. У жуда усталик билан жанг
килиб, вахшиини чарчатиб, довдиратади. Унинг жангндан
халк. да.^татга тушиб турганда, у девнинг буйпига уралган
каманд ташлайди ва буйнн билан бир ^улини боглаб, тез-
лнкда подшох томон с.удрайди. Бу кахрамон «йигит» шох ол­
дига келпб, эпчиллик билан отдан сакраб тушади.
Искандар бу ишдан шу кадар хурсанд буладики, кунг-
лидаги хамма гам-губори кутарилади. Бу никобли жангчи
Чин хокони ^адя килган гузал кнз эди. Хокоп кизнинг уста
жангчи эканини мактаганда, Искандар ишонмагап эди.
Кнз пайт пойлаб юриб, уз §унапи ва ^ахрамонлиги билан
бутун куиши ах'тпнн хаиратда цолдирди. Домак, хеч ким
енга олмаган ва.\пшнларни Навоий орзу килган идеал киз
енгади. Хотнн-^изларнинг жангда ^ам кобилиятли эканига
ишонган Навоий Луъбати чин образн орцали уз фикрини
исботлаб берди.

2t У ш а асар, 475-бст.
Луъбати чин снгган кучли махл\чйтар бир неча йиллар
давомида халкнииг тинчлигини бузиб, унга азоб-укубат бе-
рар эди. Киз шу балоларни хал^нинг бошндаи лаф циладн.
Алишер Навоий юкоридагндск аёллар образини яратиш
билан даври олдига мухим ижтимоии проблемалар куйди.
Кишилик эрки поймол килинган бир даврда Навоий
Ширин ва Ме^инбону каби давлат арбобларннинг ижтимо-
ий хаётда эрлар каби пштирок килишини истаидн. Лекин X V
асрда бу идеалларпи амалга ошириш мумкин эмас эди.
Навоий асарларидаги хотин-кнзлар замон тартибларига
карши канчалик норозилик билдирсалар хам, у замонни
канчалик лаънатласалар & м . уз давр.цфн тартибларини
енга олмайдилар, кишилик хук\кини бугувчн говларни
емира олмайдилар. Улар ишк i^ypooiin булдилар.
Лекин Навоийнинг хотин-кизлар хакида айтган илгор
фикрлари atyp прогрессив ,\аракат ва мухим ниятлар эди.
Хотин-кизларнинг бахт тугрисидаги орзуси Алишер Навоий
асарларида ажойиб мохирлик билан тасвирланган:
«Н е х у ш дебдур у л дардманди фи гои,
• К и оз бахт — к v о усилии яхшкроц*.
Ш и ко ят менга iivK турур шохдин,
Ки ш аккум эрур бахт гумроздии!:»25

«Хамса» таги хотин-кпз образларнни гоявий жихатдан


икки гурухга булиш мумкин:
1) Актив ирода эгаси ва р такдирига буйсуимай, бир
кадар псёнкорлик хуеусиятига эга булган образлар. Бу-
лар — Ширин, Лаили, Мехр (Шахрисабз шо^ининг кизи,
I I I шутим мусофирииинг .хикояси), вазир Маллунииг щ зи
( IV иклим мусофнрипинг хикояси).
2) Тацдирга таи берувчи, харамдаги асоратга, уз на-
снбаси ва такдирига куниккпн инзлар: Б улар — Дилором,
Равш апак. Мехрнноз («Садди I ккандарий» достонидан).
Алишер Навоий «Хамса» сила салбий аёллар образини
.хам курамизки, улар достонда жузъий бир уринни эгаллай-
дилар. Бундан Навоий уз асарларида хотин-кизларнн кам-
ситган деган маъио чикмпелигп керак албатта, чункн бу
салбий аёллар пулга сотнлган, ннсонлик кннматини ерга
урган одамлардир. Баъзи урииларда улар сатирик образ­
лар сифатида тасвирланиб, укувчида ачиниш, иафрат тхигу-
ларннн уйготади.
Маккорлик, алдамчилик, тож-тахт учун кураш сарой
хаётида одат тусига кнрган эди. Хусаин Бои^аронинг хоти-
ни Хадичабегн.м маккорлик билан шохнинг мастлик вацти-

25 Уша асар, 1529-бет.

86
дан фойдалаииб Мумин мирзони улдириш ^ацидаги фар-
монга кул куйдириб оладики, бу нарса мамлакатда з^ало-
катли узаро урушларнинг кучайиб кетишига яна бир сабаб
буладн. Навоий «Хамса» даги салбий аёл образларини тас-
вирлар экан, ю^оридагидек во^еаларни ^ам эътиборга ол-
ган булишн мумкин. Иккинчидан, «Ёсуман» каби образлар
достопларда тасвирланган ижобий образларнинг айрим фа-
зилатларини, инсоний хислатларини равшанрок; очишга ёр-
дам беради.
Навоийнннг «Хамса» сидаги аёллар романтик буёцлар
билан безалган булсалар >^ам, улар уйловчи, севувчи, ин-
сон хаёти йулида курашувчи хотин-циз образларидир. Улар-
ни бадиий ишланиши жи^атдан уч гуру^га ажратиш мум­
кин:
1. Асарда асосий ца^рамон булиб, романтик образ дара-
жаскга кутарилган аёллар — Ширин, Лайли, Дилором,
Ме^инсону.
2. Образ даражасига кутарилмай, фа^ат ишора билан
берилган ва асарда мукаммал цаэфамон даражасига кута-
рилмаган персонажлар — Лайлининг онаси, Искандарнинг
онаси, Шириннннг каниз кизлари ва бошкалар.
3. Эпизодик характерда берилган цизлар — Гулче^ра,
Равш анак, Ж ам и л а (Навфалнинг ^изи), Мехр, Чин гузали
в а Me хрии оз.
Хуллас, Алишер Навоийнннг хотин-кизлар ^акндаги
фикрлари, тарихий жи^атдан олганда, катта ва му^им ижо­
бий роль уйнашига царамасдан, бир цадар чеклангандир.
Навоий уз давридаги хотин-цизларнннг нихоят даража-
да огир ахволи ^акида сузларкан, у бунинг ижтимоий-иц-
тнсодий ва синфий асосларини кура олмади ва англай ол-
мадн, демак бу асосларни, знддиятларни йукотиш у ёг^да
турсин, х.атто танкид ^ам килмади.
Демак, Навоий хотин-кизларнинг фаровонлиги ^акида
орзу киларкан, бунинг учун зарур булган ижтимоий-икти-
содий омилларни курмади ва бу хацда масала куймади .\ам.
Шунинг учун унинг бу орзулари утопик характерга зга
эди.
Навоий тарафидан яратилган баъзи хотин-киз образлари,
масалан, Ширин, Лайли гарчн разил кулида разилларча
яшашл.ан улимни афзал курсалар-да, лекин разилларга, уз-
ларининг бахтини поймол килувчи ва бугувчиларга карши
актив курашмайдилар, уларга царши курашиш зарурлигини
англамайдилар; купинча узлари фарёд чекадилар, уз дард-
ларида узлари ь;овриладилар.

87
Навоийкинг инсонпарвар, оташин поэзияси унутилмади,
балки халк ичида томир ёиди, одамлар дилига жо булди
ва бпзнинг замонамизда, Совет мамлакатида юксак ба:^о-
ландн.
Алишер Навоий ^амма учун тинчлик, ^увонч, бахт-са-
одат туррисида уйлар эди. Бирок Улур Октябрь социалистик
революциясига кадар умумнинг бахтли булиши туррисида-
ги идеаллар факат хаёл булиб келди.
Революция натижаснда инсоп зулмдан, хотин-кнзлари-
миз асоратдан абадий цутулдилар. Ш у туфайли Навонйнинг
овози янги куч, янги о^анг бнлан совет укувчилари орасида
тобора янграб эшитилмокда.
Уу >\ОМИДИЙ

КАВОНЙ 3& Ж О М НЙ

X V асрнинг икки буюк сиймоси — узбек Алишер Навоий


(1441 — 1501) билан тожик Абдура%мон Жомий (1414— 1492)
уртасидаги чин дустлик ва хамкорлик узбек ва тожик халк-
л ар и ш тг тарихий бнродарлигн ва хамкорлпги замннида
иунёдга келган.
Шоир аитгандек:
Л 'с т булгаидск б\-юк /Комип, буюк Алишер,
Д уст булгаидск ич ва сеьги, чаш ма бирла ер —

И кки ИИш ш хабар олиб туршпдик хар кун,


И ккимизга тааллукдпр ш\- учм ас якун —

Хеч апрмлмас икки тандур тож и ку ^збек


Ко р ачиш д ан аж ратпб булмаган кузд ек1.

Навоий, дусти Жомнйнинг пафоти (1492)дан сунг, унинг


билан булган чин дустлиги па хамкорлигн хотираенга атаб
«Хамсат-ул-мутаханнирин» (1493— 94) деган алохида асар
ёзган.
Бу асар Навоий билан Ж омий уртасидаги # ^ тл и к ва хам-
корликдан далолат берувчи тарихий жужжат ва учмас ёдгор-
ликдир.
Навоий бу китобига ёзган суз бошисида, унинг бар му-
каддима, уч макола ва бир хотимадан иборат эканини ва бу
беш киемнинг укувчнларни хайрон колдпрарли даражада бул­
га ни туфаили, унга «Хамсат-ул-мута^аййирин» (беш марта
хайрон колиш) деб ном к;9?!ганипи билдиради.
Хаки^атан. бу беш киемнинг хар бири — бир достсн. асар-
нинг узи эса Навоий ва Ж омий дустлигига дойр хааратомуз

1 М . Ш а г х з о д а, А. У м а р и и, Т. Ф а т т о х, Кардош лик мад.\ия-


си, «Кизил ->истон», 27 сентябрь 1942 пил.

89
ва узига хос бир хамсадир. Кнриш кисмида Навоий дусти
Абдура.хмон Жомипни зам анасининг улут олими ва шоири
сифатида танитиб, уни нг билан ошналик тарихини баёя кила­
ди. Биринчи маюрлада Ж омий билан дустлик даврида утган ци-
зик воксаларии хпкоя шпадн. Иккинчи макола Навоий ва
Ж омий уртасида утган макотиба— ёзишмалардан иборатдир.
Учинчи макола Навоий туфайли Абдурахмон Ж омий ёзган
асарлар ва уларда Алншернинг таърифланиши тугриспдадир.
Сунгги кпсмда HanoniiHnnr Ж омий олдида таълим олиш ва
фойдаланиш юзасидан укутан китоблари, Жомийнинг вафоти
хам шунга дойр хотиралар ёзилган.
Навоий Абусаид лшрзо хукмронлиги бошланган вакт-
ларда (1457— 58) Жомийнинг Хиротдан шахар хиёбоиига ку-
чиб чикиб яшагапини ва шу кезларда бир цаича илм толиби
катори узи хам унинг «Мухтасар битилган Кофия рисоласи
сабакига мумтоз булган»2 ини, яъни Жомий ёзган араб нах-
видан даре олганини билдиради. Демак, Навоий ва Жомий
дД:тлигн шогирдлик ва устозлик муносабати билан бошлана-
дн. Алишер тугилганда Жомий 27 ёшда, Хиротдан хиёбонга
кучиб чикканида эса 44—45 ёшлар чамасида булган хамда
узининг илм-маърпфати ва камтарлпги бнлан 17 ёшлар чам а­
сида булган ажониб нстсъдод сохибн — Алишернинг ^урмат
ва мухаббатини козонади.
Бу вацтларда ёш Алишер Жомнйдан боип^а Фаси^иддин
Низомий каби устозлардан даре олиш, мустацил уциш, ур­
ганиш, ижодий нзланишлар ва адабий мухит таъсири туфай-
ли камолга етган эди.
УЛ УГ Д^СТЛЗИК

Навонйнинг кун адабий тортишувларда енгиб чикиши ва


поэтик таланти билан замонасинннг машхур шоирларини хай-
рон фолднриши хам бежиз эмас эди. Навоий Абусаид мирзо
замонида Хиротда шеър шиназандалапннинг нафосат давра-
сида булганнни «Хамсат-ул-мутахаййирнн»да (1 маколада)
хпкоя кила,пи. Утиришда Хисрав Де.уывийнинг газалларида
кушик айтган хофиз:
Мисоли к а т р а н борон с п ги ш ч и мам .хама д ур (о) ш уд,
Чунин асар ди.\ад, оре тулуи чун ту су^айле3

бантини айтганида, утиришдагилар: «Эътироз ва танбех юзи-


дан» «сиришки ман хама дур шуд» урнига «сиришки ман >^а-

2 Н а в о и й , Хамсат-ул-мугахаййирин 1961, 15-бет.


3 Н а в о и й . X а мс ат -v л -м у та х а й и и р tш , 18-бет.

90
ма xvh ш уд » укики, «дур ш уд »н и н г маъноси «й уц тур » , деи-
дплар (На воин).
Хамма Gy фикрга кушилгани холда Навоий: « Б у фацир
хеч нн.ма демадим», деб '^зининг бу фикрга цушилмаганини
билдиради. Утиришдагилар хам буни сураб биладилар, тор-
тишаднлар. Натижада ^тиришда булмаган бир кишини ,\а-
кам белгнламокчи 0$либ, бахсни ечишни хат оркали Жомий-
дан сурапдплар.
Ж омий жавобида бу мисрани ёзиб юборади:
Сухап дураст, тааллук б а гушн шах дорад4.

Аслнда уша байтда:


«Ёмгир катрасидек менинг куз ёшим дурдона булди. Х а '
кикатан, сен каби су>;айл (юлдуз)нииг чициши шундай асар
килади» дейилган. Ашулачи бу байтни тугри айтган эди.
Угирншдагилардан бири айтганидек, шоир «менинг к£1 ёшим
кон булди» деган эмас, чунки Жомий жавобида таъкидлага-
нидек, «суз дур» (дурдона маыюсидадир ва подшо^ кулоги-
га тааллу^лидир) Шарц феодал подшолари кулогига зирак
тацишига ишора5. Жомппнпнг жавобида Алишернинг >;акли
экани гаъкидланган.
Навонн адабий сохада козонган мана шундай галаба ва
мувафс; акиятлари учун ха» устоз Жо.мийга миннатдорлик
билдиради, «ул жамоат мулзам»0 булиб, факирга Аларнииг
(Жомнйнинг] тарбият ва мададларп бу нав еттиким, маълум
эмаскп, харгиз киши бу нав мухтасар7 ва муфид8 жавоб бул-
гай9 деб сзади.
Шуни х.ам кайд цилиб утиш керакки, Абусаид мирзо за-
моиидабк Алишер Навоий хам устоз шоир сифатида таиил-
ган -зди.
Чунокчи, «Мажолис-ун-нафоис»да маснавий устаси хкеоб-
лаигап Аодусамад Бала.\шонин шеърларпдагп цофия хато-
ларнни курсатгани каби фактлар характерлидир.
«Куигина маъни а^ллари ва ингичка нукталар устида суз
юритувчп нознк фа.\м гурухлар Анварий ва Салмон шеъри
\ стнда икки том он булишиб ба.^слашганида, бир-бнрларига
суз угказа олмагандан кеннн,— езади Навои:!,— бу факрф

4 Ш у асар, 19-бет.

5 Ж о м и й бунда — .j S ифодасидаги суз уминидан Л ~ р

фойдалангпм.
6 М улзам б у л и ш — енгилиш, сузи утмай цолиш.
7 М ухтасар — к,исца.
8 Муфид — фойдали.
9 Н а в о и й , Хамсат-ул-мута^аййирин, Г.зС С Р ФА ШИ, инв. 693.
23-бет.

91
олдига му.уокама учун келтнриб турар ва .^ар кандай бир
хукм топганларида таслим булиб, жанжаллари бир ёклнк
б^.гандир»10.
Алншернинг устоз сифатида танилиши Ж омий учун ёкпм-
ли ва кувончли эди.
Самаркандда эканида, Ю суф Бадний, Риёзий каби шонр-
ларнинг шеърларини тан^ид этиб, тузатишга г?|мак курса-
тиши, муаммо устаси .уисобланган Улоип Шошии билап му-
шопра каби фактлар шоирнинг камолотидан далолатберади.
Феодал системасининг маълум даврида яшаган прогрес­
сив ва зийрак ,уамма кишилар сингари Алишер Навоий .хам
майда феодалларга карши курашувчи марказий монархии
тарафдори булган. У, Хусанн Бойцаро -уукуматига мамлакат-
нинг бутунлиги ва халкнннг тинчлигини са.уювчи марказлаш-
ган давлаг сифатида i^aраб, уни мустахкамлаш учун кура-
шади. Мамлакатнинг парчаланишини истаб галаён кутарган
Ндгор Мухаммад каби шахзодаларга карши курашда бево-
сита бошчилик килади (1469— 70 йиллар). Алншернинг тад-
биркорлигн туфайлн Едгор Мухаммад цулга олинади.

Шогирдлик ва устозлнк тарзида бошланган Навоин ва


Ж омий дустлиги Алишер устоз ёзувчи ва давлат арбобн
(1472 й.). б т и б танилган даврда сиёсий ва адабий .^амкор-
ликка айланади. Навоий ва Жомий дустлигининг бу иккинчи
даври, шундай муносабат бошланишига сабаб булган шогирд­
лик ва устозликнинг хурмат ва хаПрпхохлик каби традицняла-
рини узида саклагани холда, энди янги ва .^аракатчан асос-
ларга суянади. У ,\ам булса, X V асрнинг иккинчи ярмида те-
мурийлар давлатнда ва шу оркали мусулмон шарцининг куп
кисмида мутараккий зиёлиларнинг йаракатига танилган бош-
лик сифатида кураш сахифасини очишдан иборатдир.
Феодализм даврида яшаган улуг кишилар, гуманистлар
(Руставели, Низомий, Данте, Шекспир, Гёте, Пуш кин) каби
Навоий ва Жомий хам умумий тинчликни бузувчи маъносиз.
юрнш ва урушларга карши биргаликда харакат килганлар.
«Ж омий халк тинчлиги ва мамлакат ободонлиги тугриси-
дагя фикрларини Навоий оркали амалга оширар эди ва Н а ­
воийнинг олий мацсадларини вужудга келтириш пулида унга
ёрдам берар эди»11.
10 Н а в о и й, Му.\окамат-ул-л\татаин, 1940, 61-бет.
11 С. А й и и й, Мир Алишер Навоий, «Ш ар ки cvpx» ж урнали 4— 5-сон
1941, 21-бег. '

92
Навоий умуман тинчликни бузувчи феодал галаёнларига
карши курашда уусайн Бопкарога ордам бергани холда, под-
шохнннг халк рузгоринн оёк ости кнлувчи маъноснз урушлар
оч ниш га кун мае ва бундам Харбин юриш ва урушларга кар­
ши Жом.чн бнлан йм корликд я тадбиркорлнк курсатар эди.
Чунопчи, «! Ьдш сш ш нг 1\ундуз внлоятнга Я ш и н билан
к-рши А л н и ш Аларнкнг (Жомийнинг) ва хеч кимнпнг дил-
хохи '.мае эрдн. Мон фажянш деб эрднларки, мумкин Ййдар
бу юрншни ман цилишга cai.ii кнлганссн ва агар мумкин бул-
маса. юриш жазм булса, бизга бптиб юборгапсан. М у мкип
булганча ва %$Идан келган кадар с а ъп Длниди... Чун юриш
мукаррар булди, мен факир Ала].) (Ж о м и.’;) хпзматига, бу
капфнятни битпб рукъа (хат) юбордим ва бул рубоин \л
рукъа инвалида бор эрди:
Ггф там фа лакам ба хар тариф понандаст,
Саргаштаги орандаву гирён; адасг.
Не, не донанд >Лр онки v донанд аст,
К-у низ аенрн дасти гардопандаст12.
(Деднм, фалак .хар томонга сурувчидир, оворагарчнлнк
келтнрувчи ва йиглатувчидир. Фалакнинг калига аеир булиб
тушганлар буни билгаиича биладп).
Рукъага жавоб битиб ва рубоиига бу пав жавоб плтифот
килиб эрдиларким:
РЛбоий:
Эзид, кн ба вер ф и мо каламронандаст,
Бар мону ту асрори Ш 1дам хопандаст.
Во у дили ко ба заррае мопапдает —
К-аш, бод Са пушту, руЛ гарлонандаст**3.
(Каламимнинг тебранишн худо ихтнёрндадир, у менга ва
сенга кадим сирларини билдирувчндир. Унга Караганда биз-
нннг дилимиз зарра кабидир. Ш амол уни орка-унгга аЙлан-
тирувчидир.).
Навоий «Хамсат-ул-мутаханинрин» асарида Жомийнинг
жавоб хатида ёзилган шу туртликни (рубоийнни) келтирса-
да, хатнннг узини ёзмаган, э.\тимол, уз хатида Жомий Х у ­
саин БснЦаронинг 1\ундузга юришпни ту.хтатнш учун цаидай
иш курганини ёзгандир ва балки Навонйнинг буни китобга
киритиши мумкин булмаганднр. Лекин шундай булса-да, 6v
эсдалпк Навоий ва Жомийнинг мамлакат тинчлиги йЖлида
бнргаликда *аракат килганларини равшан курсатиб турадн.
Навоий ва Ж омий мамлакатда тпнчлик урнатиш масаласи-
дагина эмас, адолат ва ободонликнинг равнаки Л§лида хам

12 А. Н а в о и й , Хамсат-ул-мутахаййнрин, 1961, 47-бет.


13 А. Н а в о и й , Хамсат-ул-мута.\аййнрин, 1961, 47-бет.

93
бир фикрда булганлар ва биргаликда харакат цилганлар.
Улар элнинг тинчлиги ва юртнинг ободонлиги динга эмас,
адолатга богликдир дега.ч замонаси учун прогрессив фикрни
нфодалагаплар:
Навоий:
Ш ох !■■и и"! алл м''п fjvm'M атар,
Адл бузук малупн обод этар!
Кофипи од и 1 ами обод этмб,
М уъы и нн з о л и м анн б а р б о д л п б , —

деб битган булса,


Жомий:
H v k t pii \\ш г ' Д т а ; ’ т он д у р ^ и и :
' л -| д'-ра." чу.лню
коим, на лип!
Куф р кшне к-у ба адл ояд фарех,
М ул к р о аз золими диндор бе.\14.—

ьънн:
Не хуш а*Ати.и:бдур \ зоцпи кугпб,
Динмас. адл тутар юатчп копм-маком,
Элин адолат-ла бошкарган кофир,
Диндор золпмдап яхши;-ок мудом,—

деб бзган эли.


Навоийнинг химмат ва гайрати, Жомий, Хасан Ардашер
каби дустларнинг унга хайрихохлик ва ^амкорликлари туфай-
ли Хирот илм, санъат ва адабиёт бирмунча ривожланган ма-
даний марказга айлачади.
Навоий ва Ж омий нисбий типчлик, ннсоф ва адолат ма-
салаларида дЗРст ва Л м ко р булгапларндек, санъат па адабиёт
тугриендаги эстетик фнкр ва фалсафий нуктаи назарлари
хам бир-бирнга якин ва хамоханг эди.
Замонасининг илгор эстетик назарлари мавкенда турган
Навоий ва Жомий адабистдаги гопвий мазмун ва бадиий
форма бирлиги масаласини куп ж и ф тд ан тугри талкин этиш
даражасига кутарила олганлгр.
Чуиончи, Навоий:
Назмда ла* 1 ксл анга маъни д>,-рур,
Ьулсун аш ш г с у р а т и , хар не .av p vp .
Н азм кн мат. ни анга м а р г'б эмас,
А.хлн м а о п п к о п и л а .х\б ->мао,—

деб ёзса, Жомий:


Гар бувад лафзу м аъкиаш бо*е,ч,
Ин д а к и к у л а ти ф у он м ах кам ;

14 Ч, о м и, Хафт авранг, 157-бет.

94
Сити v рохн осмон гпрад,
Номи шоир ^ама жа.\он тирад13

яъни:
Булса маъни билан с-уви ^амдам,
Ь у латофат-ла у назокат хам,
Донги кетган бутун жа.^он 0?йлаб,
Номи шоирни осмон буйлаб,—

деб битган эди.

* *

Кенг ва ^ар тарафлама маълумоти, мислскз бадиий асар-


лари билан Алишер олиму шоирларнинг .\урмат-му^аббатини
козонган эди. Х атто Ж омий китоб, рисола, газал ва 1^асида-
лар ёзганида илтифот ва ишонч юзасидан Назоиига бер-
ган. Б у ^авда Навоий Жомийникг «Бу варакларни ол, бош-
дан-оёк караб чиц ва хотирингга .^ар цандай айтадиган суз
келса ант» деб танцид ва ислох цилишни сураганини билди-
ради, «мулохазаларимни аптсам. макбул тушар эди»1В денди.
Навоий «Ха#са»да хам /Компп х.ар бир янги асарнни жшма-
дан аввал менга курсатар уди, деб ёзган.
Н о м а г акп м роцнм этий хомаеин,
Курмадн, мен к у рм a ii ии, эл номасин17.

Ш у тарзда, Жомийнинг уз асарларнни ёзиб тугаллаши


билан ^аммадан аввал Навоийга манзур ^илиши ижодкор
дустига ихлос на ишонч ифодаси эди. Навоий хам астойдил
хурмат ва ишонч юзасидан уз асарларнни Жо.мийга курсатар,
фикр ва масла\ат сурар эди. Улар бир-бирига шогнрд, бир-
бирига устоддан ^аракат киларднлар. Бундам самими» ада-
бнй алокалар жараснида аксар янги нжодий режалар туш-
лар, янги асарлар б у м В га кол ар эди. Навоий «Тухфаг-ул-
афкор» касидасининг яратилпш тарихи бунга мисол бул а ола­
ди. «Бир кун ул хазраг (Ж ом ий) хизматларида эрдим. Бир
навъ назмдин суз утар эрдн ва суз асносида Амир Хисрав-
нинг «Дарёи аброр» касидаси мазкур булди. Бу факир гуё
унинг таърифнда муболага килдим...
Ул ^азрат (Ж ом ий) хеч нима демадилар, то мажлис тар-
кади.

15 Ч о м н , Интнхоб ач асар.\о, 1956, 39— 40-бе-лар.


16 Н а в о и й, Мух.окамат-ул-лутатаин, 1940, 61-бет.
17 Н а в о и й , Хам са, 1940, 16-бет.

95
Хамул купларда подшох. Марвга юрмоцчи эрдилар. Бир
неча кундан сунг сафар хозирланди. Факир ул хазрат (Жо-
м ни)дан нжозат тилаи деб, хпзматларнга бордим. Фотиха
укиб рухсат берднлар: доги куюнларидин бир ж у зъ kofos ч н -
ьариб факирга иноят килдилар. Олиб очтнм эрса, «Дарси
аброр» жавоби «Л уж ж а тул асрир» эрдиким, хамул купларда
айтпб эрдилар. Хар киши укиб билурким, «Дарси аброр»дин
якдастров ва рангннрок во^еъ булубдур. Ниёзмандлик ки-
либ отланиб, от устида касидани укиб хушхоллик била борур-
да, хаёлга «Тухфат-ул-афкор» касидасининг ыатлаи келди.
Манзнлга тушгаидан су игра битиб, бир кишидан ул хазрат
(Ж ом и й) хизматларнга юоордим. Агар тугатурга лойиц бул­
са за ишорат мктинса машгуллик килайин, йук эрса, хайр.
У л хазрат (Ж ом ий) руцъаларида таърифлар килиб мубо-
/I a f ал а р битиб юбордн:
Kin ъа:
Знхи гарда а:! шапки ша^бози табъаг
.\v M b in n к . ;u” iii ха войн тпзарвп б.
З а мар м.\ м фирпстода матлап хуш,
К'! аз а' та с\хан мисли он пост марвин.

(Сснинг лочин табъннг шавхидан мукаддас кушлар тус-


товуцни овлаш хавасидадурлар, кишидан юборилган матлаъ-
пиг шундай гузалкн, суз саньаткорлари ораснда унинг каби
матлаъни тйеч ким рпьоят калган эмас.)
«.дарси аброр»н1шг матл.гм! б\ д у р к и м , матлаъ:
Kvcn ш а ч ксыниу Соаги rv .i-гулаш дарди cap аст,
\d p ки коне ь I : д 0а хуш ку тар, ша.\и бахру Сар аст.

( П о д ш о х к о г о р а с и н и к г ичи б у ш у , ш о в к и н - с у р о н и б о ш ог-
рнкдп р. Х.уд л^ урукк а $ а н о а т к нл га п киши д а р ё ва к у р у ц л и к -
нинг г ю д ш о . \ и д и р . )
«Л\жж:п-ул-асрор» («Снрларнинг тубп»)нинг бошланма-
си будурким, матлаъ:
K yu rvp n апсопн max к -a . кохи кайви н бар тар аст,
Рахналб до а каш (.a Д’.-вора хпеорн дин дар аст.

(Подшох саропи айвонининг жимжимаси зу\ал юлдузи-


нннг пештокидан юксак булганда хам, билгинки, ундан дин
калъасининг деворига рахна пайдо булади).
«Тухфат-ул-афкор»нинг («Фикрлар совгаси») матлаъи
( бо шл а н м а с и) буду рким,
матлаъ:
О таш ин лаъле, ки тожи хуспагонро зевар аст,
Ахгаре бахрн хаёлп хом пухтан дар cap аст.

96
(«По/ш!о.у1ар то/Кини безайдигаи утдек снувчн лаъл бош-
дагп хом хаслни сиширнш учун бир чугдир»)18.
И йвои Пниыг Ж о м nil каби улуг шонрлар томонидан канча-
лнк хурмат цилннганини шу хам курсатадчки, улар Алишер-
ннкг газалларига панравлик (эргашиш) тарзнда назиралар
сзар эдил а р. Навоий <<Хамсат-ул-мутаАйпирнн>>да курсати-
шича, унинг
Очмагаи '»г>дияг жамоли олам оро, кошки.
Солмагай 'мрдинг бари оламда raBFO , кошки,—
бошланмалн газали зл ораснда шухрат тутган ва Ж омий хам
бу радифда Навонпга эргашиб шеър аптган. Лекин: «Туркча
алфоз бнрла назм илтифот цилмас эрднлар. Бир форсий га­
зал айтдилар. Бошланмаси буду р:
Дидаме дидори он днлдори раъно, кошки,
Д ила рапп:;ш кардаме 't-он р\ и зебо, кошки.
Навоий юкоридаги байтини ьа унга эргашиб Жомий ёзган
шу байтни Хусайн Бошуаронинг эшитганини ва ёктирганини,
Жомийнинг байтига мусаддас (олтилик) боглашни Навоипга
топширганини ва бу мусаддасни ,\ам мацтовлар бнлан Жо-
миiira юборганини, Жомийнинг Ш 1 унга юкори бахо берга-
нини эслаб утадн.
Навоий узиннкг Жомий байтига боглаган мусаддасини
куйидагича куреатиб утади: «М атлаъ»и бу насъ боглаииб
эрднким, банд
Кардаме дар хоки im i лтст маъво, кошки,
Сл'даме рухсорп худ бар хоки он по, кошки.
Омади берун зи-куй он сарвболо, кошки,
Б уп к а л , аф качд и з и -m fl оламоро, кош ки.
Д идаме дидори он дилдори раъно, кошки,
Дида равшан кардаме з-он рун зебо, кош ки19.
(«Дуст 6ycaFacn тупрогида манзил туте а м эди. Юзимни
оёгининг туирогига сурсам эди. Хушппчим сарв комат у гузал
эшигидаи чикнб келса эди. Оламни безатувчи юзидан чачво-
нини олиб ташласа эди. У раъно диллориинг юз или курсам
эди. У ни иг зебо юзидан кузимни равшан килсам эди»)-11.

18 Н а в о и й , Денопп Фоний, 5-том, I I кнтоб, 316— 347-бетлар.


19 «Хамсат-ул-мутздапйнрин», 1961, 72— 73-бетлар. С. А й н и й, ч. II,
са>;ифа 453.
20 Х укчд о р ва еохиб девон Дугами Б ( йкаро Хам шу радифда Навоий-
га казира ёзган.
Килм агай эрдим юзинг курм ак таманно, кошки
Солмагай эрдим кунгул мулкига h f m o , кошки.
Проф. X. Орасли «Рисолаи Хусайн Б о 1”щаро»ни урганиш масаласини
цуйдн. Навоий «Мажолис-ун-нафоис»да бу рисолани куреатиб утади. Б у
рпсолада Напоии ва Ж о м и й хурмат билам гнлга олипган (Кар ан г: На-
воий — замондошимиз. «Узбекистон маданияти», 16 февраль 1966 й.).

7 -40 97
Агар Жомий Навоийнннг «Кошки» радифли узбекча газа-
лига назира газал битган булса, Алишер хам Жомийнинг
М\рки жон карли хавои донахои холи у.
Гар набастн рнштаи логар таим ман боли у 21.

бошланмали газалига Навоий тахаллуси билан форс-тожик-»


ча назира газал айтгандирки, у шундай бошланади:
Чаш м и ип’ хи ёру аз дупболи абру холи f,
Х ает охуе, ки чарге бошад аз дунболи i 22.

Навоийнннг бу газалига Х,илолий, Сайфи Бухорий каби за-


мондошлари хам назира (газал)лар яратганлар.
* *
*

Уз .^укмронлигининг биринчи даврида Навоий ва Жомий


каби илгор кишиларнинг маданият ва санъатни ривожланти-
риш сохасидаги фаолиятларнни химояк^нлган, узи \ам санъат
ва адабиёт билан шугулланган Хусаин Бойкаро (хукмронлн-
ги 1469— 1506 йиллар), кейинчалик нчкиликка берилди:
«...Кун пук эдиким, намоз нешиндан сунг ичмагап», «углонлари
ва сипо^ига бу хол эди. Ифрот билан айш ва фиск килар
•али»23. Хазнна пуллари хам шу йулда сарф килннди. Халкдан
пул йигпш учун турли солпклар солинади. Навоий сароннинг
шу сиёсатига карши очикдан-очик норозилик билдирди. А ли­
шер бошпда сарой фнтналарининг булути куюклаша бошлади.
Саройда манфаатпараст ва реакцион гурухтарнннг позицияси
кучая бошлади.
Хусайн Бойкарс Мажидиддин каби халкни таловчн ва-
зирлар таъсирига берилиб, Навоийнннг насихатларнга эъти-
борсиз карай бошлади.
«Алишер Навоийнннг подшо.хнн куршаб олган сарой мухи-
ти билан чикишпши кийин эди. Султон Хусайн оиласининг
ж анж ал ва фнск-фасоди Алишер Навоий учун айникса огир
пл
ЭД И»'-4 .
Алишер мамлакат ва халк манфаати учун ишлашга ша-
роит йуклигини к\рди. Д авлат ишпдан истеъфо бериб бушаш
фикрига тушади. Бу масалада дусти ва хамкори Абдурахмон
Жомийдан маслахат ва ёрдам суради. Лекин А. Жомий,

21 Чоми. Чнлд I. са.^ифа 232.


22 Д е в о н и F о з и й. Х'зС С Р ФАШ 11, Пнв. Л"» 121, 138-варац.
23 «Бобирнома», 204-бет, 1856, Козон босмаси.
24 Проф. А. Я к у б о в с к и й , А. Навоийнннг даври, «1\изил У зб е ­
кистан», 22 апрель 1941 йил.

98
А. Навоий каби халц ва мамлакатга фойдали булган киши-
кипг давлат пшпдан кетпшига рознлпк бермас, Алишернинг
халкка пано.\ булиб цолишини талаб этар ва турли наси.\ат-
лар билан Ыавоийни тинчитиб куяр эди. Буни Навоий i^yini-
дагича баён килади.
«Мен факир ул вакт ким хпзматга машгул эрдим, доим
ул хазратга (Ж омийга) узимнипг кутулишим бобида нлтп-
мос кил\р эрдим.
Алар (Ж ом ий) бир нав суз билан факирга таскин берур
эрдилар. Бир кун АЯргобда эканда мулозамат машацкати ва
иш тирол куплигидан сикилиб, алар (Ж ом ий) хизматига бир
кишини юбориб, бу рубоийни рукъада арз килдимки, ру-
боий:
То кай А сабо хар тарифам ж ил ва га р ii!
Хохам суп сарви худ кунам папсип а р ii.
Фарёдкунону хок бар cap фнканон
Гуям , ки халосам дех азнн дарбадарй25.

(Качонгача шамолдай хар томонга юраман, уз сарвим томе


нига бошим билан боришни истайман. Фарсд ва фигонлар
билан бошимга тупрок сочиб, мени бу дарбадарликдан кут-
i\ap, демокчиман).
Алар (Ж ом ий) насихат рукъа юбориб эрдилар. Марвда
бу ру^ъа алардин (Жомийдан) келди, кям рукъанинг охирида
бу икки байт бор эрди:
Ж у з ии i^ope мабодат гоху бегох,
К и дар зилли залили давлати шох
Х атп хази худ аз дил бартарошп.
Барон .\а к пано.\и халк бошп-6.

(Подшо.\ давлатининг узун ва кенг кулагасида уз хузур-


халоватингни уйлама, хар доим хац учун халкка панох. бу-
лишдан бошка иш билан ш угулланма).
Курамизки, Жомий, халк манфаатларини химоя этиш учун,
Навоийнннг сарой хизматида колишини талаб этади.
Навоий давом этиб ёзади:
«Ci/нгги икки байт жавобида бити.гиб эрдиким.
байт:
Б а тавкеи ву ку а ш бах.ра ёбам,
Зи амраш чун калам cap барнатобам»27.
(«Ундан келган курсатмадан фонда курамаи,
Унинг буйругндан калам дгк бош то р тм ай м аи »).

25 Н а в о и й, Хамсат-ул-мута^аййирнн, У з С С Р ФАШ И, И нв. № 693,


28-бет.
26 Lily асар, 23-бст.
27 Ш у асар, 23— 24-бетлар.

99
Навоий у е т о з /Комиига, у кишининг маелауатидан четга
чи^масдан, хизматда давом ытажагн хакида суз берган бул-
сада, лекин с а р oii интригаларига, халкка ^тказилган зулм
ва адолатсизлнкка чидаб тура олмайдн. Борган сайин шоирда
capoiiнинг бугик мухнтига иафрат ошади.
Б у бпзга Навонйнинг «Тухфат-ул-афкор» касидасидан хам
равшандир.
с... Ул хазрат (Ж ом и н) бу рукъани (хатни) битиб юбориб
эрдиларким, китъа:
4v жарфс манд хондам :;-он касида,
Дплн хосонаш апдар ка!Тд дидам,
Д а р он асно ч\' ш уд ча ш м и О а с н р а т —
К у ш о д а , ж у м л а дп >хо сайд дпдам-’3.

(сУ касидадан бпр неча сузлар усилим, хослар купглини


банд курднм. У вактда курувчан кузни очиб, хамма днллар-
нн ов килинган теурдим»).
Ж ом и и давом этиб, цасиданинг мазмуни тугрисида: «Унинг
равишидан шундай билинадикн, сиз еарой амалларидан юз
угириш фикрида каттнц тураш з», дейди29.
Бу кезларда II а пои ii Жомипдан цайта фикр олмасдан ис-
теъфо бериб, давлат ишидап бушайди. Лекин бу вактда Ж о ­
м пп хам cap oii интригаларининг кескинлашганини ва цурцннч
туе олганини сезган, Алишерпинг оу ндa ii халокатли му чигдан
узокрок туришнни маъкул топгап эди. Буки биз Навонйнинг
цуйидагп эсдалпгидан би.тамиз:
«Уш бу тарпхда эрдики.м, мен факир сипохиликдан мутан-
аффир булиб, маносибни тар)-, килиб, мулозиматни укситиб
эрдим. Алар (Ж ом ий) таших, ва наеихат юзаендап сурди-
ларким: «бу навъ амре масмуъ булди, жихат не эрди эркин?»
Мен факир дедимки: «Пнсон жпнеи ихтилоти ва сухбатидан
малул булуб эрдим, бу ишга ул боне. Алар дедиларкн: «Ин-
сон деб кимни хаел кнлиб эрдинг?».
Куркиб эрдим, ким манъ килкайлар, бу жавобдин билдим,
ки бу иш муборак хотираларига хеле нохуш келмаган эрмиш.
Хотирнм жам булди30.
Курамизки, Жомий сарой хи шатмдан бушаб котиш бои-
сини сураганида, Павопй саройдаги одамлар сухбатидан бе-
зор булганини айтаркан, Жомий: Улар одамми? - деган ва
шу сузи биланок сарой ахлига нафрат изхор этган.
Навоий «Тухфат-ул-афкор» касидасида узи каби пешка-

28 «Хамсат-ул-мута^аийирнп■ >, 26— 27-бетлар.


29 Н а в о и й , Хамсат-ул-мута.^апйирин, 26— 27-бетлар.
30 Н а в о и й, Хамсат-ул-мута^апйирин, 27— 28-бетлар.

100
лам шахсларнинг подшо ва унинг сароиига карши нафрат ва
газабнни умумлаштириб, жумладан, бундай дегаи:

Ш а х ки од аз март н-орад, з-уст вайропин мулк,


Х уср ав и 31 беокибат «хусри» билоду кишвар аст.

Кайди зийнат масцати фарру ш укухи хусравист.


Ш ерп занжирин зи шерп беша камсавлаттар аст.

Лозими шохий набошад ,%оли аз дардн cape,


K W h шах холнго бонгм гулгулаш дарди cap аст.

Бегунахро сохтан озурда аз t i i h f h забои —


Нотавон кардан рагн беранжро аз ништар аст.

Золим у одил на як сонанд дар таъмири мулк,


Х у к дпгар дар шпёри м улку деэдон дигар аст32.

(«Улимни ёдига келтирмаган подшо юртни вайрон кила-


ди, у окпбатсиз хусрав (шо^)дурки, ундай подшох.нинг ша^ар
ва улкаларга зиён ва зарари тегади, холос.
Подшо.^ шавкатининг нури тушадиган ер унинг зийнатга
богланишндир, лекин занжирдаги шер урмоп шеридан камсав-
латрок эканини унутма.
Подшохнинг борлиги ранж-машаккатдан холи эмас, чунки
унинг довули б|?ш булса ^ам, овозинииг гулгуласи бошга
битган балодур!
Гунох.сизни тил тип! билан ранжитиш— огрпкеиз томирни
ништар билан яро^сиз хялга келтиришдир.
Мамлакатни обод килишда золим билан одил баравар
эмаслар, ерни шудгор килишда ч\ч^а бир б о т каю, дехдрн
бир бошка. яъни д^хкон нообод ерни хайдаб обод килади.
чуч^а тескарисича, обод ерни тумшуги билан шудгор ь;илиб
вайрон килади».)
«Тухфат-ул-афкор» касидаси прогрессив шоирнинг сарой
вокелигн устидан чикарилган хакконий .\укми хам эди.
* *
*
Алишер Навоий вазирликдан бушагандан сунг хам мам­
лакат ва хал^ манфаати пайида булди. Узига берилган ер-
сувлардан келадиган даромадлар хисобидан ободонлик ва ма-

31 Хус-рав — подишох,, у окпбатсиз б^лса, яъни кейингн жарф ларн—


«ав» туш иб колса, «Х \ср» цоладики, бу зиён, зарар демакдир. Навоип-
нинг бу цасидага к\ п маънн берувчи иборат, муаммога ухш аш (бекитиц-
чн) шиоралар ку ш га:1манкн, бунга фан ахлишшг мохпрларн койпл колпб-
дилар («Му^окамат-ул-лугатанн», 1940, 58— 59-бетлар) дегани .«гм бежиз
эмас .эди.
32 А л и ш е р Н а в о и й , Девони Фоний, 5-том, I I китоб, 346— 351-бет-
лар.

101
даний цурилиш ишларини давом эттирди. Шунинг билан бир­
га Навоий KH3FHH ижодий ишга берилди.
Шоир узининг «Чор девон», «Девони Фоний» каби дезон-
ларига кирган узбекча ва форе-тожикча лирик шеърларини
озишда давом этнш билан бирга, машхур «Хамса» достонла-
ри уст ида ишлади. Навоий ижодий пшнни хам халк манфаа-
тнга каратди.
Навоийнннг узбек тилинн бадиий тил даражасига кутариб
халкнинг она тилидагн буюк бадиий асарларга булган таш-
налигнни цондириш учун купрок,’«Вбек тилида ёзиши х.ам
шуни к$рсатади.
Зотан Навоий одамгарчиликни халкка гамхурлик билан
улчар эди.
Одами эрсанг демагил одами,
Оники, i 1 viK халк гамидин рами33.

Навоий уз «Хамса»сида Низомин, Хусрав Де.ушвий, Жо-


ш ш лар ^акида сузлаб, улар «Хамса»ларини форс тилида ёз-
дилар, форсий эл yiy.6 хурсанд булди. Мен «Хамса»ни тур-
кий (узбек) тилида ёзаман, токи туркий эл хам ба^ра топсин,
дерди:
Форсий улди чу аларга адо,
Туркин ила килсам ани ибтидо,
Форсий эл топди чу хурсандлик
Туркин доги топса барумандлик34.

Х ал к манфаатини уйлашдан узок турган «Турк улусининг


хуш табъ беклари ва мирзалари ва сохиб зехн пок табълари
ва озодалари андоцки керак машгуллук, асбобин туза олма-
дилар ва ул навъ табъ натижаси кургаза олмадиларки, ундин
хушгуйлик умиди тутса булгай... Турфароу буким, бу навъ
подшох;... таргиби ва талкини...ни унутиб ва жодаи нофармон-
лиг ва залолатни тутуб купи, балки бориси форсийга мойил
булдилар ва ул тил билан назмга койил»35. Темурий феодал
аъёнлар Навоий томонидан асосланган [узбек адабий тили
ва классик адабиёти каби янгиликка карши борар эдилар.
Улуг Ж омий эса бу масалада хам Навонйга хайрихо.^лик бил-
дирди.
Ж омий «Искандарнома»сида Навоий «Хамса»сига башш-
лаб мадхия ёзади. Б у мад^иясининг бир урнида Ж омий На-
воийнинг калам калиги билан узбек тили хазинасини очгани-
ни ростгуйлик ва хурсандлик билан таъкидлаб утади:

33 «Хам са», 1940, 61-бет.


34 «Хам са», 1940, 17-бет.
35 Н а в о и й , Танланган асарлар, I I I том, Тошкент, 1948, 207-бет.

102
Зиди табъи ту, устоди сухан,
З и мифтохи кнлкат кушоди сухан.

Суханро, км аз равная афтода буд.


Б а кун ж п ,\авон рахт бинхода буд.

Tv доли дпгар бора нн обруй.


Каш иди ба жавлонгахи гуфтугуй.

Сафоёб аз нурн рои ту шуд,


Навоий, зи лутфи навоий ту ш уд36.
Таржимаси:
Сенинг юксак табъинг билан суз устоди,
Каламингнинг калити-ла dyp кушоди.

С уз юзииинг порлоклиги учган эди,


Х ази н а хам юкин боглаб кучган эди.

^[узамоллик майдонига сен сурдинг от.


1\айта бошдан сузнинг юзи порлади бот.

Сенинг аклу фикринг билан сафо топди,


Э й Н аво и ii, лутфинг билан наво топди37.
(Раф ур Рулом тар ж и м аси ).

Дарвоке, Жомнй айтганидек, Навоий каламннинг калити


билан суз хазннаси очилади. Улур шоир узбек тилининг лирик
(«Хазойпи-ул-маоний»), эпик («Хам са») ва илмий («Мухока-
мат-ул-лугатайн») имкониятларини очиб беради. Шоир ва
олим узининг бу асарлари билан халкнинг она тилидаги буюк
бадиий асарларга ^'лган ташналигини цондирди, узбек ти-
лнни адабип тил даражасига кутарди, адабиётни халцка
яцинлаштпрди, узбек адабий тили ва классик адабиётининг
мустахкам пойдеворинп курди. Ж омий Навоийнинг узбек ада­
бий тили ва классик адабиётини асослаганини хаприхо^лик
билан кутпб олади.
Д е«ак, Навоий ва Жомий джЬтлиги улардаги гуманистик
с^амда эстетик фикр ва карашлариинг бирлиги, хаёт ва ада-
бнётда бир-бирига ишонч ва .^амкорликда уз ифодасини топди.
* *
*
Иккинчи мак,ола («Хамсат-ул-мутахайпирин>>да) Навоий
ва Жомийнинг бпр-бирларига агаб ёзган .\амда Уустлик ва
ишонч хпсларини дилга жо этган шеърий хатларига оиддир.
Навоий ва Жомийнинг дустона ёзишмаларидан намуналар
Жомийнинг «Бахористон»ида, Хондамирнинг «Макорим-ул-

36 Ч о м и, ч. 5, са.^ифа 352.
37 Лдабиёт хрестоматияси, 1963, 132-бет.

103
ахлоц» китобида сацланиб колганидек, Навонйнинг «Хамсат-
ул-мута^нйирин» асари билан хам бизга кадар етиб келган-
дир. Чунончи иккинчи маколада НавошПИади:
«Алар (Ж ом ий) М акка сафарига борганда Багдоддин ба-
гоят рангин нома битиб эрдилар. Аввалнда бир газал бор
эрди. М атлаъи будур:
Бар канори Д а ж л а дур аз ёру махрум аз диёр,
Дорам аз ашки ш афакгун Д а ж л а и хун бар капор.

(Д аж л а ёдасида ёр (дуст)дан узок, диёрдан махрум бу­


либ, шафацсимон куз ёшндан узга цонли дажлага эгаман).
Ул газалга таклид ёзиб пома юбориб эрдим:
Ш ом н хижрон к-у ба магриб шуд нихон хуршедвор,
ё раб-аш, суб.хи висол аз жониби м атр и ц ба pop!

(Айрнлик шоми, качон Рарбга кусшдай ботади, Шаркдан


висол тонги отса эди).
Руцъа (хат) охирида бу рубслрни битиб эрдим:
Ин кома на пома, дофеи дарди ман аст,
Оромн даруни ранжпарварди ман аст,
Таскпни дилн гарму, дами сарди ман аст
Я ън и хабар аз мо^и жа.\онгардн ман аст38.

(Б у хат, хат эмас, дардимнн кайтарпб юборгувчидир,


Дардли ичимга осойншталик берувчидир,
Исси^ юрак совук нафасни тинчитувчидир,
Яъни жахонни айланувчи мохимдан хабардир).
Алар Маккадан кайтганда Х алабдан бир руцъа (х а т )га
жавоб битиб эрдилар, рубоий:

Пн руцъа на руцъа. мпяп хар тарабест,


Тахенли нншоту айшро хуш сабаб аст

3-ин сон ки бувад мухтасару пурмаъни,


Гу ё зн жавохирулкалнм м унтахабаст3*.

(Б у хат, хат эмас, т^ла севинч асосидир, 1чуронч ва шодлик-


нинг хуш сабабидир. K h R J} ва т^лик маъполи булиши билан
бирга, г^ё танланилган гавхар сузлардир).
Ж омий Хдшоз сафаридан Шом й\'ли орцали цаитиши му-
носабати билан Навоий ёзади, рубоий:

Инсоф биде^, эй фалаки минофом!


То з-нн ду кадом хубтар кард хиром.

38 А. Н а в о и й , Хамсат-ул-мута^аййирин, 1961, 40— 41-бетлар.


39 Ш у жойда, 40— 41-бетлар.

104
Хурш еди жахонтоби ту аз жониби субх?
Ё мохи жахонгарди ман а ; жониби Ш о м <0.

(Эй ложувард тусдаги фал а к, инсоф билан айтгии, бу пккн-


сидан раненой яхшнрок юриш килди: тонг отиш томондан чи-
киб, дунС'ии равшан килган сснинг куёшннгми ёхуд Шом то-
мондан чш у 1 б, жахрнни айланувчи менинг ойимми?)
Алар (Ж ом ий) бу рубоийнннг жавобини Витпб эрдилар,
рубояп:
Бо милки ту г\фт помак-эй го.\и хиром,
Сад т?хф ан хуш ба Р у м оварда зи Шом.
Гар пои t v дар миён иабошад, иарасад,
А\ахж\ропро зи жоппбп И с т паем'*1.

(Нома, ьЯпаминг-ла юришингда сен, Шомдан Рум га келиб


яхши совгаларнн келткрдянг, дели. Агар уртада оёц (воси-
та) булмаса, хижронда цолганларга д$ст томонидан салом
етмайди).
Мен факир Астробод пул яда Алар (Ж ом ий) хизматига бу
рубоийни бптяб эрдим:
бод, дклам б пuiу д, дпгар жониби ёр,
/Коп хам бибару ба пои у соз нисор!
В-он гах радаре зи хокп пояш бардор,
Бахрп иваз жонн мани дилшуда ор !42

(Эй шамол, лил им ёр томоига ннтилади, жоиии хам олиб


бор ва оёгнга фпдо кил, шуида менинг жону днлпм урнига
оёгининг туирогидан озрок олиб кел).
Алар (Ж ом ий) жавобида бу рубойин бятиб эрдилар:
Эи бод, чу омади зи сармаизнли ёр,
Омад ба дилам з-омадаиат сабру i^apop,
Н-омад ба царор a ( пн ^адар жон зинхор,
Уро бибару баон, ки донн биспор'3.

(Эй шамол, ёр манзилидан кслишинг билан дилимга


сабру i^apop келди. Б у ьЯпар билан зин.\ор жон карорга кел-
мади, уни олиб бор ва билганянгга топшир.)
Навоий ва Жомий мана шчндай ёзишмаларда булган тар.
Б у дустлик расм-олатга аиланган, дустлар хар доим бяр-
бирларидан хабардор булиб турганлар. Бир-бирларнга £ар-
дошлик мухаббати, хурмат ва самимият билдирио, хат.i ар,
рубопйлар ёзгаялар.

40 Шу жонда, 42-бст.
41 Л. Н а в о и ii, Хамсат-ул-муталаппирин, 1961, 44-бет.
42 Уш а асар, 44-бет.
43 Уш а асар, 44-бет.

105
*

<<Хамсат-ул-мутахайиирип»нинг 3 маколаси Навоиi'i туфай-


ли Ж омий ёзган асарлар ва уларда Алншернинг таъриф ва
тавсифнга багишлангандир.
Чунончи, Жомийнинг «Нафохат-ул-унс» («Дустларнннг
нафасн»), «Ашъат-ул-ламаот» («Ш уълалар зиёси») каби фал-
сафин-тасаввуфий асарлари, прозаик «Ба.^ористон», «Мусикип
ва адвор;> каби рисолаларн шулар жу.мласидандир.
«НафаЛт-ул-унс»да булгани каби, «Ба.\ористон»да хам
тазкирачилик хосияти ж з г а ташланади. Чунончи, «Ба.уфи-
стон»нинг 7 равзасида Рудакий, Дакикий, Фнрдавсий, \офиз
каби Ш арк назмининг улкан устозлари цаторида туркий-уз-
бек тилида йирик шеърий бадеалар яратган ажойпб истеъдод
сохибп Алишер Навоий зикрида самимии гаплар айтилади ва
шоир ижодига юксак бах; о берилади. Чунончи, «Гарчи табиа-
тидагп ва кобилнятпдаги кенглик туфанли туркий ва форсий
шеърлари к\п булса хам, унинг туркий (узбек тили)га майли
купрокдир. Б у тплдаги газаллари ун минг (байт)дан зиёда
б\лур ва Низомнй <.<Хамса»сига жавобан яратган маснавий-
л’ари 30 минг баптга якин, уша тилда ундан куп ва ундан ях-
широк .\еч ким шеър айтган ва назм гавхарини тизгаи эмас,
\нинг форсча шеърлари шулар жумласидандир»44, дейди.

Жомийнинг вафоти (1492) Навоий учун айникса огир


йущ тиш эди. Навоий Жомийга камоли яцинлигидан «Сохиб
азо» булган ва мар.\ум дуст хотнраеига 140 мнсралик таркиб-
банд марсия езган. жудолик алами ифодаланган бу мар-
сияда улуг олим ва шоир Жомийнинг образи гавдаланади,
чунончи:

Ж е т о н , дар хама фан подираи олам к у ?


Афзал-у афса\и ажноси бани одам ку:'
Д илн ас.\об шуд ач теги фнрокаш сад реш,
Он ки буди ба хама хулци хуш аш маржам ку?
Х ом а р5? карда сия.\, жомаи худро зада чо^,
К и худованди маи-он бар уламо аълам ку.1 *
Х у ж р а ходню паришои шуда авро^и кутуб,
Сохибн \ у ж р а куж о, жимен опхо хам к у ?4'5

44 Ж о м и й , Бахористон, У з С С Р Ф А Ш И , И нв. № 335 228— 231-са


хифа.
45 «Хамсат-ул-мутахаййирин», 1961, 82 бег.

106
(«Дустлар, хамма фанда олам яктоси кани? Одамзотнинг
олим ва гузал суз устоси цаерда? Дустларнинг кунгли ундан
айрилиш дарди билан юз пора «улди. Хаммага яхши, хуш
хулкп бнлан мархам булган зот кани? 1\алам юзини кора
килпб, ёкасини йнргдики, менинг эгам, олимлар аълами каер-
да? Хуж ра б\ш, китобларнинг вараклари паришон булган,
^ужра эгасн каерда, уларни тщыаган киши кани?»)
Хуллас, Ш арк шеъриятининг камолига улкан хисса ьуш-
ган Навоий ва Ж омий образлари кардош адабиётлар дуст-
лиги тарихидан ёр^ин лавхалар очади. Халк шоири F . Гулом
аптгандек:
Н кки « Л а - н уд а га й цаднм-кадммдан бу?н,
Биринипг угли тожик, келпни Азбек кнзи,
Отаси фаргоналик, модараш аз Бадахшоп.
Она тплисп тожик, аммо ^збскдур ‘Я п .

А ж р ал м ас дустлигимиз тимсоли 6fjfa олур,


Навоий ва Ж ом ийнинг т\тм а биродарлиги,
Копдошлик, цариндошлик аср, асрлар колур,
Халцларнинг жудолпкни бнлмас дустпарварлиги.

Навоий ва Ж омий каби улут тарихий сиймоларнинг ёру


биродарлнгп, хаёт ва адабиётда кулни-кулга бериб ва олга
ка раб харакат килишга мададкор булишлари хайратомуз ва
пбратли фактдир.
С . Усмонов

У З Б Е К ТИ ЛИ Н КНГ Л УГД Т СО СТА ВИ Д А


Т О Ш Л Н - Ф О Р С '^ А £ £ А Р Й & Ч А С У З Л А Р
(Классик адабиётни урганувчилар учун ёрдам)

Узбек тилинииг лугат составидаги сузлар тарихий манба-


лари жихатидан туркин кабнлаларнинг тилларигагина бориб
такалмайди. Лугат составининг тахминан ярмини туркий сте-
лар ташкил килгани холда, колган кисмини тожик-форс тил-
ларидан (традицион тилшуносликда кулланиб келган термин
билан айтганда, «эронпй» тилларга мансуб булган тпллар-
дан), араб тилидан, мугул тнлидан. кейинги юз йпл давомида
эса рус тилидан ва рус тили оркали Рарбий Европа тилла-
ридан кирган сузлар, оз миадорда булса хам ^ннд, урду,
пушту, хнтой ва бошка тиллардан кирган сузлар ташкил
килади.
Узбек тилининг лугат составини тарихий-этимологик жи-
хатдан анализ килишда, классик адабиёт гилнни урганнш чо-
гида, айникса Навоий асарларининг тил хусусиятларини ур-
ганиш чогида. олий укув юртларинииг студентлари катга
кийннчиликка учрайдилар. Чунки сузларнннг тарихан цайси
тилга мансуб эканлиги хозирги филологнк лутатларда, одат-
да, Лреатилмайди. Бунда бошка тиллардан кирган сузлар-
пинг узлашиб кстганлиги, бинобарин, уларнинг узбек тили-
нинг уз с\5*лари булиб кстганлиги кузда тутилади. Шунинг
у ч у н студенглар узларининг практик машгулотларида ва иш-
ларнда бирорта Чам махсус кулланмадан фоидаланиш имко-
ниятига зга эмаслар. Узбекча сузларшп!г тарихан к а i'i си тил­
га мансублиги курсатилган К. К. Юдахиннинг 1927 йилда
нашр килинган «Кисцача русча-узбекча лугат»ини, У. А.\мад-
жонов ва Б. Нлёсовларнинг 1931 йилда нашр килинган «Уз-
бекча-русча л\тат;>ини хозир хеч ким топа олмапди.
Таьлимдаги мана шу мушкулни бир мунча енгиллатиш
учун бу маколада тожик-форс ва араб тилларнга мансуб бул­
ган сузларга тухтаб утиладп. Студентлар бундам сузларни
бошка сузлардан ажрата билишлари учун, уларнинг маъно
группаларини, «кузга курнннб турадиган» белгиларини кур-
сатишга каракат килинди. Бирок бунда с^/зларнинг грам­
матик ёки бошка бирон хусусиятлари илмий жиМ гд ан ана­
лиз килинмайди. Бундан ташкари, кнчик бир макола бу каби
кийин масалани .\ар тарафлама срптиб бериш имкониятига
эга эмаслиги хам аён.

I. „ Э Р О Н И Й " Т И Л Л А Р Д ^ Н Н М Р Г А И С У З Л А Р

1. Тарихий шароит. Узбек тилншшг лугат составила «эро-


ний тиллар»га (айнщ са, тожик тилига) оид булган сузлар
салмокли уринни эгалландн. «Эроиий» сузлар турли жанр-
ларга ва нуткнинг турли стилистак формаларига кура турли-
ча булгани холда, уыу.маи олганда, лугат составига нисбатан
5 процендан 20 процентгача стеган мицдорни ташкил килади.
Узбек тили лугат составига «эроний» тилларга оид сузлар-
иинг куп микдорда кириши хозирги бизнинг кунларнмиздаги
.ходисагина эмас. Б у — узбек халкининг узоц тарихи бнлан
чамбарчас богланган. Нкки цардош халк булган узбек ва
тожик халкларп асрлар давомида леярли бир хил иктисодий-
сиёсий ва маданий шароитда яшЩ5 келганлар.
Тарихий текширишлар шуни курсатадики, Урта Осиёнинг
асосий а^олиси цадимги даврларданоц «эроний» ва туркий
тилда сузлашувчи цабилалар булган. А. Ю. Якубовскийнинг
фикрича, туркий тилда сузлашувчи кабилалар (улар кейинча-
лик уЬбек, цозок, циргиз, цоракалпок халки составига кир-
гаи) Мовароунна.\рда (Амударё билан Сирдарё уртасидаги
территория) эрамизнннг V I асридан анча илгариги даврлар-
даёк яшар эди. Туркий халцлар V I асрда ва ундан сунгги
даврларда Шош (Чош ) вилоятидаги (Бинкент — Тошкент
атрофи) кадимги маданиятнинг яратилишида мучим^уринни
эгаллаган1.
Урта Осиёда, шу жумладан, Узбекистон территориясида
V I асрларгача туркий тилда сузлашувчи цабилаларга нисба­
тан «эроний» тилда сузлашувчи шаркий эроний кабилалар,
кабила пттифо^ларн, халцлар (сугдлар, саклар, массагетлар,
бактриялнлар, парфиянлар, иариканийлар, хоразмийлар в. б.)
купроц булган.
Утрок ва ярим ^лроц .\аёт кечирган туркий тилда сузла­
шувчи ахоли хам, «эроний» тилда сузлашувчи ахоли ^ам бой
маданият яратганлар. (ургдларнинг уз ёзувлари булган. Бу

] История народов Узбекистана, Ташкент, 1950, т. I, стр. 9 (А. Ю . Я к у ­


бовский ёзган сузбош и).

10Э
ёзув системаси 25 харфдан иборат эди. У чапдан унгга карай
ёзилган. С ^ д тилида V I I аср линии (будда, христиан ва б.)
адабиёт бултанлиги. Рустам хакидагн ашула парчаларп биз-
га маълум. Б у — уша вактдагн Урта Осиё ахолисининг мада-
ннятидаи дарак беради. Улавнинг турмушларн хам маданият-
нинг ривожланиншга ижобий таъсир курсатар эди. Улар де.^-
кончнлик, богдорчплнк билан бир каторда, хунармандчилик,
савло ишлари билан хам шуруллапганлар.
«Эронии» тилларда сузлашувчи ахоли билан туркий тил-
ларда сузлашувчи а.\оли орасилаги сиёснй, иктисодип ва ма-
даний муносабат ва алока кучапган сари Урта Осиёнинг К у п ­
рина районларида ахоли пкки тилли б>либ коладп. Кун хол-
ларда эса «эронии» тилда сузлашувчилар туркий тилда суз-
лашадиган булиб ^оладнлар. Б\нда турки!! хал*нпнг сон жи-
хатдан купая борнит, янги кучманчи туркий кабилаларнинг
келиб кушила бориши мухим роль уйнаганлнгн шуб.^асиз.
Бундам сунгги асрларда хам туркий халклар «эронии» тил­
ларда сузлашувчи кабила ва халклар билан ёнма-ён. хатто,
аралаш яшаганлар. Улар V I I — IX асрлар мобайннда араб
бэскинчнларига карши биргалпкла курашганлар. Бу каби кун-
далик ва узок давом этган иктисодпй. маданнй ва харбнй-сиё-
cnii алокалар тилда из коддирмаслигн мумкин эмас, албатта.
Шунннг учун хом, 1’Ц'и, катта, калта с^зларп с^гд тилндан, кс-
йинрок фарзанд, хеч, руй, агар, хина каби сузлар тожик тп-
лидан узбек тилига жуда кадим замонларда кирнб, узлашнб
кетгаи. Хатто баъзан аирим сузларнннг туркиами, «эронии»
сузмн эканлигпни ажратиш хам кинин.
Сомоннйлао дпнастпяси даврида ( I X — X асрлар) араблар
нстилосн муносабатн билан адабип тнл, давлат ва дин тили
сифатида таркалган араб тили \рнига «порспйи дари» ёки
оддпй равишда «порсп» ё булмаса «дарим» деб аталган махал-
лий тил адабий тнл сифатида кенг ёйнла бошлайдн. I X — X
асрларда Хуросон ва Мовароунна.\рнинг «эронии» тилларда
сузлашувчи ажЬлисп д а р и й л а р ёки т о ж и к л а р деб ата-
лар эди. «Порспйи дари» адабий тилига Хуросондаги тожик-
ларнинг сузлашув тили асос булган2.
Адабий тилнинг бундам номланиши бир кадар шартлндир.
Чункп фстрслар (порслар) Эрой территорияснда яшаган эро-
нпй халк булиб, улар сугдлар, бактриялнлар, тухарлар ва б.
Урта Осиёдаги халклар негизида таркиб топган дарийлар ёки
тожиклар составига кирмаган3. Шуни хам хне&бга олиш ло-
2 А. Н . Б о л д ы р е в , И з истории развития персидского литератур­
ного язы ка (Ж у р н а л «Вопросы языкознания», № 5, 1955, 79-бет).
3 А. Ю . Якубовскиинииг «И стория народов Узбекистана >га ёзган суз
бошиси, 12-бет.

110
эпики, хозир икки мустакнл миллий адабий тил булган тожик.
ва форс (форс гили Эроннинг давлат ва адабий тили) тнлла-
ри X V I асрларгача хозиргидек фарщ а эга булмаган. Е. Э.
Бертельс бу давргача булган «тожик ва форс адабнётларини
тилга кура чегаралаш мумкин эмас» дейдн4.
Шундай килиб, дарпи тили негизида яратилган тожик ада­
бий тили араб тилнни дастлаб поэзия со^аснда с пиво чика-
радн. Масалан, Рудакий (941 йилда ултан), Фирдавсий (934
ёкн 935— 1020 ёки 1025) £з асарларнни тожик тилида ёзган-
лар. Поэзиядаги бу кураш X I асрларда тожик тили фой-
дасига узнл-кссил хал буладн. Аммо илмий проэада араб
тили яна юз пил хлжмронлик килади. Чунки илмпи термино-
логияни махаллий тилда (тожик тилида) яратнш масаласи,
бумдаги кийннчиликлар Урта Осиё олимларпнп уз асарлари-
ни хали арабча ёзишга мажбур кнлар эди. Дастлабки яратил­
ган тожикча илмий термпнлар суиънй йул билан ёки эскирпб
кстган сузларни канта тиклаш нули билан яратилган эди. Бу
х;ол махаллий тилда ёзилган илмий а.сарларни тушунишда
ьрпшнчнлик тугднрар эди. Шунинг учун баъзп авторлар уз
асарларида арабча торминларни ишлата берднлар, баъзила-
ри эса умуман арабча ёзишни афзал курдилар. Масалан, Хо-
размнй (780— 847), Берунип (973— 1048) каби маш.хур олпм-
лар асарларЧни араб тилида ёзган эди л ар. Ж Д о н г а м аш щ з
Абу Али ион Снно (980— 1037) эса асарларнни. асосан, араб
тилида сзган булса хам, баъзи асарларнни тожик тилида
ёзган.
Сомонийлар дннастияси хукмронлпги даврида да:злат тили
.\нсобланган тожик тилида ёзиш ^аракати борган сари кенг
туе олади.
Тожик тилида дунёвий адабнетнинг яратилиши (диний ада-
биёт араб тилида ёзилар эди), давлат ишларини тожик ти-
лнда олиб бориш бу тнлнинг туркий тнлларга таъспрпнн яна
^ам кучайтиради. Бу таьенр бар то.монламагина эмас эди.
Проф. А. К. Боровковнинг текширишлари шуни купсатадики,
«эроний» тиллар (айникса, тожик тили) туркий тнлларга (ай­
никса, узбек тилнга) таъсир килганидек, туркий тиллар хам
(айникса, йзбек тили) «эроний» тнлларга таъсир курсатган.
Демак, бу процесс икки томонлама булиб, купрок узаро суз
олиш йули билан борган. Суз ясаш сохасида, суз бирикмалари
тузишда, умуман, синтаксис сох.асида хам, бунлай узаро бир-
бир'инп бойитиш тенденцияси мазжудлиги маълум5. Шунинг

4 Е . Э. Б е р т е л ь с , Персидский — дари — таджикский (Советская


этнография, № 4, 1950, 55-бет).
5 А. К . Б о р о в к о в , Таджикско-узбекское двуязычие... («Ученые за ­
писки» И нститута востоковедения, IV , 1952, 187— 199-бетлар). -

111
учун ма.уаллнй тожик давлатн ^улаб, туркий дннастиялар
булган ^орахиннмла’р, сунгра эса газпавийлар ( X I — X I I аср-
лар) давлатнн кулга ол ганда и коли и жпм узбек ва тожпк ти­
ли орасндаги яйин муносабат уз кучнни йу^отмаганлигидаи,
туркий тилда ёзилган аеарларда урин бнлан тожикча су зла;)
ишлатила бсрган. Умуман олганда, X I — X I I асрларда халк
тили формаснда шакллаяган узбек тили, гарчн у вактларда
<егуркий» деб аталган булса хам, тожик ш ли элемеитларини
куигина мл ш ор да уз ичига олган эди. Чунки а.\оллн;шг нкки
тпллплигн Урта Осиёнинг анрим жонларида кадимги давр-
дан бошлаб .'*рзирги давргача сакланнб цолди ёки тиллардан
бпрпниьг i алабасп бнлан тугадн. Хар икки холда хам узаро
о оii.;jj ! iiijoucccii лавам эта бердп. Масалан, Махмуд 1\ошга-
рннннкг курса П11Ш1Ч?., X! а орда хам сутд тилида, Sim туркий
галда сузлашган Тараз (хззпргн Жа.мбул), Сайрам ахолн-
с.иmi иг6, к^нпнчал!1к, туркий тилипгнпа саклаб цолганликлари
билак, .-ироний.» элеменгларни тамомила у нут ли юборишларн
мумкин эмас эди. X I I I — M V асрларда Хоразм а.^олнси икки
т н л д а — туркий тилда ва кадимги хоразм тилида срзлашган.
М угуллар хужуми муносабати билан X I I — X I I I асрларда тур-
кин а,фдЛаннг куианиб кстнши туркий тилни уступ ^олатга
к#>;ди. А ш н м : и хоразм ш ла .'а X IV асрларда ‘^зОс-к тал ига
синги») кет ад ил Шунинг учун хам хрзнрги Фзбек ш ли да мав-
жуд бул; пн а :,л ( <,хуб) , our, почни ( оМпччоми — «дадам»),
осмон ( < осм ), ж уф т («эр»), ирик (пр — «су и:>) каби сузлар­
ни иг кадим а: хоразм тнлнда !у - азанн-» тиллардан эди) иш-
латндган суш ар оулгаилнгига аж ил а и иб булмайдн. Чунки
голнб тилда маглуб тнлга оид бав.ш сузлар сакланнб колади.
Темур (133*3 — 1406) ва гемурннлар даврнда адабий асар­
лар тажлк 'или да ёзилган и каби, гуркнй тилда (хусусан, у з­
бек тилида) л м ёзнлади. Маоалаа. ДурОек (X V аср), С ай­
да.\м ад (X V аср), шуиингдек, Лутфий (1382— 1491), Сакко-
кий (X V аср), Атоий (X V аср), сунгра аса Навоий (1441 —
1501) узбек шлида ажойиб ас орла j> иратднлзр. Бунда айнш-р
са 11лло mi i. л нг асарлари к а п а ураган эл.алайдн.
Навоий замонаенда ва у ид а и Kciiiiil кум адабиётда тожик
в а «гзбек традииияси давом эгади. Тожак шоирлари айни за-
■монда узбек тилида ёзгаиларидек (масалан, Абдурахмон Ж о ­
мий) узбек шоирлари тожпк тилида х.ам ёзганлар. А. Навоий
уз замондошлари сингари икки тилли («зуллнеонайн») шоир
эди. Нкки тнллилик халкнинг уЗЙдаёц мавжуд эди. Алишер
Навоий бу -\акда шундай деб ёзган эдн:
п А. К . Б о р о в к о в , Ю коридагн асар, 181-бет.
7 А. А. Ф р е й м а н, Хорезмский ячык, М .— Л., 1951, стр. 32.

112
«Туркнинг улугпдин кичнгнга дегинча ва навкардин беги-
га дсгинча сарт тилндип ба.храманддурлар»8. У яна турки»
шоирлар х.акида «турк шуароснкнм, форси» тил била ранги»
ашъор ва ширин гуфтор зо.хир кплурлар»9 денди. Маргилон
inax.fi jj ахолисн XV асрларда тожик тнл ида сузлашган булса
хам, хрзир у ерда узбек тили асосий тил хнсоюланади. Бнз-
нинг кунларнмизда Самарканд. Бухоро, Чует ша^арларининг
ахолисн. Наманган областидаги айрим ранонлар (масалан,
Косон ахолисн), Тошкент областииннг тогли районларидаг»
аирим кишлокларнннг ахолисн икки ти лд а—-узбек ва тожик
тил л ар ида сузлашадплар.
Адабиётдагн икки тнллилик X IX асрда ,\ам давом этган
эди. .Масалан, Махмур, Гулханий, Фазлий, Нодира уз асар-
ларани узбек ва тожик тнлида ёзганлар, демократ шоир Му-
кимин асарларида тожнкча бутун-бутуп миералар, нборалар,
сузлар учраб турадн.
Совет даврида икки тилли ёзувчнларпинг энг маш^урн
сифатида тожик ва узбек тилларнда «КЖктар», «Дохунда»,
<чОдниа» каби ажоннб асарлар ёзган С. Аннийни курсатиш
мумкин.
Апа шу узига хос тарихий шаронт натижасида хозирги у з ­
бек тилниниг лугат состава тожик 6y3,iapiira боилнгн билан
Урта Осиёдаги турки!! тилларнииг (козок тили ^ам) лутат
составидан бир мунча фарк килади. Узбек тилинииг лураг со­
става билан тожик тилинииг лугат с-оста в и доираси узаро
бнр-бнрларига туташиб кстган. Баъзан тожик тилигагииа хос
деб « 1 собланган сузлар узоек тнлида хам ишлатила беради.
кЭ]К)!пш» тнллардан, хусусан, тожик тилидан кнрган сузлар-
ин баъзан форсча сузлар деб ,\ам атайдилар. В а т т а н к и ,
форслар Эрон тер'риторияснда яшагаплар. Урта Осиёдаги
«эроши'Ь кабила ва халцларшшг бир циемн тожик миллати
а к т а вига кирган булса, mip £нсми узбек ха л к и со стави т син-
гнб кетган. Шунинг учун узбек тнлидаги «эронии» тиллардан
кппган су^ларии факат «форсча сузлар» деб аташ Урта Осиё
тарихида му.\нм роль уйнаган ма.\аллий «эроний хал^лар»нн
унутиб к уп и т булар эди. Аммо тожнкча деб номлаш хам бир
му|ча шар тли. Чунки тожик иомн IX аерлардаигнна маълум
булгана .\олда, «эроний» Н зл а р анча ил га риги даяймга рдаёц
турки» тилларга (айиик.са, узбек тилига) кнрган булнши мум-
книлиги юкорида айтиб утилдн. Дехдончнлик, богдорчиликка
оид, ша.^ар >;аётнга оид сузларнинг жуда куп кисми «эронии»

8 А л и ш е р Н а в о и и, М у ^ока мат-у л -лу г ата и н (Танлаиган асарлар,


I I I том, 1948, Тошкент, 177-бет).
s Уш а ерда.

S — 40 113
тиллардан кирганлиги бу фнкрнн тасдиклайди. Чунки «эроний
халклар» Урта Осиёдаги дехкоичилик, бордорчилик, ^унар-
мандчилик билан шурулланган энг цадимги утрок хал^лардак.
эди. Туркий халклар эса (айникса, корахонийлар, муруллар
^укмронлиги даврида чуллардан келган туркий халклар) куп-
роц чорвачилик билан шурулланар эди.
Урта Осиёдаги «эроний» тилда сузлашувчи халкларнинг
бевосита меросхури Эрондаги форслар булмай, тожиклар бул-
ганлиги учун, узбек тилидаги «эроний'» сузларни «тожикча
сузлар» деб номлаш «форсча» дейишга Караганда .\акикатга
якинрокдир. Ш унга ^арамай, ^озирги узбек тили лугат соста-
видаги «эронизмлар» составила форс адабий тилига оид ёки
тожик ва форс тилларига муштарак (умумий) булган сузлар
йук дейиш хато булар эди. Аммо бу сузларни ани^ ажратиб
курсатиш осон иш эмас, албатта. Ана шу цийинчиликни хи-
собга олиб, тилшу.носликда умумлаштирувчи маънога эга
булган «эроний тиллардан кирган сузлар» деган ибора цулла-
нади.
Юцоридагиларнн якунлаганда, «эроний тиллар»дан сузлар
тубандаги тарихий шароитлар билан о о р л и к .уэлда кирган:
1. Эрамизнинг бошларидаёк бир территорияда бирга ^аёт
кечириш натижасида мавжуд булган иктнсодий, хужалик со-
хасидаги алока узаро суз олиш учун кулай замин булган.
2. Урта Осиёда дам форс-тожпк давлати, дам туркий хо-
цонлар давлати хукм суриши натижасида давлат ишларн,
маъмурий ёзишмалар, расмпй когозлар го^ тожикча, го.\ тур­
кий тилда олиб борилган. Хатто, Бухоро ва 1\укон хонлигида
сунгги даврларгача иш когозлари икки тилда олиб борилган
эди10.
3. Адабиёт икки тилда — узбек ва тожик тилида тара^кий
этган. Купгина маш.хур ёзувчилар икки тилда ёзган. Шунинг
учун тожикча сузлар бевосита тожик адабиётидан .\ам, узбек
адабиётидан хам халк тилига кириб, узлаша борган.
4. Урта Осиёдаги, шу жумладан Узбекнстондагн, ах.оли-
нинг талай кисми икки тилда с^з’лашган. Б у бир тилда ик-
кинчи тил элементларини ишлагишга замин булган.
5. Айрим жойларда туркий ва «эроний» тиллар, диалектлар
чатишганида, Узбекистон территориясида туркий (узбек) тил
устун чицса .^ам, баъзи «эронии» тил элементлари узбек ти­
лида са^ланиб колган. Бунинг акси .\ам. яъни туркий тилда
сузлашувчи этник элементлар тожик тилида сузлашувчи этник
элементларга сингиб кетган ва тожик тилида сузлашаднган
булиб колган.

10 А. К. Боровков, Ю^оридаги асар, 184-бет.

114
Одатда бошка тилдан суз олиш бирон ^аётий талабга, мак-
садга .мувофик булади. Шунинг учун «эронизм»ларнинг узбек
тилига кирнш сабабларини 1^ись;ача шундай курсатиш мум­
кин:
1. Она тилида мавжуд булган сузлар куп маъноли (поли­
семантик ёки омоним) булганлигидан, уша маънолардан бн-
рини доим ало.\ида, конкрет ифодалаш э.угиёжи тугилади. То­
жикча сузлар бу э^тиёжни коплаган. Масалан: кук, кун, сув
каби сузлар ифодалайдиган бир ^анча маънолардан «осмон»,
«офтоб», «дарё» маънолари тожикча сузлар билан ифодалан-
ган. Б у билан она тилидагн куп маъноли суз зиммасидагн
«.юк» бир мунча енгиллашади.
2. Тожик тилидан кирган сузлар она тилидаги сузлар би­
лан бир хил моддий-манти^ин маънога эга булса ^ам, стили-
стик жи.\атдан фарк ^илиши мумкин. Айникса бадиий адабиёт
бундай стилистик огтенкага эга булган сузларга катта э^ти-
ёж сезадн. Ш у каби талаб билан дил, афт, чсура, нозик каби
сузлар кирган.
3. Она тилидаги суз узининг куп маънолилиги негизида
турлн грамматик формаларга эга булиб колиши мумкин. М аса­
лан, c f o h сузи «усимлик» («дерепо»), «материал» («бревно»),
«деревянный» маъноларига кура конкрет предметни х.ам, бош­
ка предметнннг белгисини хам ифодалай берган. Кейинчалик
тожик тилидан кирган дарахт сузи эса «усимлик» («дерево»)
маъноспни уз зиммасига олиб, ё т ч сузи «бревно», «деревян­
ный» маъноларидагина ишлатиладиган булиб цолган. 4оп1ш-
i принт: Дарахт экдик. Дарахтнинг илдизи узун. Аммо ёгоч от,
ёгоч кошик в. б. Бунда дарахт сузи от бажарадиган грамма­
тик функцияларни бажаргани ,\олда, ёгоч сузи сифатга хос
функцияни бажаради.
А. Навоий узининг «Тарихи мулуки Ажам» номлн прозаик
асарида йигоч (^озирги тилда ёгоч) сузини \ам «дарахт»,
хам «калтак» ёки «ходача» маъноларида куллаган. Чогишти-
ринг:
Афросиёб... чун Навдарни ултурди, Эрон мулкини андок
буздики, оз ерда маъмурлук {\Олди, йиточларни кестн ва имо-
ратни йикти ва коризлар била булогларни кумди.
...Кова охангар сипо^солар булуб, темурчилар белига
боглар сахтиённи йигоч бошига боглаб, алам цилиб юруб,.
Захдокдин эл акурулуб эрдилар, туролмай ^очти11.

11 Мисоллар Т о ш Д П И уцитувчиси Л . Х алилов томонидан тайёрланган


нлмнн-танкндин текстмииг цфлсзмасндан олинди. Автор уига уз ташак-
курини из>;ор цилади.

115
4. Янги пайдо жулган предмет ёки тушунчани нфодалайди-
ган сузнинг она тплидп булмаслиги уларнннг тожнкча нфо-
даланишига сабаб булишп мумкин. Бунда уша янги тушун-
чанинг тожик халкидан кирганлнгн, айникса, катта роль уй-
пайдн. Масалан: ширмой, ширчой, нонвой, газ, андава, дутоп
ва б.
5. Узбек тилининг конкрет диалектларн тожпк тили билан
кандай муносабатда булганлиги хам айрим ахамиятга эга.
Тожик а.\олиси билан якин яшаган узбек ахолисн тнлида то­
жнкча сузлар купрок. Чунки кундалик хаётда тожпк тили ва-
кнлинпнг яхширок тушуннши учун f!) тилини «мослаш»га ин-
тилнш тенденцияси уша шева вакилнда кучли буладп. Умум-
миллат тили таркиб топиши процессида бундай диалсктлардан
куплаб тожикча сузлар кнриб келиши табиийднр. Масалан.
Самарканд, Бухоро диалектн, Кашкадарёдагн и о л и тилида
шундай тенденция сезилади: Тошкентда бола, ут дейилгани
холда, уша диалектларда бача, оташ сузлари ишлатплади.
Узбек тилида тожикча сузларнинг куп булишп узбек тили­
ни кучсизлачтирб юбормади, балки унн бойитдн. Иккинчи то-
мондан К а р а г а н д а , бу А д и са узбек халкининг и к т и с о д и й з а
маданнй хаёти бон, рангбаранг экэнлигндан д а л о л а т беради.
2. Тожик тилидан кирган сузларнинг маъно группалари.
Узбек тнлнла тубаидагн каби мяъноларнн нфодалайдиган то­
жикча сузлар мавжуд:
1) vfi-pvirop. кийпм-кечак га маталапшшг иомлари булган
сузлар: а) дастурхон, дазмол, хокандоз, оташкурак (курак—
узбекча). баркаш, обдаста, жомаш 'в (■ 'жомш пуй). хум. хур-
мача. шпйша. коса12, пнёла, чирог (<чарог>, парда, гугурт.
гп там, чоГпнап, поёндоз, поло.-, курпа, чел я к (<ча.тнк «боч­
к а » ), рузгор па б.; б) шишок. пап га па, кавуш (< к а ф ш ). сарпо
(<еар\чю ), пошна, чок. астар, маржон, марварпд, чопоп, зар-
бпб ( <зарбафт//зарбофт), киса, дог; в) чарм, шойп, бекаса':
(< бекасаб), адрас, мовут. ччт ва б.
2) иморат ва курилишга дойр сузлар: хона, чайла, мих.
тахта, девор (девол), пиит, гувала, сарров, спнч, хари, пан­
жара. у с т у п (< е у тун ), пойдевор, нахса, хода, чуп ( Z ч у б ).
pox. гов, токча, тайн, пешток, гумбаз, тарнов, пойгак, обрез,
охак. дахлиз, даста, режа, шип, нона, ранг, дарича, дарвоза.
дераза, знна, нарвон ва б. ;
3) ишлаб чикариш билан богланган шахе, курол-асбоб
номлари булган сузлар:

12 Коса сузи хинд ва урду тилларида «бронза» маъносинн англа


тади.

116
а) корхона, ошхопа, коввоихона, куш х он а; б) сартарош ,
а р а в а к а ш , мардикор, чорнкор, заргар, м искар, хунарманд,
коввоГ! ( Z h o h b o h ), с а в д о г а р , дарвозабон, дорвоз, б о гбон ,
д у к о и л о р в а б. ; в ) а р р а , п о н т е ш а , мола, а н ж о м , за м б и л
I ^ з а м б а р ) , т а н д п р , p ; iпи д а, ж у в о з , о б ж у в о з , к у н д а , з а н ж и р ,
у с т а р а , газ, г а з ч у н , а н д а в а . г а л в п р , г и л д н р а к , ч а м б а р а к , ду-
:<nI:. лостгох, ч а р х , нов, д а р р а , соявон, ч о р в а , ту п , ш н р а ж
в а б. ;
4| о з п к - о в Х а т в а б у н г а допр п а р с а л а р н и н г н ом и б у л г а н
е б з л а р : ёг, г у ш т . о ш , нон. з о г о р а , ш а к а р , к а н д , н о в в о т . бар-
гак, бурда, ш и р а, ш ар о б, Л у р ак каб и л а р . Ш у пилон бирга,
ш ирм ой (ш п р — т о ж н к ч а «сут», м ой — у з б е к ч а ) , шпрчон
I ч о н — х и т о й ч а ) к а б и би р з л е м е н т п б о ш к а т и л д а н о д и к г ап
с у з т а р н п х а м т о ж п к ги ли н е г п з н д а я с а л г а н деб х п с о б л а ш
керак;
5) о з п к - о в к а т в а т е х н и к а з к н п л а р н п ом п б у л г а н с у з л а р :
и ю л и , л у в п я , м о ш . и у хот, ж у х о п ч ( т о -к. жувори, п у ш т у ч а
ж у и о р ) , ж а в д о р , г у р у ч ( Z u n p n i ® ) , г у з а ва б . ;
б) г а б з я в о т , пол из э к н н л а р н в а м е в а л а р п н н г ном т а р а
б у л г а н с ч з л а р : ; ) с а б з а в о г . с а б з п . пнёз. г а р п м д о р н . зп р а ,
т у р и ; б) бехн, о л ч а ( П о л у ч и ) , гп.лос, ш а ф т о л и , а,нор, бодом,
н а с т а , а и ж н р , н ок, н а ш з а т п , г у р а , д о в у ч ч а в а б. ;
7; д а р а х т ва т у р . ш у о н м л п к д а р г а дойр по.м.лар:
а ) ток , т у т . чн н ор, д а р а х т , к а у р а и о , х а зо н , б а р г, н ю х , пов-
да, ч а ::га.л; б) гу л. л п л а , и п л у ф а р ! с л н л п я » ) , хи н а, печак,
I »с Д I!, X L!Lij cl К , X с.К', LiJ С<I i cl В Л О. \
8) б с г д о р ч н л н к к л ло-.р с у з л а р : бог, б о го о н , т о к з о р . хпм-
то к , н а п в а н л . п а р х о ш , б у с л о и , г у т з о р , г у л н с т о п в а о . :
0 1 ор на о с м о н г а допр п р е д м е т л а р и п а н г л а т а д п г а н суз-
ла р : а; з а л и п , бп ё и о и , да шт. ч а ы а н , д а р а , ч а н г а л з о р . ч и м ,
к а в а х , д аре, ч л ш м а ; б ) о с м о н , о ф т о б , ж а х о н , г а р д у п , ф а л а к
в а б. ;
!П ) j j i ! вон. п а р р а н д а , х а ш а р о т ва у л а р п и п г а ъ з о л а р и
н о м л а р и б у л г а н с у з л а р : а) ж о н и в о р , к а л а м у ш , г а в м и ш , га-
з а и д а , шор, т о з и ; б ) к а н а , п а ш ш а , пил л а; в ) к а л л а , д у м б а ,
д у м ; г) х у р о з . г у р р а к , ж у ж а , к а п т а р , л а и л а к , б у л б у л , б с д а н а ,
ч п л . з а : ч а . пар, п а т, т у х у м ( Z t y x m ) в а б.;
l l j о д а и г а ва у н п ш аъзоларига допр с у з л а р : а) а ф т,
а н гор, рун, д н п д ор , к н ф т , п е ш о н а , га р д о н , г а в д а , т а н а , д ао,
м у ш т , к а ф т , д н е, ж и г а р , ч е х р а ; б ) ^ а м ш и р а , \ а м с о я , ж у в о н ,
д оя, ф а р з а н д , н а д ар . б е в а , гу в о х , о ш н а , д у ш м а н , д у с т , доннш-
м а н д , б а н д а , б а н д н , ёр, б и р о д а р , к а м п н р , м е^ м о н , ж о н о н , хуш-
тор, д п лд ор ва о.;
12) д а в л а т в а м а ъ м у р и й и ш л а р г а , у а р б и й п ш л а р г а до-
нр с у з л а р : а ) м у ^ р , н о м з о д , м о ё н а , ч о р а , п о й т а х т , т а х т , т о ж ,
п о д ш о у , ш а ^ о д а , ш о у дор, у л к а , ш е в а , н а м о й п ш , м у ш т у м -
117
зур; б) саркарда, сардор, лашкар, навкар, сарбоз, жанг,
ж ан ггоу зур, пахлавон; в) ханжар, замбарак, туппонча
(^т^ ф ан гча) ва б.;
13) шахар зьастига, маданпятга, савдо-сотик ва молияга
дойр сузлар: а) шахар (Z iu a x p ), куча, обод, да^а (ша^арнинг
бир кисмн), сартарошхона, хонадон; б) савдо, бозор, нарх,
бахо. дукон, даромад, харид, харидор, пул, арзон;
в) жура, якка, чорак, нимчорак, дона, то^, жуфт, якун, ман­
да, пайса ва б. ;
14) санъат ва адабиётга, маданпятга дойр сузлар:
а) о.\анг, кун. тарона («куй»), соз, тор, дутор, сетор, тан­
бур, пан, сурнай, карнай, чанг, гижжак, рубоб, д ап (< д аф )
ва о.; б) достон, ёрчф; в) базм;
15) кишига хос булган хусусиятлар ва бошка белгилар-
ни ифодалайдиган сузлар: а) озод, бегона, олифта, чапани,
хунук, нокас, дагал, номард, дилкаш, дилбар, ном, хуш-
омадгуй, бечора, шод, суст, содда (Zcojxa), равшан, сарсон,
рост, пуч, паст, новча, мает, сархуш, саранжом, танг, ноз,
нознк, найранг, покиза, пардоз, хурсанд, хуррам; б) озор,
орзу, барона, андиша, дуруст, бадтар, бежой, осон, осойиш,
жудо, хуш, ширин, нордон, шур, шурак, хо^иш, обру, рост-
гуй, пиёда, аста ва б. ;
16) динга дойр сузлар: худо, жон, бе.^ишт, фирдавс, на-
моз, намозгох, руза, оташпараст, парвардигор, пир, пари,
салла, гунох ва б . ;
17) турли касалликлар, кишиларнинг хиссиётига дойр
сузлар: а) бод. пес, дард, хала, пархез, саратон, хаста, захм,
дардмапд, говмпчча, кал, кар; б) нола, нолиш, ситам, овоз
ва б. ;
18) мактаб ва тарбняга оид сузлар: дафтар, нома, шо-
гирд, нодон, намуна ва о.;
19) ва^т ва фаелга дойр сузлар: бауэр, навруз, на^ор,
пешин, гал, зум, дам, палла, пайт ва б. ;
20) турли табиий ходисалар, табиий бойликлар номи:
а) шабада, бода, жой, соя, ях, харсон; б) мис, симоб, сим,
пулат, зар, тилла, олмос ва б.
3. Тожик тилидан кирган сузларнинг баъзи бир фонетик
белгилари. Тожикча сузларни фонетик тузилишига кура
ажрата олиш имкониятини берадиган баъзи бир белгилар
бор. Л угат составини тарихий жи^атдан анализ цилишда
шу белгилардан фойдаланищ мумкин. Бунда суз бошидаги
бнринчи товушга ва суз охиридаги товушлар бирикмасига
диккат килиш керак. Масалан, суз бошида «в», «г», «з», «л»,
«ф» товушлари келар экан, демак, бундай сузлар туркий суз-

118
лар булмай, ё «эроний» тиллардан, ё араб тилидан, ёки рус ти­
лидан (рус тили орь^али) кирган сузлар буладн. Хусусан,
«г» билан бошланган сузларнинг куп кисмн (рус тилидан
кирган сузларни, айрим тацлидий ва гузал каби сузларни
мустасно килганда) тожик тилидан кирган. (Бунга узбек-
ча-туркийча суз ясовчи аффикслар кушнб ясалган сузлар
кирмайди: г а т и , газлама кабилар).
Тожик тилидан кирган сузларнинг охирида шундай то-
вушлар мавжуд булади13.
а) суз охирида тубандаги икки ундош келади:
нт: кент, Паркент, Заркент;
ст: масг, даст, рост, суст;
фт: афт, кифт, кафт, жуфт;
шт: гушт, ришт, мушт, саргузашт, дашт;
шк: кушк, мушк;
хт: дарахт, бахт, тахт;
хм: захм, тухм> тухум;
зм: базм, жазм, изм, ^азм;
хр: шахр, ка^р, мухр;
рх: чарх, нарх;
рм: чарм, гарм (гармдори, гармсел);
рг: барг, жувонмарг;
рд: дард, зард, мард;
нд: канд, панд, тунд, хурсанд, фарзанд;
нж: ранж, биринж> гурунч> гуруч;
б) ундош ва унли товушлар келади:
са: коса, сомса, пайса, пахеа;
на: хона, тана, капа, барона, пешона;
ра: чора, знра, дара, шира, гира-шира/аммо яра туркий суз/;
да: банда, гавда, новда, кунда /«тунка»/, рапида;
хи: бехи, шох1и>шоии;
ки: хомаки;
до: жудо, худо, гадо;
ди: банди;
в) икки ундош ва унли товуш келади:
фта: олифта, ошифта;
ста: хаста, писта, аста;
лла: калла, тилла, малла, гтилла;
г) унли ва ундош товуш келади:
ак: фалак, данак, дуккак, хурак, FyppaK;
анг (а н ): чанг, жанг, о^анг, наханг;
об: офтоб, кабоб, об;
ос: новвос, гилос;

13 Курсатилган товуш лар баъзаы .аффиксга, баъзан эса бутун сузга


генг келиши хам мумкин. М асалан, ак, об, тор каби.
119
оз: шаввоз, овоз. поз, пардоз, нарвоз;
из: полпз, дахлиз, гализ;
ох: ого.\, никой, гуно.\, нюх, мох. туво.^;
0 к: пок. чок, пок, ток (узум токи):
д) ундош, уилп ва \ндош товуш келади:
тон: бустоп, саратон, хуфтоп, бухтой;
мои: фармпн, осмон, сомой, камоп, мс&моп, гумон, дармон,
кахрамон, оломоп14;
тар: дафтар, астар, бадтар, ништар;
тор: хуштор, дутор, тор;
вор: девор, сабзавор, резавор;
нор: чппор, апор, капор;
мос: плтимос, олмос;
жир: абжир, запжпр, анжир, жир;
зон: хазоп, арзон, пзон;
I ал: дангал, гал, чангал.
4. Тожпк тилидан кирган сузларнинг баъзи бир морфо­
логии белгилари. Эронизмллрпи фойе гик белги аеосидалша
анпкълп баъзи вакдда янглиш хулосага олиб килади.
Mvkku у тарпхит жп.уидап орои nib тплларга кирмандкгаи
с\.-;га ухпплн Г-у.рлчн мумкин. .Масалан: жцдо — тожнкча.
;.ммо н а д о — охнк — ф а.и;к — тожикча, аммо кипск.
т .1 уз'к'кча п. о. п \ а п пантда ссзиниг морфологих спе­
та г;п га -ллнбор i4-p!i:i: ло.шм Ж лади. Масалан, -каш, -дон,
-at;, -‘lap. -Ска, -поз, -с-ар. -кар, -гоп, -шан, -она, -ин, -истон
(-стон', -сор ( ш ирмсор), - u p (ih ip tiro p ), -г,шн (м ах •>
. ).
-сан (сна, tin), -он t'puaott), - та (х ан ш и ), -а (ч а ш м а ),
-(> ( бпно) . -on ( ха р-ао (,п ), -бинР, -они, -ион, -бои,
-гни, -<>рст, -dipt, -ман■>, -нимо. -нома, -параст, -парвар, -паз,
-xt'tp, -tpupt/ai. -хонн, -uitjHOC. -дам; cap-, бад-, но-, иг-, Go- ба-,
Сир-, xfiiii-, кам-, то-, хам- морфемалари мавжуд бщ ган суз-
ларнинг куп кием и «эронии» сузларднр. Бунда хам хатогл
пул кунпш мумкин. Чупки баъзи «иронии» морфема (аффикс
ёки аффикс холига келиб колгаи 1« з ) турки» ёкн арабча
псгизга кушилиши хам мумкин. .Масалан: сергайрат, кам суз,
иойвачча, серсув в. б.
Баъзан на фонетик, на морфологик белги сузнинг тапн-
хнн манбаипн аниклаш имконипн беради. Масалан, то­
жик тилидан кирган куп, кам, соз сузларнип ас I туркпп
сузлардаи ажратадиган белгилар аннц курнниб турмайдн.

14 Охпрпдагн топушлар комплскси «мои» мав/Кудлигппи х и с о б т ол-


гаида кстмон, гомон су.чларп хам аслида «иронии» тиллардан кирган б\-
лишн -«тимол. Улар, асосаи, узбек тнлндагнна ишлатиладп. С. I:. Малог,-
имнг курсатишича, том ( < томон) с у з и лобнор тнлида щ м ишлатнлар
экан. (К,аранг: С. Е . М а л о б, Лобнорскии язы к, Фрунзе, 1956, 168-бет).
Демак, кжорида курсатнлган фонетик ва морфологии.
Полги,лар тожикча сузларни аниклашла катта ордам бсрса
\ам, бнрмунча нисбий характерга эга.
II. Я Р А Б Т И Л И Д А Н Н К Р Г Д И С У З Л А Р

1. Тарихий шаропт. «Эроний» тнлларга мансуб булган


сузларнинг туркий тнлларга (шу хпсобдан, узбек тилига)
качон киргаилпппш конкрет амтпш мумкин булмагани хол­
ла. араб тнтпга мансуб булган сузларнинг узбек тилига ка­
ра бошлаган лаври, асосяр. мат :у м .
Арлбча сузлар узбек тилига V I I — Y I I I аерлардап бош-
лаб кир-'и деб хпеоб.таш m v m k iih . Б у — апабтарнииг niv
давила Урта Оснёин забт зтишлари билан богланади. Араб-
л а р \чларн боем') отган террнторияла махаллий днн.тарнн
кувгин ости га олади. Бсрушш \ 111 а -рта Эрон. Сугд па
Хоразмла мплапият намочндалпри булган кявш л ар в а
уларпинг саклаб к< i r a n китоблари Кутапба томонидан iiу •<
к и ч иб ташлаиган -/ли. леб маълумот берали15.
Араб 'ар у з чарининг ш л о " дииларинн мажбурий ва мод-
дин м янф аатдЛ килиш уоу.лтарп билан махаллий а^олн
ораенла, тарха.тл i. Ш у м а к с л б и кан мачитляр. малрасалар,
мактаб.тар очнлди. Чунки нслом лини Соскипчп.тар \'чун ма­
ха тлий xa.i кип ьксилуа гацня килиш да катта идеологи к ьу-
рол вазпфаенпн бажапар эл и
Апабтап махаллий ёзУБларнн хам п\ч^ килиб. амалнЛ
ишларида уз ёзувлапнии юргпзднлар. Д авлат ва суд ииь
Ларина а,рай тилила олиб «"»орлпл ;•р. фа и ва алабиёт арао
тили ча e:;;i'i а лига н г,у. i/u;. Уша даирнплг машхгр олимлари
Хорпзмнп. Лбу P ii’lxou bcpvuiifi, Пбн Спно Ш асар.чарипи
араб тилила езгаплар.
' гм ишла Урта С)епё хлш:к. л;i ри тилига таъопп килган
араб тили хозпрги араб м а м.такат та пн ча классик а !яГ>пм
тил сифатида саь^ланган булиб, у улик тилга айлапган.
Хознргн араб мамлакатларнда (Л’ нсп. Сурпя, Прок, /Казо-
нр, Сау.чия Арабистони ва б.) халк v тилда сузлашмяйдн.
/Кончи сузлашув ти.тиии акс эттираднгап дналектлар клас­
сик ёзув тилидан анчагииа фарк ки.чаднган булиб колган.
Чуикн кчасснк ёзув ти.ти Арабнстонннгг шнмо.чнда эрампз-
нинг I аерларндаё^ таркалгаи тил зди. У поэзия тнли эди.
В а кт Гтпши билан жонли тилда юз берган тараккиёт, узга-
ришлар классик тн.т билан жоп.тн еузташув тп.чн ораенда
фаркнн борган сари кучаптпрдп. V l l f — IX аерлардаёк с$з-

15 Узбекнстон тарихи, I том, 1-китоб, Тошкент, 1956, 144-бет.

12'
ларкинг качонлардир Арабистонда кулланган маънолари-
дан бошц'а маъноларда кулланиши тез-тез учрайдиган бу-
лнб колдй10. Узбек тилига кириб долган арабча сузлар у з ­
бек тили -шароитида семантик узгаришларга учрамаслиги,
aii нике а, мумкин эмас эди.
Л'.асалан, араб тилида «ташки куриниш» маъносини ифо-
далагаи башара сузи хозир узбек тилида юз, бет сузларига
стилистик синоним булиб колган. Ш у каби асбоб сузи аслида
арабча сабаб сузининг куплик формасидир. Аммо у узбек
тилида «курол» маъносини англатадн. Яна: к а с а л — араб­
ча «дангасалик, хушёкмаслнк», узбек тилида «огрик», «бо­
лезнь»17, ми л лат арабча «дни», «динин жамоа», «секта»,
«халк», узбек тилида эса «нация», унвон — арабча «сарлав
ха», «адрес», газал — «йигирмок», узбек тилида «зва­
ние», «шеърий асар» в. б.
Чошштиринг: Чун К,убод анинг миллатини цабул цилди,
эл мол ва аёллари нома^фузлигидин ожиз булуб, иттифок,
кнлиб, Кубодни тутуб банд цилдилар. (А. Навоий, Тарихи
мулуки А ж а м ).
Б у жи.хатдин авбош ва арзол йигилнб, f 3 b f o цилдилар.
Ва анинг атбои куп булди ва Кубодни даш фириб ва фусун
била уз миллатига киюрди. (Уш а ерда.)
Шундай килиб, араб тили махаллий тиллар булган «эро-
ний» тилларга ва туркий тилларга катта таъсир курсатади.
Маданий жихатдан араблардан устун турган узбек ва то­
ж ик халкипинг ота-боболари уз адабиёт ва маданиятларини
араб тили формасида яратадилар. Машхур махаллий олим-
лар уз асарларини араб тилида ёзадилар. Бу эса араб тили-
нпнг а^амиятини анча юкорига кутаради. Иккинчи томоп-
дан, араб тилининг бойлиги, ифодалилиги илмий терминлар
яратишда анча кулай эди. Улуг Алишер Навоий араб тили­
нинг бу хусусияти ^ацида «Му^окаматул лугатайн» асарида
шундай дейди: «Барчасндин араб тили фасохат ойини била
мумтоз ва балогат тазъйини била муъжиза тироздурким,
хеч такаллум ахлининг мунда даъвоси йу^тур . . ,»18.
Классик грек фани Урта Осиё халАррига араб тили
оркали маълум булди — грек фанласуфларининг асарлари
16 К. В. О д е-В а с и л ь е в а, Учебник арабского языка, Л., 1936,
8-бет.
17 Ф. А б д у л л а е в , Узбек тили лексикасининг баъзи бир масалала-
рига дойр (У зС С Р Ф А Тил ва адабиёт инстнтути асарлари, Тошкент,
1949, 98-бет).
18 «Бу тилларнинг барчасидан араб тили нафислик билан ажралган
ва бадиинлик безаги билан муъжиза курсатувчандирки, бунда хеч бир
тил ахлларининг даъвоси ну^... (А. Н а в о и й , Танланган асарлар,
111 том, Тошкент, 1948, 175-бет).
Урта Осиёда дастлаб ара» тилида таркалган эди. Шунинг
учун баъзи бир грек сузлари ^збек тилига тугридан-тутри
грек тилидан эмас, араб тили оркали кирган. Масалан:
фанор, конун, жугрофия, кимё19 каби. Мармар сузи араб
тили оркали латпи тилидан (лот. marmor), лотин тилига
оса грек тилидан (грекча marmaros) кирган ва х. к.
Шундай килиб, Европа да лотин тили бир вактлар халка-
ро тил, илм-фан тили булганидек, араб тили хам Осиёда уч
юз пил давомнда шунга ухшаш мавкеда булган. Юкорида
айтилганидек, бунда узбек ва тожик олимлари, ёзувчилари-
нинг роли жуда ^ам каттадир. Илмий терминлар масаласи-
да тугилган кпппнчилпклар туфайлн Бсрунпй, Абу Али ибн
Сино каби улуг олнмлар уз асарларини арабча ёзишга маж-
бур булганлар. Б у вазият араб тили элементларининг араб
истилоси давридагнга К ар ага н д а кеиинрок, Урта Осиё мута-
факкирлари фаолияти даврларида кучайишига сабаб булди.
Аммо сомонийлар династияси хукмронлиги даврида араб
халифалигининг хукмронлиги бушашиб мустакилликка ин-
тилиш кучайган сари араб тилининг а^амияти чегаралана-
дн. У факат дин тили сифатидагина колади.
Агар тожик сузлари узбек тилига сузлашув тили оркали,
адабиёт оркали в. б. йуллар билан кирган булса, араб суз­
лари, биринчилан,китоб, Мадраса, дин оркали, иккинчидан,
тожик тили оркали кирган. Кейинги ^олни араб сузларига
тожнкча морфемалар кушиб ясалган дархакикат, дар^ол,
бакувват, бадавлат, гамхур, хаваскор, харкав, мансабдор,
мулкдор, карздор, нохак каби сузлардап билса хам булади.
Бундаги дар, ба, хур, кор, хар, дор, но морфемалари тожик-
чадир.
Учинчидан, баъзи арабча сузларнинг бевосита орзаки
сузлашув тили оркали кириши ^ам жуда мумкин булган
бир ^ол эди. Чунки араб халифалигининг Урта Осиёдаги но-
иби ва лашкар бошиси хисобланган Кутайба ибн Муслим
махаллий хллцдан катта соли^лар, кимматбахо буюмлар би­
лан бирга уз аскарларининг сонини купайтириш учун c o f -
лом кишиларни ^ам олар эди20. Самарканд, Кашкадарё об-
ластларидаги ахоли орасида хозиргача кулланадиган кутай-
маг up ( Z Кутайба олгир!) деб каргаш уша даврдан колган
булса керак.
^озирги узбек тилида арабча сузлар лугат составининг
тахминан 13% дан 20% гача булган мицдоринн ташкил ки­
лади.

19 Ф. А б д у л л а е в , Узбек тили лексикасининг баъзи бир масалала-


рига дойр (А. С. Пушкин номидаги тил ва адабиёт инстнтути асарлари,
Л949, 88-бет).
20 Узбекистан тарихи, I том, 1-китоб, 158— 159-бетлар.
123
Араб тилидан кирган сузлар тожикча ва рус тилидан
кирган сузлардан микдорин жихатдан бир характерли xvcv-
сиятн билан фарк. кнлади. Б у шундан иборатки, тожик ва
рус тилидан кирган сузлар баркарорликлари ва пктнсодни
ва маданнн алока кучаиган сари ортиб, купшлпб боргани
холда, араб тилидан кирган сузлар сон жиавгилан кчпап-
мЙётганлигидан ташка рн. дишит-мистик суз па поорал?р хи-
cnniira к '1n a if 'Г. t ' r p v o K / : a . Агяр .V К. Бопосковнпнг хнсобпча,
1923 йилда Самнрканлда чпкадпгап «Зарафшон» газстасн-
ничг бир соннда арабча сузлар барча сузларнинг 32,1 про­
центики ташки/! калган булса.. уи пил да и сунг ( i 934 нилда)
В. В. Решетов Кизил Узбекнстон^ газетасининг ffrpi со-
нидагн арабча суздапнпнг лугат составинннг 20 проиентдан
сад орти% экап.пп шч оиикладн-1. Д1. .Мирзаспнниг хясои-
лашнча, ijy мик.лор 1947— ?8 ннлларга келиб яна хам ка-
мапган. У « К и з и л Узпекнгтон» гпзотасишшг тур г аншлаги
арабча сузларнинг м и к д о р н 18 процент агрофида булиб кол-
гаилпгнпп кайд кнлади-2.
Гарчн бу хисоГма? Г«мрvyi. а шарт.лч тушунилса хам
( чунки турли сти ль ва жаннга кура лугат составн хар хил
будадлО. у.мар .лугат со таандагн узгарншларпинг канлаи
сузларта. кап томоша кара б юз бераГтганинн куреатадч.
2. Арабча сузларнинг маъно группалари. Узбек тплига
кириб г.щгап арабча сузларччпг купрок ка план маъно
шЬодалааднган С; злар ;ач;расага уамеублиги ааабдар \з-
бок халчп хаётпнннг каьси t о.чаларчда ка ила ii роль уннлга-
нпдан гувохлнк бграл;:. Арабча с\ал ар кун рок тубанлагн
сохаларга оиддчр:
1) ишлаб чпкарм'н он богланган ( шахе, курол в. б. )
А л д ар: касб, косно, касл б. саноат. муассаса, уста, а, боб.
хнзмаг, мехнат на б. :
2) уа-жои в: к\п п ан д а дойр с\здар: бино, нморлт.
ховли ва б. ;
3) ознк-овкатга ;а'нп «Узлар: та о м. опкат, галла, асал.
ка да* в а б. ;
4) ханвон. нарранда га. хашаротларга онд сузлар: :лш-
воп. фи,л. наррапда, хаш :рот ва б. ;
5) одам ва унинг аьзоларнни ифодалапдиган сузлар:
одам, iiiicoii, ас.л, пила, аъзо, улфат, амма, хода, волида, ав-

1 ,Л ':'сг"гчонп состав сотр. \ iC\ я м к а (П р о б л е м ы


В . В. Р е ш е т о в .
язы ка, сб.1, Ташкент, 193-1, стр. -И-бст*.
М . '1 и р з а е в, С’овег-интеонационгл с у з л л п — ил мим тег минологпя-
кштг мух им манбялариданлир (У з б е к орсЬограф ияси ва термиио.топшеига
доир масалалар (туплам), Тошкент, 1952, 89-бет).

124
лол, аждод, шерик, димор, мсъда, халкум, калб, жамол, ба­
шара, нем, над, 1вдмат, низо, с адо ва б. ;
6) давлат ва маъмурий ишларга, харбий ишга дойр суз­
лар:
а) давлат, хукумат, хокпмият, хукм, хокнм, амал, вакил,
ваколат, вплоят, исложхт, кабила, иттифок, ватан, днёр, мил-
лат. сннф, пстибдод, зулм, золим, маъмурият, идора, м аж ­
лис, карор. снёсат, рапс, коз п. амнр, фу^аро, ахд ва б. ;
о) аскар, хавф, хатар, хужум, м м л а , харбий, мудофаа,
раним, марра, аслаха, талофот, жасорат, шиддат, шу.храт.
жасур, шавкат ва б. ;
7) динга дойр сузлар: дин, мусулмон, кофир, оллох, ма-
чит ^ м а с ж и д ) , жаннат, жа.ушнам, охират, уламо, имом,
мехроб, авлис ва б. ;
8) санъат ва адабнётга дойр сузлар:
а) санъат, иакш, нацкош, раем, рассом, раке, раккоса,
машк, машшок, сурат, таевнр ва б. ;
б) адабиёт. адиб, асар, бадини, шеър, шоир, хикоя, ма-
сал, макол, ма^ола, назм, иаср, рубоий, маснавип, аруз,
кофия, вазп, кнеса ва б. :
9) фанга дойр сузлар: фан, илм, таълнмот, фалсафа,
фаиласуф, табииёт ва б. ;
10) мактаб ва тарбняга допр сузлар: мактаб, китоб, даре,
тарбня, маорнф, хул it ахдок, тартиб, нитизом, таълим, савол,
жавоб, муаллим, мураббии, калам, харф, алифбо, имло, иншо,
нмтихри, давомат ва б. :
11) нашриёт ишларнга дойр сузлар: нашр, нашриёт, мат-
буот, матбаа, тахрнр, ыухаррнр, хабар, мухбир, ахборот, тап-
&пд, таржима, таржимон ва б. ;
12) турли абстракт тушунчаларпн ва. белгиларнп ифола-
ловчи сузлар: ро.^ат, аиш-ишрат, раПрат, ахамият, акл, идрок,
ди^кат, фаросат, хаёл, суръат, бндъат, маъно, э%гиёж, эхтиёт,
хурм ат, саломат, омопат, в акт, мухаббат. х.ол, ахвол, рахмат,
гурбат, халок, азамат, кпймат, секин, сокин, карра, марта,
навбат, рам. муенбат, алам, кулфат, хасрат ва б. ;
13) ер ва осмопга дойр тушунчаларпн пфодаланднган
сузлар: хаво, само, пур, ан.х:ор, шамол, коинот, олам, дунё
ва б. ;
14) в акт тушунчасини ифодалайдиган сузлар: в акт, замон,
давр, фурсат, доим ва б. ;
3. Арабча сузларнинг баъзи бир фонетик белгилари.
Араб тилидан кирган сузларнинг узбекча сузларда мавжуд
булмаган тубандаги узига хос фонетик белгилари бор:
I. Суз бошидаги биринчи унли товуш чузнц айтилади.
Чунончи:

125
а) о товуши: олам, оила, одам, о^ибат, охир, ожнз, олим,
одил, олий в а б. ;
б) э товуши: ёзувда э ^арфидан сунг айириш белгиси
(■ь) ёзилади: эътибор, эътикод, эълон, эътироф, эътнроз ва б.
2. Суз уртасидаги унлн чузиц аптилади. Уша унлидан
сунг ёзувда айириш белгиси ёзилади:
а) а дан сунг: маълум, маъно, маъдан, таълим, таъна,
таътил, муътабар, муътадил, муъжиза ва б. ;
б) е (э) дан сунг: меъмор, меъёр. меъда, шеър;
г) олдинги ундошдан -ат кисми ажратиб талаффуз ки-
линади. Ёзувда -ат цисмидан олдин айириш белгиси ёзилади::
санъат, суръат, бидъат, ж уръат каби.
3. Суз уртасида ёки суз охирида катор ао, оа, аа унли-
лари келиши мумкин: мао риф, соат, мудофаа, мутаассиб,
манфаат каби.
4. Суз уртасида фф, мм, зз, рр, лл, сс келади: музаффар,
м уваф ф ащ ят, муаммо, аммо, муаззам, мухаррир, муаллим,
муассаса каби.
5. Суз охирида тубандаги товушлар булади:
о: аъло, маъно, само, хурмо;
зр: зир, зур: узр, назир, х;сзнр. хузур;
ср: аср. каср, цаср, наср, Миср;
хр: ме^р, му^р;
мр: умр;
см: раем, пем, кием;
за: ариза, ожиза, маъруза;
рф: урф;
рб: зарб, Fap6, ^арб(ий);
лум : мазлум, маълум;
ия: молия (аммо Зулфпн сузпдаги зулф «гаж ж ак» «эроний»
тиллардан кирган), адлия;
лм: илм;
кл: акл, накл;
шк: ишк, маш!\ ва б.
6. Составила «\» ёкн «ж » товуши булган сузларнинг ж у ­
да куп кисми арабча сузлардир: хол, ахвол, ахд, ахл, ха-
лол, тахлил, тимсох, нахр, маж^ул, хак; жамият, жацл,
ажаб, жаб.\а, жума, ж ам каби.
Юкорида курсатилган белгиларни узил-кесил, катънй деб
^исобламаслик керак. Баъзан асл узбекча сузлар хам уша
белгилардан бирига эга булиши мумкин. Масалан: ожиз (ар.)
— ошщ (узб .), мулла (ар. ) — цуллар (узб.) ва б.
4. Арабча сузларнинг баъзи бир морфологик
белгилари. Араб тилидан кирган сузларда баъ-

126
зан арабча аффикслар учрайди. Улардан баъзилари узбек ти­
лида маълум грамматик кийматга эга булса (масалан, -ий
-вий), баъзилари грамматик маъно ифодаламандн {-ат, -от
каби). Арабча сузларнинг морфологик структураспда тубан-
дагилар кузга ташланади.
1. -ий, -вий: сиёсий, маънавий, маъновий, узвнй, оилавий,
илм ий, синфий, ихтиёрий ва б.
2. -ат, -от: ^укумат, хурмат, ту.\мат, азамат, маълумот,
таълимот ва б.
3. Уч-турт бугинли сузларнинг бошида му эл е м е н т келиши
мумкин: мутафаккир, мубтало, мувофиц, муносиб, муборак,
муаллим ва б.
4. Купгина арабча сузларнинг узаги уч ундош товушдан
иборат булиб, улар орасидаги унлилар узгариши билан ёки
олдига префикс кушиш бнлан янги суз ва формалар ясалган.
Ана шу «ички флексия» изларидан уларни таниб олиш мум-
кии: мактаб-мактуб-китоб-котиб-кутуб(хона); масалан-маса-
ла-мисол-мссал; нисбат-нисбий-муносабат; валад-авлод; олим-
илм-уламо: сабаб-асбоб; шеър-шоир-ашъор; машк-машшо/у;
жамоат-жамият-ижтимоий; жам-мажму-жума; ж ум ла жамила;
назар-нозир-назора-манзара-назарий ва б.
Арабча сузларни ажратишда хатога пул куймаслик учуй
юцорида курсатилган белгиларнинг бир нечасини айни бир
суздан топишга .^аракат цилиш лозим: муассаса, мутолаа,
оиащ-иищ ва б.
Н. Маллаев

У ЗБ ЕК АДАБИЁТИДА ГАЗАЛ
ВА У Н И Н Г Р И В О Ж И Д А
НАВОИЙНИНГ РОЛИ ДО Ц И Д А 1

Адабиёт тарихи адабий тур ва жанрларнинг хам тарихи-


днр. Адабиётлар тарихи шуни курсатаднки, бадний суз
санъатининг ривожида катта *Н)нн тутган саньаткорлар ало-
хида адабий формаларнинг (тур ва жанр) тараккиётида хам
мухим роль уинайднлар. Гомер ва Фпрдавсийнннг кахрамоп-
лик ыпопеясида, Эсхил ва Шекспириинг трагедпяда, Эзоп ва
Криловнинг масалчиликда, Низомнп Ганжавий, Хусрав Де.у
лавий, Алишер Навоий ва Абдурахмон Жомийлариииг хамса-
чиликда, Гоголь ва Салтикоз-Шчедрнннинг сатира да, Б а л ь­
зак ва Толстойнинг романчиликда. Мопассан ва Чеховнинг
хикоячилпкда кплгаи хизматлари ва бошкалар бунга яккол
мисо.т б\ла ола.ш. Ш у жи.х^гдал Караганда купи д а т турт-
лнкнинг ахамдягл кагтадир:
Д ар назм се там паямбаронанд,
}\арча! 1 дкн: ..Ло набню баъди»;
Аисофу каендаго газалро —
Фнрдавсню Анварпю С.аъди2.
(Назмда уч киши пайгамбардирлар. Гарчп (хаднеда):
«Меидап бопЖа пайгамбар булмайли» деиилган; Жапгнома,
касида ва гааалда — Фирдавсию Диваршо Саъдий).
Улуг \збек шоири ва мутафаккири Алишер Навоий хам
адабий тур ва жанпларнииг ривожида салмокли урин тутган
саиъаткордир. Унинг бои ва бобавр ижоди узбек классик ада-
биётини, унинг тур ва жанрлариин янги тараккиёт иогонасига
кутарди, такомпллаштирдн.

1 М азку р мацоланинг киск,а вариант» «Узбек тили ва адабиёти» жур-


налнда босилган (1961 йил, 3-сон).
2 Б у туртлик Абдурахмон Ж ом ийнинг «Ба.^ористон» кнтобидан олин-
ди. Конпур, 1907, 85-бет.
Навонйнинг адабий тур ва жанрларнинг ривожида тутган
^рнмни урганиш ва ёритиш, шубхаспз, адабиёт тарихи ва ада-
биёт назарняси жихатидан жуда катта а^амиятга эгадир.
Биз узбек адабиётида м залчилик ва унинг ривожида Навоип-
нинг роли хасида баъзи бир муло.\азаларимиз бнлан уртоц-
лашмокчимиз.
Разал Якин ва Урга Ш арк халкларн адабиётида ке.нг тар-
калган ва узок тарихга эга оулган бир жанрдир. Манбалар-
да газалга турлича таъриф берилгаи. Бу таърифлардан энг
мукаммали Кабул Му^аммаднинг «Х,афт К,УЛЗУМ>> асаридаги
таърифдир: «Бидонки, газал дар лугат дуст доштан, ^адис бо
занон. Ва дар истило\ абъёти чанд аст, муттахид дар вазн
ва кофия. Ва байти аввали он абъёт (ду) мисра бошад, ^ар
ду кофиядор, онро матла ва мабда номанд. Ва байги сони
агар .\ар ду мисрааш кофиядор бошад, зеби матла ва ^усни
матла. Ва байти охирро мацта за хотима хонанд. В а машрут
он аст, ки мутажовуз аз 12 байт набошад... В а баъзе то 19
байт э^ади газал гуфтанд... Аммо базе шуарои мутохорин 21
байт гуфтаанд... Лекин .^ади газал то 19 байт аст. Дар газал
голибан зикри жамоли ма^буб ва сифати з^оли му^нб ва си­
фати холи ошнк бошад. ва мувоиз ва насойн.\ дар дигар нь*-
соми шеър дарж гардад. Аз з^арчи бинопд кунанд, агар висол
бошад ё фирок, ба .\амон тамом кунанд...»3.
(«Билгилки, «газал»,нинг лугавий мазмуни хотннларга сев-
ги ва улар билан муносабатдир. Ва унинг истило^ий (терми-
нологик) мазмуни бир неча байтнинг бир цофия ва вазн билан
бирикувидир. Бундай шеърнинг аввалги байтининг хар икки
мисраси ^ам цофняланади, уни матла ва манба деб атайди-
лар. Иккинчи байтининг хам икки мисраси 1\офияланган бул­
са, у матлага зеб ва хусндир. Охнрги байтини ма 1\та ва хо­
тима дейдилар. Ва шарт шуки, у 12 байтдан ошмаслиги
керак.... Ва баъзилар 19 байт газалнинг чегарасн деганлар...
Ам,мо баъзи кейинги шоирлар 21 байтгача дейдилар... Лекин
газалнинг чегараси 19 байтгачадир. Разалда купинча ма^бу-
банинг жамоли ва сифати, ошик а^воли ва кечинмалари тас-
вирланади. В аъ з ва наси^ат шеъриятнинг бошка турларида
ифодаланади. Газал, висолми ё фиро^ми, нима билан бош-
ланган булса, уша билан тугалланиши керак...)
Б у таърифга, А. Мирзоев таъкидлаганидек4, мацтада шоир
тахаллусинииг берилиши, ^офиядан кейин радиф .^ам ишлатиш
мумкинлиги, газалнинг тематик жи.^агдан ижтпмоий .^аёгнинг

3 Кабул Мухаммад, Х,афт К ул зум , Л акн ау, 1230, \’Ш булнм,


44— 45-бетлар.
4 А. М и р з о е в , Руд аки ва инкншофи газал дар аср.^ои X — XVr,
нашриёти Д авлатии Тожикистои, 1957, 26— 27-бетлар.

9-40 129
хилма-хил масалаларини ^амраб олиши ва бошкаларни илова
килиш мумкин. Бирок, шунда .^ам бу таъриф газалнинг те­
матик ва бадиий-поэтик хусусиятларини ифолалайди-ю. лекин
унинг шакллзниши ва тарацциётини ифодалай олмайди, ал-
батта.
Базал узоц ва мураккаб тарацциёт бос^ичларини кечиб
утди ва ^ар хал^нинг бадиий суз санъатида уз специфик ху-
еусиятлари билан такомиллашди. Форс-тожик тилидаги ада-
бнётда газал,нинг куртаклари X асрда, ^аммадан аввал «ода-
муш шуаро» — Рудакийнинг ижодида равшан курина бош-
лайди. Бироц у даврда газал хали тула шакллан-маган эди.
Базал Рудакий ва унинг пайравлари вужудга келтнрган за-
мин асосида форс-тожик адабиётида X II асрда шаклландп ва
такомиллашди. Б у процесс Шибли Нуъмоний айтганидек5, та-
саввуфнинг ривожи билан эмас, балки Е. Э. Бертельс6 ва
А. Мирзоевлар7 таъкидлаганидек, ша^арлар ^аётининг риво­
жи, хужалик ва маданиятнинг тараккийси билан, шунингдек
феодал истибдодига царши норозилик канфиятларининг ку-
чайиши билан богли^дир. Узбек газалчилигининг пайдо бу-
лиши ва ривожланиши >^ам шуни курсатади.
Форс-тожик тилидаги адабиёт газалчиликда X I I асрда Са-
ноий ва Аттор каби мутасаввуф шоирларнигина эмас, балки
Муиззий, Имодий, Сузанин, Амъац, Рашидиддин Ватвот каби
прогрессив ва истеъдодли шоирларни етиштирди ва мана шу
шоирлар газл жанрининг ривожида катта роль уйнадилар.
Базал тобора дунёвий мо^ият касб этиб борди. Хатто Саноий
каби суфи шоирлар .^ам
М ол РУё гирдн он ру^ зулфи чун занж ир чист,
Ва андар он занжир чандин печ-тоб аз нири чист?
га ухшаш газалларида мистик тал^индан у ш л а уэоклашиб,
^аётга дунёвийликка якинлашган эдилар. Б у дунёвий адаби-
ётнинг голибона .\аётчан кудратнни курсаi ад;;1’. X I I I — X IV
асрларда эса Саъдий Шерозий, Хофиз Шерозий, Хусрав Де>;-
лавий ва Камол Хужандий каби буюк газалчилар етишади.
X V аср форс-тожик тилидаги адабиётда газалнинг мислсиз
устози Абдура^мон Жомийдир.
Форс-тожик тилидаги газалчиликнинг ривожида форс-то­
ж и к тилидаги адабиётни вужудга келтирган барча хал^лар-
нинг — тожиклар, эронийлар, озарбайжонлар, Хиндистон

5 Ш ибли Нуъмоний, Ш еър ал-Ажам, V , том, 28— 30-бетлар.


5 Е . Э. Б е р т е л ь с , Навои, О пы т творческой биографии, М .— Л., 1948,
48-бет.
7 А. М и р з о е в , Руд аки ва инкншофи газал дар аср^ои X — X V , иаш-
оиёти давлати Точикпстон, 1957, 46— 47-бетлар.
8 К,аранг: А. М и р з о е в , У ш а асар, 52-бет.

1.30
хал^лари ва бошка халклар, шу билан бирга зуллисонайн уз­
бек ёзувчиларининг роли ва урни бор. Х,ар бир халк ва тари­
хий боскич газалчиликнинг ривожига уз улссасини кушади,
газал халцлар адабиётидагн муштарак ва узига хос хусусият-
лар билан бирга тар ан и й этади, такомиллашади.
Разал туркин тиллар груипасида сузловчи халклар ада­
биётида .^ам узок тарихга ва ooli тажрнбага эга оулиб, бу
тажрибалар газалчиликнинг ривожига катта ^исса кушди.
Газал узбек адгбиётининг хам жуда кенг таркалган мухим
бир жанридир. Узбек классик адабиётидагк газалчиликнинг
вужудга келиш илк давринп .\озир аникугаш имкониятнга эга
эмасмиз. Бирок шуниси равшанки, X IV асрдаё^ газал узбек
адабиётида лирик турнинг асосий жанрларидан бири сифатн-
да кенг тар м лган за такомиллашгап эди. «Крюса и Раб; yin fb
даги, «Му^аббатнома»даги, шунингдек бошца ёдгорликларда-
гп газаллар шуни курсатади. Разал узбек классик адабнёти-
нинг барча тара^киет боецнчларида лирик турнинг асосий
жанрларидан бири булиб колди. Узбек классик адабиётида
газал ёзмаган, девонининг салмокли кисмини газал ташкил
этмаган шоир йуц десак янглишмаймиз. Узбек совет адабпё-
тида эса газал традицион бир жанр сифатида яшаб келмоцда,
социалистик вокелик заминида янги ва нафис газаллар яра-
тилмокда.
Разал узбек адабиётида дунёвий иуналншннпг бир жанри
сифатида вужудга келди ва бу адабиётнинг барча тараккиёт
бос^ичларида унинг тематик-гоявий ва бадиий-эстетик риво-
жи билан бирга ривожланди. Разалнинг ривожи адабий о:;им-
лпрнинг кураши билан, эстетик тафаккурнинг таракгршеп би­
лан узвий боглицдир. Бинобарин, турли ижтимоин ва адабий-
эстетик позициядаги шоирларнинг газали, поэтик ва бошца
шаклий ухшашликларига ^арамай, турлича мо^иятга эгадир.
Узбек классик адабиётининг вужудга келншн ва ривожла-
нишида туганмас чашма ва майорат мактаби булган халц ог-
заки ижоди узбек газалчилигининг вужудга келиши ва ри-
вожланишида бой маънавий, бадиий-поэтик бир манба булди.
Айникса халц цушицлари, уларнинг узоц тажрибаси, бой ва
хилма-хил мазмуни, бадиий услуби ва санъатча мо^ияти га*
залларга бой маънавий озуца берди, уларнинг халцчиллиги-
га, миллий колоритига, тили ва бадиий услубнга самарали
таъсир этди.
Лутфийнинг
«К,он булди кунгул фирокингиздин,
Жон куйди )^ам иштиёь;ингиздин»9;

9 Л у т ф и й, У збек классикларн кутубхонаси, Тошкент, Узадабийнашр


1958, 88-бет.

131
Навонйнинг
« Б азм аро rap йук най ила даф,
Х ам ёмон эрмас ун била ка ф »10

Шунингдек бошка шоирларнинг ^ам халк; цуши^ларига


ухшаш куплаб содда, равон, жуш^ин ва муси^ий разаллари
вужудга келди.
Х алк {^уши^ларининг газалларга таъсирини вазн масала-
сида з^ам равшан куриш мумкин. «Туркий» деб юритилган
халк цушицларининг вазни (рамали мусаммани макеур) F a -
заллардан .^ам кенг урин олади. Навоий «Мезон-ул-авзон»да
халц ^ушиклари з^акида сузларкан: «... Яна сурудедурким,
ани «туркий» деб турлар ва гоятдин ташкари дилписанд ва
рухафзо ва нихоятдин мутажовиз, айш аз^лига судманд ва
мажолис оро суруддур... ва ул доги рамали мусаммани максур
вазнида вокеъдур...»11— дейди. Шоир Атоий девонидаги 260
газалдан 109 таси мана шу вазнда битилган12. Газалнинг ку-
шикларга мувофшуташган з^олда яратилиши куй орцали унинг
кенг жамоатчиликка, саводсиз кишиларга бориб етишини
кузда тутиш билан хам богликдир.
Куп газалларга халк, асарларидаги ^азфамонлар образи
кую к мазмун ва жило бергани, халк санъаткорлиги сайкал
багишлагани, халц мацоллари, таъбирлари ва халц юмори ла-
тофат ^ушгани маълум. Бунга, жумладан, Навоийгача етиш-
ган атокли санъаткорлардан Атоийнинг халк, эртакларидаги
«сув париси» образи асосила яратган:

«У л санамким, сув якосида паритек ултурур,


Fohth нозуклукиндин сув била ютса б улур »13,—

матлали газали ёки Лутфийнинг хал!\ маколлари тизмаси асо-


сида яратган:
«Аёгингга туш ар хар лахза гес?,
М асалдурким : «Чирог туби цоронги»14.

газали ва яна куп-куп адабий ёдгорликлар як 1\0 л мисол була


олади. Газал бутун тараккиётн давомида халк орзаки ижоди-
дан кенг ба^раманд булади, халк асарларига, халкнинг з^аё-
ти, руз^и ва умид-орзуларига янада якинлашиб боради.
10 А л и ш е р Н а в о и й, Танланган асарлар, I том, Девон, Тошкент,
Уздавнаш р, 1948, 78-бет.
11 А л и ш е р Н а в о и й , Мезон-ул-авзон, Тошкент, У з С С Р Ф А наш-
риёти, 1949, 94-бет.
12 Э. Р у с т а м о в , Отойи, ( О т о й и , Танланган асарлар, Тошкент,
1958, 8-бет).
13 О г о й и , Танланган асарлар, 84-беп.
14 У ш а асар, У5-бет.
Ш у билан бирга, узбек адабиётида газал ёзма адабиёт-
нинг тажриба ва традициялари заминида вужудга келди ва
рнвожланди. «К,утадгу билик»даги бахор тасвпри ва карилик
айёмига башшланган парчаларга ухшаш лирик шеърлар у з ­
бек газалчилигининг маълум илдизларп >$ам булди.
Узбек адабиётида газалчилнк форс-тожик тилидаги ада-
бнёт (адабнётлар) газалчилигидан бирмунча кейин вужудга
келди хамда форс-тожик газалчилигидан, унинг тажрибаларп-
дан таълим олди, традииияларини давом эттирди ва ривож-
лантирди. Хусусан Саъдий, Хофиз, Хусрав Де^лавий, Камол
Хужандий ва Абдура^мон Жомий каби шоирлар узбек газал-
чиларининг диккатини узига жалб этди. Буни, жумладан, На-
вопннинг 3 уста газалнавис .\aiyi.iarn куйидаги кигъаси хам
равшан курсатади:

Газалда уч киши таирндир ул наш.,


Ким аидин яхши iivis назм ,а.\тимоли.
Бирн м у ъ ж н з баё#«иг сохири хинд,
К и и н к ахлипи уртар сузу х,оли.
Бирн Иней нафаслиц ринди Шероз,
Ф а по дайрида маету лоуболи.
Бири кудеи асарлик орифи Ж о м ,
Ки жоми Ж а м дурур сингои сафоли.
Навоийнинг назмига боксанг эмастур,
Б у учиинг ^олнднн хар бнйти холи.
Хам оно кузгудуркнм акс солмиш,
Анга уч шухи ма.\пашшшг ж ам о ли 15.

М аълумки, узбек халки билан форс-тожик тилидаги ада-


биётни яратган .халклар уртасидаги иктпеодни ва изданий
алокалар чукур тарихий илдизларга эгадир. Бу хусусан уз-
беклар билан тожиклар мисолида равшан куринади. Иктисо-
днй ва маданнй хаёгдаги алокалар узбек адабиёти билан
форс-тожик тилидаги адабиётлар уртасида ^амкорлик ало-
каларини ва муштарак хусусиятларни вужудга келтирди.
Форс-тожик тилидаги адабиёт узбек халцига манзур булиб,
унинг маънавий маданияти ривожига самарали таъсир этга-
нидек, узбек адабиёти ,\ам форс-тожик тилидаги адабиётни
яратган халкларга манзур булиб, уларнинг маънавий мада­
нияти ривожига самарали таъсир этди. Узбек халки Фирдав-
сий, Низомий, Саъдий, Х1офиз, Хусрав Де.угавий ва Жомий
каби буюк суз санъаткорларини я^индан билгани ва севгани-
дек, узбек адабиётининг Лутфий, Навоий ва Бобир каби улкан
намояндалари ^ам форс-тожик тилидаги адабиётнннг яратув-
чилари булган — тожик, эрон, озарбайжон, .\инд ва бошка
халкларга ^ам манзур ва севимли булди. Форс-тожик тилида-

15 А л и ш е р Навоий, Танланган асарлар, I том, Девон, 144-бет.

133
гп адабиёг узбек хал^ига яна шунинг учун хам я^инки, узбек
халкинннг узи ^ам шу адабиётни яратувчилардан бири, унга
катта хисса кушган халцдир. М аълумки, узбеклардан (айниц-
са X V асрга цадар) куп форсигуй шоирлар етишган х;амда
Хоразмийдан ( X IV аср) тор гиб Хамза Х,акимзодага к;адар
купчилик узбек ёзувчилари зуллисонайн — икки тилда (узбек
ва форс-тожик тилларида) ижод этган ёзувчилардир. (Б у тра­
диция Совет даврида >^ам давом этади). Узбек ёзувчи­
лари форс-тожик тилидаги асарлари билан, жумладан, нафис
газаллари билан хам шухрат ^озонганлар. Лутфий, Навоий
Бобир, Мухаммад Соли.\, Турди, Амирий, Махмур, Мунис,
Ога^ий, Му^имий. Фур^ат ва бошцалар шундай шоирлардан-
дир. Жумладан, Навоий мавлоно Лутфийнинг форс-тожик ти­
лидаги ижодкорлик ма^орати ва шухрати ^ацида бундай де­
ган эди «... Форсийда ^асидагуй устодлардан купининг муш-
к\'л шеърларига жавоб айтибдур ва яхши айтибдур... охир
у.мпида ралифи «офтоб» шсъри айттиким, замон шуароси та-
таббуъ килдилар, хеч цайсн матлани оича aiira олмадилар
ва ул матла будурким:
Э зи зу.гфи шаб мисолат сонпарвар офтоб,
Шомм зулфатро ба жойи мох дар бар офтоб.

Ба угар вактида бу газал матлаинким туганмайдур эрди, ва-


сият кнлдиким, ^азрати Махдуми Нуран (Жомий — Н. М.)
тугатиб, уз девонларида битсунлар деб, ул ^азрат >^ам туга-
тиб, уз девонларида битдилар ва ул матла будурким:
Гар кори лили ошик ба кофири Чин афтад.
Бед з-онки ба бадхуйи бемехри чунин аф тад»16.

Навоийнннг узи ва бошг;а машхур узбек ёзувчилари цам


форс-тожик тилидаги адабиётга кимматли дурлар кушдилар.
Демак, узбек газалчиларикинг форс-тожик тилидаги адабиёт-
дан таълим ва илхом олиши уларнинг узи ^исса кушган ада­
биётга мурожаат килишлари хамдир. Узбек классик адабиёти
форс-тожик тилидаги адабиётлар билан ^амкорлик цилди ва
у билан ижодий мусобацалашди хам. Мана шу ижодий ^ам-
корликда ривожланган узбек газалчилиги газал жанрининг
умумий тараккийсига, унинг гоявий-бадиий такомнлига кат­
та .\исса кушди, форс-тожик тилидаги газалчиликка хам ижо-
бий таъсир ^илди.
Худди шунингдек, газалчиликнинг ривожига узбек халк;и
билан озарбайжон, туркман ва бошка халцлар уртасидаги
16 Алишер Навоий, Танланган асарлар, I I I том, Тошкент, 1948,
56-бет.

131
адабий алоцалар з^ам муз^им аз^амиятга эга булди. Лугфнй,
Навоий, Бобир ва бошца машхур узбек ёзувчиларининг озар­
байжон, туркма.н ва бошка хал^ларга яциндан манзур булга-
ни, севилгаии каби, Фузулий (1498— 1556) ва Ма^тумцули ка­
би ёзувчилар з^ам узбек хал^ига манзур ва севимлидир. На-
воийни узига устоз деб, ундан катта таълим олган Фузулий
ва Ма^тум^улиларнинг асарлари, жумладаи разаллари, узбек
халци орасида кенг тарцалган, унинг музика санъати — ашу-
лала'ри цаторидан мустаз^кам урин олган. Улур озарбайжон
шоири Фузулий разалчиликнинг устоз намояндаларидан бири
булиб, у газал з<,ак,ида:
Разалдир сафо бахши а^лн назар,
Разалдир гули гулистони з^унар.
Ризоли газал сайди осон дагил,
Разал мункири а^ли ирфон дагил.
Разал билдирар шоирнинг к,удратин,
Разал ортурар нозимнинг шух,ратин.
Ра зал де, ки маш^ури даврон ула,
У^имокда, ёзмовда осон у л а 17,—

деган эди.
Демак, узбек разалчилигининг шаклланиши ва тараадий-
сида узбек халк орзаки ижоди, узбек ёзма адабиётининг таж-
риба ва традициялари билан бир цагорда, бошца халцлар
билан булган адабий алоцалар з^ам маълум адабий фактор си­
фатида ижобий аз^амиятга эга булди ва уз навбатида бу ада­
бий алокалар бош^а халцлар адабиёти ривожига салмоцли
хисса !^ушди.
Узбек разалчилигининг ривожи санъатнинг бошца тури —
музика санъати ривожи билан з^ам узвий борлицдир. Маълум-
ки, жуда куп хал^ куйлари ва мацомларда айтиладиган ашу-
лаларнинг тексти назаллардир. Б у з^олат узбек разалчилиги-
нинг илк даврларидаёц вужудга келган эди. Масалан, Хораз-
мий «Муз^аббатнома»да
Хусайний пардаси узра тузуб соз,
М уганний бу газални к илД» огоз18;

Ироний мутрибе хо^ам хуш ал^он,


К и хонд пн казалро дар сифа>;он19

мисраларида «Хусайний» ва «Сифа^он» куйларини тилга ол-


са, Саид Аз^мад ибн Мироншоз^ «Таашшуцнома»да 10 номада-
ги 10 та газалнинг з^ам махсус куйлар билан айтилишини таъ-
17 Ф у з у л и й, Девон, Тошкент, Узадабийнашр, 1959, 6-бет.
18 X о р а з м и й, М у^аббатнома, 292-бет (Бри тан и я музейида сацла-
наётган кулёзманинг ф отонусхаси).
19 Ш у кулёзма, 310-бет.

135
кидлайди: 1— 2 номаларда — «Ирок», 3-номада — «Наво», 4-
номада «Хусайний», 5-номада — «Рост», 6-номада — «Уш-
шо^», 7-номада — «Сифахон», 8-номада — «Х,ови», 9-нома­
да — «Нихозанд», 10-номада «Панжгох»20. Худди шунинг-
дек, Лутфий .\ам газалларида суз уйини билан бир неча ма-
Комларнинг номини тилга олади, билвосита булса хам, шсъ-
риятни музика билан боглайди:
Л \тф ий Хирида цолмади шеърингга муштари,
Азми Х и ж о з килки мацоминг Иро^ эмиш21.

Солдп Туркистон элига Лутф ийни кофир кузунг,


Н е мажоли борки ]\илгай «рост» о.\ангн «Нроц»22,—
ва бошкалар.
Газалнинг музика санъати билан алокаси тобора ривож-
ланади. Шоирлар куйларга мослаб газаллар битадилар,
созандалар ва хофизлар газалларга куй яратадилар. Навоий,
Бобир, Амирий, Нодира, Увайсий, Мунис, Огахий, Мукпмий ва
Фурцат каби куп шоирларнинг газаллари халк куйлари ва
классик мацомлардан кенг урин олади.
Разал ва газалхонлик туйларнн, халь; сайлларини обод
цилади. йипш ларда (туй, зиёфат ва бошкалар) газални куй-
га солиб айтишдан таш^ари, уни музика куйига солмай ай-
тиб бериш, мушоира килиш хам бир одатга айланган эди.
Буни газалхонлик, уста газал айтувчиларни газалхон ёки
газалгуй деб юритиладн. Бу одат ^озирда уам, айникса, Бу-
хоро, Самарканд областларнда ва бошка жойларда давом
этиб келмокда. Б у ерларда шундай маросимларда купинчаик­
ки тилда: узбек ва тожпк тилларида газаллар айтилади.
Бундан ташкари, «байтбарак» деган махсус мушоира булиб,
унда )^ам купинча газаллар байтидан фойдаланилган. Байтба­
рак айтувчилардан бири айтган байт кандай товуш билан ту-
галланса, нккинчиси худди шу товуш билан бошланувчи байт
айтиши ва байтбарак бир томоннинг енгилишига кадар да­
вом этиши лозим эди. Байтбаракка дойр махсус китоблар кам
яратилган эди23.
Демак, газалнинг ривожи музика санъати ва халк маро-
симлари билан ^ам якиндан богликдир. Куй газалга >^аёт ба-
ппилайди, унинг кенг омма уртасида ёйилншига хизмат кила­
ди, кун яиги-янги газалларип хам вужудга келтиради.
Разал узбек адабий тили ривожи билан бирга ривожлан-

20 У.чбек адабиёти тарихи хрестоматияси, I том, 1941.


21 Л у т ф и ii, У ш а асар, 52-бет.
22 «Hanoiiii :;амоидошлари», Туплам, Тошкент, Уздавпаш р, 1948, 131-бет.
23 Каранг: С а д р и д д и м А п п и и, Асарлар. 8 томлик, 1 том, Тош ­
кент, Узадабиипашр, 19G3, 34-бет

136
дм. Узбек шоирлари хал 1{ жонли тилидан кенг фойдаланнб,
узбек адабий тилининг ривожига .\исса кушдилар ва бу тил-
нинг ривожи я.чгидан-янги газалларнинг вужудга келишида
уз вазифасинн муваффакият билан бажарди.

* &
*

X I I — X I I I аерларнинг адабий ёдгорликлари ннхоятда оз


сакланиб колган ва бизга мат.лум булган ёдгорликларда га­
зал жанрида битилган шеърлар й т Дастлабки узбек разал­
лари билан биз факат X IV аср адабий ёдгорликлари оркали
танишиш имкониятнга эгамиз. Булар «Kpiccan Рабгузш Ъ
(1310)даги ажойиб «Ба.\ориёт» газали, Хоразмийнинг «Му-
хаббатнома»сидаги (1353— 54) газаллар (унда жами 5 газал
б5р1иб, бундан 3 таси узбек тилида — бири Мух.аммадхожа
газали, 2 таси форс-тожик тилида) ва бошкалардир. Бу га­
заллар узбек разалчилигининг X I V аерда сезиларли ютуклар-
га эришганини хамда узбек разалчилигининг илдизлари бир
мунча олдин бошланиб, XIV' аерга кадар маълум тажриба
туплаганини курсатадн. М аьлумки, Урта Осиё халклари.
жумладан уз-бск хал^и, X I I I асрнинг охирларидан бошлаб
Чингизхон истилоси окибатида каттнк шикает курган, хароб
булган хужалик ва маданиятни тиклаб, янги-янги ютукларни
кулга кирита бошладилар. Анникса Хоразм тез тараккий эт-
дн. Б у ^олат узбек дунёвии адабиётининг ривожига хийла
кулай шарт-шароит вужудга келтирди. Дунсзнй адабиёт би­
лан диний-мистик адабиёт уртасида, .^атто Рабрузий каби
бир ёзувчининг ижодида, кагтик кураш борди. Б у курашда
дунёвий адабиёт усди, камол топди. Разалнннг хам тараккиё-
ти мана шу дунёвий адабиёт бнлан борлн^дир. Дунёвий ада­
биёт вакиллари, узбек классик адабиётининг кейинги тарак-
кнёт боскичидаги прогрессив ёзувчилар газалнинг тематик-
гоянип, бадишыючтпк ривожида етакчи роль уииадилар, га­
зал тобопа xaci талаблапига, халк оммяллпшпшг млнфлатнга
якинлашиб борди. Дипии-мистнк адабиёг камонндалари л\а
уни бадбин ва реакцион фнкрларнинг воситаси килишга, реак­
цион сарон аристократ ёзувчиларн феодал маишатпарастлнги
ва сарой адабпётига хос шаклбозликлар курбони килишга ин-
тилдилар. Буидаи фарк-тафовутва зиддиятлар севги темаенда
яратилган газалларда хам равшан куринади. Прогрессив
шоирларда севги темаси дунёвии, инсоннинг ннсонга булган
севгиси булишн билан бирга, у кенг ижтимоий-фалсафий ка-
тегориядир ^ам. Севги .\аётга, ннсонга, яхшилик ва эзгуликка
му^аббатнинг ифодасиднр. Севги темаси шахеий ишкий кечмн-

137
маларнинг ифодасигина эмас, албатта (маълумки, масалан,
Лутфий 90 ёшдан ошганидан кейин ^ам нищий газаллар бит-
ган). Севги темасидаги газалларга ижт.имоий ^аётнинг бопща
масалалари буйича киритилган «^истирмалар» (антиклери­
кал ва антифеодал кайфиятлар) янада цимматлидир. Реак-
дион шоирларда эса севги темаси ё ило^ий севгининг ифода-
си ёки маишатпарастликнинг баёни булиб цолар эди.
Масаладан узоцлашиб кетмайлик. Улуг шоир ва мутафак-
кир Алишер Ыавоийга цадар газал жанри узбек адабиётида
маълум таракдиёт боскичини утди, X I V асарда Рабгузий ва Хо-
размпй каби шоирлар газалчиликда маълум мавце тутган
булсалар, X V асрнинг биринчи ярми Саккокий, Отойи, Я^и-
ний ва ни^оят Лутфий каби забардаст газалчиларни етнш-
тирди. Б у шоирларнинг >;ар бири газалчиликда узига хос ху-
сусият ва мав^ега эга. Биро^ шу билан бирга, уларнинг F a -
залларига хос айрим муштарак хусусиятларни ^ам курсатиш
мумкин:
Разалнинг асосий ва етакчи темаси севгидир. Б у севги
хаётий, инсоннинг инсонга булган севгисидир; дунёвий севги
таркидунёчилик ва бадбинликка, шайхлар ва зо^идларга цар-
ши к,уйилади; севги темаси (^исман булса .^ам) ижтимоий
хаётнинг бошка масалалари (дустлик, вафо, садо^ат, эзгулик,
зулм-зурликдан норозилик ва бошцалар) билан бирга 6 o f -
ланади. Разалда уч асосий образ: ошиц, ёр ва ра^иб образ-
лари яратилади; ёр ва рацибдан шикоят кенгрок; ва чук;урро^
ижтимоий мазмун касб этади; халц огзаки ижоди (цушицлар,
маколлар, образлн ифодалар ва бош^алар) газалнинг f o h -
вий-бадиий ривожига, тилига катта з^исса ц^шди; узбек F a -
залчилари форс-тожик тилида хам газаллар битдилар, форс-
тожик тилидаги адабиётдаи таълим олдилар ^амда у билан
мусобацалашиб катта муваффациятларга эришдилар; гарчи
баъзи воцеабанд газаллар (масалан, Лутфийнинг «Зотингда
хак изгори камолот ^илибдур»24 газали кабилар) яратилса
.\ам, пароканда газал ёзиш .^оким бир традиция эди (Саъдии,
Х,офиз ва Хусрав Де^лавийларда булганидек); купчилик га­
заллар 7— 8 байтли газаллардир, газаллар узбек тилига,
унинг талаффуз хусусиятларига мос булган вазнда — «ару-
зи туркий»да, шу билан бирга купрок; рамал ва з^азаж ба.^р-

24 Хоразмий, Отойи, Саккокий, Л утф и й ва боищалар ^а^ида махсус


илмий текшириш ишлари бор: С. К, о с и м о в, Хоразмийнинг ижоди (кан-
дндатлик диссертацияси); Э . Р у с т а м о в , X V асрнинг биринчи ярми
ёзувчилари... (кандидатлик диссертацияси); Э. Р у с т а м о в , Узбекская
поэзия в первой половине XV века, И В Л ., М., 1963; X- 3 а ­
р и ф о в , Л утф и й ва Навоий, «У луг Узбек шоири», Туплам, Тошкент,
(1948) ва бошцалар.

138
ларида яратилади; газалларда ^офиядан таш^ари (оддий ко-
фиядан ташкари кофиятайн— жуфт р^офия, тажнисли ^офия
ва боищалар ^а>м ишлатилган), бир ёки бир неча сузли радиф-
лар ^ам ^улланилади; разал узбек адабий тили билан бирга
усади; разал музика санъати билан узвий ало^ада ривожла-
нади; X IV аср ва X V асрнинг биринчи ярмидаги газалчилик
Навоий разалларининг вужудга келишига маълум замин бу-
лади; бу даврдаги газаллар ?\али тематик ва гоявий жихаг-
дан мах,дуд булиб, халк х,аёти ва унинг э.угиёжларидан ан-
чайин четда колади; уларда тасаввуф таъсири >;ам баъзан
содир булади; шартли ва мавхумий образлар хийла купрок
кулланилади ва боищалар.
Юкпрндаги фикрларнн кувватлаш учун, изо^сиз булса
хам, бирор шоирдан, масалан Отойидан бир неча шеърий пар­
ча келтирамиз:
Севги; ёр ва ^аётга му^аббат:
Кел, эй дилбар, ки бустон вацти булди,
Гу л очилди, гулистон ваь;ти булди...

Лнтиклерикал ва таркидунёчиликка ь,арши кайфиятлар:


Саъй этар зохнд мени жаннатнинг эски богина,
Мен борурменму юзунгдек навбадорнмдан йироц.

* *
*

Курармен боги ж ан и ат мевасиндин,


Янокинг норини юз цатла бе.\роц.

* *
*

Учмоцта юз катла киёмат булур эди,


Тубида агар булса, бу ^омат билан рафтор.

* *
*

Зохидо, хуру кусур кавсару туби санго,


Бизга дилбар васлидур дунёву уцбодин мурод.
* *
*

Сурса м алакулм авт: «Санга дур керак?»— деб,


«Иук-йуц, менга дилход!» дегумдур, даги ?лг\м .

139
Булса жаннатда Отойм сснскзин, цнлган фигон,
Олдилар дузахка деб, фирдавси аълодин йирок.

Ижтимоий корозилик кайфиятлари:


Чун сифлалар иасибн булубтур, Сироту Тун учун,
Кел, х 1 грца кий Отопи, равон б?л бу Хироттин.

Е шик балоси манга ё жаври замона,


Е ёр жафоси манга ё гуссан агёр.

* *

Ер ч у н фарсднма стмас, та.чаммул кнл к у н г у л ,


Доднн кнмдпн тнларсан, подшо рахм анламас.

* «

Ю 1 Отонидек гадое улса, кантнб бокмагай,


Б у думогу кнбркнм, ул v c h султоннпдадур.

Ошиц, ёр ва раки б:
Э ш н кта нтлапннг манго миннат кчлуплар, о.^,
Хеч кммса Ъ\ лмаспу кншннннг 'п н у ошнда.

Халц огзаки ижодига мурожаат:


Ш амм аи шарх анласам тобугда хнжрон циссасин,
Сен дегаПсенким, укуйдур ппрп Кан тон кнссасин.

Эмди билдпм рост эрмиш, балки курдум к\з била.


Улкп дерлар сув ]упи, ки, гох кузга С ?РУ НУР-

Янги образлар ва образли ифодалар:


Х урлар кавсар шаробин ичмагайлар равзада,
Лабларинг жоми майнпинг тобсалар сарМутини.

140
Огзннгда м у ъ ж и з оятин I Тсо куруб зиёд,
Биздии цочиб ёшуруиди кук пчра уёттин.

* *
*

X vch ичра кусурин билибон то дамп ма^шар,


Еш ундп юзунг -\ижолатидин ж аннат аро едр.

Радиф:
Эн орази ш амсу камарим, неттп, не булди?
В-эм тишлари дурру гавхарим, нетти, не б^лди?

Музика санъати билан алока:


Гар ?к\'р хо(0|нда мажлисда Отойи шеърини,
Зухро чапг кубсор, цилур шамсу ^амар лавку жаро\.

Ба бошцалар. (Мнсоллар Отэйинннг 1958 пил да Узадабий-


нашр босиб чикарган «Танланган асарлар»идан олинди).
Навоий даврида газал форс-тожнк тилидаги адабиёгда
хам, туркий тиллардаги, жумладан узбек адабиётида ^ам
янада кенг таркалди ва ривожлаиди. Абдура^мон Жомий
«Бахористон»да газалнинг энг кенг таркалган бир шеърий
форма булиб колгани хакида бундам деган эди:
«Ш еър дар иксом ает: чун касида ва газал ва маснавий
ва китъа ва рубоий. Ва шуаро дар шумораст, онхо мутафовут.
Баъзе мукаддарки, ба жамъи иксом шеър гуфтаанд ва баъ-
зе аз кабилеандки, майли этом баъзе аз им бештар буда аст,
чун муттакадимон, ки и.хтммомм эшон ба касоид буда аст ва
дар мадопих ва мавоънз ва гайрон. I I x jh m o m ii он баъзе ба
б а хмлофм муто^лронки, сухани эшон аксар ба
тармкм газал воке шуда аст ва адади ин тоифа аз х.аср берун
аст...»25.
(«Ш еър шундай кием (тур)лардан иборат: касида, газал,
маснавий, цнтъа ва рубоий. Шоирлар хам бир-бмрмдан фарц
килади. Баъзиларга назмнимг хамма турмда шеър битиш на-
сиб булган, баъзнларнинг майлн булардан бирмга кунроц-
дир. Чунончи: утмиш шоирлар купроц касида, мадхия, ваъз
ва бошкаларга, баъзилар маснавмйга Kynpoij эътпбор бер-
ганлар ва ^озирги шоирларнинг сузи бундаи фар^ли уларок
газал шаклида воке булубдур, бундай шоирларнинг сони бе-
хад куидир...»

25 А б д у р а >; м о н Ж о м и й, Ба.^орнстон, Конпур, 1907, 85-бет.

141
Дар^акнкат, Навоий «Л\ажолпс-ун-нафоис»да келтирган
400 дан зиёд шоиркинг деярли хаммаси газалнавнслардир.
Г азал X V аср адабиётида шунчалик кенг тар^алган бир ада­
бий жакр булганки, Навоий «Мезон-ул-авзон», «Мухокамат-
ул-лугатайн» ва боища асарларида илмий муло.хазаларини
баён этишда кУпинча газаллардан парча келтиради.
X V аср адабий хаётида газалнииг таърифи бехад ошиб
кегади. Жомий «Ашпат ал-ламаъот» асарнда газалга юксак
бахо бериб: «Аз жинси жавхари фунуни шеър хеч гав.\аре
латифтар ва жавхаре ширинтар аз газал нестки, хама сама-
раи аъмол ва мацомат ва ахвол ва натижаи ишк ва му^аб-
бат бо маъшуц муврус асрори фиро^ ва висол аст:
Аз фунуни шеъри фаи бе\тарнн омад газал,
Ч \ !I накуруён, ки дар сурат бе^анд аз ж и ну инс»26.

(«Ш еър фани жавхари жинси газалдан кура латнфроц гав-


\ар ва шнринрок жавхар нукки, у барча аъмолларнинг ва ха-
ракатларнинг ва а^волнинг самарасини, севги ва севиш суз-
ларини, висол ва фирок сирларини ифодалаган булсин: Шеъ-
рият фанининг знг яхшис.идур газал, Рузаллар юзп инс-жинс-
дан ^ушдир хар мах,ал».)
X V I аср шонри Сайфий Бухорий булса:
«П анж байтеки дилпазир буд,
Бехтар аз хамсатайн медонам.»27

(«Кунгилга хуш беш байтни икки хамсадан аъло била-


м ан»),— дейди. Б у сузларда, шуб^асиз, катта муболага
бор. Биро>^, X V аср адабиётида газалнинг кенг таркалгани вг
китобхонларга жуда манзур булгани шубхаснздир.
X V аср газалчилнгинииг ривожида хаммадан аввал Жомий
ва Навоийларнинг хизмати улугдир. Жомий форс-тожик ада­
биётида ^аммадан х,ам куп газал ёзди (жами 1000 газал).
Парвиз Хонларининг таъкидига кура, на Саноий, на Аттор, на
Саъдий, на Хусрав Де^лавии ва на ботика шоирлар бунчалик
куп газал битган эмаслар28. Жомийнинг газаллари гоявий
мазмуни ва бадиий киммати билан Саъдий, Хофиз ва Хусрав
Дехлавийларнинг газаллари каби мароцлидир.
Алишер Навоий узбек ва форс-тожик тилидаги газалнинг
улкан устозларидандир. У Х,амид Сулаймонов ани^лагани-
дек29, узбек тилининг узидагина 2600 газал яратди ва бу

26 А. Мирзоев китобидан олинди, 63-бет.


27 Ш у китоб, 64-бет.
23 П а р в и з X о и л а р и, Арузи Форсий, Те^рон, 149— 150-бетлар.
29 Алишер Навоий, Хазойин-ул-маоний, 1. Раройиб-ус-сигар,
С уз боши, У з С С Р Ф А нашриёти, 1959.

112
рацам унинг форс-тожик тилидаги газаллари билан 3U0U дан
ошади. Гап, албатта, соннинг узидагина эмас. Навоип г.
заллари узбек газалчилигини янги тараь^иёт погонасига ку-
тарди ва форс-тожик тилидаги газалчиликка бебахо хисса
кушди. У «Садди Искандарий»да айтган эди:
... Раразким чу назм улди тухм ат манга,
Ейилди жахон ичра шухрат манга.
Разал тарзига аввал айлаб ситез,
Ж а х о н ичра солдим улуг рустхез.
УКУР вацти а-VI и саломат муни,
К у р уб олам ичра киёмат купи.
Хар аснофи зикри змас шаънима,
Билур ха Р киши бокса депонима...30.

Афтидан, Навоий бадиий ижодкор сифатида шугулланг.'л! би­


ринчи адабий жанр хам газал булган.
Навоий газаллари унинг узбек адабий тили ва адабнити
ривожи учун курашининг хам, шу курашдаги улкан ютукла-
рининг .^ам ажралмас бир ^исмидир. Навоий пжоди реак-
цион феодал-клерикал адабиётга к,арши курашда усди. чн-
ншуш, такомиллашди. Навоий реакцион ва дидсиз шоирлар-
га карши каттиц кураш олиб борди. Жумладан, у шекл-
бозликка берилиб кетиб, маза-маграсиз шеърлар битган му-
такаббир ва баландпарвоз шоирларга карши бундай дегап
эди:
Керак да\р ахлига ун кун жадал,
Ки беш байтдин боглагай бир газал.
Б асе маснавигуйи нозук хаёл,
Ки назм ахли ичра солиб цинлу кол.
Халойицка юз хусну ноз айлагай,
Ки ун йилда минг байт соз айлагай.
Чикоргон замон ул навъ ойин савод,
К и оламда йук буйла р а т и н савод.
Саводига хар кпмки куз солибон,
Каро шоми мехнат аро колибон.
Н е зулматки, й у к оби хайвон анга,
К а ю тунки, й у к мехри рахшон анга31.

Навоий бутун ^аёти ва ижодий фаолиятини инсоннинг бахт-


саодати учун курашга, халк ва ватанга хизмат цилишга, илм-
маърифатнинг равна^ига багишлади.
Ч у н Fapa3 с у з д и н эрур м а ъ н о анга.
Н окил улса хох хотин, хох эр32,—

30 А л и ш е р Н а в о и й , Хам са, Тошкент, У з С С Р Ф А нашриёти 1958,


1237-бет.
31 А. Н а в о и й , Хам са, 1649-бет.
32 А. Н а в о и й , Танланган асарлар, I том, 1948, 318-бет.

143
деган шоир асарларида даврининг энг илгор царашлари ва
орзу-интилишларини дохи санъаткорга хос юксак майорат
билан нфодалади, куйлади.
Навоий меросининг жуда катга ва бои бир цисминн ли­
рика — «Хазойин-ул-маоний» ва «Девони Фоний» ташкил эта-
ди. Хамид Сулаймонов аниклаган рацамларга кура, «Хазо-
йин-ул-маоний»нцнг умумий хажми 44901 мисра булиб, бун­
дам 49 006 мисра газаллардан нборат. Ш у билан бирга, «Ха-
зойнн-ул-маопшЬнинг комиозицион асосини хам газаллар
ташкил этади. Чунки «Хазойин-ул-маоний»нинг 4 девонида
бошка жанрдаги шеърларнинг мицдори бирмунча фар^ ци-
лади, лекин газаллар эса, х.ар бир девонда 650 тадандир. Н а ­
вонйнинг газалга эътибори ва мух.аббати шу даражада эди­
ки, v даврининг девон тузиш градицияларидан чекиниб, уз
девонларини цасида билан эмас, балки газал билан бош-
лайди.
Навоий халк огзаки ижодидан, узбек ва форс-тожик тили-
даги газалчилик тажрибаларидан кенг таълим олди. У устоз
газалнависларнинг традициялариии давом эттирибгииа цол-
май, балки газалчиликни янги тарацциёт погонасига кутарди.
Навоий газални ^аётнинг э^тиёжи ва талабларига янада якин-
лаштирди. Унинг газалларида севги темаси чинакамига кенг
ижтимоий-фалсафий категория булди. Навоий газалнинг те­
матик доирасини кенгайтирди. У газалларида ижтимоий хаёт-
нинг деярлик барча масалаларини цачраб олди. Разаллар
улуг шоир ва мутафаккирнинг фалсафий, ижтимоии-сиёсий ва
ахлокий-таълимнй карашларининг бадиий тажассуми, X V
аср хаётининг шоир лирик кечинмалари оркали ифодасидир.
В. Г. Белинский айтганндек, лирикада «... шоирнинг шахсияти
биринчи уринда туради, .утм фацат, у оркалигина биз хамма
нарсанн кабул киламиз ва англаймиз»33. Навоий лирикаси,
жумладан газаллари, билан куз ^нгимизда буюк гуманист,
халкиарвар, маърифатиарвар, мураббий, зулм-зурликни ко-
раловчи, бемаъни хислатларни ва разил кишиларни аёвсиз
танкид килувчи хамда, шу билан бирга, даврининг зиддият
ва муаммолари билан яшаган улуг инсон сифатида гавдала-
нади.
Навоий фалсафий, ижтимоий-сиёсий ва ахлоций-таълимий
масалаларни алох.ида байтлардагина эмас, балки бутун-бутун
газалларида тема килиб олди. Б у жихатдан унинг «Кую нг бо-
рида килман жаннатга гузар харгиз», «Неча ёлгон сузу муз-
хик харакот, эй воиз», «Хона^о^да халкаи зикр ичра гавго
килди шайх», «Ул шайхки, минбар уза афсунга берур тул»,

В. Г. Белинский, М аколялар, T o iiiix h t , 1943, 2Ч-бет.

144
,<Порсо ёрнм сорин.мас масжиду сажжодадин», «Мени ншцднн
манъ этар сода шап.х», «Шохнинг мунглур мушаввашлар била
не ннсбати» кабп газаллар» )збек адабиётида хамда маъЖ'м
даражада форс-тожик газалчилигнда хам катта янгилик бул­
га н эди. Навоий узбек классик адабиётида дастлабки хажв»»
газалларнинг автор», хажвий газалнинг асосчисидир. Хаж-
Biui газал кейинчалик Турд», Махмур ва Мунис каби шоирлар
пжодида янада ривожланнб такомиллашад».
Навои» газалнинг образлар галереяснн» хам кенгантирд»
ва бойитди. У купчилик газалларга хос ошик ёр ва рациб
образлар» билан чегараланиб колмад». Разалда бош л»рик
^а\рамон — Навои» X V асрнинг улуг мутафаккир» ва мада-
княт арбоби, олими ва санъаткор» сифатида гавдалаиади. Ш у
билан бирга, Навоий шохларнинг (к у п р А салбий) . шанх ва
зьхидларнинг (сат»р»к) ва бошка пжтимоий табакаларга
мансуб булган кишиларнинг образларин» хам яратад».
Навоий, бутун ижодида булганидек, разалларида хам хал к
;мзаки ижодида» кенг бахраманд булади ва бош А ёзувчнлар-
ни хал!$ огзакн ижодин» севиш ва ундан таъдим олншга ча-
кпради.
Навоийга к й и р вокеабанд газал ёзнш деярл» одат эмас
Навои» эса куплаб вокеабанд газаллар яратад». Б\ би­
-J.1U .

лан у маълум бир теман» кенг ва чукур ёрнтпшга, шеърнинг


гояьий-баднпи с»лс»лас»н» муст^хкамлашга. байтларнинг
мантикни жнхатдан узвий борланиши ва бирикишнга эришад»
хамда тадрнж усулин» ажойиб мох.ирлик била» ишлатиб
гоктда гузал вокеабанд газаллар бнтад».
М. Шаихзода антганндек, «Навоий девонининг асоси» ор-
ганизм»нн газал ташк»л к»лар экан, шоир»мизн»нг бад»н»
прнёмлар» ва махоратн хам бу жанрда якколрок ва т»»»крок
булиб нзхор килинган»3*. Навоийнннг газалларида тадрнж,
параллелизм, хусни таълил, тажо^ули орифона, жонланти-
р»ш, тардн акс, сах;ли мумтанеъ, талмех, тарсеъ ва бош^а
адабий усулларнинг, хнлма-хил бадинй т»л вос»талар»»1ШГ
ажоииб за ор»г»нал лавхаларин» курамнз.
Навоий лнр»кани, ундагн образларни хаётий-реалнстик
деталлар билан бойнтади, реализм тенденцияларин» ризож-
лантнради.
Навоийнннг ку»ч»л»к газаллар» 7— 8 байтли разаллард»р.
Б у б»лан Наво»й узбек газалчилигинннг асоси» .\ажмн дои-
расини .\ам цатъийлаштиради. Навоийдан кейннг» шоирлар-
н»нг купчилик газаллари ^ам 7— 8 байтл» газаллардир.

■4 М Ш а и х з о д а, Навоий лирикасининг баъзи бир поэтик усулла-


ри хасида, Узбек адабиёти масалалари, Туплам, 1959, 240-бет

Ю ■ 1-0 I45
Улуг шоир газалнинг вазн хилларнни хам купайтиради,
у хазаж, ражаз, рамал, мунсарих, музореъ, мужтасс, сарнъ.
хафиф ва бошка бахрларда газаллар битади.
Санъат ахлларининг хомнйси ва хамкори булган Нав; пи
уз газаллари билан музика сакъатининг рнвожига хам обма­
рали таъсир килди. Унинг куп газаллари халк куйлари ва
классик куйлар репертуаридаи мустахкам урин олди.
Навоий газалларида Узбек тили бойликларини, унинг куд-
рати ва нафосатини намойиш килди, бу тилнинг ривожнда
газалларп билан хам мнслсиз катта роль уйнади.
Биз Навоий разалларннннг бир каю р хусусиятлари хаки-
да тезислар тарикасида мулохаза юритдик. Бу тезисларни
мнсоллар билан асослаб \тиш i'vn сахифаларни ташкпл этар
ва $шанда хам, шубхасиз, тула була олмас эди. Бирок шуни-
си равшанки, Навоий улуг шоир сифатида уз давридаёк букж
санъаткорларнинг юксак ба.\рсини олди. Абдурахмон /K o m iiii
Навоий .^акидаги куп бахоларидан бирнда «... х;амоноки ба
он забон бештар аз вай ва бех аз вай касе шсър нагуфта аст ва
гавхари назм насуфта» («уша тилда ундан куп ва ундан ях-
шнрок хеч ким шеър аптган ва назм гавхарларини тизган

;-мас»)35, деса, Бобир «Алишербек назири йук киши эрди, тур-
кий тил била то шеър айтибдурлар, хеч ким онча куп ва хуб
аиткон эмас»36, деган эди. Бу бахолар Иавоиинпнг газаллари-
га нисбатан хам бсрилган баЛзлардир.
Навоий узбек классик адабиётининг тараккиёти йулини
белгилаб берди, барча прогрессив суз санъаткорларига устоз
б>лди хамда бир катор бошка халкларнипг адабиётига са-
марали таъсир этди.
Навоийдан кейин газал бутун узбек адабиёти ва адабнн
тили билан бирга усди, рнвожланди. Навоий газаллари би ­
лан )^ам, адабпй-эстетик карашлари, «Мажолис-ун-нафонс»,
«Мухокамат-ул-лугатайн» ва «Мезон-ул-авзон» каби асарлари
билан хам узбек газалчилигининг бутун тараккиётида бир
муаллим булиб колди. Бобир ёр ва диёр хакида содда, нафнс
ва ж у ш к и н газаллар битди, X V I I — X IX асрнинг биринчи яр-
ми шоирлари ижодида газалнинг хаётий мохияти, реалистнк
тенденциялари рнвожланди, куп ^ажвий газаллар яратилди.
мушоира газал ва унинг турли формалари, ширу-шакар газал
ва унинг турлп формалари ва бошка газал турларн вужудга
келди. X IX ' асрнинг иккинчи ярми ва X X асрнинг бошларнда
газалнинг халкчиллиги, унинг ижтимоий-сиёснй киммати
янада усди, у ижтимоий адолатсизликка царши халк кураши-

35 Ба>;ористо», 108— 109-бетлар.


36 Б о б и р, Бобирнома, I цисм, Тошкент, Уздавнаш р, 1948, 198-бег.

146
нинг, япги маърифатнинг овозини куйладн хамда тили ва ба-
диий услубп бнлан янада кенг халк табакаларига якинлашди;
Мукимий, Фуркат, Завкий ва Авазлар каби янги ва нстеъдод-
лн газалчилар егишди.
Беш аср давомида узбек ва форс-тожик газалчилиги
тараккиётида Навоий траднцияларпиинг изи равшан курин-
дп. Навоий газалларига ухшатма битиш, мухаммас боглаш
кенг туе олади. Ж умладан, X V аердаёк Жомий каби буюк суз
санъаткори Навоийнинг «Очмагай эрдинг жамолинг олам оро
валики» газа л ига
Дидаме дидори он дилдори раъно кошке.
Дида равшан кардам а,! хоки он по кошке.

матлали ухшатма битган эди. Бобпрдан тортнб Хамзага к а ­


дар (ва кисман ундан кейин хам) деярли барча узбек шоир-
ларининг девонида Навоин газалларига ухшатма ва мухаммас-
ларни куриш мумкин. Масалан, Огахийнинг «Таъвиз-ул-оши-
кии» девонида жами 64 мухаммас булиб, булардан 11 таен
шоирнинг уз мусгакил шеьри («табън худ»), колганларидан
29 таси MaBonfi газалларига, 7 таси Фузулпй, 6 таси Рожий,
5 таси Л\унис, 3 таси Фируз, 1 таси Нодир ва 1 таси Розий
газалларига бигланган мухаммаслардир (умуман Навоий ва
кардош озарбайжон шоири Фузулий газалларига ухшатма
ёзиш ва мухаммас боглаш кенг авж олган). Ш у бнлан бирга
озарбайжон, туркман, ^озоЕ татар ва бошка халкларнинг
адабиётида Навоий газалларига ухшатма битиш ва мухаммас
боглаш сезиларли даражададпр. Бу х.ам Навоий кудратини
нфодала11ди.
С. Иброх;имова

У З Б Е К СОВЕТ А Д А Б И Ё Т И Д А Г А З А Л

Узбек совет адабиётининг шаклланиши ва ривожланишини


ёрптиш, шубхасиз, ундаги аГфим жанрларнинг шаклланиши
ва тадрижнй такомилини урганиш ва ёритншни хам та^озо
^илади. «... совет воцелиги, Коммунистик партия рахбарлиги,
узбек классик адабиёти ва ф ;льклорининг энг яхши тради-
циялари .хамда дунё реалистик адабиётининг, биринчи нав-
батда буюк рус адабиётининг гоявий-эстетик тажрибаси узбек
совет адабиётининг майдонга келиши ва тараккин этишида
хал этувчи роль уйнайдиган энг мухим факторлардир»1. Мана
ш у факторлар узбек совет адабиётида мавжуд булган тради-
цион ёки янги адабий жанрларнинг хам замини, факторлари-
дир.
М аълумки, узбек классик адабиётида етакчи тур шеърият
эдп. проза нисбатан кам ривожланган, драматургия эса йу*ч
эди. Совет вокелиги, бадиий адабиёт олдида турган янги
вазифалар хамда дунё реалистик адабиётининг, биринчи нав-
батда буюк рус адабиётининг самарали таъсири билан узбек
совет адабиётида драма, бадиий очерк, реалистик новелла,
реалистик повесть ва роман хамда бош^а адабий жанрлар
вужудга келди. Ш у билан бирга узбек классик адабиёти ва
халк орзаки ижодидаги газал, рубоий, мухаммас, туюк, i^y-
шик ва бошка «сил адабий жанрлар яшаб ^олди, янги мо.^ият-
га ъга бртди.
Узбек совет адабиёти жанрларини урганиш со.хасида бир
катор илмий тадкикотлар вужудга келди ва келмоцда. Бирок
ш у н и таъкидлаш лозимки, узбек совет адабиётидаги айрим
традицион жанрлар хозирги кунга кацар махсус урганилган,

1 У зб ек совет адабиёти тарнхи очерки, I том, У з С С Р ФА нашриёти,


Тошкент, 1961, 13-бет.

1 Is
текшнрилгап эмас, улар хакида умумийрок тарзда, купинча
йул-йулакан мулэ.\аза юритиш билан ьолмсммамиз. Вахолон-
ки, траднцион жанрларни илмий асосда урганиш ва ёритиш
адабиётшунослпк учун хам, адабий ижод практиками учун
хам жуда ахамиятлндир.
Виз газал жанри мисолида адабий меросга муносабат,
унн таикидип ва ижодин эгаллаб олнш, энг яхши траднция-
ларни давом эттириш ва ривожлантириш, традицион адабий
формада янги хаёт вокелигини акс эттириш, янги лирик ках,-
рамон, янги характер ва образлар, янгича Нк-туйгунинг ба-
дний ифодаси, шеър тузилпши ва бошка масалалар .^даида
баъзи мулохазалар билан уртоклашмо^чимиз.
1газал кадимий адабип жанрлардан биридпр. Бу жанрнннг
негизп, асосий хусусиятлари, Абдулгани Мирзоев таъкидла-
ганидек2, X асрда, форс-тожик классик адабиётининг асосчпси
Рудакий поэзиясида вужудга келди ва X I I асрда махсус ада-
бпй жанр сифатида тула шаклланди.
Узбек классик адабиётида хам газал куп асрлик тарихга
эга. X IV асрдаёк у узбек классик лирикасининг асосий жанр-
ларидан бирнга айланди. Разал узбек классик адабиётининг
тарнхпй тарацкиёти билан бирга усди, гоявий-бадипп жнхат*
дан такомиллашди, унинг янги турлари вужудга келди. Хул-
лас, газал прогрессив адабий йуналишнинг зиг мухим жанр-
ларидаи бири булиб колди3. Узбек совет адабиётида эса га­
зал традицион жанр сифатида давом этиб, янги мохиятга эга
булди.
Узбек совет адабиёти революциянинг алангали йилларида
тугилди. Бу адабиёт олдида Совет хокимиятини муста.\кам-
лаш, янги ижти.моий тузумпянг афзалликларини халкка ту-
шунтирпш, пчки ва ташки душ.маннн тор-мор келтиришга ом-
мани сафарбар этиш, янги .^аёт курувчи кишиларнииг дунё-
wapauin ва маънавий киёфасиии шакллаитириш каби рево-
люцион, жанговар вазифалар турар эди. Табпий, бу вазифа-
ларни амалга оширишда классик иоэзиянинг гажриба ва тра-
дпцияларигагина таяниш кпфоя килмас эди. Хаёт янги. ж ан ­
говар, революцион поэзия яратишни тацозо киларди. Поэзия
шиор ва чакирик каби янграши, бадпий содда ва жушкин,
давр талабларига хозиржавоб, булиши керак эди.

: А. М и р з о е в , Руд аки и развитие газели в X — X V веках, Тад-


жикгосиздат, 1958.
3 Узбек классик адабиётида газал ва унннг тара^киёти хасида, жум-
ладан, каранг: Н . М. М а л л а е в, Узбек адабиётида газал ва унинг ри-
вожида Навоиннинг роли, «Узбек тили ва адабиёти масалаларп» журна-
ли, 3-сон, 19G1.

149
Хам за Хакимзода шундай революцион поэзияга асос
солди. Унинг «Яш а Шуро», «Хой, хой, отамиз», « Y h f o h », « И ш ч и
бобо», «Ишчилар, \ h f o h !», «Берма эркингни цулдан!», «К,изил
аскарларга», «Яшангиз ишчи-дехконлар!» каби революцион
шеърлари вужудга келди. Хамза революцион шеърларни яра-
тишда узбек халк кушикларининг традицияларидан, рус ва
бошка кардош халкларнинг революцион поэзияси тажриба-
ларндан илхом олдн, урганди. Хамза поэзияси узбек совет
поэзияси таракдиётининг пойдевори булиб колди.
Революииянинг дайглабки йилларида мафкура майдонида,
жумладан, адабиёт сохасида каттик кураш бордп. Бу ёш со­
вет адабиёти билан буржуа миллатчилик адабиёти уртасн-
даги кескин кураш эди. Мафкуравин кураш адабий меросга
муиосабат масаласини хам камраб олди. Бурж уа миллатчи-
лари узбек классик адабиёти бойликларини сохталаштиришга,
реакцион адабий оким намояидаларини идеаллаштиришга,
утмиш адабий бойликларидан панисломизм ва пантуркизм
реакцион й^рашларини таргиб этишда фойдаланишга интил-
дилар. Пролеткультчплар эса \муман адабий меросни рад
этишга каракат килдялар.
Шли да й бир шароигда Хамза Хакимзода адабий меросга
тИ'ри муносабатда булди, у В. II. Лениннпнг, Коммунистнк
партнянинг маданип меросни илмий асосда канта ншлаб чи-
кпш, унинг энг яхши традициялариии давом эттириш ва р.ч-
вожлантириш хакидагп сиёсатпни тугри гушундп. Хамза уз­
бек классик адабиёти бойликларини. унинг традициялариии
урганиш шпини давом эттирди, бу адабиётнинг традицияла
рндан ижодий фойдаланиб, янги мавзу ва янги мохиятга, янги
образ ва эстетик идеалга эга булган традицион жанрдаги як-
гн шеърлар яратди. «Узбек хотин-кизларига» газали, «Хуж ум
хопнларга» ва «Муборак» мухаммаси ва бошка шеърлари
шулар жумласидандир. Ана шу шеърлари билан Хамза
традицион адабий форчадап фондаланиб. янги мавзуни куii-
л а ш, янги образ ва характер ярцтиш. янгпча хис-туйгуни ифо-
далаш мумкннлигнни амалда курсатди. Хамза традицион
жанрда 2рм совет адабиётининг поваторлик ку'дратини на­
мой иш этди. Унинг ижодида традиция билан новаторлнк диа­
лектик асосда бирикди. Зотан япгнликнннг, демакки, новатор-
ликнинг паидо булишига хизмат килмайдиган, унга стимул
булмайдиган традиция чннакамига традиция сшлолмайди.
Инкилоб аввалида айрим мнллатчи шоирлар хам традицион
жанрлар формаеида шеърлар ёздилар. Аммо ч9ар бу тради-
цнон жанрларнинг купрок формал хусусиятларини, реакцион
шоирларнинг бадбин тенденцияларини кабул кн.лдилар, йнг-
локи, мунгли шеърлар битдилар, совет вокелигини бузиб кур-

130
сатишга, тутилиб келаётган янгиликларни барбод этишга ин-
тилдилар.
Узбек совет поэзияси ?\амза Хакимзода асос солган рево-
люиион поэзия заминида усди, улгайди, лириканинг граж-
данлик, пейзаж, интим лирика каби жанрларида совет ада-
биёти хазинасига кирган юзлаб гоявий-бадний юксак шеър-
лар пайдо булди. Хамза Хакимзоданинг традициялариии
ривожлантирган, бойитган, социалистик реализм ижодий ме­
тод!! асосида поэзиянинг янги ва юксак чук,ь;илари томон ца-
дам босган шоирларимиз — ^амид Олимжон, Ойбек, Рафур
Рул ом, Упгун, Ш а йхзода, Миртемир ва бонщалар традицион
жанрларда хам янги, дилрабо ва сермазмун шеърлар ярат-
дилар ва яратмокдалар.
Собир Абдулла, Хабибий ва Камтар каби кекса шоирла-
рпмиз поэзиясида традицион лирик жанрлар салмокли урин
тутади. Адабиётимизнинг урта буш н намояндалари ва ёш
каламкашлари хам \з адабий тажрибаларида традицион
шеърпй жанрлардан фоидаланмо^далар.
Узбек совет поэзиясида классик лириканинг газал, му-
хаммас, мусаддас, рубоий, мурабба ва туюк каби жанрлари­
да янги асарлар ярагилди ва яратилмокда. Узбек совет ли-
рикасида энг куЬ кулланилган ва кулланплаётган традицион
жанрлардан бири газалдир. Бу хол, бизнингча, к\пидагилар
билан изохланади:
газал узбек классик лнрикасида энг кенг таркалган ом-
мабоп жанрдир. Разалнинг тараккиёт нули $збек классик
лирнкаспда прогрессив адабий йуналншнннг тараккиёти ва
такомпли билан богликдир.
Разал бадпии форма ва поэтика жихатидан егук, мукам-
мал жанрдир. У асрлар синовидан утди, саикал топди. Р а ­
залнинг хажми, кофия усули, ритмикаси ва бошка хусусият-
лари лирик кечинмаларни ифодалашга жуда мос келади.
Разал санъатнинг бошка тури — музика билап узвий ало-
када усди, такомиллашдп. Разал купгина макомларнинг ва
хал к куиларииинг хамрохи булиб келди. Бу куйлар, уларнинг
текстини ташкпл этган газаллар х.озирги кунга ц^дар халкка
манзур булиб келмокда.
газал халк ижодчилари, бахшилари ва шоирлари нжоди-
дан хам ыаълум урин олган. Достонларда халк бахшилари
лирик кечинмаларни нфодалашда газал формасидан хам
фопдаландилар.
Ш у ва бошка жихатлари билан газал узбек совет поэзия-
сидан узига йул ва урин топди.
Узбек совет газалн бутун адабиётимиз билан бирга усди,
камол топди. Энг яхшн газаллар тарацциётимиз турли бис-

151
кичларида бадиий адабиёт олдига куйилган вазифа ва талаб-
ларга жавоб сифатида вужудга келди, социалистнк хаёт ва
тараккиётни шарафлади, кишиларимизни ме^нат ва ижодга,.
фидокорлик ва ташаббускорликка чорлади, макомлар ва халк
кунларига жур булди. Адабиётимиз таравдиёти маълум бос-
кичлари учун характерли булган бир неча разални мисол тар-
зида келтиришии мувофик курамиз.
Граждан уруши даври ва 20-йилларда революция ралаба-
сини муста^камлаш, чет эл инвервентларига ва босмачиларга
карши кураш. халк хужалпгини тиклаш, маданий инкилоб,
хотпн-кизлар озодлиги учун кураш ва бошца масалалар ада-
биётимизнинг асосий темалари булди. Б у темалар шу давр-
даги газалларда хам узининг маълум ииъикосини топди. Х а м ­
за Хакимзода, Сафо Муганний газаллари, шоиралардан Нози-
манинг бизга кадар сакланиб колган икки разали («Муборак»
ва «Инкилоб куёши»4), шоира Мутрибаиинг «Бую к инкилоб»
разали5 ва бошкалар шулар жумласидандир. Мутриба 1917
йилда ёзган «Бую к инкилоб» разалида:
М устабндлар даври Ттди, энди даврон бизники.
Битди хасрат, кетди кулф ат, шоди .хандон бизннки.

Эски т у р м у ш зулматидин энди булдик бнз халос,


Кузларингизни очинг, хуршиди тобой бизники.

К уп замонлар камбагалларни эзнб сармоядор,

Барчаси барбод булди, 6orv бустон бизники.


Ф о сн к у золим, текинхур хам амалдор урнида,
Ишчи-ю доно, хунарманду билимдон бизники...—
денди. Революцияни:
А ка, ука, сингиллар, 1АТЛ\Т кунинг муборак,
Ба х ту и А о л а етган улуг кунинг муборак,—

каби оташин мисраларда куйлаган шоира Нозима «Инкилоб


куёши» разалида хотин-кнзлар озодлигини бундан куйлайди:

Б алки б чикди, нур сочиб инцилобнинг йуёши,


Тннди, абад цурнди м азлум алар к$з ёши.
Эру х о т и н х у к у к и эмди булуб баробар,
Барча ишда тенг булур хам ^ариси, хам ёши,

П лму урфон абвоби кенг очилди бизлара,


У ки б анда булаилпк алломалар тенгдоши.

4 Кар анг: Т у х т а с и н Ж а л о л о в, У збек шоиралари, Узадабийнашр,


1959. 217— 218-бетлар.
5 Каранг; Х а к и м а в а М у т р и б а , Ш еърлар, Узадабийнашр, 1962.
41-бет.

152
Басд ур эмди жахолат, бпдъат ло ии га ботмок,
Бнз-да б ?лса к ва^тидур х.ар бнр ишда ишбоши ...
Хотин-кизлар озодлигининг жакговар курашчиси ва куйчисн
Хамза Хакимзода хотин-кизлар озодлиги темасида, уларни
мехнат ва маърифатга чакнриб, «Узбек хотин-ь;изларига»6 ва
«Озод хотин-кизлар кушиги»7 разалларини ёзди. Б у газаллар
Хамзаипнг революциягача ёзган:
Сабо, арзимни еткур MOjpi тобой бир келиб кетсун,
Тамоми х.усн элининг шохи, султон бир келиб кетсун8;
(бу разал М у 1\имийнинг «Сабо, арз аила, то ул зулфи райхон
бир келиб кетсун»9 газалига назира тарзида ёзилган);
Хастасин кургали ул днлбари жонон келадир,
Ю зи мох, юлдузи ут, кузлари чулпон келадир10,—

матлаъли газалларидан $з темаси, гоявий йуналиши, эстетик


мохияти, образи ва бошка жихатлари билан тубдан фарк кп-
ладн. Хамзанинг «Узбек хотин-кпзларига», «Озод хотин-киз­
лар кушиги» газаллари уз гоявий йуналиши билан унинг «Уп-
гон», «Б у кун 8 март», «Яш а Шуро» каби асарларига журдир.
Шундай килиб, бнз 20-йилларда яратилган энг яхши га­
заллар узбек совет адабнёти тараккпётннинг дастлабки бос-
кичига хос хусуспятларнн узнда мужассамлаштирган янги
газаллар сифатида вужудга келганини курамиз. Б у — жанр-
нинг янгиланишидир.
Узбек совет газаллари адабпётимнзтараккнётининг кейин-
гн боскнчлари билан бирга усди, такомиллашдн, давр талаб-
ларига хизмат этди. Ул\т Ватан урушигача булган беш йил-
ликлар даврида яратилган энг я х ш и газаллар сифатида ли-
f\ ннинг «Мардонавора айтинг»11, С. Абдулланинг «Дуго>^ Ху-
с aitH », «Кузииг» каби газалларппп курсатнш мумкин.
Улуг Ваган урушн даври поэзняеи жанговар Бкчрамонлик
поэзиясидир. Б у даврда яратилган Уйруннинг «Онт», «Кел»,
«Кут», F a iiратнннинг Ж у ш и к » пк-ъри каби яхши газаллар
хам шу рухда булиб, кахрамоклпк поэзнясига муноснб хисса
булиб кушилдн. Улуг Ватан урушидан кейинги тинч кури-
лиш ииЯларнда С. Абдулланинг «Бустон этиб кет», «Углим-

6 X. X. Ы н ё з н п . Асарлар, Тошкент. Узадабиннашр, 1960. I том. 78-бет.


7 X.. X- Н и ё з н ii , Асарлар, I том. 1S5— 186-бетлар.
8 X- X- Н и ё з и й, Асарлар, ! том, 46. 185— 186-бетлар.

9 М у к и м и н , Танланган асарлар, У з С С Р Ф А нашриётп, Тошкент,


1958, 164-бет.
10 X- X- Н п ё з и ii, Асарлар, I том, -16 бет.
” У й f у н , Танланган асарлар, I том, Тошкент, Узадабийнашр, 1958,
218-бет.

153
га хат», «Вафо килса», «Диёрим», «Парво этиб кет», «Бир
«огайним»нинг таърнфи», «Нордон сатрлар»12, Х.абибийнинг
«Азаматлар»п каби купгина е~ук газаллар пайдо булди.
С. Абдулла, Хабибий ва бошка газалнавис шонрларимиз би­
лан бирга бу жанр формасидан Туроб Тула, Акмал П улат ва
бошка шоирларимиз хамда a if р им сш каламкашлар фойда-
ланмокдалар (М асалан, X,. Салох, Эркин Вохидов).
Ш унн таъкидлаш керакки, адабнётимиз таракциётининг
гурли боскичларида дид билан ёзилган, гоявий-бадиий пншик,
газалчилнк тараккиётига маълум хисса булиб кушилган га­
заллар билан бирга давр талабидан четда колган, китобхон-
нинг днди ва завкига номуносиб, цурук ваъзхонлик ва так-
лидчилик характерида ёзилган гоявий-бадиий саёз газаллар
лам пайдо булди, х.атто уларнинг айримлари куйларга хам
кирган. Разалчиликдаги бу ижобий ва салбий ходпсаларни
хпсобга олган холда традициядан ту f рп фойдаланиш асосига
курилган новаторликни маъкуллаш, традицияга суиистеъмол
билан караш майлларини катъий рад этиш керак.
Узбек совет адабиётидаги газални тематнк-гоявин мотив-
ларига караб: 1) ишкий-интим газал, 2) пейзаж разали, 3) ах-
локии-таълнмн!! газал: 4) публицпстик (ёки гражданлик)
газали, 5) хажвнп газал каби турларга ажратиш мумкин.
1. Разалкипг энг кенг таикалган турн пшкий-интим газал-
дпр. Газал деганда бпринчн навбатда ишкии-интнм шеър куз-
:;а тутнлнши бежнз змас. Разал дунёвнй адабиётнинг бир
жанри сифатида вужудга келди, усдн, такомиллашдн. Диний-
мистнк адабиёт хаётни, инсоннинг узлиги ва унинг фаолияти-
нI! пикор этади ёки рад килади. Дунёвий адабиёт мана шу
днннй-мистнк адабиётга карши курашда тобланди. Динип-
мистик адабиётга карши курашда севгн, инсоннинг инсонга
булган мухаббатннн кунлаш катта ахамиятга эга эди. Чунки
•jv тема инсопни шарафлайди, унинг Ьзлигини химоя килади.
Севги темасн интим кайфиятлар д;:прасида колнб кегмайдя.
V Keiirpoit ижтимоий-фалсафнй мазмун касб этиб, инсоннинг
хаётга, яхшиликка мухаббатпни, унинг бахтга интплипшни
г,а бошкаларни ифодала:йи. Бу тема купчилик газаллардаа
урпп олди, шоирлар девонининг катта кисмини ташкил этди.
'>'луг шоир ва мутафаккир Алишер Навоин:
Эп Hanomi, атиорини хифз а ил a fi дегон,
Барча шипи тарк этиб, килсун бизинг дсвонни х.пфз13.

12 С. А б д у л л а , Хаот гулшани, Тошкент, Узадабнннаш р, 1959.


13 Б\’ бант Н. М . М алласш ш нг олий y k y b юртлари учун ёзган «Узбек
адабиёти тарнхн.» дарслнгпдан олниди. Т о ш к е н т , 1963, 4-12-бет.

154
дер экан, севгининг мана шундай кенг маъносини кузда тутар
эди.
Севги ижтимоиндир, унинг мохиятн конкрет тарихий ша-
ронт билан, кишиларнинг узаро муносабати, характери билан
белгнланади. Албатта, совет кишнларининг интим севгиси би­
лан утмиш жамиятлардаги кишиларнинг севгиси айнан бир
карса эмас. Аммо самими!! севгининг доимнй, хамма даврлар
учун хос шартлари бор. Б у — вафо, садокат, фидокорлик,
ростгфлик ва поклик каби хусусиятлардир. Бинобарин, совет
кишнларининг севгисини тараннум этувчи асарлар билан
севги темасида утмишда яратилган асарлар уртасида маълум
унгунлик мавжуд. Совет ёзувчилари севги темасини ёритиш
ва севгувчилар образини яратишда устоз санъаткорлариинг
тажрпбаси ва традицияларидан ил.^рм ва таълим олмсусдалар.
Аммо традициядан таълнм олиш новаторлик билан уйгун-
лзшса, ншкип асарда замон рухп, хаёт пульси сезилса, у
иждбий (Лднсага айланади. Биз ишкип-пнтим темадаги Fa-
залларга хам шу жн.\атдан карамогймиз керак. Шоирларп-
мпз (С. Абдулла, Хурнгид, Уйгун, Х^бибин, Ка.мтар за бош­
ка л пр) бир катор чиронли ишкий-иптим шеърлар яратиб, ада-
бнй традициялардан мжоднй фойдаландплар. севги темасида-
п; газаллар спрасига янги газаллар ьУшдплар. Аиникса Улуг
Батан уруши !'шлларида яратилган ншки’й-интим темадаги
газалларда лавр, замон ру.^н, севгувчнларнинг маънавий киё-
фасн уз ифодаснни топа билди. Бпр-иккн мнсол келтирайлик.
Собир Абдулла шомра Зебинисопнш «Биёки зулфи кажу...»
деб бошланувчи машхур газалига «Зебпнисога жавоб» деган
узига хос назира яратди:
К е л э, м у х а б б а т эли, в а с л ,%ам ваф о бунда,
«Нкгохи 1'арму адохойи дилрабо» бунда.
Ша.хиди булмок учун «дашти карбало-» демакнм,
Ули кка ж ону сенинг дардннгга даво бунда.
Н авонн гар тиласанг тонгда, бенаво булбул,
Кнларга caiip чаман, келкн, хушхаво бунда.
Вар акл а дунёда бор \ар китобнп. ч ошич,
С.енпчг v нзлагап инг, яънн м уд д ао бунд а.
Е тувчп кад р нн га чин ёру ошнонн десант:
Е тувчи кад р ин га чин ёру ош но бунда.
Кндирса бахту вафо дунёдан ага п дустлар,
Х аёту бахту 6ajjo, завк хам сафо бун да14.

Шоир севги темасини бу газалда нккп замонни — Зебигшсо


яшаган X V I I аср билан совет замонини чогиштириш фоиида
ёритади.

14 Собир Абдулла, Танланган асарлар, Тошкент, Уздапнашр,


1956, 38-бет.

155
Улут Ватан урушн севгувчиларни бнр-биридан йироклаш-
т ч р д и," жудо килди. Хижрон изтироби жангчини ^ам, мехнат
фронтидаги ёринн хам эзадн, уртайди. Бирок Улут Ватан уру­
шн даврида яратилган яхши ишкий-интим шеърларда биз
ii и гл оки сатрларни эмас, балки хароратлн, умидвор ва MaFpyp
сатрларни курамиз. Масалан, Уйгуннинг «Онт», « К у т », «Кел»
каби газаллари шундай газаллардандир. Шоир «К ут» газа-
лида ошик тилидан айтади:
Кай там ан , албатта, дилдор, цайтаман мардона, кут!
Кайтам ан, кунглннгни шод эт, беба.^о дурдона, кут!

Интизорсан йСлларнмга, яхши онглайман фацат,


Кай там ан , сабр аила бир оз, тошмасин паймона, кут!...

Токатинг ток, мснда хам хажрингда токат колмади.


Питизор б\л маили, аммо булмагин девона, к у т !...

Кай там ан нкбол гули ба.хтингга мен V f i F V H булиб,


Сен м ухаббат гулшанидан гул сочнб х.арёна, кут!

Албатта, шоир севгнга тааллукли ёки ёрга хос б л pop нар-


сани тема килиб олишн, кичик бир масала заминида тутпл-
ган хис-туйгуни ифодалаши мумкин. Масалан, факйт кузга,
кош таърифига, комат тавснфнга багишланган шеърлар хам
Сулиши табипй. Бундай шеърлар хам китоб.хон калбига пул
слали, унинг xnc-TVifFycii. шуурига таъсир этади. .Масалан.
С. Абдулланинг «Дутох Хусаин» номли Fa зал и скн «Кузинг»
радифли газали шундай газаллардандир. Б у газалларнннг
куйга солиб айтилиши, халкка манзур булиши, бпзнннгча,
уларнинг хаётийлиги, миераларининг муси^ийлиги, образлар-
нннг янгилиги, орпгнналлиги билан изохланадн, улар кишини
шод килади, кунглига фарах багишлайдн. Буига у.хшаш ш<п р-
ларни шу шоирдан Еам, у зга шоирлардан хам келтириш мум-
кпн.
Аммо севги темасида езилган купгина газаллар хам бор-
ки, уларда на замонанинг рухини ва на традицияга ижодий
муносабатни курамиз. Улар куз-наргис, коти-камон, пнн-
маржон, лаб-гунча каби гозлаб шоирларда шйта-кайта гак-
рорланган у.хшатишлар тнзмасидан иборат булиб, китобхонга
на янги мазмун, на янги бир гузаллик хис-туйгусн б ахи эта
олади. Баъзи шундай шеърларда шоирлар зурма-зуракилик
ва сунъийлик билан «замонавийлик» элементини киритишга
хам уринадилар. Масалан, газалчиликда катта тажрибага эга
булган шоир Собир Абдулла хам баъзан шундай саёз. жун
шеърлар ёзди. Мисол учун унинг «Утажакдир» шеърини ол-
сак, сарлав^а остида каведа берилган «Биринчн майда» кайди.
ва айрим миералардаги кистирмалари булмаса, ошнц киму

156
ёр ким. бу севгининг мохняти нима-ю, нбрат була оладиган
томонн нималигини англаб б!*лмапдп. Ш о и р шеъриии:
Эм к vз к а р а ш и н г у з м а шу да м ёр у т а ж а к д и р ,
Ю з га м з а бнлан к ? з л а р и х у м о р м а ж а к д и р .

м исраларп билан бошлаб,


Ш а х л о к&зпнпнг ш ав к и д а тунлар ы и ж ж а к окм ан ,
То э р т а г а ч а С о б и р и б ед ор у т а ж а к д и р 15.

м исраларп билан тугатади.


Бунда;"; шеърларни, ж у мл а дан, 1963 пилда нашр этилган
кекса шопрнмиз Хабибийнинг шеърлар тупламнда хам кура-
мпз. Тупламдаги «Бир кел»16, «Дилдор уйнасин»17, « К а м ­
ка м »18, « О р о м н ж о н » 19 каби шеърлари китобхонга янги завку
ш а в $ беролмаиди. Афсуски, бошка ш оирларнмпзда 5\н-
дан газаллар тез-тез учраб туради.
L'. Пейзаж газали .^акида сузлар эканмнз, бу соха да шинр-
ларимнзнинг хнйла т а ж р и б а туплагани. табиат тасвири фони-
да гузаллик гоясининг тараинум этнлганп. инсон ва табиат,
инсоннинг табиатни рзгартириш кудрати, ш ах ар ва кншлок-
ларимизннг янги киёфасини х ар ор ат била тасвирловчи газал­
лар хам яратнлганини таъкидлаш керак. С об и р Абдулланинг
«Mail гулдастаси»20, «Богбон к у ш и т » 21 каби шеърларинп у з ­
бек совет адабиётида яратилган завкли-марокли пейзаж га-
заллари намунаси деб таърифлаш мумкин. «Май гулдастаси»
табиат, пензажни янги об р а з л а р воситасида ифодалаши би­
лан бирга яна шунинг учун жозибалики, у вокеабанд газал
б\либ, тадриж санъати билан ёзилган, а и ни чокда бу газал
м хшоира газал хамдир. Бир неча санъат-адабин усулнп бир
шеърнинг узида муваффакият билан куллаш, эътироф этнш
керакки, назалнависларимизда ахён-ахёнда учрайднган ходн-
са булиб келмокда. С. Абдулланинг бу газали билан танн-
шаилик:
Де нд и .\ур улкам: чироГшм л о л а з о р к ч д а н сГ ра иг,
Л о л а з о р я ш н а б ту риб д е р ;— навб а> ,о рим да н су ран г.

Н а в б а х о р тнлга кириб, дер: бу гузалликнннг б а р и н


М е н э м ас, кулган, б езан ган х у р диё ри м дан су р а н г .

15 С о б я р А б д у л л а , С у з ва соз , Тошкен т, У з д а в н а ш р , 1943, 8—


9-бетлар.
16 Х аб и бп н , Т ан л ан ган а с а р л а р , Тошкент, У за д аб и й н аш р, 1963, 15-бет.
17 У ш а а с а р , 24-бет.
18 У ш а а с а р , 79— 80-бетлар.
19 У ш а а с а р , 81-бет.
20 С о б и р Абдулла, Т ан л ан ган а с а р л а р , Тош кен т, Уздавнаш р,
1956, 21-бет.
1:1 Уш а асар, 24-бет.

157
X v p диёр гул-лолаларга б у р к а н и б май ойида,
Д е й д п :— сиз куркнм ни а л в оп р ан г ш н о р и м д а и суран г.
С фз л ад и к ? л да цуёшдай товланиб , алвон ш п о р :
— Б а х т н ё р ха.гщ иЕлда эрк и б а р ^ а р о р и м д а н су ран г.
Б а х т и е р ха лк дер ю р а к д а н : — р а х б а р и м К о м п а р т и я ,
С и з буни, с а ф г а тизилган дЯету ёр им дан суран г.
С а ф д а г\л тутгаи кпзнм. ш ух куйлаган углим курпб,
Я ш н а г а н бахт им , я сан г ан р у з г о р и м д а н суран г.
LUу а з и з байрокнп тутган дус ту ё р о н л а р дегай:
— К удрат пм , эркпм, и р о д а м н и к а т о р и м д а н суран г.

С о б и р Абдулланинг иккинчи шеъри «Богбон к уш ш и »д а


табнат фонида шу табиатни гузаллаштирган, табиат мухити
ва сохпби булган ннсоннинг цалби очплади:
Б о г д а мен к езс а м ага р , упкай этакдан гулларпм,
Т е б р а н и б . буй т а р ^ а т а р райхонларим, ж а м б у л л а р п м .
Б о г б о н л и к гашти б о р , гож) чнкиб тонг чогид а
Купл аса м . сай рар чузиб, гул ш о х и д а булб ул ларим.
Уй н аш ар б о р мев ал ар, гуллар, мир ишкЯЭ келди деб,
Тук илар ш а ф т о л н л а р , тегмай у л а р г а к ^л ла ри м.
Я ш н а т и б Ильич чнрогп, гулшаним р а в ш а н килиб,
К е ч а л а р к унду з каби, доим ёр уг ди р й$лларим.
Булмагай, ёлгиз узим ю р с а м , чама ннин г н а ш ъ асп ,
Д у с т л а р и м келса т ^л ар ю р г а н д а унгу су лл ар им .
П а р т и я , б\лмас там ом х а р к ан ч а миннатдор лигим,
Сен билан б ахт топдиму айланди б о к ц а чуллар им.
3. Классик поэзияда ахлокий-таълимий газаллар нисбатан
каттарок урин тутади. Совет ш оирл ари ахлоций-таълимий га­
заллар яратишда узбек классикларининг таж ри баси д ан vp-
ганнш билан бирга ишрдош туркман адабиётининг классиги
Махтумкулининг наенхат циклндаги газалларидан хам илхом
олдилар, озарбайжон шонри Фузулнйнннг газалларидан ур-
гандилар. М асал ан , шоир Хабибий, С. Абдулланинг газал-на-
сихатлари шуни курсатади.
Ахлокин-таълимпп темадаги газалларда совет кишисининг
маънавий фазилаглари таргнб килинади, замонам из кншилари
хулк-атвори ва шаъннга хилоф булган, утмишнинг саркитлари
сифатида яш аб келаётган салбип хислатлар кораланади. Б у н ­
да» газаллар купрок контраст приёмида, яхшиликни ёмон-
ликка карам а-карш и куйиш, биринчиенни маъкуллаш ва тар-
fh6 этиш, иккинчисини к орал аш ва рад килиш асосига ку-
рилган. Хабибиннинг «Т\три бул»22, « И н с о н » 23, « ё м о н р а ­
ф и к »2'1, «Т1шламасанг»25, С. Абдулланинг «Углимга хат»26,
22 Хабибий, « М у ш т у м » ж у р н а л и . Л? 11, 1961.
23 X а б и б и й, Ш е ъ р л а р . Тош кент, У з а д аб и й н аш р, 1963, 11-бет.
24 Уша а с а р , 69— 70-бетлар.
25 Уша асар, 30-бет.
26 С . А б д у л л а , >^аёт гулшани, У за д а б и й н а ш р , 1959, 49-бет.

158
«Бустон этнб кет» 27 кабилар шундай газаллардир. У л ард а
лирик кахрам он замонамизнинг бир мураббийси, муаллими
сифатида гавдаланади. М а н а шу разаллардан роявий-бадшш
жихатдан иухтарок булган Хабибийнинг «Тугри бул» газалн-
ни мисол тарикасида келтирамиз:
Т у Fpii бул д$стим, а г а р булсин десант таъбингни 40F,
То а б а д яйраб я ш а р с а н х а л к а р о эркин, ф а р о г .
Туг ри га р а х м а т дегай эл, эгрига лаъ нат деган,
Тугрининг кал би ч а р о г у , эгрининг к;албида дог.
Эгр ига бу лса нг яцин, эл эгри кургайлар сени,
Эгр и к у з г у к ай да к ^ р с а т г а и б и р о в н и т у г р и , c o f .
калбакнлик бирла хеч яш наб униб-усм ас киши,
Б и р м а са л б орк и м , к у к а р м а с дейдн калб о д а м д а бог.
Э г р и усг а н д а утиндан б о ш к а б^'лмас ^ а р ёгоч,
Гугриликдан ю р с а аъмоларга йул б о ш л а р TaeF.
Т\трн б улса кимки б у л м ас эгрига .\аргиз якин,
Б и р н а ф а с т у р м а н к амон б и р л а к о ч а р пайкон узо р.
Кулга келса эгрилик бир ла наки м б у л м а с насиб,
У з г а г а кетгай Х,абибий х,арна сайд этса тузог.

Бу газал бошдан-охир хал ^ афоризм л ари, маколлари асо-


сига курилган. Разални укир эканмиз, шу куига кадар халк
орасн д а кенг ^улланнлаётган «дили тугрининг тили тугри»,
«ок ку игилликнинг юзи ёрут», «рост с^'з , ^ к к а к а р о р топади».
«ростга завол йук», «тугри Йулсанг усиб бориб гул буласан.
эгри булсанг усиб бориб кул буласан», «тугри одам эгри суз-
дан ор килур», «тутри суз т о т ёрар, эгри суз бош брар», Tjjf-
ри суз киличданйу'гкир», «эгри — озади, тутри узади», «эгри-
иинг сояси ^ам эгри » 28 каби халк маколлари хотирага келадн.
Ш о и р юкоридаги газални халЛ донолигининг ифодаси бул-
ган маколлардан ижодий фойдаланиш, уларни ягона бир ком-
позицняга уюштнрнш,сайкал бериш ва мусикий шеърий ф о р ­
мата келтириш асосида ёзган.
Ш о и р Хабибийнинг куйга солиб айтиладиган «Ёмон р а ­
фик,» газали х.ам шундай хусусиятларга эгадир. Бундай га-
залларнинг эстетик-тарбиявий киммати катта. Бирок ахло^-
тарбия темасидаги шундай газаллар билан бирга, айрим жун,
об разл ари мав^ум, китобхоннинг диди ва завкига таъсир
этмайдиган газаллар (ёки байтлар) хам бор. Кекса газал-
навис Хабибийнинг ба рч а разалларини хам бир текисда
сзнлган, китобхонга манзур газаллар деб булмайди. М а с а ­
лан, у «Уч с$з бир маъно» газалида синоним характердаги
сузларни топиб, танлаб шеърга тизган, аммо айрим байтлар

27 У ш а асар, 39-бет.
28 У зб ек халк мак ол л ари, иккинчи н а ш ри , Тошкент, 1960, 86— 88-бет-
лар.

159
фикр ва о б р а з жихатидан абстракт булиб, утмиш газалчи-
лнгининг айрим тенденцияларига механистик таклнд тарзида
битилган. М асал ан , шу газалдаги:
« К у р а р м а н кувватим б о р у , кучим б о р у , м а д о р н м б ор ,
Н а б § л с а тан б е р у р м а н : токату, с а б р у ^ а р о р и м б о р .
Кел э сок и, б у кеча к оса п а и м о н а к а д а х тулдир,
Х а б и б и н , си пкар оП мен о д ат у р а с м у ш п ори м б о р » 29,—

байтлари шундай байтлардир.


4. Совет публицистик газали уз объекти, тематикаси, f o h -
Biiii йуналиши, эстетик идеали, об раз л ари жихатидан утмиш-
даги газаллардан тубдан qbapK килади. Совет публицистик
газалининг объекти совет вокелигидир, публицистик разал
шу Боцеликнинг мухим масалаларини дзига тема цилиб ол-
ди. Коммунистик партиявийлик, халкчиллик ва социалистик
гуманизм унинг бош гоявий йуналишндир. Мамлакатимизда
социалистик жамиятни куриш ва коммунистик жамиятни бар-
по этиш учун кураш публицистик газалларимизнинг эстетик
пдеалидир. Бош лирик к ах рам он — шоирнинг киёфаси ва ор-
зу-тилаги .\ам янги. У янги жамиятнинг актив цурувчиси,
шоирнинг «менлиги» ва «бнз», яъни коллектив бир-бирига ни-
хоятда якин, бир-бирп билан айният, «мен»да «биз» англа-
шилгани каби, «бпз»да «мен» тушунчаси хам уз ифодасини
топган. Ш у маънода шоир — лирик ках рам он сифатида бе-
восита уз комидан сузлагани каби, ишчи, колхозчи, курувчи.
жангчи, зиёли ва б ош к ал ар тилидан хам сузлайверади. М а с а ­
лан, Ул\ч: Ватан уруши йилларида яратилган купгина разал-
ларда шоир жангчи тилидан, фронт оркасидаги ёр, ота ёки она
тилидан куйлайди. М ас а л а н . Уйгуннинг «Кут»30, «Онт»31,
«Кел»32, « М а р д о н а в о р айтинг> («Киз х а т и » )33, «Арзимни ера
айтинг» (йигит х а т и )» 34, С. Абдулланинг « П а х т а к о р жувон-
га» каби газаллар шу турдаги разаллардир.
Узбек публицистик разалининг энг яхши намуналаридан
бирн хамон Х а м з а Х'акимзода Ниёзийнинг «Узбек хотин-киз-
ларнга» газали булиб келмоцда. Ш о и р икки даврни бир-би-
рига циёс килиб, контраст аспектида хотин-цизларни янги
хаётга, маърифат ва маданиятга, ме^нат ва ижодга чорлайди,
Келди очил ур чоги, узлигинг н ам оён 1^ил,
П а р ч а л а б к и ш а н л а р н и >*ар т о м о н п а р и ш о н цил.
М а к т а б , а н ж у м а н боргил, ун д а ф и к р оч иб гохи,

29 X а б и б и й, Ш е ъ р л а р , Тошкен т, 1963, 32-бет.


30 У й f у н, Т ан л ан ган а с а р л а р , 1-том, Тошкент, 1958, 203-бет.
31 Уша асар, 194-бет.
32 Уша а с а р , 202-бет.
33 Уша асар, 218-бет.
34 Уша а с а р , 219-бет.

160
Н л м у ф а н тигп бпрлан жа\л багринм кон кил.
С о я л а р д а саргайган ю зл ар и н г килиб гулгун,
С ен хам а.\ли д он н ш л а р б аз мин и гулистон днл.
Ч у ри л и к н и муллал ар сенга цилднлар тадр ир ,
Кел бугун бу за^ м ин г га м а ъ р и ф а т н и д а р м о н к 11Л-
Он а л и к дудудингии ^ у р м а т э тм аг ан л ар ни
Ю з л а р и н к о р а айлаб, ф еълид ан пушаймоп кил.
Ой юзинг ц о р а чиммат зу лмида н дутилтиргил,
Ч и к к о р о н г и т у р м у ш д ан , н ур ичида ж а в л о н цил.
С ен к а ч о н м ао р и ф н и н г д а р г о х и г а й?л тонсанг,
Н у р л а р п н олнб к узга с у р м а н су л ан м он кнл35.

Бприпчи байтда кишанланган хаётга царши озод, эркнн


^аёт. иккинчи байтда жахолатга карш и илм-фан, мактаб, ан-
жуман, учинчи байтда со яда саргайган юзга к арш и гулгун
на гулистон, т*ртпнчи байтда чурнликка карш и маърифат,
бешпичи байтда оналик ху^укининг поймол цилинишига к а р ­
ши унн хнмоя этиш, олтннчи байтда к ор а чиммат ва к о р о н ш
турмушга к арш и нурли хаёт, еттинчи байтда сурм аи сулан­
мон традицион образига карш и м а ори ф нури куйилган. Ш о и р
утмишнииг др^шатли окибатларини фош этади ва унн рад
кил ад и, янгиликни куйлайди ва шунга чорлайди. «Илму фан
г.иги биплан ж а х т багриин коп кил», «захмингга маърифатни
лармоп кнл» каби янги образ,тар бу газалнинг мохияти ва
ьететпк киммптинн япада оширади. ЯЦмза хусусаи бу газа-
а классик поэзия тажрпбаспдан, унинг ноэтикасидан ижо-
,:нй фоидаланнш, традицион форм ата янги мазмун ва янги
! оя киритиш мумкиплигинп исбот этдн. Хпмзанниг бу газали
шеър тузилшни (вазн, кофия ва радиф) жнхатидан Фазлий-
нинг «Кнл» радифлп газалнга ухшатмадир, т акрор айтиш
ксраккн, файпт шеър тузплшпн жихатпдангииа ухшатма, хо-
лос, тема, гоя, мазмун, о б р аз жнхатидан тамомила янгиднр.
Фазлий газали интим газал булиб, унда шоир срнинг кошу
кузинп таърпфлаб, эротикага берилади.
Ул\т Ватап урушинипг дастлабкн нилларнда шоир Faiipa-
тнй Х ам за газалига н азп р а— ухшатма тарзида «Кушшу» (Х а м ­
за га пазнра) газалини яратдн. Бу газалда хам Фазлий ва Х а м ­
зата ухшаш «кил» раднфини кулладн. Бундаги о б р а з эеа та-
моман янги о б р а з булиб, ватаппарварлнк гояснни куйлайди.
Демак, бир шеърий ф орм ад а турли даврда, турли тема ва
турлп о б р а з л а р билан шеър яратиш мумкинлнгини курсатади.
Tv три, совет газалчилигида буш, саёз ва ваъзхонлик т а р ­
зида ёзилган публицистик газаллар хам найдо булди, шахс-
га сипш иш мад^хонлик рухидаги газалларни хам тутдирди.

35 X \. Н и ё з и 1 1 , А с а р л а р , I том, Тошкент, У зад аб и й н аш р, I960,


4 84-бет.

11-40 161
Бунга С об и р Абдулланинг «Биринчи май», « М и н б а р д а » 36,.
«Янги йил ш а р а ф и г а » 37, Чустийнинг бир катор шеърлари ва
б опщ алар мисол брла олади. Аммо биз бундай газалларни ко-
рал аш , рад этиш билан бирга, совет публицистик газалининг
ижобий тенденцияларини яхши газаллар мисолида ёритиш
ва шу тенденцияларни ривожлантиришимиз керак.
5. Узбек классик поэзиясида лирик газал билан бирга
^ажвий газаллар хам яратилган. Узбек хажвий газалига Али­
шер Навоий асос солди. Унинг «Содд а шайх», «Равго килди
шайх», «Эй воиз» кабилар хажвий газаллар булиб, уларда
ш оир жо^ил таркидунёчи, бадбин ва хийлакор шайх-зо^идлар-
ни ф ош этади. Хажвий газал Турди, М ахм ур, Мукимий, Аваз
ва Завкий каби пешкадам ш оирлар ижодида ривожланди,
унинг тематик ихотаси кенгайди, шайх-зохидларни ф ош этувчи
газаллар билан бирга, ижтимоий-сиёсий х.аётнинг хилма-хил
м асалал арига багишланган хажвий газаллар хам яратилди.
М ас ал ан , Завкийнинг « Д арм а зам м ат и зам она», «Б у л »г
«1\арз», «Куп кизик», « К а ж д о р зам она», «Кулок солинг ёрон-
лар», «Уй пули», «Золим пули», Х а ж в и Икчи зш он 38 кабилар
^ажвий газаллар булиб, X I X асрнинг иккинчи ярми ва
X X а с р бошларидаги мух;итнинг бир катор иллатларини, ф е о ­
дал бойларнинг зулмини, жохилликни, дин пешволаринннг му-
ноф и ^она хуружларини ва оош каларн и каттик танкид кила­
ди. Ш у билан бирга классик лирикада юмористик характерда
булган газаллар хам пайдо булди. Бунга Мукимийнинг «Таъ-
рифи печь», «Кусамен», «Хайрон кусамен», «Девонамен»,
«А раванг», «Лой», «Ш нкояти безгак » 39 каби шеърлари мисол
була олади. X I X асрнинг иккинчи ярми ва X X ас р бошларида
хажвий (сатирик ва юмористик) газаллар куплаб ёзилди ва
уларни девонларда, баёзларда махсус хажвиёт булимига аж-
ратиш бир одат булиб ^олди. Бу хол X I X аср иккинчи ярми
ва X X аср бошларидаги адабиётнинг халкчиллик рухи ва р е а ­
листик тенденцняси сатирик йуналишнинг ривожланишини,
^ажвиётда газал ва м ухам мас каби жанрларнинг поэтик ху-
сусиятларидан фойдаланишни такозо килганини курсатади.
Классик шоирларнинг т аж р и б ас и узбек совет ш оирларига
хажвий газал яратиш учун бир мактаб бТлиб хизмат килди.

36 С о б и р Абд улла, С?'з ва соз , У з д а в н а ш р , 1943, 11-бет.


37 У ш а асар, 14-бет.
38 К а р а н г : З а в к и й , Т ан лан га н а с а р л а р , Тош кент, У зад аб и й н аш р,
1958.
39 К а р а н г : М у к и м и й , Т ан лан га н а с а р л а р , У з С С Р Ф А нашрибти,
Т ош кен т, 1958.

162
М а сал ан , Х а м з а Дакимзоданинг ^ажвий а с а р л а р яратиш да
айникса Муцимий ва Зав^ийлардан илхом олгани, уларнинг
айрим традицияларини новатор сифатида ривожлантиргани
маълум.
Совет адабиётида сатира ва юмор эски турмуш сар^ит-
ларига, текинхурлик ва дангасаликка, игвогарлик ва товла-
мачиликка, маишатбозлик ва шухратнарастликка хам бошца
иллатларга карш и ^аратилган. Бу со.\ада .хажвий газаллар
хам салмоцли урин олди. Шоирларимизнинг яхши ^ажвий
ас а р л а р и жам оатчиликка манзурдир. Хусусаи «Муштум» са-
хифаларида урин олган етук хажвий газалларни китобхонлар
^онициш билан кутиб оладилар. Сунгги йилларда вужудга
келган дивдатга с а з о в о р ^ажвий газаллар сифатида. С. А б ­
дулланинг «Унинг орзуси (бир м ансабдор тилидан)»40, «Бу-
тилка-тилка»41, «Б и р «огайним»нинг таърифи», «Нордои
са т р л а р » 42, Хабибийнинг «Х,ушёр эм ас»43, П орлоц Ёкубовнинг
« Б и р игвогарнинг таърифи»44, Ж авд ат Абдулланинг Завкий-
нинг «Ахли раста» ^ажвига иазира тарзида ёзган «Салом
б ерар теракка » 45 каби газалларини курсатиш мумкин. Бу
хажвий газалларда замонамиз ва тарацкиётимизнинг бош
й^лидан четда турган, унга халакит бераётган кишиларнинг
сатирик об рази яратилиб, утмиш жамиятдан саркит булиб ке-
лаётган иллатлар фош этиб ташланади. Ш у б х аси з , совет са-
тираси мохияти ва вазифаси билан утмиш сатирасидан туб-
дан ф а р к килади. Аммо шуни таъкидлаш керакки, шоирлари-
миз хажвий газалда классик адабиётдаги сатиранинг тажри-
басидан, усулларидан ижодий фойдаланншда, традицияни но­
ватор сифатида ривожлантиришда маълум муваффакиятлар-
га эришдилар. Буни, жумладан, .Жавдат Абдулланинг Завкий
«Ахли раста»сига назира тарзида ёзилган «С ал ом б ерар те­
р ак к а» хажвий газали мисолида равш ан куриш мумкин. Маъ-
лумки, Завкий уз сатирасида раста ахлини — савдогарларнп,
чайковчиларни,бозор амалдорларини, жами 46 кишини х аж в
ь;илган. Ж авд ат Абдулла уз шсърида нчкилик балосига ги-
рифтор булган кишини ,\ажв килиб, образни бадиий умумлаш-
тиришга, арок х ур л арг а хос булган бир катор хислатларни
жамлаштириб беришга м уваф ф ак булган. Ш о и р Завкийнинг
услубидан, айрим ухшатишларидан фойдаланган, Завкий шеъ-
рида кофияланган сузларнинг купини уз газали учун кофия

40 С. А б д у л л а , «Кизил У зб ек и с т а н » , 16 д е к аб рь 1963 пил.


41 С. А б д у л л а , Х,аёт гулшани, Тош кен т, 1959, 51-бет.
42 С. А б д у л л а , Х а ё т гулшани, Тошкент, Н)5У.
43 X а б и б н ii, « М у ш т у м » , 2-сон, 1961.
44 П. Ё к v б о в, « М у ш т у м » , 7-сон, 1960.
45 Ж . А б д у л л а , « М у ш т у м » , 12-сон, 19G3.

163
килиб олган. Биро?^ бу ^олат янги темада янги шеър ва янги
о б р а з яратишга халакит бермаган. Х аж вни укиган киши хо.у
н охо^ Завкий шеърини эслайди, аммо шу билан бирга, янги
ва ^изи^арли шеър \киётганидан каноат ^осил килади:

И ч м о ^ н и ким куйибдн сен султамат с^'такка,


Ш ох т аш л аш и н г х а в о д а ухшайди в а р в а р а к к а .
И чган чогингда с у з с и з г\ёки гу нг- со^овс ан,
Хеч ким (Яиингнн ук м ас. у х ш а р тилинг гтд акка.
Б ул са н г к а е р д а мейион ж о н борпча ичар сан ,
С о ч и к колиб 6 v ёкда. лаб а р т а с а н этакка.
Ё ш б о л а л а р м а з а х л а б кайфли чогимг етаклаб,
Б у nvpFa той, деб а л д аб м ннди рдп ла р ьш ак ка .
Г о х и д а сен э т о б о ш к у з л а р гплай, i^ o b o k ш и ш ,
И н с о н коли б бу ё ^л а бердинг са л о м те ра к к а.
У п к а, ж и г а р , к о р и н л а р ссн дап *Тгирса ю зл ар ,
То кншга колмай э >;е о л б й г а и аён к уза к ка.
Тор тг ан эдик сени биз каифиг.т ботко- идан,
Гуски ссп а с о в от хеч ю р м ад н н г етакка.
М а ст л и к билан и ч а р с а н ччм асга ю ! к ^ с а ч л а р ,
Аптгпл бу ёлгонингнн / К а в д а т э мас, б £ л а к к а 46.

Бундай хажвий газалларнинг ахамияти катта, улар б о ш ­


ка жанрдаги сатирик а с а р л а р каби жампятимиз рухига хилоф
булган иллатларни купориб ташлашга оператив бир ж а н р
сифатида ёрдам бермок/м.
X’ збек совет газалида биз тухтаб утган газал турларидан
таш кари мушоира-газал (масалан, С о б и р Абдулла ва Хабн-
бийнинг « В а ф о килса» м у ш о и р а с н )47, мувашшгх-газал (Ма­
салан, Уйгуннинг « Ж а ф о килма» ш еъри ) 45 каби газаллар хам
яратилди. Бундан ташкари, бонша жанрдаги а с а р л а р тарки-
бида ,\ам газал жанридаги шеърларни учратиш мумкнн. Бу
айникса музикали драма асарл ар и г а хосдир. Базалларникг
куигина макомлар ва хал^ куйларига ритм жихатидан мос-
лигп шуни такозо килади («Алпомиш», «Нур.хон», «Олтин-
кул», «Ватан h u i I h i » ва бош ка музикали драмалардагн шсър-
ларнинг каттагнна кисми г а з а л л а р д и р ).
Биз ю корида узбек совет газалининг турларн ва уларнинг
айрнм хусуснятлари х а к ^ (та мулохаза юрнтдик. Хотнмада
газалларга хос баъзн бошк,а хусусиятларни хам таъкидла-
мойиимнз. Классик лириканинг традицион ж ан р л ари д ан м у­
хаммас, рубоий, туюк ва бошка жанрдаги шеърлар куироц
ноэзиямизнинг етакчи вазни — б арм окда яратилмокда. Аммо
газаллар арузда яратилмоцда (б арм ок вазнида ёзилган баъзи

46 Ж . А б д у л л а , « М у ш т у м » , 12-сои. 1963.
47 С. А б д у л л а , Х,аёт гулшани, То ш кен г, 1959, 52-бет.
48 У h i у и, Т ан л ан ган а с а р л а р , 1 том, Тошкент, 213-бет.

164
газалларни мустасно кнлганда). Бизнингча, газалнинг музика
санъати билан ч ам б ар ч ас богланган ^олда яш аб, камол то-
пиши, уни к у i "i га мослаб ижод этиш традицияси шуни такозо
этади. С. Абдулла, ^аб иб и н , Упгун ва бошкаларнинг газалла-
рпга диккаг кнлар эканмиз, уларнинг газаллари утмиш га-
залнависларинппг шеърларнда Яйм купрок кулланган, музн-
кага янада якин булган рамал ва х а з а ж б ахрлари д а яратил-
ганларини курамиз. Разаллар айникса рамали мусаддаси
махзуфда купрок яратилди.
Баъзан адабнётшуносларимиз ва тилшуносларимиз аруз
бахрлари, газалчилик сунъип равишда араб ч а-ф орсча с>злар-
нн купрок пшлатишга олиб келади деб таъкидлайдилар. Туг-
ри, арузда ёзиш, газал битиш хил жихатидан хийла м ураккаб
бир пш. Аммо газалчилик т аж ри баси ва яхши газаллар ми-
солида шуни айтпш керакки, агар шоир мохир булса, тил
бойлигидан яхши фоидалапа олса, арузда ёзилган шеърга
Йозирги тилда ишлатилмайдиган араб ч а-ф орсча сузларии
суиъин равишда киригиш иуксонидан холи булмогн мумкин.
М асал ан , С об и р Абдулланинг «Н орд он сатрл ар» ^ажвин га-
залида биз вазнга мослаш учуй сунъий равишда киритилган
бирорта сузни учрагмадик. Буни Уйгуннинг « Ж а ф о ь^илма»
(м уваш шах) ва бошка шоирларнинг бир к а ю р газаллари
мпсолида хам куриш мумкин.
Адабиётимиздагп жанрларнинг шаклланнши ва таракиёти-
ни, жумладан, традицион ж ан рл арн и урганиш ва ёритиш
жуда катта ва мураккаб проблемаднр. Виз традицион газал
ж ан р п хакида дастлабки айрим мулоХазаларни баси этдик, бу
масала яна кепг ва чукур тадки^от ншларини талаб этади.
Ш у дастлабки м улохазалар асосида айрим хулосалар
ясаймиз:
1. Узбек совет адабиётида газал традицион бир ж анрдир.
Бу ж а н р узининг хаж м меёри, кофияланиш усули, вазни ва
хотималовчи ёки ундан бурунги байтда тахаллус киритиш
каби хусусиятларшш саклаб келмокда (баъзан тахаллус ки-
ритилмаган газаллар .\ам бор. М асал ан, Райратийда).
2. Разал традицион ж а н р булишига K a p a M a i i , узбек совет
адабиётида янгиланган, янги мохиятга эга булган бир ж а н р ­
дир. Чунки унинг объекти (лирик ка^рамоннинг хис-туйгуси-
ни вужудга келтирувчи объект) бошка, темаси янги, мазмуни
янги, об рази янгидир.
3. Узбек совет адабиётида газалнинг ишкий-интим газал,
пейзаж, ахлокий-таълимий газал, хажвий газал, публицнстик
газал, мушоира газал турлари мавжуд.
4. Назира-газал .^ам узбек ш оирлари ижодий тажрибаси-
дан сезиларли урин олган; назира-газалнинг му^им хусусияти

1G5
шундаки, ш оирларимиз н ази ра объектига ижодий ёндошиб.
ундан аирим ф орм ал белгиларни ёки об ра зл арн и олиб янги
газаллар яратмокдалар. Бунга Хамзанинг «Узбек хотин-киз-
ларига», С. Абдулланинг Огахнйнинг Ф и ру з куйида айтила-
диган «Устина» газалига н ази ра тарзида битган «Бир
«огайним»нинг таъри ф и » 49 хажвий газали, Ж авд ат Абдулла­
нинг Завкийнинг «А .уш раста хаж ви »га назира тарзида ёз-
ган «Сал ом б ерар теракка» газали ва Ранратийнинг «кил»
радифли «Кушик» газали ва бош к ал ар ёркин мисол була
олади.
5. Узбек совет газалларининг сезиларли кисми классик
поэзиядаги газаллар каби музика санъатига ж у р булиб кел-
MoflAa, унинг музнкали драм ал ард ан \'рнн олиши хам шу
билан богликдир (шунинг учун хам баъзи тупламларда газал
тугридан-тутри 1^ушик деб номланмокда ёки кушик булимига
киритилмоИда).
6 . Узбек совет газалчилиги т аж р и баси традицион шсърий
ф ор м ад ан ижодий фойдаланиш мумкинлнгини яна бир бор
исбот этди, буш газалларнинг пайдо булиши эса аирим шоир-
ларнинг умуман кам кобилиятлилиги (кам салохиятлилиги)
ёки уз ижодига талабчанликни бушаштириши окибатидир.
Яхши газал ярати;и м а Л р а т н и , тема танлаш, о б р а з яратиш,
поэтик истсъдод ва тнл бойлигини талаб этади. Классик
ш оирл ар таж ри баси д ан урганиш.шубьасиз, бундан буён ^ам
газалчиликни ривожлантиришга хисса !<ушади. Ш ои рл арим и з
классик суз санъаткорларпнинг меросипи ва бу меросни, ху-
сусан санъат нуктаи назардан ёритувчи илмий асарл ар н и
якиндан урганмоклари лозим.
7. Узбек совет газалчилиги каби, тожик, о з а р б а ! 1ж он ва
бош к а халцларнинг хозирги поэзиясида хам газал традицион
бир ж а н р сифатида урин эгаллаб к е л м о и а . Бизнингча, кар-
дош шоирларнинг таж ри баси дан урганиш хам газалчиликни
такомиллаштиришга ёрдам беради.

4S С . А б д у л л а , Хаёт гулшани, Тош кент, У з ад аб и й н аш р, 1959, 87-бет.


X. Бекму^амедов

НАВОИЙ Д А В Р И Д А Х И Р О Т

Бир ярим асрга якин вацт давомида темурийлар давлати-


пинг поптахтларидан бири булган, улуг Алишер Навоий яша-
гаи ва ижод этган ш ах ар — Хирот цадимги Ш аркнинг кекса
ва обод, гавжум ш а^арл ар и д ан бири булган.
Х.ирот .^озирги Афгонистоннинг шимоли гарбий ^исмидаги
>^ерируд дарёси буйидаги водий — «жа.^оннииг дурдонаси»га
жойлашган. Хиротнинг накадар мухим ерга жойлашгани j^a-
кида Ф. Энгельс шундай деган эди: «...Эрон к урф ази билан
Каспий денгизи, Р а р б д а ва Шимолда С и рд арё ва шарцда
Хинд дарёлари оралигидаги бутун бир вилоятнинг стратегик
марказидир. Каспий денгизидан ^индга ва Э р он курфазидан
Амударёга олиб борувчи йуллар шу ш а ^ а р д а бир-бирини ке-
снб утади»1.
Хирот ша^рининг качон ва ким томонидан ^урилгани маъ­
лум булмаса хам, бу хакда авлодлар ош а бизгача етиб кел-
ган бир неча ривоятлар мавжуддир. Ривоятлардан бирида аф-
сонавий Зах^окнинг кизи бу ш а^арн и курган ва унга уз но-
мини берган. Я н а бирида эса Хирот шахрини Э р о н шохи До-
р о к,ура бошлагани, грек-македон бос^инчиларига ^ ар ш и ку­
р аш зарурати туфайли уни битира олмаганлиги, ш а ^ а р ^ури-
лишини тугаллаш ва унга а^олини жойлаштириш иши Ма-
кедониялик Искандарнинг зиммасига тушгани ^айд этилади.
Б у каби ривоятларнинг узи ^ам Хирот ша^рининг ^адимий
ш а ^ а р эканлигидан далолат беради. Кичик бир м а^олад а бутун
бир ша^арнинг куп асрлик тарихини ёритиш асло мумкин
эм ас, албатта. Бинобарин биз бу м а^олад а Навоий яшаган
даврдаги Х,ирот ш а^р и ^ацида ^и с^ а ч а тухтаб утамиз.

1 К. М а р к с , Ф. Э н г е л ь с , А с а р л а р , I I том, 133— 134-бетлар.

167
Урта Осиснинг ш а х а р ва кишлокларини ер билам як со 1ь
килган Чингизхон галалари 1221 йилда Х нРотга етиб келади.
Кучлар тенг эмаслнгини курган ш а х а р ахолиси таслим була-
ди. Боскинчилар каршилик курсатганларни кириб ташлайди.
Х о р а з м ш а ж о д а с и Жалолиддин Мангубердиннииг душманга
каршилик курсатиш б ораси д а кулга киритган муваффацият-
ларидан илхомланган ш а х а р ахолиси мугулларга карш и исёи
кутаради. ^иротликлар бу гал олти ой давомида мардона ку-
раш ад и л ар, дахшатли киргинда ш а ^ а р ахолисининг асосий
кисми халок булади, ш а х а р вайрона холига келади.
Тарнхин манбаларда, м\туллар Хиротни вайроп этиб, ахо-
лини цириб, омой цолганларини асир олиб кетганларидщг
сунг, яширнннб колган 40 н а ф а р киши шу мислсиз вайрона-
ликда 15 пил давомида яшаганлари курсатилади. Чингиз-
хоининг угли Угодойхон уз вактида Хиротдан олиб кетилгаи
ахолининг бир кисмини, ас осан хунармандларни Хиротга цай-
таргач, шу чексиз х а р о б а Урнида янги Хирот кад кутаради.
Ш а х а р девори тикланади ва мустахкамланади, шахарнинг
шаркий томонида Хуш, жанубип томонида Ф ерузобод , шимо-
лии томонида Инжил, гарбий томонида Ансорий д арв озал а р и
тикланади. Вакт уга борган сари Хирот ахолиси куп, обол,
ш а х ар г а айланади.
Хи рот Темур давлати таркибига киритилиши а р а ф а с и д а
хунармандчилиги, савдоси ривожлангаи обод бир ш а х а р эди..
Бу вацтларда ш а х а р атрофи икки катор девор билан уралган
булиб, Ихтиёриддин калъаси узининг мустахкамлиги билан
маш.\ур эди.
Темур 1381 йилда Эронга навбатдагн таланчилик юрншинп
килган вактда Хиротни камал килади. У шахарликларни уз
томонига огдириб олиш ниятида ш а х а р а.^олисига м у р о ж а а г
килиб, ш а ^ а р м уд офаасид а иштирок этмай уз уйида колган
кишиларнинг моли мулки ва хаёти сацланиб цолади деб ваъ-
да беради. Бу унга кул келади. Ш ах а р л и к л ар курдлар суло-
ласининг ^укмдори Риёсиддинни куллаб-цувватламайдилар.
Бу эса, Темурга Х,иротни нисбатан осонлик билан эгаллаш
имконини беради. Темур ш ах ард ан огир тавон ундиради ва
ша^арликларнинг кузголон кутаришидан ^уркиб шах,ар де­
вори ва девор минораларини бузиб ташлаш ^акида буйрук
беради. Ш ах арн и н г энг атоцли хонадонларидан талайгинаси-
ни, ш ахарнинг хашаматли темир д а рвозал ари табацаларини.
Ш а э ф и с а б з г а ю боради. Ихтиёриддин калъаси омон ^олади.
Темур томонидан курилган э.\тиёт ч орал ари га карамай, ]^ирот
ахолиси жабр-зулм, талончилик ва зуравонликларга царшн
1383 йилда кузголон кутаради. Бирок; Темур энг ёвуз чора-
ларнй амалга ошириб, ^узголонни бостиради. Ш у муносабат

168
бнлан Темурга вассал б\лган курдлар сулоласп тугатилиб,
Х уросоп мулкн Тсмир давлатнга тамомила кушиб юборилади.
Темур уз поитахти С а м а р к а н д билан рак об ат килиши
мумкин булган шахарларнинг тез ривожланишига тускинлик
килгани каби, Хнротнинг хам юксалишнга пул иЛГшайди. На-
тижада ш а ^ а р девори, миноралар, ш а х а р д арв о зал ар н Темур
хаёти вактида тикланмаганича цолади.
Темурнинг угилларидан б и р и — Ш охруч даврндагнна
Хнрот эскн холига кайгади ва жуда тез ривожланадн.
Ш ох р у х хукмронлигининг бошнда Хнротда бир-бнрига ту-
ташиб кетган иккн бино: Мадраса ва хонацо.^ (дарвешлар
исти^рмат кнладиган бино) кэрдилар. М ад расан ин г катта
Ловлиси булиб, унда баланд супа ва арк булган, мадрасанинг
икки томонида нккита баланд минораси булган, девор ва
эшикларннинг олтин >;алн ва зангорн буёги товланиб турган2.
Хоидамирнииг берган маълумотига кура, ш а х ард а 12 та
М а д р а с а , 3 та масжид, 5 та хонацо.\, 5 та нккп гумбазли кат­
та м ак б ар а ва махсус кугубхона б'длган. Булардан ташкари,
машхур катта масжид, Шайхулислом м адрасаси, ягона катта
к у п р и к — «Пули Тулак» булган.
М а ш х у р тарихчи, темурийларга замондош, А бд ураззоц у
вактларда хокимиягни кулга киритиш учун курашиб юрган
Султон Х.усайн Бойкаро 1461 йили Хиротни эгаллаш учун ури-
ниб курган вактида ша.\ар мудофаага яхши танёрланганинн
куиидагича хикоя килади. Ш а х а р шунчалик мусгахкамланган
эдики, уни эгаллаш хакидаги фикр хаёлга ухшарди. Д а р в о з а
ва мнноралар шундай таксимланган эдики, ,\ар бир минора
ва дарвозага махалла имоми ёки кишлок оксоколи ва маълум
жойларга эса харбий ишни яхши билувчи тажрибали киши-
лар куйилган. Деворларнннг устига жанг учун керак булган
нанзалар, \клар, р и ш т каби куроллар тайёрланиб куйилган.
Д а р в о з а л а р тепаснда девордан бир-икки газ кочириб сандш?
куринишидаги уйчалар урнатилган. С ан ди ^ ичига 5— 6 ж а н г ­
чи сигади, унинг деворларида ук отиш учун тешикчалар ку­
йилган. Сандиклар харига шундай осиб куйилган эдики, керак
булса уни силжитиш мумкин эди. Сандицларнинг тагидаги
эшнкчалар очиб к арал са, унинг тагида, д арвоза олдида тур­
ган одамлар куринган ва одамлар бошига исталган нарсани
ташлаб юбориш ва яна эшикчани беркитиб цуйиш мумкин
булган3.

2 А. М . Б е л е н и ц к и й , И с т о р и ч е с к а я т о п о г р а ф и я Г е р а т а X V в., сб.
статей « А л и ш е р Н а в о и » , под ред. чл-корр. А Н У з С С Р А . К. Б оро в кова,-
ст р. 186.
3 А б д у р а з з о к, л, 326-в.

169'
Исфизорийнинг курсатишича, ша.^ар атрофи муста^кам
баланд девор билан уралган б'флиб, деворнинг 149 катта-ки-
чик миноралари булган. Атоцли тарихчи Х оф и зи Абрунинг
курсатишича, деворлар, тупроц кургонлар, д ар в оз ал ар ва
истехкомлар мустахкамлиги жихатдан олдинги .^укмдорлар
вактидаги курилишлардан куп хисса афзал булган. Ш а ^ а р
девори ташкарисида кенг ва чукур хандоц булиб, унинг усти-
да ташки дунё билан богланиш учун 5 кутарма ёки кучма
куприк — «пули равон » жойлашган. Х а р бир д арвоза махсус
ном билан аталган: И р о к д арвозаси, Кипчок, Хуш, Ферузо-
бод ва Малик. М а ш х у р Ихтнёриддин арки ш а^арнинг шимо-
лип дсворидан бошланадн. Ихтнёриддин цалъаси хам цайта
курилади, у олдннгисига нисбатан бир оз кенгайтирилади. Ил-
гари Ихтнёриддин калъаси хом пиитдан, тугридан-тутри ерга
курилган булса, янгиси сунъий тепаликка тош ва пишик гишт-
дан, ганчдан цилинган лой билан мустахкам цилиб курилган.
Калъанинг икки д арв озаси бТ'либ, бири шимолий, иккинчиси
жанубий томонда булган4. Темурийлар давридаги ^олича
сакланиб турган ^н рот н и куриш ш араф и г а м уяссар булган
Ф е р р и е р Ихтнёриддин хакида сзади: «...цалъа тутри бур-
чакли булиб, бурчакларида катта миноралари бор ва пи-
плиц гиштдан курилган. У ш а х а р деворидан баланд булган
сунъий тепаликда туради ва худди ташци девор каби, катта
ва чукур хандок билан к урш аб олинган...»5. Х,амма урта аср
ш ах а р л а р и каби, Хи рот ^ам уруш вацтларида фацат ша^ар-
ликлар учунгина эмас, ат роф кишлок а^олиси учун >;ам бош-
паналик ролини уйнаган.
Ш имол томонидан Инжил ариги утиб, у ш а^арнинг шу
кисмини с у г ор ар эди. Инжил бутун ш ахарнинг сувга булган
эхтиёжини цондира олмагани, ш а ^ а р д а ундан бошца ан ^ор
иуклиги сабабли, ахолининг бошка кисми цудуц сувидан
фойдаланар эди. Инжил буйлаб шахарнинг энг яхши бинола-
ри — саройлар, бадавлат кишиларнинг дангиллама уйлари
жойлашган. Ш а.^ар ичидаги кенг, обод ва гузал «Боги ш а ^ а р »
^ам шу кисмга жойлашган, унда сарой, марказий бошцар-
малар, маъмурий бинолар булган. 1400 йилда Темурнинг
ф арм они билан « B o f h ш а х а р » д а Ш о з ф у х М и р з о учун гузал
сарой б арп о этилади.
Ш а ^ а р ичидаги энг маш хур бинолардан бири 1200 йилда
цурилган М а с ж и д и ж ом е булиб, у Х уш ва К^пчоц дарвозала-
ри о рас и д а булган. Бу бино 1498 йилда Навоий ра^барлигида
ремонт цилинади ва ни^оятда ж о зи б а д о р ва улурвор цилиб

4 Исфизориул, 26-в.
5 Ф е р р и е р, р. 170.

170
безатнлади. Хирот шахрини ш ах арга туташиб кетган обод,
серхосил ерларсиз тасаввур этиб булмапди.
Ю к ор н мартабали ва бадавлат кишилар ш а ^ а р д а эмас,
ш ахард ан ташкаридагн мевазор богларда хашаматли уй ва
кушклар куришни афзал курардилар. Ш а х а р атрофидаги
бундай ерлар 9 кисмга булинган булиб, улар каналларнинг
ними билан аталган: 1) Инжил, 2) Хиёбон, 3) Рузор, 4) К,ум-
бурон, 5) С аб о к у р , 6 ) Туривону — Бош-тон, 7) Олин-жом,
8 ) Удвону-Тизон, 9) Турону-Туниён. Анни^са Инжилда, ш а ­
харга якинлигн туфайли, аслзодалар яшайдиган жойлар кун
булиб, улар бу ерга куплаб саройлар, бино ва бог-роглар
курганлар.
Хиротдан таш карида боглар, хиёбонлар, кушк-саройлар
куриш темурийларгача ,\ам одат тусига кирган эди. У даврда
курнлгап боглардан энг м аш хурлари Малик д арвозасидан
ташЛЬрида курилган «Боги баланд», ш а & р н и н г шимолидаги
«Боги зогон», ша.'Црнинг шнмоли шаркий томонидаги «Боги
сафи д » ва бош к ал ар эди.
Султон Абу Саид Хиротдан гарбда «Боги Зубайда» курди-
ради.
Ш а х а р атрофида бог ва бог-саройлар б арп о этншга те-
мурийлар даврнда ало.\ида ахамият берилади. Жумладан,
Султон Хусаин Бойкаро томонидан « B o f h Мурод»нинг урнида
курднрилган « Б о ш Ж а.хоноро» узининг катталиги, хашами
билан кузга ташланиб турар эди. Бог уртасида баланд ва гу-
залликда тенги йук му.угашам сарой курилган. Богдаги энг
катта ховузлардан бирининг турт бурчагида хашаматли ай­
вон — кошона курилган. Богда мевали ва м ан зар а берувчи
дарахтлар, гуллар ажойиб тартиб ва дид билан экилган:
« Ч а м а н оро», «Байтул омон», «Остона», « С а ф а р » каби бог­
лар хам ш ах ар атрофини безаган.
Хукмдорларгина эмас, йирик м ансабд орл ар хам .хашамат­
ли бог-саройлар цурдирардилар. Навоий томонидан хам куп-
гина бог-роглар б арп о этилган эди. У лар ораси д а Сангкашон
куприги яцинида шу номли 6 o f , «Маргоний ва Ш а у к он »
6 o f h , Гузарго.х деган ерда хуш хаво ва гузаллигида тенги йук;
яна бир 6 o f (гулган. Ш у богдан шимолрокда «Б об осух т а»
«Азизон» ва б о ш ^ а боглар жойлашган.
В ази р Мажиддин « B o f h Н а за р г о х » , « B o f h Мухтор», «Боги
Хиёбон» ва яна б ош ^ а бир неча 6 o f цурдирган.
Ш о ^ р у х М и рзо вацтида ^и рот д ан 3 км шимоли шаркий
томондаги Г узаргох деган ерда X I I асрнинг мистик ш оири
Х у ж а Абдулло Ансорий гури устига ^аш ам атл и м а ^ б а р а цу-
рилади. Ш у м а ^ б а р а д а мархумнинг хоки устига султон Абул
1\осим Бобу.р томонидан оц м арм ар тошдан куйилган ёдгор-

171
лик хайкалининг баландлиги 7,5 метрга якин булган. Бу м а к ­
б а р а бизнннг давримнзгача сакланган булиб, у бнлан Са-
марканддаги «Гур Амир» уртасида умумийлик бор. Ансорий
м а к б а р а си каби унинг якинида. уз даврининг м аш хур архи-
тектори уста 1\авомиддин Шерозий рахбарлигида курилган
«Катта масжид» ва яна бир неча бинолар Мусалло номи би­
лан маълумдир.
1410— 1411 йилларда ш а х а р м арказида кадимин б о з о р
кайта курилади: гумбазлн Баланд Чорсунинг 4 томони шахар-
нинг турт асосий кучаси билан туташиб кетади, б о зо р куча-
лари анча кенгайтнрилади ва устн бсркитиладн, расталарнинг
х ар иккн томонида дукон-устахоналар охлади, Хирот шахар-
даги бу маш хур катта бозорд ан ташкари, хар бир ш а х а р
д арв озаси сиртндаи яна б озор бошланнб, Исфизорийнннг кур-
сатишнча, деярли бир ф а р с а х г а чузилади. Ш а х а р сиртндагн
б о зо р л а р ичида энг каттасн Малик дарвозасидан бошланувчи
Шимолпй б озор эди. Бу б озорд а Алишер Навоий томонидан
ч орсу курилади. Катта б озорл ард ан ташкари, ш а ^ а р ичида
ва сиртида айрим махалла б озор л арн — гузарлар булган.
1468 йилда Абу Саиднинг вафот этишн тож-тахт учун ку-
раш и б юрган султон Хусаин Бойкаро (темурийлардан ^ мар-
шо.\нинг набирасн) галабасини тозлатади. У 1469 йил 24 мар-
тида тантанали вазиятда Хирот шахрини эгаллайди.
Хирот шахри султон Xycaiin Бойкаро ва улур Алишер
Навоийлар вактида хар качонгидан хам обод ва гузал була-
ди. Бу даврда Хиротда ва умуман мамлакатда кенг мшчёсда
олиб борилган ободончилик шин Навонйнинг номи бнлан
ч а м б а р ч а с богликднр. Узок вакт даномида давлатда ю ^ори
мансабда булиши, с>[лтон х.узурида катта эътиборга эгалнги
унга кенг микёсда курилиш ишлари олиб бориш имконинн бе-
ради. Шуни хам таъкидлаш лозимки, Навоий у замон архи-
тектурасииинг ажойиб едгорликлари — саройлар, м асжид ва
м а д р а с а л а р , м а к б а р а л а р куриш билан каноатланмай, куилаб
хаммом лар, касалхоналар, работлар ва шу каби б ош к а ижти-
моий-фойдали биноларни курдирдн.
Навоий факат Хирот шахрининг узида 20 га якин .\овуз,
9 та катта хаммом, 15 куприк курдирганн маълум6.
Хи рот шахрини обод кнлишда Навонйнинг роли мислснз-
дир. Унинг ташаббуси билан шу ш ах ард а курилган энг маш-
^у р бино Инжил apu FH буйида булиб, бу бинолар ш у ердагн
«Й х л ос и я » м ад расаси номи билан «И хлосия», «Х а л о си я» хо-
нацо^н номи билан « Х ал оси я» деб аталган. «Х ал оси я» хонацо-

6 Я . F. F у л о м о в, Р. Н . Н а б и е в, М . F. В а ^ о б о в, У зб ек и с т а н
т ар и х и , б и р томлик, 1958, 204-бет.

172
хнга якнн ерда « Ш и ф о н я » номли хонакох булиб, у хам На-
вонп томонидан цурилган. Бу ерда беморлар даволанган ва
табобатдап даре берилгаи.

Шундай килиб, у зам онларда Хирот факат Х уросонд а


эмас, балки бутун Ш а р к, хатто Рарбнинг хам купгина мам-
лакатларида машчур булган uiaUap эди. Лекии Хирот .хасида
гаппрганда, унинг гипнк урта аср шахри эканинн хам унут-
маелик лозим. Х,протпинг узида ва ундаи ташкарида саройлар,
бог-сароплар, дангиллама саропспмон унлар билан бир ка-
торда тор, кингир-киншнк кучалар, х а р о б а на ярим х а р о б а
махаллалар ,\ам бор эдшш, бу ерларда барча ноз-неъмат ва
гузаллнкларнинг нжодкорн — мехнат ахли, о длин кпшилар
зур машаккат билан хаёт кечирарди.
Л. Халилов

А Л И Ш Е Р НАВОИЙНИНГ „ Т А Р И Х И М УЛУН И
АЖА№ “ АСАРИНИНГ ЦУЛЁЗЮ Й НУСХАЛАРИ

«Тарихи мулуки А ж а м » афсонавий Эрон подшо^и Каю-


м арсд ан бошлаб Эроннинг а р а б л а р истилоси даврида улди-
рилган подшохи Явдижурдгача булган давр ичида утган э р о к
подшо^ларининг мухтасар тарихидан иборат.
Алишер Навоий узининг бу асарини «Х ам са»н и тугатган-
дан сунг ёзган. Бу ^ацда шоирнинг узи шундай дейди: « Б у
« Х а м с а » шуглиднн чун ф ар ога т топпбмен, та^айюлум гети
навардин салотин тарихи даштига чопибмен, чун нома саводи
зулматидан «Зубдатут-таворнх» адосип тузупмен, салотин ул-
ган отин бу ^айвон суйи била тиргузупмен»1.
Маълумки, Навоий узининг маш хур «Хам са»си п н 1483—
1485 йиллар давомида ёзиб тугатган эди. У «Х ам са»д ек улкан
асарн и икки йил ичида ёзган экан, «Тарихи анбиё ва хукамо».
«Тарихи мулуки А ж а м » дек кичик ^ажмдаги асарл арин и ёзиш
учун унчалик к$п вацт сарф л ам аг ан булса керак. Шундай
экан, Навоийнинг мазкур тарихий ас а р л а р и 1486 йилда,
яъни ш оир А страбодга ж у нам асд ан олдин ёзилгандир. Н а ­
воийнинг узи «Тарихи анбиё ва хукамо» асарини ёзиб тугалла-
ши биланок «Тарихи мулуки А ж ам »н и ёзишга киришгани туг-
рисида аввалги асарининг охирнда шундай дейди:
^ ^ \ J f L J yz*

Навоийнинг «Тарихи анбиё ва хукамо» ва «Тарихи му­


луки А ж а м » а с а р л а р и алохида тарихий а с а р л а р булиб, бизга
«Тарихи анбиё ва ^укамо»нинг 5 та. «Тарихи мулуки Ажам»-
нинг 16 та кулёзма нусхалари маълум.

1 А л и ш е р Навоий, Т ан лан га н асарлар, III том, Тошкент, 1948,


192-бет.

174
Биз ушбу мацолада «Тарихи мулуки А ж а м » кулёзма нус-
халарининг кисцача ш ао^и билан чегараланамиз.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг ц^лёзмалари Иттифокимиз-
да — Тошкент, Ленинград, Душ анбадаги илмий ташкилотлар-
нинг кулёзма булимларида сацланмоцда.
У з С С Р Ф а н л а р Академияси А бу Райхон Беруний номидаги
Ш арк ш ун осл и к институтининг цулёзмалар фондида «Тарихи
мулуки Ажам»нинг X V I I I — X I X асрл ар д а кучирилган саккиз-
та нусхаси сацланади. Булар цуйидагилардир:

1. Инвентарь номери 5411, 1237 = 1821/1822 йилда кучирилган


2. „ 1859, 1253=1837/1838
3. „ 185,1267=1850/1851
4. „ 4440, 1267=1850/1851
5. в 691, 1270=1854
6. , 3 5 ,1 2 7 8 = 1 8 5 6
7. „ 4508,1274=1857/1858
8. „ 7412,1238=1822/1823

5411 ракамли кулёзма юпка цуцон цогозига бадхат настаъ-


лицда кучирилган. Текст цора сиё^да, с а рл ав ^ал ар ва тиниш
белгилари кизил сиёхда ёзилган. Шеърий п арчалар икки стун
килиб ёзилган. К(улёзманинг 2 0 а, б, 3 1 6 бетларидаги тушиб
колган айрим суз ва иборал ар хошияга ёзиб цуйилган. А сар
тексти тулик. Х а р бир бетда пойгир белгилари куйилган. Кул­
ёзма муцоваси калин картондан ишланган, юзида уйма накш-
лар бор. «Тарихи мулуки А ж ам », «Махбуб-ул-кулуб» билан
бирга муцоваланган булиб, кулёзманинг 1 б — 65 а бетларига
жочлашган.
Текст ф ор м ат а 8,5 X 14 см, кулёзма формати 1,2Х 19,5
см, хат j^ap бир бетда 15 сатр. Кулёзманинг кучирилган ери
ва котиби курсатилмаган. Колофон ( 6 3 а бет):
\ rrv
Таммат сана 1237, яъни кулёзманинг 1821/1822 йилларда
кучирилгани курсатилган. Гарчи а с а р тексти ту лиц булса ^ам,
имлода х ар хилликлар мавжуд.
1859 ракамли кулёзма Урта Осиё когозига оддий настаъ-
лик хатида кучирилган. Текст к ора сиёхда кучирилган. Кул­
ёзма калин картондан ишланган булиб, юзи хар хил гуллар
(накшлар) билан безатилган. Кулёзма муковаси реставрация
килинган. «Тарихи мулуки Ажам»нинг бу нусхаси
ys jU U i*.'^.^.яЛ ^t .1
а с а р и ва астрономия жадвали билан бирга муковаланган ва
42 варацдан иборат булиб, кулёзманинг 1 б — 4 2 а бетларига

175
жойлашган. Текст формати 8 ,5 x 1 8 см, кулёзма формати 16Х
27,5 см. С ат рл ар сони 15. Бу нусхада куп нмло чалкашликла-
рига йул куйилган. Котнб куп сузларпи узича узгартирган.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг барч а тулик нусхалари
■• • де® бошланса, бу нусхада
эса jli „ а с деб бошланади. Кури-
няб турнбднки, кучнрувчи тушум ва караткич келишигини
фаркламаган, сузтарни узгаотган. Щ е ь р мнсраларннинг урки
алмаштириб юборнлган.
Кулёзма М п р зо Абдулазнз Б у хорп J--~: J r;: \
jj* »
кули билан кучирилган.
Колофон (42л бет): 'О Г Сана 1253.
Демак, асар 1837 1838 нилларда кучирилган.
185 рацамли кулёзма Куцоннинг шалднроь; юпка когозига
настаълик бнлан Л ч и р и л г а н . А са р тексти к о р а сиёхда, сар-
лавхалар, подшо.укарнпкг ио мл а рн, айрнм тиниш белгилари
кизил сиёхда ёзилган. Текст формати 21,5Х 11 см, кулёзма
формати 29X47 см. 1^л%зман:;иг бир неча ернда бодом ша-
клида катта ва кпчнк нккн хил м у.';? б ор. М у х р л ар н и аг бн-
рида ^ Г Ч t. ,.~ct __ jajJ ^ .ЛI
(Амир М у з а ф ф а р С а а д а мнр Сидллк бинна С а и д а мир Л у-
заффаг). иккикч! !снда S :.- ~ -Д~‘ ( С а ид а м н р Сиддик)
деган ё з у в л а р п б о р . Кулё зма да rc*iccr.iap жа дв а л нчлгл олип-
ган. А с а р т е к с т ч/ . , к, х а р б а р с а х а ф а о с т а д а пойгпр бел-
гиларн б о р .
„Тарихи мул\ки А ж а м “нинг бу н усхаси А. Навонйнинг
_ Х а м с а " , „Хааойин-ул-маоинн‘‘ , Саид Му^аммад\> ж а бинни
Ж а ъ ф а р х у ж а ш ш г ,,Д остоин амнр Т е м у р 1’, Дурбекнинг „ Ю с у ф
Хулаи.\о1' асарп г.a j I „ У к у зн ом а 11 билан бирга муко-
1;алангл 1. М\ кова ;:алпн картондап пшланган. М у к о в а бетида
иакшлар бор. „Тарихи мулуки А ж а м “ у ш б у куллиётнинг
206— 310 бетларига жонлашган булиб, 13 варакдан иборат.
Х а р бир бетда 13 сатр.
Кулёзма охирнда асар кД чнрилган йил ва котнб к\ рса-
тнлган (32б-бет): И AV C f~ J-
Дем ак, кулёзма 1850 1851 йнлларда кучирилган. „Тарихи
мул ук и А ж а м “ яинг бу нусхаси тулик н у с х а хнсобланади.
4440 ракамли кулёзма Урта Осиё когозига оддий иастаъ-
лик хати билан кучирилган. Текст к ора снё.^да, сарлав.ха ва
киши номлари эса кизил сиёхда ёзилган. Текст формати

176
14,5 X 24,5 см, кулёзма формати 26 X 36,5 см, сатрлар сони
21. Текст сидирга жойлашган, варак л ард а тушиб цолган ай-
рим суз ва и б ор ал ар >;ошияга ёзиб куйилган. Х а р бир бетда
иойгир белгилари цуйилган.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг бу нусхаси Навоийнинг б о ш ­
ка а с а р л а р и — « Х а м с а», «Лисон-ут-тайр» билан бирга калин
картон билан муковаланган. «Тарихи мулуки А ж а м » 291 б —
306 6 бетларга жойлашган булиб, 16 варакдан иборат. А са р
тексти туликдир. Лекин котиб куп сузларни узича узгартган,
имлода .^ар хилликлар бор. Колофон (306 бет):
^ Г IV — J ,__j 1лj j эJ 5 — ' X * —*— t r l Li ; Uj

(Ниёз Бокий Хайрободий валади мулло Н а в р у з Бухорий,


тарих 1267)
Демак, цулёзма 1850 1851 йилда Б у х о р о д а кучирилган.
691 рацамли кулёзма унчалик хуш хат булмаган настаълиь;-
да кукон цогозига кучирилган. Текст кора сиёада, сарлав-
^ал ар цчзил сиё^да ёзилган. Х а р бир бетда пойгир белгила­
ри б ор. Кулёзма яхш и саь;ланган, калин картон билан м у ­
коваланган. М ук овад а учта тамга булиб, тамгада j y — j J-a-c
)f VA а.»!]y> амали Н у р х о ж а са.^хоф 1275 деган са^-
.\оф ёзуви б ор. Текст формати 7,5X14 см, кулёзм аформати
15,5X27 см, бетда сатрлар сони 15.
«Тарихи мулуки А ж а м » Навоийнинг «Лисон-ут-тайр» аса-
ри билан бирга муковаланган булиб, 1 — 39 бетларга жой­
лашган. Колофонда (39 бет) кулёзмаиинг кучирилган йили,
ой-куни аник курсатилган булса хам, котибнинг номи ва ку­
чирилган ери курсатилмаган:
L <?_,VoL^L "г - —i _if |^ J , f * f -- --- ^
j a S ^ k j li j l __ j (AaJ^JLLLxJ.—

•O'1. 1-’
Демак, кулёзма 1854 йилда кучирилган.
«Тарихи мулуки А жам»нинг тексти тулиц булса .%ам, им­
лода ^ а р хилликлар учрайди, котиб куп сузларни бош ка суз-
лар билан алмаштирган.
35 ракамли кулёзма Урта Осиё цогозига йирик оддий на-
стаълиц хати билан кучирилган. Текст цора сиё.^да, сарлав-
^ а л а р ва подшо^ларнинг номлари кизил сиё^да ёзилган. Асар-
даги тушиб цолган айрим суз ва парчалар ^ош ияга ёзиб КУ'
йилган. Текст тулиц. Х,ар бир са ^ и ф а д а пойгир белгилари бор.
Айрим варацларнинг чети йиртилган ва доглари булса ^ам,
текстни уцишга халал етказмайди. Китоб калин картон муцо-
вада. «Тарихи мулуки Ажам»нинг бу нусхаси «Мажолис-ун-

12-40 177
н аф о и с» билан бирга муковаланган булиб, 1 — 38 бетларга
жойлашган. Текст формати 10,5 X 22 см, кулёзма формати
20 X 31,5 см, хар бир бетда 19 сато. Асарнинг кучирилган ери
ва котнби курсатилмаган. Ф а к а т унинг кучирилган йилигинз
текст охирида кайд этилган (38 6 бет).

(т ' С? - ^ J5 t tSLl**
'ГД Г ^ J i*
1\улёзма 1856 йилда кучирилган.
4508 рацамлн кулёзма юпца кукон когозига настаълик ха-
ти билан кучирилган. 1\улёзма 1 0 1 варакдан иборат алохида
китобдир. Текст формати 7,5 X 14 см. г^улёзма форм ати
13 X 19,5 см, сатрлар сони 11. А с а р тексти бошка нусхалар-
даги сингари к ор а сиёх билан, сарлав.^алар ва тиниш белги­
лари цизил сиё.^ билан битилган. Текст учун жадвал чизилган.
>^ар бир бетда пойгир белгилари бор. Китоб реставрация кп-
линган, йиртилгаи бир неча бетлари ямалган. М ук оваси од-
дий картондан.
Кулёзманинг кучирилган ери курсатилмаган.
Колофон: r^c j
И Vi a.^w .15
Демак, кулёзма М ахм уд деган котиб томонндпп 1857—
1858 йилларда кучирилган.
7412 ракамли кулёзма настаълик хатида калин кукон ко-
гозига кучирилган. Бу кулёзмада хам текст к ор а сиё\да, под-
шохларнинг исмлари ва баъзи тиниш белгилари кизил cneri
билан ёзилган. Текст формати 14,5 X 30 см, кулёзма формати
29 X 45,5 см, сатрлар сони 29. Текстлар х ар бир бетда жадвал
ичига олинган. А с а р тексти тулик. «Тарихи мулуки А ж а м »
нинг бу нусхаси «Х а м с а » , «Мажолис-ун-нафоис» а с а р л а р и
билан бирга муковаланган.
«Тарихи мулуки А ж а м » 17 варакдан иборат булиб, туплам-
нинг 33 — 49 бетларига жойлашган. А с а р охирида колофон
йук. «Тарихи мулуки А ж а м » тугаши билан «Мажолис-ун-на-
ф о и с » бошланиб кетади. Унинг охирида ( 8 8 бет) колофок
бор:

Демак, кулёзма 1822/1823 йилларда кучирилган. Туплам-


даги б арч а а с а р л а р бир котиб цули билан кучирилган. Ш унга
кура, «Тарихи мулуки А ж ам »н и ^ам шу йилларда кучирилган
деб айтиш мумкин.
Академик В. Зо^идовнинг шахсий кутубхонасида Алишер
Навоий асарларининг X V I I асрда кучирилган куллиёти сак-

178
ланади. Куллнётда Навоийнинг 16 ас а р и жамлаиган. «Т арихи
мулуки Л ж а м » 20 бет (506— 525 б). Кулёзма майда хушхат
настаъликда Урта Осиё цорозига кучирилган. Текст к ора сиёх;-
да ва исмлар хам тпниш белгилари, бошка нусхалардаги син*
гари, кизил сиёх билан ёзилган. Текст формати 19 X 29 см ,
кулёзма формати 20 X 30 см, сатрлар сони 25. К^лёзмада унг
томондаги бетларнииг унг, юкори ва купи ^ошияларига, чап
томондаги бетларнииг чап, юкори ва цуйи томондаги ^ошия-
ларига хам текст ёзилган. Кулёзма муковаси калин картон-
дан. Мукованинг к и ррал ари кизил чарм билан копланган.
Унинг Ja p икки юзида уйма н ж ш л а р бор. Куллиётда х ар
бир а с а р бошланадиган бетнинг юкорисида (1— 29— 89, 151,
155, 218. 274. 364, 460, 306. 532, 596, 540, 604, 628) бодом шак-
лидаги кичик мухр бор. Лекин хира тушганлиги ва суркалиб
кетгани учун му£р ёзувчиларини укнб булмади. Куллиётнинг
икки ерпда колофон бор:
1) «Фавойид-ул-кибар» ас ар и тугагандан сунг (362 бет):
J--' j-— J о_ 1>.—I O jf *1 ~
1 •Л •
2. „Мажолис-ун-нафоис“ асари тугагандан с у н г (601— бет):
jl-J I- ^ *AV <
1 ^—. 1_'Ц=.

. JT Дл._> I _ЛлС iU C ____ -_H yiUJ’ _Jr~"


Бундан маълумки, кулёзма хиж. 1075/1078, мил. 1664/1665—
1667/1668 йилларда Абдусамат, Бухорий томонидан кучирил­
ган. Кучирилган жойи антилмаган. Куллиёт таркибидаги ^ам-
ма а с а р л а р бир котиб кули билан кучирилган булгани учун
«Тарихи мулуки А ж а м » хам шу йиллар ичида кучирилган деб
айтиш мумкин. «Тарихи мулуки А жам»нинг бу нусхаси X V I I
асрнинг ягона нусхасидир.
С С С Р Ф ан л ар Академияси Оснё халклари институт» Л е ­
нинград булимининг кулёзмалар фондида «Тарихи мулуки
«Ажам»нинг цуйидаги беш нусхаси сакланади:

1. Инв. номери Е1 1219 = 1804/1805 йилда кучирилган.


2. „ А247 XVIII - а с р охири X I X —
а с р бошларида „
3. „ А 109 1234 = 1818 1819 да „
4. „ С 1281 1264=1847/1848 да
5. „ В2460 1278 1861/1862 да
Е1 ракамли кулёзма Урта О си ё когозига настаълик хати
билан кучирилган. Асосий текст к ора сиё^да. сарлав>;а ва
п о д ш о^ исмлари кизил сиёхда кучирилган. Бу куллиётда
А лиш ер Навоийнинг куиидаги асарлари жойлашган:
„ Х а м с а “, Jf ^ j ! у- „Рарой иб-ус-сигар“,
— =>■ j L^_.»_j I „Т ари хи анбиё ва ,^укам о“, OLJ
„Лисон-ут - тайр“, „Тарихи мулуки А ж а м “,
- i**— OVLo. Д о л о т и Саид Х дсан А р д а ш е р “,
O lj- ijj O V la. „Зол от и па^лавон М у х ам м ад ". „Т арихи
мулуки А ж а м “ куллиётнинг 313а 322а бетларида жойлашган.
Х а р бир бетда 33 йул. Текст форм ати 17X31 см, кулёзма
форм ати 48,2X29 см. Куллиёт ж и гар ранг чарм билан коп-
ланган картон м уковада.
Кулёзма 1219 = 1804/1805 йилда кучирилган. Котиб
I_^AA.J If *J |
р—■ j ^-У
- A ^>-J
«Тарихи мулуки А ж ам » тексти тулик эм ас. А с а р охирида
Хусайн Бой карога багишланган маснавий 100 м и сра урнига
72 м исрадир. И млода чалкашликлар бор.
А247 ракам ли кулёзма У рта О си ё когозига настаълик; ха-
ти билан ц ора сиё^да кучирилган. С а р л а в ^ а ва подшо^лар-
нинг номлари кизил снё^да ёзилган. Текст ичида учраган
шеърий м и срал ар ораси г а цизил сиё.^ билан V белгиси цу-
йилган. Текст форм ати 6 ,5 Х 13,5 см, цулёзма ф орм ат и 12 X
18 см, з^ар бир бетда 13 сатр. К,улёзманинг 1 а— 5 а бетларида
бош к а цул билан тож икча ш еърлар ёзилган. Кулёзма бадхат.
Бир неча са.^ифаларнинг ^ош иял ари га Саъдий, Жомий, Шам-
си Табризий, Роцимнинг тожикча ш еърлари ёзилган. А сарнинг
кучирилган ери, котиби, вацти курсатилмаган. К олофон йук-
Ф ац ат хат услуби ва цогозига кура цулёзма X V I I I а ср охири
ёки X IX аср бош л арид а Урта Осиёд а кучирилган деб айтиш
мумкин.
Китоб м уковаси устида уйма нацш б о р . Н акш ичига
О jj (амали Мулла Б арат с а з ^ о ф ) деб ёзил­
ган. Кулёзманинг бир неча бетлари за^д а турганлиги сабабли
зарарл анган. А са р тексти тулик эм ас. А са р охиридаги м ас­
навий б арч а тулик нусхал ард а 100 мисрадан иборат. Бу
н усхад а эса 72 мисрадир.
А109 ракам ли кулёзма У рта О си ё цогозига настаълик
хати билан к о р а сиё^да кучирилган. С а р л а в ^ а л а р , подшо^-
ларнинг исмлари кизил сиё^ билан ёзилган. Шеърий м и срал ар
ораси г а кизил сиё^ билан << белгиси куйилган.
«Т арихи мулуки А ж ам »нинг бу н усхаси Лутфий девони
билан бирга м уковаланган булиб, 60 бетга (88 бетдан 147б
бетгача) жойлашган. Текст ф орм ати 14 X 6,5 см, кулёзма
ф орм ати 17 X 11, сат рл ар сони 15.
180
Кулёзма охирида Бедил, Зебинисо ва Акмалнинг бир неча
газаллари ёзилган.
К ол оф он: (147 б бет)
fjL, j.5^ i _ t«JU— j.sj.J <£LLu4<Mk)I^S ■д--

Дем ак, бу нусха 1234 (1818/1819) йилларда кучирилган.


Лекин кулёзманинг хеч ^аерид а кучирилган жойи ва котиб-
нинг исми курсатилмаган.
Гарчи бу кулёзма тексти тулик булса хам нуксонлидир.
Котиб узича куп сузларни синонимлари билан алмаштирган
ва баъзи сузл ар тушиб колган.
С1281 ракам ли кулёзма У рта О си ё к °Р03Ига настаълик
хати билан к ора сиёхда кучирилган. Текст кизил ва каво ранг
сиёх, билан чизилган рам к а ичига олинган. Подш о^ларнинг,
табакаларнинг номлари кнзил сиё^ билан ёзилган.
Текст форм ати 7 X 14 см, кулёзма форм ати 14 X 28 см,
сатрл ар сони 13.
«Тарихи мулуки А ж ам »нинг бу нусхаси ^отифийнинг форс-
ча «Лайли ва М аж н у н » достони билан бирга муковаланган.
М ук оваси калин картондан ва турт ки рраси чарм билан коп_
ланган.
«Тарихи мулуки А жам »нинг бу тексти тулик эмас, деяр-
ли ярми тушиб колган.
Текст:

деган жойдан бошланади, яъни шу ергача булган


кисми йук. К ол оф он (30а бет):
„— >j dJL-> «С— C i- jL J ^
-JU f _j j V j K J L i Л л а л .1 d — y j jT \ _ U ..I

i n i Ai-
Д емак, кулёзма Р а^и м Н иёз деган котиб томонидам 1264
(1847/1848) йилда кучирилган.
В2460 ракам ли кулёзма к ора сиёк билан купол ва бадхат
настаъликда ма^аллий когозга кучирилган. П од ш окл ар, т а б а ­
каларнинг номлари кизилда ёзилган. Маснавий м и срал ари ки­
зил сиёк билан килинган • ■ белги билан аж рат и б куйилган.
Текст ф орм ати 8,5 X 15 см, кулёзма форм ати 20 X 13 см.
}^ар бир бетда сат рл ар сони 11.
«Тарихи мулуки А ж ам »нинг бу нусхаси ало^ида китоб бу­
либ, муковаси калин картондан ва мукова к и Р Р а л а Р и чарм
билан копланган- М укова устига накш лар ишлаиган. А са р

181
тексти тулик. К,улёзма охирида котиб томонидан 18 мисра
тожикча шеър илова килинган, сунг котиблар одатича

^ о_Х-о ,^* d .£ lj f J

байти келтирилган.
У ш бу кулёзмани батафсил урганиб чикиш шуни курсатди-
ки, жуда куп уринларда урин-пайт келишиги жуналиш билан,
караткич келишиги тушум билан алмаштирилган. Котиб куп
сузларни бош ка сузларга — унинг Б у х о р о шеваси учуй тушу-
нарли булган синонимлари билан алмаштирган, узича айрим
суз ва и б о р а л а р орттирган, айрим жумлаларни тушили б цол-
дирган. Колофон (108 бет):
Ul**» р j-__5 f wJ-x-w o ^ L ^ j (L— j.^s^ Cj ~
j^
_u— i u i L l ^L' yi
Мазмуни: Бу (китоб) Саид амир М у з а ф ф а р х о н подшо.ушги-
нинг иккинчи йили ф ак и р ва камтарин Саид А к р а м х у ж а то­
монидан кучирилган.
Бундан маълум булишича, кулёзма 1278 (1861/1862) йил­
ларда кучирилган.
Салтиков-Шчедрин номндаги Ленинград Давлат халц ку-
тубхонасининг цулёзмалар булимида Алишер Навоий асар-
ларининг 558 инвентарь ракамли куллиёти сацланади.
Куллиётда шоирнинг 18 а с а р и жамланган булиб, «Тарихи му-
луки А ж а м » 31 бет (639 — 654 )дан иборат. Кулёзма цора
сиёх билан йирик настаъликда калии саргиш цогозга кучи­
рилган ва калин к ор а чарм билан муковаланган. Муцовада
з арх ал билан ов м ан зар аси накши ишлаиган.
Текст формати 13X26 см, кулезма формати 2 4 x 3 5 ,5 см,
сатрлар сони 25. Куллиётнинг 325 бетида Колофон булиб, унда
Озарбайжоннинг Кизил 0F04 деган жойида Ф а р х о д х о н Кара-
монийнинг кутубхонаси учун котиб Н а з а р Али Файзий т ом о­
нидан кучирилгани кайд этилган. Кулёзманинг 694 бетида
иккинчи колофон булиб, унда кулёзманинг 1001/1004-1592/
1593— 1595/1596 йилларда кучирилганлиги айтилган. Кулли­
ётнинг биринчи бетида 1017=1608/1609 йилларда шох А б б о с
Сафавий бу китобни шо.\ С а ф о м ак бараси учун вацф килгани
курсатилган.
Алишер Навоийнннг ушбу куллиёти таркибидаги «Тарихи
мулуки А ж а м » ас ар и унинг хозирги кунда маълум булган
б а р ч а нусхаларидан тулиги, саводли кучирилгани ва энг ца-
димий нусхаси булиши билан кимматлидир.
«Тарихи мулуки А жам»нинг яна бир нусхаси Тожикистон
С С Р Ф а н л а р Академпяси ш а рк кулёзмалари булимида 1264
инвентарь ракам и билан сацланмокда. Бу кулёзма 123 бетдан
иборат алохида китобдир. Муцоваси калин картондан. Муцо-
ва устига ранг-баранг нацшлар солинган. Текст цора сиёх; би ­
лан кучирилган, кук ва заржал билан чизилган рамка ичига
олинган. Кулёзма йирик б у х оро настаълигида куцон когозига
кучирилган. {уулёзма охирида унинг 1274=1857 йилда кучи-
рилгани айтилгам, лекин каерда кучирилгани ва котиби цайд
этилмаган. Аммо настаълиц хатининг услуби, караткич кели-
шигини тушум билан алмаштириб цуллаш каби белгилари
унинг Бу хор од а кучирилганини курсатади.
А с а р тексти тулик ва яхши саклангаи. Бу цулёзма Тожи-
кистон С С Р Ф а н л а р Академияси кулёзмалар каталогида тав~
сиф этилган2.

2 К атал ог восточн ы х рукописей А кад ем ии н аук Т ад ж икской ССР,


том I, С т ал н н аб ад . 1960, стр. 140— 141.
Л. Х а л и л о в

„Т А Р И Х И М У Л У КИ А Ж А М “ НИНГ
И Л М И Й -Т А Н Ц И Д И Й Т Е К С Т И Н И Т У З И Ш
ПРИ НЦ ИП И В А Т Е К С Т ТА Н Ц И Д И

Биз «Тарихи мулуки А жам»нинг илмий-танцидий тексти-


ни тузишда Алишер Навоий асарларининг танкидий текстини
тайёрлаган текстолог олимларнинг иш т аж ри бал ари га суян-
дик. Даставвал, Иттифоцимиз фондларида сакланаётган « Т а р и ­
хи мулуки А ж а м » асарининг 16 иусхасини синчиклаб урганиб
чикиб, плмий-танкидий текст тузиш учун танлаган кулёзма-
ларии уч гуру^га ажратдик.
Б и р и н ч и г у р у ^ г а «Тарихи мулуки Ажам»нинг Ле-
нинграддаги Салтиков-Шчедрин номидаги Давлат хал^ кутуб-
хонасида 558 инвентарь р а з а м и билан сакланаётган кул-
лиёт таркибидаги 1001/1004=1592/1593— 1595/1596 йилларда
кучирилган нусхасини киритдик. Бу нусхани, текстининг ту-
лшушги ва ^адимий булганлиги туфайли, танкидий текст ту­
зишда таянч нусха сифатида кабул цилдик. (Ш артли белгпси
«А »).
Иккинчи гурух кулёзмалар турли асрга оид энг
муътабар, яхши сацланган ва тексти тулиц булган н у с х а л а р -
дир. Буларни танкидий текст тузиш учун асосий нусхалар
сифатида цабул ^илдик. Бу гуру^га цуйидагиларни киритдик:
1) «Тарихи мулуки А жам»нинг X V I I I асрд а кучирилган
нусхасини; бу кулёзма академик В. Зо^идовнинг шахсий ку-
тубхонасида сакланаётган куллиёт таркибидадир. (Ш артли
белгиси « Б » ) .
2) У з С С Р Ф а н л а р академияси Абу Рай^он Беруний номи­
даги Ш арц ш унослик институтида 185 инвентарь р а з а м и билан
сакланаётган 1850 йилда кучирилган ^ л ё з м а н и ; бу цулёзма
тексти ^ам тулик ва яхши сакланган цулёзмалардандир.
(Ш артли белгиси « В » ) .
3) «Тарихи мулуки А ж а м » 1841 йилда П а р и ж д а ф р ан ц уз
ш арк ш уноси Катрмер томонидан Алишер Навоийнинг «Му.\о-

184
камат-ул-луратайн» асари билан биргаликда михбосма усу-
лида и аш р килинган. Текшириш шуни курсатадики, иошир
«Тарихи мулуки А ж ам »ни иашр килишда унинг энг кадимги
муътабар нусхасидан фойдаланган, чунки П а р и ж нашрининг
барча хусусиятлари — текстнинг туликлиги, график хусусият-
лари «Тарихи мулуки Ажам»нинг биз таянч нусха сифатида
кабул килган Ленинград кулёзмасига якиндир. (Ш артли бел-
гиси «Г » ).
Учинчи гуру^га бошцг нусхаларининг хаммаси киритилди.
Биз илмий-танцидий текст тузишда таянч ва асосий цулёз-
ма нусхаларда булмаган ёки мавхум куринган баъзи уринлар-
ни унча муътабар булмаган сунгги ас р кулёзмалари ёрдамида
.4 а л килднк. Онда-сонда м у р о ж аат килинадиган бу хил цулёз-
маларни контроль нусхалар деб атадик.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг танкидий текстини тузишда
дастлаб, текстни «А» нусхаси тартиби билан эски узбек ёзуви-
да мукаммал кучириб чицдик. Сунг таянч нусхада булмаган
айрим суз ва алох.ида парчаларни асосий нусхалардан олиб
тулдирдик, таянч нусхага нисбатан асосий нусхаларда булган
фаркларн и танкидий текст са.\ифаси остида курсатиб бордик.
«Тарихи мулуки Ажам»нинг танкидий текстини тузишда.
таянч кулёзма нусхаси билан асосий нусхалар тексти ораси д а
булган барч а график ф аркларн и танкидий текст аппаратида
курсатишни лозим тоимадик. кулёзма котиблари томонидан
гайри ихтиёрий равишда килинган механик хатоларни хам
курсатиш танкидий текст апиаратини мураккаблаштириб
юборади. Шуни назард а тутиб, таянч ва асосий нусхаларда
учраган ф аркларн и икки категорияга ажратдик:
а) маънога ва орф ог р аф и я г а дойр ф ар к л ар;
б) бир сузнинг турлича ёзилиши ва механик суратда хато
ёзилган сузларга дойр фарк л ар.
Танкидий текст аппаратида курсатиш з а р у р булган ф а р к ­
лар асосан куйидагиларднр:
1. «А» цулёзмасида тушиб цолган булиб, асосий кулёзма-
лардан олиб тулдирилган ф арк л ар.
М асалан: „ А “ кулёзмасида сузи тушиб долган б у ­
либ, (бет 4, ф арк 28) танкидий текстда Б В Г нусхал арндан
олиб тулдирдик, шунингдек „ А “да тушиб колган с у з ва
жумлаларни асосий н усхалардан олиб тулдирдик. А гар ул ар
асосий нусхал ард а бир-биридан фаркли булса, буни танкидий
текст аппаратида курсатдик:
j (_5 lx U J L i JJLi

185
жумласи (бет 26, фарк 15) „ А “да тушиб колган булиб,
Б да J .IJ
В да j j (^jLcULJi J . I i
Г да C * j U j , ^ с Ь ^ t c U - L J J-Ii
ш аклларида берилган. Биз танкидий текст тузишда Г нусхаси
вариантини маъкул курдик. Танкидий текстдаги асоснй нус-
хал ардан олиб тулдирилган айрим суз ва жумлалар катта
кавс ичига олиб куйилди.
2. Таянч кулёзма нусхаси билан асосий нусхалар тексти-
да куп учрайдиган ф ар к л а рд ан бири уюшпк булакларнинг
урин алмашганлиги ходисасидир.
Масалан: „ А “ кулёзмасида учраган j у X jjS 'b j
j* ^ J f 3 j - ^ ji— j — > 3 I j — c - (y j.

каби ую ш ик булаклар сунгги ас р кулёзмалари булган БВ Г


кулёзмаларида uL - t^ i — J- з з '— t j —
— if j j»— a.— — =*.3 j JU*— С— a* ^ —c 3
тартибида берилган. Уюшик булакларнинг урин алмашиши
гапнинг мазмунига путур етказмайди. Шунинг учун танкидий
текст тузишда «А » кулёзмасидаги вариантларни узича цол-
дирдик.
Шуни айтиш керакки, шеърий парчаларда айрим сузларни
бошца вариантлари билан алмаштириш ёки уюшик бул аклар­
нинг уринларини алмаштириб куллаш, гарчи мазмунга таъсир
килмаса ^ам, шеър вазнинннг бузилишига с а б а б булади.
М асалан: °J3^ -1 1_ Г

(б. 15, ф. 6 , 7) a- ^ J
шеърий парчасидаги (j ~ j L _ T сузи В кулёзмасида
тарзида, бирикмаси ВГ кулёзмаларида L C .JI г у *
тарзида берилиши билан ш еър вазни бузилган. ^ f
сузи сузининг киска шакли булиб, вазн талаби би-
лангина унинг киска шакли ишлатилган. Ш у уринда бу суз-
нинг тулиц шаклини ишлатиш, шуб^асиз, ш еъ р вазнини
бузади. Текст тузишда А, Б цулёзмаларидаги вариантни к а ­
бул килдик.
3. Таянч нусхада ва б о ш к а — асосий кулёзмаларнинг куп-
чилигида кулланган ж у д а куп араб ч а, ф о р с ч а сузларни В
кулёзмасининг кучирувчиси узбошимчалик билан кенг истеъ-
молда булган сузлар билан алмаштирган, яъни «Тарихи му­
луки А ж а м » тилини замонавийлаштириш (модернизация) га
186
^аракат ь;илган. А В Г кулёзмаларида ишлатилган Лj u 2 Lief
<^_ь> каби арабча сузлар урнига
_jLj ___d, > л.___ . *---------------------------------------- ,J Л —t
сингари кенг цулланадиган сузлар ишлатгаи. Бундай килиш,
зохнран прогрессив ^ а р а к а т куринса хам, аслида асл кулёзма
текстини бузиш ^исобланади. Котиб мазкур а ра б ч а сузларни
тожикча-узбекча муносиб эквивалентлари бнлан тугри алмаш-
тирган.
Биз танкидий текст тузишда А Б Г кулёзмаларидаги ва-
риантни кабул килдик, мазкур ф а р к л а р танкидий текст аппа-
ратида акс эттирилди.
Лекин таянч ва БГ кулёзмаларидаги сузларни В кулёзма-
сининг котиби замонавийлаштирмокчи булиб, ^ j Ij l i » Урнн-
га урнига урнига r_r^’
Урнига сузларини ишлатганки, булар
мазкур сузларнинг эквивалентлари булмай, текст мазмуни-
нинг бузилишига сабаб булган.
4. „ А “ кулёзмасида ^ар доим шаклида ишлатилган
кумакчи В да тарзида ишлатилган. Бонща асосий к у л-
ёзмаларда .\ам А нусхасидагидек кулланилган. Бунда гарчи
текст мазмунига зарар етмаса кам, таянч нусхадаги вариант-
ни маъцул курдик.
5. Келишикларнинг §'рин алмаштириб кулланиши:
а) Алишер Навонйнинг «Тарихи мулуки А ж а м » ва бошка
шеърий ва насрий асарларидан равшапдирки, Навоий кеч ка-
чон келишик нушимчаларининг урнипи алмаштирмаган. У х,ар
бир келишикнинг вазифаси ва грамматик хусусиятларини жу-
да яхши билган. Яьни Алишер Навоий караткич келишиги
билан тушум келишигини, урин-пайт келишиги билан жуна-
лиш келишигини фаркл^ган ва доим бунга амал ^илган. « Т а ­
рихи мулуки Ажам»нинг сунгги аерларда кучирилган нусха-
ларида караткич келишигини тушум келишиги билан, урин-
пайт келишигини жуналиш келишигига алмаштириб куллан-
ган. Маълумки, узбек тилининг Самарканд, Бухоро, Ф а р г о н а
воднйсинннг тожик халклари билан якиндан алокада булган
шеваларнда урин-пайт келишиги билан жуналиш келишигини
алмаштириб куллаш учрайди. ^ и ро т д а кучирилган В кулёз-
маепда хам шу хусусиятни курамиз. Котиб «Тарихи мулукн
А ж ам »и и кучиришда уз шеваси хусусиятларини хисобга олиб
худди шундай кил га н.

187
Б ар ч а нусхалардаги <r >L—l ^ i l О Is" j± y
каби тушум келишиги ф орм аси д а турган су зл ар В кул-
ёзм асида itilL J _ p jj шаклида
узгартирилган. Б у ^од и са тасодифий булмасдан, балки В
кулёзмасининг котиби шевасининг хусусиятидир.
б) Худди юкоридаги сингари таянч нусхам изда ва б о ш к а
асосий кулёзмаларда . Ь ^ л * * i b j l * — s"
l_uel«:> сингари урин-пайт келишигидаги сузларни В кулёзма-
СИНИНГ КОТИбИ (ACAjJ-kiia—.» . i c j L ^ S "
тарзида узбош им чалик билан узгартган. Буни ^ам юкори-
даги саб аб билан изо>;лаш мумкин.
Биз танкидий текст тузишда А Б Г нусхаларндаги вариант-
ларни маъцул х;исобладик ва юкорида курсатилган каби б а р ­
ча келишик форм аларидаги ф арк л арн и танкидий текст аппа­
ратида курсатдик. Ш у билан бирга кайси цулёзмадаги ва-
рианти хато эканлиги ^ам кайд этиб борилди.

ТАННИДИЙ Т Е К С Т АП П АРА ТИ Д А
АКС ЭТ ТИ РИ Л М А ГА Н Ф А Р Ц Л А Р

1. Эскн узбек тилининг ишланган, маълум бир тартибга


солинган, хамма учун умумий булган о р ф о г р а ф и я коидаси
булмагани учун адабий ёдгорликларимизда бир сузнинг турли
шаклда ёзилганлигини курамиз.
М асал ан : „Тарихи мулуки А ж а м “нинг турли асрл ард а к у ­
чирилган кулёзма нусхаларида кесимлик цушимчаси „д и р“
-jj-l шаклида ишлатилган.
Таянч нусхам изда шаклида берилган гап-
нинг кесими б ош к а асосий нусхал арим изда _,V
шаклида берилган.
Ш унингдек, абстракт от ясовчи аф ф и к с „лик“ А , Б кул-
ёзм аларида J*-*1— ^ J o L i o l j • ВГ нусхал арида > - J — «.JoLLiU
шаклларида ишлатилганки, м азкур аф ф и к сл ар бир аффикс-
нинг турли фонетик вариантларидир. Танцидий текст тузиш ­
да таянч нусхам издаги вариантни колдиришни лозим к ури б ,
бу ф аркл арн и танкидий текст аппаратида кайд этмадик.
2. а) А , Б н усхал арид а у б, у п ^ а р ф л а р и ф арк этил-
май, ^ а р икковининг урнида .^ам ёзилган. Лекин укили-

188
шида сузнинг контекстдаги мазмунига караб урнида „п“, у р ­
нида , 6 “ т ал аф ф уз этилади. Бу график ф а р к танкидий текст
аппаратида курсатилмади.
б) А , Б нусхал арид а ^ а р ф и *ам ^ам £ урнида
ишлатилган ^ам да контекстдаги су з мазмунига к ура „ч“ ёки
„ ж “ уцилган.
М асал ан: А, Б да
В, Г да ч ..
L-©—'; JJist-мо
шунингдек, { j* j j J

шаклида ёзилган.
Биз танкидий текст тузишда В Г нусхаларидан фойдала-
ниб, м азкур ^ а р икки товуш учун ало^ида ^арф л арн и ишла-
тиб, ^улёзм алардаги бу ф арк л арн и аппаратда цайд этмадик.
в) Ю ц о р и д а г и айтганимиздек, эски узбек тилидаги тур-
гун о р ф о г р а ф и я цоидаси булмагани учун текст тузишда
фойдаланган нусхаларим изда жуналиш келишиги цушимчаси
Ic, Li, i i , is. шаклларида, урин-пайт келишиги цушимчаси
Ь , о2 , пайт равиш дош и ясовчи ’куш имча ш акл ­
ларида, ш арт феъли ясовчи куш имча d__ s (___, шаклларида
учрайди. Бу кушимчаларнинг бир тури маълум бир к ул ёз­
ма учун х о с булмай, бир кулёзманинг узида бир хил к у _
шимчанинг турли график шакллари ишлатилган. Танкидий
текст тузишда ^ам ма вакт А кулёзмасидаги вариантни кабул
Килдик ва м азкур график фаркларни ка йд этмадик.
г) Кулёзмалардаги котиблар томонидан ^арф л арн и н г ост
ва устларига куйилаДиган нукталар онгли равиш да тушириб
Колдирилган ^олатлар учрайди.
М асал ан : А кулёзмасида
_-
■ * V
__^ i Iff 1 I J_£**“kX^ ' * " '~ l Ojl^Vf
шаклида ёзилган булиб, биз узимиз тузган танцидий текстда
|V__j ^ __1 ч____-.X- . 9 * laJ LuM {Ь— ^ U j f jVI
шаклида кучириб, тушириб цолдирилган нукталарни мукам-
мал тиклаб чи^дик. Н укталарнинг тушириб колдирилишини
ну^сон ^исобига киритмадик ва танкидий текст аппаратида
ф ар к л ар сифатида курсатмадик.
3. p L . , J f d._x_JLc бирикмаси таянч нусхамизда >;ар доим
If <uJx шаклида кискартиб ёзилган. Биз танкидий текстда
таянч нусхадаги вариантни колднрдик ва буни ф арк сифати­
д а кайд килмадик.

189
ТАНКИДИЙ ТЕКСТ Т У З И Ш Д А ИШЛАТИЛГАН БЕЛГИ ЛАР

1 . Илмин-танкидин тскстимиздагн бирор суз асосий нус­


хамизда бошка суз билан алмаштирилган булса, бу холда
танкидий текстимнздаги мазкур с$з тспасига номер куйдик ва
са х и ф а остида шу суз кайси асосий нусхамизда кандай суз
билан алмашганлигини курсатдик.
М асалан, танкидий текстимнздаги сузи урнида В,
Г нусхал арида __ ' шаклида келган. Бу *ол да текстда
сах и ф а остида 12 БГ ^ j ! шаклида курсатдик (бет 1,
ф ар к 12). Ш унингдек, текстдаги сузи урнида В к\л-
ёзм асида 01_5" oLs" келган булса, текстда сах и ф а
остида 39 В 0{__ s" 0L f усулида курсатдик. (бет 1, ф ар к 39).
Ёки текстдаги . ». сузи асосий кулёзмаларда ш у сузнинг
синонимлари билан алмаштирилган булса, текстда гв -___t,
сах и ф а остида 26 В г ^ тартибида кайд этдик
(бет 12, ф ар к 26).
2. Текстимнздаги бутун бир жумла ёки су з бирикмаси
Кулёзмаларда бош ца жумла ва су з бирикмаси билан алмаш-
ган булса, бу ^олда текстда жумла бошланадиган сузнинг
олдига — унг томонига кичкина юлдузча („ * “) белгиси ку-
йиб, жум ла тугалланган су з охи ри га навбатдаги ф арц но-
мерини куйдик. М асал ан, текстдаги __ - d._cjL=t_&
жумласи В кулёзмасида '.Л J y C - , <u тарзида узгар-
тиб берилган. Бу >;олда текстда __ _ b
с ах и ф а остида зса, 29* В ^ I j! и A_cj l _st_& тартибида
берилди. (бет 5, ф ар к 29).
Яна текстдаги а Г ж ум л аси В кулёзмасида
^jf J . :-J тарзида берилган. Буни ,^ам текстда
d iL jf * с ах и ф а остида 19* В J — J j r_ c
шаклида кайд цилдик (бет 21, ф ар к 19).
3. Танкидий текстдаги айрим уюшиц бФлаклар асосий
н усхам и зд а урин алмашган .\олда учрайди. М асалан, текст­
даги :,L;I___ бирикмаси Б В Г кулёзмаларида
j тартибида берилган. Буни л'ам, юцоридаги
сингари, текстда бирикма бош ига юлдузча, бирикма охирига
навбатдаги номерни куйиб, сах и ф а остида кайси кулёзмада
кандай тартибда бернлганлигини курсатдик. М асал ан, текстда

190
2 jljI__' ^ j rc * булса, са.чнфа остида 2* Б В Г O L - J
Jjf tz j ь;илиб берилди.
4. А гар танкидий текстдаги катта бир жумла ёки текст
булаги асосий кулёзма нусхаларидан бирида тушиб колган
булса, таркибидаги айрим суз бирикмалари бошца асосий цул-
ёзмаларда фаркли берилган булса, шу булак бошланадиган
жойга бнр юлдузча белгиси, жумла ичидаги фаркли суз би-
рикмаси бошланишига иккита юлдузча белгиси ва охирига
навбатдаги номер, иккинчи фаркли суз бирикмаси олдига
учта юлдузча шакли, бирикма охирига яна навбатдаги номер,
ннхоят, текст булаги охирига навбатдаги номер Йуйилади.
Масалан, текстдаги
_rr!^ _r-r;f _Д— ^_<r—’t_у—
aaJ i—>L--U i
A-J ‘-x d_5 fj
булаги Б цулёзмасида тушиб колган.
Бу булак таркибидаги _Д.,, ij-lj-' бирикмалари
бошца кулёзмаларда фаркли берилган. Буни биз танкидий
текстда шундай курсатдик:
—'f I— j ^ --- ' ^ Г*
_[ J.J ._ -. . V^.1.>-*-1f S_-t-- —-- t ^‘ | -- f
(бет 3, ф. 22 **, 23, 24, ^ , - O j L3 j !
25 ***, бег 4. ф. 1*)
танкидий текст са^и ф ас и остида:
22** В 23 В ^ 3 ^ , 24 В 25*** Г j L * j A t
1* Б туш. тартибида кайд этдик.
5. а) кулёзмаларда тушиб колган суз ва жумлалар „т уш “.
цискартмаси билан курсатнлди. Масалан, __ *3 _jVf
Lr'U^-j ^ жумласидаги J_?f олмо-
ши Б кулёзмасида тушиб колган, бунда биз тушган суз
охирига ф ар к номери 2 1 ни куйнб, танкидий текст са>;ифаси
остида 21 Б „т уш “ деб курсатдик. (бет 27, ф а р к 21).
Худди шунга ухш аш тушиб колган жумла ва суз бирнкма-
лари бошланишига юлдузча белгиси билан ва кетига ф а р ц
номери куйилиб танкидий текст сахи ф аси остида шу парча-
нннг каиси кулёзмада тушиб колганлигн к^рсатилди.
М асал ан , танкидий текстдаги
^JTwU у.' ilxj “
J OL-

19:
I JlJ j~>

шеъри Б ^улёзмасида тушиб колган. Бунда шеър бошланган


жойга юлдузча белгиси, шеър охирига ф а р ^ и номерини к;уйиб,
с а ^ и ф а остида 1* Б туш. деб курсатдик (бет 17, ф. 1*).
б) КУлёзмаларда орттирилган айрим с у з ва ж ум л ал ар
„ о р т “ ^и с^артм аси орк ал и курсатилди. М асал ан, ^ f J 0 .
.с у2 1 —I OIaL> ._~* ^ \.С^ j|
жумласидаги сузидан сунг В кулёзмасида
сузи келтирилган. Бунда биз . . . 1 , с" сузи охи ри га ф арк
номерини куйиб, танкидий текст са^и ф а си остида 24 В о р т .
c r '—'J-J-J1 деб “ УРсатдик. (бет 70, ф арц 24).

* *
*

Шундай килиб, Алишер Навонйнинг «Тарихи мулуки


А ж а м » асарининг Иттифокимиз фондларида маълум булган
б а р ч а кулёзма нусхаларини мукаммал урганиб чи^дик ва шу
ас осд а мазкур асарнинг муаллиф цулёзмасига я^ин булган
мукаммал вариантини — илмий-танргидий текстини тузиб чи-
кишга м уваф ф ак булдик.
«Тарихи мулуки А жам »нинг турли асрл ард а кучирилган
нусхаларининг узига хос о р ф о г р а ф и к хусусиятлари бор, яъни
бир сузнинг узи турли кулёзмаларда турлича ёзилган. Тан^и-
дий текст тузишда б ар ч а цулёзмалар о р ф о г р а ф и к хусусият­
ларини ^исобга олиш, албатта, мумкин эмас.
Шунинг учун шу кулёзмалардан бирининг орф огр аф и яси н и
кабул ^илишга тугри келди. Биз энг тулик, ^адимий ва муъ-
т аб а р кулёзма хисобланган А нусхасининг орф огр аф и яси н и
маъ^ул курдик ва буни асосг а олиб бошк;а ^улёзмалардаги
■фаркларни курсатиб утдик.
£61

У У Г - Г 5 *^ J r *® f^

g Уо ШАХ g 22 -mjCi g ^ r ^ r n z '^ r c r f f э у - ^ |Г~К^ -19 * K


■mA'x j a r ^ r ^ r j tzzf*^ ’ m g is ^ p ’ a or g ci
W O ^ ^ rrtP a 81 г ^ т ^ г “ттг Я LI g ^ < * r V| g 91
■m^i.iggc[ ’ido jg g |] ^•ТУ'Р^5 g Cl C’ r r r g z\ ^ r fr g ц
! ; Г | ? ° * 1 a 01 ’J-do jg g 6 8 ,ч Г р а z < ^ r <'rc'r £ r
g g c< - . - г С Г Г Г ^ Г g g -mjCx J g g j, r - fr - fn jg g e ,™ ^ - Г Г Г °

Ч Г ~ ‘° ляа *г J ^ V c f r r r Kr a a i

r f^ -=J «. ^ jrvvf"p ' '?Т'г'_| г-Г-с-р^-^


■с-Г г - Г '^ ^ -«v-jp rfo-vy^ ^ i i ' -ц: _f 4 ' г-утр jr - ^ ^ r ^ 7]c

r 4 ~ ' C" ^ 5 'rTTY'|C ! (._ r > 'p i''jCr^''|Oj'v ^ —^ £Yyr~5~^’

с jf^-p"' (~ j|-y"-Vr° V*1 г-Г< ДГ г ^r-Tj— ypT jf-"-)^ 4'J^

j r ^ ! ' П ГТ| r r cP^r < f- f f i r K J t,

Г т г Л г ГТ ^П г jT ^ p ^ Г ? 1 Г " К ^ г T l f ^

( ^г - rj j 1 r~~'r^J'P < ^ 1 (П rV- у Г j гу- V fT ^ V^ | g '^'V'jO

лг г r , ~"J 1гГ ^ ГГ^ ^ 61 |?r r “l ^ rvp , 1E |ГГГТ Г 0 jrTTP


| Г/ j — j ;- -4J1 0- « - у ^ --Г Г-Г I--- , Г-Г' Г,—, j 5-< | _ V - | f--- ,r-S 1 f ] r>"|r

1 jp Г i—v*',-1" ^ r>->-|1 с Л j .'i_ '■ ^J^y'"^1 1» rl 2

15»у~1*-р ""-v-jo r- j^ rv - —' r-tf-< С” Г7$ ^ Г ^ 5 VT V HT i['r^~‘ 0<^J , J r' 4

г' Т Г , с Г ^ г :0 ] "r ^ ti ci ? ° M l''r l'~"]r~’ "l? r ^ r j r c .- 0 jr-^jp


jr — ' Ц- r---yT i i jfr c ^ - fr - , Г-Crci jH ^ ,^ p
II
f„ ^ crO с ;:^ц :f r pT j f rr ^ . j r ^ r p *v* ) ? Г П 01 r-fp-Trr~
1)

jv y y - ^ j ? r г j j— ! ji—I j6 j- y -5 1 rv-C

r< T ?< '»1 Г Г ' ^ Г f ^ T P ^ r ^ e |f p ПГ ' ТТ' Г

i e^jrvv5 ^ /ч^!) ‘*",rvi 1

' J 5 °r, i ^ rc;:j? 1 <’Г ЛГ |: r t lr O -^r Rr q ~ T T T


Г j^. r-T^-Ti Г Т Г ^ / ^ Г Г rirc-0 ^ j—^ т г Г гЛ

^-^-p ^ rp ^ r c f i ' I
L P A a I ^ j aXaj Л-jI 3 j"t~ J 3 " 5^ 0 "f ^■A
<l4(_^Lko-J 1 J ’ Uwl-C ^ х з й .; l-cl “ ,^ .J v_- J Ъ * l> J ju . * и л

^^•1-А.л. j I J ___ -J I__C- ^ a - w L ^ / d J..»J ^ . ‘ wijLJ j. _ Д j^yj J ^ J

j j *--^jj f ^jj! ^ aI aj^S' wbwLii


(J.j| ^ ^ - wl ^ - w t-Jy iT dXol.cf* j! L#f ^ .J u ^ J

# L5~*—L ^ j
J ^U lj't fwtx^xJa ^ j . J Jjf ^^-Le-o ^ jilj
d X ^ JtU - w j j y*-* ^ j A ^ I ACd.J L c j f e-^Jl— С £

J—^ ^^>3 fj^ ^ U i* ^>-?У


^j_^-— -j <^ ^ - ft-6--^5 _(V [)_ ^ yj ^х.л.л^..

‘2 ^ II
I—JJ-S-^ J Лув-У! ^j2 (_J ^C J __j*a->J

u t- 'jW j 1 < ^*- h jy J- o--^ j j j +z- СУ-*


d.>.>.jy o Lef (__52 ^ L > . j v ^ a I a j 1 - < з d. X^j Ljf^jUb j d

1 4 [ a ^ .jL - ,I^ — & ] > _ ^ .L $ ( j f i _j - jJ Cj ~!? l/ ' У ^ л +£**


lIA^L e* c j <i *L>.j C j t a l i * t t о lJ L iL i*

C r?.^Cs^--~r^ 1^ijLilo. lr>J ) l <LCJ i i t j ^ a i ^ _ r$ J. (_r^_J^ 3


< _)j.^j.—j ^ 5_ jli.^ lj — =* 18i=«.JjI _j * a x ^ f^ j
У2 |1>.aJ 4X. ^->-*0.^1^ ^ . - o f laJj(.j r. r ^ ц-Ал^1 й:
---> A _ C j - » ^ A ^ .a ^ j "' u l — ^a.1 ^ :*_! I_ )_ j.5 ^ "j*

_j _j--f _^aj jy ^ ti ( > “*


^J-AAS. ^ ^ av. J ^J. О i _ i j ^jA ^ _JJ-J ‘—^ <L^_tj j i

1 f cJL*^ O ’-'^

l* I p J L J i ’ в ^JL-i. J _^Ц 2 бвг з в c Jfa c

4 БВГ J ^ jy 5 БВГ ^ V J jf 6ВГ 7* Б т у ш . В


y u jj J o t U 8 Г туш . 9 В £ !__,=» 10 БВ Л -^sf J = > f

11 Г орт. 12 В J f^ iV f 13 Б орт. d x ^ . 1 —, j t O U lo . В Г ор т .

^ U l i U . 14 А о 2 и 1 ~ Л Б В Г a.cO L - ,f j i . 15* Б В Г туш . 16 В

17 Г O U 18* БВ г туш. 19 В 20*

j o'Lww^I *_iyZ ' 21 Б 22 БВ ^ J- 23* r Ja i


- ij 24* В

104
X,. Х ,о м и д о в

А Л И Ш Е Р НАВОИЙН»№Г Ф И Р Д А В С И Й И Ж О Д Н Г А
IV! У НОСА БА ТИ Г А Д О И Р
(А Х Б О РО Т)

Ф ак ат узбек тили ва адабиётинннг эмас, форс-тожмк тили


ва адабиётинннг хам доиишманди Алишер Навоий Фирдавсий
нжолини юцори ба^олаб, уни Саъдий, Жофиз, Низомии, Хоко-
ний каби мутафаккнрлар билан бир каторга цуяди.
Алишер И а войи «Мухокамат-ул-лугятанн»да «маснавинда
устоди ф а н » 2 деб Фирдавсийни атайди. «Раройиб-ус-сигар»
даги маснавийсида эса, унга шеърият майдонининг баходири,
деб ба.\о беради:

Бу майдонда Фи рда всий v.n гурд э ру р ,


Ки rap келса Рустам жавобнн б ер ур.
Р а к а м к т л и ф а р х у м д а ^ Ш а х п о м а » с,
Ки сипли ж а в о б и д а х а р хо.мае
М усаллам д\р\т> зо х м р а н 6v ишн,
Ки м а ъ р а з г а келмайдур х а р киши...3

«Рустам келса жавобннн бериш»га Рустамни яратган Фир-


дапсипгина кодир. холос. Ш ои р ижодига бундан юкори ба,\о
берпб булмаса керак.
Биз Навоийнннг «Хазойин-ул-маоний» сини ш м , « Х ам с а»
ва бопща асарларинн хам кулдан кечирар эканмиз, « Ш^ х н о -
ма» ка^рамонларинн жуда куп учратамиз.
«Хазоинн-ул-маонин»нинг дебочасидан бошлаб охи рига ч а
Фирдавсин ках.рамонлари бир кизил ипдек чизилиб утадп.
Навоий шайх-зо^идларни танкид килишда хам, май ва ма^бу-
ба образнни яратншда .\ам « Шо.у ном а» да ги Ж ам ш и д жом ига

1 Б у а х б о р о т Фир давсий « Ш о х н о м а » с и н и н г узб ек ча т а р ж и м а л а р и н и


талкик мгиш м у н о с а б а т и билан Навоий а с а р л а р к н и ур г а н и ш проц ес си д а
тугплган дастл абк и м у л о х а з а л а р н и \'.з ичига олади.
2 А л и ш е р Н а в о и й , Танланга н а с а р л а р , I I I том, Тошкент, Уздав-
н аш р , 1948, 204-бет.
3 Н а в о и й , Хазойин-ул-маоний, I, Рягойнб-ус-сигар, У з С С Р ФАН.
Тошкент, 1959, 705— 70Р1-ботлар.
м у р о ж а а т этиб, ранг-баранг о б р а з л а р яратади. Чунончи шонр,
«Сен гумон к и л р о н д и н узга ж ом у май мавжуд эру р» деб бош-
ланадиган разалида зохидни танкид килиб:

Эй, XVIU \л м а п к и м , а н г а з а р ф у л с а б и р е н н г о н с а ф о л ,
Ж ом \л\р гетннамо Ж а м ш и д , ани ичган гадо,—■

дейди. Ш о н р учун «...Дайри ф ан о синган сафоли жоми Жам-


шеддур». Бундай мнеолларни хар 4 девондан куплаб келтириш
мумкин.
Алишер Навоий «Социйнома»да замон ва дунёнинг бс-
вафолигини кайд этиб, мол-дунёга хирс куйишнинг зарарини
таъкидлайдн, уз фикрини тарихий фактлар асосида тасдик-
лаб, ^ о ю — хавас, айш тараб, давлатга ма^лиё булувчиларга
танби^ беради, «Ш ох н ом а»д аг и шохларнинг утмишини эсла-
тадн:

Х а м К а ю м а р с ила X v u i a u r цанн,
И кк ига т о ж ила а в р а н г цани.
К ани Ж а м ш и д у Фаридун ох и р ,
Б и р и н н цуйдиму гар дун о х и р .
Н е Каёний б о р у не Сосоний,
Не Скандар доги не Ашконий.
К ол м ад и Рустам ила С о м доги.
Я з д и Ж\’р д уттию Б а х р о м д оги4.

А\аълумки, Фирдавсий ёзма адабистда биринчи булиб, халк


ривоятлари ва тарихий манбалар асосида Х у с р а в ва Ширин,
Б а е р о м Гур, И ск а н д ар образл ари н и яратди, «Ш о ^ н о м а » с и д а
мад^ этди.
Бу о б р а з Фирдавсий туфайлнгина китобдан-китобга, ап-
лоддан-авлодга утиб, уз такомилига стди. Фирдавсийдан суиг
Низомий, Х и срав Дехлавий, нихоят, Навоий бу темага м у р о ­
ж а а т этиб, хар бирлари узларига х ос услуб, гоя, ф о р м а , маз-
мунга эга юксак д араж а д аг и достонлар яратиб, уз « Х а м с а »
ларига киритдилар. Навоий «Х а м са»си д а $з салафларини эс-
лаб, улардан озуцланганини кайд этар экан, бевосита ёки бил-
восита Фирдавсийнинг номини хам тилга олади, хотирлаб
утади. Навоий «Ш о^н ом а»д аг и ш охлар тарихини эслатиш би­
лан X V аердаги тахт-тож талашиш, у з а р о цонли урушларни
коралайди, эл-юрт осойишталигини уйламай, айш-ишрат би­
лан шурулланувчи темурий зодагонларга, шахеан Хусайн Бой-
к арог а угит бермоцчн буладн.
«Хайрат-ул-аброр» достонмнинг ростлик ва тугрилик, адл
ва адолат, капоат хакидаги маколатларида симу з а р йигиш,

4 Н а в о и й , Халойнн-ул-млоний, 1\', Фаноппд-ч-л-кпбар., У з С С Р ФАН.


Тошкент, 1960, 686-бет.

196
очкузлнк, бахиллик ва тамаъгирликнИ к;оралайди, бу дунё
Э р а ж , Хушанг, Салм. Фаридун, Ж амш ид, Зах х ок , Бауман,
1\орун, Зол, Рустам, Д о р о , И ск аи д ар каби шавкатли ш о^ ва
ба.\одирларга ^ам гаддорлик килганлигини уцдириб, улар-
нпнг та^диридан с а б о ^ олишга ча^иради. 16-маколатдаги м а­
на бу байтлар мазмун, р о я жихатидан Фирдавсийнипг ф н к р -
лари билан хамохангдир:

Б и р киши ул с а ф д а к и , ю з минг д у р у р ,
Рустам э са бору t'i v г и тент д у р у р ,
Айласа ул дам ики Р у с т а м иши,
Б ир киши хам охир эрур бир киши.
О ж и з эса Гев ила Р у с т а м c a iu a ,
Э рл и к э р у р ан д а мусал лам с а н г а 5.

Алишер Навоий достонларида айрим ка.^рамонларини «Шох-


нома»дагн образл а рг а ухшатади. «Ш о х н о м а » д а тасвирлани-
шича, Зол, Рустам, С ^ р о б каби машхур ба.^одирлар 10 ёши-
да барча илм ва ^унарларни урганиб оладилар, куч-кувватда
мислсиз па^лавон булиб етншадилар. Фар.\од >;ам 1 0 ёпшда
жа^ондаги барча илм ва .^унарларни урганиб олади. Фарход-
нянг А ^рам анни улдириши Рустамнинг М озан д ар он девларн-
га карши олиб борган жангини эслатади.

К дюб ка срмг а юз аид ок кп Р у ст ам .


Эшнкда боглабон Р ахш и и и м а р к а м 6.

Навонйнинг Фирдавсий ижодига .^урмат билан караганн


ва ундан рухлангани «Садди Искандарий» достонида айницса
я^кол сезилади. Ш о и р достоннинг X I бобида Э р он шохларн
тарихини «Ш охнома»дагидек турт сулолага: Пешдодийлар,
Каёнийлар, Сосонийлар, Ашконийларга булиб, хар бир_ суяола
шо^ларининг силснласини, уларнинг даврида утган лашкар-
боши ва баходирларни бирма-бир таърифлайди. Чунончп,
Навоий Жамшиднинг «куп гариб амр этгани», За.^хокшшг
«эл цонини тукмакта бебок» лигини алохида танцид зтади.
Фирдавсий «Ш ох н о м а » д а Турой шохи Афросиёбни золим,
босцинчи, эл конини бекорга тукадиган, худбин, рахм-шаф-
цатсиз, илм-донишдан б ех абар ш о^ сифатида ь;атти^ тан^ид
килади. Фирдавсий сингари Алишер Навоий хам «Садди
Искандарий»да А фросиёбни золим, эл-юртни х а р о б этувчн нюх
деб таърифлайди:

5 А л и ш е р И я н о и й. Х а м с а , Чаират -ул -аб ро р . N a f 'C P Ф А И , Т а ш ­


кент, I960, 205— 207-бстлар.
6 Алишер Навоий, Х а м с а , С а д д и Искан дарий , У з С С Р ФАН,
Тошкент, 1960, 649-бег.

197
Яна шо\лиг ки пли А ф р о с н ё б ,
В а л е кнлли Эриими з\мми х и р о б
З а м е н и л а гар ардп об ид кам,
Анн к\нмадн чар:; о б о д х а м 7.

Ш у бобнинг узида Навоий Фнрдавспй ва унинг асари га бир


неча м арот аб а и ш ора килади; достой хотимасида эса яма
шоирни эслаб утади. Туртинчи табака ш о^лари баёнидаги
куйидаги байт шуни курсатади:

П а в о с о з и Д-7ХКОШ1 о з а р п п р а с т ,
Бу напъ этти с у з рнш та енн бор бает8.

Алишер Навоий «Тарихи мулуки А ж а м » асарини ёзишда


(1488) «Тарихи Табарий», «Тарихи сохиби гузида», «Тарихи
Банокотий, «Жоми-ут-таворих», «Низом-ут-таворих», « Т а р и ­
хи Жалилий» каби а с а р л а р билан бирга Фирдавсийнинг
«Шо>;нома»сндан ^ам кенг фойдаланган. Навоий бу асари д а
хам Фирдавснй каби Э р он шо^ларини т£рт табацага булиб,
уларнинг салтанатдорлиги за ишларини тасвирлайди. Х,ушанг,
Ж амшид, Т ахмурас, Фаридун, Нуширвон, М ан уче;ф , Б а е ром
Гур ва бошкаларни мамлакатни обод этган, ш а ^ а р ва к,иш-
локлар бунёд зтиб, арик чидазган, х^уиармаидчилик, де^цон-
чилик ва илм-фанни ривожлантирган адолатли ш о ^ деб кур-
сатали. Бу билан Навоий | з а р о урушлар, тахт-тож талашишни
апж олдирпб, халц ва мамлакатга з а р а р келтираётган темурий
зодагонларга угит ЛЬради, уларни тарих мактабидан сабоц
олншга чацнради. Г фчи Навоий «Шо.^нома»даги х рон ол о­
гиями айнан бериб, купинча уидагн эиизодларни келтирса-да
(М асал ан, Жамшиднинг 700 Лил, Х,ушангнинг 40 йил подшо-
лпк килишн, шохларнинг ^аёти, сулолаларнинг тартиби) «уз
олдига подшо.\ларнинг шахеий хаётинн ёритишни эмас, у л а р ­
нинг жамиятга, халк ва мамлакат маифаатига муносабат-
ларини курсатншни цуйган» эди9.
Фирдавсии З а ^ х о к ва Афросиёбни зулм-зурлик, талончи-
лик ва киргнн урушларнинг тимсоли сифатида тасвирлайди.
Навоий бу асарил а шу образларнинг салбий хислатларини
янада бурттириб, уларни халк ва мамлакат бошига битган
бало дсб ^нсоблайди. Бу билан шоир «Хам са»д аги золим ва
адолатсиз шо^га нафрат, халцпарвар, одил ^укмронга нисба-
тан ^урмат гоясини янада ривожлантиради, халцпарварликни

7 Ал ише р Н а в о и й , Х а м с а , С а д д и И сканда рий , У зССР ФАН,


Тошкент. 1960, 650-бет.
8 А л и in е р Н а в о и й, Х а м с а , у ш а н а ш р , 650-бет.
9 А. X а й и т м е т о в, А л и ш е р Навоийнинг « Т а р и х и мулуки А ж а м »
а с а р и х ак и д а, « У з б е к тили ва адабиёти м а с а л а л а р и » ж у р н а л н , 1960, № 1,
i 9-бет.

198
таргиб этади. Шуниси характерлики, Навоий «Тарихи мулукй
А ж ам »д а Фирдавсий золим деб тасвирлаган шохларни золим,
адолатли деб тасвирлаган шохларни адолатли деб беради.
Умуман, Навоий Фирдавсийни ва унинг «Ш о^н ом а»си н и цадр-
лаган, уз ижодида ундан б а^рам ан д булган, у яратган образ-
лардан уз прогрессив царашларини т а р ш б этишда фойда-
ланган. Биз Навоийнннг Фирдавсий ижодига муносабатига
кисцагина тухтаб утдик. Бу масала жиддий урганилса, улуг
гуманист Алишер Навоийнннг форс-тожик адабиёти классик-
ларининг ижодига муносабатини янада илмий асослаш,
Фирдавсийнинг узбек адабиётига таъсирини аницлашга шуб-
,\асиз катта .^исса булиб цушилар эди
X- )^ О М И Д О В

Ш ОХНОМА ТАРЖ И М АСИГА ОИД Б А Ъ ЗИ


МУЛОХАЗАЛАР

Дунё маданиятипинг буюк сипмоси Абулкосим Фирдавсий­


нинг « Ш о ^ н о м а » с и {збек халки ораси д а цадимдан маълум ва
манзур булган асарлардандир. Утмишда шохномахонлик бир
адабий-маданий традицияга айланган, махсус циссахонлар,
х офи злар гузар, чойхона ва карвонсаройларда «Ш о ^н о м а » н н
укиш билан шугулланган1. Узбек хаттотлари ва адабиёт мух-
лислари «Ш ох н ом а »н и кайта-цайта кучирганлар. М асал ан ,
маш хур олим Улугбекнинг шшен Бойсунгур 1425 йили бу
шо.\ асарнинг 40 дан ортиц нусхаснни киёс цилиб, мукаммал
текстини яратишга .^аракат килади ва унга узи суз боши ёза-
ди. Ф ан д а «Ш охном а»н ин г «Бойсунгур нусхаси» деб номлан-
ган бу варианти хамон энг мукаммал ну£халардан бири >;и-
собланиб келмоцда.
Узбек халк огзаки ижоди ас арл ари д а Фирдавсий ца^ра-
монлари кенг таркалган. «Китоби Ж ам ш ид », «Китоби подшо^
А ф роси ёб », «Шо.\ Та.^мурос» номли халк китоблари, «Рустам
ва С у гроб », « Д о р о ва И ск ан д арб ек» каби халц эртаклари бе-
восита « Ш о ^ н о м а » таъсирида ёкн ундан нлхомланиб яратил-
гандир.
Фирдавсийнинг узбек классикларига тат^сири .\ам сезилар-
лидир. Чунончи, Алишер Навоий Фирдавсийни «маснавийда
устоди ф а н » 2 деиди. Навоий каламига мансуб «Тарихи мулу­
ки А ж а м » асарининг (1488) манбаларидан бири хам « Ш о . у
нома» ^исобланади. «Садди Искандарий»да Навоий бир неча
марта Фирдавсий ижодига м у р о ж а а т этади.
Фирдавсий ижодига цизициш ва уни ю ксак д а р а ж а д а
кадрлаш натижаси “'лароц, унинг «Шо.\нома»си узбек тилига

1 Е. Э. Б е р т е л ь с, И стория та дж икско-персидской лите ратуры ,


П В Л , М., 1960, стр. 71.
2 А л и ш е р Н а в о и й , Т ан л ан га н а с а р л а р , I I I том, Тошкент, Уздав-
наш р, 1948, 204-иет.

200
бир нсча марта т арж има килнигаи. К,адимийроц т арж има бул-
миш «Сиёвуш» достонпнинг насрин баёпи (X V I аср) тула сац-
ланиб колмаган3. Афсуски. Шо.\ Х н ж р он тарж и маси (1750—
51) кенг тарк^алмасдан, феодал у з а р о урушлар о^ибатида
йуколиб кетган. Бизгача сакланиб цолган, китобхонларга ман-
зур булган ва ш у^рат тоигаи «Шо.\нома» тарж и маси Хому-
ший каламига мансуб. Хива хони М ухам м ад Амин Инокнинг
топшириги билан X V I I I асрнинг тахминан 80-йилларида Нур-
му.^аммад Бухорий хам «Ш ох и ом а»п и узбек тилига агдаргаи'1.
Лекин бу т арж има, икки марта кучирилган булса-да, унчалик
кенг таркалмаган, нашр цилинмаган. Ш о и р Мирий хам « Р у с ­
там ва С у г р о б » Вестонини шеърий тарж има килган. Лекин биз
бу таржимани кулга кирита олмадик. Бир ахборотда бу тар-
ж им алар ^а ^и д а бир оз булса ^ам батафсилрок; фикр юритиш
кийин. Шунинг учун биз бу уринда фацат Хомуший таржима-
сига оид айрим фикрларга аницлик киритишга ^ а ра к а т кила-
миз, холос.
Хомуший V I I I асрнинг иккинчи ярмида яш аб ижод этган
шоир ва таржимондир. Унинг з^аёти ва ижодий фаолиятн .^а-
кида деярли маълумот пук. Тарихчи Мухамм ад Соднк Ёркан-
дийнииг маълумотига Караганда, Хомуший Еркант дакими
Х у ж а Жа.\он Х у ж ам ( X V I I I асрнинг 50— 60-йилларн) ва М у ­
хаммад Ертоллар (70— 80-йпллар) даврида яшаган. Шоир-
нинг бизгача фацат « Ш о х н о м а » тарж имаси .\амда таржимага
илова килннган «Сокийиома»си етиб келган. Т а рж и м а ва «Со-
кийнома»нинг узиёк Хомушиппинг нстеъдодлн шоир, адиб бул-
ганлигидан д ар ак беради. Ш о и р «Сокийнома»да «Туе булбули
хаким Абулцосим Фирдавсий» асарини т арж и м а цнлишипинг
сабаби хакнда гапнриб шундай дейди:

Кел эй co?;iift, суз нашъаемнм етур,


Куигнлдин бори гуссаи гам кетур.
Ичиб су:! ш аробини мает улай,
Ки т а б ъ а.\л п б а з м и д а ^амдаст улай.
Навосоз улуб тут майи ху ш гу в ор ,
О л и б сиги^орай таш н аи х о к с о р .
Ки Фирдавсий б о р н г а су р г о ч калам,
Манам туркий л а ф з и г а цуйдум к ад ам .
Ч у Фирдавсий а л ф о з и са л ол ат д а дакиц,
Салосатта х а р с у з л а р и д у р амик.
Ж а.х он ичра эди суз и т а ъ р и ф и пап,
Э д и да.^р а р о пири п ок и за магз.
Ч а н г у р м о к анинг дур к аби н а з м ш а ,
На лойик эди ту рк .^ар л а ф зи г а .

3 Б у т а р ж и м а Л е н и н г р а д д а г и М . Е . С ал тик ов-Ш че д ри н номли кутуб-


хон ан ин г Д-13 ин ве нт ар ид а с а ц л ан м ок д а.
* УзССР Ф А Веруннй ном ид аг и Ш аркш уносл и к
и н ст и т у т , инв. 7019.

201
В а л е д у р г а й^цтур с а д а ф и чр а о р ,
Ю рур шамъ бошида парвонавор.
М енинг р м хаёлим га тушти ^ а в а с ,
Булай ш еъ р а ^л и г а ^ а м н а ф а с .
Тикон гулга 6 ^ ifoh каби ошён,
М а с а л д у р к и : б ир я х ш и г а бир ё м он 5.

«Сокийнома»нинг давоми хам ажойиб ухшатишлар, халк


иборал ари ва мацоллари билан сайкалланган. Ш о и р «Яхш и
ойни ёмон демоц», «Н е ^ад з а р р а бергай куёшдин нишон», «Н е
хад мур васфи Сулаймон килур» деб Фирдавсий дахосини
улуглайди, узини тупрок,, Фирдавсийни осмон деб билади.
Бундан т аш ^ари , т арж и м ад а Хомушийнинг бевосита узи ижод
этган шеърий парчал ар ^ам мавжудки, булар унинг шоирлик
кудратидан далолат беради. Лекин, биз Хомуший ижодига
ас оса н « Ш о ^ н о м а » т арж и м аси аспектида ба.^о бера оламиз,
холос.
Хомуший «Шо.^нома»ни ^ачон т арж и м а цилган? Асарнинг
.^аммаси т арж и м а килинганми ёки бир цисмими? Шеърий ва-
риантдан т арж и м а килинганми ёки насрий вариантданми? >^о-
зир илмий адабиётлардаги мавжуд фикрлар бу саволларга
тула ж а в о б бера олмайди. Бу масалани равшанлаштириш Х о ­
муший ва унинг ижоди, «Ш о^н ом а»н и н г тарж и маси ^а^и д а
келажакда иш олиб борувчилар учун ни^оятда зарурдир, деб
уйлаймиз.
«Ш о^н ом а»н и н г Хомуший цаламига мансуб таржимасидан
бизгача 4 та номукаммал цулёзма сацланиб колган6. Х,ар
турт кулёзма >^ам « Б и ж он ва М а н и ж а » достони билан бош-
ланиб, Ардашернинг Х а Ф тв°Дга карши жанги билан тугайди.
Лекин таржиманинг б аж арилган йили, унинг ^а ж м и ^а^ида-
ги фикрларда турли ихтилофлар мавжуд. Баъзи авторлар
1731 йилда т арж и м а килинган 7 десалар, айрим адабиётларда
«1682 йилда т арж и м а килинган » 8 дейилади. Биринчи фикр.
умуман, тарихий ^ацикатга тугри келмайди. Чунки « Ш о ^ н о м а »
биринчи марта 1750— 51 йилларда Ш о х Х,ижрон томонидан

5 L tL a L i., У зССР Ф А Беруний номидаги Ш арк ш у н осл и к


институти, инв. № 1953, 265а-варак.
е У зССР фА Беруний номндаги Ш арк ш уносл и к
институти, № 1953, 1322, 5009, С С С Р ФА Ш арк ш ун осл и к институти, Л е ­
нинград булими инв. Д-24.
7 У. М а м а т о х у н о в, Уйгур адаб иёт и к ласс и клар и, Тош кент, У з ­
адабий нашр, 1959, 14-бет.
8 Ж . Ш а р и п о в, У з б е к и с т о н д а т а р ж и м а т а р и х и д ан , « Ф а н » нашриё-
ти, Тош кент, 1965, 78-бет; У з б е к адаб иёт и, 4 томлик, I V том, 2-китоб,
Тошкен т, У зад аб и й н аш р, 1960, 229-бет. С о б р а н и е вос точн ы х рукописей А Н
У з С С Р , том 11, Ташкент, 1954, стр. 394.

202
т арж има цилинади. Ленин бу т арж има Ёркант ^окимлари
билан тогли к,ипчоц ва цорахитоплар уртасидаги жанг вацти-
да йиртилиб, йуцолиб кетади. Хомуший эса Ш о ^ Х,ижрондан
кейин утган-
М ав ж у д цулёзмаларнинг биридагина, яъни 1953 ракамли
нусхада «...тарихнинг минг туцсон туртида » 9 т арж и ма цилин-
ганлиги айтилса, цолган цулёзмаларда «тарихнинг минг юз
туцсон туртида » 10 тарж и м а цилинганлиги укдирилган. Демак,
котибнинг хатоси билан 1953-цулёзмада сана нотугри ёзилган.
Модомики, шундай экан, Хомуший таржимани 1194 ,\ижрий
(1780— 81) йилда баж арган .
Хомуший «Ш о^н ом а»н и нг цандайдир «Шайх Ж а ъ ф а р На-
жафий томонидан яратилган ф ор с ч а насрий вариантинн » 11 уз-
бекчалаштирмаган. Балки «Ш е ъ р а^лига ^ а м н а ф а с » булишни
истагани учун, «форсий обётларни тарж има цилиб, турк алфо-
зи бирла... назм риштасига тартиб этиб, оммаи халойицца
равш ан ва б а р а ^ н а » 12 айлаш цобилиятига эга булгани учун
асл-шеърий нусхадан фойдаланган. «Султон М ахм уд Х^ажвия-
си», Рустамнинг тугилиши мукаммал шеърий тарж им ад а бе-
рилиши ^ам бунга далнл бул а олади.
Хомушийнинг таржимасини уртоц У. М аматохунов « Ш е ъ ­
рий т а р ж и м а » 13 деб таъкидлайди, ва^оланки, тарж и м а насрий
тарж има булиб, айрим эпизодлар ва ца.\рамонлар ру>;ий ке-
чинмаси тасвири каби уринларгина шеър билан тарж им а ци-
линган. Хомуший таржимасининг ^аж м и х,ацида ^ам турли
фикрлар мавжуд. Айрим авторлар таржиманинг ^аж м и ^а-
к и д а индамаи утсалар, баъзилар «тарж има зшоисянинг учин-
чи кисмини уз ичига олади » 14 дейдилар. Бу фикр Хомуший­
нинг «Тарихнинг минг юз туксон туртида... Бижони Навжа-
вон достонидан бошлаб то «Искандарном а»нинг охи ри гача » ' 5
тарж има килдим, дейишига асосланиб айтилган. Хакицатда
хам шундайми? М асал ан и >;ал этиш учун яна Хомушийга му-
ро ж а а т этамиз. Адиб юцоридаги кулёзманинг суз бошисида
Ш о ^ Х и ж р о н ^ацида цуйидагиларни сзади. «...Хуж а Ж а ^ о н
Хужам... назари кимёи таъсирлари бу китоби «Шо.^нома»га
тушуб, завклари голиб ва табълари рогиб булуб, Охунд Мул-
ло Ш о ^ Х1и ж рон олийалра^ма ва алфазолга насрий « Ш о ^ н о ­

9 Уша кулёзма, 1 а-варак.


10 К ул ёзм а № 1322, 3 б- варак.
11 У з б е к адаб иёт и, у ш а том, у ш а китоб, уша бет; Ж. Ш а р и п о в,
Уша а с а р , у ш а бет.
12 ’J i Т о ш к е н т , 1906, 640-бет.

13 У ш а а с а р , Уш а бет.
14 Ж . Ш а р и п о в, У зб ек и с т он д а таржима та р ихид ан, 78-бет.
15 ,9 инв. № 1322, Зб-варак.

203
ма»ни турк тилига ую рч ок ц а амри олийлари жорий булуб,
ул шо^и олийжаноби некинбаракот саодатлари бирла гурк
алфозира келтирнб эк а н л а р » '6.
1908 йилда Тошкентда боснлган «Шо.\нома»и туркийда
«...Тарихни минг юз олтмнш турги от йили жумодиал охнр
(да) носири а^ли имон, халифаи ра.^мон, инояти мулки манон
Х у ж а и Ж а ^ о н , яъни Х у ж а Жа.\он Хуж ам... ^узурл ари д а бу
фацири бебизоат ва ха^и ри кам иститоат. яъни Шо.\ ^ и ж р о н
Та^амтан руссасидин Ж а^ о н г и р шер ва Б арзуи далер к,исса-
син форсий лисонднн турк тилига тарж им а килдук » 17 деган
фикр мавжуд. Лекин Х у ж а Жа.\он Х у ж а м билан т о р л и цал-
моц, ^орахитойлар уртасидаги жанг пайтида бу тарж и м а
йиртилиб-йу^олиб, « в а ра к жузъдин, ж узъ гулдин а ж р а б , i^ac-
саи хубе ва ^икояи маррубе ож и з ва м у т аф а р рак » булиб,
« ат роф оламра етиб маш.^ур ва маъруф булур ^олатда » 18 бул-
магани учун Хомуший уни тарж и м а килишга киришган.
Ю з ак и Караганда, ^ а^и ^а т д а хам, Хомуший Шох; Х>ижрон
бошлаган ишни давом эттирган, таржиманинг бир цисмигина
унга тааллуцли булиб чицади. Амм о тарж и ма цулёзмаларини
ва нашрий нусхаларини циёсий куздан кечирганда масаланинг
бундай эмаслиги равш ан булади. Чунончи, бизгача Хомуший
таржимасининг бутун кулёзмаси етиб келмаган, мавжуд ^ул-
ёзмалар мундарижаси, суз боши ва композицион курилиши
жи^атидан бир-биридан деярли ф а р к килмайди. 1953-кулёзма
энг ^адимий нусха булиб, унинг бир с а^и ф ад ан иборат суз
бошиси « Б у д афтар учинчидир, шуруъ килинди» деб бошла-
нади. Демак, асарнинг бош цисми 2 жилддан иборат булган.
1906— 1908 йилларда Тошкентда босилган нусхалар эса
К а ю м а р с шохлигидан тортиб Ардашернинг >\афтводга царши
жангигача булган воцеаларни уз ичига олади. Бу нашрлар-
нинг тили, услуби, шеърий парчаларнинг т арж и м аси (баъзи
^арфий, стилистик тафовутларни мустасно цилганда) кулёзма
билан бир хил; цулёзмада ^ам, босм а вариантда ^ам Хому-
шийга тааллу^ли (баъзан узи тахаллусини ^уйиб таъкидлай-
ди) шеърий п арч ал ар мавжуд. 1953-^улёзмадаги «Сабаби
таълифи « Ш о ^ н о м а » , « ^аж ви ёт и Султон М ахмуд», «Со^ийно-
маи Мулло Хом уш Охунд» х ар икки наш рда ^ам тула мавжуд.
Ш у л ар га асосланиб, бирон мукаммал кулёзма топилгунча,
цуйидаги хулосага келиш мумкин:
1. Ш о ^ Х,ижрон, узи таъкидлаганидек, «Жа.узнгир шер ва
Б а р з у и далер циссаси»ни т арж и м а ^илган. Агар, борди-ю, у

16 _ у инв. № 1322, 7о-варак-


17 У ш а н а ш р , 134— 135-бет.г,ар.
18 1322-кУлёзма, 3 б-варак.

204
«Шо.^нома»ни бошидан тарж и м а ^ила бошлаган булса, Хому-
ший дастлаб таржиманимг бир цисмини ярокли деб билиб,
уни «Бн ж он в? М а н и ж а » достонидан давом эттнрган, лекин
Ш о ^ Х и ж р он иши кунглига екмагани учун, уз таржимасини
А рд аш ер достоннда тухгатиб, асарнинг бошидан кайта т а р ­
жима этган ёки тазфирдан чик;арган. Аммо камоли инсофдан
Ш о ^ Хижроннинг «Та^амтан руссасидин Ж ах он г и р шер ва
Б арзуи далер киссасини т арж и м а ^илдук» деган сузларнни
хам колдирган.
2. Таржиманинг ь;улёзмаси тулалигича мавжуд булган
ва Тошкент ноширлари ундан фойдаланганлар. Лекин унинг
бош кнсми кандайдир сабаб га кура йуколган ёки ^али топил-
маган.
3. Демак, Ш о ^ Х,ижроннинг хизматини ^ам маълум дара-
ж ад а эътироф этган холда, бу таржимани тулалигича Хому-
шийга тааллукли депиш мумкин.
М ун д ари ж а

Армугон ................................................................................................................... .......... 3


Сулаймон. Навоийнннг янги топнлган « Ф у с у л и а р б а а > а с а р и ва
унинг X V I « ер д а кучирилган (nip ЛЖлёзмаси Нак ил а . 8
А л и ш е р Навоий. Ф у с у л и а р б а а . . . . . . . . 14
М . Шай.хзода. Т а з к и р а ч и л п к т а р и х и д а н . . . . . . 34
Ш М . А бд ул л ае ва. Навоий д о с т о н л а р и д а хотин- кизлар о б р а з и . 72
X Хомидий. Навоий ва Жомий . . . . . . . . 89
С. У с м о и о в . У з б е к тилининг лугат с о с т а в и т е т о ж и к - ф о р с ч а ва
ар абч а сузлар . . . . . . . . . 108
Н. М а л л а е в . У з б е к ад а б и ё т и д а га з а л ва унинг р и в о ж и д а Навонй-
нинг роли ,\акида . . . . . . . . 128
С И б р о х и м о в а . У з б е к сопет ад аб и ёт и д а г аз ал . 148
X- Б е к м у х а м е д о в . Навоий д а в р и д а Х ИР0Т . . . . . . 107
Л . Ха л и л ов. А л иш е р Навоийнннг « Т а р и х и мулуки А ж а м » асари-
нинг ку лё зм а н у с х а л а р н . . . . . . . 174
Л Х ал илов. « Т а р и х и мулуки А ж а м » н и н г илмий-тадкиь;от тскстинн
туз иш принципн ва текст таициди. « Т а р и х и мулуки
А ж а м » илмий-танкпдин текстдан н а м у н а . . . 1 8 1
X. Х ОМ1|ДОВ. А л и ш е р Навоийнинг Ф и р д а в с и н и ж о д и г а м у н о с а б а т н г а
дойр................................................................................................................... 1 0 5
X- Х°мидов- « Ш о ^ н о м а » т а р ж н м а с п г а иид б аъ зи м у л о ^ а з а л а р . 200
И14
Навопйга а р м угон . (Туплам, S25 йиллнк юбн-
лейига б ап ч л л ан г ан арм\тондир. Б о ш му.\ар-
р и р п р оф . Ш . Ш . А бд ул л ае в). Т., « Ф а н » ,
1968.
206 бет. ( У з С С Р Олпй ва У р т а махс\с
таълим мин-лигн. Нпзомий номидаги Тош кент
Д а в л а т педагогика нн-ти). Тиражи
Д а р ь Навои.
8Уз1
Н а узбекском языке

ДАР^Г НАВОИ

И здате л ьст во « Ф а н » Узбекской ( X I 1


Т а ш к е н т — 1968

М у^аррир: А. М у х » м м а л к у л о в
Техмухаррир: \ К о р а 6 о е в а
Корректорлар: Т. А б д у ж а б б о р о в а , Н. Р а х и м о в а

Р 11713. Тепншга берилди 27/Хil-l967 й. Босишга рухсат этилди 28/Ш-68 й Формати


60X9071**6,5 цогоз л. Боем а л 1Л.0. Хисоб-нашриёт л. 11,8. Нашриёт 2513
Тиражи 2500 Ба>;оси 1 с . 0,5 т.

У зС С Р ,Ф а и ‘ нашриётининг босмахонаси. Черданцев кучаси, 21. Заказ 40


Нашриёт адреси. Гоголь кучаси, 70.

Вам также может понравиться