Вы находитесь на странице: 1из 4

MÖVZU 13

Бейнялхалг Биржалар.
План
1. Биржа анлайышы вя биржаларын йаранма тарихи.
2. Биржа нювляри.
3. Биржаларда апарылан тиъарят ямялиййатлары вя гайдалары.

1.Биржа анлайышы вя биржаларын йаранма тарихи.


Биржа – мцнтязям олараг фяалиййят эюстярян хцсуси базар нювцдцр
щансындакы хцсуси шяртляр ясасында ейни мяншяли дягиг кямиййят вя
кейфиййят хцсусиййятляриня малик олан вя рясми сянядлярля
тясдиглянмиш ямтяялярин алгы-сатгысы апарылыр.
Биржада сазышляр бир баша контраэентляр арасында йох, васитячиляр,
тиъарят аэентляри (брокерляр) вя маклерляр арасында баьланыр,
щансыларки мцяййян ямтяя нювляриня даир тяляб вя тяклифи юзляриндя
ъямляшдирирляр. Юз мащиййятиня эюря биржалар коммерсийа
васитячиляридирляр. Онлар бир баша тиъарят ямялиййатларында иштирак
етмирляр, лакин тиъарят сазишляринин баьланмасына шяраит йарадырлар.
Хцсусян Биржа брокерляри хцсуси иш сащяляри вя рабитя васитяляри иля
тяъщиз олунур, апарылан ямялиййатларын учоту апарылыр, биржа
гиймятляри (котировкалары) тяййин едилир. Бундан ялавя биржа
щесабламаларын апарылмасына йардым эюстярир, хцсуси контракт
нювлярини ишляйиб-щазылайыр, мцбащисялярин арбитраж
арашдырмаларыны апарыр. Бунун цчцн биржаларда ихтисаслашмыш
структур бюлмяляр йараныр.
Биржаларын йаранма тарихи ХЫЫЫ ясря тясадцф едир. Щямин ясрдя
Бруг шящяриндя феодал Берз аиляся йашайырды, щансынынки аиля
гербинин цзяриндя цч пул кисяси якс олунмушдур. Берзя мяхсус олан
мещманха (бир нечя ядябиййатда «Берзя мяхсус ев» эюстярилмишдир)
даимян тиъарятчилярин эюрцш мяканы кими хидмят едирди вя бурада илк
юнъя тиъарят хябярляринин мцбадиляси апарылырды. Сонрадан ися мал вя
пул мцбадиляляри апарылмаьа башлады. Сонрадан Берз ады иля
тиъарятчилярин диэяр мяканларда эюрцш йерляри адландырылмаьа
башланды. Мцасир биржа ады мящз бу сюздян юз тарихи адыны
эютцрмцшдцр.
Илкин бейнялхалг биржа щансынын ки, фяалиййяти щягиги
бейнялхалг тиъарят фяалиййятиня уйьун иди Антверпен шящяриндя XVI
яsrdя тясис олунмуш биржа щесаб олунур. Биржанын йерляшдийи бинанын
цзяриндя «Бцтцн халгларыn вя диллярin таъирляринин хейrиня» йазылары
иля лювщя вурулмушдур.Mцasirdюvrя qяdяr saxlanыlmыш qяdim birjaлардан
бири 1611-ъи илdя yaradыlmыш Amsterdamбиржасыдыр.

1
2. Биржа нювляри.
Тясис олунма нювляриня даир биржалар ачыг вя юзял биржалара
бюлцнцрляр.
- ачыг биржаларда - алгы-сатгы ямялиййатларыны биржа цзвляриндян
башга, сащибкарлар да апара биляр щансылар ки, биржанын цзвляри
дейилляр. Бу нюв биржаларын фяалиййяти хцсуси ганунвериъиликля
тянзимлянир.
- юзял биржалар- сящмдар ъямиййяти формасында тяшкил олунур, лакин
юз цзвляриня дивидентляр юдямир. Биржа цзвляри- брокерляря мцкафат
алмаг шярти иля юз щесабларына вя йахуд мцштяри щесабына тиъарят
сазишляринин баьланылмасы щцгугларыны верирляр.
Fяaliyyяt dairяsinя vяdцnyaтиъарятində oynadığı rola görə birjalar
бейнялхалг вя milli биржаларaбюлцнцрляр.
Bейнялхалг биржалар– konkret dцнйа ямтяя bazarlarыna xidmяt edяn
биржаdыр. Bиржаnыn bейнялхалг xarakteri onların yerləşdiyi ölkənin müvafiq
валйутаsı, ticarət və vergi rejimləri ilə təmin edilir.
Milli биржалар– bir ölkə daxilində fяaliyyяt göstərən və daxili bazara
istiqamətlənmişəməliyyatlar aparan биржаларdır.
Ямтяя нювляриндян асылы олараг биржалар ямтяя,фонд вя валйута
биржаларына бюлцнцрляр.
Щал-щазырда бейнялхалг ямтяя биржаларында тиъарят обйектляри
кими йетмишя йахын хаммал вя ярзаг мящсуллары чыхыш едирляр,
щансыларын ки, пайына дцнйа тиъарятинин 15-20% дцшцр. Щямин
мящсуллар: кянд тясяррцфаты, мешя, сянайе цчцн хаммал вя минерал
йанаъаг групларына бюлцнцрляр. Ямтяя биржа тиъарятинин 55% кянд
тясяррцфаты вя мешя мящсулларынын пайына дцшцр. Цмумиййятля, сон
иллярдя биржа ямтяяляринин номенклатурасы артмышдыр. Беля ки, йени
биржа мящсулларына никел, алминиум, гиймятли металлар, дири щейванлар,
ят, йумурта, картоф, портаьал сокунун консентраты вя диэяр ямтяяляр ялавя
олунмушдур.
Бейнялхалг биржа тиъаряти дцнйанын цч ямтяя биржа мяркязляриндя
апарылыр. Щямин мяркязляр АБШ, Инэилтяря вя Йапонийа дювлятляриндя
йерляшмишдирляр. Бейнялхалг Ямтяя Биржалары универсал (цмуми типли)
вя ихтисаслашдырылмыш биржалара бюлцнцрляр.
Универсал биржаларда мцхтялиф мяншяли ямтяялярин тиъаряти
апарылыр. Бунлара аиддир: АБШ-да Ъкаэо вя Нйу-йорк биржалары,
Инэилтярядя Лондон ямтяя биржалары, бундан башга универсал биржалар,
Токйода, Сиднейдя, Сингапурда вя Ганконгда фяалиййят эюстярир.
ихтисаслашдырылмыш биржаларда тиъарят хцсуси нюв ямтяяляр вя
ямтяя груплары цзря апарылыр. Бунлара аиддир: Лондон Метал Биржасы,
Лондон Йун Биржасы, АБШ Кянд Тясяррцфаты Биржалары вя с.
Фонд биржаларында гиймятли каьызлар тиъаряти апарылыр.
Гиймятли каьыз-онун сащибинин ямлак вя гейри-ямлак щцгугларыны вя
бу щцгугларын верилмяси имканыны мцяййян едилмиш формада вя мяъбури
реквизитляря риайят етмякля тясдигляйян сяняддир.
2
Биржа тиъарятиня бурахылмыш гиймятли каьызлара фонд гиймятлиляри
вя йахуд биржа гиймятли каьызлары адландырылыр. Гиймятли каьызлар
цзря тиъарят биржаларда партийаларла, мцяййян мябляья вя йахуд гиймятли
каьызларын нювляри цзря апарылыр.
Фонд гиймятлиляринин мцхтялиф нювляри мювъуддур:
- габагъадан эялири мцяййян едилмиш гиймятли каьызлар (боръ
ющдяликляри),
- сящмляр,
- диэяр гиймятли каьызлар
Фонд биржаларында ики ъцр ямялиййатлар апарылыр.
1) касса ямялиййатлары, 2) мцддятли ямялиййатлар.
Касса ямялиййаатларында сазиш имзаландыгдан сонра беш эцндян эеъ
олмайараг юдниш апарылыр.
Мцддятли ямялиййатларда юдяниш мцгавиля предметинин иърасындан
сонра апарыла биляр, адядят айын сонунадяк биржа гиймятлиляринин
мцгавиля цзря дяйяри юдянилир.
Ян бюйцк фонд биржжасы Нйу-йорк биржасы щесаб олунур, онун пайына
дцнйада гиймятли каьызлар тиъарятинин 50 % дцшцр. Бундан башга ири
фонд биржалары Лондонда, Токйода, Франкфуртда вя Сурехда йерляшир.
Валйута биржалары - мящдуд сайда юлкялярдя фяалиййят эюстярирляр.
Щямин биржалар банкларарасы валйута сатышында иштирак едирляр вя
тиъарятляринин ясас истигамяти валйута сатышыдыр.
АБШ-да, Инэилтярядя, Исвечря вя Скандинавийа юлкяляриндя валйута
биржалары йохдур. Онларын ясасян йерляшдийи юлкяляр континентал
Авропа юлкяляридир ки, бура дахилдир. Франса (Париж); Алманийа
(Франкфурт, Гамбург, Дйусселдорф, Мунхен, Берлин); Италийа (Милан,
Рома, Эенуйа, Венесийа); Нидерланд (Амстердам, Роттердам) вя Русийа
Федерасийасында (Москва). Инкишаф етмиш юлкялярин малиййя
институтларыны щесаб едирляр ки, банкларарасы валйута базарларынын
мювъуд олмасындан валйута биржаларына ещтийаъ дуйулмур. Биржа
тяряфдарлары щесаб едирляр ки, биржаларда апарылан тиъарят нятиъясиндя
формалашан валйута курслары, банкларын юз мцштяриляриня
эюстярдикляри касса-валйута ямялиййатлары цзря ясас эюстяриъилярдир.
Рясми валйута мязянняляри бцтцн тиъарят ямялиййатлары цчцн биржалар
ачылыб-быьланана гядяр ясас истигамятляндириъи васитя щесаб олунур.
Практикада бцтцн фактики валйута мязянняляри рясми валйута мязянняляри
ятрафында тяйин олунур. Дювлят хариъи тиъарят балансы вя хариъи тиъарят
щесабламалары рясми валйута мязянняляриня ясасян апарылыр.
3. Биржаларда апарылан тиъарят ямялиййатлары вя гайдалары.
Биржаларда ясас ики нюв сювдяляшмяляр баьланыр: реал ямтяяйя
сювдяляшмяляри вя фйучерс (тяъили) сювдяляшмяляри.
Реал ямтяяляр цзря сазиш баьланаркян нязярдя тутулур ки, мал
алыъадан бир баша сатыъыйа кечир. Бу щалда ики нювдя биржа
ямялиййатлары апарылыр спот вя форwард.

3
Спот-ямялиййатларында маллар биржанын амбарында йерляшир вя сазиш
имзаланан эцндян 1-15 эцн ярзиндя юдяниш апарылмагла алыъыйа тящвил
верилир.
Форwард-ямялиййатларында габагъадан разылашдырылмыш гиймятляря
ясасян малларын алгы-сатгысы нязярдя тутулур. Сатыъы щямин мящсулу цч
айдан эеъ олмайараг алыъыйа тящвил вермялидир. Бу щалда гиймятляринин
артыьы вя йа азалдыьы щалда алыъынын вя йахуд сатыъынын мцгавилянин
шяртлярини позмаьа ихтийар верилмир.
Фйучерс сювдяляшмяляри- индики заманда физики мювъудлуьу
олмайан лакин эяляъякдя истещсал олунаъаг мцхтялиф кямиййятдя ямтяяляр
цзря имзаланан сазишляря дейилир. Бу ямялиййатларын башлыъа мягсяди
спекулйатив вя йахуд сыьорта харктери дашыйыр. Фйучерс сазишляри ики
щиссядян ибарят олур, физики мювъудлуьу олмайан мящсулларын алгы-
сатгысына даир имзаланан мцгавиля вя сонрадан онларын яксиня йяни
фйучерслярин эери алынмасына даир имзаланан оффсет сазиши.
Мисал цчцн биржа иштиракчысы гиймятлярин ашаьы дцшмясиндя пул
газанмаг истяйир. Бу щалда о юз брокериня цч айдан сонра малларын тящвил
вермяк шяртиля 10 000 АБШ долларлыг фйучерс сатмаг эюстяриши верир.
Цч айдан сонра щямин фйучерсин гиймяти 9000 АБШ доллары мябляьиня
гядяр дцшцр вя биржа иштиракчысы брокериня йени эюстяриш верир ки,
оффсет ямялиййаты апарараг ейни щяъмдя ямтяя партийасыны, лакин 9000
АБШ доллары гиймятиня эерийя алсын.Офсет сазишинин имзаланмасы
фйучерс сазишинин ляьв едилмяси иля нятиъялянир. Малын физики формада
олмадыьыны нязяря алараг биржа иштиракчысы биржанын щесаблама
палатасы иля щесаблашмалар апарыр. Мехинизм цзря щямин иштиракчы
яввялъядян щесаблашма палатасына 10 000 АБШ долларына сатылмыш
фйучерс сазышыны вя сонра 9000 АБШ долларына оффсет алыш сазишини
тягдим едяряк арадакы 1000 АБШ доллары фярги няьд шякилдя ялдя едир.
Гиймятлярин галхма мехинизми цзря фйучерслярля баьлы биржа
ямялиййатлары ейни иля апарылыр. Биринъи фйучерс алыныр бир гиймят
цзря сонра оффсет цзря сатылыр даща йцксяк гиймятя.
Малларын сыьорталанмасы (хедж) ямялиййатлары амбарда мювъуд
олан мящсула гиймятлярин ашаьы дцшмясиндян сыьорталанмасы цчцн
апарылыр. Фйучерс ямялиййатлары гейри-ямтяя гиймятлиляри иля дя
апарыла биляр (валйута, дювлятин гиймятли каьызлары, сящмлярля вя с).

Вам также может понравиться