Вы находитесь на странице: 1из 116

Azərbaycanın geoloji xəritəsi

Faydalı qazıntı yataqlarının


geologiyası
Ümumi anlayışlar
 Тябии шяраитдя ямяля эялян вя халг тясяррцфатында истифадя едиля билян металлара
вя йа минераллара файдалы газынтылар дейилир.
 Мцхтялиф просесляр нятиъясиндя йер габыьынын сяъиййяви эеоложи структурунда
ямяля gялян вя кейфиййятъя сянайенин тялябатына ъаваб верян бир вя йа бир нечя
филиз кцтлясиндян ибарят олан минерал топлусуна файдалы газынты йатаьы дейилир.
 Филиз кцтляси – сцхурлар ичярисиндя файдалы газынтынын (филизин) айрылмыш
шякилдя топланмасыдыр.
 Филиз тязащцрц – йер габыьында истисмар цчцн кифайят етмяйян мигдарда
топланмыш вя лазыми дяряъядя юйрянилмямиш файдалы газынты топлусудур.
 Филиз еля бир минерал агрегатына дейилир ки, ондан халг тясяррцфатында истифадя
етмяк цчцн бир вя йа бир нечя металын, йахуд минералын чыхарылмасы техноложи
ъящятдян мцмкцн, игтисади чящятдян ися ялверишли олсун. Цмумиййятля «филиз»
термини тякъя металлик файдалы газынтылара дейил, бязи гейри-метал файдалы
газынтыларына да аид едилир. Мясялян, асбест, кцкцрд, фосфор, графит филизляри вя
с.
 Йер тякиндяки минерал хаммалын мигдарына онун
ещтийаты дейилир, минерал хаммалын кейфиййяти ися
онун тяркибиндя сахланылан файдалы компонентлярин
мигдары иля мцяййян едилир. Бязи файдалы газынты
нювляринин сянайе гиймятини тяйин етмяк цчцн файдалы
компонентлярля йанашы минерал хаммалда иштирак едян
зярярли компонентлярин дя мигдарыны мцяййян етмяк лазым
эялир. Зярярли компонентляр филизлярин
зянэинляшдирилмясиня вя истифадясиня мянфи тясир
эюстярир. Файдалы газынты йатаьыны истисмар етмяк
мягсядиля минерал хаммалын минимум ещтийатыны,
файдалы компонентлярин мигдарыны, нящайят, зярярли
компонентлярин истисмара хялял эятирмяйян мигдарыны
мцяййян етмяк лазымдыр. Бу, сянайе кондисийасы адланыр.
Кондисийа мцвяггяти категорийадыр. О, сянайенин минерал
хаммала олан тялябатындан, хаммал базасынын юлкя цзря
ещтийатындан вя бу кими сябяблярдян асылы олараг дяйишя
биляр. Кондисийа сянайе цчцн ялверишли ола билян ян кичик
эюстяриъидир. Klark-müəyyən elementin yer qabığında
 
Файдалы газынты
кцтляляриниn
морфолоэийасы
 Файдалы газынты кцтляляри тябиятдя чох мцхтялиф формаларда раст
эялинир. Эеоложи-кяшфиййат ишляринин тяърцбяси эюстярир ки,
файдалы газынты кцтляляринин морфолоэийасы йатагларын ямяля
эялдийи конкрет структур-эеоложи шяраитдян хейли асылыдыр. Йан
сцхурлара олан гаршылыглы мцнасибятиня эюря ики груп йатаглар
айрылыр:
 Синэенетик, йяни филизляри йерляшдирян сцхурларла аз вя йа чох
дяряъядя ейни заманда ямяля эялян (бязи хцсуси магматик, чюкмя вя
метаморфик);
 Епиэенетик, йяни филизляри йерляшдирян йан сцхурлардан сонра ямяля
эялян (кясян дамар типли кцтляляр, метасоматик филиз кцтляляри вя с).
 Щяр бир файдалы газынты кцтляси фязада цч истигамятдя юлчцлцр. Бу
хцсусиййятя эюря изометрик, йасты вя бир истигамятдя узанмыш
кцтляляр айрылыр.
 Изометрик файдалы газынты кцтляляринин юлчцляри фязада щяр цч
истигамятдя тяхминян ейнидир. Бура штоклар, штокверкляр вя йувалар
аиддир.
 Шток аз вя йа чох мигдарда массив, йахуд демяк олар ки,
массив минерал хаммалдан тяшкил олунмуш файдалы газынты
кцтлясидир. Штокларын ен кясим юлчцляри (щяр цч
истигамятдя) 10 м вя даща артыг олур. Мясялян, даш дуз
штокларыны, щидротермал метасоматик йолла ямяля эялмиш
филиз кцтлялярини вя с. эюстярмяк олар .Штоклар синэенетик,
чюкмя вя хцсуси магматик, бязи щалларда ися епиэенетик
просесляр нятиъясиндя ямяля эялян йатагларда гейд олунур.
 Штокверк бир-бирини кясян хейли мигдарда хырда филиз
дамаръыгларындан вя онлары мцшайият едян филиз
минералларынын мющтявиляриндян тяшкил олунмушдур.
Штокверкляр яксяр щидротермал мяншяли галай, гызыл,
молибден, мис, асбест йатаглары цчцн вя с. Сяъиййявидир.
 Йува щяр цч истигамятдя 10 м-дян артыг юлчцйя малик
олмайан файдалы газынты кцтлясидир. О, бязи гызыл,
гурьушун-синк, хромит, ъивя вя бу кими йатагларын филиз
кцтляляри цчцн хасдыр
1. Faydalı qazıntı kütlələrinin morfologiyası

Şəkil 1. Ştok (plan) Şəkil 2. Ştokverk


Şəkil 3. Minerallaşmış süxurda filiz yuvaları
 Йасты файдалы газынты кцтляляри ики истигамятдя
(узунлуг вя ен) бюйцк, бир истигамятдя (галынлыг)
ися кичик юлчцляря малик олур. Бура лайлар вя
дамарлар аиддир.
 Лайлар чюкмя мяншяли файдалы газынты кцтляляри
олуб йан сцхурлардан лайланма сятщляри иля
айрылыр. Лайларын узунлуьу чох бюйцкдцр.
Мясялян, Донетск щювзясинин кюмцр лайларынын
узунлуьу бир нечя он км-я чатыр.
 Дамарлар филизли мящлулларла эятирилян минерал
маддяляринин сцхурлардакы чатлары долдурмалары
нятиъясиндя ямяля эялир. Дамарларын юлчцляри
чох мцхтялифдир. Цмумиййятля, дамарлар онларла
вя йцзлярля метрляря узаныр. Лакин еля дамарлар да
вардыр ки, онлар километрлярля мясафяйя узаныр.
Мясялян, Калифорнийадакы Ана дамарын узунлуьу
200 км-я чатыр.
Şəkil 4. Faydalı qazıntı layının quruluşu (kəsilişdə):
1-faydalı qazıntı layı dəstəsi, 2-süxur laycıqları
Şəkil 5. Damarlar: a-sadə; b-mürəkkəb.
Nöqtələrlə damaryanı dəyişilmiş süxurlar göstərilmişdir
Şəkil 6. Təsbehşəkilli damar Şəkil 7. Kameralı damar
 Şəkil 8. Pilləşəkilli damar  Şəkil 9. Lələkli damar (a) və
damarın səthdən dibə qədər olan
hissəsi üzrə (b) textonik
yerdəyişmə sxemi, paralelepipedin
və deformasiya ellipsinin
vəziyyətini göstərməklə
Şəkil 10. Yəhər formalı kvars damarı Şəkil 11. «At quyruğu» formalı damar sistemi
(Bendiqo yatağı, Avstraliya)
Şəkil 12. Damar səthində filiz sütunları
Şəkil 13. Damarın pazlaşma nöqtəsində yatım elementləri:
-düşmə bucağı; -meyl bucağı
 Линзалар вя линзайа охшар кцтляляр морфоложи ъящятдян
изометрик вя йасты формалы филиз кцтляляри арасында
кечид тяшкил едир. Линзалар вя «мяръи» адыны алмыш
кичик кцтляляр чюкмя вя магматик мяншяли яксяр
синэенетик йатаглар цчцн хасдыр
 Бир истигамятдя узанмыш файдалы газынты кцтляляринин
узунлуглары чох, ени вя галынлыглары ися хейли аз олур.
Борулар, боруйаохшар кцтляляр бу мцгабилдян олан файдалы
газынты кцтляляридир. Бу ъцр кцтлялярин ен кясими
изометрик, еллипс вя йа линзайаохшар олур. Алмаздашыйан
кимберлит борулары бу тип цчцн ян сяъиййяви мисал щесаб
едиля биляр. Боруларын ен кясим юлчцляри он-йцз метря
чатыр, дяринлийя ися онлар шагули истигамятдя бир нечя
километрляря гядяр излянир.
 Дуру вя газаохшар файдалы газынты (нефт, су, йанар газ)
йатаглары ичярисиндя морфоложи яламятляриня эюря лай,
массив вя линзашякилли кцтляляр айырмаг олар.
Şəkil 14. Linza və «Mərci» Şəkil 15. Almaz daşıyan kimberlit borusu
Файдалы газынты кцтляляринин минераложи
тяркиби,tekstur-struktur xüsusiyyətləri
 Faydalı qaıntı kütlələrinin mineraloji tərkibi bir qayda olaraq filiz və
qeyri-filiz minerallarından təşkil olunur.Гаршылыглы мунасибятиндян
асылы олараг филиз вя гейри-филиз минералларыны массив (халис)
вя мющтяви филизляря айырырлар. Массив филизлярин тяркибиндя
филиз минераллары 80%-дян артыг олур. Эюстярилян рягямдян
ашаьы мигдарда филиз минераллары сахлайан файдалы газынты
кцтляляри мющтяви филизляр адланыр. О да сых мющтяви (50-
80% филиз минераллары), орта мющтяви (30-50%) вя касыб
мющтяви (30%-дян аз) филизляря айрылыр. Дямир, манган, хром,
мис, гурьушун, синк, графит вя с. массив филизляр ямяля эятирир.
Яксярян ялван, надир вя няъиб металлар цчцн мющтяви филизляр
сяъиййявидир. Тяркибъя филизляр садя вя мцряккяб (комплекс)
олур. Садя филизлярдян йалныз бир файдалы компонент (хром,
дямир, манган, асбест вя с.) чыхарылыр. Комплекс филизлярдян ися
ейни заманда бир нечя файдалы компонент чыхарыла биляр.
Filizlərin strukturası
 Филизлярин структуру айры-айры минерал дяняляринин
формасы, юлчцсц, битишмя хцсусиййятляри иля мцяййян
олунараг макроструктур вя микроструктура айрылыр.
Макроструктур ири дяняли минерал агрегатларынын
визуал йолла тяйин едилмяси нятиъясиндя
мцяййянляшдирилир. Микроструктур хырда дяняли
минерал агрегатларынын микроскопла тяйин олунмасы
йолу иля айрылыр. Филизлярин структуруну 13 ясас група
бюлцрляр: бярабярдяняли, гейри-бярабярдяняли, лайлы,
лифли, зонал, кристаллографик-орийентирляшмиш, сых
битишмиш, щашийяви, явязетмя, язилмя, колломорф,
сферолит вя гырынты.
Filizlərin bəzi struktur tipləri
a-dənəvər, b-hipidiomorfdənəvi, v-porfir şəkilli, q-doğranmış əvəzetmə, ğ-skelet
əvəzetmə, d-ilgəkvarı əvəzetmə, e-sülb məhlulların emulsion parçalanması, ə-sülb
məhlulların şəbəkə şəkilli parçalanması, j-sülb məhlulların qrafiki parçalanması, z-
kollomorf. Sl, Gn və b. mineralların simvolları
Filizlərin teksturu
 Филизлярин текстуруну минерал агрегатларынын
формасыны, юлчцсцнц вя гаршылыглы ялагялярини
юйрянмякля мцяййян едир вя мега-, макро- вя
микротекстуралара айырырлар. Мегатекстура газма
дибляриндя, кернлярдя вя с. йерлярдя,
макротекстура ади вя ъилаланмыш штуфларда,
микротекстура ися микроскоп алтында тяйин
едилир.Məs. lələkli, zolaqlı,daraqvari,
brekçiya,məsaməli və s.
 
Filizlərin bəzi tekstur tipləri
a-ləkəli, b-zolaqlı, v-zolaqlı, daraqvarı teksturun iştirakı ilə, q-brekçiya, ğ-
zolaqlı ritmik, d-kokard, e-məsaməli, ə-qabıq, j-oolit, z-büzmələnmiş
 
ФАЙДАЛЫ ГАЗЫНТЫ ЙАТАГЛАРЫНЫН
ФОРМАЛАШМАСЫ
Файдалы газынты йатагларынын серийалары
.
 Файдалы газынты йатаглары ямяляэялмя шяраитляриня эюря цч ири
серийайа айрылыр: ендоэен, екзоэен вя метаморфоэен. Ендоэен йатаглар
йер габыьынын дярин щиссяляриндя, екзоэен йатаглар ися йер сятщиндя
вя сятщя йахын щоризонтларда баш верян эеоложи просеслярля
ялагядардыр. Метаморфоэен йатаглар йерин дярин зоналарында
сцхурларын вя мцхтялиф мяншяли йатагларын интенсив дяйишмяси
нятиъясиндя ямяля эялмишдир.
 Ендоэен йатаглар йерин дярин гатларында йцксяк щярарят вя тязйиг
режиминдя баш верян эеокимйяви просеслярля ялагядардыр. Бу йатаглар
магматик просеслярин фяалиййяти нятиъясиндя формалашдыьындан
онлара магматоэен йатаглар дейирляр. Магматоэен йатаглар мцхтялиф
тяркибли интрузив сцхурларла баьлыдыр. Онлар одлу-майе силикат
яринтисинин (магма) бу вя йа диэяр сябябдян йерин дярин гатларындан
йухары щоризонталларына галхараг сойумасы вя кристаллашмасы
нятиъясиндя ямяля эялмишдир. Бу заман силикат яринтисинин
тяркибиндя аз мигдарда иштирак едян металлар юзлярини мцхтялиф
шякилдя апарыр.
Файдалы газынты йатагларынын цмумиляшдирилмиш
эенетик тяснифаты (В.И.Смирнов, 1982)

Серийа Груп Синиф


Ликвасийа
Магматик Илкин магматик
Эеъ магматик
Пегматит
Карбонатит
Ендоэен Скарн
Албитит-грейзен
Плутоноэен
Щидротермал Вулканоэен
Амагматоэен вя йахуд телетермал (стратиформ)

Колчедан
Галыг
Ашынма
Инфилтрасийа
Еллцвиал
Деллцвиал
Проллцвиал
Сяпинти Аллцвиал
Екзоэен Литорал
Глйасиал (морен вя флцвиоглйасиал)
Еол
Механики
Кимйяви
Чюкмя
Биокимйяви
Вулканоэен-чюкмя
Реэионал метаморфизм
Метаморфизляшмиш
Контакт метаморфизм
Метаморфоэен Реэионал метаморфик
Метаморфик
Контакт метаморфик
ЕНДОЭЕН ЙАТАГЛАР
Магматик йатаглар

 Магматик йатаглар дяринликдя ямяля эялмиш ясаси, ултраясаси вя надир


щалларда гяляви интрузив сцхурларда формалашырлар. Бу йатагларын
сяъиййяви хцсусиййятляриндян бири ондан ибарятдир ки, онлары тяшкил
едян филиз кцтляляри минераложи тяркибляриня эюря йерляшдикляри ана
сцхурлардан аз фярглянирляр. Фярг йалныз ондан ибарятдир ки, мигдары
ъящятдян филиз минераллары, йан сцхурларла мцгайисядя йатагларда
даща чохдур. Силикат яринтисинин сойумасы заманы филизямяляэятирян
минералларын яринтидян айрылараг топланмасы цч йолла эедир. Силикат
магмасында металлар бязян илк нювбядя айрылан минералларын
тяркибиня дахил олараг яринтинин там кристаллашмасына гядяр
консентрасийа ямяля эятирир вя илкин магматик йатагларын йаранмасына
сябяб олур. Бу ъцр йатагларда филиз минераллашмасы ири сащяляри
тутур, лакин файдалы компонентлярин мигдары онларда азлыг тяшкил
етдийиндян, чох заман мющтяви филизляр зонасы вя йахуд шлирляр
йараныр; мцвафиг олараг ири йатаглар да аз ямяля эялир.
Lava
Maqmatik proses
Tərkibindəki SiO miqdarına görə maqmatik
süxurların təsnifatı
Maqmatik süxurlar
OLİVİN LAVADA
OLİVİN
PIROKSEN
PIROKSEN
 Tяркибиндя хейли мигдарда учуъу бирляшмяляр сахлайан силикат
магмасындан ясас щисся сцхурямяляэятирян силикатларын
бяркимясиндян сонра нисбятян ашаьы температурда галыг филиз
яринтисиндян металларын вя онларын оксидляринин кристаллашмасы
баш верир. Бу йолла чох ири юлчцлц эеъ магматик йатаглар йараныр.
Филиз кцтляляри бурада истяр хариъи тязйигин, истярся дя галыг филиз
яринтисиндя тядриъян топланан учуъу компонентлярин йаратдыьы дахили
эярэинлийин тясири нятиъясиндя щяля там бяркимямиш пластик шякилли
интрузив кцтлянин дахилиндя тектоник ъящятдян зяиф зоналары вя
чатлары долдурур. Адятян бу ъцр филизляр массив (халис) текстура малик
олур.
 Üчцнъц щалда силикат магмасы сойуйаркян ики бир-бириня гарышмайан
яринтийя – филиз вя силикат яринтисиня парчаланыр; онларын айрылыгда
кристаллашмасы филиз яринтисиндян бязян чох бюйцк юлчцлц магматик
ликвасийа йатагларынын йаранмасына сябяб олур. Бу йатаглар чох надир
щалларда платформаларын тектоно-магматик активляшмя сащяляриндя
щипабиссал интрузивляр ичярисиндя локаллашыр. Филизляр мющтяви вя
массив текстура малик олур. Массив филизляр гейри-дцзэцн формалы
дамарлар ямяля эятирир.
 Беляликля, силикат магмасынын диференсиасийасынын фярди
хцсусиййятляриндян асылы олараг цч груп магматик йатаглар йараныр: 1.
 Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити.
 Магматик йатаглар эениш дяринлик вя тязйиг диапозонунда ямяля эялир.
Алмаз вя пироп минералларынын йаратдыьы тязйиг шяраити 150 км
дяринлийя уйьун эялирся, мис-никел сулфид филизляринин (Норилск)
ямяля эялмяси цчцн дяринлийин 1 км олмасы кифайят едир. Алмазын
йаранмасы заманы тязйиг 500 МПа-йа чатыр. Бу груп йатагларын
ямяляэялмя температуру 1500°Ъ-дян башлайараг (алмаз) 300°Ъ-я гядяр
дяйишир (магматик йатагларда филиз ямяля эятирян сулфидлярин бир
щиссяси бу температурда айрыла биляр). Kцкцрдлц металлар 1500°Ъ-дян
йухары температурда щялл олур вя бу сябябдян сойуйан сулфид-силикат
магмасында 900-1200°Ъ арасында яринтинин ликвасийасы, йяни ики
гарышмайан щиссяйя айрылмасы баш верир. Сулфидлярин
кристаллашмасына эялдикдя ися, онларын температуру хейли ашаьы олур.
Мясялян, Норилск магматик ликвасийа сулфид мис никел йатаьында
сулфидлярин кристаллашмасы 600-700° температурда баш вермишдир.
 Илкин вя эеъ магматик йатагларын физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити
ликвасийа йатагларына нисбятян аз юйрянилиб.
 Йатаьын магматик тябиятини сцбут едян ясас факторлардан бири мцяййян
елементин магмадакы йцксяк консентрасийасыдыр. Илкин вя эеъ
магматик хромит йатаглары бир гайда олараг дунитлярля, бязянся
щарсбурэетлярля баьлы олур. Онларын щяр икиси хромла ян чох зянэин
олан сцхурлардыр. Титан йатаглары титанла даща зянэин олан габбро-
анортозит вя гяляви ултраясаси сцхур массивляриля ялагядардыр. Никел
йатаглары бу металы тяркибиндя чохлу мигдарда сахлайан магнезиумлу
габброидлярля баьлыдыр. Ейни сюзляри платин групу металлары
щаггында да демяк олар.
 Эюрцндцйц кими, илкин вя эеъ магматик йатаглары ямяля эятирян магма
бцтцн щалларда бир нюв хцсусиййятляшмиш олур.
 Магматик ликвасийа мис-никел йатагларынын ямяля эялмяси бир гядяр
мцряккяб шякилдя баш верир. Ултраясаси сцхурларын никелля даща
зянэин олмасына бахмайараг, мис-никел йатаглары базалтоид
комплексляринин интурзивляриля баьлы олур. Лакин бурада да сулфид
мис-никел минераллашмасы сцхурларын меланократ, магнезиумла зянэин
олан нювляри ичярисиндя тясадцф едир.
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити.
 Магматик йатаглар ясаси, ултраясаси вя надир щалларда гяляви интрузив
сцхурларла эенетик ялагядядир. Бу ъящятдян магматик йатагларын илкин мянбяйи
кими габыгалты маддя нязярдя тутулур.
 Магматик йатаглар консолидасийалашмыш зоналарда-эеоантиклиналларда вя
платформаларда, йахуд эеосинклиналларын бюйцк мясафяляря узанан дяринлик
гырылмалары бойу ямяля эялир. Бцтцн щалларда магматик яринти мантийайа
чатан дяринлик гырылмалары васитясиля йухарыйа галхыр. Башга сюзля,
реэионларын инкишафынын мцхтялиф мярщяляляриндя магматик йатагларын
габыгалты фяза (чох эцман, астеносфера) иля ялагяси айдын эюрцнцр.
 Магматик йатагларын ясаси, ултраясаси вя гисмян гяляви интрузив сцхурларла
эенетик ялагядя гейд едилмяси онларын ясас хцсусиййятляриндян биридир. Бу
йатаглар садя минераложи тяркибли филиз кцтляляриндян ибарят олур. Она эюря
дя магматик йатагларын эенезиси щаггында мцщакимя йцрцтмяк башга эенетик
тип йатаглара нисбятян асандыр.
 Магматик йатаглар алты магматик формасийа иля ялагядя раст эялинир; онлардан
икиси эеосинклиналларда, дюрдц ися платформаларда инкишаф тапыб.
Эеосинклиналларда перидотит формасийасы иля илкин вя эеъ магматик хромит
йатаглары вя бязян платин групу елементляри (осмиум, иридиум); габбро-
пироксенит-дунит формасийасы иля ясасян эеъ магматик титаномагнетит
йатаглары вя диэяр платин групу елементляри (платин, палладиум) ямяля эялир.

 Платформаларда, даща доьрусу, онларын тектоник ъящятдян
активляшмиш зоналарында ашаьыдакы формасийалары
айырыр: 1) магматик ликвасийа сулфид мис-никел йатаглары
сахлайан ясаси вя ултраясаси сцхурлар; 2) алмаз дашыйан
кимберлит ямяляэятирян ултраясаси сцхурлар; 3) магматик-
карбонатит йатаглары йерляшдирян ултраясаси-гяляви
сцхурлар; 4) надир торпаг елементляринин, тантал вя
ниобиумун, щабеля апатит вя апатит-магнетит филизляринин
эеъ магматик йатагларыны сахлайан гяляви сцхурлар.
 Биринъи вя дюрдцнъц формасийа щипабиссал шяраитдя
формалашмышдыр. Кимберлитляр вя карбонатитли
ултраясаси-гяляви сцхурлар ултрабиссал мяншялидир, лакин
нисбятян йухары зоналарда сойумушдур.
Илкин магматик йатаглар
 Бу йолла мющтяви вя шлир шякилли хромит вя титаномагнетит,
платин, графит вя кюклц алмаз йатаглары ямяля эялир.
 Хромит шлирляринин йерляшмясиндя цмуми ганунауйьунлуг гейд
олунмур, бязян онларын бир истигамятдя узанмасы нязяря чарпыр.
 Алмаз дашыйан кимберлитляр сярт буъаг алтында дцшян борулар
ямяля эятирир.
 Кимберлит боруларында алмаз гейри-бярабяр йайылыр. Бязян
кимберлит боруларында алмаз дяняляриня тясадцф едилмир вя йа чох
аз тясадцф едилир, диэяр щалларда ися чохлу алмаз сахлайан борулара
раст эялинир. Бору дахилиндя ися алмаз гисмян бярабяр пайланмыш
олур. Алмаз йатагларына Сибир (Йакутийа), Африка (Кимберли, Конго
чайы щювзяси вя с.), Австралийа (Калимантан, Йени Ъянуби Уелс) вя
Шимали Америка (Канада, АБШ) платформаларында тясадцф едилир.
Xromit serpentinitdə
Laktıbaş yatağında xromit filizi
karyeri
Buşveld massivinin xromit və
çölşpatı layları
Buşveld kompleksinin cənub
hissəsi
Zimbabve Neheng Dayka
(olivinit xromitlə və platinlə)
Klyucevsk
Kimberlit borusu
(planda)
Kimberlit
Almaz maqmatik süxurda
Kimberlit borusu kəsilişdə
. Эеъ магматик йатаглар
 Бу йатаглар епиэенетик филиз кцтляляриндян тяшкил олунур. Филиз
минераллары ксеноморф хцсусиййят дашыйараг яввял ямяля эялмиш
силикатлар цчцн семент ролуну ойнайыр.
 Хромит филизляринин бюйцк бир гисми эеъ магматик мярщялядя
линзашякилли дунит массивляри ичярисиндя ямяля эялир. Эеъ
магматик хромит филизляринин ири йатаглары Уралда (Кемпирсай вя
б.), Тцркийядя, ЪАР-да, Кубада, Филиппиндя, Балкан юлкяляриндя
мялумдур. Эеъ магматик хромит йатагларында платин групу
елементляриня дя тясадцф едилир.
 Эеъ магматик титаномагнетит йатаглары диференсиасийалашмыш
ясаси сцхур массивляриндя, хцсусян габбро-пироксенит-дунит
формасийасы сцхурлары ичярисиндя Уралда (Гусинск, Качканар),
Кола йарымадасында, хариъдя ЪАР-да (Бушвелд комплекси),
Канадада, АБШ-да (Лабрадор, Квебек) вя диэяр юлкялярдя мялумдур.
Титаномагнетит филиз кцтляляри дамар, линза, йува, шлир вя с.
формаларда олур.
Ликвасийа йатаглары
 Магманын силикат вя филиз магмаларына ликвасийасы
сулфид мис-никел йатаглары цчцн експериментал йолла И.
Фогт вя сонралар Й. И. Олшански тяряфиндян сцбут
едилмишдир. Филизляр комплекс хцсусиййятлидир;
онларын тяркибиндя никел вя мисдян башга кобалт, платин
групу металлары, гызыл, эцмцш, селен, теллур вя с. дя олур.
Филизлярин минераложи тяркиби ися гисмян биртиплидир.
Ясас минераллар пирротин, пентландит вя халкопиритдян
ибарятдир. Эеоложи вя физики-кимйяви шяраитин
дяйишмясинин нисбятян дар чярчивясиндя формалашан
хромит вя титан йатагларындан фяргли олараг мис-никел
филизляри ана интрузивин бцтцн тякамцл просеси бойу
ямяля эялир, формалашыр вя дяйишир.
Peqmatit yataqları
  Пегматит просес ады алтында яксяр тядгигатчылар учуъу компонентлярля
зянэинляшмиш ян эеч пай галыг силикат магмасынын кристаллашмасыны
нязярдя тутурлар. Бу просес дяринлик шяраитиндя баш верир, ямяля эялян
пегматитлярся ейни тяркибли интрузивлярля баьлы олуб, онларын айрылмыш
щиссяляри щесаб едилир. Пегматитляри ана интрузив кцтляляриндян
фяргляндирян ясас ъящятляр онларын кичик юлчцляри, дамара вя йувайа охшар
формалары, зонал дахили гурулушлары, дяняляринин гейри-бярабяр юлчцляри,
бу сцхурлары тяшкил едян бязи минералларын чох ири кристаллары вя магматик
мяншяли илкин минерал ассосиасийаларынын метасоматизмя мяруз галмазыдыр.
Пегматитлярин тяркибиня дахил олан яксяр минераллар мцхтялиф учуъу
бирляшмяляр-минераллашдырыъылар сахлайыр. Минераллашдырыъылара
цстцнлцк тяшкил едян судан башга, ЪО2, НЪ1, НФ, ЪО2, С, ЪЩ4, Щ3БО3, Щ3ПО4
кими бирляшмяляр дя аиддир. Мцяййян едилмишдир ки, учуъу компонентлярин
мигдары чохалдыгъа силикат яринтисинин юзлцлцйц азалыр вя онун
кристаллашма температуру кяскин сурятдя ашаьы дцшцр (яринтидя 1% Н2О
оланда яримя температуру 30-50°, 10-12% оланда ися 300-400°Ъ ашаьы дцшцр).
 Пегматитляр бцтцн нюв пцскцрмя сцхурлары цчцн мялумдур. Бунунла беля,
гранит пегматитляри цстцнлцк тяшкил едир. Нисбятян аз гяляви, хейли аз ясаси
вя ултраясаси пегматитляря тясадцф едилир.
PEQMATİT
Qrafik peqmatit
İslam peqmatiti
Peqmatit massivi (Kolorado)
Peqmatit damarı
Peqmatit damarı
Kvarsla mikroklinin qrafik birləşməsi.
Qrafik peqmatitin teksturası
Peqmatit filiz kütlələri
 Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Пегматитляр ясас етибариля
абиссал зонайа уйьун эялян бюйцк дяринликлярдя (2-10 км) тязйигин
эцълц тясири шяраитиндя ямяля эялмишдир (просесин яввялиндя 800-500
МПа, сонунда 200-120 МПа-йа гядяр; Б.М. Шмакин, 1976).
 Пегматит ямяляэялмя просесинин илкин температуру щаггында мцхтялиф
фикирляр мювъуддур. Яэяр ялдя едилмиш бцтцн фикирляри
цмумиляшдирсяк гранит пегматит яринтисинин илкин температуруну
тяхминян 800-700° гябул етмялийик. Цмумиййятля ися пегматитлярин
гурулушуну мцяййян едян ясас просесляр 600-200°Ъ температур
арасында баш вермишдир.
 Пегматитлярин формалашмасы просесинин физики-кимйяви тякамцлц ян
мцбащисяли мясялялярдян бири олараг галыр. Бу щагда бир нечя фикир
мювъуддур.
 Ян там вя мцфяссял фикир А.Й.Ферсман тяряфиндяи сюйлянилмишдир.
А.Й.Ферсман щесаб едир ки, галыг пегматит яринтиси учуъу
компонентляри, о ъцмлядян суйу, щядсиз мигдарда щялл етмяк
габилиййятиня маликдир. Магматик оъагдан айрылан вя сцхурларда щяр
щансы бир бошлуьу долдуран бу яринти орада кристаллашараг тядриъян
тякамцл едир, температурун азалмазы нятиъясиндя бир нечя мярщялядян
(фазадан) кечир, лакин артыг магматик мянбя иля ялагядя олмур.
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Пегматитляр
гырышыглыгдан сонра ямяля эялмиш кцтлялярдир. Онлар
гырышыглыьын сонракы мярщяляляриндя метаморфизмя
мяруз гала билир, лакин щеч бир заман метаморфизм просеси
иля ейни вахтда йаранмыр. Адятян пегматит йатаглары
эеосинклиналларын орта вя эеъ инкишаф мярщяляляриндя
формалашан нормал вя чох турш гранит формасийалары иля
ассосиасийа тяшкил едир. Гранит интрузивляри
эеосинклиналларын максимум яйилмиш дахили щиссяляриня
уйьун эялдикляриндян онлар, адятян гырышыглыг
вилайятляриндя кямяр шяклиндя йцз вя мин километрлярля
мясафяйя узаныр (Мама, Забайкал; Кола, Карелийа, Шимали
Америка, Аппалач, Пиреней, Ъянуби Африка, Малаййа
гуршаглары вя с). Мясялян, Гызылгум – Тцркцстан гранит
интрузивляри гуршаьынын узунлуьу 1200, Аппалач
гуршаьынын 4000, Сибир гуршаьынынса 4500 км-я
чатыр.Активляшмиш вя интенсив активляшмиш
Karbonatit yataqları
  Карбонатитляр сырф карбонат сцхурлары олуб ултраясаси
гяляви магматик сцхур комплексляри иля ялаьядардыр.
Онлар тябиятдя чох аз тясадцф едилян минерал хаммал
нювляри (ниобиум, надир торпаглар, апатит, флогопит,
вермикулит вя с.) дашыйыр. Карбонатитляр сянайе
консентрасийасына ъаваб веря билян мигдарда магнетит,
сиркон, тантал, стронсиум кими файдалы газынтылар да
сахлайыр.
 Щазырда йер цзцндя 200-я йахын карбонатитли ултраясаси
гяляви сцхур массивляри мцяййян едилмишдир. Онлардан
тяхминян 75-и Африкада Бюйцк Африка гырылмалары
зонасында (Уганда, Кенийа, Танзанийа), 60-ы Русийада, 15-и
Канадада, Бразилийада, АБШ-да, Скандинавийада, АФР-дя
мялумдур
 Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Карбонатитляр йер сятщиня
йахын сащялярдя ямяля эялмиш кцтлялярдир. Лакин онларын кюкляри
бюйцк дяринликляря узаныр. Беля ки, кяшфиййат буруглары васитясиля
300-500 м дяринликдя кясилян карбонатитлярдя пазлашма мейли чох
заман гейд олунмур. Диэяр тяряфдян, бязи карбонатит массивляринин
ерозион кясимляринин юйрянилмяси дя бу массивлярин дяринлик
оъаглары иля сых ялагядя олмасыны эюстярир. Мясялян, Гулинск
(Шярги Сибир) ултраясаси гяляви массивинин ерозион кясими 1500 м,
Алне (Исвеч) массивинин 2000 м, Сетте-Дабан (Сибир)
карбонатитлярининся щятта 10 км-я чатыр. Карбонатитляр чох бюйцк
тязйиг диапозонунда ямяля эялмишдир. Ултраясаси гяляви сцхур
массивляриндя експлозив брекчийаларын эениш инкишафы ися йцксяк
дахили тязйигин чох заман партлайышларла вя газ чыхышлары иля юз
щяллини тапмасыны эюстярир. Бир сюзля, карбонатитлярин
формалашмасы тязйигин кяскин сурятдя дяйишмяси шяраитиндя баш
верир. Мясялян, Гулинск йатаьынын карбонатитляри 100-60 МПа тязйиг
шяраитиндя ямяля эялмишдир. Kарбонатитлярин ямяляэялмя
температуру-илкин, калсит карбонатитляри цчцн 600-430°Ъ, эеъ
анкеритсидерит карбонатитляри цчцн ися 150-100°Ъ тяшкил едир.
 Беляликля, карбонатитлярин формалашмасы истяр тязйигин, истярся дя
температурун эениш сурятдя дяйишмяси фонунда эедир.
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Карбонатит дашыйан, ултраясаси
гяляви сцхур массивляри платформаларын активляшмиш сащяляриндя вя
йахуд гырышыглыьыны битирмиш структурларда дяринлик
гырылмалары зоналары бойу формалашыр. Массивлярин тяркибиндя
мяркязи типли ултраясаси гяляви платформа интрузивляринин эениш
инкишафы вя диэяр эеоложи-эеофизики мялуматлар, магманын бу
гырылмалар бойу 100-150 км дяринликдян-мантийанын йухары
гатларындан галхмасыны эюстярир.
 Ултраясаси гяляви сцхур массивляринин сяъиййяви хцсусиййятляри
онларын мцряккяб тяркибя вя диференсиасийалашмыш консентрик-
зонал гурулуша малик олмаларыдыр. Бу ъцр массивлярин
формалашмасынын сон фазаларында гялявиляр топланмаьа
башламышдыр.
 Карбонатитляр ултраясаси гяляви сцхур массивляринин
формалашмасынын постмагматик мярщялясиндя тюрямя сцхурларла,
хцсусян биотитли вя флогопитли микаларла сых ассосиасийада ямяля
эялирляр. Онлар ен кясими бир нечя йцз метрдян 7-8 км-я чатан штоклар
(Ъянуби Африка) вя йахуд конусвары, щалгавары вя радиал дайкалар
ямяля эятирир. Дайкаларын галынлыьы 10 м, узунлуьу 1-2 км-я чатыр.
Карбонатитляр ясасян карбонатлардан (80-90%) тяшкил олунмушдур.
Karbonatit yataqlarının ümumi sxemi
1-qələvi ,2-ultraəsasi,3-qeyslər,4-fenitlər,5-karbonatit
ştoku, 6- karbonatit damarları.
Karbonatit
Karbonatit
Skarn yataqları
 Скарнлар ящянэдашы-магнезиумлу-дямирли силикат сцхурлары
олуб интрузивлярин карбонатларла, аз мигдарда силикатларла
тямасында метасоматик йолла ямяля эялирляр.
 Скарнлар ичярисиндя сянайе типли дямир, мис, кобалт, волфрам,
молибден, галай, гурьушун, синк, гызыл, уран, бор, бериллиум,
флогопит, графит, хризотил-асбест, талк, андалузит, корnийерит вя
диэяр файдалы газынты йатаглары мялумдур.
 Контакт метасоматизм просесинин интенсив эетмясиня интрузивин
тяркиби вя юлчцсц, формасы вя йатма дяринлийи, йан сцхурларын
тяркиби вя чатлылыг дяряъяси, магмадан айрылан газлы сулу
мящлулларын тяркиби вя с. ъидди тясир едир. Хцсусян йан сцхурларын
тяркиби бюйцк ящямиййят дашыйыр. Гумдашларынын, кварситлярин
вя кимйяви ъящятдян пассив олан диэяр сцхурларын контакт зонасында
йени минераллар аз ямяля эялир. Йан сцхурлар алцминиумла зянэин
эил шистляриндян вя турш еффузивлярдян ибарят оларса тямас
зонасында SiО2-ля алцминиумун реаксийасы нятиъясиндя андалузит,
силлиманит вя кианит кими минераллар ямяля эяли
 Файдалы газынты кцтляляри сахлайан скарнлар адятян, орта тяркибли
интрузивлярин карбонат сцхурлары иля тямасында инкишаф едир. Турш
вя хцсусян ясаси интрузивлярин тямасында ямяля эялян скарнларда
йатаглар чох аз гейд едилир. Скарн ямяля эятирян интрузивляр орта вя йа
йер цзцня йахын дяринликлярдя йерляшир. Скарнлашма метасоматик
просес олдуьундан, скарн филиз кцтляляри мцхтялиф формаларда (лай,
линза, шток, дамар, йува, сцтун, мцряккяб шахялянян вя с.) раст эялинир.
Бунунла беля лай вя лайа охшар филиз кцтляляри даща чох тясадцф
едилир. Тямасын мцхтялиф сащяляриндя метасоматизм просеси мцхтялиф
дяряъядя инкишаф едир. Интрузивин тямасы щамар оларса скарн
ямяляэялмя просеси даща интенсив эедяъякдир. Ики нюв тямас айрылыр:
уйьун вя кясян. Уйьун тямас кясян тямасла мцгайисядя аз ялверишлидир,
бахмайараг ки, бязян бу шяраитдя лайабянзяр ири скарн кцтляляри
йараныр
Скарнлары йерляшдирян сцхурларын лайлылыьына мцнасибятдя
пцскцрмя сцхур тямасларынын вязиййяти: а – планда вя кясилишдя,
уйьун тямас; б – кясилишдя уйьун, планда ися кясян тямас; ъ – планда
уйьун, кясилишдя кясян тямас. 1-пцскцрмя сцхурлары; 2-чюкмя
 Скарнлар ики група айрылыр: магнезиумлу вя ящянэдашы скарнлары.
 Магнезиумлу скарнлар метасоматик сцхурлар олуб йцксяк температурлу
магнезиумлу минераллардан тяшкил олунмушдур. Бу минераллар
интрузивлярин йцксяк температурлу тямас ореолу зонасында
доломитлярин вя башга магнезиумлу карбонат сцхурларынын магматик
материалла гаршылыглы реаксийасы нятиъясиндя ямяля эялир.
 Ящянэдашы скарнлары даща эениш йайылмышдыр. Бу тип метасоматик
сцхурлар йцксяк температурлу ящянэдашы магнезиумлу-дямирли
силикатлардан вя алцмосиликатлардан ибарят олуб, интрузивлярин йцксяк
температурлу тямас ореолу зонасында карбонат сцхурлары иля
гаршылыглы реаксийасы нятиъясиндя формалашыр.
 Интрузивлярин контактына олан мцнасибятиня эюря Д.С. Коржински
ендоскарн вя екзоскарн йатаглары айырыр
 Интрузивля билаваситя тямасда олан сцхурлар екзоскарнлар адланыр,
интрузивлярин кянар щиссяляринин метасоматик явязедилмяси щесабына
йаранмыш вя тямасйаны зонада йерляшян сцхурлар ися ендоскарн адыны
алмышдыр. Скарнларын яксяриййяти екзоскарнлара аиддир.
Интрузив вя чюкмя сцхурларын тямасына
эюря скарн йатагларынын тяхмини
пайланмасы схеми
 Филизляшмя, скарнлашма просесинин узун инкишафынын мцяййян
анында баш верир. Бунунла ялагядар олараг, Щ.М. Абдуллайев цч эенетик
тип скарн йатаглары айырыр:
 1. Ейни заманда филизляшмя. Скарн вя филиз кцтляляринин формалары
уйьундур. Бу тип цчцн «скарн» вя «филиз» мяфщумлары ейнидир, чцнки
филиз кцтляляринин ролуну скарнлар ойнайыр. Магнетит, шейелит,
графит йатаглары бу типя мисалдыр.
2.Йанашы эедян филизляшмя. Билаваситя скарн минералларынын ардынъа
файдалы минераллар айрылыр. Филиз кцтляляри скарнлашмыш
сцхурларын йалныз бир щиссясини тяшкил едир. Бязи магнетит вя
волфрам йатагларыны бу типя аид етмяк олар.
3.Цстя эялян филизляшмя. Скарнларын вя филиз кцтляляринин
формалары уйьун эялмир.
 В.А. Жариков скарнлардакы филизляшмяни ики ясас эенетик типя
айырыр.
 1. Йанашы эедян филизляшмя. Билаваситя скарнлашма просесинин
ардынъа эедир вя щидротермал просесин илкин (гяляви) мярщялясиндя
мящлулларын хцсусиййятляринин дяйишмяси (туршулуьун артмасы)
нятиъясиндя баш верир.
 2. Цстя эəлəн филизляшмя. Нисбятян эеъ щидротермлярин скарнларын
 Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Яксяр тядгигатчылар
скарнларын щипабиссал интрузивлярля ялагясини эюстярирляр.
 Скарн йатаглары эениш температур интервалында ямяля эялир.
Цмумиййятля, скарнларын ямяля эялмясинин илк температуру 900, сон
температуру ися 100-50°Ъ гябул едилир.
 Скарнлашма просесинин ямяля эялмяси щаггында ики щипотез
мювъуддур: 1. Д.С.Коржински тяряфиндян иряли сцрцлян вя онун
тялябяляри тяряфиндян инкишаф етдирилян инфилтрасион-диффузийа
щипотези вя 2. П. Пилипенко тяряфиндян тяклиф едилян мярщяля
щипотези.
 Инфилтрасион-диффузийа щипотези Уралын Турйинск мис
мядянляринин юйрянилмяси нятиъясиндя тяклиф едилмишдир.
Д.С.Коржинскинин фикринъя, скарнлар карбонат сцхурлары иля силикат
сцхурларынын (гранитоидлярин) реаксийасы, йяни биметасоматоз
нятиъясиндя ямяля эялмишдир. Бу просес заманы силикат сцхурларындан
силисиум вя алцминиум тядриъян ящянэдашларына, калсиум ися якс
истигамятдя ящянэдашларындан силикатлара кечир. Интрузивлярин тямас
ореалларында баш верян бу ъур реаксийа йалныз йцксяк температур
шяраитиндя мцмкцндцр.
Турйинск мис мядянляриндя мцшащидя едилян
реаксион-скарн зоналары (Д.С.Коржинскийя эюря): 1-
кварслы-диорит; 2-тямас-диорит; 3-пироксен-гранат
скарны; 4-гранат скарны; 5-салит скарны; 6-
мярмярляшмиш ящянэдашлары; 7-парчаланма зонасы. Ы
– парчаланма зонасынын золаглы филизляри; ЫЫ –
гранат скарнларындакы мющтяви филизляр; ЫЫЫ –
салит скарнларындакы массив филизляр; ЫВ –
 Мярщяля щипотези. Скарнларын мярщялялярля ямяля
эялмяси тясдиг едилмиш фактдыр. Илк дяфя бу щагда П.
Пилипенко фикир сюйлямишдир. Скарнлашма просесини
температурун тядриъян дцшмясиля ялагяляндирян П.
Пилипенко Д.С. Коржинскидян фяргли олараг щесаб едир ки,
скарнларын вя скарн йатагларынын формалашмасы цчцн
маддялярин ясас щиссяси скарнямяляэятирян мящлулларла
хариъдян дашынылыр. Эятирилян маддялярин тяркиби
тядриъян дяйишдийиндян скарнларда бир тяряфдян зонал
гурулуш, диэяр тяряфдянся чох мцхтялиф минераллар ямяля
эялиr. П. Пилипенко скарн йатагларынын ямяля эялмясини
алты метасоматоз фаза (мярщяля) иля ялагяляндирир. Илк
дюрд фазаны о биринъи група – «гуру» скарнлар групуна аид
едир. Бурада минералларын тяркибиндя су иштирак етмир.
Йердя галан диэяр ики фазаны (5-ъи вя 6-ъы) П. Пилипенко
икинъи група -«сулу» скарнлара аид едир. Бурада
минералларын тяркибиндя конститусион су вардыр.
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Скарн йатаглары мцтящяррик
гуршагларын бцтцн инкишаф мярщяляляриндя вя еляъя дя платформа
шяраитиндя ямяля эялир.
 Эеосинклиналын инкишафынын илк мярщялясиндя скарн йатаглары
плаэиогранит-сийенит магматик формасийасы иля баьлы олур. Скарн тип
дямир, мис вя кобалт йатаглары бу мярщялядя ямяля эялир.
 Эеосинклиналын инкишафынын орта мярщялясиндя тясадцф едилян
скарн йатаглары гранодиорит формасийасы иля ялагядар олур. Бу
мярщялядя скарн шейелит филиз кцтляляри ямяля эялир.
эеосинклиналын инкишафынын сон мярщялясинин скарн йатаглары
щипабиссал дяринликли кичик гранитоид интрузивляри формасийасы
иля ялагядардыр. Йан сцхурлар карбонатлардан, нисбятян аз
еффузивлярдян ибарят олур. Филизляшмя скарнлашманын сонунъу
мярщяляляриля ялагядардыр. Файдалы газынтылар волфрам-молибден,
гурьушун-синк вя бу кими комплекс йатаглар тяшкил едир.
 Платформаларда инкишаф тапан габбро (трап) формасийасынын
сцхурлары иля скарн дямир йатаглары (Сибир платформасында
Коршунов дямир йатаьы вя с.) ялагядардыр. Цмумиййятля, скарн
йатаглары чох фазалы интрузивлярля баьлыдыр.
 Скарн йатагларынын эеоложи структуруну цч ясас амил
мцяййян едир – интрузивин вя йан сцхурларын контактынын
цст щиссясинин формасы, йан сцхурларын лайлылыьы,
контакт зонасында интрузивляри вя йан сцхурлары кясян
чатларын варлыьы. Бу цч амилин комбинасийасындан асылы
олараг мцхтялиф интенсивликдя скарнлашма просеси эедир
вя филиз йатаглары ямяля эялир. Мясялян, филизляшмя
просеси цчцн кясян контакт уйьун контакта нисбятян даща
ялверишлидир. Скарн йатагларынын хцсусян, дямир цчцн
бюйцк сянайе ящямиййяти вардыр. Уралда Магнитнайа,
Благодат, Высокайа йатаглары, Кустанай вилайятиндя
Соколовск-Сарбайск, Азярбайъанда Дашкясян, Даьлыг
Шоридя вя Хакасийада Тейск, Телбес, Абакан, узаг хариъдя
– АБШ-да Маунт-Айрон, Норвечдя Арендал, Румынийада
Банат ири йатаглардандыр. Онларда дямир магнетит вя
щематитля тямсил олунмушдur.
 Гейри-филиз файдалы газынтыларындан олан графит сянайе
типли йатаглар ямяля эятирирур.
Щидротермал йатаглар
 Йер габыьында ян эениш йайылмыш йатаглардандыр. Онлар ики йолла:
истяр минераллашмыш газлы – майе мящлулларынын сцхур
бошлугларында чюкмяси, истярся дя сцхур ямяля эятирян минералларын
филиз минераллары иля метасоматик йолла явяз едилмяси нятиъясиндя
ямяля эялир. Бу сябябдян Щидротермал филиз кцтляляринин
морфолоэийасы филизляшмядян яввялки чатларын формасындан асылы
олмагла йанашы, сцхурларын физики-механики хцсусиййятляриндян дя
хейли асылыдыр. Щидротермал филиз кцтляляри цчцн ян сяъиййяви
форма мцхтялиф шякилли дамарлардыр; шток, штокверк, йува, линза вя
лайаохшар мцряккяб формалы филиз кцтляляриня дя раст эялинир.
 Филизямяляэятирян щидротермал мящлулларын тябияти мцхтялифдир.
Онлар йувенил (магматоэен), басдырылмыш чюкмя, дяринликдя
щярякят едян метеор (вадозлу) вя метаморфоэен мяншяли олур.
Щидротермал просеся дяниз вя океанларын сулары да ъялб едиля биляр.
 Магматик суларын ямяля эялмяси ейни адлы яринтинин йер габыьына
дахил олдуьу андан онун сойумасынын ахырына кими давам едир.
 Метаморфик су дяринликдя артан щярарят вя тязйиг нятиъясиндя
сцхурларын метаморфизляшмяси щесабына ямяля эялир. Бу суйун ясас
мянбяйи сцхур мясамяляри вя тяркибиндя щидроксид групу сахлайан
м дя мцряккябдир. Эцман едилир ки, щидротермал йатаглары доьуран филизли щидротермляр гатышыг мяншяйя маликдир

 Метеор
бятиндян асылы оларагсулары мцяййян
щидротермал йатагларын щидроэеоложи
ичярисиндя плутоноэеншяраит нятиъясиндя
щидротермал, йер вя амагматоэен,
вулканоэен щидротермал

габыьынын дярин гатларына кечяряк юз щярарятини артырыр,


минераллашыр вя щидротермал Басдырылмыш сулар гядим йашлы
чюкцнтцлярин мясамяляриндя иштирак едир. Бу сулар хлор-калиум-
магнезиум типлидир. Мцхтялиф эеоложи просеслярин сябябиндян
басдырылмыш сулар сцхурлардан азад ола биляр və Hidrotermal
мящсуллар хцсусиййятини дашымаьа башлайыр.
 Дяниз сулары о заман щидротермал просеся ъялб едилир ки, дянизин (вя
йа океанын) диби магматик кцтлялярля йарылмыш олсун. Просес йерли
гызма оъаьынын йаранмасына сябяб олур. Онун тясири алтында
формалашан истилик ахыны дяниз суйуну щидротермал просеся ъялб едя
биляр.
 Щидротермал мящлулларын тябияти мцхтялиф олмагла йанашы, щям дя
мцряккябдир. Эцман едилир ки, щидротермал йатаглары доьуран филизли
щидротермляр гатышыг мяншяйя маликдир вя ики, щятта цч мцхтялиф су
формаларынын гатышмасы нятиъясиндя йаранмышдыр.
 Ямяляэялмя шяраитиндян (П вя Т) вя интрузив сцхурлара олан мц­
насибятиндян асылы олараг щидротермал йатагларын ичярисиндя
плутоноэен щидротермал, вулканоэен щидротермал вя амагматоэен, йахуд
телетермал (стратиформ) синифляр айрылыр.
Атмосфер суларынын иштираки иля
щидротермал йатагларын формалашма схем
Дяниз суйунун иштиракы иля щидротермал
йатагларын формалашма схеми (Х.Омото вя
Р.Райа эюря): 1-юзцлцн сухурлары; 2-
субмарин вулканоэен сцхурлар; 3-риолит
стоку; 4-дяниз суйу; 5-сулфид филизи; 6-
гыздырылмыш суларын дювр етмяси
Басдырылмыш суларын дювретмя модели иля щидротермал филизямяляэялмя
схеми : 1-платформанын гахмыш юзцлц; 2-платформа чехолундакы чюкмя сцхур
щювзяси; 3-сукеъирян лай; 4-филиз; 5-сыхылма эцъцнцн истигамяти; 5-
щидротермал мящлулларын ахма истигамяти.
 Плутоноэен щидротермал йатаглар .Бу йатагларын формалашмасында
газларын ролу ъох бюйцк олдуьундан бязи тядгигатчылар онларын
ичярисиндя ики тип айырырлар: 1) мящлулларын газ фазасындан ямяля
эялмиш пневматолит (грейзен) йатаглары; грейзенлярля сых ялагядя
албититляр раст эялирляр; 2) мяхсуси щидротермал йуксяк температурлу
(башга сюзля, плутоноэен) йатаглар.Бязи тядгигатчылар (В.И.Смирнов) бу
йатаглары айрыъа эенетик груп алтында бирляшдирирляр. Плутоноэен
щидротермал йатаглар цчцн гейри-дцз, тясбещвары, эенишлянмя (шишмя)
сащяляри иля сяъиййялянян вя ат гуйруьу типли дамарлар хасдыр.
Плутоноэен щидротермал йатаглар адятян комплекс филизлярдян ибарят
олур. Yатаглар бюйцк вя орта дяринликлярдя (5-1 км) ямяля эялир. Надир
щалларда плутоноэен щидротермал йатаглар кичик дяринликляриндя
формалашыр. Бу група гызыл-сулфид ,мис-молибден-порфир вя сулфид-
касситерит формасийаларынын йатаглары аид едилир.
 Плутоноэен щидротермал тип гейри-филиз файдалы газынтыларындан
графит, флогопит, корунд, силлиманит вя кианит, хризотил-асбест ,даь
бцллуру вя яксяр флцорит йатагларыны эюстярмяк олар.
 Надир щалларда плутоноэен щидротермал йатаглар кичик
дяринликляриндя формалашыр.
 Вулканоэен щидротермал йатаглар. Бу йатаглар ъаван вя мцасир вулкан
яйалятляриндя сятщя йахын шяраитдя, йахуд нисбятян дяринликдя ямяля
эялир. Бязян бу тип йатаглар термал минерал булагларын инкишаф етдийи
районларда гейд олунур. Филиз кцтляляри екструзив, вулкан аьзы (ясас
етибариля) вя субвулканик фасийаларда, синвулкан гырылмаларында вя
чатларында, туфоэен сцхурларда, бязян ящянэ дашлы-эилли чюкцнтцлярдя
йерляшир. Онлар чатлар цзря инкишаф тапан шахялянян дамарлардан,
филиз сцтунларындан, штокверклярдян, надир щалларда уйьун йатыма
малик олан линзалардан тяшкил олунмушдур. Дамарлар кичик
юлчцлцдцр, бир нечя йцз метря узаныр, ейниля дцшмяляри цзря 200-250
м-я, бязян 800 м-я гядяр гядяр излянир, галынлыглары 0,1-3,5 метрдир.
Вулканоэен щидротермал йатагларда боруйаохшар вя гейри-дцзэцн
формалы метасоматик кцтляляр дя раст эялир.
 Вулканоэен щидротермал йатаглар сятщя йахын зоналарда
формалашырлар (адятян 1 км-я гядяр). Филизляшмянин илкин
температуру чох да ола биляр (600-500°Ъ-йя гядяр), лакин 200-100°Ъ-yə
qədər enə bilər.
 Вулканоэен щидротермал типин ян сяъиййяви нцмайяндяси гызыл-эцмцш
формасийасынын йатагларыдыр. Эцмцшля зянэин олан полиметал, мис-
мярэцмцш ,молибден-уран ,флцорит ,исландийа шпаты, ъивя, сцрмя,
агат,барит, алунит формасийаларынын йатаглары да сяъиййявидир.
 Амагматоэен, йахуд телетермал (стратиформ) йатаглар
 Бу йатаглар йер сятщиндян бир нечя йцз метрдян 1-2 км дяринлийя гядяр
йерляшир. Онларын формалашма температуру 200-250°Ъ-дян артыг
олмур. Бу йатаглар баьлы олдуглары металдашыйан магматик оъаглардан
чох узагларда йерляшдикляриндян онлары тяшкил едян йан сцхурлар
чюкмя вя йа еффузив мяншяли олур. Яксяр щалларда амагматоэен
йатагларын инкишаф етдийи вилайятлярдя интрузив сцхурлар олмур.
Хцсусян гум дашларындакы мис йатагларынын (Ъезгазьан, Газахыстан) вя
ящянэ дашларындакы гурьушун-синк филизляринин (Миргялимсай,
Газахыстан; Миссисипи-Миссури, АБШ) мяншяйи узун мцддят
мцбащисяли олараг галыр, онлар эащ чюкмя, эащ да щидротермал
эенезисли кими гябул едилир. Сон илляр бу груп йатаглар «стратиформ»
йатаглар ады алтында бирляшдирилир. Бу ондан иряли эялир ки,
филизляшмя мцяййян стратиграфик сцхурлар щоризонтунда гейд олунур.
 В.И. Смирнов, стратиформ йатагларын ямяля эялмяси иля ятрафлы
мяшьул олмуş вя бу сащядя мювъуд олан мцхтялиф фикирляри
ъямляшдирмишдир. Aмагматоэен йатаглары сяъиййяляндирян ян цмуми
яламятляр ашаьыдакылардыр: 1) йатагларын интрузив сцхурларла фяза
ялагясинин мцяййян едилмямяси; 2) филиз ямяляэялмя просесиня айдын
литоложи нязарят; 3) садя мадди тяркиб.
Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Филиз дашыйан щидротермляр
асылы, коллоид вя щягиги мящсуллар шяклиндя ола билярляр. Плутоноэен
щидротермал йатаглар мцхтялиф дяринликлярдя ямяля эялир. Лакин о, 5
км-дян артыг олмур, чцнки онлары доьуран ана интрузивляр максимум бу
дяринликдя йерляшир.
 Плутоноэен щидротермал йатаглар чох мярщяляли филизляшмя просеси
иля сяъиййялянирляр. Тябиидир ки, йатагларын формалашмасы эениш
температур диапазонунда баш верир. Филизлярин ямяляэялмя
температуруну мцяййян етмяк цчцн мцхтялиф цсуллар тяклиф
олунмушдур.. Alimlər гызыл йатагларында филизляшмя просесинин 375°-
50Ъ арасында эетмясини мцяййян етмишляр. Щидротермал филиз
дамарларындан эютцрцлмцш кварсын (Узаг Шярг) вя топазын (Забайкал)
температуру газлы-майе дахил олмаларына ясасян 540°-560°Ъ мцяййян
едилмишдир. Щидротермал филизляшмя просесини температурла йанашы
тязйиг дя сяъиййяляндирир.Щесаб олунур ки, щидротермал филизляшмя
просеси йцксяк тязйиг intervalında эедир (10-30 Мпа-дан 400-500 Мпа-йа
гядяр). Вулканоэен щидротермал йатагларын физики-кимйяви ямяляэялмя
шяраити плутоноэен щидротермал йатагларын шяраитиндян ъидди сурятдя
фярглянир. Онлар йер сятщиндя, су алтында (бир нечя йцз метр
дяринликдя) вя магма йер сятщиня дярин тектоник гырылмаларла галхан
заман нисбятян щиповулканик шяраитдя формалаша биляр Щидротермал
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Щидротермал йатаглар
эеосинклиналларын бцтцн инкишаф мярщяляляриндя вя платформаларын
тектоно-магматик активляшмя просесляри нятиъясиндя ямяля эялир.
Бунунла беля, истяр ямяляэялмя интенсивликляриня, истярся дя
тяркибляриня эюря бу йатаглар структурларын айры-айры инкишаф
мярщяляляриндя бир-бирляриндян ъидди сурятдя фярглянир.
Эеосинклиналын инкишафынын илк мярщялясиндя кцкцрд вя мис-синк
колчедан филизляри йатаглары ямяля эялир. Орта мярщялядя
щидротермал галай, волфрам, литиум вя бериллиум йатаглары йараныр.
Эеъ, гырышыглыгдан сонракы мярщялядя (платформа режиминя кечид
шяраитиля сяъиййялянир) кичик интрузивляр, екструзив вя субвулканик
сцхурлар формасийалары иля ялагядя чохлу мигдар щидротермал ялван вя
надир метал йатаглары йараныр.
 Платформаларын активляшмиш сащяляри цчцн галай, волфрам, литиум вя
бериллиум йатаглары сяъиййявидир .Ейни шяраитдя, ясасилийи вя
гялявилийи чох олан гранитоид интрузивляриля ялагядя олан
щидротермал гызыл вя щабеля гурьушун вя синк йатаглары формалашыр.
 Щидротермал йатаглар йер габыьынын бцтцн инкишаф тарихиндя ямяля
эялмишдир. Ян гядим йашлы щидротермал йатаглар (2,5 млрд. ил)
Украйнада мцяййян едилиб. Протерозой, рифей, каледон, щерсин,
киммери вя алп епохаларында щидротермал йатаглар формалашмышдыр.
Ekzogen yataqlar
 Йер сятщиндя эедян просеслярля ялагядар олараг ямяля эялян йатаглара екзоэен
йатаглар дейилир. Сцхур вя минераллар суйун, атмосфер аэентляринин вя цзвц
алямин тясириндян дезинтеграсийайа мяруз галараг айры-айры тяркиб
щиссяляриня парчаланыр. Бу материал кимйяви просеслярин тясири алтында о
дяряъядя дяйишир ки, ендоэен шяраитдя давамлы олан минераллар позулмаьа
башлайыр вя онларын явязиндя ися екзоэен шяраитдя давамлы олан минераллар
ямяля эялир. Бу просес ашынма просеси адыны алмышдыр, ямяля эялян
йатаглар ися ашынма йатаглары адланыр.

Мясамяли сцхурларда
суларын сиркулйасийасы
схеми (И.Финчя эюря)
 Aşınma yataqları
 Mцхтялиф физики-кимйяви факторларын тясири нятиъясиндя йер сятщиндя вя йа йер
сятщиня йахын дяринликлярдя сцхурлар вя онлары тяшкил едян минераллар
дезинтеграсийайа мяруз галараг екзоэен шяраитдя давамлы олан йени минераллары ямяля
эятирир. Бу просес ашынма просесидир, онун нятиъясиндя ямяля эялян йатаглар ися
ашынма йатаглары адланыр.Ашынма просеси сцхурлара илк нювбядя механики тясир едир
вя онлары хырда тяркиб щиссяляриня гядяр позур. Бурада температурун дяйишмяси, суйун
донмасы вя сцхур чатларына дуз кристалларынын долмасы ясас рол ойнайыр. Физики
ашынма цчцн ян ялверишли шяраит температурун кяскин дяйишдийи гуру иглимдир, йяни
сящраларын, арктика вя субарктика вилайятляринин иглими. Сцхурларын механики
ашынмасы тякликдя баш вермир, адятян о суйун бюйцк рол ойнадыьы кимйяви ашынма
просеси иля йанашы эедир. Тяркибиндя мцяййян мигдар оксиэен, карбон газы, цзвц
туршулар вя мцхтялиф дузлар сахлайан мящлуллар сцхурларын минералларыны позараг
оксидляшмя, карбонатлашма вя бу кими просеслярин эетмясиня сябяб олур, елементлярин
бир щиссяси мящлуллара кечяряк торпаг сулары васитясиля грунт суларынын фяалиййят
эюстярдийи сащяляря дашынылыр. Бурада зяиф мящлуллар сцхурларын тяркиб щиссяляри
иля гаршылыглы ялагяйя эиряряк чохлу мигдар мцбадиля реаксийаларынын эетмясиня
сябяб олур. Беляликля, мцхтялиф файдалы газынтыларын инфилтрасийа йатаглары
йараныр.
 Кимйяви ашынма нятиъясиндя щялл олан минералларла йанашы щялл олмайан вя йа зяиф
щялл олан минераллар да ямяля эялир. Онлардан аз сыхлыьа вя кичик щиссяъикляря
парчаланма габилиййятиня малик оланлары ахар суларла апарылыр, бюйцк гисим щялл
олмайан кимйяви ашынма мящсуллары ися йеринда галыр, бу вя йа диэяр файдалы
газынтыларла зянэинляшир вя галыг йатагларыны ямяля эятирирляр. Беляликля, ашынма
йатаглары групу ичярисиндя ики синиф айрылыр: галыг вя инфилтрасийа.
 Галыг йатаглары. Кичик миграсийа габилиййятиня малик олан
елементляр ашынма зонасынын йухары щиссяляриндя топланараг сянайе
ящямиййятли галыг йатагларыны ямяля эятирирляр.
 Ашынма просеси заманы торпаг юртцйц алтында сцхурларын давамсыз
позулма мящсуллары топланыр. Онлар ашынма габыьы адыны
дашыйырлар. Ашынма габыглары йер сятщиня чыхан вя нисбятян ъаван
чюкцнтцляр алтында басдырылмыш олур. Биринъи щалда мцасир (ъаван
дюрдцнъц дювр йашлы), икинчи щалда ися гядим (кечмиш эеоложи
епохаларын ашынма мящсуллары) ашынма габыглары йараныр. Гядим
дюврлярдя узун заман мцддятиндя формалашмыш ашынма мящсуллары
бязян метаморфизляшмяйя мяруз галыр. Ашынма габыглары иля бир
сыра файдалы газынты йатаглары баьлыдыр. Бу мцгабилдян дямир (боз
дямир филизи вя сидерит), манган, силикат никел филизляри (кобалтла),
уран (ванадиумла), боксит, каолин, бентонит эилляри вя с. эюстярмяк
олар. Бу групда щабеля бязи мис, гурьушун, галай (касситерит,
илменитля, монаситля вя ксенотимля), тантал, ниобиум, надир торпаглар,
гызыл, фосфор, магнетит, талк вя дуз йатаглары да раст эялир.
 Файдалы газынты кцтляляринин формасына вя ямяляэялмя шяраитиня
эюря цч тип ашынма габыьы йатаглары айрылыр: сащяви, хятти,
тямасйаны.
Serpentinitlərdə sahəvi aşınma qabığı yataqğı (kəsiliş)

 1-юртцк сцхурлары, 2-охралы-эилли сцхур, 3-никел минералларынын


топлуларыны сахлайан нонтронитляшмиш серпентинит, 4-никел
минералларынын топлуларыны сахлайан позулмуш серпентинит, 5-
позулмамыш серпентинит
 
 Серпентинитлярдя хятти ашынма Тямасйаны (карст) ашынма га­
габыьы йатаьы (кясилиш): 1- быьы йатаьы (кясилиш): 1-
позулмамыш серпентинит, 2-никел серпентинитляр, 2-ящянэ
минералларынын топлуларыны дашлары, 3-карст
сахлайан ашынмыш вя позулмуш чюкцнтцляри, 4-филиз
серпентинит, 3-охралы-эилли
сцхур, 4-чат зонасы
 Инфилтрасийа йатаглары. Ашынма мящсулларынын бир щиссяси су
мящлулларына кечир вя сятщ сулары иля эцълц сурятдя
гарышдырылмыш мящлуллар шяклиндя грунт суларынын фяалиййят
эюстярдийи сащяляря дашынылыр. Бурада онлар тядриъян йан
сцхурлара тясир едир. Бу сулар щялл олмайа асан мяруз галан актив
сцхурлара раст эялярся бу сцхурларын бязи компонентлярини щялл едир,
онларын явязиндя ися мящлулларын файдалы йцклярини чюкдцрцр.
Мящлуллар ейни заманда йан сцхурлара метасоматик тясир дя
эюстяряряк сцхур ямяля эятирян минераллары йени минералларла явяз
едир. Бу йолла уран (Колорадо йайласы, АБШ вя б.), мис (Приуралйе,
ССРИ; Ексотика, Перу вя б.) дямир (Алапайевск, Урал), ванадиум (Мина-
Рагра, Перу), фосфорит (Теннесси, Флорида шт., АБШ), магнезит,
исландийа шпаты вя диэяр файдалы газынты йатаглары йараныр. А. И.
Перелманын фикринъя, бу йатагларын формалашмасында эеокимйяви
сядляр щялледиъи рол ойнайыр. Ахырынъылар миграсийа шяраитинин
кяскин сурятдя дяйишдийи мцщитдян ибарятдир. А.И. Перелман,
механики (грунт суларынын щярякятинин кяскин сурятдя
тормозлашмасы) вя физики-кимйяви (кимйяви шяраитин кяскин
дяйишмяси) эеокимйяви сядляр айырыр.
 Сяпинти йатаглары
  
 Физики вя гисмян кимйяви ашынма просесиндя бир сыра давамлы
минераллар истяр сцхурлардан вя истярся дя файдалы газынты
кцтляляриндян азад олараг сянайе ящямиййятли йатагларын
формалашмасында иштирак едя биляр.
 Сцхурларын вя йахуд филиз кцтляляринин позулма йерляриндя еллцвиал
сяпинтиляр ямяля эялир. Ашынмайа вя дезинтеграсийайа мяруз галмыш
материалын йамаъла щярякяти нятиъясиндя деллцвиал сяпинтиляр
формалашыр. Онларын йамаъларын ятяйиндя топланмасы пролцвиал
сяпинтиляри йарадыр. Ашынмайа вя позулмайа мяруз галмыш гырынты
материалы чай сулары васитясиля дашынылараг чай вя йахуд аллцвиал
сяпинтиляри ямяля эятирир. Эюллярин, дянизлярин вя океанларын
сащилляри бойу сащилйаны вя йахуд литорал сяпинтиляр йерляшир.
Нящайят, бузлагларын фяалиййяти нятиъясиндя бузлаг вя йахуд глйасиал,
кцляйин фяалиййяти нятиъясиндя ися еол сяпинтиляри ямяля эялир.
Беляликля, сяпинти йатаглары групу ичярисиндя ашаьыдакы синифляр
айрылыр: 1) еллцвиал, 2) деллцвиал, 3) пролцвиал, 4) аллцвиал (юз
нювбясиндя дил формалы, чайлаг, вади, делта вя террас
йарымсинифляриня бюлцнцр, 5) литорал (сащилйаны эюл, сащилйаны
Allüvial səpintinin eninə kəsilişdə quruluş sxemi
 
Чюкмя йатаглар
 Су щювзяляринин дибиндя чюкцнтцлярин топланмасы просесиндя
формалашан йатаглара чюкмя йатаглар дейилир. Ямяляэялмя йерляриня
эюря онлар чай, батаглыг, эюл вя дяниз чюкмя типляриня айрылыр. Дяниз
чюкмя тип ичярисиндя континентал (платформа) вя эеосинклинал
шяраитиндя ямяля эялмиш йатаглар мялумдур.
 Бу груп файдалы газынты кцтляляри чюкмя мяншяли йан сцхурларла
уйьун йатым тяшкил едир, айдын мцяййян едилян стратиграфик мювгейя
малик олур, лай вя бязян йасты линза формалары ямяля эятирир. Йалныз
метасоматизм вя тектоник просесляр нятиъясиндя деформасийайа мяруз
галмыш филиз кцтляляри бир гядяр мцряккяб шякил алыр.
 Чюкмя йатагларын юлчцляри бюйцк олур. Бу хцсусян дяниз чюкмя
йатагларына аиддир. Беля ки, айры-айры лайлар он километрлярля узана
биляр, лай дястяляриня эялдикдя ися онлар йцз километрляря вя даща
бюйцк мясафяляря излянир. Лайларын галынлыьы да мцхтялиф олур – 0,5
м-дян (Донетс щювзясинин кюмцрляри) 500 м-я гядяр (Соликамскынын
дузлары).
 Чюкмя йатаглар чох бюйцк сянайе ящямиййяти дашыйыр. Онларын
ичярисиндя тикинти материалларынын (чынгыл, гум, ящянэ дашы вя с),
фосфоритлярин, дузларын, кюмцрцн, йанар шистлярин, дямирин,
 Чюкмя йатагларынын ямяля эялмясиндя иглимин бюйцк ролу
олмушдур. Н.М. Страхов иглимин ролуну нязяря алараг, цч
тип литоэенез айырыр: 1) щумид, 2) арид вя 3) бузлар
арасында олан. О, щабеля литоэенезин айрыъа азонал типини
айырыр вя ора вулканоэен-чюкмя йатаглары аид едир.
 Щумид шяраит нямлийин чох олмасы иля сяъиййялянир, беля
ки, атмосфер чюкцнтцляринин мигдары бухарланмайа сярф
олунан суйун мигдарындан артыг олур. Бу ъцр шяраитдя
дямирин, манганын, алцминиумун, даш кюмцрцн вя с. чюкмя
йатаглары ямяля эялмишдир. Арид шяраитиндя бухарланма
йолу иля йер сятщиндян хариъ олунан су, чюкцнтцлярля
эятирилян судан артыг олур. Сящраларда бу ъцр шяраит
мювъуддур. Бу йолла даш дуз, калиум-магнезиум дузлары,
фосфор, эипс, доломит вя с. ямяля эялир. Бузлар арасында
эедян литоэенездя ясасян механики ашынма мящсуллары
топланыр. Мясялян, морен эилляринин вя суглинлярин
йатаглары вя с.
 Чюкцнтцлярин топланма хцсусиййятиня эюря чюкмя йатаглар дюрд
синфя айрылыр: 1) механики, 2) кимйяви, 3) биокимйяви вя 4)
вулканоэен-чюкмя.
 Механики-чюкмя йатаглар. Бу йатаглар механики ашынма
мящсулларынын тякрар чюкмяси нятиъясиндя ямяля эялир. Мясялян,
бузлаг чюкцнтцляри (морен эилляри, флцвиоглйасиал чюкцнтцляр вя с.),
еол гумлары, аллцвиал гумлар вя эилляр, дяниз эилляри, гумлар, гумлу-
чынгыллы чюкцнтцляр, пролцвиал вя деллцвиал суглинляр, эилляр вя
гумлар вя с. Одадавамлы эюл-батаглыг эилляри чох йцксяк кейфиййятли
олур. Бу, онларын тяркибиндя щумус туршуларынын иштиракындан
иряли эялир. Бу туршу седиментоэенез зонасындан дямир
бирляшмяляринин хариъ олмасына сябяб олур. Яксяр чюкмя эил
йатаглары ашынма зонасындан эил щиссяъикляринин коллоид мящлуллар
шяклиндя дашынылараг топланмасы йолу иля ямяля эялир.
 Кимйяви-чюкмя йатаглар. Кимйяви чюкмя йатаглар щягиги вя коллоид
мящлуллардан ямяля эялмиш груплара айрылыр. Щягиги мящлуллардан
дуз, эипс, анщидрид, борат, барит, коллоид мящлулларданса дямир,
манган, алцминиум, бязи ялван вя надир метал йатаглары ямяля эялир.

  
а) Щягиги мящлулларын чюкцнтцляри (калсиум, натриум, калиум
вя магнезиум дузлары). Щалоэен файдалы газынтылар (эипс, анщидрид,
даш дуз, алиум вя магнезиум дузлары) дяниздян айрылмыш кичик
эюллярдя вя дузлу дяниз щювзяляриндя арид иглим шяраитиндя чюкцр.
Бунлар щягиги мящлуллардан йалныз суйун дузлулуьу ади дяниз
суларынын дузлулуьундан артыг олдугда айрылыр. Менделейев
ъядвялиндя мялум олан 104 елементдян 80-и дяниз суйунун тяркибиндя
иштирак едир. Лакин дяниз суйунда бу елементляр гейри-бярабяр
пайландыьындан 9 елементин пайына 99,9% (NaCl – 77,7; MgCl2 – 10,9;
MgSO4 – 10,7; CaSO4 – 3,6; К2SО4 – 2,5; CаCО3 – 0,3 və s.), йердя галан
елементлярин пайына ися дяниз суйунда сахланылан дузларын йалныз 0,1
%-и дцшцр. Дяниз суларында дузларын орта мигдары 3,5%-я йахындыр.
Алман алими А. Оксениус 1877-ъи илдя дуз йатагларынын ямяля
эялмясиня даир юзцнцн «Барлар нязяриййяси» иля чыхыш етмишдир.
 Щямин нязяриййяйя эюря дуз йатаглары эениш сащяляри тутан бухта
типли дайаз щювзялярдя формалашмышдыр. Бухталар океандан суалты
сядля вя йахуд барла айрылмышдыр. Бу бухталарда арид иглим
шяраитиндя суйун интенсив бухарланмасы эетдийиндян, онун сявиййяси
ашаьы дцшцр вя нятиъядя бухтайа йени пай дяниз суйунун даими ахымы
мцмкцн олур. Дяниз суйунун бухарланмасы нятиъясиндя мящлулда
дузларын консентрасийасы ардыъыл олараг артаъаг вя онларын тядриъи
Барлар нязяриййясиня эюря дузямяляэялмя схеми: а-дяниздян суйун дахил
олмасынын илкин мярщяляси вя карбонатларын ямяля эялмяси; б-орта мярщяля;
Ъа вя На дузларынын чюкмяси вя ана мящлулун ямяля эялмяси; ъ-сонунъу
мярщяля; К вя Мэ дузларынын чюкмяси вя дuз лайынын эил тябягяси иля
юртцлмяси .
 К. Оксениусун фикринъя, эетдикъя щювзянин дибиндя йерляшян гаты
дузлу мящлулун сявиййяси барын сявиййясиня чатыр. Даща сонра суйун
сявиййясиндян йухары галхмыш бар бухтаны дяниздян айырыр вя бу
шяраитдя калиум дузлары чюкцр.
 Барлар щипотезиня ян йахшы мисал Хязяр дянизинин шярг сащилиндя
йерляшян Гара-Боьаз-Гол кюрфязидир. Кюрфяз 18 мин км2 сащяни тутур;
онун максимал дяринлийи 13 м-дир. Кюрфяз дяниздян енсиз гум «дили»
васитясиля айрылмышдыр. Боьаз васитясиля бура щяр ил 18 млрд. м3
дяниз суйу дахил олур ки, ондан да тяхминян 350 мин т дуз чюкцр.
Кюрфяздя суйун бухарланмасы нятиъясиндя дузларын консентрасийасы
(илк юнъя НаЪл, МэСО4, МэЪл2) Хязяр дянизиндяки су иля мцгайисядя
тяхминян 20 дяфя артыг олур.
 К. Оксениус юз щипотезини иряли сцряркян бир нечя ъящяти нязяря
алмамышдыр. Яввяла, о, дузямяляэятирян щювзянин тектоник яйилмя
просесини нязяря алмыр, бу щалын щесабына ися дуз лайлары чох бюйцк
галынлыьа малик ола билярляр. Икинъиси, бюйцк сащяляри тутан цфцги
йатмыш дуз лайы кцтляляри дяниздян айрылмыш хырда эюллярдя йох, юз
параметрляриня эюря дянизляря ъаваб верян чох ири щювзялярдя ямяля
эялмялидир. Цчцнъцсц, барлар нязяриййясинин зяиф йери дуз лайларында
цзви галыгларын раст эялмямясидир
 б) Коллоид мящлулларын чюкцнтцляри (дямир, манган вя алцминиум
йатаглары). Дямирин, манганын вя бокситин чюкмя йатаглары ясас
етибариля коллоид мящлуллардан вя суспензийалардан ямяля эялир.
Маддялярин мянбяйи бу йатаглар цчцн континентал ашынма габыглары
щесаб олунур. Бу ашынма мящсуллары дянизляря дашынылараг
седиментасийа просесиня мяруз галыр. Эцман едилир ки, коллоид
щиссяъикляринин чюкмяси иля йанашы маддянин бир щиссяси яввялъядян
организмляр (бактерийалар) тяряфиндян дя мянимсяниля билярди. Бу
металларын дяниз йатагларынын ямяля эялмясиндя бактерийаларын ролу
бир о гядяр дя бюйцк олмамышдыр. Дямирин эюл йатагларына эялдикдя,
бурада бактерийа галыглары мцяййян едилмишдир, лакин йатагларын
юлчцляри кичикдир. Манган да юзцнц дямир кими апарыр. Йцксяк
оксидляшмя потенсиалында ясас етибариля оолит гурулушлу псиломелан
вя пиролцзит ямяля эялир. Манган да дямир кими, чох вахт ися дямирля
йанашы, эюл вя батаглыг манган вя дямир-манган филизлярини ямяля
эятирир. Чюкмя мяншяли боксит йатагларынын ямяля эялмяси цчцн Аl2О3-
цн мянбяйи латерит ашынма габыьы олмайа да биляр. Башга сюзля,
бокситляр тропик вя субтропик иглим зонасынын олмадыьы йерлярдя дя
йараныр.
 Биокимйяви-чюкмя йатаглар. Бир сыра чюкмя йатаглар ясас етибары
иля организмлярин щяйат фяалиййяти нятиъясиндя ямяля эялир. Бу ъцр
йатаглар биоэен вя йа биокимйяви чюкцнтцляр адыны алмышдыр.
 Яксяр ящянэ дашы лайлары сюзсцз ки, организмлярин щесабына ямяля
эялмишдир. Мялум олдуьу кими, дянизлярдя йашайан яксяр
организмлярин габыглары CаCО3-дан тяшкил олунмушдур. Бу
организмляр тяляф олдугдан сонра онларын галыглары дянизин дибиндя
йыьылараг тядриъян бяркийир вя ящянэ дашы сцхурларыны ямяля
эятирир. Диэяр организмляр судан SiO2-ни мянимсяйяряк юзляриня
силисиум скелетляри гурур. Онлар диатомит вя радиолйари адланыр. Бу
организмлярин тяляф олмалары нятиъясиндя диатомлу лилляр эялир ки,
онларын да диаэенетик бяркимяси нятиъясиндя диатомит сухурлары
йараныр. Диатомит йатаглары, адятян ъаван йашлы чюкцнтцлярдя дя гейд
олунур. Мясялян, Калифорнийада, Уралын шяргиндя олан йатаглар
палеоэен йашлыдыр.
 Биокимйяви просесляр надир щалларда ири чюкмя ванадиум
йатагларынын ямяля эялмяси цчцн дя бюйцк рол ойнамышдыр.
Биокимйяви просеслярин узун мцддят давам етмяси нятиъясиндя
битумлар вя кюмцрлц сцхурларда чюкмя уран йатаглары ямяля эялир
(Колма, Ъянуби Исвеч).
 Вулканоэен-чюкмя йатаглар.Бу йатаглар эеосинклинал вя платформа
дянизляринин дибляриндя ямяля эялир. Эеосинклиналларын
инкишафыиын илкин мярщялясиндя, дяниз щювзяляриня ясаси тяркибли
лаваларын ахмасы заманы ахырынъыларын щесабына вя йахуд онларла
баьлы олан ексгалйасийалардан дямирин, манганын вя колчедан
филизляринин вулканоэен-чюкмя йатаглары ямяля эяля биляр. Эцман
едилир ки, сонрадан метаморфизляшмиш вя бу сябябдян метаморфоэен
група аид едилян дямирли кварситляр бу йолла ямяля эялмишдир.
Эеосинклиналлардан платформалара кечид тяшкил едян вя платформа
тектоник режиминдя дямирин, манганын, гурьушунун вя синкин
вулканоэен-чюкмя йатаглары формалашыр. Вулканоэен-чюкмя йатаглар
бир сыра щалларда кратер эюлляриндя йерляшир. Мясялян,
Индонезийанын ян бюйцк кратер мяншяли эюлц олан Талга-Бодасын
дибиндя сярбяст кцкцрд кцтляляри инкишаф тапмышдыр. Вулкан
оъагларынын йахынлыьында йерляшмиш эюллярдя дя вулканоэен-чюкмя
йатаглар ямяля эяля биляр. Бу эюлляря вулканларын фяалиййяти
нятиъясиндя йаранан мящсуллар, мясялян, чохлу мигдарда бор, калиум,
магнезиум, сода вя с. dашынылыr.
МЕТАМОРФОЭЕН ЙАТАГЛАР
 Метаморфоэен серийасына дахил олан йатаглар ики група бюлцнцр: 1.
метаморфизляшмиш, 2. метаморфик.
 Яэяр метаморфизм просесляри файдалы газынты йатагларыны аз вя йа
чох дяряъядя дяйиширся, лакин файдалы газынтынын ясас физики-
кимйяви хцсусиййятлярини вя сянайе истифадясини дяйишмирся, бу
ъцр йатаглар метаморфизляшмиш йатаглар адланыр. Онлар реэионал
вя термал контакт метаморфизм просесляри нятиъясиндя ямяля эялир.
 Метаморфизм просеси йени файдалы газынты йатагларыны да йарада
биляр. Бу ана гядяр метаморфизмя мяруз галан сцхурлар сянайе
ящямиййяти доьурмур вя йалныз онларда минералларын йенидян
груплашмасы нятиъясиндя файдалы газынты кцтляляри ямяля эялир. Бу
йатаглар метаморфик йатаглар адыны дашыйыр. Онлар да реэионал вя
термал нормал контакт метаморфизм нятиъясиндя ямяля эялир.
 Реэионал метаморфизм щидростатик вя бир истигамятли тязйигин,
температурун вя мцхтялиф мяншяли, тяркибли вя консентрасийалы сулу
мящлулларын тясири нятиъясиндя баш верир. Реэионал метаморфизмин
ян кянар формасы ултраметаморфизмдир. Бу просес дяйишилян
сцхурларын бцсбцтцн вя йахуд сечмя йолу иля тякрар яримясиндян
ибарятдир.
 Температурун вя тязйигин артмасы иля баьлы олан реэионал метаморфизм
дцз вя йа прогрессив метаморфизм адланыр. Бу заман баш верян
реаксийалар нятиъясиндя минераллардан су вя карбон туршусу щасил
едилир. Метаморфизм йцксяк температурлу минерал ассосиасийаларынын
ашаьы температурлу минерал ассосиасийалары иля явяз едилмяси иля дя
нятиъяляня биляр. Бу ъцр реаксийаларда яксиня олараг су вя карбон
туршусу удулур. Она эюря дя метаморфизм якс, регрессив метаморфизм вя
йахуд диафторез адыны дашыйыр.
 Метаморфоэен йатагларын ямяля эялмясиндя хцсусян прогрессив
реэионал метаморфизмин ролу бюйцкдцр. Беля ки, файдалы газынты
кцтляляринин формасы, гурулушу вя тяркиби дяйишир, чох заман онлар
йастылашдырылмыш шякил алыр. Бу сябябдян метаморфизляшмиш
йатаглар лайа, линзайа, лентя вя дамараохшар халис вя мющтяви филиз
кцтляляриля сяъиййялянир. Метаморфизляшмиш филиз кцтляляри чох
заман бир нечя км-я, щятта бир нечя он км-я узаныр, галынлыглары ися
бир нечя йцз метря чатыр. Мясялян, дямирли кварситлярдяки вя йа
итабиритлярдяки лайаохшар дямир филизи кцтлялярини эюстярмяк олар.
Контакт метаморфизм нятиъясиндя борнитин халкопиритляшмяси баш
верир, борнит-халкопирит, сфалерит-халкопирит, галенит-касситерит
парчаланма структурлары йараныр, дямир сахлайан сулфидлярдя ися
бязян магнетит ямяля эялир.
 Физики-кимйяви ямяляэялмя шяраити. Йер габыьы дяринликляриндя
сцхур вя йатагларын минерал тяркибини вя структуруну ясаслы шякилдя
дяйишян бцтцн дяйишмяляр вя йениямяляэялмяляр метаморфоэен
просеся аид едилир. Бу ъцр дяйишмяляр там вя йахуд гисмян, статик,
динамик вя йа кинетик тябиятли олуб, йени маддялярин эятирилмяси иля
вя йахуд онларын иштиракы олмадан эедир; юзц дя бцтцн бу дяйишмя
просесиндя сцхурлар бярк вязиййятлярини демяк олар ки, горуйуб
сахлайырлар.
 Нязяри вя експериментал олараг мцяййян едилмишдир ки, реэионал
метаморфизмин ашаьы температур сярщяди (каолинин давамлылыг
щяддиня эюря) 450-500Ъ, ашаьы температурдан орта температура кечид
(хлоритин йох олмасына эюря) 600Ъ, орта температурдан йцксяк
температура кечид (мусковитин давамлылыг яйрисиня эюря) 700-750Ъ,
йухары температур сярщяди (пироксен вя щиперстенин параэенезисиня
эюря) ися 900-950Ъ-дир.
 Реэионал метаморфизм заманы тязйигин бюйцклцйц ейни кимйяви
тяркибли, лакин мцхтялиф щяъм чякисиня малик олан минералларын вя
минерал параэенезислярин явяз едилмяси иля тяйин олунур. Бу мягсядля,
мясялян, щиперстен шистляри иля еклоэитляр, нефелинли вя жадеитли
сцхурлар вя бу кими ъцтлцкляр мцгайися едилир. Бу мялуматлара эюря,
тязйиг 1500-1700 МПа-йа чата биляр.
Метаморфизляшмиш йатаглар
 Реэионал метаморфизляшмиш йатаглар. Реэионал метаморфизляшмиш
йатагларда башлыъа олараг филиз файдалы газынтыларына (дямир,
манган, гурьушун, синк, мис, гызыл, уран) раст эялинир, гейри-филизляр
ися аздыр (фосфор вя с). Онлар кембрийя гядяр вя бир гядяр ашаьы
палеозой йашлы (мясялян, Уралын сумбата дашы) йатаглары метаморфик
чюкцнтцляр ичярисиндя йерляшир. Бу йатаглар илк яввял екзоэен
шяраитдя чюкмя йолу иля ямяля эялмишдир. Екзоэен шяраитдя давамлы
олан коллоид щидратлары вя су иля зянэин олан бирляшмяляр
метаморфизм нятиъясиндя суйуну итиряряк сусуз минерал
бирляшмяляриня (щематит, магнетит, браунит, гаусманит вя с.) чеврилир.
Реэионал метаморфизляшмиш филиз йатагларындан Ukraynada Кривой
Рогу вя КМА-ны, Йухары эюлц (АБШ), Лабрадору (Канада) (дямир),
Бразилийаны вя Щиндистаны (манган), Австралийада Брокен-Хилли
(гурьушун вя синк), Ъянуби Африкада Витватерсранды (гызыл вя уран) вя
б. эюстярмяк олар.
 Контакт метаморфизляшмиш йатаглар. Бу йатаглар интрузив
сцхурларын тямасында ямяля эялмиш скарнлардан бязян чятинликля
айрылыр. Бу йолла бязи дямир, графит, корунд вя сумбата йатаглары ямяля
эяля биляр.
Метаморфик йатаглар
 Метаморфик йатаглар истяр контакт, истярся дя реэионал метаморфизм
нятиъясиндя ямяля эялир. Гейд етдийимиз кими, бу ана гядяр йатаглары
ямяля эятирян сцхурлар сянайе ящямиййяти дашымыр. Мясялян,
реэионал метаморфизм нятиъясиндя эил шистляринин тахтапуш (юртцк)
шистляриня чеврилмясини эюстярмяк олар (Ларскойе, Краснойа
Полйана, Шимали Гафгаз; Атлйанскойе, Урал). Вя йахуд сянайе
ъящятдян аз гиймятли инъядяняли ящянэ дашларынын реэионал вя
гисмян контакт метаморфизми нятиъясиндя чох гиймятли мярмяр
йатаглары ямяля эялир (Уфалейскойе, Урал вя б.). Чюкмя боксит
йатагларынын вя бокситяохшар эиллярин реэионал метаморфизми
нятиъясиндя щидротермал просеслярин хейли иштиракы иля
метаморфик сумбата йатаглары ямяля эялир. Метаморфик йатагларын
формалашмасы цчцн дяринликдя истилик ахынынын, тектоник
просесляр щесабына инкишаф едян тязйигин (динамометаморфизм),
йухарыда йатмыш сцхурларын статик тязйигинин, мцхтялиф
минераллашдырыъылар сахлайан суйун, карбон туршусунун вя с. бюйцк
ящямиййяти вардыр.
 Эеоложи ямяляэялмя шяраити. Реэионал хцсусиййят
дашыйан метаморфоэен йатаглар чох бюйцк дяринликдя
йцксяк температур вя тязйиг шяраитиндя ямяля эялир. Бу ъцр
шяраитдя маддялярин пластик деформасийасы онларын
кювряклийи цзяриндя цстцнлцк тяшкил едир. Сцхурларын
кювряк вя пластик деформасийаларынын цстцнлцк тяшкил
етдикляри зоналар арасында сярщяд А. Эеймя эюря 2600 м, Р.
Ван-Хайза эюря ися 12000 м дяринликдя кечир. Бу сябябдян
реэионал метаморфизляшмиш файдалы газынты йатаглары
цчцн изоклинал гырышыьы мцряккябляшдирян эцълц
сыхлашдырылмыш, шистляшмиш тектоник зоналарын
структурлары хасдыр.
 Реэионал метаморфизляшмиш йатагларын структурлары
филизлярин илкин топланмасындан сонра формалашыр вя
адятян бу вя йа башга дяряъядя онлары тяшкил едян
маддялярин тякрар груплашмасы иля йанашы эедир.

Вам также может понравиться