Ôèëîñîôñêàÿ êëàññèêà:

âïåðâûå íà ðóññêîì

Thomas von Aquin

Die Gottesbeweise
in der «Summe gegen die Heiden»
und der «Summe der Theologie»

Text mit Übersetzung, Einleitung und Kommentar,

herausgegeben von Horst Seidl

Felix Meiner Verlag

Hamburg
 Ðîññèéñêàÿ Àêàäåìèÿ Íàóê
Èíñòèòóò ôèëîñîôèè

Ôîìà Àêâèíñêèé

Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà

â «Ñóììå ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ»
è «Ñóììå òåîëîãèè»

Ââåäåíèå è êîììåíòàðèè
Õîðñòà Çàéäëÿ

Ïåðåâîä ñ ëàòèíñêîãî è íåìåöêîãî

Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî
Îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð Ñ.Ñ.Íåðåòèíà

Ìîñêâà
2000
ÁÁÊ 87.3
ÓÄÊ 14
Ô-76

Îòâåòñòâåííûé ðåäàêòîð
Ñ.Ñ.Íåðåòèíà

Ô-76 Ôîìà Àêâèíñêèé

Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â «Ñóììå ïðîòèâ
ÿçû÷íèêîâ» è «Ñóììå òåîëîãèè». – Ì., 2000. – 137 ñ.

Ïåðåâîäîì êíèãè ïðîôåññîðà Ëàòåðàíñêîãî ïàïñêîãî

óíèâåðñèòåòà Õîðñèòà Çàéäëÿ Èíñòèòóò ôèëîñîôèè îòêðûâàåò
íîâóþ ñåðèþ, â êîòîðîé áóäóò ïå÷àòàòüñÿ âïåðâûå íà ðóññêîì
ÿçûêå èëè â íîâûõ ïåðåâîäàõ êëàññè÷åñêèå ôèëîñîôñêèå
òåêñòû.
Âíèìàíèþ îòå÷åñòâåííîãî ÷èòàòåëÿ ïðåäëàãàåòñÿ íåñêîëüêî
ñîêðàùåííûé ïåðåâîä êíèãè Õ.Çàéäëÿ î ïÿòè äîêàçàòåëüñòâàõ
áûòèÿ Áîãà Ôîìû Àêâèíñêîãî. Ïåðåâîä ñ íåìåöêîãî è
ëàòèíñêîãî îñóùåñòâëåí Ê.Â.Áàíäóðîâñêèì ïîä ðåäàêöèåé
Ñ.Ñ.Íåðåòèíîé. Âðóññêèé òåêñò, ïîìèìî Ââåäåíèÿ,
êîììåíòàðèåâ è Äîïîëíåíèÿ, âîøëè ëèøü äâà «Ïðèëîæåíèÿ»
(II è V) èç ïÿòè (âòîðîå òàêæå â íåïîëíîíì âèäå).
Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàíèé íà ðóññêîì ÿçûêå
ñîñòàâëåíà Ê.Â.Áàíäóðîâñêèì.

ISBN 5-201-02019-4 © Horst Seidl, 1996

© Ê.Â.Áàíäóðîâñêèé, ïåðåâîä, 2000
© ÈÔ ÐÀÍ, 2000
 Ñâåòëîé ïàìÿòè
Îòöà Äð. Òåîôèëà ×èïêå Î.Ï.
(V 24 íîÿáðÿ 1981)

ÂÂÅÄÅÍÈÅ*

I. Êðàòêèé îáçîð äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû

â îáåèõ «Ñóììàõ»

Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ìû îáíàðóæèâàåì â äâóõ

èçëîæåíèÿõ, â Summa contra Gentiles (S.c.G, 1259-64) è â Summa
theologiae (S.th., 1266-72)1 . Ïðè èõ ñîïîñòàâëåíèè ìîæíî çàìåòèòü,
÷òî â ïåðâîé ðàáîòå Ôîìà ìíîãî è ÷àñòî ïðèâëåêàåò àðèñòîòåëåâ-
ñêèå èñòî÷íèêè, â òî âðåìÿ êàê âî âòîðîé îí îòâëåêàåòñÿ îò íèõ è
ñòðåìèòñÿ ê ñòðîãîé ôîðìå ïðîâåäåíèÿ äîêàçàòåëüñòâà. Ïî ñðàâ-
íåíèþ ñ ïåðâûì òåêñòîì âòîðîé çàìåòíî êîðî÷å, îí îò÷àñòè ïðå-
îáðàçóåò ðàíåå èñïîëüçîâàííûå àðãóìåíòû è â öåëîì îò÷åòëèâåå
ïîêàçûâàåò ñîáñòâåííîå äîñòèæåíèå Ôîìû, êîòîðîå çàêëþ÷àåò-
ñÿ â òîì, ÷òî èçáûòî÷íûé ìàòåðèàë èñòî÷íèêà îí ïðåîáðàçîâàë â
íîâóþ ôîðìó è îáîáùèë åãî â ñâîèõ «äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà».
 S.c.G I 13 èçëàãàþòñÿ ïåðâûå äâà äîêàçàòåëüñòâà, íà îñíîâà-
íèè äâèæåíèÿ âåùåé, ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå. Ïåðâîå äîêàçàòåëü-
ñòâî âåäåò çàêëþ÷åíèå ê äâèæèòåëþ – ñíà÷àëà äâèæèìîå, çàòåì
ïåðâîå íåäâèæèìîå – Áîãå. Ïðèâëå÷åíû (àðèñòîòåëåâñêèå) àðãó-
ìåíòû: (1) ÷òî äâèæèìîå âñåãäà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðó-
ãèì (à íå ñàìî ñîáîþ) è (2) ÷òî äâèæèìûõ äâèãàòåëåé íå ìîæåò áûòü
áåñêîíå÷íî ìíîãî.
Âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå ïðèâîäÿòñÿ (àðèñòîòåëåâñêèå) àðãó-
ìåíòû ïðîòèâ äîïóùåíèÿ, ÷òî êàæäîå äâèæóùåå äâèæèìî, ïîíè-
ìàåìîãî êàê àêöèäåíòàëüíî èñòèííîå è êàê ñóùíîñòíî èñòèííîå.

* Ññûëêè â òåêñòå êíèãè äàþòñÿ íà îðèãèíàëüíûé òåêñò «Ïðèëîæåíèé», â êâàä-

ðàòíûõ ñêîáêàõ – óêàçàíèå íà äàííîå èçäàíèå. Òåêñò â ñíîñêàõ, îáîçíà÷åí-
íûõ çíàêîì *, è â êâàäðàòíûõ ñêîáêàõ – ïåðåâîä÷èêà. Ïðèìå÷àíèÿ îòâåòñòâåí-
íîãî ðåäàêòîðà îãîâàðèâàþòñÿ ñïåöèàëüíî.

4
 Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî âåäåò ê ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷è-
íå è îïèðàåòñÿ íà àðãóìåíò ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, ñîãëàñíî
êîòîðîìó íå ìîæåò áûòü áåñêîíå÷íî ìíîãî äâèãàòåëåé. Ïî-
ñêîëüêó â ñëó÷àå íåñêîëüêèõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí äàííûõ äâè-
æèìûõ âåùåé äîëæíà ñóùåñòâîâàòü óïîðÿäî÷åííàÿ öåïü îò
ñðåäíèõ ïðè÷èí ê ïåðâîé, òî áåñêîíå÷íî ìíîãèå äåéñòâóþùèå
ïðè÷èíû ìîãëè áû áûòü òîëüêî ñðåäíèìè, áåç ïåðâîé, ÷òî ïðè-
âåëî áû ê èõ óñòðàíåíèþ, ïîñêîëüêó ñðåäíèå çàâèñÿò îò ïåðâîé
ïðè÷èíû è íå ìîãóò áûòü áåç íåå. Íî ïåðâàÿ äåéñòâóþùàÿ ïðè-
÷èíà âñåõ âåùåé åñòü Áîã.
×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç íàëè÷èÿ áîëüøåé èëè
ìåíüøåé èñòèííîñòè âåùåé, ÷òî äîëæíî èìåòü ïðè÷èíîé íàè-
âûñøóþ èñòèíó (Àðèñòîòåëü, «Ìåòàôèçèêà» II, 1), êîòîðàÿ, âìå-
ñòå ñ òåì, åñòü íàèâûñøåå ñóùåå, Áîã; âåäü èñòèííîå è ñóùåå âçà-
èìîîáðàòèìû.
Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî çàêëþ÷àåò îò öåëåóñòðåìëåííîñòè åñòå-
ñòâåííûõ âåùåé ê ïåðâîé âåäóùåé öåëåâîé ïðè÷èíå, ò. å. ê Áîãó.
Øåñòîå äîêàçàòåëüñòâî, â S.c.G I 15, íà÷èíàåòñÿ ñ êîíòèíãåíòíî-
ãî ñóùåãî, êîòîðîå ìîæåò êàê áûòü, òàê è íå áûòü, è ïîòîìó, äëÿ òîãî,
÷òîáû áûòü, íóæäàåòñÿ â ïðè÷èíå.  ñëó÷àå åñëè è îíà êîíòèíãåíòíà,
à áåñêîíå÷íûé ðÿä êîíòèíãåíòíûõ ïðè÷èí íå ìîæåò ñóùåñòâîâàòü,
òî ñêîðåå ñëåäóåò äîïóñòèòü íåîáõîäèìóþ ïðè÷èíó. Åñëè â ýòîì ñëó-
÷àå ñóùåñòâóåò ìíîãî çàâèñèìûõ ïðè÷èí, êîòîðûå èìåþò ïðè÷èíó íå-
îáõîäèìîñòè âîâíå, òî èõ ÷èñëî íå áåñêîíå÷íî, è îíè äîëæíû â êîíöå
êîíöîâ çàâèñåòü îò îäíîé ïåðâîé, ñóùåñòâóþùåé ñàìà ïî ñåáå è ÿâ-
ëÿþùåéñÿ àáñîëþòíî íåîáõîäèìîé. È òàêîâàÿ åñòü Áîã.
 S.th. I q.2 a.3 ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èìååò òàêîå æå ñòðîå-
íèå, êàê ïåðâîå â S.c.G. Èñõîäÿ èç äâèæèìûõ âåùåé â ìèðå, îíî
âîçâîäèò èõ äâèæåíèå ê äâèãàòåëÿì, êîòîðûå ñàìè òàêæå ïðèâî-
äÿòñÿ â äâèæåíèå äðóãèìè, íî â êîíå÷íîì èòîãå äîëæíû çàâèñåòü
îò ïåðâîãî, íåïîäâèæíîãî äâèãàòåëÿ. Òî, ÷òî äâèæèìîå ïðèâîäèò-
ñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì (à íå ñàìî ñîáîþ), Ôîìà çäåñü îáî-
ñíîâûâàåò ïîñðåäñòâîì àðèñòîòåëåâñêîãî ó÷åíèÿ î ïîòåíöèè è
àêòå (ñîãëàñíî êîòîðîìó äâèæèìîå, êàê ïîòåíöèàëüíîå, àêòóàëè-
çèðóåòñÿ äðóãèì, óæå àêòóàëüíûì, äâèæóùèì). Ñóùåñòâîâàíèå
áåñêîíå÷íî ìíîãèõ äâèãàòåëåé íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó ýòî áû óñ-
òðàíèëî ïåðâûé íåïîäâèæíûé äâèãàòåëü. Íî òàêîâîé åñòü Áîã.
Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ñîîòâåòñòâóåò òðåòüåìó â S.c.G è ïî-
äîáíî åìó èìååò ïðåäïîñûëêîé ïîðÿäîê â äåéñòâóþùèõ ïðè÷è-
íàõ. Ãäå ñóùåñòâóåò íåñêîëüêî äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, òàì äîëæíà
ñóùåñòâîâàòü ïåðâàÿ, êîòîðàÿ òîëüêî è åñòü ïðè÷èíà â ïîëíîì
ñìûñëå ñëîâà, è îò íåå çàâèñÿò äðóãèå, êàê îïîñðåäóþùèå. Áåñêî-
íå÷íûé ðåãðåññ ñäåëàë áû âñå ïðè÷èíû ñðåäíèìè, è óñòðàíèë áû
ïåðâóþ, èç-çà ÷åãî áûëè áû óñòðàíåíû è ïðî÷èå.

5
 Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî (èìåþùåå èñòî÷íèêàìè òðóäû Àâèöåí-
íû, Ìàéìîíèäà è Àðèñòîòåëÿ) îñíîâûâàåòñÿ íà ïðîòèâîïîëîæ-
íîñòè ìåæäó âîçìîæíûì/êîíòèíãåíòíûì è íåîáõîäèìûì – êîí-
òèíãåíòíûå âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå è ìîãóùèå êàê áûòü, òàê
è íå áûòü, çàâèñÿò îò ïðè÷èí, êîòîðûå, êîëü ñêîðî ñàìè îíè òàê-
æå êîíòèíãåíòíû è íå íåîáõîäèìû â ñòðîãîì ñìûñëå, äîëæíû
áûòü âîçâåäåíû ê íåîáõîäèìîé ïðè÷èíå, èíà÷å âñå îíè áûëè áû
óñòðàíåíû, è íè÷åãî áû íå ñóùåñòâîâàëî ñåé÷àñ (÷òî ëîæíî). Íî
ïåðâàÿ íåîáõîäèìàÿ ïðè÷èíà åñòü Áîã.
×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç ìåíüøåé èëè áîëüøåé
èñòèííîñòè, áëàãîñòè è ñïîñîáíîñòè ñóùåñòâîâàòü â ìèðñêèõ âå-
ùàõ, êîòîðûå çàâèñÿò (ïðåæäå îò èììàíåíòíûõ ïðè÷èí, íî â êî-
íå÷íîì èòîãå) îò ïåðâîé (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíû. Îíà äîëæ-
íà èìåòü òàêèå ñâîéñòâà â íàèáîëüøåé ìåðå (ò.å. áûòü èìè) è, òåì
ñàìûì, áûòü è íàèâûñøèì ñóùèì, ò.å. Áîãîì.
Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëüíî-
ñòè ïðèðîäíûõ âåùåé è âîçâîäèò èõ ïðåæäå âñåãî ê èììàíåíòíûì
èì öåëåâûì ïðè÷èíàì. Íî îíè äîëæíû, ïîñêîëüêó îíè ñàìè íå-
ðàçóìíû, â êîíå÷íîì èòîãå çàâèñåòü îò ïåðâîé (òðàíñöåíäåíòíîé)
öåëåâîé ïðè÷èíû, êîòîðàÿ åñòü ðàçóìíîå ñóùåñòâî, ò.å. Áîã.

II. Èíäóêòèâíàÿ ôîðìà äîêàçàòåëüñòâ

áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû

Êàê ìîæíî ïîíÿòü èç êðàòêîãî îáçîðà, äîêàçàòåëüñòâà áû-

òèÿ Áîãà ó Ôîìû èìåþò èíäóêòèâíóþ ôîðìó – îíè èñõîäÿò èç
îïûòíî âîñïðèíèìàåìûõ âåùåé â ìèðå è ïðèâîäÿò èõ ê ïðè÷è-
íàì, ñíà÷àëà êî âòîðè÷íûì, çàòåì ê ïåðâîïðè÷èíå. Èíäóêöèÿ
æå (epagoge) â èñõîäíîì, àðèñòîòåëåâñêîì ñìûñëå, çíà÷èò «ïîä-
âåäåíèå», à èìåííî ê åäèíè÷íûì âåùàì îïûòà, ÷òîáû, èñõîäÿ
èç íèõ, âûâåñòè îáùåå, ïðè÷èííîå. Äåäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà,
íàïðîòèâ, çàêëþ÷àþò îò îáùåãî, ïðè÷èííîãî (êîòîðîå óæå äî
ýòîãî îáíàðóæåíî èíäóêòèâíûì ïóòåì) ê åäèíè÷íûì ñëó÷àÿì,
âîñïðèíèìàåìûì â îïûòå.
Ñàì Ôîìà ÿñíî âûñêàçûâàåòñÿ îá èíäóêòèâíîé ôîðìå ñâîèõ
äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà â îáåèõ «Ñóììàõ», ïðè ýòîì îí èñïîëü-
çóåò àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå î äîêàçàòåëüñòâå («Âòîðàÿ Àíàëèòè-
êà», îñîáåííî I 13).  S.c.G I 11-12 è S.th. I q.2 a.2 îí ïîä÷åðêèâàåò,
÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ñëåäóåò äîêàçûâàòü èñõîäÿ èç åãî äåéñòâèé,
êîòîðûå ïîñòèæèìû, áëàãîäàðÿ îïûòó, â âèäèìîì òâîðåíèè, è â
6
S.c.G I, 12 îí òàê âåäåò àðãóìåíòàöèþ, âñëåä çà Àðèñòîòåëåì: äîêà-
çàòåëüñòâî òîãî, ÷òî íå÷òî ñóùåñòâóåò, à èìåííî êàê ïðè÷èíà äàí-
íîãî äåéñòâèÿ, èìååò â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà íå ïðè÷èíó, à äåé-
ñòâèå, ÷åðåç êîòîðîå äåëàåòñÿ âûâîä î ïðè÷èíå è ÷òîéíîñòè.  äîêà-
çàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà «ñëåäóåò â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà
ïðèíèìàòü íå áîæåñòâåííóþ ñóùíîñòü èëè ÷òîéíîñòü, íî âìåñòî
÷òîéíîñòè êàê ñðåäíèé òåðìèí ïðèíèìàåòñÿ äåéñòâèå, êàê òî ïðî-
èñõîäèò â äîêàçàòåëüñòâàõ òîãî, ÷òî (íå÷òî) ñóùåñòâóåò».
 S.th. I 2, 2 Ôîìà òàêæå óïîìèíàåò àðèñòîòåëåâñêîå ðàçëè÷å-
íèå ìåæäó «äîêàçàòåëüñòâîì òîãî, ÷òî» (demonstratio quia) è «äî-
êàçàòåëüñòâîì, ïî÷åìó» (demonstratio propter quid): ïîñëåäíåå îáî-
ñíîâûâàåò äåéñòâèÿ íåêîåé âåùè, èñõîäÿ èç åå ïðè÷èíû, êîòîðàÿ
íàõîäèòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå. Íàïðîòèâ, «äîêàçàòåëüñòâî òîãî,
÷òî» ïîêàçûâàåò ñóùåñòâîâàíèå ïðè÷èíû âåùè, èñõîäÿ èç åå äåé-
ñòâèé, êîòîðûå òåïåðü ïðèíèìàþòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìè-
íà; âåäü äåéñòâèÿ äëÿ íàñ ïîíà÷àëó èçâåñòíåå, ÷åì ïðè÷èíà.
Òàêèì îáðàçîì, ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äîëæíî áûòü äîêàçàíî
èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé, êîòîðûå áåðóòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåð-
ìèíà â äîêàçàòåëüñòâå. Âîçðàæåíèå îïïîíåíòà (âòîðîå), ÷òî äî-
êàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà äîëæíî ñîäåðæàòü â êà÷åñòâå ñðåäíåãî
òåðìèíà ÷òîéíîñòü Áîãà, Ôîìà îòêëîíÿåò ïðè ïîìîùè àðèñòîòå-
ëåâñêîãî àðãóìåíòà2 , ÷òî çíàíèþ ÷òîéíîñòè íåêîòîðîé âåùè äîë-
æíî ïðåäøåñòâîâàòü çíàíèå òîãî, ÷òî îíà ñóùåñòâóåò. Òàêèì îá-
ðàçîì, â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà â äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà
äîëæíà íàõîäèòüñÿ íå ÷òîéíîñòü Áîãà, à òîëüêî «òî, ÷òî çíà÷èò
èìÿ «Áîã»», ïîñêîëüêó, òî åñòü, èìÿ îáîçíà÷àåò äåéñòâèå Áîãà; âåäü
áîæåñòâåííûå èìåíà áåðóòñÿ íà îñíîâàíèè Åãî äåéñòâèé, à îíè
íàì áîëåå èçâåñòíû, ÷åì Åãî ÷òîéíîñòü.
×òîáû ëó÷øå ïîíèìàòü èíäóêòèâíóþ ïðèðîäó äîêàçàòåëüñòâà
òîãî, ÷òî Áîã ñóùåñòâóåò, ñëåäóåò ïðèíÿòü âî âíèìàíèå àðèñòîòå-
ëåâñêèé òåêñò âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 13, â êîòîðîì ïðîâîäèòñÿ
ðàçëè÷èå ìåæäó «äîêàçàòåëüñòâîì òîãî, ÷òî» è «äîêàçàòåëüñòâîì,
ïî÷åìó...», ò.å. (ñîãëàñíî áîëåå ïîçäíåé òåðìèíîëîãèè) ìåæäó èí-
äóêòèâíûì è äåäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì. Â òî âðåìÿ êàê äå-
äóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà îáîñíîâûâàþò îòíîøåíèå ïðåäìåò-
ñâîéñòâî, îïðåäåëåííîå â òîé èëè èíîé íàóêå, èñõîäÿ èç èõ ïðè-
÷èí, ïðè÷åì ïðåäìåòû Î1, Î2, Î3 (Î – objectus) ïðèíèìàþòñÿ â
êà÷åñòâå ìåíüøåãî òåðìèíà, ñâîéñòâà èëè äåéñòâèÿ E (effectus) –
â áîëüøåì, à ïðè÷èíà Ñ (causa) – â ñðåäíåì:
Ñ—Å
Î 1,2,3 — Ñ
Î 1,2,3, – Å,

7
òî èíäóêòèâíûå äîêàçàòåëüñòâà ïðîâîäÿòñÿ òàê, ÷òî îíè îò äàí-
íûõ ñâîéñòâ, êîòîðûå ÷àùå âñåãî ñóòü äåéñòâèÿ ïðåäìåòîâ, ïðî-
èçâîäÿò âûâîä î ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â ïðåäìåòàõ, ïðè-
÷åì äåéñòâèÿ, ÷òî õàðàêòåðíî, ïîÿâëÿþòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå, à
ïðè÷èíà, íàïðîòèâ, â áîëüøåì:
Î 1,2,3 — Å
Å—Ñ
Î 1,2,3 — Ñ.
Òàêîå èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé îáðà-
ùåíèå äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà. Îñíîâàíèå äëÿ èíäóêòèâíîãî
õîäà, ñ èíûì, ÷åì â äåäóêòèâíîì, ïîëîæåíèåì òåðìèíîâ, çàêëþ-
÷àåòñÿ â òîì, ÷òî (êàê èçëîæåíî â I 13) äåéñòâèÿ äëÿ íàñ ïîíà÷àëó
èçâåñòíåå, íàãëÿäíåå, ÷åì ïðè÷èíû, êîòîðûå åùå òîëüêî äîëæíû
áûòü íàéäåíû. Àðèñòîòåëü ýòî îáúÿñíÿåò äâóìÿ ïðåêðàñíûìè ïðè-
ìåðàìè èç àñòðîíîìèè – èç îïûòà ìû çíàåì, ÷òî ïëàíåòû (â ïðî-
òèâîïîëîæíîñòü íåïîäâèæíûì çâåçäàì) íå ñâåòÿòñÿ, è èç ýòîãî
çàêëþ÷àåì, ÷òî îíè áëèæå. Èñõîäíûé ïóíêò «ïðèíÿò ïîñðåäñòâîì
èíäóêöèè èëè ïîñðåäñòâîì âîñïðèÿòèÿ» (78à 35). Òàêèì îáðàçîì,
ïðåæäå ïîÿâëÿåòñÿ íå-ñâå÷åíèå êàê ïðè÷èíà äëÿ áëèçîñòè ïëàíåò,
è ïîëó÷àåòñÿ òàêîé âûâîä, êîòîðûé äàåò ïîñëåäîâàòåëüíîñòü I-II-
III äîêàçàòåëüñòâà ïåðâîé ôèãóðû (barbara):
II Ïëàíåòû íå ñâåòÿòñÿ;
I íå-ñâåòÿùèåñÿ íåáåñíûå òåëà íàõîäÿòñÿ â áîëüøåé áëèçîñòè;
III ïëàíåòû íàõîäÿòñÿ â áîëüøåé áëèçîñòè.
Îäíàêî îêàçûâàåòñÿ, íàîáîðîò, ÷òî áëèçîñòü ïðè÷èíû ñâèäå-
òåëüñâóåò î íå ñâå÷åíèè, è ÷òî ïðèâåäåííîå äîêàçàòåëüñòâî â êà-
÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà íàçûâàåò íå ïðè÷èíó, íî äåéñòâèå, à ïðè-
÷èíó – â êà÷åñòâå áîëüøåãî òåðìèíà.
Èñõîäÿ èç èçâåñòíîãî áëàãîäàðÿ îïûòó ñâîéñòâà ëóíû îáðà-
çîâûâàòü ôàçû, áûëî âûâåäåíî, åùå äî Àðèñòîòåëÿ, ÷òî îíà èìååò
ôîðìó øàðà. Ïîëó÷àåòñÿ èíäóêòèâíûé âûâîä, êîòîðûé â ëîãè÷åñ-
êîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè I-II-III ÿâëÿåòñÿ äîêàçàòåëüñòâîì ïåðâîé
ôèãóðû (darii):
II Ëóíà îáðàçóåò ôàçû;
I òåëà, îáðàçóþùèå ôàçû, èìåþò ôîðìó øàðà;
III Ëóíà èìååò ôîðìó øàðà.
Èç ýòîãî ïðèìåðà âíîâü âèäíî, ÷òî ñðåäíèé òåðìèí, êîòîðûé
íà ïåðâûé âçãëÿä ñîäåðæèò ïðè÷èíó, â äåéñòâèòåëüíîñòè ñîäåð-
æèò äåéñòâèå; ïðè÷èíó æå ñîäåðæèò áîëüøèé òåðìèí; íå îáðàçî-
âàíèå ôàç åñòü ïðè÷èíà øàðîîáðàçíîñòè Ëóíû, íî íàîáîðîò – âòî-
ðîå åñòü ïðè÷èíà ïåðâîãî3 .

8
 Çäåñü ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî èíäóêòèâíûé õîä ïîäëèííîãî äâè-
æåíèÿ ïîçíàíèÿ îçíà÷àåò îáíàðóæåíèå ïðè÷èíû, êîòîðàÿ äî ñèõ
ïîð áûëà íåèçâåñòíîé.
Åñëè ìû âåðíåìñÿ ê äîêàçàòåëüñòâàì áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû, òî
â íèõ íåñëîæíî îáíàðóæèòü èíäóêòèâíóþ ôîðìó çàêëþ÷åíèÿ, êî-
òîðàÿ ñâÿçàíà ñ îáíàðóæåíèåì ïðè÷èíû, êàê òàêîâîé (ïîíà÷àëó)
íåèçâåñòíîé. À èìåííî, äîêàçàòåëüñòâà ïðåæäå âñåãî ïðèõîäÿò ê
èììàíåíòíûì ïðè÷èíàì (ñ) â âåùàõ, íàõîäÿùèõñÿ â ìèðå (Î), íî
îíè îáíàðóæèâàþòñÿ êàê íåäîñòàòî÷íûå, «âòîðè÷íûå» ïðè÷èíû
è ïðîÿâëÿþòñÿ êàê äåéñòâèÿ (Å) (òðàíñöåíäåíòíîé) «ïåðâîé» ïðè-
÷èíû. Òàê, ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç ýìïèðè÷åñêè äàí-
íûõ, äâèæèìûõ âåùåé (Î 1,2,3) è ñâÿçûâàåò èõ ñ ïðè÷èíàìè äâèæå-
íèÿ (ñ), êîòîðûå, îäíàêî, ñàìè ïðîÿâëÿþòñÿ êàê äâèæèìûå, èìå-
þùèå ïðè÷èíó (Å), è òðåáóþò âîñõîæäåíèÿ ê ñîáñòâåííîé,
íåïîäâèæíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå (Ñ).
II Î 1,2,3 — ñ/Å
I ñ/Å — Ñ
III Î 1,2,3 — Ñ.
Òî æå ñòðîåíèå èìåþò è ïðî÷èå äîêàçàòåëüñòâà (ñì. íèæå Êîì-
ìåíòàðèé è Ïðèëîæåíèå II, ãäå îíè âñåãäà ïðåäñòàâëåíû â èõ èí-
äóêòèâíîì ïîñòðîåíèè, íà÷èíàþùåìñÿ ñ ïîñûëêè II, îòíîñÿùåé-
ñÿ ê âåùàì, ïîñòèæèìûì â îïûòå). Õîä âñåãäà èíäóêòèâåí è êàæ-
äûé ðàç îáîçíà÷àåò ïîäëèííîå äâèæåíèå ïîçíàíèÿ â óêàçàííîì
ñìûñëå. Ýòî ïîêàçûâàåò, ìåæäó ïðî÷èì, è ïîíÿòèå «ïÿòü ïóòåé»,
êîòîðîå íàïîìèíàåò êàê îá èñõîäíî ðåëèãèîçíîé ìåòàôîðå ïóòè,
òàê è î ìåòàôèçè÷åñêîì âîñõîæäåíèè â ïîçíàíèè ê òðàíñöåíäåí-
òíîìó íà÷àëó, ñîãëàñíî ôèëîñîôñêîé òðàäèöèè4 .
Äîêàçàòåëüñòâà íà÷èíàþòñÿ èíäóêòèâíî ñ åäèíè÷íûõ âåùåé,
ïîñòèæèìûõ â îïûòå (Î 1,2,3), ñð. â S.th. I 2,3: «Äîñòîâåðíî è óñòà-
íîâëåíî ÷óâñòâîì, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ â ýòîì ìèðå». Òàêîâî íà-
÷àëî ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, à íà÷àëî òðåòüåãî ãëàñèò: «Ìû îáíà-
ðóæèâàåì ñðåäè âåùåé íåêîòîðûå, êîòîðûå èìåþò âîçìîæíîñòü
êàê áûòü, òàê è íå áûòü...». Çàòåì äîêàçàòåëüñòâî ïðîäîëæàåòñÿ,
ïîñëå ïðîöèòèðîâàííîãî íà÷àëüíîãî ïîëîæåíèÿ, îáîáùàþùèì
âûñêàçûâàíèåì: «Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-
òî äðóãèì» è îáîñíîâûâàåò ýòî èíäóêòèâíûì îáðàçîì5 , èñõîäÿ èç
ïîíÿòèé ïîòåíöèè è àêòà, ñ ïîìîùüþ êîòîðûõ åùå Àðèñòîòåëü
îïðåäåëÿë äâèæåíèå. Îäíàêî çäåñü äåëàåòñÿ íå îáùèé âûâîä î
ïðè÷èííîì îòíîøåíèè, êàê òàêîâîì, ìåæäó äâèæèìûì è äâèæó-
ùèì – îíî ìîæåò áûòü ïîíÿòî òîëüêî èíäóêòèâíî, ýìïèðè÷åñ-
êè – íî î ñâîéñòâå ýòîãî îòíîøåíèÿ, à èìåííî, òîì, ÷òî äâèæó-
ùåå è äâèæèìîå ðàçëè÷íû, ÷òîáû èñêëþ÷èòü ñàìîäâèæåíèå (òî÷-
íåå – ñàìîïðè÷èííîñòü)6 .

9
 III. Êðèòèêà Ôîìîé àðãóìåíòà Àíñåëüìà

 îáåèõ «Ñóììàõ» òåêñòó ñ äîêàçàòåëüñòâàìè áûòèÿ Áîãà Ôîìà

ïðåäïîñûëàåò îáñóæäåíèå òîãî, ìîæåò ëè áûòü äîêàçàíî ñóùåñòâî-
âàíèå Áîãà. Äâà ïðîòèâîïîëîæíûõ âîççðåíèÿ ñòàâÿòñÿ ïîä âîïðîñ:
îäíî ñ÷èòàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èçâåñòíûì ñàìèì ïî ñåáå, äðó-
ãîå – íåïîñòèæèìûì è ïðèíèìàåìûì òîëüêî íà âåðó. Ê ïåðâîìó
âîççðåíèþ Ôîìà ïðè÷èñëÿåò àðãóìåíò Àíñåëüìà: îí èñõîäèò èç
ñóùíîñòíîãî ïîíÿòèÿ Áîãà êàê Òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìî-
æåò ìûñëèòüñÿ íå÷òî áîëüøåå», ÷òîáû òåì ñàìûì äîñòè÷ü ïîíèìà-
íèÿ òîãî, ÷òî Áîã äîëæåí ñóùåñòâîâàòü íå òîëüêî â èíòåëëåêòå, íî
è â äåéñòâèòåëüíîñòè, «ïîñêîëüêó òàêîâîå – áîëüøå». Òî, «ïî ñðàâ-
íåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ íå÷òî áîëüøåå», Áîã, íå ìîæåò
ìûñëèòüñÿ êàê íå-ñóùèé, íî òîëüêî êàê ñóùèé. Ôîìà óïîìèíàåò
îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî íàçâàííîãî âîççðåíèÿ â S.c.G I 10 åùå è äàëü-
íåéøèå àðãóìåíòû, à èìåííî, ÷òî ïðåäèêàòû, êîòîðûå âûñêàçûâà-
þòñÿ î ñóáúåêòå èäåíòè÷íûì îáðàçîì, èçâåñòíû ñàìè ïî ñåáå èç
ñóáúåêòà; òàê ïðîèñõîäèò â òàâòîëîãè÷åñêèõ âûñêàçûâàíèÿõ («÷å-
ëîâåê åñòü ÷åëîâåê») è â âûñêàçûâàíèÿõ, îïðåäåëÿþùèõ ñóùíîñòü
(«÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî»), ê êîòîðûì òàêæå îòíîñèòñÿ âûñ-
êàçûâàíèå «Áîã åñòü», ïîñêîëüêó ñóùíîñòü Áîãà åñòü Åãî ñîáñòâåí-
íîå áûòèå; äàëåå, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èçâåñòíî åñòåñòâåííûì
îáðàçîì, ïîñêîëüêó âñå åñòåñòâåííûì îáðàçîì ñòðåìÿòñÿ ê Íåìó,
è ÷òî Îí äîëæåí áûòü íàèáîëåå èçâåñòíûì, ïîñêîëüêó âñå äðóãîå
ïîçíàåòñÿ áëàãîäàðÿ Åìó. Â S.th. I 2.1 ïðèâîäèòñÿ åùå àðãóìåíò îò
èñòèíû: èñòèííûå âûñêàçûâàíèÿ ñóùåñòâóþò (äàæå äëÿ òîãî, êòî
ýòî îòðèöàåò, âåäü ñàìî îòðèöàòåëüíîå âûñêàçûâàíèå ïðåòåíäóåò
íà òî, ÷òîáû áûòü èñòèííûì). Íî åñëè ñóùåñòâóåò èñòèííîå, òî ñó-
ùåñòâóåò è åãî ïðè÷èíà, êîòîðàÿ åñòü ñàìà èñòèíà, Áîã.
Êðèòè÷åñêîå îòíîøåíèå Ôîìû â S.c.G I 11 è S.th. I 2.1 îñíî-
âûâàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêîì ðàçëè÷åíèè ìåæäó «òåì, ÷òî èçâåñ-
òíî ñàìî ïî ñåáå» è «òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå è äëÿ íàñ»7.
Èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå ñîäåðæèòñÿ â âûñêàçûâàíèÿõ, ïðåäèêàò
êîòîðûõ çàêëþ÷åí â ñóáúåêòå èäåíòè÷íûì îáðàçîì; òàê ïðîèñõî-
äèò â ñëó÷àå âûñêàçûâàíèé, îïðåäåëÿþùèõ ñóùíîñòü («÷åëîâåê
åñòü æèâîå ñóùåñòâî») â ïîñûëêàõ â õîäå íàó÷íûõ äîêàçàòåëüñòâ.
(Òàêæå «äëÿ íàñ» èçâåñòíû âûñêàçûâàíèÿ, åñëè èõ ïîíÿòèÿ îáùå-
èçâåñòíû, íàïðîòèâ, îíè èçâåñòíû òîëüêî ñàìè ïî ñåáå, åñëè îíè
ïîíèìàþòñÿ ÷åëîâåêîì, ñâåäóùèì ëèøü â òîé èëè èíîé íàóêå).
Ïðàâäà, âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü» èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëü-

10
êó ïðåäèêàò ñîäåðæèòñÿ â ñóáúåêòå, âåäü ñóùíîñòü Áîãà òîæäå-
ñòâåííà Åãî áûòèþ, íî íå äëÿ íàñ, ïîñêîëüêó ñóùíîñòü Áîãà íå
ÿâëÿåòñÿ äëÿ íàñ èçíà÷àëüíî èçâåñòíîé. Ïîýòîìó åùå òîëüêî ñëå-
äóåò äîêàçàòü, ÷òî Áîã åñòü, à èìåííî, èñõîäÿ èç áîëåå èçâåñòíîãî
äëÿ íàñ, èç Åãî äåéñòâèé â òâîðåíèè. Òàêæå ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà
ó Àíñåëüìà, êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ
íå÷òî áîëüøåå», ïîíÿòíî ñàìî ïî ñåáå, íî íå äëÿ êàæäîãî8. È, òà-
êèì îáðàçîì, âîçìîæíî, ÷òî ÷åëîâåê îòðèöàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà
(êîãäà îí îñïàðèâàåò ñóùíîñòü Áîãà) èç-çà ñëàáîñòè ÷åëîâå÷åñ-
êîãî ðàçóìà, êîòîðûé èçíà÷àëüíî îòíîñèòñÿ êàê ñëåïîé ê íàèáî-
ëåå èçâåñòíîìó ñàìîìó ïî ñåáå (íàèáîëåå èíòåëëèãèáåëüíîìó,
Áîãó; ñð. Àðèñòîòåëü, «Ìåòàôèçèêà» II 1)9 . Ïðàâäà î Áîãå ìû,
ëþäè, èìååì åñòåñòâåííîå çíàíèå, êîòîðîå, îäíàêî, ñìóòíî è íåî-
ïðåäåëåííî (â ñîîòâåòñòâèè ñ íåîïðåäåëåííûì ñòðåìëåíèåì ÷å-
ëîâåêà ê Áîãó) è ìîãóùåå âêëþ÷àòü çàáëóæäåíèå (âïëîòü äî ñî-
ìíåíèÿ â ñóùåñòâîâàíèè Áîãà), è, òàêèì îáðàçîì, íè â êîåì ñëó-
÷àå íå ÿâëÿåòñÿ òî÷íûì ïîíèìàíèåì ñóùíîñòè Áîãà.
Íî êðèòèêà Ôîìû èäåò äàëüøå: äàæå åñëè áû êàæäûé ïîíèìàë
àíñåëüìîâî ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà, òî èç ýòîãî òîëüêî ñëåäîâàëî
áû, ÷òî Áîã ñóùåñòâóåò â ðàçóìå, à íå â äåéñòâèòåëüíîñòè. Ïðè ýòîì
Ôîìà â S.c.G I 11 âíîâü ññûëàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêèé ïðèíöèï:
«Âåäü íåîáõîäèìî, ÷òîáû áûëè òåì æå ñàìûì îáðàçîì îïðåäåëåíû
è âåùü (ñîãëàñíî åå áûòèþ) è ñìûñë èìåíè (ò.å. åå ÷òîéíîñòü)»10.
Ïîä «òåì æå ñàìûì îáðàçîì» èìååòñÿ â âèäó èíäóêòèâíîå ñõâàòû-
âàíèå ñóùåñòâîâàíèÿ è ÷òîéíîñòè íåêîòîðîé âåùè (â ïðîòèâîïî-
ëîæíîñòü äåäóêòèâíî-íàó÷íûì äîêàçàòåëüñòâàì); ýòî êàñàåòñÿ ñî-
äåðæàíèÿ ïîñûëîê äîêàçàòåëüñòâà (êîòîðûå ñàìè áîëåå íå ïîäëå-
æàò äîêàçàòåëüñòâó).
Ñóùåñòâîâàíèå è ÷òîéíîñòü – äâà àñïåêòà îäíîãî áûòèÿ êàæ-
äîé âåùè, è ïîýòîìó îíè ðàâíîçíà÷íû: åñëè ñóùíîñòü íåêîòîðîé
âåùè ïðèíèìàåòñÿ êàê òîëüêî ìûñëèìàÿ, òî åå ñóùåñòâîâàíèå –
òîæå, è íàîáîðîò. Ïîýòîìó íåâîçìîæíî, êàê òîãî õî÷åò Àíñåëüì,
âûâîäèòü èç òîëüêî ìûñëèìîãî ïîíÿòèÿ î ñóùíîñòè Áîãà åãî äåé-
ñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå; âåäü äëÿ ýòîãî ïðåæäå ñëåäîâàëî áû
ïðèíÿòü ñóùíîñòü Áîãà êàê äåéñòâèòåëüíóþ (íî ñ ýòèì îòðèöàòåëè
Áîãà íå ñîãëàøàþòñÿ). Êðèòèêà Ôîìû ñîîòâåòñòâóåò çäåñü àðèñòî-
òåëåâñêîìó ó÷åíèþ, ÷òî ìû íå ìîæåì ïîíÿòü ñóùíîñòü ÷åãî-òî, åñëè
ïðåæäå íå óçíàåì î åãî ñóùåñòâîâàíèè11 . Èìåííî ïîýòîìó íåîáõî-
äèìî è â îòíîøåíèè Áîãà ïðåæäå îïðåäåëåíèÿ Åãî ñóùíîñòè äîêà-
çàòü Åãî ñóùåñòâîâàíèå.

11
 Íàêîíåö, ê ýòîìó æå îòíîñèòñÿ ñëåäóþùåå: åñëè ñóùåñòâîâà-
íèå Áîãà âûâîäèìî èç Åãî ñóùíîñòè, à â Áîãå ñóùíîñòü è ñóùå-
ñòâîâàíèå èäåíòè÷íû, òî îíî âîîáùå íåäîêàçóåìî, íî äîëæíî
«òîò÷àñ», ò.å. íåïîñðåäñòâåííî áûòü ÿñíûì èç åãî ñóùíîñòè. Ýòî
îïÿòü-òàêè ñîãëàñóåòñÿ ñ ïîñòóëàòîì èç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ, ñî-
ãëàñíî êîòîðîìó ñâîéñòâî (áîëüøèé òåðìèí â äåäóêòèâíîì äî-
êàçàòåëüñòâå) íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî îò ïðåäìåòà, ìåíüøåãî òåð-
ìèíà, åñëè îíî èäåíòè÷íî ñ åãî ñóùíîñòüþ èëè ÿâëÿåòñÿ åãî ñóù-
íîñòíûì ïðèçíàêîì; âåäü â (ïåðâûõ, íåïîñðåäñòâåííûõ)
ïîñûëêàõ äîêàçàòåëüñòâà ñðåäíèé òåðìèí äîëæåí âêëþ÷àòü â ñåáÿ
ñóùíîñòíûé ïðèçíàê ïðåäìåòà, òàê ÷òî âûâîä óæå ïðèíèìàåòñÿ
â ïîñûëå çàðàíåå, è ïîëó÷àåòñÿ petitio principii12 . Ñêîðåå ñâîé-
ñòâî, êîòîðîå ñëåäóåò äîêàçàòü, èñõîäÿ èç ïðåäìåòà, äîëæíî íà-
õîäèòüñÿ âíå åãî ñóùíîñòè.
Äàëåå ìû óïîìÿíåì î ïîïûòêàõ, ïðåäïðèíÿòûõ â íåäàâíåé
ëèòåðàòóðå, ïîäêðåïèòü àðãóìåíò Àíñåëüìà è ëèøèòü ñèëû êðè-
òèêó Ôîìû13 . Çàùèòíèêè àðãóìåíòà Àíñåëüìà óêàçûâàþò ñåãîä-
íÿ íà òî, ÷òî îí íå äåëàåò çàêëþ÷åíèÿ, èñõîäÿ èç ïóñòîé èäåè, èç
÷èñòîãî ïîíÿòèÿ Áîãà îòíîñèòåëüíî Åãî äåéñòâèòåëüíîãî áûòèÿ,
íî ïðåäïîñûëàåò õðèñòèàíñêóþ âåðó â Áîãà, íà êîòîðóþ Àí-
ñåëüì ÿâíî ññûëàåòñÿ â «Ïðîñëîãèîíå» (íàïðèìåð, ãë. 1: «åñëè
íå óâåðóþ, íå óðàçóìåþ»*, ÷òî ñîçâó÷íî Èñàéå, 7, 9). Ôîìà æå
êðèòèêîâàë àðãóìåíò èç «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 2, âûðâàâ åãî èç
êîíòåêñòà. Íåêîòîðûå èíòåðïðåòàòîðû âèäÿò âî âòîðîé ÷àñòè
äîêàçàòåëüñòâà (ãë. 3, à èìåííî, ÷òî íåëüçÿ ïîìûñëèòü, ÷òî Áîã
íå ñóùåñòâóåò) åãî ñîáñòâåííóþ ñåðäöåâèíó, ïîñêîëüêó çäåñü
ðå÷ü èäåò íå î ÷åì-òî áåçëè÷íîì (î òîì, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå
ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå), à î ëè÷íîñòíîì Áîãå14 .
Îäíàêî êîíöåïöèè, ïðåäñòàâëÿþùèå ðàçëè÷íîå ñîîòíîøåíèå
ìåæäó ðàöèîíàëüíî ìûñëÿùèì Àíñåëüìîì è âåðóþùèì Àí-
ñåëüìîì ñåãîäíÿ îñïàðèâàþò äðóã äðóãà15 .
Ñåãîäíÿ â äèñêóññèè îá àðãóìåíòå Àíñåëüìà âûäåëÿþòñÿ äâà
íàïðàâëåíèÿ, êîòîðûå îõàðàêòåðèçîâàòü êàê «èäåàëèñòè÷åñêîå»
è «ðåàëèñòè÷åñêîå» áûëî áû íåäîñòàòî÷íî, ïîñêîëüêó ýòî ìîæåò
ââåñòè â çàáëóæäåíèå.
Ïåðâîå ðàññìàòðèâàåò àíñåëüìîâî ïîíÿòèå î ñóùíîñòè Áîãà
â ôîðìàëüíîì îòíîøåíèè êàê äàííîñòü â ðàçóìå è äåëàåò çàêëþ-
÷åíèå, ïîñêîëüêó ðàçóì íå ìîæåò ïîëó÷èòü åãî èç ñåáÿ, î Áîãå, êàê
ïðè÷èíå (÷òî ïûòàëñÿ ñäåëàòü óæå Äåêàðò â åãî òðåòüåì «Ðàçìûø-

* Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ì., 1995. Ñ. 128. – Ïðèì. ðåä.

12
ëåíèè»)16; èäåÿ Áîãà ïîñòèãàåòñÿ â íàøåì ðàçóìå ðåôëåêñèâíî êàê
äåéñòâèå Áîãà17 . Íî åñëè âîçíèêíåò ñîìíåíèå, ÷òî çäåñü ñîçíàíèå
ïîíèìàåòñÿ ïî-êàðòåçèàíñêè ñî ñâîèìè èäåÿìè, çàêëþ÷åííûìè â
íåì, òî èäåÿ Áîãà âñå ðàâíî äîëæíà èìåòü ïðè÷èíó «âîâíå»18. Ê ýòî-
ìó ìíå õîòåëîñü áû äîáàâèòü, ÷òî ìû äåéñòâèòåëüíî îñîçíàåì
îáúåêòû, êîòîðûå ìû ïîçíàåì, è èõ ñîäåðæàíèå â ðàçóìå, íî íå îñîç-
íàåì ïîñðåäñòâîì ýòèõ îáúåêòîâ â ðàçóìå òîãî, ÷òî ÿâëÿåòñÿ èõ ïðè-
÷èíîé. Ñêîðåå ýòè ïðè÷èíû âûâîäÿòñÿ â òåîðèè ïîçíàíèÿ è ðàöè-
îíàëüíîé ïñèõîëîãèè (êîòîðûå óæå îñíîâûâàþòñÿ íà îíòîëîãè÷åñ-
êè-ìåòàôèçè÷åñêèõ ïðåäïîñûëêàõ). Âñå æå ñëåäóåò ïðèçíàòü, ÷òî â
àíñåëüìîâîì ïîíÿòèè î ñóùíîñòè Áîãà, êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ
÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå», çàêëþ÷åíà ãíîñåî-
ëîãè÷åñêàÿ è ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïðîáëåìàòèêà19 .
Äðóãîå íàïðàâëåíèå èíòåðïðåòàöèè àðãóìåíòà Àíñåëüìà ðàñ-
ñìàòðèâàåò åãî ïîíÿòèå Áîãà ñîäåðæàòåëüíî: ýòî ïîíÿòèå èìååò
òàêîå îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå ñîäåðæàíèå, êîòîðîå, íåîáõîäèìûì
îáðàçîì, äîëæíî áûòü îòíåñåíî ê ðåàëüíî ñóùåñòâóþùåé äåé-
ñòâèòåëüíîñòè20 .
Åñëè âåðíóòüñÿ ê êðèòèêå Ôîìîé ýòîãî àðãóìåíòà, òî ìíå êà-
æåòñÿ, ÷òî îíà îñòàåòñÿ çíà÷èìîé äëÿ óïîìÿíóòîé äèñêóññèè. Åå
ìîæíî èçëîæèòü â ñëåäóþùèõ ïóíêòàõ:
1. Õîòÿ â «Ïðîñëîãèîíå» Àíñåëüìà è ñóùåñòâóåò òåñíîå îòíî-
øåíèå ìåæäó ðåëèãèîçíûì îïûòîì âåðû è ðàöèîíàëüíûì ïîçíà-
íèåì Áîãà, âñå æå áåññïîðíà ïîïûòêà â ãë. 2 óòâåðäèòü âåðó â Áîãà
ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòàöèè ðàçóìà.  ýòîé ìåðå ÷èòàòåëþ ïîçâî-
ëÿåòñÿ ðàöèîíàëüíî èñïûòàòü ýòîò àðãóìåíò, êàê ýòî óæå ïðîèçîø-
ëî ó Ãàóíèëî, Ôîìû è äð. Â ãë. 2 ïðåäñòàâëåíî äåäóêòèâíîå äîêà-
çàòåëüñòâî ñ òðåìÿ òåðìèíàìè, ñðåäíèé èç êîòîðûõ ñîäåðæèò ïî-
íÿòèå î ñóùíîñòè Áîãà, ìåíüøèé – Áîãà è áîëüøèé – Åãî
ñóùåñòâîâàíèå â äåéñòâèòåëüíîñòè, à èìåííî â ïðîòèâîïîëîæ-
íîñòü àëüòåðíàòèâå ïðîñòî ìûñëèìîãî ñóùåñòâîâàíèÿ â ðàçóìå;
àëüòåðíàòèâå, êîòîðàÿ îòâåðãàåòñÿ, ïîñêîëüêó îíà ïðîòèâîðå÷èò
ïîíÿòèþ î ñóùíîñòè Áîãà, ñîãëàñíî êîòîðîìó Îí åñòü Íàèáîëü-
øåå, Ñîâåðøåííåéøèé; âåäü áûòü â äåéñòâèòåëüíîñòè «áîëüøå»,
÷åì áûòü ëèøü ìûñëèìûì â ðàçóìå.
I Òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî
áîëüøåå, åñòü
èëè òîëüêî â ðàçóìå
èëè â ðàçóìå è â äåéñòâèòåëüíîñòè.
Íî îíî íå åñòü òîëüêî â ðàçóìå; âåäü ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî
ñóùåå â ðàçóìå è â äåéñòâèòåëüíîñòè, è îíî – áîëüøå (potest cogitari
esse et in re; quod maius est).
13
 II Áîã åñòü òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî
íå÷òî áîëüøåå.
III Áîã – åñòü (ñóùåñòâóåò) è â ðàçóìå, è â äåéñòâèòåëüíîñòè.*
Íåëüçÿ îòðèöàòü, ÷òî ýòî çàêëþ÷åíèå ëîãè÷åñêè íåêîððåêò-
íî, ïîñêîëüêó áîëüøèé òåðìèí ïðèìåíÿåòñÿ äâóñìûñëåííî; áûòü-
â-äåéñòâèòåëüíîñòè, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü ê ïðîñòî ìûñëèìîìó
áûòèþ, â áîëüøîé ïîñûëêå åñòü èìåííî òîëüêî ìûñëèìîå äåé-
ñòâèòåëüíîå áûòèå, â çàêëþ÷åíèè æå, íàïðîòèâ, äåéñòâèòåëüíîå
áûòèå â äåéñòâèòåëüíîñòè21 . Ëîãè÷åñêàÿ îøèáêà ñâÿçàíà ñ âèäîì
ýòîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ñòðåìèòñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå
Áîãà äåäóêòèâíûì ïóòåì è ïîýòîìó â áîëüøåé ïîñûëêå ìîæåò ââå-
ñòè äåéñòâèòåëüíîå áûòèå Áîãà òîëüêî êàê ìûñëèìîå (potest
cogitari esse et in re); âåäü êàê äåéñòâèòåëüíîå îíî åùå òîëüêî äîë-
æíî áûòü äîêàçàíî â âûâîäå. Ïðè ýòîì íè÷åãî íå ìåíÿåòñÿ, åñëè
ïîíèìàòü â ñðåäíåì òåðìèíå íàçâàííóþ ñóùíîñòü Áîãà êàê îáúåê-
òèâíî-ðåàëüíóþ.
Êðèòèêà Ôîìû îòíîñèòñÿ íå ê ýòîé ëîãè÷åñêîé îøèáêå; âåäü
îí âîîáùå óñìàòðèâàåò â àðãóìåíòå Àíñåëüìà íå ïîäëèííûé ñèë-
ëîãèçì, íî íåïîñðåäñòâåííîå çàêëþ÷åíèå. È âïîëíå ñïðàâåäëèâî;
âåäü òîò, êòî èìåë áû ïîíèìàíèå ñóùíîñòè Áîãà, ïîëó÷èë áû è ñó-
ùåñòâîâàíèå Áîãà êàê ñàìî ñîáîé ðàçóìåþùååñÿ. Íî ëþäÿì íå èç-
âåñòíà ñóùíîñòü Áîãà ñàìà ïî ñåáå. Ôîìà íå êðèòèêóåò ñâÿçü ìåæ-
äó ïîíÿòèåì ñóùíîñòè è äåéñòâèòåëüíûì ñóùåñòâîâàíèåì, îí, ñêî-
ðåå, çàìå÷àåò, ÷òî äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå ìîæåò áûòü
ñâÿçàíî òîëüêî ñ äåéñòâèòåëüíîé ñóùíîñòüþ, òî åñòü ñ ñóùíîñòüþ
äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî.
2. Îñíîâîïîëàãàþùóþ èäåþ ýòîé êðèòèêè ìîæíî, ïîæàëóé,
ïðåäñòàâèòü ñëåäóþùèì îáðàçîì: äëÿ Ôîìû íåñîìíåííî (ýòî áûëî
çíà÷èìî óæå äëÿ Àðèñòîòåëÿ), ÷òî ïîíÿòèÿ íàøåãî îáùåãî è íåîá-
õîäèìîãî çíàíèÿ èìåþò îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå, à íå ïðîñòî ìûñëè-
ìîå çíà÷åíèå. Íî, ñîãëàñíî Ôîìå è Àðèñòîòåëþ, òàê ïðîèñõîäèò
ïîòîìó, ÷òî íàøè ïîçíàíèÿ èñõîäÿò èç îïûòà äåéñòâèòåëüíûõ âå-
ùåé22 . Íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî ïîçíàíèÿ ñóùíîñòè âåùåé áåç ïðåä-
øåñòâóþùåãî îïûòà îòíîñèòåëüíî èõ äåéñòâèòåëüíîãî ñóùåñòâî-
âàíèÿ23 . ×òî êàñàåòñÿ ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, òî, ñîãëàñíî Ôîìå, îíî
ïîçíàâàåìî, èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé (â íàñ è â âåùàõ âíå íàñ). Íå-
ðåôëåêñèâíî ìû ïîçíàåì åãî ïðåæäå âñåãî â ðåëèãèîçíîé è íðàâ-
ñòâåííîé îáëàñòè. Íî åñëè ìû æåëàåì îñóùåñòâèòü ðåôëåêñèþ è
íàó÷íîå ïîíèìàíèå, òî ìû äîëæíû åãî âûâåñòè, êàê ýòî ïðîèñõî-

* Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ñî÷. Ñ. 128–129. – Ïðèì. ðåä.

14
äèò â èíäóêòèâíûõ äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà. Òàêèì îáðàçîì,
êðèòèêà Ôîìû â êîíå÷íîì èòîãå îñíîâûâàåòñÿ íà ïåðâè÷íîñòè äåé-
ñòâèòåëüíîãî ïåðåä âîçìîæíûì è ìûñëèìûì (÷òî âûðàæàåò âñÿ
êëàññè÷åñêàÿ ìåòàôèçèêà). Êîíå÷íî, è Àíñåëüì ïðèçíàåò ýòó ïåð-
âè÷íîñòü; âåäü è åãî àðãóìåíò åñòü îáîñíîâàíèå ýòîãî. Îäíàêî, áëà-
ãîäàðÿ êðèòèêå Ôîìû, ñòàíîâèòñÿ ÿñíûì, ÷òî ýòó ïåðâè÷íîñòü íå-
âîçìîæíî îáîñíîâàòü äåäóêòèâíî, íî îíà ñîñòàâëÿåò ïðåäïîñûëêó
âñÿêîãî äîêàçàòåëüíîãî çíàíèÿ. Ïîýòîìó òàêæå áåçðåçóëüòàòíî
ñòðåìëåíèå äîêàçàòü áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà èç Åãî ñóùíîñòè;
âåäü òîò, êòî ïûòàåòñÿ ñîâåðøèòü ýòî äîêàçàòåëüñòâî, äîëæåí óæå
ïðåäïîëàãàòü Áîãà ñ Åãî ñóùíîñòüþ êàê ñóùåãî äåéñòâèòåëüíî.
3. Ïðîäîëæàÿ êðèòèêó Ôîìû, ñêàæåì åùå ñëåäóþùåå: áûòèå
Áîãà, êîòîðîå äîëæíî áûòü ïîíÿòî èç Åãî ñóùíîñòè, – ýòî íå Åãî
ïðîñòîå ñóùåñòâîâàíèå, íî è òîæäåñòâåííîå ñ Åãî ñóùíîñòüþ òàê-
áûòèå (sosein), vere esse, summum esse24 . Îòíîñèòåëüíî ñóùåñòâî-
âàíèÿ Áîãà ìîæåò ñòàâèòü âîïðîñ òîëüêî òîò, êòî íå èìååò ïîíÿ-
òèÿ î Åãî ñóùíîñòè. Ýòîò âîïðîñ ìîæåò áûòü ïîñòàâëåí äâîÿêî:
(à) ìîæåò ëè êòî-ëèáî âîïðîøàòü î Áîãå, êàê î ëþáîì ïðåäìåòå –
åñòü ëè Îí? Âåäü ýòîò âîïðîñ âûäàåò îòñóòñòâèå çíàíèÿ î Áîãå è
âûêàçûâàåò íåñîðàçìåðíîñòü, ïîñêîëüêó Áîã ñóùåñòâóåò íå êàê
íåêàÿ âåùü íàðÿäó ñ äðóãèìè, íî êàê ïðè÷èíà âñåõ âåùåé. (b) Íî
êòî âîïðîøàåò î Áîãå, – ñóùåñòâóåò ëè Îí êàê ïðè÷èíà âñåõ âå-
ùåé, – òîò ñòàâèò ñîðàçìåðíûé âîïðîñ, íî ðàâíûì îáðàçîì âûêà-
çûâàåò îòñóòñòâèå ïîíèìàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà; èíà÷å áû îí ïîíè-
ìàë òî, ÷òî Áîã åñòü ïðè÷èíà âñåãî (è òî, êàêèì îáðàçîì Îí åñòü
ýòà ïðè÷èíà), è íå íóæäàëñÿ áû â òîì, ÷òîáû ñòàâèòü òàêîé âîï-
ðîñ. Íî òîò, êòî èññëåäóåò ýòîò âîïðîñ, ñòðåìèòñÿ ê èíäóêòèâíî-
ìó äîêàçàòåëüñòâó, êîòîðîå, èñõîäÿ èç âåùåé ìèðà êàê äåéñòâèé,
âåäåò çàêëþ÷åíèå ê Áîãó, êàê ïðè÷èíå, è, òàêèì îáðàçîì, óäîñòî-
âåðÿåò òî, ÷òî Îí åñòü ïðè÷èíà âñåãî, êàê òàêîâàÿ.
4. Íèêàêàÿ íàóêà íå ìîæåò äîêàçàòü áûòèå ñâîåãî ïðåäìåòà –
íè åãî ñóùåñòâîâàíèå, íè òàê-áûòèå, íî äîëæíà åãî èìåòü ïðåä-
ïîñûëêîé. Ýòî èìååò ñèëó è äëÿ õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè, äëÿ êî-
òîðîé Áîã ÿâëÿåòñÿ ïðåäìåòîì èññëåäîâàíèÿ. Íå ñóùåñòâóåò äå-
äóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ìîãëî áû ââåñòè ïîíÿòèå áû-
òèÿ â áîëüøîé òåðìèí è ïîñðåäñòâîì ïðåäìåòà â ìåíüøåì òåðìèíå
âûâåñòè çàêëþ÷åíèå25 . Ôàêòè÷åñêè äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó
Ôîìû íàõîäÿòñÿ åùå ó ïîðîãà õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè è îòíîñÿò-
ñÿ, ïî èõ ïðîèñõîæäåíèþ, åùå ê «ôèçèêå» (íàòóðôèëîñîôèè) è
«ìåòàôèçèêå» (ñîîòâåòñòâåííî, ê «åñòåñòâåííîé òåîëîãèè»), êî-
òîðàÿ èìååò ïðåäìåòîì íå Áîãà, íî âñå ñóùåå, âåùè â ìèðå, òàê
æå, êàê è èìååò ïðåäïîñûëêîé èõ ñóùåñòâîâàíèå, è äîëæíà âåñòè

15
ê çàêëþ÷åíèþ î Áîãå, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå âñåãî ñóùåãî, âñåõ
âåùåé. Ïðè ýòîì Åãî áûòèå ðàñêðûâàåòñÿ âìåñòå ñ õîäîì äîêàçà-
òåëüñòâà, âåäü ïîñêîëüêó âåùè â ìèðå äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþò
è íåîáõîäèìî ñâÿçàíû, êàê äîêàçàíî, ñ ïåðâîïðè÷èíîé, ò.å. ñ Áî-
ãîì, òî Áîã òàêæå äîëæåí äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâîâàòü 26.

IV. Îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêàçàòåëüñòâàõ

áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû

Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ïî èõ ïðîèñõîæäåíèþ êàê óæå óïî-

ìÿíóòî, îòíîñÿòñÿ ê «ôèçèêå» è «ìåòàôèçèêå», è èõ îñíîâíûå èñ-
òî÷íèêè — ñîîòâåòñòâóþùèå òðóäû Àðèñòîòåëÿ. Ãîâîðÿ òî÷íåå,
Ôîìà èñïîëüçóåò îïðåäåëåííûå õîäû äîêàçàòåëüñòâà èç àðèñòî-
òåëåâñêîé «Ôèçèêè», êíèãè VII-VIII è «Ìåòàôèçèêè», êíèãè II è
XII – òàê íàçûâàåìîé «òåîëîãè÷åñêîé» êíèãè, â êîòîðîé èäåò ðå÷ü
î «áîæåñòâåííîé», íåìàòåðèàëüíîé îòäåëåííîé (=òðàíñöåíäåíò-
íîé) ñóáñòàíöèè. Ýòà åñòåñòâåííàÿ òåîëîãèÿ èìååò â êà÷åñòâå îñ-
íîâû ó÷åíèå î «ñóùåì êàê òàêîâîì», «îíòîëîãèþ», ñîãëàñíî ïî-
çäíåéøåìó íàèìåíîâàíèþ.
Àðèñòîòåëåâñêàÿ ôèçèêà òàêæå îñíîâûâàåòñÿ íà îíòîëîãè÷åñ-
êèõ ïðåäïîñûëêàõ, êîòîðûå îñîáåííî ÿñíî îáíàðóæèâàþòñÿ â ó÷å-
íèè î ÷åòûðåõ ïðè÷èíàõ, îá àêòå è ïîòåíöèè è î ïåðâîì, íåïîäâèæ-
íîì äâèãàòåëå (è âíîâü ïðèíèìàþòñÿ â «Ìåòàôèçèêå» I-II, IX è XII) 27 .
Àðèñòîòåëåâñêèé õîä äîêàçàòåëüñòâà Ôîìà ïðåîáðàçîâàë â íî-
âóþ ôîðìó «äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà» è äëÿ ýòîãî (íåèçáåæíî)
èçúÿë èõ èç èñõîäíîãî êîíòåêñòà «îíòîëîãè÷åñêîé» ÷àñòè àðèñòî-
òåëåâñêîé ìåòàôèçèêè, ÷òîáû ñäåëàòü èõ ââåäåíèåì â íà÷àëî íî-
âîé íàóêè, «sacra doctrina» õðèñòèàíñêîé òåîëîãèè.  èñòîðè÷åñ-
êîì ïëàíå ýòî ïðèâåëî ê íåáëàãîïðèÿòíîìó ïîñëåäñòâèþ – ñîâðå-
ìåííàÿ êðèòèêà äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ñîâåðøåííî
ïðåíåáðåãàåò èõ ñâÿçüþ ñ àðèñòîòåëåâñêîé îíòîëîãèåé, õîòÿ äî-
êàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â òîìèñòñêîé ôîðìå îñíîâûâàþòñÿ íà îí-
òîëîãè÷åñêèõ ïðåäïîñûëêàõ. Åñëè îñòàâëÿòü ýòî áåç âíèìàíèÿ, òî
äîêàçàòåëüñòâà íå áóäóò ïîíÿòû â ïîëíîé ìåðå è íå ñìîãóò âûäåð-
æàòü êðèòèêó 28 .
Åñëè âûÿâèòü îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä ê «ïÿòè ïóòÿì» â S.th.
I 2.3 Ôîìû, òî ýòî ìîæåò âìåñòå ñ òåì ïîìî÷ü ïðîÿñíèòü ïðîáëå-
ìó åäèíñòâà ïÿòè äîêàçàòåëüñòâ; âåäü îíè, êàê êàæåòñÿ, íåñîïîñ-
òàâèìû ïî èñõîäíûì ïóíêòàì è ïî ñòðóêòóðå.

16
 Íà ïåðâûé âçãëÿä, ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ èìåþò â êàæäîì ñëó÷àå
ðàçëè÷íîå íà÷àëî:
– ïåðâîå è âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî – äâèæåíèå âåùåé,
– òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî – èõ êîíòèíãåíòíîñòü,
– ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî – ñâîéñòâà â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè
ñîâåðøåíñòâà,
– ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî – öåëåñîîáðàçíîñòü ïðèðîäû29 .
Îäíàêî ñ òî÷êè çðåíèÿ àðèñòîòåëåâñêî-òîìèñòñêîé îíòîëî-
ãèè ðå÷ü èäåò òîëüêî î ðàçëè÷íûõ ïðèçíàêàõ áûòèÿ âåùåé â ìèðå:
– «äâèæåíèå», ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó îïðåäåëåíèþ,
(ïðèâëå÷åííîìó â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå), åñòü íå ÷òî èíîå, êàê
íåçàâåðøåííûé àêò áûòèÿ,
– áûòèå «êîíòèíãåíòíûì» – ìîäóñ áûòèÿ âåùåé â ìèðå ñ âîç-
ìîæíîñòüþ «áûòü è íå áûòü», êîòîðûé ïðîòèâîïîñòàâëåí ìîäóñó
áûòèÿ íåîáõîäèìûì è âå÷íûì;
– «áîëåå» è «ìåíåå» ñëåäóåò ïîíèìàòü íå ñîãëàñíî êîëè÷å-
ñòâåííûì èëè êà÷åñòâåííûì ñòåïåíÿì, íî êàê ñòåïåíè áûòèÿ, ñî-
îòâåòñòâåííî èõ íåóíèâîêàëüíîé, íî àíàëîãè÷íîé, «òðàíñöåíäåí-
òíîé» ïðèðîäå30 (ñîãëàñíî öèòèðóåìîìó â ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëü-
ñòâå ìåñòó èç «Ìåòàôèçèêè» II 1), êîòîðîé òàêæå ñëåäóþò
áûòèéñòâåííûå ïðèçíàêè èñòèííî-ñóùåãî è áëàãî-ñóùåãî;
– öåëåñîîáðàçíîñòü åñòåñòâåííûõ âåùåé âçàèìîñâÿçàíà,
ïîñêîëüêó îíà âîñõîäèò ê òðàíñöåíäåíòíîé öåëåâîé ïðè÷èíå,
ñ îíòîëîãè÷åñêèì (òðàíñöåíäåíòíûì) áûòèéñòâåííûì ïðèçíà-
êîì áëàãîñòè.
Îñíîâàíèåì òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äîêàçûâàåòñÿ íå-
ñêîëüêèìè ïóòÿìè, ñëóæèò òî, ÷òî áûòèå âåùåé èìååò ðàçëè÷íûå
ïðèçíàêè, îäíè èç êîòîðûõ áëèæå ÷óâñòâåííîìó îïûòó, ÷åì äðó-
ãèå, è ïðèíèìàþòñÿ â ïåðâûõ äîêàçàòåëüñòâàõ òàê, ÷òî ïåðåõîä îò
íèõ ê äðóãèì äîêàçàòåëüñòâàì îñóùåñòâëÿåòñÿ – îò áîëåå î÷åâèä-
íîãî ÷óâñòâàì ê èíòåëëèãèáåëüíîìó. Áûòèå â äâèæåíèè áîëåå î÷å-
âèäíî31 , ÷åì áûòèå âåùåé êàê êîíòèíãåíòíûõ è ÷åì áûòèå â êà÷å-
ñòâå áîëüøå èëè ìåíüøå ñóùåãî è èñòèííîãî. Ïîýòîìó Ôîìà îáî-
çíà÷àåò ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî êàê manifestior via (...sensu constat
aliqua moveri in hoc mundo).
Íà îñíîâå îáùåîíòîëîãè÷åñêîãî ïîäõîäà ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ
èìåþò îáùóþ ñòðóêòóðó, íåñìîòðÿ íà ðàçëè÷íûå èñõîäíûå ïóíê-
òû: îíè âûâîäÿò çàêëþ÷åíèå îò áûòèÿ âåùåé, èìåþùåãî ïðè÷è-
íó, ê ïðè÷èíàì, ñíà÷àëà ê îïîñðåäóþùèì, «âòîðè÷íûì» ïðè÷è-
íàì (â âåùàõ) à îò íèõ – ê «ïåðâîé» (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíå.
Ïîýòîìó âàæíî ðàçëè÷íûå ñâîéñòâà, èç êîòîðûõ, êàê âûøå óêàçà-
17
íî, èñõîäÿò ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ, ïîíèìàòü êàê ïðèçíàêè áûòèÿ,
÷òî ëåãêî âèäåòü â òðåòüåì è ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëüñòâàõ, è íåñêîëü-
êî òðóäíåå â îñòàëüíûõ ñëó÷àÿõ, îñîáåííî â ïåðâîì äîêàçàòåëü-
ñòâå, ïîñêîëüêó ìû äâèæåíèå ïîíèìàåì ôèçèêàëèñòñêè, èñõîäÿ
èç ñîâðåìåííîãî åñòåñòâåííîíàó÷íîãî âçãëÿäà. Îäíàêî ó Àðèñòî-
òåëÿ è ó Ôîìû äâèæåíèå îïðåäåëÿåòñÿ èñõîäÿ èç ïîòåíöèè è àêòà
áûòèÿ è ñëåäóåò, â îïðåäåëåííîé ñòåïåíè, èõ àíàëîãè÷íîé è òðàíñ-
öåíäåíòíîé ïðèðîäå. Èç ïÿòè äîêàçàòåëüñòâ ìîæíî ïðèíÿòü ñëå-
äóþùåå: òîëüêî îò òðàíñöåíäåíòíûõ ïðèçíàêîâ áûòèÿ â ÷óâñòâåí-
íûõ âåùàõ âåäóò ïóòè ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåðâîé ïðè÷èíå. Òî æå
ñàìîå èìååò ñèëó îòíîñèòåëüíî õîäà äîêàçàòåëüñòâ â S.c.G. I 13,
êîòîðûå èñõîäÿò èç òåõ æå ñâîéñòâ âåùåé â ìèðå, êàê è â S.th.
Åùå áîëåå ÿâíî îòêðûâàåòñÿ îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêà-
çàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà, åñëè ïðèíÿòü âî âíèìàíèå è äðóãèå õîäû
äîêàçàòåëüñòâà èç S.th. I. 44, S.c.G. II 15 è èç De pot. III 5, â êîòî-
ðûõ â îñíîâíîì âåäåòñÿ ðå÷ü î òîì, «÷òî Áîã åñòü ïðè÷èíà áûòèÿ
äëÿ âñåõ âåùåé» (quod Deus sit omnibus causa essendi), ñëåäîâàòåëü-
íî, ðå÷ü èäåò íå î ïðîñòîì ñóùåñòâîâàíèè Áîãà, êîòîðîå ñ÷èòàåò-
ñÿ äîêàçàííûì, õîòÿ êîñâåííî îíè âåäóò ê ýòîìó. Îíè ïðîâîäÿò-
ñÿ, êàê è äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà, èíäóêòèâíûì îáðàçîì è ÿâ-
ëÿþòñÿ èõ âàæíûì äîïîëíåíèåì.
 S.c.G. II (ãë. 15) ââîäÿòñÿ ñåìü àðãóìåíòîâ, êîòîðûå èñõî-
äÿò ïðåèìóùåñòâåííî èç áûòèÿ âåùåé â ìèðå: àðãóìåíò (1) óòâåð-
æäàåò: òî, ÷òî ïîäõîäèò êàê îáùèé ïðèçíàê ê íåñêîëüêèì ñóùíî-
ñòíî ðàçëè÷àþùèìñÿ âåùàì, íå ìîæåò èìåòü ñâîþ ïðè÷èíó â ñâîåé
ñóùíîñòè (non secundum quod ipsum), íî äîëæíî èìåòü åå â äðó-
ãîé ïðè÷èíå (per aliquam causam). Íî «áûòèå» ñêàçûâàåòñÿ îáî
âñåì, ÷òî åñòü (esse autem dicitur de omni eo quod est), à èìåííî ïî
àíàëîãèè (per analogiam). Òàêèì îáðàçîì âñå âåùè äîëæíû çàâè-
ñåòü â ñâîåì áûòèè îò òðàíñöåíäåíòíîé ïðè÷èíû áûòèÿ (íàõîäÿ-
ùåéñÿ âíå èõ ñóùíîñòè), êîòîðàÿ ñàìà íå èìååò áîëåå ïðè÷èíû
áûòèÿ è êîòîðàÿåñòü Áîã (oportet igitur quod ab alio cui nihil est causa
essendi, sit omne illud quod quocumque modo est...)32 . Àðãóìåíò (2)
äâèæåòñÿ ïàðàëëåëüíî (1) è èñõîäèò èç ðàçëè÷íûõ ñòåïåíåé áû-
òèÿ âåùåé â ìèðå (áûòèÿ â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè), êîòî-
ðîå îïÿòü-òàêè ìîæíî ïîíÿòü êàê îáùíîñòü ïî àíàëîãèè – áûòèå
âåùåé â ìèðå ïðèñóùå èì òàêèì îáðàçîì, ÷òî çàâèñèò íå îò èõ
ïðèðîäû (non simpliciter dependet ex illa natura...), íå îò èììàíåí-
òíûõ èì ñóùíîñòíûõ ïðè÷èí, íî îò íåêîòîðîé äðóãîé ïðè÷èíû
(... sed ex alia causa), êîòîðàÿ òðàíñöåíäåíòíà èì. Âïðî÷åì Ôîìà
ïðèìåíÿåò, êàê è â ÷åòâåðòîì äîêàçàòåëüñòâå S.th. (ñð. S.c.G I 13,

18
ïðåäïîñëåäíèé àáçàö), àðãóìåíò èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçè-
êè» II 1, ñîãëàñíî êîòîðîé èñòèííîå è ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïå-
íè (maxime ens) åñòü ïðè÷èíà âåùåé, êîòîðûì ïðèçíàêè «èñòèí-
íûé» è «ñóùèé» ïîäîáàþò ïî àíàëîãèè ê íåìó (ê ïåðâîìó ïðîîá-
ðàçó). Àðãóìåíò (3) ñâÿçàí ñ (1) îáùíîñòüþ (îáîáùåííîñòüþ) ïî
àíàëîãèè ïðèçíàêà áûòèÿ (omnibus autem commune est esse) êàê
îáùåãî äåéñòâèÿ, êîòîðîìó äîëæíà ñîîòâåòñòâîâàòü åäèíàÿ, îá-
ùàÿ, òðàíñöåíäåíòíàÿ ïðè÷èíà. Àðãóìåíò (4) ïîëàãàåò, ÷òî Áîã, ïî
ñâîåé ñóùíîñòè, åñòü ñàìî áûòèå (Deus autem est ens per essentiam
suam, quia est ipsum esse) è, òàêèì îáðàçîì, ïðè÷èíà âñåõ âåùåé,
êîòîðûå ïîëó÷àþò ñâîå áûòèå, íàõîäÿñü â çàâèñèìîñòè ïî àíàëî-
ãèè, ïîñðåäñòâîì ïðè÷àñòíîñòè (per participationem) ê íåìó (Deus
igitur est causa essendi omnibus aliis). Àðãóìåíò (5) èñõîäèò, êàê è òðå-
òüå äîêàçàòåëüñòâî â S.th., èç êîíòèíãåíòíîãî áûòèÿ âåùåé â ìèðå,
ñ èõ âîçìîæíîñòüþ áûòü èëè íå áûòü, è ïðèâîäèò ê çàêëþ÷åíèþ î
íåîáõîäèìîé, ïåðâîé ïðè÷èíå, êîòîðàÿ îïðåäåëÿåò âåùè (èç âîç-
ìîæíîñòè/ïîòåíöèè) ê (àêòóàëüíîìó) áûòèþ. Åñëè ñóùåñòâóåò íå-
ñêîëüêî ïðè÷èí, òî îíè – êîíå÷íû ïî ÷èñëó è íå àáñîëþòíî íåîá-
õîäèìû ñàìè ïî ñåáå; âåäü ïðè÷èíà, ñàìà ïî ñåáå íåîáõîäèìàÿ, äîë-
æíà áûòü åäèíñòâåííîé (êàê äîêàçûâàåò S.c.G I 42). Àðãóìåíòû (6)
è (7) òåñíî ñîïðèêàñàþòñÿ ñî (2), ïîñêîëüêó îíè âåäóò çàêëþ÷åíèå
îò ñîâåðøåíñòâà âåùåé â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè ê ñîâåð-
øåííîìó â âûñøåé ñòåïåíè, Áîãó, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå.
Èç òðåõ ïðèâåäåííûõ â De potentia III 5 îñíîâàíèé òîãî, ÷òî
âñå âåùè ñîòâîðåíû Áîãîì, ïåðâîå ïî ñîäåðæàíèþ òàêîå æå, êàê
àðãóìåíò (1) â S.c.G.: ïðèçíàê áûòèÿ îáíàðóæèâàåòñÿ âî âñåõ âå-
ùàõ (cum enim esse inveniatur omnibus rebus commune...). Íî îá-
ùèé ïðèçíàê â ðàçëè÷àþùèõñÿ ïî ñóùíîñòè âåùàõ äîëæåí áûòü
äåéñòâèåì îäíîé, îáùåé ïðè÷èíû, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ íå â ñóù-
íîñòè âåùåé, à âíå èõ (oportet quod de necessitate eis non ex seipsis,
sed ab aliqua una causa esse attribuatur)33. Äîâîäû (2) è (3) ñîãëàñó-
þòñÿ ñ (2) è îñîáåííî ñ (4) àðãóìåíòàìè â S.c.G. (è âîñõîäÿò îïÿòü-
òàêè ê Àðèñòîòåëþ, «Ìåòàôèçèêà» II 1). Äîâîä (3) ÿâíî ïîä÷åð-
êèâàåò, ÷òî ïåðâûé ïðîîáðàç, ñ êîòîðûì ñîîòíîñèòñÿ âñå ïðî÷åå
ñóùåå (ðàñïðåäåëåííîå ïî ñòåïåíÿì, â îòíîøåíèè àíàëîãèè), îêà-
çûâàåòñÿ ñàìèì áûòèåì.
×òî æå, íàêîíåö, êàñàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâà â S.th. I 44, 1, ÷òî
«âñå, ÷òî ñóùåñòâóåò òåì èëè èíûì îáðàçîì, – îò Áîãà (êàê ïðè-
÷èíû)», òî îíî, òàêæå êàê ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî â I 2. 3 è âòî-
ðîé è ÷åòâåðòûé àðãóìåíòû â S.c.G. II 15, èñõîäèò èç ïðèçíàêà
áûòèÿ â âåùàõ â ìèðå è âîçâîäèò èõ â ñîîòâåòñòâèè ñ àíàëîãèåé ïî
19
ñòåïåíÿì («ñîãëàñíî ïðè÷àñòíîñòè») ê ïåðâîìó àíàëîãó, áû-
òèå êîòîðîãî íå ïðè÷àñòíî áîëåå íè÷åìó, òàê ÷òî îí ñóáñèñòè-
ðóåò ñàì ïî ñåáå.

V. Îòíîñèòåëüíî ïðèðàâíèâàíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé

ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó

1. Êàê ñëåäóåò èç ïðåäûäóùèõ ãëàâ, â äîêàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ

Áîãà ó Ôîìû âûÿâëÿþòñÿ ìåòàôèçè÷åñêèå õîäû. Îíè èñïîëüçóþò
îò÷àñòè õîäû èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» è «Ìåòàôèçèêè» (ñì.
íèæå, Ïðèëîæåíèå I) è ïðèâîäÿò, êàê è òå, ê ïåðâîé ïðè÷èíå (äâè-
æåíèÿ, áûòèÿ, öåëåâîé). Äîêàçàòåëüñòâàìè «Áîãà» îíè ñòàíîâÿò-
ñÿ òîëüêî ïîòîìó, ÷òî êàæäûé ðàç â êîíöå ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïåðâî-
ïðè÷èíà ïðèðàâíèâàåòñÿ ê ïî÷èòàåìîìó â ðåëèãèè Áîãó (... quod
omnes dicunt Deum, è äð.) Ýòî ïðèðàâíèâàíèå ÿâëÿåòñÿ íå ñîñòàâ-
íîé ÷àñòüþ äîêàçàòåëüñòâ, íî ïðèáàâëåíèåì ê íèì, ðàâíûì îáðà-
çîì íè â îäíó èç ïîñûëîê äîêàçàòåëüñòâà íå ââîäèòñÿ ïîíÿòèå
«Áîã», à òîëüêî «ïåðâîïðè÷èíà».
Ýòèì ïðèðàâíèâàíèåì Ôîìà ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê ìåòàôèçè÷åñ-
êîé òðàäèöèè, áåðóùåé íà÷àëî ñ Ïëàòîíà è Àðèñòîòåëÿ, êîòîðûå
íåîáõîäèìîå, âå÷íîå, òðàíñöåíäåíòíîå ñóùåå îáîçíà÷àþò êàê «áî-
æåñòâåííîå». Àðèñòîòåëü äàæå íàçûâàåò «òåîëîãè÷åñêîé» çàêëþ÷è-
òåëüíóþ ÷àñòü ñâîåé «Ìåòàôèçèêè», â êîòîðîé ðå÷ü èäåò î òàêîì
ñóùåì. Â êíèãå XII îí ïðèõîäèò, â ðåçóëüòàòå èíäóêòèâíîãî çàê-
ëþ÷åíèÿ, ê ñóùåñòâîâàíèþ íåìàòåðèàëüíîé, îòäåëåííîé (=òðàíñ-
öåíäåíòíîé) ñóáñòàíöèè (ãë. 6), êîòîðàÿ, áóäó÷è íåïîäâèæíîé,
«ïðèâîäèò â äâèæåíèå âñå ïðî÷èå êàê ïðåäìåò ëþáâè» (ãë. 7, 1072b
3-4, «îò êîòîðîé çàâèñÿò íåáî è ïðèðîäà», b 13-14); íà îñíîâàíèè
ýòîãî ïåðâîå ñóùíîñòíîå îïðåäåëåíèå ýòîé ïðè÷èíû – ÷èñòàÿ àê-
òóàëüíîñòü áûòèÿ. Êàê òàêîâàÿ, îíà äîëæíà áûòü ÷èñòîé äåÿòåëü-
íîñòüþ óìà (âåäü ýòî – åäèíñòâåííî ñîïîñòàâèìîå ñ íàøèì îïû-
òîì34) è åñòü íàèñîâåðøåíåéøàÿ æèçíü, «èáî äåÿòåëüíîñòü óìà –
ýòî æèçíü. Ìû íàçûâàåì Áîãà âå÷íûì, íàèëó÷øèì æèâûì ñóùå-
ñòâîì, òàê ÷òî Áîãó ïðèñóùà íåïðåðûâíàÿ è âå÷íàÿ æèçíü; è èìåí-
íî ýòî åñòü Áîã» (b 27-30). Âûñêàçûâàíèå «ìû íàçûâàåì Áîãà...» ñî-
çâó÷íî âûñêàçûâàíèþ Ôîìû: ...quod omnes dicunt Deum, è óêàçû-
âàåò è çäåñü è òàì íà ïðåäñòàâëåíèå î Áîãå ó ëþäåé.
Îòñþäà, âïðî÷åì, ÿñíî, ÷òî ïðèðàâíèâàíèå ìåòàôèçè÷åñêîé
ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó îñíîâûâàåòñÿ íà îòíîøåíèè ìåæäó ìåòà-
ôèçèêîé è ðåëèãèåé. Ñóùåñòâóþò ïðîòèâîïîëîæíûå òî÷êè çðå-
20
íèÿ íà ýòî îòíîøåíèå, óæå íà÷èíàÿ ñ ðàííåõðèñòèàíñêèõ àïîëîãå-
òîâ è ó÷èòåëåé: îäíè òåñíî ñâÿçûâàþò ãðå÷åñêóþ ìåòàôèçèêó ñ õðè-
ñòèàíñêîé ðåëèãèåé, âèäÿ â õðèñòèàíñêîì ó÷åíèè îá îòêðîâåíèè
ñâåðøåíèå ãðå÷åñêîé ìóäðîñòè35 è, íàîáîðîò, â ôèëîñîôèè – ïðè-
ãîòîâëåíèå õðèñòèàíñêîãî ó÷åíèÿ îá îòêðîâåíèè, ñòàâÿ, íàïðèìåð,
Ïëàòîíà, â îäèí ðÿä ñ ïðîðîêàìè Âåòõîãî Çàâåòà36 . Äðóãèå æå, íà-
ïðîòèâ, ïðîâîäÿò ðàçëè÷èå ìåæäó ãðå÷åñêîé ìèðñêîé ìóäðîñòüþ è
õðèñòèàíñêîé âåðîé37 . Â Íîâîå Âðåìÿ ñòàíîâèòñÿ èçâåñòíûì ðàç-
ëè÷åíèå Ïàñêàëÿ (â åãî Memorial, Pensées Nr. 256) ìåæäó «Áîãîì
Àâðààìà, Èñààêà è Èàêîâà» è «Áîãîì ôèëîñîôîâ è ó÷åíûõ». È íå
ìåíåå èçâåñòíî ðåçêîå ðàçãðàíè÷åíèå Êàíòîì çíàíèÿ è âåðû, êî-
òîðîå ñâÿçàíî ñ åãî êðèòèêîé äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, âûðàæåí-
íûõ â ôîðìå ðàöèîíàëèçìà åãî âðåìåíè. Ñîâðåìåííûå òåîëîãè òàê-
æå âûñêàçûâàþòñÿ ïðîòèâ òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïîäëåæèò
ôèëîñîôñêîìó äîêàçàòåëüñòâó âî èìÿ ýêçèñòåíöèàëüíî-ðåëèãèîç-
íîãî îïûòà îòíîñèòåëüíî Áîãà êàê àáñîëþòíî Èíîãî38 .
2. ×òî êàñàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû è åãî ïðè-
ðàâíèâàíèå Áîãà ê ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíå, òî, ïîæàëóé,
áûëî áû ïîëåçíî äëÿ ëó÷øåãî ïîíèìàíèÿ, ñäåëàòü êðàòêèå îáùèå
çàìå÷àíèÿ îá îòíîøåíèè ìåòàôèçèêè è ðåëèãèè:
(à) Òåñíîå îòíîøåíèå ìåæäó ìåòàôèçèêîé è ðåëèãèåé – íåîñïî-
ðèìî. Åñëè ðàññìàòðèâàòü ýòî â èñòîðè÷åñêîì ïëàíå, êîðíè ãðå÷åñ-
êîé ôèëîñîôèè è ìåòàôèçèêè óõîäÿò â îáëàñòü ðåëèãèè39 . Íî ðàñ-
ñìàòðèâàòü íà îñíîâàíèè ýòîãî ìåòàôèçèêó êàê ïðîäîëæåíèå ðåëè-
ãèîçíûõ ìèôîâ èëè êàê çàìàñêèðîâàííûé ìèô áûëî áû
íåîïðàâäàííî40. Ñêîðåå ñëåäóåò ïðèçíàòü, ÷òî ìåòàôèçèêà, â òîì
âèäå, â êàêîì îíà ñôîðìèðîâàëàñü ó Ïëàòîíà è Àðèñòîòåëÿ â ñîá-
ñòâåííî íàóêó, ñîñòàâëÿåò ñàìîñòîÿòåëüíóþ ÷åëîâå÷åñêóþ äåÿòåëü-
íîñòü, êîòîðàÿ îòëè÷íà îò ðåëèãèîçíîé ïî âèäó è ïî öåëåïîëàãàíèþ.
(b) Îòíîñèòåëüíî ðàçëè÷èÿ ìåæäó ðåëèãèåé è ìåòàôèçèêîé:
â òî âðåìÿ êàê ðåëèãèÿ íåïîñðåäñòâåííî íàïðàâëåíà íà Áîãà, ìå-
òàôèçèêà èìååò ïðåäìåòîì âñå ñóùåå êàê òàêîâîå, ïðè÷èíû êîòî-
ðîãî îíà ðàçûñêèâàåò. Òàêèì îáðàçîì, ìåòàôèçèêå ñîîòâåòñòâóåò
äðóãàÿ ÷åëîâå÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, à èìåííî, ïîçíàâàòåëüíàÿ, òå-
îðåòè÷åñêàÿ, â òî âðåìÿ êàê ðåëèãèîçíàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðàêòè÷åñêîé,
ñîãëàñíî Ôîìå – habitus moralis; åå öåëü – íå ïîçíàíèå ðàäè ïî-
çíàíèÿ, à ñëóæåíèå Áîãó è ïî÷èòàíèå Åãî – cultus Dei. Èñõîäÿ èç
ýòîé òî÷êè çðåíèÿ, íå ñóùåñòâóåò, ñîáñòâåííî, íèêàêîãî «Áîãà ôè-
ëîñîôîâ» íàðÿäó ñ Òåì, êîòîðûé ïî÷èòàåòñÿ â ðåëèãèè, íî òîëüêî
ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïåðâîïðè÷èíà ôèëîñîôîâ è Áîã âåðóþùèõ. Õîòÿ
îáà – òîæäåñòâåííû, íî ÷åëîâåê çàíèìàåò îòíîñèòåëüíî ýòîé åäè-
21
íîé äåéñòâèòåëüíîñòè äâå ðàçëè÷íûå ïîçèöèè. È, ñîîòâåòñòâåííî,
ýòà äåéñòâèòåëüíîñòü íàõîäèòñÿ â ðàçëè÷íûõ îòíîøåíèÿõ ê ÷åëî-
âåêó, à èìåííî, ïðåæäå âñåãî êàê Áîã ðåëèãèîçíîãî îïûòà, à çàòåì
êàê ïåðâîïðè÷èíà (ñàìî áûòèå), íà êîòîðóþ íàïðàâëåíî òåîðå-
òè÷åñêîå ïîçíàíèå41 .
(ñ) Õîòÿ ìåòàôèçèêà è ðåëèãèÿ ñóòü äâå ðàçëè÷íûå äåÿòåëü-
íîñòè è ïîçèöèè ÷åëîâåêà, îíè èìåþò âñå æå è ñóùåñòâåííóþ îá-
ùíîñòü, êîòîðàÿ ñîñòîèò â òîì, ÷òî îáå ñóòü äóõîâíûå äåÿòåëüíî-
ñòè. Ðåëèãèÿ – ýòî íå èððàöèîíàëüíûé ïðåäìåò ÷óâñòâà, îíà îá-
ëàäàåò ïðèñóùåé åé ðàöèîíàëüíîñòüþ è èñòèííîñòüþ42 . Â ýòîì
çàêëþ÷àåòñÿ, â êîíå÷íîì èòîãå, îñíîâàíèå äëÿ âîçìîæíîñòè ñî-
ïîñòàâëåíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé ïåðâîïðè÷èíû ñ Áîãîì ðåëèãèè.
Ìåòàôèçè÷åñêè ýòî ñîïîñòàâëåíèå îïðàâäàíî ïîñðåäñòâîì ÷èñ-
òîé ðàçóìíîé àêòóàëüíîñòè ïåðâîïðè÷èíû Áûòèÿ (ãîâîðÿ ïî-àðè-
ñòîòåëåâñêè). Îíî òàêæå îïðàâäûâàåòñÿ è äàííûìè èç èñòîðèè è
ôåíîìåíîëîãèè ðåëèãèè, ñîãëàñíî êîòîðûì áîëüøèíñòâî êóëü-
òóð âêëþ÷àþò â ñåáÿ ïðåäñòàâëåíèå î «òðàíñöåíäåíòíîì», ìîãó-
ùåñòâåííîì ñóùåñòâå, íåâèäèìîì è îáëàäàþùåì äóõîâíîé ïðè-
ðîäîé43 . Õðèñòèàíñêîå îòêðîâåíèå â íàèáîëüøåé ñòåïåíè îòâå-
÷àåò ðåëèãèîçíîé ïðèðîäå ÷åëîâåêà, ïîñêîëüêó îíî íàèáîëåå
èíòåëëèãèáåëüíî (åãî Áîã – òðèåäèíîå äóõîâíîå ñóùåñòâî, è Åâàí-
ãåëèå âî Õðèñòå åñòü ñàìî áîæüå ñëîâî)44 .
3. È â çàêëþ÷åíèå åùå îäíî çàìå÷àíèå î êðèòèêå äîêàçà-
òåëüñòâ ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ñ ðåëèãèîçíûõ è òåîëîãè÷åñêèõ ïî-
çèöèé: Êüåðêåãîð, êàê èçâåñòíî, îñóæäàåò èõ, êàê «ïàðàäîêñ» è
«ìåòàôèçè÷åñêóþ ïðè÷óäó»45 , ïîñêîëüêó, êàê îí óòâåðæäàåò, òîò,
êòî íàìåðåâàåòñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà, óæå äîëæåí èìåòü
ïîíÿòèå î íåì èç ðåëèãèîçíîãî îïûòà, èíà÷å îí íå çíàë áû, î
÷åì îí ïðèâîäèò äîêàçàòåëüñòâî. Åñëè æå îí óæå èìååò îïûò î
Áîãå, òî åìó íåò íóæäû â äîêàçàòåëüñòâå; âîîáùå áåññìûñëåííî
ïûòàòüñÿ äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå íåêîòîðîãî ïðåäìåòà (êàê áû
èçâëåêàÿ åãî èç íè÷åãî). Ñ ýòèì ìîæíî ïîëíîñòüþ ñîãëàñèòñÿ,
íî ýòî íå èìååò îòíîøåíèÿ ê äîêàçàòåëüñòâàì Ôîìû, êîòîðûå
ñîäåðæàò â ïðåäïîñûëêàõ íå «Áîãà», à «ïåðâóþ ïðè÷èíó». Êðîìå
òîãî îíè âåäóò íå ê ñóùåñòâîâàíèþ îäíîãî ïðåäìåòà íàðÿäó ñ
äðóãèìè ïðåäìåòàìè, à ê ñóùåñòâîâàíèþ òîé «ïåðâîé ïðè÷èíû»
âñåõ ïðåäìåòîâ, êîòîðàÿ ïîêàçûâàåòñÿ òîëüêî êàê òàêîâàÿ46 .
Åñëè æå ìû íåïîñðåäñòâåííî èñïûòàëè íà îïûòå Áîãà êàê «ïðåä-
ìåò», òî åñòü âî âñòðå÷å ëèöîì ê ëèöó, òî ýòî ñëó÷èëîñü ñ íàìè â
ðåëèãèîçíîé ñôåðå, îòëè÷àþùåéñÿ îò ñôåðû ìåòàôèçèêè, ñîîò-
âåòñòâóþùåé ïîçíàíèþ, è, ðàçóìååòñÿ, â ðåëèãèîçíîé ñôåðå íå
ñòàâèòñÿ âîïðîñ î äîêàçàòåëüñòâàõ.

22
 Â ïîñëåäíåå âðåìÿ Ê.Áàðò â «Öåðêîâíîé äîãìàòèêå»
(«Kirchliche Dogmatik») è Ã.Êþíã â «Ñóùåñòâóåò ëè Áîã?» («Existiert
Gott?») âíîâü ïîä÷åðêèâàþò ïðîòèâîïîëîæíîñòü ìåæäó «Áîãîì ôè-
ëîñîôîâ» è «Áîãîì Áèáëèè» è íåîäîáðèòåëüíî âûñêàçûâàþòñÿ î
«åñòåñòâåííîé òåîëîãèè» ñ äîêàçàòåëüñòâàìè ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà.
Êþíã ïûòàåòñÿ îòâåòèòü íà âîïðîñ, êàê è ðàíåå Áàðò, èñõîäÿ èç ÷å-
ëîâå÷åñêîãî îïûòà âåðû. Íî ýòî, îñìåëþñü ñêàçàòü, íåâåðíîå ðå-
øåíèå; ÷åëîâåê çàäàåò ñåáå âîïðîñ î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà íå â êà÷å-
ñòâå âåðóþùåãî, à çàíèìàÿ ôèëîñîôñêî-ïîçíàâàòåëüíóþ ïîçèöèþ.
 òàêîì ñëó÷àå íåîáõîäèìî äàòü îòâåò, îñíîâàííûé íà ìåòàôèçè-
êå, à íå íà ðåëèãèîçíîé âåðå. Ýòîìó ñîîòâåòñòâóåò è òî, ÷òî äîêàçà-
òåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ó Ôîìû îáðàùåíû íå êî âñåì âåðóþ-
ùèì ÿçû÷íèêàì, à ê ó÷åíûì ñðåäè íèõ, êîëü ñêîðî îíè íàõîäÿòñÿ â
ñôåðå ôèëîñîôèè è òåîëîãèè.

23
 Ïðèìå÷àíèÿ

1 Ïî ïîâîäó äàòèðîâêè, èñòî÷íèêîâ, èçäàíèé è ëèòåðàòóðû, îòíîñÿùèõñÿ ê

ñî÷èíåíèÿì Ôîìû, çàìå÷àòåëüíîå èññëåäîâàíèå ñîäåðæèòñÿ â íåäàâíî ïî-
ÿâèâøåéñÿ êíèãå J. Weisheipl O.P., Thomas v. Aquin. Sein Leben und seine
Theologie (Über.), Gras-Wien-Köln (Styria), 1980.
2 Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8.
3 Ïðèìåð ñ Ëóíîé òàêæå ïîäêðåïëÿåòñÿ èñòîðèåé ôèëîñîôèè. Òàê, íàïðèìåð,
åùå Ãåðàêëèò ñ÷èòàë Ëóíó îãíåîáðàçíîé è ñàìîñâåòÿùåéñÿ. Îí ãîâîðèë î âîç-
äóøíîì «ëóííîì ÷åëíå», êîòîðûé âåäåò çà ñîáîé îãîíü è âûñâåòëÿåò ñâîèì âðà-
ùåíèåì ôàçû (D.-Kr., Fr.d.VS., 12 A 1, 9 ff). Èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå î ïðèðî-
äå Ëóíû, à èìåííî, ÷òî îíà íå îãíåííàÿ, à îñâåùåíà Ñîëíöåì è øàðîîáðàçíàÿ,
ââîäèòñÿ òàêæå êàê èñòèííàÿ ïðè÷èíà îáðàçîâàíèÿ ôàç.
 «Ïåðâîé Àíàëèòèêå» II 23 Àðèñòîòåëü âûâîäèò èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå
òàê, ÷òî ñóáúåêò, âåùè, èçâåñòíûå èç îïûòà (íàïðèìåð, æèâûå ñóùåñòâà), çà-
íèìàþò ìåñòî ñðåäíåãî òåðìèíà, à ïðè÷èíà (îòñóòñòâèå æåë÷è) è äåéñòâèå
(äîëãîæèòåëüñòâî) – ìåñòî êðàéíèõ òåðìèíîâ:
I Âåùè — äåéñòâèå
(II Âåùè — ïðè÷èíà)
II* Ïðè÷èíà — âåùè
III Ïðè÷èíà — äåéñòâèå.
Êàê ïîêàçûâàåò ñõåìà, çàêëþ÷åíèå ñîâåðøåíî ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ ïî-
ñûëêè II ê ïåðâîé ôèãóðå. Èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå ïðèâîäèò â âûâîäå ê
âûñêàçûâàíèþ, êîòîðîå ìîæåò áûòü ïîñûëêîé äåäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà,
êîòîðîå ïîëó÷àåòñÿ ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ èíäóêòèâíîãî çàêëþ÷åíèÿ:
III Ïðè÷èíà — äåéñòâèå
II Âåùè — ïðè÷èíà
I Âåùè — äåéñòâèå
Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 13 íàçâàííîå èíäóêòèâíîå çàêëþ÷åíèå
I Äåéñòâèå — ïðè÷èíà
II Âåùè — äåéñòâèå
III Âåùè — ïðè÷èíà
ìîæíî îáðàòèòü ïîñðåäñòâîì îáðàùåíèÿ ïîñûëêè I â äåäóêòèâíîå:
I* Ïðè÷èíà — äåéñòâèå
III Âåùè — ïðè÷èíà
II Âåùè — ïðè÷èíà.
Òî æå ñàìîå ïðåîáðàçîâàíèå áûëî áû âîçìîæíî è â ñëó÷àå èíäóêòèâíîãî äî-
êàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà. Ïðåäïîñûëêîé ÿâëÿåòñÿ òî, ÷òî ñîîòâåòñòâóþùèå
òåðìèíû îáðàòèìû, è ýòî ïîçâîëÿåò ðàñïðîñòðàíèòü ÷àñòíûé òåðìèí — åäè-
íè÷íóþ âåùü, ïîñòèæèìóþ â îïûòå, íà óíèâåðñàëüíûé òåðìèí èíäóêòèâíûì
ïóòåì.
4 Îòíîñèòåëüíî ïîíÿòèÿ «via» ñð. òàêæå Fabro Ñ. Il fondamento metafisico della
IV via // Doctor Communis, 1965, S. 53.
5 Ñð. êîììåíòàðèé è àíàëèç â Ïðèëîæåíèè [Seidl H., Thomas von Aquin. Die
Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie».
Hamburg, 1996.].

24
6 Òàê êàê íàøå èññëåäîâàíèå ñëåäóåò èíäóêòèâíîìó ïóòè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ
Áîãà ó Ôîìû, îíî âûÿâèëî èõ ñîáñòâåííûé ìåòàôèçè÷åñêèé õîä (â òîëüêî
÷òî ïðèâåäåííîé îáùåé ñõåìå). Ìû ïðîàíàëèçèðóåì åå íèæå (â êîììåíòà-
ðèè è â Ïðèëîæåíèè II) åùå áîëåå ïîäðîáíî â îòíîøåíèè òðåõ òåðìèíîâ; âåäü
â èññëåäîâàòåëüñêîé ëèòåðàòóðå ñ÷èòàåòñÿ, ÷òî èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî
íåëüçÿ îáíàðóæèòü â òåêñòàõ Ôîìû, è îíî ëèáî âîîáùå íå âîñïðîèçâîäèòñÿ,
ëèáî, âìåñòî ýòîãî, âîñïðîèçâîäèòñÿ íåâåðíî, â äåäóêòèâíîé ôîðìå.
7 «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 2, 71b 33-72a 5; ñð. «Ìåòàôèçèêà» VII 4 1029b 3-12; «Ôè-
çèêà» I 1.
8 Ôàêòè÷åñêè â íåì óæå ñîäåðæèòñÿ òåîëîãè÷åñêîå óáåæäåíèå.
9 Âïðî÷åì, ýòà èäåÿ íå òîëüêî àðèñòîòåëåâñêàÿ, íî è õðèñòèàíñêàÿ, êîòîðóþ
ñàì Àíñåëüì âûðàæàåò â «Ïðîñëîãèîíå», ãë. 1: a patria in exsilium, a visione Dei
in caecitatem nostram. Íî Àíñåëüì èìååò â âèäó (â ãë. 4), ÷òî è îòðèöàòåëü Áîãà
ìîæåò ïîíèìàòü ñâîé àðãóìåíò íåïîñðåäñòâåííî.
10 Ïî÷òè áóêâàëüíîå ïîâòîðåíèå «Ìåòàôèçèêè» VI 1, 1025b 17-18, ñîãëàñíî êî-
òîðîé «îäíà è òà æå äåÿòåëüíîñòü ðàññóæäåíèÿ äîëæíà âûÿñíèòü ÷òîéíîñòü
ïðåäìåòà è òî, ÷òî îí åñòü» (ñð. «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2, 71b 16-17, 72b 19-
25, II 19).
11 S.th. I 2,2 ad 2: ñð. Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8. Ïîýòîìó è â îñíîâå
îïðåäåëåíèÿ ñóùíîñòè íåêîòîðîé âåùè ëåæèò «ãèïîòåçà ñóùåñòâîâàíèÿ», ò.å.
ïðåäïîñûëêà åå ñóùåñòâîâàíèÿ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 2). Â êíèãå II 1-2 èçëî-
æåíî, ÷òî ìû ìîæåì ñïðàøèâàòü î ñóùíîñòè ÷åãî-òî, åñëè òîëüêî åãî áûòèå
óæå óñòàíîâëåíî: âåäü â ñóùíîñòè çàêëþ÷åíà ïðè÷èíà ñóùåñòâîâàíèÿ è íå-
âîçìîæíî ñïðàøèâàòü î ïðè÷èíå ñóùåñòâîâàíèÿ ÷åãî-òî, åñëè íå óñòàíîâëå-
íî, ñóùåñòâóåò ëè îíî âîîáùå.
12 Ñì. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 4; ñð. 6, 92à 20-27. Êîíòåêñò ýòîãî ìåñòà òàêîâ, ÷òî
íèêàêîå äîêàçàòåëüñòâî íå ìîæåò âåñòèñü îò îïðåäåëåíèÿ è ñóùíîñòè íåêî-
òîðîé âåùè [petitio principii – ïðåäâîñõîùåíèå îñíîâàíèÿ; ëîãè÷åñêàÿ îøèá-
êà, âîçíèêàþùàÿ â äîêàçàòåëüñòâå èëè â ñêðûòîì äîïóùåíèè íåäîêàçàííîé
ïðåäïîñûëêè. – Ïðèì. ðåä.]
13 Õîðîøèé îáçîð î ñîñòîÿíèè èññëåäîâàíèé äàåò àíòîëîãèÿ «The Many faced
Argument» (Ed. J.H. Hick, À.C. McGill, N.Y., 1967). Ïîëåçíîå èçäàíèå òåêñòîâ
(äâóÿçû÷íîå, ñ ââåäåíèåì è óêàçàòåëåì ñëîâ) ïðåäñòàâëÿåò Fr. S. Schmitt Î.
S.B. Anselm v. Canterbery, Proslogion. Stuttgart (Holzboog), 1962.
14 Òàê ïîëàãàþò ïðåæäå âñåãî Ê. Áàðò è À.Øòîëüö (Barth Ê. Fides quaårens
intellectum: Anselms Beweis der Existenz Gottes, 1931; Stolz Ans. Vere esse im
Proslogion des hl. Anselm // Scholastik (9) 1934, 400-409).
15 The Many faced Argument, S. 51-69.
16 Òàê ïîëàãàþò Á. Àäëüõîõ, À. Äóðîô è Å. Æèëüñîí; îáñóæäåíèå èõ ñì. â: The
Many faced Argument, S. 79-83.
17 Ó Ðàâåññîíà è Ýìå Ôîðåñòà (ñì. The Many faced Argument, S. 89-93).
18 Òàê Ìàê Ãèëë (Ibid. S. 82), âèäèò çíà÷èìîñòü â òîì, ÷òî «ñóùåñòâóåò àêòèâíàÿ
îòêðûòîñòü ÷åëîâåêà ê ðåàëüíîñòè – ê ðåàëüíîé ñóùíîñòè áëàãîäàðÿ «ïîíè-
ìàíèþ» è ê âîçìîæíîé ñóùíîñòè áëàãîäàðÿ «ïðåäïîëîæåíèþ»».
19 Ñð. The Many faced Argument, S. 83-89, ãäå óòâåðæäàåòñÿ, ÷òî àíñåëüìîâî ïî-
íÿòèå Áîãà îáîçíà÷àåò ãðàíèöû ÷åëîâå÷åñêîé ìûñëè, êîòîðàÿ ðàñïðîñòðàíÿ-
åòñÿ íà âñå ðåàëüíî âîçìîæíîå, â òî âðåìÿ êàê Áîã, â êà÷åñòâå ïðè÷èíû âñåãî

25
 ðåàëüíî âîçìîæíîãî, ÿâëÿåòñÿ äåéñòâèòåëüíûì è íå ìîæåò áîëåå ìûñëèòüñÿ
êàê âîçìîæíîå (è òî, ÷òî ìîæåò íå ñóùåñòâîâàòü). Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ìíå
õîòåëîñü áû çàìåòèòü: åñëè Áîã, êàê îñíîâà âñåãî âîçìîæíîãî, Ñàì íå åñòü
îïÿòü-òàêè âîçìîæíîñòü, íî íåîáõîäèìûì îáðàçîì äåéñòâèòåëüíîñòü, òî òà-
êîå ïîíèìàíèå íå ìîæåò áûòü äîñòèãíóòî èñõîäÿ èç âîçìîæíîãî (âåäü ïîíè-
ìàíèþ âîçìîæíîãî ïðåäøåñòâóåò ïîíèìàíèå äåéñòâèòåëüíîãî), íî òîëüêî èñ-
õîäÿ èç äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâóþùèõ âåùåé (òâîðåíèÿ) ïîñðåäñòâîì âîñõîæ-
äåíèÿ ê èõ ïðè÷èíå (ê Òâîðöó). Íî ýòî ïðîèñõîäèò ïðè èíäóêòèâíîì õîäå
ìûñëè, êàê â äîêàçàòåëüñòâàõ Ôîìû.
É.Êîïïåð (J.Kopper. Reflexion und Raisonnement im ontologischen Gottesbeweis.
Köln 1962) âïå÷àòëÿþùèì îáðàçîì ïîêàçàë, ÷òî â àðãóìåíòå Àíñåëüìà âîçìîæ-
íîñòü ïîñòèæåíèÿ Áîãà ðàçóìîì ñâÿçàíà ñ ðåôëåêñèåé î ãðàíèöàõ íàøåé âîç-
ìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ. Ýòîò àðãóìåíò ÿâëÿåòñÿ ðàññóæäåíèåì íå òîëüêî î ñó-
ùåñòâîâàíèè Áîãà, íî òàêæå è î ñàìîé òàêîé âîçìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ.
20 Òàê ó A.Kolping, Beckaert, A.Daniels. Îäíàêî Ìàê Ãèëë (S. 77 è äàëåå) êðèòè-
÷åñêè çàìå÷àåò îòíîñèòåëüíî ýòîé èíòåðïðåòàöèè, ÷òî îíà ÷åðïàåò îáúåêòèâ-
íóþ ðåàëüíîñòü ïîíÿòèÿ Áîãà èç ðåëèãèîçíîãî îïûòà, íî äîêàçàòåëüñòâî áû-
òèÿ Áîãà íå ìîæåò ññûëàòüñÿ íà ðåëèãèîçíûé îïûò; âåäü â òàêîì ñëó÷àå ìîæ-
íî îñïàðèâàòü òî, ÷òî ó Àíñåëüìà âîîáùå ñóùåñòâóåò äîêàçàòåëüñòâî. Äëÿ
Ê.Áàðòà èçâåñòíûé àðãóìåíò Àíñåëüìà òàêæå ÿâëÿåòñÿ òåîëîãè÷åñêîé ýêñï-
ëèêàöèåé ðåëèãèîçíîé âåðû â Áîãà.
Áîëåå ôèëîñîôñêè îáîñíîâàííûì ÿâëÿåòñÿ èññëåäîâàíèå Ä.Ãåíðèõà
(Henrich D. Der ontologische Gottesbeweis. Sein Problem und seine Geschichte in
der Neuzeit. Tübingen, 1960). Îí — è ýòî ïîó÷èòåëüíî, — ïîêàçûâàåò, êàê â
èñòîðèè âîäåéñòâèÿ àíñåëüìîâà ïðåäìåòà — âïëîòü äî Ãåãåëÿ — ïðîÿâëÿåòñÿ
îäíà ïðîáëåìà çàïàäíîé ìåòàôèçèêè, êàñàþùàÿñÿ ñîîòíîøåíèÿ ìûøëåíèÿ
è áûòèÿ: îíà ïîñòîÿííî çàùèùàåò îíòîëîãè÷åñêèé àðãóìåíò îò êðèòèêè, áóäòî
òîò ñîâåðøàåò íåçàêîííûé ïåðåõîä îò ïðîñòî ìûñëèìîé ñóùíîñòè Áîãà ê Åãî
ðåàëüíîìó ñóùåñòâîâàíèþ. Âñå ïîíÿòèÿ íåîáõîäèìîãî è âñåîáùåãî ïîçíà-
íèÿ èìåþò ñêîðåå îáúåêòèâíî-ðåàëüíîå, à íå ïðîñòî ìûñëèìîå çíà÷åíèå è
îòíîñÿòñÿ ê ñôåðå ðåàëüíîãî. ×òî êàñàåòñÿ ÷àñòî ïðèâîäèìîãî ïðèìåðà ñ òðå-
óãîëüíèêîì è åãî ñâîéñòâîì èìåòü ñóììó óãëîâ 2R, òî ýòî ñâîéñòâî ÿâëÿåòñÿ
íå ïðîñòî ìûñëèìûì, íî äîêàçàííûì îòíîñèòåëüíî ðåàëüíûõ óãëîâ. Òàêîå
îïðîâåðæåíèå êðèòèêè Àíñåëüìà ìíå êàæåòñÿ ñêîðåå îòíîñèòñÿ ê òîé ôîðìå
êðèòèêå Ôîìû, êîòîðóþ âîñïðîèçâîäèò Ý. Æèëüñîí, à íå ê ñàìîìó Ôîìå; âåäü
ó íåãî (êàê è ó Àðèñòîòåëÿ) åùå íå ñóùåñòâóåò ñîâðåìåííîãî, ñòðîãîãî ðàçäå-
ëåíèÿ ìûøëåíèÿ è áûòèÿ. Ãåíðèõ ñïðàâåäëèâî ïîëàãàåò, ÷òî â êàíòîâñêîé êðè-
òèêå îíòîëîãè÷åñêîãî àðãóìåíòà ðå÷ü èäåò î áîëüøåì, ÷åì ïðîñòî î ðàñêðûòèè
ëîãè÷åñêîé îøèáêè. Îíà ñêîðåå êàñàåòñÿ, ïîìèìî ïðî÷åãî, çàâèñèìîñòè ïî-
íÿòèÿ ñîâåðøåíñòâà Áîãà îò Åãî íåîáõîäèìîñòè, êîòîðóþ Äåêàðò ïðèíÿë â êà-
÷åñòâå îíòîëîãè÷åñêîãî àðãóìåíòà.
21 Îòíîñèòåëüíî ëîãèêè ýòîãî àðãóìåíòà è åãî êðèòè÷åñêîé ïðîâåðêè ñì. òàê-
æå: The Many faced Argument, S. 69 ff.
22 Òàêæå â âûøåïðèâåäåííîì ïðèìåðå, ÷òî òðåóãîëüíèê èìååò ñóììó óãëîâ 2R,
ýòî ãåîìåòðè÷åñêîå çíàíèå èñõîäèò èç îïûòà ñ äàííûìè â ñîçåðöàíèè, äåé-
ñòâèòåëüíûìè òðåóãîëüíèêàìè. È èìåííî ýòî ñëóæèò ãàðàíòèåé òîìó, ÷òî
ãåîìåòðè÷åñêèå ôèãóðû ñ èõ äîêàçóåìûìè ñâîéñòâàìè íå òîëüêî èäåàëüíûå è

26
 ìûñëèìûå â óìå ó÷åíîãî, íî òàêæå èìåþò fundamentum in re [îñíîâàíèå â äåé-
ñòâèòåëüíîñòè]. Àðèñòîòåëü âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» (I 1, 71à 19-24) ïðèâîäèò
ïðèìåð, êàê «â (íà÷åð÷åííîì) òðåóãîëüíèêå, âïèñàííîì â ïîëóîêðóæíîñòü»,
îïîçíàåòñÿ òðåóãîëüíèê, è ïîýòîìó åìó äîëæíî ïðèíàäëåæàòü, êàê è êàæäî-
ìó òðåóãîëüíèêó, ñâîéñòâî ñóììû óãëîâ áûòü ðàâíîé 2R. «Ïðèâåäåíèå» åñòü
ãëàãîë îò ñóùåñòâèòåëüíîãî epagoge, induction, êîòîðîå îáîçíà÷àåò îïûò, îñó-
ùåñòâëÿþùèéñÿ â ñôåðå äåéñòâèòåëüíûõ, äàííûõ åäèíè÷íîñòåé.
23 Ýòî ñîîòâåòñòâóåò, êàê óæå ñêàçàíî âûøå, âàæíîìó ïîëîæåíèþ èç ó÷åíèÿ
Àðèñòîòåëÿ î òåîðèè ïîçíàíèÿ (Âòîðàÿ Àíàëèòèêà II 7-8).
24 [Âîèñòèíó áûòèå, âûñøåå áûòèå – ëàò.] Íà ýòî îáðàùàåò îñîáîå âíèìàíèå À.Ø-
òîëüö (Stolz A. Vere esse im Proslogion des hl. Anselm // Scholastik (9) 1934, 400-
409; Zur Theologie Anselms im Proslogion // Catholica (1) 1939 (Paderborn), 1-24).
25 Êàê ýòî ïðîèñõîäèò â àðãóìåíòå Àíñåëüìà, åñëè âîîáùå ïîíèìàòü åãî êàê
ñèëëîãèçì.
26 ß íå áóäó ðàçáèðàòü ïîäðîáíî êðèòèêó Ãàóíèëî, ïîñêîëüêó îíà íå îòíîñèòñÿ
ê óïîìÿíóòîé òî÷êè çðåíèÿ, îò÷åòëèâî ïðåäñòàâëåííîé â êðèòèêå Ôîìû, ñëå-
äóþùåé àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ î íàóêå. Âîçðàæåíèÿ Ãàóíèëî íàïðàâëåíû
ñêîðåå ïðîòèâ àíñåëüìîâà ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè Áîãà êàê òîãî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ
÷åì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íè÷åãî áîëüøåãî» – îíè ñòàâÿò ýòî ïîíèìàíèå
ïîä âîïðîñ è ïðåäïîëàãàþò âåðó â êà÷åñòâå ïðåäïîñûëêè, îòäåëÿþò ýòî ïîíÿ-
òèå ñóùíîñòè êàê òîëüêî ìûñëèìîå â ðàçóìå îò ðåàëüíî ñóùåãî (ïðè ÷åì èñ-
ïîëüçóþò íåïîäõîäÿùèé ïðèìåð òîëüêî ìûñëèìîãî, èäåàëüíîãî îñòðîâà) è êðè-
òèêóþò åãî ôîðìóëèðîâêó – âìåñòî «òîãî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü
ïîìûñëåíî íè÷åãî áîëüøåå», äîëæíî ñòîÿòü «... íè÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü
ïîñòèãíóòî» èëè åùå òî÷íåå: «÷òî áîëüøå, ÷åì âñå âåùè», ÷òîáû òàêèì ïóòåì
ëèøèòü ñèëû ýòîò àðãóìåíò è óñòðàíèòü åãî. [Èìååòñÿ â âèäó Ãàóíèëî èç Ìàð-
ìóòüå, âîçðàæåíèå êîòîðîãî «Â çàùèòó ãëóïöà» ïîìåùåíî â: Àíñåëüì Êåíòåð-
áåðèéñêèé. Ñî÷. Ñ. 147–153. – Ïðèì. ðåä.]
27 Ñð. ìîþ ñòàòüþ «Zur metaphysischen Voraussetzung in Aristoteles’ «Physica»» â:
Natur und Geschichte (X. Dt. Kongr. f. Philos. 1972), Hamburg (Meiner) 1973,
429-437. Äàííàÿ ãëàâà èçëîæåíà â ìîåì äîêëàäå íà VIII Ìåæäóíàðîäíîì òî-
ìèñòñêîì êîíãðåññå 9 ñåíòÿáðÿ 1980 ã. â Ðèìå.
28 Ïîó÷èòåëüíî áûëî áû ðàññìîòðåòü, êàê Êàíò ñâÿçûâàåò ñâîþ êðèòèêó äîêà-
çàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà (â äèàëåêòè÷åñêîé ÷àñòè «Êðèòèêè ÷èñòîãî ðàçóìà») ñ
îñíîâàòåëüíîé êðèòèêîé (ðàöèîíàëèñòè÷åñêîé) ìåòàôèçèêè è îíòîëîãèè (â
àíàëèòèêå).
29 Ïîïûòêó óïîðÿäî÷èòü äîêàçàòåëüñòâà ïî èõ ïîäõîäó â ñîîòâåòñòâèè ñ ÷åòûðü-
ìÿ ïðè÷èíàìè, êàê ýòî ïûòàåòñÿ Ý. Êåííè (Kenny À. The Five Ways, p. 34 ff),
ìîæíî îñóùåñòâèòü òîëüêî ïîñðåäñòâîì íàñèëüñòâåííîé èíòåðïðåòàöèè (ñì.
íèæå, Ïðèëîæåíèå [Seidl H., Thomas von Aquin. Die Gottesbeweise in der
«Summe gegen die Heiden» und der «Summe der Theologie». Hamburg, 1996]).
30 «Òðàíñöåíäåíòíûì» íàçûâàåòñÿ, êàê èçâåñòíî, ñóùåå ñî ñâîèìè ïðèçíàêà-
ìè, êîëü ñêîðî îíî ïðåâîñõîäèò ðîäû êàòåãîðèé. Ïðè ýòîì ñóùåñòâóåò àíà-
ëîãèÿ ïî îòíîøåíèþ ïåðâîé ïðè÷èíå êàê ê ïåðâîé èíñòàíöèè. Òàê óæå àêöè-
äåíòàëüíîå áûòèå îòíîñèòñÿ ê ñóáñòàíöèàëüíîìó, êàê áûòèå â ìåíüøåé ñòå-
ïåíè ê áûòèþ â áîëüøåé ñòåïåíè («Ìåòàôèçèêà» IV 2 è VII 1) è âîîáùå êàê
áûòèå, èìåþùåå ïðè÷èíó, ê ïðè÷èííîìó (ñð. Ââåäåíèå II ìîåãî êîììåíòà-
ðèÿ ê «Ìåòàôèçèêå», òîì 2, XVII è äàëåå. Ñîãëàñíî ÷åòâåðòîìó äîêàçàòåëü-

27
 ñòâó (ñëåäóÿ «Ìåòàôèçèêå» II 1) áûòèå â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòåïåíè íà-
ïðàâëåíî íà ìàêñèìóì, êîòîðûé åñòü ïåðâîïðè÷èíà è ïåðâîàíàëîãèÿ äëÿ âñåãî
áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîãî è ñóùåãî.
31 Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, äâèæåíèå, ñ îäíîé ñòîðîíû (êàê íåçàâåðøåííûé àêò
áûòèÿ («Ôèçèêà» III 1-2)), ïîñòèãàåòñÿ è îïðåäåëÿåòñÿ ðàçóìîì, à, ñ äðóãîé
ñòîðîíû, ïîñòèãàåòñÿ ÷óâñòâàìè, ïîñêîëüêó îíî (êàê è ïîêîé, ÷èñëî, âåëè÷è-
íà, åäèíîå «Î äóøå» II 6 è III 2) — äëÿ òàê íàçûâàåìîãî «îáùåãî ÷óâñòâà» åñòü
«îáùåå âîñïðèíèìàåìîå». Ñ ýòèì ñîãëàñóåòñÿ òî, ÷òî Àðèñòîòåëü â «Ôèçèêå»
VIII 3 (253à 32-34) îòðèöàåò ïîïûòêó ýëåàòîâ îòêëîíèòü ñ ïîìîùüþ àðãóìåí-
òîâ äâèæåíèå âîîáùå, êàê áîëåçíü ðàçóìà, ïîñêîëüêó îí «îñòàâëÿåò â ñòîðîíå
÷óâñòâåííîå âîñïðèÿòèå».
32 Äëÿ ëó÷øåãî ïîíèìàíèÿ ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî áûòèå è ñóùíîñòü âåùåé â ìèðå, äåé-
ñòâèòåëüíî, òåñíî ñâÿçàíû (è ìîãóò òàêæå áûòü ñâÿçàíû â âûñêàçûâàíèè ïîñðåä-
ñòâîì ëîãè÷åñêîãî òîæäåñòâà), íî, ðàññìîòðåííûå îíòîëîãè÷åñêè, îíè íå òîæäå-
ñòâåííû; ñóùíîñòü âåùåé â ìèðå íå åñòü ïðîñòî èõ áûòèå (êàê â ñëó÷àå ñ Áîãîì) –
ñì. S.th. I 3, 4. Êîëü ñêîðî áûòèå îòëè÷íî îò ñóùíîñòè, îíî îòíîñèòñÿ, ïîæàëóé,
ïðåæäå âñåãî ê àñïåêòó ñóùåñòâîâàíèÿ, â îòíîøåíèè êîòîðîãî è ñòàâèòñÿ âîïðîñ î
ïðè÷èíå. Ïîñêîëüêó â ñëó÷àå âåùåé â ìèðå èõ èììàíåíòíûå ñóùíîñòíûå ïðè÷èíû
îïÿòü-òàêè «ñóùåñòâóþò», â òàêîì æå àêòå ñóùåñòâîâàíèÿ, êàê è ñàìè âåùè, òî îíè
âûäàþò èõ ðàäèêàëüíóþ çàâèñèìîñòü îò òðàíñöåíäåíòíîé ïðè÷èíû áûòèÿ.
33 Ýòî äîêàçàòåëüñòâî èìååò òó æå èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó, êàê è äîêàçàòåëü-
ñòâî áûòèÿ Áîãà â Ñóììàõ (ñì. âûøå, ãë. II, ñòð. 11). Îíî èñõîäèò, êàê è òî, èç
íåêîåãî ïðèçíàêà, êîòîðûì îáëàäàþò âåùè â ìèðå (Î1,2,3) è âåäåò, ÷åðåç ïðè-
÷èííîñòü (ñ), êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ â ñóùíîñòè âåùåé, ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåð-
âîé ïðè÷èíå (Ñ).
Î1,2,3 — ñ
ñ—Ñ
Î1,2,3 — Ñ.
34 Ñð. («Î äóøå», III 5 430à 17-18) óòâåðæäåíèå, ÷òî «íàø ðàçóì ïî ñâîåé ñóùíî-
ñòè íàõîäèòñÿ â àêòóàëüíîñòè» (ñ ÷òåíèåì ™nerge…v âìåñòî ™nšrgeia).
35 Íàïðèìåð, ó Èóñòèíà Ìó÷åíèêà, êîòîðûé õðèñòèàíñêóþ ðåëèãèþ íàçûâàë
«åäèíñòâåííî èñòèííîé ôèëîñîôèåé».
36 Òàê, Êëèìåíò Àëåêñàíäðèéñêèé âèäèò â Ïëàòîíå «ôèëîñîôñêîãî ó÷åíèêà
Ìîèñåÿ».
37 Òàê ó Òåðòóëëèàíà â Apologeticum («Àïîëîãåòè÷åñêèõ ñî÷èíåíèÿõ») è â De
praescriptionibus adv. haereticos («Î ïðåñêðèïöèÿõ ïðîòèâ åðåòèêîâ»). Â De
carne Christi («Î ïëîòè Õðèñòà») åñòü èçâåñòíîå âûñêàçûâàíèå: certum est quia
impossibile est [«Ýòî íåñîìíåííî, èáî íåâîçìîæíî» Ñì.: Òåðòóëëèàí Ê.Ñ.Ô.
Èçáð. ñî÷. Ì., 1994. Ñ. 166. – Ïðèì. ðåä.]).
38 Èç XIX ñòîëåòèÿ â îñîáåííîñòè ñëåäóåò íàçâàòü C.Êüåðêåãîðà, èç íàøåãî –
Ê.Áàðòà è Ä.Áîíõîôôåðà, ïðîèçíåñøåãî àôîðèçì (â «Akt und Sein»): «Áîã,
êîòîðûé «ñóùåñòâóåò», – íå ñóùåñòâóåò» (Den Gott, den «es gibt», gibt es nicht).
39 Ïåðâûå ãðå÷åñêèå ôèëîñîôû, íà÷èíàÿ ñ Ôàëåñà, ñ èõ âîïðîñàìè îá àðõý (íà-
÷àëå) âåùåé ÿâíî íàõîäèëèñü ïîä âëèÿíèåì ðåëèãèîçíûõ ìèôîâ (Ãåñèîäà è
äð.) î íà÷àëå êàê ðîäà áîãîâ è ëþäåé, òàê è êîñìîñà, õîòÿ èõ ñïîñîá âîïðîøà-
íèÿ ÿâëÿåòñÿ ïðèíöèïèàëüíî íîâûì è äâèæèì íå ðåëèãèîçíûì, à ïîçíàâà-
òåëüíûì èíòåðåñîì (ñð. â îñîáåííîñòè ââåäåíèå â êíèãå Capelle W. Die
Vorsokratiker, Stuttgart ( Êröner), 1968).

28
 Òàêèå ïîíÿòèÿ, êàê «î÷èùåííîñòü» ïîçíàíèÿ (îò ÷óâñòâåííîãî) è «ñîçåðöà-
íèå» (theoria), èçíà÷àëüíî, ïî âèäèìîìó, ïðîèñõîäÿò èç ÿçûêà ìèñòåðèé.
40 Òàê â: Topitsch E. Vom Ursprung und Ende der Metaphysik (dtv, München, 1972).
Îòíîñèòåëüíî Ïëàòîíà ìíå õîòåëîñü áû â äîïîëíåíèå ñêàçàòü: åñëè îí (â
«Ôåäðå» è «Ïèðå») ñîîòíîñèò ôèëîñîôñêèé ïîäõîä è ñàêðàëüíûé â ìèñòåðè-
ÿõ è îáðàçóåò íîâûå ìèôû äëÿ óãëóáëåíèÿ ôèëîñîôñêîãî ïîíèìàíèÿ, òî ýòî
ïðîèñõîäèò ñêîðåå íå â èñõîäíî ðåëèãèîçíîì ìûøëåíèè, à â ïàìÿòü î ðåëè-
ãèîçíûõ èñòîêàõ, ïåðåä ëèöîì ôèëîñîôèè, êîòîðàÿ ñòàíîâèòñÿ ìåæäó òåì
ñëèøêîì îáîñîáëåííîé íàóêîé. Ñð. Geyer C.-Fr. Einf. i. d. Philosophie d. Antike.
Darmstadt, 1978, (ãë. 1); èíà÷å â Albert K. Griechische Religion und Platontsche
Philosophie. Hamburg (Meiner), 1980, ñîãëàñíî êîòîðîìó îò Ãåñèîäà äî Ïëàòî-
íà äîëæíî ñóùåñòâîâàòü ðåëèãèîçíîå ôèëîñîôñòâîâàíèå.
41 Ìåæäó ìåòàôèçèêîé è ðåëèãèåé ñëåäóåò ïðîâîäèòü ðàçëè÷èå êàê ìåæäó äâóìÿ
òèïàìè ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, – ÷òî, ïî-âèäèìîìó, ñ íåîáõîäèìîñòüþ
ïðîòèâîðå÷èò ìàðêñèñòñêî-ëåíèíñêîé êðèòèêå ðåëèãèè; îíà âèäèò â ðåëèãèè
íàðîäîâ (â èõ èñòîðè÷åñêîì ñòàíîâëåíèè) òîëüêî ïðèìèòèâíóþ ñòóïåíü îáúÿñ-
íåíèÿ ïðèðîäû, êîòîðàÿ çàòåì ïðåîäîëåâàåòñÿ ðàçâèòèåì åñòåñòâåííûõ íàóê è
óñòðàíÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì êðèòèêè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà.
Îøèáêà çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî çäåñü ðåëèãèîçíàÿ äåÿòåëüíîñòü ðàññìàòðè-
âàåòñÿ íå êàê ñàìîñòîÿòåëüíàÿ, íî êàê ñâåäåííàÿ ê íàó÷íîé. Íåâåðíî òàêæå
ïîëàãàòü, ÷òî ðåëèãèîçíîå ïî÷èòàíèå Áîãà âîçíèêàåò èëè óíè÷òîæàåòñÿ â çà-
âèñèìîñòè îò óãëóáëåíèÿ èëè êðèòèêè äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà.
Äðóãàÿ îøèáêà, ïñèõîëîãè÷åñêîãî ðîäà, çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî ðåëèãèÿ ðàñ-
ñìàòðèâàåòñÿ êàê ïðîäóêò âîñïèòàíèÿ. Ïðàâäà, ðåëèãèîçíàÿ ñïîñîáíîñòü ó
÷åëîâåêà, êàê è êàæäàÿ äðóãàÿ (íàïðèìåð, ñîöèàëüíàÿ, ìóçûêàëüíàÿ è äð.)
íóæäàåòñÿ â âîñïèòàíèè, òî åñòü â àêòóàëèçàöèè êàê äåÿòåëüíîñòè (ïîñðåä-
ñòâîì îáó÷åíèÿ, óïðàæíåíèÿ è äð.). È, òåì íå ìåíåå, âîñïèòàíèå – ýòî íå
âñå; îíî äîëæíî áûòü ñâÿçàíî ñ åñòåñòâåííîé ñïîñîáíîñòüþ. Åñëè åå íå áûëî
áû â ÷åëîâåêå èçíà÷àëüíî, òî åå íåâîçìîæíî áûëî áû âîñïèòàòü.
42 Â. Êëþêñåí îáðàòèë íàñòîé÷èâîå âíèìàíèå íà «ðàöèîíàëüíîñòü ðåëèãèîç-
íîãî îïûòà» â äîêëàäå â Áîííå îò 27, 10. 1980.
43 Ñð. Heiler Fr., Erscheinungsformen und Wesen der Religion. Stuttgart, 1961. S. 455ff.
44 Èíòåëëèãèáåëüíàÿ ñóùíîñòü õðèñòèàíñêîãî îòêðîâåíèÿ – ïðè÷èíà åå âñòðå÷è
â èñòîðèè ñ ãðå÷åñêîé ôèëîñîôèåé è ðàçâèòèÿ òåîëîãèè – âñåãäà ïîä÷åðêèâà-
ëàñü öåðêîâíûìè ó÷åíûìè; íàïðèìåð, Àâãóñòèíîì â òðàêòàòàõ «Îá èñòèííîé
ðåëèãèè» [Áëàæåííûé Àâãóñòèí. Òâîðåíèÿ. Ò. 1. Êèåâ, 1998. – Ïðèì. ðåä.], «Î
åäèíñòâå âåðîâàíèÿ» è ïðî÷., Åâñåâèåì â Praeparatio evangelica [«Åâàíãåëè÷åñ-
êîì ïðèóãîòîâëåíèè» – Ïðèì. ðåä.], Ãðèãîðèåì Íèññêèì â Oratio catechetica
magna [«Áîëüøîé êàòåõè÷åñêîé ðå÷è». – Ïðèì. ðåä.] (IV â.), Èîàííîì Äàìàñ-
êèíûì â «Èñòîêàõ ïîçíàíèÿ» (êí. II, VIII â.). Òàêæå è àðàáñêèé òåîëîã Àâåððî-
ýñ (XII â.) â Harmonia religionis et philosophiae [«Ãàðìîíèè ìåæäó ðåëèãèåé è
ôèëîñîôèåé». – Ïðèì. ðåä.] ðàññìàòðèâàåò âîçìîæíîñòü ðàöèîíàëüíîãî ðàñ-
êðûòèÿ ìóñóëüìàíñêîé ðåëèãèè ñ ïîìîùüþ àðèñòîòåëåâñêîé ôèëîñîôèè.
45 Â Philosophische Brocken, ãë. 3.
46 Ïî Àðèñòîòåëþ, íàóêà òàêæå íå ìîæåò ïðèâåñòè äîêàçàòåëüñòâî î ñóùåñòâîâàíèè
åå ïðåäìåòîâ, à äîëæíà èìåòü åãî â êà÷åñòâå ïðåäïîñûëêè. (Ñì. â ãë. III Ñ. 17).

29
 ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ

ÄÎÊÀÇÀÒÅËÜÑÒÂÀ ÁÛÒÈß ÁÎÃÀ

 «SUMMA CONTRA GENTILES»
È «SUMMA THEOLOGIAE»

30
 SUMMA CONTRA GENTILES

Liber primus

Capitulum 10
De opinione dicentium quod Deum esse demonstrari non potest cum sit
per se notum

Haec autem consideratio qua quis nititur ad demonstrandum Deum

esse, superflua fortasse quibusdam videbitur, qui asserunt quod Deum
esse per se notum est, ita quod eius contrarium cogitari non possit, et sic
Deum esse demonstrari non potest. Quod quidem videtur ex his.
Illa enim per se esse nota dicuntur quae statim notis terminis
cognoscuntur: sicut, cognito quid est totum et quid est pars, statim
cognoscitur quod omne totum est maius sua parte. Huiusmodi autem
est hoc quod dicimus Deum esse. Nam nomine Dei intelligimus aliquid
quo maius cogitari non potest. Hoc autem in intellectu formatur ab eo
qui audit et intelligit nomen Dei: ut sic saltem in intellectu iam Deum
esse oporteat. Nec potest in intellectu solum esse: nam quod in intellectu
et re est, maius est eo quod in solo intellectu est; Deo autem nihil esse
maius ipsa nominis ratio demonstrat. Unde restat quod Deum esse per
se notum est, quasi ex ipsa significatione nominis manifestum.
Item. Cogitari quidem potest quod aliquid sit quod non possit
cogitari non esse. Quod maius est evidenter eo quod potest cogitari non
esse. Sic ergo Deo aliquid maius cogitari posset, si ipse posset cogitari
non esse. Quod est contra rationem nominis. Relinquitur quod Deum
esse per se notum est.

31
 ÑÓÌÌÀ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊÎÂ

Êíèãà ïåðâàÿ

Ãëàâà 10
Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî,
ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå

Òî ðàçìûøëåíèå, íà êîòîðîå îïèðàþòñÿ äëÿ äîêàçàòåëüñòâà

òîãî, ÷òî Áîã åñòü, ïîæàëóé, ïîêàæåòñÿ èçëèøíèì òåì, êòî óòâåð-
æäàåò: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó ïðîòè-
âîïîëîæíîå ýòîìó íåëüçÿ ïîìûñëèòü è, òàêèì îáðàçîì, òî, ÷òî
Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàííûì. Ýòî, ïî ìåíüøåé ìåðå, êà-
æåòñÿ [âûòåêàþùèì] èç ñëåäóþùåãî.
Âåäü «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» íàçûâàåòñÿ òî [óòâåðæäåíèå],
êîòîðîå èçâåñòíî òîò÷àñ, êàê òîëüêî ïîçíàþòñÿ åãî òåðìèíû: òàê,
íàïðèìåð, åñëè ïîçíàíî, ÷òî åñòü öåëîå è ÷òî åñòü ÷àñòü, òîò÷àñ
æå ïîçíàåòñÿ, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè. Íî òàêîãî ðîäà
è òî, ÷òî ìû ãîâîðèì, – «Áîã åñòü». Âåäü ïîä èìåíåì Áîãà ìû ïî-
íèìàåì íå÷òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå-
÷òî áîëüøåå. Ýòà æå [èäåÿ] îáðàçóåòñÿ â èíòåëëåêòå òîãî, êòî ñëû-
øèò è ïîíèìàåò èìÿ Áîãà; ïîòîìó íàäëåæèò, ÷òîáû Áîã áûë, ïî
êðàéíåé ìåðå, â èíòåëëåêòå. Íî Îí íå ìîæåò áûòü òîëüêî â èí-
òåëëåêòå: âåäü òî, ÷òî åñòü è â èíòåëëåêòå è â äåéñòâèòåëüíîñòè,
áîëüøå, ÷åì òî, ÷òî òîëüêî â èíòåëëåêòå. Íî áîëüøå Áîãà íåò íè-
÷åãî, êàê ïîêàçûâàåò ñàì ñìûñë Åãî èìåíè1 . Ïîýòîìó îñòàåòñÿ
[çàêëþ÷èòü]: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå; ýòî î÷åâèäíî
êàê áû èç çíà÷åíèÿ èìåíè.
À òàêæå. Ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî íå÷òî åñòü, åñëè î íåì íåëüçÿ
ïîìûñëèòü, ÷òî åãî íåò. Íî «òî, ÷òî åñòü» î÷åâèäíî áîëåå òîãî, î
÷åì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî åãî íåò. Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæíî ïîìûñ-
ëèòü íå÷òî áîëüøåå Áîãà, åñëè î Íåì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî Åãî
íåò. ×òî ïðîòèâîðå÷èò ñìûñëó èìåíè2 . Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ
[çàêëþ÷èòü]: òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå.
32
 Adhuc. Propositiones illas oportet esse notissimas in quibus idem
de seipso praedicatur, ut, homo est homo; vel quarum praedicata in
definitionibus subiectorum includuntur, ut, homo est animal. In Deo
autem hoc prae aliis invenitur, ut infra ostendetur, quod suum esse est
sua essentia, ac si idem sit quod respondetur ad quaestionem quid est,
et ad quaestionem an est. Sic ergo cum dicitur, Deus est, praedicatum
vel est idem subiecto, vel saltem in definitione subiecti includitur. Et
ita Deum esse per se notum erit.
Amplius. Quae naturaliter sunt nota, per se cognoscuntur: non enim
ad ea cognoscenda inquisitionis studio pervenitur. At Deum esse
naturaliter notum est: cum in Deum naturaliter desiderium hominis
tendat sicut in ultimum finem, ut infra patebit. Est igitur per se notum
Deum esse.
Item. Illud per se notum oportet esse quo omnia alia cognoscuntur.
Deus autem huiusmodi est. Sicut enim lux solis principium est omnis
visibilis perceptionis, ita divina lux omnis intelligibilis cognitionis
principium est: cum sit in quo primum maxime lumen intelligibile
invenitur. Oportet igitur quod Deum esse per se notum sit.
Ex his igitur et similibus aliqui opinantur Deum esse sic per se notum
existere ut contrarium mente cogitari non possit.

Capitulum 11
Reprobatio praemissae opinionis et solutio rationum praemissarum

Praedicta autem opinio provenit partim quidem ex consuetudine qua

ex principio assueti sunt nomen Dei audire et invocare. Consuetudo
autem, et praecipue quae est a puero, vim naturae obtinet: ex quo contingit
ut ea quibus a pueritia animus imbuitur, ita firmiter teneat ac si essent
naturaliter et per se nota. Partim vero contingit ex eo quod

33
 Ê òîìó æå. Òåì ïîëîæåíèÿì íàäëåæèò áûòü íàèáîëåå èçâåñ-
òíûìè, â êîòîðûõ òîìó æå ñàìîìó ïðåäèöèðóåòñÿ òî æå ñàìîå, êàê,
íàïðèìåð: «÷åëîâåê åñòü ÷åëîâåê», èëè â êîòîðûõ ïðåäèêàòû çàê-
ëþ÷àþòñÿ â îïðåäåëåíèÿõ ñóáúåêòîâ, êàê: «÷åëîâåê åñòü æèâîå ñó-
ùåñòâî». Íî (êàê íèæå áóäåò ïîêàçàíî, â ãë. 22) ê Áîãó ïðåæäå,
÷åì ê [÷åìó-ëèáî] äðóãîìó, îòíîñèòñÿ òî, ÷òî Åãî ñóùåñòâîâàíèå
åñòü Åãî ñóùíîñòü, êàê åñëè áûëî áû îäíèì è òåì æå òî, ÷òî äàåò-
ñÿ â îòâåò íà âîïðîñû «÷òî Îí åñòü?» è «åñòü ëè Îí?». Ñëåäîâà-
òåëüíî, êîãäà ãîâîðèòñÿ «Áîã åñòü», òî ïðåäèêàò èëè åñòü òî æå ñà-
ìîå, ÷òî è ñóáúåêò, èëè, ïî êðàéíåé ìåðå, çàêëþ÷åí â îïðåäåëå-
íèè ñóáúåêòà. È, òàêèì îáðàçîì, òî, ÷òî Áîã åñòü, áóäåò èçâåñòíûì
ñàìî ïî ñåáå3 .
Äàëåå. Òî, ÷òî èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì, ïîçíàåòñÿ ñàìî
ïî ñåáå; âåäü äëÿ åãî ïîçíàíèÿ íå òðåáóåòñÿ óñèëèÿ èññëåäîâàíèÿ.
À òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì4 , ïîñêîëüêó
åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàíèå ÷åëîâåêà ñòðåìèòñÿ ê Áîãó, êàê ê
ïðåäåëüíîé öåëè, ÷òî áóäåò ÿñíî íèæå (I, 3, 25). Ñëåäîâàòåëüíî,
òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå.
À òàêæå. Íàäëåæèò áûòü èçâåñòíûì ñàìîìó ïî ñåáå òîìó, ïî-
ñðåäñòâîì ÷åãî ïîçíàåòñÿ âñå îñòàëüíîå. Íî Áîã èìåííî òàêîâ.
Âåäü êàê ñâåò ñîëíöà åñòü îñíîâàíèå âñÿêîãî çðèòåëüíîãî âîñïðè-
ÿòèÿ, òàê è áîæåñòâåííûé ñâåò åñòü îñíîâàíèå âñÿêîãî óìîïîñòè-
ãàåìîãî ïîçíàíèÿ, ïîñêîëüêó ïåðâûé óìîïîñòèãàåìûé ñâåò íàõî-
äèòñÿ â Íåì â íàèáîëüøåé ñòåïåíè5 . Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò,
÷òîáû òî, ÷òî Áîã åñòü, áûëî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå.
Òàêèì îáðàçîì, èç ýòèõ è ïîäîáíûõ [äîâîäîâ] íåêîòîðûå ñî-
ñòàâèëè ìíåíèå: òî, ÷òî Áîã åñòü, ñóùåñòâóåò êàê èçâåñòíîå ñàìî
ïî ñåáå, òàê ÷òî ïðîòèâîïîëîæíîå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî óìîì.

Ãëàâà 11
Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå
ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ

Óïîìÿíóòîå æå ìíåíèå ïðîèñõîäèò îò÷àñòè èç ïðèâû÷êè,

ïîñêîëüêó èçíà÷àëüíî îíè [ñòîðîííèêè ýòîãî ìíåíèÿ] áûëè
ïðèó÷åíû ñëóøàòü è ïðèçûâàòü èìÿ Áîãà. Ïðèâû÷êà æå, è
ïðåæäå âñåãî òà, êîòîðàÿ ñ äåòñòâà, ïðèîáðåòàåò ñèëó ïðèðîäû;
èç-çà ÷åãî ñëó÷àåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî âïèòàëîñü äóøîé ñ äåòñòâà, òàê
êðåïêî óäåðæèâàåòñÿ, êàê åñëè áû îíî áûëî åñòåñòâåííî è
èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå. Îò÷àñòè æå ýòî ïðîèñõîäèò îò òîãî, ÷òî
34
non distinguitur quod est notum per se simpliciter, et quod est quoad
nos per se notum. Nam simpliciter quidem Deum esse per se notum est:
cum hoc ipsum quod Deus est, sit suum esse. Sed quia hoc ipsum quod
Deus est mente concipere non possumus, remanet ignotum quoad nos.
Sicut omne totum sua parte maius esse, per se notum est simpliciter: ei
autem qui rationem totius mente non conciperet, oporteret esse ignotum.
Et sic fit ut ad ea quae sunt notissima rerum, noster intellectus se habeat
ut oculus noctuae ad solem, ut II Metaphys. dicitur.
Nec oportet ut statim, cognita huius nominis Deus significatione,
Deum esse sit notum, ut prima ratio intendebat. – Primo quidem, quia
non omnibus notum est, etiam concedentibus Deum esse, quod Deus
sit id quo maius cogitari non possit: cum multi antiquorum mundum
istum dixerint Deum esse. Nec etiam ex interpretationibus huius nominis
Deus, quas Damascenus ponit, aliquid huiusmodi intelligi datur. –
Deinde quia, dato quod ab omnibus per hoc nomen Deus intelligatur
aliquid quo maius cogitari non possit, non necesse erit aliquid esse quo
maius cogitari non potest in rerum natura. Eodem enim modo necesse
est poni rem, et nominis rationem. Ex hoc autem quod mente concipitur
quod profertur hoc nomine Deus, non sequitur Deum esse nisi in
intellectu. Unde nec oportebit id quo maius cogitari non potest esse nisi
in intellectu. Et ex hoc non sequitur quod sit aliquid in rerum natura
quo maius cogitari non possit. Et sic nihil inconveniens accidit
ponentibus Deum non esse: non enim inconveniens est quolibet dato
vel in re vel in intellectu aliquid maius cogitari posse, nisi ei qui concedit
esse aliquid quo maius cogitari non possit in rerum natura.
Nec etiam oportet, ut secunda ratio proponebat, Deo posse aliquid maius
cogitari si potest cogitari non esse. Nam quod possit cogitari non esse, non ex
imperfectione sui esse est vel incertitudine, cum suum esse sit secundum se
manifestissimum: sed ex debilitate nostri intellectus, qui eum intueri non potest

35
íå ïðîâîäèòñÿ ðàçëè÷èÿ ìåæäó òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå
ïðîñòî, è òåì, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå îòíîñèòåëüíî íàñ. Âåäü
òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ïðîñòî, ïîñêîëüêó òî, ÷òî
Áîã åñòü, åñòü Åãî áûòèå. Íî ïîñêîëüêó òî, ÷òî åñòü Áîã, ìû íå
ìîæåì óõâàòèòü óìîì, îíî îñòàåòñÿ íåèçâåñòíûì îòíîñèòåëüíî
íàñ. Íàïðèìåð, òî, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè, èçâåñ-
òíî ñàìî ïî ñåáå ïðîñòî, íî äëÿ òîãî, êòî óìîì íå óõâàòèë ñìûñ-
ëà «öåëîãî», íàäëåæàëî áû, ÷òîáû ýòî áûëî íåèçâåñòíûì. È òàê
ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî îòíîñèòåëüíî ñàìîãî èçâåñòíîãî èç âåùåé, íàø
èíòåëëåêò âåäåò ñåáÿ êàê ãëàç ñîâû ïî îòíîøåíèþ ê ñîëíöó, êàê
ãîâîðèòñÿ âî âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè».
È íå íàäëåæèò, ÷òîáû òîò÷àñ æå, êàê ïîíÿòî, ÷òî îáîçíà÷àåòñÿ
èìåíåì «Áîã», ñòàëî èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü, êàê òî íàìåðåâàëñÿ
[äîêàçàòü] ïåðâûé äîâîä. Âî-ïåðâûõ, ïîñêîëüêó íå äëÿ âñåõ, êòî ñîãëà-
øàåòñÿ, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî, ÷òî Áîã åñòü òî, áîëåå ÷åãî íè÷åãî
íåâîçìîæíî ïîìûñëèòü, òàê êàê ìíîãèå äðåâíèå ãîâîðèëè, ÷òî ýòîò
ìèð åñòü Áîã. È íå èç òîëêîâàíèé ýòîãî èìåíè – «Áîã», êàê ïîëàãàåò
Äàìàñêèí6 , äàåòñÿ ïîíèìàíèå ÷åãî-òî òàêîãî ðîäà. Äàëåå, ïîñêîëü-
êó, äàæå äîïóñòèâ, ÷òî äëÿ âñåõ, ïîíèìàþùèõ èìÿ «Áîã», Îí åñòü
íå÷òî, áîëåå ÷åãî íè÷òî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî, âñå æå íå áóäåò
íåîáõîäèìûì, ÷òî áû òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñ-
ëåíî íå÷òî áîëüøåå, áûëî â äåéñòâèòåëüíîñòè. Âåäü íåîáõîäèìî, ÷òî-
áû áûëè ðàâíûì îáðàçîì îïðåäåëåíû è âåùü è ñìûñë èìåíè. Èç òîãî
æå, ÷òî âûðàæàåìîå ýòèì èìåíåì «Áîã» ñõâàòûâàåòñÿ óìîì, ñëåäóåò
òîëüêî òî, ÷òî Áîã åñòü â èíòåëëåêòå. Ïîýòîìó íå áóäåò íåîáõîäè-
ìûì, ÷òîáû òî, áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî íè÷åãî ïîìûñëèòü, ñóùå-
ñòâîâàëî èíà÷å, êàê â èíòåëëåêòå. È èç ýòîãî íå ñëåäóåò, ÷òî íå÷òî,
áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî ÷òî-ëèáî ïîìûñëèòü, ñóùåñòâóåò â ïðèðî-
äå âåùåé. È òàê íè÷åãî íåñîîáðàçíîãî íå ïðåäñòàâëÿåòñÿ òåì, êòî
ïîëàãàåò, ÷òî Áîãà íåò, âåäü åñëè íå÷òî äàíî èëè â ïðèðîäå âåùåé
èëè â èíòåëëåêòå, òî âïîëíå ñîîáðàçíî, ÷òî ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî
íå÷òî áîëüøåå, êðîìå êàê äëÿ òîãî, êòî äîïóñêàåò, ÷òî â ïðèðîäå âå-
ùåé åñòü íå÷òî, áîëüøå ÷åãî íåâîçìîæíî íè÷åãî ïîìûñëèòü.
È íå íàäëåæèò, êàê ýòî ïðåäñòàâëåíî âî âòîðîì äîâîäå, ÷òî ìîæ-
íî ïîìûñëèòü íå÷òî áîëüøåå, ÷åì Áîã, åñëè î Íåì ìîæíî ïîìûñ-
ëèòü, ÷òî Åãî íåò. Âåäü òî, ÷òî î Íåì ìîæíî ïîìûñëèòü, ÷òî Åãî
íåò, [ñëó÷àåòñÿ] íå èç-çà íåñîâåðøåíñòâà èëè íåäîñòîâåðíîñòè Åãî
áûòèÿ, èáî Åãî áûòèå, ñàìî ïî ñåáå, íàèáîëåå î÷åâèäíî, íî èç-çà
ñëàáîñòè íàøåãî èíòåëëåêòà, êîòîðûé íå ìîæåò ñîçåðöàòü Åãî

36
per seipsum, sed ex effectibus eius, et sic ad cognoscendum ipsum esse
ratiocinando perducitur.
Ex quo etiam tertia ratio solvitur. Nam sicut nobis per se notum est
quod totum sua parte sit maius, sic videntibus ipsam divinam essentiam
per se notissimum est Deum esse, ex hoc quod sua essentia est suum
esse. Sed quia eius essentiam videre non possumus, ad eius esse
cognoscendum non per seipsum, sed per eius effectus pervenimus.
Ad quartam etiam patet solutio. Sic enim homo naturaliter Deum
cognoscit sicut naturaliter ipsum desiderat. Desiderat autem ipsum homo
naturaliter inquantum desiderat naturaliter beatitudinem, quae est
quaedam similitudo divinae bonitatis. Sic igitur non oportet quod Deus
ipse in se consideratus sit naturaliter notus homini, sed similitudo ipsius.
Unde oportet quod per eius similitudines in effectibus repertas in
cognitionem ipsius homo ratiocinando perveniat.
Ad quintam etiam de facili patet solutio. Nam Deus est quidem quo
omnia cognoscuntur, non ita quod alia non cognoscantur nisi eo cognito,
sicut in principiis per se notis accidit: sed quia per eius influentiam omnis
causatur in nobis cognitio.

Capitulum 12
De opinione dicentium quod Deum esse demonstrari non potest sed sola
fide tenetur

Est autem quaedam aliorum opinio praedictae positioni contraria,

per quam etiam inutilis redderetur conatus probare intendentium Deum
esse. Dicunt enim quod Deum esse non potest per rationem inveniri,
sed per solam viam fidei et revelationis est acceptum.
Ad hoc autem dicendum moti sunt quidam propter debilitatem
rationum quas aliqui inducebant ad probandum Deum esse.
Posset tamen hic error fulcimentum aliquod falso sibi assumere ex quorundam
philosophorum dictis, qui ostendunt in Deo idem esse essentiam et esse, scilicet id

37
ñàìîãî ïî ñåáå, à òîëüêî èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé. Òàêèì îáðà-
çîì, ê ïîçíàíèþ Åãî áûòèÿ ïðèõîäÿò ïîñðåäñòâîì ðàññóæäåíèé.
Íà òîì æå îñíîâàíèè ðàçðåøàåòñÿ è òðåòèé äîâîä. Âåäü ïî-
äîáíî òîìó, êàê íàì èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ÷òî öåëîå áîëüøå ñâî-
åé ÷àñòè, òàê âèäÿùèì ñàìó Áîæüþ ñóùíîñòü íàèáîëåå èçâåñòíî
ñàìî ïî ñåáå òî, ÷òî Áîã åñòü, èç-çà òîãî, ÷òî Åãî ñóùíîñòü åñòü
Åãî áûòèå. Íî ïîñêîëüêó ìû íå ìîæåì ñîçåðöàòü Åãî ñóùíîñòü,
òî ê ïîçíàíèþ Åãî áûòèÿ ìû ïðèõîäèì íå ÷åðåç Íåãî ñàìîãî, à
÷åðåç Åãî äåéñòâèÿ.
Îòíîñèòåëüíî ÷åòâåðòîãî ðåøåíèå òàêæå ÿñíî. Âåäü ÷åëîâåê åñ-
òåñòâåííûì îáðàçîì ïîçíàåò Áîãà òàê æå, êàê åñòåñòâåííûì îáðà-
çîì Åãî æåëàåò. Íî ÷åëîâåê æåëàåò Åãî åñòåñòâåííûì îáðàçîì, ïî-
ñêîëüêó îí åñòåñòâåííûì îáðàçîì æåëàåò áëàæåíñòâà, êîòîðîå åñòü
íåêîòîðîå ïîäîáèå áîæåñòâåííîé áëàãîñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëå-
æèò, ÷òîáû íå ñàì Áîã, ðàññìàòðèâàåìûé ñàì ïî ñåáå, áûë èçâåñòåí
÷åëîâåêó åñòåñòâåííûì îáðàçîì, íî ëèøü Åãî ïîäîáèå. Ïîýòîìó íàä-
ëåæèò, ÷òîáû ÷åëîâåê ïåðåõîäèë ê Åãî ïîçíàíèþ ïóòåì ðàññóæäå-
íèÿ – ïîñðåäñòâîì Åãî ïîäîáèé, îòêðûòûõ â Åãî äåéñòâèÿõ.
Îòíîñèòåëüíî ïÿòîãî ðåøåíèå ïðîÿñíÿåòñÿ ëåãêî. Âåäü Áîã
åñòü òî, áëàãîäàðÿ ÷åìó âñå ïîçíàåòñÿ íå òàêèì îáðàçîì, ÷òî äðó-
ãîå íå ïîçíàåòñÿ, åñëè íå ïîçíàí Îí, (êàê â ñëó÷àå îñíîâàíèé,
èçâåñòíûõ ñàìèõ ïî ñåáå), íî ïîñêîëüêó âñÿêîå ïîçíàíèå ïðè÷è-
íÿåòñÿ â íàñ ïîñðåäñòâîì Åãî âëèÿíèÿ7 .

Ãëàâà 12
Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü
äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé

Íî åñòü è íåêîòîðîå äðóãîå ìíåíèå, ïðîòèâîïîëîæíîå ïðå-

äûäóùåìó, ñîãëàñíî êîòîðîìó áåñïîëåçíî óñèëèå ñòðåìÿùèõñÿ
äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü îíè ãîâîðÿò: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå
ìîæåò áûòü îáíàðóæåíî ðàçóìîì, íî ñëåäóåò ýòî ïðèíèìàòü òîëü-
êî ïóòåì âåðû è îòêðîâåíèÿ8 .
Ê òîìó æå, ÷òîáû òàê ãîâîðèòü, íåêîòîðûå áûëè ïîáóæäåíû
ñëàáîñòüþ äîâîäîâ, êîòîðûå ïðèâîäèëè èíûå äëÿ äîêàçàòåëüñòâà
òîãî, ÷òî Áîã åñòü 9 .
Îäíàêî ýòà îøèáêà ìîæåò ëîæíûì îáðàçîì íàéòè äëÿ ñåáÿ íå-
êóþ îïîðó èç âûñêàçûâàíèé íåêîòîðûõ ôèëîñîôîâ, êîòîðûå óêà-
çûâàþò, ÷òî â Áîãå òî æå ñàìîå – Åãî ñóùíîñòü è áûòèå, òî åñòü òî,

38
quod respondetur ad quid est, et ad quaestionem an est. via autem
rationis perveniri non potest ut sciatur de Deo quid est. Unde nec
ratione videtur posse demonstrari an Deus sit.
Item. Si principium ad demonstrandum an est, secundum artem
philosophi, oportet accipere quid significet nomen; ratio vero significata
per nomen est definitio, secundum philosophum, in IV Metaph.; nulla
remanebit via ad demonstrandum Deum esse, remota divinae essentiae
vel quidditatis cognitione.
Item. Si demonstrationis principia a sensu cognitionis originem
sumunt, ut in Posterioribus ostenditur, ea quae omnem sensum et
sensibilia excedunt, videntur indemonstrabilia esse. Huiusmodi autem
est Deum esse. Est igitur indemonstrabile.
Huius autem sententiae falsitas nobis ostenditur, tum ex
demonstrationis arte, quae ex effectibus causas concludere docet. Tum
ex ipso scientiarum ordine. Nam, si non sit aliqua scibilis substantia supra
substantiam sensibilem, non erit aliqua scientia supra naturalem, ut
dicitur in IV Metaph. Tum ex philosophorum studio, qui Deum esse
demonstrare conati sunt. Tum etiam apostolica veritate asserente, Rom.
1, 20 : invisibilia Dei per ea quae facta sunt intellecta conspiciuntur.
Nec hoc debet movere, quod in Deo idem est essentia et esse, ut
prima ratio proponebat. Nam hoc intelligitur de esse quo Deus in seipso
subsistit, quod nobis quale sit ignotum est, sicut eius essentia. Non autem
intelligitur de esse quod significat compositionem intellectus. Sic enim
esse Deum sub demonstratione cadit, dum ex rationibus demonstrativis
mens nostra inducitur huiusmodi propositionem de Deo formare qua
exprimat Deum esse.
In rationibus autem quibus demonstratur Deum esse, non
oportet assumi pro medio divinam essentiam sive quidditatem, ut
secunda ratio proponebat: sed loco quidditatis accipitur pro medio
effectus, sicut accidit in demonstrationibus quia ; et ex huiusmodi
effectu sumitur ratio huius nominis Deus. Nam omnia divina
nomina imponuntur vel ex remotione effectuum divinorum ab ipso,
vel ex aliqua habitudine Dei ad suos effectus.

39
÷òî îòâå÷àåò íà âîïðîñ «÷òî åñòü?» è íà âîïðîñ «åñòü ëè?». Íî ïóòåì
ðàçóìà íåâîçìîæíî äîñòè÷ü çíàíèÿ î Áîãå – ÷òî Îí åñòü. Ïîýòîìó
êàæåòñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî ðàçóìîì äîêàçàòü, åñòü ëè Áîã.
À òàêæå. Åñëè â êà÷åñòâå îñíîâàíèÿ äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî,
åñòü ëè Îí, ñîãëàñíî èñêóññòâó [ðàññóæäåíèÿ] Ôèëîñîôà, íàä-
ëåæèò ïðèíÿòü òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ, ñìûñë æå, îáîçíà÷åííûé
èìåíåì, åñòü îïðåäåëåíèå (ñîãëàñíî Ôèëîñîôó, ïî ÷åòâåðòîé
[êíèãå] «Ìåòàôèçèêè»), òî íå îñòàíåòñÿ íèêàêîãî ïóòè äëÿ äî-
êàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, åñëè óñòðàíèòü çíàíèå áîæå-
ñòâåííîé ñóùíîñòè èëè ÷òîéíîñòè.
À òàêæå. Åñëè îñíîâàíèÿ äîêàçàòåëüñòâà áåðóò íà÷àëî îò ÷óâ-
ñòâåííîãî ïîçíàíèÿ, êàê áûëî äîêàçàíî âî «Âòîðîé [Àíàëèòèêå]»,
òî, ïî-âèäèìîìó, íåäîêàçóåìî òî, ÷òî ïðåâîñõîäèò âñÿêîå ÷óâñòâî
è ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîå. Íî òî, ÷òî Áîã åñòü, – òàêîãî ðîäà.
Ñëåäîâàòåëüíî, ýòî íåäîêàçóåìî.
Íî ëîæíîñòü ýòîãî ìíåíèÿ íàìè ïîêàçûâàåòñÿ è íà îñíîâà-
íèè èñêóññòâà äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå ó÷èò âûâîäèòü ïðè÷èíû
èç äåéñòâèé è èç ñàìîãî ïîðÿäêà íàóê, — âåäü åñëè íåò íåêîòî-
ðîé ïîçíàâàåìîé ñóáñòàíöèè ñâåðõ ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîé,
òî íå áóäåò íèêàêîé íàóêè ñâåðõ íàòóðàëüíîé, êàê ãîâîðèòñÿ â
÷åòâåðòîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè», — è èç óñèëèé ôèëîñîôîâ,
êîòîðûå ñòðåìÿòñÿ äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü, è èç àïîñòîëüñêîé
èñòèíû, ãëàñÿùåé â [ïîñëàíèè ê] Ðèì. 1, 20: «íåâèäèìîå Åãî ïî-
ñòèãàåòñÿ ÷ðåç ïîçíàííûå òâîðåíèÿ».
È íå äîëæíî ñáèâàòü òî, ÷òî â Áîãå ñóùíîñòü è ñóùåñòâîâàíèå –
îäíî è òî æå, êàê ïðåäñòàâëÿë ïåðâûé äîâîä. Âåäü ýòî ïîñòèãàåòñÿ îò-
íîñèòåëüíî áûòèÿ, êîòîðûì Áîã ñóáñèñòèðóåò â ñàìîì ñåáå, è íàì
íåèçâåñòíî, êàêîâî îíî êàê Åãî ñóáñòàíöèÿ. Íî ýòî íå ïîçíàåòñÿ î
áûòèè, êîòîðîå îáîçíà÷àåò ñîñòàâíîå [ïîíÿòèå] èíòåëëåêòà10. Òàê è
òî, ÷òî Áîã åñòü, ïîäïàäàåò ïîä äîêàçàòåëüñòâî, ïîñêîëüêó íàø óì èç
äîêàçàòåëüíûõ äîâîäîâ ïðèâîäèòñÿ ê ôîðìèðîâàíèþ ïîëîæåíèÿ î
Áîãå òàêîãî ðîäà, – âûðàæàþùåãî òî, ÷òî Áîã åñòü.
Íî â òåõ äîâîäàõ, êîòîðûìè äîêàçûâàåòñÿ òî, ÷òî Áîã åñòü, íå
íàäëåæèò áðàòü â êà÷åñòâå ñðåäíåãî [òåðìèíà] áîæüþ ñóùíîñòü
èëè ÷òîéíîñòü, êàê ïðåäëàãàë âòîðîé äîâîä. Íî íà ìåñòî ÷òîéíîñ-
òè â ñðåäíåì ïðèíèìàåòñÿ äåéñòâèå, ïîäîáíî òîìó, êàê ïðîèñõî-
äèò â äîêàçàòåëüñòâàõ «ïîñêîëüêó»; è èç òàêîãî ðîäà äåéñòâèÿ áå-
ðåòñÿ ñìûñë èìåíè Áîã. Âåäü âñå áîæüè èìåíà ïîëàãàþòñÿ èëè ðàäè
îòëè÷åíèÿ áîæüèõ äåéñòâèé îò Íåãî Ñàìîãî11, èëè èç íåêîòîðîãî
îòíîøåíèÿ Áîãà ê Ñâîèì äåéñòâèÿì.

40
 Patet etiam ex hoc quod, etsi Deus sensibilia omnia et sensum
excedat, eius tamen effectus, ex quibus demonstratio sumitur ad
probandum Deum esse, sensibiles sunt. Et sic nostrae cognitionis origo
in sensu est etiam de his quae sensum excedunt.

Capitulum 13
Rationes ad probandum Deum esse

Ostenso igitur quod non est vanum niti ad demonstrandum Deum

esse, procedamus ad ponendum rationes quibus tam philosophi quam
doctores catholici Deum esse probaverunt.
Primo autem ponemus rationes quibus Aristoteles procedit ad
probandum Deum esse. Qui hoc probare intendit ex parte motus
duabus viis.
Quarum prima talis est: omne quod movetur, ab alio movetur. Patet
autem sensu aliquid moveri, utputa solem. Ergo alio movente movetur.
Aut ergo illud movens movetur, aut non. Si non movetur, ergo habemus
propositum, quod necesse est ponere aliquod movens immobile. Et hoc
dicimus Deum. Si autem movetur, ergo ab alio movente movetur. Aut
ergo est procedere in infinitum: aut est devenire ad aliquod movens
immobile. Sed non est procedere in infinitum. Ergo necesse est ponere
aliquod primum movens immobile.
In hac autem probatione sunt duae propositiones probandae: scilicet,
quod omne motum movetur ab alio; et quod in moventibus et motis
non sit procedere in infinitum.
Quorum primum probat philosophus tribus modis. Primo, sic. Si
aliquid movet seipsum, oportet quod in se habeat principium motus
sui: alias, manifeste ab alio moveretur. – Oportet etiam quod sit primo
motum: scilicet quod moveatur ratione sui ipsius, et non ratione suae
partis, sicut movetur animal per motum pedis; sic enim totum non
moveretur a se, sed sua pars, et una pars ab alia. Oportet etiam

41
 Íî ÿñíî èç ýòîãî òî, ÷òî õîòÿ Áîã ïðåâîñõîäèò âñå ÷óâñòâåííî
âîñïðèíèìàåìîå è ÷óâñòâî, âñå æå ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìû Åãî
äåéñòâèÿ, èç êîòîðûõ áåðåòñÿ äîêàçàòåëüñòâî äëÿ îáîñíîâàíèÿ
òîãî, ÷òî Áîã åñòü. È, òàêèì îáðàçîì, íà÷àëî íàøåãî ïîçíàíèÿ,
äàæå î òîì, ÷òî ïðåâîñõîäèò ÷óâñòâî, – â ÷óâñòâå.

Ãëàâà 13
Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü

Ïîêàçàâ, òàêèì îáðàçîì, ÷òî íå òùåòíî ñòðåìèòüñÿ ê äîêàçà-

òåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü, ìû ïåðåéäåì ê èçëîæåíèþ äîâîäîâ,
êîòîðûìè êàê ôèëîñîôû, òàê è êàòîëè÷åñêèå ó÷èòåëÿ îáîñíîâà-
ëè òî, ÷òî Áîã åñòü.
Âî-ïåðâûõ æå, ìû èçëîæèì äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî
Áîã åñòü, êîòîðûå ïðîâîäèò Àðèñòîòåëü. Îí íàìåðåâàåòñÿ äîêà-
çàòü ýòî, èñõîäÿ èç äâèæåíèÿ, äâóìÿ ïóòÿìè.
Èç êîòîðûõ ïåðâûé òàêîé. (à) Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ ÷åì-
òî äðóãèì. Íî áëàãîäàðÿ ÷óâñòâó ÿñíî, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ, êàê, íà-
ïðèìåð, ñîëíöå. Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äâèæåòñÿ äðóãèì äâèæóùèì.
(b) Òàêèì îáðàçîì, ýòî äâèæóùåå ëèáî äâèæåòñÿ, ëèáî íåò. Åñëè íå
äâèæåòñÿ, òî, ñëåäîâàòåëüíî, ìû ïîëó÷àåì èñêîìîå – ÷òî íåîáõî-
äèìî ïîëàãàòü íåêîå íåäâèæèìîå äâèæóùåå. È ýòî ìû íàçûâàåì
Áîãîì. Åñëè æå îíî äâèæåòñÿ, òî, ñëåäîâàòåëüíî, äâèæåòñÿ äðóãèì
äâèæóùèì. Òàêèì îáðàçîì, èëè ýòîò ïðîöåññ äîëæåí óéòè â áåñêî-
íå÷íîñòü, èëè ïðèéòè ê íåêîåìó äâèæóùåìó íåäâèæèìîìó. Íî
ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü. (c) Ñëåäîâàòåëüíî, íå-
îáõîäèìî ïîëàãàòü íåêîå ïåðâè÷íîå íåäâèæèìîå äâèæóùåå12.
Íî â ýòîì äîêàçàòåëüñòâå ñëåäóåò äîêàçàòü äâà ïîëîæåíèÿ , à èìåí-
íî, (à) ÷òî âñå äâèæèìîå äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì è (b) ÷òî ïðîöåññ â
[ñôåðå] äâèæóùèõ è äâèæèìûõ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü.
(a) Ïåðâîå èç íèõ Ôèëîñîô äîêàçûâàåò òðåìÿ ñïîñîáàìè. Âî-
ïåðâûõ, òàê. Åñëè íå÷òî äâèæåò ñàìî ñåáÿ, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî
èìåëî îñíîâàíèå äëÿ ñâîåãî äâèæåíèÿ â ñåáå, èíà÷å î÷åâèäíî, ÷òî
îíî äâèæåòñÿ äðóãèì. Íàäëåæèò òàêæå, ÷òîáû îíî áûëî äâèæèìî
ïåðâè÷íûì îáðàçîì, òî åñòü äâèãàëîñü áû íà îñíîâàíèè ñàìîãî
ñåáÿ, à íå íà îñíîâàíèè ñâîåé ÷àñòè, êàê îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî
ïåðåäâèãàåòñÿ ïîñðåäñòâîì äâèæåíèÿ íîã. Âåäü òàê öåëîå äâèæåò-
ñÿ ñàìî, íî ñâîåé ÷àñòüþ, è îäíà ÷àñòü – äðóãîé. Íàäëåæèò òàêæå,

42
ipsum esse divisibile, et habere partes: cum omne quod movetur sit
divisibile, ut probatur in VI Physic..
His suppositis sic arguit. Hoc quod a seipso ponitur moveri, est primo
motum. Ergo ad quietem unius partis eius, sequitur quies totius. Si enim,
quiescente una parte, alia pars eius moveretur, tunc ipsum totum non esset
primo motum, sed pars eius quae movetur alia quiescente. Nihil autem
quod quiescit quiescente alio, movetur a seipso: cuius enim quies ad quietem
sequitur alterius, oportet quod motus ad motum alterius sequatur; et sic
non movetur a seipso. Ergo hoc quod ponebatur a seipso moveri, non
movetur a seipso. Necesse est ergo omne quod movetur, ab alio moveri.
Nec obviat huic rationi quod forte aliquis posset dicere quod eius
quod ponitur movere seipsum, pars non potest quiescere; et iterum quod
partis non est quiescere vel moveri nisi per accidens; ut Avicenna
calumniatur. Quia vis rationis in hoc consistit, quod, si aliquid seipsum
moveat primo et per se, non ratione partium, oportet quod suum moveri
non dependeat ab aliquo; moveri autem ipsius divisibilis, sicut et eius
esse, dependet a partibus; et sic non potest seipsum movere primo et per
se. Non requiritur ergo ad veritatem conclusionis inductae quod
supponatur partem moventis seipsum quiescere quasi quoddam verum
absolute: sed oportet hanc conditionalem esse veram, quod, si quiesceret
pars, quod quiesceret totum. Quae quidem potest esse vera etiam si
antecedens sit impossibile: sicut ista conditionalis est vera, si homo est
asinus, est irrationalis.
Secundo probat per inductionem, sic. Omne quod movetur per accidens,
non movetur a seipso. Movetur enim ad motum alterius. Similiter neque quod
movetur per violentiam: ut manifestum est. – Neque quae moventur per
naturam ut ex se mota, sicut animalia, quae constat ab anima moveri. – Nec
iterum quae moventur per naturam ut gravia et levia. Quia haec moventur

43
÷òîáû ñàìî îíî áûëî äåëèìûì è èìåëî ÷àñòè, ïîñêîëüêó âñå,
÷òî äâèæåòñÿ – äåëèìî, êàê îí äîêàçûâàåò â øåñòîé [êíèãå]
«Ôèçèêè» 13 .
Ïðè òàêèõ ïðåäïîñûëêàõ îí âåäåò àðãóìåíòàöèþ ñëåäóþùèì
îáðàçîì. Òî, ÷òî ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì ñàìèì ñîáîþ, åñòü ïåðâè÷íî
äâèæèìîå. Ñëåäîâàòåëüíî, ïðè ïîêîå îäíîé åãî ÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé
öåëîãî. Åñëè æå ïðè ïîêîÿùåéñÿ îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ åãî ÷àñòü äâè-
ãàëàñü áû, òî íå ñàìî öåëîå áûëî áû ïåðâè÷íî äâèæèìûì, íî òà ÷àñòü
åãî, êîòîðàÿ äâèæåòñÿ, ïðè òîì ÷òî äðóãàÿ ïîêîèòñÿ. Íî íè÷òî èç
òîãî, ÷òî ïîêîèòñÿ, êîãäà ïîêîèòñÿ äðóãîå, íå äâèæåòñÿ ñàìî; âåäü
äëÿ òîãî, ïîêîé ÷åãî ñëåäóåò èç ïîêîÿ äðóãîãî, íàäëåæèò, ÷òîáû è åãî
äâèæåíèå ñëåäîâàëî áû îò äâèæåíèÿ äðóãîãî; è, òàêèì îáðàçîì, îíî
íå äâèæåòñÿ ñàìî. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî ïîëàãàëîñü äâèæóùèìñÿ
ñàìèì ïî ñåáå, ñàìî ïî ñåáå íå äâèæåòñÿ. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäè-
ìî, ÷òîáû âñ¸, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèãàëîñü ÷åì-òî äðóãèì.
È íå áóäåò ïðåïÿòñòâèåì ýòîìó äîâîäó òî, ÷òî íåêòî, ïîæàëóé,
ìîæåò ñêàçàòü, ÷òî ÷àñòü òîãî, ÷òî ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì ñàìèì ñî-
áîþ, íå ìîæåò ïîêîèòüñÿ. È, äàëåå, ÷òî ÷àñòè íàäëåæèò ïîêîèòüñÿ
èëè äâèãàòüñÿ òîëüêî àêöèäåíòàëüíî, êàê ëîæíî òîëêóåò Àâèöåí-
íà14. Âåäü ñèëà äîâîäà â òîì ñîñòîèò, ÷òî åñëè íå÷òî äâèæåò ñàìîå
ñåáÿ ïåðâè÷íûì îáðàçîì è ñàìî ïî ñåáå, íå íà îñíîâàíèè ÷àñòè, òî
íàäëåæèò, ÷òîáû åãî äâèæåíèå íå çàâèñåëî áû îò äðóãîãî; íî äâè-
æåíèå ñàìîãî äåëèìîãî, êàê è åãî áûòèå, çàâèñèò îò ÷àñòåé è, òà-
êèì îáðàçîì, îíî íå ìîæåò äâèãàòü ñàìîå ñåáÿ ïåðâè÷íî è ñàìî ïî
ñåáå. Ñëåäîâàòåëüíî, íå òðåáóåòñÿ äëÿ èñòèíû âûâåäåííîãî çàêëþ-
÷åíèÿ ïðåäïîëàãàòü, êàê íåêóþ àáñîëþòíóþ èñòèíó, ÷òî ÷àñòü ñà-
ìîãî äâèæóùåãîñÿ ïîêîèëàñü áû, íî íàäëåæèò áûòü èñòèííûì òà-
êîìó óñëîâíîìó [çàêëþ÷åíèþ]: «åñëè ÷àñòü ïîêîèòñÿ, òî ïîêîèòñÿ
è öåëîå», êîòîðîå ìîæåò áûòü èñòèííûì, äàæå åñëè àíòåöåäåíò íå-
âîçìîæåí; êàê, íàïðèìåð, òàêîå èñòèííî óñëîâíîå [çàêëþ÷åíèå]:
åñëè ÷åëîâåê – îñåë, òî îí íåðàçóìíûé.
Âî-âòîðûõ, îí äîêàçûâàåò [òî, ÷òî âñå äâèæèìîå äâèæåòñÿ äðó-
ãèì] ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè, òàêèì îáðàçîì. Âñå, ÷òî äâèæåòñÿ àê-
öèäåíòàëüíî, íå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå. Äâèæåòñÿ æå îíî èç-çà
äâèæåíèÿ äðóãîãî. Ñõîäíûì îáðàçîì [íå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå]
òî, ÷òî äâèæåòñÿ íàñèëüñòâåííî, ÷òî î÷åâèäíî. È íå òî, ÷òî äâè-
æåòñÿ ïî ïðèðîäå, êàê äâèæèìîå èç ñåáÿ (ex se), íàïðèìåð, îäó-
øåâëåííûå ñóùåñòâà, êîòîðûå, êàê èçâåñòíî, äâèæóòñÿ äóøîé.
È, ñ äðóãîé ñòîðîíû, íå òî, ÷òî äâèæåòñÿ ïî ïðèðîäå, – íàïðè-
ìåð, òÿæåëîå è ëåãêîå, ïîñêîëüêó îíè ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå

44
a generante et removente prohibens. – Omne autem quod movetur, vel
movetur per se, vel per accidens. Et si per se, vel per violentiam, vel per
naturam. Et hoc, vel motum ex se, ut animal; vel non motum ex se, ut
grave et leve. Ergo omne quod movetur, ab alio movetur.
Tertio probat sic. Nihil idem est simul actu et potentia respectu
eiusdem. Sed omne quod movetur, inquantum huiusmodi, est in
potentia: quia motus est actus existentis in potentia secundum quod
huiusmodi. Omne autem quod movet est in actu, inquantum huiusmodi:
quia nihil agit nisi secundum quod est in actu. Ergo nihil est respectu
eiusdem motus movens et motum. Et sic nihil movet seipsum.
Sciendum autem quod Plato qui posuit omne movens moveri,
communius accepit nomen motus quam Aristoteles. Aristoteles enim
proprie accepit motum secundum quod est actus existentis in potentia
secundum quod huiusmodi: qualiter non est nisi divisibilium et
corporum, ut probatur in VI Physic.. Secundum Platonem autem movens
seipsum non est corpus: accipiebat enim motum pro qualibet operatione,
ita quod intelligere et opinari sit quoddam moveri; quem etiam modum
loquendi Aristoteles tangit in III De anima. Secundum hoc ergo dicebat
primum movens seipsum movere quod intelligit se et vult vel amat se.
Quod in aliquo non repugnat rationibus Aristotelis: nihil enim differt
devenire ad aliquod primum quod moveat se, secundum Platonem; et
devenire ad primum quod omnino sit immobile, secundum Aristotelem.
Aliam autem propositionem, scilicet quod in moventibus et motis non
sit procedere in infinitum, probat tribus rationibus.
Quarum prima talis est. Si in motoribus et motis proceditur in
infinitum, oportet omnia huiusmodi infinita corpora esse: quia omne quod
movetur est divisibile et corpus, ut probatur in VI Physic. Omne autem
corpus quod movet motum, simul dum movet movetur. Ergo omnia ista
infinita simul moventur dum unum eorum movetur. Sed unum eorum,

45
îò ñîòâîðåíèÿ èõ (a generante) è ïðè îòñóòñòâèè ïðåïÿòñòâóþùåãî.
Âñå æå, ÷òî äâèæåòñÿ, ëèáî äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå, ëèáî àêöèäåí-
òàëüíî. È åñëè ñàìî ïî ñåáå, òî ëèáî íàñèëüñòâåííî, ëèáî ïî ïðè-
ðîäå. À òî, [÷òî ïî ïðèðîäå], – èëè äâèæèìî èç ñåáÿ, êàê îäóøåâ-
ëåííîå ñóùåñòâî; èëè íå äâèæèìî èç ñåáÿ, êàê, íàïðèìåð, òÿæåëîå
è ëåãêîå. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ äðóãèì15.
Â-òðåòüèõ, îí äîêàçûâàåò òàê. Íè÷òî òî æå ñàìîå íå åñòü è àê-
òóàëüíî è ïîòåíöèàëüíî â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå. Íî âñå, ÷òî
äâèæåòñÿ, êàê òàêîâîå, – ïîòåíöèàëüíî, ïîñêîëüêó äâèæåíèå åñòü
àêò ïîòåíöèàëüíî ñóùåñòâóþùåãî, êàê òàêîâîãî. Âñå æå, ÷òî äâè-
æåò, – àêòóàëüíî, êàê òàêîâîå, ïîñêîëüêó íè÷òî íå äåéñòâóåò èíà-
÷å, êàê áóäó÷è àêòóàëüíûì. Ñëåäîâàòåëüíî, íåò íè÷åãî, ÷òî áûëî
áû îäíîâðåìåííî è äâèæóùèì, è äâèæèìûì â îòíîøåíèè îäíîãî
è òîãî æå äâèæåíèÿ. È, òàêèì îáðàçîì, íè÷òî íå äâèæåò ñàìîå ñåáÿ16.
Íî ñëåäóåò çíàòü, ÷òî Ïëàòîí17, êîòîðûé ïîëàãàë, ÷òî âñå äâè-
æóùåå äâèæåòñÿ, èìÿ «äâèæåíèå» ïîíèìàë áîëåå îáùî, ÷åì Àðè-
ñòîòåëü. Àðèñòîòåëü æå ïîíèìàë äâèæåíèå â ïîäëèííîì ñìûñëå,
ñîãëàñíî êîòîðîìó îíî åñòü àêò ïîòåíöèàëüíî ñóùåñòâóþùåãî, êàê
òàêîâîãî, ïîñêîëüêó îíî ïðèñóùå òîëüêî äåëèìîìó è òåëó, êàê äî-
êàçûâàåòñÿ â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè». Ñîãëàñíî æå Ïëàòîíó, ñà-
ìîäâèæóùåå íå åñòü òåëî; âåäü îí ïîíèìàë äâèæåíèå êàê íåêîòî-
ðóþ äåÿòåëüíîñòü, òàê ÷òî «ïîíèìàòü» è «èìåòü ìíåíèå» åñòü íå-
êîå äâèæåíèå. Ýòîò ñïîñîá ðå÷è óïîìèíàåò è Àðèñòîòåëü â òðåòüåé
[êíèãå] «Î äóøå»18. Ñëåäîâàòåëüíî, ñîãëàñíî ýòîìó, îí [Ïëàòîí]
ãîâîðèë, ÷òî ïåðâîå ñàìîäâèæóùåå äâèæåò ñåáÿ òåì, ÷òî ïîíèìà-
åò ñåáÿ, æåëàåò èëè ëþáèò ñåáÿ. Ýòî íè â êîåé ìåðå íå ïðîòèâîðå-
÷èò äîâîäàì Àðèñòîòåëÿ; âåäü íåò ðàçëè÷èÿ – îáðàùàòüñÿ ê ÷åìó-
òî ïåðâîìó, êîòîðîå äâèæåò ñåáÿ, ïî Ïëàòîíó, èëè îáðàùàòüñÿ ê
ïåðâîìó, êîòîðîå âñåöåëî íåïîäâèæíî, ïî Àðèñòîòåëþ.
(b) Íî äðóãîå ïîëîæåíèå, à èìåííî, ÷òî â [ñôåðå] äâèæóùèõ è
äâèæèìûõ ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü, îí äîêà-
çûâàë òðåìÿ äîâîäàìè.
Èç íèõ ïåðâûé òàêîâ 19. Åñëè â [ñôåðå] äâèãàòåëåé è äâèæè-
ìûõ ïðîöåññ óõîäèò â áåñêîíå÷íîñòü, òî íàäëåæèò, ÷òîáû âñ¸ òà-
êîãî ðîäà áûëî áåñêîíå÷íûìè òåëàìè, ïîñêîëüêó âñÿêîå äâèæó-
ùååñÿ åñòü äåëèìîå è òåëî, êàê äîêàçûâàåòñÿ â øåñòîé [êíèãå]
«Ôèçèêè»20. Íî âñÿêîå òåëî, êîòîðîå äâèæåò êàê äâèæèìîå, òàê-
æå äâèæåòñÿ, êîãäà äâèæåò. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå ýòî áåñêîíå÷íîå
ñîâìåñòíî äâèæåòñÿ, ïîêà äâèæåòñÿ îäíî èç íèõ. Íî îäíî èç íèõ,

46
cum sit finitum, movetur tempore finito. Ergo omnia illa infinita
moventur tempore finito. Hoc autem est impossibile. Ergo impossibile
est quod in motoribus et motis procedatur in infinitum.
Quod autem sit impossibile quod infinita praedicta moveantur
tempore finito, sic probat. Movens et motum oportet simul esse: ut
probat inducendo in singulis speciebus motus. Sed corpora non possunt
simul esse nisi per continuitatem vel contiguationem. Cum ergo omnia
praedicta moventia et mota sint corpora, ut probatum est, oportet quod
sint quasi unum mobile per continuationem vel contiguationem. Et sic
unum infinitum movetur tempore finito. Quod est impossibile, ut
probatur in VI Physicorum.
Secunda ratio ad idem probandum talis est. In moventibus et motis
ordinatis, quorum scilicet unum per ordinem ab alio movetur, hoc
necesse est inveniri, quod, remoto primo movente vel cessante a
motione, nullum aliorum movebit neque movebitur: quia primum est
causa movendi omnibus aliis. Sed si sint moventia et mota per ordinem
in infinitum, non erit aliquod primum movens, sed omnia erunt quasi
media moventia. Ergo nullum aliorum poterit moveri. Et sic nihil
movebitur in mundo.
Tertia probatio in idem redit, nisi quod est ordine transmutato,
incipiendo scilicet a superiori. Et est talis. Id quod movet
instrumentaliter, non potest movere nisi sit aliquid quod principaliter
moveat. Sed si in infinitum procedatur in moventibus et motis, omnia
erunt quasi instrumentaliter moventia, quia ponentur sicut moventia
mota, nihil autem erit sicut principale movens. Ergo nihil movebitur.
Et sic patet probatio utriusque propositionis quae supponebatur in
prima demonstrationis via, qua probat Aristoteles esse primum motorem
immobilem.
Secunda via talis est. Si omne movens movetur, aut haec propositio
est vera per se, aut per accidens. Si per accidens, ergo non est necessaria:

47
ïîñêîëüêó îíî îãðàíè÷åíî, äâèæåòñÿ â òå÷åíèè îãðàíè÷åííîãî
âðåìåíè. Ñëåäîâàòåëüíî, âñå òî áåñêîíå÷íîå äâèæåòñÿ â òå÷å-
íèå êîíå÷íîãî âðåìåíè. Íî ýòî íåâîçìîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî,
íåâîçìîæíî, ÷òîáû â [ñôåðå] äâèãàòåëåé è äâèæèìûõ ïðîöåññ
óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü.
Òî, ÷òî íåâîçìîæíî, ÷òîáû íàçâàííîå áåñêîíå÷íîå äâèãàëîñü
â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè, äîêàçûâàåòñÿ òàê. Äâèæóùåìó è äâè-
æèìîìó íàäëåæèò áûòü âìåñòå, ÷òî îí äîêàçûâàåò ïîñðåäñòâîì èí-
äóêöèè èç åäèíè÷íûõ âèäîâ äâèæåíèÿ. Íî òåëà ìîãóò ñóùåñòâî-
âàòü âìåñòå òîëüêî ÷åðåç íåïðåðûâíîñòü èëè ñîïðèêîñíîâåíèå.
Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè âñå ñêàçàííîå äâèæóùåå è äâèæèìîå – òåëà,
êàê äîêàçàíî, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíè áûëè, ïîñðåäñòâîì íåïðå-
ðûâíîñòè èëè ñîïðèêîñíîâåíèÿ, êàê áû îäíèì äâèæèìûì. È, òà-
êèì îáðàçîì, îäíî áåñêîíå÷íîå äâèæåòñÿ â òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðå-
ìåíè, ÷òî íåâîçìîæíî, êàê äîêàçàíî â øåñòîé [êíèãå] «Ôèçèêè».
Âòîðîé äîâîä äëÿ äîêàçàòåëüñòâà ýòîãî òàêîâ. Â [ñôåðå] óïî-
ðÿäî÷åííûõ äâèæóùèõ è äâèæèìûõ [âåùåé], òî åñòü òåõ, êîòîðûå
äâèæóòñÿ ïî ïîðÿäêó îäíî îò äðóãîãî, íåîáõîäèìî îáíàðóæèâà-
åòñÿ, ÷òî ïðè óäàëåíèè ïåðâîäâèæóùåãî èëè îòñòðàíåíèè åãî îò
äâèæåíèÿ íè÷òî äðóãîå íå áóäåò äâèãàòü è äâèãàòüñÿ, ïîñêîëüêó
ïåðâîäâèæóùåå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåãî îñòàëüíîãî. Íî åñëè
äâèæóùåå è äâèæèìîå ñîãëàñíî èõ ïîðÿäêó óõîäÿò â áåñêîíå÷-
íîñòü, òî íå áóäåò íèêàêîãî ïåðâîäâèæóùåãî, íî âñå áóäåò êàê áû
ñðåäíèì äâèæóùèì. Ñëåäîâàòåëüíî, íè÷òî èç îñòàëüíîãî íå ìîã-
ëî áû äâèãàòüñÿ. È, òàêèì îáðàçîì, íè÷òî â ìèðå íå äâèãàëîñü áû21.
Òðåòèé äîâîä âåäåò ê òîìó æå, íî òîëüêî â èçìåíåííîì ïîðÿä-
êå, à èìåííî íà÷èíàÿ îò âûñøåãî. È îí òàêîâ. Òî, ÷òî äâèæåò êàê
èíñòðóìåíò, ìîæåò äâèãàòü òîëüêî â òîì ñëó÷àå, åñëè åñòü íå÷òî,
÷òî äâèæåò ïåðâè÷íûì îáðàçîì. È åñëè áû ïðîöåññ â [ñôåðå] äâè-
æèìûõ è äâèæóùèõ óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, òî âñå áûëî áû äâè-
æóùèì êàê èíñòðóìåíò, ïîñêîëüêó ïîëàãàåòñÿ êàê äâèæóùåå äâè-
æèìîå, è íè÷òî íå áûëî áû äâèæóùèì ïåðâè÷íûì îáðàçîì. Ñëå-
äîâàòåëüíî, íè÷òî íå áóäåò äâèãàòüñÿ22.
È, òàêèì îáðàçîì, ÿñíî äîêàçàòåëüñòâî òåõ äâóõ ïîëîæåíèé,
êîòîðûå ïîëàãàëèñü íà ïåðâîì ïóòè äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðûì Àðè-
ñòîòåëü îáîñíîâàë, ÷òî ñóùåñòâóåò íåïîäâèæíûé ïåðâîäâèãàòåëü.
Âòîðîé ïóòü òàêîâ23. Åñëè âñÿêîå äâèæóùåå äâèæåòñÿ [÷åì-òî
äðóãèì], òî ýòî ïîëîæåíèå èñòèííî èëè ñàìî ïî ñåáå, èëè àêöèäåí-
òàëüíî. Åñëè àêöèäåíòàëüíî, òî, çíà÷èò, îíî íå íåîáõîäèìî,

48
quod enim est per accidens verum, non est necessarium. Contingens est
ergo nullum movens moveri. Sed si movens non movetur, non movet:
ut adversarius dicit. Ergo contingens est nihil moveri: nam, si nihil
movet, nihil movetur. Hoc autem habet Aristoteles pro impossibili, quod
scilicet aliquando nullus motus sit. Ergo primum non fuit contingens:
quia ex falso contingenti non sequitur falsum impossibile. Et sic haec
propositio, omne movens ab alio movetur, non fuit per accidens vera.
Item, si aliqua duo sunt coniuncta per accidens in aliquo; et unum
illorum invenitur sine altero, probabile est quod alterum absque illo
inveniri possit: sicut, si album et musicum inveniuntur in Socrate, et in
Platone invenitur musicum absque albo, probabile est quod in aliquo
alio possit inveniri album absque musico. Si igitur movens et motum
coniunguntur in aliquo per accidens, motum autem invenitur in aliquo
absque eo quod moveat, probabile est quod movens inveniatur absque
eo quod moveatur. – Nec contra hoc potest ferri instantia de duobus
quorum unum ab altero dependet: quia haec non coniunguntur per se,
sed per accidens.
Si autem praedicta propositio est vera per se, similiter sequitur
impossibile vel inconveniens. Quia vel oportet quod movens moveatur
eadem specie motus qua movet, vel alia. Si eadem, ergo oportebit quod
alterans alteretur, et ulterius quod sanans sanetur, et quod docens
doceatur, et secundum eandem scientiam. Hoc autem est impossibile:
nam docentem necesse est habere scientiam, addiscentem vero necesse
est non habere; et sic idem habebitur ab eodem et non habebitur, quod
est impossibile.
Si autem secundum aliam speciem motus movetur, ita scilicet quod
alterans moveatur secundum locum, et movens secundum locum augeatur, et
sic de aliis; cum sint finita genera et species motus, sequetur quod non sit abire
in infinitum. Et sic erit aliquod primum movens quod non movetur ab alio. –
Nisi forte aliquis dicat quod fiat reflexio hoc modo quod, completis omnibus
generibus et speciebus motus, iterum oporteat redire ad primam: ut, si movens
secundum locum alteretur et alterans augeatur, iterum augens moveatur secun-

49
âåäü òî, ÷òî èñòèííî àêöèäåíòàëüíî, – íå íåîáõîäèìî. Ñëåäîâà-
òåëüíî, ìîæåò áûòü, ÷òî íèêàêîå äâèæóùåå íå äâèæåòñÿ. Íî åñëè
äâèæóùåå íå äâèæåòñÿ, òî è íå äâèæåò, êàê óòâåðæäàåò îïïîíåíò.
Ñëåäîâàòåëüíî, ìîæåò áûòü, ÷òî íè÷òî íå äâèæåòñÿ, âåäü åñëè
íè÷òî íå äâèæåò, òî íè÷òî è íå äâèæåòñÿ. Íî ýòî Àðèñòîòåëü ñ÷è-
òàåò íåâîçìîæíûì, à èìåííî, ÷òîáû êîãäà-ëèáî íå áûëî íèêàêî-
ãî äâèæåíèÿ24. Ñëåäîâàòåëüíî, ïåðâîãî íå ìîãëî áûòü, ïîñêîëüêó
èç ëîæíîãî âîçìîæíîãî [óòâåðæäåíèÿ] íå ñëåäóåò ëîæíîãî íåâîç-
ìîæíîãî. Èòàê, ýòî ïîëîæåíèå, «âñÿêîå äâèæóùåå äâèæåòñÿ äðó-
ãèì», íå áûëî áû èñòèííûì êàê àêöèäåíòàëüíîå.
Ê òîìó æå. Åñëè íåêèå äâå [âåùè] ñâÿçàíû àêöèäåíòàëüíî è
ñóùåñòâóþò â ÷åì-òî, è åñëè îäíà èç íèõ îáíàðóæèâàåòñÿ áåç äðó-
ãîé, òî âåðîÿòíî, ÷òî äðóãàÿ ìîæåò îáíàðóæèòüñÿ áåç ïåðâîé. Òàê,
åñëè áåëîå è ó÷åíîå íàõîäÿòñÿ â Ñîêðàòå, à â Ïëàòîíå íàõîäèòñÿ
ó÷åíîå áåç áåëîãî, òî âåðîÿòíî, ÷òî â êîì-òî äðóãîì ìîæåò íàõî-
äèòüñÿ áåëîå áåç ó÷åíîãî. Åñëè æå äâèæóùåå è äâèæèìîå ñîåäè-
íÿþòñÿ â íå÷òî àêöèäåíòàëüíî, à äâèæèìîå æå íàõîäèòñÿ â ÷åì-
òî áåç òîãî, ÷òî åãî äâèæåò, òî âîçìîæíî è äàæå íåîáõîäèìî, ÷òî-
áû äâèæóùåå íàõîäèëîñü áåç òîãî, ÷òî äâèæèìî. È ïðîòèâ ýòîãî
íå ìîæåò áûòü ïðèâåäåí [ñëó÷àé] òåñíîé ñâÿçè äâóõ [âåùåé], îäíà
èç êîòîðûõ çàâèñèò îò äðóãîé, ïîñêîëüêó îíè ñâÿçàíû íå ñàìè
ïî ñåáå, íî àêöèäåíòàëüíûì îáðàçîì.
Åñëè æå ñêàçàííîå ïîëîæåíèå èñòèííî ñàìî ïî ñåáå, òî òàê-
æå ñëåäóåò íåâîçìîæíîå èëè íåñîîáðàçíîå, ïîñêîëüêó íàäëåæèò,
÷òîáû äâèæóùåå äâèãàëîñü èëè òàêèì æå âèäîì äâèæåíèÿ, êàêèì
îíî äâèæåò, èëè èíûì. Åñëè òàêèì æå, òî, ñëåäîâàòåëüíî, íàäëå-
æèò, ÷òîáû èçìåíÿþùåå èçìåíÿëîñü è, äàëåå, ÷òîáû ëå÷àùåå ëå-
÷èëîñü è ÷òîáû ó÷àùåå ó÷èëîñü òîé æå ñàìîé íàóêå. Íî ýòî íåâîç-
ìîæíî, âåäü ó÷àùåìó íåîáõîäèìî îáëàäàòü çíàíèåì, ó÷àùåìóñÿ
æå íàäëåæèò íå îáëàäàòü èì; è, òàêèì îáðàçîì, òîò æå ñàìûé áó-
äåò îáëàäàòü è íå îáëàäàòü òåì æå ñàìûì, ÷òî íåâîçìîæíî.
Åñëè æå îíî äâèæåòñÿ äðóãèì âèäîì äâèæåíèÿ, òî åñòü òàê,
÷òîáû èçìåíÿþùåå äâèãàëîñü îòíîñèòåëüíî ìåñòà, à äâèæóùåå
îòíîñèòåëüíî ìåñòà óâåëè÷èâàëîñü áû (è òàê îáî âñåì äðóãîì), è
åñëè ðîäû è âèäû äâèæåíèÿ êîíå÷íû, òî ñëåäóåò, ÷òî íåò óõîäà â
áåñêîíå÷íîñòü. È, òàêèì îáðàçîì, ïîëó÷èòñÿ íåêîå ïåðâîäâèæó-
ùåå, êîòîðîå íå äâèæåòñÿ äðóãèì. Ðàçâå, ìîæåò áûòü, êòî-òî ñêà-
æåò, ÷òî ïîñëåäóåò òàêîé âîçâðàò, ÷òî, ïî èñ÷åðïàíèè âñåõ ðîäîâ
è âèäîâ äâèæåíèÿ, âíîâü íàäëåæèò âåðíóòüñÿ ê ïåðâîìó, êàê åñëè
äâèæóùåå îòíîñèòåëüíî ìåñòà èçìåíÿåòñÿ, à èçìåíÿþùåå – óâå-
ëè÷èâàåòñÿ, òî îïÿòü òàêè óâåëè÷èâàþùåå äâèãàëîñü áû îòíîñè-

50
dum locum. Sed ex hoc sequetur idem quod prius: scilicet quod id quod
movet secundum aliquam speciem motus, secundum eandem moveatur,
licet non immediate sed mediate.
Ergo relinquitur quod oportet ponere aliquod primum quod non
movetur ab alio exteriori.
Quia vero, hoc habito quod sit primum movens quod non movetur
ab alio exteriori, non sequitur quod sit penitus immobile, ideo ulterius
procedit Aristoteles, dicendo quod hoc potest esse dupliciter. Uno modo,
ita quod illud primum sit penitus immobile. Quo posito, habetur
propositum: scilicet, quod sit aliquod primum movens immobile. – Alio
modo, quod illud primum moveatur a seipso. Et hoc videtur probabile:
quia quod est per se, semper est prius eo quod est per aliud; unde et in
motis primum motum rationabile est per seipsum moveri, non ab alio.
Sed, hoc dato, iterum idem sequitur. Non enim potest dici quod
movens seipsum totum moveatur a toto: quia sic sequerentur praedicta
inconvenientia, scilicet quod aliquis simul doceret et doceretur, et
similiter in aliis motibus; et iterum quod aliquid simul esset in potentia
et actu, nam movens, inquantum huiusmodi, est actu, motum vero in
potentia. Relinquitur igitur quod una pars eius est movens tantum et
altera mota. Et sic habetur idem quod prius: scilicet quod aliquid sit
movens immobile.
Non autem potest dici quod utraque pars moveatur, ita quod una ab
altera; neque quod una pars moveat seipsam et moveat alteram; neque
quod totum moveat partem; neque quod pars moveat totum: quia
sequerentur praemissa inconvenientia, scilicet quod aliquid simul
moveret et moveretur secundum eandem speciem motus; et quod simul
esset in potentia et actu; et ulterius quod totum non esset primo movens
se, sed ratione partis. Relinquitur ergo quod moventis seipsum oportet
unam partem esse immobilem et moventem aliam partem.
Sed quia in moventibus se quae sunt apud nos, scilicet in animalibus,
pars movens, scilicet anima, etsi sit immobilis per se, movetur tamen
per accidens; ulterius ostendit quod primi moventis seipsum pars movens
non movetur neque per se neque per accidens.

51
òåëüíî ìåñòà. Íî èç ýòîãî ñëåäóåò òî æå ñàìîå, ÷òî è ïðåæäå, à èìåí-
íî – òî, ÷òî äâèæåò ñîãëàñíî íåêîåìó âèäó äâèæåíèÿ, äâèæåòñÿ ñî-
ãëàñíî òîìó æå ñàìîìó, õîòÿ íå íåïîñðåäñòâåííî, à îïîñðåäîâàííî.
Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ òî, ÷òî íàäëåæèò ïîëàãàòü íå÷òî ïåð-
âîå, êîòîðîå íå äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì, âíåøíèì åìó.
Îäíàêî, åñëè ïðèíÿòü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå, êî-
òîðîå íå äâèæåòñÿ èíûì, âíåøíèì åìó, òî èç ýòîãî íå ñëåäóåò,
÷òî îíî åñòü âñåöåëî íåäâèæèìîå, êàê äàëåå ïðîäîëæàåò Àðèñòî-
òåëü, ãîâîðÿ, ÷òî ýòî ìîæåò ïðîèñõîäèòü äâîÿêî. Âî-ïåðâûõ, òàê,
÷òî ýòî ïåðâîå âñåöåëî íåäâèæèìî. Äîïóñòèâ ýòî, ïîëó÷àåòñÿ [èñ-
êîìîå] óòâåðæäåíèå, à èìåííî, ÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî ïåðâîäâè-
æóùåå íåäâèæèìîå. Âî-âòîðûõ, òàê, ÷òî ýòî ïåðâè÷íîå äâèæåòñÿ
ñàìî ñîáîé. È ýòî êàæåòñÿ âåðîÿòíûì, ïîñêîëüêó òî, ÷òî ñóùå-
ñòâóåò áëàãîäàðÿ ñåáå, âñåãäà ïåðâè÷íåå òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò áëà-
ãîäàðÿ äðóãîìó. Ïîýòîìó âïîëíå ðåçîííî, ÷òî è ñðåäè äâèæèìûõ
ïåðâîäâèæèìîå äâèæåòñÿ ñàìî ïî ñåáå, à íå äðóãèì25.
Íî, ïðè äîïóùåíèè ýòîãî, ñëåäóåò òî æå ñàìîå. Âåäü íåëüçÿ
ñêàçàòü, ÷òî äâèæóùåå ñàìîå ñåáÿ âñåöåëî äâèæåòñÿ îò âñåãî [ñåáÿ],
ïîñêîëüêó â ýòîì ñëó÷àå ïîñëåäîâàëè áû óïîìÿíóòûå íåñîîáðàç-
íîñòè, à èìåííî, ÷òî íåêòî îäíîâðåìåííî ó÷èë áû è ó÷èëñÿ áû, è
òàê æå â îòíîøåíèè äðóãèõ äâèæåíèé, è, ñ äðóãîé ñòîðîíû, ÷òî
íå÷òî îäíîâðåìåííî áûëî áû â ïîòåíöèè è â àêòå, âåäü äâèæó-
ùåå, êàê òàêîâîå, àêòóàëüíî, äâèæèìîå æå – ïîòåíöèàëüíî. Òà-
êèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ, ÷òî îäíà åãî ÷àñòü åñòü òîëüêî äâèæóùåå,
äðóãàÿ – äâèæèìîå. È òàê ïîëó÷àåòñÿ òî æå, ÷òî âûøå, à èìåííî,
÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî íåïîäâèæíîå äâèæóùåå26.
Íî íåëüçÿ ñêàçàòü íè òîãî, ÷òî è òà è äðóãàÿ ÷àñòü äâèæåòñÿ, òàê,
÷òî îäíà [äâèæåòñÿ] äðóãîé, íè òîãî, ÷òî îäíà ÷àñòü äâèæåò ñàìîå
ñåáÿ è äðóãóþ, íè òîãî, ÷òî öåëîå äâèæåò ÷àñòü, íè òîãî, ÷òî ÷àñòü
äâèæåò öåëîå, – ïîñêîëüêó ïîñëåäîâàëè áû âûøåóïîìÿíóòûå íåñî-
îáðàçíîñòè, à èìåííî, ÷òî íå÷òî îäíîâðåìåííî äâèãàëî è äâèãàëîñü
áû ñîãëàñíî îäíîìó è òîìó æå âèäó äâèæåíèÿ, è ÷òî îíî áûëî áû
îäíîâðåìåííî è ïîòåíöèàëüíî è àêòóàëüíî; è äàëåå, ÷òî öåëîå íå
áûëî áû äâèæóùèì ñåáÿ ïåðâè÷íûì îáðàçîì, íî íà îñíîâàíèè ÷àñ-
òè. Ñëåäîâàòåëüíî, îñòàåòñÿ, ÷òî äâèæóùåìó ñàìîå ñåáÿ íàäëåæèò
áûòü â îäíîé ÷àñòè íåäâèæèìûì è â äðóãîé ÷àñòè – äâèæèìûì27.
Íî ïîñêîëüêó â ñàìîäâèæóùåìñÿ, êîòîðîå îáíàðóæèâàåòñÿ ñðå-
äè íàñ, à èìåííî – â æèâûõ ñóùåñòâàõ, äâèæóùàÿ ÷àñòü, òî åñòü
äóøà, åñëè è íåäâèæèìà ñàìà ïî ñåáå, îäíàêî äâèæåòñÿ àêöèäåí-
òàëüíî, òî äàëåå îí ïîêàçûâàåò, ÷òî äâèæóùàÿ ÷àñòü ïåðâè÷íîãî ñà-
ìîäâèæóùåãîñÿ íå äâèæåòñÿ, íè ñàìà ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî.

52
 Moventia enim se quae sunt apud nos, scilicet animalia, cum sint
corruptibilia, pars movens in eis movetur per accidens. Necesse est autem
moventia se corruptibilia reduci ad aliquod primum movens se quod sit
sempiternum. Ergo necesse est aliquem motorem esse alicuius moventis
seipsum qui neque per se neque per accidens moveatur.
Quod autem necesse sit, secundum suam positionem, aliquod
movens se esse sempiternum, patet. Si enim motus est sempiternus, ut
ipse supponit, oportet quod generatio moventium seipsa quae sunt
generabilia et corruptibilia, sit perpetua. Sed huius perpetuitatis non
potest esse causa aliquod ipsorum moventium se: quia non semper est.
Nec simul omnia: tum quia infinita essent; tum quia non simul sunt.
Relinquitur igitur quod oportet esse aliquod movens seipsum perpetuum,
quod causat perpetuitatem generationis in istis inferioribus moventibus
se. Et sic motor eius non movetur neque per se neque per accidens.
Item, in moventibus se videmus quod aliqua incipiunt de novo
moveri propter aliquem motum quo non movetur a seipso animal, sicut
cibo digesto aut aere alterato: quo quidem motu ipse motor movens
seipsum movetur per accidens. Ex quo potest accipi quod nullum movens
seipsum movetur semper cuius motor movetur per se vel per accidens.
Sed primum movens seipsum movetur semper: alias non posset motus
esse sempiternus, cum omnis alius motus a motu primi moventis seipsum
causetur. Relinquitur igitur quod primum movens seipsum movetur a
motore qui non movetur neque per se neque per accidens.
Nec est contra hanc rationem quod motores inferiorum orbium
movent motum sempiternum, et tamen dicuntur moveri per accidens.
Quia dicuntur moveri per accidens non ratione sui ipsorum, sed ratione
suorum mobilium, quae sequuntur motum superioris orbis.
Sed quia Deus non est pars alicuius moventis seipsum, ulterius
Aristoteles, in sua Metaphysica, investigat ex hoc motore qui est pars
moventis seipsum, alium motorem separatum omnino, qui est Deus.

53
 Âåäü ïîñêîëüêó ñàìîäâèæóùååñÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò ñðåäè
íàñ, à èìåííî îäóøåâëåííûå ñóùåñòâà, ðàçðóøèìî, òî äâèæóùàÿ
÷àñòü â íåì äâèæåòñÿ àêöèäåíòàëüíî. Íî íåîáõîäèìî, ÷òîáû ðàç-
ðóøèìîå ñàìîäâèæóùååñÿ áûëî âîçâåäåíî ê íåêîåìó ïåðâè÷íîìó
ñàìîäâèæóùåìóñÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò âå÷íî. Ñëåäîâàòåëüíî, íå-
îáõîäèìî, ÷òîáû áûë íåêèé äâèãàòåëü íåêîòîðîãî ñàìîäâèæóùå-
ãîñÿ, êîòîðûé íå äâèãàëñÿ áû íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî28.
Íî òî, ÷òî, ñîãëàñíî åãî ïîçèöèè, íåîáõîäèìî, ÷òîáû âñåãäà
ñóùåñòâîâàëî íå÷òî ñàìîäâèæóùååñÿ, ÿñíî. Âåäü åñëè äâèæåíèå –
âñåãäà, êàê îí ïîëàãàåò, òî íàäëåæèò, ÷òîáû ïîðîæäåíèå ñàìî-
äâèæóùåãîñÿ, êîòîðîå ïîðîæäàåìî è ðàçðóøèìî, áûëî âå÷íî äëÿ-
ùèìñÿ. Íî ïðè÷èíîé ýòîãî âå÷íî äëÿùåãîñÿ íå ìîæåò áûòü íå÷òî
èç ñàìîäâèæóùåãîñÿ, ïîñêîëüêó îíî íå âå÷íî. È íå âñå [ñàìîäâè-
æóùèåñÿ] âìåñòå, âî-ïåðâûõ, ïîñêîëüêó îíè òîãäà áûëè áû áåñêî-
íå÷íû [ïî ÷èñëó], âî-âòîðûõ, ïîñêîëüêó îíè íå îäíîâðåìåííû.
Òàêèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ ñëåäóþùåå: íàäëåæèò, ÷òîáû áûëî íå÷òî
íåïðåðûâíî ñàìîäâèæóùååñÿ, ÷òî ïðè÷èíÿëî áû íåïðåðûâíîñòü
ïîðîæäåíèÿ â òåõ íèçøèõ ñàìîäâèæóùèõñÿ. È, òàêèì îáðàçîì, äâè-
ãàòåëü èõ íå äâèæåòñÿ íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî29.
À òàê æå. Ìû âèäèì, ÷òî íåêîòîðûå ñðåäè ñàìîäâèæóùèõñÿ
íà÷èíàþò ñûçíîâà äâèãàòüñÿ èç-çà íåêîòîðîãî äâèæåíèÿ, êîòîðûì
îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî äâèæåòñÿ íå îò ñåáÿ ñàìîãî, êàê, íàïðèìåð,
áëàãîäàðÿ ïåðåâàðåííîé ïèùå èëè óñâîåííîìó âîçäóõó, – òàêèì äâè-
æåíèåì ýòîò äâèãàòåëü, äâèæóùèé ñåáÿ, òàêæå äâèæåòñÿ àêöèäåí-
òàëüíî íå äâèæåòñÿ âñåãäà. Èç ýòîãî ìîæíî ïðèíÿòü, ÷òî ñàìîäâè-
æóùåå, äâèãàòåëü êîòîðîãî äâèæåòñÿ ñàì ïî ñåáå èëè àêöèäåíòàëü-
íî, äâèæåòñÿ íå âñåãäà. Íî ïåðâîå ñàìîäâèæóùåå äâèæåòñÿ âñåãäà,
èíà÷å íå ìîãëî áû äâèæåíèå áûòü âå÷íûì, ïîñêîëüêó âñÿêîå èíîå
äâèæåíèå ïðè÷èíÿåòñÿ äâèæåíèåì ïåðâîãî ñàìîäâèæóùåãîñÿ. Òà-
êèì îáðàçîì, îñòàåòñÿ, ÷òî ïåðâîå ñàìîäâèæóùååñÿ äâèæåòñÿ äâèãà-
òåëåì, êîòîðûé íå äâèæåòñÿ íè ñàì ïî ñåáå, íè àêöèäåíòàëüíî30.
Ïðîòèâ ýòîãî äîâîäà íå ãîâîðèò è òî, ÷òî äâèãàòåëè íèçøèõ îð-
áèò îñóùåñòâëÿþò âå÷íîå äâèæåíèå, è âñå æå î íèõ ãîâîðÿò, ÷òî
îíè äâèæóòñÿ àêöèäåíòàëüíî. Ïîñêîëüêó ãîâîðÿò, ÷òî îíè äâèæóò-
ñÿ àêöèäåíòàëüíî íå íà îñíîâàíèè èõ ñàìèõ, íî íà îñíîâàíèè èõ
äâèæèìûõ [òåë], êîòîðûå ñëåäóþò äâèæåíèþ âûñøèõ îðáèò31.
Íî ïîñêîëüêó Áîã íå åñòü ÷àñòü ÷åãî-òî ñàìîäâèæóùåãî-
ñÿ, òî äàëåå Àðèñòîòåëü â ñâîåé «Ìåòàôèçèêå»32 , èñõîäÿ èç òîãî
äâèãàòåëÿ, êîòîðûé åñòü ÷àñòü ñàìîäâèæóùåãîñÿ, èññëåäóåò
äðóãîé äâèãàòåëü, îòäåëåííûé îòî âñåãî, êàêîâîé åñòü Áîã.

54
Cum enim omne movens seipsum moveatur per appetitum, oportet quod
motor qui est pars moventis seipsum, moveat propter appetitum alicuius
appetibilis. Quod est eo superius in movendo: nam appetens est
quodammodo movens motum; appetibile autem est movens omnino non
motum. Oportet igitur esse primum motorem separatum omnino
immobilem, qui Deus est.
Praedictos autem processus duo videntur infirmare. Quorum
primum est, quod procedunt ex suppositione aeternitatis motus: quod
apud Catholicos supponitur esse falsum. Et ad hoc dicendum quod via
efficacissima ad probandum Deum esse est ex suppositione aeternitatis
mundi, qua posita, minus videtur esse manifestum quod Deus sit. Nam
si mundus et motus de novo incoepit, planum est quod oportet poni
aliquam causam quae de novo producat mundum et motum: quia omne
quod de novo fit, ab aliquo innovatore oportet sumere originem; cum
nihil educat se de potentia in actum vel de non esse in esse.
Secundum est, quod supponitur in praedictis demonstrationibus
primum motum, scilicet corpus caeleste, esse motum ex se. Ex quo
sequitur ipsum esse animatum. Quod a multis non conceditur. Et ad
hoc dicendum est quod, si primum movens non ponitur motum ex se,
oportet quod moveatur immediate a penitus immobili. Unde etiam
Aristoteles sub disiunctione hanc conclusionem inducit: quod scilicet
oporteat vel statim devenire ad primum movens immobile separatum,
vel ad movens seipsum, ex quo iterum devenitur ad movens primum
immobile separatum.
Procedit autem Philosophus alia via in II Metaphys., ad
ostendendum non posse procedi in infinitum in causis efficientibus, sed
esse devenire ad unam causam primam: et hanc dicimus Deum. Et haec
via talis est. In omnibus causis efficientibus ordinatis primum est causa
medii, et medium est causa ultimi: sive sit unum, sive plura media.
Remota autem causa, removetur id cuius est causa. Ergo, remoto primo,
medium causa esse non poterit. Sed si procedatur in causis efficientibus

55
Âåäü ïîñêîëüêó âñÿêîå ñàìîäâèæóùååñÿ äâèæåòñÿ ïîñðåäñòâîì
âëå÷åíèÿ, òî íàäëåæèò, ÷òîáû äâèãàòåëü, êîòîðûé åñòü ÷àñòü ñàìî-
äâèæóùåãîñÿ, äâèãàëñÿ èç-çà âëå÷åíèÿ ê ÷åìó-òî âëåêóùåìó, êàêî-
âîå åñòü íàèâûñøåå â äâèæåíèè: âåäü âëåêîìûé åñòü íåêîòîðûì îá-
ðàçîì äâèæèìîå äâèæóùåå; âëåêóùåå æå åñòü äâèæóùåå, âñåöåëî
íåïîäâèæíîå. Òàêèì îáðàçîì, íàäëåæèò, ÷òîáû áûë ïåðâîäâèãà-
òåëü, îòäåëåííûé è âñåöåëî íåïîäâèæíûé, êàêîâîé åñòü Áîã.
Óïîìÿíóòûå æå õîäû [àðãóìåíòàöèè], êàê êàæåòñÿ, îñëàáëÿ-
þòñÿ äâóìÿ [âîçðàæåíèÿìè]. Èç íèõ ïåðâîå – ÷òî îíè èñõîäÿò èç
ïðåäïîñûëêè î âå÷íîñòè äâèæåíèÿ, ÷òî ñðåäè êàòîëèêîâ ïîëàãà-
åòñÿ ëîæíûì. È îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî íàèáî-
ëåå äåéñòâåííûé ïóòü äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî Áîã åñòü, èñõîäèò
èç òîãî, ÷òî åñëè ïðèíÿòü ïðåäïîñûëêó î âå÷íîñòè ìèðà, òî áóäåò
ìåíåå î÷åâèäíî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü åñëè ìèð è äâèæåíèå íà÷èíà-
þòñÿ ñûçíîâà, òî ÿñíî, ÷òî íàäëåæèò ïîëàãàòü íåêóþ ïðè÷èíó, êî-
òîðàÿ ñûçíîâà ïðîèçâîäèò ìèð è äâèæåíèå, ïîñêîëüêó âñå, ÷òî òâî-
ðèòñÿ ñûçíîâà, äîëæíî áðàòü íà÷àëî îò íåêîåãî óñòðîèòåëÿ, ïî-
ñêîëüêó íè÷òî íå ïðèâîäèò ñåáÿ îò ïîòåíöèàëüíîñòè ê
àêòóàëüíîñòè èëè îò íåáûòèÿ ê áûòèþ.
Âòîðîå – ÷òî â âûøåóïîìÿíóòûõ äîêàçàòåëüñòâàõ ïðåäïîëà-
ãàåòñÿ, ÷òî ïåðâîå äâèæóùååñÿ, à èìåííî íåáåñíîå òåëî, äâèæåò-
ñÿ èç ñåáÿ. Èç ýòîãî ñëåäóåò, ÷òî îíî – îäóøåâëåííîå ñóùåñòâî, ñ
÷åì ìíîãèå íå ñîãëàøàþòñÿ33. È îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêà-
çàòü, ÷òî åñëè ïåðâîå äâèæóùåå íå ïîëàãàåòñÿ äâèæèìûì èç ñåáÿ,
òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî äâèãàëîñü íåïîñðåäñòâåííî îò âñåöåëî
íåïîäâèæíîãî. Ïîýòîìó Àðèñòîòåëü äàëåå âûâîäèò ýòî çàêëþ÷å-
íèå ñ äèçúþíêöèåé, à èìåííî: íàäëåæèò, ÷òîáû îíî ñðàçó ïðèõî-
äèëî èëè ê ïåðâîìó íåïîäâèæíîìó îòäåëåííîìó äâèæóùåìó, èëè
ê ñàìîäâèæóùåìóñÿ, îò êîòîðîãî, îïÿòü-òàêè, ïðèâîäèëîñü ê ïåð-
âîìó äâèæóùåìó, êîòîðûé íåïîäâèæåí è îòäåëåí34.
Íî Ôèëîñîô ïðîâîäèò âî âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè» è äðó-
ãîé ïóòü äëÿ äåìîíñòðàöèè òîãî, ÷òî â [ñôåðå] äåéñòâóþùèõ ïðè-
÷èí ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü, íî íàäëåæèò
ïðèõîäèòü ê îäíîé ïåðâîé ïðè÷èíå, è åå ìû íàçûâàåì Áîãîì.
È ýòîò ïóòü òàêîâ. Âî âñåõ óïîðÿäî÷åííûõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷è-
íàõ ïåðâàÿ åñòü ïðè÷èíà ñðåäíåé, à ñðåäíÿÿ – ïðè÷èíà ïîñëåäíåé,
áóäü ñðåäíÿÿ îäíà èëè áóäü èõ ìíîãî. Åñëè æå óñòðàíèòü ïðè-
÷èíó, óñòðàíÿåòñÿ è òî, ÷åãî îíà ïðè÷èíà. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè
óñòðàíèòü ïåðâóþ ïðè÷èíó, òî íå ìîãëà áû ñóùåñòâîâàòü ñðåä-
íÿÿ ïðè÷èíà. Íî åñëè ïðîöåññ â [ñôåðå] äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí
56
in infinitum, nulla causarum erit prima. Ergo omnes aliae tollentur, quae
sunt mediae. Hoc autem est manifeste falsum. Ergo oportet ponere
primam causam efficientem esse. Quae Deus est.
Potest etiam alia ratio colligi ex verbis Aristotelis. In II enim Metaphys.
Ostendit quod ea quae sunt maxime vera, sunt et maxime entia. In IV autem
Metaphys. Ostendit esse aliquid maxime verum, ex hoc quod videmus
duorum falsorum unum altero esse magis falsum, unde oportet ut alterum
sit etiam altero verius; hoc autem est secundum approximationem ad id
quod est simpliciter et maxime verum. Ex quibus concludi potest ulterius
esse aliquid quod est maxime ens. Et hoc dicimus Deum.
Ad hoc etiam inducitur a Damasceno alia ratio sumpta ex rerum
gubernatione: quam etiam innuit Commentator in II Physicorum. Et
est talis. Impossibile est aliqua contraria et dissonantia in unum ordinem
concordare semper vel pluries nisi alicuius gubernatione, ex qua omnibus
et singulis tribuitur ut ad certum finem tendant. Sed in mundo videmus
res diversarum naturarum in unum ordinem concordare, non ut raro et
a casu, sed ut semper vel in maiori parte. Oportet ergo esse aliquem cuius
providentia mundus gubernetur. Et hunc dicimus Deum.

Capitulum 15
Quod Deus sit aeternus

... Amplius. videmus in mundo quaedam quae sunt possibilia esse

et non esse, scilicet generabilia et corruptibilia. Omne autem quod est
possibile esse, causam habet: quia, cum de se aequaliter se habeat ad
duo, scilicet esse et non esse, oportet, si ei approprietur esse, quod hoc
sit ex aliqua causa. Sed in causis non est procedere in infinitum, ut supra
probatum est per rationem Aristotelis. Ergo oportet ponere aliquid quod
sit necesse esse.

57
óõîäèë áû â áåñêîíå÷íîñòü, íèêàêàÿ ïðè÷èíà íå áûëà áû ïåðâîé.
Ñëåäîâàòåëüíî, óíè÷òîæàþòñÿ âñå äðóãèå, ñðåäíèå. Íî ýòî î÷å-
âèäíî ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò ïîëàãàòü, ÷òî ñóùåñòâóåò
ïåðâàÿ ïðîèçâîäÿùàÿ ïðè÷èíà. Êàêîâàÿ åñòü Áîã.
Ìîæíî è äðóãîé äîâîä âûâåñòè èç ñëîâ Àðèñòîòåëÿ. Âåäü âî
âòîðîé [êíèãå] «Ìåòàôèçèêè» îí ïîêàçûâàåò35: òî, ÷òî åñòü íàè-
áîëüøåå èñòèííîå, åñòü è íàèáîëüøåå ñóùåå.  ÷åòâåðòîé æå [êíè-
ãå] «Ìåòàôèçèêè» îí ïîêàçûâàåò36, ÷òî ñóùåñòâóåò íå÷òî íàèáî-
ëåå èñòèííîå, èç òîãî, ÷òî ìû âèäèì, ÷òî èç äâóõ ëîæíûõ îäíî
áîëåå ëîæíî, ÷åì äðóãîå, ïîýòîìó íàäëåæèò, ÷òîáû äðóãîå áûëî
áîëåå èñòèííûì, ÷åì ïåðâîå. Ýòî æå [ïðîèñõîäèò] ñîãëàñíî ïðè-
áëèæåíèþ ê òîìó, ÷òî èñòèííî ïðîñòî è â íàèáîëüøåé ñòåïåíè.
Èç äâóõ [ýòèõ îñíîâàíèé] ìîæíî çàêëþ÷èòü äàëåå, ÷òî åñòü íå÷òî,
êîòîðîå åñòü íàèáîëåå ñóùåå. È ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì.
Ê ýòîìó æå Äàìàñêèí ïðèâîäèò äðóãîé äîâîä37, âçÿòûé èç óï-
ðàâëåíèÿ âåùàìè, êàêîâîå îòìå÷àåò è Êîììåíòàòîð â [êîììåíòà-
ðèè íà] âòîðóþ êíèãó «Ôèçèêè»38. È îí òàêîâ. Íåâîçìîæíî, ÷òî-
áû íåêèå ïðîòèâîïîëîæíûå è íåñîãëàñóþùèåñÿ [âåùè] áûëè ñî-
ãëàñîâàíû â îäíîì ïîðÿäêå âñåãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè, åñëè îíè
íå íàõîäÿòñÿ ïîä íåêèì óïðàâëåíèåì, êîòîðîå ïîëîæèëî äëÿ âñÿ-
êîãî è åäèíè÷íîãî, ÷òîáû îíè ñòðåìèëèñü ê îïðåäåëåííîé öåëè.
Íî ìû âèäèì, ÷òî â ìèðå âåùè ðàçëè÷íîé ïðèðîäû ñîãëàñóþòñÿ â
åäèíîì ïîðÿäêå, è íå ðåäêî è ñëó÷àéíî, íî âñåãäà èëè ïî áîëüøåé
÷àñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò, ÷òîáû ñóùåñòâîâàë íåêòî, ïðî-
âèäåíèåì êîåãî óïðàâëÿåòñÿ ìèð. È åãî ìû íàçûâàåì Áîãîì.

Ãëàâà 15
×òî Áîã – âå÷åí

...Äàëåå. Ìû âèäèì â ìèðå íåêèå [âåùè], êîòîðûå ìîãóò áûòü è

íå áûòü, à èìåííî, ïîðîæäàåìûå è óíè÷òîæàåìûå. Âñå òî, ÷òî ìî-
æåò áûòü, èìååò ïðè÷èíó, ïîñêîëüêó, åñëè îíî ðàâíûì îáðàçîì îò-
íîñèòñÿ ê îáîèì, òî åñòü ê áûòèþ è íåáûòèþ, è åñëè îíî ïîëó÷àåò
áûòèå, òî íàäëåæèò, ÷òîáû îíî ïðîèñõîäèëî îò íåêîòîðîé ïðè÷è-
íû. Íî â [ñôåðå] ïðè÷èí ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü,
êàê áûëî äîêàçàíî âûøå áëàãîäàðÿ äîâîäàì Àðèñòîòåëÿ. Ñëåäîâà-
òåëüíî, íàäëåæèò ïîëàãàòü íå÷òî, êîòîðîå ñóùåñòâîâàëî áû ñ íå-
îáõîäèìîñòüþ.

58
 Omne autem necessarium vel habet causam suae necessitatis
aliunde; vel non, sed est per seipsum necessarium. Non est autem
procedere in infinitum in necessariis quae habent causam suae
necessitatis aliunde. Ergo oportet ponere aliquod primum necessarium,
quod est per seipsum necessarium. Et hoc Deus est: cum sit causa prima,
ut ostensum est. Est igitur Deus aeternus: cum omne necessarium per se
sit aeternum.

59
 Âñå æå íåîáõîäèìîå èëè èìååò ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñ-
òè îò äðóãîãî, èëè íå èìååò [îò äðóãîãî], íî íåîáõîäèìûì îáðà-
çîì áëàãîäàðÿ ñàìîìó ñåáå. Íî ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêî-
íå÷íîñòü â [ñôåðå] íåîáõîäèìûõ [âåùåé], êîòîðûå èìåþò ïðè÷è-
íó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè îò äðóãîãî. Ñëåäîâàòåëüíî, íàäëåæèò
ïîëàãàòü íå÷òî ïåðâè÷íî íåîáõîäèìîå. È ýòî – Áîã, ïîñêîëüêó Îí
åñòü ïåðâàÿ ïðè÷èíà, êàê ïîêàçàíî. Òàêèì îáðàçîì, Áîã – âå÷åí,
ïîñêîëüêó âñå ñàìî ïî ñåáå íåîáõîäèìîå – âå÷íî.

60
 SUMMA THEOLOGIAE

Prima pars
Questio 2: De Deo, an Deus sit in tres articulos divisa

Quia igitur principalis intentio huius sacrae doctrinae est Dei

cognitionem tradere, et non solum secundum quod in se est, sed etiam
secundum quod est principium rerum et finis earum, et specialiter
rationalis creaturae, ut ex dictis est manifestum; ad huius doctrinae
expositionem intendentes, primo tractabimus de Deo; secundo, de motu
rationalis creaturae in Deum; tertio, de christo, qui, secundum quod
homo, via est nobis tendendi in Deum.
Consideratio autem de Deo tripartita erit. Primo namque
considerabimus ea quae ad essentiam divinam pertinent; secundo, ea
quae pertinent ad distinctionem personarum; tertio, ea quae pertinent
ad processum creaturarum ab ipso.
Circa essentiam vero divinam, primo considerandum est an Deus
sit; secundo, quomodo sit, vel potius quomodo non sit; tertio
considerandum erit de his quae ad operationem ipsius pertinent, scilicet
de scientia et de voluntate et potentia.
Circa primum quaeruntur tria:
Primo: utrum Deum esse sit per se notum.
Secundo: utrum sit demonstrabile.
Tertio: an Deus sit.

61
 ÑÓÌÌÀ ÒÅÎËÎÃÈÈ

×àñòü I
Âîïðîñ 2: Î Áîãå (åñòü ëè Áîã?), – ðàçäåëåííûé
íà òðè ãëàâû

Èòàê, ïîñêîëüêó ãëàâíîå íàìåðåíèå ýòîãî ñâÿùåííîãî ó÷å-

íèÿ – ïåðåäàâàòü çíàíèå î Áîãå, è íå òîëüêî ñîãëàñíî òîìó, êàê Îí
åñòü â ñåáå, íî è ñîãëàñíî òîìó ÷òî Îí åñòü íà÷àëî è öåëü âåùåé (à
îñîáåííî ðàçóìíûõ òâîðåíèé), è ýòî ÿñíî èç ñêàçàííîãî (âîïð. 1,
ãë. 7), òî, íàìåðåâàÿñü äàòü èçëîæåíèå ýòîãî ó÷åíèÿ, ìû, âî-ïåð-
âûõ, èçëîæèì ó÷åíèå î Áîãå; âî-âòîðûõ, î äâèæåíèè ðàçóìíûõ òâî-
ðåíèé ê Áîãó (÷àñòü II); â-òðåòüèõ, î Õðèñòå, Êîòîðûé, ñîãëàñíî
òîìó, ÷òî Îí âî÷åëîâå÷èëñÿ, åñòü äëÿ íàñ ïóòü â íàøåì óñòðåìëå-
íèè ê Áîãó (÷àñòü III).
Ðàññìîòðåíèå æå, îòíîñÿùååñÿ ê Áîãó, áóäåò òðîÿêîå. À èìåí-
íî, âî-ïåðâûõ, ìû ðàññìîòðèì òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê áîæåñòâåííîé
ñóùíîñòè; âî-âòîðûõ, òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ðàçëè÷èþ Ïåðñîí (âîïð.
27); â-òðåòüèõ, òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ïðîèñõîæäåíèþ òâîðåíèé îò
Áîãà (âîïð. 44).
Îòíîñèòåëüíî æå áîæåñòâåííîé ñóùíîñòè, âî-ïåðâûõ, ñëåäóåò
ðàññìîòðåòü, åñòü ëè Áîã; âî-âòîðûõ – êàêîâ Îí åñòü, èëè, ëó÷øå,
êàêîâ Îí íå åñòü (âîïð. 3); â-òðåòüèõ, ñëåäóåò ðàññìîòðåòü òî, ÷òî
îòíîñèòñÿ ê Åãî äåÿòåëüíîñòè, à èìåííî, çíàíèå, âîëþ è ìîãóùå-
ñòâî (âîïð. 14).
Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñòàâèòñÿ òðè âîïðîñà:
Ïåðâûé: ÿâëÿåòñÿ ëè òî, ÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå?
Âòîðîé: ÿâëÿåòñÿ ëè ýòî äîêàçóåìûì?
Òðåòèé: åñòü ëè Áîã?

62
 Articulus 1
Utrum Deum esse sit per se notum

Ad primum sic proceditur. Videtur quod Deum esse sit per se notum.
1. Illa enim nobis dicuntur per se nota, quorum cognitio nobis
naturaliter inest, sicut patet de primis principiis. Sed, sicut dicit
Damascenus in principio libri sui, omnibus cognitio existendi Deum
naturaliter est inserta. Ergo Deum esse est per se notum.
2. Praeterea, illa dicuntur esse per se nota, quae statim, cognitis
terminis, cognoscuntur, quod philosophus attribuit primis
demonstrationis principiis, in I Poster., scito enim quid est totum et quid
pars, statim scitur quod omne totum maius est sua parte. Sed intellecto
quid significet hoc nomen Deus, statim habetur quod Deus est.
Significatur enim hoc nomine id quo maius significari non potest, maius
autem est quod est in re et intellectu, quam quod est in intellectu tantum,
unde cum, intellecto hoc nomine Deus, statim sit in intellectu, sequitur
etiam quod sit in re. Ergo Deum esse est per se notum.
3. Praeterea, veritatem esse est per se notum, quia qui negat
veritatem esse, concedit veritatem esse, si enim veritas non est, verum
est veritatem non esse. Si autem est aliquid verum, oportet quod veritas
sit. Deus autem est ipsa veritas, Ioann. XIV, ego sum via, veritas et vita.
Ergo Deum esse est per se notum.
Sed contra, nullus potest cogitare oppositum eius quod est per se
notum ut patet per philosophum, in IV Metaphys. et I Poster., circa prima
demonstrationis principia. Cogitari autem potest oppositum eius quod
est Deum esse, secundum illud Psalmi 52, 1, dixit insipiens in corde
suo, non est Deus. Ergo Deum esse non est per se notum.

63
 Ãëàâà 1
ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü

Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì îá-

ðàçîì: êàæåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.
1. Âåäü íàìè íàçûâàåòñÿ «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» òî, çíà-
íèå ÷åãî íàì ïðèñóùå åñòåñòâåííûì îáðàçîì, êàê, íàïðèìåð, ýòî
ÿñíî îòíîñèòåëüíî ïåðâûõ îñíîâàíèé. Íî, êàê ãîâîðèò â íà÷àëå
ñâîåé êíèãè Äàìàñêèí39, çíàíèå î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà åñòåñòâåí-
íûì îáðàçîì âëîæåíî âî âñåõ. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü,
ÿâëÿåòñÿ ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì.
2. Êðîìå òîãî, «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» íàçûâàåòñÿ òî, ÷òî
ïîçíàåòñÿ òîò÷àñ, êàê òîëüêî ïîçíàíû òåðìèíû, – ýòî Ôèëîñîô â
ïåðâîé [êíèãå] Âòîðîé [Àíàëèòèêè] àòðèáóòèðîâàë ïåðâûì îñíî-
âàíèÿì äîêàçàòåëüñòâà. Âåäü êàê òîëüêî ïîçíàíî, ÷òî åñòü öåëîå è
÷òî åñòü ÷àñòü, òîò÷àñ æå ïîçíàåòñÿ, ÷òî âñÿêîå öåëîå áîëüøå ñâî-
åé ÷àñòè. Íî êàê òîëüêî ïîíÿòî, ÷òî îáîçíà÷àåò ýòî èìÿ – «Áîã»,
òîò÷àñ æå ïîçíàåòñÿ è òî, ÷òî Áîã åñòü. Âåäü ýòèì èìåíåì îáîçíà-
÷àåòñÿ òî, ïî îòíîøåíèþ ê ÷åìó íè÷òî íå ìîæåò îáîçíà÷àòüñÿ êàê
áîëüøåå; òî æå, ÷òî åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè è â èíòåëëåêòå, áîëü-
øå, ÷åì òî, ÷òî åñòü òîëüêî â èíòåëëåêòå; ïîýòîìó èç òîãî, ÷òî Áîã
åñòü â èíòåëëåêòå, òîò÷àñ æå, êàê òîëüêî ïîíÿòî ýòî èìÿ «Áîã»,
ñëåäóåò òàêæå, ÷òî Îí ñóùåñòâóåò â äåéñòâèòåëüíîñòè. Çíà÷èò, òî,
÷òî Áîã åñòü, èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå.
3. Êðîìå òîãî, òî, ÷òî èñòèíà åñòü, ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî
ïî ñåáå, ïîñêîëüêó òîò, êòî îòðèöàåò, ÷òî èñòèíà åñòü, äîïóñêàåò
[òåì ñàìûì], ÷òî èñòèíà åñòü, âåäü åñëè èñòèíû íåò, òî èñòèííî,
÷òî èñòèíû íåò. Íî åñëè ñóùåñòâóåò íå÷òî èñòèííîå, òî íàäëåæèò,
÷òîáû ñóùåñòâîâàëà èñòèíà. Áîã æå åñòü ñàìà èñòèíà: «ß åñìü ïóòü,
èñòèíà è æèçíü» (Èí. 14, 6). Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, ÿâ-
ëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.
Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî íèêòî íå ìîæåò ïîìûñëèòü ïðîòè-
âîïîëîæíîñòü òîãî, ÷òî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, êàê ýòî ÿñíî, áëà-
ãîäàðÿ Ôèëîñîôó, èç ÷åòâåðòîé [êíèãè] Ìåòàôèçèêè è èç ïåð-
âîé [êíèãè] Âòîðîé [Àíàëèòèêè], îòíîñèòåëüíî ïåðâûõ îñíîâà-
íèé äîêàçàòåëüñòâà. Ïðîòèâîïîëîæíîñòü æå òîãî, ÷òî Áîã åñòü,
ìîæåò áûòü ïîìûñëåíà, ñîãëàñíî Ïñàëìó 52, 1: «Ñêàçàë áåçóìåö
â ñåðäöå ñâîåì – íåò Áîãà». Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, íå
ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.

64
 Respondeo dicendum quod contingit aliquid esse per se notum
dupliciter, uno modo, secundum se et non quoad nos; alio modo,
secundum se et quoad nos. Ex hoc enim aliqua propositio est per se nota,
quod praedicatum includitur in ratione subiecti, ut homo est animal,
nam animal est de ratione hominis. Si igitur notum sit omnibus de
praedicato et de subiecto quid sit, propositio illa erit omnibus per se
nota, sicut patet in primis demonstrationum principiis, quorum termini
sunt quaedam communia quae nullus ignorat, ut ens et non ens, totum
et pars, et similia. Si autem apud aliquos notum non sit de praedicato et
subiecto quid sit, propositio quidem quantum in se est, erit per se nota,
non tamen apud illos qui praedicatum et subiectum propositionis
ignorant. Et ideo contingit, ut dicit Boetius in libro De hebdomadibus,
quod quaedam sunt communes animi conceptiones et per se notae, apud
sapientes tantum, ut incorporalia in loco non esse.
Dico ergo quod haec propositio, Deus est, quantum in se est, per se
nota est, quia praedicatum est idem cum subiecto; Deus enim est suum
esse, ut infra patebit. Sed quia nos non scimus de Deo quid est, non est
nobis per se nota, sed indiget demonstrari per ea quae sunt magis nota
quoad nos, et minus nota quoad naturam, scilicet per effectus.
Ad primum ergo dicendum quod cognoscere Deum esse in aliquo
communi, sub quadam confusione, est nobis naturaliter insertum, inquantum
scilicet Deus est hominis beatitudo, homo enim naturaliter desiderat
beatitudinem, et quod naturaliter desideratur ab homine, naturaliter
cognoscitur ab eodem. Sed hoc non est simpliciter cognoscere Deum esse;
sicut cognoscere venientem, non est cognoscere petrum, quamvis sit petrus
veniens, multi enim perfectum hominis bonum, quod est beatitudo,
existimant divitias; quidam vero voluptates; quidam autem aliquid aliud.
Ad secundum dicendum quod forte ille qui audit hoc nomen Deus, non
intelligit significari aliquid quo maius cogitari non possit, cum quidam
crediderint Deum esse corpus. Dato etiam quod quilibet intelligat hoc nomine
Deus significari hoc quod dicitur, scilicet illud quo maius cogitari non potest;
non tamen propter hoc sequitur quod intelligat id quod significatur per nomen,
esse in rerum natura; sed in apprehensioneintellectus tantum.

65
 Îòâå÷àþ: ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî íå÷òî – èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå,
ñëó÷àåòñÿ äâîÿêî. Îäíèì îáðàçîì – ñîãëàñíî ñàìîìó ñåáå, íî íå äëÿ
íàñ; äðóãèì îáðàçîì – ñîãëàñíî ñàìîìó ñåáå è äëÿ íàñ. Âåäü íåêîå ïî-
ëîæåíèå (êàê «÷åëîâåê åñòü æèâîå ñóùåñòâî») èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå
èç-çà òîãî, ÷òî ïðåäèêàò âêëþ÷àåòñÿ â ñìûñë ñóáúåêòà; âåäü «æèâîå
ñóùåñòâî» ïîëó÷àåòñÿ îò ñìûñëà «÷åëîâåê». Èòàê, åñëè î ñóáúåêòå è
ïðåäèêàòå âñåì èçâåñòíî, ÷òî îíè åñòü, òî ýòî ïîëîæåíèå áóäåò èçâåñ-
òíûì ñàìî ïî ñåáå äëÿ âñåõ; òàê, íàïðèìåð, ïðîèñõîäèò â ïåðâûõ îñ-
íîâàíèÿõ ïðè äîêàçàòåëüñòâå, òåðìèíû êîòîðûõ îòíîñÿòñÿ ê íåêèì
îáùèì [ïîíÿòèÿì], êîòîðûå çíàåò êàæäûé, – òàêèì, êàê ñóùåå è íå-
ñóùåå, öåëîå è ÷àñòü, è òîìó ïîäîáíîå. Åñëè æå îòíîñèòåëüíî ïðåäè-
êàòà è ñóáúåêòà êîìó-òî íå èçâåñòíî, ÷òî îíè åñòü, òî ïîëîæåíèå, êàê
òàêîâîå, áóäåò èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå, íî íå äëÿ òåõ, êîìó íå èçâåñ-
òåí ïðåäèêàò è ñóáúåêò ïîëîæåíèÿ. È ïîòîìó ñëó÷àåòñÿ, êàê ãîâîðèò
Áîýöèé â êíèãå Î ãåáäîìàäàõ 40, ÷òî ñóùåñòâóþò íåêîòîðûå êîíöåï-
öèè óìà îáùèå è èçâåñòíûå ñàìè ïî ñåáå, íî òîëüêî äëÿ ìóäðûõ, –
òàêèå, êàê «áåñòåëåñíîå íå íàõîäèòñÿ â [êàêîì-ëèáî] ìåñòå».
Èòàê, ÿ ãîâîðþ, ÷òî ýòî ïîëîæåíèå, «Áîã åñòü», êàê òàêîâîå,
èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, ïîñêîëüêó ïðåäèêàò åñòü òî æå ñàìîå, ÷òî è
ñóáúåêò; âåäü Áîã åñòü ñâîå áûòèå, êàê äàëåå áóäåò ÿñíî (âîïð. 3, ãë.
4). Íî ïîñêîëüêó ìû íå çíàåì î Áîãå òîãî, ÷òî Îí åñòü, äëÿ íàñ [ýòî
ïîëîæåíèå] íå ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìèì ïî ñåáå, íî òðåáóåòñÿ åìó
áûòü äîêàçàííûì ïîñðåäñòâîì òîãî, ÷òî áîëåå èçâåñòíî äëÿ íàñ, è
ìåíåå èçâåñòíî ïî ïðèðîäå, à èìåííî, ïîñðåäñòâîì äåéñòâèÿ.
Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî ïîçíàíèå
òîãî, ÷òî Áîã åñòü, â íåêîòîðîì îáùåì [ñìûñëå], ïðè íåêîòîðîé
íåÿñíîñòè, âëîæåíî â íàñ åñòåñòâåííûì îáðàçîì, à èìåííî, ïî-
ñêîëüêó Áîã åñòü áëàæåíñòâî äëÿ ÷åëîâåêà; âåäü ÷åëîâåê åñòåñòâåí-
íûì îáðàçîì æåëàåò áëàæåíñòâà, à òî, ÷òî åñòåñòâåííûì îáðàçîì
æåëàåòñÿ ÷åëîâåêîì, è ïîçíàåòñÿ èì åñòåñòâåííûì îáðàçîì. Íî
ýòî íå åñòü ïðîñòî ïîçíàíèå òîãî, ÷òî Áîã åñòü; òàê, ïîçíàâàòü èäó-
ùåãî íå çíà÷èò ïîçíàâàòü Ïåòðà, õîòÿ áû Ïåòð è áûë èäóùèì; âåäü
ñîâåðøåííûì áëàãîì ÷åëîâåêà, òî åñòü áëàæåíñòâîì, ìíîãèå ñ÷è-
òàþò áîãàòñòâî, èíûå æå – íàñëàæäåíèÿ, èíûå – íå÷òî äðóãîå.
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ìîæåò áûòü òàê, ÷òî òîò,
êòî ñëûøèò ýòî èìÿ «Áîã», íå ïîíèìàåò òîãî, ÷òî èì îáîçíà÷àåòñÿ
íå÷òî, áîëüøå ÷åãî íè÷òî íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî, ïîñêîëüêó íå-
êîòîðûå âåðèëè, ÷òî Áîã åñòü òåëî. Íî äàæå äîïóñòèâ, ÷òî íåêòî ïî-
íèìàåò, ÷òî ýòèì èìåíåì «Áîã» îáîçíà÷àåòñÿ òî, ÷òî ãîâîðèòñÿ, à
èìåííî, òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íåëüçÿ ïîìûñëèòü íå÷òî áîëüøåå, òî
âñå æå èç ýòîãî íå ñëåäóåò, ÷òî îí ïîíèìàë áû, ÷òî îáîçíà÷àåìîå èìå-
íåì åñòü â ïðèðîäå âåùåé, íî òîëüêî – [÷òî îíî] â îõâàòå èíòåëëåêòà.
66
Nec potest argui quod sit in re, nisi daretur quod sit in re aliquid quo maius
cogitari non potest, quod non est datum a ponentibus Deum non esse.
Ad tertium dicendum quod veritatem esse in communi, est per se
notum, sed primam veritatem esse, hoc non est per se notum quoad nos.

Articulus 2
Utrum Deum esse sit demonstrabile

Ad secundum sic proceditur. Videtur quod Deum esse non sit

demonstrabile.
1. Deum enim esse est articulus fidei. Sed ea quae sunt fidei, non
sunt demonstrabilia, quia demonstratio facit scire, fides autem de non
apparentibus est, ut patet per Apostolum, ad Hebr. 11, 1. Ergo Deum
esse non est demonstrabile.
2. Praeterea, medium demonstrationis est quod quid est. Sed de
Deo non possumus scire quid est, sed solum quid non est, ut dicit
Damascenus. Ergo non possumus demonstrare Deum esse.
3. Praeterea, si demonstraretur Deum esse, hoc non esset nisi ex
effectibus eius. Sed effectus eius non sunt proportionati ei, cum ipse sit
infinitus, et effectus finiti; finiti autem ad infinitum non est proportio.
Cum ergo causa non possit demonstrari per effectum sibi non
proportionatum, videtur quod Deum esse non possit demonstrari.
Sed contra est quod Apostolus dicit, ad Rom. 1, 20: invisibilia Dei
per ea quae facta sunt, intellecta, conspiciuntur. Sed hoc non esset, nisi
per ea quae facta sunt, posset demonstrari Deum esse, primum enim
quod oportet intelligi de aliquo, est an sit.
Respondeo dicendum quod duplex est demonstratio. Una quae est per causam,
et dicitur propter quid; et haec est per priora simpliciter. Alia est per effectum, et
dicitur demonstratio quia: et haec est per ea quae sunt priora quoad nos,

67
Íî íåâîçìîæíî äîêàçàòü òî, ÷òî Îí åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè, íå
äîïóñòèâ, ÷òî íå÷òî, îòíîñèòåëüíî ÷åãî íå ìîæåò áûòü ïîìûñ-
ëåíî áîëüøåå, åñòü â äåéñòâèòåëüíîñòè; ÷òî íå äîïóùåíî ïîëà-
ãàþùèìè, ÷òî Áîãà íåò.
Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî åñòü èñòèíà â
îáùåì [ñìûñëå], èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå; íî òî, ÷òî åñòü ïåðâàÿ èñ-
òèíà, íå èçâåñòíî íè ñàìî ïî ñåáå, íè äëÿ íàñ.

Ãëàâà 2
Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü

Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì

îáðàçîì: ïî-âèäèìîìó òî, ÷òî Áîã åñòü, – íåäîêàçóåìî.
1. Âåäü òî, ÷òî Áîã åñòü, – ïîñòóëàò âåðû. Íî òî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê
âåðå, íåäîêàçóåìî; ïîñêîëüêó äîêàçàòåëüñòâî ïðîèçâîäèòñÿ çíàíè-
åì, âåðà æå îòíîñèòñÿ ê íåâèäèìîìó, êàê ÿñíî èç Àïîñòîëà, [èç ïî-
ñëàíèÿ] ê Åâð. 11, 1. Ñëåäîâàòåëüíî, òî, ÷òî Áîã åñòü, íåäîêàçóåìî.
2. Êðîìå òîãî, ñðåäíÿÿ [ïîñûëêà] â äîêàçàòåëüñòâå åñòü ÷òîé-
íîñòü. Íî î Áîãå ìû íå ìîæåì çíàòü, ÷òî Îí åñòü, íî òîëüêî ÷òî
Îí íå åñòü, êàê ãîâîðèò Äàìàñêèí41. Ñëåäîâàòåëüíî, ìû íå ìîæåì
äîêàçàòü òî, ÷òî Áîã åñòü.
3. Êðîìå òîãî, åñëè áû è äîêàçûâàëîñü òî, ÷òî Áîã åñòü, ýòî ïðîèñõî-
äèëî áû òîëüêî èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé. Íî Åãî äåéñòâèå íåñîðàçìåðíî
Åìó, ïîñêîëüêó Ñàì Îí áåñêîíå÷åí, à äåéñòâèå – êîíå÷íî; êîíå÷íîå æå
íåñîðàçìåðíî áåñêîíå÷íîìó. Ñëåäîâàòåëüíî, ïîñêîëüêó ïðè÷èíà íå
ìîæåò áûòü äîêàçàííîé íà îñíîâàíèè äåéñòâèÿ, åé íå ñîðàçìåðíîãî, êà-
æåòñÿ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàííûì.
Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî ãîâîðèò Àïîñòîë [â ïîñëàíèè] ê Ðèì.
(1, 20): íåâèäèìîå Áîãà óñìàòðèâàåòñÿ, ïîçíàâàåìîå áëàãîäàðÿ
òîìó, ÷òî ñîòâîðåíî. Íî ýòîãî íå áûëî áû, åñëè áû òî, ÷òî Áîã
åñòü, íåâîçìîæíî áûëî äîêàçàòü èñõîäÿ èç òîãî, ÷òî ñîòâîðåíî;
âåäü ïåðâîå, ÷òî íàäëåæèò ïîçíàâàòü î ÷åì-òî, ýòî – åñòü ëè îíî.
Îòâå÷àþ: ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî äîêàçàòåëüñòâî áûâàåò äâîÿêèì. Îäíî –
èç ïðè÷èíû, è îíî íàçûâàåòñÿ «èç-çà ÷åãî», è èñõîäèò èç òîãî, ÷òî ïåðâè÷-
íåå ïðîñòî. Äðóãîå – èç äåéñòâèÿ, è îíî íàçûâàåòñÿ äîêàçàòåëüñòâîì «ïî-
ñêîëüêó»; è îíî èñõîäèò èç òîãî, ÷òî ïåðâè÷íåå îòíîñèòåëüíî íàñ.

68
cum enim effectus aliquis nobis est manifestior quam sua causa, per
effectum procedimus ad cognitionem causae.
Ex quolibet autem effectu potest demonstrari propriam causam eius
esse (si tamen eius effectus sint magis noti quoad nos), quia, cum effectus
dependeant a causa, posito effectu necesse est causam praeexistere. Unde
Deum esse, secundum quod non est per se notum quoad nos,
demonstrabile est per effectus nobis notos.
Ad primum ergo dicendum quod Deum esse, et alia huiusmodi quae
per rationem naturalem nota possunt esse de Deo, ut dicitur Rom. 1, 19
non sunt articuli fidei, sed praeambula ad articulos, sic enim fides
praesupponit cognitionem naturalem, sicut gratia naturam, et ut
perfectio perfectibile. Nihil tamen prohibet illud quod secundum se
demonstrabile est et scibile, ab aliquo accipi ut credibile, qui
demonstrationem non capit.
Ad secundum dicendum quod cum demonstratur causa per effectum, necesse
est uti effectu loco definitionis causae, ad probandum causam esse, et hoc maxime
contingit in Deo. Quia ad probandum aliquid esse, necesse est accipere pro medio
quid significet nomen non autem quod quid est: quia quaestio quid est, sequitur
ad quaestionem an est. Nomina autem Dei imponuntur ab effectibus, ut postea
ostendetur, unde, demonstrando Deum esse per effectum, accipere possumus
pro medio quid significet hoc nomen Deus.
Ad tertium dicendum quod per effectus non proportionatos causae,
non potest perfecta cognitio de causa haberi, sed tamen ex quocumque
effectu potest manifeste nobis demonstrari causam esse, ut dictum est.
Et sic ex effectibus Dei potest demonstrari Deum esse: licet per eos non
perfecte possimus eum cognoscere secundum suam essentiam.

Articulus 3
Utrum Deus sit

Ad tertium sic proceditur. Videtur quod Deus non sit.

69
Âåäü ïîñêîëüêó íåêîå äåéñòâèå íàì î÷åâèäíåå, ÷åì åãî ïðè÷èíà,
òî îò äåéñòâèÿ ìû ïåðåõîäèì ê ïîçíàíèþ ïðè÷èíû. Èç ëþáîãî æå
äåéñòâèÿ ìîæåò áûòü äîêàçàíî òî, ÷òî åãî ñîáñòâåííàÿ ïðè÷èíà
åñòü, åñëè òîëüêî åå äåéñòâèå áîëåå èçâåñòíî äëÿ íàñ; ïîñêîëüêó
åñëè äåéñòâèå çàâèñèò îò ïðè÷èíû, òî, ïðè íàëè÷èè äåéñòâèÿ, íå-
îáõîäèìî [ñëåäóåò], ÷òî ïðåäñóùåñòâóåò åãî ïðè÷èíà. Ïîýòîìó òî,
÷òî Áîã åñòü, ïîñêîëüêó ýòî íå èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå äëÿ íàñ, äî-
êàçóåìî èç äåéñòâèé, èçâåñòíûõ íàì.
Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî Áîã åñòü,
è ïðî÷åå òàêîãî ðîäà, ÷òî ìîæåò áûòü èçâåñòíî î Áîãå åñòåñòâåí-
íûì îáðàçîì, î ÷åì ãîâîðèòñÿ â [ïîñëàíèè] ê Ðèì. (1, 19), – ýòî íå
ïîñòóëàòû âåðû, à òî, ÷òî ïðåäøåñòâóåò ïîñòóëàòàì; âåäü âåðà òàê
ïðåäïîëàãàåò åñòåñòâåííîå ïîçíàíèå, êàê áëàãîäàòü – ïðèðîäå, è
êàê ñîâåðøåíñòâî – ñîâåðøåíñòâóþùååñÿ. Îäíàêî íè÷òî íå ïðå-
ïÿòñòâóåò òîìó, ÷òî äîêàçóåìîå è ïîçíàâàåìîå ñàìî ïî ñåáå ïðè-
íèìàåòñÿ êàê äîñòîâåðíîå òåì, êòî íå óõâàòûâàåò äîêàçàòåëüñòâî.
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ïîñêîëüêó ïðè÷èíà äî-
êàçûâàåòñÿ èñõîäÿ èç äåéñòâèÿ, òî äëÿ îáîñíîâàíèÿ òîãî, ÷òî ïðè-
÷èíà ñóùåñòâóåò, íåîáõîäèìî èñïîëüçîâàòü äåéñòâèå âìåñòî îï-
ðåäåëåíèÿ ïðè÷èíû; è ýòî áîëåå âñåãî îòíîñèòñÿ ê Áîãó. Âåäü äëÿ
äîêàçàòåëüñòâà òîãî, ÷òî íå÷òî ñóùåñòâóåò, íåîáõîäèìî ïðèíèìàòü
êàê ñðåäíèé [òåðìèí] òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ, íî íå òî, ÷òî ýòî
åñòü, ïîñêîëüêó âîïðîñ «÷òî ýòî åñòü?», ñëåäóåò çà âîïðîñîì «åñòü
ëè ýòî?». Èìåíà æå Áîãà ïåðåíîñÿòñÿ îò äåéñòâèé, êàê ïîçæå áó-
äåò ïîêàçàíî (âîïð. 13, ãë. 1), ïîýòîìó äëÿ äîêàçàòåëüñòâà òîãî,
÷òî Áîã åñòü, èñõîäÿùåãî èç äåéñòâèÿ, ìû ìîæåì ïðèíèìàòü â êà-
÷åñòâå ñðåäíåãî [òåðìèíà] òî, ÷òî îáîçíà÷àåò ýòî èìÿ «Áîã».
Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî èñõîäÿ èç äåé-
ñòâèÿ, íåñîðàçìåðíîãî ïðè÷èíå, íåâîçìîæíî ïîëó÷àòü ñîâåðøåí-
íîå ïîçíàíèå î ïðè÷èíå; îäíàêî íà îñíîâàíèè ëþáîãî äåéñòâèÿ
ìîæåò áûòü äëÿ íàñ ÿñíî äîêàçàíî òî, ÷òî ïðè÷èíà ñóùåñòâóåò,
êàê ñêàçàíî. È, òàêèì îáðàçîì, èç äåéñòâèé Áîãà ìîæåò áûòü äî-
êàçàíî òî, ÷òî Áîã åñòü; õîòÿ èñõîäÿ èç äåéñòâèé ìû ìîæåì Åãî
ïîçíàâàòü íå â ñîâåðøåíñòâå, íå ñîãëàñíî Åãî ñóùíîñòè.

Ãëàâà 3
Åñòü ëè Áîã?

Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî [ðàññóæäåíèå] ïðîèñõîäèò ñëåäóþùèì

îáðàçîì: êàæåòñÿ, ÷òî Áîãà íåò.

70
 1. Quia si unum contrariorum fuerit infinitum, totaliter destruetur
aliud. Sed hoc intelligitur in hoc nomine Deus, scilicet quod sit quoddam
bonum infinitum. Si ergo Deus esset, nullum malum inveniretur.
Invenitur autem malum in mundo. Ergo Deus non est.
2. Praeterea, quod potest compleri per pauciora principia, non fit
per plura. Sed videtur quod omnia quae apparent in mundo, possunt
compleri per alia principia, supposito quod Deus non sit, quia ea quae
sunt naturalia, reducuntur in principium quod est natura; ea vero quae
sunt a proposito, reducuntur in principium quod est ratio humana vel
voluntas. Nulla igitur necessitas est ponere Deum esse.
Sed contra est quod dicitur Exodi 3, 14, ex persona Dei: Ego sum qui sum.
Respondeo dicendum quod Deum esse quinque viis probari potest.
Prima autem et manifestior via est, quae sumitur ex parte motus. Certum
est enim, et sensu constat, aliqua moveri in hoc mundo. Omne autem
quod movetur, ab alio movetur. Nihil enim movetur, nisi secundum quod
est in potentia ad illud ad quod movetur, movet autem aliquid secundum
quod est actu. Movere enim nihil aliud est quam educere aliquid de
potentia in actum, de potentia autem non potest aliquid reduci in actum,
nisi per aliquod ens in actu, sicut calidum in actu, ut ignis, facit lignum,
quod est calidum in potentia, esse actu calidum, et per hoc movet et
alterat ipsum. Non autem est possibile ut idem sit simul in actu et
potentia secundum idem, sed solum secundum diversa, quod enim est
calidum in actu, non potest simul esse calidum in potentia, sed est
simul frigidum in potentia. Impossibile est ergo quod, secundum idem
et eodem modo, aliquid sit movens et motum, vel quod moveat
seipsum. Omne ergo quod movetur, oportet ab alio moveri. Si ergo id
a quo movetur, moveatur, oportet et ipsum ab alio moveri et illud ab
alio. Hic autem non est procedere in infinitum, quia sic non esset
aliquod primum movens; et per consequens nec aliquod aliud movens,
quia moventia secunda non movent nisi per hoc quod sunt mota a primo
movente, sicut baculus non movet nisi per hoc quod est motus a manu.

71
 1.  ñëó÷àå åñëè îäíà èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé áûëà áû áåñêî-
íå÷íîé, äðóãàÿ ïîëíîñòüþ óíè÷òîæèëàñü áû. Íî ýòî ïîíèìàåòñÿ
â èìåíè «Áîã», à èìåííî, ÷òî Îí åñòü íåêîå áåñêîíå÷íîå áëàãî.
Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè áû Áîã áûë, íå îáíàðóæèâàëîñü áû íè÷åãî
çëîãî. Íî çëîå îáíàðóæèâàåòñÿ â ìèðå. Ñëåäîâàòåëüíî, Áîãà íåò.
2. Êðîìå òîãî , òî, ÷òî ìîæåò ñîâåðøàòüñÿ ïîñðåäñòâîì íåìíîãèõ
íà÷àë, íå òâîðèòñÿ ìíîãèìè. Íî êàæåòñÿ, åñëè ïðåäïîëîæèòü, ÷òî Áîãà
íåò, òî âñå, ïðîèñõîäÿùåå â ìèðå, ìîæåò ñîâåðøàòüñÿ áëàãîäàðÿ äðó-
ãèì íà÷àëàì; âåäü òî, ÷òî ñóùåñòâóåò êàê ïðèðîäíîå, ñâîäèòñÿ ê íà÷à-
ëó, êîòîðîå åñòü ïðèðîäà; òî æå, ÷òî ïðîèñõîäèò îò íàìåðåíèÿ, ñâî-
äèòñÿ ê íà÷àëó, êîòîðîå åñòü ÷åëîâå÷åñêèé ðàçóì èëè âîëÿ. Òàêèì îá-
ðàçîì, íåò íèêàêîé íåîáõîäèìîñòè ïîëàãàòü, ÷òî Áîã åñòü.
Íî ïðîòèâ ýòîãî òî, ÷òî ãîâîðèòñÿ â Èñõîäå (3, 14) îò ëèöà Áîãà:
ß åñìü Òîò, Êîòîðûé åñìü.
Îòâå÷àþ. Ñëåäóåò ñêàçàòü: òî, ÷òî Áîã åñòü, ìîæåò áûòü îáîñíî-
âàíî ïîñðåäñòâîì ïÿòè ïóòåé. Ïåðâûé æå è ñàìûé î÷åâèäíûé ïóòü
òîò, êîòîðûé áåðåòñÿ èç äâèæåíèÿ. Âåäü äîñòîâåðíî è óñòàíîâëåíî
÷óâñòâîì, ÷òî íå÷òî äâèæåòñÿ â ýòîì ìèðå. Âñå æå, ÷òî äâèæåòñÿ, ïðè-
âîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì. Âåäü ÷òî-ëèáî äâèæåòñÿ òîëüêî
âñëåäñòâèå òîãî, ÷òî îíî íàõîäèòñÿ â ïîòåíöèàëüíîñòè îòíîñèòåëü-
íî òîãî, ê ÷åìó îíî äâèæåòñÿ; äâèæåò æå íå÷òî âñëåäñòâèå òîãî, ÷òî
îíî àêòóàëüíî. Âåäü «ïðèâîäèòü â äâèæåíèå» åñòü íå ÷òî èíîå, êàê
âûâîäèòü íå÷òî èç ïîòåíöèàëüíîñòè â àêòóàëüíîñòü; èç ïîòåíöèàëü-
íîñòè æå â àêòóàëüíîñòü íè÷òî íå ìîæåò áûòü âûâåäåíî èíà÷å, êàê
áëàãîäàðÿ ÷åìó-òî ñóùåìó àêòóàëüíî. Òàê àêòóàëüíî òåïëîå, íàïðè-
ìåð, îãîíü, äåëàåò äåðåâî, êîòîðîå ïîòåíöèàëüíî òåïëîå, àêòóàëüíî
òåïëûì, è, òåì ñàìûì, ïðèâîäèò åãî â äâèæåíèå è èçìåíÿåò åãî. Îä-
íàêî íåâîçìîæíî, ÷òîáû òî æå ñàìîå áûëî áû îäíîâðåìåííî àêòó-
àëüíûì è ïîòåíöèàëüíûì â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå, – íî òîëü-
êî â îòíîøåíèè ðàçëè÷íîãî; âåäü àêòóàëüíî òåïëîå íå ìîæåò áûòü
îäíîâðåìåííî ïîòåíöèàëüíî òåïëûì, íî îíî âìåñòå ñ òåì ïîòåíöè-
àëüíî õîëîäíîå. Ñëåäîâàòåëüíî, íåâîçìîæíî, ÷òîáû íå÷òî áûëî äâè-
æóùèì è äâèæèìûì â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî æå è îäíèì è òåì æå
îáðàçîì, èëè ÷òîáû îíî ïðèâîäèëî â äâèæåíèå ñàìîå ñåáÿ. Ñëåäîâà-
òåëüíî, âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äîëæíî ïðèâîäèòüñÿ â äâèæåíèå äðóãèì.
Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè òî, ïîñðåäñòâîì ÷åãî [íå÷òî] ïðèâîäèòñÿ â äâè-
æåíèå, òàêæå äâèæåòñÿ, òî îíî äîëæíî ñàìî ïðèâîäèòüñÿ â äâèæå-
íèå äðóãèì; è òàê æå î äðóãîì. Íî ýòîò ïðîöåññ íå ìîæåò óõîäèòü â
áåñêîíå÷íîñòü; ïîñêîëüêó òàê íå áûëî áû íè÷åãî ïåðâè÷íî äâèæó-
ùåãî; à âñëåäñòâèå ýòîãî è íè÷åãî, äâèæóùåãî äðóãîå, ïîñêîëüêó âòî-
ðè÷íîå äâèæóùåå íå äâèæåò èíà÷å, êàê áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî îíî ïðè-
âîäèòñÿ â äâèæåíèå ïåðâè÷íî äâèæóùèì, êàê, íàïðèìåð, ïàëêà äâè-
æåò òîëüêî áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ðóêîé.
72
Ergo necesse est devenire ad aliquod primum movens, quod a nullo
movetur, et hoc omnes intelligunt Deum.
Secunda via est ex ratione causae efficientis. Invenimus enim in istis
sensibilibus esse ordinem causarum efficientium, nec tamen invenitur,
nec est possibile, quod aliquid sit causa efficiens sui ipsius; quia sic esset
prius seipso, quod est impossibile. Non autem est possibile quod in causis
efficientibus procedatur in infinitum. Quia in omnibus causis
efficientibus ordinatis, primum est causa medii, et medium est causa
ultimi, sive media sint plura sive unum tantum, remota autem causa,
removetur effectus, ergo, si non fuerit primum in causis efficientibus,
non erit ultimum nec medium. Sed si procedatur in infinitum in causis
efficientibus, non erit prima causa efficiens, et sic non erit nec effectus
ultimus, nec causae efficientes mediae, quod patet esse falsum. Ergo est
necesse ponere aliquam causam efficientem primam, quam omnes
Deum nominant.
Tertia via est sumpta ex possibili et necessario, quae talis est.
Invenimus enim in rebus quaedam quae sunt possibilia esse et non esse,
cum quaedam inveniantur generari et corrumpi, et per consequens
possibilia esse et non esse. Impossibile est autem omnia quae sunt, talia
esse, quia quod possibile est non esse, quandoque non est. Si igitur omnia
sunt possibilia non esse, aliquando nihil fuit in rebus. Sed si hoc est
verum, etiam nunc nihil esset, quia quod non est, non incipit esse nisi
per aliquid quod est; si igitur nihil fuit ens, impossibile fuit quod aliquid
inciperet esse, et sic modo nihil esset, quod patet esse falsum. Non ergo
omnia entia sunt possibilia, sed oportet aliquid esse necessarium in rebus.
Omne autem necessarium vel habet causam suae necessitatis aliunde,
vel non habet. Non est autem possibile quod procedatur in infinitum in
necessariis quae habent causam suae necessitatis, sicut nec in causis
efficientibus, ut probatum est.
Ergo necesse est ponere aliquid quod sit per se necessarium, non
habens causam necessitatis aliunde, sed quod est causa necessitatis aliis,
quod omnes dicunt Deum.

73
Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïðèéòè ê ÷åìó-òî ïåðâè÷íîìó äâè-
æóùåìó, êîòîðîå íè÷åì íå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, è âñå ïîä ýòèì
ðàçóìåþò Áîãà.
Âòîðîé ïóòü – èç ñìûñëà äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Âåäü ìû îá-
íàðóæèâàåì, ÷òî â ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìîì åñòü ïîðÿäîê äåé-
ñòâóþùèõ ïðè÷èí; îäíàêî íå îáíàðóæèâàåòñÿ (äà ýòî è íåâîçìîæ-
íî), ÷òîáû íå÷òî áûëî áû äåéñòâóþùåé ïðè÷èíîé ñàìîãî ñåáÿ;
ïîñêîëüêó, òàêèì îáðàçîì, îíî áûëî áû ïðåæäå ñàìîãî ñåáÿ, ÷òî
íåâîçìîæíî. È íåâîçìîæíî, ÷òîáû â äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ ïðî-
öåññ óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, ïîñêîëüêó âî âñåõ óïîðÿäî÷åííûõ
äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ ïåðâè÷íîå åñòü ïðè÷èíà ñðåäíåãî, à ñðåä-
íåå – ïðè÷èíà ïîñëåäíåãî, áóäü ñðåäíèõ ìíîãî èëè áóäü îíî òîëü-
êî îäíî. Åñëè æå óñòðàíåíà ïðè÷èíà, òî óñòðàíÿåòñÿ äåéñòâèå; ñëå-
äîâàòåëüíî, åñëè áû íå áûëî ïåðâè÷íîãî ñðåäè äåéñòâóþùèõ ïðè-
÷èí, íå áûëî áû íè ïîñëåäíåãî, íè ñðåäíåãî. Íî åñëè áû ïðîöåññ
ñðåäè äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí óõîäèë áû â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå áûëî
áû ïåðâè÷íîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû, è, òàêèì îáðàçîì, íå áûëî
áû íè ïîñëåäíåãî äåéñòâèÿ, íè ñðåäíèõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí; ÷òî
î÷åâèäíî ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íåêóþ ïåð-
âè÷íóþ äåéñòâóþùóþ ïðè÷èíó, êîòîðóþ âñå íàçûâàþò Áîãîì.
Òðåòèé ïóòü âçÿò èç âîçìîæíîãî è íåîáõîäèìîãî, è îí òàêîâ.
Âåäü ìû îáíàðóæèâàåì ñðåäè âåùåé íåêîòîðûå, ìîãóùèå áûòü è
íå áûòü; òàê êàê îáíàðóæèâàþòñÿ íåêîòîðûå [âåùè], êîòîðûå ïî-
ðîæäàþòñÿ è ðàçðóøàþòñÿ, è âñëåäñòâèå ýòîãî ìîãóùèå áûòü è íå
áûòü. Íî íåâîçìîæíî äëÿ ÷åãî-ëèáî òàêîãî áûòü [âå÷íî]: ïîñêîëüêó
òî, ÷òî ìîæåò è íå áûòü, â íåêîòîðûé ìîìåíò íå ñóùåñòâóåò. Òàêèì
îáðàçîì, åñëè âñå ìîæåò è íå áûòü, òî â íåêîòîðûé ìîìåíò íè÷åãî èç
âåùåé íå ñóùåñòâîâàëî áû. Íî åñëè ýòî èñòèííî, òî è òåïåðü íè÷åãî
íå áûëî áû; ïîñêîëüêó òî, ÷òî íå åñòü, íà÷èíàåò áûòü òîëüêî áëàãî-
äàðÿ òîìó, ÷òî åñòü; òàêèì îáðàçîì, åñëè áû íè÷åãî ñóùåãî íå áûëî,
íåâîçìîæíî áûëî, ÷òîáû íå÷òî íà÷àëî áûòü, è, òàêèì îáðàçîì, íè-
÷åãî áû íå áûëî, ÷òî, î÷åâèäíûì îáðàçîì, ëîæíî. Ñëåäîâàòåëüíî,
íå âñÿêîå ñóùåå – ëèøü âîçìîæíîå, íî íàäëåæèò, ÷òîáû íå÷òî áûëî
íåîáõîäèìûì â äåéñòâèòåëüíîñòè. Âñå æå íåîáõîäèìîå ëèáî èìååò
ïðè÷èíó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè âîâíå, ëèáî íå èìååò. Âåäü íåâîçìîæ-
íî, ÷òîáû ïðîöåññ ñðåäè òîãî íåîáõîäèìîãî, êîòîðîå èìååò ïðè÷è-
íó ñâîåé íåîáõîäèìîñòè, óõîäèë â áåñêîíå÷íîñòü, êàê è ñðåäè äåé-
ñòâóþùèõ ïðè÷èí, ÷òî óæå îáîñíîâàíî.
Ñëåäîâàòåëüíî, íåîáõîäèìî ïîëàãàòü íå÷òî íåîáõîäèìîå ñàìî
ïî ñåáå, íå èìåþùåå ïðè÷èíó íåîáõîäèìîñòè âîâíå, íî ÿâëÿþùåå-
ñÿ ïðè÷èíîé íåîáõîäèìîñòè äëÿ äðóãèõ; ýòî âñå íàçûâàþò «Áîãîì».

74
 Quarta via sumitur ex gradibus qui in rebus inveniuntur. Invenitur
enim in rebus aliquid magis et minus bonum, et verum, et nobile, et sic
de aliis huiusmodi. Sed magis et minus dicuntur de diversis secundum
quod appropinquant diversimode ad aliquid quod maxime est, sicut
magis calidum est, quod magis appropinquat maxime calido. Est igitur
aliquid quod est verissimum, et optimum, et nobilissimum, et per
consequens maxime ens, nam quae sunt maxime vera, sunt maxime
entia, ut dicitur II Metaphys. Quod autem dicitur maxime tale in aliquo
genere, est causa omnium quae sunt illius generis, sicut ignis, qui est
maxime calidus, est causa omnium calidorum, ut in eodem libro dicitur.
Ergo est aliquid quod omnibus entibus est causa esse, et bonitatis, et
cuiuslibet perfectionis, et hoc dicimus Deum.
Quinta via sumitur ex gubernatione rerum. Videmus enim quod
aliqua quae cognitione carent, scilicet corpora naturalia, operantur
propter finem, quod apparet ex hoc quod semper aut frequentius eodem
modo operantur, ut consequantur id quod est optimum; unde patet quod
non a casu, sed ex intentione perveniunt ad finem. Ea autem quae non
habent cognitionem, non tendunt in finem nisi directa ab aliquo
cognoscente et intelligente, sicut sagitta a sagittante. Ergo est aliquid
intelligens, a quo omnes res naturales ordinantur ad finem, et hoc
dicimus Deum.
Ad primum ergo dicendum quod, sicut dicit Augustinus in Enchiridio:
Deus, cum sit summe bonus, nullo modo sineret aliquid mali esse in
operibus suis, nisi esset adeo omnipotens et bonus, ut bene faceret etiam
de malo. Hoc ergo ad infinitam Dei bonitatem pertinet, ut esse permittat
mala, et ex eis eliciat bona.
Ad secundum dicendum quod, cum natura propter determinatum
finem operetur ex directione alicuius superioris agentis, necesse est ea
quae a natura fiunt, etiam in Deum reducere, sicut in primam causam.
Similiter etiam quae ex proposito fiunt, oportet reducere in aliquam
altiorem causam, quae non sit ratio et voluntas humana, quia haec
mutabilia sunt et defectibilia; oportet autem omnia mobilia et deficere
possibilia reduci in aliquod primum principium immobile et per se
necessarium, sicut ostensum est.

75
 ×åòâåðòûé ïóòü áåðåòñÿ èç ñòåïåíåé, êîòîðûå îáíàðóæèâà-
þòñÿ â âåùàõ. Âåäü â âåùàõ îáíàðóæèâàåòñÿ íå÷òî áîëåå èëè ìå-
íåå áëàãîå, è èñòèííîå, è áëàãîðîäíîå; è òàê î äðóãîì òîãî æå ðîäà.
Íî «áîëåå» è «ìåíåå» ãîâîðèòñÿ î ðàçëè÷íîì, ïîñêîëüêó îíî ðàç-
ëè÷íûì îáðàçîì ïðèáëèæàåòñÿ ê òîìó, ÷òî åñòü íàèáîëüøåå; òàê,
íàïðèìåð, áîëåå òåïëîå – òî, ÷òî áîëåå ïðèáëèæàåòñÿ ê íàèáîëü-
øåìó òåïëó. Òàêèì îáðàçîì, åñòü íå÷òî ñàìîå èñòèííîå, è íàè-
ëó÷øåå, è áëàãîðîäíåéøåå, è âñëåäñòâèå ýòîãî íàèáîëåå ñóùåå;
âåäü òî, ÷òî íàèáîëåå èñòèííîå, åñòü íàèáîëåå ñóùåå, êàê ãîâîðèò-
ñÿ âî âòîðîé [êíèãå] Ìåòàôèçèêè42. Òî æå, ÷òî íàçûâàåòñÿ íàèáîëü-
øèì â íåêîòîðîì ðîäå, åñòü ïðè÷èíà âñåãî, ÷òî îòíîñèòñÿ ê ýòîìó
ðîäó. Òàê, íàïðèìåð, îãîíü, êîòîðûé åñòü íàèáîëåå òåïëîå, åñòü
ïðè÷èíà âñåãî òåïëîãî, êàê ãîâîðèòñÿ â òîé æå êíèãå43. Ñëåäîâà-
òåëüíî, ñóùåñòâóåò íå÷òî, ÷òî äëÿ âñåãî ñóùåãî åñòü ïðè÷èíà áû-
òèÿ, è áëàãà, è âñÿêîãî ñîâåðøåíñòâà; è ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì.
Ïÿòûé ïóòü áåðåòñÿ èç óïðàâëåíèÿ âåùàìè. Âåäü ìû âèäèì,
÷òî òå [âåùè], êîòîðûå ëèøåíû ïîçíàíèÿ, à èìåííî, ïðèðîäíûå
òåëà, äåéñòâóþò ðàäè öåëè; ýòî ÿñíî èç òîãî, ÷òî îíè âñåãäà èëè ïî
áîëüøåé ÷àñòè äåéñòâóþò îäíèì è òåì æå îáðàçîì, êàê áû ïðåñëå-
äóÿ íàèëó÷øåå; ïîýòîìó ÿñíî, ÷òî îíè äîñòèãàþò öåëè íå ñëó÷àé-
íî, íî îò íàìåðåíèÿ. Òî æå, ÷òî íå èìååò ïîçíàíèÿ, ñòðåìèòñÿ ê
öåëè ëèøü áóäó÷è íàïðàâëåííûìè ÷åì-òî ïîçíàþùèì è ìûñëÿ-
ùèì, êàê, íàïðèìåð, ñòðåëà – ëó÷íèêîì. Ñëåäîâàòåëüíî, åñòü íå-
÷òî ìûñëÿùåå, êîòîðîå íàïðàâëÿåò ê öåëè âñå ïðèðîäíûå âåùè, è
ýòî ìû íàçûâàåì Áîãîì.
Èòàê, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: êàê ãîâîðèò Àâ-
ãóñòèí â Ýíõèðèäèîíå44, Áîã, ïîñêîëüêó Îí â âûñøåé ñòåïåíè áëàã,
íèêîèì îáðàçîì íå äîïóñêàë áû, ÷òîáû áûëî çëîå â Åãî òâîðåíè-
ÿõ, åñëè íå áûë áû íàñòîëüêî âñåìîãóù è áëàã, ÷òî òâîðèë áëàãî
äàæå èç çëîãî. Ñëåäîâàòåëüíî, áåñêîíå÷íîé áëàãîñòè áîæüåé ïðè-
ñóùå òî, ÷òî Îí äîïóñêàåò çëîå è èç íåãî ñîòâîðÿåò áëàãîå.
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî ñëåäóåò ñêàçàòü: ïîñêîëüêó ïðèðîäà
äåéñòâóåò ðàäè îïðåäåëåííîé öåëè, áóäó÷è íàïðàâëåííîé íåêèì
âûñøèì äåÿòåëåì, òî íåîáõîäèìî äåéñòâóþùåå îò ïðèðîäû âîç-
âîäèòü ê Áîãó, êàê ê ïåðâîé ïðè÷èíå. Ñõîäíûì îáðàçîì òî, ÷òî
äåéñòâóåò èç íàìåðåíèÿ, íàäëåæèò ñâîäèòü ê íåêîòîðîé âûñøåé
ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íå ÿâëÿåòñÿ ÷åëîâå÷åñêèìè ðàçóìîì è âîëåé,
ïîñêîëüêó îíè èçìåí÷èâû è íåäîñòàòî÷íû; íàäëåæèò æå âñå èç-
ìåí÷èâîå è ìîãóùåå áûòü íåäîñòàòî÷íûì âîçâîäèòü ê íåêîòîðî-
ìó ïåðâè÷íîìó íåïîäâèæíîìó è ñàìîìó ïî ñåáå íåîáõîäèìîìó
íà÷àëó, êàê óêàçàíî âûøå.

76
 Ïðèìå÷àíèÿ

1 Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé. Ïðîñëîãèîí. Ãë. 2. [Ñì.: Àíñåëüì Êåíòåðáåðèéñêèé.

Ñî÷. Ì., 1995. Ñ. 128-129.]
2 Òàì æå. Ãë. 3. [Ñ. 129.]
3 Òàì æå. Ãë. 5. [Ñ. 130.]
4 Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 1 è 3. [Ñì.: Èîàíí Äàìàñêèí. Òî÷íîå
èçëîæåíèå ïðàâîñëàâíîé âåðû. Ì., Ðîñòîâ-íà-Äîíó, 1992. Ñ. 76.]
5 Àâãóñòèí. Ìîíîëîãè. I, 1, 3. [Ñì. â: Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Êèåâ, 1996. Ñ. 158.]
6 Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 9. [Ñ. 99-100.]
7 Ñð. Àâãóñòèí, Îá èñòèííîé ðåëèãèè, 39. [Ñì. â: Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Ñ.266.]
8 Ñð. Ìàéìîíèä. Âîäèòåëü êîëåáëþùèõñÿ. I, 74.
9 Ñð. òàì æå, I, 70.
10 Ò.å. «åñòü» êàê ñâÿçêà â ñóæäåíèè.
11 Ò.å. àïîôàòè÷åñêèì îáðàçîì.
12 Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VII 1, 241b 24-242à 15; VIII 5, 256à 13-21. [Ñì. Àðèñòî-
òåëü. Ñîáð. ñî÷. â 4 ò. Ò. 3. Ì. 1981. Ñ. 205; Ñ. 234-235.]
13 Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. I 4, 234b 10-20. [Òàì æå. Ñ. 186-187.]
14 Avicenna. Sufficientia. II, 1.
15 Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VIII, 4, 254b 7-25b. [Ñ. 230-231.]
16 Òàì æå. VIII 5, 257b 6-15. [Ñ. 238.]
17 Ïëàòîí. Ôåäð. [Ïëàòîí. Ñîáð. ñî÷. â 4 ò. Ò. 2. Ì., 1993. Ñ. 154.]
18 Àðèñòîòåëü. Î äóøå. III 7, 431à 7. [Ñ. 437-438.]
19 Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VII 1, 242a 15-243a 2. [Ñ. 205-206.]
20 Òàì æå. VI 4, 234b 10-20. [Ñ. 186-187.]
21 Òàì æå. VIII 5, 256à 17-21. [Ñ. 234-235.]
22 Òàì æå. VIII 5, 256à 21-b3. [Ñ. 235.]
23 Òàì æå. VIII 5, 256 b 3-13. [Ñ. 235-236.]
24 Òàì æå. VIII 5, 250b 11-252à 4. [Ñ. 221-222.]
25 Ñð. òàì æå. VIII 5, 257à 25-33. [Ñ. 237.]
26 Òàì æå. VIII 5, 257b 3-12. [Ñ. 238.]
27 Òàì æå. VIII 5, 257b 13– 258à 5. [Ñ. 238-239.]
28 Òàì æå. VIII 5, 258b 10-16. [Ñ. 240-241.]
29 Òàì æå. VIII 5, 258b 23-259à 21. [Ñ. 241-242.]
30 Òàì æå. VIII 5, 259b 3-28. [Ñ. 243.]
31 Òàì æå. VIII 5, 259 b 28-31. [Ñ. 243-244.]
32 Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. XII 7, 1072à 26-30. [Ñ. 309.]
33 Ñì. Âàñèëèé Âåëèêèé. Íà Øåñòîäíåâ. Ãîìèëèÿ 3,6; Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå
ïðàâîñëàâíîé. II, 6 [Ñ. 55.]; Albertus Magnus. Summa de creat. I tr. 3, q. 16, f. 2; In
II Sent. 14, 6; S. theol. II tr. 11, q. 53, m. 3; Bonaventura. In II Sent. 14.1, a. 3, q. 2.
34 Ñð. Àðèñòîòåëü. Ôèçèêà. VIII 5, 258à 5-8. [Ñ. 239.]
35 Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. 993b 28-31. [Ñ. 95.]
36 Òàì æå. 1008b 31-1009à 5. [Ñ. 133-134.]
37 Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé. I, 3. [Ñ. 78.]
38 Averroes. Commentarium in Physicam. II t.75 (IV/75 L). [Êîììåíòàòîðîì íàçû-
âàëè Àâåððîýñà. – Ïðèì. ðåä.]
39 Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé I, 1. 3. [Ñ. 76].

77
40 Boethius. De hembdomadibus. MPL T. 64, col. 311. [Áîýöèé. Êàêèì îáðàçîì ñóá-
ñòàíöèè ìîãóò áûòü áëàãèìè â ñèëó òîãî, ÷òî îíè ñóùåñòâóþò, íå áóäó÷è áëà-
ãàìè ñóáñòàíöèàëüíûìè // Áîýöèé. «Óòåøåíèå Ôèëîñîôèåé» è äðóãèå òðàê-
òàòû. Ì., 1990. Ñ. 161.]
41 Èîàíí Äàìàñêèí. Î âåðå ïðàâîñëàâíîé, I 1, 4. [Ñ. 79-81.]
42 Àðèñòîòåëü. Ìåòàôèçèêà. 993b 23-31.
43 Òàì æå.
44 Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. ML 40, 236. [Ñì: Áë. Àâãóñòèí. Ýíõèðèäèîí. Êèåâ,
1996. Ñ. 294.]

78
 ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊÎÂ
(I 10-13 È 15)

Êíèãà ïåðâàÿ

Ãëàâà 10
Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî,
ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå

Òî ðàçìûøëåíèå... Ïîä «òåìè [òåîëîãàìè]» ïîäðàçóìåâàþòñÿ Àí-

ñåëüì è åãî ïîñëåäîâàòåëè, êàê ÿñíî èç áóêâàëüíûõ öèòàò èç «Ïðî-
ñëîãèîíà» ãë. 2 è 3. Â ýòîì òðóäå, êàê è â «Ìîíîëîãèîíå», Àíñåëüì
ïðåäñòàâèë äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå ñóùåñòâîâàíèå
(Dasein) Áîãà äåäóêòèâíî âûâîäèò èç ïîíÿòèÿ Åãî ñóùíîñòè. Åìó
òàêæå ïðèíàäëåæèò ïîëîæåíèå, ÷òî «åãî ïðîòèâîïîëîæíîñòü (íå-
áûòèå Áîãà) íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíà». Îäíàêî, è Ôîìà ñîãëàñåí
ñ òåì, ÷òî åñëè íåêòî äîñòèã áû òàêîãî ïîíèìàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà,
òî îí òàêæå íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèã áû Åãî ñóùåñòâîâàíèå, íå íóæ-
äàÿñü â çàêëþ÷åíèè ïðè ïîìîùè äîêàçàòåëüñòâà1 .
Âåäü «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» íàçûâàåòñÿ... Ñëåäóþò äîâîäû â äóõå
ñòîðîííèêîâ âçãëÿäà, ñîãëàñíî êîòîðîìó ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïîñòè-
ãàåòñÿ èç ïîíÿòèÿ Åãî ñóùíîñòè è ÿâëÿåòñÿ, òàêèì îáðàçîì, «èçâåñò-
íûì ñàìî ïî ñåáå». Ôîìà ïðåäïîñûëàåò èçëîæåíèþ àðãóìåíòîâ îá-
ùåå îïðåäåëåíèå «èçâåñòíîãî ñàìî ïî ñåáå», êàê òîãî, ÷òî ïîçíàåòñÿ
íåïîñðåäñòâåííî èç ïîíÿòèÿ. Ïîÿñíåíèå ê ýòîìó ñì. íèæå, ê ãë. 11.
Ïåðâûé äîâîä – àíñåëüìîâ àðãóìåíò èç «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 2, ñî-
ãëàñíî êîòîðîìó âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü» ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî
ñåáå, ïîñêîëüêó ïîä èìåíåì (ïîíÿòèåì) «Áîã» ïîíèìàåòñÿ Åãî ñóù-
íîñòü – êàê «òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïî-
ìûñëåíî», è, òåì ñàìûì, ïîñòèãàåòñÿ òàêæå è ðåàëüíîå áûòèå (ñóùå-
ñòâîâàíèå) Áîãà, à íå òîëüêî Åãî (ìûñëèìîå) ñóùåñòâîâàíèå â íàøåì
èíòåëëåêòå; âåäü ðåàëüíîå áûòèå – «áîëüøå», ÷åì òîëüêî ìûñëèìîå.
À òàêæå. Ìîæíî ïîìûñëèòü... Âòîðîé äîâîä ñîäåðæèò ìûñëü
èç àíñåëüìîâà «Ïðîñëîãèîíà», ãë. 3, êîòîðàÿ òåñíî âçàèìîñâÿçà-
íà ñ äîâîäîì èç ãë. 2; âåäü òî, ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü

79
ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, äîëæíî áûòü òåì, íåáûòèå ÷åãî íå-
ìûñëèìî, ò.å. îíî äîëæíî áûòü íåîáõîäèìûì îáðàçîì, ïîñêîëü-
êó áûòèå «áîëüøå», ÷åì íåáûòèå.
Ê òîìó æå. Òåì ïîëîæåíèÿì íàäëåæèò... Òðåòèé äîâîä ñëåäó-
åò äàëüíåéøåìó îáùåìó îïðåäåëåíèþ «îñíîâàíèé, ñàìèõ ïî ñåáå
èçâåñòíûõ»: òàêîâûå ñóòü îïðåäåëåíèÿ (åñëè îòâëå÷üñÿ îò òàâòî-
ëîãèé) – îïðåäåëÿþùèå ïðèçíàêè çàêëþ÷åíû â ïîíÿòèè ïîäëå-
æàùåãî îïðåäåëåíèþ èëè èäåíòè÷íû åìó 2. Íî ó Áîãà ñóùíîñòü è
áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå òîæäåñòâåííû3. Òàêèì îáðàçîì, âûñêàçû-
âàíèå «Áîã åñòü» ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.
Äàëåå. Òî, ÷òî èçâåñòíî åñòåñòâåííûì îáðàçîì... ×åòâåðòûé äîâîä
îñíîâûâàåòñÿ íà âûñêàçûâàíèè Èîàííà Äàìàñêèíà («Î âåðå ïðàâî-
ñëàâíîé» I 1 è 3): «Âñÿêîìó (÷åëîâåêó) ïîíèìàíèå òîãî, ÷òî Áîã åñòü,
âëîæåíî Èì åñòåñòâåííûì îáðàçîì». Ñ ýòèì äàííûé äîâîä ñâÿçûâàåò
äàëüíåéøåå îïðåäåëåíèå «èçâåñòíîãî ñàìîãî ïî ñåáå»: ýòî ñîäåðæà-
íèå åñòåñòâåííîãî ïîçíàíèÿ, êîòîðîå óæå çàðàíåå ïðèñóùå ÷åëîâåêó
áåç òðóäà ïðèîáðåòåíèÿ ïîçíàíèÿ 4. Åñòåñòâåííîå çíàíèå î ñóùåñòâî-
âàíèè Áîãà ñîîòâåòñòâóåò åñòåñòâåííîìó óñòðåìëåíèþ ê íåìó 5. Òàêèì
îáðàçîì, ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.
À òàêæå. Íàäëåæèò... Ïÿòûé äîâîä ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê àâãóñ-
òèíîâñêîìó ó÷åíèþ î Áîãå, êàê î íàèâûñøåì íà÷àëå áûòèÿ è ïî-
çíàíèÿ (â Soliloquia, De libero arbitrio è De Trinitate), êîòîðîå âîñ-
õîäèò ê ñîîòâåòñòâóþùåìó ó÷åíèþ Ïëàòîíà («Ãîñóäàðñòâî» VI).
Ôîìà ñïðàâåäëèâî ñâÿçûâàåò åãî (â äóõå ïîñëåäîâàòåëåé äàííîãî
äîâîäà) ñ àðèñòîòåëåâñêîé êîíöåïöèåé áîæåñòâåííîãî íà÷àëà
áûòèÿ êàê íàèâûñøåãî èíòåëëèãèáåëüíîãî, íàïîëíåííîãî ñâåòîì
(«Ìåòàôèçèêà» II è XII).

Ãëàâà 11
Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå ïðåäûäóùèõ
äîâîäîâ

Óïîìÿíóòîå æå ìíåíèå... Ïðåæäå ÷åì Ôîìà îáðàòèòñÿ ê êàæ-

äîìó èç ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ, îí ïðåäïîñûëàåò ïîÿñíåíèÿ ê âû-
ðàæåíèÿì «åñòåñòâåííûì îáðàçîì» è «èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå».
Ïîñëåäîâàòåëè Àíñåëüìà óïîòðåáëÿþò â ñâîèõ äîâîäàõ ïîíÿòèå
ñóùíîñòè Áîãà, êîòîðîå îíè ñ÷èòàþò «èçâåñòíûì åñòåñòâåííûì
îáðàçîì», õîòÿ îíî åñòü ðåçóëüòàò ðåëèãèîçíîãî âîñïèòàíèÿ. Íî
êîëü ñêîðî îíè ñ÷èòàþò, ÷òî ýòî ïîíÿòèå Áîãà «èçâåñòíî ñàìî ïî

80
ñåáå», Ôîìà ïîïðàâëÿåò èõ ïîñðåäñòâîì àðèñòîòåëåâñêîãî ðàçëè-
÷åíèÿ6 ìåæäó «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå» è «èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå
è äëÿ íàñ». Òåì ñàìûì Àðèñòîòåëü îáîçíà÷àåò öåëü è èñõîäíóþ
òî÷êó ïðèîáðåòåíèÿ íàìè ïîçíàíèÿ. Ïîñòèæåíèå ïîíÿòèÿ ñóù-
íîñòè Áîãà (êàê ïðèíöèïà áûòèÿ è ïîçíàíèÿ, «ïî ñðàâíåíèþ ñ
êîòîðûì íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå») è âïðÿìü ñàìî
ïî ñåáå (ïðåäìåòíî) íàèáîëåå èçâåñòíî, íî äëÿ íàñ ïîíà÷àëó íå
èçâåñòíî, ïîñêîëüêó íàøå ïîçíàíèå íà÷èíàåòñÿ ñ ÷óâñòâåííîãî è
ïîíà÷àëó îòíîñèòñÿ ê èíòåëëèãèáåëüíîìó êàê áû «ñëåïî», ñîãëàñ-
íî àðèñòîòåëåâñêîìó ñðàâíåíèþ â «Ìåòàôèçèêå» II 1.
È íå íàäëåæèò... Ïðîòèâ ïåðâîãî äîâîäà Ôîìà ïðèâîäèò äâà
âîçðàæåíèÿ: âî-ïåðâûõ, ïîä èìåíåì Áîãà (ïóñòü îíî äàæå ñîäåð-
æèò íåêîå åñòåñòâåííîå çíàíèå î Íåì) åùå íå äàåòñÿ ïîñòèæåíèå
ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè, âðîäå àíñåëüìîâñêîãî, – ÷òî Áîã åñòü òî, «ïî
ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî». Óêà-
çàíèå íà àíòè÷íûõ ôèëîñîôîâ, âîçìîæíî àòîìèñòîâ, òàêèõ êàê
Äåìîêðèò è Ýìïåäîêë, ñ èõ ïðåäñòàâëåíèÿìè î Áîãå, êàê î ÷åì-òî
ìàòåðèàëüíîì. Äàëåå óêàçàíèå íà õðèñòèàíñêèå èìåíà Áîãà, êàê ó
Äàìàñêèíà – íàïðèìåð, Ïðîñòîé, Íåñîòâîðåííûé, Áåññìåðòíûé,
Òâîðåö âåùåé. Îíè òàêæå íå ïîíèìàþòñÿ òîò÷àñ æå â äóõå àíñåëü-
ìîâà ïîíÿòèÿ ñóùíîñòè Áîãà.
Âî-âòîðûõ, åñëè äàæå ïðèíÿòü, ÷òî êàæäûé ïîñòèã ñ ñàìîãî íà-
÷àëà ýòî ïîíÿòèå ñóùíîñòè Áîãà, òî èç ýòîãî ñëåäóåò òîëüêî ìûñ-
ëèìîå, à íå äåéñòâèòåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà. Ýòî Ôîìà îáîñíî-
âûâàåò ôðàãìåíòîì èç ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ, ñîãëàñíî êîòîðîìó «íå-
îáõîäèìî, ÷òîáû áûëè ðàâíûì îáðàçîì îïðåäåëåíû âåùü è
çíà÷åíèå åå èìåíè»7 , òî åñòü ñóùåñòâîâàíèå è ÷òîéíîñòü ïðåäìåòà,
îòíîñÿùèåñÿ ê îäíîé íàóêå, è èìåííî ïîñðåäñòâîì èíäóêöèè, à íå
äåäóêöèè. Òàêèì îáðàçîì, Ôîìà íå êðèòèêóåò ñâÿçü ìåæäó ñóùíî-
ñòüþ è ñóùåñòâîâàíèåì Áîãà, êàê òàêîâóþ, íî, ñêîðåå, îòìå÷àåò,
÷òî è òî è äðóãîå ïîñòèãàåòñÿ òåì æå èíäóêòèâíûì ïóòåì; åñëè ñóù-
íîñòü ÷åãî-òî âûâåäåíà ðàçóìîì, òî åãî ñóùåñòâîâàíèå ÿâëÿåòñÿ,
ðàâíûì îáðàçîì, òîëüêî ìûñëèìûì. È íàîáîðîò – åñëè ñóùåñòâî-
âàíèå ÷åãî-òî ïðèíèìàåòñÿ (èëè ïîçíàåòñÿ) êàê äåéñòâèòåëüíîå, òî
åãî ñóøíîñòü, ðàâíûì îáðàçîì, ïðèíèìàåòñÿ èëè ïîçíàåòñÿ êàê
äåéñòâèòåëüíàÿ, òî åñòü êàê ñóùíîñòü äåéñòâèòåëüíîé âåùè.
Ïîòîìó ìûñëü î íåáûòèè (íåñóùåñòâîâàíèè) Áîãà – íåïðîòè-
âîðå÷èâà, âåäü òåì ñàìûì íå óñòðàíÿåòñÿ Åãî äåéñòâèòåëüíîå áû-
òèå (ñóùåñòâîâàíèå). Äàëåå, Áîã ìîæåò áûòü òåì, «ïî ñðàâíåíèþ ñ
÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî», ëèøü äëÿ òîãî, êòî
óæå ïðèíÿë (èëè ïîçíàë) Åãî êàê äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî; ïî ñðàâíå-
íèþ ñ Áîãîì, ñóùåñòâîâàíèå êîòîðîãî âûâåäåíî ðàçóìîì, òîëüêî ìûñ-
ëèìî, èìååòñÿ íå÷òî «áîëüøåå» íà äåëå, à èìåííî ñóùåñòâóþùèé Áîã 8 .

81
 È íå íàäëåæèò... Ðàçðåøåíèå âòîðîãî äîâîäà: òî, ÷òî ìîæåò
áûòü ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå, ÷åì Áîã, åñëè ïîìûñëèòü Åãî íå-
áûòèå (áîëüøèì áûëî áû äåéñòâèòåëüíîå áûòèå), ÿâëÿåòñÿ ïðî-
òèâîðå÷èâûì, ïîñêîëüêó ïðè óñòðàíåíèè áûòèÿ (ñóùåñòâîâàíèÿ)
Áîãà â ìûøëåíèè íå óñòðàíÿåòñÿ Åãî äåéñòâèòåëüíîå áûòèå. Íî
âîçìîæíîñòü ìûñëèòü íåáûòèå Áîãà ïîëó÷àåòñÿ íå èç-çà íåäîñòî-
âåðíîñòè äåéñòâèòåëüíîãî áûòèÿ Áîãà, ïîñêîëüêó îíî – «ñàìî ïî
ñåáå ñàìîå èçâåñòíîå» (óæå ïî ó÷åíèþ Àðèñòîòåëÿ), íî èç-çà ñëà-
áîñòè ÷åëîâå÷åñêîãî ðàçóìà (êîòîðûé ïîíà÷àëó «ñëåï» ïî îòíî-
øåíèþ ê íåìó, ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ñðàâíåíèþ â «Ìåòà-
ôèçèêå» II 1); âåäü èçâåñòíîå «ñàìî ïî ñåáå» (èíòåëëèãèáåëüíîå)
ïîíà÷àëó íåèçâåñòíî «äëÿ íàñ» (òàê êàê ìû äîëæíû èñõîäèòü èç
÷óâñòâåííîãî îïûòà).
Íà òîì æå îñíîâàíèè ðàçðåøàåòñÿ... Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî äî-
âîäà: Ôîìà ñîãëàøàåòñÿ ñ òåì, ÷òî èäåíòè÷íîñòü ñóùíîñòè è áû-
òèÿ â Áîãå åñòü «ñàìîå èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå», íî ïîïðàâëÿåò äàí-
íûé äîâîä àðèñòîòåëåâñêèì ðàçëè÷åíèåì, ÷òî «áîëåå èçâåñòíîå
ñàìî ïî ñåáå» ïîíà÷àëó «íåèçâåñòíî äëÿ íàñ». Îäíàêî ïóòü ïîçíà-
íèÿ èäåò îò íåèçâåñòíîãî ê èçâåñòíîìó, îò ÷óâñòâåííîãî ê èíòåë-
ëèãèáåëüíîìó, îò ÷óâñòâåííî âîñïðèíèìàåìûõ äåéñòâèé ê óñìàò-
ðèâàåìûì èíòåëëåêòîì ïðè÷èíàì. È, òàêèì îáðàçîì, ïóòü ïîçíà-
íèÿ ê ñóùåñòâîâàíèþ è ñóùíîñòè Áîãà äîëæåí èñõîäèòü èç Åãî
äåéñòâèé â âèäèìîì òâîðåíèè9 .
Îòíîñèòåëüíî ÷åòâåðòîãî... Åñòåñòâåííîìó ñòðåìëåíèþ ÷å-
ëîâåêà ê Áîãó, â ñàìîì äåëå, ñîîòâåòñòâóåò åñòåñòâåííîå çíàíèå î
Íåì (ñì. âûøå ïðèì. 5 è 6), êîòîðîå, òåì íå ìåíåå, âåñüìà íåÿñíî
è îòíîñèòñÿ áîëåå ê Åãî äåéñòâèþ (ñõîäñòâó, ïîäîáèþ) â ÷åëîâå-
êå, à íå ê ñàìîé Åãî ñóùíîñòè. Ïîòîìó è íàïðàâëåííîå íà Áîãà
ñòðåìëåíèå ÷åëîâåêà ñâÿçàíî ñî ñòðåìëåíèåì ê ñîáñòâåííîìó áëà-
æåíñòâó, êîòîðîå äîëæíî îñóùåñòâèòüñÿ â ÷åëîâåêå êàê ñîâåðøåí-
íîå áûòèå è ÿâëÿåòñÿ ïîäîáèåì áîæåñòâåííîãî ñîâåðøåíñòâà10 .
Îòíîñèòåëüíî ïÿòîãî... Ïÿòûé äîâîä Ôîìà ðàçðåøàåò ïîñðåä-
ñòâîì ðàçëè÷èÿ, êîòîðîå ñóùåñòâóåò ìåæäó ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷è-
íîé ïîçíàíèÿ êàê ïðè÷èíîé áûòèÿ, ò.å. Áîãîì è íàó÷íûì íà÷àëîì
ïîçíàíèÿ: áëàãîäàðÿ Áîãó îáúåêòû è ñóáúåêò ïîçíàíèÿ âîîáùå ñó-
ùåñòâóþò, òàê ÷òî îíè ìîãóò ñîñòîÿòü â îòíîøåíèè ïîçíàíèÿ. ßñíî,
÷òî Áîã êàê ìåòàôèçè÷åñêàÿ ïðè÷èíà âñåõ îáúåêòîâ ïîçíàíèÿ íå
ìîæåò áûòü â ðàâíîé ìåðå îáúåêòîì ïîçíàíèÿ, íî òîëüêî ìîæåò áûòü
âûâåäåí (è òàêèì îáðàçîì, «ïîçíàí») êàê èõ ïðè÷èíà. Íà÷àëà ïî-
çíàíèÿ â íàóêàõ, êîòîðûå êàñàþòñÿ ñóùåñòâîâàíèÿ è ñóùíîñòè èõ
82
ïðåäìåòîâ, íàïðîòèâ, íàõîäÿòñÿ â ïîñûëêàõ äîêàçàòåëüñòâ è äîëæ-
íû áûòü ñàìè ïî ñåáå èçâåñòíåå è ïîíÿòíåå, ÷åì çíàíèÿ, äîêàçóåìûå
è âûâîäèìûå ñ èõ ïîìîùüþ11 .

Ãëàâà 12
Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü, íå ìîæåò áûòü
äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé

Íî åñòü... Èçäàíèå Àëüáåðòà è Ýíãåëüãàðäà Î.Ð.* óêàçûâàåò

çäåñü íà Ìàéìîíèäà (èóäåéñêèé òåîëîã, 1135-1204), êîòîðûé â
Dux neutrorum («Âîäèòåëå êîëåáëþùèõñÿ») I 74 ïðèâîäèò àðãó-
ìåíòû «äèàëåêòèêîâ» â ïîëüçó ñîòâîðåíèÿ ìèðà (è òåì ñàìûì
êîñâåííî â ïîëüçó ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà-Òâîðöà), ÷òîáû âñåõ èõ
ðàçâåí÷àòü êàê íåîñíîâàòåëüíûå.  I 70 àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå
î ñóùåñòâîâàíèè íåïîäâèæíîãî äâèãàòåëÿ íåáåñíûõ ñôåð ïîä-
êðåïëÿåòñÿ ìåñòàìè èç Âåòõîãî Çàâåòà.
Îäíàêî ýòà îøèáêà... Ñëåäóþò àðãóìåíòû â äóõå òåõ, êòî ïî-
ëàãàåò, ÷òî ôèëîñîôñêèå äîâîäû ñêîðåå ãîâîðÿò ïðîòèâ ïîçíàâà-
åìîñòè ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà, ÷åì çà íåå.
Ïåðâûé äîâîä: åñëè, ñîãëàñíî ôèëîñîôñêîìó ó÷åíèþ12 â Áîãå
ñóùíîñòü è ñóùåñòâîâàíèå èäåíòè÷íû, íî ñóùíîñòü Áîãà, â ñîá-
ñòâåííîì ñìûñëå, íåïîçíàâàåìà äëÿ ÷åëîâåêà, òî íåïîçíàâàåìî è
áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà.
À òàêæå... Âòîðîé äîâîä îñíîâûâàåòñÿ íà àðèñòîòåëåâñêîì
ó÷åíèè, ÷òî íàó÷íîå äîêàçàòåëüñòâî äîëæíî ñîäåðæàòü â ñâîèõ
ïîñûëêàõ îáîçíà÷åíèå èìåíè ñâîåãî ïðåäìåòà (â êà÷åñòâå «íà-
÷àëà»)13 , è ÷òî ýòî îáîçíà÷åíèå ñîäåðæèòñÿ â îïðåäåëåíèè14 . Ýòî
èìååò ñèëó è äëÿ èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå âûâî-
äèò ñóùåñòâîâàíèå îò ÷åãî-òî (à íå òîëüêî äëÿ äåäóêòèâíîãî,
êîòîðîå îáîñíîâûâàåò ïîëîæåíèå äåë). Äîêàçàòåëüñòâî ñóùå-
ñòâîâàíèÿ Áîãà äîëæíî, òàêèì îáðàçîì, ñîäåðæàòü â ñâîèõ ïî-
ñûëêàõ óêàçàíèå íà ñóùíîñòü Áîãà, îòíîñèòåëüíî êîòîðîé, îä-
íàêî, ìû, ëþäè, íå èìååì íèêàêîãî ïîíÿòèÿ.
À òàêæå... Òðåòèé äîâîä ññûëàåòñÿ íà «Âòîðóþ Àíàëèòèêó» I
18, ñîãëàñíî êîòîðîé ïðåêðàùåíèå íåêîåãî ÷óâñòâåííîãî âîñïðè-
ÿòèÿ (íàïðèìåð, ñëóõà) âëå÷åò çà ñîáîé íåäîñòàòîê â íàó÷íîì ïî-
çíàíèè (íàïðèìåð, íåäîñòàòîê â îáëàñòè ãðàììàòèêè); âåäü äåäóê-
òèâíûå äîêàçàòåëüñòâà âûâîäÿòñÿ èç îáùèõ íà÷àë, êîòîðûå ïðåæäå

* Ñì.: Thomas von Aquin. Summe gegen die Heiden. (Summa contra gentiles).
4 Bde. Hgg. v. K.Albert u. P.Engelhardt O.P. Bd. 1. Darmstadt (Wissensch. Buchges),
1974.

83
äîëæíû áûòü âûâåäåíû èç ÷óâñòâåííîãî îïûòà. Ïîñêîëüêó Áîã íå
ïîñòèãàåì â ÷óâñòâåííîì îïûòå, òî êàæåòñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî íè-
êàêîå ïîçíàíèå íè î Íåì, íè î Åãî ñóùåñòâîâàíèè.
Íî ëîæíîñòü ýòîãî ìíåíèÿ... Äàëåå Ôîìà îòêëîíÿåò íàçâàí-
íûå äîâîäû îïïîíåíòîâ è ïðåæäå âñåãî ïðèâîäèò â îáùåé ôîðìå
÷åòûðå êîíòðàðãóìåíòà, – âî-ïåðâûõ, àðèñòîòåëåâñêîå ó÷åíèå îá
èíäóêòèâíûõ çàêëþ÷åíèÿõ, êîòîðûå ñîâåðøàþò âûâîä îò äåéñòâèé
ê ïðè÷èíå («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 13); âî-âòîðûõ, èåðàðõèþ ôè-
ëîñîôñêèõ äèñöèïëèí – ôèçèêè è ìåòàôèçèêè, êîòîðàÿ çàâèñèò
îò âîïðîñà, åñòü ëè ñâåðõ ìàòåðèàëüíîé ñóáñòàíöèè åùå è íåìà-
òåðèàëüíàÿ, òðàíñöåíäåíòíàÿ («Ìåòàôèçèêà» VI 1); â-òðåòüèõ,
ðàíåå íàéäåííûå ôèëîñîôñêèå äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ ìå-
òàôèçè÷åñêîé ïåðâîé ïðè÷èíû (=Áîãà); â-÷åòâåðòûõ, ñâèäåòåëü-
ñòâà Ïèñàíèÿ, ó àï. Ïàâëà, Ïîñëàíèÿ ê Ðèìëÿíàì.
È íå äîëæíî ñáèâàòü... Ðåøåíèå ïåðâîãî äîâîäà: áûòèå Áîãà,
èäåíòè÷íîå ñ Åãî ñóùíîñòüþ, åñòü íå÷òî áîëüøåå, íåæåëè ïðî-
ñòîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà, êîòîðîå âûâîäèòñÿ èç ïîñûëîê äîêàçà-
òåëüñòâ (èñõîäÿùèõ èç äåéñòâèé Áîãà â òâîðåíèè).
Íî â òåõ äîâîäàõ... Âî âòîðîì äîâîäå íå ïðèíèìàåòñÿ âî âíèìà-
íèå ðàçëè÷èå ìåæäó äåäóêòèâíûì è èíäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì:
â äåäóêòèâíîì äîêàçàòåëüñòâå â ñðåäíåì òåðìèíå ñîäåðæèòñÿ ïîíÿ-
òèå î ñóùíîñòè ïðåäìåòà, êîòîðîå âìåñòå ñ òåì âêëþ÷àåò ïðè÷èíó
äåéñòâèÿ, äîêàçûâàåìóþ íà îñíîâàíèè ïðåäìåòà. Èíäóêòèâíîå äî-
êàçàòåëüñòâî, ïîëàãàÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà äåéñòâèå, âåäåò-
ñÿ ÷åðåç íåãî ê ïîíÿòèþ ñóùíîñòè ïðè÷èíû è ê åå ñóùåñòâîâàíèþ.
Òàêèì îáðàçîì, áîæåñòâåííûå èìåíà ïðèìåíÿþòñÿ â äîêàçàòåëüñòâàõ
áûòèÿ Áîãà â òîé ìåðå, â êàêîé îíè îáîçíà÷àþò äåéñòâèÿ Áîãà â òâî-
ðåíèè, îòëè÷íûå îò Íåãî èëè îòíîøåíèå Áîãà ê ñîòâîðåííîìó Èì.
Íî ÿñíî èç ýòîãî... Òðåòèé äîâîä Ôîìà ðåøàåò âíîâü ïîñðåä-
ñòâîì óêàçàíèÿ íà èíäóêòèâíûé ïðîöåññ ïîçíàíèÿ, êîòîðûé âîñ-
õîäèò îò äåéñòâèé ê ïðè÷èíàì, îò ÷óâñòâåííîãî (áîëåå èçâåñòíî-
ãî íàì) ê èíòåëëèãèáåëüíîìó (áîëåå èçâåñòíîìó ñàìî ïî ñåáå), ò.å.
â êîíöå êîíöîâ ê ïåðâîé, ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷èíå (ê òðàíñöåí-
äåíòíîé, íåìàòåðèàëüíîé ñóáñòàíöèè, ê Áîãó)15 .

Ãëàâà 13
Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü

Ïîêàçàâ, òàêèì îáðàçîì... Ôîìà òåïåðü ïåðåõîäèò ê èçëîæå-

íèþ äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, êîòîðûå îí ïåðåíÿë îò ôèëîñî-
ôîâ, îñîáåííî îò Àðèñòîòåëÿ, è îò êàôîëè÷åñêèõ ó÷èòåëåé, òàêèõ
êàê Èîàíí Äàìàñêèí, è êîòîðûå îí ïðåîáðàçîâàë â ñîáñòâåííóþ,
84
íîâóþ ôîðìó. Ìû âîñïðîèçâîäèì äîêàçàòåëüñòâà âíîâü â òîé ïîñ-
ëåäîâàòåëüíîñòè, â êàêîé îíè äàíû â òåêñòå, òî åñòü ñëåäóÿ èõ ñòà-
íîâëåíèþ â èíäóêòèâíîì ïîðÿäêå. Öèôðû I, II, III îáîçíà÷àþò,
íàïðîòèâ, ëîãè÷åñêîå ñëåäîâàíèå (ñîãëàñíî ïåðâîé ôèãóðå).
Èç êîòîðûõ ïåðâûé... Ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó:
II Êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ.
(I) Ïðè÷èíà äâèæåíèÿ
{ ëèáî äâèæèìà,
ëèáî íåïîäâèæíà.
Åñëè íåïîäâèæíà, òî ñðàçó æå ñëåäóåò III, åñëè äâèæèìà, òî ñëå-
äóåò:
{ I (Äâèæèìàÿ) ïðè÷èíà äâèæåíèÿ ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå
èëè äðóãîé äâèæèìîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ, in infinitum;
èëè ïåðâîé, íåïîäâèæíîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ.
(Ðåãðåññ in infinitum íåâîçìîæåí.)
III Êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ïåðâîé, íåïîä-
âèæíîé ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ16 .
Îòíîñèòåëüíî ïîñûëêè II: èñõîäíûì ïóíêòîì äîêàçàòåëüñòâà
ÿâëÿþòñÿ ýìïèðè÷åñêèå åäèíè÷íûå ñëó÷àè äâèæóùåãîñÿ (aliquid
moveri). Îò íèõ îíî ïåðåõîäèò ê èíäóêòèâíîìó îáîáùåíèþ «êàæ-
äîå äâèæóùååñÿ» è ê îáùåìó ïîñòóëàòó ïðè÷èíû (ñì. Ïðèëîæå-
íèå II). Àëüòåðíàòèâà îòíîñèòåëüíî ïðè÷èíû äâèæåíèÿ (èëè íå-
ïîäâèæíà, èëè äâèæèìà) ðåøàåòñÿ â ïîëüçó äâèæèìîé ïðè÷èíû
äâèæåíèÿ, ïîñêîëüêó ýòî, áåç ñîìíåíèÿ, ñîîòâåòñòâóåò îïûòó.
Îòíîñèòåëüíî ïîñûëêè (I)/I: îíà ââîäèò âòîðóþ àëüòåðíàòèâ-
íóþ äèçúþíêöèþ, êîòîðàÿ êàñàåòñÿ äâóõ ñóùåñòâåííî ðàçëè÷íûõ
âèäîâ äâèæóùèõ ïðè÷èí, – äâèæèìîé («âòîðè÷íîé») è íåïîäâèæ-
íîé («ïåðâîé»). Òîëüêî íåïîäâèæíàÿ (ïåðâàÿ) óäîâëåòâîðÿåò òðå-
áóåìîìó ïîíèìàíèþ ïðè÷èííîñòè.
Ñîãëàñíî ýòîìó, òðè òåðìèíà èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà òà-
êîâû: äâèæèìîå, äâèæèìîå äâèæóùåå è íåïîäâèæíîå äâèæóùåå.
Ïîñëåäíåå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé. Ïðàâäà, äâèæèìîå äâèæóùåå ÿâ-
ëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ äâèæèìîãî, íî òîëüêî îïîñðåäîâàííîé (âòî-
ðè÷íîé) è, ñîáñòâåííî, äåéñòâèåì ïåðâîïðè÷èíû; êàê äåéñòâèå,
îíî íàõîäèòñÿ â ñðåäíåì òåðìèíå17 . Ñîäåðæàòåëüíî äâèæèìîå
ìîæíî ïîíèìàòü ïðåæäå âñåãî êàê áåçæèçíåííóþ äâèæèìóþ âåùü,
íàïðèìåð, êàìåíü, à äâèæèìîå äâèæóùåå – êàê æèâîå ñóùåñòâî.
Îäíàêî â ïîëíîì ñìûñëå ýòîãî ïîíÿòèÿ ñëåäóåò ðàññìàòðèâàòü
äâèæèìîå êàê çåìíîå æèâîå ñóùåñòâî, à äâèæèìîå äâèæóùåå –
êàê íà÷àëî, êîòîðûì ÿâëÿåòñÿ äóøà, íàõîäÿùàÿñÿ â íåì18 .
Íî â ýòîì äîêàçàòåëüñòâå... Òåïåðü Ôîìà ïåðåõîäèò ê îáñóæ-
äåíèþ äâóõ äîïóùåíèé â ãëàâíîì äîêàçàòåëüñòâå: ïåðâîå – òàê íà-
çûâàåìûé ïîñòóëàò ïðè÷èíû, ÷òî êàæäîå äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â
äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì; âòîðîå êàñàåòñÿ íåâîçìîæíîñòè áåñêî-
85
íå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí. Òàê íàçûâàåìûé «ïîñòóëàò ïðè-
÷èíû» óæå ïðåäïîëàãàåò ïîíÿòèå è ïîíèìàíèå ïðè÷èíåííîãî è
ïðè÷èíû19, è ýòî ïîíèìàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû â äîêàçàòåëüñòâå
íå çàâèñèò îò óñïåõà àðãóìåíòîâ ïðîòèâ áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà
ïðè÷èí. Ñêîðåå íàîáîðîò – â ýòèõ àðãóìåíòàõ óæå èñïîëüçóåòñÿ
ïîíÿòèå ïåðâîé ïðè÷èíû. Îäíàêî òî, ÷òî â ðåçóëüòàòå ýòîãî íå
ñëó÷àåòñÿ petitio principii, èçëîæåíî â äðóãîì ìåñòå (ñì. Ïðèëîæå-
íèå, II, Ñ. 120 [I, 118] è ñë. è V, Ñ. 174 [II, 124] è ñë.).
Ïåðâîå èç íèõ... Ïåðâîå äîïóùåíèå Ôîìà îáîñíîâûâàåò ïî-
ñðåäñòâîì òðåõ àðèñòîòåëåâñêèõ àðãóìåíòîâ:
Àðãóìåíò I («Ôèçèêà» VII 1, 241b 24 – 242a 15) èñõîäèò èç òðåõ
ïðåäïîñûëîê – âî-ïåðâûõ, ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå (æèâîå ñóùåñòâî)
ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íå âíåøíèì íà÷àëîì, à îáëàäàåò íà÷àëîì
äâèæåíèÿ â ñåáå. Âî-âòîðûõ, ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü «ïåðâè÷-
íî» è «ñàìî ïî ñåáå» äâèæèìîå, òî åñòü äîëæíî ïðèâîäèòü ñåáÿ â
äâèæåíèå «êàê öåëîå», âî âñåõ ñâîèõ ÷àñòÿõ. Â-òðåòüèõ, ñàìî-ñåáÿ-
äâèæóùåå, êàê êàæäîå äâèæèìîå, äåëèìî, èìååò ÷àñòè20 . Ýòî ãî-
âîðèò â ïîëüçó âòîðîé ïðåäïîñûëêè, – ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå
äîëæíî áûòü äâèæèìûì âî âñåõ ÷àñòÿõ.
Ïðè òàêèõ ïðåäïîñûëêàõ...
I Êàæäîå ïåðâè÷íî äâèæèìîå òàêîâî, ÷òî ïðè ïîêîå îäíîé
÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé öåëîãî (òî åñòü îíî òàêîâî, ÷òî ïîêîèòñÿ êàê
öåëîå, åñëè ïîêîèòñÿ îäíà ÷àñòü)21 .
II Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå.
III Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä.
I’ Òî, â ÷åì ïðè ïîêîå îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò ïîêîé öåëîãî, òàêîâî,
÷òî ïðè äâèæåíèè îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò äâèæåíèå öåëîãî (òî åñòü îíî
òàêîâî, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè êàê öåëîå, åñëè äâèæåòñÿ îäíà ÷àñòü).
II’ Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ïðè ïîêîå... è ò.ä.
III’ Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ïðè äâèæåíèè... è ò.ä.
1. Òî, â ÷åì äâèæåíèþ îäíîé ÷àñòè ñëåäóåò äâèæåíèå öåëîãî, íå åñòü
äâèæèìîå îò ñåáÿ ñàìîãî (íî îò ÷åãî-òî äðóãîãî, ò.å. îò îäíîé ÷àñòè).
2. Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî â íåì ïðè äâèæåíèè... è ò.ä.
3. Ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ñîáîé, ÷òî
ïðîòèâîðå÷èâî. Ñëåäîâàòåëüíî, îäíà èç ïðåäïîñûëîê ïðîòèâîðå-
÷èâà, à èìåííî, ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæè-
ìîå22 . (Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äîëæíî, êàê è êàæäîå äâèæèìîå, ïðè-
âîäèòüñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì.)
È íå áóäåò ïðåïÿòñòâèåì ýòîìó äîâîäó... Ôîìà çäåñü íå ñî-
ãëàøàåòñÿ ñ âîçðàæåíèåì Àâèöåííû (980-1037), ÷òî â ñëó÷àå ñàìî-
ñåáÿ-äâèæóùåãî îäíà ÷àñòü íå ìîãëà áû ïåðåéòè ê ïîêîþ èëè äâè-
æåíèþ, è åùå ðàç óêàçûâàåò íà äîêàçàòåëüíûé íåðâ àðãóìåíòà:
86
ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå (ñîãëàñíî áîëåå ñòðîãîìó ñìûñëó ýòîãî ïî-
íÿòèÿ ó Ôîìû; ñì. ïðèì. 22) íå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷àñòüþ.
Íî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå èìååò ÷àñòè è çàâèñèò â ñâîåì äâèæåíèè/
ïîêîå îò ñâîåé ÷àñòè, åñëè ÷àñòü ïðèõîäèò ê äâèæåíèþ/ïîêîþ.
Òàêèì îáðàçîì, îíî íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå23 . Çàòåì âîç-
ðàæåíèå Àâèöåííû ðàçðåøàåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: «åñëè ÷àñòü
ïðèõîäèò ê äâèæåíèþ èëè ïîêîþ» åñòü ëèøü óñëîâíîå äîïóùå-
íèå, à íå ôàêòè÷åñêîå.
Âî-âòîðûõ, îí äîêàçûâàåò... Àðãóìåíò 2 («Ôèçèêà» VIII 4,
254b 24-33):
II Äâèæèìîå åñòü

{ èëè àêöèäåíòàëüíî äâèæèìîå,

èëè äâèæèìîå ñàìî ñîáîé,

{ äâèæèìîå íàñèëüñòâåííî,
äâèæèìîå îò ïðèðîäû,

{ ÷åì-òî äðóãèì (ñîòâîðèâøèì),

äâèæèìîå èç ñåáÿ (äâèæóùåé ÷àñòüþ).
I Âñå, ÷òî

{ ëèáî åñòü àêöèäåíòàëüíî äâèæèìîå,

ëèáî äâèæèìîå ñàìî ñîáîé,

{ è ò.ä.
è ò.ä.,
åñòü ïðèâîäÿùååñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî (äðóãèì), à íå äâèæèìîå
ñàìî ñîáîé.
III Äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî (äðóãèì), à íå
ñàìî ñîáîé.
Ýòî äîêàçàòåëüñòâî èìååò èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó, êàê è ãëàâ-
íîå äîêàçàòåëüñòâî.
Â-òðåòüèõ, îí äîêàçûâàåò... Àðãóìåíò 3 («Ôèçèêà» VIII 5, 257b 6-13):
I Òî, ÷òî îäíîâðåìåííî â àêòå è â ïîòåíöèè, åñòü îäíîâðå-
ìåííî è äâèæóùåå è äâèæèìîå.
II Íèêàêîå ñóùåå íå åñòü îäíîâðåìåííî â àêòå è ïîòåíöèè.
III Íèêàêîå ñóùåå íå åñòü îäíîâðåìåííî äâèæóùåå è äâèæè-
ìîå, òî åñòü äâèæèìîå ñàìî ñîáîþ.
Íî ñëåäóåò çíàòü... Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêîå çàìå÷àíèå, êà-
ñàþùååñÿ ïðîòèâîïîñòàâëåíèÿ ïëàòîíîâñêîé è àðèñòîòåëåâñêîé
êîíöåïöèé äóøè êàê íà÷àëà äâèæåíèÿ. Ïëàòîí îïðåäåëÿåò äóøó
êàê ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå («Ôåäð» 24, «Çàêîíû» X, 6). Àðèñòîòåëü
êðèòèêóåò ýòî îïðåäåëåíèå («Î äóøå» I 3); äëÿ íåãî ñàìî-ñåáÿ-
äâèæóùåå – ýòî æèâîå ñóùåñòâî, äóøà æå, íàïðîòèâ, íåïîäâèæ-
íîå äâèæóùåå («Ôèçèêà» VIII 5). Íî Ôîìà ðàññìàòðèâàåò îáå
87
êîíöåïöèè êàê âïîëíå ñîâìåñòèìûå, ïîñêîëüêó Ïëàòîí èìååò â âèäó
äâèæåíèå äóøè, à Àðèñòîòåëü – òåëåñíîå äâèæåíèå; îäíàêî îí ïðè-
çíàåò è ñïåöèôè÷åñêîå äâèæåíèå äóøè («Î äóøå» III 7, 431à 6-7).
Ñàìîäâèæåíèå äóøè åñòü åå âîçâðàòíàÿ íàïðàâëåííîñòü (ðåô-
ëåêñèâíîñòü) íà âîëþ è íà ïîçíàíèå. Íà ýòî èìåþòñÿ óêàçàíèÿ ó
Ïëàòîíà (íàïðèìåð, «Õàðìèä») è ó Àðèñòîòåëÿ (íàïðèìåð, «Î
äóøå» III 4, 429b 9; «Ìåòàôèçèêà» II 7, 1072b 19-21). Íî òîëüêî
Ôîìà, ñëåäóÿ Àâãóñòèíó â êîíòåêñòå îòîáðàæåíèÿ áîæåñòâåííîé
òðîè÷íîñòè â ÷åëîâå÷åñêîé äóøå, ñîçäàåò ñîáñòâåííîå ó÷åíèå îá
ýòîì (ñì. îñîáåííî Sent. I, d.3, qu. 5; S. th. I q. 87).
 çàâåðøàþùåì ñîïîñòàâëåíèè Ôîìîé «ïåðâîãî» ó Ïëàòîíà
è ó Àðèñòîòåëÿ, ïëàòîíîâî «ïåðâîå», ïîæàëóé, íå ñëåäóåò ïîíè-
ìàòü êàê ìèðîâûå äóøè («Ôåäð»), êîòîðûì ñîîòâåòñòâóþò òàêèå
æå ó Àðèñòîòåëÿ. Ñêîðåå ïåðâîìó, âñåöåëî íåïîäâèæíîìó äâèãà-
òåëþ ó Àðèñòîòåëÿ, òî åñòü áîæåñòâåííîé ñóáñòàíöèè, êàê ÷èñòî-
ìó ðàçóìíîìó ñóùåñòâó, ó Ïëàòîíà ñîîòâåòñòâîâàë áû ìèðîâîé
ðàçóì, áîæåñòâåííûé äåìèóðã, ìûñëü êîòîðîãî Ïëàòîí (ñîãëàñíî
àðèñòîòåëåâñêîìó èçëîæåíèþ â «Î äóøå» I) ñèìâîëèçèðóåò êðó-
ãîâûì äâèæåíèåì.
Íî äðóãîå ïîëîæåíèå... Ïåðåõîä ê îáîñíîâàíèþ âòîðîãî äîïó-
ùåíèÿ òðåìÿ àðãóìåíòàìè.
Èç íèõ ïåðâûé...
I Òî, ÷òî äâèæåò êàê äâèæèìîå, â òî æå âðåìÿ íàõîäèòñÿ â äâè-
æåíèè, åñëè îíî äâèæåò.
II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ... è ò.ä.
III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå íàõîäèòñÿ â äâè-
æåíèè â òî æå ñàìîå âðåìÿ, êîãäà îíî äâèæåò, òî åñòü åñëè îäèí
åãî ÷ëåí ïðèâîäèòñÿ èì â äâèæåíèå.
I’ Òî, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè â òî æå ñàìîå âðåìÿ, äâèæåò-
ñÿ â òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðåìåíè, åñëè îäèí åãî ÷ëåí äâèæåòñÿ â
òå÷åíèè êîíå÷íîãî âðåìåíè.
II’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä.
III’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå äâèæåòñÿ â òå-
÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè («Ôèçèêà» VI 1, 242à 55-62 è 242à 62-
b45, è 242à15-243à 2).
Íî ýòî íåâîçìîæíî. Òàêèì îáðàçîì, äîëæíà áûòü ëîæíîé ïî-
ñûëêà, ÷òî ñóùåñòâóåò áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå.
Òî, ÷òî íåâîçìîæíî... Íåâîçìîæíîñòü ïîêàçûâàåòñÿ ñëåäóþùèì:
1. Òî, ÷òî íàõîäèòñÿ â íåïðåðûâíîñòè è ñîïðèêîñíîâåíèè, ÿâ-
ëÿåòñÿ îäíîâðåìåííî êàê áû îäíèì òåëîì.

88
 2. Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå-äâèæèìîå òàêîâî, ÷òî... è ò.ä.
3. Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ îäíîâðå-
ìåííî êàê áû îäíèì (áåñêîíå÷íûì) òåëîì.
1’ Áåñêîíå÷íî áîëüøîå òåëî íàõîäèòñÿ â áåñêîíå÷íîì äâèæåíèè.
2’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ áåñêî-
íå÷íî áîëüøèì òåëîì.
3’ Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå íàõîäèòñÿ â áåñ-
êîíå÷íîì äâèæåíèè, òî åñòü äâèæåòñÿ â òå÷åíèå áåñêîíå÷íîãî
âðåìåíè («Ôèçèêà» 238à 32– b 16 è 242b 45-53).
Íî ýòî ïðîòèâîðå÷èò çàêëþ÷åíèþ III’. Ñëåäîâàòåëüíî, ýòî íå-
âîçìîæíî.
Îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåé èíòåðïðåòàöèè ñì. Ïðèëîæå-
íèå, IV, Ñ. 144.
Äàííûé àðãóìåíò îñïàðèâàåò äîïóùåíèå îïïîíåíòîâ î áåñ-
êîíå÷íî ìíîãèõ òåëåñíûõ âåùàõ êàê äâèæèìîãî-äâèæóùåãî, êî-
òîðîå äîëæíî íàõîäèòüñÿ ìåæäó ïîñëåäíèì (äâèæèìûì) è ïåðâûì
(íåïîäâèæíûì äâèæóùèì). Îäíàêî îñòàåòñÿ àðèñòîòåëåâñêîå ïî-
íèìàíèå ñðåäíåãî, äâèæèìîãî-äâèæóùåãî, îðèåíòèðîâàííîå íà
æèâîå ñóùåñòâî. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå òåëåñíûå âåùè äîëæíû áûëè
áû ñîâìåñòíî áûòü ïðîäîëæåííûì îðãàíîì è äåéñòâîâàòü êàê îäíî
áåñêîíå÷íî áîëüøîå, îðãàíè÷åñêîå òåëî, êîòîðîå âûïîëíÿëî áû
îáùåå, îäíîâðåìåííîå äâèæåíèå â òå÷åíèå êîíå÷íîãî âðåìåíè.
Îðèåíòàöèÿ ñîâðåìåííûõ èíòåðïðåòàòîðîâ íà ðÿä áèëüÿðäíûõ
øàðîâ, êîòîðûå îïîñðåäóþò âíåøíèé äâèãàòåëüíûé òîë÷îê, ÿâ-
ëÿåòñÿ ââîäÿùåé â çàáëóæäåíèå.
Âòîðîé äîâîä...
I Óïîðÿäî÷åííûé ðÿä äâèæèìîãî-äâèæóùåãî áåç ïåðâîãî ÿâ-
ëÿåòñÿ íè äâèæèìûì, íè äâèæóùèì.
II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ óïîðÿ-
äî÷åííûì ðÿäîì.
III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå-äâèæèìîå íå ÿâëÿåòñÿ íè
äâèæèìûì, íè äâèæóùèì. («Ôèçèêà» VIII 5, 256à 17-21).
Íî ýòî íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó íå÷òî â ýòîì ìèðå äâèæåòñÿ.
Ïîíèìàíèå ýòîãî àðãóìåíòà çàâèñèò îò ïîíèìàíèÿ óïîðÿäî÷åí-
íîãî ðÿäà (ñì. Ïðèëîæåíèå, II , Ñ. 119 [I, 118] è ñë., IV 147-148 è V
173 [II, 124] è ñë.).
Òðåòèé äîâîä...
I Ñðåäíåå äâèæóùåå íå ìîæåò áûòü áåç ïåðâîãî äâèæóùåãî.
II Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå åñòü ñðåäíåå äâèæóùåå.
III Áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæóùåå âêëþ÷àåò ïåðâîå äâèæóùåå,
÷òî ëîæíî: âåäü áåñêîíå÷íî ìíîãîå äâèæèìîå-äâèæóùåå – áåç
ïåðâîãî. Òàêèì îáðàçîì, äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãîãî äâèæè-
ìîãî-äâèæóùåãî – ëîæíî.
89
 Âòîðîé ïóòü... Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà âûâîäèòñÿ
èç òîãî, ÷òî íå êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, òî åñòü
÷òî èìååòñÿ ïåðâîå, íåïîäâèæíîå äâèæóùåå. Îíî èñõîäèò èç äîïó-
ùåíèÿ îïïîíåíòîâ, «÷òî êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå»,
÷òîáû îòêëîíèòü åãî êàê íåâîçìîæíîå (ïîñðåäñòâîì reductio àd
absurdum). Ñóùåñòâóåò äâå âîçìîæíîñòè ïîíèìàíèÿ ýòîãî äîïóùå-
íèÿ, èëè (À) òàê, ÷òî ýòî âûñêàçûâàíèå ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì àêöè-
äåíòàëüíî, èëè (Â) òàê, ÷òî îíî ÿâëÿåòñÿ èñòèííûì ñàìî ïî ñåáå.
Íî â îáîèõ ñìûñëàõ âûñêàçûâàíèå ÿâëÿåòñÿ íåâîçìîæíûì.
Îòêëîíåíèå äîïóùåíèÿ (À), ÷òî êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèò-
ñÿ â äâèæåíèå êàê èñòèííîãî àêöèäåíòàëüíî:
II Òî, ÷òî äâèæåò, ìîæåò áûòü èëè äâèæèìûì èëè íåäâèæè-
ìûì äâèæóùèì.
I Íåäâèæèìîå äâèæóùåå íå åñòü äâèæóùåå.
III Òî, ÷òî äâèæåò, ìîæåò áûòü íåäâèæóùèì («Ôèçèêà» VIII
5, 256b 7-13).
Íî ýòî íåâîçìîæíî, ïîñêîëüêó â òàêîì ñëó÷àå êîãäà-ëèáî ìîã-
ëî íå áûòü íèêàêîãî äâèæåíèÿ, â òî âðåìÿ êàê ïî Àðèñòîòåëþ äâè-
æåíèå ñóùåñòâóåò âñåãäà. Ïîñûëêà I èçëàãàåòñÿ êàê äîïóùåíèå îï-
ïîíåíòà (ut adversarius dicit); ñîãëàñíî åé äîëæíî ñóùåñòâîâàòü
òîëüêî äâèæèìîå-äâèæóùåå â ïðîòèâîïîëîæíîñòü äîïóùåíèþ
Ôîìû, êîòîðîå ïðåäíàçíà÷åíî òîëüêî äëÿ äîêàçàòåëüñòâà, ÷òî íå
êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå. Ïîñêîëüêó èç êîíòèí-
ãåíòíîé ïîñûëêè íå ìîæåò ñëåäîâàòü íèêàêîé íåâîçìîæíîñòè, òî
ýòà ïîñûëêà áûëà íå èñòèííîé êàê àêöèäåíòàëüíàÿ, êîíòèíãåíò-
íàÿ, íî ëîæíîé êàê íåîáõîäèìàÿ.
Ê òîìó æå. Åñëè íåêèå äâå...
I Òî, ÷òî ñîåäèíåíî ñ íåêèì ñâîéñòâîì àêöèäåíòàëüíî, ìî-
æåò ñóùåñòâîâàòü è áåç ýòîãî ñâîéñòâà.
II Êàæäîå äâèæóùåå òàêîâî, ÷òî ñ íåêèì ñâîéñòâîì, à èìåííî
ñ ïîäâèæíîñòüþ, îíî ñâÿçàíî àêöèäåíòàëüíî.
III Êàæäîå äâèæóùåå ìîæåò áûòü è áåç ñâîéñòâà ïîäâèæíîñ-
òè («Ôèçèêà» VIII 5, 256b 13-20).
Îäíàêî ýòî ïðîòèâîðå÷èò äîïóùåíèþ îïïîíåíòà, êîòîðîå, òà-
êèì îáðàçîì, ëîæíî.
Åñëè æå... Îòêëîíåíèå äîïóùåíèÿ (Â): òî, ÷òî äâèæóùåå ïðè-
âîäèòñÿ â äâèæåíèå, èñòèííî ñàìî ïî ñåáå:
II Òî, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, íåîáõîäèìûì îáðàçîì åñòü
äâèæèìîå.
I Äâèæèìîå(-äâèæóùåå) ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå
èëè òàêèì æå îáðàçîì (êîòîðûì îíî ÿâëÿåòñÿ äâèæóùèì),
{ èëè äðóãèì îáðàçîì, íî ìíîãèìè âèäàìè äâèæåíèÿ,
êîíå÷íûìè ïî ÷èñëó.
90
 Ïåðâàÿ àëüòåðíàòèâà èñêëþ÷àåòñÿ, ïîñêîëüêó íå÷òî íå ìîæåò
îäíîâðåìåííî â îòíîøåíèè òîãî æå ñàìîãî äâèæåíèÿ áûòü äâè-
æèìûì è äâèæóùèì (ïîòåíöèàëüíûì è àêòóàëüíûì).
III Òî, ÷òî äâèæåò, íàõîäèòñÿ â äðóãèõ, íî êîíå÷íûõ ïî ÷èñëó
âèäàõ äâèæåíèÿ äâèæèìîãî («Ôèçèêà» VIII 5, 136b 27 – 257à 25).
Ïîñêîëüêó âèäû äâèæåíèÿ êîíå÷íû ïî ÷èñëó, îíî íå ìîæåò
ïåðåõîäèòü îò îäíîãî ñïîñîáà äâèæèìîãî-äâèæóùåãî ê äðóãîìó
äî áåñêîíå÷íîñòè, òàê ÷òî çàêëþ÷åíèå ïðèâîäèò ê ÷åìó-òî íåïîä-
âèæíî äâèæóùåìó, âîïðåêè äîïóùåíèþ (Â). Íî åñëè ïîñðåäñòâîì
ýòîãî ðàññóæäåíèÿ îïÿòü-òàêè ïûòàòüñÿ ðåäóöèðîâàòü ïðèâåäåíèå
äâèæóùåãî â äâèæåíèå ê òîìó æå ñàìîìó âèäó äâèæåíèÿ – ïî êðó-
ãó, òî âíîâü âûñòóïàåò ïåðâàÿ àëüòåðíàòèâà äîïóùåíèÿ I, êîòî-
ðàÿ, îäíàêî, äîëæíà èñêëþ÷èòüñÿ, êàê íåâîçìîæíàÿ.
Îäíàêî, åñëè ïðèíÿòü òî... Èç ïðåäûäóùèõ àðãóìåíòîâ ñëåäóåò,
÷òî íå êàæäîå äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, òî åñòü, ÷òî äîëæ-
íî ñóùåñòâîâàòü ïåðâîäâèæóùåå. Íî (â õîäå àðèñòîòåëåâñêîãî èñ-
ñëåäîâàíèÿ â «Ôèçèêå» VIII 5) ýòîìó, ïî-âèäèìîìó, ïðîòèâîñòîèò
òî, ÷òî ñóùåñòâóåò ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå, à èìåííî æèâîå ñóùåñòâî.
Ïîýòîìó â «Ôèçèêå» VIII 5 àíàëèç ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåãî ïðèâîäèò
ê òîìó ðåçóëüòàòó, ÷òî îíî íå ìîæåò ñåáÿ äâèãàòü êàê öåëîå, íî ÷òî
ñëåäóåò ðàçëè÷àòü â íåì äâèæèìóþ ÷àñòü è «íåïîäâèæíóþ äâèæó-
ùóþ», òî åñòü òåëî è äóøó (257à 25 è äàëåå). Ôîìà ïðèñîåäèíÿåòñÿ ê
ýòîìó âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå. Ñàìîäâèæóùååñÿ íå ìîæåò ñåáÿ
äâèãàòü êàê öåëîå, ïîñêîëüêó îíî òîãäà áûëî áû â îòíîøåíèè îäíî-
ãî è òîãî æå äâèæåíèÿ îäíîâðåìåííî è äâèæèìûì è äâèæóùèì, è
äîëæíî áûòü è â ïîòåíöèè, è â àêòå, ÷òî íåâîçìîæíî.
Íî íåëüçÿ... Äàëåå, ñëåäóÿ àðèñòîòåëåâñêîìó îáðàçöó (257b 13 –
258à 5), Ôîìà èñêëþ÷àåò ðàçëè÷íûå âîçìîæíîñòè, êàñàþùèåñÿ
îòíîøåíèÿ äâóõ «÷àñòåé» ñàìîäâèæóùåãîñÿ:
– îáå ÷àñòè íå äâèæóò äðóã äðóãà ïîïåðåìåííî;
– îäíà ÷àñòü íå äâèæåò ñåáÿ è ïðè ýòîì äðóãèå;
– öåëîå íå äâèæåò ÷àñòü (ïîñêîëüêó îíî ïðè ýòîì ïðèâîäèëî
áû â äâèæåíèå ñàìîå ñåáÿ);
– ÷àñòü òàêæå íå äâèæåò öåëîå (ïîñêîëüêó ÷àñòü òîãäà òàêæå
ïðèâîäèëà áû ñåáÿ ñàìîå â äâèæåíèå).
 ïåðâîì ñëó÷àå îäíà è òà æå ÷àñòü â îòíîøåíèè îäíîãî è òîãî
æå äâèæåíèÿ áûëà áû îäíîâðåìåííî äâèæóùåé è äâèæèìîé, ÷òî
íåâîçìîæíî.  îñòàëüíûõ ñëó÷àÿõ, îäíàêî, îäíà ÷àñòü áûëà áû êàê
âñå ñàìîäâèæóùååñÿ, ÷òî íåâîçìîæíî òàê æå, êàê è äëÿ öåëîãî êàê
öåëîãî. Ñð. òàêæå êîììåíòàðèé Ôîìû ê ýòîìó ìåñòó «Ôèçèêè»
(lect. 10, Nr. 1054-1061).

91
 Íî ïîñêîëüêó â... Çäåñü Ôîìà ïðîäîëæàåò ñëåäîâàòü õîäó àðè-
ñòîòåëåâñêîãî äîêàçàòåëüñòâà â «Ôèçèêå» VIII 6. Äóøè, êàê íà÷à-
ëà â ïðåõîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâàõ, ñàìè íå âå÷íû è äâèæóòñÿ ñ
òåëîì, â êîòîðîì îíè äåéñòâóþò, òîëüêî àêöèäåíòàëüíî. Òàêèì
îáðàçîì, íåîáõîäèìî ñëåäóåò âçîéòè ê âå÷íûì äóøàì-íà÷àëàì,
ò.å. ê íà÷àëàì íåáåñíûõ ñôåð è çâåçä (258b 10-16). Ñð. êîììåíòà-
ðèé ê «Ôèçèêå» (lect. 12, Nr. 1069). Îò íèõ çàâèñÿò ïðåõîäÿùèå
äóøè â èõ ñóêöåññèâíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè (258b 16 è äàëåå).
Íî òî, ÷òî... Ïåðâûé äîâîä â ïîëüçó âå÷íîãî ñàìîäâèæóùå-
ãîñÿ. Îí îñíîâûâàåòñÿ íà âå÷íîñòè äâèæåíèÿ (êîòîðîå äëÿ Àðèñ-
òîòåëÿ ÿâëÿåòñÿ äîêàçàííûì; ñì. «Ôèçèêà» VIII 1) è íà ñëåäóþ-
ùåì èç ýòîãî âå÷íîì, ïîñëåäîâàòåëüíîì ïðîäîëæåíèè (ðîäà) ïðå-
õîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâ. Ïðè÷èíà ýòîãî íå ìîæåò áûòü íè â îäíîì
èç ïðåõîäÿùèõ æèâûõ ñóùåñòâ, íè âî âñåõ âìåñòå, à òîëüêî â îõâà-
òûâàþùåì èõ, óïîðÿäî÷èâàþùåì, âå÷íîì ñàìîäâèæóùåìñÿ (258b
16 – 259à 8).
À òàêæå... ñðåäè... Âòîðîå îñíîâàíèå: ïðåõîäÿùèå, çåìíûå æè-
âûå ñóùåñòâà ïîëó÷àþò âîçäåéñòâèå îò âíåøíèõ ïðè÷èí äâèæå-
íèÿ, ïîñðåäñòâîì êîòîðûõ èõ äóøè-íà÷àëà àêöèäåíòàëüíî ïðè-
âîäÿòñÿ â äâèæåíèå. Ïîëó÷àåòñÿ ñëåäóþùàÿ àðãóìåíòàöèÿ:
1. Òî, ó ÷åãî íà÷àëà äâèæåíèÿ ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå àêöè-
äåíòàëüíî ÷åì-òî âíåøíèì, äâèæåòñÿ íå âñåãäà.
2. Çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà òàêîâû, ÷òî èõ íà÷àëà äâèæåíèÿ... è ò.ä.
3. Çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà äâèæóòñÿ íå âñåãäà.
È, íàîáîðîò, èìååò ñèëó:
1’ Òî, íà÷àëà äâèæåíèÿ ÷åãî ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå íå àêöè-
äåíòàëüíî, äâèæåòñÿ âå÷íî.
2’ Æèâûå ñóùåñòâà íåáåñíûõ ñôåð òàêîâû, ÷òî èõ íà÷àëà äâè-
æåíèÿ ... è ò.ä.
3’ Æèâûå ñóùåñòâà íåáåñíûõ ñôåð äâèæóòñÿ âñåãäà.
Çàêëþ÷åíèå ïîäòâåðæäàåòñÿ âå÷íûì êðóãîâûì äâèæåíèåì íåáà,
êîòîðîå Àðèñòîòåëü ïðèçíàåò äîêàçàííûì. Òàêèì îáðàçîì, ïîñûë-
êè 1 è 2 äîëæíû áûòü èñòèííûìè. Ñð. «Ôèçèêà» VIII 6, 259b 3-28.
Ïðîòèâ ýòîãî äîâîäà... Âîçìîæíîå âîçðàæåíèå è ðåøåíèå: ñó-
ùåñòâóþò íà÷àëà äâèæåíèÿ, êîòîðûå ïðè÷èíÿþò âå÷íîå äâèæå-
íèå è òåì íå ìåíåå ïðèâîäÿòñÿ â äâèæåíèå àêöèäåíòàëüíî, à èìåí-
íî íà÷àëà äâèæåíèÿ íåáåñíûõ ñôåð âíóòðè íåáåñíîé òâåðäè; âåäü
êàæäàÿ èñïûòûâàåò îò áîëåå âûñîêîé âëèÿíèå (òîãî ðîäà, ÷òî îíà
âåäîìà èõ äâèæåíèåì). Íà ýòî Ôîìà îòâå÷àåò ïðè ïîìîùè àðèñ-
òîòåëåâñêîãî ðàçëè÷åíèÿ ìåæäó «àêöèäåíòàëüíî ïðèõîäÿùèì â
äâèæåíèå îò ñåáÿ» è «àêöèäåíòàëüíî ïðèâîäÿùèìñÿ â äâèæåíèå

92
îò äðóãîãî» («Ôèçèêà» 259b 28-31). Äóøà çåìíîãî æèâîãî ñóùå-
ñòâà ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îò ñåáÿ àêöèäåíòàëüíî, ïîñêîëüêó îíà
ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå îò òåëà, êîòîðîå îíà ïðèâîäèò â äâèæåíèå.
Äóøà íåáåñíûõ ñôåð ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå àêöèäåíòàëüíî òîëü-
êî îò äðóãîãî, ïîñêîëüêó âûñøèå ñôåðû îñóùåñòâëÿþò îäíî äâèãà-
òåëüíîå âëèÿíèå íà íèæíèå. Ýòî êàñàåòñÿ «íåêîòîðûõ (äóøåâíûõ)
íà÷àë», òî åñòü ïîä÷èíåííûõ ñôåð çâåçä, êîòîðûå ïðîèçâîäÿò êîì-
áèíèðîâàííûå äâèæåíèÿ (à èìåííî ïîñðåäñòâîì âëèÿíèÿ îò îä-
íîé èëè íåñêîëüêèõ ïîä÷èíåííûõ ñôåð), òàêèõ, êàê ïëàíåòû. Ñî-
ãëàñíî ýòîìó àáñîëþòíî íåïîäâèæíîå, ïåðâîå íà÷àëî äâèæåíèÿ
áûëî áû äóøîé ïåðâîé ñôåðû, òî åñòü ñôåðû òâåðäè.
Íî ïîñêîëüêó Áîã... Çäåñü Ôîìà ñîâåðøàåò, âñå åùå ñëåäóÿ Àðèñ-
òîòåëþ, ïîñëåäíèé øàã: îò ïåðâîãî äóøåâíîãî íà÷àëà (ïåðâîé íåáåñ-
íîé ñôåðû) ê òðàíñöåíäåíòíîìó, áîæåñòâåííîìó íà÷àëó, ïðè÷åì îí
îáðàùàåòñÿ îò àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» ê «Ìåòàôèçèêå». À èìåí-
íî, «Ôèçèêà» ïðèâîäèò ê «íåïîäâèæíîìó äâèãàòåëþ», êîòîðûé äåé-
ñòâèòåëüíî êàê íà÷àëî-äóøà ñîâåðøåííî íåïîäâèæåí ïî îòíîøåíèþ
ê ôèçè÷åñêîìó äâèæåíèþ. Íî îáíàðóæèâàåòñÿ, ÷òî â ìåòàôèçè÷åñ-
êîì îòíîøåíèè îí ìîæåò áûòü âíîâü «äâèæèìûì», ïîñêîëüêó îí óñ-
òðåìëåí ê òðàíñöåíäåíòíîìó íà÷àëó è ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå èì êàê
«æåëàííûì», òî åñòü â âûñøåé ñòåïåíè äîñòîéíûì óñòðåìëåíèÿ Áëà-
ãîì («Ìåòàôèçèêà» XII 7). Îíî – «ïðèâåäåíèå â äâèæåíèå», êîòîðîå
íàõîäèòñÿ, ñîãëàñíî ñëîâàì Àðèñòîòåëÿ, «â íåïîäâèæíîì» 24 . Â òðàê-
òàòå «Î äóøå» III 9-10 Àðèñòîòåëü ãîâîðèò, ÷òî äóøà ïðèâîäèòñÿ â äâè-
æåíèå îáúåêòîì åå ïîçíàíèÿ è ñòðåìëåíèÿ, êîòîðûé âíå åå, ò.å. ex
distantia. Äóøà, òåì ñàìûì, õîòÿ è åñòü (ãîâîðÿ ôèçè÷åñêè) íåïîäâèæ-
íîå íà÷àëî äâèæåíèÿ, îêàçûâàåòñÿ âíîâü äâèæèìûì-äâèæóùèì, ìåæ-
äó òåëîì êàê äâèæèìûì è îáúåêòîì êàê íåïîäâèæíûì äâèæóùèì.
Ôîìà ïðàâèëüíî óâèäåë ñâÿçü ìåæäó òðàêòàòàìè «Î äóøå» III 9-
10 è «Ìåòàôèçèêà» XII 7-8 (ñì. åãî êîììåíòàðèé ê ýòîé ãëàâå «Ìåòà-
ôèçèêè»). Ïåðâîå íà÷àëî áûòèÿ, Áîã, äâèæåò êàê öåëü, êàê ñàìî áëà-
ãî. Îíî – òàêîé îáúåêò, ÷òî «äâèæåò» íà÷àëà-äóøè íåáåñíûõ ñôåð è
çåìíûå æèâûå ñóùåñòâà, òî åñòü ïðèâîäèò ê áûòèþ è óäåðæèâàåò â
íåì; îíî – «íà÷àëî, îò êîòîðîãî çàâèñèò íåáî è ïðèðîäà» (1072b 14)25 .
Óïîìÿíóòûå æå õîäû... Äâà âîçðàæåíèÿ – îíè êàñàþòñÿ äâóõ
äîïóùåíèé â äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ Áîãà, êîòîðûå ïðîèñõîäÿò èç
ÿçû÷åñêîé, àðèñòîòåëåâñêîé «Ôèçèêè» è ïðîòèâîðå÷àò õðèñòèàí-
ñêîìó ó÷åíèþ, à èìåííî, – ÷òî ñóùåñòâóåò âå÷íîå äâèæåíèå è ÷òî
íåáåñíûå òåëà èìåþò äóøè.
Îòâåò Ôîìû íà îáà âîçðàæåíèÿ: äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà íå
çàâèñèò îò ýòèõ äâóõ äîïóùåíèé, êîòîðûå òîëüêî îòÿã÷àþò åãî è
ïîòîìó íå ÿâëÿþòñÿ íåîáõîäèìûìè äëÿ âûâîäà â äîêàçàòåëüñòâå.

93
 Íî Ôèëîñîô ïðîâîäèò... Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà: îíî
îñíîâûâàåòñÿ íà àðãóìåíòå èç àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêè» II
2 è äîïîëíÿåò ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî, îñîáåííî â îòíîøåíèè ýëè-
ìèíàöèè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí â ïîëüçó îäíîé ïåðâîé.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
I Ñðåäíèå ïðè÷èíû íåêîåãî ðÿäà (âêëþ÷àþùåãî ïîñëåäíþþ,
ñðåäíþþ è ïåðâóþ) â ñëó÷àå, åñëè ïåðâàÿ óñòðàíåíà, íå äâèæóòñÿ.
II Áåñêîíå÷íî ìíîãèå óïîðÿäî÷åííûå ïðè÷èíû ñóòü ñðåäíèå
ïðè÷èíû è ò. ä.
III Áåñêîíå÷íî ìíîãèå óïîðÿäî÷åííûå ïðè÷èíû íå äâèæóòñÿ.
Òàêèì îáðàçîì, äîëæíî áûòü êîíå÷íîå ÷èñëî ïðè÷èí, âêëþ÷à-
þùåå ïåðâóþ. Ñð. âûøå, îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî äîêàçàòåëüñòâà, àð-
ãóìåíò «ïðîòèâ äîïóùåíèÿ áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí», Ñ. 91–93.
Ìîæíî è ... ×åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà: îíî ñîîò-
âåòñòâóåò ÷åòâåðòîìó â S. th. è îïèðàåòñÿ, êàê è òî, íà àðèñòîòå-
ëåâñêèé àðãóìåíò â «Ìåòàôèçèêå» II 1.
II Áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîå èìååò ïðè÷èíîé íàèâûñøåå èñòèííîå.
I Íàèâûñøåå èñòèííîå åñòü íàèâûñøåå ñóùåå (=ïåðâîïðè-
÷èíà áûòèÿ).
III Áîëåå èëè ìåíåå èñòèííîå èìååò ïðè÷èíîé íàèâûñøåå ñó-
ùåå (=ïåðâîïðè÷èíó áûòèÿ).
Äëÿ ïîíèìàíèÿ ýòîãî äîêàçàòåëüñòâà âàæíî òî, ÷òî â ñëó÷àå ïî-
íÿòèÿ íàèâûñøåãî èñòèííîãî è ñóùåãî ñëåäóåò ïðèíÿòü âî âíèìàíèå
ïðèíöèï àíàëîãèè è ïðè÷èííîñòè (ñì. Ïðèëîæåíèå, IV, Ñ. 154 è ñë.).
Ê ýòîìó æå... Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå ñî-
îòâåòñòâóåò ïÿòîìó â S. th., èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó:
I Ïðîòèâîïîëîæíûå [âåùè], êîòîðûå âñåãäà èëè ïî áîëüøåé
÷àñòè ñîãëàñîâàíû âî èìÿ îäíîé öåëè, íàõîäÿòñÿ ïîä óïðàâëåíè-
åì îäíîé îõâàòûâàþùåé èõ öåëåâîé ïðè÷èíû.
II Ïðèðîäíûå âåùè ñóòü ïðîòèâîïîëîæíûå è ò.ä.
III Ïðèðîäíûå âåùè íàõîäÿòñÿ ïîä óïðàâëåíèåì îäíîé îõâà-
òûâàþùåé èõ öåëåâîé ïðè÷èíû.
Ýòî äîêàçàòåëüñòâî îòëè÷àåòñÿ îò äîêàçàòåëüñòâà â S. th. â òîé
ìåðå, â êàêîé îíî ïðèáëèæàåòñÿ ê èñòî÷íèêó ó Èîàííà Äàìàñ-
êèíà. Â S.th. öåëåñîîáðàçíîñòü õàðàêòåðèçóåòñÿ ñîîáðàçíîñòüþ ñ
ðàçóìîì, (÷òî ïðèâîäèò äàëåå, ïîñêîëüêó ïðèðîäíûå âåùè íå îá-
ëàäàþò ðàçóìîì, ê íåîáõîäèìîìó çàêëþ÷åíèþ î òðàíñöåíäåíò-
íîì ðàçóìå êàê öåëåâîé ïðè÷èíå). Çäåñü æå, â S.c.G., íàïðîòèâ,
öåëåñîîáðàçíîñòü îïðåäåëÿåòñÿ (ñëó÷àþùåéñÿ âñåãäà èëè ïî áîëü-
øåé ÷àñòè) ñîãëàñîâàííîñòüþ ïðîòèâîïîëîæíîãî ðàäè åäèíîé
öåëè. Ïðè ýòîì, êàê è ó Äàìàñêèíà, èìåþòñÿ â âèäó íå èñêëþ÷è-

94
òåëüíî æèâûå ñóùåñòâà, íî â ðàâíîé ìåðå ïðèðîäíûå íà÷àëà, êî-
òîðûå, îáëàäàÿ ïðîòèâîïîëîæíûìè ñâîéñòâàìè, ñîâìåñòíî êîì-
áèíèðóþòñÿ â ïðèðîäíûõ ïðîöåññàõ (èíà÷å â S. th.).  îñòàëüíîì
ýòîò õîä äîêàçàòåëüñòâà âûÿâëÿåò èíäóêòèâíóþ ñòðóêòóðó 26 .

Ãëàâà 15. ×òî Áîã âå÷åí

...Äàëåå. Ìû âèäèì... Ïðèâåäåííîå çäåñü äîêàçàòåëüñòâî âå÷-

íîñòè Áîãà ñîäåðæèò îäíîâðåìåííî è äîêàçàòåëüñòâî Åãî ñóùå-
ñòâîâàíèÿ è ñîîòâåòñòâóåò òðåòüåìó äîêàçàòåëüñòâó â S. th.
II Òî, ÷òî ìîæåò áûòü è íå áûòü, çàâèñèò, êàê îò ïðè÷èíû,
{ èëè îò ÷åãî òî âîçìîæíîãî è äàëåå in infinitum,
èëè îò ÷åãî-òî íåîáõîäèìîãî.
Ïåðâûé ÷ëåí àëüòåðíàòèâû èñêëþ÷àåòñÿ, íà îñíîâàíèè ðà-
íåå äàííîãî â ïåðâîì è âòîðîì äîêàçàòåëüñòâàõ àðãóìåíòà ïðîòèâ
áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí.
Âñå æå íåîáõîäèìîå...
I Íåîáõîäèìîå åñòü
èëè îòíîñèòåëüíî íåîáõîäèìîå, çàâèñÿùåå
{ îò äðóãèõ ïðè÷èí in infinitum;
èëè àáñîëþòíî, ñàìî ïî ñåáå íåîáõîäèìîå.
Çäåñü òàêæå èñêëþ÷àåòñÿ ïåðâûé ÷ëåí àëüòåðíàòèâû ñ âîçìîæ-
íûì ðåãðåññîì in infinitum. Îòñþäà ñëåäóåò:
III òî, ÷òî ìîæåò áûòü èëè íå áûòü, çàâèñèò îò àáñîëþòíî
íåîáõîäèìîãî.

95
 ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÒÅÎËÎÃÈÈ I 2, 1-3

Âîïðîñ 2

Ãëàâà 1
ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü

Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Çäåñü Ôîìà ïðèâîäèò òðè äîâîäà (ïîñ-

ëåäîâàòåëåé Àíñåëüìà), êîòîðûå, êàê êàæåòñÿ, ãîâîðÿò â ïîëüçó
òîãî, ÷òî ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ÿâëÿåòñÿ èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå.
Ôîìà èçëàãàåò èõ êàê âîçðàæåíèÿ ïðîòèâ ñîáñòâåííîé ïîçèöèè.
1. Âåäü... íàçûâàåòñÿ ... Ïåðâûé äîâîä îñíîâûâàåòñÿ íà åñòå-
ñòâåííîì, «âëîæåííîì â ÷åëîâåêà» çíàíèè î Áîãå è Åãî ñóùåñòâî-
âàíèè, ñîãëàñíî ñëîâàì Èîàííà Äàìàñêèíà.
2. Êðîìå òîãî, «ñàìèì ïî ñåáå èçâåñòíûì» íàçûâàåòñÿ òî... Âî
âòîðîì äîâîäå Ôîìà ïî÷òè áóêâàëüíî èçëàãàåò àíñåëüìîâ àðãó-
ìåíò è ñâÿçûâàåò åãî ñ îñíîâíûì çíà÷åíèåì «ñàìî ïî ñåáå èçâåñ-
òíîãî»27 , à èìåííî – òî, ÷òî íåïîñðåäñòâåííî ïîñòèãàåòñÿ â ñâî-
åì ïîíÿòèè (íàïðèìåð, öåëîå áîëüøå, ÷åì åãî ÷àñòü). Íî, ñîãëàñ-
íî Àíñåëüìó æå, ïîä èìåíåì (ïîíÿòèåì) «Áîã» íåïîñðåäñòâåííî
ïîñòèãàåòñÿ, ÷òî Îí åñòü òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå ìîæåò áûòü
ïîìûñëåíî íå÷òî áîëüøåå». È îíî çàêëþ÷àåò â ñåáå ðåàëüíîå áû-
òèå, ïîñêîëüêó òàêîâîå «áîëüøå», ÷åì áûòèå ïðîñòî ìûñëèìîå.
3. Êðîìå òîãî... Àðãóìåíòàöèÿ â òðåòüåì âîçðàæåíèè ôîðìàëü-
íî ÿâëÿåòñÿ òîé æå ñàìîé, ÷òî è óæå èñïîëüçîâàííàÿ Ïëàòîíîì
ïðîòèâ ñîôèñòà (Ïðîòàãîðà) â «Òåýòåòå» (22, 171b). Àâãóñòèí ïå-
ðåíÿë ýòîò àðãóìåíò â êîíòåêñòå ñâîåãî äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà
(â Sîliloquia è De libero arbitrio), êîòîðîå âûâîäèò çàêëþ÷åíèå îò
èñòèííîãî ê ñàìîé èñòèíå, ê Áîãó.
Íî ïðîòèâ ýòîãî... Âîçðàæåíèÿì ïðîòèâîïîñòàâëåí êîíòðàð-
ãóìåíò28 : à èìåííî, ÷òî, ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ, ïðî-
òèâîïîëîæíîå ïî îòíîøåíèþ ê òîìó, ÷òî «èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå»,
íåìûñëèìî, ïîñêîëüêó îíî èñêëþ÷åíî, â òî âðåìÿ êàê íåáûòèå
Áîãà ìîæåò áûòü ïîìûñëåíî.

96
  «Ìåòàôèçèêå» IV 3 Àðèñòîòåëü ó÷èò, ÷òî îáùèå àêñèîìû,
êàê, íàïðèìåð, àêñèîìà êîíòðàäèêöèè, ñóòü «íàèáîëåå äîñòîâåð-
íûå íà÷àëà», «â îòíîøåíèè êîòîðûõ íåâîçìîæíî îáìàíóòüñÿ»
(1005b 8 è ñë.). Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» I 2, 72a 15 è ñë. è 10, 76b 23
è ñë. îò îáùèõ àêñèîì, êîòîðûå êàæäûé äîëæåí ïðèíÿòü ñ íåîá-
õîäèìîñòüþ (è ïî îòíîøåíèþ ê êîòîðûì, òàêèì îáðàçîì, íå ìî-
æåò áûòü ïðîòèâîïîëîæíîãî), îòëè÷àþòñÿ îñîáûå íà÷àëà äîêàçà-
òåëüñòâà â îòäåëüíûõ íàóêàõ – îïðåäåëåíèÿ, ãèïîòåçû, ïîñòóëà-
òû, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ íåîáõîäèìûìè òîëüêî äëÿ çíàòîêà â
ñîîòâåòñòâóþùåé íàóêå, à ó÷àùåìóñÿ äîëæíû áûòü ÿñíû ëèøü
îò÷àñòè, à îò÷àñòè íåÿñíû (òàêîâû, íàïðèìåð, ïîñòóëàòû).
Îòâå÷àþ... Ïîçèöèÿ Ôîìû çàêëþ÷àåòñÿ â äâîÿêîì ðàçëè÷å-
íèè, êîòîðîå îí óæå ïðèâåë â S.c.G. I 11, ñëåäóÿ àðèñòîòåëåâñêî-
ìó ó÷åíèþ î ïîçíàíèè:
(à) ðàçëè÷åíèå ìåæäó èçâåñòíûì ñàìî ïî ñåáå è èçâåñòíûì
ñàìî ïî ñåáå è äëÿ íàñ (òî åñòü, ìåæäó èíòåëëèãèáåëüíûì è ÷óâ-
ñòâåííûì, îáùèì è åäèíè÷íûì, ïðè÷èíîé è äåéñòâèåì). Ïåðâîå
ïîÿñíÿåòñÿ ïðèìåðîì îïðåäåëåíèÿ ñóùíîñòè: «÷åëîâåê åñòü æè-
âîå ñóùåñòâî». Âûñêàçûâàíèå «Áîã åñòü», â àíñåëüìîâñêîì ñìûñ-
ëå, òàêæå ïîíèìàåòñÿ êàê âûñêàçûâàíèå î ñóùíîñòè.
(b) Ðàçëè÷åíèå, â ñëó÷àå èçâåñòíîãî ïî ñåáå, ìåæäó îáùèìè è
÷àñòíûìè íà÷àëàìè. Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, îáùèå íà÷àëà ïðåä-
øåñòâóþò âñåì íàóêàì è ïîñòèãàþòñÿ êàæäûì ÷åëîâåêîì êàê íå-
îáõîäèìûå (è, ò.î., ïðîòèâîïîëîæíîå èì íåâîçìîæíî); íàïðîòèâ,
÷àñòíûå îòíîñÿòñÿ ê îòäåëüíûì íàóêàì è ïîñòèãàþòñÿ â ñâîåé íå-
îáõîäèìîñòè òîëüêî òåìè, êòî îáó÷åí â ýòèõ íàóêàõ.  êà÷åñòâå
ïðèìåðîâ îáùåãî íà÷àëà Ôîìà ïðèâîäèò ïðåäñòàâëåíèÿ, êàñàþ-
ùèåñÿ «ñóùåãî è íå-ñóùåãî, öåëîãî è ÷àñòè», òî åñòü ïðèíöèï êîí-
òðàäèêöèè – òî æå ñàìîå â òîì æå îòíîøåíèè íå ìîæåò îäíîâðå-
ìåííî áûòü (÷åì-òî) è íå áûòü, è, çàòåì, ïðèíöèï, ñîãëàñíî êîòî-
ðîìó öåëîå áîëüøå ñâîåé ÷àñòè.
(ñ) Ðåøåíèå ïðîáëåìû: ÷òî êàñàåòñÿ âûñêàçûâàíèÿ, ÷òî Áîã -
åñòü, êîòîðîå, ïîíèìàåìîå â äóõå Àíñåëüìà, íå òîëüêî ÿâëÿåòñÿ
óòâåðæäåíèåì ñóùåñòâîâàíèÿ, íî îäíîâðåìåííî è ïîíèìàíèåì
ñóùíîñòè Áîãà, òî îíî, ñ îäíîé ñòîðîíû, – ñàìî ïî ñåáå èçâåñò-
íîå íà÷àëî, íî ñ äðóãîé ñòîðîíû – íå îáùåå, à ÷àñòíîå íà÷àëî, îò-
íîñÿùååñÿ ê òåîëîãèè. È ïîñêîëüêó îíî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå, íî
íå äëÿ íàñ, òî åãî åùå ñëåäóåò äîêàçàòü â ýòîé íàóêå ïîñðåäñòâîì
äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå èñõîäèò èç áîëåå èçâåñòíîãî äëÿ íàñ, à
èìåííî îò äåéñòâèé Áîãà â òâîðåíèè, êàê ýòî è ïðîèñõîäèò â äî-
êàçàòåëüñòâàõ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû.
...îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Ôîìà äàåò îòâåòû íà âîçðàæåíèÿ, îá-
ñóæäàÿ èõ èñõîäÿ èç (àðèñòîòåëåâñêîãî) ðàçëè÷åíèÿ ìåæäó ñàìî
ïî ñåáå èçâåñòíûì è èçâåñòíûì äëÿ íàñ.
97
 Îòâåò íà ïåðâîå âîçðàæåíèå: äåéñòâèòåëüíî, çíàíèå î áûòèè/
ñóùåñòâîâàíèè Áîãà «âëîæåíî â íàñ åñòåñòâåííûì îáðàçîì» (ñî-
ãëàñíî ñëîâàì Äàìàñêèíà), íî îíî (áûòèå, ñîðàçìåðíîå Áîãó) íå
åñòü èçâåñòíîå ñàìî ïî ñåáå, à òîëüêî èçâåñòíîå äëÿ íàñ, òî åñòü Áîã
â ýòîì ñëó÷àå ïîçíàí íàìè òîëüêî î÷åíü íåÿñíî è ïîñðåäñòâîì îá-
ðàçîâ, à èìåííî, â òîé ìåðå, â êàêîé Îí åñòü ïðè÷èíà áëàæåíñòâà, ê
êîòîðîìó ìû ñòðåìèìñÿ. (Ïîòîìó ýòî çíàíèå åäâà ëè ìîæåò ñëó-
æèòü ïåðâîé ïîñûëêîé èíäóêòèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà.)
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Îòâåò Ôîìû íà âòîðîå âîçðàæåíèå
ñîâåðøàåòñÿ òåìè æå äâóìÿ øàãàìè, ÷òî è â S.c.G. I 11: âî-ïåðâûõ
íå êàæäûé ñâÿçûâàåò ñ èìåíåì Áîãà àíñåëüìîâî ïîíÿòèå Åãî ñóù-
íîñòè, – ÷òî Îí åñòü òî, «ïî ñðàâíåíèþ ñ ÷åì íå÷òî áîëüøåå íå ìî-
æåò áûòü ïîìûñëåíî», òî åñòü áûòèå/ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äëÿ íàñ
íå ÿâëÿåòñÿ ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì. Âî-âòîðûõ, åñëè äàæå ïðè-
íÿòü ýòî, òî èç ïîìûñëåííîé ñóùíîñòè Áîãà ïîñëåäóåò òîëüêî ìûñ-
ëèìîå, à íå ðåàëüíîå áûòèå. Ãäå ñóùåñòâîâàíèå ïðèíèìàåòñÿ êàê
äåéñòâèòåëüíîå, òàì è ñóùíîñòü äîëæíà áûòü ïðèíÿòà êàê äåéñòâè-
òåëüíàÿ, òî åñòü êàê ñóùíîñòü äåéñòâèòåëüíî ñóùåãî. Íî äåéñòâè-
òåëüíîå ñóùåñòâîâàíèå Áîãà íåêîòîðûìè îòðèöàåòñÿ è äîëæíî áûòü
ñíà÷àëà äîêàçàííûì (ñð. ïîÿñíåíèÿ âûøå, ê S.c.G. I 11).
Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Îòâåò íà òðåòüå âîçðàæåíèå: «ïåð-
âàÿ èñòèíà èçâåñòíà íàì íå ñàìà ïî ñåáå», ïîñêîëüêó îíà âçàèìî-
ñâÿçàíà ñ ïåðâîé ïðè÷èíîé áûòèÿ è, êàê è òà, äîëæíà áûòü îáíà-
ðóæåíà â äëèòåëüíîì ìåòàôèçè÷åñêîì õîäå äîêàçàòåëüñòâà.

Ãëàâà 2
Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü

Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Ôîìà èçëàãàåò ïðåæäå âñåãî òðè âîç-

ðàæåíèÿ ïðîòèâ ñîáñòâåííîé ïîçèöèè, ñîãëàñíî êîòîðîé ñóùåñòâî-
âàíèå Áîãà äîêàçóåìî. Îíè ñîîòâåòñòâóþò ôèäåèñòè÷åñêîé òî÷êå
çðåíèÿ, êîòîðàÿ ïîëàãàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà ïðåäìåòîì âåðû.
1. Âåäü òî ... Ïåðâîå âîçðàæåíèå òîëêóåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà êàê
ïîñòóëàò âåðû è îñíîâûâàåòñÿ íà ñëîâàõ Ïàâëà èç ïîñëàíèÿ ê Åâðåÿì.
2. Êðîìå òîãî... Äåäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ
Áîãà (êàê ó Àíñåëüìà) âêëþ÷àåò Åãî â ñåáÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåð-
ìèíà, â âèäå ïîíÿòèÿ î ñóùíîñòè Áîãà. Íî ìû íå îáëàäàåì ïîíè-
ìàíèåì ñóùíîñòè Áîãà. Ñëåäîâàòåëüíî...
3. Êðîìå òîãî... Èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿùåå èç
äåéñòâèé Áîãà (â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà) òàêæå íåâîçìîæíî,
ïîñêîëüêó ïðè÷èíà, Áîã, íåñðàâíèìî ïðåâîñõîäèò äåéñòâèÿ.
98
 Íî ïðîòèâ ýòîãî... Êîíòðàðãóìåíò, âíîâü ñî ññûëêîé íà ñëîâà Ïàâëà.
Îòâå÷àþ... Ôîìà îáîñíîâûâàåò ñâîþ ïîçèöèþ ïîñðåäñòâîì
àðèñòîòåëåâñêîãî ðàçëè÷åíèÿ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 13) ìåæäó äå-
äóêòèâíûì è èíäóêòèâíûì äîêàçàòåëüñòâîì. Äåäóêòèâíîå äîêà-
çàòåëüñòâî îáîñíîâûâàåò òî, êàê îáñòîèò äåëî ñ íåêîòîðûì ïðåä-
ìåòîì, èñõîäÿ èç åãî ïðè÷èíû, êîòîðàÿ çàêëþ÷àåò â ñåáÿ åãî ñóù-
íîñòíîå ïîíÿòèå. Èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, íàïðîòèâ,
âûâîäèò èç äåéñòâèé ñóùåñòâîâàíèå èõ ïðè÷èíû.
Äåéñòâèÿ è ïðè÷èíà îòíîñÿòñÿ äðóã ê äðóãó êàê áîëåå èçâåñò-
íîå äëÿ íàñ, êîòîðîå íàëè÷åñòâóåò â ÷óâñòâåííîì îïûòå, ê áîëåå
èçâåñòíîìó ñàìîìó ïî ñåáå, èíòåëëèãèáåëüíîìó, êîòîðîå îòêðû-
âàåòñÿ è ïîñòèãàåòñÿ èíòåëëåêòîì. Ïóòü îò äåéñòâèé ê ïðè÷èíå –
èíäóêòèâíûé, ïóòü îò ïðè÷èíå ê äåéñòâèÿì, ïîäëåæàùèì îïðå-
äåëåíèþ, – äåäóêòèâíûé.
Åñëè äàæå íåâîçìîæíî äîêàçàòü ñóùåñòâîâàíèå Áîãà äåäóê-
òèâíî èç Åãî ñóùíîñòè, òî ìîæíî âñå æå âûâåñòè èíäóêòèâíî,
èñõîäÿ èç Åãî äåéñòâèé â òâîðåíèè.
...îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî ... Ïåðâîìó âîçðàæåíèþ Ôîìà ïðîòèâî-
ïîñòàâëÿåò ðàçëè÷åíèå ìåæäó ïîñòóëàòàìè âåðû â ñòðîãîì ñìûñëå è
äðóãèìè, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ñêîðåå ïðåàìáóëàìè âåðû è êîòîðûå â òîé
ìåðå ïðèíèìàþòñÿ íà âåðó, â êàêîé îíè ìîãóò áûòü ïîíÿòû ðàçóìîì.
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Âòîðîå âîçðàæåíèå èñõîäèò èç äåäóê-
òèâíîãî äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà ñ ïîíÿòèåì ñóùíîñ-
òè â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà. Íî â èíäóêòèâíîì äîêàçàòåëü-
ñòâå ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà äåëî îáñòîèò íå òàê; îíî èñõîäèò, êàê
áûëî èçëîæåíî, èç íåêîòîðûõ äåéñòâèé Áîãà, êîòîðûå çäåñü ïðè-
íèìàþòñÿ â êà÷åñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà äîêàçàòåëüñòâà.
Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Òðåòüå âîçðàæåíèå âåðíî â îòíî-
øåíèè ïîçíàíèÿ ñóùíîñòè Áîãà, îäíàêî íå â îòíîøåíèè ïîçíà-
íèÿ ïðîñòî Åãî áûòèÿ.

Ãëàâà 3
Åñòü ëè Áîã?

Îòíîñèòåëüíî òðåòüåãî... Ïðåæäå ÷åì èçëîæèòü ñâîè äîêàçàòåëü-

ñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ Áîãà â îñíîâíîé ÷àñòè, Ôîìà ïðèâîäèò ñëåäóþùèå
äâà âîçðàæåíèÿ, êàñàþùèåñÿ Áîãà êàê íàèâûñøåé öåëåâîé ïðè÷èíû.
1.  ñëó÷àå, åñëè îäíà èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé... Ïåðâîå âîçðàæå-
íèå èñõîäèò èç ñóùåñòâîâàíèÿ çëà â ìèðå – íàðÿäó ñ Áîãîì êàê áåñ-
êîíå÷íûì áëàãîì, íå ìîãëî áû áûòü çëà, êàê ïðîòèâîïîëîæíîãî.

99
 2. Êðîìå òîãî... Âòîðîå âîçðàæåíèå: Áîã ÿâëÿåòñÿ èçëèøíèì
íà÷àëîì – äëÿ îáúÿñíåíèÿ ïðèðîäû è ÷åëîâåêà äîâîëüíî ñàìîé
ïðèðîäû êàê (öåëåâîãî) íà÷àëà è ÷åëîâå÷åñêîé äóøè (îáëàäàþ-
ùåé ðàçóìîì è âîëåé).
Íî ïðîòèâ... Êîíòðàðãóìåíò îñíîâûâàåòñÿ íà ìåñòå èç Èñõîäà29 .
Îòâå÷àþ... Äàëåå Ôîìà èçëàãàåò ïÿòü äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ
Áîãà. Ïåðâîå âåäåò àðãóìåíòàöèþ, èñõîäÿ èç íàëè÷èÿ äâèæåíèÿ â
ìèðå. Ìû âîñïðîèçâîäèì äîêàçàòåëüñòâî, ñëåäóÿ òåêñòó, â åãî èí-
äóêòèâíîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè. Öèôðû I, II, III, íàïðîòèâ, îáî-
çíà÷àþò ëîãè÷åñêóþ ïîñëåäîâàòåëüíîñòü (ñîãëàñíî ïåðâîé ôèãó-
ðå ñèëëîãèçìà).
(à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà èñõîäèò èç ÷óâñòâåííîãî îïûòà â îòíî-
øåíèè õîòÿ áû îäíîé äâèæóùåéñÿ âåùè, ñóùåñòâóþùåé â ìèðå,
è ñâÿçûâàåò åå ñ ïðè÷èíîé äâèæåíèÿ (êàê Àðèñòîòåëü â «Ôèçèêå»
VII 1). Çäåñü íå ñëåäóåò ïîíèìàòü äâèæåíèå íè òîëüêî êàê ôèçè-
÷åñêîå (â ñîâðåìåííîì ñìûñëå)30 , íè òîëüêî êàê ìåòàôèçè÷åñêîå
(íàïðèìåð, êàê äâèæåíèå íåòåëåñíîãî ñóùåãî). Ñêîðåå, â îòíî-
øåíèè ÷óâñòâåííûõ âåùåé, îíî ÿâëÿåòñÿ îäíèì è òåì æå äâèæå-
íèåì, êîòîðîå îáëàäàåò êàê ôèçè÷åñêèì àñïåêòîì, òàê è îíòîëî-
ãè÷åñêè-ìåòàôèçè÷åñêèì (ïåðåõîä îò ïîòåíöèàëüíîãî áûòèÿ äâè-
æèìîé âåùè ê àêòóàëüíîìó). Ýòî èìååò çíà÷åíèå äëÿ äâèæåíèÿ â
îòíîøåíèè âñåõ êàòåãîðèé: ñóáñòàíöèè, êîëè÷åñòâà, êà÷åñòâà è
ìåñòà. Îäíàêî óæå ó Àðèñòîòåëÿ äîêàçàòåëüñòâî îò äâèæåíèÿ âå-
ëîñü èñõîäÿ èç äâèæåíèÿ îòíîñèòåëüíî ìåñòà, ïîñêîëüêó, ñîãëàñ-
íî åìó, íàèáîëåå ñèëüíûì ÿâëÿåòñÿ îáðàòíîå çàêëþ÷åíèå î ïðèí-
öèïå äóøè êàê íà÷àëà â ñëó÷àå æèâûõ ñóùåñòâ.
Íèæíÿÿ ïîñûëêà îáðàçóåòñÿ òàê íàçûâàåìûì ïîñòóëàòîì ïðè-
÷èíû: «âñå, ÷òî äâèæåòñÿ, äâèæåòñÿ ÷åì-ëèáî äðóãèì». Îí âûâåäåí
èíäóêòèâíûì ïóòåì èç îòäåëüíûõ ñëó÷àåâ äâèæóùèõñÿ âåùåé, ïî-
ñòèæèìûõ â îïûòå. Åãî ñîäåðæàíèå íå ïðîñòî òî, ÷òî êàæäîå äâè-
æèìîå âîîáùå èìååò ïðè÷èíó äâèæåíèÿ (÷òî äîëæíî áûòü ïîíÿò-
íî è òàê, áëàãîäàðÿ èíäóêöèè), íî òî, ÷òî ïðè÷èíà äâèæåíèÿ îò-
ëè÷íà îò äâèæóùåãîñÿ êàê òàêîâîãî, ñëåäîâàòåëüíî, ÷òî îíî
«ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì»31 . Ýòî ïîäòâåðæäàåòñÿ èç
îïðåäåëåíèÿ äâèæåíèÿ (Àðèñòîòåëü, «Ôèçèêà» III 1-2), ñîãëàñíî
êîòîðîìó äâèæèìîå åñòü àêòóàëüíîñòü ïîòåíöèàëüíîãî, êàê òàêî-
âîãî, ïîñêîëüêó îíî íå íàõîäèòñÿ íè â ïîòåíöèè, íè â àêòå. È îíî
íå ìîæåò áûòü òåì æå ñàìûì â îòíîøåíèè òîãî æå ñàìîãî, òî åñòü
òîãî æå ñàìîãî äâèæåíèÿ, áûòü îäíîâðåìåííî è â ïîòåíöèè è â àêòå,
äâèæèìûì è äâèæóùèì. Ïîòåíöèàëüíîñòü è àêòóàëüíîñòü ïî îò-
íîøåíèþ ê òîìó æå ñàìîìó äâèæåíèþ äîëæíû ðàñïðåäåëÿòüñÿ ïî
äâóì ðàçëè÷àþùèìñÿ íà÷àëàì.
100
 (b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà ââîäèò äèçúþíêöèþ ïî îòíîøåíèþ ê
äâèæóùåìó: èëè îíî äâèæåòñÿ ÷åì-òî äðóãèì, êîòîðîå ñàìî äâè-
æåòñÿ îïÿòü-òàêè äðóãèì in infinitum, èëè æå íåïîäâèæíûì äâè-
æóùèì32 . Îäíàêî ïåðâûé ÷ëåí äèçúþíêöèè, ðåãðåññ in infinitum,
èñêëþ÷àåòñÿ, è, òàêèì îáðàçîì, ñëåäóåò
(ñ) çàêëþ÷åíèå, êîòîðîå ïðèâîäèò ê ñóùåñòâîâàíèþ íåïîä-
âèæíîãî äâèæóùåãî, ñâÿçàííîãî ñ ñóùåñòâóþùèìè äâèæèìûìè
âåùàìè, èç êîòîðûõ èñõîäèò íèæíÿÿ ïîñûëêà.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
II Äâèæèìîå èìååò ïðè÷èíîé (äâèæèìîå) äâèæóùåå.
I Äâèæèìîå äâèæóùåå èìååò ïðè÷èíîé
{èëè äâèæèìîå äâèæóùåå è òàê in infinitum,
èëè íåïîäâèæíîå äâèæóùåå.
III Äâèæèìîå èìååò ïðè÷èíîé íåïîäâèæíîå äâèæóùåå.
Îòíîñèòåëüíî II: èçëîæåíèå òàê íàçûâàåìîãî ïîñòóëàòà
ïðè÷èíû ñëåäóåò èíäóêòèâíî èç ïîíÿòèé ïîòåíöèàëüíîãî è àê-
òóàëüíîãî:
1. Ïîòåíöèàëüíîå èìååò ïðè÷èíîé àêòóàëüíîå,
{êîòîðîå (èëè èäåíòè÷íî ñ ïîòåíöèàëüíûì,
èëè) îòëè÷íî îò ïîòåíöèàëüíîãî.
2. Äâèæèìîå ÿâëÿåòñÿ ïîòåíöèàëüíûì.
3. Äâèæèìîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå àêòóàëüíûì, êîòîðîå îò-
ëè÷íî îò íåãî.
Îòíîñèòåëüíî I: Ðåãðåññ äâèæèìîãî äâèæóùåãî â áåñêîíå÷-
íîñòü èñêëþ÷àåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì:
1’. Äâèæèìîå-äâèæóùåå (êàê ñðåäíåå ìåæäó äâèæèìûì êàê
ïîñëåäíèì è íåïîäâèæíûì äâèæóùèì êàê ïåðâûì) íå äâèæåòñÿ
áåç ïåðâîãî.
2’. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå äâèæóùèåñÿ ñóòü äâèæèìûå-äâèæóùèå
áåç ïåðâîãî.
3’. Áåñêîíå÷íî ìíîãèå äâèæóùèåñÿ íå äâèæóòñÿ.
Íî â òàêîì ñëó÷àå òàêæå íå ñóùåñòâóåò è äâèæèìîãî, ÷òî ïðî-
òèâîðå÷èò ïðèíÿòîìó â ïîñûëêå II.
Ýòè àðãóìåíòû â èíäóêòèâíîé ôîðìå ïðîÿñíÿþò ïîíÿòèÿ
ñðåäíåãî è ïåðâîãî äâèæóùåãî. Òîëüêî ïåðâîäâèæóùåå ÿâëÿåòñÿ
â ïîëíîì ñìûñëå ïðè÷èíîé. (Ñì. Ïðèëîæåíèÿ II è IV (îòíîñè-
òåëüíî êðèòèêè petitio principii*)).

* [Seidl H., Thomas von Aquin. Die Gottesbeweise in der «Summe gegen die Heiden»
und der «Summe der Theologie». Hamburg, 1996.]

101
 Âòîðîé ïóòü... Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ðîäñòâåííî ïåðâîìó.
Îáùåìó ïîíÿòèþ äâèæóùåãî â ïåðâîì ñîîòâåòñòâóåò âî âòîðîì
óçêîå ïîíÿòèå äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû. Îíî ïîëó÷àåòñÿ èç îïûòà
îòíîñèòåëüíî óïîðÿäî÷åííûõ äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí.
(à) Èç íåãàòèâíîãî óòâåðæäåíèÿ, ÷òî íè÷òî íå ÿâëÿåòñÿ ñâîåé
ñîáñòâåííîé ïðè÷èíîé (ñîãëàñíî òàê íàçûâàåìîìó ïîñòóëàòó ïðè-
÷èíû, ñì. ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî), ïîçèòèâíî ïîëó÷àåòñÿ íèæíÿÿ
ïîñûëêà, – ÷òî âåùè â ìèðå çàâèñÿò îò äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû.
(b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà ïåðåõîäèò ê èñêëþ÷åíèþ óãðîçû ðåãðåññà
äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí â áåñêîíå÷íîñòü. Äèçúþíêòèâíàÿ àëüòåð-
íàòèâà â ñëó÷àå ìíîãèõ óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí òàêîâà, ÷òî îíè
çàâèñÿò îò ïåðâîé ïðè÷èíû.
(ñ) Çàêëþ÷åíèå, íàêîíåö, ïðèõîäèò ê ñóùåñòâîâàíèþ ïåðâîé
äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
II Âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå, çàâèñÿò îò äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí.
I Äåéñòâóþùèå ïðè÷èíû çàâèñÿò
èëè îò äåéñòâóþùèõ ïðè÷èí, êîòîðûå îïÿòü-òàêè

{ ïðèâîäÿòñÿ â äåéñòâèå äðóãèìè, è äàëåå in infinitum;

èëè îò íå ïðèâîäèìîé â äåéñòâèå íè÷åì äðóãèì
ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíû.
III Âåùè, ñóùåñòâóþùèå â ìèðå, çàâèñÿò îò ïåðâîé äåéñòâó-
þùåé ïðè÷èíû.
Îòíîñèòåëüíî I: äîêàçàòåëüñòâî ïî÷òè ïîëíîñòüþ çàíèìàåò
îòêëîíåíèå áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â äåéñòâóþùèõ ïðè÷èíàõ. Àð-
ãóìåíò òàêîé æå, ÷òî è â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå, ñì. âûøå, 1’-3’,
òîëüêî çäåñü âìåñòî äâèæèìîãî-äâèæóùåãî – äåéñòâóþùèå ïðè-
÷èíû, ïðèâåäåííûå â äåéñòâèå äðóãèìè33 . Ýòîò àðãóìåíò âçÿò èç
àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêè» II 2.
Òðåòèé ïóòü... Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç âîçíèêàþ-
ùèõ è óíè÷òîæàþùèõñÿ åäèíè÷íûõ âåùåé, ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå
è îáíàðóæèâàþùèõñÿ â îïûòå.  îíòîëîãè÷åñêè-ìåòàôèçè÷åñêîì
àñïåêòå îíè ñóòü «âîçìîæíûå» ïî îòíîøåíèþ ê áûòèþ è íåáû-
òèþ (êîíòèíãåíòíûå)34 .
(à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà ñâÿçûâàåò ýòî âîçìîæíîå, âîçíèêàþùåå
è óíè÷òîæàþùååñÿ, ñ ïðè÷èíàìè, êîòîðûå, â ñâîþ î÷åðåäü, ñóòü
íå âîçìîæíûå, íî íåîáõîäèìûå. Ïåðâîå èñêëþ÷àåòñÿ35 ïðè ïî-
ìîùè àðãóìåíòà, êîòîðûé äàåò â ðåçóëüòàòå: «ñëåäîâàòåëüíî, íå
âñå ñóùåå ÿâëÿåòñÿ òîëüêî âîçìîæíûì...» è âûâîäèòñÿ èíäóêòèâ-
íî èç âîçìîæíîãî, ïîä êîòîðîå ïîäïàäàåò âñå âîçìîæíîå, ïîñòè-
æèìîå â îïûòå:

102
 1. Òî, ÷òî íå ñóùåñòâóåò òåïåðü èëè íåêîãäà íå ñóùåñòâîâàëî,
íå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò òåïåðü.
2. Âîçìîæíîå åñòü òî, ÷òî ëèáî íå ñóùåñòâóåò òåïåðü, ëèáî íå-
êîãäà íå ñóùåñòâîâàëî36 .
3. Âîçìîæíîå íå ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé äëÿ òîãî, ÷òî ñóùåñòâóåò
òåïåðü. Íî ïîñêîëüêó òåïåðü íå÷òî ñóùåñòâóåò, òî íå òîëüêî ìîã-
ëî áûòü íå÷òî âîçìîæíîå, íî òàêæå äîëæíî áûòü íåîáõîäèìîå –
â ïðîøëîì è íàñòîÿùåì.
(b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà âíîâü äàåò äèçúþíêöèþ ìåæäó îáóñëîâ-
ëåíî íåîáõîäèìûìè ïðè÷èíàìè è áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîé è ýëè-
ìèíèðóåò (êàê ïåðâîå è âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî ïî îòíîøåíèþ ê
äâèæóùèì è äåéñòâóþùèì ïðè÷èíàì) áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ â ñôå-
ðå îáóñëîâëåííî íåîáõîäèìûõ ïðè÷èí.
(ñ) Çàêëþ÷åíèå î ñóùåñòâîâàíèè áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîé
ïðè÷èíû (áûòèÿ) êîíòèíãåíòíûõ âåùåé â ìèðå. Ñð. Àðèñòîòåëü,
«Ìåòàôèçèêà» XII 6.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
II Âîçìîæíîå (âîçíèêàþùåå è óíè÷òîæàþùååñÿ) èìååò ïðè-
÷èíîé (îáóñëîâëåíî) íåîáõîäèìîå, à íå âîçìîæíîå.
I Îáóñëîâëåííîå íåîáõîäèìîå èìååò ïðè÷èíîé

{ èëè âíîâü îáóñëîâëåííîå íåîáõîäèìîå in infinitum;

èëè áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîå.
III Âîçìîæíîå (âîçíèêàþùåå è óíè÷òîæàþùååñÿ) èìååò ïðè-
÷èíîé áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîå.
Îòíîñèòåëüíî I: Ýëèìèíàöèÿ ïåðâîãî ÷ëåíà äèçúþíêöèè, ïðè-
÷åì àðãóìåíò òîò æå, ÷òî è â ïåðâîì è âòîðîì äîêàçàòåëüñòâàõ, òîëü-
êî âìåñòî äâèæèìîãî äâèæóùåãî è ïðèâåäåííîé â äåéñòâèå äåéñòâó-
þùåé ïðè÷èíû ñòîèò îáóñëîâëåííî íåîáõîäèìîå. Îíî îòíîñèòñÿ ê
áåçóñëîâíî íåîáõîäèìîìó êàê âòîðè÷íàÿ (ñðåäíÿÿ) ïðè÷èíà – ê ïåð-
âîé, êîòîðàÿ îäíà òîëüêî è ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé â ïîëíîì ñìûñëå.
Ïðèëîæåíèå: ïàðàëëåëüíîå ìåñòî èç Ìàéìîíèäà, Dux neutrorum II 1
 ýòîé ãëàâå Ìàéìîíèä ïðèâîäèò ÷åòûðå äîêàçàòåëüñòâà ñó-
ùåñòâîâàíèÿ Áîãà, èç êîòîðûõ ïåðâûå òðè èìåþò àðèñòîòåëåâñ-
êèé èñòîê. Ïåðâîå ñòàâèò âñå ìàòåðèàëüíûå äâèæåíèÿ çåìíûõ âå-
ùåé â îòíîøåíèå ê âå÷íîìó äâèæåíèþ âûñøèõ íåáåñíûõ ñôåð,
ïåðâîäâèãàòåëåì êîòîðûõ äîëæíà áûòü íå äóøà ýòèõ ñôåð, à íå-
÷òî òðàíñöåíäåíòíîå, Áîã. Âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç äâè-
æèìîãî äâèæóùåãî, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ ñðåäíèì ìåæäó òîëüêî äâè-
æèìûì, êàê ïîñëåäíèì, è ïåðâûì, íåïîäâèæíûì äâèæóùèì, è
âûâîäèò, êîëü ñêîðî ñóùåñòâóþò ïîñëåäíåå è ñðåäíåå, íåîáõîäè-
ìîå ñóùåñòâîâàíèå è ïåðâîãî. Òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî íà÷èíàåòñÿ
103
ñ ðàçëè÷åíèÿ òðåõ âîçìîæíûõ ñëó÷àåâ: íå ïîäëåæàò âîçíèêíîâå-
íèþ è óíè÷òîæåíèþ (à) èëè íèêàêàÿ âåùü, (b) èëè âñå âåùè, (ñ)
èëè òîëüêî ÷àñòü âåùåé, à äðóãàÿ – íåò. Ïåðâàÿ âîçìîæíîñòü (à)
ïðîòèâîðå÷èò îïûòíîìó âîñïðèÿòèþ âîçíèêàþùèõ è óíè÷òîæà-
þùèõñÿ âåùåé, âòîðàÿ (b) èñêëþ÷àåòñÿ ïîñðåäñòâîì reductio ad
absurdum, òàê ÷òî îñòàåòñÿ òîëüêî òðåòüÿ (ñ). Reductio ïðåäñòàâ-
ëÿåò ñîáîé òîò æå àðãóìåíò, êîòîðûé Ôîìà ïðèìåíÿåò â ñâîåì òðå-
òüåì äîêàçàòåëüñòâå, è ïðîèçâîäèòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: åñëè âñå
âåùè áûëè áû ïðåõîäÿùè, ò.å. òîëüêî âîçìîæíû, òî âñ¸ äîëæíî
áûëî èñ÷åçíóòü è òåïåðü íå ìîãëî áû íè÷åãî áûòü, ÷òî ïðîòèâîðå-
÷èò îïûòó. Ñëåäîâàòåëüíî, äîëæíî òàêæå ñóùåñòâîâàòü íå÷òî íå-
îáõîäèìîå, à èìåííî òàêîå, êîòîðîå ÿâëÿåòñÿ íåîáõîäèìûì èëè
íà îñíîâàíèè äðóãîé ïðè÷èíû èëè íà îñíîâàíèè ñâîåé ñîáñòâåí-
íîé ñóùíîñòè.  îáåèõ ñëó÷àÿõ äîêàçàòåëüñòâî èäåò ê ïåðâè÷íî-
ìó, êîòîðîå íåîáõîäèìî íà îñíîâàíèè ñâîåé ñóùíîñòè, è îíî äîë-
æíî áûòü íåìàòåðèàëüíûì, åäèíûì è ïðîñòûì – Áîãîì.
«Âòîðîå (ò.å. âîçìîæíîñòü (b)) ðàâíûì îáðàçîì íåìûñëèìî è
äîêàçàòåëüñòâî òîãî, îòíîñèòåëüíî âñåõ ñóùèõ âåùåé, – ÷òî êàæ-
äàÿ èç íèõ, ïîæàëóé, áûëà áû ñàìà ïî ñåáå ïðåõîäÿùåé, ïîñêîëü-
êó êàæäàÿ èç íèõ ïîäëåæèò âîçíèêíîâåíèþ è óíè÷òîæåíèþ. Íî
÷òî ÿâëÿåòñÿ âîçìîæíûì ïî ðîäó (âèäó), äîëæíî, êàê òû çíàåøü,
áûòü ñóùåñòâóþùèì áåçóñëîâíî íåîáõîäèìûì îáðàçîì. Ñëåäî-
âàòåëüíî, âñå ñóùèå âåùè ïî íåîáõîäèìîñòè äîëæíû áûëè èñ÷åç-
íóòü. Íî åñëè áû âñå èñ÷åçëè, òî áûëî áû íåìûñëèìî, ÷òîáû õîòÿ
áû îäíà âåùü êàê-ëèáî íàëè÷åñòâîâàëà; âåäü íå îñòàëîñü áû òîãî,
÷òî ìîãëî áû ïðèâåñòè ýòó âåùü ê ñóùåñòâîâàíèþ, è, òåì ñàìûì,
ïîñëåäîâàëî áû, ÷òî âîîáùå íå ñóùåñòâîâàëî áû íèêàêîé ñóùåé
âåùè. Íî ìû òåïåðü âèäèì, ÷òî âåùè íàëè÷åñòâóþò, è ìû ñàìè
òàêæå íàëè÷åñòâóåì. Òåì ñàìûì èç ýòîãî èçûñêàíèÿ ñëåäóåò ñ íå-
èçáåæíîñòüþ: ñîãëàñíî òîìó, ÷òî èìåþòñÿ ñóùèå âåùè, êàê ìû
âèäèì, êîòîðûå ñòàíîâÿòñÿ è ïðåõîäÿò, äîëæíî ñóùåñòâîâàòü Åäè-
íîå Ñóùåå, êîòîðîå íå ñòàíîâèòñÿ è íå ïðåõîäèò, è â ñëó÷àå ýòîãî
Ñóùåãî, êîòîðîå íå ñòàíîâèòñÿ è íå ïðåõîäèò, íåò íèêàêîé âîç-
ìîæíîñòè èñ÷åçíîâåíèÿ, è îíî îáëàäàåò ñêîðåå íåîáõîäèìûì, à
íå âîçìîæíûì áûòèåì. Íî äàëåå îí ãîâîðèò: òî, ÷òî íàëè÷åñòâóåò
íåîáõîäèìûì îáðàçîì, ìîæåò íåîáõîäèìî ñóùåñòâîâàòü íå èíà-
÷å, êàê èëè ñîãëàñíî ñâîåé ñóùíîñòè èëè ñîãëàñíî ñâîåé ïðè÷è-
íå, òàê ÷òî åãî áûòèå è åãî íåáûòèå ñîãëàñíî åãî ñóùíîñòè âîç-
ìîæíî, íî ñîãëàñíî åãî ïðè÷èíå – íåîáõîäèìî, íî òîãäà äîëæíî,
êàê ìû ñêàçàëè â äåâÿòíàäöàòîì îñíîâíîì òåçèñå, åãî ïðè÷èíà íà-
ëè÷åñòâóåò íåîáõîäèìûì îáðàçîì. Òàêèì îáðàçîì, äîêàçàíî, ÷òî,
åñëè èìååòñÿ íå÷òî ñóùåå òàêèì îáðàçîì, êàê ãîâîðèò Àðèñòîòåëü,

104
à èìåííî ñóùåå, êîòîðîå íè âîçíèêàåò, íè ïðåõîäèò, ïîñêîëüêó
îíî èìååò ïðè÷èíó, ñóùåñòâóþùóþ íåîáõîäèìî, òî ïðîñòî è áå-
çóñëîâíî äîëæíî áûòü ñóùåå, êîòîðîå íåîáõîäèìî íàëè÷åñòâóåò
ñîãëàñíî ñâîåé ñóùíîñòè, è, åñëè îíî íå íàëè÷åñòâîâàëî áû, òî
íå èìåëîñü áû âîîáùå íè÷åãî ñóùåãî, íè âîçíèêàþùåãî è èñ÷å-
çàþùåãî, íè òàêîãî, êîòîðîå íè âîçíèêàåò, íè èñ÷åçàåò. Ýòî – äî-
êàçàòåëüñòâî, êîòîðîå èñêëþ÷àåò ëþáîå ñîìíåíèå, ëþáîå îïðî-
âåðæåíèå è ëþáóþ ïîëåìèêó, íå ñ÷èòàÿ òåõ, êòî íå çíàåò ïðàâèë
ïîñòðîåíèÿ äîêàçàòåëüñòâà». (Òåêñò Ìàéìîíèäà ïðèâîäèòñÿ ïî
íåìåöêîìó ïåðåâîäó Weiss À. Philosophische Bibliotek Bd. 184b.
Hamburg (Meiner)2 1972, S. 30-31).
Ýòîãî àðãóìåíòà ó Àðèñòîòåëÿ â çàâåðøåííîé ôîðìå íåò; îí
ñîñòàâëåí èç èäåé, çàèìñòâîâàííûõ èç «Ìåòàôèçèêè» XII 6, 1071b
3-22 è IX 8, 1050b 6-19. Â ýòèõ ìåñòàõ íàõîäèòñÿ òàêæå reductio ad
absurdum, òàê â 1071b 6: åñëè ñóáñòàíöèè, êîòîðûå ñóòü ïåðâûå
(íà÷àëà) âñåõ ñóùèõ, «âñå áûëè áû ïðåõîäÿùèìè, òî âñ¸ áûëî áû
ïðåõîäÿùèì», è 1051b 19: íåîáõîäèìî-ñóùåå åñòü ïåðâîå èç âñåãî
ñóùåãî, è «åñëè åãî íå áûëî áû, òî íå áûëî áû (âîîáùå) íè÷åãî»,
÷òî ïðîòèâîðå÷èò îïûòó. Àâèöåííà, êàê ïîñðåäíèê Àðèñòîòåëÿ,
ìîã áû ïîâëèÿòü íà àðãóìåíòàöèþ Ìàéìîíèäà, ê ïðèìåðó, â äè-
õîòîìè÷åñêîì äåëåíèè íåîáõîäèìî-ñóùåãî íà îáóñëîâëåííîå è
àáñîëþòíîå (ñð. ïðèìå÷àíèÿ Âàéñà ê ïåðåâîäó; äàëåå èññëåäîâà-
íèÿ Æåíè (Geny) è Áðþéå (Bruyges)).
Ïî ñðàâíåíèþ ñ òåêñòîì Ìàéìîíèäà, òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî
Ôîìû âûêàçûâàåò íåêîòîðûå îòêëîíåíèÿ. Òàê, íàïðèìåð, â íåì
âåäåòñÿ àðãóìåíòàöèÿ íå ïîñðåäñòâîì ïðåõîäÿùåñòè âñåãî ñóùåãî
êàê âèäîâîãî ïðèçíàêà, êîòîðûé íåîáõîäèìî ïðèñóù åìó, è åñëè
áû âñå áûëî ïðåõîäÿùèì, òî âñå ñóùåå äîëæíî áûëî óæå ïðîéòè.
Ñêîðåå â íåì âåäåòñÿ àðãóìåíòàöèÿ, èñõîäÿ èç ïðèðîäû ñàìîãî âîç-
ìîæíîãî, êîòîðîìó ñâîéñòâåííî íå áûòü âå÷íûì, íî ïîñëå êîíå÷-
íîãî âðåìåíè ïðåêðàòèòü áûòü (ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 150 è ñë.*).
×åòâåðòûé ïóòü... ×åòâåðòûé ïóòü èñõîäèò èç íåêîòîðûõ
ñâîéñòâ, êîòîðûå âñòðå÷àþòñÿ âî âñåõ âåùàõ â ìèðå â ðàçëè÷-
íîé ñòåïåíè, – òàêèõ êàê áëàãîå, èñòèííîå, áëàãîðîäíîå. Èõ íå
ñëåäóåò ñìåøèâàòü ñî ñâîéñòâàìè èç ðîäà êîëè÷åñòâà èëè êà÷å-
ñòâà, êîòîðûå òàêæå âñòðå÷àþòñÿ â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè, íàïðè-
ìåð áîëåå èëè ìåíåå äëèííîå, êðàñíîå è ò.ä. Â äàííîì äîêàçà-
òåëüñòâå ðå÷ü èäåò î òðàíñöåíäåíòíûõ ñâîéñòâàõ, êîòîðûå
âñòðå÷àþòñÿ âî âñåõ ðîäàõ ñóùåãî âîîáùå (îíè «ïðåâûøàþò»
èõ), íî â ðàçëè÷íîé ñòåïåíè.

* Seidl H. Op. cit.

105
 (à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà óòâåðæäàåò, ÷òî âåùè â ìèðå ñ òàêè-
ìè (òðàíñöåíäåíòíûìè) ñâîéñòâàìè, èìåþùèìè ðàçíóþ ñòå-
ïåíü, óñòðåìëåíû ê ìàêñèìóìó, ê êîòîðîìó îíè â áîëüøåé èëè
ìåíüøåé ñòåïåíè ïðèáëèæàþòñÿ37 . Ìàêñèìóì åñòü ñóùåå, êî-
òîðîìó ýòè ñâîéñòâà ïðèñóùè â íàèáîëüøåé ñòåïåíè, è îíî
ñàìî åñòü ñóùåå â íàèáîëüøåé ñòåïåíè, ïîñêîëüêó Áëàãîå,
Èñòèííîå è Ñóùåå óæå ñîãëàñíî àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ
(«Ìåòàôèçèêà» II 1, «Íèêîìàõîâà ýòèêà» I 4) âçàèìîçàìåíè-
ìû (êîíâåðòèðóåìû).
(b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà îïðåäåëÿåò ìàêñèìóì êàê ïðè÷èíó
âåùè ñ åå ñâîéñòâàìè, íàïðàâëåííûìè íà ìàêñèìóì, è, òà-
êèì îáðàçîì, åå áûòèÿ.
(ñ) Çàêëþ÷åíèå âåäåò ê ñóùåñòâîâàíèþ ìàêñèìóìà êàê íàè-
âûñøåé ïðè÷èíû áûòèÿ âåùåé â ìèðå, îò ñóùåñòâîâàíèÿ êîòî-
ðûõ èñõîäèëà ìåíüøàÿ ïîñûëêà.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
II Âåùè ñ (òðàíñöåíäåíòíûìè) ñâîéñòâàìè (êàê áëàãîå èëè èñ-
òèííîå), èìåþùèìè ðàçíóþ ñòåïåíü, çàâèñÿò îò ìàêñèìóìà ýòèõ
ñâîéñòâ, êîòîðûé îäíîâðåìåííî åñòü è ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïåíè.
I Ñóùåå â íàèâûñøåé ñòåïåíè åñòü íàèâûñøàÿ ïðè÷èíà áûòèÿ.
III Âåùè ñî ñâîéñòâàìè (òàêèìè, êàê áëàãîå è èñòèííîå), èìå-
þùèìè ðàçíóþ ñòåïåíü, çàâèñÿò îò íàèâûñøåé ïðè÷èíû áûòèÿ.
Ýòî äîêàçàòåëüñòâî, êàê è ïðåäûäóùåå, èìååò èíäóêòèâíóþ ôîð-
ìó, íî îòëè÷àåòñÿ îò íåãî òåì, ÷òî îíî íå òîëüêî âîñõîäèò ê ïåðâîé
ïðè÷èíå ÷åðåç ñðåäíèå, êîòîðûå ìîæíî ëåãêî äîïîëíèòü, íî â íèæ-
íåé ïîñûëêå îäíîâðåìåííî óñòàíàâëèâàåò îòíîøåíèå âåùåé â ìèðå
ê íàèâûñøåìó ñóùåìó, çàòåì, â âåðõíåé ïîñûëêå, íàïðîòèâ, ïîëàãà-
åò, ÷òî ýòî íàèâûñøåå ñóùåå åñòü ïåðâàÿ ïðè÷èíà áûòèÿ.
Ïÿòûé ïóòü... Ïÿòîå äîêàçàòåëüñòâî èñõîäèò èç îïûòà, ãîâî-
ðÿùåãî î öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëüíîñòè â ïðèðîäíûõ âåùàõ, êî-
òîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ñîðàçìåðíîé ðàçóìó (òî åñòü ìîæåò áûòü ïîíÿòà
íàøèì óìîì êàê öåëåñîîáðàçíàÿ), â òî âðåìÿ êàê ñàìè ïðèðîä-
íûå âåùè ëèøåíû ðàçóìà.
(à) Íèæíÿÿ ïîñûëêà îòíîñèò öåëåñîîáðàçíóþ äåÿòåëüíîñòü
ïðèðîäíûõ âåùåé ê èììàíåíòíîé öåëåâîé ïðè÷èíå, ïîñêîëüêó
îíè «äåéñòâóþò ðàäè öåëè». Êðèòåðèé òîãî, ÷òî ýòî öåëåâàÿ ïðè-
÷èíà, à íå ñëó÷àé – òîò ôàêò, ÷òî ïðèðîäíûå âåùè äåéñòâóþò «âñå-
ãäà èëè ïî áîëüøåé ÷àñòè òåì æå ñàìûì îáðàçîì» (ñð. Àðèñòîòåëü,
«Ôèçèêà» II).

106
 (b) Âåðõíÿÿ ïîñûëêà îòíîñèò ñîðàçìåðíóþ ðàçóìó äåÿòåëü-
íîñòü öåëåâîé ïðè÷èíû ê ðàçóìíîìó íà÷àëó, êîòîðîå òðàíñöåí-
äåíòíî ïðèðîäíûì âåùàì. Àëüòåðíàòèâà, – ÷òî îíî èì èììàíåí-
òíî, – èñêëþ÷àåòñÿ, ïîñêîëüêó ïðèðîäíûå âåùè êàê ñêàçàíî, ëè-
øåíû ðàçóìà38 , (ñì. òàêæå Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 157 è ñë.*).
(ñ) Òàêèì îáðàçîì, çàêëþ÷åíèå âåäåò ê ñóùåñòâîâàíèþ òðàíñ-
öåíäåíòíîãî ðàçóìíîãî íà÷àëà, êîòîðîå åñòü òðàíñöåíäåíòíîå,
âñåîõâàòûâàþùåå öåëåâîå íà÷àëî.
Ñõåìà äîêàçàòåëüñòâà:
II Ïðèðîäíûå âåùè, îáëàäàþùèå öåëåñîîáðàçíîé (ñîîáðàçíîé ðà-
çóìó) äåÿòåëüíîñòüþ, âåäîìû (èììàíåíòíûìè) öåëåâûìè ïðè÷èíàìè.
I Èììàíåíòíûå öåëåâûå ïðè÷èíû öåëåñîîáðàçíîé (ñîðàçìåð-
íîé ðàçóìó) äåÿòåëüíîñòè âåäîìû ðàçóìíûì íà÷àëîì, êîòîðûé
ïðèðîäíûì âåùàì
{[èëè èììàíåíòåí
èëè] òðàíñöåíäåíòåí.
III Ïðèðîäíûå âåùè, îáëàäàþùèå öåëåñîîáðàçíîé äåÿòåëü-
íîñòüþ, âåäîìû òðàíñöåíäåíòíûì ðàçóìíûì íà÷àëîì.
Îòíîñèòåëüíî ïåðâîãî... Îòâåò íà ïåðâîå âîçðàæåíèå: Ôîìà,
ïðèñîåäèíÿÿñü ê Àâãóñòèíó, ïîëàãàåò çëî â ìèðå íå íåñîâìåñòè-
ìûì ñ áåñêîíå÷íîé áëàãîñòüþ Áîãà. Èìåííî ïîòîìó, ÷òî Åãî áëà-
ãîñòü áåñêîíå÷íà, Îí äîïóñêàåò äàæå âîçìîæíîñòü çëà è ìîæåò
çàñòàâèòü åãî ñëóæèòü áëàãó.
Îòíîñèòåëüíî âòîðîãî... Äëÿ Ôîìû òàêæå èìååò ñèëó îñíîâî-
ïîëîæåíèå, ÷òî íà÷àëà íå ñëåäóåò óìíîæàòü áåç íåîáõîäèìîñòè.
È, òàêèì îáðàçîì, îí òàêæå íå ââîäèò «ïåðâóþ ïðè÷èíó» íàðÿäó ñ
ïðèðîäíûìè ïðè÷èíàìè è ÷åëîâå÷åñêèì äóõîì, ÷òîáû îáúÿñíÿòü
åþ ïðèðîäíûå ïðîöåññû è ÷åëîâå÷åñêèå ïîñòóïêè; äëÿ ýòîãî, äåé-
ñòâèòåëüíî, äîâîëüíî äðóãèõ íà÷àë. Íî «ïåðâàÿ ïðè÷èíà» íåîáõî-
äèìà äëÿ îáúÿñíåíèÿ ñàìèõ ïðèðîäíûõ âåùåé è ÷åëîâå÷åñêîãî äóõà,
ïîñêîëüêó îíè ÿâëÿþòñÿ íåñîâåðøåííûìè è çàâèñèìûìè.

* Seidl H. Op. cit.

107
 Ïðèìå÷àíèÿ

1 Îòíîñèòåëüíî ñòðóêòóðû àíñåëüìîâà àðãóìåíòà è åãî êðèòèêè Ôîìîé ñì. ââå-

äåíèå, III.
2 Ýòî âîñõîäèò ê àðèñòîòåëåâñêîìó ó÷åíèþ îá îïðåäåëåíèè («Ìåòàôèçèêà» VII
4-12), ñîãëàñíî êîòîðîìó îïðåäåëÿþùåå òîæäåñòâåííî îïðåäåëÿåìîìó (äå-
ôèíèåíäóìó), òîëüêî áåç óïîòðåáëåíèÿ åãî èìåíè (1029b 19-20).
3 Ïîìèìî öèòèðóåìîãî ìåñòà èç S.c.G. I 22 ñì. òàêæå S. th. I q.3, a.4.
4 Ýòî îïðåäåëåíèå âîñõîäèò ê Àðèñòîòåëþ («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2), ñì. íèæå,
Êîììåíòàðèé ê ãë. 11.
5 Ïîäñòóïû ê ýòîé èäåå òàêæå îáíàðóæèâàþòñÿ ó Àðèñòîòåëÿ, êîòîðûé (â «Íè-
êîìàõîâîé ýòèêå») ãîâîðèò î «åñòåñòâåííîì æåëàíèè» ÷åëîâåêà, íî âïåðâûå
îíà áûëà ðàçâåðíóòà â ñõîëàñòèêå è îñîáåííî ó Ôîìû, êàê ïîêàçûâàåò ñîîò-
âåòñòâóþùåå ìåñòî â S.c.G. III 25; ñð. òàêæå Sent. I dist. 3, art. 5; S.th. I q.93 a.8.
6 Ñì. «Âòîðóþ àíàëèòèêó» I 2, 71b 34 è äàëåå; «Ìåòàôèçèêó» I 2, 983à 11-23; II 1,
983à 11-23 è VII 4, 1029b 3-12. Ó÷åíèå î åñòåñòâåííîì, ââëîæåííîì â ÷åëîâå-
÷åñêóþ äóøó çíàíèè î Áîãå (êàê îíî ïðåäñòàâëåíî ó Äàìàñêèíà), ïî-âèäèìî-
ìó, èìååò ïëàòîíè÷åñêèå èñòîêè. Îäíàêî îíî âïîëíå ñîâìåñòèìî ñ àðèñòîòå-
ëåâñêèì ó÷åíèåì î ïîçíàíèè («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2 è II 19), ñîãëàñíî
êîòîðîìó ëþáîå ïðèîáðåòåíèå íàìè ïîçíàíèÿ îáóñëîâëåíî «ïðåæäå ïîçíàí-
íûì» è ñîîòâåòñòâóþùèì «ïðåäïîçíàíèåì» (ïðåäçíàíèåì, îñîçíàíèåì) áû-
òèÿ âåùåé.  ñõîëàñòè÷åñêîé òðàäèöèè, è îñîáåííî ó Ôîìû, ýòî ó÷åíèå óã-
ëóáëåíî òåì, ÷òî ïðåäçíàíèå î áûòèè âåùåé òàêæå èìïëèöèðóåò ïðèíöèï
áûòèÿ (Áîãà), õîòÿ è íåÿâíî.
7 «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà», 2, 71b 17-19; «Ìåòàôèçèêà» VI 1, 1023b 14-18 (ñì. ïîÿñ-
íåíèÿ â ìîåì êîììåíòàðèè ê «Ìåòàôèçèêå» ê ýòîìó ìåñòó [Aristoteles.
Metaphysik. (Buch I-IV). Philosophische Bibliotek. Bd. 307. Hamburg, 1982.]).
8 Ñì. âûøå, Ââåäåíèå, III.
9  êà÷åñòâå ïðèìåðà «èçâåñòíîãî ñàìî ïî ñåáå» íà÷àëà Ôîìà ïðèâîäèò òî, ÷òî
öåëîå áîëüøå, ÷åì åãî ÷àñòü, ñëåäóÿ, ïî-âèäèìîìó, ñõîäíîìó ïðèìåðó, ÷àñòî
óïîòðåáëÿåìîìó Àðèñòîòåëåì: åñëè îòíÿòü ðàâíûå ÷àñòè îò ðàâíîãî, òî îñòà-
íåòñÿ ðàâíîå («Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 10, 16a 41; b 22; 77a 31).
10 Ïî ïîâîäó ñâÿçè áëàæåíñòâà è Áîãà êàê öåëè ÷åëîâå÷åñêîãî ñòðåìëåíèÿ ñì.
S.th. I-II q.3 a.1-4.
11 Ñð. Àðèñòîòåëü. Âòîðàÿ Àíàëèòèêà. I 2.
12 Ýòî ó÷åíèå âîñõîäèò ê Àðèñòîòåëþ, «Ìåòàôèçèêà» XII 6, 1071b 19-20, ãäå
òðàíñöåíäåíòíàÿ, íåìàòåðèàëüíàÿ, ïåðâàÿ (áîæåñòâåííàÿ) ñóáñòàíöèÿ îïðå-
äåëÿåòñÿ êàê òàêîå íà÷àëî, «ñóùíîñòü êîòîðîãî åñòü àêòóàëüíîñòü». Ïîñêîëü-
êó ïîòåíöèàëüíîñòü è àêòóàëüíîñòü, ñîãëàñíî IX 6 è ñë., ñóòü äâà ñïîñîáà áû-
òèÿ, òî â äàííîì ìåñòå àêòóàëüíîñòü ñëåäóåò ïîíèìàòü êàê ÷èñòóþ àêòóàëü-
íîñòü áûòèÿ.
13 Âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» ãîâîðèòñÿ â öåëîì, ÷òî î ïðåäìåòå è ñâîéñòâàõ â äî-
êàçàòåëüñòâå ñ ñàìîãî íà÷àëà äîëæíî áûòü èçâåñòíî, «÷òî íàçâàííîå çíà÷èò»
(71à 13), è òî, ÷òî ýòî çíà÷åíèå ââîäèòñÿ â ïîñûëêè äîêàçàòåëüñòâà (ïîñêîëü-
êó, òàêèì îáðàçîì, îíî òàêæå åñòü íà÷àëî).

108
14 Óêàçàíèå íà «Ìåòàôèçèêó» IV êàñàåòñÿ ìåñòà ãë. 7, 1012à 21-24, êîòîðîå ãëà-
ñèò âåñüìà îáùî, ÷òî îïðåäåëåíèå îïðåäåëÿåò òî, ÷òî îáîçíà÷àåò èìÿ. Ó÷åíèå
îá îïðåäåëåíèè íàõîäèòñÿ â êíèãå VII 4-12. Ðàçëè÷íûå ðîäû îïðåäåëåíèé
ïðèâîäÿòñÿ âî «Âòîðîé Àíàëèòèêå» II 10.
15 Òðåòèé äîâîä, ïîæàëóé, èìååò ñåíñóàëèñòñêóþ ÷åðòó: âåäü â íåì, ïî-âèäèìî-
ìó, íå ïðèíèìàåòñÿ âî âíèìàíèå, ÷òî â ñëó÷àå ïîçíàíèÿ ìèðñêèõ âåùåé óæå
èìååò ìåñòî ïåðåõîä îò ÷óâñòâåííîãî ê èíòåëëèãèáåëüíîìó. Â ýòîì ïðîöåññå
ïîçíàíèÿ, ñîãëàñíî Ôîìå, îí ÿâëÿåòñÿ òîëüêî î÷åðåäíûì øàãîì ê ïåðâîé,
ìåòàôèçè÷åñêîé ïðè÷èíå. Ñð. S.th. I q.88 a.1-3, î íàëè÷èè â ÷åëîâå÷åñêîé äóøå
çíàíèÿ î òîì, «÷òî åå ïðåâûøàåò».
Âïðî÷åì Ôîìà ïîä÷åðêèâàåò, ñëåäóÿ Àðèñòîòåëþ, ÷òî âñÿêîå ÷åëîâå÷åñêîå
ïîçíàíèå áåðåò íà÷àëî îò ÷óâñòâåííîãî âîñïðèÿòèÿ.
16 Òðè øàãà äîêàçàòåëüñòâà â òåêñòå ïåðåâîäà îáîçíà÷åíû (à)-(ñ). Îíè ñëåäóþò
Àðèñòîòåëþ («Ôèçèêà» VIII 5, 258b 4-9), ñì. àíàëèç â Ïðèëîæåíèè, I. Îòíî-
ñèòåëüíî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû ñì. Àðèñòîòåëÿ («Ôèçèêà» VII 1, 241b 24-242à 15:
ñð. J.A.Weisheipl O.P. The Principle: Omne quod movetur ab alio movetur // Medieval
Ðhysics, ISIS (56) 1965, 26 ff).
17 Îòíîñèòåëüíî èíäóêòèâíîé ôîðìû ýòîãî è äðóãèõ äîêàçàòåëüñòâ ñóùåñòâî-
âàíèÿ Áîãà ñì. Ââåäåíèå, II.
18 Ñì. Ïðèëîæåíèå, IV, îòâåò íà âîçðàæåíèÿ íà ïåðâûå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà.
19  äàííîì äîïóùåíèè ðå÷ü èäåò î òîì, ÷òî ïðè÷èíà âñåãäà åñòü «äðóãîå», îò-
ëè÷íîå îò ïðè÷èíåííîãî.
20 Ñîãëàñíî «Ôèçèêå» VI 4, 234b 10-20; ñì. Ïðèëîæåíèå, II.
21 Ñîãëàñíî ïðåäïî÷òèòåëüíîìó òðàäèöèîííîìó ÷òåíèþ áåç non ïåðåä sequitur
ñì.: Rolfes E. Zur Kontroverse über den Wortlaut des Textes i.d. philosophischen
Summa des hl. Thomas 1, 13: ergo àd quietem unius partis eius (non) sequitur quies
totius. In: Jahrb. f. Philos. u. spek. Theol. (20) 1906, 39-45. Ýòà ñòàòüÿ ÿâëÿåòñÿ
îòâåòîì íà Weber S., Der Gottesbeweis aus der Bewegung bei Thomas von Aquin
auf seinen Wortlaut untersucht. Freiburg, 1902.
22 Âîñïðîèçâåäåíèå Ôîìîé àðèñòîòåëåâñêîãî çàêëþ÷åíèÿ îòêëîíÿåòñÿ îò íåãî; âåäü
ïðåäïîñûëêó, ÷òî ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå åñòü ïåðâè÷íî äâèæèìîå, îí ïîíèìàåò â
òîì ñìûñëå, áóäòî îíà ââåäåíà Àðèñòîòåëåì êàê ïðåäïîñûëêà îïïîíåíòà, êîòî-
ðàÿ çàòåì áóäåò îòêëîíåíà ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòà. Îäíàêî â «Ôèçèêå» VII 1 ýòî
ñîáñòâåííàÿ ïðåäïîñûëêà Àðèñòîòåëÿ è, òàêèì îáðàçîì, òàì çàêëþ÷åíèå âûâî-
äèòñÿ èíà÷å: èìåííî ïîñêîëüêó ïðåäïîñûëêà äîëæíà áûòü âåðíîé (242à 44), òî
åñòü ñàìî-ñåáÿ-äâèæóùåå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «ñàìî ïî ñåáå è ïåðâè÷íî»
(=êàê öåëîå), òî ïðè ïîêîå îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ íå ìîæåò îñòàâàòüñÿ â äâèæåíèè,
à ïðè äâèæåíèè îäíîé ÷àñòè äðóãàÿ íå ìîæåò îñòàâàòüñÿ â ïîêîå, íî ïðè äâèæå-
íèè îäíîé ÷àñòè äðóãèå äîëæíû òàêæå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå, è, òàêèì îáðà-
çîì, öåëîå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «÷åì-òî», à èìåííî äâèæóùåéñÿ ÷àñòüþ.
Äëÿ Ôîìû æèâûå ñóùåñòâà ñóòü äâèæèìîå íå per se, à ex se. Îäíàêî ó Àðèñòî-
òåëÿ íåò òàêîãî ðàçëè÷àþùåãî ñëîâîóïîòðåáëåíèÿ; îí îáîçíà÷àåò ñàìî-ñåáÿ-
äâèæóùåå âñåãäà êàê äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå. Ó Àðèñòîòåëÿ ïðåäïîñûëêà êà-
ñàåòñÿ «äâèæèìîãî ñàìîãî ïî ñåáå» â ïðîòèâîïîëîæíîñòü òîìó, «÷òî ïðèâî-
äèòñÿ â äâèæåíèå, êîãäà ÷òî-òî èç íåãî (=÷àñòü) ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå» (241b
38), òàêèì îáðàçîì, â ïðîòèâîïîëîæíîñòü òîìó, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå
òîëüêî â îäíîé ÷àñòè, à íå êàê öåëîå. Íî Ôîìà çàîñòðÿåò ïðîòèâîïîëîæíîñòü,

109
 à èìåííî ìåæäó òåì, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íà îñíîâàíèè ñàìîãî ñåáÿ
(ratione sui ipsus), è òåì, ÷òî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå íà îñíîâàíèè ñâîåé ÷àñòè
(ratione suae partis). Îí ïîíèìàåò ïîä ýòèì ÷àñòü òåëà, íàïðèìåð, íîãè. ßñíî,
÷òî æèâîå ñóùåñòâî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå êàê öåëîå íà îñíîâàíèè äâèæó-
ùèõñÿ íîã òîëüêî àêöèäåíòàëüíî, à íå per se. Îäíàêî ó Àðèñòîòåëÿ àðãóìåíò
èñõîäèò èç òîãî, ÷òî æèâîå ñóùåñòâî íà äåëå ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå êàê öåëîå
äâèæóùåé ÷àñòüþ, à èìåííî òåì, ÷òî ñîäåðæèò äâèæóùåå äóøåâíîå íà÷àëî.
23 Ó Àðèñòîòåëÿ àðãóìåíò íàïðàâëåí íà äîêàçàòåëüñòâî íå òîãî, ÷òî ñàìî-ñåáÿ-
äâèæóùåå íå åñòü äâèæèìîå ñàìî ïî ñåáå, íî òîãî, ÷òî îíî ïðèâîäèòñÿ â äâè-
æåíèå ÷åì-òî (=÷àñòüþ), ïîñêîëüêó îíî ñàìî ïî ñåáå (=êàê öåëîå) åñòü äâè-
æèìîå; ñð. ïðåäûäóùåå ïðèì.
24 Ñð. ìîè ïîÿñíåíèÿ ê àðèñòîòåëåâñêîé «Ìåòàôèçèêå», ò. II, ââåä. III 7 è êîì-
ìåíòàðèè ê XII 7. – Ìåòàôîðà «æåëàííîãî» âçÿòà èç ó÷åíèÿ î äóøå è, ïîæà-
ëóé, ÿâëÿåòñÿ åäèíñòâåííî âîçìîæíîé äëÿ òîãî, ÷òîáû ïðîÿñíèòü ìåòàôèçè-
÷åñêîå ïîëîæåíèå äåë.
25 Ïîñêîëüêó â «Ôèçèêå» VIII 6 óæå áûëî îáúÿñíåíî, ÷òî ïåðâûé íåïîäâèæíûé
äâèãàòåëü íå òîëüêî åñòü ïðè÷èíà âå÷íîãî äâèæåíèÿ, íî òàêæå óäåðæèâàþ-
ùåå â òîæäåñòâåííîì áûòèè (259b 26), òî åãî ñëåäóåò ïîíèìàòü íå òîëüêî â
çíà÷åíèè ïåðâîãî äóøåâíîãî íà÷àëà, íî è êàê èìïëèöèðóþùåãî òåì ñàìûì
ìåòàôèçè÷åñêîå íà÷àëî áûòèÿ.
26 Ýòî äîêàçàòåëüñòâî, èñõîäÿ èç åñòåñòâåííûõ âåùåé, èíäóêòèâíûì ïóòåì ôîð-
ìèðóåò îáùóþ èäåþ êàæäîé èç ïðîòèâîïîëîæíîñòåé, êîòîðûå íàõîäÿòñÿ â
ñîãëàñèè ðàäè åäèíîé öåëè.
27 Ñîãëàñíî Àðèñòîòåëþ, «Âòîðàÿ Àíàëèòèêà» I 1-2. Òàêæå ñì. ïîÿñíåíèÿ ê S.c.G.
I 10 è 11.
28 Êàæäàÿ ãëàâà â «Ñóììå òåîëîãèè» ïîñòðîåíà òàêèì îáðàçîì, ÷òî ñîáñòâåííîé
ïîçèöèè Ôîìû â îòíîøåíèè òîãî èëè èíîãî âîïðîñà, èçëàãàåìîé â îòâåòíîé
÷àñòè (corpus articuli: respondeo) ïðåäøåñòâóåò disputatio in utramque partem
[äèñêóññèÿ ñ îáåèõ ñòîðîí], ñ âîçðàæåíèÿìè (obiectiones) è êîíòðàðãóìåíòà-
ìè (sed contra). Ïîñëå îòâåòíîé ÷àñòè ñëåäóþò åùå è îòâåòû íà âîçðàæåíèÿ.
Ñì. ââîäíûå òðóäû Ãðàáìàííà [Grabmann M. Thomas von Aquin. Eine Einfürung
in seine Persönlichkeit und Gedankenwelt. Köln, 1917.], Ñåðòèéÿíæà [Sertilanges
A.D. Der hl. Thomas von Aquin. Köln, 1954.] è Ðîëüôà-Áîðìàíà [Die Philosophie
des Thomas von Aquin. In Auszügen aus seinen Schriften herausgg. von E. Rolfes
und K. Bormann. Hamburg (Meiner, Philosophische Bibliothek Bd. 100), 1977].
29 Ïðàâäà ñîâðåìåííàÿ ýêçåãåçà ñïðàâåäëèâî ïîä÷åðêèâàåò, ÷òî ýòî ìåñòî èç
Èñõîäà ÿâëÿåòñÿ íå ìåòàôèçè÷åñêèì âûñêàçûâàíèåì, à ñïåöèôè÷åñêè ðåëè-
ãèîçíûì îòêðîâåíèåì Áîãà, ñâÿçàííîãî ñî ñâîèì íàðîäîì: ß òîò, êòî åñòü ñ
âàìè. Îäíàêî â ëþáîì ñëó÷àå íåëüçÿ îòðèöàòü, ÷òî èìÿ «Áîã» ñâÿçàíî ñ åâ-
ðåéñêèì ñëîâîì «áûòü» è âûðàæàåò ñóùåñòâîâàíèå Áîãà íàä âðåìåíàìè. Òàê-
æå íåëüçÿ ñõîäó îòðèöàòü, ÷òî èìåíà, ñëîâà è âûñêàçûâàíèÿ â ðàçëè÷íîì æèç-
íåííîì ÷åëîâå÷åñêîì îáèõîäå èìïëèöèòíî ñîäåðæàò è ìåòàôèçè÷åñêîå çíà-
÷åíèå, êîòîðîå ìîæåò áûòü ýêñïëèöèðîâàíî ìåòàôèçèêîé. Ïî ïîâîäó
îòíîøåíèÿ ìåòàôèçèêè è ðåëèãèè ñì. âûøå, Ââåäåíèå V.
30 Ñð. ïî ýòîìó ïîâîäó òàêæå Ð. Ìàçè (Masi R. De prima via S. Thomae // DC 1965,
3-37), êîòîðûé, îäíàêî, ïðèíèìàåò äâà èçíà÷àëüíûõ îòíîøåíèÿ ê âåùàì â
ìèðå, – ôèçè÷åñêîå è ìåòàôèçè÷åñêîå, êîòîðûå ñóùåñòâóþò ðÿäîì äðóã ñ äðó-
ãîì. Ñõîäíîå ó Å.Âèíàíñà: Winance E. Le premier moteur // DC 1954, 4-27. (ñì.
íèæå, Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 140 è ñë. [Seidl H. Cit. po.].

110
31 Èíàÿ èíòåðïðåòàöèÿ äàíà â íåìåöêîì èçäàíèè Ôîìû (S. 334, anm. 23): îíî
èñõîäèò èç ïîñòóëàòà ïðè÷èíû â ïåðâîé ïîñûëêå è ïîä÷åðêèâàåò â íåé âñåîá-
ùíîñòü äâèæèìîãî. «Âñå, ÷òî íàõîäèòñÿ â äâèæåíèè...» äîëæíî çíà÷èòü: «âåñü
ìèð, òâîðåíèå, åñòü äâèæåíèå». «Äðóãîå», ñîãëàñíî ýòîìó, – Áîã ïî îòíîøå-
íèþ ê ìèðó: «Ñëåäîâàòåëüíî, îíî ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå «Äðóãèì»», òî åñòü
Áîãîì. Äîêàçàòåëüñòâî, òàêèì îáðàçîì, ïðîõîäèò îäíèì øàãîì, ìèíóÿ áåñ-
êîíå÷íóþ äèñòàíöèþ, îò ìèðà ê Áîãó. – Ñ ñîâðåìåííîé êðèòèêîé ñîãëàøà-
åòñÿ Âèíàíñ (â óê. ñî÷.). Îí äîïóñêàåò äâîÿêóþ èíòåðïðåòàöèþ ïðåäëîæåíèÿ
ïðè÷èíû, ôèçèêàëèñòñêóþ è ìåòàôèçè÷åñêóþ, íî ïîÿñíÿåò âòîðóþ âíîâü ïî-
ñðåäñòâîì ôèçèêàëèñòñêèõ ïðèìåðîâ, òàêèõ, êàê ðàñïàä íåéòðîíîâ, ðàñùåï-
ëåíèå ÿäðà, ïîåçä è ëîêîìîòèâ.
32  ñëó÷àÿõ ïðèìåðîâ ñ êàìíåì, ïàëêîé è ðóêîé ñëåäóåò ïðèíèìàòü âî âíèìà-
íèå, ÷òî îíè îðèåíòèðîâàíû íà æèâîå ñóùåñòâî, çäåñü – íà ÷åëîâåêà: äâèæå-
íèå ÿâëÿåòñÿ îðãàíè÷åñêè åäèíûì, èìåþùèì ñâîþ ïðè÷èíó â äóøå. Ðóêà –
îðãàí äóøè, ïàëêà ðàâíûì îáðàçîì ÿâëÿåòñÿ îðãàíîì, ïðîäîëæàþùèì ðóêó.
33 Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 147 è ñë. Õîä ìûñëè âî âòîðîì äîêàçàòåëüñòâå àíàëè-
çèðóåòñÿ â: J.B. Lotz, De secunda via S. Thomae Aqu. (DC 1965, 39-40). – Ð.Ãàð-
ðèãó-Ëàãðàíæ (Garrigou-Lagrange R. La deuxiéme preuve de l‘existence de Dieu //
DC 1954, 28-40) ïî îòíîøåíèþ ê ïðèíöèïó íå-áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôå-
ðå ïðè÷èí óïîìèíàåò, ïðàâäà, ðàçëè÷åíèå ìåæäó àêöèäåíòàëüíî è ñóùíîñò-
íî óïîðÿäî÷åííûìè ïðè÷èíàìè, íî ïîÿñíÿåò âòîðûå íåóäà÷íûìè ïðèìåðà-
ìè, âðîäå ñëåäóþùèõ (33-34): êîðàáëü íåñîì îêåàíîì, îêåàí – çåìíûì øà-
ðîì, êîòîðûé óäåðæèâàåòñÿ ñîëíöåì, óäåðæèâàþùèìñÿ äðóãèì öåíòðîì
ãðàâèòàöèè, è äàëåå, íî íå â áåñêîíå÷íîñòü. Èëè òåïëî íà çåìíîé ïîâåðõíîñ-
òè çàâèñèò îò ñîëíöà, îíî æå – îò òåïëà áîëåå âûñîêîãî òåïëîâîãî öåíòðà,
÷òî, îïÿòü-òàêè, íå ìîæåò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü. Ýòè ïðèìåðû ïîêàçûâà-
þò íå ïîä÷èíåíèå ïðè÷èí, à ñîñåäñòâî âåùåé, à èìåííî â ïðîñòðàíñòâåííî-
âðåìåííîì êîíòèíóóìå. Ïðè÷èíû ïðèâîäÿòñÿ â äåéñòâèå òîëüêî ìàòåðèàëü-
íûìè âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè, ñóùåñòâóþùèìè ñðåäè âåùåé, ãîâîðÿ ïî-òî-
ìèñòñêè, òîëüêî àêöèäåíàëüíûìè çàâèñèìîñòÿìè. Ïðàâäà, Ãàððèãó-Ëàãðàíæ
ðàçìûøëÿåò òàêæå è î «ìåòàôèçè÷åñêèõ» çàâèñèìîñòÿõ, ò.å. çàâèñèìîñòÿõ îò
íðàâñòâåííîñòè èëè ñâÿòîñòè, êîòîðûìè ÷åëîâåê íå ìîæåò îáëàäàòü îò ñåáÿ
ñàìîãî è êîòîðûå, òàêèì îáðàçîì, äîëæíû ïðèâîäèòüñÿ â äåéñòâèå ïåðâîïðè-
÷èíîé, ñâÿòîñòüþ ñàìîãî Áîãà (35), îäíàêî ýòà ìûñëü, ïîæàëóé, ñëèøêîì óäà-
ëåíà îò òåêñòà secunda via, âòîðîãî ïóòè, êîòîðûé äîëæåí áûòü íå ìîðàëü-
íûì, à ìåòàôèçè÷åñêèì äîêàçàòåëüñòâîì áûòèÿ Áîãà.
34 «Âîçìîæíîå» çäåñü – íå ïðîñòî àáñòðàêòíàÿ îáùíîñòü, ýòî ñëîâî îòíîñèòñÿ ê
êîíêðåòíûì âåùàì, êîòîðûå âîçíèêàþò è óíè÷òîæàþòñÿ. Âåðíóþ èíòåðïðå-
òàöèþ ýòîìó äàåò degl’Innocenti V. La validità della «terza via» // DC 1954, 41-70.
Ñðàâíèâàÿ òðåòüå äîêàçàòåëüñòâî ñ ñîîòâåòñòâóþùèì â S.c.G I 15 îí óñòàíàâ-
ëèâàåò äâà ðàçëè÷èÿ, ïåðâîå èç êîòîðûõ ÿ íàõîæó ïðàâèëüíûì: â òî âðåìÿ, êàê
äîêàçàòåëüñòâî â S.c.G. âåäåò õîä àðãóìåíòàöèè ÷åðåç possibile esse (=generabile)
[ìîãóùåå áûòü (=ïîðîæäàåìîå)], â S.th. – ÷åðåç possibile non esse (=corruptibile)
[ìîãóùåå íå áûòü (=ðàçðóøàåìîå)]. Íî âòîðîå îòëè÷èå, à èìåííî, ÷òî äîêàçà-
òåëüñòâî â S.c.G. èäåò ê ïåðâîé äåéñòâóþùåé ïðè÷èíå, à â S.th., íàïðîòèâ, ê
ïåðâîé ìàòåðèè, ïî ìîåìó ìíåíèþ, íåâåðíî. – Ïîäðîáíîå ñðàâíåíèå äîêàçà-
òåëüñòâà îò êîíòèíãåíòíîãî â îáåèõ «Ñóììàõ» ñóùåñòâóåò â: Geny P. A propos

111
 des preuves thomistes de l`existence de Dieu, ñîãëàñíî êîòîðîìó âåðñèÿ â S.c.G. I
15 èìååò â êà÷åñòâå èñòî÷íèêà Àâèöåííó, à â S.th. – Ìàéìîíèäà (Dux neutrorum,
êí. II, 1). Áðþéå (Bruyges M. Exégése de la «tertia via» de S. Thomas d`Aquin [Revue
de philosophie (N.S.3), 1932]) èñòî÷íèêîì âìåñòî Àâèöåííû ñ÷èòàåò ñêîðåå Àâåð-
ðîýñà. Âïðî÷åì, îí îáðàùàåò âíèìàíèå åùå è íà ïàðàëëåëüíûé òåêñò ó Ðèõàð-
äà Ñåí-Âèêòîðñêîãî (De Trinitate, lib. I, c. 8 // MPL t. 196, col. 894 D).
 íåìåöêîì èçäàíèè Ôîìû (S. 336, Anm. 25) ìîæíî íàéòè ïàðàëëåëü â õîäå
ìûñëè ó Ôîìû è â «åäèíñòâåííî âîçìîæíîì äîêàçàòåëüñòâå» Êàíòà: ïîñðåä-
ñòâîì reductio ad absurdum [ñâåäåíèÿ ê àáñóðäó] («è, òàêèì îáðàçîì, íè÷åãî
íå áûëî áû») Ôîìà æåëàåò çàêëþ÷èòü íå îò äåéñòâèòåëüíîãî ê íåîáõîäèìî-
ìó, íî òîëüêî îò ïîíÿòèÿ âîçìîæíîãî, êàê è Êàíò â ñâîåì äîêàçàòåëüñòâå èñ-
õîäèò íå èç ðåàëüíîé âîçìîæíîñòè âåùåé, íî èç èõ ÷èñòî ëîãè÷åñêîé, âíóò-
ðåííåé âîçìîæíîñòè. Ïðîòèâ ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü, ÷òî Êàíò êàê ðàç èñõîäèò
èç ïîíÿòèÿ èìåííî ðåàëüíî, à íå òîëüêî ëîãè÷åñêè âîçìîæíîãî, è ÷òî Ôîìà
âåäåò äîêàçàòåëüñòâî íå îò ïîíÿòèÿ âîçìîæíîãî, íî îò ñóùåñòâóþùèõ â ìèðå
âåùåé, êîòîðûå ñóòü âîçìîæíûå, êîíòèíãåíòíûå (ñì. Ïðèëîæåíèå III). Äàëü-
íåéøèå êîíòðîâåðçû â èíòåðïðåòàöèÿõ îòíîñèòåëüíî tertia via îáñóæäàþòñÿ
â: Philippe M.D. La troisiéme voie de S. Thomas (DC 1965, 41-17) è Giacon C. Alcune
osservazioni sulla III e IV via di S. Thommaso (ib. 131-145).
35 Ñîãëàñíî ïðåäïî÷òèòåëüíîìó ÷òåíèþ: impossibile est autem omnia quae sunt
talia esse (âìåñòî: talia semper esse).
36 Ñð. Stallmach J. Zur Problematik der «tertia via» der Gottesbeweise Thomas’ v. Aquin
[Miscellanea mediaev., 1963]. Ïðåêðàñíîå ïàðàëëåëüíîå ìåñòî ïðèâîäèò Æåíè
èç S.th. I q.194 a.4 (Utrum aliquid in nihilum redigatur). Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ.
154 è ñë. [Seidl H. Op. cit.].
37 Ãîñïîäñòâóåò êîíòðîâåðçà ìåæäó ïëàòîíîâñêè è àðèñòîòåëåâñêè îðèåíòèðî-
âàííûìè èíòåðïðåòàöèÿìè ÷åòâåðòîãî äîêàçàòåëüñòâà, ñð. Fabro C. Sviluppo,
significato e valore della «IV via» (DC 1954, 110-130), è òàêæå Il fondamento
metafisico della IV via (DC 1965, 49-70). Ñì. òàêæå Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 154 è ñë.
[Seidl H. Op. cit.].
38 Ïî ïîâîäó ñîäåðæàòåëüíîé ïðîáëåìàòèêè ïÿòîãî äîêàçàòåëüñòâà ñì. Parente P.
La quinta via di S. Tommaso. Significato e valore (DC 1954, 110-130) è Duquesne M.
De quinta via. La preuve de Dieu par le gouverment des choses (DC 1963, 71-92).
(Ñì. Ïðèëîæåíèå IV, Ñ. 157 è ñë. [Seidl H. Op. cit.]).

112
 Ïðèëîæåíèÿ

I [II]. Îáùàÿ ñòðóêòóðà äîêàçàòåëüñòâ â «ïÿòè ïóòÿõ» ó Ôîìû

Äîïîëíèòåëüíî ê ñõåìàì äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà, âûÿâëåííûõ â

êîììåíòàðèÿõ, çäåñü ñëåäóåò òàêæå âîñïðîèçâåñòè îáùóþ îñíîâíóþ
ñòðóêòóðó è äàòü êðàòêîå ïîÿñíåíèå.
Îñíîâíàÿ ñòðóêòóðà îáðàçîâàíà èíäóêòèâíûì õîäîì äîêàçàòåëüñòâ
áûòèÿ Áîãà. Èõ íèæíèå ïîñûëêè èñõîäÿò èç âåùåé, ïîñòèæèìûõ â îïû-
òå è íàëè÷åñòâóþùèõ â ìèðå (Î1, O 2, O 3 (O — objectum)), ñ îïðåäåëåííû-
ìè ñâîéñòâàìè — äâèæåíèåì, êîíòèíãåíòíîñòüþ (âîçìîæíîñòüþ âîçíè-
êàòü è óíè÷òîæàòüñÿ), âîçìîæíîñòüþ áûòü â áîëüøåé èëè ìåíüøåé ñòå-
ïåíè, ïðèðîäíîé öåëåñîîáðàçíîñòüþ – è ñâÿçûâàåò èõ ñ áëèæàéøèìè
ïðè÷èíàìè (c1, c 2, c 3 (c — causa)). Âåðõíèå ïîñûëêè ïîêàçûâàþò, ÷òî ýòè
ïðè÷èíû çàâèñÿò îò äðóãèõ è ñòàâÿò èõ, êàê «âòîðè÷íûå» ïðè÷èíû, â äèçú-
þíêòèâíîå ïðîòèâîïîñòàâëåíèå ê «ïåðâîé» ïðè÷èíå â ñîáñòâåííîì
ñìûñëå (C). Ïðè ýòîì çäåñü ââîäèòñÿ àðãóìåíò, ñîãëàñíî êîòîðîìó âòî-
ðè÷íûõ ïðè÷èí íå ìîæåò áûòü áåñêîíå÷íî ìíîãî, ïîñêîëüêó â ýòîì ñëó-
÷àå áûëà áû óñòðàíåíà ïåðâàÿ ïðè÷èíà, à âìåñòå ñ íåé – è îñòàëüíûå.
(Èñêëþ÷åíèå ñîñòàâëÿåò ÷åòâåðòîå äîêàçàòåëüñòâî â S. th., êîòîðîå ïðî-
ïóñêàåò ïðîìåæóòî÷íûé øàã ÷åðåç âòîðè÷íûå ïðè÷èíû). Âòîðè÷íûå
ïðè÷èíû äåéñòâóþò òîëüêî â ñèëó ïåðâîé, îíè âûêàçûâàþò ñåáÿ êàê äåé-
ñòâèÿ ïåðâîé è âûñòóïàþò â èíäóêòèâíîé ñõåìå äîêàçàòåëüñòâà â êà÷å-
ñòâå ñðåäíåãî òåðìèíà. Âûâîä ãëàñèò î íåîáõîäèìîé ñâÿçè ìåæäó âåùà-
ìè â ìèðå è ïåðâîé ïðè÷èíîé è, òåì ñàìûì, îäíîâðåìåííî äîêàçûâàåò
åå ñóùåñòâîâàíèå; âåäü êîëü ñêîðî âåùè â ìèðå äåéñòâèòåëüíî ñóùåñòâó-
þò, òî äîëæíà áûòü è ïåðâîïðè÷èíà, íåîáõîäèìûì îáðàçîì ñâÿçàííàÿ ñ
íèìè, îò êîòîðîé îíè çàâèñÿò.
II O — c

{
I c — [c1, 2, 3... (ðåãðåññ â áåñêîíå÷íîñòü)]
Ñ
III O — C.
×åðòà îáîçíà÷àåò ïðè÷èííóþ çàâèñèìîñòü, ñêîáêà – äèçúþíêòèâ-
íîå ïðîòèâîïîëîæåíèå, îäíà àëüòåðíàòèâà êîòîðîãî èñêëþ÷àåòñÿ, à
èìåííî ïîñðåäñòâîì àðãóìåíòîâ î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåñ-
ñà â ñôåðå âòîðè÷íûõ ïðè÷èí.
Çäåñü åùå ñëåäóþò äîïîëíÿþùèå çàìå÷àíèÿ:
1. Ïîíÿòèå ïðè÷èíû, ââåäåííîå â íèæíåé ïîñûëêå äîêàçàòåëüñòâà
áûòèÿ Áîãà — â ðàçëè÷íûõ àñïåêòàõ äâèæóùåé, äåéñòâóþùåé, öåëåâîé
ïðè÷èí è ïðè÷èíû áûòèÿ – íå îáîçíà÷àåò ñ ñàìîãî íà÷àëà «ïåðâîïðè-
÷èíû», õîòÿ îíî è ñîäåðæèò åå èìïëèöèòíî. Ýêñïëèöèðóåòñÿ îíà òîëü-
êî â èíäóêòèâíîì õîäå ñàìîãî äîêàçàòåëüñòâà, à èìåííî â äèçúþíêòèâ-
íîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ê çàâèñèìûì, âòîðè÷íûì ïðè÷èíàì. È, òàêèì
îáðàçîì, âåðõíèå ïîñûëêè ââîäÿò, â êàæäîì ñëó÷àå, äèçúþíêöèþ ìåæäó
âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè è ïåðâîé — ìåæäó äâèæèìûìè-äâèæóùèìè

113
ïðè÷èíàìè è ïåðâîé, áåçóñëîâíîé; ìåæäó åñòåñòâåííî-èììàíåíòíûìè
öåëåâûìè ïðè÷èíàìè è ìåòàôèçè÷åñêîé, ïåðâîé1 . ( îòäåëüíûõ ñëó÷à-
ÿõ â õîäå äîêàçàòåëüñòâà ââåäåíû åùå äàëüíåéøèå, îñîáûå äèçúþíêöèè).
Ïåðâîïðè÷èíà ñóùåñòâåííî îòëè÷àåòñÿ îò âòîðè÷íûõ è íàõîäèòñÿ
â èñêëþ÷èòåëüíîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ïî îòíîøåíèþ ê íèì. Âòîðè÷-
íûå ïðè÷èíû çàâèñÿò îò ïåðâîé; îíè íå ìîãóò áåç íåå íè ñóùåñòâîâàòü,
íè äåéñòâîâàòü. Ïîýòîìó îíè ìîãëè áû íå ïðåäïîëàãàòü ïåðâóþ òîëüêî â
òîì ñëó÷àå, åñëè èõ áûëî áû áåñêîíå÷íî ìíîãî.
2. ×òî êàñàåòñÿ ÷àñòî îñïàðèâàåìûõ àðãóìåíòîâ îòíîñèòåëüíî ïî-
ñòóëàòà ïðè÷èíû è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè-
÷èí, òî íåîáõîäèìî çàìåòèòü ñëåäóþùåå:
Àðãóìåíòû îòíîñèòåëüíî ïîñòóëàòà ïðè÷èíû ñòðåìÿòñÿ äîêàçàòü íå
òî, ÷òî âîîáùå èìååòñÿ ïðè÷èííîñòü, íî òî, ÷òî äëÿ ïðè÷èíû ñóùåñòâåí-
íî âñåãäà áûòü îòëè÷íîé îò ïðè÷èíåííîãî. Ýòè àðãóìåíòû èìåþò èí-
äóêòèâíûé õàðàêòåð, êàê è äåôèíèöèè â òîé ôîðìå, â êîòîðîé îíè èñ-
ïîëüçóþòñÿ â äîêàçàòåëüñòâàõ; âåäü îíè, íà îñíîâàíèè îïûòà, óêàçûâà-
þò íà íå÷òî îòíîñèòåëüíî ñóùíîñòè äâèæåíèÿ è äâèæóùåé ïðè÷èíû (êàê
äåéñòâóþùåãî íà÷àëà îòíîñèòåëüíî ïîòåíöèàëüíîãî).
Àðãóìåíòû î íåâîçìîæíîñòè ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí, ïîæàëóé,
èìåþò òàêæå èíäóêòèâíî-äåôèíèöèîííûé âèä: äèçúþíêöèþ ìåæäó áåñ-
êîíå÷íî ìíîãèìè, âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè è ïåðâîé ìîæíî ñðàâíèòü ñ
äèçúþíêöèåé ìåæäó ïðîòèâîïîëîæíûìè ñóùíîñòíûìè ñâîéñòâàìè
(äèôôåðåíöèÿìè) â äåôèíèöèÿõ. È êàê â ñëó÷àå äåôèíèöèè óæå áëàãî-
äàðÿ îïûòó ïðåäïîëîæåíî, ÷òî ïîäëåæàùåå îïðåäåëåíèþ ñóùåñòâóåò, íî
åùå íå èçâåñòíî, êàêèìè ñâîéñòâàìè îáëàäàåò, âåäü ýòî òîëüêî è äîëæíî
áûòü ðåøåíî ïîñðåäñòâîì äåôèíèöèè, òàê è ðàññìàòðèâàåìûå àðãóìåí-
òû èìåþò ïðåäïîñûëêîé ñóùåñòâîâàíèå ïðè÷èííîñòè â ñôåðå äâèæè-
ìûõ âåùåé â ìèðå, íî åùå íå òî, â êàêîé ôîðìå – â ôîðìå ëè áåñêîíå÷íî
ìíîãèõ ïðè÷èí èëè êîíå÷íûõ ïî ÷èñëó, âêëþ÷àþùèõ ïåðâóþ. Êàê ðàç
ýòî ïûòàþòñÿ ðàçðåøèòü àðãóìåíòû è ïðèâîäÿò ê ðåçóëüòàòó, ÷òî ñóùå-
ñòâîâàíèå â âèäå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí ïðîòèâîðå÷èò ñóùíîñòè
ïðè÷èííîñòè. Ñêîðåå â ñëó÷àå íåñêîëüêèõ ïðè÷èí äîëæíà áûòü ïåðâàÿ,
îò êîòîðîé çàâèñÿò îñòàëüíûå è êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé â ïîëíîì
ñìûñëå. Òî, ÷òî òàêîâàÿ ñóùåñòâóåò, ïîëó÷àåòñÿ èç åå ñâÿçè ñ ïîñòèæè-
ìûìè â îïûòå, âòîðè÷íûìè ïðè÷èíàìè (â îáåèõ ïîñûëêàõ) è ñ ïðè÷è-
íåííûìè âåùàìè, ñóùåñòâóþùèìè â ìèðå (â âûâîäå). Òàêèì îáðàçîì â
ýòèõ àðãóìåíòàõ íåò íèêàêîãî petitio principii; îíè íå ïðåäïîëàãàþò çàðà-
íåå ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû.
Ãèïîòåòè÷åñêîå äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí ïðèâíîñèò
íå÷òî â ïîíèìàíèå âòîðè÷íûõ ïðè÷èí â èõ ñóùíîñòíîì ïðîòèâîïîëî-
æåíèè ê ïåðâîé; âåäü îíè, â êîíå÷íîì èòîãå, â ñîâîêóïíîñòè îáóñëîâëå-
íû åþ è âîîáùå íå ìîãëè áû áåç íåå íè äåéñòâîâàòü, íè ñóùåñòâîâàòü.
Íî ïîíèìàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû íå çàâèñèò îò âîïðîñà, ñóùåñòâóåò ëè
áåñêîíå÷íî ìíîãî ïðè÷èí èëè íåò. Ïîíÿòèå ïåðâîé ïðè÷èíû äîñòèãà-
åòñÿ íå òîëüêî áëàãîäàðÿ ïîíÿòèþ íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ

114
ïðè÷èí. Ïîýòîìó åñëè äîïóùåíèå áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ïðè÷èí âûñòóïà-
åò êàê âîçðàæåíèå ïðîòèâ ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîé ïðè÷èíû, òî, íàîáî-
ðîò, ýòî âîçðàæåíèå îòêëîíÿåòñÿ ïîñðåäñòâîì ïîíÿòèÿ î âòîðè÷íîé è
ïåðâîé ïðè÷èíàõ.
Ñõîäíî îáñòîèò äåëî ñ àðãóìåíòàìè â ïåðâîì äîêàçàòåëüñòâå áûòèÿ
Áîãà, êîòîðûå êàñàþòñÿ «ïîñòóëàòà ïðè÷èíû», — ÷òî êàæäîå äâèæèìîå
ïðèâîäèòñÿ â äâèæåíèå ÷åì-òî äðóãèì è ïðåäïîëàãàþò ïîíÿòèå ïðè÷è-
íû êàê óæå ïîíÿòîå (à èìåííî èç ýìïèðè÷åñêèõ ñëó÷àåâ äâèæèìûõ âå-
ùåé â ìèðå, èìåþùèõ ïðè÷èíó). Ýòè àðãóìåíòû èìåþò ïîâîäîì âîçìîæ-
íîå âîçðàæåíèå îïïîíåíòà, à èìåííî, ÷òî äâèæèìàÿ âåùü êàê öåëîå ìî-
æåò áûòü ïðè÷èíîé ñâîåãî äâèæåíèÿ.
3. Ïî îòíîøåíèþ ê íåîñõîëàñòè÷åñêèì èçëîæåíèÿì äîêàçàòåëüñòâ
áûòèÿ Áîãà ìîæíî, ìåæäó ïðî÷èì, çàìåòèòü, ÷òî îíè, äåéñòâèòåëüíî,
ãîâîðÿò îá èíäóêòèâíîé ñòðóêòóðå, íî ñêðûâàþò åå ïðè âîñïðîèçâåäå-
íèè äîêàçàòåëüñòâ. Îíè äîïóñêàþò, ÷òîáû äîêàçàòåëüñòâî íà÷èíàëîñü ñ
âûñêàçûâàíèÿ î ñóùåì è ñóùåñòâîâàíèè. Òàê Ô. Âàí Ñòååíáåðãåí
(Steenberghen F. v. Ontologie, 1953, übers. v. A. Guggenberger) ïðåäñòàâëÿåò
åäèíñòâåííîå äîêàçàòåëüñòâî, ê êîòîðîìó «ìîæíî ñâåñòè êàæäîå äðóãîå,
åñëè îíî äåéñòâèòåëüíî èìååò ñèëó, è ýòî — ìåòàôèçè÷åñêîå äîêàçàòåëü-
ñòâî ñóùåñòâîâàíèÿ áåñêîíå÷íîãî áûòèÿ, ïîñêîëüêó òîëüêî áëàãîäàðÿ
åìó ïîíèìàåòñÿ è îáîñíîâûâàåòñÿ êîíå÷íîå ñóùåå» (244). Îí íà÷èíàåò
ñ «àíòèíîìèè ìåæäó êîíå÷íûì è àáñîëþòíûì» (237) è ïðîäîëæàåò ñëå-
äóþùèì îáðàçîì (239-40):
I Âñÿêîå ñóùåñòâóþùåå åñòü
èëè àáñîëþòíîå
èëè îòíîñèòåëüíîå.
II Ïîðÿäîê êîíå÷íîãî ñóùåãî ñóùåñòâóåò.
III 1 Ïîðÿäîê êîíå÷íîãî ñóùåãî åñòü
èëè àáñîëþòíûé
èëè îòíîñèòåëüíûé.
2 Íî îí íå àáñîëþòíûé.
3 Ñëåäîâàòåëüíî, îí – îòíîñèòåëüíûé, òî åñòü çàâèñÿùèé îò àá-
ñîëþòíîãî.
Ýòî äîêàçàòåëüñòâî äîëæíî áûòü àïîñòåðèîðíûì; âåäü «îíî áàçè-
ðóåòñÿ íà âûñêàçûâàíèè î ñóùåñòâîâàíèè, íà ñóæäåíèè î ñóùåñòâîâà-
íèè, îáëàäàþùåì àáñîëþòíîé ôàêòè÷åñêîé î÷åâèäíîñòüþ è ãëàñÿùèì:
íå÷òî ñóùåñòâóåò, êîíå÷íîå ñóùåå ñóùåñòâóåò» (240-41). Íî, ïî ìîåìó
ìíåíèþ, ýòî ñïîðíûé ïóíêò: èíäóêòèâíîå äîêàçàòåëüñòâî, êàê ðàç ïî-
òîìó, ÷òî îíî äîëæíî èñõîäèòü èç ñóùåñòâóþùèõ âåùåé, ìîæåò íå ââî-
äèòü èõ ñóùåñòâîâàíèå â ýêçèñòåíöèàëüíîì âûñêàçûâàíèè, êàê ýòî ïðî-
èñõîäèò â ðàññìàòðèâàåìîì äîêàçàòåëüñòâå, â ïîñûëêå II. Òàêèì îáðà-
çîì, ýòî äîêàçàòåëüñòâî âåäåòñÿ, ïîæàëóé, òîëüêî ÷åðåç îáùèå ïîíÿòèÿ
ñóùåñòâóþùåãî è ñóùåãî, ÷òîáû èñõîäÿ èç íèõ ñäåëàòü íåêîòîðûé âû-
âîä2 . Ïîñûëêà III 1 èìååò â îñíîâå îáùóþ äèçúþíêöèþ: «âñÿêîå ñóùåå
åñòü èëè àáñîëþòíîå èëè îòíîñèòåëüíîå» è íåïîñðåäñòâåííîå çàêëþ÷å-
íèå: «âñå, ÷òî íå àáñîëþòíî – îòíîñèòåëüíî (ê ÷åìó-òî)». (204 è äàëåå).
Íî êîíå÷íîå ñóùåå íå àáñîëþòíîå. Ñëåäîâàòåëüíî...

115
 Ñõîäíûì îáðàçîì è ó Â. Áðþããåðà (â âàæíîé ðàáîòå Brugger W. Summe
einer philosophischen Gotteslehre. München, 1979), íàïðèìåð, äàåòñÿ õîä
äîêàçàòåëüñòâà, êîòîðîå äîëæíî ñîîòâåòñòâîâàòü «âòîðîìó ïóòè» Ôîìû.
Îíî íà÷èíàåòñÿ ñ âûñêàçûâàíèÿ îáî âñåì ñóùåì (55 è äàëåå), è åãî ìîæíî
ñîêðàùåííî è ñõåìàòè÷íî âîñïðîèçâåñòè ñëåäóþùèì îáðàçîì:
I Íå âñå ñóùåå îòíîñèòåëüíî, òî åñòü èìååò ïðè÷èíó.
II Âñå îòíîñèòåëüíî ñóùåå ÿâëÿåòñÿ äåòåðìèíèðîâàííûì äðóãèì
ñóùèì, íå èìåþùåì ïðè÷èíû, àáñîëþòíûì. (Èñêëþ÷åíèå áåñêîíå÷íî-
ãî ðåãðåññà â îòíîñèòåëüíûõ ïðè÷èíàõ).
III Ñóùåñòâóåò íå èìåþùåå ïðè÷èíû, àáñîëþòíîå ñóùåå.
Ïðàâäà, Áðþããåð ïîä÷åðêèâàåò èíäóêòèâíóþ ôîðìóëó äîêàçàòåëü-
ñòâà; âåäü îí îñíîâûâàåòñÿ íà îïûòå îòíîñèòåëüíî ñóùåñòâóþùåãî, íà-
ïðèìåð, íà «ôàêòå íàøåãî ñóùåñòâîâàíèÿ» (53). Îäíàêî íå ðàçâèâàåòñÿ
ëè äîêàçàòåëüñòâî, êàê êàæåòñÿ, òîëüêî èç îáùåãî ïîíÿòèÿ «ñóùåñòâóþ-
ùåãî îòíîñèòåëüíî»? Â îñíîâå ëåæèò óíèâåðñàëüíàÿ äèçúþíêöèÿ: âñå
ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå èëè îòíîñèòåëüíî èëè àáñîëþòíî. Èç ïîñûëêè I,
÷òî íå âñå ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå îòíîñèòåëüíî3 , ïîëó÷àåòñÿ çàòåì, áëà-
ãîäàðÿ, êàê êàæåòñÿ, íåïîñðåäñòâåííîìó çàêëþ÷åíèþ, ÷òî íåêîòîðûå
(èëè îäíî) ñóùåå/ñóùåñòâóþùåå – àáñîëþòíû.
Ðàäè èíòåðåñà ñòîèò åùå óïîìÿíóòü, ÷òî ó Ôðàíñèñêî Ñóàðåñà â
Disputationes metaphysicae (1567, disp. 29, sect. 1, 21 ff.) ýëåìåíòû èç äîêà-
çàòåëüñòâà Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû îò äâèæåíèÿ è îò êîíòèíãåíòíîãî ââî-
äÿòñÿ â íîâîå ìåòàôèçè÷åñêîå äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà, êîòîðîå âå-
äåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì:
I Âñå ñóùåå
èëè ñîòâîðåíî
èëè íå ñîòâîðåíî.
II Íå âñå ñóùåå ñîòâîðåíî.
III Íåêîòîðûå èëè îäíî ñóùåå – íå ñîòâîðåíû.
Îòíîñèòåëüíî II:
1 Âñå ñîòâîðåííîå ñóùåå
èëè ñîòâîðåíî ñàìî ñîáîé
èëè ñîòâîðåíî äðóãèì, êîòîðîå
èëè âíîâü ñîòâîðåíî äðóãèì è ò.ä. äî áåñêîíå÷íîñòè
èëè íå ñîòâîðåíî.
2 Íî íå âñå ñóùåå ÿâëÿåòñÿ ñîòâîðåííûì ëèáî ñàìî ñîáîé, ëèáî äðó-
ãèì (ñîòâîðåííûì).
3 Íå âñå ñóùåå ñîòâîðåíî äðóãèì.
Ê ïîñûëêå 2 ïðèâîäÿòñÿ àðãóìåíòû (ïðåèìóùåñòâåííî àðèñòîòåëåâñ-
êîãî ïðîèñõîæäåíèÿ), ÷òî íå ñóùåñòâóåò êðóãîâîé ñàìîïðè÷èííîñòè (sect.
1, 22-24) è áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà â ñôåðå ïðè÷èí (sect. 1, 25-33).
Ôàáðî4 óêàçûâàåò íà àðãóìåíò â Sent. I, dist. 3, expos. textus, divisio
primae, êàê íà «äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà». Àðãóìåíò ââåäåí per viam
causalitatis* è èìååò ñëåäóþùóþ ñõåìó:
I Âñå, ÷òî ïîëó÷àåò áûòèå èç íè÷åãî, äîëæíî çàâèñåòü îò ÷åãî-òî äðó-
ãîãî (Åäèíîãî), êîòîðîå íàäåëÿåò åãî áûòèåì.

* Ïóòåì ïðè÷èííîñòè (ëàò).

116
 II Íî âñå ñîòâîðåííîå ïîëó÷àåò áûòèå èç íè÷åãî (íà ÷òî óêàçûâàåò
åãî íåñîâåðøåíñòâî è ïîòåíöèàëüíîñòü).
III Ñëåäîâàòåëüíî, îíî äîëæíî çàâèñåòü îò ÷åãî-òî Åäèíîãî è Ïåð-
âîãî, êîòîðîå åñòü Áîã.
Îäíàêî ýòî äîêàçàòåëüñòâî âåäåòñÿ íå î ñóùåñòâîâàíèè Áîãà (îíî
óæå äîêàçàíî), íî î ñâîéñòâå Áîãà, î åãî Åäèíñòâå (â òðîè÷íîñòè), êîòî-
ðîå îáîñíîâûâàåòñÿ èç ñóùíîñòè ñîòâîðåííîãî è ñóùíîñòè ïðè÷èíû
òâîðåíèÿ (êîòîðàÿ ïðèâîäèò íå÷òî èç íè÷òî â áûòèå).
Äàëåå Ôàáðî 5 óïîìèíàåò àðãóìåíòû èç Sent. II, d. 1, q. 1, a.1, êàê ðàí-
íþþ ïîïûòêó äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû. Íî ýòè àðãóìåíòû òîëü-
êî äîêàçûâàþò åäèíñòâî è ïåðâè÷íîñòü Áîãà, à íå Åãî ñóùåñòâîâàíèå. Çäåñü
ìû èõ âîñïðîèçâîäèì â ñõåìàòè÷åñêîé ôîðìå. Ïåðâûé àðãóìåíò:
I Òî, ÷àñòè ÷åãî âçàèìîóïîðÿäî÷åíû, óñòðåìëåíî ê Åäèíîìó (íàè-
âûñøåìó Áëàãó).
II Âåùè â ìèðå åñòü òî, ÷àñòè ÷åãî âçàèìîóïîðÿäî÷åíû.
III Âåùè â ìèðå óñòðåìëåíû ê Åäèíîìó (íàèâûñøåìó Áëàãó), êàêî-
âîå åñòü Áîã.
Âòîðîé àðãóìåíò:
I Òî, ñóùíîñòü ÷åãî íå åñòü åãî áûòèå, çàâèñèò â ñâîåì áûòèè îò äðó-
ãîãî, ñóùíîñòü ÷åãî åñòü åãî áûòèå è ò.î. Åäèíîãî, Ïåðâîãî â ðÿäó «àíà-
ëîãèé áûòèÿ».
II Âåùè â ìèðå ñóòü òàêîãî ðîäà, ÷òî èõ ñóùíîñòü íå åñòü èõ áûòèå.
III Âåùè â ìèðå çàâèñÿò îò Ïåðâîãî, Åäèíîãî, êîòîðîå åñòü Áîã.
Òðåòèé àðãóìåíò:
I Áîëåå èëè ìåíåå ñîâåðøåííîå ñâÿçàíî ñ ïåðâûì íàèñîâåð-
øåííåéøèì.
II Íåìàòåðèàëüíîå ñóùåå åñòü ñîâåðøåííîå â ìåíüøåé èëè áîëü-
øåé ñòåïåíè (â ñèëó îòëè÷èé äðóã îò äðóãà).
III Íåìàòåðèàëüíîå ñóùåå ñâÿçàíî ñ ïåðâûì íàèñîâåðøåííåéøèì,
êàêîâîå åñòü Áîã.

II [V] Ïîïûòêè ñèìâîëè÷åñêîé ôîðìàëèçàöèè

Äàëåå ìû îáðàòèìñÿ ê íåêîòîðûì êðèòè÷åñêèì ïóíêòàì, ïðåæäå

âñåãî ó Ñàëàìóõè (Salamucha) è Áåíäèåêà (Bendiek).
Îáîçíà÷åíèå áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà â ñìûñëå ñîâðåìåííîé ìà-
òåìàòèêè, íàïðèìåð, áåñêîíå÷íîãî ÷èñëîâîãî ðÿäà ìåæäó 1 è 2, êàê «àê-
òóàëüíîãî» — íå âûäåðæèâàåò êðèòèêè. Ïðàâäà, îíî ÿâëÿåòñÿ «òâåðäûì
ôàêòîì» — ïîñòîëüêó, ïîñêîëüêó ñ åãî ïîìîùüþ ìîæíî ïðîèçâîäèòü
âû÷èñëåíèÿ â ìàòåìàòèêå, íî ïîòîìó îíî îñòàåòñÿ òîëüêî ìûñëèìûì, è
ò.î. òîëüêî ïîòåíöèàëüíûì. Óæå äëÿ Àðèñòîòåëÿ ìàòåìàòè÷åñêîå áåñêî-
íå÷íîå áûëî ïîëíîöåííîé âåëè÷èíîé, íî îñóùåñòâëåííîé òîëüêî â ìûñ-
ëè, è, òàêèì îáðàçîì, ïîòåíöèàëüíîé. Åãî íåâîçìîæíî ñâåñòè ê âåùàì,
è, òàêèì îáðàçîì, àêòóàëèçèðîâàòü, êàê, íàïðèìåð, íåëüçÿ àêòóàëüíî
ñâåñòè îòðåçîê ê áåñêîíå÷íî ìíîãèì ÷àñòÿì, õîòÿ îí ìîæåò ìûñëèòüñÿ

117
äåëèìûì äî áåñêîíå÷íîñòè. Íå ñóùåñòâóåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íîãî â
ïðèðîäå, è, òàêèì îáðàçîì, â ïðèðîäíûõ ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûõ ïðè-
÷èíàõ, ñ êîòîðûìè èìååò äåëî äîêàçàòåëüñòâî áûòèÿ Áîãà.
Ôîìà ïðîâîäèò ðàçëè÷èå ìåæäó ñóùíîñòíûì è àêöèäåíòàëüíûì
ðÿäîì ïðè÷èí. Ïîñëåäíèé (íàïðèìåð, ðÿä ïîêîëåíèé) ïðîèñõîäèò âî
âðåìåííîé ïîñëåäîâàòåëüíîñòè (ñóêöåññèâíî); îí ìîæåò ìûñëèòüñÿ êàê
ïðîäîëæàþùèéñÿ â áåñêîíå÷íîñòü, è, òåì ñàìûì, ÿâëÿåòñÿ âîçìîæíûì.
Íàïðîòèâ, ñóùíîñòíûé ðÿä ïðè÷èí ñóùåñòâóåò îäíîâðåìåííî êàê öå-
ëîå ( simul totum) è, òàêèì îáðàçîì, íèêîãäà íå ìûñëèì êàê áåñêîíå÷íûé,
ò.å. íåâîçìîæåí. «Ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîå ìíîæåñòâî, äàæå åñëè îíî,
per impossibile, äîëæíî áûòü áåñêîíå÷íûì, äîëæíî ïîíèìàòüñÿ «totum
simul»», åñòü ïðîòèâîðå÷èâîå òðåáîâàíèå, — âåäü áåñêîíå÷íîñòü ñóù-
íîñòíî óïîðÿäî÷åííîãî ìíîæåñòâà, êîòîðîå ìûñëèòñÿ è ïîíèìàåòñÿ
êàê íåâîçìîæíîå, âîîáùå íå ìîæåò ìûñëèòüñÿ, íå ãîâîðÿ óæå î òîì,
÷òîáû ìûñëèòüñÿ êàê «totum simul». Ôàêòè÷åñêè ó Àðèñòîòåëÿ è ó Ôîìû
àðãóìåíòû î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà íàïðàâëåíû íà âîç-
ðàæåíèå îïïîíåíòó, êîòîðûé ìûñëèò áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ êàê ñóêöåñ-
ñèâíî ïðîäîëæàþùèéñÿ, è îòêëîíÿþò åãî, ïîìèìî ïðî÷åãî, òàêæå óêà-
çàíèåì íà òî, ÷òî ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííûé ðÿä äâèæóùèõ ïðè÷èí
äîëæåí áûòü « simul totum», ÷òî äåëàåò áåñêîíå÷íûé ðåãðåññ íåâîçìîæ-
íûì è íåìûñëèìûì.
Âîçðàæåíèå î petito principii â ñëó÷àå àðãóìåíòà î íåâîçìîæíîñòè áåñ-
êîíå÷íîãî ðåãðåññà íå óìåñòíî: ïðàâäà, â ýòîì àðãóìåíòå èäåò ðå÷ü î ïåð-
âîé äâèæóùåé ïðè÷èíå, íî òîëüêî êàê î âîçìîæíîé, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ
â äèçúþíêòèâíîì ïðîòèâîïîñòàâëåíèè ê áåñêîíå÷íîìó ðåãðåññó âòîðè÷-
íûõ ïðè÷èí. Òîëüêî ïîñðåäñòâîì èñêëþ÷åíèÿ ýòîé àëüòåðíàòèâû äîêà-
çûâàåòñÿ íåîáõîäèìîå ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîïðè÷èíû â âûâîäå. Îäíàêî
àëüòåðíàòèâà ðàçðåøàåòñÿ èç ñóùíîñòè âòîðè÷íîé è ïåðâîé ïðè÷èí êàê
è èç ñóùíîñòè áåñêîíå÷íîãî (êàê âûøå èçëîæåíî â Ïðèëîæåíèè II), íî
íå ïîñðåäñòâîì ïðîñòîãî óòâåðæäåíèÿ ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîïðè÷èíû
ïðîòèâ ñóùåñòâîâàíèÿ áåñêîíå÷íîãî ìíîæåñòâà âòîðè÷íûõ.
Áåíäèåê àíàëèçèðóåò secunda ratio* S.c.G I 13 (in moventibus et motis
ordinatis) ñëåäóþùèì îáðàçîì:
«1) ïåðâîå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåõ äðóãèõ.
Èç ýòîãî ñëåäóåò:
2) åñëè ïåðâîäâèæóùåå óñòðàíåíî èëè îòäàëåíî îò äâèæåíèÿ,
òî íèêàêîå äðóãîå íå ïðèâîäèëî áû â äâèæåíèå è íå ïðèâîäèëîñü
áû â äâèæåíèå.
3) åñëè áû áûëè äâèæóùèå è äâèæèìûå ïîñëåäîâàòåëüíî óõîäèëè
áû â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå áûëî áû íåêîåãî ïåðâîäâèæóùåãî.
Èç ýòîãî, íà îñíîâàíèè (2):
4) Ñëåäîâàòåëüíî, íè÷òî äðóãîå íå ìîãëî áû äâèãàòüñÿ. È, òàêèì
îáðàçîì, íè÷åãî íå äâèãàëîñü áû â ìèðå.

* âòîðîå äîêàçàòåëüñòâî (ëàò.).

118
 Õîä ìûñëè ñâ. Ôîìû ñîäåðæèò äâà äîêàçàòåëüñòâà. Ìû ðàññìîòðèì
ïðåæäå (1): ïåðâîå åñòü ïðè÷èíà äâèæåíèÿ âñåõ äðóãèõ. Ïîëîæåíèå, êàê
îíî ïðèâåäåíî çäåñü, èìïëèöèðóåò ñóùåñòâîâàíèå «ïåðâîãî» ... Ìû êîì-
áèíèðóåì ýòî óòâåðæäåíèå: «ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå» (=1’) ñ (3) è
ïîëó÷àåì ñëåäóþùåå çàêëþ÷åíèå:
à) åñëè ñóùåñòâóåò... óõîä â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå ñóùåñòâóåò ïåðâî-
äâèæóùåãî (=3).
b) îäíàêî ñóùåñòâóåò ïåðâîäâèæóùåå (=1’); ñëåäîâàòåëüíî, ( modus
tollens): íå ñóùåñòâóåò íèêàêîãî óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü.
Ñ ýòèì äîêàçàòåëüñòâîì ... ñâÿçàíî âòîðîå, êîòîðîå ïðîèñõîäèò ñëå-
äóþùèì îáðàçîì:
à’) åñëè ñóùåñòâóåò óõîä â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå ñóùåñòâóåò âîîáùå
íèêàêîãî ïåðâîäâèæóùåãî (=à)=3);
b’) åñëè ïåðâîäâèæóùåãî íå ñóùåñòâóåò, òî íå ñóùåñòâóåò âîîáùå
íèêàêîãî äâèæåíèÿ (=2);
ñ) îäíàêî äâèæåíèå ñóùåñòâóåò...
Ñëåäîâàòåëüíî, (ïîñðåäñòâîì äâîéíîãî ïðèìåíåíèÿ modus tollens),
íå ñóùåñòâóåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü». (Ñ. 15).
Çàòåì Áåíäèåê óòâåðæäàåò, ÷òî ïåðâîå äîêàçàòåëüñòâî äåëàåò èçáû-
òî÷íûì âòîðîå, íî îíî âëå÷åò çà ñîáîé petito principii: âåäü îíî ïðåäïîëà-
ãàåò ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû, êîòîðîå åùå òîëüêî äîëæíî áûòü
äîêàçàííûì.
Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò ñêàçàòü — ïîëîæåíèå (1) íå îáðàçóåò ó
Ôîìû ñîáñòâåííîé ïîñûëêè, íî îòíîñèòñÿ êàê ÷àñòü ê ïîëîæåíèþ (2).
Îí íå óòâåðæäàåò ïîçèòèâíî ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîïðè÷èíû, íî, â ñëó÷àå
åå îòðèöàíèÿ, âûñêàçûâàòüñÿ î íåé òàê: åñëè îòðèöàòü ïåðâîïðè÷èíó, òî
êàê òàêóþ, îò êîòîðîé çàâèñÿò âñå ïðî÷èå (âåäü ýòî âûòåêàåò èç ñóùíîñòè
ïåðâîïðè÷èíû). (Èëè, êàê óäà÷íî âûðàçèëñÿ Ñêîò — ýòîò àðãóìåíò ãîâî-
ðèò î prima causa òîëüêî per abnegationem.) Çäåñü òàêæå ñóùåñòâóþò íå äâà
äîêàçàòåëüñòâà, à òîëüêî îäíî, ñîñòîÿùåå èç (2) (3) è (4) 6 .
Ê ñóùíîñòè âòîðè÷íîé, ñðåäíåé ïðè÷èíû îòíîñèòñÿ çàâèñèìîñòü
îò ïåðâîé. Ïðè äîïóùåíèè áåñêîíå÷íî ìíîãèõ âòîðè÷íûõ ïðè÷èí áûëà
áû óñòðàíåíà ïåðâàÿ è, òåì ñàìûì, âòîðè÷íûå. Ïîëó÷àåòñÿ, ÷òî àêòó-
àëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü íåâîçìîæíà, è ýòî ïðîèñõîäèò â ïåðâóþ î÷å-
ðåäü íå ïîòîìó, ÷òî åå íåâîçìîæíî ïðîéòè, ïåðåñ÷èòàòü, à ïîòîìó, ÷òî
îíà ñóùåñòâåííûì îáðàçîì ÿâëÿåòñÿ ñóêöåññèâíûì ïîðÿäêîì, ñâÿ-
çàííûì ñ ìàòåðèàëüíûì êîíòèíóóìîì, ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåíîé
ïðîòÿæåííîñòüþ è äâèæåíèåì, è ïîòîìó, ÷òî â ïðèðîäå ìàòåðèÿ, ïðî-
ñòðàíñòâî è âðåìÿ, ðàâíî êàê è äâèæåíèå — êîíå÷íû. Ñ îíòîëîãè÷åñ-
êîé òî÷êè çðåíèÿ, ìàòåìàòè÷åñêè áåñêîíå÷íûé ÷èñëåííûé ðÿä â ëþ-
áîì ñëó÷àå îñòàåòñÿ ïîòåíöèàëüíûì, ñóêöåññèâíûì è àêöèäåíòàëü-
íûì ïîðÿäêîì, õîòÿ îí è ìîæåò ìûñëèòñÿ êàê çàâåðøåííûé. Ýòî íå
äîëæíî ïðèâîäèòü ê òîìó çàáëóæäåíèþ, ÷òî îí àêòóàëåí simul totum è
äàæå ìîæåò ñëóæèòü ïàðàäèãìîé äëÿ ìåòàôèçè÷åñêîãî, ñóùíîñòíî
óïîðÿäî÷åííîãî ðÿäà ïðè÷èí.

119
 Îòíîñèòåëüíî ìåñò ó Äóíñà Ñêîòà è Ñóàðåñà, íà êîòîðûå ññûëàåò-
ñÿ Áåíäèåê:
 Quaest. subt. s. libr. Metaph. Arist., c. II, qu. 6, â scholium III Ñêîò
ïðèâîäèò ïðàâèëüíóþ èíòåðïðåòàöèþ àðèñòîòåëåâñêîãî àðãóìåíòà (èç
«Ìåòàôèçèêè» II 2) ïðîòèâ áåñêîíå÷íî ìíîãèõ ñðåäíèõ ïðè÷èí. Âûñêà-
çûâàíèå, öèòèðóåìîå Áåíäèåêîì: probatio quod ratio petit — íå ñîáñòâåí-
íîå âîççðåíèå Ñêîòà, íî âîñïðîèçâåäåíèå âçãëÿäà îïïîíåíòà. À èìåí-
íî, òàì îí ïðèâîäèò ÷åòûðå âîçìîæíûõ âîçðàæåíèÿ îïïîíåíòà ïðîòèâ
àðèñòîòåëåâñêîãî àðãóìåíòà è çàòåì îòêëîíÿåò êàæäûé èç íèõ. Âîçðàæå-
íèå (1): àðèñòîòåëåâñêèé àðãóìåíò ñëèøêîì ñëàá, îí äîñòàòî÷åí òîëüêî
äëÿ îòêëîíåíèÿ àêöèäåíòàëüíî óïîðÿäî÷åííîãî áåñêîíå÷íîãî ðÿäà. Êîí-
òðàðãóìåíò Ñêîòà: àêöèäåíòàëüíûé ïîðÿäîê íå òðåáóåò ñ íåîáõîäèìîñ-
òüþ ïåðâîãî. Âîçðàæåíèå (2) ññûëàåòñÿ íà êàæóùååñÿ ïðîòèâîðå÷èå â
êîììåíòàðèè Àâåððîýñà ê ýòîìó ìåñòó «Ìåòàôèçèêè». Âîçðàæåíèå (3):
åñëè àêöèäåíòàëüíî óïîðÿäî÷åííûé ðÿä ìîã áû áûòü áåñêîíå÷íûì, òî
ñóùåñòâîâàëî áû áåñêîíå÷íîå ÷èñëî. Íî âèä ÷èñåë ñóùíîñòíî óïîðÿäî-
÷åí. Ñëåäîâàòåëüíî, â ñóùíîñòíî óïîðÿäî÷åííîì òàêæå ñóùåñòâóåò áåñ-
êîíå÷íîå. Îòâåò Ñêîòà: ýòî òðåáîâàíèå íå ñîîòâåòñòâóåò äåéñòâèòåëüíî-
ñòè, ïîñêîëüêó – â îòëè÷èå îò äîïóùåíèÿ îïïîíåíòà – â ñëó÷àå ñ ÷èñëà-
ìè íàëè÷åñòâóåò ïîòåíöèàëüíàÿ áåñêîíå÷íîñòü (...non sequitur, nisi quod
in numeris in potentia est infinitas, non in actu) (à ïîòåíöèàëüíàÿ áåñêîíå÷-
íîñòü — ñóêöåññèâíà, íå ñóùíîñòíà.) Âîçðàæåíèå (4): probatio quod ratio
petit, «ïîñêîëüêó îí (Àðèñòîòåëü) ïðèíèìàåò êàê ìàëóþ ïîñûëêó, ÷òî âñå
ïðè÷èíû – ñðåäíèå. Ñëåäîâàòåëüíî, îí èìååò ïðåäïîñûëêîé ïåðâóþ è
ïîñëåäíþþ; âåäü èíà÷å îí ïîëîæèë ñðåäíþþ áåç êðàéíèõ». Îòâåò Ñêî-
òà íà ýòî: «îòíîñèòåëüíî äàëüíåéøåãî – â ïîñûëêó ïîëîæåíî, ÷òî âñå
ïðè÷èíû ñðåäíèå, ïðè îòðèöàíèè (per abnegationem) ïåðâîé è ïîñëå-
äíåé. Ïîýòîìó îí ïðèíèìàåò íå ïîçèòèâíî (non accipit... positive) òî,
÷òî ñóùåñòâóþò áåñêîíå÷íî ìíîãèå ïðè÷èíû, òàê ÷òî ñóùåñòâóåò ïðî-
ñòî ïåðâàÿ è ïîñëåäíÿÿ, ïî ñðàâíåíèþ ñ êîòîðûìè íàçâàíû (òå) ñðåä-
íèå, íî â íåãàòèâíîì ñìûñëå (negative), ïðè îòðèöàíèè (per
abnegationem) ïåðâîé è ïîñëåäíåé». Êîììåíòàðèé èçëèøåí. Ñëåäóåò
åùå âîçðàæåíèå (5) è åãî îòâåðæåíèå.
Ñêîò îáîáùàåò tota vis rationis, âñþ ñèëó àðèñòîòåëåâñêîé àðãóìåí-
òàöèè, òàêèì îáðàçîì: «íàðÿäó ñî âñåìè ïðè÷èíàìè, èìåþùèìè ïðè÷è-
íû, ñóùåñòâóåò íåêàÿ ïåðâàÿ ïðè÷èíà, ÷òî îòðèöàåòñÿ, åñëè ïðåäïîëî-
æèòü áåñêîíå÷íîñòü; âåäü òîãäà âñÿêèé ðàç áûëà áû íåêàÿ ïðè÷èíà ÷åãî-
òî, íî íå âñåãî ïðè÷èíåííîãî». Ýòî Áåíäèåê ïîíèìàåò òàê, ÷òî áóäòî
çäåñü Ñêîò ãèïîòåòè÷åñêè ïðåäñòàâëÿåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íûé ðÿä âòî-
ðè÷íûõ ïðè÷èí, è çàòåì àðãóìåíòèðóåò: ïîñêîëüêó îíè èñêëþ÷àþò ïåð-
âóþ, òî îíè íåâîçìîæíû. Òåêñò, îäíàêî, ãîâîðèò îáðàòíîå: Ñêîò ïðåä-
ñòàâëÿåò áåñêîíå÷íûé ðÿä íå êàê ñîâåðøåííûé àêòóàëüíî, íî êàê ïðî-
äîëæàþùèéñÿ, ïðè÷åì «ó ëþáîé ïðè÷èíû ñóùåñòâóåò âñåãäà äðóãàÿ», òàê,
÷òî îíè íèêîãäà íå ïðèøëè áû ê ïåðâîé. Áåñêîíå÷íûé ðÿä ïî ñâîåìó
ñóùåñòâó ñóêöåññèâåí è îòâåðãàåò ïåðâóþ ïðè÷èíó.

120
 Äðóãîå, ïðèâåäåííîå Áåíäèåêîì, ìåñòî èç Quodlib. qu. 7 tom. 25 p.
306 (ïàðèæñêîå èçäàíèå), ãëàñèò: íåîáõîäèìî (... è äîêàçàòåëüñòâî Àðè-
ñòîòåëÿ («Ìåòàôèçèêà» II 2) ... óòâåðæäàåò ýòî), ÷òîáû âñåãäà â ïðîèçâî-
äÿùèõ ïðè÷èíàõ äåëî îáñòîÿëî òàê, ÷òîáû âñÿêàÿ ñîâîêóïíîñòü ïðè÷è-
íåííîãî èìåëà ïðè÷èíó, íî íå òó, êîòîðàÿ áûëà áû ÷åì-òî èç ýòîé ñîâî-
êóïíîñòè, ïîñêîëüêó â òàêîì ñëó÷àå òî æå ñàìîå áûëî áû ïðè÷èíîé ñåáÿ;
ñëåäîâàòåëüíî – íå÷òî âíå âñåé òîé ñîâîêóïíîñòè. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè
â ïðè÷èíàõ íåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü, òî íå òîëüêî ëþáàÿ áûëà áû ïðè-
÷èíåííîé, íî è âñå ìíîæåñòâî áûëî áû ïðè÷èíåííûì è, ñëåäîâàòåëüíî,
èìåëî ïðè÷èíó âíå âñåãî òîãî ìíîæåñòâà; ñëåäîâàòåëüíî, ñòàòóñ ó íåå
áûë áû, êàê ó ïåðâîãî ïðè÷èíÿþùåãî». Áåíäèåê çà÷åðêèâàåò «non» ïå-
ðåä «ascendatur», ÷òîáû èçëîæèòü òåêñò íà ñâîé ìàíåð: Äóíñ Ñêîò ãèïî-
òåòè÷åñêè ïðèíèìàåò àêòóàëüíî áåñêîíå÷íûé ðÿä ïðè÷èí è ïîêàçûâàåò
çàòåì, ÷òî îí, îäíàêî, äîëæåí çàâèñåòü îò ïåðâîé ïðè÷èíû âîâíå, êîòî-
ðàÿ íåñîâìåñòèìà ñ áåñêîíå÷íî ìíîãèìè ïðè÷èíàìè; äëÿ Áåíäèåêà ýòî
êðóãîâîé è ïîòîìó íå íåîáõîäèìûé âûâîä (âåäü ñîãëàñíî ñîâðåìåííîé,
ìàòåìàòè÷åñêè îðèåíòèðîâàííîé êîíöåïöèè áåñêîíå÷íîå ìíîæåñòâî
áåç ïåðâîãî ìîæåò ñóùåñòâîâàòü). Ìîå îòíîøåíèå: ïðè âû÷åðêèâàíèè
«non» íåïîíÿòíî âòîðîå «ergo», êîòîðîå ñëåäóåò ïåðâîìó. Ñëîâà «necesse
est statim esse» (íåîáõîäèìî, ÷òîáû âñåãäà), «non ascendatur in infinitum»
(íåò óõîäà â áåñêîíå÷íîñòü) è «ergo in illo erit status» (ñëåäîâàòåëüíî, ó íåå
áûë áû ñòàòóñ) âçàèìîñâÿçàíû â åäèíîé ìûñëè. Òåêñò âìåñòî íåãàòèâíûõ
àðãóìåíòîâ ïðîòèâ áåñêîíå÷íîñòè (êîòîðûå óæå ïðèâåäåíû äðóãèì îáðà-
çîì) ïðèâîäèò ïîçèòèâíûé àðãóìåíò â ïîëüçó êîíå÷íîñòè ïðè÷èííîãî
ðÿäà. Òîëüêî ïðè åå äîïóùåíèè ïîíèìàåòñÿ òðàíñöåíäåíòíîñòü ïåðâîé
ïðè÷èíû ïî îòíîøåíèþ êî âñåì âòîðè÷íûì è èõ çàâèñèìàÿ ÷àñòíàÿ ïðè-
÷èííîñòü. Äóíñ Ñêîò ãîâîðèò: «åñëè íå æåëàþò óõîäèòü â áåñêîíå÷íîñòü
(êîòîðàÿ â äðóãîì ìåñòå äîêàçàíà êàê íåâîçìîæíàÿ), òî ñëåäóåò ïðèéòè ê
ïåðâîé ïðè÷èíå, êîòîðàÿ íàõîäèòñÿ âíå ñîâîêóïíîñòè âñåõ ïðî÷èõ».
( ñëó÷àå áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà âòîðè÷íûõ ïðè÷èí òàêàÿ ñîâîêóïíîñòü
âîîáùå íå ìîæåò ñóùåñòâîâàòü.)
Ìåñòî èç Ñóàðåñà, ïðèâåäåííîå Áåíäèåêîì (Disp. Metaph., disp. 29,
sect. 1, c. 25), âíîâü ïðèâîäèò âîçìîæíîå âîçðàæåíèå îïïîíåíòà (íàðÿäó
ñ äðóãèìè), êîòîðîå Ñóàðåñ ðåçêî îòâåðãàåò (î ÷åì óìàë÷èâàåò Áåíäèåê):
â àðèñòîòåëåâñêîì àðãóìåíòå íåò petito principii òîãî ðîäà, ÷òî îí ïðîñòî ñ
íà÷àëà óòâåðæäàë áû ñóùåñòâîâàíèå ïåðâîé ïðè÷èíû; îí óêàçóåò «ex
propria ratione et subordinatione causarum*» íåâîçìîæíîñòü áåñêîíå÷íî
ìíîãèõ ïðè÷èí.
Òàêæå ó Äóíñà Ñêîòà è Ñóàðåñà íå ïðåäïîëàãàåòñÿ íåçàêîííîãî ïå-
ðåõîäà îò «äèñòðèáóòèâíîé» ê «êîëëåêòèâíîé» ïðè÷èííîñòè, òî åñòü îò
çàâèñèìîñòè ïðè÷èíû îò áëèæàéøåé â ðÿäó ê çàâèñèìîñòè âñåõ âòîðè÷-
íûõ ïðè÷èí îò ïåðâîé. Êðèòèêà âåäåòñÿ, îòòàëêèâàÿñü îò ëîæíîãî ïðåä-
ñòàâëåíèÿ î ëèíåéíîì ðÿäå ïðè÷èí, ïðè êîòîðîì êàæäàÿ ïðè÷èíà ãîìî-

* èç íàäëåæàùåãî ñìûñëà è ñóáîðäèíàöèè ïðè÷èí (ëàò.).

121
ãåííà ñ áëèæàéøåé è, òàêèì îáðàçîì, òàêæå ãîìîãåííà è èõ ÷àñòè÷íàÿ
ïðè÷èííîñòü.  òàêîì ñëó÷àå, êîíå÷íî, íåëüçÿ âîîáùå íèêîãäà ïðèéòè
ê «êîëëåêòèâíîé» ñîâìåñòíîé ïðè÷èííîñòè. Îäíàêî ñóùåñòâóåò âåðòè-
êàëüíûé ïîðÿäîê ïðè÷èí, â ñëó÷àå êîòîðîãî êàæäàÿ áîëåå âûñîêàÿ íå
ãîìîãåííà ñ ñîîòâåòñòâóþùåé áîëåå íèæíåé, à, òàêèì îáðàçîì, íå ãîìî-
ãåííà è èõ ïðè÷èííîñòü; ñêîðåå êàæäàÿ èç áîëåå âûñîêèõ âñåãäà ñèëüíåå
êàæäîé èç áîëåå íèçêèõ òàê, ÷òî îíà äåéñòâóåò âî âñåõ äðóãèõ, è ïîòîìó
îíè âñå âìåñòå çàâèñÿò îò íåå.
Íàêîíåö, ñäåëàåì åùå íåáîëüøîå îáðàùåíèå ê êðèòè÷åñêèì ñîîá-
ðàæåíèÿì Ðèâüåòòè-Áàðáî (Rivetti-Barbò: â «ïîñòóëàòå ïðè÷èíû» (omne
quod movetur, ab alio movetur) «movetur», êîíå÷íî, â îáåèõ ñëó÷àÿõ èìååò
òîæå ñàìîå, à èìåííî òðàíçèòèâíî-ïàññèâíîå çíà÷åíèå «ïðèâåäåíèÿ â
äâèæåíèå», áåç petitio principii èëè òàâòîëîãèè.  çíà÷åíèè «ïðèâåäåíèÿ â
äâèæåíèå» ãîðàçäî ñèëüíåå âûÿâëÿåòñÿ îòíîøåíèå ê ïðè÷èíå, ÷åì â íå-
ïåðåõîäíîì çíà÷åíèè «ñòàíîâëåíèÿ» (êîòîðîå îòñòàèâàþò Ìàñíîâî è
Ðèâüåòòè-Áàðáî). Ïðàâäà â ñëó÷àå ñòàíîâÿùåãîñÿ ïðåæäå âñåãî âîçíè-
êàåò âîïðîñ – èìååò ëè âîîáùå îíî äâèæóùóþ ïðè÷èíó êàê â ñëó÷àå «ïðè-
âåäåíèÿ â äâèæåíèå», êîãäà çíà÷åíèå ñëîâà óæå óêàçûâàåò íà òàêóþ. Íî
â ñëó÷àå ïîñòóëàòà ïðè÷èíû äåëî ñîñòîèò, ñîáñòâåííî, íå â òîì, ÷òîáû
äîêàçàòü, ÷òî äâèæèìîå âîîáùå èìååò ïðè÷èíó (÷òî äîëæíî áûòü ïîíÿò-
íî èç èíäóêöèè, èç îïûòà), íî ÷òî îíî íå ñëóæèò ïðè÷èíîé ñàìîìó ñåáå,
à ñêîðåå èìååò ïðè÷èíîé «÷òî-òî äðóãîå».

Äîïîëíåíèå

 ñâîåé ñòàòüå «Áåñêîíå÷íàÿ ïðè÷èííàÿ ðåãðåññèÿ» Ï. Áðàóí7 îáñóæ-

äàåò ðàííèå êðèòè÷åñêèå èíòåðïðåòàöèè, êîòîðûå îòíîñÿòñÿ ê òåêñòàì
Àðèñòîòåëÿ è Ôîìû ïî ýòîé òåìå. Îí íàõîäèò, ÷òî â êðèòèêå ìàëî óäåëÿ-
åòñÿ âíèìàíèÿ çíà÷åíèþ «êàóçàëüíàÿ ñåðèÿ, óïîðÿäî÷åííàÿ per se» è óêà-
çûâàåò íà îïðåäåëåíèå Äóíñà Ñêîòà ( Opus oxon. I, dist. II q.1): «Â ñóùíîñ-
òíî óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èíàõ âòîðè÷íàÿ çàâèñèò îò ïåðâîé èìåííî â àêòå
ïðè÷èíåíèÿ». Áðàóí ñïðàâåäëèâî çàùèùàåò àðèñòîòåëåâñêèé àðãóìåíò
(«Ìåòàôèçèêà» II 2) è ñîîòâåòñòâóþùèé â äîêàçàòåëüñòâå Ôîìû îò äâè-
æåíèÿ, ÷òî â ñëó÷àå áåñêîíå÷íîãî ðÿäà äâèæèìîãî è äâèæóùåãî, ãäå à ïðè-
âîäèòñÿ â äâèæåíèå îò b, b îò ñ, ñ îò d è ò.ä., âîïðîñ, ÷òî åñòü ïðè÷èíà
äâèæåíèÿ à, íå ìîæåò áûòü ðåøåí â äîñòàòî÷íîé ìåðå ïîñðåäñòâîì ïðè-
áàâëåíèÿ b, ïîñêîëüêó b íå åñòü èñòèííàÿ ïðè÷èíà: «âåäü êàê äîëãî íè
ïðîäîëæàëñÿ áû ðÿä, ìû íå íàõîäèì òîãî, ÷òî ðåàëüíî äâèæåò à ... Ðåã-
ðåññ, òàêèì îáðàçîì, ïîðî÷åí â òîì, ÷òî òðåáóåìîå îáúÿñíåíèå äâèæåíèÿ
à îòêëîíÿåòñÿ ñòîëü äîëãî, êàê äîëãî ïðîäîëæàåòñÿ ðÿä» (232). Îäíàêî ìíå
êàæåòñÿ, ÷òî è ñàì Áðàóí íå ïîëíîñòüþ èñ÷åðïàë îïðåäåëåíèå Ñêîòà per
se óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí; âåäü îí îðèåíòèðóåòñÿ (224 è äàëåå) âñåöåëî íà
ëèíåàðíûé ðÿä ìàòåðèàëüíûõ âåùåé, òàêèõ, êàê êàìåíü, ïàëêà, ðóêà, ñëå-
äóÿ ïðèìåðàì ó Àðèñòîòåëÿ, îäíàêî íå çàìå÷àÿ ïåðåõîäà îò áåçæèçíåííî-
ãî ê æèâîìó. Íî íàìåðåíèå Àðèñòîòåëÿ – ïåðåéòè ê äóøåâíîìó íà÷àëó
êàê ê ïðè÷èíå äâèæåíèÿ è äàëåå ê (òðàíñöåíäåíòíîé) ïðè÷èíå ýòîé ïðè-

122
÷èíû. Âåðòèêàëüíûé, ìåòàôèçè÷åñêèé ïîðÿäîê ïðè÷èí ó Àðèñòîòåëÿ è
Ôîìû Äóíñ Ñêîò óäà÷íî âûðàçèë êàê «ordo causarum*» èëè êàê «causae
per se ordinatae**». Ýòîò ïîðÿäîê âåñüìà îòëè÷åí îò ðÿäà âåùåé, êîòîðûå
èìåþò ïðè÷èíó è ñîó÷àñòâóþò â äâèæåíèè.  ordo causarum áîëåå âûñî-
êèå ïðè÷èíû ñîäåéñòâóåò â äåéñòâèè íèçøèõ, à ïåðâàÿ — âî âñåõ äðóãèõ.
È âñå ïðèõîäÿò ê îäíîìó ñîâìåñòíîìó äåéñòâèþ â îäíîâðåìåííîì Òå-
ïåðü. Ïîýòîìó â îäíîâðåìåííîñòè per se óïîðÿäî÷åííûõ ïðè÷èí è â íå-
âîçìîæíîñòè àêòóàëüíîé áåñêîíå÷íîñòè îáíàðóæèâàåòñÿ âàæíûé äîâîä
ïðîòèâ äîïóùåíèÿ, ÷òî ýòèõ ïðè÷èí — áåñêîíå÷íî ìíîãî; âåäü áåñêî-
íå÷íîñòü èìååò â ñåáå íå÷òî îò íåîïðåäåëåííîñòè è ïîòåíöèàëüíîñòè è
ñâÿçàíà ñ ìàòåðèàëüíîñòüþ, äâèæåíèåì è ïðîñòðàíñòâåííî-âðåìåííûì
ïðîòÿæåíèåì. Îäíàêî Áðàóí íå ïðèíèìàåò ýòîãî âî âíèìàíèå. Îí ñêî-
ðåå âûíîñèò ñóæäåíèå, «÷òî àðãóìåíò (â ïîëüçó ïåðâîé ïðè÷èíû) íå îñ-
íîâûâàåòñÿ íà ïðåäïîëîæåííîé îäíîâðåìåííîñòè ïðè÷èííîãî ðÿäà,
óïîðÿäî÷åííîãî per se. Ïîýòîìó îí íå ìîæåò áûòü ïðîñòî ïðèìåíåíèåì
õîðîøî èçâåñòíîãî ó÷åíèÿ Àðèñòîòåëÿ î òîì, ÷òî àêòóàëüíàÿ áåñêîíå÷-
íîñòü íåâîçìîæíà» (228-29).
Ìåíäèíã8 ïðåäñòàâëÿåò êàê îáùóþ ñõåìó ïÿòè (èëè, ïî ìåíüøåé
ìåðå, ïåðâûõ òðåõ) äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ñëåäóþùèé «àðãó-
ìåíò-ïàðàäèãìó» (15):
«1. Ïóñòü À – íåêîòîðîå äàííîå äåéñòâèå (íåêîòîðîå äàííîå îïûòà).
2. ÐÑ (ïðèíöèï ïðè÷èííîñòè).
3. Ñóùåñòâóåò ñóùíîñòü  («Â» — ëþáàÿ ñóùíîñòü, êîòîðàÿ ÿâëÿåò-
ñÿ ïðè÷èíîé À è íå åñòü À).
(èç (1) è (2))
4. Ñàìî  èëè èìååò ïðè÷èíó, èëè íå èìååò.
5. Åñëè  èìååò ïðè÷èíó, òî ñóùåñòâóåò ñóùíîñòü Ñ («Ñ» — ëþáàÿ
ñóùíîñòü, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé  è åñòü íå  ïî ÐÑ).
6 IR (ïðèíöèï áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà ïðè÷èí).
7. Ñëåäîâàòåëüíî, åñëè  èìååò ïðè÷èíó, òî èìååòñÿ ñóùíîñòü D
(«D» — ëþáàÿ ñóùíîñòü êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ ïðè÷èíîé — âîçìîæíî îòäà-
ëåííîé — Ñ, D è À, è êîòîðàÿ íå åñòü íè Ñ, íè Â, íè À, è íå ÑÂÀ, âçÿòûå
êàê åäèíûé îáúåêò, è ñàìî D íå èìååò ïðè÷èíû.)
Ñëåäîâàòåëüíî, ñóùåñòâóåò ïðè÷èíà, êîòîðàÿ ñàìà íå èìååò ïðè÷èíû.
8. Åñëè  íå èìååò ïðè÷èíû, òî  åñòü ïðè÷èíà, êîòîðàÿ íå èìååò
ïðè÷èíû.
9. Ñëåäîâàòåëüíî, åñòü ïðè÷èíà, êîòîðàÿ íå èìååò ïðè÷èíû (4, 7, 8)».
Äëÿ Ìåíäèíãà íåðâ äîêàçàòåëüñòâà çàêëþ÷àåòñÿ íå â «ïðèíöèïå äî-
ñòàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ», êàê äëÿ áîëüøèíñòâà ñîâðåìåííûõ òîìèñòîâ
(Ìàðèòåíà, Êîïëñòîíà, Õèò÷à, Ãè÷à), íî â äâóõ ïðèíöèïàõ — êàóçàëü-
íîñòè è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà ïðè÷èí, êîòîðûå, îäíà-
êî, ïðèìåíÿþòñÿ íåçàâèñèìî äðóã îò äðóãà. Ïîñëåäíèé ÿâëÿåòñÿ íåèç-

* ïîðÿäîê ïðè÷èí (ëàò.).

** ïðè÷èíû, óïîðÿäî÷åííûå ñàìè ïî ñåáå (ëàò.).
123
áûòî÷íûì è íåîáõîäèìûì äëÿ äîêàçàòåëüñòâà; áåç íåãî îíî íå äîñòèãà-
åò ïåðâîé ïðè÷èíû. Ðàâíûì îáðàçîì Ìåíäèíã ñ÷èòàåò ýòîò ïðèíöèï
óÿçâèìûì è òðèâèàëüíûì, è, òàêèì îáðàçîì, äëÿ íåãî îñòàåòñÿ îòêðû-
òûì, èìååò ëè «àðãóìåíò-ïàðàäèãìà» ñèëó äîêàçàòåëüñòâà èëè íåò.
Ìîå îòíîøåíèå ê èíòåðïðåòàöèè Ìåíäèíãà: ýëèìèíèðîâàòü ïðèí-
öèï äîñòàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ è îòäåëèòü åãî îò ïðèíöèïà êàóçàëüíîñòè
ïîæàëóé, íåâîçìîæíî. Äåéñòâèòåëüíî, íå êàæäàÿ ïðè÷èíà – äîñòàòî÷-
íàÿ; âåäü ñóùåñòâóþò âòîðè÷íàÿ è ïåðâàÿ. Íî â ïðèíöèïå êàóçàëüíîñòè
óæå çàêëþ÷åíî òðåáîâàíèå äîñòàòî÷íîé ïðè÷èííîñòè, êàê ýòî âûÿâëÿ-
åòñÿ êàê ðàç â àðãóìåíòå î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà: ïðè-
÷èíû, êîòîðûå îïÿòü-òàêè çàâèñÿò îò äðóãèõ, ïðîÿâëÿþòñÿ èìåííî êàê
íåäîñòàòî÷íûå, «âòîðè÷íûå», â òî âðåìÿ êàê òîëüêî ïåðâàÿ åñòü ïðè÷è-
íà â ïîëíîì, äîñòàòî÷íîì ñìûñëå. Íî òåì ñàìûì òàêæå ÿñíî, ÷òî àðãó-
ìåíò î íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà íå ìîæåò áûòü îòäåëèìûì
îò ïðèíöèïà êàóçàëüíîñòè è îò ïîäðàçóìåâàåìîãî â íåì ïðèíöèïà äîñ-
òàòî÷íîãî îñíîâàíèÿ: ïðè÷èíû, êîòîðûå óõîäÿò â áåñêîíå÷íîñòü â çàâè-
ñèìîì ðÿäó, âûÿâëÿþòñÿ, êàê ñêàçàíî, êàê âòîðè÷íûå, îïîñðåäóþùèå,
íå óäîâëåòâîðÿþùèå ïðèíöèïó êàóçàëüíîñòè. Òîëüêî ïåðâàÿ óäîâëåòâî-
ðÿåò åìó. (Ñð. âûøå ïðàâèëüíóþ èíòåðïðåòàöèþ ó Áðàóíà.) Ïðè îòäåëå-
íèè îáîèõ ïðèíöèïîâ – êàóçàëüíîñòè è íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî
ðåãðåññà, — «àðãóìåíò-ïàðàäèãìà» ðàñïàäàåòñÿ íà äâå ÷àñòè, ïåðâàÿ èç
êîòîðûõ îñòàåòñÿ ïðè ýìïèðè÷åñêèõ, ïðè÷èííûõ îòíîøåíèÿõ, à âòîðàÿ
íå ïðèõîäèò ñ ïðèíóäèòåëüíîé ñèëîé ê òðàíñöåíäåíòíîé, ïåðâîé ïðè-
÷èíå. Ïðèíöèï íåâîçìîæíîñòè áåñêîíå÷íîãî ðåãðåññà, îòäåëåííûé îò
ïðèíöèïà ïðè÷èííîñòè, îòêðûò âñåâîçìîæíîé êðèòèêå è íå èìååò ñèëó
äëÿ äîêàçàòåëüñòâà ñóùåñòâîâàíèÿ ïåðâîïðè÷èíû.

124
 Ïðèìå÷àíèÿ

1 Äèçúþíêöèè ÿñíî îïîçíàþòñÿ â òåêñòå âñÿêèé ðàç ïî «aut... aut». Ôîìà îò-
êðûòî ãîâîðèò òàêæå î disiunctio â S.c.G I 13, äîêàçàòåëüñòâî (2), â êîíöå.
2 Îòíîñèòåëüíî ýòîãî ñëåäóåò çàìåòèòü, ÷òî íèêàêîå äîêàçàòåëüñòâî (â òîì ÷èñëå
è äåäóêòèâíîå) íå ìîæåò ñîäåðæàòü â êà÷åñòâå ïîñûëêè ýêçèñòåíöèàëüíîå
âûñêàçûâàíèå â êà÷åñòâå ñâîåãî ïðåäìåòà; âåäü åãî ñóùåñòâîâàíèå äîëæíî
áûòü óæå èçâåñòíûì äî äîêàçàòåëüñòâà è áûòü ïðåäïîñûëêîé (ñð. Ââåäåíèå,
Ñ. 13–14).
3 Ýòà ïîñûëêà íàïîìèíàåò î âûñêàçûâàíèè Ôîìû â «òðåòüåì ïóòè», ÷òî íå âñÿ-
êîå ñóùåå – êîíòèíãåíòíî. Îäíàêî îíî íå îáðàçóåò âåðõíþþ ïîñûëêó òðå-
òüåãî ïóòè, íî ïîëó÷àåòñÿ èç äîïîëíèòåëüíîãî àðãóìåíòà, êîòîðûé èñêëþ÷èò
àëüòåðíàòèâó (èíäóêòèâíî ââåäåííîé) íèæíåé ïîñûëêè, êîòîðàÿ ãëàñèò: êîí-
òèíãåíòíûå âåùè â ìèðå èìåþò ïðè÷èíó ëèáî êîíòèíãåíòíóþ, ëèáî íåîáõî-
äèìóþ (ñì. Êîììåíòàðèé).
4 Fabro C. Il fondamento metafisico della IV via // Doctor Communis, 1965, S. 72.
5 Cit. op., S. 55.
6 Âåðâåéí â ñâîåé ðåöåíçèè (Verweyen H. // Theol. Revue 79, 1983, 215-217) êðè-
òè÷åñêè îòíîñèòñÿ ê òîìó, ÷òî ñîãëàñíî äàííîé íà ñòð. 104 èíòåðïðåòàöèè
ïîñòóëàò ïðè÷èíû âûâåäåí èíäóêòèâíûì ïóòåì; âåäü «èç èíäóêöèè ìîæåò
áûòü âûâåäåí ïðèíöèï, îáëàäàþùèé íå äîñòàòî÷íîé ìåòàôèçè÷åñêîé ñèëîé,
à òîëüêî âåðîÿòíîñòíîé äåéñòâåííîñòüþ» (216). Îäíàêî ýòî – ñîâðåìåííàÿ
êîíöåïöèÿ, íå ñîãëàñóþùàÿñÿ ñ êëàññè÷åñêîé èíäóêöèåé ó Ôîìû è Àðèñòî-
òåëÿ, êîòîðàÿ âåäåò îò îïûòà ê îáùåìó íåîáõîäèìîìó ïîíÿòèþ, êàê ðàç îòíî-
ñèòåëüíî ïðè÷èí.
Äëÿ Âåðâåéíà â ñõåìå äîêàçàòåëüñòâà îò äâèæåíèÿ íà ñòð. 105 «ïîñëåäîâàòåëü-
íîñòü ïîëîæåíèé II è I åäâà ëè ìîæåò áûòü âûâåäåíà èç òåêñòà» (217). Òåì íå
ìåíåå ÷èòàòåëü ìîæåò íàéòè åå ïðÿìî â òåêñòå. Ïîñûëêà II — «äâèæèìîå èìååò
ïðè÷èíîé (äâèæèìîå) äâèæóùåå» — ñîîòâåòñòâóåò: omne autem quod movetur,
ab alio movetur. Ïîñûëêà I — «äâèæèìîå äâèæóùåå èìååò ïðè÷èíîé...» — ñî-
îòâåòñòâóåò òîìó, ÷òî ñëåäóåò íåñêîëüêî íèæå (ïîñëå ïîÿñíÿþùåãî ôðàãìåí-
òà: Nihil enim... ab alio moveri): Si ergo id a quo movetur, moveatur, ñ ýëèìèíè-
ðîâàíèåì ðåãðåññà in infinitum â ñôåðå äâèæóùèõ ïðè÷èí. Åñëè æå îí âîçðà-
æàåò, ÷òî â ïîñûëêå II «íå ñëåäóåò ñðàçó ìûñëèòü äâèæèìîå äâèæóùåå» (217),
òî ÿ õîòåë áû, ñîãëàøàÿñü, äîáàâèòü — íî òàêæå îïðåäåëåííî è íå íåïîäâèæ-
íîå äâèæóùåå. Ïîñûëêà II çàêëþ÷àåò â ñåáå ïî ìåíüøåé ìåðå âîçìîæíîñòü,
÷òî äâèæóùåå íå åñòü óæå íåïîäâèæíîå, èíà÷å äîêàçàòåëüñòâî íå ìîãëî áû
ïðîäîëæàòüñÿ ïîñûëêîé I: si ergo id a quo movetur, moveatur... È ýòó èìïëè-
öèòíóþ âîçìîæíîñòü â ïîñûëêå II ÿ âûðàçèë ïîñðåäñòâîì ñêîáîê — (äâèæè-
ìîå).
Îòíîñèòåëüíî íåâîçìîæíîãî ñëåäñòâèÿ, ÷òî íå ñóùåñòâîâàëî áû äâèæèìîãî,
ïîÿñíÿåòñÿ âûøå (ñ. 106) â Êîììåíòàðèè — ýòî ïðîòèâîðå÷èëî áû ïîñûëêå
II. Âåðâåéí âûêàçûâàåò íåäîâîëüñòâî ýòèì è ïîïðàâëÿåò — äâèæèìîå «åñòü
òîëüêî ïðåäïîñûëêà äëÿ ïðèìåíåíèÿ ïîñûëêè II (ïîñòóëàòà ïðè÷èíû)» (217);
âåäü äëÿ íåãî, êàê óïîìÿíóòî âûøå, íå ìîæåò áûòü íèêàêîãî èíäóêòèâíîãî
ïåðåõîäà îò îïûòà â îòíîøåíèè äâèæèìîãî ê îáùåìó ïðè÷èííîìó ïðèíöè-
ïó. Íî êàê ðàç òàêîé ïåðåõîä ÿâíî ñîâåðøàåòñÿ â òåêñòå (èìåííî â òîì ïðîÿñ-

125
 íÿþùåì ôðàãìåíòå (Nihil enim ... ab alio moveri): Certum est enim, et sensu
constat, aliqua moveri in hoc mundo. Omne autem quod movetur, ab alio movetur...
Äâèæèìîå, ïîñòèæèìîå â îïûòå, âûñòóïàåò çäåñü ïðåäïîñûëêîé äëÿ ñàìîãî
ïîñòóëàòà ïðè÷èíû, à íå òîëüêî äëÿ åãî ïðèìåíåíèÿ.
7 Brown P. Infinite Causal Regression // Aquinas, Modern Studies in Philosophy (ed.
A. Kenny). London, 1969.
8 Manding B.O. An Analysis of the «quinque viae» (Diss. Syracuse Univ., Ph. D. 1977).

126
 Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàòåëüñêèõ òðóäîâ íà ðóññêîì
ÿçûêå*

1. Ïåðåâîäû

Ñóììû:
Ôîìà Àêâèíñêèé. [Ôðàãìåíòû èç «Ñóììû òåîëîãèè» è «Ñóììû ïðîòèâ
ÿçû÷íèêîâ», ïåð. Ñ.Ñ.Àâåðèíöåâà] // Áîðãîø Þ. Ôîìà Àêâèíñêèé.
Ì., 1966 (2-å èçä.: Ì., 1975). (Ïåðåèçäàíû â: Àíòîëîãèÿ ìèðîâîé
ôèëîñîôèè â 4 òò. Ò. 1. ×. 2. Ì.: Ìûñëü, 1969; à òàêæå â: Ñèìâîë.
¹ 33. Èþëü 1995. Ïàðèæ.)
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 1. Î ñâÿùåííîì
ó÷åíèè // Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð.
Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 8. Î ñóùåñòâîâàíèè
Áîãà â âåùàõ // Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð. Ò.Â.Àíòîíîâà
è Î.Ý.Äóøèíà).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè. [÷àñòü I]. Âîïðîñ 16. Îá èñòèíå //
Âåñòíèê ÐÕÃÈ ¹3, ÑÏá., 1999. (Ïåð. Ê.Â. Áàíäóðîâñêîãî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà Òåîëîãèè. [×àñòü I.] Âîïðîñ XVI. Îá Èñòèíå.
[Ãëàâû 1-3] // Ìåòàôèçè÷åñêèå èññëåäîâàíèÿ. ¹ 1. ÑÏá.,
1994.(Ïåð. Î.Ý.Äóøèíà).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè, ÷àñòü I, âîïð. 76, ñòàòüÿ 4. // Ëîãîñ,
¹2, Ì., 1991. (Ïåð. Ì.À.Ãàðíöåâà).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î íàïàäåíèè äåìîíîâ [Ñóììà òåîëîãèè, ÷àñòü I. Âîïðîñ
114] // ×åëîâåê. ¹ 5. Ì., 1999. Ñ. 86-99. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Ñóììà òåîëîãèè I-II. Âîïðîñ 18. Î áëàãå è çëå
ïðèìåíèòåëüíî ê ÷åëîâå÷åñêèì äåéñòâèÿì âîîáùå // Âîïðîñû
ôèëîñîôèè. Ì., 1997, ¹9 (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî).

Äèñêóññèîííûå âîïðîñû:
Ôîìà Àêâèíñêèé. Äèñêóññèîííûå âîïðîñû îá èñòèíå (Âîïðîñ 1, ãë. 4-9)
// Áëàãî è èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå ðåãóëÿòèâû.
(Ïîä ðåä. À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 171-191. (Ïåð.
Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. 14 ñòàòüÿ èç «Äèñêóññèîííîãî âîïðîñà î äóøå»
(Î áåññìåðòèè äóøè) // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé åæåãîäíèê’98.
Ì., 2000. (Ïåð. Ê.Â.Áàíäóðîâñêîãî).

Êîììåíòàðèè:
Ôîìà Àêâèíñêèé. Êîììåíòàðèé ê «Ôèçèêå» Àðèñòîòåëÿ. Êíèãà I,
Âñòóïëåíèå, Sent. 7-11. (Ôèçèêà 184à16-b14) // Ôèëîñîôèÿ
ïðèðîäû â Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 1. Ì., 1998. Ñ. 136-
139. (Ïåð. Ò.Þ. Áîðîäàé).

* Ñîñòàâèòåëü Ê.Â.Áàíäóðîâñêèé.

127
Äðóãèå ñî÷èíåíèÿ:
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î åäèíñòâå èíòåëëåêòà ïðîòèâ àâåððîèñòîâ // Áëàãî è
èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå ðåãóëÿòèâû. (Ïîä ðåä.
À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 192-214. (Ïåð. è ïðåäèñëîâèå
Þ.Â.Ïîäîðîãè).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î íà÷àëàõ ïðèðîäû // Âðåìÿ, èñòèíà, ñóáñòàíöèÿ. Ì.,
1991 (Ïåð. Â.Ï.Ãàéäåíêî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ïðàâëåíèè ãîñóäàðåé // Ïîëèòè÷åñêèå ñòðóêòóðû
ýïîõè ôåîäàëèçìà â Çàïàäíîé Åâðîïå 6-17 ââ. Ë.: Íàóêà, 1990.
(Ïåð., ïðåä., êîìì. Í.Á.Ñðåäèíñêîé).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ñìåøåíèè ýëåìåíòîâ // Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â
Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 2. Ì., 1999. (Ïåð. Â.Ï. Ãàéäåíêî).
Ôîìà Àêâèíñêèé. Î ñóùåì è ñóùíîñòè // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé
åæåãîäíèê-88. Ì., 1988. Ñ. 228-252. (Ïåð. Â.Å.Êóðàïîâîé,
ïðåäèñëîâèå À.Ë.Äîáðîõîòîâà).

2. Ñòàòüè è èññëåäîâàíèÿ

Àíäðååâà È.Ñ., Ïîïîâà À.À. Ôèëîñîôèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî â ñîâðåìåííûõ

çàðóáåæíûõ èññëåäîâàíèÿõ // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå
èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è
ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 85-113.
Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Äîêàçàòåëüñòâî áåññìåðòèÿ äóøè, ðàññìîòðåííîå ÷åðåç
ïðèçìó ôèëîñîôñêèõ ïåðñîíàëèé // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêàÿ
ïåðñîíàëèÿ: ìåòîäîëîãè÷ñêèå àñïåêòû. (Ìàòåðèàëû êîíôåðåíöèè
ìîëîäûõ ó÷åíûõ 2 äåêàáðÿ 1999 ã.). Ì., 1998. Ñ. 55-65.
Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Ê ïóáëèêàèè 14 âîïðîñà èç «Äèñêóññèîííûõ âîïðîñîâ
î äóøå» // Èñòîðèêî-ôèëîñîôñêèé åæåãîäíèê’98. Ì., 2000.
Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Ïðîáëåìû ýòèêè â «Ñóììå òåîëîãèè» Ôîìû
Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû ôèëîñîôèè. ¹ 9. Ì., 1997.
Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Îñíîâíûå ïîëîæåíèÿ òåîðèè «èñòèíû» ó Ôîìû
Àêâèíñêîãî // Áëàãî è èñòèíà: êëàññè÷åñêèå è íåêëàññè÷åñêèå
ðåãóëÿòèâû. (Ïîä ðåä. À.Ï.Îãóðöîâà.) Ì., 1998. Ñ. 159-170.
Áàíäóðîâñêèé Ê.Â. Äåìîíîëîãèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî // ×åëîâåê. ¹ 5. Ì.,
1999. C. 79-85.
Áåçàíñîí À. Çàïðåòíûé îáðàç. Ì., 1999. C. 173-181.
Áîðãîø Þ. Ôîìà Àêâèíñêèé. Ì., 1966. (2-å èçä.: Ì., 1975).
Áðîíçîâ À. Àðèñòîòåëü è Ôîìà Àêâèíàò â îòíîøåíèè ê èõ ó÷åíèþ î
íðàâñòâåííîñòè. ÑÏá. 1884.
Ãàéäåíêî Â.Ï. Î òðàêòàòå Ôîìû Àêâèíñêîãî De mixtione elementorum //
Ôèëîñîôèÿ ïðèðîäû â Àíòè÷íîñòè è â Ñðåäíèå âåêà. ×. 2. Ì., 1999.
Ãàéäåíêî Ï.Ï. Ïîíèìàíèå áûòèÿ ó Ôîìû Àêâèíñêîãî //
Çàïàäíîåâðîïåéñêàÿ ñðåäíåâåêîâàÿ ñëîâåñíîñòü. Ì., 1985. Ñ. 27-
31.

128
Ãåðòûõ Â. Ñâîáîäà è ìîðàëüíûé çàêîí ó Ôîìû Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû
ôèëîñîôèè. 1994. ¹ 1. Ñ. 87-101.
Æèëüñîí Ý. Ðàçóì è Îòêðîâåíèå â Ñðåäíèå Âåêà // Áîãîñëîâèå â êóëüòóðå
Ñðåäíåâåêîâüÿ. Êèåâ, 1992. Ñ. 5-48.
Æèëüñîí Ý. Òîìèçì. Ì., 2000.
Æèëüñîí Ý. Ôèëîñîô è òåîëîãèÿ. Ì., 1995.
Æèëüñîí Ý. Ôîìà Àêâèíñêèé [ðåôåðàò] // Ðàáîòû Ý. Æèëüñîíà ïî
êóëüòóðîëîãèè è èñòîðèè ìûñëè. Ðåôåðàòèâíûé ñáîðíèê. Âûï. I.
Ì. 1987.
Êà÷àíîâà È.Ì. Ôèëîñîôèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî // Âîïðîñû ôèëîñîôèè.
¹ 3. 1958.
[Êèìåëåâ Þ. À.] Ôîìà Àêâèíñêèé. Èíòåðïðåòàöèÿ è ðåöåïöèÿ.
Èññëåäîâàíèÿ è òåêñòû // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ
ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì.,
1979. Ñ. 174-182. [Ðåö. íà ñáîðíèê, ïîñâÿùåííûé 700-ëåòèþ ñî äíÿ
ñìåðòè Ôîìû Àêâèíñêîãî Thomas von Aquino. Interpretation und
Rezeption: Studien und Texte. (Hrsg. von W.P. Eckert). Mainz. 1974].
Êèðàáàåâ Í.Ñ. Àðàáî-ìóñóëüìàíñêàÿ ôèëîñîôèÿ â òðóäàõ Ôîìû
Àêâèíñêîãî // Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî
ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì.,
1979. Ñ. 114-125.
Êèðàáàåâ Í.Ñ. Âëèÿíèå àðàáî-ìóñóëüìàíñêîé ôèëîñîôèè íà çàïàäíî-
åâðîïåéñêóþ ìûñëü â ýïîõó ñðåäåíâåêîâüÿ // Ñîâðåìåííûå
çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê
îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 46-55.
Êîïëñòîí Ô.×. Àêâèíàò. Ââåäåíèå â ôèëîñîôèþ âåëèêîãî ñðåäíåâåêîâîãî
ìûñëèòåëÿ. Äîëãîïðóäíûé, 1999. (Ïåð. Â.Ï. Ãàéäåíêî).
Ìàëàøåíêî È.Å. Äàíòå è Ôîìà Àêâèíñêèé: Äâà ïîäõîäà ê ðåøåíèþ
âîïðîñà î ñîîòíîøåíèè ñâåòñêîé è äóõîâíîé âëàñòè // Âåñòíèê
ÌÃÓ. Ñåð. 7. Ôèëîñîôèÿ. 1980. ¹ 4.
Ìàðèòåí Æ. Êðàòêèé î÷åðê î ñóùåñòâîâàíèè è ñóùåñòâóþùåì //
Ìàðèòåí Æ. Ôèëîñîô â ìèðå. Ì., 1994.
Íåðåòèíà Ñ.Ñ. Âåðóþùèé ðàçóì. Ê èñòîðèè ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè.
Àðõàíãåëüñê, 1995. Ñ. 319-335.
Íîñîâ Í.À. Ôîìà Àêâèíñêèé è êàòåãîðèÿ âèðòóàëüíîñòè // Âèðòóàëüíàÿ
ðåàëüíîñòü. Ôèëîñîôñêèå è ïñèõîëîãè÷åñêèå ïðîáëåìû. Ì., 1997.
C. 68-85.
Ïàíîôñêèé Ý. Ãîòè÷åñêàÿ àðõèòåêòóðà è ñõîëàñòèêà // Áîãîñëîâèå â
êóëüòóðå Ñðåäíåâåêîâüÿ. Êèåâ, 1992. Ñ. 49-78.
Ïåòðîâ Ì.Ê. ßçûê, çíàê, êóëüòóðà. Ì., 1991.
Ñâåæàâñêè Ñ. Ñâÿòîé Ôîìà, ïðî÷èòàííûé çàíîâî // Ñèìâîë. ¹ 33. Èþëü
1995. Ïàðèæ, 1995.
Øðåéäåð Þ.À. Ó÷åíèå ñâ. Ôîìû Àêâèíñêîãî è ïðîáëåìû ñîâðåìåííîãî
îáùåñòâà // Òåîëîãèÿ. 1993. ¹ 1.

129
Øðåéäåð Þ.À. Ñâîáîäà êàê òâîð÷åñêàÿ îðèåíòàöèÿ â ìèðå // Âîïðîñû
ôèëîñîôèè. 1994. ¹ 1. Ñ. 85-86.
×åñòåðòîí Ã. Ñâÿòîé Ôîìà Àêâèíñêèé // ×åñòåðòîí Ã. Âå÷íûé ÷åëîâåê.
Ì., 1991.
[ßðóøèíà Ò.È.] Ôîìà Àêâèíñêèé â ôèëîñîôñêîì ðàçãîâîðå //
Ñîâðåìåííûå çàðóáåæíûå èññëåäîâàíèÿ ïî ñðåäíåâåêîâîé
ôèëîñîôèè. Ñáîðíèê îáçîðîâ è ðåôåðàòîâ. Ì., 1979. Ñ. 183-191.
[Ðåö. íà ñáîðíèê Thomas von Aquin im philosophischen Gespräch.
(Herausgegeben von W. Kluxen). Freiburg/München, 1975.]

3. Àâòîðåôåðàòû äèññåðòàöèé

Ãðåöêèé Ñ.Â. Ïðîáëåìû àíòðîïîëîãèè â ôèëîñîâñêèõ ñèñòåìàõ Èáí

Ñèíû è Ôîìû Àêâèíñêîãî. Äóøàíáå, 1990.
Äçèêåâè÷ Å.À. Ôèëîñîôñêî-ýñòåòè÷åñêèå âçãëÿäû Ôîìû Àêâèíñêîãî. Ì.,
1986.
Äóøèí Î.Ý. Èñòèíà è áûòèå â âûñîêîé ñõîëàñòèêå (Ôîìà Àêâèíñêèé è
Äóíñ Ñêîò). ÑÏá., 1992.
Ëóïàíäèí È.Â. Àòîìèçì è êîíòèíàóëèçì â ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè.
Ì., 1989.
Ñòîêÿëî Â. Ãíîñåîëîãèÿ Ôîìû Àêâèíñêîãî è åå èíòåðïðåòàöèÿ çàïàäíî-
ãåðìàíñêèìè íåîòîìèñòàìè. Ì., 1967.

4. Ó÷åáíàÿ ëèòåðàòóðà*

Ãàéäåíêî Â.Ï., Ñìèðíîâ Ã.À. Çàïàäíîåâðîïåéñêàÿ íàóêà â ñðåäíèå âåêà.

Ì., 1989.
Ãðàöèàíñêèé Ï.Ñ. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ïîëèòè÷åñêèå ó÷åíèÿ: Èñòîðèÿ è
ñîâðåìåííîñòü: Äîìàðêñèñòñêàÿ ïîëèòè÷åñêàÿ ìûñëü. Ì., 1976.
Êèìåëåâ Þ.À., Ïîëÿêîâà Í.Ë. Íàóêà è ðåëèãèÿ: èñòîðèêî-êóëüòóðíûé
î÷åðê. Ì., 1988. Ñ. 100-102, 107-109.
Êèìåëåâ Þ.À. Ôèëîñîôèÿ ðåëèãèè. Ì., 1998.
Êîïëñòîí Ô.×. Èñòîðèÿ ñðåäíåâåêîâîé ôèëîñîôèè. Ì., 1997. Ñ. 210-238.
Ëîñåâ À.Ô. Ýñòåòèêà Âîçðîæäåíèÿ. Ì., 1982. Ñ. 149-161.
Ìàéêà Þ. Ñîöèàëüíîå ó÷åíèå êàòîëè÷åñêîé öåðêâè. Ðèì, Ëþáëÿíà, 1994.
Ïîïîâ Ï.Ñ., Ñòÿæêèí Í.È. Ðàçâèòèå ëîãè÷åñêèõ èäåé îò àíòè÷íîñòè äî
ýïîõè Âîçðîæäåíèÿ. Ì., 1974.
Ðåàëå Äæ., Àíòèñåðè Ä. Çàïàäíàÿ ôèëîñîôèÿ îò èñòîêîâ äî íàøèõ äíåé.
Ò. 2. Ñðåäíåâåêîâüå. ÑÏá., 1994. Ñ. 133-149.
Ñîêîëîâ Â.Â. Ñðåäíåâåêîâàÿ ôèëîñîôèÿ. Ì., 1978.

* Ââèäó ñóùåñòâîâàíèÿ áîëüøîãî êîëè÷åñòâà ó÷åáíîé è ñïðàâî÷íîé ëèòåðàòó-

ðû, â ïóíêòàõ 4 è 5 óêàçûâàåòñÿ ëèøü íàèáîëåå îáøèðíûå è ïðèâîäÿùèå íàè-
áîëåå îðèãèíàëüíûé ìàòåðèàë ðàáîòû.

130
Øðåéäåð Þ.À. Ýòèêà. Ââåäåíèå â ïðåäìåò. Ì., 1998. (Ðàçäåë «Ñâîáîäà è
ìîðàëüíûé çàêîí â ó÷åíèè ñâ. Ôîìû Àêâèíñêîãî». Ñ. 70-89).

5. Ñïðàâî÷íàÿ ëèòåðàòóðà

Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ôèëîñîôñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé

ñëîâàðü. Ì., 1983 (2-å èçä. 1989). Ñ. 710-711.
Àâåðèíöåâ Ñ.Ñ. Ñóììà ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ. Ñóììà òåîëîãèè //
Ôèëîñîôñêèé ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì., 1989. Ñ. 636-637.
Ñòÿæêèí Í., Àâåðèíöåâ Ñ., Äðàãóí Á. Ôîìà Àêâèíñêèé // Ôèëîñîôñêàÿ
ýíöèêëîïåäèÿ â 5 ò. Ò. 5. Ì., 1970. Ñ. 380-382.
Ðàäëîâ Ý.Ë. Ôîìà Àêâèíàò // Õðèñòèàíñòâî. Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé ñëîâàðü
â 3 ò. Ò. 3. Ì., 1995. Ñ. 131-133.

131
 Áèáëèîãðàôèÿ

I. Èçäàíèÿ

Opera omnia. iussu impensaque Leonis XIII P.M. edita. (Editio Leonina) Roma. 1882.
Summa contra gentiles. Turin: Marietti. 1946.
Summa theologiae. Turin: Marietti. 1952.
Suma contra los Gentiles. Biblioteca de autores cristianos. (lateinisch-spanisch) Madrid.
1967.
Summa theologiae. Biblioteca de autores cristianos. Madrid. 1951.
Deutsche Thomas-Ausgabe (in über zwanzig Bänden). herausgegeben von Katholischen
Akademikerverband. Salzburg. 1933 ff.
Summe gegen die Heiden (Summa contra gentiles). 4 Bände herausgegeben von
K.Albert und P. Engelhardt O.P.. Bd. l. Darmstadt. 1974.

II. Ââîäíûå òðóäû î Ôîìå Àêâèíñêîì è ñáîðíèêè, ïîñâÿùåííûå

äîêàçàòåëüñòâàì áûòèÿ Áîãà

Grabmann M. Thomas von Aquin. Eine Einführung in seine Persönlichkeit und

Gedankenwelt. Köln, 1917.
Gilson E. Le thomisme. Paris, 1947.
Manser G.M. Das Wesen des Thomismus. Freiburg/Schweiz, 1949.
Chenu M.D. Introduction à l’étude de s. Thomas d’Aquin. Montréal-Paris, 1950.
Sertillanges A.D. Der hl. Thomas von Aquin. Köln2, 1954.
Meier H. Thomas von Aquin. Sein System und seine geistesgeschichtliche Stellung.
Paderbon2, 1961.
Aquinas. Modern Studies in Philosophy. Ed. A. Kenny. mit Beiträgen von D.Knowles.
P.Geach. McCabe. J.F.Ross. P.Brown, J.Salamucha, J.N.Deck, A.Kenny,
P.Sheehan, A.Donagan, G.G.Grisez. London, 1969.
Führt ein Weg zu Gott? Herausgegeben von Norbert Luyten. mit Beiträgen von
D.Dubarle, H.Dolch, H.Doms, N.A.Luyten, J.Meurers, B.Thum. Freiburg, 1972.
Thomas von Aquin im philosophischen Gespräch. Herausgegeben von W.Kluxen, mit
Beiträgen von W.Kluxen, B.Lakebrink, G.Verbeke, A.Kenny, G.Jüssen,
L.Honnefelder, J.P.Beckmann, G.Schrimpf, G.Wieland und einer
Gemeinschaftsarbeit des Bonner «Collegium Philosophicum». Freiburg, 1975.
Die Philosophie des Thomas von Aquin. In Auszügen aus seinen Schriften
herausgegeben von E.Rolfes und K.Bormann. Hamburg, 1977.
Thomas von Aquin (drei Bände). I: Chronologie und Werkanalyse (1978). II:
Philosophische Fragen (in Vorbereitungen). III: Philosophie und Praxis (in
Vorbereitungen). Herausgegeben von K. Benrath. Darmstadt.
Göllner R., Görtz H.-J., Kienzier Kl. Einladung zum Glauben. Freiburg, 1979.
Weisheipl J. Thomas von Aquin. Sein Leben und seine Theologie. Graz, 1980.

132
Doctor Communis (DC). Zwei Jahrgänge der Zeitschrift widmen sich dem Thema der
Gottesbeweise bei Thomas: Jahrgang 1954: Sulle .cinque vie’ di S. Tommaso,
Jahrgang 1965: De Deo in philosophia s. Thomae et in hodierna philosophia.
Quinque sunt viae // Studi tomistici, 9 (Actes du Symposium. Rolduc 1979. ed. L.
Eiders). Rom 1980.
L’existence de Dieu (ed. par le Collège dominicaine de théologie à La Sarte-Huy).
Tournai, 1963.

III. Îòäåëüíûå èññëåäîâàíèÿ, ñòàòüè

Allers R. Anselm von Canterbury. Leben und Lehre. Werke. Wien, 1936.
Antweiler A. Die Anfangslosigkeit der Welt nach Thomas von Aquin und Kant. Trier,
1961.
Baßler W. Die Kritik des Thomas von Aquin am ontologischen Gottesbeweis. Köln,
1970.
Beck H. Der Gott der Weisen und Denker. Aschaffenburg, 1970.
Bendiek J. Zur logischen Struktur der Gottesbeweise // Franzis-kanische Studien. 1956.
S. 1-38, 296-371.
Brandenstein B. v. Weg zur Gotteserkenntnis // Salzburger Jahrbuch für Philosophie
(9). 1965.
Brown P. Infinite Causal Regression // Aquinas, Modern Studies Philosophy. Edited
by A.Kenny. London, 1969. 214—236.
Brugger W. Summe einer philosophischen Gotteslehre. München, 1979.
Bruyges M. Exégèse de la «tertia via» de s. Thomas d’Aqu. // Revue de philosophie
(N.S.3), 1932. 113-146.
Chossat. Dieu // Dict. Théol. Cathol.. t.IV. p. l. c.942.
Clark B.L. Philosophical Arguments for God’s Existence // Sophia, 1964. 3 ff.
Copleston Fr. St. Thomas Aquinas: Proofs of God’s Existence. // A History of
Philosophy. vol. 2: Mediaeval Philosophy. New York, 1962. S. 55 ff.
Copleston Fr. Aquinas. London, 1955.
Gramer W. Gottesbeweise und ihre Kritik. Frankfurt am Mein, 1967.
Duquesne M. De quinta via. La preuve de Dieu par le gouvernement des choses // DC,
1965. 71-92.
Dyroff A. Der ontologische Gottesbeweis des hl. Anseimus in der Scholastik. Münster,
1928.
Fabro C. Sviluppo. significato e valore della IV via // DC, 1954. 71-109.
Fabro C. II fondamento metafisico della IV via // DC, 1965.49-70.
Finili A. Recent work on the Tertia via // Dominican Studies, 1954.
Garrigou-Lagrange Fr.R. Dieu, son existence et sa nature. Paris, 1950.
Garrigou-Lagrange Fr.R. La deuxieme preuve de l’existence de Dieu // DC, 1954.
28— 40.
Geny P. A propos des preuves thomistes de l’existence de Dieu // Revue de philosophie,
1924. 575-601.
Giacon C. Aicune osservazioni sulla III e IV via die S.Tommaso // DC, 1965.131-145.

133
Gregoire F. Essai d’une phénoménologie des preuves métaphysiques de Dieu (Questions
concernant l’existentialisme). Louvain, 1955.
Grunwald G. Geschichte der Gottesbeweise im Mittelalter. Münster, 1907.
Hemmerle Kl. Fragen nach Gott // Die Botschaft von Gott. Herausgegeben von
Kl.Hemmerle. Freiburg, 1974. S. 11-28.
Herrlin O. The Ontological Proof in Thomistic and Kantian Interpretation. Uppsala,
1950.
Hinske N. Teilhabe und Distanz als Grundvoraussetzung der Gottesbeweise des Thomas
von Aquin // Philosophisches Jahrbuch, 75 1968. 279-293.
Hirsch E.Chr. Das Ende aller Gottesbeweise? Hamburg, 1975.
Hirschberger J. Die Gottesbeweise: Vergängliches — Unvergängliches // Denkender
Glaube. Frankfurt av Mein, 1966. 101-149.
Huonder Qu. Die Gottesbeweise. Geschichte und Schicksal. Stuttgart, 1968.
degl’Innocenti V. La validità della .tertia via’ // DC, 1954. 41-70.
Kenny A. The Five Ways. London, 1969.
Kremer K. Gottesbeweise – ihre Problematik und Aufgabe. Ein Beitrag zum
Grundlagenproblem der Theologie; Trierer Theol. Zeitschrift (82) 1973. 321-
338.
Ders. (Hgg.). Metaphysik und Theologie (Einleitung. 1—11). Leiden (Brill), 1980.
Lobkowicz N. Wortmeldung (S. 241-256 Bemerkungen über Gottesbeweise). Graz
(Styria), 1980.
Lotz J.B. De secunda via S. Thomae Aqu. // DC, 1965. 39-40.
Lotz J.B. Zur Struktur der religiösen Erfahrung (Festschr. Guardini). Würzburg, 1965.
205-226.
Lotz J.B. Zur Struktur des Gottesbeweises. Theol. und Philos. 56, 1981. 481-506.
Manding B.O. An Analysis of the quinque viae. Diss. Syracuse University (Typoskript)
1977.
Maritain J. Approaches to God. New York, 1954.
Masi R. De prima via S. Thomae // DC, 1965. 3-37.
Mitterer A. Der Bewegungssatz (omne quod movetur, ab alio movetur) nach dem
Weltbild des hl. Thomas und dem der Gegenwart // Scholastik 1934. 372-399.
381-519.
Moreau J. Le Dieu des philosophes. Paris, 1969.
Parente P. La quinta via di s. Tommaso. Significato e valore // DC, 1954.110-130.
Pattin A. La structure de la Tertia via // DC, 1965. 253-258.
Pegis A.C. St. Anselm and the Argument of the «Proslogion» // Mediaeval Studies
XXVIII. Toronto, 1966.
Philippe M.D. La troisieme voie de s. Thomas // DC, 1965. 41-47.
Planty-Bonjour J.-P. Der Gottesbeweis aus den Seinsstufen // Philos. Jahrb.
69.1962.282-97.
Rivetti-Barbò Fr. La struttura logica della prima via per provare l’esistenza di Dio //
Rivista di filosofia neoscolast, 1960. 241-317.
Rolfes E. Gottesbeweise bei Thomas von Aquin und Aristoteles. Limburg, 1927.
Salamucha J. Dowod .ex motu’ na istienie boga. Analiza logiczna argumentacij sw.
Tomasza z Akw // Collectanea Theologica 1934. 53-92. — Àíãë. ïåð.: The
Proof ex motu for the Existence of God: Logical Analysis of St. Thomas’
Arguments // Aquinas. London, 1969.175-213.
134
Seidl H. Die aristotelischen Quellen der Transzendentalien-Aufstellung bei Thomas
von Aquin. De ver. 1.1 // Philosophisches Jahrbuch 80. 1973.166-171.
Seidl H. L’union mystique dans l’explication philosophique de Plotin // Revue Thomiste
85. 1985. 253-264.
Seidl H. Bemerkungen zur ‚quarta via‘ des Thomas von Aquin // Möglichkeit oder
Unmöglichkeit natürlicher Gotteserkenntnis heute (herausgegeben von Kl.
Kremer). Leiden, 1985. 52-72.
Schmucker J. Die primären Quellen des Gottesglaubens. Freiburg, 1967.
Siegmund G. Naturordnung als Quelle der Gotteserkenntnis. Neubegründung des
teleologischen Gottesbeweises. Fulda, 1950.
Siegmund G. Der Kampf um Gott. Buxheim, 1976.
Skoda Fr. Die sowjetrussische philosophische Religionskritik heute. Freiburg, 1968.
Söhngen G. Weisheit der Theologie durch den Weg der Wissenschaft // Mysterium
Salutis I. Kap. IV. S. 907 ff.
Stallmach J. Zur Problematik der .tertia, via’ der Gottesbeweise Thomas’ von Aquin /
/ Miscellanea mediaev. 1963. 380—385.
Verweyen J.M. Zur Logik der Gottesbeweise // Kant-Studien, 1918.302-327.
Weischedel W. Der Gott der Philosophen I und II. Darmstadt, 1972.
Weisheipl J. The Principle, omne quod movetur, ab alio movetur’ // Mediaeval Physics.
ISIS 1965. 26-45.
Weite B. Religionsphilosophie. Freiburg, 1978.
Weite B. Auf der Spur des Ewigen. Freiburg, 1965.
Williams C.J.F. Hie autem non est procedere in infinitum // Mind, 1960. 403-405.
Winance E. Le premier moteur // DC, 1954. 4—27.
Wuchterl K. Religion und Philosophie (UTB 1199). 1982.

135
 Ñîäåðæàíèå

ÂÂÅÄÅÍÈÅ .................................................................................................................4
I. Êðàòêèé îáçîð äîêàçàòåëüñòâ áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû
â îáåèõ «Ñóììàõ»................................................................................................... 4
II. Èíäóêòèâíàÿ ôîðìà äîêàçàòåëüñòâ
áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ...............................................................................................6
III. Êðèòèêà Ôîìîé àðãóìåíòà Àíñåëüìà ......................................................... 10
IV. Îíòîëîãè÷åñêèé ïîäõîä â äîêàçàòåëüñòâàõ
áûòèÿ Áîãà ó Ôîìû ............................................................................................. 16
V. Îòíîñèòåëüíî ïðèðàâíèâàíèÿ ìåòàôèçè÷åñêîé
ïåðâîïðè÷èíû ê Áîãó .......................................................................................... 20
ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ
ÄÎÊÀÇÀÒÅËÜÑÒÂÀ ÁÛÒÈß ÁÎÃÀ
 «SUMMA CONTRA GENTILES»
È «SUMMA THEOLOGIAE».................................................................................... 30
ÑÓÌÌÀ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊÎÂ
Êíèãà ïåðâàÿ .............................................................................................................. 32
Ãëàâà 10. Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ: òî, ÷òî Áîã åñòü,
íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, ïîñêîëüêó ýòî èçâåñòíî ñàìî ïî ñåáå ...................... 32
Ãëàâà 11. Îïðîâåðæåíèå ïðåäûäóùåãî ìíåíèÿ è ðàçðåøåíèå
ïðåäûäóùèõ äîâîäîâ ........................................................................................... 34
Ãëàâà 12. Î ìíåíèè ãîâîðÿùèõ, ÷òî òî, ÷òî Áîã åñòü,
íå ìîæåò áûòü äîêàçàíî, íî äîñòèãàåòñÿ òîëüêî âåðîé .................................... 38
Ãëàâà 13. Äîâîäû ê äîêàçàòåëüñòâó òîãî, ÷òî Áîã åñòü ...................................... 42
Ãëàâà 15. ×òî Áîã – âå÷åí ...................................................................................58
ÑÓÌÌÀ ÒÅÎËÎÃÈÈ
Âîïðîñ 2: Î Áîãå (åñòü ëè Áîã?), – ðàçäåëåííûé íà òðè ãëàâû .............................. 62
Ãëàâà 1. ßâëÿåòñÿ ëè ñàìî ïî ñåáå èçâåñòíûì òî, ÷òî Áîã åñòü ........................ 64
Ãëàâà 2. Äîêàçóåìî ëè òî, ÷òî Áîã åñòü .............................................................. 68
Ãëàâà 3. Åñòü ëè Áîã? ........................................................................................... 70
ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÏÐÎÒÈ ßÇÛ×ÍÈÊΠ(I 10-13 È 15) .............79
ÊÎÌÌÅÍÒÀÐÈÉ Ê ÑÓÌÌÅ ÒÅÎËÎÃÈÈ I 2, 1-3 ............................................. 96
Ïðèëîæåíèÿ ............................................................................................................. 113
Áèáëèîãðàôèÿ ïåðåâîäîâ è èññëåäîâàòåëüñêèõ òðóäîâ íà ðóññêîì ÿçûêå ........ 127
Áèáëèîãðàôèÿ .......................................................................................................... 132

136
Íàó÷íîå èçäàíèå

Ñåðèÿ «Ôèëîñîôñêàÿ êëàññèêà: íîâûå ïåðåâîäû»

ÔÎÌÀ ÀÊÂÈÍÑÊÈÉ

Äîêàçàòåëüñòâà áûòèÿ Áîãà â «Ñóììå ïðîòèâ ÿçû÷íèêîâ»

è «Ñóììå òåîëîãèè»

Óòâåðæäåíî ê ïå÷àòè Ó÷åíûì ñîâåòîì

Èíñòèòóòà ôèëîñîôèè ÐÀÍ

Õóäîæíèê: Þ.À.Àíîøèíà
Òåõíè÷åñêèå ðåäàêòîðû: Þ.À.Àíîøèíà, Í.Á.Ëàðèîíîâà
Êîððåêòóðà ïåðåâîä÷èêà

Ëèöåíçèÿ ËÐ ¹ 020831 îò 12.10.98 ã.

Ïîäïèñàíî â ïå÷àòü ñ îðèãèíàë-ìàêåòà 00.00.2000.
Ôîðìàò 60õ84 1/16. Ïå÷àòü îôñåòíàÿ. Ãàðíèòóðà Òàéìñ.
Óñë. ïå÷. ë. 4,28. Ó÷.-èçä. ë. 10,34. Òèðàæ 500 ýêç. Çàêàç ¹ 046.

Îðèãèíàë-ìàêåò èçãîòîâëåí â Èíñòèòóòå ôèëîñîôèè ÐÀÍ

Êîìïüþòåðíûé íàáîð Í.Á.Ëàðèîíîâà
Êîìïüþòåðíàÿ âåðñòêà: Þ.À.Àíîøèíà, Í.Á.Ëàðèîíîâà

Îòïå÷àòàíî â ÖÎÏ Èíñòèòóòà ôèëîñîôèè ÐÀÍ

119842, Ìîñêâà, Âîëõîíêà, 14