O'Zbekiston Respublikasi Xalq Ta'Lim Vazirligi: Fanidan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ
TA’LIM VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT

PEDAGOGIKA INSTITUTI
«FIZIKA O’QITISH METODIKASI» KAFEDRASI
«MEXANIKA»
FANIDAN
1-KURS
O’QUV USLUBIY
KOMPLEKS
Bilim sohasi: 100000 - Ta’lim

Ta’lim sohasi: 140000 - O’qituvchilar tayyorlash va
pedagogika fani
Ta’lim yo’nalishi: 5110200 – Fizika va astronomiyani o`qitish metodikasi
Nukus– 2015
O`quv uslubiy majmualarning namunaviy tarkibi
№ Tarkib mazmuni bet
1 O’quv dasturi
2 Ishchi dastur
3 Ta’lim texnologiyasi
4 Masalalar va mashqlar to’plami
5 Testlar
6 Nazorat uchun savollar
7 Umumiy savollar
8 Tarqatma materiallar
9 Glossariy
10 Referat mavzulari
11 Adabiyotlar ruyxati
12 Tayanch konspekt
13 O’quv materiallari( ma’ruza matni, o’quv qullanma)
14 Xorijiy manbalar
15 Kurs ishi mavzulari
16 Annotatsiya, tayach so’zlar
17 Mualliflar haqida ma’lumot
18 Foydali maslahatlar
19 Normativ hujjtlar
20 Baholash mezoni
kafedra mudiri: A. Kamalov

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
Рўйхатга олинди
БД-5110200-3.04 рақами
2011 йил “17” ноябрь
УМУМИЙ ФИЗИКА
ФАН ДАСТУРИ
Билим соҳаси: 100000 - Гуманитар
Таълим соҳаси: 110000 - Педагогика

Таълим йўналиши: 5110200 - Физика ва астрономия ўқитиш методикаси
Тошкент - 2011
Фаннинг ўқув дастури Олий ва ўрта махсус, касб-ҳунар таълими ўқув-
услубий бирлашмалари фаолиятини Мувофиқлаштирувчи Кенгашнинг 2011
йил «1» 11 даги «4» - сон мажлис баёни билан маъқулланган.
Фаннинг ўқув дастури Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

университетида ишлаб чиқилди.
Тузувчилар:
Ибрагимов Б. - «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси доценти,

ф-м.ф.н.
Махмудова Х.М. - «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси мудири
в/б, п.ф.н., доцент
Худойберганов А. - «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси
доценти, п.ф.н. доцент
Нуруллаев Б.- «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси доценти,
п.ф.н.
Раджабова О.С. - «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси
катта ўқитувчиси
Тақризчилар:
Бекмирзаев Р.- А.Қодирий номидаги Жиззах давлат педагогика институти

профессори,ф-м.ф.д.,профессор
Қурбонов М. – Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий
университети “Умумий физика, физика ўқитиш услубиёти”
кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди
Пўлатова Д.- Тошкент давлат юридик институти қошидаги Академик лицей
“Аниқ фанлар” кафедраси мудири, ф.м.ф.н., доцент
Фаннинг ўқув дастури Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

университети Илмий-услубий кенгашида тавсия қилинган (2011 йил «13» 10
даги «3» - сонли баённома)
Кириш
“Умумий физика” фани Механика, Молекуляр физика,
Электромагнитизм, Оптика, Атом, ядро ва элементар зарралар физикаси
бўлимларини ўз ичига олади.Ушбу фан 5110200 - физика ва астрономия
ўқитиш методикаси бакалавриат таълим йўналишида таҳсил ола
талабаларига “Умумий Физика” курси сифатида ўқитилади.
Ўқув фаниниг мақсади ва вазифалари
“Умумий физика” фанини ўқитишдан мақсад – талабаларда, бўлажак

физика ўқитувчисига зарур бўлган даражада макро ва микро дунёда содир
бўладиган ҳаракат ва унинг турлари хақида, модданинг хуссусиятлари ҳамда
макроскопик системаларнинг турли агрегат ҳолатлардаги физик хоссалари
(алоҳида жисм ва майдонлар учун) хақида тушунча бериш, электромагнит
нурланишга оид масалалар ва бошқа ҳодисаларни ўрганиш, электромагнит
майдон, унинг хусусиятлари, зарядланган зарралар билан ўзаро таъсири,
материянинг янги бир тури бўлган электромагнит майдонларнинг асосий
хоссалари, майдоннинг моддий мухитлар билан ўзаро таъсирлашуви ҳақида
билимлар бериш ,оптик ҳодисалар ва қонунлар,атом,ядро ва элементар
зарралар физикаси ҳақида феноменологик билим, кўникма ва малакаларни
шакллантиришдир.
Фаннинг вазифаси - талабаларга умумий физикага доир амалий ва
лаборатория машғулотларида ўзлаштирилган барча мавзулар бўйича
масалалар ечиш, лаборатория ишларини ташкил қилиш, ўтқазиш ва ҳисоб
китоб ишларини бажариб, уларга доир хулосалар чиқара олиш, физикавий
қонуниятларини муносабатлари тўғри аниқлаш каби вазифаларни
ўргатишдан иборат.
Фан бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакасига

қўйиладиган талаблар
“Умумий физика” фани бўйича талабаларнинг билимига қўйиладиган
талаблар: Физика курсини ўзлаштириши жараёнида амалга ошириладиган
масалалар доирасида бакалавр:
- ҳаракат турлари бўйича кинематика ва динамика қонунлари; статика
ва мувозанат турлари; жисмларнинг механик энергияси ва импульси; махсус
нисбийлик назарияси элементлари ҳақидага маълумотларни, гидро ва
аэродинамика элементлари; молекуляр кинетик назария ва термодинамика
асослари, агрегат холатларини, электр ва магнит майдонидаги ҳодисалар;
электромагнит индукцияси хуссусиятлари; механик ва электромагнит
тебранишлар ва тўлқинлар физикасини, механик ва электромагнит
тебранишлар ва тўлқинлар; геометрик оптика, фотометрия, тўлқин оптикаси
ва нурланиш хуссусиятларини, атомларнинг тузилиши ва микродунё
физикаси; атом ядроси ва элементар зарралар физикасини билиши керак.
-талаба физика курсининг бўлимларига доир амалий машғулотларида
ўзлаштирилган барча мавзулар бўйича масалалар ечиш, лаборатория
ишларини ташкил қилиш, ўтқазиш ва ҳисоб китоб ишларини бажариб, уларга
доир хулосалар чиқара олиш, физикавий қонуниятларининг муносабатларини
тўғри аниқлаш каби кўникмаларга эга бўлишлари керак.
- талаба физикавий қонуниятларини ўзлаштириш, амалий машғулотларни
бажариш, ўтқазиш ва кейинги педагогик фаолиятларида қўллаш
малакаларига эга бўлиши керак.
Фаннинг ўқув режасидаги бошқа фанлар билан ўзаро боғлиқлиги ва
услубий жиҳатдан узвий кетма-кетлиги
Умумий физика фани физиканинг унинг барча бўлимлари: назарий
физика, асторономия, астрофизика билан ўзаро боғлиқ, ҳамда олий
математика, информатика ва ахборот технологиялари, кимё,
биология,география каби табиий-илмий фанлар билан узвий боғланган,
шунингдек талабанинг ушбу фанлардан етарли билим ва кўникмаларга эга
бўлишлиги талаб этилади.
Фаннинг таълимдаги ўрни

Умумий физикани ўзлаштирган талаба макро ва микро дунёда содир
бўладиган ҳаракат ва унинг турлари хақида феноменологик билим, кўникма
ва малака ларга эга бўлади, янги ахборот технологияларини қўллаб, олган
билимлари педагогик ва илмий фаолиятида қўллайди.
Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар

Умумий физика фанини ўқитишда таълим технологиялари, электрон
плакатлар, тарқатма материаллар, электрон дарсликлар ва қўлланмалар,
виртуал лабораториялар, интернет маълумотлари, локал тармоқдаги турли
ўқув, илмий билимни назорат қилиш бўйича маълумотлар жамламасидан
фойдаланилади. Мустақил таълим, ақлий ҳужум, вазиятли масалаларни
ечиш, дисскусия, ролли ўйинлар, рефератлар ёзиш каби педагогик усуллар
билан фаннинг ўқитилиши амалга оширилади.
Асосий қисм
Механика
Моддий нуқта кинематикаси. Механик ҳаракат. Фазо ва вақт. Саноқ
системаси. Ҳаракатнинг нисбийлиги. Моддий нуқта, траектория, йўл ва
кўчиш. Физик катталиклар. Ўлчов бирликлари. Тўғри чизиқли текис ҳаракат.
Тезлик. Тўғри чизиқли нотекис ҳаракат. Тезланиш. Ернинг тортишиш
майдонидаги ҳаракат. Моддий нуқтанинг айлана бўйлаб ҳаракати. Бурчак
тезлик. Бурчак тезланиш. Нормал ва тенгенциал тезланишлар. Моддий нуқта
динамикаси. Ньютон қонунлари Галилейнинг нисбийлик принципи. Кинетик
ва потенциал энергия. Энергия ва импульснинг сақланиш қонунлари.
Потенциал ва нопотенциал кучлар. Моддий нуқталар системасининг
ҳаракати. Массалалар маркази. Ўзгарувчан массали жисм ҳаракати. Реактив
ҳаракат. Мешчерский тенгламаси. Эластик ва ноэластик тўқнашишлар. Бутун
олам тортиш қонуни. Кеплер қонунлари. Гравитацион майдонда бажарилган
иш. Космик тезликлар. Вазнсизлик. Ишқаланиш кучлари. Стокс формуласи.
Эластиклик кучлари. Ноинерциал саноқ системаларидаги ҳаракат. Кориолис
кучи. Махсус нисбийлик назарияси (МНН) элементлари. Лоренц
алмаштиришлари. Тезликларни қўшишнинг релятивистик қонуни.
Релятивтик механикада импульс ва энергия. Масса билан энергия орасидаги
боғланиш. МНН да тўлиқ энергия. МНН да энергия ва импульснинг
сақланиш қонуни. Қаттиқ жисм механикаси. Суюқликлар механикаси.
Механик тебранишлар. Тебранишларни қўшиш. Сўнувчи тебранишлар.
Мажбурий тебранишлар. Резонанс. Механик тўлқинлар. Тўлқин тенгламаси.
Тўлқин энергияси ва интенсивлиги. Фазовий ва группавий тезликлар. Умов
вектори. Тўлқин интерференцияси. Турғун тўлқин. Акустика. Ультратовуш ва
инфратовуш.
Молекуляр физика
Температура ва термодинамик мувозанат. Идеал газ қонунлари.
Термодинамика қонунлари. Адиабатик жараён. Политропик жараён.
Карнонинг идеал иссиқлик машинаси. Карно циклининг фойдали иш
коэффициенти. Клаузиус тенгсизлиги. Энтропия. Энтропия ва эҳтимоллик.
Энтропия ва тартибсизлик. Термодинамик функциялар. Энтропия, энталпия,
эркин энергия, Максвелл муносабатлари, Жоуль-Томсон эффекти.
Термодинамик метод. Клапейрон-Клаузиус тенгламаси. Тўйинган сув буғи
босимининг температурага боғланиши. Статистик тақсимот. Эҳтимол
назариясининг элементлари. Ўртача катталикларни аниқлаш. Флуктуация ва
дисперсия. Тақсимот функцияси. Диффузия ҳодисаси. Иссиқлик
ўтказувчанлик. Иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентини аниқлаш. Дюар
идишлар. Реал газлар. Реал газларнинг ички энергияси. Суюқликларнинг
хоссалари. Сирт таранглик. Фаза ва фазавий ўтишлар. Сублимация.
Буғланиш ва конденсация. Ҳавонинг намлиги. Гидрометрлар. Эриш ва
қотиш. Учланма нуқта. Моддаларнинг молекуляр кинетик назарияси.
Эркинлик даража. Броун ҳаракати. Гаусс тақсимоти. Иссиқлик сиғими.
Дюлонг-Пти қонуни, Планк формуласи. Чегаравий ҳолатлар. Макроскопик
система ва унинг турлари. Мувозанатли ва номувазанатли ҳолатлар.
Системанинг микроҳолатлари. Статистик физиканинг асосий тушунчалари ва
принциплари. Вақт ва ансамбл бўйича ўртачалаш. Флуктация. Мувозанатли
ҳолат. Термодинамик эҳтимоллик. Статистик вазн. Микроканоник, каноник
ва катта каноник тақсимот функциялари ифодалари.
Электромагнитизм
Зарядлар ва зарядларнинг электр майдони. Электростатик майдони
кучланганлиги. Электр майдонлари учун суперпозиция принципи. Боғланган
зарядлар ва злектр индукция вектори. Электр дипол майдонининг
кучланганлиги. Майдон кучланганлигини оқими. Остроградский – Гаусс
теоремаси. Электр майдони ва иш. Электр майдон потенциали.
Эквипотенциал сиртлар. Майдон кучланганлиги ва потенциал орасидаги
боғланиш. Электр сиғими. Зарядланган конденсатор энергияси. Зарядлар
системасининг энергияси. Мухитлар чегарасидаги электр майдони.
Диэлектриклар. Қутбланиш вектори. Доимий ток қонунлари. Занжирнинг бир
қисми учун Ом қонуни. Ток зичлиги ва Ом қонунининг дифференциал
кўриниши. Жоуль–Ленц қонуни. Ўзгармас ток занжиридаги иш ва қувват.
Кирхгофф қоидалари. Металларнинг ўтказувчанлиги. Металлардаги электр
ўтказувчанлиги билан иссиқлик ўтказувчанлиги орасидаги боғланиш:
Видеман-Франц қонуни. Ўта ўтказувчанлик. Контактдаги электр ҳодисалар.
Контакт потенциаллар айирмаси. Термоэлектр ходисалар. Электрон эмиссия.
Электронларнинг чиқиш иши. Тўйиниш токи. Богославский-Ленгмюр
формуласи. Тўйиниш токи. Ярим ўтказгичлар. Ярим ўтказгичлардаги контакт
ходисалар. Ярим ўтказгичли электрон приборлар ва микросхемалар.
Газлардаги электр токи. Ионланиш ва рекомбинация. Плазма. Фарадейнинг
электролиз қонуни. Электролитик диссоцация. Ионлар ҳаракатчанлиги.
Электролит ўтказувчанлиги учун Ом қонуни. Токларнинг магнит майдони.
Био-Савар-Лаплас қонуни. Магнит майдонининг уюрмавий характери. Ёпиқ
сирт орқали магнит майдон индукцияси оқими. Тўлиқ ток қонуни. Соленоид
ва тороид магнит майдони. Лоренц кучи. Электроннинг солиштирма
зарядини аниқлаш. Холл эффекти. Берк контур. Диамагнит, парамагнит ва
ферромагнитлар. Консерватив куч. Фарадей электромагнит индукция қонуни.
Индукцион электр юритувчи куч. Ленц қоидаси. Ўзиндукция ва ўзаро
индукция ҳодисаси. Индуктивлик. Магнит майдон энергияси ва унинг
зичлиги. Ўзгарувчан ток қонунлари. Уч фазали ток. Конденсатор ва
индуктивликдаги токлар.
Оптика
Ёруғлик тўлқинлари. Ёруғлик тўлқинининг қўриниш соҳаси. Ёруғлик
тўлқинларини қайд қилувчи асбоблар. Чизиқли ва ночизиқли оптика.
Фотометрия асослари. Нурланиш. Равшанлик. Ёритилганлик. Ёруғлик оқими.
Ёруғлик кучи. Фотометрлар. Ёруғликнинг электромагнит табиати. Муҳитда
электромагнит тўлқинларнинг тезлиги. Электромагнит тўлқинларнинг
кўндаланглиги. Ёруғлик тўлқининг фазовий ва тўдавий тезликлар орасидаги
боғланиши. Спектрал чизиқ кенглиги. Икки муҳит чегерасида ёруғлик
тўлқинининг қайтиши ва синиши. Ферма тамойили. Тўла ички қайтиш.
Толали оптика. Рефрактомер. Ёруғликнинг қутбланиши. Малюс қонуни.
Брюстер қонуни. Ёруғликнинг иккиланиб синишини кузатиш. Бир ва икки
ўқли кристаллар. Оддий ва оддий бўлмаган тўлқинлар. Қутблантиргичлар.
Компенсаторлар. Ёруглик интерференцияси. Когерент ва нокогерент
тўлқинлар. Фазалар фарқи. Ясси паралел пластинка ёрдамида
интерферинцион манзара ҳосил қилиш. Ўзгарувчан қалинликдаги, понадаги
интерференцион манзара. Ньютон ҳалқаси. Ёруғлик дифракцияси. Гюйгенс-
Френель тамойили. Френель зоналари. Фраунгофер дифракцияси.
Дифракцион панжара. Интенсивликларнинг тақсимоти. Геометрик оптика.
Қайтиш қонуни. Ясси, қавариқ, ботиқ кўзгу. Ёруғликнинг синиши. Призма.
Линза. Аберрация. Хроматик аберрация. Сферик аберрация. Астигматизм,
кома, дисторция. Оптик асбоблари. Ёруғлик дисперцияси. Нормал ва
Аномал дисперция. Дисперция тенгламаси. Ёруғликнинг сочилиши.
Атом, ядро ва элементар зарралар физикаси
Атом тузилиши. Франк-Герц тажрибалари. Водород атомининг
спектрал сериялари. Водород атомининг Бор назарияси. Энергетик сатҳлар
диаграммаси. Тўлқинлар суперпозицияси. Фазавий ва группавий тезликлар.
Луи-де-Бройль гипотезаси. Дэвисон-Жермер тажрибаси ва бошқа
тажрибалар.. Ноаниқлик муносабатлари. Тўлқин функция ва унинг
статистик талқини. Штерн-Герлах тажрибаси. Электрон спин тушунчаси.
Атом ташқи магнит майдонида. Зееман эффекти. Атомдаги электрон
сатҳларининг Лэмб силжиши. Атом ядросининг тузилиши. Изотоп, изобар,
изотон, изомер ва «кўзгу» ядролар. Ядро радиуси ва уни ўлчаш усуллари.
Ядронинг боғланиш ва солиштирма боғланиш энергиялари. Ядро моделлари.
Радиоактивлик. Радиоактивлик емирилиш қонуни. Радиоактив оилалар.
Сунъий радиоактивлик. α– емирилиш. β- емирилиш γ – емирилишнинг
энергетик спектри ва нейтрино гипотезаси. Ядро изомерияси. Ядровий
нурланиш дозиметрияси. Ядро реакцияси. Ядро реакцияси учун сақланиш
қонунлари. Оғир ядроларнинг бўлиниши. Занжир реакциялари. Ядро
реактори. Термоядро реакциялари. Атом бомбаси. Тезлаткичлар ва
уларнинг турлари. Элементар зарраларни қайд қилувчи асбоблар.
Элементар зарралар ва уларни характерловчи катталиклар. Элементар
зарралар физикасида сақланиш қонунлари. Кварклар. Глюонлар.
Фундаментал таъсирлашув турлари. Буюк бирлашиш.
Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар

Амалий машғулотда талабалар асосий мавзуларга оид масалалар ечишни
ўрганадилар.
Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кафедра
профессор- ўқитувчилари томонидан кўрсатма ва тавсиялар ишлаб
чикилади. Унда талабалар асосий маъруза мавзулари бўйича олган билим ва
кўникмаларини амалий масалалар ечиш оркали янада бойитадилар.
Шунингдек, дарслик ва ўқув қўлланмалар асосида талабалар билимларини
мустаҳкамлашга эришиш, тарқатма материаллардан фойдаланиш, илмий
мақолалар ва тезисларни чоп этиш орқали талабалар билимини оширқш,
масалалар ечиш, мавзулар бўйича кўргазмали қуроллар тайёрлаш ва
бошқалар тавсия этилади.
Амалий машғулотларнинг тахминий тавсия этиладиган мавзулари:

Механика
Тўғри чизиқли текис ҳаракат. Моддий нуқта кинематикаси. Тезлик.
Тўғри чизиқли нотекис ҳаракат. Тезланиш. Ҳаракатнинг
нисбийлиги.Жисмларнинг эркин тушиши. Юқорига тик отилган жисмнинг
ҳаракати.Горизонтал отилган жисмнинг ҳаракати. Горизонтга бурчак остида
отилган жисмнинг ҳаракати.Моддий нуқтанинг айлана бўйлаб текис
ҳаракати. Айлана бўйлаб нотекис ҳаракат. Бурчак тезлик. Бурчак
тезланишАйланишлар сонини аниқлаш. Нормал ва тангенциал
тезланишлар.Моддий нуқта динамикаси. Ньютоннинг биринчи қонуни. Куч
ва масса. Ньютоннинг иккинчи қонуни.Жисм импульси. Импульснинг
сақланиш қонуни. Ишқаланиш кучи.Жисмнинг қия текислигидаги ҳаракати.
Ўзаро боғланган жисмларнинг ҳаракати.Механик иш ва қувват. ФИК.
Кинетик ва потенциал энергия. Энергиянинг сақланиш қонуниЭластик ва
ноэластик тўқнашувлар. Куч импульси.Энергиянинг сақланиш ва айланиш
қонунини эластик ва ноэластик тўқнашувларга тадбиқи.Оғирлик кучи. Жисм
оғирлиги. Вазнсизлик.Ноинерциал саноқ системасидаги ҳаракат. Инерция
кучлари.Эластиклик кучлари. Эластиклик кучлари бажарган иш.Эркин
тушиш тезланишини баландликка боғлиқлиги. Космик тезликлар.Махсус
нисбийлик назарияси. Эйнштейн постулатлари. Релятивистлик тезлик ва
импульс. Масса ва энергия орасидаги боғланиш. МНН да энергия ва
импульснинг сақланиш қонуни.Қаттиқ жисм механикаси. Қаттиқ жисмнинг
айланма ҳаракати. Куч моменти. Инерция моменти.Айланма ҳаракат
қилаётган жисмнинг кинетик энергияси. Физик маятник.Газлар ва
суюқликлар механикаси. Суюқлик ва газларда босим. Узлуксизлик
тенгламаси. Бернулли тенгламаси. Пуазейль формуласи Тебранишлар ва
тўлқинлар. Тебранишлар даври, частотаси. Гармоник тебранишлар.
Тебранувчи моддий нуқтанинг тезлиги ва тезланиши. Тебранаётган моддий
нуқтанинг кинетик ва потенциал энергияси. Тебранишларни қўшиш.Механик
тўлқинлар. Тўлқин тенгламаси. Тўлқинни тарқалиш тезлиги. Товуш
тўлқинлари.
Идеал газнинг ҳарорати, босими ва ҳажмини аниқлашга доир масалалар
ечиш. Термодинамика биринчи қонунинг изо жараёнларда бажарилган ишга
қўллаш. Ички энергии ва иссиқлик сиғимини ҳисоблашга доир масалалар
ечиш. Моддаларнинг молекуляр кинетик назариясига оид масалалр ечиш.
Ўртача квадратик силжишларга доир масалалар ечиш. Газ молекулалари
ички энергиясининг эркинлик даражаларика кўра тақсимланиши. Ўртача
арифметик тезлик, ўртача квадратик тезлик ва эҳтимол тезликларни
аниқлашга доир масалалар ечиш. Иссиқлик машиналалрининг Ф.И.К. ни
аниқлашга доир масалалар. Иссиқлик машиналари. Термодинамиканинг
иккинчиқ қонунига доир масалалар ечиш. Энтропиянинг ўзгаришини
аниқлашга доир масалалар ечиш. Адиабатик жараён. Эҳтимол ва
терможинамик циклга оид масалалар ечиш. Больцманнинг барометрик
тенгламасига оид масалалар ечиш. Максвелл тезликлар тақсимотига доир
масалалар ечиш. Браун ҳаракатига доир масалалар ечиш. Максвелл тезлик
компоненталарига доир масалалар ечиш. Бернулли тенгламасига доир
масала. Тирқишдан оқиб чиқаётган сувнинг (газнинг) тезлигини аниқлаш.
Квант статистикасига доир масала. Ферми – Дирак ва Бозе – Эйнштейн
ифодаларининг Т  0 ва Т  0 даги таҳлили. Молекулалар эркин югуриш йўли
ва вақт бирлиги ичидаги тўқнашишлар сонини ҳисоблаш. Диффузия оқими.
Стационар ва ностационар диффузия коэффициентларини ҳисоблаш. Ички
ишқаланиш коэффициенти ва ҳаракат миқдори оқимини ҳисоблаш. Иссиқлик
оқими ва иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентини аниқлаш. Реал газнинг
ички энергиясини аниқлашга доир масала. Критик параметрларни аниқлашга
доир масала. Критик коэффициентни Клаузиус, Дитеричи ва Ван-Дер-Вааль
тенламаларидан фойдаланиб ҳисоблаш. Суюқликларнинг сирт таранглик
коэффициентига ва капилляр ходисага доир масалалар ечиш (Лаплас
формуласи). Кристалл панжара параметрларини ва қаттиқ жисмнинг
иссиқлик сиғимларини аниқлашга доир масалалар ечиш (Дюлонг – Пти ва
Планк формулаларига доир).
Зарядлар ва зарядларнинг электр майдони. Майдон кучланганлигини
оқими. Электр майдони ва иш. Электр сиғими. Мухитлар чегарасидаги
электр майдони. Доимий ток қонунлари. Кирхгофф қоидалари.
Эритмаларнинг электр хоссалари. Токларнинг магнит майдони. Магнит
майдонининг уюрмавий характери. Фарадей электромагнит индукция
қонуни.Ўзгарувчан ток қонунлари. Металларнинг ўтказувчанлиги.
Контактдаги электр ҳодисалар. Ярим ўтказгичлар. Электрон эмиссия.
Газлардаги электр токи. Уч фазоли ток.
Электродинамиканинг математик аппарати. Лоренц кучи ва циклотрон
частотага оид мисоллар. Кулон ва Био-Савар-Лаплас қонунларига оид
мисоллар. Лаплас ва Пуассон тенгламаларини ечишга оид мисоллар.
Стационар токлар майдонига оид мисоллар. Зарядлар системаси
нурланишига оид мисоллар. Нурланиш чизигининг кенглигига оид мисоллар.
Чизиқли ўтказгачларда квазистационар токларга оид мисоллар.
Тезликларни қўшишга оид мисоллар. Вақт ва узунлик масштаблари
нисбийлигига оид мисоллар. Эйнштейн формуласи Е=mc2 тадбиқига оид
мисоллар.
Оптика
Ёруғлик оқимини қайд қилувчи асбоблар. Кўриниш функцияси.
Асбобларнинг ўлчаш чегараси, сезгирлиги ва хатолиги.
Фотометрия асослари. Энергетик ва фотометрик катталиклар. Нурнинг
оқими, равщанлик, ёритилганлик. Ёруғлик кучи.
Ёруғликнинг электромагнит табиати. Ёруғлик тўлқинининг
муҳитда тарқалиш тезлиги. Кўндаланг тўлқинлар. Ёруғлик тўлқинининг
фазовий ва тўдавий тезликлари. Спектрал чизиқ турлари.
Ёруғликнинг қайтиши ва синиши. Ёруғлик тўлқинининг қайтиши ва
синиши. Ёруғликнинг ютилиши. Қайтган ва синган ёруғлик тўлқинининг
интенсивликлари. Ёруғликнинг қутбланиши. Малюс қонуни. Брюстер
қонуни. Ёруғликнинг қутбланиш даражаси. Ёруғликнинг интерференцияси.
Чизиқли оптикадан суперпозиция принципи. Интерференцион манзарада
тўлқинларнинг йўллари фарқи. Интерференцион манзарани кузатиш шарти.
Интерференцион манзаранинг кенглиги. Ясси параллел пластинка ёрдамида
интерференцион манзарани кузатиш. Понада интерференцион манзарани
кузатиш. Ньютон халқалари.
Ёруғлик дифракцияси. Натижавий амплитуда. Френель зонаси.
Доиравий тўсиқ ва тирқиш ёрдамида дифракцияни кузатиш. Битта тирқишли
дифракция. Минимум ва максимум шарти. Икки тирқишли дифракция. Кўп
тирқишли дифракция ва дифракцион панжара. Геометрик оптика. Қайтиш ва
синиш қонунлари. Ясси кўзгу. Қавариқ ва ботиқ кўзгулар. Ясси параллел
шиша. Призма. Қавариқ линза. Линзани катталаштириш. Линза фокус
масофасини аниқлаш. Буюм ва тасвир вазиятини аниқлаш. Сферик ва
хроматик аберрация. Оптик асбоблар. Проекцион аппарат. Фотоаппарат.
Лупа. Кўриш бурчаги. Микроскоп. Телескоп. Ёруғлик дисперцияси. Нормал
дисперция. Дисперция тенгламаси. Спектрал анализ. Чиқариш ва ютилиш
спектрлари.
Атом,ядро ва элементар зарралар
Электромагнит нурланишнинг квант табиати. Атом моделлари. Водород
ва водородсимон атомлар. Зарраларнинг тўлқин хоссалари. Атомдаги
электронларнинг ҳолатлари. Атом ядросининг асосий характеристикалари.
Радиоактивлик ҳодисаси. Ядро реакциялари. Ядроларнинг бўлиниши ва
синтези. Ядровий нурланиш дозиметрияси. Элементар зарралар. Планк
формуласининг ҳусусий ҳоллари. Уларнинг таҳлили. Фотоэффект, Комптон
эффектини асослаш. Уларнинг таҳлили. Квант механикада микрозарралар
учун траектория тушунчаси мавжуд эмаслигини таҳлили. Эркин зарра. Де-
Бройль тўлқини. Координата ва импульс операторларининг
нокоммутативлиги ва унинг таҳлили. Импульс моменти оператори ва унинг
проекциялари операторлари орасидаги коммутативлик ва нокоммутативлик.
Уларнинг таҳлили. Кинетик энергия ва потенциал энергия операторларининг
нокоммутативлиги таҳлили. Гейзенберг ноаниқлигининг ҳар хил шаклда
ёзилиши. Пуассон қавси. Симметрия ва сақланиш қонунлари. Фазо ва вақт
симметрияси билан боғлиқ сақланувчи катталиклар. Динамик симметрия
билан сақланувчи катталиклар. Туннел эффекти ва  -емирилиши
назарияси. Туннел эффекти ва совуқ эмиссия. Атомнинг Бор орбитаси.
Тўлқин функциянинг бўйича максимум қийматлари. Боғланиш турларига
мисоллар. Бозе -система ва Ферми-системаси.
Лаборатория ишларини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар
Лаборатория ишлари талабаларда физика фанига доир билимларни

мустаҳкамлаш кўникмалар ҳосил қилишга мўлжалланган.
Лаборатория ишларига тавсия этиладиган мавзулар:
Механика
1. Жисмларнинг чизиқли ўлчамларини штангенциркуль ёрдамида
аниқлаш.
2. Жисмларнинг чизиқли ўлчамларини микрометр ёрдамида аниқлаш.
3. Жисмларнинг илгариланма ҳаракат қонунларини Атвуд машинасида
ўрганиш.
4. Тўғри геометрик шаклдаги жисмларнинг зичлигини аниқлаш.
5. Суюқликда сузувчи ва чўкувчи жисмларнинг зичлигини гидростатик
тортиш усули билан аниқлаш.
6. Суюқликнинг зичлигини пикнометр ёрдамида аниқлаш.
7. Қаттиқ жисмларнинг зичлигини пикнометр ёрдамида аниқлаш.
8. Қаттиқ жисмларнинг эластиклик модулини эгилишдан аниқлаш.
9. Қаттиқ жисмларнинг сирпаниш ишқаланиш коэффициентини аниқлаш.
10. ТМ-21А қурилма ёрдамида ишқаланиш коэффициентини аниқлаш.
11. Оддий машиналарнинг фойдали иш коэффициентини аниқлаш.
Маховикнинг инерция моментини динамик метод билан аниқлаш.
12. Инерция моментини буралма тебраниш методи билан аниқлаш.
13. Ғилдиракнинг инерция моментини тебранишлар усули билан аниқлаш.
14. Суюқликнинг ўзгарувчан кесимли най орқали стационар оқимини
ўрганиш.
15. Эркин тушиш тезланишини математик маятник ёрдамида аниқлаш.
16. Эркин тушиш тезланишини физик маятник ёрдамида аниқлаш. Эркин
тушиш тезланишини ағдарма маятник ёрдамида аниқлаш.
1. Термопаралар ясаш ва уни даражалаш.
2. Солиштирма (газларнинг) иссиқлик сиғимларининг с р / сv ўрганиш.
3. Газ босимининг термик коэффициентини аниқлаш.
4. Ҳавонинг ички ишқаланиш коэффициенти ва молекулаларнинг эркин
югуриш йўлини аниқлаш.
5. Ҳавонинг иссиқлик ўтказувчанлик коэффициентини аниқлаш.
6. Суюқликланинг ҳажм кенгайиш коэффициентини аниқлаш.
7. Суюқликларнинг ички ишқаланиш коэффициенти Стокс усулида
аниқлаш.
8. Суюқликларнинг ички ишқаланиш коэффициентини Капляр вискозиметр
ёрдамида аниқлаш.
9. Суюқликларнинг сирт таранглик коэффициентини томчи тортиш усули
ёрдамида аниқлаш.
10. Сирт таранглик коэффициентини халқани суюқликдан узиш йўли билан
аниқлаш.
11. Сирт таранлик коэффициентини суюқликнинг капилляр найларда
кўтарилиш баландлигига қараб аниқлаш.
12. Суюқликларнинг солиштирма буғланиш иссиқлигини аниқлаш.
13. Қаттиқ жисмларнинг иссиқликдан кенгайиш коэффициентини аниқлаш.
14. Қаттиқ жисмларнинг солиштирма иссиқлик сиғимини ва реал
системанинг энтропиясининг ўзгаришини аниқлаш.
15. Қаттиқ жисмланинг солиштирма эриш иссиқлигини аниқлаш.
16. Тўйинган сув буғи босимининг температурага боғланишини ўрганиш
(Клапейрон Клаузиус тенгламаси)
1. Электр майдони ва иш.
2. Электр сиғимини аниқлаш.
3. Доимий ток қонунлари ўрганиш.
4. Кирхгофф қоидалари.
5. Контактдаги электр ҳодисалар
6. Ярим ўтказгичлар.
7. Электрон эмиссия.
8. Эритмаларнинг электр хоссалари.
9. Токларнинг магнит майдони.
10. Моддаларнинг магнит хоссалари.
11. Фарадей электромагнит индукция қонуни.
12. Ўзгарувчан ток қонунлари.
13. Уч фазали ток.
14. Электромагнит тўлқинларни хоссалари.
Оптика
1. Фотометрия асослари. Фотометрия қонунларини ўрганиш.
2. Электрофотометр ёрдамида ёритилганлик қонунларини ўрганиш.
3. Дифракцион панжара ёрдамида ёруғликнингтўлқин узунлигини аниқлаш.
4. Линзанинг эгрилик радиусини Ньютон ҳалқаси ёрдамида аниқлаш.
5. Ёруғликнинг суюқликда ютилишини аниқлаш.
6. Буғ ва газларнинг нурланиш спектрларини ўрганиш.
7. Малюс қонунини ўрганиш.
8. Шаффоф муҳитнинг ўтказиш қобилиятини ўрганиш.
9. Тўғноғичлар ёрдамида шишанинг нур синдириш кўрсаткичини аниқлаш.
10. Тўғноғичлар ёрдамида уч ёқли призма моддасининг нур синдириш
кўрсаткичини аниқлаш.
11. Шишанинг нур синдириш кўрсаткичини микроскоп воситасида аниқлаш.
12. Қавариқ ва ботиқ линзаларнинг бош фокус масофаларини аниқлаш.
13. Микроскопнинг катталаштиришини аниқлаш. Ёруғликнинг қайтиш
қонуни.
Атом,ядро ва элементар зарралар физикаси

1. Стефан-Больцман ва Планк доимийларини аниқлаш.
2. Равшанлик пирометри ёрдамида нурланаётган жисмларнинг ҳақиқий
температурасини аниқлаш.
3. Ташқи фотоэффект ҳодисасини ўрганиш.
4. Ташқи фотоэффектга доир компьютер эксперименти.
5. Ядронинг планетар моделига оид компьютер эксперименти.
6. Атомларнинг спектрларига доир компьютер эксперименти.
7. Франк-Герц тажрибасини ўрганиш.
8. Бир ва икки тирқишли тўсиқдан электронларни ўтишига оид компьютер
эксперименти.
9. Гелий-неон лазерининг ўрганиш.
10. Ярим ўтказгичли лазерни ўрганиш.
11. Лазер нурининг суюқликда ютилиш қонуниятларини ўрганиш.
12. Мажбурий нурланиш ва лазерларга оид компьютер эксперименти.
13. УМ-2 типидаги универсал монохроматорни даражалаш.
14. β – зарраларнинг энергиясини аниқлаш. γ–нурланишнинг энергиясини
аниқлаш.
Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Талаба мустақил ишни тайёрлашда “Умумий физика” фанининг
хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда қуйидаги шакллардан фойдаланиш
тавсия этилади:
 дарслик ва ўкув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини
ўрганиш;
 тарқатма материаллар бўйича маърузалар қисмини ўзлаштириш;
 автоматлаштирилган ўргатувчи ва назорат килувчи тизимлар
билан ишлаш;
 махсус адабиётлар бўйича фанлар бўлимлари ёки мавзулари устида
ишлаш;
 янги техникаларни, аппаратураларни, жараёнлар ва технологияларни
ўрганнш;
 талабанинг ўкув-илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ
бўлган фанлар бўлимлари ва мавзуларни чуқур ўрганиш;
 фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув
машғулотлари;
 масофавий (дистанцион) таълим.
Тавсия этилаётган мустакил ишларнинг мавзулари:
Механика
1. Физика фанининг ривожланиш тарихи.
2. Фазо ва вақт. Саноқ системаси.
3. Ҳаракатнинг нисбийлиги.
4. Ҳаракатнинг графиги. Тезлик ва тезланиш графиклари.
5. Нормал ва тангенциал тезланишлар
6. Галилейнинг нисбийлик принципи.
7. Моддий нуқталар системасининг ҳаракати.
8. Мешчерский тенгламаси.
9. Эластик ва ноэластик тўқнашишлар.
10. Бутун олам тортиш қонуни
11. Стокс формуласи.
12. Гук қонуни.
13. Кориолис кучи.
14. Эйнштейн постулотлари.
15. Штейнер теоремаси.
16. Гироскоп.
17. Ламинар ва турбулент оқимлар
18. Автотебранишлар.
19. Ўзаро тик тебранишларни қўшиш
20. Бир томонга йўналган тебранишларни қўшиш
21. Тўлқин тенгламаси.
22. Умов вектори.
23. Акустика
24. Ультратовуш ва инфратовуш.
1. Иссиқлик машиналари
2. Энтропия
3. Броун ҳаракати
4. Бернулли тенгламаси
5. Ферми – Дирак тақсимоти
6. Бозе – Эйнштейн тақсимоти
7. Ички ишқаланиш коэффициенти ва ҳаракат миқдори оқимини ҳисоблаш.
8. Клаузиус тенгламаси
9. Дитеричи тенгламаси
10. Ван-Дер-Вааль тенгламаси
11. Лаплас формуласи.
12. Дюлонг – Пти формуласи
1. Электр майдонлари учун суперпозиция принципи.
2. Диполларга ташқи электр майдонининг таъсири.
3. Остроградский – Гаусс теоремаси.
4. Эквипотенциал сиртлар.
5. Зарядланган конденсатор энергияси.
6. Икки мухит чегарасида электр майдон кучланганлигининг синиши.
7. Жоуль–Ленц қонуни. Ўзгармас ток занжиридаги иш ва қувват.
8. Кирхгофф қоидалари
9. Металларнинг ўтказувчанлиги
10. Видеман-Франц қонуни.
11. Ўта ўтказувчанлик.
12. Контакт потенциаллар айирмаси
13. Электрон эмиссия
14. Богославский-Ленгмюр формуласи.
15. Тўйиниш токи
16. Ярим ўтказгичлардаги контакт ходисалар.
17. Газлардаги электр токи
18. Токларнинг магнит майдони
19. Парма қоидаси.
20. Магнит майдонининг уюрмавий характери
21. Диамагнит, парамагнит ва ферромагнитлар.
22. Магнит гестерезиси.
23. Фарадей электромагнит индукция қонуни
24. Ўзгарувчан ток қонунлари
25. Ўзгарувчан токнинг амплитудаси ва эффектив қиймати.
26. Уч фазали токни юлдуз ва учбурчак усулида улаш.
27. Конденсатор ва индуктивликдаги токлар
Оптика
1. Ёруғлик тўлқинларини қайд қилувчи асбоблар.
2. Чизиқли ва ночизиқли оптика.
3. Фотометрлар.
4. Спектрал чизиқ кенглиги.
5. Рефрактометрнинг тузилиши ва ишлаш принципи.
6. Қутблантиргичлар.
7. Интерференцион манзарани ҳосил қилишда манба ўлчамининг таьсири.
8. Фраунгофер дифракцияси.
9. Дифракцион панжара.
10. Тўлқин оптикасидан геометрик оптикага ўтиш.
11. Линзанинг камчиликлари.
12. Проекцион аппарат.
13. Фотоаппарат.
14. Кўз.
15. Кўриш бурчаги.
16. Лупа.
17. Микроскоп.
18. Телескоп. Дурбин.
19. Дисперсия тенгламаси.
Атом,ядро ва элементар зарралар физикаси
1. Атомнинг Томсон модели.
2. α- зарраларнинг сочилиши.
3. Резерфорд формуласи.
4. Бор постулатлари.
5. Франк-Герц тажрибалари.
6. Бальмернинг умумлашган формуласи.
7. Ридберг-Ритцнинг комбинацион принципи.
8. Водород атомининг Бор назарияси.
9. Фазавий ва группавий тезликлар.
10. Дэвисон-Жермер тажрибаси
11. Квант сонлари.
12. Штерн-Герлах тажрибаси.
13. Паули принципи.
14. Зееман эффекти.
15. Атомдаги электрон сатҳларининг лэмб силжиши.
16. Ядро массаси ва уни ўлчаш усуллари.
17. Вейцзеккернинг ярим эмпирик формуласи.
18. Гепперт-Майер схемаси.
19. Радиоактив оилалар. Сунъий радиоактивлик.
20. Ядронинг γ- нурланиши.
21. Элементар зарраларни қайд қилувчи асбоблар.
22. Элементар зарралар. Кварклар
23. Глюонлар.
24. Фундаментал таъсирлашув турлари.
Дастурнинг информацион-услубий таъминоти

Мазкур фанни ўкитиш жараёнида таълимнинг замонавий методлари,
педагогик ва ахборот-коммуникацион технологиялари, илмий ва ўқув
адабиётлар даврий илмий журналлардан олинган маълумотларнинг
қўлланилиши назарда тутилган.
Фойдаланадиган асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар рўйхати
Асосий дарсликлар ва ўқув қўлланмалар
1. М.Рахматуллаев. Физика курси. Механика. Тошкент, Ўқитувчи, 1996й.
2. М.Исмоилов, П.Хабибуллаев, М.Халиулин. Физика курси. Тошкент,
Ўзбекистон, 2000 й.
3. Б. М. Яворский, А.А.Детлаф. «Курс физики» I-III том. М: “Высшая
школа” 1994.
4. Ж.А.Тошхонова ва б. «Физикадан практикум» Механика ва молекуляр
физика «Ўқитувчи » Т. 1996й.
5. Умумий физика курсидан масалалар тўплами (М.С.Цедрик таҳрири
остида). Тошкент, Ўқитувчи, 1991й.
6. ТДПУ портали: www.pedagog.uz ёки tdpu-INTRANET ped.
7. Ж.Камолов, И.Исмаилов ва бошқ/ «Молекуляр физика ва термодинамика»
Т.Ўқитувчи 1993й.
школа” 1994.
9. М.Ўлмасова ва бошқалар. “Физика” (Электр, оптика, атом ва ядро
физикаси) Т: “Ўқитувчи” 1995.
10. «Физический практикум. Электричество, оптика». под. ред.
И.В.Ивереновой. М: “Наука” 1998.
11. А.Н. Матвеев. «Оптика» М: “Высшая школа” 1995.
12. Е.И. Бутиков. «Оптика» М: “Высшая школа” 1996.
13. Н.М.Годжаев. «Оптика» М: “Высшая школа” 1997.
школа” 1994.
15. У.Ш. Бегимкулов, О.А.Гадоев, Х.М. Махмудова Физикадан практикум.
Оптика ва квант физика. Т., Мусика нашриёти, 2007 йил, 223 бет.
16. Е.М.Гершензон и А. Н. Матвеев. Атомная физика. Москва. Высшая
школа. 1996.
17. Э. В. Шпольский. Атомная физика. В двух томах. Москва. Наука. 1992.
18. Бобожонов. А. М. Худайберганов, Г. А. Кочетков. Атом физикасидан
масалалар ечиш учун қўлланма. Тошкент. Университет. 1993.
19. Э.Н. Расулов. У.Ш.Бегимқулов. Ш.Х. Ахмаджанова. Ш.М. Адашбоев
Квант физикадан масалалар тўплами. 290 бет. 2005 й.
Қўшимча адабиётлар
1. О.Гадоев. Механика (маърузалар матни). Тошкент, ТДПУ, 2000 й.
2. М.Ўлмасова ва б. Физикадан практикум. Механика ва молекуляр физика.
Тошкент, Ўқитувчи, 1996й.
3. ТДПУ портали www.pedagog uz ёки tdpu-INTRANET ped.
4. Турсунов С., Камолов Ж. “Электр ва магнетизм”, 1996 й, 279 бет.
5. Махмудова Х.М. “Электр занжир қисмларини ўрганиш”. Тошкент,
ТДПУ. 2005 й.
6. Ж.А.Тошхонова, И.Исмаилов ва б. «Физикадан практикум» механика
ва молекуляр физика «Ўқитувчи » Т. 1996й.
7. Г. Х. Хошимов, Р. Я. Расулов, Н. Х. Йўлдошев. "Квант механика
асослари". Т.,"Ўқитувчи", 1995.
8. В.С.Волькенштейн. «Умумий физика курсидан масалалар тўплами». М.
"Наука", 1992.
9. Квант физикадан тест саволлари. 60 бет. 2005 й ТДПУ порталида
www.pedagog uz ёки tdpu-INTRANET ped.
10. Е.М.Гершензон и др. Курс общей физики. Оптика и атомная физика. М.,
"Просвещение", 1997.
UMUMIY FIZIKA(MEXANIKA) O`QUV FANI BO`YIChA TA`LIM
TEXNOLOGIYaSI
Umumiy fizika(Mexanika) fani bo`yicha ma`ruza, amaliy va laboratoriya mashgùlotlarida

ta`lim texnologiyalarini ishlab chiqishning kontseptual asoslari
Ta`lim texnologiyasi insoniylik tamoyillariga tayanadi. Falsafa, pedagogika va
psixologiyada bu yo`nalishning o`ziga xosligi talabaning individualligiga alohida e`tibor berish
orqali namoyon bo`ladi.
Shulardan kelib chiqqan holda Umumiy fizika(Mexanika) kursining ta`lim texnologiyalarini
tloyihalashtirishda quyidagi asosiy kontseptual yondashuvlarga e`tibor berish kerak.
Ta`limning shaxsga yo`naltirilganligi. O`z mohiyatiga ko`ra bu yo`nalish ta`lim jarayonidagi
barcha ishtirokchilarning to`laqonli rivojlanishini ko`zda tutadi. Bu esa Davlat ta`lim standarti
talablariga rioya qilgan holda o`quvchining intellektual rivojlanishi darajasiga yo`naltirilib
qolmay, uning ruhiy-kasbiy va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishni ham anglatadi.
• Tizimli yondashuv. Ta`lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o`zida mujassam qilishi
zarur: jarayonning mantiqiyligi, undagi qismlarning o`zaro aloqadorligi, yaxlitligi.
• Amaliy yondashuv. Shaxsda ish yuritish xususiyatlarini shakllantirishga ta`lim jarayonini
yo`naltirish; o`quvchi faoliyatini faollashtirish va intensivlashtirish, o`quv jarayonida uning
barcha layoqati va imkoniyatlarini, sinchkovligi va tashabbuskorligini ishga solishni shart qilib
qo`yadi.
• Dialogik yondashuv. Ta`lim jarayonidagi ishtirokchi subèktlarning psixologik birligi va
o`zaro hamkorligini yaratish zaruratini belgilaydi. Natijada esa, shaxsning ijodiy faolligi va
taqdimot kuchayadi.
• Hamkorlikdagi ta`limni tashkil etish. Demokratiya, tenglik, subèktlar munosabatida
o`qituvchi va o`quvchining tengligi, maqsadini va faoliyat mazmunini birgalikda aniqlashni
ko`zda tutadi.
• Muammoli yondashuv. Ta`lim jarayonini muammoli holatlar orqali namoyish qilish asosida
o`quvchi bilan birgalikdagi hamkorlikni faollashtirish usullaridan biridir. Bu jarayonda ilmiy
bilishning obèktiv ziddiyatlarini aniqlash va ularni hal qilishning dialektik tafakkurni
rivojlantirish va ularni amaliy faoliyatda ijodiy ravishda qo`llash ta`minlanadi.
• Axborot berishning eng yangi vosita va usullaridan foydalanish, ya`ni o`quv jarayoniga
komp`yuter va axborot texnologiyalarini jalb qilish.
Yuqoridagi kontseptual yondashuv va Umumiy fizika(Mexanika) fanining tarkibi, mazmuni,
o`quv axborot hajmidan kelib chiqqan holda o`qitishning quyidagi usul va vositalari tanlab
olindi.
• O`qitish usullari va texnikasi: muloqot, keys stadi, muammoli usul, o`rgatuvchi o`yinlar,
“aqliy hujum”,FSMU, BBB, Klaster, insert, “Birgalikda o`rganamiz”, pinbord, ma`ruza (kirish
ma`ruzasi, vizual ma`ruza, tematik, ma`ruza-konferentsiya, aniq holatlarni echish, avvaldan
rejalashtirilgan xatoli, sharhlovchi, yakuniy).
• O`qitishni tashkil qilish shakllari: frontal, kollektiv, guruhiy, dialog, polilog va o`zaro
hamkorlikka asoslangan.
• O`qitish vositalari: odatdagi o`qitish vositalari (darslik, ma`ruza matni, tayanch konspekti,
kodoskop)dan tashqari grafik organayzerlar, komp`yuter va axborot texnologiyalari.
• O`zaro aloqa vositalari: nazorat natijalarining tahlili asosida o`qitishning diagnostikasi
(tashxisi).
• Boshqarishning usuli va vositalari. O`quv mashgùlotini texnologik karta ko`rinishida
rejalashtirish o`quv mashgùlotining bosqichlarini belgilab, qo`yilgan maqsadga erishishda
o`quvchi va o`qituvchining hamkorlikdagi faoliyatini talabalarning auditoriyadan tashqari
mustaqil ishlarini
aniqlab beradi.
• Monitoring va baholash. O`quv mashgùloti va butun kurs davomida o`qitish natijalarini
kuzatib borish, o`quvchi faoliyatini har bir mashgùlot va yil davomida reyting asosida baholash.
Ma`ruza mashgùlotini tashkil etishning shakl va xususiyatlari:
№ Ma`ruza shakllari O`ziga xos tavsiflovchi xususiyatlari

1. Kirish ma`ruzasi Fan to`g`risida yaxlit tasavvur hamda ma`lum yo`nalishlar
beradi.Pedagogik vazifasi: o`quvchini ushbu fanning vazifalari va
maqsadi bilan tanishtirish, kasbiy tayyorgarlik tizimida uning o`rni va
rolini belgilash, kursning qisqacha sharhini berish, fanning yutuqlari va
taniqli olimlar nomlari bilan tanishtirib, kelajakdagi izlanishlarning
yo`nalishini belgilash, tavsiya qilingan o`quv-uslubiy adabiyotlar
tahlilini berish, hisobot va baholashning muddatlari va shakllarini
belgilash.
2. Ma`ruza axborot Ma`ruzaning odatdagi anànaviy turi. Pedagogik vazifasi: o`quv
ma`lumotlarini bayon qilish va tushuntirish.
3. Sharhlovchi Bayon qilinayotgan nazariy fikrlarning o`zagini, ilmiy tushunchalar va
ma`ruza butun kurs yoki bo`limlarining kontseptual asosini tashkil etadi.
Pedagogik vazifasi: ilmiy bilimlarni tizimlashtirishni amalga
oshirish, fanlarning o`zaro aloqadorligini ochish.
4. Muammoli ma`ruza Yangi bilimlar qo`yilgan savol, masala, holatning muammoliligi orqali
beriladi. Bunda o`quvchining o`qituvchi bilan birgalikdagi bilish
jarayoni ilmiy izlanishga yaqinlashdi. Pedagogik vazifasi: yangi o`quv
axborotining mazmunini ochish, muammoni qo`yish va uni echimini
topishni tashkil qilish, hozirgi zamon nuqtai nazarlarini tahlil qilish.
5. Vizual ma`ruza Ma`ruzaning mazkur shakli vizual materiallarni namoyish etish hamda
ularga aniq va qisqa sharhlar berishga qaratilgan. Pedagogik vazifasi:
yangi o`quv ma`lumotlarini o`qitishning texnik vositalari va audio,
videotexnika yordamida berish.
6. Binar (ikki kishilik) Bu ma`ruza ikki o`qituvchining yoki ikkita ilmiy maktab
ma`ruza namoyondasining, o`qituvchi -talabaning dialogidan iborat. Pedagogik
vazifasi: yangi o`quv ma`lumotlarining mazmunini yoritish.
7. Avvaldan Xatolarni izlashga mo`ljallangan mazmuni va uslubiyatida, ma`ruza
rejalashtirilgan oxirida tinglovchilar tashxisi o`tkaziladi va qilingan xatolar tekshiriladi.
xatoli ma`ruza Pedagogik vazifasi: yangi materiallar mazmunini yoritish, berilgan
ma`lumotni doimiy nazorat qilishga talabalarni rag`batlantirish.
8. Ma`ruza Avvaldan qo`yilgan muammo va dokladlar tizimi (5-10 minut)dan
konferentsiya iborat ilmiy-amaliy dars sifatida o`quv dasturi chegarasida o`tiladi.
Dokladlar birgalikda muammoni har tomonlama yoritishga qaratilishi
kerak. Mashgùlot oxirida o`qituvchi mustaqil ishlar va talabalarning
ma`ruzalarga yakun yasab, to`ldirib, aniqlashtirib xulosa qiladi.
Pedagogik vazifasi: yangi o`quv ma`lumotning mazmunini yoritish.
9. Maslahat ma`ruza Turli stsenariylar yordamida o`tishi mumkin. Masalan, 1) «Savol-
javob» - ma`ruzachi tomonidan butun kurs bo`yicha yoki alohida bo`lim
bo`yicha savollarga javob beriladi.
2) «Savol-javob-diskussiya» - izlanishga imkon beradi.
Pedagogik vazifasi: yangi o`quv ma`lumotni o`zlashtirishga qaratilgan.
UMUMIY FIZIKA(MEXANIKA)
FANIDAN MA`RUZA MASHGÙLOTLARIDA
O`QITISH TEXNOLOGIYASI
1-mavzu.Kirish. Fizikaning predmeti.

1.1. Ma`ruza mashgùlotining o`qitish texnologiyasi
Vaqti – 2 soat Talabalar soni: 60-65 nafar
O`quv mashgùlotining shakli Kirish, vizual ma`ruza
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1. Mexanika fanining maqsad va vazifalari,o`quv
mashgùlotlari turlari va hajmi, talabalar bilimiga
qo`yilgan talablar, reyting tizimi va ma`ruza
mashgùlotlarida talabalarni baholash mezoni.
2. Fizika fanining predmeti
3.Fizikaning boshqa fanlar bilan aloqasi.
4.Fizika fanining rivojlanish tarixi.
5.Fizikaning metodologiyasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarni Mexanika fanining maqsad va vazifalari,o`quv
mashgùlotlari turlari va hajmi, talabalar bilimiga qo`yilgan talablar, reyting tizimi va ma`ruza
mashgùlotlarida talabalarni baholash mezoni bilan tanishtirish va ularda fizika fanining predmeti
va bilish usullari, rivojlanish tarixi boshqa fanlar bilan aloqasi to`g`risida bilimlarni hamda to`liq
tasavvurni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari:
- Mexanika fanining maqsad va Talaba:
vazifalari,o`quv mashgùlotlari turlari -Mexanika fanining maqsad va vazifalari,o`quv
va hajmi, talabalar bilimiga qo`yilgan mashgùlotlari turlari va hajmi, talabalar bilimiga
talablar, reyting tizimi va ma`ruza qo`yilgan talablar, reyting tizimi va ma`ruza
mashgùlotlarida talabalarni baholash mashgùlotlarida talabalarni baholash mezoni bilan
mezoni bilan tanishtirish. tanishish.
-Fizika fanining predme ti haqida
bilim berish.
-Fizikaning boshqa fan lar bilang
aloqasi haqi da ma`lumot berish, -Fizika fanining predmetini bilib olish.
-Fizika fanining rivoj lanish tarixi
bilan tanishtirish. -Fizikaning boshqa fanlar bilang aloqasi haqida
-Fizika fanining metod ologiyasi ma`lumotga ega bo`lish,
haqida ma`lu mot berish.
-Fizika fanining rivojlanish tarixi bilan tanishish.
-Fizika fanining metodologiyasi haqida ma`lumot olish.

O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “FSMU” ,
“Klaster” texnikasi
O`qitish vositalari Ma`ruzalar matni, proektor, grafik, organayzerlar
O`qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash.
O`qitish shart-sharoiti Proektor, komp`yuter bilan jihozlangan auditoriya
1.2.Ma`ruza mashgùlotining texnologik xaritasi
Bosqichlar, Faoliyat mazmuni
vaqti O`qituvchi talaba
1-bosqich. 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o`quv 1.1. Eshitadi, yozib

Kirish (10 min). faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi(1- ilova). oladi.
2-bosqich. 2.1. Mexanika fanining maqsad va vazifalari,o`quv 2.1Eshitadi.

Asosiy mashgùlotlari turlari va hajmi, talabalar bilimiga Daftariga yozib
(60 min.) qo`yilgan talablar, reyting tizimi va ma`ruza oladi.
mashgùlotlarida talabalarni baholash mezoni.( 2-
,3-,4-,5-,6-ilovalar) 2.2.Eshitadi.O`ylayd
2.2. Talabalar e`tiborini jalb etish va bilim i, javob beradi va
darajalarini aniqlash uchun tezkor savol-javob to`g`ri javobni
o`tkazadi (7 -ilova) eshitadi
2.3. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan 2.3.Ilovada beril gan
holda ma`ruzani bayon etadi(8-,9-,10-,11-ilovalar) ma`lumotlarni asosiy
joylarini yozib
2.4. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga oladilar.
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. 2.4.E`tibor
qaratadi,yozib oladi.
3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e`tiborini 3.1. Eshitadi,

Yakuniy asosiy masalalarga qaratadi. aniqlashtiradi.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun fizika nimani o`rganishiga 3.2.Topshiriqni
oid vazifa qilib beradi, baholaydi.(12-ilova) yozib oladi,
baholarni eshitadi.
2-mavzu. Kinematika asoslari
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Fizik kattaliklar.
2.Birliklar sistemasi.
3.O`lchamliklar..
4.Fazo va vaqt.
5. Sanoq sistemasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarda Fizik kattaliklar, birliklar
sistemasi,ulchamliklar,fazo va vaqt hamda sanoq sistemasi to`g`risida bilimlarni hamda to`liq
tasavvurni shakllantirish.
-Fizik kattaliklar bilan tanishtirish. Talaba:
-Birliklar sistemasi haqida ma`lumot -Fizik kattaliklar bilan to`liq tanishish.
berish. -Birliklar sistemasi haqida ma`lumotga ega bo`lish.
-O`lchamliklar haqida tushuncha -O`lchamliklarhaqida tushunchaga ega bo`lish.
berish. -Fazo va vaqt hamda uning birjinsligi va izotropligi
-Fazo va vaqt hamda uning birjinsligi to`g`risida bilim olish.
va izotropligi to`g`risida bilim berish. - Sanoq sistemasi va uning fizikadagi o`rni haqida
- Sanoq sistemasi va uning fizikadagi ma`lumotga ega bo`lish.
o`rni haqida ma`lumot berish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish,, klaster,
texnikasi
O`qitish vositalari Ma`ruzalar matni, proektor, lar, grafik, organayzerlar.
vaqti
O`qituvchi talaba
1-bosqich. 1.1. Mavzu, reja, uning maqsadi va o`quv 1.1. Eshitadi, yozib
Kirish (10 min). faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi (1- ilova). oladi.
2-bosqich. 2.1. Talabalar e`tiborini jalb etish va bilim 2.1Eshitadi. O`ylay di,
Asosiy darajalarini aniqlash uchun tez kor savol-javob javob beradi.
(60 min.) o`tkazadi (2 -ilova) Javob beradi va to`g`
rijavobni eshitadi
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-ilovalar) ma`lumotlarni asosiy
joylarini yozib oladilar.
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga .2.3.E`tibor
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. qaratadi,yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun vazifa:“Fizik kattaliklar” 3.2.Topshiriqni yozib
so`ziga klaster tuzishni vazifa qilib beradi, oladi, baholarni eshitadi.
baholaydi.(8-ilova)
3-mavzu: To`g`ri chiziqli harakat. Tezlik va tezlanish.

Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Kinematika.Moddiy nuqta.
2.Harakatning kinematik tenglamalari.
3.Ko`chish.
4.Tezlik va uning birligi
5. Tezlanish va uning birligi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarda Kinematika,moddiy nuqta,traektoriya, yo`l va
ko`chish,tezlik, tezlanish va ularning birliklari to`g`risida bilim berishdan iborat.
Talaba:
-Kinematika, Moddiy nuqta, -Kinematika, Moddiy nuqta, traektoriya, yo`l va ko`chish bilan
traektoriya, yo`l va ko`chish tanishsh.
bilan tanishtirish.
-Harakatning kinematik -Harakatning kinematik tenglamalarini o`rganish.
tenglamalari haqida ma`lumot
berish.
-Tezlik va uningbirliklari bilan -Tezlik va uning birliklari bilan tanishish.
tanishtirish.
-Tezlanish va uning birliklarini -Tezlanish va uning birliklarini o`rganish.
tushintirib berish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “FSMU” texnikasi
Vaqti O`qituvchi talaba
rijavobni eshitadi
2.2.Ilovada beril gan
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan ma`lumotlarni asosiy
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-ilovalar) joylarini yozib
oladilar.
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga 2.3.E`tibor qaratadi,
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. yozib ola di.

(10 min.) 3.2. Mustaqil ish uchun harakatning turlarini o`rganib 3.2.Topshiriqni yozib
kelish vazifa etib beriladi va baholaydi(8-ilova) oladi, baholarni
eshitadi.
4-mavzu. Egri chiziqli harakat.

Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Egri chiziqli harakat haqida tushuncha.
2.Egri chiziqli harakatda tezlanish.
3.Markazga intilma tezlanish.
4.Aylana bo`ylab harakat.
5.Burchak tezlik va burchak tezlanish.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarda .Egri chiziqli harakat,aylanma harakat va ulardagi
tezlik va tezlanishlar haqida bilim berish.
Talaba:
-.Egri chiziqli harakat haqida -.Egri chiziqli harakat haqida tushunchaga ega bo`lish.
tushuncha berish.
-Egri chiziqli harakatdagi -Egri chiziqli harakatdagi tezlanishlar bilan mukammal
tezlanishlari bilan tanishtirish. tanishish.
-Markazga intilma tezlanish
haqida ma`lumot berish. -Markazga intilma tezlanish haqida ma`lumotga ega bo`lish.
-Aylanma harakat bilan -Aylanma harakat haqida chuqurroq tasovvur hosil qilish.
tanishtirish. -Burchak tezlik va burchak tezlanish to`g`risida chuqur bilimga
-Burchak tezlik va burchak ega bo`lish.
tezlanish haqida bilim berish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “FSMU” , texnikasi
O`qitish vositalari Ma`ruzalar matni, proektor, grafik, organayzerlar.
1-bosqich. 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o`quv faoliyatining 1.1. Eshitadi, yozib
Kirish (10 natijalari ma`lum qilinadi (1- ilova). oladi.
min).
2-bosqich. 2.1. Talabalar e`tiborini jalb etish va bilim darajalarini 2.1Eshitadi. O`ylay di,
Asosiy aniqlash uchun tez kor savol-javob o`tkazadi (2 -ilova) javob beradi.
(60 min.) Javob beradi va to`g`
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda rijavobni eshitadi
ma`ruzani bayon etadi(3-,4-ilovalar) 2.2.Ilovada beril gan
ma`lumotlarni asosiy
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Egri chiziqli harakat bilan to`g`ri 3.2.Topshiriqni yozib
chiziqli harakat parametrlarini taqqoslash vazifa qilib oladi, baholarni eshitadi.
beradi, baholaydi.(5-ilova)
5-mavzu. Dinamika asoslari.

Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1Dinamika.
2.N`yutonning 1-qonuni.Inertsial sanoq sistemasi.
3.Kuch va massa. N`yutonning 2-qonuni.
4.N`yutonning 3-qonuni.
5.Massaning additivligi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarda Dinamika bo`limi va uning asoslari,inertsial sanoq
sistemasi, N`yuton qonunlari, kuch va massa hamda massaning additivligi haqida bilim berishdan
iborat.
Talaba:
-Dinamika bo`limi va uning -Dinamika bo`limi va uning asoslari bilan mukammal
asoslari bilan tanishtirish. tanishish.
-N`yutonning 1-qonuni,inertsial
sanoq sistemasi to`g`risida -N`yutonning 1-qonuni,inertsial sanoq sistemasi to`g`risida
tushuncha berish. tushuncha ga ega bo`lish.
-Kuch va massa, N`yutonning 2-
qonuni bilan chuqurroq -Kuch va massa,N`yutonning 2- qonunini chuqurroq
tanishtirish. o`rganish.
-N`yutonning 3-qonunini -N`yutonning 3-qonunini o`rganish.
o`rgatish.
-Massaning additiv kattalik - Massaning additiv kattalik ekanligini anglab etish.
ekanligini ta`kidlab o`tish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “FSMU” , klaster
texnikasi
min).
rijavobni eshitadi
joylarini yozib
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. 2.3.E`tibor qaratadi,
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Kuch va massa haqida savol 3.2.Topshiriqni yozib
beradi va baholaydi.(8-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
6-mavzu. Mexanik ish, quvvat va energiya.
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Kuchning ishi va uning birligi.
2.Konservativ va nokonservativ kuchlar.
3.Quvvat va uning birligi.
4.Kinetik va potentsial energiya.
5.Energiyaning saqlanish qonuni.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga Mexanik ish, quvvat va ularning birliklari,
Konservativ hamda nokonservativ kuchlar haqida,Kinetik va potentsial energiyalar, Energiyaning
saqlanish qonuni to`g`risida mukammal bilim berishdir.
Talaba:
-Mexanik ish va uning birligi -Mexanik ish va uning birligi haqida bilim olish.
haqida bilim berish.
-Konservativ va nokonservativ -Konservativ va nokonservativ kuchlar to`g`risida tushunchaga
kuchlar to`g`risida tushuncha ega bo`lish.
berish.
-Quvvat va uning birligi bilan -Quvvat va uning birligi bilan chuqurroq tanishish.
tangishtirish.
-Kinetik va potentsial -Kinetik va potentsial energiyalar haqida eterli malumot olish.
energiyalar haqida ma`lumot
berish. -Energiyaning saqlanish qonuni haqidagi tasovvurlarini yanada
-Energiyaning saqlanish qonuni kengaytirish.
haqidagi tasovvurlarini
kengaytirish.
Kirish (10 min). natijalari ma`lum qilinadi (1- ilova). oladi.
Asosiy aniqlash uchun tez kor savol-javob o`tkazadi (2 - javob beradi.
(60 min.) ilova) Javob beradi va to`g`
rijavobni eshitadi
2.2.Ilovada beril gan
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan ma`lumotlarni asosiy
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-ilovalar) joylarini yozib
oladilar.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Ish,quvvat va energiyaning 3.2.Topshiriqni yozib
bog`liqligini o`rganib kelish vazifa qilib beradi, oladi, baholar bilan
baholaydi.(8-ilova) tanishadi.
7-mavzu: Jism impul`si. Impul`sning saqlanish qonuni.

Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Jismning impul`si.
2.Jismlar sistemasining impul`si.
3.Impul`sning saqlanish qonuni.
4.Elastik va noelastik urilishlar.
5.Tiklanish koeffitsienti.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga Jismning va jismlar sistemasining impul`si,
Impul`sning saqlanish qonuni to`g`risida bilim berish hamda ularda impul`sning saqlanish qonunini
tatbiqi ga doir misollar bilan tanishtirishdan iborat.
Talaba:
-Jism impul`si bilan tanishtirish. -Jism impul`si bilan tanishtish.
-Jismlar sitemasining impul`si
haqida ma`lumot berish. -Jismlar sitemasining impul`si haqida ma`lumot olish.
-Impul`sning saqlanish qonuni
to`g`risida tushuncha berish. -Impul`sning saqlanish qonuni to`g`risida tushunchaga ega
-Elastik va noelastik bo`lish.
to`qnashuvlarga energiya va
impul`sning saqlanish -Elastik va noelastik to`qnashuvlarga energiya va impul`sning
qonunlarini tatbiqini ko`rsatish. saqlanish qonunlarini tatbiqini tushinib etish.
-Tiklanish koeffitsienti haqida
tushuncha berish.
-Tiklanish koeffitsienti haqida tushuncha olish
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, klaster texnikasi
Kirish (10 faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi (1- ilova). oladi.
min).
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan rijavobni eshitadi
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-ilovalar) 2.2.Ilovada beril gan
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga ma`lumotlarni asosiy
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. joylarini yozib oladilar.
2.3.E`tibor qaratadi, yozib
ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun jism impul`siga doir savol 3.2.Topshiriqni yozib
beradi,baholaydi.(5-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
8-mavzu: Moddiy nuqtalar sistemasining harakati.
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Massalar markazining harakati.
2.O`zgaruvchan massali jism harakati.
3.Reaktiv harakat.
4.Meshcherskiy tenglamasi.
5.Tsiolkovskiy formulasi.
6.Raketalar.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarni massalar markazi, o`zgaruvchan massali jism
harakatlari,reaktiv harakat,Meshcherskiy tenglamasi, Tsiolkovskiy formulasi va yangi raketalar
bilan tanishtirish.
Talaba:
-Massalar markazining harakati -Massalar markazining harakati haqida etarli bilim olish.
-O`zgaruvchan massali jism -O`zgaruvchan massali jism harakati to`g`risida mukammal
harakati to`g`risida bilim berish. bilimga ega bo`lish.
-Reaktiv harakat bilan chuqurroq
tanishtirish. -Reaktiv harakat bilan chuqurroq tanishish.
-Meshcherskiy tenlamasini
mohiyatini ochib berish. -Meshcherskiy tenlamasi mohiyatini tushinib etish.
-Tsiolkovskiy formulasi bilan
tanishtirish. -Tsiolkovskiy formulasi bilan tanishish.
-Yangi turdagi raketalar haqida
ma`lumot berish. -Yangi turdagi raketalar haqida ma`lumotga ega bo`lish.
min).
rijavobni eshitadi
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun raketanig uchish mexanizmini 3.2.Topshiriqni yozib
o`rganib kelish vazifa qilib beradi, baholaydi.(8-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
9-mavzu: Butun Olam tortishish qonuni.
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Kepler qonunlari.
2.Butun Olam tortishish qonuni.(BOTQ)
3.Gravitatsion maydon(GM) kuchlanganligi va potentsiali.
4.Gravitatsion maydonda jismni ko`chirishda bajarilgan ish.
5.Kosmik tezliklar.
6.Ekvivalentltlilik printsipi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga Kepler qonunlari,BOTQ va ularning yaratilish
tarixi haqida bilim berish. GM va uning bajargan ishi , kosmik tezliklar,ekvivalentlilik pritsipi
bilan tanishtirishdan iboratdir.
Talaba:
-Kepler qonunlari haqida -Kepler qonunlari haqida bilim olish.
bilim berish. -BOTQ va uning yaratilish tarixi bilan tanishish.
-BOTQ va uning yaratilish -GM kuchlanganligi va potentsialini o`rganish.
tarixi to`g`risida bilim berish. -GMning bajargan ishi ning ifodasini bilib olish.
-GM kuchlanganligi va -Kosmik tezliklar to`g`risida ma`lumotga ega bo`lish.
potentsiali bilan tanishtirish. -Ekvivalentlilik printsipi bilan tanishtish.
-GMning bajargan ishining
ifodasini berish.
-Kosmik tezliklar to`g`risida
ma`lumot berish.
-Ekvivalentlilik printsipi bilan
tanishtirish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “Qanday” texnikasi
Kirish (10 min). faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi oladi.
(1- ilova).
(60 min.) o`tkazadi (2 -ilova) Javob beradi va to`g` ri
javobni eshitadi
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun BOTQ roli haqida savol 3.2.Topshiriqni yozib
beriladi va baholaydi.(8-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
10-mavzu: Ishqalanish kuchlari.
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Ishqalanish kuchlari.
2.Sirpanish ishqalanish.
3.Dumalanish ishqalanish.
4.Qovushqoq muhitlardagi ishqalanish.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga ishqalanish kuchlari va ularning turlari hamda
ularning ahamiyati to`g`risida mukammal bilim berishdir.
Talaba:
-Ishqalanish kuchlari bilan -Ishqalanish kuchlari bilan tanishish.
tanishtirish.
-Tinchlikdagi va sirpanish -Tinchlikdagi va sirpanish ishqalanish haqida kengroq bilim
ishqalanish haqida bilim berish. olish.
-Dumalanish ishqalanish
to`g`risida batafsil ma`lumot -Dumalanish ishqalanish to`g`risida batafsil ma`lumotga ega
berish. bo`lish.
-Qovushqoq muhitlardagi
ishqalanish bilan tanishtirish. -Qovushqoq muhitlardagi ishqalanish bilan chuqurroq
tanishtish.
Kirish (10 faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi (1- ilova). oladi.
min).
rijavobni eshitadi
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun ishqalanish kuchlarin fan va 3.2.Topshiriqni yozib
tenikada tutgan o`rnini o`rganib kelish vazifa qilib oladi, baholar bilan
beradi, baholaydi.(7-ilova) tanishadi.
11-mavzu: Elastiklik kuchlari
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Elastiklik kuchlari.
2.Deformatsiya turlari.
3.Elastiklik gisterezisi.
4.Deformatsiyalangan jism energiyasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga elastiklik kuchlari, deformatsiya va uning turlari,
elastiklik gisterezisi hamda deformatsiyalangan jism energiyasi to`g`risida bilim berishdan iborat.
Talaba:
-Elastiklik kuchlari haqida bilim -Elastiklik kuchlari haqida bilim olish.
berish.
-Deformatsiya va uning turlari -Deformatsiya va uning turlari bilan batafsil tanishish.
haqida ma`lumot berish
-Elastiklik gisterezisi bilan -Elastiklik gisterezisini o`rganish.
tanishtirish.
-Deformatsiyalangan jism -Deformatsiyalangan jism energiyasi va uning mohiyati bilan
energiyasi bilan tanishtirish.. tanishish.
min).
rijavobni eshitadi
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-ilovalar) ma`lumotlarni asosiy
2.3.E`tibor qaratadi,
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga yozib ola di.
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun jismlarning deformatsiyasi 3.2.Topshiriqni yozib
mohiyatini o`rganib kelish vazifa qilib beradi, oladi, baholar bilan
baholaydi.(6-ilova) tanishadi.
12-mavzu: Noinertsial sanoq sistemasidagi harakat.
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Noinertsial sanoq sistemasi.
2.Inertsiya kuchlari.
3.Tekis aylanayotgan sanoq sistemasi.
4.Markazdan qochma kuch.
5.Koriolis kuchi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga noinertsial sanoq sistemasi, inertsiya kuchlari,
aylanayotgan sanoq sitemasi ustidagi jism ning harakati va unga ta`sir etuvchi kuchlar haqida bilim
berishdir.
Talaba:
-Noinertsial sanoq sistemasi -Noinertsial sanoq sistemasi bilan batafsil tanishish.
bilan tanishtirish.
-Inertsiya kuchlarini xossalari -Inertsiya kuchlarini xossalarini o`rganish.
bilan tanishtirish.
-Tekis aylanayotgan sanoq -Tekis aylanayotgan sanoq sistemasida jismning harakatini
sistemasida jismning harakatini o`rganish.
qarab chiqish.
-Markazdan qochma kuch bilan -Markazdan qochma kuchni o`rganish
tushintirish.
-Koriolis kuchlari haqida - Koriolis kuchlari haqida tasovvurga ega bo`lish.
ma`lumot berish..
Kirish (10 min). faoliyatining natijalari ma`lum qilinadi (1- oladi.
ilova).
rijavobni eshitadi
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan 2.2.Ilovada beril gan
foydalangan holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4- ma`lumotlarni asosiy
,5-,6-ilovalar) joylarini yozib oladilar.
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy yozib ola di.
tushunchalariga e`tibor qilishni va yozib
olishlarini ta`kidlaydi.
3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar 3.1. Eshitadi,
Yakuniy e`tiborini asosiy masalalarga qaratadi. aniqlashtiradi.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun inertsial kuchlarini paydo 3.2.Topshiriqni yozib
bo`lishiga doir savol beriladi va baholaydi.(7- oladi, baholarni
ilova) eshitadi.
. 13-mavzu: Galileyning nibiylik printsipi
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Galiley almashtirishlari.
2.Tezliklarni qo`shishning klassik qonuni.
3.Invariantlik printsipi.
4.Klassik mexanikaning qo`llanilish chegarasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga Galiley almashtirishlari, tezliklarni qo`shishning
klassik qonuni, invariantlik printsipi hamda klassik mexanikaning qo`llanilish chegarasi bilan
tanishtirish.
Talaba:
-Galiley almashtirishlarini -Galiley almashtirishlarini tushunib etish.
tushuntirib berish.
-Tezliklarni qo`shishning klassik -Tezliklarni qo`shishning klassik qonuni bilan tanishish.
qonuni bilan tanishtirish.
-Invariantlik printsipi haqida
tushuncha berish. -Invariantlik printsipi haqida tushunchaga ega bo`lish.
-Klassik mexanikaning
qo`llanilish chegarasin -Klassik mexanikaning qo`llanilish chegarasin mavjudligini
mavjudligini ko`rsatib berish. anglab etish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, texnikasi
O`qitish shakli Jamoa, guruh va juftlikda ishlash
rijavobni eshitadi
joylarini yozib
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. 2.3.E`tibor qaratadi,
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Sanoq sistemasi va nisbiylik 3.2.Topshiriqni yozib
printsipini o`rganib kelish vazifa qilib beradi, oladi, baholarni
baholaydi. eshitadi.
14-mavzu: Maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari( I )
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Yorug`lik tezligining doimiyligi.
2.Galileyning nisbiylik printsipi va elektrodinamika
qonunlari.
3.Eynshteynning nisbiylik printsipi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga yorug`lik tezligining doimiyligi, Galileyning
nisbiylik printsipi va elektrodinamika qonunlari hamda Eynshteynning nisbiylik printsipi
to`g`risida bilim berish.
Talaba:
- Yorug`lik tezligining - Yorug`lik tezligining doimiyligini anglab etish.
doimiyligi ta`kidlab o`tish.
-Galileyning nisbiylik printsipi -Galileyning nisbiylik printsipi va elektrodinamika qonunlari
va elektrodinamika qonunlari orasidagi mavjud muammolar bilan tanishish.
orasidagi mavjud muammolarni
ko`rsatib berish.
-Eynshteynning nisbiylik -Eynshteynning nisbiylik printsipini o`rganish.
printsipini tushintirib berish.
texnikasi
ilova).
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan rijavobni eshitadi
foydalangan holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4- 2.2.Ilovada beril gan
,5-ilovalar) ma`lumotlarni asosiy
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy joylarini yozib oladilar.
tushunchalariga e`tibor qilishni va yozib 2.3.E`tibor qaratadi,
olishlarini ta`kidlaydi. yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Galiley va Eynshteyn 3.2.Topshiriqni yozib
nisbiylik printsiplari orasidagi farqni o`rganib oladi, baholarni
kelish vazifa qilib beradi, baholaydi(6-ilova) eshitadi.
15-mavzu: Maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari( I I )
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Lorents almashtirishlari.
2.Bir vaqtlilik va vaqt oraligìning nisbiyligi.
3.Kesma uzunligining nisbiyligi.
4.Tezliklarni qo`shishning relyativistik qonuni.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga Lorents almashtirishlari, bir vaqtlilik va vaqt
oraligìning nisbiyligi, kesma uzunligining nisbiyligi, tezliklarni qo`shishning relyativistik qonuni
- Lorents almashtirishlarini Talaba:
ko`rsatib berish. - Lorents almashtirishlarini mohiyatini anglab olish.
- Bir vaqtlilik va vaqt
oraligìning nisbiyligi ni - Bir vaqtlilik va vaqt oraligìning nisbiyligini bilib olish.
ko`rsatib berish.
- Kesma uzunligining nisbiyligi - Kesma uzunligining nisbiyligini tushinib etish.
isbotlab berish.
- Tezliklarni qo`shishning - Tezliklarni qo`shishning relyativistik qonunini o`rganish.
relyativistik qonunini yoritib
berish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “Qanday”
texnikasi
min).
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-ilovalar) 2.2.Ilovada beril gan
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga ma`lumotlarni asosiy
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. joylarini yozib
oladilar.
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Nisbiylik printsiplarini 3.2.Topshiriqni yozib
o`rganib kelish vazifa qilib beradi, baholaydi.(7-ilova) oladi, baholarni
eshitadi.
16-mavzu: Qattiq jism mexanikasi( I )
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Qattaq jismning harakati.
2.Kuch momenti.
3.Qo`zgàlmas o`q atrofida aylanayotgan qattiq jism kinetik
energiyasi.
4.Inertsiya momenti.
5.Shteyner teoremasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga qattiq jismning harakati, kuch momenti, inertsiya
momenti va Shteyner teoremasi haqida bilim berishdan iborat.
Talaba:
-Qattiq jismning harakati bilan -Qattiq jismning harakatini o`rganish.
tanishtirish.
-Kuch momenti haqida batafsil -Kuch momentini o`rganish.
ma`lumot berish.
-Aylanma harakat qilayotgan -Aylanma harakat qilayotgan jismning kinetik energiyasini
jismning kinetik energiyasini o`rganish.
qarab chiqish.
-Inertsiya momenti to`g`risida -Inertsiya momenti to`g`risida bilimga ega bo`lish.
bilim berish.
-Shteyner teoremasi haqida bilan - Shteyner teoremasini o`rganish.
tanishtirish.
ilova).
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan rijavobni eshitadi
foydalangan holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4- 2.2.Ilovada beril gan
,5-,6-ilovalar) ma`lumotlarni asosiy
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy joylarini yozib
tushunchalariga e`tibor qilishni va yozib oladilar.
olishlarini ta`kidlaydi. 2.3.E`tibor qaratadi,
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun aylanma harakat 3.2.Topshiriqni yozib
qonunlarin o`rganib kelish vazifa qilib beradi, oladi, baholarni
baholaydi.(7-ilova) eshitadi
17-mavzu: Qattiq jism mexanikasi( I I )
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi.
2.O`zgarmas kuch momentining bajargang ishi.
3.Impul`s momenti va uning saqlanish qonuni.
4.Moddiy nuqtalar sistemasining impul`s momenti.
5.Erkin o`qlar.Giroskop.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga aylanma harakat dinamikasining asosiy
tenglamasi,o`zgarmas kuch momentining bajargang ishi,impul`s momenti va uning saqlanish qonuni
va moddiy nuqtalar sistemasining impul`s momenti to`g`risida bilim berish hamda ularni erkin o`qlar
va giroskop bilan tanishtirish.
-Aylanma harakat dinamikasining Talaba:
asosiy tenglamasi haqida bilim -Aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi haqida
berish. bilim olish.
-O`zgarmas kuch momentining -O`zgarmas kuch momentining bajargang ishi to`g`risida
bajargang ishi to`g`risida bilim bilimga ega bo`lish.
berish. -Impul`s momenti va uning saqlanish qonunini o`rganish.
-Impul`s momenti va uning -Moddiy nuqtalar sistemasining impul`s momenti haqida
saqlanish qonunining mohiyatini ma`lumot olish.
ochib berish. -Erkin o`qlar va Giroskop bilan tanishish.
-Moddiy nuqtalar sistemasining
impul`s momenti haqida ma`lumot
berish.
-Erkin o`qlar va Giroskop bilan
tanishtirish.
O`qitish uslubi va texnikasi Vizual ma`ruza, blits-so`rov, bayon qilish, “FSMU” , texnikasi
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-,8-ilovalar) 2.2.Ilovada beril gan
2.3.Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga ma`lumotlarni asosiy
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. joylarini yozib oladilar.
2.3.E`tibor qaratadi, yozib
ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun aylanma harakat dinamikasi 3.2.Topshiriqni yozib
bilan ilgarilanma harakat dinamikasi orasidag oladi, baholar bilan
o`xshashlikni o`rganib kelish vazifa qilib beradi, tanishadi.
baholaydi.(9-ilova)
18-mavzu: Suyuqliklar mexanikasi

Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Suyuqlik bosimi.Paskal` qonuni.
2.Arximed kuchi.
3.Suyuqlik oqimi.Uzluksizlik tenglamasi.
4.Bernulli tenglamasi.
5.Torichelli formulasi.
6.Oqim reaktsiyasi.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga suyuqlik bosimi, Paskal` qonuni,
Arximed kuchini takroran eslatib,suyuqlik oqimi, uzluksizlik tenglamasi, Bernulli tenglamasi,
Torichelli formulasi,oqim reaktsiyasi haqida bilim berishdan iboratdir.
Talaba:
-Suyuqlik bosimi, Paskal` qonunini --Suyuqlik bosimi, Paskal` qonunini takroran o`rganish .
takroran eslatibo`tish . -Arximed kuchini mohiyatini tushinib olish.
-Arximed kuchini mohiyatini ochib -Suyuqlik oqimi,uzluksizlik tenglamasini o`rganish.
berish. -Bernulli tenglamasini mohiyatini tushinib etish.
-Suyuqlik oqimi,uzluksizlik -Torichelli formulasi va oqim reaktsiyasi haqida yangi bilim
tenglamasini tushintirish. olish
-Bernulli tenglamasini keltirib -Oqim reaktsiyasi haqida ma`lumotga ega bo`lish.
chiqarib ko`rsatish.
-Torichelli formulasi bilan
tanishtirish.
-Oqim reaktsiyasi haqida ma`lumot
berish.
min).
2-bosqich. 2.1. Talabalar e`tiborini jalb etish va bilim darajalarini 2.1Eshitadi. O`ylay
Asosiy aniqlash uchun tez kor savol-javob o`tkazadi (2 -ilova) di, javob beradi.
2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan holda rijavobni eshitadi
ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-,8-ilovalar) 2.2.Ilovada beril gan
ma`lumotlarni asosiy
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga joylarini yozib
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. oladilar.
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun Paskal` qonunini o`rganib kelish 3.2.Topshiriqni yozib
vazifa qilib beradi, baholanadi( 9-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
19-mavzu: Mexanik tebranishlar
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Tebranma harakat.
2.Tebranuvchi sistemaning tezligi va tezlanishi.
3.Tebranuvchi sistemaning energiyasi.
4.Mayatniklar.
5.Tebranishlarni qo`shish.
6.Erkin va majburiy tebranishlar. Rezonans.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga tebranma harakat, uning tezligi va tezlanishi
hamda energiyasi haqida bilim berish, ularni mayatniklar, tebranishlarni qo`shish usullari, erkin va
majburiy tebranishlar hamda rezonans hodisasi bilan tanishtirish.
Talaba:
-Tebranma harakat haqida bilim -Tebranma harakatni o`rganish.
berish.
-Tebranuvchi sistemaning tezligi -Tebranuvchi sistemaning tezligi va tezlanishlari bilan
va tezlanishi bilan tanishtirish. tanishish.
-Tebranuvchi sistemaning
energiyasi haqida ma`lumot -Tebranuvchi sistemaning energiyasi haqida ma`lumotga ega
berish. bo`lish.
-Mayatniklarning turlari bilan
tanishtirish. -Mayatniklarni o`rganish.
-Tebranishlarni qo`shish usullarini
ko`rsatib berish. -Tebranishlarni qo`shish usullari bilan bilan tanishish.
-Erkin va majburiy tebranishlar
hamda rezonans hodisasi bilan -Erkin va majburiy tebranishlar hamda rezonans hodisasi
tanishtirish. haqida ma`lumot olish.
texnikasi
2-bosqich. 2.1. Talabalar e`tiborini jalb etish va bilim darajalarini 2.1Eshitadi. O`ylay
Asosiy aniqlash uchun tez kor savol-javob o`tkazadi (2 -ilova) di, javob beradi.
(60 min.) 2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan Javob beradi va to`g`
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-,8-ilovalar) rijavobni eshitadi
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga 2.2.Ilovada beril gan
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi. ma`lumotlarni asosiy
joylarini yozib
oladilar.
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun tebranma harakat parametrlarini 3.2.Topshiriqni yozib
o`rganib kelish vazifa qilib beradi, baholaydi.(9-ilova) oladi, baholar bilan
tanishadi.
20-mavzu: Mexanik to`lqinlar
Ma`ruza mashgùlotining rejasi 1.Tebranishlarni elastik muhitda tarqalishi.
2.Bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlar.
3.To`lqin tenglamasi.
4.To`lqin tezligi va energiyasi.
5.Akustika.
O`quv mashgùlotining maqsadi: Talabalarga tebranishlarni elastik muhitda tarqalishi,
bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlar,to`lqin tenglamasi, to`lqin tezligi va energiyasi hamda
tovush to`lqinlari haqida bilim berish.
-Tebranishlarni elastik muhitda Talaba:
tarqalish mexanizmini ko`rsatib -Tebranishlarni elastik muhitda tarqalish mexanizmini
berish. o`rganish.
-Bo`ylama va ko`ndalang -Bo`ylama va ko`ndalang to`lqinlarlar haqida to`liq
to`lqinlarlar haqida ma`lumot ma`lumotga ega bo`lish.
berish. -To`lqin tenglamasini anglab etish.
-To`lqin tenglamasini tushintirib -To`lqin tezligi va energiyasi ifodalarini o`rganish.
berish. -Tovush to`lqinlarining xossalarini mukammal o`rganish.
-To`lqin tezligi va energiyasi
ifodalarini keltirib chiqarish.
-Tovush to`lqinlarining xossalari
bilan tanishtirish.
texnikasi
Kirish (10 natijalari ma`lum qilinadi (1-ilova). oladi.
min).
(60 min.) 2.2. O`qituvchi vizual materiallardan foydalangan Javob beradi va to`g`
holda ma`ruzani bayon etadi(3-,4-,5-,6-,7-ilovalar) rijavobni eshitadi
2.3. Talabalarga mavzuning asosiy tushunchalariga 2.2.Ilovada beril gan
e`tibor qilishni va yozib olishlarini ta`kidlaydi ma`lumotlarni asosiy
yozib ola di.
(10 min.) 3.2.Mustaqil ish uchun mexanik to`lqinlarning 3.2.Topshiriqni yozib
xossalarini o`rganib kelish vazifa qilib beradi, oladi, baholar bilan
baholaydi. .(8-ilova) tanishadi.
MEXANIKAdan Amaliy mashg’ulotlar uchun masalalar to’plami.
1 - §. Kinematika.
1.1.Avtomobil o’z harakati vaqtining birinchi yarmida 80 km/soat tezlik bilan, qolgan vaqtida
esa 40 km/soat tezlik bilan harakatlangan. Avtomobil harakatining o’rtacha tezligi topilisin.
Berilgan
1  80 km / soat
 
2  40 km / soat o ' r  1 2  60 km / soat
2
o ' r  ?
1.2.Avtomobil yo’lning birinchi yarmini 80 km/oat tezlik bilan, qolgan yo’lni esa 40 km/soat
tezlik bilan bosib o’tgan. Avtomobil harakatining o’rtacha tezligi topilisin.
Berilgan
1  80 km / soat
2  1  2 6400 km
2  40 km / soat o ' r    53,3
1  2 120 soat
o ' r  ?
1.3.Paraxod daryoda A punktdan B punktga υ1=10 km/soat tezlik bilan, qaytihda ea υ2=16
km/soat tezlik bilan harakatlanadi. 1) Paraxodning o’rtacha tezligi, 2) daryoning oqim tezligi
topilsin.
2  
Berilgan o 'r  1 2 12,3 km / soat
1  2
  2
υ1=10 km/soat oq  1  3 km / soat
2
υ2=16 km/soat
υo’r = ? υoq = ?
1.4.υ1=1 m/s tezlik bilan oqayotgan daryoda suvga nisbatan υ2=2 m/s tezlik bilan
harakatlanayotgan qayiqning quyidagi hollarda qirg’oqqa nisbatan tezligi topilsin : 1) qayiq oqim
bo’yicha suzganda, 2) qayiq oqimga qarshi suzganda, 3) qayiq oqimga α = 900 burchak hosil
qilib suzganda.
Berilgan 1   q   oq  3 m / s
oq  1 m / s
2  q  oq 1 m / s
q  2 m / s
m
1  ? 2  ? 3  oq2  q2  5  2,24
s
3  ?
1.5.Samalyot havoga nisbatan υ1 = 800 km/soat tezlik bilan uchmoqda. G’arbdan sharqqa tomon
υ2 = 15 m/s tezlik bilan shamol esib turibdi. Samaliyot yerga nisbatan qanday tezlik bilan uchihi
va 1) janubga, 2) shimolga, 3) g’arbga, 4) sharqqa siljishi uchun meridianga nisbatan qanday
burchak tahkil qilib uchishi topilsin.
Yechilishi:
km
1)   12  22  640000  2916  637084  798 ; 2)  12  22 
soat
km km
640000  2916  642916  802 3)   1  2  800  54  854
soat soat
km
4)   1  2  800  54  746
soat
1.6.Samalyot A punktdan sharq tomondagi 300 km uzoqlikda joylahgan B punktga uchmoqda.
Quyidagi hollarda samalyotning bu masofani uchib o’tish uchun vaqti topilsin: 1) shamol
bo’lmaganda, 2) shamol janubdan shimolga esganda va 3) shamol g’arbdan sharqqa esganda.
Shamolning tezligi υ1=20 m/s, samalyotning tezligi υ2 = 600 km/soat.
Yechilishi:
2
S 300km S S2 90000
1) t    0,5 soat ; 2)22     12 bundan t  2 2
 
2 km  t    360000  5184
600 2 1
soat
90000 S 300
  0, 2537  0,504soat  30,2 daqiqa 3) t    0,45soat  26,8 daqiqa
354816 1  2 672
1.7.Qayiq suvga nisbatan 7,2 km/soat tezlik bilan qirg’oqqa tik yo’nalishda harakat qilmoqda.
Oqim qayiqni 150 m pastga suradi. Daryoning kengligi 0,5 km. 1) Daryo oqimining tezligi va 2)
qayiqning daryodan o’tish uchun sarf qilgan vaqt topilsin.
S 500
Berilgan t   250 s
 2
 2m / s
l  150 m l 150
oq    0,6 m / s
S  500 m t 250
oq  ? t  ?
1.8.Vertikal yuqoriga otilgan jim 3 s dan keyin yerga qaytib tushdi. 1) Jismning boshlang’ich
tezligi qanday bo’lgan ? 2) Jism qanday balandlikka ko’tarilgan ? Havoning qarshiligi hiobga
olinmasin.
gt 2 t
Berilgan h t1   1,5 s
2 2
t  3s 9,8  (1,5) 2
h  11 m
g  9,8 m / s 2
0  ? h  ?   2 gh  215,6  14,7 m / s
1.9.Tosh 10 m balandlikka otilgan. 1) Tosh qancha vaqtdan keyin yerga qaytib tushadi ? 2) Agar
toshning boshlang’ich tezligi ikki marta oshirilsa, u qancha balandlikka ko’tariladi ? Havoning
qarshiligi hisobga olinmasin.
gt 2 2h 20
h ; t1    1,41 s
Berilgan 2 g 9,8
t um  2t1  2  1,41 s  2,82 s
h  10 m
 2 402 4  2 gh
  20 h    4h  40 m
2g 2g 2g
t ? h ?
1.10. 300 m balandlikdagi aerostatdan tosh tashlangan. 1) Aerostat 5 m/s tezlik bilan yuqoriga
ko’tarilayotganda, 2) 5 m/s tezlik bilan pastga tushayotganda va 3) aerostat bir joyda turgandagi
hollarda toshning yerga tushguncha o’tadigan vaqtini hisoblang. Havoning qarshiligi hiobga
olinmasin.
1) 300  5t  5t 2
Berilgan t 2  t  60  0
1  241 1  15,5
t1    8,25 s
2 2
h  300 m
1  5 m / s 2) 300  5t  5t 2
2  5 m / s t 2  t  60  0
3  o  1  241  1  15,5
t2    7,25 s
t ? 2 2
2h 600
t3    7,74 s
g 10
2 - §. Dinamika
2.1. Tekis harakatlanib tushayotgan aerostat xuddi shunday tezlikda yuqoriga ko’tarila boshlashi
uchun, aerostatdan qancha og’irlikdagi yukni tashlash kerak ? Aerostatning yuk bilan birga
og’irligi 1600 kG, yuqoriga ko’taruvchi kuchi 1200 kG. Yuqoriga ko’tarilishda va tushishida
havoning qarshilik kuchi birday deb hisoblansin.
Berilgan
P  1600 kГ
F1  F2  F3 ; F1  F2  ( F3  Fx ); Fx  2( F3  F1 ) 
Fk  1200 kГ
 2(15696  11772)  7848 N  800 kГ
Fx  ?
2.2. Ipga og’irligi P = 1 kG bo’lgan yuk osilgan. Agar yuk osilgan ip 1) a = 5 m/s2 tezlanish
bilan yuqoriga ko’tarilayotgan, 2) xuddi shunday a = 5 m/s2 tezlanish bilan pastga tushayotgan
bo’lsa, bu ikki holda ipning taranglik kuchlari aniqlansin.
Berilgan
P  1 kГ
m
a1  a 2  5 T1  m(a  g )  14,8 N ; T2  m( g  a )  4,81 N
s2
T1  ? T2  ?
2.3 Biror diametrli po’lat sim 4400 N gacha yukka chidash bera oladi .Bu simga 3900 N yuk
osib, u uzulib ketmasligi uchun yukni qanday tezlanish bilan yuqoriga ko’tarish kerak ?
Berilgan
F1  4400 N
P Fg m
P  3900 N F  ( g  a ); a   g  1,26 2
g P s
a?
2.4.Yo’lovchilar bilan birga liftning og’irligi 800 kG. Lift osilgan trosning tarangligi 1) 1200 kG
va 2) 600 kG, bo’lsa lift qanday tezlanish bilan va qanday yo’nalishda harakat qiladi?
T m 600  9,8 m
T1  m( g  a1 ); a1  1  g  4,9 2 ; a 2   9,8  2,45 2
m s 800 s
2.5.Ipga tosh osilgan .Bu toshni a1 = 2m/s2 tezlanish bilan yuqoriga ko’tarilganda, ipning uzulib
ketishi mumkin bo’lgan taranglik kuchidan 2 marta kichik T taranglik kuchi hosil bo’lgan . Ip
uzulib ketishi uchun bu toshni qanday a2 tezlanish bilan yuqoriga ko’tarish kerak ?
T2 g  a 2
T1  m( g  a1 ); T2  m( g  a 2 );  ; a 2  2 g  2a1  g 
T1 g  a1
 g  2a1  13,8 m / s 2
2.6.Og’irligi 104 N bo’lgan avtomobil 5 sek tormozlangandan keyin tekis sekinlanuvchan harakat
qilib, 25 m masofani o’tib to’xtaydi υ0 va tormozlanih kuchi topilsin .
2S 2S 2  25 m 2 Sm
F  ma; a  2 ;  0    10 ; F  2  2040 N
t t 5 s t
2.7.500 t massali poyezd tormozlanganda tekis sekinlanuvchan harakat qilib, 1min davomida
tezligini 40 km/soat dan 28 km/soat gacha kamaytirgan. Tormozlanish kuchi topilsin.
Berilgan
m  500 t
t  60 s
km   0 m
0  40 a  0,055 2 ; F  ma  27500 N ;
soat t s
km
  28
soat
F ?
2.8. Og’irligi 1,96 ּ ◌105 N bo’lgan vagon 54 km/soat boshlang’ich tezlik bilan harakat qiladi .
Agar vagon 1) 1min 40 sek 2) 10 sek 3)1 sek to’xtasa vagonga ta’sir qiluvchi o’rtacha kuch
topilsin .
Berilgan
P  1,96  10 5 N
km
  54
soat m
F1   30  10 2 N ; F2  30  10 3 N ;
t1  100 s t1
t 2  10 s F3  30  10 4 N
t3  1 s
F1  ? F2  ? F  ?
2.9. Relsda turgan vagon tekis tezlanuvchan harakat qilib S = 11 m yo’lni t = 30 s da o’tishi
uchun unga qanday kuch tasir qilishi kerak ? Vagonning og’irligi P = 16 T harakat vaqtida unga,
o’z og’irligining 0.05 qismiga teng ishqalanish kuchi tasir qiladi .
P P 2S
F  Fi  Ftez ; Fi  kP; Ftez  ma  a; F  kP  a; a  2 ;
g g t
2 PS
F  kP  2  8239,1 N ;
gt
2.10. Og’irligi 4.9 ּ ◌10 N bo’lgan poyezd teplovozning tortishi to’xtalgach, 9,8∙104 N
6
ishqalanish kuchi ta’siri ostida 1 min dan keyin to’xtaydi poyezd qanday tezlik bilan harakat
qilgan ?
Berilgan
P  4,9  10 6 N
Fi  9,8  10 4 N F t m
  i  11,76
t  60 s m s
 ?
3 - §. Qattiq jismlarning aylanma harakati
3.1. Yer sharining o’z aylanish o’qiga nisbatan inertsiya momenti va harakat miqdori momenti
topilsin.
Yechilishi
3.2. Radiuslari r1 = r2 = 5 sm bo’lgan ikkita shar og’irligi sharlarning og’irligiga nisbatan juda
kichik bo’lgan sterjen uchiga mahkamlangan. Sharlar markazlari orasidagi masofa R = 0,5 m.
Har bir sharning massasi m = 1 kg. 1) Sterjenning o’rtasidan uzunligiga tik ravishda o’tgan o’qqa
nisbatan bu sistemaning J1 inertsiya momenti, 2) sharlarni massalari markazlarida
mujassamlashgan moddiy nuqtalar deb o’sha o’qqa nisbatan bu sistemaning J2 inertsiya
momenti, 3) J1 kattalikni J2 bilan almashtirib, bu sistemaning inertsiya momentini hisoblshda
J  J2
yo’l qo’yilgan   1 nisbiy xatolik topilsin.
J2
Yechilishi
3.3. R = 0,2 m radiusli bir jinsli diskning gardishiga urinma ravishda F = 98,1 N o’zgarmas
kuch ta’sir qiladi. Aylanma harakat qilayotgan diskka Mishq = 0,5 kGm ishqalanish kuchining
momenti ta’sir qiladi. Agar disk o’zgarmas ε = 100 rad/s2 burchak tezlanish bilan aylanayotgan
bo’lsa, diskning P og’irligi topilsin.
Yechilishi
3.4. 1 m uzunlikdagi va 0,5 kG og’irlikdagi bir jinsli sterjen vertikal tekislikda o’z o’rtasidan
o’tgan gorizontal o’q atrofida aylanmoqda. Agar aylantiruvchi moment 9,81∙10-2 N∙m ga teng
bo’lsa, sterjen qanday burchak tezlanish bilan aylanadi?
Yechilishi
3.5. R = 0,2 m radiusli P = 5 kG og’irlikdagi disk o’z og’irlik markazidan o’tgan o’q atrofida
aylanmoqda. Disk aylanish burchak tezligining vaqtga bog’lanishi ω = A + Bt tenglama orqali
berilgan, bunda B = 8 rad/s2. Disk gardishiga qo’yilgan urinma kuchning kattaligi topilsin.
Ishqalanish nazarga olinmasin.
Yechilishi
4 - §. Gazlar va suyuqliklar mexanikasi.

4.1. Trubaning ko’ndalang kesimidan yarim soatda 0,51 kg karbonat angidrit gazi oqib
o’tganligi ma’lum bo’lsa, trubadagi gazning oqim tezligi topilsin. Gazning zichligi 7,5 kg/m3 ga
teng deb olinsin. Trubaning diametri 2 sm ga teng.
Yechilishi
4.2. Tsilindrsimon idishning asosida d = 1 sm diametrli doiraviy teshik bor. Idishning diametri
D = 0,5 m. Idishdagi suv sathining pasayish tezligi υ ning suv sathining balandligi h ga
bog’lanishi topilsin.
h = 0,2 m balandlik uchun bu tezlikning son qiymati topilsin.
Yechilishi
4.3. Stol ustida suvli idishning yon sirtida idishning asosidan h1 masofada va suvning sathidan
h2 masofada joylashgan teshigi bor. Idishdagi suvning sathi har doim o’zgarmas saqlanadi. Suv
jarayoni stolga (gorizontal bo’ylab) qanday masofada tushadi? Masala 1) h1 = 25 sm va h2 = 16
sm, 2) h1 = 16 sm va h2 = 25 sm hollar uchun yechilsin.
Yechilishi
4.4. Suv to’ldirilgan A idish (Mariott idishi) og’ziga mahkamlangan a shisha naycha orqali
atmosfera bilan tutashtirilgan. Tubidan h2 = 2 sm balandlikda idishning K jo’mragi bor. Truba a
ning pastki uchi idish tubidan: 1) h1 = 2 sm, 2) h1 = 7,5 sm va 3) h1 = 10 sm ga teng oraliqda
bo’lgan hollarda K jo’rakdan oqib chiqayotgan suvning tezligi topilsin.
Yechilishi
4.5. Balandligi h = 1 m bo’lgan tsilindrsimon bakka suv to’ldirilgan. 1) bakning tubidagi

teshikdan qancha vaqtda suv to’liq oqib chiqadi? Teshikning ko’ndalang kesim yuzi bakning
ko’ndalang kesim yuzidan 400 marta kichik. 2) bu topilgan vaqtni, bakdagi suvning sathi
teshikdan h = 1 m balandlikda o’zgarmas holda saqlanganda (suv to’ldirib turilganda) teshikdan
o’shancha suv oqib tushguncha ketgan vaqt bilan solishtiring.
Yechilishi
Testlar
1. Mexanik xarakat deb nimaga aytiladi?
A) Jismning barcha nuktalari xarakatlanadigan xarakatga aytiladi.
V) Jismning istalgan teng vaktlar ichida bir xil kuchadigan xarakatiga aytiladi.
S) Vakt birligi ichida tezliklari uzgarib turadigan jismning xaratiga aytiladi.
*D) Vakt utishi bilan jismning boshka jismlarga nisbatan fazodagi xolatining uzgarishiga
aytiladi.
2. Traektoriya deb nimaga aytiladi?
A) Boshlangich va oxirgi nuktalarini tutashtiruvchi yunaltirilgan kesmaga aytiladi.
V) Uzunlik ulcham birligida aniklanadigan fizik kattalikka aytiladi.
S) Berilgan vakt momentidagi jismning bosib utgan yuliga aytiladi.
*D) Xarakat davomida fazoda yoki muxitda koldirgan iziga aytiladi.
3. Oniy tezlik deganimiz nima?
A) Jismning vakt birligi ichida urtacha kuchishi.
V) Yunalishi kuchish yunalishi bilan bir xil bulgan kattalik.
*S) Jismning berilgan vakt momentidagi yoki traektoriyaning berilgan nuktasidagi tezligi.
D) Vakt birligi ichida bosib utilgan yul.
4. Moddiy nukta xarakatining vektorial konunini kursating.
A) X=X(t)
*V) R=r(t)
S)    ( )
D) F=f(t)
5. Moddiy nukta deb nimaga aytiladi?
*A) Berilgan xarakat xollarida ulchamlarini xisobga olmasa xam buladigan jismga aytiladi.
V) Ilgarilanma xarakatlanuachi jismga aytiladi.
S) Uzgarmas tezlik bilan xarakatlanuvchi jismga aytiladi.
D)Tezlanishga ega jismga aytiladi.
6. Ilgarilanma xarakat deganimiz nima?
*A) Jismning barcha nuktalari bir xil xarakatlanadigan xarakat.
V) Jismning vakt momentidagi xarakati.
S)Xisob boshlanadigan jismga nisbatan karaladigan xarakat.
D)Bir joydan ikkinchi joyga utishdagi jismning xarakati.
7. Tezlik formulasini kursating.
A) v=st
*V) v=s/t
S)v=t/s
D)v=at2/2
8.Tezlikning ulcham birligini toping.
A) m/s2
V) rad/s2
*S)m/s
D)kg.m
9. Kanday xarakatga tugri chizikli teng ulchovli deb aytiladi?
A) Bir xil kuchishlar kiladigan jism xarakatiga.
V) Jism vaziyatining boshka jismlarga nisbatan vakt utishiga boglik uzgarishiga.
S) Jismning barcha nuktalari tugri chizik buylab kuchishiga.
*D) Jismning istalgan teng vaktlar ichida bir xil kuchishlar kiladigan xarakatiga.
Tezlanish formulasini kursating.
A) a=v2/t
V) a=w2r
S)a=m/F
*D)a=∆v/∆t
11. Tezlanishning ulcham birligi nima?
*A) m/s2
V) m /s
S) N•m
D)kg•m
12. Teng ulchovsiz xarakat deb nimaga aytiladi?
A) Jismning xar xil vakt ichida xar xil kuchadigan xarakatiga aytiladi.
*V) Jismning teng vakt ichida bir xil bulmagan kuchishlar kiladigan xarakatiga aytiladi.
S)Berilgan vakt momentida teng yullarni utadigan xarakatga aytiladi.
D)Jismning teng vakt ichida bir xil yularni utadigan xarakati
13. Teng tezlanuvchan xarakat deb nimaga aytiladi?
A) Berilgan vakt birligi ichida tezligi ortib boradigan xarakat
V) Teng tezlanuvchan xarakat deb, son jixatdan vakt birligi ichida jismning utish yuliga teng
bulgan kattalikka aytiladi.
*S) Tezligi istalgan teng vaktlar ichida bir xil kattalikka ortadigan jism xarakati.
D) Jismning xoxlagan teng vaktlar ichinda bir xil yulni bosib utuvchi xarakat.
14. Tezlanishning ta`rifini kursating.
A) Tezliklari istagan teng vaktlar ichida bir xil uzgaradigan kattalik.
V) Jism kuchishining shu kuchish uchun ketgan vakt oraligiga nisbatiga teng kattalik.
S)Tezligi istagan teng vaktlar ichida bir xil uzgaradigan jism xarakati
*D) Jism tezligi uzgarishining shu uzgarish davom etadigan vakt oraligiga nisbatiga teng
kattalik.
15. Burchak tezlik deb nimaga aytiladi?
A) Vakt birligi ichida bosib utilgan yul.
V) Vakt birligi ichidagi aylanishlar soni.
S)Jismning aylana buylab xarakatdagi tezligi.
*D)Tugri javob yuk.
16. Burchak tezlik formulasini kursating.
*A) ω=Δφ/Δt
V) v= ωr
S) v=s/t
D) a= ω2r
17. Burchak tezlikning ulcham birligi?
A) m/s2
*V) rad/s
S)m/s
D)N.m
18. Chizikli tezlik bilan burchak tezlik orasidagi boglanishni toping.
A) v=s/t
V) v=φ/t
*S)v=ωR
D)v=bR
19. Egri chizikli xarakatdagi normal` tezlanishni tushuntiring.
A) normal tezlanish tezlik yunalishi uzgarishi bilan egri chizik buylab yunaladi.
V) Normal tezlanish burchak va chizikli tezlik orasidagi boglanishni kursatuvchi kattalik.
S) Normal tezlanish egri chizik radiusi buyicha aniklanadigan kattalik.
*D) Normal tezlanish tezlik yunalishi uzgarishi natijasida xosil bulib, radius buyicha egrilik
markazi tomon yunalgan buladi.
20. Erkin tushish tezlanish kaysi javobda tugri kursatilgan.
A) 9.8 m/s
V) 8.9 m/s2
S) 10 m/s
*D) 9.8 m/s2
21. Erkin tushish deb nimaga aytamiz?
A) Xech narsa karshilik kilmaydigan vakuumdagi jismlarning tushishiga aytamiz.
V) Jismlarning vertikal yunalishda pastga karab tushishiga aytamiz.
S) Pitra, probka va kush patining tushishiga aytamiz.
*D) Jismlarning erning tortish kuchi tufayli xosil buladigan tushishga aytamiz.
22. Gorizontga burchak ostida otilgan jism traektoriyasi kanday buladi?
A) tugri chizik
*V) parabola
S) ellips
D)kundalang kesimdan
23. Erkin tebranishlar deb nimaga aytiladi?
A) Ma`lum vakt ichida taxminan takrorlanadigan xarakat.
V) Sistema muvozanat xolatidan chikarilgandan keyin sistemada tashki kuchlarning ta`siri ostida
xosil buladigan tebranish.
*S) Sistema muvozanat xolatidan chikarilgandan keyin sistemada ichki kuchlarning ta`siri ostida
xosil buladigan tebranishlar.
D) Sinus yoki kosinus konuni buyicha davriy uzgaruvchi tebranishlar.
24. Matematik mayatnikning tebranish davri formulasini kursating.
A) T=2π(k/m)1/2
V) T= (2πl/g)1/2
S) T=1/ ν
*D) T= 2π(l/g)1/2
25. Majburiy tebranishga misol kursating.
A) Prujinidagi yukning tebranishi
V) Ipga osilgan yukning tebranishi.
S) Soat mayatnigining tebranishi.
*D) Ichkiyonuv dvigatellarining tsilindrlaridagi porshenlarning , tikish mashinalarining
ignalarining tebranishlari.
26. Tebranishlar fazasa kanday aniklanadi?
A) φ =ω0t=2πt/T
V) φ =2π/T
S) x=xmsin ω0t
*D) ω0=2π/T
27. Rezonans deganimiz nima?
A) Sistemada ishkalanish oz bulganda, majburiy tebranishlar amplitudasining ortishi rezonans
deb ataladi.
*V) Sistemaga ta`sir etuvchi tashki kuchning uzgarish chastotasi erkin tebranishlar chastotasi
bilan mos kelgan vaktda majburiy tebranishlar amplitudasining birdan ortishi rezonans deyiladi.
S) Sistemaga davriy tashki kuchlarning ta`sirida xosil buladigan tebranishlar rezonans deb
ataladi.
D) Ikki tebranishning fazalar ayirmasini aniklash uchun ikki tebranishni bir xil trigonometrik
funktsiyalar orkali aniklashga aytiladi.
28. Garmonik tebranuvchi jismlarning tebranish konuni formulasini kursating.
A)x=xmcost
V)x=xmsint
S)x=xmcosω0t
*D)ax=-kx/m
29. Tebranish chastotasi formulasini kursating.
A) T= 2π(l/g)1/2
V) ν = 2π(l/g)1/2
S) ν =2π(k/m)1/2
*D) ν =1/T
30. Tsiklik chastota formulasini kursating.
A) ν =1/T
V) ω0 = 2π(l/g)1/2
S)x= Asin(ωt+a)
*D) ω=2π/T
31. Tsiklik va chizikli chastotalar orasidagi boglanishni toping.
*A) ω=2π ν
V) ω=2π T
S) ω= ω0t
D) ω = Asin(ωt+a)
32. Chastotaning ulcham birligini kursating.
A) metr(m)
*V) Gerts (Gts)
S) sekund (s)
D) radian (rad)
33. Garmonik tebranishda jismning koordinatasi OX uki buyicha x= 0.2cos(5t+ π/2)
konuni bilan uzgaradi. Jism tebranishi amplitudasi nimaga teng.
A) cos(5t+ π/2)m
V) (5t+ π/2)m
*S)0.2 m
D) π/2 m
34. Tezlikning amplituda ifodasi kaysi formulada tugri kursatilgan.
A) v=l/t
V) v0= s/t
S)v0=A ω2
*D) v0=A ω
35.Tezlanishning amplituda ifodasi kaysi formulada tugri kursatilgan.
A)a= Δv/Δt
V)a=F/m
S)a= A ω
*D) a= A ω2
36. Tebranish spektri deb nimaga aytamiz.
*A) Chastota bilan amplituda orasidagi boglanishni ifodalovchi grafik.
V) Tebranish davri bilan amplituda orasidagi boglanishni xarakterlovchi grafik
S) Chastota bilan tebranish davri orasidagi boglanishni ifodalovchi grafik.
D) V va S javob tugri.
37. Dinamika deganimiz nima?
A) Jismlarning mexanik xarakat xodisasini urganadigan fizikaning bulimi dinamika deb ataladi.
*V) Mexanik tezlanishning xosil bulish sabablarini urganadigan va uni xisoblash usullari
karaladigan bulimi dinamika deyiladi.
S) Vakt utishi bilan jismning koordinatalari kanday uzgarishini tushuntiradigan fizikaning
bulimi.
D) Jismlarning muvozanat xoli karaladigan mexanika bulimi.
38. N`yutonning birinchi konunini tushuntiring.
A) N`yutonning birinchi konuni jismning xarakat tezligini emas, balki tezlikning uzgarishini
aniklaydi.
V) N`yutonning birinchi konuniga muofik jismga ta`sir etuvchi kuch jismning massasi bilan
kuch beradigan tezlanishning kupaytmasiga teng buladi.
*S) Jismga boshka jismlar ta`sir etmasa yoki ta`sir etsa, unda jism inertsial sanok sistemasiga
nisbatan tezlanishsiz, ya`ni tugri chizikli teng ulchovli xarakatlanadi.
D) N`yutonning birinchi konuni buyicha tezlanishning yunalishi barcha vaktda ta`sir etuvchi
kuchning yunalishi bilan bir xil buladi.
39. N`yutonning ikkinchi konuni formulasini kursating.
A) ΣΔF=0
V)F1=-F2
S) F= - kx
*D) a= F/m
40. SI birliklar sistemasida kuch birligi etib kanday ulcham birlik kabul etilgan.
A) SI-da kuch birligi etib, massasi 1gr jismga 1 sm/s2 tezlanish beradigan kuch kabul etilgan. Bu
birlik dina deb ataladi.
V) SI-da kuch birligi kilib, 1 kg kabul kilingan.
S) SI-da kuch birligi kilib, 1 gr kabul kilingan.
*D)SI-da kuchbirligi kilib massasi 1 kg jismga 1 m/s2 tezlanish beradigan kuch kabul kilingan.
Bu birlik N`yuton deb ataladi.
41. Kuchni kanday asbob yordamida ulchashga buladi?
*A) Dinamometr
V) Kalorimetr
S) Ampermetr
D) Psixrometr
42. Impul`sning formulasini kursating.
A) P=mg
*V) p=mv
S) F=ma
D) F=Ml
43. N`yutonning uchinchi konunini tushuntiring.
A) Jismga kuch ta`sir etmasa , tugri chizikli teng ulchovli xarakatda buladi.
V) Jismga ta`sir etuvchi kuch jismning massasi bilan tezlanish kupaytmasiga teng.
*S) Jismlar bir-biriga absolyut kiymati buyicha teng va yunalishi buyicha karama-karshi bulgan
,bir tugri chizik buylab yunaladigan kuchlar bilan ta`sirlashadi.
D) A va V javoblar tugri.
44. Geyzenberg noaniklik printsipini kursating.
A) ∆p•h>∆x
V) ∆x•h >∆p
S) ∆x•h=p
*D) ∆x•∆p> h
45. Elastiklik kuchiga ta`rif bering.
A) Ilgarilanma xarakatga karshi ta`sir etuvchi kuch
V) Tayanch yoki osmaga tushirilgan kuch
S) erning tortish kuchi ta`sirida buladigan kuch
*D) Jismning deformatsiyalanishida xosil buladigan va deformatsiyalanishda jism
zarrachalarining ogish yunalishiga karama-karshi tomonga yunalgan kuch.
46. Mexanik ish formulasini kursating.
*A) A= Fscosα
V) A=mv2/2
S)A=mgh
D) A= mv2/2+ mgh
47. Mexanik ishning ulcham birligini kursating.
A) erg, vt
*V) Dj, erg
S) N sm,
D) Vt, m
48. Kanday vaziyatda musbat ish bajariladi?
A) Kuchish kuch yunalishiga karama-karshi bulgan vaziyatda musbat ish bajariladi.
V) Jismga bir necha kuch ta`sir etganda musbat ish bajariladi.
*S) Kuchning yunalishi va kuchish yunalishi bir xil bulganda musbat ish bajariladi.
D) Yukori tezlikka ega jismlar musbat ish bajaradi.
49. Kuvvat formulasani toping.
A) N=v/F
V) N=At
S) N=F/v
*D) N=∆A/∆t
50. Kuvvatning ulcham birligini kursating.
A) N, dina
V) Dj, erg
S) N, Dj
*D) kVt, Vt.
51. Potentsial kuchlar deb nimaga aytamiz?
*A) Agar yopik kontur buyicha kuchning bajargan ishi nolga teng bulsa, bu kuchlar potentsial
kuchlar deb yuritiladi.
V) Yopik sistemada xar kanday xarakatdagi kuchlarning tulik bajargan ishi xamma vakt manfiy
bulsa, bunday kuchlar potentsial kuchlar deb yuritiladi.
S) Jismning tik pastga karab tushishidagi kuchlar potentsial kuchlar buladi.
D) Magnit maydonida zaryadlangan zarrachaga ta`sir etuvchi kuchlarga aytamiz.
52. Planetalarning xarakat konunlarini ochgan olim kim?
A) I. N`yuton
*V) I. Kepler
S) G. Galiley
D) A. Eynshteyn
53. Jismning aylanma orbita buyicha xarakatidagi markazga intilma tezlanishni kursating.
A) an=(v-v0)/t
V) an=KM/R2
*S) an=4π2 R/T2
D) an=dv/dt
54. Butun olam tortishish konuniga N`yuton nechanchi yili ta`rif berdi?
A)1648
V)1670
S)1680
*D)1687
55. Butun olam tortishish konuni formulasini kursating.
A) F= -kx
V) F=ma
S) F=mg
*D) F=Gm1 m2/r2
56. Gravitatsion doimiylikni tajriba yuli bilan aniklagan olimlarni kursating.
*A) Kevindish, Rixard
V) N`yuton, Galiley
S) N`yuton, Maksvell
D) Guk, N`yuton
57. Invariantlik printsipi nima?
A) Potentsial energiya minimum kiymatga ega bulgan vaziyat.
*V) Barcha inertsial sanok sistemalarida fizika konunlarining bir turda bulishi.
S) Potentsial energiya maksimum kiymatga ega bulgan vaziyat.
D) Kinetik energiya minimum kiymatga ega bulgan vaziyat.
58. Tezliklarni kushishning relyativistik konunini kursating.
A) x=(x'+vt')/(1-v2/c2)1/2
V) t=(t'+vx'/c2)/(1-v2/c2)1/2
*S) u=(v'+v)/(1+v'v/c2)
D) v=v0(1-v2/c2)1/2
59. Relyativistik massani kursating.
A) m0= E/c2
V) m=F/a
S) m=Ft/v
*D) m=m0/(1-v2/c2)1/2
60. Relyativistik mexanikada jism impul`sini kursating.
A) p=m0/(1-v2/c2)1/2
V) p=Ft/(1-v2/c2)1/2
S) p=∆ E /(1-v2/c2)1/2
*D) p=m0 v/(1-v2/c2)1/2
61. Kuch momenti formulasini kursating.
*A) M=Frcosα
V) Ft=mv1+mv2
S) I=mr2
D) β =M/I
62. Inertsiya momenti formulasini kursating.
A) M=I β
*V) I=mr2
S) M=dL/dt
D) I=pr
63. Impul`s momenti ifodasini kursating.
A) p=mv
V) M=Frcosα
*S) L=pr
D) I=M/ β
64. M=I β tenglama nimani aniklaydi?
A) Inertsiya momentini aniklovchi tenglama
V) Kuch momentini aniklovchi tenglama
S) Impul`s momentini ariklovchi tenglama
D) Kattik jismning aylanma xarakati asosiy tenglamasi
65. Gyuygens-Shteyner teoremasining matematik formulasini kursating.
A) k=m(ωd)2/2
V) k=I0 ω2/2
S) I=2mr2/5
*D) I=I0+md2
66. Gidroaerostatika deb nimaga aytamiz?
*A) Mexanikada gaz va suyukliklarning muvozanatini urganadigan bulim
V) Mexanik xarakatlarni urganadigan fizika bulimi
S) Mexanik xarakatning xosil bulish sababini urganadigan fizika bulimi.
D) V va S javoblar tugri
67. Relyativistik zarrachaning kinetik energiyasini aniklaydigan formulani kursating.
*A) Ek= mc2(1/( 1-v2/c2)1/2-1)
V) Ek=mc2
S) Ek= 1/(1-v2/c2)1/2-1
D) Ek=mv2/2
68. A.Eynshteynning nisbiylik printsipida nima deyiladi?
A) Xar bir fizik xodisa barcha inertsial sanok sistemalarida bir xilda bulmaydi.
*V) Xar bir fizik xodisa barcha inertsial sanok sistemalarida bir xilda buladi.
S) Barcha inertsial sanok sistemalarida buladigan fizik xodisalar tashki ta`sirlarga boglik buladi.
D) Fizik xodisalar muxitdagi jismlarning uzaro ta`sirlashishiga boglik.
69. A. Eynshteynning ikkinchi printsipi, ya`ni yoruglik tezligining doimiyligi xakidagi printsipi
nimadan iborat?
A) Yoruglik tezligi xamma muxitda bir xil buladi.
V) Yoruglik tezligining uzgarmasligi , yoruglik manbaining kuvvatining doimiyligiga boglik.
*S) Yoruglikning vakuumdagi tezligi yoruglik manbaining xarakatiga boglik emas va u barcha
inertsial sanok sistemalarida bir xil.
D) Yoruglikning xoxlagan muxitdagi tezligi yoruglik manbaining xarakatiga boglik emas, u
barcha inertsial sanok sistemalarida bir xil.
70. Relyativistik zarrachaning xarakat tenglamasining formulasini kursating.
A) F=ma
V) F=mdv/dt
S)F= d(1/( 1-v2/c2)1/2)/dt
*D) F=d(mv/( 1-v2/c2)1/2)/dt
71. Relyativistik zarrachaning energiyasi va impul`si orasidagi boglanish formulasini kursating.
*A) E2-p2c2=m2c4
V) E-pc=mc
C) E2-pc2=m2c2
D) E2-p2c2=mc4
72. Arximed konuni formulasini kursating.
A) F=-kx
*V) F=ρgV
S) F= ma
D) F=mg
73. Jismlarning suzish sharti kursatilgan javobni toping.
A)FA <P
V) FA=P
*S) FA>P
D) FA=P=F
74. Suyuklik katlamlari orasidagi ishkalanish kuchi nimani xarakterlaydi.
A) Suyuklik tezligini.
V) Suyuklik tezlanishini.
S) Suyuklik bosimini.
*D) Suyuklikning yopishkokligini
75. Ideal suyuklik deb nimaga aytamiz?
A) Molekulalari tartibsiz xarakatlanadigan suyuklik
V) Yukori tezlikka ega suyuklik
S) Doimiy tezlikka ega suyuklik
*D) Sikilmaydigan va ichki ishkalanish yuk deb xisoblash mumkin bulgan suyuklik
76. Bernulli tenglamasini kursating.
*A) ρv12/2+ρgH1+P1= ρv22/2+ρgH2+P2
V) A= F1 l1+ F2 l2= P1S1v1t+ P1S1v1t
S) E=mv2/2+mgH
D) vs=const
77. ρv12/2+ρgH1+P1= ρv22/2+ρgH2+P2 tenglamadagi dinamik bosimni kursating.
A) ρv12/2+ρgH1
V) ρv2/2
S) ρgH1+P1
D) ρgH2+P2
78. Torrichelli formulasini kursating.
A) v12/2+gH1= v22/2+gH2
V) vs=const
*S) v=(2gH)1/2
D) m1 v1= P1S1v1t
79. Stoks formulasini kursating.
A) f= - ηdv/dr
V) f=F+p
S) f=4πr3ρg/3
*D)f= 6πηrv
80. Puazeyl-Gagen konuni ifodasini toping.
R R
P 2
A) Q   dQ  
2l
R r  r 3 dr
0 0
4
V) Q=ΔPπR /Δl8η
S) dQ=2πr drv
*D) v=Q/S= ΔPR2/ΔS8η
81. Daron-Veysbax formulasini toping.
*A) Hω=η∆lQ2/2Dgs2
V) Hω= ρv2/2+ρgH+P
S) v=ΔPR2/ΔS8η
D) k= 4πR2ρv2/6
82. Plastik deformatsiya deb nimaga aytamiz?
A) Kattik jism shaklini, ulchamini uzgartirish xodisasiga aytiladi.
*V) Deformatsiyalangan jism deformatsiyalovchi ta`sir olingandan keyin uzining shakli avva
ulchamini tulik kayta tiklamasa (deformatsiya koldigi saklansa) plastik deformatsiya deyiladi.
S) Deformatsiyalangan jism deformatsiyalovchi ta`sir olingandan keyin uzining shakli avva
ulchamini tulik kayta tiklasa (deformatsiya koldigi saklansa) plastik deformatsiya deyiladi.
D) V va S javoblar tugri
83. Matematik mayatnik tebranish davri formulasini toping.
A) T=(2πl/g)1/2
V)T=2π(LC)1/2
*S) T=2π(l/g)1/2
D) T=1/ν
84. Prujinali mayatnikning tebranish davri formulasini aniklang.
A) T=2π(l/g)1/2
V) T=2π(LC)1/2
S) T=1/ν
*D) T=2π(m/k)1/2
85. Sunishni kuchaytirishda kullaniladigan kurilmalar … deyiladi.
A) rezonator
V) amortizator
S) difraktometr
*D) dempferlar
86. Kanday tebranishlar erkin tebranishlar deb ataladi?
*A) Sistema muvozanat xolatidan chikarilgandan keyin sistemada ichki kuchlar ta`siri ostida
V) Belgili bir vakt oraligida bir xil yoki taxminan bir xil takrorlanuvchi xrakat.
S) Sistema muvozanat xolatidan chikarilgandan keyin sistemada tashki kuchlar ta`siri ostida
D) Fizik kattalikning vaktga boglik xolda sinus yoki kosinus konuni buyicha davriy uzgarishi.
87. Rezonans nima?
A) Sistemada ishkalanish oz bulganda majburiy tebranishlar amplitudasining ortishi.
*V) Sistemaga ta`sir etuvchi tashki kuchning uzgarish chastotasi erkin tebranishning chastotasi
bilan mos kelgan vaktda majburiy tebranish amplitudasining keskin ortishi.
S) Sistemada davriy tashki kuchlarning ta`sirida xosil buladigan tebranishlar.
D) Sistemada tashki davriy kuchlarning ta`sirisiz xosil buladigan tebranishlar.
88. Tulkinning tebranish chastotasi 0.2s-1, tarkalish tezligi 10 m/s, tulkin uzunligi nimaga teng.
A) 0.02 m
V) 0.2 m
*S) 50 m
D) 2 m
89. Agar matematik mayatnikning uzunligi 4 marta ortsa, uning tebranish chastotasi kanday
uzgaradi?
A) uzgarmaydi
V) 4 marta ortadi
S) 4 marta kamayadi
*D) 2marta kamayadi
90. Tulkin deb nimaga aytamiz?
A) Tulkin muxitdagi modda va energiyani tashuvchi fizik kattalik.
V) Tulkin tebranishlar chastotasi bilan aniklanadigan kattalik.
S) Tulkin tebranishlar tarkalish tezligi bilan xarakterlanadigan kattalik.
*D) Tulkin vaktning utishi bilan fazoda tarkaladigan tebranishlar.
91. Odam kulogi orkali sezishi mumkin bulgan tovush tulkinlarini kursating.
*A) 16-20000 Gts
V) 16 Gts ga kadar.
S) 20000 Gts dan yukori
D) Chastotaga boglik emas.
92. Tulkin chastotasi 16 Gts dan kichik tovushlar ………. Deyiladi.
A) Ul`tratovushlar
*V) Infratovushlar
S) Akustik tovushlar
D) Gipertovushlar
93. Tovush tulkinlari kanday muxitda yaxshi tarkaladi?
A) Vakuumda
V) Suvda
*S) Xavoda
D) Kattik jismlarda
94. Tovush tarkalish tezligi formulasini kursating.
A) v=s/t
V) v=1/ν
S) v= ν/λ
*D) v= νλ
95. Kundalang tulkinlar kanday muxitda xosil buladi?
A) Suyukliklarda va kattik jismlarda
V) Gazlarda va suyukliklarda
S) Gazlarda
*D) Kattik jismlarda
96. Kanday tulkinlarni kogerent tulkinlar deb ataladi?
*A) Bir xil chastotaga va vakt utishi bilan uzgarmaydigan fazalar ayirmasigi ega tulkinlar
V) Tebranishlari tulkinning tarkalish yunalishiga perpendikulyar bulgan tulkinlar
S) Tebranishlari tulkinning tarkalish yunalishi bilan mos bulgan tulkinlar
D) Xar xil chastotali va vakt utishi bilan uzgarmaydigan fazalar ayirmasigi ega tulkinlar
97. Tovush kattikligi va balandligi kanday fizik kattaliklarga boglik buladi?
A) Tovush kattikligi tarkalish tezligiga va balandligi amplitudasiga boglik.
V) Tovush kattikligi tebranish amplitudasiga va balandligi tebranish chastotasiga boglik.
S) Tovush kattikligi tebranish chastotasiga va balandligi tarkalish tezligiga boglik
D) Tovush kattikligi tebranish davriga va balandligi tebranish amplitudasiga boglik
98. Tovushning xavoda tarkalish tezligi nimalarga boglik buladi?
A) Molekulalarning issiklikdan xaraktlanish tezligiga, ya`ni temperaturaga boglik emas, u
tebranish amplitudasiga boglik buladi.
V) Tovushning xavoda tarkalish tezligi tebranish chastotasiga boglik buladi.
*S) Molekulalarning issiklikdan kengayishining urtacha tezligina teng va shu tezlikka uxshash
absolyut temperaturadan olingan kvadrat ildizga proportsional buladi.
D) Tovushning xavoda tarkalish tezligi tarkalish vaktiga va tebranish amplitudasiga boglik
buladi.
99. Shovkinli tovushlarning musikaviy tondan kanday farki bor?
A) Shovkinli tovushlarga xar turli chastotadagi tebranishlar katnashmaydi.
V) Shovkinli tovushlarning musikaviy tondan farki , undagi tovush tarkalish tezligi yukori
buladi.
S) Shovkinli tovushlarning tebranish amplitudasi kichik buladi.
*D) Shovkinli tovushlarga ma`lum bir tebranishlar chastotasi , ya`ni anik bir tovush balandligi
mos kelmaydi.
100. Chinkirik deganimiz nima?
A) Yukori tezlikka ega tovush tulkini
V) Yukori tezlik bilan suvuda tarkaladigan tovush tulkini
S) Kichik tezlikda xavoda tarkaladigan tovush tulkini.
*D) Urmon chetidan, tik jardan, uylardan va yana boshka jismlardan kaytgan tovush tulkini.
Mexanikadan oraliq, joriy va yakuniy nazorat olish uchun tavsiya etiladigan savol va
testlar majmuasi quyidagicha:
Oraliq nazorat uchun:

I- Oraliq nazorat uchun variant savollari
1.Moddiy nuqta kinematikasi. Mexanik harakat.
2.Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi. Harakatning nisbiyligi.
3. Moddiy nuqta, trayektoriya, yo’l va ko’chish. Fizik kattaliklar. O’lchov birliklari.
4. To’g’ri chiziqli tekis harakat. Tezlik. To’g’ri chiziqli notekis harakat. 5.Tezlanish. yerning
tortishish maydonidagi harakat.
6.Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati. Burchak tezlik. Burchak tezlanish. Normal va
tengensial tezlanishlar.
7.Moddiy nuqta dinamikasi. Nyuton qonunlari Galileyning nisbiylik prinsipi.
8. Kinetik va potensial energiya. Energiya va impulsning saqlanish qonunlari. Potensial va
nopotensial kuchlar.
9.Moddiy nuqtalar sistemasining harakati. Massalalar markazi.
10. O’zgaruvchan massali jism harakati. Reaktiv harakat. Meshcherskiy tenglamasi.
11.Elastik va noelastik to’qnashishlar.
12.Butun olam tortish qonuni. Kepler qonunlari.
13.Gravitatsion maydonda bajarilgan ish. Kosmik tezliklar. Vaznsizlik.
Izoh:Bu savolar variantlar shaklida talabalarga nazorat vaqtida berilib, yozma ravishda bajarilib
har bir talaba 15 ballik baho bilan baholanadi.
II- Oraliq nazorat uchun variant savollari
1. Ishqalanish kuchlari. Stoks formulasi.
2.Elastiklik kuchlari. Noinersial sanoq sistemalaridagi harakat. Koriolis kuchi.
3.Maxsus nisbiylik nazariyasi (MNN) elementlari. Lorens almashtirishlari.
4.Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni. Relyativtik mexanikada impuls va energiya.
5.Massa bilan energiya orasidagi bog’lanish. MNN da to’liq energiya. MNN da energiya va
impulsning saqlanish qonuni.
6.Qattiq jism mexanikasi. Suyuqliklar mexanikasi.
7.Mexanik tebranishlar. O’zaro tik tebranishlarni qo’shish.
8.So’nuvchi tebranishlar. Majburiy tebranishlar. Rezonans.
9.Mexanik to’lqinlar. To’lqin tenglamasi. To’lqin energiyasi va intensivligi.
10.Fazoviy va gruppaviy tezliklar. Umov vektori.
11.To’lqin interferensiyasi. Turg’un to’lqin.
12.Akustika. Ultratovush va infratovush.
Izoh: Bu savollar variantlar shaklida tuzilib talabalardan og’zaki ravishda so’raladi va talaba 15
ballik baho bilan baholanadi.
Joriy nazorat uchun:
I-joriy nazorat uchun variant savollar.
Izoh: Joriy nazoratda talaba quyidagi keltirilgan laboratoriya ishlarini bajarishi, natija
olishi va nazorat savollariga javob berishlari asosida 20 ballik baho bilan baholanadi.
Bunda eng yuqori ball to’plash uchun talaba ishchi o’quv dasturida ko’rsatilgan barcha
laboratoriya ishlarni bajarishi vaeng kamida 10 ta laboratoriya ishini topshirishi kerak.
Topshirilgan har bir laboratoriya ishi 2 ballik baho bilan yuqoridagi ball yeg’ib boriladi.
17. Jismlarning chiziqli o’lchamlarini shtangensirkul va mikrometr yordamida aniqlash.

18. Jismlarning ilgarilanma harakat qonunlarini Atvud mashinasida o’rganish.
19. To’g’ri geometrik shakldagi jismlarning zichligini aniqlash.
20. Suyuqlikda suzuvchi va cho’kuvchi jismlarning zichligini gidrostatik tortish usuli bilan
aniqlash.
21. Suyuqlikning zichligini piknometr yordamida aniqlash.
22. Qattiq jismlarning zichligini piknometr yordamida aniqlash.
23. Qattiq jismlarning elastiklik modulini egilishdan aniqlash.
24. Qattiq jismlarning sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash.
25. TM-21A qurilma yordamida ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash.
26. Oddiy mashinalarning foydali ish koeffitsiyentini aniqlash. Maxovikning inersiya
momentini dinamik metod bilan aniqlash.
27. Inersiya momentini buralma tebranish metodi bilan aniqlash.
28. G’ildirakning inersiya momentini tebranishlar usuli bilan aniqlash.
29. Suyuqlikning o’zgaruvchan kesimli nay orqali statsionar oqimini o’rganish.
30. Erkin tushish tezlanishini matematik mayatnik yordamida aniqlash.
31. Erkin tushish tezlanishini fizik mayatnik yordamida aniqlash. Erkin tushish tezlanishini
ag’darma mayatnik yordamida aniqlash.
Mexanika kursidan talaba Mustaqil ishni tashkil etishi, bayon qilishi va topshirishi,
Oraliq va Joriy nazoratlarda to’plagan ballarida o’z aksini topadi.
Tavsiya etilayotgan mustakil ishlarning taxminiy mavzulari:
25. Fizika fanining rivojlanish tarixi.
26. Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi.
27. Harakatning nisbiyligi.
28. Harakatning grafigi. Tezlik va tezlanish grafiklari.
29. Normal va tangensial tezlanishlar
30. Galileyning nisbiylik prinsipi.
31. Moddiy nuqtalar sistemasining harakati.
32. Meshcherskiy tenglamasi.
33. Elastik va noelastik to’qnashishlar.
34. Butun olam tortish qonuni
35. Stoks formulasi.
36. Guk qonuni.
37. Koriolis kuchi.
38. Eynshteyn postulotlari.
39. Shteyner teoremasi.
40. Giroskop.
41. Laminar va turbulent oqimlar
42. Avtotebranishlar.
43. To’lqin tenglamasi.
44. Umov vektori.
45. Ultratovush va infratovush.
Umumiy savollar
1. Moddiy nuqta kinematikasi. Mexanik harakat.
2. Fazo va vaqt. Sanoq sistemasi. Harakatning nisbiyligi.
3. Moddiy nuqta, trayektoriya, yo’l va ko’chish. Fizik kattaliklar. O’lchov
birliklari.
4. To’g’ri chiziqli tekis harakat. Tezlik. To’g’ri chiziqli notekis harakat.
5. Tezlanish. yerning tortishish maydonidagi harakat.
6. Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab harakati. Burchak tezlik. Burchak
tezlanish. Normal va tengensial tezlanishlar.
7. Moddiy nuqta dinamikasi. Nyuton qonunlari Galileyning nisbiylik prinsipi.
8. Kinetik va potensial energiya. Energiya va impulsning saqlanish qonunlari.
Potensial va nopotensial kuchlar.
9. Moddiy nuqtalar sistemasining harakati. Massalalar markazi.
10. O’zgaruvchan massali jism harakati. Reaktiv harakat. Meshcherskiy
tenglamasi.
12. Butun olam tortish qonuni. Kepler qonunlari.
13. Gravitatsion maydonda bajarilgan ish. Kosmik tezliklar. Vaznsizlik.
Ishqalanish kuchlari. Stoks formulasi.
14. Elastiklik kuchlari. Noinersial sanoq sistemalaridagi harakat. Koriolis kuchi.
15. Maxsus nisbiylik nazariyasi (MNN) elementlari. Lorens almashtirishlari.
16. Tezliklarni qo’shishning relyativistik qonuni. Relyativtik mexanikada impuls
va energiya.
17. Massa bilan energiya orasidagi bog’lanish. MNN da to’liq energiya. MNN
da energiya va impulsning saqlanish qonuni.
18. Qattiq jism mexanikasi. Suyuqliklar mexanikasi.
19. Mexanik tebranishlar. O’zaro tik tebranishlarni qo’shish.
20. So’nuvchi tebranishlar. Majburiy tebranishlar. Rezonans.
21. Mexanik to’lqinlar. To’lqin tenglamasi. To’lqin energiyasi va intensivligi.
22. Fazoviy va gruppaviy tezliklar. Umov vektori.
23. To’lqin interferensiyasi. Turg’un to’lqin.
24. Akustika. Ultratovush va infratovush.
25. Jismlarning chiziqli o’lchamlarini shtangensirkul va mikrometr
yordamida aniqlash.
26. Jismlarning ilgarilanma harakat qonunlarini Atvud mashinasida
o’rganish.
27. To’g’ri geometrik shakldagi jismlarning zichligini aniqlash.
28. Suyuqlikda suzuvchi va cho’kuvchi jismlarning zichligini gidrostatik
tortish usuli bilan aniqlash.
29. Suyuqlikning zichligini piknometr yordamida aniqlash.
30. Qattiq jismlarning zichligini piknometr yordamida aniqlash.
31. Qattiq jismlarning elastiklik modulini egilishdan aniqlash.
32. Qattiq jismlarning sirpanish ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash.
33. TM-21A qurilma yordamida ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash.
34. Oddiy mashinalarning foydali ish koeffitsiyentini aniqlash. Maxovikning
inersiya momentini dinamik metod bilan aniqlash.
35. Inersiya momentini buralma tebranish metodi bilan aniqlash.
36. G’ildirakning inersiya momentini tebranishlar usuli bilan aniqlash.
37. Suyuqlikning o’zgaruvchan kesimli nay orqali statsionar oqimini
o’rganish.
38. Erkin tushish tezlanishini matematik mayatnik yordamida aniqlash.
39. Erkin tushish tezlanishini fizik mayatnik yordamida aniqlash. Erkin
tushish tezlanishini ag’darma mayatnik yordamida aniqlash.
44. Normal va tangensial tezlanishlar
45. Galileyning nisbiylik prinsipi.
51. Guk qonuni.
52. Koriolis kuchi.
55. Giroskop.
58. To’lqin tenglamasi.
59. Umov vektori.
60. Ultratovush va infratovush.
Mexanika bo`limidan tarqatma materiallar
TM-1
Kinematika
Mexanik harakat ….
Hisob tizimi (X.T.) …
X.T. = X.B. + K.T. + V.O`.A.
Hisob boshi Vaqt o`lchovi asbobi
Trayektoriya …… Ilgarilama harakat……..

Ko`chish …… - vektor! AB
ABC, ADB (trayektoriya uzunligi) –

Bosib o`tilgan yo`l - skalyar!
To`g`ri chiziqli tekis harakat ………….

S S
Tezlik …… V  V - Const
t t
2s 2s 2s
m m m m
V 2 4 6 8 - t/t
s s s s
Tekis o`zgaruvchan harakat
m m m m
V  11 8 5 2 - t/s
s s s s
V V  V0
Tezlanish ……… a 
t t
a t2
V V  a t ;... S  V t  ;... V 2  V 2   2 aS
0 0 2
Harakat grafiklari
Aylana bo`ylab harakat
Fizik kattaliklar Matematik ifodasi

(formulasi)
Nomi simvoli
Jismning burchak tezlik vektori

 
d

dt
Jismning burchak tezlik kattaligi  d

dt
Aylanish davri T 2

Vaqt birligidagi aylanishlar soni  1
T
Jism burchak tezlanish vektori
 d


dt
Jismning burchak tezlanish kattaligi  d
dt
Jism ixtiyoriy nuqtasining tangensial tezlanish vektori   d 
at at  
dt
Jism ixtiyoriy nuqtasining tangensial tezlanish kattaligi d
at at  
dt
Jism ixtiyoriy nuqtasining normal tezlanish vektori 
an  2 
an  n
r
an 2
Jism ixtiyoriy nuqtasining normal tezlanish kattaligi an  n
r
TM – 2 Dinamika
Dinamika vazifalari : sabab, kattalik, “a” ning yo`nalishi
N`yutonning 1-qonuni
FT  Fishq 
 Inersiya bo`yicha harakat
F  mg 
uchun “Yer” x.t. – inersial
“aravacha” x.t. – noiersial
“a” sababi - kuch
F
Tajribadan a  F  - kuzatilayotgan jism uchun const
a
F
Massa m  ....
a
ma   F - a
F a   F
m
F1   F2 -
a1 m 2
F1  F2  m1 a1  m 2 a 2    Const
a 2 m1
TM – 3 Tabiatdagi kuchlar
Kuchlar tabiatiga ko`ra 4 turga bo`linadi:

1. Elektromagnit kuchlar
2. Gravitasion kuchlar
3. Kuchli kuchlar
4. Kuchsiz kuchlar
Elektromagnit kuchlar
- elastiklik kuchi
Fy   f tor  f it
F y   kx - Guk qonuni
k - bikrlik koeffitsiyenti
modda ogìrligi - ….
agar a  0 bo`lsa,
mg  N  P
N. 1-q-ni. N. 3- q-ni.
agar a  bo`lsa, P  mg
agar a bo`lsa, P  mg
agar ag bo`lsa, P  0 - vaznsizlik
Ishqalanish kuchi
Ftinch .ishq  N
Gravitatsion kuchlar
m1  m2
F G
Rer2
M er  m
Ogìrlik kuchi F  G  mg
R er2
TM–4 Egri chiziqli harakat
V2
an 
R

 - burchak tezlik
t
n S 2 R
  - chastota, V    2  R     R
t t T
t
T - davr
n
Egri chiziqli harakat dinamikasi
1. Qabariq va botiq ko`priklar 2. Nesterov halqasi
3. Diskda aylanayotgan 4. Burilishdagi 5. Konik jism

avtomobil mayatnik
6. Burilishdagi vagon 7. Burilishdagi velosipedchi

an
8. 1-kosmik tezlik
mM
V2 G 2
mam  mg1  g,

mg
 R2 
 R  h
Rh mg 1 G
mM R2
2
R  h 
g R  h   R  h 
2
gR 2
  V1 
V2 R2 Rh
5  km 
Agar h=0 bo`lsa V1  gR  9,8  64  10  8 
 sek 
TM-5 Jismlarning ogìrlik kuchi ta`siri ostidagi harakati
Vertikal harakat
gt 2
h  V0t  ,
2
V  V0  gt , V 2  V02  2  g  H  yuqoriga,
V `2  V02  2 gH  V 2  V `2  2 gH pastga
 V02  2 gH  V0  V  V 2  2 gH
2
V , V `  V0  gt , V  V `  gt
H 0
2g
y: 0  V0  ht  t t   y:  V   gt
V
t  
0
g
Gorizontga burchak ostida otilgan jism harakati
Agar
Agar
Gorizontal otilgan jism harakati
TM-6 Impulsning saqlanish qonuni
u V
F  m a  m
t
F  t  mu  mV
Kuch jism
impulsi impulsining o`zgarishi
F1  t  m1 u1  m1V1 , F2t  m2 u2  m2V2 ,

F1   F2
m1 u1  m1V1  m2 u2  m2V2 , m1V1  m2 V2  m1 u1  m2 u2
 mV  mu
avval

keyin
Jismlar impulslarining geometrik yigìndisi ….
Impulsning saqlanish qonunini qo`llashi:

- yopiq tizimda – doimo
- yopiq bo`lmagan (tashqi kuchlar ta`sir qiladi) quyidagi hollarda:
1) tashqi kuchlar o`zaro muvozanatlashadilar (m-n: N  mg );
2) tashqi kuchlar ichkilariga nisbatan ancha kicnik;
3) tekshirilayotgan yo`nalishda tashqi kuchlar yo`q;
4) tashqi kuchlar katta, lekin ttasir  0 (portlash, o`q uzush, to`qnashuv).
Reaktiv harakat
V 
qob bolishi uchun V g  , mg  , mqob  raketalar, reaktiv samolyotlar.
TM – 7 Mexanik ish va quvvat
Formulasi. Birligi
A  F  S  F  S  cos. F S 
 
F  const  A  N  m  J
 
Agar :   0  cos  1  A  F  S ,  - o`tkir bo`lsa A  0
0
  90  cos   0  A  0 ,  - o`tmas bo`lsa A  0
Ishni grafik tasvirlash
Ogìrlik kuchi ishi Ishqalanish kuchi ishi
A mg trayektoriya shakliga bog`liq emas


A F  S  cos( F S )   Fishq  S
ishq ishq ishq
Elastiklik kuchi ishi
Quvvat – vaqt birligida bajarilgan ish

A F S cos 
N
t

t
 F V  cos 
o `rt N  Js  Vt
TM – 8 Energiya
Energiya – jism yoki jismlar tizimining mexanik ish bajara olish imkoniyatini
xarakterlovchi kattalik
E  f ( jism holati )
E  Amax
Potensial energiya – o`zaro ta`sir energiyasi
a) ko`tarilgan jism b) elastik deformatsiyalangan jism
s) A va E larning bog`liqligi
E p  E p1  E p 2  mgh2  mgh1 , A  mg (h1  h2 )  mgh1  mgh2

Shunday qilib A  Ep
d) Ep - ning nisbiy xarakterga egaligi, 0- darajaning tanlanishi
Kinetik energiya – harakat energiyasi
V 2  V02 mV 2  mV02
A  F  S  ma   (1)
2a 2
mV 2 mV 2
Agar V0  0 bo`lsa, Amax  , E 

2 k
2
2
mV mV 02
(1) dan: A    A  Ek , Ek haqidagi teorema
2 2
Energiyaning saqlanish qonuni (E.S.Q.)

E p   Aichki
Ek  Aichki  Atashqi
_____________
E  E p  Ek  Atashqi
E  A tashqi
yopiq bolmagan tizimlar uchun yo.s.q.
 Aishq  0
  E  0  E1  E 2 yopiq
F
 ichki ishq  0
tizimlar uchun YO.S.Q.
Glossariy
1.Moddiy nuqta – O’lchanayotgan oraliqqa nisbatan o’lchamlari juda kichik
bo’lgan jism.
2. Mexanik h’arakat-Moddiy nukqtaning vaqt ichida o’rnining almashishi.
3.Traektoriya-Jismning h’arakat davomida qoldirgan izi.
4. Yo’l-Moddiy nuqtaning biror vaqt oralig’idagi qoldirgan izining uzunligi.
5.Ko’chish-Moddiy nuqtaning h’arakat traektroiyasning boshlang’ich va oxirgi
nuqtalarin tutashturuvchisi kesma.
7.Tezlik-Vaqt ichida bosib o’tilgan yo’lga miqdor jih’atdan teng bo’lgan kattalik.
8.Tezlanish- Vaqt ichida tezlikning o’zgarishiga miqdor jih’atdan teng bo’lgan
kattalik.
9. Deformatsiya- Tashqi kuchlar tasirida jismlar shakli va h’ajmi o’zgarishi.
10. Mexanik kuchlanish- Sterjenning bir birlik kesim yuziga tik ravishdja tasir
qiluvchi kuchga miqdolr jih’atdan teng bo’lgan kattalik.
11. Gravitatsion doimiy- yuir yuirlik masofada joylashgan massalalari bir birlikka
teng bo’lgan ikki jismning o’zaro tortishish kuchiga miqdor jih’atdan teng bo’lgan
kattalik.
12.Og’irlik kuchi- jism massasi bilan erkin tushish tezlanishining ko’paytmasiga
teng.
13. Jismning og’irligi- Jismning Erga tortishish kuchi tufayli tayanch yoki osmaga
tasi r qiladigan kuchi.
14. Mexanik ish- Texnika va tabiat h’odisalarida mexanik xarakatni materiya
xarakatining boshqa ko’rinishiga o’tishini yoki o’zgartirilishini miqdor jih’atdan
xarakterlovchi kattalik.
15.Quvvat- Vaqt birligi ichida bajarilgan ishga miqdor jih’atdan teng bo’lgan fizik
kattalik.
16.Jismning kinetik energiyasi-Urning mexanik xarakat energiyasi.
17. Energiya- tashqi kuchlar yoki jismlar sistemasi ish bajarsa ularning xarakati
energiyaga o’zgaradi.
Referat mavzulari
5. Normal va tangentsial tezlanishlar
6. Galileyning nisbiylik printsipi.
9. Elastik va noelastik to`qnashishlar.
12. Guk qonuni.
13. Koriolis kuchi.
16. Giroskop.
19. O`zaro tik tebranishlarni qo`shish
20. Bir tomonga yo`nalgan tebranishlarni qo`shish
21. To`lqin tenglamasi.
22. Umov vektori.
23. Akustika
24. Ul`tratovush va infratovush.
Foydalanadigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati
Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar
1. M.Raxmatullaev. Fizika kursi. Mexanika. Toshkent, O`qituvchi, 1996y.
2. M.Ismoilov, P.Xabibullaev, M.Xaliulin. Fizika kursi. Toshkent,
O`zbekiston, 2000 y.
3. B. M. Yavorskiy, A.A.Detlaf. «Kurs fiziki» I-III tom. M: “Vыsshaya
shkola” 1994.
4. J.A.Toshxonova va b. «Fizikadan praktikum» Mexanika va molekulyar
fizika «O`qituvchi » T. 1996y.
5. Umumiy fizika kursidan masalalar to`plami (M.S.Tsedrik tahriri ostida).
Toshkent, O`qituvchi, 1991y.
6. TDPU portali: www.pedagog.uz yoki tdpu-INTRANET ped.
Qo`shimcha adabiyotlar
1. O.Gadoev. Mexanika (ma`ruzalar matni). Toshkent, TDPU, 2000 y.
2. M.O`lmasova va b. Fizikadan praktikum. Mexanika va molekulyar fizika.
Toshkent, O`qituvchi, 1996y.
3. V.S.Vol`kenshteyn. Umumiy fizika kursidan masalalar to`plami. Toshkent,
“O`qituvchi”, 1983y.
4. TDPU portali www.pedagog uz yoki tdpu-INTRANET ped.
I-BO’LIM. FIZIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI
Dunyoda ne bo’lsa
bari,
emas inson ongidan tashqari.
FIZIKA FANINING RIVOJLANISH TARIXI. FIZIKA FANINING BOSHQA

FANLAR BILAN ALOQASI
Fizika fanini rivojlantirish qonuniyati ham barcha fanlar qatori jamiyatning amaliy
ehtiyoji, talabidan kelib chiqadi. Bu talablar esa fizikaning rivojlanishida, ishlab chiqarishning
rivojlanishida, jamiyatning moddiy faravonligini o’sishiga olib keladi. Demak, fanning
rivojlanishi ishlab chiqarishni boshqarar ekan, ishlab chiqarish fizikaning yangi qonunlarini
ochishga har doim tazyiq o’tkazib turadi. Masalan, Gyuygensning mayatnik nazariyasi mexanik
soatni ixtiro qilishga olib keladi. Termodinamikadan S.Karno sikli bug’ mashinasini ixtiro
etishga asos bo’ldi. A.S.Popov tomonidan radioning kashf etilishi radiofizikaning rivojlanishiga
olib keldi va hokazolar.
Ayniqsa, Astronomiya tabiiy fanlarning rivojlanishiga asosiy sababchilardan biridir.
Astronomiyani rivojlantirish uchun matematika fanini rivojlantirish shart bo’lgan. Astronomik
kuzatishlar uchun qurilmalar yasash mexanik qonunlarni rivojlantirishga olib keldi. Masalan,
Katta qo’rg’onlar, minoralar, yuksak machitlar, piramidalarni barpo qilish uchun richaglardan
foydalanish kerakligi qurilish mexanikasi fanini vujudga keltirdi. Bularning bari bevosita
arifmetika, geometriya, algebra, astronomiya, mexanika va boshqa fanlarni o’zaro bog’liqligini
keltrib chiqaradi. Masalan, matematikani o’rganish Misr va Vavilon matematikasi asosida
fundamental son tushunchasi kiritildi va u geometrik hisoblashlarda ishlatiladi, buning natijasida
Quyosh, Oyning harakat yo’nalishlari hisoblab chiqildi. Fizika faqat ishlab chiqarish bilan
bog’liq bo’libgina qolmay, u barcha tabiiy fanlar bilan ham bog’liqdir.
Hozirgi fanning paydo bo’lishi Qadimgi Gretsiya bilan bog’langan. Qadimgi Sharq
fanning rivojlanishida ulkan xizmatlariga qaramay, hozirgi zamon fizika fanning asl vatani
Gretsiya hisoblanadi.
Hozirgi zamon fizika fanining vatani Gretsiya ekanligi fizik terminlarning jahon bo’yicha
saqlanib qolingani buning dalilidir:
1. Fanlarning nomlari; matematika, mexanika, fizika, biologiya, geografiya va boshqalar,
2. Grek tilidan olingan ilmiy terminlar; massa, atom, elektron, izotop va boshqalar,
3. Formulalaring grek alfavitida ishlatilishi,
4. Grek olimlarining ilmiy adabiyotlarda ko’pincha uchrab turishi:
Fales (640-594-y), Demokrit (463-370-y), Pifogor (VI asr), Geraklit (530-470-y),
Aristotel (384-322-y), Platon (429-348-y), Arximed (278-212-y), Geron (150-100-y), Ptolemey
(87-165-y) va boshqalar eramizdan oldingi davrda yashab o’tganlar.
Birinchi olimlar filosoflar, ya’ni “donolik ishqibozlari” deb atalganlar. Donolikni
o’rganishga talab kuchaya bordi, bu esa olim va o’qituvchi kasbini vujudga keltirdi. O’sha
paytdan, ya’ni eramizdan oldingi davrda Platon akademiyasi, Aristotel litseyi tashkil etilgan edi.
Bu tashkil etilgan o’quv maskanlari tor soha kasb egalari muhandislar, shifokorlar, astronomlar,
matematiklar, fiziklar, geograflar, biologlar, kimyogarlar va boshqa kasb, soha kishilarini
shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qildi.
Eramizdan oldingi V-VI asrlardagi olimlar asosan, falsafiy qarashga ega edilar, ularning
mushohadasi fanni falsafiy tushuntirar edilar. Qadimgi grek olimlarining falsafiy qarashlaridan
biri ular olamni yagona manzarasini tuzishga harakat qilishdi, shu sababli ham birinchi materiya
haqida tushuncha paydo bo’ldi. Materiya va harakatning yo’qolmasligi haqidagi ilk tushunchalar
paydo bo’la boshladi. Demak, birinchi marta atom to’g’risidagi tushunchalar paydo bo’la
boshladi. Masalan, Demokritning atom tuzilishi to’g’risidagi falsafiy dunyoqarashi quyidagilar
edi:
1. Hech narsadan, hech narsa paydo bo’lmaydi, paydo bo’ladigani parchalanish va
birikishdan iborat;
2. Tasodifan biror narsa paydo bo’lmaydi, paydo bo’lishiga esa sabab bor;
3. Sof bo’shliq va atomdan boshqa narsa yo’q;
4. Atom bepoyondir va turlicha shakldadir;
5. Modda bir-biridan atomlar soni bilan farq qiladi.
Arsitotel (eramizdan oldingi 384-322-yillari) Gretsiyaning shimolidagi Stager shahrida,
Makedoniya shohi saroyining shifokori oilasida tug’ilgan. 18 yoshida Afinaga kelib Platon
akademiyasida o’qigan. U Platon akademiyasining “aqli” degan nom olgan. 335 yili Akademiya
qoshida litsey (maktab) ochgan. Aristotel Akademiyasida Platon bilan yigirma yilcha birga
ishladi, Platon vafotidan so’ng, Makadeoniya shohi Filippning o’g’li Aleksandr Makedonskiyga
dars berdi. Aristotelni fanni tushuntirishda idealistik qarash tarafdori deb tushuniladi, aslida
unday emas. Aristotel modda va maydonning mavjudligini tan oladi. U materiyaning tuzilishini
murakkab bo’lishiga qarab o’rganishni tan oladi. Biz Aristotel fizikasida hozirgi zamon
fizikasidek matematik va fizik formulalarni ko’rmasakda, lekin uning tabiat to’g’risidagi
tushunchasini mantiqqa asoslanganligini ko’ramiz. Aristotel fizikasini o’rganish 4 narsaga
asoslangan: 1-materiya, 2-forma (shakl), 3-hosil bo’lish, 4-xulosa.
U 30 yil davomida Akademiya va litseyda ma’ruzalar o’qidi. Uning ma’ruzalari asosan, 4
yo’nalishda edi 1. “Fizika”, 2. “Osmon haqida”, 3. Paydo bo’lish va yo’qolish haqida”, 4.
“Materiomantiq”.
Aristotel fazoviy jismlar qo’zg’almas, Yer atrofida aylanma harakat qiladi deb
tushuntiradi. Yer ustidagi jismlarning harakati ikki jism ta’sirida vujudga keladi, deb
tushuntiradi. Aristotel fikricha barcha jismlar bo’shliqlarda bir xil tezlik bilan tushadi, deb
tushutirgan. Bunga sabab, jismlarning bo’shliqdan qo’rqishidir deb izoh bergan. Aristotel
o’zining tabiat qonunlariga qarashi bilan fizika fanining otasi deb tan olingan.
Arximed (287-212) eramizdan oldin Sitsiliya orolida Sirakuza shahrida astronom Fidiya
oilasida tug’ilgan. U Aleksandriyada o’qib, Sitsiliyaga matematikani yaxshi o’rgangan olim
sifatida qaytadi. Uning asosiy ilmiy ishlari “Statika” elementlarini ifoda etadi. U faqatgina olim
bo’lmay, balki muhandislik sohasida ham ko’p ixtirolar qilgan. Eski sug’iradigan uskunalar,
vintlar ixtiro etgan. Jismning suzishi va nihoyat Arximed qonuni. U o’zining Sitsiliya orolini
rimliklardan mudofaa etishda qatnashadi va tosh otar sopqonlar va richaglardan foydalanishni
maslahat beradi. 212-yilda rim askarining qo’li bilan o’ldiriladi. Quyosh atrofida Yerning
aylanishini birinchi Arximed aytgan.
Uning fizika fanini rivojlantirishdagi hissasi quyidagilardir:
1. Tekis figuraning muvozanatlik shartlari,
2. Kuch momenti, kuchning yelkaga nisbatan teskari mutanosibligi,
3. Og’irlik va uzunlik to’g’risida tushuncha, yerning tortishish kuchini yenguvchi kuch
haqida,
4. Suyuqlik tomchisining sharsimon bo’lishiga sabab Yerning tortishish kuchi ekanligi
haqida,
5. Gaz va suyuqliklar uchun Arximed qonuni, Arximed kuchi, jismlarning suyuqliklarda
suzishi Arximed kuchiga asoslanganligi,
6. Optika va astronomiya bilan shug’ullanib, Quyosh nurining bir nuqtaga yiqqanligi va
uning harbiy ishlarda foydalanganligi, turli muhitlardan o’tgan yorug’lik nurining sinishi va
yo’nalishini o’zgarishi,
7. Olam tuzilishi to’g’risida fan tarixida Arximed ikki sistema; geomarkaz va
geliomarkaz tushunchasini kiritdi.
V-VII-asrlarda arablarning juda katta hududga chiqib, qo’shni hududlarni bosib olishi
juda katta arab xalifaligini vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Ular bosib olgan joylarda arab tili va
dinini o’tkaza boshladilar. Arab xalifaligida abbosiylar hokimiyatni qo’lga olganlaridan keyin
Bag’dod shahri markazga aylantirildi. Shu sulola davrida, ayniqsa Xorun ar-Rashid (785-809
yillar) va uning o’g’li Ma’mun (813-833 yillar) xalifalik qilgan davrlarda xalifalikda iqtisodiy va
madaniy hayot ahcha jonlandi. Bag’dodda ochilgan va keyinchalik “Ma’mun akademiyasi” nomi
bilan mashhur “Bayt-ul hikma” (“Donishmandlar uyi”) ko’plab olim va ulamolar boshini bir
joyga qovushtirdi. “Ma’mun akademiyasi”ning ko’p yillik faoliyati davomida tabiiy fanlar
bo’yicha ancha ichlar qilinib, asarlar yozildi. Tarjimonlar esa grek va hindlar erishgan fan va
madaniyat yutuqlarini o’zida aks ettirgan adabiyotlarni ham arab tilida tarjima qilib, bu
bilimlarni keng ommaga yoydilar.
Bag’dod Sharqning yirik ilmiy va madaniy markaziga aylandi, ilm-fan ravnaq topib,
falsafa, aniq va tabiiy fanlar rivoj topdi. Arab xalifaligi davrida Bag’dod, Samarqand, Xorazm,
Buxoro kabi yirik shharlardan qatnagan savdogarlar ilmiy va madaniy aloqalarni o’rnatishda
muhim rol o’ynadilar, albatta.
“Ma’mun akademiyasi” da olib borilgan ishlarda o’nlab vatandoshlarimiz ham faol
ishtirok etganlar.
Unda O’rta Osiyo allomalari ham tabiiy, astronomiya, matematika va falsafa fanlari
bo’yicha tadqiqot ishlari bilan mashg’ul bo’lganlar va biz uchun boy meros qoldirdilar. Bular
jumlasiga Muhammad al-Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Nasr al Farobiy, Abu Ali ibn
Sino, Abu Rayhon Beruniy, Umar Hayyom, Abu Mahmud, Hamid al-Xo’jandiy, Nasriddin at-
Tusiy, Mirzo Ulug’bek, G’iyosiddin Koshiy, Ali Qushchi kabi yuzlab O’rta Osiyoning mashur
siymolari o’z ijodlari va ilmiy meroslari bilan faqat O’rta Osiyo xalqlarinigina emas, balki dunyo
xalqlarining orasida hurmat bilan tilga olinadi.
XX asrga kelib, ilm-fan misli ko’rilmagan darajadagi yutuqlarga erishdi, buning asosida
texnika rivojlandi. Asrning ikkinchi yarmida kelib insonning qadami, u asrlar davomida orzu
qilgan boshqa Koinot jismlari (Oy) gacha yetib bordi, Koinot sirlari inson oldida ayon bo’la
boshlandi. Bu taraqqiyot zamirida albatta, fizika fanining o’rni benihoya kattadir.
XXI asrga kelib, ilm-fan, texnika yutuqlarining nishonalari kirib bormagan hech bir soha
yoki tarmoq qolmadi, desak aslo adashmagan bo’lamiz!
Qadimgi davr fanining tavsifi shundan iboratki, qadimgi grek olimlari birinchi marta
moddalar atomlardan tuzilganligini aytishgach, barcha jismlar fazoviy jismlardan iboratligini
isbot qilishgan bo’lsa, O’rta Osiyolik olimlardan Al-Xorazmiy birinchi bo’lib Yerning radiusini
aniq o’lchagan, Beruniy Yerning dumaloq shaklda ekanligini aytib, uning globusi (maketi) ni
yaratgan va gidrostatik usul bilan ellikdan ortiq moddalarning solishtirma og’irligini o’lchashga
muvaffaq bo’lgan va hokazo. Bularning barchasi tabiat qonunlarini o’rganishda, ularni o’zaro
bog’liqlik qonuniyatlarini ochishga harakat qilishgan. Dunyoning yagona fizik xaritasini
yaratishga asos solishgan.
Tayanch iboralar: Fizika fani tarixi, mexanik qonunlar, qurilish mexanikasi, arifmetika,
geometriya, algebra, astronomiya, mexanika, biologiya, geografiya, falsafa, Gretsiya, Platon
akademiyasi Aristotel litseyi, Demokrit, Makedoniya, materiya, forma, fazoviy jismlar, Yer,
Arximed, kuch momenti, kuchning yelkasi, og’irlik, uzunlik, tortishish kuchi, Arximed qonuni,
Arximed kuchi, Xorun ar-Rashid, Ma’mun, “Ma’mun akademiyasi”, Bag’dod, Muhammad al-
Xorazmiy, Ahmad al-Farg’oniy, Abu Nasr al Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy,
Umar Hayyom, Abu Mahmud, Hamid al-Xo’jandiy, Nasriddin at-Tusiy, Mirzo Ulug’bek,
G’iyosiddin Koshiy, Yer radiusi, globus, solishtirma og’irlik.
II-BO’LIM. MODDIY NUQTA KINEMATIKASI
KIRISH. FIZIKA FANI VA OLAMNI BILISH
“Fizika” – tabiat hodisalarining umumiy qonuniyatlarini, materiyaning tuzilishi va

xossalarini hamda uning harakatini o’rganuvchi fandir.
“Fizika” deb, moddiy dunyo harakatini o’rganuvchi fanga aytiladi yoki “Fizika” deb,
tabiat hodisalarini, modda va maydon xossalari hamda qonuniyatlarini o’rgatuvchi fanga
aytiladi.
Fizika fani metafizika (“metafizika” so’zining ma’nosi – “katta tabiat”) fanidan ajralib
chiqqan. Fizika so’zi grekcha “phuzis” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, “tabiat” degan ma’noni
anglatadi. Bu so’zni fanga birinchi marta qadimgi yunon mutafakkiri Aristotel (Sharq
mamlakatlarida Arastu) kiritgan.
Hozirda jonsiz materiyaning ikki ko’rinishi mavjud:
1. Modda;
2. Maydon;
Materiyaning birinchi ko’rinishiga – atom, molekula va jismning tashkil etuvchilari
kiradi. Materiyaning ikkinchi ko’rinishini – elektromagnit, tortishish (ya’ni, gravitatsion) va
boshqa maydonlar hosil qiladi.
Materiyaning turli ko’rinishlari bir-biriga almashinishi mumkin. Masalan, elektron va
pozitron (modda) fotonga aylanishi (elektromagnit maydon) mumkin va aksincha.
Materiya – doimiy harakatda bo’ladi.
Fizik jismlar deb, tabiatda uchraydigan turli moddalardan tashkil topgan barcha jismlarga
aytiladi.
Jism o’lchamga ega bo’lgan narsalar hisoblanadi.
Fizik kattaliklar deb, fizik hodisalarni, materiyaning harakat shakllari va xususiyatlarini
miqdoriy tavsiflovchi kattaliklarga aytiladi.
Har qanday fizik kattalik son qiymati va o’lchov birligining ko’paytmasi orqali
ifodalanadi.
Fizik kattalik = son qiymati x o’lchov birligi
Masalan, vaqt=3 sekund yoki t=3 s bu esa vaqt sekundining 3 marta katta qiymatiga
tengligini ifodalaydi.
Kvadrat qavslar [] ichida fizik kattalik belgisi bo’lsa, shu fizik kattalikni o’lchov birligini
ifodalaydi.
Masalan, [t]=s bu esa quyidagicha o’qiladi: “Vaqtning o’lchov birligi sekund”.
Asosiy kattaliklar
1. Uzunlik [l]=m metr
2. Massa [m]=kg kilogramm
3. Vaqt [t]=s sekund
4. Tok kuchi [I]=A Amper
5. Harorat [T]=K Kelvin
6. Modda miqdori [ν]=mol mol
7. Yorug’lik kuchi [I]=kd kandella
Qolgan kattaliklar hosilaviy kattaliklar deb ataladi.

Hosilaviy kattaliklar deb, asosiy kattaliklarni darajaga ko’tarish, ko’paytirish yoki
bo’lishlar yordamida hosil qilinadi. Shuning uchun hosilaviy (hosil qilingan) kattaliklar deb
ataladi.
Skalyar kattaliklar deb, faqat son qiymati bilan tavsiflanadigan kattalikka aytiladi.
Masalan, t vaqt, T harorat, A ish, q zaryad, I tok kuchi, φ potensial, R qarshilik, …
Vektor kattaliklar deb, son qiymati va yo’nalishi bilan tavsiflanadigan kattalikka aytiladi.
Masalan, υ tezlik, a tezlanish, F kuch, E elektr kuchlanganligi, j tok zichligi, …
Old qo’shimchalar
18
E eksa 10 d detsi 10-1
P peta 1015 s santi 10-2
T tera 1012 m milli 10-3
G giga 109 mk mikro 10-6
M mega 106 n nano 10-9
k kilo 103 p piko 10-12
g gekto 102 f femto 10-15
d deka 101 a atto 10-18
Har bir o’lchov birligi oldiga faqat bitta old qo’shimcha qo’yilishi mumkin.
Fizik qonun deb, hodisalarni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi aniq miqdoriy
bog’lanishdan iborat bo’lgan ifodaga aytiladi.
Kuzatish deb, sodir bo’layotgan hodisaga ta’sir ko’rsatmasdan, uning xususiyatini va
sharoit ta’sirini o’rganishga aytiladi.
Tajriba deb, tekshirilayotgan hodisalarni qaytadan hosil qilib, o’zgaruvchan fizik
kattaliklar orasidagi qonuniy bog’lanishlarni o’lchash asosida hosil qilishga aytiladi.
O’lchash deb, berilgan kattalikni tegishli o’lchov birliklar bilan taqqoslashga aytiladi.
Gipoteza bu – ilmiy taxmin bo’lib, hodisani tushuntirishni taqozo etadi hamda tekshirish
va isbotlashdan so’ng, ilmiy nazariyaga aylanadi.
Tayanch iboralar: fizika, asosiy kattalik, hosilaviy kattalik, skalyar kattalik, vektor
kattalik, asosiy birlik, hosilaviy birlik, materiya, modda, maydon, jism, fizik jism, fizik kattalik,
kuzatish, tajriba, o’lchash, gipoteza.
MODDIY NUQTA VA UNING HARAKATI

Mexanika fizikaning jismlar mexanik harakatini o’rganuvchi qismidir. Mexanika
quyidagi bo’limlarga bo’linadi: kinematika, dinamika, statika. Kinematikada jism harakati
vaqtga bog’liq holatda qaraladi, lekin uning harakatga kelish sabablari o’rganilmaydi.
Mexanika deb, materiyaning eng sodda harakati, jismlarning yoki ular qismlarining bir-
biriga nisbatan ko’chishi haqidagi ta’limotga aytiladi.
Harakat deb, jism vaziyatining vaqt o’tishi bilan uzluksiz o’zgarishiga aytiladi.
Kinematika qonunlarini organishda moddiy nuqta tushunchasidan foydalaniladi.
Moddiy nuqta deb, tekshirilayotgan masofaga nisbatan o’lchamlari juda kichik va shakli
nazarga olinmasa ham bo’laveradigan jismlarga aytiladi, ammo jismning massasi shu nuqtada
to’plangan bo’ladi. Masalan, Oy radiusi uning orbita radiusidan ancha kichik bo’lganligi uchun
Oy Yer uchun moddiy nuqta hisoblanadi.
Mexanik harakat deb, vaqt o’tishi bilan jism vaziyatining boshqa jismga nisbatan
o’zgarishiga aytiladi, ya’ni mexanik harakat oddiy ko’chishdan iborat bo’ladi. Bunday
ko’chishlar qandaydir boshqa qo’zg’almas moddiy nuqtalarga nisbatan bo’ladi. Shuning uchun
biror jismning harakatini kuzatish uchun oldindan jismni qaysi tinch turgan jismlar to’dasiga
nisbatan kuzatayotganimizni tanlab olishimiz kerak. Ana shu tanlab olingan jismlar to’dasi
sanoq sistemasi deb ataladi.
Masalan, harakatlanayotgan avtobusda o’tirgan odam avtobusga nisbatan tinch holatda,
yerda turgan kuzatuvchiga nisbatan harakatda bo’ladi. Jismlarning harakati ham, tinch holati
ham nisbiydir. Ya’ni, jism bir vaqtning o’zida ham harakatda, ham tinch holatda bo’lishi
mumkin.
Harakatlanayotgan jismning fazoda qoldirgan iziga harakat trayektoriyasi deb ataladi.
Nuqtaning eng sodda harakati – uning to’g’ri chiziq bo’ylab harakatidir. Nuqta vaqt
o’tishi bilan to’g’ri chiziq bo’yicha siljiydi, berilgan chiziqdagi biror muayyan nuqtadan
uzoqlashadi yoki unga yaqinlashadi. Bu holda to’g’ri chiziq sanoq sistemasi sifatida qabul
qilinib, nuqtaning harakati unga nisbatan qaraladi.
Agar x koordinata (harakatlanayotgan nuqtaning to’g’ri chiziqdagi biror tanlangan O
nuqtadan masofasi) t vaqtning vazifasi sifatida ma’lum bo’lsa, nuqtaning to’g’ri chiziq bo’ylab
harakat qonuni ma’lum bo’ladi. Tahlil uchun ordinata o’qida x koordinatani muayyan
masshtabda, absissa o’qida esa muayyan kesmani vaqt birligiga teng deb olib, t vaqtni qo’ygan
holda x koordinataning t vaqtga bog’lanishini grafik tarzda tasvirlash qulay (1-rasm).
Quyidagi 1-rasmda grafik bo’yicha muayyan nuqtaning harakati qanday sodir
bo’lganligini to’la aniqlash mumkin. Agar t vaqtning ortishi bilan x(t) egri chiziq yuqoriga
ko’tarilsa, nuqta O dan uzoqlashadi va egri chiziq qancha tikroq ko’tarilsa, O nuqtadan shuncha
tezroq uzoqlashadi. Egri chiziqning absissa o’qiga parallel qismlari nuqtaning to’xtashiga, egri
chiziqning pastga tushishi nuqtaning O ga yaqinlashishiga mos keladi va h.k.
x
x0
t
O t0
1-rasm
To’g’ri chiziq bo’yicha ko’chayotgan va moddiy nuqta sifatida qaralayotgan jismning
harakat grafigini olish uchun t vaqtning muayyan paytlarida x masofani o’lchab borish lozim. x
ni turlicha usullar bilan o’lchash mumkin.
Masalan, qo’zg’almas fotoapparat vositasida harakatlanayotgan jismning vaqtning
muayyan paytlarida oniy fotosuratlarini olish mumkin. Harakatlanayotgan jismga shunday
moslama o’rnatish mumkinki, jism o’zi harakatlanayotgan qo’zg’almas jismda muayyan vaqt
o’tkazib, belgilar qo’yib borsin va h.k.
Shunday tarzda biz nuqta bosib o’tgan yo’lni emas, balkinuqtaning berilgan paytdagi x
koordinatasini aniqlashimizni aytib o’tish lozim. Nuqta bosib o’tgan yo’lni, nuqta bir yo’nalishda
harakat qilayotgandagina uning koordinatasi bo’yicha aniqlash mumkin.
Masalan, yuqoridagi rasmda grafikka mos kelgan harakatda nuqta x0 dan katta
koordinataga ega bo’la olmaydi, biroq t0 paytdan keyin nuqta o’tgan S(t) yo’l x0 dan katta
bo’ladi. x koordinata, aksincha, x0 dan kichik bo’ladi.
Agar avtomobil g’ildiragining aylanishlari hisoblagichi ko’rsatishlarini muayyan vaqt
momentlarida qayd qilib borilsa, muayyan aniqlik bilan avtomobil yo’lining vaqtga bog’lanishi
hosil bo’ladi. Bir yo’nalishdagi harakatda bu – harakat koordinatasini beradi, aks yo’nalishdagi
harakatda yo’l orta boradi, koordinata esa kamaya boradi.
Trayektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat harakat to’g’ri chiziqli harakat deb ataladi.
Trayektoriyasi egri chiziqdan iborat harakat egri chiziqli harakat deb ataladi.
Moddiy nuqtaning biror vaqt oralig’ida uning harakat davomida chizgan chiziq uzunligi
yo’l deb ataladi, ya’ni trayektoriyaning uzunligi yo’l (masofa) deb ataladi.
Jismning boshlang’ich vaziyati bilan oxirgi vaziyatini tutashtiruvchi to’g’ri chiziq
kesmasi ko’chish deb ataladi.
Tekis harakat deb, teng vaqt oralig’ida teng masofalar o’tiladigan harakatga aytiladi.
Notekis harakat deb, teng vaqt oralig’ida har xil masofalar o’tiladigan harakatga aytiladi.
Ilgarilanma harakat deb, jismdagi ixtiyoriy ikki nuqtani birlashtiruvchi ixtiyoriy to’g’ri
chiziq o’z-o’ziga parallelligicha qoladigan harakatga aytiladi.
Ilgarilanma harakat deb, jismni tashkil etgan barcha nuqtalarning bir xil ko’chishiga
ham aytiladi.
Mexanikadagi asosiy kattaliklar
1. Uzunlik [l]=m metr
2. Massa [m]=kg kilogramm
3. Vaqt [t]=s sekund
Tayanch iboralar: Mexanika, harakat, mexanik harakat, to’g’ri chiziqli harakat, egri
chiziqli harakat, tekis harakat, notekis harakat, moddiy nuqta, sanoq sistemasi, trayektoriya,
yo’l, uzunlik.
VEKTORLAR. VEKTORLARNING KOORDINATALARDAGI PROYEKSIYALARI

Yo’nalishga ega bo’lgan kesma vektor deb ataladi. Vektorlar ham yo’nalishga ham
miqdor qiymatga ega.
Vektorlarning son qiymati, uning moduli deb aytiladi.
Vektor moduli skalyar kattalik va hamma vaqt musbatdir: A=|A|=A vektor moduli.
Teng vektorlar ham yo’nalish ham miqdor bo’yicha tengdir.
oxiri, uchi
boshi
2-rasm
Uchburchak usuli: Bir vektorning uchiga ikkinchi vektorning boshini ko’chiramiz.

Shunda birinchi vektorning boshidan ikkinchi vektorning uchiga qarab yo’nalgan vektor shu ikki
vektorlar yig’indisi bo’ladi.
2 2
ab  a  b  2 a  b cos
Parallelogramm usuli: vektorlarni parallel ko’chirib, boshlari bir nuqtaga qo’yiladi va
so’ngra birinchi vektorning uchiga ikkinchi vektorning boshi, ikkinchi vektorning uchiga
ikkinchi vektorning boshi parallel ko’chiriladi.
Ikki vektor boshlari turgan nuqtadan ikki vektor uchlari turgan nuqtaga o’tkazilgan
vektor shu vektorlar yig’indisi bo’ladi.
a ab ab
b
3-rasm
Vektorlar ayirmasini topish uchun ikki vektorlarning boshi bir nuqtaga ko’chiriladi,
shunda ikki vektor uchini tutashtiruvchi vektor ayirma vektor bo’ladi, uning uchi kamayuvchiga
yo’nalgan bo’ladi.
2 2
ab  a  b  2 a  b cos 
a a ab a ba
b b 4-rasm b
Biror vektor k songa ko’paytirilganda:

Agar k>0 bo’lsa, uning moduli k ga ko’paytirilib yo’nalishi o’zgarmaydi.
Agar k<0 bo’lsa, uning moduli k ga ko’paytirilib yo’nalishi teskari tarafga o’zgaradi.
3 ta xususiy hol mavjud:
1. α=0º (ya’ni, bir tomonga yo’nalgan bo’lsa), с  a  b
2 2 2
2. α=90º (ya’ni, tik (perpendikulyar) yo’nalgan bo’lsa), с  a  b
3. α=180º (ya’ni, qarama-qarshi yo’nalgan bo’lsa), с  b  a
a b a с a
b
с с b
5-rasm
Har qanday vektorni tashkil etuvchilarga ajratish mumkin. Amalda vektorlarni bir-biriga
tik (perpendikulyar) bo’lgan hollari ko’p uchraydi.
ay ay
a ax=acoaα a
ay=asinα
ax ax
x 6-rasm x
Bu hollardagi vektorlarni tashkil etuvchilari vektorlarning proyeksiyalari deb ham
ataladi. Agar proyeksiya o’q yo’nalishi bilan bir xil bo’lsa proyeksiya musbat, o’q yo’nalishiga
teskari bo’lsa proyeksiya manfiy bo’ladi. Agar proyeksiya o’qqa tik (perpendikulyar) bo’lsa,
proyeksiyasi nolga teng bo’ladi.
Tayanch iboralar: vektor, teng vektor, vektorning moduli, uchburchak usul,
parallelogramm usul, vektorlar ayirmasi, proyeksiya.
HARAKATNING TEZLIGI VA TEZLANISHI

Kinematika – jism harakatini o’rganadi, lekin jism harakatlanayotganda unga ta’sir
etuvchi kuchlarni e’tiborga olmasligini yuqorida ta’kidlab o’tgan edik.
Endi zarraning (moddiy nuqtaning) qandaydir traektoriya bo’yicha harakatini qarab
chiqaylik.
Moddiy nuqtaning vaqt o’tishi bilan fazodagi harakati jadalligini tavsiflovchi fizik
kattalik harakat tezligi deb ataladi.
Tezlik jismning ma’lum vaqt oralig’ida qanday masofaga ko’chganligiga bog’liq.
Demak, tezlik ko’chish kattaligiga to’g’ri va shu ko’chish uchun ketgan vaqt oralig’iga
teskari mutanosib bo’lgan fizik kattalikdir. Agar zarra Δt vaqt davomida ΔS masofani bosib
o’tgan bo’lsa, u holda uning tezligi quyidagicha bo’ladi:
S

t
m
υ – tezlik [υ]=
s
s – yo’l (masofa) [s]=m
t – vaqt [t]=s
Uzunlikning quyidagi hosilaviy birliklari mavjud:

Versta=1,0668 km
Yard=91,5 sm
Arshin=71,120 sm
Fut=30,48sm
Dyuym=25,4 mm
Liniya=2,54 mm
Yuqoridagi formulaga asosan vaqt birligi ichida bosib o’tilgan yo’lga tezlik deb ataladi.
Tezlik vektor kattalik bo’lib, uning yo’nalishi harakat yo’nalishi bilan mos tushadi.
1 soat=60 minut=3600 sekund
1 minut=60 sekund
1 sutka=24 soat=1440 minut=86400 sekund
km k  1000m km k m
k  yoki k 
soat 3600 s soat 3,6 s
m k  3600km m km
k  yoki k  k  3,6
s 1000 soat s soat
1 m/s>1 km/soat, chunki 3,6 km/soat>1 km/soat, ya’ni 1m/s ni 1 km/soat ga aylantirdik.
Hayvonot olamidagi harakat tezliklar (1-jadval)
Nomi Tezligi, km/soat
Akula 40
Kapalak 80
Bo’ri 55-60
Bulbul 35
Qarg’a 25-32
Gepard 112
Kaptar 60-70
Delfin 54
Jirafa 51
Kit 38-40
Quyon 60
Kenguru 48
Qaldirg’och 54-63
Sher 65
Ayiq 40
May qo’ng’izi 11
Los 47
Chivin 18
Asalari 25
Fil (Afrika) 40
Lochin 64-77
Ninachi 36
Toshbaqa 0,5
Trayektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat hamda harakatlanish davrida tezligi
o’zgarmaydigan harakat to’g’ri chiziqli tekis harakat deb ataladi. To’g’ri chiziqli tekis harakatda
jismning tezligi kattalik va yo’nalishi jihatidan o’zgarishsiz qoladi.
O’zgaruvchan harakatning o’rtacha tezligi deb, ma’lum vaqtda o’tilgan yo’lning shu
vaqtga nisbati bilan o’lchanadigan kattalikka aytiladi.
S
o ' r  um
tum
m
υo'r – o’rtacha tezlik [υo'r]=
s
2  
o ' r  1 2
1  2
υo'r – yo’llari teng bo’lgandagi o’rtacha tezlik
υ1 – yo’lning birinchi yarmidagi tezlik
υ2 – yo’lning ikkinchi yarmidagi tezlik
1   2
 o 'r 
2
υo'r – vaqti teng bo’lgandagi o’rtacha tezlik
υ1 – vaqtning birinchi yarmidagi tezlik
υ2 – vaqtning ikkinchi yarmidagi tezlik
  0
o 'r 
2
O’rtacha tezlik vektor kattalik hisoblanmaydi.
S
o' r 
t1  t2
Jismning aniq bir vaqt momentidagi yoki trayektoriyaning aniq bir nuqtasidagi tezligi
oniy tezlik deb ataladi.
S

t
Δt – juda kichik vaqt oralig’i
ΔS – shu juda kichik vaqt oralig’idagi ko’chish
To’g’ri chiziqli tekis harakatning tezligi bir vaqtda ham oniy, ham o’rtacha tezlikdir.
Tezlik spidometr (radar) degan asbobda o’lchanadi. Spidometr (radar) harakatlanayotgan
avtomobilning oniy tezligini o’lchaydi.
Velosipedchi o’z soyasini quvib o’tishi mumkin, agar soya tushayotgan devor
velosipedchi harakatiga parallel bo’lib, yorug’lik manbai velosipedchi harakat tezligidan
kattaroq tezlik bilan harakatlansa.
To’g’ri chiziqli o’zgaruvchan harakat deb, trayektoriyasi to’g’ri chiziqdan iborat va
oniy tezligi tekis o’zgaradigan harakatga aytiladi.
Tezlanish deb, jismning oniy tezligini o’zgarish tezligiga miqdor jihatdan teng fizik
kattalikka yoki jismning birlik vaqt ichidagi tezligining o’zgarishiga aytiladi.
Tezlanish vektor kattalik. Tezlanish akseleometr yordamida o’lchanadi.
  0
a
t

a
t
m
a – tezlanish [a]=
s2
m
υ – oxirgi tezlik [υ]=
s
m
υ0 – boshlang’ich tezlik [υ0]=
s
Δυ – tezlik o’zgarishi
Formuladan ko’rinadiki, tezlanish vaqt birligida tezlik o’zgarishiga miqdor jihatidan teng
bo’lib, tezlik o’zgarishining yo’nalishi bo’yicha yo’nalgan fizik kattalikdir.
2
  0  2aS
  0  at
 - oniy tezlik.
Tekis o’zgaruvchan harakatdagi oniy tezlikni hisoblash uchun, tezlanish, harakatlanish
vaqti va boshlang’ich tezlikni bilish kerak.
a  0 tezlanuvchan harakat
a  0 sekinlanuvchan harakat
a  0 to’g’ri chiziqli tekis harakat, ya’ni   const
a  const  0 tekis tezlanuvchan harakat
a  const  0 tekis sekinlanuvchan harakat
Yuqoridagi tengliklardan ko’rinadiki, jism tezlanishga ega bo’lishi uchun u to’g’ri
chiziqli notekis harakatlanishi kerak, ya’ni jism to’g’ri chiziqli tekis harakatda tezlanishga ega
bo’lmaydi.
Odatda tezlanishni radius-vektordan vaqt bo’yicha olingan ikkinchi tartibli va tezlikdan
vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosila deb ham yozish mumkin, ya’ni:
dx
a  x 
dt
dx
a  x 
dt
To’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakatda tezlik vektorining moduli tekis oshib,
yo’nalishi o’zgarmasdan qoladi.
To’g’ri chiziqli tekis sekinlanuvchan harakatda tezlik vektorining moduli tekis kamayib,
yo’nalishi o’zgarmasdan qoladi.
To’g’ri chiziqli tekis harakatda hech qanday tezlanishga ega bo’lmaydi.
Notekis harakatda tezlik va tezlanish vektori moduli va yo’nalishi o’zgarib turadi.
Tezlik va tezlanish yo’nalishi mos tushsa, tekis tezlanuvchan harakatda bo’ladi.
Tezlik va tezlanish yo’nalishi qarama-qarshi bo’lsa, tekis sekinlanuvchan harakatda
bo’ladi.
Tezlik va tezlanish yo’nalishi tik yo’nalishda bo’lsa, aylana bo’ylab tekis harakatda
bo’ladi.
a t2
S   0t 
2
2 2
  0
S
 a t2
  0
S t
2
S – tekis o’zgaruvchan harakatdagi yo’l formulalari
(+) tekis tezlanuvchanda, (-) tekis sekinlanuvchanda
  ( x)  ( S ) tezlik formulasi
a  ( x )  ( S )    tezlanish formulasi
at 2
x  x0  0t  koordinata formulasi (harakat tenglamasi)
2
S  x  x0 yo’l formulasi
Shuni bilish kerakki, jismlar uchrashganda ularning koordinatalari teng bo’ladi. Demak,
harakat tenglamalari berilgan bo’lsa, uchrashish vaqtini hisoblash uchun koordinalar
tenglashtirilib, vaqt hisoblanadi.
Uchrashish joyini aniqlash uchun esa harakat tenglamalarining biriga shu vaqt qo’yib
hisoblanadi (ya’ni, harakat tenglamalaridan vaqtlar topilib tenglashtirilib koordinata topiladi).
(2t  1)a
St 
2
St  (2t  1) S1
St – oxirgi sekundda bosib o’tilgan yo’l
t – sekundda bosib o’tilgan yo’l (oxirgi sekundda bosib o’tilgan yo’l) bu yerda υ0=0; S1 –
birinchi sekundda bosib o’tilgan yo’l.
( 2t  1)a
St  0 
2
Boshlang’ich tezlikka ega bo’lganda t – sekundda bosib o’tilgan yo’l (oxirgi sekundda
bosib o’tilgan yo’l).
at 2 (t  1) 2 a
St  
2 2
υ=0 bo’lganda harakat to’xtagan yoki yo’nalishini o’zgartirgan bo’ladi.
Tayanch iboralar: tezlik, oniy tezlik, o’rtacha tezlik, to’gri chiziqli tekis harakat, to’g’ri
chiziqli notekis harakat, spidometr, tezlanish, tezlik o’zgarishi, tezlanuvchan harakat,
sekinlanuvchan harakat, tekis tezlanuvchan harakat, tekis sekinlanuvchan harakat, koordinata,
yo’l.
MODDIY NUQTANING AYLANMA HARAKATI VA UNI TAVSIFLOVCHI FIZIK

KATTALIKLAR
Moddiy nuqtaning egri chiziqli harakatini o’rganish o’rnida uning xususiy holi bo’lgan
aylanma harakatini qarab chiqamiz.
Trayektoriyasi aylanadan yoki aylana yoyidan iborat bo’lgan harakat aylanma harakat
deb ataladi.
Nuqta R radiusli aylana bo’yicha aylanma harakat qilsin. Bu harakatda nuqta juda kichik
t vaqt oralig’da  burchakka (yoyga) o’tsin. Agar kuzatish vaqti juda kichik bo’lsa, bu yoy
shu nuqtalarni birlashtirib turuvchi vatarga teng bo’ladi va bu yoyda nuqta to’g’ri chiziqli
harakat qilgandek tuyuladi. Natijada tezlik yo’nalishi vatar yo’nalishida bo’ladi.
Agar jism aylana bo’yicha teng vaqtlar ichida teng yoylarni bosib o’tsa, bunday harakat
aylana bo’ylab tekis harakat deb ataladi.
Bu harakatni ifodalashda koordinata sifatida  burchakni, ya’ni radiusning siljish
burchagini olish qulay. Odatda  aylanish fazasi deb ham aytiladi. Radiusning burilish burchagi
vaqtning funksiyasi sifatida ifodalanilishi aylanma harakatning kinematik tenglamasini beradi:
 =(t)
Jism t vaqtda bir holatdan ikkinchi holatga o’tsa, radius vektor ham bir holatdan
ikkinchi holatga o’tib,  burchakka siljiydi. Uning siljish jadalligini ifodalovchi fizik kattalik
burchak tezlik deb ataladi:
 2
   2 (1)
t T
rad
ω – burchakli tezlik [ω]=
s
φ – burchak [φ]=rad

Bu burchakli tezlikning o’rtacha qiymatini ifodalaydi va vector ko’rinishida  
t
ko’rinishida yoziladi. Harakat o’zgaruvchan bo’lganda, burchakli tezlik (1) dan olingan limit
orqali ifodalaniladi.
 d
  lim  (1a)
t  0 t dt
Burchakli tezlik yo’nalishi vint yordamida aniqlanadi. Burchakli tezlik vektor kattalik.
Aylana bo’ylab tekis harakatda (markazga intilma) tezlanish va (chiziqli) tezlik
vektorining moduli o’zgarmas bo’lib, yo’nalishi uzluksiz o’zgaradi.
Bir marta to’liq aylanishga (yoki tebranishga) ketgan vaqt davr deb ataladi. Davr skalyar
kattalik.
Vaqt birligidagi (ya’ni, 1 sekunddagi) to’la aylanishlar soniga chastota deb ataladi.
Chastota skalyar kattalik.
t 1
T  
N 
N 1
  
t T
T – davr [T]=s
1 ayl
ν – chastota [ν]=Gs=s-1= 
s s
N – aylanishlar soni
t – aylanishga ketgan vaqt [t]=s
Tekis aylanma harakat qilayotgan jismning ixtiyoriy nuqtalari teng vaqtlar ichida
burilishlari bir xil bo’ladi. ya’ni burchakli tezliklari teng bo’ladi.
Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab kattaligi o’zgarmas tezlik bilan harakatini tekis deb
hisoblash kerak.
2R
  R  2R  (2)
T
Nuqtaning harakati tekis aylanma harakat bo’lmasa, burchak tezlikning o’zgarish
jadalligini ifodalovchi fizik kattalik – burchak tezlanish tushunchasi kiritiladi. U  harfi bilan
belgilanadi va quyidagiga teng bo’ladi:
  1 
 2  (3)
t2  t1 t
O’zgaruvchan aylanma oniy burchak tezlanishdan foydalaniladi. Uning matematik
ifodasi (3) dan olingan limitdan iborat.
 d
  lim  (3a)
t  0 t dt
Burchal tezlanish ham vektor kattalik bo’lib, burchak tezlikning o’zgarish yo’nalishi
bo’yicha yo’nalgan bo’ladi.
d
 (3b)
dt
(1a) ni e’tiborga olsak, (3a) quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi.
d 2 

dt 2
(1a) tenglamani vaqt bo’yicha integrallasak, tekis aylanma harakatda yo’l formulasi kelib
chiqadi.
   t
(2a) ni integrallash orqali burchakli tezlikning o’zgarish qonuniyatini aniqlaymiz.
  0   t (4)
(4) ni e’tiborga olgan holda, (1a) ni integrallasak, o’zgaruvchan aylanma harakat uchun
yo’l ifodasi kelib chiqadi.
t 2
   0t 
2
Chiziqli tezlik deb, vaqt birligi ichida bosib o’tilgan yo’l uzunligiga aytiladi. Chiziqli
tezlik harakat yo’nalishiga o’tkazilgan urinma bo’yicha bo’ladi.
Markazga intilma tezlanish tezlik yo’nalishi (vektori) o’zgarganligi uchun hosil bo’ladi.
Markazga intilma tezlanish yo’nalishi radius bo’yicha markazga tomon bo’ladi.
Istalgan vaqt momentida jismning tezlik va tezlanish vektorlari to’g’ri burchak hosil
qilsa, u aylana bo’ylab tekis harakat qiladi.
 2 4 2 R
a  2
     4 2 R 2   2 R
R T
Egri chiziqli tekis harakatda o’rtacha tezlikning (oniy tezlikning) moduli o’z qiymatini
o’zgartirmaydi.
Aylanma harakatda tezlik modulining o’zgarishi hisobiga tangensial tezlanish hosil
bo’ladi.
  0
aT 
t
Tangensial tezlanish va chiziqli (oniy tezlik), markazga intilma tezlanishga tik
(perpendikulyar). Demak, jismning tezlik va tezlanish vektori istalgan paytda o’zaro to’g’ri
burchak hosil qilsa, jism aylana bo’ylab tekis harakatda bo’ladi.
2 2
a 2  aT  am
Aylana bo’ylab tekis harakatda aT=0, am≠0, υ=const, υ≠const.
Jism aylanma tekis harakatlanganda tezlanishga ega bo’ladi, chunki aylanma harakatda
yo’nalish uzluksiz o’zgarib turadi.
Tayanch iboralar: egri chiziqli harakat, egri chiziqli tekis harakat, aylanish fazasi,
aylanma harakatning kinematik tenglamasi, burchakli tezlik, o’zgaruvchan aylanma harakat,
oniy burchakli tezlik, chiziqli tezlik, davr, chastota, o’zgarmas aylanma harakat, burchakli
tezlanish, tekis aylanma harakat uchun yo’l, o’zgaruvchan aylanma harakat uchun yo’l.
ERKIN TUSHISH
G.Galiley jismlarning Yerning tortishish kuchi ta’siridagi harakatini o’rganib chiqib,
erkin tushishni quyidagicha ta’rifladi:
Erkin tushish deb, tinch holatdagi jismning og’irlik kuchi ta’sirida havosiz joyda
(vakuumda) yerga tushishiga yoki jismning faqat og’irlik kuchi ta’siri ostidagi harakatiga
aytiladi.
Demak, jismning faqatgina og’irlik ta’siridagi harakati erkin harakatdan iborat bo’ladi.
Tajribalar, erkin tushayotgan jismning harakat qonunlari tekis tezlanuvchan harakat qonunlari
kabi bo’lishini tasdiqlaydi. Jismning erkin tushishini o’rganib quyidagi xulosaga kelingan:
1. Jismning erkin tushishi boshlang’ich tezliksiz tekis tezlanuvchan harakatdir. Bundan
jism erkin tushayotganda uning tezlanishi o’zgarmas bo’ladi;
2. Yerning muayyan joyida havoning qarshiligi bo’lmaganda, barcha jismlar bir xil
tezlanish bilan harakatlanadi.
Odatda erkin tushish tezlanishi g harfi bilan belgilanadi va Yer sirtida uning qiymati
quyidagiga teng:
g=9,8≈10 m/s2
goy≈1,6 m/s2
Vakuumda hamma jismlar birday tezlanish bilan tushadi. Buni biz quyidagi tajribada
ko’ramiz.
Uzunligi 1,5 m chamasida bo’lgan va bir uchi kavsharlangan, ikkinchi uchi esa ichidan
havosi so’rib olish uchun jo’mrak mahkamlangan shisha nay olib, uning ichiga turli og’irlik va
har xil shakldagi jismlarni, masalan, qush pati, bir bo’lak po’kak, qo’rg’oshin sharcha solaylik.
Nayni to’ntarib tik vaziyatga keltirib, quyidagi hodisani kuzatamiz. Nayning ichida havo
bo’lganda har xil jismlar turli tezlik bilan tushadi, bunda qush pati qo’rg’oshin sharchadan
sezilarli orqada qoladi. Nayning ichidan havo so’rib olib, tajribani takrorlasak, barcha jismlar
ularning og’irligi va shakllaridan qat’iy nazar nayning tubiga bir vaqtda tushishini ko’ramiz.
Agar a=g bo’lsa, harakat tenglamalari quyidagicha ifodalanadi:
  0
g
t
  0  gt
Yuqoridagi formulada yuqoriga (-), pastga (+) bo’ladi.
gt 2
h   0t 
2
2

h 0
2g
gt 2
h
2
Bunda balandlik yuqoriga (-), pastga (+) bo’ladi.
Yuqoridagi formulalarda havoning qarshiligi hisobga olinmaydi.
Yuqoriga otilgan jism maksimal balandlikka erishganda tezligi nolga teng bo’ladi.
Jismni yuqoriga tik otishda trayektoriyasining ixtiyoriy nuqtasida ko’tarilish va tushish
tezliklari teng bo’ladi, ya’ni jism qanday tezlik bilan tik otilgan bo’lsa, shunday tezlik bilan
qaytib joyiga tushadi.
Havoda tik otilgan jism havoning qarshiligi bo’lgani sababli maksimal balandlikka
ko’tarila olmaydi va uning qaytib tushgandagi tezligi otilgan vaqtdagi boshlang’ich tezligidan
kichik bo’ladi.
Jismni tik yuqoriga ko’tarilish vaqti erkin tushish vaqtiga teng bo’ladi, havoda esa
ko’tarilish vaqti tushish vaqtidan kichik bo’ladi.
Jism yuqoriga otilganda sekinlanuvchan, pastga tushayotganda tezlanuvchan harakat
qiladi.
2
 2  0
h
2g
Birin ketin tashlangan jismlar erkin tushishda ularning orasidagi masofa ortadi. Bitta
vertikal chiziqda joylashgan ikkita nuqtadan bir vaqtda ikkita jism erkin tusha boshlasa, ular
orasidagi masofa o’zgarmaydi. Jism vertikal yuqoriga otilganda harakat trayektoriyasining
hamma nuqtalarida birday bo’lib, tezlanishi g ga teng bo’ladi (havoning qarshiligi hisobga
olinmasa).
Yer sharining barcha nuqtalarida erkin tushish tezlanishi g ning qiymatlari bir xil
bo’lmaydi, chunki sayyoramizning shakli aynan shar shaklida emas, balki ellips shaklida. Yer
sirtida erkin tushish tezlanishi g ning qiymatining o’zgarishi 0,03 m/s2 ga teng (ekvatorda
g=9,78m/s2, qutbda esa g=9,81 m/s2).
Erkin tushish tezlanishi jismning Yerdan ko’tarilish balandligiga ham bog’liq bo’ladi,
ya’ni balandlik oshishi bilan g ning qiymati kamayib boradi. Buni quyidagi formuladan ham
ko’rishimiz mumkin:
M yer
h
( Ryer  h) 2
Tayanch iboralar: G.Galiley, Yerning tortishish kuchi, erkin tushish, tekis tezlanuvchan
harakat, boshlang’ich tezliksiz tekis tezlanuvchan harakat, o’zgarmas tezlanish, Yer sirtida erkin
tushish tezlanishi, harakat tenglamalari, Yer sirtida erkin tushish tezlanishining o’zgarishi,
balandlik.
GORIZONTGA BURCHAK OSTIDA VA GORIZONTAL OTILGAN JISM
HARAKATI
Jism gorizontga nisbatan α burchak ostida υ0 boshlang’ich tezlik bilan otilgan bo’lsin. Bu
jismning harakatini o’rganishda ham havoning qarshiligini hisobga olmaymiz (7-rasm). Jism
harakatini o’rganish uchun koordinatalar sistemasini tanlab olib, ularga nisbatan boshlang’ich
tezlik proeksiyalarini tushiramiz. Harakatlarning mustaqillik prinsipiga asosan jism yuqoriga
ko’tarilishda bir vaqtda X o’qi bo’yicha gorizontal yo’nalishda tekis va Y o’qi bo’yicha tezlanishi
–g bo’lgan tekis sekinlanuvchan harakat qiladi.
Demak, gorizontga burchak ostida otilgan jism harakati ikkiga bo’lib o’rganiladi:
1. Vertikal harakat (tik yuqoriga otilgan jism harakati);
2. Gorizontal tekis harakat;
Uchish vaqti va ko’tarilish balandligini hisoblashda vertikal harakatdan foydalanamiz,
uchish uzoqligini hisoblash uchun esa gorizontal harakatdan foydalanamiz.Biror jism gorizont
bilan α burchak tashkil qilib, son qiymati υ0 ga teng bo’lgan boshlang’ich tezlik bilan otilganda
jism parabola bo’ylab harakatlanadi.
Harakat davomida tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi o’zgarmas.
Trayektoriyaning eng yuqori nuqtasida tezlikning vertikal tashkil etuvchisi nolga teng
bo’ladi.Jismning ko’tarilish balandligi faqat tezlikning vertikal tashkil etuvchisiga bog’liq.
Jismning uchish uzoqligi tezlikning gorizontal tashkil etuvchisiga bog’liq. 0 y  0 sin 
boshlang’ich tezlikning vertikal tashkil etuvchisi
0 x  0 cos boshlang’ich tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi
 x  0 x  0 cos tezlikning x o’qidagi proyeksiyasi yoki tezlikning istalgan vaqtdagi
gorizontal tashkil etuvchisi (minimal tezlik)
7-rasm
0 sin  0 y
t k  tt   ko’tarilish yoki tushish vaqti
g g
2 sin  20 y
t  tk  tt  2tk  2tt  0  uchish vaqti
g g
2

R  x trayektoriyaning eng yuqori nuqtasidagi egrilik radiusi
g
R – egrilik radiusi [R]=m
m
υx – trayektoriyaning eng yuqori nuqtasidagi tezlik [υx]=
s
2 2
 sin  oy
hmax  0  maksimal ko’tarilish balandligi
2g 2g
gt 2
h  h0  0t sin   burchak ostida otilgan jismning istalgan vaqtdagi balandligi
2
2
 sin 2
S 0
g burchak ostida otilgan jismning uchish uzoqligi
S  4hmax ctg
S  4hmax 45º burchak ostida otilganda uchish uzoqligi
Jism 45º burchak ostida otilganda eng uzoq masofaga borib tushadi.
Yuqoridagi formulalarda havoning qarshiligi hisobga olinmaydi.
Jismlar α, 90-α, 45-α yoki 45+α burchaklar ostida otilganda uchish uzoqligi bir xil
bo’ladi (8-rasm).
H, m S, m
8-rasm
Jism 90º burchak ostida otilganda eng yuqoriga ko’tariladi.

Jism gorizontal tekislikdan qanday tezlikda otilsa, shunday tezlikda qaytib tushadi.
Gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jism trayektoriyasining eng yuqori nuqtasida
tezlanish g ga teng bo’lib, u pastga yo’nalgan bo’ladi.
Gorizontal otilgan jism harakati ikkiga bo’lib o’rganiladi:
1. Vertikal harakat (erkin tushish);
2. Gorizontal tekis harakat.
Uchish vaqtini hisoblashda vertikal harakatdan foydalanamiz, uchish uzoqligini hisoblash
uchun esa gorizontal harakatdan foydalanamiz (9-rasm).
υx
h
υy υ t1=t2=t3
t1 t2 t3 9-rasm
S
Harakat trayektoriyasi shoxi pastga qaragan parabola bo’ladi (aniqrog’i esa bir tarmog’i).
Harakat davomida υy ortadi.
0  0 x   x  const tezlikning x o’qidagi proyeksiyasi
 y  gt tezlikning y o’qidagi proyeksiyasi
2 2
   x   y natijaviy tezlik
2h
t tushish vaqti
g
2
  0  (gt )2 istalgan vaqtdagi tezlik
2
  0  2 gh yerga urilishdagi tezlik
S  0t   xt uchish uzoqligi
Yuqoridagi formulalarda havoning qarshiligi hisobga olinmagan.
Avtobus derazasidan tushayotgan jism tushish vaqti avtobus tezligiga bog’liq emas, ya’ni
harakatlanayotganda ham, tinch turganda ham bir xil vaqtda tushadi.
Tayanch iboralar: Gorizont, gorizontal harakat, vertikal harakat, gorizontga burchak

ostidagi harakat, gorizontal tekis harakat, boshlang’ich tezlikning vertikal tashkil etuvchisi,
boshlang’ich tezlikning gorizontal tashkil etuvchisi, jism ko’tarilish balandligi, gorizontga
burchak ostida otilgan jismning istalgan vaqtdagi balandligi, maksimal ko’tarilish balandligi,
egrilik radiusi, jismning tushish vaqti, jismning uchish vaqti, jismning uchish uzoqligi, Yerga
urilishdagi tezlik.
III-BO’LIM. MODDIY NUQTA DINAMIKASI
DINAMIKA. NYUTONNING I-QONUNI
Biz endi jismlarning harakatga kelish sabablarini, ularning o’zaro ta’sir qonunlarini
o’rganamiz.
Dinamika – jismni harakat sabablarini o’rganadigan mexanikaning bo’limi hisoblanadi.
Dinamika – jism harakatini o’rganib, jism harakatlanganda unga ta’sir etuvchi kuchlarni
e’tiborga oladi. Dinamikaning asosini Nyuton qonunlari tashkil etadi.
G.Galiley jismlarning harakatdan to’xtashining asosiy sababi – harakatga qarshilik
qiluvchi qandaydir ta’sir bo’lib, harakatni, ya’ni tezlikni o’zgartiradi, degan fikrni aytib o’tgan.
Bu fikrni Nyuton rivojlantirib, o’zining I qonunini quyidagicha ta’rifladi.
Nyutonning I qonuni: Shunday sanoq sistemalari borki, bunda jismga kuch ta’sir etmasa
yoki ta’sir etayotgan kuchlar o’zaro kompensatsiyalansa (teng ta’sir etuvchisi nolga teng bo’lsa),
bu jism tinch turadi, yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qiladi.
Bu ta’rifning birinchi yarmini, ya’ni jismning “tinch holatda” bo’lishini tushunish oson.
Jismga tashqi ta’sir bo’lmasa, u harakatga kelmaydi. Ta’rifning ikkinchi yarmi nega “to’g’ri
chiziqli tekis harakat” yoki “tekis harakat” deb aytilmagan?
Chunki, to’g’ri chiziqli harakat ikki xil – tekis va o’zgaruvchan bo’lishini kinematikada
ko’rdik, o’zgaruvchan harakatda tezlik o’zgarib, tezlanish hosil bo’ladi. Shuning uchun “tekis
harakat” deb ta’kidlangan. “To’g’ri chiziqli” so’zining qo’shib yozilishiga sabab shuki, bunday
harakatlar ham ikki xil – to’g’ri chiziqli va egri chiziqli harakat bo’ladi. Egri chiziqli tekis
harakatda ko’rganimizdek, normal tezlanish hosil bo’ladi. Bu esa harakatning o’zgarishiga sabab
bo’ladi. Shuning uchun Nyutonning birinchi qonunining ikkinchi yarmi “to’g’ri chiziqli tekis
harakatda” deb ta’riflanadi.
Jism harakati sanoq sistemalarida ifodalaniladi. Ammo Nyutonning I qonuni
qaralayotgan sanoq sistemalarigagina to’g’ri ifodalaniladi. Olingan sanoq sistemasi ixtiyoriy
sanoq jismi bilan bog’langan bo’ladi.
Masalan, Yer bilan, Quyosh bilan. Olingan sistemaga nisbatan jism to’g’ri chiziqli tekis
harakatda bo’lsa, bu sistema uchun Nyutonning I qonuni o’rinli bo’ladi.
Nyutonning birinchi qonuni inersiya qonuni deb ataladi.
Kuzatilayotgan jismga, uni o’rab turgan muhitdagi jismlar ta’sir etganda u o’zining tinch
yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat holatini saqlash xususiyati inersiya deb ataladi.
Shuning uchun Nyutonning I qonuni inersiya qonuni va u bajarilayotgan sanoq
sistemasiga inersial sanoq sistemasi deb ataladi.
Avtobus joyidan qo’zg’algan vaqtda avtobus ichidagi yo’lovchilar orqaga og’adilar. Bu
esa inersiyaga misol bo’la oladi. Bunda avtobus sanoq sistemasidir.
Tayanch iboralar: dinamika, ta’sir, kuch, tekis harakat, to’g’ri chiziqli harakat, to’g’ri
chiziqli tekis harakat, inersiya, inersiya qonuni, inersial sanoq sistemasi, Nyutonning I qonuni.
KUCH. MASSA VA ULARNI O’LCHASH
Nyutonning I qonunida kuzatilayotgan jismga boshqa jism ta’sir etmaydi, ya’ni jismlar
o’zaro ta’sirlashmaydi, deb qaraladi. Agar kuzatilayotgan jismlar o’zaro ta’sirlashsa, jismlarning
holatlari yoki harakatlari o’zgaradi. Demak, jismlarning harakatini yoki tinch holatini
o’zgartiruvchi sabab kuch deb ataladi. Kuch ta’sirida jism holati yoki harakati o’zgarganda uning
tezligi o’zgaradi, ya’ni tezlanish hosil bo’ladi.
Masalan, tinch holatda turgan vagonga parovoz ulanganda, vagon harakatga keladi.
Paravoz vagonlari bilan stansiyadan harakatlana boshlaganda yoki stansiyaga yaqinlashib
kelayotganda uning tezligi o’zgarib, tezlanish hosil bo’ladi. Kuchning bunday ko’rinishiga
kuchning dinamik namoyon bo’lishi deb ataladi.
Ammo kuchni faqat harakatni o’zgartiruvchi sabab deb qarash uning to’la ma’nosini
bermaydi.
Masalan, biz biror jismni yuqoridan tashlab (qo’yib) yuborsak, u yerning tortish kuchi
ta’sirida harakatga keladi. Uni yerga tushirmasdan ma’lum balandlikda to’r bilan ilib olaylik.
Jism harakatdan to’xtaydi, ammo yer uni hali ham tortishda davom etadi. Lekin jism
harakatlanmaydi. Bu vaqtda jism ta’siri ostida to’rning shakli o’zgaradi va unga qandaydir bosim
kuchi ta’sir etadi. Stol ostiga elastik yumshoq prujina qo’yganimizda yerning tortishi va stolning
reaksiya kuchi ta’sirida prujina harakatga kelmasdan siqiladi. Demak, o’zaro ta’sir jism
qismlarini bir-biriga nisbatan harakatlantirib, ularning shaklini yoki hajmini o’zgartirishi
mumkin ekan. Kuchning bunday ko’rinishi kuchning statik namoyon bo’lishi deb ataladi. Bu
yuqorida ko’rilgan hollarni umumlashtirib, kuchga quyidagicha ta’rif bera olamiz: jismlarning
harakatini yoki shaklini, yoki ikkalasini bir vaqtda o’zgartiruvchi o’zaro ta’sir kuch deb ataladi.
Kuchning o’lchash uchun, avvalo kuch birligini tanlab olishimiz kerak. So’ngra kuchning
miqdorini bu birlik bilan taqqoslab, kuchning qiymati aniqlanadi. Kuchning statik namoyon
bo’lishidan foydalanib, uning prujinali dinamometrlar yoki prujinali tarozilar yordamida
o’lchash mumkin. Bu o’lchov qurollaridagi prujinalarning x cho’zilishi qo’yilgan kuchga
to’g’ri mutanosib bo’lishi kerak (10-rasm).
10-rasm
Biz yuqoridagilarga asoslanib kuchga quyidagi ta’riflarni keltirishimiz va ularning

ekvivalentligiga ishonch hosil qilishimiz mumkin.
Kuch deb, jismni harakatga keltiruvchi vositaga aytiladi.
Kuch deb, jismning harakat yo’nalishining o’zgarishiga sabab bo’luvchi fizik kattalikka
aytiladi.
Kuch deb, jism harakatining yoki shaklining o’zgarishi sababchisiga aytiladi. Demak,
agar jismga kuch ta’sir etsa, uning tezligi ham o’zgaradi.
Lekin shuni qayd qilish kerakki, kuchning ta’siri faqatgina jismlar harakatining
tezlanishida namoyon bo’lmaydi, kuch ta’sirida jismlar shaklini o’zgartirishi
(deformatsiyalanishi) ham mumkin.
Kuch dinamometr yordamida o’lchanadi.
1 kg massali jismga 1sekundda 1 m/s2 tezlanish beruvchi kuchning kattaligi 1 N
bo’ladi.
Jismlarning o’zaro ta’sirini miqdor va yo’nalishi jihatdan tavsiflaydifan kattalik kuch deb
ataladi. Demak, kuch vektor kattalik.
Asosiy fizik kattaliklardan biri massa tushunchasi bilan tanishib chiqaylik. Barcha
obyektiv moddiy borliqlar materiyaning bir ko’rinishi bo’lib, massaga ega. Buning uchun
quyidagi tajribani qarab chiqaylik. Silliq skameykada turgan aravachalar o’rtasiga prujina qo’yib
(10a-rasm), mahkam siqib turib qo’yib yuborganimizda ikkala aravachaga siqilgan prujina
tomonidan bir xil doimiy kuch ta’sir etadi.
10a-rasm
Bu doimiy (o’zgarmas) kuch ta’sirida yuk qo’yilgan aravachalarning tezlanishi yuksiz

aravachaning tezlanishidan kichik bo’ladi. Demak, muayyan kuch ta’sirida jismlarning olgan
tezlanishlari faqat qo’yilgan kuchga bog’liq bo’lmasdan, balki jismni tashkil etuvchi modda
miqdorining o’zgarishiga bog’liq bo’lgan fizik xossasiga ham bog’liqdir. Bunga jismning
inertligi deb ataladi.
Demak, jismning massasi uning inertlik o’lchovidir.
Shuning uchun bu holatdagi massa inert massa deb ataladi.
Jism massasini klassik mexanikada jismlarning tezligi yorug’lik tezligidan juda kichik
bo’lganda, harakat davomida o’zgarmas deb qaraladi.
Jismning massasi o’zida mavjud bo’lgan modda miqdorini ham ifodalaydi.
Masalan, agar barqaror tajriba sharoitida suvni muzga aylantirsak, uning miqdori
o’zgarmaydi. Elektroliz hodisasida elektrodda ajralib chiqqan modda ham miqdorni ifodalaydi,
inertlik asosida bu hodisalarni tushuntirib bo’lmaydi.
Kundalik turmushimizda jism massasini richagli tarozilar yordamida o’lchaymiz. Massa
birligi qilib SI da kilogramm (kg) qabul qilingan va u 4S haroratda olingan bir detsimetr kub
sof suvning massasiga teng.
Jismning tinch yoki harakat holatini saqlash qobiliyati inertlik deb ataladi.
Jismning inertligini tavsiflovchi fizik kattalik massa deb ataladi.
Shuning uchun, massasi kattaroq jism inertroq hisoblanadi. Massa skalyar kattalik.
Jismda bor bo’lgan modda miqdoriga ham massa deb ataladi. Har qanday modda
massasini biz quyidagi formula yordamida topishimiz mumkin.
m=ρ·V
Bu yerda ρ – modda zichligi, V – hajm.
Massa kilogramm (kg) larda o’lchanadi. Massaning quyidagi hosilaviy birliklari ham
mavjud:
1 tonna=1000 kg
1 s=100 kg
1 l (suv)=1 kg
1 g=10-3 kg
1 mg=10-6 kg
1 sm3 (suv)=1 g
1 mkg=10-9 kg
Pud=16,38 kg
Fund=409,51g
Lot=12,797 g
Karat=0,2 g
Yuk ortilgan vagonning massasini tortish yo’li bilan aniqlash mumkin.
m

V
kg
ρ – zichlik [ρ]=
m3
m – massa [m]=kg
V – hajm [V]=m3
g kg kg k g
k 3  k 3 k 3 
sm m m 1000 sm 3
Zichlik skalyar kattalik. Agar modda bir necha moddadan tahkil topgan (aralashma)
bo’lsa, u holda uning zichligi quyidagicha topiladi:
 V   2V2
 11 aralashmaning zichligi
V1  V2
Moddaning zichligi haroratga bog’liq, ya’ni harorat oshsa, zichlik kamayadi.
Suyuqlik zichligi areometr (11-rasm) yordamida o’lchanadi. Quyidagi rasmda
areometrlarning turli suyuqliklar uchun ko’rsatishi berilgan:
11-rasm
Quyidagi jadvalda mo’tadil sharoit (T=200S, P=105Pa) da ba’zi moddalarning zichliklari
keltirilgan:
Modda Zichlik Modda Zichlik
kg kg
ρ, 3 ρ, 3
m m
Olmos 3515 Polietilen 920
Alyuminiy 2699 Qand 1600
Temir 7874 Po’lat 7600
Oltin 19320 Shisha 2600
Kaliy 862 Toshko’mir 1200
Kobalt 8900 Kumush 10500
Magniy 1738 Qo’rg’oshin 11350
Mis 8960 Uran 18950
Osmiy 22570 Rux 7140
Platina 21450 Titan 4500
Simob 13546 Plutoniy 19860
Jismning fazoda egallagan geometrik o’rniga hajm deb ataladi. Hajm skalyar kattalik.
1 dm3=1l
1 l =1000 sm3
1 sm3=1 ml
1 m3 =103 dm3
1 m3=106 sm3
1 m3=109 mm3
1 km3=109 m3
Shuni bilish zarurki, suvning 4ºS dagi hajmi eng kichik, zichligi eng katta qiymatiga ega
bo’ladi.
Hajmning quyidagi hosilaviy birliklari mavjud:
Arshin kub=0,35972 m3
Fut kub=28,317 dm3
Dyuym kub=16,387 sm3
Liniya kub=16,387 mm3
Bochka=0,5 m3
Barrel=159 l
Tayanch iboralar: kuch, kuchning dinamik namoyon bo’lishi, kuchning statik namoyon
bo’lishi, o’zaro ta’sir, dinamometr, kuch birligi, massa, massa birligi, inertlik, inert massa,
hajm, hajm birligi, zichlik, zichlik birligi, areometr.
ISHQALANISH KUCHI
Ishqalanish kuchi – sirtlarning notekisligi yoki molekulalarning o’zaro ta’siri tufayli

hosil bo’ladi.
Ishqalanish kuchi – bir jism sirtiga ikkinchi jism sirtiga harakatlanganda va harakat
yo’nalishiga teskari ravishda hosil bo’ladi.
Jismning sirti silliqlansa, ishqalanish kuchi avval kamayadi, keyin esa ortadi.
Ishqalanish 2 xil bo’ladi:
1. Tashqi;
2. Ichki;
Tashqi ishqalanish – jismlar sirti orasida paydo bo’ladi.
Ichki ishqalanish – jismni tashkil etgan atom yoki molekulalar orasida kuzatiladi.
Tashqi ishqalanish kuchi 3 turga bo’linadi:
1. Tinchlikdagi ishqalanish kuchi;
2. Sirpanish-ishqalanish kuchi;
3. Dumalanish-ishqalanish kuchi;
Jism tinch turganda ishqalanish kuchi ta’sir kichik bo’ladi va u N (normal bosim kuchi)
ga bog’liq bo’lmaydi.
Tinch holatdagi ishqalanish kuchining qiymati, jismlarning sirpalanuvchi sirtiga parallel
ravishda ta’sir etib, jismni sirpanishga undovchi kuch miqdori bilan aniqlanadi (ya’ni, shu
kuchga teng bo’ladi). Uning maksimal qiymati jism tayanch sirti bo’ylab sirpana boshlagan
paytda namoyon bo’ladi.
Bu holatdagi ishqalanish kuchining yo’nalishi, ta’sir etayotgan kuchga qarshi yo’naladi.
Masalan, Gorizontal sirtda yotgan jismning normal bosim kuchi ortsa ham, kamaysa ham,
ishqalanish kuchi o’zgarmaydi va nolga teng bo’ladi.
Fishq  N  Pn ishqalanish kuchi (sirpanganda)
Bunga Amonton-Kulon qonuni deb ham yuritiladi.
Fishq – ishqalanish kuchi [Fishq]=N
μ – ishqalanish koeffitsiyenti
N yoki Pn – normal bosim kuchi (reaksiya kuchi) [N]=[Pn]=N
Fi N
h
Ft
P
12-rasm
Ishqalanish kuchi har doim normal bosim
a kuchidan kichik bo’ladibva u ishqalanayotgan
sirtlarning yuzalariga bog’liq bo’lmaydi.
N  mg gorizontal tekislikda normal bosim kuchi
2

S  0 tormozlanish yo’li
2 g

t  0 tormozlanish vaqti
g
a  g tormozlanishda tezlanish
Tormozlanish yo’lini va vaqtini kamaytirish uchun boshlang’ich tezlik υ ni kamaytirish
va ishqalanish koeffitsiyenti μ ni oshirish kerak.
Ishqalanish koeffitsiyenti quyidagilarga bog’liq:
1. Bir xil moddali jismlar orasidagi ishqalanish koeffitsiyenti, har xil moddali jismlar
orasidagi ishqalanish koeffitsiyentidan har doim katta.
2. Ishqalanish kuchi ishqalanuvchi sirtning holatiga ham bog’liq bo’ladi.
3. Suyuqlik va gazlarda mexanik harakatga qarshilik kuchi Fqarsh u yoki bu darajada
sirpanayotgan jismning harakat tezligi υ ga bog’liqdir.
4. Ishqalanuvchi sirtlar moylansa, ishqalanish kuchi juda kamayib ketadi.
5. Ishqalanish koeffitsiyentining kattaligi ishqalanuvchi sirtlarning silliqligiga qarab
o’zgaradi.
Tinchlikdagi ishqalanishda ishqalanish koeffitsiyenti eng katta, dumalanish-ishqalanishda
eng kichik bo’ladi.
Gorizontal harakatlanayotgan jismga qo’yilgan tortish kuchi ishqalanish kuchidan kichik
bo’lib olsa, u tekis sekinlanuvchan harakatda bo’ladi.
O’z inersiyasi bilan harakatlanayotgan jismga ishqalanish kuchi ta’sir eta boshlasa, u
tekis sekinlanuvchan harakat qila boshlaydi.
To’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan poyezd vagonining polida yotgan
yashik va pol orasidagi ishqalanish kuchi harakat yo’nalishi bilan bir xilda bo’ladi.
Dumalanish-ishqalanish kuchi bir xil sharoitda sirpanish-ishqalanish kuchidan kichik
bo’ladi (12a-rasmda). Shuning uchun, amalda ishqalanish kuchini kamaytirish maqsadida
sirpanish-ishqalanish kuchi – dumalanish-ishqalanish kuchi bilan almashtiriladi. Masalan,
g’ildiraklar va podshibniklar.
To’g’ri chiziqli harakatlanayotgan avtomobilning tortuvchi g’ildiraklariga Yer tomonidan
ta’sir qilayotgan ishqalanish kuchi harakat yo’nalishida bo’ladi.
FT  Fishq  ma tortish kuchi (ta’sir kuchi)
Oyda atmosfera bo’lmaganligi uchun “Uchar yulduzlar” (bolidlar) kuzatilmaydi, chunki
Oyda atmosfera qatlami yo’q.
12a-rasm
Fishq  mg sin  qiya tekislikda turgan jismning ishqalanish kuchi (og’irlik kuchining
proyeksiyasi, og’irlik kuchining pastga sirpantiruvchi tashkil etuvchisi)
Qiya tekislikda (13-rasm) harakatsiz yotgan jism tekislikka tik ravishda bosilsa, jism va
tekislik orasidagi ishqalanish kuchi o’zgarmaydi.
Fishq
N Qiyalik=sinα
13-rasm
N  mg cos qiya tekislikda normal bosim kuchi
Fishq  mg cos  qiya tekislikda jismning harakat qilgandagi ishqalanish kuchi
a  g sin    cos  qiya tekislikdan tushayotgan jismning tezlanishi
F  mg sin    cos  qiya tekislikda jismni ushlab turish uchun kerak bo’ladigan kuch
F  mg sin    cos  qiya tekislikda jismni tekis ko’tarishs uchun kerak bo’ladigan
kuch
F  mg sin    cos   ma qiya tekislikda jismni tezlanish bilan ko’tarish uchunkerak
bo’ladigan kuch
sin  tg 1
   qiya tekislikning F.I.K.
sin    cos tg   1  tg
Qiya tekislikning qiyalik burchagi oshishi bilan uning foydali ish koeffitsiyenti (F.I.K.)
oshadi.
Qiya tekislikdan o’zgarmas kuch ta’sirida yuqoriga ko’tarilayotgan jismning tezlanishi
qiyalik burchagi kamayishi bilan ortadi.
μ>tgα bo’lsa, qiya tekislikda tinch turgan jism tinch turaveradi, harakatlanayotgan jism
esa tekis sekinlanuvchan harakat qilib to’xtaydi.
μ=tgα bo’lsa, jism qiya tekislikda tinch turgan bo’lsa, jism tinch turaveradi,
harakatlanayotgan bo’lsa, tezligini o’zgartirmasdan harakatini davom ettiradi.
μ<tgα bo’lsa, jism tezlanuvchan harakat qilib, pastga tushadi.
Tayanch iboralar: ishqalanish kuchi, ichki ishqalanish, tashqi ishqalanish, tinchlikdagi

ishqalanish, sirpanish ishqalanish, dumalish ishqalanish, Amonton-Kulon qonuni, normal bosim
kuchi, tormozlanish yo’li, tormozlanish vaqti, tormozlanishda tezlanish, ishqalanish
koeffitsiyenti, qarshilik kuchi, tortishish kuchi, ta’sir kuchi, qiya tekislik, qiya tekislikning foydali
ish koeffitsiyenti, burchak.
NYUTONNING IKKINCHI QONUNI
Endi kuch, massa va tezlanish orasidagi o’zaro bog’lanishni aniqlaymiz. Bu fizik

kattaliklar orasidagi bog’lanish Nyutonning ikkinchi qonuni orqali ifodalanadi. Buning uchun
quyidagi tajribani o’tkazamiz. Aravacha olib uni gorizontal o’rnatilgan tekiz stolcha ustiga
o’rnatamiz. Aravachaning bir tomoniga o’rnatilgan ilgakdan ip bilan bog’lab, ipni stolcha oxiriga
o’rnatilgan vaznsiz blokdan o’tkazib, uning ikkinchi uchiga tarozi toshlari qo’yish uchun
pallacha bog’laymiz (14-rasm)
14-rasm 15-rasm
1. Aravacha massasini o’zgartirmasdan turib, pallachaga toshlar qo’yib aravachani
harakatga keltiramiz. Toshlar, ya’ni ta’sir etuvchi kuchlar ortishi bilan aravachaning tezlanishi
ham unga mutanosib ravishda ortib borishini ko’ramiz (15-rasm).
Bu tajribadan ko’rinadiki, tezlanish ta’sir etuvchi kuchga mutanosib ravishda o’zgarar
ekan, ya’ni m=const bo’lib,
F1<F2<F3 bo’lganda a1<a2<a3 bo’lib, bunda
a2/a1=F2/F1
yoki
a3/a2= F3/F2 (1)
nisbatni yoza olamiz.
Demak, tezlanishlar nisbati kuchlar nisbatiga to’g’ri mutanosib ekan.
2. Pallachadagi toshni, ya’ni aravachaga ta’sir etuvchi kuchni doimiy saqlab, aravacha
ustiga qo’shimcha yuklar qo’yib, uning massasini o’zgartirib boramiz. Aravachaning massasi
ortishi bilan uning tezlanishi kamayib boradi. Bundan ko’rinadiki, aravachaning tezlanishi
uning massasiga teskari mutanosibda o’zgaradi, ya’ni
F=const bo’lib, m1<m2<m3 bo’lganda
a1>a2>a3, bundan,
a2/a1= m1/m2
yoki
a3/a2= m2/m3 (2)
nisbatni yoza olamiz.
Demak, tezlanishlar nisbati massalar nisbatiga teskari mutanosib.
Har ikkala tajribani umumlashtirib, (1) va (2) tenglamalardan foydalanib, quyidagi
ta’rifni beramiz:
O’zaro ta’sir natijasida jismning olgan tezlanishi uning massasiga teskari mutanosib,
ta’sir etuvchi kuchga to’g’ri mutanosib bo’lib, kuch yo’nalishida yo’nalgan bo’ladi. Bu
Nyutonning II qonuni bo’lib, uning matematik ifodasi quyidagicha:
F
a
m
yoki
F=ma (3)
Nyutonning ikkinchi qonunini jismga ta’sir etuvchi kuch jism massasining shu kuch
ta’sirida jism olgan tezlanishiga ko’paytmasiga teng, deb ta’riflash mumkin.
Nyutonning ikkinchi qonuni harakat qonuni deb ham ataladi.
d
(3) formuladagi tezlanish o’rniga uning tezlik orqali a  ifodasini qo’ysak va
dt
massaning o’zgarmas ekanligini e’tiborga olsak,
d d m 
F m  (4)
dt dt
ifoda kelib chiqadi. Bu Nyuton ikkinchi qonuning umumiy ifodasidir. Bulardan quyidagi
xulosalar kelib chiqadi:
1. Kuch jism tinch holatda yoki harakat holatida ekanligiga bog’liq. Chunki kuch
ta’sirida tezlik o’zgarib tezlanishni hosil qiladi.
2. Kuch o’zgarmas bo’lganda, jism tekis tezlanuvchah harakatda bo’ladi. Chunki
jismning tezlanishi o’zgarmaydi.
3. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, jismga bir necha kuch ta’sir etsa, u har bir kuch
yo’nalishida xuddi boshqa kuchlar ta’sir etmagandek, ma’lum tezlanishga ega bo’ladi. Bunga
odatda kuchlarning mustaqillik prinsipi deb ataladi. Ammo kuchlar vektor kattalik bo’lganidan
jismninhg harakatini, kuchlarni vektorial (geometrik) qo’shilishidan hosil bo’lgan natijaviy kuch
R= F1+F2 (5)
ta’siridagi harakati o’rganiladi. Buning misoli tariqasida jismga o’zaro burchak hosil qilib
ta’sir etuvchi F1 va F2 kuchlarni qarab chiqaylik. Natijaviy kuchni aniqlash uchun bu kuchlar
ustiga parallelogram chizamiz. Parallelogramm diagonali natijaviy kuchni ifodalaydi (16-rasm).
Jism shu natijaviy kuch yo’nalishida harakatlanadi. Kuchlar orasidagi burchakka qarab natijaviy
kuch ham o’zgaradi, ya’ni burchakning ortishi bilan yig’indi kattaligi kamayib boradi.
16-rasm
Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanib, xalqaro birliklar sistemasi (SI) da kuch

birligini ifodalaylik.
Massasi 1 kg bo’lgan jism kuch ta’siri yo’nalishida 1 m/s2 tezlanish olsa, kuchning bu
qiymati kuchning birligi qilib olinib, u Nyuton (N) deb ataladi.
F – kuch [F]=N
5
1 N=10 dina
1 kG=9,8 N
1kN=103N
Jism massasining uning tezligiga ko’paytmasi mexanik impuls deb ataladi va uning
yo’nalishi tezlik yo’nalishicha bo’ladi:
P=m
Bundan impuls birligi
1 kg1 m/s=1 Ns
kelib chiqadi. Bu ifodani e’tiborga olsak, Nyutonning ikkinchi qonunining umumiy (4)
ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:
F=dP/dt (6)
Bundan kuchning quyidagi ta’rifi kelib chiqadi: kuch – impulsdan vaqt bo’yicha olingan
birinchi tartibli differensialga teng bo’lib, impuls o’zgarishining yo’nalishi bo’yicha
yo’nalgan bo’ladi, (6) formulani quyidagicha yozish mumkin:
Fdt=dP (7)
Bu ifodadagi kuchning uni ta’sir vaqtiga ko’paytmasi kuch impulsi deb ataladi.
Demak, kuch impulsi mexanik impuls o’zgarishiga teng bo’lib, uning yo’nalishi bo’yicha
yo’nalgan bo’ladi.
Tayanch iboralar: Nyutonning II qonuni, massa, kuch, tezlanish, harakat qonuni, kuch
va tezlanish orasidagi bog’lanish, massa va tezlanish orasidagi bog’lanish, mustaqillik prinsipi,
parallelogramm, kuchlarning teng ta’sir etuvchisi, natijaviy kuch, dina, impuls, mexanik impuls,
jism impulsi, kuch impulsi.
NYUTONNING UCHINCHI QONUNI
Tabiatda mavjud bo’lgan barcha jismlar o’zaro ta’sirlashadi. Masalan, avtobus
haydovchisi uni birdan yurgizib yuborsa, uning ichidagi o’rindiqda o’tirgan yo’lovchi
o’rindiqning suyanchig’iga va suyanchiq o’z navbatida yo’lovchiga ta’sir etganini ko’ramiz.
Bunda ularning o’zaro ta’siri tufayli kuchlar mavjud bo’ladi. Nyutonning uchinchi qonuni
quyidagicha ta’riflanadi.
Nyutonning III qonuni: Agar birinchi jism ikkinchi jismga F1 kuch bilan ta’sir
qilayotgan bo’lsa, ikkinchi jism ham birinchi jismga F2 kuch bilan ta’sir qiladi, bu kuchlar
miqdor jihatdan teng bo’lib, ularni birlashtiruvchi to’g’ri chiziq bo’yicha qarama-qarshi
yo’nalgan bo’ladi:
F1   F2 (1)
Nyutonning III qonuni ta’sir yoki aks ta’sir qonuni deb ataladi.
Yuqoridagi formulaga Nyutonning ikkinchi qonuni orqali ifodasini qo’ysak quyidagi
ko’rinishga ega bo’ladi:
m1  a1   m2  a2 (2)
bundan,
m
a1   2  a2 (3)
m1
Ya’ni, o’zaro ta’sirlashuvchi jismlar massalariga teskari mutanosib va bir-biriga qarama-
qarshi yo’nalgan tezlanish bilan harakatlanadi.
10a-rasmdagi misolda aravachalarga tezlanish beruvchi uchinchi jism siqilgan prujina
mavjud. (2) formuladagi tezlanishlarning tezliklar orqali ifodasini qo’ysak, u quyidagi
ko’rinishni oladi:
d d
m1  1  m2  2 (4)
dt dt
Yoki m1 va m2 lar o’zgarmas bo’lganligi uchun:
d m1  1   d m2   2   0 (5)
Yoki
d m1  1  m2  2   0 (6)
O’zgarmas kattalikning differensiali nolga teng bo’lganligidan,
m1  1  m2  2  const (7)
kelib chiqadi. Kuzatilayotgan ikki jism faqat o’zaro ta’sirda bo’lib, ularga boshqa ta’sir
bo’lmagani uchun shu ikki jismdan iborat yopiq sistemaning impulsi jismlarning impulslarini
vektor yig’indisiga teng bo’lib, o’zgarmas bo’ladi. Bu impulsning saqlanish qonuni deb ataladi.
Bu qonunni jismlar sistemasi uchun umumlashtirish mumkin.
Nyuton qonunlari bo’ysunadigan yoki bajariladigan sanoq sistemalari inersial sanoq
sistemasi deb ataladi.
Nyutonning dinamika qonunlari to’g’ri bo’ladigan sanoq sistemalari inersial sanoq
sistemasi deb ataladi.
Nyutonning mexanika qonunlari hamma vaqt ham o’rinli emas, u faqat jism tezligi
inersiyaviy sanoq tizimlariga nisbatan olingan, yorug’lik tezligidan juda kichik bo’lgan hollarda
o’rinli bo’ladi.
Bir inersial sanoq sistemasidan ikkinchi inersial sanoq sistemasiga o’tganda jismning
tezligi, jism impulsi va kinetik inergiyasi o’zgarmaydi.
O’zaro ta’sir deb, jismlarning ta’siri natijasida jismlar harakati holatining o’zgarishiga
aytiladi.
m11  m22
Tayanch iboralar: Nyutonning III qonuni, qarama-qarshi yo’nalgan kuchlar, aks ta’sir,
Nyutonning II va III qonunlari orasidagi bog’lanish, siqilgan prujina, o’zgarmas massa,
impulsning saqlanish qonuni, inersial sanoq sistemasi, noinersial sanoq sistemasi, o’zaro ta’sir.
KLASSIK MEXANIKANING QO’LLANILISH CHEGARASI

Biz o’rgangan qonunlar, o’tkazilgan tajribalar molekula va zarralar to’plamidan iborat
bo’lgan makroskopik jismlarning yorug’lik tezligiga nisbatan juda kichik tezlik bilan
harakatlanishiga asoslangan. Bunday xususiyatga ega bo’lgan jismlarning harakat qonunlari
Galiley-Nyuton mexanikasiga bo’ysunadi, shuning uchun u klassik mexanika deb ataladi.
Klassik mexanikada jism massasi harakat davomida o’zgarmay saqlanadi. Fan va texnikaning
rivojlanishi natijasida kashf etilgan atom va zarralarning harakatini o’rganish uchun klassik
mexanika qonunlarini tatbiq etib bo’lmaydi. Bunday zarralarni mikroskopik jismlar deb ataymiz
va ularni harakat qonunlarini kvant mexanika asosida o’rganib chiqamiz. Bu bilan bir qatorda
yorug’lik tezligiga yaqin tezlik bilan harakatlanuvchi jismlarning harakat qonunlarini maxsus
nisbiylik nazariyasi asosida, ya’ni relyativistik mexanikada o’rganiladi. Klassik mexanika
qonunlari bu shartlar bilan chegaralanibgina qolmay, yana jismlarning o’lchamlari juda kichik
bo’lganda ham uni tatbiq etib bo’lmaydi.
Klassik mexanikada ixtiyoriy vaqtda harakatdagi zarralarning holati (koordinatalari – X,
Y, Z) va tezlik vektori  berilgan bo’ladi, tezlik bilan bir qatorda jism impulsi p=m dan
foydalanish mumkin. Ammo kvant mexanikasida harakatdagi zarrani kuzatilayotgan vaqtdagi
aniq koordinatalari va tezliklari orqali tavsiflash mumkin emas. Ixtiyoriy olingan bir vaqtda holat
koordinatasi qancha kichik xatolik x bilan aniqlansa, uning impulsini aniqlashdagi xatolik p
shuncha katta bo’ladi. Demak, bir vaqtda bu ikkala kattalikning juda katta aniqlikda baholash
mumkin emas. Kvant mexanikasi bu xatoliklar orasida
xph (1)
Munosabat mavjud ekanligini ko’rsatadi, bunda h=6,6210-34 Js – Plank doimiysi.
(1) munosabatga Geyzenbergning noaniqlik prinsipi deb aytiladi.
Bu munosabat bir vaqtning o’zida koordinata va tezlikning juda aniq o’lchash
chegarasini, qurollarni va o’lchash usullarini mukammallashtirish orqali bu noaniqlikni
o’zgartirish mumkin emasligini ko’rsatadi. Bundan zarraning oniy holatini ifodalovchi
koordinata va tezlikni absolyut aniqlikda o’lchash mumkin emasligi kelib chiqadi. Bu
kattaliklarning noaniqligi uchun quyidagi shart bajariladi:
xmh (2)
Elementar zarralarning xossalari klassik mexanikadagi moddiy nuqta xossalaridan
umuman farqlidir. Shuning uchun klassik mexanika tasavvurlaridan foydalanish chegaralarini
noaniqlik prinsipi belgilaydi.
Makroskopik jismlar uchun harakatni klassik mexanika usulida ifodalash mumkin.
Masalan, 10-3 kg massali sharning harakatini qarab chiqaylik. Sharning chiziqli
o’lchamini atom o’lchamida x=10-10 m aniqlikda o’lchay olamiz, deylik. U vaqtda (2)
formulaga asosan, tezlikning o’zgarishi quyidagicha bo’ladi:
h 6,62  10 34 J  s
   3 10
 10  20 m / s
m  x 10  10 kg  m
Bundan, bir vaqtda x va  larning juda kichik qiymatga ega bo’lganda, klassik
mexanika qonunlarini makroskopik jismlarning harakatini ifodalash uchun amalda tatbiq qilish
mumkin ekanligi ko’rinadi.
Ikkinchi misol tarzida atom ichida harakatlanayotgan elektronni tekshiraylik. Yuqorida
ko’rganimizdek, elektron koordinatasi atom o’lchami x=10-10 m aniqligida o’lchansin.
Elektronning massasi m=9,110-31 kg. U vaqtda (2) ga asosan, tezlik o’zgarishi quyidagicha
bo’ladi:
h 6,62  1034 J  s
    7  106 m / s  7000km / s
m  x 9,1  10  31  10 10 kg  m
Bu tezlik atom ichidagi elektron tezligidan ham katta, ya’ni tezlik aniq emas. Shuning
uchun uning atom ichidagi o’rnini klassik mexanika qonunlari asosida aniqlab bo’lmas ekan.
Yuqorida ko’rib o’tilganlardan quyidagi xulosaga kelamiz. Klassik Nyuton mexanikasini
1. Yorug’lik tezligi va unga yaqin tezlik bilan harakatlanuvchi jismlarga ;
2. Elementar zarralarga, mikroskopik jismlarga ham;
3. O’lchamlari va massalari juda kichik bo’lgan jismlarga qo’llab bo’lmas ekan.
Demak, Nyuton klassik mexanikasini faqatgina makroskopik jismlar harakat qonunlarini
o’rganishga tatbiq qilish mumkin.
Tayanch iboralar: Galiley-Nyuton mexanikasi, klassik mexanika, koordinata, tezlik
vektori, kvant mexanika, Geyzenbergning noaniqlik prinsipi, Plank doimiysi, atomning o’lchami,
elektronning massasi.
JISM IMPULSI
Inersiya hodisasini to’liq tavsiflovchi fizik kattalik impuls (harakat miqdori) deb ataladi.
Impuls deb, jism massasi bilan uning tezligining ko’paytmasiga aytiladi.
p  m 
kg  m
p – jism impulsi [p]=
s
Jism impulsi vektor kattalik bo’lib, uning yo’nalishi tezlik yo’nalishida bo’ladi.
O’zgarmas massali jism impulsining o’zgarishi, tezlik o’zgarishi natijasida ro’y beradi va
bu esa kuch ta’sirida amalga oshadi.
Jism impulsining o’zgarishi kuch impulsi deb ataladi. Kuch impulsi vektor kattalik
bo’lib, uning yo’nalishi kuch yo’nalishida bo’ladi.
K  I  p  m    F  t
K yoki I – kuch impulsi [K]=[I]=N·s
Kuchlari va vaqtlari bir xil bo’lsa, jismning impulsi ham bir xil bo’ladi.
Yopiq sistemada barcha jismlar impulslarining yig’indisi o’zgarmas bo’ladi.
Tayanch iboralar: impuls, harakat miqdori, jism impulsi, impuls birligi, jism impulsining
o’zgarishi, kuch impulsi, kuch impulsi birligi, yopiq sistema.
YOPIQ SISTEMA. SISTEMA IMPULSINING SAQLANISH QONUNI
O’tgan mavzularda ikki jismning o’zaro ta’sir etishi va undan foydalanib impulsning
saqlanish qonunini ko’rib o’tgan edik. Bu qonunni n ta jismdan iborat sistema uchun
umumlashtiraylik, ya’ni sistemadagi barcha n ta jism o’zaro ta’sirlashadi. Ammo, sistemaga
hech qanday tashqi kuch ta’sir qilmaydi. Bunday sistema – yopiq sistema deb ataladi.
Yopiq sistemadagi moddiy nuqtalarning massalari m1, m2, m3, ..., mn bo’lsin. bu moddiy
nuqtalarning o’zaro ta’sir etuvchi kuchi – ichki kuch deb ataladi. m1 massali birinchi jismga
ta’sir etuvchi ichki kuchlar F1, F2, F3, ..., Fn dan m2 massali ikkinchi jismga ta’sir etuvchi ichki
kuchlar Fn1, Fn2, Fn3, ..., Fn(n-1) dan iborat bo’ladi. Bu kuchlardagi indekslarning birinchisi
ta’sirlashuvchi, ikkinchisi esa ta’sir etuvchi moddiy nuqtaning tartib raqamini ko’rsatadi.
Masalan, F4 birinchi moddiy nuqtaga to’rtinchi moddiy nuqtaning ta’sir kuchi. Bu
kuchlar ta’sirida har bir moddiy nuqta impulsining o’zgarishi quyidagidan iboratdir:
d m   1; d m   2 ; d m   3 ;..., d m   n
Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanib, sistemani tashkil etuvchi barcha moddiy
nuqtalarning harakat tenglamalarini yozamiz:
d m   1  F1  F2  ...  Fn dt
d m   2   F2.1  F2.2  ...  F2n dt
d m   n  Fn1  Fn 2  ...  Fnn 1 dt
Sistema n ta nuqtadan iborat bo’lganligi uchun n ta tenglama yodik. Tenglikning chap
tomonida elementar impuls, o’ng tomonida esa ichki kuchlar yig’indisi turibdi. Sistemani
hadma-had yig’amiz:
 d m   i  d  m   i   Fi  dt
i i ,k k
Tenglikning o’ng tomonidagi ichki kuchlar yig’indisi Nyutonning uchinchi qonuniga
asosan,
Fi , k   Fk , i
bo’lganligi uchun
 f 
i, k
i, k dt  0
ga teng. Chap tomonidagi yig’indi esa yopiq sistema impulsining o’zgarishi bo’lib, nolga
teng. O’zgarmas sonning differensiali nolga teng ekanligidan
d  m   i  0
sistema impulsi ham o’zgarmas bo’ladi:

 m  i  const
Yopiq sistemaning to’la impulsi – vektor kattalik bo’lib, sistemani tashkil qiluvchi
barcha nuqtalar impulslarining vektor yig’indisiga teng bo’lgan harakat davomida o’zgarmas
fizik kattalikdir. Bu sistema impulsning saqlanish qonuni deb ataladi.
Masalalarda!!! Agar vektor belgisi tashlab yuborilgan bo’lsa, yo’nalishlari bir xil bo’lsa,
“+” ishorasi, yo’nalishlari qarama-qarshi bo’lsa, “-” ishorasi qo’yiladi.
P F
S
t 17-rasm
t
Ushbu grafikdagi yuza impulsning o’zgarishini beradi.

m11  m22  m1  m2 u noelastik to’qnashuvdagi impulsning saqlanish qonuni
Bir xil massali jismlar elastik to’qnashganida tezliklar o’zaro almashadi.
Impulsning saqlanish qonuni amalda reaktiv harakatda ishlatiladi.
Impulsning saqlanish qonuni makroskopik jismlardan iborat sistemalar uchun ham,
mikroskopik jismlardan iborat sistemalar uchun ham o’rinli bo’lgan fizikaning fundamental
qonunlaridan biridir.
Tayanch iboralar: yopiq (berk) sistema, yopiq sistemaning to’la impulsi, ichki kuchlar,
tashqi kuchlar, yopiq sistemada impulsning saqlanish qonuni, makroskopik jism, fundamental
qonun, elementar impuls, reaktiv harakat, yuza, noelastik to’qnashuvdagi impulsning saqlanish
qonuni.
MASSALAR MARKAZI
Aksariyat qonunlarni o’rganishda ikki jismning o’zaro ta’siri qaraladi. Endi harakat
qonunlarini o’rganishda jismlar ko’p moddiy nuqtadan tashkil topgan sistemadan iborat bo’lsa,
o’zaro ta’sir juda tez sodir bo’lib, hosil bo’lgan kuchni o’zgarish qonuniyatini ifodalab
bo’lmagan hollarda ham bunday qiyinchiliklarni engib, ularning harakat qonunlarini o’rganish
imkoniyatiga ega bo’lamiz. Buning uchun massa markazi tushunchasini kiritib, u bilan tanishib
chiqamiz.
18-rasm
Massalari m1 va m2, koordinatalari mos ravishda x1, y1, z1 va x2, y2, z2 bo’lgan jismlar
sistemasining massalar markazini aniqlaylik. Buning uchun m1<m2 shart bajarilsin. Massalar
markazi ikki massani birlashtiruvchi to’g’ri chiziq ustida yotadi va bu oraliqni massalar nisbatiga
teskari mutanosib bo’lgan kesmalarga ajratadi.
Bunga asosan quyidagi nisbatni yoza olamiz:
m2 x  x1

m1 x2  x
m2 y  y1
 (1)
m1 y2  y
m2 z  z1

m1 z 2  z
Bu ifodani x, y, z ga nisbatan yechsak, massalar markazining koordinatalarini aniqlash
ifodasini hosil qilamiz:
m  x  m2  x2
x 1 1
m1  m2
m  y  m2  y2
x 1 1 (2)
m1  m2
m  z  m2  z 2
x 1 1
m1  m2
Kuzatilayotgan sistema uchta moddiy nuqtadan iborat bo’lsa, uning massalar markazi
ixtiyoriy ikkita moddiy nuqtalar massa markazi bilan uchinchi moddiy nuqtagacha bo’lgan
oraliqni shunday ikki bo’lakka bo’ladiki, ular ikki nuqta massalar yig’indisi bilan uchinchi
moddiy nuqta massasiga nisbatiga teskari mutanosib kesmalarga bo’linadi (rasm).
19-rasm
Ikki massalar markazining koordinatalari (x, y, z), (2) bilan ifodalangan m3 massaning
koordinatalari (x3, y3, z3) va uchta massalar markazining koordinatalari (xc, yc, zc) bo’lsa, ular
orasidagi nisbatni quyidagicha yoza olamiz:
m3 x  xc

m1  m2 xc  x3
m3 y  yc
 (3)
m1  m2 yc  y3
m3 z  zc

m1  m2 zc  z3
Bu ifodadan xc, yc va zc larni topsak,
m  x  m2  x 2  m3  x3
xc  1 1
m1  m 2  m3
m  y  m 2  y 2  m3  y 3
yc  1 1 (4)
m1  m 2  m3
m  z  m2  z 2  m3  z 3
zc  1 1
m1  m2  m3
Navbatdagi nuqtalarni qo’shib borib, n ta nuqtadan iborat sistema hosil qilib, (4) ni
umumlashtirsak, quyidagi ifodalarni hosil qilamiz:
mx 
m1  x1  m2  x 2  ...  mn  x n i
xc  
m1  m2  ...  mn  mi i
m  y  m 2  y 2  ...  mn  y n  my 
yc  1 1  i
(5)
m1  m2  ...  m n m i
i
m  z  m 2  z 2  ...  mn  z n  mz 
zc  1 1  i
m1  m 2  ...  mn m i
i
Sistemaga navbat bilan nuqtalarning ketma-ket qo’shilib borishi natijasida sistema massa
markazini aniqlashdan ko’rinadiki, sistemaga vaqt o’tishi bilan o’sib boruvchi tortishish kuchi
ta’sir etib borganda, barcha moddiy nuqtalar massasi zich joylashgan sferik jism shaklida
to’planuvchi nuqta sistema massa markazini ifodalaydi, ya’ni sistemaning hamma massasi shu
massalar markazida joylashgan deb qaraladi.
Turli shakllarga ega jismlarning og’irligi to’dalangan deb faraz qilinadigan nuqta, ya’ni
og’irlik markazi (massa markazi) qaysi nuqtalarda to’planishini qarab chiqaylik.
Aylana, doira, sfera va sharning og’irlik markazi geometrik markazda bo’ladi.
To’g’ri to’rtburchak, romb, kvadratning og’irlik markazi dioganallari kesishgan
nuqtasida bo’ladi.
Prizma va silindrning og’irlik markazi asoslari markazlarini tutashtiruvchi kesmaning
o’rtasida bo’ladi.
Uchburchakning og’irlik markazi medialari kesishgan nuqtasida bo’ladi.
Bir jinsli sterjenning og’irlik markazi uning o’rtasida bo’ladi.
Piramida va konusning og’irlik markazi asoslari markazi bilan uchini tutashtiruvchi
kesmani asosidan boshlab hisoblaganda 1 qismida bo’ladi.
4
Yarim sharning og’irlik markazi asosining markazidan 3 radius balandlikda bo’ladi.
8
Jism ilgarilanma harakat qilishi uchun ta’sir etayotgan kuch yoki uning davomi og’irlik
markazidan o’tishi kerak.
Erkin osilgan arqonning (ikki uchi mahkamlangan bo’lsa) o’rtasidan tortilganda, og’irlik
markazi yuqoriga siljiydi.
Berk mexanik sistemaning massa markazi tinch holatda yoki to’g’ri chiziqli tekis
harakatda bo’ladi.
Quyidagi rasmlarda har xil shaklga ega bo’lgan jismlarning massalar markazi keltirilgan
(20-rasm):
20a-rasm 20b-rasm
20d-rasm
20e-rasm 20f-rasm
20g-rasm 20h-rasm
Tayanch iboralar: massalar markazi, harakat qonunlari, koordinata, massalar

markazining koordinata sistemalari, aylana, doira, sfera, shar, to’g’ri to’rtburchak, romb,
kvadrat, prizma, silindr, uchburchak, sterjen, piramida, konus, yarim shar.
O’ZGARUVCHAN MASSALI JISM HARAKATI. MESHERSKIY VA SIOLKOVSKIY
TENGLAMALARI
O’zgaruvchan massali jism deganimizda klassik mexanika qonunlariga bo’ysunib,
o’zining harakati davomida massasi o’zgaradi. Ya’ni massasi kamyishi yoki ortishi mumkin.
Masalan, yoz kunlari ko’chaga mashinalarda suv sepilganda, raketalar va reaktiv
samalyotlarda yonilg’i yonishi natijasida massasi kamayadi. Yerga har xil meteroitlarning
tushishi natijada Yerning massasi ortadi va hokazo. Ammo tezlik ortishi bilan massasi
o’zgarmaydi. Bu hollar uchun Nyutonning uchinchi qonunini umumiy ko’rinishda ifodalasak,
dp d m  dm d dm
F   m   ma (1)
dt dt dt dt dt
bo’ladi. Yuqoridagi formuladan ko’rinadiki, massa o’zgarishi bilan tezlik kattaligi ham
o’zgaradi. Umumiy holda kuch yo’nalishi bilan mos tushmaydi va tezlanishning kuchiga to’g’ri
mutanosibligi saqlanmaydi. Agar kuch yo’nalishi tezlik yo’nalishi bilan bir yo’nalishda yoki
kuch tezlikka tik holatda yo’nalsa, tezlanish bilan kuch bir yo’nalishda bo’ladi.
Biz yuqorida Nyutonning ikkinchi qonunidan foydalanib, o’zgaruvchan massli jismga
ta’sir etuvchi kuch ifodasini keltridik. Endi impulsning o’zgarishidan foydalanib, o’zgaruvchan
massali jism harakatini qarab chiqaylik. Buning uchun vaqt o’tishi bilan massasi o’zgaruvchi
raketa harakati bilan tanishib chiqamiz. Harakat davomida raketaning markazi o’zgarmaydi.
21-rasm 22-rasm
Raketa yongan yonilg’idan hosil bo’lgan gaz massasi raketadan chiqish vaqtidagina u
bilan ta’sirlashadi. Gaz uzluksiz ravishda kamayib turadi (21-rasm). Raketaga ta’sir etuvhi tashqi
F kuch raketa og’irligi P bilan muhitning qarshilik Fq yig’indisiga teng. Raketaning t vaqtdagi
massasi m uning shu vaqtdagi tezligi  bo’lsin. Bu vaqtda raketaning impulsi p1=m bo’ladi. dt
raketadan gaz massasi 1 tezlik bilan ajralib chiqsin (22-rasm). t+dt vaqtda harakat davomida
sistema (raketa+gaz) ning impulsi p2=[m-(-dm)]x(+d)+(-dm)1 ga teng bo’ladi.
Impulsning o’zgarishi natijasida sistemaga tashqi kuchlar (og’irlik va muhitning qarshilik
kuchi) impulsi ta’sir etadi, ya’ni p=p2-p1=[(m+dm)](+d)-1dm-m=Fdt. Qavsni ochib
chiqib, ddm ni juda kichik bo’lgani uchun tashlab yuboramiz hosil bo’lgan ifodani dt ga bo’lib,
yuborganimizda quyidagi tenglik hosil bo’ladi:
d dm dm
F m  1 
dt dt dt
Yoki
d dm
F m  (1   )
dt dt
Bundan,
d dm dm
m  ma  F  (1   )  F u (2)
dt dt dt
Bu o’zgaruvchan massali nuqtaning harakat tenglamasini ifodalaydi. Bu Mesherskiy
tenglamasi deyiladi. 1-=u raketa bilan harakatlanuvchi sanoq sistemasiga nisbatan
chiqayotgan gazning tezligi bo’lib u nisbiy tezlik deyiladi.
dm
(2) da  0 bo’lsa, bu tenglik o’zgarmas massali jism uchun Nyutonning ikkinchi
dt
qonuni ifodasiga o’tadi.
dm
(2) tenglikning o’ng tomonidagi ikkinchi qo’shiluvchi u  Fp ajralib chiqayotgan gaz
dt
massasi dm tomonidan m massaga ta’sir etuvchi reaktiv kuchdir. Uni e’tiborga olsak, (2)
quyidagi ko’rinishni oladi:
d
m  F  Fp (3)
dt
Bu tenglamani umumiy holda yechish ancha muarakkab chunki reaktiv kuchni hisoblash
qiyin. Shuning uchun havosiz muhitda ya’ni tashqi kuchlar mavjud bo’lmagandajism harakatini
o’rganishga Mesherskiy tenglamsini qo’llaylik. Tashqi kuch (F) nol bo’lgani uchun (2) quyidagi
ko’rinishni oladi.
d dm
m  u
dt dt
Yoki (4)
dm
d   u
m
“-” ishorasi harakatlar qarama-qarshi yo’nalishda ekanligini ko’rsatadi va bunda u  u
desak, (4) quyidagi ko’rinishga keladi:
dm
d   u (4a)
dt
Bu ifodani integrallasak,
  u ln m  C (5)
Integarallash doimiysini aniqlash uchun quyidagicha boshlang’ich shart qo’yaylik, ya’ni
t=0 da m=m0 va =0 bo’lsin. U vaqtda C=ulnm0 bo’ladi. Buni (5) ga qo’ysak,
m
  u ln m  u ln m0  ln 0
m
Yoki

m0
 e u (6)
m
Bu munosabatni Siolkovskiy formulasi deyiladi.
Bu munosabatni klassik mexanika qonunlari asosida keltirib chiqardik va tatbiqini
ko’rdik ammo uni relyavistik mexanikaga ham tadbiq qilish mumkin. (6) dan ko’rinadiki raketa
massasi ma’lum tezliklarda boshlang’ich massa eksponensial ravishda o’sa boshlaydi. U 23-
rasmda grafik ravishda keltirilgan.
23-rasm
Siolkovskiy formulasi raketaga ma’lum  tezlik berish uchun zarur bo’lgani yonilg’i
zapasini hisoblashga imkon beradi. Tezliklar nisbatining turli qiymatlari uchun boshlang’ich
massa m0 ni oxirgi massa (m) ga nisbatini (6) orqali hisoblagan qiymati quyidagi jadvalda
keltirilgan:
 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
u
m0 2,72 7,39 20,1 148 403 1100 2980 8100 22000
m
(6) va jadvaldan ko’rinadiki, raketalar katta tezlikka ega bo’lishi uchun raketa bilan
yonmay (zapasda) turgan yonilg’ining m massasini kamaytirish kerak. Shuning uchun ham o’z
davrida Siolkovskiy taklif qilgan bosqichli raketalardan hozirgi davrda kosmik kemalarni
uchirishda keng foydalanilmoqda.
Tayanch iboralar: o’zgaruvchan massali jism, o’zgaruvchan massasi jism harakati,

Mesherskiy va Siolkovskiy tenglamasi, raketa, raketa harakati, impuls o’zgarishi, tashqi kuch,
og’irlik kuchi, muhitning qarshilik kuchi, nisbiy tezlik, qarama-qarshi harakat, Siolkovskiy
formulasi, relyativistik mexanika, klassik mexanika, boshlang’ich massa.
IV-BO’LIM. ISH, ENERGIYA VA QUVVAT
ISH, ENERGIYA VA QUVVAT TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
Biz yuqorida jismning impulsi tushunchasini qarab o’tdik. Impuls (harakat miqdori) ni
jism mexanik harakatining muayyan o’lchovi deb qarash mumkin. Lekin jismning bunday
dinamik tavsifi hamma harakat shakllari uchun universal o’lchov bo’la olmaydi. Buni quyidagi
misollarda ko’rib chiqamiz.
Agar bir-biriga qarama-qarshi harakatlanib kelayotgan ikkita bir xil, plastilindan yasalgan
sharlarning noelastik urilishini kuzatsak, sharlar urilguncha harakatda edi, urilishdan so’ng
sharlar tinch holatda, ular harakatga ega emas. Bu hollarda impulsning saqlanish qonuni
bajarilyapti: urilishgacha sharlar impulsining yig’indisi nolga teng, urilishdan keyin ham nolga
teng. Lekin sharlar urilishgacha harakatda edi, urilishdan keyin esa tinch holatda. Agar biz
impulsni harakatning universal o’lchovi sifatida qarasak, unda harakatga ega bo’lgan sharlarning
harakati yo’qolishi to’g’risida noto’g’ri xulosaga kelamiz. Agar sharlarning haroratini
urilishgacha va urilishdan keyin o’lchasak, harorat ko’tarilganini ko’ramiz. Bunda sharlarning
mexanik harakati yo’qolgani yo’q, u moddaning molekulyar harakatiga aylanadi. Demak, impuls
mexanik harakatning hamma hollarida universal o’lchov bo’la olmaydi.
Jismlarning ishqalanishi natijasida mexanik harakat yo’qolib, issiqlikka aylanadi.
To’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotgan jismni kuzataylik. Jismlar orasida ishqalanish
mavjud bo’lganligi uchun jismlar qiziydi, ya’ni bunda jismlarning mexanik harakati shu
jismlarni tashkil qilgan molekulalarning xaotik issiqlik harakatiga aylanadi. Lekin jismning
impulsi to’g’ri chiziqli tekis harakatda o’zgarmay qoladi, ammo u ajralib chiqqan issiqlik
miqdorini tavsiflamaydi.
Shunday qilib, mexanik harakat yo’qolmaydi, balki materiya harakatining boshqa
shakllariga o’tadi.
Demak, harakat shakllarining umumiy o’lchovi sifatida yangi fizik kattalik bo’lishi
kerak. Bunday fizik kattalik energiyadir. Energiya har qanday ko’rinishdagi materiya
harakatining universal miqdoriy o’lchovidir. Jismlar sistemasining mexanik harakati holatini
aniqlash uchun ularning o’zaro joylashishini va tezligini bilish etarli bo’ladi, gaz holatini
tavsiflash uchun uning hajmi, harorati va bosimini bilish zarur. Energiya sistema holatining
funksiyasidir.
Jismlar o’rtasida mexanik harakatning almashinuvi yoki mexanik harakatni boshqa
harakat shakllariga o’tishi jismlarning o’zaro ta’siri natijasida amalga oshadi.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bunday jarayonlarda o’tilayotgan harakatning kattaligi,
kuchning ko’chish kattaligiga ko’paytmasiga teng ekan. Bu hosil bo’lgan fizik kattalik ish deb
ataladi.
Boshqacha aytganda, energiyaning o’zgarishi ish deb ataladi. Ish skalyar kattalik.
A  W2  W1  W
A  F  S cos
S – ko’chish yoki masofa, F – kuch, Cos – kuchning yo’nalishi va masofa orasidagi
burchak.
Ish birligini belgilaylik. Xalqaro birliklar sistemasi (SI) da ish birligi qilib, kuch
yo’nalishida jismlar bir metr masofaga bir nyuton kuch ta’sirida ko’chirishda bajarilgan ish
qabul qilingan. Bu ishning birligi Joul (J) 1 J=1 Nm.
Ishning quyidagi hosilaviy birliklari mavjud:
1kJ = 103 J
1MJ = 106 J
1erg = 10-7 J
1eV = 1,610-19 J
1eV = 1,610-12 erg
1kVt soat = 3,6 106 J = 3,6 MJ
1 kaloriya = 4,19 J
1J = 0,24 kaloriya
Demak, ish bir jismdan boshqa jismga harakatni uzatish o’lchovidir yoki energiyaning bir
jismdan boshqa jismga o’tish o’lchovidir.
24-rasm
Agar moddiy nuqta o’zgarmas kuch F (24-rasm) ta’sirida S masofaga ko’chsa, unda
kuchning ishi:
A=FS (1)
Bunda F kuch F kuchning ko’chish yo’nalishiga proyeksiyasi bo’lib,
F=Fcos (2)
1-rasmday bo’ladi.  – jismning harakat yo’nalishi bilan F kuch o’rtasidagi burchak (2)
ni hisobga olib, (1) ni quyidagicha yozamiz:
A=FScos (3)
1. Agar kuch yo’nalishi bilan ko’chish yo’nalishi o’rtasidagi burchak <90 bo’lsa, unda
cos>0. Demak, kuch musbat ish bajaradi (A>0). Jism ilgarilanma harakatda bo’ladi;
2. Agar >90 bo’lsa, unda cos<0. Bunda kuch manfiy ish bajaradi. Masalan,
ishqalanish kuchi va tormozlanish kuchi;
3. Agar kuch yo’nalishi ko’chishga tik yo’nalgan bo’lsa, =90, unda cos=0. Demak,
kuchning bajargan ishi nolga teng, ya’ni energiya uzatilmaydi.
Quyidagi jadvalda bajarilgan ish kattaligining burchakka bog’liqlik qiymatlari keltirilgan:
α=0 bo’lsa, A=F·S (A>0) F

S
0<α<90 bo’lsa, A=F·S·cosα (A>0) F

S
α=90 bo’lsa, A=0 F

S
90<α<180 bo’lsa, A=F·S·cosα (A<0) F

S
α=180 bo’lsa, A=-F·S (A<0)

F S
Agar ma’lum bir masofada kuch kattaligi o’zgaruvchan bo’lsa, unda bajarilgan ishni
hisoblash uchun masofani elementar ko’chishlarga bo’lib chiqamiz va bu elementar
ko’chishlarda, kuchni o’zgarmas kattalik deb hisoblasa bo’ladi (24a-rasm).
24a-rasm
Har bir elementar ko’chishda bajarilgan elementar ishni Ai=FiSicosi hisoblab, keyin
bu elementar ishlarni algebraik yig’indisini olsak, unda o’zgaruvchi F kuchning S masofada
bajargan ishi quyidagicha ifodalanadi:
n n
A   Ai   Fi Si cos i (4)
i 1 i 1
S nolga intilganda (4) dan limit olsak,

 n 
A  lim   Fi S    F dS (5)
S  0
 i 1  S
(5) integralni hisoblash uchun F kuchning S masofaga bog’liqligini bilish zarur.
Amalda faqat kuchning bajargan ishini bilish muhim emas, balki qanday vaqt oralig’ida,
shu ish bajarilishi ham muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun kuchning qanday tezlik bilan
bajargan ishini tavsiflash uchun quvvat tushunchasi kiritiladi.
Vaqt birligi ichida, F kuch bajargan ishga son jihatdan teng bo’lgan fizik kattalik quvvat
(N) deb ataladi.
Jismning ish bajarish jadalligini (tezligi) ifodalovchi fizik kattalikka quvvat deb ataladi.
Quvvat skalyar kattalik.
A
N  P   F 
t
A
N (6)
t
Agar kuch o’zgaruvchan bo’lsa, qurilmaning quvvatini aniqlash uchun (6) dan limit
olamiz:
A dA
N  lim  (7a)
t  0 t dt
Bunga oniy quvvat deb ataladi. (3) ni e’tiborga olsak, (7a) quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi:
dS
N  F  F (7b)
dt
Demak, oniy quvvat son jihatdan, tezlik o’zgarmas bo’lganda kuchning tangensial tashkil
etuvchisining tezlikka ko’paytmasiga teng bo’ladi.
1 s davomida 1 J ish bajargandagi quvvat 1 Vt ga teng.
1J
1Vt 
1s
N – quvvat va u Vatt (Vt) larda o’lchanadi, [N]=Vt
Quvvatning quyidagi hosilaviy birliklari mavjud:
1 Ot kuchi (o.k.)=735 Vt (asosan masalalarda)=736 Vt
1 kVt = 103 Vt
1 MVt = 106 Vt
1 ot kuchiga teng quvvatni quyidagicha tasvirlash ham mumkin:
24b-rasm
Bajariladigan ishning barchasi ham foydali bo’lmaydi, ishning bir bo’lagi foydasiz ketadi
(masalan, ishqalanish kuchini yengishga). Shuning uchun foydali ish koeffitsiyenti (F.I.K.)
degan tushuncha kiritilgan.
Bajarilgan ishning qancha qismi yoki necha foizi foydali ekanligini ko’rsatuvchi fizik
kattalik foydali ish koeffitsiyenti deb ataladi.
A N
 f  f
Aum N um
Af Nf
  100%   100%
Aum N um
Af – bajarilgan ishning foydali qismi (ya’ni foydali ish) [Af]=J
Aum – umumiy bajarilgan ish (umumiy sarflangan energiya) [Af]=J
Nf – qurilmaning foydali quvvati (foydali quvvat) [Nf]=Vt
Num – qurilma olayotgan umumiy quvvati (umumiy quvvat) [Num]=Vt
Shuni esda tutish kerakki, doimo η<1 yoki η<100% bo’ladi, chunki Af foydali ish Aum
umumiy ishning bir qismi bo’ladi. Shuning uchun Af<Aum.
Jismning kinetik energiyasi
Mexanikada mexanik energiyaning ikki turi ma’lum. Bular:
1. Kinetik energiya;
2. Potensial energiya.
Jismlarning harakati tufayli hosil bo’lgan energiya kinetik energiya deb ataladi.
Odatda jismning ish bajarish qobiliyatini tavsiflovchi fizik kattalikka ham energiya deb
ataladi.
Biror m massali jism o’zgarmas F kuch ta’sirida o’zining harakat tezligini 1 dan 2
qiymatgacha o’zgartirsin. U vaqtda m massali jismning harakat tenglamasi quyidagicha
ifodalanadi:
d
F m (8)
dt
(8) tenglamaning ikkala tomonini dt=dS ga skalyar ko’paytiramiz:
d
F  dS  m dt  md (9)
dt
Ma’lum bir S2-S1 masofada jismning bajargan ishini hisoblash uchun (9) ning chap va
o’ng tomonlarini S1 va S2 masofalar hamda 1 va 2 tezlik intervali orasida integrallaymiz:
S2 S2 2
 dA   FdS   md
S1 S1 1
(10)
(10) tenglikni chap tomoni F kuch bajargan ish to’la ishga teng, m=const bo’lsa, o’ng
tomoni quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
2 2
m2 m1
A  (11)
2 2
m 2
(11) tenglikdagi  Wk jismning kinetik energiyasining ifodasidir. Bu holda (11)
2
quyidagi ko’rinishda yoziladi:
2 2
m2 m1
A  Wkk  Wk 2  Wk 1   (12)
2 2
Demak, jismning kinetik energiyasining o’zgarishi jismga ta’sir etuvchi kuchning
bajargan ishiga son jihatdan teng. Agar 1=0 bo’lsa,
m 2
 Wk (13)
2
m 2
Shunday qilib, m massali jism  tezlik bilan harakatlanganda, kinetik energiyaga
2
ega bo’ladi.
(13) formula xususiy holda, moddiy nuqta kinetik energiyasi deb yuritiladi. Har qanday
mexanik sistemani moddiy nuqtalar sistemasi deb qarashimiz mumkin bo’lgani uchun mexanik
sistemaning kinetik energiyasi shu sistemani tashkil qilgan moddiy nuqtalar kinetik energiyalari
yig’indisiga teng, ya’ni,
n 2
mii
Wk   Wki   (14)
i 1 2
Bunda mi va i – i moddiy nuqtaning massasi va tezligi.
Demak, har qanday mexanik sistemaning kinetik energiyasi shu sistemaga kirgan moddiy
nuqtalarning massasi va harakat tezligi bilan aniqlanar ekan.
Bu muhim xulosani qisqacha qilib quyidagicha ta’riflash mumkin: sistemaning kinetik
energiyasi – uning harakat holati funksiyasi (vazifasi) dir.
Jismning potensial energiyasi
Jismning fazodagi vaziyatiga yoki o’zaro ta’siriga bog’liq bo’lgan energiya potensial
energiya deb ataladi.
Jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan joylashuviga (koordinatalariga)
bog’liq bo’lgan energiya potensial energiya deb ataladi.
Sistemaning potensial energiyasini aniqlash uchun sistemadagi jismlarning o’zaro
joylashuvini va ular orasidagi ta’sir kuchlarni bilishimiz kerak.
Misol tariqasida, jismga ta’sir etuvchi og’irlik kuchi tufayli jismning potensial
energiyasining o’zgarishini ko’rib chiqaylik.
Jismning yer sirtiga nisbatan ko’tarilish balandligi h, Yerning radiusiga nisbatan ancha
kichik bo’lsa,
P=mg=const
deb hisoblash mumkin, bunda m – jismning massasi.
25-rasm
Agar jism l uzunlikdagi qiya tekislik bo’yicha ishqalanishsiz tushayotgan bo’lsa (25a-
rasm), og’irlik kuchi bajargan ish quyidagi kattalikka teng bo’ladi:
A  Pl cos   mg h1  h2   W1  W2 (15)
Bu yerda,
h  l cos   h1  h2  (16)
h – qiya tekislikning balandligi,  – qiya tekislikning gorizontga nisbatan qiyalik burchagi,
Wp=mgh jismning potensial energiyasi, (15) dan ko’rinadiki, sistema potensial energiyasining
o’zgarishi son jihatda, tashqi kuchlar sistemaning tezligini o’zgartirmasdan bir holatdan ikkinchi
holatga o’tkazishda bajargan ishiga teng bo’lar ekan.
Endi jism harakat trayektoriyasi ixtiyoriy egri chiziqdan iborat bo’lsin (25b-rasm). Unda
bu egri chiziqni n ta kichik li to’g’ri chiziqli qismlarga bo’lamiz. Mana shu har bir elementar
qismda og’irlik kuchining elementar bajargan ishi,
Ai  Pli cos i  Phi (17)
bo’ladi. Bu yerda hi vertikal to’g’ri chiziqqa li qismning proyeksiyasi. Elementar qismlarda
bajarilgan ishlarning yig’indisi, egri chiziqli yo’lda og’irlik kuchi bajargan ishini ifodalaydi:
n n
A   Ai   Phi  Ph  mgh (18)
i 1 i 1
Markazga intilma kuch ish bajarmaydi
A  mgh
A  m g  a h
A – og’irlik kuchining bajargan ishi, yuqoriga (+), pastga (-) bo’ladi.
Jism pastga harakatlanganda, og’irlik kuchining ishi musbat bo’ladi, ya’ni og’irlik kuchi
ish bajaradi.
Jism yuqoriga harakatlanganda, og’irlik kuchining ishi manfiy bo’ladi, ya’ni tashqi
kuchlar ish bajaradi.
Shuning uchun, yopiq trayektoriya bo’ylab ko’chirilganda, og’irlik kuchining bajargan
ishi nolga teng bo’ladi.
Gorizontal harakatda og’irlik kuchining bajargan ishi nolga teng. Og’irlik kuchi va
elastiklik kuchlarining bajargan ishi trayektoriya shakliga bog’liq emas.
Shunday qilib, og’irlik kuchining ishi yo’lning boshlang’ich va oxirgi nuqtalarning
koordinatalariga bog’liq ekan.
m h m h
E p1  E p 2 bo’lsa, 1  2 yoki 2  1 bo’ladi.
m2 h1 m1 h2
Demak, massalari turlicha bo’lgan ikkita jism massalarining nisbati, balandliklarining
teskari nisbatiga teng bo’lganda, bir xil potensial energiyaga ega bo’lar ekan.
5
h  R h – o’lik sirtmoq balandligi.
2
R
h h
25b-rasm
Tekislikda turgan jism isitilganda, uning potensial energiyasi ortadi, sovutilganda

kamayadi. Chunki, isitilganda og’irlik markazi ko’tariladi, sovutilganda pasayadi (25b-rasm).
Ipga osilgan sharni isitishda tayanchda turgan xuddi shunday sharni isitishga ketadigan
energiyadan kam energiya ketadi. Chunki, tayanchda turgan jismni isitilganda energiya faqat
isitishga emas, balki potensial energiyani orttirishga ham ketadi.
Erkin tushayotgan yoki yuqoriga otilgan jism ko’tarilish balandligining yarmida kinetik
energiya va potensial energiyalari teng.
Ipga osilgan jism isitilsa, potensial energiyasi kamayadi, sovutilganda esa ortadi.
Inson turli xil ish bajarganda energiya yo’qotishi
Jadvalda massasi 70 kg bo’lgan insonning 1 soatda bajargan ishiga qarab energiya
yo’qotishi keltirilgan:
Bajarayotgan ish turi Energiya yo’qotish,
kJ.da
Yuk avtomashinasini boshqarganda 590-1090
Mototsiklni boshqarganda 630
Slesarlik va tokarlik ishlarida 670-1550
Shtukaturka va bo’yoq ishlari bajarganda 920-1260
Lokomotivni boshqarganda 670-800
Traktorni boshqarganda 540-1050
Velosipedni boshqarganda (tezlik 13-21 km/soat) 2260
Tekis joyda piyoda yurganda (tezlik 5 km/soat) 960-1130
Uxlaganda 270
O’tirganda 420
Jismoniy mashq bajarganda 1000-1420
Mashinkada pechat qilganda 590
Idish-tovoq yuvganda 590
Leksiya o’qiganda 920
Darsga tayyorlanganda 380-460
Amaliy (laboratoriya) mashg’ulot o’tganda 420-460
Potensial (konservativ) va dissipativ (nokonservativ) kuchlar

Makroskopik mexanikada uchraydigan kuchlar ikkita potensial (konservativ) va
dissipativ (nokonservativ) kuchlar ga ajratiladi.
Agar berk yo’l (kontur) bo’yicha kuchning bajargan ishi nolga teng bo’lsa, bu kuchlar
potensial (yoki konservativ) kuchlar deb yuritiladi.
Faraz qilaylik, sistema biror kuch ta’sirida 1 a 2 yo’l bo’yicha (26- rasm) bir vaziyatdan
ikkinchi vaziyatga o’tsin. Bunda A1a2 ga teng ish bajariladi. Agar sistema ikkinchi vaziyatga 1b2
yo’l bo’yicha o’tsa, unda bajarilgan ish A1a2 ga teng bo’ladi. konservativ kuchlarning ta’rifiga
binoan A1a2=A1b2. Kuchlar sistemaning konfiguratsiyasiga (koordinatalariga) bog’liq
bo’lmaganligi uchun A1b2=-A2b1 bo’ladi. shuning uchun, A1a2+A2b1=0.
26-rasm
Demak, sistema yoki jismga ta’sir etayotgan kuch konservativ (yoki potensial) kuch deb
yuritiladi, agar shu kuch ta’sirida sistemani yoki jismni bir holatdan ikkinchi bir holatga
ko’chirishda bajarilgan ish A1a2 ko’chish trayektoriyasiga bog’liq bo’lmasa,
A1a2=A1b2=A12
Yuqorida aytilgan xulosani misoldan ko’rib chiqaylik. Jism ishqalanishsiz og’rilik kuchi
ta’sirida birinchi vaziyatdan ikkinchi bir vaziyatga S yo’l orqali o’tsin (26a-rasm). Bu kuchning
ish quyidagiga teng:
A12=mgScos=mg(h1-h2) (19)
Agar jism shu kuch ta’sirida L yo’l bo’yicha o’tsa ham, xuddi shunday ishni bajaradi,
chunki og’irlik kuchining ishi, yo’l shakliga bog’liq bo’lmasdan, faqat balandliklar farqiga
bog’liqdir.
26a-rasm
Shunday qilib, agar kuchlarning o’zaro ta’siri sistemadagi moddiy nuqtalar

konfiguratsiyasiga (ya’ni, ularning koordinatalariga) bog’liq bo’lsa va bu kuchlar sistemani
ixtiyoriy bir vaziyatdan ikkinchi bir vaziyatga ko’chirishda bajarilgan ishi o’tish yo’liga bog’liq
bo’lmasdan, sistemani boshlang’ich va oxirgi konfiguratsiyalari bilan aniqlansa, u vaqtda bunday
kuchlar konservativ (ya’ni, potensial) kuchlar deb yuritiladi. Demak, og’irlik kuchlari
konservativ (yoki potensial) kuchlardir. Konservativ kuchlarga yana elastiklik kuchlari va
zaryadlangan zarralarning o’zaro elektrostatik ta’sir kuchlari ham misol bo’la oladi. Bajargan
ishi yo’lga bog’liq bo’lmaydigan kuchlarni ham konservativ kuchlar deb atash mumkin.
A1 A2 A3 A4 A5
A1=A2=A3=A4=A5
Konservativ bo’lmagan hamma kuchlar nokonservativ (yoki dissipativ) kuchlar deb
yuritiladi. Dissipativ kuchlarga hosil bo’layotgan ishqalanish kuchlari va suyuqlikda yoki gazda
harakatlanayotgan jismga ta’sir qilayotgan qarshilik kuchlari kiradi.
Nokonservativ kuchlar, faqat jismlar konfiguratsiyasiga bog’liq bo’lmasdan, ularning
nisbiy tezliklariga ham bog’liq.
Ishqalanish kuchlari hamma vaqt harakat yo’nalishiga qarama-qarshi yo’nalishda
bo’lgani uchun cos=-1. Shuning uchun moddiy nuqtani yoki sistemani berk trayektoriya
bo’yicha ko’chirishda ishqalanish kuchlariing ishi hamma vaqt manfiy yoki nolga teng
bo’lmaydi.
Yopiq sistemada har qanday harakatda kuchlarning to’la bajargan ishi hamma vaqt
manfiy bo’lsa, bunday kuchlar dissipativ kuchlar deb yuritiladi.
Nokonservativ kuchlarga giroskopik kuchlar ham kiradi. Bu kuchlar moddiy nuqtani
tezligiga bog’liq va ta’siri tezlikka tik yo’nalgan. Bu kuchlar ta’sirida moddiy nuqtani har
qanday trayektoriya bo’yicha ko’chirishda bajarilgan ish nolga teng. Giroskopik kuchlarning
konservativ kuchlardan farqi shundaki, u faqat moddiy nuqta konfiguratsiyasi bilan
aniqlanmasdan, balki uning tezligiga ham bog’liq. Giroskopik kuchlarga, Lorens kuchlari,
ya’ni magnit maydonida zaryadlangan zarraga ta’sir etuvchi kuchlar misol bo’la oladi.
Elastik deformatsiyalangan jismning potensial energiyasi

Elastik deformatsiyalangan jismning potensial energiyasini aniqlash uchun cho’zilgan
prujinaning potensial energiyasini hisoblaylik (27-rasm).
27-rasm
Tajribadan ma’lumki, elastiklik kuchi F deformatsiya kattaligi (x) ga to’g’ri mutanosib

(Guk qonuni), ya’ni
F=-kx (20)
Bu yerda k – jismning elastiklik xossalarini tavsiflovchi, elastiklik koeffitsiyenti. Minus
ishora bizga elastik kuch bilan deformatsiya kattaligi yo’nalishi qarama-qarshiligini ko’rsatadi.
Elastiklik kuchi ta’sirida, jism deformatsiyasining kichik (dx kattalikka) o’zgarishlarida,
bajarilgan elementar ish quyidagiga teng bo’ladi:
dA=Fdx=-kxdx (21)
Ishning to’la qiymatini topish uchun (21) formulani deformatsiyalanmagan holatdan
(x0=0) deformatsiya kattaligi x qiymatlari chegarasida integrallaymiz:
x
kx 2
A    kxdx    Wp (22)
x0 2
Bu kattalikka prujinanaing potensial energiyasi o’zgaradi,
kx 2
Wn    Wp0 (23)
2
2
kx
bunda Wn  0
2
deformatsiyalanmagan jismning potensial energiyasi, uni nolga teng deb olsak, (23)
quyidagicha yoziladi:
kx 2
Wn   (24)
2
Shunday qilib, (22) dan ko’rinadiki, elastik jism deformatsiyalansa, unda ish
deformatsiyalangan jism energiyasining o’zgarishiga sarf bo’ladi. (24) ifodaga
deformatsiyalangan jismning potensial energiyasi deyiladi.
Tayanch iboralar: energiya, mexanik energiya, kinetik energiya, potensial energiya,
elastik deformatsiyalangan jism potensial energiyasi, energiyaning saqlanish va aylanish
qonuni, ish, markazga intilma kuch, ish va energiya birligi, Joul, erg, eV, kaloriya, quvvat,
quvvat birligi, vatt, ot kuchi, foydali ish koeffitsiyenti.
BUTUN OLAM TORTISHISH QONUNI. TORTISHISH MAYDONI
Jismlarning Yerga tushishi, mayatniklarning tebranishi, sayyoralar va sun’iy

yo’ldoshlarning harakat qonuniyatlari va boshqa misollar jismlar o’rtasidagi tortishish
kuclarining mavjudligidan dalolat beradi.
28-rasm
Buyuk astronom Tixo Bragening kuzatuv natijalaridan foydalanib, nemis olimi Iogann
Kepler empirik ravishda sayyoralarning harakat qonunlarini topdi. Bu qonunlar quyidagicha
ta’riflanadi:
1. Barcha sayyoralar berk traektoriya, ya’ni ellips bo’ylab harakatlanadi va ellipsning
fokuslaridan birida Quyosh yotadi (28-rasm).
Ellips deyiluvchi yopiq egri chiziqning xarakterli tomoni shundaki, uning ixtiyoriy
nuqtalari (B, C, D) uchun ellipsning fokuslari deyiluvchi ikki nuqtasidan uzoqliklarning
yig’indisi o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi, ya’ni ellipsda
a1+b1= a2+b2=a3+b3= const
2. Quyoshdan sayyoraga o’tkazilgan radius vektor bir xil vaqt oraliqlarida bir xil
yuzalarni o’tadi (28a-rasm).
28a-rasm
3. Sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish davrlarining kvadratlari nisbati, orbita

ellipslari katta yarim o’qlarining kublari nisbati kabi bo’ladi, ya’ni
2 3
T1 R1
2
 3
T2 R2
bunda T1 va T2 – sayyoralarning Quyosh atrofida aylanish davrlari; R1 va R2 –
sayyoralarning aylana orbitalarining radiuslari yoki ellipslarning katta yarim o’qlari.
Kepler va dinamika qonunlaridan foydalanib, butun olam tortishish qonuni 1665-yilda
Isaak Nyuton tomonidan aniqlangan.
Koinotdagi barcha jismlar o’zlarining massalari ko’paytmasiga to’g’ri mutanosib va ular
orasidagi masofa kvadratiga teskari mutanosib bo’lgan kuch bilan o’zaro ta’sirlashadi, bunga
butun olam tortishish qonuni deb ataladi.
Tabiatdagi barcha jismlar o’rtasida mavjud bo’lgan tortishish kuchlari – gravitatsiya
kuchi (tortishish kuchi) deb ataladi.
m m
F G 1 2
r2
F – butun olam tortishish kuchi
R yoki r jismlar orasidagi masofa [R]=[r]=m
N  m2
G    6,67  1011
kg 2
G – gravitatsion doimiylik
Butun olam tortishish qonunidagi gravitatsion doimiyning ma’nosi: massalari 1 kg dan
va oralaridagi masofa 1 m bo’lgan ikki jism orasidagi tortishish kuchiga teng kattalik.
Butun olam tortishish qonunida ta’sirlashayotgan jismlar moddiy nuqtalar deb qaraladi.
Masalan, Quyosh bilan boshqa sayyoralar o’rtasidagi o’zaro tortishishlarni qaraylik. Agar
jismlarni moddiy nuqta deb qaramasak, unda gravitatsion ta’sirni hisoblash uchun har bir jismni
fikran elementar bo’laklarga bo’lib va har ikkita elementar bo’laklar uchun butun olam tortishish
qonuni formulasi yordamida tortishish kuchlarini hisoblab, keyin kuchlarni geometrik qo’shish
bilan topiladi.
Tortishish kuchlari jismlarning qanday muhitda (havoda, suyuqlikda, bo’shliqda)
joylashganiga ham bog’liq emas.
Butun olam tortishish qonuni jismlar orasidagi o’zaro ta’sir qanday amalga oshishi
to’g’risidagi savolga javob bermaydi. Bu savolga quyidagicha fikrlash orqali javob topiladi.
Jismlar orasidagi o’zaro ta’sir gravitatsion maydon orqali amalga oshiriladi. Har bir
jismning atrofida uning o’ziga xos moddiy davomiyligi – tortishish maydoni deb ataluvchi
ko’rinmas gravitatsion maydoni mavjud ekanligi aniqlangan. Bu maydonlar jismlar tomonidan
vujudga keltiriladi. Jism atrofida gravitatsion maydon bir xildir, u jism yaqinida kuchliroq va
undan uzoqlashgan sari asta-sekin kuchsizlanib boradi. Tortishish yoki gravitatsion maydonning
asosiy xossalaridan biri shundaki, har qanday m massali moddiy nuqta maydonga kiritilganda bu
massaga mutanosib ravishda F tortishish kuchi ta’sir qiladi:
F = mG
bu yerda G - gravitatsion maydon kuchlanganligi deyiladi.
Gravitatsion maydonning miqdoriy xarakteristikasini bilish uchun maydon
kuchlanganligi deb ataluvchi fizik kattalik kiritiladi. Maydon kuchlanganligi son jihatidan
maydon tomonidan bir birlik massali moddiy nuqtaga ta’sir etuvchi kuchga teng:
F
G
m
Maydon kuchlanganligi gravitatsion maydonning kuch xarakteristikasini ifodalaydi.
Maydonning hamma nuqtalarida, uning kuchlanganligi bir xil bo’lsa, maydon bir jinsli deb
aytiladi.
Butun olam tortishish qonuni formulasidan foydalanib va m1 = M va m2 = m deb qabul
F
qilsak, G  ni quyidagicha yozamiz:
m
M m
 2
r M
G   2
m r
bu formuladan ko’rinib turibdiki, maydon kuchlanganligi maydonni vujudga
keltirayotgan jismning massasi va shu jism bilan maydonning ma’lum bir nuqtasigacha
bo’lgan masofaga bog’liq. Maydonning kuchlanganligi gravitatsion maydonga, kiritilayotgan
jismning massasiga bog’liq emas.
Endi m1, m2, ... mn massali qo’zg’almas moddiy nuqtalar sistemasi vujudga keltirayotgan
gravitatsion maydonni ko’rib chiqaylik. Maydonning ixtiyoriy nuqtasiga joylashtirilgan m
massali moddiy nuqtaga, sistemaning i-massasi tomonidan ta’sir etuvchi Fi kuch
mm
F1    2  m  G1
r
bunda Gi – maydonning mi massali jism joylashtirilgan nuqtasida m massali moddiy
nuqta vujudga keltirayotgan maydon kuchlanganligi.
Sistemadagi moddiy nuqtalar tomonidan m massali moddiy nuqtaga ta’sir qilayotgan
kuchlarning teng ta’sir etuvchi kuchi F Fi kuchlarning vektor yig’indisiga teng:
n n
F1   Fi  m Gi
i 1 i 1
yoki
F  mG
n
bunda G   Gi moddiy nuqtalar sistemasining gravitatsion maydon kuchlanganligi.
i 1
Shunday qilib, bir nechta gravitatsion maydonlarning qo’shilishida shu natijaviy
maydonning kuchlanganligi hamma qo’shilayotgan gravitatsion maydonlar
kuchlanganliklarining vektor yig’indisiga teng. Bunga maydonlarning superpozitsiya prinsipi
deyiladi.
Massa – gravitatsion kuchlarning manbaidir. Inert va gravitatsion massalar o’zaro teng.
Gravitatsion kuchni biror-bir to’siq yordamida yo’qotish yoki kamaytirish mumkin emas.
Jismning Yerga tortishish kuchi – tortishish namoyon bo’lishining xususiy holidir.
Gravitatsion maydon energiyasi va potensiali

Og’irlik kuchi maydonida sistemani ko’chirishda bajarilgan ish sistema potensial
energiyasining kamayishiga teng.
Shu kabi m massali moddiy nuqtani gravitatsion maydonda ko’chirilishida bajarilgan ish
shu jismning potensial energiyasining kamayishiga teng:
A12=Wp1-Wp2=-W (38)
Elementar ko’chishlar uchun bu ifodani quyidagicha yozamiz:
dA=-W (39)
Gravitatsion maydonda kuchlari m massali moddiy nuqtani ko’chirishda bajargan
elementar ish:
dA=Fdr (40)
Gravitatsion maydonni M massali moddiy nuqta hosil qilayotgan bo’lsa, bu maydon
tomonidan jismga ta’sir etuvchi kuch:
mM
F   2 (41)
r
(40) va (41) ga qo’ysak, dA ish uchun quyidagi formulani olamiz:
mM
dA    2 1 dr (42)
r
Maydonning ma’lum bir B nuqtasidan ikkinchi bir nuqtasiga (28b-rasm) moddiy nuqtani
ko’chirishda bajarilgan ishni topish uchun (42) ni r1 dan r2 gacha integrallaymiz:
r2
mM 1 1
A12     dr    m  M     (43)
r1 r2  r1 r2 
(43) bilan (38) ni tenglashtirib, potensial energiyaning o’zgarishini topamiz:
1 1
W p  Wp1  W p 2  mM    (44)
 r1 r2 
Agar m massali moddiy nuqta gravitatsion maydonni hosil qilayotgan M (maydon
manbai) massali jismdan cheksiz uzoqlashsa (r2), Wp=0 teng bo’ladi, unda (44) ni
quyidagicha yozamiz:
mM
W p    (45)
r
Wp – gravitatsion maydondagi m massali moddiy nuqtaning potensial energiyasidir.
28b-rasm
Agar gravitatsion maydonni m1, m2, ..., mn massali moddiy nuqtalar sistemasi hosil
qilayotgan bo’lsa, shu gravitatsion maydonda m massali moddiy nuqtaning potensial energiyasi
quyidagiga tengligini ko’rsatish mumkin:
n
mm
W p     2 i (46)
i 1 ri
Bunda ri – m massali moddiy nuqtadan sistemaning mi massa turgan nuqtasigacha
bo’lgan masofa.
Gravitatsion maydonning energetik xarakteristikalarini bilish uchun, unga potensial
degan tushuncha kiritiladi.
Gravitatsion maydonning potensiali  tortishish maydonidagi moddiy nuqtaning
potensial energiyasi shu nuqta massasiga nisbatiga teng:
Wp n
m
   i (47)
m i 1 ri
Maydonning potensiali unga kiritilayotgan moddiy nuqtaning massasiga (m) bog’liq

emas ekan.
Agar gravitatsion maydonni bitta m1 massali jism hosil qilayotgan bo’lsa, unda uning
potensiali,
m
   1 (48)
r
bo’ladi, bunda r – m1 massali moddiy nuqta bilan maydonning ma’lum bir kuzatilayotgan
nuqtasigacha bo’lgan masofa.
Konservativ va nokonservativ sistemada energiyaning saqlanish qonuni

Konservativ kuchlar ta’sirida bo’lgan mexanik sistemaning kinetik va potensial
energiyalarining o’zgarishini ko’rib chiqaylik.
Mexanik sistemani tashkil qilgan moddiy nuqtalar o’rtasidagi ichki kuchlar va sistemaga
ta’sir etayotgan tashqi kuchlar o’zaro konservativ bo’lsa, unday mexanik sistemani konservativ
sistema deb yuritiladi.
Konservativ sistemada mexanik energiyaning saqlanish qonunini harakat tenglamasidan
foydalanib, keltirib chiqaramiz.
Konservativ sistema m1, m2, ..., mn massali n ta moddiy nuqtadan tashkil topgan bo’lsin.
Bu moddiy nuqtalar ichki (f12, f13, f14, ...) va tashqi kuchlar (F1, F2, F3, ...) ta’sirida
bo’lganda, sistema nuqtalari uchun harakat tenglamasini yozamiz:
d 
m1 1   f12  f13  f14  ...  f1n  
dt

d 2 
m2   f 21  f 23  24 ...  f 2 n  
dt  (49)
... 

d n
mn   f n1  f n 2  f n3  ...  f n , n 1 
dt 
Kuchlar ta’sirida moddiy nuqtalar dt elementar vaqtda dS1, dS2, ..., dSn elementar
masofalarga siljisin. Har bir tenglamani elementar masofalarga ko’paytirib va
ds1
 1 ,
dt
dS 2
 2
dt (49a)
...
dS n
 n
dt
ekanligini hisobga olsak, elementar o’zgarishlardan keyin (48) tenglama quyidagi
ko’rinishda bo’ladi:
m11d1   f12  f13  f14  ...  f1n dS1  F1dS1 

m22 d2   f 21  f 23  24 ...  f 2n dS 2  F2dS 2 
 (50)
... 
mn n dn   f n1  f n 2  f n3  ...  f n, n 1 dS n  Fn dSn 
(50) tenglamalarni chap va o’ng tomonlarini hadma-had qo’shamiz, unda quyidagi hosil
bo’ladi:
n n n

 m 
1 1 d  1    f i1  f i2  ...  f in dS i   Fi dSi  (51)
i 1 i 1 i 1 
(51) tenglamada birinchi yig’indi sistemadagi moddiy nuqtalarni
n

dWk   m11d1 
i 1 
kinetik energiyasining o’zgarishiga teng.
Manfiy ishora bilan olingan ikkinchi yig’indi sistemadagi ichki kuchlarning bajargan
ishiga teng, ya’ni bu ish sistema potensial energiyasining o’zgarishiga teng:
n
  f i1  fi 2  ...  fin dSi  dWp 

i 1 
(51) tenglikning o’ng tomoni sistemaga ta’sir etuvchi tashqi konservativ kuchlarning
elementar ishiga teng:
n

i 1
Fi dSi  dA

Bu holda (51) tenglamani quyidagicha yozamiz:
dWk+dWp=d(Wk+Wp)=dA (52)
Konservativ mexanik sistemani to’la energiyasining o’zgarishi sistemaga ta’sir etuvchi
tashqi konservativ kuchlarning bajargan elementar ishiga teng bo’ladi. Bu mexanik
energiyani saqlanish qonunini ifodalaydi.
Agar sistemaga tashqi kuchlar ta’sir qilmasa, unda (52) tenglama quyidagi ko’rinishda
bo’ladi:
Wk+Wp=0 (53)
yoki
W=Wk+Wp=const (54)
Shunday qilib, izolyatsiyalangan mexanik sistemaning kinetik va potensial
energiyalarining yig’indisi, ya’ni to’la energiyasi o’zgarmas bo’ladi.
Endi nokonservativ mexanik sistemada energiyaning saqlanish qonunini ko’rib chiqaylik.
Agar sistemada konservativ kuchlar qatori, nokonservativ (dissipativ) kuchlar ta’siri mavjud
bo’lsa, bunday mexaniksistemani nokonservativ sistema deb yuritiladi. Nokonservativ
sistemaning mexanik energiyasi boshqa tur (nomexanik) energiyalarga aylanishi natijasida
kamayadi.
Izolyatsiyalanmagan nokonservativ sistemadagi moddiy nuqtalarga ta’sir etayotgan
kuchlarni uchta guruhga ajratamiz:
1. Ichki potensial (konservativ) kuchlar;
2. Ishqalanish (dissipativ) kuchlar;
3. Sisitemaga ta’sir etuvchi tashqi (konservativ) kuchlar.
Shunga asosan sistemada kuchlar bajargan ishini ham uch qismga ajratamiz:
1. dAp=dWp – ichki potensial kuchlar bajargan ish, u potensial energiya o’zgarishiga teng;
2. dAdis – dissipativ kuchlar bajargan ish;
3. dAt tashqi kuchlar bajargan ish.
Bu vaqtda nokonservativ sistemada energiyaning saqlanish qonuni quyidagicha
ifodalanadi:
dAdis+dAt=d(Wk+Wp) (55)
Demak, nokonservativ kuchlar sistemaning to’la energiyasining o’zgarishi, tashqi va
ishqalanish kuchlari bajargan ishlar yig’indisiga teng ekan.
Nokonservativ sistemaning to’la energiyasi o’zgarmas bo’lmaydi, u kamayib boradi,
chunki dissipativ kuchlar bajargan ish manfiydir.
Ishqalanish kuchlari ta’siri bo’lgan sistemalarda mexanik harakat energiyasi issiqlik
harakat energiyasiga aylanadi.
Shunday qilib, energiya hech qachon yo’qolmaydi, u faqat bir jismlar sistemasidan
ikkinchi jismlar sistemasiga ekvivalentholatda o’tishi mumkin. Materiyaning hamma harakat
formalarining o’zgarishlarida ham energiya o’zgarmaydi. Bu tabiatning umumiy qonunlaridan
biridir.
Energiyaning saqlanish qonuni: Energiya bordan yo’q bo’lmaydi, yo’qdan bor
bo’lmaydi. U bir turdan ikkinchi turga aylanadi.
Wk1  W p1  Wk 2  W p2
Wk  W p  const
WT  Wk  W p  const
Bu yerda WT – to’la energiya.
Havoning qarshiligi hisobga olinmasa, fazoda harakatlanayotgan jism
trayektoriyasining istalgan nuqtasida (uchish vaqti davomida) to’la energiya o’zgarmas.
Havoning qarshiligi hisobga olinganda, fazoda harakatlanayotgan jismning to’la
energiyasi boshlang’ich nuqtasida eng katta, tushish nuqtasida eng kichik bo’ladi.
Quyida gorizontga burchak ostida otilgan jism kinetik va potensial energiyasining h
balandlikka qarab o’zgarishi (energiyaning saqlanish qonuni) keltirilgan (29-rasm):
h=max,Ep=max, Ek=0
h h
29-rasm
h=0, Ep=0 υ=max, Ek=max
Jismlar elastik to’qnashsa, to’qnashishdan oldingi kinetik energiyalar yig’indisi,
to’qnashishdan keyingi kinetik energiyalar yig’indisiga teng bo’ladi. Demak, jismlar elastik
to’qnashsalar, ularning kinetik energiyalar yig’indisi o’zgarmaydi.
Jismlar noelastik to’qnashsa, to’qnashishdan oldingi kinetik energiyalar yig’indisi,
to’qnashishdan keyingi kinetik energiyalar yig’indisidan katta bo’ladi.
Demak, jismlar noelastik to’qnashsalar, ularning kinetik energiyalar yig’indisi kamayadi.
Bunga sabab, energiyaning bir qismi deformatsiyaga sabab bo’ladi.
Ichki energiya. Potensial va sistemaning muvozanat sharti

Mexanik sistemaning yoki jismning harakatini, ikki tur harakatdan iborat, deb qarash
mumkin, ya’ni sistemani biror sanoq sistemasiga nisbatan bir butun sifatida harakati va sistemani
yoki jismni tashkil qilgan zarralarning “ichki” harakati formasida. Shunga asosan sistema yoki
jismning energiyasi, sistemani kinetik va ichki energiyalarining yig’indisiga teng:
W=Wk+U (56)
bunda,
m  2
Wk 
2
m – sistemani yoki jismning massasi,  – jism inersiya markazining tezligi. Jismning
(yoki sistemaning) ichki inersiyasi jismni tashkil qilgan zarralarning kinetik energiyasi bilan
ularning o’zaro ta’sir potensial energiyasi yig’indisiga teng:
U=Uk+Up (57)
Moddiy nuqta abssissa o’qi bo’yicha tebranma harakat qilsin. Bunday hollarda moddiy
nuqtaning potensial energiyasini bitta o’zgaruvchi kattalikka bog’liq, ya’ni
Wp=Wp(x)
Potensial energiyani masofaga bog’liqligini tasvirlovchi grafik potensial egrilik deb
yuritiladi.
29a-rasm
Misol tariqasida elastiklik kuchi ta’sirida zarraning harakatini ko’rib chiqaylik (29a-
rasm). x=x0 da prujina deformatsiyalanmagan. Shuning uchun zarraga ta’sir etuvchi kuch nolga
teng. Zarra muvozanat holatdan chetlashganda unga ta’sir etayotgan kuch F=-k(x-x0) ga teng.
Zarraning potensial energiyasi,
2
k  x  x0  kx 2
Wp   (58)
2 2
Uning grafigi parabola ko’rinishida bo’ladi. Zarraning to’la mexanik energiyasi
W=Wk+Wp o’zgarmas kattalikdir va u grafikda x o’qiga parallel to’g’ri chiziq bilan tasvirlanadi.
x=x0 da zarraning kinetik energiyasi maksimum, potensial energiyasi nolga teng (Wp=0) bo’lib,
to’la energiya kinetik energiyadan (W=Wkmax) iborat bo’ladi. x=x1 va x=x2 nuqtalarda zarraning
kinetik energiyasi nolga teng bo’lib, to’la energiya potensial energiyadan iborat bo’ladi.
Grafikdan ko’rinib turibdiki, zarra x1 nuqtadan chapga va x0 nuqtadan o’ngga siljimaydi.
Bu holatda, zarraning x1xx2 potensial chuqurlikda joylashgan bo’ladi.
Potensial egrilik analizidan jismni yoki moddiy nuqtani muvozanat shartlari to’g’risida
mulohaza yuritishimiz mumkin.
Agar jismga qo’yilgan kuchlarning teng ta’sir etuvchisi nolga teng bo’lsa, jism
muvozanat holatda bo’ladi.
Biror maydonning potensial energiyasi 29b-rasmda tasvirlangandek bo’lsin. Potensial
energiyaning minimum va maksimum A va B buqtalarida jism muvozanat holatlarda bo’ladi.
Jism yoki zarra xA nuqtada bo’lsin, bunda potensial energiya minimumga teng. x1xxA qismda
potensial energiya kamayadi, shuning uchun zarrani A nuqtaga qaytaruvhci musbat itaruvchi
kuch ta’sir qiladi. xAxx2 qismda potensial energiya ortadi, shuning uchun zarrani A nuqtaga
qaytaruvchi manfiy tortishish kuchi ta’sir qiladi.
29b-rasm
Shunday qilib, agar zarrani minimal potensial energiyaga ega bo’lgan nuqta
muvozanatidan chiqarilsa, unda jism tortishish va itarishish kuchlari ta’sirida muvozanat
nuqtasiga keltiriladi.
Demak, potensial energiya minimum qiymatga teng bo’lganda jism turg’un
muvozanatda bo’ladi.
Agar zarra B nuqtada bo’lsa, bunda u maksimal potensial energiyaga ega. Zarrani
muvozanat holatidan chiqarilsa, unga ta’sir etuvchi kuchlar muvozanat nuqtasiga qaytarmaydi.
Shuning uchun bu kuchlar ta’sirida muvozanat nuqtasidan uzoqlashadi.
Demak, potensial energiya maksimum qiymatiga teng bo’lganda jism turg’unmas
muvozanatda bo’ladi.
Tayanch iboralar: Tayanch iboralar: Kepler qonunlari, ellips, fokus, radius-vektor,

sayyoralarning aylanish davrlari, sayyoralarning katta yarim o’qlari, butun olam tortishish
qonuni, gravitatsiya, gravitatsiya kuchi, gravitatsiya maydoni, gravitatsiya doimiysi, gravitation
maydon kuchlanganligi, superpozitsiya prinsipi, massa, energiya, mexanik energiya, elastik
deformatsiyalangan jism potensial energiya, potensial energiya, energiyaning saqlanish qonuni,
to’la energiya, Joul, erg, eV, kaloriya, konservativ sistema, nokonservativ sistema, konservativ
kuch, dissipiativ kuch, potensial egrilik, turg’un muvozanat, turg’unmas muvozanat.
OG’IRLIK KUCHI. KOSMIK TEZLIKLAR
Og’irlik kuchi va og’irlik – o’zaro bog’langan ikkita tushuncha.

Yerdagi hamma jism unga tortiladi. Agar Yer bir turdagi shar deb hisoblansa, u holda
tortishish kuchini butun olam tortishish qonuni formulasidan foydalanib hisoblab chiqish
mumkin:
m m M m
F G 1 2 2 G
R R2
F  mg
F – bu og’irlik kuchini yana quyidagicha yozamiz:
Bu kuch jismning massalar markaziga qo’yilgan va Yerning massa markaziga radius
bo’yicha yo’nalgan.
Yerdagi har bir jism uning o’z o’qi atrofida sutkalik aylanishida qatnashadi. Inersial
sanoq sistemasi bilan bog’langan Yerdan tashqaridagi kuzatuvchi nuqtai-nazaridan Yerda turgan
barcha jismlarga aylanish o’qiga perpendikulyar yo’nalgan Fm.i markazga intilma kuch ta’sir
qiladi. Bu kuch jismning Yerga tortilishidan hosil bo’ladi.
Jismning Yerga tortilish kuchi va uning Yer o’qi atrofida aylanishidan hosil bo’lgan
markazga intilma kuchi orasidagi vektor ayirma og’irlik kuchi deyiladi.
F = Ft – Fm.i
Markazga intilma kuch Fm.i =ma ga teng, biroq a=2r. Shuning ucnun Fm.i=m 2r,
bunda r – jismning aylanish radiusi,  - Yer aylanishining burchakli tezligi.
Odatda jismni Yerga tortadigan kuch – og’irlik kuchi deb ham ataladi.
Yerda yotgan jismni uning og’irlik kuchiga teng kuch bilan ko’tarib bo’lmaydi.
Markazga intilma kuch aylanish radiusi r ga bog’liq bo’lsa, u holda og’irlik kuchi
Yerning geografik kengligiga bog’liq bo’ladi va qutblardan tashqarida Yer sharining hamma
nuqtalarida tortilish kuchidan kichik bo’ladi.
Yerni jismni tortishish kuchi – jismning massasiga mutanosib bo’lganligi uchun, u barcha
jismlarga bir xil tezlanish beradi.
Og’irlik kuchi gravitatsion tabiatga ega.
m m
F  G 1 22
R  h 
F – Yerdan h balandlikdagi og’irlik kuchi
Ryer=6400 km=6,4·106 m
Myer=6·1024 kg
Yerning tortishi tufayli jismning tayanchga yoki osmaga ta’sir etayotgan kuchi jismning
og’irligi deb ataladi.
Og’irlik vektor kattalik bo’lib, u tayanch yoki og’madan pastga qarab yo’nalgan bo’ladi.
“Jismning vazni (og’irligi) va og’irlik kuchi bir narsadir”, – degan gap noto’g’ridir,
chunki vazn (og’irlik) va og’irlik kuchi boshqa-boshqa jismlarga qo’yilgan. Ular miqdoran teng
bo’lishi ham, teng bo’lmasligi ham mumkin.
Tayanch yoki osmaga ega bo’lgan jism tinch turganda, jismning og’irligi og’irlik kuchiga
teng bo’ladi.
Jism og’irligining uning tashkil etuvchi moddaning turiga bog’liqligi solishtirma og’irlik
deb ataluvchi fizik kattalik bilan tavsiflanadi.
Jismning solishtirma og’irligi deb, hajm birligiga mos kelgan jismning og’irligiga
miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi, ya’ni
P
d
V
Jismning solishtirma og’irligi bilan uning zichligi orasida quyidagicha bog’lanish
mavjud:
P m g
d   g
V V
Og’irlik yo’qoladigan holat vaznsizlik deb ataladi.
Agar jismga faqat og’irlik kuchi ta’sir etsa, u vaznsizlik holatida bo’ladi.
Havoning qarshiligi bo’lmaganida, gorizontga nisbatan burchak ostida otilgan jism
harakat trayektoriyasining butun harakati davomida vaznsizlik holatida bo’ladi.
Oyda erkin tushish tezlanishi Yerdagidan 6 marta kichik.
P1 P1 – qutbdagi og’irlik;
P3 – ekvatordagi og’irlik;
P2 P1>P2>P3
Ekvator
P3
Jismning og’irligi tinch holatdagiga nisbatan necha marta ortib ketganligini ko’rsatadigan
fizik kattalik yuklanish deb ataladi.
P ga
n  yuklanish
mg g
P  mg og’irlik (gorizontal tekislikda turgan jism)
P  mg  F cos 
og’irlik (kuch ta’siri natijasida), yuqoriga (-), pastga (+) bo’ladi
P  mg  F sin 
P – og’irlik [P]=N
P  m g  a  vertikal harakatlanganda og’irlik, yuqoriga (+), pastga (-) bo’ladi
M
g  G 2 erkin tushish tezlanishi
R
M
gG h balandlikdagi erkin tushish tezlanishi
R  h 2
Yer o’z o’qi atrofida 17-18 marta tezroq aylansa, ekvatorda jismlar vaznsiz holatda
bo’ladi.
υI=7,9 km/s≈8 km/s I kosmik tezlik
υII=11,2 km/s II kosmik tezlik
υIII=16,7 km/s III kosmik tezlik
M
I  G birinchi kosmik tezlik (asosiysi)
R
 I  gR birinchi kosmik tezlik
M
I  G h balandlikdagi birinchi kosmik tezlik
Rh
 II   I  2 ikkinchi kosmik tezlik
Birinchi va ikkinchi kosmik tezliklar quyidagi keltirib chiqariladi:
1. Og’irlik kuchini markazga intilma kuchga tenglashtiramiz:
m  2
P  F  mg  , bundan tezlikni topamiz:
R
 I  gR
2. Kinetik va potensial energiyalarni o’zaro tenglashtiramiz:
m  2
Ek  E p   mgh , bu yerda h=R deb olib, tezlikni topamiz:
2
 II  2 gR
R – Yer radiusi [R]=m
3
2 R R
T   2R sun’iy yo’ldoshning aylanish davri
GM GM
Birinchi kosmik tezlik deb, shunday tezlikka aytiladiki, unda jism Yerning sun’iy
yo’ldoshi bo’lib, uning atrofida (Oy singari) aylanishi kerak.
Ikkinchi kosmik tezlik deb, shunday tezlikka aytiladiki, unda jism Quyoshning sun’iy
yo’ldoshi bo’lib, uning atrofida (Yer singari) aylanishi kerak.
Uchinchi kosmik tezlik deb, shunday tezlikka aytiladiki, unda jism Quyosh sistemasini
tark etib, Galaktika markazi atrfoida harakatlanishi kerak.
υ0<υI → jismning tezligi birinchi kosmik tezlikdan kichik bo’lsa, jism ellips yoyi bo’ylab
harakatlanib, Yerga qaytib tushadi.
υ0=υI → jism birinchi kosmik tezlik bilan harakatlanganda, jism aylana bo’ylab
harakatlanib, Yerning sun’iy yo’ldoshiga aylanib qoladi.
υI<υ0<υII → jismning tezligi birinchi kosmik tezlikdan katta bo’lib, ikkinchi kosmik
tezlikdan kichik bo’lsa, jism ellips bo’ylab harakatlanadi.
υ0=υII → jism ikkinchi kosmik tezlik bilan harakatlanganda, jism giperbola bo’ylab
harakatlanib, Quyoshning sun’iy yo’ldoshiga aylanib qoladi.
υ0=υIII → jism uchinshi kosmik tezlik bilan harakatlanganda, jism parabola bo’ylab
harakatlanib, Galaktikaning sun’iy yo’ldoshiga aylanib qoladi (ya’ni olam fazosiga uchib
ketadi).
KOSMIK TEZLIKLAR TRAYEKTORIYALARINING KO’RINISHI
Jism Yerning sun’iy yo’ldoshi bo’lib qolishi uchun, uning doiraviy orbitadagi tezligi
orbitaga o’tkazilgan urinma yo’nalishida bo’lishi kerak.
Uchish paytida Sun’iy yo’ldoshga (SY) ga ta`sir etadigan eng muhim tabiat kuchlaridan
biri – butun olam tortishish (B.O.T) kuchidir. Moddiy jismlar orasidagi tortishish kuchi Nyuton
tomonidan kashf etilgan bo`lib, u B.O.T. qonuniga bo`ysunadi:
m1 m 2
F G
r2
SY ning harakati paytida unga ta`sir etadigan boshqa bir kuch atmosferaning qarshilik
kuchidir. Uchish qancha kichik balandliklarda ro`y bersa, bu kuch shuncha katta bo`ladi,chunki
balandlik kamaygan sari atmosfera zichligi shuncha ortadi. Bunday kuch aerodinamik kuch deb
aytiladi. Atmosferaning yuqori qatlamida zichlik juda kam bo`lib, SY uchishiga deyarli ta`sir
etmaydi va shuning uchun ham bunday hollarda u e`tiborga olinmaydi.
Planetalararo bo`shliqqa uchayotgan SYga sezilarli ta`sir etayotgan yana bir kuch mavjud
bo`lib, u Quyosh nurlanishlarining bosim kuchidir. Agar SY ning massasi uncha katta bo`lmay,
sirti sezilarli darajada katta bo`lsa, u holda Quyosh nurlarining bosim kuchi, uzoq uchishlarda
etarlicha katta bo`lib, SY ning harakat trayektoriyasiga sezilarli ta`sir ko`rsatadi. Shunday
hollarda uni albatta hisobga olish zarur bo`ladi.
Kosmik fazoda SY ga kuchsiz bo`lsa-da, boshqa bir kuchlar, ya`ni elektr va magnit
kuchlari deyilib, ular SY ning to`g`ri chiziqli harakatiga emas, balki ogìrlik markazi atrofidagi
aylanma harakatigagina ta`sir etadi.
Tayanch iboralar: Yerning tortishish kuchi, markazga intilma kuch, og’irlik, og’irlik
kuchi, erkin tushish, vaznsizlik, elliptik harakat, parabolik harakat, giperbolik harakat,
yuklanish, Yerning massasi, Yerning radiusi, ekvator, qarshilik kuchi, aerodinamik kuch, bosim
kuchi, elektr kuchi, magnit kuchi, sun’iy yo’ldosh, Yerda erkin tushish tezlanishi, Oyda erkin
tushish tezlanishi.
V-BO’LIM. MAXSUS NISBIYLIK NAZARIYASINING ASOSLARI
NYUTON MEXANIKASIDA NISBIYLIK PRINSIPI. GALILEY

ALMASHTIRISHLARI
Inersial sanoq sistemalariga nisbatan biror moddiy nuqtaning harakatini, masalan relsga
nisbatan ilgarilanma tekis harakat qilayotgan vagon va vagonga nisbatan harakat qilayotgan
moddiy nuqta harakatini qarab chiqaylik.
Sanoq sistemalaridan birini tinch holatda deb ikkinchisini harakatlanuvchi deb qabul
qilamiz. Harakati nisbiy harakat deb ataladi. Tinch turgan sanoq sistemasi (rels) ga nisbatan
harakatlanuvchi sistemadagi nuqtaning harakati absolyut harakat deb ataladi. Tinch turgan sanoq
sistemasiga nisbatan harakati ko’chirma harakat deb ataladi.
Tinch turgan sanoq sistemasi (K) da moddiy (A) nuqtaning koordinatalari x, y, z
harakatlanuvchi sanoq sistemasi (K’) da uning koordinatalari x’, y’, z’ bo’lsin. Ikkala sanoq
sistemasida o’lchangan vaqt tengligini (t=t’) tajribalar ko’rsatadi. Mulohazalarni soddalashtirish
uchun t=t’=0 da ikkala sanoq sistemasi (K=K’) ustma-ust tushadi deymiz.
K’ sanoq sistemasi tinch turgan sanoq sistemasiga (K) nisbatan to’g’ri chiziqli tekis
(0=const) harakat qilsin (30-rasm).
30-rasm
K va K’ sanoq sistemalarida harakatlanayotgan moddiy nuqtaning koordinatalari orasiga
bog’lanish quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
t=t’, x=x’+x0, y=y’, z=z’,
x0=0t=0t’ (1)
(1) tenglikka Galileyning koordinatalar almashtirishlari qisqacha Galiley
almashtirishlari deb ataladi.
Moddiy nuqtaning K va K’ sanoq sistemalarida tezliklari orasidagi bog’lanishni topish
uchun (1) tenglikdan vaqt bo’yicha birinchi tartibli hosila olamiz.
dx dx' dx0  x   x '0
 
dt dt dt
dy dy '
 y  y ' (2)
dt dt
dz dz '
  z  z '
dt dt
(2) ga Galileyning tezliklar almashtirishi deb ataladi. Bu tenglikni hadma-had qo’shsak
=’+0 (2a)
hosil bo’ladi.
Bu tezliklarning qo’shish qonunidir.
(2) ni vaqt bo’yicha differensiallasak, moddiy nuqtaning K va K’ sanoq sistemalaridagi
tezlanishlari o’rtasida bog’lanishni topamiz.
ax  a x ' ,
ay  a y ' (3)
az  a z '
(2) va (2a) tenglamalarni vektor ko’rinishda yozamiz.
   '  0 (4)
a  a' (5)
-K sistemaga nisbatan kuzatilayotgan moddiy nuqta tezligi – absolyut tezlik, ’-K’
sistemaga nisbatanb tezligi – nisbiy tezlik va 0-K’ sistemaning K sistemaga nisbatan tezligi,
ko’chish tezligi bo’lib:
1) harakatlanayotgan moddiy nuqtaning absolyut tezligi (), nisbiy (’) va ko’chish (0)
tezliklarining vektor yig’indisiga teng;
2) moddiy nuqtaning K sistemaga nisbatan tezlanishi nisbiy tezlanishiga teng.
Xulosa qilib aytganda, inersial sanoq sistemalar bir-biriga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis
harakat qilsa bu sanoq sistemalarda moddiy nuqtaning tezlanishi bir xil bo’ladi.
(3) yoki (5) tenglikga asosan mexanikaning nisbiylik prinsipini quyidagicha
ta’riflashimiz mumkin; inersial sanoq sistema ichida o’tkazilgan mexanik tajribalar yordamida u
tinch yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qilayotganini aniqlash mumkin emas yoki mexanika
qonunlari hamma sanoq sistemalari uchun o’rinlidir.
1905-yilda Eynshteyn yorug’lik yordamida o’tkazgan tajribalari asosida maxanikaning
nisbiylik prinsipini tahlil qilsa shunday xulosaga keladi: nisbiylik prinsipi bu tabiatning eng
fundamental qonunlaridan biri bo’lib, uni faqat mexanik hodisalargina emas balki issiqlik,
elektromagnit optik va boshqa hodisalarga ham qo’llash mumkin.
Barcha inersial sanoq sistemalarida fizika qonunlari bir xilda bo’lishi invariantlik
prinsipi deb ataladi.
Demak, bir inersial sanoq sistemasiga o’tganda barcha fizika qonunlari harakatning
tezligi yorug’lik tezligidan juda kichik bo’lganda invariant bo’ladi.
Tayanch iboralar: nisbiylik prinsipi, Galiley almashtirishlari, ilgarilanma tekis harakat,

tinch holat, ko’chirma harakat, sanoq sistemasi, tezliklarni qo’shish qonuni, absolyut tezlik,
nisbiy tezlik, ko’chirma tezlik, invariantlik prinsipi.
EYNSHTEYN POSTULATALARI. LORENS ALMASHTIRISHLARI
Ko’p yillik tajriba va kuzatishlarga asoslanib olimlar quyidagi xulosaga kelganlar:

yorug’likning bo’shliqdagi tezligi o’zgarmas bo’lib yorug’lik manbaining va yorug’lik qabul
etuvchisining harakatiga bog’liq emas.
Yorug’lik tezligining o’zgarmaslik qonuni Galiley almashtirishlariga to’g’ri kelmaydi.
Ikkita inersial sanoq sistemasi (K va K’) X o’qi bo’yicha  tezlik bilan bir-biriga nisbatan
harakatlanayotgan bo’lsin (30-rasm).
K’ sanoq sistemasida yorug’lik tezligi c ga teng bo’lsa unda Galiley almashtirishlariga
asosan K sanoq sistemasida uning tezligi (c+) teng bo’ladi.
Nyuton mexanikasida fazo va vaqt absolyut deb qaralgnaligi sababli jismlar tezligining
yorug’lik tezligidan katta bo’lmasligini tushuntirish mumkin emas.
Shuning uchun Nyutonning fazo va vaqtni absolyut degan tushunchalaridan voz
kechishga to’g’ri keladi.
Yorug’lik tezligining o’zgarmalsik faktiga asoslanib Eynshteyn 1905-yilda fazo va vaqt
to’g’risidagi tasavvurlarni qaytadan ko’rib chiqdi.
Fazo va vaqt to’g’risidagi yangi ta’limotni Eynshteyn maxsus nisbiylik nazariyasi
(MNN) asosida ikkita prinsip yotadi.
1. Nisbiylik prinsipi: barcha inersial sanoq sistemalari teng huquqlidir, bu
sistemalarda tabiat hodisalari bir xilda o’tadi. Va qonunlar bir xil ifodalaniladi.
2. Yorug’lik tezligining invariantlik prinsipi: barcha inersial sanoq sistemalarida
m
yorug’lik tezligi vakuumda eng katta bo’lib, u o’zgarmas va с  3  108 ga teng.
s
Mana shu ikkita postulatadan bir inersial sanoq sistemasidan boshqa inersial sanoq
sistemasiga o’tilganda vaqt va koordinata almashtirishlarni aniqlaymiz.
30-rasmda K va K’ sanoq sistemalari X o’qi bo’yicha bir-biriga nisbatan  tezlik bilan
harakatlansin va t=t’=0 paytda x=x’=0 bo’lsin.
Faraz qilaylik haqiqiy to’g’ri koordinata almashtirishlari Galiley almashtirishlaridan 
ko’paytuvchiga farq qilsin:
x '    x  t 
(6)
x    x' ' t '
’=- ekanligini hisobga olsak (6) ni quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
x '    x  t 
(7)
x   x ' ' t '
Ikkala sanoq sistemasining koordianata boshlari ustma-ust tushgan paytdan boshlanib
yorug’lik signali frontining tarqalishini kuzatamiz.
Yorug’lik signali frontining vaqt va koordinatalarini ikkala sistemada t0, x0, t’0 va x’0 deb
belgilaymiz.
Eynshteynning ikkinchi postulatiga asosan,
x0  ct s
(8)
x0 '  cts '
(7) ni (8) ga qo’ysak, u quyidagi ko’rinishni oladi:
cts '   c   ts
(9)
cts   c   t s '
(9) tenglamalarning biridan ts’ topib, ikkinchiga qo’ysak va ts ga qisqartirib  ning
qiymatini topamiz.
с 1
   (10)
2 2
с  2
1 2
с
(10) ni (6) tenglikka qo’ysak, x va x’ koordinata almashtirishlar qonunini topamiz.
x  t
x' 
2
1 2
c
(11)
x't '
x
2
1 2
с
Endi vaqtning almashtirish qonuni topish uchun (11) tenglamalarda x’ koordinatani
yo’qotish zarur. Buning uchun ikkinchi tenglamadagi x’ o’rniga birinchi tenglamadan qiymtini
qo’yamiz, unda t’ ni t va x ga bog’liqlik tenglamasi hosil bo’ladi:
x't '
x    x't '     x  t   t ' (12)
2
1 2
с
Bundan,
x x x 1
t'   t  t      (13)
   
Elementar matematik amallardan keyin (13) ning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:

t 2 x
   c
t'   t  2 x   (14)
 c  2
1 2
с
Shu tenglamaga o’xshash, ya’ni t ni t’ va x’ bog’liqlik tenglamasini (11) dan topish
mumkin:

t ' 2 x
   c
t '    t ' 2 x '   (15)
 c  2
1 2
с
Y va Z o’qlari bo’yicha ko’chish bo’lmaganligi uchun y=y’ va z=z’ teng (11), (14) va
(15) tenglamalarni Lorens topganligi sababli Lorens almashtirishlari deb yuritiladi.
Bu almashtirishlar universal xarakterga ega, chunki u faqat fazo va vaqtga tegishlidir.
<<c bo’lganda Lorens almashtirishi Galiley almashtirishiga aylanadi.
Nyuton qonunlarida fazo va vaqt absolyut deb qaraladi. Lorens almashtirishlarini kelitrib
chiqarishda bu kattaliklar o’zaro bog’lanishda ekanligiga asoslanadi.
Tayanch iboralar: o’zgarmas tezlik, yorug’lik manbai, yorug’likning bo’shliqdagi tezligi,

inersial sanoq sistemasi, Nyuton mexanikasi, Galiley almashtirishlari, maxsus nisbiylik
nazariyasi, nisbiylik prinsipi, yorug’li tezligining invariantlik prinsipi, Lorens almashtirishlari,
Eynshteyn postulatlari, fazo va vaqt tushunchalari.
BIR VAQTLILIKNING, VAQT ORALIG’INING VA KESMANING NISBIYLIGI.

INTERVAL
Bir vaqtlilikning nisbiyligi. Nyuton mexanikasida voqealar barcha inersial sanoq

sistemalarda bir vaqtda sodir bo’ladi deb hisoblanar edi. Maxsus nisbiylik nazariyasining
postulatalaridan quyidagi xulosa kelib chiqadi. Bir sanoq sistemasida ikkita voqea (bir-biriga
yaqin nuqtalarda) bir vaqtda yuz bersa, lekin boshqa sanoq sistemalarda bir vaqtda yuz
bermaydi. Quyidagi bir tajribani tasavvur qilaylik. Bir-biriga nisbatan X o’qi bo’yicha  tezlik
bilan harakat qilayotgan ikkita K va K’ inersial sanoq sistemasini (31-rasm) ko’rib chiqaylik.
31-rasm
Ularning markazida 0 va 0’ nuqtalari ustma-ust tushgan paytdan boshlab ikkala sanoq
sistemasida vaqtni (t va t’) hisoblaymiz. t=t’=0 paytda koordinata boshlarida yorug’lik
chaqnagan bo’lsin. Bunda yorug’lik signali hamma tomonga tarqala boshlaydi. X o’qida ikkita A
va B nuqtalarni belgilaymiz, bu nuqtalar koordinata boshidan chap va o’ng tomonda bir xil l
masofada joylashgan.
X’ o’qida ham koordinata boshi O’ dan bir xil masofada A’ va B’ nuqtalar belgilaymiz.
Yorug’lik signali qanday vaqt oralig’ida va qanday ketma-ketlikda A, B va A’, B’ nuqtalariga
yetib boradi.
K sanoq sistemasida yorug’lik signali A va B nuqtalarga bir xil vaqtda yetib boradi.
l
t
c
Bu yerda c – yorug’lik tezligi. K’ sanoq sistemasida voqeaning ketma-ketligini ko’raylik.
A’ nuqta yorug’lik signali tomonga qarab harakatlanadi. Shuning uchun, u oldinroq yoitiladi, B’
nuqta yorug’lik signalidan uzoqlashadi shuning uchun u keyinroq yoritiladi. Agar K’ sanoq
sistemasi unga nisbatan chapga  telik bilan harakatlanganda teskari natija kelib chiqar edi.
Inersial sanoq sistemalaridan birini absolyut deb qarash mumkin emas, shuning uchun absolyut
ya’ni qo’zg’almas deb hisoblay olmaymiz.
Masalan, harakatlanayotgan K’ sanoq sistemasida x1’ va x2’ (x1’x2’) nuqtalarida (t’
paytda) ikkita voqea sodir bo’lsin (masalan, yorug’lik chaqnasin (32-rasm)). Tinch turgan K
sanoq sistemasida bu voqealar har xil vaqtda yuz beradi (t1 va t2). (15) formulaga asosan
quyidagini yozamiz:
x '
t ' 1 2
t1  c
2
1 2
c
x 2 '
t ' 2
t2  c
2
1 2
c
x2 ' x1 ' 
t ' 2 t ' 2 2
x2 ' x1 ' 2 x'
t  t2  t1  c  c  c  c (16)
2 2 2
   2
1 2 1 2 1 2 1 2
c c c c
Bu ifoda noldan farqli, chunki x'  x2 ' x1 '  0 .
32-rasm
Demak, hamma inersial sanoq sistemalari teng huququlidir, lekin ularda voqealarning bir
vaqtliligi va ketma-ketligi har xil bo’ladi. Bir sanoq sistemadan boshqasiga o’tilganda vaqt
o’zgarishini hisobga olish kerak.
Demak, bir vaqtlilik tushunchasi nisbiy ma’noga ega va har xil inersial sanoq
sistemalarda vaqt o’tishi har xil bo’ladi.
Shunday qilib, maxsus nisbiylik nazariyasidan ushbu kelib chiqadi: bir sanoq
sistemasida ikkita voqea bir vaqtda sodir bo’lsa boshqa sanoq sistemasida voqealar
kuzatilganda har xil vaqtda yuz beradi.
33-rasm
Vaqt oralig’ining nisbiyligi. 33-rasmda ko’rsatilgan K’ inersial sanoq sistemasi K sanoq
sistemasiga nisbatan  tezlik bilan harakatlansin. Va K’ sistemada bizni qiziqtirgan jism A’
nuqtada tursin. Shu nuqtada t1’ paytda ma’lum bir voqea sodir bo’lsin. t1’ paytda boshqa voqea
yuz bersin, bu voqealar orasidagi vaqt oralig’i t '  t2 't1 ' vaqt oralig’i K’ sanoq sistemasida
o’lchangan.
Endi mana shu voqealar yuz berishiga ketgan vaqt oralig’ini K sanoq sistemasida
topaylik, voqealar bitta A’ nuqtada sodir bo’lganligi uchun x1’=x2’=x0’ (15) formuladan
foydalanib, vaqt oralig’i uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz.
x ' x '
t 2 ' 0 2 t1 ' 0 2
t  t2  t1  c  c  t2 't1 '  t ' (17)
2 2 2 2
1 2 1 2 1 2 1 2
c c c c
(17) dan ko’rinadiki, K sistemada hodisaning sodir bo’lish vaqtidan K’ sistemada
hodisaning sodir bo’lish vaqti kichik ekan, bu vaqtning sekinlanish effekti (kechikishi) deb
ataladi.
Shunday qilib, har xil inersial sanoq sistemalarida ketma-ket sodir bo’luvchi voqealar
orasidagi vaqt o’zgarar ekan. Demak, vaqt oralig’i nisbiydir.
Kesmaning nisbiyligi. Tasavvur qilaylik, harakatlanayotgan K’ sanoq sistemada X o’qiga
parallel biror l0 uzunlikdagi sterjen kesmani l0=x2’-x1’ joylashtiraylik (34-rasm).
34-rasm
Bu yerda x1’ va x2’ K’ sanoq sistemasida bir vaqtning o’zida (t’) sterjen boshi va
oxirining koordinatalari uning uzunligini K sanoq sistemasida o’lchaylik. K sanoq sistemasidagi
kuzatuvchi uchun sterjen K’ sistema bilan birgalikda  tezlik bilan harakatlanadi. K sanoq
sistemasida bir vaqtning (t) o’zida kesma koordinatalari X1 va X2 bo’lsa uning uzunligi l=x2-x1 ga
teng bo’ladi.
Lorens almashtirishlaridan foydalanib quyidagi ifodani hosil qilamiz:
x  t x  t x x l
l0  x2 ' x1 '  2  1  2 1  (18)
2 2 2 2
1 2 1 2 1 2 1 2
c c c c
Bundan,
2
l  l0 1  2 (19)
c
Demak, K sanoq sistemasida turgan kuzatuvchi K’ sanoq sistemasi bilan birgalikda
2
harakatlanayotgan sterjen (kesma) ning uzunligi 1  2 marta qisqarishini ko’radi.
c
Shunday qilib, bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan har xil inersial sanoq sistemalarida
sterjenning uzunligi o’zgarar ekan, ya’ni sterjenning uzunligi nisbiydir.
Maxsus nisbiylik nazariyasida interval tushunchasi. Bu odatdagi ikkita nuqta orasidagi
interval (ya’ni, masofa) tushunchasi va ikkita voqea orasidagi interval (ya’ni, vaqt oralig’i)
tushunchalarini umumlashtiradi.
Faraz qilaylik, K inersial sanoq sistemasida fazoning biroro nuqtasida voqea sodir
bo’lsin. Bu nuqtaning koordianatalarini x, y, z deb belgilaylik, t1 paytida boshqa nuqtada
ikkinchi voqea sodir bo’lsin, bu nuqtaning koordianatalari x1, y1, z1 bo’lsin. Unda ikkita voqea
orasidagi s interval
2 2 2 2
s  c 2 t1  t    x1  x    y1  y    z1  z 
bo’ladi.
Lorens almashtirishlariga nisbatan intervalning invariantligini quyidagi hisoblashlar bilan
tekshirish mumkin. Harakatlanuvchi inersial sanoq sistemasida (K’) interval s’ ga teng:
2 2 2 2
s '  c 2 t1 't '   x1 ' x'   y1 ' y '   z1 ' z ' (19a)
2 2
x1 ' x2 '2  x1  x    t1  t   2  x1  x t1  t 
2
(19b)
2
1 2
c
2 2
c 2 t1  t   2  x1  x t1  t   2
x1  x2
2
c 2 t1 't2 '  c (19v)
2
1 2
c
 y1 ' y'2   y1  y 2 (19g)
z1 ' z '2  z1  z 2 (19d)
Bu (b, v, g, d) larni (a) formulaga qo’ysak va elementar hisoblashlarni bajarsak, s’=s
kelib chiqadi.
Shunday qilib, ikkita fizik voqea s interval bilan ajratilgan, u absolyut xarakterga ega va
barcha inersial sanoq sistemalarida o’rinli. Demak interval invariant kattalikdir.
Tayanch iboralar: bir vaqtlilikning nisbiyligi, vaqt oralig’ining nisbiyligi, vaqt

sekinlashish effekti, kesmaning nisbiyligi, interval tushunchasi.
TEZLIKLARNI QO’SHISHNING RELYATIVISTIK QONUNI
30-rasmda ko’rsatilgan K’ sanoq sistemasida moddiy A nuqtada turgan jism x’ o’qi

bo’yicha o’zgarmas ’ tezlik bilan harakatlansin:
x'
' (20)
t'
K’ sanoq sistemasi ham X’ o’qi yo’nalishida K sanoq sistemasiga nisbatan 0 tezlik bilan
harakatda bo’lsin.
Jismni K sanoq sistemasiga nisbatan u tezligini topaylik, ya’ni
x
u (21)
t
Hisoblashlarni soddalashtirish uchun t=t’=0 paytda x=x’=0 bo’lsin va jism
koordianatalar markazida O nuqtada joylashgan bo’lsin.
Bu hol uchun Lorensning koordianata va vaqt almashtirishlarini yozaylik:
x't
x
2
1 2
c
 (22)
t ' 2 x '
t c
2
1 2
c
(22) ni (21) ga qo’yib, quyidagini hosil qilamiz:
x't '
2
1
u c2 (23)

t ' 2 x'
c
2
1 2
c
(23) ni surat va maxrajini t’ ga bo’lamiz:
x'

u  t' (24)
 x'
1 2 
c t'
x'
(24) formulada (20) formulani e’tiroborga olib, (24) ni quyidagicha yozamiz:
t'
 '
u (25)
 '
1 2
c
(25) formula tezliklarni qo’shishning (almashtirishning) relyalitivistik qonunini
ifodalaydi. Bunda absolyut tezlik, nisbiy va ko’chish tezliklarining yig’indisiga teng bo’lmas
ekan, ya’ni, Nyuton mexanikasidagi tezliklarni qo’shish qonuniga o’xshamaydi.
Agar moddiy nuqtaning tezligi va sanoq sistemalarni bir-biriga nisbatan tezligi yorug’lik
 '
tezligidan juda kichik, ya’ni u<<c, <<c bo’lsa, unda 2  1 bo’ladi va (25) dan Nyuton
c
mexanikasidagi tezliklarni qo’shish qonuni kelib chiqadi:
u   ' (26)
(25) formuladan ko’rinib turibdiki, jismning absolyut tezligi yorug’lik tezligidan katta
bo’lmaydi.
Masalan, moddiy nuqtaning tezligi ’=c teng bo’lsin, unda
 '0 c  0 c  0
u  c c (27)
 '0 c0 c  0
1 2 1 2
c c
teng bo’ladi.
Shunday qilib relyalitivistik mexanika qonunlari jismlarning kichik, tezliklarida 0<<c
klassik mexanika qonunlariga aylanadi.
Tayanch iboralar: koordinata va vaqtning almashtirishlari, absolyut tezlik, nisbiy tezlik,

ko’chish tezlik, relyativistik qonun, Nyutonning mexanikasida tezliklarni qo’shish.
MAXSUS NISBIYLIK NAZARIYASIDA MASSA, IMPULS VA ENERGIYA HAMDA
ULAR ORASIDAGI BOG’LANISH
Klassik mexanikada jismning massasi barcha inersial sanoq sistemalarda o’zgarmas deb
hisoblanar edi. Haqiqatan shu xulosalarni tajribalar tasdiqlaydi agar jismlarning harakat tezligi
yorug’lik tezligidan juda kichik (<<c) bo’lsa, jism massasining tezlikkka bog’liqligini aniqlab
bo’lmaydi.
Masalan, jism o’zgarmas F kuch ta’sirida harakatlansin, t1=0 paytda =0 bo’lganda
dinamikaning ikkinchi qonuni quyidagi ko’rinishda bo’ladi:

F m
t
Yoki
F
 t  at (28)
m
35-rasm
Demak, tezlik kuchning jismga ta’sir etish vaqtiga to’g’ri mutanosib ekan. Boshqacha
qilib aytganda, ta’sir qilayotgan o’zgarmas kuchning ta’sir etish vatqi qancha uzoq davom etsa,
uning harakat tezligi cheklanmagan holda ortib boradi (35-rasmdagi to’g’ri chiziq).
Bu xulosa maxsus nisbiylik nazariyasiga to’g’ri kelmaydi, chunki nisbiylik
nazariyasining fundamental xulosalaridan biri hech qanday jismning harakat tezligi yorug’lik
tezligidan katta bo’lmaydi.
36-rasm
Shuning uchun dinamikaning asosiy qonunini shunday o’zgartirishimiz kerakki, uning

xulosalari maxsus nisbiylik nazariyasining xulosalariga mos kelishi kerak. Bu masalani yechish
uchun Eynshteyn jismning massasi bir-biriga nisbatan harakatlanayotgan sanoq sistemalarida bir
xil emas deb hisoblaydi. Jism massasining biror inersial sanoq sistmasiga nisbatan harakat
tezligiga bog’liqligi quyidagicha ifodalaniladi (36-rasm).
m0
m (29)
2
1 2
c
Bunda m0 – tinch turgan jismning massasi, m – jismning sanoq sistemasiga nisbatan 
tezlik bilan harakatlangandagi massasi. Bu massa relyativistik massa deb ataladi.
Relyativistik mexanikada jismning impulsi quyidagi ko’rinishga ega:
m0  
p  m  (30)
2
1 2
c
Bunda m – relyativistik massa. Agar jismning harakat tezligi <<c bo’lsa, m=m0 – const
bo’ladi.
Unda p=m0, ya’ni Nyuton mexanikasidagi impuls ifodasi kelib chiqadi.
Harakatlanayotgan jism massasining ortish sababalarini tahlil qilib chiqaylik. Jism <<c
tezlik bilan harakatlanayotganda (29) formulani Nyuton binomiga asoslanib quyidagicha yoza
olamiz:
1

 2  2  1 2 3 4 
m  m0 1  2   m0 1   2   4  ... (31)
 c   2 c 8 c 
(31) da hadlar juda kichik qiymatga ega bo’lgani uchun tashlab yuboramiz, unda (31)
m 2 K
m  m0  0 2  m0  2 (32)
2c c
ko’rinishni oladi.
(32) ni quyidagicha yozamiz:
mc 2  m0c 2  K  E0  K  E (33)
Yoki
E  mc 2 (34)
Bu energiyalar grafik ravishda 37-rasmda keltirilgan.
37-rasm
(34) tenglik massa va energiyaning o’zaro bog’liqlik qonunini ifodalaydi:
E0  m0c 2 (35)
Bu tenglik energiya ifodasidir, uni jismning tinch holatdagi energiyasi deb yuritiladi.
Klassik mexanika =0 kattalikni hisobga olmas edi, chunki =0 da tinch holatdagi jismning
energiyasi nolga teng deb hisoblanar edi.
Shunday qilib, jism katta tezlik bilan harakatlanayotganida uning kinetik energiyasi (33)
formuladan aniqlaniladi:
m0c 2
K  E  E0  mc 2  m0c 2   m0c 2 (36)
2

1 2
c
<<c bo’lganda (36) formula (31) hisobga olinganda klassik mexanikadagi formulaga
aylanadi:
m 2
K (37)
2
Agar jism tinch holatda bo’lsa (=0), (33) tenglikda K=0 bo’ladi. E=E0, ya’ni
E  E0  m0c 2 (38)
Jismning tinch holatdagi energiyasi (38) mavjudligi tufayli jismni ma’lum bir potensial
energiyali rezurvuar deb qarash mumkin. Bu energiya boshqa xil energiyalarga yoki nurlanish
energiyasiga aylanishi mumkin. Agar m0 massali jism E energiya chiqargan bo’lsa, unda
jismning tinch holatdagi massasi m miqdorga kamayadi. Bunda tinch holatdagi jism energiyasi
va massasi o’zaro bog’liqligi quyidagi munosabat orqali ifodalaniladi.
E0  E  m0  m c 2  m0c 2  mc 2 (39)
Bu yerda
E  mc 2 (40)
m – massa defekti deb yuritiladi. Masalan, jism yorug’lik nurini yutishi natijasida E
energiyaga ega bo’ladi va uning massasi qiymatga ortadi.
Agar ikkita musbat zaryadlangan zarrani bir-biriga yaqinlashtirsak unda ularning tich
E
holatdagi massalari yig’indisi m qiymatga ortadi. Ya’ni m  2 , bu yerda E – sistemaning
c
potensial energiyasi ortishini ko’rsatadi. Va u itarish kuchlarini yengish uchun sarf bo’lgan ishga
tengdir.
Jismning yoki o’zaro ta’sirdagi zarralar sistemasining tinch holatdagi energiyasi E0 shu
jismni yoki sistemani tinch holatdagi energiyalari (m0ic2) yig’indisiga teng emas. Bunday
sistemani bo’laklarga ajratish uchun zarralar o’rtasidagi o’zaro tutinish kuchlariga qarshi ma’lum
bir ish bajarish zarur. Shuning uchun energiyaning saqlanish qonuniga asosan quyidagini
yozamiz:
n
m 0i c 2  E0  A (41)
i 1
Yoki
n
E0   m0i c 2  Eb (42)
i 1
Bu yerda Eb=mc2=A – sistemaning bog’lanish energiyasi deb ataladi. Energiya va

massaning o’zaro bog’lanish qonuni yadro fizikasida o’tkazilgan tajribalarda tasdiqlandi.
Tayanch iboralar: massa, impuls hamda energiya va ular orasidagi

bog’lanish,relyativistik massa, tinch holatdagi energiya, massa defekti, bog’lanish energiyasi.
RELYATIVISTIK DINAMIKANING ASOSIY QONUNI
Mexanikaning asosiy qonuni, ya’ni Nyutonning ikkinchi qonuni

d d m  dp
F m   (43)
dt dt dt
Lorens almashtirishlaria nisbatan invariant bo’lishi uchun yuqorida ko’rib o’tilgan
relyativistik impuls tushunchasidan (30) formulaan foydalanishimiz zarur. (30) ni (43) formulaga
keltrib qo’ysak, quyidagi tenglikni hosil qilamiz:
 
 
d  m0 
F  (44)
dt 2 
 1  
 
 c2 
Bu formula relyativistik dinamikaning asosiy qonunini ifodalaydi. Relyativistik
dinamika biror o’zgarmas kuch ta’sirida jism tezligining o’zgarish qonunini topish uchun (44)
tenglamani quyidagicha o’zgartirib integrallaymiz F kuch va  tezlik yo’nalishlari parallel:
 
 
 m0 
 d   2    Fdt (45)
 1 
 
 c2 
Bunda F, m0,  va c o’zgarmas kattaliklar. Bu tenglikni integrallasak:
 
 
 m0 
  Ft  const (46)
2 
 1  
 
 c2 
hosil bo’ladi. Agar t=0 da =0 deb olsak, unda integrallash doimiysi ham nolga teng
bo’ladi. Unda (45) tenglamani  ga nisbatan yechib chiqsak quyidagi tenglikni topamiz:
 
 F 
 t 
m0
   (47)
 2 
 1   Ft  
 m c 
  0  
Bundan ko’rinib turibdiki relyativistik dinamikada tezlikning o’zgarish qonuni Nyuton
dinamikasidagi tezlikning o’zgarish qonuniga mos kelmas ekan. 35-rasmda tezlikning vaqtga
bog’liqlik grafigi ko’rsatilgan. Grafikda ko’rsatilganidek relyativistik dinamikada jismning
tezligi yorug’lik tezligidan katta bo’lmaydi, bu esa nisbiylik nazariyasiga mos keladi.
Tayanch iboralar: Nyutonning II qonuni, relyativistik dinamikaning asosiy qonuni, kuch

va tezlik yo’nalishi, o’zgarmas kattaliklar, tezlikning vaqtga bog’liqlik grafiki.
MAXSUS NISBIYLIK NAZARIYASIDA SAQLANISH QONUNLARI
Relyativistik mexanikada impuls va energiyaning saqlanish qonunini ko’rib chiqaylik

o’zaro ta’sirda bo’lmagan n ta jismdan iborat yopiq sistemani olamiz. Bu sistemaning to’la
relyativistik energiyasi va impulsi shu sistemadagi jismlarning eneregiyasi va impulsining
yig’indisiga teng:
n n
m c2 n
2 2
E   Ei   0i   pi c 2  m0i c 2 
2
i 1 i 1  i 1
1  i2
c (48)
n

  m0i c 2  K i 
i 1
n n
moii
p   pi   (49)
2
i 1 i 1 i
1 2
ci
Sistemani tashkil qilgan jismlarning o’zaro ta’siri bo’lmaganligi uchun ularning tezligi va
relyativistik energiyasi o’zgarmasdir. Shuning uchun sistemaning to’la energiyasi va impulsi
o’zgarmas bo’ladi.
Jismlarning o’zaro ta’siri to’qnashuvga qadar yoki to’qnashuvdan keyingi paytlar uchun
yozishimiz kerak. Sistema yopiq bo’lganligi uchun sistemaning energiyasi va impulsi o’zgarmay
qoladi.
n
m0i 2 n'
m 0 i ' 2
 2

2
(50)
i 1  i 1 
1  i2 1  i2
c c
n
m0i 2 n'
m 0 i ' 2
 2

2
(51)
i 1 i i 1 i
1 2 1 2
c c
Bu yerda m0i – jismning to’qnashuvga qadar massasi, m0i – jismning to’qnashuvdan
keyingi massasi.
Sistemani tashkil qilgan jismlarning o’zaro to’qnashuvi natijasida nn’ bo’ladi.
Energiya va massa E=mc2 munosabat bilan bog’liq bo’lganligi uchun energiyaning
saqlanish qonunidan (50) massaning saqlanish qonuni kelib chiqadi.
Tayanch iboralar: saqlanish qonunlari, relyativistik mexanika, to’la relyativistik
energiya, to’la relyativistik impuls, jismning to’qnashishdan keyingi massasi, jismning
to’qnashishdan oldingi massasi, energiyaning saqlanish qonuni, massaning saqlanish qonuni.
NOINERSIAL SANOQ SISTEMALARI. INERSIYA KUCHLARI
Jismlarning yoki moddiy nuqtalarning harakatlarini o’rganganimizda biz asosan inersial

sanoq sistemalaridan foydalangan edik. Lekin ko’p hollarda moddiy nuqtalarning harakatlanishi
noinersial sanoq sistemalariga nisbatan o’rganish zarurati ham tug’iladi.
38-rasm
Birorta inersial sanoq sistemasiga nisbatan tezlanish bilan harakatlanayotgan sanoq

sistemalari noinersial sanoq sistemalari deb yuritiladi.
Mana shunday sanoq sistemalriga (38-rasm) nisbatan A nuqtadagi moddiy nuqta
harakatini ko’rib chiqaylik. A nuqtaning K’ sanoq sistemasiga nisbatan koordinatalari x’, y’, z’, K
sanoq sistemasiga nisbatan esa x, y, z bo’lsin. K’ noinersial sanoq sistemasiga nisbatan
o’zgarmas (a0=const) tezlanish bilan X o’qi bo’yicha harakatlansin.
K va K’ sanoq sistemalariga nisbatan harakatlanayotgan moddiy nuqtaning koordiantalari
orasidagi bog’lanish quyidagicha:
t=t’, x=x’+x0, y=y’, z=z’ (52)
Bu yerda x0=0t, 0=const.
Moddiy nuqtaning inersial va noinersial sanoq sistemalaridagi teliklari va tezlanishlari
orasidagi bog’lanishni topish uchun (52) ni vaqt bo’yicha differensiallasak,
x=x’+0, y=y’, z=z’ (53)
va
ax=ax’+a0, ay=ay’, az=az’ (54)
hosil bo’ladi. Bu tengliklarni hadma-had qo’shsak,
=’+0
va
a=a’+a0
bo’ladi. Bu yerda
d
a0  0 (55)
dt
Inersial va noinersial sanoq sistemalrida moddiy nuqtaning harakat tezligi va tezlanishi
har xil bo’ladi. (53) va (54) ni vektor ko’rinishda yozamiz:
  '  0 (56)
a  a'  a0 (57)
Demak, absolyut tezlik, nisbiy va ko’chish tezliklarining yig’indisiga teng.
Absolyut tezlanish, nisbiy tezlanish va ko’chish tezlanishlarining yig’indisiga teng.
Harakatlanuchi K’ sanoq sistemasiga nisbatan m massali nuqtaning harakat tenglamsini yozaylik.
Tinch turgan sanoq sistemasiga nisbatan dinamikaning ikkinchi qonunini quyidagicha yozamiz:
F  ma (58)
(57) ga (58) ni keltirib qo’ysak, quyidagi tenglikni hosil qilamiz:
F  m a '  m a0 (59)
Bundan,
ma '  F  ma 0 (60)
Bu yerda F  m a0 – sanoq sistemalari bir-biriga nisbatan tezlanuvchan harakatda
bo’lganligi uchun hosil bo’luvchi kuch uni inersiya kuchlari deb yuritishadi.
Demak, noinersial sanoq sistemalarda jismlarga Nyuton kuchlaridan boshqa kuchlar
ya’ni inersiya kuchlari ham ta’sir qiladi. Inersiya kuchlarining Nyuton kuchlari kabi jismlarga
dinamik va statik ta’siri mavjud. Jismlarga inersiya kuchlarining ta’siri mavjudligini oddiy bir
misolda ko’raylik.
Masalan, (39-rasm) vagon ichiga po’lat sharcha joylashtiraylik bunda Nyuton
kuchlarining yig’indisi (og’irlik kuchi va vagon polining reaksiya kuchi) nolga teng. Vagon
yerga nisbatan a tezlanish bilan harakatlansa po’lat sharcha harakat yo’nalishiga teskari tomonga
tezlanish bilan dumalaydi.
a  a 0 (61)
Bu tenglikning ikkala tomonini sharning massasiga ko’paytirib inersiya kuchi kattaligini
topamiz:
Fin  ma 0 (62)
39-rasm
Shunday qilib, sanoq sistemalari tezlanuvchan harakatda bo’lsa bu sistemadagi
hamma jismlarga inersiya kuchi ta’sir qiladi. Inersiya kuchi sistema harakatiga teskari, ya’ni
sistema tezlanishiga qarama- qarshi yo’nalgan bo’ladi.
Agar sanoq sistemasi o’zgarmas tezlanish bilan harakatlansa bunda inersiya kuchlari ham
o’zgarmas bo’ladi. Sanoq sistemasi o’zgaruvchan bo’ladi. Inersiya kuchi formulasidan ko’rinib
turibdiki, jismga ta’sir etayotgan inersiya kuchi shu jismning massasiga to’g’ri mutanosib. Bu
esa inersiya va og’irlik kuchlarining o’xshashligi (ekvivalentligini) ko’rsatadi.
Tayanch iboralar: noinersial sanoq sistemasi, inersiya kuchlari, harakatdagi sanoq

sistemalari, inersial va noinersial sanoq sistemalarida tezlik va tezlanish orasidagi bog’lanish,
absolyut tezlanish, nisbiy tezlanish, ko’chish tezlanish, Nyuton kuchlarining yig’indisi, dinamik
va statik ta’sir.
JISM OG’IRLIGI. VAZNSIZLIK

Mexanikadagi elastiklik ishqalanish va boshqa kuchlarni o’lchashda dinomometrlardan
foydalanamiz. Jismlarning og’irligini o’lchashda ham xuddi shu qurilmadan foydalanamiz.
Jismning og’irligi deganda nimani tushunamiz?
Jismlarning yerga tortilishi natijasida jismni taglikka yoki osmaga ta’sir kuchi (P)
jismning og’irligi deb ataladi.
Demak jismning og’irligi jismga ta’sir etayotgan kuchdir.
Masalan, m massali jism yerga tortilishi natijasida Nyuton tortishish qonuniga asosan,
mm
F   2 1  mg
r
Kuch ta’sirda bo’ladi. Jismning og’irligi tufayli hosil bo’layotgan kuch (P) ning
yo’nalishi F kuchning yo’nalishi bilan hamma vaqt mos tushmaydi.
Agar biror taglikda (S yuzli taxta ustida) turgan jism birgalikda ma’lum bir a tezlanish
bilan harakatlansa va uning yo’nalishi og’irlik kuchi bilan mos tushsa unda jismga dinamikaning
ikkinchi qonuniga asosan quyidagi kuch ta’sir etadi:
ma  Fr  m g (63)
Bunda quyidagini hosil qilamiz:
Fr  m(a  g ) (64)
Bu yerda Fr – taglikning reaksiya kuchi.
Jismning og’irligi va taglikning reaksiya kuchi son jihatdan teng va qarama-qarshi
yo’nalishda (P=-Fr) bo’lganligi uchun:

P  m g a  (65)
Shunday qilib, agar a=0 bo’lsa, P=mg bo’ladi. Agar jism va taglik birgalikda noldan
farqli tezlanish bilan harakatlansa, Pmg bo’ladi. Tezlanish a ning yo’nalishi va kattaligiga
qarab jismning og’irligi mg kattalikdan katta yoki kichik bo’lishi mumkin.
Agar a=g bo’lsa, P=0 bo’ladi, ya’ni osmaga ta’sir kuchi nolga teng, jism og’irligini
yo’qotadi. Jismning bu holati vaznsizlik deb yuritiladi.
Yuqorida aytilganlarni tezlanuvchan harakat qilayotgan liftga jismning og’irligining
o’zgarishi misolida ko’rib chiqamiz (40-rasm). Lift ma’lum bir a tezlanish bilan harakatlansin.
Jismg ta’sir etayotgan kuchlar: P – tortishish kuchi, jismni tutib turuvchi taglikga qo’yilgan P
kuch va Fr jismga taglik tomonidan ta’sir qilayotgan reaksiya kuchi (P=-Fr).
40-rasm
Mana shu sistema a tezlanish bilan pastga qarab harakatlansa, mexanika qonunlariga
ko’ra:
P  Q  ma (66)
yoki

P  m g a  (66a)
Shunday qilib, jismning taglikga bosim kuchi (og’irlik) inersiya va tortishish kuchlari
yig’indisi bilan belgilanadi. Agar lift a=g tezlanish bilan pastga qarab harakatlana olsa, liftning
ichidagi jism og’irligini yo’qotadi, ya’ni vaznsizlik holatida bo’ladi.
Tayanch iboralar: jismning og’irligi, Nyutonning tortishish qonuni, rekasiya kuchi,

vaznsizlik, inersiya va tortishish kuchlarining yig’indisi, erkin tushish tezlanishi.
INERSIYA VA GRAVITATSIYA KUCHLARINING EKVIVALENTLIK PRINSIPI.

UMUMIY NISBIYLIK NAZARIYASI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
Inersiya va gravitatsiya kuchlari jismning massasiga to’g’ri mutanosib. Shuning uchun
inersiya va gravitatsiya kuchlarining maydonida hamma jismlar (massalariga bog’liq bo’lmagan
holda) bir xil tezlanish bilan harakatlanadi. Bizga tajribalardan ma’lumki, hamma jismlar
massalariga bog’liq bo’lmagan holda ma’lum bir gravitatsion maydonda bir xil tezlanish oladi.
Xuddi shunday xossaga biror noinersial sanoq sistemasiga nisbatan erkin harakatlanayotgan
jismga ega bo’ladi. Demak, inersiya kuchlari xuddi gravitatsiya kuchlari kabi xossaga ega. Misol
tariqasida harakatlnayotgan liftda bo’ladigan hodisalarni ko’rib chiqaylik.
Lift Yerga nisbatan tekis harakat qilsin. Uning ichidagi hamma jismlar (yo’lovchi yoki
prujinali osmadagi jism) yerning tortishish (gravatatsion) maydoni ta’sirida bo’ladi. Jismlar o’z
holiga qo’yilsa, ular liftga nisbatan bir xil tezlanish bilan (g) erkin tushadi. Endi liftni yerdan va
boshqa jismlardan shunchalik uzoqlashtiramizki, u gravitatsion maydon ta’sirida bo’lmasin.
Mana shunday sharoitda liftni a=-g tezlanish bilan harakatlantiraylik.
Liftga gravitatsion maydon yo’q. Lekin inersiya kuchlari mavjud: -ma=mg. Bu kuchlar
ta’sirida liftdagi jismlar g ga teng tezlanish bilan pastga tushadi. Lift ichidagi passajir lift poliga
ko’rsatayotgan bosim kuchi xuddi gravitatsion maydondagi jismlarga tortishish kuchlari
ko’rsatayotgan ta’sirdek bo’ladi.
Demak, barcha fizik hodisalar bir jinsli gravitatsion maydondagi inersial sanoq
sistemasida va kattaligi hamda yo’nalishi bo’yicha o’zgarmas tezlanish bilan harakatlanayotgan
noinersial sanoq sistemalarida bir xilda o’tadi.
Ekvivalentlik prinsipi fazoning kichik sohalarida orinli chunki bu fazoning kichik
sohalarida gravitatsion maydonni bir jinsli den qarashimiz mumkin. Fazoning katta sohalarida
gravitatsion maydon bir jinsli bo’lmaydi. Shuning uchun bu fazoda noinersial sanoq
sistemalarini topish mumkin emas. Demak, bu sistemada kuchlarining kattaligi va yo’nalishi
og’irlik kuchi maydondagidek bo’lmaydi.
Shunday qilib inersiya va gravitatsiya kuchlarining ekvivalentlig gravitatsion maydon va
barcha inersiya kuchlari maydonini qo’shib bir butun maydon ko’rinishida qarashga olib keladi.
Bu masala umumiy nisbiylik nazariyasida bajariladi. Umumiy nisbiylik nazariyasida
(relyativistik gravitatsion nazariya) gravitatsion maydonning tenglamalari keltrilgan. Bu
tenglamalar Eynshteyn tenglamalari deb ataladi.
Eynshteynning gravitatsion nazariyasining ayrim g’oyalarini quyida keltiramiz:
1. Massiv jismlar atrofida gravitatsion maydon hosil bo’ladi. Maydon esa maydon
kuchlanganlik vektori va skalyar kattalik maydon potensiali bilan xarakterlanadi. Maydon
kuchlanganligi ma’no jihatdan maydonning berilgan nuqtasida jismlarning tezlanishi bilan mos
tushadi.
Abssissa o’qi bo’yicha yo’nalgan bir jinsli maydonda potensial
=gx
Bo’lib, bu yerda g erkin tushish tezlanishi x ordinata o’qida tanlangan potensialning
nolinchi sathidan maydonning ma’lum bir nuqtasigacha bo’lgan masofa. Ekvivalentlik
prinsipidan quyidagini aytish mumkin: tortishish maydonida fazo va vaqtning xossalari
noinersial sanoq sistemasidagidek bo’lishi kerak.
2. Gravitatsion maydonning potensiali nolga teng bo’lgan nuqtada absissa o’qi bo’yicha
x0 uzunlikdagi kesmani olamiz. Maydonning bu nuqtasida vaqt oralig’i t0 ga teng. Unda
maydonning boshqa nuqtasida (potensiali  teng) kesmaning uzunligi xx0 va vaqt oralig’i
ham tt0. Ekvivalentlik prinsipiga asosan g=a va gx=ax=. Bu formulani (17) va (18) ga
qo’ysak,
2 2ax 2
x  x 0 1  2
 1  2 x 0  x 0 1  2
с c c
va
t 0 t 0
t  
2
 2
1 1 2
c2 c
ifodalar hosil bo’ladi.
Shunday qilib, gravitatsion maydonda xuddi inersial sanoq sistemasidagidek vaqt bir
jinsli emas va fazo ham noizotrop va bir jinsli emas ekan.
3. Jism gravitatsion tortishish maydonida harakatlansin (u yerda vaqt bir jinsli emas va
noizotrop). U to’g’ri chiziqli trayektoriya bo’yicha harakatlanmay egri chiziq bo’yicha
harakatlanadi. Uning formasi maydonning strukturasiga bog’liq. Harakat tezligi ham
o’zgaruvchan kattalik bo’ladi, chunki kemaning uzunligi va vaqt birligi gravitatsion maydon
potensialining funksiyasidir. Mana shu g’oyalarga asoslanib Eynshteyn relyativistik gravitatasion
nazariyani yaratadi. Bu nazariyadan chegaraviy hollarda (kuchsiz maydonlar va o’zaro ta’sirdagi
jismlarnig sekin harakatlarida) Nyutonning tortishish qonuni kelib chiqadi.
Gravitatsion nazariyaga asoslanib Eynshteyn uchta effektni aniqladi:
1. Quyosh atrofida hamma planetalar ellips bo’yicha harakat qilmasdan yopiq bo’lmagan
egrilik bo’yicha harakat qilar ekan. Bunday har bir egrilikni taxminan ellips deb qarash mumkin,
uning o’qi orbita tekisligida juda sekin buriladi.
2. Gravitatsion maydonda yorug’lik nuri egilar ekan. Yorug’lik nuri kuchli gravitatsion
maydonda egilishini tajribalarda o’lchashgan. Bu tajribada o’lchangan natijalar gravitatsion
nazariyadan foydalanib hisoblangan natijaga mos keladi.
3. Vaqt bir jinsli bo’lmaganligi sababli har qanday davriy jarayon gravitatsion maydonda
maydon bo’lmagandagiga nisbatan sekinroq o’tadi. Demak, gravitatsion maydonda soatlarning
yurishi sekinlashadi. Bu effekt ham tajribalarda tasdiqlangan.
Tayanch iboralar: gravitatsion maydon, gravitatsiya kuchi, inersiya kuchlari,

ekvivalentlik prinsipi, bir jinsli maydon, Eynshteyn tenglamalari, relyativistik gravitatsion
nazariya.
VI-BO’LIM. QATTIQ JISM MEXANIKASI
QATTIQ JISM MODDIY NUQTALAR SISTEMASI SIFATIDA
Har qanday jism unga qo’yilgan kuch ta’sirida o’z shakli va o’lchamligini ozgina
bo’lsada o’zgartiradi, boshqacha aytganda deformatsiyalanadi. Tabiatda mutlaqo
deformatsiyalanmaydigan jism yo’q. Lekin ko’pchilik hollarda jismlar harakatlanganda ular
deformatsiyalanmaydi deb aytiladi.
Boshqacha aytganda, qattiq jismning ixtiyoriy olingan ikki nuqta orasidagi masofa
o’zgarmas bo’ladi. Biz absolyut qattiq jism harakatini o’rganamiz.
Qattiq jismning har qanday harakatini ikkita asosiy harakatiga ilgarilanma va aylanma
harakatga bo’lish mumkin.
Qattiq jismning ilgarilanma harakatida uning ikki nuqtasini tutashtiruvchi to’g’ri chiziq
o’z-o’ziga parallel holda ko’chadi (41-rasm).
41-rasm
Qattiq jism aylanma harakat qilganda esa uning har bir nuqtasi konsentrik aylanalar
chizib bu konsentrik aylanalarning markazlari aylanish o’qi deb ataluvchi OO1 to’g’ri chiziqda
yotadi (42a, b-rasm).
Qattiq jismni fikran n ta mayda bo’laklarga bo’lish mumkin. Lekin uning har bir
bo’lakchasining o’lchamligidan ancha kichik bo’lsin. Bu holda qattiq jismni n ta moddiy nuqta
sistemasidan iborat deb qarash mumkin bo’lib, qattiq jism massasi m shu moddiy nuqtalar
yig’indisiga teng bo’ladi:
n
m   mi
i 1
Bunda mi – i bo’lakning massasi. Faraz qilaylik, qattiq jismning shu bo’lagining harakat
tezligi  bo’lsin. Bunday moddiy nuqta uchun Nyutonning ikkinchi qonuning matematik ifodasi
d
mi i   Fi  f i
dt
bo’ladi. Bu tenglamada fi – jismning i-bo’lagiga boshqa bo’lakchalari tomonidan
bo’layotgan ta’sir kuchlari – ichki kuchlar, Fi – esa shu bo’lakka ta’sir qilayotgan tashqi
kuchlarning teng ta’sir etuvchisidir. Agar qattiq jismning har bir bo’lagi uchun (1) tenglamani
yozib ularning yig’indisini olsak,
n n n
d
 mi i    Fi   f i (1)
i 1 dt i 1 i 1
n
bo’ladi. Nyutonning uchinchi qonuniga asosan ichki kuchlar yig’indisi f
i 1
i 0
bo’lganidan
n n
d
 m 
i i    Fi (2)
i 1 dt i 1
Yoki
d n n
 mi i    Fi  F (3)
dt i 1 i 1
Agar qattiq jism faqat ilgarilanma harakat qilsa uning hamma nuqtalarining tezlanishi bir
xil bo’ladi.
Shuning uchun,
d  n  n d
  mi i    mi 
dt  i 1  i 1 dt
n
ko’rinishda yozamiz va m
i 1
i  m ekanligini e’tiborga olsak, (2) quyidagi ko’rinishni
oladi:
d
m F (3)
dt
n
(4) tenglikni qattiq jismning ilgarilanma harakat tenglamasi F
i 1
i  F esa jismga ta’sir
qilayotgan tashqi kuchlar bosh vektori yoki tashqi kuchlar teng ta’sir etuvchisi deb yuritiladi.
(4) tenglamani moddiy nuqta harakat tenglamasi bilan solishtirsak quyidagi fikrga
kelamiz.
Qattiq jism ilgarilanma harakatini massasi shu kuzatilayotgan qattiq jism massasiga
teng moddiy nuqta tashqi kuchlar bosh vektori ta’sirida harakatlanyapti, deb qarash mumkin.
42-rasm
Agar qattiq jism harakati murakkab bo’lsa, uning har bir nuqtasi o’ziga xos tezlanishga
ega bo’lganligidan bunday harakatni bitta moddiy nuqta harakati bilan alamashtirib bo’lmaydi.
d
m  F tenglamani mexanik sistema massa markazi harakati uchun o’rinli bo’lgan
dt
d m s 
 F tenglama bilan taqqoslasak, harakati m massali qattiq jism harakatiga ekvivalent
dt
bo’lgan bu nuqta qattiq jism massa markazi ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Demak, jismning
massa markazi shunday moddiy nuqta kabi harakat qiladiki, bu nuqta massasi qattiq jism
massasiga teng bo’lib unga tashqi kuchlar teng ta’sir etuvchisi ta’sir qiladi.
Tayanch iboralar: deformatsiya, qattiq jism, absolyut qattiq jism, ichki kuchlar, tashqi
kuchlar, ichki va tashqi kuchlarning teng ta’sir etuvchisi, ilgarilanma harakat, ilgarilanma
harakat tenglamasi, tashqi kuchlarning bosh vektori.
QATTIQ JISMNING QO’ZG’ALMAS O’Q ATROFIDA AYLANMA HARAKATI.
INERSIYA MOMENTI. KUCH MOMENTI. IMPULS MOMENTI
Yuqorida aytilganidek qattiq jismni n ta moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lgan
bo’lakchalarga bo’lish mumkin. Qattiq jism OO1 o’q atrofida aylanma harakat qilayotgan bo’lsa
uning har bir bo’lagi markazi aylanish o’qiga yotgan aylanalar chizadi. Shu bo’lakchalardan i –
ning massasi m1 va u aylanayotgan aylana radiusi ri bo’lsin (43-rasm). Qattiq jism aylanma
harakat qilganda uning har bir bo’lagi hosil qilayotgan aylana radiusi har xil vaqtda bir xil
burchakka buriladi va u radianlarda yoki graduslarda o’lchanib uni  bilan belgilaymiz. Qattiq
jismning har bir bo’lagi u bir xil burchakka burilganda har xil chiziqli siljish si hosil qiladi:
s
i  i   (5)
ri
ya’ni,
s i  ri (6)
Shunday qilib, qattiq jismning ixtiyoriy olingan bo’lakchasi aylanish o’qidan qancha
uzoqda bo’lsa uning siljishi ham shuncha katta bo’ladi.
43-rasm
Endi qattiq jismning aylanma harakat qonuniyatlari bilan tanishib chiqaylik. Buning
uchun uni n ta bo’lakchaga bo’lamiz uning mi massali bo’lakchasi rl radiusli aylana bo’yicha
aylanayotgan bo’lsin (44-rasm).
44-rasm
Bu mi massali bo’lakchaning o’lchamlari ri ga nisbatan ancha kichik bo’lsa, uni moddiy
nuqta deb qarash mumkin. Egrilik radiusi ri bo’lgan aylana bo’yicha harakat qilayotgan moddiy
nuqtaga Fi kuch ta’sir qilayotgan bo’lsin. Bu kuchni ikkita: tashkil etuvchiga trayektoriyaga
urinma (tangensial) Fi va markazga radius bo’yicha yo’nalgan (normal) kuchlarga ajratamiz.
Moddiy nuqta Fi ta’sirida tangensial tezlanish ai, Fin ta’sirida normal tezlanish ain oladi.
44-rasmdagi FiBFi uchburchakdan ko’rinadiki, Fi=Ficos Nyutonning ikkinchi
qonuniga asosan,
Fi  m i a i
(7)
a i   i ri
Bo’lgani uchun:
Fi cos   m i  i ri (8)
Bu tenglikning ikki tomonini ri ga ko’paytiramiz:
2
Fi ri cos   m i ri  i (9)
Ushbu
M  Fi ri cos  (10)
Bu kattalik aylanish markaziga nisbatan kuch momenti deb ataladi. ri cos  i – kuch
yelkasi deb yuritiladi. Va miqdor jihatidan aylanish markazidan kuch yo’nalishiga tushirilgan
perependikulyar OB ning uzunligiga teng.
2
I  m i ri (11)
Kattalik inersiya momenti deb yuritiladi. Inersiya momenti – aylanma harakatda
jismning inertligini tavsiflovchi fizik kattalikdir.
Demak,
1) Aylanish markaziga nisbatan kuch momenti M kuch bilan aylanish markazidan kuch
yo’nalishiga tushirilgan perpendikulyar uzunligining ko’paytmasiga teng.
2) Aylanish markaziga nisbatan moddiy nuqtaning inersiya momenti I nuqta massasi
bilan aylanish markazidan shu jismgacha bo’lgan masofa kvadratining ko’paytmasiga teng.
Shunday qilib, (10), (11) larga asosan
M  I  (12)
ni yoza olamiz. Agar vaqt o’tishi bilan kuch miqdori yoki yo’nalishi o’zgarsa kuch
momenti va burchak tezlanishlar vaqtning funksiyasi bo’lib qoladi, lekin ular orasidagi
bog’lanish formal jihatdan (12) kabi bo’ladi.
(8) formuladagi tezlanishni tezlik o’zgarishi hamda umumiy ta’sir etuvchi kuch orqali
ifodalasak,
d  i mi d  i
Fi cos  i  mi 
dt dt
bo’ladi.
Bu ifodaning ikki tomonini aylanish radiusiga ko’paytirsak,
r d dmii ri
Fi cos  i ri  mi i i  (13)
dt dt
bo’ladi.
Chunki harakat davomida massa va radius o’zgarmaydi. Bu ifodaga impuls ( m  p )
bilan aylanish radiusining ko’paytmasi impuls momenti deb ataladi.
L  mr  pr (14)
Vektor ko’rinishida yozamiz:
 
L  pr (14a)
Impuls momenti vektori impuls vektori bilan radius vektorining vektor ko’paytmasi
orqali ifodalaniladi.
(14), (15) ni e’tiborga olsak, (13) quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi:
dL
M  (14b)
dt
(14) dan ko’rinadiki moddiy nuqta bo’lakchani aylanma harakatga keltiruvchi moment
impuls momentidan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli differensialga teng bo’lar ekan. (11),
(12) va (14) formulalar aylanma harakat qilayotgan moddiy nuqtaning kuch momenti, inersiya
momenti va impuls momentlarini ifodalaydi.
45-rasm
Faraz qilaylik, qattiq jism qo’zg’almas o’q atrofida ishqalanishsiz aylanayotgan bo’lsin
(45-rasm). Uning birinchi, ikkinchi va hokazo i bo’lakchalarining mos ravishda massalari m1, m2,
..., mi, ..., mn, ularning aylanish o’qidan uzoqligi r1, r2, ..., ri, ..., rn, ularga ta’sir qilayotgan
kuchlar F1, F2, ..., Fi, ..., Fn, bo’lsin
Moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lgan har bir bo’lakcha uchun (9) kabi
tenglamalarni yozib ularning yig’indisini olsak,
n n
2
 Fi ri cos  i   mi ri  i
i 1 i 1
hosil bo’ladi.
Absolyut qattiq jism hamma bo’lakchasi uchun burchak tezlanish bir xil bo’lganligidan
yuqoridagi ifodani quyidagicha ifodalaymiz:
n n
2
 F r cos
i 1
i i i    mi ri
i 1
2
bo’ladi, bunda Fi ri cos  i  M i va mi ri  I i mos ravishda i bo’lakchaga ta’sir
n n
qilayotgan kuch momenti va shu bo’lakchaning inersiya momenti. Bu tenglama  M i    Ii
i 1 i 1
n
– kuchlar momentining yig’indisi, I
i 1
i  I – qattiq jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya
momenti. Bu belgilashlarni e’tiborga olsak, (13) quyidagi ko’rinishni oladi:

M  I  (15)
Burchak tezlanish vektor inersiya momenti skalyar kattalik bo’lgani uchun kuch momenti
esa vektor kattalik bo’lib (15) vektor ko’rinishi quyidagicha ifodalaniladi:
M  I  (16)
Bu tenglama qattiq jism aylanma harakatining asosiy tenglamasi deb ataladi. Kuch
momenti vektori (M) ning yo’nalishi burchak tezlanish vektori () bilan mos tushadi.
Kuch momenti vektorining yo’nalishini bilish uchun parma qoidasidan foydalanamiz.
Agar parma dastasi qo’yilgan kuch ta’siri yo’nalishida aylantirilsa, parmaning
ilgarilanma harakat yo’nalishi kuch momenti yo’nalishini ko’rsatadi.
Uning yo’nalishi burchak tezlanish vektori yo’nalishi, demak, burchak tezlik vektorining
o’zgarish yo’nalishi bilan mos tushadi (46-rasm).
Qattiq jism elementlariga kuchlar momenti Mi bitta aylanish o’qiga qo’yilganidan
kuchning to’la momenti M ham shu o’qda yotadi va uning yo’nalishi natijaviy kuch yo’nalishi
bilan bog’liqdir.
46-rasm
(15) formuladan:
M
 (17)
I
Kuch momenti ta’sirida jism olayotgan burchak tezlanish kuch momentiga to’g’ri
mutanosib, jism inersiya momentiga teskari mutanosibdir.
47-rasm
(12), (15) va (17) ifodalar aylanma harakatdagi qattiq jismlar uchun Nyutonning ikkinchi
qonuni deb ataladi. (15) yoki (17) tenglamalardan ko’rinadiki, kuch momenti nolga teng bo’lsa,
burchakli tezlanish ham nolga teng bo’ladi. Bu holga jismning inersiya momenti o’zgarmas
bo’lsa, jism tekis aylanma harakatda xususiy holda tinch holda bo’ladi.
Ayni bir kuchni aylanish o’qidan qanchalik uzoqqa qo’yilganligiga qarab bu kuch
ta’sirida jism olayotgan burchak tezlanishi har xil bo’ladi. Har xil kuchlarning momentlari bir xil
bo’lsa, bu kuchlar ta’sirida bo’lgan jism bir xil burchak tezlanish oladi. Bunday kuchlarni
ekvivalaent kuchlar deb qarash mumkin.
Har xil jismlarning inersiya momentlari bir xil bo’lsa, momentlari bir xil bo’lgan kuch
ta’sirida bir xil burchak tezlanish oladi. Bu jihatdan bunday jismlarni ekvivalent jismlar deb
qarash mumkin. Aylanayotgan qattiq jism burchak tezlanishini uning inersiya momentiga
bog’liqligini Oberbek asbobi yordamida ko’rsatish mumkin (47-rasm).
Tayanch iboralar: trayektoriya tangensiali, normal kuch, tangensial tezlanish, kuch
momenti, kuchning yelkasi, inersiya momenti, burchakli tezlanish, impuls momenti, qattiq
jismning qo’zg’almas o’q atrofida aylanishi, kuchning to’la momenti, ekvivalent kuchlar,
Oberbek asbobi.
AYLANAYOTGAN QATTIQ JISMNING KINETIK ENERGIYASI

Qattiq jism bir vaqtda ham aylanma, ham ilgarilanma harakatda bo’lishi mumkin.
Bunday harakatda bo’lgan qattiq jismning kinetik energiyasi uning aylanma va ilgarilanma
harakatiga mos keluvchi kinetik energiyalar yig’indisiga teng bo’ladi.
Aylanma harakatda bo’lgan qattiq jism kinetik energiyasini qarab chiqaylik, jismni
absolyut qattiq jism deb uni moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lgan n ta bo’lakchaga
bo’laylik, agar i bo’lakning massasi mi, chiziqli tezligi i harakat qilayotgan aylana radiusi ri,
aylanma harakat burchak tezligi  bo’lsa bu bo’lakning kinetik energiyasi
2
mi i
Ki  (18)
2
bo’ladi  i  ri ekanini hisobga olsak,
2 2
m r
Ki  i i i (19)
2
Jismning kinetik energiyasi uning bo’laklarining kinetik energiyalari yig’indisiga teng:
2
n n
mr 2 n 2
K   Ki   2 i i   mi ri
i 1 i 1 2 2 i 1
Bundan,
n
2
K   mi ri  I
i 1
bo’lganligidan,
I 2
K (20)
2
m 2
Bu formulani ilgarilanma harakat kinetik energiyasi ifoda bilan taqqoslasak, jism
2
massasi o’rnida jismning aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti chiziqli tezlik o’rnida
aylanma harakat burchak tezligi turganini ko’ramiz.
Jismga kuch ta’sir qilib, uni qandaydir o’q atrofida aylanma harakatga keltirganda uning
bo’laklari siljiydi. Demak, ish bajariladi. Bu ish aylanayotgan jism kinetik energiyasi
o’zgarishiga teng bo’ladi. Shu ishni hisoblaylik.
Jism OO1 qo’zg’almas o’q atrofida aylanma harakat qilayotgan bo’lsin. Natijaviy F kuch
jismning B nuqtasiga qo’yilgan bo’lib, bu nuqta aylanish o’qidan r oraliqda bo’lsin (48-rasm).
48-rasm
Jism F kuch ta’sirida  burchakka burilganda B nuqta V nuqtaga siljib S yoyni hosil
qiladi. Bunda bajarilgan elementar ish:
A=FS
Bunda S=r bo’lgani uchun A=Fr bo’ladi, Fr=M kuch momenti bo’lganligidan:
A=M (21)
To’la ish esa (21) ni o’tilgan burchakli masofa bo’yicha integrallash orqali ifodalaniladi:

A   Md (22)
0
Agar jismning aylanma harakati davomida kuch momenti o’zgarmas (M=const) bo’lsa,
(22) dan umumiy bajarilgan ish
A=M (23)
bo’ladi. Demak, aylanma harakatda bajarilgan ish kuch momenti bilan burilish
burchagiga ko’paytmasi orqali aniqlanar ekan. (23) dagi kuch momentini inersiya momenti va
burchak tezlik o’zgarishi orqali hamda burchakli masofani kuzatilayotgan vaqtga tekis aylanma
harakat qilyapti deb qarasak, elementar ish:
d
dA  Md  I dt  Id
dt
Burilish burchagi 1 dan 2 gacha o’zgarganda burchak tezlik 1 dan 2 gacha o’zgargan
bo’lsa, umumiy ishni hisoblash uchun shu chegaralarda yuqoridagi ifodani integrallaymiz:
2 2
A   dA   Md   Id (24)

 1 1
yoki
2 2
I 2 I
A  M  2  1    1 (25)
2 2
(25) dan ko’rinadiki, aylanma harakatda jism kinetik energiyasining o’zgarishi qo’yilgan
natijaviy kuch momentiga bog’liqdir.
Jism bir vaqtda ham aylanma ham ilgarilanma harakat qilayotgan bo’lsin. Aylanish
massa markazidan o’tgan o’q atrofida bo’lsin. Hamda jism harakat qilganda bu o’q o’z-o’ziga
parallel ko’chsin. Bunday murakkab harakat uchun kinetik energiya:
2
m s I 2
K  K i  K ayl   (26)
2 2
Bu yerda m – jismning massasi, I – jismning massa markazidan o’tgan o’qqa nisbatan
inersiya momenti,  – shu o’qqa nisbatan aylanma harakatning burchak tezligi, s – massa
markazining chiziqli tezligi.
Quyidagi jadvalda ilgarilanma va aylanma harakatdagi fizik kattaliklarning o’zaro
bog’liqligi keltirilgan:
Ilgarilanma harakat Aylanma harakat
Chiziqli tezlik,  Burchakli tezlik, 
Chiziqli tezlanish, a Burchakli tezlanish, β
Massa, m Inersiya momenti, I
Impuls, p=m Impuls momenti, Lz=I
Kuch, F Kuch momenti, M
dp dL
Harakat tenglamasi, F Harakat tenglamasi, M
dt dt
Harakat tenglamasi, F=ma Harakat tenglamasi, Iβz=Mz
2
m  I 2
Kinetik energiya, Ek  Kinetik energiya,
2 2
Ish, dA=FSds Ish, dA=Md
Quvvat, P=F Quvvat, P=M
Tayanch iboralar: aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi, aylanayotgan qattiq

jismning kinetik energiyasining yig’indisi, ilgarilanma harakatning kinetik energiyasi, burchakli
tezlik, jismning masssasi, jismning massa markazidan o’tgan o’qqa nisbatan inersiya momenti,
shu o’qqa nisbatan aylanma harakatning burchak tezligi, massa markazining chiziqli tezligi,
kinetik energiyaning o’zgarishi.
JISM INERSIYA MOMENTINING AYLANISH O’QIGA BOG’LIQLIGI
Massa markazi O bo’lgan AB sterjen (49-rasm) tekisligiga tik O’ nuqtadan o’tgan o’q
atrofida  burchak bilan aylanma harakat qilayotgan bo’lsin. Vaqtning biror momentida sterjen
o’zining AB holatidan A’B’ holatiga ko’chgan bo’lsin. Bunda massa markazi OO1 yoy bo’yicha
ko’chadi.
Bu harakatni ikki harakatdan iborat deb qarash mumkin.
1) Sterjen uzunligi boshlang’ich holatiga parallel (A’’B’’) ko’chib ilgarilanma harakatda
bo’ladi.
2) O1 nuqtadan o’tuvchi o’q atrofida o’zining yangi A’B’ holatiga buriladi. Bulardan
ko’rinadiki, bir vaqtda sterjen ilgarilanma va aylanma harakatda bo’lar ekan.
Bunda jismning O’ nuqtadan o’tuvchi o’q atrofida  burchak tezlik bilan aylanma
harakat energiyasi ikki qismdan iborat deb qarash mumkin.
49-rasm
Birinchi qism sterjenning ilgarilanma harakat kinetik energiyasi. Bunda sterjenning

hamma nuqtalari bir xil tezlik bilan ko’chadi deb qarash mumkin. U vaqtda,
m 2
Ki 
2
ds d
  d  d
dt dt
Demak,
m 2
Ki   d  (27)
2
Bu yerda dS=OO1 yoy uzunligi bo’lib, u harakat vaqtini juda kichik deb qaraganimizda
vatarga teng bo’ladi:
d=O’O=O’O1
Ikkinchi qism sterjenning O nuqtadan o’tuvchi o’q atrofida  burchak tezlik bilan
aylanma harakat kinetik energiyasi:
1
K ayl1  I 0 2 (28)
2
Bunda I0 – O’ nuqtadan o’tuvchi o’qqa parallel ravishda massa markazidan o’tuvchi
o’qqa nisbatan jismning inersiya momenti.
Agar sterjenning O’ o’qqa nisbatan inersiya momentini I desak, bu o’qqa nisbatan sterjen
aylanadagi kinetik energiya:
1
K ayl2  I 2 (29)
2
Demak,
K=K1+K2 (30)
(27), (28) va (29) formulalarni hisobga olsak, (30) quyidagi ko’rinishni oladi:
1 2 1 1
I  I 0 2  md 2 2
2 2 2
Bundan,
I=I0+md2
(31) dan ko’rinadiki, qattiq jismning istalgan o’qqa nisbatan inersiya momenti I shu
o’qqa parallel massa markazidan o’tadigan o’qqa nisbatan inersiya momenti I0 bilan jism
massasining I va I0 aniqlanayotgan o’qlar orasidagi masofa kvadrati d2 ga ko’paytmasining
yig’indisiga teng.
50-rasm
(31) formula Gyuygens-Shteyner teoremasining matematik ifodasidir.
Shuni aytish kerakki, har bir jism tinch tursa ham harakatlansa ham massaga ega bo’lgani
kabi har bir jism u tinch turadimi yoki aylanma harkatda bo’ladimi, qat’iy nazar istalgan o’qqa
nisbatan inersiya momentiga ega bo’ladi.
Berilgan jismning qaralayotgan o’qqa nisbatan inersiya momenti faqat uning massasi shu
aylanish o’qiga nisbatan qanday taqsimlanganiga bog’liq.
Faraz qilaylik, ko’rilayotgan jism kub shaklida bo’lib, uning massasi kubning uchlariga
teng taqsimlangan va ularni moddiy nuqta deb qarash mumkin bo’lsin. Kubning massasini m
m
desak, bitta nuqta massasi m0  bo’ladi (50-a rasm). Kub qirrasining uzunligi a bo’lsin.
8
1. OO o’qqa nisbatan kubning inersiya momentini hisoblaylik. OO o’qqa nisbatan
2a
hamma sakkizta nuqta bir xil uzoqlikda yotadi va bu masofa ga teng. Bitta nuqtaning
2
m a2
inersiya momenti 0 ga teng bo’lib, kubning OO o’qqa nisbatan inersiya momenti:
2
m0 a 2
I OO  8  4a 2 m0 (32)
2
2) O’O’ o’qqa nisbatan kubning inersiya momentini hisoblaylik O’O’ o’qqa nisbatan 1,
4, 5, 8 nuqtalar bir zil a masofada yotadi. Bu nuqtalar uchun har birining inersiya momenti m0a2
ga teng bo’lib, bu 4 ta nuqta uchun inersiya momenti 4m0a2 bo’ladi. 3 va 6 nuqtalar O’O’ o’qdan
bir xil masofada 2a da yotadi va har birining inersiya momenti 2a2m0 ga teng. Bu 3 va 6
nuqtalarning birgalikda inersiya momenti 4m0a2 ga teng, O’O’ o’qqa nisbatan 2 va 7
nuqtalarning inersiya momenti nolga teng, chunki bu nuqtalar shu o’qqa yotibdi.
Shunday qilib, O’O’ o’qqa nisbatan inersiya momenti:
IO’O’=8m0a2 (33)
O’O’ o’q kubning massa markazidan o’tgan OO o’qqa parallel bo’lganligidan,
ko’rilayotgan hol uchun Shteyner teoremasi ifodasini yozsak bo’ladi:
IO’O’=IOO+md2
O’O’ va OO o’qlarga nisbatan topilgan kubning inersiya momenti qiymatini hisobga
olsak:
md2=4m0a2 (33a)
2a
Haqiqatan, m=8m0; d  ekanini hisobga olsak, (33a) tenglik to’g’ri ekanligi kelib
2
chiqadi.
To’g’ri geometrik shaklga ega bo’lgan bir jinsli ayrim jismlarning inersiya momenti
formulasini keltiramiz (50b-rasm).
1) Ingichka halqaning halqa tekisligining o’rtasidan tik o’tgan o’qqa nisbatan inersiya
momenti (50b-rasm):
I=mR2
2) Qalin devorli silindr (gardish) ning simmetriya o’qiga nisbatan inersiya momenti (50d-
rasm):
1

I  m R1  R2
2
2
 2
R1 – ichki radius, R2 – tashqi radius.

3) Diskning diametrlaridan biri bilan mos ravishda tushadigan o’qqa nisbatan inersiya
momenti (50e-rasm):
1
I  mR 2
4
4) Yaxlit silindrning uning yasovchisi l ga perpendikulyar va o’rtasidan o’tadigan o’qqa
nisbatan inersiya momenti (50f-rasm):
1 1 
I  m R 2  l 2 
4 12 
5) Uzunligi l bo’lgan ingichka sterjenning:
a) uzunligiga tik ravishda ortasidan o’tadigan o’qqa nisbatan inersiya momenti (50g-
rasm):
1
ml 2
I
12
b) uning chetidan o’tadigan o’qqa nisbatan inersiya momenti (50h-rasm):
1
I  ml 2
3
6) Sharning:
a) markazidan o’tuvchi o’qqa nisbatan inersiya momenti (50j-rasm):
2
I  mR 2
5
b) agar aylanish o’qi shar markazidan qandaydir d masofada o’tgan bo’lsa, u holda
2
I   m  (R 2  d 2 )
5
Bu kuzatilayotgan barcha shakldagi jismlar bir jinsli bo’lgandagina yuqoridagi formulalar
o’rinli bo’ladi.
Tayanch iboralar: inersiya momentining aylanish o’qiga bog’liqligi, sterjenning

ilgarilanma va aylanma harakati, Gyuygens-Shteyner teoremasi, turli xildagi geometrik shakllar
uchun inersiya momentlari.
IMPULS MOMENTI. IMPULS MOMENTINING SAQLANISH QONUNI

Yana, jism qandaydir qo’zg’almas o’q atrofida aylanadi, deb faraz qilamiz.
Unda n ta elementar bo’lakchaga bo’lamiz. Har bir bo’lakcha markazi aylanish o’qida
yotgan konsentrik aylanalar chizadi. i bo’lakchaning massasi mi chiziqli tezlik vektori i,
aylanish radiusi vektori ri, bo’lsin. (14a) formulaga asosan shu bo’lakcha (moddiy nuqta) ning
impuls momenti
Li  ri mi i 
bo’lib, umumiy holda impuls momenti vektorining moduli,
Li  ri mi i sin r  
ga teng bo’ladi. Aylanma harakatdagi qattiq jismlar uchun Nyutonning ikkinchi
qonunidan foydalanamiz.
d
M I
dt
Bunda I – o’zgarmas, shuning uchun:
d (I  )
M  (34)
dt
2
I  mi ri ni e’tiborga olsak,
n n n
2
I   mi ri    mi ri ri    mi ri i
i 1 i 1 i 1
deb yoza olamiz. U vaqtda
n
L   Li (35)
i 1
hosil bo’ladi. Demak, (34) ni quyidagicha yozish mumkin:
dL
M  (36)
dt
Ixtiyoriy o’qqa nisbatan qattiq jism impuls momentining vaqt bo’yicha differensiali shu
qattiq jismni aylanma harakatga keltirayotgan tashqi kuchlarning shu o’qqa nisbatan momentini
ifodalar ekan:
d L  M dt  d I  (37)
Bunda Mdt – impuls momenti deb yuritiladi. (37) dan ko’rinadiki ixtiyoriy aylanish
o’qiga nisbatan jismning impuls momenti o’zgarishi shu o’qqa nisbatan tashqi kuchlar
momentlari yig’indisining impulsga teng bo’lar ekan.
(36) tenglama qattiq jism aylanma harakatining asosiy tenglamasi deb yuritiladi. Bu
tenglama qattiq jism qaysi o’qqa nisbatan aylanma harakat qilmasin, hamma holda bajariladi.
Odatda o’qlarning uchi sharikli podshipniklar, sferik sharnirlar yoki boshqa qurilmalar
yordamida qo’zg’almas qilib mahkamlanib, bu qurilmalar o’qni fazoda ko’chmay aylanishiga
imkon beradi.
Masalan, qattiq jism sharikli podshipnikka biriktirilgan o’q atrofida aylanayotgan bo’lsin
(51-rasm). Uning aylanish o’qi OO simmetriya O’O’ bilan burchak hosil qilgan.
Bunda qattiq jism bo’laklari aylanishidan hosil bo’layotgan markazdan qochma inersiya
kuchlari o’qqa nisbatan bir-birini muvozanatlamaydi.
Natijada bir-biriga teng F1 va F2 juft kuchlar hosil bo’lib, o’qni soat strelkasi harakati
bo’yicha burishga harakat qiladi. Oqibatda podshipnik devorlari bilan o’q orasida o’zaro teng
yo’nalishi qarama-qarshi f1 va f2 reaksiya kuchlari yuzaga keladi.
51-rasm
Shunday bo’lishi mumkinki, qattiq jism bo’lakchalarga ta’sir qilayotgan markazdan
qochma inersiya kuchi aylanish o’qiga nisbatan bir-birini muvozanatlaydi. Bunday o’qni erkin
o’q deb ataladi. Bunday o’qlar atrofida jism aylanganda, biz ko’rsatgan reaksiya kuchi yuzaga
kelmaydi. Demak, podshipniklar va o’qlar bu kuchlar hisobiga yedirilmaydi.
Ko’rsatish mumkinki, massa taqsimoti va jism shaklidan qat’iy nazar har bir qattiq jism
uchun o’zaro perpendikulyar va inersiya markazidan o’tadigan o’qlar mavjud. Bu o’qlarni erkin
o’qlar deb qarash mumkin. Bu o’qlar jismning bosh inersiya o’qlari deb yuritiladi.
Aylanishning muqarrarligi jism qaysi bosh inersiya o’qi atrofida aylanayotganiga bog’liq.
52-rasm
Tajriba va nazariya ko’rsatadiki, jism inersiya momenti eng katta va eng kichik bo’lgan
o’qlar atrofida aylansa, uning aylanishi barqaror bo’ladi. Masalan, parallelopipedsimon jismni
olaylik (52-rasm).
53-rasm
x, y, z o’qlar erkin o’qlar hisoblanadi. Agar bu o’qlar atrofida parallelopiped aylantirilsa,
x va y o’qlar atrofida aylanganda o’qlar holati o’zgarmaydi. Haqiqatan, gugurt qutichasini
havoda harakatga keltraylik. Agar qalamning uchini ipga bog’lab ikkinchi uchini tez aylanam
harakatga keltirilsa, qalam gorizontal tekislikka o’zining o’rtasidan o’tgan va uzunligiga
perpendikulyar bo’lgan o’q atrofida aylana boshlaydi (53-rasm).
Chunki qalamning fazodagi boshqa holatlarida (gorizontal holatdan boshqa) qalamning
aylanish o’qiga nisbatan inersiya momenti eng katta ham eng kichik ham bo’lmay ular oralig’ida
bo’ladi.
Yana qattiq jism aylanma harakat dinamikasi tenglamasi:
d  I  d L
M  
dt dt
ga e’tibor beraylik. Agar jismga ta’sir qilayotgan kuchlar momentining natijaviysi nolga
teng bo’lsa, Mdt=d(I)=0 bo’ladi. I kattalikning o’zi o’zgarmas bo’ladi, demak,
L= I=const (38)
Shunday qilib, agar jismga kuch momentlari ta’sir qilmasa yoki ularning ayalnish o’qiga
nisbatan ta’sir qilmasa yoki ularning aylanish o’qiga nisbtan natijaviy momenti nolga teng bo’lsa
jismning aylanish o’qiga nisbatan impuls momenti o’zgarmaydi. Bu qonun impuls momentining
saqlanish qonuni deb yuritiladi.
L  I  const
(39)
L  pr  const
Impuls momentining saqlanish qonunini vektor ko’rinishida ifodalasak,
L  I  const
(39a)
L  p r  const
Bu qonunning bajarilishini Jukovskiy stulchasi tajribalarda ko’rstish mumkin.
Jukovskiy stulchasi gorizontal tekislikdan iborat bo’lib, vertikal OO’ o’q atrofida deyarli
ishqalanishsiz aylanadi (54-rasm).
Jukovskiy stulchasi ustida turgan student ikki qo’lida ikkita gantelni yon tomoniga
gorizontal ko’targan holda turganida OO’ o’qqa nisbatan 1 inersiya momentini I1 desak impuls
momenti I1 1 bo’ladi. Agar student gantellarni ko’kragiga keltirib aylanish o’qiga
yaqinlashtirsak, sistema inersiya momenti kamayadi, uni I2 bilan belgilaylik. Bu holda burchak
tezlikni 2 desak, 2> 1 ekanini kuzatish mumkin. Impuls momentining saqlanish qonuni
I1 1= I2 2
dan foydalansak,
I1 2
 (40)
I 2 1
bo’ladi. Bu tenglikdan ko’rinadiki inersiya momentlari nisbati burchak tezliklar nisbatiga
teskari mutanosib bo’lar ekan.
54-rasm
Bu tajribada aylanma harakat kinetik energiyasining o’zgarishini qarab chiqaylik.

Birinchi holda sistema kinetik energiyasi:
2
I 11
K1 
2
Ikkinchi holda sistema kinetik energiyasi:
2
I 2 2
K2 
2
Bularning nisbati:
2
K 1 I 11 I 11  1 
   
K 2 I 2 2 2 I 2 2   2 
I 11 K  
(40) ga asosan  1 , demak, 1   1  yoki
I 2 2 K 2  2 
K 1 2  K 21 (41)
Demak, kinetik energiyalar nisbati burchak tezliklar nisbatiga to’g’ri mutanosib bo’lar
ekan.
Tajribaga ko’ra I1>I2, ya’ni 1< 2, bunga asosan:
K 1  1 
   1
K 2   2 
Bundan energiya o’zgarishi noldan katta,
K>0
ekanligini ko’ramiz.
Kinetik energiyaning ortishi studentning muskul ishi hisobiga hosil bo’ladi.
Buni qanday tushuntirish mumkin?
Student gantelni ochilgan qo’lida aylanish o’qidan uzoqda aylanma trayektoriyada ushlab
turishi uchun muskul kuchi bilan unga ta’sir qilishi kerak. Bu kuch markazga intilma kuch
bo’lib, F=m 2 r ga teng (m – gantelning massasi, r – gantelning aylanish o’qidan uzoqligi)
student gantelni aylanish o’qiga yaqinlashtirganda bu kuch musbat ish bajaradi va kinetik
energiya ortadi. Gantel uzoqlashtirilganda bu kuch manfiy ish bajarib kinetik energiya kamayadi.
Tayanch iboralar: impuls momenti, impuls momentining saqlanish qonuni, chiziqli rezlik
vektori, aylansih radiusining vektori, qattiq jism aylanma harakat dinamikasining asosiy qonuni,
markazdan qochma inersiya kuchlari, simmetriya o’qi, erkin o’q, bosh inersiya o’qi.
KORIOLIS KUCHLARI
Aylanma harakatdagi sistemada bu sistemaga nisbatan ko’chib borayotgan jismga

markazdan qochirma kuchdan boshqa yana qo’shimcha kuch ham ta’sir qilishini ko’rsatamiz.
Koriolis kuchi deb ataladigan bu kuch (fransuz matematigi Koriolis (1795-1843-y) sharafiga
shunday nom berilgan) jismning aylanayotgan sistemaga nisbatan harakatdagi ’ tezligiga va
sistema aylanishining  burchak tezligiga bog’liq.
Dastlab bir xususiy holni ko’rib chiqamiz. Sistema vertikal o’q (55-rasm) atrofida strelka
bilan ko’rsatilgan yo’nalishda o’zgarmas  burchak tezlik bilan aylanayotgan diskdan iborat
bo’lsin. a jism OC radius bo’yicha A nuqtadan diskka nisbatan ’ tezlik biln tekis harakat
qilayotgan bo’lsin t vaqt ichida a jism l=AB=’t kesmani bosib o’tadi. Shu t vaqt ichida
OC radius qo’zg’almas koordinata sistemasiga nisbatan diskning aylanama harakati tufayli
=t burchakka buriladi va jism A nuqtadan D nuqtaga o’tadi.
55-rasm
Qo’zg’almas koordinata sistemasida a jism bir vaqtning o’zida ikki harakatda, diskka
nisbatan ’ tezlik bilan bo’layotgan harakatda va aylanayotgan diskning harakatida qatnashadi.
Diskning turli joyida nuqtalarning chiziqli tezligi turlicha bo’ladi. Chiziqli tezlikning A
nuqtadagi qiymatini r bilan belgilaymiz. Agar a jism faqat tezlik bilangina harakat qilsa, AA’
yoyni chizar va A’ nuqtaga kelib qolar edi. Bir vaqtning o’zida r tezlik bilan ham, ’ nisiby
tezlik bilan ham harakat qilib, a jism B’ nuqtaga kelib qolishi kerak edi (A’B’||AB).
Haqiqatda esa, A jism D nuqtaga kelib qoladi. Bu a jism aylanish markazidan
uzoqlashgan sari uning r chiziqli tezligi kattalasha borishi sabab bo’ladi. Shunday qilib, a jism
qo’zg’almas koordinata sitemasiga nisbatan radius bo’yicha harakat qilib o’z tezligini uzluksiz
o’zgartirib boradi. U tezlanuvchan harakat qiladi. Bu  tezlanishning kattaligi a jismning t
vaqtda bosib o’tgan qo’shimcha s=B’D yo’li orqali aniqlanishi mumkin. 55-rasmdan:
s=A’B’
yoki A’B’=l=’t va =t bo’lgani uchun
s=’(t)2 (42)
Binobarin qo’shimcha s yo’l t vaqtning kvadratiga mutanosib bo’lib ortar ekan.
Ammo,  tezlanishni o’zgarmas bo’lganda bosib o’tilgan yo’l t vaqtning kvadratiga mutanosib
bo’ladi (tekis tezlanuvchan harakat); bu holda:
1 2
s     t 
2
s uchun yozilgan bu ifodani (42) ifoda bilan taqqoslab a jismning tezlanishini topamiz:
=2’ (43)
Bu tezlanish ’ nisbiy tezlikka tik ravishda yo’nalgan bo’ladi, biz tekshirgan holda u
o’ng tomonga yo’nalgan a jismga bu tezlanishni berish uchun unga o’ng tomonga yo’nalgan
f=m kuch bilan ta’sir qilish kerak, bunda m jismning massasi.
f kuch ta’sir qilmaganida disk bilan birga aylanayotgan jismning koordinata sistemasiga
nisbatan o’zining radius bo’yicha “to’g’ri chiziqli” harakatidan chetga chiqqan bo’lardi.
Nyutonning uchinchi qonuniga asosan a jismni harakat vaqtida radiusda ushlab turadigan
bog’lanishlarga f kuchga teng va qarama- qarshi yo’nalgan fk kuch ta’sir qiladi. Tezlanishli
sistemalarning ilgari ko’rib o’tilgan misollardagi kabi bu holda ham disk bilan birga
aylanayotgan koordinata sistemasidan foydalansak, fk kuch a jismning o’ziga qo’yilgan deb
hisoblaymiz.
56-rasm
Shunday qilib, aylanma harakat qilayotgan sistemada radius bo’yicha v’ tezlik bilan
harakatlanayotgan jismga
fk=2’m (44)
Inersion kuch qo’yilgan bo’lib kuch ’ tezlikka perpendikulyar (misolimizda chap
tomonga, 56-rasmga qarang) yo’nalgan bo’ladi.
Xuddi mana shu fk kuch Koriolis kuchi deyiladi.
Endi a jism markazi aylanish o’qida joylashgan aylana bo’yicha disk ustida harakat
qilayotganda ham Koriolis kuchi mavjud bo’lishinij ko’rsatamiz (57-rasm). Agar a jism diskka
nisbatan ’ tezlik bilan harakatlanayotgan bo’lsa, qo’zg’almas koordinata sistemasida to’la tezlik
r+’ bo’ladi, bunda r aylanadagi chiziqli tezligidir.
57-rasm
Demak, a jismga quyidagi markazga intilma kuch ta’sir qiladi:

2
m  r   '
f m.i . 
R
Bunda R aylanish o’qidan jismgacha bo’lgan masofa bu formuladagi yig’indini kvadratga
ko’tarib, quyidagini olamiz:
2
m  r m   '2  ' r
f m.i .    2 m
R R R
2
m r
Disk bilan bog’liq koordinata sistemasida had diskning  burchak tezligi bilan
R
m   '2
aylanish natijasida vujudga keladigan markazdan qochirma inersion kuchni ifodalaydi
R
had jismning R radiusli aylana bo’yicha ’ nisbiy tezlik bilan harakat qilish natijasida vujudga
keladigan markazdan qochirma kuchni ifodalaydi:
 ' r
f  2  m  2   '  m
R
Had esa bir vaqtning o’zida ham diskning aylanma harakati ham jismning diskka
nisbatan harakati mavjud bo’lgani tufayli vujudga kelgan qo’shimcha kuchni ifodalaydi.
f kuchga teng va unga qarama-qarshi yo’nalgan fk kuch bu hol uchun Koriolis kuchi
bo’ladi.
Bu kuching kattaligi harakat radiusi bo’yicha bo’layotgandagi kuchga teng (44) formula
va bu holda ham nisbiy tezlikka tik yo’nalgan.
Endi a jism OC radius bilan  burchak tashkil qiluvchi nisbiy ’ tezlik bilan
harakatlanayotgan holni ko’ramiz (58-rasm).
58-rasm
Bu holda ’ tezlikni ikki tashkil etuvchiga radius bo’yicha yo’nalgan 1’=’cos tashkil
etuvchiga va radiusga tik yo’nalgan 1’=’sin tashkil etuvchiga ajratish mumkin.
1’ tashkil etuvchiga, (44) formulaga ko’ra, fk1=2’cos Koriolis kuchi, 2’ tashkil
etuvchiga esa fk2=2’sin Koriolis kuchi mos keladi to’la Koriolis kuchi:
2 2
fk  f k1  f k 2  2   '  m
Shunday qilib, ’ nisbiy tezlik bilan ixtiyoriy yo’nalishga ega bo’lganda ham Koriolis
kuchining ifodasi (44) formula ko’rinishida bo’ladi.
Nihoyat, eng umumiy holni, ya’ni jism aylanish o’qi bilan a burchak tashkil qilib harakat
qilayotgan holni ko’ramiz (59-rasm). U holda ’ tezlikni aylanish o’qiga tik bo’lgan 1’ tashkil
etuvchiga va aylanish o’qiga parallel bo’lgan 2’ tashkil etuvchiga ajratamiz. Bu oxirgi tashkil
etuvchi jismdan aylanish oqigacha masofaning o’zgarishiga sababchi bo’lmaydi va demak
qo’shimcha tezlanishlarni va kuchlarni vujudga keltirmaydi.
59-rasm
Shuning uchun Koriolis kuchining kattaligini faqat 1=’sin tashkil etuvchigina

aniqlaydi. (44) formuladagi ’ nisbiy tezlikni 1=sin bilan almashtirsak Koriolis kuchi
uchun quyidagi umumiy ifodani olamiz:
fk=2’sinm (45)
Koriolis kuchi sutkalik aylanish natijasida ma’lum burchak tezlikka ega bo’lgan Yer shari
ustidagi harakatlari namoyon bo’ladi.
Masalan, poyezd shimoliy yarim sharda meridian bo’yicha shimolga qarab borayotgan
bo’lsin (60-rasmdagi, a nuqta). Bu vaqtda ’ nisbiy tezlik vektori  burchak tezlik vektori bilan
o’tkir a burchak tashkil qiladi va Koriolis kuchi Yer sirtiga urinma ravishda poyezd harakati
yo’nalishiga nisbatan o’ng tomonga relsni chap tomondagi relsga nisbatan kattaroq kuch bilan
bosadi. Janubiy yarim sharda poyezd janubga ketayotgan bo’lsa (60-rasmdagi a’ nuqta), ’ bilan
 orasidagi burchak o’tmas bo’ladi va Koriolis kuchi harakat yo’nalishiga nisbatan chap
tomonga yo’nalgan bo’ladi.
Daryo suvlarining shimoliy yarim sharda o’ng qirg’oqni janubiy yarim sharda esa chap
qirg’oqni yuvib ketishi (Ber qonuni), shuningdek shimoliy yarim sharda shimoli-sharqiy
passatlarning vujudga kelishi va boshqa shunga o’xshash hodisalar Koriolis kuchining mavjud
ekanligi tufayli ro’y beradi.
Erkin tushayotgan jismlarning vertikaldan sharqqa tomon og’ishi va mayatnik tebranish
tekisligining o’zgarishi-jismlarning Yer shari ustidagi harakatiga Koriolis kuchining ta’sirini
ko’rsatuvchi misollardir. Oxirgi holni mukammalroq ko’raylik.
60-rasm
Masalan, soddalashtirish uchun mayatnik shimoliy qutbda tebranayapti deb faraz qilamiz.
U holda mayatnik yukining ’ tezligi (mayatnikning ipi uzun bo’lganda) hamma vaqt holda
mayatnik yukining ’ tezligi (mayatnikning ipi uzun bo’lganda) hamma vaqt Yer sharining
aylanish o’qiga tik bo’ladi va, demak ’, bunda  ilgarigidek Yer aylanishining burchak
tezligidfir natijada mayatnikning yukiga son qiymati fk=2m’ bo’lgan Koriolis kuchi ta’sir
qiladi: bu kuch gorizontal tekislikda yotadi va ’ vektorga nisbatan o’ng tomonga yo’nalgan
bo’ladi. Bu kuchning ta’sirida mayatnikning yuki har bir tebranishida o’ng tomonga og’adi.
Natijada mayatnikning tebranish tekisligi Yerga nisbatan soat strelkasi yo’nalishida burila boradi
va bir sutkada 2 burchakka buriladi. Mayatnik geografik kengligi  bo’lgan joyda tebransa,
tebranish tekisligi bir sutkada 2sin burchakka buriladi.
Mayatnikning tebranish tekisligining burilishini birinchi marta 1851-yilda Fuko
kuzatgan va bu kuzatish Yerning sutkalik aylanishi mavjudligini bevosita isbot qiladi.
Tayanch iboralar: Burchak tezlik, burchak, tezlanuvchan harakat, Koriolis kuchi,

inersion kuch, markazga intilma kuch, markazdan qochma inersion kuch, Ber qonuni, Yerning
shimoliy yarim sharida Koriolis kuchi yo’nalishi, Yerning janubiy yarim sharida Koriolis kuchi
yo’nalishi, Fuko.
QATTIQ JISM MUVOZANATI VA MUVOZANAT TURLARI
Qattiq jism holatini fazoda aniqlash uchun uning ilgarilanma va aylanma harakatini
tavsiflaydigan parametrlarni aniqlash kerak.
Jism ilgarilanma harakatini bilish uchun uning massa markaziga ta’sir qilayotgan
kuchlarning x, y, z o’qlarga nisbatan proyeksiyalari yig’indisi bilan massa markazi koordinatalari
orasidagi bog’lanishini ko’rsatuvchi tenglamalar:
ma x   Fx , ma y   Fy , ma z   Fz (46)
Hamda jismning x, y, z o’qlar atrofida burilish burchagini tashqi kuchlar momentining
shu o’qlarga nisbatan kattaligini tavsiflaydigan Mx, My, Mz kattaliklar orasidagi bog’lanishlar:
Ixx   M x, I y y   M y, Izz  M z
ni bilish kerak.
Jism muvozanatda bo’lsin uchun, boshqacha qilib aytganda, o’q bo’yicha siljimasligi va
bu o’qlar atrofida aylanma harakatga kelmasligi uchun quyidagi shart bajarilishi kerak.
 Fx  0,  Fy  0,  Fz  0
M  0,  M y  0 M z  0
x
Demak, qattiq jism muvozanatda bo’lsin uchun unga ta’sir qilayotgan kuchlarning x, y, z
o’qlarga proyeksiyalarining yig’indisi va bu kuchlarning shu o’qqa nisbatan aylantiruvchi
momentlarining proyeksiyalari yig’indisi nolga teng bo’lishi kerak. Shuni aytish kerakki,
muvozantda bo’lgan jism shu holatda istalgancha uzoq vaqt tura olmasligi mumkin, chunki
ularni kutilmagan kichik ta’sirlar muvozanat holatidan chiqara oladi. Gap shundaki, bu kichik
ta’sir ostida o’z muvozanat holatidan chiqan jism yana muvozanant holatidan chiqqan jism yana
muvozanat holatiga qaytadimi yo’qmi?
Holatining o’zgarishi qanday bo’layotganligiga qarab jism o’zining oldingi muvozanat
holatda turgan qaytishi ham qaytmasligi ham mumkin (61a-rasm). A jism silliq sirtli chuqurlikda
muvozanat holatda turgan bo’lsin. Uning pastki nuqtasida bir-biriga teng va qarama-qarshi
yo’nalgan og’irlik kuchi mg ga reaksiya kuchi R ta’sir qiladi.
61-rasm
Agar muvozanat holatidan bir oz chetga chiqarilsa, mg va R1 reaksiya kuchi bir-biri bilan
burchak ostida ta’sir etib, ularning natijaviysi F nolga teng bo’lmasdan jismni muvozanat holati
tomon yo’nalib uni muvozanat holatiga qaytaradi.
Bu kuch jismni muvozanat holatidan uzoqlashtirmaydi. Bunday muvozanatni turg’un
muvozanat deb ataladi. Bu turg’un muvozanatda jismning potensial energiyasi eng kichik
bo’ladi. Shuning uchun muvozanat holatdan chiqarishda energiyaning saqlanish qonuniga asosan
tashqi kuch ko’p ish bajaradi.
B jism silliq do’nglikda muvozanat holatda turgan bo’lsin. yana ilgarigidek mg va R bir-
birini muvozanatlaydi. Lekin u muvozanat holatdan chiqarilsa, unga ta’sir etuvchi mg va R
kuchlarning natijaviysi F kuch uni muvozanat holatidan uzoqlashtiradi (61b-rasm). Bunday
muvozanatni turg’un (barqaror) bo’lmagan muvozanat deb ataladi.
Turg’unmas muvozanatda jismning potensial energiyasi maksimal qiymatga ega bo’ladi.
Shuning uchun uni bu holatdan chiqarishda kichik miqdorda ish bajariladi. Nihoyat, C jism silliq
gorizontal tekislikda muvozanat holatda turgan bo’lsa, uni muvozanat holatdan chiqarilgan holda
ham mg va R’ o’zaro bir-birini muvozanatlaydi va F kuch yuzaga kelmaydi (61d-rasm). Bunday
muvozanatni farqsiz muvozanat deb ataladi. Farqsiz muvozanatda kuzatilayotgan sathga nisbatan
jismning potensial energiyasi nolga tengdir. Demak, jism potensial energiyasi uning
muvozanatini muqarrarligini ko’rsatuvchi mezondir. Demak, muvozanat turlari 3 xil bo’ladi:
1. Turg’un;
2. Turg’unmas (noturg’un);
3. Befarq.
62-rasm
Muvozanat holatidan jism biroz chetlatilganda, muvozanat holatiga qaytaruvchi kuch
paydo bo’lsa, jismning muvozanat turi turg’un deb ataladi.
Muvozanat holatidan jism biroz chetlatilganda, muvozanat holatidan uzoqlashtiruvchi
kuch paydo bo’lsa, jismning muvozanat turi turg’unmas (noturg’un) deb ataladi.
Muvozanat holatidan jism biroz chetlatilganda, hech qanday qo’shimcha kuch paydo
bo’lmasa, jismning muvozanat turi befarq deb ataladi.
Jism qancha pastda bo’lsa, shuncha turg’unroq bo’ladi.
Jism asosining yuzasi tayanch yuzasi deb ataladi.
Agar jism qiyalatilganda og’irlik kuchi vektorining davomi tayanch yuzasidan o’tsa, jism
turg’un muvozanatda bo’ladi. Agar jism qiyalatilganda og’irlik kuchi vektorining davomi
tayanch yuzasidan chiqib ketsa jism ag’darilib ketadi. Demak, tayanch yuzasi qancha katta
bo’lsa, jism muvozanati shuncha turg’unroq bo’ladi.
F F
63-rasm
Tayanch iboralar: qattiq jism muvozanati, muvozanat turlari, turg’un muvozanat,

turg’unmas muvozanat, befarq muvozanat, tayanch yuzasi.
ODDIY MEXANIZMLAR
Kuchni o’zgartirishga xizmat qiladigan mexanizmlar oddiy mexanizmlar deb ataladi.

Masalan, blok, richag, …
Mexanikaning “Oltin qoidasi”: Kuchdan necha marta yutsak, masofadan shuncha marta
yutqazamiz va aksincha.
Bloklar ikki xil bo’ladi:
1. Ko’char bloklar;
2. Ko’chmas bloklar.
F1
F2
F3 P1 P2
P P=F1=F2=F364-rasm P
Ko’char blokda yukning ko’tarilish tezligi ipni tortish tezligining yarmiga teng.
P
F ko’char blok kuchdan ikki marta yutuq beradi.
2
mg
 ko’char blokning F.I.K.
2F
Ko’chmas blok kuchdan yutuq bermaydi, u faqat kuchning yo’nalishini o’zgartiradi.
Ko’chmas blokda yukning ko’tarilish tezligi ipning tortish tezligiga teng bo’ladi.
2  m1  m2
FT   g ko’chmas blokdagi taranglik kuchi
m1  m2
m1  m2
a  g ko’chmas blokdagi tezlanish
m1  m2
mg
  100% ko’chmas blokning F.I.K.
F
Qo’zg’almas o’q atrofida aylana oladigan jism richag deb ataladi. Richag qonunini
Arximed kashf etgan.
F1l1  F2l2
richag formulalari
F1S1  F2 S 2
Kuch momenti – kuchning shu kuch yelkasiga ko’paytmasiga teng.
M  F  l kuch momenti
M – kuch momenti [M]=N·s
l – yelka [l]=m
TURMUSHDA VA TEXNIKADA RICHAGLARNING QO’LLANILISHI
Richagning muvozanat sharti: Soat strelkasi bo’yicha yo’nalgan kuch momentlarining

yig’indisi, soat strelkasiga qarama-qarshi yo’nalgan kuch momentlarining yig’indisiga teng
bo’lsa, richag muvozanatda bo’ladi.
Masalan: M1+M2+M4+M7=M3+M5+M6
F3 F4 F7
F1 F2 F5 F6
65-rasm
Tayanch iboralar: oddiy mexanizmlar, mexanikaning oltin qoidasi, ko’char blok,

ko’chmas blok, ko’char va ko’chmas blokning foydali ish koeffitsiyenti, ko’chmas blokda
taranglik kuchi, ko’chmas blokda tezlanish, richag, richag formulalari, richagning muvozanat
sharti.
GIROSKOP VA UNING QO’LLANILISHI
Erkin o’q atrofida katta burchak tezlik bilan aylanaytogan bir jinsli qattiq jism giroskop
deb ataladi. Impuls momentining saqlanish qonuniga asosan giroskop fazoda o’z aylanish o’qini
yo’nalishini saqlashga harakat qiladi. Agar giroskop massasi va aylanish burchak tezligi qancha
katta bo’lsa u o’z o’qi yo’nalishini shuncha barqaror o’zgarmas saqlaydi.
66-rasm
Giroskop AA o’q atrofida aylanaytgan bo’lsin (66-rasm). Bu o’q o’rnatilgan
podshipniklar B halqaga mahkamlanagn bo’lib, bu halqa o’z navbatida CC o’q atrofida aylana
oladi. CC o’q podshipniklari D yarim halqaga mahkamlangan bo’lib, bu yarim halqa E o’q
atrofida aylana oladi. E o’q qo’zg’almas podshipnikda tayanib turadi. Podshipnik esa T
trubkaning pastki qismiga joylashgan.
Agar T trubkani qo’lga olib har tomonga bursak (giroskop aylanayotgan bo’lsa ham) AA
o’q fazoda o’z yo’nalishini saqlaydi lekin B halqaga ozgina tegilsa, giroskop CC yoki E o’q
atrofida aylana boshlaydi.
Agar giroskop AA o’q atrofida katta burchak tezlik bilan aylanayotgan bo’lsa B halqaga
qisqa vaqtda yetarlicha katta ta’sir ko’rsatilsa ham o’qning fazodagi yo’nalishi o’zgarmaydi.
Bunga sabab giroskopning impuls momenti I  juda kattadir. B yoki D halqaga qisqa vaqtda
bo’ladigan impuls momentining ta’siri kuch momenti impulsi Mdt ni juda kichik miqdorda
o’zgartiradi. Shuning uchun to’la impuls momenti kattaligi va yo’nalishi deyarli o’zgarmaydi.
Natijada giroskop aylanayotgan AA o’q fazoda o’z yo’nalishini saqlaydi.
Agar ta’sir qisqa vaqtli bo’lmasa giroskop holati qanday o’zgarishini ko’raylik (67a-
rasm). Giroskopning x o’qi vertikal y va gorizontal Z o’qi atrofida aylanishi mumkin. Uchta o’q
gidroskop tayanchida kesishadi.
67-rasm
Oldin giroskop m massasi jism bilan muvozanatga keltirgan bo’lsin. agar giroskop
aylanma harakatga keltirilsa uning o’qi fazoda o’z yo’nalishini o’zgartirmaydi, chunki impuls
momenti Lx=Ixx o’zgarmasdir.
Muvozanatni buzamiz buning uchun m massali jismni siljitish yoki yoniga qo’shimcha
yuk osish kerak. Hosil bo’lgan Mz moment giroskopni Z o’qi atrofida og’dirishi kerak. Lekin
tajriba ko’rsatadiki giroskop Y o’qi atrofida aylanma harakatga keladi. Buning sababi nima?
Burovchi moment ta’sirida giroskop qo’shimcha impuls momenti oladi:
Lz=Mzt
Bu qo’shimcha impuls momenti boshlang’ich impuls momenti boshlang’ich impuls
momenti Lx bilan vektorial qo’shiladi. Yig’indi moment Lx momentga nisbatan  burchakka
buriladi (67b-rasm). Bu burilish vertikal o’qqa nisbatan bo’ladi:
= yt
y – shu burilishning burchak tezligidir. Natijada, butun giroskop u bilan birga Lx va Ly
ham buriladi. Burilishning yo’nalishi x va Mz yo’nalishiga bog’liq.
67b-rasmda ifodalangan vektor diagrammadan:
L z M z t
  tg       y t
Lx I x x
Bundan,
Mz
 y
I x x
Real giroskoplarda ishqalanish bo’lganida burchak tezligi asta kamayib uning o’qi
vertikal yaqinlashadi. Bu vertikal yo’nalish Mz yo’nalishi bilan mos tushadi.
Giroskopning o’z o’qi yo’nalishini fazoda saqlash xususiyatidan texnikada ken
qo’llaniladi. Masalan, snaryad va raketalarning harakat yo’nalishini o’zgarmas saqlash uchun
ular aylanma harakatga keltiriladi. Snaryad o’q stvol ichida aylnama harakatga keltiriladi.
Raketalar harakatini boshqarishda ham raketalar korpusi ichiga giroskoplar joylashtiriladi.
Giroskopning texnikada qo’llanilishidan biri bu giroskop gidrokompasdir. Agar giroskop
o’qi bilan biron-bir meridian yo’nalishida qo’yib uni elektr dvigatellar yordamida harakatga
keltirilsa o’q meridian yo’nalishida o’z holatini saqlaydi. Girokompaslarda aylanish tezligi juda
katta bo’lib, 500 ayl/s ga yetadi.
Har qanday sistemaning fazodagi holatini va yo’nalishini saqlash uchun sistema va
giroskop bir-biriga qattiq mahkamlanadi.
Tashqi ta’sir sistemaga (masalan, kemaga) ta’sir qilib, uning holatini o’zgartirsa sistema
bilan bog’liq bo’lgan giroskop o’qi ham o’z holatini yo’nalishini o’zgartirishi kerak. Lekin
giroskop o’qi o’z holatini saqlashga intiladi. Natijada giroskop bilan bog’langan sistema ham
barqaror holatiga tomon intiladi.
Tayanch iboralar: giroskop, gidrokompas.

VII-BO’LIM. SUYUQLIK VA GAZSIMON MODDALAR MEXANIKASI
SUYUQ VA GAZSIMON MODDALARNING TUZILISHI. PASKAL QONUNI
Moddalar uch agregat holatda (gaz, suyuq, qattiq) bo’lib, ularning fizik xususiyatlari
holat parametrlari o’zgarishi bilan bir-biridan farq qilishi yoki o’xshash bo’lishi mumkin.
Masalan, normal sharoitda gaz molekulalari orasidagi masofa ularning o’lchamligiga
nisbatan juda katta bo’lib, zichligi kichik va siqiluvchan bo’ladi, ya’ni gaz molekulalari
orasidagi o’zaro tortishish kuchi kichik bo’lganligidan u o’zi solingan idish hajmini to’la
egallaydi va idish shaklini oladi.
Suyuqlik molekulalari esa bir-biriga juda yaqin joylashgan bo’lib, ular orasidagi o’zaro
ta’sir kuchi gaz molekulalari orasidagi o’zaro kuchidan bir necha yuz marta katta bo’lib, zichligi
gazlar zichligdan yuz martalab katta, juda kam siqiluvchandir. Bu xususiyati jihatidan
suyuqliklar qattiq jismga yaqin turadi. Kritik haroratga yaqin haroratda suyuq holat va to’yingan
bug’ xususiyatlari (zichligi, siqilishi) bir-biriga juda yaqin bo’lib, suyuqlik gazga o’xhshasa,
erish haroratida suyuqlik o’zining ko’pchilik xususyiyati bilan qattiq jismga o’xshaydi.
Suyuqlik, gaz kabi, o’zi qo’yilgan idish shaklini olsa-da, lekin qattiq jism kabi ma’lum hajmni
egallaydi.
Gazlarda molekulalar betartib harakatda bo’lsa, qattiq jismlarda molekulalar o’z
muvozanat holati atrofida faqat tebranma harakat qiladi, ya’ni qattiq jism molekulalarini
joylashishida aniq tartib mavjuddir.
Suyuqlik molekulalari qattiq jism molekulalari kabi zich joylashgan bo’lsa-da, uning o’z
hajmini o’zgartirishi suyuqlik molekulalarini (gaz molekulalaridek bo’lmasa-da) ozmi-ko’pmi
bir-biriga nisbatan erkin harakat qilishini ko’rsatadi. Shunday qilib, gaz holati (molekulalar
erkin harakati) bilan qattiq holat (molekulalar muvozanat holati atrofida tebranadi)
oralig’idagi modda holati suyuq holatdir.
Yuqorida aytilgan fikrlarning to’g’riligini suyuqliklarning rentgen strukturasini tahlil
qilish bilan ham tasdiqlash mumkin.
62-rasmda kristall va suyuqliklarda atomlarning taqsimlanish ehtimolligi (P) keltirilgan.
Biron-bir atomni sanoq boshida deb olib shundan ma’lum yo’nalishda R1 masofada
boshqa atom borligini bilmoqchi bo’lsak, issiqlik harakati hisobga olinmaganda, R1 masofadan
kam masofada atomni uchratish ehtimoli nolga teng bo’ladi. R1 masofada bu ehtimollik birga
teng bo’ladi. Shuningdek, tanlangan yo’nalishda keyingi atom oldingi atomdan faqat R1
masofada turadi. R1 dan katta va 2R1 dan kichik masofada atomni bo’lish ehtimoli nolga teng
bo’lib 2R1 masofada birga teng bo’ladi. Shunday qilib, tanlangan atomdan ma’lum bir
yo’nalishda R1 masofaga karrali oraliqda atomni uchratish ehtimoli birga teng.
68-rasm
Agar atomlarning issiqlik harakati hisobga olinsa, ularning R1 masofadan ozgina farqli
masofalarda ushratish ehtimoli noldan farqli bo’ladi. Atom qo’shni atomga bir yaqinlashsa
(masofa R1 dan kichik), undan bir uzoqlashadi (R1 dan bir oz katta).
Sanoq boshida turgan atomdan boshqa atomlarni qanday masofada bo’lishi va ular
orasidagi masofani o’zgarish ehtomoli 68-rasmda ko’rsatilgan grafikda berilgan. Grafikda
ko’rinadiki (yuqoridagi egrilik), har bir nR1 oraliqda atomni bo’lish ehtimolligi kengligi
(egrilikning qo’ng’iroqsimon qismining kengligi) bir xildir. Ana shu kenglikning o’zgarmas
qolishi kristall bo’yicha tartibni saqlanishini, demak, kristallda ham yaqin, ham uzoq tartib
borligini ko’rsatadi.
Suyuqliklarda esa egrilikning ko’rinishi boshqachadir (pastki egrilik).
Suyuqliklarda ham atom ma’lum masofada uchrash ehtimolligi (P) sifat jihatdan
kristalldagi kabidir. Lekin egrilikdagi birinchi qo’ng’iroqsimon qismdagina maksimum yaqqol
ko’rinib, 2R1, 3R1 va hokazo oraliqlarda maksimum kamayib boradi va oxiri deyarli yo’qoladi.
Demak, tanlab olingan suyuqlik atomidan faqat R1 masofada boshqa atomni bo’lish ehtimolligi
eng katta bo’lib (kristallardagi kabi), masofa ortgan sari ehtimollik kamayib, istalgan masofada
atomni bo’lish ehtimolligi bir-biriga tenglashib qoladi (gazlardagi kabi). Bu esa suyuqliklarda
yaqin tartib mavjud bo’lib, uzoq tartib yo’qligini ko’rsatadi.
Shuni aytish kerakki, ehtimollikni ko’rsatuvchi egrilikdagi maksimumning o’ng qismi
nolgacha tushmaydi. Bu shuni ko’rsatadiki, suyuqliklarda tanlangan zarraga yaqin zarra aniq bir
zarra bo’lmay o’zgarib turadi. Shuning uchun tanlangan molekulaga yaqin molekulalar soni
to’g’risida gap yuritilsa, faqat o’rtacha son to’g’risida fikr yuritish mumkin.
Yuqorida suyuqliklarning xususyati holat parametriga qarab qattiq jism xususiyatiga yoki
gaz xususiyatiga yaqin bo’lishi to’g’risida fikr yuritgan edik. Suyuqlikning xususiyatini bunday
ikkilangan bo’lishiga sabab, suyuqlik molekulalari harakatining o’ziga xosligidir.
Qattiq jism molekulalari muvozanat holati atrofida tebranma harakat qiladi, gaz
molekulalari harakati esa to’la betartib bo’ladi.
Suyuqlik molekulalari qattiq jism molekulalari kabi qandaydir muvozanat holati atrofida
tebranadi. Lekin bu tebranish o’rni miqdor bo’lmay ma’lum τ vaqtdan keyin boshqa o’ringa
siljiydi (10-8 sm) va bu o’rinda tebrana boshlaydi.
Molekula o’zining bir vaqtinchalik muvozanat holatidan ikkinchi holatiga o’tganda,
uning boshqa molekulalar bilan aloqasi uziladi. Aloqa uzilishi uchun W energiya sarflanadi.
Molekula yangi o’ringa sakrab o’tgandan keyin bu o’rin atrofidagi molekulalar bilan aloqada
bo’ladi. Bunda W energiya ajralib chiqadi.
Shunday qilib, molekula “eski” orindan “yangi” o’ringa o’tganda uning potensial
energiyasi W ga ortadi. Bu energiyani aktivatsiya energiyasi deyiladi va boshqa molekulalar
energiyasi hisobiga bo’ladi.
Agar suyuqlik molekulasini ma’lum o’rinda vaqtincha tebranish davrini τ0 desak, shu
o’rinda-tebranish (o’troqlik) vaqti
W
   0u kT (1)
bo’ladi.
τ – molekulaning “o’troq” holati mavjud bo’lishining o’rtacha vaqti relaksatsiya vaqti
deb yuritiladi va formuladan ko’rinadiki, harorat ortishi bilan u kamayib, aksincha kamayishi
bilan ortadi.
Agar suyuqlik harorati kritik haroratga yaqin bo’lsa, suyuqlik molekulasining muvozanat
holati atrofida tebranish chastotasi 1012-1013 Gs bo’lib, o’z o’rnida taxminan 106 marta tebranib
boshqa o’ringa sakraydi. Bu sakrashlar har sekundda 105-106 marta bo’ladi. Harorat pasayishi
bilan bu sakrashlar soni kamayib, suyuqlik yopishqoq bo’lib qoladi. Tajribalar ko’rsataadiki,
suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffitsiyenti gazlarnikiga nisbatan kichik bo’lib, xarakterli
tomoni shundaki, bosim ortishi bilan hamma suyuyqliklar uchun bu koeffitsiyent deyarli bir xil
bo’ladi.
Umuman olganda harorat ortishi bilan suyuqliklarning issiqlik sig’imi oz bo’lsa-da
ortadi, lekin Cp va Cv o’rtasida farq juda kichik bo’ladi.
Suyuqliklarning yopishqoqligi gazlarnikiga nisbatan juda katta bo’lib, harorat ortishi
bilan kamayadi. Har xil suyuyqliklar uchun yopishqoqlik koeffitsiyenti bir-biridan katta farq
qiladi. Masalan, uy haroratida suv yopishqoqligi glitserin yopishqoqligidan 250 marta kamdir.
Suyuqliklarning muhim xususiyatidan biri o’zi solingan idish devori bilan
chegaralanmagan erkin sirtiga ega bo’lish xususiyatidir.
Agar suyuqlik tomchisiga og’irlik kuchi ta’sir qilmasa, tomchi shar shaklini oladi, ya’ni
uning sirti eng kichik bo’lishga intiladi. Bunga sabab suyuqlik sirtidagi molekulalarni alohida
energetik holatda bo’lishidir.
Mexanikaning gaz va suyuqliklarning muvozanatini o’rganadigan bo’limi
gidroaerostatika, ularning tashqi ta’sir natijasida harakati va muvozanati holatini o’rganadigan
qismi gidroaerodinamika deyiladi.
Bosim kuchi dF elementar dS yuzachaga ta’sir qilayotgan bo’lsin, hosil bo’layotgan
bosim P bilan ular orasidagi munosabat quyidagiga teng:
dF=PdS
Bosim – bu fizik kattalik bo’lib, sirtga tik (perpendikulyar) ta’sir etuvchi kuchning shu
kuch ta’sir etayotgan sirt yuzasiga nisbatiga teng.
Boshqacha aytganda bosim deb, sirtning birlik yuzasiga tik ravishda ta’sir etuvchi
kuchga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik kattalikka aytiladi.
F
P
S
P – bosim va uning asosiy birligi Paskal (Pa), ya’ni [P]=Pa
F – kuch [F]=N
S – yuza [S]=m2
N N
k 2  k  104 Pa 1 2  1Pa
sm m
Bosimning yana quyidagi hosilaviy birliklari mavjud:
1 mm.Hg.ustuni = 133,28 Pa
1 kPa = 103 Pa
1 MPa = 106 Pa
1 atmosfera = 105 Pa
1 mm.H2O ustuni = 9,8 Pa
Paskal qonuni: Suyuqlik yoki gazga ta’sir etayotgan tashqi bosim, suyuqlik yoki gazning
har bir nuqtasiga o’zgarishsiz uzatiladi (69-rasm).
69-rasm
P    g  h suyuqlik ustunining bosimi
P     g  a   h vertikal harakatlanganda suyuqlik ustunining bosimi, yuqoriga (+),
pastga (-)
h – ko’rilayotgan nuqta ustidagi suyuqlik sathining balandligi [h]=m
kg
ρ – suyuqlik zichligi [ρ]= 3
m
m
a – suyuqlik solingan idishning vertikal harakatdagi tezlanishi[a]= 2
s
Paskal qonuniga asosan, suyuqlik ustunining balandligi H ga qarab idish devor
elementiga berilayotgan bosim ham o’zgaradi. Haqiqatan ham, silindrsimon idish olib uning
tubidan har xil balandlikda bir xil kesimli teshik ochsak, pastki teshiklardan oqib chiqayotgan
suyuqlik, yuqoridagi teshikdan oqib chiqayotgan suyuqlikka nisbatan uzoqroq masofaga otiladi.
Demak, idish tubida bosim katta bo’ladi va buni biz quyidagi 69a-rasmdan ham ko’rishimiz
mumkin:
P3<P2<P1 R
3
2
h
1
69a-rasm
Masalan, dunyo okeanining eng chuqur Marianna cho’kmasi (chuqurligi 11022 metr)
tubidagi bosim 11107 Pa ga teng.
Erkin tushayotgan idishdan suv oqib tushmaydi.
Tublari tutashtirilgan idishlar sistemasiga tutash idishlar deb ataladi.
Tutash idishlarda har doim bosimlar bir xil bo’ladi.
Tutash idishlarda zichligi katta suyuqlikning balandligi kichik bo’ladi va aksincha,
zichligi kichik suyuqlikning balandligi katta bo’ladi.
S1 S2
Δh1 Δh2
F1 F2
h
70-rasm
Har qanday shakldagi tutash idishlarda tinch holatda bo’lgan bir jinsli suyuqlikning erkin
sirti bir xil balandlikda bo’ladi.
P1  P2
1gh1   2 gh2
1h1   2h2 tutash idish formulalari
1 h2

 2 h1
Presslash uchun ishlatiladigan qurilma gidravlik press deb ataladi.
F1 F2

S1 S2
F1 S1
 gidravlik press formulalari
F2 S2
F1  S 2  F2  S1
F1  h1  F2  h2
F1 – birinchi porshenga ta’sir etuvchi kuch
F2 – ikkinchi porshenga ta’sir etuvchi kuch
S1 – birinchi porshenning yuzi
S2 – ikkinchi porshenning yuzi
Δh1 – birinchi porshen bosib o’tgan yo’li
Δh2 – ikkinchi porshen bosib o’tgan yo’li
Suyuqlik va gazlar bosimini o’lchaydigan asbob – manometr deb ataladi.
Yerni o’rab turgan havo qatlami atmosfera deb ataladi. Atmosfera bosimining kattaligini
suyuqlik ustunining bosimini o’lchagandek osongina o’lchab bo’lmaydi, chunki atmosferaning
aniq bir chegarasi yo’q va ikkinchidan havoning zichligi balandlik bo’ylab bir xil emas.
Shunga qaramasdan, atmosfera bosimini XVII asrda birinchi bo’lib, italiyalik olim
Torrichelli tajriba yo’li bilan aniqlashga muvaffaq bo’ldi.
Torrichelli quyidagi tajribani o’tkazgan. U bir uchi kavsharlangan bir metrlar chamasi
nay olib, unga simob to’ldirib oladi. Simob oqib ketmasligi uchun nayning ikkinchi uchini
barmoq bilan yopiqitib, uni to’nkarilgan holda simobli kosaga botiradi. Va simob ichida nayning
uchini ochib yuboradi. Bunda naydagi simobning bir qismi kosaga oqib tushadi va nayda
balandligi 760 mm. ga teng simob ustuni qoladi.
O’tkazilgan tajriba quyidagicha tushuntiriladi: Kosadagi simob sirtiga ko’rsatilayotgan
atmosfera bosimi nay ichida qolgan simob ustunining bosimi bilan muvozanatlashganda, naydan
simobning oqib chiqishi tugaydi.
71a-rasm 71b-rasm
71v-rasm 71g-rasm
Demak, atmosfera bosimi Torrichelli nayidagi simob ustunining bosimi bilan o’lchanadi.
Atmosfera bosimi o’lchaydigan asbob – barometr deb ataladi. U grekcha so’zdan olingan
bo’lib, “baro” – bosim, “metreo” – o’lchash, ya’ni bosimni o’lchash demakdir. Dastlabki bosim
o’lchaydigan asbob simobli barometr (71a-rasm) bo’lib, u simob solingan shisha naycha, simobli
kosacha va millimetrli o’lchav shkalasidan iborat bo’lgan.
Kundalik turmushda, texnikada, ishlab chiqarishda simobli barometrlardan
foydalanilmaydi. Chunki, simob va simob bug’i inson salomatligi uchun xavflidir. Shu sababli
aneroid barometrlar yasalgan. “Aneroid” grekcha so’zdan olingan bo’lib, “suyuqliksiz” degan
ma’noni beradi.
Atmosfera bosimini o’lchash uchun ishlatiladigan suyuqliksiz metall barometrlarga
aneroid barometrlar deb ataladi. Aneroid barometr mustahkam metall qutichadan iborat bosim
o’lchagich bo’lib, usti buraladigan metall qopqoq bilan mustahkam yopilgan va qutichadan havo
so’rib olingan. Atmosfera bosimi o’zgarishi bilan ko’proq gohida ozroq egiladi. Qopqoq shu yo’l
bilan ko’rsatkichga ulanadi. Ko’rsatkich tagiga shkala o’rnatilgan bo’lib, u simobli barometrning
ko’rsatish strelkasiga moslab bo’lib chiqilgan. Bosim o’zgarganda bu ko’rsatkich o’ng va chap
tomonga siljiydi. Ko’rsatkich ostki qismi simobli barometr yordamida millimetr simob ustuni
yoki gektopaskallarda, ba’zan esa paskallarda darajalangan shkala bo’ladi (71b-rasm).
71v-rasmda Torrichelli trubkasi tasvirlangan. Bir xil balandliklarda Toorrichelli trubkasi
turli burchaklarda bo’lsa ham, undagi simobning sathi bir xil bo’ladi. Torrichelli trubkasi
barometr sifatida ishlatiladi.
71d-rasm. Yuqori bosimlarni olchashga mo’ljallangan manometr.

Kosmik kemada bosimni o’lchaydigan asbob – aneroid barometr deb ataladi.
Aneroid barometrning afzalligi shundan iboratki, undan vaznsizlik holatida ham
foydalanish mumkin.
Shuning uchun, sun’iy yo’ldosh kabinasidagi havo bosimini aneroid barometr yordamida
o’lchash mumkin.
Normal atmosfera bosimi 1 atm.=760 mm. sim. ust.=101320 Pa=101300 Pa=105 Pa ga
teng.
Har 12 m ko’tarilganda atmosfera bosimi 1 mm. sim. ust. ga yoki 136 Pa ga kamayadi va
aksincha.
Balandlik ortishi bilan havoning zichligi va bosimi kamayadi, yuqorida havo
molekulalarining konsentratsiyasi kam. Atmosferaning turli balandliklaridagi bosimni
barometrik formula yordamida aniqlaymiz.
Tayanch iboralar: Paskal qonuni, bosim, bosim birligi, millimetr simob ustuni,
atmosfera, millimetr suv ustuni, tutash idishlar, gidravlik press formulalari, Torrichelli tajribasi,
suyuqlik va gazlarda bosimning uzluksiz uzatilishi, normal bosim, barometr, aneroid-barometr,
Torrichelli trubkasi, Torrichelli trubkasi va barometr, yuqori bosim, manometr.
BAROMETRIK FORMULA
Uncha katta bo`lmagan hajmlarda (bir necha m3 da) gazlarning zichligi va birlik
hajmidagi molekulalar soni (konsentratsiya) qaralayotgan fazoda deyarli bir xil bo`ladi. Katta
hajmlarda molekulalarning teng taqsimlanishi ogìrlik kuchi ta`sirida buziladi, bunda zichlik ham
o`zgaradi.
Ideal gaz tenglamalarini molekulyar-kinetik nazariyaning asosiy tenglamalarini
qaraganimizda gazga tashqi ta’sir bo’lmagan holdagina gaz molekulalari gaz solingan idishning
hamma tomonida bir xil taqsimlanadi kuzatilayotgan holatda gaz quyuqligi o’zgarmaydi deb
qarashimiz mumkin. Aks holda esa bu ish mumkin emas, Yer sharini havo qatlami o’ragan. Uni
Yer tortishi natijasida agar molekulalarning o’zaro itarishishi kuchi bo’lmaganda, Yer sirtida
atmosfera qatlami hosil bo’lmas edi. Demak, bu ikkala ta’sirdan ko’rinadiki, Yer sirtidan
uzoqlashishiga qarab gaz molekulalari quyuqligiga qarab o’zgarib boradi. Yerning tortishish
kuchini o’zgarmas deb gaz molekulasi quyuqligining balandlikka qarab qanday o’zgarishini
qarab chiqaylik:
Yer sirtidan balandlik oshishi bilan atmosfera bosimini o`zgarish qonunini qaraymiz. Yer
sirtida atmosfera bosimi P0 va h balandlikda P bo`lsin. Balandlik dh ga oshganda bosimning
o`zgarishi –dp=ρgdh bo`ladi, bu yerda ρ – berilgan h balandlikdagi havo zichligi, ya’ni bosim
quyidagi grafik ko’rinishida kamayadi:
Har 12 m balandlikka ko’tarilganda bosim 1 mm.sim.ust ga kamayadi
ρ=mn bo`lib, n – birlik hajmdagi molekulalar soni, m – molekula massasi. Molekulalar

soni bosim bilan P=nkT tartibda bog`langan, u holda
mP
 (1)
kT
va
mg
dP   dh (2)
kT
T=Const deb olib, (katta balandliklarda o`rinli emas) (2) ifodani integrallaymiz:
p
dP mg h
   kT 0 dh
p0 P
(3)
Bundan barometrik formulani olamiz:

 mgh 
P  P0  exp   (4)
 kT 

m ni orqali belgilasak, bu yerda gaz molekulyar ogìrligi, N – Avogadro soni,
N
quyidagini olamiz:
 mgh 
P  P0  exp   (5)
 RT 
Gaz bosimining birlik hajmdagi molekulalar soniga mutanosib ekanligini e`tiborga olib,
(5) ni quyidagi ko`rinishda yozamiz:
 mgh   mNgh 
n  n0  exp    n0 exp   (6)
 kT   RT 
Ikkita parallel tekislik orasida ogìrlik kuchi ta`siri ostida bo`lgan dh qalinlikdagi gaz
qatlamini qaraymiz. Ogìrlik kuchining yo`nalishi bu tekisliklarga perpendikulyar. Quyi
tekislikning Yerdan balandligi h Yer sirtidan yuqoriga qarab harakatlanayotgan molekulani
qaraylik; vertikal yuqoriga yo`nalgan molekula boshlangìch tezligi Uzo. Balandlik bo`yicha
molekula tezligining o`zgarishini energiyaning saqlanish qonunidan topamiz:
2 2
mU zo mU z
  mgh (7)
2 2
Molekulaning o`zaro to`qnashihslari natijasida h balandlikni zabt etolmagani uchun

bizning mulohazalarimiz to`g`ri: molekula to`qnashish vaqtida tezligini boshqa molekulaga
beradi. Molekula zabt etgan balandlik
2
U zo
h
2g
h balandlikdan yuqori balandliklarda faqatgina boshlangìch tezligi quyidagi tezlikdan
katta bo`lgan molekulalar bo`lishi mumkin.
U zo  dU zo  2 g h  dh 
Balandlikning nolinchi qatlamidagi birlik hajmdagi molekulalar tezligi Uzo dan
U zo  dU zo gachada nf(Uzo)d Uzo ga teng, har sekundda bir sirtni tashlab ketuvchi molekular soni
v=n0f(Uzo)UzodUzo (7) ga tenglikka asosan Uz=0, UzodUzo=gdh bo`lsa, u holda
v=n0f(Uzo)gdh (8)
Bu dh qatlamga har sekundda kelayotgan va undan chiqib ketayotgan molekulalar
orasidagi farqdir.
Farqni (6) tenglik differensiallab, keyin tezlikning ωz o`rtacha qiymatiga ko`paytirib ham
topish mumkin.
mNg  mNgh 
0  dn  n0  exp   z dh (9)
RT  RT 
2
U zo
(8) va (9) tenglikni bir-biriga qo`yib, gh  ekanligini e`tiborga olib quyidagini
2
olamiz
mN  mNgh  mN z  mNgh 
f (U zo )   exp   z   exp   (10)
RT  RT  RT  2 RT 
Demak, tezliklar bo`yicha molekulalarning taqsimlanishi ogìrlik kuchiga bog`liq emas.
Bolsman doimiysini kiritib va ogìrlik maydoni potensiali φ=gh ekanligini e`tiborga olib,
(10) ni quyidagicha yozamiz:
2  2 
f (U zo )  2z  exp  2  (11)
U  U 
yoki
2  U 2
f (U zo )  2z  exp  zo2  (12)
U  U 
h balandlikda birlik hajmdagi sonini (6) ifodaga φ=gh ogìrlik kuchi potensialini qo`yib
topsak,
 m 
n  n0  exp   (13)
 kT 
mφ ifoda ogìrlik kuchi maydonida molekulaning potensial energiyasini beradi.
Tezliklari Uz, Uz+dUz intervalda h balandlikda birlik hajmdagi molekulalar soni
N  U z2 
dNUz  exp  2 dU z  N f (U z )dU z
 U  U 
Bu yerda
1  U z2 
f (U z )   exp  2 
 U  U 
ga asosan
 m  1  mU z 2  n0  m 2 
dnUz  n0  exp    exp 


  exp    
 2  U z  dU z
 kT    U  2kT   U  2kT 
(14)
Bu yerdan h balandlikdan molekularning potensial energiyasi
E=mgh
(13) ifodaga ogìrlik kuchi maydoni potensialini kiritib, uni
 m   E 
n  n0  exp    n0  exp   (15)
 kT   kT 
ko`rinishida yozishimiz mumkin.

Bolsmanning bu qonunini ogìrlik kuchi maydonida molekulalarning taqsimlanishini
yoki ogìrlik kuchi potensial maydonida issiqlik haakatida ishtirok etayotgan zarralar
taqsimlanishini ifodalaydi. Bu qonunni istalgan potensial maydonda bo`lgan barcha gazsimon
molekulalarga o`xshash zarralar uchun qo`llash mumkin.
Agar Maksvellning taqsimlanish qonuni formulasi
2
4  U zo 2   U z 2  dU
dn  
 n0    
 U   exp  U 2   U
   
ga (15) dagi n ning qiymatini qo`yib tashqi kuchlar maydonida φ potensialga ega bo`lgan
va U dan U+dU tezliklar intervaliga ega bo`lgan ideal gaz molekulasi qismi uchun Maksvell-
Bolsman taqsimlanish formulasini olish mumkin:
4  U zo 2   U z 0 2  2  dU
dn   n0  2   exp 
  2

 U (16)
  U   U 
72-rasm
(15) tenglikdan φ=0 hol uchun n=n0 bo`ladi. Ammo atmosfera tarkibida turli gazlar
bo’lganligi uchun gaz molekulalarining massalari bir-biridan farqli qilganligi uchun bu
gazlarning zichligi massalariga teskari mutanosib ravishda o’zgardi. 72-rasmdagi grafikdan
ko’rinadiki:
1. Kislorodning zichligi Yer sirtidan 5 km, vodorodniki esa 80 km, geliyniki esa 40 km
balandlikda ikki marta kamayar ekan.
2. Boshqa yengil gazlarga nisbatan kislorodning zichligi balandlikka qarab juda tez
kamayar ekan. Chunki uning massasi kattadir.
Masalan, dunyoning eng baland cho’qqisi hisoblangan Jamolungma (balandligi 8848
metr) cho’qqisida bosim 31500 Pa ga teng.
Tayanch iboralar: atmosfera bosimi, turli balandliklarda bosimning o’zgarishi, zichlik,
molekulalar konsentratsiyasi, Bolsman doimiysi, Avogadro soni, Maksvellning taqsimlanish
qonuni formulasi, Maksvell-Bolsmanning taqsimlanish formulasi, barometrik formula,
Jamolungma cho’qqisi.
ARXIMED QONUNI VA ARXIMED KUCHI
Arximed qonuni: Suyuqlik yoki gazga to’la botirilgan har qanday jism o’z hajmiga teng
hajmli suyuqlik yoki gazni siqib chiqaradi va siqib chiqarilgan suyuqlik yoki gazning og’irligiga
teng kuch bilan yuqoriga tik itaradi.
FA   s  g  V j Arximed kuchi
FO   j  g  V j Og’irlik kuchi
FA – Arximed kuchi [FA]=N
FO – Og’irlik kuchi [FO]=N
kg
ρs – suyuqlik zichligi [ρs]= 3
m
kg
ρj – jismning zichligi [ρj]= 3
m
Vj – jismning hajmi [Vj]=m3
Suv ostida havo pufakchasi ko’tarilganda FA ortadi, chunki pufakchaning hajmi ortadi.
Chelak suvga to’la cho’kib turganda, uni ushlab turish osonroq.
Arximed kuchi har doim pastdan yuqoriga yo’nalgan bo’ladi.
Demak, suyuqlikka botirilgan jismga albatta, Arximed kuchi ta’sir etadi. Buni biz
quyidagi 73a, 73b rasmda ham ko’rishimiz mumkin:
73a rasm
73b rasm
73a, 73b rasmdan ko’rinib turibdiki, suyuqlikka botirilgan jismning massasi suyuqlik
tomonidan ta’sir etayotgan Arximed kuchi hisobiga kamaygan.
Vaznsizlik holatida itarib chiqaruvchi kuch nolga teng bo’ladi.
FA>FO yoki ρs>ρj bo’lsa, jism suv ustida suzadi. ms=mj bo’lsa, bunda suvning ustida
suzib yurgan jism o’zining massasicha suvni siqib chiqaradi.
Yuqorida ko’rsatilgan FA – jism suyuqlikka to’la botirilgandagi Arximed kuchi.
Suyuqlik sirtida suzib yurgan jismga ta’sir qiluvchi itarib chiqaruvchi kuch (ya’ni,
Arximed kuchi) jismning vazniga teng.
FA=FO yoki ρs=ρj bo’lsa, jism suv ichida suzadi.ms=mj, Vs=Vj bo’lsa, bunda jism suvning
ichida suzsa, o’zining massasicha va hajmicha suvni siqib chiqaradi.
FA<FO yoki ρs<ρj bo’lsa, jism suvga cho’kadi. Vs=Vj bo’lsa, bunda jism o’zining
hajmicha suvni siqib chiqaradi.
Simobli shisha idish simobda cho’kmaydi, suvli shisha idish suvda cho’kadi.
hus Vus m s   j
  us  jismning suyuqlik ustidagi balandligi
hum Vum mum s
hb V m j
 b  b  jismning suyuqlik ostidagi balandligi
hum Vum mum  s
hus – suzib yurgan jismning suyuqlik ustidagi qismining balandligi
Vus – suzib yurgan jismning suyuqlik ustidagi qismining hajmi
mus – suzib yurgan jismning suyuqlik ustidagi qismining massasi
hb – suzib yurgan jismning suyuqlik ostidagi qismining balandligi
Vb – suzib yurgan jismning suyuqlik otidagi qismining hajmi
mb – suzib yurgan jismning suyuqlik ostidagi qismining massasi
hum – suzib yurgan jismning umumiy balandligi
Vum – suzib yurgan jismning umumiy hajmi
mum – suzib yurgan jismning umumiy massasi
ρs – suyuqlikning zichligi
ρj – jismning zichligi
Muz erisa (1) suvning sathi o’zgarmaydi (73v-rasm).
Agar ρj≤ρs yoki muz ichidagi jism suvda cho’kmasa, muz erisa suv sathi o’zgarmaydi.
Agar ρs<ρj yoki muz ichidagi jism suvda cho’ksa, muz erisa suv sathi pasayadi.
jism muz
muz
73v-rasm
muz
1 2 3
Muz erisa suv sathi pasayadi.
Muzning ichidagi jim havodan ham yengil bo’lsa, muz eriganida suv sathi ko’tariladi.
Arximed kuchi gazlarda ham namoyon bo’ladi. Bunga havoni misol qilib olish mumkin.
Bunda Arximed kuchi formulasidagi ρs o’rniga ρhavo yoziladi.
Havo sharlari, aerostat, drijabl deb ataluvchi uchuvchi jismlar Arximed kuchi tufayli
havoga ko’tariladi.
Bu sharlarning ichi havodan yengil bo’lgan gazlar – vodorod yoki geliy gazlari bilan
to’ldiriladi.
Shuni ajrata bilish kerakki! “Sharni ko’taruvchi kuch” – bu sharga ta’sir etuvchi
Arximed kuchi bo’lsa, “Sharning ko’taruvchi kuchi” – bu sharga ta’sir etuvchi Arximed
kuchidan shar va gazning og’irlik kuchining ayirmasidir (ya’ni, FA-FO).
Vodorod va geliy gazlari qimmat va xavfli bo’lganligi uchun hozirgi kunda isitilgan
havodan foydalaniladi.
Havo sharlarini pastki qismlari ochiq bo’lib, uning ichidagi havo maxsus yoqilg’i
yordamida qizdiriladi. Natijada, qizigan havo yengil bo’lib, shar yuqoriga ko’tariladi.
Dengiz, okean va daryolarda suzuvchi kemalar ham Arximed kuchi tufayli suzadi.
Kemaning suvga botadigan chuqurligi botish darajasi deb ataladi.
Kemaning yo’l qo’yiladigan eng ko’p botish darajasi, kema korpusidagi qizil chiziq bilan
belgilanib, bu chiziq vater chizig’i deb ataladi.
Kema vater chizig’igacha botganda, siqib chiqarilgan suvning og’irligi kemaning suv
sig’imi deb ataladi.
Tayanch iboralar: Arximed qonuni, Arximed kuchi, og’irlik kuchi, suyuqlik zichligi, jism
zichligi, jismning hajmi, jismning suyuqlik ustidagi balandligi, jismning suyuqlik ostidagi
balandligi, jismning suzishi, jismning cho’kishi, botish darajasi, vater chizig’i, suv sig’imi.
SUYUQLIK OQIMI
Suyuqliklarning harakatini o’rganish uchun Eyler usulidan foydalaniladi. Bu usulning

asosi shundaki, suyuqlikning har bir nuqtasidagi tezligi, shu nuqta koordinati va vaqtning
funksiyasi sifatida beriladi, ya’ni
 = f(r,t)
Berilgan fazoda suyuqlik tezligi vaqtga bog’liq bo’lmasa, u holda suyuqlik harakati –
statsionar deb ataladi. Bunday hollarda fazoning turli nuqtalarida suyuqlik tezligi bir xil bo’ladi.
Agar fazoning berilgan nuqtalarida suyuqlik tezligi vaqt o’tishi bilan o’zgarsa, u holda
suyuqlik tezligi – nostatsionar bo’ladi.
Agar suyuqlik harakatlanayotganda uning tegib turgan qatlamlari aralashmay oqsa yoki
bir qatlam ikkinchisiga nisbatan siljiyotgan bo’lsa, u holda bu oqim – laminar oqim deb ataladi.
Laminar oqim – statsionar va nostatsionar bo’lishi mumkin.
Agar suyuqlik harakatlanayotganda uning tegib turgan qatlamlari aralashib oqsa, u holda
bu oqim – turbulent oqim deb ataladi.
Turbulent oqim – hamma vaqt nostatsionar bo’ladi.
Suyuqlik harakatini ko’rgazmali ravishda tasvirlash uchun oqim chizig’i (74-rasm)
tushunchasi kiritiladi. Oqim chiziqlari shunday o’tkaziladiki, uning har bir nuqtasiga o’tkazilgan
urinma suyuqlikning shu nuqtadagi tezligi bilan mos tushadi. Buni quyidagi rasmda
tasvirlaymiz:
74-rasm
Agar oqim statsionar bo’lsa, oqim chizig’i vaqt o’tishi bilan o’zgarmaganligi uchun
suyuqlik zarrasining traektoriyasi bilan mos tushadi.
Kichik berk konturning hamma nuqtalaridan o’tkazilgan oqim chiziqlaridan hosil bo’lgan
sirt oqim nayi sirti deyiladi.
Oqim nayi sirti bilan chegaralangan suyuqlik qismi oqim nayi deyiladi. Statsionar
oqimda suyuqlik zarrasi hamma vaqt oqim nayi bilan chegaralangan hajmda bo’ladi, ya’ni oqim
nayidan chiqib ketmaydi.
Suyuqlikning kichik tezliklarida – laminar, katta tezliklarida esa – turbulent oqim
kuzatiladi.
Ichki ishqalanish yoki qovushqoqlik deb, suyuqlik yoki gazlarda qatlamlarning
ko’chishiga nisbatan qarshi hosil bo’luvchi kuchga aytiladi.
Gazlarda ichki ishqalanishning hosil bo’lishiga sabab, zarralarning bir-biriga tegib turgan
qatlamlar orasidan impulsning olib o’tishidir.
Ideal suyuqlik deb, ichki ishqalanishga yoki qovushqoqlikka ega bo’lmagan suyuqlikka
aytiladi, aks holda esa suyuqlik – qovushqoq deb ataladi.
Suyuqlik oqimini Reynold soni orqali ham ifodalash mumkin, ya’ni
l
Re 

Bu yerda ρ – suyuqlik zichligi, υ – oqim tezligi, l – oqim ko’ndalang kesimi o’lchami, η
– suyuqlik qovushqoqligi.
Re ning kichik qiymatlarida laminar, kritik qiymatlarida esa turbulent oqim kuzatiladi.
Re ning kritik qiymati taxminan 1000 ga teng (agar l o’rniga truba diametri d olinsa, u
holda Re=2000) bo’ladi.
Trubadan oqayotgan suyuqlik oqimi quyidagi Puazeyl formulasidan topiladi:
Q
 P1  P2     R 4
8   l
Bu yerda P1 va P2 – mos holda trubaga kirayotgan va chiqayotgan suyuqlikning bosimi,
R – trubaning radiusi, l – trubaning uzunligi, η – suyuqlik qovushqoqligi.
Suyuqlik tez oqayotgan joylarda yon atrofga beriladigan bosim kichik bo’ladi va
aksincha.
S1 truba ko’ndalang kesimidan kirayotgan suyuqlik hajmi S2 truba ko’ndalang kesimidan
chiqayotgan suyuqlik hajmiga teng bo’ladi. Ya’ni,
S11  S 2 2
S  const
Bunga, odatda uzluksizlik tenglamasi deb yuritiladi.
P1 P2 P3
75-rasm
υ2 υ3
υ1
S1 S2 S3
75-rasmdan ko’rinib turibdiki,
V
S 
P1  P2  P3 t
V V
1   2  3 1  2
t t2
V1  V2  V3 1
V
 const
t
S – suyuqlik oqayotgan trubaning ko’ndalang kesim yuzi [S]=m2
m
υ – suyuqlik oqim tezligi [υ]=
s
V – trubaning ko’ndalang kesim yuzidan t vaqt ichida oqib o’tayotgan suyuqlik hajmi
[V]=m3
t – vaqt [t]=s
Siqilmagan, ideal suyuqlik statsionar oqimi uchun mexanik energiyaning saqlanish
qonuniga asosan Bernulli tenglamasi,
  2
P   gh  const
2
Gorizontal (h=const) holat uchun esa Bernulli tenglamasi,
  2
P  const
2
  2
- dinamik bosim
2
  g  h - statik bosim (turli chuqurliklardagi bosim)
P – gidrostatik (suyuqlikning idish devorlariga beradigan) bosim
Tayanch iboralar: suyuqlik oqimi, statsionar oqim, nostatsionar oqim, laminar, oqim,
turbulent oqim, oqim chizig’i, oqim nayi, oqim nayi sirti, ichki ishqalanish koeffitsiyenti, ideal
suyuqlik, Reynold soni, uzluksizlik tenglamasi, Bernulli tenglamasi, dinamik bosim, statik bosim,
gidrostatik bosim.
TORRICHELLI FORMULASI. SUYUQLIKNING ICHKI ISHQALANISH KUCHI
Usti ochiq, keng idishga h1 balandlikda suyuqlik qo’yilgan bo’lsin. Shu idish devorida,
uning tubidan h2 balandlikda teshik ochsak, bu teshikdan suyuqlik otilib chiqa boshlaydi. Shu
otilib chiqayotgan suyuqlikni teshikdan o’tayotgan momehtidagi tezligini hisoblaylik (76 -rasm).
Idishning birinchi kesimi idishdagi suyuqlik sirtiga mos, ikkinchi kesimi esa teshik sirtiga mos
kelsin. Bu kesimlarni S1 va S2 deb belgilab olsak, S1>>S2 ekanligini e’tiborga olsak, u holda
2>>1 bo’lishi ma’lum bo’ladi. Birinchi va ikkinchi kesimdagi statik bosimlar P1=P2 va
atmosfera bosimiga teng.
76-rasm
Shuning uchun Bernulli tenglamasi

2 2
1 
 gH1  2  gH 2
2 2
ko’rinishga ega bo’ladi.
2

Shartga ko’ra 2>>1, demak 1 ni hisobga olmasa ham bo’ladi. U vaqtda
2
2
 2  2  g   H1  H 2   2  g  H
Bundan ochiq idish kichik tirqishidan qovushqoq bo’lmagan, siqilmagan suyuqlikning
oqish tezligi topiladi:
  2 g h
Bunga Torrichelli formulasi deb aytiladi. Bu formuladan ko’rinadiki, suyuqlik zarralari
teshikdan chiqayotganda H balandlikdan erkin tushganda oladigan tezlikka teng bo’lar ekan.
Samolyot (tayyora) qanotining ko’tarish kuchi Bernulli qonuniga asoslangan.
 2
P  P0  Bernullining asosiy tenglamasi
2
Uchish balandligi ortib borgan sari, reaktiv samolyotlarning quvvati kamayadi.
Chunki, atmosferaning quyi qismlarida havoning zichligi kattaroq, ya’ni yuqoriga
ko’tarilgan sari zichlik kamayadi. O’z vaqtida samolyot qanotining ko’tarish kuchi kamayadi.
Suyuqlikda harakatlanayotgan jismga og’irlik va Arximed kuchlari ta’sir etishini o’rta
maktab kursidan bilamiz. Bundan tashqari, jismga suyuqlikning qarshilik (ichki ishqalanish)
kuchi ham ta’sir etadi va u quyidagiga teng:
 d 
F   S
 dx 
d
– tezlik gradiyenti
dx
S – jismning yuzasi
Formuladan ko’rinadiki, suyuqlikning qarshilik kuchi unda harakatlanayotgan jism
yuzasiga to’g’ri mutanosib ekan.
Faraz qilaylik, muhit (suyuqlik yoki gaz) da harakatlanayotgan jismga yoki jism tinch
turib, muhit harakatlanayotganda jismga ta’sir etuvchi quyidagi kuchlar paydo bo’ladi:
1. Peshona qarshilik kuchi;
2. Ko’taruvchi kuch;
Shuni aytishimiz kerakki, peshona qarshilik kuchi bosim va ichki ishqalanish
kuchlarining yig’indisidan iborat.
Agar muhit va jism harakat yo’nalishi simmetrik bo’lsa, u holda faqat peshona qarshilik
kuchi ta’sir etadi, ko’taruvchi kuch bo’lmaydi.
Siqilmagan, ideal suyuqlikda turli shakldagi tekis harakatlanayotgan jismga peshona
qarshilik kuchi kuzatilmaydi, bunga Dalamber paradoksi deb yuritiladi.
Tayanch iboralar: Bernulli tenglamasi, suyuqlikning qarshilik kuchi, Torrichelli

formulasi, peshona qarshilik kuchi, ko’taruvchi kuch, Dalamber paradoksi.
SAMOLYOT QANOTINING KO’TARISH KUCHI
Oqimning jismga ko’rsatadigan ta’sirining amaldagi ahamiyati juda kattadir. Bunga

misol qilib, samolyot qanotining ko’tarish kuchi yoki oqimga qiya tutilgan plastinkaning
ko’tarish kuchini olishimiz mumkin. Samolyot qanoti ko’tarish kuchining nazariyasi birinchi
marta nazariy, texnik va eksperimental aerodinamikaning asoschisi N.Ye.Jukovskiy tomonidan
ishlab chiqilgan. Ko’tarish kuchining vujudga kelishi havo oqimining jism sirtidan ajralishish
hodisasiga asoslangan. Har qanday shaklli jismlarga ta’sir qiluvchi ko’tarish kuchining hosil
bo’lishi mexanizmi bir xil bo’lsada, samolyot qanotiga ta’sir qiluvchi ko’taruvchi kuchni
o’rganish muhim ahamiyatga ega. Samolyot o’zgarmas tezlik bilan uchayotganda, uning
fazodagi vaziyati o’zgarmas saqlanadi. Darhaqiqat, uchish vaqtida samolyotga ta’sir etayotgan
hamma tashqi kuchlarning momentlari muvozanatlashadi, impulsi esa o’zgarmay saqlanadi.
Qaralayotgan masalani sodda ko’rinishga keltirish uchun tekis harakatlanayotgan bir
qanotni qarab chiqamiz. Qanotni cheksiz uzun deb qabul qilamiz. Bunday qanotga cheksiz
qulochli qanot deb ataladi. Qanot bilan bog’langan inersial sanoq sistemaning boshini massalar
markazida joylashritamiz. Qanotni qo’zg’almas va havo oqimini yassi deb olamiz va qanotga
ta’sir qilayotgan harakat miqdori momentlarini massalar markaziga nisbatan olamiz.
Ko’tarish kuchining vujudga kelishi uchun, birinchidan, qanot simmetrik, ya’ni o’zi
harakat qilayotgan gorizontal tekislikka nisbatan simmetrik joylashmagan bo’lishi shart va
ikkinchidan, havo oqimi ma’lum ko’rinishga, ya’ni turbulent (uyurmali) ko’rinishda bo’lishi
kerak.
Ma’lum kritik tezlik deb ataluvchi tezlikkacha gaz qatlamlarining tezliklari o’zgarmas,
ya’ni gaz qatlamlari bir-biriga nisbatan sirpanadi (laminar oqim). Oqim tezliklari kritik tezlikdan
oshib ketsa, laminarlilik buziladi. Quyida samolyot qanotining ko’tarish kuchining hosil
bo’lishini ko’rib chiqaylik.
Havo oqimi tomonidan samolyot qanotiga ta’sir qiluvchi kuchning yo’nalishi qanotning
shakliga va uning oqimga qanday yo’nalishda ekanligiga bog’liq bo’ladi. Samolyotning qanoti
ma’lum profilli plastinka (N.Ye.Jukovskiy profilidagi) bo’lib, oldingi qirrasi yumaloq va ketingi
qirrasi o’tkir qilib ishlangan. Ko’tarish kuchi hosil bo’lishi uchun samolyot uchayotganda uning
qanot tekisligi bilan oqim yo’nalishi orasidagi “hujum burchagi” α uchishda 1-1,5o ga va
qo’nish paytida esa 15o ga teng bo’lishi kerak.
Nazariy hisob-kitob va o’tkazilgan tajribalar shuni ko’rsatadiki, ko’tarish kuchi qanot
ustida bosimning kamayishi va qanot ostida uning ortishidan paydo bo’ladi. Qanot ustida
bosimning kamayishida kritik tezliklardan katta tezliklarda qanot atrofida oqim
sirkulyatsiyasining paydo bo’lishi sabab bo’ladi. Hosil bo’lgan oqim sirkulyatsiyasining
yo’nalishi oqim yo’nalishi bilan qanot ustida bir xil bo’lib, qanot ostida esa, qarama-qarshi
yo’nalishda. Bernulli qonuniga asosan, qanotning ustida kam bosimli soha yuzaga keladi, ya’ni
samolyot qanotining ko’taruvchi Fk kuchi paydo bo’ladi. Samolyot uchayotgan vaqtda unga
quyidagi kuchlar (76a-rasm) ta’sir etadi: og’irlikni yenguvchi F ko’taruvchi kuch va R peshona
qarshilik kuchini yenguvchi Ft kuchi ta’sir qiladi.
76a-rasm
Tayanch iboralar: N.Ye.Jukovskiy, cheksiz qulochli qanot, uyurmali oqim, laminar oqim,
uchish burchagi, qo’nish burchagi, hujum burchagi, bosimning kamayishi, bosimning oshishi,
ko’tarish kuchi, peshona qarshilik kuchi, tortishish kuchi.
VIII-BO’LIM. TEBRANMA HARAKAT
JISM DEFORMATSIYASI VA UNING TURLARI. ELASTIKLIK KUCHI
Deformatsiya deb, tashqi kuchlar ta’sirida jismning shakli yoki o’lchamining

o’zgarishiga aytiladi. Jism deformatsiyasi jismga qo’yilgan kuchga to’g’ri mutanosib, buni biz
quyidagi 77-rasmda ham ko’rishimiz mumkin:
77-rasm
Deformatsiya ikki xil bo’ladi:

1. Elastik;
2. Plastik.
Elastik deformatsiya deb, kuch ta’siri to’xtaganidan keyin, jism o’z shakli va
o’lchamlarini qayta tiklashiga aytiladi.
Plastik deformatsiya deb, kuch ta’siri to’xtaganidan keyin, jism o’z shakli va
o’lchamlarini qayta tiklamasligiga aytiladi.
Deformatsiya 5 turga bo’linadi:
1. Cho’zilish;
2. Siqilish;
3. Siljish;
4. Egilish;
5. Buralish;
F
  mexanikaviy kuchlanish (zo’riqish)
S
σ – mexanikaviy kuchlanish [σ]=Pa
x  l  l  l0 absolyut uzayish
l x
   nisbiy uzayish
l0 l0
x=Δl – absolyut uzayish [x]=[Δl]=m
l – oxirgi uzunlik [l]=m
l0 – boshlang’ich uzunlik [l0]=m
ε – nisbiy uzayish
  E   mexanikaviy kuchlanish, Guk qonuni deb ataladi
E – elastiklik yoki Yung moduli [E]=Pa
Yuzaning quyidagi hosilaviy birliklari ham mavjud:
Versta kvadrat=1,138 km2
Arshin kvadrat=0,5058 m2
Fut kvadrat=9,29 dm2
Dyuym kvadrat=6,452 sm2
Liniya kvadrat=6,452 mm2
Moddaning Yung moduli deb, shu moddadan yasalgan jismning nisbiy deformatsiyasi 1
ga teng bo’lishi uchun zarur mexanikaviy kuchlanishga miqdor jihatdan teng bo’lgan fizik
kattalikka aytiladi.
Yung moduli moddaning turiga bog’liq.
78-rasm
ESl
F
l0
F  kx
F   kx Guk qonuni formulalari
F  kl
F   kl
Uzunlik necha marta ortsa, bikrlik shuncha marta kamayadi.
ES
k bikrlik
l0
N
k – bikrlik [k]=
m
Guk qonunidagi “minus” ishora, elastiklik kuchining jismga ta’sir etuvchi kuchga teskari
yo’nalganligini ifodalaydi yoki elastiklik kuchi jismning boshlang’ich holatiga qaytarishga
intiladi.
F F
α x
α 79-rasm
x
F(x) grafigidagi burchak tangensi bikrlikni beradi.

1 1 1
  ketma-ket ulanganda bikrlik
k k1 k2
k  k1  k2 parallel ulanganda bikrlik
E OA – oraliqda Guk
σmust K qonuni bajariladi va jism
elastik bo’ladi.
AB – oraliqda Guk
qonuni bajarilmaydi,
ammo jism elastik
σoq C D
bo’laveradi.
σel B BC – oraliqda qoldiq
σpr A deformatsiya
80-rasm CD – b oraliqda
oquvchanlik
O
σpr – mexanikaviy kuchlanishning mutanosiblik koeffitsiyenti;
σel – mexanikaviy kuchlanishning elastiklik chegarasi;
σoq – mexanikaviy kuchlanishning oquvchanlik chegarasi;
σmust – mexanikaviy kuchlanishning mustahkamlik chegarasi;
Tayanch iboralar: deformatsiya, elastik deformatsiya, plastik deformatsiya, Yung

moduli, deformatsiya turlari, cho’zilish, siqilish, siljish, egilish, buralish, nisbiy uzayish,
absolyut uzayish, bikrlik, ketma-ket va parallel ulangan bikrlik, mexanik kuchlanish, Guk
qonuni.
TEBRANMA HARAKAT
Tabiat hodisalari orasida davriy jarayonlarni juda ko’p uchratishimiz mumkin.

Masalan, sutka davomida kun bilan tunning almashinishi, tabiiy yo’ldoshlarning sayyora
atrofida (Oyning Yer atrofida) aylanishi, sayyoralarning Quyosh va o’z o’qlari atrofida
aylanishlari va hokazolar. Turmushda va texnikada soat mayatnigining tebranishi, ichki yonuv
dvigatellari silindrida porshenning harakati va boshqalar davriy jarayonlarga misol bo’la oladi.
Moddiy nuqta harakatining bir xil vaqt oralig’ida bir necha marta takrorlanishiga davriy jarayon
deb aytiladi. Bundagi ketma-ket bir xil holatlarning takrorlanishi uchun ketgan vaqtga davriy
jarayonning davri (T) deyiladi. Davriy jarayonlar matematik ravishda quyidagicha ifodalaniladi:
f(t+T) = f(T)
Barcha davriy harakatlar orasida fizika va texnikada asosiy o’rinni tebranishlar
egallaydi. Doimiy takrorlanishi bilan farqlanuvchi jarayonlarga tebranma harakat (tebranish)
deyiladi yoki davriy ravishda takrorlanuvchi harakatga, ya’ni jismning o’z muvozanat vaziyati
atrofidagi davriy harakatiga tebranish deb ataladi.
Bir marta to’liq tebranishga ketgan vaqtga esa tebranish davri deb ataladi va u
quyidagicha formula bilan ifodalaniladi:
t 1
T   tebranish davrining birligi sekund.
N 
Vaqt birligidagi (bir sekunddagi) to’la tebranishlar soniga tebranishlar chastotasi deb
ataladi va u quyidagicha formula bilan ifodalaniladi:
N 1
   tebranish chastotasining birligi Gers.
t T
Tebranish chastotasi va tebranish davri tebranuvchi jismning xususiy xossasi hisoblanadi.
Tebranishlar amplitudasi deb, muvozanat vaziyatidan maksimal (ya’ni, eng uzoq) siljish
moduliga aytiladi.
Yoki tebranish amplitudasi deb, jismning muvozanat vaziyatidan eng chetki
vaziyatigacha bo’lgan masofaga aytiladi.
A=xm – tebranish amplitudasining birligi metr.
Tayanch iboralar: tebranma harakat, davriy jarayon, tebranish davri va birligi,

tebranish chastotasi va birligi, tebranish amplitudasi va birligi.
GARMONIK TEBRANISH
Nuqta harakat traektoriyasining vaqt bo’yicha o’zgarishi sinuslar yoki kosinuslar qonuni
bo’yicha o’zgaradigan tebranishlarga garnomik tebranishlar deyiladi yoki boshqacha aytganda
garmonik tebranishlar deb, sinus yoki kosinus qonuni bo’yicha ro’y beruvchi tebranishlarga
aytiladi. Garmonik tebranishlar tenglamalari quyidagi ko’rinishlarga ega bo’ladi:
x  xm sin t
sinusoida uchun garmonik tebranish formulalari
x  xm sin t   0 
x  xm cos t
kosinusoida uchun garmonik tebranish formulalari
x  xm cost  0 
x – nuqtaning muvozanat holatidan siljishi [x] = m
φ0 – boshlang’ich faza yoki fazalar farqi [φ0]=rad
xm(A) – tebranish amplitudasi [A]=m
t  0  - tebranishning to’la fazasi.
Garmonik tebranma harakat – chastota, davr, amplituda va faza kabi kattaliklar bilan
xarakterlanadi.
Garmonik tebranishlarda to’liq energiya o’zgarmaydi.
Jismni tebranma harakatga keltiruvchi kuchning kattaligi va yo’nalishi davriy ravishda
o’zgaradi.
Garmonik tebranayotgan nuqtaning tezligi va tezlanishi vaqtga bog’liq ravishda sinus
yoki kosinus qonuni bo’yicha o’zgaradi.
2π sekunddagi tebranishlar soniga siklik chastota deb ataladi.
 2
   2 burchakli tezlik yoki siklik chastota
t T
Siklik chastota deb, fazaning o’zgarish tezligiga miqdor jihatdan teng bo’lgan kattalikka
aytiladi.
Sin yoki cos argumenti faza deb ataladi.
Tebranishlar fazasi deb, tebranuvchi kattalikning ixtiyoriy vaqt momentida aniqlovchi
t  0  mustaqil o’zgaruvchiga aytiladi.
Garmonik tebranish tenglamasi (siljish) dan vaqt bo’yicha birinchi tartibli hosila olsak, u
holda biz garmonik tebranish tezligini topgan bo’lamiz va uning matematik ifodasi quyidagicha
bo’ladi:
dx
==Acos(t+0)
dt
Garmonik tebranish tenglamasi (siljish) dan vaqt bo’yicha ikkinchi tartibli yoki garmonik
tebranish tezligidan birinchi tartibli hosila olsak, u holda biz garmonik tebranish tezlanishini
topgan bo’lamiz va uning matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi:
d 2 x d
 =a=-A2 sin(t+0)
dt 2 dt
Yuqoridagi formulalarni quyidagi ko’rinishlarda ham ifodalashimiz mumkin:
 t   xt 
at    t   xt 
x  xm sin t
  m cos t
a   am sin t
 m  xm   maksimal tezlik
am  xm   2   m   maksimal tezlanish
a   x   2 tebranishdagi tezlanish
a  x   2 tangensial tezlanish
  x   tebranishdagi tezlik
Tebranishlar ikki turga bo’linadi:
1. So’nuvchi;
2. So’nmas;
Vaqt o’tishi bilan amplitudasi kamayadigan tebranishlar so’nuvchi tebranishlar deb
ataladi.
Ishqalanishli (ya’ni, qarshilikli) sistemalarda tebranish so’nadi va garmonik bo’lmaydi.
Bundan esa so’nuvchi tebranishlar garmonik tebranish emasligi kelib chiqadi.
Tebranishlarning so’nishi tebranish sistemasidagi ishqalanishga (qarshilikka) bog’liq.
Vaqt o’tishi bilan amplitudasi o’zgarmaydigan tebranishlar so’nmas tebranishlar deb
ataladi.
So’nmas tebranishlar garmonikdir.
Tebranish 3 turga bo’linadi:
1. Erkin tebranishlar;
2. Majburiy tebranishlar;
3. Avtotebranishlar;
Bir marta kuch ta’sir etganidan so’ng, hech qanday tashqi ta’sirsiz ro’y beradigan
tebranishlar erkin tebranishlar deb ataladi.
Davriy ravishda ta’sir etuvchi kuch ta’sirida ro’y beradigan tebranishlar majburiy
tebranishlar deb ataladi.
Bir marta energiya olib, o’z-o’zini boshqaradigan tebranishlar avtotebranishlar deb
ataladi.
Ta’shqi tomondan ta’sir etayotgan kuch chastotasi bilan jismning xususiy chastotasining
mos kelishi natijasida, amplitudaning keskin ortib ketish hodisasi rezonans deb ataladi.
Rezonans vaqtida fazalar farqi nolga teng.
Majburiy tebranishlar amplitudasi majburlovchi kuch ortishi bilan oldin ortadi,
maksimumga yetgandan so’ng kamayadi.
2
m  xm   2 2
W   2   2  2  xm  m garmonik tebranishning to’liq energiyasi.
2
Tayanch iboralar: garmonik tebranish, garmonik tebranish tenglamasi, tebranish fazasi,

boshlang’ich faza, to’la faza, siklik chastota, maksimal tezlik, maksimal tezlanish, tebranishdagi
tezlanish, tangensial tezlanish, tebranish tezligi, tebranish turlari, so’nuvchi tebranishlar,
so’nmas tebranishlar, erkin (oddiy) tebranishlar, majburlovchi tebranishlar, avtotebranishlar,
rezonans, garmonik tebranishlarning to’la energiyasi.
MAYATNIKLAR
Garmonik tebranishlar va ularni tavsiflovchi fizik kattaliklar bilan yuqoridagi mavzuda

tanishib chiqdik. Endi garmonik tebranma harakatlarga misol tariqasida mayatnik deb ataluvchi
sistema harakatini qarab chiqamiz.
Mayatnik deganda qo’yilgan kuch ta’sirida qo’zg’almas o’q yoki muvozanat holatiga
nisbatan tebranayotgan sistemalar tushuniladi.
Matematik mayatnik – bu matematik abstraksiyadir.
Cho’zilmaydigan uzun, cho’zilmas, “vaznsiz” ip va unga osilgan jismdan iborat
sistemaga matematik mayatnik deb ataladi. Bu sistema matematik mayatnik bo’lishi uchun
qattiq jism o’lchamlari ip o’lchamlaridan bir necha marta kichik, massasi ip massasidan ancha
marta katta, ya’ni sistemaning massa markazi B qattiq jismning massa markazi bilan mos
tushishi kerak (81-rasm).
81-rasm
81-rasmdan matematik mayatnikka muvozanat holatda va muvozanat holatidan

chiqarilganda unga ta’sir qiluvchi kuchlarni qarab chiqamiz.
Sistema muvozanat holatda turganda sharga ta’sir qiluvchi og’irlik kuchi P=mg ipning
taranglik kuchi T ga teng bo’lib, natijaviy kuch nolga tengdir:
F=P+T=0
Agar sistemani muvozanat holatidan chetga chiqarsak, ya’ni  burchakka og’dirsak,
og’irlik P va taranglik T kuchlarining teng ta’sir etuvchisi hosil bo’lib, sistemani muvozanat
holatga qaytarishga harakat qiladi. Agar shar qo’yib yuborilsa, u holatga qaytadi va inersiya
bilan harakatini davom ettirib, ikkinchi tomonga og’adi. Agar shar harakatiga havoning qarshilik
kuchini va ip osilgan nuqtadagi ishqalanish kuchini hisobga olmasak, ya’ni sharning BB’ yoy
bo’yicha harakatida energiya yo’qolishi bo’lmaydi, deb qarasak, shar chap tomonga ham 
burchakka og’adi. Bunda yana sharni muvozanatga qaytaruvchi kuch paydo bo’ladi. Shar yana
inersiyasi bilan muvozanat holatdan chiqib B’ nuqtaga keladi va hokazo. Mayatnik xuddi
shunday muvozanat vaziyati atrofida tebrana boshlaydi. Mayatnik og’irlik kuchi P va ipning
taranglik kuchi T yotgan tekislikda tebranadi.
Matematik mayatnik uchun aylanma harakat dinamikasining asosiy tenglamasi
d
M  I   I  (1)
dt
formulani qo’llaymiz.
Aylanish nuqtasiga nisbatan kuch momenti:
M=Fl=mglsin (2)
Bunda l – matematik mayatnik uzunligi.
m massali moddiy nuqtaning aylanish nuqtasiga nisbatan inersiya momenti:
I=ml2 (3)
(2) va (3) ni (1) ga qo’ysak,
d g d 2 
   sin   (4)
dt l dt
Og’irlik kuchi hosil qilayotgan burchak tezlanish burchak og’ishiga teskari bo’lganligi
uchun minus ishora bilan olinadi. (4) tenglamaning yechimi (t) ni topish murakkabdir, shuning
uchun  ni juda kichik deb hisoblaymiz. Bunda sin ni  orqali almashtirilsa bo’ladi:
g d 2 
   (4a)
l dt
Bu tenglamadan ko’rinadiki,  vaqtning shunday funksiyasi bo’lishi kerakki, bu
g
funksiyadan vaqt bo’yicha olingan ikkinchi tartibli differensiali funksiyani o’zini doimiylikka
l
ko’paytmasiag teng bo’lishi kerak.
Matematikadan ma’lumki, garmonik funksiyalar – sinus va kosinus shunday xususiyatga
ega. Misol uchun, mayatnik tebranganda  burchak vaqt o’tishi bilan garmonik qonun bo’yicha
o’zgarsin, ya’ni:
   0 cos t (5)
0 – tebranish amplitudasi, =2 - siklik chastota.
g
Har qanday garmonik funksiya ham (4a) tenglamani qanoatlantirmay, faqat 2=
l
bo’lsagina, funksiya (4a) tenglamani qanoatlantiradi.
Haqiqatan ham (4a) o’rniga
d 2 
  2   (6)
dt
ni yozib, (5) tenglamani e’tiborga olsak, (6) tenglama ayniyatga aylanadi.
Ta’kidlaganimizdek, sistemaning og’ish burchagi kichik bo’lsa, ya’ni BB’ yoy uzunligi
x
vatar uzunligiga teng deb olish mumkin bo’lsa, sin=  ni ikki marta vaqt bo’yicha
l
2 2
1 d x d 
differensiallasak,   2  bo’ladi, uni (6) bilan taqqoslab
l dt dt
d 2x
2  x (7)
dt 2
ni hosil qilamiz.
(4) va (7) ikkinchi tartibli differensial tenglamalar matematik mayatnikning harakat
tenglamasi deb yuritiladi. Ularni taqqoslasak:
g
2  (8)
l
bunda
g
4   2  2 
l
(9)
1 g
  
2  l
bunda  - tebranish chastotasi. Matematik mayatnikning to’la tebranish davri quyidagicha
bo’ladi:
l
T  2  
g
matematik mayatnikning tebranish davri
x
T  2  
g
Vaznsizlik sharoitida matematik mayatnikning tebranish davri cheksiz katta bo’ladi.
T  2  l Yerda turgan matematik mayatnikning tebranish davri
 2  g  9,8  10
g    3,14
l
T  2   matematik mayatnikning tebranish davri, yuqoriga (+), pastga (-)
ga
l
T  2  matematik mayatnikning tebranish davri (a – gorizontal bo’lganda)
2
g  a2
Matematik mayatnikning tebranish davri mayatnik uzunligiga va Yerning geografik
kengligiga bog’liq bo’ladi.
Matematik mayatnikning tebranish davri Yerdagiga nisbatan Oyda katta, chastotasi esa
aksincha kichik, chunki goy<gyer.
1 g
   matematik mayatnikning tebranish chastotasi
2  l
g
 matematik mayatnikning siklik chastotasi.
l
h  l 1  cos  matematik mayatnik α burchakka og’ganda, muvozanat vaziyatidan
ko’tarilish balandligi
F  mg 3  2 cos  matematik mayatnik muvozanat vaziyatidan o’tganda ipning
taranglik kuchi
Endi prujinali mayatnikning harakarini qarab chiqaylik. Prujina va unga osilgan yuk o’z
muvozanat holatidan chiqarilganda tebranma harakatga keladigan sistema prujinali mayatnik
deb aytiladi.
Prujinaga yuk osilmaganda uning uzunligi xo bo’lsin. Prujinaga yuk osilgandan keyin
prujina xo ga cho’zilgan bo’lib (82-rasm), prujina muvozanatda bo’lsin. Bunda P=mg ga teng
elastiklik kuchi F1=kxo vujudga keladi. P=-F1. Bu holda prujina uzunligi xo+xo bo’ladi.
82-rasm
Prujinani vertikal pastga x masofaga tortsak, hosil bo’lgan natijaviy elastiklik kuchi
Fx=k(xo+xo) bo’ladi.
Prujina x ga cho’zilishida hosil bo’lgan elastiklik kuchi
F=F2-F1=kx
bo’ladi. Bu kuch sistemani muvozanat tomonga qaytaruvchi kuch bo’lib, biz prujinani
cho’zishda qo’yilgan kuchga (muvozanatdan chiqaruvchi) teng va qarama-qarshi yo’nalgan
bo’ladi:
F=-kx
x – prujinaga osilgan yukni muvozanat holatdan chetlanishi, ya’ni siljish miqdorini
ko’rsatadi.
Agar biz yukni qo’yib yuborsak, F kuch yukni muvozanat tomonga harakatlantiradi. Yuk
muvozanat holatga yetganda F=0 bo’ladi, lekin yuk o’z inersiyasi bilan harakatlanib, muvozanat
holatdan o’tadi va prujinani siqadi, ya’ni deformatsiyalaydi, natijada yana yukni muvozanat
tomonga qaytaruvchi elastiklik kuchi yuzaga keladi.
Agar energiya yo’qotilishi hisobga olinmasa, prujina qanchaga cho’zilgan bo’lsa, yuk
muvozanat holatdan o’tgandan keyin prujina yana xuddi shunchaga siqiladi. Boshqacha qilib
aytganda, prujinaning siqilishdagi deformatsiya miqdori cho’zilishdagi deformatsiya miqdoriga
teng bo’ladi. Demak, yukning muvozanat holatdan chiqish kattaligi vaqtga bog’liq ravishda
d 2x
o’zgaradi. Ta’sir qilayotgan F=kx elastiklik kuchi ta’sirida yuk tezlanish oladi. Nyutonning
dt 2
ikkinchi qonuniga asosan:
d 2x
m 2  kx (10)
dt
bunda
k
 2 (11)
m
deb belgilasak,
d 2x
2
  2 x (12)
dt
(12) tenglama ko’rinish jihatidan matematik mayatnik harakat tenglamasining o’zidir.
Demak, prujinaga osilgan yuk ham o’z muvozanat holatidan chiqarilsa, garmonik
tebranma harakatda bo’ladi va uning muvozanat holatdan chetlanishning vaqtga bog’liqligi
quyidagi ifodadan topiladi:
x  A sin t   0 
x  A cost   0 
(11) tenglikka asosan, prujinali mayatnikning tebranish davri:
m
T  2  
k
bo’ladi.
1 k
   prujinali mayatnikning tebranish chastotasi
2  m
k
 prujinali mayatnikning siklik chastotasi
m
Prujinali mayatnik davri, chastotasi va siklik chastotasi erkin tushish tezlanishi g ga va
absolyut uzayish x ga bog’liq emas. Lekin ular yordamida prujinali mayatnikning davri,
chastotasi va siklik chastotasini hisoblash mumkin.
Demak, prujinali mayatnik tezlanish bilan harakatlanayotgan liftga o’rnatilsa,
tebranishlar davri va chastotasi o’zgarmaydi.
Prujinali mayatnikdagi yukning tebranishida, tezlanish yukning massasiga bog’liq.
Tebranayotgan jismning kinetik energiyasi muvozanat vaziyatidan o’tishida eng katta,
potensial energiyasi esa eng kichik bo’ladi.
Fizik mayatnik deb, qo’zg’almas o’q atrofida erkin tebrana oladigan va aylanish o’qi
og’irlik markazidan o’tmaydigan har qanday qattiq jismga aytiladi (83-rasm).
83-rasm
Fizik mayatnikning tebranish davri quyidagi formuladan topiladi:

I
T  2
mgl
Bu yerda I – inersiya momenti, l – ogìrlik markazi bilan jism osilgan o`q orasidagi
masofa.
Har bir mayatnik xususiy davr, chastota va siklik chastotaga ega bo’lib, bu kattaliklar
amplitudaga bog’liq emas.
Tayanch iboralar: mayatniklar, mayatniklarning turlari, matematik mayatnik, matematik
mayatnikning tebranish davri, matematik mayatnikning tebranish chastotasi, matematik
mayatnikning siklik chastotasi, prujinali mayatnik, prujinali mayatnikning tebranish davri,
prujinali mayatnikning tebranish chastotasi, siklik chastotasi, fizik mayatnik, fizik mayatnikning
tebranish davri, inersiya momenti.
IX-BO’LIM. TO’LQINLAR
AKUSTIKA ELEMENTLARI
Biz jismlar deformatsiyasi to’g’risida fikr yuritganimizda qo’yilgan kuchning ta’sir vaqti
to’g’risida va uning kattaligi o’zgaradimi yoki o’zgarmas qoladimi, bu to’g’rida fikr yuritmadik.
Jismga tashqi kuch ta’sir qilganda jism butun hajmi bo’yicha deformatsiyalanadi, deb qaradik.
Endi jismga qo’yilgan kuch juda qisqa vaqt ta’sir qiladi deb qaraylik, jismning kuch
qo’yilgan qismiga yaqin qatlamdagi zarrachalari shu qisqa vaqt ichida ma’lum kichik masofaga
siljishga ulguradi, lekin uzoqroq qatlamda yotgan zarrachalar, inersiyaga ega bo’lganligidan,
siljishga ulgurmaydi va siqiladi. Boshqacha aytganda, jism deformatsiyaga uchraydi. Bunda
ikkinchi qatlamda hosil bo’lgan elastiklik kuchi birinchi qatlam zarrachalarini o’z o’rniga
qaytarishga intiladi hamda uchinchi qatlam o’z o’rnidan siljiydi. Natijada ikkinchi qatlamda
deformatsiya vujudga keladi. Shunday qilib, deformatsiya va zarrachalarning siljishi bir qatlam
dan ikkinchi qatlamga beriladi. Deformatsiyani kuch impulsi (harakat miqdori) berilgan
qatlamdan qarama-qarshi tomongacha tarqalishi uchun ma’lum vaqt ketadi. Demak, impuls
elastik jismda ma’lum bir tezlik bilan tarqalar ekan.
Agar kuch impulsi ta’siri takrorlanib tursa nima bo’ladi?
Faraz qilaylik, impuls jismning bo’yi bo’yicha tarqalayotgan bo’lsin. bunda
qatlamlardagi zarrachalar kuch yo’nalishida va unga qarama-qarshi yo’nalishda harakatda
bo’ladi. Impuls tarqalganda (deformatsiya uzatilganda) bir qatlamda siqilish deformatsiyasi
bo’layotgan bo’lsa, uning yonidagi ikkinchi qatlamda cho’zilish deformatsiyasi sodir bo’ladi.
Agar olingan qatlamda cho’zilish deformatsiyasi sodir bo’lsa, uning ikki yonidagi qo’shni
qatlamida siqilish deformatsiyasi sodir bo’ladi. Boshqacha aytganda, har bir qatlam davriy
ravishda cho’zilish-siqilish (yoki siqilish-cho’zilish) deformatsiyasiga uchrab turadi. Demak, har
bir tanlangan hajmda bosim o’zgarib turadi. Bundan tashqari, jism kesimidagi zarrachalarning u
yoki bu tomonga ko’chishi kuzatiladi.
Impulsning tarqalish tezligini topaylik. Buning uchun impuls tarqalayotgan muhitdan
asosi S bo’lgan silindrni fikran ajratib olaylik. 84-rasmdagi a b kesimga F kuch bilan urib impuls
bersak, bu impuls t vaqtda d e kesimga yetib boradi. d e kesimga ta’sir qilayotgan kuchni esa F
ga teng deb olaylik.
84-rasm
Faraz qilaylik, d e kesim oldidagi zarrachalar siqilgan bo’lsin. Bu siqilishda zichlikning

o’zgarishini nisbiy siqilishga mutanosib deyish mumkin, ya’ni ρ= ( –
deformatsiyalanmagan silindrsimon sterjenning zichligi,  – nisbiy deformatsiya).
Siqilish va cho’zilish silindr bo’yicha bir xil tezlik bilan tarqaladi. Bu tezlikni  desak, t
vaqtda S kesimdan o’tayotgan impuls
m=St=S2t (1)
Kuchning bosim orqali ifodasi F=pS dan foydalansak,
m=Ft=pSt (2)
(1) va (2) tengliklardan
p
2  (3)


ρ= va p     E ekanini hisobga olsak,

1 E
b   (3a)
  
bo’ladi, bunda E – elastiklik yoki Yung moduli.
(3a) formula impuls tarqalayotgan muhit qanday (qattiq, suyuq, gaz) bo’lishidan qat’iy
nazar o’rinli bo’ladi. Demak, muhitda impulsning tarqalish tezligi shu muhitning elastiklik
koeffitsiyenti  ga va muhit zichligi  ga bog’liq.
Bo’yiga cho’zilish va siqilish deformatsiyasi sodir bo’layotgan vaqtda muhitda eniga
torayish va kengayish deformatsiyasi ham bo’layotganligidan va bu deformatsiyalar kattaligi

Puasson doimiysi   d bilan bog’liqligini hisobga olsak, tezlik
e
b 
1     E (4)
1     1  2   
ko’rinishda ifodalanadi.
Bizning holda zarrachalar siljishi impulsning tarqalish yo’nalishi bilan bir chiziqda
bo’lganligi elastiklik koeffitsiyenti yoki Yung moduli bo’yicha cho’zilish yoki siqilish
deformatsiyasini tavsiflagani sababli (3) va (4) formula impulsning bo’ylama tarqalish tezligini
beradi.
Qattiq jismlarda tashqi impuls natijasida siqilish va cho’zilish deformatsiyasi bilan birga
siljish deformatsiyasi ham sodir bo’ladi. Bunda hosil bo’layotgan deformatsiya qaralayotgan
jismning ko’ndalang o’lchami bo’yicha tarqaladi.bunda hosil bo’layotgan ko’ndalang
impulslarning tarqalish tezligi kattaligi siljish deformatsiyasini tavsiflovchi kattalik G – siljish
deformatsiyasini tavsiflovchi kattalik siljish moduliga bog’liq bo’ladi:
G
k  (5)

(4) va (5) formuladan ko’rinadiki:
1. Suyuq, gaz moddalarda impuls faqat bo’ylama, qattiq jismlarda esa ham bo’ylama,
ham ko’ndalang yo’nalishlarda tarqaladi. Suyuqlik va gazlarda impulslarning ko’ndalang
tarqalmasligiga sabab, suyuqlik va gazlarda siljish moduli G=0, ya’ni suyuqlik va gazlarda
siljish deformatsiyasini amalga oshirib bo’lmaydi, chunki o’z holida qo’yilgan suyuqlik va gaz
oqadi (o’z shaklini saqlamaydi);
2. Inertligi katta, ya’ni zichligi katta bo’lgan muhitda impulsning tarqalish tezligi
kichikdir. Muhitning elastikligi qancha katta bo’lsa, impulsning tarqalish tezligi ham shuncha
katta bo’ladi;
3. Ko’pchilik qattiq jismlarda E>G bo’lganligidan bo’ylama impuls tarqalish tezligi
ko’ndalang impuls tarqalish tezligidan katta bo’ladi, ya’ni b>n.
m m
Masalan, temir uchun  b  5170 ,  k  2550 ;
s s
4. (4) va (5) formula yordamida faqat impulsning tarqalish tezligi topiladi, bu
formulalarni impulsning tarqalishini ta’minlab borayotgan muhit zarrachasining harakat tezligiga
hech dahli yo’q.
Shuni aytish kerakki, impuls tarqalganda muhit zarrachasi impuls yetib kelguncha turgan
nuqtasi atrofida tebrana oladi, xolos. Impuls bilan birga muhitning bir nuqtasidan ikkinchi
nuqtasiga ko’chib o’tmaydi. Haqiqatan, arqonning bir uchini siltasak, ya’ni impuls bersak,
impuls arqonning ikkinchi uchiga ko’chganini ko’ramiz. Lekin, arqonda belgilangan biror
nuqtaga e’tibor bersak, u arqonning bir uchidan ikkinchi uchiga ko’chmaydi.
Umuman olganda, impulsning hosil qiluvchi kuch vaqt bo’yicha qanday o’zgarishiga
bog’liq. Bunday holda muhit dispersiya xususiyatiga ega deb yuritiladi.
Yuqoridagi hollarda muhit dispersiya xususiyatiga ega emas deb, impulsning tarqalish
tezligi faqat muhitning xususiyati E, G,  larga bog’liq deb qaradik.
Tayanch iboralar: harakat miqdori, impulsning tarqalish tezligi, nisbiy deformatsiya,

Yung moduli, siljish deformatsiyasi, zichlik, Puasson doimiysi.
TEBRANISHLARNING ELASTIK MUHITDA TARQALISHI. YUGURUVCHI,

BO’YLAMA VA KO’NDALANG TO’LQINLAR
Endi biz qandaydir yaxlit elastik muhitga qisqa vaqtli kuch emas, davriy o’zgaruvchan
kuch ta’sir qilganda muhitda bo’ladigan harakatni o’rganamiz.
Faraz qilaylik, oldin jismga ketma-ket impulslar bilan ta’sir qilaylik. Jismda har bir
impulsga mos harakat paydo bo’ladi. Bu harakatlar jismga berilayotgan ketma-ket ikki impuls
orasidagi vaqtga bog’liq ravishda takrorlanadi. Agar ta’sir qilayotgan impulslar orasidagi vaqtni
impulsning ta’sir vaqti qadar kamaytirsak, endi jismda alohida impulslar uzluksiz tarqaladi.
Agar ana shunday davriy impulslar ma’lum vaqt ta’sir qilib tursa, jismning har bir
nuqtasi davriy harakatga keladi. Muhit zarrachasi davriy harakatining chastotasi tashqi ta’sir
(impuls) chastotasiga teng bo’ladi.
Umuman olganda, impuls muhitda tarqalganda energiya yo’qotilgani tufayli muhit
zarrachasi davriy harakatining amplitudasi kamayadi. Muhit zarrachasi impuls berilgan joydan
qancha uzoqda bo’lsa, bu nuqta davriy harakatining amplitudasi shuncha kichik bo’ladi. Agar
olinayotgan nuqta impuls berilgan nuqtadan ancha uzoq bo’lsa, bu nuqta davriy harakatga
kelmasligi ham mumkin.
Biz ko’rayotgan muhit uzunligini (impuls tarqalish yo’nalishida) shunday tanlaylikki, bu
uzunlikda amplituda deyarli kamaymasin, ya’ni impuls shu uzunlikda tarqalganda energiya
yo’qotilishi deyarli bo’lmasin.
Faraz qilaylik, qandaydir sistema muhitda tebranma harakatda bo’lsin. Muhit zarrachalari
bir-biri bilan bog’langan bo’lsa, tebranma harakat energiyasi sistemani o’rab turgan muhit
zarrahcalariga beriladi va ularni tebranma harakatga keltiradi. Ana shunday tebranishlarning
muhitda tarqalishi to’lqinlar deb ataladi.
Agar muhit zarrachasi tebranishi tarqalayotgan to’g’ri chiziq bo’yicha bo’lsa, bunday
to’lqinlar bo’ylama to’lqinlar deb ataladi va ularning tarqalish tezligi (3a) formuladan topiladi.
Agar muhit zarrachasi tebranishi tebranishning tarqalish yo’nalishiga tik bo’lsa, bunday
to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlar deb ataladi va ularning tarqalish tezligi (5) formuladan topiladi.
Sistema sinusoidal yoki kosinusoidal tebranganda:
x=Asint (6)
Tebranish manbaidan r uzoqlikda yotgan muhit nuqtasi tebranish boshlangandan keyin
r
qandaydir vaqt o’tgandan so’ng tebrana boshlaydi (85-rasm). Bu vaqt ga teng (u – to’lqinning
u
tarqalish tezligi).
85-rasm
Ana shu r masofada yotgan nuqtaning siljishini to’lqinni hosil qilayotgan tebranish
siljishi qonuniyati bilan bog’lasak,
 r
x  A sin   t   (7)
 u
bo’ladi. Bu tenglama yuguruvchi to’lqin tenglamasi deb yuritiladi. Siklik (davriy)
2
chastota   ekanini hisobga olsak,
T
t r 
x  A  sin 2    (7a)
 T u T 
Demak, tebranishlarning muhitda tarqalish jarayoni – davriydir. Muhit zarrachasining
tebranish davri (chastotasi) to’lqinni vujudga keltirayotgan tebranish (tebranish sistemasi) davri
bilan bir xil bo’ladi. Agar biri garmonik tebranishda bo’lsa, ikkinchisining tebranishi ham
garmonik bo’ladi:
uT= (8)
Bir davrda to’lqin bosib o’tgan masofaga to’lqin uzunligi deb yuritiladi. To’lqin
uzunligini boshqacha ta’riflash ham mumkin. To’lqin tarqalayotgan muhitning bir-biriga eng
yaqin birday yo’nalish va siljishga ega bo’lgan nuqtalar orasidagi masofa yoki muhitning bir
xil fazoda tebranayotgan yonma-yon ikki nuqtasi orasidagi masofa to’lqin uzunlik deb
yuritiladi. (8) ni hisobga olib quyidagini yozamiz:
t r
x  A  sin 2    (7b)
T  
2  r
 (9)

(9) ifoda tebranish sistemasidan r masofada yotgan nuqtaning tebranish fazasini
sistemaning tebranish fazasidan qancha orqada qolishini ko’rsatadi.
86-rasm
Agar istalgan ikki nuqta orasidagi faza siljishini topmoqchi bo’lsak,

2 r2  r1 
  (10)

formuladan foydalanamiz. Bunda,
2
k (11)

To’lqin soni deb ataladi va 2 uzunlikka nechta to’lqin uzunlik joylashishini ko’rsatadi.
To’lqin soni orqali (7b) ni
x  A  sin t  kr  (12)
Ko’rinishda yozish mumkin. (7), (7a), (7b), (12) tenglamalar bitta to’lqin jarayonini
ifodalab hammasi ham yuguruvchan to’lqin tenglamasi deb ataladi.
Endi ko’ndalang va bo’ylama to’lqinlar tarqalganda muhit zarrachasi holati qanday
o’zgarishini ko’raylik.
86-rasmda ko’ndalang to’lqinlar tarqalganda
T T 3
t  0, t  , t  , t   T , t  T
4 2 4
momentlarda muhit zarrachalarining holati ko’rsatilgan. Gorizontal chiziq bo’yicha muhit
nuqtalarini boshlang’ich nuqta 0 ga nisbatan joylashishini, vertikal bo’yicha vaqtning har xil
momentida bu nuqtalarning siljishi ko’rsatilgan:
1. t=0 boshlang’ich momentda hamma nuqtalar bir to’g’ri chiziqda yotadi. Faqat 0 nuqta
tezlanish olgan bo’ladi;
T T
2. t  momentda 0 nuqta eng katta siljishga ega bo’ladi. 0 nuqtadan r  u 
4 4
uzoqlikda yotgan A nuqta endi tezlanish olgan bo’ladi;
T
3. t  momentida birinchi nuqta o’zining muvozanat holatiga qaytadi. A nuqta siljishi
2
T
maksimal bo’ladi. B nuqta birinchi nuqtadan r  masofada turibdi;
2
3
4. t   T momentda 0 nuqtada turgan zarracha pastga qarab maksimal siljiydi, A nuqta
4
muvozanat holatidan pastga tomon o’tayotgan bo’ladi. B nuqta yuqoriga maksimal siljiydi,
3
birinchi nuqtadan r   u  T masofada yotgan C nuqta esa tezlanish oladi;
4
5. t=T momentda birinchi 0 zarracha muvozanat holatiga qaytadi, A nuqta pastga
maksimal siljiydi, B nuqta muvozanat holatiga qaytgan bo’ladi, C nuqta yuqoriga maksimal
siljiydi, birinchi nuqtadan r=uT uzoqlikda yotgan D nuqta endi tezlanish olgan bo’ladi va vaqt
o’tishi bilan yuqoridagi jarayon takrorlanadi.
87-rasmda bo’ylama to’lqinlar tarqalganda zarrachalar holati keltirilgan. Gorizontal
chiziq to’lqin tarqalishini ko’rsatadi, muhit zarrachasini ko’chishi to’lqin tarqalish bilan bir
to’g’ri chiziqda bo’ladi:
1. t=0 momentda 0 nuqta muvozanat holatda;
T
2. t  momentda 0 nuqta o’ngga eng ko’p siljiydi;
4
T
3. t  momentda 0 nuqta yana muvozanat holiga qaytadi;
2
3
4. t   T momentda 0 nuqta chap tomonga eng ko’p siljiydi;
4
5. t=T momentda 0 nuqta o’z muvozanat holiga qaytgan bo’ladi.
87-rasm
0 va A nuqtalar orasidagi masofani o’zgarishi muhitning shu qismida siqilish va

T
cho’zilish sodir bo’layotganligini ko’rsatadi. Vaqtning t  momentida 0 va A nuqtalar orasida
2
kengayish bo’lsa, A va B nuqtalar orasida siqilish bo’ladi. t=T momentda 0 va A nuqtalar orasida
siqilish bo’lsa, A va B nuqtalar orasida kengayish bo’ladi. shunday qilib, muhitda siqilish va
siyraklanish davriy davom etib turadi.
To’lqin tarqalganda muhit zarrachasining tezligini topsak,
dx  r
  A cos   t   (13)
dt  u
yoki
dx  r 
  A sin   t    (14)
dt  u 2
Bo’ladi. demak, zarracha tezligi ham, siljishi ham bir xil qonuniyat bo’yicha bo’ladi,

lekin tezlik siljishga nisbatan fazaga siljigan bo’ladi.
2
Zarracha maksimum siljigan momentda tezlik o’z yo’nalishini o’zgartiradi, boshqacha
aytganda nolga teng bo’ladi. Muvozanat holatidan o’tayotganda zarracha tezligi eng katta
bo’ladi. To’lqinning tezlanishini aniqlash uchun (13) ni vaqt bo’yicha differensiallaymiz:
d 2x  r
a  2   A 2 sin   t   (15)
dt  u
Yoki
a   2 x (16)
(16) formuladan ko’rinadiki, tezlanish ham siljish bilan bir xil qonuniyat bo’yicha
o’zgaradi, lekin faza jihatdan  ga farq qiladi. Boshqacha aytganda tezlanish yo’nalishi siljish
yo’nalishiga qarama-qarshidir.
Tayanch iboralar: yuguruvchi to’lqinlar, bo’ylama to’lqinlar, ko’ndalang to’lqinlar,

to’lqin tarqalish tezligi, tebranish manbai, yuguruvchi to’lqin tenglamasi, tebranish sistemasi,
to’lqin uzunligi, to’lqin soni, to’lqinlarning siljishi, to’lqin tarqalayotgan muhit zarralarining
tezligi, to’lqin tezlanishi.
TO’LQIN HARAKATI TENGLAMASI
Yaxlit jismga tegishli qator nuqtalarni olaylik. Bu nuqtalar tarqalayotgan to’g’ri chiziq
ustida yotsin. Bu nuqtalardan ikkitasini ajrataylik (88-rasm). Nuqtalar muvozanat holatda
bo’lganda ular orasidagi masofa dr bo’lsin.
Vaqtning qandaydir momentida 1 nuqtaning muvozanat holatdan siljish x, 2 nuqtaning
muvozanat holatdan siljishi x+dx bo’lsin. Bunda nisbiy deformatsiya:
dx
 (17)
dr
dx
  0 bo’lsa, nuqtalar orasidagi masofa ortadi, demak, muhit cho’ziladi;
dr
dx
  0 bo’lsa, nuqtalar orasidagi masofa kamayadi, demak, muhit siqiladi.
dr
Muhitda tarqaluvchi to’lqinning tenglamasi,
 r
x  A  sin   t  
 u
ekanini hisobga olsak,
dx A  r
  cos   t  
dr u  u
d 2x A 2  r
2
  2
 sin   t   (18a)
dr u  u
dx  r
   A  cos   t  
dt  u
2
d x  r
2
  A 2  sin   t   (18b)
dt  u
Bu ikki tenglamani taqqoslasak:
d 2x 1 d 2x
  (19)
dr 2 u 2 dt 2
yoki
d 2x 2 d x
2
 u  (19)
dr 2 dt 2
(19) tenglama to’lqin harakatining differensial tenglamasi yoki to’lqin tenglama deb
ataladi.
88-rasm
Muhitda to’lqinning tarqalish tezligi (u) ni hisoblaylik. Buning uchun muhitdan fikran
asos kesimi S, uzunligi dr bo’lgan silindr ajrataylik. Silindr o’qi to’lqinning tarqalish yo’nalishi
bilan mos tushsin. Biz ajratayotgan paytda silindrga F1 va F2 elastik kuchlari ta’sir qilayotgan
bo’lsin (89-rasm).
89-rasm
Guk qonuniga asosan:
1  dx 
F1    S (20)
  dr  0
va
1  dx 
F2    S (20)
  dr  r
F1 va F2 kuchlar qarama-qarshi yo’nalganidan, muhit elementiga ta’sir qilayotgan kuch
1  dx   dx  
F  F2  F1        S (21)
  dr  r  dr  0 
 dx   dx   d  dx 
         dr ni hisobga olsak,
 dr  r  dr  0  dr  dr  0
1  d  dx  1 d 2x
F     S  dr   2 S  dr (22)
  dr  dr  0  dr
Nyuton qonuniga asosan,
d 2x d2x
F  m  2  S  dr  2 (23)
dt dt
(22) va (23) tenglamalardan:
d 2x 1 d 2x
  (23a)
dt 2  dr 2
Bu tenglamani to’lqin tenglama ifodasi (19) bilan taqqoslasak,
1 E
u 
  
Bu tenglamani impulsning elastik muhitda tarqalish tezligini topganda ham uchratgan
edik.
Impuls yoki to’lqinning muhitda tarqalish tezligini hisoblashda bosim va zichlik
p
o’zgarishi ni haroratga bog’liqligini e’tiborga olmadik. To’lqin tarqalayotgan muhit

elementida siqilish yoki cho’zilish shunchalik qisqa vaqt ichida sodir bo’ladiki, bunda hajm
elementida vujudga kelgan harorat o’zgarishi hisobiga hosil bo’lgan issiqlik qo’shni
elementlarga uzatilib ulgurilmaydi.
p
Boshqacha aytganda, elementar hajmda adiabatik kengayishda harorat o’zgarishi

p
ning o’zgarishiga olib keladi. ni tavsiflaydigan kattalikni adiabatik hajmiy siqilish

koeffitsiyenti deyiladi va uni  bilan belgilasak, tezlik uchun quyidagi ifodani olamiz:
1

 
Tayanch iboralar: to’lqinning harakat tenglamasi, muvozanat holati, muhitning
cho’zilishi, muhitning siqilishi, to’lqin haratining differensial tenglamasi, to’lqin tenglamasi,
elastiklik kuchi, Guk qonuni, hajmiy siqilish koeffitsiyenti.
TO’LQIN HARAKAT ENERGIYASI. ENERGIYA OQIMI. UMOV VEKTORI
Har qanday tebranayotgan sistema muhitda to’lqin manbai bo’la oladi. Muhitda
tebranayotgan sistema o’z energiyasini eng yaqin turgan zarrachaga uzatadi. Bu zarracha
tebranish sistemasidan olgan energiyasini keyingi zarrachaga uzatadi va hokazo. Shunday qilib,
tebranish manbaining energiyasi muhit zarrachalari vositasida uzatiladi. Tebranayotgan sistema
o’z energiyasini muhitga berishi energiya nurlanishi deyiladi. Ana shu energiya hisobiga hosil
bo’lgan to’lqin energiyani muhitga uzatadi.
Oldingi 88-rasmga e’tibor beraylik. Ajratib olingan muhit hajmi V=Sdr, uning massasi
m bo’lsin. Bu muhitga ta’sir qilayotgan elastiklik kuchi:
x
F k S (25)
r
2 2
kV x k  x  kV  x 
П  S  x    S  r    (26)
2 r 2  r  2  r 
Element deformatsiyalanganidan hosil bo’lgan potensial energiya bo’ladi. (18a) ni
hisobga olsak,
kV 2  r
П  A 2 2 cos 2    t   (26a)
2 u  u
m
Kinetik energiya esa (18b) va muhit zichligi   ekanini hisobga olsak,
V
m 2 1  r
K     V  A 2   2 cos 2    t   (27)
2 2  u
To’la energiya kinetik va potensial energiyalar yig’indisiga teng:
V  k   r
E  K  П      2  A 2   2 cos 2    t   (28)
2  u   u
To’lqin harakati kinetik, potensial, to’la energiyasini tebranayotgan sistema (mayatnik)
energiyasi bilan solishtirsak, farqlarni sezamiz:
1. To’lqinli harakat kinetik va potensial energiyasi (to’lqinning bir qismi uchun) bir xil
fazada tebranadi, ya’ni har ikkala energiya bir vaqtda maksimum va minimum qiymatiga
erishadi. Tebranayotgan sistema kinetik va potensial energiyasi qarama-qarshi fazada tebranar va
biri maksimum qiymatga erishganda ikkinchi minimum qiymatga erishar edi;
2. To’lqinli harakat to’la energiyasi o’zgarmas kattalik edi.
1 k
u2   ekanini hisobga olsak, (28) ifodani quyidagicha yozish mumkin:
  
 r
E    A 2   2  V  cos 2    t   (28a)
 u
Shunday qilib, to’lqin qismining enegiyasi amplituda kvadratiga, chastota kvadratiga,
muhit zichligiga mutanosibdir.
Umov tomonidan energiya oqimi va energiya zichligi tushunchasi kiritilgan. Energiya
zichligi deganda V hajm birligiga to’g’ri kelgan energiya
E  r
W     A 2   2  cos 2    t   (29)
V  u
ni tushunamiz.
Energiya oqimi deganda, to’lqin tarqalish yo’nalishiga tik bo’lgan yuzadan birlik vaqtda
o’tadigan energiya tushuniladi.
To’lqin tarqalishiga tik yuza S bo’lsa, u tezlik bilan tarqalayotgan uT masofaga siljiydi.
Bunda hajm uST, bu hajmdagi energiya E=WuST bo’ladi (W – energiya zichligi). Bir
davr ichidagi birlik vaqtda o’tayotgan o’rtacha energiya:
E W
 E  uS (30)
T T
Lekin W vaqt bo’yicha o’zgarib turganligidan vaqt t dan t+T gacha o’zgarganda
T
W 1  r 1
W     A 2   2   cos 2   t    dt     A 2   2 (31)
T T 0  u 2
Demak,
1
E  W  uS     A 2   2  uS (32)
2
(32) formula S yuzadan bir davrda o’tayotgan energiyani energiya oqimi zichligi deb
ataladi. Shunday qilib, energiya oqimi zichligi:
E
   Wu (33)
S
Tezlik – vektor kattalik bo’lganligidan, energiya oqimi zichligini ham yo’nalishi to’lqin
tarqalishi yo’nalishida bo’lgan vektor kattalik deb qarash mumkin.
Bunday vektor birinchi marta N.A.Umov tomonidan, shu sababli bu vektor uning nomi
bilan Umov vektori deb ataladi va (33) quyidagicha yoziladi:
  W u (33a)
Tayanch iboralar: to’lqin harakati energiyasi, energiya nurlanishi, energiya oqmi,

mayatnik, to’lqinning kinetik energiyasi, to’lqinning potensial energiyasi, to’lqinning to’la
energiya, energiya zichligi, o’rtacha energiya, energiya oqimining zichligi, Umov vektori.
TO’LQINLARNING QO’SHILISHI (INTERFERENSIYASI)
Tajribalarning ko’rsatishicha, agar muhitda bir vaqtda bir qancha to’lqin tarqalsa, u holda
muhitning zarrasi baravariga bir qancha to’lqin harakatda qatnashadi: tovush to’lqinlari uchun
qo’shilish prinsipi (yoki superpozitsiya prinsipi) o’rinli bo’ladi. To’lqinlarning qo’shilish
prinsipi har bir to’lqinning muhitda boshqa to’lqinlar bor-yo’qligiga bog’liq bo’lmagan holda
mustaqil tarqalishini bildiradi; har bir to’lqin jarayon qolgan hamma to’lqinlar bo’lmagan
holdagidek yuz beradi. Muhit zarrasining harakatini aniqlash uchun biz zarraning har bir
to’lqindagi harakatini alohida topishimiz, so’ngra esa bu harakatlarning hammasini qo’shishimiz
kerak.
Ma’lum bir sharoitda ikkita (yoki bir necha) to’lqin harakatini qo’shish hodisasi
interferensiya deb ataladi.
Trubadagi ikki tovush to’lqinining interferensiyasini ko’rib chiqamiz. Trubada bir xil
chastotali ikki to’lqin bir vaqtda tarqalyapti deb faraz qilamiz. Siljishlar to’lqinining biri x
o’qining musbat yo’nalishi bo’ylab tarqalib,
 x
y1  A  cos    t  
 c
orqali ifodalangan ikkinchisi esa birinchisiga qarshi yo’nalishda tarqalib,
 x
y2  B  cos    t  
 c
bilan ifodalangan bo’lsin.
Natijalovchi murakkab to’lqin harakat qanday harakat bo’ladi?
Mutlaqo ravshanki, har bir nuqtaning muvozanat vaziyatidan t paytdagi og’ishi
quyidagiga teng bo’ladi:
y1+y2=y
Hamisha ikkinchi y2 to’lqini ikkita yuguruvchi (tarqaluvchi) to’lqinning yig’indisi
sifatida tasvirlash mumkin:
 x  x
y2  A  cos    t    B  A  cos    t   (33b)
 c  c
U holda natijaviy y (x,t) tebranishni quyidagicha yozish mumkin:
 x  x  x
y  y1  y2  A  cos    t    A  cos    t    B  A  cos    t   
 c  c  c
x
 2  A  cos  cos t (33c)
c
Natijalovchi to’lqin harakat ikki qismdan ya’ni:
x
2  A  cos  cos t (33d)
c
bilan ifodalangan turg’un to’lqindan va
B  A  cos   t  x  (33e)
 c
bilan ifodalangan yuguruvchi to’lqindan iborat. B=A bo’lganda, ya’ni qarama-qarshi
yo’nalishlarda tarqaluvchi ikkita to’lqinning amplitudasi bir xil bo’lganda natijalovchi to’lqin
harakat turg’un to’lqin bo’ladi. Tarqaluvchi ikkita bir xil to’lqinda zarralarning og’ishlarini 90-
rasmda ko’rsatilgandek qilib, bir xil vaqt oralatib grafik ravishda qo’shsak, turg’un to’lqindagi
zarralar harakatini yaqqol tasavvur etish mumkin. Bu rasmda chapga ketayotgan to’lqin punktir
bilan, o’ngga ketayotgan to’lqin nuqtalar bilan, turg’un to’lqindagi zarralar vaziyati yaxlit chiziq

bilan tasvirlangan (chizma yaqqol bo’lishi uchun 90-rasmda boshlang’ich fazasi - bo’lgan
8
to’lqin tasvirlangan). (33d) formuladan ko’rinadiki turg’un to’lqindagi hamma zarralar yoki bir
xil fazada yoki qarama-qarshi fazada tebranadi, biroq hamma nuqtlarning tebranishlar
amplitudasi umuman turlichadir. 90-rasmdan ham xuddi shu narsa ko’rinadi. O, O’, O”, ...
nuqtalardagi zarralar hamma vaqt tinch turadi; bu nuqtalar siljishlar turg’un to’lqinining
tugunlari deb ataladi.
90-rasm

Bu nuqtalarning amplitudalari nolga teng. Tugunlar bir-biridan yarim to’lqin
2
2  c
uzunligigacha masofada joylashadi. Agar   с  T  ekanligini e’tiborga olsak turg’un

to’lqinning (33d) ifodasini quyidagicha yozish mumkin:
2  x
2  A  cos  cos t (33f)
c
2n  1 
Bundan ko’rinishicha mazkur to’lqinda tugunlar koordinataning x 
2 2
qiymatlarida joylashadi. A, A’, A”, ... nuqtalarda tinch turgan doirachalar bilan belgilangan
zarrachalar eng katta amplituda bilan tebranadi bu nuqtalar siljishlar turg’un to’lqinining
zichlanishlari deb ataladi. Agar turg’un to’lqin (33f) formula bilan tasvirlangan bo’lsa,

zichlanishlar koordinatalari x  n  bo’lgan nuqtalarga mos keladi bu yerda n butun son.
2
91-rasmda O-O’ ikki tugun orasidagi zarralarning 90-rasmda ko’rsatilgan paytlardagi
ketma-ket vaziyatlari ko’rsatilgan. Ikkita qo’shni tugun orasida turgan hamma zarralar bir xil
fazali garmonik tebranma harakat qiladi, ya’ni ularning hammasi eng chetki vaziyatga baravar
boradi va noldan baravar o’tadi, biroq hamma zarralarning tebranish amplitudalari turlicha
bo’ladi.
0 0’
A
91-rasm
Tugunlarda joylashgan zarrachlar hech harakat qilmagani sababli tugun nuqtalar orqali
energiya uzatilmaydi, turg’un to’lqin bo’ylab energiya tarqalmaydi faqat tugunlar orasida turgan
zarralargina bir-biri bilan energiya almashinadi. Shuning uchun garchi turg’un to’lqindagi
harakat bir xil amplituda bilan tarqaluvchi ikki to’lqinning interferensiyasi natijasida paydo
bo’lsa, aslida u to’lqin harakat emas.
Agar bir-biriga qarama-qarshi tarqaluvchi to’lqinlarning amplitudalari teng bo’lmasa u
holda to’lqin harakat (33d) tug’run to’lqindan va (33e) tarqaluvchi to’lqindan iborat bo’ladi, bu
tarqaluvchi to’lqinlarning amplitudasi asosiy tarqaluvchi to’lquinlar amplitudalarining
ayirmasiga teng. Ba’zan:
A B
k 
B
kattalik yuguruvchanlik koeffitsiyenti deb ataladi. Bu koeffitsiyentning noldan farqli
bo’lishi energiya katta amplitudali to’lqin tarqalayotgan yo’nalishda uzatilishini bildiradi.
Tayanch iboralar: to’lqinlarning qo’shilishi, superpozitsiya prinsipi, interferensiya,

to’lqinlarning muvozanat vaziyatifan og’ishi, turg’un to’lqin, natijalovchi to’lqin, turg’un to’lqin
tuguni, yuguruvchanlik koeffitsiyenti.
YASSI VA SFERIK TO’LQINLAR
Yuqorida, to’lqin tarqalishini ko’rganimizda, to’lqinlar muhitning chegaralangan

qismida, masalan, silindrsimon hajmida tarqaladi deb qaradik. Agar to’lqin biz tasavvur
qilgandek tarqalsa, to’qinning tarqalish yo’nalishiga tik istalgan kesimdagi zarrachalar holati
istalgan vaqtda bir xil bo’ladi.
Demak, to’lqinning tarqalish yo’nalishiga parallel bo’lgan hamma to’g’ri chiziqlarda
harakat bir xil bo’ladi. Shuning uchun, to’lqinning tarqalish yo’nalishiga tik kesimdagi
zarrachalar bir xil fazoda tebranadi. Ana shunday bir xil fazada tebranayotgan nuqtalar yotgan
sirt to’lqin sirti yoki fazalar sirti deyiladi. Agar to’lqin sirti yassi bo’lsa, bunday to’lqin yassi
to’lqin deyiladi.
Biz ko’rib o’tgan to’lqinlarning to’lqin sirti yassi sirtdir, shu sababli yassi to’lqinlar
uchun
 r
x  A  sin   t  
 u
tenglama o’rinli bo’ladi.
Vaqtning biror paytida tebranish yetib borgan nuqtalarining geometrik o’rni to’lqin fronti
deyiladi.
Yassi to’lqinlar uchun to’lqin fronti bilan to’lqin sirti mos tushadi.
Yassi to’lqinlarda chegaralanmagan muhit hosil qilib bo’lmaydi.
To’lqinlar manbai – nuqtaviy sharcha chegaralanmagan bir jinsli muhitda tebranayotgan
bo’lsin. Nuqtaviy tebranish manbaidan chiqayotgan to’lqinlar hamma tomonga (muhit bir jinsli
bo’lgani uchun) bir xil tezlik bilan tarqaladi. Ular vaqtning t momentida to’lqin manbaidan r=ut
masofaga boradi. Demak, nuqtaviy manbadan bir jinsli muhitda taqalayotgan to’lqinlar sirti
radiusi R=ut bo’lgan sferadan iborat bo’ladi (135-rasmga qarang). Ana shunday to’lqin sirti sfera
shaklida bo’lgan to’lqinlar sferik to’lqinlar deyiladi. Sfera ustida yotgan nuqtalar bir xil fazada
tebranadi.
Endi radiuslari R1<R2 bo’lgan sferadan o’tayotgan o’rtacha oqim zichligini hisoblaylik,
(33) formulaga asosan:
E E
  (34)
S 4  R 2
Demak, to’lqin energiya zichligi radius kvadratiga teskari mutanosib.
To’lqin energiyasi amplituda kvadratiga mutanosib ekanini hisobga olsak,
2
E 1  A
 2
        2  uS (35)
4  R 4 R
(35) formuladan ko’rinib turibdiki, tebranish markazidan R masofada yotgan nuqta
siljishi
A  r
xR   sin   t   (36)
R  u
Qonun bo’yicha bo’ladi. Bu tenglama sferik to’lqin tenglamasidir.
Umuman olganda, har qanday to’lqin tarqalganida muhitda ichki ishqalanish
mavjudligidan energiya yutilishi kuzatiladi. Bu ishqalanishni yengishda ish bajariladi. Energiya
kamaydi, degani – tebranish amplitudasi kichraydi, degan gapdir. Amplituda o’zgarishini
ko’raylik.
To’lqin qandaydir dr masofaga tarqalganda amplituda o’zgarishi (kamayishi) dA deb
olaylik, bunda
dA
  dr
A
yoki
dA
  dr
A
bundan,
d(lnA)=(dr) (37)
 – muhit xususiyatiga bog’liq koeffisiyent (37) tenglamadan:
A=A0e-r (38)
(38) ifoda tebranish markazidan r uzoqlikda yotgan nuqtaning tebranish amplitudasidir.
Demak, energiya yutilayotgan muhit uchun yassi to’lqin tenglamasini yozsak,
 r
x  A0 e к  sin   t   (39)
 u
Agar energiyaning o’rtacha zichligini r=0 da W, r masofada Wr desak, (31) va (38)
munosabatlar asosida
Wr=W0e-2 r=W0e-kr (40)
ni olamiz, (k – yutilish koeffitsiyenti).
Agar nuqtaviy manbadan chiqayotgan to’lqinlar bir-biriga yaqin tekisliklar orasidagi
yupqa qatlamda tarqalayotgan bo’lsa, bunday to’lqinlar aylanma to’lqinlar deyiladi.
Agar bir to’g’ri chiziqda bir-biriga yaqin yotgan nuqtalar bir xil amplituda bir xil fazali
to’lqinlar hosil qilayotgan bo’lsa, bunday to’lqin fronti markazi to’gri chiziqda yotgan silindr
sirti bilan mos tushadi.bunday to’lqinlar silindrik to’lqinlar deb ataladi. Aylana va silindrik
1 1
to’lqinlarda energiya zichligi , amplituda esa ga mutanosib kamayadi. Shuning uchun
r r
bunday to’lqinlar tenglamasi
A  r
x  sin   t   (40a)
r  u
bo’ladi. (40a) tenglama aylana va silindrik to’lqinlarning to’lqin tenglamasi deb
yuritiladi.
Tayanch iboralar: yassi to’lqin, sferik to’lqin, to’lqin sirti, to’lqin fronti, sferik to’lqin
tenglamasi, to’lqin energiya zichligi, to’lqin energiya oqimi, amplituda, aylanma to’lqin, yutilish
koeffitsiyenti, silindrik to’lqin, silindrik to’lqin tenglamasi.
GYUYGENS PRINSIPI
Agar vaqtning t momentida to’lqin fronti aniq bo’lsa, t+t momentda bu to’lqin fronti
qanday bo’ladi? Bu savolga Gyuygens prinsipi javob berdi. Gyuygens to’lqin fronti yetib borgan
fazoning har bir nuqtasini yangi to’lqin manbai deb hisoblash mumkin deb qaradi.
92-rasm
Faraz qilaylik, vaqtning t momentida to’lqin fronti AB aniq bo’lsin (92-rasm), t+t
momentidagi frontni bilish uchun, shu to’lqin frontining istalgan nuqtasini yangi to’lqin manbai
deb qarab shu nuqta atrofida yarim halqalar o’tkazamiz. Bu yarim halqalar radiusi r=ut bo’ladi.
Yarim halqasimon to’lqinlarga urinma bo’lgan A’B’ yangi to’lqin frontini beradi.
93-rasm
Gyuygens prinsipi g’oyasi nimada ekanligini tushunish uchun quyidagi tajribani ko’rib
chiqaylik.
Masalan, suv sirtida tarqalayotgan ixtiyoriy shakldagi to’lqinlar yo’liga kichik “a”
tirqishli AB to’siq qo’yaylik. Tirqish o’lchamligi “a” tarqalayotgan to’lqinning to’lqin uzunligi 
dan kichik bo’lsin (93-rasm).
To’lqin to’siqqa yetgandan keyin undan qaytadi. Tirqish esa yangi to’lqin manbai bo’lib
qoladi. To’siqqacha kelgan to’lqin shakli qanday bo’lishidan qat’iy nazar a tirqishdan yarim
halqa (aylana) C to’lqinlar tarqaladi. Gyuygens prinsipining ma’nosi shundadir.
Endi sferik to’lqinlar uchun to’lqinning yangi frontini yasash usulini ko’raylik. Avval
to’lqin fronti R radiusli sfera sirtidan iborat bo’lsin.
Sferik to’lqinlar tarqalishi sfera radiusi bo’ylab yo’nalishda (to’lqin nuri) bo’lganligidan
sferaning t vaqtdan keyingi radiusi R1=R+ut bo’ladi.
R radiusli sferaning har bir nuqtasini yangi to’lqin markazi deb, shu markazlar atrofida
r=ut radiusli yarim sferik front chizaylik (94-rasm).
Bu yarim sferik to’lqin frontlarini o’rab olgan yangi sferik sirt (shtrix bilan ko’rsatilgan)
to’lqinning yangi fronti bo’ladi. demak, muhit bir jinsli bo’lsa, sferik to’lqinlarning fronti
sferikligicha qoladi.
94-rasm
Agar yassi to’lqinlar frontini aniqlash kerak bo’lsa, u 95-rasmda ko’rsatilgandek

aniqlanadi. Yassi to’lqin bir jinsli muhitda tarqalayotgan bo’lsa, to’lqinning istalgan momentida
to’lqin fronti yassi bo’ladi.
95-rasm
Endi yassi to’lqin yo’liga a tirqishli to’siqni qo’yamiz. Bu gal to’siq kengligi a, yassi
to’lqinning to’lqin uzunligidan katta bo’lsin a> (96-rasm). a tirqishning har bir nuqtasini yangi
to’lqin manbai deb qarab, har bir nuqta atrofida yarim sferik elementar to’lqin frontlarini
o’tkazamiz.
96-rasm
Bu elementar frontlarni o’rab olgan A’B’ front yangi to’lqin fronti bo’ladi. Rasmdan
ko’rinadiki, a> shart bajariladigan tirqishdan yassi to’lqin o’tganda uning yassiligi buzilar
ekan. Yangi front A’B’ ning faqat o’rta qismigina yassi to’lqin fronti kabi bo’lsa, chetlari egiladi.
To’lqin tarqalish yo’nalishi to’siqqa tik (perpendikulyar) bo’lmay, yo’nalishi o’zgaradi.
Boshqacha aytganda, nur o’z yo’nalishini o’zgartiradi. Bu hodisa difraksiya hodisasi deb
ataladi.
Tayanch iboralar: Gyuygens prinsipi, to’lqin fronti, to’lqin manbai, sferik to’lqin, sfera
radiusi, yarim sferik front, yangi to’lqin manbai, difraksiya.
TOVUSH TO’LQINLARINING TARQALISHI. TOVUSHNI QABUL QILISH

Tovush to’lqinlari tarqalayotgan fazoning qismi tovush maydoni deb ataladi.
Tovush muhitda yutilishsiz tarqalsa, tovush maydonining har bir nuqtasidagi zarra
siljishi, tezligi garmonik qonuniyat bo’yicha bo’ladi. Bundan tashqari, tovush tarqalganda
muhitning deformatsiyalanishi hisobiga tovush maydoni muhitning har bir nuqtasida ortiqcha
bosim dp hosil qiladi va bu bosim tovush bosimi deb yuritiladi.
Ana shu bosimni hisoblaylik: tovush tarqalayotgan muhit zarrachasi
 r
x  A  sin   t   (41)
 u
Qonuniyat bilan siljiyotgan bo’lsin. Bu zarrachaning tezligi
dx  r
  A cos   t   (42)
dt  u
bo’ladi. Tovush tarqalayotgan muhitda, asosi dS bo’lgan parallelopipedni ajratib olaylik.
Parallelopipedning bu dS tomoni to’lqin frontiga parallel bo’lib, unga ta’sir qilayotgan kuch
F=-dpdS (43)
bo’ladi.
d
Dinamika ikkinchi qonuniga asosan kuch F  m va bu kuch ta’sirida zarrani dr
dt
masofaga siljishida bajarilgan ish
d
dA  Fdr  m dr (44)
dt
bo’ladi. bu tenglamaning har ikki tomonini parallelopiped hajmi dV=sSdr ga bo’lamiz:
dA m d  dr d
   dr (45)
dV dV dt dt
(44) va (43) tenglamaga asosan,
dA=-dpdSdr=-dpdV (46)
Demak, (45) va (46) larning tengligidan
d
dp    dr
dt
d  r
  A   2 sin   t   (47)
dt  u
ekanini hisobga olsak,
 r
dp    A 2 sin   t  dr (48)
 u
T
Bu ifodani t  da p=0 deb integrallasak, bosim uchun quyidagi ifodani olasiz:
4
 r
p      Au cos   t   (49)
 u
Bu formuladan ko’rinadiki, tovush bosimi va muhit zarrachasi tezligi bir xil fazada
tebranadi.
p 0    Au (50)
Bu kattalik tovush bosim amplitudasi deb yuritiladi.
Tovush to’lqini tarqalganda o’z yo’nalishida energiya olib o’tadi. Tovush tarqalish
yo’nalishiga tik bo’lgan yuza birligidan o’tayotgan energiya oqimi miqdori bilan tavsiflanadigan
kattalik tovush intensivligi deb ataladi. Tovush intensivligi
1
I     A2   2  u (51)
2
formula bilan ifodalanadi. (50) asosida (51) formulani quyidagi ko’rinishida yozish
mumkiz:
2
1 p0
I  (52)
2  u
u kattalik muhitning akustik qarshiligi deb ataladi.
Demak, tovush intensivligi tovush bosimi amplitudasi kvadratiga to’g’ri, muhitning
akustik qarshiligiga teskari mutanosibdir.
Tovush to’lqinlari muhitda tarqalganda uning energiyasi muhitda yutiladi. Demak,
amplitudasi vaqt o’tishi bilan kamayib boradi. Agar berilgan muhit uchun amplitudaning so’nish
koeffisiyenti  bo’lsa, tovush to’lqini amplitudasi va yutiluvchanligining to’lqin tarqalgan
masofa r ga bog’liqligi
A  A0 e  r (53)
I  I 0 e 2  r (54)
formulalalar orqali topiladi.
Tovush to’lqinlari tarqalganda to’lqin frontining shakli (yassi, sferik yoki boshqa
shaklda) muhitning elementar qismlarida zichlik bir xilmi yoki har xilmi, muhit qismlari tinchmi
yoki harakatdami, ekanligiga bog’liqdir.
97-rasm
Masalan, shamol esayotgan bo’lsa, havo qatlamlari orasida ishqalanish
bo’layotganligidan shamol tezligi yer yuzidan tepaga chiqqan sari ortib boradi. Shamol tezligi
tovush tarqalish tezligi bilan geometrik qo’shiladi, shu sababli balandlik ortgan sari to’lqinning
tarqalish yo’nalishi shuncha egrilanib boradi, boshqacha aytganda to’lqin frontining qismlari yer
yuziga nisbatan har xil tezlik bilan harakatlanadi. Natijada tovush to’lqinining sinishi kuzatiladi
(97-rasm).
Shamol kelayotgan tomonga ma’lum burchak ostida tarqalayotgan to’lqinlar tepa
tomonga og’sa, shamol esayotgan tomonga tarqalayotgan to’lqinlar yer tomonga og’adi.
Natijada, to’lqin tarqalish yo’nalishi bilan shamol tarqalish yo’nalishi teskari bo’lgan
tomonda turgan odam tovushni yaqin masofada turib (97–rasmda I sohada) ham eshitmasligi
mumkin. Shamol va to’lqin tarqalishi mos bo’lgan tomonda turgan odam tovushni uzoq
masofada turib ham (97-rasmda II sohada) eshitishi mumkin.
Tovushning tarqalish tezligi muhitning zichligiga ham bog’liq. Atmosferadagi havo
harorati yer yuziga nisbatan yuqoriga chiqqan sari pasayib boryapti desak, uning zichligi ortib
boradi. Demak, har xil zichlikka ega bo’lgan muhitda tovush tarqalayotgan bo’lganligidan, u
sinadi (98-rasm). Natijada quyosh chiqib turgan issiq kunlarda yer yuziga yaqin qatlamdagi havo
uyqori qatlamdagi havoga nisbatan ko’proq qizigan bo’ladi, shu sababli kunduz kunlari
kechasidagiga nisbatan eshitish masofasi kichik bo’ladi, yani ayni bir tovush kechasi
kunduzdagiga nisbatan yaxshiroq eshitiladi.
Eshitish organlari tovushning qattiqligi, balandligi va tembri kabi xususiyatlarini ajrata
oladi.
98-rasm
Tovushning balandligi tebranishning chastotasi bilan aniqlanadi. Baland tovushlar
chastotasi past tovushlar chastotasiga nisbatan katta bo’ladi.
Tovushning qattiqligi tovushining subyektiv xarateristikasi bo’lib, unga obyektiv
xarakteristika – intensivlik to’g’ri keladi.
Quloq tovushni qabul qilishi uchun uning intensivligi ma’lum bir minimal qiymatdan
kichik bo’lmasligi kerak. Quloq seza oladigan ana shu intensivlikning minimal qiymati eshitish
chegarasi deb ataladi.
Chastotasi 1000 Gs dan 3000 Gs gacha bo’lgan tovushlarni quloq eng yaxshi qabul
qiladi.
Agar tovush intensivligi ortib borsa va ma’lum chegaraga yetsa, quloq bunday
tovushlarni qabul qilmay, ta’sir natijasida eshitish organida og’riq seziladi. Bu chegara og’riq
sezish chegarasi deyiladi.
99-rasmda eshitish chegarasi va og’riq sezish chegarasini tovush chastotasiga bog’liqlik
grafigi berilgan.
99-rasm
Bu ikki egrilik bilan chegaralangan soha eshitish sohasi deb ataladi.

Yuqorida aytilganidek, tovush qattiqligi uning intensivligi bilan bog’liqdir.
Lekin, shuni aytish kerakki, tovush qattiqligi intensivlikka nisbatan ancha sekin o’sadi.
Tovush qattiqligini uning intensivligi bilan bog’liqligini Veber- Fexner o’rganib, tovush
intensivligi ortishi bilan qattiqlik taxminan logarifmik qonuniyat bo’yicha o’sishni aniqlaganlar.
Bu qonun asosida tovush qattiqligini xarakterlash uchun tovush bosimi darajasini
ko’rsatuvchi kattalik L kiritiladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:
p
L  2k lg 2 (55)
p0
Bu formulada p 0     I chastotali tovushning o’rtacha kvadrat bosimi bo’lib, p0 –
shu chastota uchun eshitish chegarasi, I tovush intensivligi.
Agar k=1 bo’lsa, tovush bosimi bellarda, k=10 bo’lsa, detsibella da o’lchanadi. Bell deb
atalgan birlik telefonni ixtiro qilgan olim A.G.Bell sharafiga qo’yilgan.
Ayrim tovushlar uchun ularning xarakteristikasini quyidagi jadvalda keltiramiz:
Tovush Desibel Tovush Effektiv

/r hisobida intensivligi bosim, N/m2
Soatlarning yurishida 20 110-7 6,410-3

. chiqqan tovush
Sekin gaplashganda 40 110-5 6,410-2
.
O’rtacha qattiqlikdagi 60 110-3 6,410-1
. nutq
Qichqirganda 80 110-1 6,4
.
Og’riq sezish 120 1103 6,4102
.
Tovush intensivligi va effektiv bosim =1000 Gs chastotali tovush uchun ushbu jadvalda
taxminiy keltirilgan.
Odamda ikkita quloq borligi tovush manbai qaysi tomonda ekanini aniqlashga imkon
beradi.
Buni binaural effekt deb yuritiladi. Agar quloqlardan biriga tovush 310-5 sekund oralab
kelsa, buni inson sezadi. Bunda tovush manbai turgan nuqta o’z o’rniga nisbatan gorizontal
tekislikda taminan 3 gradusgacha chetlashgan bo’ladi.
Tovush manbaini vertikal bo’yicha qanday burchakda turganini va uning odamdan
uzoqligini tovushni eshitish orqali aniqlash ancha katta noaniqlikda bo’ladi.
Shovqin deb, tonlarning tartibsiz aralashmasiga yoki inson qulog’iga eshitiladigan har
qanday yoqimsiz ovozga aytiladi.
Tovush qattiqligi – amplitudaga bog’liq.
Tebranish amplitudasi qanchalik baland bo’lsa, tovush shunchalik qattiq bo’ladi.
Tovush balandligi – chastotaga bog’liq.
Tebranish chastotasi qanchalik yuqori bo’lsa, tovush shunchalik baland bo’ladi.
Bir muhitdan ikkinchi muhitga o’tganda chastota o’zgarmaydi.
Tovush to’lqinlari – bo’ylama to’lqin hisoblanadi.
m
Tovushning havodagi tezligi – 340 dir.
s
Tovushning tezligi moddaning agregat holatiga bog’liq bo’ladi va tovushning tezligi
muhitning xossalari bilan aniqlanadi.
W
I tovush intensivligi
S t
Mexanik to’lqinlarning (yoki tovushning) qattiq jismlardan qaytishiga aks sado deb
ataladi.
Tovushning to’siqlardan qaytish hodisasiga aks-sado deb ataladi.
Bu hodisalardan exolokatsiyada foydalaniladi. Bunda to’siqqa tovush impulsi yuborilib,
uning to’siqqa urilib qaytib kelish vaqtiga qarab to’siq uzoqligi aniqlanadi.
 t
R exolokatsiya formulasi
2
R – to’siq uzoqligi [R]=m
m
υ – tovushning muhitdagi tezligi [υ]=
s
t – tovushning borib qaytish vaqti yoki impulslar orasidagi minimal (eng kichik) vaqt
[t]=s
Exolokatsiya uchun ishlatiladigan asbob – exolokator yoki exolot deb ataladi.
Dengiz chuqurligini o’lchaydigan exolokator – gidrolakator deb ataladi.
Tayanch iboralar: tovush maydoni, tovush bosimi, tovush amplitudasi, amplitudaning

so’nish koeffitsiyenti, tovush tezligi, to’lqinning sinishi, tovush balandligi, tovush qattiqligi,
musiqiy tovush, shovqin, tovush intensivligi, tovush qattiqligi va intensivligi orasidagi
bog’lanish, Binaural effekt, effektiv bosim, shovqin, tovushning havoda tarqalish effekti, aks
sado, exolokator, exolot, gidrolokator.
GAZLARDA TOVUSHNING TEZLIGI
Elastik muhit zarralari tebranishlarining vaqt o’tishi bilan muhit bo’ylab to’lqin sifatida
tarqalish hodisasiga tovush deb aytiladi.
1. Tovush to’lqinlarining fizik tabiati bir xil bo’lsada, ular chastotasiga qarab
o’ziga xos xususiyatlarga ega. Misol, yuqori chastotalarda to’lqin uzunlik nihoyatda qisqa,
ya’ni ba’zi murakkab molekulalar o’lchamlariga yaqin. Shuning uchun, bu to’lqinlar o’zi
tarqalayotgan modda bilan juda kuchli ta’sirlashadi.
Gazlarda tovushning tarqalish tezligi quyidagi formula bilan ifodalaniladi:
dP

d
Bu ifoda odatda Laplas formulasi ham deyiladi.
m
Klapeyron-Mendeleyev tenglamasidan P ni almashtirib va zichlik  
V
ekanligini e’tiborga olsak, quyidagini olamiz:
RT
 (56)

Bunga Nyuton formulasi ham deyiladi.
Bu yerda μ – gaz molyar og’irligi.
(56) formula faqat bir atomli, ayrim hollarda ikki atomli gazlar uchun o’rinli
bo’ladi. Ko’p atomli gazlarda tovush dispersiyasi kuzatiladi, ya’ni tovushning tarqalish tezligi
tebranish chastotasiga bog’liq bo’ladi. Masalan, karbonat angidrid gazida chastota 105 Gs dan
106 Gs gacha o’zgarsa, u holda tovushning tarqalish tezligi 4% ga ortadi. Tovush to’lqinlari
dispersiyasiga sabab, issiqlik sig’imining chastotaga bog’liqligidir, buni quyidagi formuladan
ham ko’rish mumkin:
h
2
dU 5  h  l kT
CMV   R  R   2
(57)
dT 2  kT   h 
 l kT  1
 
 
Nyuton formulasi (56) bo’yicha tovushning havoda tarqalish tezligini topsak, havo uchun
μ=28,8; T=273 K bo’lsa, υ=280 m/s bo’ladi. Aslida tajriba υ=330 m/s ekanini ko’rsatadi.
2. Bunday farq Laplas (1749-1827) tomonidan bartaraf etildi. Laplas tovush to’lqinidagi
zichlik tebranishlari va u bilan bog’langan harorat tebanishlari shunchalik tez o’tadi va havoning
issiqlik o’tkazuvchanligi shunchalik kichikki, bunday jarayonlar uchun issiqlik almashinish hech
qanday rol o’ynamaydi, deb ko’rsatib berdi. Tovush to’lqinidagi quyuqlashish va
siyraklashishlar orasida haroratlar farqi tenglashishiga ulgura olmaydi va shuning uchun
tovushning tarqalishini adiabatik jarayon deb hisoblash mumkin. Bunday holda izoterma
tenglamasidan emas, balki γPdV+VdP=0 adiabata tenglamsidan foydalanish kerak. Agar bu
tenglamaga V hajmning o’rniga p~1/V zichlikni kiritsak, bu tenglama quyidagi ko’rinishga
keladi:
Pd  dP  0 (58)
Bundan adiabatik jarayon uchun
dP  dP  P  dP 
        (59)
d  d  ad   d T
Shuning uchun (57) Nyuton formulasi o’rniga Laplas formulasi kelib chiqadi:
P
СL    CN  (60)

bu yerda CL – tovushning Laplas tezligi.
Bu formula tovushning tezligi uchun Nyuton formulasidan  marta katta
bo’lgan kattalikni beradi. Havo uchun γ ni o’lchashlar γ=1,4 natijani beradi. Shuning uchun
Laplas formulasiga muvofiq, T=273 K da havoda tovushning tezligi
υ =280 1, 4  330m / s
bo’lishi kerak, bu esa tajriba ma’lumotlariga mos keladi.
3. γ issiqlik sig’imlari nisbatini eksperimental o’lchashning ikkinchi qulay,
aniqligi jihatidan Kleman va Dezorm usulidan yuqori bo’lgan usuli Nyuton va Laplas
formulalariga asoslangan. Tovushning tatqiq qilinayotgan gazdagi c tezligi eksperimental
o’lchanadi. γ kattalik
2
 C 
    (61)
 CN 
formuladan hisoblanadi, bu yerda CN – tovushning Nyuton tezligi deb ataluvchi, ya’ni
(57) formuladan aniqlanadigan kattalik. (60) formuladan aniqlanadigan CLkattalik esa
tovushning laplas tezligi deyiladi.
Tayanch iboralar: Nyuton formulasi, Laplas formulasi, Tovushning Nyuton tezligi,

Tovushning Laplas tezligi.
DOPPLER EFFEKTI
Tovushning muhitdagi tarqalish tezligi tovush manbai va tovush qabul qilgich qurilma
(priyomnik) tinch turibdimi yoki harakatlanayaptimi, bundan qat’iy nazar, shu muhitda, berilgan
holatda, o’zgarmas bo’ladi. Agar tovush manbai va tovush priyomnigi bir-biriga nisbatan tinch
tursa, qurilma qabul qilayotgan tovush chastotasi tovush manbai chastotasi bilan bir xil bo’ladi.
Agar tovush manbai va priyomnik bir-biriga nisbatan harakatlansa, priyomnik qabul
qilgan tovush chastotasi, tovush manbai chastotasidan farq qilar ekan. Bunga birinchi marta
e’tibor berib, uni tekshirgan olim Doppler bo’lgani uchun bu hodisa Doppler effekti deb
yuritiladi.
1. Faraz qilaylik, tovush manbai tovush tarqalish tezligi u bo’lgan muhitda  tezlik bilan
tinch turgan priyomnikka yaqinlashib kelayotgan bo’lsin. Agar tovush chastotasi  bo’lsa, tovush
1
manbai sekundda bitta to’lqin  tarqatadi. Shu vaqtda tovush manbai tovush priyomnigiga

1 1
  masofaga yaqinlashadi. Natijada sekunddan keyin chiqayotgan keyingi to’lqin oldingi
 
u u 
to’lqindan   masofada bo’lmay,    masofada bo’ladi. Demak, kuzatuvchi
 
(priyomnik) qabul qilayotgan to’lqin uzunligi haqiqatdagiga nisbatan kichik bo’ladi. Priyomnik
qabul qilayotgan tovush chastotasi ortasdi:

  (62)

1
u
2. Agar tovush manbai kuzatuvchidan  tezlik bilan uzoqlashayotgan bo’lsa, priyomnik
qabul qilayotgan chastota kamayadi:

  (63)

1
u
3. Endi priyomnik tovush manbaiga  tezlik bilan yaqinlashayapti, deb qaraylik. Bunda
priyomnikka nisbatan tovush tezligi +u bo’ladi.
u  u
Chastota esa   bo’lib,   ni hisobga olsak, priyomnik qabul qilgan tovush
 
chastotasi
 
    1   (64)
 u
bo’ladi. Demak, priyomnik qabul qilgan chastota ortadi.
4. Agar priyomnik tovush manbaidan tezlik bilan uzoqlashayotgan bo’lsa, u qabul qilgan
chastota kamayib,
 
    1   (65)
 u
formula bilan topiladi. Bu formulaga e’tibor beraylik, priyomnik tezligi  tovush
tarqalish tezligi (u) dan katta bo’lsa, tovush priyomnikka yetib bora olmaydi, demak, priyomnik
tovushni qabul qilmaydi.
Agar tovush manbaining tezligi tovushning tarqalish tezligidan katta bo’lsa, tovush
manbaining oldi tomonida to’lqin hosil bo’lmaydi, faqat tovush manbai harakat yo’nalishiga
teskari tomonida, yani tovush manbaining orqa tomonida to’lqin hosil bo’ladi (100-rasm).
100-rasm
Tovush manbaining orqa tomonida hosil bo’lgan sferik to’lqinlar bir-biri bilan qo’shilib,
uchi tovush manbaida bo’lgan konussimon sirtni hosil qiladi.
Bu konussimon sirt zarb to’lqinlari deb ataluvchi to’lqin fronti bo’ladi. Zarb to’lqinlari
odatdagi tovush to’lqinlaridan o’zining ko’p xususiyatlari bilan farq qilib, davriy xarakterga ega
bo’lmaydi.
Shuni aytish kerakki, (62), (63), (64) va (65) formulalarni keltirib chiqarganda, tovush
manbai va kuzatuvchi ularni tutashtiruvchi bir to’g’ri chiziq bo’yicha harakatlanadi deb oldik.
Agar ularning harakati bir to’g’ri chiziq bo’yicha bo’lmasa, bu formulalardagi u,  tezliklar
o’rniga ularning shu to’g’ri chiziqqa proyeksiyasi olinadi.
Doppler effektini kuzatish uchun biror temir yo’l stansiyasida turib, tovush chiqarib
kelayotgan teplovozni sizga yaqinlashayotganda va sizdan uzoqlashayotganda siz sezgan tovush
o’zgarishiga e’tibor berish kerak. Tovush chiqarib kelayotgan teplovoz sizga yaqinlashayotgan
bo’lsa, uning tovushini “ingichkalshib” borgan sari chiyillashini, sizdan uzoqlashganda esa
tovushni “yo’g’onlashganini” sezasiz. Boshqacha aytganda, siz tovush balandligini, demak, siz
qabul qilayotgan tovush chastotasining o’zgarishini sezasiz.
Tayanch iboralar: Doppler effekti, tovush chastotasi, tovush manbai, tovush fronti, zarb
to’lqinlari.
ULTRATOVUSHLARNI OLISH VA ULARNING QO’LLANILISHI
Ultratovushni olish uchun har xil usullardan foydalaniladi.

Har xil ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo’llaniladigan ultratovush generatorlari kristall
jismlarda mavjud bo’lgan pyezoelektrik va magnit xususiyatiga ega bo’lgan jismlarda mavjud
bo’lgan magnitostriksion effekt asosida ishlaydi. Shuning uchun bu ikki effektning fizik
mohiyati to’g’risida to’xtalamiz.
Pyezoelektrik xususiyatga ega bo’lgan kristall jismlar – kvars, turmalin, segnet tuzi, bariy
titanat va boshqa jismlardan plastinka shaklida kesib olsak va unga kuch bilan ta’sir qilib, uni
siqib yoki cho’zsak elektr jihatdan qutblanadi.
Boshqacha aytganda deformasiyaga uchragan kristall plastinka sirtida elektr zaryad hosil
bo’ladi. Kristall jismlar tuzilishi va ularni deformasiyalaganda nima uchun elektr zaryadlari hosil
bo’ladi, degan savolga javob bermay (bu savollarga fizikaning keyingi kurslarida javob olasiz) X
– kesigi deb nomlangan usuli bilan kesib olingan plastinka deformasiyalanganda bo’ladigan
hodisalarga to’xtalamiz. X – kesigi bilan olingan kvars plastinka ko’rinishi va unda X, Y, Z
o’qlarining yo’nalishi 101-rasmda ko’rsatilgan. Bu plastinkaga X yo’nalishda kuch qo’yib uni
cho’zsak, BC tomonida musbat, qarama-qarshi tomonida unga teng manfiy ishorali elektr zaryad
hosil bo’ladi. Agar cho’zishni siqish bilan almashtirsak, sirtdagi zaryadlar ishorasi o’zgaradi.
101-rasm
Agar Y o’qi bo’yicha plastinkani cho’zsak yoki siqsak, BC tomonda yana elektr zaryad
hosil bo’ladi. Lekin, bu zaryad ishorasi X o’qi bo’yicha siqilganda va cho’zilganda BC sirtda
hosil bo’lgan zaryad ishorasiga qarama-qarshi bo’ladi.
Plastinkaning boshqa tomonlarida zaryad hosil bo’lmaydi.
Agar plastinkaga Z o’qi bo’yicha ta’sir qilib, uni cho’zsak yoki siqsak plastinkaning hech
qaysi sirtida zaryad hosil bo’lmaydi.
Agar kvars plastinkani elekrt maydonga joylashtirsak, oldingi aytganimizga teskari hol
yani plastinkani deformasiyalanishi kuzatiladi. X – kesigi bilan olingan plastinka 102-rasmda
keltirilganidek, elektr maydonga joylashtirilgan bo’lsin. Bunda plastinka X o’qi bo’yicha
kengayadi Y o’qi bo’yicha esa torayadi. Agar kondensator plastinkalaridagi zaryad ishorasi
o’zgartirilsa, deformasiya ishorasi teskariga o’zgaradi.
102-rasm
Agar kondensator qoplamlaridagi zaryad q=q0sint qonuniyat bo’yicha vaqt o’tishi bilan
o’zgarib tursa, plastinka holati ham shu qonuniyatga mos ravishda o’zgarib turadi. Natijada
plastinka tebranish manbai bo’lib qoladi va o’zi tushirilgan muhitga to’lqin tarqatadi.
Agar kvars plastinkaning qalinligi d santimetrlarda olinayotgan bo’lsa, bunday
plastinkaning xususiy chastotasi
284  10 3
  Gs (66)
d
formula bilan topiladi.
Plastinka xususiy chastotasiga mos kelayotgan generator hosil qilayotgan elektromagnit
to’lqinlar to’lqin uzunligi
d
  107 (67)
mm
formula bilan aniqlanadi. Hozirgi vaqtda kvars plastinkalar har xil shaklda qalinligi 1,3
sm dan 0,05 mm gacha tayyorlanadi.
Demak, kvars plastinkalarning xususiy chastotasidan foydalanib, chastotasi 220103 Gs
dan 57106 Gs gacha bo’lgan ultratovushlarni olish mumkin.
Magnitostriksion effektning fizik mohiyati ferromagnit jismlar magnitlangan va
magnitsizlanganda ularning o’lchamligining o’zgarisahidadir. Agar ferromagnit jismni
o’zgaruvchan magnit maydonga joylashtirilsa, uning o’lchamligi o’zgaradi, uning uzunligi ortadi
yoki kamayadi.
Agar magnitlanmagan sterjenni o’zgaruvchan tok o’tayotgan g’altak ichiga joylashtirilsa,
uning o’lchamligi o’zgaruvchan tok chastotasiga qaraganda ikki marta katta chastota bilan
o’zgaradi.
Sterjenning uzunligi l ni santimetr hisobida olsak, uning xususiy chastota quyidagicha
aniqlanadi:
2,5  10 5
  Gs (68)
l
Shuni aytish kerakki, magnitostriksion effektda sterjenning uzunligini nisbiy o’zgarishi
uncha katta bo’lmay sterjen moddasiga va magnit maydon kuchlanganligiga bog’liq bo’lib,
taxminan 10-6 ga teng.
Kvars plastinkalar uchun quyidagini aytish mumkin. Agar kvars plastinka (X – kesigi)
qirralari 1 sm va kondensator qoplamalari orasidagi potensial farq 1000 V bo’lsa, plastinka
o’lchamligini o’zgarishi taxminan 2010-8 sm ga teng.
Pyezoeffektdan foydalanib olinadigan ultratovushlarning intensivligi nisbatan kichik
bo’lganligidan, bular moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatini o’rganishda ko’proq
qo’llaniladi. Magnitostriksion effektdan foydalanib olinadigan ultratovushlar intensivligi ancha
katta bo’ladi, shu sababli ular texnikada, tibbiyotda, qishloq xo’jaligida va boshqa ko’pgina
sohalarda qo’llaniladi.
Tovushlar uchun o’rinli bo’lgan qonuniyatlar ultratovushlar uchun ham o’rinlidir. Lekin
ultratovushlarning to’lqin uzunligi kichik bo’lgani sababli, ularni ma’lum yo’nalishda
yo’naltirish, boshqacha aytganda, tor nurlar dastasini olish mumkin.
Ultratovushlar havoda suvdagiga nisbatan juda kam, deyarli 1000 marta kam yutiladi.
Shuning uchun ham ultratovush gidrolokatsiya va exolotlarda keng qo’llaniladi.
Exolot dengiz va daryolarning chuqurligini o’lchash uchun ishlatiladi. Exolotlar suv
kemalari ostiga joylashtirilgan bo’lib, ulardan ultratovushlar impulslari vertikal ravishda pastga
yuboriladi. Tovush suv ostidan aks sado (exo) sifatida yana qurilmaga qaytadi. Impulsni
jo’natilgan va qaytgan vaqti oralig’ini hamda suvda tovushning tarqalish tezligini bilgan holda,
dengiz yoki daryolarning chuqurligini bilish mumkin. Exolotlar baliq sanoatida baliqlar to’dasi
suvning qayerida ekanligini bilishda ham ishlatiladi.
Gidrolokatorlar ultratovush dastasini (nurini) vertikal pastgagina emas, har xil
yo’nalishda ham tarqata oladi. Kemalarga joylashtirilgan gidrolakatorlar suv ostida ko’zga
ko’rinmas qoyatoshlar, suv osti kemalarning bir necha kilometr masofadan seza oladi.
Ultratovush nuri yorug’lik uchun shaffof bo’lmagan qattiq jismlarni tekshirish uchun
ham qulaydir.
Rentgen nurlari metallarda bir necha metrgagina singib, shu chuqurlikdagi defektlarni
aniqlashga imkon bersa, ultratovush yordamida 10 m chuqurlikdagi o’lchamligi bir necha
millimetr bo’lgan defektlarni ham sezish mumkin.
Tibbiyotda ultratovush yordamida yurak, ko’z va odam organizmidagi har xil shishlarni
o’rganiladi. Hozirgi vaqtda tishni davolashda ishlatiladigan mashina o’rnini oladigan ultratovush
mashinalari keng qo’llanilmoqda. Ultratovush nuri operatsiya o’tkazishda, singan suyaklarni bir-
biriga ulashda ham qo’llanilmoqda.
Texnikada ultratovush yordamida ifloslangan detallarni tozalash, aralashmaydigan
suyuqliklarni bir-biriga aralashtirish, aralashmalarning tarkibini aniqlash ishlarida keng
foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda kesish va yo’nish stanoklari yaratilganki, bu stanoklar ultratovush
yordamida eng qattiq va eng mo’rt jismlarni ishlashga va murakkab shakldagi detallarni
yasashga imkon beradi.
Pirovardida shuni aytish kerakki, ultratovushlarning muhitda tarqalish tezligini, yutilish
koeffitsiyentini aniqlash, hamda ularning muhit bilan ta’sirini o’rganish muhit to’g’risida to’la
ilmiy tushuncha olishga imkon beradi.
Fizikaning bu sohaga bag’ishlangan bo’limi molekulyar akustika deb ataladi. Keyingi
vaqtda tovush kvantlari – fotonlarni elektronlar va atom yadrosi bilan ta’sirini o’rganish keng
rivojlanmoqda. Bu sohani o’rganadigan fizika bo’limi kvant akustika nomi bilan yuritiladi.
Tayanch iboralar: ultratovush, pyezoelektrik effekt, kristall jsimlar, kristall jismlarning

tuzilishi, xususiy chastota, generator, elektromagnit to’lqin, elektromagnit to’lqin uzunligi, kvars
plastinkalar, magnitostriksion effekt, sterjen, sterjenning xususiy chastotasi, molekulyar
akustika, kvant akustika.
MEXANIKADAN LABORATORIYA ISHILARI
MAJMUASI
FRONTAL LABORATORIYA ISHI
Fizikaviy kattaliklarni o`lchash va xatoliklarni hisoblash.
Ishning maqsadi: Mikrometr va shtangensirkuldan to`g`ri foydalanishni, bilvosita va

bevosita o`lchash usulida absolyut va nisbiy xatoliklarni hisoblashni o`rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: mikrometr,shtangensirkul,chizgich o`lchanadigan jismlar.
Fizikaviy kattaliklarni o’lchash.

Fizika fani bizni o`rab olgan moddiy dunyodagi hodisalar haqidagi ma'lumotlarni tajriba
orqali yig’adi. Laboratoriya sharoitida muayyan hodisa u yoki bu faktorning ta'sirini o`rganish
maqsadida fizikaviy tajriba o`tkaziladi.
Fizikaviy kattalik – biror sifatni miqdoriy xarakterlovchi kattalikdir. Fizikaviy
kattaliklar yordamida har qanday jarayonni matematik ifodalash mumkin. Fizikaviy
kattalikni o`lchash uni etalon qilib qabul qilingan bir jinsli miqdor bilan o`zaro solishtirish
jarayonidan iboratdir. O`lchashlarni ikkiga bo`lish mumkin.
1) bevosita o`lchash.
2) bilvosita o`lchash.
Agar o`lchash asboblari yordamida aniqlash lozim bo`lgan o`lchamga erishsak, bunday
o`lchash usuliga bevosita yoki to`gridan–to`gri o`lchash deyiladi. Masalan: vaqtni,
uzunlikni, tok kuchini va shunga o’xshashlar. Bevosita o`lchangan kattaliklar ustidan biror
matematik operatsiya (ko`paytirish, bo`lish, ildiz chiqarish, logarifmlash va h.k.) bajarib
aniqlanishi lozim bo`lgan natijaga erishilsa, bilvosita (vositali) o`lchash deyiladi. Masalan:

matematik mayatnik tebranish davri T2  hisoblash qonunida erkin tushish tezlanishi
g

g42 T 2 orqali «g» ni hisoblash mumkin. Bu yerda  va T lar bevosita o`lchanadigan
kattaliklar bo’lib g esa bilvosita o`lchanadigan kattaliklar. Har qanday fizik kattaliklarni
o`lchaganda turli sabablarga ko`ra xatoliklarga yo`l qo`yiladi. O`lchash usuli yoki asboblarni
mukammallashmaganligi tufayli vujudga keladigan xatoga sistematik xato deyiladi. Bunday
xatolik boshqa usul bilan o`lchab ko`rib amalga oshiriladi. Har xil sabablarga ko’ra vujudga
keladigan xato tasodifiy xatolik deyiladi. Masalan: tashqi sharoitni keskin o`zgarishi va
shunga o’xshashlar. Tasodifiy xatolikni kamaytirish faqat tajribani ko`p marta takrorlash
natijasida hisobga olinishi mumkin.
Eksperimentatorlarni e'tiborsizligi tufayli vujudga keladigan xatoliklar qo`pol
xatoliklar deyiladi. Masalan o`lchov asboblarning shkalasidan noto`gri yozib olish yoki,
noto`gri bajarish kabilar. Yuqoridagi sabablarga ko`ra tajriba asosida o`lchangan kattalik
haqiqiy qiymatdan ma'lum darajada xatolik bilan aniqlanadi. Xato absolyut yoki nisbiy
bo`lishi mumkin. O`rtacha arifmetik qiymat а va a0 orasidagi ayirma
a
а  а  а 0 absolyut xatolik deyiladi. Nisbiy xatolik   yoki prosentlarda ifodalasak,
a
a
  100  bo`ladi. Bu yerda:
a
a -absolyut kattalikni o`rtacha qiymati.
1-topshiriq. Bevosita usul bilan o`lchashdagi xatolikni aniqlash.
Bevosita o`lchash usulida o`lchanadigan kattalikni bir necha bor takror o`lchash faqat toq
(3,5,7 va h.k.) marta bo`llishi mumkin.
O`lchashning aniqligi hamma hollarda bir xil bo`lishi yoki o`lchashdagi hamma son
qiymatlari bir xil razryadli (verguldan keyingi xona soni) bo’lishi lozim. O`rtacha arifmetik
qiymat:
а1  а2  а3  а4  а5
а= formula orqali hisoblanadi.
5
а1  а  а1 ; а 2  а  а 2 ; а3  а  а3
Natijani absolyut xatoligi alohida o`lchashlar absolyut xatoligi modelining o`rtacha arifmetik
qiymati olinadi.
а1  а 2  а3  а n 1 n
а    аL
n n L 1
alohida o`lchashlarning nisbiy xatoligi quyidagicha bo`ladi.
а1 а 2 а3 а n а а
, , , ,  , yoki  *100%
а1 а 2 а3 а n а а
Shunday qilib o`lchanadigan kattalikni haqiqiy qiymati:

а   а < а haq  а   а intervalda bo`ladi. Ko`pchilik hollarda ayrim kattaliklarni
son qiymati beriladi.
Bu vaqtda absolyut xatolik uchun eng kichik razryad birligini yarmisini olinadi. Masalan:
m532,45 g jism massasi bo`lsin,
bu vaqtda absolyut xato m0,05 gr. bo`ladi.
Demak:
mmax532,40,05 gr ga teng.
Bilvosita o`lchash usulida xatolikni hisoblash.
Faraz qilaylik aniqlanishi lozim bo`lgan: x-kattalik bevosita o`lchanadigan xf(a)

funksiya bo`lsin. Agar bevosita o`lchanadigan a -kattalik o`rtacha arifmetik qiymati va uning
absolyut xatoligini o`rtacha arifmetik qiymati a ma'lum bo`lsa, u holda, x-kattalikning
absolyut xatoligi:
df (a)
х  a (1)-bilan hisoblanadi.
da
Demak: xf(a); (a)-funktsiyaning absolyut xatosi shu funktsiyadan olingan birinchi
tartibli hosilasi bilan, argument xatoligini modulining algebraik yig’indisiga teng.
df df df
х  / a |  | b |  | c |
da db dc
bu yerda: a, va в va с , bevosita o`lchanadigan kattaliklarning xatoligi.
2-topshiriq. Nisbiy xatolikni aniqlash.

Agar x-bir necha bevosita o`lchanadigan kattalikni funksiyasi bo`lsa, u holda nisbiy xato
x
quyidagicha aniqlanadi:  
x
Ma'lumki natural logarifm differensiali:
dx x х
d (lnx)= , (ln x)    ln( x)
x x х
Shunday qilib natijaviy kattalikni nisbiy xatoligi funksiyaning natural logarifm

differensialiga teng. Mn: x=/a,v,s,…/ bo’lsa, nisbiy xatolik
d d d
  /( ln f ) a |  | ( ln f )b |  | ( ln f )c |  | ......, bo`ladi.
da db dc
Bevosita o`lchashdagi natijaviy kattalikni nisbiy xatoligini aniqlash uchun quyidagi qoidaga
amal qilish lozim.
1. Aniqlanishi lozim bo`lgan kattalikni matematik ifodasi logarifmlanadi.
2. Olingan natijadagi har bir fizik kattalikni bir-biriga bog`liq emas deb differensiallanadi.
3. Differensial beligisi bilan almashtiriladi va uni modulini algebraik yigìndisi olinadi.
Elementar funksiyalarini xatolik jadvali.
Ayrim funksiyalarni absolyut xatoligini hisoblashga nisbatan nisbiy xatolikni hisoblash oddiyroq
ko`rinishda bo`ladi. Shuning uchun oldin nisbiy xato so`ng, absolyut xato hisoblanadi. Natijada
esa: x=x+ х shaklida ifodalanadi.
a+v а  в а  в
ав
а-в а  в а  в
ав
а*в а * в  в * а а в

а в
а а а * в а в
 
в а в2 а в
аn nan-1  а а
N
а
Lna а ln a
а a ln a
Sin  Cos  Ctg  
Cos  Sin   Tg 
Tg  1 2

cos 2  sin 2 
Bevosita o`lchash usulida natijani va xatoni hisoblash qoidalari.
1. Tajriba davomida o`lchangan hamma kattaliklarni natijasini asosiy jadvalga yozib boriladi.
2. Natijani aniq va ishorali bo`lishligi uchun aniqlaishi lozim bo`lgan
x-kattalik hisoblanadi.
Bu vaqtda quyidagilarga amal qilish lozim:
a) Bevosita o`lchangan kattaliklarni o`rtacha qiymati topiladi.
b) Natijani hisoblash uchun tajribada o`lchangan kattaliklarni asosiy hisoblash formulasiga faqat
SI yoki SGS birliklar sistemasidagi qiymatlarni qo’yib hisoblanadi.
O`lchash natijalarini grafik usulda tasvirlash.
Tajribalarda o`lchangan fizik kattaliklar natijasini nazariy xulosalar bilan yoki orasidagi
bog`lanishlarni solishtirish uchun grafikdan foydalanadilar. Grafik tuzishdan avval tajribada
o`lchanadigan kattalikni har bir qiymati va unga mos keladigan 2- ni kattalik (argument)
qiymatlarini jadvali tuziladi. Absissa o`qiga argumentni, ordinata o`qiga funksiyani qiymatlarini
qo`yib, uni qanday birliklarda o`lchashni yozib qo`yiladi. Grafikni to`g`ri bo`lishi uchun
mashstabni to`g`ri tanlab olish muhim ahamiyatga ega. Masshtab har bir o`q bo`ylab alohida
tanlab olinishi ham mumkin.
Uni shunday tanlab olish zarurki, har bir kattalik chegarasiz o`qlarida birday masshtabni
(uzunlikni ) egallasin.
Odatda masshtab birligi sifatida har bir o`q yo`nalishi uzunligi 2 sm–li bo`lakchalar olib
to`g`risiga unga mos keladigan son yozib qo’yiladi. Masshtab tanlab olingandan so`ng har bir
o`q masshtab bilan teng bo`laklara ajratiladi, ha`r bir bo`laklarga mos qiymatlar yozib qo`yiladi.
Shundan so`ng tablitsa asosida nuqtalarning o`rni (koordinatalar) topiladi. Chiziq yordamida
tutashtiriladi. Grafik chizish uchun odatda (mm–lik) qogòzdan foydalaniladi.
Tajriba natijasi ma'lum xatoga ega bo`lgani uchun grafik chizigìni shunday o`tkazish
kerakki, eksperimental nuqtalarning ko`pchiligini shu chiziq ustiga tushsin, qolgan qismi uning
har ikki tomonida teng bo`lingan bo`lsin. Shu qoida asosida chizilgan grafik o`rtacha qiymatni
xarakterlaydi.
Oddiy o`lchov asboblarida o`lchash usulini o`rganish.
Kerakli asboblar: shtangensirkul, mikrometr va o`lchanadigan

jismlar (halqa, parallelopiped).
Ishninig maqsadi: bevosita, bilvosita o`lchashdagi absolyut va nisbiy xatoliklarni hisoblashni,
shtangensirkul va mikrometrdan to`g`ri foydalanishni o`rganish.
Oddiy o`lchov asboblari haqida tushincha.
Shtangensirkul – asosan bir uchida 1,3 oyoqchasi bo`lgan va eng kichik bo`lakchasini
aniqlik darajasi  bo`lgan asosiy shkala, u bo`ylab harakatlana oladigan 2,4 oyoqchaga ega
bo`lgan 5 noniusdan tashkil topgan. Shtangensirkul yordamida jismlarni o`lchashni 0,1 mm-dan,
0,025 mm- gacha aniqlikda o`lchash mumkin. O`lchanishi kerak bo`lgan jism, 1-2 oyoqlar
orasiga (1–rasm) 6 vint yordamida mahkamlanadi. 3-4 oyoqchalar esa, ichki chiziqli
kattaliklar(truba diametrlari) ni, 7-chi chuqurliklarni o`lchashda qo`llaniladi. Hisoblash
quyidagicha bajariladi:
a
L=    + k
n
 – asosiy shkalani eng kichik bo`lakchasi qiymati mm hisobida.
 - asosiy shkaladagi bo`lakchalar soni.
n - noniusdagi bo`lakchalarning umumiy soni.
k - asosiy shkaladagi bo`lakchalar bilan ustma–ust tushgan nonius shkalasining raqami.
Mikrometr- yordamida 0-25 mm chamasidagi jism 0,01 mm aniqlikda o`lchanadi.
Mikrometrning asosiy qismi mikrovint bo`ylab harakatlanuvchi M–barabandan iborat.
Mikrovintning qadamini qiymatiga qarab, baraban ma'lum bo`laklarga bo`lingan shkalaga ega.
Bu shkala bo`limining qiymati 0,01 mm ga teng. O`lchanadigan jism mikrovintning a,
oyoqchalari orasiga 2-chi rasmda ko`rsatilgandek mahkamlanadi. Hisob barabandagi shkalalar
orqali quyidagicha hisoblanadi:

L=    + k
n
 - barabanning qirrasigacha bo`lgan masofa.
k- shkaladagi bo`laklar soni.
 -shkaladagi eng kichik bo`lakchaning qiymati mm hisobida.
n-baraban shkalasining umumiy soni.
3-topshiriq. Ishning bajarilishi.

1.O`lchov asboblarini xarakteristikasi bilan tanishish.
a) o`lchov asbobini 0-shkalasini tekshiring.
v) o`lchov asbobini xarakteristikasini 1-jadvalga yozing.
1-jadval.
Asbobning nomi. O`lchash Aniqlik darajasi. Asosiy shk-ni. 0-ni

chegarasi tuzatmasi
SHTANGENSIRKUL
MIKROMETR
CHIZG'ICH
Hajmni o’lchash
 2
a) halqa shklidagi plastinkani hajmini hisoblash V= ( D  d 2 )h (1).
4
b) d
D- halqaning tashqi diametri.

d-halqaning ichki diametri.
h-plastinkaning qalinligi
D, d va h lar shtangensirkul yordamida 0,01 mm gacha aniqliqda 3-5 marta o`lchanadi.
2-jadval.
N D (mm)  D D (mm)  H h V(mm)  V(mm) 
(mm) d (mm) (mm)
(m
m)
1
2
3
o’
Natija 2-jadvalga yozib boriladi.

Tajribadan olingan qiymatlarni 1-formulaga qo`yib hajmini hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni 2-formula bilan hisoblaymiz:
V  h D  d D  d
     (2).
V  h Dd Dd
b) Parallelopiped shaklidagi plastinkani hajmini hisoblash. Vbdc (3).
(3)-formuladagi: b – uzunligi, d –eni, c-balandligi.
b, d, c-larni shtangensirkul yordamida yoki mikrometr yordamida 0,01 mm aniqlikda o`lchanib,
natijani 3-jadvalga yozamiz.
c
c
d
b
3-jadval.
N d d b b c c V V 
mm mm mm Mm mm mm mm Mm
1
2
3
4
5
o’
Tajribani natijalaridan foydalanib hajmni hisoblaymiz.
Xatolikni quyidagicha hisoblaymiz:
V a b c
    (4).
V a b c
Haqiqiy qiymat Vxak= V  V shaklda ifodalanadi.

Tajribadan olingan qiymatlarni 3-formulaga qo`yib hajmni hisoblaymiz.
Nisbiy xatolikni 4- formula bilan hisoblaymiz.
Sinov savollari.
1. Fizikaviy kattaliklarni o’lchahning qanday turlarini bilasiz?
2. Bevosita va bilvosita o’lchlarga misollar keltiring.
3. Xatolikni qanday turlarini bilasiz? Ular qanday sabablarga ko`ra vujudga keladi?
4. Absolyut va nisbiy xatoliklar qanday aniqlanadi?
5. Absolyut va nisbiy xatolik deb nimaga aytiladi?
6. Haqiqiy va o`rtacha qiymat orasidagi munosabat qanday?
7. Ko’p argument va funksiyalarning absolyut xatoligi qanday hisoblanadi?
8. Qanday hollarda natijani grafik usulida tasvirlash mumkin?
9. Shtangensirkul yoki mikrometrda o`lchashni tushuntirib bering?
10. Shtangensirkul va mikrometr orasidagi farq nimada?

11. Hajm deb nimaga aytiladi va unung birliklarini yozing.
LABORATORIYA ISHI
TEKIS TEZLANUVCHAN HARAKATDA TEZLANISHNI ANIQLASH
Ishning maqsadi: 1. Tezlanuvchan harakatda tezlanish tushunchasini tajriba asosida
mustahkamlash. 2. Tekis tezlanuvchan harakat qilayotgan jismning tezlanishini aniqlashni
o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Po’lat va plastmassa sharchalar. Silindrsimon metallar va
yog’och go’lachalar. O’lchov tasmasi yoki chizg’ich. Elektron sekundometr. Turli qalinlikdagi
brusoklar. Metalldan yoki yog’ochdan yasalgan qiyalik burchagi rostlanadigan qo’shnovli qiya
tekislik.
Nazariy qism
Vaqt o’tishi bilan jismning fazodagi vaziyatining boshqa jismga nisbatan o’zgarishi
mexanik harakat deyiladi. Harakat tekis notekis va tekis o’zgaruvchan bo’ladi. jism teng vaqtlar
oralig’ida bir xil yo’l bosib o’tadi. Bunday harakat tekis harakat deyladi. Aksincha teng vaqtlar
oralig’ida jism har xil yo’l bosib o’tsa bunday harakat notekis harakat deyiladi. Jismning istalgan
teng vaqtlar orasidagi tezligi bir xil o’zgaradigan bo’lsa tekis o’zgaruvchan harakat deb ataladi.
Vaqt birligi ichida tezlikning o’zgarishiga son qiymat jihatdan teng bo’lgan kattalik
tezlanish deyiladi. Va u telik o’zgarishining shu tezlik o’zgarishi uchun ketgan vaqtga nisbati
shaklida ifodalanadi.
  0
a (1)
t
Jismining harakat oxiridagi (1) ifodadan topiladi.
  0  at (2)
Boshlang’ich tezlik, tezlanish va harakatlanish vaqti ma’lum bo’lsa jismning bosib o’tgan
yo’li quyidagicha bo’ladi
at
s   0t  2 (3)
2
Agar jism boshlang’ich tezliksiz (2) harakat qilgan bo’lsa u holda (3) tenglama quyidagi
shaklga keladi. Ya’ni,
at
s 2 (4)
2
Demak, jismning olgan tezlanishi (4) dan topiladi.
2s
s 2 (5)
t
Ko’rinib turibdiki jismning bosib o’tgan yo’li va uni o’tish uchun ketgan vaqt ma’lum
bo’lsa u holda shu jismining harakat tezlanishini topish mumkin.
Ishga tegishli qurilma
ISHNI BAJARISH TARTIBI

1. Novni qiyalikni rostlash sistemasi yordamida yoki uning tagiga yog’och brusoklar
qo’yib gorizontga nisbatan qiya qilib o’rnating
2. novning quyi uchiga metal yoki yog’och silindr o’rnating.
3. Novning yuqori uchidan sharchani qo’yib yuboradigan nuqtani belgilang.
4. o’lchov tasmasi yoki chizg’ich yordamida sharcha dumalatilib qiya tekislikdan o’tishi
kerak bo’lgan s masofani o’lchang.
5. Sharni qiya tekislik yoki novda dumalatib sekundomer yordamida uning s masofani
bosib o’tish vaqtini aniqlang.
6. Formula (5) dan foydalanib tezlanishni hisoblab toping.
7. Formula (2) dan foydalanib tezlikni aniqlang.
8. s=f(t) funksiya koordinatalarida s yo’lning vaqtga bog’lanish grafigini chizing.
9. Xatolikni hisoblang.
10. Tajriba natijalarini quyidagi jadvalga kiriting:
O’lchash
tartibi
11. Tezlanish qiymatini ko’rinishda yozib qo’ying.

12. Novning qiyaligini o’zgartirib uch marta takrorlang.
Sinov savollari
1. Jism qachon tezlikka ega bo’ladi?
2. Jism qachon tezlanishga ega bo’ladi?
3. Nima uchun jism tekis aylanma harakatda tezlanishga ega bo’ladi?
4. Jism boshlang’ich tezliksiz harakatlanganda yo’l qanday topiladi?
5. Traektoriya, yo’l va ko’chish ta’riflarini bering.
6. Ishni bajarish tartibini tushuntiring.
7. Ishga xulosa qiling.
LABORATORIYA ISHI
GORIZANTAL, VERTIKAL VA BURCHAK OSTIDA OTILGAN JISMNING HARAKATINI
O’RGANISH.
Ishning maqsadi: 1. Jismning harakat trayektoriyasi uning gorizontga nisbatan

harakatining boshlang’ich momentida qanday burchak ostida harakatlana boshlanganiga
bog’liqligini o’rganish. 2. Harakatlarning mustaqillik prinsipiga asoslanib egri chiziqli
harakatlarni o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar:Ballistik to’pponcha,o’lchov tasmasi,laboratoriya shtativi va
boshqa aslahalar.
Nazariy qism
Jismlar gorizontal vertikal va ma’lum burchak ostida otilishi mumkin. Ularning bunday
harakatlari vaqtida jismga ta’sir etadigan kuchlar va ularning teng tashkil etuvchisining
yo’nalishi turlicha bo’lishi mumkin. Burchak ostida otilgan jism harakatini murakkab deb qarab
uni AC chiziq bo’yicha υ0 tezlik bilan harakatlanuvchi tekis harakatga BC chiziq bo’ylab
harakatlanuvchi tekis tezlanuvchan harakatga ajratish mumkin. Demak yuqoridagi
mulohazalarimizdan quyidagini hosil qilish mumkin:
gt 2
h  BC  .
2
AB  0t  2 s , chunki burchak   45 .
2s 2s
U holda 0  va t  .
t g
Demak,
2s 2 g
0   sg .
2s
Shunday qilib o’rganilayotgan holatda jismning boshlang’ich tezligi yuqoridagi ifodadan
topiladi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki jism turli xil burchak ostida otilganida uning
ko’tarilish balandligi va harakatlanish yo’li ham turlicha bo’lishi mumkin. Shularni tajribada
qarab o’tamiz.
Qurilmaning tuzilishi va ishlashi
Tajriba o’tkaziladiga qurilmaning sxematik ko’rinishi rasmda keltirilgan. Rasmda
ko’rsatilgan ballistik to’ppomcha qurilmaning asosi hisoblanadi. To’pponcha a spiral shaklidagi
prujinadan iborat bo’lib uning ichidan tepki vazifasini bajaruvchi b sterjen o’tgan. Jismning
otilish burchagini ko’rsatuvchi taxtacha to’pponcha korpusining bosh qismiga qotirilgan.
To’pponchaga yana qisqich orqali jismning otilish burchagini rostlashga mo’ljallangan o’niq
kanalli metal o’zak ham mahkamlangan.
Ballistik to’pponcha va uning tayanchga mahkamlaydigan qisqichi
Otiladigan jism to’pponcha stvoliga tushiriladi va tepki vazifasini o’tivchi ilgak yordamida
prujina siqiladi. Ilgakni 90º burchakka burib kesikka tushiriladi. To’pponchaning ustiga o’z
o’qida erkin 45º burchakka burial oladigan kesikli tepki o’rnatilgan. Tepki chap tomonga
burilganida uning kesigida joylashgan ilgakni surib to’pponcha kesigidan chiqaradi. Shunda
erkin sterjen uchi prujinaning. Elastiklik kuchi hisobiga oldinga qarab keskin harakatlanadi va
sharchani zarb bilan tortadi. Shar shu kuch hisobiga otiladi. Shar borib tushadigan stol yuziga bir
varaq oq qog’oz quyiladi va yuzi nusxalovchi qog’oz bilan qoplanadi. Bu esa sharcha tushgan
joyida qog’ozda belgi qoldirishiga imkon beradi. To’pponcha qisqichga shunday
mahkamlanganki bunda u turli burchaklarda o’rnatilganida ham sharchaning markazi siljimay
qoladi. Shunday qilib uchish masofasini o’lchashga hisob boshi hamma vatq o’zgarmaydi.
Sharning uchish balandligi va uzoqligini o’lchashda ikki tomoni santimetrlarga bo’lib
qo’yilgan uzunligi 150 sm bo’lgan o’lchov tasmasidan foydalaniladi.
Ballistic to’pponchali qisqich stolning chetiga vint yordamida mahkamlanadi va
to’pponcha sterjeni stol bo’yicha yo’nalgan holda o’rnatiladi. To’pponcha burchak o’lchagich
yordamida 45º burchak ostida o’rnatiladi. Uning kanaliga shar tushiriladi va prujina siqiladi.
Asbobni tekshirib ko’rish uchun sinov o’tkaziladi. Shar tushgan joy belgilanib olinadi va shu
joyga oq qog’oz quyilib uning ustiga nusxalovchi qog’oz bilan qoplaniladi.
Ishni bajarish uchun qurilma tasviri

Sharni bir necha marta otgandan keyin nusxalovchi qog’oz olinadi va oq qog’oz sharning
tushgan joylari aniqlanadi. Asboblar to’g’ri o’rnatilganda sharning tushgan joylari uncha tarqoq
bo’lmaydi. Shuning uchun tajribani juda aniqlikda bajarish zarur bo’ladi.
Eslatma: 1. Tajriba o’tkazishda to’pponchadan o’ta ehtiyotkorlik bilan foydalanish
kerak. 2. To’pponchaga shar joylashganida ko’z bilan qarash mutlaqo man etiladi!

Birinchi topshiriq. Shar uchish uzoqligining otish burchagiga bog’liligini o’rganish.
1. To’pponchani turli burchak ostida o’rnating va har bir holatda uch, to’rt marta otib
ko’ring.
2. Shar tushga nuqtalarni qalam bilan belgilang va o’rtacha tushish nuqtasini aniqlang.
O’lchov tasmasi bilan sharning uzoqliklarini o’lchang va natijalarni jadvalga kiriting.
Burchak gradus hisobida 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70

Masofa sm hisobida
3. Tajribada topilgan natijalar asosida xulosa chiqaring.
Ikkinchi topshiriq. Boshlang’ich tezlikni aniqlash.

1. Sharning boshlang’ich tezligini aniqlash uchun yuqorida o’tkazilgan tajriba natijalaridan
foydalanish.
2. To’pponcha gorizantga nisbatan 45º burchak ostida o’rnating va uni uch marta o’qlab
oting hamda uchish uzoqligining o’rtacha qiymatini aniqlang.
3. Aniqlangan natijalar asosida sharning boshlang’ich tezligi hisoblang.
Uchinchi topshiriq. Shar ko’tarilgan balandligining otilish burchagiga bog’liqligini
o’rganish.
Gorizontga nisbatan 45º burchak ostida o’rnatilgan sharning boshlang’ich tezligi υ0
murakkab tezlik bo’lib uni gorizanatal yo’nalgan tekis harakat tezligi υ1 va vertikal yo’nalgan
tekis sekinlanuvchan harakatning boshlang’ich tezlgi υ2 dan iborat tashkil etuvchilarga ajratsih
mumkin.
Rasmdan ko’rinib turibdiki uchburchak teng yonli shunga ko’ra υ1=υ2 va Pifogor
teoremasiga ko’ra υ02=υ12+υ22 bo’ladi. Sharning ko’tarilish balandligi quyidagi formuladan
aniqlanadi.
2
2 
h  0
2g 4g
Biz tekshirayotgan vertical yo’nalgan tezlik gorizontal tezlikkka teng. Shunga ko’ra teng
vaqt oraliqlarida yuqoriga vertikal ko’tarilish balandligi sharning gorizantal yo’nalishda uchib
o’tgan masofasining yarmidan ikki marta kichik bo’lishi kerak. Ya’ni:
s
h .
4
1. Hisoblash yo’li bilan topilgan natijani tajribada tekshiring.
2. Laboratoriya shtativini shar otilgan nuqtadan s/2 masofada o’rnating.
3. Shtativga mahkamlangan va vertical tekislikda joylashgan xalqa markazini 33,3 sm
balandlikda o’rnating.
Eslatma: Shar 45º burchak ostida o’rnatilganida va masofa to’g’ri tanlanganida u xalqa
ichidan o’tadi.
To’rtinchi topshiriq. Gorizantal otilgan sharning uchish uzoqligini aniqlash.
1. Stol oxiriga shtativ o’rnatib unga balandroq qilib gorizantal holda to’pponchaga
mahkamlang.
2. O’lchov tasmasi yordamida to’pponchaning yuzasidan balandligini o’lchang.
3. Sharning avval topilgan boshlang’ich tezligi va to’pponcha balandligidan foydalanib
quyidagi formulalar asosida sharning uchish uzoqligini hisoblab toping.
2
2h 20 h
s  0t va t  , shunga ko’ra s 
g g
4. Shar bilan o’qlangan to’pponchani otib shar tushgan joygacha bo’lgan masofani o’lchang
va uni hisoblab topilgan masofa bilan solishtiring.
Eslatma: Bu yerda 4-5 sm farq bo’lishiga erishish uchun to’pponchaning gorizantal
holda o’rnatilganligi burchak o’lchagich asbobi transporter yoki shyton bilan tekshirilishi
lozim.
Beshinchi topshiriq. Yuqoriga tik otishda sharning ko’tarilish balandligini aniqlash.

1. Sharning boshlang’ich tezligini bilgan holda uning ko’tarilish balandligini nazariy yo’l
bilan quyidagi formula yordamida hisoblang.
2

h 0
2g
2. To’pponchani vertikal otish uchun o’rnating va bir necha marta otib sharning ko’tarilish
balandligini aniqlang.
3. Tajribada topilgan natijani nazariy hisoblangan natija bilan taqqoslang.
Eslatma: Odatda farq 1,2 dan oshmaydi.
Ogohlantirish. O’quvchi bayon qilingan 5 ta ishni ikki soatda bajarib ulgurmasligi
mumkin. Ulgurmagan qism darsdan tashqari vaqtdagi mashqlarda mustaqil bajariladi.
Sinov savollari
1. Burcak ostida otilgan jism tezligi va uchish uzoqligi qanday aniqlanadi?
2. Burchak ostida otilgan jismning uchish uzoqligi nimalarga bog’liq bo’ladi?
3. Vertikal otilgan jismning boshlang’ich tezligi va kotarilish balandligi qanday topiladi?
4. Erkin tushish tezlanishining fizik ma’nosini ayting?
5. Erkin tushish tezlanishi nimalarga bog’liq bo’ladi?
7. Bajarilgan ishga xulosa qiling.
LABORATORIYA ISHI
Yer tortish kuchining tezlanishi 'g'ni matematik mayatnik yordamida aniqlash.
Ishning maqsadi: «g» ning qiymatini tajribada aniqlash.

Kerakli asbob va qurilmalar: Matematik mayatnik, sekundomer, lineyka va
shtangensirkul.
Nazariy qism
Matematik mayatnik deb, vaznsiz va cho`zilmaydigan ipga osilgan moddiy nuqtaga

aytiladi. Mayatnik bilan tanishishda uni uzunligi  , massasi m bo`lgan moddiy nuqtadan
iborat(1-rasm) matematik mayatnik tushiniladi. Muvozanat holatidan  burchakka (2-rasm)
 
og`dirilgan moddiy nuqtaga ikkita kuch: 1) ogìrlik kuchi p  m  g ; 2) ipning taranglik kuchi

F ta'sir qiladi. Bizga ma'lumki matematik mayatnikning  - ogìsh burchagi juda kichik
bo’lsa, Tebranish davri T ning qiymatini quyidagi formuladan topamiz;
l
T=2 (1). bunda: l - matematik mayatnik ipining uzunligi.
g
g - ogìrlik kuchining tezlanishi.
Agar tajriba natijasida T va  ni aniqlab olsak: g- ning qiymatini (1) formuladan topishimiz
 4l
mumkin. (1)- ning ikkila tomonini kvadratga ko`taramiz: T = 4 g (2) bundan; g= 2 2 (3),
2 2
T
t
bu yerda: T= (4). 3- chi formulaga (4)-chi qo’yamiz, natijada “g” ni hisoblash uchun asosiy
n
4 2 n 2
formula: g= (5).
t2
(1-rasm) (2-rasm)
Ishni bajarish tartibi.
1. Avvalo millimetrli chizgìch bilan mayatnik ipining OB orasidagi  uzunligini o`lchab,

(1-rasm)-dagidek qurilma yigìladi.
2. Sharchaning diametri shtangensirkul yordamida qayta-qayta o`lchanib, o`rtacha qiymati
topiladi va radiusi aniqlanadi. U vaqtda mayatnik uzunligi quyidagicha hisoblanadi:
d
L=   yoki L=   r (6).
2
3. Mayatnik tebranish davrini topish uchun, sharchani bir tomonga taxminan 5-60 burchakka
og`dirib, sekingina qo’yib yuborilib tebrantiriladi. Shu paytning o`zida sekundomerni
ham ishlatib yuboramiz. Tebranish uchun ketgan vaqt aniqlanadi.
4. Mayatnikning tebranish davrini topish uchun, mayatnik tebranishini kamida uch marta
takrorlash kerak va (4)- formuladan hisoblanadi.
Bu uch galgi ma'lumotlarning o`rtachasini jadvalga kiritamiz:
№ l N t T g g 
1.
2
3.
4
5.
O’rt.
Sinov savollari.
1. Fizik va matematik mayatnik nima?
2. g- ning fizik ma'nosi?
3. Erkin tushish tezlanishi nima va nimalarga bog`liq?
4. Davr, chastota va amplituda haqida tushuncha bering?
5. Ishni bajarish tartibi aytib bering?
6. Ishchi formulani keltirib chiqaring?
LABORATORIYA ISHI
Maxovik gìldirakning inersiya momentini aniqlash.
Ishning maqsadi: Aylanayotgan qattiq jismni inersiya momentini tajribada aniqlash.
Kerakli asbob va qurilmalar: 1. Masshtabli chizg’ich o`rnatilgan qurilma.2. Ogìrligi 2 kg
va 3 kg. li bir necha tosh.3. Sekundomer.
4. Shtangensirkul.
Nazariy qism
Agar o`qqa osilgan jismga navbatma–navbat M1, M2, M3, Mn momentlar qo’yilsa, jism
har xil burchakli tezlanishlar  1 ,  2 ,  3 ,  n oladi. Har bir kuch momentining burchakli
tezlanishiga nisbati berilgan jism uchun o`zgarmas miqdorga teng, ya'ni:
M1 M 2 M 3 M
   ...  n (1).
1 2 3 n
Bu nisbatlar bilan aniqlanuvchi kattalik aylanuvchi jismni xarakterlaydi va u jismning

inersiya momenti deb ataladi. (1) tenglamani quyidagi qurilmada tekshirib ko’rish mumkin
(1- rasmga qarang). Gorizontal o`qqa val o`rnatilgan bo`lib, u o`qqa S1, S2 sharikli
podshibnikka kiygizilgan. Massasi m1 maydoncha ipga bog’langan bo`lib, u o`qqa o`raladigan
qilib tayyorlangan. Ipni o`qqa o`rab so`ng maydonchaga yuk qo`ysak, ogìrlik kuchi ta'sirida
jism harakatga keladi.
Agar maydoncha qandaydir h1 balandlikka ko`tarilgan bo`lsa, bu

dastlabki momentda Enmgh1 potensial energiyaga ega bo`ladi.
Harakat davomida bu energiya ishqalanish kuchini yengish uchun
va sistemaning kinetik energiyasining ortishi uchun sarf bo’ladi
, ya'ni:
m 2 J 2
mgh1=   Fишк h1 (2).
2 2
Fишкh1 – ishqalanish kuchini yengish uchun bajarilgan ish.
m 2
- harakatdagi massaning taglikka yetib kelgandagi kinetik energiyasi,
2
J 2
- aylanayotgan sistemaning kinetik energiyasi.
2
Ishqalanish kuchini yengish uchun bajarilgan ishni quyidagicha mulohaza yuritib topish
mumkin .
Umumiy o`qqa 0 chigìriq o`rnatilgan bo`lib, chigìriqdagi o`qqa o`ralgan ipning ikkinchi
uchiga R yuk bog`langan.
Yukning ogìrligi chigìriqdagi ipga ta'sir qilib, ipni tortadi, bunda maxovik tekis
tezlanuvchan aylanma harakatga keladi. Maxovikka yuklarni qo’yib, ip uchidagi yukning
dastlabki turish holatini belgilaymiz. Agar yukning tik shkala bo`yicha tushish balandligi va
tushish vaqtini bilsak, yuknig harakat tezlanishi quyidagicha topiladi:
2h
a= (3).
t2
Maxovikning o`qqa o`rnatilgan 0 chigìriqning radiusini o`lchab, uning burchak
а
tezlanishini topish mumkin
 (4)
r
Kuch momenti quyidagicha topiladi: Mp*r
Tushuvchi jismning ogìrligi pm*g ga teng.
Tekis tezlanuvchan harakat bilan tushganda ipning tarangligi
p1m(g-a) topilgan chiziqli tezlanish. Demak yukning tushish vaqtidagi kuch momenti
quyidagicha ifodalanadi:
M1p1*r m (g-a)  r . (5).
Qandaydir h1> h2 balandlikka ko`tariladi. Bunda sistema En  mgh2 potensial energiyaga
ega bo’ladi.
Sistemaning yo`qotgan potensial energiyasi ishqalanish kuchini yengish uchun
bajarilgan ishga teng bo`ladi, ya'ni:
h1  h2
mgh1 - mgh2 = Fишк (h1+h2): Fишк=mg (6)
h1  h2
Harakat tekis tezlanuvchan bo`lgani uchun:
at 2
0  а  t ; h= (7).
2
2h 2h
  1 ;   1 (8).
t 2t
Bo`lib, (6), (7), (8) formulalarni (2) ga qo’yib quyidagini hosil qilamiz:
h2
J=mr2 (g2t2  1) (9).
h1 ( h1  h2 )
(9) – formula inersiya momentining hisoblash formulasi.
1. Shkifning diametri o`lchanadi va uning radiusi hisoblanadi.

2. Ipni shkifga o`rab, yuk qo`yilgan maydoncha h1 balandlikka (150sm) ko`tariladi.
3. Maydonchaga m yuk qo’ygan holda harakatga keltiriladi va tushish vaqti aniqanadi.
4. Yuk taglikka urilib qaytgandan so`ng, qaytib chiqish h2 balandligi aniqlanadi va olingan
ma'lumotlar jadvalga yozilib boriladi.
5. m yukchani boshqa balandlikka ko`tarib (170-180 sm) yana tajriba takrorlanadi.
6. Maydonchaga m2 yuk qo’yilgan holda tajriba ikkala balandlik uchun ham qaytariladi, har bir
hol uchun olingan natijalar jadvalga yozilib, (9) formula bo`yicha sistemaning inersiya
momenti hisoblanadi.
7. O`lchashning absolyut xatoligi aniqlanadi.
8. Olingan ma'lumotlar quyidagi jadvalga kiritiladi.
№ m R T h1 h2 J J 
1.
2.
3.
O’rt.
Sinov savollari.
1. Inersiya momenti va kuch momenti haqida tushuncha bering.
2. Aylanayotgan qattiq jism uchun dinamikaning asosiy
(2) qonunini tushuntiring.
3. Energiyaning balans formulasini yozing.
4. Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi.
5. Hisoblash formulasini chiqarish.
LABORATORIYA ISHI
Halqa yordamida yer tortish kuchi tezlanishi “g”– ni hisoblash.
Ishning maqsadi: halqa yordamida tortish kuchi tezlanishini aniqlash.
Kerakli asbob va qurilmalar: halqa, shtangensirkul, sekundomer.
Nazariy qism.
Agar har qanday jism ogìrlik markazidan o`tmagan gorizontal o`qqa osib qo`yilsa,
ogìrlik markaziga qo`yilgan M moment ta'sirida tebranma harakat qiladi.
о 
 
M=mgl*sin  P  mg 

p с
Yuqorida ko`rsatilgandek mahkamlangan «M» moment ta'sirida tebrana oladigan qattiq jism
fizik mayatnik deyiladi:
K
T=2  (1).
mgl
Bu yerda K - inersiya momenti
 – ogìrlik markazi bilan jism osilgan o`q orasidagi
masofa
m - mayatnik massasi g – ogìrlik kuchi tezlanishi

4 2 K
(1)dan g-ni topaylik g= ( 2).
mlT 2
Tebranayotgan jism halqalardan iborat bo`lsa, R1 –ichki radius, R2- tashqi radius. Yassi
halqaning ogìrlik markaziga nisbatan inersiya momenti
1 2 1 2
K C= m( R 21  R2 )  mR 21  m(3R1  R 2 2 ). (3). bo`ladi.
2 2
Shteyner teoremasiga muvofiq ixtiyoriy tebranish o`qiga nisbatan olingan inersiya
momenti «K» bilan jism massasi ogìrlik markazidan tebranish o`qiga bo`lgan masofa
kvadratining yigìndisiga teng: К=КС+mRi2:
«K» ning qiymatini (2) ga qo`yib
2
2 2 ( R 21  R2 )
g= (4).
R1T 2
Tebranish davri T, halqaning ichki va tashqi radiuslari R1 va R2 ni bilgan holda g –ni
hisoblash mumkin.

1. Shtangensirkul bilan ichki va tashqi radiuslar (R1 va R2) o`lchanadi.
2. O`qituvchi tomonidan berilgan tebranishlar soni uchun ketgan vaqt o`lchab olinadi va
davr Ttn formula bilan hisoblanadi.
3. O`lchashlar kamida uch marta takrorlanadi.
4. Tajriba ikki halqa uchun alohida-alohida bajariladi.
5. Xatoliklar hisoblanadi.
Quyidagi jadval to`ldiriladi
№ d1|R1 D2|R2 N t T g g g
 * 100 %
g
1
2.
3.
o’
Sinov savollari.
1. Fizik mayatnik deb nimaga aytiladi?

2. Fizik mayatniknig tebranish davrini topish formulasini yozing.
3. Mayatnik deb nimaga aytiladi?
4. “g” nimalarga bog`liq?
5. Oxirgi (4) formulani keltirib chiqaring.
6. Inersiya momenti nima?
7. Shteyner teoremasini tushuntiring.
8. Inersiya momenti jism shakliga bog’liqmi?
9. Nima uchun Yerning turli nuqtalarida “g”ning qiymati har xil bo’ladi?
LABORATORIYA ISHI
QATTIQ JISMLARNING SIRPANISH ISHQALANISH KOEFFITSIYENTINI
ANIQLASH
Ishning maqsadi: tribometr yordamida turli xil qattiq jismlar orasidagi sirpanish
ishqalanish koeffitsiyentini aniqlashni o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Tribometr, ishqalanish koeffitsiyenti aniqlanadigan
yog’och va metal taxtalar, tarozi toshlari, shayton, shtangensirkul.
Nazariy qism
Jismlarning o’zaro tegib turgan sirtlari orasida paydo bo’ladigan va ularning
harakatlanishiga qarshilik ko’rsatuvchi kuch ishqalanish kuchi deb ataladi. Bu kuch jismlar
sirtlari bo’ylab yo’nalgan harakatga qarshi bo’ladi. ishqalanish ikki xil bo’ladi. tashqi va ichki
ishqalanish. Tashqi ishqalanish ikki qattiq jism sirtlari o’zaro tegib turgan nuqtalarda bo’ladi.
jismlar o’zaro bir- biriga nisbatan qo’zg’almas bo’lganida ular orasidagi ishqalanish tinch
ishqalanish bo’ladi. jismlar harakatlanganda sirpanish ishqalanish paydo bo’ladi. qattiq
jismlarning biri tinch turib uning ustida ikkinchi dumalaganda hosil bo’ladigan ishqalasnish
dumalanish ishqalanish deyiladi. Suyuqlik va gazalarning o’zaro harakatida ichki ishqalanish
(qovushqoqlik) paydo bo’ladi. jism tekis harakatlanganida jismni tortish kuchiga teng bo’ladi.
ya’ni:
F=Fi
U holda dinamikaning asosiy qonunini quyidagicha yozish mumkin.
F+Fi=ma
Bunda F jismni tortish kuchi; Fi ishqalanish kuchi; a tezlanish; m jism massasi.
Eng katta ishqalanish kuchi jism tinch turganda bo’ladi. sirpanish ishqalanish o’rinli
bo’lganida ishqalanish kuchi tortish kuchiga proporsional bo’ladi va jism tekis tezlanishisiz
harakatlanadi ya’ni,
Fi=hN,
Bunda h ishqalanish koeffitsiyenti.
Agar tribometr ustidagi taxtachani harakatlantiruvchi F kuch Fi sirpanish ishqalanish kuchidan
katta bo’lsa taxtacha tezlanishga ega bo’ladi. agar Fi> F bo’lsa u vaqtda harakat sekinlanuvchan
bo’lib jism asta sekin to’xtab qoladi. Agar Fi  F bo’lsa u holda taxtacha tekis harakat qiladi.
Demak taxtachani twkis harakatga keltirib sirpanish ishqalanish kuchini aniqlash mumkin.
Buning uchun taxtani sekin tortib yuborilganda u tekis harakatga kelguncha pallachaga tarozi
toshlaridan qo’yib boorish kerak. Bu vaqtda taxtachani harakatlantiruvchi F kuch tarozi toshlari
bilan pallacha og’irligining yig’indisiga teng bo’ladi ya’ni;
F=PT+Pn
Bunda PT tarozi toshlarining og’riligi; Pn pallachaning og’irligi.
Ishqalanish kuchi son qiymati jihatidan harakatlantiruvchi kuchga teng bo’lgani uchun
Fu=PT+Pn deb yoza olamiz. PT=mTg, Pn=mng ekanligini nazarga olsak (bu yerda mT toshlarining
massasi mn pallachaning massasi) u holda Fu=(mT+mn)g bo’ladi.
Binobarin sirpanish ishqalanish koeffitsiyentining ifodasini quyidagicha ko’rinishda
yozish mumkin.
(m  mn ) g mT  mn
k T  ,
mg m
bu yerda m taxtachaning massasi, P=mg taxtachaning og’irligi.
QURILMANING TUZILISHI VA ISHLASHI

Sirpanish ishqalanish kuchini tribometr deb ataladigan asbob yordamida o’tkazilgan
tajribalar asosida aniqlash mumkin. Tribometrning tuzilishi rasmda keltirilgan. Uzunligi 60-50
sm va kengligi 10-15 sm bo’lgan A stolcha ustiga bir- biriga parallel holda B taxtacha va silliq
sirtli M metall yotqizilgan. B taxtachaning chetiga deyarli ishqalanishsiz harakatlanadigan V
blok mahkamlangan. Silliq sirt ustida yog’och yoki metal taxtacha (yuk) ni harakatga keltirish
uchun unga bog’lanagan ip blok orqali o’tkazilib uning ikkinchi uchidagi P pallacha toshlari
qo’yiladi va og’irlik kuchi ta’sirida taxtacha harakatga keladi.
Tribometrning tuzilishi
Bunda og’irlik kuchi ta’sirida ipning tarangligi ortadi va bu kuch hisobiga silliq tekislik
ustidagi taxtacha harakatga keladi. Og’irlik kuchining kattaligiga mos ravishda taxtacha tez yoki
sekin harakatlanishi mumkin. Bu tajribani o’tkazish jarayonida tanlanadi.
1. Laboratoriya ishining yo’riqnomasini o’qib o’rganing.
2. Tribometrni gorizontal holatda o’rnating va M metal silliq sirt ustiga shaytonni
joylashtirib uning goriontallgini tekshiring.
3. Yog’och va metal taxtachaning mn massalarini (alohida alohida) hamda pallachaning mn
massasini tarozida 3-4 marta tortib aniqlang. Va ularning o’rtacha arifmetik qiymatini
aniqlang.
4. Taxtachalardan birini masalan yog’och taxtachani tribometr ustiga qo’ying va uning
ilgagiga ipni ilib blok orqali o’tkazing. Va ipning ikkinchi uchiga pallachani bog’lang.
5. Pallachaga tarozi toshlaridan qo’yib jismni yuqorida aytilganidek tekis harakatga
keltiring. U tekis harakatga kelgan holatda pallachaga qo’yilgan tarozi toshlarining mT
massasini aniqlang.
6. Yog’och bilan temir orasidagi ishqalanish koeffitsiyentini (1) formuladan foydalanib
hisoblang.
7. Tajrbani kamida 4-5 marta takrorlang. Yog’och taxtacha ustiga alyuminiy taxtachani
qo’yib tajriba 4 banddagidek takrorlanadi.
8. Tribommetr ustidagi silliq temir ustiga alyuminiy taxtachani quyib (tajriba 4
banddagidek takrorlanadi) alyuminiy bilan temir orasidagi ishqalanish kofetsiyenti
hisoblab topiladi.
9. Temir taxtacha o’rniga alyuminiy taxtacha olib, uning ustiga yog’och taxtachani quyib
(tajriba 4 banddagidek takrorlanadi) va alyuminiy bilan yog’och orasidagi ishqalanish
koeffitsiyentini aniqlang.
10. Har bir holat (yog’och temir, alyuminiy va temir) uchun ishqalanish koeffitsiyentlarining
o’rtacha qiymatlarini hisoblang.
11. Absolyut va nisbiy xatoliklarini hisoblang
Sinov savollari
1. Ishqalanish kuchi deb nimaga aytiladi va bu kuch qachon paydo bo’ladi?
2. Amonton-Kulon qonunining matematik ifodasini yozing.
3. Ishqalanish koeffitsienti nima va birligi qanday?
4. Tashqi ishqalanish turlarini ayting va qaysi ishqalanish turida ishqalanish koeffitsienti katta
bo’ladi?
5. Ichki ishqalanish deb nimaga aytiladi?
6. Ishqalanish koeffitsienti qanday fizik kattaliklarga bog’liq bo’ladi?
8. Bajarilgan ishdan xulosa chiqaring.
LABORATORIYA ISHI
Turli jismlar sirpanish-ishqalanish koeffitsiyentini aniqlash(2usul).
Ishning maqsadi: Sirpanish – ishqalanish koeffitsiyentini tajribada aniqlash.

Kerakli asbob va qurilma: Sirpanish-ishqalanish koeffitsiyentini tekshiradigan jism
(yogòch, metall, rezina), chizgìch
Nazariy qism
Sirpanish–ishqalanish koeffitsiyentini Amonton – Kulon qonuni quyidagicha:
Fishq =K*N (1)
Formula orqali ifodalanib, bu yerda:
K –ishqalanish koeffitsiyenti,
N –normal bosim kuchi.
Bu ishda sirpanish-ishqalanish koeffitsiyenti energiyaning saqlanish qonuni orqali topiladi.
Agar m massali jismni h balandlikdan qo`yib yuborsak u sirpanib 3 nuqtaga keladi. U holda
energiyaning saqlanish qonuniga asosan:
mgh=A1,2+А2,3 (2)
Fi N
h
Ft
P
a b
Bu yerda A12 – qiyalikda ishqalanish kuchini bajargan ishi bo`lib,
A12 kmga ga teng.
A23 –gorizontal qiyadagi ishqalanish kuchini bajargan ishi bo`lib,
A2,3kmgb ga teng.
bunda a-qiyalik proyektsiyasining uzunligi
А1,2+А2,3 ifodalarini (2) ga qo`yib,
mgh = kmga + kmgb ni topamiz va bundan:
h
K=
ab
Har –xil balndlikdan jismni tushurib a va b masofalar o’lchab olinib jadvalga yoziladi.
1. Metall va yogòch uchun.
№ H a B K К 
Υ
2
3
O’rt
2. Metall va metall uchun.

№ h A B K К 
Υ.
2.
3.
O’rt
3. Metall va rezina uchun.

№ h a B K К 
1.
2.
3.
o’rt
Sinov savollari.
1. Ishqalanish turlari, ishqalanish hosil bo`lishi uchun fizik sabablarini tushuntiring.
2. Statik ishqalanish koeffitsiyenti nimalarga bog`liq?
3. Statik va kinematik ishqalanish orasidagi bog`lanish qanday.
5. Ishchi formulani keltirib chiqaring.
6. Berilgan qaysi jism uchun ishqalanish koeffitsienti katta, nima uchun?
7. Bajarigan ishga xulosa qiling.
LABORATORIYA ISHI
Qattiq jismlar aylanma harakati dinamikasining asosiy qonunlarini tajribada
tekshirish.
Ishning maqsadi: Oberbek mayatnigi yordamida qattiq jismlar aylanma harakati
dinamikasining asosiy qonunlarini tekshirish.
Kerakli asbob va materiallar:Oberbek mayatnigi, uzunligi 2 metr keladigan masshtabli
chizgìch, bir necha dona 100-200 grammlik yuklar, shtangensirkul, sekundomer
Nazariy qism.
Aylanma harakatdagi jismning asosiy qonuni quyidagicha ifodalanadi:
M=J*  (1). J=m*r2 (2).
Bunda M –jismga ta'sir etuvchi kuchlarning aylanish o`qiga nisbatan olingan momenti:
J-jismning inersiya momenti
 -jismning burchak tezlanishi
M
 (1)-chi ifodani quyidagicha yozish ham mumkin:  (3).
J
Bu formulada zanjirning o`zaro bog`lanishini Oberbek mayatnigi yordamida
tekshiramiz. Oberbek mayatnigi bir burchakka kirgizilgan to`rtta А, А1, В, В1 sterjendan
iborat bo`lib, qo`shni sterjenlar bir-biriga perpendikulyar.
Mayatnikning inersiya momenti, sterjenlar bo`yicha siljitiladigan yuklar bilan
o`zgartiriladi. Umumiy o`qqa 0- chigìriq o`rnatilgan bo`lib, chigìriqqa ip o`ralgan ipning
ikkinchi uchi P yukka bog`langan.
Yuknig ogìrligi chigìriqdagi ipga ta'sir qilib, ipni tortadi, bunda maxovik tekis
tezlanuvchan aylanma harakatga keladi. Maxovik sterjenlaridagi yukning dastlabki turish
holatini belgilaymiz. Agar yukning tik shkala bo`yicha tushish balandligi h va tushish vaqti t
2h
bo`lsa, yukning harakat tezlanishi quyidagicha topiladi: a=
t2
Maxovikning o`qqa o`rnatilgan 0- chigìriqning radiusini o`lchab, uning burchak
tezlanishini va kuch momentini topish mumkin:
a
 (4). P=m*(g-a): M=P* r = m (g-a) r (5).
r
Aylanuvchi sistema inersiyasi bo`yicha (4) va (5) formulalar yordamida  va M ni
topgandan keyin sistemaning inertsiya momenti quyidagicha topiladi
М
J= ,

Sistemaning inersiya momentini o`zgartirmasdan turib, tik tushuvchi yukning kattaligini
o`zgartirish bilan sistemadagi kuch momentini o`zgartirish mumkin. So`ngra maxovik
sterjenlaridagi 2 ta yoki 4 ta yuk o`rnatib, uning kuch momentlarini bir hilda saqlagan holda,
yuklarni aylanish o`qigacha momentini oshirish yoki kamaytirish mumkin.
Ishning bajarish tartibi.
D
1. Shtangentsirkul yordami bilan chig`riq diametri D o`lchab, uning radiusi r 
2
aniqlanadi.
2. Mayatnikning tekis aylanishi va ipning uzunligi yetarlicha ekanligi tekshiriladi. Mayatnik
aylantirilib, yuk joylashtirilgan moslamani h balandlikka ko`tariladi va h masofa
chizgìch yordamida o`lchanadi.
3. Mayatnik sterjenlari yukchalarsiz bo`lgan holda moslamaga mυ, m2 massali toshlar
qo`yilib, uning tushish vaqti hisoblanadi.
4. Har bir holat uchun  , M va J kattaliklar aniqlanadi. Cterjenlardagi yuklarni olib, ya'ni
sistemaning inersiya momentini o`zgarmas qilib, ip uchiga bog`lanadigan ikki hil yuk
uchun (5) va (4) formulalardan, maxovikning 1va 2 burchak tezlanishlarni topamiz,
so`ngra M1, M2 kuch momentlarini topamiz.
5. Topilgan miqdorlar quyidagicha proporsiyani qanoatlantirishi kerak.
1 M 1

2 M2
Kuch momentini o`zgartirmay saqlab ip uchidagi yuk ogìrligini o`zgartirmay turib,
maxovikdagi siljitish yo`li bilan bularning ikki holati uchun (3) va (4) formulalar yordamida
1 ,  2 burchak tezlanishlarini topamiz. Topilgan natijalar quyidagi proporsiyani
 1 J1
qanoatlantirishi kerak: 
2 J2
6. O`lchangan va hisoblangan kattaliklar quyidagi jadvalga yoziladi
7. Aylanma harakat dinamikasi asosiy qonunini tekshirishdagi nisbiy xatolik:
х у
   100% ifoda bilan hisoblanadi, bu yerda:
у
1 М
х , у 1 .
2 М2
N M (kg) t,(c ) h, m  ,с
-2 M,nm J,kgm2 
1
2
3.
o’rt
Sinov savollari.
1.Inersiya momenti va kuch momenti haqida tushuncha bering.
2. Chiziqli va burchakli kattaliklar orasidagi munosabatlarni tushuntiring.
3.Aylanayotgan qattiq jism uchun dinaimikaning asosiy qonunining matemetik ifodasini yozing..
4.Energiyaning balans formulasini yozing.
5.Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi nimaga teng.
6.Burchak tezlik va burchak tezlanishning ta’rifini berib, formulasini yozing.
7. Burchak tezlik va burchak tezlanishning birliklarini ayting.
8. Inersiya momenti va kuch momenti qanday birliklarda o’lchaniladi?
LABORATORIYA ISHI
Atvud mashinasi yordamida ilgarilanma harakat dinamikasi qonunlarini o’rganish

Ishning maqsadi: Igarilanma harakat kinematikasi va dinamikasining qonunlarini
Atvud mashinasida tekshirish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Atvud mashinasi, yukchalar to’plami, sekundomer.
Nazariy qism.
Atvud mashinasi vertikal holatda o`rnatilgan va santimetrlarga bo`lingan taxtadan
iborat (1–rasm). Uning yuqorisidagi A blok orqali ip o`tkazilib, ipning ikki uchiga massalari bir–
biriga teng bo’lgan G va G1 yukchalar osiladi. G yukcha ustiga rasmda ko`rsatilgan V yoki S
yukchalardan biri qo’yilsa, sistema tekis tezlanishli harakatga keladi.
Sistemani harakatdan to’xtatish uchun yoki V qo`shimcha yukni harakat vaqtida tushirib
qoldirish uchun D va F mahkamlagichlardan foydalaniladi. Bu maxkamlagichlar mashina
ustunining istalgan yeriga mahkamlanishi mumkin. Sistemaning harakat qilishiga ketgan vaqtni
o`lchash uchun sekundomerdan foydalaniladi.
A
V
G1
G
Massalari M va Mm bo’lgan yuklardan iborat hamda r radiusli J inersiya momentiga
ega bo`lgan sistemaning harakatini ko`raylik. Agar yuklarning massalari bir hil bo`lsa, bir yuk
potensial energiyasining boshqa yuk potensial energiyasining ortishi orqali yuz beradi. Shuning
uchun sistemaning potensial energiyasi yuklarning joylashish balandligiga bog`liq emas. Shu
sababli yuklarning massalari har xil bo`lsa, sistema potensial energiyasining o`zgarishi
qo`shimcha yukning holati orqali aniqlanadi.
Agar yuklardan biri pastga tomon h masofani o`tsa, sistema potensial energiyasining
o`zgarishini quyidagicha yozish mumkin:
Е  mgh (1)
Harakat davomida bu potensial energiya ilgarilanma va aylanma harakat kinetik
energiyalariga aylanadi (ishqalanish kuchlariga qarshi bajarilgan ishni hisobga olmasa ham
bo`ladi):
Jw 2 M  m  2 MV 2
mgh    (2)
2 2 2
at 2 w  
Bu tenglamada h , -aylanma harakatdagi burchak tezlik,   at -
2 r
chiziqli tezlik ekanligini hisobga olsak. (2) tenglama quyidagi ko`rinishga keladi:
mg
a
2 M  m  Jlr 2
Agar ip o`tkazilgan gìldirakning inersiya momenti hisobga olinmasa,
mg
a (3)
2M  m
topiladi. (3) ifoda yordamida yuklarning olgan tezlanishi topiladi.
Topshiriqlar.
at 2
1. Yo’llar qonunini tekshirish
S .
2
O’ng tomonga qo’shimcha yuk qo`yilib, chap tomondagi yuk elektromagnit bilan qo`zgàlmas
holatga keltiriladi. Elektromagnit o`chirilib, sekundomer bilan yukning mahkamlagichga urilishi
uchun ketgan vaqt o`lchab olinadi. Mahkamlagich turli masofalarga qo`yilib, tajriba uch
martadan takrorlanadi.
Sistemadagi tezlanishlar bir xilligini hisobga olib,
2 S1 2 S 2 2 S n
a 2
 2  2 (1)
t1 t2 tn
O`lchangan natijalarni (1) ifodaga qo`yib, uni to`g`riligi tekshiriladi.
Tajribada a1  a 2  a 3 .... bo`lishi sistemaning tekis tezlanuvchan harakat

qilayotganligini isbotlaydi.
2. Jismning tekis harakatini o`rganish.

Qo`shimcha m va R halqada tutib olingan daqiqadan boshlab M yuklar tekis harakat qila
boshlaydi а  0 . Bunday harakat uchun jismning tezligi doimiy bo`lib,

S1 S 2 S 3 S
   ...  i    const (6)
t1 t2 t3 ti
ifoda o`rinli bo`ladi.
Buni amalda tekshirish uchun quyidagicha o`lchashlar bajariladi.
1. O’ng tomondagi yukning ustiga qo`shimcha yuk qo`yiladi.
2. Chap tomondagi yuk, pastdagi yuk elektromagnit yordamida ushlash orqali saqlab turiladi.
3. O`rtadagi va pastdagi mahkamlagichlarni ustunning yuqorisidan boshlab mos ravishda 20 sm
va 60 sm masofalarda o`rnating.
4. Elektromagnitni o`chirib, qo`shimcha yuk o`rtadagi halqada tutib qolingan daqiqadan
boshlab, sekundomerni yurgizib yuboring.
5. Sekundomer orqali yuklarning S masofani o`tishi uchun ketgan vaqt hisoblanadi.
6. S masofa sifatida pastdagi va o`rtadagi mahkamlagichlarning shkala bo`yicha ko`rsatgichlari
orasidagi farqni oling.
7. O`rtadagi maxkamlagichning holatini o`zgartirmasdan, pastdagisini surib, tajribani kamida 5
marta takrorlang.
8. O`lchangan natijalarni (6) ifodaga qo’yib uning to`g`riligini tekshiring.
3 – mashq.
Nyutonning II qonunini tekshirish. Agar qo`shimcha qo`yilgan yuklarni bir tomondan
ikkinchisiga olsak, sistemaning massasi o`zgarmaydi.
Ushbu holatlarni quyidagicha ifodalaymiz.
F1  ma1
F2  ma2
1 2 1 2
S1  a1t1 ; S2  a2t2
2 2
ni yozish mumkin. Bundan esa;
F1 a1 S1 a1t12 a1 S1t 22
 ;  ; 
F2 a2 S 2 a2t22 a2 S2t12
F1 S1t22

Demak, F S 2t12
1 – mashqdagi singari oxirgi ifoda tajriba yordamida tekshirilishi zarur.
Blokdagi yuklarning bir tomoniga qo`shimcha yuk (masalan 10 gramm) qo`yiladi,
ikkinchi tomoniga 30 grammli yuk qo`yiladi. Bunda: F1  20 gramm bo’ladi.
Mahkamlagichning turli holatidagi S, t o`lchab olinadi. So`ngra 40g F2  40грамм yuk
qo`yib, S2, t2 aniqlanadi va
F1 S1t22
 to`g`riligi tekshiriladi.
F2 S 2t12
Sinov savollari
1. Atvud mashinasida harakatdagi yukchalar uchun energiyaning saqlanish qonuni qanday
bajarilayotganligini tushuntirib bering.
2. Tezlanish deb nimaga aytiladi, nima uchun 1 –mashqda tezlanishlar bir xil bo`lishi
lozimligini tushuntiring?
3. Atvud mashinasida tekis harakatning hosil bo`lish sababini aytib bering.
4. Nyutonning II – qonunini Atvud mashinasida qanday tekshiriladi?
LABORATORIYA ISHI
Harakat miqdori saqlanish qonunini o`rganish.
Ishning maqsadi : Harakat miqdorini saqlanish qonunini o`rganish. Sharlarning absolyut
elastik va noelastik to`qnashishdan oldingi va keyingi harakat miqdorlarini aniqlash, olingan
natijalarni taqqoslash.
Kerakli asbob va qurilmalar: Sharchalar, chizg’ich va sekundomer.
Nazariy qism.
Harakat miqdorining saqlanish qonunini real fizik masalalarni yechishda qo`llanilishiga
misol qilib, sharchalarning absolyut elastik va noelastik to`qnashishlarini olish mumkin.
To`qnashish – ikki yoki ko`proq jismlarni juda ham qisqa vaqt ichidagi o`zaro ta'siridir.
Jismlar to`qnashganda shunchalik katta miqdordagi ichki kuchlar paydo bo`ladiki, bu holda
tashqi kuchlar ta'sirini hisobga olmasa ham bo`ladi. Bunday hol to`qnashayotgan jismlarni yopiq
sistema deb qaralishiga imkon berib, ular uchun saqlanish qonunlari qo`llanilishi mumkinligini
ko`rsatadi.
Mazkur ish sharchalarning absolyut elastik va noelastik to`qnashishidan oldingi va
keyingi harakat miqdorlarini aniqlash , hamda ularni taqqoslashni talab etadi.
Massalari m1 va m2 bo’lgan sharchalarning to`qnashishidan oldingi tezliklarini 1 va

 2 , to`qnashishdan keyingisini esa 1 va 2 bilan belgilab , 2 ta sharchadan iborat yopiq
sistema uchun harakat miqdorining saqlanish qonunini quyidagicha yozish mumkin:
m11  m2 2  m11  m22 (1)

Harakat miqdorining saqlanishini absolyut elastik to`qnashgan sharchalar uchun ko`rib
chiqaylik. Massasi m1 va tezligi 1 ga teng bo’lgan sharcha elastik to`qnashsin. Sharchalarning
to`qnashishidan oldingi harakat miqdorlari quyidagicha:
P1 = 0 P2 = m2  1 (2) bo`ladi .
Urilayotgan sharchaning tezligini quyidagi formula yordamida aniqlanadi:
2
2  2 gl sin (3)
2
Bu yerda: g – erkin tushish tezlanishi,  – mayatnikning (ip) uzunligi, 2 - urilayotgan
sharchaning burchak kattaligi.
2 
h = (1  соs )  2 sin ( )
2
M m 
Demak:  2 m
g sin
2
, bu yerda:
 -mayatnikning muvozanat holatdan ogìsh burchagi.
2 m
h= :  
2g M m
2
1  m  2
h=    ;
2g  M  m 
bu yerda:
Rasm-1
 - urilganga qadar bo`lgan tezligi,
 -urilishidan keyingi tezligi.
Sharchalarning elastik to`qnashishidan keyingi harakat miqdorining yigìndisi (1) ga asosan

quyidagicha bo`ladi.
P1 = m1 1 + m2 2 (4).
Bu yerda: 1 – tinch holatda bo`lgan sharchaning to`qnashishidan keyingi tezligi;
2 – urilayotgan sharchaning to`qnashishidan keyingi tezligi, 1 va  2 – tezliklar

o’z navbatida quyidagi formulalar yordamida topiladi:
1 2
1  2 gl sin (5) 2  2 gl sin (6)
2 2
Bu yerda: 1 - tinch holatda turgan sharning to`qnashishidan keyingi ogìsh burchagi; 2 -
urilayotgan sharning to`qnashishidan keyingi ogìsh burchagi.
Endi massasi m2, tezligi  1 =0 ya'ni tinch holatda bo`lgan sharcha bilan massasi m2 va tezligi
1 ga teng bulgan sharcha noelastik to`qnashsin. (1) ga asosan mazkur hol uchun harakat
miqdorining saqlanish qonuni quyidagicha bo`ladi:
P = (m1+m2) 2 (7)
Bu yerda  2 –sharchalarning noelastik to`qnashishdan keyingi umumiy tezligi bo`lib, bu yerda

2 –noelastik to`qnashishdan keyingi sharchalarning birgalikdagi ogìsh burchagi.Ishni bajarish
tartibi
1- Topshiriq. Absolyut elastik to`qnashishni o`rganish.
1. Ip uzunligini belgilab, o`ng va chap burchak shkalasi “nol” nuqtalarini sharchalarning
strelkalarini to`g’rilang. (1-rasm)
2. Chap tomondagi sharchani tinch holatda qoldirib, o`ng tomondagi sharchani
elektromagnitga yopishtiring.
3. Shu holga mos keluvchi, 2 -burchak kattaligini burchak shkalasidan yozib oling.
4. SBROS tugmasini bosing.
5. PUSK tugmasini bosing.
6. To`qnashishdan keyingi 2 –ogìsh burchak kattaligini burchak shkalasidan yozib oling.
7. Mikrosekundomerdan sharchalarning to`qnashish vaqti doimiyligi t yozib oling.
8. O`lchashlarni 8-11 marta o`tkazing.
9. Sharlarni to`qnashishdan oldingi 1 ,  2 va keyingi 1 , 2 tezliklarini natijalarini (3), (5),
(6) lardan topib (2), (4) formulaga qo`yib hisoblang. Olingan natijalar ya'ni to`qnashishdan
oldingi va keyingi harakat miqdorlarini taqqoslang.
2- Topshiriq . Absolyut noelastik to`qnashishni o`rganish .
1. Qolip yordamida plastilindan sharchalar yasab ipga osing (1-rasm)
2. Bu hol uchun ham 1- mashqdagi 1,2,3,4,5 ko`rsatmalarini takrorlang.
3. To`qnashgandan so`ng tinch turgan sharcha bilan urilgan sharcha birgalikda qanday 2-
burchakka og`ganligini aniqlang .
4. O`lchashlarni 8-11 marta o`tkazing.
5. Sharchalarning massasini tarozida o`lchang .
6. (3) dan foydalanib urilayotgan sharchaning to`qnashishidan oldingi tezligi 1 ni (5) va (8)
dan esa sharchalarning to`qnashishidan keyingi umumiy tezligini toping. (2) va (7) lar
yordamida sharchalarning to`qnashishdan oldingi va keyingi harakat miqdorlarini hisoblab,
taqqoslang.
Sinov savollari
1. Jismning impulsi deb nimaga aytiladi va matematik ifodasini yozing.
2. Impulsning saqlanish qonunini tushuntiring.
3. Absolyut elastik va noelastik urilishlar nima?
4. Absolyut elastik va noelastik urilishlarga misol keltiring.
5. Jism hamma vaqt impulsga ega bo’la oladimi?
6. Jism impulsi nimalarga bog’liq?
7. Zarra hamma vaqt harakat miqdoriga ega bo’la oladimi? Javobingizni asoslab bering.
8. Ishni maqsadi va bajarish tartibini tushuntiring.
LABORATORIYA ISHI
MATERIALNING ELASTIKLIK MODULINI ANIQLASH
Ishning maqsadi: Guk qonunini tajribada o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Tarozi (toshlari bilan) shtangensirkul yoki millimetrli metall
chizg’ich, shtativ, uzunligi 30-40 sm bo’lgan rezina tasma va yordamchi aslahalar.
Nazariy qism
Tashqi kuch ta’sirida jism shakli va o’lchamlarining o’zgarishiga deformatsiya deyiladi.
Tashqi tas’ir kuchi jismdan olingandan so’ng shu jism o’zining avvalgi shakliga qaytsa bunday
deformatsiya elastiklik deformatsiyasi deyiladi.
Deformatsiyalangan jismning istalgan kesimida uning shakli va o’lchamining
o’zgarishiga qarshilik qiladigan elastiklik kuchlari ta’sir qiladi. Plastik deformatsiyalangan
jismning kristall tuzilishi mutlaqo o’zgarib avvalgi holatiga qaytmaydigan holatga o’tadi. Bu
jarayon qaytmas bo’ladi. biror yo’nalish bo’yicha deformatsiya o’lchami absalyut deformatsiya
absolyut deformatsiya qiymatining jismning shu yo’nalish bo’yicha birlamchi o’lchamiga nisbati
nisbiy deformatsiya deyiladi.
Deformatsiyalangan jismning holati kuchlanish deb ataladigan maxsus kattalik bilan
tasirlanadi. Son qiymati jihaitdan F elastiklik kuchi modulining shu jism ko’ndalang kesimi yuzi
S ga nisbatiga teng fizik kattalik kuchlanish deyiladi va uni quyidagicha ifodalaymiz:
F
  (1)
S
Xalqaro o’lchov birliklar sistemasi (SI) da kuchlanish birligi sifatida 1 Pa= 1 N/m2 qabul
qilingan. Elastiklik kuchi S yuzaga tik yoki urinma holatida yo’nalgan bo’lishiga qarab uni
normal yoki urinma kuchlanish deb yuritiladi.
Deformatsiyalanish diogrammasi deyilganda kuchlanishlar yoki nagruzka (yuklama)
bilan materialning deformatsiyalanishi orasidagi bog’lanish grafigi tushuniladi.
Cho’zilish diagrammasi. Cho’zilish deformatsiyasini tadqiq etish uchun tadqiq etiladigan
materialdan yasalgan sterjen maxsus qurilmalar yordamida cho’zib ko’riladi. Bunda namunaning
uzayishi va unda paydo bo’ladigan kuchlanish o’lchaniladi. Tajriba natijalariga asoslanib σ
kuchlanishning ε nisbiy uzayishiga bog’lanish grafigi chiziladi. Bu grafik cho’zilish diagrammasi
hamma jismlar uchun doim bir xil ko’rinishda bo’lmasligi mumkin.
Guk qonuni. Tajribaning ko’rsatishicha deformatsiyalar juda kichik bo’lganda σ
kuchlanish ε nisbiy uzayishiga to’g’ri proporsional. Bu bog’lanishni quyidagicha yozish
mumkin.
  E (2)
Bu formulada ε nisbiy uzayishning moduli olingan chunki Guk qonuni cho’zilish
deformatsiyasini ham ε<0 bo’ladigan siqilish deformatsiyasini ham qoniqtiradi. Guk qonunining
ifodasida qatnashadigan E proporsionallik koeffistsienti elastiklik moduli yoki Yung moduli deb
ataladi. Deformatsiyalar juda kichik bo’lganda σ kuchlanish va ε nisbiy uzayishni o’lchab Yung
moduli (2) formuladan aniqlanadi.
Ko’p ishlatiladigan materiallar uchun Yung moduli tajribada aniqlangan masalan, xrom
nikelli po’lat uchun E=2,1·1011 Pa alyuminiy uchun E=7·1010 Pa E qanchalik katta bo’lsa
boshqa parametrlar bir xil bo’lganda sterjen shunchalik kam deformatsiyalandi. Yung moduli
materialning elastik cho’zilish deformatsiaysiga qarshilik ko’rsatish qobilyatini ifoda qiladi.
(2) formula shaklida yozilgan Guk qonunini boshqacharoq ko’rinishga keltirish mumkin.
F l
Buning uchun (2) formulaga   va   ifodalarini qo’yib quyidagi tenglik hosil
S l0
qilinadi:
F l
E
S l0
l SE
bunda: F  namunaga ta’sir etayotgan kuch SE/l0=k- o’rganilayotgan jism bikrligi. U
l0
holda yuqorida keltirilganlar asosida quyidagini yozish mumkin.
F=k‫׀‬Δl‫׀‬
Shunday qilib sterjenning k bikrligi yung moduli bilan sterjen ko’ndalang kesimi
yuzasining ko’paytmasiga to’g’ri va sterjenning uzunligiga teskari proporsionaldir.
QURILMANING TUZILISHI VA ISHLASHI
Mazkur qurilma shtativ, ilgak rezina tasma millimetrli metal chizg’ich va sh k lardan
iborat. Qurilmani ishlatish uchun oddiy chizg’ich olinadi va unga rezina tasma zich qilib
o’raladi. Keyin chizg’ichga o’ralgan rezina tasmaning eni (A) o’lchanadi. Xuddi shunday
g’o’laga ustma- ust o’ralgan rezina tasmaning qalinligi ham chizg’ich yordamida o’lchanadi.
Ingichka rezina namunalaridan ishni bajarishda qo’llanilganda unga bog’langan maxsus
qutichaga toshlar solinadi. Har xil og’irlikdfagi toshlarni qutichaga solib ingichka rezina
tasmaning cho’zilishi topiladi.
Ishga tegishli qurilma

1. Laboratoriya ishining yo’riqnomasini o’qib o’rganing
2. Shtativga qisqichli sterjen o’rnating
3. Variant bo’yicha berilgan rezina namunaning o’lchamlarini aniqlang. To’g’ri to’rtbuchakli
rezina tasma o’lchamlarini aniqlang. Buning uchun namunaning b=B/N va enini a=A/N dan
aniqlang.
4. Namunani rasmdagidek o’rnating va har xil yuklarni osib boshlang’ich va oxirgi holatlarini
tayanchdagi chizg’ichda belgilang. Uzunliklarini aniqlang. Topilgan natijalardan Δl ni
aniqlang natijalarni quyidagi jadvalga kiriting.
O’lchash Namunaning Namunaning Yuklar Δl=l-l0 Namunaning S=ab

tartibi boshlang’ich qalinligi va massalari yuk
uzunligi l0 eni a/b m, kg. osilgandan
keyingi
uzunligi l
5. Natijalar asosida σ va E ni hisoblab toping.

6. O’lchashlarning absolyut va nisbiy xatoliklarini natijalar asosida toping.
Sinov savollari
1. Deformatsiya deb nimaga aytiladi?
2. Deformatsiya qachon paydo bo’ladi?
3. Deformatsiya turlarini ayting.
4. Yung modulini tushuntiring.
5. Guk qonunini tushuntiring.
6. Materialning elastiklik moduli nimalarga bog’liq?
Xorijiy manbalar
1. www. tdpu. uz
2. www. pedagog. uz
3. www. Ziyonet. uz
4. www. edu. Uz
5. B. M. Yavorskiy, A.A.Detlaf. «Kurs fiziki» I-III tom. M: “Vыsshaya shkola” 1994.
6. E.M.Gershenzon i dr. Kurs obщey fiziki. Optika i atomnaya fizika. M.,
"Prosveщenie", 1997.
7. V.S.Vol`kenshteyn. «Umumiy fizika kursidan masalalar to`plami». M. "Nauka", 1992.
8. www.fizika.ru
9. www.bilimdon uz. – O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim
vazirligining veb sayti.
10. www.tgeu.uz – TDIU veb sayti.
11. www.de.uz. – Masofaviy ta`lim tizimi veb sayti.
12. http://www.rsl.ru/ -Rossiyskaya Gosudarstvennaya biblioteka.
13. http://www.msu.ru/- MGU.
Annotatsiya
“Mexanika” fani 5110200-fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi
talabalariga Mexanika, Molekulyar fizika, Elektromagnitizm, Optika, Atom, yadro va elementar
zarralar fizikasi bo`limlaridan tashkil topgan “O`mumiy fizika” kursining bir bo`limi sifatida
o`qitiladi.
Unda mexanik harakat qonunlari to`g`risida fenomenologik bilimlar beriladi, amaliy
ko`nikma va malakalar shakllantiriladi, materiyaning tabiati, strukturasi va harakat qonunlari
o`rganiladi.
“Mexanika” fanining o`qitishdan maqsad – talabalarda, bo`lajak fizika o`qituvchisiga zarur
bo`lgan darajada makro va mikro dunyoda sodir bo`ladigan harakat va uning turlari xaqida
fenomenologik bilim, ko`nikma va malaka shakllantnrishdir.
Fanning vazifasi - talabalarga Mexanikaga doir amaliy mashgùlotlarida o`zlashtirilgan
barcha mavzular bo`yicha masalalar echish, laboratoriya ishlarini tashkil qilish, o`tqazish va
hisob kitob ishlarini bajarib, ularga doir xulosalar chiqara olish, fizikaviy qonuniyatlarini
munosabatlari to`g`ri aniqlash kabi vazifalarni o`rgatishdan iborat.
“Mexanika” fani bo`yicha talabalarning bilimiga qo`yiladigan talablar: Fizika kursini
o`zlashtirishi jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
- harakat turlari bo`yicha kinematika va dinamika qonunlari; statika va muvozanat turlari;
jismlarning mexanik energiyasi va impul`si; maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari haqidaga
ma`lumotlarni bilishi kerak
-talaba fizika kursining bo`limlariga doir amaliy mashgùlotlarida o`zlashtirilgan barcha
mavzular bo`yicha masalalar echish, laboratoriya ishlarini tashkil qilish, o`tqazish va hisob kitob
ishlarini bajarib, ularga doir xulosalar chiqara olish, fizikaviy qonuniyatlarining munosabatlarini
to`g`ri aniqlash kabi ko`nikmalarga ega bo`lishlari kerak.
- talaba fizikaviy qonuniyatlarini o`zlashtirish, amaliy mashgùlotlarni bajarish, o`tqazish va
keyingi pedagogik faoliyatlarida qo`llash malakalariga ega bo`lishi kerak.
Mexanika bo`limi kursning barcha bo`limlari bilan o`zaro bog`liq, hamda oliy
matematikaning differentsial va integral hisobi, analitik geometriya, ehtimollar nazariyasi,
matematik statistika, axborot texnolgiyalari asoslari va informatika kabi fanlardan etarli bilim va
ko`nikmalarga ega bo`lishligi talab etiladi. nazariy fizika, astoronomiya va astrofizika, tabiiy-
ilmiy va boshqa fanlar bilan uzviy bog`langan.
Mexanikani o`zlashtirgan talaba makro va mikro dunyoda sodir bo`ladigan harakat va
uning turlari xaqida fenomenologik bilim, ko`nikma va malaka larga ega bo`ladi, yangi axborot
texnologiyalarini qo`llab, olgan bilimlari pedagogik va ilmiy faoliyatida qo`llaydi.
Mexanika fanini o`qitishda ta`lim texnologiyalari, elektron plakatlar, tarqatma materiallar,
elektron darsliklar va qo`llanmalar, virtual laboratoriyalar, internet ma`lumotlari, lokal
tarmoqdagi turli o`quv, ilmiy bilimni nazorat qilish bo`yicha ma`lumotlar jamlamasidan
foydalaniladi. Mustaqil ta`lim, aqliy hujum, vaziyatli masalalarni echish, disskusiya, rolli
o`yinlar, referatlar yozish kabi pedagogik usullar bilan fanning o`qitilishi amalga oshiriladi.
Muallif haqida ma`lumot
Turdanov Kenesbay
U 03.02.2009 dan buyon:

Nukus davlat pedagogika instituti «Umumiy fizika» kafedrasi mudiri
vazifasin vaqtincha bajaruvchisi
Tugìlgan yili: Tugìlgan joyi:

11.04.1953 Qoraqalpogìston Respublikasi,
Chimboy tumani
Millati: Partiyaviyligi:
qoraqalpoq partiyasiz
Ma`lumoti: Tamomlagan:
oliy 1976 yil, Qoraqalpoq davlat pedagogika instituti
(kunduzgi)
Ma`lumoti bo`yicha mutaxassisligi: umumiy-texnik fanlar, mehnat va fizika

o`qituvchisi
Ilmiy darajasi: Ilmiy unvoni:

fizika-matematika fanlari nomzodi dotsent
Qaysi chet tillarini biladi:

rus,(mukammal) ingliz (lugàt yordamida) tillari
Davlat mukofotlari bilan taqdirlanganmi (qanaqa):

O`zbekiston Respublikasining 10 yilligi estalik nishoni bilan taqdirlandi. 2001 y 18 iyul`
Qoraqolpogìston Xalq ta`limi a`lochisi mukofotini olgan. 2004-yil. O`zbekiston Respublikasi
Oliy va o`rta maxsus ta`limi vazirligi tomonidan faqriy yorliq bilan mukofotlangan. 2011-
yil.Xalq deputatlari, respublika, viloyat, shahar va tuman Kengashi deputatimi yoki
boshqa saylanadigan organlarning a`zosimi (to`liq ko`rsatilishi lozim)
Yo`q
FOYDALI MASLAHATLAR
« Mexanika » fanini o’qitishda interfaol ta`lim, uning shakllari va ishtirokchilari hamda
amalda qo’llash mashqlari.
Zamonaviy ta`limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va
jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida
muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga yetkazib berish, ularda ma`lum faoliyat yuzasidan
ko’nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular
tomonidan egallangan bilim, ko’nikma hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan
yuksak pedagogik mahorat hamda ta`lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.
Pedagogik texnologiya o’z mohiyatiga ko’ra sub`yektiv xususiyatga ega, ya`ni, har bir
pedagog ta`lim va tarbiya jarayonini o’z imkoniyati, kasbiy mahoratidan kelib chiqqan holda
ijodiy tashkil etishi lozim. Qanday shakl, metod va vositalar yordamida tashkil etilishidan qatìy
nazar pedagogik texnologiyalar:
- pedagogik faoliyat (ta`lim-tarbiya jarayonining) samaradorligini oshirishi;
- o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasida o’zaro hamkorlikni qaror toptirishi;
- o’quvchilar tomonidan o’quv predmetlari bo’yicha puxta bilimlarning egallanishini
ta`minlashi;
- o’quvchilarda mustaqil, erkin va ijodiy fikrlash ko’nikmalarini shakllantirishi;
- o’quvchilarning o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqara olishlari uchun zarur shart-
sharoitlarni yaratishi;
- pedagogik jarayonda demokratik va insonparvarlik g’oyalarining ustuvorligiga
erishishni kafolatlashi zarur.
Pedagogik texnologiyalardan majburan foydalanish mumkin emas. Aksincha, tajribali pedagoglar
tomonidan asoslangan yoki ular tomonidan qo’llanilayotgan ilg’or texnologiyalardan maqsadga muvofiq
foydalanish bilan birga, ularni ijodiy rivojlantirish maqsadga muvofiqdir.
Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda o’quvchilarning o’quv va ijodiy faolliklarini
oshiruvchi hamda ta`lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik
texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba to’plangan bo’lib, ushbu tajriba asos-larini tashkil etuvchi
metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Quyida ta`lim amaliyotida foydalanilayotgan
interfaol metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so’z yuritamiz.
"Fikriy hujum" ("Mozgovaya ataka") metodi

Mazkur metod o’quvchilarning mashg’ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta`minlash, ularni erkin
fikr yuritishga rag’batlantirish hamda bir xil fikrlash inertsiyasidan ozod etish, muayyan mavzu
yuzasidan rang-barang g’oyalarni to’plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining
dastlabki bosqichida paydo bo’lgan fikrlarni yengishga o’rgatish uchun xizmat qiladi.
"Fikriy hujum" metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo’lib, uning asosiy tamoyili va sharti
mashg’ulot (bahs)ning har bir ishtirokchisi tomonidan o’rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni
mutlaqo ta`qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag’-batlantirishdan iboratdir. Bundan
ko’zlangan maqsad o’quvchilarning mashg’ulot (bahs) jarayonidagi erkin ishtirokini ta`minlashdir.
Ta`lim jarayonida ushbu metoddan samarali va muvaffaqiyatli foydalanish o’qituvchining pedagogik
mahorati va tafakkur ko’lamining kengligiga bog’liq bo’ladi.
"Fikriy hujum" metodidan foydalanish chog’ida o’quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi
maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg’ulot bir soatga qadar tashkil etilishi
mumkin.
"Yalpi fikriy hujum" metodi
Ushbu metod J.Donal d Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, uni bir necha o’n (20-60) nafar
o’quvchilardan iborat sinflarda qo’llash mumkin.
Metod o’quvchilar tomonidan yangi g’oyalarning o’rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga
xizmat qiladi. Har biri 5 yoki 6 nafar o’quvchilarni o’z ichiga olgan gu-ruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy
hal etilishi lozim bo’lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar beri-ladi. Topshiriq va ijodiy vazifalar
belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida guruh a`zolaridan biri axborot beradi.
Guruh tomonidan berilgan axborot (topshiriq yoki ijodiy vazifaning yechimi) o’qituvchi va
boshqa guruhlar a`zolari tomonidan muhokama qilinadi va unga baho beriladi. Mashg’ulot yakunida
o’qituvchi berilgan topshiriq yoki ijodiy vazifalarning yechimlari orasida eng yaxshi va o’ziga xos deb
topilgan javoblarni e`lon qiladi. Mashg’ulot jarayonida guruh a`zolarining faoliyatlari ularning ishtiroklari
darajasiga ko’ra baholab boriladi.
"6x6x6" metodi
Ushbu metod yordamida bir vaqtning o’zida 36 nafar o’quvchini muayyan faoliyatga
jalb etish orqali ma`lum topshiriq yoki masalani hal etish, shuningdek, guruhlarning har bir
a`zosi imkoniyatlarini aniqlash, ularning qarashlarini bilib olish mumkin. "6x6x6" metodi
asosida tashkil etilayotgan mashg’ulotda har birida 6 na-fardan ishtirokchi bo’lgan 6 ta guruh
o’qituvchi tomonidan o’rtaga tashlangan muammo (masala)ni muhokama qiladi. Belgilangan vaqt
nihoyasiga yetgach o’qituvchi 6 ta guruhni qayta tuzadi. Qaytadan shakllangan guruhlarning har
birida avvalgi 6 ta guruhdan bittadan vakil bo’ladi. Yangi shakllangan guruh a`zolari o’z
jamoadoshlariga avvalgi guruhi tomonidan muammo (masala) yechimi sifatida taqdim etilgan
xulosani bayon etib beradilar va mazkur yechim-larni birgalikda muhokama qiladilar.
"6x6x6" metodining afzallik jihatlari quyidagilardir:
guruhlarning har bir a`zоsini faоl bo’lishga undaydi;

ular tоmоnidan shaxsiy qarashlarning ifоda etilishini ta`minlaydi;
guruhning bоshqa a`zоlarining fikrlarini tinglayоlish ko’nikmalarini hоsil qiladi;
ilgari surilayotgan bir necha fikrni umumlashtira оlish, shuningdek, o’z fikrini himоya
qilishga o’rgatadi
Eng muhimi, mashg’ulot ishtirokchilarining har biri qisqa vaqt (20 daqiqa) mobaynida ham munozara
qatnashchisi, ham tinglovchi, ham ma`ruzachi sifatida faoliyat olib boradi.
Ushbu metodni 5, 6, 7 va xatto 8 nafar o’quvchidan iborat bo’lgan bir necha guruhlarda ham
qo’llash mumkin. Biroq yirik guruhlar o’rtasida "6x6x6" metodi qo’lla-nilganda vaqtni ko’paytirishga
to’g’ri keladi. Chunki bunday mashg’ulotlarda munozara uchun ham, axborot berish uchun ham
birmuncha ko’p vaqt talab etiladi. So’z yuritilayotgan metod qo’llanilayotgan mashg’ulotlarda guruhlar
to-monidan bir yoki bir necha mavzu (muammo)ni muhokama qilish imkoniyati mavjud.
"6x6x6" metodidan ta`lim jarayonida foydalanish o’qituvchidan faollik, pedagogik mahorat,
shuningdek, guruhlarni maqsadga muvofiq shakllantira olish layoqatiga ega bo’lishni talab etadi.
Guruhlarning to’g’ri shakllantirilmasligi topshiriq yoki vazifalarning to’g’ri hal etilmasligiga sabab
bo’lishi mumkin. "6x6x6" metodi yordamida mashg’ulotlar quyidagi tartibda tashkil etiladi:
1. O’qituvchi mashg’ulot boshlanishidan oldin 6 ta stol atrofiga 6 tadan stul qo’yib chiqadi.
2. O’quvchilar o’qituvchi tomonidan 6 ta guruhga bo’linadilar. O’quvchilarni guruhlarga bo’lishda
o’qituvchi quyidagicha yo’l tutishi mumkin: 6 ta stolning har biriga muayyan obèkt (masalan, kema,
to’lqin, baliq, del fin, kit, akula) surati chizilgan lavhani qo’yib chiqadi. Mashg’ulot ishtirokchilariga
kema, to’lqin, baliq, del fin, kit hamda akula surati tasvirlangan (jami 36 ta) varaqchalardan birini
olish taklif etiladi. Har bir o’quvchi o’zi tanlagan varaqchada tasvirlangan surat bilan nomlanuvchi
stol atrofiga qo’yilgan stuldan joy egallaydi.
3. O’quvchilar joylashib olganlaridan so’ng o’qituvchi mashg’ulot mavzusini e`lon qiladi qazmvda
guruhlarga muayyan topshiriqlarni beradi. Ma`lum vaqt belgilanib, munozara jarayoni tashkil etiladi.
4. O’qituvchi guruhlarning faoliyatini kuzatib boradi, kerakli o’rinlarda guruh a`zolariga maslahatlar
beradi, yo’l-yo’riqlar ko’rsatadi hamda guruhlar tomonidan berilgan topshiriqlarning to’g’ri hal
etilganligiga ishonch hosil qilganidan so’ng guruhlardan munozaralarni yakunlashlarini so’raydi.
5. Munozara uchun belgilangan vaqt nihoyasiga yetgach, o’qituvchi guruhlarni qaytadan shakllantiradi.
Yangidan shakllangan har bir guruhda avvalgi 6 ta guruhning har biridan bir nafar vakil bo’lishiga
alohida e`tibor qaratiladi. O’quvchilar o’z o’rinlarini almashtirib olganlaridan so’ng belgilangan vaqt
ichida guruh a`zolari avvalgi guruhlariga topshirilgan vazifa va uning yechimi xususida guruhdoshlariga
so’zlab beradilar. Shu tartibda yangidan shakllangan guruh avvalgi guruhlar tomonidan qabul qilingan
xulosalar (topshiriq yechimlari)ni muhokama qiladilar va yakuniy xulosaga keladilar.
"Aqliy hujum" metodi
Mazkur metod muayyan mavzu yuzasidan berilgan muammolarni hal etishda keng
qo’llaniladigan metod sanalib, u mashg’ulot ishtirokchilarini muammo xususida keng va har tomonlama
fikr yuritish hamda o’z tasavvurlari va g’oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma`lum ko’nikma hamda
malakalarni hosil qilishga rag’batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg’ulotlar
jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi.
"Aqliy hujum" metodi tanlab olingan mavzular doirasida ma`lum qadriyatlarni aniqlash va ularga
muqobil bo’lgan g’oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi.
Dars jarayonida "Aqliy hujum" metodidan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab
etiladi:
1. O’quvchilarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga
erishish.
2. Har bir o’quvchi tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag’batlantirilib boriladi. Biddirilgan fikrlar orasidan
eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag’batlantirilishi navbatdagi yangi fikrlarning
tug’ilishiga olib keladi.
3. Har bir o’quvchi o’zining shaxsiy fikrlariga asosla-nishi va ularni o’zgartirishi mumkin. Avval bildiril-
gan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o’zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning
shakllanishiga zamin hozirlaydi.
4. Mashg’ulot jarayonida o’quvchilar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan
bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo’l qo’yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, o’quvchilar
diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi.
Metodni qo’llashdan ko’zlangan asosiy maqsad o’quvchilarni muammo bo’yicha keng fikr yuritishga
undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga
muvofiqdir.
"Klaster" metodi
Klaster (g’uncha, bog’lam) metodi pedagogik, didaktik strategiyaning muayyan shakli bo’lib, u
o’quvchilarga ixtiyoriy muammo (mavzu)lar xususida erkin, ochiq o’ylash va shaxsiy fikrlarni
bemalol bayon etish uchun sharoit yaratishga yordam beradi. Mazkur metod turli xil g’oyalar
o’rtasidagi aloqalar to’g’risida fikrlash imkoniyatini beruvchi tuzilmani aniqlashni talab etadi. "Klaster"
metodi aniq obèktga yo’naltirilmagan fikrlash shakli sanaladi. Undan foydalanish inson miya
faoliyatining ishlash tamoyili bilan bog’liq ravishda amalga oshadi. Ushbu metod muayyan
mavzuning o’quvchilar tomonidan chuqur hamda puxta o’zlashtirilguniga qadar fikrlash faoliyatining
bir maromda bo’lishini ta`minlashga xizmat qiladi.Stil va Stil g’oyasiga muvofiq ishlab chiqilgan
"Klaster" metodi puxta o’ylangan strategiya bo’lib, undan o’quvchilar bilan yakka tartibda yoki guruh
asosida tashkil eti-ladigan mashg’ulotlar jarayonida foydalanish mumkin. Metod guruh asosida tashkil
etilayotgan mashg’ulotlarda o’quvchilar tomonidan bildirilayotgan g’oyalarning majmui tarzida
namoyon bo’ladi. Bu esa ilgari surilgan g’oyalarni umumlashtirish va ular o’rtasidagi aloqalarni topish
imkoniyatini yaratadi.
Muammoli o’qitish metodlari
1.Muammoli bayon etish, bunda pedagog mustaqil ravishda muammoli
vaziyatni vujudga keltiradi va uning mustaqil yechimini qidiradi, topadi.
2.Pedagog mustaqil ravishda muammoni qo’yadi, ammo uning yechimini o’quvchilarni jalb
qilgan holda hamkorlikda izlaydilar, topadilar, xulosalaydilar.
3.Pedagog o’quv jarayonida o’quvchilar oldiga muammoni qo’yadi. O’quvchilar uni izlaydilar,
axborot almashadilar, qayta ishlab, o’zlarining ishtiroklaridagina yechimini topadilar.
4.Muammoli vaziyat o’quvchilarni o’zlari tomonidan vujudga keltiriladi. Uning yechimini
boshqa o’quvchilar izlanish, yangicha fikrlash orqali topadilar, o’zaro yechim qidiradilar.
O’qituvchi yo’llanma, ma`qullash orqali passiv ishtirok etadi.
Muammoli ta`lim sohasida qalam tebratgan M.I.Mahmudov, M.N.Skatkin,
A.M.Matyugikven, I.Ya.Larner kabi olimlarning xulosalariga ko’ra quyidagi metodlarni keltirish
mumkin:
- tushuntirish, namoyish etish;
- reproduktiv;
- muammoli bayon qilish;
- ilmiy-izlanishli metodlari mavjud.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ta`lim sifati va samaradorligini
oshirishda muammoli o’qitish metodlari juda zarur va kerak.
Chunki muammoli ta`lim o’quvchini izlanishga, ijodkorlikka, erkin fikrlashga o’rgatadi.
O’quvchida bunday sifatlarning shakllanishi, o’quv-biluv masùliyatini oshiradi, mustaqil bilim
olish uning kundalik odatiy holatiga aylanadi. Bu esa ta`lim mazmunini, yangi dastur va
standartlarni o’zlashtirib olishga kafolat bo’ladi.
Kreativ ta`lim
Kreativ ta`lim o’quvchining ijodiy qobiliyatini takomillashtirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Ayniqsa muammoli, loyihalashtirilgan va jadallashtirilgan ta`limlarning qo’llanishi o’quvchida
yaratuvchanlik, bunyodkorlik qobiliyatlarini o’sishiga olib keladi.
Anànaviy shaklda olib boriladigan ta`lim o’quvchiga ilgaritdan ma`lum axborot, bilim,
tushuncha, ko’nikma va malakalarni berish bilan chegaralanadi.
Lekin kreativ orientatsiyadagi darslar jarayonida qabul qiluvchi obèktdan ijodkor (kreativ)
subèktga aylanadi. Predmetni (tomoni, mazmuni) o’zlashtiruvchi o’ziga nisbatan yaratuvchanlik
bilan yondoshish asosida o’zlashtirib oladi. Har bir faktik materialga ijodiy va tanqidiy qaray
oladi. Olinayotgan o’quv materiali unga yangicha qarash, qo’shimcha materiallarni olish,
o’zlashtirishga yo’l ochadi. Ko’pincha bunday hollar o’zlashtirishga evristik yondashuvni
shakllantiradi.Bu esa mutaxassislarni kelajakda olgan bilim, ko’nikmasining faqat ijrochisigina
bo’lib qolmay, balki o’z kasbiy faoliyatiga ijodkorlik, yaratuvchanlik asosida qarashga olib
keladi.Hozirgi kun ta`lim tizimining bosh va asosiy maqsadi ham ijodiy fikrlaydigan
mutaxassislarni va yuksak darajadagi fikr yurituvchi shaxsni tarbiyalash va tayyorlashdan iborat.
Sir emaski, mamlakat taraqqiyotida texnologiya, xom ashyo, jihozlar, energo resurslar,
ekologik o’zgarishlar borgan sari globallashib, uning boshqaruvchisidan yuksak mahorat egasi
bo’lishni talab etmoqda. Umuman ta`lim tizimida ham uning dasturlari, mazmuni, standartlari
takomillashib bormoqda. Bunday tezkor o’zgarishlar bilim olishning yangi texnologiyalari,
masofaviy, loyihalangan ta`lim, media ta`limini, ya`ni shaxsiy ijodkorlikka asoslangan ta`limni
joriy qilish ehtiyojini keltirib chiqarmoqda.
Kreativ ta`limning maqsad va vazifalari
Hozirgi mavjud ta`lim asosan ilgaridan mavjud bo’lgan anànaviy didaktikaga asoslangan,
ya`ni o’quv jarayonida ilgaridan fanga ma`lum bo’lgan bilimlarni o’qitish, o’rgatish, yetkazish
bilan xarakterlanadi. O’qituvchi ilgaridan ma`lum reproduktiv faoliyatni olib boradi. Bu esa
asosan o’quvchining ta`lim mazmunini yodlab olishi, qayta takrorlab berishi bilan cheklanadi.
Ya`ni, ta`lim ilgaridan ma`lum predmet "avval hunar o’rgat, keyin shogird o’z xohishicha nimani
ijod qilsa -qilaversin" yo’sinida ish tutish rasm bo’lgan.
Bunday holda bilim olish konsepsiyasi to’rt bosqichda amalga oshiriladi:
- bilim bilan tanishish, ma`lum axborotni tushunib olish, voqealarni bir-biridan ajrata olish;
- bilimdan nusxa olish, olgan bilimlarini takrorlash;
- bilim - malaka, olgan bilimlarini amaliy faoliyatda qo’llay olish;
- bilim-transformatsiya, olgan bilimlarini, keyingi yangi bilimlarni, yangi vazifalarni
bajarishda ko’llash (ya`ni ijodiy foydalana olish darajasi)dir.
Agar umumta`lim maktablari birinchi, ikkinchi darajadagi bilimlarni o’rgatsa, oliy ta`lim
uchinchi, oliy ta`limdan keyingi ta`lim to’rtinchi darajadagi, ya`ni ilmiy izlanish, aspirantura,
doktoranturalarda bilim berishni davom ettiriladi. Undan keyingi ta`lim "beshikdan qabrgacha".,
"umr bo’yi uzluksiz" ta`lim davom ettiriladi.
Shuni yodda saqlash kerakki, ijodkor yaratuvchi shaxsni tarbiyalash -fanga ma`lum
bo’lgan bilimlarning o’zinigina o’zlashtirish bilan kifoyalanmay, olingan bilimlar zamirida yangi
bilimlarni kashf etishlari bilan muhimdir.
Bunga yorqin misol, ulug’ allomalarimiz Muso al-Xorazmiy matematika fanining
asoschisi, Al-Farg’oniyning turli fanlarga tegishli buyuk kashfiyotlari, Al-Farobiyning (70 dan
ortiq tillarda erkin so’zlashgan), tovush tezligi, chastotasi, moddiyat, issiqlik, harakat, optikaga
oid kashfiyotlari, Abu Rayhon Beruniyning (qomusiy olim) mineralogiya, geodeziya,
jo’g’rofiya, falaqqiyot. (astronomiya) fanlari rivojiga qo’shgan katta hissasi, Abu Ali Ibn
Sinoning "Tib qonunlari", "Ko’z anatomiyasiga" bag’ishlangan kitoblari, Ulug’bekning "Ziji
Ko’ragoniy" asari. Ularning qoldirgan asarlari hozirda ham mamlkatimizda va ko’plab Yevropa
mamlakatlarida o’qib o’rganilmoqda.
Ularning kashfiyotlari butun jahon xalqlarining umum mulkiga aylanmoqda. Bu shundan
darak beradiki, allomalarimiz o’z davrida mavjud bilimlarni chuqur va puxta o’rganib,
o’zlashtirib qolmay, ular o’z ishlariga izlanuvchanlik va ijodkorlik bilan yondoshib, juda ko’plab
kashfiyotlar qilganlar. Shuning uchun yangilangan didaktikaning vazifasi faqatgina fanga
ma`lum bo’lgan .bilimlarning o’zini o’rgatish, uni takrorlash bilan cheklanmay, ularning ijodiy,
tanqidiy va yaratuvchanlik ruhida ish yuritishlariga zamin yaratib bermoqda.
Hozirgi zamon ta`limining bosh va asosiy vazifasi - o’quvchining
intellektual darajasini, yaratuvchanligini,ijodkorligini, izlanuvchanligini takomillashtirish orqali
ularni yangi bilimlarni olish, yaratishga ruhlantirishga qaratilmog’i kerak.
Ma`lumotlarga qaraganda (yoshlar psixologiyasiga ko’ra) olti yoshgacha bo’lgan bolalar
40 foiz iste`dod potentsialiga ega ekanlar. Bolalar eng kichik yoshdanoq ijodkorlik,
yaratuvchanlikka juda moyil bo’lar ekan. Agar shu davrda u bilan olib borilayotgan ta`lim
jarayoniga faqat anànaviy ta`lim asosida yondoshilsa, undagi ijodkorlikka moyillik so’nib
boradi.
O’quv-biluv ijodkorlikka yo’naltirilsa - uning faolligi, yaratuvchanlik qobiliyati oshib
boradi.
5. Ijodkorlik asosida ish yuritishda faqatgina obèktning o’zi bilangina cheklanmay, ya`ni
subèkt (bola)ning ijodkorligi, moyilligi, ehtiyojiga qarab ish tutilsa, ijobiy natijalar beradi, ya`ni
ijodkorlikka bolalikdan o’rgatish mumkin va zarur;
6. Umuman ulug’ kashfiyot namoyondalari fikrlash algoritmni yaxshi o’zlashtirganlar, chuqur,
atroflicha bilimga ega bo’lganlar. Ular asosan evristik metod va usullarni yaratganlar, shular
asosida ijodkorlik namunalarini namoyon qilganlar.Sgea1o - lotincha so’z bo’lib -
yaratuvchanlik, ijodkorlik degan ma`noni beradi.Yaratuvchanlik va ijodkorlik metodlarini
yaratishni, o’rgatishni kreativ pedagogika o’rgatadi.
Agar ta`lim jarayoni o’quvchi faolligiga asoslangan muammoli, dasturlangan, loyihalar
jadallashtirilgan holda kechsa, u holda kreativ yo’nalishga ega bo’lib, o’quvchining faolligi
tufayli u yangilik, ijodkorlik sari yetaklaydi.
Ijodkorlik va madaniyatlilik o’quv faoliyatida doimiy tizimli kechsa, u ijodkorlik sari boradi.
Shuning uchun ham o’quv jarayonidan tashqari vaqtda "texnik ijodkorlik asoslari" yoki "texnik
loyihalash ijodiy asoslari" ilmiy izlanish yo’nalishidagi to’garaklar tashkil etilsa,
o’quvchining loyihalash ijodkorligi oshib boradi. Shuning uchun ham bolalarning bo’sh vaqtini
mazmunli va maqsadli yo’naltirish, ularning kelgusida kasbiy mahoratli, ijodkor bo’lib
yetishishiga sabab bo’ladi. Tarixan ta`lim ikki madaniyat yo’nalishida rivojlangan, taraqqiy
etgan.
Birinchisi, gumanitar - badiiy yo’nalishda bo’lsa, ikkinchisi ilmiy va texnika yo’nalishi.
Shu sababli texnik ijodiy rivojlanish kontseptsiyasida texnika ta`limini insonparvarlash va
nazariy muhitda rivojlanishning asosi qilib olingan. Aniq fanlarning ham rivojlanishini texnika
taraqqiyoti va axborot-informatsion texnologiyalar bilan chambarchas bog’lash yaxshi natijalar
bermoqda. Ta`lim bilan bog’liq har qanday faoliyat loyihalashtirish asosida kechsa.
7. Dizayn bilan bog’lashda yaxshi natijalarga olib keladi. Shuning uchun kreativ pedagogika shu
loyihalashtirishga asoslangan bo’ladi. Hozir texnik jihatdan katta o’sish, o’zgarishlar davri;
8. O’z navbatida ta`lim jarayoni oldiga vazifalar qo’ymoqda, ta`lim oluvchi olgan bilimlarini
o’zlashtirib, ko’paytirib borishdan tashqari, o’quv-biluv jarayonida qo’shimcha bilimlar berish
orkali ijodiy yondashuvga moyilliklari ortib boradi;
9. Ta`limni olib boruvchi - o’quv jarayonini olib boruvchi, o’quvchi-o’quv jarayonining faol
ishtirokchisi o’quv - biluv masùliyatini o’z bo’yniga oluvchi hamdir;
10.Ta`lim jarayonini texnologiyalashtirish, innovatsiyalar, ilg’or texnologiyalar, yangi o’quv
obèktlari o’quvchining tafakkurini abstrakt fikrlash, ijodiy fikrlar yuritishga olib keladi.
11.O’quv jarayonini algoritmlash, loyihalash, modullashtirish o’kuvchining o’quv jarayoniga
bo’lgan shaxsiy masùliyatini oshiradi. Ularda motivatsiyaning kuchayishi orqali qo’shimcha
ma`lumotlar olish asosida o’z bilimini boyitib borish ehtiyojini tug’diradi.
O’quv jarayonini kreativ yo’naltirish uchun:
1.O’quv jarayoni o’quv materialini berib borish, boshqa qiziqarli qo’shimcha materiallarni taklif
etish va o’quvchini izlanishga, ijodkorlikka yo’naltiruvchi material asosida uni o’z ehtiyoji,
xohishi bilan yangilik sari yetaklash.
2.O’quv jarayonini ham shunday o’zgartirish kerakki, o’quvchi o’quv materiallarining
yaratuvchisiga aylanib, berilgan o’quv materiali o’sha yaratuvchilikka xizmat qilsin.
3.O’quv materillariga yangi ko’shimchalar kiritish orqali evristik strategiya, taktika, metod va
usullar taklif etish orqali o’quvchining ijodiy fikrlashga bo’lgan qiziqishini oshirish kerak.
Umuman inson faoliyatida yaratuvchanlik, ijodiy fikrlash har qanday muammoni,
vazifani, loyihani yechishda sermahsul jarayon hisoblanadi.
O’quv jarayonida o’quvchi mustaqil ravishda masalaning yechimiga intilsa, o’qituvchi
muammoli vaziyatni o’z vaqtida tashkil etsa, o’kuvchi uchun sekin-asta ko’nikma va malakaga
aylana boradi.
Evristik ta`lim
O’quvchilarning mustaqil, faol, ijodiy faoliyatini tashkil etishda evristik metodlar asosidagi
ta`lim alohida o’rin tutadi.
"Evristika" - grekcha so’z bo’lib, "izlayman", "topaman", "ochdim" ma`nolarini beradi. Umuman
evristik ta`lim juda uzoq antik zamonlardan beri qo’llanilib kelinadi. Birinchi bora ta`lim
jarayonida qo’llanilganda - evristik suhbatlar yo’naltirilgan, ketma-ket berilgan savollarga javob
berish jarayonida shakllangan, savollarga javob berishda javoblar o’quvchi tomonidan
muammolar yechimiga qatnashish jarayonida rivojlantirilgan.
Pedagogikada o’quvchi fikrini rivojlantiruvchi, maqsadli, sermaxsul izlanishlar asosida
qo’llana boshlagan.
Ko’proq bu usulni birinchilardan bo’lib matematik olimlar, o’qituvchilar iste`molga kiritganlar.
Ko’pincha uni "matematik yechish san ati" metodlari shaklida qo’llash ma qul ko’rilgan.
Keyinchalik uni boshqa o’quv predmetlarini o’qitish jarayonida ilg’or universal metodlar
sifatida ham qo’llashga harakatlar - o’rganishlar bo’lgan.
Bu muammo bilan o’z davrida filosof soldat, grek matematigi Pann Aleksandriyskiy,
keyinchalik frantsuz filosofi va metematigi R.Dekartlar shug’ullanib, evristik ta`lim universal
metoddir degan fikrga kelganlar.
Ilg’or metod sifatida uni Yan Amos Komenskiy ta`lim tizimiga kiritish zarurligini uqtirgan. U
evristik usuldan ta`lim jarayonida foydalanishda shaxsning o’ylashi, ijodiy fikr yuritishi zamirida
turli yangiliklarni yaratuvchi shaxs tarbiyalanadi, deb ta`rif beradi.
Rus pedagogi P.K.Konterev - xalq maktablarida evristik ta`lim metodlarini keng qo’llash
ijodiy fikrni yurituvchi shaxsning shakllanishiga zamin yaratadi, degan fikr yuritadi. Evristik
ta`lim metodining keng tarqalishi bizga XX asrning ikkinchi yarmidan kirib kela boshladi.
Ayniqsa, o’quv jarayoniga kibernetikaning kirib kelishi, ilmiy izlanuvchanlik, ijodkorlik,
yangiliklar yaratishga ehtiyojning oshishi munosabati bilan ta`lim jarayonida keng qo’llashni
talab eta boshladi.
Hozir fanda evristika yo’nalishi ham rivojlanmoqda. Biror yangilikni yaratish g’oyasi
ilgari surilgandan keyin yangi ixtiyoriy harakat dasturi tuziladi, shu vaziyatdan chiqish yoki
jaddallashtirish uchun yangicha ijodiy, nostandart fikrlash orqali yangilik yaratiladi.
Fikrlash jarayoni (analiz, sintez, umumlashtirish) orqali ayrim operatsiyalar ketma-
ketlikda yangicha yondashuv orqali yechiladi, hal etiladi.
Evristikaning fan sifatidagi vazifalari quyidagilardan iborat:
• Hosila beruvchi jarayonilarni o’rganish. Unda kechadigan o’ziga xos psixologik
kechinmalarni o’rganish va bilish. Insonning evristik faoliyati yoki elementlari orqali real
vaziyatni ajrata olish va uni xotirada saqlash.
• Evristik faoliyatni yuritish uchun (model) sharoitni yaratish printsiplarini o’rganish.
• Evristik faoliyatni yuritish, tashkil etish uchun vaziyatni modellashtirish.
• Evristik faoliyatni yuritish uchun maqsadga yo’nalgan evristik sistemani qonuniyatlarini
shakllantirish va yaratish.
• Evristik faoliyatni joriy etish qonuniyatlarini amalga oshirish uchun texnik jihozlar
konstruktsiyasini yaratish.
Evristika fan sifatida o’z kategoriyasi, evristik faoliyat, evristik elementlar apparati, evristik
tizim, evristik strategiya, evristik metod, evristik qoida, evristik yo’l kabilarni o’z ichiga oladi.
Endi evristik metodlar va ulardan foydalanish yo’nalishlari haqida fikr yuritamiz.
Evristik savollar metodi
Ma`lum qonuniyat va printsiplarga suyanadi.
• g’oyani muammoliligi va optimalligi (masalaning yechimidagi bosh, optimal goya)
• axborotni bo’lim, bloklarga taqsimlash (maqsad, vazifalar yechimidagi ketma-ket,
kichik yo’nalishlarni yechishga yo’naltirilganlik.
Bunday metodlarda tashkil etilgan mashg’ulotlar shu bilan ajralib turadiki, u istalgan
muammoni yechishda shaxsni ijodiy yondashuvga, intuitiv fikrlashga olib keladi. Lekin bu
metod har doim ham g’oyalar yechimida absolyut yutuqlarni olib kelavermaydi.
3. Ko’p o’lchamli-matritsa metodi.
Bu metod ilmiy izlanuvchi va yaratuvchining morfologik-taktik muammolariga suyanadi:
• yechilayotgan g’oyaning ayrim elementlari ma`lum darajada ilgaritdan ma`lum.
• G’oyaning yechimida uning ayrim qirralari va elementlari noma`lum
• Muammo yechimi ma`lum emas.
Ko’p o’lchamli matritsa metodi sistemali yangicha tahlilga suyanadi, muammoni hal etishda
ma`lum printsiplarni o’z ichiga olganligi uchun ko’pgina xatoliklarning oldini olish imkonini
beradi.
Bu metod ko’pgina murakkab bo’lgan ijodiy muammolarni hal etib qolmay, ko’pgina
yangi-yangi g’oyalarning tug’ilishiga sabab bo’ladi. Ko’p o’lchamli matritsa metodining o’ziga
xos kamchiligi ham mavjud. U shundan iboratki, o’rtacha qiyinchilikdagi vazifalar yechimida,
juda ko’plab variantdagi javob variantlarini keltirib chiqaradi. Bu o’z o’rnida ular ichidan eng
optimalini tanlashga qiyinchilik tug’diradi.
Bu metod izlanayotgan muammoning hamma parametrlarini ochib berish kafolatini bera
olmaydi. Ko’p o’lchamli matritsa metodi asosida ishlash juda katta ko’nikma va mahorat talab
etadi.
Erkin assosiasiyali metod
Evristik faoliyatni yuritish - bu metod yuqori darajadagi ijodiy faoliyatni baholashda,
g’oyalarni ilgari surishda yangi-yangi assotsiatsiyalarni izlab topish imkonini yaratadi. Bu
muammo o’z yechimida yangi goyalarni keltirib chikaradi, muammoning yechimini topish
jadallashadi.
Bu metodda assosiasiyaning vujudga kelishi tufayli yechilishi zarur bo’lgan muammo
komponentlarining, tashqi muhitning o’zaro bog’lanishlari ro’yobga chiqadi. Tashqi muhit bilan
ijodiy jamoaning ijodkorona fikrlari to’qnashuvi imkonini tug’diradi.
Bu metodda ishni tashkil etishda jamoaning har bir a`zosi faol ishtirok etishi, ishtirokchi
o’z assotsiatsiyasini yoki fikrini taklif etishi kerak. Ularning fikrlarini mujassamlashtirish orqali
muammoning yechimida - yangi g’oyalar uchrashuvida muammo o’z yechimini topadi. Bu
metodni ko’llashda emin-erkin o’z assotsiatsiyasini, fikrini aytish, tanqidiy fikrlar bildirishdan
holi bo’lgan ma`qul.
Inversiya metodi
Bu ijodiy vazifalarni yechimini izlab topishga kutilmagan, yangi holatlarda g’oyalarni
yechimini topishga qaratilgan. Bu metod muammolar yechimiga yangicha yondashish, eski
qoliplardagi fikrlashlardan holi ravishdagi insonni talab etadi. Yangicha sharoitda mantiqiy fikr
yuritish. Yangicha yechim topish, muammolar yechimini topishga, g’oyalar tug’ilishiga sabab
bo’ladi. Eskicha fikr yuritishlar muammo yechimini berk ko’chaga olib kiradi. Muammo o’z
yechimini topmaydi. Anànaviy metod muammoning yechimini topish vaziyatdan chiqishda
tashqi tomondan qarashni taqozo qiladi.
Inversiya metodi dualizm prinsipiga yoki qonuniyatiga asoslanadi. Fikr yuritishda qarshi
(to’g’ri va teskari) tomondan yondashuvni talab etadi. To’g’rirog’i ijodiy fikr yuritishni.
Tekshirilayotgan obèktga analiz va sintez, mantiqiy va intuitiv, sintetik va dinamik
xarakteristik tomondan, ob yektga ichki va tashki tomondan yondashuvni talab etadi. Masala
yechimiga konkret yoki abstrakt, real va fantastik, ajratib yoki birlashtirib solishtirish orqali
yechimlar topiladi. Ayrim masalalar, muammolar yechimida quyidagicha yuqoriga qarab yechim
qidirishga to’g’ri keladi.
Empotik metod
Empotiya (grekcha so’z bo’lib (etra1e1a-qayg’urish) ko’pincha shaxsiy analog
metodi ham deyiladi. Analog usulining o’ziga xosligi shundaki bunda intuitiv va mantiqiy
fikrlarning o’zaro uchrashuvi (to’qnashuvi)da masala o’z yechimini topadi. Analog keng ma
noni o’z ichiga oladi. Analoglar o’z navbatida boshqa analoglarni aniqlashi mumkin; ular shakl,
struktura, funktsiya, jarayonlarni o’z ichiga oladi.
Analoglarni aniqlashda yoki topishda ayrim hollarda giperbolitik usul qo’llaniladi.
Masalan, o’rganilayotgan obèktlarni, maktabni kattalashtirish, yoki kichiklashtirish, ularni
qismlarga bo’lish mumkin. Ijodiy vazifalar yechimini topishda shaxsiy analogiyalar ancha kulay
va yaxshi natijalar beradi. Uning yechimida shaxsiy sezgirlik, his-tuyg’ular jarayon yechimini
tezlashtiradi. Demak, empotik metod ijodiy faoliyatga suyanadi, o’rganilayotgan ob yektga
nisbatan shaxsiy qayg’urish, ijodiy yondashish orqali muammo yechimini topishga olib keladi.
Ayniqsa bu metod shaxsi tassavurining rivojlanishiga sabab bo’ladi. Shu orqali ixtiro qilishga
yoki ayrim holda o’ziga xos original yechimlar topishga olib keladi.
Sintetik metod
Sintetika - (turli elementlarni birlashtiruvi)
Bu metod ijodkorlik faoliyatini stimumlashtirish uchun alohida sharoit, muhit yaratadi,
kutilmaganda yangi analoglarning va assotsiatsiyaning tug’ilishi yoki yaratilishiga sabab bo’ladi.
Sintetik metod ishtirokchilari muammo bilan tanishtiriladi va jamoa bo’lib ijodiy yechim
topish mexanizmi tushuntiriladi. Uning yechimi bo’yicha o’quv tashkil etiladi. Uni ko’pincha
«operatsiya mexanizmi» deb ham ataladi. Unga to’g’ridan-to’g’ri, shaxsiy va simvolik analoglar
kiradi. Intuitsiya: tasavvur etish, assotsiativ fikrlash, original metodlarni qo’llash va o’yinli
elementlar tushunutiriladi. O’qitiladi va ularda fikrlarni uyg’otishga muhit tug’diriladi.
Sintetik metod qo’llashda avvaldan muammoni aniq (ijodiy topshiriq) berishdan
chekinishga to’g’ri keladi. Chunki bunday holda masalaning yechimi biroz neytrallanishi
kuzatiladi.
Shu sababali muammoning ayrim belgilari tahlil etilib, asosiy muammo yechimi tomon
boriladi. Ya`ni muammoni qayta shakllantirib, qidirish, izlash, muammoning yechimiga
kiritiladi.
Muammoni hamkorlik asosida qayta shakllantirish yaxshi natijalar beradi.
Ya`ni yechim uchun tanlanayotgan muammo va g’oya ijodiy guruh rahbarining shaxsiy sifati va
kasbiy mahoratiga bog’liq. Rahbar savolni ustalik bilan ketma-ket bera olishi, replikalar kilishi,
aniqliklar va tushunchalar berib borishi kerak.
Qisqa qilib aytganda, uning vazifasi - ishtirokchilarning faol qatnashishi, o’ylashlariga,
ularni qo’zg’ata olishga ijodiy, qulay sharoit yaratish.
Umuman olganda evristik metodlar va usullar nima? Nima berilgan? Nimani izlab topish kerak?
Shu izlanishda nima ma`lum? O’quv-biluv davrida ishtirokchilar berilgan topshiriq, masala,
muammo yechim topa oldimi, topilgan analoglardan qaerda foydalanish mumkin? - degan
savollarga javob ola bilishlari kerak.
Evristik ta`limni o’quv jarayoniga tatbiq etish orqali sifat va samaradorlikni oshirishda
nimalarga erishish mumkin.
• Evristika asosidagi ta`lim o’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan, o’quvchining o’zini shaxsan
izlanishi, o’rganishi, o’ylantirishiga asoslangan, unda qidirish orqali ongli o’zlashtirishga
olib keladi.
• O’quvchini ijodiy fikrlashga, muammolarni topish orqali intellektual salohiyatini oshirishga
olib keladi.
• O’quv fanidagi tayyor ma`lumotlarni olib qolmay, uni individual ishlash orqali o’quv
materiali (mahsuloti)ni olish va o’z kuchiga suyanib ish tutishni shakllantiradi.
• Olayotgan bilimlari, tushuncha, malakalari darajasi yuqori sifatl ega bo’ladi. Dastur va ta`lim
standartlarini to’la o’zlashtirini kafolatlanadi.
• O’quv jarayoni shaxsan o’zi qatnashish, o’z kuchiga ishonch, o’z-o’zini realizatsiya qilish,
o’zini-o’zi rivojlantirish, o’z o’quv faoliyatiga tanqidiy yondashishga o’rgatadi.
Ilmiy izlanishga, mustaqil fikr yuritishga, o’zining mustaqil pozitsiyasiga ega
shaxs sifatida shakllanishga olib keladi.
O` Z B e K I S T O N D A V L A T S T A N D A R T I
O`zbekiston uzluksiz ta`limining

Davlat ta`lim standartlari
Oliy ta`limning Davlat ta`lim standarti
5110200 –Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi bo`yicha

bakalavrlarning tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar mazmuniga
qo`yiladigan
TALABLAR
Rasmiy nashr
GOSUDARSTVeNNЫY STANDART UZBeKISTANA
Gosudarstvennыe obrazovatel`nыe standartы

neprerыvnogo obrazovaniya Uzbekistana
Gosudarstvennыy obrazovatel`nыy standart vыsshego obrazovaniya
TReBOVANIYa
k neobxodimomu soderjaniyu i urovnyu

podgotovlennosti bakalavra po napravleniyu
5110200 – Metodika prepodavaniya fiziki i astronomii
Izdanie ofitsial`noe
O`zbekiston Respublikasi
Oliy va o`rta maxsusta`lim vazirligi
Toshkent
5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi bo`yicha

bakalavrlarning tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar
mazmuniga qo`yiladigan
TALABLAR
Rasmiy nashr
O`zbekiston Respublikasi
Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi
Toshkent
I
SO`Z BOShI
1 IShLAB ChIQILGAN VA KIRITILGAN:

 Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limini rivojlantirish markazi;
 Nizomiy nomidagi Toshkentdavlatpedagogika universiteti.
2 TASDIQLANGAN VA AMALGA KIRITILGAN:

O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligining
2011 yil «16» sentbrdagi 387 - sonli buyrugì asosida.
O`zbekiston Respublikasi hududida mazkur standartni amalga kiritilishi (amal

qilishining to`xtatilishi) va unga o`zgartirishlar kiritilishi to`g`risidagi
ma`lumotlar «O`zstandart» agentligi tomonidan nashr etiluvchi ko`rsatkichlarda
chop etiladi.
O`zbekiston Respublikasi hududida mazkur standartni rasmiy chop etish
huquqi O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligiga tegishlidir
IIMUNDARIJA
bet
1 Qo`llanilish sohasi……………………………………………..... 1
2 Atamalar, ta`riflar, qisqartmalar …….................................. 2
3 Ta`lim yo`nalishining tavsifi ……………………………......… 3
4 5110200– Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi bo`yicha

bakalavrlar kasbiy faoliyatining tavsifi 3
5
Бакалаврнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган 4
талаблар..............................................................................................
6 Ta`lim dasturining mazmuni va komponentlari …..........….... 19
7 Bakalavriatning asosiy ta`lim dasturlarini o`zlashtirish bo`yicha amalga oshiriladigan

sharoitlarga belgilangan talablar................................................... 28
7.1 Bakalavriatning asosiy ta`lim dasturlari o`zlashtirilishiga belgilangan umumiy talablar 29

…………......…….....................
7.2 Ta`lim dasturini amalga oshirish talablari ……………… 29
7.3 Malakaviy amaliyotni tashkil etishga qo`yiladigan talablar..…... 29
7.4 O`quv jarayonini pedagogik kadrlar bilan ta`minlashga talablari 29
7.5 Ta`lim jarayonini o`quv-metodik va axborot resurslari bilan ta`minlashga

talablar........................................................................ 29
7.6 O`quv jarayonining moddiy-texnika bazasiga qo`yilgan talablar …. 31
8 Bakalavr tayyorlash sifatini baholash …………………….................

31
9 Eslatma ……………………………………………………….. 32
10 Davlat ta`lim standartining amal qilish muddati .................. 32
11 Ilova ………………………………………………………………….. 34
12 Bibliografik ma`lumotlar …………………………………… 35
III

5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi
bo`yicha bakalavrlarning tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar
mazmuniga qo`yiladigan
TALABLAR
Gosudarstvennыe obrazovatel`nыe standartы

neprerыvnogo obrazovaniya Uzbekistana
Gosudarstvennыy obrazovatel`nыy standart vыsshego obrazovaniya
TReBOVANIYa
k neobxodimomu soderjaniyu i urovnyu podgotovlennosti bakalavra po
napravleniyu 5110200 – Metodika prepodavaniya fiziki i astronomii
State Educational Standards of Continuous Education of Uzbekistan

State Educational Standards of Higher Education
REQUIREMENTS
Necessary for content and level of Bachelors in 5110200 – Physics and
Astronomi metodic of teaching
Amal qilish muddati «__» __________201_yildan

«__» __________201_yilgacha
I Qo`llanish sohasi
1.1 Oliy ta`limning mazkur davlat ta`lim standarti (OT DTS) 5110200 – Fizika va
astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi bo`yicha oliy ma`lumotli bakalavrlar
tayyorlashda asosiy ta`lim dasturlarining o`zlashtirilishini amalga oshirishda O`zbekiston
Respublikasi hududidagi barcha oliy ta`lim muassasalari uchun majburiy talablar majmuini
ifodalaydi.
1.2 Mazkur ta`lim yo`nalishi bo`yicha kadrlar tayyorlash vakolatiga ega bo`lganda Oliy
ta`lim muassasasi uning asosiy ta`lim dasturini amalga oshirish huquqiga ega deb hisoblanadi.
1.3 OT DTSning asosiy foydalanuvchilari:
- mazkur ta`lim yo`nalishi va tayyorgarlik darajasi bo`yicha fan, texnika va ijtimoiy soha
yutuqlarini hisobga olgan holda asosiy ta`lim dasturlarini sifatli ishlab chiqish, samarali amalga
oshirish va yangilashga masùl oliy ta`lim muassasalarining professor-o`qituvchi jamoalari;
- ta`lim yo`nalishining asosiy ta`lim dasturini o`zlashtirish bo`yicha o`quv-tarbiya
faoliyatini samarali amalga oshiruvchi barcha xodimlar va talabalar;
- oliy ta`lim muassasalarining o`z vakolat doirasida bitiruvchilarning tayyorgarlik
darajasiga javob beradigan boshqaruv xodimlari (rektor, prorektorlar, o`quv bo`limi va dekanat);
- bitiruvchilarning tayyorgarlik darajasining baholashnishini amalga oshiruvchi Davlat

attestatsiya va imtihon komissiyalari;
- oliy ta`lim muassasasini moliyalashtirishni ta`minlovchi organlar;
-oliy ta`lim tizimini akkreditatsiya va sifatini nazorat qiluvchi vakolatli Davlat organlari;
- ta`lim yo`nalishini ixtiyoriy tanlash huquqiga ega bo`lgan abiturientlar va boshqa
manfaatdorlar.
2 Atamalar, ta`riflar, qisqartmalar
Mazkur standartda O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risida»gi Qonuni, Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi hamda oliy ta`lim sohasidagi xalqaro hujjatlarga mos ravishda atamalar
va ta`riflardan foydalanilgan:
bakalavriatning asosiy ta`lim dasturlari (bakalavriat dasturi)– talabalarning tarbiyasi
va tayyorgarlik darajasi sifatini ta`minlashga yo`naltirilgan o`quv rejasi, o`quv kurslari, fanlari
(modullari)ning dasturlarini qamrab olgan o`quv-uslubiy majmualari hamda malakaviy
amaliyotlar dasturlari, o`quv jarayoni jadvali va mos ravishdagi ta`lim texnologiyalarini amalga
oshirilishini ta`minlovchi metodik materiallar;
Integrallashgan kurs– ta`lim dasturidagi o`quv fanlari mazmun jihatdan o`zaro
bog`langan, lekin o`z mustaqil faniga ega bo`lgan fanlar moduli.
kasbiy faoliyat sohasi – ilmiy, ijtimoiy, iqtisodiy sohalarda, ishlab chiqarishda namoyon
bo`ladigan kasbiy faoliyat obèktlarining majmuasi;
kasbiy faoliyat obèkti – kasbga yo`naltirilgan predmetlar, voqeliklar, jarayonlar va
tizimlar;
kasbiy faoliyat turi – ta`lim yo`nalishiga o`zgartishlar kiritish maqsadida kasbiy faoliyat
obèktiga ta`sir qilish tavsifi metodlari va usullari;
kompetentlik- shaxsning muayyan ta`lim yo`nalishi yoki mutaxassisligi bo`yicha olgan
bilim, malaka va ko`nikmalari hamda shakllangan shaxsiy xislatlarini mehnat faoliyatida
muvaffaqiyatli qo`llay olish qobiliyati.
kompetentsiya – bilim, malaka va shaxsiy sifatlarini ma`lum sohada muvaffaqiyatli
faoliyat uchun qo`llay olish;
modul– ta`lim va tarbiyaning muayyan maqsadi va natijasiga erishish bo`yicha o`zaro
bog`langan hamda mantiqiy tugallikka ega bo`lgan o`quv fanlari va ularning tarkibiy qismlari.
yo`nalish – asosiy ta`lim dasturining kasbiy faoliyatning muayyan turi va yoki obèktiga
yo`nalganligi;
ta`lim dasturi– muayyan bakalavriat ta`lim yo`nalishi yoki magistratura mutaxassisligida
majburiy va tanlab o`qitiladigan fanlar tizimi, o`tkaziladigan amaliyot turlari va ularning
mazmuni.
ta`lim yo`nalishi – bitta kasbiy faoliyat doirasidagi turli darajadagi ta`lim dasturlarining
majmui;
ta`lim natijalari– o`zlashtirilgan bilim, malaka va ko`nikmalar hamda o`zlashtirilgan
kompetentsiyalar;
o`quv turkumi – asosiy ta`lim dasturining ilmiy va (yoki) kasbiy faoliyatning tegishli
sohasida bilim, malakalarni o`zlashtirish va kompetentsiyalarni shakllantirishni ta`minlaydigan
fanlar (modullari) yigìndisi;
ARM- axborot resuruslar markazi;
ITI – ilmiy tadqiqot ishlari;
OTM- oliy ta`lim muassassasi;
O`MM – o`quv metodik majmua.
3 Ta`lim yo`nalishining tavsifi
3.1 Ushbu ta`lim yo`nalishini qamrab oluvchi oliy ta`limning asosiy ta`lim dasturini
o`zlashtirgan, yakuniy davlat attestatsiyasidan muvaffaqiyatli o`tgan shaxsga «bakalavr»
malakasi (darajasi) hamda oliy ma`lumot to`g`risidagi davlat namunasidagi rasmiy hujjat(lar)
beriladi.
3.2 Asosiy ta`lim dasturining me`yoriy muddati va mos malaka (daraja)si 1-jadvalda
keltirilgan.
1-jadval
Asosiy ta`lim dasturining muddati va bitiruvchilarning malakasi
Ta`lim dasturini
Ta`lim dasturining Malaka
o`zlashtirishning
nomi (daraja)
me`yoriy muddati
Bakalavriat ta`lim dasturi Bakalavr 4 yil

bo`yicha bakalavrlar kasbiy faoliyatining tavsifi
4.1Bakalavrning kasbiy faoliyat sohasi

5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi –umumiy o`rta ta`lim maktablari,
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun fizika va astronomiya bo`yicha o`qituvchi
tayyorlash jarayonida foydalaniladigan fanlar, pedagogik faoliyat vositalari, usullari, metodlari
yigìndisidan iborat bo`lgan ta`lim yo`nalishidir.
Bakalavrlarning kasbiy faoliyati quyidagilarni qamrab oladi:
 Kasbiy ta`lim didaktikasi;
 Kasbiy ta`lim pedagogikasi va tashxis texnologiyasi;
 O`qitishning didaktik vositalari;
 Ta`limning elektron vositalari;
 Umumiy o`rta ta`lim maktablari, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`lim tizimidagi o`rni
va roli.
4.2 Bakalavrlarning kasbiy faoliyati obèktlari
5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishibakalavrlarning
kasbiy faoliyati obèktlari – umumiy o`rta ta`lim maktablari, akademik litseylar, kasb-hunar
kollejlari va maktabdan tashqari ta`lim muassasalari, o`quvchilar, o`quv-tarbiya jarayoni,
o`qitishning pedagogik texnologiyalari va metodlari, quyosh sistemasi va galaktika qonunlari
,fizik hodisalar.
4.3 Bakalavrlarning kasbiy faoliyati turlari
5140200- Fizika va astronomiya ta`lim yo`nalishi bo`yicha bakalavr o`z psixologik-
pedagogik, kasbiy tayyorgarligiga muvofiq quyidagi kasbga oid faoliyat turlari:
 o`qituvchilik;
 tarbiyachilik;
 o`quv-metodik;
 ilmiy-tadqiqot.
Bakalavr tayyorlanadigan kasbiy faoliyatning muayyan turlari ta`lim jarayonining
manfaatdor ishtirokchilari bilan hamkorlikda oliy ta`lim tizimi tomonidan aniqlanadi.
4.4 Bakalavrlar kasbiy faoliyatining vazifalari
bakalavr ta`lim dasturini o`zlashtirish natijasida kasbiy tayyorgarlikning asosiy turlari va
maxsus tayyorgarligiga mos quyidagi kasbiy vazifalarni echishi kerak:
 o`qituvchilik: umumiy o`rta ta`lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar
kollejlarida fizika va astronomiya o`qituvchisi bo`lib ishlash;
 tarbiyachilik: umumiy o`rta ta`lim maktablari, akademik litseylar va kasb-hunar
kollejlaridan tashqari muassasalarda tarbiyachi bo`lib ishlash;
 o`quv-metodik: mos ta`lim yo`nalishlar bo`yicha ta`limni amalga oshiruvchi vazirliklar,
uning tarmoq boshqarmalari va muassasalarida metodist bo`lib ishlash;
 ilmiy-tadqiqot muassasalarida kichik ilmiy xodim bo`lib ishlash va boshqalar.
4.5 Ta`limni davom ettirish imkoniyatlari
Bakalavr kasbiy tayyorgarlikdan keyin turdosh ta`lim yo`nalishlarining magistraturada
mutaxassisliklari bo`yicha ta`limning vakolatli davlat organi tomonidan aniqlanadigan ikki
yildan kam bo`lmagan muddatda magistraturada o`qishni davom ettirishi mumkin
Pedagogik faoliyatni olib borganda o`z malakasini har uch yilda oshirib turishi kerak.
5 Бакалаврнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган талаблар

5.1 5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`limyo`nalishi bo`yicha
bitiruvchi quyidagi umumiy malakaviy kompetentsiyalarga egabo`lishi lozim:
a) umumiy malakaviy kompetentsiyalar:
- intellektual, madaniy, axloqiy, jismoniy va kasbiy o`z-o`zini rivojlantirish va
takomillashtirish yo`nalishiga ko`ra va amalga oshiraolish;
- tarixiy meros va madaniy anànalarga hurmat bilan munosabatda bo`lish, ijtimoiy va
madaniy tafovutlarni bag`ri kenglik bilan qabul qila olish;
- tarixiy jarayonning harakatlantiruvchi kuchlari va qonuniyatlarini; tarixda
zo`ravonlikning roli, insonning tarixiy jarayondagi, jamiyatning siyosiy tuzilishidagi o`rnini
tushuna bilish;
- dunyoqarash, ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo`lgan falsafiy muammolarni
tushunish va ularning tahlil qilish;
- o`z faoliyatida me`yoriy-huquqiy hujjatlardan foydalana bilish;
- axloqiy va huquqiy me`yor hamda majburiyatlarni hisobga olgani holda maqsadga
erishish yo`lida qatìyatni namoyon qilish;
- og`zaki va yozma hamda fikrlash madaniyatiga asosli, aniq bayon qilish qobiliyatini
egallash;
- to`plangan tajribani tanqidiy qayta anglash, zarur hollarda o`z kasbiy faoliyat turi va
xarakterini o`zgartira olish;
- hayotiy faoliyat xavfsizligi sharoitlarini umumiy baholay olish, ishlab chiqarish
xodimlari va aholini tasodifiy halokat, tabiiy ofatlardan va zamonaviy qurol vositalarini qo`llash
oqibatlaridan himoya qilish, ularning asoratlarini bartaraf qilish bo`yicha chora-tadbirlarni
qo`llay olish;
- tabiat va jamiyatda yuz berayotgan jarayonlar va hodisalar haqida yaxlit tasavvurga
ega bo`lish,tabiat va jamiyat rivojlanishi haqida bilimlarga ega bo`lish, ulardan hayotda va
kasbiy faoliyatda zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olish;
- zamonaviy axborotlashgan jamiyatda axborotning mohiyati va ahamiyatini tushunish
bu jarayonda yuzaga keladigan tahdid va xavflarni anglay olish, axborot xavfsizligi bo`yicha
asosiy talablarga rioya qilish, jumladan davlat sirini saqlash;
- axborotni olish, saqlash, qayta ishlashning asosiy metod, usul va vositalarini egallash,
axborotni boshqarish vositasi sifatida komp`yuter bilan ishlash ko`nikmalariga ega bo`lish;
- global komp`yuter tarmoqlarida axborot bilan ishlash qobiliyatiga ega bo`lish;
- chet tillardan birini so`zlashuv darajasidan past bo`lmagan darajada egallash;
- ishlab chiqarish xodimlari va aholini tasodifiy halokat, tabiiy ofatlardan himoya
qilishning asosiy metodlarini egallash;
- jismoniy tarbiya va salomatlikni mustahkamlashning mustaqil, metodik jihatdan to`g`ri
vositalarini egallash, to`laqonli ijtimoiy va kasbiy faoliyatni ta`minlash uchun jismoniy
tayyorgarlikning zarur darajasiga erishishga tayyor bo`lish.
b) kasbiy kompetentsiyalar, jumladan:
Umumkasbiy kompetentsiyalar:
 nazariyani amaliyotga tatbiq etish bo`yicha:mexanika,molekulyar
fizika,elektromagnetizm,optika,atom,yadro va elementar zarralar fizikasi, klassik mexanika,
elektrodinamika, kvant mexanikasi, statistik fizika va termodinamika,astronomiya kursining
dolzarb masalalarini sezaolish va o`quvchilarga etkaza olish;
 metod va texnologiyalarni o`quv jarayoniga tatbiq etish bo`yicha: anànaviy va
noanànaviy metodlar, ilgòr ta`lim texnologiyalarni fan va mavzularni o`rgatish, vaqtida tanlay
olish, o`z fanida metod va texnologiyalarni ijodiy qo`llay olish, faktlarni tahlil qilish,
umumlashtirish, shu asosda xulosa chiqara olish;
 ilmiy-metodik ishlarni amalga oshirish bo`yicha: har bir mavzuning ilmiy-nazariy,
ilmiy-metodik, psixologik xususiyatlarini yorita olish, o`qitishning ilmiy asoslarini tahlil qilib
borish, metodik birlashmalarda umumiy o`rta ta`lim maktablari, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi
mazmunida fanning o`rnini belgilay olishi va uning ilmiy muammolari bo`yicha pedagogik
o`qishlarda lektsiyalar o`qish, umumiy o`rta ta`lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarida differentsial ta`limni yo`lga qo`ya olish, o`quv jarayoni bilan bog`liq barcha
hujjatlarni yurita olish;
 ma`naviy-ma`rifiy ishlar bo`yicha:har bir o`quvchining ruhiy, ahloqiy holatini bilish,
yakka tartibda o`quvchilar bilan va guruh bilan ishlay olish, ma`naviy-ma`rifiy ishlarni
rejalashtira olish, uni tashkil etish metodikasini egallash, o`quvchilar ongiga milliy istiqlol
gòyasini singdirish, diniy ekstremizmga qarshi immunitetni yuzaga keltirish metod va
texnologiyalarini bilish;
 o`quv jarayonini tashkil etish va boshqarish bo`yicha: dars tiplarini bilish va ularni
maqsadga muvofiq tashkil etish, o`quv reja va fan dasturi, tematik rejani tayyorlay olish, ta`lim
muassasasi metodik birlashmasi ishini rejalashtirish va rahbarlik qila olish, dars jadvalining
tuzilish tamoyillarini bilish, ta`lim muassasasiga rahbarlik qilishni bilish kerak.
Kasbiy mahorat bo`yicha o`z bilimi va ko`nikmasini egallagan lavozimida mustaqil
faoliyat ko`rsatish talablariga va kasbiy layoqat talablariga javob berishi kerak.
5.2 Ta`lim dasturlari bo`yicha bilim, malaka va ko`nikmalarga qo`yiladigan talablar
5.2.1Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarbloki bo`yicha talablar
Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bloki bo`yicha talablar: O`zbekiston Respublikasi
Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi tomonidan tasdiqlagan: «Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy
fanlar» bloki bo`yicha bakalavrlar tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar mazmuniga qo`yilgan
talablar asosida belgilanadi.
5.2.2Matematika va tabiiy-ilmiy fanlar bo`yicha talablar
Matematik kommunikativ kurs
Bakalavr:
 dunyoni bilishning o`ziga xos usuli bo`lgan matematika, uning tushunchalari va
tasavvurlarining yaxlitligi;
 axborot texnologiyasining jamiyat rivojidagi o`rni va ahamiyati;
 zamonaviy axborot texnologiyalaridan ta`lim sohasida foydalanish formalari
to`g`risidatasavvurga ega bo`lishi;
 matematik analiz, algebra va geometriya, extimollar nazariyasi va matematik
statistika, matematik fizika tenglamalarining asosiy tushunchalari va metodlarini bilishi;
 pedagogik dasturlash vositalaridan foydalana olishi;
 tarmoq texnologiyalari (internet, elektron pochta va boshqalarda ishlay olishi);
 matnlarni va grafik axborotlarni tayyorlash, tahlil qilish va ishlov berish, axborot
texnologiyalarini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 obèktlarning sifat va miqdor munosabatlarini ifodalashda matematik belgilardan
foydalanishi;
 axborot texnologiyalarining dasturiy vositalaridan foydalanib, turli hujjatlarni
tayyorlash va ishlab chiqish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Tabiiy-ilmiy kurs
Bakalavr:
 tabiiy fanlarning fundamentat birligi, tabiatni bilishning tugallanmasligi va uni
yanada taraqqiy etishi imkoniyatlari;
 tabiatda diskretlik va davomiylik;
 tabiatda tartib va tartibsizliklarning o`zaro munosabati haqida obèktlar
tuzilishining tartiblanganligi, tartibsizlik holati va aksincha o`zgarishlar;
 tabiatning dinamik va statistik qonuniyatlari;
 ehtimollik tabiat sistemalarining obèktiv tavsifi sifatida;
 tabiiy bilimlarning turli sohalarining o`ziga xosligi va o`lchamlari;
 simmetriya printsiplari va saqlanish qonuniyatlari;
 bilishning empirik va nazariy munosabatlari;
 tabiatdagi holatlar va vaqt o`tishi bilan ularning o`zgarishi;
 tabiatda obèktlarning individual va kollektiv holatlari;
 tabiiy bilimlarda vaqt;
 asosiy kimyoviy sistemalar va jarayonlar, moddalarning reaktsion qobiliyatlari;
 moddalarni kimyoviy identifikatsiyalash va aniqlash metodlari;
 materiya tuzilishining biologik shakli xususiyatlari, tirik sistemalarni qayta tiklash va
rivojlantirish tamoyillari;
 biosfera va uning evolyutsion yo`nalishi;
 tirik sistemalarning yaxlitligi va gomestazi;
 organizm va atrof muhitning o`zaro ta`siri, organizmlar hamjamoasi, ekotizimlar;
 tabiatni muhofaza qilishning ekologik rukni, tabiatdan tejamli foydalanish, tabiatni
rivojlanish texnologiyasidan maqsadli foydalanish;
 fizik, biologik va kimyoviy modellashtirish;
 insonning biosferasi va biosotsial tabiatni mutaxassislik nuqtai nazaridan baholanishi
to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 kimyo, biologiya, kimyoviy tizim, jismlarning reaktsion qobiliyati, kimyo
indentifikatsiya va ekologiyaning asosiy tushunchalari va konunlari;
 kimyoviy va biologik hodisalarning zararli oqibatlardan atrof-muhitni va insonni
muhofaza qilish vositalari va metodlari;
 organizm tuzilishi va funktsiyasining birligi;
 organizm va atrof-muhitning o`zaro aloqasi;
 biologik va ekologik modellash;
 tirik organizmlar klavifikatsiyasining tamoyillari;
 biologik, kimyoviy va ekologik jarayonlarning o`zaro aloqasi;
 materik biologik shaklning o`ziga xosligi;
 tirik organizmlarning erdagi evolyutsion rivojlanish o`rni;
 tirik mavjudodlarning shakllanish va rivojlanish tamoyillari;
 genetika qonunlari va ularni rivojlanishdagi o`rni;
 to`qimalar, ularning davri;
 odamlarning biosotsial o`ziga xosligi, fiziologiyasi va sog`ligi haqida bilishi, malaka
hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 kimyoviy va biologik modullarni tadbiq qilish;
 texnik obèktlar va ishlab chiqarish jarayonida kimyoviy va biologik sistemalarning
sodda modellaridan foydalanish;
 tabiiy fanlarning turli bo`limlariga tegishli kattaliklarning sonli tartibini o`lchash va
baholash;
 shaxsiy gigiena talablariga rioya qilish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim.
5.2.3 Umumkasbiy fanlar bloki bo`yicha talablar
Psixologiya va pedagogika kursi
Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti
Umumiy psmxologiya
Bakalavr:
 psixologiyaning tabiiy va ijtimoiy fan sifatida talqin qilinishi;
 psixologiyaning sohalari;
 psixologiya va falsafaning o`zaro aloqasi;
 psixologiya va ilmiy-texnik taraqqiyot;
 pedagog faoliyatida psixologiyaning etakchi ahamiyatga ega ekanligi to`g`risida
tasavvurga ega bo`lishi;
 psixika tirik mavjudodning obèktiv borliqni aks ettirish shakli ekanligi;
 psixika va ong munosabati;
 ulug` mutafakkirlarning psixologik qarashlari;
 psixologiyaning o`rganish metodlari;
 faoliyat va motivlar, faoliyatning asosiy turlari;
 refleksiya nazariyasi;
 odam psixikasining paydo bo`lishi;
 odam psixikasining ontogenez taraqqiyoti;
 yuksak psixik funktsiyalarining tarkib topishi;
 motivatsiya sohalari;
 irodaviy harakatlar va uni boshqarish;
 individ, shaxs, individuallik;
 shaxs faoliyati;
 shaxsni eksperimental tadqiq qilish metodlari;
 muloqot va uning ko`p maqomli xarakteri;
 nutq va uning funktsiyalari;
 diqqat, uning fiziologik mexanizmlari, turlari;
 sezgi va idrokning fiziologik asoslari;
 xotira nazariyasi;
 xayol va uning turlari;
 tafakkur va hissiy bilish;
 temperament nazariyasi, tiplari;
 xarakter va uning boshqa psixologik hodisalar bilan bog`liqligi;
 qobiliyatning sifat va miqdor xarakteristikasini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda
qo`llay olishi;
 shaxs (o`quvchi)ning psixologik xususiyatlarini o`rganuvchi metod va texnologiyalar;
 o`quv jarayonini boshqarish;
 eksperimentlar o`tkazish;
 shaxs (o`quvchi) psixikasining o`ziga xos xususiyatlarini kuzatish;
 o`quv jarayonida turli anketa va boshqa usullarni qo`llay olish;
 psixologik ma`rifiy ishlarni tashkil etish ko`nikmalariga ega bo`lishilozim.
Yosh va pedagogik psixologiya
Bakalavr:
 umumiy psixologiya va yosh psixologiyasi;
 umumiy psixologiya va pedagogik psixologiya;
 fiziologik va psixologik rivojlanish jarayoni;
 yosh va pedagogik psixologiyaning o`qituvchi faoliyatida tutgan o`rni to`g`risida
tasavvurga ega bo`lishi;
 iqtidorli bolalar va ularni tanlash;
 yosh psixologiyasining paydo bo`lishi;
 yosh psixologiyasini o`rganish metodlari;
 ta`limning yosh psixologiyasi taraqqiyotida tutgan o`rni;
 maktabgacha yosh davrining o`ziga xos xususiyatlari;
 kichik maktab yoshi bolalar psixologiyasi;
 o`smir va o`spirinlar psixologiyasi;
 ta`lim va aqliy taraqqiyot;
 pedagogik qobiliyat va uning turlari;
 o`qituvchi shaxsiga qo`yiladigan psixologik talablarni bilishi, malaka hosil qilishiva
amalda qo`llay olishi;
 bolalarning psixologiyasiga xos xususiyatlarni o`rganish bo`yicha eksperimentlar
o`tkazish;
 bolalarning maktabga tayyorgarligi bo`yicha xulosa bera olish;
 insonning rivojlanish bosqichlaridagi psixologik o`zgarishlarini tadqiq qilish;
 pedagogik faoliyatda o`quvchilarning psixologik xususiyatlari, ulardagi turli jarayonlar
bo`yicha maslahatlar olib borish;
 yosh psixologiyasi bo`yicha olib borilgan eksperiment va kuzatuvlarni rasmiylashtirish
ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim.
Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti
Pedagogika nazariyasi va tarixi
Bakalavr:
 ilmiy tadqiqot obèktlari va metodlari;
 pedagogikaning ijtimoiy fan ekanligi;
 pedagogika fanining metodologiyasi;
 pedagogikaning jamiyatdagi o`rni;
 ta`limni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, uning uzviyligi, uzluksizligi;
 pedagogika fanining asosiy rivojlanish bosqichlari.
 o`tmish va zamonaviy pedagogikaning asosiy yo`nalishlari;
 ilgòr pedagogik qarashlar;
 jahon ta`lim tizimi;
 pedagogikaning maqsadiga ko`ra turlari;
 pedagogik jarayondagi integratsiyalar to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 O`zbekiston Respublikasining ta`lim sohasidagi siyosati, kadrlar tayyorlash milliy
modeli;
 ta`lim va tarbiyaning o`ziga xos xususiyatlari, birligi, differentsiatsiyasi, yagona
pedagogik jarayon;
 XXI asr pedagogi obrazi;
 pedagogik antropologiya;
 ta`lim nazariyasi(didaktika)ning asosiy komponentlari: kontseptsiyalari, paradigmalari;
 ta`lim printsiplari;
 ta`lim metodlari, texnologiyalari;
 ta`lim turlari va bosqichlari;
 ta`limni tashxis qilish;
 tarbiya nazariyasining mohiyati;
 tarbiyaning mazmuni, printsiplari;
 tarbiyada muhit (sotsium), ruhiyat(psixologiya);
 tarbiya metodlari va texnologiyalari;
 maxsus pedagogikaning o`ziga xos xususiyatlari;
 tarbiya turlari;
 jamoada, oiladagi tarbiya hamda o`z-o`zini tarbiyalashning o`ziga xos xususiyatlari;
 O`zbekiston Respublikasi ta`lim tizimi;
 ta`limni boshqarish shakllari;
 shaxsga ta`lim va tarbiya berish gòyasining paydo bo`lishi;
 ta`lim va tarbiya to`g`risida Sharq va Gàrb mutafakkirlarining qarashlari;
 tarbiya, maktab va pedagogik fikrning taraqqiy etish tarixi;
 jahon pedagogik jarayoni;
 O`zbekiston Respublikasida pedagogika fanining rivojlanishini bilishi, malaka hosil
qilishi va amalda qo`llay olishi;
 ta`lim va tarbiya jarayonida milliy gòya va ma`naviyatimizning boy meroslaridan
foydalanish;
 o`z pedagogik faoliyatini rejalashtirish;
 ta`lim muassasalarida o`qitish va tarbiyalashning zamonaviy metod va texnologiyalarini
qo`llash;
 o`quvchini rag`batlantirish, uning faoliyatini nazorat qilish, iste`dodi, iqtidorini ro`yobga
chiqarish bo`yicha tadbirlar ishlab chiqish, ayni zamonda jazolashning zamonaviy
shakllaridan foydalanish;
 o`quvchilar bilimini baholash;
 ota-onalar, jamoa, o`quvchilar bilan yakka va guruh bo`lib ishlash;
 o`quvchilar guruhlarini boshqarish ko`nikmalariga ega bo`lishilozim.
Pedagogik mahorat
Bakalavr:
 pedagog kasbning o`ziga xos xususiyatlari;
 pedagog shaxsi, uning jamiyatda tutgan o`rni;
 pedagog faoliyatining asosiy yo`nalishlari;
 kasbiy mahorat tushunchasi;
 pedagog va ta`lim sohasidagi axborot texnologiyalar;
 XXI asr pedagogiga qo`yiladigan asosiy talablar to`g`risidatasavvurga ega bo`lishi;
 pedagogik fikr tarixida mahorat masalalari;
 pedagogik qobiliyat, uning turlari;
 pedagogning kommunikativ qobiliyati, uning vositalari;
 pedagogning muloqot madaniyati va psixologiyasi;
 pedagog va ta`lim oluvchi o`rtasidagi muloqotning o`ziga xos xususiyatlari;
 pedagogik nazokat va odob-ahloq me`yorlari;
 pedagogik texnika va uni shakllantirish usullari;
 ta`lim jarayonidagi pedagogning mahorati;
 pedagog mahoratini takomillashtirish shart-sharoitlarini bilishi, malaka hosil qilishi va
 tanlangan metod va texnologiyalarni joriy qilishda muhitni, vaziyatni baholay olish;
 ta`lim va tarbiya jarayonida talab qilingan irodani namoyish qilish, sabr-toqat, qatìyat,
kayfiyatni o`zgartira olish, javobgarlikni his qilish;
 yuz bergan noxush vaziyatdan chiqib keta olish;
 pedagogik jarayonda har qanday nizolarning oldini olish;
 o`z xatti-harakatlarini boshqara olish va bunda go`zallikka erishish;
 o`z pedagogik nazokati va odobini takomillashtirib borish;
 nazokat bilan so`zlash texnikasiga rioya qilish;
 ta`lim va tarbiya jarayonida sanàtkorlik unsurlaridan foydalanish;
 o`z mehnatini rasmiy va ijodiy tashkil eta olish: vaqtdan unumli foydalanish;
 o`z mahoratini tinmay oshirib borish;
 ilgòr tajribalarni o`z faoliyatiga singdirish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim Fizika
va astronomiya o`qitish nazariyasi va metodikasi
Bakalavr:
 fizika o`qitish metodikasining rivojlanish tarixi;
 fizika ta`limining asosiy metodologik va dunyoqarash gòyalari;
 fizika ta`limi maqsadining ta`lim muassasalari (o`rta umumta`lim maktabi, maxsus kasb
ta`limi) maqsadiga mosligi;
 uzluksiz ta`lim tizimida fizika ta`limining o`rni va roli;
 masalalar haqida umumiy tushunchalar;
 olamning fizik manzarasini shakllantirishda fizika ta`limi to`g`risida tasavvurga ega
bo`lishi;
 fizika o`qitish metodikasi predmeti, uning maqsad va vazifalari;
 fizikadan o`quv dasturi va darsliklarining mazmuni va strukturasi;
 fizika o`qitishni rivojlantirish yo`llari, tendentsiyalar;
 fizika o`quv predmetlarining umumta`lim predmetlari orasida tutgan o`rni;
 fizika kursini boshqa o`quv peredmetlari bilan aloqasi;
 o`rta umumta`lim muassasalarida fizik ta`limning ikki bosqichi;
 fizika o`quv predmeti, o`quvchilarda ilmiy – dunyoqarashni rivojlantirishda vosita
sifatida;
 fizika o`qitish metodlari, forma va vositalari;
 fizika ta`limida namoyish eksperimentlarini tashkil etish metodikasi;
 fizikadan sinfdan tashqi ishlarning turlari va ularni tashkil etish metodikasi;
 o`quvchilarning fizikadan mustaqil ishlarining xillari va ularni tashkil etish yo`llari;
 fizika kabineti, jihozlarining turlari va tashkil etuvchilari;
 fizikadan amaliy va laboratoriya mashgùlotlarini tashkil etish metodikasi;
 fizikadan kurs ishlari va malakaviy bitiruv ishlarini bajarish yuzasidan qo`yilgan talablar
majmuini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 fizika kursi mazmunini (o`quv dasturi va darsliklaridagi) didaktik talablar yuzasidan
tahlil qila olish;
 maktabda rejalashtirilgan eksperimentlar texnikasini uddalay olish;
 kurs bo`limlariga oid dastur hajmidagi masalalarni mustaqil echa olish;
 rejalashtirilgan laboratoriya praktikumlarini bajara olish;
 o`quvchilarning fizikadan mustaqil bilim olishlarini tashkillashtira olish;
 fizikaga oid masala echa olish;
 sinfdan va maktabdan tashqari mashgùlotlarni tashkil qila olish;
 o`qitishda zamonaviy axborot vositalaridan foydalana olish;
 astronomiya o`qitish metodikasining astronomik ta`limning tashkil etishning turli
formalari, metodlari va vositalari bilan talabani qurollantirish;
 astronomik ta`limning uzluksiz ta`lim tizimida, o`rni, mazmuni, roli haqida etarlicha to`la
ma`lumot bilan qurollantirish;
 olamning astronomik manzarasi, uning fizik manzarasining tashkil etuvchi muhim qismi
ekanligi to`g`risida tasavvurlarga ega bo`lishi;
 astronomiya o`qitish metodikasining predmeti, maqsadi va vazifalari;
 astronomiya o`quv predmetining umumta`lim o`quv predmetlari ichida tutgan o`rni va
roli;
 astronomiya fanining boshqa fanlar (tabiiy – ilmiy, matematika va ijtimoiy – gumanitar
fanlar) bilan aloqasi;
 astronomiya o`quv predmetining ilmiy dunyoqarashni shakllantirishdagi roli;
 dars mashgùlotlarining turli formalari (anànaviy va noanànaviy);
 astronomiyadan amaliy labaratoriya mashgùlotlarini tashkil etish;
 astronomik kuzatishlarni tashkil etish metodikasi;
 astronomiyadan sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni (ekskursiya va tugaraklar,
kechalar, konferentsiyalar, olimpiadalar va b.) metodikasi;
 astronomiyadan olimpiadalar tashkil etish metodikasi;
 astronomiyadan kurs ishi, malakaviy bitiruv ishlarini yozish bo`yicha bilishi,malaka
hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 o`quv dasturlari va darslik mazmunlarini metodik nuqtai nazardan, didaktik talablar
bo`yicha tashkil qila olish;
 o`quvchilar bilan astronomik kuzatishlarni tashkil etaolish;
 o`quvchilarning astronomiyadan mustaqil o`qishlarini tashkil eta olish;
 astronomidan turli bosqichlarda astronomik tugaraklarni tashkil etaolish;
 astronomiyadan kurs ishi, malakaviy bitiruv ishi yoza olish ko`nikmalariga ega
bo`lishilozim.
Fizika va astronomiya kursi
Umumiy fizika
Mexanika
Bakalavr:
 jism harakati;
 noinertsal sanoq sistemalardagi harakat;
 sistema holati va uning vaqt bo`yicha o`zgarishi;
 deformatsiya;
 laminar va turbulent oqimlar;
 fazo va vaqt;
 reaktiv harakat, raketa to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 moddiy nuqta kinematikasi;
 moddiy nuqta dinamikasi;
 qattiq jism mexanikasi;
 gaz va suyuqliklar mexanikasi;
 simmetriya va saqlanish qonunlari;
 nisbiylik printsipi;
 statika asoslari;
 ampliduda, davr, chastota, faza;
 tovush tarqalish tezligi va yoyilishi;
 sanoq sistemasi, koordinatalar sistemasi;
 gravitatsiya kuchi ta`sirida jismlarning harakati;
 impul`s va impul`sning saqlash qonuni;
 kuchlar momenti va inertsiya;
 gazlar va suyuqliklarning harakati va qonunlari;
 quvvat, foydali ish koeffitsienti;
 jismlarning suzishi;
 atmosfera bosimi;
 harakat, Kepler va N`yuton qonunlari;
 butun olam tortishish qonunlarini haqida bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay
olishi;
 sanoq sistemasi;
 garmonik tebranishlar;
 tebranishlar, to`lqinlar;
 juft kuchlar;
 tebranma harakat;
 to`lqinlar, ko`ndalang va bo`ylama to`lqinlar;
 mayatniklar;
 moddiy nuqtaning tezligi, tezlanishi;
 mexanik ish va quvvat;
 garmonik tebranishlar qonuni;
 Galiley almashtirishlari;
 klassik nisbiylik printsipi;
 mexanik, kinetik va potentsial enertsiya;
 energiyaning saqlanish qonuni;
 Paskal` qonuni va Arximed qonunini ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Molekulyar fizika
Bakalavr:
 absolyut qattiq jism modeli;
 ideal suyuqlik;
 real gazlar;
 molekulalararo ta`sir kuchi;
 fazaviy o`tishlar va ularning turlari;
 suyuq holat xossalari;
 amor fjismlar;
 gazlarda ko`chish hodisalari; gazlarda ichki ishqalanish;
 issiqlik o`tkazuvchanlik;
 termodiffuziya to`g`risida tasavvurga egabo`lishi;
 moddaning agregat holati;
 Bol`tsman taqsimoti;
 qattiq jismning mexanik va issiqlik xossalari;
 qaytar va qaytmas jarayonlar;
 entropiya;
 gazning molekulyar-kinetik nazariyasi;
 o`rtacha arifmetik ehtimoli, kvadratik tezlik;
 diffuziya;
 kritik holat;
 real gazning ichki energiyasi;
 Joul-Tomson effekti;
 termodinamika qonunlari;
 issiqlik;
 ish, energiya haqida bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 ideal gaz modeli; ideal gaz qonunlari;
 molekulalarning tezliklar bo`yicha taqsimoti;
 Boyl` – Mariott, Gey – Lyussak, Sharl` qonunlari;
 Klapeyron va Van-der Vaalse tenglamasi;
 energiyaning erkinlik darajalari bo`yicha teng taqsimlanish qonuni;
 tsiklik jarayonlar, Karno tsiklini qo`llash ko`nikmasiga ega bo`lishi lozim;
Elektromagnetizm
Bakalavr:
 vakuumdagi elektr toki;
 o`tao`tkazuvchanlik;
 termoelektron emissiya;
 elektr va magnit maydonlarning zaryadli zarralarga ta`siri;
 dielektriklarda elektr maydoni;
 gazlarda elektr toki to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 turli muhitdagi elektr tok; elektrolitlarda elektr toki;
 magnit hodisalar;
 dielektriklar;
 elektromagnit tebranishlar;
 elektromagnit induktsiya;
 elektr maydonida o`tkazgichlar;
 kimyoviy va issiqlik generatorlar;
 termoelementlar;
 elektromagnit tebranishlar va to`lqinlar;
 elektrostatika qonunlari;
 o`tkazgichlar, dielektriklar, yarimo`tkazgichlar va ularning elektr xossalari;
 Amper va Lorents kuchlari;
 Bio – Savar- Laplas qonuni;
 metall va yarimo`tkazgichlarning elektr o`tkazuvchanligi;
 elektr toki quvvati;
 gal`vanik elementlar, akkumlyatorlar;
 o`zgaruvchan tok;
 gàltak induktivligi;
 transformatorlarni bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 o`zgarmas tok qonunlari;
 elektromagnit tebranish qonuni;
 o`zgaruvchan tok uchun Om qonuni;
 elektr maydon kuchlanganligi;
 Kulon va Joul`-Lents qonunlari;
 elektr tokining ishi;
 yopiq kontur uchun Om qonuni;
 Tomson formulasini qo`llash ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Optika
Bakalavr:
 nochizigìy optika;
 fotometriya;
 golografiya;
 integral optika;
 lazer to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 yorug`likning to`lqin xossalari;
 yorug`likning qutblanishi;
 yorug`likning kvant xossasi;
 zarralarning to`lqin xossasi;
 yorug`likning tarqalish tezligi;
 spektrlar, spektral analiz;
 yorug`likning yutilishini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 muvozanatli nurlanish;
 Plank formulasi;
 yorug`lik difraktsiyasi;
 yorug`lik interferentsiyasi;
 yorug`likning disperiyasi;
 spektrlar va spektral analiz;
 Doppler effekti;
 yorug`lik tezligini o`lchash metodlari;
 fotoelektrik effekt;
 de-Broyl gipotezasi;
 optik asboblarni qo`llash ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi
Bakalavr:
 dinamik va statistik qonuniyatlar;
 spontan va majburiy nurlanishlar;
 molekula tuzulishi;
 yadro reaktsiyalari;
 moddaning plazma holati;
 boshqariluvchi termoyadro reaktsiyasining istiqboli to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 mikroobèktlarning ehtimoliy xarakterligi;
 mikroobèktlarning dualizmi;
 kvant generatorlar va ularning qo`llanilishi;
 Zeeman, Shtark effektlari;
 radioaktivlik;
 kvarklar;
 zanjir reaktsiyalar;
 yadro reaktsiyalari;
 termoyadro reaktsiyalari;
 Rezerford, Frank – Gerts, Shtern – Gerlax tajribalari;
 Kompton effekti;
 De-Broyl to`lqini;
 radiaktiv emirilish qonuni;
 al`fa-, beta-emirilishlar, gamma- nurlanishi;
 fundamental doimiyliklar; kvant sonlar;
 atom tuzilishi, Mendeleev elementlar davriy sitemasi;
 massa defekti;
 yadroni bog`lanish energiyasini:
 yarim emirilish davrini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 Pauli printsipi;
 Rezerford – Bor atom modeli tushuntirish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Nazariy fizika
Klassik mexanika
Bakalavr:
 konservativ va nokonservativ sistemalar va ularda energiyaning saqlanish va aylanishlari;
 uzluksiz muhit mexanikasi asoslari;
 sanoq sistemasini almashtirshlar: fazoviy va vaqt bo`yicha siljishlar, fazoviy inversiya,
akslantirilishi t  t  ;
 Puasson qavslari to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 saqlanish qonunlari va ularning fazo va vaqt simmetriyalari bilan bog`lanishi;
 dinamik holat va uning o`zgarish qonuni;
 qattiq jism harakati;
 Puasson qavslari, saqlanish qonunlari;
 fizik nuqta;
 massaning saqlanish qonuni, uzluksizlik tenglamasi;
 impul`sning o`zgarish qonuni, harakat tenglamasi davri;
 umumlashgan koordinatalar va umumlashgan impul`slar;
 Gamil`tonning kanonik tenglamasi;
 markaziy maydonda zarra harakati;
 klassik mexanikaning modellari: moddiy nuqta, zarralar sistemasi, absolyut qattiq jism,
uzluksiz muhit;
 zarralarning kinematik xarakteristikalari;
 qattiq jism harakati, chiziqli va burchak tezliklar;
 harakat tenglamalari, N`yuton qonunlari;
 analitik mexanika asoslari;
 Gamil`ton funktsiyasi;
 kanonik tenglamalarni bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 chiziqli garmonik ostsillyator, fazoviy traektoriya;
 radius – vektorning o`zgarishi, tezlik va tezlanish vektorlari;
 yo`l va ko`chish tushunchalarini qo`llash ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Elektrodinamika
Bakalavr:
 moddalarning magnit xossalari;
 dipol va uning xossalari;
 elektromagnit to`lqinlarning qutblanishi;
 umumiy nisbiylik nazariyasi asoslari;
 ekvivalentlik printsipi;
 Eynshteyn tenglamasi to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 Maksvell tenglamalarining eksperimental asoslari;
 diamagnetiklar, diamagnitizm;
 paramagnetiklar, paramagnetizm;
 ferromagnetiklar, ferromagnetizm;
 elektromagnit maydon energiyasi zichligi;
 maxsus nisbiylik nazariyasi postupatlari;
 vakuumdagi elektromagnit maydonning Maksvell tenglamalari;
 muhitdagi elektromagnit maydonning Maksvell tenglamalari;
 elektromagnit maydonning skalyar va vektor parametrlari;
 magnit moment;
 to`rt o`lchamli fazo; to`rt o`lchamli tezlik;
 to`rt o`lchamli impul`sni bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 Maksvell tenglamalarining fizik ma`nosi;
 Doppler effekti;
 massa bilan energiya orasida bog`lanishni tushunish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Kvant mexanika
Bakalavr:
 mikroobèktlarning xossalari;
 relyativistik kvant mexanika asoslari to`g`risida tasavvurga ega bo`lishi;
 yorug`likning korpuskulyar xossalari;
 Frank-Gerts tajribasi;
 korpuskulyar – to`lqin dualizmi, Jermer-Devisson tajribasi;
 Geyzenbergning noaniqlik munosabatlari;
 markaziy maydonda zarra harakati;
 vodorod atomi va energetik spektrlari;
 elektron spini;
 Shtern – Gerlax tajribalari, Pauli printsipi;
 kvant sonlar;
 mikroobèktlarning holatlari;
 to`lqin funktsiya;
 chiziqli va o`zaro qo`shma operatorlar;
 xususiy funktsiyalar; xususiy qiymatlar;
 operatorlarning kommutatorlari;
 statsionar holatlar;
 erkin zarra; potentsial o`radagi zarra;
 tunnel effektini bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 koordinata va impul`s operatorlari;
 impul`s momenti operatori;
 energiya operatori – gamil`tonian;
 chiziqli garmonik ostsillyator; chiziqli garmonik ostsillyator energiyasi spektrlari;
 fotoeffekt;
 Kompton effekti;
 atom nurlanishdagi spektr chiziqlari;
 mikroobèktlarning to`lqin tabiati;
atom tuzilishi, Mendeleev davriy sistemasi ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Statistik fizika va termodinamika
Bakalavr:
 tartiblilikka intilish va o`ztashkillanish;
 qaytar va qaytmas jarayonlar;
 muvozanatli va nomuvozanatli holatlar;
 ikkinchi tur fazaviy o`tishlar, Erenfest ta`rifi;
 kvant korrelyator;
 fonon gaz;
 ko`chish tenglamalari;
 momentlar;
to`g`risidatasavvurga ega bo`lishi;
 moddaning tartibli xolati va uning xaosga intilishi;
 Gibbs ansambli;
 makroskopik va mikroskopik holatlar;
 statistik fizikaning postulati;
 fluktuatsiya xodisalari;
 aynish temperaturasi; absolyut temperatura
 termodinamik ehtimol, statistik vazn;
 metallarning elektr o`tkazuvchanligi; yarimo`tkazgichlarning elektr o`tkazuvchanligi;
 kimyoviy potentsial; juft o`zaro potentsial;
 Gibbsning fazalar qoidasi;
 Braun harakati, xaos;
 statistik integral (yigìndi);
 Boze taqsimoti. Bozonlar;
 Fermi taqsimoti. Fermionlar;
 foton gaz;
 eng katta ehtimollik holat; holat tenglamalari;
 fazaviy o`tishlar;
 makroskopik (termodinamik) sistemalar; yakkalangan, berk va ochiq sistemalar;
 taqsimot funktsiyalari (mikrokanonik, kanonik va katta kanonik taqsimotlar);
 ichki energiya; issiqlik miqdori;
 makroskopik ish;
 entropiya;
 termodinamikaning ikkinchi qonuni;
 birinchi tur fazaviy o`tish, Klapeyron – Klauzius tenglamasi;
 Bol`tsman taqsimoti funktsiyasi;
 termodinamik muvozanat shartlari;
bilishi, malaka hosil qilishi va amalda qo`llay olishi;
 Plank formulasi;
 Reley – Jins, Vin qonunlari;
 entropiyaning statistik ma`nosi;
 ideal gaz qonunlari;
 termodinamikaning birinchi qonuni;
 Karno tsikli;
 energiyaning teng taqsimlanish qonuni;
 Debay qonuni;
 Stefan – Bol`tsman qonuni;
 Geyzenbergning noaniqlik munosabatni tushuntirish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
Astronomiya kursi
Bakalavr:
 fizik bir obèkt sifatida Koinotning bir butunligi va evolyutsiyasi;
 Quyosh sistemasining paydo bo`lishi;
 Galaktikalar va ularda yulduzlarning paydo bo`lishi;
 yulduzlarning «to`gìlishi», yashashi va «o`lishi»;
 Quyosh aktivligining er atmosferasi va biosferasiga ta`sirining mexanizmi;
 erda hayotning paydo bo`lishi;
 erdan tashqi tsivilizatsiyalarning bo`lishi mumkinligi;
 Quyosh va planetamizning taqdiri;
 kosmik industriya to`g`risidatasavvurga ega bo`lishi;
 osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari; osmon koordinatalar sistemalari;
 turli kenglamalarda yulduzlar osmonning sutkalik ko`rinma aylanishlari;
 yulduz, quyosh vaqtlari, kalendarlar (Quyosh, Oy va Quyosh–Oy kalendarlari);
 olam tuzilishining gelotsentrik sistemasi; Kepler qonunlari;
 Oyning fazalari va davrlari; Quyosh va Oy tutilishlarining shartlari;
 spektrning turlari, spektral analiz;
 spektrogaf, uning ishlash printsipi, asosiy xarakteristik kattaliklari;
 Quyoshning va yulduzlarning atmosfera qatlamlari, ularning spektrlari;
 er tipidagi planetalarning fizik tabiati;
 gigant planetalarning fizik tabiati, halqalari va yo`ldoshlari;
 tashqi galaktikalar, ularning sinflari;
 zamonaviy kosmologik gipotezalar (osmon jismlarini kelib chiqishi haqida);
 raketa harakati haqida qonunlar;
 Oyga uchishning asoslari; Oy atrofi orbitalariga yo`ldoshni chiqarish;
 kosmik apparatlar yordamida Oyni tatqiq etish natijalari va istiqbollari;
 parabolik orbitalar bo`ylab planetalarga uchish;
 astronomiya fanining rivojlanishining istiqbollarini bilishi, malaka hosil qilishi va
 astronomik hodisalar va atlaslar bilan ishlash;
 yulduzlarning surilma xaritalaridan foydalana olish;
 kuzatish asboblari (teleskoplar, durbin, va teodolit va b.);
 yulduzlar osmonida asosiy yulduz turkumlari va qutb yulduzidan foydalanib orinter ola
bilish;
 astronomik kalendarlar, sprovochnik bilan ishlay olish;
 Qutb yulduziga ko`ra joyning geografik kenglamasini topish;
 er sunìy yo`ldoshi va kosmik apparatlarni kuzatish;
 zamonaviy axborot tizimlari, internetdan astronomiya yangiliklari va spravochnik
materiallarini izlab topish va qo`llay olish ko`nikmalariga ega bo`lishi lozim;
5.2.4 Ixtisoslik fanlari bloki bo`yicha talablar
Bakalavr:
- ixtisoslikka mos texnika sohasining mos texnika sohasining asosiy ilmiy-texnikaviy
muammolari va rivojining istiqbolini hamda ularning turdosh sohalar bilan o`zaro aloqasini
tushunishi;
- ixtisoslikning muayyan sohasi bilan bog`liq bo`lgan asosiy obèktlarni, hodisa va
jarayonlarni bilishi, ularni ilmiy-tadqiqot qilish usullaridan foydalana bilishi;
- loyihalarni komp`yuterlardan foydalanib bajarishi va tuzilgan loyiha natijalarini himoya
qila olish qobiliyatiga ega bo`lishi;
- o`rganilayotgan texnikaviy obèktlarga qo`yiladigan texnikaviy-iqtisodiy talablarni
ta`riflab berishni uddalashi, ularni amalga oshirishning mavjud ilmiy-texnikaviy vositalarini
bilishi kerak.
Bakalavr ixtisosligiga qo`yiladigan muayyan talablar kadrlar buyurtmachi-larining talablari
va bakalavrlar tayyorlashning ushbu yo`nalishi bo`yicha fan, texnika va texnologiyalarning
zamonaviy yutuqlari hisobga olingan holda oliy ta`lim muassasasi tomonidan belgilanadi.
5.2.5 Bitiruv malakaviy ishlariga qo`yiladigan talablar
Bitiruv malakaviy ishida bakalavr tugallangan kasbiy vazifalarni hal qiladi va bunda barcha
blok fanlari bo`yicha olingan bilimlardan foydalaniladi.
Bu ish (loyiha)da bakalavr:
 o`rganilayotgan masalaning holati va tarixini tahlil qiladi;
 ilmiy-nazariy, ilmiy-metodik masalani aniqlab oladi, uning echilishidagi bir necha
variantlarni ko`zda tutadi va ulardan eng muhim variantini tanlaydi;
 xulosani shakllantiradi va hal qilingan masala natijalari bo`yicha tavsiyalar beradi va
tegishli fan sohasida qo`llanishi imkoniyatlarini belgilaydi.
5.2.6 Malakaviy amaliyot bo`yicha talablar
pedagogik amaliyot
Bakalavr:
 umumiy o`rta ta`lim va o`rta maxsus ta`limdagi fizika va astronomiya ta`limi mazmuni,
davlat ta`lim standartlari, fan dasturlari bo`yicha ish yuritish;
 fizika va astronomiya fanlarining sinflar va kurslar bo`yicha o`quv rejalarida
joylashtirilish;
 sinf-dars tizimiga rioya qilgan holda fizika va astronomiya fanlari bo`yicha reja-
konspekt, kalendar-reja asosida dars o`tish;
 anànaviy va zamonaviy metod hamda texnologiyalarni dars jarayonida qo`llash;
 fizika va astronomiya fanlarini o`qitish chogìda tarbiyaviy ishlarni olib borishni bilishi
va ulardan foydalana olishi lozim.
o`quv amaliyoti
Bakalavr:
 ilmiy muhitda faoliyat olib borishni o`zlashtirish, ilmiy munozaralar, seminar va
yigìlishlarda qatnashishi hamda o`z fikrini bildira olish;
 malakaviy bitiruv ishlarini tayyorlashga ilmiy-metodik zamin yaratish;
 tajribalarni o`tkazish bilan tanishish;
 metodik va didaktik materiallar yigìsh;
 ilmiy faoliyatga oid asbob-uskunalarni qo`llash va ulardan foydalanish;
 kuzatish va eksperiment natijalarini qayta ishlash;
 fizik qurilmalarning ishlash printsipi va astronomik asboblardan kuzatish ishlarini
bilishi va ulardan foydalana olishi lozim.
6 Ta`lim dasturining mazmuni va komponentlari

6.1 5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`limyo`nalishi bo`yicha
bakalavrlarni tayyorlash ta`lim dasturi ta`limning kunduzgi shakli bo`yicha 4 yil o`qishga
mo`ljallangan bo`lib, quyidagi vaqt taqsimotiga ega:
Nazariy va amaliy ta`lim 136 hafta
Malakaviy amaliyotlar 15 hafta
Bitiruv malakaviy ishi 4 hafta
Joriy davlat attestatsiyalari 17 hafta
Ta`tillar 32 hafta
Jami 204 hafta
6.2 Talaba haftalik o`quv yuklamasining maksimal hajmi 54 soat, shundan auditoriyadagi
o`quv yuklamasi – 30 soatgacha, qolgan soatlar hajmi mustaqil ta`lim uchun ajratiladi.
6.3Joriy, oraliq va yakuniy attestatsiyalarni hisobga olgan holda ta`lim dasturining
umumiy hajmi 4 yillik o`quv davri uchun xaftalik o`quv yuklamalardan kelib chiqqan holda
belgilanadi.
6.4 Ta`lim dasturini o`zlashtirishda bir qator masalalar yoki integrallashtirilgan kurslar
muammolari bo`yicha talabalarning mustaqil ta`limi ko`zda tutiladi.
6.5 5110200 – Fizika va astronomiya o`qitish metodikasi ta`lim yo`nalishi bo`yicha
ta`lim dasturining zaruriy mazmuni
6.5.1 Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar
Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlarning zaruriy mazmuni «Gumanitar va ijtimoiy-
iqtisodiy fanlar» bloki bo`yicha bakalavrlar tayyorgarlik darajasi va zaruriy bilimlar mazmuniga
qo`yilgan talablar» asosida belgilanadi.
6.5.2 Matematik va tabiiy-ilmiy fanlar
Matematik kommunikativ kurs
6.5.2.1 Oliy matematika
Algebra va geometriya:algebraik amallar tushunchasi, chiziqli tenglamalar sistemasi,
determinant va uning asosiy xossalari, matritsalar va ular usti amallar, chiziqli tenglamalar
sistemasini determinant, matritsa va shuningdek, o`zgaruvchilarni ketma-ket yo`qotish usuli bilan
echish. Kramer formulasi, gruppalar tushunchasi. Ko`phad va ular ustida amallar. Beyzu
teoremasi. Gorner sxemasi. Ko`phadni Teylor qatoriga yoyish. Tekislik, sistema, koordinatlar va
ular orasidagi bog`lanish, to`g`ri chiziq va uning turli tenglamalari. Vektorlar va ular ustida
amallar. Bazis. Vektorlarni vektor va skalyar ko`paytmasi. Ko`pburchaklar. Sirtlar va ularning
turli tenglamalari. Ikkinchi tartibli chiziqlar va sirtlar. Tekislikda shakl almashtirishlar. R(n) va
E(n)larda chiziqli operatorlar. Kvadratik forma. Tsilindrik va kanonik sirtlar, aylanma sirtlar,
ellipsoid, giperboloid.
Matematik analiz: haqiqiy sonlar to`plami. Funktsiya va uning berilish usullari. Sonli
ketma-ketlik va uning limiti. Funktsiya uzluksizligi. Kesmada uzluksiz bo`lgan funktsiya
xossalari. Hosila, uning geometrik va mexanik ma`nosi. Diferentsiallanuvchilik va differentsial.
Yuqori tartibli hosila va differentsiallar. Differentsial hisobning asosiy teoremalari. Funktsiyani
to`la tekshirish va grafigini chizish. Boshlangìch funktsiya va aniqmas integral. Ratsional
funktsiyalarni integrallash. Aniq integral. Integralanuvchi funktsiyalar sinfi. Xosmas integral.
Aniq integralning tatbiqlari. Sonli qator va uning yaqinlashuvchanligi. Funktsional ketma-
ketliklar va qatorlar, ularni differentsiallash va integrallash. Darajali qatorlar. Abel` teoremasi.
Teylor formulasi va qatori. Funktsiyalarni darajali qatorlarga yoyish. Furè qatori. Funktsiyalarni
Furè qatoriga yoyish. Bir necha o`zgaruvchining funktsiyasi. Karrali va takroriy limitlar,
uzluksizlik. Xususiy hosilalar. Differentsial va uning geometrik ma`nosi. Kompleks
o`zgaruvchili funktsiyalar, ularning uzluksizligi va limiti. Hosila, differentsiallanish sharti.
Konform akslantirish. Kompleks o`zgaruvchili ko`rsatkichli, logarifmik va trigonometrik
funktsiyalar va ularning xossalari. Integral va uning xossalari. Koshi teoremasi. Koshining
integral formulasi. Darajali qatorlar. Analitik funktsiyalarni Teylor qatoriga yoyish. Loran qatori.
Butun va meromorf funktsiyalar. Chegirmalar va ularni hisoblash.
Ehtimollar nazariyasi va matematik statistika:ehtimollikning paydo bo`lishi, asosiy
tushunchalar va ehtimollikni ta`riflash. Birlashmalar va ularning asosiy elementlarini
ehtimollikka doir masalalar echishga tatbiq qilish. Nisbiy chastota. Ehtimollikning statistik
ta`rifi, Hodisalar algebrasi. Ehtimollikning aksiometikasi. Shartli va shartsiz ehtimollik. To`la
ehtimollik haqida asosiy ta`riflar va teoremalar. Bayes formulasi. Tajribaning qaytarilishi va
binomial taqsimot. Tasodifiy miqdorlar va ularning to`g`ri taqsimlanishi haqida tushunchalar.
Tasodifiy miqdorlarning matematik kutilmasi, dispersiya, o`rta kvadratik chetlanish. Katta sonlar
qonuniyati. Markaziy limit teoremasi. Parametrlarning statistikadagi bahosi. Tasodifiy miqdorlar
orasidagi bog`liqlik. Tasodifiy voqealar haqida tushuncha.
Matematik fizika tenglamalari: Xususiy hosilali differentsial tenglamalar xakida
tushuncha. Ikkinchi tartibli xususiy hosilali differentsial tenglamalarning klassifikatsiyasi va
kanonik ko`rinishi. Matematik fizikaning asosiy tenglamalarini keltirib chiqarish: tor tebranish
tenglamasi; issiqlik tarqalish tenglamasi; statsionar tenglamalar.
Matematik fizika tenglamalari uchun asosiy masalalarning qo`yilishi.Giperbolik tipdagi
tenglamalar uchun asosiy boshlangich-chegaraviy masalalar. Tor tebranish tenglamasi. Dalamber
formulasi.Chegaraviy masalalarni echishning xarakteristikalar va Furè metodi.Parabolik tipdagi
tenglamalar uchun asosiy boshlangich-chegaraviy masalalar. Issiqlik tarqalish tenglamasi.
Ekstremum printsipi. Birinchi chegaraviy masala echimining yagonaligi. Koshi masalasi.
Fundamental echim. Issiqlik tarqalish tenglamasi uchun birinchi chegaraviy masalani Furè usuli
bilan echish. Maydonlar nazariyasining ba`zi elementlari. Elliptik tipdagi tenglamalar uchun
asosiy chegaraviy masalalar. Grin formulalari. Garmonik funktsiyalarning asosiy xossalari.
Laplas tenglamasining fundamental echimi. O`rta qiymat haqidagi teorema va Ekstremum
printsipi. Laplas tenglamasi uchun Dirixle va Neyman masalalari.
6.5.2.2 Informatika va axborot texnologiyalari:
axborotlarni yigìsh jarayoni, uzatish, qayta ishlash va to`plash haqida umumiy
tavsifnoma; axborotlarni tarqatish jarayonida texnik va dasturlash vositalari. Texnologiya
tushunchasi. Axborot texnologiyalari, ularning ko`rinishlari va klassifikatsiyasi. Yangi axborot
texnologiyalari. Yangi axborot texnologiyalari vositalari. Shaxsning o`qishida, tarbiyalanishida
va rivojlanishida yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish. Pedagogik dasturiy vositalar.
Matn va grafik axborotlarni tayyorlash, tahlil qilish va qayta ishlash texnologiyasi. Mul`timedia
texnologiyasi. Tarmoq texnologiyalari. Internet texnologiyasi. Masofadan o`qitish.
Tabiiy-ilmiy kurs
6.5.2.3 Kimyo . Biologiya.
Kimyo: kimyoviy sistemalar; eritmalar, dispertsiya sistemalari, elektrokimyoviy
sistemalar, katalizatorlar va katolik sistemalar, polimerlar va oligomerlar; kimyoviy
termodinamika va kinematika; kimyoviy jarayonlar energetikasi, kimyoviy va fizik teng
kuchlilar, reaktsiyalar tezligi va uni boshqarish usullari, tebranish reaktsiyalari; jismlarning
reaktsion qobiliyati; kimyo va elementlarning davriy sistemasi, jismlarning oksidlanishi va qayta
tiklanishi, moddalarning asosiy-kislotaviy va oksidlanish, tiklanish xossalari, kimyoviy aloqalar;
kimyoviy identifikatsiya; sifat va miqdor analiz, analitik signal, kimyoviy, fiziko-kimyoviy va
fizikaviy analiz.
Biologiya: materiya tuzilishi darajalarining o`ziga xos xususiyatlari, jonli sistemalar
rivojlanishi va o`z-o`zidan ko`payishining printsiplari, genetika qonunlari va ularning
evolyutsiyadagi o`rni; hujayralar, tirik organizmlarning xilma-xilligi, ularni sinflarga ajratish
printsiplari, asosiy sistemalar
6.5.2.4 Yosh fiziologiyasi va gigiena:
organizmning yosh xususiyatlari va organlar hamda tizimlarning turli vazifalari.
Organizm-yaxlit bir tizim. Odamning o`sish va rivojlanishi. Organizmning atrof-muhit bilan
aloqadorligi. Irsiy kasalliklarning genezisi va ularni profilaktika qilish masalalari. Yosh
organizmning o`sishi va rivojlanishining o`ziga xosligi. Ichki sekretsiya bezlarining faoliyati.
Garmonlar muhim biostimulyator va regulyator sifatida. To`qima, organ va organizmlar
vazifalarining gumoral boshqaruvi, organizmlar hayot faoliyatida nerv tizimining ahamiyati. Har
tomonlama taraqqiy etgan shaxsni tarbiyalashda sog`lom turmush tarzining ahamiyati. Bolalar
sog`ligìni himoya qilishda oilaning o`rni. Sog`lom organizmni ta`minlashda ovqatlanish kun
rejimi va boshqa omillarning ahamiyati. Inson organizmining jismoniy va ruhiy sog`lom
bo`lishida gigienaning ahamiyati. Shaxsiy gigienaga qo`yiladigan talablar va gigiena me`yorlari.
6.5.2.5 Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish:
odam va biosfera: biosferaning tuzilmasi, ekosistemalar, organizm va muhitning o`zaro
munosabatlari, odamning sog`lomligi va ekologiya. Atrof-muhitning global muammolari.
tabiatdanfoydalanish: tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning ekologik tamoyillari va
tabiatni muhofaza qilish, tabiatdan oqilona foydalanishning iqtisodiy asoslari. Atrof-muhitni
muhofaza qilish texnika va texnologiyalari. Ekologik huquq asoslari va kasbiy masùliyat. Atrof-
muhit sohasida xalqaro aloqalar.
6.5.3 Kasbiy fanlar bo`yicha
Pedagogika va psixologiya kursi
6.5.3.1 Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti:
umumiy psixologiya: umumiy psixologiyaning obèkti, vazifalari. Psixologiya tabiiy va
ijtimoiy fan sifatida. Psixika haqida tushuncha, psixikaning orientirovka qiluvchanlik va
boshqaruvchanlik vazifasi. Bosh miya va psixika. Psixika va ong. Psixologiya va falsafa. Sharq
mutafakkirlarining psixologik qarashlari. Psixika va ongni tahlil qilish printsiplari. Hozirgi
zamon psixologiyasining tuzilmasi va uning printsiplari. Psixologiyaning sohalari.
Psixologiyaning metodlari va uning tahlili. Faoliyatning psixologik tahlili. Motivlar va faoliyat.
Psixikaning taraqqiyoti. Motivatsiya va emotsiya psixologiyasi. Iroda psixologiyasi. Shaxs
psixologiyasi. Shaxs, individ, individuallik tushunchalari. Frustratsiya va shaxsning istiqbol
rejalari. Konformizm. Dunyoqarash va e`tiqod. Muloqot psixologiyasi va nutq. Diqqat va uning
turlari. Sezgi va idrok. Xotira va xayol. Tafakkur. Muammoli vaziyat va uni hal qilish.
Temperament, uning o`ziga xos xususiyatlari.
Yosh va pedagogik psixologiya: yosh va pedagogik psixologiyaning predmeti, uning
rivojlanish tarixi, Sharq mutafakkirlarining qarashlari. Yosh psixologiyasidagi maktablar. Yosh
psixologiyasini o`rganish metodlari. Ta`lim mazmuni va psixik taraqqiyot. Yoshning umumiy
xarakteristikasi. Yosh taraqqiyotini davrlashtirish. Maktabgacha yosh davri xarakteristikasi.
Kichik maktab yoshi davri psixologiyasi. O`smir psixologiyasi, o`spirin psixologiyasi. Ta`limni
va bilimlarni o`zlashtirishni boshqarish psixologiyasi. Ta`lim va aqliy taraqqiyot. Tarbiya
metodlari va formalari. Bo`lgùsi o`qituvchi shaxsi sifatlari. Pedagogik qobiliyat: nazariya va
amaliyot.
6.5.3.2 Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti:
Pedagogika nazariyasi: pedagogika fani, uning predmeti, metodologiyasi, ilmiy-tadqiqot
obèkti, metodlari. «Ta`lim to`g`risida Qonun» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi».
Ta`limning uzviyligi va uzluksizligi. Uzluksiz ta`lim. Pedagog kadr tavsifnomasi. Pedagogika
fanining maqsadiga ko`ra tarmoqlari, boshqa fanlar, shu jumladan falsafa, psixologiya fanlari
bilan aloqasi. Pedagogik antropologiya. Shaxs, ta`lim va tarbiya. Xorijiy mamlakatlardagi
tarbiyaga qisqacha izoh. Yagona pedagogik jarayon. Didaktika – ta`lim nazariyasi.
Didaktikaning vazifalari. Ta`limning rivojlanish yo`nalishlari: uzluksiz ta`lim kontseptsiyasi,
texonologizatsiya kontseptsiyasi, ta`lim paradigmalari. Didaktik printsiplar(tamoyillar). O`qitish
jarayoni, o`qitishning ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalari. Ta`limning psixologik,
fiziologik asoslari. Ta`limda ilmiylik, izchillik, muvofiqlik, ijodiylik va boshqa printsiplar.
Ta`lim jarayonida motivatsiya. Ta`lim metodlari, vositalari va texnologiyalari. Umumiy va
xususiy metodlar. O`quvchilarni mustaqil fikrlashga qaratilgan metod va texnologiyalar. Metod
tanlash va motivatsiya. O`quv adabiyotlari va ularning turlari. Elektron o`quv adabiyotlari.
Ta`lim turlarining o`ziga xos xususiyatlari. Pedagogik texnologiyalar. Ta`lim shakllari. Ta`limni
tashxis etish. Tarbiya nazariyasi. Tarbiya jarayoni, muhiti(sotsium), tarbiya printsiplari,
tarbiyaga qo`yiladigan talablar. Tarbiya metod va texnologiyalari. Milliy tarbiya masalasi.
Tarbiya turlari. Tarbiya va milliy gòya. Tarbiya va ma`naviyat. Oila tarbiyasi.
Ta`lim tizimini boshqarish. O`zbekiston Respublikasida ta`lim tizimi. Ta`lim sohasidagi
davlat siyosatining asosiy printsiplari. Ta`lim muassasasi, uni boshqarish. Boshqaruvda vasiylik
va homiylik masalalari. Maxsus(korrektsion) pedagogika, uning maqsad va vazifalari, uning
pedagog faoliyati uchun ahamiyati.
Pedagogika tarixi.Ta`lim, tarbiya va ta`lim muassasasi to`g`risidagi gòyaning paydo
bo`lishi. Eng qadimgi, o`rta, yangi va eng yangi davrlarda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlash
taraqqiyoti. Islom madaniyati va tarbiya. Tarbiya to`g`risida Sharq mutafakkirlarining qarashlari.
Turkistonda ta`lim va tarbiya. O`zbekistonda maktab, maorif, ta`lim va tarbiyaning rivojlanish
tarixi. Mustaqillik davrida ta`lim va tarbiya. Jahonning rivojlangan mamlakatlarida pedagogik
fikrlarning xususiyatlari.
Pedagogik mahorat: pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya, pedagogik
mahoratning nazariy asoslari. Pedagog shaxsi ta`lim amaliyotida va pedagogik fikr tarixida
pedagogning mahorati masalalari. Pedagogik qobiliyat. Pedagogning kommunikativ qobiliyati.
Muloqot madaniyati va ta`lim oluvchining psixologik faoliyati. Pedagogik texnika va uni
shakllantirish usullari. O`quv va tarbiya jarayonida pedagog mahorati. Pedagog mehnatini tashkil
etishning ilmiy asoslari. Pedagogik tajriba orttirish tizimi, tadqiqot metodlari, hozirgi ta`lim
muassasalarida ilgòr pedagogik gòyalar, tajribalarning taraqqiyoti va uni hayotga tatbiq etish
yo`llari. Pedagogik mahorat taraqqiyot tarixi. Mustaqil malaka oshirish va o`z-o`zini nazorat
qilish. O`quv-tarbiya jarayonida pedagogik muloqot mahorati, pedagogik tajriba va uni tatbiq
etish, pedagog faoliyatida sharqona muomala madaniyati asoslari;
6.5.3.3 Fizika va astronomiya o`qitish nazariyasi va metodikasi:
Fizika o`qitish metodikasi: fizika o`qitish metodikasi predmeti. Fizika o`qitish
metodikasini shakllanish tarixi haqida; fizika o`qitish metodikasini maqsad va vazifalari;
tadqiqot metodlari; fizika ta`limining qo`llaniladigan ikki bosqichi, ularning strukturasi va
mazmuni. Fizika kursini boshqa o`quv predmetlari bilan aloqasi; fizika o`qitishda ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish; fizika kursining asosiy metodologik gòyalari; fizika o`qitish
jarayonining psixologik asoslari; fizik tushunchalarni shakllantirish; o`qitishda eksperimental
o`quv va ko`nikmalarni shakllantirish; o`qitishda dars mashgùlotlarining turlari va shakllari;
fizika o`qitish metodlari va vositalari; fizikadan o`quv eksperimentlarini tashkil etish metodikasi;
masalalar echish metodikasi; fizika o`qitishda ta`limning ko`rsatma va vositalari; sinfdan va
maktabdan tashqari mashgùlotlar, ularning turlari va tashkil etish metodikasi, o`quvchilarda
mustaqil ishlash ko`nikmasini shakllantirish; o`quvchilarning fizikadan erishgan bilimlarini
tekshirish va o`qitishni differentsial tashkil etishda uni hisobga olish; fizikadan fakul`tativ
mashgùlotlar va ularni tashkil etish metodikasi; fizika kabinetini jihozlash printsiplari; turli
ta`lim muassasalarida (o`rta umumta`lim maktabi, akademik litsey, kasb – hunar kolejlarida)
fizika o`qitishning o`ziga xos xususiyatlari.
Astronomiya o`qitish metodikasi: astronomiya o`qitish metodikasining predmeti,
maqsad va vazifalari;
astronomiya o`qitish metodikasi kursining shakllanish tarixi; astronomiya o`qitishning maqsadi;
o`rta umumta`lim tizimida astronomiya o`quv predmetining o`rni va roli; astronomiya o`quv
predmetining mazmuni va strukturasi; o`quv dasturlari va darsliklaridagi astronomiya predmeti
mazmunlarining didaktik talablarga ko`ra tahlili; astronomik ta`lim va o`quvchilarda ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish; astronomiya o`quv kursini boshqa o`quv predmetlari bilan aloqasi
va shu asosda o`qitishda predmetlararo aloqasini tashkil etish; astronomik ta`limning ekologik
aspektlari; astronomiya o`qitishda o`quvchilarning o`quv faoliyatini aktivlashtirish;; kursning
asosiy metodologik gòyalari; astronomiya o`qitishda o`quvchilarning bilimi, o`quvi va
ko`nikmalariga qo`yilgan talablar; astronomiya o`qitishda erishilgan boy tajribalar va
innovatsion materiallar; o`qitishda qo`llaniladigan metodlar va vositalar; darsning turli shakllari,
noanànaviy darslardan foydalanish; zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarni qo`llash
metodikasi; astronomiyadan kuzatish mashgùlotlarini tashkil etish metodikasi; masalalar echish
metodikasi; sinfdan tashqari mashgùlotlarni tashkil etish metodikasi; o`qitishda differentsial,
integrativ va gumanitar yondashuvlar; astronomiyadan o`quvchilarning mustaqil bilim olish
yo`lida ta`limni motivatsiyalash; o`quvchilarni astronomiyadan erishgan bilimlarini tekshirish va
hisobga olish; o`quv muassalarida astronomik kabinet, astronomik kuzatish maydonchalarini
tashkil etish;
Fizika va astronomiya tarixi: fizika fanining tarixi va rivojlanishining asosiy bosqichlari,
antik Fan tarixi, Aristotel` fizikasi, o`rta asr Sharq olimlarining tabiatshunoslik sohasidagi ilmiy
izlanishlari, uygònish davrida evropada fizikaviy qarashlarning rivojlanishi. Klassik fizikaning
tashkil topishi va rivojlanishi. N`yuton ishlari, fizika sohasida XVIII-XIX asrlarda amalga
oshirilgan ilmiy tadqiqotlar. Fizikada yangi yo`nalishlarning paydo bo`lishi. Elektr, issiqlik
hodisalarining rivojlanish tarixi. Energiyaning saqlanish qonunini ochilishi tarixi. Klassik
termodinamikaning shakllanishi, atom-molekulyar gipotezaning asoslanish tarixi. Statistik
fizikaning paydo bo`lishi, mexanik qarashlarning krizisi. Elektrodinamikaning rivojlanishi, J.K.
Maksvell tomonidan elektromagnit maydon nazariyasining yaratilishi, XIX asr oxiri va XX asr
boshlarida fizikadagi holat. Shu davrdagi ilmiy revolyutsiya. Rentgen nurlanish.
Radioaktivlikning kashf etilishi, nisbiylik nazariyasi va boshqa muhim kashfiyotlarning
yaratilishi, kvant nazariyasining yaratilish tarixi. Kvant statistikasining yaratilishi va
termodinamikaning rivojlanish tarixi, zamonaviy fizikaning yaratilishi. Atom yadrosi va
elementar zarralar fizikasining rivojlanish tarixi. Kvant elektrodinamikasi. Past temperaturalar
fizikasining paydo bo`lishi. Dunyoning zamonaviy fizik manzarasining paydo bo`lishi tarixi.
O`zbekistonda fizika fanining rivojlanish tarixi.
Qadimgi Xitoy va Hindistonda, antik dunyoda astronomiya. O`rta asrlarda astronomiya.
Arab astronomiyasi va uning astronomik madaniyatni rivojlantirishdagi ahamiyati. Xorazmiy,
Fargòniy, Beruniy, U.Hayyom va Ulug`bekning astronomiya sohasidagi ishlari. Geliotsentrik
sistemani yaratishda N. Kopernik ishlari, J. Bruno, G.Galiley va I.Kepler ishlari. Teleskoplar
qurish tarixi. Yulduzlar astronomiyasining yaratilishi. XX asr astronomiyasida ilmiy-
texnikaviy revolyutsiya. Astronomiya fani rivojlanishining kelgusidagi istiqbollari (yuqori
energiyalar astronomiyasi, atmosferadan tashqi astronomiya va boshqalar).
6.5.3.4 Umumiy fizika:
Mexanika: moddiy nuqta kinematikasi; moddiy nuqta dinamikasi; moddiy nuqtalar
sistemasi dinamikasi; saqlanish qonunlari; qattiq jism mexanikasi; noinertsial sanoq
sistemalaridagi harakat; maxsus nisbiylik nazariyasi elementlari. Elastiklik kuchi; mexanik
tebranishlar va to`lqinlari; akustika asoslari; relyativistik mexanika asoslari.
Moddiy nuqta, qattiq jism, mexanik sistemalar; vaqt, fazo, radius vektor. Sanoq sistemasi.
Harakat tenglamalari, statika aksiomalari juft kuchlar nazariyasi, kuch momenti, kuchlar
sistemasi, massalar markazi. Kinematika asoslari: moddiy nuqta harakati qonunlari; tezlik,
tezlanish, nuqtaning marakkab harakati, qattiq jism harakati. Murakkab harakat. Dinamika
asoslari: Galiley almashtirishlari, klassik nisbiylik printsipi, harakat qonunlari. Impul`s va uning
saqlanish qonuni. N`yuton qonunlari. Analitik mexanika asoslari: umumlashgan koordinatalar,
umumlashgan impul`slar, Lagranj funktsiyasi. Lagranj tenglamasi. Saqlanish qonunlari va
ularning fazo va vaqt simmetriyalariga bog`liqligi. Gamiltonning kanonik tenglamasi. Puasson
qavslari. Tebranishlar, chiziqli garmonik ostsillyator. Zarralarning markaziy maydondagi
harakati. Kinetik energiya, impul`s momenti, qattiq jismning inertsiya tenzori.
Molekulyar fizika: moddanig agregat holatlari. Ideal gaz modeli. Gazlarg molekulyar –
kinetik nazariyasi asoslari: ideal gaz va uning qonunlari: Boyl` – Mariott, Gey – Lyussak, Sharl`
qonunlari. Ideal gaz holat tenglamasi; Klapeyron tenglamasi; Gaz bosimining molekulyar –
kinetik nazariyasi. Molekulalarning tezliklar bo`yicha taqsimoti; o`rtacha, ehtimolli va kvadratik
o`rtacha tezliklar; Energiyaning erkinlik darajalari bo`yicha teng taqsimlanish qonuni. Bol`tsman
taqsimoti. Gazlarda ko`chish hodisalari: gazlarning ichki ishqalanishi, diffuziya, issiqlik
o`tkazuvchanlik, termo diffuziya. Real gazlar: molekulalararo ta`sir kuch; Vander-Vaal`s
tenglamasi, moddalarning kritik holati; real gazning ichki energiyasi, Joul-Tomson effekti.
Termodinamika qonunlari: issiqlik, ish, ichki energiya, zojarayonlar, tsiklik jarayonlar. Karno
tsikli. Karno teoremasi; qaytar va qaytmas jarayonlar; Entyropiya. Agregat holatlar: gaz,
suyuqlik, qattiq jismlar, fazaviy o`tishlar, suyuq holatning xossalari; qattiq jismning mexanik va
issiqlik xossalari. Amorf jismlar.
Elektromagnetizm: elektrostatika asoslari: elektr zaryad, elektr zaryadining saqlanishi;
Elektr zaryadining o`zaro ta`siri, Elektr maydon, Kulon qonuni: Elektr maydonning
kuchlanganligi va potentsiali; elektr maydon kuchlanganligi bilan potentsial orasidagi
bog`lanish. Elektr maydonda o`tkazgichlar; o`tkazgichlarning elektr sigìmi; elektr zaryadlarning
energiyasi; elektr maydon energiyasi; dielektriklarda elektr maydon; dielektriklarning
qutblanishi; dielektriklarda maydon kuchlanganligi: O`zgarmas tok va uning qonunlari: Om
qonuni, o`tgazgich qarshiligi, metallarning o`tkazuvchanligi va uning temperaturaga bog`liqligi,
o`tkazuvchanlik, yarimo`tkazgichlar o`tkazuvchanligining temperaturaga bog`liqligi,
yarimo`tkazgichlarda aralashmali o`tkazuvchanlik; Metall va yarimo`tkazgichlarda
termoelektron emissiya va kontakt xodisalar. Elektr tok va issiqlik xodisalar: Joul` – Lents
qonuni, Videman – Frants qonuni, ish, quvvat. Elektr yurituvchi kuch; kimyoviy va issiqlik
generatorlar; gal`vanik element; akkumlyator; termoelementlar. Elektrolitlar va gazlarda elektr
toki. O`zgarmas tokning magnit maydoni; toklarning o`zaro ta`siri; magnit maydon
kuchlanganligi; Lorents kuchi; Xoll effekti. Moddalarning magnit xossalari: diamagnit,
paramagnit, ferromagnit jismlar; magnit sindiruvchanlik; magnit induktsiya vektori;
Elektromagnit induktsiya hodisasi; induktsiya elektr yurituvchi kuch; Faradey qonuni;
o`zgaruvchan tok; induktivlik va sigìmga ega bo`lgan zanjirda o`zgaruvchan tok uchun Om
qonuni; elektr energiyani uzatish; transfomatorlar. Elektromagnit tebranishlar va to`lqinlar;
tebranish konturi; Tomson formulasi; Gerts vibratori. Elektromagnit to`lqinlar, uning tarqalish
tezligi va energiyasi;
Optika: geometrik optikaning asosiy tushunchalari va qonunlari; optik asboblar;
fotometriya asoslari; yorug`likning moddaga ta`siri; fotoelektrik effekt; yorug`lik
interferentsiyasi, kogerentlik, yorug`lik difraktsiyasi; Gyuygens – Frenel` printspi, difraktsion
panjara; rentgen nurlari difraktsiyasi; hajmiy difraktsiya; yorug`likning qutblanishi; qutblanish
tekisligining aylanishi; yorug`lik dispersiyasi; dispersiyaning normal va anomal nazariyasi,
yorug`likning yutilishi, yorug`lik dispersiyasi va yutilishining elektron nazariyasi, spektrlar va
spektral qonuniyatlar; nurlanish va yutilish spektrlari, lyuminestsentsiya va
fotolyuminestsentsiya, yorug`likning sochilishi, kristallo – optika, harakatlanayotgan muhitlar
optikasi, nochizigìy optika elementlari, mazer, lazer, ijezgal optika, golografiya, tolali optika,
atom va molekulyar spektrokopiya asoslari.
Atom, yadro va elementar zarralar fizikasi: nurlanishning kvant xossalari: qora jism
nurlanish qonunlari; Plank gipotezasi; Plank formulasi; Reley – Jins va Vin qonunlari; Vinning
siljish qonunlari; Stefan Bol`tsman qonuni. Fotoelektrik effekt, Eynshteyn formulasi, Kompton
effekt, fotonlar.oddaning to`lqin xossalari: de-Broyl to`lqini, Geyzenbergning noaniqlik
munosabati; Shredenger tenglamasi, to`lqin funktsiya va uning fizik ma`nosi. Atom va
molekulalarning tuzilishi: Rezerford tajribalari, Bor postulatlari, atomning Rederford modeli.
Vodorod atomining spektral seriyalari. Frank – Gerts tajribasi, atomdagi elektronlarning kvant
sonlari, spin, Pauli printsipi, elementlarning Mendeleev davriy sistemasi, xarakateristik reyntgen
spektrlari, Mozli qonuni; Zeeman effekti, Shtark effekti, Doppler effekti. Molekulaning tuzilishi:
kimyoviy bog`lanishlar va valentlik, molekulyar spektrlar, lyuminestsentsiya, spontan va
majburiy nurlanishlar, kvat generatorlari(lazerlar va mazerlar) va ularning fizik asoslari,
qo`llanishlari.Atom yadrosi fizikasi: protonlar, neytronlar, yadro tuzilishi, yadro kuchlari, massa
defekti, bog`lanish energiyasi, izotoplar, izobarlar; Radioaktivlik va uning emirilishi qonuni,
yarim emirilish davri; al`fa - emirilishi, beta – emirilishi va gamma nurlanish. Yadro
reaktsiyalari, ogìr yadrolarning bo`linish reaktsiyalari, zanjir reaktsiyalar, yadro reaktorlari,
termoyadro reaktsiyalari; boshqariladigan termoyadro sintezi.
6.5.3.5 Nazariy fizika
Klassik mexanika: Fizikaning eksperimental va nazariy metodlari. Simmetriya va
saqlanish qonunlari. Dinamik holat va uning o`zgarish qonuni. Klassik mexanikaning modellari;
moddiy nuqta, zarralar sistemasi, absolyut qattiq jism, uzluksiz muhit. Sanoq sistemalarini
almashtirishlar: fazoviy va vaqt bo`yicha siljishlar, fazoviy inversiya, vaqt
akslantirilishi t  t  .Zarralarning kinematik xarakteristikalari: radius – vektor o`zgarishi,
ko`chishi, tezlik va tezlanish vektorlari. Qattiq jism harakati: ilgarilanma va aylanma harakatlar;
chiziqli va burchakli tezliklar. Dinamika: N`yuton qonunlari. Harakat tenglamasi. Zarraning
impul`si, impul`s momenti. Konservativ sistemalar va ularda energiyaning saqlanish va
aylanishlari. Analitik mexanika asoslari: bog`lanishlar, erkinlik darajalari; dinamikaning umumiy
tenglamasi; umumlashgan koordinatalar va umumlashgan impulslar. Lagranj funktsiyasi..
Saqlanish qonunlari va ularning fazo va vaqt simmetriyalariga bog`liqligi. Gamil`ton
funktsiyasi.. Puasson qavslari. Chiziqli garmonik ostsillyator, uning fazoviy traektoriyasi.
Elektrodinamika:elektrodinamika asoslari: vakuumdagi va moddiy muhitdagi
elektromagnit maydonning Maksvell tenglamasi; Maksvell tenglamalarining fizik ma`nosi;
Maksvell tenglamalarining eksperimental asoslari; Elektromagnit maydon potentsiallari va
ularning tenglamalari; Elektromagnit maydon energiyasi zichligi va energiya oqimi zichligi;
energiyaning saqlanish qonuni; Elektromagnit maydon impul`si; Yorug`lik bosimi;
Elektromagnit maydon va uning tenglamasi; zaryadlar sistemasi; zaryadlar sistemasi maydoni
va energiyasi, dipol` va uning xossalari; Harakatli zaryadlarning elektromagnit maydoni; vektor
potentsiali; Puasson tenglamasi va uning echimi; statsionar toklar magnit maydoni; magnit
moment va uning xossalari; O`zgarmas elektr va magnit maydonlarida zaryadlarning harakati;
Elektromagnit to`lqinlar: to`lqinlar tenglamasi; to`lqin tarqalishi; to`lqin qutblanishi; to`lqin
dispertsiyasi; oddiy nurlatuvchi sistemalar; dipol` nurlanishi; Cherenkov – Vavilov nurlanishi;
Doppler effekti.
Kvant mexanika:Kvant mexanikaning nazariy asoslari: mikroobèktlar xossalarini
tasvirlash: kvant mexanikaning eksperimental asoslari: yorug`likning korpuskulyar xossalari,
fotoeffekt, Kompton effekt, atom nurlanishidagi spektr chiziqlari, Frank-Gerts tajribasi;
mikrozarralarning to`lqin tabiati; de- Broyl` gipotezasi, Devisson – Jermer tajribasi;
mikroobèktlar fizik kattaliklari qiymatlarining diskretligi, korpuskulyar – to`lqin dualizmi,
Geyzenbergning noaniqlik munosabati. Matematik apparat: mikroobèktlarning holatlari, to`lqin
funktsiya, Chiziqli va o`zaro qo`shma (Ermit) operatorlar; xususiy funktsiyalar, xususiy
qiymatlar, operatorlarning kommutatorlari, koordinata va impul`s operatorlari, impul`s momenti
operatori. Shredinger tenglamasi: statsionar holatlar, erkin zarra, potentsial o`radagi zarra, tunnel
effekt, chiziqli garmonik astsilyator va uning energiya spektrlari; markaziy simmetrik maydonda
zarra harakati, rotator, vodorod atomi va uning energetik spektrlari. Elektron spipi, Shtern –
Gerlax tajribasi, kvant sonlari, Mendeleev davriy sistemasi. Zarralarning aynanlik printsipi;
bozonlar. Simmetrik holatlar, fermionlar, antisimmetrik holatlar, Pauli printsipi. Atomlar,
molekulalar: Geliy atomi, vodorod molekulasi, relyativistik kvant mexanika asoslari.
Statistik fizika va termodinamika:asosiy tushunchalar: makroskopik sistema; muvozanatli
va nomuvozanatli holatlar; makroskopik parametrlar; statistik ansambl; yakkalangan, berk va
ochiq sistemalarning taqsimot funktsiyalari. Statistik termodinamikaning asoslari: ichki energiya,
entropiya, Bol`tsman formulasi. Termodinamikaning birinchi qonuni va uning tatbiqi. Issiqlik
sigìm. Politronik pratsesslar va ularning tenglamalari; holat tenglamalari. Qaytar va qaytmas
jarayonlar; termodinamikaning ikkinchi qonuni; entropiyaning statistik ma`nosi.Past tempratura
fizikasi; past tempraturani olish metodlari. Nernet teoremasi.Fazalar muvazanati va fazoviy
o`tishlar; Gibbsning fazalar qoidasi; gomogen va geterogen sistemalar; Klapeyron – Klauzius
tenglamasi, ikkinchi to`r fazoviy o`tishlar. Real gaz: real gaz holat tenglamasi. Vander – Vaal`s
tenglamasi. Kvant statistika; Boze – Eynshteyn va Fermi – Dirak statistikalari; Boze – Eynshteyn
statistikasining qo`llanishi; muvazanatli nurlanish; Plank formulasi, qattiq jism issiqlik sigìmi,
Eynshteyn nazariyasi, Debay nazariyasi; fononlar. Fermi – Dirak statistikasining qullanilishi;
Zonalar nazariyasi; metallarning elektr o`tkazuvchanligi, yarim o`tkazgichlar, aralashmali
o`tkazuvchanlik. Fluktuatsiya va korrelyatsiya nazariyasi; Braun harakati, Eynshteyn formulasi;
fazoviy va vaqt korrelyatsiyalar; o`lchash asboblarining sezgirligining chegaralari.
Nomuvozanatli holatlar; kinetik xodisalar, kinetik koeffitsientlar.
6.5.3.6 Astronomiya kursi
Umumiy astronomiya:sferik astronomiya asoslari. Osmon koordinatalari. Vaqt va uni
o`lchash. Kalendarlar. Quyosh sistemasining tuzilishi. Planetalar harakati va ularning davrlari.
Keplerning umumlashgan qonunlari. Quyosh sistemasi jismlarigacha bo`lgan masofalar, ularni
o`lchash va massalarini aniqlash. Amaliy astronomiya asoslari. Joyning geografik
koordinatalarini kuzatishlar asosida aniqlash. Quyosh va Oy tutilishlari. Astrofizika metodlari va
asboblari. Teleskoplar, astrograflar, spektrograflar. Quyoshning fizik tabiati. Quyosh dog`lari va
ularning davrlari. Quyosh aktivligi va uning er atmosferasi hamda biosferasiga ta`siri. Quyosh
sistemasining planetalari va mayda jismlari. Yulduzlar: rangi va temperaturasi. Yulduzlarning
spektral klassifikatsiyasi. «Spektr-yorqinlik» diagrammasi.. Pul`sarlar. Tashqi galaktikalar:
klassifikatsiyasi va kinematikasi. Kvazarlar. Quyosh sistemasi jismlari, yulduz va yulduz
sistemasining hosil bo`lishi. Koinotning umumiy tuzilishi va evolyutsiyasi.
Kosmonavtika asoslari:
kosmonavtikaning predmeti va uning boshqa fanlar bilan aloqasi. Markaziy tortishish
maydoni. Jismlarning markaziy maydondagi harakati. er sunìy yo`ldoshlarini orbitaga chiqarish.
Orbital manevrlar. Orbitadan tushish. Orbital stantsiyalar. Oyga uchish asoslari. Planetalarga
uchish asoslari. Gomon orbitalari. Uchishning perturbatsion traektoriyalari. Kosmik sistemalar.
Raketa tashuvchilar. Raketalarning dvigatellari. Ko`p bosqichli raketalar. Kosmik apparatlarning
bort sistemalari. Kosmik apparatlarning uchish sistemalari. Kommanda-o`lchov kompleksi.
Kosmonavtikadan xalq xo`jaligining turli tarmoqlarida foydalanish. Fan va texnikaning
rivojlanishida kosmonavtikaning roli. Kosmonavtikaning dunyoqarash va ekologik aspektrlari.
Astrofizika:
astrofizika asoslari: teleskoplar, radioteleskoplar, rentgen va gamma teleskoplar, o`lchash
vositalari. Nurlanishlarni qabul qilgichlar va ularning asosiy xarakteristikalari, astrofizik tadqiqot
metodlari: astrofotometriya, kalorimetriya, spektrofotometri. Nazariy astrofizika asoslari: nuriy
muvozanat va yulduzlarning tutash spektrlari. Yulduzlar atmosferasida yutilish chiziqlarining
hosil bo`lish mexanizmi. Plazma fizikasi elementlari. Quyosh va planetalararo muhit fizikasi.
Quyosh spektri va unda energiyaning taqsimlanishi. Quyoshning tuzilishi, konvektiv zona va
konvektsiyaning roli. Quyosh atmosferasi. Quyoshning magnit maydoni va quyosh aktivligi.
Planetalarning ichki tuzilishi. Fizik o`zgaruvchan yulduzlar: Tsefeidlar, liridlar. Yorqinlik
egriligi, temperatura va nuriy tezliklar interpretatsiyasi. Nostatsionar yulduzlar fizikasi. Yangi
yulduzlar. O`ta yangi yulduzlar. Pul`sarlar. Yulduzlararo muhitdagi chang, yorug`likning
sochilishi va yutilishi, yulduzlar rangining qizarishi. Yulduzlararo gazning fizik holati.
Yulduzlarning ichki tuzilishi va evolyutsiyasi nazariyasi asoslari. Statsionarlik shartlari. Nuriy va
konvektiv ko`chish.
6.5.4. Ixtisoslik fanlari
Oliy ta`lim muassasasi tomonidan belgilanadigan ixtisoslik fanlari.
Ixtisoslik fanlari ro`yxati va mazmuni kadrlar buyurtmachilarining talablari va
bakalavrlar tayyorlashning ushbu yo`nalishi bo`yicha fan, texnika va texnologiyaning zamonaviy
yutuqlari hisobga olingan holda oliy ta`lim muassasasi tomonidan belgilanadi.
.6.5.5 Malakaviy amaliyot
pedagogik amaliyot:umumiy o`rta ta`lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi muassasalarida
o`tkaziladi va unda talabalar oliy ta`lim muassasalarida ta`lim dasturi bo`yicha olgan nazariy
bilimlarini ilk bor hayotga tatbiq etish malakalarini hosil qiladi. Uning mazmuni maxsus Nizom
bilan belgilanadi.
o`quv amaliyoti: umumiy o`rta, o`rta maxsus, kasb-hunar hamda oliy ta`lim muassasalarida
o`tkaziladi uning mazmuni tegishli fanlar o`quv dasturlarida keltiriladi va uning mazmuni
maxsus Nizom bilan belgilanadi.
6.5.6 Bitiruv malakaviy ishi
Bitiruv malakaviy ishi mavzusi ta`lim muassasasining bitiruvchilarini chiqaruvchi
kafedralari tomonidan kadrlar buyurtmachilarining talablari, shuningdek zamonaviy fan, texnika,
texnologiyalar yutuqlarini hisobga olgan holda belgilanadi.
Bitiruv malakaviy ishlarining mavzusi ilmiy-metodik yoki ilmiy-tadqiqot yo`nalishida
bo`lishi mumkin.
Talabaga bitiruv malakaviy ish topshirigì, odatda, u uchinchi kursni tugatgandan
so`ng beriladi. Bitiruv malakaviy ishkasbiy va maxsus fanlarni talaba o`zlashtirib borgani sari
to`rtinchi kurs mobaynida, shuningdek, mazkur standartda bajarish uchun ajratilgan vaqt
mobaynida bajariladi.
Oliy ta`lim muassasasi ilmiy kengashi qarori asosida bitiruv malakaviy ishlarining
himoyasini ixtisoslik fanlari bo`yicha davlat attestatsiyasi sinoviga almashtirilishi mumkin
7 Bakalavriatning asosiy ta`lim dasturlarini o`zlashtirish bo`yicha amalga
oshiriladigan sharoitlarga belgilangan talablar
7.1 Bakalavriatning asosiy ta`lim dasturlari o`zlashtirilishiga belgilangan umumiy
talablar
7.1.1 Ta`lim dasturini ishlab chiqishda OTM asosiy ta`lim dasturining ham tarbiya, ham
ta`lim sohasidagi, o`ziga xosligi, ta`lim yo`nalishi va ixtisosligi, ilmiy maktablar xususiyatlari,
mehnat bozori ehtiyojlarini hisobga olgan, bosh maqsadini belgilab olishi lozim.
Oliy ta`lim muassasalari asosiy ta`lim dasturini fan, texnika, madaniyat, iqtisodiyot,
texnologiyalar va ijtimoiy soha rivojlanishini hisobga olgan holda muntazam yangilab borishi
kerak.
7.1.2 Bakalavriat dasturini ishlab chiqishda OTM bitiruvchilarining umummadaniy
kompetentsiyalarini (ijtimoiy hamkorlik, o`z-o`zini tashkil qilish va boshqarish, tizimli-faoliyatli
xarakterlarini) shakllantirish imkoniyatlari belgilab olinishi kerak.
OTM o`quv jarayonining ijtimoiy-tarbiyaviy komponentini rivojlantirish ta`lim
oluvchilarning jamoat tashkilotlari, sport, ijodiy klublar, talabalar jamiyatlari ishida ishtirokini
rivojlantirishga ko`maklashishi lozim.
7.1.3Ta`lim oluvchilarning kasbiy ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish
maqsadida kompetentli yondashuvni amalga oshirish o`quv jarayonida mashgùlot o`tkazishning
faol va interfaol shakllarini (komp`yuterli simulyatsiya, ish o`yinlari, aniq vaziyatlar tahlili va
sh.k.), dunyo pedagogik amaliyotida qo`llaniladigan zamonaviy ta`lim texnologiyalar,
o`qitishning strategiyalari, metodlari va usullarini auditoriyadan tashqari ishlar bilan birgalikda
ko`zda tutishi lozim.
Faol va interfaol shakllarda o`tkaziladigan mashgùlotlarning yalpi ulushi dasturning
asosiy maqsadi, ta`lim oluvchilar kontingentining o`ziga xosligi, aniq fanlar mazmuni bilan
belgilanadi. Talabalarning tegishli guruhlari uchun lektsiya mashgùlotlari auditoriya
mashgùlotlarining 50%idan oshmasligi lozim.
7.1.4 Ta`lim oluvchilarning o`quv yuklamasi, jumladan, asosiy ta`lim dasturini va OTM
tomonidan ta`lim dasturiga qo`shimcha tarzda kiritiladigan fanlarni o`zlashtirish bo`yicha
auditorii va auditoriyadan tashqari (mustaqil) o`quv ishlarining barcha turlarining maksimal
hajmi haftasiga 54 akademik soatdan oshmasligi lozim.
7.1.5 OTM ta`lim oluvchilarga o`z ta`lim dasturini uchun, jumladan, yakka tartibdagi ta`lim
dasturlarini shakllantirishda ishtirok etish uchun real imkoniyatlarni ta`minlashi lozim.
7.1.6 OTM ta`lim oluvchilarni ularning ta`lim dasturini shakllantirishdagi huquq va
majburiyatlari bilan tanishtirishi, ta`lim oluvchilar tomonidan tanlangan fanlar (modullar, kurslar)
ular uchun majburiy bo`lishini tushuntirishi lozim.
7.1.7 OTM bakalavriati dasturi ta`lim oluvchilarda matematika, informatika va ta`limda
axborot texnologiyalari hamda amaliy chet tili sohasidagi ko`nikma va malakalarni
shakllantiradigan fanlar (modullar) bo`yicha laboratoriya praktikumlari va yoki amaliy
mashgùlotlarni o`z ichiga olishi kerak.
7.2 Ta`lim dasturini amalga oshirish talablari
bakalavrlar tayyorlash ta`lim dasturi bo`yicha akkreditatsiya qilingan oliy ta`lim muassasalarida
rivojlantiruvchi ta`lim, axborot texnologiyalari va o`qitishning zamonaviy texnik vositalaridan
foydalanib amalga oshirilishi lozim.
Talabalarning chet tilini o`zlashtirishi, o`qituvchilarning chet tilini o`qitishi, shuningdek,
buning uchun zarur sharoitlarni yaratish bakalavrlar tayyorlashda ustivor sanalishi lozim.
Malakaviy amaliyotlar zamonaviy umumiy o`rta ta`lim, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi
muassasalarida o`tkaziladi, ular talabalarni amaliyot dasturlarida ko`zda tutilgan ish o`rinlari
bilan ta`minlashi lozim.
Ta`lim davri mobaynida talaba kamida ikkita Davlat attestatsiyasi (gumanitar va ijtimoiy-
iqtisodiy va chet tili fanlaridan) topshiradi va bitiruv malakaviy ishini himoya qiladi. Davlat
attestatsiyasi tegishli integratsiyalashtirilgan kurs bo`yicha o`quv jarayoni tugashi bilan
o`tkaziladi.
7.3Malakaviy amaliyotni tashkil etishga qo`yiladigan talablar
Malakaviy amaliyot talabani kasbiy tayyorlashga yo`llaydigan o`quv jarayonining uzviy
qismidir. Uning mazmuni maxsus o`quv fan dasturlaridagi maxsus bo`limlarda yoki malakaviy
amaliyot Nizomida aks ettiriladi.
Malakaviy amaliyot talabaning auditoriyada olgan bilimlarini pedagogik jarayonda sinab
ko`rish, dastlabki malaka va ko`nikma hosil qilish hamda provard natijada kadrning
kompetentligini shakllantirishga xizmat qiladi. U namunali, tayanch umumiy o`rta ta`lim, o`rta
maxsus va kasb-hunar ta`limi muassasalarida o`tkaziladi.
O`quv amaliyotiga o`rnatilgan tartiblarda tegishli kafedralarda yakun yasaladi Pedagogik
amaliyotga bitiruvchi kafedralar va pedagogik amaliyot bo`limi hamda fakul`tet o`quv-metodik
komissiyalari tashkilotchiligida hisobot konferentsiyasi yoki taqdimot shaklida yakun yasaladi.
Amaliyotni o`tkazish muddatlari o`quv rejasi bilan aniqlanadi. Amaliyot tugagandan
so`ng talabalar bajarilgan ish haqida amaliyot o`qituvchilari-rahbarlari va qabul qiluvchi
tashkilot vakillaridan tarkib topgan komissiya oldida hisobot berishadi. Baholash shakli o`quv
rejasida belgilanadi.
7.4 O`quv jarayonini pedagogik kadrlar bilan ta`minlash talablari
Bakalavriat asosiy ta`lim dasturini amalga oshirish o`qitilayotgan fanning ixtisosliligiga
mos, odatda, bazaviy ta`limga ega bo`lgan ilmiy-pedagogik kadrlar bilan va tizimiy ravishda
ilmiy yoki ilmiy-metodik faoliyat bilan shugùllanayotgan kadrlar bilan ta`minlanishi kerak.
Ixtisoslik fanlari o`qituvchilari o`qitilayotgan fan ixtisosligiga mos bazaviy ta`limga yoki
ilmiy darajaga ega bo`lishlari kerak. Ta`lim jarayoniga amaldagi tegishli tarmoq tashkilotlari,
korxonalari va muassasalarining rahbarlari va etakchi mutaxassislari o`qituvchilikka jalb etilishi
mumkin.
7.5 Ta`lim jarayonini o`quv-metodik va axborot resurslari bilan ta`minlashga
talablar
Asosiy ta`lim dasturining barcha kurslari, fanlari (modullari) bo`yicha o`quv-metodik
hujjatlar va materiallar bilan ta`minlanishi lozim.
Ta`lim oluvchilarning auditoriyadan tashqari ishlari metodik ta`minlanishi va uni
bajarishga sarflanadigan vaqtga asoslanishi lozim.
Asosiy ta`lim dasturini amalga oshirish har bir ta`lim oluvchining asosiy ta`lim dasturi
fanlari (modullari) to`liq ro`yxat bo`yicha shakllantiriladigan ma`lumotlar bazasi va ARM
fondlariga kirishi bilan ta`minlanishi lozim.
Har bir ta`lim oluvchi asosiy ta`lim dasturiga kirgan kasbiy turkumning har bir fani
bo`yicha o`quv va o`quv-metodik bosma yoki elektron nashrlar (jumladan, vaqtli nashrlar
elektron bazalari) bilan belgilangan me`yorlarga muvofiq ta`minlangan bo`lishi lozim.
Axborot-resurs markazining asosiy fondi oxirgi 10 yilda (gumanitar, ijtimoiy va iqtisodiy
tsiklning bazaviy fanlari uchun – oxirgi 5 yilda) chop etilgan hamma tsikllarning bazaviy qismi
fanlari bo`yicha o`quv adabiyotining chop etilgan yoki elektron nashrlari bilan to`ldirilgan
bo`lishi kerak.
Qo`shimcha adabiyotlar fondi o`quv adabiyotlaridan tashqari rasmiy ma`lumot-
bibliografik va davriy nashrlarni o`z ichiga olishi kerak.
Ta`lim dasturini to`liq amalga oshirish uchun OTMning ARMda ta`lim yo`nalishi o`quv
rejasida keltirilgan fanlar bo`yicha yaratilgan o`quv-uslubiy adabiyotlar va chet elda chop etilgan
hamda internet tizimidagi axborot manbalari har bir talabaga etarli darajada bo`lishi kerak.
Ta`lim oluvchilar uchun mahalliy va xorijiy OTM, korxona va tashkilotlar bilan tezkor
axborot almashish imkoniyati, zamonaviy kasbiy ma`lumotlar bazalari, axborot va izlash
tizimlariga kirishni ta`minlanishi lozim.
Talabalarning bilish faoliyatini samarali boshqarish uchun pedagogik texnologiya
talablari va qoidalari asosida mashgùlotlarni rejalashtirishning quyidagi izchilligi tavsiya
qilinadi:
- o`qishning kutiladigan natijalari va talabalarning bilish, talaba qo`yilgan maqsadlarga
erishgandan keyin yoki B.Blumning taksonimiyasiga muvofiq bilish sohasidagi o`quv
maqsadlarining 6 asosiy kategoriyasi (bilish, tushunish, qo`llash, tahlil, sintez, baholash) orqali
harakat (xulq)ga mos keladigan fe`l yordamida namoyon bo`ladigan o`quv maqsadlari shaklidagi
psixomotor va affektiv sohalardagi vazifalarini shakllantirish;
- o`qituvchining mazkur mashgùlotdagi o`quv-tarbiyaviy maqsadlarini belgilash;
- tayanch o`quv savollarini aniqlash;
- har bir kutiladigan natijaga muvofiq trening uchun o`quv va nazorat topshiriqlarini
(savol, masala, test topshiriqlari), o`rganilgan materialni mustahkamlash uchun zarur hajmda
mashqlarni ishlab chiqish;
- mashgùlotdan kutiladigan natijani kafolat uchun ishchi dastur, o`qituvchining
maqsadlari, talabalarning vazifalari va nazorat tpshiriqlari mazmuniga muvofiq mazmunini
ishlab chiqish;
- mashgùlotning jarayonini o`qituvchi faoliyati (asosiy o`rinlar) va u bilan o`zaro
bog`liq talabalarning faoliyat tavsifi asosida, shu mashgùlot uchun tobora samarali (jumladan,
interfaol) metodlar, didaktik vositalar va jihozlarni tanlash bilan loyihalashtirish.
bakalavrni tayyorlash jarayonida asosan quyidagi ta`lim texnologiyalar va o`qitish metodlaridan
foydalanish maqsadga muvofiq:
o`qitishning interfaol metodi,
muammoli o`qitish texnologiyasi,
o`yinli texnologiyalar,
tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning pedagogik strategiyalari,
shaxsiy yo`naltirilgan ta`lim,
tabaqalashtirilgan ta`lim,
dasturlashtirilgan ta`lim,
o`qitishni individuallashtirish texnologiyasi,
o`qitishning kompleks metodlari (loyihalash metodi, tarmoqli rejalashtirish metodi, aqliy
hujum, assotsiogrammalar metodi va h.k.)
7.6 O`quv jarayonining moddiy-texnika bazasiga qo`yilgan talablar
Bakalavrlar tayyorlash asosiy ta`lim dasturini amalga oshirayotgan oliy ta`lim muassasasi
fanlar bo`yicha va fanlararo tayyorgarlikning barcha turlarini (laboratoriya, amaliy va ilmiy-
tadqiqotchilik ishini) ta`lim oluvchilarning OTM o`quv rejasida ko`zda tutilgan va sanitariya
hamda amaldagi yongìn xavfsizligi qoidalari va me`yorlariga muvofiq o`tkazishni
ta`minlaydigan moddiy-texnik bazaga ega bo`lishi kerak.
Bakalavrlik dasturini amalga oshirish uchun minimal zarur moddiy-texnik ta`minot
ro`yxati:
- lektsiya (potok va guruh) auditoriyalari;
- seminar mashgùlotlari uchun auditoriyalar;
- fizik praktikumni o`tkazish uchun o`quv laboratoriya xonalari;
- ilmiy-tadqiqot ishlarini o`tkazish uchun laboratoriyalarni o`z ichiga oladi.
Mavjud moddiy baza:
- lektsiyalar o`tkazishni  illyustrativ materialni namoyish etish uchun turli jihozlar;
- asosiy fanlarning amaliy-laboratoriya ishlarini bajarish uchunlaboratoriya ishlari
dasturiga muvofiq jihozlar;
- ixtisoslik fanlarining laboratoriya ishlari uchun–laboratoriyalarning amalga
oshirilayotgan ilmiy tematikasiga muvofiq jihozlar;
- seminar mashgùlotlarini o`tkazish uchunhisoblashlar va axborot tizimlaridan
foydalanish uchun komp`yuterlar hamda chet tili mashgùlotlari uchun–lingafon xonalari bilan
ta`minlashi kerak.
8 Bakalavrlar tayyorlash sifatini baholash

8.1Oliy ta`lim muassasasi tayyorgarlikning kafolatli sifatini, jumladan:
- ish beruvchilar vakillarini jalb qilish bilan bitiruvchilarning tayyorgarlik sifatini
ta`minlash bo`yicha strategiyani ishlab chiqish;
- ta`lim dasturlari vaqt-vaqti bilan taqrizlash, monitoringi;
- ta`lim oluvchilarning bilim va malakalari darajasini, bitiruvchilarning
kompetentsiyalarini baholashning obèktiv jarayonini ishlab chiqish;
- o`qituvchilar tarkibi kompetentligini ta`minlash;
- faoliyatni (strategiyani) kelishtirilgan mezonlar bo`yicha baholash uchun muntazam
tahlillar va boshqa ta`lim muassasalari bilan ish beruvchilar vakillarini jalb qilgan holda
taqqoslash yo`li bilan ta`minlashi lozim.
8.2 Bakalavriat yo`nalishlari bo`yicha kadrlar tayyorlash sifatini nazorat qilish
quyidagilardan iborat:
ichki nazorat – oliy ta`lim muassasasi tomonidan amalga oshiriladi. Ichki nazorat oliy
ta`limning boshqaruvchi vakolatli davlat idorasi tomonidan tasdiqlangan nazorat reyting tizimi
to`g`risidagi Nizom asosida o`tkaziladi;
yakuniy davlat nazoratidavlat ta`lim standartlariga muvofiq fanlar bo`yicha Davlat
attestatsiyalari va bitiruv malakaviy ishi himoyasini o`z ichiga oladi;
davlat-jamoat nazorati oliy ta`limning boshqaruvchi vakolatli davlat idorasi, jamoat
tashkilotlari va kadrlar buyurtmachilari tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi;
tashqi nazorat Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Davlat test markazi Kadrlar tayyorlash
sifatini nazorat qilish, pedagog kadrlar va ta`lim muassasalarini attestatsiya qilish Boshqarmasi
tomonidan belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Tayyorlangan kadrlar sifatini baholash kadrlar iste`molchilari tomonidan ularning mehnat

faoliyati jarayonida amalga oshiriladi.
8.3Har bir fan bo`yicha bilimlarni joriy va oraliq nazorat qilishning muayyan shakli va
o`quv jarayoniga tadbiq etilishi OTM tomonidan mustaqil ishlab chiqiladi va talabalar e`tiboriga
o`qishning birinchi oyi davomida etkaziladi.
8.4 Talabalarning o`zlashtirishi joriy nazorati va oraliq attestatsiyasi dasturlari ularning
bo`lajak kasbiy faoliyati sharoitlariga maksimal yaqinlashtirilishi uchun sharoitlar OTM
tomonidan yaratilishi kerak. Buning uchun muayyan fan o`qituvchilaridan tashqari tashqi
ekspertlar sifatida ish beruvchilar, turdosh fanlardan dars beruvchilar va boshqalar bu jarayonga
faol jalb qilinishi kerak.
8.5 Yakuniy davlat attestatsiyasi bakalavr bitiruv malakaviy ishi himoyasini o`z ichiga
oladi.
Bitruv malakaviy ishining mazmuni, hajmi va tuzilmasiga bo`lgan talablar
bitiruvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi o`tkazish haqidagi Nizom asosida oliy ta`lim
muassasalari tomonidan belgilanadi.
8.6 Oliy ta`lim muassasasi:
- oliy ta`lim muassasalari davlat attestatsiyasi va akkreditatsiyasi to`g`risidagi Nizomga
muvofiq ushbu standart talablariga va bakalavr tayyorlash sifatiga rioya qilish;
- professor-o`qituvchilar tarkibi va o`quv-yordamchi xodimlar saviyasining malaka
talablariga mos kelishi;
- har bir integratsiyalashtirilgan fanni o`quv dasturigida ko`zda tutilgan o`quv-metodik
adabiyotlar, O`MM, shuningdek, mustaqil ta`lim va mustaqil tayyorgarlik uchun materiallar
bilan ta`minlash;
-o`quv jarayonining moddiy-texnikaviy ta`minlanganligi uchun to`la masùldir.
9 Eslatma
9.1 Oliy ta`lim muassasasiga:
- ushbu standartda nazarda tutilgan minimal mazmunni ta`minlagan holda talabaning
haftalik maksimal yuklamasini oshirmasdan o`quv materialini o`zlashtirishga ajratilgan soatlar
hajmini o`quv fanlari bloklari uchun 5% oraligìda, blokga kiruvchi o`quv fanlari uchun 10%
oraligìda o`zgartirish;
- o`quv fanlari mazmuniga, texnika va texnologiyalarning yutuqlarini hisobga olgan
holda o`zgartirishlar kiritish huquqi beriladi;
- Bitiruv malakaviy ish mavzusi oliy ta`lim muassasasi rektori tomonidan
rasmiylashtiriladi.
9.2 Kurs ishlari muayyan o`quv faoliyatining bir turi sifatida qaraladi va ushbu o`quv
fanini o`zlashtirish uchun ajratilgan soatlar doirasida bajariladi.
9.3 Davlat ta`lim standartini bilish professor-o`qituvchilar tarkibini tanlov asosida
saralash shartlaridan biri hisoblanadi.
10 Davlat ta`lim standartining amal qilish muddati
10.1 Davlat ta`lim standarti o`rnatilgan tartibda tasdiqlanib, “O`zstandart” agentligida
davlat ro`yxatidan o`tgandan keyin amal qilish muddati – 5 yil.
10.2 Davlat boshqaruvining vakolatli ogranlari tomonidan davlat ta`lim standartlarini
ishlab chiqish, takomillashtirish va joriy etish to`g`risida yangi tartib-qoidalar qabul qilinsa
DTSlarning amal qilish muddati o`zgarishi mumkin.
Ilova
bo`yicha ta`lim dasturining tuzilishi
Umumiy
O`quv fanlari, integrallashtirilgan kurslar va
T.r yuklamaning hajmi
bloklarining nomlari
soatlarda
1.00 Gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar 1704
2.00. Matematika va tabiiy-ilmiy fanlar 1174
Matematik kommunikativ kurs 760
2.01 Oliy matematika 554
2.02 Informatika va axborot texnologiyalari 206
Tabiiy-ilmiy kurs 414
2.03 Kimyo. Biologiya. 140
2.04 Yosh fiziologiyasi va gigiena 70
2.05 Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish 136
2.06 Tanlov fanlari 68
Psixologiya va pedagogika kursi 914
3.00 Умумкасбий фанлар 3356
3.01 Умумий психология назарияси ва амалиёти 240
3.02 Умумий педагогика назарияси ва амалиёти 276
3.03 Физика ва астрономия ўқитиш назарияси ва методикаси 398
Физика ва астрономия курси 2442
3.04 Umumiy fizika 1134
3.05 Назарий физика 556
3.06 Астрономия курси 558
3.07 Танлов фанлар 194
4.00 Ихтисослик фанлари 660
5.00 Қўшимча фанлар 450
жами 7344
Малакавий амалиёт 810
Битирув малакавий иши 216
Жорий ва давлат аттестациялари 918
жами 1944
жами 9288
Bibliografik ma`lumotlar
UDK: 002:651.1/7 Guruh T
55
OKS 01.040.01
Tayanch so`zlar:
kasbiy faoliyat turi, kompetentsiya, modul`, ta`lim yo`nalishi, kasbiy faoliyat obèkti,
kasbiy faoliyat sohasi, yo`nalish, o`rganish natijalari, kasb ta`limi, psixologiya, kasbiy
pedagogika, ta`limda axborot texnologiyalar, pedagogik mahorat, pedagogik texnologiyalar,
metodika, oliy ta`limning davlat ta`lim standarti, bakalavriat, magistratura, malakaviy talablar,
ta`lim dasturi, ta`lim fanlari bloki, o`quv reja, o`quv fani, malakaviy amaliyot, standartlar
kategoriyasi, umumiy malakaviy talablar, yakuniy davlat attestatsiyasi, ta`lim sifatini nazorat
qilish, ta`lim dasturining mazmuni va komponentlari, yo`nalishning umumiy tavsifi.
A`JİNİYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGİK İNSTİTUTI
«Tasdiqlayman»
Kafedra mudiri
_________K. Turdanov
«__» __________ 2013 yil
« UMUMIY FIZIKA » KAFEDRASI
«Mexanika»
fani bo`yicha
Fizika va astronomiyani o’qitish metodikasi

ta`lim yunalishi uchun
1-Kurs
REYTİNG K R İ T E R İ YA L A R I
Nukus – 2013 yil

Talabalar bilimi darajasini nazorat kilishning reyting sismemasi turlari, uning hajmi va
maksimal bali
O`zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus talim vazirligining 2010-yil 26-avgustdagi 1981-1-sonli
bo`yrigì bilan tasdiqlangan «Oliy talim muassasalarida talabalar bilimini baholashning reyting sismemasi haqida
qonuniga o`zgarishlar va qoshimchalar kiritish haqidagi» qonunida ko`rsatilganidek, talabaning fan bo`yicha
o`zlastirishini baholash doimiy turda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi:
Oraliq baholash (AB), Joriy baholash (KB), Yakuniy baholash (JB).
«Mexanika» fani bo`yicha talabalarning semestr davomidagi o`zlashtirish ko`rsatkichi 100 ball sismemada
baholanadi. Shu 100 ball baholash turlari quyidagicha: Yakuniy baholashga 30 ball, joriy baholashga 40 ball va
oraliq baholashga 30 ball etib belgilandi.
Talabaning semestr davomida fan bo`yicha to`plagan umumiy bali har bir baholash turlariga to`plagan ballar
yigìndisiga teng buladi.
№ Bohalash turlari va Soni Baholash max

boshqichlar balli
Joriy baholash Amaliy topchiriqlarni urinlashi va amaliy 10
topchiriqlarning natijasini olishiga boglikligi, 10
mustakil berilgan topchiriqlarning bajarilishi 4
bo`yicha baholash 10
10
Boshqich bo`yicha 40
Oraliq baholash Kollokvium 1 15
O`tilgan mavzulardagi materiallar bo`yicha
test o`tkazish 1 15
Yakuniy baholash Yozma nazorat qilish
1 30
Ogìzaki nazorat qilish
JAMI 6 100
Talabalarning bilimini baholashda joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarning bajarish
qoidalari
Baholash Baholash
Baholash Ko`rsatkichl turlari turlari
Baholash formasi
turi ar bo`yicha o`tkazish
ballar sanasi
1. Joriy nazorat ogìzyaki savol, yozma savol 2
1. Darslarga 2. Uy vazifasini bajarishini baholash 2
qatnashi 3. Uyga berilgan amaliy topchiriqning
1-JN 2. Amaliy 2
komp`yuterda olgan natijasi uchun
maksimal darslarni 4. Mustakil topchiriqlarning bajarilishin
ball-10 o`zlashtirishi 2
baholash
3. Mustaqil 5. Mustakil topchiriqlarning amaliy
topchiriqlar mashqulatlarning komp`yuterda bajarilishin 2
baholash
ja`mi: 10
1. Darslarga 1. Joriy nazorat ogìzyaki savol, yozma savol 3
qatnashi 2. Uy vazifasini bajarishini baholash 3
2-JN
2. Amaliy 3. Uyga berilgan amaliy topchiriqning
maksimal 3
darslarni komp`yuterda olgan natijasi uchun
ball-15
o`zlashtirishi 4. Mustakil topchiriqlarning bajarilishin
3. Mustaqil 3
baholash
topchiriqlar 5. Mustakil topchiriqlarning amaliy
mashqulatlarning komp`yuterda bajarilishin
3
baholash
ja`mi: 15
1. Joriy nazorat ogìzyaki savol, yozma savol 3
1. Darslarga 2. Uy vazifasini bajarishini baholash 3
qatnashi 3. Uyga berilgan amaliy topchiriqning
3-JN 2. Amaliy 3
komp`yuterda olgan natijasi uchun
maksimal darslarni 4. Mustakil topchiriqlarning bajarilishin
ball-15 o`zlashtirishi 3
baholash
3. Mustaqil 5. Mustakil topchiriqlarning amaliy
topchiriqlar mashqulatlarning komp`yuterda bajarilishin 3
baholash
ja`mi: 15
1-OB
Kollokvium 5 masaladan ibarat variantlar bo`yicha yozma
maksimal 15
savol
ball-15
2-OB
Mavzulardi Mavzulardagi materiallar bo`yicha ochiq va
maksimal 15
o`zlashtirish yopiq formadagi test o`tkazish
ball-15
ja`mi: 30
Semestr
bo`yicha
YaB
o`qish Yozma ish 30
materiallarni
o`zlashtirish
JAMI 100
Talabalarning fan bo`yicha bilim darajasini baholash kriteriyasi

Baholash turlarida har bir topchiriq ko`rsatkish bo`yicha talabalar bilimini baholashda
quyidagi kriteriya xisobga olinadi.
Baholashning
protsentlar bo`yicha Baho Talabaning bilim darajasi
taqsimlanishi
xulosa va qaror qabul qilish, ijodiy fikrlay olish,
mustaqil mushohada yurita olish, olgan
86-100 A`lo bilimlarini amalda qullay olish, mohiyatini
tushunish, bilish, aytib berish, tasavvurga ega
bo`lsa.
mustaqil mushohada yurita olish, olgan
bilimlaini amalda qullay olish, mohiyatini
71-85 Yaqshi tushunish, bilish, aytib berish, tasavvurga ega
bo`lsa.
mohiyatini tushunish, bilish, aytib berish,
55-70 Qanoatlanarli tasavvurga ega bo`lsa.
0-54 Qanoatlantirmaydi aniq tasavvurga ega bo`lmasa, bilmasa
Fan o’qituvchisi: _______________________

O'Zbekiston Respublikasi Xalq Ta'Lim Vazirligi: Fanidan

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

O'Zbekiston Respublikasi Xalq Ta'Lim Vazirligi: Fanidan

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ

AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT

«FIZIKA O’QITISH METODIKASI» KAFEDRASI

Bilim sohasi: 100000 - Ta’lim

Ta’lim yo’nalishi: 5110200 – Fizika va astronomiyani o`qitish metodikasi

№ Tarkib mazmuni bet

4 Masalalar va mashqlar to’plami

6 Nazorat uchun savollar

13 O’quv materiallari( ma’ruza matni, o’quv qullanma)

15 Kurs ishi mavzulari

16 Annotatsiya, tayach so’zlar

17 Mualliflar haqida ma’lumot

kafedra mudiri: A. Kamalov

Билим соҳаси: 100000 - Гуманитар

Таълим соҳаси: 110000 - Педагогика

Фаннинг ўқув дастури Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

Ибрагимов Б. - «Физика ва уни ўқитиш методикаси» кафедраси доценти,

Бекмирзаев Р.- А.Қодирий номидаги Жиззах давлат педагогика институти

Фаннинг ўқув дастури Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика

Ўқув фаниниг мақсади ва вазифалари

“Умумий физика” фанини ўқитишдан мақсад – талабаларда, бўлажак

Фан бўйича талабаларнинг билими, кўникма ва малакасига

Фаннинг таълимдаги ўрни

Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар

Амалий машғулотларни ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар

Амалий машғулотларнинг тахминий тавсия этиладиган мавзулари:

Лаборатория ишларини ташкил этиш бўйича кўрсатмалар

Лаборатория ишлари талабаларда физика фанига доир билимларни

Атом,ядро ва элементар зарралар физикаси

Мустақил ишни ташкил этишнинг шакли ва мазмуни

Дастурнинг информацион-услубий таъминоти

Umumiy fizika(Mexanika) fani bo`yicha ma`ruza, amaliy va laboratoriya mashg`ulotlarida

№ Ma`ruza shakllari O`ziga xos tavsiflovchi xususiyatlari

1-mavzu.Kirish. Fizikaning predmeti.

-Fizika fanining metodologiyasi haqida ma`lumot olish.

1-bosqich. 1.1.Mavzu, reja, uning maqsadi va o`quv 1.1. Eshitadi, yozib

2-bosqich. 2.1. Mexanika fanining maqsad va vazifalari,o`quv 2.1Eshitadi.

3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e`tiborini 3.1. Eshitadi,

3-mavzu: To`g`ri chiziqli harakat. Tezlik va tezlanish.

3-bosqich. 3.1. Mavzuga yakun yasaydi va talabalar e`tiborini 3.1. Eshitadi,

4-mavzu. Egri chiziqli harakat.

5-mavzu. Dinamika asoslari.

7-mavzu: Jism impul`si. Impul`sning saqlanish qonuni.

18-mavzu: Suyuqliklar mexanikasi

4 - §. Gazlar va suyuqliklar mexanikasi.

4.5. Balandligi h = 1 m bo’lgan tsilindrsimon bakka suv to’ldirilgan. 1) bakning tubidagi

Oraliq nazorat uchun:

17. Jismlarning chiziqli o’lchamlarini shtangensirkul va mikrometr yordamida aniqlash.

X.T. = X.B. + K.T. + V.O`.A.

Hisob boshi Vaqt o`lchovi asbobi

Trayektoriya …… Ilgarilama harakat……..

ABC, ADB (trayektoriya uzunligi) –

To`g`ri chiziqli tekis harakat ………….

Tekis o`zgaruvchan harakat

Fizik kattaliklar Matematik ifodasi

Jismning burchak tezlik vektori

Jismning burchak tezlik kattaligi  d

Dinamika vazifalari : sabab, kattalik, “a” ning yo`nalishi

uchun “Yer” x.t. – inersial

“aravacha” x.t. – noiersial

“a” sababi - kuch

Kuchlar tabiatiga ko`ra 4 turga bo`linadi:

TM–4 Egri chiziqli harakat