Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
СЕМ ЕНОВ
УРТА ДСРЛДР
ТНРИХИ
П Е Д А Г О Г И К А И Н С ТИ ТУ ТЛА РИ У Ч У Н Д А Р С Л И К
«УЩ 1ТУВЧИ » Н А Ш Р И Ё Т И
Т о ш к е н т — 1973
ш
РСФСР Маориф министрлиеи тасдицяаеан
Q-6-4-6. 85
71. 71.
С М 353 06— 73
ИЛК УРТН RCP
I БОБ
IV — V А С РЛ А РД А РИМ ИМПЕРИЯСИ
^У ЛДО РЛИ К ТУЗУМИНИНГ КРИЗИСИ
Гарбда урта аср жамиятининг вужудга келиш проблемаси.
Европада урта аср жамияти м ураккаб бир синтез натижасида,
яъни ижтимоий ташкилотнинг узидан олдин утган икки форма-
сининг: бир томондан, Рим империясидаги ^улдорлик тузуми
нинг, иккинчи томондан, кельтлар, германлар, славянларнинг
^ а м д а империядан шимолда бош^а ^абилаларнинг варварлик
тузумининг бир-бири билан цушилиши натижасида вужудга
келди, бу варварлик тузуми, аслида хали синфий булмаган ту-
зум эди. Тугри, варварлар бир неча аср мобайнида римликлар
билан ёнма-ён яш аганлари туфайли уларга римликларнинг бир-
мунча таъсири утган эди. Ш у билан бирга феодал тузумнинг
элементлари Европа ^али урта аерлар даврига кнрмасдан анча
илгариёц римликларнинг узларида ^ам, варварл ард а з^ам ву
ж удга кела бошлаган эди.
Рим империясидаги цулдорлик тузуми III аердаёк тамомила
тушкунликка учраган эди. К,ул ,мед;«ати унумдорлигининг паст-
лиги, 1^ул кучининг урнини тулдириб туришнинг тобора кийин-
л аш иб бориши (Рим олиб борган толибона урушларнинг там ом
бул 1ганлиги туф айли), Римга царши тухтовсиз ^уж ум лар булиб
туриши, фитналар ва ^улларнинг ^узголонлари — буларнинг
^амм аси ^улдорлик хужалигини норентабель к;илиб цуймоцда
эди, иш лаб чи^арувчи кучларнинг тургунликка ва ^улларнинг
узларини хонавайрон булишга олиб келмо^да эди. Рим к;улдор-
л ари цулчиликни бир ^адар «юмшатищ» ёки ^улларни эксплу
атация килиб туриб, эксплуатация ^илишнинг бонща формала-
рпни жорий ^илиш йули билан ижтимоий-ицтисодий кризисдан
^утулишга уриндилар, империя ^аётининг III асрдан V аергача
давом этган сунгги давридаги Рим кулдорлари экономикасининг
хусусияти ана шундай эди. Бу уринишлар орасида асосий урин-
л а р д а н бирини колонлик олади.
Колонлик. Д астл аб колонлар деб Рим республикасида цул-
дорларнинг латифундияларидан (йирик поместьеларидан) ер
участкаларини иж арага олиб ишловчи ижарачи эркин майда
13
д е^ц он л арн и айтилган. Д а в л а т н и н г бир цадар цуллаб-^ултиц-
л а ш и г а ^ а р а м а с д а н , ри м л и к муста^ил д е з^ о н л а р ^улдорлик тузу-
ми з^укмронлик цил ган ш а рои тл ард а доимий равиш да хонавай
рон ва >$алок була борди. Д е з^ о н л а р н и н г ерлари эса ^улдорлар
ку л и га ута борди. Л е к и н ^улдорлик иш лаб чикариш усулининг
;узи кри зи сга у ч раганл иги сабабли латиф ундияларнинг эгалари
ф а ^ а т ц ул л арн и э к с п л у а т а ц и я цилиш йули билангина $гз ерлари-
д а н ф о й д а л а н и ш л а р и ам р и маз^ол булиб ^олди. Ерларни май-
д а л а б и ж а р а г а бериш (и ж а р а г а олувчилар эса ердан мазфум
э ти л ган д е з ^ о н л а р н и н г узи ЭДИ) еР э галари га бу ерл ард ан
ф о й д а л а н и ш учун энг ^ у л а й усул булиб куринди. Ш ундай к;илиб,
^ у л д о р л и к системаси б и л ан бир ^аторда маълум д а р а ж а д а кел-
гуси ф е о д а л ту зу м д а н д а р а к берадиган янги муносабатлар
(к а т т а ер эгалигининг е р л а р д а н м ай д а л аб фойдаланиш усули
билан бирга ^уш илиш и, м айд а мустацил, лекин шахсан к;арам
б ул ган и ш л а б ч и ^арув чи дез^оннинг эксплуатация ^илиниши)
з^ам р и в о ж л а н а б ош л ад и. Колонлик ривож ланиб, крепостнойлик-
ка тоб ора яц и н л а ш а борди. К^улдорнинг ижарачиси булган,
ц у л л а р о р а с и д а я ш а га н , керакл и асбоб, уруглик, турар жой ва
з^оказоларни з^ам купинча цулдордан оладиган колонлар тобора
ку л д о р га ^ а р а м булиб ^олиб, бир эмас, бир кун поместьени—
в и л л а н и та ш л а б , б ош ^ а ж о й га кетиб ^утулиш имконидан бутун-
л а й м азф ум булди. 332 йилда император Константин Буюк катта
ер э г а л а р и н и н г м а н ф а а т л а р и н и кузда тутиб, колонларнинг иш
л а б ту р га н поместьесини т а ш л а б кетишини та^и^лайдиган ва
цочиб кетган кол онл арнинг маж бурий йул билан ^айтариб олиб
келиниш ини т а л а б ^ и л а д и г а н фармон чи^арди. Император ва
с е н а т о р л а р г а к;арашли пом естьеларда (бу поместьелар сальтус-
л а р д еб а т а л а р эди) ко л о н л а р ^удратли император маъмурияти
ёки з^укми зур сен аторл ар томонидан анча илгариёк; тут^инликка
солинган эди. Ш ундай цилиб, колон икки циёфали узига хос
бир махлук; булиб дол ган эди. У юридик ж ихатд ан цул деб з^и-
с о б л а н м а с эди (цулга нисбатан «эркин киши» деб з^исобланар
эди, д а в л а т ундан г р а ж д а н л и к солицлари олар эди), лекин
х а к и к а т д а эса эркин з^ам эм ас эди, чунки поместье территория-
сид ан чи^иб кетолм ас ва ер эгасига доимий суратда оброк ту-
л а б тури ш га ёки унинг учун бирон ф орм ад а «^уллик м аж бу-
р и яти » — барш чина у таш га м аж бур эди. Колонлар з^али крепост
ной э м а с эди, лекин Энгельс ибораси билан айтганда, улар
«урта а с р л а р д а г и крепостнойларнинг утм иш дош лари»1 эди. IV
ва V а с р л а р д а колонларнинг сони ^исман ерсиз дехконлар
з^исобига, к;исман озод ^илинган ^уллар («озод ^илинганлар»)
з^исобига куп ая борди. Ш у билан бир вактда к;улдорлар уз к;ул-
л а р и н и н г бир к;исмини к а з а р м а з^олатидан якка хуж ал и к («кул-
бали ь^уллар»— servi c a s a ti булар уз хуж айинларига оброк
т у л а ш г а м а ж б у р э д и л а р ) з^олатига кучирдилар. Нихоят, таш ^а-
II БОБ
22
куп жихатдан эса бу иккала автор бир-бирининг фикрини тул-
диради. Цезарнинг таърифича, германлар датто ж уда дам ай-
тарлн д а р а ж а д а утро^лаш маган кишилар эди. Уларнинг деодон-
чилиги у ва^тда ибтидоий д е ^ о н ч и л и к булиб, экин партов
ерл ар га экилар эди. Ер сал-пал юмшатилиб, бир-икки йил су-
рункасига экин экилгандан кейин, дед^онлар бу ерларни таш-
лаб, бошк;а жойга кучиб кетар эдилар. Цезарнинг ани^ курса-
тишича, ернинг узи дали хусусий мулк эмас эди: «Уларда ер
хусусий мулк ^илиб булиб олинган эмас, улар бир ж ойда бир
•йилдан орти^ тура олмайди дам»... (Герм анлардан) деч ким-
нинг,— деб давом этади у,— узига хусусий мулк х^илиб ани^
улчаб берилган ер участкаси ёки мулки й}'^, лекин ам алд орлар
ва бошли^лар урурларга ва бирга яшовчи эл атл арга дар йили
керакли жойдан ва керакли михдорда ер аж ратиб берарди-
лар...». Бу нарса ернинг урур мулки булганлигини ж уда очик;
«урсатиб турибди. Ц езарь замонидаги германлар даётида чорва-
чилик билан овчилик катта роль уйнар эди: «Улар (германлар)
дедк;ончилик билан шурулланишга у дадар дизидмайдилар...
У лар нондан кура сут, пишло^ ва гуштни купрок; истеъмол ди-
л а д и л а р » ( Ц е з а р ь ) . Король докимияти бу вадтда ф адат баъзи
герман дабилаларидагина бор эди, ушанда 5^ам ф ад ат рарбий
адам иятга эга булиб, вадтинча дукм сурар эди. Короллар уруш
вадти учунгина сайланар эди. Тинчлик вадтида уруг ва даби-
л а л а р н и уруг ва дабила одсодоллари ва бошдалари (principes)
идора *дилар эди.
Тацит германларнинг анча юксак тараддий дилган даврини
таърифлайди. Тацит уларни бутунлай утродлашиб долган адоли
эди, деб курсатади. Уларнинг дишлод ва хуторлари бор. Улар
энди Ц е зарь замонидагига дараганда анча дунт билан деддон-
чилик дила бошладилар, бекор ётган ерларни ишга солдилар,
урмон дарахтлари кесилиб, экинзорга айлантирилди. Уларнинг
деддончилик дуроли ofhp плуг эди. Тацитнинг таърифидан маъ-
лумки, германлар дунармандчиликнинг асосий турлари: темир-
чилик, тудимачилик ва дулдорчиликни, темир ва бошда метал-
ларни олишни билганлар. Бирод улардаги ижтимоий тузум
архаиклигича долаверган.
Тацит замонида дам германларда ер хусусий мулк эмас эди.
Ернинг бош хужайини (ва эгаси) уруг ва дабила эди. Бирод
шу билан бир вадтда германларда ердан якка тартибда фойда-
ланиш дам авж олди. Шуниси характерлики, Тацит замонида ер
т ^ л и 0,'ллалар уртасида тенг тадсимланмас эди. «Ер,— деб ёза-
ди Тацит,— де'дк.онларнинг сонига дараб навбатм а-навбат дам-
w а учун берилад?.*сунгра улар ерни уз урталарида мавдела-
рига д араб тадсимлаб оладилар...». Г ерм анларда урурчилик ту
зуми Тацит замонида дам катта роль уйнади. Ерга урур уюш-
маси хужайинлик ди/ар эди. Ж а н гл а р д а урур-аймодлар ёнма-
ён туриб, жанговар саф тортардилар. Урурдошларига биров
озор бергудай булса, ypyF аъзолари уч олишга (урур учун уч
23
о л и ш г а ) м а ж б у р эди. Н и к о ^ л а ш , ёш германнинг балогатга ет-
ганлигини м а ъ л у м ^ ил иш , м улкдан махрум ^илиш ва мулк
бериш , суд и ш ларини кури ш ва хар турли ж а н ж а л л а р н и текши
риш и ш л а р и урур а ъ з о л а р и уртасида хал ц и линар эди.
Б и р о ^ Т а ц и т за м о н и д а ги герм анлар уругида чириш ал ом ат
л а р и руй б ерган эди. y p y F зодагонлари оддий герм анлардан
( Ц е з а р ь за м о н и д а г и г а К араган д а анча уступ турар эди. Тацит-
нинг узи х а м « зо д а го н л а р » ( n o b ilita s ) ни оддий х а л ь ^ а (plebs)
^ а р ам а -;^ а р ш и ^у яд и . Э н г яхш и ерлар зодагонлар йулида эди.
З о д а г о н г е р м а н л а р о д а тд а ^ул ларни иш латар эдилар (бу цул-
л а р н и н г купчилиги ур у ш д а асир олинган кишилар эд и). Бироц,
г е р м а н л а р д а г и цулчилик Р и м к а за р м а ^улчилигига цараганд а
ибтидоий, п а т р и а р х а л тусд а эди. 1^ул уз оиласи билан унга
а ж р а т и б берилган а л охи д а ер участкасида яш аб, уз хужайинига
м а^ с у л о т б и л ан об рок т у л а б туришга м аж бур эди. К,улчилик-
нинг бу ф о р м а с и — кейинги в а ^ т л а р д а , кризис д авр и д а Рим цул-
д о р л а р и хам ж орий ^ и л а бош лаган ^улдорлик формасига
( « К у л б а л и ц ул л ар» ёки «оброкчи ^ул лар»га) бирмунча ухш ар
эди. Г е р м а н л а р д а г и п а т р и а р х а л хУлчилик хам кейинги феодал
крепостной тузум га цараб ривож ланиш йулидаги б5с^ичлардан
бири эди.
Г е р м а н л а р д а ^ а б и л а зодагонларининг .^удрати ха Рбий иш-
нинг а в ж олиш ига хам асосл ан ган эди. Зодагонларнинг дружи-
н а ч и л а р и б у л а р эди. К^ушни герман ^ а б и л а л а р и ва герман бул-
м аган ^абилалар билан узлуксиз уруш лар олиб бориш бу
Харбий б о ш л и ^ л а р ва ул арн и н г дружин ачи лари учун доимий бир
к а с б тусини олган эди. У руш да асир олиб, ^улга айлантириш ва
бош ца хил у л ж а л а р бу харб ий зодагонларнинг бойиши учун
бир м а н б а б ул ган эди, шу тарифа улар алохида имтиёзли хаР*
б и й л ар сословиеси булиб таш ки л топган эдилар. Харбий бош-
л и ^ л а р о р а с и д а н ум рбод кор о л л а р сайланарди, бу короллар уз
Хокимиятларини мерос ^ и л и б ^олдиришга х а Ра к а т ^ и л ард и л ар.
Ш у б и л ан бирга, о д а т д а хал ц (пиёда) лаш карларининг ж у д а
купчилигини таш кил ^ и л ган оддий ж ангчи-герм анлар х а л и м а ъ
лум д а р а ж а д а сиёсий а х а м и я т га эга эдилар. Уруг зодагонлари
ва х а рбий з о д а го н л а р х аР Цанча кучайиб борган булсалар-да,
б ари бир, у л а р оддий ж а н гч и ла р н и н г фикри билан хисоблашиш-
га м а ж б у р э д и лар ; каттарок; урушларнинг о^ибати шу оддий
ж а н г ч и л а р г а богли^ эди. Б и з Тацитнинг герм анлардаги харбий
й и ги л и ш л а р н и т а ъ р и ф л а б ёзган асарига эгамиз. Б у йирилиш-
л а р д а ^ а т н а ш у в ч и л а р н и н г асосий оммаси оддш/ ж ангчилардан
и б орат булиб, у л а р харбий бош ли^ларнинг ва зодагонларнинг
т а к л и ф л а р и тугрисида ж у д а ^изрин фикг билдирар эдилар, бу
т а к л и ф л а р н и гох м а ъ ц у л л а р эдилар, гох ^уролларини пеш
килиб р а д э т а р эд и лар. Б и р о ^ х а Р б ч й д е м о к р а т и я т у
з у м и д е б ата л м и ш бу тузум германла]рчинг узига хос, янги бир
н а р с а э м а с эди. Бу тузумни тарац^иётшшг маълум бос^ичида:
^ади м ги г р е к л а р д а — Гомер зам онида, римликларда — Рим та-
24
рихининг и л к «давлатчиликдан олдинги» даврида ва бош^а в а р
вар халцларда ^ам учратиш мумкин эди.
Кадимги германларда синфий муносабатларнинг ривож лан-
маганлигини уларнинг дини хонаки, патриархал характердалиги-
дан куриш мумкин эди. К,адимги германлар дини да алохида
х;укмдор ва б адавл ат ко^инлар ^ам аж рал и б чи^маган эди,
катта, д а б д а б ал и ибодатхоналар, умумнинг эътиборига сазовор-
булган ибодатхоналар, серда^м аза маросимлар йук эди. Гер
манлар табиатнинг стихияли кучларини — осмон, ^уёш, мома-
^алдироц, шамол ва ерни ило^ийлаштирар эдилар, бу стнхияли
кучлар ибтидоий де>;цон, чорвачи ва овчининг ^аётида энг катта
а^ам иятга эга эди. Б у стихия худоларини инсон циёфасидаги
подшо ва ^ а^рам онлар сифатида гавдалантириш (жанговар
худо Один ёки Бодан, унинг хотини м аъбуда Фрея ва бош ^алар
эътицоди) анча кейин пайдо булди. Б у хилдаги ж уда м ураркаб
ва бой аф соналар асосан герман скандинав ^абилаларининг
(эрамизнинг X I—XJII асрларидаги Скандинавия сагларининг)
^иссаларида са^ланиб ^олди.
Германлар ва римликлар. К им врлар билан тевтонларнинг
ю^орида айтиб утилган 102— 101 йиллардаги ^ужумини х;исобга
олмаганда (бу х;ужумда германлар ^ам цатнашган э д и лар), гер
манлар билан римликлар уртасидаги биринчи кучли туцнашиш
Юлий Ц е за р ь замонида булди. Ц е за р ь свев короли Ариовистга
зарб а берди ва ^атто германларга д а^ш ат солиш м ацсадида
Рейннинг унг циргогига з^ам утди. Август замонида Рим саркар-
далари Агриппа, Д р у з ва Тиберий (Тиберий кейин император
булди) Рейннинг нариги томонидаги ерларнинг бир к;исмини —
Рейн билан Везер уртасидаги ерларни босиб олдилар, ^атто
Эльбагача етиб бордилар. Б иро^ эрамизнинг 9- йилида Варнинг
(Тевтобург урмонида) енгилиши римликларнинг цужумини тух-
татиб цуйди. Ш у пайтдан бошлаб улар Рейн билан Д унай у р т а
сида ^атти^ урнаш иб олиб, асосан мудофаа билан чекландилар.
Рейн билан Д унай уртасида (Кобленц— Регенсбург линияси)
узунлиги 500 километрдан иборат тупроц фургон цурилиб, у
Рим цургони (Limes R om anus) деб аталди. Римликларнинг му
дофаа иншоотлари герман ^абилаларининг сик;увини бирмунча
вактгача тухтатиб турди. Лекин герм анларда ишлаб чи^арувчи
кучлар, ахоли усган сари, герман ^абилаларининг ичида син
фий таб а^ал аниш кучайган сари (зодагонлар ва уларнинг дру-
ж иналари усиб ва кучайиб, уларга фак;ат ергина эмас, балки
ишчи кучи ва х,ар турли у л ж а л а р ^ам керак эди) варварларнинг
империяни сш\уви тобора кучайиб борди. М арком анлар II аср
нинг иккинчи ярмида Дунай чегараларида 15 йил (165— 180)
уруш олиб бордилар. К вадл ар билан м арком анлар Рим чегара-
сини ёриб утиб, Италиянинг шимолига бостириб кирдилар ва
римликлар уларни бу ердан зурга суриб чи^ардилар. Рим %у-
кумати, уларга (расман, федерат-иттифо^чиларга) Рейннинг
ю^ори о^ими билан Дунайнинг ю^ори о^ими уртасидаги, Рим
25
ц у р рш*ининг бериги тараф идаги ерларни аж ратиб беришга м а ж
бур булди. Бу е р л ар у ш у р д а л а деган ном олди (афтидан,
в а р в а р тул ай д и ган солицнинг номидан олинган булса к ерак).
III аернинг у р та л а р и д а, яъни Рим империяси к;аттй^ социал ва
сиёсий кризисни бошидан кечириб турган вадтда, рарбий герман
ц а б и л а л а р и н и н г бир к;исми— ф ранклар, свевлар ва бош ^ал ар
Рейндан, яъни Германиянинг рарбидаги Рим чегарасидан утди-
л а р . Худди шу вадтда II аернинг иккинчи ярми ва III аср
д авом и да ш арций герман каб ил ал ари уртасида ^ам катта сил-
ж и ш л а р булди. Энг кучли шар^ий герман к а б и л ал ари группи-
р о в к а л а р и д а н б ири— готлар—шимолдан ж анубга Д унай ^авза-
сига тушиб, Д а н и я территориясининг бир ^исмини босиб олди
ва кейин шарц. томонга К,ора денгиз буйига тар^алди. Бу ерда
готлар славян, ш ар^ий сарм ат к а б и л ал ари ва бош^а ц аб и лал ар
орасида 150 йилча яш адилар. Улар К*ора денгиз буйида куп
^ а б и л а л и цккита короллик — Вестгот короллиги (Дунайнинг
1\уйи окими) ва Остгот короллиги (т^уйи Днепр ^ авзасида) туз-
д и л ар ва ш ундай к;илиб, Ш арций Рим империясининг чегарала-
рига ж у д а ^ам я^инлаш и б келдилар.
Кадимги зам онда славянлар. «С лавянлар» деган сузни эра-
мизнинг VI асридаги византиялик ёзувчилар ж уда куп тилга
о л а д и л а р . Л ек и н рим ва грек-рим авторлари славянларни анча
илгари тилга олган эдилар. К^адимги дунё авторлари цадимги
ге р м ан л арн и ^ай ва^ тд ан бошлаб тилга олгаи булсалар, с л а
в я н л а р ^ а м ^ ари й б худди шу вацтдан бошлаб тилга оладилар.
М а са л а н , Тацит, Плиний ва Птолемей венедларни (ёки венет-
л а р н и ) бир неча бор тилга олиб, улар герм анлардан ш ар ад а,
Б а л т и к а денгизининг жанубий ^ирро^ларида яшаган, деб кур-
с а та д и л а р . IV, V ва VI аерлард а венедлар деган ном ва с л а в я н
лар деган янги ном билан бир цаторда гетлар ва антлар деган
н ом лар %ам учрайди. VI аср уртал арид а яш аган византиялик
катта тарихчи Прокопий славянларни склавинлар ва антлар деб
атайди. П рояопийнинг ёзишича, склавинлар уша вадтда Д ун ай
буйида, а н тл ар Днестрнинг шарцида яш аганлар. )^ар ^олда
эрам и зн и н г биринчи ае р л а р и д а ё^ сл авянлар ж уда кенг террито
р и я м у рн аш ган булиб, бу территория шимолда Б алтика денгизи
циргоц л ари дан тортиб ж ануб д а Дунайгача, рарбда Д унайдан
тортиб то Д н еп р ^авзасигач а ва Днепрнинг шимолидан ва шар-
^идан тортиб то О кагача борар эди. *
Византия тарихч ил ари — Прокопийнинг (VI аернинг у р т а л а
р ида) ва М аврикийнинг (VI аернинг охирида — VII аернинг
б о ш л ар и д а ) таъ риф л аш ича, к;адимги славянлардаги ижтимоий
тузум урурчилик асосидаги ибтидоий-жамоа тузумидан иборат
булган, герм ан л ардаги (ва ундан илгари кельтлардаги) иж ти
моий тузум цандай хусусиятларга эга булган булса, ^адимги
с л а в я н л а р д а ги ижтимоий тузум ^ам худди шундай хусусиятлар
га эга эди. С л а вян л а р купдан-куп ^ а б и л а л а р га ва урурларга
булиниб яш ар эдилар. Урурлар катта-катта оилалардан таш кил
26
топган эди. Уруf о^соцолларини византиялик авторлар филарх-
лар ва архонтлар деб атадилар. Ш у авторларнинг айтишича,
с л ав ян л ард а хал ^ йигинлари (славян вечеси) ча^ирилиб т у р а р
ди, друж иначилари (друнглари) булган князлар бор эди, с л а
вянлар тез-тез уруш ^илиб турар эдилар, бу урушлар ^исман
Б олтон ярим оролининг узида олиб борилар эди. Ш ундай цилиб,
сл авянл ар Ш аркий Рим империяси территориясига бостириб
кирган ва^тларида хам ижтимоий-сиёсий т а р а ^ и ё т н и н г харбий-
демократия тузуми бос^ичида эдилар (харбий демократия тузу
ми деган иборани биринчи булиб Энгельс ишлатган, биз х ам
Энгельсдан ибрат олиб, бу бос^ични ха рбий-демократия тузуми
деб атайм из), ижтимоий-сиёсий т а р а гд а ё т н и н г бу босцичини биз
юцорида ^адимги германлар тугрисида гапирганимизда айтиб
утган эдик. Бу тузум ypyF-^абила тузумидан д а вл а т тузилишига
утиш формаси эди. Гарчи сл авянлар V ва VI асрлард а визан-
тияликларга душман хал^ булган б ул саларда, византиялик ёзув-
чиларнинг иккаласи хам — Прокопий хам, М аврикий хам сла"
вянларнинг характеридаги бир какч а ижобий хислатларни кур
са ти б утди.
Бу авторларнинг таърифлаш ича, р^адимги славянлар ж уда
хам эрксевар (улар хатто асир ^илиб олинган кишиларни д ои
мий хУлликДа тутмай, маълум вахт утгандан кейин бушатиб
юборар э д и лар), мард, жанговар ва шу билан бир вактда тинч-
ликсевар булиб, агар ^ушнилари уларни ХУЛ ^илиш ёки иззат-
нафсига тегиш пайида булмасалар, улар билан дустона ало^а
боглашга х а м ма ва^т тайёр эдилар. С лавянларнинг патриархал
ибтидоий тузумга хос булган мехмондустлиги византияликларда
макол булиб колган эди. С л авянл ар ж у д а катта х арбий махо-
ратга эга эдилар. С лавянлар жисмоний ж ихатдан ж уда кучли
ва чидамли одамлар булиб, хаР хил рарбий хш"1лалар уйлаб
чи^аришга ж уда уста эдилар. У лар пистирмалар ^уйишга уста
булиб, душманга купинча тусатдан ХУЖУМ ^илар эдилар. Ш у
билан бирга улар Византия харбий техникасини х а м тез узлаш -
тириб олган эдилар. Чунончи, сл ав ян л ар мустахкамланган ша-
Харларни цам ал цилишга ва олишга VI асрдаё^ уста булиб дол
ган эдилар. С л авян л ар уйма ёгоч кайи^ларни ишлатишга уста
эдилар, ж асорат курсатиб, бу ^ а й и ^ л а р д а денгизда узоц-узоц
ж ойларга сузиб борардилар.
С лавянлар ^адимги зам онл ард ан о^ дех^ончиликдан хабар-
дор эдилар, уларнинг асосий машгулоти дех^ончилик эди. Ар-
хеологик маълумотлар уларда ж уда катта дон запаслари, дон
сацлаш учун махсус омборлари ва хоказолаРи бултанлигидан
д алол ат беради.
Маврикийнинг айтишича, с л ав ян л ар айникса арпа ва сулини
куп экканлар, эрамизнинг дастлабки а с рлари д аё^ уй хайвонлари
асраганлар, турли хилдаги хонаки хУн а Рл а Рни ^ а м билганлар.
Висла буйи ва Днепрнинг юкори окими районида яшаган
сл авянл ард а д ехкончилик ва чорвачиликдан таш^ари, балик^чи-
27
лик ва урмон хуж алиги (кайвонларни овлаш ва урмон асалари-
чилиги) катта роль уйнар эди.
С л а в я н л а р динида де^цончилик билан шугулланувчи ибти-
доий х а л ц л а р г а хос булган икки нарса, яъни таб и ат кучларини
ило^ийлаш тириш : сл ав ян л ар осмон, ^уёш, момакалдирок, чак-
м ок (осмон худоси Сварог, м омакалдирок ва ча^мок; худоси
П ерун, косилдорлик м аъбудаси Ж и в а ва к.), тог, дарахт, сув
(сув п ар и л ар и ва ^ о к а зо л ар )н и ило^ийлаштирар эдилар; ота-
бо б оларн и н г ар во ^ л а р и га сигиниш (жин, арво^ ва б ош калар)
ж у д а я к к ол акс этган эди. С л авян л ард а ^али алохида синф бу-
лмб а ж р а л и б ч и щ а н ко^инлар йук эди (герм анл ард а ^ам худди
ш ундай эди).
С л а в я н л а р ^ам, герм анлар сингари мункиллаб цолган антик
ж а м и я т н и янгилаш да, янги урта аср, феодал Рарбий Европасини
ву ж у д г а келтириш да каттагина роль ;уйнадилар. Аввало герман
К аб илаларинипг ш а р кд ан ж анубга ва гарбга силжиши ^ам
кисм ан сл ав ян л ар сикувининг натиж аси эди, буни гот тарихчиси
И о р д а н очик курсатиб берди. Сунгра славян кабилаларининг
бир к исми герман к а б и л ал а р и билан би ргал ик да Рим империя-
сини истило цилишда цатнашди. Кейинроц бориб, V I—V II а с р
л а р д а с л а в я н л а р Висладан Эльбага ^араб, гарб томон тобора
ичкари ж илиб, Рим империяси территориясига кучиб кетган гер
м ан каб и л ал а р и н и н г илгариги территорияларини ишгол килди
л ар. Н и^оят, с л а в я н л а р Болкон ярим оролига, Ш аркий Рим им
перияси территориясига — Византияга куп марта бостириб
к и р д и л а р ва оки б ат-н ати ж ад а ж уда куплаб ж ойладш б олиб,
В и зан ти я социал тузумининг узгаришига, унинг кУл Д'°Рл и к ту-
зум дан ф еод ализм га утишининг тезлашувига ж уд а катта таъсир
К и л ди л ар.
III БОБ
РИ М ИМПЕРИЯСИНИНГ В А Р В А Р Л А Р ТОМОНИДАН
ИСТИЛО ЦИЛИНИШ И.
И Л ГА РИ ГИ РИМ ИМПЕРИЯСИ ТЕРРИТОРИЯСИДА
В У Ж У Д Г А К ЕЛ ГАН В А Р В А Р КОРОЛЛИКЛАРИ
IV аср охири — V аср бошларида варварларнинг империяга
булган муносабатларининг кескинлашуви. В арварларнинг Рим
им периясига булган муносабати IV аср охирларига келиб ж уда
х>ам кескинлаш иб кетди. Империянинг заиф лаш уви варвар ка*
б и л ал а р и га империя чегарасидан деярли бемалол утиб, унинг
территориясини э га л л а б олиш учун имкон берди. Империя в а р
в а р л а р н и н г сикувини яна бир оз вакт тухтатиб тура олар эди,
лекин у, империяга федерат-иттифокчилар тарзида хизмат к и"
лаётган варв арл арн и н г узининг ёрдамига таянган чокдагина
шундай кила олар эди. Аммо ф едератларнинг душ манга айла-
28
н и ш и осон эди; бунинг олдини олиш учун империя уларга тобора
к у п р о к ; ён беришга мажбур булмоцда эди.
Герман каб и л ал ари II — IV аср урталарида узларининг иш
л а б чи^ариш кучларини анчагина ривож лантирдилар. Улар
ерларини Ц езарь ва Тацит замонидагидан яхширок; ишлай бош
ладилар. У ларда ^айвонларнинг наели (жумладан, отларнинг
наели) яхшиланди. Х^унармандчиликни ривож лантириш да анча
олга кетилди. Германиянинг куп ж ойларида ер устидаги ёки
унча катта булмаган чу^урликдаги рудалар ишлана бошланди.
Чегара областида яшовчи германлар римлик савдогарлар билан
олди-сотди ^ила бошладилар. В арварларнинг ахолиси тобора
кулайиб борганлиги учун ер м асаласи жуда кескин м асал а бу
либ т^олди. В арварлар а^олининг ошиб-тошиб кетаётганлигини
сезмо^да эдилар. Улар империянинг сер^осил ва ^исман бутун
лай ишлов берилмаган ерларини ишгол ^илишга интилдилар.
Бутун бир варвар ^абилаларини Рим империясига ^арш и кес
кин кураш олиб боришга олиб келган энг му^им ва асосий сабаб
ер тан^ислиги эди.
Бу ва^тга келиб герман ^ абилаларининг ичида катта узга-
риш лар содир булди. Герман жам иятининг тобора купро^ таба-
^ аланиб б о р и ш и — зодагонларнинг а ж р а л и б чи^иши, уларга
^ а р ам булган кишилар сонининг купайиши ва ^ оказолар билан
бир ^аторда, и^абилаларнинг катта-катта иттифоцларга бирла-
шув процесси з^ам юз бермо^да эди. Куйи Рейнда з^амда Ю т
л андия ярим оролида англ-сакс ка б и л ал а р и бирлашмаси; Урта
Рейнда ф ранк цабилалари иттифо^и; Ю ^ори Рейнда а л л ем ан лар
иттифоци (бунга квадлар, м арком анлар, ^исман свевлар кирар-
д и ); Эльбада ва Эльбанинг нариги томонида л ан гобардлар, ван-
д а л л а р , бургундларнинг иттифо^лари ташкил топди. Б ундан
олдинги бобда готларнинг иккита иттифо^и — вестготлар итти-
фоь^и ва остготлар иттифо^и вуж удга келиб, буларнинг ^ ар би
ри Дунай ва Крра денгиз буйи районида куп ^ абилали д а в л а т
таш кил цилганлиги гапириб утилган эди. IV аернинг охирлари-
дан бошлаб ва айникса V аерда ва р в ар л а р ёппасига империя
территориясига ^ а р аб йул олиб, уни аста-еекин истило цила
бош ладилар. Тутри, бу истило ^илиш ^арийб бутун бир аерга
чузилди. Анча ва^тгача бу истилочилар расман империянинг
«иттифоцчилари» деб ^а р ал д и . Биро^ замондошлар бу номга
алданм ади. Гарбий Рим империясининг тобора к;улаб бораётган-
лиги шуб^асиз ^ а ^ и ^ а т эди. Чунки в а рв арл ар империяни истило
этиш билан бир вадтда империя территориясига узларининг бу
тун оилалари, уй анжомлари, сигир-бузо^лари ва ^оказолари
билан кучиб келиб, урнаш аётган эдилар. Шунинг учун IV аср*
нинг охирини ва V аернинг ^аммасин-и уз ичига олган бу даврни
тарихчилар одатда Х а л ц л а р н и н г б у ю к к у ч и ш даври
деб атайдилар.
Готлар ва Кора денгиз буйлари. Гуннларнинг келиши. Бу
кучиш империя территориясига готларнинг бостириб киришидан
29
б о ш л анди, д еб ^исобланади. Остготлар ва вестготларнинг импе
рия б илан тотув я ш а ш л а р и мумкнндек туюлар эди. Уша вактда
Е вроп ан и н г ж а н у б и -ш а р ц и д а бу варварларнинг ж уда кенг ер
майщонлари бор эди. Вестготларда х;ам, осттотларда ^ам х;еч
к а н д а й «ер ^а^атчилиги» йук эди. Турри, остгот зодагонлари го^~
го,^ Б о л то н ярим о рол ига ^ужум цилиб турар эдилар. Лекин
иккинчи томондан, готлар Ш аркий Рим империяси билан тинч
савд о а л о ^ а л а р и ,\ам олиб борар эдилар. Готлар христианликни
ш арки й р и м л и к л а р д а н ^ а б у л ^илган эдилар. Готлар уртасида
христианликни тарриб ^илган киши епископ Ульфила булди, у
ин ж илни ва диний китобларни гот тилига т а р ж и м а х^илдн.
И к ки д а в л а тн и н г энг кучлиси — Остготлар д а вл а ти булиб, у
куп ^ а б и л а л и иттифоц эди, бу иттифац узининг остгот цабила-
сидан таш цари, славян ва шарций сармат ^ а б и л а л а р и д а н бир
^ анчасини уз ичига олган эди, бу давлатга король Германарих
50 йил бошчилик ^илди (у 375 йилда вафот этди). Остготлар-
нинг у зл а р и м ахал л ий м ад аният таъсирига анчагина берилиб,
м ах а л л и й а^оли билан ^исман аралаш иб кета бош лаган эди.
I^opa денгиз буйидаги готларга К*ора денгиз буйидаги грек
к о л ониял арининг ва айникса Боспор подшолигининг антик м а
д ан и яти анчагина уз таъсирини утказди.
375 йилда К^ора денгиз буйига Осиёдан ж уд а куп сонли гунн-
л а р ^ а б и л а с и келди. Гуннлар (буларнинг бир ^иоми турк ирк;и-
д ан, бир кисми мурул ирцидан булса керак) кучманчи хал ^
булиб, бир в а ^ т л а р Хитой чегараларида яш ар эдилар, кейин
ул ар бутун Урта Осиё ни ■босиб утиб, ни^оят, Ж ан уб и й У рал
билан Каспий денгизи уртасидаги «Каспий дарвюзаси» ор^али
Д он ва Д непр ^ авзаси га кириб бордилар. Гуннлар остготлар ит-
ти ф о^ и га ^ а ^ш а т ги ч за р б а бердилар. Гуннлар остготларни у з л а
рига буйсундириб, улар билан биргаликда вестготлар устига
юриш цилдилар. Гуннлар томонидан тор-*мор ^илиниш ва буй-
сунд ирилиш д ан ^ур^иб, вестготларнинг бош ли^лари Ш аркий
Рим им ператори б и л ан .м узокара бошладилар ва Д ун ай д ан утиб,
ф е д е р а т л а р сиф атида Болцон ярим оролига жойлаш иш учун
ундан и ж о за т сурадилар. Константинополь ^укумати бунга рози
булди, ш ундан кейин 376 йилда бир миллион кишига я^ин вест-
готлар (б ул ард ан 200 минги к,уролланган эркаклар эди) Д у н а й
дан утд ил ар. У ларга жюйлашиш учун ^озирги Б олгариянинг
М езия области а ж р а ти б берилди.
Вестготлар империяда. Вестготларнинг Д унайдан утиши юза-
ки К араганда айтарли бир нарса эмасдек эди. Римликларнинг
бутун-бутун ^ а б и л а л а р н и федерат цилиб ^абул ^илиш ^оллари
илгари ^ а м булган эди. Л екин .^а^икатда эса вестготларнинг
Б ол кон ярим оролида пайдо булиши катта о^ иб атларга олиб
келди. В а р в а р л а р г а нисбатан ж абр-зулм ва узбошимчалик цил-
ган империя ам а л д о р л а р и билан чпциша олмай, вестготлар тез
о рад а Рим ^укуматига ^арш и кузголон кутариб, «федератлик-
дан» энди империя ^укуматининг хавфли душ манларига айлан-
SO
дилар. Буларга махаллий конларда иш лаётган ерли йуллар ^ам
(уларнинг ^ам купчилиги аслида в а р в а р л а р д а н э д и ) куишлдилар.
Вестготлар Болтон ярим оролининг ж анубига р^араб йул олди
лар. 378 йили улар Адрионополга як;ин ж ойда Рим ^ушинларини
тор-мор ^илдилар; бу цушинларга р^умондонлИ(К р^илган им пера
тор Валент улдирилди. Вестготлар Константинополга я^инла-
шиб келмоцда эдилар. Янги император Феодосий I (379— 395)
бир дур^-пуписа р^илиб, бир булса дипломатик м узокаралар
юргизиб вестготларни тинчлантиришга муваффар^ булди, ул а р га
Бол тон ярим оролининг турли ж ойларид ан янги, сер^осил е р л а р
ни аж ратиб берди. Кейинчалик, 90- й и л л ард а ^озирги Ю госла
вия территориясидаги И ллирия вилояти вестготларга берилди.
Феодосий улгандан кейин Рим империяси унинг угиллари
уртасида та^симланди. Ш а р а д а —Аркадий (395— 408), Г ар б д а —
Гонорий (395— 423) идора р^ила бошлади. Ака-ука император-
ларнинг иккаласи ^ам бир-бирига душман эди. Константинополь
^укумати вестготларни Рарбий Рим империясига к;арши кузга-
тишга ь^асддан ^ а р а к а т р^илди.
Гоноршшинг лаш карбош иси Стилихон (аслида варвар эди)
дастлабки вактда вестготларнинг И та л и яга р^илган ^ужумини
тухтатиб турди. У ^атто Б ританиядаги рим легионларини (407
йилда) чацириб келтирди, легионларнинг бу вартида И талиянинг
узида булиши ни^оят д а р а ж а д а зарур эди. Бир-оц сарой а^ли
уртасидаги фитна натижасида Стилихон тез орада вазиф асидан
туширилди ва улдирилди. Вестготлар -короли Аларих энди р^аг-
тир^ р^аршиликка учрамай, 409 йилда И талия территориясига
кириб борди. Кейинги йилда Аларих Римни ж уда катта талонга
солди. Шу нарса характерлики, Аларих Римни йуллар ёрдами
билан олди. Рим да ва унинг атрофида яш аган 40 мингга як;ин
р^ул Аларих томонига утди. Б у л ард ан таш кари, Аларихни куп
чилиги варвар-германлардан иборат гарбий император армияси-
нинг купчилик р^исми цуллаб-:^увватлади. Вестготлар Римни 410
йилнинг 24 августида босиб олдилар. Римликларршнг пойтахти
бир неча кунгача талон-тарож ^илинди. Римдаги р^улдор зода'
гонларнинг куплари улдирилди, асир олинди ва р^ул цилиб со-
тилди, римликларнинг бир р<исми р^ур^увга тушиб, Шимолий
Африкага ва Болтон ярим оролига р^араб кочдилар.
Аларих сунгра Сицилияга, у ердан эса Шимолий Африкага
юриш р^илмор^чи эди. Бунинг сабаби И та л и яд а озиц-овр^ат йу^-
лиги эди, И тали яд а р^ишлор^ хужалиги бутунлай тушкунликка
учраган эди, махаллий ацолининг уз ?алласи узига етмас эди.
Лекин вестготларнинг Африкага юриш р^илиш мулж али ам алга
ошмади. Бу юриш учун флот тайёрланаётган уша 410 йили А л а
рих улди.
Вестготларнинг Тулуза короллиги. И т а л и я д а бир оз вацт
тургандан кейин, вестготлар Гонорий ^укумати билан кели-
шиб, Жанубий Галлияга утдилар ва у ерда 419 йили Рим импе
рияси территориясида дастлабки ва р в ар л а р короллигини тузди-
31
л а р , унинг пойтахти Тулуза ш а^ри булди. Тулуза короллиги
Рим и м ператорига номигагина ^ а р ам ^исобланар эди. Аслида
у бутунлай муста,ь^ил эди. Галлияга кучиб утганларидан кейин
вестготл ар ж у д а куп ерларни бош катдан тацсимладилар. Улар
м ах а л л и й га л л и я л и к -р и м л а к ^улдорлар ихтиёридаги ерларнинг
учдан икки кисмини ундаги йуллар, бинолар, к;ишлоц хужалик
асб о б -у ск у н ал ар и ва бошца нарсалари билан биргаликда мусо-
д а р а ^илиб, уза р о булишиб олдилар, катта-катта латифундия-
л а р д а г и энг яхш и ерларни, ^улларни ва асбоб-ускуналарни
ко ро ль б и л а н зодагонлар олди. Оддий вестгот жангчи дех;цонлар
у зл а р и н и н г оилавий чек ерларини — so rte s—яъни айнан олган-
д.а ^ у р ъ а г а (чекига) чиэдан ерларни олдилар, булар: ^айдала-
д и ган е р л ар д а н , ж а м о а га ^араш л и ер-мулклар — урмонлар,
я й л о в л а р ва бошк;алардан иборат эди. Кейинча V аернинг охи-
ри — VI аернинг бош ларидан бошлаб Вестготлар короллиги
П и рен ея тогларининг нариги томонига Испанияга х;ам ёйилди.
Унинг пойтахти Толедо ша^рига кучирилди.
Шимолий Африкада вандаллар короллиги. Тахминан, Галлия-
д а вестготлар уз давлатини вуж удга келтирган вадтда, бош^а
•бир группа в а р в а р ц абилалари Пиренея ярим оролига бости-
риб кирди. Б у л а р свевлар билан ванд ал лар эди. Свевлар ярим
оролнинг ш имоли-гарбий ^исмини босиб олдилар, вандаллар
ж а н у б г а кириб бориб, бирмунча ва^тгача Гвадиана дарёси
ж а н у б и д а ги территорияда яшадилар. ^о зи р ги вадтда ^ам шу
обл асть А н д а л у зи я деб аталади (дастлабки в а^ тл ард а Ванда-
лусия д еб а т а л а р эди). В а н д а л л а р бу ердан король Гейзерих
бош чилигида Ш имолий Африкага ^ужум ^илдилар. В андаллар
Ш имолий А ф рика ахолисининг к;уйи т а б а ^ а л а р и орасида Рим
^укум атининг ва катта ^улдорларнинг эътибори йук;лигидан
фойдаланиб, бу кенг территорияни босиб олдилар ва 439 йилда
Рим империяси территориясида иккинчи варвар короллигини ву
ж у д га келтирдилар, бу давлатнинг пойтахти ^адимги Карф аген
булди.
В а н д а л л а р Рим зодагонларининг ж уда куп ерларини ^ам
м усод ара к;илдилар. Л екин уларнинг узларида ^ам зодагонлар
тезл ик б илан т а р к и б топмо^да эди, бу зодагонлар босиб олинган
ерлар, олинган йуллар ва бош^а хил у л ж а л ар ^исобига бойиб
кетди. В а н д а л зодагонлари И талияга цилинган босцинчилик ^у-
ж у м л а р и н ати ж а с и д а айникса бойиган эди. 455 йилда вандаллар
Римни босиб олиб, вестготларнинг 410 йилдаги талон-торожи-
д а н баттарро,^ мисли курилмаган д а р а ж а д а та л а д и л а р ва вай-
рон ки л д и л ар . В а н д а л л а р Римнинг энг нодир кадимги ёдгорлик-
ларипи аёвсиз бузиб таш ладилар. Шу сабабли «вандализм» д е
ган суз м а д а н и я т ёдгорликларини вахчшиёна вайрон ^илиш тим-
соли булиб к;олди.
Бургундия короллиги. V аср урталарида 443 йил билан
457 йил орал игида Рона дарёси ^авзасида яна бир варв ар ко
роллиги вуж удга келди, бу королликнинг пойтахти Лион ша^ри
32
■булди. Бу Бургундия короллиги булиб, з^ажми жиз^атидан бир
мунча кичикроц булса-да, ^озирги Франциянинг жануби-ш ар^и-
ни, географик ва стратегии жихатдан ж уда муз^им ва серз^осил
.жойни ишгол ^илди. Бу короллик вужудга келиши натижасида
«мпериянинг шимолий Галлия билан ало^аси узилиб ^олди.
Ш ундай ь^илиб, Гарбий Рим империяси уша ва^тдан бошлаб
^ а ^ и ^ а т д а биргина Италиянинг уз доираси билан чекланиб
^олди. Бургундлар ^ам махаллий галлиялик-римлик зодагон-
.ларнинг ерларини тортиб олдилар, лекин бу тортиб олиш вест
готлар утк азган мусодарага Караганда бирмунча кичикроц
з^ажмда булди. Бургундлар сон ж и^атидан хийла оз булиб, IV
а с р д а узоц вактгача ю^ори Рейнда римликлар билан ёнма-ён
я ш ад и лар (уларнинг уша ва^тдаги пойтахти Вормс ша^ри эди),
ул ар тез ва^т ичида романлашиб, V асрдаё^ латин тилини,
римликларнинг урф-одатларини ва уларнинг мулкий муносабат-
ларини узлаштириб олдилар. Биро^, шунга ^арам ай , Бургун-
диянинг асосий аз^олисини бу ерда узларига чек ерлар олган
варвар д ез^онлар ташкил этар эди.
Атилла замонида гуннлар. ВеЬтгот, В андал ва Бургундия ко-
ролликларининг вужудга келиши билан Гарбий Рим империя-
сининг аз^воли низ^оят д а р а ж а д а мушкуллашиб ^олди. Б у вактда
империяни идора цилиб турган император Валентиниан III
(425—455) сонда бор, салмоцда йуц бир одам эди. Лекин унинг
министри (уни тарихчилар баъзан «сунгги буюк римлик» деб
атар эдилар (Аэций) хийла романлашган) варварларнинг бири-
ни иккинчисига ^арш и ишга солиб, империяни с а^л аб ^олишга
зур бериб х а ракат ^ллди.
V аср урталарида империя учун энг хавфли душман ю^орида
айтиб утганимиз гуннлар булди. V асрнинг дастлабки учдан бир
^исми ичида гунн к^абилалари гайратли ва ш ижоатли король
Атти л а (435—453) ^ул остида бирлаш дилар. Аттиланинг пой
тахти Тиоса ^иргоги—з^озирги Венгрия территориясида эди. Шу
жойдан Аттила узо^-узо^ ж ойларга Болтон ярим оролига, Кичик
Осиёга, Арменияга ва з^атто Месопотамияга юришлар г^илди.
Аттила олиб борган уруш лар очи^дан-очи^ бос^инчилик, талон-
чилик урушлар эди. Унга Византия (Ш аркий Рим ) императори
катта хирож тулар эди. Дунай ёнида яшовчи купгина славян
кабилалари гуннларга ^арам эдилар. 50- йилларнинг бошида
Аттила гарбга юриш ь^илди ва 451 йили Г аллияга бостириб ки
риб, бу ерда куп шаз^арларни босиб олди з^амда Галлиянинг энг
муз^им стратегик пункти булган Орлеан шахригача етиб борди.
Узо^ ва^т 1\ам ал цилингандан кейин Орлеан гуннлар томонидан
олинди, лекин Аэций Аттилага ^арш и варварлар федерациясини
тузишга м уваф ф а^ булди ва Аттилани О рлеандан чш^иб кетишга
мажбур к;илди. Аттила куп сонли лаш карлари билан биргаликда
янада щ а р ^ а — о щ а г а бурилиб (Санс шаз^ри оркали) Труа
ша.\ри томонга г^араб йул олди. Аэций унинг кетидан борди. 451
йил 15 июнда Труа шазфи я^инида (бу шаз^арга кейин Ш ампань
3 В. ф. Семенов 33
д еб ном б ери лд и ), К а т а л а у н д а л а л а р и 1 деб аталган жой-
д а « х а л ^л а р ж а н ги » булди. Римликларнинг ф едератлари: вест
готлар, бургундлар, ф ран к лар римликлар томонида туриб уруш-
д и л ар ; А тилла ^ул остида эса, гуниларнинг узидан ташцсри,
остготлар ва бонща м айда-м айда шаркий герман ^ а б и л а л а р и
^ а м д а ^исм ан с л а в я н л а р ва жануби-ш ар^ин Европадаги турли
с а р м а т ^ а б и л а л а р и бор эди. Аггила маглубиятга учради. Р и м
л и к л а р г а л а б а к;озондилар, бу гал аб а уларнинг охирги галабасп
эди. Л екин улар энди бу га л аб а с а м а р а л а р и д а н ф ойдалана ол
м ас э д и л а р . У ларнинг уз иттифо^чиларига — вар в ар л ар га булган
^ а р а м л и ги энди ^ а р качонгидаи ^ам кучайиб кетган эди. Вестгот
ва Б ургунд ия корол л и кл ари тула м уста^иллик олдилар. Атилла-
нинг узи эса келаси, 452 йилда И талияга юриш цилди, лекин
Рим ни олиш дан воз кечди, ^имматба^о инъомлар ва хирож олиш
б и л ан чекланиб цу я ь^олди. 453 йилда Аттила улди. Унииг нари-
д ан -б ери тузилган, куп ^абилали рарбий давлати тезда цу л а д и .^
Г уннларнинг узл ари эса махаллий а^оли билан аралаш иб кетди.
В изантия м а н б а л а р и д а VII асрдан бош лаб уларни бутунлай эсга
олинм ади.
Д е м а к , энди гуннлар «давлати» йу^ булиб кетганидан кейин
Рим им периясининг ахволи яхшиланиши керак эди. Лекин унинг
ресурсл ари бутунлай тугаб долган эди. Тацщи хавф кам айган-
д а н кейин ички к;арама-царш иликлар кескинлашиб кетди.
Рарбий Рим империясининг тулаши. Аттила улгандан кейин
им ператор саройидаги (сарой Р авеннада эди) фитналар авж
олиб кетди, н а т и ж а д а Аэцийнинг узи ^алок булди. Аэций Рим-
нинг сунгги д а в р д аг и д а вл а т арбоблари ичида энг кузга курин-
ган киши эди. И м ператорнинг буйруги билан улдирилган Аэций-
дан кейин В алентиниан III узи ^ам улдирилди. Ш ундан кейин
в а н д а л л а р (455 й.) ^ужум к^илиб, Римни ун турт кун таладилар,.
бу ^ у ж у м империяни узил-кесил ^алок к^илди. Италияни номига-
гина тахтда утирган императорлар номидан ёлланм а в а р в а р
д р у ж и н а л а р и н и н г бошлии;лари идора к;илди. Ш у друж ина бош-
л и ^ л а р и д а н бири О доакр (кичкинагина бир герман цабиласи-
нинг— скерларнинг бошлиги) 476 йилда Римнинг охирги импе
р атори гудак Р ом ул Августулни тахтдан тушириб, императорлик
ниш онларини Константинополга, шаркий императорга юбордн.
Ш ун д ай ^илиб, Еарбий Рим империяси расмий ж ихатдан ^ам
там ом булди. Унинг м аркази П а р и ж булган Шимолий Галлия-
д аги цолган-^утган территориясини 10 йилдан кейин (486 йи л д а)
ф р а н к короли Х лодвиг босиб олди.
О д оакр д а в л а ти этник состави жи^атидан цурама бир д а в л а т
эди. Унинг цул остида скерлар, геруллар, готларнинг бир ^исми„
а л а н л а р (Ш имолий К ав каз к^абиласи) ва бош калар бор эди. У„
И т а л и я зодагонлари йулидаги ерларнинг учдан бир ^исмини му~
с о д ар а цилиб, уз та р а ф дорл ари га берди. Лекнн италиялик-рим-
1 К а т а л а у н галл и я ^а билаларининг бирини номидаи келиб чи^цан.
34
лик а^олининг ички идора ишларига а р а л а й м а д и . Одоакрнинг
мав^еи умуман мустах;кам эмас эди. У, бирорта йирик варвар
^абиласидан ёрдам оламан, деб умид ^ила олмас эди. Одоакр
римлик ^улдор зодагонларнинг ерларини мусодара т^илиб олга-
ни учун улар билан Одоакр уртасидаги муносабат бузуц эди.
Шу билан бирга Константинополдагилар з^ам унга ишонмас
эдилар ва унинг урнига уз кандидатини остготлар короли Тео-
дорихни тайёрламоцда эдилар.
Остготлар Италияда. Теодорих Буюк. Византиянииг ёрдами
билан Теодорих 493 йилда Италияни босиб олди ва шундан
кейин 30 йилдан орти^ро^ (493—526)— «готлар ва италиклар
короли» булиб ^укмронлик ^илди. Унинг пойтахти Равенна шаз^-
ри эди (илгари Гонорийдан бошлаб Римнинг сунгги император
лари шу ш ахарда яшаган э д и лар).
Теодорих мураккаб ички ва танщи сиёсат юргизди. У у'зини
варвар королларининг «каттаси» деб з^исоблаб, варвар корол-
ликлари уртасидаги муносабатларни тартибга солишга ^ арак ат
цилди. Теодорих Византияга нисбатан з^ам мустат^ил позиция
тутди. Ш ар^ий Рим императорлари унинг «курнамаклиги»дан
норози булиб, И талияда император з^окимиятини тиклашнинг
янги реж аларини тузмо^да эдилар. Ички сиёсатда Теодорих
а^олининг иккала этник группасини — римликлар билан варвар-
ларии муросага келтиришга ^ а р а к а т цилди. У уз саройига Рим
олимлари ва ёзувчиларини тортди, куп эски Рим ёдгорликлари-
ни тиклади, атрофига рим ликлардан м асла^атчилар туплади.
Б улар ичида римлик Кассиодор айникса катта роль уйнайди. У,
Теодорих ^узурида д а в л а т секретари булиб ишлади ва Теодо-
рихнинг топшируви билан «Готлар тарихи»ни ёзди. Г раж дан
идораси илгаригича римлик зодагонлар цулида цолди. Ри м л и к
лар учун Римнинг илгариги ^онунлари уз кучини са^л аб ^олди.
Теодорих италиялик задогон ^ул эгаларининг ерларини янгидан
мусодара ^илмади, илгари Одоакр томонидан тортиб олинган
ерларни остготларга олиб бериш билангина кифояланди. Остгот
зодагонларининг янги олган ерларини идора к,илишлари осон
булсин учун Теодорих фармон чицариб, ер эгаларига колонлар-
ни ва ^улларни ердан аж ратиш га з^амда уларни хоз^ласа хиз-
маткори килиб, хох;ласа косибчилик хизматида фойдаланишига
рухсат берди. Теодорихнинг бу фармонини (эдиктини) куп бур
жуа олимлар остготлар томонидан римлик колонларни «крепост
ной ^арам лик»даи ало^ида бир та р зд а «озод ^илиш» деб нотуг-
ри таъриф ^илдилар. Фармон тексти бу хйлда маъно чи^аришга
з^еч цандай асос бермайди. Бу Фармонга (155 моддадан иборат
эди) билан Теодорих римликлар учун з^ам, готлар учун з^ам уму
мий к;онун яратмо^чи булди, аммо бу ^онунни амалга ошириш
цийин эди.
Теодорих давлатининг сиёсий тузуми Теодорих з^укмронлиги-
нинг охирига ^адар икки ё^лам а булди. Готлар римликларга
^ушилмай, алоз^ида вазиятда яш адилар. Улар узларининг гер
35
ман суди ц о и д алари га мувофи^ суд 1^илинар эдилар. Х а Рбий
хизм ат бутунлай у л а р зиммасида эди, рим ликлар рарбий х и з
м ат уташ дан озод килинган эдилар; дин жих;атидан ^ам улар
к атол и к эмас, балки а р и а н 1 эдилар, махаллий а^оли эса ка то
лик динида эди. Ш ундай цилиб, Теодорих сиёсати замирида
катта зи д д и ятл а р бор эди. Б у сиёсат Шарк,ий Рим империяси
билан цайта ^уш илиш и орзусида булган римлик цулдор зодагон-
л арни кони^ти рм ас эди. Шу билан бирга Теодорихнинг италия-
л и к л а р га нисбатан ж онкуярлик билан муносабатда булиши,
узини илгариги императорларнинг вориси деб ^исоблаши, рим
л и кл арн и н г билимдонлигига тан бериши, ерларни янгидан му
с о д ар а цнлишни хо^лам аслиги — буларнинг ^аммаси гот зода-
гонлари ва оддий жангчи-остготлар орасида унга ^арш и норо-
зилик тутдирди. Теодорих уз мав^еининг муста^кам эмас-
лигига короллигининг охирги даврида узи ^ам амин булди, бу
д а в р д а узининг юкори м ансаблардаги баъзи римлик ам алдорла-
рининг ф итначилик билан шугулланиб, император саройи билан
махфий м у зо к а р а л а р олиб борганлиги фош цилинди. Уша вакт-
д аги Рим папаси .\ам давлатга хиёнат ^илишда айбланди, у
Константинополга махсус сафар ^илган ва у ерда уни им пера
тор алохида иззат-икром билан кутиб олган эди.
Готлар уруши. Теодорих вафотидан кейин Равенна саройида
иккита группа бир-бири билан цатти^ кураш олиб борди: булар-
д ап бири — Константинополь билан иттифо^ тузиш тараф дори
(«Рим гуру^и»), иккинчиси — мустацил сиёсат юритиш ва рим
лик цулдорларни янада чеклаш тараф дори («Гот гуру^и» ёки
«Эски гот гуру^и») эди. Бу ж а н ж а л л а р д а н византияликлар фой-
д а л а н д и л а р . И м ператор Юстиниан I замонида византияликлар
остготлар И талиясини истило этдилар ва бутун Апеннин ярим
оролини В изантияга ^ушиб олдилар. Л екин Италияни Византия
о с о н л ик билан босиб олмади. Готлар уруши 20 йилдан орти^
д авом этди. О стготлар узларини ж уд а к;атти^ ^имоя цилдилар.
Янги с а й л а н га н остгот короли Тотила (541—552) Византияга
царш и кураш га, остготлардан таш кари, эзилган италияликлар-
нинг бир цисмини ^ам тортди. Остготлар к;ушинига, ижтимоий
чициши ким булишига карамай, йуллар билан колонлар кабул
цилинди цул ва колонлар шу билан эркинликка чшуш. Аввалига
Тотила м у в а ф ф а ц и я т цозониб турди. У византияликлардан И т а
л иянинг каттаги на цисмини цайтариб олишга муваффац булди.
У флот 1\урди, Сицилияни в а Урта деигиздаги яна бонща орол-
л арн и босиб олди. Бирок; Византиядан етиб келган янги ^ушин-
л а р остготларни маглубиятга учратди (552). Византияликлар
36
Италияни 555 йилда батамом босиб олди. Остготларнинг д е я р
ли ^амм аси ^ириб ташланди. Бутун Италия вайрон ва хароб
булди. Теодорих замоиида к;ишлок; хужалиги, ^унармандлик ва
савдо бир оз ривож ланган эди, бу ^ам вайронлик солган уруш
натижасида йукда чи^ди.
Император Юстиниан ф арм онлар чи^ариб, И т а л и яд а илгари-
ги х^улдорлик тузумини тиклади. Тотиланинг ^уллар ва колонлар
тугрисидаги фармон ва х;укмлари бекор цилинди.
Шимолий Италиянинг лангобардлар томонидан истило ^или-
ниши. Визаитиянинг И тали яд а ^укмронлик г^илиши узо^ца бор-
мади. 568 йилда Шимолий И талияга янги в а р в а р л а р —ланго
б ардлар бостириб кирдилар. Л ан гоб ард л ар олдин Эльбанинг
чап киргогида яшаган булиб, свев ^аби л ал ари га и;ариндош
эди. Л ангобардларнинг бошлиги король Альбоин эди. Янги дав-
латнинг пойтахти Павия ш а^ри булди. И талияда лангобардлар-
нинг номи шу м а^алгача ^ам са^ланиб долган—^озирги шимо
лий И талия Л омбардия деб аталади.
Л ангоб ард л ар истилосининг узига хос бир ^анча хусусият-
лари бор эди. Биринчидан, лангобардлар шимолий ва кисман
урта Италияни батамом ишгол цилдилар, махаллий ^улдор зо
дагонлар билан ^еч ^ андай битимга келмадилар. У лар Апеннин
ярим оролига римликларнинг федератлари сифатида эмас, бал
ки уларни истило ^илувчилар сифатида келдилар. Иккинчидан,
л ан гобардлар Рим ^улдорларининг жуда куп мол-мулкини мусо
д а р а ^илдилар. М асалан, биз ю^орида куриб утганимиздек,
вестготлар, остготлар ёки бургундлар ернинг учдан бир ёки уч-
дан икки ^исмини мусодара ^илган булсалар, лангобард л ар эса
бунга ^ониг^май, б а д а в л а т римликларнинг поместьеларини бу
тунлай тортиб олдилар. Купдан-куп римлик цулдор'лар цулга
айлантирилди, бир ^исми оила аъзолари билан бош^а мамла-
катларга сотиб юборилди. Л ан гоб ард л ар истилосининг учинчи
хусусияти улардаги ижтимоий тузумнинг узига хос хислатидан
келиб чи^ди. Л ан го б ар д л ар И талияга келган ва^тларида улар-
да урурчилик ал о^ал ари бирмунча муста^кам эди. У ларда Рим
маданиятининг таъсири %али ж уда кучсиз эди. Уларнинг И т а
лияда жойлашувининг узи >*ам ^али хийла д а р а ж а д а урурчилик
тусида эди. Буни «фара» (ёки «фари») деган суз курсатиб ту^
ради, бу суз лангобардчасига «ypyF» деган маънони билдириб,
^озирги Шимолий ва Урта Италиядаги купчилик ш а^ар ва ^иш-
ло^лар номида са^ланиб келмо^да. Л ан го б ар д л ар истилоси
натижасида хийла катта ва кучли варвар короллиги вужудга
келди; бу королли.кда ж уда куп деодонлар ва анча эрта ташкил
топган куп ерли, кучли зодагонлар бор эди. VII аерда л ангобард
зодагонлари узларининг энг нуфузли вакиллари булган герцог-
лар ор^али уз короллари билан ^атти^ кураш олиб бордилар,
короллар эса ер магнатларига царши шимолий И талия ша^ар-
лариг'а таянишга ^ а р а к а т цилдилар, у вактда бу ш ахарлар
и^тисодий жихатдан ^али бир г^адар а^амиятга эга эдц.
37
Л а н г о б а р д короллиги билан бир вадтда И талияд а V I —VII
а е р л а р д а ян а бир сиёсий таш килот—иапалик вуж удга келди.
И т а л и я га л а н г о б а р д л а р келгандан кейин ^ам римлик епископ
л а р — п а п а л а р — расм ан узларини Ш аркий Рим императорла-
рининг олий ^окимияти цул остида деб ^исоблаб келдилар.
Х^а^ицатда эса Константинополга булган бу ^ а р ам л и к кундан-
кун йуцола борди. П а п а л а р аста-секин Урта Италиянинг муста-
^ил ^у к м д о р л а р и га ай л ан а бошладилар. Римнинг ва Рим обла-
стининг >;ам диний, ^ам дунёвий ^окими булган биринчи папа
Григорий I (590— 604) булди. Л ан гоб ард короллари кейинча
папа областини уз ^окимиятларига буйсундиришга х а ракат
^ и л ди л ар, лекин бу ^ а р а к а т натижа бермади. П а п а л а р франк
ко р о л л а р и д а н и борат иттифоцчиларга эга эдилар. V III аернинг
яр м и д а у л а р шу ф р ан к королларининг ёрдами билан узларининг
папа черкови д авл атини узил-кесил ташкил этдилар, бу д авл ат
>^ам, ш ундай килиб, илгариги Рим империясининг узига хос бир
^ о л д и ш эди.
Варварлар истилоларининг натижалари. Ш ундай цилиб, Гар-
бий Европа картаси эрамизнинг V ва VI аерлари ичида бутун
л ай узгариб кетди. Гоят катта Рарбий Рим империяси там омила
йу^олди. Ш а р к и й Рим империяси эса Византия деган ном билан
я ш а б келди, бироц унинг ш ароитлари ва а л о ^ а л а р и бош^ача
эди (у асосан сл ав ян л ар ва LUapi^ Осиёси билан а л о^а к;илди).
Е в р о п ад а д а в л а т тузуми ибтидоий булган унлаб м айда-м айда
ва р в а р кор о л л и кл а р и вужудга келди. Лекин бу узгариш фак^ат
сиёсий у зга р и ш л ар д а н ги н а иборат эмас эди.
Х а л ^ л ар н и н г Б ую к кучиши деб аталган кучишнинг тарихий
а^ а м и я ти унинг ижтимоий натиж аларидадир. Б у кучиш х а л ^л ар-
нинг ш унчаки бир ж ойдан иккинчи жойга кучиши эм ас эди. Бу
кучиш дунсдаги энг катта им периялардан бирини истило г^илиш-
дангина, емириш дангина иборат эмас эди. Бу кучиш — антик
цул д орлик тузумининг >^алок булиши эди. Ю цорида куриб утга-
нимиздек, в а р в а р л а р империяни истило ^илиш процессида Рим
ж а м и я т и д а г и эзи л ган синфлар билан—йуллар ва колонлар би
лан б и р га л а ш и б иш курдилар. Ш ундай ^илиб, йуллар билан
колонлар кул д орл и к тузумини йии;итишда бевосита, актив иш-
тирок этд и л ар. Уларнинг купи в арв арл ар цушини сафига кирди.
К,олганлари эса хужайинларининг цулидан куплаб цочиб кетди,
бу в ад тд а хуж ай и н л ар к;очок;ларни ^айтариб олиб келишдан
о ж и з э д и л а р . О циб ат-натиж ад а Рим йуллари ва колонлари де>;-
^он л ар ом м аси га айландилар, келгинди в а р в а р - д е ^ о н л а р н и н г
бу д е ^ к о н л а р д а н ф ар^и шу эдики, келгиндилар буларга Кара
ганда эркинроц ва м уста^илро^ эдилар.
Д а р ^ а ц и ^ а т , ва р в ар зодагонлари орасидан ч ш д а н янги ер
э г а л а р и ер олиш билан бирга бир нечта кул ^ам олган эдилар.
Л екин, бирннчидан, улар оладиган йуллар ж уда ^ ам оз булар
эди, чунки уша вадтда цулдорлик латиф ундияларида ^уллар-
нинг сони ум уман ж уд а камайиб кетган эди; иккинчидан, эски
38
хужайинларнипг, яъни Рим ^улдорларининг урнини олган янги
хуж айинлар цулларни одатда дар^ол оброк т^лайдиган де^цон-
л а р га айлантирар эдилар. К,улликнинг плантаторлар томонидан
цулланилган формасини (ёки казарма формасини) герман зода-
гонлари илгари хам ^ адд ан таш ^ари м ураккаб ва бесунацай
форма деб ^исоблар эдилар. П л антаторлард аги ^уллик янги
шароитга (куп ^уллар я^инда озод булиб кетган эди, марказ-
л аш ган полиция аппарати йук; эди, варвар королликларининг
д а в л а т хокимияти кучсиз эди ва ^оказо) айницса турри келмас
эди. К^улдорлик ^укмронлигини йу^ ^илиб та ш л а га н буюк узга-
ршп натиж асида эскича, римча ^уллик маъиосидаги к;улчилик
у э и л ^ е с и л йу^олди. Эски к;улдор зодагонларнинг ер-мулклари
ж уда куп янги ер эгалари уртасида булиниб кетди. Бу янги ер
эгаларининг бир ^исми янги, варвар аристократлар б ул и б , булар
кейинги урта аср ф еодаллариш ш г энг я^ин ^тмишдошлари
эдилар. Ерларнинг бир ^исми эса варвар деэдонлар кулига утди,
бу д е щ о н л а р шахеий эркинликларш ш ^али сайлаб цолган ва
узларининг ж ам оа тартибларипи янги жойга кучириб олиб кел
ган эдилар, бу ж ам оа тартиблари синфлар пайдо булмасдан
ил га риги уругчилик тузуми билан богланган эди.
IV БОБ
Ф РА Н К Д А В Л А Т И Д А ФЕОДАЛ М УНОСАБАТЛАРИНИНГ
РИВОЖ ЛАНИШ И.
Ф РАН Ц И Я КОРОЛЛИГИНИНГ ТА Ш КИ Л ТОПИШИ
Рим империяси территориясида тузилган варв ар королликла-
ри ичида энг каттаси ва кучлиги ф ранклар короллиги эди.
Ф ранклар бора-бора бургундларни буйсундирдилар. Г аллиядаи
вестготларни суриб чицардилар. И тали яд а лангобардларни забт
этдилар ва Рейининг нариги томонида долган герман ^абилала-
рининг ^аммасини деярли узларига итоат эттирдилар.
Ф РАНКЛАРН ИН Г ИЛК ТАРИ ХИ .
М ЕРО ВЙ Н ГЛ АРН И Н Г БО Н Щ А РУ ВИ
анлаш уви иккинчи бир, янада му^имро^ а^ам иятга эга эди.
В арварларнинг купчилиги (вестготлар, остготлар, вандаллар,
бургундлар, л ангобардлар) христианликни арианлик деб а т а л
ган формада ^абул ^илган бир вактда (арианл ик—католик
черковига нисбатан бир м аз^аб эди) ф ранклар арианликни ^ол-
дириб, христианликни тугридан-тугри галлия-рим католик
ру^онийларидан ^абул ^илдилар. Бу нарса Франк короллиги
нинг янада ривожланиши учун катта а^ам иятга эга булди.
Галлия ва Римдаги эътиборли махаллий ру^онийлар Хлодвигни
ва бошк;а Франк королларини зур бериб цуллаб-т^увватладилар.
Б у нарса франкларнинг Галлия жанубидаги долган ерларни
Бестготия ва Бургундияни буйсундиришларини анча осонлаш-
тирди з^амда франкларнинг уз орасида ^ам король ^оки.мияти
таъсирининг ортишига анча ёрдам берди. Хлодвиг долган барча
сали ва рилуар королларини секин-аста цира бориб, янги жуда
катта королликнинг яккаю ягона короли булиб олди, бу корол-
л и к (рейннинг нариги томонидаги ерлардан таш ^ари) Галлия-
нинг туртд ан уч цисмини уз ичига олар эди.
Хлодвигнинг утил ва певаралари королликпи тез-тез булиб
ва ^ а й т а булиб туриш ларига узаро уруш лар олиб бориб туриш-
л а р и г а ц арам ай , королликнинг чегараларини кенгайтиришни
д а в о м эттирдилар. 534 йилда улар Бургуидияни забт этдилар,
542 йилда Вестготларнинг Галлиядаги охирги ерлари ^ам б о
сиб олинди. Рейннинг нариги томонида эса Алемаиия, Тюрин
гия, Б а в а р и я ^ а м д а сакс ^абилаларининг б аъзилари ф ранклар-
га буйсуиди. VI аернинг иккинчи ярм ида Ф ранк короллиги
барча в а р в а р королликлари ичида энг катта короллик эди. И л
гари Теодорих д а вр и д а остготлар кулида булган гегемонлик
энди ф р а н к л а р к4улига утДи-
«Сали ^акицатига» кура франкларнинг ижтимоий тузуми.
Ф р а н к л а р н и н г V аср охири —VI аср бош ларидаги ижтимоий
тузуми «С али ^ а^и ^ ати » ф ранкларнинг суд со^асидаги расм-
к;оидаларни туплам и булиб, Хлодвиг замонида, унинг подшоли-
гининг охи р л а р и д а (500 йилга якин) ёзилган булса керак. « С а
ли ^ ацицати»га («Lex S а 1iа ») асосланиб туриб, ф ранкларнинг
асосий м аш гулоти д е ^ о н ч и л и к булган, деган хулосага келиш
мумкии. «С али ^а^иц ати»даги бир цанча м одд ал ар эркин ф р а н к
ларнинг экин ерлари, турли хилдагн де^кончилик цуроллари,
иш ^ а й в о н л а р и булганлигидан, бошо^ли усимликлар етиштир-
ганл игидан д а л о л а т беради.
У ларнинг хуж а л и ги д а чорвачилик (айникса чучка бокиш) хам
к а тт а роль уйнаган. «Сали ^а^ик1ати»да япа балицчилик, асала-
ричилик, богдорчилик ва де^цончиликка оид б$'лган асосий
^ у и а р л а р тугрисида ^а.м гапирилади. Унда д е л е н и и н г ^овлиси
ва бу ^овлидаги х;ар турли хуж ал ик бинолари, асбоб-ускуналар
гула тасви рл аб берилган. Ж а м о а аъзоси булган ф ранк де^цон-
л ари шахеий м улк т а р з и д а томорца ерга эга булганлар, ж а м о ага
^ а р а ш л и булган д а л а д а маълум ер участкаларини иш лаганлар,
ж а м о а г а ц а р а ш л и <кенг урмон ва яйловлардан биргаликда фой-
д а л а н г а н л а р . «Сали ^ацицати»да ерни сот.иш ва сотиб олиш TyF-
рисида, у,ни бировга инъом цилиш ёки васиятга мувофиц бошца
кишига топшириш тугрисида ^еч нарса дейилмайди. Х,ак.икатд а
ф р а п к ла р д а уша вактд а ер хусусий мулк эм ас эди. Ер ж ам оа
таш килотининг мулки булиб, айрим ф ранк уз ер учасгкасидан
м аъ л у м ш а р т л а р асосида фойдаланарди, холос. ^ о с и л йигиб
ол ингандан кейин д а л а л а р д а ^ ам м а биргаликда мол боцарди.
«Сали ^ак;ицати»да урмон ва яйловдан, сувдан биргаликда
ф ой д ал ан и ш >^ак;ида гапирилган м оддалар бор. Ь^ишлоц ж ам оа-
си (м а р к а ) бу м ан б ага кура, уз ^аётининг илк босцичида ^али
м у тл а ^о уругчилик тузумига хос булган белгиларга эга эди.
<.Сали ^ацицати»га кура уруг ж а м о а га к а р а ш л и ерларнинг асо
сий эгаси булиш билан бирга, яна сиёсий таш килот ^ам эди. Уруг
а ъ зо л а р и н и н г ^ ам м аси .кафилликда цатиаш арди, яъни судда
айбдор ^ариндош и учун каф олат берарди. ^ о ти л л и к учун тула-
42
«ч а д и га н хуннинг (вергельднинг) ф а ^ а т бир к^исминигина ^отил-
нинг оиласи тулар эди. Буни уруг аъзол ари х;ам т^лаш и лозим
эди. Шунингдек вергельд з^ам улдирилган одамнинг оиласи
билан уруг уртасида та^симланарди. Ер уругдан таш ^арига
чик,иб кетмасин учун ерни аёлларга бериш ёки цолдириш так^иц-
л а н г а н эди. Фарзандсиз франк улса, унинг ери ака-укаларига
ва узининг уругидаги бош^а эркак ^ариндош ларига утар эди.
Б иро^ «Сали ^ацш^ати» уругчилик тузумининг смирила бош-
лаганлигидан з^ам д а лол ат беради. Ворислик ва каф олат з^уцу^и-
дан воз кечиб, уругдан чи^иш мумкин эди. Ф ранкл арда социал
ва мулкий булиниш (таба^алан иш ) очи^ куриниб турарди. Б и
ринчи уринда король дружиначилари турарди, буларнинг вер
гельди (хуни) 600 солид1 белгиланган эди. Оддий эркин франк-
нинг жон и учу и фан;ат 200 солид вергельд туланар эди. Ярим
эркин кишининг — л и тн и н г— вергельди эса 100 солид эди. К ул_
ни улдирганлик учун ^улдорга 30 солид туланарди, яъни урушда
миниладиган отни утирлаганлик учун ^анча туланса, ^ул учун
з^ам ушанча туланарди. Шуниси характерлики, римликни улдир
ганлик учун туланадиган вергельд франкникидан анча кам эди.
Иирик поместьелар булган-булмаганлиги «Сали з^а^и^ати»да
очик; айтилмаган. Лекин, баъзи бир а л ом атл арга (хонаки з^у-
нарм анд л ар сонининг руйхатига йуллар сонининг ж у д а купчи-
лигига ва бош каларга) ^ араб фикр юритганда, V—VI аерлар-
д а ё ^ эркин франк ^ишлоги билан бир ^аторд а йирик ер эгала-
рининг поместьелари з^ам булган. К атта ер эгалари королнинг
узи, унинг дружи,начилар, юк;ори та б а к а руз^онийлари ва ^ис-
ман ерларни с а^л аб долган з^амда сарой аз^лига я^ин булган
(«Сали з$аци^ати»да айтилишича, «королнинг з^амтово^лари»
булган) римлик ер эгалари эди. Ш ундай булишига ^арам ай, бу
даврдаги ф ранк ж а м и яти д а асосий фигура эркин ф ранк эди, у
1^ишло^ жамоасининг тула з^у^у^ли аъзоси, ж а м о а ерининг эгаси,
йирик ер эгасига царам булмаган, муста^ил булган эркин дез^-
^он эди. Ф. Энгельс фсодализмдан олдинги ф ранк ^ишлоршшнг
узига хЬс аз^волда булганлигини ^айд к;илиб, «Эркин франк
дез^^они рим колони билан янги крепостной уртасидаги фигура
эди»2 деб ёзган эди.
Хлодвигдан кейин франклардаги феодаллашув процесси. VI
асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб ф ранклар ж ам иятид а кескин
узгариш лар юз бера бошлади. Бу вактда ер бемалол ^улдан-
кулга утиши мумкин булган хусусий мулкка (авлодга) а й л ан
ди, яъни мулкдор уни уз хоз^иши билан сотар, алиштирар, сотиб
олар, бош^а бировга та^дим ^илар ёки васият ^илиб 1^олдирар
эди. VI асрнинг охиридан бошлаб, айнихса VII ва VIII асрлард а
к илинган бу хил олди-сотдиларнинг барча х п л л а р т ш курсата- ,
диган купдан-куп м аълумотлар з^озиргача сацланиб цолган. (
1 С о л и д —• Рим — В изантияда чи^к;ан олтин танга булиб, IV —VI асрл ар
да франклар уртасида ^ам юрган.
2 М а р к с ва Э н г е л ь с , Асарлар, 21- т., 154- бет.
43
Б у н д а й ш а р о и тд а дех^онларнинг бир к*исми тезлик билан уз;
еридан а ж р а л а борди. Очарчилик, молларнинг цирилиши ва
бош ца хил стихиялл оф агл ар, Хлодвигнинг угиллари, невара ва
э в а р а л а р и у р таси д а узок вацт давом этган уруш лар натиж аси
да м а м л а к а т н и н г хароб булиши, уругчилик алоцаларининг еми-
рилиш и т у ф а й л и энди айрим оилалар буйнига туша бошлаган
суд ш т р а ф л а р и — 'мана шуларнинг ^аммаси мустацил франк дех-
цоиини хонавайрон цилди. Дехцонларнинг майда ер эгалиги
ем ирилиб туш куиликка учрага,н бир вадтда, йирик дунёвий ва
черков ер эгали ги авж олди. Хлодвигнинг ворислари король е р
ларини б е н е ф и ц и й (айнан тарж им аси: «хайр», «саховат»)
т а р зи д а уз д руж и н а ч и л а р и га булиб бердилар, булар аста-секин:
1301чиначи — к а тт а ер э галари га айланиб бордилар, улар ерни
мерос та р и ц а с и д а уз болаларига крлдирардилар. Черков хам
король х а зи н а си д а н (король ер фондидан) инъом (donatio) тари-
^а си д а куп ер олди. Дунёвий зодагонлар х ам черков зодагон-
ла р и х ам> у3 ерларини, королдан ташцари, биринчи навбатда
д е х ^ о н л а р хисобига кенгайтирдилар. Дех^онлар цушни дунёвий
катта ер э г а л а р и хомийлигига (патронат ёки к о м м е н д а ц и я -
с и г а ) утд и л ар. Шунингдек, дех^онлар черковдан м ад ад
олиш м а ц е а д и д а ерларини шу ш аклда булар эдиларки, черков
д е х ^ о н л а р га бир участка ерни маълум михдорда оброк тулаб
туриш ёки барш чина уташ шарти билан умрбод фойдаланиш га
берарди, бу ер участкаси п р е к а р и й деб аталарди. Фойдала-
ннш учун черковдан «прекарий» (соф маъноси: «илтимосга
мувофиц берилган участка») олган деодонларнинг а^воли ерга
у р н а ш ти р и л га н ва хужайинига бирор хил мажбуриятни адо
этиб т у р а д и га н колонлар, литлар ва цулларнинг ахволига ухш аб
кетар эди. П рекари й олган дехх°ннинг уз ери хам прекарийга
айланиб, аста-секин катта черков ер эгалигининг мулкига цу-
шилиб кетарди. П рекарий олган деххоннинг угли ёки невараси
бутунлай крепостнойга айланиб кетар эди. «Сали Д ац и ^ ати»га
илова цилинган цуш им чаларда кам б а га л л а ш га н ф ранклар тур-
рисида, циоман хзтто бутунлай хонавайрон булган кишилар туг-
рисида ж у д а очих гапирилади, булар солинган ш траф ларнн ту
л а ш г а ц у рб л ари етмай, урм онларда дайдиб, цароцчилик цилиб
ю р а р д и л а р . Б а ъ зи к а м б а г а л л а р эса овцат учун узини цул цилиб
сотиб, а со р атга туш арди ва, шундай хилиб, шахеий эркинликдан
м ахрум буларди.
Э ркин ва мустахил дехцонларнинг аста-секин йуцолиб, кре
постной киш илар синфига айланиш ида ифодаланган ф еодалла-
шув процесси собих Рим империясига келиб ж ойлаш ган варвар-
л ар н и н г х а м м а си Да ^ ам булди. Ф ранкларда эса бу процесс
хали ж у д а муста^кам булган бахувват эркин дех к онлаРнинг
(«С али х а ^ щ а т и » д а курсатилган деххонларнинг) царам лик кре-
постнойлик холатига очиц, кескин тусда утишида намоён булди
холос, бунда дех^онлар юридик ж ихатдан бошха кишиники
бул ган е рд а утириб, шу ер эгасининг фойдасига бирон хил
44
«тутцинлик» мажбуриятини утар ЭДИ- Лекин шу нарсани айтиб
•утиш керакки, эркин де^цонларнинг йуцолиб бориш процесси
V I ва VII аерлард а Ф ранк давлатининг ^амм а областларида бир
хил булган эмас. Янги тартиблар королликнинг рарбий цисмида
Нейстрияда, цисман жануби-шарций Бургундияда ж уда тез
тарцалди; шимоли-шарций округларда — А встразияда эса бу
процесс у цадар кучли булмади. Бу округларда Рим таъсири
(ернинг хусусий мулкка айланиши со^асидаги таъсири) бошца
жойлардагидек кучли эмас эди, бу ерда урурчилик-жамоачилик
м уносабатлари узоцроц сацланиб цолди. Австразияда де^цонлар
•сиесий ж ихатдан ^ам, хусусан умум халц лаш карининг цатнаш-
чиси сифатида VII аердагина эмас, балки V III аерда ^ам катта
роль уйнаб келдилар.
Меровинглар хокимиятининг заифлашуви. «Ялцов короллар».
Катта ер эгалигининг усиши ва шу билан бирга король ерлари-
линг кам айиб бориши хам да илгари ф ацат королнинг ^зигагина
тобе булиб, унга асосий рарбий ресурслар бериб келган эркин
де^цонларининг хийла цисмининг йуц булиши натижасида ко
роль хокимияти тушкуиликка учради. М еровинглар1 династияси
деб ном чицарган Хлодвиг династияси узаро урушлар н а т и ж а
сид а ,\см заифлашди. Бу узаро урушларнинг цандай характерда
булганлиги Хлодвигнинг невара ва э в а рал ари уртасида булган
цирц йиллик урушдан ж уда очиц маълумдир. Бу уруш VI аср-
нинг 60- йиллари охиридан то 613 йилгача давом этди. Динас-
тиянинг икки авлоди уртасида булган бу да^ш атли ва цонли
кураш да икки королича айницеа катта роль уйнади: бири Авст-
разия короли Сугибергнинг хотини Брунгильда, иккинчиси
Нейстрия короли Хильперикнинг хотини Фредегонда эди. Б рун
гильда (у аслида вестгот маликаси эди) король хонадонидаги
унта ша^зодани улдиртирди, рациби Фредегонда ва уз эри
Сугибрет улгандан кейин, дастлаб урли номидан, кейин невара-
л а р и номидан юртни узи идора цилди, ахир узига царши цуз-
ролон килган Австразия зодагонлари томонидан улдирилди.
613 йилда бутун королликда ^окимият Хильперик ва Фреден-
гонданинг угли Хлотар II га утди. Хлотар 614 йилда фармон
чицариб ердор аристократиянинг узаро урушлар вацтида олган
поместьеларини уша аристократия ихтиёрида цолдириш мажбу-
рнятини уз устига олди ва графларни (округ ^окимларини) фа-
цат махаллий ер эгалари орасидан тайинлашга ваъда берди.
Ш ундай килиб, ердор аристократия М еровинглар хонадонига
мансуб булган королларнинг узаро уруш ларидан уз м анф аатла-
ри учун тула фойдаланди.
Хлотар II ^окимияти кучли ^окимият булмади. Король ^оки-
миятининг эътибори Хлотар II нинг угли Дагобер замонида
V I I I — IX А С Р Л А Р Д А Ф Р А Н К Д А В Л А Т И .
К А РО Л И Н ГЛ А РН И Н Г И Д О РА Ц И Л А БО Ш ЛАШ И
К А Р Л БУ Ю К ИМ П ЕРИЯСИ
53
*
Ч а г а р а л ар;
„ ^ 7 6 8 й»илда Ф р а н к д»в-
чегараларм
6f4 й и л д а Карл Б у ю к
■■ииллрИЙСИИИНГ м«-
г в р а /е р и
Карл Вуюк даэрмда
Фр^м* давлатига па
рам «ряаримийг мег»-
релври
вт Б р е то н м ар клар и
1ЬО О 150км
1РИНГИ! 1—1»U ■■■■ ■J
Ахен
> ?"•#--
|0/МвО*
Кохстонч1 ^АВАРЛЛЙ
НАГАНД:
r/wxmo
\ а У“ Тревило ‘
« О Ж ? */»*.!
Волдам'CIS
LA*um»om
ДЫкОВЯНС
|тусш*я^
I{•
'Д В И Г И З И:
К ар л Буюк империяси
55
б ил ан ж о й л а р у р т а с и д а муттасил ало^а уРнатилмаган эди,
корол ь м иссиял ари, яъни ревизорлари ж ойларни номигагина
контроль к;илиб турар, а м а л д а эса айнихса чекка территория-
нинг г р а ф л а р и у зл ари н и м арк азд ан мустацил деб хис ^илар
эд и лар.
И ккинчи томондан, К а р л Буюк д авл ати узининг состави жи-
Хатидан х а'м хи лм а-хил уругларнинг бе^арор сиёсий бирлаш ма-
сид ан и б о р а т эди. Ф р а н к империяси омади юришган бир исти-
лочи том он и д ан шошиб-пиши-б, куп ^абила ва х а л ^ л а р д а н ибораг
ту зи л га н алохида бир та р зд а ги рарбий монархия булиб, унда
на ум ум ий иктисодий б а за , на умумий миллий тил, на умумий
м а д а н и я т 'йу^ эди. К а р л Б ую к империясига кирган к^абилалар-
нинг х а Р бири узининг о д атд аги к;онун-к;оидаларига ам ал к;илиб
к ел ганини курсатиб утиш кифоя цилади. «В арвар х а ^ и^ атлари»,
«С ал и , Р и п у а р Б ургунд ия, Б авари я, Саксония х а ^ И1^а т л а РИ2>—
К а р л Б у ю к зам он и д а x afM* айрим ца/билалар учун суд ^онунлари
т у п л а м и б ул и б ^ о л а в е р а д и ; улар ^унт >билан кучирилиб ёзилди
ва у л а р г а у зга р и ш л а р киритилди, шундай цилиб, улар им перия
нинг айрим о б л а с т л а р и учун амалдаги к;онун булиб цолаверди.
Айрим ^ а б и л а л а р К а р л Бую к подшолиги ва^ ти д аё^ хал ^ б у
л и б б и р л а ш а б о ш л ага н эд илар. Сали ва Рипуар ф ранклари гал-
л и я-р и м ахолиси б и л а н а р а л а ш и б кетиб, шимолий роман хал^и-
ни (кей и н ч а л и к б у л а р д а н ф р а н ц у з халк^и таш кил топди)
ве стготлар, б у р гу н д л а р ж ан уб и й галлия^римликлар билан ^уши-
либ ж а н у б и й ром ан халцини (булар кейинчалик п р о в а н с а л
х а л ^ и д е б а т а л а б о ш л а д и л а р ) барпо этдилар. И талияда л ан го
б а р д л а р б и л а н и т а льян-рим лик лардан булгу с и и т а л ь я н хал-
та ш к и л топди. Г ер м а н и яд а Рейннинг нариги томонидаги цаби-
л а л а р бир этник группа булиб, кейинчалик ул ардан г е р м а н
(ёки н е м и с ) халк;и в у ж у д га келди. Халцларнинг таш кил то
пиши м а х а л л и й а л о ^ а л а р н и кучайтирди, бу Лам а м ал га и м
пери янинг ж у д а м ай д а ва бир хил д а в л а т л а р га парчаланиб ке-
тиш ига олиб келди.
Карл Буюк зам онида франкларнинг феодаллашув процесси.
К а р л Б у ю к ва унинг ворислари замонида ф еодаллаш ув процес-
сининг ж у д а тезл аш и б кетаётганлиги империянинг парчаланиб
кетиш ид а ж у д а катта ахам и ятга эга булди. Бирок; Карл Буюк
и м перияси щ а б и л а ва х а л ц л а р нинг ^урам асид ан иборат» були
ши б и л ан бир вактда, ф ео д ал лаш аётган ж а м и я т ха м эди. М еро
винглар зам он и д а булган Х'°Ди с а > яъни катта ер эгалигининг
усиши, унинг м айда эркин деэдоон хужалигини ютиши Каро-
л и н гл ар за м о н и д а д авом этди ва зур бериб а в ж олди. П рёкар
м у н о са б а тл а р и н и н г (купроц черков ерл арид а) ривож олиши,
п а тр о н а т-к о м м е н д а ц и ял а р н и н г (купроц дунёвий ерлард а) кенг
ёйилиш и, эркинларнинг ^ а р ам л и к к а тушиш хо л л а Рининг купая-
ё тган л и ги — б уларнинг х а м м а си К арл Буюк подшолиги замони*
да о д а т тусига кирганлиги император ^онунида (капитулярия-
л а р д а ) узининг ёр^ин ифодасини топди. К арл м агнатлар ва
56
бошка «нуфузли одамлар» томонидан деэ^он ерларининг тортиб
олинишини чеклашга анча уринди, бироц ердор зодагонлар
унинг фармойишларига ^аршилик курсатганлари учун бу фар-
мойишлар амалда баж арилм ай цолаверар эди. Ф ранклар ж а-
миятининг феодаллашув процесси, табиий, сиёсий тузумга ^ам
таъсир этди.
Ф еодаллашув империями сиёсий тарцоцликка ва, пировар-
дида, сиёсий ж ихатдан майда цисмларга булиниб кетишига
олиб келди. Узининг рарбий кудратига ва энг катта истилочи-
лик шу^ратига царамай, Карл Буюкнинг узи \ а м ердор зодагон-
ларга ь;арам эди. Бу нарса ^ам м адан бурун магнатлар съездла-
ри а^амиятининг ортишида куринди. Бу съездлар император
томонидан одатда j^ap йили кузда чацирилар эди. Унда энг му-
.^им капитулярияларнинг хаммаси м у^окама цилинар эди. З о
дагонларнинг ^а^иций сиёсий а^ам иятга эга булган ана шу
кузги съездларига ^арама-царш и улароц, май д а л а л а р и деб
аталмиш эски рарбий йигилишлар — аскарларнинг йигилишлари
(бу йигилишлар цадимги герман халк; йигилишларининг к>олди-
ги эди) каролинглар замонида оддий бир рарбий курик булиб
^олди. Бу курикда энди император томонидан тасдицланган
ф армонлар маълумот учунгина эълон цилинар эди.
Король судлари («Сали ^а^ицати»да курсатилган цадимги
халц судлари урнини олган скабинлар ва :х;ар турли суд а м а л
дорлари) фаолиятининг кучайиши билан бир к^аторда К арл Буюк
и м м у н и т е т л а р деган нарсани >^ам кенг суратда жорий ци-
лишга маж бур булди, иммунитетлар берилган махаллий ер э г а
лари (дунёвий ер эгалари ^ам, черков ер эгалари ^ам) уз терри-
торияларига король амалдорлари, судьялари ва шунга ухшаш
кишиларнинг текшириш учун киришидан холи эдилар. Бундан
ташцари, махаллий ер эгаларига яна шундай иммунитет ё>рлшу
лари ^ам берилдики, бу ёрлицларга мувофиц улар узларига
^арам булган а^олинигина эмас, хатто эркин а^олини ^ам суд
цилиш ва ундан уз фойдаларига хукумат солицлари ва мажбу-
риятлари ундириш ^уцуцини олдилар. Иммунитетлар магнат —
ер эгаларининг эркин а^оли орасидан ожизларини топи,б олиб,
уз асоратларига туширишларига ж уда катта ёрдам берди. Карл
замонида рарбий бенефицийлар системаси ^ам авж олаверди.
Эркин д е ^ о н л а р н и н г заифлашуви ва тушкунликка учраши ор-
цасида д е ^ о н л а р рарбий хизматни уташ га тобора кам ро^ чак,и-
рилди. Л екин бенефицийларнинг ^ам ф ацат бир цисми импера
торга царам эди. Уларнинг купчилиги катта ер эгаларига — маг-
натларга царам эди, бу магнатлар курашга одатда «уз соди^
кишилари»дан бутун-бутун отрядлар олиб келардилар. Ш ундай
цилиб, Карл Буюк кушини ^ а к ^ а т д а унинг узиники булмай,
балки, тобора аницроц ташкил топаётган катта ф еодаллар к;уши-
ни эди, бу феодалларнинг ж уда куп поместьелари булиб, улар
м а^ а л л ар д а ж уда кенг сиёсий .^у^уцларга эга эдилар ва у л а р
нинг царамогида ж уда куп майда рицарлар бор эди.
57
К а р л Бую к замонидаёк; идора цилиш аппаратининг аник; фео-
д а л л а ш г а н л и г и г а шу нарсани мисол к;илиб курсатиш -мумкинки,
г р а ф л а р уз м ансаб ини ва бу мансаб учун олган ерларини авлод-
д а н -а в л о д га мерос булиб ^оладиган мулкка айлантириш га ^ара-
к а т ^и л ди л ар. К а р л Б ую к узининг гр а ф л а р тайинлаш ^ук;ук;ини
ж у д а к а тт а м а ш а е д а т б ил ан аранг с а ^ л а б щолди.
Каролинглар поместьеси. К арл Буюкнинг асосий даромад-
л а р и унинг по м ес тье ла р и д а н келадиган д а р о м а д л а р эди. К орол
нинг ер фонди бутун д а в л а тн и н г хам м а жойига та р ^ а л ган булиб,
ю зл а р ч а катта ва бир ^ а д а р кичик е р л ар д а н иборат эди. Карл
Б у ю к зам о н и д а ги энг ка тта ер эгалари монастирлар эди. П а р и ж
м о н а с т и р л а р и д а н б и р и — авлиё Герман (ёки Сен-Ж ермен) мо-
настирининг IX аср б о ш л ар и д а 100 мингдан ортиц крепостнойи
бор эди. Д у н ё в и й зо д а го н л а р ^улида ^ам шуб^асиз ж уд а куп
к а т т а -к а т т а п ом естьелар бор эди, биро^ улардаги ерларнинг руй-
хати б и згача етиб келм аган.
К а р о л и н гл а р поместьесини урганиш учун асосий манба Карл
Бую книн г « П о м естьел ар тугрисидаги капитулярий»си ва «Аббат
ирминон полиптиги» д е б атал ган хУж ж а т ДиР- ( П а р и ж атрофи-
д а ги С е н -Ж е р м е н м онастирига ^ а р аш л и ерлар ва бу е р л ард а
утирган крепостнойлар руйхати.) М ана шу м ан б а л ар га ^араб,
биз Г арб и й Е в р о п а д а илк урта асрдаги ф еодал поместьесининг
м а н за р а с и н и куз ол д и м и зга келтира оламиз. Д а с т л а б биз бу
пом естьеда урта а с р л а р г а хос бир хусусиятни — ернинг икки
^ и см га: х у ж а й и н — д о м е н е и н а л (домен) ерига ва д е х ,-
ц о н л а р е р и г а - — ч е к е р г а булинганини курамиз. Чек ер-
л а р г а д е з д о н л а р э г а л и к ^ил ар эдилар. Бу чек ерлар м а н с л а р
д е б а т а л а р д и . Д е з д о н л а р уз м е^натлари билан, узларининг от-
улов ва ^ у р о л -а с б о б л а р и билан хуж айинларининг ерини ишлаб
берардилар.
Ф р а н к л а р н и н г циш лоц хужалиги V I I I — IX а срлард а анча му-
в а ф ф а ^ и я т л а р г а эриш ди. К аролинглардан долган м ан б ал арга
К а р а га н д а дех^ончиликнинг асосий системаси уч д а л а системаси
булган. П о м е с т ь е л а р д а гал л а к о р л и к д а н таш кари, чорвачиликка
к атта эътибор б е р и л га н эди (королга ^араш л и имениеларда
хусусий йилк;ичиликка катта эътибор берилган, чунки ха рбий
иш да йил ^ичиликнинг а^ам и яти катта эди). М а н б а л а р д а узум-
чилик, богдорчилик, полизчилик, доривор у с и м л и к л а р экилган-
лиги ^ а м тилга олинган.
К а р о л и н гл а р поместьеси ани^ натурал хуж алик хусусиятла-
рига э га эди. Б у ^ а ^ д а «П ом естьелар тугрисидаги капитулярий»
д а ж у д а очиц д а л и л л а р келтирилган, бу «К апитулярий»да по
м ест ьел а р д а ети ш ти ри лган ма^сулотларнинг король оиласи ва
к орол ь сарой а ^ л л а р и э^тнеж ларинн к;оплашга сарф ланганлнги
бир неча м а р т а т а ъ к и д л а б утилган.
Б и р о ^ К ар о л и н гл а р н и н г поместье тугрисидаги хУж ж а тлари-
д а у ч рай д и ган энг т^изи^ нарса уша ва^тдаги крепостнойларнинг
состави х а ^ иДаги м аъ л ум отлард ир. Бу м атериал Сен-Ж ермен
58
монастири полиптигида ж уда очиц курсатилган. Бу х;ужжатда
крепостной де^цонлар турли номлар билан: колонлар, литлар,
куллар деган номлар билан аталади. Л итларга ва цулларга нис
батан колонлар ^атто «эркин» кишилар дейилади. Л екин у л а р
нинг «эркинлиги» жуда нисбий бир нарса эди. ^ а ц и ц ат д а у л а р
нинг «тутцунлар^дан ?^еч цандай фарци йуц эди. Улар ^ам у з
л а р и н и н г чек ерларига биркитиб цуйиЛган булиб, нормалашти-
рилган баршчина, натурал оброк ва бир оз мицдорда рента
пули тулаш шаклида «тутцунлик» м аж буриятларини б а ж а р а р
эдилар. Бу ?^ол шу нарсани курсатадики, де^цонларнинг бу хил
категорияларга булиниши (худди де^цонлардаги чек ерларнинг
мансларнинг уч гуру^га булингани сингари) бу вацтда утмиш-
дан цолган бир сарцит эди. Х^ацицатда ф ранкларда бу вацтда
крепостной дездонлар синфи ташкил топган булиб, бу синфда
энди эркинлар, ярим эркинлар (литлар) ёки тутцунлар (цуллар)
уртасидаги илгариги ф арцлар чиндан ^ам йуцолиб кетган эди.
«Каролинглар уйгониши». К арл Буюк уз замонасининг анча
м аъриф атли кишиси эди. У, гарчи ёши анча улгайган вацтица
уциш-ёзишни урганган булса-да, грек ва латин тилларини билар
ва маърифатни цадрлар эди. Унинг саройига турли м ам л ак атл ар-
д а н олимлар чацириб келтирилган эди. Бу олимлар ичиаа
И орк епископлик мактабида (Англиянинг шимолида) у^ ига11
А л к у и н номли англ-сакс айницса машхур эди. Сунгра Карл-
нинг саройда уша вацтнинг кузга куринган бошца ёзувчилари —
лангобардиялик П а в е л Д ь я к о н , испаниялик вестгот Т е о -
д у л ь ф ва бошцалар х,ам яш ар эди. Франкларнинг узларидан
етишган ёш Э й н г а р д ж у д а ^ам м аърифатли киши эди, у
кейинча К арл Буюкнинг ж у д а яхши тузилган тарж и м аи ^олини
ё зд и 1. Карл юцорида айтилган олимлар ёрдами билан епископ-
лик резиденцияларида бир цанча м актаблар ташкил цилди, бу
м актабларда асосан хат-саводли ру^онийлар ва император кан-
целяриялари учун амалдор кад рлар (судьялар, секретарлар,
м ирзалар ва бошцалар) тайёрланарди. Карлнинг буйруги билан
цадимги латин ва грек цул ёзмалари тупланди ва кучириб ёзил-
ди. Катта скрипторияларда (мирзахоналарда) унларча м ирзалар
энг цимматли цул ёзмаларни янги нусхаларга кучирардилар.
Ш ундай цилиб, купгина антик авторларнинг асарлари кейинги
авлодлар учун сацлаб цолинди. Каролинг мирзаларининг юмалоц
з^арфлар билан донадор цилиб ёзган хатлари уларнинг у зл а р и
дан олдинги замонларда ёзилган анча цадимги хатлар у ёцда
турсин, ^атто кейинги урта аерларда ёзилган латин хатига Ка
раганда ^ам ж уда чиройли эди.
Карл саройида узига хос бир олимлар жамияти вужудга
келди, бу ж ам ият антик дунёдан ибрат олиб, «Академия» деб
аталди, Бу жамиятнинг иш ларида Карлнинг узи %ам цатнашци.
59
А к ад е м и я цатн аш ч и лари латин авторларининг, ёзувчи ва шоир-
л а р н и н г а с ар л а р и н и ук;идилар, баъзида эса антик авторларга
тац л и д цилиб Узлари з^ам а с а р л а р ёздилар. Бирок;, Каролинглар
зам о н и д а ги ренессанс (уйгониш) асл м аънодаги антик м ад ан и ят
нинг тикланиш и э м ас эди, асло ундай эм ас эди. Антик автор-
л а р д а н д о л ган ад аб ий мероснинг бир оз цисми олинди, холос.
А нтик ё зувч и л арга сиртдангина (ш еърият ва риторик форма-
л а р ) т а ц л и д цилинди. К а р л саройига тупланган олимларнинг
д у н ё ц ар а ш и (императорнинг уз дунёцараш и з^ам) антик классик
м а д а н и я т д а ги раци он али сти к дунёвий дунёцараш га мутлак;о ух-
ш а м а с эди. Карлнинг атроф ига олим христиан монахлари туп
л а н га н булиб, уларнинг дунёцараш и черков ру^онийларининг
дунёк;араши эди. «М аж усий» антик маданияти улар учун христи-
ан л и к ац и д ал ари н и шар.^лзш ва чуцурлаштириш воситасигина
эди, холос. Алкуиннинг королваччаларни та р б и ял а ш учун ёзган
д а р с л и г и д а купинча з^ациций антик м аданият билан з^еч цандай
ал оц аси б у л м а га н урта аср диний дунёкараш и анк;иб турарди.
« ^ а ё т ним а?» деб савол куяди бу д арсликда уцитувчи ва узи
ж а в о б бериб: «...бахтлиларга шодлик, бахтсизларга цайгудир,
у л а р г а з^ам, б ул арга з^ам улимни кутишдир», дейди. «Одам
нима?» д е б яна бир савол цуйиб, «Улим бандасидир, уз уйида
м е^м ондир, утиб кетадиган йуловчидир» ... деб ж авоб беради.
А слида К а р о л и н гл а р д а в р и д а урта аср схоластикаси царор топ
ди, унинг хар а кте р л и хусусияти соф диний дунёцарашни устун
ц уйиб, ан ти к дунё фанининг баъзи бир таш ^и формаларинигина
у зл а ш т и р и ш д а н иборат булди.
Ш у нарсани унутм аслик керакки, К арол ингл ар маърифати-
д а н ж у д а кам киши б а ^ р а м а н д булди. Х^атто К арл Буюк саро-
йидаги м ан с а б д о р л а р н и н г ^ ам ж уда купчилиги уциш-ёзишни
б и л м а с д а н утиб кетди. А м а л д а К арл Буюкнинг «м аърифатпар-
вар л и к» та д б и р л а р и купдан-куп чер<ков епископлик м актаблари-
нинг р и вож ланиш игагина олиб келди, кейинчалик бу м актаблар
за м и н и д а урта аср университетлари вуж удга келди.
К А Р Л БУЮ К ИМ ПЕРИЯСИНИНГ П А РЧ А Л А Н И Ш И
—г ер? а р г а -
лик), м аркграф лик (ёки м а р к и з л и ^ ^ а г е р ц о ^ л и ^ " ^ ^ ^
паслдан-наслга коладнган князлик л, »
территорнал хукм дорларга хос
короллик о т у ^ л а р и г а ухшаш эО'Кукларга э га б |е т а н к н я м и к
династиялари в уж удга 'кела б о щ ^ д д УЛган
Ф р аГ и Ри Г к Но ; Г л Г и ™ Г а ? л а ^ ^ 1 1 Я л ™ Р° ^ «"<>“ « *
э /и . Карл 11 Ялтироцбош улгандан Нейин
лар ж уда ^ам а вж олиб кетди Xv>. ^ ^ ^ужум
вежлар, кисман ш вед лардан ибопаУ' К^ * и л ган лаР * ис« ан Н0Р'
скаидииавлар уша в а Нт£а уругчРл^ . ^
^ “ Г ^ш к З и Г а
учраш ва ф е о д а л и з м у утиш ппои» к тушкунликка
булиб, улар орасида купдан-куп бо^.ССИНИ бошидан кечираетган
келмовда эди, бу дружиналарга ф е ^ ИНЧИ д РУж и н а л а Р вужудга
ликлар — ярллар ва к о р о л л а р ^ Д в л л а ш а е т г а н царбии бош-
сузишга уста булган, уш а давр учун ^ РЛИК -ЦИЛаР ^ Д еигизда
КУроллардан ф о й д ал аи а билган ( £ ? ' УДа 3уР ^ « ^ н г а н « м и р
Скандинавияда и ш л а н ар эди) б у н ^ У ^УРо л л а Р РУДаларга бон
ман булиб чицди. Н о р м а н л ар кем Р м а н л а Р *куда хавФли душ-
куйнладиган ж ойгача ва Урта д е н т ЛарИДа ФраН.Цуз д а Ре л а Ри
«атларгача кириб б орд илар ва 6v К'ИрР° К б У»иДаги м ам ла-
талаб ва хароб цилиб, ахолисига » м а м л а к а т л а р ™ ш афцатснв
Рарбий Европада шу м уиосабат б и л а>^ш ат !соллилаР- IX аерда
келган булиб, бу дуо « э худо, н о р м ? ® 11 м ахсУс . биР Д'У° вуж удга
с а ц л а » -д еб бош ланарди. нларнинг евузлигидан узинг
63
Сунгги К а р о л и н гл а р королликни мудофаа ^илиш дан ожиз
э д и лар. У л а р н и н г сиёсий эътибори ва ^арбий ресурслари жуда
з^ам кам эди. Н о р м а н л а р г а царши курашиш вазифасини ма*;ал-
лий йирик ф е о д а л л а р уз кулига олди; бунинг натижасида улар
^ а р б и й ^ и м о я г а м у^тож к ° л ган-ь;утган эркин а^олини з^ам б е м а
л ол крепостнойга айлантириб, уз мав^еларини янада муста,\кам-
л а б о л д и л а р . 885— 886 й и лларда норманлар П ари ж н и 10 ойгача
^ а м а л цилиб турд и, лекин уни ахир ололмади. Роберт Зурнинг
(866 йилда в а ф о т этган, П ариж нин г биринчи графи) угли, ма-
^ а л л и й ф ео д а л гр а ф Эд П ариж ский м уваф ф акиятли мудофаа
уюигтириб, д у ш м ан н и ^айтарди. Сунгги Каролингларнинг бири
К а р л IV А н^ов X аернинг бошида (911 й.) цуйи Сена ^иргогини
н о р м ан л а р бошлири — герцог Роллонга беришга м аж бур булди,
Р ол л он бу ерда кучиб келган норм анлардан иборат ж уд а кучли
бир к н я зл и к — Н о р м ан д и я герцоглигини тузди. Н орманлар-нор-
в е гл а р (ёки Ф р а н ц и яд а аташ ларича нормандияликлар) м а^ал-
лий а^оли б илан тезд а ара л а ш и б кетдилар, христианликни i^a-
бул ^ и л д и л а р ва ф ранцуз тили ^ а м д а урф-одатларини у з л а ш
тириб ол д и л а р . Янги француз-норм андия герцоглиги Шимолий
Ф р а н ц и я д а ги энг кучли феодал князлиги булиб к^олди; бу янги
кн язл и к р а с м а н К арол ингл арга вассал-тобе эди, а м а л д а эса
ул а р га м у т л а ^ о тобе булмай, б а ъ за н П ариж нинг узини ^ам бо
сиб олиш хавф ини солиб турди.
Капетингларнинг идора ^ила бошлаши. Ахир о^ибатда К а р о
л и н гл а р ^ а м М еровингларнинг кунига тушди. Сунгги К аролинг
л а р ^ а м б утун л ай ночор ^олга тушиб цолди. X аернинг охирида
у л арн и н г е р л а р и Франциянинг шимолидаги Л а н шазфининг узи
б илангина чек лан и б ^олди, д есак булади. Сунгги Каролинг Л ю
д ови к V Я лцов ул ган дан кейин граф Роберт Зурнинг наеллари-
д а н бири б у л ган Гуго Капет номли киши 987 йилда зодагонлар
ва ру^онийл ар й и р и л и ш и томонидан Франция короли ^илиб сай-
ланди. Ш ун д ай ^нлиб, Францияни янги д и н а с т и я — Капетинглар
династияси идора цила бошлади. Биринчи вацтларда Капетинг
л а р ^оким ияти ж у д а кучеиз булди. Анча кейинро^ бориб, XII ва
X III а е р л а р д а г и н а бу династия ^аддини ростлаб олган ш а^ар-
л а р г а суяниб туриб, Францияни бирлаш тириш га ва м арк азл аш -
ган д а в л а т г а асос солишга м у в а ф ф а ^ булди.
V БОБ
во
У м у м а н , И т а л и я ц и ш л о р и урта аернинг бу илк даврида бихих
б у лм а й, б а л к и ш а х а р л а р билан а ло ха х и л иб турар, у ерларга
т у рл и х и л д а г и ^ и ш л о ^ х у ж а л и к ма^с ул отл ари етказиб берар
эди, а х о л ис и эса вацт-ва^ти би л а н ша^арларга кучиб келар эди.
И т а л и я ф е о д а л л а р и х ам узига хос бир а^волда эди. Ша^ар-
л а р р и в о ж л а н иб бор аё тга н бир шароитда феодал л арнинг бир
кисми ш а ^ а р л а р г а кучиб бориб, ша^арликларнинг таъсирига
б е р и л и б кетар эди, ш ах ар да яшаб турган рицарлар аста-секин
ш а ^ а р л и к л а р б и л а н чатишиб кепди. Италиянинг йирик дунёвий
ф е о д а л л а р и — ге рцог ла ри , графлари, баронлари — ж у д а купчи-
ликни т а шк и л этар эди. И т а ли яд а феодал муносабатларнинг
ж у д а эрта р и в ож л ан и ш и у л арни ^озирнинг узидаёц марказип
ко ро л ь ^ о к им ия т и д а н мус та^ил килиб хуйди. X аерда К а р о л и н г
л а р хокимияти уз а^амиятини б у т у нл ай йу^отди. Йирик ф е о д а л
л а р м у с т а х и л б у л и б о л и б , муттасил узаро у ру шл ар би л а н банд
б у л и б д о л г а н э ди л а р, б у у ру шл а р д а н мак;сад — анча .катта ша-
Ха рл а р ва м а м ла к а т н и н г энг мухим савдо йу лл ар и устидан уз
Ху к мр он л ик л ар ин и урнатиш эди.
Бирок; И т а л и я д а черков феод ал л а ри: папалар, архиепископ-
л а р ва еп и с ко п ла р х а мд а монастирлар жуда хам куп эди. Бу
нарса д унёвий з о д а г о нл а р ни рухоний феод ал л а рга хам ХаРши
ку раш о л и б б ор иш г а м а жб у р цилар эди, дунёвий ф е од ал л а рг а
Хараганда ко рпора ция сифатида анча уюшган черков ф е о д а л
л а р и х а м б у т у н м а м л а к а т устидан уз назоратини сак;лаб холиш-
га интилар э ди л а р. Ш у н д а й хилиб, X аср у рталарида Ит а ли я д а
ж у д а х и л м а - х и л ва кескин социал зиддиятлар юз бермохда эди,
б у хол у нинг сиёсий ту зу мига хам таъсир х и л мохда эди.
И т а л и я X аерда сиёсий жихатдан Европада энг т а рх о х бир
м а м ла к а т эди, деса бу л ад и, У ж у да куп мустахил герцоглик,
ма р ки з ли к г р аф ли к ва епископликларг а бу л иниб кетган эди.
У р та И т а л и я д а г и папа давл а ти х а м фео д а л ла шг ан эди. Па п а л и к
тахти хаР т у р л и р и м л и к аристократия хонадонлари уртасидаги
н а й ра нг л а р ва х онли у р у ш л а р га са ба б б у л м о х д а эди. И та ли я
жа ну би й территориясининг бир хисми ^алн Византияга хаРаР
эди, бир х исмини эса а р а б л а р босиб олган эди. Бирох И та ли я
сиёсий ж и х а т д а н шу нд ай та рх о х бу л ишига хаРамасДан> м а м л а
катда шахар хз ёти з ур бериб таракхий этмохда эди. И т а ли я
ш а х а рл ари х ал и х ам Урта денгизда византияликлар ва ара бл ар
б и ла н савдо к и л ар эди. Ш а х а рла рд а турл и хилдаги х Упа Рл а р
р и в о ж л а н м о х д з эди. X аерда савдо ва шах эрл арнинг ахамияти
Х а л и ж у д а кам б у л г а н Германияга нисбатан И та л и я герман
ф е од а л л а р и г а ж у да катта бо й л ик ла рг а эга бул ган, зеб-зийнатли
ва фаровон м а м л а к а т б у л и б куринар эди.
Оттон I нинг И т а л и я г а юриши. Империянинг хайта тиклани-
ши. Ш имол ий И т а л и я феод ал л а рин ин г узаро у ру ш - ж а н ж ал л а-
рига а ра л а ш и б , Оттон I И та ли яг а 951 йилда ХУШИН тортиб бор-
ди. У Па в ия шахрини олди, шимолий Ит а ли я князларидан бир
печт а сини т о р - м о р х и л иб, П р о в а н с билан Италия короли Л о т а р -
70
н и н г бева долган хотини — королича Адельгейдага уйланди. Г е р
м а н и я н и н г шимолий Ит а ли я г а таъсири ва герман короллари-
нинГ Италия сиёсати деб аталмиш сиёсати ана шундан бош-
ла нДи •
961 йилда Оттон Ита ли яг а яна юриш килди. Бу сафар Оттон-
ни йигирма икки ёшли папа Иоанн X I I ёрдамга ча^ирган эди, бу
папага унинг уз в а с с а л л а р и — рим баронлари хавф солаётган
эди. К а р л Буюк улгандан кейин кучайганва I X аернинг у рт а ла р и
да диний з<;окимиятни дунёвий ^окимиятдан уступ ту ра ди1 деган
н а з а р и я н и кутариб чиц^ан папаликнинг узи энди Ита ли яд а фео-
д а л ла ш у в процессининг янада кучайиши муносабати билан кат
тик кризисга учраб, король ^окимиятининг ёрдамига му^тож б у
л иб долган эди. Оттон I Рим феодалларини бостириб, папани
тахтга ут^аздп. Бунга миннатдорлик билдириб, папа 962 йилнинг
бошида Оттонга императорлик тожини кийгизди. Шу ндай килиб,
янги «империя тиклаиди». Ш у нарса характерлики, илгари К а р л
Буюк булгани сингари, бу сафар х;ам Оттон Рим императори
деб эъ л он цилинди (илгари К а р л Буюк >^ам Рим императори
деб эъл он дилингаи эди). Янги империяга « М у ц а д д а с Рим и м
перияси» деб ном берилди. Фак;ат кейинрок бориб, X I I аердагина
бу иборага икки с^з ^ушилиб, « Г е р м а н миллатининг мукаддас
Р им империяси»2 деб аталадиган булди.
Д е я р л и бутун Ит а ли я устидан назорат цилиш ^укуцини б е р а
диган императорлик унвопипинг к^абул ^илинишини Оттон ва
унинг атрофидагилар энг катта галаба деб ^исобладилар. ^аки-
катда эса герман королларининг Италиядаги сиёсатида чукур
зиддиятлар бор эди. Ита л и яд а немис феодаллариг а жуда ^ам
нафрат билан карар эдилар. 964 йилда император Италияда йук;
вактида вафот этган Иоанн X I I урнига Оттон томонидан тайин-
л апган янги папани танишдан Рим бош тортди. Кейинги йили
Оттон яна Ита ли яг а келганда Римни каттик .\ужум билан зурга
олди. « А б а д и й шахар»нинг теварак-атрофи ва бутун Рим области
жуда каттик таланиб, харобазорга айлантирилди. И та ли я йил-
номачиларидан бири бу во^еапи ^уйидагнча тасвирлади: « Ш > ;-
ринг курсин, Рим. К^нча-^анча х а л^ ла р сени оёк ости к'Ил и*б.
эзиб келди. Энди сенга саксон короли эга б у л и б олди. Фарзапд-
ларинг ^илич зарбал а рида н ,%алок булди. Куч-кувватинг кукка
совурилди. Олтин, кумушларингни ажнабийлар ^амёнига солиб
о л и б кетмокда». Ш у билан бир ва^тда Византия билан араблар
хам янги императорга ^арши эди, улар узларининг Италиядаг и
таъсирини янги келгиндиларга бериб цуйишни истамас эдилар.
Уг л и Оттон I I ни Византия маликаси Феофанияга уйлантириб,
Оттон I Византия б и л а н б у лг а н муносабатларини бирмунча вак;т-
гача яхшилаб олишга муваффак булди. Л еки н ара бл ар билан
1 Б у р г у н д и я к о р о л л и г и н и н г б у ва ц т д а г и яна б о шц а ч а но м и А р е л ь к о р о л
л и г и деб ю р и т и л а р эди, б у ном ас о сий ша ^ а р б у л г а н А р е л ь ш а х а р и н в ми д а н
• л и н г а н эди.
7*
П А П А Л А Р ВА ИМПЕРАТОРЛАРНИНГ
ИНВЕСТИТУРА УЧ УН КУРАШ И
74
подали, у ж а Р фанатик, жуда кескин киши булиб, теократик
идеяларни батамом у злаштириб о л га н эди. У папалар уз ^укми
б и л а н ко рол л ар ва императорларни тахтдан тушириши мумкин,
п е к и н узи ( папа) устидан бу дунёда >^еч ким >^еч ^андай ^укм
чикаР л о л майди, деб ^исоблар эди. Имп ер ато рл ар билан корол-
л а р — папанинг вассали, папа эса у л ар г а нисбатан сеньор, яъни
х^укмдор, дер эди.
Григорий V I I бир ь^анча му^им реформалар утказди, унинг
бу реформалари католицизмни марказлаштириш ва жипслашти-
ришга ёрдам берди. )^аммаДан буруп унинг таклифига мувофик
1059 йилда папа сайлашнинг янги тартиби жорий цилинди. Энди
папаларни ка рд ина лл а ргина 1 сайлаши керак эди, кардиналлар
папанинг гуё олий кенгаши эди ( м а н б ал а р д а б у кенгаш баъзан
« Р и м черкови сенати» деб )^ам юритил арди) . Ка рд и на лл а рн ии г
сайлог. ннрилинги к о н к л а в деб аталар эди. Бу йигилиш ва-
зиятга к^араб, Римда ёки Римдан ташк;арида бул иши мумкин эди.
Янги сайлов тартибига кура, императорнинг ва дунёвий зода-
гонларнинг папа сайловл арида к;атнашуви мутлацо мумкин эмас
эди. Биргина шунинг узиёк; папаликнинг дунёвий хокимиятни
назар-писанд килмаганлигини курсатади. Ундан кейинги, 1060
йилги реформа ру^онийларнинг узини иптизомга солиш ма^са-
дида утказилди. Григорий V I I декрет чикариб, ц е л и б а т жорий
^илди, яъни барча ру^онийларнипг i^opa ру^онийларнинг (мо-
нахларнинг) ^ам, ру^онийларнинг ^ам, яъни барча кишилар-
нинг, шу жу мл адан, епископларнинг ^ам у йл а нмас лиги мажбу-
рийдир, деган тартиб жорий ц-илди. Ру^онийларнинг уйланишини
таки^лаш черков ерларини дах лс из ^илиб куяр эди, чунки уй-
ланган епископлар, одатда, мулкини уз б о л а л а р и га цолдириш-
га ^аракат цилар эдилар. Нихоят, 1075 йилда Григорий V I I
янги сайланган епископга ёки аббатга узу к ва \acca шаклида
император ёки король томонидан бе рилиб келган д у н ё в и й
и н в е с т и т у р а н и ‘бекор цилиш тугрисида декрет чицарди.
Ш у ва^тдан б о ш л а б инвеститурани — ру^онийларни вазифага
тайинлаш ёрлигини — фа^ат папанинг узигина берадиган булди.
Генрих I V нинг бош кутариб чик^иши. Рим черковининг ю^о-
рида айтиб у тилган реформаларидан дас тл абки иккитасининг
а ма лг а ошувига шу нарса имкон бердики, бу вактда император
Генрих I V ^али ёш эди. Генрих I I I у лг а н йили у энди 6 ёшга
кирган эди. Императорнинг ёшлигидан империядаги князлар
фойдаланиб ^олди, иатижада Германияда XI асрнинг 50— 69-
йилларида сиёсий жихатдан т у л а тартибсизлик ^укм сурди.
Шу нинг учун ^ам папалик узок; вактгача император ^окимия-
ти билан ^исоблашмади. Бироц Рим курияси инвеститурага оид
75
учинчи реформага утган ва^тда, энди ба л о г а тг а етган Генрих I V
б у н г а .^аттик; норозилик билдирди. 1076 йилнинг бошл арида
В о рм с д а бу лг а н черков йигилишида ( б у йигилишга герман елис-
к о пл ар и ва з одагонларининг юцори т а ба ^ ал а р и тупланган эди)
императорнинг т а л а б и билан Григорий V I I урнидан туширилди.
Г ригорий V I I х;ам бунга жавобан Фра нция ва И та л и я е п и с к о п л а -
рининг Ри мд а бу лг а н йигилишида Генрих I V нинг у'зини тахтдан
т у ш и р к л г а н деб э ъ л он ^илиб, унинг фу^ароларини соди^лик т у г
рисида аввал ичган ^а са мл а рид а н ха л ос ^илди. Ш у нд ай ^илиб,
папа б и л а н 'император уртасида кураш бошланиб, бу кураш
д ея р л и ярим аср давом этди.
Саксонияликларни нг 1073— 1075 йиллард аги цузролони. И м
ператор би л а н папа уртасидаги курашнинг кескинлашув сабаб-
л ар ин и тушуниш учун императорнинг узининг 7 0 - йилларда Г е р
манияда о л иб борган сиёсати ни б и л и б олиш керак. Генрих I V
каттиь; ц у л ва шу^ратпараст ко рол ь эди. Отаси Генрих I I I си нг а
ри, у х а м феодал з одагонларнинг узбошимчалигини жил овл ашг а
.^аракат ^илди. Унинг даврида ко р о л ли к — императорлик ^оки-
мнятининг таъсири Франкониядан таш^ари, цушни Шва бияд а ,
шунингдек, Саксонияда х;ам кучайиб борди. Генрих I V С а к со
ния ни 'буйсундиришни уз олдига энг биринчи сиёсий вазлфа
ц и ли б цуйди. У Гарбий Саксонияда янгидан-янги император
ца с р л а ри куришни давом эттирди, саройини шу ерга кучириб
борди ва босиб олинган мамлакатда ^андай хужайинлик ^илса,
б у ерда ^ам худди шундай хужайинл ик ^илди. Саксонияда импе
ратор ломе стье л арининг сони борган сари ортиб борди ( X I а ер
нинг охирида императорнинг Франкониядаги ерларида канча по
местьеси булса, Саксонияда ^ам шунча поместьеси бор эди деса
б у л а д и ) . Император Саксониянинг <бой урмонларини тортиб
ол иб , уз мулкига айлантира бошлади. Анча ^исми ^али эркин
б у л г а н саксон де^конларига жу да огир император солиги ( c e n
sus) солинли. Императорга {^арашли имениеларни бош^арувчи
мини сте ри ал л ар д е ^ о н л а р н и н г ж а м о а ер-сувларидан фойдала-
нишни цийинлаштириб ^уйди. Бирор са ба б би ла н уз еридан
а ж р а г а н эркин д е ^ о н л а р н и н г — фрейманларнинг бир кисми i^a-
рам кишиларга ёки ^атто — «ф ран к л ар» ва «ш вабла р » учун
баршчина мажбурияти уташга м ажбу р бу лг а н крепостнойларга
а йл ан ти р ил а бошлади. Д е ^кон л ар ни нг императорга ва унинг
а м а л д о р л а р и г а — министериаллар ва фогтлар (епископлар но
мидан черковга карашли ерларни б о ш ^ а ру вч и ла р) г а ва шу ка-
б и л а р г а нафрат кузи би ла н ^араши табиий эди. Саксонияга
су ци ли б кириб бораётган Франк ва Ш в аби я феодалларини у л ар
де^цон ж а м о а ла р иг а з у л м ^илувчи ва у л арни эзувчи асосий
з о л и м л а р деб ^исоблардилар. Тугри, б у ва^тда Саксония зода-
г онл ари хам крепостник ф е о д ал ла рг а айлана б о шл аг ан эди.
Л е к и н императорга, епископларга ва монастирларга Караганда
Саксония феодалларининг ерлари бирмунча нам эди. Саксония
фе о д а л л а р и хам императорга ва унинг атрофидагиларга нафрат
76
кузй билан царар эди, у л ар га Саксонияни эксплуатация ^илувчи
а>кнабийлар деб i^apap эди. Шу нинг учун ^ам Саксонияда 1073—
j о75 йилларда ку зг о л он кутарилди, б у ^у з г ол онд а ма х а лл и й
д е ^ о н л а р >*ам, м ах а л л ий феод ал л а р >;ам цатнашди. к у з г о л о н
1073 йилнинг августида кутарилди. У шу ^адар шиддатли ва
к а т т а ку з гол он булдики, Генрих I V нинг узи ^ам цуз гол ончил ар
к у л и г а асир тушишига сал цолди. У зур цийинчилик билан ва
жуда ка г г а хавф-хатар остида Саксониядан ^очиб жон сайлаб
цолди- Д е ^ о н л а р император к;асрларидан бир нечтасини вайрон
килдилар, императорга царашли купгина поместьелардаги х у
жа лик биноларига ут цундилар, бу вацтгача т у л а б келган ту л св
ва баршчипаларини т^ламай ^уйдилар.
Бироц дехконларнинг актив харакати сакс феодалларини цур-
кувга солди. Д е э д о н л а р г а билдирмасдан туриб, ф е од ал л а р им-
nepatop билан музокара бошл аб, уни у зл ар и га купро^ ён берди-
ришга харакат ^илдилар. Сакс зодагонл ари императорга ^арши
уруш ^аракатларини сустлик, бу шангл ик би л а н о л и б борди. Г е н
рих IV' эса буларнинг ^аммасидан жу да у ста л ик билан фойда-
ланди. 1075 йил ёзининг б о шл арид а у, бир цисми императорнинг
франкониялик рицарлардан, бир ^исми Ш в а б и я тогл икл арид а н
иборат б ул га н катта к;ушин билан Саксонияга бостириб кирди.
1075 йил 9 июнда Л а н г е н з о л ь ц деган жой яцинида ^узголончи-
ларнинг асосан д е э д он л ар да н иборат б у л г а н ^ушинларини тор-
мор цилди. Д е э д о н л а р г а цушилмай, узларича ало^ида жанг цил-
ган сакс феодал л ари ^ам маглубиятга у чрадилар. Л екин у л ар
д е ^ о н л а р г а Караганда оз та ла фот курдилар. К^узголончи де^-
^онлар маглубиятга учраш натижасида жу да катта талафот к ур
дилар, улардан бир неча минг киши ^а ло к булди.
1075 йилнинг иккинчи ярмида Генрих I V Саксонияга бутун-
лай хужайин б у л и б олди. Бу у л ка ж у да ^атти^ таланди ва вай
рон ^илинди. Саксония я^ин орада Франконияга ^у шил иб кета-
дигандан куринган эди. Генрих I V сакс л ар устидан г а л аба
зонгач, узини Григорий V I I га нисбатан хам ^ у ж у м сиёсати юри-
тиш учун етарли д ар ажа д а кучга эгаман, деб ^ис ^илди.
Каносса. Бирок; императорнинг -палата к;арши кураш ол иб
бориши осон булмади. Императорнинг тарафдорлари куп эди..
уни йирик феодалларнинг бир кисми (бирор жихатдан сарой
билан борланган ф е о д а л л а р ) , епископларнинг купчилиги, мона-
стирларнинг бир цисми, рицарлар, Рейн буйидаги шах арла р цул-
л аб- ^ув ва тл ар эди, лекин императорнинг д ушман л ар и ^ам оз
эмас эди; йирик феодал л арнинг купчилиги ( б у л а р орасида Г е н
рих I V дан, айникса, катти^ га з а бл а нг а н сакс феодаллари бор
эди), монахлик ^илувчи ру>;онийларнииг купчилиги, итальян ва
Кисман немис епископлари, Ит а ли я ша^арларининг бир ^анчаси
унга душман эди. Императорнинг папага 1^арши >кураши ф е о д ал
ларга кул келиб, императорга царши яна исён кутариш учун
яхши бцр барона булди. Генрих I V жуда хатарли ^олга тушиб
колди. Унда папа букпан муросага келишдан бошца илож кол-
77
мади. И мп ер ато р 1077 йили Ита ли яг а келиб, бир нечта мулозим-
л а р .1 би ла н бирга 25 январда Каиосса ^асри ( Т о с к а и а д а ) г а б о р
ди. Григорий V I I уша ва^тда шу касрда эди. Тавба-тазарру цн-
лу вчи г уно ^ л а р либосида, яланг оёк з^олда император уч кунгача
К а но с с а дарвозаси олдида турди. Ш у нд а н кейингина, низ^оят,
папа уни уз з^узурига киритдн ва унинг г у но зд ти бир цанча
пи с а нд а л ар билан « кечирди». Шу нд ай цилиб, Каносса дунёвий
^окимиятнинг черков .\окимияти олдида ер упиб бош эгиш тим-
соли бул ди.
Л е к и н Каносса муста^кам тинчлик урпата олмади. Генрих I V
ф е о д а л л а р лагеридаги ке лишмовчиликлардан фойдаланиб, о р а
дан куп вацт утмай, папа билан яна кураш 'бошлади. Шу нд а н
кейин Григорий V I I князларни императорга соди^лик ^асамидан
х а л о с ^илиб, у л ар г а дар^ол янги император са йл а б олишни т а к
л иф этди. Ф е о д а л л а р томонидан сайланган Р у д о л ь ф Шва бский
Генрих I V га царши уруш бошлади, лекин сал вакт ичида жанг-
л а р д а н бирида (1080 йил да) з^алок булди. Ш у нд а н кешш Ген-
рих I V узи з^ужумга утди. У катта к;ушин билан Италияга
бостириб кириб, 1084 йилда Римни э г ал л ад и. Энди Григорий V I I
ц а ма л з^олатига тушиб 1^олди. Папа вассал л ари б у лг а н Сицилия
н о р м а н л а р и 1 ёрДамга келиб, Григорий V I I ни асир тушишдан
ку тцар иб к;олди. У норманлар била н бирликда Италиянинг жа-
нубига, Сол ер но ша^арига кочди ва орадан куп вакт утмай
(1085 й и л да ) уша ерда улди. У уз ворисларига, императорга
карши курашни давом эттиришни васият цилиб кетди.
Вормс конкордати. Инвеститура учун кураш X I аернинг охи-
ри ва X I I аернинг бошл арида з^ам давом этди. Григорий V I I нинг
ворислари Генрих I V га ь^арши унинг уз углини — Генрих V ни
ь^уроллантирдилар. Биро^ Генрих V отасинииг урнига узи импе
ратор б у л и б олгандан кейин, у з^ам инвеститурадан воз кечиш-
ни истамади. Генрих V короллик ^илган даврнинг охирги ваь^т-
лар ид а гин а, 1122 йилда, у билан К а л л и с т II уртасида В о р м с
конкордати деб ном олган келишув шартномаси ту-
зилди.
В о р м с конкордатида епископларнинг руз^оннйлар томонидан
с айланиши принцип килиб белгиланди. Ш у билан бирга. Г ер м а
нияда са йловл а р императорнинг узи ёки унинг вакиллари ишти-
рокида у тказиладиган булди. Бургундия билан Ита ли яд а эса
епископ сайлашда императорнинг цатнашиши кузда тутилмади.
Су нг р а император папа билан бу л га н кураш вацтида ундан т ор
тиб олинган черков мулкини кайтариб беришии ваъда 1\илди.
Инвеституранинг узи эса конкордатга мувофик икки киемга
1 Н о р м а н л а р С и и и л и я д а 1000 й и л л а р а т р о фи д а па йд о б у л д и л а р . XI аср-
нннг 30 — 40- нил' ларида у л а р С и ц и л и я д а ва Ап е н н и н ярим о р о л и н и н г ж а н у б и й
ц и с м и д а г е р ц о г л и к б а р п о к и л д и л а р , у ке й ин чал и к б о р и б к о р о л л и к к а а и л а и н б
кет ди. Р и м папаси а м а л д а т у л а м у с т а ц и л б у л г а н б у к о р о л л и к н и н г х о мийс н-
с е н ь о р и б и л а н . ^нсобл ашиб иш т у т а р эди.
78
булинди — бир цисми черков инвеститураси ( узук ва ^ассадан
иборат) булиб, буни папа берадиган булди, иккинчи ь^исми д у н ё
вий инвеститура ( салтанат ^ассасидан иборат) бу л иб, буни импе
ратор берадиган булди, император шу билан узининг епископлар
ус гидан сеньорлик ^у^у^ини таъкидлади.
У м у ма н олганда, конкордат императордан кура папалар
учун ку пpoi\ фойдали булди. Император ^окимиятининг епископ-
лар г а б у л г а н таъсири заифлашди. Черков ерларидап импера
торга тулападиг ан т у л о в л а р эса энди камайтирилиб, дунёвий
ленчиларнинг мажбуриятларига тенглаштирилди, илгари эса
дунёвийларнинг ерларидан олинадиган с оли^л арга Караганда
черков ерларидан туланадиган т у л о в л ар анча ортик; эди. Вормс
конкордати натижасида Германиядаги черков феодал л ари к у
чайди, у л а р ^ам узига хос м аъ лу м территория князларига айлан-
дилар. Бу кейинчалик императорларнинг феодал тар^о^ликка
i^aрши курашиии к^ийинлаштирар эди.
Инвеститура масаласидаги ё н б е р и ш д а н ташкари, конкордат-
да императорга но^улай булишига ^арамай, Григорий V I I амал-
га оширган бошк^а реформаларга (папанинг конклав томонидан
сайлаииши, ру^онийларнинг умумий целиботи чацирилишига)
^ам папага индамай ён берилган.
VI Б О Б
79
к о р о л л и к л а р и ташкил топди.
Ю т ла р чекка жануби-гарбда
мухим территорияни, яъни
Те мз а дарёси ^уйиладиган
жойни ишго л цилган кичик
бир Кент короллигини тузди-
лар. V I I аср ичида ва V I I I
асрнинг биринчи ярмида
асосий рол ни шимолий ко-
р о лл и к л а р — Но р ту м б р ия ва
Мерсия уйнади. V I I I асрнинг
урталаридан б о ш л а б геге-
монлик жанубий короллик-
л а р да н бирига — Уэссексга
утди (унинг пойтахти Вин-
честр ша^ри э ди ) . Уэссекс
ко рол л ар и д а с т л а б жануб-
ни — Сессекс, Эссекс ва
Кентни узига буйсундирди,
сунгра I V асрнинг б о ш л а р и
да эса Мерсия би л а н Нор-
ту мб рияни босиб олди. Ша р ки й а нг л л ар ко рол л иги уз мус-
та ^ил л иг и ни бундан илгари йу^отган булиб, аввал Нортумб-
рияга, кейин эса Мерсияг а буйсунган эди. Уэссекс короли —-
бу ту н мамлакатни бирлаштирган киши — Экберт (802— 839) эди.
У мамлакатни бирлаштиришни 829 йил ларда а ма лг а оширди.
V I асрдан б о ш л а б англ- сакслар орасига христианлик кира
бошл а ди. Бир ь^анча вактгача Ан г л ия д а иккита христиан чер
кови у за ро кураш о л иб борди: бири — V асрда ташкил топган
ва шаркий грек черковлари би л а н ташкилий а ло ^а д а б ул га н
ирландия черкови, иккинчиси — папа томонидан Р и мд а н юбо-
рил ган миссионерлар ташкил этган рим черкови. Р и м черкови-
нивг таъсири г о л иб чи^ди, бунинг сабаби ^иоман истилочилар
билан, яъни англ-сакслар билан о р ол ла рд а г и ке л ьт л а р у рта си
да б у л г а н антагонизм булса, асосан рим черковининг купрок
м а р ка зл ашг ан л и г и ва аристократлашганлиги булди, англ-сакс
к о р о л л а р и унинг епископларидан эътиборли сиёсий куч сифати
да фо йдаланишлари мумкин эди.
Д а н и я л и к л а р г а к^арши олиб борилган кураш. Бирлашган
англ-сакс ко рол л иги ташкил топиши биланоц данияликларга
^арши т^аттиц кураш бошл а шг а мажбу р булди. Д а н и я л и к ла р
деганда А нг л и я да фа^ат Скандинавиядан Ют ла ндия ярим оро-
лига кучиб келиб урнашиб, бу ерда I X асрда кучли ко ро л ли к
тузган д а нияликл арнинг узинигина эмас, балки яна скандинав-
н орв е жл ар х;ам назарда тутилар эдй. Скандинав-норманларнинг
Европа 1\итъасига — Францияга ва Ж а н у б и й Ит а ли яг а цилган
Хужу млари тугрисида ю^орида Гапириб утилган эди. Скан-
д инавларнинг Британия о р о л ла ри га к;илган х у ж у м л а р и ундан
80
\ам да^шатлироц булди. У л а р Ирландияга, Шо т л ан д ия г а ва
Англияга бир неча аср давомида жуда куп ва да^шатли ^ужум-
лар цилиб турдилар. Ум у ма н олганда, данияликлар-скандинав-
ларнинг Англияга цилган ^ уж у мл ар и камида 300 йил ( V I I I
аернинг иккинчи ярмидан то X I аср урталаригача) давом этди.
Ж у д а куп скандинавлар шимоли-шар^ий Англ ияга урнашиб
олиб, бу улканинг т а р а ^ и й с и г а таъсир этди.
838 йилда Экберт данияликларнинг Англияга 1\илган ^ужум-
ларидан бирини ^айтара олди. А м м о 842 йилда у ла р орол ичка-
рисига яна бостириб кириб, Л онд он г а ут цуйдилар, 866 йилда
эса шимоли-шаркий ^иргоцнинг ^аммасини босиб олдилар.
Д а ни ял ик ла р анча зич жойлашган бу территория бутун урта
аср давомида Д а н и я г а ^ а р а ш л и м и н т а ^ а деган ном
билан юритилар эди.
Альф ред Буюкнинг йдора к^илиши. К о р о л ь А л ь ф ре д Буюк
короллик цилган давр (871— 900) англ-саксларнинг даниялик-
л ар г а Царши энг ^атти^ кураш ол иб борган моментларидан бири
булди. А л ь фре д Буюкдан олдинги король Этел ьре д I даниялик-
л ар г а ь^арши курашда <\алок булди. А л ьфре днинг узи д ас тл аб
данияликлардан жану бга ^араб цочишга мажбу р булди. А л ь ф
ред бирмунча вактгача д а нияликл арга ^арши партизан отряд-
лари, тар кок; отрядлар воситаси билан кураш о л и б борди. Фа-
^ат кейинро^ бориб у мунтазам урушга утиб, данияликла'р,ни
Темзанинг нариги томонига- уло^тириб ташлашга муваффа^
булди. 879 йилда данияликлар билан су л^ тузилди, бу сулага
биноан мамлакат икки ^иемга булинди: Англ иянинг жануби-
гарбий цисми англ-саксларга, шимоли-шаркий цисми д ан ия л и к
ларга б у л иб берилган эди. Д а н и ял ик ла р г а ^арши курашишда
А л ь ф р е д цисман эски умумий халк; л ашкарларига/таянди, к;ис-
ман .%арбий-феодал типидаги катта, уртача ва майда ер э г а л а
ридан иборат янги феодал ^ушиннинг кучайтирилишини к;увват-
лади. Шундай килиб, А нг л ияда рицарлар вужудга кела
б ошл а ди * Бундан ташцари, А ль ф р е д данияликл арга ^арши жу да
куп бу рг ла р — ^ а л ъ а л а р цуриб, у л ар г а цурик;чи отрядлар цуйди
ва денгиз ^ирго^ буйларини дания ликл а р ^ужумидан к>урик;-
л аш учун денгиз флоги цура бошлади. У Анг л и яда биринчи
марта а^олидан доимий солик; олишни жорий ^илди, бу солик;
« данияликл ар пули», яъни д анияликларга царши курашиш учун
йигиладиган соли^ деб аталди. Франк короли К э р л Буюк син
гари, А льфре д >;ам, илм-маърифатга ^омийлик ^илди. Унинг
узи хам латин тилини яхши биларди. А л ь ф ре д замонида баъзи
латин авторларининг асарлари англ-сакс тилига таржима к>и-
линди. Королнинг буйруги билан давл а т а.\амиятига эга булган
энг му^им во^еаларнинг мунтазам йилномаси тузиб борилди.
Саводли клириклар тайёрлаш учун епископлик кафедралари
^ошида янги мактабл ар ташкил килинди.
А ль ф р е д Кент, Уэссекс ва Мерсиянинг цадимги цонунлари-
ни — ^аци^атларини — туплашни, унга анча кейин « А л ь ф р е д
6 В. Ф. Се менов 81
Ангсакс порол л и»; ха^пцати» номи остида чица-
1
| _______ л а р и н !и г v;:i а с р *
д а г и «е г а р.;*л а р * рилгап конунларни ^ушиб
ЛлмН'Э Д *а Гут-
р ум уьаро б улиб
битти туплам ^илиб чи^а-
1 ол гчм е р л з р я и и г
чег&рэдар* ришпи буюрди.
•*. ^ qfji^ L
мус,тгм
i ■J а » кя цилиб ол-
Канут Датский давлати.
га и ерлар Да пи ял ик ла р нин г си^уви
f * j x ia c p урталари-
д з А н гли я кор!Ч
ли ги
1 А ль ф р е д замонида ва унииг
„ С > Р тКг GO О GO- вор 11еляри замонида тухта-
щ А -.r2 v. 1 тн .1 д >i• Альфре дн ин г ворис-
Щ /Afei '-/й' лари Лоидонии ^айтариб
олиб, д анияликларни шнмо-
ли-шарц томонга жу да узо]\-
i\a суриб ташлади. Л екин
дан иял и кл а р f1И1гг ху жу м 11
X
аернинг Оошларида янада
зур бериб такрорланди. Бу
сафар хужум Скандинавия-
даи (хозирги Норвегиядан)
бошланмасдан, б а л ки бево-
сита Дапиянинг узидан бош-
ланди. Орадан куп вацт ут-
май, Англия уз муста^илли-
гидан бу ту пл ай ма^рум б у л
ди, Дания короли Канутга
буйсуиди. Ка ну т Датский
(1017— 1035) истило цилин-
ган ерлардап жу да катта
Шимол ий д а в л а т тузди, бу
давлатга Дапиянинг узи,
Норвегия, Швеция, Англ ия
V I I I — IX асрларда Англия ва Шотл а нд ия кирди. А н г
лия Данияга жу да катта со-
л иклар ту даб туришга м а ж
бур булди. И лг а р и данияликл арга карши курашга сарфлапиб
келган « д а н ия л и кл а р п у л и » анча купайтирилиб, Да ни я коро-
лига хирож тарзида туланадиган булди. Да ния з одагонлари
А нг л ияни нг жанубидап жуда куп янги ерлар олди.
Канут ул гандан кейин унинг мурт, куп к^абилали давлати тез
ва^т ичида парчаланиб кетди. Дания королпнинг цулнда яна
бнргина Да ни я колди. Анг л и яда Э ду а рд Исповедник (1042— 1066)
тахтга чик^иб, узининг англ-сакс династиясинп тиклади. Лекин
Э ду а рд ни нг хокимияти кучеиз эди. Англ-сакс зодагонларининг
бир г\исми д анияликларга мойил эди, Эдуард бошчилигидаги
иккинчи бир кием зодагонлар франиуз-нормап герцоги В и л ь
гельм билан иттифок; тузишга х,аракат килди. Эд у ар д у лгандан
кейин з одагонл ар м а х а лл и й англ-сакс ф е о д а л и - - Уэссекс гер
цоги Г арол ьдни король килиб сайлади. Лекин В ил ьг е ль м Н о р
82
м а н д с к и й « Э д у а р д васияти»ни
пеш хилиб, тахтни зурлик билан
о л и ш г а карор цилди. У 1066 йилда жуда куп сонли француз
кушинлари билан Англияга бостириб кириб, Гастингс шахрига
я'хиН бир жойда Гарольдни тор-мор цилди. Шу нд а н кейин
В и л ь г е л ь м Лондонга йул олди ва у ерда 1066 йил 25 декабрда
А нг л ия короли деб эълон килинди. Бу вокеа А н г л ия тарнхида
англ-сакс даврининг нихояси, деб хисобланади.
Англ-саксларнинг ижтимоий тузуми. Ф е о д а лл а ш у в процесси.
И л к англ-сакс королликларининг ижтимоий тузумида у зо х вахт
сакланиб келган уругчилик муносабатларининг я^цол аломат-
лари куриниб турар эди. Ж у д а купдан-куп «хахихат»ларга,
яъни V I I — V I I I аерлардаги турли англ-сакс королларининг
хонунлар ту пл а мл а риг а асосланиб, англ-саксларнинг ижтимо
ий тузумини куз олдимизга келтиришимиз мумкин: уларнинг
ижтимоий тузуми куп жихатдан франкларнинг « С а л и >^ахиха-
ти»да тасвирланган ижтимоий тузумига ухшар эди. Франклар-
даги сингари, англ-саксларда хам ахолининг асосий оммаси
(англ-сакс «,^ахихатлари»да ишлатилган термин билан айтган-
д а) эркин к и ши л а р д а н —- к ё р л л а р д а н иборат эди. Булар
муста^ил деххонлар булиб, г а й д а деб аталган катта-катта ер
участкаларига эга эдилар ( баъзи ко ро л лик л а рд а х а Р бир керл
оиласига тегишли катта чек ернинг михдори 120 акр ёки биз-
нинг х исобимнзча 50 гектар келар эди). Кё рл ни нг вергельди 200
шиллинг эди. Зодагон кишининг — э р л нинг вергельди эса дас т
л а б факат 400 шиллинг бул ган булса, кейинча 600 шиллиигга,
ундан кейин яна ошиб 1200 шиллингга етди. «Х,аь;ихатлар»да
кёрллардан ташкари, яна л э т л а р ёки у и л л а р тилга оли-
нади. Бу лар — уз ахволи жихатидан франк л итларига у х ша г а н
ярим эркин кишилар эди. Ул а рни нг уз ери булмай, маъ л ум
мажбурнят эвазпга э р л ла рнинг ерини ишл аб берар эдилар.
У л арнинг вергельди 80 шиллинг атрофида эди. Л э т л а р Брита-
ниянииг буйсундирилган махал лий ахолисидан келиб чикдан
деб тахмин х ил ннади’ . Зодагон англ-саксларнинг, эрлларнинг
(ва хатто баъзи бир энг бой кё рл л арнинг) х У л л а ри хам булиб,
бу хУл л арпинг бир кисми ховл нДа хизмат х и л а диган х У л л а Р
эди, бир х исми оброкчи к у л ла р булиб, д е х х ончилик билан шу-
г ул ла на р эди.
Англ-сакс жамиятида жамоа ва бош^а маха л лий бош^арув
органлари жуда куп эди. Буларнинг асосийси х ишл0*\— т у н
эди. Бу и;ишлок — х ишл01\ жамоасидан иборат булиб, унда ер-
сув бор эди, мунтазам суратда кишлок йигини — галимот чаки-
рилиб турарди, сайлаб хуйиладиган х ишл о к оксохолн (tunqe-
refa) буларди. К,ишлох жамоаларининг вакиллари ойда бир
марта юзбошилар мажлисига тупланарди. Юз бо ши ла р мажлис-
л аридан юхори уринда х а Р бир графликнинг халк мажлиси
булиб, бу м ажл ис ла р тарихий жихатдан хабилавий короллик-
1 « У ц л ъ » сузи Бр и т а н и я н и н г рарбий к,исми — У э л ь с д а н к е л и б чиркан дей-
ДИлар.
83
л а р ( f o l k m o t ) давридан сацланиб долган эди. К о р о л ь вакили —
графликнинг расмий бошлиги, шериф1— уз фаолиятида граф-
ликнинг бу кенгаши билан ^исоблашиб туриши керак эди, бу
кенгашда ма х а лл и й з одагонлар ^ал цилувчи таъсирга эга эди.
Ни^оят, король ^узурида витенагемот — ( « д о н о л а р ке нг аши» )
бутун бирл ашга н ко р о л ли к зодагонларининг кенгаши ча^ири-
л и б турар эди. Витенагемот король ^окимиятини жуда ^ам чек
л а б к^уйган эди. У, ^онунларни тасди^ларди ва мамлакатнинг
олий суд органи эди. Ко ро л ла р ни сайлаш ва бирор гуно^ цилиб
цуйса, урнидан тушириш ^а>м витенагемот цулида эди, у тас-
дицл а ма са , королнинг ^еч ^ана^а инъоми амалга ошмас эди.
VIII ва IX аерларда, айникса X аерда англ-саксларнинг
п а т р иа рх а л жамоа тартиблари тобора тушкунлик сари юз тутди.
Д а л и кучли бу лг а н ^ишлок; жамоаси билан бир ь^аторда катта
аристократик ер эгалиги авж олди. К о р о л ь махсус ёр л ицл а р
бериб, ерни дунёвий зодагонларга ва черковга хусусий м у л к
цилиб бера бошлади. Одатдаги ^онун-^оидаларга асосла.нган
ср мулкига, яъни жа.моаларнинг, д е . ^ он л а р н и нг ер мулкига
( ф о л ь к л е н д г а ) кара.ма-^арши улароц, мамлакатда помешчиклар
мул ки ( б о к л е н д ) , ерга король ёрлиги — Ьос ёки Ьоок асоси-
да э г а л ик ^илиш тобора кучайиб борди, король ернинг ф е о д а л
л ар ни нг хусусий мул ки булишини таи олиш билан бирга, б о
кл е нд э г ал а риг а купинча яна бир цанча имтиёз ва иммунитетлар
( м а х а л л и й де>;к;он а^олисини суд цилиш ва улардан солик; туп-
л а ш ^укуци) >;ам берди.
Д е ед о н л а р н и н г чек ери борган сари майдаланиб борди.
Катта де^цон оиласининг илгариги уртача чек ери — гайда ур-
нига I X — X а ерларда ^амма жойда д е ^ о н л а р н и н г ми^дор жи-
^атидан анча оз бу лг а н янги чек ери — виргата учрайди (в и р-
г а т а — гайданинг туртдан бир цисми).
Д а ни ял ик ла р н и н г ^ у ж у м л а р и де^цонларнинг а^волига жуда
ёмон таъсир цилди. Д а н и ял ик ла р уз ^у жу мл ар и ва^тида де\-
конларнинг хужалигини бутунлай вайрон ^илардилар. Д е зд он -
л а р бург лар, куприклар ва й ул ла р к;уриш, л ашк ар л а р сафида
т у рнб ^ури^чилик ^илиш ва ^арбий хизматни уташ учун жу да
кун вацт сарфлашга ма ж б у р эдилар. Тобора ортиб борган « д а
н и ял ик л ар пу л и» ни х;ам шу де^цонлар ту л ардил ар, бу « д а н и я
л и к л а р п у л и » — ^ар бир чек ерга солинарди. Ни^оят, д ан ия ли к
л а р г а царши ол иб борилган узлуксиз у ру шл ар вак;тида жуда
куп рицарлар вужудга келиб, буларни таъминлаш >^ам шу де^-
цонлар устига тушарди. Ил га риг и корол ь дружиналари — гезит-
лар ни нг урнини ол ган король танлари ^арбий-феодал типидаги
ер э г ал ариг а а йл аниб бордилар.
З а иф л аш и б цолган д е ^ о н ж а мо а л а р и з одагонларнинг ^о-
мийлигига утишга ма ж б у р бу л ди л ар . Англияда коммендация
84
V II— IX асрларда Рарбий славянлар
85
ди. Бу нд ай хусусий суд ^илиш ^укуци с о к а деб, хусусий суд
к и л л п г а н де.^конлар с о к м е н л а р деб аталарди.
Ер д ор л о р д л ар м а н о р л а р ( б у суз ^ам англ-сакслар ва^ти-
да пайдо б у л д и ) д еб аталган уз поместьеларида к^исман к;уллар
мехнатини, ^исман эса крепостнойлар мехнатини эксплуатация
^ и ла рд ил ар . 1000 йилга оид бир м а и б а д а 1 де^цонларнинг турли
г р ун па ла р и тасвирла.нади, лекин илгариги кёрллар деган ном
урпига энди бу ^ у ж жа т д а генитлар ва гебурлар деган янги
н о м л а р ишлатилади; г е н и т л а р хусусий ер эгаси булиб, к;ис-
ман королга, к^исман ёнидаги л о р д л а рг а солицлар т у л а б турувчи
эркин дехцонлар эди, г е б у р л а р эса уз ери булмай, помеш-
чикларнинг ерида де^цончилик цилиб, унга йил буйи ?^ар х;аф-
тада уч-турт кун жу да огир баршчина утаб берувчи ва бундан
ташцари, лордга мол, г ал ла , пул шаклида турли хил соликл ар
т у л а б турувчи де.\цонлар эди. Кам ерли дех^онларнинг яна бир
групнаси к а с с е т л а р ( коттерлар) тилга олинади, бул арнинг
кичик бир парча ерлари ва к у л б а ла р и булиб, бу л ар эвазига
унча катта бу лма га н баршчина мажбуриятини утар эдилар.
Биро^ англ- саксларда ф е од ал л а шу в процссси норманлар
истилоси вацтида т у га лл ан м аг ан эди. Д е^онла рн ин г лоа^ал
ярми ,\али эркин жамоа аъзоси булиб, уларнинг л о р д л а р билан
б у л г а н муносабати ^али бутунлай крепостнойлик му н ос а ба тл а
ри тусини олмаган эди, балки ^омийлик муносабатларигина эди.
Х ат т о крепостнойлаштирилган гебурларнинг а^воли з^ам жуда
т у р л ич а эди, ^ар манорда ^ар хил эди. Бир ь^анча ж ой ла рд а
у л а р карам кишиларга ухшар эди, лекин у л ар чинакам крепост
нойлик ^олатида эмас эди. Шимол и-шар^ий Англияда, д ан ия
л и к л а р урнашган минта^ада эркин дех^онлар ( «эркин киши-
л а р » ) <^али жу да куп эди. Скандинавлар жамиятининг анча
кейин т а р а н и й р л и ш и , шар^ий Англ иядаги даниялик-сканди-
навиял ик а^олида уругчилик тузуми элементларининг са^л аниб
к;олишн натижасида шундай ^ол юз бердики, хатто жануби-
шарк;даги англ-сакс д е ^ о н л а р и илгариги эркинлик ва муста-
к и л ли г и д а н бутунлай ма^рум бул ган бир ва^тда ^ам, « д а н и я
л и к л а р минтак;аси» даги д е ^ о н л а р уз мустакиллнгини бирмунча
сак;лаб колди.
VII Б О Б
86
шарцда — Висла хавзасигача, шимолда — Балтика денгизи кир-
гоцларидан, ж а н у б д а — Дунайгача бу л га н тсрриторияда сла-
вянларнинг гарбий тармоги деб аталган куп сонли славян
^ а бил ал а ри ( славянларнинг шаркий тармогидан — рус славян-
ларидан хамда жанубий, болцон с л а в я н л а р и д а н — б о л га рл ар,
серблар, хорватлардан фарк; цилиб) яшар эди. Рарбий славян-
ларпинг узи яна уч группага: « Чехия- Моравия славянлари,
П о ль ш а - В и сл а славянлари ва полаб-балткка буйи славянларига
булинар эди. Рарбий славянлар урурчилик тузумининг тушкун-
л нк бос^ичини бошидан кечираётган бу л иб, V I I — I X аерлар
ичида узларининг ^абилавий иттифо 1\ларини туздилар, бу ка-
билавий пттифо^лар вужудга келастган д ав л а т формаларидан
бири эди. X — XI асрларда феодал л ашу в процесси муносабати
б илан сл авянларда илк феодал д а в ла тл а ри вужудга келди.
Рарбий славян д авлатларининг вужудга келишида ички шароит-
лардан. яъни ^укмрон феодал ер эгалари синфининг ва шахеан
карам булган жамоачи де^цонлар синфининг ташкил топишидан
ташкари, славян цабилаларининг цушни х а л к л а р г а карши, яъни
славянларни забт этиб, ^улликка солишга урингаи халкларга
царши олиб борган цаттиц кураши ^ам катта а^амиятга эга
б улиб, гарбий славян давлатларининг вужудга келишини тез-
лаштирди. А в арларг а, франкларга, венгрларга, айникса герман
феодаллариг а ^арши олиб борилган кураш славянларни уз дав-
латларини вужудга келтиришга мажбу р ^илди, бу давл а тла р
баъзи т ерритория жихатдан жуда катта булди.
Князь Само давлати. Энг илк гарбий славян давлати Б о г е
мия (ёки Че х и я) к а би ла л ар и иттифоци бу л иб, бу иттифо^ V I I
аернинг урталарида ,\укм сурган эди ( б у д авл ат ^а^идаги маъ-
л у м о т л а р бизга йилномаларда ко лг андир) . Бу иттифоц славян
л арнинг аварларга карши ол иб борган кураши процессида
вужудга келди (рус йилномаларида аварлар « о б р л а р » деб юри-
т ил а д и) . Аварла р турк ир^ига мансуб х а л ^ булиб, Дунайга V I
аернинг иккинчи ярмида келдилар. V I аернинг о х и р и д а — V I I
аернинг бошларида улар бир цанча славян ^а бил а ла рини у з л а
рига буйсундириб, бу к а би л а л ар г а хирож со лд ила р ва куп ки-
шини ^ул цплнб олдилар. С ла в я н ла р аварлар ^укмронлигига
царши кузголон кутариб, у лардан озод б у л д и л а р ва жуда катта
бир ^арбий-цабилавий иттифок туздилар. Бу сиёсий иттифокка
С ам о деган бир князь бош булди. Бир франк йилномаси (фре-
д ег а р) д а ёзилишича, С ам о франк савдогари булиб, славянлар
билан савдо цилган ва кейин уларнинг рарбий бошлиги б у л иб
олган. Биро^ куп тарихчилар жуда асосли равишда Самони
аслида сл авянлардан чикдан деб ^исоблайдилар. С амо деган
номнинг узаги славянча булганлигининг узи (Самослав, Само-
свят деган исмлар славянларда куп учрар эди), Самонинг маъ-
жузий, яъни христианликдан олдинги тарздаги турмуш-маишати
( б у уша франк йнлномасида таърифланган) ва унинг аварлар-
гагина эмас, балки франкларнинг узига хам карши уруш ол иб
X — XI асрларда Рарбий с лавянлар
88
У л у г Моравия иттифоцн деб аталган давлатга Моймир исмли
бир князь (818— 846) асос солган булиб, ундан кейин Ростислав
(846— 870) ва Святополк (870— 894) деган князлар идора килди.
Бу князларнинг ^аммаси ^ам немис феодалларига ^арши кат
ти^ кураш олиб борди. Ул ур Моравия давлати Ростисл ав ва
Святополк замонида айнихса, катта муваффаи^иятларга эришди.
Князликнинг пойтахти Ве л ег ра д ша^ри эди. У л у г Моравия
давлатига морав ва чех ца била л аридан ташкари, яна серблар
ва Л а б а ( Э л ь б а ) буйидаги баъзи сл авянлар ( Эль бан ин г юк;ори
ва ^исман урта о^имида яшаган с л а в я н л а р ) , поляк к;абилалари-
нинг бир кисми, Паинония, Словакия ва анча кейинги Галиция
славямлари ^ам кирган эди. Сл ав ян л ар га цисман католик немис
черкови орцали кираётган немислар таъсирига царама-^арши
уларо^, Ростисл ав Византия билан ало^а борлади, христианлик-
ни таргиб цилиш учун у ердан грек миссионерлари Константин
( бу купро^ К ир и л л номи билан ма^шурдир) ва Мефодийни
чакириб келтирди.
Кирил л билан Мефодий С о л у н ь шахридан чи^цаи греклар
булиб, славян тилини яхши билар эдилар. К и р и л л 855 йилларда
Сол унда сл авянлар учун алифбе тузди ( у кириллица деб ата-
л а д и ) , бу алифбега грек алифбесидаги ^арфлар асос цилиб
олинди. Кирил л билан Мефодий диний китобларни славян ти-
лкга таржима килдилар. К и р и л л билан Мефодий Моравияг а
863 йилда келиб, дас тл аб муваффацият цозонди. Ростислав
уларга j^ap жихатдан ёрдам берди. Бир неча минг моравлар ва
чехларни грек ру^онийлари чу^интирди. Чу^инган, христианлик-
ни к;абул ^илган моравларнинг купи хат-саводни урганиб, ру-
^оний булди, яъни К и ри лл билан Мефодийнинг ёрдамчиларига
айланди. Шу нд а й цилиб, Мо ра вияд а немисларнинг воситачили-
гисиз муста^ил славян черкови вужудга кела бошлади. Ш у
билан бирга Моравиянинг Византия билан ^амда ^ардош ж а
нубий славянлар билан маданий ва сиёсий ало^асини янада
муста^камлашига имкон тугила бошлади. Бирок;, орадан куп
вацт утмай, К и ри лл ва Мефодий катта цийинчиликларга дуч
келдилар.
Католик немис ру^онийлари уларнинг ишига ^ар ^андай й у л
лар билан тус^инлик ^илишга уринди, бунинг учун папага улар
устидан шикоят килдилар.
Ки ри л л билан Мефодий жа воб бериш учун Ри мг а боришга
мажбу р бу л дил ар. Ки ри л л сал ва^т ичида вафот этди (869 й.),
Мефодий моравлар уртасида тарриб ишларини давом эттиришга
пападан рухсат олди ва Моравияга архиепископ 1^илиб тайин-
ланди. Биро^ Моравия давлатидаги сиёсий а^вол боягидек
жуда мураккаб ва зиддиятлигича цолаверди.
870 йилда Ростиславни уз жияни Святополк немисларнинг
ёрдами билан тахтдан туширди. Бирок;, орадан куп ва^т утмай,
немислар Святополкдан ^ам ^утулишга i^apop ^илдилар. У д а в
латга хиёнат ^илганликда айбланиб, тахтдан туширилди ва Гер-
69
манияга о л и б кетилди. Бутун Моравияии немислар э г а л л а б
о л ди ва уни идора килиш учун немислардаи иккита немис-граф
тайинланди. Л е к и н Моравия иттифокига кирган сл а в ян ла р 871
йилда немислар зулми га карши ^у зг ол он кутардилар. ^ у зг о л о н -
чиларга К и р и л л ва Мефодийнинг шогирдларидан Сл авомир
б ошчилик килди. Немис феод ал л а ри бу цузголонни бостириш
учун Святополкнинг узидан фойдаланишга уриндилар. А м м о
С в я т о и ол к ёлгондан немисларга ёрдам беришга рози б^лди-ю,
кейин узининг ^ а мк аби л ал ари томонига утиб, у л ар билан бир
галикда немис феод ал л а риг а к,арши кураш ол иб борди.
А х ир оцибатда Германия короли ( Л ю д о в и к Н е м и с ) ён берди
ва 874 йилда Святоиолк билан битим тузиб, уни муста^ил М о р а
вия киязи деб тан олди. Кейинчалик Святополк Моравия д ав
л атининг чегараларини анча кенгайтиришга, Л а б а , Одер буй-
л арпда, Карпат этакларида яшовчи славянларни буйсундиришга
муваффа^ булди, Святополк немислар назоратидап цутулишга
муваффац бу л ди ва немисларнинг, бизга итоаткор ^урол була-
ди, деган умидини пучга чикарди. Биро^, >^ар ^олда у немис
фе о д ал ла ри г а бирмунча ён беришга мажбур булди. Бу ён бе-
ришдаи бири шу булдики, Мефодийнинг фаолиятига зарар етка
зиб, католик черковининг фаолиятига эркинлик берилди. Мефо-
дий у лг а п да н кейин (885 й.) унинг шогирдлари Моравиядан
бу ту нл ай ^айдаб чицарилди. У л а р Болгарияга кетдилар ва у
ерда .\ам миллий славян- болгар черковини вужудга келтиришга
ва илк славян-болгар ёзувини ривожлантиришга ёрдам бердя-
лар.
С вя т о п ол к Моравский улгандан кейин унинг у г ил ла ри бир-
бири билан уруш ол иб бориб, князликни тезда заифлаштириб
цуйдилар. Лекин У л у г Моравия давлатининг ^а ло к булишига,
асосан I X аернинг охирида Урта Д у най да венгрларнинг пайдо
бу л иши с а ба б булди, у л ар 906 йилда Моравия давлатини гоят
д ар аж ад а хароб килдилар. Моравиянинг венгрлар томонидан
вайрон ва хароб ^илиниши Моравия иттифо^ининг парчаланиб
кетишига с абаб булди.
Чехия давлатининг ташкил топиши. X аернинг бошларида
У л у г Моравия давлатининг бир ^исмидан Чехия князлиги ву
жу дг а келди. Чех князлари I X аерда хам бор эди, у ва^тда улар
^али Моравия князларига царам эдилар. Чунончи, князь Бори-
вой (874— 879), унинг хотини княгина Л ю д м и л а епископ Мефо-
дийдан христианликни ца бу л цилг анлар орасида тилга олинади.
I X аернинг охирларида Чехияд а бир ^анча вацтгача иккита
кабилавий иттифок: шнмоли-гарбда маркази Пр аг а шахари
б у лг а н асл чехлар иттифоки ва жануби-шарцда маркази Ли-
бица шахари булган зличанл ар иттифоки х.укм суриб келди.
Чехиянинг шимоли-гарбий ь^абилалар иттифоки енгиб чикди.
П ш е м и с л ь хонадонига мансуб б у лг а н князлар X ва X I аерлар
давомида ( Боривой .\ам шу хонадонга мансуб эди) у ру г зода-
гоиларига, яъни л е х л а рг а царши цаттик кураш ол иб боришга
90
мажбур бу л дил ар. Л е х л а р г а ^арши о л иб борилган б у кураш
к н я з л а р — Бол ес лав I Д а д ша т л и (936— 937) ва Бол ес ла в 1Г
(967— 999) замонида айникса кескин туе олди. Бу кураш нати
жасида зличан ^ а би л ал а ри иттифокига бошчилик ^илган Слав-
никовнчларнинг бутун бир а в л о д и — л е х л а р ^ириб ташландп;
Л ибица ша^ари вайрон ь^илинди (996 й.)
1041 йилда, яъни ккязь Бржстислав I замонида (1034— 1055)
Чехия князи билан Германия империяси уртасида шундай
м у н о с а б а т урнатилдики, Чехия князи Германия имперпясига
вассал б у л иб колди. Князларнинг зодагонларга царши олиб
борган кураши Германия империясига Чехиянинг ички ишЛари-
га аралашувига имкон берди. Лекин Германия императорлари
,\ам муста^камланиб олган Чехия князи билан иттифоцда бу
лишга мухтож эдилар. Шу нинг учун Чехия князи Германиянинг
бош герцоглари орасида ало^ида мавцега эга эди. 1086 йилда
император Генрих I V князь Вратислав II га (1061 — 1092) ко-
роллик унвонини берди.
Чехия королликка айланди, бироь^ империя системасида
кола берди. Бу вактда эски л ех зодагонлари нинг кучи бу туи-
лай синдирилган эди. Ул арнинг урнини хизмат а^ли булган
ердор янги з одагонлар олди, бу л ар король хокимияти билан
мустахкам алокада булиб, бу вактда анчагина ф еод ал л а шп б
долган эдилар. Гарбий Европанинг худди марказида жойлашган
урта аср Чехия давлати сунгги юз йи л ликл арда жуда тез ри-
вожланди. Бирок чех хал^и усиб, улгайган сари унинг герман-
л ар таъсири би ла н келиша олмаслиги муцаррар равишда
намоён булган эди, бу зиддиятлар негизида Чехиянинг Герма-
ниядаи сиёсий царамлиги ётар эди.
Польш а давлатининг ташкил топиши. Чехия давлати билан
бир вактда яна битта гарбий славян давлати — По ль ш а ташкил
топди. Бу давлат д ас тл аб Висла дарёси х авзасида яшовчи бир
нечта кабиланинг, яъни поляклар (янги давл а т шуларнинг номи
билан аталди), с л ез а нл а р (ёки с и л е з л а р ) , куявлар, мазурлар
(ёки мазовшанлар) ва бош^аларнинг иттифо^идан иборат б у л
ди. Польшанинг биринчи князи Пя с т л ар хонадонига мансуб
бул ган Мешко ( М е ч и с ла в ) булди. Ме шко Буюк Польшанинг,
Силезия, Мезовия ва Куявиянинг бир цисмини князь сифатида
960 йилдан 992 йилгача бош^арди.
966 йилда Ме шко уз дружинаси билан бирликда христиан-
ликни кабул килди. По льша , шундай ^илиб, католиклар мам-
лакати б у ли б колди. Мешконинг у гл и ва вориси Бол ес ла в I
Ботир (992— 1025) жуда кучл.и князь булиб, унинг жуда куп
(20 минг кишига я^ин) дружинаси бор эди. Бол ес ла в даврида
Краков шахари билан бирга М а л а я По ль ш а , шунингдек, бутун
Силезия По ль ш а давлати составига кирди. Б ол ес ла в с л а в я н л а р
ни — поморларни ( Балтика денгизи к,иргок;ларида яшаган с л а
вянларни), полаб славянларининг ( лу жи ч а нл ар ни нг ) бир ^ис-
мини буйсундирди ва Червен шахарларини (хозирги Гарбий
91
У к р а и н а д а ) б о с и б олди. Чехия билан Моравия ^ам бирмунчгг
вацт унга тобе булди. Б о л ес ла в пападан корол л ик унвонини
олди. Унинг ва^тида Гнезияппнг архиепископи бевосита папага
буйсуна бошлади (-бунгача П о л ь ш а черкови немисларнинг М а г
д е б у р г архиепископига тобе эди) . Бирок> Бол ес ла в улгандан
кейин, у забт цилган ерларнинг куп ь;исми а жр а ли б кетди. Ф е о
д а л л а ш у в процесси муносабати билан мамлакат куп князларга
у де л б у л и б булиниб кетди. П о л ь ш а д а г и феодал тар^оцлик кузга
я ^ ^ о л ташланиб турди. Шу нд а й булишига ^арамай, П о л ь ш а
д а в л ат и каттагина территорияни уз ичига олган эди. Д а ст л а б к и
П о л ь ш а иттифо^ига кирган купдан-куп 1\абилалар бора-бора
цушилиб, ягона поляк халдуларига айланди. П о л ь ш а давлати
бутун урта а ср. давомида Германия империяси билан ?^еч ^ан-
дай вассаллик муносабатида булмай, мустакил давл а т б у л и б
я ша б келди.
П о л а б ва Б алтика буйи славянларининг давлат тузиш йули
даги уринишлари. X — X I аерлар давомида гарбий сл а в ян ла р —
п о л а б славянлари ва Балтика буйи славянлари >;ам д а в ла т
тузиш йулида харакат цилдилар. Л е к и н бу ^аракатлар \еч
цандай муста^кам д авл ат бирл ашмал аринн вужудга келтира
олмади. Бунга немислар агрессияси х а л а л берди, бу ц а б и л а л а р
энг оддий ^арбий-^абилавий иттифоцлар бос^ичида турган ва^т-
да немислар агрессиясига дучор б у л ди л ар . Д а в л а т тузиш й у л и
даги ^аракатлардан помор славянларининг сиёсий иттифо^ини
курсатиб утиш керак. По мо р сл авянлари немисларга, дан ия ли к
ларга, скандинавларга к;арши ^атти^ кураш ол иб бордилар.
Мама шу асосда X асрда шарций поморларда муста^кам князь
хокимияти айнихса ривож топди. Бир немис хроникасида айти-
лишича, шаркий поморларнинг бош князида 40 минг кишидан
иборат ^ушин булган.
Ш ар ци й П о м о р ье д а Ко ло бре г, Бел г р ад (ёки Б е л г а р д ) ,
Гданьск деган каттагина савдо ш а х ар л а ри булиб, бу ш а х ар л а р
к а л ъ а х>ам эди. X I асрда шаркий поморлар П о л ь ш а г а буйсуниб,
X I I I асрнинг урталаригача П о ль ша ни нг ^ул остида б у л ди л ар .
Гарбий поморлар X — X I асрларда ша>;ар федерацияси типи-
да иттифо^ туздилар. Бу и т т и ф о ^ а Волин, Шчецин, Ка ме нь ва
бошка шах арла р кирди. Бу ша^арл арда ^окимият ша^ар арис-
тократияси йулида — махал лий савдогарлар, ер э г ал ари ва
кисман ц у лдо рл ар д ан иборат бу лг а н « ша ^ар ка т т а ла р и» йулида
бу л иб, бу ла р м ах а л л ий князларни х,ам назорат т^илиб турарди-
лар , бу князликлар фа^ат рарбий роль уйнар эдилар. Гарбий
П о м о р ь е ша^арларида вече бор эди, лекин бу вечеларда ша^ар
аристократларининг таъсири катта эди. Гарбий П о м о р ь е ша^ар-
ларининг сиёсий тузуми баъзи жихатдан шимолий рус ша^ар-
ларининг Новг о род ва Псковнинг тузумига ухшар эди.
П о л а б славянларидаги ко рол лик л а р ичида энг кучлиги Венд
к о рол лиг и эди. Бу королликнинг асосини Э ль б а к,уйи о^имининг
унг ^иргогида яшовчи ободритлар иттифо^и ташкил этар эди. X
92
асрдаёц кучли ободрит князлари Мстивой, Мс тис ла в ва бош^а-
лар донг чи^арган эди, бу князлар немис хроникаларида славян
короллари ( r eges slavorum) деб аталади. X I аерда ободрит
кпязларининг Готшальк (1030— 1066), Крутой (1066— 1093) ва
Готшалькнинг угли король Генрихдан (1093— 1125) иборат б у
тун бир династияси вужудга келди. Генрих Готшалькович рас
мий суратда вендлар (яъни венед сл авянлари) короли деб юри-
тилар эди. Унга ободритлардан танщари, л ютичл арнинг ^ам
хийла цисми буйсунар эди.
Ободрит князлари витязлардан тузилган уз дружинал арига
суянпб туриб, уруг зодагонларига ^арши кураш о л иб борди.
Уз ^окимиятини кучайтириш учун улар немис феод ал л а ри
■билан ^ам иттифо^ тузди. Г от ш а л ьк худди шу ма^садни ку зл аб
ко рол лик л а р маросими асосида христианликни ^ аб у л к;илди.
Бирок христианлик мамлакатда жиддий ^аршиликка учради.
Князь Крутой эски « м а жу с и й л а р гу ру ^и » га суяниб тур'иб, Гот-
шалькни агдарди. Готшалькнинг угли Генрих ^ам, Крутойнинг
урнини э г ал лаб , отасининг Германия билан я^инлашувига ва
христианлаштирувга царатилган сиёсатини давом эттирди. Би
ро^ немислар билан, ж у мл а да н немисларнинг католик черкови
билан якинлашув венд ко рол л ар ига уз муста^нлликларини са^-
л а б ^олишда ёрдам бермади. X I I аерда, немисларнинг « ш а р ^ а
тазйи^и» яна бошланиши билан ободритларнинг ерлари биринчи
навбатда истило килиниб, немис феодаллари асорати остига
тушиб ь^олди.
^уйида, Византия тарихи гапирилган ва^тда, жанубий сла
вян мамлакатл ари тарихи билан, хусусан Бол гария тарихи би
л ан танишамиз, Болгария Европадаги энг ^адимги славян дав-
л ат л ари да н бири булиб, V I I аернинг иккинчи ярмидаёц т у з и л
ган эди.
Ш у нарсани унутмаслигимиз керакки, шу V I I — I X аерларда
Шарций Европада ^ам славян д авл атлари ташкил топди, бу
д ав л ат л а р кейинги ва^тда вужудга келган кадимги улур Киев
рус давлатининг бевосита утмишдоши эди.
VIII Б О Б
93
л ин ип г характерли хусусиятлари цуйидагилардан иборат эди:
йирик помешчик ер эгалиги ^укм сурар ва майда де>;к;онлар
ердан фойдаланар эди, мс^наткашлар ишл аб чикариш восита-
л а р и га бог ла нг ан эди ( дехд он ла р чек ерга бириктирилган
э д и ) , гайри иктнсодий пул билан ма ж б у р ^илиш ^укм сурар
эди (бунн мажбурий крепостной ме^нат — баршчина жуда яц-
ко л курсатиб т у ра д и) , натурал х у ж а ли к хукм сурар эди, киш-
л о к х у ж а л и к па ^у нармандчилик техникаси паст ва цолок
эди.
И ш л а б чицарувчи кучларнинг тарак^иёт д араж аси. Рим им
перияси истило цилинган вактда варварларда ишлаб чи^арувчи
ку чл арнинг даражасп цандай булган булса, Гарбий Европа
жамиятининг ишл а б чицарувчи кучлари X аерда унга г^араган-
да анча усган эди. Бу вактда цишло^ хужалигининг ривожипи
курсатадигап асосий нарса уч д а л а л и экишнинг тар^алпши
эди. Уч д а л ал и система Ка ро л и нг ла р давридаги ( I X аср) >^уж-
ж а т л а р д а ^ам тилга олинади. X — X I а срларда бу система Евро-
падаги бош^а мам л а ка тл ар г а таркалди. Бироь; кейинги вакт-
ларда X I I — XIII асрларда хам бу система икки д а л а ли
системани, баъзи жойларда эса ^атто ерни партов цилиш систе-
маеппи хам бутунлай си^иб чинара олмади. Урта аерлар
Европасида ^ ишл о^ хужалигининг юту^ларини курсатадигап
иккинчи нарса утзорчилик, богдорчилик, полизчиликнинг ривож-
л ан г а нл иг и эди. К ар л Буюкнинг машхур « П о м е с т ь е ла р тугри-
сидаги капитулярий»еининг айрим моддалари бунга жуда
равшан далилдпр. XI ва X I I асрларда Англия, Франция ва
И та л и я д а агроном ёзувчилар булиб, уларнинг .%осилни ошириш
м а с а л а л а р и тугрисида ёзган махсус трактатлари са^ланиб кол*
ган. Х^осилни ошириш ер ^айдашнинг сифатига б о г ли к эди.
Ш у н и н г учун X ва X I асрларда ер хандашга цаттик эътибор
бе р и л а р эди. А г а р ба^ори экнн учун ер одатда бир марта (дон
еепиш ол д ид ан ) ^андалса, кузги экин учун ( б у асосий экин
эди) ер икки марта, баъзан ^атто уч марта ^айдалар э д ii.
Ернинг хусусиятига караб, ер 6— 8 ^укиз кушилган плуг билан
чуцур ^илиб ёки бир жуфт э$киз цушилган плуг билан юзароц
к и ли б ,\айдалар эди. Ш у билан бир вактда илгорроц поместье-
л а р д а гунг, ^исман минерал ( ме р ге л ь ) угит ишлатила бошлади.
Кл ю н и й монастиринннг ёзувларига кура, жанубий Францияда
донл и усимл икл ар хосили XI аерда беш ( сам) бошгуча етиб
борган, ^осилсизро^ йилларда эса ^оснл одатда турт бош, уч
бош ва >^атто икки бош >^ам булган.
Ш у н д ай цилиб, Рарбий Европанинг ишлаб чикарувчи куч
л а р и Рим империяси даврининг охирги аерларидагига ва хал^-
л ар ни нг Буюк кучиши даври д еб аталган даврдагига нисбатан
анча усди. Экин майдонлари анча кенгайди. Уй ^айвонларининг
сони купайди. По ли з ч и л ик ва богдорчилик ривожланди, узумчи-
л н к кенг таркалди. Европада а^олининг узи ^ам жуда тез ку
пайди. XI аерда янги ерлар узлаштириш керак б у л иб колди.
94
Худди шу ма^сад билан Европанинг деярли барча м а м л а к а т
ларида урмонларнинг дарахтларини зур бериб йицитиш б ош
ланди. Янги ишл аб чи^ариш усули узидаги барча социал
зиддиятларга ва жуда каттик; эксплуатация ^укм суришига
карамасдан Европа мамлакатларининг и^тисодий жихатдан
ривожлаиишини таъминлаб, ишлаб чикаришнинг астз-секин кен-
гайиб боришига имкон берди. Биро^ урта асрларнинг б у илк
даврида ишлаб чицарувчи кучлар ^ар ^олда жуда секин усди.
Варварлар Европасининг ни^оят, уч д а л а л и смстемани у з л а ш
тириб олиши учун беш юз йил вак;т кетди. Уртача ^осил ( айник
са дех^онлар ерида) >;али ^ам жу да паст эди. Д е ^ о н л а р таби-
атнинг стихияли кучларига тула равишда к>арам эди. X — X I
асрлардаги Европада х;осилсизлик, ^а^атчилик, очлик, эпиде-
мпялар жуда тез-тез б у ли б турадиган х;одиса эди. Бу парса
уша вацтдаги хроникаларда жуда равшан акс эттирилгаи. Ай-
рим обл асть ва округлар хужалигининг би^иклиги ва натурал
ху жа ли к >^укм суриши туфайли, бир округда ^аттик; очарчилик
бу л иб турган бир ва^тда ундан 200— 300 км наридаги иккинчи
бир округда озиь^-овцат мул -ку л булиши мумкин эди. А^ ол и
оммасининг моддий турмуш даражаси жуда паст эди. Уша
ва^тдаги де^^оиларнинг f o h t катта купчилиги сифатсиз, кучеиз
овкат еб, ёмон, жуда хароб к ул ба ла р да яшар, *\улда ясалган
бесунацай жихозлар тутиб, д аг а л , цулда т у ги л г а н кийим, ёгоч
кавуш (яъни усти куп, гаги ёгоч кавуш) кийиб турмуш кечирар
эдилар.
Ф еодал поместьесининг тузилиши. Ф е о д а л поместьеси — вот
чина (сеньория) одатда бир цишлок^а тугри келиб, баъзан бир
печа цишлокдан иборат бу ла р эди, камдан-кам >*оллардагина
^ишлоцнинг бир ^исмини ташкил ^илар эди, поместье мазкур
даврда асосий хужалик, ижтимоий ва сиёсий ячейка эди. Каро-
липгл ар замонидан цолган х;ужжатлардан м аъ лу м булишича,
IX аердаги сингари, бу даврда ^ам крепостной де^^онлар узи-
нпнг чек ерида деэдопчилик ь^илар эди ва бу ер эвазига хужа-
йиннинг ерини экиб берар ёки помешчикка цисман ма^сулот
тарзнда, цисман пул тарзида рента ту л ар эди. Биро^ X — XI аер
л а р да хужайиннинг ( доме ни ал ) ери V I I I — I X аерлардагига
Караганда киск^арган эди. Сеньор колган ерини ^ам ч е к ер
цилнб б у ли б беришни фойдалирок, деб б и л а р эди. Лекнн шу би-
л ац бирга у ма.хсулот тарзида туланадигап рентани купаптир-
ди. Кисман X I аердаёк баъзи ж ой ла рд а натурал репталар
(баршчина шаклидаги ишлаб бериш рентаси ёки натура шакли-
даги ма^сулот рсптасп) урпига пул тулаш, (пу л рентаси) жорий
цилппа бошлади.
Крепостной де>;цонлар ,\аётининг узида х*ам узгаришлар юз
берди. К а ро л и нг ла р замонига оид ^ у ж жа т л ар г а 1\араб .\укм
чикарганда йуллар билан илгариги эркин кишилардан чиццан
карам дехконлар IX аерга келибоц умумий крепостнойлар о м
маси бу ли б кушилиб кетган эди. Бироц крепостной де.^конлар-
95
нинг бир кисми бир оз енгилроц а^волда б^либ, бир цисми
кейинги а с рл арда ^ам у л ар г а Караганда огирроц ва ^у^у^сизро^
а ^ во л да эди. Ма са л ан , Францияда X — X I асрларда д е ^ о н л а р
икки кагегорияга: с е р в л а р г а ( «. серваж») ва в и л л а и л а р-
г а б у л и н г а н эди. Сервларнииг а^волида юридик жихатдан ^али
б а ъ з и ц у л л и к а ло ма тл а ри са^ланиб долган эди. Хужайини ро-
з ил ик бермаса, сервнинг уйланишига ^ацк;и йук; эди. Фео да л
сервдан махсус жон ( б о ш ) солир .и олар эди. Сервнинг уз мол-
мул ки ни бировга васият к^илиб цолдиришга ^ацци йу^ эди.
Серв у л гандан кейин унинг мол- мулки хужайиннинг кулига
у тар эди, хужайин бу мол-мулкни меросхурга бериб, ундан ^ак;
тарз ида бир бош яхш.и мол олар эди. В ил ла н ла р ни нг а^воли
бир оз дуру стро^ эди. У л а р шахсан эркин ^исобланар эди,
л екин ер масаласида царам, тутк;ун эди. У л ар н и н г бажарадиган
м а ж б у р и я т ва ту л овл ар и ер билан богланган булиб, одатда м у
айян бир тарзда б е л г и л а б куйилган солиц эди. А м м о з^аци^ий
х;аётига келганда сервлар билан виланлар бир-биридан унча
фзрц т^илмас эди. У л а р ^ам, бу л ар ^ам муста^ил ху жа ли к юри-
гар эди, у ларнинг ^ам, бул арнинг ^ам оиласи, уй-жойи, моли ва
>;ар т у р л и оддий р ш л о ц ху жа ли к асбоблари, ери бор эди. Бу
ж и х ат д ан в и л л а нл ар ^ам, сервлар ^ам к;адимги цу лл ик замони-
даги к у л л а р г а цараганда бутунлай бош^ача эди. Л екин шундай
бу лс а -д а , виллан х ам феодал-иомешчик томонидан жуда ка_гтик
эк сплу а та ция ^илинар э д и , се рвг а Караганда виллан ми^дор жи-
.^атидангина камроц эксплуатация килинар эди, холос. Энг му-
^ими шуки, виллан ^ам ерга бириктирилган булиб, унда х;еч к;ан-
дай шахсий эркинлик йу^ эди.
Крепостной де^цонларнинг ф е о д а л л а р г а царши кураши. X —
X I а с р л а р д а де^конлар орасида м аъ л ум д ар аж ад а мулкий тенг-
сизлик пайдо б у л а бошлади, де^конлар бойро^ ва к а м баг ал де^-
к о н л ар г а а жра ла бошлади. Бирок;, натурал х у ж а л и к ^ у к м суриб
турган, бутун цишло^ни феодал-помешчик ь^аттик; эзиб турган,
ф е о д а л л а рн и нг узаро у ру шл ари натижасида цишлоц тез-тез ха-
роб б у л и б турган бир шароитда бу фар^ ^ам ^али кескин туе
о л м а г а н эди. Х,атто д е ^ о н л а р крепостнойларга айлантирилган-
дан кейин ^ам кишло^да жамоа-марка илгаригидек катта а^а-
миятга эга булди, у, деэдонл арни жипелаштириб, феодаллар
эксплуатациясининг энг oFiip формаларига ь^арши де^к;онлар-
нинг Ь и рг а л аш и б курашишига имкон берди. Марка, Энгельс-
нинг сузи билан айтганда, эзилган де^конлар синфини ^атто
энг катти к; уРта асР крепостной ху^уци ^укм сурган даврда х;ам
территория жи^атидан жипелаштирди ва каршилик курсатиш
вос итал ари билан т а ъ м ин л а д и 1.
Ф е о д а л л а р з улмидан тоцати той; бул ган крепостнойлар уз
х ^жа йинл а риг а царши к^узголонлар кутардилар. Крепостной
де.^о нла рнинг феодал-помешчикларга царш.и энг дастлабки
1 К. М а р к с ва Ф. Э н г е л ь с , А с а р л а р , 2 1 - т., 1 5 5 - бет.
96
бош кутариб чицишлари X ва XI аерлардаги француз йилнома-
ларида акс эттирилгандир. Йил нома чила р д е ^ о н л а р н и н г д ас т
лабки .^аракатлари ва^шиёна суратда шафь^атсизлик билан
бостирплганини курсатиб утдилар. Чунончи, 996 йилда Н о р м а н
дия герцоги Ричарднинг ерларида д е ^ о н л а р йигилишлар уюш-
тириб, бу йигилишларда бундан буё^ хужайинларга буйсунмас-
дан, « э рки н» яшайлик, деб царорлар чинара бошл аганл ар. Буни
эшитгач, герцог шуб^али деэдонлардан бир неча унтасини
тутиб келтириб, « ^ол г а нл а ри г а ибрат у ч у н » уларнинг оёц-^у-
лини чопиб ташлашни буюрган. X I асрнинг 20- йилларида Бре-
таньда д е ^ о н л а р кенг ^аракат кутардилар, бу ^аракатни ^ам
махаллий ф е од ал л а р ^онга ботирди. Германияда 841— 842 йи л
л ар билан 1073— 1075 йилларда б у л иб утган Саксон деэдонлари-
нинг иккита кузролони ( б у ^а^да ю^орида айтиб утилган эди)
эркнн жамоачи де^^онларнинг крепостнойга айлантирилишига
карши ол иб борган курашини ёркин курсатади. Жа ну б и й
Англ ияда >^ам норманлар истилосидан сал олдин XI аср у р т а
ларида худди шу сингари д е ^ о н л а р ^аракати б у л иб утган
эди.
Ф е о д а л л а р иерархияси. Вотчина-сеньория сиёсий жихатдан
кичкина бир давлатга ухшаган нарса эди. Бу давлатнинг ^оки-
мияти сеньорнинг узи — поместье эгаси, йирик маха л лий феодал
булиб, у маха л лий а^олини суд ^илар, ^атл этар ва афв ^илар
эди, атрофидаги узига ухшаш помешчик-л;окимлар билан уруш
олиб борар эди. Л екин унинг узи ^ам одатда узидан каттаро^
бир сеньорга ^арам булиб, унинг вассали эди. Бу катта феодал-
сеньор хам уаидан каттарок; бир сеньорга царам булиши м ум
кин эди ва >^оказо. Бу царамлик муносабатлари тизмаси корол-
нинг узигача тизилиб борар эди, шундай ^илиб, король бутун
феодал пороналари ёки иерархиясининг бошлиги эди. Дунёвий
феодаллардан ташкари рух.оний феодаллар: папалар, архиепис-
коплар, епископлар, аббатлар ва шу кабилар х,ам мавжуд эди.
Ф е о д а л л а р иерархияси одатда юк;ори ва ^уйи таба ^ал арга бу-
линарди. К о р о л ь ва унга тобе булган йирик территориал княз
лар, герцоглар ва графлар (« тождор ф е о д а л л а р » ) ф е о д а л л а р
нинг юкори табацаси эди. У л а р уруш олиб бориш, уз пулларини
з а р б ^илиш ^уцуцига эга эдилар; суд ва цонун чикариш ишлари
тамоман уларнинг цулида эди. Ул ар д ан кейинги уринда бир
нечтл. ( баъз ан эса бир неча ун) именисси бул ган баронлар ту-
рар эди. Баъзи .мамлакатларда, масалан, Англ и яда баронлар-
нинг .^ам гериог ёки графлик унвони бор эди. Фео да л погона-
ларииинг ундан пастрогида рицарлар турарди. Рицарларнинг
ярокбардорлари булиб, булар ^ам аста-секин кичик рицарга
айланиб борди. Фео да л л а рн ин г мана шу табат^аларининг х а м *
маси бир б у л иб туриб, имтиёзли та ба ка — дворянлар табацасини
ташкил килди, бу дворянлар крепостной д е ^ о н л а р оммасидан,
шунингдек, уша даврда феодалларга карам булган ша^арлик-
лардан ю^ори турар эди.
7 В. Ф. Семенов 97
В а с с а л л и к - л е н л и к муносабатлари. Фео да л нинг ер-мулки —
феод ёки л е н битта поместьедан, бир нечта поместьедан, бутун
б о ш л и ^ бир князлик, ^атто ко рол л икда н >^ам иборат бу л иши
мумкин эди ( урта а ер л а р д а вассал ко ро л ли к ла р куп э ди ) . Л е к и н
^ар бир феоднинг цуйидагича узига хос хусусиятлари бор эди:
1) фесд, ^ а м м а д а н бурун, « п а с т » де^цонларга хос мажбурият-
л а р н и у таш би ла н б о г л и ^ бу л га н де^цон мулкидан фарк; цилиб,
дворян мул ки, « а с л » м у л к эди; 2) феод, одатда муайян бир
хизматни, биринчи навбатда, харбий хизматни уташ билан
б о г л а н г а н эди; 3) феод — юцори сеньорга вассал тобеликдаги
к;арам м ул кдир, яъни а лл о д д а н фарк; ^илади, а л л о д X — X I аер
л а р д а ж у д а кам у чрар эди; 4) ф е о д — наелдан-наелга мерос
б у л и б у тад и г ан м у л к эди ( у узидан олдинги бенефицийдан шу
б и л а н фарк; цилар эдики, бенефиций ^арбийларнинг ер мул ки
эди-ю, л екин на е лд а н- на е лг а мерос б у л и б утмас эди).
В а с с а л л а р н и н г асосий мажбурияти ^арбий хизматни уташ-
дан и б ор а т эди, б у х и з ма т одатда йилига 40 кун бе лг ил ан ар эди.
Х1арбий хизматд а н ташкари, ва сеа л л ар уз сеньорлари фойда-
сига яна б а ъ зи г раж д ан хизматларини >;ам бажарарди, сеньор
бошца в а е с а л л а р н и суд цилганда судда ^атнашар ёки унинг
саройида сарой а ^ ли б у л и б хизмат цилар эди. Бу ла рд а н т а ш к а
ри вассал уз сеньорита м аъ лу м михдорда пул ^ам т у л а б турар
эди. Бу т у л о в л а р д а н энг каттаси наслий ( по шл и на ) б ож эди, бу
наслий б о ж ре ль е ф д еб аталиб, баъзан жуда катта суммадан
иб ора т б у л а р эди. А н г л и я да б а рон л ар да н олинадиган рельеф,
м а с ал ан , 1 минг фунт стерлингга етар эди. Бутун мамлакатдаг и
ф е о д а л л а р синфини бир бутун к;илиб борлаган шартнома систе-
маси м ах с ус м ар о с и м л а р формасида м укаддас ла штирил а р эди.
В а с с а л феод о л иш д а , гуё узини сеньорнинг ^омийлигига топ-
ширишини и ф о д а л а г а н булиб, унинг олдида тиз чукар ва к;улла-
рини сеньорнинг к у ли г а куйиб, узини « у ни нг (яъни сеньорнинг)
о д а м и » д е б атар эди. Б у раемнинг узи ^ам о м м а ж деб а т а л ар
эди (фр а нцу з ч а ho m m e — одам деган суздан ол ин га н) . Сунгра
ва сс а л махсус содигулик к а с а м и — ф у а (французча foi) ёд цн-
л а р эди. Сеньор >;ам васеалга тегишли феодни топширишнинг
а л о м а т и сифатида унга махсус нарсалар берар эди; вассалнинг
ер у часткасининг белг иси сифатида бир цисм тупроц, уша ер
участкасига кирадиган урмоннинг белгиси сифатида дарахтнинг
кичик бир шохчасини, епископ хокимиятининг белгиси сифатида
у з у к ха мд а хасса ва хоказ ол ар берар эди. Бу раем и н в е с т и
т у р а д е б а т ал а р эди.
Ф е о д а л л а р н и н г цаерлари ва уларнинг тузилиши. X — X I аер
л а р д а Еарбий Европанинг хамма ёги каерлар билан к;оплана
бо ш л ад и . Ка с р (немисча Schloss, французча chateau, инглизча
ca s t le ) фе о д ал га >^ам турар жой, ^ам т^алъа б у л и б хизмат к;ила-
ди. Д а с т л а б к и па йтларда каерлар ёгочдан цурилар эди. Х а ли
I X аерда бу од а тда г и икки ^аватли ёгоч минора эди. Унинг
юк;ори каватида феодал уз оиласи билан яшарди, пастки ^ава-
98
тида хизматкорлар турарди ^амда ^ар хил озиц-ов^ат ва бош^а
нарсалар сайланадиган омбор хона л ар жойлашган эди. ^аернинг
атрофи ханда^лар билан у ра л г ан булиб, унинг усгига куприк
цурилган эди; куприк кутарилиб, туширилиб турарди, мабодо
хавф-хатар т у г и л с а — душман яцинлашиб д ол ган т а ц д и р д а —
куприк кутариб цуйиларди. Францияда норманларнинг ^ужум-
лари, Германияда венгрларнинг ^ужумлари, И т а ли яд а а р а б л а р
нинг ^ у ж у мл ар и шундай цаерлар цуришга ма ж б у р г^илиб к;уйган
эди; ^урилиш техникаси оддий, ^ажми у цадар катта эмас эди.
Вац тлар утиши билан X аердаё^ ^аерлар тошдан цилина бош
л а д и 1. К,аср ^уриш учун б а л ан д ^ояли жой л а р танланарди. Энди
у бир неча ^ават (4— 5 ^ават) ^ и л и б цурилар ва атрофи бир i^a-
тор ёки икки ^атор тош девор билан ураб олинар эди. Хандац-
лар жу да мураккаб ва боши-учини ^еч ким билмайдиган т^илиб
к^урилар эди. Бундай каерни уц отадиган цуролсиз биргина ^у-
жум билан олиб б у лма с эди, цамал цилувчи томон ^аерни олиш
учун уни хар томондан у раб олиб, унинг ичидагиларни очликдан
тинкасини цуритиб, ахир таслим булишга м аж бу р цилиш йули-
ни м у л ж а л л а р эдилар.
Фе о д а л ь^аерни цураётганда у ^ам таш^и душманни (тацща-
ридан ^илинган бундай ^ у ж у м л а р вактида, ^атто цушни цишло^
а^олисининг бир ^исми ^ам у ерга яширина о л а р д и ) , з^ам шу
билан бир вактда узининг ра^иби — ^ушни феодални (у билан
ж а н ж а л ва узаро урушлар б у л и б турар эди) назарда тутар эди.
Ш у билан бирга, у цушни цишлацлардан ба ла н д турар, бу эса
крепостной дехдонлар оммаси устидан ф е од ал л а р синфининг
^арбий-сиёсий ^укмронлигини я ! д о л курсатувчи бир нишона
эди. А г а р у ёки бу кишло^да бирор бир туполон юз бериб к;ол-
гудек бул са, каердан жазо отрядлари юборилар эди. Фео да л нинг
узи эса бутун бир ^ишло^ округининг де^цонлар оммаси феодал-
га ^арши кутарилиб катти^ эксплуатация ^илинганлиги учун уч
олишмо^чи булса, каердан чи^масдан ичида бекиниб ётар эди.
Рнцарларнинг цурол-яроцлари. Урта аср феодали у тсиз
темир цурол: сопи крест шаклида огир ^илич ва узун огир най-
за билан ^уролланган эди. Бундан таш^ари гурзи ва ойболта
цу лл ан ар эди, лекин у л ар жуда тез истеъмолдан цолди. А м м о
бунинг урнига рицарь мудофаа воситаларига купро^ эътибор
бера бошлади. У аввалги чарм совут урнига темир ^ а л^ а л ар да н
т у г и лг а н тур совут ёки узун пулат совут киядиган булди;
рицарь цурол-ярогининг энг му^им цисми устига темир пластин-
калар ^опланган ёроч калцон эди. Рицарь бошига темир д у б ул -
Fa ва юзини сацлаш учун металлдан ишланган юп^а ни^об-
сипор киярди, уни кутариб ёки тушириб цуйиш мумкин эди.
Рицарнинг урушда миниб юрадиган оти м ета лл ёп^ич билан
99
ёпил а рд и. О^ пб а т- н ат и жа д а жангга шай булиб, отига маркам
у р н а ш и б о л г а н рицарь гуёки жон ли темир ^а л ъ а г а ухшарди.
•Бундай огир ва ь^уполдан-^упол к у р ол л а ни б олган рицарь учун
д у ш м а н н и н г у^-ёйи ^ам, гурзиси ^ам писанд эмас эди. А м м о
ри ца рь б у х и лд а ц у ро л л а н г а н л и г и учун к>уполлашиб б е м а л о л
Харакат кил а ол ма сд и. У отдан йицитилса, узининг куролбардо-
,-рининг ёр д амис из отига мина ол ма с эди.
Х^ар ^ о л д а де^цон ниёда ^ушинлари учун рицарь жуда да^-
оиатли куч б у л иб , д е ^ ц о нл ар уларнинг олдида ожиз бир банда
эдилар.
Т е з ор ад а ш а х а р л и к л а р рицарларни тор-мор ^ила оладиган
в о с и т а ла р ни топдилар, бунда улар, бир томондан, узларининг
анчагина ^а ра ка тч ан л иг и да н ва жипслигидан, иккинчи томон-
дан, д е х д он ^ ушин л а ри г а К а р а г а н д а яхши цу ро лл а нг а н ли кл а ри-
дан ф о й д а л а нд и л а р . X I I — X I I I асрларда Рарбий Европанинг
т у р л и м а м л а к а т л а р и д а ша^ар а ^ол ил ари рицарларга бир неча
б о р з а р б а л а р б е рг а нл ар. Бироц X I V ва ундан кейинги асрларда
порох ва ук отувчи к;у ро л нинг кашф цилин иши .^амда такомил-
л а ш т и р и л и ш и урта асрнинг намунали рарбий кучи б у л иб келган
р и ц а рл ик ка бардам берди.
Ф е о д а л л а р анархияси. Хар турли ахднома, мажбурият, ка-
с а м ё д л а р н и н г ж у да куп булишига, бир-бирига х омийлик цилиш
ва с оди ^ х и зм а т ^илишнга, жуда куп ва ъда ла р беришига ^ара-
май. ф е о д а л л а р дунёси жуда ,\ам нотинч эди. Аслини олганда,
бу ту н и л к урта аср доимий у з а ро уру шл ар, тухтовсиз давом
этиб т у рг а н катта ва кичик ички у ру шл ар , вассалларнинг уз
с е н ь о рл а р и г а ^арши у зл у кс и з исён кутариш даври эди. К о р о л ь
хок имия ти узоц вактгача феод ал л а рни нг б у анархиясини барта-
раф к и ли ш у ёкда турсин, хатто чеклашга .х,ам бу ту нл ай о жизл ик
ь^илди. Р у ^ о н и й л а р ф е о д а л ла рни нг уру шл арига хотима беришга
-ёки у л а р г а , л о а ^ а л , бир ь^адар чек ^уйишга ^аракат цилди. Чер-
ковнинг X ва X I а е рл ар д аг и йигилишларида « ило ^ий с у л ^ » ва
« п л о з и й я р а ш » у рнатиш тугрисида ^аци^атан бир неча марта
к;арор ч и^арил ди. « И л о ^ и й с у л ^ » г а мувофиц, уз урушлари ва^-
тида ф е о д а л л а р н и н г уришивчи томонл а рга алоцаси б у л ма г а н
к и ши л а р г а , яъни черковнинг узига, де^^онларга, ша^арликлар-
га ва ^ о к а з о л а р г а за рар етказиши ман этилар эди. « И л о ^ п й
я р а ш » ра см иг а м у в офи 1\ якшанба кунлари, баъзан эса ^афта-
нинг бу ту н иккинчи ярмида (сешанбадан тортиб то душанба
купи э р т а л а б г а к^адар) уришиш ман ^илинар эди. Бироц бу
к а р о р л а р н и н г ха ммас и ижро этилиши л оз им бу лг а н ^онунлик-
д а н кура ку про^ ку ру^ декларация эди. Ф е о д а л л а р а ма лд а >^сч
•^андай хокимиятни тан о л ма с эдилар. Кейинроц бориб, усаётган
ш а ^ а р л а р д а н иборат таянчга эга б у л га н король х окимиятининг
куча йи шиги на ^укуматга бебош феодал-дворян элементларини
т а р т п б г а чакириш ва у л арни марказлашг ан д авл ат манфаат-
л а р и г а х и з м а т цилишга мажбу р этиш учун реал имконият
бе рд и.
100
IX БОБ
101
у л а р к у л л а р д а н анчагина фарк ь^илар эдилар. Хийл а куп сонли
м у с та к ил д е ^ о н л а р ь^исман цадимий ибтидоий тузумни сацлаб
цолган б у л и б , Ки чик Осиё ва Б о л то н ярим оролида истицомат
цилар эдилар. Э л л и н и з м маданиятининг узи хам грек халцининг
Яцин Ш а р ц д а г н т у р л и х а л ц л а р билан куп аерлар давомида к а л
ган а ло ^а с ин ин г натижаси бу л иб, Византиянииг муста.\камлигн-
нинг м а ъ л у м д а р а ж а д а с а ^ ла н иб туришига имкон берган шароит-
л а р д а н бири б у л ди . Анти к грек тилидан фарк ^иладиган грек-
л а р н и н г э л л и н тили Ш а р ^ д а г и бош^а х а л цл ар тилл арининг ку п
гина э л е м е н т л а р и н и уз ичига олганлиги, ша^ар тузил иши уша
цадимий грек ш а^ а р - д а в л а т тузилишининг анчагина томонлари-
ни у зида с а ц л а б ^ол га нл иг и, Я^ин Шарцдаг и турл и ха л^ ла ри и н г
т у рл ич а диний э ъ т и ц о д ла р и а ра л а ш- ^у ра ла ш б у л и б кетиб, шар-
кий христиан динига .\ам таъсири утганлиги, б у л а р уртасида
Кадимдан бери савдо а ло цал а рининг м ав жу д л и г и — мана шу-
л а р н и н г ^а мм а с и У р т а денгизнинг щарций цисмида яшовчи ахо-
лини бнр-бирига якинлаштирди, ало^ида бир грек-Византия хал-
цининг в у ж у д г а келиши учун асос б у л и б хизмат ^илди. А м м о
айрим в и л о я т л ар н и н г этник, маиший, диний тафовутлари тамо-
ман йук б у л и б кетмаган эди, Византиянииг бундан кейинги б у
тун бир т ари хид а б у нарса кескин сезилиб турди.
Шарк^ий империянинг ю^орида ^айд цилиб утил ган хусусият-
л а р и на ти жас ид а унинг ва рварл арга бу лг а н мун оса ба тл ар и ^ам
б ошк ача бир ха ра кте рга эга булди. Византия Рарбий империяга
у х ш а б в а р в а р л а р томонидан босиб олинмади ^ам, яшашдан тух-
тамади .^ам. Ж у м л а д а н , Византия герман к а б и ла л а р и — вест-
готл ар, о с т г от л ар н и нг ва бош^а ^ абил а ла рн ин г х у ж у м л а р и г а
ба р д ош берди, б у г^абилалар эса Византиядан гарб томоп кириб
бориб, у ерда у зл а р и н и н г варварлик королликларини туздилар.
Византия империясида х1али V — V I аерларда ^ам ^ у л до р л и к т у
зуми с а ^ л а н и б к о л г а н эди. V I аерда Византия х4атто б у тузумни
в а р ва р л а р томонидан бос иб олинган гарбий в ил о я т л ар да тик-
л а ш г а х а ра к а т килди. Бир ок ундан кейинги V I I — V I I I а ерларда
Византия ^адимги Р и м г а хос б ул га н ижтимоий ва сиёсий тра-
д и ц и ял а р н и у зида с а ^ л аб , илгаригидек « Р о м е я давлати»лигича:
к о л и б ке лаё тг ан б у л са - да , унинг ижтимоий тузуми феодализм,
томон т е з л а ш и б б о р мо к д а эди. Оцибат-натижада Византия ^ам„
« в а р в а р л а ш т и р и л и ш д а н » ^очиб ^утулмади, бу нарса Б о л т о н
ярим о р о л и г а ж у д а купдан-куп с л ав ян ; к а би ла ла р ин ин г келяши-
да намоён б у лди . С л а в я н л а р кисмаи Болкон ярим оролидаги
бир канча т е р ри тори ял арн и босиб олиб, бу ерда ( Р а р б д а б ул г а -
пи сингари Б ол га ри я , Сербия, Хорватияни барпо к и л д и л а р ) ,
кисман Виз антия к у л и д а са^л аниб долган т е р р и т о ри ям деэдон-
к о ло ни ст б у л и б кучиб к е лди л а р ва бу ерга у зл ари билан бирга
иб тид о и й- жа мо а т у з у м и тартибларини о л иб келдилар. Ш у н д ай
^илиб, шуни э ътироф этиш мумкинки, дкибат-натижада .герман-
л а р Р а р б и й Р и м империясига нисбатан кандай ро л ь уйнагад^
б у л с а л а р , с л а в я н л а р хам Византияга нисбатан (озгина фар^-
102
Юс т и н и а н даврида Ви з а н т и я импе рияси ( 527— 565)
104
босиб чиг^аришни уз олдига мак;сад цилиб ^уйди. Энг ато^ли
юристлардан иборат икки комиссия Трибониан ра^барлигида
Рим цопунларини т у пл аб тартибга солиш устида жуда катта иш
ол иб борди. Бу комиссияларнинг 528— 534 йиллар мобайнида
ол иб борган иши натижасида « г р аж д ан .^уцуцлари т у п л а м и »
(Corpus furis civi lis) вужудга келтирилди, бу туплам Рим
империясидаги бутун цонунларни якунловчи энг катта юридик
ёдгорлик булди. Т уп ла м турт цисмдан иборат эди: 1) 12 том-
лик Юстиниан кодекси — Рим императорларининг к;онунлари
туплами; 2) Дигес тл ар — бу 50 китоб булиб, Рим ^онунла-
рини шар^лаган машхур рим юристларининг асарларндан
олинган парчаларни уз ичига олган эди; 3) Институциялар —
судьялар ва у^увчи-юристлар учун ^ис^ача юридик ^ у л л а н м а
(бир китоб); 4) Н о в е л л а л а р — Юстинианнинг кодексига кир-
маган янги цонунларидан (535 йилдан то уз подшолигининг
охиригача) иборат эди.
Юстинианнинг цопунлар тупламида, бир томондан цулдор-
л ик тузуми ало ма тла ри ( « б а р ч а одамлар эркин кишиларга ва
ку лл ар г а б у л и н а д и » ) ва иккинчи томондан, вужудга келаётган
феодал муносабатларнинг аломатлари ( колонат тугрисидаги к;о-
нунлар, цулларни чекланмаган ми^ёсда бушатиш тугрисидаги
янги к;онунлар) акс эгди. Т у п л а м да император ^окимияти а б с о
л ют ^окимият деган идея аник> баён цилинди («император ирода-
си — цонуп маи баи д ир» ).
Юстиниан тупламида хусусий мулкни ?^имоя цилишга ва Р и м
империяси билан Византия учун хос бу лг а н оддий товар х у ж а
лиги шароитидан келиб чикадиган ^ар турли. мулкий м у о ма ла -
ларни расмийлаштиришга катта урин берилди. Тупламнинг ке
йинги икки хусусияти (кучли марказий ^окимият идеяси ва
муфассал ишлаб чи^илган хусусий м ул к ху^уци) бу тупламнинг
кейинги вактларда, урта асрларнинг иккинчи ярмида Рарбий
Европада жуда ^ам шу^рат цозонишига сабаб булди. Юс тини
аннинг « Г р а ж д а н ^у ^у ^лари ту пл а ми » ни Европа юристлари
синчиклаб урганди, X I I асрдан бошлаб, айникса X I I I — X I V а ср
л ар да Гарбий Европанинг турли мамлакатл арида короллар чи-
царгап цонунларда Рим цонунларидан фопдаланилганлигини
куриш мумкин.
Юстиниан цонунлар тупламини чицаришидан ма^сад ^ул-
дорлик ишлаб чикариш усулининг емирилиши жуда тез л ашиб
бораётган шароитда цу л до рл ик давлатини сайлаб ^олиш эди; бу
цонун жумладан, марказдаги ва жойлардаги ^окимият агент-
ларига х а л ^ оммасининг революцион чи^ишлари билан курашда
курол б у л иб хизмат ^илар эди. Айни Юстиниан даврида Конс-
тантинополда ва турл и вилоятларда бир неча бор катта-катта
х а л ^ цузголонлари б у л и б уттан эди. 532 йилда Константинопол-
да б у л иб утган ку з гол он айникса кучли булди. Ку з г о л он кута-
рилишига энг асосий сабаб император чиновникларининг, ай-
пи^са .Юстинианнинг эркатойи — Константинополь хукмдори
it s
б у л и б ту рга н И о а н н Каппадокийскийнинг хазинани талаши,
п о р а х у р л и г и ва шу х и л д а г и су и ис те ъ мол ла ри са ба б булди.
« Н и к а » ^узролони. К,узролон 532 йил 11 январда Ко нстанти
н о п о л ь цирки ( и пп а д р о м и ) да .император хуяурида бошланди.
« Я . ш и л » д еб а тал а ди г а н цирк оппозициячи партияларидап бири
а х о л и номидан шикоят ёзиб, унда ю^ори мансабдор чиповник-
л а р н и ж а з о л а ш т а л а б ц и л и п г а н ^ д и . Юстиниан буни рад этиб,
жа.^л била м иппадромни т а ш л а б чи^иб кетди. Бунга жавобан
к у з г о л о н к ут а р н л и б кетди. 1\узголончилар « Н и к а » - . ( г р е к ч а —
« г а л а б а к;озон!» д ем ак ди р) деган шиор кутардилар. К у з г о л он
о у т у н пойтахт ва унинг атрофига ёйилди. Юстиниан ночор ах-
' . л р о л г а т у ш и б ^олдим, д еб у йл аб , у хатто Константинбполдан цо-
чи 6 ке тмо ^чи х а м б у л ди . Д у з р о л он беш кун давом этиб, Ю с т и
ниан нинг саркардаси ЗЗелизарт+й томонидан д а х ша тл и шафкат-
с и з л и к б и л а н бостирилди. 30 мингтача киши улдирилди.
« Н и к а » ху з рол они ^атиашчиларипинг состави ж у да хам х и л
м а - х и л эди. Бир томондан, унда Константинополнинг ва унинг
ён-атрофининг хал!^ омма си хатнашди, бу омма империя чипов-
н и кл ари ни пг ж а б р - з у л м и г а царши бош кутарган эди. Иккинчи
то м о нд ан, х а ракатнинг ташкил отчил ари аристократ сенатор эле-
м е н т л а р б у л иб , у л а р янги династиядан ва Юстиииаппинг у з и
нинг м ус т аб и д х ок имиятидан норози эдилар. Харакатда катнаш-
ган цирк г у ру хл а р и ни нг у зи — « я ш и л л а р » ва « к у к л а р » деб
а т а л г а н г у р у х л а р с п ор т т а шк ил от л ари булиб, шу билан бир
ва ктд а м ух им сиёсий р о л ь уйнар эдилар, « К у к л а р » н и Юстиниан
са ро й а х л и 1\уллаб-ь^увватларди, « я ш и л л а р » п и н г эса аристокра-
тик оп поз иц иячи л ар орасида жуда кучли х ° м ий ла ри бор эди.
Ш у б и л а н бир вактда « к у к л а р » хам, « я ш и л л а р » хам Константн-
н о п о л д а г и анча кенг демократик та шк ил отл а р б и л а н — димлар
б и л а н борл анган эди. Д и м л а р эски вактдаги шахар уз-узинп
идора ци ли ш бош^армас ининг колдири б у лми ш узига хос район
хали, у ю ш м а л а р и б у л и б , Юстиниан ва^тида ха л и анча эътиборн
бор эди ва х У к У м а т Ха м , аристократлар оппозицияси хам у л ар
б и л а н х и° ° б л а ш и ш г а м а ж бу р эди.
М а ъ м у р и й ва молиявий зулмнинг к уч айи ш и/ 532 йил jsoxea-
л а р п Юстинианнинг ички сиёсатига катта таъсир цилди. Ю с т и
ниан кейинги вак;тларда д а м ^ а л ^ омма^ининг бош кутаришидан ■>
Хад и к с ир а б юрди. 532 йилдан кейин д и м л а р хийла д ар ажа да
Хайта ту зил ди. Конс тантинополда ва бонща йирик ш а х ар л а рд а
п о л и ци я хокимияти кучайтирилди. Ш у билан бир, вактда Юс т и
ниан йирик сенатор з о да го нл ар га х аРши Хаттих кураш оли<б~~
б орди. У , м аг н ат л арн ин г ж у да куп ерларини мусодара х и л д и Г
И м п е р а т о р ф ар мо н л а р чи^ариб, эркин кишиларнинг м а х а лл и й
катта ер э г а л а ри х о м и йлигига утишини ман х и л Ди- К У ЧЛИ с о '
циал таянч топиш ма^садида Юстиниан д авл ат православ чер-
ковига, епископлар ва монастирларга х аР жихатдан х ° м и й ли к
Хилди, у л а р г а ж у д а куп ер л ар берди. Эски зода го нл арга к,ара-
м а - х а рш и равишда Юстиниан харбий хизматидаги урта даража-
106
л и эл еме н т л ар г а купроц таянди, мусодара цилинган ерларнинг
куп ^исми у л арга берилди.
Ма ъ му ри й д ав л ат аппаратини муста^камлаш сенатор аристо
кратлар оппозициясига ва революцион ха л^ ^аракатига царши
курашнинг воситаларидан бири эди. Юстиниан бош^аришнн
^аттиц марказлаштирди, ^атто жойлардаги иккинчи д ар а ж а л и
а ма лд ор л ар хам вазифага император фармони билан тасди^ла-
нар эди. Х У кУмат а малдорл ар узларининг оладиган маоши б и
л ан яшашлари ва ахолидан пора ол ма сл ик л ар и керак, деб бир
неча бор расмий эъл он ^илишига ^арамай, порахурлик йу^ол-
мади. Шунингдек, императорнинг а ма лд о р л ар зодагонларни ва
бойларни эркалатиб юбормасин деган фармони хам а малг а ош-
май ^ ол иб кетди.
Юстиниан ^укумати давлат молиясига >^ам катта эъгибор
берди. Унинг замонида ахолидан олинадиган с о л и ^л ар бир неча
$исса купайди: Император хазинаси ахолидан ёр7 жой, ^унар-
"мандлик ( ^унармандлардан) ва,савдо соли^лари' солиш йули
билан ж у д а катта м а б л аг л а р олар эди. Юстиниан ипак, туз ва
^оказоларга император монополиясидан кенг фойдаланди. Мах-
сус дав л а т ишхоналари хам булиб, б у л ар да императорнинг
эркак ва аёл ^ у л л а ри ишлар эди. Саройнинг зеб-зийнатларига,
купдан-куп амалдорларни ва армияни са^лаш, д а нг ил л а м а имо-
ратлар солишга ( бу л арни давлатнинг узи уюштирар эди)
бу маб л аг л ар ни нг ^аммаси сарф ^илинар эди. Мо лияв ий з ул м
мамлакатнинг. и^тисодий ^аётига ж у да ёмон таъсир ь^илди ва
х а л ^ оммасининг вайрон б у ли б кетишига сабаб булди.^Хукумат-
нинг ж у да 1\атти^ диктатурами х а л ^ оммасини гоявий жихатдан
Хам эзар эди. Юстиниан хукумати шу махалгача х ам унча-мунча
са^ланиб долгая *ма ъ ж уси йл а р ни таъциб 1^илиб, уларнинг фалса-
фа мактабларини ёпиб ^уйди. Х>укмрон православ черковининг
таълимо,тига ^ушилмовчи еретиклар жу да кескин таъциб ^илин-
ди. Буларнинг хаммаси а^олининг жу да кенг доирал а рида (ай-
ни^са сепаратчилик кайфиятидаги чекка в ил о я т л ар да ) цаттик;
иорозилик тугдирди ва а^ол'ининг бир ^исмини Эронга ва бош-
i\a ^ушни мамла ка тл арга чициб кетишига сабаб булди. Ша^ар-
л арда шахарликларнинг баъзи жойларда дехконларнинг галаён-
лари, ^ у л ла рнинг асирликдан цочишлари, « т и л бириктиришлари»
тарной; >^олда булса-да, Юстиниан подшолик к^илган даврда
тухтамай давом и;илиб турди, подшоликнинг охирларида эса бу
нарса янада авж ол иб кетди.
Юстиниан замонидаги к;урилиш. Юстиниан замонида давлат
мабл а гл ар ининг хийла цисми к;урилиш ишларига кетди. Юс ти
ниан ю з л аб ^а лъа ва юздан куп майдароц истехкамлар к*урдир-
ди. Унинг замонида жуда куп ижтимоий характердаги иншоот-
л ар хам бино килинди — водопроводлар, йуллар, ^аммомлар,
театрлар, хар турли хукумат бинолари к;урилди. Бу хукумат
бинолари ичида сарой ва ибодатхоналар катта урин олди. И л к
Византия архитектурами орасида энг мухими аё София ибодат-
1§7
хонаси б у л и б , у Юстиниан томонидан 532— 538 йил ларда ( « О л -
л о ни нг д о н о л и г и » ш а р аф иг а ) курилди, бу аё София ибодатхона-
сида ил к Виз антия архитектураси услубининг хусусиятлари ж у
да яхши акс этди. А ё София ибодатхонаси асосан кейинги импе
рия д ав р ид а ги рим ^ у к у м а т бинолари типида, яъни базилика ти-
пида к у р ил г а н б у л и б , а н т и к архитектура эл е ментл арини (ички
с т у н л а р ) , шунингдек, шарк меъморлиги элементларини ( ж у д а
куп ол тин б е за кл ар , бинога ^аша мат берган му^ташам гумбаз ва
х о к а з о л а р ) узида акс эттирди. Ибодатхонанинг ичкарисидаги
кошинкор та с в п р л ар ра нг- баранг сунъий кимматба^о тошлардаи
нихоят д а р а ж а д а бадиий бир тарзда ишланди. А ё София ибо-
датх она сининг м у с тах ка м ишлапганлиги кишипи хайратда цол-
диради. Бир неча м а р т а л а б з и л з и л а бу л ишига ца рамай, бу бино
хозирги ва^тгача сак;ланиб келяпти ва у ж а^он архитектураси-
нинг а ж о й и б тарихий ё д горл икла рида н биридир.
VI аерда Византия маданияти. А ё София ибодатхонаси
сингари м а ш х у р ё дг о р ли к курилишида уз ифодасини топган ю к
сак а рхитектура санъати Византиянииг умумий маданияти уша
д ав р да цандай юксак б ул га пл иг и ни курсатувчи д а л и л л а р д а п
бири б у л и б х и з ма т цилади. Бундай монументал бадиий ёдгор
л и к к у р и л г а н л и г и н и н г узи мо^ир уста, математиклар, инжепер-
л а р , р а с с о м л а р бор б у л г а нл иг и н и курсатади. Византиянииг V I
аердаги г у ма н ит а р а с а р л а р яратганлигини бир канча йирик
о л им ва ё з у в чи л а р н ин г но мл а рид а н билиш мумкин, уларнинг
а са р л а р и бизнинг з амона миз г ач а етиб келди. Юстиниан вак-
тидаги йирик тарихчи П р о к о п и й К е с а р и й с к и й бунинг
мисо лид ир. П р ок о пи й Юстинианнинг подшолик цилишига оид
бир канча тарихий а с ар л ар яратди, ж у мл а да н , «Урушлар
тарихи» ( ф о р с ла р , г о т л а р ва бошкал а р б и л а н ) , « К у р и л и ш -
л а р » , « С и р л и т а р и х » каби асарлар яратди. Прокопий асарлари-
да ц и мм а т л и м а т е р и а л л а р тупланган, унда Византиянииг бир
узининг эмас, ^атто у нинг ён кушниларини, ж у мл а да н, V I аср-
дагп с л а в я н ла р н и , остготларни, в а нд ал ла р ва бошцал арни хам
т а ър нф - т ав с и ф л а б берган. Узининг расмият учун ёзган асар-
л а р и д а Юс тиа н иа нн ин г сиёсатини тула м а ъ ц у л л а б уни ша-
ра фл а га н. П р о к о пи й узининг « С и р л и т а ри х» ид а аксинча под-
ш ол ик даврининг сирли, коронги томонларини очиб ташлаган,
айникса Юс тин иа н сиёсати натижасида со ли кл а рн инг огир-
л аш и б , х а л ц омма сининг тобора кашшоцл ашиб кетганлигини
кайд килган.
В из антиянииг V I аерда утган яна бир йирик тарихчиси
А г а ф и й эди. У н и н г « Юстинианнинг подшолик ци ли ши» д е
ган асари П р око пи й а са рл ар иг а анча му^им ку шимча ла р ки
ритиб, у л а р н и т у лд и ра ди , тузатади, урни билан унинг берган
м а ъ л у м о т л а р и н и тасдицлайди.
Византиянииг V I аердаги энг йирик о л им л ар и орасида аник;
фа н л а р билан шугулланган медиклардан Александр
Т р а л л ь с к и й ва Павел Э г и н с к и й н и, математик-ме-
ханиклардан Исидор Милетский ва Анфимий
Т р а л л ь с к и й ( б у л а р аё София ибодатхонасининг асосий
^урувчилари б у л г а н ) , географлардан К о з ь м а Индикоп-
л а в т н и курсатиш мумкин, Индикоплавт асарларида г е ог ра
фик ноани^ликлар анчагика к^п булишига ^арамай, у Африка
ва Х^индистан, Ки з ил денгиз ва Х^нд океан и тугрисида бир
канча ^имматли материалларни уз ичига олган. Унинг коинотга
нисбатан геоцентрик царашлари урта аср кишиларининг г е о
графия тугрисидаги тасаввурларига (XV аср охирларига
цадар) жу да катта таъсир курсатган.
V I асрнинг иккинчи ярмида ва V I I асрда Византиянинг кри-
зисга учраши. Юстинианнинг тюдшолик ^илиши сиртдан кара-
ганда гуллаб-яшнаётгандек куринса ^ам, халк, оммаси учун
ж у да огир булди. Ж у д а куп марта кутарилган х а л ^ ^узголон-
л а р и , айнихса 532 йилги кузголон бунинг ёр^ин далилидир. К е к
са император (84 ёшида) улганда, унинг вориси, Юстин I I
ж у да огир а^волда ^олди. Юстин подшолигининг сунгги й и л л а
рида солицлар янада купроц ошиб кетганлигига ^арамай, д ав
л а т хазинаси бум- буш эди. Огир с о л и ^ л ар да н хонавайрон б у л
ган а^олининг жойла рд а солиц т^лашдан бош тортиш ^ол лар и
тез-тез юз бериб турадиган булди.
V I асрнинг биринчи ярми билан V I I асрнинг биринчи ярми
уртасида Византиянинг ижтимоий тузумидаги зиддият айницса
авж ол г а н эди. Б у вактда Византиядаги ^у лдо р л ик т у зу ми
нинг емирилаётганлиги очик; куриниб турган эди, цишло^ ху-
жалигида, ^унармандчиликда к;ул ме^натини эркин ме^нат т о
б ора си^иб чи^араётган эди. Шу нд а й б у л с а ^ам эдл чил ик
тамоман тугатилмаган эди. Янги, анча прогрессив бу л га н фео
д а л муносабатлар нисбатан секинлик билан таркиб топиб к е л а
ётган эди ва бунинг натижасида ишл аб чицариш кучларининг
ривожланиши тухтал иб ^олмо^да эди. Буни, масалан, Б о л т о н
ярим оролида ва Кичик Осиё вилоятларида бир вацтлар жу да
сер^осил булган ерларнинг анча куп к,исми эндиликда бум-буш,
ковжираб ётганлигидан куриш мумкин.
Ша ^ ар камбагаллари, йуллар, колонлар ва жамоачи-дездон-
л ар ни нг \ар турли х а лц харакатлари Юстиниан императорлиги-
нинг сунгги йилларида тез-тез кутарилиб, V I аср охирлари ва
V I I асрнинг биринчи ярмида бу ^аракат янада кучайиб кетди.
М и ср ва Сурияда >^ар турли ереслар ( монофизитлар' , несториан-
л а р 2 ва .\оказолар) байроги остида сепаратистик .\аракатлар
юз берди, бундан ма^сад — бу вилоятларни Константипополдап
ажратиш эди.
109
И мп е р ия нин г ташци а * в ол и янада огир эди. Империяга хар
^ л г а ^ а н 1к е ^ н п ДУШЛп НЛЭр ха вФ солмоцда эди. Юстиниан
с у п ат л а кя мяй иб к р т п ^ ^ г я °ИЗаНТИЯ ^Ул остиДаги ерлар кескин
м о л и й кисмини пя ^пт ^ ия л дз л а н г о б а рд л а р Италиянинг ши-
о » о. УР Цисмининг бир булагини босиб о л ди
Ор а д а н куп вакт у т ма сд ан V I Яг п . т иг. сл
пяиыа1т а г , ; 0п П^ v i , •* аернинг 80- ииллари бошида Ис-
паниядаги ер ла р х а м к у л д а н кетлы R^r.» лл
ныип wit ДИ- Ь о л к о н ярим оролига V I аср-
нр _Р да ва * аернинг б о шл арид а сл а в ян ла р бир
няипя н м п а п / к у п л а б кириб, Пелопоннесгача бориб етди. Д у -
V I I ярпнн я ^ ^ У ш и н л а Р и аварл ардан зарба еди. Э р о н ли к ла р
шаР * ий вилоятларни
хавф со лд и 1 ол иб , баъзан Константинополнинг узига ^ам
110
«Д е^цончилик конуни». Внзантиядаги келгинди славян дед
ком а^олининг ахволи « Де х д о нч и л и к к;онуни»да жу да яхши таъ-
рифланган; бу манба V I I I асрга оиддир, лекин унда V I I асрдаги
аграр муносабатлар ,\ам акс этган. У ш б у манбага т^араб фикр
юритилганда, бу д е ^ о н л а р эркин а^оли булиб, уларнинг у з
экинзорлари, токзорлари ва б о г ла ри булган. Де^к;онларнииг х у
жалигида де^цончиликнинг узидан таш^ари, чорвачилик .\ам
катта р о ль уйнаган. Хар бир дехдоннинг ер участкаси экинзор,
токзор ёки богдан иборат бу л иб, унинг уз хусусий мул ки >^исоб-
ланган, лекин унда жамоа ер эгалигининг а л о ма тл а р и очиц ку-
риниб турар эди. Участка « у л у ш » , « ц у р ъ а » деб аталган. Бу нар
са ерларнинг та^симланганлигидан д а л о л а т беради. К^онунда»
дастлабки та^сим иотугри цилинган булса, ерни ^айта тацсим-
л аш хам назарда тутилган. « Д е х ^о н ч ил ик цонуни»да д а л а л а р -
дан экин йигиштириб олингандан кейин ерларнинг ^аммаси очи^
у т л о ^ а айлантирилиб, унда бутун цишлок; чорвасининг бо^или-
ши ^ам писанда килинган. Эгаси та шл аб кетган та^дирда ер жа-
моага топширилиши керак эди. К^шло^нинг асосий а^олиси,.
яъни цушничилик жамосининг ту ла хуцукли аъзоси бу лг а н де^-
цонлардан таш^ари, « Д е х д он ч ил ик цонуни»да япа к а мбаг ал
дехдонлар тугрисида хам гапирилади, бу к а м ба г а л д е ^ о н л а р
ь^исман катта ер эгаларидай', кисман эса жамоачи де^цонлар-
нинг узидан ер участкаларини .\осилнинг ярмисини бериш шар-
ти билан (тенг шерикка) ижарага олардилар. Д е . ^ о н л а р н ин г
яна бир категорияси тилга олинади, бу ла р катта ер эгаларига
махсус ушр (мортита) тул ар эдилар. Афтидан, бу ла р ^ам ижа-
рачи-де^^онлар булганлар-у, лекин уларнинг ахволи ерни тенг
шерикка олган де^цонлар ахволидан яхширо^ булган. Баъзи
тад^и^отчиларнинг фикрича, уларнинг ^ам бир вацтлар уз е р
лари булган, биро^ кейинчалик йирик ер эгаларига царам б у л и б
цолгаилар. Ни^оят, « Де хцон чил и к цонуни»да айтилишича, ер
эгаларининг ерларида ишлаш учун ёлланган батраклар, цишло^
х у жа ли к ишчилари ( мисто тла р) гуру^и булган.
Шу ндай ^илиб, « Де ^цончил ик ^онупи» жамоанинг табаца-
ларга ажра ла бошлаганлигидан, жамоа аъзоларининг уз ёни
даги катта дунёвий ер эгалари ёки черков-монастирь ер э г а л а
рига царам бу ла бошлаганлигидан хам д а л о л а т беради.
Сл ав ян л ар империяни худди му.угож нарсасига — жуда куп
эркин деэдонларга эга ^илдилар. Византияда тушкупликка юз
тутган ва умри тугаб долган ку л д орл и к тузуми урнига, бу эркин
д е ^ о н л а р заминида янги феодал муносабатлар ривожлана ол а р
эди.
Славянларнииг урта аср Византияси тарихидаги асосий роли
ана шундан иборат. Сои жихатидан купайган, и^тисодий ж и
хатдан мустахкамланган, ж а мо а л ар г а уюшган Византия де.\-
ь^оплари V I I I — I X асрларда ишл а б чикариш кучларипи муваф-
фа^иятли ривожлантирди, мамлакатни г а л л а билан, д е ^ о н ч и -
лнк, чорвачилик, богдорчилик, токчилик ма^сулотлари билам
111
а у л а т а ъ м и н л а б турди. Ш у би л а н бир вактда ^укумат дехдон-
л а р д а н м ун та з ам равишда е р с о л и р и о л и б турар эди. Бу нарса
д а в л а т м ол и яс ин и анча тартибга солди. Ни^оят, дех^онлар В и
зантия б а р п о э т и ла ё тг а н янги цушин учун манба б у л и б хизмат
^ ил д и, империя у л а р д а н унинг энг хавфли душмани бу лг а н А ра б
х а л и ф а л и г и г а ^арши к у р аш да фойдаланди.
И с а в р л а р династиясининг идора цилиши. V I I I асрнинг б о ш
л а р и д а >;ам Виз антиянинг х а л ^ а р о ахволи боягидек жу да огпр
эди. А р а б л а р Ки ч ик О с и ё г а бостириб* кирдилар. У л а р Кипр ва
Р о д о с о р о л л а р и н и б ос иб о л ди л ар . А р а б ^ушинлари Константи
н о п о л ь я^инига к е ли б уни д е я р л и бутун бир йилгача (717— 718)
к;амал к и л и б т у рд ил а р. Л е к и н а ра б л ар Константинополни о л о л -
м а д и л а р . Ко н с та н ти н оп о лн ин г к^улай стратегик мавцеи, визап-
т и я л и к л а р н и н г « г р е к л а р у т и » 1, деб а тал ган утни ишлатишп,
и м п е р а то р г а ит тифо^чил ари б ол г а рл ар н ин г ердам бериши на ти
ж а си д а, а р а б л а р катта т а л а ф о т куриб, чекинишга ма ж б у р б у л д и
л а р . Я н г и с ай л а иг ан император Л е в I I I Исавр истеъдодли таш-
кил отчи ва ц о б ил и я т ли о л ий ^умондон б у л и б чикди. У, Сурия
билан ч ег ар ад ош Исаврия вилоятидан чикдан булиб, янги
И с а в р л а р династиясига асос солгандир. И с а в р л а р династияси
В из ан т и я ни бу ту н бир юз йил давомида (717— 802) идора цил-
ди. Л е в I I I (717— 740) ва унга ёрдамчи бу ли б , кейин унинг урнн-
га им пе ра т о р б у л г а н Константин V (740— 775) а ра бл ар г а к^аршн
к у р а ш д а катта т а ж р и б а орттирган ^арбийл ар эди. Л е в I I I им пе
ра тор б у л г а н д а н кейин рарбий ишга катта эътибор берди. V I I
асрда, И р а к л и й ва у нинг ворислари давридаё^ Византия з^уку-
ма т и ё л л а н м а ц у ш ин л а р г а цушимча равишда м ах а л л ий л ашкар-
л а р т у п л а ш н и цисман а м а л г а оширган, бу м ах а л л ий л а ш ка р ла р
м а х а л л и й м а б л а г л а р ^исобидап таъминл анарди. Л е в I I I з а м о
нида б у ха рби й ре фо рма янада ривож топди. Византия ^ушини
м а ъ л у м чегараии ц у р и ц л а б турган м ах а л л и й л аш к ар ла рд ан ту-
з и л иб , б у т у н л а й те р р и т о р и а л характерга эга б у л и б цолди. Энди
б у т у н империя ф е м л а р г а — рарбий о к ру г л а р г а б у л и б юборилди.
Б у л а р г а стр а т и г л ар -— во е во д ал ар бошлик; цилиб тайинлангап.
х а рб и й ,\окимиятгина эмас, б а лки г раждан ^окимияти хам уша
в о е в о д а л а р ^ у л и д а б у л г а н . У л а р н и н г ёрд амч ил ар и офицерлар —
т у р м а р х л а р б у л ди . Оддий с о л д а т л а р — стратиотлар — хам
д е^цо н ва ха м умр бу й и хизмат ^ ила дига н аскар эди. Ул арни нг
ер у ча с тк а си б у л и б б у у час ткадан у л а р уз оилаларининг кучи
б и л а н ф о й д а л а н а р д и л а р , ^исмап бош^а д е^цонл арга ижарага
б е р а р д и л а р . У л а р шу ер орцасндан кун кечирардилар. Харбин
х и з м а т у т а г а н л а р и учун стра тиотл а р одатдаги соли^ларнинг бир
цисмидан о з од к>илинди. Д е х д о н л а ш к а р л а р д а н иборат бу янги
ку шинни исаврияли и м п е ра то р ла р фацат империянинг юцорпда
1 Г р е к л а р ут и — о т и л а д и г а н ё н д н р у н ч н на р с а булиб, нефть, о л т и н г у г у р т ,
с е л и т р а ва .\ар т у р л и м у м л а р д а н я с а л а р эди.
112
курсатиб утилган « в а рв ар л ашу ви » туфайли, ^аммадам бурун
славянлар ор^али « ва р в а рл ашу ви » туфайлигина вужудга кел-
тира олди.
Л екин янги типдаги к;ушии вужудга келтирилиши му^им со
циал о ^ибатларг а олиб келди. П у л л и к маош олиш билан бир
^аторда яна ер ^ам олган стратиг ва ту рмархл ар ха^ик;атда
ташкил топаётган ^арбий-феодал табак;анинг вакиллари эди.
Стратиотларнинг социал ^иёфаси ^ам жу да хилма- хил эди.
Ул арни нг бир кисми (пиёда аскарлар) дех^онлардан иборат
булса, иккинчи цисми (отлик; аскарлар) эса майда поместьели
рицарь типидаги аскарлардан иборат эди. Шу нд ай ^илиб, V I I I
аерда Византияда >^ам йирик ва >^ам майда феод ал л а р сони тез
купайиб борди. Янги феодаллар ^ у л ла рн и ерга биркитиб цуйиб,
у л арни крепостной де^цонларга айлантирардилар, шу билан бир
вактда жамоачи-дехцопларнинг бир ^исми, айникса, чек ери
камлигидан харбий хизматни утай олмайдиган к;исми крепост
нойларга айлана борди. Ерсиз дехдонлар янги рарбий ер э г а л а
ри ерларига кучиб келиб, у л ар га царам б у л и б ^олардилар. Х аР_
бий хизмат утовчи кишилар поместьеларнинг бир ^исмини эски
сенатор зодагонларнинг янгидан мусодара ^илинган ерларидан
олди; куп ер .%арбийларга Византия православ черковидан утди.
Бутга карши кураш ва унинг социал мо^ияти. Черков ерла-
рининг кенг куламда секуляризация цилиши ( давл а т мулкига
айлантирилиши) Исавр императорларининг номи билан бог лап-
гандир. Исавриялик императорлар уз замондошларидан « б у т г а
^арши ку рашу вчил ар» деган л а ^ а б олди. У л а р бутга сигинишга
^арши фармонлар чицардилар, уларнинг буйруги билан икона-
л а р ибодатхоналардап ол иб чицилди ва уларнинг бир цисми йуц
к;илиб ташланди. Черков буни асос ^илиб императорни бутга
^арши бидъатда айблади. Лекин исавриялик императорларнинг
сиёсати у л ар тахтга чикмасдап илгари Византияда бошланган
гирт диний ж а п ж а л л а р доирасидан хийла четга чи^иб кетди.
Имп ер ато рл ар д ан Л е в III, Константин V ва уларнинг ворислари
айни катта черков-монастирь ер эгалигига ^арши кураш ^изиб
кетган бир пайтда бутга чу^инишга царши чицдилар. Бутга i^ap-
ши кураш узига хос бпр барона булиб, шу барона билан ^уку-
мат энг йирик монастирларни ёпиб цуйди ва черков-монастирь
мулкларини мусодара цилди. Монастирларнинг газна ихтиёрига
олинган ерлари Византиянинг ташкил топаётган рицарларига
бенефиций цилиб тацеимлаб берилди. Монастирларнинг е р л а р и
дан рарбий хизмат учун бериладиган бундай участкалар Визан
тияда ало^ида бир термин билан харистикий ( « э ^сон» , «хайр-
с.ахсват») деб аталган, бу эса маъно жихатидан латинча —
«бенефиций» сузига тугри келади.
Фома Славян ^узголони. Исавриялик императорларнинг Хар
бин реформаси яхши натижа берди. Императорлар катта м а б л а г
сарфламасдап ( Сурия ва Миср ^улдан кетиши ор^асида импе
рия бирмунча ва^тгача молиявий ^ийинчиликларга учраган)
'<& В. Ф. С еменов 113
катта р а рб ий кучга эга б у л а олди. Ф е м рушинлари у 3 округл а-
с а л - п а л ка тта рок к у л а м д а х у ж у м операцияси о л и б боришга ,\а-
л и ж у р ъ а т э т о л м а ди . Л е к и н хукуматнинг сиёсати черков гуру^и
у ртасида катта н о р о з ил и к тугдирди. Япги династия обрусипинг
к у ча йи шл да н норови булга и дунёвий зодагоиларн.инг бир к;исми
ха м черков гу ру ^ига цушилди. Бутга рарши кураш тарафдорла-
ои билан бутга чу^иниш та ра фд ор ла ри уртасидаги кураш бир
неча ун й и л г а ч у зи лд и ва б а ъ за н б у кураш ж у да кескин туе олди.
Л е к и н х а л к ом ма си у ртасида хам норозилик кучайиб бормокда
эди. Ф е о д а л и з м н и н г таракдий этиб бориши эксплуатациянинг
янги ф о р м а л а р и н и в у ж у дг а келтира бошлади. Ф е о д а л ер э г а с и
нинг цу шни л иги эркин дехкон ж а моа л ар ин и крепостнойлашти-
риш хавфи остида к о л д ир г а н эди. I X асрнинг бошл а рид а а р а б
л а р хавфи ка м ай г ан д ан кейин, стратиот •— дехкопларнинг а^во-
л и ж у д а ^ а м ё м он л а ш а бошл ади. Янги « р у д р а тл и о д а м л а р » —
д и н а т л а р ёки ( с л а в я н л а р атаганидек) « в л а с т е л л а р » — ж а мо а га
р а р а ш л и экин э к ил ади г а н ерларни ва яйл овларни тап тортмай
х а с с и з л а р ч а босиб о л иб , стратиотларни эса уз крепостнойларига
а й л ан т и р а б о ш л а д и л а р .
Х а л р но роз ил и гин ин г кучайиши заминида 821 йилда ( И с а в р
л а р дин ас тияс ид а н кейин) Кичик Осиёда яна катта к уз го л он
ку та ри лг а н , б у цу з г о л он Ф о м а С л ав я н рузголопи деб ном олди.
821 йил цуэпэл они ра тнашчиларипинг состави ж у да хилма - хил -
дир. У н д а эркин жамоачи-де.\^онлар, крепостнойларга айланти-
р и л а ё т г а н стратиотл ар, ха^ицатда крепостнойга айлантирилган
майда р а р а м иж а ра чи ла р — париклар ратнашди. Бу харакатга
Кичик О с и ё д а ж у д а куп б у л г а н павликианлар, империянинг
шаркий о б л а с т л а р и д а авж о л иб келаётган ва уз та ъл ими да г н
б а ъ з и х и с л а т л а р н и рушни Эрон сектасидан1 о л и б узл аштиргап
бир д ем о к р ат и к диний секта хам цушилди. К1У3[?олоига бошчи
л ик р и л г а н Ф о м а С л а в я н 2 узини император деб эъ ло н рилди.
А р а б л а р н и н г ёрдами б и л а н Ф о м а Антиохияда императорлик
тожини кийиб, кейин т а ра фд ор ла ри билан биргаликда Констан-
т п но п о л г а ц ар аб йул олди. У, Византия флотининг ра^барларини
у з т ом он и га ог д и риб о л и ш г а муваффар булиб, пойтахтни ра мал
ки л и ш г а ,^ам киришгап эди. Л е ки н Фоманинг сиёсати етарли
д а р а ж а д а из чил сиёсат эм а с эди. У ,\еч рапдай социал реформа-
л а р у т к а з м а д и , ^атто халк; буйнидаги огир солирл арни хам ен-
г и л л а ш т и р м а д и . Ха ри р а т д а у х а л р ^аракатидан фойдаланиб,
узининг энг якин т а ра фд ор ла ри билан бирликда хокимиятни
114
уз кулига олмо^чи булган эди, холос. Унинг Византия душмапи
а ра б л ар билан бу л га н дустона а ло ^ал а ри ^ам шуб^а тугдирар-
ди. Ни^оят, 823 йилда Фома Константинополь бусагасида м а г л у
биятга учраган ва асир тушиб, к;атл килинди.
Муваффациятсизликка учраганлигига ва династия курашига
айланиб кетганлигига ^арамай, Ф о м а Славян цузголонининг шу
томони му^имдирки, унда феодал эксплуатациясининг янги фор-
маларига ь;арши курашган кенг х а л ^ оммаси к;атнашди. Шуни-
си характерлики, Фома ^алок булгандан кейин хам, умумий
ра,\барликдап ма.^рум бул ган дещ онлардап ва ш а^ар камбаг ал -
ларидан иборат айрим отрядлар узо^ ва^тгача, х;атто 825 йил-
гача ^аршилик курсатишни давом эттиравергандилар. IX аер
нинг 20- йилларидаги ^аракатнинг сиёсий окибатлари ^ам диц-
1^атга сазовордир. Бутга 1^арши курашувчи гуру^ билан бутга
сигинувчи гуру^ халк; ^аракатининг кучайишидан, хусусан пав-
ликианлар ^аракатидан ^ур^увга тушиб, бу ^ узг ол ондан кейин
тез ва^т ичида бир-бири билан ярашиб кетди. 843 йилда бутга
сигиниш расмий суратда тикланди. Черков секуляризация ^и-
линган монастирь ерларини ^айтариб о л о л ма г а н булсада, у
билан давл а т уртасидаги муносабат яна дустона муносабатга
айланиб кетди. Черков-монастирь ер эгалиги аста-секин яна
уса бошлади, лекин бу усиш бутга ^арши курашдан олдинги
даврдагидай кенг кулам ололмади.
Макед он ия ликлар династияси вактида Византия. IX аернинг
ярмидан то X I аернинг ярмигача Византияни Маке дониял иклар
династияси идора цилди. Василий I Маке донл ик бу династия-
нинг биринчи намояндасидир (867— 886). X аерда бу династия-
дан бир неча маш.\ур император чи^ди, уз замонининг атоцли
олими ва ёзувчиси Константин V I I Багрянородний (912— 959),
машхур рарбий саркардалар — Никифор Фока (963— 969),
Иоанн Цимисхий (969— 976) ва Василий II Болгаробойца (976—
1025) ана шу лар жумласидандир.
Македонияликлар династияси идора ^илган ва^тга келиб
Константинополь ж у да катта савдо марказига айланди ва Ев
ропа билан Осиё уртасидаги савдода асосий воситачилик р о л и
ни уйнади. Араб, рус-славян, итальянларнинг савдо-сотицлари
Константинополга келиб тупланиб, унинг жуда катта шу^рат
^озонишига ва жонланишига са ба б булди. Византия императо
ри ташци савдодан шундай катта д аромад олдики, IX ва X аср
л ар да Еарбий Европадаги король ва императорлардан бирорта-
си ^ам бундай д аромад олмас эди. Ш у билан бирга I X аернинг
иккинчи ярмидан б о ш л а б а рабл ар хавфи Византия учун цур-
цинчли б у л ма й цолди. А ра б халифалиги бу вактда айрим-ай-
рим мустацил дав л а тла р га булиниб кетган эди. Византиянинг
узи энди араблар Шарк;ига царши ^ужумга утишга молик б у
л и б долган эди.
Ма ке дониял иклар династияси вактида империянинг террито-
рияси яда кенгайди. Ш ар а д а араблардан Крит, Кипр ороллари,
115
А н т и о х и я ша^ри б и л а н бирга Суриянинг катта бир кисми т ор
тиб олинди; рарбда, яъ ни И т а ли яд а империя А п у л и я билан Си-
цилияни би рмуп ч а ва^тга ^айтариб олди. Ш у билан бир вацт-
да Виз ан тия сл а в ян д а в л а т л а р и г а каРши к атти^ кураш ол иб
борди. X — X I а е р л а р д а Византия билан Бол г а рия уртасидаги
д у ш м а н л и к м у н о с а б а т л а р и ж у да х а м кескинлашиб кетди. X I
аернинг б о ш л а р и д а Виз антия Бол га рия подшолигипи бу ту нл а й
бо о иб олди. И м п е р ия ни н г Болцон ярим оролидаги чегаралари
яна ш и м о л д а Д у н а й г а ч а , шимоли-рарбда Адриатика денгизи
Киррогигача етган. С е р б ка б ил а л а р и х ам бир оз вактгача В и
з ан тия г а т о б е б у л и б колди.
Византия ва Киев Руси. Ма к е до ни я л ик л а р династияси вакти
да Виз антия би л а н Р у с ь уртасидаги мун оса ба тл ар тотувлашди.
К,изгин са вд о м у н о с а б а т л а р и ( « в а р я г л а р д а н грекларга б ор ад и
ган б у ю к сув й у л и » ) , мус та^ к амл анга н маданий алока ( рус лар-
пинг 988 йил атрофида греклардаи христианликни к а бу л к и_
лиши, шу му н о с а ба т б и л а н Византия илм-маърифатининг Р у с г а
кириб к е л и ш и ) , у м у м и й д уш ма н л а р г а — печенеглар, х а за рл ар ва
п о л о в е ц л а р г а карши би рг а л ик да кураш о л иб бормлиши н а т и жа
сида Виз ан тия би ла н Р у с ь уртасида X аернинг иккинчи ярмида
дус тона м у н о с а б а т л а р урнатилди. Бу д ус тл пк муносабатлари
ка мдан-кам к о л л а р д а г и н а (масалан, 1043 йилда) д уш м а н ли к
х а р а к а т л ар и ту файл и у з и л и б турди. Константинополь патриархи
Р у с ь черкови бош л иг ин и Киев метрополитини тайинлаш з^укуки-
ни д аъ во к.илди. Б ир о к Ру с нинг черко,в йули билан Византияга
б у л г а н ка ра мл и г и и и Я р о с л а в I рус попи И л л а р и о н н и 1051 йилда
Киев метропол ити к и л и б тайинлаш билан анча бушаштирди.
Р у с черкови К о нс тан тин опо ль черковининг хУкм РОНЛИГ11Да11
1448 йи л да у зи л- к е с ил к у т у ли б олди. Р у с метрополитлари, х а т '
то г р е к л а р д а н б у л г а н и д а х ам рус черковини мустакил идора
Килар ва одатда о л и с д а г и Константинополь патриархидан кура
Р у с н и н г б у ю к князи иродаси билан купрок ^исоблашарди.
Ч ер ков ла рн и н г а ж р а л и б кетиши. X I аср урта л арида В из ан
тия черковининг ха ёти да иккинчи бир мухим вокеа — Р им папа-
си би ла н а ж р а л и ш юз берди. Бир томондан, Константинополнинг
И т а л и я б и л а н а ло ка си сусайиб кетиши, иккинчи томондан,
Ра р б д а Р и м па п ал а ри сиесий кудратининг кучайиши шундай
о к и б а т л а р г а о л и б келдики, уша вактгача ягона б у ли б келган
христиан черкови рарбий-католик ва шаркий-проваславга а ж р а
л и б кетди. Б у вактга к е л иб уларнинг диний маросимлари, тоат-
и б о д ат ти ли ва бош к ар иш системасининг узи хам ( га рбд а — па
па ва к ар д ин а лл ар , Ш а р к д а — пойтахт ша:х;ар Копстаптинопол-
нинг па триа рхи бошчи ли ги да ги па триа рхл а р) анча узгариб кет
ди. Ч е р к о в л а р д а г и а ж р а л и ш 1054 йилда, Р и м папасининг легат-
л ар и, яъни э л ч и л а р и грек черковини рим черкови билан а л о к а
Килишини р а д этиб, Константинополни т а ш л а б чикиб кетган
пайтдан бошл анди. Бу нг а жавобан Константинополь патриархи
Р и м черкови би ла н у нинг бошлири папага л а ъ н а т укиди.
116
I X — X I асрларда Византия феодализми. Ма ке д они ял ик ла р
династияси вактида Византиянинг фсодал л ашу в процесси тез
авж о л иб борди. Эркин де^цонларнинг сони шу цадар тез кама-
йиб бордики, мамлакат мудофаа цобилиятининг пасайишидан,
шунингдек, ахолидан тушадиган солиц мабл а гл ар ининг камайи-
шидан ^ур^иб, императорларнинг узлари ^ам ташвишга туша
бошл а дила р. Ди на тл ар томонидан деодон ерларининг босиб
олииишига 1\арши X аернинг биринчи ярмида императорлар бир
неча марта фармонлар — н о ве л лал ар (922, 934 ва 947 йилларда-
ги н о ве л л ал а р ) чи^арди. Император Василий II бир нечта янги
фармон чи^арди. Унинг повеллаларидан бирида (996) катта ер
эгаларидан жамоачи-стартиотлардан илгари тортиб олинган
^амма ерларни дехдонларга ^айтариб бериш т а л аб цилинди1.
Биро^, бу фармон ^амда шу каби бош^а фармонлар яхши ба-
жарил мади. Ф ео да л зодагонлар шу кадар кучайиб кетган эди
ки, 1057 йилда македонияликлар династиясининг урнини о л г а а
ва Кичик Осиёдаги зодагон йирик ер эгаларидан чиц^ан К о м -
ниплар династияси эркин дездонларнинг цолган-^утганларини
хам феодалларга ем ^илиб беришга >^ар томонлама кумаклаш-
ди. Комнинлар айрим-айрим ^ишло^ларнигина эмас, балки бу-
тун-бутун округларни катта ер эгаларининг п р о н и я с и г а
(айнан таржима ^илганда: гамхурлигига, васийлигига) берди.
Бу эса узларига тобе а^олини бевосита крепостнойга айланти-
риш йулидаги тадбир эди. Прониар-имунист д ав л ат соли^лари-
нинг бир к;исмини уз фойдасига йигиб олиш ^у^уи;ига эга б у л
ди. К у л остидаги ахолини унинг узи суд ^илар эди. Бу ерл ар
аста-секип феодалнинг наелдан-наелга утадиган хусусий мулки
б у л и б ^олди.
Комнинлар вактида катта черков ер эгалиги македониялик
л ар династияси ва^тидагига Караганда кенгро^ куламда канта
в у жу дга кела бошлади. X I — X I I асрларда византиялик эркин
деэдонларшшг, жамоачи-комитурларнинг сони жуда з^ам оза-
йиб кетди. Феодалнинг ерида д е ^ о н ч и л и к ^илиб, унга оброк —
феодал рентаси туловчи крепостной д е ^ о н л а р — п а р и к л а р
Византия кишло^ларида купчиликни ташкил этадиган б у л иб
^олди.
Ш у билан бирга Византия поместьеларида ^али бирмунча
ц у л л а р ( д у л л а р ) ,\ам бор эди. У л а р асосан ^овли ичидаги ^ар
хил ишларни цилиш билан бирга, у лардан цишлоц х уж ал ик иш-
л арида, айникса сугориш, йул ^урилиши ишларида, тош конла-
рида ва шу кабиларда ^ам фойдаланардилар.
I X — X I асрлард а Византия маданияти. Византия узининг куп
аерли хаёти даврида бой ва ранг-баранг маданият яратди, бу
маданият жанубий славянларга ва Русьга катта таъсир курсата-
1 996 йилг и н о в е л л а с т р а т и о т ва д е э д о н л а р н и н г е рл ар ин и ц у л г а к и р и т и б
о л г а н к ат т а ер э г а л а р и н и н г с ^ у ^ у ^ л а р и » н и м у ^ о ф а з а к^илиб к е л г а н ва ^ и р к;
й и л м у ^ л а т д е б а т а л г а н нарсани б еко р ^илг ан.
11Т
ди. Х^али V I асрлардаёк; узининг и л к намуналарини берган В и
зантия архитектураси ( Юс тиниан иморатлари) кейинги асрларда
ха м р и в о ж л а н и шд а д авом этиб, пишик, монументал Византия
и б о д а т х о н а л а р и типиии бу нёд рилдики, бу типдаги ибодатхона
н а м у н а л а р и X I асрдаги радимий рус ёдгорл иклари учун эн г
яхши н а м у на б у л и б хизмат рилгандир ( б у л а р ичида энг яхши-
си — Ки ев да ги аё София ибодатхонаси билан Новгороддаги аё
София и б о д а т х о п а с и д и р ) . Зотан, шуни н а з а р д а тутиш керакки,
р у с л а р д а г и « В и з а н т и я » у с л у б и у з и намуна олган грек у с л у б и д а п
куп ж и х ат д а н фарр риларди. К,адимги славян мотивларини ^ам
у з ичиг а о л г а ни х о л д а бундан кейинги ривожланиши процессида
у з и н и н г о ригина л ф о рм ал ари ни яратган уша у с л у б уму ман о л -
г анда р у с ла р н и н г у з и г а Хос рус ижоди эди.
Ш у н и айтиб утиш керакки, Византияда рурилиш техникаси:
гишт рилиш, ж у д а а жойиб о^ак роришмаси тайёрлаш, гишт
териш санъати, м о н у м е н т а л ру бб ал ар, у л у г во р г у м б аз л а р ва шу
к а би ла р яратиш техникаси уз замопаси учун жу да юксак д а р а
ж а д а эди.
В из ан т ия да I X — X I а срл а рд а р а е с о м л и к — деворга раем со-
л иш хам, к о ши нк орл ик тасвирлари ^ам зур бериб ривожлана
борди; ра сс ом л и кн ин г б у ш а к л л а р и Византияда тобора ратъий
туе о л и б ва у с л у б л а ш и б борди.
В из ан т ия да бадиий х у нармандчил ик хам юксак д ар ажа д а
ривож топди. К^нмматба^о ипак газл ама, кимхоб, гилам тукиш
кенг т а рк а л г а н ; з ар г а р л ик , бадиий кулолчилик, шиша б у ю м л а р
ясаш, сир ( э м а л ь ) т а йё р л а ш аннирса тарарций этган эди. В из ан
тия хар хи л к у р о л - я р о г ишлаш, кемасозлик, кончилик (руда,
м а р ма р р аз иб чи ка риш) ва х о к а з о л а р билан донг чирарганди.
Ф а н со хас ид а I X — X I аерлардаги Византия о л им л ар иг а шу
нарса хоски, у л а р радимги дунё классик авторларинииг асарла-
рини м у т т а с и л у р г а н ди ла р, у л арни туплайдилар, у ла р да н конс
пект о л д и л а р , бу м а т е р и а л л а р д а н ^ар хил те м а ла рд а т у п л а мл а р
туздилар
К л а с с и к а в то р л ар н ин г асарларини туплаган ва у л а р асоси
да к о мп ил ят и в а с а р л а р ёзган о л и м л а р д а н бири юрорида айтиб
у т ил г а н император Константин V I I Багрянородний бу л иб, унинг
бир нечта асари — « И м п е р и я н и идора рилиш тугрисида», « М а -
ро си мл ар т у г р и с и д а » ва « Ф е м л а р ту г ри си д а» деган асарлари
>;озиргача с а р л а н и б ке л морда. Константин V I I асарларининг
киймати шу нд ан иборатки, у л а р Византия билан рушни бу л га н
м а м л а к а т л а р ва х а л р л а р тугрисида, шу жу мл а да н, сл а вян ла р ва
х усу с ан р у с л а р ту гри си д а куп материал беради.
Конс тантин V I I дан илгари эса уз замонасининг энг аторли
тупловчиси, б и б л и о ф и л и ва энциклопедисти патриарх Фотий б у
л и б (820— 891) , у у зидап кейин « М и р и о б и б л и о н » деб аталади-
ган т у п л а м ро лд и рг а н, б у т у п л а м г а 300 га ярин очерк кирган,
б у л а р р а дим г и грек авторларининг асарларидан кучирма б у л иб,
у л а р н и н г >^ар райсисига тег ишл и шар^ л ар берилган.
118
Византияда йилпома ёзиш жу да х ам ривож топди. V I — I X
асрлардаги энг атокли вокеанавислар Иоанн М а л а л а , Феофан
ва Георгий Амартолдир, уларнинг асарлари купрок; славян тилига
таржима цилинган булиб, бу асарлар Киев давридаги йилно-
мачиларга хам м аъ л ум эди. Византиянииг айрим даврлари тари-
хига оид узига хос мопографиялар ёзган Византия тарихчилари-
дан бири А н н а К о м н и н а н и курсатиш мумкин. У ёзган
« А л с к с и а д а » » д а узининг отаси Але кс ей I Комнин подшолик кил-
гаи давр ва с а ли б юришларининг бошланиши таърифланади У н
дан анча кейинги с а л б юришларни таърифлаган яна бир тарих-
чи Н и к и т а А к о м и п а т д и р. Унинг « Р о м е я л а р тарихи» (яъни
византияликлар тарихи) 1118 йилдан 1206 йилгача б у л г а н давр-
пи ;уз ичига олади. Византияни фожиали оцибатларга о л иб к е л
ган туртинчи с а л б юришини Акоминат айникса ёркин таъриф-
лаган.
Византия адабий ёдгорликлардан ж уд а куп агиографик (ди-
пий) асарлар ( « а в л и ё н о м а л а р » ) к ° л диргап; асарларда у Рта асР
Византиясининг турмуш-маишатига оид конкрет, ёркин матери-
а лл а р жуда куп.
Византияда дунёвий адабиёт: кис сал аР, достоилар, сатирик
(хажвий) асарлар х ам булган. « Фи ло кр а ти с» - с а рл а в ха ли сати
ра ( X аернинг иккинчи ярми) грек-рим шоири Л укиа нг а (эра-
миз да н аввалги II аср) таклид килиб ёзилган. М а ъ ж у с и й билан
христианин уртасидаги диалог формасида ёзилган бу ^ажвий
асарда православ ру*;онийларига, монахл арга карши жу да кес-
кин сузлар айтилган. Мамлакатнинг сиёсий хзётига аралашган-
ли к ла ри к атти1^ К°Раланади. XI аернинг бошл арида майдонга
келиб айникса зур шух;рат козонган « Д и г е н и с Акрит цацида-
ги кисса» достони бутун Якин Ш а р к к а кенг таркалгандир, унинг
таржималари к аДимги Русьнинг ёзма ёдгорликлари ичида х ам
куп учрайди. « Д и г е н и с Акрит ^акидаги кисса» баъзи хислатлари
би л а н Рарбий Европанинг феодал эпосларига ( « Р о л а н д х а ^ида
ку ши к» ва б о ш к э л а р г а ) , кисман рус х а л к достонларига ухшаб
кетади. Унда Византия халкининг уз ташки д ушманл ар ига к арши
ол иб борган к а ^ Р а м ° н о н а кураши >^ам шеърий формада тасвир-
ланган. А ле кс ан др Македонский— Искандар З у л к а рнайннинг
Ш а р к к а- ж у м л а д а н Х,индистонга килган юришлари тугрисидаги
« А л е к с а н д р и я » деган хикоянинг х аР хил вариантлари ха лк ичи
да кенг таркэлган эди, улардаги фольклор материалларининг
мапбаи кис ман Византиядан ва кисман Ш а р кд эн олинган эди.
X БОБ
1 V I а е р н и н г о х и р л а р и б и л а н V I I аср б о ш л а р и д а Б о л т о н ярим о р о л и д а
с ^ а в я н л а р н и н г яна б и р б и р л а ш м а с и — с л а в я н к, а бил а л арининг Македония
и т т и ф о ^ и ё к и С к л а в и н и я , я ъ н и « с л а в я н л а р э л и » д е г а н б и р л а ш м а б у л а р эди.
Ь у и т т и ф о ^ н и В и з а н т и я т о р - м о р к е л т и р д и ; у н г а кирг ан с л а в я н ^ а б и л а л а р и
и м п е р и я ф у ^ а р о с и б у л и б к о л д и л а р , а м м о >^али I X — X а с р л а р д а у з л а р и н и н г
т и л и ва у р ф - о д а т л а р и н и с а й л а б ко л г з н э д и л а р .
2 Б о л г а р к ^ а б ил а л а ри пи я на б ир цис ми х у д д и ш у вак т да В о л г а ва К а м а
б у йиг а к е л и б ж о й л а ш и б , б у ерд а К а м а б о л г а р л г р и давлатнни т ашкил цилди,
б у давл' ат б из га С С С Р т а р и х и д а н м аъ л у м .
320
V I— VIII аерларда Жанубий славянлар
121
гарбда Сава ва Тиса дар ёл ар и б у й л а б бевосита К а р л Буюк им
перияси билап чегарадош эди. Болгария IX асрнинг иккинчи
ярмида князь Борис (852— 888) замонида рам кепгайиб борди.
Борис замонида б о л г а р л а р (шаррдап келганларпинг авло дл а ри
хам, м ах а л л и й славян ахолиси рам) Византиядан христианлик-
пи к аб у л рилди. IX асрда д ас тл аб бир-бирига ёт бу лг а н икки
этник элемент — б о л г а р л а р ва славянлар бир-бири билан шу
радар яринлашиб кетдики, « б о л г а р и н » деган пом визаптиялик-
л ар билан рус лар назарида харирий славян деган маънога эга
б у л и б ролди. Сон жиратидан бирмунча озчиликни ташкил этган
келгинди б о л г а р л а р м ах а л л и й аролига а ралашиб кетиб, славян
тилини ту ла у зл а штирнб олди. Христианликнипг р а б у л рилиии-
ши иккала рабила элемептипипг бу кушилиш процессини худди
идеологик жиратдан ту га лл а ди .
Подшо Симеон замонида Болгария. Болгария подшолиги под
шо Симеон Буюк (883— 927) даврида жуда рудратли подшолик-
ка айланди. Унинг даврида Болгарияпипг Болроп ярим ороли-
дагн ерлари шу радар кенгайиб кетдики, у бамисоли у му м б о л р о н
давлати бу ли б ролган эди. Византиянинг рулида ярим орол-
нинг факат жанубий рисмларигина, Эгей денгизи риргорлари,
Македопияпинг бир рисми ( С о л у н ь шахари би л а н) ва Фракия-
пипг бир рисмигина ролди. Л е к и н Симеон бу о б л а с т л а рг а хам
тахдид солиб, Бол рон ярим оролининг хаммасини, шу ж у м л а да н
Византия пойтахти Констаптинополнинг узини рам босиб олмок-
чи булди. Симеон « Ц а р ь г р а д » г а 1 бир неча марта юриш рилди
ва уни босиб олишга уринди. Л е к и н у узининг б у марсадини
а ма лг а оширолмади, чунки Константинополь ях ши л аб мустах-
г.амланган ва стратегия жнхатидан жуда рулай уринда ж о й
л аш га н эди, Симеонда эса зарур денгиз флоти йур эди. Б у н
дан ташкари б о л г а р л а р ярим оролнинг нариги ёгида византия-
л ик л а рн ин г иттифорчиси венгрлар билан уруш о л и б бораётган
эди.
Ца рьг ра дпи э г а л л а й о л ма с а хам, 919 йилда Симеон « б а рч а
б о л г а р л а р ва грекларнинг подшоси ва мустабид ро кими» деган
д а б д а б а л и унвон олди ва, шундай рилиб, у узини Византия им
ператори билап баравар д е б хисоблади. Ш у парса дирратга са-
зоворки, Византия саройидагилар хам Болгария подшоси билан
рисоблашишга ма ж б у р эдилар. Константинополь саройида бу-
л ад иган р а б у л маросимларида бол гария элчилари бошра элчи-
л ар орасида, ж у мл а да н, М у р а д д а с Рим империясининг э л ч и л а
ри орасида хам биринчи у Р инДа турарди. Симеонппнг угли,
б у л гу си подшо Пётр Византия маликасига, Византия императори-
нинг неварасига уйланди. П р е с л а в л г а грек маликаси би л а н бирга
жуда куп греклар кучиб келди. Пр е с л а в л да Византия чертёж-
лари асосида визаитиялик ва б о л га рл ик усталар ёрдамида са-
125
ру^ берди. Болгар подшолиги 1018 йилда батамом тугади. Ш у
вацтдаи бошлаб Болгария узок ва^тгача— деярли X II аернинг
охиригача Византия асоратига тушиб ^олди.
Болтон ярим оролидаги серб кабилалари. V I— XI аерларда
Болтон ярим оролининг шимоли-гарбий цисмида турли серб ка
билалари урнашган булиб, булар сербларга, хорватларга ва
словенларга булинар эди. Серб цабилаларининг азалдан яшаб
келган ерлари Адриатика денгизи, Истрия, дарёлардан: Драва,.
Дунай ва М орава х;амда Шар-Пламина t o f массиви уртасидаги,
кенг территориядан иборат эди.
Tof тизмалари билап булиигап серб ахолиси узо^ ва^тгача
кичик-кичик территориал бирлашмалар шаклида яшар эди, бу
бирлашмалар жупа деб аталар эди. Территориал бирлашмалар*
урурчилик иттифо^ла'ри билан чатишиб кетган эди. Урурларга
булипишнинг асосий формаси ^абила булиб, у кичик-кичик к;а-
риндошликларга булинарди. Булар эса уз навбатида патриархал
оилаларга булинар эди. Шарций серб цабилаларида хомадон
жамоаси, яъии булипмасдан умумий бир хужалик олиб борувчи
катта оила айникса кенг таркалган эди. Бу хонадон к;абиласи
«туда», «буюк туда» (ёки «задруга») деб аталар эди. Бундай
^абил анинг булганлигики хал и X IX аернинг иккинчи ярмида уз
кузи билан кургапларнинг бу хакдаги ёзувлари тасдицлайди.
Бора-бора серб жамиятида анчагина социал таба^аланипг
юз берди. Манбаларда V I I I — X аерлардаёц сербларда йуллар
булганлиги тилга олинади. Хал^ мажлисларига («сборлари»
ёки «соборлари»га) тупланиб турадиган эркин жамоалар тепа*
сида жупанлар, жупа бошлицлари турарди, булар князь (кнез)
деб хам аталарди. Жупанлар орасидан секин-секин буюк жу-
панлар пайдо булди ва улар цушни ь^абилавий группаларни бир-
лаштириб, давлат тузишга уриниб, бирмунча муваффа^ият к;о-
зондилар. Кушни давлатлар — Византия, Венгрия ва Болгария
серб цабилаларипи узларига буйсундириб олипгга ^аракат кил
ди, серб цабилалари бу давлатларга ^арш и кураш олиб борди,.
бу кураш сербларда давлатнинг ташкил топишини тезлатди.
Сербия ва Хорватия давлатларииинг ташкил топиши. С ерб
цабилаларида давлат бир эмас, бир неча марказда ташкил топ
ди. Серб ^абилаларининг биринчи энг катта бирлашмасини
шар^ий серблар князи Властимир (836— 843) тузди. Властимир
ь*ул остидаги ерлар составига шар^ий сербларнинг асосий
тсрриторияси булган Рашкадан тапщари, Босниянинг Раш ка
дарёси гарбидаги катта бир кисми ^ам кирди. Властимирнинг
авлодларидан бири Чеслав Клонимирович (932— 960) дастлаб
Болгария подшоси Симеоннинг одами булиб идора ^илди. Би
р о^ кейинчалик, Симеон улгапдан кейин у, болгарлар ^окими-
ятидан ^утулиб, муста^ил князь булиб олишга ва уз к,ул остида-
ги ерларни Барб билан Ш арада анчагина (то Дунайгача) кен
гайтиришга муваффак булди.
Властимир билан бир вак^тда Бела деган князь ^ам гарбии
126
сербларни бирлаштиришга харакат ^илди; у кейин Властимир-
билам сиёсий иттифок; тузди.
IX асрнинг уРт а л а Рида хорватлар франклардан цутулиб,
улар хам уз муста^ил давлатини тузди; бу давлатни уларнинг уз
жупаилари идора килди (бу жупанлардан энг машхури Трпи-
мир булиб, у 839— 864 йилларда идора цилди). X асрнинг бош
ларида (чамаси 925 йилларда) буюк жупан Томислав (910—
930) замонида Хорватия князлиги королликка айланди. Бу ко
роллик составига Хорватиянинг уз ерлари ва далмация кирди.
Бирок; денгиз буйидаги Далмация шахарларини X I асрнинг ик-
кипчи ярмида Венеция босиб олди. X II асрнинг бошларида
(1102 йилдан бошлаб) Хорватия Венгрияга к;ушиб олинди, у
бир неча юз йилгача (XV аергача) Венгрия составила цолиб
келди.
Сербия давлатининг узида IX асрда гегемоилик бирмунча
ва^тгача гарбий серб (диоклея) князлари к;улига утди. Булар
ичида энг катта князлар Михаил (1051 — 1081) ва Бодин (1081—-
1101) эди. Бодин кул остидаги ерлар составига Зета (хозирги
Черногория), Босния, Герцоговина хамДа Шаркий Сербиянинг
бир кисми кирар эди. Бироц X II асрда яна Шаркий Сербия княз
лари кучая бошлади. Улардан бири, Визаптияга вассал царам-
ликда булган буюк жупан Стефан Неманя (1165— 1195) X II
асрнинг 60- ва 70- йилларида шаркий серб цабилаларини хам>
гарбий. серб ^абилаларини хам узига буйсундирди. 1190 йилда
Стефан Неманя Византия х °КИМИЯТИДан бутунлай цутулишга
муваффак; булди. Шундан кейин тез орада Сербия короллик деб
эълон цилинди. X I I I — X IV асрларда Сербия короллиги Болтон
ярим оролидаги энг йирик давлатлардаи бири булиб цолди.
XI БОБ
I I I — V II А С Р Л А Р Д А ЭРО Н
130
3 р о н н и и г З Т б и и л д а н 4 5 9 ми
булган ц е га р а с и
Э ф та литла р д а в л а ти н и н г 484
йилдан 5 б 7 йи л га ч а б ул га н ч е га -
р аси
591 й и я г и ш о р т н о м а г а о т
В и эа н ти я га 9 тга м е р л а р
С о со н и й л а р н и н г В изантия
^ а р ш и ю р и ш ла ри
;К о н с т а » т ц копол1
j j f r ХсцкйЗон <3 S
ПЕРИЙР»^
T u s p iin o it e y m Ol
?' Балх ^
Э ф Т А Я ^ Т Л чА ^-^О Х Л Р И С Т О
^ гг<^ Эд<-сса> Тавриз
_fJ1uuinr\yp Д
Хпяадак
Zt,/гоЛа.П
РДалашц %JqKmccu<poH Э Р
Ксрлан^^Гоц
о Персеполь
^ /- У :,
Сйена|
XII БОБ
V I— X I А С Р Л А Р Д А А Р А Б Л А Р
140
характерлики, энди фак>ат «кофирлар» эмас, балки мусулмонлар
Хам солик; тулайдиган булди. Уч хил солиц асосий солих ^исоб-
ланар эди; 1) х а р а ж —ер солиги, 2) ж у з ъ я — жон боши со
лиги (бу солик; аввалига фа^ат гайри мусулмонлардан олинар
эди, кейинчалик бориб мусулмонлардан хам олинадиган булди)
ва 3) з а к о т — мажбурий туланадиган ушур, бу солик, хам бе-
восита халифанинг узига келиб тушар эди. Х араж билан жузъя
халк; учун айникса огир соли^лар эди.
Суд ва бошк;а маъмурий ишлар араб тилида олиб борилади-
ган булди. Араб к;онунлари кодекси вужудга келтирилди. Бу
кодексга арабларнинг каломи ш арифи— К,уръон асос ^илиб
олинди; К,уръон Мухаммаднинг ^икматли сузларидан, яъни
унинг шогирдлари ва мухлислари томонидан ёзиб олинган з^ик-
матли сузлардан хамда К,уръонга ^илинган цушимчалардан
иборатдир, бу к;ушимчалар Суннат деб аталади. Арабларнинг
хаммаси хам янги тартибларни тан олавермади. Мумии мусул
монлар олами Умавийлар замонида бир-бирига душман булган
бир нечта к;исмга булиниб кетди. Халифа хомийлик ^илгано^им
мусулмонликда расмий хукмрон оцим деб хисобланди. Бу содш\
мусулмонлар суннийлар деб аталди, с у н ни йл а р деган суз
«Суннат» сузидан олингандир. Лекин арабларнинг бир кисми
Суннатни тан олмади. Бундай мусулмонлар шиилар, яъни мас-
лагидан хайтганлар, нифоцчилар деб аталди1. Шиилар Миср,
Эрон ва Месопотамияда куп эди. Буларга улдирилган Алинин г
уруг-аймок.лари хоминлик к^иларди.
Ни^оят, демократик характердаги яна бир мазхаб— хорижий-
лар булиб, булар суннийларни хам, шииларни хам> умавийлар-
ни хам, Алиларни (Али авлодларини) хам тан олмади. Хори-
жийлар ерни баравар таксимлашни талаб цилдилар. Кейин
чалик хорижийлик хам майда-чуйда мазхабларга булиниб кетди.
Х,укмрон синфларнинг манфаатлари нуцтаи назаридан олиб
Караганда хам умавийларнинг социал базаси анча мукаммал
эмас эди. Асосан Сурия-Араб зодагонлари билан борланган ума
вийларнинг манфаатлари шаркий вилоятларта ёт эди. Месопо
тамия араблари Дамашц^а доим карши кайфиятда булиб кел
ди. Ф орс (Эрон) феодал элементлари хам умавийларга унча
буйсунмас эди. 747 йилда шаркий Эрон ёки Хуросон дех^онла-
ри х^аракатига Абу-Муслим бошчилик килди, у ерли жамоачи
дехконларнинг ахволини яхшилаш максадида умавийларга ХаР~
ши' цузголон кутарди. кузголон кенг туе олди ва каттагина сие-
снй окибатларга олиб келди. Эрон ва Месопотамия феодаллари
бирлашиб туриб, 750 йилда умавийларни агдарди, бунда улар
Абу-Муслим бошли^ халк-дех^он хаР акатид-ан фойдаландилар.
Халифалик тахтини Абул-Аббос Конхур эгаллади, у Мухаммад-
141
нинг узига Месопотамиядаги з^арбий-араб оиласига мансуб бул
ган бу халифа Муз^аммадга цариндошман деб даъво цилди.
Аббоснинг буйрури билан Умавийлар хонадонига мансуб булган
^амма ша^зодалар цириб ташланди. Бу ша^зодалардан Абду-
ра^мон исмли биттасигина улимдан цутулиб цолди. У узоц Ис-
панияга цочиб бориб, у ерда орадан куп вацт утмай узини мус-
тацил амир деб эълон цилди (756 йил).
Абу-Муслимни з^ам Аббос цулга тушириб, турмага ташла-
ди, бир неча йилдан кейин у з^алок булди.
Аббос янги династияга — Аббосийлар династиясига асос
солди, бу династия 750-йилдан 1055 йилгача идора цилди. Ха-
лифаликнинг пойтахти Абоссдан кейинги халифа Мансур даври
да — 762 йилда цурилган Багдод шахри булди. Шундай к;илиб,
араблар сиёсий з^аётининг маркази Суриядан Месопотамияга
кучирилди.
Аббосийлар халифалиги. Аббосийлар замонида араб давлати
жуда з^ам тараний топди. Багдод халифалиги V I I I — IX аерлар
да айникса кучли эди. Бу вацтда — Багдодни барпо этган М ан
сур (754— 775), Карл Буюкка замондош булиб, у билан дустона
дипломатик алоца цилган Хорунал Рашид (786— 809), араб
илм-фанига зур бериб з^омийлик цилган Ал-Маъмун (813— 833)
каби цудратли халифалар идора цилди. Аббосийларнинг «ол
тин даври» Мутадид замонида (892— 902) тугади. Халифалик
ана шу вактдан бошлаб тушкуиликка юз тутди.
Аббосийлар давлатида Эроннинг таъсири кучли эди. Бу таъ
сир вазирлик (буюк вазир-халифаниЕГг биринчи министри) ун-
вонининг жорий цилинишида ^ам, солик солишда эрон усулла-
рининг узлаштирилишида (ер кадастрларининг эронлардагига
ухшаб тузилишида) з^ам, халифалик маъмурий жихатдан ви-
лоятларга булиниб, уларга губернаторлар — амирлар бошлиц
килиб цуйилишида ^ам намоён булди (бу губернатор-амирлар
тула з^окимиятга эга булишлари билан цадим Эрон ва илк урта
аерлардаги сосонийларнинг сатрапларини эслатар эди).
Эроннинг феодаллашган зодагонлари халифаликни идора
цилишда актив катнашди. Буюк вазирлик лавозимига одатда
эронийлардан тайинланар эди ва бу лавозим наелдан-наелга
утар эди (масалан, машхур Бармоцилар фамилияси). Хали-
фанинг жуда куп (160.000 кишига яцин) доимий цушини булиб,
бу цушиннинг купчилиги турли варвар отрядларидан иборат эди,
IX аернинг иккинчи ярмидан бошлаб эса асосан турк отрядлари
дан иборат булди. Халифанинг гвардияси катта сиёсий а^амият-
га эга эди, бу гвардия з^арбий ишга ёшлигидан бошлаб урга-
тилган цуллардан тузилган эди.
Халифалик хужалик ишларининг тупли со^аларига з^ам кат
та эътибор берди, бу борада хам цисман, Эрон, кисман Месопо
тамия традициялардан фойдаланди. Чунончи, махсус почта
маз^камаси булиб, бу маз^кама почта ишлари, катта йулларни
тартибга солиш билан шугулланди, бу йуллар текисланди, сув
142
билан таъмин килинди, унда ха Р бир муайян масофада махсус
мусофирхона, карвон харойлар ташкил цилинди. Аббосийлар
замонида далаларни сунъий сурориш системаси р о я т авж олди.
Бунинг учун турли катта-кичикликдаги ер ости ва ер усти ка-
наллари ^урилди. Ирригация хурилишлари тухтовсиз давом эт
ди ва бу иш билан хукуматнинг махсус махкамаси шугулланди.
Аббосийларнинг пойтахти — Багдод жуда катта бир шахар
булиб, унда халифага ва унинг яцин одамларига харашли жуда
куп сарой ва боглар бор эди. Ш ахар дойра шаклида булиб, унинг
атрофи икки ^атор девор билан уралган эди. Бу шахар зодагон
лар ша^ри, халифанинг цароргохи ва унинг маъмурий пойтахти
булиш билан бирга жуда катта бир хунармандчилик, айнихса
савдо маркази хам ЭДИ- Багдод бозорларига узох-узох мамла-
катлардан савдогарлар келар эди — бу ерда византияликлар, хи-
тойлар, хинДлаР> малайяликлар, Шимолий, Гарбий ва хатто
Марказий Африкада яшовчи кишиларни хам учратиш мумкин
эди.
Халифаликнинг ицтисодий юксалиши. Аббосийлар даврида
Олд ва Урта Осиёнинг, шунингдек, Шимолий Африканинг жуда
кенг территориясида маълум вацтгача тинчлик ва хавфсизлик
Харор топиши натижасида халифалик иктисодий жихатдан гоят
тара^ций топди. Марказий хукумат ирригация системасига мут-
тасил эътибор бериши натижасида, бу даврда д е х к о н ч и л и к со-
хасида катта ютухларга эришилди. Шоли, пахта ва шафрон кенг
тарцалган цишлох хужалик экинлари эди. Богдорчилик ва гул-
чилик саноат аха миятига эга булди. Жуда кенг атиргул планта-
циялари парфюмерия (атир, упа-эликлар) учун махсус эссенция
берар эди. Араблар химматбахо наслдор от ва цуйлар урчитар-
дилар. Арабларнинг хунармандлик буюмлари х ам катта шухрат
Хозонди. Бу ерда юнг, ипак ва ип газламалар, яхши навли пу-
лат ва хурол (машхур дамашх пулати), шиша ва ойнадан ясал-
ган буюмлар, заргарлик ва атторлик буюмлари ишлаб чиха-
риларди, IX— X асрларда халифаликнинг экономикасида кенг
кулам олган ички савдо ва айнихса ташци халхаро савдо жуда
катта урин тутар эди. Араб савдогарлари йирох шимолгача —
юхори Волгагача ва хатт° Балтика денгизи хиРр0Кларигача бо
риб савдо хилардилар. Узох Ш архда улар Хитой, Х(ИНДИСТ011 ва
Индонезияда доимий суратда савдо хилардилар. Араблар Яхин
Ш архда — Левантда (Я х И11Шархни европаликлар кейинги вахт-
ларда Левант деб юрита бошлаган эдилар), айникса хизгин сав
до олиб бордилар. Сурия, Миср, Кичик Осиё араблар савдоси
нинг асосий районлари булиб, араблар бу ерларда Византия
савдогарлари билан рацобат хилардилар ва товарларини шу ер-
лардан Гарбий Европага юборардилар. Араблар савдосида кул
савдоси катта урин тутарди, бу хуллар асосан, осиёлик, афри-
калик ва бир кисми европаликлардан иборат эди.
Араб феодализми. Багдод халифалиги даврида арабларда
феодал муносабатлар узил-кесил ха р0р топди. Халифаликка ха '
143
рашли мамлакатларда эксплуатация цилинувчи асосий синф ж а
моачи де^цонлар эди. Бироц араблардаги феодализмнинг узига
хос хусусиятлари бор эди. Ж амоачи де^онларнинг купчилиги
халифанинг ерларида яшаб, феодал рентани бевосита давлат-
нинг узига тулар эди. А раб цонунларига мувофиц бутун ер ха
лифата царашли булиб, халифа бу ернинг бирор цисмини уз
хизматкорларига вацтинчагина берар эди. Ш у туфайли халифа-
ликда катта ер эгалигининг наелдан-наелга утиши урта аср Евро-
пасидаги каби цатъий эмас эди. Бирор аъён улгандан кейин,
унинг мол-мулки одатда халифа хазинасига утар эди. Бу мол-
мулкни улганнинг ворисига (ёки ворисларига) бериш-бермаслик
халифанинг хо^иш ва илтифотигагина боглиц эди. Иккинчи то
мондан одатда халифада ^ам, унинг зодагонларида >;ам феодал
Европасида булгани сингари, баршчинали, яъни ишлаб беради-
ган рентали поместьелари йуц эди. Бунда зодагон хужалигидаги
иш кучини одатда йуллар ташкил этар эди. Кларам деэдонлар эса
баршчинада ишламас эдилар, фацат ма^сулот билан ёки пул
билан рента тулар эдилар, холос.
Шунга царамасдан, Багдод халифалиги замонида феодал
мулкчилиги сезиларли дараж ада ривожланиб борди. И ц т а —
^арбий хизмат утаганлиги учун бериладиган чек ер булиб, Fap-
бий Европа бенефицияларига ухшаб кетади, м у л к — инъом к,н-
линган ва аста-секин наелдан-наелга мерос булиб цоладиган ер-
мулклар, ^ и с с а ва бошца имтиёзли ерлар газнага солиц тулаш-
дан озод килинган булиб, булар усиб келаётган феодал хусусий
ер эгалигининг формалари эди. Ерларнинг маълум цисми —
в а к; и ф ерлар — мачитларга берилар эди. Халифанинг давлат
феодал мулчилигини цискартириш ^исобидан йирик ва урта да-
ражадаги хусусий ер эгалигининг усиши араб феодализми ри-
вожланишининг характерли ^одисаларидан бири булиб, бу ?^ол
халифаликка царашли жуда катта территорияни ташкил этган
турли хил мамлакат ва улкалардаги ерли феодалларнинг а ж р а
либ чициш ва сепаратистик кайфиятларининг тобора авж оли-
шида анча катта роль уйнади.
Араб феодализмининг яна бнр хусусияти — цулчилик эле-
ментларининг анча сацланиб цолганлиги эди. Арабларда Багдод
халифалиги даврида ^ам цуллар жуда куп эди. йуллар энг o f h p
ишларда: ирригация иншоотлари цуришда, тош ва руда конла-
рида, пахта далаларида ва шунга ухшаш ишларда жуда куплаб
ишлатилар эди. Африкадан келтирилган кора таили доллар ай-
ницеа куп эди. Кора таили цулларни араблар занжилар деб
атардилар, занжи деган суз Занзибар оролининг номидан олин-
ганди. Ок; танлп куллардан эса жуда куплаб уй хизматкорларн,
х;арам канизаклари, рак^ос ва рак;к;оса, ашулачи, акробат ва
шунга ухшашлар сифатида фойдаланилар эди. Халифаларнипг
сарой гвардияси*^ам шу оц танли куллардан ташкил этиларди.
V, Хал^ ^узролонлари. Араблар ^укмронлигининг илк даврида
анч$* енгйл 'тортган халифалик ме^наткаш ахолисининг а^воли
144
кейинчалик огирлаша бошлади. Де^к;онлар к;нсман натура шак-
лида (ма^сулот билан) ва цисман пул шаклида катта-катта со-
ли^лар туларди, бу эса майда ишлаб чи^арувчи — дехдон ёки
^унарманднинг деярли ^амма цушимча ма^сулотини ямлаб кетар
эдн-да, натижада уларнинг узлари жуда хам ачинарли холда
кун кечирар эди. Амалдорларнинг узбошимчалиги ва жабр-зул-
ми, деэдонларнннг ^у^у^сизлиги ва ^имоясизлиги, уларни ^а^и-
катда ярим цул ,\олига солиб цуйган эди. Халифаликда куллар-
нинг а.^воли эса ни^оят даражада огир эди. Уларни ^аддаи таш
кари, ва^шиёна суратда эксплуатация хилардилар. Ме^паткаш-
лар оммасининг—де^онл ар, ш а^ар камбагаллари ва цулларнинг
^атти^ эксплуатация ^илинишига жавобан феодалларга ва улар
нинг манфаатини >$имоя ^илувчи халифага царши бир неча марта
кузголон кутарилди.
Багдод халифалиги давридагп халц ^узголонлари кишнни
хайратда цолдирадиган даражада катта цузголонлар булиб,
баъзан бутун-бутун округларни ва .\атто вилоятларни уз ичига
оларди. Бу цузголонлар одатдан ташкари узо^ давом этарди ва
жуда ^ам ^атти^ буларди. Чунончи, Мансур халифа улгандан
кейин, орадан куп вацт утмай, Урта Осиёда де^конларнинг катта
*;узголони кутарилди. У 776 йилда бошланиб, 783 йилда тамом
булди. Бу к;узголонга Марв шахри атрофидан чик;к;ан М у к; а н-
н а («чодир ёпинган одам») лацабли ^ о ш и м и б н X, а к и м
деган бир кирчи бошчилик ^илди. Бу ^узголонда маздакийлар1
маз^абининг таъсири акс этди, маздакийлар мол-мулкнннг урта-
да булишини ва х;аётнинг ноз-неъматларидан фойдаланишда хам-
ма тенг булишини талаб цилар эди. IX асрнинг бошида Озарбай
жонда ^ам де^к;онларнинг иккинчи бир катта цузголони кутарил
ди, у кейин Эронга ва Закавказьенинг бошца жойларига ^ам
таркалди. Бу цуЗР0Л0нга Бабек деган бир киши бош булиб, у
хам эркин жамоа тартибларининг тикланишини талаб цилдн. Бу
кузголон 20 йилдан ортик;рок; давом этди (815— 837).
IX асрнинг охири —X асрнинг бошларида халифаликнинг жа-
нубида де^он л ар ^аракати кутарилди, бу ^аракатга Кармат де
ган одам бош булиб, у узини «пайгамбар» деб эълон килди.
Унинг атрофига жуда куплаб к;очоь; деэдон ва куллар келиб
тупландн. Кузголончилар катта ^алъа турдилар, бу цалъани
халифа цушинлари ололмади.
Охир натижада карматчилар Ф орс култиги ^ирго^ларида
узига хос бир де^^онлар республикасини тузишга муваффак бул
ди, бу республика X асрнинг охиригача умр курди.
Карматчилар ,\аракати билан бир ва^тда Басра атрофида
кул занжиларнннг жуда катта цузголони булиб, бу кузголон
14 йил (869—883) давом этди. Занжиларга шиа Али ибн М у
хаммад бош булиб, у узини халифа деб эълон цилди. Занжи-
Ю В Ф. Семенов 146
лар ^узролонини бостириш учу}) хукумат уларга карши жуда
катта ь^ушин юборишга мажбур булди.
Халифаликнинг парчаланиб кетиши. Кенг кулам олган халк
^аракатлари халифаликни ларзага келтириб, куп в ац т г ач а унинг
бирлигини бузиб куйди. Бироц халифаликнинг парчаланишига
бошца сабабл ар >^ам бор эди. Халифалик турли мамлакатларни
уз ичига олган булиб, турли-туман хал^ларнинг мураккаб бир
конгломератидан иборат эдики, булардан баъзилари у ™ ишДа
узининг ёрцин тарихига эга эди; шунинг учун >^ам бу хал^лар уз
муста^иллигини тиклашга интилар эдилар; ишлаб чикарувчи
кучларнинг ривожланиши натижасида махаллий ало^алар мус-
та^камланиб борган сари бу интилиш кучайиб борарди. Ш у би
лан бирга халифалик ^окимияти тобора заифлашиб бормо^да
эди. Феодаллашув процесси Шарцда узига хос хусусиятларга эга
булишига ^арамасдан, феодализм тара^иётининг илк даврида
Гарбда ^андай натижаларга олиб келган булса, бу ерда >^ам
худди шундай натижаларга олиб келди. Махаллий ердор зода-
ю нл ар марказий хукумат зарарига кучайиб борди ва ажралиш-
га интилди. Амирлар, яъни вилоятларнинг губернаторлари ма
халлий феодал-ер эгаларига суяниб туриб, узларининг махаллий
династияларини вужудга келтира бошладилар. Халифалик амал
дорлари томонидан марказлаштирилган ер рентаси солигииинг
тупланишига ^арши кутарилган де>;цон цузголонларидан ма^ал-
лий зодагонлар узларининг сеператистик мацсадларини амалга
ошириш учун фойдаланар эдилар.
Халифалик ^а^и^атда V III асрдаёь; парчалана бошлаган эди.
756 йилда Курдоба амирлиги ажралиб чикдандан кейин (929
йилдан бошлаб у халифаликка айланди) V III аернинг охири —
IX аернинг бошларида М арокаш билан Тунис ажралиб чиади,
IX аернинг урталарида Миср мустацил булиб цолди (бу ерда
аввалига тулунлар, кейинчалик X аерда Алининг авлодлари—
Фотимийлар идора ь^ила бошлаб, улар 969 йилдан эътиборан
Мисрни мустацил К^о^ира халифалигига айлантирди). IX ва X
асрл арда Эрон аж ралиб чик,ди, аввал шаркий Эрон (Х уросон),
кейин эса гарбий Эрон ,\ам ажралиб чи^ди. Амударёнинг бу
томонидаги М авораунна^р деб аталган жойда Сомонийлар дав-
лати тузилди, унинг маркази Бухоро ша^ри булди, бу давлат
X аернинг бошидан ^арийб охиригача яшади. Фротда муста^ил
бир давлат — Мовсул султонлиги тузилди. X аср урталарида
Шаркий Эрон ерлари ва Афгонистоннинг бир кисми цушилиб,
эрон-турклардан иборат кучли Разнавийлар давлати вужудга
келди, бу давлатнинг пойтахти Разна ша^ри булди. X аернинг
урталарига келиб халифанинг к,ул остида Арабистон ва Месопо-
тамиянинг Багдод атрофидаги бир ^исмигина цолди. 945 йилда
Эрондаги шиа феодал хонадонларидан бири булган Буийлар хо-
надони Багдодни босиб олиб, халифаликнинг колган ерларини
у зо^ вактгача идора цилди.
1055 йилда Багдодни салжукий-турклар босиб олди. Турк-
146
л а тл а р н и н г ч е гэ р а л а р и
756 Д а в л а тл а р т а ш к и л т о п г а н й и л
Р а к,а м л а р билам б е л г и л а н г а н ;
1.Цайсиклар
2.IX аср б ош л ар ид а Т а о - К л а р ж » т и »
З.Албамия
Д .Ш ирван
5 .б а гр в тм й .л а р А р м а н и с т о н и 846Й .
6.С,а*«идийлар а м и р л и ги 889Й.
7 .А л и й л а р а м и р л и г и 884 й.
148
Математика со^асида араблар геометрия ва тригонометриями
ривожлантирдилар. Улар алгебрани ривожлантириш борасида
куп ишлар ^илдилар ва ^инд ра^ам системасини мукаммаллаш-
тириб, унга «О» (ноль) аломатини цушдиларки, бунинг натижа
сида ра^амлар билан хар ^андай катта сонни ^ ам ифодалашга
имкон тугилди.
Араблар жуда яхши сайё^ эдилар. Энг кузга куринган араб
сайё^и, географи ва тарихчиси М а с ъ у д и й булиб (956- йилда
вафот этган), у халифаликнинг ^амма вилоятларини айланиб чиц-
цан эди. Эронга, Сурияга, шунингдек, Х>индистон билан Хитойга
^ам борган эди. У уз саё^атларининг натижасини «Олтин бустон-
лар» деган умумий бир ном билан чиццан китобларида баён ^ил-
ди. Купгина араб сайё^лари — И б н Д а с т , И б н Ф а д л а н
ва бош^алар — славян мамлакатларига борганлар ва славянлар
тугрисида, хусусан IX ва X аерлардаги шаркий рус славянлар
тугрисида к;изи^ маълумотлар ёзиб ^олдирганлар.
IX асрнинг охи ри — X асрнинг бошларида яшаган араб та-
рихчилари орасида айницеа машх;ури Т а б а р и й булиб (923
йилда вафот этган) у «пайгамбарлар ва подшолар тарихи»ни,
яъни халифалар тарихини ёзган эди, бу тарих 915 йилгача бул
ган даврни уз ичига олади.
Араблар нафис адабиёт со^асида маш^ур асарлар яратди-
лар. «Минг бир кеча» номли машз^ур китоб X II асрда узил-кесил
вужудга келди. Бу асар араб-мусулмонлар оламидаги турли
хал^лар яратган гоят куп эртак ва ^иссалар йигиндисидан ибо
рат булиб, бу эртак ва ^иссаларнинг манбалари к;исман ^адим-
ги дунё халцларининг фольклорига (Урта подшолик давридаги
Миср эртакларига ва бош^аларга) бориб та^алади. Лекин
«Минг бир кеча»нинг вужудга келишида VI аердаёц тупланган
Эрон эртаклари айнихса катта роль уйнади.
Эрон-араб эпосининг энг йирик ёдгорликларидан бири шоир
А б у л - ^ о с и м Ф и р д а в с и й н и н г (935— 1020) ^а^рамон-
лик достони «Ш о^нома» булиб, у чамаси 1000 йилларда ёзилган.
Достон араб тилида эмас, балки форс тилида ёзилган. Унда
60 000 шеър бор, буни ёзиш учун Фирдавсий жуда бой хал^
огзаки эртакларидан фрйдалапган, бу эртакларга адабий жи
хатдан жуда нозик сай^ал берган.
Араб санъати. Араб саиъатида асосий уринни архитектура
эгаллайди. Араблар монументал бинолар: мачитлар, саройлар,
мак;баралар, ^аммомлар ва бопща жамоат бинолари ^урган-
лар. Араб архитектурасининг энг ^адимги ёдгорликларидан би
ри Куддусдаги Умар мачити деб аталган мачит булиб, у Ума-
вийлар даврида 688 йилда цурилган. Бу мачит цуббалари жуда
баланд, ни^оятда салмоцдор саккиз бурчакли ^илиб ишланган.
Унда Византиянинг монументал услуби акс этиб туради. Аммо
араблар одатда, енгил, хушбичим бйнолар курардилар. Бу би-
полариинг характерли томони шу эдики, уларнинг минора ва
минорачалари куркам, хушбичим, устунлари ингичкадан келган,
14»
тоци равоцларининг нацши анча жун булар эди. Араб бинолари-
ни янада куркам цилиб безаб турган н а р с а — унинг деворлари-
га жуда мо^ирлик билан ранг-баранг к;илиб усимликлар, к;ис-
ман .хайвонлар ола мига о ид мотивлардаги галати накшлар,
шунингдек, >;ар хил геометрик чизик; ва фигуралардир. Х,аддан
ташцари си по, аммо узининг ни^оятда нозик санъаткорона иш-
ланганлиги билан кишини :к;айратда цолдирадиган жуда зиннат-
ли нацш солиш — араб р’ассомчилигининг характерли хусусия-
тидир. 1^ул ёзмалар, китоб муцовалари, заставкалар, концовка-
лар ва шу кабилар мана шу хилдаги расмлар билан безатилар
эди. Турмуш-^аётдан олинган хилма'-хил темадаги ажойиб ми-
ниатюралар х;ам и;ул ёзмаларга безак булиб хизмат цилар эди.
Арабларда катта ^ажмли сурат босиш унча ривожланмаган
эди. Бунинг сабабларидан бири шу эдики, К^уръон мусулмон-
ларнинг куп худоликка («бутпарастлик»ка) цайтишидан цурциб
кишилар ва хайвонларнинг суратларини солишни тацицлаган эди.
хш БОБ
И Л К У РТ А А СРЛ А РД А ХИНДИСТОН
161
Илк урта а ср л ар д а Х ^нд истон
15»
фигуралари ифода этилган. Бу фигуралар узининг гузаллиги ва
улугворлиги билан кишини ^айратда ^олдиради. Ибодатхона де-
ворлари хилма-хил суратлар билан безатилган. Гупта даврида-
ги рассом л ар ва усталар металлга пардоз беришда юксак санъат
чу^циларини эгалладилар. Бизнинг эрамиздан аввалги IV аер
нинг охири ва V аернинг бошларида цуйма темирдан ишланган
уступ ^озирга ^ад ар Де^лида сацланиб келмоцда, у ь^арийб бир
-ярим минг йил давомида очи^ликда жазирама к;уёш ва ёмгирлар
остида цолиб келишига ^арамай, уни ^атто занг >^ам босган эмас.
Гупта даврида ^инд фани катта муваффа^иятларга эришди.
Бир цанча ^инд мунажжим (астроном)ининг номи Хиндистон-
дагина эмас, унинг ташк,арисидаям машхур эди. Булар орасида
V — V I асрларда яшаган, грек фани ва астрономияси билан та-
ниш булган Арьябхата, Варахамихира ва Брахмагупта айницеа
аж рал и б туради. Диндистонда бу даврда тиббиёт, айникса ут-
гиё^лар билан даволаш жуда ривож топган эди.
Адабиёт, поэзия ва драма со^асида Гупта даври узидан ке
йинги купгина авлодлар учун та^лид булиб хизмат ^иладиган
жуда юксак намуналарини ^олдирди. IV аср охири ва V аернинг
биринчи ярмида утган гениал ^инд шоири Калидасанинг а с а р
лари айникса катта а^амиятга эга булдн^Калидаса ца^рамонлик
темалар^да бир нечта достон ^амда мифологик ва тарихий те-
маларда куц драмалар ёзди.|«Ал^ишланган Шакунтала» драма-
си айникса катта донг ^озонди, бу асарда нихоятда назокатли ва
шу билан бир вацтда ^з йулида учраган жуда огир машаккатли
туси^ларни енга олган жушцин жасоратли оддий ^инд аёлининг
ажойиб образи берилган. Бу асар Гарбий Европага 1789 йилда
маълум булиши биланоц ь^адимий ^инд адабиётига #жуда катта
кизи^иш уйготди. Калидаса уз ч^а^рамонларини цисман классик
китоб тилида — санскритда, цисман турли махаллий ла/гжаларда
гапиртиради, бу эса уша даврдаги Х,индистон а^олисининг этник
жихатдан хилма-хил булганини курсатади. Калидасанинг а с а р
лари ^озирги ва^тда дунёдаги асосий тилларнинг .\аммасига
тарж им а ^илинган.
Хинд динининг эволюцияси. Гупта замонида .\индларнинг
>;укмрон дини брахманизм булиб, бу дин учта асосий худо —
Б рахм а, Вишну ва Шива бор, деб таълим бериш билан бирга,
жуда куп бошк;а худолар х,ам бор, дер эди; бу худолар табиат
кучларининг барча турли-туман форма ва куринишларининг ифо-
даси эди, одамлар, ^айвонлар, усимликлар, ^ар хил жонсиз нар-
сал ар — санамлар ва ^оказолар ило^ийлаштирилар эди. Брахма-
низмнинг дабдабали маросимлари ва кучли ко^инлари булиб, бу
ко^инлар наелдан-наелга утадиган ало^ида бир табаца эди. Би
р о ^ брахманизм билан бир цаторда унинг уз ичидан бош]\а бир
дин — буддизм ?^ам пайдо булиб, куп тарафдор орттирди (бу
дин эрамиздан олдинги V аердаёк, пайдо булган эди). Бир ва^т-
лар буддизм энг ^адимги дин булмиш брахманлар динини х;атто
енгаётгандек ^ам булиб куринган эди. Гупта подшоларининг ку
154
пи буддизмга ^омийлик килди. Бирок, пировардида, брахманизм
енгиб чикди, лекин шу билан бирга у янги туе — хиндуизм тусини
олди. VI ва V II асрларда узил-кесил ташкил топган ^индуизм
узининг купдан-куп эски мажусий худоларини батамом сацлаб
колди. Лекин шу билан бирга у, буддизмдаги диний фалсафанинг
баъзи элементларини, унинг ёмонликка царшилик цилмаслик,
тарки дунё хилиш, киши улгандан кейин жоннинг бошка киши
ёки бошка нарсага утишига ишониш ва ^оказолар туррисидаги
таълимотини ^ам узига сингдириб олди. Буддизм дини Хиндис-
тон тапщарисида— Хитойда, Хинди-Хитойда, Индонезия, шу
нингдек, Мугулистонда, Тибетда ва кисман Урта Осиёда (Тур-
кистонда) кенг таркалди. Хиндистоннинг узида буддистлар хий-
ла оз колди.
Гупта давлатининг тугаши. Харш а давлати. Гупта давлати
V I асрнинг бошларига келиб тугади. У V аердаёк тушкунликка
учрай бошлаган булиб, бунинг асосий сабаби ме^наткаш омма а.\-
волининг огирлиги эди. Х1укмрон синфлар хаДДан ташкари зеб-
зийнат ичида яшади; де;х;конларга огир соликлар солинди, улар
узлари етиштирган ^осилнинг куп кисмини соликка тулашга маж
бур эди; а^оли давлат фойдасига узлуксиз равишда турли хил
ишларни бажаришга мажбур килинди— мана шуларнинг ^ам-
маси ^инд де^Конларини ^олдан кетказди ва кишл°К жамоала-
ри экономикасини вайрон килди. Ме^наткашлар уртасида норо-
зилик турилганлиги аломатлари Гупта замонидан колган адабий
ёдгорликларда куп учрайди. Гупта подшолигига узил-кесил за р
ба берган нарса кучманчи эфталитлар, яъни ок гуннларнинг бос
тириб кириши булди, улар V асрнинг охири— V I асрнинг бошла
рида Шимолий чегарани ёриб утиб, Шимолий Хиндистоннинг куп
гина ш а^ар ва кишлок-ларини ни^оятда вайрон ва хароб килиб
ташлади. 530 йилда ок гуннлар подшо Гуптанинг вассали рожа
Ясодхарма томонидан тор-мор килинди.
Гуннларни енггандан кейин, Ясодхарма Гупта династиясига
итоат килишдан бош тортиб, узи махарожа унвонини олди. Ле-
кин унга Гупта давлати территориясининг факат бир кисмигина
буйсунди.
^ V II асрнинг бошларида Х а р ш а (606— 647) давлати бирмун-
ча вактгача юксалиб борди. Харша Канаужа князлигининг рожа-
си эди, сунгра у бутун Шимолий Х^ндистонни узига буйсундирди.
Харш а давлати Ганг дарёси водийси буйлаб Шаркий Панжоб-
дан то Бенгалия култигигача булган территорияни уз ичига олди.
Марказий Х,индистоннинг князлари ^ а м Харшага вассал ка Рам-
ликда эди. Хаммаси булиб 40 тача князь унга каРа м эди. Харша
империяси узок умр курмади. Унинг ^окимияти феодаллашув
процессининг кучайиши, уз вассаллари — рож алар кУДРатининг
тобора ортиб бориши натижасида заифлашди; бу рожалар пиро
вардида бутунлай мустакил булиб олиб, марказга итоат килмаи
куйдилар. Харша вафотидан кейин унинг давлати парчаланиб
кетди. Узок вактгача Хиндистон чет эл боскинчиларига ка Рнш-
15S
лик курсатолмайдиган тархох бир мамлакат булиб келди. Ка-
науж шахри ^али V I I I — X асрларда хам Шимолий Х инДистон*
нинг пойтахтлик а^амиятини сацлаб долган эди, аммо унинг ма-
хараж л ари мана шу юз йилликлар давомида Хиндистонга дои-
мий равишда ХУЖУМ Хилиб келаётган ташхи душманларнинг
шимолда яшовчи турли хилдаги хабилаларнинг босцинини цайта-
риш урнига, купрох Х ИНДИСТ0ННИНГ ичидаги уз рахобатчиларига
Карши кураш олиб бориш билан овора булдилар.
Феодал муносабатларнинг янада ривожланиши. V I— V II аср
ларда Х инДистонда феодал муносабатлар янада ривожланди.
Феодаллашув процессининг тезлашувида Шимолий Х^индистон-
нинг (Гупта подшолари давлати хулагандан кейин ва иккинчи
марта Х арш а давлати тугагандан кейин) сиёсий жихатдан пар
чаланиб кетиши катта роль уйнади. Унлаб майда князликлар
вужудга келди, бу князликларнинг князлари йирик ер эгалари
эди, улар хишлох жамоаларини узларига буйсундириб олиб,
хаттих эксплуатация хилДилаР- Буюк князлар — м ахараж алар
ва вассал князлар, уларга ха Рам князлар — рож алар булар эди.
Унисида >;ам. бунисида хам уларга хаРам профессионал жанг-
чилар булиб, уларга харбий хизмат утаганликлари учун ер участ-
калари инъом хилН11аР ЭДН- Ж амна билан Ганг дарёлари уРта*
сида бу хилдаги хинд рицарлари айнихса куп эди, шимолдан хУ*
жум килиб бостириб кириш хавфи бу ерда анча кучли эди. Бу
ерларда вужудга келган жуда куп сонли рицарлар табацаси раж-
путлар (айнан таржимаси «шох фарзандлари») деган ном олди
лар. Бориб-бориб ражпутлар хаДимий харбий табака булган
кшатрийлар билан аралашиб кетди.
Феодал ер эгалигининг ривожланишида хинд ибодатхоналари
анча катта роль уйнади. Хинд ко^инлари жуда катта ерларга
эга эдилар, уларнинг хуллаб-хувватлашига мухтож булган княз
лар жуда куплаб ер улашиб берганлиги учун бу ерлар кейинги юз
йилликларда янада купайиб борди. Баъзи ибодатхоналарнинг
1000, хзтто 1500 кишлоги булар эди. Ж амоачи деххонлар хосил*
нинг катта хисмини ибодатхоналарга тулар эдилар ва ибодат-
хона уларни суд хилиш хухукига эга эди.
Хиндистонга араб ва туркларнинг кириб келиши. Дехли сул-
тонлигининг тузилиши. V II асрнинг охирида Эрон ва Афронистон-
ни босиб олганларидан кейин, араблар Х инДистонга бевосита
кушни булиб колди. Бундан ташхари, Хиндистонга араблар ден
гиз билан, яъни Ф о р с хултиги билан бориб Х ИНД океанидан хам
Хужум хила олар эди. 712 йилда Умавийларнинг саркардалари-
дан бири М ухаммад ибн I ^ o c h m , Басрадан сузиб бориб, Х ИНДИС‘
тондаги Синд мамлакатини босиб олди. Лекин орадан бир неча
ун йил утгач, арабл ар Х И11Дистондан бутунлай сихиб чихарилди.
Ислом динининг тарриб хилинишга хиндлар душманлик назари
билан х а РаДи^ чунки ислом динини улар чет эллик босхипчи ва
талончилар дини деб хис°блади, хиндуизм эса ислом динига
карши «миллий» дин эди.
156
Мусулмонлар ^ужуми фацат XI аернинг иккинчи ярмидагина
^айтадан бошланди, бу сафарги ^ужум илгариги ^ужумдан цат*
тиц булди. Бу ^ужум учун энг асосий замин тугдириб берган нар-
са шу булдики, кучли ва уруш^оь; турк-эрон давлати — Разнавий-:
лар давлати вужудга келган эди (бу давлатнинг номи пойтахт
булмиш Разна ша^рининг номидан олинган эди). Султон М ах
муд Разнавий (998— 1030) шаркий Эрон ва Афгонистон ерларини,
1017 йилдан эътиборан эса Амударёнинг бериги томонидаги ер-
ларни, яъни Бухорони ^ам уз цул остига киритиб олди.
Подшолик даври мобайнида у, шимолий. Хиндистонга уН еххи
марта юриш цилди., Хиндистон ша^арлари мусулмонлар томони
дан ни^оят даражада цаттиц таланди. Махмуд Разнавий бу
юришлардан шимолга ун минглаб эркак ва аёлларни асир цилиб
з^айдаб кетди, мамлакатни, айницеа ^инд ибодатхоналарини та
лаб, карвон-карвои олтин, кумуш ва цимматба>;о тошлар олиб
кетди. Разна ша^ри му^ташам бинолар билан безалди, бу бино-
ларнинг купини Хиндистон усталари солган эди. 1030 йилда
Махмуд Разнавий улган вацтда унинг империяси Амударё цир-
ро^ларидан тортиб то Ганг дарёсигача борган, бутун Хинд дарё
си ^авзасинн ^ам уз ичига олган эди. Лекин унинг пойтахти
Хиндистондан ташцарида эди. Хиндистон Махмуд Разнавий учун
бусундирилган бир вилоятгина эди. Шундай булса-да, Хиндис-
тоннинг шимолига жуда куп мусулмонлар— хуросонликлар, турк
ва афронлар бориб урнашди. Шимоли-Шар^ий Хиндистон (хо-
зирги Покистон) а^олисининг бир цисми ислом динини цабул
цилиб, бора-бора истилочилар билан аралашиб кетди.
X II аср охирларида Хиндистонга Разна истилочилари иккинчи
марта хужум цилди. 1175 йилда Разна ^окими Мухаммад Гурий
Панжобга бостириб кириб, уни эгаллагач, шарь^а цараб сил-
жишни давом эттирди. 90 йилларда у Жамна билан Ганг дарё-
лари уртасидаги бутун ерларни, сунгра эса Бенгалияни босиб
олди, Гурий вафотидан (1206 йилдан) кейин унинг ноиби Кут-
биддин Ойбек Разнадан ажралиб чициб, Х ИНДИСТ0ННИНГ шимоли-
да (^озирги Хиндистон республикасининг пойтахти Де^лини
марказ цилиб) мустацил давлат тузди. Янги давлат пойтахт ша-
э^арнинг номи билан Д е ^ л и с у л т о н ли г и деб юритиладиган
булди.
XIV Б О Б
Тан и м п е р и я с и н и н г т а х м и -
н и й т е р ^ и то р и я с и : .
hi ...... VIII аср урталарида
t 9 t иш V III-IX а с р о х и р л а р и д а
ч е га р э н и н г узгариши
Империя пойтахти
•
755-7 63иилларда Ано
— ♦ •Л у-ш аньва Ши-Чао-И
’ и сён чи и;ушинлари->
нинг ю риш и
I 874-884 йиллаоца »<уз-
солончилар царакат
к и л га н р а и о м
Илк ур та а ср л ао д ^ Х и то й
-пар эди. 589 йилда Янцзяпь бутуи Шумолий ва Жанубий Хн-
тойни узига буйсундирди. Суй династияси даврида сугориш
системаси тиклаиди ва кенгайтирилди. Жумладан, V II аср бош
ларида шу династиянииг иккинчи императори Ян Гуан (ёки
Ян-ди) даврида Хуанхэ дарёсипи Янцзп дарёси билан боглай-
диган умумий узунлиги 1000 км келадиган Буюк канал цазилди.
Канал цурилишида Хитойнинг турли кисмидан йигиб олиб ке
линган бир миллионга яцин киши ишлади. Аммо Суй династия
сининг идора цилиши узоцца бормади. Шимолпинг жануб билан
бирлашуви жуда заиф эди. Марказин хукумат вилоятларни
•етарли д араж ад а назорат цилиб турмади. Жуда катта ^окимият
махаллий зодагонлар цулида эди Рарбда туркий цабилалар
^ужумининг кучайиши империядан жуда катта куч-гайрат та
лаб цилди. Ш у билан бир цаторда бу династия императорлари
истилочилик сиёсати юритишга уринди, бу эса империяни янада
■баттарроц холдан кетказди. Суй ^укуматнинг Кореяни узига
буйсундириш йулидаги урииишлари тамоман барбод булди. Бу
,\ол династиянииг узил-кесил цулашига сабаб булди.
618 йилда Шимоли-Рарбий Хитойнинг князларидан бири Ли
Ю ан ь ёки Гаоцзу (у келиб чициши жихатидан чала турк эди)
империяда ^окимиятни босиб олиб, янги дипастияга — Тан ди-
настиясига а со с солди.
Тан империяси. Тан империяси Хитойда 300 йилга яцин, яъни
618 йилдан 907 йилгача яшади. Унинг пойтахти Чанъань (.^о-
зирги Сиань) ша^ри эди. Бу жуда катта ша.\ар эди. V III аерда
Чанъань ахолиси 1 миллиондан куп эди. Империянинг иккинчи
пойтахти Л оян шахри булиб, у хам жуда катта савдо маркази
эди. Бу династиянииг энг кучли императори Ли Юаньнинг во-
риси Ли-Ши-мин ёки Тайцзун (626— 649) эди. Бир неча урушлар
натижасида Ли-Ши-минь империя чегараларини анча кенгай-
тириб олди. Императорга царам, вассал ерларни цушиб ^исоб-
лаганда, Хитойнинг территорияси Шимолда Амур ва Хшгганга-
ча, ж анубда ^индистои ва Сиёмгача, шаркда Кореягача
(Тайцзун Кореяни х;ам босиб олишга уринган эди), гарбда
-Урта Осиёнинг шарций чегараларигача борарди. Ли-Ши-минь за-
монидаги бу жуда катта империя императорнинг марказдаги ва
жойлардаги жуда куп амалдорлари томонидан идора цилина-
диган мураккаб бир бюрократик монархия тусини олди.
Ли-Ши-минь даврида амалдорлар учун махсус унвонлар ж о
рий цилинди. Амалдорлариннг хаммаси туккиз даражага бу-
.линди, хар бир д араж ага маълум .\ажмда поместьелар белги-
ланди, бу поместьелар маош урнига берилар эди. Марказий
идора олтита ма.\кама палатасидан ёки мипистрликдан (амал-
лар министрлиги, солиц мипистпрлиги, Харбин министрлик, жи-
ноий ишларни курадиган суд министрлиги, жамоат ишлари
министрлиги, маросим ишлари миннстрлигидан) иборат булиб,
узил-кесил расмийлашди. Жойларга айрим катта-катта област-
лар тепасида турувчи губернаторлар тайинланди. Областлар —
260
округларга, округлар — уездларга, уездлар — булисларга, булис-
лар — цишлоцларга булинган эди. Бошцарувнинг энг цуйи зве-
носи ^амма бир-бирига кафил булган беш хонадон бирлашмаси-
дан иборат эди.
Тан династияси даврида давлат феодал чек ер системаси
узил-кесил царор топди.
Хукумат томонидан ерга эгалик цилиш ^уцуцлари текши-
ришдан утказилди, шу билан бирга давлатга царашли ерлар
фонди анча оширилди, бу ерларга давлат дехдонлари экин
экар эди, уларга купдан-куп солицлар солинар ва мажбурият-
лар юкланар эди. Узига берилган чек ер учун де^цоплар дон
тарзида солнц тулаши ва буюмлари тарзида солиц тулаши ва
бундан ташцари, йилига 20— 50 кун давлат фойдасига огир
баршчина адо этиши керак эди. Ерларнинг анча куп цисми се-
кин-аста йирик амалдор зодагонлар цулига утди: айрим энг
катта амалдорлар цулидаги ер бир дехцон оиласи цулидаги ер
дан куп баравар ортиц булар эди. V III аернинг 20- ва 30-йил
ларида Тан империяси цонунларининг ягона мажмуаси тузилди,
у ижтимоий >;аёт ва давлат ^аётининг хилма-хил томонларини
уз ичига олган олтита ало^ида кодексдан иборат эди.
V III ва IX асрларда Тан империясининг кризисга учраши.
Тан империяси V II аернинг иккинчи ярмида ва V III аерда Тайц-
зуннинг ворислари замонида Осиёдаги энг катта давлат булиб
цол-аверди. Бу ворислар ичида энг кузга курингани буддизм
хомийси императрица У Цзе-Тянь ёки Ухоу (656— 705) булди.
V II — V III асрларда Хитой Араб халифалиги, Х ИНДНСТ0Н» Сиём
ва Вьетнам билан цизгин ташци савдо олиб борди. Бир цанча
катта-катта карвон йуллари (булар орасида Чаньандан Урта
Осиёга олиб борадиган йул— «Ипак йули» айницеа катта аха-
миятга эга эди). Хитойни Шимолий, Еарбий ва Жанубий Осиё
даги турли мамлакатлар билан боглар эди. Бундан ташцари
Хитой со^илларидан Жануби-Шарций Осиё ва Х инДистонга бо
радиган денгиз йулининг ^ам а^амияти катта эди. Бироц V III
аердаёц Тан империяси чуцур кризисга учради. Солицлар, ул-
понлардан, ^ар хил давлат мажбуриятлари уташдан эзилган '
дехдонлар цашшоцлашиб, жуда огир кун кечиришга мажбур
эди. Очлик натижасида тез-тез булиб турган эпидемиялардан
юз минглаб дехдонлар цирилиб кетди. Де^цонларнинг чек ер-
лари камайиб борди, чунки чек ерларни «кучли хонадонлар»—
катта-катта ер эгалари, давлат амалдорлари, судхурлар доим
уз цулларига киргизиб олмоцда эдилар (йилномаларда образли
цилиб айтилганидек, «ютиб юбормоцда эдилар»). Давлат де^-
цонлари сонининг камайиши натижасида давлат хазинасига ту-
шадиган даромадлар ^ам камайди. Де^цонларнинг бир цисми
хусусий шахсларга царам булиб цолаётган эди, бу шахслар уз
даромадларини мана шу де>донлардан олар эдилар. Шу а^вол-
ни ^исобга олиб, хукумат 780 йилда солиц системасини исло^от
цилди. Лойи^анинг собиц автори Ян Яньнинг янги цонунига би-
11 В. Ф. Семенов 161
ноан солшутар чек ери булган де^цоплардангина олиниб к;ол-
масдам, шу билан бирга хусусий ер эгаларидан ва давлат ер
ларини вацтинча иж арага олган шахслардан х^ам йигиб олина-
диган булди, аммо мана шу ер эгалари ва ижарачилар уларнинг
ерларида яшаб, уларга крепостной царамликда булган де^цон-
лар учун хам солиц тулашлари лозим эди. Вужудга келган бу
янги вазиятни, яъни давлат де^цонларининг бир цисми феодал-
нинг крепостнойи ёки к;арам кишисига айланганлигини тан олибу
хукумат «кучли ш ахслар» томонидан чек ерларнинг «ютиб юбо-
рилишига» царши курашни атайлаб сусайтирди, бу ^ол бутун
чек ер системасининг кризиси кучайганлигидан далолат берар
эди.
Феодаллашув процесси махаллий ердор зодагонларни кучай-
тирди ва императорнинг губернаторлари билан х;арбий бошлиц-
ларининг узида ^ам марказга тобе булмасликка интилиш кай-
фиятини тугдирди. Бош цумопдон Ань-Лу-шань кузголопи Тан
династияси тарихида бурилиш нуцтаси булди. У 785 йилда 120
минг кишилик цушинни узига эргаштириб, импсраторга царши
бош кутарди. У 786 йилда иккала пойтахтни — Чаньань ва Ло-
янни >^ам босиб олишга муваффак; булди. Император цочди, бу
цузголоп келгуси йилдагина ёлланган варварлар, асосан, уйрур-
лар ёрдами билан бостирилди. Ань Лу-шань цузголонидан ке
йин Жанубий Хитойдаги губернаторлар цузголонлари булди,
бу цузголонларни >^ам император жуда катта куч сарф цилиб
зурга бостирди.
Хуан Ч а о цузголони. Де^цонларнинг хаддан ташцари OFHp
х,аёти IX аернинг иккинчи ярмида уларнинг гоят катта цузго-
лони кутарилишига сабаб булди, бу цузголон 875 йилдан 884
йилгача давом этди. К,узголонга илгари чакана тузфуруш бул-
гап ва кейин император гвардиясида солдат булиб хизмат цил-
ган Хуан Ч а о деган киши бошчилик к;илди. 875— 884 йиллардаги
хитой дехщонлари цузголонининг кишини ^айратда к;олдиради-
ган томони шуки, у хийла узок; вацт давом этди, к,узролонга
жуда куп киши цатнашди, цузголончилар f o h t катта куч-райрат
ва тадбирлик курсатдилар- Бу цузголон умуман олганда сти-
хияли харакат булса-да, бир цадар уюшган харакат эди ва шу
уюшганлиги натижасида маълум вацтгача катта-катта муваф-
фациятларга эришди. Кузролон Шаньдун ва Хэбей деган шимо
лий вилоятлардан бошлапди. Кейин у Марказий Хитойдаги
Хэнань вилоятига тарцалди. 1\УЗР0Л0ЫНИНГ биринчи йилидаёк
Хуан Ч а о цул остида 100 мингга якин цуролланган де^кон бор
эди. 879 йилда Хуан Ч а о Жанубий Хитойга юриш килди, у ерда
энг бой порт булган Кантонни олди. К,УЗролончилаР бу ерда
жуда куп ажнабий савдогарларнинг ^амма товарларини босиб
олди. Бироц у3 солдатлари орасида эпидемия тарцала бошла-
ганлиги сабабли Хуан Ч а о шимолга, Янци дарёси ортига чеки-
нишга маж бур булди. Эпидемия оцибатларига царамай, Хуан*
Чаонинг цушини тобора купайиб, 880 йилда унинг сони 250— 300
162
минг кишига етди. 880 йилда Хуан Ч ао Лоян устига юриш цил*
ди. Оз вацт ичида Чанъанни босиб олди ва узини император деб
эълон цилди. «Де^цонлар императори»нинг социал программа-
сини унинг бош министри уз гапида ифодалаб берди, у «Да Ци-
нинг (Хуан Ч ао узини Д а Ци деган ном билан император деб
эълон цилди) оддий халцца ро^ат ва фарогатли ^аёт бахш
этишдан- бошца муддаоси йуц» деди. Хуан Ч ао Чаиъанда икки
ярим йил турди. 884 йилда Тан династиясининг императори уй-
гурлар, тангутлар ва шимоли-гарбда яшовчи бошца кучманчи-
лардан иборат варвар тудаларининг ёрдами билан пойтахтга
цайтиб келди. Саэдоий варварлар хитой де^цонларини шафцат*
сизлик билан цирди. Бу цонхур йиртцичларга халц «цора цуз-
рунлар» деб ном берди. Хуан Чаонинг узи эса Чанъандан цочиб
кетишга мажбур б^лди ва кейинги йили Хэнань вилоятида >^а-
лок булди (узини-узи улдирди).
Тан династиясининг тугаши. Император хизматидаги феодал-
амалдор зодагонларга суянган Тан династияси ^ацицатда де^-
конларнинг цудратли ^аракати натижасида ардарилди. Бу ди-
настияиинг императорлари цузголон бостирилгандап кейин яна
бир оз вацтгача мамлакатни идора цилди. Бироц уларнинг ^о-
кимияти энди бутун Хитойга ёйилмас эди. X аернинг бошларида
шимолда кидань цабилалари иттифоцининг катта бир варвар
давлати тузилди, бу цабилалар Маньчжурияни, Мурулистоннинг
ва Шимолий Хитойнинг бир цисмини босиб олган эди. Бу Л яо
деб аталган янги давлатнинг пойтахти Янцзин шахри булди,
шу ш а^ар кейинчалик Пекин деб юритила бошлади.
907 йилда Тан империяси йуц булди. Бир неча ун йилгача Хи
тойда батамом тарцоцлик х;укм сурди. Лекин 875— 884 йиллар-
даги дехконлар цузролони бекор кетмади. Бу цузголон натижа
сида ерга феодал давлат мулкчилиги ва унинг чек ердан
фойдаланиш системаси, купдан-куп амалдорлари, де^цонларнинг
охирги томчи цонини суриб оладиган мураккаб ва ацл бовар
цилмайдиган солиц солиш системаси, ^ар бир цишлоц ва ^ар
бир дехцоннинг кетидан исковчилик цилиб юрувчи пасткаш по
лиция назорати билан бирга цушилиб бари тамоман путурдан
кетди. К,узролончи дехконларнинг бир цисми чек ерларни узла
рига муста^камлаб олиб, майда ер эгалари булиб цолдилар.
Бироц давлат мулкчилигининг заифлашиб цолганлигидан хусу-
сий мулкчи булиб олган янги феодаллар ^ам фойдаланиб
колдилар, булар узларининг хусусий поместьелари ^ажмини кен-
гайтирдилар ва хитой цишлорига узларининг ицтисодий таъсир-
ларини кучайтирдилар.
X аср урталарида мамлакатда анчагина ицтисодий юксалиш
юз берди, Хитой бу юксалиш шароитида 960 йилда Сун динас
тиясининг ^окимияти остида цайтадан бирлаштирилди. Бу ди-
настияга Шимолий Хитойдаги рарбий бошлицлардан бири бул
ган Ч ж ао Куань-инь асос солди, у киданлар устидан бир неча
марта галаба цозонган эди. Янги династиянинг пойтахти даст-
163
лаб Бянь (^озирги Кайфин) ша^ри булди. Кейинчалик марказ
жанубга, Х анчж оу шахрига кучирилди.
Сун империяси. Сун империяси Тан империясига Караганда
кучсизрок; булди. Сун династияси вацтида Хитойнинг узи >^ам
тула бирлаштирилмади. Тан империясига кирган бир ^знча тер-
риториялар Сун императорларининг ^окимиятини тан олмади-
лар ва узларига муста^ил давлатлар туздилар. Турк, мурул
^абилалари ва рарбдаги бошк,а кучманчи ка билалар хам импе-
рияга итоат цилмадилар, империя чегараларига борган сари
кучлиро^ хавф солиб турдилар. Сун императорлари уйрурларга,
тангутларга, киданларга, Аннамга ка рши урушлар килди. Бирок
б У урушлар натижасида Сунлар бу мамлакатларни Хитойга
итоат килдиришга муваффак була олмадилар. Шупга ^арамай,
Сун династияси даврида Хитойнинг хал^аро ало^алари яна
муста^камланди. Урта Осиё, Хиндистон ва Динди-Хитой бил ан
гина эмас, балки Корея, Япония ва Индонезия билан хам кенг
ми^ёсда ташци савдо олиб борилди. Сун бош^аруви даврида
Хитойда ички сав д о х,ам кенгайди, мамлакатда пул муомала-
ларининг ривожланганлиги бундан далолат беради. Мис пул-
лардап ташкари темир пуллар зарб килинди. К °роз пуллар ^ам
сунлар даврида ишлатила бошлади.
X I асрда Сун империясидаги синфий муносабатларда худ
ди Тан империясининг сунгги императорлари давридагига ух-
шаш чукур антагонизм вужудга келди. Хуан Ч ао кузголонидан
кейин бирмунча купайиб колган «хужайин хонадонлар» деб
аталадиган мустак;ил де^конлар сони ва^тлар утиши билан яна
кахмайиб борди. Уларнинг ерларини амалдорлар, кисман тобора
мустах;камланиб бораётган КУШНИ помешчик-ер эгалари босиб
оларди^ Ка Рзга ботган де)$конлаР судхурларга, улардан олган
Карзлари юзасидан процент тарзида жуда катта пул тулашга
м аж бур эдилар. Хитой цишлорида муста^кам ин цуйиб олган
ш а^ар савдогарлари, ерли помешчиклар, ,\укумат амалдорлари-
нинг узлари судхурлик билан шурулланар эдилар. Хукумат
амалдорлари уз хукмдорликларидан фойдаланиб, айнихса дех-
Конларни жуда огир судхурлик шартлари билан улардан каР3
олишга мажбур килаР эдилар. Бировларнинг ерларида утириб
тирикчилик килаётган де^конлаРнинг а^воли янада OFiip эди.
Кишло^ларда оч-ялангочлик >^укм сурар эди. Очарчилик, эпи-
демиялар, бутун бир кишл01\ > булисларда а^олининг цирилиб
кетиши тез-тез такрорлаииб турадиган во^еа булиб колди. Де^-
Конлар ^аракати яна умумхитой ми^ёсидаги катта де^цонлар
урушига айланиб кетиш хавфини сола бошлади. Хукумат янги
дан де^конлар уруши чи^ишининг олдини олишга ва издан чир
кан давлат молиясини яна жойига келтиришга ^аракат килди,
хукуматнинг бу харакати Сун династиясининг бир министри
Ван Ань-ши томонидан утказилган анчагина радикал реформа-
ларда акс этди.
Ван Ань-ши реформалари. В а н А н ь-ш и (1021 — 1086) даст-
164
лабки вацтларда вилоят амалдорларидан бири эди. У а.уэлининг
цашшоцлигипи, амалдорларнинг жабр-зулмини ва судхурлар-
нинг ^укмронлигини курсатадиган энг муд^иш фактларни ви-
лоятдалик ма^алида яхши билиб олган эди. Императорнинг
биринчи министри даражасига кутарилиб олгач, Ван Ань-ши
1069— 1074 йилларда молиявий-ицтисодий ва социал харакгер-
даги бир цанча тадбирларни амалга оширди. Аввало, у ерларни
к.айтадан руйхатга олдирди ва император хизматидаги зодагон
ларнинг ерига солиц солди, бу хизматчи зодагонлар бу вацтда
ер солиги туламай цуйган эдилар деса булади. Сунгра Ван
Ань-ши де^цонларни давлат фойдасига баршчина уташдан озод
цилди, баршчина урнига пул билан туланадиган солик; жорий
цилди. Ер солигини ^ам де^цонлар цисман ма^сулот ва цисман
пул билан тулайдиган булди. Очарчиликнинг олдини олиш учун
Ван Ань-ши давлатга царашли галла омборлари ташкил к4ил-
ди, очарчилик йилларида а^олига ана шу омборлардан галла
бериларди. Судхурликни тугатиш мацсадида Ван Ань-ши дав
лат банки ташкил цилди, бу банкдан дехдонлар кам процент
тулаш шарти билан царз ола оладиган булди. У, цисман солиц
фондидан фойдаланиш, цисман эса давлатнинг савдогарлар цу*
лидаги ма,\сулотни сотиб олиш йули билан давлат савдосини
ташкил цилишга харакат цилганлиги хам шоён диццатдир. Ван
Ань-ши рарбий сохада ^ам катта реформа утказмоцчи булди. Ёл
ланма армия урнига умумий харбий мажбурият жорий цилмоц-
чи эди. Асосий цушин де^цон лашкарларидан иборат булиши
керак эди. Х аР У4 хонадон битта пиёда аскар, ^ар ун хонадон
битта отлиц аскар бериши керак эди. Ван Ань-ши реформалари
амалдорлар билан феодалларнинг цаттиц царшилигига учради.
1075 йилда Ван Ань-ши вазифасидан бушатилди. Унинг тузган
планлари давлат учун «хавфли» деб топилди, ва^оланки, унинг
максади феодал давлатни учига чиццан паразит элементлардан
холи цилиб, уни тартибга солиш эди, холос.
Сун династиясининг тугаши. X II аерда ^ам Сун империяси
нинг а^воли яхшиланмади. Шимолдаги халцларнинг ^ужум ци-
лиш хавфи тугилиши муносабати билан 1126 йилда император
пойтахтни жанубга, Ханчжоуга кучирди. 1127 йилдан бошлаб
Сун династияси цул остида фацат Жанубий Хитой цолди, холос.
Шимолий Хитой манчжур-тунгус цабилаларидан бири булган
чжурчжэнлар тузган ва Цзинь деб аталган янги бир катта дав
лат составига кирди, бу давлат илгариги киданлар давлатини
узига сингдириб олган эди. X III аернинг бошларида Шимолий
Хитойни муруллар босиб олди. Империянинг император цули
остида цолган жанубий цисмида эса узлуксиз галаёнлар булиб
турди. 1127— 1132 йиллар мобайнида 93 та оммавий цузголон
булганлиги расмий йилномаларда цайд цилинган. Жанубий Хи
тойнинг фацат узидан иборат булиб цисцариб цолган Сун им
перия-си (ушанда ^ам ^амма вилоятлар унинг составига кирмас
эди) 1279 йилгача, яъни Чингизхоннинг невараси Хубилай босиб
16&
олгунча яш аб келди. Хубилай янги мугул династиясига асос
солди, бу династия хитойча Юань деб аталди.
Тан ва Сун династняларн давридаги Хитой маданияти ва
фани. V I — X I ясрлардаги Хитой маданияти жуда юксак бир ма-
даният эди. Хитойнинг ишлаб чицарувчи кучлари юксак тарац-
кий цилган эди. Хитойда сугориладиган дездончилик, цисман
полиз дег^ончилйги бор зди. Хитой цишлоц хужалигида уша
вацтда ^ам асосан шоли, пахта, чой, ипак етиштирилар эди.
Куп михдорда темир, мис, олтин, кумуш цазиб чицариларди.
Хитойда ^унармандлик Тан династияси вацтидаёц жуда ривож
топган эди. Хитой чет мамлакатларга, асосан чой ва хом ипак
билан бирга хитой чинниси, хитой шойиси ва ип газламалар,
темир ва мисдан ^илинган ^ар турли буюмлар чицарар эди.
Хитойда X I аерда 2 мингдан орти^ ш а^ар бор эди. Бу ша^ар-
лардан баъзиларида, масалан, Чанъань, Лоян, Кантон ва
Ханчж оу сингари шахарларнинг ^ар бирида бир миллион атро-
фида а^оли яш ар эди.
Хитойларда илм-фан юксак ривож топди. Хитойларда энг ца-
дим замонлардаёц ёзув (иероглиф ёзув) бор эди. Ёзув i^ofo-
зини биринчи булиб хитойлар кашф этди. Китоб босишни ^ам
биринчи булиб улар чи^арди, уларнинг дастлабки китоб босиш
усули, албатта, жуда содда эди. Улар китоб буладиган текстни
ёроч тахталарга уйиб, ундан ^огозга босиб туширишар эди. Х и
тойда V I I I аернинг бошларида «Пойтахт ахбороти» номли р а с
мий ^укумат газетаси вужудга келди, бу газета XX аернинг
бош ларигача чициб келди.
Хитойлар математика, астрономия, география, тарихни ур-
ганарди. Компасни ва порохни хитойлар ихтиро ^илди (IX — X
ае рл ар). V I I I аерда Хитойда Ханлин фанлар Академияси таш
кил цилинди, бу Академия давлат а^амиятига эга булган дунё-
даги энг цадимги илмий м уассаса эди. Урта аерлар Хитойи уз
йилномалари билан донг чи^арди. Сун империясининг бир узи-
дан 500 томдан орти^ йилнома к;олгандир. Хитойда юз минглаб
к;ул ёзмалар сацланадиган катта-катта кутубхоналар бор эди.
Бир нечта ш а^арл арда олий мактаблар б^либ, бу мактабларда
давлат амалдорлари етиштириб чицариларди. Амалдорлик ла-
возимини эгаллашга йул очиб берадиган илмий унвон олмо^чи
булган киши давлатни идора ^илиш илмидан ташцари, яна
фалсафани (асосан конфуцичилик фалсафасини) ва адабиётни
^ам билиши ва шулардан имти^он бериши лозим эди. Расман
.^ар бир кимса имти^он бериши мумкин булса-да, лекин ^аци-
цатда амалдорлик лавозимини, купинча ^еч нарсани билмас-
лигига царамай, ^укмрон синф вакилларигина олар эди. Хитой
да jqap хил хал^лар булганлиги, шунингдек, Осиёдаги бошца
мамлакатлар билан савдо алоцалари цилиб турганлиги учун
Хитойда урта аерлардаёк; филология: лугат тузиш, грамматика
ва синтаксис формаларини таццоелаб урганиш ва шу кабилар
тараний этган эди.
1вб
Адабиёт ва санъат. Хитой адабиёти илк урта аерлар даври-
даёк классик асарлар яратди. Тан династияси вацтида шоир-
л а р д а н Л и Б о (701— 762), Д у Ф у (712— 770), Б о Ц з ю й-и
( 7 7 2 — 846) жуда ^ам шу^рат цозонган эди. Булардан Ли Бо
жуда куп лирик шеърлар (30 томга яцин) ёзган булиб, бу
шеърларида нуцул дунёвий шодиёна, эпикурча — материалистик
дунёцарашни акс эттирди. Ли Бони хитой табиатининг куйчиси
деб аташади, чунки у табиатни жуда севар эди. Ду Ф у эса уз
достонларида халцнинг афсонавий ва ца^рамонлик эпослари-
даги бой материалпи цайтадан ишлаб чицди. Аммо Ду Ф у уз
замонасига жуда яцин турар эди. У узининг куп шеърларида
эзилган дехдонлар ни жушцинлик билан х^имоя циларди. У «мил-
лионларча цашшоцлар, шур пешапа одамлар»иинг ^аммаси
бошпана топадиган ажойиб бир катта бино цуриладиган яхши
замонни, гузал истицболни орзу цилар эди. Тан династиясининг
сунгги даврларида яшаган Бо Цзюй-и жамиятга чуцур инсон-
парварлик билан царар эди. Унинг шеърлари инсонга му^аббат,
киши цадр-цимматнни ^урмат цилиш ру^и билан сугорилган
эди. У кишининг ахлоций г^заллигини куйлар эди.
Урта аерлар даврида Хитойда архитектура билан тасвирий
санъатни ривожлантириш со^асида х;ам куп ишлар цилинди.
Хитой бинолари — саройлар, ибодатхоналар, миноралар, ш а^ар
дарвозалари, куприклар, турар жойлар узларининг стили жи-
хатидан хилма-хил, архитектура формалари жи^атидан ихчам
ва нафис цилиб цурилар эди. Бу бинолар жуда >^ам хилма-хил
материаллардан: тош, ёгоч, мармар, темирдан ишланар эди.
Улар жимжимадор нацш, чинни, тиллалар билан безатилар эди.
Император саройларининг, ибодатхоналарнинг, шунингдек, зо-
дагонлар ва ш а^ар бойларининг уй томлари купинча олтин лав-
халар билан ёпилар эди.
Тан династияси даврида, кейинчалик Сун династияси вац-
тида Хитойда раосомлик юцори даражада ривожланган эди.
Хитой рассомлари ипак матага, цогозга, ёгочга, тошга раем со-
лар эдилар; деворларга уйиб нацш солишда, портретлар чи-
зишда жуда катта ма^оратга эга эдилар. Сун династияси дав
рида айницеа иккита рассом — Ч ж а о Ц з и («Ёввойи гозлар»
расми) ва Г у X у н-ч ж у н («Зодагон амалдорникида тунги
базм» расми) жуда катта донг чицарган эди.
Сун даврида ыомаълум рассом томонидан ипак матага со-
линган «К,ишлоц мактаби» деган раем ^ам кенг шу^рат цозон-
ган. Расмда унча катта булмаган цишлоц мактабининг оддийги-
на жи^озлари ^аццоний тасвир этилган, бу расмда нафис юмор
билан самимият кузга ташланиб туради.
АСРЛАРД А
РНРБИЙ ЕВРОПА
ВА ОСИЁ
,
XV БОБ
X I А С Р Д А Е В Р О П А Н И Н Г И Ц ТИ СОД И Й Т А Р А В Д И Ё Т И
ГА РБИ Й ЕВРОПА УРТА А СР Ш А Д А РИ Н И Н Г
ВУЖ УД ГА К ЕЛ И Ш И ВА УНИ НГ ИЛК РИ ВОЖ И
172
лан биргаликда ишлардилар. Бу ^унармандлар купинча Ита-
лиядан ёки Я^ин Шарцдан келган ажнабийлар (юнонлар, су-
ркяликлар, араблар, яхудийлар ва бошцалар) дан иборат бу
ларди.
Илк урта аср замонидаги мол айирбошлаш (савдо цилиш)
поместьеларнинг ёки де^цонларнинг эхтиёжларини цондирган-
дан кейин ортиб долган ма^сулотларни бозорга чикариб сотиш-
дан иборат буларди. «Поместьелар туррисидаги капитулярий»да
ва Каролинглар даврининг бошца баъзи ^ужжатларида бозор-
лар булганлиги купроц эслатиб утилади. Илк урта аср даврида
черков ва монастирлар хузурида анъанавий ярмаркалар булар
ди. Аммо бу савдо жойларида, ^ар холда, махаллий сотувчилар
кам буларди. Асосий савдогарлар: ломбардияликлар, я^удий-
лар, сурияликлар, араблар, византияликлардан иборат келгин-
ди савдогарлар эди. Бу ажнабий савдогарлар одатда феодал
^асрлари ва цургонларига доимо ташриф буюриб, улар бу цаср
ва цуРроилаР'а'а зийнат буюмлари (хусусан олтин ва кумуш бе-
заклар, цимматбахо тошлар), ипак газламалар, цулда отадиган
цурол-ярор ва Шарк; ^унармандчилигининг бошца баъзи буюм
лари, шунингдек Ш арц ширинликлари ва дориворларини олиб
келиб сотардилар. Бундай айирбошлаш ишлаб чицаришнинг
туб мо^иятига хали сира цул тегизмаган эди. Поместье ва де^-
кон ц и ш л о р и уз хужалигининг максад ва вазифаларига кура
хали, асосан, натурал хужаликлигича цолиб келмоцда эди. Май
да ер-мулк-финлоц «жамоалари»нинг бикиц холда яшаши илк
урта аср экономикасининг энг характерли ва узига хос хусу-
сиятларидап бири эди.
\унармандчиликнинг цишлоц хужалигидан ажралиб чициши.
Ишлаб чицарувчи кучларнинг усиши, аввало, далалардаги дех-
цончиликнинг сер^осил булиши, шунингдек ^унармандчилик
техникасининг ривож топа бориши туфайли хунармандчилик ас-
та-секин ало^ида бир касбга, кишнлар айрим группасининг
асосий машгулотига айланди. Эндиликда ^унарманд уз вацтини
бутунлай ^унарга сарфлайдиган булди. У цишлои; билан алоца-
сини буткул узиб, ишлаб чицариш шароитлари (хом ашёси бор
ва ишланган молни бозорга чикариб сотиш имконияти, ^аёти
ва мол-мулки маълум дараж ада хавф-хатарсиз ^амда алока
йуллари цулай булган ва хоказо) энг цул келадиган янги, дои
мий жойга кучиб борди. X — XI аерларда Европада турли х;унар-
лар орасидан мустацил касб булиб ажралиб чиккан иккита xj-
нар: темир буюмлар ясаш (тугилиб келаётган металлургия) ва
мовут туциш (жун газламалар ишлаш) айникса катта а.^амият
касб этган эди. Темир асбоблар цишлоц хужалигида хам (омоч
тиши, плуг, мих, белкурак ва хоказо), шунингдек харбий ишда
Хам (темир цалцон, цилич, найза, дубулга ва шунга ухшяш ри-
царлик цурол-яроглари) талаб килинарди. Мовут туцишнинг
усиб бориши Европада анча нокулай (ва шу билан бирга цим-
матба^о)' муйнадан тикилган кийимни, цисман эса сифати жи-
173
^атидан совуц мавсумга унча турри келмайдиган зигир тола-
сидан тикилган кийимни сик,иб чицарган жундан тикилган
кийимнинг раем булиши билан боглицдир. «К,уй зирирпоядан
ролиб чицди», деган халц мацолларидан бири бу ицтисодий
фактни ана шу тарифа ифодалаган эди. Кишлоц хужалигида
ишлаб чицариш кучлари усганлигидан далолат берувчи цуйчи-
ликнинг ривож топ иши янги сано.атни муста^камлаш учун зару-
рий база булди. Германиянинг Рейн ва Юцори Дунай буйи округ-
лари металлургия саноати илк тарацций этган районлардан
бири булди. Фландрия, Фрисландия ва Шимолий Италия мовут
туциш саноатининг энг ку^на учоцлари деб ^исобланади. Кдш-
лоц хужалигидан анча бурун ажралиб чиццан бошца ^унарлар
орасида кулолчилик, кунчилик (эгар-жабдуц ясаш ва пойабзал-
чилик) ва турли хилдаги бинокорлик (мо^ирона ришт териш,
дурадгорчилик, томга тунука-черепица ётцизиш ва ^оказо)
булган.
Узининг махсус ишлаб чицаришида банд булган ^унарманд
укиган, малакали мастер булиши керак эди. Бундай ^унарманд-
чилик бозор орцали истеъмолчига хизмат цилишни мацеад ци-
либ цуяр эди (лекин дастлабки пайтларда бу ерда х;ам якка
буюртмачиларга ишлаш ^одисалари й^ц эмас эди). Ш у тарифа,
хунарманд майда мол ишлаб чицарувчига айланди. Пиров*р-
дида, у дехцончилик билан алоцасини узиб, фдцат ш а^ар ^у-
нармандигина булиб цолди.
Хунармандчиликнинг ривожланиши ва унинг цишлоц хужа-
лигидан ажралиб чициши асосида Европада урта аср ша^ари
майдонга келди.
Шахарларнинг келиб чициши. X I аердан олдин ,\ам Европада
ш ахарлар бор эди. Шахарларнинг купчилиги Рим давридан ур
та аерга мерос булиб цолган. Италияда, Францияда, Англияда,
Гарбий ва Жанубий Германияда, шунингдек, Испанияда бун
дай шахарлар оз эмас эди, чунончи: Италияда — Рим, Флорен
ция, Милан, Неаполь, Францияда — Париж, Лион, Марсель,
Бордо, Англияда — Лондон, Винчестер ва Й орк, Германияда —
Аахен, Трир, Майнц, Аугсбург, Регенсбург, Испанияда — Б а р
селона ва Сарагоса ва хоказо. Бироц бу шахарлар илк урта аср
даврида саноат ишлаб чицариши ва савдо-сотиц марказлари
булмаган. Булар дунёвий ва ру^оний феодалларнинг резиден-
циялари ёки цалъалари булган. Феодалларнинг мулозимлари
ёки хизматкорлари булиб хизмат цилмаган ша.\арликлар, де^-
цонлар сингари, одатда, де^цончилик билан шурулланган. Ку^-
на Рим ша^ри территориясинииг узида цисман а^оли урнашган
эди. Х,унармандчиликнинг ривожланиши ва унинг цишлоц ху
жалигидан ажралиб чициши билан эски Рим ша^арлари гавжум-
лашди ва куплаб янги шахарлар пайдо булди. М аркс билан
Энгельс узларининг биргалашиб ёзган «Немис идеологияси»
деган илк асарларида «\ар бир миллат ичидаги ме^нат тацеи-
моти, ^аммадан бурун саноат ва савдо ме^натининг де^цончи-
174
лик ме^натидан ажралишига ва шу билан ш а^арнинг циш-
лоцдан ажралишига хамда шахар манфаатлари билан кишлок*
манфаатларининг бир-бирига карама-царши булишига олиб ке-
лади»1,— деб ёзган эдилар.
ДехКонлаРиипг феодаллар эксплуатациясига каршилик кур-
сатишининг тобора усиб бориши шахарларнинг ривожланишига
катта ёрдам килди. Помешчикларнинг ер-мулкларидан к;очиб
кетган крепостнойлар вужудга кела бошлаган шахарларнинг
дастлабки мехнаткаш ахолисини ташкил ^илдилар.
Янги шахарлар турли жойларда: феодалларнинг ^эсрлари
теварагида (чунончи, хозирги Гарбий Европа шахарларининг
номларида тез-тез учраб турадиган — «бург» цушимчаои —
Страсбург, Аугсбург, Фрейбург, Гамбург, Бранденбург ва ^ока-
зо), монастирлар теварагида (бундай шахарларнинг номи одатда
«санкт», «сан», «сен» («святой») сузлари билан бошланади, ма-
салан, Сен-Жермен, Сент-Албанс, Санкт-Галлен, Сант-Яго ва
б.), баъзан дарёлардан кечиб утиладиган кулай жойларда
(Англияда Оксфорд ва Кембридж, Германияда Майи дарёси
буйидаги Франкфурт ва Одра дарёси буйидаги Франкфурт
шахарлари, Нидерландияда Брюгге («куприк» шахари ва
хоказо) вужудга келди.
Иктисодий марказ булган ша^арнинг, ва^т утиши билан,
атрофдаги районлар учун аха?,1ияти тобора ортиб борди. Ш ахар
хунармандлари шахар бозорига мунтазам келиб турадиган де.у
Конларни уз саноат буюмлари билан таъминлаб турардилар.
Шахарликлар эса, дехконлаРДан КИШЛ0К хужалик хом ашёси
сотиб оларди. Шундай килиб, шахар билан ^ишлоц уртасидаги
мехнат таксимоти доимо давом килиб турадиган узвий бир хо-
лат касб этди. Хунармандчилик ва савдо-сотик маркази булган
шахар кишло^ни савдо оборотига тортиб, унда х ам товар-пул
муносабатларинипг ривожланишига ёрдам килди.
Халцаро савдонинг ривожланиши. XI асрга келиб шахарлар
факат К У Ш Н И кишлоклар билангина савдо-сотик ^илмай, балки
уларнинг куплари анча кенг савдо-сотик ало^алари хам богла-
дилар. Бу шахарлар бир-бировлари билан зур бериб алока ци-
лишларидан ташкари, Византия ва Араб Шарцининг айрим сав
до марказлари билап хам савдо-оотнк алокалари богладилар.
Урта денгиз буйида катта савдо-сотик ишлари олиб борган ша
харлар орасида айнихса Италиянинг Генуя, Амальфи, Пиза, Ве
неция сингари шахарлари алохида ажралиб турарди. Венеция
билан Генуя аввалрок катта саздо флоти цурдилар. Бу ш ахар
ларнинг ахолиси тез усиб бо:рди. Бу шахарларда бой савдогар-
ларнинг ю^ори табацаси майдонга келиб, у хокимиятни уз кули
га киритиб олди. Ш арк билан савдо-сотик килишда жанубий'
Франция шахарлари: Марсель, Арль, Нарбонна хам катнашди-
17&
лар. Каталония маркази Барселона ша^ари Урта денгиз буйи
савдосида актив роль уйнади.
f Урта денгиз буйи районидан ташцари, X I аерда Европа сав-
досининг иккинчи бир райони — Шимолий денгиз буйида марка
зи Нидерландия булган мамлакат ,^ам ажралиб чицди. Агар
итальян, жанубий француз ва Каталония савдогарлари савдо-
сотицда асосан воситачилик ролини уйнаган булсалар (итальян,
француз ва испан савдогарлари Шарцдан келган товарларни со
тиб олиб, сунгра уларни Европа мамлакатларига олиб бориб
пуллардилар), Нидерландия, шимолий француз ва Рейн буйида
ги немис савдогарлари, шунингдек, Шимолий Италия ша^ар-
лари кенг халцаро савдо-сотиц олиб бориш учун ^унармандчи-
лик ма^сулоти ишлаб чицарадиган махсус базаларига эга эди
лар. Нидерландияда ва Германияда — Гент, Брюгге, Ипр, А р
рас, Брюссель, Кёльн ша>;арлари, Италияда — Милан ва Флорен
ция ша^арлари бу масалада етакчилик ролини уйнадилар. Аммо
Шимолий денгиз ва Балтика денгизи буйидаги ша^арларга нис
батан Урта денгиз буйи ша^арлари бу илк даврда, яъни X — XI
ва ^аттоки X II асрларда савдо-сотик; ишларида ^укмрон вазият-
ни эгаллаган эдилар. Шарцдан келадиган ма.%сулотлар циммат-
ба>;о товарлар булиб, уларнинг бир цисмини юцори сифатли
буюм сифатида Яцин Ш арц мамлакатлари етказиб турарди
ва у ма^алда Гарбий Европа бу буюмларни ишлаб чицара бил-
масди.
Кишлоц а^волидаги узгаришлар. Ша^арнинг цишлоц билан
олиб борган савдо-сотиц алоцалари де^цонлар билан феодаллар
Уртасидаги муносабатларни узгартириб юборди. Де^цонлар цу-
лида пул пайдо булди. Х,амиша талаби ва э^тиёжи усиб борган
сеньор пулга доимо му^тожлик сезиб, дехдонларга оброкни цис-
ман пул билан тулаттиришга ^аракат цилди. Де.^цонларни пул
билан оброк тулашга кучириш келажакда крепостнойларни ас-
та-секин шахеий озод булишга олиб келди.
Аммо XI аерда бу ж араен эндигина бошланган эди. Феодал
ларнинг пул рентаси ^ацидаги талабига де^цонлар купинча яна
бир ортицча да^маза деб царардилар. К^шлоцнинг ишлаб чица-
рувчи кучлари бир цадар ютукда эришган булишига царамай,
бу ишлаб чщарувчи кучлар ^амон паст дараж ада цолиб кел-
моцда эди. Ша^арнинг цишлоц хужалик ма^сулотларига булган
э.^тиёжи цийинчилик билан цондириларди. К^ишлоц а^олиси со-
нининг усиб бориши цушимча ерларга э^тиёжни янада оширар-
ди. Илгари дарахтзорлар ^амда шох-шаббалардан тозаланган
ва ^айдалиб экин экиладиган ерлар энди етишмай цолди. Р^иш-
лоцда ер ца^атчилиги сезилмоцда эди.
Ш у муносабат билан Гарбий Европада колонизация цилиш
(бошца ерларга кучиб бориб уни эгаллаш) кенг туе олди. XI
аерда урмонлардаги дарахтларнн кесиб ер очиш ва буш ётган
ерларни ишга солиш Европанинг деярли барча мамлакатларида
актуал вазифа булиб цолди. Бунгача халц кучиб бориб урнаш-
176
маган ёки кам урнашган «тацир» ерларда янги цишлок; ва овул-
лар пайдо булди. Уз даромадларипи оширишдан манфаатдор
булган феодаллар бу «ички колонизация»га ,\омийлик цилади-
лар. Янги ерларга кучиб бориб урнашган одамлар, баъзан, олис
ерлардан цочиб келган крепостнойлар булиб, махаллий феодал
лар хали очилмаган цуриц ерларга жойлаштириш учун уларни
бажону дил цабул цилиб олардилар.
«Ички колонизация» баъзи холларда «ташци колонизация»
га айланади. Шу жумладан, Европа де,\к;онларининг биринчи
салиб юрншларида катнашнши бир цисм Еарбий Европа де^цон-
ларининг шарада ерга эга булиб олиш ва, айни замонда, кре
постной царамликдан озод булиш каби баъзи орзу-умидлар
билан богланган эди. Колонизация пайти X — XI аерларда Пире-
ней ярим оролидаги испаниялик христиан халцларнинг араблар-
га — маврларга царши олиб борган курашида яццол намоён
булди. Эльба дарёсининг орца томонидаги славян ерлари терри-
ториясини немислар томонидан колонизация килиш хам X — XI
аерларда бошланган эди.
XVI БОБ
САЛИБ Ю РИ Ш Л А РИ
180
грия ва Болгария сингари мамлакатлар орцали утиб, бу ерларда
^ам талончиликни давом эттирдилар. Салибчилар оломон и
Константинополга келиб киргач, император уларнинг тартибсиз-
лик курсатиши ва зуравонлик цилишидан хавфсираб, уларни
Кичик Осиё социлига жунатиб юборишга шошилди. Кичик Осиё
со>;илида салибчилар оломони тез орада турк цушинига тукнаш
келди ва у салибчиларнинг купчилик цисмини цириб ташлади.
Шундан цилиб, салибчиларнинг Шарцца цилган юриши батамом
маглубиятга учради.
1096 йилнинг кузида рицарлар, асосан француз ва итальян
рицарлари, кисман Гарбий Германия рицарлари жунаб кетди-
лар. Бу юришга К^уйи Лотарингия герцоги Готфрид Бульонс-
кий бошчилик килиб, узи билан бирга Шарцца иккита укаси —
Болдуин билан Евстафийни олиб кетди. Шимолий француз фео-
далларига Нормандия графи Роберт \амда Фландрия графи
Роберт бошчилик килдилар, жанубий француз феодаллари
Тулузия графи Раймундни узларига йулбошчи цилиб олдилар.
Жанубий француз епископларидан бири, папа томонидан черков
вакили (легатн). цилиб тайинланган епископ Адемар ?;ам уларга
>^амро^ булди. Тарентия герцоги Боэмунд жанубий Италия фео-
далларига бошчилик цилди, жияни граф Танкред унга цамрох-
лик цилди.
Рицарлар >^ам Ш аркка Константинополь орцали кетган бул-
салар-да, лекин турли йуллар билан бордилар. Баъзилари
Пётр Амьенский ра^барлигидаги деццонлар отрядлари босиб
утган эски йулдан, яъни Рейн-Дунай дарёлари буйидан борди
лар. Боинга отрядлар Шимолий Италия орцали утиб, сунгра
Болцон ярим оролидан Адриатика денгизк сорили буйлаб кет-
дилар. Учинчн отрядлар, бутун Италияни босиб утиб, кейин
Калабриядан кемаларга тушиб Болцон ярим оролига караб кет-
дилар ва бу ердан Константинополга бордилар. Биринчи юрншда
жами булиб 30— 40 мипгтача рнцарь катнашди. Аммо улар цу-
зурида купгина ярогбардорлар, хизматкорлар, хар цанаканги
савдогарлар бор эди; биринчи салиб юришидан омон долган
деццон лашкарлари хам рицарларга келиб кушилдилар.
1097 йил бахоридагина Константинополга батамом йигилиб
булган феодал-салибчилар Византия императорига касамёд
килишдан бош тортиб, узоц вацтгача цайсарлик цилиб юрдилар.
Салибчилар Шарцда турклардан урушиб олинадиган ерларни
Византияга берамиз, деб император олдида ваъда беришни сира
истамас эдилар. Ни^оят рицарлар зимдан ваъдаларининг усти
дан чнцишни уйламасалар-да, цар калай касамёд килдилар.
Шундан кейингина, 1097 йил ёзида, рицарлар лашкари Ки
чик Осиёга утказиб юборилди. Бу ерда салибчилар Дорилея
ёнида булган жангда туркларни мажаклаб ташладилар, шун
дан кейин улар жануби-шаркка, Фаластин томонга цараб кет-
дилар. Чидаб булмайдиган жазирама иссицда тоглик йуллардаи
утиш улар учун гоят м аш ащ атл и булди. Салиб цатнашчилари-
181
нинг куплари йулда >^алок булди. Агар салибчилар Шимолий
Сурия чегарасида иттифоцчиларга дуч келмаганларида, бу
юриш тамомила барбод булган булур эди. Бу иттифоцчилар
арманлар булиб чицди. Кичик Арманистон деб аталган улка
(Киликияда) салибчилар• ёрдамидан манфаатдор эди, чунки у
Византия билан ^ам, турклар билан ^ам f o h t дараж ада душ-
манлик муносабатида эди. Европа феодалларидан бири — Бал-
дуин (Готфриднинг укаси) тез орада Эдесса князи, бошцаси —
Сурия билан Месопотамия чегарасидаги Арманистон колония-
сининг князи булиб олди. Салибчиларнинг Эдессани босиб олиши
стратегия жи^атидан му^им эди, чунки Эдесса Сурия билан
Фаластинни шимол томондан турклар ^ужумидан цурицлаб
турарди. 1098 йил ёзида салибчилар «Ш арц пойтахти»— Антио-
хияни босиб олдилар, Боэмунд Таренский Антиохияга князь
булиб олди. Учинчи йирик феодал — Раймунд Тулузскийга Три
поли области (Антиохиянинг жанубида) тегди. Ни^оят, 1099 йил
ёзида салибчилар Р^уддусга етиб бордилар. 1099 йилнинг 15 ию
лида улар штурм билан К,уддусни цулга киритдилар. Салибчи
лар ша^арни цаттиц таладилар ва унинг а^олисининг катта
цисмипи, мусулмонларни >^ам, христианларни х;ам аямай ва.у
шийларча цириб ташладилар. Бу истилолар натижасида салиб
чилар Урта денгизнинг бутун шаркий со^илини, яъни илгариги
Финикия, Сурия ва Фаластинни эгалладилар. К,уддус, Антиохия,
Триполи, Эдесса, Тир, Сидон, Акра ша^арлари уларнинг цулига
утди. Салибчиларнинг шимолдан жанубга томон тор минтаца
булиб чузилиб кетган мулкларининг узунлиги 1200 км га етар
эди.
Н^уддус короллиги. Салибчилар босиб олинган территорияда
уз давлатларини туздилар. Бу давлат К*УДДУС короллиги деб
аталди. Бу давлатга дастлаб Готфрид Бульонский король цилиб
сайланди, аммо Р^уддус короллиги Балдуиннинг ворислари за
монида (1100— 1118) катъий расмийлашди. Балдуин Эдесса
кпязлигини Балдуин Ьуршеский дегаи бошка феодалга берди.
К,уддус короллиги узига хос «намунали» феодал давлати
эди. Европанинг ^еч бир жойда, Шарцдагидек, феодал иерар-
хияси принципи бу кадар изчиллик билан амалга оширилмаган
эди. Фаластинни бевосита идора этган К^уддус короллигидан
ташкари, шу королликнинг вассал давлатлари сифатида яна
учта йирик князлик: Антиохия князлиги, Триполи ва Эдесса
графликлари бор эди. Буларнинг ^ар бири маълум мицдорда
баронликларга, баронликлар эса уз навбатида рицарлик лен-
ларга булинган эди.
Куддус короллигида махсус феодал конституцияси тузилиб,
у кичик феодалларнинг уз сеньор-баронларига ва барон ^ам
князларнинг королга нисбатан булган муносабатларини йулга
солиб турадиган булди. Бу конституция Р ^ у д д у с а с с и з л а р и
деб ном олди. Ассизларда рицарнинг бир йилда неча кун урушда
хизмат килиб бериши белгиланган эди. Феодалларнинг мерос
182
цолдириш тартиблари белгиланди. Ассизларга мувофиц, король
хокимияти санлаб цуйиладиган ва чекланган х;окимият эди. Ко-
ролпи энг катта феодаллар кенгаши сайлар эди, бу кенгаш
Олий палата дейиларди. Олий палата, айни замонда, феодал
ларнинг даъво ва ба,\сларини текшириб ^ал этувчи олий суд
^исобланарди. Князь ва баронларнинг бу палатасидан таш-
кари, король узига бирорта хам мухим i^apop цабул ^ила ол-
масдн.
Куддус короллигидаги барча ер-мулклар ^арбий характерга
эга булиб, яъни феодаллардан иборат эди. Шундай цилиб евро-
паликлар Ш арада феодал муносабатлар кузга яь;кол ташлана-
диган, классик формадаги давлат барпо этдилар.
Бироц Шаркда барпо этилган янги давлат муста^кам эмас
эди. Король хокимиятп заиф эди. Рицарлар узбошимча ва инти-
зомсиз эдилар. Махаллий а.\оли золим «франклар»ни ёмон ку-
рарди (Шаркда барча европаликларни французлар номи билан
ана шундай деб атардилар). Рицарлар ^атто кишлокларда ма-
^аллий а,\оли орасида яшамас ^ам эдилар. Улар ша^арларда,
кисман янгидан курилган касрларда истикомат ^илиб, хеч
i^ana^a рузгор (хужалик) юритмасдилар ва фа^ат де^конлардап
олинадиган пул рентаси билангина тирикчилик утказардилар.
Рарбнинг католик ру^онийлари каттагина ер-мулкларга эга бул
дилар. КуДДуснинг латин (католик) патриархи королликда ко-
ролдан кейин иккинчи шахе ^исобланарди. Салибчиларнинг исти-
лолари натижасида Италия ша.\арлари катта-катта фойдалар
курди. Генуяликлар билан венецияликлар Сурия ва Фаластин-
даги бутун савдо-сотик ишларини уз ^улларига киритиб олиб,
араблар билан византияликларни иккинчи уринга суриб куйди-
лар. Ш а^ар атрофидаги ер-мулкларнинг бир и;исмини ^ам ана
шу генуяликлар билан венецияликлар олдилар. Феодалларнинг
аксича, Италия ша.^арликлари уз ^улларига киритиб олган ер-
ларда хужалик билан шугулланадиган булди. Ша^арликлар бу
ерларда энг ^имматли экинлар (пахта, шакар камиши, зайтун
усимлиги ва х- к-) плаптациялари барпо этиб, купро^ ишчи
кучи сифатида куллардан фойдаланардилар.
Диний-рицарлик орденлари. Салибчилар Ш арада мудофаани
ташкил килмок учун узига хос доимий кушин тузишга мажбур
•булдилар.
1099— 1100 йилларда биринчи салиб юриши тамом булган-
дан кейин рицарларнинг бир ^исми Европага к,айтиб кетди.
Фаластинда .\аммаси булиб бир неча минг рицарь к;олди, холос.
Шундан кейин бу рицарларга ёрдам тарикасида диний-рицар
лик орденлари барпо этилди. Булар айни бир вацтда х;ам мо-
нахлар, ^ам рицарлар булиб хизмат цилдилар. Уларнинг мах-
су с монахлик устави ва айни замонда, алохида диний ва ^арбий
бош ликлари — орденларнинг магистрлари бор эди. Орденлар
бевосита папага бу'йсунарди. «Рицарь-биродарлар» рицарлик
ярог-асла^алари устидан ало^ида монахлик плашлари— ман-
183
тиялари1 кийиб юрардилар. Аммо колганлари чинакам рицар
лар булиб, улар одатда ^арбий таълим курган, ажойиб чавандоз
хамда килич ва найзани мо^ирона ишлата биладиган кишилар
эди. Одатда бу одамлар ижтимоий келиб чик^иши жи^атидан
купрок рицарлар оиласига мансуб шахслар эди. Фаластинда ва
Европанинг турли мамлакатларида ордепларпи ер-мулклари бу
либ, улар шу ер-мулклардан келадиган даромадлар ^исобига
яшардилар. Ш арада учта орден ташкил этилди. 1119 йилда би
ринчи булиб т а м п л и е р л а р ёки и б о д а т х о н а а ^ л л а р и
(французча temple — ибодатхона деган француз ордени ташкил
булди, чунки орден биносн, ривоятларга кура, ^ачонлардир
подшо Саломоннинг ^адимий якудийлар ибодатхонаси жойлаш-
ган территорияда булган. Тамплиерлар ордени ташкил булган-
дан кейин, тез орада шунга ухшаш, г о с п и т а л ь е р л а р
ёки и о н н и т л а р (уз .^омийси авлиё Иоанн шарафига) деган
итальян ордени бунсдга келди. Дастлабки пайтларда госпиталь
ерлар ^акикатан уз олдиларига зиёратчилар даволанадиган
госпиталларда -— касалхоналарда хизмат килишни максад килиб
куйган эдилар. Кейинрок 1190 йилда немисларнинг учинчи бир
ордени таъсис этилиб, у Н е м и с ёки Т е в т о н ордени деб
аталди. Бу орден бошка орденлардан анча кейинрок барпо
этилиб, у Фаластинда унча узок турмади. X III аср бошида
Тевтон ордени Европага кучиб утиб, Куйи Висла дарёси киргори-
ни узига макон килиб танлаб олди, поляк феодаллари махаллий
«мажусийлар»га — пруссларга ка Ршн курашиш учун Тевтон
орденини бу ерга таклиф этган эдилар. Тевтон ордени Пруссияни
истило этиб ва шунинг окибатида «Тевтон» ордени деган ном
урнига «П русс» ордени деган ном олиб, у Болтик буйида анчаги-
на бакувват давлатга айланди ва кейинчалик Польша королли-
гннинг узининг мустакиллигига жиддий хавф тугдира бошлади.
Иккинчи ва учинчи салиб юришлари. Бирок КУДДУС корол-
лиги диний-рицарлик орденлари тарзидаги кушимча кучга эга
булишига ка Рам ай, унииг а^воли жуда ночор эди. X II асрнинг
30— 40- йилларида Куддус короллиги энг кучли королликка ай-
ланган эди. Аммо 1144 йилга келиб унинг ерларининг анчагина
Кисмини (Кичик Арманистон ва Эдессани) турклар босиб олди.
Куддус короли туркларга ка Рши Европадан ёрдам бериш учун
янги рицарларни чакиришни сураб папага мурожаат килди.
Бунга жавобан, 1147— 1149 йилларда иккинчи салиб юриши
уюштирилди. Иккинчи салиб юришида француз короли Людовик
V II ва герман императори Конрад III ^ам катнашдилар. Лекин
юришга тортилган ^арбий кучлар анча куп булишига ка Ра май,
бу юриш бутунлай муваффакиятсизлик билан тугади. Салибчи
лар Куддусга хавф солаётган Дамашкни кулга олмокчи булди-
лар-у, лекин уддасидан чик.а олмадилар. КУДДУС короллигининг
184
а^воли яхшиланмади. X II аернинг иккинчи ярмида унинг ахволн
яна баттар ёмонлашди. Салибчилар 1\уддус ша^арининг узини
цулдан бой бериб куйдилар. Курдлардан чикдан султон Сало-
^иддин бошлик турклар 1187 йилда Куддусни босиб олди. Са-
ло^иддин (1171 — 1193) маркази Миср булган катта давлат барпо
этди. У бутун Мисрни, Сурнянинг бир кисмини, Месопотамия-
нинг бир цисмини эгаллади ва Куддус короллигини батамом ту-
гагишга ^аракат цилди.
Сало^иддинга царши Европада янги, учинчи салиб юриши
(1189— 1192) ташкил цилинди. Учипчи салиб юриши кенг уйла-
нилган тадбир эди. Бунда Европанинг учта давлати: француз,
инглиз ва герман давлатлари катнашди. Герман императори бу
вацтгача Италияда купгина урушлар олиб борган, Штауфенлар
династиясига маисуб булган машхур Фридрих I Б арбаросса
эди1. Аммо Б арбаросса Сурнянинг т о р тагидан окиб утадиган
дарёсидан кечиб утиш пайтида 1190 йилда сувга гарц булганлиги
учун Фаластингача етиб бора олмади. Королдан жудо булган
немис отрядларининг катта цисми Европага кайтиб кетди.
Боинга икки король — француз короли Филипп II Август билан
инглиз короли Ричард I Шер юрак бир-бирларига азалдан душ
ман эдилар. Улар Фаластинга у кадар ^амжи^атлик билан б а
рака!' цилмадилар. Х,ар икки королнинг бири иккинчисига ишон-
масди.
Ричард I Шаркдаги урушда энг активлик курсатди. У авва-
ло катта Кипр оролини босиб ола билди, шундан сунг инглиз
цушинлари француз цушинлари билан биргаликда Урта денгиз
со^илидаги м>дим Акра цалъасини цамал килдилар (1191 й.).
Акра иттифокчилар томонидан олинди. Лекип, шундан сунг,
Филипп II Август Фаластинни ташлаб уз юрти — Францияга
цайтиб кетди. Ричард Фаластинда яна бир йил туриб колди.
Я ф ф а ёнидаги жангда (1192 йил август) Ричард Сало^иддинга
жиддий зарба берди. Лекин Куддусни олишга муяссар булолма-
ди. У Сало^иддип билан шартнома туза олди. Бу шартномага
кура европалик зиёратчилар христианларнинг муцаддас ша^ар-
лари хисобланган К,уддус, Вифлеем, Назарет ва бошка жойлар-
га бемалол борадиган булдилар.
Учинчи салиб юришининг энг мухим натижаси, юкорида эс-
латиб утилганидек, Кипр оролинипг Гарбий европаликлар томо-
нидан истило этил иши булди. Кейинчалик К^уддус короли уз
сарой а>;ллари билан бирга Акрадан бу ерга кучиб келди. Салиб
чиларнинг барча ер-мулклари ичида Кипр короллиги энг мус-
та^кам короллик булиб чикди. Бу короллик XV аернинг иккинчи
ярмигача, яъни 250 йил яшади.
Туртинчи юриш. Византиянинг истило этилиши. X III аернинг
бошларида папа Иннокентий III Европани янги салиб юришига
185
даъват этди. Бу туртинчи салиб юриши эди (1202— 1204). Тур-
тинчи салиб юриши узига хос юриш булиб, у бошка салиб
юришларига номи жихатдангина алокадар булса-да, лекин у
бутун салибчилик ^аракатининг босцинчилик мо^иятини руйи-
рост очиб берган юриш булди. Туртинчи юриш катнашчилари
^атто Фаластингача хам етиб бора олмадилар. Салибчилар бу
саф ар туркларга ёки бошка мусулмонларга карши юриш кил-
май, балки христианлар Визаптиясига юриш килдилар. Туртин
чи юриш тарихида венедияликлар айнихса катта роль уйнадилар,
улар юриш маршрутининг узини %ам узгартириб юбордилар.
Салибчиларнинг феодал ра^барлари дастлаб Туркия-Миср сул-
тонига царашли Мисрга юриш килишни мулжаллагак эдилар.
М иср билан фойдали савдо-сотик олиб борган, лекин Византия-
ни кучсизлантиришдан манфаатдор булган Венеция, салибчи-
ларни дастлабки ниятларидан н,айтариб, узининг савдо рациби
ва конкурента Константинополь устига юриш килишга йуллади.
Ангелларнинг янги Византия династияси ичидаги алгов-далгов-
лардап фопдалангап (Комнинлардан кейин 1185 йилдан идора
кила бошлаган эди) салибчилар 1204 йилда Константипополни
босиб олиб, Болтон ярим оролининг жанубий кисмида Латин
империяси деган янги давлат барпо этдилар. К,уддус короллиги
сингари, бу давлат \ам типик феодал давлат эди. Шимолий ф ран
цуз феодали, Фландрия графи Балдуин империяга бош лщ ки
либ цуйилди. Империя составнда бир нечта йирик васаллик
мулклари: Фессалоника короллиги, Афина герцоглиги, Ахейя
князлиги ва бош ^ал ар бор эди.
Византиядан куп микдорда ер-мулкларни: Константинопол-
нинг бир кисмини, Галлиполь ша^рини, Эгей денгизидаги баъзи
оролларни, Иония оролларини , Крит оролини, Пелопоннеснинг
жануби-гарбий кисмини Венеция олди. Византияни истило
этишда энг катта роль уйнаган Венеция дожи Энрико Дандоло
«Ромея (Византия) империясининг саккиздан уч цисмининг не
кими деган расмий ном олди»1.
«Латип», яъни Гарбий Европа феодаллари Византиянинг
махаллий а^олисини аёвсиз таладилар ва эксплуатация кил
дилар. Венеция Константинополда, Болцои ярим оролида ва
Урта денгиз шаркий кисмининг купгина оролларидаги бутун сав
до-сотик ишларини уз КУлига киритиб олди. Аммо Визаптия-
нинг баъзи мулклари уз мустакиллигини саклаб колди. Кичик
Осиёнинг гарбий сохилида савдо-сотик ишларида му^им урин
тутгап грекларнииг Никея империяси бу мулклар орасида энг
186
Туртинчи салиб юриши
кучлиси хисоблапарди. Кичик Осиё шимолидаги империянинг
бир цисми Трапезунд мустацил булиб цолаверди. Болкон ярим
оролида Эпир мустабидлиги (князлиги), Латин Америкаси на-
заридан ташк;арида колди.
Византиянииг истило этилмагаи учта территориясидаги энг
йирик Никея империясининг императори Михаил V III Палеолог
латинлар зулми остида яшаган грекларнинг хайрихо.\лигига
таяниб, 1261 йилда Константинополни босиб олди ва у ердан
европалик феодалларни хайдаб юборди. Византия империяси
ана шу тарика ^айтадан тикланди. Лекин цайтадан тикланган
Византия энди кучсизланиб долган давлат эди. Туртинчи салиб
юриши буюк давлат булган Византияни йуц цилди. Византия
^айта тиклангандан кейин унинг Болтон ярим оролидаги ва Ки
чик Осиёнинг камбар ^исмидаги мулкларининг анча-мунчаси
чекланиб колган эди. Туртинчи салиб юриши бошланишидан
бурунроц, Византияга царам х,олда яшаган болгарлар 1186—
1187 йилларда унинг зулмидан халос булган эдилар. Сербия
мулклари хам тахминан шу вактларда Византиядан ажралиб
чиккан эди.
Сунгги салиб юришлари. ^аммаси булиб саккиз марта салиб
юришлари булди. Лекин дастлабки туртта салиб юриши энг му-
.\им деб х.исобланади. Кейинги туртта салиб юришида кишилар
унча куп к^атнашмаган, шунингдек, умумевропа характерига эга
булмаган юришлар эди. Бу юришларда айрим подшолар ва
ало^ида мамлакатлар иштирок этган эди. Бешинчи юриш
(1217— 1221)нинг шуниси цизицки, унинг ташкилотчилари тур
тинчи юриш цатнашчиларининг дастлабки планини ^андайдир
амалга оширмокчи булдилар. Бешинчи салиб юриши катнашчи-
лари дастлаб Фаластинда уруш ^аракатлари олиб бордилар,
кейин улар бу уруш ^аракатларини Мисрга кучирдилар. Салиб
чилар Мисрда Дамиетта ша^рини босиб олдилар, лекин кейин
муваффакиятсизликка учраш натижасида узлари долга кирит-
j а и Нил водийсининг бир цисмини бушатиб чицишга мажбур бул
дилар. Фаластинда уруш .\аракатлари олиб борилган дастлабки
босцичда Венгрия короли Андрей II катта роль уйнади.
Олтинчи юриш (1228— 1229) Фридрих I Барбароссанинг не
в а р а си — Фридрих II Штауфеннинг Ш аркда цилган юриши эди.
Аммо бу саф ар ^ам бирор-бир арзигулик кенг уруш ^аракатлари
олиб борилгани йук;. Фридрих II куч ишлатиб эмас, балки куп
рок* дипломатик йул билан К^уддусни ва бош ^а баъзи бир ша-
^арларни цайтариб олишга муяссар булди. Аммо тез орада
(1244 йилда) турклар Р\УДДУСНН яна ^антариб олдилар ва хрис-
тианлар уни энди батамом кулдан чицардилар.
Еттинчи ва саккизинчи салиб юришлари француз короли
Людовик IX томонидан уюштирилиб, улар французларнинг Ш и
молий Африкадаги таъсирини муста^камламодои булган эдилар.
Людовик IX >^ам еттинчи юришда (1248— 1254) Мисрга дожум
^илди, лекин бу дожум яна муваффациятсиз чи^ди. Унинг узи
188
асир тушиб 1^олди ва бу асирликдан цутулиш учун катта ^af\
тулаши лозим булди. Французларнинг бундан кейинги(1250 йил
дан бошлаб) килган уруш .\аракатлари хам ^еч канака натижа
бермади.
Саккизинчи юришда (1269— 1270) Людовик Тунис ша^рини
цамал килиш учун зур бериб куч туплади, бундан муддао Аф-
рикада уруш х;аракатларини янада давом эттириш учун таянч
базасига эга булиш эди. Аммо Тунисни ^амал р л и ш пайтида
французлар лагерида улат касали бошланиб, куплар р^аторида
королнинг узи ^ам ^алок булди. Бу юриш европаликларнинг
сунгги йирик харбий экспедицияси булиб, у салибчилик >^ара-
кати байроги остида Якин Шаркдаги мусулмонлар жойлашган
территорияларии босиб олишни максад килиб ь^уйган эди. Ш ун
дан кейин Ш аркда килинадиган юришлар тухтади. Салибчилар
нинг ер-мулклари бирип-кетин ^искариб, турклар кулига ута
бошлади. 1268 йилда турклар Антиохияни, 1289 йилда — Трипо-
лини, 1291 йилда — Акрани олди. XV аернинг иккинчи ярмида
Кипр ороли венецияликлар кулига утди.
Салиб юришларининг ахамияти. рарбий экспедициялар сифа-
тидаги салиб юришлари батамом муваффациятсизлик билан ту-
гади. Европа феодаллари Ш аркда муста^кам давлат барпо эта
олмадилар. Истило килииган деярли барча территорияларии
^олдириб кетишга тугри келди. Рицарлар Шаркни ташлаб чициб
кетдилар. Бир канча сабаблар шунга мажбур этдики, Европа
феодалларида янги салиб юришлари уюштириш иштиёци к;ол-
мади. X III аср охирига келиб, Европада сиёсий вазият тамомила
узгарди. Вужудга келган миллий давлатлар бир-бировлари би
лан шиддатли ва узок; давом этган урушлар бошлаб юборди-
лар; рицарлар уз рарбий хунарларипи Европанинг узида ^ам
цулланиш имконига эга булдилар. Иккинчи томондан, ишлаб
чикариш кучларининг усиши ва товар-пул мупосабатларииинг
янада ривожланиши билан рицарлар уз де^онларинн ишлатиб
катта-катта даромадлар оладиган булдилар, рнцарларнинг бир
кисми (масалан, Англияда) кишлок хужалиги билан туну кун
шуруллаиа бошлади. Якин Ш арк, аксинча, бу вактда салибчи
лар томонидан таланган ва хароб этилган эди. X III аерда мугул-
ларнинг Урта Осиёга бостириб кириши Якин Ш аркшшг а^воли-
ни яна баттаррок ёмонлаштириб, Хиндистон ва Хитой билан
савдо-сотиц алокаларини кийинлаштириб и;уйди. Шундай килиб,
Еарбий Европа феодаллари назарида Шарк; >^ам узининг аввалги
жалб цилувчи кучини йукотиб куйган эди. Салиб юришлари бу
феодалларнинг ^авасини келтирмайдигап булди.
Харбий муваффа^иятсизликларга царамай, ^ар цалай, салиб
юришларининг Еарбий Европа таракдиёти учун ахамияти гоят
катта булди. Аввало, салиб юришлари Урта денгиз буйи мам
лакатларида Европа савдо-сотнрининг ривожланишига ёрдам
берди. Бу салиб юришлари натижасида араб ва визаитиялик
савдоргарларнинг Якин Шаркдаги савдо монополияси ^аттиц
189
зарбага учради ва бу ерларда Италия, жанубий Франция ва
шаркий Испан (Каталония) шахарлари гегемонияси урнатилди.
Эндиликда бу шахарлар Ш арк билан Европанинг колган кисми
уртасида воситачилик ролини уйнайдиган булди. Салиб юриш-
лари вактида Рарбий Европанинг Ш арк билан савдо-сотик ало-
калари мунтазам бир йулга тушган эди. Левантия савдоси
(Европада уни шундай деб атардилар) Рарбий Европа экопоми-
касииинг узвий бир кисми булиб колган эди. Салиб юришлари-
пинг бошларида Ш аркдан келтириладигап товарлар микдори шу
юришлар охирига келиб ун марта купайди. Венеция билан
Генуя Урта депгизнинг шаркий ярмигача, то Шимолий K^opa
денгиз со^илигача кириб бордилар ва у ерларда купдан-куп
савдо факториялари барпо килдилар.
Сунгра, салиб юришлар европаликларпипг Шаркнинг саноат
ва кишлок хужалик техникаси билан танишишларига имкон бер
ди. Европаликлар шу давр ичида Ш арк тукимачилик ва метал
лургия ишлаб чикаришининг, буёкчилик ишининг, атир-упа ва
дориворлар тайёрлаш ишининг купгина усулларини ургандилар,
шунингдек, гречиха, шафран (заъ ф ар), шоли ва бошка кишлок
хужалик экинларини Европага олиб кетдилар.
Шарк. маиший масалада европаликларга катта таъсир кур
сатди. Рицарлар Шаркнинг нозик одатларини, сарой мулозамат
(«пазокати») коиДалаРини узлаштириб олдилар, узларининг
бадан, юз, сочларини яхшилаб парвариш киладиган булдилар.
Вапналарда ва яхши жи^озлангап ^аммомларда ювиниш одат
тусига кирди. Рицарлик касрларида ва ш а^ар хонадонларида
Ш аркдан келтирилгап ажойиб янги шахмат уйини.пайдо булди.
Ш арк билан якин алока килиш натижасида европаликлар-
нинг савияси сезиларли даражада кенгайди. Ш аркда маданий
халклар бор эканлигипи илгари улар хаёлларига ^ам келтир-
маган эдилар. Дагал диний фанатизм (мутаассиблик) идеоло-
гиясиии КУР0Л Килиб олиб салиб юришлар бошлаган купгина
рарбий европалик феодаллар ва савдогарлар Ш арк ^ а ёти билан
танишганларидан кейин, бошка динларга анча-мупча йул куяДи-
ган булдилар. Европаликлар христиан динини мусулмон дини би
лан таккослаб куриб, христиан динининг узига ва хусусан салиб
юришлари даврида урта аср папалиги томонидан бевосита
амалда кУллаиилгаи теократизм идеяга нисбатан баъзи бир
танкидий андиша ва муло^азаларга кела билдилар.
Аммо салиб юришларининг Гарбий Европага курсатган таъ
сири ^акида гапирилар экан, Араблар Шаркипипг маданияти
салиб юришларидан ташкари, бошкача йуллар билан, жумла-
дан, Испания оркали Европага утиб кирганлигипи ^ам унутмас-
лик керак. Испания араблари ёки маврлар Рарбий Европани
араб маданиятининг бир ка нча жуда му^им томонлари билан
таннштирган эдилар. Византиянинг бутун урта аср давомида
Италия, айникса Венеция оркали курсатган таъсири билиниб
турарди. Иккинчи томондан, Рарбий Европанинг узи X I— X III
190
аерлар даврида узининг ишлаб чикарувчи кучларинииг усиши
жараёпида янги ижтимоий, сиёсий ва маданий формалар
яратдики, салиб юришлари бу формаларнинг ривожланишига
фацат билвосита таъсир курсатиши мумкин эди, холос. Чунончи,
дехконларнинг крепостной карамликдан озод булиши, марказ-
лашган давлатларпипг ривожланиши, шахарларнинг равнак
!опиши Европадаги тарихий тараккиётнинг узига хос жараёни-
дан бошка нарса эмас эди. Салиб юришлари кейинги урта аср
Европаси ^аётидаги бу энг мухим ходисаларнинг ривожини тез-
латди, холос.
XVII БОБ
197
бир каторда, Европанинг бошк,а кисмида— Шимолий Германия
шахарларини Нидерландия, Скандинавия мамлакатлари ва
Новгород билан боглаган Шимолий ва Болтик; денгизларида
хам савдо-сотик ишлари кенг куламда ривожланди. Немис ган-
заси (савдо иттифо^и) деб аталадиган иттифокка царашли
булиб, узларининг катта-катта савдо оборотларига эга булган
ш ахарл ар булар орасида айникса ажралиб турарди. Германия
нинг Любек, Гамбург, Бремен ва бошка ша^арлари ана шу Не
мис ганзаси составига кирар эди. Х Ш — XV аерлар даврида
Гаиза (жам и булиб бунга 80 га яцин ш а^ар кирган эди) Евро-
па нинг шимоли-шарки билан, Скандинавия, Польша ва Россия
билан кенг савдо-сотик олиб борарди. Ганза билан интенсив
равишда савдо-сотик олиб борган шахарлар орасида йирик рус
ш а^ри Улур Новгород бор эди. Бошка рус ша^арларидан Псков,
Смоленск ва Полоцк Ганза билан савдо-сотик муносабатларида
булган эдилар, Шимолий ва Шаркий Европадан олиб кетилади-
ган урмон ва кишлок хужалиги ма^сулотлари (галла, балик,
асал, канон лоси, ёгоч, смола, арава мойи, муйна ва бошкалар)
эвазига ганзаликлар Гарбий Европа ^унармандлари ишлаб чи-
карган ма,\сулотларни (Фландрия ва инглиз мовутлари, немис-
ларнинг металл буюмлари, француз винолари ва к- к.), шунинг
дек, кисман Левантдан келтириладигап товарларни (доривор-
лар, жанубнинг курук мевалари, шаркнинг зеб-зийиат буюмлари
ва б о и ж а л а р н и ) бу ерларга олиб келардилар. Шимолий (Бол
тик буйи-немис) ва жанубий (Урта денгиздаги) савдо марказ-
лари, асосан, сув (дарё) йуллари оркали бир-бирлари билан
алок,а килардилар. Германияда Рейн ва Эльба, Францияда Сена
ва Рона асосий дарё йуллари ^исобланар эди. Альп тоглари
оркали утган Сен-Бернар, Сен-Готард ва Бреннер сингари бир
Канча довонлар кУРУКликДаги му^им савдо-сотик йуллари ро
ли ни уйнарди.
X I I I аерда ва X IV аернинг биринчи ярмида Европадаги турли
м амлакатларнинг товарлари келиб йигиладиган энг гавжум
савдо жойи— Ш ампань ярмаркаси эди. Ярмаркалар бир-бирови-
дан упча йирок булмаган Шампаннинг туртта шакарида (Труа,
Б ар, Бри ва Ланьи) булиб, ^акикатда бутун йил буйи савдо давом
Киларди. Ш ампань ярмаркалари урта аердаги вакт-вакти билап
буладиган савдодан (« я р м а р к а » сузининг асл маъноси; «йилда
бир марта буладиган савдо» демакдир) янги замон савдоси
учун характерли булган доимий, мунтазам, кундалик савдо
оборотига кучиш формаси эди.
Ю з йиллик уруш муносабати билан X IV аернинг иккинчи
ярмида Ш ампань ярмаркалари уз а^амиятини йукотди. Улар
нинг урнига Лион шакри ка& кутариб, унинг ярмаркалари х,ам
кенг хал каро а,\амиятга эга булди. Кейинрок, X V — XVI аерлар
да, Женева ш а^ри ва унинг машхур ярмаркаси йирик халкаро
савдо маркази урнини эгаллади.
Германияда Франкфурт-Майн ша^ридаги ба^орги ва кузги
198
я р м а р к а л а р ^амда
Лейпциг шах;ридаги ярмарка (1165 йилдан
буен давом этиб келади) хал^аро ярмаркалар сифатида ажра-
либ чи^Ди.
Банкларнинг вужудга келиши. Хал^аро савдо ривожланиши
муносабати билан Гарбий Европада мунтазам пул операцияла-
рини олиб борувчи алохида муассасалар сифатида банклар :^ам
пайдо була бошлади. Банк ишининг ривожланишида сарроф
(пул майдаловчи)лик касби катта роль уйнади. Х>ар ь;андай яр
ма ркада ёки катта бозорда сарроф одатда зарур шахе булиб
^исобланарди. У урта аерлар даврида факат короллар томони-
дангина эмас, балки йирик феодаллар томонидан ^ам зарб
этилган танга-ча^аларнинг, одатда, сохтами ёки сохта эмаслиги-
ни, яъни танга-чаканинг сифатини аниклаб берарди. Танга-ча^а-
ларни махсус тарозчада тортиб куриш йули билангина унинг
^а^и^ий ^ийматини ани^лаш мумкин эди. С арроф л ар пулларни
айирбошлар ва уларни бир жойдан иккинчи жойга кучирар эди
лар, савдогарларнинг бекор ётган маблагларини омонатга олар
ва, ни^оят, узларининг хусусий пул запасларидан савдогарлар-
га (кредит) i\aрз бериб турардилар. Дастлабки банкирлар куп-
ро^ итальянлардан чикцан эди. «Банк», «кредит», «ломбард»,
«банкротлик» деган сузлар асли итальянча булиб, кейинчалик
улар умумевропа а^амиятига эга булди. Флоренцияда папа
куриясииинг даромадлари усиб бориши муносабати билан
банк иши ривож топди. П ап ал ар Европанинг турли мамлакат-
ларидаги ру^онийлардан узларига ^арашли даромадларни йи-
гишни Флоренция банкирларига топширар эдилар, бунинг
эвазига банкирлар папа хазинасига олдиндан катта-катта сум-
маларпи олиб келиб топширишлари лозим эди. Итальянлардан
тапщари, урта аерлар даврида судхур-банкирлар сифатида я>;у-
дийлар катта роль уйнайдилар, я^удийлар, одатда короллар ва
феодалларга карзга пул бериб турар эдилар. Урта аерлар дав
рида пул ь^арз бериш шартлари ^али жуда ибтидоий даражада
эди. ^ а р з пул гоят юк;ори процентлар билан бериларди-ю, лекин
кредитор (царз берувчи)нинг уз капиталини яна ^айтариб оли-
шига сира кузи етмасди. Феодаллар ва ^атто короллар ^ам к>арз
олган пулларини тулашдан аксарият бош тортар эдилар. Бу ^ол
купинча йирик банкирлар хонадонларининг синишига сабаб
булган эди.
Ш ахарлар ривожининг к;ишло^даги ижтимоий >^аётга курсат-
ган таъсири. Урта аерлардаги шах,ар к;анча куп ривожланса, у
феодал кишлогига шунча куп таъсир курсатди. Куп поместье-
лар бозор оборотига тортила бошлади. Масалан, X III ва X IV
аерлардаги инглиз манорлари (феодал вотчиналари) Лондонга
ва Европа цитъасига жун, ралла, ^орамол ва бош^а товарларни
куплаб жунатиб, кенг савдо ишлари олиб бордилар. Ганза сав
доси Шимолий ва Болтин денгизлари районидаги турли мамла-
катларда поместьелар еткизган ма^сулотни уз савдо оборотига
тортган эди. Бой узумзорлар эгаси булган Бургундия монастир-
109
лари купннча узок юртларга экспорт цилинадиган ажойиб ви-
нолар пиширар эдилар. Де^цонлар хам махаллий бозор билан
тобора купрок алока киладиган булдилар. Шулар натижасида
кишлокдаги натурал хужалик урнини пул хужалигига бушатиб
бера бошлади. Бу хол натурал мажбуриятларни (баршчинада
ишлаш ва ма^сулот билан оброк тулашни) пул рентаси билан
алмаштиришга ва дехконларни шахсий крепостной ка Рамлнк*
дан аста-секин озод килишга олиб келди.
X I I I — X IV асрларда иктисодий жихатдан энг тараккий этган
Европа мамлакатларида — Италияда, Францияда, Англияда,
Нидерландияда ва Гарбий Германияда дехконларни крепостной
карамликдан озод килиш жуда тезлашди, аммо, шунга ка Рам ай
бу номи айтиб утилган мамлакатларда бу ж араён хамма ерда
хам бир хилда жадаллик билан боргани йук* Махсулотларни
бозорга чикариб сотиш истикболига муккасп билан кетган ф ео
даллар, баъзан хатто баршчинани кучайтирмокчи ха м булдилар.
Лекин бундай «феодал реакцияси» одатда дехконлаРнинг к аР*
шилигига дуч келарди, бу каршилик эса баъзан йирик кузролон-
ларга айлапиб кетарди, бу хол феодалларни батамом пул рен-
тасига утишлик учун розилик беришга мажбур этди.
Иккинчи томондан, пул хужалиги ривожланиши натижасида
дехконларнинг узларини ичида кескин мулкий табакал аниш бош-
ланди. Дехк°нлар орасидан батракларни эксплуатация килади
ган, судхурлик билан шугулланадиган, помешчиклардан ёки
бошка дехк°нлардан катта-катта ерларни ижарага оладиган
бакувват, бой хужаликлар ажралиб чика бошлади. К,ишлокнинг
бошка кисмида куп сонли кам ерли дехКонлар майдонга кел
ди. Помешчиклар ва бой дехк°нлар бу кам ерли дехк°нлар
орасидан узларига кишлок хужалик ишчиларини териб олар
эдилар.
Феодализм емирилиши шароитида урта хол ва энг камбагал
д ехк°нлар ахволининг ёмонлашуви дехконлаРнинг йирик КУ3" •
Ролонларига — X IV — X V I асрларда Европанинг турли мамла-
Катларини бирин-кетин титратган дехконлаР урушларига олиб
Келди.
/
XVIII БОБ
X I— X V АСРЛАРД А Ф РА Н Ц И Я
204
Л ондон,
3- ^ я д? И-
«“'<• ■в •*Г
.. %пв*"*•**
V
ВуНинО j
Л6.ил> •*»>*'
Нчайок <
•лив i
ipftm Шартру
о Ренн
VВанн
оАкжер
Сомяр
оОдором Каркассон)
о Псрпш
206
|
^ О Ньюнае-
р.лай
о'мДУРГ£*Ч~=^
---
л> (Г
ДаикаетсррЭ ^\0
—С * ^
.Л и верпj/S ij
OI
[Л иН КО.1ЬН-
Лондон
Кентербери О
КЕНТ^
.ДЕ в о м щ и г а о V
[ортсжу)
Брест ’^ма-
Ренн
I Кемп ер уч
,Яа*к Нандомо
Лнжон'
K.Iермон
Кагор.
Г е н р и х М д а в р м д а П лантагенет ^Слбомма
л у л кл а р и н и н г ч е га р а п а о * •Н арвою
»Й й)
Д аБ латларнинг ч е га р а л а р и
Плантагенетларнинг ерлари
207
шунда эдики, сенешаллар махаллий дворянлар орасидан чиадан
амалдорлар эди. Король ^окимиятининг жанубдаги таъсири,
табиий, шимол, гарб ва хусусан короллик марказидагига Ка
раганда заифроц эди.
Людовик IX Авлиё ва унинг суд— маъмурий со^адаги рефор-
малари. Людовик V III к;иска ва^т короллик ^илганидан кейин
Филипп II нинг набираси, Ш а р ^ а килинган сунгги салиб юриш-
ларининг ташкилотчиси Людовик IX Авлиё Францияда узоц
ва^т ^укмронлик т^илди. Людовик IX (1226— 1270) тахтга чи^-
^анида эндигина 11 ёшга тулган бола эди. Ян гида н ^ушиб олин-
ган ерларнинг феодал зодагонлари ва короллик тахтига соф
вассаллик муносабатларини сайлаб к;олган мустацил князь-фео-
даллар королликни яна парчалаб юбориш максадида ёш корол-
дан фойдаланмо^чи булдилар. Бирок Людовик IX нинг онаси, ко-
ролева-регет Бланка Кастильская сарой билан алок;адор феодал
ларнинг бир ^исмига, майда рицарлардан иборат короллик
вассалларига ва ша^арларнинг кумагига таяниб, феодал зода-
гонлар исёнини бостирди. Вояга етган Людовик IX король ^оки-
миятипи янада муста^камлаб, умуман буваси Филипп II нинг
программасини давом эттирди.
Людовик IX даврида Пуатунинг жанубий цисми ва Тулуза
ш а^ари билан Гарбий Лангедок ^ушиб олинди. Король 1259
йилда Англия билан Франция уртасида тинчлик шартномаси
тузди, бу шартнома Франция учун фойдали эди. Бу тинчлик
шартномасига мувофиц (бу П ариж тинчлик шартномаси деб
аталар эди) инглиз короли шимолда ва шимоли-гарбда илгари-
рок; уз кулидан бой берган вилоятлардан — Нормандия, Анжу
ва бошцалардан ^атъий воз кечиб, уз ихтиёрида фацат Аквита-
нияни, шунда ^ам француз королига вассаллик ^уцу^и билан-
гина сайлаб к^олди. Аммо Людовик IX короллигидаги энг му^им
нарса территориялар цушиб олишгина эмас, балки маъмурий-
суд ва молия реформаларидпр.
Людовик IX даврида Францияни идора ^илувчи марказий
бош карм а ташкил топди. Короллик кенгаши ёки короллик ку-
рияси X I I I аерда феодалларнинг съездидап марказий бюрокра-
тик муассасага айланиб, сунг у бир к;анча бошцарма (ведомст
во) ларга булиниб кетди. Кичик короллик кенгаши ёки «тор
доирадаги кенгаш» ажралиб чициб, у королнинг ва унинг энг
я^ин амалдорларининг канцлер, коннетабель ва марказлашти
риш сиёсатига тортплган, королга я^ин турган оз сонли феодал
ларнинг доимий иш курувчи кенгашига айланди. Суд ишларини
юргизувчи короллик куриясининг бошк;а ^исми ало^ида муасса-
са булиб цолди. Бу сунгги муассаса Парламент (айнан: «суд
ма^мадоналари» кенгаши) деган махсус ном олди. Ни^оят, со-
лиг^лар й и р и ш ва уларни ^аракат к;илиш .\амда бош^а корол
лик даромадлари устидан карайдиган ало^ида ^исоблаш пала-
тасп куриядан ажралиб чикди.
Король амалдорларининг, айникса суд бошкармасидаги
208
амалдорларнинг катта бир циоми университетларда «Рим ^у^у-
^ и » д а н таълим олган шахслар булиб, купинча улар пастки
т а б а ц а д а н читкам, лекин баланд мартабага эришганликлари
учун буткул королга хизмат килишга тайёр турган ва унга со-
диг\ кишилар эди. Одатда, уларни л е г и с т л а р (латинча lex—
«копун», «>;у^у^» сузидан келиб чикдап) деб атардилар. Легист
лар куп вацт шахарликлар орасидан чикар эди. Король хокими-
ятининг шахарлар билан иттифо^и ана шу вацтда яна бир
марта исботланди.
Король жанжалли масалалар чиркан пайтда уларни >^ал
этиш учун факат короллик судига мурожаат этишга феодаллар-
ни мажбур этиб, уз доменида яккама-якка олишувларни ман
этди. Ж аижал чш ^ан кум билан уруш бошланиши уртасида 40
кунлик мухлат белгиланиб, шу орада кучсиз томон королни бу
жанжалга аралаштнра олеин деган муддаода хусусий уруш
цилиш >;укуци анча чеклаб цуйилди. Людовик IX нинг суд ре-
формаси ^ам му^им а^амиятга эга булди. Король суди бутун
короллик учун олий шикоят суди деб эълон цилинди, бу судга
^атто короллик доменига ^али 1^ушиб олинмаган территориялар-
нинг фукароси х;ам шикоят билан мурожаат кила оларди. Баъзи
суд ишлари (ут куйиш, сохта танга-чака чи^ариш, хотин-цизлар-
ни у т и р л а ш Ва к.) албатта король судида курилиши керак эди.
Короллик молияси. Людовик JX таига-ча^а зарб килишда
феодаллар билан рацобат ^илди. У боцща герцог ва графларнинг
танга-ча^а пул чикариш ва уни амалда юргизишни бекор цил-
маса ^ам, лекин короллик танга-чака пулининг шу герцог ва
графларнинг мулкларида узлариники билан баб-баравар юрги-
зилишига монелик килмасликка уз вассалларини мажбур этди.
Натижада энг салмо^ли короллик танга-чака пули одатда фео-
даллариинг ёмон сифатли пулларини сикиб чи^арар эди. X III аср
урталарида король бюджета жуда усди. Савдо-соти^дан, саноат-
дан ва короллик ер-мулкларидан (савдо-сотиц, и^тисодий жи>;аг-
дан ривожланган районлардаги) келадиган даромадларнинг то
бора купайиб боришидан таш^ари, Людовик IX хазинани бойи-
тнш мацеадида феодалларнинг тан^о ерларидан усталик билан
фойдаланди. Людовик IX замонида йирик феодаллар дан унди-
риладиган вассаллик тулови ю^ори даражада ошди. Король уз
вассалларидан куп даромад олгани сингари, ша^ар-коммуналар-
дан ^ам ушанчалик куп даромад оларди. Француз черкови
«инъом» сифатида королга катта-катта акча туларди. Людо-
ьик IX-даврида бевосита король хазинаенга келиб тушадигам
салиб с о л и р и давлатнинг доимо олиб турадиган с о л и р и ролини
уйнади.
Умумап Людовик IX даврида короллик даромадларининг
усиши уша замонда Франциянинг хужалик жихатдан юксала
боргаилигини очшу1ан-очик курсатар эди. Пул хужалигининг
ривожлана бошлаши, шахарлар, саноат ва савдо-сотикнинг уси
ши окибатида мамлакатнинг сиёсий жихатдан марказлашуви
14 В. Ф. Семенов 209
хал^ хужалиги барча тармоцларининг таракций ^илишига ижо-
бий таъсир этди.
Де^конлар харакати. X III аерда Францияда ^ишлоцнинг а^-
вол'ида кузга куринарли узгаришлар юз берди. Мамлакатда ша-
харларнииг усиши ва товар хужалиги ривожлана бошлаши му
носабати билан крепостной де^онларнинг бир к;исми (сервлар)
феодаллар томонидан пул оброгига кучирилди. Бу масала салиб
юришлари д е^он л арн и озод килишга биринчи сабабчи булиб,
анча катта роль уйнади. Салиб юришига кетаётиб ва бунда одат
да пулга му^тожлик сезган феодал уз крепостнойларнга пул
тулаб озодликка чикишни ёки шу пул эвазига лоаг\ал энг огир
крепостнойлик мажбуриятлардан цутулишпи таклиф этар эди.
Натурал мажбуриятларни ана шу тарифа пул билан айирбош-
лаш деэдонларпи шахеан озод булишига ёрдам ^илди ва бу
^ол эса прогрессив характерга эга булди. Аммо X II аерда ва
X I I I аернинг биринчи ярмида бу ж араён Францияда ^али етарли
д араж ад а кенг тар^алмаган эди. Баршчинада ишлатиладиган
ва натурал оброк йигиб оладиган крепостнойлик тузуми феодал
эксплуатациясининг устун формаси булиб цолаверди. Иккинчи
томондан, де^цонлар товар-пул хужалигига ^али етарли д ара
ж ада тортилмаганликлари сабабли оброкни пул билан тулашга
утишнинг узи бу ва^тда дехдонларга огирлик ^иларди. Король
хазинасига туланадиган туловлар ва жумладан, салиб юриш
лари билан алокадор но.^ак солшугар (салиб юриши солигини
тулаш, король Людовик IX ни асирликдан ^уть^азиш учун пул
й и р и ш ва к.) де^коплар гарданига огир юк булиб тушди.
X III аернинг урталарида француз кишлогидаги де^цонлар
оммаси ахволининг ёмонлаша бориши заминида куплаб ^ар
капаканги махаллий жанжаллар ва де^^онларнинг сеньорларга
карши чицишлари юз бериб турди. Дехконларнинг бу чи^ишлари
баъзан анча 'кенг туе олиб, бутун-бутун вилоятларни уз ичига
олган оммавий галаёнларга айланиб кетарди. Франциянинг ан-
чагииа ^исмига ёйилган бундай йирик цузголонлар жумласига
1251 йилда ч у п о н л а р х а р а к а т и номи билан машхур бул
ган >;аракат киради. Идеология жихатдан бу харакат салиб
юришлари билан алокадор эди. Дехдонлар орасида таргибот
олиб борилиб, уларнинг узларини салиб юришида, жумладан,
король Людовик IX ни асирликдан кутказишда цатиашишга даъ-
ват кнлинарди. Дехдонлар янги салиб юришининг ташкплотчиси
сайёр ваъзгуй «венгриялик муаллим» Яков номли киши булиб,
у узининг хал^ка килган ваъзларида сеньориинг «оддий халцца»
курсатган адолатсизлнклари ва зуравонлнклари тугрисидаги
социал темаларга >^ам тухталиб утарди. Кун сопли де^конлар
оломони П арижга тупланиб, сунгра у ердан жанубга томон пул
олади, сеньорларнинг нулда учраган кураларини поймол цилади
ва улардаги мол-мулкни босиб олади. К1узР0л0нчнларпи Орлеан
ва Тур ша^арларидаги камбагаллар куллаб-цувватладилар. Куз-
голончиларнннг сони тез усиб борди, баъзи бир во 1\еанавислар-
210
айтишича, цузролончиларнинг сони 100 минг кишигача
етган Бироц ёмон уюштирилган, ^арбий ишда тажрибаси бул-
м а г а н о х и р г и мак;саднинг нималигига тушуниб етмаган ва узок
ю р и ш н и н г маршрутини яхши билмаган дех;цонлар узлари к;улга
киритган юту^ларни муста^камлай олмадилар ва ^аракат тезда
б а р б о д булди. Д е^онлариинг айрим отрядлари йулда ози^-ов^гт
в а бош^а ^ийинчиликларга дуч келиб, яна уз юртларига к;айтиб
кетдилар. кузголончиларнинг долган отрядларини ^укумат ва
ф е о д а л л а р н и н г шахсий ^арбий кучлари тор-мор келтирдилар.
Даракат цатнашчиларининг куплари к;ириб ташланди ёки к;улга
туширилди, ^аракат б о ш л и ги Яков Венгерскийнинг узи ^ам
^алок булди.
Филипп IV Чиройли ва унинг Бонифаций V III билан тукнашу-
ви, Людовик IX нинг невараси Филипп IV Чиройли (1285— 1314)
Капетипглар династиясининг учинчи йирик вакили эди. Филипп
IV уз короллигининг бошларида бой Шампань графлигини,
Испания билан чегарадош булган Н аварра короллигини за
Франциянинг жануби-шар^идаги Л и он э' (Лион вилояти билан
Лион ша^арини) ни короллик доменига к>ушиб олди. Шундан
кейин, Филипп IV короллик т^илган даврининг бошидан то охи-
ригача уша замондаги Шимоли-Рарбий Европанинг саноат улкаси
,\исоблангап Фландрияни эгаллашга ^аракат килди. «Фландрия
проблемаси» хуллас, батамом ^ал булмасдан ^олди. Куртра
ёнидаги жангда («штор жанги») Гент ва Брюгге ^унармандлари
билан Фландрия де^он л ари 1302 йилда француз рицарларипи
;^аттиц ^аглубиятга учратдилар. Биро^, бу муваффациятсизлик-
ларга карамай, король ^ушинлари 1305 йилда Лилла ёнидаги
жангда фламандликларга зарба берганларидан сунг, Еарбий
Флапдриянинг бир цисми ва унинг бир цанча саноат шахарлари
король доменига т^ушиб олипдн.
Филипп IV даврида «мустакил» вассал князликлар сони та-
момнла оз в;олди. Фландрия графлигидан ташцари, факат Бур
гундия, Бретань, Аквитания герцогликлари (Аквитания инглиз
лар ^арамогида эди) ва Бургундия графлиги (собик; Бургундия
короллигининг шимолий кисми) >^али цушиб олинмаган эди.
Фландрия уруши ва^тида харажатлариинг гоятда купайиб
кетганлиги, шунингдек, король саройида орти^ча иерофгарчи-
ликларга йул цуйилганлиги туфайли X IV аср бошларида Фи
липп IV нинг молиявий ишлари тамомила издан чициб кетди.
Король .^ар цандай йуллар билан даромадларини купайтпрмо^чи
булди. У ша^арлардан пул карз олиб, одатда уни ^айтармасди;
талончилик ма^садида я^удийларни мамлакатдан ^айдаб юбо-
риб, но^ак; солиь^лар олиб булганидан сунг яна уларни мамла-
катга киргизарди; у танга-чацани бузиб, бунинг о^ибатида ф ран
цуз савдосинн изидан чи^ариб юборди, королликка ^арашли
ер-мулклардаги де^конларни катта \ai\ тулаш эвазига озодликка
чикишга мажбур этар эдилар. Королнинг солиц йирувчилари ^у-
шиб олинган вилоятларнинг ^аммасида изгиб юрганлари учун
211
t'pmpe
о Ам ье н
Шартро
ОС а к 'с
:м п е р S'
А Диж о1
Н урж Мгяер
Тулу Ml
йайонна'
Каркпгеот
о П ер пин ьян
кенг а^оли оммаси уларни жуда ёмон курар эди. Ни^оят, Филипп
IV ^удратли католик черкови манфаатларига жиддий путур ет-
казди, бунгача католик черкови солик тарзида эмас, балки узига
хос «инъом» ёки «ёрдам» тарпцасида королга маълум мицдорда
пул тулаб келарди. Эпдиликда Филипп IV рухонииларнинг ^ам
муитазам суратда соли^лар тулашларини талаб этди.
212
Королга папа Бонифаций V III (1294—1303) кескин царши
ч и кд и - Бонифаций V III Григорий V II ва Иннокентий III лар
сингари, теократик идеяларга жуда цаттик; берилгап одам эди.
р у х о н и й л а р н и н г королга бирор-бир солик; тулашини папа мам
э т д и ва бундан ташкари, граф Фландрийский Филипп IV устидап
л а п а г а шикоят ^илганлНги учун папа Фландрняга к;арши урушни
т у х т а т и ш н и королдан талаб 1\илди. Папанинг аралашувига жа-
вобап, Филипп IV 1302 йилда уч тоифанинг — рухонийлар, двор
янлар ва шахарликларнинг вакилларини ча^ириб уларга король
билан папа уртасидаги жанжални мухокама и;илишни таклиф
э т д и . Генерал штатлар1 (бу йигилиш ана шундай деб аталган
эди) папанинг Франциянинг ички ишларига аралашиш хацидаги
даъвосини (француз рухонийлари хам шунга кирган эди) кора-
лаб чикди.
Жамоатчнлик кумагига таянган Филипп IV, папаликка к ар
ши зуравонлик тадбирларини ^уллашга утди.
Папанинг Францияга юборган легати (вакили), король буй-
рурига мувофи^ х а м о в а олинди. Римнинг узидаги тус-туполои-
лардаи фойдаланган Филипп IV Римга уз агенти Ногарепи
юборди, Ногаре папа билан адоватлашиб юрган Рим баронлари
гуру Хини кучайтирди. Бонифаций V III Римдан кетиб Ананьидаги
уз хонадонининг цаерига борганида, Ногаре ^уролли отряди
билан бу i^acpra кириб олди. Х а Хи^ атДа папа бир ^анча вахт
Хамоцца тушиб цолди. Бу вокеалардан кейин, орадан сал утар-
утмас, кексайиб цолган Бонифаций V III вафот этди. Папанинг
улимидан кейин, Филипп IV нинг тазъйи^и остида Климент V
номинп ^абул килган бордолик (француз) архиепископ папа
ликка сайланди. Климент V Римда истикомат цилишни хохла-
мади, у Римда янги хузголонлар чицишидан хавфеирарди, шу
сабабли у уз рсзидснциясини Францияга кучирди. Дастлаб у
Лионда урнашди, кейин Авиньон шахарига кучиб келди, бу
ерда папалар деярли 70 йил давомида (1309— 1378) истикомат
Хилишди.
Шундай 1\илиб, илгариги вахтларда феодал короллари ва
императорларини осонликча енгиб келган папалар бу саф ар мил
лий элементларга таянган ва миллий сиёсатни утказган француз
короли билан курашда тамомила муваффа^иятсизликка учра-
дилар.
Филипп IV нинг хистови билан 1309 йилда бой Тамплиерлар
ордени тугатилди, король бу ордендан жуда катта пул ха Р3
олган эди. Еретикликда айбланган орден француз хукуматининг
тазъйихи билан суд жавобгарлигига тортилди. Юзлаб рицарлар-
монахлар гулханларда куйдирилди, барча ер-мулклар, купдан-
213
куп уйлар ва жуда куп пул маблаглари тортиб олиниб, король
ха^инаспга топширилди.
Генерал штатлар. Королнинг папа билан килган можароси
муносабати билап биринчи марта чакирилган Генерал штатлар,
кейин Филипп IV даврида 1308 ва 1313— 1314 йилларда й и р и л д и .
Доимо молиявий к;ийинчиликларни бошидан кечирган Ф и
липп IV, ^ а р са ф а р янги солицлар учун розшгик беришни штат-
ларга таклиф циларди. Янги соли^ларни тасди^лаш функцияси
X IV асрнинг биринчи ярмида Филипп IV нинг ворислари дав
рида Генерал штатларнинг бундан кейинги фаолияти учун катта
ах;амиятга эга булди.
Генерал штатлар тузилиши натижасида Франциянинг давлат
т а р а ^ и ё т и олга ^араб бир гладам ташлади, чунки королни а.\о-
лининг кенг ва энг нуфузли таба^алари билан борловчи янги
мухим орган пайдо булди. Генерал штатларга бой ша^арликлар-
дан вакиллар тортилиши айницса му^им эди. Бу парса шаз^ар-
ларпинг сиёсий таъсири усиб борганлигини курсатар эди. Гене
рал штатлар эндиликда бутун мамлакат микёсида король
^окимиятининг ш ахарлар билан тузган иттифо^ининг янги ф о р
маси эди. Король учинчи тоифага таяниб, уз молия ишларини
муста^камлай олди ва кайсар феодалларни яна купрок; чеклаб
1^у"йди. Дастлабки тар^о^ феодал монархияси уз у'рнини марказ-
лашган тоифавий монархияга бушатиб берди, бу монархияни
бош ^ариш да мамлакатдаги учта расмий тоифа вакилларининг
мажлисн, шу жумладан, янгидан шаклланиб келаётган синф —
буржуазия вакиллари ^ам иштирок ^илди.
Ю З Й И Л Л И К У Р У Ш В А Ф Р А Н Ц И Я Н И СИЕСИЙ Ж И Х А Т Д А Н
БИРЛАШ ТИРИШ НИНГ ТУГАЛЛАНИШ И
222
Ю ^ори солшугардан, амалдорларнинг йирт^ичлигидан ва бир
ховуч олий мартабали феодалларнинг саройдаги зуравоплиги-
даи азоб чеккан шахарларнинг порозилиги Парижда, Руанда.
А м ь е п д а ва Ф л а н д р и я н и н г турли ша^арларида 1380— 13S2 йил
ларда булиб утган бир канча ш а^ар ралаёнларида ифодаламди.
П а р и ж халк, оммаси 1382 йилда курол-асла^а о м б о р и н и эгалла-
ган ва вокеанависларнинг айтишича, темир туцмоклар билан
куролланиб, соли^ йигувчиларни ва королликнинг бошца амалдор-
ларини улдира бошлаганлар («тукмо^чилар цузголони»). Нор-
мандияда, Оверинда ва Лангедокда X IV аср 60— 80- йилларнинг
бошидан то охиригача кенг микёсда де^цонлар и,узголонлари бу
либ утди. Бу кузголонлар х^ам кисман ша^арлардаги халк омма-
сининг чи^ишлари билан богланган эди. Кузголон кутарганларни
тюшенлар деб атадилар (тюшен сузининг асл маъноси— «урмон
кишилари» демакдир. Афтидан, ^узголончилар урмонларда яши-
риниб юрганликлари учун шундай деб атаган булсалар керак).
Бирок; бу галаёнларнинг >;аммаси хукумат томонидан бости-
рилди.
Кабошчилар ^узголони. Карл VI даврида ша.^ар ^узголон-
лари орасидаги энг йирик кузголон — кабошчилар ^узголони
эди. Бу кузголон 1413 йил 27 апрелда Парижда булди. Бунда
пойтахтнинг кенг ^унармандлар оммаси катнашди. Симон Кабош
(кузголоннинг узи ^ам ана шунинг номи билан аталди) бошчи
лигидаги Париж кассоблари цехи ^узголонда айни^са катта роль
уйнади. Париж университети вакиллари ^ам ^аракатда 1^атнаш-
дилар, улар янги кенг ордонанс лойихаси тарзида цузголончи-
ларнинг 258 моддадан иборат талабномасини ишлаб чи^дилар,
бу лойи^а король амалдорларининг суиистеъмол ^илишларига,
шунингдек, энг йирик феодалларнинг — ша^зодалар ва бошка
олий мартабали сеньорларнинг бошкарув ишларига аралашпш-
ларига ,\ам бардам берншни мак;сад килиб куйган маъмурий, суд
Еа молия реформаларининг муфассал планипи уз ичига олган
эди. Уша вакдда ^окимият тепасида турган орлеанликларни к а
бошчилар ёрдамида агдариб ташлашга интилган Бургундия ту-
даси уларни очицдан-очик; к;уллаб-к;увватлади. Кабошчилар ха
ракати ^атнашчиларининг состави х,ар хил булганлиги ва герцог
Бургундский томонидан етарлича ёрдам берилмаганлиги туфай
ли кузголон 1413 йилда бостирилди. Маглубиятдаи кейин ка-
бошчиларпинг бир кисми Бургундияга кочиб кетди. Шу даврдан
бошлаб герцог Бургундскийнипг саройи король ^укуматига кар
ши фитналарнинг асосий маркази булиб цолди. Герцог Б ур
гундский инглиз короли билан музокара бошлаб, у билан дуст-
лик шартномаси тузди.
Англия билан урушнинг яна бошланиши. Инглизларнинг ^У-
жуми. Француз феодаллари орасидаги кураш инглиз саройи ^
учун сир эмас эди./Инглиз короли Генрих V (Ланкастерлар ди-
настиясПга мансуб одам) кулай вазиятдан фойдаланишга карор
бериб, 1415 йилда уруш ^аракатларини яна бошлаб юборди. У
223
уша замонда f o h t куп ^нсобланган 60 минг кишилик кушип
билан Сена дарёси мансабига келиб тушди. Француз ^укуматн
100 минг кишилик лашкар туплади, лекин унинг ^арбий махо-
рати гоят паст эди. 1415 пил кузида инглиз кушинлари билан
француз кушинлари Азепкурга (Пикардияда) яцин жойда тук-
нашганларида, французлар яна ^аттиц маглубиятга учрадилар.
Герцог Орлеанскийникг узи ипглизларга асир булиб тушди. Ипг-
лиз феодалларига дуст булган бургундияликлар «бетарафлик»
саклаб-жангда катнашмадилар. Шундан кейин инглизлар бутун
Нормандияни истило цилдилар. Инглизлар деярли Парижга
якинлашиб цолдилар ва герцог Бургундскийнинг кумагида Карл
V I ^укуматини жуда та^кирли сулх шартларини цабул килишга
мажбур этдилар. 1420 йилги Труа шартномасига к$фа, Англия
билан Франция умумий король ^ул остида битта королликка
бирлашдилар. Карл VI вафот этгандан кейин тез орада, шу
Карл VI нинг ^изи малика Екатеринага уйланган Генрих V хар
иккала мамлакатнинг короли булиши керак эди.
Шартномага мувофщ Карл V I минг угли ворислик .\у^у^ла-
ридан маэфум этилди. У Париждан Арманьякларга ^очиб утди.
1422 йил август ойининг охирида Генрих V 36 ёшида тусатдан
ь^азо килди. Ш у йилнинг октябрида кекса Карл VI вафот ^илди.
Сиёсий вазият дар.^ол мушкуллашди. Инглиз-француз короллиги
тарафдори булган Бургундия тудаси Генрих V билан Екатерина-
нинг 10 ойлик угли Генрих V I ни Англия ва Франциянинг короли
деб эълон ^илди. Арманьякларнинг «миллий» француз тудаси
дофин Карлни Карл V II номи билан король деб эълон этди.
Л у ара дарёсининг жанубидаги кич кина Бурж шахри бир неча
йилгача Карл V II нинг пойтахти булиб ^олди.
Француз короллигининг а^воли огир эди. Уруш нинг охири
курипмасди. Франциянинг шимоли билан жануби икки ракиб
мамлакатга айланиб колган эди. Инглиз феодаллари Франция-
нинг босиб олинган к^исмида уз уйларидагидек хужайинлик ки-
лардилар. 1428 йилда улар Орлеанни 1\амал килмо^чи булдилар.
А гар Орлеан олинса, инглизларнинг Франция жанубига янада
хужум килишлари учун бемалол йул очилган булур эди.
s Ж анка д’Арк. Чузилиб кетган уруш королликка карашли
Асосий райопларпинг душман томонидан босиб олиниши, Бургун
дия феодалларннинг хоинлик сиёсати — буларнинг хаммаси
Франция халк оммасипи ташвишга ва тахликага солди. Турли
жойларда интервентларга р^арши хал^ бош кутариб чика бош
лади. Ана шундай чикишлариинг бири дехкон кизи Жанна д’Арк
номи билан богланган булиб, у урушнинг борншига катта таъсир
курсатди. Лианна д ’Арк Бургундиядап унча узок булмаган Шам-
паннинг Лотарингия билан чегарадош жопидаги Домреми деган
^ишлокдан чиккан эди. Турли йуллар келиб туташган бу жойда
уруш ^акидаги хабарлар айникса куп фикр ва муло^азаларга
сабаб булди. Хаёлчан, серандиша ва чексиз хаяжонлапишга мо-
йил Жапна д’Арк бу .\икояларпи зур бериб типгларди. Франция-
224
пи инглизлардан худди Жанна д'Аркдек ж асур одам халос
ц ил иш и лозим деган ишонч аста-секин бу киз «унглида тугила
борди. Бу вазифага у, худойи таолонинг узи топширган иш деб
царади. Эркак кийимини кийиб олган Жанна д’Арк ^арбий ишни
билган бир гурух ^ам^ишлоцлари билан биргаликда душманлар
билан курашда ёрдам бермок; учун Карл V II пи излаб бориш
учун йулга равона булди. 1429 йилнинг мартида Карл V II нинг
касрларидан бирида уни король к;абул к;илди. Орлеан тудаси
янги «авлиё»нинг обру-эътиборидан фойдаланмо^чи булди. Ж ан
на д’Аркни армияга олишди. Рицарлик ярог-асла^аларини та^иб
олган бу циз отда ^ушинни айланиб чик;иб, уни Орлеан ёнида
уруш з^аракатларини бошлашга даъват этди ва галаба к$лга
киритилажагини олдиндан каромат ^илди. Жанна француз \\у-
шини ичида интизомни кутаришга чацирди ва душман билан
олишувларда узи катта па^лавонлик курсатди. Орлеанни озод
к4илиш операциялаои тула галаба козонди. Орлеан 1429 йилнинг
5 майида озод ^илинди. «Орлеан кизи» хакидаги шон-шузфат
бутун Франция тупрогига ёйилди.
Тугри з^ис-туйгуга амал килган Жанна тез орада Карлга
Реймс шазфида тож кийиш маросимини утказишга маслаз^ат бер
ди. Карл бу масла^атни ^абул килди. Карл V II нинг тож кийиш
маросими муваффакиятли утди ва бу Франциянинг «цонупий
короли» булган Карлнинг обр5'-эътиборини дарз^ол кутардн.
Сунгра, Жанна д’Арк уруш ^аракатларини тезлатиш ва Париж
томонга юриш цилишни цаттик; туриб королга таклиф этди. Аммо
Орлеан тудаси бу ишни пайсалга сола бошлади. Д ез^он ^изи-
нинг масла^атларига цулок; солдилар-у, лекин бу маслаз^атлар
бажарилмади. Унга з^атто унинг узини катта хавф-хатар остида
колдирувчи майда-майда ^арбий операцияларни бажариш топ-
шириларди. Шундай операцияларнинг бирида (Компьен шазфи-
ни мудофаа ^илиш пайтида) бургундияликлар Жаннани асир
килиб олиб, сунг уни катта ацча эвазига инглизларга топширди-
лар. Инглизлар Ж анна д’Аркни сезфгарликда айбладилар. 1431
йилнинг 30 майида Ж анна д’Арк сезфгар сифатида Руандаги
бир майдонда утда куйдирилди. Карл V II Ж анна д’Аркни улим
жазосидан т^утцаришни хатто хаёлига з^ам келтирмади.
^ > Ю з йиллик урушнинг тугаши ва унинг о^ибатлари. Жанна
д’Арк з^алок булса з^ам, лекин унинг ватаппарварлик иши уз
самарасини берди. Инглизларга карши курашдаги жиддий ютукг
лар унинг номи билан богланган. Жанна д’Арк з^ацидаги хотира
француз ватанпарварларини бундан кейинги курашга даъват
этган узига хос байро^ булиб ^олди. Франциянинг турли жой-
ларидан майда рицарларнинг, дез^конлар ва ша^арликларнинг
^ янги цуролли {Ьтрядлари ёрдам бериш таклифи билан Карл V II
хузурига келардилар. Айни замонда гудак король даврида иа
^арбий муваффакиятсизликлар шароитида инглизлар лагерида
феодалларнинг айрим тудалари уртасида ички кураш тобора
купрок кескинлашиб борарди. 1435 йилда герцог Бургундский
25 В. Ф. Семенов 225
инглиз-француз тудаси билан тузган иттифоцини бекор к;илди.
1436 йилда Карл V II Парижга кириб келди. 40- йилларда инглиз-
лардан Гиень ва Нормандия батамом и;айтариб олинди. Улар
йулида биргина Кале порти ^олди. Гарчи уришувчи томонлар
уртасида расмий сул^ шартномаси тузилмаган булса ^ам, лекин
Ю з йиллик уруш 1453 йилда тухтади.
Ю з йиллик уруш Францияни жуда вайрон ^илиб ташладн.
Куп ш а^арлар, турли вилоятларнинг савдо-сотик; ишлари издан
чицди, жумладан шимолнинг жануб билап циладиган савдоси
у зо^ ва^тгача тухтаб к;олди. Королликдаги а^оли туртдан уч
^исмга камайиб кетди. Экин экиладиган далаларнинг купчилиг.и
харобаларга айланди, у ерларда урмон ва чакалакзорлар пайдо
булди; юзлаб цишлоклар гуё уларда ^еч г^ачои одам боласи
яшамагандек, ер юзидан гойиб булди. Аммо урушнинг Франция
учун ижобий томонлари ^ам булди. Уруш натижасида аввало,
а^олида миллий ^ис уйгонди. Уруш хал^нипг ватанпарварлик
юксаклиги билан тамом булди. Ю з йиллик уруш, окибат-нати-
жада, Францияни бирлаштириш жараёнини илгари сурди. Уруш-
гача мамлакатнинг жануби-гарбида инглизларга царашли булган
анча кенг территориялар (Гиень ва Гасконь) эндиликда Ф ран
ция короллигига ^айта бирлаштирилди. Король ^окимиятннинг
жанубий вилоятлар (Лангедок) устидан мунтазам назорати Ю з
йиллик уруш пайтида ва ундан жейингина узил-кесил урнатилдн.
Француз королининг инглизлар устидан галаба ^илиши Бургун
дия герцоглигини к;ушиб олиш масаласини навбатга к;уйди. Б ур
гундия герцоглари уруш ма^алида инглиз феодаллари билан
иттифо^ тузган эдилар. Инглизларнинг маглубияти герцоглик-
нинг мавкеини заифлаштириб куйди. П ариж х,укумати бирлаш-
тирилмай долган фэодал мулклари орасидаги энг йирик феодал
ерларнипг муста^иллигига бардам бериш учун табиий, бу вази-
ятдан фойдаланишга шошилди.
Ю з йиллик уруш вактида Франция сиёсий марказлашиш ма
саласида катта юту^ларни ^улга киритган эди. Уруш пайтида
йирик феодаллар хал^ назарида узларини тамомила бадном
^илдилар. Король хокимияти барча муваффа^иятсизликлардан
^атъи назар, узини «таркиб топаётган миллат»1 маркази цилиб
курсатди. Бутун куч билан давлат мудофаасини муста^камлаш
зарур булган уруш шароитларида король ^окимияти ёлланган
доимий армияни уз ихтиёрига олди ва мунтазам солицлар ярат-
ди; шу муносабат билан марказий ва махаллий короллик амал
дорлари аппарати анча кенгайди. Карл V солшугарига кушимча
г^илинган солиь^лар орасида т а л ь я номли янги соли?^ айникса
кзтта а^амиятга эга булди (бу соли^ Карл V II даврида, 143Э
йилда жорий цилинган эди). Талья солиги а^олининг асосий
оммаси — де^цонлар билан шахарликларнинг мулкларидан ун-
дириларди. Королларга «умрбод» к;илиб белгилаб берилгап бу
226
солик келгусида француз короллигидаги давлат даромадлари-
нинг асосий манбаи булиб ^олди.
И н г л и з л а р билан олиб борилган уруш ма^алида каттагина
роль уйнаган Генерал штатлар шу урушнинг боришида амалда
йу^ булди. Тоифалар уртасидаги низо-жанжал, француз ша^ар-
ларинииг бир-бировлари билан етарлича hhoi^ булмаслиги, учин-
чи тоифа вакилларининг бошк;арув аппаратига, биринчи галда
молия бош^армасига кириб олиши бу фактни етарли даражада
изо^лаб беради. Короллар, Карл V дан бошлаб, Генерал штатлар
урнига, ва^т-ва^ти билан нотабллар («машхур кишилар») деб
аталган одамларнинг йигилишларини чацириб турадиган булди
лар. Генерал штатларнинг акси уларок;, бу йигилишлар тоифа
вакилларининг йигилишига ухшамасди ва фа^ат масла^ат бе-
риш характерида буларди. Нотаблларнинг йигилишида ^атнаш-
ган ша^арликлар* амалда узига хос молия экспертлари эди. Х,у-
кумат булардан баъзи бир хил маълумот олишни истарди, лекин
^укуматда уларнинг фикри инобатга олинмасди.
X V А СРН И Н Г И К К И Н ЧИ ЯРМ И Д А Ф Р А Н Ц И Я .
АБСОЛЮ Т М О Н А Р Х И Я Г А У Т И Л И Ш И
229
XV аернинг охири — XV I аернинг бошларига келиб Франция
да миллатпинг вужудга келиши учун барча элементлар мавжуд
эди. Айрим-айрим тарцо^ феодал мулкларидан француз королли-
гининг ягона умумий территорияси ташкил топди. Вилоятлар-
даги махаллий тиллар (шева ва диалектлар) билан бир ^аторда,
П ари ж диалекти асосида ривожланган ягона француз адабий
тили вужудга келди. Урта аерлар охирига келганда Франция
и^тисодий жихатдан алла^ачон бир бутун улка туейни олди;
мамлакатда умумфранцуз бозори ташкил топиб, унинг маркази
шимолда эди; француз маданияти уз миллий хусусиятларига эга
булиб, у адабиётда энг равшап ифодаланди. Ю з йиллик уруш-
пинг замондоши булган Ж ан Ф р у а с с а р н и н г (1337— 1404)
маш^ур «Хроникаси» илк француз бадиий прозасининг порлок;
намунасидир. Людовик X I нинг биографи Ф и л и п п де Ко м-
миннинг (1446— 1511) «Мемуарлари» адабий ва сиёсий ж и
хатдан катта ахамиятга эга булди. Филипп де Комминнинг б а р
ча асарлари Франциянинг бирлиги учун кураш идеяси билан
сугорилган. Асарларининг бир цисмини ж онаж он француз тили
да ёзган Э с т а ш Д е ш а н (1340— 1407) йирик шоир, куп бал
лада, цуши^ ва сатираларнинг автори эди. Дешан энг илк давр-
даги француз гуманистларининг бири, италиялик машхур ёзув-
чи-гуманист Петрарканинг эхтиросли мухлиси эди.
Урта аерлар охирига келганда «француз» сузининг асл маъ-
носи узгарди. Илгари махалда у фак;ат «Франциянинг шимолий
ахолиси» деган тор маънода хатто «фак;ат Иль де Ф ранс ахоли
ей» деган тушунчани билдирарди, эндиликда ахолининг цайси
вилоятда тугилган ёкь яшаганлигидан катъи назар, француз ко-
роллигининг хар бир ахолиси француз деб аталадиган булди.
X IX БО Б
X I— X V АСРЛАРД А АНГЛИЯ
X I — Х1П А С Р Л А РД А А Н Г Л И Я Д А
СИЁСИЙ М А Р К А ЗЛ А Ш И Ш Н И Н Г Б О Ш Л А Н И Ш И
230
т о р и я с и г а бостириб кирди. Вильгельм цушинида ф а цат нормана-
ларгина эмас, балки Францияга царашли бошца вилоятларнинг
ер-мулк па крепостнойлар изловчи рицарлари ^ам бор эди. Виль-
гельмга рубару чи^цан инглиз короли Гарольд нормандларнинг
^ужумини тухтата олмади. Бир кисми рицарлардан, бошца бир
цисми де^онларнинг пиёда лашкарларидан иборат булган инг-
лиз-сакс цушинлари Гастингс ша^ри ёнидаги жангда батамом
маглубиятга учради. Гарольд улдирилди. Шундан кейин Виль
гельм айланма йул билан Лондонга к;араб борди, сунг Дувр,
Кентербери ва Саутворк ша^арларини босиб олди. Унинг цушин-
лари Локдондан юцорирокда Темза дарёсини кечиб утди. Л он
дон шимолдан кесилнб цолди ва у таслим булиши лозим эди.
Вильгельм Лондонга кирди, у бу ерда 1066 йил 25 декабрда
Вильгельм I (инглизча Вильям I) номи остида Англия короли
деб эълон к;илинди. Тож кийиш ма^алида у «король Эдуарднинг
асл цонунларига» риоя циламан деб цасамёд к;илди, шу билаи у
король Эдуарднинг цонуний вориси эканлигини таъкидламо^чл
булди. Янги королни тан олмаган одамларнинг ерлари мусодара
^илиниб, узлари Англиядан к;увгин цилинадилар, деб цур^итил-
ди. Бирок;, нормандлар ^укмронлигига царши Англиянинг шимо-
лида ч и ^ а н икки кузголон (1068 ва 1071 йилларда) аёвсизлик
билан бостирилгандан кейингина Вильгельм I нинг ^окимиятн
узил-кесил муста>;камланди. Бунгача гуллаб-яшнаган Й орк во-
дийси нормандлар томонидан вайрон цилинди ва узоц вактгача
харобазорга айланди. Фацат махаллий инглиз-сакс феодалларн-
гина эмас, балки кузголонда катнашган деедонлар хам жазо-
ландилар, чунки улар ажнабийларнинг хукмронлик цилишини
истамасдилар. Мамлакат Нормандия услубида цурилган куп
сонли «квадрат» к;асрларга тулиб кетди. Лондоннинг узида, Тем
за дарёси буйидаги цадимги Рим деворларининг харобаларига
яцин жойда Тауэр номли (латинча «минора» сузидан) муд^иш
король к;асри хурилиб, у цаср хозиргача сацланиб долган.
Мамлакатнинг истило цилиниши ва хузголонларнинг бости-
рилиши натижасида эски инглиз-сакс феодалларининг катта бир
цисми узининг ер-мулкларидан махрум ^илиниб, уларнинг урни
ни янги француз-норманд келгиндилари эгаллади. Инглиз чер
ковининг епископлари хам батамом алмаштирилди. Аввалги
инглиз-сакс епископларинипг урнини француз епископлари эгал
лади. Жуда куп микдордаги ерларни — деярли барча урмонзор-
ларни ва экии экиладиган ерларнинг царийб еттидаи бир цисми-
ни Вильгельм узига олди. Шуниси цизицки, Вильгельм янги
баронларга ер та^симлаб берар экан, баронларга харашли ер-
мулкларнинг бир жойда тупланмаслигига харакат цилди. Энг
катта баронларнинг унлаб ва юзлаб ер-мулклари бор эди-ю,
лекин бу ер-мулклар одатда куп графликларга тарцалиб кетган
эди.
Феодаллар синфи шахсий составининг узгариши Англия учун
ккки ё^лама ахамиятга эга эди. Биринчидан, ерга эгалик килув-
231
чи янги феодаллар королдан миннатдор булишлари керак эди
ва, шундай ^илиб, уларнинг королга вассаллик муносабатлари
бу ва^тда цуру^ликдагига Караганда муста^камроц булиши ло
зим эди. Феодаллар узларининг ер-мулклари учун, (король тала-
бига кура, харбий хизмат уташлари ва бундан ташкари, айникса
феодалларни (рельеф) мерос цилиб цолдириш пайтида бож та-
ри^асида ю^ори соли^лар тулашлари керак эди. Вильгельм
фа^ат уз вассалларидангина эмас, балки вассалларининг вас-
салларидан (уз феодалларига эгалик цилувчи рицарлардан,
баронлардан) хам королга цасамёд этишни талаб циларди.
Нормандлар истилоси натижасида Англияда харбий-феодал сис
темаси ана шу тарифа цаттиц марказлашган бир туе олди.
Оролга янги ер эгалари келишининг иккинчи оцибати— фео-
дал-крепостнойлик муносабатларининг янада ривожланиши ва
кучайиши булди. Юридик жихатдан хар хил дездонлари булган
говак инглиз-сакс манори (феодал ер-мулки) янги хужайинлар
даврида континентал (француз) ер-мулки намунасида хийла бир
хил феодал-крепостнойлик хиёфасига эга булди. Буни курсатиш
учун шугина мисол кифоядирки, илгариги ва^тда дехдонлар
лордга бирор формада оброк тулар ёки жилла булмаганда,
баршчинада оз-моз иш ^илиб берардилар, янги лордлар эса
уларни вилланлар, яъни ер-мулкни тасарруф этувчи крепостнон-
лар категориясига киргизиб цуярдилар. Шундай цил иб, илгариги
ма^алда эркин булган куп дехдонлар эндиликда шахеий эркин-
ликдан ма^рум булдилар. ^атто орадан куп аерлар утгандан
кейин хам инглиз дех^онларининг Вильгельм Истилочи замони
«нормандлар ^уллиги» замони эди, деб эсга олишлари ва Анг
лияда крепостной ХУХУ^И* И ёлгиз Вильгельм ва унинг баронлари
жорий ^илдилар, дейишлари бежиз эмас.
«Дахшатли суд китоби». Вильгельм Истилочи томонидан
Англия ахолисининг руйхатга олиниши (1086 й.) XI аердаги f o h t
катта тадбир эди. Англияда хеч ^ачон курилмагаи бу тадбирга
ахоли цур^инч билан царади. Руйхатга олиш натижасида тузил-
гап вара^ал ар хал^ орасида «Дахшатли суд китоби» деб аталди.
Король хазинаси ер эгалигининг хажми тугрисида энди аниц
маълумотларга эга экан, ахоли руйхати хукуматга «Дания пули»
деб аталган эски'ер солигини купайтирилган мицёсда упдириш
имконини берди. Янги норманд-француз лордларининг инглиз
кишлогидаги крепостной ахволни расмийлаштиришга интилиши
ана шу руйхатда равшан акс этди. 1086 йилги руйхатда дехкон
лар турли номлар остида гавдаландилар: озод (кишилар (кела-
жакда улар фригольдерлар ёки ерни эркин тасарруф ^илувчилар
деб аталдилар), сокменлар, вилланлар, бордарилар, коттарилар’,
232
шунингдек, купгина михдорда йуллар хам учрайди. Аммо вил
ла нлар руйхатда тез-тез учраб турадилар. X I— X II аерлар
шароитида крепостной табака хусусиятларига эга булган де.у
ь^онларнинг бу категорияеи (феодал ер-мулки территорияеида
баршчина утайдиган ва шу территорияга биркитиб хуйилган)
инглиз ^ишлогининг феодал-крепоетнойлик хиёфасини хаммадап
кура очихрох характерлаб беради. Аммо Англиянинг шимолп-
шаркий хисмида, хатто 1086 йилги руйхатда хам, дехдонларнинг
салкам ярми «эркин кишилар», хисман сокменлар хола'гида
холаверди.
Королликдаги тинчликнинг мустахкамланиши. Вильгельм ва
унинг теварагидаги француз-норманд феодаллари урнатган идо
ра тартиби махаллий ахоли учун, хусусан, халх оммаси учун
жуда хаттих ва огир булди. Келгинди французлар махаллий
инглиз-сакслар билан тухнашиб холгундай булсалар, король ха-
миша «уз» кишиларини — французларни химоя ХилаР эди. Но-
маълум одам французни улдириб хуйса, бутун бир кишлох ва
Хаттоки бутун бир округ («сотня») куплашиб жавобгар булар
эди. Аммо шу Вильгельмнинг 'узи мамлакатда короллик осойиш-
талигини таъмиплади. Унинг даврида данияликларнинг боехин-
чилик юришларига узил-кесил хотима берилди. Феодаллар уз-
аро урушларни тухтатдилар. Янги норманд баронлари жуда
катта ер-мулкларга эга булсалар хам> лекин бу мулклар турли
графликларда тархох холДа ЭАИ- Баронларнинг хеч бири уз
бойлиги жихатидан королга тенглаша олмасди. Королга караш-
ли мулклар айрим вассалларнинг, хаттоки энг йирик вассал-
ларнинг мулкларига ха раганда унлаб марта устунлик хи_
ларди.
Инглиз савдогарлари король хокимиятининг кучайишидан тез
орада фойда курадигаи булдилар. Мамлакатда савдо-сотих жон-
лана бошлади. Вильгельмнинг ХУРУХЛИК билан алохаси хам бун-
га ёрдам берди. Инглиз савдогарларига Нормандия (Вильгельм
Хамон норманд герцоги булиб хисобланарди) ва Фландрия (янги
инглиз королеваси ана шу ерлик эди) билан савдо-сотих килиш
имконияти берилди. Фландрияга куп михдорда жун-товар таши-
ла бошлади. Жун келажакда бутун инглиз халх хужалигини
ривожлантиришда мухим роль уйнади.
Вильгельм Истилочииинг ворислари. Вильгельм I Истило-
чининг угиллари король хокимиятининг мустахкамлашни да
вом эттирдилар. Вильгельм I нинг кенжа угли Генрих I (1103—
1135) нинг короллик даври бу жихатдан айнихеа мухим эди.
Генрих I даврида короллик суди кучайиб, у мутахассис-судья-
лари булган ва мунтазам равишда иш олиб борувчи суд палата-
сига айланди. Король судьялари вакт-вахти билан мамлакат
буйлаб сафарга чихиб, айрим графликларда суд ишларини олиб
борардилар (шунинг учун улар сайёр судьялар деб аталарди).
Суд палатаси король курсиси суди деган ном олган эди. Генрих I
даврида молия бошкармаси хам ташкил топди. Олий молия па-
233
латаси шахмат тахта палатасн деб аталарди, чунки бунда устига
катакли мовут ёпилган (шахмат тахтасипи эслатадиган) стол
турарди. Бу столларда пул саиаларди*.
Эркак зурриёти цолдирмагап Генрих I вафотидан сунг, Анг
лияда узок; давом этган узаро урушлар бошланди. Тахт Генрих I
нинг жияни Стефан Блуасский (унинг отаси Францнядаги Блуа
графи булган эди) кулига утди. Аммо Генрих I нинг цизи М а
тильда хам тахт даъвогари булиб чи^ди. Матильда дастлаб гер
ман императори Генрих V нинг хотипи эди, кейин эса (иккинчи
никох билан) Франциядаги Анжу графи Ж оф руа Плантагснетга
эрга чиццан эди. Стефан билан Матильда ’уртасидаги кураш
^арийб 20 йил давом цилди. Инглиз феодаллари узаро урушнинг
боришида икки лагерга булипдилар ва марказий хокимиятшшг
заифлигидан фойдаланиб, уз талопчиликлари билан мамлакатни
хонавайрон ^илдилар. Англияда батамом анархия хукмронлик
килди. Мамлакат ичкарисида савдо-сотиц ишлари камайди.
Савдогарлар сафарга чиодан пайтларида доимо рицарлар то
монидан таланди. 1154 йилга келибгина узаро урушлар тух-
тади. Тахт Матильданинг угли— Генрих II Плантагенет кулига
утди.
Генрих II Плантагенетнинг реформалари. Генрих II даврида
(1154— 1189) инглиз короллигининг чегаралари гоятда кепгайди.
Генрих II нинг мулклари цаторига, Англия ва Нормандиядаи
ташцари, унинг Франциядаги мерос мулклари — Анжу, Пуатье,
Турень ва бош^алар кирар эди. Королева (малика) Элеонора
учун сеп тари^асида у Аквитания герцоглигини олди. Генрих II
даврида Англия Ирлаидияии (унинг шарций сохилини) истило
кила бошлади. Генрих II нинг мулклари кеигайиб кетганлигидан
инглиз ва француз буржуа тарихчилари унинг давлатини «Анжу
империяси» деб атайдилар.
Узининг куп сонли мулкларидаги моддий ресурсларига тая-
пиб, шунингдек, феодаллар уртасида бундан олдин юз берган
узаро урушларидан ахоли ичидаги урта синфларнинг норози
булганлигидан фойдаланиб, Генрих II король хокимиятининг
обру-эътиборини янада кутара олди. Уз короллигининг бошида-
нох у графликларнинг барча шерифларини (Англия графлигида
олий маъмурий ва суд лавозимидаги шахе Т а р ж.) узгартириб,
уларнинг урнига узига ишончлирок; булган янги одамларни тайип
этди. Галаёнлар махалида феодаллар томонидан узбошимчалик
билан ^урилган «цонунсиз» цаерларнинг купчилиги йу^ р^илиб
ташланди. Айни замопда мамлакатда короллик судининг а^а-
мияти ортди.
Генрих II нинг суд сохасидаги асосий реформаси суд масла-
Хатчиларининг урнатилиши эди. Король ха р бир рицарга, хар
234
бир ша^арлик ва эркин дехк°нга феодал ва баронларпинг суд-
ларига эмас, балки короллик судига мурожаат этиш ХУ>\УКИ1Ш
берди. Сайёр короллик судлари жойларда иш курган пайтлари-
да, бу ишни текшириш учун алохида «масла^атчилар» ни ма^ал-
лий рицарлар ва бадавлат фригольдерларнинг вакилларини
(одатда, 12 кишидан иборат вакилларни) жалб хнлар эдилар. Уз
айтганларининг тугрилигига онт ичган бу гуво^лар огзидан чих-
^ан гапларга суд текширишининг эски формалари давридагнга
Караганда купрох ишониларди. Суд текширишининг эски ф о р
малари цулланилган илгариги ма^алда айбланувчининг айбини
ани^ламоц учун уни турли хил ^ийно^-азобга мубтало цилинар-
ди, яъни танасига 4yF ёки цизитилган темир босиларди, цайнаган
сув сепиларди ёки цаттик калтакланарди. Король судлари ф а о
лиятининг кучайиши, уз-узидан короллик даромадларининг му-
Хим кисмини ташкил хилаР эди. Аммо реформанинг сиёсий
томони мухим эди. Ана шу реформа туфайли Генрих II майда
рицарларни ва Англияда хали асоратга туширилмай долган анча
куп со или дехконларни (яъни ерни тасарруф этувчиларни) ёки
фригольдерларни, шунингдек, шахзрликларни хам У3 томонига
тортди. Короллик суди ана шу барча таба^аларни йирик феодал
ларнинг зулмидан маълум дараж ада химоя цилди. Бирох мам-
лакатдаги деххон ахолисининг жуда купчилиги — крепостной
вилланлар — хужайин лордларнинг зулми остида цолдирилди.
Хужайин лордлар вилланларни узлари истаганларича суд хилар
ва жазолардилар (короллик судига тааллухли жиноий ишлар-
гина бундан мустасно эди). Короллик суди вилланлардан па
ерга ва на бош^а мол-мулкларга дойр даъволарни цабул цил-
масди, чунки у крепостнойларпи юридик жихатдан тула ХУХУКЛИ
булмаган одамлар деб хисобларди.
Кейинчалик, X I I I — X IV асрларда, инглиз маслахатчилари
суди аста-секин ривожланиб борди. Маслахатчи-гувохлар айбла-
иувчинн хоралайдиган ёки о^лайдиган хукм чиха рувчи масла-
Хатчиларга, махсус суд жюриси аъзоларига айлапдилар. Ик
кинчи томондан, барча дехдонлар крепостной харамликдан озод
була боришлари билан улар шу короллик судидан фойдаланар
эканлар, умуман вахт утиши билан бу суд узил-кесил умумграж-
данлар судига айланди.
Калгон пули. Генрих II доимий хушин тузмо^чи булди. Чунки
вассалларнинг рицарлик хизмати бир йилда маълум кунлар би
лан чекланган буларди, бу эса хурухликда узох урушлар олиб
боришда унгайсизлик тугдирарди. Ш у сабабли Генрих II рицар-
ларнинг бир цисмини харбий хизматдан бушата бошлади. Бундай
рицарлар шахеий хизмат хилиш урнига х а рбий ёки хал1^он
солиги тулашлари лозим эди. Бу пулга .король йил буйи хизмат
хилишга рози булган рицарларни узига ёллаши мумкин эди.
К^ал^ои пулининг жорий хилиниши мухим ижтимоий охибатлар-
га эга булди. Бу тадбир туфайли инглиз рицарлари ха рбий-фсо-
дал хизматдан эртарох озод булиб, тинч хишлок; хужайинларига
235
айлана бошладилар. Келгусида бу х;олат ^уйи инглиз дворян-
лариии ш а^ар буржуазияси билан я^инлаштиришда катта роль-
уйнади.
Черков билан ту^нашув. Генрих II инглиз черковини тамоми
ла узига к;арам ^илмоцчи булди. У епископлар ва аббатларнинг
сайлови менинг иштирокимда утказилиши керак деб талаб цил-
ди. Ру^онийлар жиноий ишлар буйича бош^а ^амма ф у ^ара
сингари, короллик суди томонидан суд ^илиниши лозим. Архие-
пископлар королнинг розилигини олгандан кейингина папа би
лан муносабатда була олар эди.
Биро^ черков реформасини утказишда Генрих II инглиз чер-
ковининг бошлиги, Кентербери архиеписжопи Фома Бекетнинг
к;аршилигига дуч келди. Епископлар, дунёвий баронлар ва папа
цуллаб-цувватлаган Фома Бекет Кларендон ша^ридаги черков
соборида (1164) королнинг цистови билан кабул ^илинган янги
^арорларнинг турмушга оширилишига кунмади. Д аргазаб бул
ган Генрих II ^айсар архиепископдан кутулишга к^арор берди ва
Бекетни улдиришни узининг икки рицарига буюрди (1170 й.).
Архиепископ ибодат цилаётган ма^алида улдирилди. Биро^шош-
^ало^лик билан берилган фармойишнинг о^ибати королнинг узи
учун жуда ноцулай булди. Баронлар Фома Бекетнинг улимидаи
Генрих II га царши ^узголон кутаришга барона сифатида фон-
даландилар. Асоратга тушириш тугалланиши муносабати билан
X II аерда а^воли ёмонлашган деэдонлар оммаси ичида Фома
авлиё деб шу^рат цозонган эди. Унинг королга ^арши чицишини
де^^онлар кучайиб бораётган феодал-бюрократик тузумга i^ap-
ши норозилик деб билардилар. Агар король Фома Бекетни ата-
йин улдирганлиги айбини ювмаса ва черков ишига аралашишни
тухтатмаса, у черковдап ^увилади, деб папа унга ду^-пуписа
^илди. Генрих II анча ён беришга мажбур булди. У Кларендон-
даги ^арорларни бекор ^илди. Король Кентербеди ша^рига ке
либ (келгуси, 1171 йилда) улдирилган архиепископнинг 1^абри
устида, мен уйламасдан фармойиш берибман ва бу фармойишни
улдириш ^ацидаги буйруц деб «нотутри тушунилган» деб ^амма-
нинг олдида тавба-тазарру цилди. Уша йили Генрих II Ирлан-
дияни истило ^илиш пайига тушди. Бунда, жумладан, у Ирлан
дия истило ^илингандан кейин муста^ил Ирландия черковининг
папага тобе ^илинишини ва шу билан папанинг кунгли олиниши-
ни кузда тутган эди.
Генрих II короллигининг сунгги йиллари яна баронлар оппо-
зициясига царши к,аттиц курашда утди. Англия баронлари План-
тагенетларнинг ^уруцликдаги мулкларига эгалик цилувчи фео
даллар билан иттифок; туздилар. Баронлар к>ари королнинг уз
угилларини узига ^арши оё^лантирдилар. 1189 йилда королга
^арш и ^аратилган катта фитна фош к,илинди. Бу фитнада коро
лева Элеонора ва ша^зодалар, яъни Генрих билан Элеоноранинг
болалари ^атнашган эдилар. Ана шу феодал тус-туполони вазия-
тида Генрих II .^ам вафот этди.
236
Буюк эркинлик хартияси. Генрих II нинг угиллари Ричард I
Ш ер Ю рак (1189— 1199) ва Иоанн (Жоне) Ерсиз (1199— 1216)
даврларида король хокимияти заифлашиб холди. Ричард деярли
Англияда яшамади xaM> чунки хамиша ёки Ш архда салиб юри
ши билан, ё Франциядаги урушлар билан банд булди. Иоанн
Ерсиз Филипп II Август билан курашда доимо муваффациятсиз-
ликка учради ва пировардида, Нормандияни, Анжуни ва Ф ран
циядаги бошца бир цанча мулкларни цулдан бой берди. Бундан
ташкари, янги Кентербеди архиепископини сайлаш масаласига
-уралашиб, у папа Иннокентий III билан ту^нашиб цолди. Папа
Иоанни черковдан кувиб, бутун Англияда ибодат килишни ман
этди (1208 й.). Тахтдан ажралиш хавфи остида долган ва ж ами
ятнинг етарлича хуллаб-кувватлашига кузи етмаган король тас
лим булишга мажбур булди. У узини папанинг вассали деб тан
олди ва ха Р йили папанинг хазииасига бир минг фунт стерлинг
хирож тулаш мажбуриятини олди (1213 й.).
Папа билан тукнашувдаги муваффациятсизлик мамлакатда
королнинг обру-эътиборини жуда тушири б юборди. Иоанн ва
унинг амалдорлари куллаб келган хар хил тамагирликлар, нохак
йигинлар йигилиши ва зуравонликлар килиниши фак;ат баронлар
ва епископлар орасидагина эмас, балки рицарлар ва шахарлик
лар орасида хам королга ц а р ш и цорозилик тугдирди. Айии за-
монда кучайиб борган король хокимиятининг назорати малол
келган йирик феодалларда махаллийчилик кайфиятлари пайцо
булиб холди. Король уйлаб чихарган, лекин рицарлар бефойда
деб билган курухликдаги янги урушга рицарларнинг купчилиги
катнашишдан бош тортди. Ана шулар натижасида 1215 йилнинг
ёзида Иоанн Ерсизга ха рши хузголон кутарилди. Энг йирик ба
ронлар хузголонга рахбарлик хилдилар. Аммо хУЗР°лонга куп-
гина рицарлар, шунингдек, Лондон шахри хам кушилди. К,узго-
лончилар асир килиб олган Иоанн 1215 йил 15 июнда Буюк эр
кинлик хартиясига имзо чекишга мажбур булди.
1215 йилги Хартия 63 моддадан иборат катта сиёсий хужжат
эди. У латин тилида тузилган эди. Хартия, асосан феодаллар
синфининг манфаатларини кузда тутувчи купдан-куп ён бериш-
лар ва имтиёзларни уз ичига олган эди. У баронларга ва феодал
ларга уз феодалларини мерос хилиб Х0лдиришни ва «одатга
кура» муътадил вассаллик туловлари тулашни таъминлар эди.
Улар учун имтиёзли булган «Тенглар суди» (пэрлар суди) ни топ-
шириб хуйилди. Тенглар судининг хонУний хУкмиДап ва мам
лакат хонуиларидан ташцари, Англияда бирорта эркин киши
хамохца олинмайди, авахтага цамалмайди, мол-мулкидаи мах-
рум этилмайди, ёки юртдан хайдаб юборилмайди, деб король
Буюк эркинлик хартиясининг 39- моддасида тантапали ваъда
берди. Бу модда, аввало йирик феодалларга тааллухли эди.
34- модда баронларнинг суд манфаатларини кузда тутиб тузилган
булиб, унда баронларга харашли судлар сацлаб цолиниши таь-
кидланган ва короллик судлари бу судларнинг ишига аралаш-
237
маслиги гарантияланган эди. Хартияда баронлар ва рицарлар-
дан иборат Буюк короллик кенгаши тузилганлигиии (12- ва
14- моддалар) эслатиб утилади. Ш у кенгашнинг розилигидан
кейингина король феодаллардан г^ушимча мабларлар олиши
мумкин эди. Хартиядаги ииъом ^илинган моддаларга королнинг
риоя ь^илмаётганлиги сезилиб ^олса, 25 барондан иборат Ало^и-
да комитет королга ^арши феодалларни ^узголонга ча^ириш ^у-
цу^ига эга эди (61- модда).
Хартиянинг бир Р^анча моддалари ша^арларга тааллуцли эди.
Хартия ша^арликларга ички ва ташци савдо-соти^ эркинлигини,
сув йулларида моиесиз саф ар ^илишни, узунлик ва огирлик ул-
човлари бирлигини ва ша^арнинг уз-узини идора ^илишни га-
раитиялаб берган эди. Де^он-фригольдерлар рицарлар билан
биргаликда узларига царашли ерларга ^еч кимнинг ти^илмас-
лиги гарантиясини олган эдилар. Жамиятнинг энг мазлум синфи
булган крепостной деэдонларгагииа Буюк эркинлик хартияси
^еч цанаца эркинлик бермаган эди. У крепостной ^уцуцни бекор
килмади. Х,атто король амалдорларинипг но^а^ йигимлар солиб
вилланларии хонавайрон ^илиши та^и^ланган моддада ^ам, шу
вилланларнинг реал манфаатлари эмас, балки улар устидан тур*
ган лордларпинг маифаатлари (гарчи булар зиён курса-да) на-
зарда тутилгаи эди.
Феодаллар ^ужжати булган ва аввало йирик баронларнинг
манфаатларипи таъминлаган Буюк эркинлик хартияси, j^ap ^ол-
да, прогрессив а^амиятга эга эди. Хартия баронлар айрим груп-
пасининг талаби булмасдан, балки сиёсий марказлашиш прин-
ципини энди рад этмаган, бу принцип билан ^исоблашган ва
давлатни идора килишни маълум дараж ада тартибга туширищга
интилган, умуман, феодал дворянлари барча тоифасининг ^ам
талаби эди. Буюк эркинлик хартиясининг ша^арликлар талабини
хисобга олиши жуда му^им булди. Англиядаги учинчи тоифа
биринчи марта шу ерда сиёсий куч сифатида майдонга чицдики,
феодаллар у билан ^исоблашишга мажбур булдилар. Буюк ко
роллик кенгаши ёки хартияда эслатиб утилган баронлар ва ри
царлар парламента тез орада (шу X III аерда) инглиз парла-
ментига айланди. Бу парламентда французларнинг Генерал
штатларидагига ухшаш королликдаги учта тоифанинг вакиллари
бор эди.
А Н Г Л И Я П А РЛ А М ЕН Т И Н И Н Г В У Ж У Д ГА К ЕЛИ Ш И
1 И л ic д а в р д а н н г л и з л а р д а е р л а р а т р о ф и г а f o b т у т и ш
деб аталган в о^е а. Бу воцеа X I I I а ср д а сод и р булиб, у ш а м а^ал д а л орд л ар
од атд а буш ётган ерл арни, х а р цандай яйлов ва у р м он зорл арн н боси б ола
бош л аган эдилар.
240
кескин фарк; цилар эдилар. Савдо-соти^ заминида рицарлар ша-
^арликлар билан тобора купрок; я^инлашдилар. Рицарлар соли^
гуловчилар сифатида jqaM ша^арликлар билан яцинлашдилар,
чунки Англияда рицарлар ер солиги ва бошк;а солицлардан озод
килинмаган эдилар, Францияда эса бунинг акси эди. Буларнинг
з^аммаси рицарлар билан ша^арликларнинг биргаликда сиёсий
чицишлар цилиши учун шароит яратиб берди, X III аернинг ик
кинчи ярмидаги сиёсий во^еалар худди шуни курсатди.
Инглиз парламентининг бошланиши. Иоанн Ерсиз Буюк эр
кинлик хартиясини имзолар экан, ^а^ицатда уни бажармокчи
эмас эди. Иоанн Ерсизни узи ичган ^асамига риоя к;илиш маж-
буриятидан халос этган папа Иннокентий III ^ам король томо
нига утди. Иоанн баронлар билан янги урушга тайёрлана бош
лади, бу уруш тез орада бошланди ^ам, аммо уруш ^аракатлари
айни ^изиб турган пайтда король 1\азо ^илди. Унинг вориси ки
чик ёшли угли Генрих III (1216— 1272) баронлар олигархияси
^улида узоь; ва^тгача цурол булиб цолди. Лекин у ^атто бало-
гатга етгандан кейин ^ам мамлакатни идора ^илишда деярли
узгариш булмади. Лапашанг ва бе^арор Генрих III папани ва
епископларни, шунингдек, француз хотини билан биргаликда
Франциядан Англияга келган цариндош-уруглари ва уларнинг
дустларини инглиз баронларига ^арши ^илиб ь;уймок;чи булди.
Бу феодалларга Генрих сахийлик билан мансаблар ва ер-мул к-
лар улашди. Бу эса инглиз баронлари уртасида ца^р-газаб
уйготди. Ш ахарлар папа куриясига кетаётган ю^ори туловлар-
дан норози булдилар. Рицарлар ва эркин де^к;онлар король
амалдорлари ва судларининг суиистеъмолларидан ва барон-
ларнинг узларининг жойларда давом эттираётган бемаза узбо-
шимчаликларидан газабланардилар. Бундан аввалги йили
мамлакатда ^осил ёмон булганлигига ва очарчиликка ^арамай,
ша^зода Эдмунд (королнинг кенжа угли)нинг Сицилия тахтини*
«стило цилиш учун король 1258 йил ба^орида баронлар ва рицар-
лардан улар оладиган даромадларнинг туртдан уч цисмини
тулашларини талаб этди. Королнинг талабига жавобан, ^урол-
ланган ва узларига куп рицарларни эргаштириб олган баронлар
саройга кириб келдилар ^амда барча «французлар»ни идора
ишларидан четлатиб, «королликда реформалар» утказиш учун
ало^ида комиссия тайин этишни талаб цилдилар. Шундан сунг,
тез орада баронларнинг Оксфордда тупланган «^угурган парла-
менти» ало^ида конституция («Оксфорд озиц-овцатлари») иш
лаб чицди. Бу ало^ида конституция королни баронларнинг дои
мий назоратига тапширди.
Дастлабки пайтда баронлар рицарлар билан келишиб ^ара-
кат ^илдилар. Аммо баронлар ^окимиятни фак^ат узлари учун
--on
2ф
янада кучайтириш учун бир канча истилочилик урушлари рилди.
Эдуард I Уэльсни истило рилди (1282 й . ) 1 ва Шотландия билан
узор уруш олиб борди. Шотландия билан олиб борилган уруш
роят огир булди. Урушни давом рилдириш учун етарлича маб-
лари булмаган король жуда мушкул бир арволга тушди. Оппо-
зициянинг янгидан бош кутариб чиришининг олдини олиш ва
зарур мабларга эга булиш марсадида 1295 йили королнинг узи
умум тоифавий парламент чарирди. Бу парламентнинг состави
келажакда ана шундай йигилишлар учун намуна булганлигидан,
уни кейинчалик «намунали парламент» деб атадилар. Аммо
1265 йилда Монфор парламенти ранара составда тупланган б у л
са, бу парламент рам худди шундай составда й и р и л д и . Бу пар-
ламентда лордлар, дунёвий ва руроний феодаллар, рицарлар ва
шахарликлар йигилган эди. Ш у пайтдан эътиборан Англия пар
ламенти мунтазам суратда йигиладиган булди, 'тез орада
(1297 й.) солирларни тасдирлаш рурурини олди.
X IV асрда парламентнинг ривожланиши. X I V аср уртасида
король Эдуард III (1327— 1377) даврида парламент айнирса
тез-тез (деярли рар йили) чаририладиган булди. Франция билан
бошланиб кетган Юз йиллик уруш рукуматдан катта пуллар
талаб рилди. Пулга муртож булган король рар сафар парла-
мептга мурожаат этиб, ундан «субсидия» ёки «кумак» сурашга
мажбур булди. X I V асрда инглиз парламентининг рукури рам
ас.осан расмийлашди. Парламент солирларни тасдирлаш руру-
ридан ташрари, ронунлар (парламент низомлари ёки актлари)
чирариш рурурини олди. Парламент, шунингдек сиёсий ишлар
буйича, жумладан, короллик министрлари томонидан содир
буладиган хизмат жиноятлари буйича олий суд рам булиб рол-
ди. 1343 йилдан эътиборан парламент икки палатага булинди.
Юрори палата л о р д л а р п а л а т а с и деб аталиб, у руроний
лордлар, архиепископлар, епископлар, энг йирик монастирлар-
нинг аббатлари ва дунёвий лордлар (баронлар)дан иборат б у
ларди. У м у м п а л а т а с и деб аталмиш руйи палата графлик-
ларнинг вакиллари булган рицарлар ва шарарликлардан ибо
рат буларди.
Инглиз буржуа тарихчилари одатда тасдирлаганларидек,
урта аср давридаги инглиз парламенти чинакам миллий парла
мент эмас эди. Унда дерронлар оммасининг вакиллари йур эди.
Шарар аролисининг руйи табаралари рам парламентда уз ва-
килларига эга эмас эдилар ва, баъзи бир истисноларни рисобга
олмаганда, улар депутатлар сайлашда ратнашмасдилар.
X I V — X V асрларда Англияда^и шарар идораси тобора куп-
рор ёпир цех-олигар;;;;я характерига эга булди. X I V асрдан бош
л аб рицарлар графликлардаги рокимиятни уз рулларига кири-
тиб олиб, бу вартга келганда энди бозор, савдо-сотир билан,
’ У э л ь с и с т и л о ц нлин иш и м у н о с а б а т и б и л а н у ш а ^ з о д а н и н г е ри га а й л а н
ди. Ш а ^ з о д а , ф ра нц уз до ф ни ига у х ш а ш , У э л ь с ш а \ з о д а с и д е г а н л а ^ а б о лд н .
243
баъзан эса саноат билан ^ам якиндан богланган узил-кесил
^ишло!\ хужайинларига айланган эдилар. X I V аернинг иккинчи
ярмидан бо шл аб тузилган муросага келтирувчи судьялар де
ган янги м а н с а б , рицарларнииг жойлардаги сиёсий ^окимияти-
нинг ифодаси эди. Рицарлар бу мансабни бепул бажарар эди
лар. Муросага келтирувчи судьялар полициячилик тартибида
майда ишларни, шунингдек, ишчи кучи ёллаш масалаларига,
иш ^а^и бел гил аш ва бопща шунга ухшаш масалаларга оид
ишларни царар эдилар. Муросага келтирувчи судьялар деэдон-
лар га царши хусусан ^ишло^ камбагалларига царши дворянлар
тоифасининг синфий манфаатларини очицдан-очиц ^имоя ь^илар
эди.
248
Баъзи ша^арлар ^узголончи деодонлар томонига утдилар. К,узго-
лончилар Кентда графликнинг асосий ша^ри булган Кентербери-
ни цулга киритдилар. Шунингдек, Мэдстон ва Дартфорд ша^ар-
лари ^ам ^узголончилар тарафини олдилар. Кентнинг узида
ра^бар топилиб, у Кент, Эссекс графликлари ва б о ш ц а ^ушни
графликларнинг дез^онлар оммасини бир оз вацтгача бирлаш-
тирди ва бу д е ^ о н л а р оммасини Лондонга бошлаб борди. Унинг
номи Уот Тайлер эди. ( « Т а йл ер » сузи инглизча — « тунукасоз»
демакдир. Бундан чи^адики, у з^унарманд булган булса ажаб
эмас). Шак-шуб^асиз, Тайлер илгари солдат булган, негаки, у
^арбий ишни яхши биларди. Унинг биографияси ^а^ида батаф-
силро^ маълумот йуц.
Уот Тайлер райратли ра^бар булиб чи^ди. У, королдан де^цон-
' л а р талабини к;ондиришга эришмок; учун цузголончиларни корол
лик пойтахти — Лондонга олиб боришга царор берди. Лондонга
боришнинг узини у турри уйлади ва бу чора тез амалга оширил-
ди. Тайлер Жо н Болл, Же к Строу (афтидан, майда рицар булса
керак) ва бопща ёрдамчилари билан биргаликда 11 июнда кент-
ликларни пойтахтга бошлади, лекин унга жануб томондан бор
ди. Айни замонда улар билан шартлашиб цуйган Эссекс де^-
^онларининг ра^барлари Лондонга шимоли-шар^ томондан
яцинлашиб келдилар.
Лондон ша^ари маъмурлари д е^ о нл ар ни н г Лондон купри-
гидан утиб, ша^ар дарвозаси о р ц а л и Лондон Ситисига киришла-
рига монелик килмадилар.
Уч кун мобайнида, яъни 1381 йилнинг 13, 14 ва 15 июнь
кунлари ^узголончи деэдонлар Англия пойтахтининг хужайин-
лари булиб олдилар. Короллик министрларининг баъзилари—
улар о р а с и д а к о р о л л и к к а н ц л е р и С и м о н Сэдбери (у Кентербе
ри архиепископи ^ам эди) ва лорд-хазиначи Хейлс— цатл
^илиндилар. Лондондаги турмаларнинг хаммаси ардар-тунтар
^илинди. К, у з Ро л о н ч и л а р Лондон судининг асосий архивини бо
сиб олиб, уни утда ё^иб юбордилар. йирик бинолардан корол
нинг амакиси, Ланкастерский герцогининг саройи вайрон ци-
либ ташланди (король Ричард II ёш булганлиги туфайли гер
цог Ланкастерский вак,тинча регентлик вазифасини бажарар
э д и ) '.
f ] М а й л -Э н д ск ва Смитфилдск программалари. Д е щ о н л а р н и н г
Король билан булган икки учрашувида (14 ва 15 июнь) цузго-
лончиларнинг, талаблари баён к^илинган икки петиция (талаб-
нома) тацдим этилди. Улардан бири анча муътадил ^исоб-
ланган Майл-Эндск (ёки Эссекс) петицияси эди. Бу петиция
турт моддадан иборат эди: 1) крепостной ^у^ук ( в и л л а н л и к) ни
бекор ^илиш, 2) Цузролончиларга афв умумий Оериш, 3) барча
мамлакатда савдо-соти^ килишга эркиклик бериш ва 4) I акр
^ажмидаги ер учун 4 пенс ми^дориди ижара >^а^и белгилаш.
249
Б у программа Англиядаги энг бадавлат д е ^ он л ар н ин г манфа-
атларини акс эттирар эди.
Иккинчи Смитфилдск (ёки Кент) программасида— анча
катъий т а л а б л ар баён этилган эди. Де>^к;онлар узларига черков
ерлари фондидан^ ер берилишини, жамоага ^арашли ер-сув-
лардан^ эркин фойдаланишни ва барча тоифавий тафовутлар-
нинг йу^ ^илинишини талаб килган эдилар. Иккинчи петиция
кентлик кам ерли энг камбагал дездонларнинг э^тиёжларини
равшан акс эттирган эди^
Хукумат бошда ён берди. 14 июнда королнинг му^ри босил-
ган ю зл аб ёрли^лар тайёрланиб, д е ^ о н жамоаларига тар^а-
тилди. Эссекс де^^онлари ёрликларни олиб, ^аноат ^осил ^ил-
гач, шу куни кеч’^ урун Лондондан чи^иб кетдилар. Аммо
кентликлар ь^олиб, ю^орида курсатиб утилган иккинчи петиция-
ни тайёрлай бошладилар. Д е ^ о н л а р н и н г сафларида пароканда-
лик бошланганини пай^аган маъмурлар, 1^атъийро^ ^аракат
килишга киришдилар. Де^конларнинг король билан Смитфияда
иккинчи марта учрашув ма^алида (15 июнь) уларнинг ра^бари
Уот Тайлер хоинона улдирилди. Ра^барсиз долган Кент дех;-
цонларининг отрядлари Лондондан ^айдаб юборилди. Бу вацт-
га келиб, а^вол осойиштаро^ булган графликлардан Лондонга
келиб кирган рицар отрядлар етарли даражада кушин ташкил
этдитарки, ^укумат бу ^ушинни ^узголонни бостиришга юбора
оларди.
Шун д ан сунг королликнинг бош^а ^амма жойларида ^уз-
ролсн бостирилди. Лондондан жунатилган жазо экспедицияла-
ри бутун ёз буйи ^узголон ^атнашчиларини аёвсизлик билан
1^атти1\ жазоладилг
У от Т а й л е р цузролонининг тарихий а^амияти. Урта аср дав
ридаги барча де^цонлар х;аракати сингари 1381 йилги ^узролон
' ^ам муваффа^иятсизлик билан тамом булди. Бунга сабаб, ода г-
даги уюш^о^сизлик, кучларнинг булиниб кетганлиги, програм-
манинг етарли даражада аник; булмаганлиги ва ^упол тактик
хатоларга йул куйилиши булди. Инглиз дех;к;онлари (Жакерия
^атнашчилари булган француз д е ^ о н л а р и масаласида ю^ори-
да айтиб утилганидек) король бизнинг тарафимизни олади, деб
соддадиллик билан ишонардилар. Д е ^ о н л а р узлари энг ёмон
курган амалдорларнинг адабини бериб, ^атто у з ^укуматларини
тузишга интилиб ^ам курмадилар. Ша^арнинг плебей элемент
лари деэдонлар ^^зголонига ёрдам бердилар, лекин плебей эле-
ментларнинг узлари заиф булганликлари туфайли, цузголонга
бошчилик ^илиб, уни ралабага олиб бора олмадилад.—
1381 йил! и :;узРолон маглубиятга учраган булишига ^ара-
май, у инглиз д е ^ о п и н и н г бундан кейинги та^дирига ^ар з^ол-
Д ; катта таъсир курсзтди.
Кузрслон анча катта ьч кудратли ^узголон булди, бу цуз-
^ролондан кейин эса помешчи’чларга баршчинани жиддий сурат-
да ^айтадан тиклаш ^а^ида уйлашга энди тутри келмади. 1382
250
йилда ва ундан кейинги йилларда айрим графликлардаги де^-
■^онлар феодалларга ^арши ^айтадан кузголон кутаришга урин-
дилар. Лордлар ён беришга мажбур булдилар. Ш у сабабли,
1381 йилдан кейин коммутация жараёни янада кучайди. К^уйчи-
лик тобора купро^ ривожланиб, унда баршчина кераксиз булиб
^олди ва у, ахир пироварди, крепостникликнинг бекор к;или-
нишига ёрдам берди. «Англияда крепостной ^арамлик ха^и-
^атда X I V асрнинг охирида йу^ булди,— деб ёзган эди Маркс
«Капитал»да. А^олининг жуда катта купчилиги у ва^тда ва
X V асрда янада купроц муста^ил хужалик юргизувчи эркин
деэдонлардан (гарчи уларнинг мулки ^ар цандай феодал нико
ей остига олинган булса ^ам) иборат э д и » 1.
251
ер-мулкка эгалик и.илувчи дворянлар (жентри)нннг ота-бобо-
лари булган дворянларнинг бу ^исми хужалик юргизнш усулгг
жи^атидан буржуазияга я^ин туриб, у нико^ йули билап шу
буржуазия га купинча карипдош-ypyF булиб кетган эди.
Ланкастерлар династиясининг идора цилиши. Эски феодал,
аристократиями X V аср мобайнида ^укмрон синф ^исобланар
эди. Унинг купинча анъанавий туловлар тарзида ерлардан
оладиган даромадлари усмай, балки пулнинг аста-секин ^адри-
кетиши билан ул ар амалда камайиб борганлигидан, аристокра
тия давлат мансабларини босиб олиш йули билан уз зарарла-
рининг урнини т^оплашга ^аракат ^илди. Бу аристократии
Франция билан олиб борилган Юз йиллик урушдан х;ам катта
умидвор эди. Аристократия Францияда янги ерлар ва ^ар ка-
нацангп харбий у л ж ал ар олишга ишонган эди. 1399 йилда-
Плантагенетлар урпига келган янги Ланкастерлар династияси^
аристократнк сиёсатнинг куролига айланди.
Плантагенетлар династиясининг сунгги (катта авлод) ва-
кили бу'лган (ёш болалиги пайтида 1381 йилги цузголон б у л и б
утган) король Ричард II ни узининг тогаваччаси, Ланкастер
герцоги Генрих тахтдан агдариб, узига Генрих I V деб ном
олди (1399— 1413). Ричард касрга ^амалди ва тез орада э^алок
булди. Янги династия узининг тахтдаги мавцеини муста^кам-
л а ш учун феодал аристократиясига ва инглиз черкови епископ-
ларига хушомадгуйлик ^илди.
Ла нкастерлар черков ерларини секуляризация ^илиш пла-
нини бир четга йигиштириб ^уйиб, лоллардларни ^аттиц таъ^иб
^ илдилар ва улардан бир неча юзлаб кишилар еретикликда
айбланиб, гулханларда ё^иб юборилди. Генрих V Франциядаги
урушни кенг ми^ёсда бош^атдан бошлаб юборди, бу уруш
унинг вориси Генрих V I даврида ^ам давом эттирилди. Д а с т
лаб ки пайтда Ланкастерлар урушни муваффа^иятли олиб бор-
дилар. Аммо, бундан кейинги ^арбий муваффа^иятсизликлар
дукуматнинг а^волини яна баттарро^ мушкуллаштирди. Х,олбу-
ки, уруш илк урта аср замонидаги сиёсий муносабатлар ман-
зарасини гуё янгилагандай, шахеий ^окимиятнинг узига хос
такрорланиши бул иб чицди. Йирик феодалларга р^арам б ул иб
долган Ланкастерлар, уруш ма^алида феодал зодагонларнинг
уз теварак-атрофларига яна вассаллар туплаш, и^аерлар ^уриш,.
уз дружиналарига эга булиш (баъзан бу дружиналар сони бир
неча минг кишигача етарди) .\олларига бармоц орасидан i^apa-
дилар. Ланкастерлар урта ва майда дворянлардан ^амда ша-
>^ар буржуазиясидан иборат прогрессивроц «урта сиифлар»нинг
манфаатларига зиён келтирувчи сиёсатни амалга оширар
эканлар, бироц у л ар йирик феодалларнинг хам талаб-э^тиёж-
ларини ^ондира олмадилар. Юз йиллик уруш, о^ибат-натижадэ
бой берилди. Шунинг узи билап зодагонларнинг «денгиз орка-
сидан» янги ер-мулклар олиш ^а^идаги орзу-умидлари пучга
чи^ди. Шун д ан кейин баронлар Англиянинг узидаги ер-мулкла-
252
рини ^айтадан та^симлашга киришдилар. Аристократия ораси
да ^атти^ ва узоц^а чузилган узаро уруш келиб чи^дики, за-
мондошлар уни икки Гул уруши деб атадилэр. К^изил гул
Ланкастерлар династиясининг эмблемаси эди. Уларнинг ракиб-
лари булган Йорк династияси вакилларининг гербида Ок; гул
тасвири бор эди.
Жек Кэд ^узголони. Ланкастерлар сиёсатидан, жумладан
соли^ларнинг у'сиб боришидан, улар маъмуриятининг суиистеъ-
молларидан, Юз йиллик урушдаги муваффациятсизликлардан
ва Англия савдосининг издан чик;ишидан булган норозилик
Англиянинг энг т а р а н и й этган денгиз сорили графликларидан
бири булган Кент графлигида хал^ ^аракатининг анча кенг авж
олишида ифодаланади.
Герцог Йорк вассалларидан бири булган Же к Кэд бошчи-
лигида 1450 йилда Кентда к^узголон булди. Кентнинг купгина
майда д е^ о нл ар и , шунингдек, ша^арликларнинг бир ь^исми
Кузголонда иштирок этди. Аммо ^аракатга асосан оицарь э л е
ментлари ра\барлик 1^илди. Кузголончилар (1450 йил 2 июнь)
Лондонга келиб, унда ^укумат олдига бир ^анча талаблар
г^йишди. Бу талаблар, асосан, королнинг телба маслахатчила-
рини саройдан узо^лаштириш, марказий ва махаллий идора
•ишини тартибга солиш, лордларнинг жойларда узбошимчалик
килишига, зулм утказишига чек ^уйиш талабларидан иборат
эди. К у зРолончилаРнннг 1^50 йилдаги ижтимоий талаблари
орасида ишчилар тугрисидаги низомларни бекор цилиш талаби
борлиги дик^атга сазовордир (бунда Эдуард I I I билан Р и
чард II нинг ь^онунчилиги кузда тутилган булиб, бу цонунчилик
X V аерда >;ам ^али расмий равишда бекор цилинмаган эди).
Бу талаб ^аракатга энг мазлум элементлар, яъни батраклар,
камбагал д е ^ о н л а р ва ша^арлардаги халфалар ^ам ^атнаш-
ганлигини курсатди КУ^илган талаблар орасида, шунингдек,
герцог Иоркскийнинг короллик кенгашига киритиш талаби ^ам
бор эди. 1381 йилги ^узролон пайтидаги сингари, ^укумат даст
л а б ён беришга мажбур булди. Лекин ^аракат ^атнашчилари
узларига берилган ваъдалардан сунг Лондон ша^рини ташлаб
чикиб кетадилар, король кушинлари булса чекинган ^узролон-
чиларга ^ужум ^илдилар ва уларни калтаклай бошладилар.
К э д долган уз тарафдорлари билан биргаликда бир оз вак,т ку-
рашни давом эттирди. Аммо король солдатлари билан ту^нашуа
пайтида Кэд 12 июнда ярадор ^илиниб, су’нг асир ^илиб олинди.
Уни Лондонга олиб бораётганларида йул да вафот этади.
Кизил ва О ц гул уруши. Хал^ оммасининг Ланкастерлар
династиясига булган нафратидан фойдаланган герцог Йоркский
тарафдорлари мумкин ^адар тезро^ ^окимиятни уз ^улларига
олишга интнлдилар. Генрих VI бетоблиги сабабли 1455 йилда
Ричард Йоркский короллик регенти деб эълон ^илинди. Биро^
Ланкастерларнинг мухлислари (^оло^ гарб ва жануби-гарб
уларнинг асосий таянч жойлари эди) тез орада Ричард Йоркс-
253
кийни регентлик вазифасидан четлатдилар. Худди шу йили
Ланкастерларнинг П о р к л а р г а г^арши бошлаган урушида даст
л а б Ланкастерл ар тарафдорининг ^ули баланд келди. Бой бе-
рилган жанглардан бирида, 1460 йилда Ричард Йоркский улди
рилди. Ричард Иоркскийнинг боши танасидан жудо ^илинибг
^ороз тож кийдирилган калласи Йорк шахрининг дуррой девор-
ларидан бирига осиб куйилди. Аммо улдирилгэн Ричард Йоркс-
кийнинг урли Эдуа рд И орк лар тудасига бошчилик цилди, у
ланкастерларни 1461 йилда икки марта марлубиятга учратиб,
Л о н д о н а и б о с и б о л д и ва у з и н и Эдуард I V номи билан король
деб эълон этди. Генрих V I эса Тауэр зиндонига цамаб куйилди.
Й о р к династиясининг сиёсати. Йорк тудаси хокимиятни узо^
муддатга уз кулига утказиб олишга муваффак; булди. 1470—
1471 йилларда Ланкастерлар уз томонларига утган йирик фео
д ал граф Уорвик кумагида хокимият тепасига Генрих VI ни
цайтадан тикламоцчи булдилар. Аммо Эдуард I V тез орада коа-
лицияни тор-мор этиб, тахтни узига ^айтариб олди. Генрих V I
яна Тауэр зиндонига камалди ва шу ерда улдирилди. Эдуард I V
Й орк (1461 — 1483) мустабид идора цилди. У ланкастер зода-
гонларига царашли барча мулкларни мусодара этиб, уз ^улида
жуда катта ер фонди туплади. Бу фонддан ер-мулклар улашиш
йули билан у, узига тобе янги зодагонларни вужудга келтирди.
Бу зодагонларнинг кулчилиги урта ва м айд а д в о р я н л а р ораси*
дан чиедан эди. Эд уа рд I V инглиз савдосининг ривожланишини
рагбатлантириб (инглиз савдо флотига хомийлик ^илиш, савдо-
гар-авантюристларнинг ва бошкаларнинг чет эллар билан савдо-
сотиц цилувчи компаниясига ёрдам бериш) айни замонда, бур
жуазияга ,зндишасизлик билан ду^ ва пуписа цилиб ундан
тортик, царз тари^асида (лекин царзини хеч ^ачон туламасдан)
катта п ул л ар оларди ва X- к- Эдуард IV парламентни онда-сонда
ва истар-истамас ча^ирарди. Биро^ тез орада Иоркларнинг уз
оилалари ичида кураш бошланиб кетди. Эдуард I V вафот эт-
гандан кейин унинг укаси Ричард III хокимиятни босиб олди ва
узининг иккита жиянини ( Эдуард I V нинг болаларини) улдир-
ди. Бу во^еа йорклар тудаси ичида можаро чи^ишига барона
булди. Эд уа рд I V оиласининг тарафдорлари ланкастерлар туда-
сининг ^олган-цутган одамлари билан бирлашиб, Ричард III ни
Хокимият тепасидан агдардилар.
К^тъий ж а н г 1485 йил 22 августда Босворт деган жой я^и-
нида булди. Ричард I I I жангда марлуб булди, Генрих Тюдор
г олиб чикди. Ланкастерлар династиясига цариндош булган
Генрих Тюдор шу ернинг узидаёк; Генрих V I I номи билан король
деб эълон этилди. У Эдуард I V нинг цизи Елизавета Йоркка
уйланди, шундай цилиб, душманлашиб юрувчи х аР иккала фео
дал гуру^ини бирлаштирди.
XV асрнинг иккинчи ярмидаги феодаллар тус-туполони А н г
лиянинг сиёсий тарак^иётида катта ахамиятга эга булди. « А н г
лиянинг бахтига,— деб истиора билан ёзган эди Энгельс,—
254
Кизил ва гуллар урушларида эски феодал баронлар бир-
бировларини ^ириб ташлаган э д и ла р »1. Уларнинг у Р нини
буржуазия билан ало^адор булган урта дворян ^атламларидан
чиь^ан ва уз хужалигини янги, чинакамга буржуача методлар
би л а н юргизувчи янги дворянлар эгаллади. 1 ю л о р л а р ана шу
янги дворянларга таяниб, короллик ^окимиятининг обру-эъти-
борини муста^камладилар. Тюдорлар замонида Англиядаги
короллик ^окимияти узил-кесил абсолютизм шаклинн ^абул
цилди.
Инглиз миллатининг таркиб топа бошлаши. X I V — X V асрлар
да Англияда инглиз миллатининг таркиб топа бошлаши учун
шарт-шароит вужудга келмоцда эди. Территориянинг умумий-
лиги ва э к о н о миканинг умумийлиги ана шу вак^тларла э н д и
етарлича ани^ намоён булди.
X I V — X V асрларда Англияда кенг миллий бозор ташкил то-
пиб Лондон мамлакатдаги савдо-соти^ оборотларининг каттаги-
на кисмини узига жалб ^илган эди. X I V — X V асрларда инглиз
адабнй тилининг ривожи катта ютук;ларни цулга киритган эди;
инглиз адабиёти жа^онга ном чи^арган бир канча ажойиб асар
лар берди.
1066 йилги нормандлар истилосидан бошлаб, аввалги пайтда
инглиз жамиятининг турли миллий составини акс эттирган икки
тилдан фойдаланиб келинди. Король сарой зодагонларининг
катта бир к;исми француз тилида сузлашардилар. А^олининг
асосий оммаси — де:х[к;онлар ва ша^арликлар, урта ва майда фео
даллар инглиз тилида гаплашардилар. Инглиз тили яна бир
цанча ла^жа (шева)ларга булинган булиб, улар орасида Лондон
шеваси етакчи шева эди. К^онунлар (фармонлар) француз тили
да тузиларди, юристлар суд ишларида ана шу француз тилидан
фойдаланардилар, мактабларда даре беришда француз тили
латин тили билан биргаликда цулланиларди.
А^оли купчилигининг тили булган инглиз тили француз тили
ни хонадон ^аётидан з^ам, жамият ^аётидан х>ам аста-секин си-
^иб чи^арди. 1258 йилдаё^ король Генрих I II Англия а^олисига
инглиз тилида (лондон шевасида) баённома билан мурожаат
цилиши лозим булди. 1362 йилда Эдуард III Лондон шал;ари-
нинг петициясига жавобан, «француз тили унча маълум булма-
ганлиги» туфайли, судлардаги пшлар инглиз тилида олиб борил-
син, деб i^apop чицарди. X I V аернинг иккинчи ярмида Англияда
энг йирик асарлар пайдо булиб, уларда Лондон шеваси асоси-
да ривожланган инглиз тили узига хос барча лугавий-грамма-
тик хусусиятлари би л а н миллий адабий тил сифатида майдонга
ч и р ^д и .
Виклефнинг инглизча асарларидан таш^ари, машхур шоир
Ж е ф р и Ч о с е р н и н г (1340— 1400) асарлари, хусусан унинг
X I V аср охирида (90- йиллар) ёзилган «Кентербери ^икоялари»
255
янглиз адабий тилининг шаклланишида катта роль уйнади.
« Кентербери цикоялари» оптимизм, нозик юмор, халц оммасига
хайрихо^лик билднриш ва цоким феодаллар синфлари вакилла-
рини эса сатирик (масхара цилиш) ру^и билан сугорилган.
Чосер ижоди Ренессанс (ёки У й р о н и ш ) даври янги маданияти-
нинг вужудга келишидан иборат булиб, бу янги маданият Ан г
лияда Италиянинг Уйгониш даври маданияти билан деярли бир
вактда равнац топди.
XV асрдаги инглиз маданиятини ривожлантиришда В и л ь
я м К э к с т о н (1422— 1491) катта роль уйнади. Кэкстон савдо-
гар, таржимон, матбаачи ва ношир булган эди. Англияда китоб
чоп цилиш шу одам номи билан богланган (1477 йилдан). Кэкс
тон 100 та китоб босиб чицарган, бу китобларнинг купчилиги
инглиз тилида эди. Ш у л а р орасида Чосернинг «Кентербери ^и-
коялари», латин классиклари Цицерон, Овидий ва Вергилийнинг
лнглизча таржималари, Эзоп масалалари ва бошцалар бор эди.
XX БОБ
XXI БОБ
X II— X V А С Р Л А Р Д А Г Е Р М А Н И Я . « Ш А Р В Д А Х ;У Ж У М ».
ГЕРМ АНИЯНИНГ ИЧКИ ТАРА1Щ ИЁТИ
266
уринишлар махаллий, ^али кучли уруг-цабила зодагонлари оп-
позициясининг 1\аршилигига учради. Герман феодаллари феодал-
лашиб бораётган цушни славян жамиятининг ижтимоий-сиёснй
зиддиятларидан фойдалаиишга шошилдилар. Немис феодаллари
^осилдор, яхши ишланган славян ерларига ^аваслари келиб, шу
славян территориясини феодал колонизацияси майдонига айлан-
тмриш учун уни босиб олишга ^аракат ^илдилар.
Герман феодаллари славянларга ^арши экспансия и;уролн си
фатида католик черковидан кенг фойдалаидилар, католик черко
ви уз навбатида мажусий славянларни христиан динига ки-
ригишдан манфаатдор эди. Славянларни зурлаб христиан ди
нига киритиш — Эльба дарёсининг унг томонидаги ва Поморье-
даги гарбий славян ерларида немис феодаллари томонидан
амалга ошнрилган агрессив сиёсатнинг му^им бугини ^исобла-
нарди.
Э л ь б а дарёсининг унг томонидаги ерларнинг истило ^илини-
ши. X I I асрда немис феодалларининг гарбий славян ерларига
^ужуми янгидан кенг ми^ёсда бошланди. Славянлар билан i^yui-
ни булган саксониялик феодаллар Шарика айник;са купроь* ин-
тилдилар. Славян кабилаларининг тар^о^лиги ва князлар урта-
сидагн низолардан фойдаланган герман феодаллари X I I — X I I I
асрларда ободритлар, лютичлар ва поморянларнинг бепоён ер-
ларини босиб олдилар. Герман феодалларининг гарбий славяп-
лар билан олиб борган кураши бу сафар европалик феодаллар
нинг Шарк^а ^илган салиб юришлари билан бир вак;тга тугрн
келди ва герман феодаллари салибчилар идеологиясини тамо
мила узлаштириб олди. Мажусий-славянларга к;арши кураш Гер
манияда узига хос «салиб юриши»— деб ^ам ^аралди. Бир мечта
йприк герман феодаллари (улар орасида асосий киши Ген
рих Шер Вельф эди) бошчилик цилган рицарларнинг « са л иб »
кушини 1147 йилда ободритлар юртига юриш килди. Юришда
60 мингтагача немис рицари 1\атнашди. Немислар сон жи^атидан
гоят даражада куп булишларига ^арамай, зафарга эриша ол-
мадилар. Ободритлар князи Никлот душманга карши урмонзор
ва ботцокликлардан фойдаланиб, душманга царшилик курсатиш-
ни уюшт'нра билди. Салибчиларшшг узлари орасидаги келиш-
мовчплик ва низо славянларнннг мудофаасини енгиллаштирди.
Рицарлар натижасиз кайтиб кетдилар. Шундан кейин Ник
лот герман феодалларининг иттифок;чилари булган даниялик-
ларга ь>аттш\ зарба берди ва немис колонистларининг катта
бир ^исмини яна Германияга хайдаб юборди. Аммо немислар
Эльба дарёсининг унг томонидаги ерларга ^ужумни давом
эттиравердилар. Никлот ана шулар билан курашда халок б у л
ди (1160 й. ) .
Никлотнинг угиллари немис агрессорлари билан бир оз вакт
курашни давом цилдпрсалар-да, лекин уз мулкларининг муста-
1\иллигипи сацлаб кола олмадилар. Пировардида, улар узларини
императорнинг вассаллари деб тан олдилар. 1170 йили ободрит-
267
лар ерида Л1екленбург герцоглнги1 номи остида янги ярим сла
вян, ярим немис герцоглиги ташкил топиб, у империя составига
кирди. Мекленбургца куп сонли немис колонистлари, фа^ат ри-
парларгина эмас, балки де^цонлар ва ша^арликлар ^ам кучиб
келиб жойлашиб, улар бу ерда имтиёзли мавкега эга булдилар.
Ободритлар ерининг бир цисми бевосита Саксония герцоглиги
мулкларига киритилди. Генрих Шер босиб олган Любек ша^ари
(немислар соби^ славян ша.^ари урнида барпо этган эдилар)
иемисларнинг Болтну денгизи буйидаги энг му^им порти булиб
колди ва айни замонда немисларнинг Балтика буйига томон
янада ^аракат цилиб бориши учун форпост (таянч ну^та)га ай
ланди. 1180 йилда поморянлар уз муста^илликларини йуцотди-
лар. Бу ерда ^ам Померания номи остида (Поморьенинг узгар-«
ган славянча номи) ярим славян князлиги ташкил топди. Унинг
иккинчи номи узо^ вактгача Славия деб аталиб келди.
Бранденбург маркграфлиги Урта Эльба буйида энг йирик гер
ман мулки булиб ^олди. Лютичлар деган славян ^абиласининг
ерлари Бранденбург маркграфлигининг тузилишига асос булди.
Йирик герман феодали Альбрехт Медведь Аскания (1170 йилда
вафот этган) лютичларга к^арши ^илинган юришга бошчилик
килди. Альбрехтнпнг угли ва невараси даврида Бранденбург
маркграфлиги то Одер дарёсига чузилиб борган булиб, у лужицк
славянлари территориясининг бир ^исмини ( Лужицк ва Мейссен
маркалари) ^ам уз ичига олган эди. Тахминан 1244 йилда сла-
вянларнинг шпрева (Шпрева дарёси ёки сунгрок; немислар ата-
гапларидек, Шпрее дарёси сузидан) г^абиласи ерида Берлин ша-
>;ари барпо этилиб, кейин у Бранденбург пойтахти булиб к;олди.
X I I I ва X I V аерлар мобайнида Бранденбург маркграфлигини не
мислар зур бериб колонизация цилдилар. Махаллий славян ахо-
лнеидан тортиб олинган энг яхшк ерлар немис колонистларига
берилди. Шунингдек, туб жой славян ах;олиси си^иб чик;арилиб,
славян ша^арларига немислар утказилди. Махаллий славян ах,о-
лиси зигирча ^аршилик курсатадиган булса, улар энг шаф^ат-
сизлик билан йук килиб ташланарди. Славян а^олиси ёмон ер
ларга сикиб чик^арилди, зурлаб немислаштирилди, к;увгин ци-
линди ва улимга ма.^кум этилди. Ет хал^лар ерида барпо этилган
Бранденбург X I V — X V аерларда х>ам ^арбин колониялик киёфа-
сини саклаб колди. Катта-катта ер-мулк (танхо)ка эгалик килган
куп сонли рицарлар имтиёзли ,ужим табак;ани ташкил р^илдилар
ва ша^арликлар билан де^конларни сира-снра менсимадилар.
Славянларнинг Силезия вилояти мушкул тарихни бошидан
кечирди. Слезан ахолиси (кадимий слезанлар) утирган бу тер
ритория бошда Польша короллиги составига кирган эди. X I I —
X I I I аерларда булиб утган феодал узаро урушлари натижасида
268
ЭЛЬБА ОРТИ Е Р Л А Р И Н И Н Г _ д /:ц-ГУГЗ
БОСИБ о л и н и ш и ■■ - ~ --------
:Данциг-
Гдан ьск)
\РП£ГПОК^
ЛИ6ек< о Н и см а р >Каммин
Ыйрцёнб^р^
Гоунбур,
'Старга^рд
к у) р ф С
БрснЗеноург '
L&—
. М^ерлин
Гйе'знс
Кагде^уг^* Познан I
К аАащ :
ОДг{|Дцигч1Л [игкццаб L_
'.Г Врацла
■*.1 (В реслав ль'у ц
.v^ .>;,c и л е и яЧ
'РОп<м«
•М у к и п ^ н г Р и м имлерийсйнйнг
т mm a t e Xf l в С р б о ш Л а р И Д в Г Й , v .... .
(Ритибо/
тшшттяшт XV а с р бо ш5й1*зидаги
ч е га р а э та р и Гл-«. •• ■ о.--;
1? р ки
БАЛТИКА6УИИНИНГ
Нарви
ИС ТИ Л О К,И Л И Н И Ш И
Виндава Л И ^
BeHdetf
т ^< ^ \ > Р ига
К У Р Л Я Н Д И Я у.
°Д у р б е н ° M u n \ a e c !s
оКёнигсбсрг Ковш
ii+Дамциг^ ВИЛЬНУ;
(Г д а н ь ск ) (Т е в т о н о р д е н и н и н г д а с т л а б ки
Эльбынг
МариенбурI I т е р р и т о р и я с и .б у т е р р и т о р и я о р
Л V д е н гЪ .А 2 2 6 й И лр,а п о л я к к н я з л а р и
t т о м о н и д а н T o n y jи р и л г а н эд и
'оМ ариенвердер
ХсАМНо | XVacp б о ш л а р и д а (1 4 1 0 й и л га ч а ]
(Ky^b-bL jNSSXSNNNk' Гр фмв&лъд о рд ен e p - м у л к л а р и н и н г ч е г а р а л в р и
X /2 4 2 Ж а н г б у л г а н ж 'о Л ла р ва й и л л а р
05 О Об 190км
270
даражада шафкатсизлик билан олиб бордилар. Маркс уларнинг
хатти-^аракатларини мана бундай деб тасвирлаган эди: «Мек-
сикада ва Перуда испанлар а^олига цандай ца;>ф-газаб цилган
булсалар, рицарлар хам шундай ва^шийлик цпладилар,прусслар
мардларча каршилик курсатадилар-у, лекин бора-бора дармон-
лари курнйди, чет эллик истилочилар мамлакат ичкарисига утиб
кириб, урмонзорларии кесиб ташлайдилар, бот^оцликларни ^у-
ритадилар, туб жой а.^олининг эркинлиги ва фетишизмини йук; ки-
ладилар, немисча услубда к;асрлар, ша^арлар, монастирлар,
сеньориялари ва епископликлар барпо этадилар. А^олиси цириб
ташланмаган жойларда бу а^олини р;улларга айлантирадилар.
Папа янгидан-янги салиб юришларини таргиб цилишн натижа
сида немис талончилари ва колонистларининг янги-янги оцимла-
ри шу томонларга куплаб кела б ошл айд и» 1.
М у з устидаги жанг. Немис рицарлари рус ерларига ^ам ки-
ришга уриндилар. Улар Новгород ва Псков ерларига хавф со-
ла бошладилар. Бир вактлар (1241 й.) Псковда хатто немис гар-
низони булган, 1242 йил мартида Новгород князи Александр Невс
кий Псков еридаги немис отрядларини тор-мор к;илиб, Псков
ша^арини озод цилди. 1242 йилнинг 5 апрелида Чудь кулида
немисларнинг новгородликлар билан тарихий жанги ( Муз ус
тидаги жанг) булиб, новгородликларга яна Александр Невский
бошчилик ^илган эди. Рус кушинлари немис рицарларини тамо
мила енгиб, уларни рус чегараларидан анча танщарига уло^ти-
риб ташладилар.
Русларнинг орден устидан козонган галабаси пруссларни ^ам
гайратга киргизди. Прусслар хам бос^инчиларга царшилик кур-
сатмокчи булдилар. Айрим прусс к;абилаларининг бир цанча чи-
кишларидан кейин 1260 йилда пруссларнинг ва ^исман ливлар-
нинг хамма жойда цузголонлари булиб утди, бу цузголонлар 80-
йилларнинг ярмидагина бостирилди. Худди шу ва^тда литвалик-
ларга ^ам 'орден билан шиддатли кураш олиб боришга тугри
келди, литваликларнинг курашига князь Миндовг (60- йиллар)
бошчилик к^илди. Шундай цилиб, рус халцининг Тевтон орденига
карши олиб борган кураши уз мустациллигпни ана уша бос^ин-
чилардан саклаб долган цушни Балтика буйи халцларипинг
кураши билан цушилиб кетди.
Орден давлатининг тушкуиликка тушиши. Орден Пруссияни
истило ^илгандан кейин, у Польшани ва Лнтвани Болтин денги-
зидан кесиб цуйган хамда уларнинг сиёсий мустациллигига хавф-
хатар солган йирик давлатга айланди. 1346 йилда орден дания-
ликлардап Эстония территориясини сотиб олди. Орден ер-мулк-
лари эндиликда Болтик; денгизининг бутун жанубий ва шар^ип
со^иллари буйлаб узун минтаца булиб ёйилиб, то Фин цултигига-
ча чузилиб борди. Орденнинг бундан кейинги агрессия !\Илиш
хавфи 1386 йилда Полыиа-Литва унияси тузилишининг асосий
1 «-Маркс ва Э н г е л ь с ар х и в и » , V т. 34.2-3 4 3- б е т л а р .
271
‘сабабларидан бири б у лд и 1. 1410 йилнинг 15 июлида поляклар,
литваликлар ва руслар Грюнвальд ёиидаги жангда орденга
цатъий зарба етказдилар. I рюнвальд жанги урта аср Европаси
тарихидаги энг йирик жанглардан бири булди. Орден ^ушинла-
рн сафида Гарбий Европадаги 22 мамлакат вакиллари жанг цил-
ди. Поляклар, литваликлар ва руслардан тапщари, бошг^а лагер-
да Ян Жижка бошчилигида купгина чехлар жанг ^илдилар. Ян
Жижка кейипчалик гусчиларнинг ра^бари б у л и б ^олди. Х^ар ик-
кала томонда туриб жанг ^илган ^ушинларнинг умумий сони
^арийб 200 минг кишига етар эди. Шундан кейин орден давлати
ор^ага кета бошлади. X V асрнинг 50— 60- йилларида Польша би
л а н олиб борилган янги, у з о ^ а чузилган уруш натижасида ор
ден тамомила яксон килинди ва у 1466 йилда Польшага вассал
ь^арам булишга мажбур булди. Орденнинг орь^ага кетишида таш-
ь^и шароитлардан ташцари '(славян хал^лари билан Литванинг
бирлашиб ^ужум цилиши), бу узига хос ярим черков, ярим дун-
ёвий феодал давлатнипг ички зиддиятлари >;ам катта роль уй-
иади. Шахарликлар билан орден корпорацияси уртасидаги жид-
дий антагонизм айникса очи^ билиниб турарди. Дунёвий рицар
л а р бой ру^оний рицарларга, хусусан, магистр ва унинг кенгаши
( капи т у л а ) бошлиь; орденнинг юцори табака одамларига бог-
лш$ булиб цолишга ^ам нафрат назари билан ^арардилар.
Герман ш а^арларининг усиши. Шимолий Ганза. Ш вабия ва
Рейн иттифоцлари. Шимолий ва Болтин денгизларида савдо-
сотик ишлари олиб борган ва Гарбий Европа мамлакатларининг
Шимоли-Шар^ий Европа билан олиб борган савдо ишларида во-
ситачи булган Шимолий Германия ша^арларининг ривожланиши
немисларнинг Балтика буйини истило ^илиш окибатларидан би
ри булди. X I V аср урталарига келиб Шимолий Германия ша^ар-
лари цудратли Ганза иттифоцига2 бирлашдилар. Ганза и^ти-
содий иттифок; булибгина цолмай, у сиёсий иттифо^ ^ам эди.
Лю б е кд а иттифо^ца кирган шахарлардаги вакилларнинг ва^т-
вацти билан съездлари булиб турарди. Ганза савдосинн уз назо-
рати остига олишга уринган Дания королига Ганза жиддий
зарба етказа билди. Ганза шахарларипннг Дания билан олиб
борган уч йиллик урушини бартараф этган 1370 йилги Штоаль-
зунд сулх шартномасига кур а, Дания короли Ганза иттифоцининг
ишларига бирор йул билан аралашншдан воз кечди ва Дания бу-
гозларида Ганзага карашли товарлардан ундириладиган савдо
божларини анча камайтирди. Амалда Дания бугозлари Ганза
иттифоци томонидан монополия цилинди.
Ганза шахарлари билан савдо циладиган мамлакатлар — Анг
лия, Швеция, Россия ва бошкалар хусусий савдо-сотиц ишлари-
1 « X I — X V а с р л а р д а П о л ь ш а » д е г а н X X V I б о б г а ц ар ал си н .
2 Г а н з а итти ф о ^и н и н г с а в д о с и т у г р и с и д а X V I I б о б г а ^ а р а л си н , б у е рд а
у р т а аср ш а х а р л а р и ва у л а р н и н г с а в д о с и т у г р и с и д а г и м а т е р и а л б а ё н кили-
нал и
272
ни ривожлантириб, немисларнинг савдо воситачиси булишлари-
ни истамаганларидан кейин, яъни X V аернинг иккинчи ярмига
келиб Ганзанинг иши орь^ага кета бошлади. Аммо Ганза
X V I ва X V I I аерларда х ам ^исман уз а^амиятини саклаб дол
ган эди.
Шимолий шахарларнинг иттифоцидан ташцари, X I I I — X V
аерларда Германияда жанубий ва рарбий шахарларнинг йирик
иттифок;лари бор эди. Швабия иттифо^и Юцори Дунай дарёси
районида жойлашган царийб 90 та шахарни уз ичига олган эди.
Уларнинг тепасида саноати (мовут, сурп, ип газлама ту^иш ва
металлургия саноати, ^урол-ярог ишлаб чик;ариш) анча-мунча
ривожланган марказлар — Аугсбург, Ульм ва Нюрнберг шахар-
лари турарди.
Бу шахарлар эса Италия савдоси билан чамбарчас богланган
эди. Венецияда катта немис саройи булиб, немис моллари билан
савдо-сотиц цилиш ишларининг хаммаси шу саройга тупланган
эди.
Гарбдаги Рейн иттифо^и саноат ва айни замонда савдо ша-
Харларининг хам худди шундай иттифо^и эди. Рейн дарёси буйи-
да жойлашган ва мовут ту^иш хамДа металл ишлаб чи^ариш-
нинг ривожланганлиги билан фар^ ^илган Кёльн, Вормс, Страс
бург ва бош^а шахарлар шу Рейн иттифоцига кирган эдилар. Бу
шахарлар Нидерландия, Франция ва Италия билан цизрин сав
до олиб бордилар.
Германияда сиёсий марказлашиш заифланиши муносабати
билан тобора катта куч-^увватга эга булган махаллий феодал
ларга к;арши немис шахар иттифо^ининг г^аттик; кураш олиб бо-
ришига турри келди. X I I I аср урталарида Швабия ва Рейн итти-
фо^лари юзага келишининг узи феодал тарцо^ликнинг ок;ибати
эди. Феодал анархиясини чеклаш ва Германия ички савдо йул-
ларини таъминлаш учун баъзи бир шарт-шароитларни яратиш
шахарларнинг ана шундай иттифо^лар тузиш харакатида очи^ на-
моён булди. Герман князь-феодалларига р р ш и бирлашган икки
шахар иттифо^и уртасида 1381 йилда чинакам уруш бошланди.
Бироц х аР иккала иттифоц, яъни Швабия иттифоци билан Рейн
иттифо^и умумий душман булган шахарликларга царши курашга
вактинча жипелашган феодаллардан 1388 йилда енгилдилар. Н е
мис шахарларининг енгилишига асосий сабаб — бу шахарларда
махаллий, улка манфаатларининг устун булганлиги эди. Немис
шахарлари таш^и (ички эмас, албатта) бозорлардан купро^ ман-
фаатдор эдилар, бу бозорлар Ганза, Рейн, Швейцария ва Ю^ори
Дунай шахарларида турлича буларди. Герман императорлари-
нинг тутган мавк;еи хам шахарларнинг енгилишида катта аха-
миятга эга булди. Герман императорлари уз х ° кимиятлаРининг
заифлиги туфайли шахарлар тарафини олишга ва уларга бирор-
бир жиддий ёрдам курсатишга журъат эта олмадилар.
Бу жихатдан герман императорлари феодаллар билан кураш
да хусусан шахарларга таянган француз, инглиз ва кастель (Ис-
18 В. Ф. Семенов 275
пания) королларининг сиёсатига тамомила царама-царши сиёсат
тутдилар.
Д е ^ о н л а р а^воли. Крепостникликнинг заиф лаш иш и ва фео
д а л л а р реакцияси. Германияда салиб юришлари бошланиши
билап, Европанинг бош^а мамлакатларидаги сингари, феодал-
крепостниклик карамлиги заифлашганлиги курилди. Де^цонлар-
нинг бир ^исми муайян йиллик чиншалар тулаш эвазига шахсий
мажбуриятлар уташдан тамомила озод булди. Боинга де>;к;онлар
царам де^цонлар булиб ^олаверди, лекин улар утайдиган барш-
чиналари камайтирилди, энг огир оброклар ( « у л и м » солипг ва
бош^алардан) хак; тулаб ^утулиш ёки белгиланган маълум
взносларга айирбошланди. Узо^-узо^ жойларга юришлар к^илиш
билан банд булган герман феодаллари, одатда, хужалик билан
узлари шурулланмай, доменларини ижарага (арендага) берар-
дилар. Доменларнинг купчилик ^исми йирик булакларга були
ниб,- сунг ижарага бериларди. Урта аср Германиясида бундай
йирик ижара м е й е р ижараси деб аталарди, чунки ^аммадан
аввал собиц крепостной оцсо^оллар-мейерлар ижарачи буларди-
лар. Ш имоли-Еарбий Германияда (Вестфалияда) энг куп тар-
цалган мейер ижараси бадавлат, ^исман цуло^ дех;ь;онлар кат-
тагина таба^асининг ташкил топишига имкон берди. Аммо ^иш-
ло^нинг бош^а томонида кам ерли дездонлар майдонга келиб.
улар бой ^амцишлоцлари учун ишлайдиган батракларга айлан-
дилар.
Бирок; Германияда крепостной ^уцу^нинг заифлашиши му-
вацкат ходиса булди. X I V асрнинг иккинчи ярмидан эътиборан
феодаллар реакцияси майдонга кела бошлаб, у помешчикларнинг
баршчииани ^айтадан тиклаш хамда ^ар цапала натурал ва пул
йиримларини кучайтириш йулидаги уринишларда ифодаланди.
Айни ва^тда феодаллар жамоа ерлариии (альменда) босиб ола-
вердилар ва шундай килиб деодон хужалиги ресурсларига
^аттик путур етказдилар.
. Эльба дарёсининг шарц томонидаги колонизация ^илинган
славян ерларида истик;омат ^илувчи немис де^цонларининг а^-
воли анча цулай эди. Де^цон-колонистларнинг катта чек ерларга
эга булиши ва махаллий территориал князларга белгилаб ^уйил-
ган туловларнигина тулашни Эльба дарёсининг бу томонидаги
дех;^онларга иктисодий мустацилликни ва шахсий эркинликни
узо^ ва^тгача са^лаб ^олиш имкониятини берди. Биро^ д е ^ о н -
лар билан бир к^аторда уларнинг цушниси — помешчик (рицарь
ёки дворянлик унвонини олган шульц1) яшар ва хужалик билан
шурулланарди, шульц к^ишлоь^а аста-секин уз таъсирини ку-
чайтира борди.
Помешчиклар де^цонлардан солицлар ундириш ^у^у^ини
1 Ш у л ь ц — Э л ь б а д а р ё с и н и н г б у т о м о н и д а м а й д а с у д х.ук.ук.ларига э га
б у л г а н ц и ш л о ^ о ^ с о ^ о л и бу^либ, к у р с а т г а н х и з м а т и б а д а л и г а о д а т д а икки вэ
уч >^исса о р т и ^ чек ер о л а р д и .
274
к н я з л а р д а н сотиб олардилар, кам ^увват дездонлариинг хужа-
лик (рузгор) ^ийинчиликларидан фойдаланар ва турли йуллар
билан у 3 ер-мулкларини купайтирар эдилар. Дастлабки пайтда
4 __б дех^он гуфига тенг келадиган рицарлик чек ери X V асрга
к е л г а н д а урта ^исобда 20 гуфгача етди. Шунинг узи билан
Эльба дарёсининг бу томонида ^ам крепостной хУКУКнинг авж
олиши учун шарг-шароит яратилди.
X I I I — X V а е рл ар д а Германиянинг сиёсий т а р а ^ и ё т и . Фран
ция, Англия ва Испаниянинг сиёсий тара^иёт иг а ^арама-^арши
улароц, X I I I — X V аерларда Германия сиёсий марказлашишга
эришишгина эмас, балки яна купро^ мустакил феодал князлик-
ларга булиниб кетди.
Штауфенлар ^алокатидан кейин тамомила ор^ага кетган им-
ператорлик ^окимияти эндиликда цаддини сира-сира тиклай ол-
мади. Дуруст, импсраторсизлик даврига ахир пироварди хоти-
ма берилди. 1273 йилда феодаллар граф Рудольф Габсбургни
( Ш в аб и яд ан ) 1 император к*илиб сайладилар.
Бу 55 ёшлик кекса одам булиб, у катта ер-мулклар эгаси б у л
маган хийлакор ва чиник^ан сиёсатчи эди. Князлар уни импера-
торликка сайлар эканлар, унинг заиф томонларини албатта хи-
собга олдилар, чунки улар императорлик ^окимиятининг кучайи-
шидан умуман манфаатдор эмас эдилар. Рудольф Италияга
тааллу^ли сяёсатдан воз кечиб, Италияда германлар таъсири йуц
булганлигини амалда тан олиши лозим эди. Германиянинг узида
янги император уз мав^еини са^лаб к;ола билиб, турли йирик
князлар уртасида усталик билан иш тутиши ва улар орасидаги
низо-жанжаллардан фойдаланиши лозим эди. Габсбурглар хона-
донидан чик^ан дастлабки императорлар тутган сиёсатдан асо
сий муддао уз уруг-аймо^ларига ^арашли мулкларни купайти-
риш эди. Германиянинг долган бош^а ерлари уз ^олича ташлаб
цуйилди. Тож-тахтга ^арашли барча ресурслар ана шу тор дои-
радаги династик мацеад-муддаоларига хизмат эттирилди. Ай-
ник;са Рудольф Германиядаги ру^оний князларнинг — архиепис-
коплар билан епископларнинг кумагига таяниб и[п куришга ^а-
ракат к^илди.
Чех короли Пшемисл II нинг ю^ори мартабага интилганлиги-
дан { у 1254 йилда импера^рлик тож-тахтини узига олмокчи бул-
ганда, князлар уни рад этган эдилар) герман князларининг но-
рози булганлигидан фойдаланиб туриб, Рудольф Пшемисл билан
уруш бошлади ва бош^а герман князлари ёрдамида уни янчиб
ташлади, галабага эришиш натижасида Австрияни ва унга куш
ни бир цанча вилоятларни (купро^ славян вилоятларини)2 босиб
1 Рудольфни Ф ранкфурт-М айнда сайладилар. Франкфурт-М айн у з оц
в а^ т д а в о м и д а ( X I I I а е р д а — X I V аср б о ш л а р и д а ) Г е р м а н и я н и н г пой тах ти
р о л и н и у й н а д и . Б у е рд а и м п е р а т о р л а р с а й л а н а р ва куп н нча (л е к и н ^а м м а
вак,т э м а с ) у м у м г е р м а н р е й х с т а г л а р и т у п л а н и б т ур ар ди.
2 Бу в и л о я т л а р н и н г н о м л а р и : Ш т и р и я , К а р и н т и я ва К р а й н а ; у л а р н и н г
а.х.олиси к уп р оц х о р в а т л а р г а ^ариндош-урур булган словенцлардан иб о р а т
эди.
275
олди. Ана шу замондан бошлаб Габсбурглар узлари кучли тер-
риториал князларга айландилар, шу билан улар династиясининг
бундан кейинги таъсири таъминланди.
Биро^ Габсбурглар императорлик тож-тахтини уз ^уллари-
да узил-кесил мустахкамлашдан аввал, ра^иблашиб юрувчи бош-
**а династия билан Люксембургликлар узоц вахт курашишлари
лозим эди. Гарбий Германияда жойлашган кичкина Люксембург
князлигидан таш^ари, Люксембургликлар яна X I V асрдан бош
л а б Чехияни х ам эгаллаган эдилар. Люксембурглар хонадони
К а р л I V даврида зур цудратга эга булди, Карл I V Чехия короли
ва Германия императори сифатида 30 йилдан орти^рох хУкмРОп-
лик цилди (1347— 1378). Габсбургларга ухшаб, люксембурглар
хам князларга ён босишлари лозим эди. Бу ён беришларнинг ха-
рактери ва уларнинг Германия учун келтириб чи^арган фалокат-
ли о^ибатлари тугрисида Карл I V хукмронлигининг бошларида
(1356 й.) нашр ^илинган Олтин б ул л а тегишли маълумотларнн
беради. Жами егти шахсдан иборат князларнинг тор доирадаги,
ёпиц коллегияси тарафидан утказиладиган император сайлаш
тартибини Олтин булла узил-кесил хонунлаштириб берди. Сай-
ловчи — князлар курфюристлар деган унвонга эга булдилар.
Уларнинг составига учта рухоний князь — Майнц, Кёльн ва
Трир архиепископлари ва туртта дунёвий князь — Богемия коро
ли (Чехия короли), Рейн пфальцграфи, Саксония герцоги ва
Бранденбург маркграфи кирардилар. Курфюрстлар император-
ни сайлаш хУИУКигагина эмас, балки уни тахтдан агдариб таш-
л а ш ^у^уцига хам эга эдилар. Олтин булла курфюрстларни уз
князлик мулкларида тамомила суверен х ° кимлик ХУ^У^л а Рига
эгадирлар, деб тан олган эди.
Курфюрстлар, тез орада империя тож-тахтини тасарруф ^и-
лиш хУ^У^л а РиДан батамом фойдаландилар. Карл I V нинг угли
император Вацлов феодалларга царши курашаётган шахарларга
кумак беришга х аРакат цилганлиги учун князлар 1450 йилда уни
тахтдан агдардилар1. Бу династиянинг иккинчи императори,
яъни Карл IV нинг боища угли — Сигизмунд (1410— 1437) кур
фюрстлар хулида энди итоатгуй х У Р ° л б^либ холди.
Ва^т-вакти билан йигилиб турадиган империя рейхстаглари-
да хам курфюрстлар катта роль уйнар эдилар. Герман шахарлари
(империя ш а х а р л а р и деб аталган шахарлар) х ам импе
рия тоифа вакилларининг бу съездларида х атнашДилаР- Аммо
уларнинг ^атнашиши тулиц булмасди. Шахарлар вакилларининг
карамогига одатда умумдавлат масалалари топширилмай, б а л
ки шахарларнинг узларига бевосита тааллухли масалаларгина
топшириларди. Йирик феодал-князларга нисбатан майда ри
царларнинг рейхстаглардаги таъсири х ам ж УДа 03 ЭДИ- X I V аср-
278
м а ц и я » г а кура, с у д у м у м д а в л а т ва м а р к а з л а ш г а н с у д б у л м о г и
л о з и м ; кня з л ик ва б ош ^ а ф е о д а л с у д л а р и т у г а т и л и ш и керак.
« Р е ф о р м а ц и я » та хми н и ч а , м у а й я н п у л взноси т у л а ш шарт и б и л а н
б ар ч а и ста га н к и ш и ла р ш а х а р л а р г а ку ч иб к е л и б , т у л а ^ у ^ у ^ л к
б ю р г е р л а р сифатида у л а р г а эркин ц а б у л ^ и л и н и ш л а р и керак.
« Р е ф о р м а ц и я » автори, шу нингдек, ц е х л а р м о н о п о л и я с и г а р^арши
фик£ б и л д и р д и ( « ^ а р бир о д а м истаган ^ у н а р и б и л а н ш у р у л л а н -
мори к е р а к » ) . К р е по с т но й д е е д о н л а р н и н г м а ж б у р и я т л а р и маса-
л а с и д а « Р е ф о р м а ц и я » янги й и г и м л а р ва янги б а р ш ч и н а л а р ки-
рит ишг а царши, шунингдек, ф е о д а л л а р т ом о н и д а н д е ^ о н л а р п и и г
ж а м о а е рл а ри ни б ос и б о л и ш г а ^ а м ^арши чицади. Бирок
« Р е ф о р м а ц и я » ф е о д а л кре пост но й т у з у м н и т а м о м и л а т у г а т и ш
м а с а л а с и н и ^уймайди. X V — X V I а с р л а р д а г и н еми с б ю р г е р л а -
рипинг ч а л а - ч у л п а ва н о и н ц и л об и й й у л - йу р и ри ана ш у н д а ифо-
даланади.
«Император Сигизмунд реформацияси» цогоздагипа ^олиб
кетди. Феодал-князлар марказий императорлик ^окимиятининг
кучайишини мутлако истамасдилар. Германия X V аср охири ва
X V I аср бошларида ^ам тарцок ^олича колаверди. Ф. Энгельс
урта аср Германиясини бундай а^волга олиб келган сабабларини
чуцур та^лил ^илиб берган эди. « X V аср охирига келиб,— деб
ёзган эди узининг кейинги ^ул ёзмаларидан бирида,— Германия
тобора купро^ тар^о^лашади; Франция ва Англия озми-купмн
марказлашган ва уларда миллатлар ташкил топаётган бир вацт-
да, Германиянинг маркази тобора заифлашди. Германияда бу
мумкин эмас, чунки: 1) истилони бошидан кечирган мамлакат-
лардагига ц а раг анд а Германияда ф е о д а л и з м к е ч р о ^ р и в о жл ан -
ди; 2) Германия уз составида француз ва славян областларига
эга эди хамда Италияга уз мулки, Римга эса уз маркази деб Па
ради,— шундай цилиб, миллий комплекс булмай цолди; 3) чун
ки,— асосий масала ^ам шунда эди,— айрим вилоятлар, шунинг*
дек, вилоятларнинг алохида группалари эса бир-биридан ажра-
тиб ташланган эди...»1.
Германияда гуманистик ^аракатнинг бошланиши. X V асрда
Германияда гуманистик адабиёт майдонга келди. Бу адабиёт
кисман немисларнинг цушни Италияга ^илган саё^атлари таъси
ри остида юзага келиб, у асосан, Германиянинг иктисодий ва иж
тимоий тараодиёти сабабли руй берган кайфият ва рояларни акс
эттирар эди. Жумладан, бирлашмасдан ва марказлашмасдан
колган катта мамлакатнинг сиёсий зиддиятлари (мамлакатдаги
буржуа ша^ар элементлари узларини хурланган деб ^ис ^илар-
дилар) немис гуманист ёзувчиларига р о я т катта фош цилувчи
материал берди. Куп сонли герман университетлари антик ада-
биётни ургандилар, баъзи бир университетларда табиий фанлар-
га кизи^иш зур булди. Университетлар немис гуманизми тури-
либ вояга етган асосий марказлар эди.
279
Немис гуманист адабиётининг прогрессив озодлик характери
туирич йирик немис ёзувчиси-сатириги С е б а с т и а н Брант
(1457— 1521) нинг немис тилида ёзилиб, 1494 йилда Базелда
нашр этилган « А^мо^лар кемаси» номли асарида ифодаланди.
Брант уз сатирасида феодал-князлар, католик руконийлари ва
монахлари, талончи рицарларни масхаралаб кулди. Узининг
антифеодал йуналиши ва кескин фош ^илувчилик теиденцияси
жихатдан Брант X V I аернинг биринчи ярмидаги буюк немис гу-
манистларининг бевосита отахони ^исобланарди.
X X II БОБ
1 У р т а а е р л а р д а в р и д а Ч е х и я Б о г е м и я д е б >^ам а т а л а р эди. Б о г е
мия бир вак;тлар ана ш у т е р р и т о р и я д а я ш а г а н ва к е й ин ро к с л а в я н л а р б и л а н
к,ушилиб кетган б о е в д е г а н к е л ь т ^ а б и л а с и н о м и д ан о л и н г а н эди.
1 Ч ех и я д а ги майда рицарларнинг бош ^а номлари пан о ш л ар ва з е-
м а н л а р деб юритиларди.
280
схиригача ва ^исман хатто X I V аерда хам Чехияда эркин дех^он-
л а р — д е д и ч л а р таба^аси хали анча-мунча сацланиб цолгап
эди. Дедичлар эски ворислик (дедич) хуцу^ига кура, узларининг
жамоачилик тартиб-к;оидаларини тамомила саклаб долган ва
асосан суд буйича феодалларга ^арам эдилар (лекин бу судга
уларнинг ^илган барча икир-чикир *гунохлари ва айб ишлари
кирмасди, албатта). Дедич х.У^УЦИга кура, дехдонлар узларига
^арашли ер участкаларнинг меросхурлари х исобланардилар.
Феодал муайян мицдорда х.ац туламай туриб, уларни утирган ер-
ларидан хайдаб юбора олмасди. Бу категориядаги дехконлар-
нинг мажбуриятлари мухим булиб, улар урф-одат буйича белги-
л аб бериларди, хамда чинакам крепостной дехдонлар утайдиган
мажбуриятларга нисбатан анча-мунча енгил эди. Бирок; X I I I —
X I V асрларда дедичлар сони тезда камайди. Йирик дунёвий ва
рухоний ер эгалари дедичларнинг жамоа ерларини хам тортиб
олиб цуйдилар.
Немис колонизацияси. Урта аср Чехиясининг ижтимоий-и^ти-
содий та ра ^иёт ида немис колонизацияси жуда катта роль уй
нади. X II ва айницеа X I I I аерда Чехия короллари ва чех панла-
ри уз даромадларини кутариш максадида герман колонистлари-
ни, яъни немис дех^онлари билан хунармандларини уз мулклари-
га кенг жалб этдилар. Айни ваь^тда Чехия короллари хизматга
таклиф этган ва улардан йирик ер-мулклари олган купгина герман
феодаллар хам Чехияга кириб келавердилар. Немис монастир-
лари Чехияда катта колонизаторлик фаолиятини олиб бордилар.
Чехиядаги немис колонизацияси, уз характери жихатдан бопща
славян ерларидаги пемис колонизациясидан анча фарк; ^иларди.
Чехларнинг ривожланган феодал давлатига тук;наш келган не-
мислар бу ерга а ста-секин,- «тинч» йул билан кирдилар ва, асо
сан, шахарларга су^илиб кирдилар. Аммо куп немис дех^онлари
Чехия ^ишло^ларига хам кучиб келиб жойлашди. Немис коло
низацияси натижасида чех панларининг дар ома д ла ри анча ошди.
Чехиядаги немис колонистларининг узлари бир ^анча жойларда
энг яхши ерларни олиб, катта бойликка эга булдилар. кисман
колонистлар узлари билан бирга маълум хужалик тажрибасига
эга булган ва такомиллашган техникани олиб келдилар, бу тех-
никани келажакда махаллий ахоли хам урганиб олди. Немис
Хунармандлари ва кончилари, Чехияга кучиб келиб, мамлакатда
ишлаб чикариш кучларини устиришга, жумладан кончилик иши-
ни ривожлантиришга хам ёрдам бердилар. Аммо, хуллас килиб
айтганда, немис колонизацияси и^тисодий, сиёсий ва маданий
сохаларда чех халк.и бошига катта мушкуллик келтирди. Ажна-
бий колонизация оцибатида Чехияда миллий зулм авж олдики,
бундан чех ахоли оммаси (шахарликлар ва дехконлар) азоб-у^у-
бат чекди. Колонизация мамлакатда келгинди, бегона ва хатто
уз «фатерланди»— Германияга кунгил цуйган душман ахоли ис-
ти^омат к,илувчи шахарни вужудга келтирди. Шахарлардаги
келгинди немис савдогарлари ва хунармандлари махаллий чех
281
Пш емисль даврида
Чехия
<1253 — 127 8 й й .)
Х Ш — X IV асрларда Чехия
284
тнёзларни чехларга ^ам татбик; ^илди. Унинг даврида Прага
жуда усди, асосан Прагага кучиб келиб жойлашган чех ^унар-
мандлари ^исобига Прага атрофида Новая Место деган янги
жой усди. Прагага узини-узи идора цилиш куцуки берилди. Пой-
тахт купгина ^ашаматли бинолар билан бойиди, Карл I кУРДиРгач
бинолардан баъ зил ари— Карл штейн цасри, Влтава дарёси че-
тига солинган катта тош куприк (Карлов мост) ва бошкалар ка'
нузгача са^ланиб келмо^да.
1348 йилда Карл I Прага университетини таъсис этди, бу уни
верситет Европадаги энг ^адимий университетларнинг бири ^и-
собланади.
Социал ва миллий зиддиятларнинг кескинлашиши. Чехияда
X I V аср уртасидан бошланган сиёсий юксалиш мамлакатнинг
и^тисодий ютуцларини акс эттирарди. Бу ва^тга келиб Чехия
кцтисодий жихатдан гоят даражада ривожланган мамлакат ^и-
собланарди. Чехларнинг кумуш конлари, мовут тук;иши. сурп
саноатининг ривожланганлиги, ^ишлок хужалигидаги юту^лари
Чехияда деэдончиликдан ташцари, богдорчилик, балицчилик
хужалиги, узумчилик, зигиркорлик, наша, хмель усти Риш ва
.у к. мана шуларнинг ^аммаси Чехияга Европадаги энг бой
мамлакатлардан биридир деган шон-шу^рат келтирди. Чехия
короли олган бе^исоб даромадларни Германиянинг бирорта >;ам
бадавлат князи ололмасди. Прага йирик савдо марказига ай
ланди. Чехиянинг купдан-куп бош^а ша^арлари у билан жуда
яциидан алока к.илардилар. Бу шахарлар орасида Брно, П л ь
зень, Хеб, Кутна гора, Ло ло мо уц ало^ида ажралиб турарди.
XIV аерда.Чехия, Германия, Польша, Венгрия, К,уйи Дунай
буйи мамлакатлари, Жануби-Гарбий Русь билан кенг хал^аро
савдоси олиб борарди. Мамлакатда товар-пул хужалиги тобора
усиб, у цишлокни ^ам ь^амраб олган эди.
Ишлаб чикарувчи кучларнинг усиши ва товар ало^аларининг
кенгайиши Чехия жамиятида эски феодал хужалик формалари-
ни емириб, уткир ижтимоий зиддиятларнинг авж олишига олиб
келди. Чех феодаллари у з ихтиёрларидаги крепостной седляк-
ларни немис кукуци Деб аталувчи ^УКУКДа кучирдилар. Немис
;х;ук;укига кура, де^конлаР оширилган пул рентаси тулашлари
лозим эди, чунки де^кон рентани озгина кечикиб тулайдиган
булса, катта ер эгаси феодал уни ^а Р доим ^айдаб юбора олар-
ди. Панларнинг си^иги остида де^цон-дедичлар ^ам немис ^у^У*
Кига кучирилди. Де^он-дедичларнинг чех ^уцуци урнига немис
ЛУКУЦИга кучирилишм уларнинг а^волини баттар ёмонлаштирди,
чунки улар ворис ер эгаларидан ( деярли хусусий ер эгаларидан)
«озод этилувчи» седлякларга ухшаш, дар^ол КУКУКСИЗ аренда-
торларга айланиб ^олдилар. Уша ва^тда пул хужалиги шароит-
ларида X I V аердаги Чехия цишлоги энди жуда таба^алашган
^ишлок эди. Кишло^ни кам ерли де^конларнинг купчилиги (яъни
п о д с о с е д к а деб аталувчи де^конлаР) ва бутунлай ерсиз
камбагал д е ^ о н л а р (яъни х а л у п н и к деб аталувчи де^кон-
285
л ар ) тулдириб юборган эди, уларнинг баъзиларидан цисман
батраклар сифатида фойдаланиларди, бошцалари ^еч ^ана^а*
иш тополмай, ц ашшор ик да кун кечирардилар; баъзи бир кам-
багалларгина ша^арларда ишга жойлашишга муяссар булди
лар. Шундай к;илиб, чех дехк,онларининг ахволи, айни^са X I V
асрнинг иккинчи ярмида ва X V аср бошларида тобора огирлаш-
ди. Крепостниклик, судхурлик, огир аренда, д е^ о нл ар н ин г ^ис-
ман е рс изл иг и— буларнинг ^аммаси умуман чатишиб кетиб,
чех де^цон оммасипи гоятда мушкул а^волга туширди, унинг
баъзи цисмини тугридан-тугри ночор а^волга солиб ^уйди.
Аммо ша>;арда ^ам ижтимоий зиддиятлар тобора кескинлаш-
ди. Купрок немислардан иборат булган шах;ар патрициати сано-
атнинг асосий тармо^ларини ва савдони, шунингдек, ша^ар
идорасини (Чехия пойтахти Прагани ^ам) уз кулига киритиб
олди. Ц е х л а рг а1 кисмангина бирлашган, цисман ёлгнз узи косиб-
лик килувчи урта даражадаги ^унарманд-чехнинг муста^кам
оёц^а босган немис мастери ёки бой немис савдогари билан ана
шундан шароитда ракобат цилиши жуда к^ийин эди. Чех циш
ло^ларидаги сингари Чехия ша^арларида ^ам энг камбага^
^унармандлар, цора ишчилар, кишло^лардан келган турли-ту-
май келгиндилар ва ^оказолардан иборат жуда куп факир-
фу^аро туда-туда булиб дайдиб юрарди. Бу одамлар уз хужа-
йинлари булган эксплуататорлардан нафратланиб, да^шатлу
му^тожлик ва оч-ялангочликда хамон кун кечирардилар.
Чехияда гоят даражада кескинлашиб кетган ижтимоий зид
диятлар очикдан-очи^ миллий тусга кира борди. Чехия деедон
лари, ур^а ва майда даражадаги шахарликлар, шунингдек, \\ут
рицарлар (земанлар) асосан бадавлат немис синфларинг
узларининг синфий душманлари деб билардилар, чунки Чехия
даги немислар бу вактга келиб жуда катта бойлик орттириб
бу мамлакатда катта сиёсий роль уйнар эдилар.
Чехия ва папалик. Аммо бу даврда Чехияда яна бир зиддия-
кескин сезилиб турарди, бу зиддият католик черковининг усиб бо
рувчи зулми ва эксплуатациям эди. Юз йиллик уруш ма^алид;
папалик уз йигимларининг асосий огирлигини Шаркий Европага
Германия, Чехия, Польша ва Венгрияга утказган эди. Пап;
саройига турли формалардаги туловларни Чехия айницса ку]
мицдорда тулаши лозим эди. Папанинг индульгенция2 соти'
юрувчи одамлари Чехияда тулиб кетган эди, олий табака че:
ру^оний шахсларини тайинлаб ^уйганлиги учун папа жуда куг
ми^дорда пул оларди. Чехиядан йигилган черков десятиналари
нинг катта ь^исми папа хазинасига келиб тушарди. Айни замонд;
1 Ч е х и я д а г и ц ех т у з у м и н и н г х у с у с и я т и ш у н д а эдик и, у Fap6 м а м л а к а у -
л а р д а г и г а н и с б а т а н кечрок; п а й д о б у л г а н ва б у ц е х л а р д а о д а м л а р у н ч а л и
к у п э м а с эди. Б у н г а с а б а б Ч е х и я ша.\ а рлар ида х у к м р о н л и к к и л г а н нем»
п а т р и ц и а т л а р и н и н г куп инч а ^ ар ш н ^ а р а к а т к,илиши б у л д и .
1 И н д у л ь г е н ц и я — папа ё р л и г и б у л и б , б у ё р л и ^ л а р н и п у л г а с о т и б
о л г а н к и ш и л а р н и н г « г у н о ^ и д а н $ 'т и лар ди ».
286
Ч е х и я д а г и рухонийларнинг анчагина ^нсмини чехлардан чиодан
о д а м л а р эмас, балки Чехияда ер-мулкларга эгалик цилувчи кел
гинди немис рухонийлари ва монахлари ташкил ^иларди.
XIV аср охири ва X V аерда чехлар томонидан олиб борилган
навбатдаги революцион курашнинг узига хос ва мураккаб харак-
тери ана шундан келиб чиь^ан эди. Энг демократик чех ижти
моий кучларининг, яъни ша^арликлар, дехдонлар ва ^исман ри-
царларнинг нафрати айни ва^тда хам чех феодал-крепостнойлик
тузумига карши, хам ажнабий немис зуравонлигига царши и;а-
ратилган эди. Гоявий жихатдан бу зиддиятлар кенг реформацион
Харакатда уз ифодасини топди. Бу реформацион х аракат Чехия
да ажнабий зулмнинг куп даражада мужассам тимсоли б у л
ган урта аср католик черковига хам царши царатилган эди.
Ян Гус. Ру^оний ва Прага университетининг профессори Я н
Г у с миллий ва диний-реформаторлик кайфиятидаги чех жами-
яти илрор табакаларининг ифодачиси булди. Де^кон онласидан
келиб чик^ап Ян Гус, 1369 йилда Гуси не ц деган жойда дунёга
келган эди. Прага университетининг шогирди булган Ян Гус
1398 йилда университет профессори, 1402 йилда эса унинг рек-
тори булди. Ян Гуснинг гайрати туфайли Чехия короли Вацлав
1409 йилда Прага университетининг уставини узгартиб, профес
сор чехларга университетни идора цилишда ра^барлик ролипи
топширди. Ян Гуснинг замондоши инглиз реформатори Жон
Виклефнинг таъсири остида Гуснинг диний ва ижтимоий-сиёсий
царашлари анча ривож топди. Аммо бир канча масалаларда Гус
Виклефдан утиб кетди ва дадилро^ х а Ракат КилДи. Гуснинг па-
палик билан муносабатлари кескинлашиб, муросасиз туе олди.
Индульгенциялар билан савдо цилишга ^арши, олий табака
католик рухонийларининг бузукчиликларига ^арши, черков ер
эгалигининг гоят даражада томир ёйишига царши, рухонийлар-
нинг турли-тумап хурофий урф-одатларни ижро этганликлари
учун тобора купроц пул ундиришларига царши Гус кескин тан-
ь^ид билан майдонга чик;адиган булди. Гус тоат-ибодатни она
тилида, чех тилида адо этилишини талаб ^илдй. Энг я^ин вар^т
ичидаги реформа сифатида Гус черков ерларини тортиб олиб,
улардан давлат эхтиёжлари учун фойдаланишни хУкУ матга тав-
сия этди.
Гус рухонийларни ало^ида, имтиёзли тоифага (динга ишо-
нувчи оддий одамларга нисбатан) айлантиришга царши норо-
зилик билдириб, рухонийларни .\ам, шунингдек, шахар халь^ини
Хам «хар иккала ноз-неъмат билан» (нон ва вино билан) дилиии
поклашни (чуь;интиришни) каттик туриб талаб ь^илдики ке
йинчалик бу Гус мухлисларининг шиорларидан бири булиб ^ол-
ди. К^исман Гус ижтимоий масалаларга х ам тегиб утди. Биро^ Гус
революционер эмас эди ва шу важдан у мавжуд феодал тузум-
ни емириб ташлашга даъват этмади, асосан крепостникликнинг
энг огир формаларини юмшатишга чакириш билангина чекланди.
Ш у тарифа. Гус панларни уз хУкмР ° нликлаРини суиистеъмол
287
?^илмай, « камбагалларга ме^р-шафкатли булиш ва уларни
адолат билан идора цилишга даъват этди». У короллик судлари-
да бева-бечораларга зулм килишга ва уларнинг к^нгилларини
вайрон килишга ка Рши норозилик билдирди. Гус узининг бир
канча огзаки гаплари ва ёзма нуткларида панлар томонидан
ул и б кетган декк°нларнинг молу мулкини босиб олиш (улган-
дан кейинги йигим) ^одисаларипи цоралаган эди. «^акконият
енгади!», деган иборани Гус жуда яхши курарди. Бу сузлар
билан Гус ме^наткашлар оммасининг порлок келажагига булган
уз ишончини ифодаларди. Де^конлаР ^аётини яхши билган,
узи шу де^к°нлар орасидан келиб чиккаи Гус уз умрининг то
охиригача деярли кишлок билан шахеан богланган эди. Гуснинг
чех тилида циладиган ваъзхонлигида энг содда, катто хат-савод-
сиз эркак ва аёл де^к;онларнинг кундалик ^аётидан олинган ва
у л ар бемалол тушунадиган мисоллар жуда куп буларди. Эркак
ва аёл де^цонлар «мистр Гус»нинг гапларини завц-шавц билан
тинглардилар.
Гуснинг фаолияти Прага архиепископини, сунгра эса папа
куриясини ^ам унга царши оё^лантирди. Гусга тоат-ибодат ци-
лиш ман этилди. У профессорлик ва ректорлик лавозимларидан
ма^рум этилиб, 1412 йилда пойтахтни ташлаб кетишга мажбур
булди. Г у се ре с л ик (шаккоклик)да айбланиб, 1414 йилда Конс
танц собори судига ча^ирилди. Император Сигизмунд Гуснинг
,шахсини му^офаза к;илиб, унга куриалов ёрлиги берди. Гус узи
айтганидек, «халойик олдида ^ацик;атни очиб бермок учун»,
яъни черков собори олдида уз таълимотининг каК таълимот
эканлигини ^имоя кил м0К учун Констанцга жунади. Бу ва^тда
Гуснинг обру-эътибори папаникидан баландрок эди. Аммо Конс-
танцига келиши биланок Гус тез орада камокка олинди. Епис-
коплар собори айбланувчининг ^атто гапини кам эшитишни
хо^ламай, уни еретик сифатида утда куйдириш тугрисида КУКМ
чицарди. Сигизмунд уз сузидан хоинона кайтиб Гусга ёрдам бе-
ришни истамади. 1415 йилнинг 6 июлида Ян Гус Констанц май-
донларидан бирида оловда кундирилди1.
Гусчиларнинг у р у ш л а р и .Г Я н Гуснинг улими Чехияда чукур
газаб уйготди. Гуснинг улфыи тугрисида Чехия ва Моравия
ру^онийлари ёзма норозилик билдирдилар. Ша^арликлар в г
де>;ко нл аР Г ус бе^уда жафо чекди ва азобланди, дедилар. Чехия
да католицизмдан оммавий равишда ^айтиш к°ДисалаРи юз
берди. Вужудга келган «еретиклик жамоатларн» Гуснинг черкое
ва жамиятни реформа цилиш ^ацидаги гояларини амалга
оширишга даъват этиб, шу билан Гус ъаълимотини чукурлапг
тира ва революционлаштира бордилар//
Гусчиларга царши кУкУмат томонидан жазо чоралари КУЛ
ланила бошлаши муносабати билан 1419 йил 30 июлда Прагада
1 Ч е х о с л о в а к и я С о ц и а л и с т и к Р е с п у б л и к а с и д а 6 и ю л ь к у ни ни ч е х л а р н и н г
м и л л и й ц а ^ р а м о н и Я н Г у с х о т и р а с и К у н и д е б эсга о л и н а д и .
-288
Гусчиларнинг уруш лари
290
моий талаби— крепостной х;уцуи;ни бекор 1^илиш ва ерни жамоа
мулкига айлантириш, яъни уни мо;наткаш де^цонларга бериш-
дан иборат эди. Феодал-помешчикларнинг крепостнойлик зулми-
га таборийлар катта гуно^лардан ( «улим даражасидаги гуно^-
лар»дан) бири деб к;арардилар.
1410 йилги Грюнвальд жангининг ^атнашчиси, гоят зур сар-
кардалик ^обилиятига эга булган рицарь Я н Ж и ж к а (1360—
1424) таборийларнинг ра.%бари эди. 1424 йилда Жижка вафот
этгандан кейин собиц ру^оний П р о к о п ( В е л и к и й ) (Катта)
унинг вориси булиб ^олди. Бош^а Прокоп ёки П р о к о п ( М а-
л и й) (Кичкина) унинг ёрдамчиси эди.
Ута таборийлар ёки п и к а р т л а р тулиц молу мулк тенгли-
гига ва давлатни йу^отишга даъват этардилар, уларнинг баъзи-
лари ^атто атеизмга я^инлашиб долган эдилар. Ута таборийлар
Исони оддий одам деб л;исоблардилар, худой таоло ^а^ида улар,
худо а^л-идрок ва виждон сингари кишиларнинг дилидагина
мавжуддир, деб таълим берардилар. Ута таборийларга ваъзхон
М а р т и н Г у с к а бошчилик циларди; бироц Жижка ута сек-
тантларнинг фаолияти умумий ишга зарар беради деб ^исоблаб,
уларни 1421 йилдаё^ Табордан узо^лаштирган эди. Жижканинг
бу тадбири албатта, революцион лагерь кучларини заифлашти-
риб цуйган эди.
Дастлабки пайтда чашниклар билан таборийлар Сигизмунд
ва немис феодалларига ^арши биргалашиб ^аракат килган эди
лар. Ян Жижка ра^барлигида озгина 1\исми рицарлардан, куп
чилик цисми эса деэдонлардан (пиёда) ташкил этилган гусчи-
ларнинг доимий ^ушини халц кушипи ^исобланарди. Бу доимий
цушин душманга нафрат кузи билан карарди ва у юксак интизом-
ли цушин эди. Жижка ^арбий ишда янги усулларни ь^уллади. У
араваларда бемалол ортиб олиб юриладиган енгил замбарак-
ларни ишга солди. Унинг пиёда аскарлари гоят ч а ^ о н ва тез
Харакат циларди. Пиёда аскарларни одатда (уруш пайтларида)
араваларда ортиб юриларди, аравалар булса узига хос исте^ком
хизматини ^ам утарди. Бунинг учун йулда маълум жойга келиб
тухталган ма^алда шу юкли араваларни занжир билан муста^-
камлапарди, улар уртасидаги буш жойлар эса тахталар билан
тусиларди, шундай цилиб, душман отли^ аскарлари ^ужум к>ила
олмайдиган муста^кам лагерь пайдо булардики, уни бунёдга
келтириш ва бузиб ташлаш осон эди.
Гусчилар немис рицарларига тусатдан бир ь^анча 1^акшатцич
зарбалар бера олдилар. 1420— 1431 йиллар даврида император
билан папа гусчиларга ^арши беш марта салиб юриши уюштир-
ган булсалар-да, лекин бу юришларнинг ^аммаси муваффа-
киятсиз булиб чиеди. 1420 йилнинг 14 июлида Ян Жижка Прага-
нинг ёнгинасида Виткова (^озирги Жижка) t o f h этагидаги жанг
да салиб юриши ^ушинларини тор-мор келтирди. Жижканинг
Прага ёнидаги галабаси бутун мамлакатни к;оплаган революцион
харакатнинг янада юксалишига сабабчи булди. 1421 йилда Чехия
291
сейми Сигизмунд Чехия тож-тахтидан махрум ^илинади, деб
эълон ^илди. Гусчилар 1422 йил бошида Немис кечуви ёнидаги
жангда салибчилар устидан айни^са катта галаба цозондилар (бу
салибчиларнинг иккинчи юриши эди). 1424 йил ёзида Жижка
Мал ишо во ша^ри ёнида салибчиларни енгиб, мухим пунктни —•
Кутенбург (чехча Кутна гора) шахрини босиб олди. Кутенбург
шахри Чехиядаги немис колонизациясининг асосий маркази хисоб-
ланарди. Бу жангда Ян Ж и ж к а кузи кур холда ^ушинларга к<у-
мондонлик к;илди ва шунга царамай, ажойиб галабага эришди.
Салибчиларнинг учинчи юриши даф этилгандан кейин, тез ора
да Жи жк а Моравияга кетиб ^олди ва шу ерда улат касаллиги-
дан вафот этди. Унинг вориси Прокоп Катта курашни муваффа-
^ият билан давом цилдириб, 1426 йилда Усть-Лаба шахари ёни
да немис рицарь цушинини яксон ^илди ( б у салибчиларнинг
гусчиларга ^арши о ли б борган туртинчи юриши эди). Ана шу
жангда немис рицарларидан 15 мингга я^ин киши улдирилди.
Таборийлар ^ушинининг ютуцлари немис феодалларига дах-
шат соларди. Гусчилар к^ушини кучиб юрадиган х арбий арава-
ларнинг та^ир-туцуригина немис рицарларининг тумтарацай
^очишлари учун кифоя эди. Масалан, Техов шахри ёнида х атто
душманнинг афт-ангорини курмасдан хам салибчилар 1427 йил
да ёппасига ^очдилар. Таборийларнинг узлари немис феодалла
рининг хужумини даф этиб, уларга ^арши хУж Умга утдилар ва
Саксония, Бранденбургга ва хатто Болтиц буйи Пруссиясига
(1427 й.) кириб бордилар. 1431 йили Домажлиц шахари ёнидаги
( П л ь з е н ь шахарининг жануби-гарбида) жангда салибчилар бе-
шинчи юришининг даф этилиши гусчиларнинг немис феодаллар
устидан ^озонган охирги г алабаси эди. (Папа Евгений I V билан
император Сигизмунд гусчиларга карши рупарадан цилинадиган
янги атака планидан воз кечиб, тактикани узгартиришга царор
цилдилар. У л а р гусчилар орасига низо солиб, чашникларни уз
томонларига ^аратиб олишни мак;сад цилиб куйган эдилар. Улар
б у ма^садларига эришдилар. Чашниклар таборийларнинг эриш-
ган ютур^ларига ха вас билан царасалар-да, лекин революция-
нинг бундан буён чу^урлаша боришидан хавфсирардилар.
Табор шахри усиб, цочо^ дех^онлар билан шахар камбагал-
ларининг куплаб бу ерга о^иб келиши, демократик реформалар
утказиш кераклиги ха^идаги та лаблар панларни ва бойиб кетган
прагалик мешчанларни цуРНитиб куйди. Базельдаги черков со
бори черков ерларини ^исман секуляризация цилиш (давлат
ихтиёрига о л и ш ) г а ва диний урф-одатларга баъзи бир ^згариш-
л а р киритишга розилик бериб, чашникларга бир оз ён берган-
дан кейин чашниклар бу таклифларга цаттиц ёпишиб олдилар.
1433 йилда Праг ада П р а г а компактатлари номи
остида алохида келишув битими тузилди. Шундан кейин чаш
никлар немис феодалларига ^арши курашни тухтатиб, таборий-
ларга ^арши курашиш учун немис феодаллари билан бирлашди-
лар. 1434 йили Липани ( б у жойнинг бош^а номи— Чехия кечуви)
292
енидаги жангда чашниклар энди немислар билан биргаликда
таборийларга царши урушднлар. Таборийлар енгилдилар. Х^р
иккала Прокоп улдирилди. Оддий таборийларнинг купи х алок
булди. Таборийлар Жанубий Чехияда бир ^анча таянч пункт-
ларга суяниб туриб, шундан кейин хам курашни давом эттирди-
лар. Табор ша^ари то 1452 йилгача ^атти^ туриб берди, шундан
кейин у охири чашниклар томонидан цулга олинди ва вайрон
ь;илиб ташланди.
Чашниклар император Сигизмундни король деб тан олдилар.
Сигизмунд вафот этгач (1447 й.) Чехия тахти Габсбурглардан
бирининг утлига эрга теккан цизининг угли (Сигизмунднинг
невараси) кулига утди. Бу ёш король булганлиги учун бутун
^окимият панлар йулида эди. Кейинро^ 1458— 1471 йиллар дав
рида, Чехия тахтини чашниклар тудасининг лидерларидан бири
булган Юрий (Ииржи) Подебрад эгаллади. Подебрад улгандан
кейин чехларни Ягелланларнинг поляк династиясига мансуб
одамлар бир оз ва^т идора ^илиб турди. Бу династиянинг сунгги
вакили 1526 йилда к;азо ^илди. Бу вацтда гоят катта куч-^уд-
ратга эга булган турклар Чехияга хавф-хатар солаётганлиги
учун чех панлари тож-тахтни яна Габсбурглар кулига топши-
ришга карор бердилар. Шундай ^илиб, Чехия яна Германия
империяси составига кирди.
Гусчилар олиб борган урушларнинг тарихий а^амияти. Гус-
чилар маглубиятга учрашларига царамай, гусчиларнинг уруш-
лари Чехия тарихида жуда катта а^аминтга эга булди. Урта
аерлар охиридаги энг йирик д е ^ о н л а р ^аракати, ажнабий не
мис хукмронлигига ^арши кенг авж олган миллий ^зракат ва
ни^оят, илк черков реформацияси1 урта аср католик черковига
карши ^аратилган кузголон гусчиларнинг урушларида бир б у
тун булиб чирмашиб кетди. Гусчиларнинг урушлари Чехияда
немислар зуравонлигига зарба бериб, уларнинг бундан кейин
мамлакатга келиб киришларини тухтатди. Бу урушлар Чехиянинг
Германия империясидан узок; муддатгача (100 йилдан ортиц)
тамомила муста^ил сиёсий а^волга эришувини таъминлади.
Дуруст, Чехия кейин империяга кайтадан кирди, лекин бу сафар
энди маълум шартномалар асосида кирди. X V I I аернинг бирин
чи ярмидаги Уттиз йиллик урушгина Чехияни узой; вактгача
истило этилган вилоятга айлантириб ^уйди.
Гусчиларнинг булиб утган урушлари даври, шу тарифа Ч е
хиянинг миллий озодлик даври булди, шунинг учун у чех мада-
ниятининг юксалиш замони ^ам эди. X V ва X V I асрларда чех
тили хзмда чех адабиёти катта юту^ларга эришди. Ян Гус чех
грамматикасини езди ва чех тили орфографиясини яратди, чех
халк>и х°зиргача шу грамматика ва орфографиядан фойдаланиб
келмо^да. Гуснинг чех тилида босилиб чиккан асарлари ^озир-
1 Г у с и з м и д е о л о г и я с и н и н г X V I аср б о ш и д а г и немис р еф о р м ац и я с и г а ва
д е х д о н л а р у р уш и г а к ур с а т г а н т а ъ си р и т у г р и с и д а X L б о б г а к;аралсин.
293
ги замой чех адабий тилига асос цилиб олинди. Гусчиларнинг
урушлари даври купгина адабий-сиёсий ёдгорликлар: памфлет-
л ар, сатиралар, х а рбий-революцион гимнлар, хушиь^лар ва бош-
к алар ^олдирган. X V ва X V I асрларда Чехияда тарихий хрони-
калар тузиш борасидаги ишлар яхши авж олиб, даврнинг улкан
вок^еалари ана шундай тарихий хроникалар тузиш учун бой ва
драматик материаллар берган эди.
XV асрнинг 50- йилларида, революцион туллии пасайгандан
кейин гусчилар орасида « ч е х биродарлари», деб аталган хийла
осойишта бир ок;им пайдо булди. « Ч е х биродарлари» о^имининг
идеологи йирик ёзувчи П ё т р Х е л ч и ц к и й (1390— 1460) эди.
Хелчицкинииг ёзган асарларида католик черкови ва бутун фео-
дал-крепостниклик тузуми чу^ур танцид к;илинса-да, лекин ав
тор энди революцион курашдан воз кечган эди. Хелчицкий х а Р
к;андай давлатни « г у п о х » Деб ^исоблаб, зурликпй рад этган,
урушни, судда цатнашишни, соли^лар тулашни цоралаган эди.
Айни замонда Хелчицкий ва унинг мухлислари хал^ орасида
маорифни тарацкий ^илдиришга куп эътибор берар эдилар.
« Ч е х биродарлари»нинг бу о^артувчилик анъаналари бундан
кейин х ам сакланиб цолган эди. Улар мактаблар ташкил этди-
лар, педагогика масалалари билан шугулландилар. Шу л ар ора-
сидан кейинчалик машхур чех педагоги, янги педагогиканинг
я.'ратувчиси Я н А м о с К о м е н е к и й (1592— 1670) етишиб чик,-
ь^ан эди.
М и л л и й х а Ракат сифатида муваффакият ^озонган гусчилар
харакати дехно н л а Р ^узголони сифатида маглубиятга учради.
Д е х д о нл ар билан бош^а демократик табак^аларнинг манфа
атларини ифодалаган таборийлар ер билан яксон ^илинди.
Шунинг натижасида Чехияда феодал-крепостнойлик режимини
тугатиш масаласи х ам ^ ал этилмай ^олиб кетди. Чех панлари
сиёсий х°кимиятдан узлариниг тор синфий манфаатлари йулида
фойдаланиб, X V асрнинг иккинчи ярмида х атто крепостной ху-
КУ^ни кучайтириб юбордилар. 1474 ва 1487 йиллардаги сеймлар
панларнинг розилигини о лмай туриб, дехконларнинг поместье-
л ар д ан « чикиб кетиши»ни май цилувчи ^онунлар к>абул к^илди.
К^очиб кетган крепостнойларга ва уларни янги жойларда ^абул
цилганларга энг каттик; жазо чоралари белгиланди.
П а н л а р шахарликларга нисбатан хам гор маънодаги тоифа-
вий сиёсат юргиздилар. 1497 йилги сеймда Чехиядаги олий дав
л а т мансабларнни фак;ат дворянлар тоифасига мансуб шахслар-
гина э га л л а ш л а р и мумкин деган карор цабул к.илинди. X V аср
охиридан б о шл аб мешчанларнинг сеймдаги вакиллари камай-
тирилди ва биргина Прага шахари депутатларигина кирадиган
б у л и б к,олди.
294
X X III БОБ
Б сн евт т о Цари*
:1>гагюл*
П алерм о
l- N N X l Г е н у я е р - м у л к л э р и
L _ _ J А р а го н е р -м у я к л а р и
[С и ц и л и я ^ о;
^ Ч ом пи ^ у з г о л о н и (1 3 7 8 й )
. Д олчино ^у зго л о н и райони
(1303 - 130? й и )
М у к а д д а с Р им и м п е р и я с и ч е га
й ралари
)О 0 О 100 200к»
X IV — XV аерларда Италия
299
лар, банкирлап
адвокатлар ва у чР хона вРач лаРи ва юристлар (нотариуслар,
ташкилотлаоиля К киРа Р эди- Савдогарлар ва саноатчилар, цех
ларда асосан то таш^а Ри> у Рта Денгиз буйидаги турли бозор-
рининг айрим г аРни пул лаш муддаосида юрган корхона э г а л а -
паниялапгя дГа^ ппалаРини бирлаштирган яна купдан-куп ком-
1330 й ^Дилзр.
Бу ахолининг ^>лоРенция а^олиси 90000 киши хисобланарди.
чиларга ишловъС° СИЙ ^ исмини купинча уз уйида мануфактура-
Ишчилар б и р о ь * манУФактУРа ишчилари ташкил килар эди.
махрум этилган 1 Р цех та шкилотларига эга булиш хуОТ ида н
рачилар энг ш а г ъ лар ва Ул а Рни У3 хужайинлари — мануфакту-
ишчиларнинг а ^ 370113 эксплУатзЦия ^илардилар. Ж у н титувчи
Флооенииянь оли айни^са огир эди.
цияни кескин сир' С-иёсий ТУ3УМИ- X I I — X I I I асрлардаёк Флорен-
ли н л ар дворяне кУРаш ич-ичидан кемира бошлади. Гибел-
йирик б ур жуа £>Р тУДасини ташкил ^илардилар. Гвельфлар
б ел л и н л а р устидУяДасига «ирардилар. 1250 йилда гвельфлар ги-
жасида дворянчап т а “ омила галаба козондилар. Шунинг нати-
ди бошка кисми • нг р ^исми Ф л оренциядан ^аидаб юборил-
^рнатиш» деган Сиёсий жи * атДан анча чеклаб цуйилди. « А д о л а т
туция Ф ло рен ц и я ? аб.д а б а л " ном остидаги 1293 йилгн консти-
расмийлаштирдн’ Да лирик буржуазия цукмронлигини узил-кесил
составига катта / Республиканинг олии органи - синьория -
лягтмгтяп ,цехлаР еттита (^ар цехдан битта дан) вакил саи-
хаммаси б ул иб ЦехлаР (гарчи улар 14 та булса *ам) сеньорияга
лиги — « а д о л а т нкки вакил сайладилар. Синьория бош-
синьооия в акили фалопьери ( банрокдори) » хисобланарди. У
ва айни замонда ша^ар лашакарининг цумон-
дини эди.
я11 н ! Г яП! я1?г3^ ° ни- X I V зсрнинг иккинчи ярмида Флоренцияда
рянлар билан б Л ЯТ Ю3 берДИ' Ш а * ар катталар ~ грзндлар-дво-
ноатчилап катла Ита * окимият тепасида турган савдогар-са-
лашди I в е л ь А л Г 1И УРтасиДа * ам *окимият учун кураш кескин-
беомай 1293 йил тУдаси ичида грандларга ,\еч канала ен
*1 ’ конституцияга каттик риоя килишни талаб
цех лао уотасила ^халь0 а ж р а л иб чикди. Аммо катта ва кичик
Р яъни йирик буржуазия билан майда буржуа ху-
нарманд элементг»^^ 1 jr j гт
мазлум ва x v k v k - Р УРтасида * а м кураш кескинлашди. Ни^оят,
нинг ишчиляпи майда ^унармандлар ва мануфактуралар-
л ^ Р ^Цолининг куйи таба^аси учун — «орик х ал ц»
1378 йил^° утказишни талаб цилдилар. Ана шу заминда
х у р б у л ганНж v л Ф л ° Р енНияДа чомпи цузголони остида маш-
уч асосий боскич ЖУШ1^ИН во^еалар булиб утди. Бу кузголонда
1378 йил 18 и И КУРИШ мумкин.
кяття v a w Нямг^?нда Ф-лоренцияда хукмрон синьорияга карши
а ха. ц °Ииши булди. Кичик цехларнинг вакиллари ва
дe r a н6v мv м и й актураларининг ишчилари, жумладан, чомпи
д н у мумии hoi ^ остида маш^ур булган, айни^са «семиз»ларни
300
(бой гвельф буржуазиясини халк; шундай деб атарди) ёмон кур
ган жун титувчилар ва уйида ишловчи бош^а ишчилар бу халк
намойишида цатнашдилар.
18 июндаги чицишлар катта цехларнинг кичик цехлар фой
дасига ён бериши билан тамом булди, кичик цехларнинг синьо-
риядаги >;укумати анча кенгайтирилди. Аммо чомпи ^еч нима
олмади. Шундан кейин, 1378 йилнинг 20 июлида, Флоренция
хал^ оммасининг янги чициши булди. Бу сафар чомпи ^аракатда
асосий роль уйнади ва баъзи бир ён беришларга эришди. Х,а-
ракат ^ а т н а ш ч и л а р и д а н бирининг — ишчи Микель Л а н д о 1 ишти-
рокида янги синьория ташкил этилди, Микель Ландо гонфалонь-
ер, яъни синьориянинг раиси ^илиб сайланди. Кейин маълум
булишича, Ландо ^аракатга хиёнат цилган. Лекин бошда ишчи
лар Ландога ишониб, унга катта умидлар боглаган эдилар.
Янги хукумат бир канча реформалар ^илди. Жумладан, май
да ^унармандлар ва чомпиларнинг узлари учун учта янги цех
(улар орасида жун титув цехи) вужудга келтирилди. Мол-мулк
ва даромадларга прогрессив принципда соли^ солинадиган б у л
ди, ^арзларни тулаш муддати чузилди. Халк энг ёмон курадиган
купгина гвельф хонадонлари давлат мансабларини эгаллаш ^у-
КУ^идан мазфум ^илиндилар.
1378 йил июлида халк ^озонган галаба кейинчалик мустаз^-
камланмади. Иирик буржуазия ишчиларга иш бермай, ишлаб
чи^аришни вактинча ^ис^артиб к;уйиб, уларни оч-ялангоч кол-
дирди. Бойларнинг бу курган тадбирларига ^арши курашга янги
демократик синьория кучсизлик ^илди. Синьориянинг бошлиги
Микель Ландонинг узи ^ийла-найранг ишлатиб, буржуазия би
лан очикдан-очик келишувчилик томонига утиб кетди. Ишчилар
1378 йил 31 август да янгидан бош кутариб чик^анларида, Ландо
очикдан-очик буржуазия томонига утди ва у билан биргаликда
кузголонни бостиришда иштирок килди. Чомпиларнинг енгилиши
натижасида уларнинг цехи тугатилди. Солик солиш ^укмрон
синфга фрйдали эски формаларга кучирилди, ^окимият яна бур
жуазия кулига утди. X V аернинг 30- йиллари урталаригача сиё
сий ишларга ра^барлик цилишни уз йулида саклаб келган Аль-
биццининг бой гвельф хонадонлари хусусан катта цулайликларга
эга булдилар, XVаернинг 3 0 -йиллари урталарига келиб гвельф
хонадонлари Медичилар идора ишларидан сикиб чикарилди.
Медичилар истибдоди. 1378 йил Флоренция буржуазияси учун
беному нишон утмади. Флоренция буржуазиясининг республика-
даги хокимияти бундан буён фавкулодда тадбирлар куриш
йули билангина саь^ланиб колиши мумкин эканлигини у ана шу
пактдан бошлаб тушунди. Альбиццилар энди ана шундай «кат-
тик цу'ллик» сиесатини утказдилар. 1378 йилги вокеаларни ^али
301
эсидан чнцармаган халц оммаси Альбицциларни жуда ёмок ку-
рар эди. А мм о Флоренцияда бошк;а бой оилалар >^ам бор эди. Бу
онлаларнинг баъзилари эски гвельф патрициат уругларига ман-
суб булиб, улар анча кейинро^ бойиб кетган «янги кишилар»
эдилар. Ана шундай йирик буржуазия оилаларидан бири, лекин
келиб чи^иши жихатидан янги оилаларга маисуб Медичиларнинг
банкирлик хонадони эди. Медичилар ХГУ аернинг иккинчи ярми
да папа банкирлари сифатида майдонга чик^дилар. Аммо у ма^ал-
да Медичилар ^али ша^арнинг энг бой кишнлари деб ^исоблан-
мас эдилар. Медичилар оиласининг вакили булмиш Сальвестро
Медичи X I V аернинг 70- йилларида «семизлар» билан курашда
энг актив ^атнашган ва чомпилар билан маълум даражада дуст-
лик муносабатларини с а ц л а й билган эди. Демагогик ма^садлар-
ни кузда тутган Медичи цузголончиларни тор-мор этган август
во^еаларида ^атнашмаган эди. Шунинг узи билан Медичилар
х ал ^ оммаси орасида м аъ лум шух^рат ^озонган эдилар. Шунинг
дек, Ал ьбиццил ар ^укмронлиги замонида ^ам Медичилар оппо-
зициячилик ролини уйнаган эдилар. Медичиларнинг тарафдор
лари Флоренциянинг цуйи х ал ^ оммаси орасида Медичилар фой-
дасига таргибот юргиздилар.
X V аерга келиб Медичилар тез бойидилар. Сальвестронинг
невараси Козимо Медичи X V аернинг 30- йилларида Флоренция
нинг энг бой кишиеи ^исобланарди, шу сабабли Европадаги баъ-
зи банкирларгина бойлик жихатдан Козимо Медичи билан тенг-
лаша олардилар, холос. Альбиццилар Флоренция билан ра^о-
батлашувчи ^ушни Л у к к а ша.\ари билан урушда ют^издилар, бу
фурсатдан фойдаланган Козимо Альбицциларни Флоренциядан
^айдаб юборишга муваффац булди. Козимо Медичи синьория-
нинг аъзоси сифатида 30 йил давомида (1434— 1464) Флоренция
республикасига амалда бошчилик килди. Унинг ^еч ^анаца ун-
вони йу^ эди ва расман у Флоренция республикасининг оддий
граждани деб юритиларди, лекин давлат ми^ёсида ахамиятга
эга булган бирорта чора-тадбир унинг розилигисиз к;абул к,илин-
мае эди. Синьория купинча Козимо Медичининг ша^ар ташцари-
сидаги в и л ла с ид а( б огида) мажлис ^иларди. Аслида бу истибдод-
нинг худди узгинаси булса хам лекин ^али хаспушланган форма-
да эди. Демагогик мацеадларни кузлаган Козимо камбагаллар
ту ла б келган соликни камайтирди, аммо бунинг урнига узининг
ракобатчилари булмиш Флоренциядаги бошк;а банкирларни
шафкатсиз хонавайрон ^илиш мацеадида, шунингдек, узининг
сиёсий ракибларини ^окимиятдан си^иб чицариш муддаосида
Козимо молиявий сиёсатдан беандишалик билан фойдаланди.
Медичи диктатураси Козимонинг невараси Лоренцо ^аша-
матли даврида (1469— 1492) очи^, сурбетлик характерига эга
булди. Унинг дабдабали князлик ^аётидаги образига кенг ме-
ценатлик келиб кушилди. У грек ва латин к;ул ёзмаларини, антик
хайкалтарошлик ёдгорликларини ва бошкаларни сотиб олар ва
йигарди. Медичининг ^ашаматли ва сахийлигини шеърларда ва
302
прозада, шунингдек, тасвирий санъатда кукларга кутариб ма^-
таган купгина гуманистлар — ёзувчилар, шоирлар, рассомлар
унинг нафа^аси ^исобига кун курардилар. Банк операцияларини
кенг ми^ёсда олиб борган Лоренцо бирор молиявий ^ийинчилик-
ка тушиб долган ма^алида, ^еч к;андай тап тортмай давлат ха-
зинаси маблагларидан ^ам фойдаланарди. Айни замонда Медичи
папалик билан тобора яцинлашиб, папалар сайловига бевосита
аралашадиган булди. X V I аср бошларида Лоренцонинг урилла-
ридан бири Лев X номи остида папа булиб олган эди.
Италия маданиятини равна^ топтиришда Флоренциянинг ро
ли. Бир неча аерлар мобайнида Италиянинг асосий саноат, савдо
ва банк марказларидан бири булган, узининг сиёсий тузумида
мураккаб эволюцияни бошидан кечирган, узининг тез-тез юз бе
риб турадиган кескин ижтимоий низо-жанжаллари билан замон-
дошларининг эътиборини узига жалб этган Флоренция, айни
ва^тда, X I I I аср ва айницеа X I V — X V аерлар давомидаги Ита
лиянинг йирик маданий маркази ^ам эди. Италиянинг шу^ратига
шу^рат ^ушган ва кейинги урта аср Европасининг бошк;а мамла-
катларига ана шу ердан тарцалган буюк гуманистик ^аракат
худди шу ерда вужудга келган ва таркиб топган эди. Илк буюк
гуманистлар Данте, Петрарка ва Боккаччо Флоренция респуб
ликасининг гражданлари эди. Уйгониш даври санъати биринчи
марта порло^ натижаларга эришган жой Флоренция эди. Бу
^а^да « X I V — X V асрларда Италияда илк Уйгониш ва гума
низм»— деган бобда батафеил гапирилади1.
Италиянинг бош^а шахарларидаги истибдоди. Медичи истиб-
доди X V аср Италиясида якка-ю ягона эмас эди. Бундай давлат
тунтаришлари Шимолий Италиянинг бошца ша^арларнда ^ам
булиб утган эди. Бу ерда фар^ фа^ат шунда эдики, Шимолий
Италия ша^арларининг мустабидлари купро^ дворян оилалари-
дан ч и ^ а н одамлар буларди. Миландаги Висконтлар, Феррар-
даги д ’Эсте, Верондаги Скалигерлар ана шундай одамлардан
эдилар. 1450 йили Миланда ^окимиятни Франческо Сфорца б о
сиб олди, у уз замонасининг кондотьери (яъни ёлланма цушин-
лариинг бошлиги) эди. Бу барча давлат тунтаришларига сабаб,
бойиган буржуазия билан мазлум ша^ар плебей оммаси урта
сида синфий кураш гоят кескинлашган бир вазиятда ша^ар рес-
публикалари сиёсий тузумининг кризисга учраши эди.
Урта аерлардаги итальян де^цонлари а^волининг хусусият-
лари. Италия де^копларининг а^воли Европанинг бошка мамла-
катлардаги де^цонлар а.%волидан анча фар^ г^илар эди. Ита
лияда шахарлар гоят илк даврда ривожланганлиги туфайли, бу
ерда крепостной хуцук Франция, Англия ва Германиядаги син-
* гари классик бир формада тарак;к;ий эта олмаган эди.
Италияда де^цонлар феодалларга шахсий ^арам булмай, б а л
ки купроц ер туфайли уларга муте эдилар. Дех^он истаган пай-
303
тида ердан воз кечиб, истицомат цилиб турган жойини ташлаб
кета оларди. Унинг ер учун тулайдиган ^аки одатда ёзиб куйил-
ган буларди. А м м о бу, асосан Шимолий ва Урта Италияда шун-
дай эди. Жа нуб ий Италияда, норманнлар замонида, крепостной
жуда ривожланган ва дадшатли эди. Х Ш аерда Штау-
фенлар даврида Сицилиядаги баршчина йилига 140 ишчи кунига
етган эди. Жа нуб ий И тал ияда крепостной де^к°нлар билан
бир каторда к у л л а р ^ам эксплуатация килинарди- Император
Фридрих II ер-мулкларида кисман устахоналарда, асосан киш-
л о к х у жал ик ишларида фойдаланиладиган минглаб кУллаР
б уларди.
Ита ли яд а де^к°нл арни озод килиш жараёни ^ам бир хилда
булмади. Ш им ол д а де^конларни озод килиш X I I I аерда ша^ар
республикаларининг купчилигида содир булди. Шах;арликлар-
нинг кушни феодаллар билан кураши умуман де^конлар а^воли-
га яхши таъсир этди. Ш а ^ а р л а р феодалларни енгганларидан ке
йин, одатдагича де^ко н л арни шахеий крепостной к аРамликДан
ал бат та озод килинсин, деб декрет чикардилар. Бир канча .\о-
дисаларда ер учун туланадиган ^акл а рнинг узи ^ам конУний
тартибда камайтирилди. Де^конлар эркин майда ишлаб чикарув-
чиларга айланиб, ердан ворислик ^укукл а рида фойдаланишпи
с а к л аб колдилар (ижара олииган ер учун туланадиган ^ак ол-
диндан ёзиб куииларди). А м м о орадан сал вакт утмай, ернинг
анчагина кисмини буржуазия сотиб олди. Де^конларга к а Рашли
чек ерлар майдони ж уд а кискарди. Нормалаштирилган ижара
б ил ан бир каторда, янгича ижара, яъни баланд (бозор) нарх-
л ар даг и ижара ёки ^осилнинг бир кисмини тулаш шарти билан
ижара олиш (чорикорлик ижараси) авж олди. Бундай шароитда
де^конларнинг катта бир кисми пролетарлашди. Шимолий ва
Урта Италияда кичкина д алалар, бир кисмига полиз экинлари
экиладиган ва богли участкалар де^кон ер эгалигининг уступ-
л и к килувчи типига айланди. Урта Италияда, Папа давлат тер-
риториясида, озика ма^сулоти билан рента тулаш де^конлаРИ11
эксплуатация ки л ишнинг энг таркалгап формаси булиб келмок*
да эди. Ру^оний синьорнинг ижарачи де^к° ни ердан ундирган
^осилининг ярмини унга туларди; баъзан ^осилнинг бу улушп
б уту ила й ёки кисман пулга чакиларди (коммутация).
Ж а н у б д а д е^к о н л а Р ни озод килиш анча кечрок — факат X I I I
аср охиридан эътиборан содир булди. Ундан кейинги асрларда,
яъни X I V ва X V асрларда дехконлар бу ерда х;ам шахеан озод
б ул д ил ар , лекин помешчик ерларининг ижарачилари булган бу
о зод д е ^ к о н л а Р а^воли Ши мо ли й Италия де^к°нларининг ахво-
лига Ка ра га нд а анча огир эди. Юкори даражадаги феодал пул
рентаси ва >^али тамомила йуколмаган озика ма^сулотлари рен-
таси сакл аниб к ° л г а н баршчинанинг баъзи бир кисми билан,
шунингдек, феодал давлати ундирган ва асосан келгинди ара-
гон-испан феодалларини бокишга сарфланган юкори давлат
с оликл ари билан КУШИЛИ6 кетган эди.
304
Аммо Италия шимолининг ^амма жойида р м де^к;онлар X I I I
аерда озод булолмаган эдилар. Италия шимоли-гарбининг фео
дал князликларида (Савойя герцоглиги, Пьемонт герцоглиги,
Монферат маркизати ва бош^аларда) крепостной ^у^УК ^али
бекор ^илинмаган эди. Шимолий Италия ша^арларининг бир
^исмида, ю^орида курсатиб утилганидек, д е ^ о н л а р масаласида
феодал сиёсатини утказиб келган феодал хонадонларининг ва-
киллари г^окимият тепасига мустабидлар сифатида келдилар.
Дольчино цузголони. Ана шу заминда X I V аср бошларида Ит а
лиянинг шимолида йирик д е ^ о н л а р цузголони булиб, унга соби^
монах Дольчино бошчилик и,илди. Дольчино ^узголони 1303 йили
Парм областида бошланиб, то 1307 йилгача давом цилди. Д о л ь
чино ^аракати урта аср замонидаги бир ереслик (да^рийлик) б а
рака™ билан богланган эди, бу да^рийлик ^аракати мухлислари
«Апостоллик ака-укалар»1 деган ном билан юритиларди. Дольчи
но, хусусий мулк билан бойлик — дунёда ^укмронлик ^илувчи
ёвузликнинг асосий сабабларидир, деб таълим берарди. Энг кам-
багал де^конларнинг патриархал-жамоатчилик кайфиятларини
акс эттириб, Дольчино ер-мулкини умумлаштиришга ча^ирарди.
У ер юзида минг йиллик «худойи таоло ^укмронлиги» бошланиб,
унда ижтимоий адолат тула-тукис ^укмрон булади, деб каромат
циларди. Аммо Дольчино ^ам зуравонлик тадбирларини рад эт-
масди. Ер юзида «худойи таоло ^укмронлиги»ни Дольчино фикри-
ча, мазлухмларнинг узлари тайёрлашлари лозим эди. Дольчино
тарафдорлари фацат Парм областидагина эмас, Шимолий Ита
лиянинг бош^а областларида ^ам бор эди. Де^^онлар ^аракати
шу ь;адар кенг ^улоч ёйдики, Авиньон папаси Климент V бу jqa-
ракатга ^арши салиб юриши эълон к;илди. Феодалларнинг i^y-
шинлари ^узголончиларни т о ^ а суриб чицариб, уша ерда ^ириб
ташладилар. Дольчинонинг узи ofhp ^ийно^-азоблардан сунг
Катл этилди.
Еарбий Европа тарихида Дольчино кузголони шу билан к;и-
зи^арлики, у кейинги урта аср давридаги буюк де^кон ^узголон-
ларининг бутун бир сериясига йул очиб бергандек булди: Фран-
циядаги Жакерия, Англиядаги Уот Тайлер цузголони, Чехияда
гусчи дез^онларнинг урушлари, Венгрияда Куруцлар ^аракати,
ни^оят, Германиядаги Буюк де^^онлар уруши.
X I V — X V а ерлар д а папаликнинг ор^ага кетиши. Италия та
рихида папалик кейинги урта аср даврида ^ам катта роль уй-
найверди. Аммо француз короллари тазъйи^и остида папалар
Авиньонга кучиб утганларидан кейин папаликнинг сиёсий обруси
анча д а р а ж а д а путурдан кетди. Папаларнинг «Авиньондаги
асирлиги» натижасида Рим оз булмаганда уларнинг (папалар
нинг) цулидан кетаёзган эди2. 1347 йилда Римда республика таш-
1 «.А п о с т о л л и к а к а - у к а л а р » сек тас ига п а р м ли к ^унарманд Сегарелли
{ т а х м . 1260 й.) ас ос с о л г а н эди. Д о л ь ч и н о С е г а р е л л и н и н г ш о г и р д и эди.
1 Юк,орида, X V I I I б о б д а г и « X I — X V а е р л а р д а Ф р а н ц и я » де г ан т ем а г а
^а р а л с и н .
20 Q- ф - С е м е н о в 305
кил топиб, гуманист Ко ла ди Риенцо деган одам уйга бошчилик.
Килди. Рим ша^арликларининг асосий оммасига таянган К о л а
ди Риепцо махаллий баронларни тиичитиб, ь^олок феодал-кле-
риал папа давлатини тартибга солган бир ^анча молиявий-маъ-
мурий реформалар утказди. А м м о Кола ди Риенцонинг Италияда
Рим бошчилигида эркин шахарлар федерациясини барпо килиш
^акидаги орзу-умидлари натижасиз булиб чикди. Рим баронлари
билан янгидан бошланиб кетган курашда Кола ди Риенцо ожиз.
б у л и б чи^ди. Римдан си^иб чи^арилган Кола ди Риенцо Гер-
манияга кочди ва император ёрдамида Италиянинг зркинлигини
Кайта тикламо^чи булди. А м м о уни аччи^ к;исмат кутарди. И м
ператор К а р л I V К о л а ди Риенцога ёрдам курсатишгина эмас,
балки уни ^атто ка мокка олди ва папага тутиб берди. Папанинг
ишончини козонган Риенцонинг айби кечилди. Фа^ат бугина
эмас, Авиньон курияси уни ^атто Рим ноиблигига ^ам тайин ^ил-
ди. Бирок унинг Римда иккинчи марта пайдо булиши жуда ^ам
Кул а й бул иб чи^мади. Со ли к сиёсати замииида шахарликлар
билан Риенцо уртасида чиккзн можаро х алокатга олиб келди.
1354 йилда Риенцо янги кузголон ма^алида улдирилди.
Кола ди Риенцонинг Римни ва Рим областини озод килиш
йулидаги уриниши муваффакиятсиз булиб чи^цан булса-да, ле-
кин папалар резиденцияси борди-ю бундан кейин ^ам Авиньонда
Коладиган булса, у л ар « абадий шахар»ни кулдан бой беришла-
рига очиц-ойдин ишондилар. Еттинчи Авиньон папаси Григорий
X I 1377 йили Римга кучиб келди ва тез орада (1378 й.) шу ерда
вафот этди. Янги папа сайлаш ма^алида кординалларнинг фикр-
л ар и булинди. И та ли я кординаллари нталиялик Урбан V I ни
папа килиб сайладилар. Унга кзрама-карши уларок, француз
кординаллари француз Климент V I I ни папа 1\илиб сайладилар.
Ш у тарифа католик черковининг бирлиги бузилди. Бир ва^тда
папалар иккита булди — бири Римда, иккинчиси Авиньонда эди,
у л ар бир-бировларини узаро кзргзганлари ^аргаган эди. Евро
панинг бир хил мамлакатлари бир папани, бошцалари иккинчи
папани тан олган эдилар. У рб ан V I билан Климент V I I вафот
этганларидан кейин, уларнинг ворислари х ам худди шу зайилда
сайландилар. Католик черковининг ажралиши доимий ажра-
л ишга айланиб ко л *1Ш хавфини тугдирар эди.
X V асрд аги католик с о б о р л а р и . Черков бирлигини ^айтэ
тиклаш учун 1409 йили Пиза ша^арида катта черков собори ча-
^ирилди. Авиньон папаси хзм, Рим папаси х ам У3 х ° кимиятла-
ридан ихтиёрий равишда воз кечишдан бош тортганликлари са-
баб ли Александр V ни янги папа ^илиб сайланди, лекин у тез
орада вафот цилди. Шун д ан кейин унинг урнига Иоанн X X I I I
сайланди. Ам мо бу папанинг х али унчалик обруси йук эди.
кикатан черковдаги ажралиш кучаяверди. Икки папа урнига эн
ди учта папа булди. Пиза собори, шундай килиб, папаларнинг
ажралиш проблемасини хал к илмаДн- Шундан кейинги, 1414—
1418 йилларда мажлис утказган Констанц собори ни^оят, като
306
лик черковидаги ажралишни тугатишга муваффац булди. Собор,
ч е р к о в бирлиги ^а^идаги акидани бузганликлари учун ра^ио-
л а ш и б юрувчи учала папани уринларидан агдариб ташлади, д е б
эълон килди. Мартин V (1417— 1431) папа килиб сайланди. Ш у н
дан кейингина Рим папаларнинг яна доимий резиденцияси булиб
к4олди ва «Буюк ажралиш»га ни^оят бардам берилди.
Папаларнинг Авиньонда булиши ва ундан кейинги черковда-
ги ажралиш факат Италиядагина эмас, балки бутун Еарбий Ев
ропада ^ам папаликнинг обрусини тушириб юборди. Миллий
давлатларнинг усиши папалар олдида янгидан-янги кийинчи-
ликлар тугдирди. Бирор йирик марказлашган давлат (Франция,
Англия, Испания сингари) кучайган сари, бу давлатларнинг ко
роллари папалар назоратидан ва аввало, уларнинг пул тама
Килишларидан озод булиб, узларининг черковларига миллий
мустакиллик беришга интилардилар.
Короллар уз мамлакатларида епископлар тайинлаш .ХУКУКИНИ
уз кУллаРига олишга интилдилар; сунгра улар папа курияси
фойдасига туланадиган туловларни ?qap канака йуллар билан
чеклаб куйдилар. Папа ^окимиятни чеклашга ва махаллий ка
толик черковларига купрок автономия бериш тенденцияси X V
аерда Базель ша^арида булиб утган учинчи йирик черков собо-
рида айникса очик-ойдин намоён булди. Базель собори 16 йил
давомида (1431 — 1447) мажлис килДи* У собор пападан юкори
туради ва собор папани суд килиши ва уни урнидан тушириши
мумкин, деган расмий карорни утказишга уринди. Папа Евге
ний I V (1431— 1447) бошчилигидаги папалик «еретиклар» собо
ри билан катъин кураш олиб борди. Собор таркатилган деб
эълон килинДи- Аммо собор аъзолари папага буйсунишни иста-
май, Евгений I V урнига Феликс V ни янги папа килиб сайла-
дилар.
Янги ажралиш черковларни хавфга солиб куйди- Аммо мил
лий давлатнинг узлари орасидаги ракпбликдан фойдаланган па
палар бу хавф-хатардан КУТУЛИ6 ко л Ди л а Р- Папа француз ко-
ролига, герман императорига, унинг Габсбурглардан мерос к ° л -
ган ерларида ва бошкаларда епископлар тайинлаш масаласида
ён бериб, шунинг узи билан папа Базель соборида тантана ки л '
ган миллий оппозицияни заифлаштирди. Собор состави камайиб,
кейин уз а^амиятини йукотди. 1438— 1439 йилларда папа Фер-
рарда бошка собор чакирди, кейин тез орада бу соборни Флорен-
цияга кучирди. Туркларнинг Византияга хавф сола бошлаши му
носабати билан папа ана шу соборда Шаркий (проваслав) чер
кови билан уния тузиш масаласини куйди. Грек а^олисининг
купчилик оммаси папанинг бошлик булишини тан олишдан бош
тортганлигидан Флоренция унияси Шаркда реал бир а^амият
касб этмасди. Москвада ^ам бу уния тан олинмади. Рус про
васлав черковининг вакили сифатида Флоренция соборида кат-
нашган митрополит Исидор (келиб чикиши грек) Москвага кай-
тиб келганидан кейин улуг князь томонидан камокка олинди ва
307
черков ишларини бош^аришдан четлатилди. Биро^ уния тузиш
масаласи папалар учун уз ролини уйнади, чупки бу б и л а н улар
Базе ль соборида кутарилган реформация масалаларидан ка-
толиклар Европасининг эътиборини четга тортмо^чи булган
эдилар.
X V аернинг биринчи ярмида католик черкови багрида юзага
келган собор ^аракати Европадаги бундан кейинги реформация
^аракатининг му^аддимаси э д и , гусчилар ^аракати эса унинг
дастлабки бос^ичи булди.
XXIV БОБ
310
xv xiрассели
/оа5 -1 ив)(,арларнин-г араблардан озод бул-
гам йил- 100 Q 1I 200км
лари______ _____________________________________
П и р ен е й яри м ороли
В. 1096— 1150Й-
О вьед о о
^ НАВАРРА
П а м п .ю н а а
КЯСТИЛИЯ^кКОР.
Л еон
° Е у р г о с ^ ^ ^ Х 7j Узе ка
Вальядолид
С а р а го с а \ С у
)порпи та С4-
To p m occj
_tita (
H aSpubo
Толедо
'Лёйрия
=113S/<
о Золлак)
Эвора.
;л
:tiypOotiAI ■МурсиА-,
Tnjvpri
■~?Пало ■О'ГрЬпяда.
\йади&'.
1150-1475
loirao
°Jcu#
Б у р го с
/Осла оVk k o
Брага Вальядолид
'сираг££\*~ ^ Р и о & ф :-:^ £ £ ~ 1
:Qft6jWira
^ ^ ^ J * T n р рогона
'С ал аж о н ка Л V /,Tboniorfi- -- ■
"
К ои м бр а Q • M fc H O p Hi
К у емна ■Мальорка;
IJ 7 7 brrj£gfcoлК
а {Вале не и;
Л и сса б он О
г-» Лио/>л tin. tam pata
О» И.Ю
РЛ'ОС
О Л а с - Япляс-дс-ТЬдоса
/Су/к*с»ба М урсц)
<>12ЪЗ':
f 2 J 0 ^ ^ тС а е н ^ г-^ d
W'••; PtpHndda }:
X I— X V асрларда Реконкиста
П о р т у г а л и я жанубга томон чузилиб кетган эди. Дастлаб б у >^a\f
г р а ф л и к эди (т*ахминан 1095 йилларда ташкил топган эди)„
П16 йилга келиб у ^ам короллик булиб олди. Португалиянипг
пойтахти бошда Дуэро дарёсининг мансабидаги Опорто шахри
эди, кейин 1147 йил дан — Тахо дарёсининг мансабидаги Л и с са
бон ша^ри пойтахт булиб колди. Леон короли ^окимиятидан ха-
лос булган Португалия короли Рим папасига карам булиб к ол'
ди. Аммо бу карамлик номигагина булиб, аслида бош^ача эди.
Шундай килиб, X I I аср бошларига келганда Пиренеи ярим
оролида унинг тахминан ярмисини эгаллаган туртта христиан
давлати: Кастилия, Наварра, Арагон ва Португалия бор эди.
XI аернинг охири ва X I I аернинг ^аммаси реконкистанинг энг
авжга чиркан даври эди. Кастилия халк эпосида худди ана шу
давр уз аксини топган, халк эпосининг ка^рамони машхур Сид
Кампеадор эди1. Шаркдаги салиб юришлари сингари, Пиренея
ярим оролида маврлар билан олиб борилган курашга ^ам МУ_
Каддас уруш туси берилган эди. Христианлар билан мусулмон-
лар илгариги пайтларда диний масалада баъзан бир-бирлари
билан ишлари булмасди, реконкиста жараёнида улар бир-биров-
ларига фанатикларча нафрат кузи билан карайдиган булдилар.
Маврлар Шимолий африкаликлзрни, барбарларни ва бошка
мусулмон кабилаларни узларига ёрдамга чакирдилар. 1086 йили
Испанияга Рарбий Сазфойи Кабирдан алмуравийлар, 1125 йили
Атлас тогларидан (Шаркий Мороккода) алмугалар келдилар.
Испанияликларга ёрдам бериш учун Франция, Англия, Герма
ния ва Италиядан рицарлар келишди. Шаркдаги сингари, Испа-
нияда з^ам маврлар билан курашиш учун бир канча махсус
диний-рицарлик орденлари Сант-Яго, Алькантара ва Калатрава
орденлари барпо этилди.
XII аср мобайнида кастилияликлар араблар Андалузиясига
бир неча марта бостириб кириб, уни пай^он килДи лар. 1212
йили Л а с Навас де Толос енида ^ар иккала томон уртасида
энг катта з^ал килУвчи жанг булди. Бу жангда Кастилия ( А л ь
фонс V I I I ) , Наварра ва Арагон короллари иттифокчилар сифа
тида биргаликда уруш к илДилар. Барбарлар, негрлар ва Шимо-
ли-Рарбий Африканинг бошка купгина к а бил ала ри маврлар
томонидан туриб жангларда катнашдилар, Араблар каттик
маглубиятга учраб, узларининг барча бой лагерларини голиб-
ларга улжа килиб к<эл Дириб чикиб кетдилар.
Шундан кейин Кастилия тез орада Андалузия билан Мурсия-
ни эгаллади. 1236 йили у Кордовани, 1248 йили — Севильяни
Кулга киритди. 30 ва 40-йилларда Арагон Валенсияни ва Ба-
леар оролларини босиб олди. Португалия жанубга томон то Гва-
5 С и д н и н г та р их и й т и м с о л и чи на кам ш а х е — К а с т и л и я к о р о л и г а х и з м а т
этг а н йирик рицар ь Родриго Диас булган (1106 й и л д а вафот зтган).
С и д а р а б л а р д а н к а т г а ш а ^ а р В а л е н с и я н и ва^ти нча б о с и б о л и ш г а м у я с с а р б у -
лад-и.
313
лиана дарёси мансабигача силжиб борди. Маврлар ихтиёрида
биргина жанубий Гранада короллиги (ёки Гранада амирлиги)
са^ланиб долган эди. Гранада короллиги мустакил давлат си
фатида узой; bqkj , яъни 1492 йилгача яшаб келди.
< X I I I — X V а е р л а р д а Пиренея ярим оролидаги д а в латлар . Н а
в ар р а ва Португалия. Ярим оролдаги туртта христиан давлат-
ларидан Наварра ва Португалия ало^ида-ало^ида ривожланди-
лар. Наваррада французлар таъсири жуда кучли эди. Атрофии
тоглар ураб олган бу кичик мамлакатнинг ицтисодий ривожла-
ниши секинлик билан борди. Ш у сабабли X I I I — X V аерлар дав
рида Наварра, умуман, катта роль уйнагани йу^.
Атлантика оксаии сорили буйлаб узун тор полоса булиб
жойлашган Португалия жадалрок; ривожланди. X V аерга кел-
ганда Португалия катта дспгиз флотига эга булган савдо-соти^
циладигап мамлакатга айланди. Ярим оролдаги маврлар билан
олиб борилган кураш уни Шимолий Африкадаги араблар билан
урушлар к;илишга ^ам тортди. Португалияликларнинг Шимолий
Африкадаги мулки булмиш Сеута, кейин португалияликларнинг
X V .аердаги географик кашфиётларида катта роль уйнади. Аммо
Урта денгиз со^илидагп мамлакатлар билан, Англия, Нидерлан
дия ва бошка мамлакатлар билан зур бериб олиб борилган
таш^и савдо-сотик; алокалари Португалияни Пиренея ярим оро
лидаги бошка давлатлардан ажратиб цуйди. Реконкиста П о р
тугалияни кушни Кастилия билан боглаши лозимдек куринса-да,
лекин Португалия узининг мустациллигини рашк билан са^лаб
келди.
с'' Кастилия короллиги. Кастилия ва Арагон Пиренея ярим оро-
лининг иккита асосий давлати булиб, пировардида улар ягона
королликка бирлашдилар. Бу бирлашган давлатларнинг урта
аерлар давридаги тарихи узининг бир 1^анча хусусиятларига
314
д е ^ о н л а р и ^ам реконкистада жуда актив катнашганликлари
сабабли крепостной карамликдан эртарок халос булдилар. Кас
тилия феодаллари де^конлар билан ^исоблашишга ва уларга
жиддий ён беришга мажбур булдилар. Эски ва янги Кастилия-
пинг купчилик де^конлари эркин жамоатчилардан иборат (б с-
г е т р и я л а р) булиб, феодаллар ^омийлигида кун курардилар
ва уларга одат буйича битим билан белгилангап кичик микдор-
да оброк тулардилар.
Кастилия ша^ар ва кишлок жамоаларининг сиссий а^амияти
Кастилияда у^умтоифа вакиллиги, яъни к о р т е. с л а р н и и г
эртарок вужудга келишида очи^-ойдин намоён булди. Кортеслар
уз фаолиятини 1188 йилдаёк (инглиз парламеити ва француз
Генерал штатларидан анча олдин) бошлаган эдн, шу билан
бирга учинчи тоифа вакиллари составига ша^арликлар билан
биргаликда де^конларнинг ^ам баъзи бир вакиллари кирган
эди. Кастилиядаги король ^окимияти ша^арларга таяииб туриб,
X I I I асрдаёк уз обру-эътиборини кучайтиришга харакат килди
ва йирик феодаллар билан катти1^ кураш олиб борди.
XIII аернинг иккинчи ярмида король Альфонс X (1252—
1284) ^онунлар туплами («Етти кисм» деб аталадиган) цонуп-
лар туплами (чицарди), бу коиунлар туплами Рим ,\укуки гоя-
лари билан сугорилган булиб, урта аср Европасндаги ^ с ш у н л а р -
нинг биринчи умумлаштирувчи туплами эди. Альфонс X узидан
сал олдин Саламанка шах;арида таъсис этилган университетга
^омийлик килиб, давлат маблаглари ^исобига шу ша^арда о б
серватория (расадхона) КУРДИРДИ- Унинг даврида король ^о-
кимнятининг обруси анча ортди. Аммо феодаллар >;али тиниб-
тинчимаган ва узларининг имтиёзларига каттик ёпишиб олгап
эдилар.
Юз йиллик урушда ипглизларнпнг иттифокчиси булган ко
роль Педро I Золим (1350— 1369) X I V аерда феодаллар билан
каттик кураш олиб бориб, купдан-куп феодалларни катл эттир-
ди ва уларнинг молу мулкларини мусодара килдирди. Кастилия
грапдалари француз феодалларинпнг кумагига таяниб, Педро-
ни енгдилар ва тахтга унинг ракиби Генрих II Трастамарани ут-
каздилар. Генрих II Трастамара 1369 йилдан бошлаб янги ди-
настияга асос солди.
X V аср урталарига келганда Кастилиядаги король ^окимияги
эришган ютуклар, умуман олганда, ^али у кадар катта эмас эди.
Кортесларнинг кУл л а б-КУвватлашига к а Р амай, короллар КУДГ
ратли грандаларнинг куч-кудратига шикает етказа олмадилар.
X I V ва X V асрларда кортесларнинг узи онда-сонда йигиладиган
булиб ко лДи- Кастилия короллари купинча феодалларнинг душ
ман гурух;ларини шу феодалларнинг сарой билан алокадор бош-
Ка кнсми ёрдамида, шунингдек, католик черкови кумагида ен-
гишга умид боглаб, ша^арлар билан >^ар доим иттифок булишни
нзчил амалга оширавермасдилар. Бунинг натижасида король
^окимиятининг узи турли феодал тудаларининг кураш к У Р ° л и г а
315
айланиб ^оларди. X V аернинг иккинчи ярмида Кастилиядаги-
король ^окимиятининг ночор а^волига яццол мисол ^илиб король
Генрих I V (1454— 1474) ни куреатиш мумкин. Генрих I V нинг
бутун хукмронлиги даври феодал узаро уруш-жанжаллари би
лан тулиб-тошган зди. Зодагонлар королнинг ^изи Хуананинг
тахт ворислиги ^у^у^ини тан олмай, королнинг синглиси -— ма
лика Изобелланинг номзодини ^уйдилар. Зодагонлар келажакда
Изобеллани узларига ром цилиб олиб, ундан итоатли г^урол си
фатида фойдаланмещчи эдилар.
6 А р агон федерацияси. Арагон, уз-узича Пиренея ярим ороли
да (агар ^атто Арагоннинг Каталония билан бирлашганлигини
и^ушиб ^исоблаганда ^ам) кичик бир территорияни эгаллар эди.
Аммо Урта денгизда унинг купдан-куп мулклари: Сицилия,.
Сардиния, Неаполь короллиги, Балеар ороллари ва бошт^алар
бор эди. Кастилиянинг аксича, Арагон катта денгиз давлати
эди. Лекин бу ерда король ^окимияти заиф эди. Шахарларнинг
заиф усганлигидан (Арагонда), дворянлар бутун х°кимиятни уз
к;улларида са^лаб долган эдилар. Арагон д е ^ о н л а р и энг огир-
крепостной карамликда яшардилар. Арагон феодаллари уз кре-
постнойларига хатто улим жазоси бериш ^У^У^ига ^ам эга эди
лар. Купрок; феодаллардан иборат булган Арагон кортесларнь
королни тула назорат ^иларди, кортеслар дам олган пайтларида
королнинг ишларини кузатиб бориш учун «депутация» номи ос
тида ало^ида комиссия белгилаб цуйиларди. Арагон дворянла-
рини махсус сайлаб ^уйиладиган судья, яъни Б у ю к хусти-
с и я суд циларди. Уни урнидан бекор цилишга королнинг ^ а ^ н
йу^ эди. Дворянлар королга 1^арши уруш эълон ^илиб, у бил am
уруш олиб борар ва чет эл фуцаролигига утиб кета олардилар-
ва х- к- Арагон зодагонларининг эркинлиги «Уния имтиёзлари»
(1287 й.) деган аловила муборакномада ёзиб к;уйилган эди.
&т К аталонияда дездонларнинг ^узголонлари. Арагондаги де^-
^онлардан ташцари, Каталониядаги де^цонлар хам айникса
OFHp а^волда кун кечирардилар. Каталонияда х ам» « я р а м а с
одатлар» деб аталган нарса мавжуд булиб, крепостнойларии
мутла^о чидаб булмайдиган а^волга солиб цуяр эди. Фарзанд-
сиз де^кон вафот ^илгудай булса, помешчиклар унинг б?рча
молу мулкини тортиб олар ва борди-ю, вафот этган дехк°ннинг
боласи булса, унга 1\арашли молу мулкнинг анчагина ^исминиь
босиб олардилар. Биринчи кеча хУ^У^и \укм сурарди. Де^цон-
ларни ерсиз ^ул цилиб сотиб юборардилар. Бирок; Арагоннинг
акси уларо^ Каталония шахар мамлакати эди. Дех^он/iap бу
ерда купро^ бозор билан алок;адор эдилар. Бу дех^онларнинг
купи крепостной чуриликдан Барселонага ва бош^а шахарларга
к;очиб кетган эди. Пировардида Каталония д е ^ о н л а р и бирла-
шиб, феодалларга царши к;аттиц кураш бошлаганлар ва б у
кураш .узоь^ давом этган деэдонлар уруши характерини олган.
Каталония де^цонларининг к;узголонлари ун йилга чузилган,.
яъни 1462 йилдан 1472 йилгача давом этган. К,Узр° л о н ла Р Ш и -
316
•молий Каталония районини (Барселонанинг шимолидан то Пи-
ренеягача булган жойларни) уз ичига олган эди. Д е ^ о н л а р
к^зголонига майда дворян (идальго) В е р н т а л ь я т бошчилик
ц и л д и . Феодаллар ^узролопни бостлра олмадилар. Д е ^ о н л а р -
нинг феодаллар билан олиб борган курашига Арагон короли
Хуан II аралашди. Король Хуан II бу ма^алда Арагон ва К а
талония феодаллари билан хамда мустацил булиб ажралиб
чи^Кан Барселона билан жанг ^илаётган эди. Хуан II Вернталь
ят билан музокарага киришди ва ^узролончиларга ёрдам бера-
ман, деб катта ваъдалар к;илди. Исёнчи феодалларга ^арши де.\-
^онларнинг кучларидан фойдаланган ва Барселонани узига тобе
ь^илиб олган Хуан II 1472 йилда крепостной ХУ^У^НИ ^исман
-енгил'лаштириш йули билан дехцонларни феодаллар билан
«яраштирмо 1\чи» булди. Шунда Вернтальят Хуандан виконт ун-
лони ва купдан-куп ер-мулклар олди. Аммо Каталония дех^он-
лари Вернтальятнмнг король билан ^илган битимидан ь^аноат-
ланмай, 1484 йилда иккинчи марта ^узголон ^илдилар.
Бу сафар хУ31ГОлончиларга дех^оп П е д р о Хуан Сала
<>ошчилик ^илди. Дехцонларнинг иккинчи ^узголони р о я т дара-
жада шиддатли ^узролои булди. Феодаллар Салани асир цилиб
олиб, уни цатл этдилар, лекин дех^онлар Саланинг вафотидан
кейин х^м партизан урушини давом и;илдирдилар. Нихоят, I486
йили Арагоннинг янги короли Фердинанд фармон чи^ариб, х аК
т улаб ^утулиш шарти билан барча «ярамас одатлар»ни бекор
•з^илди. Дехк;онлар узларига ^арашли участкаларнинг меросхур
ижарачиларига айландилар. Крепостной хУ^У^ни бекор ^илиш
^а^идагн фармонни король тез орада Арагонга х ам ёйди, Ката
лония дехцонлари сингари Арагон дех^онлари хам ^узолон ку-
тариш хавфини солмо^да эдилар.
Каталония дех^онлари х аРакати билан бир вацтда, X V аср
давомида шахарлардаги, шунингдек, Арагонга тобе б у л г а н Б о -
леар оролларидаги ^узголонлар билан ^ушилиб кетган кенг дех-
з^онлар хаРакати 103 берди. 1450 йилги Мальорка оролидаги
.Харакат, айницеа кучли х аРакат булиб, у хам феодалларнинг
лалц оммасига цисман ён бериши билан тамом булди.
^ Кастилиянинг Арагон билан бирлашуви. Келиб ч и р ш и ва
тил жихатдан ^он-^ариндош булган, юз йиллар давомида таш-
*\и душман булмиш арабларга ^арши биргаликда курашиб кел
ган, и^тисодий масалада азалдан бир-бирови билан алоца цил-
ган Кастилия ва Арагон бирлашиш учун етарлича тарихий
шарт-шароитларга эга эдилар.
Кейинги урта аерлар даврида товар-пул муносабатларининг
ривожланиши и^тисодий жихатдан ^андайдир узаро биров-би-
ровини тулдирувчи х аР иккала мамлакатнинг — ^уру^ликдаги
Кастилия ва Урта денгиз билан богланган Арагоннинг бирлаши-
шини айникса зарурий вазифа цилиб ^уйди. X V аернинг иккин
чи ярмида Пиренея ярим оролининг ижтимоий ва сиёсий ша-
роитлари хам ана шу бирлашувни зур бериб та^озо этган эди.
317
Кастилияда ва Арагонда кескинлашган синфий кураш, шу
нингдек, реконкистанинг тамом булмаганлиги (ярим орол жа-
нубндаги Гранада короллиги) j^ap иккала мамлакат феодалла-
рини икки королликни ягона Испания давлатига бирлаштириш
тугрисида бир битимга келишга мажбур этди. Иккала кУшни
давлат уртасидаги уния (иттифок) династия никоей килиш йули
билан амалга оширилдп. хМ.алика Изабелла Кастильская 1469'
йили ша^зода Фердинанд Арагонскийга турмушга чикди. 1474
йили Изабелла Кастилия королеваси булиб олди, 1479 йили
Фердинанд Арагон тахтига утирди. Бирлашган иккала мамла
катнинг .\ар бири узининг буруиги конунлари, урф-одатлари ва
ало>{ ида-ало^ида кортесларини саклаб цолди. Шундай килиб,
мамлакатни бош^ариш ^али икки тусдалигича колавсрди. Ш у н
дай булса ^ам, ягона Испанияни вужудга келтириш учун асос
солинган эди. Кастилияда ,\ам, Арагонда ,%ам король хокимияти
муста^камлана бошлади. Бирлашиш Фердинанд билан ^4забел-
ланипг ички ва ташки снёсатларида ижобий акс этди.
Ша^ар коммуналарининг кумагига таяниб иш курган И з а
белла Кастилия феодаллари оппозициясини тинчитди. Изабелла
ёрдамида «мукаддас эрмаидада» нами остида ташкил этилган
ша^ар иттифркчн милицияси талончилик килиб юрувчи рицар
ларга ка;Ншатгнч зарбалар берди. Католик черкови Фердинанд
билан Изабеллага катта ёрдам курсатди. Католик короллар
(папа Фердинанд билан Изабеллага ана шундай унвон берган
эди) узларига к а Р а ш ли дадшатли инквизицияни католик черко
ви манфаатларига хизмат килдирар эди. Чукинтирилган мавр-
лар (’мотискалар)нинг ишларини назорат килиш ма^садида 1477
йил Испанияда вужудга келтирилган инквизиция амалда, олий
сиёсий судга апланган эди. Кастилия ёки Арапондаги бирорта
феодалнинг давлатга хиёнат килганлиги гумон килинган так-
дирда, у инкнизициянинг к а '\Р'га забидап >^еч к а ё кка Кочиб куту-
ла олмасди, албатта.
Изабелла Кастилиядаги сапдо-сотик ва саноатни жонланти-
риб юборган бир канча иктисодий тадбирларни амалга оширди.
Мамлакатдаги кимматба^о металларни сакл аб колиш максади-
да ^амда мамлакат ичкарисида актив савдо балансини таъмин-
лашга (яъни ташкаридан мол келтиришга Караганда мол чика-
ришни купантиришга) интилиб, королева меркантилизм гоялари-
ни амалга ошира .бошлади. Изабелла чет элларга озик-овкат мах-
сулотлари ва хом ашё (галла, жун ва бошкалар) чикаришни ман
килди, жун Испаниянинг узида кзйта ишланмоги керак, деб буй-
рук КИЛДИ- Изабелла машхур Христофор Колумбга ^омийлик
курсатди, Христофор Колумб Х индистонга бориладиган «гарбий
йул»ни ахтариб, Испания кемаларида саё^атга жунаб кетди.
Фердинанд ва Изабелла Испанияси теЗ орада буюк давлатга
айланди. 1492 йили улар Гранадани истило килдилар. 1512 йили
Испания Наваррани узига кушиб олди. Шундай ки либ, Порту-
галиядан ташкари, барча Пиренея ярим ороли Испанияга бир-
318
лаштирилди. Колумбнинг саё^атлари Испания учун Янги Дупё-
даги жуда куп мустамлака мулкларни босиб олиш имконини
яратиб берди. Фердинанд ва Изабелла Испанияни Европанинг
энг йирик давлатлари билан сиёсий иттифок;лар боглашига са-
бабчи булган му^им династия никохларини амалга оширдилар.
Уларнинг тунгич кизи Екатерина Тюдорлар хонадонига мансуб
инглиз ша^зодасига турмушга чит^ди. Кичик малика Хуана
Габсбургларнинг астрогерман хонадонига мансуб ша^зодалар-
нинг бирига хотин булди. Испания Европа хал^аро сиёсатининг
мухим омили була борди.
XXV БОБ
1 К а н у т д а в л а т и т у г р и с и д а V I б о б г а к;аранг.
1 Д а н и я д а с а ^ л а н и б ц о л г а н эркин д е х ^ о н л а р н и н г б у проц енти, т а х м и н а н
к;ушки А н г л и я д а г и ф р и г о л ь д е р л а р н и н г х у д д и ш у н д а й пр о ц ен т иг а тугри ке-
-лади.
320
шиш жараёни тараккиётнинг маълум бос^ичида Данияни ^ам
феодал тар^оклигига олиб келди. Йирик дунёвий ва черков фео
даллари король хокнмиятини чеклаб цуйдилар. 1282 йили Дания
зодагонлари ало^ида Нюборг ёрлиц хартияси олдилар, бу хар-
тияга мувофик король >^ар йили халц мажлиси (Danehof) ча-
1^ириш мажбуриятини зиммасига олди. Бу олий кенгашда ша-
^арликларпинг .^ам, дехи;онларнинг ^ам бир ^анча вакиллари
булса-да, лекин амалда мамлакатни бошцаришда феодаллар
асосий роль уйнадплар, король ^окимиятини мунтазам суратда
назорат килган давлат кенгаши ( Rigsraad) шу феодаллар цу-
лида эди. X I V аернинг биринчи ярмида Эстридсонлар династия-
си уз обрусини тамомила йу^отди. X I V аернинг 30-йилларида,
яъни 8 йил давом этган ^окимиятсизлик даврида, Дания узига
карашли мулкларнинг бир цисмини ^улдан бой берди, бу мулк-
ларни швед ва Шимолий герман феодаллари босиб олган эди
лар. Король Вальдемар I V Аттердаг (1340— 1375) король ^оки-.
миятини бир оз вакт муста^камлашга муяссар булди. Королнинг
асосий ^арбий кучнни ташкил этган (рицарлар — отлиц ^ушини,
камон билан куролланган де^цонлар — пиёда ^ушинни ташкил
этар эдилар) рицарларга ва эркин дехконларнпнг цолган-цутган
кнемига таянган Вальдемар I V бу вацтга келиб Даниянинг
Шимолий ва Болтик денгизларида уеиб борган савдо-сютак; иш-
ларидан хазина манфаатлари учун ,\ам фойдаланди. Бу вацтга
келганда Дапияда балицчилик (сельдь балиги овлаш) катга
ахамнят касб этди. Вальдемар ^ушни Гольштин графлигига
цаттиь^ зарба бериб, Зунд бугози со^илларида шведлар босиб
олган территорняни кайтариб олди. Эндиликда Зунд бугози
тамомила Дания ихтиёрига утди. Биро^ Дания королининг Зунд
бугозини монополия килишини тан олмагаи Ганза иттифоци
билан Дания уртасида кейинчалик чиццан уруш Вальдемар
учун муваффакиятсизлик билан тамом булди. Ганза ва унинг
нттифоцчилари булган Шимолий герман князлари данияликлар-
га каттиц зарба бердилар. 1370 йилги Штральзунд сул^ига му-
вофик;, Вальдемар ганзаликларнинг Зунд бугози орк;али олиб
утадиган товарларидан ундириладиган савдо божларини анча
камактириши лозим эди.
Кальмар иттифоки. Вальдемар IV нинг кизи ва тахт вориси
королева Маргарита’ (1375— 1412) Скандинавиядаги бошка мам-
лакатларнинг, яъни Швеция ва Норвегиянинг сиёсий ва н^тисо-
Дий колсклигидан фоидаланиб, Дания гегемонлиги остида катта
Шимолий федератив давлат тузмокчи булди. Шимолий федера-
тив давлат ^ар холда расмий жихатдан анча узо^ ва{\т (1397—-
1523) яшади. Норвегия короли Гакон V I нинг хотини булган
Маргарита 1375 йили Дания тахтига (Вальдемар I V вафот
этгандан кейин (уз угли Олафни сайлаттиришга муваффа^ бул-
ди. TaKoji VI улгандан супг (1380 й.) Норвегия тахти ,\ам Олаф
цулига утди. Олаф вафот этган (1387 й.) Маргарнтанинг узи
Дания ва Норвегия королеваси деган титулни цабул цилди. 1397
21 В. Ф. Семенов 321
йили Маргарита Швецияни хам иттифо^ка киритишга муваффа^
булди. Бу вак;тда Швецияда турли феодал гуру^ларининг узаро
^атти^ кураши борарди. Эрик II (Маргаританинг набираси)
расман Дания, Швеция ва Норвегия короли деб эълон цилингав
булса-да, амалда давлат ишларини бошкаришга ра^барликни
то улимига цадар кекса королева уз йулида саклаб келди.
1397 йилги Кальмар^ нттифо^и (бу иттнфоу^ Швециянинг
Кальмар деган ша^арида эълон 1\илинганлиги сабабли ана шун
дай деб аталади) >^ар :\олда Скандинавия мамлакатларинн яго-
на, муста^кам бир давлатга айлантира олмади. Шимолий мам-
лакатлар уртасида чук,ур ички зиддиятлар майдонга келди.
Феодализм анча-мунча ривожланган Дания узининг ^олоц. ше-
рикларини эксплуатация ^илишга интилди. Бу аввало шу нарса-
да намоён булдики, Дания зодагонлари уз иттифоцчи мамлакат
ларида ерлар босиб олиш ва >;ар ^анаца соли^лар ундириш
нули билан узларининг даромадларинн кенгайтиришга ^аракат
цилдилар. Бу табиий, Данияга ь^арши оппозицион ^аракатнл
келтирнб чикарди. Швеция, бу жихатдан энг сепаратистик кай-
фиятдаги мамлакат булиб чикди. 1435 йилдан эътиборан, Дания
королининг хокимияти Швецияда амалда номигагина ^окимияг
булиб цолди. Швед феодаллари ша^арликлар билан д е ^ о н л а р -
нинг цуллаб-цувватлаши туфайли Швецияга автономия берили-
шига эришдилар. Швед зодагонлари орасидан саиланган ало^и-
да регентлар Швецияни деярли мустацил хокимлардек идора
ь^илдилар. 1523 йилда данияликларни швециядан батамом хай-
даб юбордилар. Швеция мустак^ил короликка айланиб, унга
Ваза хонадонига мансуб булган махаллий швед династияси
бошчилик ^илди.
Норвегияга келсак, у бир ь^анча марта уринншига ^арамай*
Дания зулмидан узок ва^тгача халос була олмади. Дания-Нор-
веги я иттифо^и фак,ат 1814 йилда бархам топиб, Норвегия Да-
ииядан озод булди ва лекин шу оннинг узидаёц « бую к давлатлар»
тазъйици остида Швеция билан бцрлашди, Швеция иттифокида
Норвегия бутун бир аср (то 1905 йилгача) яшади1.
Б. ШВЕЦИЯ
322
ривожланишини цийинлаштирган эди. А^олининг асосий оммаси
деярли то урта асрларнинг охиригача мустацил эркин жамоат-
чилар ^олатини са^лади. Урта аср Швециясида турли хил жа
моа ерларининг муллиги .^ам эътиборни жалб этади. Швецияда
жамоа ери (альменда) бир неча хил булади. Энгельс узининг
«Ма рк а» номли асарида бундай деб ёзган эди:
«Масалан, Швецияда биз жамоа мулкининг бу барча хилма-
хил бос-цичлари бир-бири билан цатор турганлигини учратамиз.
Хар бир кишлоцда цишлоц жамоа ерлари булган... ва шу билан
бир цаторда жамоа ери — юзлаб... округ ёки ер мавжуд... ва,
ни^оят удуман бутун хал^ вакили булган король даъво этган
жамоа ерлари бор ва, шу сабабли, бу уринда у король альмен-
даларн деган ном билан юради. Биро^ бу ерларнинг барчаси,
шу жумладан, ^атто коровники ^ам, альмендалар, жамоа ерлари
деб аталади» 1.
Урта асрлар давридаёк; мавжуд булган уругчилик сарцитла-
ри,— деб курсатган эди шведларнинг о д а л ь х у ^ У ^ и Деб
аталган хуцуки, яъни ер эгаси дех^он томонидан сотиладиган
ерни сотиб олишга купроц уругдошлар ^а^ли эдилар. Энг катта
ер эгалиги Жанубий Швецияда тарк,алган булиб, бу ерда дех-
кончилик ^илнш учун энг цулай массивлар бор эди. Бу ерда
X I I — X I I I асрларга келиб, асосан швед зодагонлари ва епис-
копларининг ер-мулклари ^ам таркиб топди, шунингдек, бу ерга
цисман Даниядан, цисман Германиядан келган келгинди фео
даллар х ам бошкалардан кура купроц утиб кирдилар. Бу хаР
иккала мамлакатдан келган феодаллар купинча хусусий кре-
постнойларини (купроц цулга айлантирилган асирларни) х ам
узлари билан бирга олиб келардилар.
Финляндиянинг истило этилиши, Русь билан ту^нашув. Уз
юртларида, яъни Швецияда де^^ончилик учун яро^ли ерлар
нисбатан кам булганлиги ва крепостнойлар сони оз булганли-
гидан, швед феодаллари Шарада янги ерлар босиб олиш йули
билап бу камчиликпинг урнини цопламо^чи булдилар. X I I — X I I I
асрларда швед феодаллари Болтну денгизининг жануби-шар^ий
со^илини босиб олиШга ^аракат ^илиб, бу ерда узга бос^инчи-
л а р — даниялик ва немис феодаллари билан ра^обат олиб бор-
дилар. X I I асрдан эътиборан шведлар Финляндияга ^УЖУМ
бошладилар. 1157 йили шведлар Финляндияга салиб юриши
ташкил этиб, натижада Финляндиянинг анчагина цисмпни забт
этдилар, финлар эса христиан динини ^абул ^илишга мажбур
булдилар. X I I I асрда шведлар Финляндияни батамом истило
килдилар. Бироц швед феодаллари бу билангина чекланиб кол-
мадилар. Улар Финляндияга ^ушни рус ерларини хам босиб
олишга .\аракат этдилар. 1240 йилда шведлар Новгородга юриш
килдилар. Аммо Новгород князи Александр Невский Нева дарё
си буйида уларга цаттик, зарба берди (1240 й. 15 июль), шун-
323
дан кейин шведлар рус территориясида узок вактгача куринмай
кетдилар.-
X I V — X V аерларда Швеция. X I I I аернинг иккинчи ярмидан
бошлаб ва хусусан X I V — X V аерларда Швецияда феодал муно-
сабатлар узил-кесил расмийлашди, лекин, шундай булса ^ам,
де^конларнинг камида ярми бу найтларда ц ал п давлат д е щ о н -
лари булиб ^олаверди. Жанубий Швецияда кишло^ хужалиги
бозор оборотига кузга куринарли даражада тортила б о ш л а Ган
ди. Кишлок; хужалик ма^сулотларидан ташкари, ёгоч-тахта,
муйна, мис, кумуш, темир савдо-ооти^нинг энг му^им и а р с а с и
^исобланарди. Швецияда савдо-сотиц ва ^исман саноат ша^ар-
лар и вужудга кела бошлади. Улар орасида Кальмар, Висби,
Э л ь с б ар, Упсала ва Або (Финлияндияда) ало^ида ажралиб т у
рарди. Швециянинг ташки, цисман эса ички савдосида ^ам
ажнабий савдогарлар — даниялик ва немис ( Ганза) савдогар-
лари узо^ вактгача асосий роль уйнаб келдилар. Феодаллашиш
жараёни муносабати билан X I I I аерда жуда заифлашиб долган
Швециянинг король ^окимияти, X I V аср урталарида уз обру-
эътиборини кучайтиришга харакат т^илиб курди. Король Магнус
Эриксон (1319— 1363) майда феодалларга— рицарларга шунинг
дек, ша.^арликларнинг ю^ори таба^асига ва эркин де^цонларга
таяниб туриб, энг йирик феодаллар (герцоглар)нинг зуравонли-
г и н п чеклаб кунмо^чи булди. Шу ма.к;садда 1359 йили Швецияда
биринчи марта умум тоифавий йигин — р и г с д а г ча^ирилиб,
бунга турт тонфа вакиллари: дунёвий феодаллар, ру^оний фео
даллар, ша^арликлар ва эркин де.^онлар кирган эди. Аммо
к о р о л н и н г з о д а г о н л а р н и чеклаб ^уйиш йулидаги уриниши му-
ваффакиятсиз булиб чикди. Король зодагонлар босиб олган
ерларнинг бир кисмини хазинага цайтармо^чи булганида, зода
гонлар Магнусга ь;арши уруш бошладилар. Ана шу уруш ма^а-
лида к о р о л ь хам вафот этди.
Магнус Эриксоннинг улими билан Фолькунгларнинг ма^ал-
лий швед династияси ( б у династия X I I I аср уртасидан бошлаб
мамлакатни идора цилган эди) тугаганлиги сабабли, зо'дагон-
лар р и г е р а д д а (давлат кенгашида) Шимолий Германиянинг
немис ша^зодаси, Мекленбург герцогининг угли Альбрехтни
король к и л и б с а й л а д н л а р . Зодагонлар, ажнабий король тамоми
ла бизнинг айтганимизни цилади, деб умид цилган эдилар. Аммо
Аль бре хт билан биргаликда Швецияга купдан-куп герман фео
даллари келиб, улар Швецияга кулга киритилган улжа деб i^a-
радилар. А л ь б р е х т узи би л а н б и р г а келган феодалларга ёгли^
давлат мансабларини улашди, шунингдек, у Швециядаги немис
савдогарларинпнг савдо-сотик ишларини *\ар тарафлама раг-
батлантирди. Буларнинг ^аммаси мамлакатда кенг норозиликка
сабаб булди. Бир ^анча жойларда рицарлар, ша^арликлар ва
де.\конлар и^улларига цурол олиб, король амалдорларига ва аж
набий савдогарларга ^арши бош кутардилар. Аристократиянинг
купчилиги, шулар ^аторида Швециянинг егшекоплари ^ам, бун-
324
дай вазиятда Дания билан иттифох булмох керак, деган фикр-
ни билдирдилар. Пироварди, Дания ёрдамида Альбрехт урнидан
агдариб ташланди. Бирох 1397 йили тузилган Кальмар иттифо-
ХИ Швецияни яна Данияга карам килиб цуйди. X V аср — X V I
аср бошларидагн Швециянинг бундан кейинги сиёсий тарихи,
аввало, унинг «нттифоцчисн Данин» чапгалидан халос булишини
^ам билдирарди.
Данияликларнинг Швециядаги зуравонлигига харши кураш-
да икки та г у р у х — Дания билан битим тузиш ва иттифох булиш-
ни ёхлаган аристократик-черков (дунёвий зодагонлар ва епис-
к о п л а р ) гурухи ва урта хам майда дворянларга, шахарликлар
ва дех^онларга таяниб, Дания билан иттифоцни бекор хилиш ва
миллим мустахилликни тбайта тиклаш тарафдори булган анча
демократик иккинчи гурух майдонга келди.
Д е х х онл аРнн КУллик асоратига тушириш хавфини солган Д а
ния хукмронлигига харши 1434 йилда тогли Далекарпияда дех*
ц о н л а р хузголони аланга олди. Майда дворян Энгельбрект дех*
цонларга бошчилик ^илди. Кузголон Далекарпиянинг узи би-
лангина чекланиб цолмади, балки тез орада у бутун мамлакатга
ёйилди. Натижада Дания короли Эрик Швецияда тахтдан аг-
дариб ташланган, деб эълон килинди. Шахарликлар ва дехкон-
лар иштирокида яна умум тоифавий ригсдаг йигилди.
Бирох деххонлар оммзсияинг активлигидан цурххан швед
зодагонлари Энгельбректдан хутулишга шошилдилар (тез орада
у хоинона суратда улдирилди) ва Д а н и я феодаллари билан тил
бириктирдилар. Эрик ,яна Швециянинг короли деб эътироф
этилди. Бирох Швецияга мамлакатни зодагонлар билан бирга-
ликда идора килувчи алохида вице-королга ёки регентга эга
булиш хукуци берилди. 1470 йилдан эътиборан Швецияда стуре-
нинг аристократик хонадонига мансуб вакиллар регентлар си
фатида мамлакатни бошхарднлар, шундай килиб, махаллий
династия майдонга келди. Дания королининг хокнмняти, асосан
Швецияда давлат даромадларининг муайян бир цнсмини хулга
киритишдан иборат булган эди. Швеция X V I асрнинг биринчи
ирмидагина Дания хукмронлигидан узил-кесил озод булди.
В. Н О Р В Е Г И Я
XXVI БОБ
X I— X V А С Р Л А Р Д А ПОЛЬШ А
100 200 нм
К. М а р к с з а Ф. Э н г е л ь с , А с а р л а р , т. 5, 338- бет,
330
Ка зими р III да вр ид а идора и шл а рини м а р к а з л а ш т и р и ш й ул и
даги у р и н и ш л а р . Казимир Буюк ва Кичик Польшани, Краков ва
Куявняни уз йулида бирлаштириб, сунг Галицияни ва Волиннинг
бир кисмини ^ам кушиб олди. Поляк панлари ва поляк католик
черкови бу рус областларида йирик ер-мулклар олдилар, шу та
рифа Шаркда поляк колопизацияси полосасини очиб бердилар.
Ка зимир I II даврида поляк ерларини к;айтадан к;ушиб олиш
тугалланмаадан долган эди. Поморьени Немис ордени эгаллаб
олган эди, Силезия эса Герман империяси составига кирган гер-
цогликка айланган эди. Шар^ий поляк ерларидан Мазовия бир-
лаштирилмай ^олиб келарди1.
Казимир ички ^аётда марказлаштириш сиёсатини утказишга
^аракат цилди. У марказий идора аппаратини ^айтадан ташкил
килиб, унга урта шляхта вакилларини тортдп, шунингдек, об-
ластларга ало^ида губернаторлар — оцсо^оллар тайинлаш йули
билан уларда янги идора усулини белгилади.
Казимир даврида Польшада биринчи марта Буюк Польша
ва Кичик Польша учун ало.^ида-ало.\ида суд ^онунлари туплами
нашр этилди. Бунгача поляк-немис ша^арлари апеллация учун
герман ша^ар судларига (Магдебургга ва бошкаларга) муро-
жаат этардилар, Казимир даврида бу эд^у^ уз кучини йу^отди.
Немис ,\у^у^ининг Кра;ков олий суди ша^арлик немисларнинг
ишларини ^арайдиган олий суд деб тан олинди.
Казимир савдога хомийлик ^илди, йуллар ^урдирди, танга
зарб ^илиш ишларини тартибга солди. Унинг даврида купгина
цишлоцлар ша^арларга айланди; эски ша^арлар цайтадан f^y-
рилди ва кенгайтирилди. Польша короллигининг пойтахти бул-
миш Краковда 1364 йилда Казимир университет таъсис этди, бу
университетнинг вазифаларидан бири короллик идораси ва суди
учун юристлар тайёрлаш эди.
Казимирнинг бутун ^укмронлик ^илган даври йирик панлар
билан узлуксиз шиддатли курашда утди. 1352 йилда король
панларнинг к;уролли иттифо^ини (конфедерациясини) янчиб
ташлади. Уларнинг саркори пан Беркович король томонидан
авахтага солинди ва у ерда очдан улдирилди. Казимир ^уллик
асоратига туширилмаган кмейтейларни саклаб цолишга интилиб,
ало^ида фармонларда уларнинг молу 'мулки да^лсиздир, деб
эълон ^илди. К^очоь; крепостнойларни тутиб келиш му^лати бир
йил ^илиб чекланди. Казимирни ёмон курадиган, аламзада
йирик зодагонлар уни мужиклар короли, «малайлар короли» деб
масхара ^нладиган булдилар. Аслида Казимирни шляхта коро
ли деб атасалар тугриро^ буларди. Король биринчи навбатда
феодалларнинг ана шу урта ва майда таба^асига таяниб иш ку-
ришга урииган эди.
1 К р е в е у н и я с и д е б а т а л г а н ун ия К р е в е шах,ари н о м и д а н о л и н г а н б у л и б ,
у 1385 й и л д а ё ц и м з о л а н г а н эди. У н и я 1386 й и л д а н к учга кир ган.
332
Аммо, ю^орида курсатиб утилганидек1, 1410 йилда Грюнвальд
ёнидаги жангда немис рицарлари тамомила маглубиятга уч-
радилар. Ягайло ва унинг амакиваччаси Витовт (Литва-рус
князлигини боищарган одам) бошчилигидаги поляк, литва ва
рус полклари, таборийларнинг булажак ра^бари Ян Жижка
иштирокида бу жангда немисларга шу даражада к;аттш^ зарба
етказдиларки, орден эндиликда узининг цаддини ростлай о л ма
ди. Дуруст, 1410 йилдан кейин орден дар^ол уз муста^иллигини
йукотгани йук. Бранденбургнинг аралашуви туфайли орден
^али давлатлик холатини са^лаб долган булса-да, лекин Поль-
шага баъзи бир территория жи^атдан ён беришга ва унга анча
ми^дорда товон тулашга мажбур булди. Аммо X V асрнинг 50-
йилларида уруш яна ^айтадан бошланиб кетгач, орденнинг уз
мулкларини мудофаа ^илишга ь^урби етмаслиги маълум булиб
^олди. Уруш 13 йил, яъни 1453 йилдан то 1466 йилгача давом
;^илди ва орденнинг тамомила таслим булиши билан тугади.
1466 йилги Торун сул^ига кура, Польша Шаркий Поморье билан
Хелмин ерини ^амда Рарбий Пруссияни к^улга киритди. Шундай
цилиб, Польша яна Болтин денгизига чи^ди. Биро^ орден бу
сафар ^ам мулкларининг бир ^исмини са^лаб т^ола билди. Пой
тахти Кенигсберг булган Шаркий Пруссия орден гроссмейстри
идораси остида колдирилди, лекин у Польша королига вассал
тиарам булиш шарти билан цолдирилди.
Нешава статутлари. Сейм вакиллигининг бошланиши. В л а
дислав ( Ягайло)нинг у г л и Казимир IV (1447— 1492)2 даврида
орден тор-мор этилди. Орден билан урушнинг боришида Кази
мир I V шляхтага анча катта ён беришга мажбур булди. Шлях-
таиинг бу сафарги чи^ишига панларнинг ^аддан таш^ари зура-
вонлик ^илишидан рицарларнинг норозилиги сабаб булди. 1454
йил кузида агар король шляхтанинг азалги эркинликларини
тасдицлаб, унга яна янги эркинликлар бермаса, шляхта лашкар-
лари урушни давом цилдирмаймиз, дедилар. Шляхта к;узголонн
натижасида Казимир IV Нешава статутларини чи^арди. Нешава
статутлари - можновладствони анча чеклаб к;уйди. Бу статутлар
давлатга ^арашли ерларни панлар томонидан босиб олинишини
май цилди, панлар бу ва^тгача король доменини бему^лат
ижарага олиб келардилар. Панлар айни замонда бир неча ман-
сабии уз кулларида туплай олмасдилар. Шляхта махаллий суд-
маъмурий апнаратга кириб олиш имконига эга булди. Аммо ста-
тутларнииг энг мухим моддаси шундан иборат эдики, бундан
кейин королликда янги ^онунлар «умум земский сеймида» шлях
та томонидан ифода этилган тарзда, шу шляхтанинг розилиги
олингандан сунггнна чик;арилади. Шляхта узи учун ён бериш-
1 « X I I I X V а с р л а р д а Г е р м а н и я » де г ан X X I б о б г а ^ар ал си н.
2 У н г а ч а 1434— 1444 й и л л а р д а хукмронлик ^илган Я гайлонинг катта
у г л и — В л а д и с л а в ПГ т у р к л а р г а к,арши ^ и ли н г а н с а л и б юри ш и в а^т и д а В а р
н а ш а ^ ар и ён и да х а л о к б у л г а н эди. Ш у н д а н кейин уч йи л д а в о м и д а П о л ь
ш а д а л о к и м и я т с и з л и к да в р и ^ у к м с ур ди.
3S3
л арга эришгап булса-да, биро^ долган бошк;а а^олига ^андай-
дир ^у^у^лар берилишидан у тамомила манфаатдор эмас эди.
Ш а^ар вакилларининг сеймларда ^атнашиши масаласи ^атто
кутарилгани хам йу^. Нешава статутлари ^очоц дехцонларни
аввалги эгаларига ^айтаришни буюриб, крепостной дех^онлар-
нинг а^волини баттар ёмонлаштирди. Нешава статутлари дво
рянларнинг тор сиёсий тузумига асос солиб берди. Дворянларга
хос бу тор сиёсий тузум келажакда ривож топиб, у узига хос
шляхта дворянлари республикаси шаклини олди ва унга номи-
гагина сайланадиган король бошчилик ^иладиган булди.
XV аернинг иккинчи ярми мобайнида Польшада шу м амл а
катнинг узига хос булган тор тоифавий вакиллик, яъни феодал
ларнинг бир узидангина иборат булган вакиллик узил-кесил
шаклланади. Айрим областларда — «ер л ар д а» шляхтанинг ма-
^аллий съездлари (сеймчилари) тупланиб, улар махаллий маса-
л ал ард ан танщари, янги солицлар солиш масаласини ^ам ^ал
циладилар. X V аср охирига келиб Польшада бутун мамлакат
учун умумий булган сейм, яъни э р к и н сейм деб аталган сейм
вужудга келди. Эркин сейм уз навбатида икки палатадан:
олий — « гож-гахт радаси» (ёки сенат) ва к^уйи — «элчихона»
деган палаталардан ташкил топган эди. Олий палатада можнов-
ладцлар, яъни энг йирик панлар ва прелатлардан1 иборат катта
амалдорлар (вельможалар) мажлис циладилар, ^уйи палатада
шляхта вакиллари булиб, улар узларининг махаллий сеймлари
номидан элчилар сифатида чикиб гапирардилар. Ша^арликлар
сеймда цатнашиш ^у^уцига эга эмас эдилар.
Крепостной ^у^у^нинг кучайиши. X V аср охирида шляхта
сиёсий сн беришларга эришиш билан бир вацтда, бир ^апча му-
^им ижтимоий-и^тисодий имтиёзларни кулга киритди. 1496
йилда ги Петроков статута га кура, шляхта ^ишло^ хужалик
ма^сулотларини чет элларга божеиз чикариш ^у^уцини олди.
Шля хт аг а спиртли ичимликлар ишлаб чикариш ва оотишни мо
нополия килиб олиш берилди. Петроков статутига кура,
де,\и;онлар а<\воли, акеинча, яна баттарро^ ёмонлашди. К^очоц
крепостнойларни 1\идириб топиш энди ^еч ^ана^а му>;лат билан
чекланмади. Де.^конларга помешчиклар устидан шикоят ^илиш
ман этилди. Ралла, чорва моллари, ёг, тери ва бошида цишло^
хужалик ма,\сулотларини экспорт к^илиш усиб борганлиги му
носабати билан бутун Польшада баршчина хужалиги авж ола
борди. Бундай шароитда Польшада крепостной ^yi-^y^ урта аер
лар охирига келиб йуколиш у ёкда турсип, балки янада кучай-
ди. Бу билан поляк д е ^ о н л а р и ва бошца миллатларнинг де.^-
конлари поляк помешчикларига царам булиб, белорус, украин
334
ва литва де^цонларининг турмуш шароити жуда огир булиб
^олди.
X I V — XV аерларда Польша маданияти. Поляк ерларининг
и^тисодий ва сиёсий жихатдан бирлашиши, поляк ша^арлари-
нинг усиши, поляк халцининг таркиб топиши о^ибатида поляк
маданияти юксалди. Университет ва олимлар тили, шунингдек,
черков тили булиб келган латин тили билан бир цаторда, поляк
тили ^ам ривожланди. X I V — X V аерларда бир ^анча асарлар
энди ана шу тилда ёзилди. Краков университетининг профессори
ва ректори Якуб Паркош « П о л я к орфографияси» тугрисида де
ган махсус трактат ёзди. Бу ва^тга келиб, поляк тили муайян
грамматик ^оидаларни ишлаб ч и ^ а и адабии тил эканлигини
курсатган эди.
XIV аернинг иккинчи ярмида таъсис этилган Краков универ
ситети X V аерда турли фанларнинг вакиллари булмиш бир 1\ан-
ча ажойиб олимларни етказиб берди. Краков университети узи
нинг юридик факультета билан шу^рат козонган эди. Ян Ост
ророг (1436— 1501) X V аернинг атоцли юристи булиб, у гума-
нистларнинг таъсирини узида мужассамлаштирган йирик давлат
арбоби эди. Остророг « Ре чь Посполитаянинг цурилиши ^а^ида
мемориал» деган латин тилидаги асосий асарини 1477 йилдаги
сеймга та^дим этган эди. Бу асарида Остророг Польшада король
^окимиятини кучайтириш зарурлиги ^акидаги, черков имтиёзла-
рини чеклаш ^а^идаги, муста^иллик, жумладан. королнинг па-
падан муста^ил булиши кераклиги ^ацидаги гояларни- ривож-
лантиради, цудратли дунёвий феодаллар (панлар) ^ам оддий
фу^аро билан баб-баравар, королга буйсунишлари лозим, дейди.
Лекин Краков университети X V аерда математикага ^ам,
шунингдек, астрономияга хам кагта эътибор берди. Маш^ур
Н и к о л а й К о п е р н и к ана шу университет дарго.^идан ети-
шиб ч и ^ан, бирок; унинг илмий фаолияти асосан XV I аерга.
оиддир. 1 г<
Бу даврдагй энг йирик поляк тарихчиси Я н Длугош
(1415— 1480) >^ам ана Уша Краков университети талабаси булиб,
у уз умрининг купчилик кисмини Краков ша.\арида утказган.
Унинг « Польша тарихи (Historia Poloniae) номли уч томлик
(12 китоб) асари куп микдордаги цадимий йилнома ва хроника-
ларни урганишга асосланган катта бир асардир. Длугош энг
цадимги замонлардан бошлаб юз берган во^еаларни баён этади,
асарнинг бир кисми афсонавий материални, кадимий ривоят ва
достонларнп кайта хикоя цилади. Вокеа то 1480 йилгача, яъни
тарихчининг-вафот этган йилигача етказилади. Шуниси дицкат-
га сазовордирки, Дл уг ош рус йилномалари билан таниш булган,
бу йилномаларни укиш учун у рус тилини урганган. Длугош
жонли ва кизи^арли тилда ёзган. Унинг асари чу^ур ватанпар-
варлик ру^и билан сугорилган. Длугош энг йирик жангларни,
жумладан, Грюнвальд ёнидаги буюк жангни айникса жонли
тилда цйзи^арли к>илиб тасвирлаган.
335
X X VII БОБ
X I — X V А С Р Л А Р Д А ВЕНГРИЯ
1 Венгрларминг Д у н а й п а с т т е к и с л и п и ш и с т и л о ^ и л и ш и у н л а б йи л (тахм и-
н а н 889— 898 н и л л а р ) д а в о м этган.
336
1000й и л д а Вен гр и я ^ ^ Г , ^ ЛиЛ ЗР 6 о с т и р и 6 |<елган
V / / / A X I аерда В е н гр х яга 1\ушиб олингаи ерлар — — м у г у л л а р ц ай тган йул
1» ш ш 1■ .. _ ___ , Э н г муцим ж а м г л а р б у л г а н шой-
Х Н а с р д а В е н г г .и я г а к у ш и б олмнган е р л а р х i2 U пар в а й и л л а р
_ _ _ _ _ x jiacp , б о ш л а р и д а В е н г р и я ч е г а р а л а р и ° КМ
1 Ол ти н б у л л а — ур т а а с р ла р д а в р и д а бошк;а м а м л а к а т л а р д а х а м
у ч р а й д н га н ^ у ж ж а т л а р н и н г номи, ж у ж ж а т э ъ т и б о р л и б у л с п н де б у н г а о л т и н
му-ЧР б о си лг а м и учун ш у н д а й де б а т а лад и . Г е р м а н и я д а 1356 йили к;абул ^и-
ли н г а н О лт и н б у л л а б илам уни т а ^ о с л а н г .
339
категориясига шахсий эркинликни саклаб цолишга ва ишпанлар
зулмидан уларни >^имоя ^илишга ваъда берган эди. Аммо м а м
лакат асосий а.^оли оммасининг, яъни крепостной де^^онларнинг
а^воли масаласида б ул л ад а лом-мим дейилмаган эди. Ш у би
лан бир вак^тда Олтин б у л л а худдн шу ваг^тда .\али заиф ривож-
ланган ва ахолисининг купрори ажнабийлардан— немислардан,
цисман итальянлардан иборат а.^олиси булган ша^арларга з^еч
цанаца ён бермаган эди. Унинг бу масаладаги тор дворянлик
характери полякларнинг Нешава статутлари мазмунига бус-
бутун тугри келади. П ол ьша да булга ни сингари, Венгрия сейми
де^цонлар ^ам, шунингдек, ша^арликлар ^ам ^атнашмайдиган
феодалларнинг тор доирадаги тоифавий бир йигини булиб к;ола-
верди. *
М у г у л - т а т а р л а р ^ужуми в а унинг ок;ибатлари. 1240— 1241
йилларда Венгрия катта офатни бошидан кечирди. Киевни исти
л о этгандан кейин Боту 1240 йил охирида жуда катта лашкар
билан Венгрияга босиб кирди. Сайо дарёси буйида (унинг Тис-
сага цуйиладиган жойида) Боту венгрларнинг анча катта к;уши-
нини тор-мор :^илди. Шундан кейин уша ма^алда Венгриянинг
энг йирик ша^арлари ^исобланган Пешт билан Гран муруллар
томонидан таланди ва ша^арларга ут ^уйиб юборилди. Король
Бела I V сарой аъёнлари ва 1^олган-цутган цушини билан Дал ма-
цияда яширинди. Ам мо Боту Венгрияда узо^ ва^т кололмади.
Р ус ла рн и н г татарлар ^укмронлигига ^аршилик курсатиши уни
кучларни б ул иб ташламай, балки уларни рус ерларига к^арши
факат Шар^ий Европада бир жойга йигишга мажбур этди.
М у гу л - т а т а р л а р ^ужуми, ^ис^а ва^т давом этган булишига
кара,май, Венгрияга катта зиён-захмат етказди. Татарлар кет-
гандан кейин .мамлакатнинг катта цисми батамом чулу биёбонга
айланди. « С ай ё х отда икки ^афта йул юрса х;ам, бирор-бир ки-
мирлаган жонни учрата о лма с ди » ,— деб ёзган эди уш а замонда-
ги вокеанавислардан бири. Венгрияда мугул-татарлар ^ужу-
мининг ижтимоий о^ибатлари, бир томондан, венгр де^^онла-
рининг яна купрок; холавайрон булиши ва к у л л к к асоратига
туширилиши булса, иккинчи томондан, немис колонизацияси-
нинг кучайиши булди (б у ^ол бунгача давом цилган булсада,
лекин эндиликда у янада илдиз отади). Купро^ Бовариядан,
цисман Саксониядан кучиб келган немис му.\ожирлари Венг
рияда буш ётган катта-катта ерларни эгаллайдилар. Немис
колонистларининг куплари Трансильвания тог этакларига кучиб
келиб урнашиб, у ерда турли хил рудалар (айникса кумуш)
казиб чицариш ишларига ёрдам бердилар. Биз Чехияда ва
П о л ь ш а д а курганимиздек, Венгриядаги немис колонизацияси
^ам узи билан бирга худди ушандай хатарли окибатларга олиб
келди. Венгрия ёш немис ёки ярим немис а^олиси истш^омат
^иладиган шахарга эга булди. Венгрия а^олиси этник жихатдан
анча ^урсн^лашди, хусусан, Трансильванияда тупланган немис
колонистлари кончилик, ^унармандлик ва савдо-сотиь^ ишларини
340
уз к,улларига киритиб олдилар. Бу ^ол Венгрияда учинчи (ша^ар)
тоифасининг шаклланиш жараёнини яна купро^ тухтатиб цуйди,
венгр феодалларининг сиёсий зуравонлигини абадийлаштирди.
XIV — XV аерларда Венгрия. Венгрияда Ар-падларничг ма-
^ а л л и й династияси 1301 йили тугаши билан бу ерда бир оз ва^т
подшосизлик даври ^укм сурди. Фа^ат 1308 йилга келиб Ита-
лия-Анжуй династиясига мансуб Карл Роберт Венгрия тахтига
король ^илиб сайланди. Карл Робертнинг тахт вориси Людовик
Анжуйский (венгрча Лайош) даврида (1342— 1382) янги динас
тия айннцеа цудратли булиб кетди. Людовик бир к;анча ва^т
Польша тахтини (1370 йилдан) хам эгаллаб ту’рди. Анжуй ди
настияси замонида Венгрия хужалик со^асида бир ^анча ютук;-
ларга эрищди. Кимматба^о металлар — кумуш ва олтин ^азиб
чик;ариш купайди, аввалги ша^арлар усди ва купгина янги ша-
харлар бунёдга келтирилди, бу ша^арларнинг бир цисми кейин
чалик анча катта саноат ва савдо марказларига айланди. Дунай
дарёсининг ^ар иккала ^иргогидаги икки йирик ша^ар — Пешт
ва Буда— узининг катта лиги ва ахолисининг гавжумлиги билан
уша ма^аллардаё^ бу ерга келган сайё^ларни ^айратда цолдир-
ган эди. Трансильвания шахарлари (Семиградье) кон саноати-
нинг му^им марказлари эди. Мамлакатни Маркадий, Шар^ий ва
Жанубий Европа билан боглайдиган кенг транзит савдоси Венг
рия ор^али утар эди. К,имматба^о металлар ^азиб чикариш, ша-
харларнинг усиши ва шу муносабат билан давлат молия ишла-
рининг муста^камланиши Анжуй династияси королларига уз
^окимиятларини кучайтириш имкониятини берди. Короллар
сеймларни ча^ирмай куйдилар ва уз амалдорларининг хокимия-
тини кучайтирдилар. Бирок 1351 йили Людовик Олтин булла-
нинг дворянларнинг сеймларини чакириш ха^идаги моддасини
тасдиклашн лозим булди. Венгриядаги ерларнинг эгалари бир-
гина дворянларнинг узлари булишлари мумкин, деган декрет
чикарди. Дворянларнинг ерлари давлат г^арамогига олинмасин,
деб эълон цилинди. Дехдонларга ер эгаларининг рухсатисиз бир
жойдан иккинчи жойга кучиб утиш ман этилди.
Анжуй династияси даврида Венгрия кушни мамлакатларга
уз таъсирини кучайтирди. Людовик замонида Венгрия билан
династик унияда булган Польшага таъсир килишдан таш^ари,
Венгрия X I V аерда Сербиянинг бир кисмини (Дунай буйини
ёки Куйи Сербияни) узига карам цилиб олди, шунингдек, М о л
давия ва Валахияни 'протекторат ^у^укларида эгаллади (кейин-.
чалик, яъни XIX аерда, бу икки князликдан ^озирги Руминия
ташкил топди)\
Людовик Италия мулкларини ^ам Венгрияга ^ушиб олишни
хаёл 1\илар эди, Италия мулкларини уша Анжуй династияси
вакиллари идора ^илардилар. Шу ма^садда у Италияга икки
341
H’loilbOJ *V KljV '6уюк..я^ГДА
к^язМиги’;'
Голик
JSpamvcjGia
Веча
Lo(ff<>J»-OKk)
\^стертж
оВгйк,
М охач
o B y x a p ic i
yi / .В е р н а ,
С Тирнмо
Й щ эд
л IV а с р бош ларида Венгрии
XV а с р д а (1485AJ В е н г р и я г а
ч < ?га р а я& р «
^уш иб
С Пу , Д о ж у^узтояони б ул га н
р ай он
У/лу/У/л с л и н г а н е р л а р А в с т р и я б и л ан Т у р к и я ерлар и
“ ■“ * “ * у р т й Ъ и д а г и ч е г а р а (1526й.)
[ZZ2 х'^ - « а с р л а р д а Ве н гр и я и у^ етган ер лар
130 О J 30 2 6 0 км
!..« ЛтЛ тк Лт ч — ■ I ■ . 1
X IV — X V I асрларда Венгрия
- Ш а р л и н ва Ж а н у б и й Венгрияда че га ра чи с о л д а т номи
ч с и г а э г а л и к ^ и л а р д и ва б у н и н г у ч у н у м р б о д х,а р б ий х и з *
чр д о л г а н б о ш ^ а в е н г р л а р д а н этник ж и х а т д а н ,\ам б ир
' а р м о ж о р л а ш г а н ш а р ^ и й ц а б и л а л а р н и н г бири ,\исоб-
33fr
булди. Бу ерда Дожа Венгрияни республика деб эълон цилди,
дворянлар тоифаси бекор ^илинганлигини ва ялпи тенглик бар
по этилганини эълон этди. Бироц Дожа бош^а бир ^алъани,
яъни феодаллар армиясининг бош цумондонн Стефан Батори
(Ливония урушида Иван Грозний билан урушган, булруси по
ляк короли Стефан Баторининг отаси) турган Темешварни i^a-
мал килишга киришган пайтида кузролончилар яна муваффа-
^иятсизликка учрадилар. ^узролончилар деярли икки ойгача
цалъани камал ^илиб турсалар-да, лекин уни цулга ололмади-
лар. Деэдонлар армиясининг бу ^арбий-техникавий ну^сонидан,
табиий, феодаллар уз манфаатлари йулида фойдаланишга J^a-
ракат ^илдилар. Темешварга ёрдамга етиб келган Янош За-
польи номли иккинчи бир воевода 15 июлда д е ^ о н л а р г а ^ужум
цилиб, уларни тор-мор этди ва тар^атиб юборди. Дожа асир
к,илиб олиниб, ^аттик; азоблаб улдирилди: у кизитнлган тахтда
тириклайии жизринак цилинди. Капалаги учган феодаллар хал^
ра^баридан ана шу тарика уч олдилар. Шундан кейин ^онли
террор бутун мамлакатни ^амраб олди. Минглаб де^конлар ра-
^имсизлик билан жазоландилар ва улдирилдилар. Замондош-
лар, цузролон махалида халок булган дехконлар сони 60 минг
кишига етди, дейдилар.
1514 йилнинг октябрида тупланган дворянларнинг «ёввойи»
сейми деэдонлар масаласида энг реакциоп царорлар кабул кил-
ди: сейм чекланмаган баршчина жорий килди, дех^онларни та
момила помешчиклар суди ихтиёрига топширди, дворянлар (шу
жумладан, рухонийлар ^ам) мамлакатда бирдан-бир «сиёсий»,
яъни ^укмронлик ^илувчи тоифа, деб эълон цилинди. Дехконлар
улим жазоси Силам кур^итилиб, уларга кУРо л ~яРор тациш ман-
этилди.
Венгрия давлатининг ^улаши. 1514 йилги вокеалардан кейин
ошкора эълон ^илинган феодаллар диктату’раси Венгрия давла
тининг ^алокатини тезлаштирди. Венгр феодаллари эндиликда
турклар билан янги уруш ^илиш учун уз дездоиларини ь;уроллан-
тиришдан кур^иб цолдилар. Турри, эзилган де,%цонларда уз мам-
лакатларини ташци душмандан ^имоя цилиш учун куч р м , хо-
,\иш ^ам йук; эди. Аммо туркларнинг тажовузкорлиги давом
цилаверди. XVI аернинг 20-йилларида турклар уз ^ушинлари
учун айникса да^шатли куч эди. 1526 йилда турклар Венгрияга
асосий хужумни бошлаб, венгр рицарларини Мохач ша^ари
ёнида тор-мор ^илиб ташладилар. Шундан кейин Венгрия дав
лати мустакиллнгини узо^ ва^тгача йукотди. Венгриянинг катта
бир ^исми, яъни Урта ва Жанубий цисмлар бевосита Туркияга
кушиб олинди. Шаркий Венгрия (Трансильвания) узининг ало-
^ида князлигини са^лаб долган булса-да, лекин Туркияга ^арам
булиб долган эди. Королликнинг учинчи, нисбатан кичнк цисми,
яъни Рарбий Венгрия (Будапештнинг рарб ва шимол томондаги
кисми) турклар томонидан истило цилинмасдан колди. Аммо
Венгрия короллигннннг бу долган бир парча жойи шу кадар
345.
кичик эдики, венгр феодаллари тез орада Австрия Габсбургла-
рига итоат этишга .мажбур булдилар. Феодалларнинг уз халцини
бу ^адар аёвсиз жазолаши о^ибатида Венгрия уз мустациллиги-
ни йуцотди.
XXVIII БОБ
350
Стефан Неманянинг угли Стефан Первовенчанний даврида
(1195— 1224) Сербия королликка айланди. Янги давлат Италия
ша^арлари билан ^изгин савдо-сотик муносабатлари к;илишга
киришди. Сербиянинг Италия билан олиб борган савдо-сотш\
ишларида Адриатика денгизи буйидаги эркин Дубровник шаха-
ри («Славянлар Венецияси») воситачилик цилди. Сербия Д у б
ровник шахари ор^али цишло^ хужалик ва чорвачилик махсу-
лотлари, шунингдек, Сербия тонларидан 1\азиб чицарилгап руда-
ларни Италияга чи^арадиган булди.
Стефан Д уш а н ва X I V аерда Сербиянинг кенгайиши. К орол ь
Стефан Душан подшолиги даврида (1331 — 1355) Сербия энг
^удратли давлат булди. Стефан Душан Сербияни вацтинча энг
йирик Болтон давлатига айлантирди. Стефан Душан болгарлар
ва византияликлар билан олиб борган бир цанча урушлари па-
тижасида Македония, Албания, Эпир ва Фессалияни босиб олди.
Болгария бир оз ва^т унга вассал ^арам булиб турди. 1346 йил
да Стефан Душан Скопл ша.\арида подшолик тожини кичиб,
узини «серблар ва ромейлар (яъни византияликлар) подшоси»
деб эълон к;илди. У бир неча марта Констаптипополга келди ва
уни олишга уриниб курди. Аммо флотнинг йу^лиги илгариги
Симеон Болгарский давридагидек Стефаннинг бу кузлаган ния-
тини амалга оширишга хала^ит берди. Душан Византияга нав-
батдаги юриш тайёргарлигини кураётгаи пайтида вафот этди.
«С т е ф ан Душаннинг цонунномаси». X I V аср урталаридаги
Сербиядан йирик ^ужжатли ёдгорлик, яъни «Стефан Душан i\o-
нунномаси» номи билан маш^ур булган ^онунлар туплами кол
ди. Конуннома 1349 йилда зодагонларнинг Скопл шахарида б у
либ утган «собори»да тасди^лапгап эди; кейипро^, 1354 йилдаги
«собор»да бу ^онунномага бир ^анча ^ушимчалар кнритилдн.
Душан ^онунномаси уша даврдаги сербларнинг социал тузуми
хасида очик; тушунча беради. Унда таркиб топган феодал муно-
сабатларнинг я ^ о л манзараси берилади. Йирик ер эгалари,
яъни черков ва дунёвий катта ер эгалари тугрисида к;онуннома-
да куп гапирилади. Кейингилар катта хукмдорларга (ёки катта
боярларга) ва кичик хукмдорларга (кичик боярларга ёки хизмат
курсатган кишиларга) булинади. Катта ^укмдорлар мерос ху-
1^уци асосида вотчина (баштипа) ерларига эгалик ^илардилар..
Кичик ^укмдорларпинг харбий бенефиция (прония) xy Ky i yi асо
сида мувак^ат поместьелари буларди.
Серб де^цонларининг бир кисми— с е р б л а р эркин дехдонлар
булиб, улар жамоа мулкига (задругага) эгалик цилардилар ва
подшо хазинасига соли^лар тулардилар. Де,\конларпинг иккинчи
бир ь^исми м е р о п х а л а р деб аталарди, уларнинг ахволи илк
Рарбий Европадаги вилланларнинг ахволига бир ^адар ухшаб
кетардн. Меропхалар хужайинлар учун .^афтада икки кун барш-
чинада ишлаб берардилар. Меропхаларнипг бир поместьедан
иккинчи поместьега утиб ишлаши анча чеклаб ^уйилган эли.
Ни.^оят, ^уллар орасидан чиккан д е ^ о п - о т р о к л а р мавжудбу-
351
л иб , улар ерга бириктириб куйилгап эди ва узлари хукмдорларга
тамомила шахсий крепостной карамликда яшардилар. X I V асрда
эркин дехцопларнпнг а^воли накадар ёмонлашгаилигини ^онун-
номанинг айрим моддаларидан куриш мумкин. Серблариинг
иигин ( м а ж л и с ) л а р г а боришини ь^онуннома май ^илган эди. Кат
та ва кичик хукмдорлар бирор жиноят цилиб куйган махалида
ул арг а бериладигаи жазоларга К а р а г а н д а , жиноят килган серб-
ларни жуда катти^ гоят рахмсизлик билам жазолардилар.
Меропхаларнннг бир хужайиндан иккинчи бир хужайинга
утиб ишлаши масаласида цонуннома янги чеклашлар белгилаб
куйган эди.
Стефан Душандан кейин Сербиянинг парч алани б кетиши.
Д уша п улгандан кейин Сербия подшолиги бир цанча уделларга
бул иниб кетди. Душанпииг угли ва тахт вориси Стефан V Урош
хокимияти остида Сербиянинг озгииа ички кисми долган эди,
холос. Уз князликларида махаллий династиялар вужудга кел-
тирган катта хукмдорлар бир-бировлари билап узаро урушлар
о ли б борардилар. Бу ^ол Сербиями заифлаштириб, у ну м амл а
катни мудофаа кила олмайдиган килиб ^уйди. ^олбуки, Бол кон
ярим оролида усмон турклари тобора илгари силжиб, бир о б
л а с ть кетидан иккинчи обласгни босиб олмокда эдилар. Душан
вафотидан кейин орадан 15 йил утгач (70- йилларнинг бошлари
д а) усмон турклари Сербиянинг бутун жанубий цнсмини босиб
олдилар.
Усмон д а в л а т и н и н г таш кил топиши ва Кичик Осиёда ^ ам д а
Б о л к о н ярим о р о л и д а турк истилолари. Салиб юришлари даври
да Кичик Осиёда Р у м султонлигн номи остида яшаган салжу^
турклари давлати X I I I аср бошларига келиб 10 та амирликка
булиниб кетди. У г у з турклари галаларининг Урта Осиёдан Ки
чик Осиёга кучиб келиши ва уларнинг бундан кейин салжу^ турк
л ари ( X I I I аср урталаридаё^) билан аралашиб кетиши нати
жасида Кичик Осиёда X I I I аср охири X V I аср бошларида янги
д авлат ташкил булди. Сопи жихатидан х;ам, узининг харбий таш-
килотн жихатидан хам аича-мунча уюшкоц булган кучманчи-
у гуз турклари янги ^укуматда етакчи роль уинадилар. Д а с т л а б
ки вактларда Эр туг рул утуз туркларининг ра.\бари булиб, у
Византия империяси билан цушии Сакарье дарёси буйида кичик
бир феодал мулкига эгалик к ил а рд и. Э р_ту гр у л нинг угли ва тахт
вориси Усмон (1282— 1326) Византияга ^арши уруш бошлаб,
унинг Кичик Осиёдаги мулкларининг купчилигини, шу жумла-
дан, Брусу (ёки Бурсу) шахарини хам босиб олди. Брусу шаха-
рини Усмон у зининг пойтахти цилиб олди. Вафотидан бир оз
бурунроц Усмон Кичик Осиёдаги бош^а амирликларни узига
итоат ^илдирди. Янги турк хал^и таркиб топган Кичик Осиёдаги
барча турклар умуман унинг помп билан аталадиган булди (Ус-
мон турклари, аслида турли ^абилалар федерациясидангина ибо-
рат булган салжук; туркларидан фарц циларди).
Византиянинг заифлашиб цолганлигидан ва Болкон ярим
352
о р о л и д а г и боища давлатларнинг парчаланиб кстганлигидан фой-
д а л а н г а н усмон турклари X I V аерда дастлаб Кичик Осиёда, ке
йин эса Болкон ярим оролида ^ам кеиг истилочилик ^аракатла-
рини бошладилар.
XIV аердаги деярли бетухтов олиб борилган урушлари ша-
роитида туркларда профессионал к;ушин’ таркиб топа бошлади.
Усмоннинг тахт вориси Урхон даврида (1326— 1359 й.) турк цу-
шини орасида хал^ л апп^-ри типидаги муптазам ^ушинлардан
таш^ари, я н и ч а р л а р д а н иборат профессионал пиёда ас-
карларнинг доимий отрядлари хам бор эди. Яничарлар сафига
асир килиб олингап ва зурлаб ислом дииига киритилгаи ёшлар-
дан териб олинарди, шунингдек, с и п о ^ и й л а р д а н иборат
узига хос отли^ аскарлар хам буларди. Сипохийларга курсатган
.^арбий хизматлари бадалига ер инъом килинарди, яъни узига
хос ^арбий бенефиция улашиларди. Турклар византияликлар-
нинг тажрибасидап урганиб, жанг пайтларида ^амал цилиш
ишига катта эътибор берардилар (девор тешадиган ^урол, 1\а-
мал мпноралари ва бошцаларни ишлатардилар). X I V аср охири-
да ва X V аерда турклар у^ отадигаи ^урол ишлата бошладилар,
жумладан, куп ми^дорда замбарак отишни цулладилар. ё ш Т ур
кия давлатида феодаллаша борувчи урур-^абила зодагонлари
асосий рахбарлик ролини уйнаб, улар оддий кучманчи-жангчи-
лар отрядларига бошчилик ^илардилар. Сацланиб келган патри-
архал-^абилачилик муносабатлари усмон кушинини маълум да-
ражада бирлаштирди ва барк,арор бир ^ушинга айлантирди.
Бошда кучмаичиларнинг цушинлари сингари, усмонлар ь^ушини
^ам шиддатлилиги ва ч а^ о нл и ги билан ажралиб турарди, бу
крушин утро^ ахолини, айникса ша^арларни талашдан манфаат-
дор эди.
Византиянииг истило ^илинган территорияларини узларига
мулк ^илиб олган кучманчи зодагонлар бора-бора феодал типи
даги утро^ ер эгаларига айланиб, тобе этилган грек-византия-
ликларни ва славян а^олисини эксплуатация цилдилар. Оддий
туркларга хам ер улашиб берилди, бошда купрок; утлоцлар, улар
утроц ^олга кучиб дехдончилик ^ила бошлаганларидан сунг эса
^айдаб экин экиладиган ерлар \ам бериладигап булди. Х,арбий
сохада эришилган ютуклар ва анча территориянинг цушиб оли
ниши турк феодалларини янгидан янги истилоларга ундади, ху-
сусан 1^ушни давлатлар, яъни Византия ва Болтон ярим ороли
даги бошца давлатлар парчаланган холатда ^олиб келавердилар,
уларнинг узаро муносабатлари эса аввалгича душманлик муно-
сабатида ^олаверди, шунинг натижасида уларнинг босцинчилар-
га зарба беришга цурбилари етмас эди. Урхон 1331 йили Никей
шахарини, кейин эса Византиянииг Кичик Осиёдаги бошка бар
ча мулкларини истило килгандан сунг, Ггвропада истилолар ци-
лишга киришди. 1354 йили у Дарданелл бугозининг Европа
23 в - Ф- Семенов 353
13ЬзниЛда У см о м е р л а р и (М ух ам м ад П. даврндзги) ч е г а р э с и
1451 й и л г а ч а б ул га н ' Х м « # Э м г муцим ж а н г л а р б ул га н ж о й л а р в.з й ил л ар
истмлояар 200 - О 200 400 км
L ■ . ■ ‘ 1 ------- > ;
355
Косово майдонидаги жанг серб халц достонида я^к,ол акс
эттирилган. Бу мавзуга багишланган купдан-куп цуши^ларда
жамгларда цатнашган ^а^рамонларнипг фидокорона курсатгам
жасурлиги кукларга кутариб ма^талади ва узо^ ва^тгача турк
лар асоратига тушиб долган Сербиянинг такдири хасида аза
тугилади. Косово майдонидаги енгилишнинг сабаблари достонда
галати г^илиб тушунтирилади, яъни серб воеводалари орасида
етарли даражада бирлик булмади ва .^атто хиёнат .^ам юз берди
( В у к Бранкович) дейилади.
XXI X БОБ
1 « З и л о т » су зи — « у т а к е т г а н » де ган м а ъ н о н и б ил дир ад и.
■ 2 Т и м у р д а в л а т и т у г р и с и д а сунгроц, X X X I I I б о б д а м у ф а с с а л р о ц гапи-
рила дн .
357
Т ем у р ла нг Туркия давлатини йуц ь^илиб юбормади. Унинг
флотл булмаг анлиг и учун Европага бормай, Урта О с и ё г а цайтиб
келди. 1405 йилда Темур вафот цилди, шундан кейин унинг им
перияси тезда тар^алиб кета бошлади.
Ангор маглубияти натижасида турк феодаллари лагерида
узо^ца чузилган узаро урушлар бошланди. Узоц вацтгача с у л
тоннинг ягона ^окимияти булмади. Боязиднинг уриллари уртаси
да султонлик тахти учун ^ уролли кураш булди. 1415— 1418 йил
л ар д а Кичик Осиёда ( Ана то лияда) турк д е^ о нл ар ин ин г к;уз-
голонлари юз берди. Буларнинг ^аммаси турклар эътиборини Ви-
зантиядан четга тортди. А м м о Туркия давлатининг сиёсий кри-
зиси мувакдат кризис эди. Туркларда бирор-бир жиддий янги
ташцн душман йу^ эди. Византия аввалгидек кучсиз давлат б у
л и б ^олаверди. X V асрнинг 20- йилларида турклар яна цаддила-
рини ростлаб олдилар. Улардаги ички низолар бардам топди.
Кичик осиёлик д е ^ о н л а р ^аракати бостирилди. Туркия ^арбий
ташкилоти яна анча кучайтирилди, жумладан, турклар бу вацт-
да узларининг харбий системаларига артиллерия жорий этган
эдилар. У з ра^ибларини енгган султон Мурод II (1421 — 1451)
20- йилларнинг бошларида истилоларни яна цайтадан бошлади.
1422 йилда у Копстантинополни уч марта цамал ^илса-да, лекин
уни г^улга ололмади. 1430 йилда Солунь о ли н и б , унинг барча
а^олиси ^ у лл ар га айлаитирилди.
Ф л о р е н ц и я (у н и я с и ) иттифо^и. Византия мулклари фа^ат
Константинополь ша^ари ва унга туташган кичик округ билан
чегараланган эди. Туркия мулклари >^алок булиб бораётган им
периями зич ^алца билан ураб олган эди. Византия >;укумати
туркларга царши зур бериб католиклар Европасидан ёрдам ах-
тарди. Императорлар грек черковини папа хокимиятига буйсун-
диришга тайёр эдилар. Папал ар бу таклифга ^аттиц ёпишиб
олдилар. 1439 йилда Флоренция соборида папа ^окимияти остида
шаркий ва гарбий черковлар иттифо^и эълон ^илинди. Аммо
грекларнинг узлари и т т и ф о ^ а кескин царшилик курсатди. Грек
флотинипг бошлири Л у к а Нотара, Константипополда папа бош
кийимидан кура, турк салласини куришни аълоро^ кураман, деб
ошкора айтган эди. Ш у сабабли унинг фикрига юцори табака
синфлар орасида ^ам, ^уйи грек ахоли оммасн ичида ,\ам куплар
^ушилган эди. Куйи грек ахоли оммаси салиб юришлари ва Ла -
тин империяси замонларидан бошлабо^ Гарбий Европа феодал-
ларига нафрат кузи билан царарди.
1444 йилда туркларга к;арши янги салиб юриши уюштирилиб,
унда поляклар, чехлар, венгрлар, немислар, цисман французлар
ва бош^а Гарбий европалик рицарлар цатпашган эди. Аммо са-
л ибчиларнинг бу сафарги юриши ^ам муваффак>иятсиз булиб
чи^ди. Варна ёнидаги жангда (1444 й. 10 ноябрь) рицарлар
яксон цилииди. Шунинг узи билап Констаитинополпинг халокати
о л д и н д а }1 хал ^илиб куйилди.
К онстантинополнинг ь^улаши. Константинополь 1453 йил
358
'29 майда ^улади. Сунгги Византия императори Константин XI
(1448— 1453) эди. Султон Мурод П нинг тахт вориси — султон
Мухаммад (Ме.\мед II) (1451 — 1481) Константинополни забт
этди. Константин X I ихтиёрида а р з и м а г а н ми^дорда ^арбии куч-
лар 10 мингдан камроц киши булиб, бу кучлар хам ё л л а н г а н
аскарлардап, купро^ гепуялик солдатлардан ташкил топган эди.
Мухаммаднинг 200 минг аскари булиб, унинг 15 мингини танлан-
ган яничорлар ташкил цил а р д и . Константинополь ^амали икки
ойча давом этди. К амалДа цолганлар денгиз оркали бир оз вакт
мадад цушинлари, цурол-ярог ва ози^-ов^ат олиб турдилар. Кон-
стантинополни ^уруцликдаи >^ам, денгиздап хам ураб олиш учун
Мухаммад И ёглангаи махсус ёгоч тушамалар ёрдамида турк
кемаларини Олтин Шохга судраб олиб утишни буюрди, чунки
гавапга кириш нули улкан занжирлар билан тусиб цуйилганли-
ги сабабл'и, унга бошк;ача йул билан утиб киришнинг иложи
эди. Император Константин улдирилди, ш а х а р ^имоячиларининг
купчилиги кириб ташланди. Истилочилар Византия пойтахтини
беармон таладилар. Аммо Констаптинополни Туркия империя
сининг пойгахги килишга к^арор берилгани учун, султон шахар
биноларига зиён-захмат етказилмасин, д е б буйру^ берди. Юсти-
пиан замонидан цолган машхур ёдгорлик, яъни аё София собори
сацлаб цолдирилди, лекин кейин у « А ё София» номи остида сул-
тоннинг асосий масжидига айлаптнрилди. Константинополь янги
ном — Стамбул 1 номини олди.
Шу тарифа эски Рим цулагандан кейин, орадан минг пил ут-
гач, иккинчи (Янги Рим) , яъни Константинополь хам к;улади.
Ж а н уби-Шарк;ий Европада узок; вак^тгача ошкора мустабид Х а р
бин феодал зулми ва энг о г и р м и л л и й зулм режими урнатилди.
Константинополни истило ^илишнинг и^тисодий ва сиёсий
о^ибатлари. Византияни турклар томонидан истило ^илиниши
Европа хал^лари учун гоят катта оцибатларга сабаб булди. Кон-
стантипополпинг ц у л а ш н б и л а н Л е в а н т и я д а г и савдо-сотик ишла
ри ор^ага кетди. Турклар босиб олган мамлакатлар билан савдо-
сотик, цнлиш шароитлари кескин ёмонлашди. Турклар осиёлик
ва европалик савдогарлардан жуда катта ха^ ундириб оладиган
булдилар. Савдо йуллари хавфли булиб ^олди. Туркларпинг бе-
тухтов олиб борган урушлари Урта денгиз буйида мунтазам
савдо-сотик, ишларини олиб бориш имкониятидан ма^рум этди.
Бундан шу ^олни курамизки, турк истилоси европалик савдогар-
ларни ва денгизчиларни Туркия мулкларини четлаб утиб Шарк,-
^а, Х,индистонга борадиган янги денгиз йулларини ахтариб то-
пиш х,аракатини кучайтирди.
« С т а м б у л » д е г а н но м « И с тин п о л и н », я ън и « ш а ^ а р ё н и д а » ёки « ш а -
харларда» ( К о н с т я к т и н о п о л д а ) д е г а н грекча и б о р а н и н г т у р к л а р т о м о н и д а н
б у з и б аитилганн. Т у р к л а р а в в а л г и В и зан т и я п о й т а х т и И с ти к п о лк н н к — Ис-
т а м б у л ' — С т а м б у л д е б ^ а б у л к ил г а нлар .
359
Туркларнинг Константинополпи истило ^илиши Марказий ва
Шарций Европа учун, шу жумладан, славян мамлакатлари учун
>^ам айникса катта сиёсий ахамиятга зга булди.
X V I аерда Туркия Польша, Чехия, Венгрия, Австрия, Укра-
инага ь^арши агрессия цилди. Турклар 1526 йилда Мохач ёнидаги
жангда Гарбий Европа салибчилари устидан янги галаба цозон-
гапларидап кейин, Туркия Вепгриянинг катта бир ^исмини эгал-
лади ва Габсбургларнинг мулкларига бевосита хавф-хатар сол-
ди. Туркия солган хавф-хатар, пировардида, Габсбурглар бош-
чилигида Урта Д ун ай буйида яшаган хал^лардап иборат куп
мил латл и Австрия давлатининг вужудга келишига имкон берди.
Аммо турклар Гарбий Европага ^ам маълум даражада хавф
солмокда эдилар.
X V I аср бошларида Европа ва Осиё туташган жойда узининг
составига Мисрдан тортиб то Испапиягача барча шимолий А ф
рика сохилини хам киритган гоят катта тажовузкор давлатнинг
ташкил топиши бутун Европани туркларнинг бостириб кириш ва
пай^он к^илиб ташлашдек жиддий хавф-хатар остида к^олдирди.
Лекин Европа Туркия масаласида бир фикрга келолмади.
Европа давлатларининг бир 1^исми турклар томонига утди. Б аъ
зи бир Гарбий Европа ^укуматлари, Европадаги уз ра^иблари
булган бош^а д авл атл арг а царши курашда Туркия империясига
янги иттифо^чи майдонга келди, деб царадилар. Европада авва-
л о Франция Туркия масаласида ана шундай дустона мав^ени
згаллади, чунки Франция Габсбургларга царши курашда Тур-
киядек бир иттифоцчига му^тож эди. X V I аернинг иккинчи ярми
да Якин UJapi^ бозорларини босиб олишга интилаётган Англия
.%ам Туркия билан я^инлашмокчи булди.
XXX БОБ
362
П а р и ж у ниве рсит ет и уе та ви т у рт т а ф а к у л ь т е т д а н : артистик, м е
д и ц и н а , юрид ик ва т е о л о г и я ( диний ру ^да ф а л е а ф а уцитиш х ам
б у н г а ки р а д и ) ф а к у л ь т е т л а р и д а н и б ор а т б у л г а н .
Англиядаги X I I I аерда таъсис этилган Оксфорд ва Кембриж
универеитетлари, Испаниядаги Саламапк ва Италиядаги Н е а
поль университетлари Европадаги энг цадимий университетлар
э д и . X I V аерда Марказпй Европада — Прага, Краков, Гейдель
берг, Эрфурт ва Кельн ша^арларидаги университетлар барпо
этилди. X V аерда университетлар сони тез купайди. 1500 йилда
бутун Европада 65 та университет бор эди.
Урта аср университетларида даре латин тилида олиб бори-
ларди. Упиверситетда даре беришнинг асосий методи профессор-
лар лекцияси эди. Илмий алок;а г^илишнинг тар^алган формаси
и л м и й тортишув ёки оч ик мунозаралар булиб, бупдай илмий
тортишув ва очиц мунозаралар ва^т-ва^ти билап теология-фал-
сафий темаларда буларди. Илмий тортишувларда асосан уни-
верситетларнинг профессорлари катнашардилар. Лекин схо-
лалар (студентлар) учун хам шундай илмий тортишувлар утка-
з и б туриларди ( с х о л а л а р — студентлар schola латинча суз б у
либ, мактаб демакдир).
Схоластика, Урта аср университети фани схоластика (schola
сузидан) деб аталарди. Схоластика урта аернинг асосий фани
^исобланган теологияда узининг энг ёрцин ифодасипи топган
эди. Схоластиканинг асосий хусусияти бирор-бир янги нарсани
кашф этиш эмас, балки христиан дипипинг мазмунини тушунти-
риш ва уйи бир системага солишдангина иборат эди. Христиан
таълимотининг асосий манбалари булган муцаддас ёзув ва му-
^аддас ривоятга таянган схоластлар ^адимий файласуфлардам,
асосан Аристотелдан тегишли уринларни далил ^илиб келтириб,
уз фикрларини исботлашга харакат цилардилар. Урта аср таъ-
лимоти Аристотелдан турли хил мураккаб муло^аза юритиш вэ
хулоса чи^ариш тарзида маптиций баён цилиш формасини цабул
^илиб олди. Урта аср олимлари теология-фалсафий масалалар
б и л а н ш у ру лл а н г а н пайтларидагина эмас, балки табиатни урган
ган пайтларида хам шахеий обру-эътибор гоят катта роль уйна-
ган, лекин амалий тажриба кичик ми^ёс касб этган эди. Мас а
лан, уРта асР замонларида география со^асида Аристотелнинг
ва бошца ^адимий авторларнинг орбу-эътибори бегумон булиб,
унинг тугрилигига хеч ким шак-шубх;а цилолмасди. Медицинада
бир цанча бидъат-х'урофотлар мавжуд булиб, бу бидъат хуро-
ф отлар аерлар буйича муста^кам сацланиб келди, чунки урга
аерлар даврида Сивисекция сингари зарурий эксперимент деяр
ли утказилмасди ва мурдалар анатомияси буйича мунтазам иш
олиб борилмасди. Анатомияга дойр баъзи бир билимлар купро^
араб медицина китобларидаи олинган эди. Урта аерлар даврига-
ча етиб келган врачлик ишларига дойр бир неча ^адимий трак-
татлар сингари, арабларнинг бу китоблари .\ам Европада шак-
шуб^асиз обру-эътибор цозонган эди.
363
Европанинг куп мамлакатларига ёйилган илмий харакат,
яъни илк даврдаги схоластика уз тарак^иётида муайян ижобий
натижага эга булди. Аввало схоластлар узоь^ь;а чузилгап тапаф-
фусдаи кейин антик меросни урганишни (антик маданиятнинг
баъзи вакиллари чунончи, Аристотель каби машхур кишилар)
янгидан бошлаб юбордилар. Сунгра, схоластлар X I I — X I I I аср
ларда билишнинг баъзи бир энг мухим проблемаларини ишлаб
чикдилар. X I — X I I асрларда Европада универсаллар, яъни у му
мий тушунчалар табиат тугрисида ^изгин бахс давом цилди.
Схоластларнинг баъзилари, яъни н о м и к а л и с т л а р, умумий
тушунчалар деган ran буткул йук;, балки, сузлар, ном демакдир,
деб фараз ^илардилар (латипча nomen — ном хам ана шундан
келиб чиедан). Бош^алари, уларнинг раг^иблари булмиш р е а
л и с т л а р, аксинча, умумий тушунчалар ^аци^атда мавжуд
булиб, улар хусусий предметлардап хатъи назар, идеалистик i^a-
рашларни очи^дан-очи^ ривожлантирадилар. Номиналистлар-
пинг реалистлар билан олиб борган мунозараси идеалистлар-
нинг ( Платон ва унинг мактаби) ^адимий фалсафадаги материа-
листлар Демокрит, Эпикур, Лукреций ва х- к.) билан эски
мунозараларини цайтадан тиклади ва янги замонда эса материа-
листларнинг идеалистлари билан олиб борган бундан кейинги
курашини тайёрлади. Ни^оят, схоластларнинг куплари универсал
олимлар булиб, улар уша махалда барчага мос келадиган фан
лар билан, шу жумладан, хали ибтидоий холатда булган табииёт
фани билан хам шугулланган эдилар.
Париж профессорлари: Париж университетипи таъсис этиш-
да катта роль уйнаган ва узининг «эркин фикри» билан олий
мартабали черков рухонийларининг кескин таъиасига дучор б у л
ган П ь е р А б е л я р ( 1 0 7 9 — 1142); Аристотелпинг ва унинг
мантилий методининг самимий мухлиси, цисман теология, ^исман
табиий-илмий характердаги бир цанча асарлар автори А л ь
б е р т Б у ю к ( 11 9 3 — 1280) хамда табиат ва жамиятни билиш
нинг хамма масалаларини черков-диний рухда ёритган урта аср
дунё^арашининг гуё энциклопедияси булган «Теология суммаси»
( «Summa theologioe») номли машхур асар автори Ф о м а А к
винский, ( 12 2 5 — 1274) урта асР замонларининг энг йирик
схоластлари хисобланардилар. Фома Аквинский черков-христиан
догматик таълимотини системалаштиришдан таш^ари, уша
замоннинг энг мухим и^тисодий масалаларига тухталди, фео
дал доираларнинг манфаатлари билан шахарликларнинг ман-
фаатларини (процент х аКиДа « адолатли бахо» ва X- к- л а Р
тугрисида фикр юритиш) келиштиришга харакат ^илди. Х>олбу-
ки, X I I I аернинг иккинчи ярмида шахарликларнинг салмоги
энди анча катта эди. Табииёт масалаларига энг катта эътибор
берган схоластлардан бири — инглиз олими монах Р о д ж е р
Бэкон ( 12 1 4 — 1292) булиб, у табиатни тажрибавий йусинда
урганиш зарурлигини биринчи марта кутариб чикдап эди. Хал-
Харо микёсда машхур булган сунгги энг йирик олим-схоласт
304
Д у н с С к о т т (1260— 1309) булиб, у Оксфорд ва Париж уин-
верситетларида даре берарди. Дунс Скотт эътикод билан билим
уртасидаги, яъни дин билан фан уртасидаги фар^ масаласини
бошка схоластларга Караганда кескинро^ цилиб ^уйди. У узи
нинг баъзи бир трактатларида, материя фикр к^илиш ^обилияти-
га эга булса ажаб эмас, деган фикр билдирди. Дунс математика
билан табииётни ургаиишга катта эътибор цилди.
XIV аердан, хусусан X V — X V I аерлардан эътиборан схолас
тика орцага кстади. Табииёт билан антик адабиётни янада урга-
ниш схоластлардан ташцари борди. Схоластика теологиянинг
маддохлик-догматик масалаларида узил-кесил ихтисослашиб,
илмий тара^к;иётиинг янада олга ь^адам куйишига монелик цил-
д и ва тугилиб келаётган янги буржуазия вакиллари булмиш гу-
манистлар билан цаттик; курашди.
Мистика. Урта аерлар замонида с х о лас тик ад ан ташн;ари, яна
бир оким, яъни схоластлар билан цизрин кураш олиб борган
оким хам мавжуд эди. Бу о^им — м и с т и к а эди. Масалан, Абе-
лярнинг замондоши, иккинчи салиб юришининг соби^ ташкилот-
чиси Б е р н а р д К л е р в о с с к и й (1091 — 1153) Абеляр билан
^атти^ курашди. X I V — X V аерларда немис мисгиклари И о г а н н
Т а у л е р (1300— 1361) билан Ф о м а К е м п и н е к и й (1379—
1471) энг куп ном ^озонган эдилар. Таулер билан Кемпийский
асарлари бопща мамлакатларга хам таркалиб, бир неча бор
нашр ^илинган. Мистиклар Аристотель таълимотини урганиш ва
дин асосларини мантиц жихатдан исбот этиш зарурлигини рад
этдилар. Улар, диний ^оидалар фак;ат «мушохада цилиш», яъни
бирор-бир «мажусий фан» ёрдамисиз ибодат ^илиш ва художуй-
лик йули билангина узлаштирилади, дердилар. Мистиклар ана
шу тахл^тда майдонга чи^иб очицдап-очик; реакцион мав^ени
эгалладилар. Аммо мистиклар схоластларга Караганда оз сонни
ташкил ^илгапликлари сабабли мистиклар теология ва фалса-
фий о б р у - э ъ г и б о р и б и л а н б о г л а н г а н эдилар, мистиклар орасида
баъзан демократик кайфиятдаги мутафаккирлар пайдо булиб,
улар уз «мушохадалари»да ва « мулохазалари»да феодал тар-
тибнинг узининг асл мо^иятига тапцидий назар билан ^араб, бу
тартибнинг «абадийлиги» ва «адолатлилиги»ни рад цилардилар
хамда «янги замонлар» келишини, «буюк тунтариш» яцин цол-
ганлигини, «ер юзида тангри хукмронлиги» i^apop топажагини
олдиндан каромат ^илардилар. Масалан, X V I аерда булгуси
черков реформациясинииг энг кузга куринган радикал рахбар-
ларига таъсир курсатган мистик италиялик И о а х и м К а л а б-
р и й с к и й (ёки Ф л о р с к и й) (1145— 1202) булиб, у тез орада
ер юзида хусусий мулк булмаган, эксплуатация хам булмаган
мукаммал «минг йиллик ^укмронлик» даври царор топажагини
олдиндан айтган эди.
Урта аср ереслари ва уларнинг ижтимоий характери. XI аср-
дап эътибора}! Рарбий Европада ереелар, яъни ^укмрон феодал-
католик черковига ^арши булган ва, оь^ибат-натижада, куп ёки
3G5
сз сопли дипга ишонувчиларии черковдам ажратиб олган диний
оцимлар тар^ала бошлади. Урта аср ересларининг равная топи-
ши шахарларнинг усиши билап алохида учинчи тоифа булган
шахарликлар синфинииг кучайиши билан, шахарликлар билан
феодаллар уртасидаги ижтимоий зиддиятларнипг кескиплашиши ,
билан чамбарчас богланган эди. Ереслар ^аракатида ^атнашгаи
шахарликлар нинг феодал тузумга цилган ^ужумлари узига хос
янги диний-идеологик шаклга эга булди. Одатда ереслар Гарбий
Европанинг шахар ^аёти энг куп ривожлапган мамлакатларида
Хам вужудга келарди. Жанубий Франция, Жанубий Германия,
Шимолий Италия, Нидерландия, Англия, Чехияда еретиклик
харакати учоцлари жуда куп эди.
XI асрнинг иккинчи ярмида вужудга келиб, энг куп тарь^ал-
ган ересь— к а т а р л а р ереси булиб у Шимолий Италияда
( Ломбарияда) ва айникса Жанубий Францияда кенг ёйилган
эди. Кя^чрлар харакатининг асосий мапказларидан бири булган
Франциянинг Альби ша.\ари помига нисбат берилиб, бу хара-
катга эргашувчилар хам альбигойчилар деб аталган. Катарлар
харакатининг келиб чи^иши салиб юришлари билан ало^адор-
дир. Европаликлар Шаркда бу харакат билан танишиб, сунг уни
Гарбий Европага олиб келдилар. Катарлар — альбигойчилар
таълимотининг энг я^ин манбаи болгарлар художуйлиги булиб,
у уз навбатида Византия павликанлигш а ва Эрон манихейлиги-
га гоявий жихатдан асосланган эди.
Художуйлар сингари, катарлар хам жиддий дуализмга асос-
ланган эдилар. Дунёда яхшилик билан ёмонлик, худо билан шай-
тон бир-бировларнга ра^иб булиб, доимо курашадилар, таш^и
дунё инсонга нисбатан ёвузлик, ипсон танаси, яъни жоини ки-
шаплаб турувчи материя х ам ёвузликдир. Иисоннинг муддаоси
дунёнинг ана шу ёвузлигидан халос булишдир. Катарлар таш^и
дунёни (аслида, хукмронлик хилувчи феодал тартибни) хоралаб,
феодал католик черковининг, феодал давлатнинг зарурлигини
рад этиб, урушларга, судларга ва бош^а феодал муассасаларига
Харши бош кутарардилар. Катарлар узларини «покизалар» ва
« му к ам м а лл а р» деб атардилар. Бирок;, тулик; аскетизмни амалга
оширишда ифодаланган « м у ка м ма л » хаёт идеали катарларда
оз сонли одамларга — уларнинг устозлари ва диний рахбарлари-
га писбатангина хулланиларди. Оддий, « авом» катарлар эса
одатда мавжуд вазиятга мослашиб, оилали булардилар ва руз-
гор ишлари билап шугулланардилар ва х. к. Оддий, « ав о м» ка
тарлар улим олдида махсус «таскин бериш» урф-одатидан утка-
зилгач, « м ук ам мал л ар» сафига утардилар ва, шундай цилиб,
ташк,и дунё билан батамом алоцапи узардилар.
Катарлар узларининг алохида рухопийларига, алохида мах-
фип мажлисларига, алохида таълимот ва х а^тга эга булиш
билан католик черковини вайрон ц и л и б , унинг таъсиридан ХУ*
■гулдилар. Фа^ат шахарликларгипа эмас, балки дунёвий феодал
ларнинг бир хисми хзм ересга ихлосманд булиб, хусусан католик
366
черковига царашли ер-мулкларни секуляризация килиш умидида
ереслик олдида тиз чукдилар. Чунки ерстиклар таълимотидаи
ана шу нарсалар мантицан келиб чикар эди. Иннокентий III
X I I I аср бошларида Франциянинг жанубидаги еретикларга цар-
ши салиб юриши уюштириб, унда куп сопли шимолий француз
феодаллари ^атнашганлиги ва натижада бутун Лангедок хароб
к4илипиб, сунг у француз короли мулкларига цушиб олинганлиги
ю^орида курсатиб утилган эди1.
Ша^арда вужудга келиб, аммо кейин р ш л о в д а хам тарцал-
ган иккинчи бир ересь — в а л ь д е и с л а р ереси эди. У лионлик
савдогар Пётр Вальда номидап олинган булиб, Пётр уз молу
мулкипи гадойларга улашиб берди, узи булса тавба-тазарру
^илишни таргиб г^илди ва ^ашшо^ликка даъват этди ( X I I аср-
нипг 70-йиллари). Бойликка, ижтимоий геигсизликка ва адолат-
сизликка р^арши норозиликни узида акс эттирган вальденслар
таълимоти айпи^са ша.\ар плебей элемсптлари орасида ёнилди.
Замондошлар вальденслар ересинп купипча « Лион ^ашшоцлари
ереси» деб ^ам атардилар. Аммо вальденслар ереси Жанубий
Франция ва Жанубий Германия дехдонлар и орасида хам таркал
ди. Вальденслар ереси Швейцарияга ёйилди, бу ерда махаллий
феодаллар томонидан ^уллик асоратига туширилмо^чп булган
деэдонлар ана шу вальденслар диний байрори остида махаллий
феодалларга ^арши бош кутардилар. X I I I — X I V асрларда куп
вальденслар Чехияда эди.
X I V — XV асрларда еретиклик х.аракати айникса кенг цанот
ёйиб, у икки асосий о^имга: 1) папаликка ^арши чиццан ва ру-
^опийларнинг ало.\ида тоифасини тугатпшпи ва узининг «анча
арзоп» бюргерлик черковини тузишни ма^сад i-^илиб ^ у й г ан муъ-
тадил бю^герлар ересига ва 2) жамиятни радикал — демократик
антифеодал ру^да ижтимоий исло,\ цилиш программасини уртага
ташлаган де^о н- пл ебе йл ар ереисга кескин суратда ажралади.
Чунончи, Англияда виклефизмдап ажралиб чиккан лоллардизм
у билан бир цаторда ривожланди, лоллардизм вакиллари (Жон
Болл ва бошкалар) 1381 йилдаги цузголонда актив ^атнашдилар.
XV аср бошларида Чехиядаги таборийлар чех де^цонлари хара-
катига бошчилик цилиб, урушнинг боришида Ян Гуснинг пздош-
лари булган чашпиклар билап алоцани уздилар.
Католик черковининг ереслар билан кураши. Католик черко
ви еретиклик харакатига цаттиц жазо чоралари ^уллаш билан
жавоб берди. Еретикларга ^арши салиб юришлари уюштириш
папаликнинг ересликка царши олиб борган курашипииг купдап-
куп методларидан бири эди. И н к в и з и ц и я еретиклар билан
курашда гоят катта ахчамият касб этди. Еретикларни илдизи би
лан иук р^илиш учун тузилган махсус суд инквизиция (латинча—-
«текшириш» сузидан) деб аталарди. Инквизиция суди чакимчи-
лариинг (^исман исми номаълум одамларнинг) берган маълу-
XI X V а с р л а р д а Ф р а н ц и я де г а н X V I I I б о б г а к,аралсин.
367
мотларига асосланиб иш курувчи махфий ташкилот булиб, у
айбланувчиларни жуда цаттиц цийно^-азобга дучор ^иларди ъл
иш аксар айбланувчиларни ^атл цилиш (оловда ёк;иш) билан
тамом буларди; уларнинг мол-мулклари эса мусодара ^илинар-
ди. Еретикларни оловда ёь^иб юбориш оммавий туе олган эди.
Еретикларни ь;атл килиш узига хос ошкора диний «байрам»
(Испаниядаги аутодафе ва бош^алар)га айланар эди. Дунёвий
феодал .\окимияти, жумладап, хукм дилинган еретиклар молу
мулкининг улкан улушини олиш ниятида одатда инквизицияга
тула-тукис ёрдам курсатарди.
Иннокентий III давридаё^ инквизиция янги монахлик ордени
булмиш доминиканлар, ёки «ваъзхон-биродарлар» кулига бата-
мом топшириб цуйилган эди. Доминиканларнинг бу янги монах
лик ордени еретиклар билан махсус кураш олиб бормо^ учун
испаниялик дворян Гусман Доминик томонидан (1207— 1208
йилларда) таъсис этилган эди. Яна шу Иннокентий III даврида
пайдо булган иккинчи бир монахлик ордени, яъни францискан-
лар ордени тахминан худди шу вацтларда (1209— 1210 йиллар
д а) итальян Франциско Ассизский томонидан тузилган эди. Бу
«гадойлар ордени» нинг муддаоси ша^ар камбагалларини ерес-
лик хавф-хатаридан четга тортиш эди. Францисканлар сада^а
тилаб тирикчилик цилиб, хусусий мулкка эга булмасликлари ке-
рак эди. Улар дагал матодан кийим кийиб, хар доим яланг оё^
юришлари, белларига ар^он боглаб олишлари лозим эди ва х. к.
Кейинчалик, орадан сал ва^т утмай, францисканлар ордени
.\ам анчагина молу мулкка эга булиб олди.
Ш у тарика черков орденнинг «фа^ирлиги»ни рукач цилса-да,
лекин бу нарса м у в а ^ а т ва нисбий бир ,\ол эди, аслида эса па-
паликнинг ме^наткашлар оммаси масаласида очи^дан-очи^, цу-
пол демогогия билангина шугуллангаилиги маълум булиб цолди.
У р т а аср а рх и т е к т у р а с и . Урта аерлар узидан кейин архитек
тура санъатининг куп улкан ёдгорликларипи ^олдирди. Урта
аерларнинг дастлабки юз йилликларида (тахминан, Карл Буюк
замонигача) бинокорлик техникасидаги заифлик урнини бундан
кейинги асрларда бинокорлик санъатидаги кагта юксалиш эгал-
лади.
I X — X I I I аерлар замонида Европада иккита асосий архитек
тура услуби роман ва готик услуби урин алмашинишди. Замой
идеологиясига мувофиц Европанинг турли мамлакатларидаги
собор черковлари — ибодатхоналари роман ва готик архитекту-
расига мансуб булган энг куп ёдгорликлардир. Каролинглар за
монида ривожлана бошлаган биринчи услуб (яъни роман у сл у
би) нинг номи ^адимги Римдаги биноларга тацлид килишдан
келиб чикдан. Х^ик;атда, р о м а н а р х и т е к т у р а у с л у б и
антик, яъни рим услубпга Караганда хийла дагалроц такомил-
лашмаган ва гализроь^ эди. Роман услубидаги соборларнинг де-
ворлари 1^алин, гумбазлари нисбатан паст, устунлари йугоп ва
иакана, ромлари камбар ва кичик булиб, улар уша давр ( I X —
368
X II л с р л а р ) д а г и бинокорлик техникасининг хал и заиф эканлиги-
щ ва сиёсий вазиятнииг узнн.и хам оппа-очикг акс эттирардилар,
бунга с а б а б шукн, бу даврда феодал урушлари ва узаро низо-
жанжаллар хар доим давом килиб, душман хужумлар ^илган
пайтларда бу'черковлар махаллий ахолинииг ^очиб кириб жон
с а к л а й д и г а н калъаларига осонгина айлантирилар эди.
X I I — X I I I аерларда ривожланган ва кейинги аерларда даст
л а б Францияда, кейин эса Европанинг бош^а мамлакатларида
ра вна к топган г о т и к а р х и т е к т у р а с и техника жихатдан
гоят антика ва мукаммалро^ эди1.
Готик архитектураеишшг характерли хусусияти шунда эдики,
архитектор бинони мумкин цадар баландрок ^илиб ^уришга ин-
тилади. Ярим доирали кубба пешток; урнига Учи найза пештоц
килинадиган булди. Готик услубидаги соборларнинг ички циемида
баланд ва куркам- килиб ишланган уетуплар куп. Соборлар
нинг деразалари катта-катта булиб, уларнинг ойналарига ранг-
баранг буёцлар берилган эди. Бурттириб ишланган зийнатлар-
нинг муллиги, яъни хайкаллар барсльефлар, осма пештоцлар,
ажоииб ^илиб уйиб ишланган тошлар бипонинг ,^ам ташци, хам
ички томопини безатиб турар эди. Битта ёки бир мечта баланд
миноралар ва улугвор эшиклар готик услубида ^урилган бинони
алохида шошона ^илиб курсатарди. Готик собори урта аср ша-
харинипг узига хос артитектура маркази хисобланарди.
Роман архитектураси ёдгорликларидан энг машхурлари
Францияда Пуатье ва А р л ь соборлари, Германиядаги Шпейер,
Вормс, Маиинц, Аахен соборларидир. Готик еанъатининг энг
яхши ёдгорликлари Париждаги Бибимарьям (ибодатхонаси) со
бори, шунингдек, Францияда Руан, Реймс ва Шартр соборлари,
Англнядаги Лондон Вестминистрлик аббатлиги ва Линкольн ша-
^аридаги собор,|Италиядаги Милан собори, Чехиядаги Прага
собори, Польшадаги Краков собори ва бошкалар ^исобланади.
Готик архитектурасинипг граждан биполари орасида Брюс-
селдаги ша^ар ратушаси, X V аердаги машхур француз молиячи-
еи Жак Керннипг Буржадаги уйи, Амбуаздаги (Францияда) ко
роль цаери ва бошкалар бор.
Роман ва готик услубларидап ташь^ари, урта аср архитекту
раси яна иккита услубдан: Италиядаги В и з а н т и я услубидаи
(Венецияда — авлиё Марк собори, кисмаи дожлар саройи ва б.)
хамда Испаниядаги а р а б (м а в р ) ла р услубидан (энг машхур
ёдгорликла#-- Грайадада арабларнинг Альгамбра номли собш<^
сарой-масжиди, хознрги Севилье собори ва Севильядаги А л ь
касар касри2) кенг фойдаланди.
1 Г о т и к а р х и т е к т у р а с и н и п г вата ни Ш и м о л и й Ф р а н ц и я д и р . « Г о т и к » поми
г у м а н и с т л а р т а ъ си р н о с т и д а кей ин роц п а й д о б у л г а н , чунки у л а р у р т а аср
д а в р и д а г и б ар ч а и а р с а л а р « г о т и к » ( я ъ н и г о т л а р н и к и ) ва « в а р в а р л а р н и к и »
деб Лчсоблардилар.
2 У р т а аср а р х и т е к т у р а с и ва т ас вир ий с а н ъ а т и т у г р и с и д а В. Ф . С е м £•-
и о в ва А . А. К !i р и л л о в л а р н и н г « А л ь б о м по истории с ре дн и х в е к о в »
де г ан к и т о б и д а ( М . , У ч п е д г и з , 1960) б а т а ф е и л 1 м а т е р и а л б е р и л а д и .
24 В. Ф. Семенов 369
Р и ц а р л а р маданияти. Феодал жамиятининг з^ар бир синфи
черковпинг дпнин рахбарлигини тан олар экан, айни ва^тда, у
уз кайфнятлари ва идеалларипи акс эттириб, узининг ало.^ида
мадапиятини ^ам ривожлантирди. Дунёвий феодалларнинг ^о-
ким синфи, яъни кенг маънодаги рицарлар X I I I аерда урф-
одатлар, услуб, дворянлик назокати, турли хил дунёвий, сарой
ва ^арбий-рицарлик кунгил очишларнинг мураккаб тартибини
яратди. Урта аерларнипг сунгги аерларида айникса р и ц а р -
л и к т у р н и р л а р и, яъни ь;урол-ярог ишлата билишдек фео-
далнинг ^арбий касбини акс эгтирадигаи рицарлик мусоба^ала-
ри деган цисми кенг таркалди.
Рицарлар орасида рицарларнинг жасоратшш осмопларга ку-
тариб ма^таган .\арбий цуши^лар вужудга келди. Кейинчалик
^арбин цушицлар йигиндиси бутун-бутуи достонларга айланди.
У л ар орасида XI аерда Шимолий Францияда вужудга келган ва
X I I аерда батамом ишланган « Р о л а н д ^ацидаги ^уши^» айникса
маш^урдир. Карл Буюкнинг Испанияга цилгаи юришларининг
ндеаллаштирилгап шакли бу цуши^нинг мазмуни булди. X I I аер
да Испапияда майдонга келиб, халк; ^ахрамони булмиш « Ме -
иинг Сидим хакидаги куши^» номли достон хам ана шундай
^а.чрамонлик достонларидан биридир. Бу достонда испан хал^-
ларипинг арабларга ^арши олиб борган куп аерлик кураши уз
аксипи топган. X I I I аср бошларида Германияда вужудга келган
« Ниб ел упг лар ^акида цушш\» номли достон учинчи энг йирик
достон ^исобланади. Бу достонда афсонавпй элементлар илк
урта аср замонларидаги халь* ривоятлари билан (Брунгильд,
Аттила ва бошкалар тугрисидаги ривоятлар) ^амда кейинро^
замоидаги рицарлик хаёти ( X I I — X I I I аерлар) билан чатишиб
кетгап.
XII аерда рицарлик романлари пайдо булиб, улар тез орада
кенг тар^алади. Европанинг турли мамлакатларидаги рицарлар
Ш а р 1\ца килипгап салиб юришлари жараёнида бир-бирлари би
лан таниша борган ва узоц-узоь^ мамлакатлар хакидаги таассу-
ротлари билан бойиганларидаи кейин, бу мамлакатлар тугриси
да турли рицарлик саргузаштлари проза шаклида баён цилин-
ди. К,адимги Британия короли Артур ^ак;ида ёзилган романлар
цикли айникса катта шу^рат к;озониб, у Англияда ва Фран
цияда севилиб укиладигаи булди ва Амадис Галльский тугри-
ендаги романлар Испапияда, Франция ва Италияда кенг тар-
цалди.
Ш а ^ а р маданияти. Урта аерлар замонида мухим сиёсий роль
уипагап урта аср шахари маданиятни равная топтириш учун ^ам
куп иш килди. Узининг аптифеодал хусусиятлари олдинроь; на-
мобп булган дунёвий адабиёт, аввало, шахарда тез муваффаци-
ятларга эришди. X I I — X I I I аерлардаё^ шахарларда ф а б л и о
( французларда), ёки ш в а н к л а р (немисларда) деб аталган
формада сатирик асарлар майдонга кела бошлади, бу сатирик
асарлар феодалларни масхара ^илиб, улар устидан захарханда-
‘ 370
л як билан куларди. Италиянинг ша^ар повестларида (новелла-
л а р и д а ) хам феодалларга карши сатирик моментлар куп уч-
райди.
Х Ш асрда Францияда узил-кесил таркиб топган « Тулки ха
сида роман» номли сатирик асар умумевроиада ном чицарган
эди. Бу сатирик асарда доим догули Тулки томонидан алданади-
ган оч ва тамагир бури образида феодаллар тасвирланган эди.
X I I I асрда икки француз авторлари рицарь Гильом де Лорис
(1- ^исм) ва ша^арлик Жан де Мен (2- цисм) томонидан бадиий
тилда ёзилган « Г у л ^ацида роман» номли ажойиб катта бир асар
Европанинг деярли барча мамлакатларида зур шу^рат ^озонди.
Шеърий тилда ва мифология-мажозий тарзда ёзилган бу « Г у л
.\а^ида роман»да, айни^са унинг иккинчи цисмида рсалистик ху-
сусиятлар бор. Романда рухоиийларга ва Рим папасининг узига,
король деспотизмига ^арши узининг зодагонлиги билан маь^та-
иадиган феодалларга к;арши хужум цилинади. Де Мен, инсон-
нинг чинакам олижаноблнги унинг зодагоп авлод-аждодга май-
сублигида Эхмас, балки унинг шахсий а^л-идрокида ва ахло^ий
гузаллигидадир, деган фикрни олга суради ва кейинро^ бу фикр-
ни гуманистлар давом эттирадилар.
Ша^арда урта аср театри ,\ам яратилди, аввало у м и с т е-
р и й шаклида булиб, яъни тавротнинг турли мазмундаги дра-
матик сахналари куринишида иш олиб борди. Кейин бу драма-
тик асарларга аста-секин дунёвий, ,\аётин материаллар киритил-
ди, бу материаллар купинча форс формасидаги кулги-сатирик
характерда булар эди.
Рицарлар сингарич ша.\арликларнинг ^ам узлари кизиодац
оммавий кунгил очишлари буларди, аммо булар рицарларники-
дап боцщача турда булади. Бу кунгил очишларпинг бири карна
вал булиб, карнавал ^иш охирида, рождество билан ба^орги
катта руза уртасида цилиниб, шахарликлар музика чалиб ва
юзига пикоб кийиб кучаларда юрганлар. Италия ша^арларида
Х Ш аср охири ва X I V аср бошларндаёк> уйгониш даврининг янги
маданияти вужудга келади.
Х а л ^ ижоди. Урта асрлардаги д е ^ о н л а р маданияти асосан
фольклор, исми номаълум огзаки ижод тарзида булиб, унинг бир
кисми латин ва миллий тилларда турлича текстларда ёзилган ва
бизгача етиб келган, бошца цисми ёзилмай долган булса-да, ле-
кин адабий асарларга узвий бир парча булиб кирган хамда ун-
дан халц о^англарииииг манбаи сифатида фойдаланилган. Хал^
уйинлари— христиан дини жорий этилмасдан бурунги мажусий-
лик замонларидаги цадимий хороводларнинг рацсларн, турли
лирик ^ушицлар — севги цуши^лари, зиёфатларда айтиладиган
кушицлар ва туй лапарлари, кумиш маросимида айтиладиган
ма.рсиялар, турли хил ва куп сонли чупчаклари, кахрамонлик
афсоналари, ма^оллар, маталлар, топишмо^лар ва бош^алар
халк фольклорининг хилма-хил формалари апа шулар эди. Х ал ^
поэзиясипинг формалари яратилиб, куз ^орачигидай сакланиб
371
келди ва авлоддан-авлодга утиб борди, бу формалар тобора му-
раккаблашиб, равнац топиб ва такомиллашиб, умумап, хал;\
^аётини, унинг кайфият ва орзу-умидларини гоят даражада рав-
шан акс эттирди. Ша^ар шоирлари фольклорпипг анчагина цис-
мидан фойдаландилар. Жумладан, асосан ^ишло^да пайдо б у л
ган афсопавий эпос, ю^орида айтиб утилганидек, шахарпинг
хикоявий сатирасида кенг фойдалапиладиган булади. Урта аср-
ларнинг энг йирик поэмалари юкорида айтиб утилганидек авва-
ло, халк огзаки ижодидан манба сифатида фойдаландилар.
« Н иб е л у н г л а р ^а^ида ^уши^» тугрисида худди шундай демо^
керак.
’Купчилик р^исми, шунингдек, х а л 1\ оммаси орасидан етишиб
чи^^ан, исми номаълум авторларга мансуб булган ва цишлоц
билан чамбарчас борлаиган халц ижодининг узига хос тури —
х ал ^ балладаларидир. Бундай балладалар урта аср
Англлясида ва Шотландияда айникса куп са^лапгаи. Хал ^ бал-
ладал арида урта аср ^ишлорининг ^аёти, деэдонлар оммасининг
феодалларга муносабатлари, урта аерларда турли куринишда
намоён булган хал!\ ^аракатлари, хал^ онгида у ёки бу куриниш
да юз берган энг му^им тарихий воцеалар акс этган.
Дех^онларга як^ин турган ша.\арнинг к,уйи табака а.\олиси
^ам урта аерлар давомида уз маданиятини ривожлантирдики, у
шахар нинг узига хос плебей халг^ поэзиясида уз аксини топди.
Бу поэзиянинг ифодачилари ва хал^ санъатининг бу билан бор-
ланган формалари— ша^ар ж о н г л ё р л а р и (цирк артистлари)
ва ш п и л ь м а н л а р и (дарбозлари) булиб, улар одатда шахар
ярмаркаларида ва бозорларда уз х.унарларини намойиш цилар-
дилар. Умумап 1^адимги Русьдаги скоморохлар (найрангбозлар)
га ухшаб кетадиган жонглёрлар ва шпильманлар цисман халг^
^ушикларини, цисман узлари ёзгап янги цуши^ларии ижро этув-
чи ^офиз ва музикантлар эдилар. Улар ^ис^а са>;на асарларипи
^уйиб, бу асарларда купинча сатирик тарзда турли тоифалар-
нинг афт-башараларини очиб ташлардилар. Жонглёрлар ва
шпильманлар айни замоида хам акробат, >^ам масхарабоз, ^ам
^изи^чи эдилар. Куп сонли махаллий а^оли ва ша^арга келган
дездонлар уларнинг томошабинлари эдилар.
Хал ц санъати бу оддий турининг ижтимоий ахамияти анча
гина катта эди. Томошабинларпинг куплаб келиши шуни курса-
тарди. Ва^т утиши билан, яъни у р т а аср жамиятида ижтимоий
зиддиятлар кескинлаша бориши билан, жонглёрлар билан
шпильманларнинг сахна асарлари тобора уткирлаша ва купчи-
ликпи цизи^тира бошлайди. Бу сахна асарлари, бир томондан,
мехнаткашлар уртасида ^амкорлик ^иссини уйротса, иккинчи
томондан, золим феодалларга ва ша.\ар бойларига нисбатан
нафрат ^иссини алангалантиради. Буларнинг хаммаси хоким
синфларнинг жонглёрларпи ва шпильманларпи цувгин остига
олишига сабаб булди. Католик черкови уларга айникса ёмон куз
билан карарди. Черков соборлари жонглёрлар билан шпильман-
372
л ар н и н г фаолиятини таь;и^ловчи царорлар чик;арардилар. Улар-
пи ибодатхоналарга киргизмасдилар. Баъзи жойларда улган
жонглёрлар ва шпильманларни христиан диний йули билан дафн
килишдан бош тортиларди ва уларни ^атто оддий жамоат мозор-
л'арига олиб бориб кумиш .^ам та^ицлаб ^уйнлган эди.
XXXI БОВ
X IV — X V А С РЛ А РД А И ТАЛ И Я Д А И ЛК УЙГОНИШ
ВА ГУМАНИЗМ
375
нинг бир т^анча ^ужжатлари (шу жумладан, машхур «Констан
тин армугони») сохта эканлиГини исбот цилди, бир вацтлар у
папа куриясига цаттиц нафрат билан царарди, ^атто бутун папа
давлатини секуляризация килиш лойи^асини хам ишлаб чиццап
эди. Валл а таврот текстини илмий жихатдан таицид цилишпи
хам бошлаб берди.
X I V — X V асрлардаги бошца тарихчи гумапистлардан Ф л а-
вио Б и о н д о (1388— 1463) энг куп ном цозонган булиб, у
« Р и м империясинипг цулашидап бошланадиган тарих» (410 йил
дан 1410 йилгача булган давр) номли умумлаштирувчи харак-
терда катта асар ёзди. Бу асарнинг энг цимматли томопи шунда-
ки, Биондо асл маънодаги 5'рта аср даврини эпг кейинги даврдан
( X V аср ва уидан кейинги) очиц-ойдин фарк килиб, энг кейинги
урта асрни янги тарихнинг алохида даври деб царади.
И л к Уйгониш даври санъати. Ил к Уйгониш даври санъати
аввало янги рассомликда намоён булди. Асосан черков-диний.
мавзуда деворга солинган расмларни, яъни турли ибодатхоналар-
нинг ички деворларига нацш цилиб солинган, лекин бу
расмларга реалистик хусусиятларпи берган флореициялик рас-
сомлар Ж о т т о (1266— 1337) ва М а з а ч ч о (1401 — 1428)
янги рассомликнинг энг йирик усталари эди. Уйгониш даври рас-
сомлари томонидан истицбол цонунларининг кашф этилиши урта
аср рассомлари техникасига нисбатан олга цараб цуйилган кат
та цадам булиб, у тасвирланадигап шаклни ясси цилиб эмас,
балки цабариц цилиб бериш имкониятини яратиб берди. Д о н а
т е л л о (1386— 1466) илк Уйгониш даврининг энг йирик ^айкал-
тароши булиб, у, айни замонда, йирик портретчи — рассом ^ам
эди. Донателло узи ясайдигап хайкалларга реал одамларнипг
хусусиятларини беришга интилди. Шу билан бир вактда у, >^ай-
калтарошликнинг классик аптик намуналарини зур бериб ургап-
ди, бу намуналарни тенги йуц намуналар, деб хисоблади.
Италиядаги илк Уйгониш санъати архитектура сохасида ^ам
катта ютуцларга эришди.
Уйгониш даврининг янги архитектураси, унинг улкан бино-
лари баланд гумбаз ва гоят катта цатор-цатор уступлари пухта
математик хисоблащларни талаб циларди. Бииокорлик техника-
си такомиллаштирилиши туфайли катта бинолар, соборлар ва
саройлар цурилиши бундан аввалги замондагига нисбатан анча
киска муддатларда (баъзан бир неча йилда) куриладиган б у л
ди. Бундан аввалги даврда готик соборларини цуриш учун ун
йиллаб, баъзан эса юз йиллаб вацт талаб этилар эди. Уйгониш
даври архитектурасини яратган энг йирик архитекторлар хам
флореициялик Ф и л и п п о Б р у н е л л е с к и (1377— 1446) ва
Л е о н Б а т т и с т а А л ь б е р т и (1404— 1472) эди. Янги архи
текторлар орасида Брунеллески биринчи булиб катта гумбазли
Оино цуриш проблемасипи хал цилди. У Флоренциядаги купгина
черков ва саройларнинг цурувчиси булиб, бу бинолар узининг
чуркамлиги билан замондошларни хайратда цолдирарди ва
376
у л а р н и н г турли цисмлари асосан бир-бнрови билан тугри мос-
л а ш т и р и л г а н буларди.
Альберти «Архитектура тугрисида ун китоб» номли асар ёзиб*
буларда аптик ёдгорликларни ургапиш асосида узи яратгап янги
архитектурапинг илмий назариясипи баён к^илиб берди. «Рассом-
лик тугрисида» деган иккинчи бир асарида ^ам антик рассомлар-
пинг меросига таяниб туриб, рассомлик санъати назариясини
таърифлаб берди.
Европада гуманизмнинг ёйилиши. X V асрнинг иккинчи ярми-
га келгапда Европанинг барча мамлакатларида гуманизм кенг
тар^алди. К,адимий авторлар, яъни Цицерон, Сенека, Тацит ва
бошкаларнинг услубида «цаптадзн тикланган» интернационал
латин тилидан фойдалангап гуманист ёзувчнлар, рассомлар ва
олимлар Европада узига хос биродарлик ташкил этдилар, бу
биродарлик турли мамлакатларнинг олимлари уртасида ^изгин.
ёзишмалар олиб борди ва алоцалар боглади. Феодал-крепостиой-
лик муносабатларйнинг кескиилашиши гуманизмнинг антифео
дал йулга тушиб олишига сабабчи булган, уни, жумладан, фео-
дализмпинг идеологик таянчи булмиш католик черковига ^арши
цатъийро^ курашга мажбур этган цушни Германияда гуманист
лар айникса куп пайдо булдилар.
Италиянинг узида, X V асрда, Флоренциядан таш^ари яна
Римда, Неаполда, Миланда ва Венецияда Уйгонишнинг бош^а
марказлари бор эди. Уйгониш санъати, шунингдек, гуманистик
фалсафа, адабиёт сиёсий фикр бундан кейинги, X V I асрда, сунг-
ги Италия ёки Юксак Ренессанс даври деб аталган даври зур
ривож топди.
XVI асрда гуманизм узнл-кесил умумевропа маданий харака-
тига айланиб, урта аср схоластикасига жуда ь^аттик; зарба ет-
казди.
Китоб босишнинг бошланиши. Китоб босишнинг ихтиро ^или-
пиши янги, буржуа маданиятининг ривожланиши учун катта
а^амиятга эга булди. X V аср бошларидаио^ Гарбий Европа ди-
ний-оммавий адабиётпи (ибодат ва дуолар туплами ^амда бош-
цаларни) тар^атиш учун алохида ксилографик усулдап фойда-
ланилди. Тахтага раем ва ёзувларни уйиб ёзиб, кейин уларни
^огозга босардилар ( X I V асрдан эътиборан Европада ёзув i^ o f o -
зи цулланиладиган булди). Ксилографик усул билан китоб бо-
сиш китоблар тарцатиш масаласини хал ^илмадй. Иш секинлнк
билан борди, тахтадан уйиб ёзилган дун г харфлар, китоб тексти
кргозга босиб булингандан кейин кераксиз булиб коларди.
Майнцда тугилиб, кейин Страсбургга кучиб келган И о г а н н
Г у т е н б е р г (1400— 1468) нинг китоб босиш ишипи ихтиро ци-
лишда курсатган хизмати шундаки, у, ^аракатлападигап ^арф-
лар ихтиро ^илиб, улар бошда ёгочдан ясалди, кейин эса бу
харфлар металл харфлар билап алмаштприлди. Бундан таш^а-
ри, Гутенберг когознипг иккала томонига текст босиш имкония-
гини берадиган алохида пресс-дастго.^ ихтиро этди. Бу ихтиро,
377
тахмипан, 1445 йилда ^илингап булиб, дастлабки пайтда у ^ат
тик сир тутилди. Аммо, орадан 15 йил утгач, бу ихтиро ошкора
булиб, у Германиядан бош^а мамлакатларга ёйилди.
1490 йилда уз босмахонасини курган венециялик нашриётчи
гуманист А л ь д М а н у ц и й, (1448— 1515) X V аср охирида Ев
ропада жуда катта шу^рат ^озонди, бу босмахопада у купгина
антик авторларнинг асарларини, шунингдек, италиялик энг йирик
гуманист ёзувчиларнинг — Данте, Петрарка, Боккаччонинг асар-
ларини босди.
XV аср охирида Францияда Этьепларга к;арашли Париждагн
пашриёт фирмаси халк;аро шу^рат цозонди. Бу фирмага асос с о л
ган. А н р и Э т ь е н (1460— 1520) фалсафа, математика ва
астрономияга дойр 120 асар нашр этди, бу асарлар асосан л а
тин тилида, цисман француз тилида босиб чи^арилди.
Китоб босишнинг ихтиро цилиииши жуда катта а>;амият касб
этди. Китоб босиш китоб тайерлашни куп марта тезлаштирди ва
айни замонда уларнинг нархини арзонлаштирди. Шунинг узи
билан, янги замондаги буржуа маорифини равная топтириш учун
на цадимги дунёда, на урта аср даврида сира курилмаган жуда
|^улай техника шарт-шароитлари вужудга келтирилди.
XXXII Б О Б
Х1П А С Р Д А М У Г У Л Д А В Л А Т И В А УНИНГ
ИСТИЛОЛАРИ
379
Чингизхон истилолари (1206— 1227)
зя*.ь
тупламлари сакланадигап катта-катта кутубхоналар, шунингдек,
<5адинй ^унармандчилик асарларннннг энг бон коллекциялари
Багдод шахрига х акикий шухрат багишлаган эди. Халнфалар
пойтахти бир х амла билан олннди. Муруллар уч ^афтадан куп-
рок шахарнн вахшнёпа тарзда таладилар. Багдод шахрига ут
Куйилиб, шахар ва ундаги барча ^имматба^о бадиий бойлик-
л ар батамом йук килиб ташланди. Аббоснйлар авлодидан б у
либ, бу вацтда мусулмонлар оламига диний жихатдангина хо
кимият юргизиб келаётган халифа Мустасим асирга олинди ва
Хулагунинг буйругига биноап, бугиб улдирилди.
Ш у вактда муг ул лар Хитойнинг жанубий вилоятларини
э галлаш учун Хитойга царши курашмоцда эдилар. Угадай во-
рисларининг урнини олган Хубилайхон (Хулагунинг укаси)
1279 йилда бутун Хитойга император булди (Пекин ша^рини
узига пойтахт ^нлди). Хубилайхон асос солгаи мугул-хитой ди
настия си Юань династияси деб аталди.
Мугул истилоларининг Европа ва Осиё учун ахамияти.
Мугулларнинг X I I I асрдаги истилолари Европа ва Осиё тарихи-
да жуда катта ахамиятга эга булди. Бу истилолар Европа та-
рихида аввало Россияиинг ахволига таъсир килди. Татар-му-
г уллар хужу ми натижасида Россияиинг тара^киёти тухталиб
Колди, аммо унинг сон-саноксиз курбонлари эвазига Еарбий
Европа мамлакатларииинг осойишта ривожланиши таъминлан-
ди. Бирок мугуллар истилоси натижасида Русь элининг и^тисо-
днй ва маданий х^ётида юз берган тушкунлик о^ибатда йуко-
тилади, руслар мугуллар истибдодинн агдардилар. Татар-му-
гулларга карши курашда рус миллий ха^тининг мустахкам
маркази — Москва вужудга келди. Аммо кураш халк оммаси-
дан жуда куп кУрбонлар талаб килди. М у г у лл ар хукмронлик
килган даврда Русьнинг цадимги маданий марказлардан— Ви-
зантиядан ва жанубий славянлардан ало^аси узилиб цолди.
Холбуки, Русь куп асрлар давомида Византия ва жанубий слав-
янлар билан алоца килиб келар эди. Ш у билан бир вак;тда,
муг ул лар хукмронлик килган даврда Русь Рарбий Европа мам
лакатлари билан х ам "нормал иктисодий ва бошка хил муноса-
батларни ривожлантира олмади, урта асрларнинг сунгги аср-
ларида Еарбий Европа мамлакатлари у з ишлаб чикарувчи
кучларнпи бирмунча тез ривожлантирмокда эди.
Татар-мугуллар ХУЖУМИ Венгрия ва Польшанинг ривожла-
нишига х ам ёмон таъсир килДи- Бу мамлакатлар мугулларнинг
Хужумидан Русьга К а р а г а н д а бекиёс даражада кам зарар кур
ган булсалар-да, лекин улар х ам заифлашган эди. Бунинг на
тижасида Венгрия билан Польша гермап феодалларига жуда
Карам булиб колди, гермап феодаллари Венгрия билан П о л ь
шанинг миллий давлат булиб яшашига жиддий хавф солдилар.
М у г у лл ар истилоси Осиё мамлакатлари бошига хам х аДДан
ташхари огир мусибатлар солди. К^адимги иктисодий ва мада
ний марказлар вайрон килинди, ирригация системаси-бузилиб,
384
яро^сиз холга келтирилди, жуда катта мугуллар давлати ву-
ж у д г а келтирилгаи булса >^ам ^адимий савдо йуллари хувиллаб
колди, холбуки, бундам, давлатнииг пайдо булиши Осиёдаги
«бирлашгап» мамлакатлар орасида савдо-сотик ишларимииг
япада кизиб кетишипи таъминлаши лозим эди. Бундай булиши
мумкин эмас эди, чунки, бир томондан, мурул истилолари ма
х а л л и й ахоли ^аётининг туб негизи — ирригацияга батамом ну
ту р етказган булса, иккинчи томондан, мугуллар «империяси»
пи иг узи ,\ам тез ва^т ичида парчаланиб кетди.
Чингизхон ворислари бир династияга мансуб булса хам, улар
бир-бирларига царши шиддатли урушлар олиб борди. Чингиз
хопнилг угли Угадай авлодларини Хулагулар батамом ь^ириб
битирди. Феодал муносабатлар тобора авж олиши муиосабати
билан Урта Осиёнинг узида тамомила феодал тар^о^лик ву-
жудга келди. Бошда Чингизхоннинг угиллари ва певаралари
бошчилик цилган улус-давлатлар X I I I аернинг иккинчи ярмида
бир неча унлаб улусларга (бекликларга) булиниб кетди: бу
улусларнинг тепасида ^исман Чигатой ва Хулагу династияла-
ридап булган, цисман бошь^а жойлардан кучиб келган мугул
феодаллари ^амда махаллий турк зодагонларининг уруг ва
авлодларидан булган бек ва амирлар турар эди.
XXXIII БОБ
387
Тзм урн ин г юриш лари:
• < ' у р г а и ч г а (137£й.)
» Т у х т а м и ш г в царши
* Х,индистонга ( 13Эв-139вйй.)
........... К к ч и к О сиёга (1400 - 1402й й .)
X н ог М аи г бул г а н ж ойлар «а йиялар
j I 1 А 0 $ й ^ л д а Т е м у р д зола ти ни нг
I______ I терри^орияси О 450км
Темур истилолари
389
ю б о р и ш х а си да б у й р у к берди ва шу тарзда одамл арнинг жасад-
л а р и д а н д ев о р л а р кУРДирди.
Темур д авлатининг бошцарилиши. Темур давлати унларча
айрим улкалар, х а л ^ л а р ва кабилалардан нборат булиб, шоша-
пиша бирлаштирилган ж уда катта х а Рбий-феодал давлат эди.
Забт этилган мамлакатлардаги ерлар Темур хонадонининг аъзо-
лар и хамда унинг аъёнлари ва рухонийлар (мусулмон дин пеш-
волари Темур истилоларини бутун чоралар билан куллаб-кувват-
ларди) уртасида б у л и б олинарди. Ер суюргол асосида булинарди.
Меросга ко л ДиРи л а Диган суюргол йирик ер эгалигининг энг куп
т а р к а л г а н формаси б ул иб ко л Ди. Ер эгалигининг бу формаси суд,
солик ва маъмурий со^аларда катта хУКУКл а Рга эга эди.
Табиийки, Темур х арбий ишни ташкил этишга кун эътибор
берарди. Утрок ва кучманчи кзбилалардан йигилган доимий кун
сонли армия катъий интизомга буйсунарди, аммо бу армияга
буйсундириладиган мамлакатлар ахолисини та ла ш эркинлиги бе-
риб куйилган эди. Темур армиясида отлик кушинлар асосий роль
уйнарди. Артиллерияга х а м эътибор бериларди, аммо туплар ан
ча жун булиб, унча самара бермасди. Аммо Темур армияси ша-
Ха р л ар н и олиш учун ишлатиладиган х аР хил камал куроллари—
тош бурон килувчи, нефть отувчи, девор тешувчи ва бошка «ма-
ши на ла р» билан мул- кул таъминланган эди.
Темур узидан илгари утган з о л и м л а р — кадимги дунё ва ур
та аср истилочилари сингари жуда катта мухташам иншоотлар
билан уз номини абадийлаштиришга х аРакат К нлди. У Самар
кандни ва бошка шахарларни безаш учун энг машхур меъмор-
лар, малакали гишт терувчилар, керамикачилар, тош йунувчилар,
мохнр дурадгорлар ва шу сингариларни жалб килди. Самарканд-
да унинг учун ажойиб сарой — « О к сарой», жуда катта жоме
мачити, макбара ва бошка бинолар КУ РИЛДИ. Мовароуннахрда
Т емур даврида хунармандчилик, савдо-сотик ишлари анча жон-
ланди, х айдзб келтирилган асирларнинг текин кучидан фойда
ланиш туфайли сурориш системаси анча кенгайтирилди. Бирок
умуман Мовароуннахр Темур истилоларидан жуда кам нарса
ютди. Мехнаткашлар оммаси— хУнаРманДл а Р ва дех к° нлар огир,
ХУКУКСИЗ ахволда эдилар, улар катта соликлар тулашга, уз фар-
зандларини аскарликка беришга мажбур эдилар. Армияга олин-
ган йигитларнинг куплари к айтиб келмас эди. Темур истилолари
Мовароуннахрнинг узи учун канДа» окибатларга эга эканлиги
шубхали ва проблематик булса, Темур урушлари забт этилган
мамлакатларга нималар келтиргани х акидаги саволга тамомила
салбий жавоб беришга тугри келади. Бу мамлакатлар учун Темур
истилолари х амда систематик киРрин. талашлар ва зулм кили-
ниши жуда катта офат булиб тушди. Ахоли сон-саноксиз азоб-
УКубат чекар, юз минглаб, х атто миллионлаб кишиларнннг
ёстиги КУРИР ЭДИ- ^У эса хужаликни вайрон килар, халкни КУ*
пол миллий зулм ва асоратга махкум этарди.
Т е м у р империясининг емирилиши. Турли миллий элементлар-
390
дан тузилган, купол ^арбий куч билан бирлаштирилган, муайян
ягона и^тисодии базага эга булмаган Темур империяси уткинчи
ва кис^а муддатли империя б^лди. 1405 йилда жа^онгир вафот
этгач, тезда унинг ерлари булиниб кетди. Темурнинг угли ва в°-
риси султон Шо.^рук (1405— 1447)' Урта Осиё, Афгонистон ва
Эронни уз назорати остида колдирди. Шо^рух уз пойтахтини Хи-
рот ша>;рига (Хуросонга) кучириб, Мовароунна^рли у3 угли
Улугбекка ажратиб берди. Улугбек 1409— 1449 йилларда адгкм-
ронлик килди; Улугбек Темурнинг охирги муътабар авлоди эди.
Самарканд шадрида катта расадхона кУРилиши унинг номи би
лан богланган. Султон Ulo^pyjq вафотидан кейинги икки йил мо-
байнида Улугбек бутун темурийлар давлатининг султони булди.
Аммо 1449 йилда у норози мусулмон ру^онийлари иштирокида
уз угли томонидан тахтдан туширилди.
1469 йилда Мовароунна^р билан Хуросон бир-биридан бутун-
лай а ж р а л д и. Шундан кейин икки катта давлатнимг ,\ар бири
купгина ^исмларга булиниб кетди. Феодал таркоклиги авж олиб
кетди. Амир ва беклар бошчилигидаги унларча майда князлик-
лар бир-бири билан узлуксиз уруш олиб борувчи « муста^ил»
давлатлардан иборат эди.
X I V — XV а с р л ар д а Урта Осиё халкларининг маданияти.
Урта Осиё ишлаб чицариш кучлари X I V — X V асрларда анча ри-
вожланган шароитда: дех,кончиликка ва утрок ^аётга утилиши,
сугориш системасининг кенгайиши, ^унармандчиликНинг ривож
ланиши, савдо ало^аларининг кенгайиши, шунингдек, уша давр
да Урта Осиёда яшаган турли халцлар хужалик &а маданият
со^асидаги ютукларининг айирбошланиши натижасида Урта
Осиёда маданият анчагина ютукларга эришдн. Темур даврида
Самар^аидда катта курилиш ишлари олиб борилганлиги, Мо-
вароунна^рда кУнармандчилик ривожланиб, з^инд ^арбий асир-
ларидан иборат ^унармандларнинг куплаб келтирилиши натижа
сида ^унармандчилик техникаси анча ривожлангани ^ацида
гапириб утган эдик. Аммо Урта Осиёда X I V — X V асрларда фан
хам гоят ривож топди. Урта Осиёнинг шу даврда яшаган куп
гина ато^ли олимлари маълум.
Юцорида номи тилга олинган темурийлардан бири султон
Улугбек математика ва астрономияни ривожлантириш учун жу
да куп иш килган машдур олимлардан булиб, у куп йиллар да-
вомида Самарканддаги уз астрономик обсерваториясида ишла-
ган ва уз даври учун гоят аник астрономик жадвзллар тузган
эди. Бу жадваллар Шарк мамлакатларидагина эмас, балки Fap6-
да ^ам машдур булган.
Машдур М и р А л и ш е р Н а в о и й (1441 — 1501) X V аер
да яшаган буюк шоир, узбек адабиётининг асосчиси булди. Бутун
391
умрини фикр эркинлиги учун курашга багишлаган инсонпарвар,
ватанпарвар Навоий уз шеърларида инсоннинг олижаноб фази-
латларини, самимий севги гузаллигини, билимга мехрни таран-
нум цилди. « Ф а р ^ о д ва Ширин», «Сабъаи сайёра» ва шу синга-
рилар унинг энг яхши асарларидир. Навоий Х,иротда яшади ва
бу ерда темурий султонларидан бирининг вазири булди.
Яна бир буюк шоир А б д у р а х м о н Ж о м и й (1414— 1492)
Хам ^иротда ва цисман Самар^андда яшади. Унинг энг яхши ба-
диий асарлари — « Бах ор ист он » ва «Хафт авранг» ( «Етти тахт» )
асарларидир. Жо ми й тожик адабиётининг асосчиси х иеоблана-
д и ' . - У н и Мовароуннахрда, Эрон ва ^индистонда р о я т цадрла-
шарди. Жомий табииёт, математика, астрономия фанларини, грек
ва шарк; фалсафасини урганиб, уз даврининг чинакам дониш-
манди, энциклопедисти булган эди.
XXXI V БОБ
X III— X V I А С Р Л А Р Д А Х>ИНДИСТОН
1 Т о ж и к л а р X I V а е р д а ё ц у з и н и н г а л о ^ и д а т и л и г а э га б у л г а н халк; с и ф а
т и д а ш а к л л а н г а н э ди. Б у т и л а с о с а н ш а р ц и й э р о й т и л г р у п п а с и г а о и д б у
л и б , у н д а анчагина т у р к э л е м е н т л а р и м ав ж уд . А с о са н тур к т и л и д а гапла-
ш а д и г а н у з б е к хал ь;и у з и л - к е с и л X V — X V I а е р л а р д а ш а к л л а н г а н .
392
давлат бошлиги— султоннинг мулки деб цараларди. Келгинди му
сулмон феодаллари султоннинг харбий хнзматчнсн булиб, ундан
икта — вактинча ва умрбод фойдаланиш учун ер олардилар. Улар
ахолидан (дехконлардан) рента ундириб олиш хУХУКига эга эди
лар. Иккинчи томондан, мамлакатда махаллий феодаллар —
князлар (рожалар) сакланиб к°лган эди. Улар уз вилоятларинн
амалда мустакил равишда бошцариб, султонга муайян мик-
дорда бож тулардилар. Урта ва майда х инд феодаллари — рожа-
п у т л а р ва бошцалар— кисман мерос булиб долган феодал мулкчи-
лиги ХУКУКИ асосида, хисман харбий хизматни утаб турган пайтда
вактинча бериладиган инъом тарикасида ерга эгалик киларди-
лар. Вацт утиши билан келгинди ихтадорлар х^м ернинг мерос-
хур эгаларига айланиб бордилар, аммо бу жараён X I V асрнинг
охиригача хам тугалланмади. Ерларнинг катта х исми хаР икка-
па дин — махаллий, хинД Дини (эски ибодатхона ер эгалиги)
хамда янги, мусулмон (вахф ерлари) динидаги рухонийларнинг
Хулида эди.
Бу даврда ^индистондаги феодал тузумининг яна бир хусу-
сиятн — жамоачи д е щ о н хужаликларининг илгарнгидек устун
булиб х°лганлигидир. Махаллий х ииД ва келгинди турк-мусул-
мон феодалларининг узлари одатда хужалик билан шуруллан-
мас, балки царам деххонлардан озих-овхат рентаси, кисман пул
рентасини ундириб олардилар. Баршчина ишлари мавжуд б у л
ган жойларда асосан хуллар ва паст табака дехконлар мехнати-
дан фойдаланиларди.
X I I I — X I V асрларда Х инДистон феодал тузумининг характер-
ли хусусияти— шахар хаётининг анча интенсив ривожланишидир.
К,адимги тарих давридаёк мавжуд булган шахарлар като‘
рига султонлар ва уларнинг набиралари — феодалларнинг ре-
зиденцияси сифатида вужудга келган купгина янги шахарлар
Ку шил ди. Дехли шахрининг узи ана шундай феодал-пойтахт шах
ри учун мисол була олади. Бу ерда жуда куплаб сарой ахли ва
хизматчилари, аскарлар, амалдорлар ва шу сингарилардан таш-
к.ари, купгина хУнаРманДл а Р ва савдогарлар яшаб, улар султон
саройи х амДа пойтахтдаги бошка феодалларнинг иктисодий эх-
тиёжларини конДиРа РДи л а Р-
Ана шу шахар-резиденциялар ёки «шахар-каРоргохлар»дан
ташкари, ^индистонда X I I I — X I V асрларда Бенгалия култиги би
лан Араб денгизи сохилида жойлашган Ха МоДа халкаро савдо-
сотик билан богланган купгина денгизбуйи шахарлари му-
ваффакиятли ривожланди. Булар орасида, хусусан, Малабар
сохилида Гоа ва Каликут, Камбай култиги сохилида Камбай
ажралиб турарди. Шимолий Х,индистонда карвон савдоси билан
борлик бир канча шахарлар бор эди. Булар орасида Агра, Пани-
па, Лахор, Мультан энг мухимларидир. Х*инд хунармандларининг
махсулоти булган жуда куплаб буюмлар (аввало юхори сифатли
Хинд г а з л а м а л а р и ) , шунингдек, турли зираворлар Европага ва
Шимолий Африкага мунтазам юбориб туриларди. Хиндистонга
393
Нилци, калайи, мис, олтин, кумуш пуллар ва шу сингарилар
ташнб к е л т и р ил а р д и .
Т ем ур ^ у ж у м и . X I V аерда Х1индистон тамомила таркок фео
д ал мамлакат эди. Ж у д а куп мусулмон ва кинД феодал давлат-
лари бир-бирлари билан узлуксиз кураш олиб борардилар. 50 ва
60- йиллар давомида султоннинг вассал рожалар билан олиб бор
ган урушлари натижасида Бенгалия, Синд, О р и с с а ва Гужарат
гоят хонавайрон булган эди. 1366 йилда Гужаратдаги кузголон
бостирилган, султон Феруз кузтолонининг асосий учокларида
хиндларни батамом цириб ташлаш з^акида буйрук берди. IIIяф-
катсиз феодал зксплуатацияси ва тухтовсиз ички феодал уруш
л ар и Д е ^ л и султонлиги таназзулининг асосий сабаблари булди.
70— 80- йилларда Д е^ л и султони уз кУл ида долган озгина ерлар-
ни к ам ^имоя ц и л и ш г а к °Д иР эмасди. Марказий ^окимиятнинг
б у заифлиги ёмон окибатларга олиб келди, Хиндистонни янги
чет эл к у ж у м л а р и г а ^арши каршилик курсата олмайдиган цилиб
куйди. X I I I аср охири ва X I V аср бошларидаёк айрим мугул
отрядлари Ши мол ий Хиндистон ерларига бостириб кирди ва
.^атто Л о ^ у р ва Д е ^ л и каби катта ша^арларнинг дарвозаларига-
ча кела бошлади. Кучманчиларнинг ^ужумлари, кийинчилик
б и л а н б у л с а - д а , ц а й та р и л а р д и . Аммо шимолий )глкалаР нинг
вайрон цилиниши, а^олининг таланиши ва бунинг натижасида
кишлок хужалиги, саноат ва савдошшг тушкунликка юз тутиб
кетиши Хиндистоннинг и^тисодий а^волига тобора ёмон таъсир
килди. X I V аср охирларида Х1индистон Темурнинг босцинчи га-
л ал а ри томонидан яна хам да.^шатлирок хароб ва хонавайрон
килинди.
Темур 1398 йилнинг кузида 120 м и н г аскари билан Х,индис-
тонга бостириб кирди. Д е^ ли султони шу кадар катта армия-
нинг ^ужумини т^хтата олмади. Темур Х4инд дарёсидан утиб,
Па нжо бдаг и ша^арларни бирин-кетин ишгол килди, з^амма ёкни
талади ва куйдирди. Темурнинг узи мусулмон эди. Шундай б у л
са ^ам, а^олининг канДа й динга мансублигидан катъи назар,
« м у ъ м ин - му с ул м он м и » ё «кофир»ми, барибир ёппасига кириб
т а ш л а и в е р д и . Пойтахт у л ж а тарзида солдатлар ихтиёрига топ-
ширилди. Пойтахтнинг ун минглаб ах;олиси кириб ташланди, ша-
^арликларнинг бир цисми к°чиб кетди, куплари асир олинди.
Де хл и да ги жуда куп к У н а Р м а н Д л а р н и — тош-тараш усталар ва
бошка бинокорларни Темур кейингалаба шарафига Самарканд-
да катта жоме куришга мажбур этиш учун, асир кили^ олишни
буюрди. Темур « ж у д а куп асир ва улжа олиб», 1399 йилнинг ба-
^орида Самаркандга кайтиб келди.
Т е м у р д а н кейин Х инДистоннинг ах^воли. Темур Хиндистонни
т амомила хонавайрон кн лди. Усиз кам заиф булган Де^ли сул-
тонлигига Темур к акшаткич зарба берди. Аммо Темур Хиндис-
тонни бирлаштириш ва катто уни Урта Осиёдаги уз ерлари би
лан бирор д аражада муста^кам боглаш максадини куймаган эди.
Бошка юришлар билан ( б ул ар орасида айникса катта а^амиятга
394
Де^ли султонлигн ва унинг парчаланиб кетишн
эга булган Кичик Осиёдаги Усмон туркларига (^арши юриш би~
л а н ) банд булган Темур Х,ипдистонни уз >;олига ташлаб куя цол-
ди. Темур вафотидан кейин ^индистон чет эл зулмидан нутулиб,
узининг ба^увват, муста^ил давлатини тузиши мумкиндек тую-
ларди. А м м о X V аерда Х^индистонни бирлаштириш яна х;ам к;и-
йинлашди. Д о и м о бирлаштириш маркази булиб долган Шимолий
^индистон Темур ^ужуми туфайли неча ун ниллар давомида 1^ат-
ти^ и^тисодий кризисни бошидан кечирди. Аммо Темур ^ужу-
мининг бош^а бир оцибати ?^ам булди. Темур ^ужумидан кейин
мусулмон феодаллари билан ^инд феодаллари уртасидаги узаро
кураш яна ^ам кучайди. Ил гар и ва^тларда катта таъсирга эга
булган шимолий мусулмон князлари энди заифлашиб, аввалги ге-
гемонликларини цулда са^лай олмай ^олдилар. Жанубдаги ^инд
рожалари, гарчи бир ^адар кучайган булсаларда, уз кучлари би
лан бирлаштириш даражасида етарли ^удратга эга эмасдилар.
Икки гуру^ ^инд феодалларининг кураши Хиндистоннинг ши-
моли билан жанубидаги миллий ва социал-и^тисодий фар^ни акс
эттириб, бир-бирига цаттиц душман булган икки хил диний (ис-
л ом ва .^инду) идеология кураши формасига айланди хамда
самарасиз тарзда жуда чузилиб кетиб, мамлакатни яна чет эл
интервенцияси хавфи остида ^олдирди.
Ж анубий ^и нд истон д а в л а т и — Бахм ани ва Вижаянагар.
X I V — X V аерларда Х^ндистоннинг жанубида анча йирик давлат-
ла£ мавжуд эди. У л а р да н бири Бахмани давлати Еарбий Декан
территориясида жойлашган булиб, унинг пойтахти йирик ша^ар
Бидар эди. Бу давлат 1347 йилда Де^лидан ажралиб, ташкил
топди. У 1482 йилгача яшади ва шундан кейи-н бир неча княз-
ликка булиниб кетди. Р у с савдогари, сайёх Афанасий Никитин
худди шу давлатда 1469— 1472 йилларда (у энг гуллаган пайтда)
булиб, Хиндистоннинг бу цисмидаги феодаллар ва оддий хал^
турмушини ёр^ин, ажойиб тарзда баён ^илди.
Бахманидан жануб да жойлашган яна бир давлат — Вижая
нагар давлати эди. Бу давлатга тахминан 1336 йилда асос соли-
ниб, 1486 йилгача яшади. Унинг тарихи ^ушни Бахмани билан
деярли тухтовсиз уруш олиб бориш билан утди. Бу урушлар ^ар
иккала давлатни заифлаштириб, уларнинг янада майдаро^ княз-
ликл арг а булиниб кетишини тезлаштирди. Вижаянагарга ^арай-
диган М а л а б а р сорили Гарбий Европа мустамлакачилари кириб
келган дастлабки территория булди. Бахмани билан Вижаяна
гар уртасидаги у^заро урушлар, шунингдек, X V аср охирларида
кучайган феодаллар уртасидаги узаро низолар Рарбнй Европа
мустамлакачиларига М а л а б а р сохилидаги бир канчатаянч пункт-
ларини деярли туси^сиз ишгол дилинг имконини берди. Бу
пунктлар европаликларнинг шундан кейин Жанубий ва Шарк;ий
Осиёда мустамлакаларни босиб олишларида жуда катта роль
уйнади.
^и н д и с т о н д а е в р о п а ли к л а р н и н г пайдо булиши. 1498 йилда
Васко да Га ма эскадраси М а л аб ар циргогида пайдо булиб, Кали-
396
кут шал рига тушди. Португаллар X V I аср б о ш л а ридаёк; Х,индис-
тоннииг гарбий ва жанубий ки Рг о Кл а рида бир канча жойларни
эгалладилар. Португаллар )^инд океани, Форс култиги ва 1^изил
денгнзда .^укмрон булиб олдилар. Улар кенг суратда денгиз карок-
чилиги билан шурулланардилар, х инД кемаларига ХУЖУМ килиб,
уларни талардилар. Улар босиб олган территория умуман Гоа
ша^ри, Ц е й л о н ороли ва яна бош^а бир неча жойдангина ибо-
рат булса-да, талончилик экспедициялари мамлакатнинг анча ич-
карисига кириб борар эди. Португаллар европаликлар ичида
Х,индистонни мустамлакачилик эксплуатациясига биринчи б у
либ дучор килдилар. Кейинчалик, X V I аср охири ва X V I I аср
бошларида уларга голландлар ва инглизлар келиб кушилди.
Д ^х ли султонлигининг тушкунликка учраши. X V аср мобай-
нида Дс^ли султонлигн буюк давлат булмай цолган эди. Де^ли
шахри ва унинг атрофидаги ерлар >;укмрони Де^лининг буюк
султони деган дабдабали уивонга эга булса ^ам, у Шимолий \ин-
дистондаги оддий давлат-князликлардан бири эди. Энг йирик
давлат — цушни Бенгалия князлиги эди, бирок, у ^ам лоакал Ш и
молий Х,индистон учун гегемонлик ролини уз зиммасига ололмас
эди. Феодал таркоклиги,кунши князликларнинг ракобати ва уза-
ро урушлари, айрим хусусий феодаллар х;ам, купдан-куп майда
^укуматлар ^ам ундириб оладиган соликдарнинг усиши шароити
да мамлакат ме^наткаш а^олисини эксплуатация килиш янада
кучайди. Де^конлар солик ва рента тулашдан бош тортишар,
урмонларга кочиб, давлат соликларини йигувчилардан ва уз
феодалларининг зуравонлигидан яширинишар эди. Баъзан ка-
Хатчилик ва очарчилик натижасида дехконларнинг стихияли га-
лаёнлари булиб турарди.
Таркок, синфий кураш кескинлашгап, мусулмон ва хинд фео-
далларидан иборат бир-бирига душман икки гуру^га булинган
)\индистон мурул-туркларнинг янги ^амласи олдида тамомила
химоясиз булиб к°лган эди.
Шимолий ^индистоннинг Бобир томонидан босиб олиниши.
1526 йилда Темурнинг эвараси — амир Бобир афгон тог йулла-
ри оркали ^индистонга кириб борди. Аввал Бобир Самарканд
шазфида ^укмрон эди, аммо у ердан махаллий феодал зодагонла-
ри томонидан хайдалди. Мовароунна^рдан ^айдалгаи Бобир Аф-
f o h h c t o h h h ва кисман Шаркий Эрон (Хуросон)пи босиб олди.
Кобул ва Газна ша^арлари унинг кулига утди. Бу ердан Бобир
асосан Урта Осиё турклари, хуросонликлар ва афгонлардан ибо
рат 20 минг кишилик КУШИ1! билан Шимолий Х инДистонга %У~
жум килди. Х,индистон учун катъий жанг Панипат текислигида
(Дехлидан шимол томонда) 1526 йил 21 апрелда булди. Дехли-
нинг Лоди династиясидан булган Дехлинипг сунгги султони Иб-
ро^им бу жангда у л д и р и л д и . Шундай кейин Бобир Дехлини б о
сиб олиб, узини Хиндистоп императори (туррироги - inox) део
эълон килди. Келгуси 1527 йилда мусулмон ва >^инд князлари
коалицияси сон жи^атидаи Бобир куишиндан бир неча марта
397
куп келадиган. 100 минг кишилик жуда катта кушин туплади.
Лекин Бобир Агра ша^ри яцинидаги Канваг ёнида булган жанг-
да коалицияни тор-мор цилишга муваффак булди. Шундан ке
йинги йилларда Бобир Бихар билан Бенгалия вилоятларини
истило килДи- Ши мол ий Хинд истон ва Афгонистон ерларидан
иборат булган катта бир давлат вужудга келиб, бу давлат Буюк
М у р у л л а р империяси1 деган ном олди. Бобир ворислари даври
да Буюк М у р у лл а р >;окимияти урта ва Жанубий Хиндистонга
таркалди.
XXXV БОБ
398
Муруллар истил ос и на
тижасида хитой lua^ap
а^олиси ,\ам хитой дехдон-
лари сингари цашшоц а\-
волга тушиб цолдилар.
Ша.\арлардаги куплаб
^унармаидлар муруллар
томонидан ^улга айлан-
тирилди ва уларнинг бир
.цисми мурул ^ушинлари-
пииг бош^а мамлакатлар-
га купдан-куп юришлари
ва^тида уларга хизмат
курсатиш учугг Хитойдан
олиб кетилди. Хусусап
катта деворларни тешувчи
ва тош отувчи ^уроллар
ишлаб чицариш буйича
хитой ,\унарманд-мутахас- X I V — X V аерларда Хитой
сисларипингтацдирн шун
дай булди. Бу цуроллар мурул истилочиларига шахар ва цалъа-
ларни цамал цилиш вак^тида зарур эди. X I — X II асрлардаёь;, Сун
династияси хукмронлик килган даврда, Хитойда хусусий катта ер
эгалиги анча кенгайди, купдан-куп хусусий мулклар ташкил эти-
либ, уларда 1^арам ижарачи дехдонлар мехнатидан фойдаланил-
ди. Бу дех^онлар аслида крепостнойларга айлантирилган эди.
Муруллар даврида бу процесс давом этди. Мурул зодагонлари
купгина ерларни уз ^уллари^а утказиб олишлари натижасида
хусусий мулклар сони купайди. Муруллар даврида будда монас-
тирларига к;арашли ерлар анча кенгайди. Мулкка айлантирилган
ерлардаги дехконлар ахволи кескин орирлашди; улар тамомила
крепостнойларга айланди. Дехконлар сотилар ва сотиб олинарди,
^арам де^цонларнйнг мажбуриятлари, рента ва бош^а солицлар
тобора ошиб борди, уларнинг ^ажми энди тамомила феодаллар
узбошимчалигига боглиц булиб ь^олди.
Мурулларнинг шнддатли зулмини шахарликлар >^ам сеза бош
ладилар. Ша^ар цехлари ва гильдиялари хазинага соли^ тарика-
сида жуда катта пул тулашга мажбур эдилар. Солик, микдорини
айрим ^унармандлар ва савдогарлар учун мурулларнинг узлари
белгилардилар. Х,унармандчилик ма^сулотларининг катта цис -
ми мурул давлатига бепул, узига хос реквизиция тари^асида топ-
шириларди.
XIII аср охири — X I V аср бошларидаё^ муруллар хитойлар-
нинг кучли таъсири остига тушиб {^олдилар. Улар хитой тилида
гапирадиган булдилар, хитой ёзувини узлаштирдилар ва хитой-
ларнинг илгариги идора усулини ^абул ^илдилар. Иккинчи то
мондан, Хитойнинг мурул давлатлари системасига киритилиши
туфайли эндиликда Хитой илгариги Тан ва Сун « мил лий» ди-
399
настиялари замонидагидан з^ам кура купрок даражада савдо-
сотик ишларида нштирок кила оладиган булди. Хитойда Эрон,
араб, Урта Осиё ва кинд савдогарлари пайдо булди. Хубалай
замонида Хитойга борган венециялик сайёх Марко Полонинг ай-
тишига Караганда, хитой ипаги, чинниси, темнри ва миси «дунё-
нинг ^амма бурчагнга» чиказилган. Бирок, Хитойдан турли мам
л акат ларга мол чикаришдан келадиган иктисодий ва сиёсий
самарадан даставвал м у г у л зодагонлари ва янги династия жало
К илган турк, эрон феодаллари ва савдогарлари фойдалангаи.
Эски хитой бюрократияси ва Хитой савдогарлари узларини кам-
ситилган деб ^исоб ки л а РДилар. Кенг хитой ме^наткашлар о.м-
масининг а к вол и я х ш и л а н и ш у ёкда турсин, балки ун йиллар
давомида бюрократик-фнскал зулм ва феодаллар эксплуатациясп
остида эзила бориб, баттар ёмонлашиб кетди. X I V асрда муру,л
императорига кзрши саройда бир неча марта фитна уюштирил-
д и . А^олининг кенгрок доиралари уртасида уз олдига ма мл а
катни чет элдан келган ^укмронлардан озод килишни максад
Килиб куйган миллий-революцнон ташкилотлар тузилди. 1351
йилда Хэнань ва Ша нь ду нь вилоятларида « О к нилуфар» деган
иттифок томонидан тайёрланган «кизил пешанабоглилар» КУ3'
ролон и булди. 1356 йилда «кизил пешанабоглилар» муру л динас-
тиясининг пойтахти б ул ган Яньцзин (Пекин) шах;рини та^дид
остида колдирдилзр. X I V асрнинг 60- йилларида Хитой вилоят-
ларннинг купчилигида мурулларга ка Рши кузголонлар булди.
М и л л и й каракатни ишга солувчи асосий куч де^к°нлар булди.
1\узролончи дехкон армиясининг ра^барларидан Ч ж у Юань-
чжан император деб э ъ л о н килинди (1369 йил). У таъсис килган
янги династия Мин династияси деб аталадиган булди. Бу ди
настия 1368 йилдан то 1644 йилгача Хитойни идора килди. Бу
династия дастлаб Нанкин ша^рини узига пойтахт килиб олди, л е
ки н куп утмай ( м у р у л л а р давридаги каби) марказ яна Яньцзин
шахрига кучирилади, б у шахар энди Пекин деган янги расмий
ном олди.
М и н династиясининг идора килиши. Феодализмнинг янада
р и в о ж л а н и ш и . Х а л к ичидан чиккан янги династия аввалнга мех-
наткашларнинг а^волини бир каДа Р енгиллаштирадиган сиёсат
о л и б борди. Масалан, соликларни тенгрок тацсим килиш макса-
дида солик рунхатлари кайтадан куриб чикилдн. М у гу л зодагон-
ларининг ерлари мусодара цилиниши натижасида давлат де.\-
Конларининг сони хийла купайди. Бокимандаларни кечиш турри-
сида Ч ж у Юань-чжан бир неча марта фармон чикарди. X I V
аср охирлари ва X V асрнинг биринчи ярмида ирригация со^аси-
да к и з р и н ишлар олиб борилди. Х1укумат мамлакатда ^унарманд-
чиликнинг ривожланишига ёрдам килди. Шахарлардаги хунар-
мандлар тулайдиган соликлар .\ам дастлабки пайтларда бир
кадар камайтирилиб, солик зулми сусайтирилди.
Лекин шу билан бирга «дехконлар императори» бирон-бир со
циал революция килишни уйламасди. Катта ер эгалари аввал
400
бош^а гарчи сал чеклаб цуйилган булса-да, умуман сакланиб
колди. Бу нарса аслида усишда Ва мустаккамланишда давом
этди. Чжу Юань-чжанга ^окимиятни кулга олишда ёрдамлашган
лашкарбошилар ва янги династиянинг актив тарафдорлари
купгина ер мулкларни олдилар. Династия удел ерлар сифатида
экинзор ва яйлов ерларнинг жуда катта майдонини уз кулига
киритди, бу ерлардан олинган даромад император саройи ва
шакзодаларнинг саройларидаги харажатларни копларди. Чжу
Юань-чжаннинг 20 дан ортик угли булиб, уларнинг ^аммаси юк«-
ри маъмурий лавозимни эгаллар ва айни вактда энг йирик ер
эгалари эди. Аммо император хонадонига тааллук.ли булмаган
олий маъмурий шахслар ^ам куплаб ер-мулкларнинг эгаси —
феодал булиб олишарди. Император харамидаги макрамларга
куплаб ерлар булиб бериларди, улар янги династия даврида
идора килиш ишларида f o r t катта роль уйнардилар.
Ш а^а р ла р н и н г ривожланиши. М ануф актура куртаклари.
X I V — X V I асрларда Хитойда сапоатнинг ривожланишида анча-
гина ютукларга .эришилди. Шойи ва ип газламаларга пардоз бе
риш, к0Р03> шиша, чинни, лак тайёрлаш, турли хилдаги кон са
ноати (олтин, кумуш, мис, темир рудаси, туз казиб чикариш)
сингари ишлаб чикариш тармоклари энг куп таркалди. К,урилиш
саноати кенг туе олди. Пекин, Нанкин ва бошка ша^арларда
куплаб саройлар, ибодатхоналар, безакли миноралар, куприк-
лар, арклар, турли калъа иншоотлари курилди. Мянлар даврида
^ам саноат, асосан ^унармандчиликдан иборат булиб к°лди. Би
рок сапоатнинг айрим тармоклари, асосан кайта ишлаш сано-
атида мануфактура типидаги йирик устахоналар бор эди. ^ ул -
лар ва крепостной де^конлар ме^натидан фойдаланиладиган куп
гина давлат мануфактуралари (хусусан, чинни ишлаб чикарувчи
мануфакгуралар) мавжуд эди. Кон-руда казиб чикариш са-
ноатида мажбурий ме^нат тамомила кукмрон эди.
Минларнинг ташки сиёсати. Уз ички акволини муста^камлаб
олган династия янги ерлар босиб олиш ^амда Хитойнинг таш
ки бозорларини кенгайтириш максадида истилочилик юриши
уюштирди. Ч жу Юань-чжан замонидаёк Корея билан Тибет Хи
той императори ^укмронлиги остида эди. Унинг ворислари Аннам-
ни истило килдилар ва Индонезияга, Х,инди-Хитойга, Малаккага
^арбий экспедициялар юбордилар. Бу мамлакатлардаги кичик-
рок хокимларнинг бир кисми Хитой императорининг олий ^оки-
миятини тан олди. Хитойлар Индонезия билан Х и11Ди~^итойга
куплаб кучиб бора бошладилар.
Мин ^укумати Х^инди-Хитой, Индонезия, Х ИНДИСТ0Н ва ^атто
Шаркпй Африка к и Р го к л а р и г а систематик тарзда йирик >;арбий
денгиз экспедицияларини юбориб турди. Адмирал Чжэн-Хэ бош-
чилигида 1403— 1433 йиллар мобайнида юборилган еттита экс
педиция денгиз юришлари айникса катта булган эди.
XVI аерда Мин империясига бировларга хужум килиш эмас,
балки бундан кейин уз мамлакатининг чегараларини мудофаа
26 В. Ф. Семёнов 401
^илишга тугри келди.
Fap6 томондан унга му
руллар хавф солиб турар
ди. 1550 йилда Чингизхон
авлодидан бири катта цу-
шин билан Пекинга бости-
риб келиб, ша^ар чекка-
ларига ут цуйиб кетди.
X V I аернинг иккинчи яр
мида, айницеа 6 0 - й ил лар
да, Хитой японлар агрес-
сиясига карши ofhp ку
раш олиб боришга м аж
бур булди. Шундай бул-
са-да, Мин династияси
самурайлар ^ужумини
^айтаришга куч топди ва
шу аернинг энг охирида
улар цитъадан суриб чи-
к;арилди.
Хитойда е в р о п а л и к л а р
нинг пайдо булиши. X V I
аср бошларида Хитойга европаликлар кириб кела бошлади.
1516 йилда бу ерга (Кантон портига) биринчи булиб португал-
ларнинг кемалари келди. X V I аернинг 4 0 -йилларида португал-
лар Хитой ^иргокларида бир неча колония барпо ^илдилар.
Лекин мустамлакачиларнинг тамагирликларидан газабга келган
махалл ий а^оли 50- йилларнинг бошларига келиб уларнинг ^ам-
масини яксон килди. 1557 йилда босиб олинган Макаодагина
( Кантондан ж ан уб томонда) португаллар концессия олиб, анча
муста^камланиб олишга муваффак булдилар. X V I аернинг иккин
чи ярми ва X V I I аернинг бошларида Хитойда испанлар, голланд-
лар, инглизлар ва французлар пайдо булди. Аммо Мин ^укумати
чет элл ик лар ни н г бир оз булса ^ам Хитойнинг ичкарисига сук,и-
либ киришларига йул цуймади. X V I аерда Европа савдогарлари-
нинг Х^индистон ва Индонезия билан олиб борган савдо-соти^ла-
рига Караганда, Хитой билан булган савдо оборотлари жуда
озгина эди. Хитой руслар билан биринчи марта X V I аернинг
иккинчи ярмида алоца кила бошлади.
XV — X V I а е р л а р д а Х итойда синфий зиддиятларнинг кескин-
л а ш у в и . X V — X V I аерларда Хитойда синфий зиддиятлар гоят
кескинлашиб кетди. К^шлоцда феодал зулмининг кучайиши, суд-
хурликнинг ёйилиши, соликларнинг ошиб бориши халц оммаси
нинг норозилигини келтириб чи^арди. Минлар ^укмронлик к ил
ган даврдаги энг йирик д е ^ о н кузролонлари орасида ижарачи
Дэн Мао-ци бошчилигида 1448— 1449 йилларда Фуцзянь вилоя-
тида б ул г ан ^уз гол он маш^урдир. Унинг теварагига узи синга
ри неча ун минглаб майда ижарачи де.\к;онлар тупландп. Бу
402
декконлаР аслида^феодал ер эгаларига крепостной карам булиб
Колган эдилар. Кузголомчилар «эски», одатдаги рентами талаб
^илиб, оширилган ижара ^а^ини тулашдан бош тортдилар. X V I
аернинг бошларида д е ^ о н кузголонлари, кисман ша^ар кузго*
лонлари жанубий в и л о ят ла р — Гуандун, Гуанси, Хунань ва Ху-
бэйни, жануби-шаркда -— Цзянсини, гарбда — Сичуанни, ши-
молда — Шэньсини камраб олди.
Айни ва^тда X V X v i асрларда Хитойда кУкмРон синфнинг
узида турли гуру^лар кураши давом этаётган эди.
Мин императорларининг идора килишига, юкорида айтиб
утилганидек, ма^рамлар катта таъсир курсатардилар. Улар ж у
да катта бойлик орттирган булиб, императорга якин туришлари
туфайли ю^ори ва энг даромадли лавозимларни уз кУл л арига
киритиб олган эдилар. Т о м маъноси билан текинхур булган бу
тор сарой а^лининг хужайинлик ^илиши феодалларнинг кенгрок
доираси, хусусан «шэныци» деб аталувчи олимлар табакасининг
Каршилигини келтириб чицарди.
1506 йилда ма^рамлар марказий бопщарувни тамомила КУЛ_
га киритиб олдилар ва у Ни 15 йил давомида (1521 йилгача) уз
КУ'лларида тутиб турдилар. Оппозициянинг катта куч-гайрат
сарфлаши натижа^сидагина бу туда ^окимиятдан четлаштирилди,
ма^рамларнинг айримлари катл этилиб, мол-мулки мусодара ки_
линди. Бирок бир аердан кейин — X V I I аернинг 20-йилларида
макрамлар яна ^окимиятни кУлга олиб, шэньшиларнинг купгина
вакилларини таъкиб КиДдилар ва катл этдилар.
XXXVI Б О Б
X I— X VI А С РЛ А РД А ЯПОНИЯ.
КОРЕЙС Х А Л В Д Н И Н Г Я П О Н Л А Р Б О С ^И Н И Г А
^АРШ И КУРАШ И
1 У з о ц Ш а р а д а м у г у л л а р ^ у к м р о н л и к ц и л га н в а ^ т д а К о р е я Ю а н ь м у-
г у л - х и т о й д и н а ст и яс и г а б у й с у н а р д и . Х и т о й д а м ^ р у л и с т и л о ч и л а р и н и н г ^оки -
м ияти ц у л а г а ч , 1368 й и л д а К о р е я к о р о л и х;ам м у г у л л а р г а б у й с у н и ш д а н б о ш
т о р т д и ва узнн и м у с т а ^ и л д а в л а т д е б э ъ л о н ^и лд и. Х и т о й л а р н и н г янги М и н
ди на ст и яс и б у н д а н б у ё н >^ам К о р е я у с т и д а н у з п р о т ек т о р а ти н и д а в о м этир -
моцчп эди, А м м о , а с л и д а К о р е я б у д а в р д а , айникса, X V ва X V I а с р л а р д а
м у с т а ^ и л _ д а в л а т эди. К о р е я н и к г Х и т о й билан вассаллик м уносабатлари
а м а л д а б у й с у н и ш г а К ар аг ан д а к у п р о ^ сиёсий итти фо ц х а р а к т е р и г а эга эди.
407
чузиб юборди ва армиясини кайта ташкил килиб, урушни яна
б о ш л а б юборди. А м м о 1597— 1598 йилларда уруш японлар учун
янада катта ^алокат билан тамомланди. Улар дастлабки ютук-
л ардан кейин бирин-кетин муваффакиятсизликка учрай берди-
лар. Халкнипг талаби билан король Л и Сун Синни яна флотнинг
бош кумондони килиб тайинлади. 1597 йил сентябридаёк Л и Сун
Син япон флоти к исмларига янги жиддий талофат етказди.
Мамл акат да кенг партизанлар ^аракати" яна авж олиб кетди.
Хитойдаги Минлар ^укумати бу гал Кореянинг японлар томони
дан истило цилиниши уз лари учун накадар хавфли эканлигини
янада равшанрок ^ ис КИЛДИ- Шунинг натижасида Хитойдан кат
та ^арбий ва ^арбий-денгиз кучлари юборилди. Иккита ^ал ки-
лувчи жанг — бири кУРУКл и к Да 1597 йил октябрида Сеул якини-
да ва яна бири денгизда Норянчжин якинида 1598 й ил да1—
япоп боскинчилигига бардам берди. Хидэеси Кореяга янада куп
сонли янги кушин юбориш ниятида эди. Аммо бунга к;изрин тай-
ёрлик бораётган ва^тда у ул и б колДи- У улганидан кейин уруш
давом этди. Ам мо японлар кулдан кетган территорияларни кайта-
риб олишга муяссар б у л а олмадилар. Хидэесидан кейин >^оки-
мият тепасига чикиб олган >;укмдор 1614 йилда Корея террито-
риясига булган з\а Р КанДа й даъводан воз кечди.
«Осиё да буюк япон империяси» тузишни хаёл килган япон
самурайларининг биринчи плани ана шу тарика тамомила бар-
б од булди.
ЕЯРБИЙ ЕВРОПП
ii.
a
ВЯ ОСИЕ
f..H I
ХХХУП БОБ
412
да инглиз саноатчилари мулк билан ^ар кандай ало^адан ма.\-
рум этнлган пролетарийларнинг бутун бир армнясини уз ихти-
ёрига о л г а н эди. Маркс ифодаси билан айтганда, Англияда де^-
^онларнинг срдан матфум цилинишп «классик формада»1 амалга
оширилди.
Майда мустацил ишлаб чицарувчининг экспроприация кили-
ниши дастлабки жамгарилишдан иборат бутун процесснинг асо-
сини ташкил килади. Аммо бу нарса унинг бутун мазмуники
нфодалаб бера олмайди. Дастлабки жамгарилиш процессининг
иккинчи жи^ати пул маблаглари — капиталларнинг айрим шахс-
лар йулида тупланишидан иборатдир; корчалон капиталист жуда
катта пул маблагларига эга булган такдирдагина зарур ишлаб
чицариш воситалари — асбоб-ускуна, хом ашё ва шу сингарилар-
ни олишга хамда мехнат бозорида ^аддан таш^ари купайнб
кетган ишчи кучини сотиб олишга кодир булади. Тарихда пул
калиталларини жамгариш усуллари ни.^оятда хилма-хил булган.
Бундан илгариги X I I I — X V асрлардаё^ Рарбий Европада савдо
гарлар ва судхурлар капитали пул шаклида анчагина тупланиб
долган эди. Я^ин Шаркда ^илинган салиб юришлари ^амда
Шар^ мамлакатларининг ни.\оятда шаф^атсиз талон-торож ки-
линиши бу жихатдан жуда му^им роль уйнади. X V I — X V I I I аср
ларда капитал жамгарилишида Европада жорий килинган солиь^
системаси ^амда солик; туплашнинг савдогарлар ва судхурлар
орасидан ч и ^ а н айрим кишилар томонидан сотиб олиниши гоят
катта а^амиятга эга булди; айрим мамлакатларпинг ^укуматлари
давлат карзлари системасини жорий килиб, хусусий шахслар ёки
банклардан ^арз оларди, кредиторларга жуда катта процентлар
туларди, бу процентларнинг урпи 0 1 \ибат натижада оммавин
еоли^ туловчилар зиммасига тушарди. Протекционизм система
си, яъни саноатчиларга давлат царзлари ва f o h t имтиёзли кре-
дитларнипг берилишига асосланадигап махаллий саноатга ^о-
мийлик со^ибкорларни яна шу мехнаткашлар— дехдонлар,
^упармандлар ва шу сингарилар ^исобига бойитар эди.
Аммо пул капиталларининг жамгарилиш тарихида мустам-
лакаларнинг таланиши айникса катта ахамиятга эга булди. Аме-
риканинг кашф цилиниши, Х^индистонга ва Индонезияга европа-
ликлариинг кириб бориши, уларнинг Африкадаги Рарбий ва
Шарций со^илларни босиб олишлари ана шу ^итъалардаги мам-
лакатларнинг европаликлар томонидан шафцатсиз таланишига
>;амда Европага олтин ва кумушнинг жуда куплаб о^иб келиши-
га, бу ерда эса унинг капиталга айланишига сабаб булди. Маркс
дастлабки жамгарилиш деб аталадиган жамгарилишнииг ^ар
иккала формаси — Европанинг узида ме^наткашларни экспро
приация 1\илиш ёки Европадан бошка китъалардаги а^олини та-
413
лаш формаларинииг зуравонликка ва ^он тукишга асосланган-
лигини айтиб, газаб ва нафрат билан г^оралаган эди: «Уларнинг
экспроприация ^илиниш тарихи инсоният солномасига ^онли ^и-
лич ва алангали ут тили билан ёзилг ан» 1. «Бевосита ишлаб
чи^арувчиларнинг экспроприация цилипиши жуда ^ам шафцат-
сиз ва^шийлик билан ва жуда ^ам ^аби^, жуда ^ам ифлос
жуда ^ам пасткаш ва жуда ^ам ^аддидан ошган э^тирослар та-,
зици остида амалга оширилди2». «Европадан ташцарида бевосита
бос^инчилик, махаллий а^олини к;ул ^илиш, улдириш нули билан
^улга киритилган хазиналар метрополияга о^иб келиб турар ва
ундан капиталга айланар эди3». «...Янги тугилган капиталнинг
бошидан то товонигача з^амма тешикларидан ^он ва зардоб
о^иб туради4».
Капиталистик мануфактура. Капиталистик ишлаб чи^ариш
учун шароит тугила борган сари майда ^унармандчилик ишлаб
чи^ариши уз урниии йирик саноатга бушатиб бера бошлади.
Капиталистик ишлаб чи^аришнинг дастлабки формаси м а н у
ф а к т у р а эди. Мануфактура асосан ^ул ме^натига, ^унарманд-
чилик техникасидан фойдаланувчи касбкорликка асосланса ^ам
ундан фар 1\ли улароц, мануфактура анча йирик ишлаб чицариш
булиб ундаги ишлаб чи^ариш процессида ме^нат та^симоти жуда
^ам майда ^исмларга булиниб кетган эди. Бу эса ме^нат унум-
дорлигининг кескин усишига олиб келди, мануфактуранинг
прогрессив а^амияти ^ам аввало шундан иборат эди. Мануфак-
турага ка'питалист-со^ибкор бошчилик циларди, ишлаб чицариш
воситаларидан ма^рум булган ишчилар эса уша капиталист учун
ишлардилар. Бундай мануфактура концентрация цилинган ёки
марказлаштирилган мануфактура деб аталарди; у уша пайтдаё^
куп белгилари билан капиталистик фабрикани эслатарди.
Аммо мануфактура т а р а н и й ^илган X V I — X V I I I аерларда
марказлаштирилган мануфактурадан бошца хил мануфактура-
лар ^ам булган. Ми^дор жихатдан олганда мануфактуранинг
марказлаштирилган тури унинг бош^а — «тар^ок» ёки марказ-
лаштирилмаган турига Караганда камрок; тарцалган эди. Купро^
Еарбий Европада (кейинчалик Россияда ^ам) мануфактура р ш -
ло^даги хонаки саноат билан цушилиб кетган эди. Х,унар-
манд — кам ерли ёки бутунлай ерсиз деэдон — мануфактурага
^арам булади ва «уйда ишлайдиган ишчига» айланади. Ману-
фактурачи уни хом ашё билан таъминлаб туради ва унга тулана-*^
диган иш ^ак;ини узи 'белгилайди. Тар^оц мануфактурада ^ам
муайян даражада ме^наг та^симоти булган. У ёки бу буюмнинг
^ар бир к;исмини уйда ишлайдиган ишчиларнинг ^ар к;айсиси уз
ихтисоси буйича ^илиб берар эдилар. Бироц буюм ясашнинг энг
414
с у н г г и ж а р а ё н и ( « п а р д о з л а ш » ) ш а ^ а р д а г и ёки ш а ^ а р а т ро ф и -
д а г и м а р к а з л а ш г а н т и п д а г и м а н у ф а к т у р а л а р д а а м а л г а оши ри -
ларди. «...Капиталистик у с у л д а уйда и ш л а ш саноатда капита
л и з м риво жини п г >^амма б о с ^ и ч л а р и д а у ч р а й д и , — д е б ё з г ан э д и
В. И. Л е н и н , — л е к и н у айникса м а н у ф а к т у р а у ч у н х а р а к т е р л н -
дир. М а й д а д е о д о н к о с и б ч и л и г и к а м > м а ш и н а л а ш г а н йирик и н
д у с т ри я ^ а м уйг а иш б е р м а с д а н и ш л а р и н и о с о н л и к б и л а н у д д а -
л а й о л а д и л а р . И ш л о в ч и н и н г ерг а б о г л и к л и г и н и н г с а ^ л а н и ш и ,
катта к о р х о н а л а р а т р о ф и д а м а йд а к о р х о н а л а р н и н г куп б у л и ш и
к а б и х у с у с и я т л а р г а э г а б у л г а н к а п и т а л и з м р и в о жи н и н г м а н у
фа кт у ра д а в р и э са у й г а иш б е р и ш б и л а н б о г л а н г а н ва б у с и з уни
т а с а в в ур ки л иш к и йин ва м ум к и н э м а с » 1.
Мануф актура даврининг техникаси. Ш у тарзда мануфактура
даврида ишлаб чикариш ^али асосан К У Л ме^нати, ^унарманд-
чилик характерини саклаб колган булади. Бирок мануфактурада
ме^натнинг техника жи^атидан таксимланиши кенг туе олган
эди. Унинг илгариги цех ^унармандчилигига нисбатан энг асосий
техника афзалликларидап бири кам шундан иборат эди.
К. Маркс «Капитал» да бундай деб таъкидлаган эди: «Ме^нат
таксимотига асосланган кооперация мануфактурада узининг
классик формасини вужудга келтиради2. Мануфактурада ме^-
нат таксимоти ме^нат унумдорлигидан бир неча баравар ортик
эди. «Мануфактура ме^нат таксимоти ^унармандчилик фаолия-
тини кисмларга ажратиш, ме^нат куролларини ихтисослаш, кис-
мий ишчиларни вужудга келтириш, уларни группалаш ва битта
бир бутун механизм килиб бирлаштириш йули билан ижтимоий
ишлаб чикариш процессларини сифат жи^атдан кисмларга ажра-
тади ва сон жи^атдан пропорционал кил ади, яъни муайян ижти
моий мекнат ташкилотини барпо килади ва шу билан бирга Mejq-
натпинг янги, ижтимоий упумдорлик кучини ривожлантиради»3.
Бирок мануфактура даврининг техникаси уни мураккаблаштир-
ган камда машина ишлаб чикаришига якинлаштиргаи бир канча
айрим техника такомиллаштиришларини ^ам уз ичига оларди.
Айрим жуда оддий машиналар мануфактура даврида ^ам булиб,
фабрика даврининг келгусидаги ривожланган машина техникаси
учун элементларни тайёрлай бошлаган эди.
Тукимачилик саноатида, металлургия ва кон ишидаги тако-
миллаштиришлар. Ипни пишитиш ва калавалашни битта про-
иессга бирлаштирувчи йигириш дастгохининг ихтиро килиниши
мануфактура даврининг илк давридаёк тукимачилик саноатидаги
жуда му^им кашфиёт булди. Узи йигирувчи бу дастго^ ^али XV
асрнинг 80-йилларидаёк ихтиро килинган эди. Бу дастго^ Анг
лия, Нидерландия, Италия ва Германияда деярли бир вактда
416
пайдо булди ^амда бош^а мамлакатларга шу ердан тар^ала
бошлади.
Чархпалак (сув рилдираги)нинг ихтиро к^илиниши кон ишида
жуда катта а^амиятга эга булди. Ало^ида цувурлар ва новлар
ор^али сув рилдиракка ва унинг парракларига, келиб тушар
^амда уни айланишга мажбур ^иларди. Бундай система анча
чу^урликдаги маъданларни уларнинг сувга к;анча я^ин-узо^ли-
гидан цатъи назар цазиб чикариш имконини берарди. Янги
чархпалак X I V аернинг охири — X V аернинг бошларида Италич,
Жанубий Франция ва Жанубий Германияда 'бир ва^тда пайдо
булди.
Металлургияда домна печининг ихтиро цилиниши билан ме
талл эритиш жараёни жадаллашди. Халиги чархпалакнинг тат-
биц ^илиниши, унинг мешлар билан ^ушилиши туфайли эритув
печида ^ароратни анча ошириш ва сую^ чуян олишга эришилди.
Домна ишлаб чи^ариши асосан X V аернинг иккинчи ярмидан
бошлаб аввал Франция, Шимолий Италия ва Гарбий Германия
да тар 1\ала бошлади1.
Ц иш ло^ хуж алиги д а капитализмнинг ривожланиши. Майда
ишлаб_чш\арувчи деэдонларнинг ^алок булиши натижасида киш-
л о ^ хужалигида ^ам йирик ишлаб чикариш вужудга келади.
Де^конларни экспроприация цилган Лендлорднинг2 узи хужа-
ликни капиталистик асосда олиб бориб, соби^ де^^онларни баг-
раклар — ёлланма ишчилар сифатида эксплуатация ^илардн.
Биро^ катта ер эгаси купинча уз ерини помешчикка катта ер
рентаси тулашга ^урби етадиган ва капиталга эга булган би-
рорта каттаро^ ижарачи фермерга ижарага беришни афзал
курарди. Ёлланма ишчини эксплуатация килиш ^ам бундан рен-
танинг манбаи ^исобланади. Янги капиталистик рента де^цон-
лардан олинадиган феодал рентасидап фарци шуки, капиталис
тик рента — ^ишлю^ хужалиги ишчиларининг ме^натини эксплу
атация цилишдаи фермер оладиган цушимча цийматиинг бир
цисмидир. Саноатда мапуфактурачи цандай роль уйнаса, циш-
ло!^ хужалигида фермер >^ам окибат натижада шундай роль уй-
найди. « Ер эгаси билан ерни ишловчи >;аки^ий деэдон уртасига
капиталистик ижарадор аралашуви биланоц ь^ишло^да аввалги
ишлаб чикариш усулидап келиб чикадиган .\амма муносабатлар
бузилади. Ижарадор уша де^кончиликдаги ишчилар нинг ^ацикий
бош^арувчиси ва уларнинг устама ме:\натипинг х1акикий экс-
плуататори булиб олади, аммо ер эгаси фак;ат шу капиталистик
ижарадор билангипа бевоента муносабатда. туппа-тутри ва
шартнома ор^алигипа муносабатда булиб ^олади» 3.
416
Йирик фермер хужалиги такомиллаштирилган техиикани ^ул-
лаиа олар эди. Англияда ва Нидерландияда X V I — X V I I аерлар
да уч далали экиш билан бир цаторда фермерлар тез-тез куп
далали системадан >;амда янги очилган ерга ут экишдан фой-
даланар эдилар. К,аторлаб экувчи сеялкалардан, от к^ушиб ишла-
тнладиган молотилка ва веялкалардан кенг фойдаланиларди.
Айни ва^тда катта дренаж ишлари утказилди,тупрок гунг билан-
гина эмас, балки минерал моддалар билан ^ам ози^лантирилди,
уругликлар навларга пухта ажратилди ва ^оказо.
Ш у б и л а н бир вацтда ф е р м е р л а р ц у шг а ц у ш и л а д и г а н м о л -
л а р и и н г х;амда сорим с и г и р л а р н и н г я х ш и л а н г а н з о т л а р и н и ку-
па йт ира б о ш л а д и л а р , шу н и н гд е к о м м а в и й ц у й ч и л и к б и л а н шу-
г у л л а н и б , б о з о р г а ж у д а куп м и ^ д о р д а ж у н , тери, гушт, ёг, пиш-
л о ^ ва б о ш ц а ч о р в а ч и л и к м а ^ с у л о т л а р и е т к а з и б б е р д и л а р .
Бирок майда ^унармандчилардан устун булсалар ^ам, уларни
тамомила ^исиб чицара олмаган марказлашган мануфактура-
лар сингари фермер хужаликлари ^ам шу даврда, одатда майда
де>^он хужаликлари билан ёнма-ён яшардилар. Бу нарса айник-
са Европа ^итъасидаги мамлакатларга тааллу^лидир. 1\ишло^
хужалигипинг асосий товар ма^сулоти куплаб ми^дорда ана шу
тарь^о^ деэдон хужаликларидан етказиб берилади. Бу де^цон
хужаликлари эса бозор билан борланган булсалар ^ам, у ерда
ортрщча ма^сулотларини эмас, балки феодал давлатига соли^ ва
ер эгаси — феодалга пул рентаси тулаш учун ма<\сулотнинг за-
рур ^исмини сотишга мажбур буларди.
Буржуазиянинг ривожланиши. Ф е од а л давлатининг янги
формаси. Ишлаб чи^ариш усули узгариб бораётган, феодализм-
дан капигализмга утила^тган шароитда нуфузли ижтимоий
синфга айланиб борган буржуазия к;арор топди. Айрим ша^ар-
ларда яшаган ва jqap хил сиёсий имтиёзларга эга булган ша^ар-
ликлар ) Ф нига умумий синфий манфаатларга ва бир хилдагн
сиёсий ^у^у^ларга эга булган бутун миллий куламдаги ша.^ар
буржуазия синфи вужудга келди.
Европадаги турли мамлакатларда X V I — X V I I аерларда бур
жуа миллатларипинг шаклланиш процессида буржуазия етакчи
роль уйнаб, ишлаб чи^ариш ва айирбошлашни марказлаштир-
ди, уз мамлакатида ицтисодий ало^аларни кенгайтирди ва мус-
та^камлади ^амда тобора каттароь^ маданий ва сиёсий роль
уйнай бошлади. Умуман X V I — X V I I аерларда Европадаги куп
чилик мамлакатларда феодаллар ^укмрон эдилар. Давлат фор
маси дворянлар монархиясидан иборат булиб, бунда король уз
давлатининг «биринчи дворяни» булиб, имтиёзли дворянлар сос-
ловияс.ига бошчилик цилар ва унинг сословие манфаатларини
Лимоя ^иларди. Бу даврда буржуазиянинг феодал давлатига
муносабати узига хос характерга эгадир.
Одатда бу синф муста^камланиб олган король ^окимИяти би
лан богланган буларди. Буржуазиянинг король л;окимияти билан
иттифоци тарих жараёнида, урта аернинг бир неча юз йиллари
27 В. Ф. Семенов 417
мобайнида тайёрланиб келдики, бу даврда король ^окимияти
билан ша^ар буржуазияси олдида битта умумий душман — йи
рик феодаллар турарди. Буржуазияиинг бойиши, унинг капита-
листлар синфига айланиши туфайли король ^окимияти унга
янада купро^ эътибор билан ^арайдиган булиши керак эди. Мар-
казлашган феодал давлатининг буржуазия сипфи билан ало^а-
сининг бир к;апча янги формалари— давлат заёмлари, солше
пинг откуп системаси, протекция сиёсати ва шу сингарилар
вужудга келди. Феодал ишлаб чикариш усулининг емирилиши
>;амда, бир томондан, бозор муносабатларининг ривожланиши-
дан дворянларнинг (ёки лоа^ал уларнинг купчилик ^исмининг)
манфаатдор эканлиги, иккинчи томондан, буржуазияиинг янги,
нуфузли синф сифатида ташкил топиши феодал давлати сунгги
формасининг — а б с о л ю т и з м н и н г урнатилишига олиб кел
ди. Абсолютизм — чекланмаган король ^окимияти булиб, уз сип-
фий мо^ияти жих;атидан дворянлар ^окимияти эди, аммо у ву
жудга келаётган капитализм шароитида ривожлапди ва усиб
келаётган буржуазия билан ^исоблашишга мажбур булди. М а
нуфактура давридаги буржуазия хокимиятни ^али бевосита уз
кулига олиш даражасига етиб камол топмагани сабабли абсо
л ютиз ма, яъни феодал дворянларнинг сиёсий ^окимиятига чи-
даб туришга ва уни ^уллаб-^увватлашга мажбур эди. Абсолю
тизм уз томонидан буржуазияга дастлабки жамгарилиш даврида
бир 1^анча ^имматли хизматлар курсатиб, капиталнинг жам-
гарилишига кумаклашди ^амда унинг мануфактурани ташкил
этишида ва савдони кенгайтиришида буржуазияга ёрдам
берди.
Бирок; XVI асрдаёк; Гарбий Европадаги баъзи мамла:катларда
буржуазия феодал-абсолют л;окимияти билан туцнашиб цолади.
Илк буржуазия революциясининг баъзи хусусиятлари герма и
Реформациясида ва XVI аср бошларидаги Буюк деэдонлар уру-
шидаёк; намоён була бошлади. XVI асрнинг иккинчи ярмида
Нидерландия вилоятларида булган кузголон о^ибат натижада
испан абсолютизмига ^арши голибона буржуа миллий револю-
циясига айланиб кетган кенг куламдаги миллий .^аракат булди.
Бу революция натижасида Европадаги дастлабки буржуа дан-
л а т и — Голландия республикаси барпо этилди. X V I асрда ва
X V I I асрнинг биринчи ярмида Англияда буржуазия революция-
сининг шарт-шароитлари таркиб топа бошлади. 1640— 165Э йил
лардаги инглиз буржуа революцияси — энг йирик революция,
К. Маркс таърифи билан айтганда, Европа ми^ёсидаги револю
ция булди. Бу революция билан янги замон тарихининг даври
очилиб, бу даврда капиталистик ишлаб чикариш усули х;амда
буржуа ижтимоий тузуми Европада, Америкада ва жа^оннинг
бош^а ^исмларида ^укмрои булиб к;олди.
418
I
X X XVIII БОБ
420
ликлар жануб томонга силжишии давом эттириб, I486 йилда
дфрикапинг жанубидаги Б а р т о л о м е о Д и а с (1450— 1500)
тамонидап кашф этилган Яхши Умид бурунига бориб етдилар.
Шундан кейин цидирилаётган ^индистонни топиш ^ам ь;ийип
булмай ^олди.у В а с к о д а Г а м а (1469— 1524) бошчилигида
туртта кемадап иборат кичик бир флотилия 1497 йил ёзида Лис-
сабондан чи^иб, 1498 йил ба^орида ^индистоннинг гарбий к;ир-
го^ларига бориб етди ва Каликута шахрига тушди. 1499 йилнинг
августида сайё^лар кемаларга олтин ва ^инд зираворларини
ортиб к;айтиб келдилар. Икки йил давом этган м а ш а ^ а т л и ден
гиз саё^ати ва^тида команданинг 168 аъзосидан факат 55 киши
тирнк колди.
Васко да Гаманинг кашфиёти Португалияда гоят катта таъ
сир цолдирди, Бу кашфиёт муносабати билан Португалия коро
ли Моноэлга (1495— 1521) «Бахтиёр» ла^аби берилди ва «5^ин-
дистон ^окими» деган унвон олди.
Кейинчалик Португалиянинг энг атоцли шоирларидан Л у и с
К а м о е н с Васко да Гаманинг саё^атига атаб « Л у з и а н а » деган
катта бир достон ёзади (1572). Классик достонлар « И лиад а» ,
« Одиссея» ва «Энеида»га тацлид цилиб, Камоенс уз достонини
бундай деб бошлайди: « Ме н Португалия цирго^ларидан чициб,
номаълум денгизлар ор^али ернинг нариги томонига кетган
манцур г^а^рамонлар ^акида ...мислсиз'ботирлик «урсатгап, дон
ги кукларга етувчи янги империяга негиз солган енгилмас жанг-
чилар >>а^ида куйламоцчиман».
Хиндистонпинг гарбий ва кисман шаркий ь^ирго^ буйларини,
шунингдек, Малаккани португалиялик бош^а а д м и р а л л а р —
Альмейда (Португалия королининг Х,индистондаги биринчи ноп-
би, 1505— 1508) ва Альбукерк (15Э9— 1515) батамом босиб ола-
дилар. Гоа ша^ри (Каликутаиинг шимолида) Португалия короли
ноибларининг пойтахти булиб цолади. К изил денгизнипг Хинд
океанига туташадиган жойида ^урилган Адан ша^ри ва Форс
цултигидаги Ормуза ша^рининг босиб олиниши Португалиянинг
Хиндистондаги ^укмронлиги учун гоят катта а^амиятга эга б у л
ди, бу шахарлар савдо ва стратегия жи^атидаи му^им пунктлар-
дир. Бу билаи португалияликлар Диндистондан К^зил денгиз
ор^али Алексапдрияга утадиган ва Х,индистондан Месопотамия
ор^али Сурияга утадиган эски савдо йулларини тамомила беки-
тиб ^уйган эдилар. X V I асрнинг 20- йилларидаёк португлиялик-
лар Зонд архипелагининг анчагина ^исмини босиб олган эдилар.
Ана шу тарика киска бир муддат ичида Португалиянинг кат
та бир мустамлака империяси вужудга келди. Португалиялик
лар зираворлар савдосини уз к^улларига олиб, итальянларнинг
савдо монополиясига зарба бердилар. Александрия ва ^исман
Венеция уРнини Португалиянинг пойтахти Лиссабон ша>;ри
эгалладц.
^индистонда, кисман ^инди-Хитойдаги ( Малакка) ва Индоне
зия оролларидаги асосий мустамлакаларидан ташкари, португа-
421
лиялпклар X V I аср бошларида яна Американинг Бразилиясинц
^ам босиб олган эдилар; Бразилия узок вацт давомида Х^индис-
тонга бо-радиган икки йул уртасидаги бекат булиб хизмат килиб
келган эди.
Колумбнинг Американи кашф килиши- Португалияликлар
Х,индистонга Африканинг гарбий к иР р0Кл а Ри буйлаб силжиб
бораётган бир пайтда, кушни Испанияда худди уша Х*индистонга
бориш йулининг бошка бир варианта чикиб к°лди. Генуялик
Христофор Колумб (1451 — 1506) 1492 йилда Испания-
иинг Фердинанд ва Изаб ел ла ^укуматига Х,индистонга гарб то
мондан борадиган саё^ат лойи^асини таклиф кнлДи- Колумб
Ернинг шарсимонлиги к а КиДаги таълимотга асосланиб иш кур-
ди. X V аср охирларида Европа фан а^ллари бу таълимотнинг
туррилигига яна бир икрор булдилар. Колумб бундам илгари
>^ам узининг шундай лойикаси билан Португалия ^укуматига
мурожаат килган эди, аммо рад жавоби олган эди. Португалия-
ликларнинг денгиздан Африка буйлаб Х^индистонга борадиган
уз планлари бор эди; Диаснинг кашфиётидан кейин бу план-
нинг узилжесил амалга о ш и р и л и ш и я к и н л а ш и б колган эди. Х у д
ди шу вактга келиб, Гранада короллигини истило килиш ишини
тамомлаган испан ^укумати Колумб лойикасига, аксинча, хай-
рихо^лик билан каРайди. Саё^атни уюштириш учун зарур б у л
ган мабларнинг -бир кисмини Колумбнинг узи, куп кисмини ^уку-
мат берди. Колумб янги очилган мамлакатларда узига ва ворис- _
ларига король ноиби ва адмирал лавозимларини эгаллаш КУКУКИ ,
берилишини шарт к и л и б куйди. Уч кемадан иборат кичкина бир '
эскадра 1492 йилнинг 3 августида Палое гаванидан Атлантика
океанига жунаб кетади.
1492 йил 12 октябрда К ол умб Кариб денгизида Марказий
Америкага якин жойдаги Багама оролларидан бирини топди.
Тезда у катта кУшни ороллар — Гаити ва Куба оролларини
кашф этди. Шундан кейинги саё^атларидан бирида Колумб Ж а
нубий Америка (Ориноко дарёсининг куяр жойи якинидаги)
киррокларини топди1. Кол умб ^аёт эканлигидаёк испанлар А м е
рикани колонизация кила бошлайдилар. Эспаньола деб бошкача
ном берилган Гаити оролида биринчи колония тузилади. Янги
дунёни Колумб кашф этган булса-да, бу дунёга унииг номи бе-
рилмайди. Кол умб Х^ндистон, Хитой ва Японияни кашф килДим
деб катти^ туриб олади. Америкадаги Колумб кашф килган ер
лар куп утмай Испаниянинг ^афсаласини пир кил а Ди* Чунки
Колумбнинг янги « Гарбий Х,индистони» каНн^ий «Шаркий Х1ин-
дистон»дан кура камбаралрок булиб чикади, ша^арлари ва ци-
вилизацияси булмайди. Махал лий халкда олтин ва кумуш уч-
раса-да, лекин кутилган даражадагидан анча кам булади.
Тез орада Колумб саройнинг разабига йуликди. У 1506 йилда
1 1498— 1499 йиллардаги учинчи саё.^атида, бундан бир йил олдин, 1497
йилда венециялик Ж о н К а б о т инглиз кемаларид а килган саё^атида Ш и м ол и й
Америка киррокларини — Л а б р а д о р ярим оролини кашф ^илган эди.
422
^ашшокликда ва ^амманипг назаридап ^олиб четда улиб кетди.
Вилоят шах;арларидан бири Вальядолидца вафот этган Колумб-
нинг улимидан замондошлари мутла^о бехабар ^олдилар.
Колумб очган китъага Америка деган пом бошк^а бир италь-
ян, флоренциялик А м е р и г о В е с п у ч ч и (1452— 1512) номи-
д а н олиб берилди. Америго «Янги ерга» бир неча марта саё^ат
килиб, Жанубий Америкапинг шимоли-шар^ий циргокларинн
батафеил текшириб чикди. Америгонинг денгиз еаё^атлари тут-
рисндаги 1507 йилда нашр этилган ^икоялар туплами жуда маш-
-ХУР булиб кетди. Картографлар Колумб кашф ^илгаи ерларки
1507 йилдаёк уз карталарида « Америго ерлари» деган умумий
ном билан курсата бошладилар. Кейинчалик « Аме ри го » деган
номии эоки ^итъалар — Осиё, Европа, Африка помларига мо-
нандлаштириб «Америка» деб узгартирдилар.
Колумб кашфиёти Португалия билан Испания уртасида янги
ерлар учуц ракобат чикишига сабаб булди. Низопинг олдинн
олиш учун ^ар икки давлат 1494 йилда Тордессильяс шах;рида
узаро шартнома тузди. Бу шартпомага мувофи^ Яшил Бурун
оролларидан гарбга томон 2053 километр нарида Кутбдан-^утб-
га араб чегара чизиги тортилди. Бу чизикпинг гарб томонида
янги очилган ^амма ерлар испанларга, шар^ томонидаги ерлар
португалияликларга царайдиган булди. Аммо бу чегара чизиги
бутун ер шарили кесиб утмаганлиги, балки фа^ат Рарбий ярим-
шардангина утганлиги туфайли испанлар билан португалиялик
лар Молукка оролларида дуч келиб ^олдилар ва уртада низо
чикди. Шундан кейин 1529 йилда Сарагосда янги шартнома ту-
знлпб, бу шартпомага мувофи^ Шар^ий ярим шарда Молукка
оролларидан шар^ томонда 17° да янги чегара чизиги тортилди.
Мустамлака дунёсини биринчи марта так;симлаш ана шу тарзда
руй бергап эди.
Магелланнинг дунё саё^ати. Фернандо Магеллан-
н и иг (1470— 1521) саёх;ати географик кашфиётлар тарихида
катта ахампятга эга булди. 1519 йил 20 сентябрда Магелланнинг
бешта кемаси Сап-Лукардап чи^иб, уша пайтда «Зиравор орол-
л а ри » деб аталган Молукка оролларини ^идириб топиш ма^са-
дида жануби-гарбга томон йул олди. Магеллан саё^ати 1519—
1522 йилларда булиб утди ва у тарихда биринчи марта дунё
саё^ати булди. М аг ел ла н саё^ати натижасида жуда куп ерлар:
Жанубий Америкада Магеллан бурози ва Оловли Ер, У л у г оке-
анда жуда куп ороллар, хусусан Филиппин ороллари, Зонд архи
пелаги ва ^оказолар очилди. Ш у билан бирга Магелланнинг бу
саё^ати испанлар билан португаллар саё^атларининг узига хос
синтези тари^асида му^имдир. Маг ел лан асли португалиялик б у
либ, испан кемаларида саё^ат р^и л д и . Саё^ат маршрути .\ам
испанларники (гарб, тугрирори, жануби-гарб томонда саё^ат)
булди. Аммо Магеллан ^ам (бош^а португалиялпк сайё.\лар
каби) Х;инд океанига ва унинг уз зираворлари билан донг чи-
^арган о р о л л а р и г а етиб бориш м а ц с а д и н и кузда тутгапди. Магел-
423
ланнинг узи саё^ат ва^тида Филиппин оролларидаги махаллий
а^оли билан булган ту^нашиш вацтида ^алок булди. Экипаж-
нинг омон долган ^исми бир кемада Испанияга цаитиб келди.
Сафарга чик^ан 265 кишидан атиги 18 киши эсон-омоп ^айтди.
Магеллан саё^ати Ернинг шарсимон эканлигипи тажрибада
исбот ь^илиб берди. Бунинг натижасида европаликлар У л у г ёки
Тинч океан тугрисида ^ам ани^ маълумотга эга булдилар, аммо
бунгача уларда аллацандай сирли бир «жанубий денгиз»1 ^аци-
дагина ноаник; тасаввур бор эди, холос.
Ам ерикада испанлар колонизацияси. Магеллан узининг би
ринчи дунё саё^атини цилганидан кейин, испанлар Американи
истило килишга киришдилар. Испан истилочилари (конкистадор-
лари) бени^оя шаф^атсизлик билан, зурлик, айёрлик ва алдам-
чиликнинг ^амма воситаларини ишга солиб, Янги Дунёнинг энг
бой ва а^олиси энг куп булган ерларини босиб олдилар.
Фернандо Кортес 1519— 1521 йилларда жуда катта
Мексика мамлакатини истило цилади, б у мамлакатда бош^а
^инд кабилаларидан iKypa маданий савияси анча гаксак булган
жуда куп а ц т е к л а р ^абиласи яшайди. Бу цабиланинг короли
«император» Монтесума асир олиниб, уз хазинасидаги 19 м ил ли
он сумлик олтинни испанларга беришга мажбур булади.
Яна бошка бир испан конкистадори Ф р а н с и с к о П и с с а -
р о 1532— 1535 йилларда Жанубий Американинг гарбидаги инк-
л аркабиласи ^укмрон булган Биру ёки Перу мамлакатини и с п п о
килди. Бунда ^ам инкларнинг короли «император» Атахуаль-
па олтин ва кумушдан иборат (олтин билан 153 миллион сум-
ликка яцин) хазинасини истилочиларга беришга мажбур булади.
Испанлар 1536 йилда Чилини, 1538 йилда янги Гренадани
(кейин Колумбия деб аталган) истило циладилар. 1549 йилда
испанлар Аргентинани босиб ола бошладилар.
1545 йилда Потози (Боливия)да жуда бой кумуш кони
топилди. Уша ва^тдан эътиборан Америкада куплаб кумуш ^ам-
да олтин ^азиб чикариш бошланди. Аввал Колумб кашфиётидан
пайдо булган умидсизлик кайфияти йу^олиб, ажиотаж бошланди
ва топилган хазиналарни мумкин кадар тезрок; ^улга киритиб
олишга уриниш кучайди.
Махаллий а^олининг бир кисми крепостнойларга ва бир
цисми ^улларга айлантирилди. Уларни конларда ишлашга маж
бур этдилар. Колумбнинг хатоси тезда маълум булиб колса-да,
Американинг туб халцини индеецлар деб атай бердилар. Ана шу
индеецлар урганмаган огир ме^натга бардош беролмай,куплаб
кирилиб кетдилар. Шундан кейин испан мустамлакачилари Аме-
рикага Африкадан негр-^уллар келтириб, уларни конларда ва
плантацияларда ишлашга мажбур этдилар.
424
X V I аернинг биринчи ярмидаёк; Америкада негрлар куп эди.
Уша аернинг иккинчи ярмида уларнинг сопи айни^са тез ошиб
борди.
Индеецлар эса, аксинча, европалик мустамлакачиларнипг
^аддап таш^ари зулмига чидолмай, сппасига ^ирнла бошлади.
Кариб денгизидаги энг катта ороллардан Ямайка, Эспаньола ва
Куба оролларидаги махаллий халк X V I аернинг иккинчи ярмига
келиб батамом деярли ^ирилиб кетди.
Португалиянинг мустамлакачилик сиёсати. Португалияпипг
мустамлакачилик сиёсати ^ам шаф^атсизлик ва киргинчилпк
жихатидан испанлар сиёсатидан колишмасди. Португаляликлар-
нинг кемалари Х|инд океанида кароцчилик билан шугулланарди,
улар « уз зоналарига» кирган араблар ва махаллий индеецлар-
нинг ёки европаликларнинг бирон бир кемасига сира омон бермай,
талардилар. Португалия мустамлакачилари одатда катта-катта
территорияларни босиб олмасди. Лекин улар Х,индистон киР*
гок буйларида ва Молукка оролларида жуда кун муста^кам
факториялар курар ва уша ердап чи^иб келиб махаллий каби-
лаларга ^ужум цилар, ^амда уларни хирож тулашга мажбур
этардилар. Португалияликлар хирожни зираворлар ва боннца
цимматба^о тропик махсулотлари билан тулатардилар. Порту
галияликлар махаллий а^оли билан «савдо-сотиц» ^ам киларди-
лар. Лекин бусавдо гирт алдо^чилнкдан иборат буларди. Пор-
тугалиялик савдогарлар махаллий а.\олига майда-чуйда безак
буюмлари ва бошка арзимаган нарсалар бериб, эвазига улардан
.^акикий кимматба^о нарсаларни олар ва бу «операциялардан>
неча юз процентлаб фонда курардилар. Европадаги «маданий»
мустамлакачиларнинг биринчи мустамла.каларни сира тортии-
масдан сурбетлик билан талаганликларини Маркс узининг «Кя-
питал»ида фош килиб, бундай деб ёзган эди: «Америкада олтин
ва кумуш конлари очилди. Махаллий а^оли цириб ташланди,
цулликка туширилди ва тириклайин конларга кумилди, Ост-
Индияни забт килиш ва талаш йулида биринчи ^адамлар таш
ланди, Африка кора таплиларни овлаш учун махсус майдонга
айлантирилди — капиталистик ишлаб чи^ариш даврининг тонги
ана шундай булган эди. Бу идиллиялик процесслар дастлабки
жамгарилишнинг асосий моментларидир»1.
XVI аернинг иккинчи ярми ва X V I I аернинг биринчи ярмида-
ги географик кашфиётлар. X V I ва X V I I аерларда географик каш
фиётлар давом эттирилди. X V I аернинг иккинчи ярмида испан
лар номаълум жанубий китъани цидириб тотшш мацеадида Тинч
океанга бир неча марта экспедиция юбордилар. Бу экспедиция-
лар натижасида Жанубий Полинезиянинг бир ^исми булган Со
ломон ороллари (1567 й и л ) , М а р к и з ороллари (1595 йил) ^амда
Австралияни Янги Гвинеядан ажратиб турувчи Торрес култиги
(1605 йил) кашф килинди. Шундан кейин Тинч океаннинг жану-
425
бий к;исмига голландиялар катта-катта саё^атчилар группасини
юбориб турди.
161G йилда голланд Г и а у т е н д е Г о р н Американинг энг
жанубий ^исмини— унинг номи билан аталган Горн буриини—
кашф ^илди. X V I I аернинг биринчи ярмида голланд денгиз
сайё^ларинипг узлари дастлаб Янги Голландия деб аталган
Австралия ^ирроцларини кашф цилдилар. Австралия ^ирго^ла-
рини текширишда ва Австралияни ало^ида ь^итъа сифатида бел-
гилашда голланд А б е л ь Т а с м а н (1642— 1644) саё^атлари
катта а^амиятга эга булди. Бу кишининг номи билан Тасмания
ороли деб аталадиган булди. Инглиз сайё^лари Австралияга
апча кейин — фа 1\ат X V I I I аернинг иккинчи ярмида етиб бор-
дилар (капитан Кук нинг 1769— 1777 йиллардаги саё^атлари).
X V I — X V I I асрларда шимолий ярим шарда ^ам йирик геогра-
фик кашфиётлар ^илинди. Инглиз денгиз сайё^и М а р т и н
Ф р о б и ш е р в а Ж о н Д э в и с Хитойга борадиган шимоли-
гарбий йулни кидириб, X V I аернинг 70- ва 80- йилларида Ш и м о
лий Америка ^ирго^ларига бир неча марта экспедицияга борди-
лар. Бу экспедициялар Гренландия билап Америка китъаси ора-
лигидаги цулти^пи .\амда Муз океанида Американинг шимол
томонидаги оролларнинг катта ар*хипелагини топди.
XVII аернинг бошларида учинчи бир инглиз денгиз сайё^и
Г е н р и Г у д с о н (1550— 1610) Шимолий Америкада тад^и^от
ишларини давом эттирди. Гудсон дарёси ва Гудсон ^ултиги шу
кишининг номи билан аталган.
Шимоли-шар^ий томонда голланд денгизчилари X V I аернинг
охирларида йирик кашфиётлар ^илдилар. Голланд денгиз сайё^и
В и л ь г е л ь м Б а р е н ц (1550— 1597) унинг помига цуйилган
Баренц денгизини текширди. 1594— 1597 йиллар давомида Баренц
Янги Ернинг гарбий со^илларида уч марта ^ишлаб ^олди. Бу ер-
ларга у Хитой ва Х*индистонга (шимоли-шар^ий томондан) олиб
борадиган Шимолий денгиз йулини ^идириб келиб долган эди.
Охирги цишлов вактида у уз ^амро^лари билан совук;ца цотиб
^алок б у л д и1.
Шимолий Муз океанини ^амда Тинч океаннинг шимолий
цисмини тад^и^ цилишга оид русларнинг географик кашфиёт-
лари жуда катта а^амиятга эга булди. Руслар биринчи булиб
(голландлардан анча илгариёк) Янги Ерга х;амда Шпицбергап
оролига (Скандинавия ярим оролининг шимолига) бориб етган
эдилар. Улар Обь ва Енисей дарёларипииг ^уйиладигаи жойла-
рипи текширдилар, Таймир ярим оролини айланиб утдилар.
.XVI аернинг охирларидаё^ янги ерларни цидирувчи рус сайё.^-
лари Тинч океаннинг со^илларига етиб боришган, деб тахмин
цилиш мумкин. X V I I аернинг 30- йилларида И в а н М о с к в и -
т и п бошчилигидаги красноярсклик казакларнинг бир гуру^и
426
Л е н а дарёсининг с у л и р м о г и — Алдан дарёси б у й л а б ю р и б бор-
д и л а р , т ор л а р д а н о ш и б у т и б О х о т а д е н г и з и г а ч ш у ш л а р . 4 0 - й и л
л а р д а Я н г и е р л а р ц и ди ру в ч и с а й ё ^ л а р д а н П о я р к о в билан
Х а б а р о в К,уйи А м у р н и т е к ш и р и б , биринчи м а р т а ана шу
д ар ё н и н г картасини т у з д и л а р .
1648 йилда сибирлик казак С е м ё н Д е ж н е в томонидан
(1605— 1672) Узоц Шарцнинг энг чеккасидаги (унинг номига цу-
йилган) буруннипг >^амда Осиё ^итъасини Америкадан ажратиб
турувчи Беринг ^ултигининг кашф ^илиниши Узоц Шарцдаги
энг йирик географик кашфиёт булди. Россия ^арбий хизматининг
капитани Беринг бу цулти^ни янгитдан текшириб чи^ишидан 80
йил илгари Дежнев кашф ^илган эди.
Буюк географик кашфиётларнинг иктисодий оцибатлари.
Географик кашфиётлар Европанинг иктисодий ^аётига р о я т кат
та таъсир курсатди. Маркс айтганидек, бу кашфиётлар даставвал
Европа савдосида революция 1^илди. Бу кашфиётлар натижасида
«жа^он бозорининг бирданига кенгайиши, муомаладаги товарлар-
пинг купайиши, Осиё ма^сулотларини ва Америка хазипалариин
г^улга киритишга интилган европалик миллатлар уртасида ра^о-
бат пайдо булиши, мустамлакачилик системаси...»1 юз берди.
Савдо йуллари ва марказлари бутунлай узгариб кетди. Ич-
гари Европа савдосида асосий роль уйнаган Урта денгиз, геог
рафик кашфиётлардан кейин, уз а ^а ми яти ни анча йукотди. А с о
сий савдо йуллари Атлантика океанига ва Шимолий (Немис)
денгизига кучирилди. Илгари Европадаги савдо-сотиц ишлари
энг тарк^ий цилган Италия урнини бош^а мамлакатлар — По р
т у г а л и я , Нидерландия ва Англия эгаллади. X V I асрда Нидер
ландия айни^са катта роль уйнай бошлади. Антверпен ша^ри
жа^он савдосининг маркази булиб р^олди, жумладан, зираворлар
савдоси деярли бутунлай бу ша^арда тупланди.
Португалияликлар ^инд зираворларини одатда фак;ат Лис-
сабонга олиб келардилар. Бу ерга келтирилган юклар кейин
Аитверпенга бора*рди ва ундан бутун Европага тар^аларди. Ант
верпен биржасида кредит ва улгуржи савдога оид хилма-хил ва
жуда катта операциялар олиб бориларди. Антверпепда Европа
ва цисман Осиёдаги ^ар хил мамлакатларнинг савдогарларига
царашли мишгтача савдо конторалари булиб, улар бу ша^арнипг
бозорига жуда катта хал^аро бозор тусини берди.
Биро^ X V I асрнинг иккинчи ярмида Антверпеппипг .\ам ра-
г^иблари пайдо булиб ^олди. Шимолий Нидерландияда (Голлаи-
дияда)ги Амстердам ша^ри бу ра^иблардап бири булиб колди.
Антверпен билап раь^обат цилувчи иккинчи п орт— Лондон
ша>фи булиб, у асосан X V I I — X V I I I асрларда foh t равнац топди.
Н арх-наво революцияси. Географик кашфиётларнинг катта
о^ибатларидан бири нарх-наво революцияси деб аталган во^са
427
булди. Европага асосан Амернкадан (цисман Х^индистондан ^ам)
X I V аср давомида жуда куп олтин ва кумуш келтирилди. Евро
пада юз йил мобайнида кумушиинг микдори уч баравардап
зиёдрок ( 206%), олтиннинг микдори икки баравардан зиёдрок
(117%) ошди. Лекин ran Европа бозорида кимматба^о металлар
микдорининг купаниб кетишдагина эмас эди.
Маркс -айтганидек, олтин билан кумуш мустамлакаларда
кулликка, асоратга солинган махаллий а^олининг мажбурий
ва текин ме^нати билан топилганлигидан, уз-узидан анча каДР~
сизланиб колди. Олтин ва кумуш пулларнинг арзонлашиб кети-
ши натижасида товарларшшг нархи шунга каРаб ошиб кетди.
Нарх-навода сакраш (революция) юз берди, бу эса, замондош-
ларнинг цимматчилик каКиДа бе^исоб шикоятларига сабаб б у л
ди. Европа мамлакатларида нарх-наво бир текис ошиб бормадн.
Нарх-наво ^аммадан аввал ва кескин суратда Испанияда ошди.
Испанияда X V I аср урталарига келиб, нарх-наво икки баравар
ошди. Уша аср охирига келганда нархлар XVI аернинг бошла-
рига нисбатан турт-беш баравар ошиб кетди.
Европанинг бошка мамлакатларида — Англия, Франция, Н и
дерландия, Германия, Италияда нарх-наво анча секин ва асосаи
X V I аернинг иккинчи ярмида кутарила бошлади. Шундай булса
хам X V I аернинг охири ва X V I I аернинг бошларида бу мамл а
катларда нархлар урта ^исобда X V I аернинг бошларидагига
нисбатан 2,5— 3 баравар ошди.
Нарх-паво революцияси Европада катта ижтимоий окибат-
ларга олиб келди. Бу революциядан янги савдо-саноат синфлари,
шунингдек, катта ер эгалари ва бозор билан ало^адор булган
давлатманд де^^онлар ютиб чицдилар.
Ози^-овкат ма^сулотларининг нархлари жуда ошиб кетган-
лигидан, ишчиларнинг реал иш ^аки камайиб, аксинча, катта
зарар курдилар. Ижарадорлардан ёки феодал ерида ишлаб тур
ган дехконлардан (пул билан) олинадиган рентага яшаётган
феодал ер эгаларининг реал даромади анча камайди.
Умуман олганда нарх-наво революцияси бошлангич жамга-
рилишнинг янги омили булди. Бу революция буржуазиянинг
хамда дворян ва д е э д о н л а р орасидаги яиги капиталистик ишлаб
чицариш усулига бирон формада алокадор булган элементлар-
нинг и^тисодий цудратини оширди. Бу революция цишлокдагн
камбагал де^конларни ва ша^арлардаги плебей элементларни
янада купрок хонавайрон килиб, уларнинг а^волини яна кийин-
лаштирди, уларни вужудга келаётган капиталга купрок карам
килиб куйди.
М у с т а м л а к а системасининг бош ланиши ва Европа д а в л а т л а -
ри уртасида мустамлака учун кураш. Мустамлака системаси
нинг ёки м у с т а м л а к а ч и л и к н и . н г бошланиши географик
кашфиётларнинг бевосита натижаси булди. Дастлаб испанлар
ва португалияликлар, кейинча голландлар, инглизлар, француз-
лар дунёнинг ^амма кисм*ларида узлари учун мустамлака ер-
428
ларини босиб олдилар, Европадаги бошца мамлакатларга нисба-
таи илгарироц капиталистик тарак^иёт йулига (киргап ^амда
уз иктисодий устунлигидан фойдалапган бир ,\овуч давлатлар
Америка, Осиё, Африкадаги юз миллиопларча халцларни асорат-
га солди, талади ва узок; вацт муттасил эксплуатация к,илиб
келди. Мустамлака мамлакатларининг табиий бойликлари мус-
тамлакачилар томотшдан шафцатсиз талон-тарож цилипди. Ев
ропа «цивилизаторлари»нинг. талончилиги ва зуравонлиги нати
жасида мустамлакаларпинг а.^олиси оммавий тарзда кирилиб
кетди. Бошца китъаларда жойлашгап мамлакатлар мустамлака-
чилик зулмига дучор булган, уз таракциётида ореада долган,
янада оркада цолиб кетишга ма^кум этилган бир пайтда Евро-
пада жуда куплаб капитал тупланди ва йирик саноат барпо
этилди.
Бироц мустамлака системаси Европанинг узидаги давлатлар-
нинг узаро муносабатларида кос.кииликка олиб келди. Улар урта
сида мустамлакалар учун шиддатли курашлар бошланди. Mvc-
тамлакалар урта асрнинг охирида ва янги замоннинг бошларида
Европадаги жуда катта урушларга сабаб булди. Бу жи^атдап
X V I асрнинг иккинчи ярмида ва X V I I асрдаги инглиз-испап ва
испан-голланд урушлари, X V I I I аср ва X I X асрнинг бошларида-
ги инглиз-француз урушлари айни^са характерли булди.
XXXI X БОБ
X V I— X V II А С Р Л А Р Д А ИТАЛИЯ
шщ
2 Ф е р р е р а гери.
•Бе.члуио 3 Мснферрат маркгр
4. Л у к к а респ
;ГЕРЦ; Wu.iawo 5. Ур би «о г ери,
-><5- "Павия о *
?■£Ча» ОЯ.Т/J0м /I о
/>. Ми<1сн<1~.2 \-- -
Г • "лу ц ци З . ^ t> с?A o Ko.umOi--:
Фиоренц!
ЛИ ГУРИ Я-
ЕНГИЗК О^иенаЭу
'TOCKAHft^^
EPIl^
Нрппо^
Ери иди.
_Сард иния~о;
1П I П В е н е ц и я ерлар и
Палерм о:
F ' X V I Ге н у я ерлари
‘I’rdjKVi
|______ | И с п а н г а б с б у р гл а р и ер ла р и
41 Шах,ар ^ у зго л о н л а р и [С и ц и л и я ;
X V I — X V II асрларда И тал ия
43 4
X V I аернинг охирлари ва X V I I аернинг бошларида яшаган
доминиканлик монах Т о м а з о К а м п а н е л л о (1568— 1639)
Италиянинг аток;ли мутафаккирларидан бири эди. Кампанелла
1600 йилда испан Габсбургларининг зулмига ^арши Калабрияда
кутарилган к;узголонда ^атнашди. Кампанелла кузголон вактида
^амо^^а олиниб, салкам 25 йил умрини j^ap хил турмаларда у т
ка зди. У турмада эканида у 7 0 пик характердаги « Ку ё ш шахри»
(«Civitas Solis») деган асарини ёзди. Кампанелла бу асарида
сЬан негизида ва ме^натни планли ташкил этиш асосига цурилган
идеал коммунистик жамият тузумини тасвирлайди, у тасвирла-
ган жамиятда хусусий мулк, текинхурлар булмайди, орти^ча
ме^нат билан банд булмаган киши уз жисмоний ва маънавий
кучлариии гармоник тарзда камол топдиради. Кампанелланинг
« ^ у ё ш шазфи» асари Морнинг «Утопия»си билан биргаликда
Европада социалистик фикрнинг илк ривожланишини акс эттир-
гаи энг ажойиб асар булган эди.
Неаполда М а з а н ь е лл о цузголони. Испанияга карам булган
Неаполь короллиги Италиянинг бош^а мамлакатлари ичида энг
ofhp а^волда долган мамлакат эди. Бу мамлакат и^тисодий жи-
^атдан ни^оятда заиф эди. Ша^арлари ва саноати таназзулга
учраб, цишло^ тобора к;ашшок;лашиб борди. Испан ^укумати
эса соли^лэрни ^а деб ошира берди. 1558 йилда 1 миллион 770
минг дукат баробарида соли^лар солинган булса, 1620 йилда
ооли^ларнинг ми^дори 5 миллион дукатга етди.^1647 йилда^кенг
истеъмол молларига (камбагалларнинг асосий ов^ати булган
435
мева ва сабзавотга) янги солик жорий килинишига жавобан,
Не апо лда кузголон к ^ а р и л д и . Бу кузголонда ^унармандлар,
майда савдогарлар ва ишчилар катнашди. 1647 йил 7 июлдаги
кузг олон натижасида Н е а п о л ь халк оммаси кУлига утди. М а -
за н ье л ло лакаби билан маш^ур булган Т о м а з о Аньелло
бошчилигида демократик ^укумат тузилди. Ша^ар расмий жи-
^атдан испан королига содик булиб К'ОЛД’Н. Факат унинг амал-
д орл ариг а т^арши КУЖУМ килинДи» холос. Неаполни узининг ка-
рорго^и кил иб утирган король ноиби кузголончиларга бирмунча
ён беришга мажбур булди. Жумладан, хал^нинг айникса газа-
бини кУзг атУвчи соли^лар бекор ^илинди. Мазаньелло ша^ар
л ашкар бошлиги, генерал-капитан сифатида танилди. Аммо, ора-
дан куп утмай, испан ^окимлари томонидан ёлланган кишилар
х а л к йулбошчиси М аз ан ье л ло ни улдирдилар.
Бирок М аза нье лло нин г улимидан кейин ^ам ^аракат тухта-
мади. Бутун вилоят Неапол га к^шилди. Неаполь республика деб
э ъл о н килииДи- Милтик ишлаб чикарувчи мануфактура эгаси
Ж е н н а р о А н н е з е деган киши демократик ^укуматга бош
булди. Не ап о ль дворянлари испанлар томонида эди. ^аракат
ра^барлари бу вактда Испания билан уруш ^олатида булган
Францияга таяниб иш курмокчи булдилар. Ул ар Лотарингия
герцоги Генрих Гизни королликка таклиф килДилаР ва У Н е а
полга келди. Ле к ин Франциянинг кардинал Мазарини ^укумати
Неапол даг и ишлар учун етарли даражада ^арбий куч ажрата
олмади. 1648 йил ба^орида испан маъмурлари куш и н билан
Не а по л га к.айтиб келдилар ва ^аракатнинг демократик катнаш-
чиларини шафкатсиз жазоладилар. Аннезе осиб улдирилди. Гер
цог Гизни эса турмага кзмадилар, аммо орадан куп вакт утмай,
француз ^укуматининг талабига мувофик у турмадан озод ки*
линди. Янги туз солиги жорий килиниши муносабати билан 1647
йилда Сицилияда ^ам ^укуматга каРщи худди шундай ^аракат
бошланди. Испанлар Сицилиядаги ^аракатни Неаполдаги ^ара-
катдан о л ди н бостирдилар. А м м о бу каРакатларнинг каР икка-
ласи ^ам Италия халц оммасининг чет эл зулмига каРши нафра-
тини ифода килганлиги жихатидан жуда му^имдир. Бу з^аракат-
нинг ^ар иккаласи кейинчалик — X V I I I аерда ва X I X аернинг
биринчи ярмида бутун Италияни к амРаб олган кенг миллий ка*
ракатнинг узок утмишдаги куртаги ^исобланади.
XL БОБ
436
риш) ва металлургия куп даражада ривожланди. Тироль, Гарц,
Саксония ва Вестфалия кон саноатининг марказлари эди. М е
таллургия ишлаб чикариш ( x v c y c a H цурол-ярог ишлаб чикариш)
эса купрок; Рейн области ва Юцори Дунай ша^арларида ривож
топди. Ту^имачилик саноатининг турли со^алари: мовут туциш,
зигир тола, шойи ту^иш ва ип-газлама саноати ^ам уша област-
ларда кенг т а р а н и й ^илди. Гарбда Кёльн, Вормс, Аахен ша^ар-
лари, жанубда Аугсбург, Нюрнберг, Ульм ша^арлари энг йирик
саноат марказлари эди. Саноатда ^али асосан цех системаси
устунлик ^иларди. Аммо кон саноатида анча чу^ур шахталар
ишга солиниши муносабати билан мануфактура усули тобора
кенгроц ёйилиб борди. Ту^имачилик саноатида ша^ар атрофида-
ги ва цишлоц жойлардаги цехлар билан бир цаторда корчалон
капиталиста ишлайдиган хонаки « тар^о^» мануфактура систе
маси ривожланиб борди. Баъзи жойларда (масалан, Кёльнда)
^исман ту^имачилик саноатида, ^исман металлни ишлаш саноа
тида марказлашган мануфактура учраб турарди. XV аерда ва
X V I аср бошларида Германия хал^аро савдо-сотик; ишларида
катта роль уйнади. Унинг Италия, Франция, Нидерландия, Ан г
лия, Скандинавия мамлакатлари, Польша ва Россия билан олиб
борган савдоси му^им а^амиятга эга эди. Германия умумевропа
савдосида богловчи звено булиб, Европанинг жанубини шимол
билан жанубий-гарбий мамлакатларни шимоли-шарций мамла-
катлар билан богларди. Шимолий Германиянинг Ганзейга
рашли Любек, Гамбург, Бремен ва бошца ша^арлари X V аср
охирларида, гарчи энди монопоЛликни цулдан берган булсалар
хам, шимолий савдода ^ар ^олда асосий урин тутардилар. Рейн
областидаги ша^арлар кушни Нидерландиянинг и^тисодий та-
р а ^ и ё т и билан маркам богланган эдилар; Швабия (Ю^ори
Дунай) ша^арлари Италия билан олиб бориладиган савдодан
^атто буюк географик кашфиётлардан кейин узо^ вактларгача
катта фойда олиб турдилар.
X VI аср бошларида Германияда жуда катта банк-судхурлик
фирмалари бор эди; бу фирмаларнинг бир цисм маблаглари
ишлаб чицаришда (купро^ кон саноатида) банд булса, бир
цпемини улар императорга ва катта князларга ^арзга берарди-
лар. Бу фирмалар орасида энг каттаси Фуггерлар хонадони бу1-
либ, уларнинг капитали бир неча миллион гульден ^исобла-
парди. Бирок Германия иктисодий жихатдан жуда нотекис
тарацкий к;илмок;да эди. Жуда яхши т а р а н и й килган областлар
ва округлар билан бир к;аторда мамлакатнинг марказида майда
товар цех тузуми ?^укм сурган, жуда тор доирада савдо олиб
борадиган, чет эл савдосида иштирок этиш у ёк^ца турсин, >^атто
Германиянинг бош^а районлари билан мол айирбошлашдан мут-
ла^о четда турган ^оло^ областлар ^ам бор эди.
Ф. Энгельс «Германияда де^конлар уруши» китобида (бу ки-
тоб биринчи марта 1850 йилда босилиб чикцан) Германиянинг
реформадан илгариги иктисодий ривожланиш даражасини ку-
V
1Вщецик <-
(швнттик)
Е . НВ У РГ ;
Берлин
[М а гб еб у р г Vo .ip a )
Врт(лц*
ТЮРИНГИЯ о (БреслаельД
> Лейпциг
Л регден
учтем о Эрфурт « К Р « е р г ,
Вильберберг
V p e 6 p »a -iy p a )
V _, U .tefep to Ч У У £ S a
'Франкфурт °Ж а п а ^Урайхенштейк
(Злотк-С«Л*у
,Люксембург t ^ V ё Г Г в n/.о Ц у т н а -Г о р а
Норме I «•'«о^ЬПльавньу оОломоуО,
Хей.чьбронн
рЧУ&оркЬ'рг А ^г °
0|0 о Халл»
чЯ) А РО м бер г %Б€ргрейхгнштеЛнт Р Йигл аса
°z: • оБ рН о
о Ш тутгарт
~\Конеи @ Т!
Стросбун1
МаркырхО тJ
'Р*<аМ
* Нчпихк' ft ^ АВСТ РИЯ' *
:т ан ц ^ Р В А '^Зальцбург ^
J LV о o30ift«»p4
^ O ' Гальштатт
— о Г а ш т сй к _ '.
^Н ^ру* а \
' 4 &о Фр из а х
„ G /
J— Ч«> ---- ---, ■'
v •-* / ') ^-х х«
'Ц ^ ^ Х ^ г н т а _ _ у ‘? 0 \ _
еспубЛик^
А Т вм и р »■
' 0 кумуш fl) Туа 49 Ипак
Н Мисз Q Сийоб dl М «тал л созл и к @ П^хта
® Кур^ошин ф О й н а-ш и ш а ® мо^ут- ® ^огоа
€5 олтин Я TQ iu к у м и р © С уруп в0 9________ 0о км
1 Ф. Э н г е л ь с . Германияда д е ^ к о н л а Р уруши. К. М а р к с ва Ф. Э н
г е л ь с . Асарлар, 7- том, 347. бет.
2Уша жейда.
* Каранг: Ф. Э н г е л ь с . Германия >;а^ида муло^а залар . К. М а р к с ва
О . Э н г е л ь с . Асарлар, Ц -том , шунингдек унинг 1889 йил 15 сентябрда
К. Каутскийга ёзган хати. Асарлар, 37- том, 229- бет.
439
феодал табацаларга царши нафрат билан цараганлиги якдол
куриниб турарди.
Фе о да л л а р орасидаги ^укмрон табака империя князлари
( ул ар уртасидаги жуда куп диний князлар — архиепископлар,
епископлар ва энг катта аббатлар) эди. Император ^окимияти
тушкунликка юз тутиши билан империя князлари жиЦоин ишлар
судини бошцариш, солицлар туплаш, пул зарб цилиш ва шу
сингари ^уи;уцларга эга бул ган мустацил .^укмронларга айлапиб
бормо^да эдилар.
Энг йирик феодал-князларнинг куч-цудрати ортиб борган
сари, бунинг аксича, майда дворянларнинг — рицарларнинг >^оли
тобора танг б у л и б борм-о^да эди. Уцсочар милтицнинг кашф
этилиши ва пиёда аскарларнинг роли ортиб бориши билан, отли!\
аскарликни касб цилиб олган рицарларнинг а^амияти тобора
йу^олмоцда эди., Айни замонда улар иктисодий томондан ^ам
хонавайрон б у л и ’ш даражасига етиб долган эдилар. Уз ерларидан
ва р^арам де^цонларидан келадиган даромадлари товар-пул му-
носабатларинииг ривожланиши туфайли усиб бораётган эх^тиёж-
ларини цондирмас эди. Рицарлар князларга ва айни^са Герма-
пиядаги энг куп ва катта-катта поместьеларга эгалик килиб
бойиб кетган *>лий ру^онийларга ^асад билан карардилар. Р и
царлар катта й ул лар да йул тусарлик билан шугулланиб, савдо-
гарларнинг карвонларнга хужум килар ва кушни ша^арлардан
ёки >;атто айрим гражданлардан товон олиш учун >^ар каидай
барона цидирар эдилар.
Ша.^ар а^олисига даставвал ша^ар аристократияси, яъни пат-
рицийлар кирар эди, у л ар ^али ^ам бир цанча ша.^арларда .^оки-
миятни уз цулларида саклар ва тапщи савдода, банк-судхурлик
муо мал ал ар ида ва ^исман ички савдо ишларида катта роль ун-
нардилар. Ша^ ар а^олнсининг урта табакаси, яъни бюргерлар
ша^арликларнинг энг куп сонли синфини ташкил этарди. Бу
синф ^унармандлардан, савдогарлардан ва кисман пайдо булиб
келаётган мануфактура эгаларидан иборат эди. Улар князлар-
нинг ^укмронлигидан, олий ру^онийларнипг бойлигидан, >^ар хил
черков солицларидан тупланган катта-катта пулларнинг ^ар
йили Италияга юборилишидан, рицарларнинг талончилиги ва
зуравонлигидан газабланардилар. Империянинг сиёсий тарцоц-
лиги савдо ва саноатнинг рпвожланишига тусцинлик цилиб тур-
ган асосий гов эди. Щаклланаётган буржуазия сифатидаги бюр-
герларнинг манфаатлари нуцтаи назаридан мамлакатни марказ-
лаштириш м утл а ко зарур эди. Ам мо немис бюргерлари буржуа
синфи б ул и б хали сира таркиб топган эмас эди. Улар таркоц
булиб, тор махаллий манфаатлар доирасидан четга чикмай яшар
эдилар. Жамиятда уларнинг сиёсий а^амияти ^али етарли дара-
жада юксак эмасди.
Герман шах,арларида купгина плебей, яримпролетар элемент-
л ар ^ам бор эди. ^ашшоцлашиб долган, цехдан ташцаридаги
ша^ар ^унармандлари .\ам, халфалар >^ам, крепостниклар зул-
440
мига чидолмай, ша^арга кучиб ёки кочиб келган ва бу ерда
люмпен пролетариатга айланган дехдонлар з^ам плебейлар сос
тавига кирардилар. Бу бесаранжом элемент патриций ва бюргер-
ларни ^ам, киборлардан, ру^онийлардан булган феодал-помеш-
чикларни ^ам ёмон курарди. Шаз^ар плебейлари дехдонлар з^ара-
катига ^ушилиб, бу харакатга гоят катта ёрдам курсатардилар.
Энг жуп сонли ва асосан эксплуатация цилинувчи асосий синф
де>;крнлар эди. Юк;орида а йтиб утилганидек, дездашлар крепост
нойлик зулмини бошдан кечирардилар. Тугри, крепостникларга
шахсан царам булган дез^онлар озчилик эди. Немис дез^онла-
рининг купчилигини ^арам деэдонлар деб аталган, яъни маълум
микдорда пул оброки (чинши) ва з^ар хил маз^сулот мажбурият-
лгри тулаш шарти билан ота-бобосидан мерос цолган ер булак-
ларига эгалик ^илувчи дез^цонлар ташкил этарди. Аммо X V аер
нинг сунгги ун йилларида X V I аср бошларида ерга эгалик ^илиш
шартлари тобора огирлаша борди.
Феодаллар уз даромадларини оширишга интилиб, деэдонлар
берадиган туловларни з^ар г^андай йуллар билан оширар, дездон-
лардан янги баршчиналар талаб цилар, уларнинг чек ерларинн
^ирь^ар, альмендларни, яъни жамоаларга ^арашли утлоцлар,
буш ерлар, урмон, кул ва шу кабиларни уз ихтиёрларига утка
зиб олардилар.
Дел;к;онлар феодалларга берадиган з^ар хил туловлардан таш
ка ри , махаллий князларга купдан-куп давлат соликлари тулар,
черковга з^ар хил туловлардан бошк;а яна ушур з^ам берар эди
лар. Бутун Германияда католик черкови учун дон билан «катта
ушур» тупланарди. Аммо бунинг устига « у п жойда яна (саб-
завот билан туланадиган) «кичик ушур» ва (чорва моллари
билан туланадиган) «кон ушури» з^ам олинарди.
XV аср охири — X V I аср бош ларида д ез^он ла р з^аракати.
Дез^конларнинг ахволи ёмонлашганлиги X V аср охири ва X V I аср
бошларида дездеэнларнинг куп галаёнларига сабаб булди. Шар-
ций Франкониядаги епископ Вюрцбургский мулкидан 1476 йили
кутарилган деэденлар ^узголонини замондошлар биринчи деэдон
фитнасидеб атаганлар. Бу кузголонга Никласгаузен ^ишлогидан
ч и ^ а н Ганс Бегайм деган подачи бошчилик килган. Ганс Бегайм
дез^^онларга «илоз^ий цонун»га кура з^амма оброклар, баршчина
лар, соли^лар ва помешчикларга («хужайинларга») туланадиган
бош^а туловлар бекор цилиниши керак, з^амма ишламоги ва з^еч
ким бошк.алардан орти^ нарсага эга булмаслиги керак, деб ту-
шунтирган. Ганс номининг узи (богемиялик, яъни чех булганли-
ги) ва у олиб борган пропаганда нинг мазмун жиз^атидан гусчи-
ларнинг крепостнойликка царши чицишига ухшашлиги гусчилик
идеяларининг X V аерда з^атто Гарбий Германияга з^ам ёйилгаи-
лигини аниц курсатиб турибди. Ганс Бегаймнинг ваъзини эшит-
гани минглаб дез^онлар тупланишган. Епископ Вюрцбургский
уз хизматчиларига подачи воизни ушла б ^амашни буюрган.
Шундан кейин дез<;к;онлар уртасидаги з^аракат тухтаб цолган.
441
Дех^онларнинг «Бошмок* иттифоци»1деб ном олган бошца бир
харакати анча кучли булиб, кенг ёйилган эди. «Бошмок; иттифо-
ци» де^цонларнинг фитначи ташкилоти булиб, орадагн узилиш-
лар билан 25 йилдан купроц вацт иш олиб борган. « Бошмоц»
номи биринчи марта жануби-гарбий Германияда X V асрнинг
30- ва 40- йилларидаёг-; учрайди, хусусан, инглиз-француз Юз
йиллик уруши даврида Германия территориясига бостириб кир-
ган француз феодалларининг айрим т у да л а р и — Арманьяклар
ва бошцаларга царши немис дез^онларининг чицишлари ана шу
шиор остида утган эди. Тузукро^ шаклланган яширин ташкилот
сифатида « Б э ш м о ^ * 1493 йилда Эльзасда пайдо булган. У бос-
тирилгандан кейин ^аракат Рейннинг уиг i^ipFOFHra — Баден ва
Швабияга утган. 1502 йилда «Бошмо^з>нинг янги цузголони TyF-
рисидаги плани маъл ум б у л и б долган. Бунга Иосс Фрид деган
деодон ра^барлик ^илган. «Бошмоц»нинг хуружлари 1513 ва
1517 йиллардаги фитналар булди. Бу фитналар ^ам очилиб цол-
гандан кейин, унинг ташкилотчилари Швейцарияга цочиб кетди-
лар. У л а р да н баъзилари 1525 йилгача яшаб, ватанларига цап-
тиб кетдилар ва У л у р д е ^ ц о н л а р урушида иштирок этдилар.
«Еошмск;:» тарафдорлари тарцатган варацаларда дворянларни
де^цонлар устидан хукмронлик цилишдан ма^рум этиш, жамоа
ихтиёридаги е р л а р д а н б е м а л о л фойдаланиш учун деэдонларга
эркинлик бериш, судхурлар оладиган процентларни бекор ^илиш
Хамда черков мулкини секуляризация цилиб, бу ерларни халцца
бериш ва ^ о к а з о л а р тугрисида талаблар булган.
Ни^оят, X V I асрнинг бошида, тахминан 1503 йилда Вюртем-
бергда де^цонларнинг «К,ашшо^ Конрад» деган ном билан яна
бир революцион ташкилоти пайдо булди. 1514 йилда «К,ашшоц
Конрад» нинг фитнаси Вюртемберг герцогига царши очицдан-очиц
к$зролонга айланиб кетди. Бу ^аракатда ша^арликлар х;ам к;ат-
нашди. Д е ^ о н л а р ^уйган т а л а б л ар орасида махаллий ландтаг-
га де^цонларнинг вакилларини х;ам киритиш ^ацида модда бор
эди. Аввал иг а герцог бирмунча ён берди, аммо кейинчалик бу ён
беришлардан воз кечиб, Вюртембергнинг кузголон кутарган^иш-
л оцларини тор-мор ^илди. «К^ашшоц Конрад» ра^барларидап
бир к;исми ^улга олинди, бир цисми эса Швейцарияга ^очиб
кетди.
Г ерманиянинг сиёсий тарцоцлиги ва император ^окимияти.
X V асрнинг охири — X V I асрнинг бошларида Германия >;али сиё
сий жи^атдан тар^о^ мамлакатлигича долган эди. Бу вацтга
келиб марказлашган Ан гл ия ва Францияга царама-царши ^ла-
ро^, Германия ^али з^ам аслида айрим феодал князликлари ва
эркин ша^ар федерациясидан иборат эди. Феодал князликлари
ва эркин шахарлар эса фацат узларининг махаллий партикуляр
манфаатларинигина кузлар эдилар.
-442
« Соф ф еодал \ империяси емирилиб борган сари империя ер-
лари уртасидаги ало^алар ^ам емирилиб борди; йирик империя
ленларининг эгалари деярли муста^ил давлатларга айлана бош-
ладилар, бир томондан, империя ша^арлари, иккинчи томондан
эса империя рицарлари го^ бир-бирларига к;арши, го^ князларга
ёки императорга ^арши иттифоцлар туза бошладилар» 1.
Фридрих I I I ^укмронлигидан кейин император ^окимиятининг
а^воли бирмунча узгарди2. Император Максимилиан I (1493—
1519) Габсбургларнинг мерос ерларини анча кенгайтирди. Энди
Габсбурглар Австрия, Шкирия, Каринтия ва Крайнадан таш^а-
ри яна Тиролни, Швабиядаги анча ерларни ^амда Максимилиан
Мария Бургундскаяга уйланганда « сеп» тарицасида олган Ни
дерландияга ^ам эга булди. Рицарлик ва ша^арлардан тузилган
Швабия иттифо^и (1488 йил) Франкония ва Рейн вилоятларини
^ам уз таъсирига олди; бу иттифо^ бевосита императорнинг ^о-
мийлигида булди. Максимилиан бутун Германия устидан марка
зий ^окимиятни кучайтирмо^чи булди. У Германияда ^ам мар
казий муассасалар тузиб, ^амма сословиеларни, шу жумладан,
йирик феодалларни ^ам бу муассасалар хокимияти остига
олишга уринди. Бироц императорнинг доимий соли^ («империя
пули») жорий ^илиш ва доимий империя армиясини тузиш йули
даги уринишлари натижа бермади. 1495 йилда рейхстаг умум-
империя судини тузишни лозим топди, суд составила князлар
купчиликни ташкил цилиши керак эди. Князлар ^арбий ишлар
со^асидаги реформани ^ам шундай ^илиб ^тказмок;чи булди-
ларки, мулжалланган доимий умумимперия ^ушини реформа
натижасида князларга тобе булиб ^олиши керак эди. П у л етиш-
маганлигидан Максимилиан Италияда ^арбий ^аракатларни
бошлаб юбора олмади, шу туфайли французларнинг X V аср
90- йилларининг охиридаги ^арбий юришлари муваффакиятлн
булиб чицди.
Янги император, Максимилиан I нинг набираси Карл V'
(1519— 1555) империяда узига хос ало^ида бир урин тутди. Айни
ва^тда (она томондан Фердинанд ва Изабелланинг набираси
сифатида) Испаниянинг .^ам короли булган Карл V Ебропадаги
энг цудратли императорлардан бири булиб ^олди. Лекин бир
йула бир неча мамлакат (Испания, Германия, Италия, Нидерлан
дия ва бошцаларнинг) короли булганлиги туфайли Германияда
марказлашган сиёсий ^окимият урнатиши цийин эди. Карл V
купроц жа^он давлати тузиш плани ^амда Франция короли
Франциск I га к;арши курашиш масаласи билан банд булганлиги
туфайли Германиянинг ички ишларига куп эътибор беролмас эди,
шуиинг учун у империя ^окимиятининг обрусини муста^камлай
олмади, аксинча, узи императорлигининг сунгги йилларида унинг
обрусини анча пасайтириб ^уйди.
443
Г ер м а н и я д а католик Черкови. Урта аср охирларига келиб
католик черкови у Р та асР Европасидаги бошца мамлакатлар
га Караганда Германияда жуда х ам катта имтиёзларга эга
б ул иб олган эди. X V I аср бошларида йигирмадан ортиц гермап
прелати (архиепископлар, епископлар, цисман катта монастир-
ларнинг аб батл ари) айни пайтда территориал империя князи
Хам эди. Рим папаси Германиядан жуда катта пул оларди, бу
м а б л а г ушурдан ажратилган пуллардан, рухонийлик вазифасига
тайинланганлардан олинадиган пулдан, индульгенция (гунохг-
ларни кечиш ёрлиги) сотишдан, купдан-куп немис пилигрим
(зиёратчи) ларнинг Римга атаб берадиган назр-ниёзларидан
тупланар эди. Аг ар Франция, Англия ва Испанияда кучли король
Хокимияти мавжуд булганлигидан папа куриясига бериладигам
т уло вл ар озми-купми ( б аъ за н анча) чекланган булса, Германия
да император хокимиятининг тушкунликка учраганлиги папанипг
бу мамлакатни истаганича бемалол эксплуатация килишига им-
коният берди. Герман жамиятидаги хилма-хил синфлар Рим
билан ташкилий богланиб, мустацил иш курувчи бои рухоний-
ларга душман кузи билан царардилар. Дунёвий князлар ва ри
царлар черков мулкларини мусодара цилиб, давлат ихтиёрига
олишни орзу ^илар эдилар^ « Ж у н черков» тузишдан манфаатдор
б ул г ан шахарликлар Римга бериладиган огир туловларга хотн-
ма бериш, сословиечилик асосида яшаб келаётган рухонипларпп
тугатиш ва черков жамоаларининг ишларига бевосита ра^бар-
ликни бюргерларга топшириш учун курашардилар. Дехцонлар
рухонийларнипг юкрри табацасини, аввало, рента пули, ушур ва
бошца хар к^андай т уло вл ар йигиб оладигануз «хужайинлари» —
феодаллари деб билардилар (кишлоклардаги цуйи табака рухо-
нийлар эса дехконлардан жуда кам фарц циладиган шароитда
яшар э д ил а р ) . Рицарлар билан бир цаторда черков феодаллари
(айни^са монастирлар) х ам купинча дехдонларни энг рахмсиз
равишда эксплуатация цилар эдилар, улар баршчинани кучай-
тиришга, чиншини купайтиришга ва жамоа ерларини дех^онлар
1^улидан тортиб олишга х а Ракат цилардилар. Шундай килиб,
Германияда черков масаласи умумхалц миллий масаласи тусини
олган эди. Шунинг учун немис бюргерлари оппозициясининг на-
мояндалари уз найзаларини биринчи навбатда католик черкови-
га царши царатганликлари ажабланарли эмас эди.
Г е р м а н и я д а гуманистик х аРакат. X V асрнинг охири — X V I
асрнинг бошларида Германияда гуманизм узининг куплаб ёзув-
чилари ва олимларига эга эди. Улар катта ижтимоий кучга
айланган эдилар. Уларнинг асарлари одатда латин тилида
ёзилган б улса х ам, ХаР ^олда уларни энг маълумотли шахарлик
лар, шунингдек, рицарларнинг маълумотлироц кисми укир эди.
Д е я р л и х амма университетларда гуманистлар купроц ёки камрок
мицдорда у з тарафдорларига эга эдилар; улар орасида «янги
фан»нинг чинакам ташаббускорлиги учраб турарди. XV I аср
нинг бошларида Эрфурт университети хузурида вужудга келган-
444
тугарак гуманизмнинг айникса кучли маркази булиб г^олди. Бу
тугаракнинг ра^бари куп ва^тлар Италияда яшаган ва у ерда
неоплатонизм фалсафаси билан танишган М у ц и а н Р у Ф
(1471 — 1526) эди. Муциан Руф схоластика нинг ашаддий душма-
ни булиб майдонга чи^ди. Схоластларнинг бош ма р к а з и Кёльн
университети булиб, улар Муцианнинг шогирдлари («Муциан от
ряди»— гуманист адабиётчилар ва файласуфларни) жуда ёмон
курардилар. У л ь р и х ф о н Г у т т е н ^ам (1488— 1523) Муциан
Руф мактабидан чиццан эди. У асли рицарлардан булиб, публн-
цистикани касб цилиб олган ва кейинчалик Лютер реформация-
сига цушилган эди. Аммо немис гуманистлари ичида энг маш-
^урлари, Гуттен таъбирича, «Германиянинг икки кузи», икки
филолог олим — Э р а з м Роттердамский (1467— 1536)
билан И о г а н н Р е й х л и н (1455— 1522) эди.
Эразм Роттердамский. Эразм Роттердамский Голландиянинг
Роттердам ша^рида тугилган эди. У X V аернинг 90- йиллари ва
X V I аернинг биринчи ун йилида турли мамлакатларда — Фран
ция, Англия, Германия ва Италияда яшади. 1513 йилдан бошлаб,
у Базелда мук;им туриб ^олди. Грек ва латин тилини жуда яхши
билган Эразм гуманист олимлар оламида даставвал узининг
филология бобидаги асарлари билан жуда маш^ур эди. Эразм
узининг адабий асари булган «Бетамизлик мад^ияси» (1509 йил)
деган сатираси билан айникса катта шу^рат ^озонди. Минбарда
туриб ваъз у^иётган хотин сифатида берилган «Бетамиз» уз
хислатларини ма^тайди ва уз нут^ида барча одамлар аслида
унинг масла^атларига амал килишларини исботлайди. Китоб-
хон кузи олдидан папалар, кардиналлар, епископлар, монахлар,
схоласт-ру^оний олимлар бирин-кетин утади ва уларнинг ^амма-
си Бетамизнинг мухлисларидир. Улар подои, хурофий, хасис,
шалла^и ва бузу^лардир. Эразм дунёвий феодалларни бекорчи-
ликлари, овга берилиб кетганликлари, шу^рат кетидан к;увнб
хунрезлик урушлари олиб боришлари ва ^оказолар учун ^атти^
так^ид ^илади. Эрадм папани ва католик черковини агдариб
ташлашга даъват к^илмайди. У асосий зарбасини схоластларга,
бекорчи, нодон монахларга каратади. Эразмнинг энг юксак орзу-
си — бидъатлардан «пок», «рационаллаштирилган», «маърифаг-
л и » черков эди. Аммо объектив жихатдан у бутун католик черко-
вининг негизига болта урди. Кейинчалик реформация, майорат
бнлан ёзилган бу сатирадан папа черковига ^арши олиб борган
курашида к;урол сифатида фойдаланди.
Эразм бош^а бир ас ари— «Жа^он шикояти» китобида ^ам
адабиётнинг уша монолог формасидан фойдаланиб, уз замона-
сидаги хал^аро а^вол хусусида уз фикрларини баён килади. Тез-
тез чик;иб турган урушларнинг гуво^и булган Эразм бу урушлар-
нинг тухтатилмшини ва Европада тинч даврнинг бошланишипи
орзу килади. Урушларни монархлар уз бойлнкларини ошириш
ма^садида олиб борадилар, бунда епископлар, ру^онийлар ва
монахлар эса монархларни урушдан тийиб туриш урнига, бу
445
ишга йул бериб цуядилар деб ^исоблаган Эразм урушдан фойда
эмас, балки фацат жафо кураётган оддий кишиларга мурожаат
цилади. «Барча кишилар урушга царши бирлашсинлар! Барча
кишилар урушга ^арши чиксинлар!— деб даъват этади Тннч-
лик.— Зодагонлар зу лмиг а царши турувчи купчиликнинг ^амжи-
Хатлиги накадар катта кучга эга эканлигини англаб олингиз!..»
Р ейх ли н ва Рейхлин низоси. Рейхлин х ам жуда катта фило
л о г эди. У бир неча университетда грек ва цадимий я^удий тили-
дан даре берарди. К^адимий я^удий адабиётининг. билимдошг
б ул ган Рейхлин я^удий тилидаги китобларнинг куйдирилишига
к;арши 1509— 1510 йилларда норозилик билдириб чикдан эди*
я^удий тилидаги китобларнинг куйдирилишини эса Кёльндаги
теология профессорлари та л аб цилгап эдилар. Гуманистлар^
жумладан, Эрфурт тугарагининг аъзолари Рейхлинни цуллаб-
^увватладилар. Обскурантлар, схоластлар, биринчи навбатда
К ё л ь н университетининг профессорлари орасидаги схоластлар
Рейхлинга карши кутарилдилар. Куп утмай бу низо я^удий ти
лидаги китоблар та^дири масаласи доирасидан чициб кетди.
Кейин бу низо фикр эркинлиги учун, илмий текшириш методларн
учун, янги илмий-адабий оцим булган гуманизмнинг яшаш ху-
^у^и учун курашга айланди. « Жо^ил ларнинг мактублари» 1 деган
асар обскурант-схоластларга царши «рейхлинчилар» олиб боргав
курашнинг гоят катта ёдгорлигидир. Бу икки томлик «Мактуб-
л а р » 1515 ва 1517 йилларда нашр цилинди. Биринчи томнипг
авторп Крот Руб иан ( Муциан Руфнинг шогирдларидан бири ва
Эрфурт тугарагининг аъз оси) , иккинчи томнинг автори Ульрих
фон Гуттен. « М а к т у б л а р » уйдирма ва атайин шарж тарицасидз
ё зилг ан булса-да, реал о д а м г а — Кёльн теологи Ортуин Граций-
га каратилган эди. Бу эса « Ма кт у бл ар »ни жуда ёрцин цилиб
к;уйди ва уларга ХУжжат тусини берди. « Ма кт у бл ар »д а
схоластларнинг сохта олимлиги, улар ишлатадиган урта асР
латин тилининг бузуцлиги, уларнинг бекорчилиги, схоластлар
мунозарасининг бемаънилиги ва ^оказолар фош цилинган. «Мак-
ту бл а р» н ин г иккинчи томи умуман бутун католик черковигз
карши каратилган газ аб ли сатирага айлантирилган. Папа чер-
ковига царши царатилган ва уни фош цилувчи сатрларда пайдо
б улаётган реформациянинг ру^и якдол сезилиб туради.
У л ь р и х фон Гуттен. Гуманистлар ёш авлодининг вакили б^л-
гаи У льр их Фон Гуттен католицизмни тан^ид цилишда Эразм
билан Рейхлиндан утиб кетди. Гуттен 1512 йилда Италияда б у л
ган вацтидаёк папа черковидан ни^олтда нафратланган ва Гер
мания бошига тушган хамма балоларнинг асосий сабабчиси
уша черков деб ^исоблай бошлаган эди.
Л ю т е р майдонга чит^анида гуманистлар орасида биринчи
б у л и б Гуттен унинг томонини олди. Гуттен х ам худди гусчилар
сингари зурлик ишлатмай туриб, реформацияни амалга ошириб
1 « Ж о ^ и л л а р » — о б с к у р а н т л а р демакдир.
446
булмайди деган фикрда эди. У Германиядан католик ру^оний-
ларни ва, биринчи навбатда, хамма монахларни дар^ол ^айдаб
юборишни натти^ талаб ^иларди. Аммо Гуттен яна бош^а бир
ижтимоий ^аракатда ^ам катнашди. У 1522 йилда Франконияда
рицарлар нузголонини кутарган катта рицарь Франц Фон Зи-
кингеннинг энг я^ин ёрдамчиси ва сафдоши булиб майдонга
чи^ди.
Рицарлар оиласидан ч и ^ а н Гуттен рицарлар таба^асики
идеаллаштирарди. У Германиядаги синфлар орасида узгариш
ясашга ва янги сиёсий тузум ташкил этишга энг к;обил синф
рицарлар деб ;уйлар эди. Гуттен уз панфлетларида рицарларни
ша^арликларга ^ам, дездонларга ^ам дуст булиши мумкин, деб
исботлашга уринарди ^амда ша^арликлар билан дездонларни
рицарларнинг князларга ва епископларга ^арши олиб борадигап
курашларига ёрдам беришга чацирарди.
Биз цуйида шуни курамизки, рицарлар ^узголони аслида
Рейн рицарлари бир ^исмининг тор сословиечилик чи^ишигина
булиб, муваффацият ^озона олмади. Князлар бу нузголонни
осонгина бостирдилар.
Шундан кейин Гуттен Швейцарияга цочиб кетишга мажбур
булди ва орадан куп утмай Цюрих кули оролларидан бирида
вафот этди.
448
пул тулаб сотиб олган киши нинг >^амма гунох;лари кечилган деб
Хисобланар эди.
Германиядаги индульгенция савдоси папага айии^са катга
даромад келтирарди. Аммо шу билан бирга индульгенция диний
хиссиётларни олди-сотдига айлантириб юборган католик дини-
liмиг айниганлигини яццол курсатиб турарди.
Лютер узининг «имон келтириш билан гуподдан пок булиш»
тугрисидаги уз таълимотига асосланиб ёзгаи ва Виттенберг уни
верситета черковининг эшикларига ёпиштирган тезисларида
(1517 й. 31 октябрь) «мук;аддас китоб»нинг турли жойларидан
далиллар келтириб, индульгенция савдосига царши норозилик
билдирган эди.
Лютер уз тезисларини ёзар экан, папа черкови билан ало^ани
узи 1ини мутлацо уйламаган эди. Медичилар хонадонидан булган
папа Лев X нинг узи ^ам дастазвал Лютернинг бу чикишига
упча эътибор бермади. Папа Лютернинг бу чикишига бир-бирлари
билан рацобат килаётган монах орденлари уртасидаги оддий
мунозара деб каради. Биро^ Лютер билам турли теология про-
фессорлари уртасидаги мунозаралар давом этавериб, тобора
уткир туе олиб кетди. Бу мунозаралар давомида Лютернинг-узи
>;ам ортодоксал католик позициядан боргаи сари узо^лашди.
1519 йилда Лейпцигдаги мунозарада Лютер, черков папасиз )^ам
яшайолади, деган фикрни билдирди. У ру^онийларнинг ало^ица
бир уюшмалигини рад килди ва худо цошида j^ap бир христиан
маълум даражада узи ру^онийдир, деди. У Ян Гус билан >^ам-
фнкр эканлигнни умум олдида эълон килди >;амда улуг чех
реформаторини гулханда куйдирганларини ^оралади. Папа 1520
пилпипг иккинчи ярмида Лютерни муртад сифатида черковдан
^айдаб юбориш тугрисида булла чикарганида, Лютер бунга ^еч
^апдай эътибор бермади. Студентлар папанинг бу булласинн
Виттенберг университетининг ховлисида тантанали суратда куй-
дириб ташладилар. Куп утмай Лютер папа булласини ^а^орат
кнлиб, «Дажжолнинг булласига царши» деган памфлет ёзди.
Лютер энди папанинг узини далежол деб атади. Лютер бу пам-
флетида янги император Карл V га мурожаат килиб, Римни
папа цулидан тортиб олишни ва Герман 'империясидаги черков
ерларининг хаммасини мусодара ^илишни таклиф этди.
Герман жамиятидаги турли-туман элементлар, яъни папа *о-
кимияти ва католик черковига ^арши чи^увчи энг мутадил
элементлар билан бирга энг сул элементлар маълум вактгача
Лютер атрофига бнрлашдилар. «Лютер отган яшин нишонга бо-
риб тегди. Бутун немис халци ^аракатга келди. Бир томондан,
деэдонлар ва плебейлар Лютернинг попларга царши хитобнома-
ларини, унинг христиан эркинлиги тугрисидаги таргиботини ь;уз-
голонга даъват деб билдилар; иккинчи томондан, энг муътадил
бюргерлар ва ь^уйи дворянларнинг анча ^исми унга ь^ушилди;
умумий оцим .\атто князларни хам узига жалб ^илдн. Уларнинг
баъзи бирлари уз золимлариничг хаммасидан уч олиш вацти
09 В. Ф. Семенов 44»
келди деб уйлар, бошцалари факат попларпинг цудратига ва;
Римга булган карамликка чек цуйишни, католик иерархиясини
тугатишни ва черков мол-мулкини мусодара килиш йули билам
бойлик орттиришни истар э д и л а р » 1. Купгина гуманистлар Лютер
томонини олдилар. У л а р орасида Ульрих фон Гуттен ва яна бир
маш-хур гуманист-филолог Ф и л и п п М е л а н х т о н (1497—
1560) хам бор эди. Кекса авлод гуманистлари — Роттердамский
ва Рейхлин реформацияга цушилмадилар.
В ор м с рейхстаги ^ а м д а католик черковига ^арши бирлаш ган
фронтнинг б узи л и б кетиши. 1521 йил 28 январда Вормс ша^рида
якипдагина сайлаиган император Карл V иштирокида рейхстаг
счилди. Император « б и д ъ а т » г а мутлако ^арши эди. У куп муло-
>;азаларга кура папани ^увватларди. Католицизм императорга
исёнчи князларга ^арши курашиш учун суянчик куч сифатида
зарур эдн. Папа эса императорга Францияга к^арши Италия олиб
борадиган урушда иттифо^чи сифатида ^ам зарур. эди.
Сеймга чакириб келтирилган Лютер га уз карашларидап воз
кечиш таклиф этилди. Л ют ер уз позициясида маркам туриб олди
ва унинг царашлари нотугрилиги «му^аддйс китоб»га асосла-
ниб исбот этилган такдирдагина уз фикрларидан кайтишини ант-
ди. Рейхстаг Лютер иши юзасидан ^еч кандай карор чи^армадн
ва реформатор эркинликда кола берди. Фак>ат 1521 йил май ойи-
да, рейхстаг аъзоларинииг купчилиги таркалиб кетгандаи ке-
йингина, Карл V Лютерпи камокка олиш тугрисида эдикт (фар-
мон) чикарди. А м м о Саксония курфюрсти Лютерни узининг
Вартбургдаги к4асрига яширди, бу ерда Лютер тамомила беха-
тар яшади.
Л ю т е р Вартбургда 1522 йил мартигача, уз жопи Виттенберг-
га б ема лол к^айтиб бориш мумкин булганга кадар турди. Импе
ратор француз королига карши уруш билан банд эди. Купчилик
князларнинг узлари реформациядаи манфаатдор булиб цолгпи
эдилар. Лютерни ^ а м о р (а олиш хасидаги 1521 йил эдикти ижро
килинмай к^ола берди.
Л ют е р Вартбургда турганида, тавротни латин тилидан пе-
мисчага таржима килиш билан машгул булди. Таржима 12 йил-
дан кейингина тугади. Ам м о таврот таржимасининг баъзи цисм-
лари 20- йиллардаёц халойик; орасига таркалиб, Германиядаги
дехдон-плебей оммасига катта таъсир курсатди, улар тавротнииг
айрим жойларидан узларининг социал талабларини асослаш
учуп фойдалапдилар.
1517 — 1520 йилларда папага царши кутарилган мураккаб сос-
тавли оппозиция бу ваь^тга келиб (1521 — 1522 йилларда) були-
ииб кетган эди. Л ют ер борган сари уз реформасини «тинч» йул
билан, « л е г а л » тарзда, дунёзий князь хокимияти ёрдами билан
амалга оширишга ^аракат киладиган булиб цолди. У бюргер-
450
князларнинг муътадил реформацияси лагерига бошчилик килдп~
Бу реформациядан ма^сад герман черковини пападан ажратиб
олиш, черков мол-мулкини мусодара килиш ^амда черковни
князь ва бюргерлик фойдасига хизмат киладиган тарзда ташкн-
лий жи^атдан кайта куриш эди. Лютер ^ам, унинг тарафдорлари
хам биронта социал реформа утказиш тугрисида уйламаган эди
лар- Муътадил Лютерчилар реформация лагерига царама-царши
булган яна бопща икки лагерь тузилди: бунинг бири реформа-
и и о и ^ ео дал-католиклар л агери булиб, унинг бошида император
^амдакнязларнинг бир1\исми турар, ша^арлардаги патриций
ларнинг юцори табак;аси ^ам шу лагерга мансуб эди; иккинчиси
революцион, плебей-де^цонлар реформацияси лагери булиб, б у
нинг йулбошчиси радикал-демократвоиз Т о м а с М ю н ц е р эди.
Х алц реформацияси. Анабаптистлар. Лютернинг муътадил ре-
формасига норозилик дастлаб Саксонияиинг саноат корхопа-
ларикуп булган Цвиккау ша^рида (мовут туциш сапоати тараг^-
ций цилган марказлардан бири) билдирилди, бу ерда 1520 йилда.
анабаптистлар (ёки цайта чукинтирилганлар) маз^аби ташкил
топди. Бу маз^абнинг бошида туцувчи халфа Николай Шторх
турарди. Анабаптистлар икона ва маросимларнинг тугатилиши-
ни талаб цилдилар; улар катта булгандан кейингина чу^инти-
ришни тан олдилар (болалик чогида чуцинтирилганларни к;айта-
дан чуцинтирдилар); «ички ва^ий» (внутреннее открове
ние) га ишонардилар ва «пайгамбарлик» даври келди, деб
хисобладилар. Анабаптистлар ер юзида янги, «ило^ий салтанаг»
минг йиллиги, яъни ^озирги синфий тузумга царама-царши б у л
ган ^андайдйр тартиб урнатилишини унча а ниц булмаган тарзда
тасаввур цилардилар. Томас Мюнцер Цвиккауга кучиб келиб, у
ердаги черковлардан бирига ру^оний булиб олгандан кейин
Цвиккау анабаптистла^ининг социал царашлари анча аникроц
шаклланди.
Томас Мюнцер (тахминан 1490— 1525 йиллар) аввал бошдз
Лютернинг папа черковига царши чицишларини цизгин табрик-
лади. Аммо сал утмай Лютер реформасининг муътадил характе-
ридан ^афсаласи пир булди ва уз'диний ^амда социал-сиёсий
царашларида Лютер реформасидан кура анча радикал булиб-
чицди. Мюнцер уз ваъзларида католик ру^онийларига царши-
гина эмас, балки дунёвий феодалларга ва бойларга ^ам карши
^ужум цилиб чицди. Мюнцер Лютернинг аксича, эътикоднинг
асосий манб-аи таврот эмас, балки «жонли ва^ий» деб биларди;.
аслида у «жонли ва^ий» деб инсон идрокини назарда тутарди.
У Исони оддий бир киши деб, устоз ва пайгамбар деб .\исоэ-
ларди. Мюнцер .^ам (анабаптистлар сингари) ер юзида «ило^ий
салтанат» булади деб таълим берарди. Аммо у «ило^ий салта-
нат»ни аницроц таърифлар ва унинг таърифида бу замон узига
хос социал революция характерига эга эди. «Мюнцер ило^ий
салтанат деб, синфий тафовутлар ^ам, хусусий мулк х;ам, жа-
мият аъзоларига ^арама-^арши ва ёт булган х>амда ажралиб
451
турган давлат ^окимияти ^ам булмайдиган ижтимоий тузумни
назарда т у тг ан ди р» 1. Мюнцер феодал тузумига ^амда унинг со
циал иерархияси ва сннфий зулмига царама-^арши ^илиб «...со
циал тенг республиканинг минг йил салтанат ^илиши тугриси
даги узининг хаёлий тасвирини»2 ^уйган эди. Бундай «ило^ий
с ал та нат» келишини Мюнцер революцион иш деб билар эди.
« Б у т у н дунё жуда ^атти^ ларзаларга бардош бериши керак;
шундай х.одиса руй берадики, худосизлар агдариб ташланади,
хор булга нлар эса у л у г л а н а д и » 3.
« Х у д о с и з л а р » деб Мюнцер князлар, рицарлар, ша^ар патри-
цийлари ва болща ^амма эксплуататорларни назарда тутган.
Мюнцер умумий христиан иттифо^и тузишга ча^ирган, бу иттч-
фо^ эса барча « худос из зо ли мл ар га» хотима бериши лозим б у л
ган.
Мюнцер анабаптистларнинг ра^барлари билан биргаликда
Цвиккаудан ^айдалгандан кейин турли жойларда булди: Чехия
да яшади ( б у ерда гусчилар ^аракати тарафдорларидан сацла-
ниб колган кишилар билан ало^а б ог ла ди ), Гюренгияда ( бу
ерда у бир к^анча ва^т Альтштедтда яшади) ва Швабияда булди;
нихоят, 1525 йилда, д е ^ о н л а р уруши ва^тида Мюнцер Мюль-
гаузен ша^ридаги ( б у ^ам Тюрингияда) революцион з^аракатга
бошчилик килди.
Рицарлар ^узголони. « Лютернинг черковга ^арши исёнга ча-
^ирнши иккита сиёсий кузголонга сабаб булди: аввал 1523 йил
да Франц фон Зиккенген бошчилигида паст даражалй дворянлар
цузголони кутарилди, су игра — 1525 йилда У л у г де^конлар уру
ши б ошл ан д и» 4.
Рицарлар кузголони Рейн областида булди. Бу областдаги
ва ^исман унга ^ушни б ул ган Франкония ва Швабиядаги рицар
л ар 1522 йил августида Л а н д а у шах;рида съездга тупландилар
ва олти йил муддатга иттифо^ туздилар. Бир неча р^аср эгаси
Ф р а н ц ф о н З и к к е н г е н (1481— 1523) бу и тт иф о ^а бош
булди. 1522 йил сентябрда Зиккенген б — 7 минг кишилик рицар
л а р отряди билан Грир архиепископи Рихардга каРши отланди.
Зиккенген архиепископнинг пойтахти Трирни жуда тез эгаллаб
олишга умид б огл ага н эди. Аммо рицарлар ша^арни ололма-
дилар. Кушни князлар — Пфальц курфюрсти билан Гессен
ландграфининг ^ушиилари архиепископга ёрдамга келишди.
Уларнинг к;ушини 30 минг кишига я^ин эди. Зиккенген ва унга
кушилган Гуттен рицарларга ша^арликлар ёрдам беради деб
ишонган эдилар, лекин уларнинг бу умидлари бутунлай пучга
чи!\ди. Шах ар л ик ла р рицарларга савдони ривожланишига
452
хала^ит берган ва мамлакатда доимо анархия вужудга келтир-
ган босцинчилар ва таловчилар деб ^арашда давом этардилар.
Де^^онлар >^ам рицарларга ишонмадилар, уларни хужайинлар
ва эзувчилар деб .^исоблардилар.
Князлар рицарларни Трирдан улоцтириб ташлаб, узлари
Зиккенген ер мулкига караб юрдилар. Князлар унинг бош к,ас-
ри булган Ландштулии ишгол к;илганларида Зиккенген OFHp яра-
дор булиб, i^acpra кириб келаётган голиблар куз олдида улди.
Рицарлар ^узголопи маглубиятга учради. Ш у ва^тдан бошлаб
немис рицарлари ^ар цандай сиёсий мустацилликдан мадрум
булдилар. Улар тамомила князларга тобе булиб колдилар. чунки
эксплуататорлик манфаатларининг бир хил булиши уларни княз
лар билан боглар эди.
1525 йилги деадонлар уруши. Деэдонлар уруши деб ном олган
деэдонлар цузголони тамомила бош^а характерда эди. 1522—
1523 йиллардаги рицарлар ^аракати тор сословиечилик тусида
булган булса, 1524— 1525 йиллардаги д е ^ о н л а р уруши бунга
^арама-^арши равишда кенг, оммавий халк; ^аракати тусини
олди ва Германия территориясининг катта ^исмига ёйилди ^ам-
да эски феодал социал сиёсий тузумининг бутун негизини цупо-
риб ташлаш хавфини тугдирди. Д е ^ о н л а р уруши уч асосий
районга: 1) Швабия, 2) Франкония ва 3) Тюрингия — Саксония-
га ёйилди. ^узголоннинг бу учта асосий районидан таши;ари,
бош^а районлар ^ам ^аракатга тортилди: г а р б д а — Эльзас,
ша рада— Тиролдаги Юкори Австрия, Штирия, Каринтия ва
Крайнадаги Альп тоги районларида ^аракаг бошланди. Шарций
районларда ^аракат 1526 йилда jqaM, яъни гарбда ^аракат бости-
рилгандан кейин ^ам давом эта берди.
Ш вабиядаги цузголон. Швабиядаги деэдонлар ^узголони
Швейцария чегараси яцинидаги Шварцвальд округида 1524 йил
нинг ёзидаёк; бошланган эди. Штюллинген ландграфлигида ^уз-
голон кутарган де^цонлар (1524 йил 24 июнда) уз помешчик-
графларига баршчина мажбуриятини тулашдан бош тортдилар.
Куп утмай, цушни монастирь (авлиё Власий монастири) де^цон-
лари ^ам граф д е^ о нл ар иг а ^ушилдилар. 1524 йил ёз фаслининг
охирига келиб, кузголончиларнинг сони салкам 350Э кишига
етди. Улар цуролли отряд туздилар, бу отрядга илгари француз-
ларга царши урушда цатнашган ва шу сабабли ^арбий ишни
яхши билган Г а н с М ю л л е р деган дех^он бошчилик к,илди.
Мюнцер 'издошларидан бири булган Б а л т а з а р Г у р м а
н е р деган воиз Мюллернинг ёрдамчиси эди. Вальдсгут ша.\ар-
часи кузголончиларнинг маркази булди. Бу вацт император
>;амда жанубий Германиянинг купгина феодаллари Францияга
^арши уруш билан банд булганликлари туфайли Швабияда дол
ган феодаллар жуда ^ийин а^волга тушиб цолган эдилар. Ду-
руст, Швабияда князлар, рицарлар ва ша^арларнинг Швабия
иттифоци деб аталган иттифоцига ь^арашли «ёлланма отряд ту-
сидаги муйтазам к$шиннинг узига хос бир тури бор эди, аммо
453
'унинг кучлари катта эмас, сон жихатдан цузголончи дехкон-
л арг а нисбатан деярли икки баравар кам эди. Жанубий Швабия
феодаллари узларининг етарли даражада кучли эмасликларпчи
сезиб, бир неча ойлар мобайнида дех;к;онлар билан «тинч музока
р а л а р » олиб бориб, л оацал кузголоннинг кенгайиб кетишига пул
цуймасликка ^аракат цилиб турдилар. Аммо 1525 йилнинг янва
ри да д е ^ о н л а р « жа н о б л а р » н и н г турли ваъдалар бериб уларни
алдаётганларини пайк;адилар. Музокаралар тухтатилди. >^аракат
тезда бутун Швабияга ёйилиб кетди. 1525 йилнинг дастлабки уч
ойи ичида Швабияда яна бир неча цуролли отряд ташкил топди.
Энди бундай отрядларнинг сони олтитага етди1, ^уролланган
кишиларнинг сони эса 30— 40 мипгга бориб колди. Гейпнинг
юкори томонидан тортиб, Ю^ори Дунайдан шар^к;ача то (шар^и-
шимолдаг и) У л ь м шахрига цадар ва шар^и-жанубдаги Боден
кулигача булган бутун улкани оммавий де^конлар кузролони
цамраб олди. 1525 пил 6— 7 мартда Мемминген ша^рида Швабия
це.\конлари олтита отряди ра^барларининг съезди булди. Съезд-
да « У н икки мо дда » номи билан де^конлар талабларининг про-
граммаси ^аб ул цилинди.
Д е^к онл ар бу программаларида шахсий крепостной ^уцуки-
нинг бекор ^илинишини ( 3 - -модда), дех^онлардан тортиб олин-
.гап жамоа ерларининг ул арг а ь^айтариб берилишини (4, 5 ва
10- м о д д а л а р ) , баршчина, штраф ва оброкларнинг чеклаб куйи-
лишини (6, 7, 8, 9 ва 11-мо дда лар) талаб цилган эдилар. Де^-
крнлар ,\ар ^андай ушурнинг бекор цилинишини ( 2 - модда) ва
уз кишлок; пасторларини сайлаб ь^уйиш ^у^у^и берилишини
( 1 - модда) >^ам т а л а б к^илган эдилар. « У н икки модда» феода-
-лизмга г^арши му.^им ^ужжатдир. Лекин у жуда муътадил ха-
рактерда ёзилгандир. Д е ^ о н л а р помешчикларнипг ерларини м у
содара килишни талаб килмаганлар, баъзи мажбуриятларнинг
■сакланиб цолишига рози булгаилар; помешчиклар босиб олгаи
жамоа ерларини башарти бошца бирон кишига сотиб куйгап
б улса, цайтариб олииган бу ерлар учун ^атто пул тулашга ^ам
рози булгаилар. Бу жихатдап « У н икки модда» Томас Мюнцер
томонидан ёки унинг издошларидан бири томонидан у Швабияда
турган чогида тузилган « М а к т у б — тезисларнинг» (немнеча —
Arti kel bri ef бутунлай тескариси эди. Бу му^им ^ужжатда де^цон-
пл еб ей л ар ^аракатининг ани^ тактик программаси акс эгтирил-
ган эди. Томас Мюнцер феодаллар билан >;еч ^андай битишувга
рози булмасликни та лаб этган эди. Князлар, рицарлар, ру^оний-
л а р ^улидаги ерларнинг хам'маси жамоалар кулига утиши керак
эди. « М а к т у б — тезислар» да баршчина ёки оброк тугрисида ^еч
кандай ran йук; эди. Д е ^ о и л а р н и н г «Хркстианлар иттифо^и»га
буйсунишдан бош тортган феодалларга халц душманлари деб
каралииш ва улар каттиц жазога тортилиши (^амманинг олдида
муртад килиниши) лозим эди.
454
Аммо Швабия де^онларининг помешчик ва феодалларга ке-
„чишувчилик ь^илишларидан таш^ари тактика со^асида бош^а
катта камчиликлари >^ам намоён булиб цолди. Де^ о нл а рн и нг
кучлари етарли даражада бирлашмаган эди. Уларнинг отряд-
лари тарк;о1^ ^олда ^аракат циларди. Х а Р ^айси отряд феодаллар
билан узича ало.^нда яраш битими тузар, бунинг бош^а отряд-
ларга к^андай таъсир этиши билан иши йу^ эди. Швабия итти-
фоки цушинларининг ^умондони Георг Т'рухзес ана шуларнинг
х^аммасидан фойдаланди.
Трухзес уз талабларини ишлаб чициб, март бошларида дех-
конларга яна сул^ музокаралари б о ш л а ш н и таклиф цилди. По-
мешчик ва деэдонларнинг 2 апрелга тайинланган цушма кенгаш*
лари « У н икки модда» ни му^окама ^илишлари лозим эди.
Лекин шу куни Трухзес 1\узголони д е ^ о н отрядларидан бирига
Ландкнехтлар (Лейптем отрядига) хоинларча ^ужум ^илди ва
уни янчиб ташлади. Ландкнехтлар бош^а бир цушни отряд —
Балтрингеи отрядига ^ам к^исман талафот етказдилар. Шундан
кейин учинчи бир кул буйи отрядига (Боден ёки Констанц кули
тсиргокларида) х;ужум бошлаб, Трухзсс жиддий ^аршиликка уч-
ради. Аммо шунга карамасдан Трухзес бу отряднинг ва юкорида
тилга олинган Балтринген отрядининг йулбошчиларипи узи би
лан сул^ шартномаси (1525 йил 17 апрелдаги Вейнгартен
шартномаси) тузишга мажбур этди.
Шундан кейин Грухзес уз кучларини бу вактда кузголон авж
олиб кетган Франконияга кучириш имкониятига эга булди.
Франкониядаги цузголон. Франкониядаги кузголон 1525 йил
март охирларида бошланиб, 1525 йил апрель бошларида ап-
ни^са кучайиб кетди. Бунда ^ам де^конларнинг биринчи ^уролли
отряди тузилди. Франкониядаги отрядларнинг состави Швабия-
даги отрядларникидан кура анча мураккаб эди. Дед;конлар билан
бирликда купгина рицарлар ^ам ^аракатга ^ушилди. Рицарлар
д е^онл арнинг отрядларида купрок командирлик вазифаларида
эдилар. Бир канча ша^арлар, чунончи, Роттенбург, Гейльбронн,
Вюрцбург ва бошкалар ^ам Франкониядаги кузголончиларга
ь^ушилди.
Франкониядаги энг катта отрядлар: 1) Роттенбург ша^ри
районида тузилган ^амда С т е ф а н ф о н М е н ц и и г е н ва
Ф л о р и а н Г е й е р деган рицарлар бош булган Гауберталь
л а ш кари (Гейер отряди « Кора отряд» деган а л о щ д а ном олгап
эди); 2) маркази Гейльбронн шахрида булиб, Г е о р г М е ц л е р
деган деэдон ва В е н д е л ь Г и п л е р деган дворян бошчилик
килган Оденвальд лашкари; 3) Я к о в Р о р б а х деган деэдон
бошчилигидаги (Неккар дарёси водийсида тузилган) неккар
лашкари ва 4) Вюртембергда бюргер Ф е й е р б а х е р бошчи
лигидаги « Порл оц дехкон отряди» эди. Оденвальд ва Неккар
лашкарлари 1525 йил апрель ойи урталарида «Порлок; отряд»
номли умумий бир к>ушин булиб бирлашдилар. К У ш и н л а р г а Г е ц
ф о н Б е р л и х е п г е н деган рицарь бошчилик 1\илди.
455
Франкониядаги ^узголончилар юзлаб каср ва монастирларни
босиб ол дил ар ва вайрон цилдилар. « По рл оц отряд» босиб олган
энг катта ^асрлардан бири граф Гельфенштейнга карашли Вен-
сберг ^асри эди. Де^к онл ар га нисбатан шафцатсизлиги билан
ном чицарган граф Гельфенштеннни цузголончилар ушлаб олиб
улдирдилар. Бош^а махаллий феодалларни товон тулашга маж
бур этдилар. Франкониядаги ^узголончилар ^ам узларининг про
грамм талабларини ишлаб чицдилар. Бу программ талаблар
« Ге йл ьб ро нн программаси» деган ном билан маш.^урдир. Бу про
граммами асосан В е н д е л ь Г и п л е р та^рир цилган эди.
« Ге й л ь б р о н н программаси» 1525 йил май ойининг 9 — 12 кун-
ларида тузилган эди.1 Франкониядаги ^аракатга ь^атнашган цуз-
голончиларнинг турли-туманлиги бу программанинг мазмунидаи
^ам аник; куриниб турибди. «Гейльбронн программаси» пинг бир
неча моддаси ( у .\аммаси булиб 14 моддадан иборат) рнцарлар-
нинг манфаатларини кузда тутиб тузилган. Рицарлар давлат
мулкига айлантирилган черков мулки фопдидан ер билан таъ-
мин этилиши лозим булган. Империя судида улар анча у P^ii
тутиши керак булган. Программа бюргерларга ички таможня
чегараларини йук; ^илишни, ягона пул, узунлик ва вази улчови
жорий ^илишни, эски патриции корпорациялари кулидаги савдо
монополиясини -бекор 'цилишни ва шунингдек империя судига
катнаштиришни ваъда цилган эди. Империянинг марказий ^оки-
миятиии мустахкамлаш масаласи (князликларга булиниб кетиш-
га ^арама-^арши у л а ро^) программада якк^ол куриниб турар
эди. Д е ^ о н л а р масаласида эса «Гейльбронн программаси» де^-
коиларни крепостной ^арамликдан гулов бериш бараварига озод
килиб, эркин ер эгаларига айлантиришни талаб цилган эди. 1у-
лов шартлари эса жуда огир эди. Дездонларга бир йиллик ту-
ловларига (оброк, «баршчина ^а^и ва ^оказоларга) йигирма ба-
равар келадиган туловни бир йула бериш таклиф этилган эдики»
бундай туловни узига туц, бадавлат хо 1 1 адонгина бера олар эди.
Д е ^ о н л а р д а н тортиб олингап жамоа ерларини яна узларига
цайтариб бериш ^ак;ида Швабиянинг « У н икки моддасида» кур-
сатилган т а л а б л ар « Ге йл ьб ро нн программасида» ( « У н икки мод-
дага изо*;» деб аталган ^исмда) рад ^илинган эди.
« Ге й л ь б р о н н программаси»нинг буржуа характерда булгап-
лиги ж уд а равшандир. Уз даврида ^али ^ар к;андай расмий
ижтимоий ал о^ ала рд ан ташкарида турган пролетариат куртак-
лари б ул ган синфнинг вакили сифатида Мюнцер коммунизм ни
кандай \ис цилолган булса, миллат ичидаги барча прогрессив
элементларнинг тенг таъсир этувчи кучларининг вакили булган
Вендель Гиплер .^ам у о з и р г и з а м о н б у р ж у а жамият ини олдиндан -
456
^ис цила билди»'. Гиплер программаси кенг де^^онлар оммасини
^аноатлантира олмас эди. « У н икки модда» да к;уйилган демо-
кратик талабларнинг бюргерлар томонидан ревизия цилиниши
де^онларнинг ^атти^ норозилигига сабаб булди. Аммо « Г е й л ь
бронн программаси» амалга ошмай цолди.
Гейльброннда худди программа му^окама цилинаётган вацт-
да, Трухзес Вейнгартен сул^идан кейин Швабияда тинч фурсат
бошлангандан фойдаланиб Франкониядаги ^узролонни бостир-
мо^да эди. 12 майда Трухзэс (Беблинген ёнидаги жангда) Фе-
йербахернинг Вюртенберг отрядини тор-мор 1\илди. Асир олин-
ган Яков Рорбах Трухзес бунругига мувофи^ секин ёниб турган
утда куйдирилди.
Франконияликларнинг 20 минг кишидан иборат асосий куч-
лари бу ва^тда Вюрцбургга я^ин жойда Фрауэнберг ^алъасини
^амал цилаётган эдилар. Гец фон Берлихенген бошчилигидаги
«Порлок; отряд» Гиплер масла^атига мувофиц Трухзес томонга
^араб кетди. Лекин ^узголончи ^ушинлар тар^алиб кета бош
лаган эди. кузголончиларнинг ;купи уз кишлоцларига махаллий
князларнинг жазо отрядлари юборганликларини эшитиб, цушин-
ларини ташлаб кета бошлади. Гец фон Берлихингеннинг узи эса
Трухзес билан музокара бошлаб, ^атъий жанг арафасида уз ар-
миясини ташлаб кетиб, хоинлик к;илди. ^арбий бошли^сиз цол-
гаи франкониялик ^узголончилар Трухзес ландскнехтларинипг
тазйицига бардош бера олмадйлар. Улар 2 июнда Кёнигсгофеп
ёнида Таубер дарёси буйида тамомила тор-мор ^илинди. Шундан
икки кун кейин, 4 июнда Трухзес Зульцдорф ёнида Флориан
Гейер бошчилигидаги « Ко р а отряд»нинг к;олган-к;утганларини
хам янчиб ташлади. 7 июнда Трухзес Вюрцбургни >^ам ^уршаб
олди. У Вюрцбург патрицийларининг хоинлиги туфайли ша^ар-
ни ишгол цилишга муваффац булди ва франконияликларнинг
^али 5 мингга якин кишиси долган супгги отрядини куролсиз-
лантирди.
Швабиядаги цузголоннинг бостирилиши. Трухзес бу ердаги
цузголончиларни тамомила тинчитишни махаллий князларга
^олдириб ^уйиб, узи Швабияга кайтиб келди ва у ердаги де^-
цонларнинг ^уролли отрядларидан колган-цутганларини тугат-
ди. Собик Кул буйи отряди билан иттифоц булиб олиб (улардаи
^арийб 5 минг киши узларининг аввалги итгифо^чиларига ^арши
Трухзес билан бирликда ^аракат цилишга розилик берган эди),
Трухзес гарби-жанубий Швабия де^цонларининг отрядларини
икки марта (16 ва 25 июлда) булган ту^нашувда (аввал Шварц
вальд, сунгра Альгеу отрядларини) тор-мор ^илди. «Ю{\ори
Рейндаги цузголоннинг сунгги таянчи2 булган Вальдсгут ша^ри
1525 йил 6 декабрда ишгол килинди.
467
Тюрингия ва Саксониядаги кузголон. Тюрингия билан Саксо-
нияда ^ам д е^ о нл ар н ин г помешчикларга к;арши жуда куп га-
лаёнлари булаб утди. Саноат ривож топган бу улкада цисмап
ша^арликлар ва ^исман майда де^^онлар типидаги плебсйлар
жуда куп эди. Махаллий шах;арларнинг мовут саноатидаги хал-
фалар ва (шунингдек купчилиги ярим дех^онлардан иборат)
кон ишчилари 1525 йилнинг биринчи ярмида гоят ^атти^ >^ая-
жонда эдилар. 1525 йил февралида Томас Мюнцер шу ерга кел-
ган эди. У уз фаолият маркази ^илиб империя ша^ри Мюльгау-
зенни танлади. 17 мартда бу ерда узгариш юз берди. Патрийци-
ларнинг ша^ар кенгаши урнига янги, демократии кенгаш, « Аба-
дий кенгаш» дегап узига хос ном олган боцп\арма тузилди. Бу
кенгаш Мюнцер ва унинг дустлари таъсири остида булиб, улар
орасида Мюнцернинг эски шогирди Генрих Пфейфер айни^са
актив иш олиб борарди.
Ташкил топган эркин Мюльгаузен коммунаси ишлаб чи^ариш
воситаларини умумлаштириш жи.\атидан бирои му^им тадбирии
амалга оширолмади, албатта. Мюнцерга биринчи навбатда де
мократии вазифаларни ^ал этишга — феодалларга к;арши кура-
шишга тугри келди. У Тюрингия де^цонларини ва кушни Ман-
сфельд округидаги кои ишчиларини зур бериб умумий ^узг-олон
кутаришга ча^ирди. Мюнцер хитобномаларидан бирида: « E o y v
лар (яъни феодаллар) тирик экан, сиз инсопият бошига тушган
да^шатдан халос булолмайсиз, б у сизларнинг урушипгиз эма'с,
худо урушидир» деб ёзган эди. Мюнцер билан Пфейфер куп ут-
май асосан дехцонлардан иборат ь^арийб 8 минг кишилик курол-
ли отряд ташкил этдилар. Аммо отряд яхши машк курмаган
эди. Мюнцернинг узи ^арбий ишда тажрибасиз эди. Кушни кон-
ларнинг эгалари булган Мансфельд князлари кон ишчиларига
бир оз ён бериб, шу билан уларни узларига ^арши ?\аракатга
кушилишидан тухтатиб ^олдилар. Кучларини бирлаштирган
князлар — ландграф Филипп Гессенский билан Саксония герцоги
Георг 1525 йил 16 майда Франксигаузен ша^рига яцип жойда
Мюнцер лашкарини тор-мор цилдилар. 8 минг цузголончидап
5 мингги жангда улдирилди. Асир олинган Мюнцерни аввал к;ат-
ти^ ^ийнадилар, сунгра унинг бошини кесдилар. 25 майда М ю л ь
гаузен ишгол цилинди. Кулга туширилган Пфейфер ва «Абадии
кенгаш» нинг бошь^а аъзолари ?^ам ^ и й н о ^ а солиниб, кейин
цатл килинди. Мюльгаузен ша^ри эса «исёнда» иштирок ^илгани
учун империя ша^ари ^ук,у^ларидан ма^рум этилди.
Ш арций Альп о кр углари д а д еэдонлар ^аракати. 1525 йилги
де^^онлар ^узголоми империянинг жануби-шар^идаг:; Зальцбург
архиепископлигига хамда Габсбургларнинг мерос ерларидаги
Тироль, Штирия, Каринтия ва Крайнага ёйилди. Кузголон ку
тарган д е ^ о н л а р орасида немис д е^онлариг ина эмас, балки
куп ^олларда бу территориядаги махаллий а^олининг аксария-
тини ташкил цилувчи купгина славянлар х;ам бор эди. Х^ракат
Тиролда айникса муваффа^иятли ривожланди. Бу ерда Мюнцер-
-468
пинг издошларидан бири, ^арбий ишни яхши эгаллаган М и х а
эль Г е й с м а й е р кузголончи дехконларнипг йулбошчиси
булган эди. Унинг рахбарлигида де.\конлар Тиролдаги купгина
калъаларни эгалладилар ва куп ми^дордаги монастирларни вай-
рои ^илдилар. Гейсмайерга айни ва^тда Швабия, Бавария ва
Австрия феодалларига, шунингдек Зальцбург архиепископи ку-
шипларига ь;арши кураш олиб боришга тугри келди.
Бир ^атор шиддатли жангларда Гейсмайер бу ^ушинларнинг
бнрлашувига имкон бермай, уларни тор-мор цилди.
1526 йилдагипа феодалларнинг куч жихатдан устун цушин-
лари ^уршовида колган Гейсмайер чекипишга мажбур булди.
Аммо у ^уршовдан чициб, уз отрядларини Австрия Альплари
оркали Венеция территориясига эсон-омон олиб чи^иб кетишга
муваффац булди. 1527 йилда ёлланган котил 1525 йилги де>^он-
лар урушининг гайратли ва талантли йулбошчиларидан бири
булган Гесмейериимг умрини завол ^илди.
Д ехд он лар урушининг енгилиш с а б а б л а р и ва бу урушнинг
тарихий а^амияти. 1525 йилги де^конлар уруши маглубиятга
учради. Бу маглубиятнииг сабаблари жуда равшандир. Деодон-
ларнинг тар^о^лиги, уларнинг партикуляризми, феодалларга
ишонувчанлиги, дехдонлар уртасидаги бадавлат элементларнинг
«хужайинлар» билан келишувга мойил булганлиги му^аррар
маглубиятга олиб келмай иложи йуц эди. Бунда дехцонларнинг
иттифо^чилари хам анчагина айбдордир. Рицарлар майда фео-
дал-крепостниклардан иборат булганликдари сабабли цузголои
кутарган дехцонларга ,\а^иций ра>;бар булолмас эдилар. Фсо-
дал тузумини йу^отишда рицарлардан кура купрои; манфаатдор
булган бюргерлар >^ам аслида дехдонларга доим бевафолик
^илдилар; уларнинг манфаатига хиёнат цилдилар. Бюргерлар
реформациясипинг идеологи ва йулбошчиси булган Лютернинг
узи ^ам д е ^ о н л а р урушини ^оралаш учун ишлатмаган сузи
колмади. Дехдонлар уруши айни ^изгин пайгда, бупдан газабга
келган Лютер: «Кутурган итпи ^андай улдирсалар, уларни
(яъни дехдонларни) хам ошкорами, яширипчами уриб, бугиб,
паиза суциб улдириш керак», деб ёзган эди.
Капитализм вужудга келаётган даврда буржуа-демократик
революцияга ра,\барлик ^илиш вазифаси тарихий жихатдан б ур
жуазия зиммасига туш ар эди. Аммо X V I аерда немис буржуа-
зияси ^али етилмаган, миллий буржуазия синф булиб таркиб
топмаган, урта аср бюргерлиги доирасидан чинакам чик^иб кет-
маган эди. Германиянинг феодал тар^о^лиги туфайли хамма
сиифларнинг, шу жумладан, буржуазиянинг хам харакатида
махаллийлик ва чекланганлик таъсири х4али кучли эди. У л у г
дехдон уришипи маглубиятга олиб келган асосий сабаблардан
бири немис бюргерларининг цур^о^лиги ва куп в акт х о и н л и к
килганлигидир.
Ша^арлардаги плебей элементлар деэ^онлар цузголонига
жиддий ёрДам курсатди. Лекин улар ^ам заиф эди ва узлари
459
^ам етарли даражада уюшмаганликлари сабабли де^^онлар >^а-
ракатига бошчилик ^илолмадилар. Тамомила таркиб топиб,
яхши уюшган пролетариатгина дехцонлар харакатига бош була
олар, голибона демократик революциянинг гегемоии була олар
эди. Аммо X V I асрда Германияда капитализмпипг биринчи кур-
таклари эндигина пайдо була бошлаган эди. Х^али у вак;тда иш-
чилар синфига айланган пролетариатнинг узи йу^ эди.
Лекин, ^ар ^олда, 1525 йилги де^к;онлар урушн енгилганига
^арамай, узининг партикуляризмига, X V I асрнинг биринчи чо-
рагида Германияда ижтимоий муносабатларнинг етук булма-
гаплигига ^арамай, гоят катта тарихий ахамиятга эга булди.
Бу уруш Германия тарихининг ца^рамонона даври эди. Энгельс
бундай деб ёзган эди: «Немис хал^ининг >^ам революцион тра-
дицияси бор. Бир ва^тлар Германия шундай шахсларни май-
донга чицарган эдики, уларни бош^а мамлакатларнинг энг ях
ши революцион арбоблари билан бир ^аторга ^уйиш мумкин;
бир ва^тлар немис хал^и шу ^адар зур гайрат, сабот ва мато-
нат курсатган эдики, бу хислатлар билан марказлашган миллат
ажойиб натижаларга эришуви мумкин эди; немис де^цоплари
ва плебейлари ажойиб идея ва планларни илгари сурган эдн-
ларки, бундай гоя ва планлар уларнинг авлод-аждодларини куп
вацт титратиб, да.^шатга солар э д и » 1.
М аз лу м мехнаткаш синфларнинг янги даврдаги тарихий ку-
рашлари учун д е ^ о н л а р урушидан олинган энг му^им сабок—
пролетариат билан деодонлар иттифо^ининг зарурлиги ^а^ида-
ги сабо^дир. К. Маркс 1856 йил 16 апрелда Ф. Энгельсга ёзган
хатида бундай деган эди: «Германиядаги бутун иш дехдонлар
урушининг ^андайдир йул билан иккинчи марта такрорланиб,
пролетар революциясини цувватлашига богли^. Шунда хамма
иш жойида б ул ад и »2. Пролетариат билан дездонлар иттифок^и
ха^идаги таълимот марксизм-ленинизм назариясида энг мухим
моментлардан бири к;илиб олинди.
460
протестантлик дини деб аталган маз.\абдаги купчилик князлар
уртасида уруш бошланди.
Протестант князларнинг императорга царши ^аратилган
иттифо^и 30- йилларнинг бошидаё^ ( Шмалькальден иттифо^и)
тузилган эди. Лекин у вацтдаги таш^и сиёсат (Франция ва Тур
кия билан олиб борилган уруш) Карл V нинг эътиборини куп
ва^тгача четга каратиб турди. Князлар эса бундан фойдаланиб,
уз ерларини черков ^исобига кенгайтиришда давом этдилар.
Фа^-ат 1546 йилда Франциск I билап сул.\ тузилгандан кейин-
гипа Карл V Италиядан узи билан бирга 40 минг кишилик энг
сара испан пиёда аскарларини олиб келиб, князларга царши
уруш (Шмалькальден уруши) бошлади. Князлар жуда тез тас
лим булдилар. Эльбадаги Мюльберг ёнида булган жангда
<1547 йил 24 апрель) император зур зафарга эришди ва унга
карши князларнинг бош ра^бари булган Саксония курфюрсги
Йоганн Фридрихни асир олди. Карл V католицизмни тамомила
тиклашга тайёргарлик куриб, айни замонда империя князлари-
нипг территория со.^асидаги хуцу^ларини камайтирди. Лекин бу
хол узок; давом этмади.
Император ^удратининг ошиб бориши протестант князлари-
иинг ^ам, католик князларининг ^ам унга ^арши кенг коалиция-
си майдонга келишига сабаб булди. Папанинг узи хам Карл V
га ^арши тузилган князлар блокини зимдан цувватлади. Княз
лар ^у^цисдаи императорга >^ужум ^илиб (1552 йилда) уша
пайтда Инсбрукда яшаб турган Карл V ни 1\ушни Каринтияга
^очишга мажбур цилдилар. Каринтияни унинг укаси Ферденанд
бошцарарди.
Узо^ вд^т давом этган сул^ музокараларидан кейин, 1555
йилда Карл V билан князлар уртасида Аугсбург сул^и деб ном
олган сул^ тузилди. Бу шартномага мувофи^ а^олининг ^айси
динга эъти^од килишини белгилаш ^ут^уци махаллий князларга
Серилди « Мамлакат кимники булса, дин ^ам ушаники» («Cujus
regio, ejus religio») деган принцип эълон цилинди.
Карл V уз планларининг тамомила барбод булганига тан
бериб, шу куниёк, тахтдан воз кечди. Империя тахти унинг ука
си Ферденандга топширилди. Шундан бир неча ойдан кейин
<1556 йилда) Испания, Нидерландия ва Италиядаги ерлар
Карл V нинг вориси булган у г л и Филипп II нинг кулига утди.1
Карл V сиёсатининг барбод булиши Германия учун марка
зий ^окимиятнинг янада заифлашувини .\амда мамлакатда фео
дал тарцо^лигининг янада кучаювини билдирар эди.
1525 йилдан кейин анабаптистлар. Мюнстер коммунаси. Дех;-
^онлар уруши давом этган йилларда анабаптистларнинг сони
купайган эди. Уларнинг сони Тюрингия ва Саксониядан таш^а-
ри яна Рейн ша^арлари — Вормс, Страсбург ва бошца шах;ар-
ларда, шунингдек Германиянинг ж ап уб ид а— Аугсбург ва У л ь
461
ма ша^арларида айниь^са тез ошиб кетган эди. Анабаптистлар
Нидерлапдияда ( Голландия ша^арларида) жуда куп эди. У луг
дехдонлар уруши бостирилгандан кейин анабаптнстлар цатти^
жазоларга дучор филина бошлади. Реакция шароитида баъзи
анабаптистлар ^ар к;андай курашдан ва зурлик ишлатишдан воз
кечиб, жуда тез итоаткор сектантларга айланиб кетдилар.
Уларнинг таълимотича, Исо яма ^айтиб ерга тушармиш-у, фа-
ришталар ёрдами билан «минг йиллик дорнламон» ^урармиш.
Чунончи, Страсбургда Мельхиор Гофман деган бир муйн^дуз
шундай таълим бериб, Исо гуё 1533 йилда ^айтиб келади, деб
каромат цилган. Бирок; анабаптизмда боища бир традиция — ре-
волюциоп-демократик традиция ^ам сацланган. Бу традиция-
нинг тарафдорлари «минг йиллик дориламон» «авлиё одамлар-
пинг» узлари томонидан барпо цилинади деб фараз этганлар.
«Имонсиз золим»ларни «такводорлар»нинг узлари йнцитмош
керак. Бундай анабаптистларга 30- йилларда Мюнстер ша^ри-
да (Гарбий Германияда— Вестфалияда) бош кутариб чикиш
учун к,улай фурсат топилиб цолди. Бу ерда махаллий демокра-
тик элементлар узларининг феодал епископига карши бир неча
йил давомида ^аттиь^ кураш олиб борган эдилар. Ни^оят, 1534
йилда шахар епископни хайдаб юборган ва узини «инжилчи-
лар», яъпи протестантлар шахри деб эълон ь^илган эди.
Озод килинган бу ша^арда анабаптистлар катта таъсир кур-
сата бошладилар.. Мюнстерга Нидерландиядан анчагина ана
баптистлар келишди. Улар орасида Хаарлем шахридан келган
новвой Я н М а т и с билан Лейден шахридан келган машина-
чи Я н Л е й д е н с к и й айни^са гайратли эди.
Ул ар хар иккаласи Мюнстер кенгашида катта роль уйнади.
Епископ Мюнстерда яма уз ^укмронлигини тиклаш ма^садида
кушни феодаллар билан бирга ша^арни т^амал цилган ва^тда
шахар мудофаасига Матис ва у улгандан кейин эса Ян Лейден
ский бошчилик ^илдилар. 16 ой (1534— 1535) давом этган ца-
мал шароитида анабаптистларнинг шахар кенгаши тенгчилик
характеридаги баъзи бир тадбирларии амалга оширди. Судхур-
лик ва спекуляция та^и^ланди. Ахоли цулида булган олтин ва
кумуш жамоат э^тиёжларига сарф ]\илиш учун мусодара цили-
надиган булди. Махаллий монастирларницг ва князь-епископ-
нинг омборларидан мусодара цилингап ози^-ов^ат жамоат
ихтиёрига сарфланди (^исман умумий ошхоналарга берилди,
кисман оилалар уртасида та^симланди). Анабаптистлар цадим-
ги Тавротга та^лид г^илиб, Мюнстер шахрининг номини Янги
Куддус деб у згаРтиРДилаР- Ян Лейденский «Янги Исроил
подшоеи» деб эълон цилинди. У халойи^ уртасиДа ^адимий И с
роил лодшолари либосини эслатадиган махсус кийимда з^озир
булар эди. 1\адимий Исроилдаги 12 забила сонига мувофик; 12
бош маслахатчи уни ^уршаи юрарди. Ю^орида келтирилгап
фактлардан куринадики, Мюнстер коммунаси ишлаб чи^ариш
усулини узгартирмади. У тенгчилик характеридаги тадбирларии
462
уруш шароитинииг та^озоси билан амалга оширган эди. Бино-
барии, Мюнстер коммумаси тузумида коммунистик тузум эле-
ментларини ^идириш мутлако нотугридир. Мюнстер коммунаси,
тарихидаги эпг мухим нарса бош^адир: хужум бошлаган феодал
рсакцияга Мюнстердаги хал^ оммаси 1534 -1535 йилларда бир
неча ой давомида, гоят цийин шароитда гайрат билан ^арши-
лик курсатиб турди. Мюнстердаги ^узголон 1525 йилги де*дон-
лар урушининг сунгги у зига хос акси садоси булди.
Нихоят, 1535 йил 25 июнда ландскнехтлар оломони ша^арга
бостириб кирди, аммо ушанда хам бозор майдонида шиддатли
жанг булди. К^утурган душман аскарлари шахар мудофаачила-
рини битта цуймай хаммасипи ^ириб ташлади. Асир олинган
Ян Лейденскийга феодаллар ало^ида улим жазоси кашф этди-
лар. Ж а л л о д унинг то жони чикдунча, ^издирилган омбур би
лан бадапини бурда-бурда цилиб узиб ташлайверди.
X V I аернинг биринчи ярмида немис маданиятининг юксали-
ши. Реформация ва д е ^ о н л а р уруши даврида немис маданияти
гоят юксалган эди. X V I аернинг биринчи ярмида Германияда
адабиёт ва тасвирий самъат айницеа муваффакиятли ривож топ
ди. Бу даврнинг энг атоцли шоири Ганс Сакс (1494— 1576) бул-
ган эди. У Жанубий Германиядаги Мюренберг шахрида яшовчи
машиначининг угли эди. Сакс реформаторларга барвацт цуши-
либ, уни уз асарларида ^имоя ^илди. Сакс ижоди чуцур
хал^чил характерга эга эди. Унинг купдан-куп ^уши^лари,
шванклари ва драматик асарлари кенг китобхонлар доираси-
га — шахарликлар, кисман дехдонларга мулжалланган эди. Сакс
бойларнинг очкузлигини ва «катта жаноблар» зуравонлигини
фош килиб, « ка мб аг ал лар » манфаатини ^имоя цилган эди. У
мейстерзингерлар (^уши^ усталари) Нюренберг мактабининг
асбсчиси булиб, бу мактаб учун мейстерзингер ^ушицларининг
махсус циклини ёзиб берди.
Рассом, гравер, тасвирий санъат ^а^идаги купгина рисола-
ларнинг автори А л ь б р е х т Д ю р е р (1471- 1528) X V I аер
нинг бошларида Германияда аток^ли санъат арбобн булган эди.
Дюрер хам Нюренбергдаги заргарнинг угли булиб, Нюренберг
гуманистлари билан яцин алоца боглаган эди. Дюрер Таврот
сюжетларига оид куплаб картиналар яратиб, уларга миллий
халг$ мазмунини сингдириб юборди. У дунёзий темаларда хам
расмлар яратди. У чизган портретлар катта реалистик кучга
эга булиб, мазмундор пейзаж манзаралари ва ёркин натюрморт-
лари унга катта шухрат келтирди. Дюрер гравер сифатида яна-
да купрок шухрат цозонди. У ёгоч ва мис уймакорлигида юксак
ма^оратга эришиб, гравюра ишида катта узгариш ясади. Д ю
рер мисга уйиб ишлаган катта гравюраларнинг узидан 100 дан
ортиги саь^ланиб долган.
XVI аернинг биринчи ярмида Германияда немис тасвирий
сапъатининг бошк;а йирик усталари орасида К а т т а Л у к а с
Кранах (1472— 1553) хамда К и ч к к Г а н с Гольбейн
463
<1497— 1543) ажралиб туради. Катта Кранах айни ва^тда- ато»^-
ли рассом ва гравер булган эди. У Франконияда тугилган булиб,
реформациянинг к;изгин тарафдори эканлиги у яратган карти-
наларда намоёп булди. Реформация арбоблари — Лютер, Ме-
ланхтон ва бошцаларнинг портретлари унинг муй ^аламига ман-
субдир. Кранах бир ^анча бадиий асарларида папани ва като
лик ру^онийлари'ни ^аттик; тан^ид ^илган. Кичик Голдьбейн
(Аугсбургда тугилган) уз картиналарида У л у г д е ^ о н л а р уру-
шининг бир к;апча манзаралариии акс эттирган. У шуиингдек
Эразм Роттердамскийнинг «Бетамизлик мадхияси» китобига
расмлар чизган. Аммо Кичик Голдьбейн портретчи сифатида
айпицеа шухрат ^озонгандир. У чизган Эразм Роттердамский,
Томас Мор, инглиз короллари Генрих V I I I ва Эдуард V I герцог
Норфольк хамда заргар Томас Моретт портретлари чуцур пси-
хологизми, расмнинг нафислиги ва юмшо^лиги, тасвирланаёт-
ган шахсларнинг ха^цоний ва тула реал булиб чи^цанлиги би
л ан ажралиб туради.
XLI БОЕ
Ш ВЕЙЦАРИЯДА ВА ЕВРОПАНИНГ БОИЩ А
М А М Л А К А Т Л А Р И Д А РЕФОРМАЦИЯ.
К АТО ЛИ К КОНТРРЕФОРМАЦИЯСИ
:'SodeH^lf
’Аппенцг.'Сь.'
•'УЛкиерп
•оЯварценбург A .ib m d o j
rfktkcci
:-’У’.1гуи\
)Лозанна
'•fTСкяя*?мifo6';[•*.• .**VI
\\: *•:•;•*•:;'локарййр^.^/'-
•!•*“Л
.*’•••*Vioi^^V;'.'; *•;
/а^
Ит т Иф0 ^чи т е р р и т о р и я -
4 лар
467
30- йилларнинг бошларида эъти^одли протестант булди. Диний
таъ^иблар туфайли Франциядан кетишга мажбур булгян К а л ь
вин ва^тинча Гарбий Германияда, Страсбург ша^рида яшади,
сунгра эса Базелда турди, пировардида у Женевага таклиф
этилди. 1536 йилда Б а з е л д а у «Христиан динидан кулланма» де
ган китобини нашр 1^илди, бу китоб протестантлар орасида катта
муваффа^ият цозонди. Китоб даставвал латин тилида ёзилган ва
нашр к^илинган эди. Аммо куп утмай, у француз тилига ва Евро
падаги бир к>анча миллатлар тилига таржима цилинди. Бу китоб-
да Кальвин протестантизм а с о с л а рини бнрмунча систематик
равишда баён ^илиб бера олган эди. Бир цанча ^оидаларда
Кальвин Лютерга Караганда католизмдан хийла у з о ^ а кета
билган эди.
Лютер сингари Кальвин ^ам одамзодни «имон халос ^ила-
д и» деган а^идага асосланди ва цисмат азалдан белгилаб ^у-
йилган булади, деган таълимотни илова ^илди. Одамзоднинг ха
лос булиши батамом худонииг иродасига богли^ эмиш. Худо
олдинданоц ( «ав в а лд ап» ) бир хил одамларни халос ^илган, бош-
i\a бировларни халокатга ма.^кум этиб ь^уйган эмиш. Жахон-
даги барча одамлар икки категорияга — « са ра » одамлар ва
« паст» одамлар категориясига булинган эмиш. Кальвиннинг таъ-
рифида худо да^шатли зотга, дунё ва айрим о д а м л а р н и н г ^ис-
матини сузсиз ^ал ^иладиган ^андайдир бир та^дирга айлан-
тирилган. Та^дири азал ^а^идаги таълимот янгилик эмас эди.
Кальвинга цадар хам бу таълимотни турли динлар бир неча
марта майдонга ташлашган, айни^са энг огир пайтларда шун
дай килишган эди. Хусусан бу таълимот ил к христианлик даври
да , христианлик эски мажусийлар идсологиясига к,арши Рим
жамиятида уз урнини эгаллаш учун кураш олиб боришга тугри
келган даврда кенг тар^алган эди. Ислом дини «кофирлар»
га ^арши «газот урушлари» даврида тацдири азал ^ацидаги
догматга гоят катта эътибор берган эди. Бу пайтяа мусулмон
дини Якин ва Урта Шарада бир мамлакаг кетидан иккинчисини
уз таъсирига буйсундираётган эди. Аммо X V I аср шароитида
бу догмат Европа протестантларида узига хос тарзда талцин к,и-
липди хамда жиддийроь^ идеологик оцибатларга олиб келди.
Кальвиннинг тацдир азалдан белгилаб ^уйилгандир, деган
таълимоти дастлабки жамгарилиш пайгини ёр^ин акс эттирар-
ди. Кальвин X V I асрда булиб утган социал-ицтисодий узгариш-
ларга худо томонидан олдиндан белгилаб берилган цонуний
холдир деб ц а р а га н эди. Урта асрдаги аскетик царашларга ь*а-
рама-царши ул а РОЦ, У бойлик туплашни гунох иш, одамнинг
«гунохдан халос булишига» хала^ит берадиган нарса деб эмас,
балки одамзод эришган муваффа^иятнинг бир куриниши, упга
худонинг мар)\амати, деб ^араган эди. Энгельс Кальвиннинг
та^дири азал ха^идаги таълимотини унинг даври билан б о г л а б,
X V — X V I асрларда пул муносабатлари ривожланганини ва бу
нарса янги диний идеологияда уз аксини топганлигини курсат-
468
гаи эди: «Унинг ( К а л ь в и н н и н г — р е д .) догмаси уша вацтдаги
буржуазиянинг эиг жасур ^исминипг талабларига мос келар
эди. Унинг та^дири азал тугрисидаги таълимоти — савдо ва кон
ку ренция дунёсида омад келиш ёки синиш айрим к и ш и л а р н и н г
^аракатига ва махоратига богли^ булмай, уларнинг ихтиёридан
т ашка ри холларга богли^ эканлигини диний шаклда ифода ^и-
лишдан иборат эди. Буни бирон кишининг хохиши ёки х;аракати
б ел г и л я маиди, балки ^удратли, лекин куринмайдиган ицтисодий
кучларнимг мархамати белгилайди. Бунипг тугрилиги и^тисодий
узгариш ва^тида, барча эски савдо йуллари ва савдо марказла-
рининг урниии янгилари олаётган, Америка ва Х^индистон очил-
ган, >^атто азалдан и^тисодий эъти^од символи булиб хурмат-
ланиб келган нарсанинг, я ъ н и олтин ва кумушнинг ^иймати ту-
шиб кетган бир вацтда айни^са якдол куринди1».
Кейинчалик Кальвиннинг шогирдлари, айни^са унинг инглиз
издошлари — пуританлар орасида тацдирнипг а з а л д а н б е л г и л а б
^уйилганлиги ха^идаги таълимот «дунёвий вазифа» деб аталмиш
таълимотга айланиб кетди, бу таълимотга кура, одамнинг бу
тун амалий фаолияти унинг «бурчи», «вазифаси», «худонинг
амри» пи амалга оширишдан иборатдир.
Пуританлар эса дастлабки жамгарилиш даврига мос кела-
диган янги диний-буржуа ахло^ини хам батафсил ишлаб чи^ди-
лар. Тежамкорлик, хасислик, меднатсеварлик ва мол жамга-
риш — бу ахло^нинг энг асосий фазилатлари эди.
Иккинчи томондан, гуманистик маърифат ривожланган ша-
роитда Кальвин таърифлаб берган та^дири азал ха^идаги таъ
лимот р а ц и о и а л р о ^ рухда хам талцин ^илиниши мумкин эди.
Худо, Кальвиннинг таъкидлашича, дархол («дунёни яратиш
пайтидаёк;») бу дунё к>онунларини, дунё конуииятларини олдин-
дап белгилаб куйган — бу билан дунё ишларига ва инсонияг
тарихи жараёнига худонинг « м у ъ ж и з а к о р » аралашуви манти^ан
орти^ча цилиб ^уйилган эди. Бу жихатдан Кальвин X V И —
X V I I I асрлардаги сунгги фалсафий деизмнинг узо^ утмишдоши
бул ган эди.
Кальвин узининг янги черков ташкилотига катта а^амият
берган эди. Кальвин черковни «ру^ кишиларидан» иборат
«саралар жамоаси» деб билди. Унда интизом жуда каттик;
булган. Реформа цилинган черковни князь-феодаллар назора-
тига буй с у н д и р г а н лютеранликка нисбатан Кальвин черкови-
нинг тузилиши анча демократик эди. Ундаги барча мансабдор
рухонийлар санланиб ^уйилган. Жамоанипг ру^оний рахбарла-
ри булган пасторлардан ташкари К а л ь в и н н и н г ч е р к о в жамоаси-
да шу жамоа ^авми ичидан сайланиб куйилган о^со^оллар
(нресвитерлар) катта роль уннаган. Айрим жамоалар иттифоц-
i-^a бирлашиб,#миллий черков ташкил цилганлар, бу черковларга
469
иацти-ва^ти б и л а н ча^ирилиб турадиган синод (съезд) лар бош
чилик цилган.
Кальвин Жсневада махаллий протестант партиясига бошчи
лик ^илди. У салкам йигирма беш йил (1540— 1564) Женева
черковининг тепасида туриб, махаллий шахар кенгашига катта
таъсир курсатди. Кальвин бу ерда протестант ру^онийлар ака-
демиясини ташкил этди. Бу ердан кальвинчи миссионерлар Ев
ропанинг барча мамлакатларига юбориларди. Кальвин турли
мамлакатларда яшовчи уз издошлари билан тез-тез хат ёзишиб
турди. У я т а г а н даврда Ж е н е в а н и «Протестантлар Рими» деб
атаганлари бежиз эмас эди.
Кальвин дин со^асидаги муносабати жи.\атидан ,\ам Рим
папасига ухшарди. Папалар еретикларни шафцатсиз таъкиб
цилганлари сингари, Кальвин ^ам бош^ача фикрдаги кишилар-
нинг .\аммасига гоят чу^ур нафрат билан ^арарди. Кальвиннинг
таклифига кура, Женева кенгаши худосизликда ва ахло^сизлик-
да айбланган турли шахслардан 58 тасини ^атл ^илдирди ва
76 тасини сургунга юборди. Булар орасида маш^ур испан олими
М и г е л ь С е р в е т >;ам бор эди, у илохий троица тугрисида
ги таълимотни рад ^илгани учун 1553 йилда гулханда куйди-
рилди.
Кальвинчилар Европанинг к5'пгина мамлакатларида турли
номлар билан черков памояндалари сифатидагина эмас, балки
сиёсий арбоблар сифатида >^ам ^аракат ^илардилар. « К а л ь в и
низм Голландияда республика вужудга келтирди, Англияда ва
хусусан Шотландияда кучли республикачи партиялар вужудга
келтирди»1.
XVI аернинг иккинчи ярмида кальвинизм муносабати билан
Кальвиннинг ватани Францияда кенг ижтимоий диний-сиёсий
^аракат пайдо булди, бу харакатни давом эттирувчиларга у ерда
гугенотлар деб ном бердилар.
К а тол и кл ар контрреформацияси. Реформация тул^ини бутун
Европага ёйилиб кетадигандай булиб куринган эди. X V I аср-
пинг 3 0 - йилларида (король Генрих V I I I Тюдор замонида) инг-
лиз черкови пападан ажралди, 4 0- ва 5 0 - йилларда реформация
кальвинизм ва бошца хил протестантлик таълимотлари форма-
сида Нидерландия мамлакатларида жуда кенг тарцалди. Фран
цияда, айницеа унинг жанубида протестант-кальвинистларнинг
сони тобора купайиб борд и. Германия да лютеранлик, шунингдек
цисман бу ерга кириб келаётган кальвинизм >^амда цвингликан-
чилнк католицизмни си^иб бориб, уни орцага суриб к;уйгаи эди
лар. Протестантлик Скандинавия мамлакатларига ёйилди.
X V I аернинг урталарида >^атто Польша билан Венгрияда хам
Рим черкови учун хавф тугилди.
Бирок; X V I аернинг урталарида ва айни^са иккинчи ярмида
католик черкови протеста нтларга ь^арши узи >чУжУм бошлади.
470
у хали тамомила умидсиз >;олга тушган эмас эди. Европанинг
ижтимоий тузуми асосаи хали ,\ам феодал тузумидан иборат
эди. Капиталистик муносабатлар фак;ат феодал формация ичи-
дагина турилиб келаётган эди. Деярли ^амма давлатлар тепа-
сида X VI асрнинг биринчи ярмидаги Буюк дехдонлар урушидан
хамда у билан боглик; бугл г а п боцща хал^ харакатларидан р-
к,иб колгаи феодал синфлар турарди.
Европанинг энг йирик мамлакатлярида — Франция, И с п а
ния, Австрияда тантана килгаи абсолютизмнинг узи католицизм-
га му.\тож эди, унга католицизм идеологик ва сиёсий куч сифа
тида зарур эди, абсолютизм халк; оммасиии, даставвал, дехдон*
лар оммасини шу католицизм ёрдами билан итоатда тутишга
умид борлаган эди.
Католицизмнинг афзал томони — унинг протестантлар чер
кови сингари таркоь; холда эмас, балки марказлашган ^олда
эканлигида эди. Католик сиископлиги, ^авм ру^онийлари, тур
ли монахларнинг орденлари бир марказдан — Римдан б о ш к а -
рилар ва йул-йуриц олардилар. Бироц католик черкови узинииг
^укмронлик мавкеини бир даража булса >^ам тиклаш мацсади-
да хоким синфларга бир цанча ён беришга мажбур булган эди.
Бир ^анча мамлакатларда черков ^исман секулярлашни,
яъни черков ерлари ва бош^а мулкларинииг озми-купми цисми
дунёвий одамлар ^улига утишини тан олишга мажбур булди.
А б с о л ю т %окимлик .\укм сурган давлатларда короллар махал
лий черковлар устидаи илгаригига цараганда яна хам купроц
хокимлик цила бошладилар. Х у с у с а н , б у нар са махаллий епис-
копларнинг короллар томонидан белгиланишида ва махаллий
черков даромадлари улушининг папага ажратилиши устидан у
ёки бу махаллий ^укуматнинг назорати урнатилганида намоён
булди.
Католик черкови уз ичида катта реформалар утказиши л о
зим эди. Протестантизмга царши олиб борилаётган курашниш
янги шароитлари католиклардан уз кучларини купрок; марказ-
лаштиришни ва папанинг обрусини янада купро^ кутаришни та
л а б ^иларди.
1545— 1547, 1551 — 1552 ва 1562— 1563 йилларда Тридентда
(Германия чегарасидаги Тридентда) мажлис курган Тридент
собори протестантлар билан хар ^андай муросага келишни рад
цилди, протестантлар нинг ^аммасини «еретиклар» деб эълон
1\илди. Собор папани дин ишларида э н г муътабар шахе деб
эълон ^илди; илгариги барча аь^ида хамда одатлар, ру^онийлар-
нинг целибати монахлик, бутга чу^иниш, ^удратга сажда ци-
лиш, худога лати(н тилида с и р и н и ш ва шу сингарилар са^лаб
^олинди. Ру^онийларнииг саводини ошириш мак;садида свяш-
ченниклар тайёрлаш учун махсус диний семинариялар барпо
^илинди. Айни вацтда католицизм черковнипг « обруси» га бирор
даражада путур етказадигап х а м д а унинг догматлари в а ташки-
лотига зид келадиган барча янги р о я о а йуналишларга ^арши
471
систематик кураш олиб борди. Папалар католик ёзувчилар нашр
^иладиган адабиётлар устидап 1^аттш\ цензура урнатдилар.
Диндор католиклар учун Римда мунтазам суратда «та^и^лан-
ган китоблар руйхати» тузиб бсриладиган булди. Бу руйхат-
ларга папага душман булган протестант ёзувчиларнинг асарла-
ригина эмас, )\атто энг янги илмий китоблар ^ам, жумладан,
оламнинг тузилншини Тавротдан бошцача тушунтирнб берувчи
янги астрономия асарлари ва ^оказолар ^ах м киритилди.
И езуитлар ордени. Янгидан'барпо ^илинган иезуитлар орде-
ни ( « И с о жамияти» Societas Iesu») католик реакциясида гоят
катта роль уйпади. Орденга испан дворянн Игнатий Ло йо ла
(1491 — 1556), асос солган эди. Орденнинг уставный папа 1540 ],
йилда тасди^лади. Тридент соборидаёц иезуитлар актив иш бош- ;
лаб юбордилар, улар ашаддий папа партиясига (ультрамонтан !
партиясига) бошчилик цилдилар. Иезуитлар католицизм танта-
иасини таъминлаш учун >^еч ^андай воситада,н ^ам цайтмаслик-
лари билан фарк; ^илар эди. Орден уз ишида «мацсадга эри-
шиш учун >;ар к;андай восита ^ам ярайверади» деган шиорни
байроь^ ^илиб олган эди. Иезуитлар бош^а монах орденлари син-
гари дунёни тарк этмадилар, уз ^ужраларига бекиниб олмади-
лар, балки оламни уз чангалларига купрок чирмаштириб олиш
учун шу олам ичида яшадилар. Орден аъзоларни пухта саралаб
танлаш асосида тузнлди ва унинг ингизоми жуда к;аттиц эди.
Орден генерали Римда яшарди, у гоят катта ^уку^ларга эга
эди, аммо уни ордепнинг юцори табацалари сайлаб к;уярди ва
аслида уларнинг доимий контроли остида иш к;илар эди.
Орденнинг оддий аъзоларига уз бошли^ларинииг айтгапини
^еч сузсиз бажарадиган цурол деб цараларди. « Т о б е булган
одам узидан каттага хохлаган ёкда айлантириб цуйса булади-
ган улик жасаддек, хар ё^ца эгса эгилаверадиган новдадек, >^ар
^андай шаклга солса, солиб буладиган, истаган ё ^ а чузса чузи-
ла берадигап мумдек буйсунмори л озим» ( Ло йо ла ваъзидан)'.
Орден уз фаолиятини ^ар бир жихатдан кеигайтириб юбор-
ди. Иезуитлар а^олисининг бир ^исми католик булиб, боища
бир цисми протестантлардан иборат булган районларда пропа
ганда ишларини уз ^улларига олдилар ва шу районларда ( Жа-
пубий ва Жапуби-Шарк;ий Германия, Польша, Венгрия ва
бош^аларда) католицизмнинг ^укмронлигини тикладилар. И е зу
итлар ру^онийлар тайёрлайдигап махсус диний мактабларниги-
на эмас, балки католик рухда дунёвий маълумот берадиган
умумий маълумот мактабларини ^ам уз ^улларига киритиб о л
дилар. Бу мактаблар — машх;ур коллегиумлар эди, уларда XVI,
X V I I асрларда ва цисман XV.III аерда Гарбий ва цисман Ш а р
кай Европанинг ( Польша) дворян ёшлари маълумот олардилар.
Иезуитлар сарой ру^онийлари, яъни король >>амда маликалар-
нинг ру^онийлари сифатида х>ам катта сиёсий роль уйнайдилар.
Купипча улар абсолютизмнинг маъмурий аппаратларидан юк;ори
лавозимларни эгаллар эдилар. Аммо иезуитларнинг узлари ка-
472
голикларга зид сиёсат юргизувчи королларга ва хукмдорларга
царши фитпа ва игволар турдирардилар (Англия, айрим давр-
ларда Францияда). К у пгииа иезуитлар миссионерлар сифатида
мустамлакаларга — Жанубий Америка, Х^шдистоп, Х,инди-Х4и-
той, Индонезия, шупипгдск Хитойга ва бир вацт Японияга хам
кириб бордилар.
Европа ^итъасида ижтимоий-сиёсин реакция давом этиб тур-
ган пайтда иезуитлар муваффа^ият ь^озониб турдилар. X V I I I
асрда Франция буржуа революцияси арафасида буржуа маъри-
фатчилари иезуитларга к>арши жуда каттик хужум бошладилар.
Католик черковининг у зиДа иезуитлариинг душманлари куп
эди, бу душманлар орденнинг сиёсати черковга фойдадгн кура
купроц зарар етказди, деб ^исоблар эдилар. 1773 йилда папа
Климент X I V орденни ёпиб цуйди. Аммо 1816 йилда реставра
ция даврида иезуитлар уз ишларини яна бошлаб юбордилар.
XLII БОБ
X V I— X VII АС РЛАРД А ИСПАНИЯ
473
ГАЛИСИЯ
°Брага
Опорт о (ьл^одид
Калс{п£ак>до
о Сеговия
Молинаt
Куенка
ТСГ=з о Баталья
С6ктареНуШ
л^ >У
Кплатрава
^Лиссабон
Звора А ла ркос
Jiisd! А твм ир
Д, М еталл
“ СОМ и к
Го р д о в а
КММис <£* Кем асо^ ли *
Xpanadt
(^ургоши <8> М о е у т
© 0/1 ти н @ Ипак
1 К, М а р к с ва Ф. Э н г е л ь с . А с а р л а р , 1 0 - том, 4 3 0 - бет.
470
Кдрл V ишни шахарлар билан муносабатни узиб, дворян
ларннцг ют^ори феодал таба^алари билан иттифо^ тузишдан
б о ш лади_ Бу билан испаи абсолютизми дар^ол тор аристокра-
тик, реакцион туе олиб кетди. Коммунерос цузголопи кортес-
лари^нр ахволига хам жуда ёмон таъсир илли. Карл импера-
торни й у ц и л и б ташламади, лекин улар Карл замонида жуда
огир холга туширилди. Карл дворянлар билан ша.^арликлар
уртасидаги царама-^аршиликлардан фойдаланиб, го.^ шахар
вакилларининг составини камайтирар, го^ бирон янги солиь*
жор иг, ^илиш тугрисида ran борганда — шахар вакилларини
дворямлардан алохида йигарди. Карл дукмронлик ь^илган давр-
нинг охирига келиб, Кастилия кортеслари ^андай ахамият
га эгд булмай цолди. Уларнинг мажлислари фацат расмий жи-
хатдапгина тупланар эди. Бопща кортеслар ундан хам огир
^олга солиб ^уйилган эди.
Биро^, Карл оппозицияни тор-мор ^илиб, уз .^окимиятини
кучайтирган булса-да, Испаниядаги мамлакат идорасининг эски
усулини ^ам, унинг урта аср феодал-сословиечилик тузумини
^ам, Унинг эскидан традиция булиб долган тарк;о^лиги ва айрим
провинцияларнинг бир-биридан ажралиб яшашини хам у згаР*
тирмади. У урушлар билан банд булиб, мамлакатнинг ички ту-
зилиЦ]И билан шугулланишга хатто ва^т хам г^олмади. У Испа-
нияга жуда камдан-кам келар, мамлакатни идора цилиш ишла-
рини тамомила Кастилия короллик кенгашига топшириб ^уйган
эди, £>у кенгаш ^исман амалдорлардан — фламандлар ва бур-
гунлардан, ^исман эса Кастилия олий зодагонларнинг вакил-
ларидан иборат эди. ^а^и^атда эса Испания Карл V даврида
^ам, ^атто кейинчалик ^ам хали марказлашмаган, тар^о^ мам
лакат, «бемаъни идора килинаётгап республикалар йигиндиси,
тепас^да номигагина олий ,\оким турган» 1 мамлакат булиб к;о-
лаверган эди.
Маркс испан абсолютизмини Европанинг бош^а мамлакат-
ларидаги абсолютизм билан т а ^ о с л а б , Испаниядаги абсолют
монарХИянинг хусусиятларини ^уйидагича характерлаб берди.
« X V I аСр йирик монархияларнинг ташкил топиш даври б\'лди,
бир-бирига душман булган феодал синфларнинг: аристократлар
билан шахарликларнинг заифлашуви муносабати билан хамма
жойдз ана шу монархиялар вужудга келди. Аммо Европанинг
бош(\а йирик давлатларида абсолют монархия таракдийпарвар
марка3 сифатида, миллий бирликка асос солувчи сифатида иш
К УРДИ. у ерда монархия жамиятиинг турли элементларини бир-
бирига {^ориштирувчи ва цайта ишловчи лаборатория эди-ки,
шахарл а р узларининг урта аердаги махаллий^уз-узини идора
цилиццш буржуазиянинг умумий хокимияти билан хамда граж-
данлар жамиятининг халойиц хокимияти билан алмаштиришга
имко]| топдилар. Аксинча, Испанияда аристократлар тушкуилик-
1 IJJ у ж о и д а.
477
ка юз тутиб, узларининг энг зарарли имтиёзларини саклаб ^ол-
дилар, шахарлар эса узларининг урта асрдаги уз хокимиятини
йукотиб, замонавий ша^арларга хос а^амиятга эга б у л о л м ад и » 1.
Филипп II даврида Испания. 1556 йилда Карл V дан кейин
унинг угли Филипп Испания тахтига утирди. Филипп II уз ота-
сига ухшаб «Жойидан цимирламандигап король» эмас эди. У хам
жуда куп урушлар олиб борган булса да, аммо бу урушларда
одатда унинг генераллари ^умондонлик ^иларди. Королпипг
узи булса, уз мамлакатини х;еч ^ачон деярли ташлаб чицмасди.
Гермачияга Карл V нинг укаси Фердинанд I император булиб
олганлигидан, Филипп II цул остидаги ерлар энди аввалгидек
жуда хам хилма-хил эмасди. Филипп мамлакатни марказлашти-
риш й;улида баъзи тадбирларии курди. Чупопчи, у Испаниянинг
янги, доимий пойтахтини барпо к;илди, пойтахт учун Мадрид
ша^рини танлади2. Филипп II Арагонни автономиядан ма^рум
этди. Сарагосани ва Кастилия гарпизонларига эга булган А р а
гон ^алъаларини эгаллаб олди хамда Арагон дворяпларипипг
суд сохасидаги эски имтиёзларини битирди, яъни уларнинг суд
ишлари узларининг махсус олий судьяси булган хустисияда
курилмайдиган булди. 1580 йилда Филипп II Португалияни >^ам
уз ерларига ^ушиб олишга муваффа^ булди. Эндиликда бутун
Пиренея ярим ороли ягоиа давлатга бирлаштирилган эди. Инк
визиция Филипп II ^улида энг да^шатли ^урол эди, бу инквизи
ция Филипп II даврида Испапиядаги олий сиёсий судга айлан-
ди, бу суддан королпипг хеч бир душмани цочиб сутула олмас
эди. Филипп II давлатни идора 1\илиш ишлари билан шахсан
узи жуда куп шугулланар эди. У жуда кенг куламда бюрокра-
тик ёзишмалар олиб борарди, марказдаги олий амалдорларни
ва жойлардаги губернаторларни (коррихидорларни) шахсан
узи танлаб ^уярди. Филипп II даврида давлат солицларининг
микдори жуда купайиб кетди. Молия махкамаси бутун мамла
катни сон-саноцсиз соли^ тупловчилар билан ургимчак уясидай
чулгаб олди. Карл давридагидай, Филипп II даврида хам испан
абсолютизми прогрессив эмас эди. Филипп II мамлакатни бур
жуазия негизида ривожлантириш билан цизикмади ва испан
савдоси хамда саноатини т а р а н и й эттириш учун хеч цандай
амалий тадбирлар курмади. Испаниядаги йирик дунёвий ва чер
ков ер эгалиги X V I асрда ^ам узининг гоят катта имтиёзларн ва
бицик,-каста характерини сацлаб долган эди. Майорат хасида,
дахлсиз ерлар хасида, черков ерларига имтиёзлар бериш ва
хоказолар ,%а^идаги ^оиунлар Испаниядаги ер эгалигини ^атъ-
ий тасдицлар, уни абадий дахлсиз к;илиб куяр, демак, шу билан
буржуазия орасидаги прогрессиврок; элемептларнинг, майда
478
Карл V империяси в а унинг парчаланиб кетиши
к;араб кетди.
Испан саноатининг тушкуиликка юз угиришида испан киш-
л о^ хужалигининг кризисга учраши катта роль уйнади. Помеш
чиклар, черков ва давлат фойдасига йигиладиган феодал соли^-
лари билан исканжага олинган испан дездонлари гоят огир
кун кечирмо^да эди. К,ишло^лар ^ашшо 1\лашиб ^олди. 1\ишло1\
хужалиги испан шахарларипи етарли ми^дорда галла билан
таъминлаёлмай цолди. X V I аернинг 80 ва 90-йилларидаё^
Испанияга жуда куп галлани чет мамлакатлардан сотиб олишга
тугрм келди. Р^уйчилик де^ончиликка жуда катта зиёп етка-
зарди, чупки Испаниядаги ^уйчилик узига хос шароитда булиб,
бу ерда цуйлар дайдиб юрарди. Катта ер эгаларига царашли
меринос1 цуй подалари ёз пайтлари шимолда — Кастилия ва
Леон ясси тоглариДаги яйловда бокиларди, кишга як;ии эса жа-
пубга — Андалузия ва Эстремадура яйловларига олиб келинар-
ди. Куйларни бу тарзда икки марта шимолдан жанубга ва жа-
нубдан шимолга хайдаш, пировардида испап дехдончилигига
жуда катта путур етказарди. К^уйлар далаларии поймол цилар
ва 1\урнтнб юборарди. Зарар яедол куриниб турарди. Аммо
ц^йчиликдан манфаатдор булган амалдорлар — грапдлар бор
эди ва ^укумат уларнн >^ар цандай цилиб ^уллаб-цултицларди.
К,уйчилик билам шугулланувчи дворянлар 1^удратли иттнфо^
б^либ бнрлашдилар, бу иттифоц М е с т а деб аталарди ва у
-Чукуматдан бир цапча турли имтиёзлар оларди. Дехконларга
^атто «чорваларни хайдаб келишга хала^ит бермаслик учун»
уз ерларига гов тутиш .\ам ман этилган эди.
Испан .\укумати ривожланиб бораётган ватан саноатига ёр-
дам бериш урнига, тор Дворянлик сиёсатини юргизди, бу сиёсат
испап саноати манфаатларига илтифотсизлик сиёсати эди. \ у -
кумат етилиб келаётган саноатни узининг соли^ сиёсати ту-
файлп бугиб ^уйди. Хукумат грандлар манфаатини кузлаб, ис
пан саноатини хом ашёдан ма.\рум г^илиб ^уйди, грапдлар эса
хом ашёни бемалол бош^а мамлакатларга чи^ариб сотарди.
Яна уша дворянлар манфаатини деб мамлакатга чет эл товар-
ларининг киритилишига кенг йул очиб берилди. Чет эл товар-
лари эса махаллий махсулот билан рацобат ^иларди. Ни^оят,
Габсбургларнинг тухтовсиз олиб борган ва пировардида хеч
^апдай фойда келтирмаган урушлари мамлакатни батамом хол-
дан тойдириб цуйди ва уни иктисодий .\амда сиёсий жихатдан
бутунлан ^алокатга олиб келди. « Аб сол ют монархия барпо этил-
гандан буён,— деб ёзган эди Маркс X V I аср Испанияси тугриси-
да,— ... ша^арлар доим тушкуиликка юз тута борди... Ша.\ар-
ларнинг савдо ва саноат ^аёти тушкуиликка юз тута борган
сари ички айрибошлаш камайиб борди, турли провинцияларда-
31 В. Ф. Семенов 481
ги а^олининг узаро ало ^а ла ри кучсизлана борди, алоца восита-
лари ташланди^ холга келди, катта йуллар .^увиллаб г^олди»1.
Ф и л и п п II нинг у р у ш л а р и . Филипп II олиб борган баъзи
урушларгипа муваффаь;иятли тугади. 60—-70 йилларда Туркияга
^арши олиб борилган урушни ва 1580 йилда Португалиянипг
б о с и б олинишини шундай урушлар жумласига киритиш мумкин.
1571 йилда Лепанто ёнида (Морея я^инида) булган жангда
турклар денгизда айни^са катта маглубиятга учратилди. Ж а н г
да Филипп II нинг укаси Д о н — Хуан Австрийский испан-вене-
циан бпрлашган эскадрасига ^умондоилик килиб, туркларнинг
264 к е м а д а п иборат каттакон флотилиясини тор-мор ^илди, бу
ф л о т и л и я д а 80 минг кишилик ^ушин бор эди. Бу маглубият
туркларнинг бошида и кечирган биринчи катта маглубияти эди
ва б у Туркия империясининг анча жиддий ички тушкунликка
у ч р а й бошлаганидап дарак берарди.
1580 йилда Португ алия устидан ^озонилган галаба хам Пор-
тугалиянинг бундан олдин 1578 йилда португал феодалларининг
М ар ок ашда маглубиятга учрагани туфайли булган эди ва бу
ва^тда король Себастьян бутун цушини билан бирга ^алок б у л
ган эди.
А м м о Филипп II нинг узи >^ам шундай маглубиятларга уч-
радики, б у маглубиятлар Испаниянинг буюк давлат сифатидаги
а.^амиятини бутунлан йукотиб ^уйди. Бу ерда X V I аернинг ик
кинчи ярмидаги Нидерландия революциясини биринчи уринга
цуйиш керак2, бу революция кейинчалик голланд-испанларнинг
савдо ва мустамлакалар учун булган к>атор урушларпга айла-
ниб, Х^индистон ва Индопезияда испап-португал мустамлакала-
рининг Голландия кулига утиши, сунгра эса Португалиянипг
узи ^ам Испаниядан а жр ал иб кетиши билан тугалланди.
Филипп I I нинг Ан г ли яг а г^арши олиб борган муваффа^ият-
сиз урушида Испания япа катта маглубиятга учради. Инглиз
денгиз бос^инчилари Дрэйк, Рэли ва бошцалар вест-Индия
кирго^ларига ^амда Янги Ердан кумуш ортиб испанияга ^айтиб
б о р а ё т г а н флотилияга ^ уж ум ^илардилар. Филипп II бупга жа-
вобан 1588 йил июлида Англияга царши юриш бошлади, бу
юриш « Ен г ил ма с а р м ад а» номи билан машхурдир. Каттакон
испан флотилияси расмий равишда ана шундай пом билан атал-
гап булиб, флотилия составила 130 дан орти^ кема бор эди, ден
гиз экипажи 7500 кишидан ва солдатлари 17 000 кишидап ибо
рат эди.
Харбий денгиз ишидан яхши хабардор булмагап гранд М е
дина Сидония бош ь^илиб цуйилган бу юриш ии^оятда ёмон
уюштирилган эди. Эскириб цолган ва бесуна^ай испан кемала-
ри инглизларнинг анча майда булса-да, пухтарок; ясалган ва
1 К. М а р к с в а Ф. Э н г е л ь с . А с а р л а р , 1 0 - том, 4 3 2 - бет.
1 Б у н д а н кейинги « Н и д е р л а н д и я р е в ол ю ц и яс и » д еган X L I I I боб г а га
рант.
482
анча яхши туплар билан таъминланган кемаларига бас кела о л
мади. «Армада»нинг ( бу ва^тда Испания г^ул остида булган) Ни
дерландия жанубидаги испан ^арбий кучлари билан цушилиш
плани бажарилмади. Инглиз адмираллари катта жанг к^илишни
истамадилар ва « Армада» га кичик-кичик эскадралар билан ху-
жум ^илиш тактикасини ишлатиб, испан флотининг айрим ке-
маларипи ёки айрим туркумларини ало^ида-ало^ида йуц к;илиб
бордилар. Август бошида Ла-Маншда булиб утган бурон испан-
ларга катта зиён етказди. Флотилияпинг колган цисми об-^аво
ёмон келгани туфайли, Испанияга илгариги йулдан цайтиб бо-
ролмай, Британия ороллариии айланиб утишга мажбур булди
ва мамлакатига с о р долган озгина кемалари билан жуда ^ароб
х,олда цайтиб келди.
« А р м а д а » нинг маглубиятга учрагашшги натижасида Испа-
ния Атлантика океанидаги савдо йулларини назорат ^илиб ту-
ришдап ма^рум булди. 1596 йилда инглизларнинг узлари Испа
ния ^ирро^ларига ^ужум к;илиб, Испаниянинг Кадис портини
талаб кетдилар. Ш у пайтдан бошлаб Испания денгиздаги ге-
гемоплигини бутунлай йу^отиб ^уйди.
Филипп II нииг 90- йиллар бошида Францияга ^арши бош
лаган иитервенцияси >^ам муваффа^иятсизлик билан тугади.
Филипп II француз католикларининг протестант-гугенотларга
царши олиб борган урушларига аралашди. Испан к$шинлари
Парижга бостириб кирди ва у ерда Парижни ^амал ^илиб тур-
ган гугенотлар йулбошчиси король Генрих I V Бурбонга ^арши
курашда католикларга ёрдам берди. Испаниянинг ёрдами ка-
толикларни сацлаб ^ола олмади. Париж таслим булишга маж
бур булди. Париж олинганида таслим б у л г а н ^ушинлар орасида
Филипп II нинг ^ам отрядлари бор эди. Филипп II интервенция-
га жуда куп маблар сарф т^илгап булишига ^арамай, Франция-
га уз таъсирини кучайтириш у ёвда турсин, балки, аксинча,
Испанияга энг ашаддий душман орттирди. Кейинчалик X V I I аср
нинг биринчи ярмида Испания билан Франция уртасида урушлар
тухтовсиз давом этиб турди. Бу урушлар Пиренея монархияси
учун муваффа^иятсизлик билан тугади.
Филипп II нинг молиявий синиши. Муваффа^иятсизлик билан
олиб борилган катта урушлар Филипп II нинг молиявий а^во-
лини тамомила ца^шатиб к;уйди. У узини икки м а р т а — 1575 ва
1596 йилларда — сингап (банкрот булган) деб эълон цилиб,
давлат ^арзларини тулашдан бонт тортди. Габсбургларга ^арз
бериб турган Фуггерларпинг бир узи 3 миллион-гульден пули-
дан ма^рум булди. Савдо, саноат, де^цопчиликдан олинадиган
соли^лар муттасил ошиб бориб, а^олини р о я т г^ийнаб ^уйди.
1594 йилда кортеслардаги ша^арларнинг депутатлари: «1000
дукат капиталдан 300 дукат соли^ олинадиган булгандан кейин
савдо билан шурулланиб булармиди?» деб нолиган эдилар.
Филипп II 1598 йилда улди, ундан уз ворисига давлатнинг
умуман 100 миллион гульден царзи мерос цолди. X V I асрнинг
483
ох мри да Испаниянинг бутун халк хужалигини чулгаб олган и^-
тисодий ^алокат молия ишларининг вайрон булишига асосий са-
баб булди.
X V I I аернинг биринчи ярми ва у р т а л а р и д а Испания. X V I I
аерда Филипп II нинг ворислари Филипп I I I (1598— 1621) билам
Филипп I V (1621 — 1665) даврида Испания таназзулга кетаверди.
^нинг хужалик тарат^иёти Европадаги бопща мамлакатларнинг
хужал ик таракдиётидан ореада ^олаверди. Молиявий кризис
доимин туе олди. Мамлакатнинг а^олиси купайиш урнига камая
бордн. Морискларнинг ( X V аерда христианликни к;абул ^илган
маврлар шундай деб аталарди) мамлакатдан бадарга ^илиниши
Испанияга катта и^тисодий зарар келтирди. Улар Валенсияминг
реакцион архиепископи Рибейранииг таклифига кура, 1609— 1610
йилларда бадарга и;илинди. Бунинг натижасида Испания ме^нат-
га ярокли ярим миллионга я^ин хунарманд ва д е ^ о н л а р д а н
махрум булди. У л а р жанубий Испанияда яшаб, арабларнинг w
нар ва цишлоц х ужалиги ео^асидаги ^адимги кщори техникасини
caiyia6 келмок;да эдилар. X V I аернинг охири ва X V I I аернинг
биринчи ярмида Испаниянинг иктисодий тушкунлиги хал^аро
ишларда Испания нуфузининг тушиб кетишига сабаб булди.
Испаниянинг халцаро а^воли >^ар ун йиллик сари тобора
ёмонлашаверди. 1609 йнлдаё^ Филипп III Голландия билан яра-
шишга мажбур б у л и б ^олди ва аслида бу билан илгари Испа-
нияга царашли ерлардан янги давлат ташкил топганлигини тан
олди. 1648 йилда эса Голландиянинг муста^иллигини Испания
расмий равишда эътироф р^илди. Уттиз йиллик урушда Испа
ниянинг Фрапцияга карши Германия томонида туриб урушуви
^ам гоят муваффадиятсиз булиб чшуш. 1659 йилдаги Пиренея
сулхига мувофи^ Испания Руссильон, Артуа ва бир неча Ф л а н
дрия ша^арларини к;улдан бериб ^уйди ва ша^арлар Францияга
утиб кетди. 50- йиллардаги инглиз-испан уруши натижасида И с
пания Вест-Индиядаги ерларидан энг йирик Ямайка оролини
кулдан бериб цуйди, б у орол Англия кулига утиб кетди. Испа
ния Пиренея ярим оролининг узида яксон булиб кетиш хавфи
остида колди. 1640 йилда Португалия Испаниянинг o f h p а^волга
тушиб колганидан фойдаланиб, ундан ажралиб чицди. Уша йил-
нинг узида Католонияда катта кузголон булиб, бу вилоятнинг
хам Йспаииядан а ж р а л и б кетишига сал колди.
1647 йилда юцорида айтиб утганимиздек, Сицилия билан Не-
аполда Испанияга ь^арши жиддий ^аракатлар юз берди1. И с
пания X V I I аернинг урталарида номигагина буюк давлат булиб
колган эди.
X V I— X V II асрларда испан маданияти. Испан ха л к,и
X V I — X V I I асрларда жуда катта маданий бойликлар яратди.
« Д о н - К и х о т Ла ман ч с ки й» деган маш.^ур сатирик романнинг ав-
тори гениал ёзувчи М и г е л ь д е С е р в а н т е с (1547 1616)
484
уз асарини X V I асрнинг охири ва X V I I асрнинг бошида ёзган
эди. Романнннг биринчи томи 1605 йилда, иккинчи томи 1615
иилда босилиб чш^ди. Сервантеснинг рома ни кейинги гуманизм-
нинг маш^ур реалистик асари булиб, тарихий ёдгорлик сифати
да ^ам му^имдир. Аини мана шу асарда феодал Испаниянинг
ижтимоий тузуми, урта аср рицарларининг айниши, клерика-
лизмнинг зуравонлиги, хал^ оммасининг ^ашшо^лиги ёр^ин акс
эттирилгандир.
Испаниянинг икки маш^ур драматурги — Л о п е д е В е г а
(1562— 1635) ва П е д р о К а л ь д е р о н (1600— 1681) асарлари
бутун дунёга маицур булиб кетди. Лопе де Вега 2 мингга як;ин
пьеса ёзган, шундан 500 га яцини бизнинг замонамизгача етиб
келган. Бу иккала испан драматургининг энг яхши комедиялари
^алигача жа.^он са^насида куйилмоцда.
X V I I асрда Испанияда Б а р т о л о м е о Эстебан Му
рильо (1617— 1682) ва Д и е г о Родиргес Виласкес
(1599— 1660) каби бутун жа^онга маш^ур булган рассомлар ^ам
етишиб чи^ди; Мурильо бадиий жи^атдан Рафаэлнинг мадонна-
ларидан ^олишмайдиган бир неча классик мадонналарнииг сура-
тини яратгандир. Мурильо болаларни тасвирлашда ^ам буюк
уста эди.
Веласкес дабдабалн портрет устаси булган. У к;исман ме^-
нат темасига, цисман уруш сюжетига эга булган катта картина-
лар д;ам яратган. Булар орасида «Вулканнинг темирчилик уста-
хонаси», « Ж у н йигирувчилар», «Бреда шазфининг олиниши» кар-
тиналари гоят маш^урдир.
XVI асрдаги Испаниянинг архитектура со^асидаги катта ёд-
горликларидан бири Эскуриал монастирь саройидир. Мадрид
яцинида Филипп II ^урдирган бу сарой у н га карорго^ булиб хиз
мат килган. X V I I асрда Эскуриал миллий музейга айлантирилиб,
испан рассомчилик санъатининг энг гузал асарлари шу музей
залларида туплапган эди.
XLIII БОБ
Н И Д Е РЛ А Н Д И Я РЕВОЛЮ ЦИЯСИ
© суруп
Д Т о ш кум ир
А Темир
КвМвСОЗЛИК
Утрехт
Jfyiictypi
/Антверпен
ЩеЛ°*С Кельм
Маастрихта
/
/3®
\ Лхвк
s»p§ Г
Лидль Ч?•
[Семш'Олгр
©эдррог ,-алакгмнн
>Ка м О р €
488
ЭЛ и. Нидерландия Испанияга утди. Филипп I билан Хуананинг
угли Карл 1 ( V ) Гент ша^рида тугилди. Фл ам а нд ти ли унинг она
тили эди.
Карл V замонида Нидерландиянинг сиёсий тузуми узига хос
бир уткинчи характерда эди. Габсбурглар хоиадонидан чик^ан
король-императорнинг олий ^окимияти остидаги Нидерландия
хали уз-узини идора цилиш элементларини са^лаб долган эди.
Нидерлаидиядагн ун етти вилоятнинг ^ар бирида уз провинциал
штатлари, ало^ида судлари, махаллий сословиечилик имтиёзла-
ри, цисман ша^арларнинг узига хос купдан-куп енгилликлари
бор эди. 1464 йилдан, яъни Бургундия герцоглари замонидаёд
Бош штатлар мажлис ^ура бошлаган эди. Бош штатлар вилоят
штатларининг вакилларидан иборат булар эди. Бургундия гер
цоглари даврида булгани каби, Габсбурглар даврида ^ам солик-
лар жорий цил иш масалаларини Бош штатлар ^ал ^иларди. Бу
ва^тга к е л и б %ар кандай а^амиятини ну^отган француз Бош
штатларининг аксича, Нидерландиянинг Бош штатлари с о с л о в п е -
ли вакиллар мажлиси сифатида мунтазам суратда ча^ирилиб ту-
рар эди, лекин шуии айтиш керакки. Бош штатларни чакириш
энди король ихтиёрида эди. Иккинчи томондан, мустабидлик би
лан иш курувчи Карл V айрим вилоят ва ша^арларнинг нмтиёз-
ларини доим бузиб келарди. 1539 йилда х а л ^ а соликлар солиш
билан уни к;уркитмок;чи булганда король тугилиб усган Гент
шазфида цузголон чикди, император бунинг учун жазо тарик.аси-
да ша^арни ^амма эски хартиялардан махрум к;илди ва ундан
катта штраф тулаттирди. Нидерландияда Карл V ундирган жами
солицлар 2 миллион олтин пулга етди, ^олбуки, Карл V нинг
узига царашли барча ерларидан унинг хазинасига тушадиган
даромад 5 миллион олтинга баравар эди.
Дуруст, Нидерландияни идора ^илишни марказлаштириш ма-
саласида Карл V баъзи бир ишлар ^илди. У Нидерландиянинг
чегарасини кенгайтирди, барча вилоятлар учун умумий бир ХУ*
кумат ва икки та марказий кенгаш — суд ва молия кенгашлари
(Брюсселда) ташкил цилди. Карлнинг ^омийлигида йирик бур
жуазия, айни^са Антверпен ша^ридаги йирик буржуазия Испа
ния ва Германия билан олиб борилган савдо-соти^дап катта
фонда олар эди. Аммо Нидерландия ерларининг Габсбурглар
монархияси составига кирганлигидан келадиган бу ва шунга
ухшаш баъзи бир бошца фойдалардан кура Габсбурглар дав
лат хазинасини бе^ад талаши натижасида кслган зарар анча
ортиб кетар эди. Карл V короллик к;илган замонда Нидерландия
амалда Испаниянинг бир вилоятига айлапа борди ва агар Ни
дерландия гуллаб-яшнлган экан, бундан фацат Испания бахра-
манд булар эди. Карл V нинг Нидерландиядан ундирган катта-
катта солигулари король томонидан олиб борилган, аммо Ни-
дег)ландияиинг умумий манфаатларига мутла^о алог^аси булма-
ган урушларга сарф ^илинар эди. Нидерландия жа^миятининг
б у р ж у а з и я с и ва бошца синфлари билан абсолютизм уртасидаги
зиддият тез орада янги формада ^ам намоён булди. Бой ва стра
тегии жи^атдан жуда му^им булган мамлакат устидан уз кон-
троллигини кучайтиришга ^аракат 1\илган Карл шу ма^садни
кузда тутиб, абсолютизмнинг энг му^им ^уролларидан бири
булган католик черковига мурожаат ^илди.
А м м о ицтисодий жи^атдан тарак;к;ий килган илгор Нидер-
л андияда а^оли протестантизмнинг жуда хилма-хил формала-
рига олдинроь^ эъти^од цуйган эди.
м _ Иирик дворянлар муътадил лютеранликни афзал курардилар,
урта ва майда дворянлар ва айник;са ша^арликлар кальвинизмни
афзал курардилар, бой д е ^ о н л а р ^ам кальвинизмга мойил
эдилар.
Ша^ ар лар даг и плебей элементлар орасида ^аммадан кура
анабаптизм шу^рат ^озонди. Ю^орида куриб утганимиздек, X V I
асрнинг 30- йилларида голландиялик анабаптистлар ^атто ана-
баптизмнинг ватани б у л га н Германияда ^ам етакчилик ролини
уйнадилар. Нидерландиядаги протестантизмнинг ?$амма ок^имла-
рини К а р л V ва^шиёна суратда бостирди. «Нрес»ларни ь^идириб
топищ ва йукотиш учун нидерландиялик епископларга инквизи-
торлик ^уцуклари берилди. Император «еретиклар»га царши
бир 1^анча махсус фармон ( п лак ат )ла р чи^арди. 1550 йилги пла
кат айни^са да^шатли эди, бу плакатда айтилишича, фа^ат «ере-
тиклар» гина эмас, балки уларга бирор хил ёрдам курсатган
уларнинг ётар-турари учун уз уйидан жой берган ёки улар би
л ан дустларча гаплашган jqap бир эркакнинг боши ^илич билан
кесилар, аёл киши булса, тириклайин ерга кумилар ва уларнинг
мол-мулки мусодара ^илинар эди.
Ф и л и п п II д а в р и д а а б с о л ю т и з м г а карши оппозициянинг усиб
бориш и. К а р л V нинг вориси булган Филипп II замонида Нидер
ландия буржуазияси билан (шунингдек унга я^ин турган бош^а
синфлар билан ^ам) абсолютизм уртасидаги зиддиятлар кучай-
ди. Филипп I I уз ^укмронлигининг дастлабки йилларида Брюс-
селда яшади. Филипп I I билан бирга Иидерландияда Испания
нинг куп сонли цушини ^ам турар эди. Испан кушинлари
Нидерландиядан туриб Францияга ^ужум циларди. Испан к;у-
шинлари амалда Нидерландияни оккупация цилиб, унинг бутун
жанубий вилоятларига тигиз жойлашиб олган эди. Испан н;у-
шинларини бот^иш бу вилоятлардаги а^оли зиммасига огир юк
б у л и б тушарди. Филипп II протестантларга ь;арши чи^арилган
фармонларни К ар л V га Караганда ра^мсизлик билан турмушга
оширди. Унинг даврида Нидерландиядаги католик черкови к;у-
шимча яна бир ^анча епископларни олиб келди, илгари ва^тлар-
да Нидерландиянинг махаллий дворянлари к>исман фойдаланиб
келган монастирь ерлари эндиликда епископларни бок;иш учун
ажратиб берилди. 1559 йилда Филипп II Испанияга кетиб, уз
синглиси Маргарита Пармскаяни Нидерландиянинг ноиби, габс-
б урглик чиновник ( асли эса Франш-Контедап чи^цан бургундия-
лик) кардинал Гранвеллани Маргарита ^узурида биринчи ми
490
нистр г^илиб ^олдирди. Испан цушинлари фа^ат 1561 йилда
Нидерландиядан олиб кетилди.
Филипп II «ереслик касалига мубтало булган» бу мамлакатга,
унинг сиёсий имтиёзларига, Нидерландия ша^арларидаги пле-
бейларнииг шов^ин-суронларига у жуда каттиц нафрат кузи би
лан царар эди. Филипп II Нидерландияга солицлар ундириш
мумкин булган резервуар деб ^арарди ва бу масалада уз отаси-
дан ^ам утиб тушган эди. Карл V ташци савдо масаласида Ни
дерландия буржуазиясига ^ар ^олда бир ^адар ёрдам курсатган
эди. Аммо Филипп II буни ^ам цилмади. Германияни у энди идо
ра цилмас эди. Испанияда у испан савдогарларига катта йул
очиб бериб, Нидерландия савдогарларининг Севильяга ва Пире-
неядаги боища портларга киришларини чеклаб куйди. Нидер^
ландияга куплаб миадорда олиб чициладиган испан жунига 1560
йилда пошлина кескин оширилди. Бу эса Нидерландия саноати
учун айнн^са зарур булган ана шу хом ашёнинг Нидерландияга
импорт ц и л и н и ш и н и н г анча камайишига олиб келди. Филипп II
нинг Англия билан муносабатларининг кескинлашуви Нидерлан
дия савдосига гоят ёмон таъсир курсатди; Англия-Нидерландия
савдосининг цисцариши натижасида Нидерландия савдогарлари
ва мануфактурачилари куплаб банкрот булдилар, экспорт учун
ма^сулот ишлаб чи^арувчи ме^наткашлар оммаси орасида иш-
сизлик авж олди. Испан абсолютизмидан Нидерландия буржуа-
зиясининггина эмас, балки кенг а^олининг ^ам норозилиги тобо-
ра кескин ва я ^ о л миллий туе ола бошлади.
Нидерландия революциясининг бошланиши. Испан ^укмрон-
лигидан норозиликнинг тобора чу^урлашиб бориши тез кунда
испан абсолютизмига ^арши оппозицион чицишларда уз ифода-
сини топди. Х^укмдор Маргарита ^узуридаги давлат кенгашининг
аъзолари булган ва Нидерландиянинг энг йирик аристократла-
ридан В и л ь г е л ь м О р а н с к и й , граф Э г м о н т ва адми
рал Г о о р н Филипп II ^укуматига биринчи булиб ^арши чи^-
дилар. Аристократик оппозициянинг чи^иши батамом лойял
характердаги чи^иш эди. Испаниядан ажралиб чи^иш ёки Филипп
II га ^арши бош кутариш аристократларнинг хаёлига ^ам кел-
гани йуц. Шундай булса ^ам, 60- йилларнинг бошларида аристо
кратларнинг ^укмдор Маргаритага ^уйган талабларида цисман
умум миллий талаблар хам йуц эмас эди. Ш у сабабли Нидер<
яандия буржуазияси орасида бу талаблар кенг куламда к;уЛла&
^увватланди. Оранский ва унинг дустлари Нидерландияда епис-
коплар сонининг оширилишига ва уларнинг инквизиторлик ^о-
кимиятига ^арши норозилик билдирдилар. Гранвеллани ишдан
бутатишни, «еретиклар»га царши к;аратилган «плакатларни»
юмшатишни, Бош штатларнинг чак;ирилишини талаб к,илдилар.
Аристократлардан ибрат олиб, дворянларнинг кенг доирала-
рм абсолютизмга ^арши х^аракат бошладилар. 1565 йилда « Д в о р
янлар битами» деган ном остида дворянлар иттифоци ташкил
булди. Вильгельм Оранский бу иттифо^ни ташкил этишда бе-
491
воснта иштирок ^илди. Иттифоцца дворянлардан 2 мингга я^ий
киши аъзо булиб кирди, уларнинг бир ^исмн кальвинистлардаи,.
бир ^ и с м и эса кальвинизм билан келишишга мойил булган ка-*'
толиклардан иборат эди.
Бирлашган дворянлар делегацияси 1566 йил 5 апрелда з^укм-
дор Маргарита Пармскаяга петиция топширди, бу петицияда бир
томондан, «Испаниянинг ^азрати олий королига» булган с а д о
1^ат изз^ор ^илинган б у л с а , и к к и н ч и томондан, инквизицияни бекор
Зилиш ва дар^ол Бош штатларни чацириш талаб цилинган эди.
Делегациянинг купчилик булиб келишидан з^укмдор *;урнн€>
долган эди, аммо Маргарита атрофидаги испан ва итальян амал-
до рл ар нидерландиялик олин дворянларга нафрат билан i^apa-*
дилар. Сарой а^лларидан бири з^атто уларни « г а д о и л а р » (фран-
цузча — « г ё з л а р » ) деб аташдан ^ам тортинмади.
Х^укмдор петиция эгаларининг истакларини королга маълум
^илишга ваъда берди. Орадан бир неча кун утгандан кении
з^укмдор фармон чицариб, 1550 йилги плакатни бир ь;адар енгил-
лаштирди. Аммо Филипп II нинг талабнга кура, хукмдор узи
б е р г а н фармонни тезда бекор к^илди.
Дворянлар иттифоцининг аъзолари уз музокараларинннг на-
тижасидан жуда порози булдилар. Улар уз партияларинп « г ё з
л а р » деган ла^аб билан атай бошладилар. Дворянлар 5 апрел-
даги муваффа^иятсиз ч ш ^ а н илтимоспи эслатиб ва шу билан
бирга уларнинг м ам л а к а т и н и испанлар талаётганлигини курса-
тиш учун улар атайин уз костюмларига гадойлик турвасининг
тасвирини тиктириб юрадиган булдилар.
Ш у орада, абсолютизмга царши харакат тобора кенгайиб
борди. Дворянлардан ибрат олган кальвинчи буржуазия «Савдо-
г арлар битими» деган ном остида уз иттифо^ини тузди. Кальви
низм тез ёйила бошлади. Амалда эса, з^укумат кальвинистларни
таъ^иб ^нлишга энди ботинолмай цолди. Мамлакатда револю
ция б о ш л а и д и. Испан абсолютизмига ва католик черковига 1\арши
.\;аракатга ша.^ар ва ^ишло^ларнинг кенг хал^ оммаси цушилди.
Бутпарастликка ^арши з^аракат. Халк оммасининг революци
ей юксалиши шароитида кальвинистларнинг ибодат йигинлари
узига хос бир сиёсий митингларга айланди. Бундай митинглар
купинча ша.^ардан т а ш ц а р и д а г и сайз^онларда утказилар эди. Бу
митинглар да халфалар, мануфактура ишчилари, хар турли кам-
б а г а л л а р оммаси ^атнашар эди. Кальвинист таргиботчилар като-
ликларнинг «бутпарастлиги»ни (яъни иконага сажда ^илишини)
хакорат ^илар эдилар. Улар, тез кунларда узгариш булиб, бу-
нинг натижасида «эски Б о б ил » ( бу ерда католик ч е р к о в и хам,
шу билан бирга испан католик з^укумати хам кузда тутилар эди)
ер юзидан йу^олиши з^амда унинг урнига «танланганлар» ва
« а в л и ё л а р » з^укмронлиги царор топиши лозим, деб каромат ки-
л а р эдилар. 1566 йил августида цуйи Фландрияда бутпарастлик
ка ь^арши кенг харакат бошланиб, бу з^аракат кейин Фландрия-
нинг долган цисмига ва Брабантга, шунипгдек, шимолга— Г о л
492
Нидер ла нд ия революцией (1566— 1609 йи лл ар)
500
^ушинларнн олиб чициб кетишга, аввалги эркинликларни ва
вилоятларнинг имтиёзларини яна тиклашга, энг му^им ман-
сабларга махаллий кишилардан тайинлашга ваъда берди. Бун
дай ён беришларни Мадриднинг разиллиги билан ^илган А л е к
сандр Пармский ю^ори табака синфларии, шу жумладан,
Фландрия билан Брабант буржуазиясини ^ам аста-секин у'з
томонига жалб цилишни кузда тутган эди. Бу провинциялар-
нинг бой синфлари демократик ^аракатдан жуда кур^аётганли-
гини ва комитетларнинг контроллиги уларга гоят малол кели-
шини билганлигидан, у шу юцори табака синфларнинг мададига
батамом умид боглар эди. Иккинчи томондан, Фландрия билан
Брабант буржуазиясининг уз конкурентлари булган шимолий
шахарларга, айни^са Антверпен тор-мор ^илингандан кейин
жа^он бозорида унинг урнини эгаллаган Амстердамга >^асад
^илиши ^еч кимга сир эмас эди.
Шимолий вилоятлар жанубий вилоятларда юз берган сил-
жишларйи эътибор билан кузатиб бордилар ва улардан у з л а
рига тегишли хулосалар чикариб олдилар. Жанубдаги реакцион
дворянларнинг испан ноиби билан тил бириктиришлари тамом
булишини кутиб утирмасдан шимолий вилоятлар 1579 йил 23 ян-
варда уз битимини ишлаб чицди. Бу битим Утрехт унияси деб
иом олди (шимолий вилоятлар вакилларининг съезди Утрехт
ша^рида булган эди). Утрехт унияси шимолий вилоятларнинг
иттифо^и «абадий» бузилмас иттифо^ деб декларация чи^арди.
У бирлашган вилоятларнинг ^аммаси учун умумий танга ( мо
нета), узунлик ва вазнлик улчовларининг бир хил системаси-
ни, умумий ^арбий ва таш^и сиёсат урнатди. Утрехт унияси
янги федерацияга кирган вилоятлар вакилларидан иборат Бош
штатларни олий орган деб белгилади. Дастлаб беш вилоятнинг,
яъни: Голландия, Зеландия, Утрехт, Гильдерн ва ФрислаЕГдия-
нинг вакиллари унияга цул к;уйдилар. Бундан кейин Гроннеиген
ва Овериссель келиб цушилди. Фландрия билан Брабантнинг
баъзи бир йирик ша^арлари— Гент, Ипр, Брюгге, Антверпен,
Брюссель, Бреда унияга ^ушилдилар.
Утрехт унияси иккиланиброц Филипп II Испанскийнинг олий
хокимиятини расмин равишда са^лаб келди. Биро^ иккиланиш
узозда бормади: иккиланишга тез орада хотима берилди. 1581
йилда Дельфт ша^рида тупланган Бош штатларнинг царори би
лан. Филипп II «уз фукароларинипг манфаатларини менсимай
иш курувчи мустабид» сифатида агдариб ташланди. Шимолий
Нидерландия, гарчи махсус равишда республика деб эълон ^и-
линмаган булса хам, аслида у республикага айланган эди.
Вильгельм Оранскийнинг халокати. Филипп II 1580 йилдан
бошлаб Вильгельм Оранскийни цонупдан ташкари деб эълон
килди. Оранскийни улдириб уиипг бошнни олиб келган ^отилга
25 минг крон мукофот ваъда цилинди. Филипп II нинг ма^сади
1584 йил 10 июнда амалга ошди. Бургуниялик Бартоломео
Жерар деган киши узини француз хонадонининг штатларга
601
юборган элчиси килиб курсатиб, ш а.\золани иг саройига сукулиб
кирди ва уни у 3 кабинетида туппонча билан отиб улдйрди.
Жерарни цийнаб суроц цилинганда, у испан королииинг агент-
лари томонидан юборилганлигига икрор булган.
Ш и м о л и й Н и д е р л а н д и я н и н г м уста^и лли к учун уруши. Виль
гельм Ор^анскийпинг улими ёш, дали етарли даражада мустах-
камланиб етмаган давлатга жиддий зарба булиб тушди. 80- йил
ларнинг бошлари Голландия (янги давлатни унинг энг етакчи
вилоятининг номи билан расмий равишда шундай деб атап
бошлаган э дилар) учун жуда огир бир па пт эди. Александр
Пармский 1581 йилда ^Уж Умга утди ва Фландрия билан Бра-
бантпинг катта цисмини узига бунсундирди. 1584 йилда у Брюг
ге ва Гент шадарларини, 1585 йилда Брюссель ва Антвериеини
олди. Бош штатлар инглизлардан дарбий ёрдам олиш умидида
бир оз ва^т мобайнида Англия протекторатини тан олишга маж
бур булди. 1585 йилда Нидерландияга королева Елизаветапипг
ноиби, унинг фаворити граф Лейстер 7600 кишилик кушинлар
отрядига бошлиц б ул иб келди. Аммо Лейстер узини Нидерлан-
дияда худди забт цилинган мамлакатдагидай тутди ва тезда дам-
манннг нафратига учрадн. 1586 йилда уз кушинлаРи билап
биргаликда Нидерландиядап чи^иб кетишга мажбур булди.
Нидерландия эса барча цийинчиликларга царамай, уз кучлари
билан курашни давом эттираётган эди.
Бироц Испаниянинг муваффациятлари узокда чузилмади.
Филипп II нинг молиявий а,\воли чаток; булганлнги Нидерлан-
диянинг шимолида испанларнинг уруш харакатларини янада
кенгайтиришга халацит берди. Иккинчи томондан, испанлар
шимолга томон силжиб борган сари Бош штатлар испанларга
тобора к аттИ1^ро^ царшилик курсатдилар. Улдирилгап Виль
гельм Оранскийпинг уг л и М о р и ц О р а н с к и й гапратли ва
талантли саркарда бул иб чии;ди. У Нидерландиянинг .\арбий
кучлариии ка» та да н ташкил килиб, уз кушинларипинг машки-
га ва кайта куролланишига (уцсочар кУРо л л а Р ни яхшилаш,
д ал а туплариии ишлатиш, пиёда колонналарни жойлаштириш,
манёврлар килиш ва доказоларга) катта эътибор берди. Тезда
унинг узи шаркий районларда Александр Пармскийга царши
Хужумга утди. « Е н г и л м а с армада»нинг 1588 йилги юришининг
муваффакиятсиз б у л и б чи^иши натижасида испанлар Нидерлап-
диядаги уруш даракатларини батамом сусайтиришга мажбур
булдилар. 1592 йилда герцог Пармский улгандан кейин Мориц
Фландрия билан Брабантнинг шимолий кисмлаРиДа> шунинг-
дек, шарций вилоятларнинг бошца жойларида хам анчагнпа
ерларни к;Улга киритди. Голландия денгизчилари ^индистон ва
Индонезиядаги португал-испан мустамлакаларига кириб кела
бошладилар. Испаниянинг Голландия билан кураши океанларга
кучирилди.
К,улга киритилган дарбий ютуцларга ва Англия билан Фран
циянинг ( б у ерда Вильгельм Оранскийнинг собик иттифо^чиси
&02
Генрих IV Бурбон король булиб олган эди) дипломатик ёрдами-
га таяниб, Бош штатлар 1609 йилда Испания билан 12 йил муд-
датга яраш шартномаси тузди. Бу шартномага мувофик Испа
ния Шимолий Нидерландиянинг мустациллигини амалда тан
олиб, факат Жанубий Нидерландияни (ёки испан Нидерлапдия-
сиии)гина узида колдирди. Шу' билан бирга Голландиянипг
каттлк; ^исташига кура Шельда дарёсининг денгизга кушила-
диган жойи ташки савдо кемалари учун ёпиб ^уйилди, бу билан
Амстердамнинг эски ра^иби булган Антверпен шахрига сунгги
зарба берилди. 1621 йилда Испания Голландия билан урушни
яна бошлаб юборди. Аммо бу уруш X V I I аср бошларида юз
берган ахволнн узгартмадн. 1648 йилги Вестфаль конгрессида
Испания шимолий Бирлашгагг вилоятларнинг муста^иллигини
батамом эътироф к,илди.
Нидерландия революциясининг тарихий а^амияти ва ха ра к
т е р а X V I асрдаги Нидерландия революцияси катта тарихшй
ахамиятга эга булди. Бу революция миллий-озодлик кураши
байроги остида нисбатан кичик бир территорияда авж олган
булса-да, лекин у Европа мицёсида биринчи марта галаба
цилган буржуа революцияси эди. Революция натижасида янги
буржуа давлати — Бирлашган вилоятлар республикаси ёки
Голландия республикаси ташкил топди, аммо бу республика
монархиянинг баъзи бир атрибутларидан холи эмас эди, биз
буни хали ^уйида курамиз.
Революция жараёиида унда кенг ахоли оммаси — дехконлар
ва айни^са ша^арларнинг плебей элементлари актив ^атнаш-
дилар. Бирок; абсолютизм ва феодализм билан курашда рах-
барлик роли >^амма вацт буржуазия ^улида булиб келди, бур
жуазия эса бу курашда буржуалашган дворян вакиллари билан
биргаликда харакат ^илди. Хал ^ оммасининг — узларининг тор
синфий манфаатларига путур етказиши мумкин булган майда
шахарликлар ва де^цонларнинг активлашиб кетишидап цурк-
кан буржуазия ва дворянлар шу хал^ оммасининг революцион
гайратидан етарлича фойдаланмадилар. Ш у сабабдан буржуа
революциясининг натижалари жуда ^ам чекланган булиб чиц-
дн. Нидерландия революцияси ^окимиятни буржуазия кулига
топшириб, мамлакатнинг ик;тисодий ва сиёсий хаётида унинг
тула ^укмронлик кнлишини таъмин этди. Нидерландия револю
цияси * Нидерландия буржуа жамиятининг таракциётини бугиб
турган феодал-абсолют кишанларидан уни озод ^илди, като
лик реакциясига зарба берди, черков мулкларини секуляриза
ция килди ва мамлакатда диний эркинлик урнатди. Революция
натижасида Нидерландия миллий мустациллик олди. Бирок
Шимолнинг бир узигина озод цилинди. Жануб эса Испания
хукмронлиги остида цолди. Нидерландиянинг сиёсий тузуми
хатто буржуа маънодаги демократлашган мамлакат ^ам бул-
масдан -к;олди.
603
Голландиянинг Бош ва провинция штатлари ^ам, ва бош^а
Бирлашган провинциялар штатлари >;ам бир ховуч бойларничг
манфаатларини — савдо,' .мануфактура буржуазияси, молия-i
судхур буржуазиянинг ва у билан богланган ю^ори табака
дворянларнинг манфаатларини акс эттирар эди. Янги буржуа-
дворянлар давлатида мехнаткаш халк; оммаси идора органла-
рига кириб ишлай олмаганидек, вакиллик муассасаларига хам
уларнинг кириши учун йул батамом берк эди. Нидерландия
революцияси помешчикларнинг сеньорлик .^у^у^ларини бекор
^илмади. Буржуа-демократик революциясининг асосий вази-
фасини бажармади, яъни феодализмни охиригача тозаламади.
XLI V БОБ
X V II АСРДА ГОЛЛАНДИЯ
604
XV II аерда Г о л лан д и я
ДОС
кмйлар хонадоннга мерос булиб колди. Бу манеаб В и л ь г е л ь м I
Ораискийнинг угли Морицдан (1625 йилда вафот этгандан ке
пи}]) укаси Фридрих Генрихга, сунгра Генрихнинг угли Ви ль
гельм I I га ва х;оказоларга мерос булиб утди.
Штатгальтер Давлат кенгашида раислик к^илар, мамлакат-
даги ^арбий ^окимият амалда унга к,арарди, чунки штатгальтер
одатда бош ^умондон буларди. Давлат кенгаши раисининг урин-
босари б у ю к п е н с и о н а р и й булиб, у уз лавозимида таш
ки ишлар, м ол ия ва ичк и и ш л а р мшшстрларининг вазифалари-
ни бирлаштирарди. Юксак вазифаларнинг ана шу тарзда бир
шахсда тупланганлиги, шунингдек жуда йирик голланд бур
жуазияси билан (пенсионарийлар одатда шулар орасидан келиб
ч щ а рдн) бсвосита савдо-соти^ алокалари туфайли бу лавозим
айницса му^им а^амият касб этарди. О^ибат натижада штат
гальтер ва буюк пенсионарий республикада ю^ори ^окимиятни
узаро булишиб олишган, бамисоли мамлакатда ^укмронлнк кн-
лувчи икки синф блокини шахсан акс эттириб туришарди. б у
икки синф бир томондан буржуазия ва иккинчи томондан, энг
йирик савдо-саноат х,амда банк-судхурлик буржуазияси билан
богланган ерга эгалик килувчи дворянлардан иборат эди. Аслида
давлатда гегемония худди ана шу йирик буржуазия ^улида 6 f -
либ, унинг таъсири республиканинг бош ва етакчи вилояти —
Голландия штатида айни^са кучли эди.
Янги буржуазия давлатида халк; оммасининг бопщаришда
иштирок этишдан амалда четлаштириб куйилганлиги а^оли к£п-
•чилигининг сайлов ^уцу^ларндан мазфум этилганлиги билан
псботланади. X V I I асрнинг бошларида Голландия республика-
сндаги 1200000 кишидан фа^ат бир неча минг кишигина штат
лар йирилишига депутатлар сайлаш д;укук;ига эга эди.
X V II асрнинг биринчи ярмида Г о л л а н д и я д а социал ва сиёсий
кураш. Республика X V I I асрда иктисодий жи>;атдак р о я т юк-
салгаи булса ^ам, Голландия республикаси мехнаткаш а^оли-
сининг катта цисми сиёсий жи^атдан ^ук;у^сизгина булиб кол-
май, балки ралаба козонган буржуазия синфи томонидан ^аттии;
эксплуатация >^ам цилинарди. Катта ва хилма-хнл еоли^лар
(улар орасида купдан-куп билвосита с о л щ л а р — акцизлар ак-
ницса орир эди), энг зарур ма^сулотлар нархинннг кимматлигп
^амда мануфактура ишчилари реал иш ^а^и даражасининг паст-
лиги мехнаткашларнинг кенг таба^аларини деярли чидаб бул-
майдиган турмуш шароитига солиб цуйган эди. Маркс «Капи-
тал»да ёзганидек, «голландиялик халк; оммаси 1648 йилдаёк;
Европанинг бутун ц о л г а п ^исмидаги ^амма халк; оммасига Ка
раганда камбагалрок; булиб, ^аддан таш^ари ме^натдан куп-
рок азоб чекар ва к^аттицрок; жабр-зулм курар э д и » 1.
Бу шароитлар о^ибат натижада шиддатли синфий кураш-
ни келтириб чицарди.
807
Амстердамда 16 18 ва 1638 йилларда мовут саноати ишчила-
рининг катта чи^ишлари булди. Мовут саноатида, шунингдек
саноатнинг бош^а тармо^ларидаги ишчиларнинг галаёнлари
X y i f аернинг ^ир^инчи йилларида Лейденда ^ам руй берди.
Купинча ша^арларнинг плебей оммалари з^укмрон синфларнинг
вакиллари бир-бирлари билан олиб бораётган сиёсий курашга
тортилиб ^олардилар. Оранскийлар хонадонидан чиццан штат-
гальтерлар. билан буюк пенсионарийлар уртасида доимо ту^на-
шувлар булиб турарди. Мориц Оранский кучайиб кетган пен-
сионарий Ольденбарневельдега к;арши курашда уз агентлари
орцали а^олининг демократик ^атламларини демагогик йул би
лан уз тарафига огдириб олишга интилди. Амстердам, Гаага,
Лейден ва бош^а ша^арларнинг камбагалларидан жуда катта
^исмини ташкил цилувчи ^з тарафдорларининг намойишигз
таяниб Мориц шунга эриша олдики, Ольденбарневельде 1619
йилда улимга ^укм цилинди ва ^атл этилди. Вильгельм II 1650
йилда демагогик усуллардан фойдаланиб, давлат тунтариши
ясашга уриниб курди, бундан ма^сад Голландияда тула мо
нархия урнатишдан иборат эди. Вильгельм II голланд штатла-
рининг ато^ли депутатларидан 6 кишини ^ а м о ^ а олди. Ам мо
давлат тунтариши муваффа^иятсиз чи^ди. Иирик буржуазия
>;окимиятга маркам ёпишиб олган эди. Испания билан уруш-
нинг (1648 йилги сул^дан кейин) тухтатилганидан фойдаланиб,
буржуазия штатгальтернинг з^арбий ваколатларини ^ис^артира
олди. Куп у'тмай, Вильгельм II нинг вафот этиши (уша 1650
йилда) ва унинг вориси Вильгельм I I I нинг жуда ёш эканлиги
пЛутократик олигархияга, оранскийчилар партиясининг з^ар 1^ан-
дай демагогиясига ^арамай, давлат х;окимиятини тула цулга
олишларига имкон берди, оранскийчилар эса аслида хал^ оммаси
а^волини бирор даража жиддий яхшиланишини хаёлларига х;ам
келтирмаган эдилар. албатта.
Г о л л а н д и я маданияти. Феодал-абсолют тузумнинг энг цупол
формаларидан олдинроц з^алок булган бой савдо-саноат мам-
лакатида, яъни X V I I аср Голландиясида буржуазия маданияти
барц уриб гуллади. Голландия китоб нашр ^илиш ишларида йи
рик марказга айланди. Абсолют идора усули з^укм сурган мам-
лакатларга Караганда Голландияда бир ^адар эркинликка йул
к;уйилганлиги сабабли бу мамлакатга з^ар томондан сиёсий
эмигрантлар куплаб ок;иб келавердилар. Бошца мамлакатларда
босиб чи^ариш мумкин булмаган илмий-фалсафий ва сиёсий
адабиётлар шу ерда нашр цилинди. Голландия олий таълимга
куплаб маблаг сарф цнла о л а р эди Испанларга карши ца^-
рамонона курашгани учун Лейден шазфига мукофот тарицаси-
да 1575 йилда очиб берилган университет Европадаги энг яхши
университетлардан бирига айланди. Университетнинг жуда бой
кутубхонаси бор эди. Лейден университети физика ва матема-
тикани таракдий килдиришда куп ишлар к,илди. Бир цаича йирик
508
голланд ёзувчилари, файласуфлари, олимлари, шунингдек рас-
сомлари ва санъатнинг бош^а вакиллари X V I I аерда Европа-
да р о я т машхур булиб кетишди.
Голланд олими, файласуфи ва тарихчиси Г у г о Гроций
(1583— 1645) давлат табиий хУКУКДан ва ижтимоий шартнома-
дан келиб чиркан деган таълимотни ривожлантирган энг йирик
ёзувчи, халцаро ХУ^УК фанилинг асосчиси ва буржуа давлати-
нинг назариётчпеи эди. Г р о ц и й н и н г энг мухим илмий-сиёсий
асарлари иккита юридик трактатдан— « Денгизлар эркинлиги
тугрисида» хамда « У руш ва тинчлик %уцуци тугрисида» деган
трактатлардан иборат булиб, уларда автор, бир томондан, уз
даври учун и л Fop булган гояни, яъни давлат хокимнинг халк
билан шартнома тузиш нули билан келиб чи^иши хакидаги
гояни ривожлантирган булса, иккинчи томондан, уша даврда
Хар иккала ярим шарнинг денгизлари ва океанлари буйлаб яс-
ланиб ётган Голландия мустамлака ва савдо экспансияси «ху-
Кукини» очикдан-очик химоя килган эди. Голландияда маш-
Хур файласуф Б а р у х - Б е н е д и к т С п и н о з а (1632— 1677)
яшади. «Илохий-сиёсий трактат» хамда «Геометрик усулда ка-
раб чи^илган этика» деган асарларида Спиноза фалсафани,
дали кисман диний форма кобигида булса хам, Хар хо л Да асо
сан материалистик концепциясини берди. Спиноза, шунингдек,
таврот текстининг илк танкидчилари— рационалистларидан би-
ри дам эди.
XVII аерда Голландияда тасвирий санъат таркиб топди ва
каттагипа муваффак;иятларга эришди. Бу иш билан купгина
хилма-хил рассомлар: портретчилар, пейзажчилар, жаирчилар ва
хоказолар шугулланди. Голландия мактаби учун реалистик тен-
денциялар, буё^ларнинг ифодали булиши, кундалик турмушга
ва атрофдаги табиатга к;изик;иш характерли булиб, голланд
рассомлари содда ва оддий усулда узига хос гузалликни таран-
иум эта олдилар. Портрет ва жанрли тасвирий санъатда куп
ла б ноёб асарлар яратган, «нур ва соя муъжизакори», ато^ли
реалист, уз асарларидан халк типлариаи мехр билан тасвир-
лаган рассом Р е м б р а н д т ван Р е й н (1606— 1669) жа-
хонга машхур булди. Рембрандт асарлари Европадаги барча
энг йирик музейларга таркалгандир. Унинг купгина картина-
лари Совет Иттифокининг картина галерияларида х ам намойиш
килинмокда.
1630— 1640 йиллар га о ид илк даврда яратилган «Анатомия
дарси», «Саския портрети» (унинг хотини) хамда «Тунги дозор»,
1650— 1660 йилларга оид еунгги даврда яратилган «Юлий Ци-
вилис фитнаси» (батавлар кузголони) хамда « Дарбадар угил-
нинг кайтиши» (1668— 1669 йиллар) деб аталувчи Рембрандт -
нинг каламига мансуб картиналар айниь;са машхурдир. Санъат-
корнинг мураккаб рухий фожиаси нихоятда яхкол акс эттирилган
куплаб автопортретлар Рембрандт психологизми учун харак-
терлидир. '
509
X V I асрнннг о х и р и — X V I I асрнинг биринчи ярмида Испания
Нидерландияси. Испанлар забт ^илган Жанубий Нидерландияга
алоз^ида з<;оким— эрц-герцог Альберт Габсбург (Филипп II нинг
куёви) тайинланган булса ^ам у Испаниянинг вилояти холати-
да ^олаверди. Альберт 1596— 1621 йилларда хукмронлик ^илди,
аммо 1616 йилдаё^ Испания Нидерландиясининг а^олиси испан
короли Филипп III га ^асамёд ^илишга мажбур булди ва шу
тарзда унинг Испанияга буйсуниши Альберт вафотидан илга-
рие^ расмий жи^атдан з^ам тула амалга оширилган эди. Г о л
ландия республикасига зид уларок;, Испания Нидерландияси
иктисодий жиз<;атдан сустроц ривожланди. Унинг саноат жи-
хатдан ривожланишига Испания сиёсати тусиг^ булиб турган
эди. Испания сиёсати Фландрия ва Брабант саноатчилари ^ам-
да савдогарлари учун бир цаича таъкицлар белгилаган эди
(Испания мустамлакалари билан, айни ва^тда яна Испанияга
карши 1621 йилдан бошлаб уруш з^олатнда булган Голландия
билан савдо цилиш ху^у^идан мазфум этилган эдилар). Эски
саноат марказлари булган, бир вацтлар бутун Европада донг
таратган ва з^атто Европадан таш^арид а >^ам машз^ур булган
Фландрия билан Брабант энди Голландия, Шимолий Франция,
Англияга биринчиликни узил-кесил топшириб ^уйган эди. С а
ноат нех доирасида уралашиб цолди. Шаз^арлар илгариги сиё
сий таъсирдан мазфум булди. Жамиятда феодал дворянлар з^ам-
да уз имтиёзлари ва таъсирини са^лаб цолган католик черкови
хукмронлик мавк,еини эгалладн. Испания з^укумати учун страте-
гик Ж 1 щ а т д а н гоят муз^им харбий плацдарм б\>лган Испания Нн-
дерландияси доимо испан гарнизонлари билан тулиб-тошиб
ётарди. Голландия билан. шунингдек, Уттиз йиллик уруш вак;-
тида Франция билан олиб борилган уруш натижасида Жанубий
Нидерландия з^арбий з^аракатларнинг энг муз^им майдонларидан
бирига айланди, бу эса шундо^ >;ам кашшоц булиб долган мам
лакатни янада купроц вайрон килди.
X V I I асрда ф ламанд санъати. X V I асрнинг охири ва X V I I
асрда Испания Нидерландияси бир ^анча но^улай иктисодий
ва сиёсий вазиятга тушиб ^олганига карамай, мамлакатда ма-
даният анча ривожланиб, бу нарса аввало фламанд тасвирий
санъатида акс этди. Испания Нидерландияси шаз^арлар мам-
лакати булиб цолаверди; унинг Испания билан. Габсбурглар
Австриясига ^арашли ерлар билан ва Италия билан савдо
алоь^алари муайян даражада ахамнятпни са^лаб ^олди. Айни
пацтда дунёвий ва руз^оний феодалларнинг з^укмрон синфи
рассомларга уларнинг санъат асарлари учун куплаб заказлар
берарди. X V I I асрнинг биринчи ярмидаги фламанд бадиий
санъати учун икки ном айни^са характерлидир. Булар П и т е р
Пауль Р у б е н с (1577— 1640) ва унинг шогирди А н т о н и с
В а н - Д е й к (1599— 1641) дир.
Рубенс Антверпен собори учун жуда катта полотнолар —
«Крест урнатиш» ва «Кресгдан олиш» асарларипи яратди. Бу
510
асарлар жуда зур цудрати билан одамни ^аиратда цолдиради.
Рубенс инсон танасини айницса зур ме^р билан тасвирлайди.
Баданнинг айрим цисмлари, мускуллар, умуман инсон цома-
т и — буларнинг ^аммаси Рубенс картиналарида барк; уриб ту
ради. Кейинчалик Рубенс рассомчиликнинг ало.\ида жанрини
яратдики, бунда тарихий, реал образлар антик услубда цах-
рамонларии мажозий тарзда тараннум этиш билан ^ушилиб
кетарди. Рубенс портрет ва айни вацтда пейзаж чизишнинг
устаси эди; бир камча картиналарда у де.^^онлар турмушининг
ажойиб манзараларини берди (унинг « Ки шл о^ байрами», « Де^-
ь^онлар ракси» ва шунга ухшаш асарларини айтиб утиш кифоя-
Дир).
Ван-Дейк жуда мо^ир портретчи эди. У чизган портретлар
чуцур реалнзми, композициясинииг пухталиги, буё^ларининг
равонлиги ва кучи билан ажралиб туради; портретларда акс
эттириладиган шахсларнинг характерлари ^ а ^ о н и й берилган.
Ван-Дейк уз умрининг куп ^исмини Англияда утказиб, инглиз
буржуа революциясидан сал илгари шу ерда вафот этди.
XL V БОБ
© IVypfOLUMH
f © уйорк
Прее топ
у* Ронде л о ®
жнестгр
оЛ ин кольп
Флинт' Чес •псп
Ноттингем
Бирмингем
Н о рт ге м п т о н
Порчсптер\ Нг.свич
'Глост ер
)0ксфср<1
М елл сбери
оНью-Кери
К ент ербери ,
Танбридж- У».
св и н ч е ст е р
Тонт он
flopmcMi
’ИлимуI
X V i ае р д а Англия с ан оагн
514
Иетландия (ёки Остзей) компанияси, Урта денгизда савдо-сотик;
кшлари олиб бориш учун Турк (ёки Левант) компанияси ташкил
топди. Тахминан шу ва^тларда Гвинея компанияси тузилиб, ке-
йинчалик унинг савдо мацсади билан ^ил-ган саё^атлари натижа-
сида машхур Ост-Индия компанияси вужудга келди, бу компания
1599— 1601 йилларда ташкил топди. Марказий (Вест-Индия) ва
Шимолий Америка билан савдо-соти^ ишлари олиб бориш учун
бир неча савдо компанияси бор эди. Дастлабки инглиз колонияла-
ри X VI аср охирларида барпо ^илингандир. Шимолий Америкада
Виргиния колонияси барпо к;илинди. Вест-Индиядаги Барбадос
оролини ва Ост-Индиядаги Сурат ша^рини Англия XVI I аср-
нинг бошларида босиб олган эди.
Аграр узгаришларнинг бошланиши. F ob тутишлар. X V I аср-
га келиб Англияда крепостной xyi\y^ батамом йу^олди. Бир
замонлар крепостной булган де^конлар «одатдаги ^ук\п\ буйи-
ча» ёки уша пайт Англиядаги ибора билан айтганда, «манор
одати буйича» ворис булиб ерга эгалик цилувчи де^конларга
айландилар. Де^конлар о д д и й е р э г а л а р и (customary tena
nts) ёки к о п и г о л ь д е р л а р (copuhalders) деб аталардилар,
чунки улар уларга берилган ер учун к о п и я (манориаль канце
лярия ^ароридан нус.\а)ни уз ^улларида са^лардилар. Копиголь
дерлар бир вак;тлар битимда курсатилган ва ^атъий булиб дол
ган одатга мувофик, лордларга муайян мицдорда ер рентаси ту-
лашлари лозим эди. К^ишло^да товар-пул муносабатлари усиб
бораётган бир шароитда бундай «аник» ва муайян ми^дорда рен
та тулаш хийла бадавлат де^цонлар учун жуда фойдали эди.
Купгина тарихчиларнинг XV асрни Англия тарихида инглиз де^-
Конлари учун энг омадли давр, уларнинг узига хос бир «олтин
давр» деб атаганликлари бежиз эмасдир.
Аммо XV аср охирларидан бошлаб инглиз де.^конлари учун
катта хавф, узларига тегишли ^айдаладиган ерлардан, шу-
нингдек жамоат яйловларидан ажраш хавфи тугила бошлади.
Нидерландияга чик;ариладиган ёки Англиянинг узида саноат
ишлаб чикаришига кетадиган юнг нархтГарининг ошиб бориши
катта ер эгаларининг майда булакларга булиниб кетган ер-
ларни уз цулларига киритиб олншларига ва бу ерларни илга-
ригидек феодал мулки типида эмас, балки буржуа типидаги
уз мулкларига айлантиришларига ундади. Ш у мацсадда лорд-
лар даставвал Англия шароитида жамоаларга царашли купги
на ерларни, яъни хар хил урмонлар орасидаги ялангликлар,
захкаш ерлар ва ^оказоларни уз ^улларига киритиб олдилар,
бу ерлар шу пайтгача лордлар билан де^конларнинг каРамоги_
да эди. Ер эгалари узлари босиб олган бу ерларни кози^лар
цок;иб, ханда^лар ковлаб, дарахтлар ущазиб ва бош^а хар хил
говлар тутиб тусиб олардилар. Шунинг учун лордларнинг
инглиз деэдонларини ердан ма^рум этиш процесси «гов тутиш»
деб аталди. Гов тутиш аслида социал-и^тисодий вокеа эди.
F ob тутиш — мехнаткаш деэдонлар оммасииинг йирик ер эга-
515
л а р и — л о р д л а р т о м о н и д а н экспроприац ия ^илиниши, д е^ кон-
л а р н и у л а р н и н г асосий и ш л а б чи^ариш ^ у р о л и — ердан 'ма^рум
^илиш и эди. F ob тутиш, К- М а р к с айтганидек, д а с т л а б к и жам-
^арилиш нинг энг асосий м е т о д л а р и д а н бири б у л д и .
Д е^ о нл а рн ин г жамоа яйловларидан ма^рум цилинишм
уларнинг ху'жалигига к;атти^ зарба берган ^амда дех;к;онлар-
нинг де^ончилиги ва чорвачилиги учун зарур шарт булган
жамоа яйловларини уз ичига олувчи бутун ^ишло^ жамоа
тузумини емирган эди. Аммо лордлар жамоаларга ^арашлн
ерларни босиб олиш билангина кифояланмадилар. Улар де<\-
^онларнинг экин ерларини ^ам тортиб ола бошладилар. Ер эга
лари биринчи навбатда цис^а муддат билан ижарага берилган
ер участкаларини, яъни помешчикларнинг хужайинлар доме-
нидан энг манда д е ^ о н л а р г а — лизгольдерларга ижарага бе
рилган ерларни тортиб олдилар. Нихоят лордлар дездонларнн
уларга мерос долган чек ерлардан ^ам ^айдаб чинара бо шл а
дилар. Лордлар тортиб олган далаларни одатда ^уй бо^иш
учун яйловларга айлантирардилар ва катта-катта нарх ^уйиб
( д е ^ о нл ар д ан тортиб олинган жамоа яйловлари билан бир-
ликда), йирик нжарадор-фермерларга ижарага берардилар.
Баъзан эса хужалик ишларида омилкор лордларнинг уз7Гар1г
йил^ичи-со^ибкорларга айланардилар, улар уз ерларида бир
неча у н минглаб ^уйларни бо^ардилар.
Ров тутишлар натижасида бутун-бутун ^ишлоклар тамоми-
ла йу^ булиб кетарди. Бир неча ун минглаб деэдон оилалари
тирикчилик воситаларидан ма^рум булиб, у'з жойларини таш-
лаб, дайди ва гадой бу'либ кетишга мажбур булар эдилар.
1489 йилдаёк чиркан парламент статутларидан бирида бун-
дай дейилган эди: «Бизнинг короллигимизда де^цонларнинг
уйлари ва бутун-бутун ^ишлоцларнинг бум-буш булиб цолишн,
вайрон цилиниши ва бутунлай бузиб юборилиши туфайли нн-
^оятда зур кулфат кундан-кунга ортиб бормо^да. Азалдан* де>;-
^ончилик учун фойдаланиб келинган экинзорлар энди яйлов
ларга айлантирилмоцда. Бир ва^тлар 200 лаб киши галла экиб,
деэдончилик цилиб юрган ерларда энди 2— 3 та подачи долган».
Томас Мор узининг 1516 йилда босилиб чикдан «Утопия»
деган асарида исте^зо билан: «Сизнинг одатда жуда юввош
булган цуйларингиз... >^озир шу кадар еб туймас ва саркаш
булиб кетишибтики >^атто одамларни ^ам еб куймокдалар»,
деган эди.
Fob тутишларга царши Тю дорлар к>онуни. Т ю д о р л а р ху-
кумати (1485— 1603) fo b тутишлар о^ибатидан цур^иб цолди.
Оммавий фа^ирлик (пауперизм), ^ашшоцлик, дайдилик .мулк-
дор синфларнинг хотиржамлигини хавф остида цолдирди. Мам-
лакатда хусусий мулкка царши жиноятлар купайди. Деодонлар-
нинг лендлордларга ^арши газаб ва нафрати ошмоцда эди. Fob
тутувчиларга царши турли графикларда тез-тез махаллий
цузголонлар була бошлади. >^укумат fo b тутишларнинг кенг
516
ёйилиб кетиши давлат хазинаснга ва х;арбий ишларга ^ам катта
зарар келтиришидан хавотир булиб к;олди. Хонавайроп булган
деэдонлар соли^ тулай олмас эдилар. Де^конлар сонйнинг
камайиши мамлакатнинг лашкар туплаш ишига :\ам путур ет-
казарди. Х^укумат юз эллик йилдан орти^ро^ давр ичида ( X V
аср охиридан деярли X V I I аср урталаригача) f o b тутишларга
карши жуда куп статут ва ордонанслар чи^арди. Генрих V I I
томонидан 1489 йилда чицарилган статутда лоацал 20 акрдан1
орти^ ери булган д е ^ о н усадьбаларида fo b тутиш ва усадьба-
ларни бузиш таъ^и^ланган эди. 1516 йилда Генрих V I I I чи-
карган статутда конверсия, яъни экинзорларни яйловга айлан-
тиринг ман ^илинган эди. Генрих V I I I нинг 1533 йилги к;онуни
эса, бир мулкдорнинг асрайдиган куйи 2 минг бошдан ортма-
син деб чегаралаб ^уйган эди. 1597 йилда королева Елизавета
^укумати де^онларнинг бузиб юборилган усадьбаларинн тик-
лаш ва барча fo b тутишларни тухтатиш ^ак;идаги талабларни
такрорлаган эди. Дукумат fo b тутишларни текшириш учун бир
неча марта: 1517, 1548 ва 1607 йилларда ревизия тайинлаган
эди. Статутларни бузган айбдорларга штрафлар солннди. Ле-
кин чи^арилган шу конунлариинг ^аммаси натижасиз ^олди.
Тюдорларнинг дворянлар монархияси де^конларни ердан M a v
рум этишларга царши изчиллик билан кураша олмас эди. F o b
тутишларга царши чи^арилган статутларни амалга оширишда
хам етарли даражада райрат билан иш курилмас эди. Статут
ларни амалга оширишлари лозим булган шерифлар шу ишлар
билан шурулланувчи судьялар ва бопща ^амма мансабдорлар
деярлц узлари ер эгалари булиб, f o b тутишларни текшириш
ишларига )^ар ^андай йуллар билан тус^инлик цилардилар.
Йирик лордлар уз поместьеларида гов тутиш учун саройдан
махсус ижозат олар ва айрим графликлардаги fob тутишларни
текшириш топширилган майдарои; амалдорларни назарларига
^ам илмас эдилар.
Роберт Кет цузролони. F o b тутишлар муносабати билан дех-
ь^онлар кутарган к^узролонлардаи энг каттаси Норфолькдаги
Роберт Кет ^узролонн эди. Бу кузголон Эдуард VI подшолик к ал
ган даврда, яъни 1549 йил ёзида, Англиянинг шар^идаги саноати
хийла тарацкий ^илган графликлардан бири булган Норфольк-
да кутарилган эди. Бу ^узголонда Норфольк де^конлари билан
бирга шар^ий графликлардаги, айникса к,ушни Сеффольк граф-
лигидаги а^оли ^ам к;атнашган эди. Майда Сквайр2 Роберт Кет
уз укаси Вильям билан бирликда бу ь^узролонга бошчилик цил-
ди. Кузголон июнь ойининг охирида Норфольк жанубида ака-
ука Кетлар яшайдиган Уиндэм деган жойда бошланиб, бу ер
дан шимолга, то Норич ша^ри (Норфольк графлигининг бош
517
ш а ^ р и )г а ч а ёйилиб кетган
эди. К е т ^ узгол о н и де^к;он-
л а р н и Н о ри чга ^а р а б о л и б
борди, улар 10 игалда бу
ерга к ел и б етдилар. Н орич
ша^рининг камбагаллари
де^онларга ^ у ш и лд и л а р .
>^аммаси б у л и б 20 мингтача
^ур олли д е ^ о н л а р д а н ибо
рат б у л г а н ц узролон чи лар
ша^ар атрофидаги урмон
б и ла н ^о п ла н ган тепалик-
л а р д а н бирида л а г е р ь ку-
риб о л д и л а р . К,узролончилар
Лондонга к о р о ль номига
ю б о р и л г а н т а л а б л а р прог-
раммасини т а й ё р л а д и л а р . 29
м одд адан и борат б у прог-
рамм анинг бир к^анча модда-
д а л а р и д а ров т ут и ш л а р н и
т ухтатиш ва д е ^ о н л а р г а
X V I аср ва X V H аср б о ш лари д а л о р д л а р ж а м о а л а р д а н тор-
Англнядаги де.^^онлар ^у зголон и ТИб о лг а н ЯЙЛОВЛардан фой-
даланиш учун тула ^уцу^ бе-
риш талаб килинган: «Биз сураймизки... манор лордлари жамоа
яйловларида пода бо^масалар экан» (11-модда). «Биз сурай
мизки... Генрих V I I короллик ^ила бошлаган йилдан бери миро
вой судьялар, шерифлар ва бош^а амалдорлар томонидан (хал^-
дан яшириб келинган ( ров тутишларга {\арши) яхши-яхши j^o h v h -
лар, статутлар, прокламациялар ва бонща тадбирлар тиклансин
ва амалга оширилсин» ( 27-модда) 1.
К^'зролонга ^атнашган энг камбагал. дездонлар томонидан
тузилган бошца бир ^ужжатда улар де^цонларнинг ер эгалиги
учун зарур шароит йук;лигидан шикоят ^илади: «Ерга эгалик
^илиш учун бизга берилган мавжуд шароитлар арзимайдиган,
к,улларга бериладигап шароитлардир, ерга эгалик к;илиш та
момила лорднинг хо^иши ва узбошимчалигига богли^дир...».
Лордлар босиб олган жамоа ерларида улар курган тусиклар'
нинг хаммасини деэдонлар бузиб ташлалюцчи эдилар: «Биз
^амма туси^ларни ер билан яксон ь^илиб ташлаймиз, хандаи;
ва зовурларни кумиб ташлаймиз ва ,\ар бир кишига жамоа
яйловларидан фойдаланишга имкон берамиз... Биз ^амма нар-
садан эркин, баравар ва тенг фойдаланишни истаймиз».
618
Х,укумат цузголонни бостириш учун купчилиги ёлланган не-
мис ва итальянлардан иборат 15 минг кишилик бутун бир
лрмияни юборди. Мунтазам и,исмларга карши уруш олиб бориш-
ни билмаган ^узтолончиларни йирик л о р д — граф Уорвик
цумондонлиги остидаги ^укумат кушинлари тор-мор к;илди.
Норич ёнидаги Дюссендейль водийсида жанг 1549 йилчинг
27 августида булган эди. Чет эллик ёлланма солдатлар кузго-
лончиларни куплаб ^ириб ташладилар. Улдирилган де'^он-
ларнинг сони 3500 га етарди. Асир олинган Роберт ва Вильям
Кет осиб улдирилди. кузголон к;атнашчиларидан жазолаб улди-
рилганларнинг с о н и 300 дан орти^ эди.
Ердан ма^рум ^илинган ха лц оммасига к^арши чицарилган
к;онли конун. Тюдорлар ^укумати де>;к;онларнинг ^узголонлари-
ни шафк^атсизлик билан бостириб, fo b тутишлар натижасида
жуда куплаб хонавайрон булган деэдон-пауперларга к;арши
репрессия бошлади. Англия цишлоцлари ва йуллариии тулдириб
юборган гадой ва дайдиларга 1\арши ^укумат роят муд^иш
^онунлар чицарди. Фа^ат ме^натга ярамай ^олганларга ва кек-
саларгагина садака сураш рухсат этилган эди. Тиланчилик
ц н л г а н « сог лом 1гадой»ларни ^амчи билан савалаш ва ь^амок
жазоси кутарди. Пауперларни айрим шахсларга ь;ул цилиб
берарднлар. Ь^ул цилиб берилгандан кейин хужайинларидан
^очиб кетганларнинг баданига утда циздирилган темир билан
тамга босардилар. Иккинчи марта к>очиб кетган паупер катл
^илинарди. ^укумат дайдиларни турулиб ^сган жойларига >^ар
^андай йуллар билан ^айтаришга ^аракат киларди. Ш у йул
билан уз юртига ^айтарилган паупер «гма^алла ^ули»га айлап-
тириларди. У узининг яшаш жойини ташлаб кета олмас ва
махаллий помешчик ёки бирон-бир йирик фермерга ёки кор-
чалон-саноатчига улар таклиф этган хар цандай ишга ёлла-
нишга мажбур эди. «^озирги ишчилар синфининг ота-боболарп
^аммадан аввал узларининг зурлик билан дайдиларга ва пау-
перларга айлантирилганликлари учун жазога тортилган эдн-
л а р » 1,— деб ёзган эди Маркс.
Тю д ор л а р абсолютизми ва унинг социал негизи. X V асрнинг
охиридан X V I I аср бошларигача Англияни кдора цилган Тюдор
лар династияси король ^окимиятини анча мустахкамлашга
муваффац булди. Х1окимият бу династия короллари давр^сур-
ган замонларда чинакам абсолютизм хусусиятларига эга булди.
Династияни бошлаб бергап Генрих V I I (1485— 1509) ва унинг
урли Генрих V I I I (1509— 1547) «снизил гул урушлари»дан
кейин ^али сацланиб долган феодал зодагонларининг к;олдик;-
ларига карши аёвсиз кураш олиб борди. Тюдорлар чекка улка-
ларни: Корнуэлл, Уэльс ва Англиянинг шимолий графликлари-
ни >^ам марказ таъсири остига оладилар. Тюдорлар даврида
620
нинг долатида куру^чиликдаги кучларнинг Англияга ^ужум
р л и ш и жуда к^ийин вазифа дисобланарди. Аммо X V I асрдаги
инглиз короллари катта мунтазам армия тузмасалар дам, пар
ламент билан биргаликда дарбий флотни муттасил мустадкам-
л аб бордилар. Бунинг окибатида дарбий флот душманнинг
денгиздан хужум ^илишидан мамлакатпинг хавфсизлигини тула
таъминлабгина ^олмай, инглиз мустамлака ва савдо экспансия-
си учун кудратли восита дам булиб хизмат циларди.
Инглиг. реформацияси. Инглиз дукумати реформацияга авва-
лига салбий караган эди. Ёшлигида яхшигнна махсус дипий
таълим курган1 Генрих V I I I Лютерга ^арши мунозарада ^ам
шахсан иштирок цилгаи эди. У 1521 йил ноябрида ёзган2 «Етти
сирнинг димояномаси» деган памфлетни Римга папа помига
юборгаи эди. Генрих V I I I Екатерина Арагонскаяга уйлангач,
Карл V билан династик богланиш туфайли, аввал бошда Фран-
цияга карши-уюштирилган коалнцияда дам катнашган эди.
Биро^ инглиз дворянлари черковга ^арашли ерларни босиб
олишдап жуда манфаатдор булганлиги, инглиз буржуазияси-
нинг реформацияга хайриходлик билан цараганлигн ва «оддий»,
« арзон» черков булишини жон деб истаганлиги, 20- йиллар охи-
ридан Англиянинг ташци сиёсатнда узгариш пайдо була бош-
лаганлиги (Габсбурглар жуда кучайиб кетганлиги туфайли
Франция билан якинлашганлиги) «такводор корол»ни черков
масаласида тутган уз сиёсатини узгартиришга мажбур этди.
Генрих V I I I нинг хотинини цуйиши бу узгаришга расмий бадоиа
булди. Генрих V I I I Екатерина Арагонскаяни (ёшн узид^н катта
булганлиги ва угил тугмаганлиги учун) куйиб юбормо^чи б у
либ, Римга мурожаат килди, чунки католик конунларига му-
вофиь^ ажралишни папа расмийлаштириши керак эди. Екате
рина Карл V га хола булганлиги учун, асосан шу важ билан
пала бу ажралишга рухсат беришдан бош тортди. Чунки
Карл V 1527 йилдан кейин Римга хужайин булиб колган, папа
эса тамомила унинг ихтиёрида эди. Нидоят королнинг хоти-
нидан ажралкши Рим папасининг рухсатисиз Англияда рас-
ми йлаштирилди (1533 йил). Шундан кейин Генрих V I I I аввал
королеванинг фрейлинаси булган Анна Болейнга уйланди. Папа
сиёсатидан газабга келган Генрих V I I I 3 0 - йил урталарида Рим
билан ало^асипи бутунлай узди. 1534 йилда тузилган «Супрема-
тия тугрисидаги акт» бу жи^атдан мудим к>адам эди, бу актга
биноан король инглиз черковининг бош ра^бари, деб эълон ци-
линди. Аммо шуниси характерлики, актда дамма эски католик
а^ида ва расм-одатлар дадлсиздир, дейилган эди. Черковни
522
формаларига бир ^адар я^инлашиб ^олди. Англиканизмда, жум
ладан, кальвинизм таъсири (та^дир ^а^идаги догмат, маросим-
ларнинг камайиши ва ^оказо) ани^ куринарди. Аммо Эдуард
V I улгандан кейин унинг y p i W a Генрих V I I I нинг Екатерина
Арагонскаядан турулган цизи Мария Тюдор тахтга утирди. Ген
рих V I I I саройига нисбатан испан католиклари оппозицияси му-
^итида тарбияланган Мария Тюдор купроь^ рарб билан шимол-
нинг хийли к;оло^ округларидаги инглиз дворянларининг баъзи
бир ь^исмидан мадад топган католиклар партиясига бошчилик
^илди. Бундан таш^ари, королева она томон цариндоши, испан
короли Филипп II га эрга тегди. Ю^орида айтиб утилганидек,
Филипп I I — X V I аернинг иккинчи ярмидаги католик реакцияси-
нинг энг фанатик арбобларидан бири эди.
Мария испанлар мададига таяниб, Англияда католизмпи
тиклади ва протестантларни цаттик; таъ^иб остига олди. Бир
замонлар урта аср еретикларини гулханга ташлаб цандай куй-
дирган булсалар, Англияда протестантларни ^ам шундай тирик-
лайин куйдирардилар. Протестантлар Марияни шафк;атсизлиги
учун «цонхур» деб атадилар- 50- йиллар бошида мамлакатда бир
неча марта катта-катта фитналар уюштирилди, бундан ма^сад
Марияни тахтдан ардариб ташлаш ва чет эл испан таъсирини
йуцотиш эди. Бу фитналар бостирилди. Инглиз парламентининг
узи бирор даражада жиддий оппозиция уюштиришга журъат
этолмай, католик ^укуматига нисбатан узини тобе тутарди.
Аммо Мария Тюдор узок; вацт короллик ^илмади. У 1558 йил
да улди. Инглиз задоганлари орасидаги протестантлар устун
чи^иб, Генрих V I I I нинг Анна Болейндан булган ^изи Елизавета
I ни королева ^илиб ^уйдилар, у X V I аернинг бутун иккинчи
ярмида подшолик цилди (1558— 1603).
Елизавета I муътадил англикан формасидаги протестантизм-
ни узил-кесил тиклади. 1559 йилда парламент тахт эгасининг
черков ишларита бошчилик (супрематия) цилиш ^у^у^ини яна
тасди^лади. Королевага епископларни тайинлаш ^укуки берил-
ди. Епископлар эса исло^ ^илинган черковда ^ам ^олиб, уз
епископлик ерларини ^амда лордлар палатасида мажлис утка-
зиш ^уцукини са^лаб ^олдилар. Англикан черковининг бошца
номи — е п и с к о п а л ь черков деган номи шундан келиб чик-
^андир.
1571 йилда англикан дин символи ишлаб чицилди, у 39 аъзо
( б о б )дан иборат булиб, унда баъзи бир католицизм акидалари
билан бир ^аторда протестантизм, кальвинизм таъсири >^ам се-
зилиб турарди. Ибодат цилишда бир хиллик (Conformity) жо-
рий этилди. Ибодат хукумат томонидан тасди^ланган ало^ида
к;улланмага биноан инглиз тилида амалга оширилиши керак
эди. Королеванинг черковга бошчилик ^илишни тан олишдап
бош тортган католик-рекузантларга ^арши ь^аттиц цонунлар чи-
^арилди. Иезуитларнинг Англияга кириши к;атъий ман этилди.
Католиклар яна ^ушимча катта-катта солии^лар тулашга маж-
523
бур эдилар. Протестантизмдан католицизмга утиш давлатга
хиёнат к;илиш билан бир ^атордаги жиноят хисобланарди.
X V I асрнинг иккинчи ярмида Англи яни нг умумий ички ва
таш^и сиёсати. Елизавета I Тюдорнинг узок; муддат (цир^ беш
йил) короллик цилган даври — Англия нктисодий жи^атдан
айницса т а р а н и й этган давр эди. Боинга мамлакатлар билан,
жумладан, Хиндистоп ва Америка билан савдо-соти^ ишларини
олиб бориш учун жуда куп савдо компаниялари тузилди, ден-
гизнинг нариги томонида инглизлар колонизацияси бошланди,
инглиз савдо флоти жуда усиб кетди, мовут маиуфактурасида
муваффа^иятларга эришилди, капиталистик фермерлик тобора
кенг ёйила бошлади, ана шу ^одисаларнинг хаммаси «Елизавета
асри» деб аталган даврнинг энг ёр^ин хусусиятларидир.
Елизавета протестантизмни тиклаш билан авваллари монас-
тирларга царашлн ерларга эгалик 1^илувчи мулкдорларнинг
^уцу^ларини муста^камлаб берди ^амда янги дворянлар ва
буржуазиянинг манфаатларини таъминлади. 1569 йилда граф-
лардан Нортумберлендский ва Вестморлендский бошчилигида
шимолдаги лордлар «эски» ва «хаци^ий» католик динини
химоя ^илиш байроги остида марказий ^окимнятга ^арши исён
кутарганларида, бу исён тезда бостирилди. Х1укумат жанубий
ва жануби-шар^ий графликлариинг джентрийлари ва фриголь-
дерларидан катта ^ушнн туплаб, муайян вацт давомида бутун
Шимолни аслида оккупация к;илиб турди, бу улкани шафцатсиз
равишда талади. Х1укуматнинг террори 1569 йилда узла рига
хос ба^оналарга кура (Шимолдаги ерларни к;улга киритиб ол-
гаи, ер рентасини оширган ва бу ерга ^ам fob тутиш сиёсатини
олиб келган « Ло пд он л ик » эски лордларга нафрат юзасидан) ^а-
ракатида иштирок этган шимолий деэдонларнинг бир ^исмига
}^ам ёйилди.
Генрих V I I I вак;тида парламент королевага унинг феодал-
католик группаларига царши олиб борган курашида -%ар томон-
лама ёрдам берди. Католпклар томоиидан инглиз тожу тахтига
даъвогар килиб ^уйилган Шотландия корслеваси Мария Стюарт
(у ,\ам оиаси томондан Тюдорлар династиясига мансуб эди)
Елизавета агентларининг ёрдами билан Шотландиядан ^айдаб
юборилди. Англияга цочган Мария Стюарт уз «эгачиси» булган
инглиз королеваси цулига асир тушиб цолди. Мария Стюарт
турли калъаларда куп йнллар ^амалиб ётиб, бир неча марта
муваффа^иятсиз ^очишга урнниб курганидан сунг 1587 йилда
к;атл ^илинди.
Мария Стюарт ишида испан короли Филипп II нинг агент-
лари к а п а роль уйнади. Мамлакат ичидаги феодал-католик-
лар реакцияси ^ам, четдаги испанларнпнг аралашуви х*ам
Елизавета ^укуматини бир хилда ташвишга солиб цуйди. Испа
ния янада му^имроц бош^а бир сабабга кура узок; ва^тгача
Англиянинг миллий душмани булиб к,олди. Инглизларнинг ден-
гиз савдоси ривожланиб ва муста^камланиб борган сари, ипг-
524
лиз буржуа доираларииинг купгина испан-португал мустамлл-
каларига кириб бориши учун Испания табора катта тусик^ б у
л иб к°лмоцда эди.
Елизавета Испанияни заифлаштириш максадида Нидерлан-
дия революциясини к>уллаб-кувватлади. Инглиз кемалари, ,\еч
цандай уруш эълон килмасдан, испанларнинг Америкадан Испа-
мияга ^имматбахо юклар ортиб келаётган флотилиясига xv-
жум ^илар ва уларни талар эдилар. Елизавета эса буларнинг
хаммасидан хабардор эди ва уларни рагбатлантирардн. Елн-
заветанинг икки йирик адмирали — Дрейк билан Хоуки не уз-
ларининг сиёсий карьераларини денгиз цароцчилигидан бошла-
ган эдилар. Инглизларнинг денгиздаги ^аро^чилигига хотим а
бериш ва Англияда Мария К,онхур давридаги сингари, испан
ларнинг тула таъсирини тиклаш максадида Филипп II 1588 йнл-
да Англияга карши «Енгилмас армада»сининг >^арбий юри-
шини бошлади, аммо, говорила курсатилганидек, унинг бу
юриши тамомила муваффакиятсизликка учради '. Ш у ва^тдан
бошлаб денгизда инглизларнинг кули баланд булиб цолди.
X V I аернинг 90- йиллари ва X V I I аср бошларида инглизлар би-
лан французларнинг а^иллашиб цолганлиги туфайли Голландия
республикаси катъий галаба цозоиди ва шундай к^илиб, Испа-
нияга яна каттик зарба берилди.
Ирландиянинг босиб олиниши ва таланиши. XVI аернинг
иккинчи ярмида Англия цушнн Ирландияга уз тазйи^ини кеекпн
кучайтирди. Ирландиянинг Дублин ша^ри билан шар^ий со^ил-
лари X I I аернинг иккинчи ярмидаёц биринчи марта забт т^илин-
ган эди. Шундан кейинги аерларда оролнинг бошка районлари-
га хам инглиз хукуматинииг таъсири кепгайди. Аммо умуман
олганда инглизларнинг Ирландияга кириб бориши узок ваи^тга-
ча етарлн даражада чуцур булмаган эди. Кабилаларнииг ма-
^аллий йулбошчилари инглиз королларига номигагина буйсу-
нардилар. Инглизларнинг Ирландияга кучиб бориши нисбатан
унча куп эмаедп. Кучиб борган инглизларнинг, шу жумладан,
б у ерга кучиб келган инглиз феодалларининг ирландлашуви
характерлидир. Кучиб келган инглизларнинг иккинчи-учиичн
бутиниёк ирланд урф-одатлари ва тилини тула узлаштирио
олиб, шу тарзда махаллий ахоли билап цушилиб кетарди. Чега-
ралари муста^камланган ва куплаб инглиз гарнизонлари жой
лашган торгина шаркий полосада ( П э л ь деб аталадиган жойда)
инглиз феодаллари ва савдогарлари узларини бирмунча муста.у
кам тутиб, махаллий ирланд а^олнеидан ало^ида эканликларини
caiyia6 цолдилар ва .\атто буни таъкидлаб курсатардилар.
Инглиз саноати ва савдосининг ривожланиши, янги ерлар-
да жун, галла ва бонща ма^сулотларга талабнинг ошиши му-
носабати билан инглиз феодаллари э^тиёжининг кескиплашуви
1 «X V I— VII а е р л а р да И с п а н и я » де г ан X L 11 б о б г а каранг.
525
натижасида Ирландия инглиз ^укмрон синфларини купроц
^изи^тира бошлади. Ирландиянинг ажойиб яйловлари *, унда
^имматли цазилмаларнинг мавжудлиги, куплаб денгиз бухта-
лари, оролнинг цулай стратегик мав^еи — буларнинг ^аммаси
инглиз дворянларини ва уларни ^уллаб-цувватловчи буржуазия
доираларини Ирландияга нисбатан экспансия ва агрессияни
кучайтиришга ундар эди.
Дастлабки Тюдорлар, Генрих V I I ва Генрих V I I I давридаёц
Ирландияда инглиз ^укуматининг таъсири кучая бо шла г а н эди.
Хусусан Генрих V I I I биринчи марта Ирландия короли титули-
ни цабул ^илди (бу пайтгача инглиз короллари Ирландия сень-
ори титули билангина кифояланиб келардилар). Ирландия
зодагонлари инглиз королига ^асамёд цилишлари, ундаи титул
олишлари ^амда улар ^абилалардан тортиб олг ан ерларга
згалик цилиш эд^у^ини олишлари керак эди. Ирландияда инг
лиз ^укмронлигини янада муста^камлашда реформация катта
аз^амиятга эга булди. Бу ерда реформация айни^са зуравонлик
усуллари билан з^амда Ирландия черков-монастирь ерларини
оммавий тарзда секуляризация ^илиш билан утказилган эди.
Ирландиянинг феодал-кабила тар^оклигидан фойдаланиб, бир
кабила йулбошчисини иккинчисига царши гиж-гижлаш, о ро л
нинг айрим районларида игвогарлик ма^садида галаёнлар уюш-
тириш ва уларни шафк;атсизлик билан бостириш нули билан
инглиз ^укумати Мария давридаёц, су'нгра эса Елизавета дав-
рида з^ам Урта ва Шимолий Ирландиядаги ерларни систематик
тарзда мусодара ^ила бошлади. Одатда, мусодара дилинган
ерлар инглиз д в о ря нл ар и г а ва ^исман Англиядан кучиб келган
де^коялар — колонистларга бериларди. Елизавета ^укмронлик
цилган даврнинг айни^са иккинчи ярмида ва охирида ерлар
жуда куплаб микдорда шу тарзда мусодара килинди, Ольстер да
Ш ан О ’ Нейль (1559— 1567), Мэнстерда Десмонд (1579— 1583)
%а мда ян а Ольстерда графлардан Тирон бнлан Тиркоиель
(1595— 1603) ра^барлиглда руй берган Ирландия ^узголонлари
бостирилгани натижасида а на шундай ишлар килинди. Ели
завета э^укмронлик ^илган даврда инглиз ^укумати Ирландияда
жами 1300000 акр ^ажмдаги жуда катта ер майдони мусодара
^илинди. Ирландиянинг буйсундирилиши ва таланиши Англия-
нинг шундан кейинги тарихи учун гоят катта социал-и^тксоднй
о^ибатларга эга булди. Ирландия Англиянинг мустамлакасига
айланиб, у ерга инглиз мовути ва боцща саноат ма^сулотлари
олиб борилар з^амда у ердан Англияга галла, чорва моллари,
жун ва бош^а цишло^ хужалик >мах;сулотлари келтирилар эди.
Англия лендлордизми уша пайтда инглиз дворянлари ^ар 1\ан-
дай усуллар билан (fob тутиш, с екуляризация ва шу сингари
528
лариии у 3 ичига олган анча унг йул тутгаи п р е с в и т е р и а н
окими, ва иккинчиси — асосан майда буржуазия, жентри ва
дездонлар орасидан узига тарафдорлар топган, анча сул йул
тутган и н д е п е н д е н т о!\им эди. Елизавета ^укумати пури-
танларга р о я т душманлик назари билан к;арарди. Пуритаилар
хам католиклар сингари таън^иб к;илинарди. Католиклар сннга-
ри уларни ?^ам турмаларга ^амар, мамлакатдан ^айдаб чидарар
ва уларга турли штрафлар солар эдилар. Аммо, пуританлар-
нинг сони ортиб бораверди, бу эса буржуа синфларининг абсо
лютизм билан ало^ани узишга тобора жиддийрок; тайёрланаёг-
ганлигидан далолат берарди.
Елизавета I подшолик цилишининг тугаши. Стюартлар динас-
тияси хукмронлигининг бошлаииши. Елизавета I Тюдор '^арийб
45 йил подшолик килиб, 1603 йил 24 мартда вафот этди. У Т ю
дорлар династиясининг охирги вакиласи эди. Бу династия дав
рида инглизларнинг капиталистик тара^^иёти жуда катта муваф-
фа^иятларга эришди.
Елизавета вафотидан сал илгари Шотландия короли Яков
V I ни (у ^атл этилган Мария Стюартнинг угли эди) уз вориси
килиб тайинлади. Яков учун бу — кутилмаган во^еа эмасди,
Ёлизаветанинг министрлари аллакачоидан бериё^ Шотландия
короли билан махфий хат ёзишиб, унинг инглиз тахтига ЪУЪУ'
куни тасди^лашар ^амда «икки миллатни бирлаштириш»—
Англия билан Шотландияни умумий бир королликка бирлаш-
тиришнинг конкрет шартларини ишлаб чи^ишган эди. Аммо ян
ги династияга уз подшолигини мураккаб шароитларда бошлаш-
г а турри келди. Англияда буржуазия революцияси учун шарт-ша-
роит вужудга кела бошлаган зди. Мустахкамланиб ва синфга
айланиб олган инглиз буржуазияси >^амда унинг иттифок;чиси
булмиш янги дворянлар хокимиятни уз ^улларига олиб, улар
учун орти^ча ва зарарли булган монархия формасига бардам
беришга интилаётган эдилар. Тюдорлар давридаё^ шакллана
бошлаган парламент оппозицияси Стюартлар даврида айни^са
зур райрат билан ^аракат ^илди1.
XVI аерда инглиз маданияти. X V I аср Англия тарихида капи-
тализмнинг турилиш асри булиш билан бирга, айни вацтда инг
лиз миллати шаклланишининг давом этиши ва инглиз мадания-
типипг роят гуллаган даври хам эди. X V I аерда инглиз адабиёти
билан инглиз театри роят гуллаб-яшнади. Илк инглиз гуманизми
адабиётининг энг ёр^ин намояндаси маш^ур Т о м а с М о р д и р
(1478— Г535). Мор узининг «Утопия» номли (1516 йил) классик
асарида аввало Англиядаги дастлабки жамрарилиш даврипинг
социал зиддиятларини анализ цилиб берди, бу билан Еарбий Ев
ропа утопии социализми окимига асос солди ва бу о^им бундан
34 В- Ф- Семенов 529
кейинги асрларда ривожлана бориб. илмий социализм элемент-
ларини тайёрлаб берди. Эразм Роттердамскийнинг «Бетамизлик
мад.\ияси» деган асари каби Морнинг «Утопия»си ^ам гумани-
стик адабиётнинг энг маш^ур ва энг куп таркалган ёдгорликла-
ридандир. « У т о п и я » .^ам асли латин тилида ёзилган булиб кейин-
чалик Европанинг ^амма тилларига таржнма килинган ва дунё
адабиётининг ^амма бахраманд булган асарларидандир.
X V I асрнинг иккинчи ярмида, Елизавета даврида королева
ва саройдаги бир к;анча катта дворянлар .\омийлик цилгап
инглиз театри катта ривож топди. Ш у билан бирга театр Лон-
дондаги кенг х ал ^ оммасининг севикли томошаси эди. Халк>-
нинг театрга муносабати драматург ва актёрларни уз бадиий
образларини муайян хал^-демократик ру^идаги услубда яратиш
учун \ а р а кат ^илишга мажбур этди. В и л ь я м Ш е к с п и р
(1564— 1616) жа^онда шу^рат ^озонган буюк инглиз драматур
ги эди. Ь^исман тарихий ва кисман уз замонасининг маиший
темаларида ёзилган унларча драма, трагедия ва комедиялар-
нинг автори бул ган Шекспир уз асарларида феодализмдан
капитализмга утиш давридаги Англияни хийла тула тасвир
этиб берди. Шекспирнинг пьесаларидаги ца.храмонлар — Уй-
гониш даврининг ца^рамонлик характерига эга булган гоят
эхтиросли кишилардир. Ш у билан бирга улар жуда реали-стик
ру^да талцин этилган булиб, оддий кишилар та^дирига хай-
рихо^лик билдириладн. Шоир оддий кишиларнинг донолигини
купинча саройдаги олифталарнинг еигилтаклигига ва бемаъни-
лигига ^арама-^арши ^илиб цуяди. Шекспирнинг энг яхши пьеса-
лари: « Г а м л е т » , « О т е л л о » , « Р о м е о ва Жульетта», « К о р о л ь Л и р »
ва бошцалар бутун дунёдаги театрларнийг репертуарида мар
кам урин олган. Биз уларни совет са^пасида ^ам тез-тез учра-
тиб турамиз. Шекспирнинг адабий меросида тарихий характер-
даги д рамал ар (« Та ри хи й хроникалар») ало^ида а^амиятга эга.
« Р и ч а р д I I » , «Генрих I V » , «Генрих V » , «Генрих V I » ва « Ричард
I I I » деб аталувчи бу драмаларпинг сюжети асосан СЦ атир гул
ва К,изил атир гул урушлари тарихидап олинган. Шекспир бу
драмал ар да марказий хокимиятнинг феодал анархиясига ^арши
шиддатли кураши хамда четдан буладиган ,\ужум хавфи ша-
роитида утгап Англиянинг сиёсий бирлашувн процессини акс
эттиргаи.
X V I асрдаги яна бир атоклп драматург Кристофер
Марло (1564— 1593) булиб, бир ь^анча йирик трагсдиялар—
« Т с м у р л а н г » , « Ф а у с т » , « К о р о л ь Эдуард» ва « Пар иж ^иргими»
(яни «Варфоломей кечаси») унинг к^аламига мансубдир. Ма рл о
ха^ли равишда Шекспирнинг энг ажойиб утмншдошларидан би-
ри ^исобланади. М а р л о упга драматик шеърнинг формаси (маш-
хур «ок4» шеър) билано^ катта таъсир курсатди.
Ешро^ авлод шоир-драматурглар орасида Б е н Ж о нсо и
(1578— 1637) алохида урин тутади. Куп комедкялар ёзган Бен
Жоисоп Шексппрга царама-карши уларощ уз ижодиётида X V I
530
аср охири ва X V I I аср бошларида усиб келаётган буржуа оппо-
зициясииинг антифеодал ва аитиабсолют кайфиятини аича кес-
кин акс эттирган эди. Унинг бекорчи сарой а^лларини, хонавай-
рон булиб бораётган маишатпараст дворянларни, королликдаги
судьялар ва амалдорларнинг порахурлиги ва узбошимчалигини
ёрцин сиёсий-сатирик характерда тасвирлаб ёзган асарлари X V I I
аср урталаридаги инглиз буржуа революцияси даврининг пуб-
лицистикасига тайёргарликдан иборат эди.
XVI аернинг охирги ун йилликлари ва X V I I аернинг бирин
чи ярмида маш^ур инглиз файласуфи Ф^р е н с и с Бэкон
{1561 — 1626) уз асарларини яратди. У «Янги'органон» (1620 йил)
деган ажойиб фалсафий асарнинг авторидир. Бэкон бу асарда
фанларни янгидаи классификация цилиб, огирлик марказини та-
бииёт фанларига йуналтирган эди. Бэкон урта аср схоластикаси-
нииг эътицодли душмани эди. У таргиб ^илган индуктив билиш
методи фактларни умумлаштирган ^олда урганишга асосланган
булиб, Европада шу давргача фан ривожланишинипг бевосита
матижаси эди ва уз томонидан табииётпинг янада юксалишига
хамда янги дунё^арашнинг шаклланишига ёрдам берди.
Бэкон Томас Морнинг «Утопия»сидан кейинги утопик асар
«Янги Атлантида»нинг ^ам авторидир. Бу асар автор умри нинг
охирида ёзилган ва унинг вафотидан кейин эълон цилинган.
« Атлантида» асарида Бэкон фан билан ишлаб чи^аришнинг
ало^аси ^а^ида узининг эзгу гоясини намойиш ^илди. « Атлан-
тида»нинг юксак саноат техника даражаси Бэкон утопиясининг
асосий хусусиятини ташкил цилади.
XLVI БОБ
534
рок царз оларди. Буржуазия би.уэн давлат хужалиги уртасидаги
ало^анинг яна бир формаси — откуп (ижарахурлик) системаси
эди. Деярли ^амма билвосита соли^ларни туплаш молиячи-
капиталистларга топшириларди, ул ар эса аз^олидан соли^ пул-
ларини уз агентларининг ёрдами билан узлари h h f h 6 олар ва
бунда давлатга ижарахурларнинг одатда « олд ин » тулаган пул-
лари суммасидан анча купрок; цилиб йигиб олар эдилар. Фран
цияда откуп системаси дастлабки капитал жамгарилишининг
узига хос формаси эди. Бунинг устига буржуазия феодаллар
давлати апттаратидан яна узига хос бир тарзда з^ам фойдала-
нарди. Урта аерлар охиридан бошлаб, Францияда давлат ман-
сабларини пулга сотиш ва сотиб олиш тартиби маркам урнашиб
долган эди. Буржуазия буига фойда келтирувчи савдо муо-
маласининг бир хили деб ^арарди. Мансабни сотиб олиш учун
сарф цилинган капитал кейинчалик, буржуа амалдорларга
юмуши тушиб турадиган хал^ оммасидан келадиган даромад
з^исобига о р т и т билан мансаб эгасига ^айтиб келиши шарт
эди. Судлардаги хар хил мансаблар айннцеа куп даромад кел-
•гирарди.
Йирик француз буржуазиясининг купчилиги уз манфаат-
лари жиз^атидан абсолютизм билан чамбарчас богланган эди ва
хонавайрон булган дворянларнинг мол-мулкларигииа эмас,
балки уларнинг титуллари ва унвонларини з^ам эгаллаб олиб,
секин-аста дворянлашмоцда эди. Майда буржуазияга келган-
да, унинг узи давлатнинг огир молиявий зулми дастидан азоб-
ланмо^да эди. Дез^конлар билан бирга шахар майда буржуа
зиясининг з^ам давлат соли^лари туфайли тинкаси к;урнмо^да
эди. Молиячи бойлар ва уларнинг бир туда агентлари булган
солиц тупловчиларга шаз^арлардаги мез^наткашлар оммаси з^ам,
худди ^ишлок мез^наткашлар оммаси сингари жуда нафрат
билан ^арарди. Солик; туплаш муносабати билан кутарилиб
турган ^узролонлар X V I ва X V I I аерлардагн француз шаз^ар-
лари ва француз вилоятлари тарихида энг муз^им ижтимоий-
сиёсин з^одисалардан биридир.
Франциск I даврида абсолютизмнинг муваффациятлари. К о
роль Франциск I даврида (1515— 1547) король з^окимияти гоят
зур ^удратга эга булган эди. Франциск I (Франсуа I) дастав-
вал черковни тамомила узига буйсундирди. Папа Лев X билан
Болонда тузилган конкордатга кура, француз короли барча
француз епископларини вазифаларга узи тайинлайдиган булди.
Ш у билан бирга папа француз черковидан келадиган даромад-
ларнинг купчилик кисмини королнинг узи олиши учун з^у^у^
берди.
Сунгра, Франциск I Бош штатларни мутла^о чацирман
цуйди. Гарчи у узоц ваь^г короллик килган ва унинг даврида
доим урушлар булиб, одатда бундай вазиятда француз корол-
лари штатларни чакиришга мажбур булган булсалар з^ам,
Франциск I даврида Бош штатлар бир марта з^ам ча^ирилма-
53»
ди. Франциск I к^онун чицарувчи хокимият тан^о уз ц у л и м д а
булиши лозим, деб билар ва бу ^окимиятни вакиллар йигинн
билан урто^лашишни сира иегамас эди. Унинг юристлари >;а-
лойиь^ олдида очи^дан-очи^: король ^окимиятини ^еч ким ва хе ч
нарса чеклаб ^уёлмайди, деб эълон ^илардилар. 1527 йилда
Париж парламентининг президенти мажлисда ^озир булган
королга мурожаат ^илиб: « Сиз ^онундан ю ц о р и турасиз , сизни
^онунлар ва ордонанслар ^еч нарсага мажбур этолмайди, ва
умуман сизни бирон-бир нарсага мажбур к,ила оладиган з^оки-
миятнинг узи й у ц » деган эд и .
Дуруст, Бош Па ри ж штатлари булмаганлигидан, парламент
король эдикт ( фармон)ларини руйхатга олиш ^уцу^ига асосла-
ниб, король ^окимиятини чекловчи орган булиб олишга уриниб
курган эди. А м м о у бунга муяссар булолмади. Франциск \
фа^ат олий суд палатаси сифатида парламентга тааллукли
булган суд и ш л а ридан ташкари, давлатнинг бонща ишларига
унинг аралашишини ман ^илди.
Король* д ав лат ‘бош^армасининг майда-чуйдаларига ^ам
ш а х с а п у з и аралашарди. Бутун марказий бош^арма иши король
кенгаши ^улида эди. Бу кенгаш турли номдаги булимларга:
Катта ва Кичик кенгашлар (Кичик кенгаш одатда король иш-
тирокида б у лар ди ) , М о л и я кенгаши, Хат алоцалари кенгаши,
Сиёсий ёки Д а в л а т кенгаши ( б у кенгаш т а ш р ишлар билан
шурулланарди) ва бош^аларга булинган эди. Бу булимлар
умуман марказий органлар булиб, кейинчалик пайдо булган
бош министрликлар: ички ишлар, молия, юстиция,ташци иш
лар ва ^оказо министрликларга мос келарди.
И т ал ья н у р у ш л а р и . Узининг утмишдошлари король Карл V I I I
ва Л юд ов ик X I I га ухшаб, Франциск I ^ам итальян урушлари-
ни давом эттирди. У К ар л V Габсбург билан турт марта; 1521 —
1525, 1527— 1529, 1536— 1538 ва 1542— 1544 йилларда уруш цил-
ди. Франциск I урушларда айрим муваффациятларга эришган
ва дипломатия со^асида катта истеъдод эгаси б у л и б , Габс-
бургларга карши курашда узига жуда куп (шу жумладан турк
султонини ^ам) иттифо^чи ^илиб олган булса-да, Италиядаги
урушлар француз феодаллари учун муваффа^иятсиз тугаган
эди. 1525 йилда Павия ёнидаги жангда маглубиятга учраганида
Франциск I ^атто узининг ^удратли душмани кулига асир булиб
^ам тушиб долган эди. Сунгги уруш ва^тида Карл V Франция
территориясига бостириб кириб, Парижга ^ужум бошлади. Аммо
а^оли оммаси, хусусан дездонлар бос^инчиларга жуда цатти^
^аршилик курсатдилар. Герман протестанс князларининг им-
ператорга ^арши кузголон кутаришига тайёрланаётганликла-
ридан хабардор б улиб долган Карл V Францияда уруш х;ара-
катларини давом эттиришдан воз кечишга мажбур булди. У
Франциск I билан сул>^ тузди; 1544 йилги ( К р е п и ша^рида
тузилган) шартномага биноан >^ар иккала томоп урушиб олган
ерларидан воз кечди.
536
Франциск I улгандан кейин унинг вориси Генрих II даврида
(1547— 1559) итальян урушлари яна бошланиб кетди. Бу уруш-
лар 1559 йилда Като-Камбрези ша^рида тузилган сул?$ билам
тугади. Бу сул^ битимига мувофик; Генрих II Италиядан тамо
мила воз кечди. Аммо Филипп II Испанский ^ам уз томонидан
му^им бир масалада ён -берди: Франция Мец, Туль ва Верден
ша^арлари билан бирликда Лотарингияга (ю^ори Лотарингия
деб аталган ерларга) эга булиб колди. Бу билан Франция дав
лати узининг ^амма ерларини тамомила бирлаштириб, деярли
^озирги чегараларигача булган ерларга эга б ^ л ди 1.
Франциядаги Уйгониш. Италияга ^илинган юришларнинг
оцибатларидан бири шу булдики, француз жамияти уша замон
Европасида энг гузал ва нафис маданият булган итальян мада-
ниятини ^злаштириб олди. Италияга бориб келган француз
дворянлари итальянларнинг расм-одатлари, одоб-^оидалари ва
кийимларини узлаштириб олдилар. Францияда жуда куп киши-
лар итальян илм-фани, санъати ва 'адабиётини севиб, унга
та^лид ^ила бошладилар. Король саройи Уйгониш давр янги
маданиятининг асосий маркази булиб,^олди. Королнинг Париж-
даги гоят гу'зал Лувр саройи итальян архитектураси услубида
цурилди, худди шу услубда ша^ар ташцарисида бир к^анча
ц а е р л а р %ам солинди. Королнинг синглиси— малика М а р г а
рита Н а в а р р с к а я истеъдодли шоира булиб, бир г^анча
гуманист адиблар, шоирлар ва рассомларни уз атрофига туп-
лаган эди. Германиядаги сингари, Францияда ^ам антик ав-
торларнинг ижодларини зу^р бериб ургана бошладилар. Ато^ли
филолог Г и й о м Б ю д е (1460— 1540) цадимги трек тилини
гоят яхши билиши билан маш^ур эди. Уни маш^ур немис гу
манист филологига ;ухшатиб «французларнинг Рейхлини» деб
атардилар. Ж а к Л е ф е в р д’ Э т а п л ь (1455— 1537) атоцли
гуманист, файласуф, географ ва математик булиб, унинг номи
^ам французлар реформациясининг бошланиши билан боглиц-
дир. Схоластик традицияларга 'маркам ёпишиб олган эски П а
риж университети (Сорбонна)га к;арама-царши ул а Р ° 1ч> янги
ташкил тогтган Француз колледжи гуманизмнинг илмий марка
зи булиб долган эди; бу колледж узига хос гуманистик акаде
мия эди. Жа^онга донги кетган Ф р а н с у а Р а б л е (1494—-
1553) француз гуманизмининг энг катта иамояндаси эди. Буюк
француз сатиригп Р аб ле ёзгап «Гаргантюа ва Пантагрюэль»
деган роман феодаллар жамиятининг шармандасини чикарган,
уткир фикрлар ва аччик; кинояларга тулиб-тошган гоят зур ва
кучли сатирик асардир. Рабл е бу асарида хал^ яратган содда
романлар формасидан фойдаланиб, феодалларни бссунацай,
1 К а т о - К а м б р е з и к ш а р ш о м а с и д а б у ш а р т н ом а т у з и л и ш д а н а в в а л Ф р а н
ция б и л а н у р у ш ^Ъ ла ти да б у л г а н А н г л и я ^ам иш тир ок э тг а н эди. Ф р а н ц и я
1559 й и лг и ш а р т н о м а г а б и н о ан К а л е ш а ^р и н и ^ а й т а р и б о л и ш г а эришди . Б у
ш а ^ а р Ю з й и л л и к у р у ш в а ц т и д а н (1347 й и л д а н б е р и ) и н г л и з л а р ц у л и д а эди.
\
еб туймас, ичкиликбоз, жчмжалкаш кмшилар ь^илиб, олий ва
фаросагли мотнвлардаи мутлако махрум ^айвонлардек хает
кечирадиган кишилар цилиб курсатади.
Ш у билаи бирга, Р а б л е уз ромапида, гуманистик илм-маъ-
рифат ва тарбия учун курашчи, табиат ва кишини урганадиган
янги фанни жорий ^илувчи ташаббускор, схоластиканинг душ-
мани сифатида майдонга чикди, у схоластикани инсониятдан
ёругликни ва^тиича тусиб турувчи «готик па варварлар тумани»
д еб атаган эди.
Ф р а н ц и я д а реф ормация. Францияда - реформация ^ам гума-
нистлар доирасида бошланди. Лефевр д ’ Этапль 1512 йилдаёк
« А п о с т о л Павелнинг мактублари» хасида деган китоби билан
майдонга чиркан эди. У узининг бу китобида Лютерга ухшаб,
« н а ж о т нули — диндир» деган гояни илгари сурган эди. Лефевр
2 0 - йилларда таврот (библия) ни француз тилига таржима кила
бошл аг ан эди. Ам мо Лефевр реформациями тайёрлаб бергап
булса-да, протестант булмаган эди. У ^аётининг охиригача рас-
ман католик б ул иб к о л а в е РД И . Лефеврнинг шогирди ва М о ша-
^арчасининг епископи Брисопэ устозидан анча утиб кетиб, Мо
ша.\рида Франциядаги биринчи протестантлар жамоасини туз-
ди, лекин бу жамоа кенг ёйила олмади. Францияга Лютернинг
купгина издошлари кучиб келиши муносабати билан бу мам-
лакатга Лю те р гояларининг киритилиши протестантизмнипг
ёйилишига купрок таъсир курсатди. Аввал бошда Кальвиннииг
узи :^ам Лютернинг издоши эди, у фацат кейин, 30-йилларга
келиб, бу таъл и мотни чукурлаштирди ва радика ллаштирди.
А мм о Францияда янги протестантлик динининг социал негизи
кенг эмас эди. Мамлакатнинг шимолидаги шу жумладан, Па-
рижнинг йирик буржуазияси ^ам католик динига маркам ёпи-
шиб олган эди, чунки король сингари католицизм ^ам Франция
даги миллий бирликнинг символи эди. Францияда католик
-черкови Германиядаги сингари папага тобе эмас эди. Бу черков
тамомила королга буйсунарди. Францияда де^цонлар като-
лицизмга жуда берилган эди. Бунга сабаб француз аграр муно-
с абатлари консерватив характерда булганлиги ва бу ва^тлар-
да Франция кишлоцларида ижтимоий зиддиятлар Германия
билан Анг лиядаг и сингари жуда кескин тусга кирмаганлигидир.
Ни^оят, француз дворянлари ^ам аввал бошда реформация би
л ан у к аДа Р КИЗИ1чмаган эдилар. Француз дворянларининг энг
актив цисми Италиядаги урушлар билан банд эди.
Франциск I бир оз ва^т мамлакатда реформацион гоялар-
иинг ёйилишига чидаб, индамай келди, чунки у Карл V га
Карш и о либ бораётган курашида герман протестант князларн-
дан мадад олиб турар эди. Аммо 30- йил урталарида король
^укумати « еретиклар» ни жуда каттиК таък;иб кила бошлади.
1535 йилда лютеранлардан 35 киши утда куйдирилди ва 300 ки
ши к ам0Кк^а олинди. 1540 йилда Францияда инквизиция жорий
Килинди. Нйилиб бораётган кальвинизм маъмурларни айникса
538
«атта ташвишга солиб ^уйди. Генрих II даврида, янги корол-
нинг мамлакатни идора ^ила бошлаган биринчи йилдаё}^ каль-
винистларни жазолаш учун фав^улодда трибунал тузилдн. Ян
ги суд дабдабали ном билан « У т л и палата» деб аталди.
1547 йилдан то 1550 йилгача утган уч йил мобайнида « У тл и
палата» 500 тача ^укм чи^арди, бундан 60 таси улим жазоси
тутрисидаги ^укм эди.
Ленин шунга ^арамасдан Францияда реформация ривожла-
на борди. Гарчи д е ^ о н л а р «ересь»га бепарво муносабатда б у
либ, буржуазиянинг юцори катлами ва саройга я^нн дворяилар
эски католик черковини бор кучлари билан х;имоя цилган бул-
сала p-да, ш а ^ а р л а р д а кал ьвинизмга тарафдор булганлар анча-
гина топилар эди. Жанубий ва гарби-жанубий ша^арлар, собш^
альбегойчилар з^аракатининг марказлари кальвинизмга анни^са
мойил эдилар. Кальвинистлар, ёки — Франпчяда уларни ата-
гамларича — гугенотлар1 Франциянинг жаиубида 30- ва 40-
йилларда айни^са купайиб кетишди. Айни замонда жанубий
француз дворянлари х^ам зур бериб кальвинизмга душила бош-
ладилар. Буларнинг купчилиги Франциянинг жануби ва жануби-
гарбий кисмидаги урта ва майда дворянлар эдилар. Махаллий
ша^арлар билан богли^ булган, тор провинциал кайфият*-
даги ва ^исман ^али патриархал шароитдан чи^маган шу двор
янлар кальвинизмни узларининг «соф дини» деб билар, мар-
казлашган католицизм идеологиясига ^арама-^арши уларок,
идеологик жи^атдан узларининг махаллий партикуляризмини
акс эттирувчи дин деб биларди, чунки улар католик дини ни
король ва Париж дини деб, X V I асрда ^ам жанубликлар учун
ёт булиб цола берган Шимолий Франция дини деб билар-
дилар.
Аммо вак;т утиши билан сиёсий муло^азаларга кура, жануб-
дагина эмас, балки Франциянинг бопща областларидаги йирик
феодал аристократлар ^ам гугенотларга кушилдилар. Чункц
гугенотларнинг черков ташкилоти ^амда гугенот дворянлар би-
лан ша^арликлар оммаси король ^окимиятига ^арши курашда
протестантлар учун кучли дастак булиши мумкин эди.
ГУГЕНОТЛАР УРУШ И
540
ку^лар берилишининг тарафдори булган канцлер Лопиталь эди.
Унинг, ташаббуси билан 1560 йилда Орлсанда битишувга келиш
ма^садида Бош штатлар ча^ирилган зди (Бош штатлар 1484
йилдан буён чакирилмай турган эди). Штатда Бурбопларнинг
тарафдорлари куп булиб чикди, улар Францияда секуляризация
утказишни ёклаб чицдилар. Умуман эса, сословиела’ р уртасида
якдиллик булмади. К,иск;агина сессиядан суп г штатлар тарца-
тиб юборилди. Шундай булса-да, 1562 йилда ^укумат эдикт
чи^арди (январь эдикти), бу эдиктда кальвинистларга купдан-
ку'п чеклашлар билан уз культларини адо этишга рухсат берил-
ди. Бу эдикт гугенотларни ^ам, католикларни ^ам цаноатлап-
тирмади. Жойларда .^ар иккала диний партия тарафдорлари
уртасида ^уролли ту^нашувлар булиб турди. Кат«?,ликлар ^ам,
гугенотлар хам зур бериб гражданлар урушига тайёрлана
бошладилар.
Гугенотлар урушларининг бошланиши. Гугенотларнинг уру
ши 36 йил давом этди (1562— 1598). Бу уруш 1562 йил 1 мартда
Васси ша^ридаги ур-йиь;итлар билан бошланиб кетди. Ша^ар
гугенотларининг йигини ибодат ^илаётган ва^тда герцог Гиз
узининг цуролланган одамлари билан уларга ^ужум ^илди.
Гугенотларнинг ^уролланган бир ^исми ^ужум ^илганларга
зарба берди. Икки душман гуру^ининг дастлабки цуролли тук-
иашуви ана шу тарзда руй берди. Шундан кейин куп утмай. ^ар
икки томон феодалларининг цуролли кучлари чинакам уруш
харакатларини бошлаб юбордилар. А^ён-а^ёнда уруш ^аракаг-
лари тухтатилиб, яраш сул^и тузиларди. Дастлабки у'н йил
мобайнида уч марта ана шундай уруш булди. >^ар икки ла-
герга ра^барлик цилувчи хонадонларнинг катта намояндалари
бу урушлар давомида йу^ булиб кетди: католикларнинг ра^ба-
(ри Франсуа Гиз билан гугенотлар ра^бари Антуан Бурбон
улдирилди.
1572 йилда саройда бир план пайдо булди, бу планда танщп
сиёсат воситаси орцали католикларни гугенотлар билан яраш-
тириш мулжаллангап эди. Колиньи Нидерландияга ёрдам ба^о-
наси билан Испанияга царши уруш лойихасини ишлаб чшухи,
Нидерландияии Испания кулидаи озод к;илиш билано^ француз
ерларига цушиш кузда тутилган эди. Партияларни ярашти-
риш династия нико^и билан муста^камланиши лозим эди.
Карл IX нинг синглиси Маргарита Валуа улиб кетган Антуан
Бурбоннинг угли Генрих Наваррскийга эрга тегаётган эди, Ген
рих Наваррский эса, бу вактда гугенотларнинг бош ра^бари
булиб ^олгдн эди. Аммо бу битишув Гизлар ,\амда Екатерина
Медичи томонидан бузилди. Парижга нико^ туйига келган
гугенотлар 1572 йил 24 августга утар кечаси хоинона кириб
ташланди. Бу Варфоломей кечаси деб аталмиш воцеа фаь^аг
Париждагина юз бериб ^олмади. Ана шу тарзда олдипдап
тузилган планга мувофик; Франциянинг бош^а ша,\арларида
^ам гугенотлар ^ириб ташланди. Парижда 2 мингдан ортик
541
гугенот ^алок булди. Улдирилганлар орасида адмирал Колиньп
^ам бор эди.
Г у г е н о т л а р уру шин ин г иккинчи даври. Варфоломей кечаси-
дан к ейин гугенотлар урушининг иккинчи даври бошланди. Бу
уруш биринчи даврдаги урушларга К а р а г а н д а анча шаф^атсиз-
лик билан олиб борилди. Бу вак^тда Фраициянинг жануби ва
гарби шимолдан бутунлай ажралиб кетган эди. У ерда гугенот-
лариииг муетацил иттифок; давлати тузилган эди. Умумий итти-
фокда кирган турли вилоятларни махаллий зодагонлар ораси-
дан чик^ан т у б е р н а т о р л а р идора киларди, улар ана шундай
«автономиядан» купро^ фойда курган эди.
70- йилларда гугенотчиликнииг сиёсий идеологияси .\ам anni\
шаклга кирди. Уларнинг цаторларида булган бир к^анча жуш^ин
ва истеъдодли публицистлар уз памфлетларида короллик абсо-
542
люгизмини цоралар, урта аср Бош штатларини кукларга ку-
тариб ма^тар. давлат ^окимиятининг «ижтлмоий шартнома»
нули билан келиб чициши ^а^идаги назариями ривожлантирар
эдилар. Дастлабки королларни хал^ сайлаб ^уярди, деб ёзган
эдилар .гугенот публицистлари. « Ха л ц уларни, яъни ( корол
ларни) сайлар экан, улар билан шартнома тузардики, <*у шарт-
номага биноан короллар халк; манфаатларига рпоя цилишлари
керак. Король унвони — шавкат эмас, балки мехнат, зуравон-
лик эмас, балки жамоатчилик учун хизматдир», король л^окими-
яти халц олдида жавобгар булиши керак. Уз ^окимиятини суи-
нстеъмол цилган короллар золимлардир ва халц уларни >^айдаб
юборишга ^ацлидир.
Биро 1\, гугенот монархомахларининг* назарияларид.а рес-
^публикачилик, золимларга карши кураш о^англари аристо-
кратларга ме^р ^уйиш билан чамбарчас чатишиб кетган эди.
Улар «халц деб хал^нинг энг яхши ^исмини, яъни аристократ-
ларни кузда тутардилар. «Биз халк, деганда,— деб езди монар-
хомахлардан Ю б е р Л а н г е , — биз бутун халцпи эмас, балки
унинг намояндалари булган герцоглар, ша^зодалар, зодагон-
ларни кузда тутамиз... Авом халцнинг ^окимлйк ^илишидан
ёки дворянларни йу^ цилишга интилувчи ута демократлардан
са^ланингиз» деган эди. 1577 йилда «Золимларга к;арши даъ-
во»2 деган дабдабали сарлавха остида памфлет ёзган яна бир
республикачи гугенот Д ю П л е с с и М о р н е (1549— 1623)
бундай деган эди: « Хал ц куп бошли ба.\айбат ма.\лу^дпр, у
давлат ишларини ^ал цилишга к;одир эмас».
Уз умрини яшаб булган эски тартибларга цайтиш иштиёк;и-
даги гугенотлар аристократияси сиёсий программасининг реак-
циоп характерипи учинчи публицист Ф р а н с у а От ман
(1524— 1589) узининг « Франко-Галлия» (1573 йил) памфлетида
очи^-равшан намоёп цилди. Бу асарида у цуйидагиларни ёзган
/эди: «Меровимглар ва Каролингларнинг эски тартибларига
к,айтиш керак, у пайтда бутун а^оли уз-узини бош^аришда
иштирок этар ва королларни сайлар эди». Отманпинг идеали
бошцаришнинг тарь^о^ формаси булиб, унда Францияни ташкил
^илувчи область-давлатлар конфедера>циясини королликнинг
энг яхши ва энг эътиборли кишилари бош^аришлари керак эди.
Барвацт улиб кетган публицист Э т ь е н Л а б о э с и (1530—
1563) монархомахлар орасида энг радикал-демократик пози-
цияда турарди. У 1562— 1563 йилларда ёзилган, аммо кейин-
р о ^ — 1574 ва 1576 йилларда босилиб чиь^ан «Ихтиёрий цуллик
хацида муло^азалар» китобининг автори эдп. Гугенот ёзувчп
А г р и п п д ’ О б и н ь е (1552— 1630) уз достонлари ва мемуар-
35 В. Ф. Семенов 545
ларда дез^цонларнинг з^оким синфларга }^аршп кенг з^аракати
купро^ азоб чеккан гарбий вилоятларда (Пуату, Сентонж, Л и
музен, Марш ва Псригор вилоятларида) айни^еа кучайиб кетди.
к у з г о л о н кутарган дез^онлар кроканлар1 деб ном олдилар,
чунки улар дворянларга, солиг^ йигувчиларга ва еолдатларга
карши л у ж ум ^илганларида ана шундай даъват билан ташла-
нардилар. Перигорда кузголон кутарган дехконларнинг сони
40 минг кишига етди.
Генрих I V га дез^он ^узголонларини бостириш учун куп
куч сарф этишга тугри келди. Лекин герцог Майанский з^ам
гугенотларга ^арши курашишдан кура, купрок; католиклар ора-
сидаги демократик элементларга 1^арши кураш олиб боришга
мажбур булди. Париждаги «16 лар комитета» герцогга карши
каттик; жанжал ку'тарди. Ш у туфайли 1591 йилда герцог ва
унинг иттифок.чилари комитетни тугатдилар. Герцог хокимиятни
у з йулида с а^лаб к;олишдан умидини узиб, Генрих I V билан
яширин >музокаралар бошлади, у маълум мукофот эвазига
Генрихга кумаклашишга ваъда берди.
Куйи табака халц оммасинипг ^аракати з^ар икки лагердаги
феодалларни узаро ён беришга ва шошилинч равишда яра-
шншга мажбур этди. Генрих IV нинг протестантизми 6v яра-
шишга тусик булганлиги туфайли, у католик динига утишга
карор берди (1593 йил 25 июль). Генрих Наваррский, уни-
дин идан цайтишда айблатан баъзи -маслакдошларга: « П а р и ж
мессага2 арзийди» деган эди. Шундан кейин Париж таслим
булишга мажбур булди. Генрих I V 1594 йил мартида пойтахтга
кириб келди; бундан бир ой илгари у Шартр шазфида Ф ран
циянинг шубз^асиз короли сифатида тож кийган эди. Сунгги
унинчи уругш (1594— 1598) цисман лига аъзоларига, асосан эса
Филипп II Испанскийга ^арши олиб борилди. У Францияга
^арши Нидерландиядан Харбин плацдарм сифатида фойдалан-
ган эди. Аммо з^ужум муваффа^ият козона олмади. 1598 йилда
испан кушинлари Вервьс шаз<;ри я^инида (Испания Нидерлан-
диясида) Генрих I V кушинлари томонидан маглубиятга учра-
тилди.
Бир томондан, дехдонлар ва ша^ар плебейлари з^аракати-
нинг хавфи, иккинчи томондан, Испания томонида ташцаридан
келадиган ёрдамдан умиднинг узилиши герцог Майенский бош-
чилигидаги феодал-католикларни таслим булишга мажбур этди.
Гугенотларнинг урушлари 1598 йилда Нант эдикти эълон
килиниши билан тугалланди. Генрих IV бу эдиктда гугенот-
ларни король ^окимияти билан яраштиришга уринди. Эдикт
католицизмни Франциянинг давлат дини деб эълон дилди.
Бутун Францияда католик ибодатлар тнкланди (бу ва^тгача
жануб ва гарбда куп жойларда у бутунлаи тухтаб цолган
546
эди). Католик ру^оиииларига ерлари ва бощ^а мулкларп кай-
тариб берилди. Аммо шу билан бир ва^тда гугенотлар хам уз
дипларига эъти^од цилиш имконинй олдилар. Гугенотлар уз
черков йигинлари (синодлар) ва ало^ида сиёсий мажлислар
тушлаш ^у^уцига эга булдилар. Ул ар король ^узурида узла-
рининг ало^ида вакиллари булиши хукук;ини олдилар. Хукумат
эдиктдаги моддаларни бажариш гарови сифатида 200 га я^ин
цалъани гугенотлар ихтиёрида ^олдирди. Нант эдикти, мохият
эътибори билан одатдаги король фармони эмас эди. Бу эдикт
уруш килаётган икки томон уртасидаги яраш битими эдики,
буларнинг х;еч бири бир-бирига уз иродасини мажбуран цабул
^илдириш учун етарли кучга эга булмай долган эди.
Найт эдикти Гарбий Европада дин эркннлигини эътироф
этйшнинг биринчи намунаси эди. Генрих IV бундай чора гуге
нотлар ни марказин ^укуматга буйсуидириш учун энг ь^улай чора
булар деб ^исоблаган эди. Унинг бу мулжали бир даража тугри
булиб чшущ. Энг йирик гугенот дворянлари сиёсий оппозиция-
дан тезда кайта бошладилар ва шу билан бирга уз динларини
узгартириб, католицизмга ^айтдилар. Узгарган вазиятда ари-
стократларга протестантизм энди керак булмай долган эди.
548
ларда французлар Канадани1 мустамлака цила бошлашди. Ш у
тарифа Генрих I V нинг ицтисодий сиёсати буржуазия манфа-
атларига царатилган эди. Бошда гугенотлардан чшдан королни
.таиишдан бош тортган Париж буржуаси Генрих IV короллиги-
нинг охирига келиб, унга булган муносабати дустона муноса-
батдан ^ам утиб кетган эди.
Генрих ! V кинг таш^и сиёсати. Генрих IV жуда актив таш^и
сиёсат олиб борди, унинг бу сиёсати Валуаиинг энг цудратли
даврларида олиб борган ташци сиёсатни эслатар эди. Генрих IV
испан ва немис Габсбургларини Франциянинг энг ашаддни душ-
мани деб биларди. X V I аернинг 9 0- йилларида Филипп II иииг
Францияга бостириб кирганлиги Габсбургларнинг агрессив
планларини яна бир марта аниц курсатиб берди. Габсбурглар
католикларнинг бутун Европадаги учига чи^цан реакциясипинг
таянчи эди. Короллик цилган бутун умрида уз мамлакати_
ичида католик фанатизмига царши кураш олиб боришга маж
бур булган Генрих IV Габсбургларга царши курашида протес-
тантлик маз^абидаги мамлакатлар билан иттифок; булиб иш
курди. У Европада протестантлариинг кучли игтифоцини барпо
этиш ниятида эди, унинг режасига кура бу иттпфоцда Англия,
Франция ва Голландиядан тапщари яна лротестантлик маз>;а-
бидаги герман князлари, Скандинавия мамлакатлари ва Швей
цария ^ам кириши керак эди. Габсбурглар билан уруш булиши
му^аррар деб билган Генрих IV ва Сюлли бу урушга кунт
билап тайёрлана бошладилар. Катта-катта ёлланма отрядлар
ташкил этилиб, улар ургатилди. Артиллерия омборларига запас
цилиб жуда куп уЦ-Дори босиб цуйилди. Уруш булиб цолгудай
булса, уруш харажатлари учун деб хазинада катта пул гамлаб
^уйилган эди. Француз ^укумати императорга царши яна уруш
бошлашга шайланиб турган герман князлари билан маркам
ало^а боглаган эди. Бироц 1610 йилда, Габсбурглар Германия-
сига царши урушга тайёргарлик ишлари айни к;азиб турган
бир 'ма^алда Генрих IV 'улдирилди. У ни улдирган Франсуа
Равальяк утакетган урушкоц католиклар доирасига мансуб эди.
Бу Генрих I V га цилингаи суицасдларшшг туццизинчиси булиб,
суицасдларни Генрих IV га «еретик» ва «еретиклар дусти»
деб цараб келинган католик феодаллар реакцияси уюштирган
эди.
Людовик X I I I . 1614 йилдаги Бош штатлар. Генрих IV нинг
тахт вориси Людовик X I I I Франция короли булган пантда
9 яшар бола эди. Унинг онаси Мария Медичи2 королликнинг
регенти булди. Аристократ феодаллар оппозицияси королнинг
ёшлигидан ва унинг ^укумати заифлигидан фойдаланди. Сюлли
549
истеъфо беришга мажбур булди. Зодагоплар ва сарой а^ли
король хазинасини талон-торож цила бошладилар. Мария М е
дичи фаворитларини ?$а деб алмаштира бериб, уларга давлат-
нинг жуда катта маблагларини сарф цилиб куйди. П ул га му^-
тож б ул иб к;олган ^укумат 1614 йилда Бош штатларни ча^ирди.
А м м о Бош штатларга тупланган сословиелар мутла^о муросага
келиша ол мадил ар ва з^атто бир-бирларига душманлик цила
бошладилар. Учинчи сословие вакиллари король номига ёзил-
ган уч сословиени учта огайнига тенглаштирганларида, имтиёз-
ли сословиеларнинг вакиллари газабга келиб, узларини «этик-
дузларнинг фарзандлари»га тенглаштиришдан каттик* норози
булдилар. Дво рян ла р уз мактубларида король учинчи сосло
вие томонидан цуйилган арзномаларга эътибор бермаслиги ке
рак, деб очи^дан-очи^ талаб ^илдилар. Бош штатлар тезда тар-
^атиб юборилди. Шундан кейин то 1789 йилги француз револю-
циясигача у ча^ирилмади.
Р и ш е л ь е ва у нинг абсолютиз мни муста^камлаш сиёсати.
1614 йилда ча^ирилган Бош штатларда истеъдодли ва гайратли
епископ А р м а н Ж а н д ю П л е с с и Р и ш е л ь е (1585— '
1642) эътибор ^озониб, саройнинг ^ам дик^атини узига жалб
^илди ва сунгра король кенгаши хизматига утди (1619 йилда
француз королининг та^дим этишига кура папа Ришельега кар
динал унвонини берди). Ришелье 1624 йилда Давлат кенгашига
аъзо ва давлатнииг ^а^и^ий ра^бари булиб олди. У шу вази-
фада 18 йил давомида ишлаб, король абсолютизмини мустад;-
камлаш учун анча хизмат ^илди. Ришельенинг узи ру^оний
булишига царамай, давлат манфаатларини черков манфаатла-
ридан устун к;уйди, у феодал реакцияси ^аердан чик;масин —
пападанми, ёки дунёвий феодалларданми, ёхуд ^атто король
авлоди аъзолариданми — унга ^арши изчиллик билан кураш
олиб борди. Марказлашган кудратли давлат тузишни Ришелье
уз олдига энг буюк ма^сад цилиб ^уйди, унинг фикрича, бу дав-
латда королнинг узи фукаролари.устидан, ^атто дворянлар усти-
дан ^ам мутлоц ^оким булиши керак эди. Ас л чи^иши дворян
б ул ган Ришелье дворянларнинг сословие ва мулкий имтиёзлари-
ни бекор ь^илишни кузда тутмаса ^ам, лакин дворянларнинг
королга (биринчи навбатда ^арбий хизматда) садоцат билан
хизмат цилишини ва умумдавлат цонунларига буйсунишини
та ла б циларди. Ришелье феодаллар оппозициясини ва аристо-
кратларнинг, саройдаги >;ар ^андай фитпаларини нгафкатсиз
таъциб ^илди. Королнинг саройда фитналар билан машгул
б ул иб келган онаси ва укаси ша^зода герцог Орлеанский Гастон
Ришельенинг талаби билан саройдан четлаштирилди. Энг йирик
феодал, Ланг едок губернатори герцог Монморанси королга к;ар-
ши « ф и тн а »д а ^атнашганлиги учун ^атл ^илинди. Зодагонлар-
нинг бошца р а ^ б а р л а р и — герцог Вандом билан герцог Гиз
( улдирилган Генрих Гизнинг угли) Франциядан чи^иб кетиш-
лари ва дарбадарликда кун кечиришлари керак эди.
560
Ришелье феодаллариинг давлат стратегияси нук;таи назари-
дан бирон а^амиятга эга булмаган жуда куп цасрларини ер
билан яксон ^илдирди. Кардинал дворянлар орасидаги дуэл-
ларни ^аттиь* таъкиб ^иларди. Дуэлда уришган дворянларни,
дуэлда биронтаси улдирилмаган такдирда ^ам, Франциядан
^айдаттирарди.
Гугенотлар ^аракатчнинг бостирилиши. «Ш аф ^ат эдикти».
Ришелье гугенотлар масаласини тубдан ^ал цилишга муваффа^
булди. Гугенотлар ^укуматнинг заифлигидан фойдалапиб,
20- йиллар охирида марказга ^арши яна бош кутардилар ва
жанубда узларининг феодал гугенотлар республикасини эълон
^илдилар. X V I асрдаги гугенотлар урушлари даврида булгани
сингари энг катта феодаллар —- герцог дё Роган ва бошца « с и ё
сий ’ гугенотлар»^ япа гугенотларга бош булиб олди. Гарбнииг
кат^а порти булган Ларошель порти кузголончиларнинг энг
мух.им пункти булиб, инглизлар билан алок;а боглаган ва инглиз
флотининг ёрдамига куз тиккан эди. Ришелье ша^зода Кондэ
^умондонлиш остида Лангедокка цушин юборди. Узи эса Ларо-
шелни цамал килишга жунади. Инглиз флоти ^амалда долган
шахарга зарур ёрдам курсата олмади. Ришельенинг буируги
билан узунлиги 1,5 километр келадиган катта дамба курилди,
шу дамба воситасн билан ш ^ а р денгиздан ажратиб цуйилди;
анни ва^тда чуцур ханда^ цазилиб, ша^ар ^уру^ликдан ^ам
ажратилди. Ш у тарифа ^амма томопдан ураб олинган Л а р о
шель ша^ри 1628 йил октябрида таслим булди. Ш у ва^тда
гугенотлар жанубда ^ам маглубиятга учрадилар. Энди Ришелье
Нант эдикти билан ^исоблашмайдиган булиб ^олди. Аммо у
Нант эдиктини бекор цилмади. Гугенотлар 1629 йилги «шаф^ат
эдикти»га мувофиц, узларининг динларида цолдилар, лекин
сиёсий имтиёзларидан ма^рум этилдилар. Уларнинг цалъалари
тортиб олинди, ало^ида гугенот ^ушинлари тугатилди, ало^и-
да гугенот суд палаталари ва шу кабилар ёпиб цуйилди. Гуге
нотлар масаласи ана шу тахлитда з^ал к;илиниши туфайли
«Франция миллий бирлашиш жи^атидан ютиб чикди»1.
Идора к^илишнинг марказлаштирилиши., Ришелье Франция-
ницг идора г^илиш системасини цайта ташкил этди. Унинг дав
рида давлат сакрстарлари марказий аппаратида энг му^им
урин олдилар. Булар — министрлар, айрим ма^камаларнинг
тула ^у^у^ли ра^барлари эди. Министр-кардиналнинг узи дав-
латни идора к;илиш ишларининг ^аммасини уз цулида сацлаган
бош министр эди. Король кенгаши эса, аксинча, Ришелье' ва^-
тида цуру^ савлат булиб колди, холос. Король кенгаши арис-
тократ-дворянлар билан тулиб кетди. Аммо асосий ишларни
бу кенгаш эмас, балки 'Министрлар — давлат секретарларининг
узлари ^ал этарди. Абсолютизмнинг янада ривожланишида
1 К. М а р к с . Х р о н о л о г и к к у ч и р м а л г р . « М а р к с ва Э н г е л ь с ар х и и и » , V I I I
т., 2 6 0 - б ет
551
интендантлар гоят катта а.\амиятга эга булди. Вилоятларни
идора цилиш марказдан юборилган полиция, суд ва молия
интендантлари марказий ^окимиятиинг жойлардаги гоят кучли
куроли э ди 1. Бу маисаблар француз давлатидаги жуда " кун
бошца мансабларга ухшаб пулга сотилмас, сотиб олинмас ва
отадан болага мерос булиб ^ам утмас эди. Париж тайинлай-
диган амалдор интендаптларга вилоятлардаги ша^ар муниципа-
литетлари, вилоятларпинг губернаторлари ва бальяж ( балье)
бошли^ларини назорат килиб туриш вазифаси юкланган эди.
Шундай^ килиб, жойлардаги ^окимият аслда король агентлари
кулига утиб кетган эди. Интендантларнинг « зу л м и » да н шикоят
цилиш X V I I ва X V I I I асрлар оппозициячи дворянлар публицис-
тикасининг абсолютизмни танцид цилиш мотивларидан бири
б улиб кол га н эди.
И^тисодий сиёсат. ГЦтисодий сиёсат сохасида Решелье Ген
рих I V бошлаган ншни давом зттирди. Генрих I V сингари у
>;ам ривожланиб бораётган мануфактурани гайрат билан
куллаб-кувватлади. Унинг вацтида француз Канадаси ( «Янги
Ф р ан ц ия » ) г а тинмай одам кучириб турилди. Французлар Актель
оролларига <\ам кириб бордилар. Ришелье француз савдо фло-
тининг ривожланишига .^омийлик цилди. Аммо француз бур-
жуазиясининг савдо-саноат ва колонизация со^асидаги харака-
тц нидерлаид ва инглиз буржуазиясига Караганда акча суст
эди. Француз буржуазияси к;исман давлат характеридаги, ь>ис-
маи кишлоцда— дворянлар ва де^цонлар орасидаги судхурлик-
дан бусиз хам катта фонда оларди. Одатда имтиёзли мануфак
тура корхон-алари (король мануфактуралари) ^ам буржуазияга
катта фонда келтирарди. Аммо шунга ^арамасдан, Ришелье
вацтида Франция ^ар .\олда мустамлакачилик сиёсатида ишти-
рок цила бошлаган эди. Европадан ташцаридаги мамлакатларни
талаш ва босиб олишда Англия билан Голландиянинг янги ра
ки б и юзага келмокда эди.
Д е х к о н л а р н и н г цузголонлари. Марказлашган давлат аппара-
тининг кучайиши, король саройи харажатларининг тинмай ошиб
бориши ва кенг куламда олиб борилаётган ташки сиёсат гоят
катта пул маблагларини талаб циларди. Ришелье замонида
доимий цушиннинг сони 150 минг кишига етган эди. Соликнинг
асосий цисми аввалгидек цолоц ва турли феодал солицларидан
мушкул а^волга тушиб долган дех^онлардан олинар эди. Энг
К)гп харкалган давлат солиги — битта тальянинг у’зи Ришелье
замонида турт баравар ортган эди. 1610 йилда бу солицдаи
11,5 миллион ливр даромад олинган булса, 1643 йилда бу соли^
мицдори 44 миллион ливрга етди. Соли^ларнинг купайишига
жавобан дехцонлар оммаси тез-тез цу'зголон кутарарди. Р и
1 И н т е н д а н т м а н с а б н Ф р а н ц и я д а Р и ш е л ь е г а ц а д а р х ам м а в ж у д эди. Л е -
кин Р и ш е л ь е б у и д о р а ц и л н ш у с у л и г а м у н т а з а м у м у м и й т у е бер и б, уни айни^-
са кен г к^улла нар
552
шелье ^укмронлик ^илган замонда королликнинг ^амма жойида
д е^ ои лар нин г ^узголонлари булган эди. 1635— 1636 йилларда
рарбда — Гиенада, Ангулемда ва Пуатуда де^конларнинг кат
та кузголонлари булди. 1639 йилда Нормандияда Жан Яланг-
оёц бошчилигида катта кузголон кутарилган эди. Бу кузголон
айпицса кенг ^улоч ёйиб, уз характери жи^атидаи де^конлар
уруши типидаги ^аракатга ухшар эди. Дехдонлар соли^ туп-
лозчиларга здгжумлар цилиб, уларни улдирардилар. Улар «жа-
фокаш армия» деган характерли номга эга булган уз армия-
сини туздилар. Кузголончилар ^узголонга ^ушни районларни
^ам к;ушилишга даъват этиб, ^ул ёзма хитобномалар тар^ат-
дилар. 1639 йилги ^аракат ^атнашчиларининг асосий состави
камбагал д е^ о нл ар да н ва ша^ар камбагалларидан иборат эди.
Лекин солик азобига нисбатан бутун а^олн уртасида нафрат
шу ^адар зурайган эдики, ^аракатга ша^ар ва ^ишлокларнинг
бирмунча бадавлат табакалари >^ам бир ^апча ваь^тгача цушил-
дилар. Кузголонни бостириш учун хукумат 4 минг кишилик цу-
шин юборди.
XVII аернинг 30 ва 40-йилларида д е^о нл арпннг айрнм ^ара-
катлари мамлакатнинг бош^а областларида — Пикардия, Ш а м
пань, Бургундия, Лангедок, Дофинэда хам булиб утган эди.
Ришелье 1642 йилда, Уттиз йиллик уруш зурайиб кетган
бир ва^тда улди. Франция бу урушда 1635 йилдан катнашиб
келарди. Ундан бир йил утгач Людовик X I I I ^ам улди. Аммо
Францияда абсолютизм шу ^адар муста^камланиб олгап эдики,
Людовик X I I I нинг тахт вориси Людовик X I V короллик ^илган
вацтда бу идора у сули р о я т ривож топди.
XVI аернинг иккинчи ярми ва X V I I аернинг биринчи ярмида
Франция маданияти. X VI аернинг иккинчи ярми ва X V I I аернинг
биринчи ярмидаги Франция тарихининг жупщин сиёсий даври-
га француз маданиятининг анча жонланиши ва т а р а н и й этиши
мос булиб тушган эди. Бу даврдаги Франция -маданияти тари-
хкда икки жи^ат: 1) француз тилининг бадиий жихатдан шакл-
ланиши ^амда классик француз адабиёти деб аталадиган ада-
биётиинг вужудга келиши ва 2) француз рацноналистик фалса-
фасининг ривожланиши айни^са эътиборни жалб г^илади.
Француз тили X V I аернинг биринчи ярми ва урталаридаё^
француз шоир-гуманистлари томонидан адабий жихатдан пух-
та ишланган эди. Рабленинг узкёц «Гаргантюа ва Пантагрюэль»
романини нашр этиш оркали француз адабий тилини халц
тилига яцинлаштириш йули билан бу тилни демократлаштириш
учун купгина иш цилди. 1549 йилда «Француз тилини ^имоя
килиш ва улурлаш» адабий памфлетининг нашр этилишп фран
цуз адабий тили масалаларини мда уни ривожлантириш ва
такомиллаштириш методларини ишлаб чнк^ишда айникса катта
а^амиятга эга булди. Бу асар 'маш^ур шоирлар П ь е р Р о н-
с а р (1524— 1pS5) ва Ж о а к е н д ю Б е л л е (1522— 1566) бош
чилик килган « П л е я д а » адабий группаси томонидан босиб чика-
553
рилган эди. « Ф р а н ц у з тилини ^имоя к;илиш ва vjiyF.nauj» аса-
рида француз тилининг олижаноб фазмлатлари ^ацидаги фикр
зур дабдаба билан баён этилган эди; иккинчи томондан памф-
летда классик антик латин тилининг луяат-грамматик материа-
л идан фойдаланиш йули билан, шунингдек, хал^ лахжаларидан
фойдаланиш, хуоусак «jqap хил ^унарларнинг лахжа тили дан»
фойдаланиш йули билан тилни ривожлантириш ва бойитиш
зарурлиги курсатиб утилди.
« П л е я д а н и н г » француз тилини реформа ^илиш со^асидаги
ишини X V I асрнинг 9 0 - йилларида ва X V I I асрнинг биринчи
чорагида адабиётчи Ф р а н с у а д е М а л е р б (1555— 1028)
давом эттирди. У >;ам адабиётчилар, филологлар ва шоирлар-
нинг ало^ида группасига бошчилик кил ар эди. М ал ер б ва унинг
дустлари тилнинг л у г а т асосида, грамматика асосида, шуиннг-
дек, шеър тузилиши, радифлар ва шу сингарилар асосида
француз тилининг бир хил ва барча ёзувчилар учун мажбурий
булган коидаларини ишлаб чицишга интилдилар. Мал ерб
равшан, « о ^ и л о н а » услуб учун, Париж тилининг софлиги учун
курашиб,^адабий услубнинг провинциализм билан ортицча б у л
га нишига к;арши чи^ди. Малербнинг фаолияти шундай бир
классик француз адабий т или нинг шаклланишига куп жи^атдан
ёрдам бердики, кейинчалик француз адабиётининг маш>;ур
классик ёзувчилари шу тилда ёздилар. Бу ёзувчиларнинг ижодий
фаолияти ^исман X V I I асрнинг биринчи ярмидаё^ бошланди,
аммо уша асрнинг иккинчи ярмида жуда авж олиб кетди:
К о р н е л ь (1606— 1684), М о л ь е р (1622— 1673), Л а ф о н
т е н (1621 — 1695), Р а с и н (1639— 1699) ва бош^алар.
XVI асрнинг иккинчи ярмида Францияда рациоиалистик
фалсафанииг дастлабки вакили — сунгги француз гуманнсти
Мишель Монтэнь (1533— 1592) эди. Монтэнь узининг
асосий асари « Т а ж р и б а л а р » д а (1588 йил) aiyi-идрокнинг устун-
лиги х ^ и д а г и f o h h h асосий фикр сифатида келтиради. Бу
асар устида Монтэнь 20 йилдан купроц иш олиб борган булиб,
жуда катта философик энциклопедия характерига эгадир. А^л-
идрок, Монтэннинг фикрича, табиий во^еаларни ва ижтимоий
>;аёт во^еаларини ба^олашга энг юксак мезондпр. М он т э н ь уз
замонасидаги вок;еликнинг «aiyira тугри келмаслигини» зур ацл
ва кулги билан фош ^илиб, гражданлар (гугенотлар) урушлари
даврида ^ар иккала диний партиялар фанатизмини ^оралади,
одатда сиёсий арбоблар амал циладиган ва^шийлик, зуравон-
ли к ва б о й и ш г а интилишни фош этди. Айни вацтда Монтэнь
Америкадаги индеецларнинг Европа «ва^шийлари» томонидан
тала нишига карши кизгин норозилик билдирган з а м о н д о ш л а р -
дан бири эди.
Француз рациоиалистик фалсафасининг X V I I асрдаги энг
йирик намояндаси Р е п е Д е к а р т (ёки лотинча — Cartesius)
(1596— 1650) эди. Декарт уз Ватанида фалсафий фаолияти бу-
гилаётганини хис ^илиб, Франциядан жунаб кетди ва уз умри-
554
нинг сунгги ун иилини (1629 йилда и бошлаб) Голландияда ва
Швецияда утказди. У Голландяяда узининг асосий асарлари—
« Метод тугрисида муло^азалар» (1637 йил) ва «Фал сафа
асослари» (1644 йил) езди. Инглиз файласофи Френсис Бэконга
^арама-карши уларо^ Декарт биринчи уриига билишнииг ин-
дуктив методини эмас, балки дедуктив методини (умумийдан
хусусийга, а к;л маълумотларидан айрим кузатишларга утиш ме
тодини) ь^уйди. Декарт ана шундай метод намунаси деб мате-
матикада ^улланиладиган методни ^исоблар эди. Математика
буйича унинг узи чуцур мутахассис эди. Билиш масалаларида
Декарт учун характерли булган дуализмга ^амда унинг иккита
параллел ва бир^-биридан муста^ил булган субстанцияларни —
жиемни (унинг асосий белгиси тортиш кучидир) %амда р у хн и
(унинг асосий хусусияти — тафаккурдир) тан олишига ^ара-
май, Декарт таълимоти уз замонаси учун прогрессив а^амият-
га эга булган эди. Декарт аи;л-идрокни юцори цуйиб, схоластик
фалсафашшг 1\Олдш\ларига -ва унинг «муста^кам» обрусига
зарба берди. Иккинчи томондан, Декарт табиат ^а^идаги узи
нинг конкрет таълимотида амалда замонавий табииёт фанишшг
маълумотларига асосланди. Декарт объектив дунёнинг реал-
лигини ва материаллигини тан олди; дунё, Декартнинг фикри-
ча, материянинг ж у д а майда заррачаларидан иборат. Табнат-
даги барча узгаришларни, %атто коинотнинг — Куёш, юлдузлар,
плапеталар ва ш у силгариларнипг вужудга келишини материя-
н и н г %аракати билан тушунтирар эди.
Ш у тарзда Декарт таълимотида ёр^ин материалистик фикр
моментлари б^либ, бу нарса кейинчалик X V I I аернинг иккинчи
ярмида ва X V I I I аерда Франциядагина эмас, б а л к и Англия,
Голландия ва Европанинг бошь^а мамлакатларида хам мате-
риализмнинг р и в о ж л а н и ш и г а куч л и таъсир курсатди.
XLVII БОБ
556
Габсбургларнинг Австрия куп м иллатли давлати. Князлар
-кучайиб, натижада аслнда князлик абсолютизми жорий килии-
ганига карамасдан, император хокимиятининг кучи ^али оз-
мунча эмас эди. Тугри, Габсбурглар йирик вг майда феодал
ерларининг герман конфедерациясигагина б о ш ч и л и к циларди.
Уларнинг аввалгидек ^озир ^ам умумимперия бопщарма орган-
лари ва судлари, умумимперия молияси (соли^лар ва ^оказо-
лар) , умумимперия кушини йук эди. Германияни аслида идора
ь^илувчи улар эг^ас эди. Лекин Габсбургларнинг кучи узларига
мерос колгап жуда кенг ерларга эгалик килишда эди; бу ер-
ларда цисмаи немислар, купрок эса славяплар, венгрлар, италь-
янлар ва боип^а хал^лар яшарди. Габсбурглар хонадонинипг
мерос ерлари шарада — Австрия (Ю^ори ва Куйи Австрия),
Штирия, Каринтия, Крайна, Чехия, Венгрия (унинг гарбий
цисми ва гарбда — Тироль, Швабия, Эльзасни уз ичига оларди.
Габсбургларнинг мерос ерлари кулами жи.\атидан ^ар бир ва
хатто энг йирик князь еридан хам куп марта орти^ эди.
Габсбургларнинг Европадаги агрессив планлари. Аммо Габс
бурглар фацат Германиядагина хукмронлик ь^илиб ^олмадилар.
Габсбургларнинг уруглари Испанияни хам идора килардилар.
Испаниядаги Габсбурглар австрия-гермам Габсбургларини ^ул-
лаб-^увватлар эдилар, албатта. Карл V нинг дунёга ,\оким
булиш иштиёки Филипп II га ,\ам мерос булиб утган эди. Ф и
липп III замонида Испания заифлашиб цолди. Ш у сабабдан
у ва^тда бош^а мамлакатларга ва ички душманларга карши
курашда испан Габсбурглари билан австрия Габсбургларининг
кучларини бирлаштириш гоят му^им масала булиб цолган эди.
Ни^оят, император католик черковидзн мадад олиб турар эди;
католик черкови X V I асрнинг иккинчи ярмида яна кучайиб
олган, узини цайта цуриб, ^амма мамлакатларда, айиицса Гер-
манияда протестантларга к^арши ^ужумга утган эди. Император
Узининг мерос ерларига, Испаниянинг ёрдамнга ва папанинг
мададига таяииб туриб, князларни узига буйсундиришни ва шу
тарифа гарчи кечикиб булса-да, Германияни бирлашган, ма_р-
казлашган давлатга айлантиришни мулжаллар эди. Аммо бу
вазифанинг уддасидан чициб булмади. Мамлакат и^тисодий
тушкунликни бошидан кечираётган, ша^арлар иктисодий жи-
^атдан заифлашиб ь^олганлиги туфайли уларнинг ижтимоий ва
сиёсий рели пасайиб кетган, крепостнойликнинг усиши туфайли
феодалларнинг таъсири кучайган бир шароитда мамлакатни
бирлаштириш иши айни^са цийин ва мураккаб вазифа эди.
Бундан ташкари, Габсбурглар фа^ат Германияни узларига бун-
сундириш масаласи билаигипа машгул эмас эдилар. Улар XVI
аср охирида хам, X V I I аср бошида хам узларига кушни мамла
катларга нисбатан агрессив сиёсатни давом эттирдилар. ^лар
X V I I асрда саноат ва савдо-сотиги т а р а н и й килган бир канча
Европа мамлакатларини, шу жумладан, Голландия, Англия,
Франция, Дания, Швецияни узларига ^арши килиб цуйдилар.
557
Немис протестант князларинннг узлари ^ам императорга i^ap-
ши курашда Германиядан ташкарида иттифо^чилар цндира
бошладилар. Ички ижтимоий-сиёсий зиддиятлар р о я т (М ураккаб
булган ташци >^ал^аро муносабатлар билан чирмашиб кетган-
лиги туфайли Германия вайрон ^илувчи Уттиз йиллик уруш
майдони булиб к;олди. Бу уруш унинг мавжуд сиёсий тарцо^-
лигиии янада купро^ муста^камлади.
Католиклар реакцияси ва протестант князларнинг царш и ли -
ги. Германияда католиклар реакцияси Карл V нинг дастлабки
тахт ворислари — Фердинанд 1 (1555— 1564) ва Максимилиан II
(1564— 1576) давридаё^ катта муваффак;иятларга эришди. А мм о
Карл V дан кейин учинчи булиб хукмронлик ^илган император
Рудольф II (1576— 1612) ва^тида реакция айни^са кучайиб кет
ди. Рудольф II иезуитлар тарбияснни олган ва Филипп II Испан
ский саройида анча яшаб, унинг таълимини олган эди Рудольф
II нинг ёрдами билан иезуитлар Австриядап Чехияга у ти&
олдилар. Католиклар Баварнясида ^ам улар уя курган эдилар.
Католиклар протестантларни Рейн областларидан муваффацият
билан си^иб чинара бошладилар. Католиклар реакцияси Гар-
бий-Шимолий Германияга кириб борди. Католиклар реакцняси-
га карши зарба уюштириш мацсадида Жанубий ва Гарбий
Германиядаги протестант киязлар 1608 йилда Тавротчилар
иттифо^ига бирлашдилар. Пфальцграф Фридрих Рейнский бу
иттифокда бош булди. Ландграф Гессенский, курфюст Браден-
бургский ва империянинг бир неча ша^ари (Страсбург, Ульм
ва бошкалар) бу иттифокда ^ушилдилар. Протестантлар тузган
^арбий-сиёсий иттифоц^а жавобан католик князлар 1609 йилда
Католиклар лигаси номи билан уз иттифо^ларини ташкил этди-
лар. Лигага Бавария герцоги Максимилиан бош булди. Лига
император билан, испан Габсбурглари ва папа билан бевосита
алокада эди. Лиганинг армиясига ^умондон г^илиб тажрпбали
генерал Тилли тайинлаиди.
Иттифоц ва лига тузилиши билан бу икки лагернинг бир-
бирига душманлик муносабати шу ^адар кескинлашдики, улар
уртасида 1610 йилдаёк; уруш бошланиши мумкин булиб 1^олди.
Бирок Генрих I V Французский улими туфайли уруш бу уртада
бошланмай к;олди, чунки иттифок; аъзолари ундан ёрдам олиш
умидида эдилар. Уруш Рудольф II нинг тахт вориси император
Матвей (1612— 1619) даврида бошлаиди. Чехияда юз берган
вокеалар урушнинг бошланиб кетишида катта роль уйнади.
1526 йилдан кейинги даврда Чехия. Чехия 1526 йилда яна
империя составига кирди ва у Габсбурглар хонадоиининг адерос
ери деб ^нсоблана бошлади. Чехия Габсбурглар составига кира-
ётганида чехларга уларнинг автопомиясини, чех сеймини, дав
лат тили сифатида чех тилини ва миллий черков сифатида чех-
ларнинг исло.% ^илиигап черковини са^лаб ь^олиш ваъда цилин-
ган эди. Амалда эса Габсбурглар бе^аёлик цилиб, уз ваъда-
ларини бажармадилар. Вена ^укумати чехларнинг давлат идо-
558
раси ишларига бевосита аралашадиган булди. Чехия га немис
амалдорлари юбориларди. Немис дворянлари чехларнинг ер
ларини сотиб олардилар. Чсхияга иезуитларнинг су^улиб кири-
ши натижасида бу ерда католицизмнипг тикланиш масаласи
ку и д а л а н г булиб долган эди.
« Ч ех биродарлари» жамоаларини айницса цисар ва унинг
фаолиятини >^ар ^андай йуллар билан чеклардилар. Гусчилик-
нинг энг жиддий таъсири X V I аср Чехиясида ана шу жамоа-
ларда сацланиб долган эди; ша^арликларнинг жуда куп ва-
килЛари, цисман де^цонлар ва .майда рицарлар бу жамоаларга
кирар эди. Чех сейми король Габсбург ижозати билангина
йигилар, аслда эса у узининг ра^барлик а^амиятини йуцотгап
эди.
1547 йилда сеймнинг оппозициои тарздаги чицишидан кейин
унинг .^укуклари яна ^ам камайтирилган эди. Жумладан, ша-
харлик (мешчан)ларнинг вакиллари сеймга бутуплай деярли
киритилмай цуйган эди. Чехияда юз берган жиддий а^вол
1609 йилда ц у з г о л о н кутарилишига олиб келди. Прагада Габс-
бургларга царши иамойишлар булиб утди. Шахарликлар томо
нидан куллаб-кувватланган чех дворянлари мува;\кат ^укумат-
туздилар ва ^арбий лашкар тупладилар. Сейм чех сословисла-
ри номидан, агар Рудольф II чехларнинг сиёсий ва диний >;у-
цукларини эътироф цилмаса, уни узларининг короли деб тани-
масликларини айтган эди. Бунга жавобан Рудольф II 1609 йил-
нинг 9 июлида махсус «^азрати олий ёрлиги» (Маестат деб
аталган ёрлик)ни имзолашга мажбур булган эди; король узп-
нинг бу ёрлигида чех панлари, рицарлари, мешчанлари ва
де^цонларининг черков ташкилотлари эркинлигини эътироф
килган эди. Чехларга уз урф-одатлари б^йича бемалол тоат-
ибодат цилиш, протестант черковларипи монеъсиз цуриш, мак-
таблар очиш ^уцуклари ва бош^а шу каби ^уцу^лар берилган
эди. Прага университети протестаптлар кулига утди. Сословие-
лар уз ^уцуцларнни ^имоя цилиш ва Маестатнинг бажарили-
шнни назорат к^илиб туриш учун узларининг махсус уттизта
дефенсорлари (^имоячилари)ни сайлаб цуйиш ^у^уцини олди.
«Пекин Габсбургларнинг бу ён бериши вацтипча эди. Королнинг
бу ёрлирига карамасдап, Праганинг католик архиепископи,
католик панлар ва улка гетмаилари билап судьялардан иборат
король маъмурлари чехларпи х;ам диний, ^ам сиёсии жи^атдан
цисавердилар. Император Матвей реакцияга хар томонлама
^омийлик цилди. 1617* йил нинг ёзида у чех тожини узининг тахт
вориси ша^зода Фердинанд Штирийскийга кийгизди. У *ам М а к
симилиан Баварский билан бирга католиклар реакциясининг
энг жонбоз ра^барларидан эди. Фердинанд Штирийскиннипг
Чехия короли деб эълон килиниши бу ерда Габсбургларга карши
яна катта иорозиликлар бошланишига сабаб булди.
Чехияда 1618 йилги цузролон. Уттиз йиллик урушнинг Чехия
даври. X V I I аернинг йигирманчи йиллари охирига келганда Че
559
хия и^тисодий жихатдан жу*
да огир а^волда долган э л щ
Савдо-сотик ва саноат орка.Ц!
га ка раб кетмокда, эди; бу {
тушкунлик ^исман шу вак;т*!-
ларда Марказий ва Шарций?;
Европа бошидаи кечираётган;
огир ахволни акс эттирса,
цисман Чехияда Габсбурглар
идора килиш сиёсатининг чех» ,
мнллатига ^арши к а р а т и л - ;
ганлиги окибати эди. Мам-
лакатда крепостнойлик ку
чайиб бормо^да эди.
Шундай ь^илиб, Габсбург-
ларнинг сиёсий ва диний
зулми Чехиядаги кризиснинг
Т о м о н л а р ки н г энг мух,им хд р акатла р и :
■ Габ сб ур гл ар га sapiun коолиция
умумий манзарасини янада
< • • • • • • Г а б сб ур гл а р з а и т г и ф о ^ ч и л У р ёмонлаштирар эди, холос.
- ____________
Кузголон 1618 йилнинг
23 майида «дефенестрация»
Уттиз йиллик уруш. Ч е х и я даври деб аталган нарсадан бош
ланиб кетди: королнинг учта
масла.^атчиси Прага касри деразасидан ташкарига улоктириб
ташланди, король йуклигида Чехияни уша уч масла^атчи идора
циларди. Чех дворянлари граф Турн бошчилигида 30 кишидан
иборат директория тарзида муваккат х;укумат туздилар. Армия
ташкил цилишга киришилди. Иезуитлар ва Чехиядаги католик
черковининг бир ь^анча олий ру^онийлари мамлакатдан ^айдаб
юборилди. Чехия Габсбурглар ^укмронлигидан цутулди. 1619йил-
да Матвей улиб, урнига Фердинанд II тахтга утирганидан кейин,
чех панлари унга ^арши Тавротчилар иттифоцининг ра^бари
курфюрст Фридрих Пфальцкийни Чехиянинг короли килиб сай-
ладилар. Чехларнинг ^узголони аввал бошда муваффа^иятди
равмшда ривожланиб бораётган эди. 1619 йилнинг б июнида
граф Турн уз ^ушинлари билан Вена остоналарига етиб бор-
ган эди. Чех дворянлари немис Тавротчилар иттифо^ига катта
у.мид боглаган эдилар, чунки бу иттифок; чехларнинг Габсбург
лар устидан галаба цилишидан манфаатдордек булиб куринган
эди. Аслда эса чехлар кузголони маглубиятга учради. Бу куз
голон ^али кенг-миллий ^аракат тусига кириб етолмаган эди.
Дехцонлар ва ша^арликлар оммаси >^али бу ^аракатда етарли
даражада иштирок ^илаётгани йук эди. Чех дворянлари гусчи-
лар давриии эслаб, Габсбургларга ^арши урушга хал к оммаси-
ни тортишга шошилмас эдилар. X V I аср охири ва X V I I аср бо
шида Чехия кишлокларида а^вол ни^оятда кескинлашган эди.
Чехияда крепостнойлик эпг шафцатсиз тусга киргап эди. Барш-
чина нилига 108 кунга етиб колган эди. Иш жуда ^изгин пайт-
560
ларда д е ^ о н л а р панлар учун ^афтасига 3— 4 кунлаб ишлар
эдилар. Крепостной д е ^ о н л а р баршчинадан ташкари натура
билан олинадиган >$ар хил солик;лар тулашлари лозим эди, дав
л а т соли^лари (« бер на» ва шу кабилар) бу ^исобга кирмас эди.
Дех^онларнинг кайфияти ёмон эди. Баъзи жойларда тартибсиз-
ликлар бошланган эди, д е ^ о н л а р энг орир соликларнинг бекор
^илннишини, баршчинанинг цисцартирилишини, ер-мулкларни
бонщарувчиларнинг алмащтирилишини ва ^оказоларни талаб
килдилар. 1620 йилнинг куз^да Жатецк областида де.х^онларнинг
катта кузголон и булиб, бу цузголонда 7000 деэдон ^атнашди.
К,узролон феодал тартибларига 1\арши царатилган эди. Бунинг
устига чех дворянлари зур умидлар борлаган немис Тавротчилар
иттифо^и уларга астойдил ёрдам бермади. Немис протестант
кпязлари энди икки курфюрликка бош булиб олган курфюрст
Пфальцкийнипг кучайишини сира истамас эдилар. Фридрихнинг
узида эса хусуснй (пфальц) кучлари озгина эди. У узининг к;ай-
нотаси, инглиз короли Яко^ I дан мадад оларман деб уйлаган
эди, аммо унинг бу умиди пучга чи^ди. Яков I Стюарт немис
князларининг императорга царши ^узролонини маъцулламади.
У чехларни узининг «^онуний монархи»га карши цузролонга
«исёнчилар» деб ^исоблар эди.
Католиклар лигасининг саркардаси Тилли протестантлар-
нинг уюнп^ок;сизлигидан, бир-бирларидан шуб*;аланишларидан
фойдаланиб, чехларга р^арши дар^ол ^ужумга утди. Тилли Ч е
хия территориясига бостириб кирди ва 1620 йил 8 ноябрда
Прага якинидаги Ок; тор ёнида чех ва Пфальц цушинларини
тор-мор к;илди. Фридрих Ч е хи я д а н , сунгра Германия тупроги-
дан ?$ам ^очиб кетди. Императорга ёрдам бериб тургап испан
^ушинлари Пфальцга бостириб кирдилар. Чехияда роят шаф-
цатсиз реакция бошланди.
• 1621 йил 21 июнда Прагада кузголон рах;барларидан 27 ки
ши, шу жумладан, учта ша^арлик умум олдида жазолаб улди-
рилди. 1627 йилда Прага сеймида Маестат тугатилиши расмап
эълон цилннди. Чехияда католиклар черкови тамомила тиклан-
ди. Немис тили бирдан-бир давлат тили деб эълон цилинди.
)\амма ерда чех амалдорлари урнига немис амалдорлари ути-
риб олди. Куплаб чех ерлари мусодара цилинди. Чех дворян
ер эгаларининг ^арийб туртдан уч к^исми уз ерларидан ма^рум
булди, бу ерлар мусодара цилинди, немислар кулига утди. Мипг-
минглаб чех оилалари жонажон уз мамлакатидан ^увгин 1\и-
линди. Мухожирлик цилишта мажбур булган чех зиёлиларининг
энг яхши намояндалари, ёзувчилар, уи^итувчилар, фармацевт-
лар, юксак малакали ^унармандлар ва шу кабилар Чехияни
ташлаб чи^иб кетди л ар. Буларнинг хаммаси мамлакатни ик^ти-
содий тушкунликка ва ялпи ишсизликка ма^кум этган ^олда
Чехиянинг ишлаб чи^арувчи кучларига жуда катта зарар етказ-
ган эди. Немис-австрия феодаллари католик ру^онийлари билан
иттифо^ булиб чех миллий маданиятининг узига ^ам жуда катта
3G В. Ф. Семенов 561
зарар етказди. Чех мактаб-
лари иезуитлар к;улига топ-
шириб цуйилди. Чех мада
нияти таъциб остига олинди.
Немислар гусчилар адабиё-
тини ^амда Гус ва гусчилар
даврига оид барча архив
манбаларини системали ра-
вишда йуц цилар эдилар/
Чехия яшнаб турган муста-
|^ил мамлакатдан узок; вак;т-
ларгача немисларнинг асо-
ратга ма^кум этилган ва
хонавайрон цилинган вилоя-
тига айланиб цолди.
Даниянинг уруш га кири-
ши. Д ания даври. Австрия
Габсбургларининг Чехиянм
Том внлариим г энг м ^ и м *,аракатлари ; тор-мор ^илиши ва испан-
^ «т .ш тт Г в б с б у р Г Л в р Г Э ^ S p U J H КО вЛИ Ц И ЯН И М Г
ларнинг Пфальцни босиб
<<•••••• Р а б сб у р гл а р и и м г ва и тти ф о ^ ч и л а р и н кн г
олиши Уттиз йиллик уруш-
нинг «чехия-пфальц даври>
У т т и з йиллик уруш. Дания даври
деб аталган биринчи даври-
нинг оцибатлари эди. Импе
ратор билан лига голиб чицдилар. Католикларнинг галабаси му-
содара цилинган черков ерларидан ташкил топган протестант
князлар мулкини хавф остига цуйди. Императорнинг галабасн
1624 йилдан бери бошида кардинал Ришелье турган Фран-
цияни ^ам ташвишга солиб цуйди. Нидерландия яна (1621 йил
дан бошлаб) Испания билан урушмоцда эди. Яков Английский
^ам узининг куёви Фридрих Пфальцский та^дири билан цизи^-
мо^да эди. Шундай к;илиб, император билан князлар уртаси
даги, католиклар билан протестантлар уртасидаги, Габсбург
лар билан Чехия уртасидаги муносабатларга дойр ички масала
чет элларга з^ам катта таъсир ку’рсатди. Германиядаги ички
уруш тез орада мураккаб халцаро курашга айланиб кетди, бу
курашда эса Гарбий Европа мамлакатларининг гоят кенг коа-
лицияси Германияга царши чик;ди. Ришельенинг ташаббуси
билан 1625 йил декабрь ойида Англия, Голландия ва Дания
уртасида австрия ва испан Габсбургларига царши Учлар итти-
фоци тузилди. Дания короли императорга царши уруш бош
лаган тацдирда Англия билан Голландия унга катта субсидия
беришни ваъда цилдилар. Дания короли Кристиан IV уша
1625 йилдаёк; чинакамига уруш бошлаб, у>з ц^шинлари билан
Германияга бостириб кирди ва унда шимолий терман лютеран
князларининг к;УшинлаРи билан цушилди.
Валленштейн. Данияликларга карши уз цушинини ташкил
этиш учун Фердинанд II нинг етарли маблаги йук; эди. К а т о
562
ликлар лигасининг ^ушини озгина булиб, уни ^ам тулдириш
керак эди. Шундан кейин император 1^ушин ташкил этиш туг-
рисида бой дворян А л ь б р е х т Валленштейн (1583—
1634) га мурожаат ^илди. Валленштейн асли чех булса хам,
батамом немкслашиб кетган ва чех дворянларининг ерлари
мусодара цилинган вак;тда жуда куп ер, $>рмон, кон ва шу
кабиларни сотиб олган эди. Валленштейн X V I асрда ва X V I I
аср бошларида Италияда жуда куп ва кисман Германияда
учрайдиган кондотьерлар, яъпи ^арбий со^ибкорлар ^абили-
даги киши эди. Роят истеъдодли ташкилотчи ва саркарда б о л
тан Валленштейн ^ись^а бир вацт ичида ёлланма солдатлардан
иборат 30 минг кишилик армия ташкил этди. У уз солдатларига
катта пул тулар, аммо уларни ь;аттик; интизомда caiyiap ва
маш^-таълимга жуда куп эътибор берарди. Валленштейн ^ушин
ташкил этишга сарфлаган маблагларини кейинчалик т^улга
киритилган улжалар ва душманга солинган катта-катта товон-
лар воситасида ^атто ортиги билан ^ам ^айтариб олди. В а л
ленштейн Инжилчилар иттифо^и ^ушинларининг ^умондони
граф Мансфельдни, сунгра эса Тилли билан биргаликда Дания
королининг изидан ^увиб бориб, уни бутунлай тор-мор цилди
ва Ютландия тупрогига бостириб кириб, Копенгагенни хавф
остига ^уйди. Дания короли сул^ тузишни сурашга мажбур
булди ва бу сулх4 билан 1629 йил майида Любекда тузилди.
Кристиан I V бундан кейин Германия ишларига аралашмаслик-
ка ваъда цилди. Валленштейн уз галабаси учун мукофот тари-
^асида бутун бир князлик — Мекленбург герцоглигини хамда
«Балтика ва Океания денгизлари генераллисимуси» деган унвон
олди. Фердинанд II нинг узи эса протестантлар устидан к*озо-
нилган галабани 1629 йилги ресттитуцион эдиктни чи^ариш би
лан иишонлади, бу эдиктга кура протестант князлар 1552 йил-
дан (князлар император Карл V ни енгган йилдан) кейин
ундан тортиб олган ^амма ерларни католик черковига ^айтариб
беришга мажбур этилди.
Шундай килиб, католик реакцияси жануб билангина кифоя-
ланиб ^олмади, балки шимолга ^ам кириб борди. Император
протестант князларнинг и^тисодий к^удратига жиддий зарба
берди.
Бирок католиклар лагерининг галабаси бу лагерь ра^бар-
лари уртасидаги низо-жанжаллар туфайли бушашиб кетди.
Лиганинг йулбошчиси Максимилиан Баварский ва бошк,алар
Валленштейнни ёмон курардилар. Уларнинг талабига мувофи^
император 1630 йилда Валленштейнни истеъфога чи^артишга
ва унинг ^ушинини тарцатиш тугрисида буйруц беришга маж
бур булди.
Швециянинг уруш га кириши. Р ус давлатининг позицияси.
Габсбургларнинг янги галабаси Францияни императорга ^ар-
ши курашда янги иттифо^чи ^идиришга мажбур этди. Шведлар
короли Г у с т а в Адольф (1611 — 1632) Францияга ана
563
То м о кл а р н и 'и г эн г му^им ^ а р а к а тл а р и :} «ШВЕЦИЯ:
< - — Г а б с б у р г л а р га царш м коаяи ци!
Г а б с б у р г л а р в а и ттм ф о #,ч и-
пари
X Эиг му^им ж анг булган *«ой-
лар оэ йиллар
100 О tOO 2 0 0 км
’ю г е к:
Любека Висмар \
Г а м бур г L
o*°
/ *Е К Л Е И 6 У ? Г, 'thmetnmuH,
1^' „г £ Р,Ц . ^
\ КчМ,..'.-
(Франс$$0щ.
о к toнетАр -_ О U •ЛГГ « т
•йот.пер (-
. 6рсйт *нф ел\
Мюлумо
1 У м у м а н ш в е д л а р уч ун ж у д а ц у л а й ш а р о и т л а р д а X V I I а с р д а Р о с с и я -
д а н Ш в е ц и я г а к у п л а б зигир т о л а с и , кан оп л о с и ва к ем а ( м а ч т а ) я с а ш у ч у н
и ш л а т и л а д и г а н Sfo 4 ^ам т а ш и л а р эди.
565
Вестфалия сул^и (3 6 48
568
^уцуцларинн тан олди. Ш у тарифа Европа дипломатияси Гер-
манияиинг сиёсий жихатдан булиниб кетишини маъкуллади.
Вестфалия конгрессининг бу ерда эслатиб утиш лозим булган
‘му^им дипломатии актларидап яна бири шуки, Европада ал-
ла^ачоплардан бери мавжуд булган, лекин шу ва^тгача расмнй
равишда танилмагап икки давлатпинг мустаг^иллиги эътироф
эг.илди. Бу давлатлар Швейцария Иттифоци билан Голландия
эди. Франция билан Испания уртасидаги уруш Вестфалия
конгрессидан кейин ^ам давом этди ва у фа^ат 1659 йилда
Пиренея сул^идан кейингина тамом булди.
Ш у сулага асосан Испания узининг бир г^апча территория-
сини ^ам Францияга берди.
Германиянинг вайрон булиши. Э л ь б а нари ёгининг ялпи асо-
ратга туширилиши. Уттиз йиллик урушда Франция билан Шве
ция голиб чицди. Улар бу урушдан кейин X V I I аернинг ик
кинчи ярми ва X V I I I аср бошларида Европа дипломатиясида
етакчи роль уйнади. Германия эса, аксинча, уруш натижасида
гоят заифланиб долган эди. Германия анча территориясндан
ма^рум булиш билан бирга, узоц давом этган урушда ни^оят
даражада вайрон булган эди, чунки уруш асосан Германия тер-
риториясида олиб борилган эди. Мамлакат f o h t катта моддий
зарар курди. Уруш келтирган вайроналик туфайли Германия
бир неча ун йилларгача узини унглаб ололмади. Баъзи област-
ларда, чунончи, Саксония, Бранденбург, Пфальц, Вюртемберг-
да а^олининг ярми ва ^атто бундан ^ам купроги цирилиб кет-
ган эди. Чехияда 1618 йилдаги 2,5 миллион а^олидан 1650 йил га
келиб атиги 700 минг киши долган эди. Ж у д а куп экин ерлари
^увиллаб ^олди ва урмонлар билан к;опланди. Юзлаб киш-
ло^лар йук; булиб кетди. Шведлар Саксония ва Чехиядаги жуда
ку'п конларни ишдан чи^ардилар, бу конлар куп йилларгача нш-
га солинмай келди. Герман ша^арларидаги савдо ва саноат
уруш ва^тида яна ^ам ^атти^роц о^сай бошлади.
Бошпанасиз долган ва тирикчилик воситаларидан ма^рум
булган д е ^ о н л а р ёрдам сураб феодалларга мурожаат ^илишга
мажбур булдилар. Бундай шароитда крепостной ^уцук; урушдан
аввалгидан кура ^ам тезро^ авж олиб кетди. Шарций Германия
асоратга тушган дехдонлар мамлакатига айланди, улар иьди-
содий ва сиёсий жихатдан тамомила уз помешчик-юнкерларига
к;арам булиб ^олдилар.
«Эндиликда помешчик-дворянлар цишло^нинг тан^о хужа-
йини булиб цолди... Де^цонларнинг энг сунгги кучлари ^ам
синдирилди... Яна чекланмаган мажбуриятлари даври бошлан-
ди... Крепостнойлик ^олати энди умумий ^ол булиб ^олди;
эндиликда эркин д е ^ о н л а р oi^ 1\аргадек камдан-кам учрайди-
ган булиб ^ о л ди » 1.
X V I— X V II АСРЛАРДА Ш ВЕЦИЯ
570
■секуляризацияси. Аввал бошда янги швед ^укуматиншнг а^воли
жуда орир эди. Мамлакат данияликлар зулми ва узоцца чузил-
ган озодлик уруши туфайли хонавайрон булди. Саноат ва сав-
до-сотиц ишлари касод булди. Хазинада пул цолмади. Ма^-
каманинг 1527 йилда королга ёзган докладида бундай дейилгаи
эди: «Сизнинг к,аср ва цалъаларингиз вайрон булиб ётибди.
Королнинг даромадлари тамоман сарф булиб кетган. Тамож-
нялардан бож тушмай цуйди деса булади. Мис ва кумуш ком-
лари тушкунликка учраган. Ша^ар саноати аянч ^олга' тушиб
^олди:.. король хазипасидаги харажатлар унинг даромадидап
уч ^иеса ортицдир».
Реформация ва секуляризация цилиш йули билан бу .муш-
кул а^волдан цутулиш чораси топилди Швециядаги католик
черкови бошлицларининг ^атто дворянлар орасида ^ам алла-
^ачон бурди кетган эди, чунки энг кузга курингап епископлар
швед миллий доиралари билан эмас, купроц Дания короли
билан алоцада эдилар. Германияда утказилган реформация
бу ерда ^ам аллакачонлар ^авас кузгатиб куйган эди. Шупипг
учун 1527 йилдаёц Швециянинг Вестеросдаги сеймида Швеция-
да ^ам реформация цилинган ипжилчилар черкови1 уриатиш,
черков ерларини секуляризация цилиш масаласи асосан ^ал
цилинган эди. Швецияда узул-кесил исло^ 1536— 1539 йиллар
да утказилди. Англиядаги каби Швецияда х;ам секуляризация
цилиш натижасида король ва айницса дворянлар бойиб кетиш-
ди, чунки секуляризация цилипган мулкларнипг куп цисми
дворянлар кулига утди.
Узининг молиявий а^волини муста^камлаш учун Густав
Ваза яна бир цанча бошца тадбирларни ^ам курди. У 1542 йил
да махсус фармон чицариб, королликдаги ишланмай буш ётгап
барча жамоа ерларини мулки деб эълон цилди. 1551 йилда
чицарилган фармонда барча ер ости бойликлари, яъни Ш в е
цияда жуда куп булган ^ар хил конлар король мулки деб
эълон цилинган эди. Дворянлар ^укуматининг ер масаласида-
ги сиёсати д е^ онл ар иинг а^волини ёмонлаштириб цуйди. Ил-
гари черковга царашли булган ерларни уз цулларига киритиб
олган янги ер эралари баршчина ва оброкни купайтирдилар,
^амда эркин ва ярим к>арам булган де^цонларни >мумкин цадар
крепостной цилишга ^аракат цилдилар. Бу ^ол, шупингдек де>>-
^онлар ихтиёридаги ерларнинг тортиб олиниши ^ам де^коплар-
да цаттиц норозилик тугилишига сабаб булди. Бир вактлар
данияликларга царши курашда царор топган миллий бирлик
фронти тарцалиб кетиб, унинг урнига махаллий (швед) феодал-
ларга царши ва король ^укуматига царши дез^онлар кураши
бошланиб кетди.
1 Б и р о к Щ в е ц и я и п ж и л ч и л а р че рк ови нем ис п р о т е с т а н т ч е рк о ви да н узи-
д а е п и ск о п ли к с а ц л а н г а н л и г и б и л а н ф ар ц ц и л а р эди. Б у жи.\атдан р е ф о р
мац ия ц ил ин га н ш в е д черк ови а н г л и к а п е п и с к о п л и к че р к о в и г а у х ш а б кета р
эди.
571
30 ва 40- йилларда Швецияда де^к;онлариинг бир печа мар
та катта ^узголонлари булди. Бу ^узголонлардан энг маш^ур-
лари: Далекарлияда булган 1526— 1533- йиллардаги кузголон,
Ост-Г'олланддаги 1538 йилги ^узРОЛОН ва д е^ он лар ни н г 1536—
1543 йилларда булиб ^тган жанубий швед ^аракатидир. Ж а н у
бий, швед ^аракати ва^тида урмочларда жуда куп «урмон а^ли»
дан отрядлар уюштирилиб, бу отрядларга ^ушилган кишилар-
нинг сони 10 мингга етган эди. Пировард натижада бу ^узголон-
ларнинг ^аммаси бостирилди. Королнинг молиявий ишлари ях-
шилангандан кейин ^укумат катта ёлланма армия сацлаш имко-
ниятига эга булди ва бу армиядан деэдонлар ^аракатини бости-
риш учун фойдаланди. Асосан д е ^ о н л а р д а н ташкил топган
король армиясига секин-аста де^цонларнинг энг актив элемент-
лари к;;ушила борди ва шундай цилиб, дехдонлар оппозициясига
ра^на солинган эди.
X V [ — X V I I а с р л а р д а Швециянинг и^тисодий тара*^иёти_
X V I аерда Швеция экономикаси бир цанча муваффациятларга
зришди. К ИШЛ01^ хужалигининг (асосан жанубий ва жануби-
шар^ий районларда) товар ма^сулдорлиги ортиши билан бир
га, мамлакат са 1 юати — темир, мис, кумуш, ^алайи ^азиб-
чи^ариш, ^уролсозлик, ёгоч тилиш ва ^огоз саноати, муйна иш-
лаш, кемасозлик ?^ам т а р а н и й цилмо^да эди. Густав Ваза
Германиядан жуда куп кончилар ва металлсозлар ча^ириФ
келтирди. Ёгоч тилиш корхоналари ва шахталарда X V I аср-'
нинг иккинчи ярмидаё^ тогдаги дарёлар, сойлар ва шалолалар-
нинг ^увватидан кенг фойдаланардилар. X V I I аерда Швецияда!
^ар хил ^урол-яроглар ишлаб чи^ариларди. Ишланмаган темир:
ва ундан тайёрланган ^ар хил буюмлар шведларнинг четга:
чи^арадиган моллари ичида асосий урин тутарди. Шуниси ха-
рактерлики, X V I — X V I I асрларда Швецияда мануфактура тнпи-
даги саноат корхоналарини купинча дворянларнинг узлари
ташкил ^илар эдилар. Бу эса ^исман ^ша даврда Англиядаги
майда дворянларнинг корхона эгалари бу’лишиии эслатарди.
Швеция, Англия, Франция, Нидерландия, Германия, Дания,
Польша ва Россия билан ^изгин савдо-соти^ ишлари олиб б о -
рарди. Купгина ша^арлар — Стокгольм, Кальмар, Упсала, А б о г
Гельсингфорс (Хельсинки) ва бошкалар му^им савдо марказ-
лари булиб долган эди. Океан нари ёгидаги мамлакатлар билан
савдо-сотиц ишларини олиб бориш учун Швецияда 1627 йилда
« Жа нуб ий компания» ташкил ^илинган эди. 1668 йилда Шве
цияда давлат банки ташкил ^илинди, бу Европада энг илк
очилган банклардан бири эди. Лекин Швеция саноати жуда
\ам бир ё^лама тарацкий этган эди. Асосан цазиб чик;арувчи
саноат т а р а н и й топган булиб, металлсозлик саноати ^исман
ривожланган эди.
Швециянинг X V I I аердаги экспорти асосан хом ашёдан
ва ярим хом ашёдан иборат эди, яъни чет элларга темир, мис,
^ар хил турдаги ёгоч, ёг, бали^, муйна ва шу каби нарсалар
572
чи^арилар эди. Газмол (мовут, полотно ва ^оказо), юцори пав
металл буюмлар ва шу кабиларни Швециянинг узи чет эллар-
дан сотиб олар эди. Иккинчи томондан, Швециянинг цишло^
хужалиги тинмай усиб бораётгам саноат э^тиёжларини цонди-
ра олмас эди. Швеция X V I асрда жуда куп галлани, X V I I асрда
уидан р м купpoFHни чет эллардан — Россиядан ва Балтика-
буйи мамлакатларидан сотиб оларди. Махаллий саноат хом
ашё (жун, каноп ва шу кабилар)нинг етишмаганлиги Швеция
саноатининг ривожланишига халакит берарди. Швециянинг ту-
^имачилик саноати X V I I асрда ^ам энди вужудга келаётгап
^олатда эди.
X V I — X V I I асрларда Швециянинг таш^и сиёсати. Дания
х4укмронлигидап ^утулиб олганидан кейин Швециянинг узк
цушниларига нисбатан кенг мик;ёсда агрессив сиёсат юргиза
бошлади. Балтика масаласи Швециянинг таш^и сиёсагида
асосий урин тутарди. X V I асрда ^ам, X V I I асрда ^ам короллик
^илган швед королларининг ташь^и сиёсати Балтика денгизи
ор^али буладигап савдо-сотик ишларида тап^о узлари ^укм-
рон булиш максадида Балтика денгизини бутунлай уз ^уллари-
га киритишга интилишцан иборат эди. Ш у максадга эришиш
учун Швеция бу давр ичида у з ^ушнилари билан жуда куп
урушлар ^илди. Швеция Ливония урушида иштирок цилиб, на-
тижада Эстонияни ва Лифляндиянииг бир ^исмини босиб олди.
X V I I аср бошларида Россияиинг заифланиб ^олганлигидан
фойдаланиб, Швеция 1617 йилги Столбово сул^ига мувофиц
Ингерманландия ва Карелияни босиб олди, шундай килиб,
.Москва давлатини Балтика денгизи ^ирго^ларидан тамомила
ажратиб ^уйди. Гарбий Европа бозорларига юбориладиган рус
молларини Нарвага, Або, Виборг ва Ревелга олиб бориш лозим
булиб колди. Чет эл савдогарлари рус савдогарлари билан бево-
сита савдо-сопщ цилолмай ^олдилар. Рус савдогарлари узлари
нинг ташки савдо ишларини Архангельскка кучиришга мажбур
булдилар, чунки бу ерга шведлар кириб бора олмас эдилар.
1629 йилда Альтмарк сул^ига мувофи^ Швеция Рига ша^-
рини, Курляндияни, Шар^ий Пруссия билан Литванинг бир
а^исмини о л н б , Лифляндиядаги ерларини кенгайтирди. Король
Густав II Адольф нинг (1611 — 1632) кенг куламдаги истилочи-
л ик планлари ^а^ида ю^орида1 айтиб утилган эди, у Балтика
денгизининг жанубий (немис) 1^иргок;ларини босиб олишии ани^
ният цилиб, Уттиз йилик урушда цатнашган эди. Дар^аци^ат,
Балтика денгизи «шведлар денгизи»га (ёки «шведлар кули»га)
.айлангандек булиб куринган эди. 1648 йилги Вестфалия сул-
з^ига мувофи^, Швеция Германиянинг шимолидаги гоят му^им
■областларини, яъни Германиянинг энг катта дарёларидан уч-
таси — Эльба, Везер ва Одер дарёларининг денгизга цуядиган
f»73
жойларини эгаллагап зди. Буидан ташцари, Швеция Дания-
пинг Готланд оролини (1645 йилда) босиб олган ва Зунд орк,а-
ли швед кемаларининг бемалол (бож туламай) у тиб юриы
хун;уцига эга булган эди. X V I I аср урталарида Швеция дания-
ликларни Жанубий Скандинавиядан бутунлай суриб чикарган
эди (1658 йилда Бликенг, Скония ва Голланд вилоятларининг
цулга киритилиши кузда тутилади).
XVII аернинг иккинчи ярмида Швеция уч миллион а^олиси
булган мамлакатга айланди. Аммо бунда шведларнинг узи эга
бир )милли0 ндан орти^ эмас эди. Долган икки миллиони бошь;а
хал^лар: финлар, кареллар, руслар, эстонлар, латишлар, по-
ляклар, литваликлар, немислар ва даниядиклар эди. Бундай
^олда Швециянинг давлат тузуми муста^кам булиб цола олмас
эди. ^
Буйсундирилган ва эзилаётган миллатлар эртами-кеч Шве-
циядан ажралиб чициб, этник чи^ишлари жи^атидан я^ин
булган, тили бир хил булган, шунингдек, ицтисодий ва мада-
ний манфаатлари я^ин булган ^ушни 'мамлакатларга ^ ш и л и б
кетишга интилмай иложи йу^ эди. Бундан таш^ари, Швеция-
нинг юз эллик йилдан орти^ро^ давр мобайнида Ваза сулола-
сидан б улган швед короллари амалга ошириб келган агрес-
сивлик, уруш^оцлик ва улуг давлатчилик сиёсатига жавобан
цушни мамлакатларнинг шведлар агрессиясига царши курашн-
ни цузгатарди.
Шведлар Балтика денгизига тан^о узлари з^оким булишга
интилиб, Россия, Польша, Германия, Даниянинг ва Балтика-
буйига бирон жихатдан алоцадор булган бош^а мамлакатлар
нинг ^аётий манфаатларига ^упол равишда путур етказарди-
лар. Шведларнинг бос^инчилигига хала^ит бериш ма^садида
х.аракат бошлаган Европа давлатларининг иттифоци X V I I аср
урталаридаё^ тузилган эди, унда Польша, Дания, Австрия,
Бранденбург ва Москва давлати айни бир ва^тда Швед короли
Карл X га ^арши отланган эдилар. X V I I аср охирларида швед-
ларга ^арши (Россия, Польша ва Даниядан иборат) иттифо^
^атъий расмийлашди. 1700— 1721 йилларда давом этган Ш и м о
лий уруш Швециянинг тамомила маглубияти билан тугади ва
-натижада у Европанинг иккинчи даражали давлатлари ь^ато-
рига тушиб ^олди.
Соци ал зиддиятларнинг кескинлашуви. Швециянинг X V I —
X V I I аерлардаги тарац^иётида юз берган зиддиятлар ёлгиз
таш^и зиддиятлардангина иборат булиб ^олмади. Мамлакат
ичида ^ам социал ва сиёсий зиддиятлар етилиб цолмо^да ва
тобора кескинлашмоцда эди. Швеция саноат ва савдони ривож-
лантириш со^асида бир ^анча муваффа^иятларга эришган бул-
са-да, аммо шунга царамай, бу даврда у саноат мамлакатига
айлана олмади. Швед ша^арлари т а р а н и й этган булишига i^a-
рамай, Гарбий Европанинг энг т а р а н и й этган бош^а <мамла-
катларининг ша^арлари каби мамлакатда катта таъсирга эга
574
була олмадилар. Швециянинг социал тузуми учун оцсуяк двор-
яиларнинг гоят катта эътиборга эга булганликлари характер-
лидир; улар ишлана^диган ерларнипг куп цисмини, купгина
урмонлар, конлар, куллар ва боннца территорияларни эгаллаб
олган эдилар. Харбин, маъмурий ва дипломатия со^асидаги
ра^барлик уринларда ^ам о^суяклар турарди. Сенат, X V I I
аерда Швецариянинг муптазам ишлаб турадигап олий ^укумат
органига айлантирилган илгариги давлат кенгаши— рикерад
^ам уша аристократлар цулида эди.
Аристократларнинг таъсири Густав Адольф давридаёк; ус-
ган ва унинг цизи (аввал ёш булиб, сунгра улгайгандан кейин
^ам ^еч к;андай мустациллик курсатмаган) королева Христиа
на хукмронлик цилган замонда (1632— 1654) эса айницеа ку-
чайгаи эди. Христиана ва^тида упвонли дворянлар жуда ^а"м
купайиб кетган эди. К,уйида келтирилган рацамлар буни яццол
курсатади: 1632 йилда Швецияда 4 граф, 9 барон, 321 дворян
булган; 1654 йилда эса графлар 22 тага, баронлар 54 тага,
дворянлар 649 тага етган. X V I I аср урталарида дворянлар
королликка царашли ерларнинг хаммасини деярли талон-торож
килишган ва узаро булишиб олишгап эдилар. X V I I аернинг
урталарига келиб Швецияда королликка царашли ^амма цулай
^айдаладиган-утлоц ерларнинг камида 70 проценти дворянлар
цулида эди. Дворянлар уз ерларида яшаётган дехцонлардап
давлат солицларини уз фойдаларига туплаш, махаллий киш-
лоц черковларига шасторлар тайинлаш, бир неча ножуя иш
лар учун де^цонларни узлари суд цилиш ^укук;ини олдилар*
Помешчиклар X V I ва X V I I аерларда хам иктисодий ва юридик
жи^атдан узларига царам булиб долган де^цонларни з;ар кан-
дай йуллар билан крепостнойларга айлантиришга ^аракат
цилар эдилар.
Ш у тарзда Швецияда X V I — X V I I аерларда руй берган фео
дал процесслари у3 характери жихатидан «иккинчи марта
асоратга солиш» деб аталаднган ^амда Эльбанинг шаркидаги
мамлакатларда руй берган процессларга яцинлашиб долган
эди. Оцибат натижада махаллий шароитлар туфайли, аввало
мамлакатда етарли даражада цулай ва кенг х;айдаладиган
ерлар йуцлиги туфайли, шунингдек, тарихий, иктисодий ва сиё
сий характердаги бошь^а сабаблар туфайли Швецияда X V I аер
да ^ам, X V I I аерда >^ам крепостнойлик системаси царор топ-
мади. Шунга царамай асоратга солиш сох;асидаги тенденциялар
анча реал булиб, бунинг натижасида Швеция де^онлариннпг
а^воли анча ёмонлашган эди.
Буларнинг ^аммаси уткир социал зиддиятларни келтириб
чи^арди. X V I I аернинг у'рталарида Швециянинг турли райоп-
ларида дех^онларнинг жиддий ^аракатлари руй берди. 1653
йилда Урта Швециядаги (Нерке вилояти) цузголон айникеа
кучли булди. ■Бу цузголонда де^цонлар мамлакатдаги барча
дворянларни яксон ь^илиш шиорини ташладилар. Тахминан шу
575-
пайтларда ^арам в ил оятл ар да— Финляндия, Карелияда, Бал-
тикабуйи областларида, шунингдек илгари Данияга тегишли,
■булган ва я^инда ^айта цушиб олииган жанубий Швеция ви-
лоятларида де^цонларнинг галаёнлари булиб утди. Майда двор
янлар ва буржуазия уз навбатида аристократиянинг зуравон-
лигидан газабланар, ^амда риксдагда (Швеция сеймининг цуйи
палатаси) аристократия томонидан талон-горож ^илинган ко-
роллик ерларипинг хазинага ^айтарилишини (бу нарса р е
д у к ц и я деб аталадн) талаб цилардилар. Швецияда X V I I аср
нинг иккинчи ярмидаги короллар — Карл X ва Карл XI даврн-
да цисман редукция утказилди. Биро^ аристократия доиралари
шундан кейин з^ам уз сиёсий таъсирларини йу^отмадилар.
ШЕеция X V I I I асрнинг бошларида з^ам умуман типик феодал-
сословияли аристократик монархиялигича ^олаверди.
XLI X БОБ
X V I— X V II А С Р Л А Р Д А ПОЛЬШ А
576
ланган таш^и савдонинг ривожланиб бориши негизида Поль-
шада X V аср охири ва бутун X V I аср давомида крепостной
х у ц у ц кучайиб бормо^да ва тобора у мумий туе олиб, дездон-
лар оммасининг а^волини айни^са орирлаштирмо^да эди.
Сеймда кетма-кет к;абул ^илинган ^онунлар поляк дез^онла-
рини асоратга солишни юридик жи^атдан расмийлаштириб
'берар, д е ^ о н н и панлар ихтиёрига тамомила топширарди.
1496 йилда ^абул цилинган цонун (статут) тирикчилик учуй
пул топиш ма^садида бир деэдон оиласидан фа^ат бир киши-
нинг четга кетиб ишлаши мумкин деб, д е^ он лар ни н г цишло^-
дан четга чи^иб кетишларини чеклаб цуйган эди. 1520 йилда
кабул ^илинган ^онун илгари баршчина билан сира алок;аси
булмаган де^конларни ^ам ^афтада бир кун баршчина ишлаб
беришга мажбур этар эди. 1543 йилда чи^арилган цонун кочиб
кегган крепостной (холоп) нинг барча >мол-мулки билан уз
помешчиги ихтиёрига ^айтарилишини талаб ^илар эди. 1575
йилда ^абул ^илинган ^онунда помешчик ерларида яшаган
дез^онлар учун «пан хо^иш-иродаси билан» чексиз баршчина
урнатилди. Крепостнойлар тамомила панлар суди ихтиёрига
берилган эди. Де^конларни х;амма ишлар юзасидан, шу жум-
ладан, жиноий ишлар учун ^ам помешчик суд ^илар эди. Пан
« га за б и ошиб» крепостной д е ^ о н н и улдириб ^уйганида озгина
штраф билан ^утулар эди. Помешчик д е ^ он л ар н ин г ^амма
ерларини тортиб олиб, узларини хизматкор, малай ^илишга
>*а^ли эди. Крепостной де^конларни ерсиз сотиш ва сотиб олиш
жуда авж олган эди.
XVI аердаги дворян публицистлари х;ам крепостной деедон-
ларнинг а^воли гоят ofhp булганлигини эътироф этишга
мажбур булганлар. Сарой воизи, олим П ё т р Скарга
( X V аср ахири ва X V I аср б о ш л ар и ) : «Христианлар оламида
д е ^ о н л а р билан бизнинг короллигимиздаги каби бунчалик ёмон
муомала ь;иладиган бошь;а королликни мен курган эмасман»
деган эди.
Савдо-соти^ ишлари билан шугулланувчи поляк шляхтасн
и^тисодий монополияни фа^ат уз синфи к>улида са^лаб цолиш-
га интилди. Х,укумат шляхтанинг чет элларга ^ишло^ хужалик
ма^сулотларини бож туламай чи^ариши учун имконият берган
ва спирт тайёрлаш монополиясини шляхта кулига топшириб
^уйган эди. Е^ишлоцдаги карвон саройлар, темирчилик уста-
хоналари ва тегирмонларнинг ^аммаси помешчиклар монопо-
лиясида эди. Помешчиклар манфаатини кузлаб, ^укумат чет
эллардан киритиладиган саноат молларидан бож олмас ва по-
мешчикларга зарур булган саноат молларини Полъшадан четга
чи^артирмас эди.
X V I — X V II а е р л ар д а поляк ш а^арларининг эволюцияси.
Польшада X V аернинг иккинчи ярми — X V I аернинг биринчи
ярмида ша^ар ривожланишда давом этди. Бу даврда купгина
янги ша^арлар вужудга келди, булар ораенда тез усаётган Вар-
37 В, Ф. Семенов 677
X V I— X V II асрларда Польш а
578
Аммо Польшадаги ша^ар ^аётининг бу юксалиши унча узо^-
ч^зилмади. Бунга ^исман савдо й^лларининг узгариши, ху-
сусан Туркиянинг Болтон ярим оролидаги истилолари муноса-
бати билан К,ора денгизнинг жануби-шарцида ва Дунай со^и-
л и д а савдонинг касодга учраши сабаб булди. Бу ^ о л Польша
савдо оборотлари ^ажмини анча цис^артирди. Аммо Польшада
Висла буйлаб ва сунгра цишло^ хужалик ма^сулотлари экспор-
тининг тобора ортиб бориши муносабати билан Балтика денгизи
буйлаб савдо ривожлапа бошлади. Аммо худди шу савдо ша-
^арликларга эмас, балки паиларга ва шляхталарга асосий фой-
дани келтирди. Панлар ва шляхталар крепостнойлик хужалигини
ривожлантириб, X V асрнинг охиридан ва айни^са X V I асрдан
бошлаб Польша ша^арларига хужум бошладилар ва унинг
и^тисодий позицияларини бутун чоралар билан камситдилар.
Панлар ва шляхталар уз ^ишлоц хужалик ма^сулотларини
пошлинасиз олиб чициш ^у^у^ини давлатдан олган бир пайтда,
поляк саноати ^ар г^анча имтиёзли пошлиналарга ^арамасдан
чет эл конкуренциясидан ^имоя ^илинмасди. Панлар ва шлях-
таларнинг манфаатлари ^амда ша^арларнинг я^цол зарари ^и-
собига Польшага саноат ма^сулотларининг бемалол олиб ки-
рилишига рухсат этилган эди. Польша хукумати шахар
хунармандчилик цехлариии си^иб г^уйди ва i-^исман тугатди.
Ша^арликларга ер сотиб олиш та^и^лаб ^уйилди. Поляк фео-
даллари крепостной деэдонларни ша^ар саноати ма^сулотла-
рини сотиб олишдан атайлаб тийиб турардилар ва бу билан
ички бозорнинг бирор даражада кенгайишига хала^ит берарди-
лар. Ички бозор ривожланмаса, миллий саноат ^ам ривожлана
олмайди. Ана шу тадбирлар натижасида X V I асрнинг иккинчи
ярми ва X V I I асрнинг биринчи ярмида Польша ша^арларининг
хужалиги ор^ага к;араб кетди. Айрим жойларда вужудга кела
бошлаган мануфактуралар ^алок була бошлади. Ша^ар ^унар-
мандчилиги зурга яшаб келарди. Ш у тарзда поляк учинчи со-
словиесининг шаклланиши узил-кесил барбод булди.
Польшанинг сиёсий тузуми. Крепостной ^у^ук авжига ч и ^ а н
хамда поляк ша^арлари и^тисодий ва сиёсий жихатдап заиф
булган шароитда феодаллар (панлар ва шляхталар) мамлакат-
да бутун хокимиятни уз цулларида саь^лаб турар эдилар. Урта
асрлар охирида Европанинг купчилик мамлакатларида марказ-
лашган давлатнинг сиёсий формаси булган абсолютизм ташкил
топган холда, Польшада, аслида X V I асрда .\ам феодал тарцоц
монархияси ^укм сурмо^да эди. Король хокимияти жуда заиф
булиб, номигагина мавжуд эди. Польша короллиги чин маъно-
даги монархия эмас эди. Дворянлар сейми сайлаб ^уядиган ва
л;уку^лари шу сейм томонидан чеклаб к;уйилган король чина-
кам королдан кура, узига хос поляк дворян-шляхта республика-
сининг ум р б од , президентига ухшарди. Ф. Энгельс «Деэдонлар
уруши» деган китобида немис рицарлигини поляк шляхтаси би
лан таодослаган ^олда характерлаб, бундай деган эди: «Кре-
579
постнойлик негизига ^урилган дворянлар демократиясининг
Польшада мавжуд булган тарздаги формаси... жамиятнинг энг
ибтидоий формаларидан бири э д и » 1.
Польша королининг доимий армияси nyi\ эди, шунинг учун
у тамомила шляхта лашкарига, яъни «посполита ^улатувчила-
ри»га ^арам эди. Королнинг молиявий а^воли >*ам ни^оятда
танг эди. )цатто бир замонлар королга царашли ер-мулкларнинг
^ам куп цисми X V аср давомида ва X V I аср бошларида магнат-
лар кулига утиб кетган эди. Короллар бу ерларни короллик их-
тиёрига ^айтариш (редукция ^илиш) масаласини куп марта ку-
тариб чиццан булсалар ^ам, лекин натижасиз долган эди.
П о л я к л а р реформацияси ва контрреформация. X V I асрнинг
20- йилларидан эътиборан Польшада реформация ^аракатлари
кенг тарь;ала бошлади. Поляк реформациясининг хусусияти
унинг жуда хилма-хил эканлигида эди. Польшага лютеранлик,
^ам кальвинизм, гусчилар черкови ( «чех биродарлари») ва бош-
^алар кириб кела бошлади. Троица ^а^идаги таълимотни рад|
этувчи ^амда христиан догматлари ва урф-одатларини рациог!
налистик ру^да таль^ин 1\илувчи антитринитаризм деб аталадиИ
ган о^им Польша реформациясининг энг демократик о^ими»,
эди2. Антитринитаризм кичик Польша ша^арларида, айни^сар
Краковда энг куп тар^алган эди. Аммо унинг таъсири ^ам р
етарли даражада кенг эмас эди. Де>;цонлар оммаси орасидд!
реформация умуман кам тарцалди. П ол як д е ^ о н л а р и идеологикJ
жи^атдан тамомила католик черкови таъсири остида цолдилар.
По ляк булмаган дехцонлар (украинлар ва белоруслар) шар^ий
православие а^идасига амал цилардилар. Реформация асосан
дворянларни ва цисман ша^ар доираларини цамраб олди. Чер-
ковга царашли жуда куплаб католик ерларининг секуляризация
^илиниши купгина панлар ва шляхталар орасида хайрихо^лик
турдирди. Янги реформация ^илинган черков жамоаларининг
ра^барлари дворянларга уларнинг сиёсий таъсирини янада куп-
ро^ кучайтиришни ваъда ^илди. Биро^, Польша реформацияси
муваффа^иятли чи^мади. Аслида бу нарса турли феодал туда-
ларининг узаро курашига айланиб кетди, чунки ^ар бир рефор-
мацион о^имнинг у ёки бу магнатларидан иборат ^омийлари бор
эди. 1570 йилда Сандомирдаги съездда миллий поляк реформа-
циялаштирилган черковини яратиш йулидаги уруниш муваффа-
циятсиз чи^ди.
Католик реакцияси поляк реформациясининг тарк;о^лигидан
фойдаланди. Поляк королларининг узлари феодал олигархия-
сига ^арши католик черковининг мададига му^тож эди. 1564
йилда король Сигизмунд II Август Польшага иезуитларнинг
680
киришига рухсат берди. X V I аернинг 80 ва 90- йилларида като
лик реакцияси тула тантана килДи- Поляк протестант дворян-
ларининг купчилиги католицизм каноти остига цайтди.
1569 йилги Л ю б ли н унияси. Сигизмунд II Август ва^тида
(1548— 1572) Польша уз ерларини анча кенгайтирди. 1561 йилда
Иван Грознийга каРши олиб борилган Ливония уруши давоми-
да Лифляндия Польшага цушиб олинди. Шундан бир неча йил
кейин уша Ливония уруши туфайли Польша Литва билан янги
уния (иттифоц) тузди. 1569 йилда поляк ва литва феодаллари-
нинг Люблинда булиб утган цушма сеймида умумий поляк-лит-
ва сеймига эга б^лган ва умумий таш^и сиёсат олиб борадиган
бирлашган Польша-Литва давлати тузилганлиги эълон цилин-
ди. Кенг литва-рус ерларининг {\ушиб олиниши поляк панлари-
нинг жанубдаги (украин) раллакор ерларини босиб олишига ва
колонизация ^илишига кенг имкон берди. Шар^даги колониза-
тарлик сиёсати католиклар реакциясининг узил-кесил ралабаси
учун шароит турдириб берди. Энди поляк дворянлари Польша-
нинг узида католик черковининг ерларини мусодара ^илишдан
бемалол воз кечишлари мумкин эди. Бунинг устига католик
черкови полякларнинг ^укмрон синфлари учун ни^оят даража-
да зарур булиб долган эди. Жанубий рус ерларидаги ма^аллий
деэдон а^олиси орасида бос^инчи ва крепостник поляк панла-
рига ^арши ^атти^ норозилик ва душманлик бошланган эди.
Дех^оиларни идеология жихатидан поляклар таъсирига буй-
сундириш ма^садида панлар православ динидаги рус-украин
а^олисини католик динига киритиш планини тузиб чи^дилар.
Дафъатан католик динига киритиш а^олининг царшилигига
учраганлигидан, католик ру^онийлари «черков унияси» деб
аталган $рта бир утиш йулидан фойдаландилар. Православ чер
кови уз диний расм-одатларини ва ибодат ^илишда славян
тилини са^лаб ^олгани ^олда Рим папасига буйсуниши лозим
эди. Ш у черков унияси туррисидаги царор 1596 йилда Брест
ша^ридаги черков соборида кабул килинган эди (Брест
унияси).
Я г е л л о л а р сулоласининг тугаши. Король ^окимиятининг яна
з аи ф лани б кетиши. 1572 йилда Ягеллолар сулоласи тугади. Бу
сулоланинг сунгги намояндаси булган Сигизмунд II Августдан
фарзанд к;олмади. Сайловларда (элексияда) панлар Польша-
нинг тожи-тахтини француз ша^зодаси ва кейинчалик Генрих
I I I номи билан Франциянинг короли булган Генрих Валуага
таклиф ^илдилар. Генрих атиги бир неча ойгина Польша-
нинг короли булиб турди. У акаси Карл IX улганлиги турриси
даги хабарни эшитиши биланоц Польшадан жунаб кетди. Аммо
унинг номи Польша королларининг -Чу^у^иии яна .\ам чеклаб
куйиш билан маш^урдир. 1573 йилда Генрих « артикуллар» (мод-
далар) ни имзолаши керак эди; бу «артикуллар» королга тахт
вориси белгилашни ман ^илган, сеймлар чи^арган ^арорларни
тасди^лаш ёки рад р л и ш , сул\ тузиш ва лашкар т^плаш (пос-
681
полит ^улаши) ^уцу^ларидан королни маэфум цилар эди. Ма-
бодо король « к о р о лл и к расм-одатлари»ии бузгудай булса, фу-
^аролари (яъни панлар ва шляхталар) унга к;арши к;узРолон
кутара олар эди.
Насбатдаги король Стефан Баторий (1576— 1586) Ливония
урушини муваффацият билан тамомлаган (1582 йилда) булса-
да, унинг ^окимияти ^ам катта эмас эди.
В а з а с у л о л а с и к о р о лл а р и н и н г ^укм ронлик цилиши. Стефан
Баторийнинг ворислари булган ва швед короли Ваза хонадони-
дан ч и ^ а н король Сигизмунд I I I (1587— 1632) ,\амда унинг у г
ли Вл адисл ав I V (1632— 1648) замонида король ^окимиятининг
обруси бирмунча кутарилди. Ш у билан бирга янги сулоланинг
^ушни халцларга нисбатан тутган агрессив, босцинчилик сиёса-
ти о^ибат натижада П о л ь ш а давлатининг муста^камланишига
эмас, балки аксинча, унинг очи^дан-очи^ заифлашишига олиб
келди. По льша X V I I асрнинг биринчи ярмида узининг таш^и
сиёсатида бир неча марта жиддий муваффа^иятсизликка учра-
ди. Сигизмунд I I I .швед ерларини уз хукмронлиги остида бир-
лаштириш учун жуда куп куч сарф этди. Аммо у бунинг удда-
сидан чи^а олмади. Швецияда Ваза сулоласининг бошк;а бир
протестант насл-насаби (бутоги) мустахкамланиб олган эди.
Сигизмунд I I I ва Вл ад ис лав I V нииг Москва давлатига нисба
тан о ли б борган агрессив сиёсати ^ам муваффак;иятсиз булиб
чи^ди. X V I I аср бошларида Россияда кескинлашиб кетган со-
циал ва сиёсий зиддиятлардан фойдаланиб, Сигизмунд дастлаб
уз гумаштаси Лжедмитрий (биринчи «к;аллоб») ор^али Москвага
таъсирини утказмо^чи булди. Бу Лжедмитрий улдирилганидап
кейин, Сигизмунд иккинчи ^аллоб — «тушин угриси^ни г^ул-
лаб-^улти^лади, сунгра эса Москва давлатига ^арши очи^дан-
очиц интервенция йулига тушди ва шу йул билан Москвага узи
подшо булиб сайланишга ^аракат ь^илди.
Минин ва Пожарский бошчилигида кутарилган рус хал^-ва-
танпарварлик ^аракати оцибатида поляклар Москвадан ^айдал-
ди. П о л я к королини Москвага подшо ^илиш йулидаги уриниши
тамомила барбод булди. Москва давлати билан булган икки
уруш (1609— 1618 ва 1632— 1634 йиллар) Польшанинг дармони-
ни к^уритди. Россиянинг ва^тннча Смоленскдан ма^рум булиши
Польшанинг бу урушларда сарфлаган харажати ва кучлари-
нинг урнини ^оплай олмади.
Балтика буйида Польшанинг мав^еи яхши эмас эди. Польша
хукумати Швеция фойдасига бир ^анча ён беришлар цилишга
мажбур булди. 1635 йилги Штумдорф яраш сул^ига биноан Ли-
вониянинг катта ^исми Швеция ^улида к^олди. Айни ва^тда
1618 йилда Пруссия герцоглигининг Бранденбург билан бирла-
шуви муносабати билан Балтика денгизида Польшанинг таъси-
ри кескин камайди.
К а з а к -д е э д о н л а р н и н г П о л ь ш а г а к;арши ^узролони. По л ьша
нинг Москва давлатига ^арши олиб борган кураши даврида по
682
ляк феодалларининг украин халцига зулми кучайиб кетди. По
ляк феодаллари украин хал^ини айницса X V I I асрдан бошлаб
социал (крепостниклик) жих;атдан >^ам, миллий-диний жи^атдан
>;ам к;атти^ ^иса бошладилар. Панларнинг тобора зурайиб ке-
таётган зулмига царши казаклар ^узролон кутардилар. Запо
рожье Сечи ^узголончи казакларнинг маркази эди. Казак-де>^-
цонлар К о с и н с к и й ва Н а л и в а й к о бошчилигида X V I
аернинг 90- йилларида дастлабки катта ^узголонларни кутарган
эдилар. Сунгра казакларнинг йирик ^узголонлари X V I I аернинг
30- йилларида булиб утди. 1630 йилда казаклар Т а р а с Ф ё
д о р о в и ч ра^барлигида полякларнинг катта армиясини тала-
фотга учратди. Запорожье казаклари И. С у л и м а бошчилиги
да 1635 йилда Кодак ша^рини босиб олдилар ва вайрон
^илдилар. Бу ша^ар Польша ^укумати томонидан Сечга я^ин
жойда г^урилган эди. 1637 йилда гетман П а в е л Б у т (ёки
П а в л ю к ) , 1638 йилда Я ц к о О с т р я н и н в а Д м и т р о Г у-
ни бошчилигидаги казакларнинг цузголонлари ^ам унча кенг
туе олмади. Украинадаги ^аракат 40- йилларда ^ам давом
этди. Айни ваь^тда XVTI аернинг 30 ва 40- йилларда Белоруссия-
нинг турли жойларида хам панларга ^арши ^узголонлар кута-
рилди. Лекин украинлар ^аракати 1648 йилда, бу ^аракатга ж у
да катта харбий ташкилотчи ва сиёсий арбоб Б о г д а н Х м е л ь -
н и ц к и й бош булгандан кейин, айницеа кенг куламдаги мил-
лий-озодлик харакатига айланиб кетди. Золим поляк панларига
царши курашда Богдан Хмельницкий ёрдам сураб цардош рус
хал^ига мурожаат цилди. 1654 йилда Хмельницкий ташаббуси
билан Переяславлда Украинанинг Москва давлатига ^ушилиши
расмийлаштирилди. Шундан кейин Россия билан Польша урта-
сида узо^ йиллар давом этган (1654— 1667) цаттиц урушдан
сунг тузилган сул^ натижасида Смоленск, Чернигов, Чап^ир-
гоц Украина ва Киев ша^ри ^ам Москва давлатига цушилди.
Шундай ^илиб, панлар Польшаси 0 1 \ибат натижада Россияга
анча ён беришга мажбур булди.
Костка Наперский ^узголони. Огир крепостнойлик зулми
^амда поляк де^онларининг зу^у^сизлиги Польшанинг узида
купдан-куп хал^ ^аракатларини келтириб чик4арди. Буюк ва Ки-
чик Польшанинг купгина жойларида X V I аернинг 90- йиллари-
даё^ д е^ он лар ни н г кузголонлари булиб утди. X V I I аернинг
бошларида Краков воеводлигида деодонларнинг бир к;анча ра-
лаёнлари руй берди (1615 ва 1630-й и л л ар ) . Аммо поляк дсх-
^онларининг ^аракати Сигизмунд I I I нинг иккинчи угли— король
Ян Казимир (1648— 1668) ^укмронлик килган даврда 1651 йил
да айнн^са кенг туе олди. К,Узролон бир йула бир неча районда
1651 йил ба^орида шляхталар Богдан Хмельницкийга царши
юришга жунаган пайтида бошланди. К,УЗРОЛ(Ш марказларидан
бири Калиш воеводлиги (Буюк Польша) эди. Энг катта ^аракат
1651 йилда Кичик Польшанинг жанубидаги Подгальеда авж
олди. К^узролонга узини король полковниги деб танитган шлях-
383
тачи А л е к с а н д р К о с т к а Н а п е р с к и й бошчилик цилди.
У Хмельницкий билан алоцада эди. Костка Хмельницкийнинг
даъватини де\^онлар орасида тарк;атди. Наперский ^арака-
тининг у зила поляк де^цонларидан ташцари украин деодон-
лари ^ам ^атнашдилар. Костка Наперскиннинг шиори крепост-
нойлик ^уцуцини тамомила тугатиш ва бутун ерни де^к;онлар
кулига беришдан иборат эди. «Бас, панларнинг бизларни ^ийна-
1 анлари етар...» — дер эди Костка д е ^ о н л а р г а . К,УзролончилаР
кейинчалик Краковни босиб олишни ва цузролонни бутун Поль-
шага ёйишни м у л ж а л л а г а н эдилар. Аммо ^аракат тула авж о л
мади. 1651 йил июнининг бошларида Наперский Венгрия билап
чегарадош б ул ган Чоршчтин цалъасини эгаллашга муваффа^
булди. Бу ерда у муста^камланиб олиб, Венгриядан ёрдам кут-
ди. К^узголончилар ^аракатининг ана шу сусткашлигидан фой-
даланган Краков епископи катта к;ушин билан Чоршчтин осто-
наларига келди ва уч кунлик ^амалдан кейин уни эгаллади.
Костка ва ^узролоннинг бошца ра^барлари цулга олиниб, Кра-
ковга юборилди ва у ерда ^атл этилди.
А мм о шундан кейин ^ам цузролон яна бир оз ва^т давом
этиб турди. Берестеч остоналарида Хмельницкийнинг маглуби-
ятга учраганлиги ва шляхта посполит ардарувчиларининг цай-
тиб келганлиги хацидаги хабар деэдонлар ^аракатини узил-ке-
сил синдирди. Па н ла р ва шляхталар цузролончилардан уч олиб
жуда куп кишиларни к;атл ^илдилар, 1\ийнадилар ва бопп^а хил-
даги экзекуцияларга дучор ^илдилар.
X V I I асрнинг иккинчи ярмида Польш ад аги феодал анархия.
X V I I асрнинг биринчи ярми ва урталари мобайнида Польшада
феодал анархияси тобора кучайиб борди. 1652 йилдан Польша
сеймида урнатилган «liberum v et o» («Эркин вето») деб атала-
диган тартибга кура сейм ^арорлари бир овоздан ^абул ци-
линиши керак эди. Л о а ц а л бир депутат i^apopra царши норозилик
билдирса, бу ^ а р о р цабул к;илинмасди. Сейм бундай шароитда
цонун чи^ариш фаолиятини деярли тухтатиб цуйди. Мамлакат-
да доимо го^ очи^, го^ яширин у'заро уруш булиб турди. Бу эса
унинг ицтисодий ва маданий ривожланишига жуда катта зарар
етказди.
X V I асрда П о л ь ш а маданияти. X V I асрда Польша маданияти
уз т а р а ^ и ё т и д а анча юксалишга эришиб фан, адабиёт, санъат,
сиёсий тафаккур со^аларида бир ^анча ажойиб вакилларни ет-
казиб берди. X V асрнинг иккинчи ярми — X V I асрнинг биринчи
ярмида По льша экономикасининг юцорида курсатиб утилган
юксалиши поляк маданиятининг ана шу юксалишига асос б у л
ди. Шахарларнинг усиши, Польшанинг кенг хал^аро и^тисодий
ва сиёсий ало ^а ла рг а цушилиши, шляхталарнинг синф сифатида
шаклланиши, уларнинг савдо билан богланиши ва энг илгор
вакилларининг ша^арликлар билан яцинлашуви,— ана шулар-
нинг >;аммаси муайян вацт давомида поляк маданиятининг бар^
уриб ривожланиши учун шароит яратиб берди. Бу маданият ма-
584
^аллий аз^амиятгагина эмас, балки халцаро а^амиятга з^ам э г з
булди.
Краков университети бутун Европада йирик, маш^ур илмий
марказ булиб цолди. Бу университетда астрономия, математи
ка, рим з^уцуци, классик антик адабиётни урганиш айницса юк-
сак даражада турарди. Краков университети X V асрда, айниц-
са X V I аернинг биринчи ярмида янги, гуманистик марифатпар-
варликнинг учоцларидан бири булиб цолди. Машз^ур Н и к о
лай Коперник (1473— 1543) Краков университети билан
борланган эди. У яратган янги илмий гелиоцентрик система
кейинчалик з^амманинг эътирофига сазовор булди. Унинг цирк
йиллик илмий ишига якун ясаган асосий асари — «Самовий сфе-
раларнинг айланиши тугрисида» деган китоби 1543 йилда унинг
вафотидан сал илгари дунёга келди.
XVI аернинг биринчи ярмида поляк адабиёти муваффацият-
ли ривожланди. Унинг узига хос хусусиятлари — мароцли экап-
лигида ва ташци бадиий афзалликларидагина эмас (хусусан,
поляк адабий тилининг лугати ва грамматикаси шакллаиди)*
балки гоявий йуналишида з^ам эди. X V I аердагн илгор поляк
ёзувчилари мамлакатдаги социал зиддиятларнинг кескинлашга-
нини, феодал зодагонлар з^укмронлигини, крепостнойлик зулми-
ни кузатиб, бу з^одисаларга царши кескин норозилик билдир-
дилар, з^амда ижтимоий тузумни реформа цилиш юзасидан
конкрет таклифлар киритдилар. «Софдил кишииинг ^аццоний
тасвири» китобининг муаллифи Н и к о л а и Р е й (1505— 1569)
ана шундай ёзувчилар жумласига киради. Бу китобда оддий
кишилар —• ша^арликлар ва дез^онларнинг огир хаёти яццол
курсатилган. «Чапацай» сатирик асаринипг автори Я н К о х а-
н о в с к и й (1530— 1584) уз асарида шляхталарнинг бекорчи-
лик ва айш-ишрат билан утадиган з^аётиии ва уларнинг де.\к;он-
ларга нисбатан шафцатсизлигини айницеа цаттиц цоралаган.
Антитринитарийларнинг демократик протестант оцимига мансуб
булган А н д р е й Ф р и ч М о д ж е в с к и й (1503— 1572) узи-
нинг асосий асари « Ре чь Посполитаяни тузатиш тугрисида» ки-
тобида черков ер эгалигини секуляризация цилишни, шляхта
ларнинг тор сословияли имтиёзларини чеклашни, Польша сей-
мига ша^арликлардан вакиллар киритишни, мамлакатда тула
диний эркинлик урнатилишини таклиф цилди.
Польшадаги У йрониш даври тасвирий санъатда яццол акс
этди. Умумевропа а^амиятига эга булган атоцли з^айкалтарош
В и т С т в о ш (1445— 1533) ёгочпи уйиб .^айкал ясашнинг
ажойиб устаси эди. У ун икки йил мобайнида Краков соборида
ёгочни уйиб ясаган мезфоб з^ар бири икки метрдан баландроц
булган купгина одам фигураларининг жуда катта монументал
иншоотидир. Ствош яратган >;айкаллар учун форманинг дина-
миклиги, инсон бадани анатомиясини жуда яхши билишлик,
моз^ирона композиция, чук,ур инсонийлик ва чинакам халцчиллик
характерлидир.
585
Бирок, поляк маданиятининг юксалиши унча узок;к;а бормади.
X V I аернинг иккинчи ярмида ва айницеа X V I I аерда мамла-
катнинг ицтисодий таназзулга учраши ва хусусан поляк ша.^ар-
ларининг тушкунлиги ва феодал католик реакциясининг танта-
иаси муносабати билан маърифатпарварлик, инсонпарварлик
адабиёти орцага кета бошлади. Польша мактаби иезуитлар
цулига утди. Католик контрреформацияси протестантларнинг
радикал ва демократик о^имларини тор-мор келтириб, универси-
тетда цисман схоластикани цайта тиклади: X V I аернинг охи-
р и — X V I I аернинг биринчи ярмидаги поляк адабиёти узининг
жанговар фош цилувчилик хусусиятларидан махрум булиб, уз
таъсирини торайтирди, унинг китобхонлари асоеан пан ва тор
шл яхта доираларидангина иборат булиб ^олди.
L Б О Б
X V I — X V I I А С Р Л А Р Д А ТУРКИ Я
586
X V I — XVII асрларда усмонийлар империяси
Мисрни (1517 йил) босиб олиб, бутун ислом дунёсининг бошли-
ри сифатида узига халифа унвонини олди. Крит, Кипр ва Урта
денгиэдаги бошца ерларини уз цулида сацлаб цолиш учун Ве
неция Туркия султонига j^ap йили катта хирож тулаб туришга
мажбур эди.
Сулаймон I даврида Туркиянинг цилган урушлари. Сул тов
Сулаймон I К>онуний даврида (1520— 1566) Усмонийлар импе-
рияси роят катта цудратга эришди. Сулаймон подшолик цила
бошлаши биланоц Белград ва Родосни босиб олди. Шундан
кейнн у 1526 йилда Мохач ёнида катта галаба цозонди, бу ерда
турклар чех ва венгрларнинг бирлашган армиясини тор-мор цил-
дилар. Венгриянинг каттагина цисми Туркия вилояти булиб ц о л - !
ди. Валахия билан Молдавия Портага1 хирож тулайдиган дав- .
латларга, унга ^ар йили куплаб пул ту ла б турадиган ва муста-*
цил ташци сиёсат юритиш ^уцуцидан ма^рум этилган вассал >
князликларга узил-кесил айлантирилган эди.
1529 йилда Сул аймон Венани цамал цилди, лекин уни олол-
мади. Эронга царши яна бошланиб кетган урушда Сулаймон
Бардод билан бирга Месопотамияни истило цилди. Ш у билан
бир вацтда турклар Шимолий Африка буйлаб рарбга томои
с илжиб бордилар. У л а р Триполи билан Жазоирни ишрол цил-
дилар. Сулаймон замонида турклар бутун Арабистонни истило
цилдилар. Уч цитъада жойлашган X V I аср Усмонийлар импе-
рияси илгари Византия империяси билан Араб халифалигига
царашли булган ерларнинг ^аммасини уз цул остида бирлаш-
тирди. Урта денгизнинг каттагина цисми, Кизил денгиз. Форс
цултири >^ам султон цулида эди. Султон хар хил ^ииди рожала-
рининг португал мустамлакачиларга царши олиб борган кураш-
ларига ^омийлик цилди.
Сулаймон даврида Туркия Европа сиёсатида катта роль уй-
нади. Француз короли Франциск I Габсбургларга карши Сулай-
мон билан расмий суратда иттифоц тузди. 1529 йилда Сулай-
моннинг Австрияга цилган юриши Габсбургларнинг Валуаг а
царши олиб борган «катта уруш»нинг бир .^алцаси эди. Сулай-
мои чет эллик савдогарларга имтиёзли савдо ёрлицлари (капи-
туляциялар) бера бошлаган биринчи султон эди. 1535 йилда у
француз савдогарларига турк сувларида бемалол цатнаш, Т у р
киянинг хамма портларида, озгииа ( 5 % ) бож тулаш шарти би
л а н бемалол савдо цилиш ^уцуцини берди.
Сулаймон I нинг ички сиёсати. Сулаймон узининг цонунлар
тупламини ( « К о н у н н о м а и С у л а й м о н и й»с и и и) цолди-
риб кетди. Бу цонунномага 1566 йил санаси цуйилган. X V I аср*;
588
да Туркиянинг ички тузилиши ^андай булгани ^ацида шу туп-
ламга цараб >;ам фикр юритиш мумкин. Турк султонлари исти-
я о цилган купдан-куп территорияларнинг маъмурий тузилиши
Сулаймон ва^тида бир хил формата солинди. Бутун империя
21 вилоятга булиниб, улар уз навбатида 250 санжац (район) га
таь;сим ^илинди. ^ар бир вилоятнинг тепасида вали, яъни гу
бернатор турар, санжа^ бошлиги эса санжа^бе, деб аталарди.
Янги ташкил топган ^арбий феодал-империя харбий ишлар-
га катта эътибор берди. Сулаймон турк ^ушинларининг я н и-
ч а р л а р деб аталган имтиёзли ^исмини тартибга солган мах-
сус регламент тузди. Яничарларнинг соии 12 мингдан 20 мингга
етказилган эди. Улар мунтазам суратда катта маош олиб ту
рар эди. Яничарларга урушдан буш ва^тларида х;унар ва савдо
билан машгул булиш учун ^ар хил имтиёзлар берилган булса-
да, лекин бу нарса амалда уларни ^арбий ишдан чалгитган,
жанговарлик цобилиятларининг пасайишига сабаб булган эди.
Аммо яничарлар турк цушинининг озгина цисмини ташкил ^ил-
ган. Туркиянинг асосий ^арбий кучини феодаллар лашкари таш
кил этган. Х,ар хил ер эгалари, чунончи, султоннинг л е н н и к -
лари, йирикро^ ер эгаларидан — з о и м л а р ва б е й л а р,
улардан майдаро^ ер эгалари булган т и м а р и о т л а р ва
с и п о ^ и й л а р султон ча^ирган ^амоно ерларига яраша мик;-
дордаги ^уролли деэдонлари билан биргаликда юришларда 1^ат-
нашиш учун етиб келишлари лозим булган. Ш у тарифа туплана-
диган лашкарнинг сони 250 минг кишига етган. Катта-катта
ленларни Сулаймоннинг шахсан узи улашган ва улиб долган
лекникларнинг меросхурларини ^ам узи тасди^лаган.
Сулаймон деэдонларнинг феодал мажбуриятларини узи чи-
карган ^онунларда белгилаб беришга уринди. Турк де.^онлари
давлатга солик; тулаш билан бирга уз помешчикларига >^ам ер
ва сув ^ак;и, иморат, чорва, тегирмон ^а^и ва бошща шу сингари
соли^лар тулашлари лозим эди. Феодал уз еридан цочиб кетган
д е ^ о н н и маълум муддат ичида ^идиришга ^ацли эди. Ме^нат-
каш а^олидан жуда куп ^ар хил соли^ларни талаб ^илган фео-
даллашиш жараёни ва Туркияни марказлаштиришнинг куча-
йиши муносабати билан X V I асрда турк де^конларининг а^воли
апча ёмонлашди.
Буйсундирилган а^олининг а^воли. Турк де^онларининг
а^воли цанчалик огир булган булса, диний эъти^оди жи>;атидан
христианларга мансуб булиб, истило цилинган ма^аллий а^оли-
нинг а^воли ундан ^ам ofhp эди. Серблар, греклар, болгарлар,
валахлар (руминлар) ва бош^а риёлар (мусулмон булмаган-
ларнинг ^аммаси турк давлат тилида шундай деб аталарди) му-
сулмонларга Караганда давлатга икки баравар купро^ с о л и к
тулашга мажбур эдилар. Улар мол-мулкининг дад;лсизлиги бу-
тунлай TabM^H этилмаган эди, узлари ^ам доим турк маъмур-
лари ва ^арбийларининг узбошимчалигидан ва та^ирл ашидан
азоб чекар эдилар. Диний расм-одатларнинг ижро ^илинишига
689
ижозат берилар экан, бунинг учун христиан ахолисидан яна
цушимча равишда огир соли^лар олинарди. Риёлар озгина но-
розилик билдирганлари та^дирда, улар устига жазо экспеди-
циялари юборилар ва бу эскпедицнялар тинч а^олини талар, ул-
дирар эди.
Б олтон ярим оролидаги х ал ^л ар турклар истилоси натижа-
сида ^андайдир сунъий бир тус?щ билан бутун Европадан аж-
ратилганидан турклар зулми шароитида жуда секин ривожла-
ниб бордилар. Савдо-соти^ ишлари тор доирада олиб борилди
ва фа^ат ма^аллий характердагина эди. Саноат жуда секин ри-
вожланди. Бо лто н ярим ороли хал^лари (жуда купчилиги слав
ян х ал ^ ла р и) бошига р о я т зур офат булиб тушган турклар
истилоси натижасида бу халцларнинг юз йиллар давом этган
^исмати шу булдики, цишло^ хужалиги техникаси пастлигича
^олаверди, бир ^атор областларда натурал хужалик ^укмрон
б улиб келди, крепостнойлик муносабатлари сацланиб к;олди, ма-
даният туррунликка учради.
XVI аернинг иккинчи ярми ва X V II аернинг биринчи ярмид
Болтон халцларининг турклар зулмига к;арши олиб борган озод-
лик ^аракати. Турк лар томонидан буйсундирилгаи Болтон халк;-
лари турклар зулмига индамасдан буйсунавермадилар. X V
аср — X V I аернинг бошларида Болтон ярим оролидаги мам-
лакатларнинг турклар томонидан забт этилган даврдан бошлаб
кейинги аерлар мобайнида Болтон ярим оролидаги мазлум мил-
латларнинг кураши уларнинг бутун тарихи давомида тухтамас-
дан давом зтиб келди. Ж у д а катта армия, купдан-куп чиновник-
лар, турк феодал-оккупантларининг бутун бир сипфидан иборат
гоят катта мажбур цилиш воситасига таянувчи туркларнинг
зулмини ардариб ташлаш имкониятига эга булмаган тобе ахоли
партизанлар урушини олиб бордики, бу уруш аслида X V I —
X V I I аерлар даврида ,\;ам, шундан кейинги даврда ^ам муста^ил
давом этди. Партизанлар т о р л и к жойлар шароитидан фойдала-
ниб ва дех^он жамоалари мададига таяниб ярим оролда турк
^укмронлигининг асосларига путур етказдилар, забтчи турклар
обрусини туширдилар, >^амда турк маъмурияти ва турк ма^ал-
лий феодалларининг энг ёвуз вакилларига к;арши хал^ к,асосчи-
лари бул иб чи^дилар. Партизанлар турли номларга эга эдилар:
бо лг арл ар ва сербларда — гайдуклар, Грецияда — клефтлар,
Д ал ма ци яда — ускоклар ва хоказо деб аталардилар. Партизан-
ларнинг ка^рамонона кураши Бол^ондаги барча халцларнинг
турклар ^укмронлиги давридаги хал^ ^ушицларида я^цол акс
эттирилди. А м м о партизанлик хар холда Туркия ^укмронлигига
царши курашнинг етарли методи эмас эди, у тар^о^ ва паро-
канда эди. Туркия маъмурлари партизанларнинг чи^ишларига
ь^арши курашнинг узларига хос террористик методларипи ^иди-
риб топдилар. >^ар >^олда партизанлар Болтон ярим оролидаги
турклар ^окимиятини уз кучлари билан тугата олмадилар.
Т уркл ар зу лмиг а ^арши мазлум халцлар томонидан олиб бо-
590
рилган курашнинг яна бир формаси — айрим жойларда, купин-
ц а энг йирик ша^ар пунктларида тез-тез фитналар ва цузголон
кутаришга булган уринишлардан иборат булди. Одатда бу фит
налар ва цузголонлар четдан буладиган мададга, яъни Европа-
даги бирор давлатнинг мададига умид боглар эди. Австрия цу-
шинларипипг мададидан умидвор булган 1594 йилги Бапата
сербларининг цузголони ана шундай энг дастлабки цузголон-
фитналардан бири булди. 1598 йилда Иккинчи Болтон сал-
танатининг пойтахти Тирновода туркларга царши катта к;узго-
лон булиб утди. Бу цузголонга Тирново митрополити Дионисий
ва бошца айрим маш^ур болгар боярлари бошчилик цилдилар.
К,узголон цушни Трансилвания ва Валахия феодаллари томони-
дан мадад олишни мулжалаб кутарилгаи эди. Аммо 1594 йилги
Баната цузголони ^ам, 1598 йилги Тирново цузголони >;ам етар-
ли тайёрланмаган булиб, муваффациятсиз тугади.
XVII аернинг бошларида айрим турк цушинларига талафот
етказган серблар ва черногорияликлар (1603 йилдаги Крис шах-
ри районидаги серблар цузголони, 1604 йилги черногорияликлар
.^аракати) баъзи муваффациятларни цулга киритди.
Туркларга к;арши кураш жараёнида славян мамлакатлари-
нинг ватанпарварлари бир диндаги ва цариндош булган халц —
руслар мададига тобора купроц умид боьлай бошладилар. X V I
ва X V I I аерларда рус давлати цудратининг усиши бу умидни
айницеа рагбатлантирарди. Болгарларда ва Болцондаги бошца
халцларда руслар эртами-кечми жафо чекаётган Болцон халц-
ларига мадад курсатадилар ва уларни турк зулмидан озод к;и-
ладилар, деган цатъий ишонч ошиб борди. Болцондаги мазлум
халцлар орасида «дядо Иван» (яъни Иван бобо) хасида афсона
вужудга келди. Бу образда улар узларини туркларнинг ofhp
зулмидан озод циладиган ул уг рус халци ва кучли Рус давла-
тини мужассамлаштирган эдилар.
Туркия империясининг тушкунликка юз тутиши. Миллий
зулм, мазлум миллатларни доимо бостириб туриш режими жуда
катта Туркия империясининг аслида заиф эканини ва бецарор-
лигини курсатарди. Туркия империясининг сиёсий тузуми, идора
цилиш системасининг узи ^ам унинг зиддиятлар ва ичидан заиф-
лигини X V I аердаёц намоён этган эди. Фуцароларининг бутун
>;аёт-мамотини уз цулида тутиб турган султон мустабид >^оки-
мияти Сулаймон I нинг тахт ворислари вацтида саройдаги хар
хил феодал партия ва гуру^ларнинг фитначилик куролига ай-
ланди. Янги султон тахтга утирар экан, тожи-тахтга даъво ки-
лувчи рациблари цолмасин учун узининг барча ака-укаларини
цириб ташларди. Сарой .^аётида фитна устига фитна авжига
чициб кетар ва одатда бу фитналарда яничарлар хам иштирок
циларди.
Тинмай давом этган урушлар жуда катта харажатларни та-
лаб этарди. ' Жу д а куп >;арамхоналари, ма^рамлари, бе^исоб
хизматкорлари, жуда катта соцчи отрядлари ва бошцалари бул-
591
•гам султон саройига >^ам озмунча маблаг сарф булмас эди. Тур-
кия империясидаги мамлакатларда соли^лар ^амиша ошиб
■борар, аммо а^олининг ишлаб чи^арувчи кучлари эса жуда се-
кик тарац^ий этар эди. Ш у нарса характерлидирки, Туркиядаги
савдо ва саноат ишлари билан туркларнинг узлари эмас, балки
султондан имтиёзли ёрли^лар олган гарбин ажнабийлар (асо-
сап француз савдогарлари, X V I аср охирларидан бошлаб инглиз
-савдогарлари ^ам) ма шг ул булар, ёки турклар истилосигача
саноати тарацций этган ва хал^аро савдо-сотиц ишларида ^ат-
пашган, савдо ишларига мо^ир булган Я^ин Осиё халцлари —
■грсклар, арманлар ва сурияликлар машгул буларди.
Куп ро ^ урушлар билан, а^олини сициб, ундан соли^ тулатиш
-билан банд булган турк ^укумати савдо ва саноатнинг ривож-
ланишига ^амда цишло^ хужалигининг юксалишига мутлацо
'ёрдам бермас эди. Ма р к с ва Энгельс турклар режимини ишлаб
чи^аришни ташкил этишни эмас, балки буйсундирилган ахоли-
ни талашнигина ма^сад ^илиб цуйган «^арбий босцинчилар»1
режими деб тула асосли равишда атаган эдилар. Туркларнинг
хукмроп синфи урушни юз берган мушкул а.^волдан цутулиш-
нинг бирдан-бир нули деб биларди. Бу синф фикрича, янги
ур у шл ар янги хирож ва янги солицлар олинадиган янги терри-
торияларни купайтириб бериши лозим эди. Аммо Туркиянинг
нктисодий ^олоцлиги, унинг социал ва сиёсий тузумидаги зид-
дмятлар замон утиши билан урушларни унинг узи учун хавфли
ва натижасиз бир нарса ^илиб ^уйди. Турклар X V асрда ва
X V I асрнинг биринчи ярмида бир цанча галабаларга эришган-
дан кейин, X V I асрнинг охиридан бошлаб, айни^са X V I I асрда
уз ла ри катта-катта маглубиятларга учрай бошладилар ва бу
маг л уб ия т ла р X V I I аср охири — X V I I I аср бошларида Туркия
империяси территориясининг анчагина торайиб цолишига сабаб
булди.
Лепанто ёнида турк флотининг марлубияти. Европаликлар
'билан бул ган урушларда турклар биринчи марта 1571 йилда
Л е п ан т о ёнида катта маглубиятга учрадилар. Бу ерда турклар-
пинг жуда катта флотини Испания, Венеция ва Рим папасининг
■бирлашган флоти тор-мор ^илган эди (бирлашган флотнинг
б ошл и ги Филипп II нинг укаси ша^зода Дон-Хуан Австрийский
эди) . Дуруст, бундан кейин Туркия венецияликлардан Кипр
оролини тортиб олган эди. Аммо шундай булса >^ам, бу маглу-
бият мамлакатнинг ички а,\волига к,аттиц таъсир ^илди. X V I
асрнинг 70, 80 ва 90- йилларида Туркия кескин ижтимоий-сиё-
сий кризисни бошидан кечирди. Мамлакатда давлат солицла-
рининг ортиши ва феодал туловларининг купайтирилиши муно
сабати билан де^цонларнинг бир неча цузголонн булиб утди.
1591 йил айни^са « о л а г о в у р л и » йил булди, бу йили купчилик
в илоятлар султон М у ро д I I I га (1574— 1595) царши бош кутар-
$92
дилар. Мухаммад III подшолик цилган даврда (1595— 1603)
доим хал^ кузголонлари, сипо.^ийлар ва яничарларнииг гала-
ёнлари булиб турди. Пировард натижада саройда булиб утган
туптариш окибатида султоннипг узи ^ам улдирилди.
Туркларнинг Шар^даги талафотлари. X V I I аср бошларида
Туркия Эронга царши курашда бир ^атор талафотлар курди.
Эрон шохп Аббос I Озарбайжонни, Арманистонни, Шар^ий Гру-
зияни, Курдистонни, шунингдек, Мосул ва Бардод ша^арлари
билан Месопотамияни босиб олди. 1619 йилда Истамбул сул^и-
га бииоан, Турк султони Закавказье ва Мссопотамиядаги деярли
^амма ерларининг кулдан кетганлигини тан олишга мажбур
булди. Бу ерларнинг бир цисми 1639 йилда кайтариб олинди.
Аммо бунга Туркиянинг узи кучайганлиги билан эмас, балки
купрок; Эроининг заифлашганлиги сабаб булди.
Рус-турк муносабатлари. Россия билан Туркия уртасида би-
ринчи марта туцнашув X V I аернинг иккинчи ярмидаё^ б у л
ган эди. Султон хукумати Тану (Азов) ни босиб олганидан кейин
Астраханни хам босиб олмоцчи эди. Султон хукумати бу ердан
Каспий денгизи буйлаб Эронга к^арши ^ушин тортиб боришни
мулжаллаган эди. Аммо ^ужум цилиб келгаи туркларнинг ца-
малига Астрахань бардош берди (1568 йил). Турклар катта
талафотлар бериб чекинишга мажбур булдилар.
Турклар билан руслар уртасида иккинчи марта жиддий
ту^нашув X V I I аернинг 30- йиллари охири ва 40- йиллари боши-
да булган эди. Бу ва^тда Запорожье казаклари Азовни (1637
йил) олиб, уни бир неча йилгача уз кулларида тутиб турдилар
(«Азовское сидение» — «Азовда утириш»). Казаклар ёрдам су-
раб Москва подшосига мурожаат ^илдилар. Бирок Москва дав-
лати молия кризисини бошидан кечираётгани ва Польша короли
билан х;ам кураш давом ^илиб турганлигидан, туркларга царши
катта уруш бошлаш планидан воз кечиб туришга мажбур б у л
ган эди. Подшо Михаил Фёдорович казакларга Азовни буша-
тишни буюрди (1643 йил). Лекин шундай булса-да, казаклар-
нинг К,РНМ ва Туркияга ^арши кураши X V I I аср охиригача
давом этиб турди.
X VII аернинг иккинчи ярмида Туркиянинг Австрияга, Вене-
дияга ва Россияга карши олиб борган урушларида маглубнятга
учраши Усмон империясининг ичидан заифлиги ва Харбин жи-
хатдан ^олоклигини бутун Европага намоем цилдн. Европа дав-
латлари орасидаги ракобат, уларнинг султон билан сепарат
битим тузишга интилишлари туфайлнгина Туркия узининг хак;и-
кий сиёсий ь;удратига мутлацо мос келмайдиган кенг территория-
да узо^ вактларгача яшаб туриш имкониятига эга булди. Евро-
панинг « буюк давлатлари» (биринчи навбатда Англия билан
Франция) Туркия империясининг чириб кетган режимини туга-
тиш ва турклар зулми остида эзилиб ётган славян халцлари ва
Болтон ярим ороли билан Олд Осиёдаги бош^а хал^ларни озод
Килиш уРн^га, Туркияни асоратга солишни, узларининг ярим
38 в. ф. Семенов 593
м у с т а м л а к а л а р н г а ва сиёсатларипипг цуролига айлантиришни
на з ар да тутиб, ицтисодий жихатдан цолоь;, сиёсий жихатдан
з аиф Туркия империясини саклаб цолишни афзал курдилар.
LI БОБ
X V I — X V I I А С Р Л А Р Д А ЭРОН
696
олганда Аббоспинг 120 минг кишидан иборат жуда катта ар-
мияси булиб, шсц аиа шу армияси билан 1602 йилда турк сул-
тонига царши уруш бошлади.
'Гуркия-Эрои уруши уп йил давом этди. 1612 йилги сулага
биноан, Эрон X V I аср 90- йилларинииг бошларида Туркияга бе-
ришга мажбур булган деярли ^амма вилоятларини узига цай-
тариб олди. Бу ерлар составига Грузия, Арманистон, Ширвон,
Жанубий Озарбайжоннинг вилоятлари, Курдистон, Бардод ва
Месопотамия кирар эди. Икки ииртцич — султон Туркияси ва
шо^ Эрони 5фтасидаги кураш бу гал Эроннинг галабаси билан
тугаллаиди. Натижада юцорида саиаб утилган купчилик мам-
лакатлар адолнсининг а^воли яхшиланиши у ёцда турсин, балки
>;атто баттар булди. Хусусан, Аббоспинг алох4ида чегара дашт
зоналарини (турклар билан янги уруш э^тимолига царши) яра-
тйш сохасидаги тадбирлари Грузия билап Арманистон ахолиси
учун айницса огир мушкилот булиб тушди, бупинг иатижасида
жуда куплаб ахоли узи тугилиб усган жойларни ташлаб кетиш-
га мажбур булди.
Туркия, билан уруш тамом булгаидан кейин куп утмасданоц
Аббос унинг даврига келиб яна ажралиб кетгаи Хуросопни, шу-
нингдек Афгонистоннинг каттагина цисмини уз ерларига цушиб
олди.
1622 йилда Аббос цушинлари Форс цултигидаги Ормуз пор-
тидан португалияликларни ^айдаб чицарди. Эрон цушинлари-
нинг Ормузпи цулга олиш операцияси ииглиз флотининг >;ара-
катлари билан цушиб олиб борилди. Аммо инглизларнинг
ёрдами бегараз эмас эди. Аббос Англияпинг Ост-Индия ком-
паниясига уз давлатида пошлинасиз савдо цилиш хуцуцини бе-
ришга мажбур булди. Исфахонда ва бопща ша^арларда инглиз
конторалари ва савдо уйлари очилди. Кейинчалик хукумат инг-
лизлар билан рацобат цилувчи Голландия Ост-Индия компа-
ниясига ^ам купгина савдо имтиёзларини берди.
Эроннинг ицтисодий тарацциёти. X V I аернинг о хири— X V I I
аернинг бошлари Эроннинг ицтисодий жихатдан юксалган дав-
ри булди. Сафавийларнинг муайян вацт давомида мамлакат-
иинг ички ва ташци хавфеизлигини таъмиплаганлиги ижобий
оцибатларга олиб келди. Эрон Европадаги купгина мамлакатлар:
Португалия, Голландия, Англия, Россия, Хитой, Х^индистон,
Хииди-Хнтой билан кенг куламда ташки савдо алоцалари ур-
натди. Аббос савдо алоцаларини кенгайтириш мацеадида Рос
сия, Голландия, Испанияга, Герман императори ва Рим папаси
хузурига жуда куп элчилар юбориб турарди. Исфахопнинг узи-
да Европа ва Осиёнинг турли мамлакатларидан келган элчилар
кабул цилинарди. Шо^нинг узи ташци савдода фаол цатнашиб,
бир цанча энг фойдали товарларни (ипак, совун, гилам, туз ва
шу сингариларни) уз -монополияси деб эълон цилди. Аббос дав
рида ички савдони хам кенгайтириш юзасидан тадбирлар ку-
рилди. Шо^нинг фармойишига биноан, эски карвон йуллари ре
597
монт ^илинди ва янгилари очилди, карвон саройлар ^урилди,
сайёхларни сув билан таъминлаш чоралари курилди; йуллар
г^аро^чплар ва кучманчи ^абилаларнииг ^ужумларидан ^уриц-
л а б турилди. Исфахонпинг у зи Аббос даврида 500 минг ахоли
яшайдиган жуда катта ша^арга айланди. Шох пойтахтини бир
^анча мухташам саройлар, масжидлар, р и ш т к\>приклар ва
бош^а катта иншоотлар безаб турарди. Исфахоп, Табриз ва бош-
ца шахарларнинг минглаб ^унармандлари таш^и ва ички бозор-
да сотиладиган юкори сифатли ^унармапдчилик ма^сулотларп-
ни куплаб ишлаб чш^арардилар. Эрон усталари тайёрлаган
ипак, жун ва ип газламалар, гилам, чарм ва керамика буюмла-
ри, шунипгдек, металл буюмлар уша даврда Эропдан ташцари-
да айникса маш^ур б улиб кетган эди. Х>унармандлар алохида
цехларга уюшардилар, уларни саилаб к;уйилган окро^оллар
бошкарардилар. Шо,%га тегишли махсус йирик устахоналар
( « к о р х о н а л а р » ) булиб, уларда 150 ва ундан купро^ .\унарманд
ишчилар мехнат ^иларди. Булар цисман буш ва цисман банд
булган мехнатдан ь^ушиб фойдаланиладиган мануфактура тн-
пидаги узига хос йирик корхоналар эди.
Саф авийлар давлатидаги ички зиддиятлар. Синфий кураш-
нинг кескинлашуви. Территориянинг кенгайишида, шунингдек,
савдо-саноат ишларининг гоят юксалишида намоён булган са-
фавиилар давлатининг муваффациятлари синфий зулмнинг ку-
чайишига ва синфий курашнинг гоят кеекинлашувига хам олиб
келди. X V I — X V I I асрларда Эронда хал^ оммаси учун жуда
огир булган формадаги феодал тузуми .^укмронлик г^илар эди.
М а м л ак а т да хар хил феодаллар: хонлар, амирлар, беклар, шу-
нингдек, шиа мусулмон ру^онийларининг жуда купайиб кет-
ганлигн ме,\наткаш ахолидан жуда катта маблаг беришпи талаб
^иларди. Марказлаштирилган сафавийлар давлатининг гоят
куп марказий ва махаллий амалдорлари, катта доимий армия-
си ва шу сингарилар жуда к;имматга тушар эди. Шо^нинг дара
ми, шох гвардияси, саройдаги мингларча хизматкорлар, ,\амда
бош^а куплаб окрочлар, канизакларга эга булган шох саройи
жуда катта ва мутлацо унумсиз харажатларни талаб циларди.
Ш о х ва унинг у ш л л а р и г а тегишли саройлардаги зебу зийнатга
хонлар, амирлар ва беклар та^лид цилар эдилар. Эрон савдо
г арлари таш^и ва ички савдо туфайли катта бойлик орттирган
эдилар. А м м о ^унармандлар уз мехнатлари эвазига арзимаган
иш хаци олардилар. Ул ар уз махсулотларининг бир ^исмини
шох агептларига мутла^о текинга ёки жуда арзон батога топ-
ширардилар.
Д ехконлардан ёки богдорлардан жуда катта ер рентаси
олинарди. Шо>^ хонадонига 1^арашли ерлар составига кирувчи
чек ерда ёки чек ери т и у л ёки м у л к1 деб аталадиган ернинг
598
бир цисми булишидан ёки деэдон ва^ф ерларининг бир участка-
спга эга булишидан цатъи пазар — ишлаб чицарувчп дехдон ерга
биркитиб цуйилган булса, хамма жонда уз -\осилининг деярли
^аммасини ер эгасига топшириши керак эди, ишлаб чи^арувчи-
нинг узида эса ялпи хосилнинг купи билан бешдан бир ёки турт-
дап бир и;исми цоларди. Дехдон ер учуй, су в учун, иш хайвони
учун (агар унда етарли микдорда от-улов бул мас а) х а к тулар
эди. Чек ерларига эга булган жамоа дехдонлардан танщари
сафавийлар даврида куплаб ерсиз дехдонлар булиб, улар бир
парча ерни корандалик шарти билан ижарага олардилар, бун
дам ^олларда ижарага ер олгап кишида махсулотнинг япада
камроц 1\нсми ^оларди. Эрониинг айрим районларида X V I —
X V I I асрларда ^ам уз ерига эга булган дехцонларпипг бир цис-
ми сат^ланиб долган эди, аммо уларнинг ерларини феодаллар
босиб олиши ёки бойиб кетган савдогарлар ва судхурлар томо
нидан сотиб олиниши натижасида тез камаииб борарди. Очар-
чиликлар, ю^умли касалликларнинг тарцалиши натижасида бу-
тун-бутун дехдон цишлоцларинииг цирилиб кетиши сафавийлар
1\ишлогидаги тез-тез булиб турадиган оддий вокеа эди.
Шуни айтиш керакки, бу ва^тга келиб кучманчи цабилалар
орасидаги табакалашув натижасида ун мингларча чорва молла-
рига эга булган, уруш натижасида куплаб улжа олгап ва шох
нинг кимматба^о совгаларини олиб турган бой кучманчи зо-
дагонлар билан бир ^аторда чорва молларн тез-тез ^ирилиб
турадиган, очарчиликка ва хатто очликдан улишга ма\кум этил-
ган оддий кучманчи ^уйбо^арлар жуда огир хаёт кечиришар
эди. Буларнинг устига сафавийлар даврида буйсундирилган ви-
лоятларда .^Укм сурган огир миллий зулмни ва бунинг натижа
сида мазлум халцларнинг уз мустацилликларипи цайта тиклаш
йулидаги доимий интилишларини цушиш керак. Хусусан Гр у
зия ва Арманистоннинг хал^ оммаси сафавийлар ^укмронлик
килган бутун давр мобайнида шо,\ ^укуматига царши тинимсиз
партизанлик курашини олиб бордилар1.
Эроннинг узида феодалларнинг ва ш о п п и н г зулмига царши
^аратилган ички ^аракатлар орасида 1629 йилги кузголон ало-
хида ажралиб туради. Бу кузголон Эрониинг шимоли-шарцида-
ги Гилонда, Лихижон ва Решт шахарлари районларида руй
берди. Бу районлар ипакчиликнииг йирик марказлари эди. Шох
амалдорларипинг пиллакор дедцонларга нисбатан зулмлари ва
тамагирликлари ана шу цузголонга сабаб булди. К^узголонда
дехдонлар, .\унармандлар, ша^ар камбагаллари ^атпашдилар.
К,узголончилар шохнинг купгина амалдорларини улдирдилар,
турли зодагонларнинг саройларини ва мол-мулкларини босиб
олдилар. Марказлаштириш сиёсатидан норози булган ма,\ал-
лин феодалларнинг бир цисми хам харакатга ^ушилди. К,узго-
599
лончилар Решт шахрида камбараллашиб цолгаи махаллий бек
хоиадони аждодларидаи бири бошчилигида уз ^укуматларини
туздилар. Бу киши Одилшо.\ (яъни « адолатли шо-\») номини
олди. Шо.^га тегишли ипак омборларини босиб олгаи цузголои-
чилар ипак запасларини узаро булишиб олишди. К,узролон ом-
мавий туе олгаи эди. А м ы о азвалига харакатга ^Ушилган ма-
^ал ли й феодаллар тезда уидаи йироцлашдилар. Аббос I нииг
вориси янги шо.\ Сафий I Гилонга катта цушин юборди. Одил-
шох ва цузролоннинг бошка ра^барлари цулга олиниб цатл
этилди. А<\олига жазо тарицасида жуда катта тулов солииди.
Сафавийлар давлатининг таназзули. Сафавийлариииг жуда
куп цабилаларидан тупланган давлаги узииинг катта чегара-
ларини узоц сацлаб цола олмади. Чеккалардаги купгина ерлар
А б б о с I даврида фацат ^арбий куч ёрдамидагина сацлаб тури-
ларди. Фе о д а л Эронда ички социал зиддиягларнинг кескинла-
шуви шо.\ ^укуматиии чекка улкаларга зур эътибор беришга
мажб ур киларди. Айии вацтда Урта Шарада Эрон учун халц-
аро а.\вол мураккаблашиб борди. Султонлар Туркияси Закав
казье ва Месопотамия ерларини уз ^окимияти остига цайтариш
максадида уч олишга иитиларди. Шох Сафий I давридаёц
(1629— 1642) Эрон уз ерларининг каттагина цисмидан махрум
булди. Рарбда турклар уз хужумларини кайта бошлаб бир цан-
ча вилоятларни босиб олдилар. 1639 йилда Эрон хукумати б у
тун Месопотамиянинг Туркияга утганлигиии расман тан олди.
Арманистониинг бир цисми (Туркия ёки Рарбий Арманистон
деб аталадиган цисми) хам Туркия кулига утди. Шаркда Эрон-
га карши узбек хонлари уруш бошладилар. Афгонистон сафа
вийлар ^окиминтидан тамомила озод булди. X V I I аернинг ик-
кинчи ярмида Эроннинг тапщи савдоси сезиларли даражада
кисцара бошлади. Айии вацтда мамлакатда хукмрон феодал зо-
дагонлари ичидаги турли гурухлар уртасида, хусусаи шо>^ мах;-
рамлари бошчилигидаги сарой зодагонлари билап шиа ру>;о-
нийларининг бошлицлари уртасидаги муносабатлар кескинлашди.
У л а р бир-бири билан ракобат килаётгап феодал тудаларинииг
итопткор кугирчокларига айланиб долган сунгги сафавийлар иро-
даси билан деярли сира хисоблашман, хокимият учун бир-бирла-
рига царши кураш олиб борардилар.
LII БОБ
XVI—XVII а с р л а р д а х;индистон
Муруллар даврида Хиндистоннинг ицтисодий тарак^иёти.
1526 йилда ташкил топган Х,индистоп Му гул ёки Муруллар нмпе-
рняси цисман X V I аерда ва айницеа X V I I аерда жуда катта дав-
латга айланди. Шимол да унинг чегараси Димолай тогигача стар
ва Афронистоннинг катта цисмини ( Кобил ва Пешавор ш а х а р л а -
600
j>H билап) уз ичига олар эди. Ярим оролминг уртасида MyFyvt-
лар империяси Декан давлатининг катта цисмиии назорат ки-
лар, хамда жапубий Х ИНД д ав лат л ар и— Бидар, Голконду ва
Бижапурга бир цадар таъсир курсатиб турарди. Аммо М у гул -
лар империясининг асосий территорияси илгаригидек унинг ши-
молий вилоятлари -г- Х,ипд ва Ганг дарёлари оралигидан иборат
булиб ^олаверди. Мугуллар империясининг а^олиси диний бел-
ги жи^атидан илгаригига Караганда >^ам янада купроц кескин-
лик билан икки группага — мусулмонлар (мугулларпинг узлари
хам шу гуру.\га мансуб эдилар) ^амда хипдлар, яъни махаллий
^инд динининг издошларига булинардилар.
Аграр муносабатлар илгари Дехли султонлигида ^андай
ривожланган булса, мугуллар даврида ^ам худди шу йуналиш-
да ривожланаверди, аммо Диидистоннинг янги ерларни босиб
олиши патижасида ерга давлатшшг феодал усулида эгалик
лиши янада кучайди. Император1 ёки Буюк М у г у л хамма ер-
ларнинг олий эгаси деб ^исоблапарди. Аслида Буюк М у гу л
ерларнинг бир ^исмигагина эгалик ^иларди. Аммо бу ^исм анча
катта ерларни ташкил циларди. Императорга тегишли ерлар
мамлакатдаги экин экиладиган ^амма ерларнинг тахминан сак-
киздап бир цисмига тенг эди. Ана шу ерлардан олинадиган да-
ромад шо,\ саройи ва шо^ цушиилари харажатлари учун асосий
манба булиб хизмат циларди. Долган ерларни Буюк Муг у л
асосан феодал зодагонларига, купроц мусулмопларга ж а г и р -
л а р сифатида булиб берар эди. Жагирпинг маъноси ^арбий
хизмат ут.алаётган муддатга бериладиган ва мерос булиб ^ола-
диган ер демакдир. Жагир эгаси — ж а г и р д о р расман узига
к^арашли ерларда яшовчи ахолидан феодал рентаси йигиш ху-
куципигина оларди. Амалда эса жагирдор мехнаткаш а,\оли
устидан мувакцат булса ^ам чексиз ^окимиятга эга булар, а^о-
лига узи хохлаганча турли соликлар солар ва хар хил ишларни
бажаришга мажбур ^илардилар. Жагирларнииг хажми хар хил
буларди; уларнинг купчилик кием и жуда катта булиб, бир йула
ун мингларча д е ^ о н л а р жагирдорга царам булиб ^олардилар.
Феодал ер эгалигининг асосий формаси булган жагир билан
бир цаторда мамлакатда ерга эгалик цилишнинг илгари таркиб
топган ва янгидан ривожланаётган бошца формалари хам бор
эди. Жумладан, Муг ул ла р давлатида хинд феодаллари босиб
олувчиларга бупсуниш ва уларга мунтазам бож тулаш шарти
билан ерга эгалик цилишни саклаб цолгаи эдилар. Махаллий
беклар ва 1^абилаларпипг ра^барлари - - з а м и н д о р л а р ксл-
гинди забтчилар учун ахолидан солик; туплаш хук;уцигш олган
эдилар. Замиидорлар вазифаси мерос булиб утади деб эълон
^илинганлиги сабабли, заминдорлар ва^т утиши билан солиц
601
йигиладпган ana шу ерларпи хам уз ер мулкларининг бир тури
деб хисоблай бошладилар. Ер мулки. асосан, мусулмонлар ку
лига утган булса, савдо, судхурлик опорациялари ва айницса
хунармандчилик махаллий хинд ахолиси к;улида ^олди. Мусул-
мон савдогарлари к;адимдан бери Урта Осиё ва Якин Шарь; б и
л а н с а в д о ало^алари цилиб келаётганликлари сабабли ^уруц-
ликда ва кисман депгиз ор^али таш^и савдодагина хиидлардан
уступ турардилар.
А^олинннг асосий ^исмини дехдонлар оммаси ташкил цилиб,
муруллар даврида кучайган феодал зулмиинг бутун огирлиги
шулар зиммасига тушарди. К,исман натура тарзида, цисман пул
рептаси тарзида солиц тулайдиган жамоачи дехдонларнипг а^-
воли асосан илгариги асрлардагидек ^олаверган булса ,\ам,
м у г у л л а р даврида хар >;олда Х инДистонла му^им ицтисодий уз-
гаришлар рун бериб, бу узгаришлар эски жамоа системасининг
бузила бошлагаиидап д а л о л а т берар эди. Бунинг асосий сабаби
мамлакатда товар-пул муносабатларининг ривожланиши булди.
М у г у л л а р даврида Хиндистопнипг айрим вилоятлари бир-бир-
лари билан мунтазамро^ алокалар бояладилар. Хукиз цушил-
гаи араваларнинг жуда катта карвонлари куплаб товарларни
жанубдан ш и м о л г а ташиб берар эди. Товарлар ортилган жуда
куплаб с оллар дарё ор^али гарбий ва шар^ий томонларга юбо-
риларди. М у гу л л а р н и и г жуда катта империяси вужудга келиши
натижасида м ам л а к а тд а f^apop топган нисбатан тинч вазият уз
табиати ва х ужал иг и жихатдан хилма-хил булган гонт катта
мамлакат пчидаги иктисодий алок,аларнинг мустахдамланиши-
га ижобий таъсир курсатдн. Айни вактда Хипдистонда ша.^арлар
ривожланди, саноат ишлаб чицариши усдн; ривожланаётгап
ша>;арлар ^ишлоц хужал ик махсулотларига тобора купроц эхти-
ёж сезардилар. Буларнинг хаммаси майда ^ишло^ларнинг би-
цицлигинн куп жихатдан йуцотгап эди. Дехдон жамоалари то
бора купро^ бозор муносабатларига жалб ^илиндилар. Шунинг
натижасида жам о ал а р ичида дехдонларнинг турли гуру^лари
уртасида тенгсизлик келиб чи^ди. Жамоа зодагонлари (oi\co-
цол, мирза, мах алл ий дукопчи ва бонл^алар) жамоанинг чек
ерларга эга б ул ган а ъ з о л а р и билан биргаликда дехдон камба-
гал лариг а царама-^арши турардилар. Камбагалларнипг катта
^исми « м о х о в » касталари деб аталадиган паст табака вакид-
ларндан нборат эди. Бу к а м б а г а л л а р батраклар сифатида экс
плуатация ^илинардилар. Камбарал дехдонлар, шунингдек,
одатда ип йигириш ва г азлама тудиш билан шугуллапардилар.
Уларнннг ма^сулоги кенг бозорга одагда олиб сотарлар орца-
ли чи^ар эди. Патриархал-жамоа тартибларининг емирилиши,
товар-пул муносабатларининг ривожланиши ва феодал эксплуа-
тациясининг усиши шароитида хинд кишлогининг цашшокла-
шуви кейинчалик куплаб кенг халц харакатларини к е л т и р и б
чикардики, бу х;аракатлар оцибат натнжада Муруллар давлати--
нинг путурини. кетказди.
602
Буюк Мугуллар империяси
Акбарнинг идора цилиши. М уг ул ла р давлати шо^ Акбар
(1556— 1605) ^укмронлик ^илгаи даврда жуда равная топгаи
эди. Ш о^ Акбар Бобирнинг невараси эди. Акбар идора цилган
даврда мамлакатнинг шар^ ва жануб томонидаги бир ь;анча
вилоятлар: Бенгалия, Орисса, Гужарат ва Кашмир вилоятлари
х;амда Хандеши ва А^маднагар султонликлари кушиб олиниб,
мурул лар давлатининг чегаралари хийли кенгайтирилган эди.
Ш и м о л д а Эронга 1^арашли мухим карвои савдосн пупкти булган
К,андахор ша^ри босиб олиниб, Х^индистонга кушилган эди. А к
бар узидан олдин утган шо.^лардан бошцача йул тутиб, хинд
феодалларини уз хизматига тортишга ,\аракат к;илган эди. Шу-
нингдек, у ^инд савдогарларига доим ^омийлик килиб келган
эди. Индуизмга эътицод к;илувчиларга нисбатан диний таъциб-
л а р ^ам Акбар даврида тухтатилди. Х1инд а.^олиси жузъядан,
яъни ^индларни камситувчи, жон бошига солинадиган oFnp со-
ли^дан озод ^илинган эди, бундан олдин эса бу солицдан фацат
мусулмонларгипа озод эди. 1593 йилда (Францияда Нант эдик-
ти к^абул ^илинишидан беш йил аввал) Акбар дин эркиплиги
туррисида фармон чицариб, авваллари мажбурий равишда ис-
л ом динига киритилган хиндларга у з л а Р инииг илгариги дин-
ларига бема лол 1^айтишга рухсат этган эди.
Ак бар подшолик ^илган даврда солик; ишлари тартибга СО'
линди. Бир канча вилоятларда соли^ асорати туфайли дехкон-
ларнинг ралаёилари тез-тез содир була бошлагаилиги туфайли,
солик; олиш ус ул ларидаг и жуда ,\ам ;утакетган суиистеъхмолчи'
ликларни бартараф этишни у ^укуматдап талаб ^илди. Ак бар
нинг буйрури билан бутун Х>индистон учун ягона ер у л ч о в и жо-
рий цилиниб, сунгра ^амма ерларга ёппасига таноб тортиб
чприлган эди. Солиг\ солинганда ерларнинг сифати ва тупрок;-
нинг упумдорлиги эътиборга олинарди. Давлат солиги ^осилнииг
учдан бир ^исми ми^дорида белгилангап булиб, кейинги йигир-
ма йил мобайнида уртача нарх хисобида пулга айлантириб оли-
нар эди. Соли^ туплашда ижарачилик системаси бекор ^илиниб,
соли^ларни махсус молия амалдорлари воситаси билан туплаш
системаси жорий ^илинган эди.
Акбар подшолиги даврида Мурулларнинг жуда катта импе-
рияси 15 вилоятга булипиб, ,\ар бир вилоятга шо^ ноиби — гу
бернатор хоким ^илиб ^уйилган эди. Акбар купгина янги ка-
наллар к4азитиб, зскиларини тиклаб, Хиндистоннинг ирригации
системасиии анча кенгайтиргап эди. Акбар даврида М уг ул ла р
пойтахти булган Д е ^ л н ша^рида катта-катта саройлар ва ^ар
хил хуку мат бинолари цурилиб, унинг замоиида бу шахар «уша
даврда жахондаги барча шахарларнинг энг каттаси ва гуллаб
яшна ёт ган» 1 шахарига айланган эди. М у г у л ла р даврида Акбар
ва унинг ворисларининг соби^ бош резиденциясн булган Агра
604
шахри (Де^лидан кейин) ^индистоннинг иккинчи пойтахти
эди.
X V II аерда Муруллар империяси. Акбар подшолик килган
давр ^ар иккала лагерь — мусулмои ва х;инд феодаллари муай-
ян даражада жипелашган давр булди. Айии вацтда Акбариипг
бир цанча социал-ицтисодий тадбирлари очицдан-очиц халц
дездонлар оммаси норозилигини босиб туриш хамда мутуллар-
га царши халц харакатлари вужудга келиши хавфининг олдиии
олишни кузда тутар эди. Акбариипг бу йулдаги сиёсатини унинг
ворислари — угли Жа^онгир (1605— 1627) ва набираси шо^
Жахон (1627— 1658) давом эттиришга ^аракат килишди. Шо^
Жа^ои ^иидистои жаиубидаги ерларии анча кенгайтиришга му-
ваффац булди. 1632 йилда у Ахмаднагарни босиб олди, 1636 йил
да Голконда ва Бижапур Мутул империясига царам эканлик-
лариии тан олишди. Маратхлар улкаси — Махараштра муайяи
давр ичида буюк мутулларга тегишли ерлар составига тамомила
кирган эди. Ташцаридан Караганда шо^ Жа^он даврида М у ру л
лар империяси энг гуллаб яшиаган даражага етгаидек туюлар-
ди. Аммо Муг ул ла р империясининг ички заифлиги унинг даври
да тобора равшан була бошлади. Феодалларнинг тез-тез булиб
турган ралаёнлари давлат марказлашувига путур етказар эди.
Энг йирик жагирдорлар мустацил давлат булишга интиларди-
лар. Деканни эгаллаш учун олиб борилган огир жанглар дав-
латдан жуда катта куч сарфлаиши талаб циларди, ^амДа д уш
ман цушинлари утган районларда цишлоц хужалигига путур
етказарди. Акбар ворислари пулга то бо ра' купроц му^тожлик
сезиб откуп системасига цайтдилар. Ва^оланки, бу системанинг
ярамаслиги ^укуматнинг узига яхши маълум эди. Купинча жа-
гирдорларнииг узлари ^ац тулаб, солиц йигувчи булиб оларди-
лар. Бу эса амалда шунга олиб келардики, жагирдорлар тобора
бойиб, уларнинг махаллий а^оли устидан ^укмронлиги тобора
тулароц ва мутлацо контролсиз булиб цоларди.
Буюк Мугулларнинг, уларнинг саройдаги капизакларининг,
энг йирик мусулмон жагирдорлар ва махаллий хинд князь-фео-
далларининг зеби-зийнати ва иерофгарчилиги чексиз булиб, ай-
ни вацтда бутун X V I I аср давомида мамлакатда умуман хужа-
лик жонланганига царамай, халц оммаси цашшоцлашиб бо-
рарди.
Бирмунча уддабурролик билан Муруллар >^индистопига
^укмронлик килган императорлардан сунггиси Аврангзеб
(1658— 1707) эди. У империя чегарасини жануб томонга цараб
кенгайтиришга хам муваффац булган эди. (Бижапур ва Гол-
кондани узил-кесил босиб олди). Шунингдек, у инглизлар Ост-
Индия компаниясининг 1688— 1689 йиллардаги хужумига царши
зарба бера олгаи эди. Компания унга жуда катта товон тулаш-
га мажбур булган эди. Аммо Аврангзебнинг олиб борган сиёса-
ти тор кастачиликка асослангаи булиб, Акбар сиёсатидан бу-
тунлай бопщача эди. Европа мустамлакачиларининг очицдан-
605
очи^ тахднд ^илиб тургап хавфига ^арши Хиндистоннинг мил
лим кучларини бирлаштириш урннга Аврангзеб бунинг аксини
килиб, бу кучларпи парчалаб юборди. У ^индларни яна диний
таъциб остига олди, жузья солигини ^антадан тиклади, хинд-
ларнинг ибодатхоналарини доим талаб турди, мусулмон феодал-
л арг а хиндлардан олган ^арзларини туламасликка йул ^уйиб
берди. Аврангзеб Хиндистоннинг жанубидаги истилоларини >^ам
мусулмон феодалларнинг манфаатларини кузлаб цилган эди.
Бу урушлар эса мамлакатдан куп куч ва маблан талаб 1^илар
эди. Уруш харажатлари купайиб кетиб, давлатнииг ирригация
ишларига ^илинадиган сарфлари камантирилди. Аврангзеб дав
рида айни^са куп ва oFHp соли^лар тулашга мажбур этилган
а.^оли оммаси хонавайрон булиб 1^ашшо 1\лаша борди.
Вилоятлардаги ноиблар ва истило к;илинган областларнинг
р ожалари муста^ил б ул и б олишга ^аракат цила бошладилар.
Аврангзеб ^укмронлик к;илган даврда феодаллар исёни ва де^-
^онлар ^узголони жуда куп булган эди.
М а р а т х л а р х;аракати. Рарбин Декан торларида яшовчи ма-
ратх к;абилаларидан булган де^цонларнинг ^аракати айн икса
зур булган эди. М ар ат х ^индларининг мусулмон Буюк Мурулга
царши олиб борган уруши газовот тусини олган эди. К,узголон
- кутарган ^ абилаларг а халк;ца танилган жасур йулбошчи Ш и-
в а ж и (1627— 1680) ра^барлик цилган эди. Шиважи 20 йил да-
вомида, 60- ва 70- йилларда Мурулларга ^арши курашда хал^
партизанлар уруши усулини кенг цулланиб, муваффа^ият i^o-
зонган эди. Шиважи вактида Махараштра (маратхлар мамла-
хати шундай деб аталган эди) Муг уллардан озод булган муста- ,
кил давлат б ул иб долган эди.
Сикхлар харакати. Панжобда, Х ИНДИСТ0ННИНГ Ш и м о л и -Fap-
бида X V I I асрнинг иккинчи ярмида ва X V I I I асрнинг бошларида
сикхлар диний маз^аби билан борлиц кенг дехдонлар харакати
б у л и б утди. Индуизмнинг радикал сектантлик таълимотларидан
бири сифатида сикхчилик X V I асрнинг бошларидаёц вужудга
келди. Сектанинг асосчиси ва унинг дастлабки устози (гуру)
савдогар Нанак (1538 йилда вафот этган) булган эди. Аввали-
га секта феодаллар зуравонлигидан норози булган ша.^ар савдо
доираларининг манфаатларини акс эттирди. Секта худо олдида
барча кишиларнинг тенглигиии эълоп цилди ва сословие-маз^аб
имтиёзларини рад этди. Иккинчи томондан, секта зулмга к;арши-
л ик курсатмаслик ха^идаги таълимотга амал цилиб, Му г у лл ар
хукуматига итоат ^иларди. Бунинг о^ибатида дастлабки пайт-
л арда Буюк М ур у л л а р сикхларга яхши муносабатда булдилар.
У ларнииг ташкилоти Ла хор да ва Панжобнннг бошца ша^арла-
рида мустахкамланди. Аммо X V I I асрнинг урталарида секта
сафига мингларча хонавайрон булган хунармандлар ва махал
лий дездонлар ( ж а т л а р) цушилиши натижасида у кучли дара-
жада дсмократлашди. Хатто сикхларда .\ам ра.\барлик ролини
уйнаб келган савдо ва савдо-судхурлик элементлари энди ор^а
606
га сурилиб, кисман ссктадан чнк4иб кетишди. Янги сикхчилик
мусулмон ва ^инд феодалларига ^арши цуролли кураш про-
граммасини майдонга ташлади. Сикхлар ер юзида эксплуатация
булмайдиган идеал, «чииакам подшолик» урпатишнн истарди-
лар. X V I I аернинг охири ва X V I I I аернинг б о ш ла р и да — 1669
йилда ва сунгра 1671 — 1672, 1686 ва 1705 йилларда пойтахт
районида (Агра-Дехли) жат-сикхлариинг энг цудратли харакат-
лари рун берди.
1671 — 1672 йилларда жатлар Де^лига юриш ташкил ^илди-
лар ва М уг ул ла р пойтахтини эгаллашларига сал колди. Буюк
Муруллар бу халг^ цузголонларини бостириш учун ь^узголончи-
ларга царши бутун-бутум армияларни юборишга мажбур бул-
дилар.
^индиетонда инглиз ва французларнинг истилолари. Авранг-
зеб улгандан кейин Муруллар империяси айрим иарчаларга бу-
линиб кетди. Буюк Муг уллар хокимияти ^атто Де^лшшнг узида
^ам номигагина сацланиб долган эди. Х^индистонда яна феодал
тарц01ушги вужудга келди. Европа мустамлакачилари бу фур-
сатдан фондаланиб, хинд рожалари ва кпязликларининг узаро
урушларига аралашдилар ва узларининг ^инднетондаги мустам-
лака ерларини секин-аста кенгайтира бошладилар.
X V — X V I асрларда >\индистондаги асосий европалик мустам-
лакачилар Диндистоннинг Малабар деб аталувчи жануби-гар-
бин сохилида муста^камланиб олган португаллар эди. Бу рай-
ондаги бир ^анча ^инд портлари — Диу, Даман, Гоа, Кочин ва
бошкалар уларга тегишли эди. X V I I аернинг бошларидан Х,ин-
дистонга голланд мустамлакачилари бостириб кириб, Короман-
дсл сохилида, Бенгалия ва Бихарда, шунингдек Цейлон оролида
муста^камланиб олдилар. X V I I ва X V I I I асрларда икки гуру^
мустамлакачи йиртцичлар — инглизлар билан французлар ^ин-
дистонни эгаллаш учун бир-бирларига ^арши шиддатли кураш
олиб бордилар. 1639 йилда инглизлар узларига таянч пункта
цилиб Мадрас ша^рини цулга олдилар. 1668 йилда Бомбей ша,у
ри ипглизларнинг Ост-Индия компаиияси кулига утди. 1690 йил
да инглизлар Калькутта ша.%рига асос солдилар. Ш у пайтда
французлар 1674 йилда Попдишери шахринп босиб олдилар.
Инглиз мустамлакачилари билан француз мустамлакачилари ур-
тасидаги кураш узо^ давом этнб, унларча йилга чузилиб кетди.
Инглизлар оцибат натижада юз йилдан кейин, X V I I I аернинг
6 0 -йилларида, Етти йиллик Европа уруши (1756— 1763) вац-
тида французларни Диндистондан ^увиб чи^арилишига эриш^
дилар.
Ш у тарзда жуда катта ва куп миллионли Хиндистон узининг
феодал тарцоклиги, хукмрон синф булган феодаллар уртасида-
ги тинимсиз низолар, хамда уларнинг ме.^наткаш а,\оли оммаси*
ни шафкатсиз эзиши туфайли, нихоят жуда жнддий миллий, ди-
ний ва каста тафовутлари туфайли уз муста^иллигини йуцотди
ва гнча вакт'гача инглиз мустамлакасига айланиб колди. Шун-
607
дан б о шл аб у Европадаги энг ривожланган капиталистик мам-
лакат томонидан жуда цаттиц муста.млака зулмига дучор ци-
линди.
X V I — X V I I асрларда >^индистон маданияти. ^индистон мада-
нияти М у г у л л а р давлати даврида ривожланишда давом этиб,
узининг турли со^аларида анча юксак курсаткичларга эришди.
Еоят ривожланган адабиёт ва архитектуранинг равная топиши
X V I — X V I I асрлардаги }\индистои маданияти учун айпицса ха-
рактерлидир. Ш о^ Акбар ва шо^ Жах,он сингари Буюк М уру л
л а р томонидан ёзувчиларга ва санъат вакилларига ^омийлик
килиш сиёсати бунда каттагина роль уйиади.
Акбар давридаги энг аток;ли ёзувчи А б у л Ф а з л з^исобла-
нади. У форс тилида ёзар эди. А б у л Ф а зл Акбариипг саройидаги
узига хос тарихнависи булган эди. У бир неча китобларда ёзган
Акбар подшолигининг ички ва харбий тарихи дабдабали услуб-
да ёзилган булиб. Акбар кукларга кутариб мацталади. Аммо
шунга царамай бу тарих катта хужжатли материаллар асосида
ёзилган булиб, умуман муг ул лар тарихининг ана шу катта ва му-
хим давридаги воцеаларни ишончли тарзда баён цилиб беради.
Акб ар замонида форс тилида ёзгаи шоирлардан энг машхури
Ф а й з л эди. А б у л Фазлнинг укаси булган Файзл Хиндистон-
да форсча шеър тузилиш услубини таргиб цилди.
Айии вацтда М у г у л л а р даврида Х^индистонда хинд тилида
^ам адабиёт ривожланди. Бу тилда ёзгап буюк .\инд шоири ба-
нораслик Т у л е и Д а с (1532— 1623) булган эди. Д ас « Рама-
чаритаманаса» деган умумий сарлав^а остида ундан ортиц ки-
тоб ёзди. Бу китоблар эски халк; ца^рамонлик ва мифологик
эртакларини эркин тарзда цайта баён цилишдан иборат эди.
Д а с асарлари юцори ва урта синфлар орасидагина эмас, балки
халк; оммаси орасида ^ам кенг машхур булиб кетди.
Ак бар ва унинг ворислари даврида Х^ипдистонда мухташам
на жуда катта монументад иншоотлар: маежидлар, саройлар,
мацбаралар, шахар дарвозалари ва шу сингарилар цурилди.
Д ех л ид аг и Акбар цалъа саройи узига хос жуда катта мухташам
иишоот эди; цалъа деворларининг балаидлиги 20 метрга етар-
ди. Бу эса архитекторлар учун нунилган тошдан катта ^ажмда-
ги иишоот цуришдан иборат катта ва мураккаб вазифа булган
эди. Акбарнинг яна бир цалъа саройи Агра шахрига яцин жой-
да эди. Д е я рл и сахро жойда нихоятда киска муддатда цурил- 1
ган бу сарой бир цанча бинолар, парклар, ховузлар, нафис ци-
либ ясалган й ул л ар ва йулкалардан иборат бутун бир ша.\арни
ташкил цилар эди.
Шо>^ Жахоннинг буйрурига биноан, унинг мархума рафика-
си хотирасига цурилган Аградаги Тожмахал деб аталадиган
машхур маежид-мацбара мусулмон-мурул архитектура услуби-
нинг дурдонасидир. Мас жид ажойиб оц мармардан цурилгаи
булиб, унинг ок; гумбазлари ва миноралари шу ердаги мармар
-\овузда акс этиб туради. Шо.\ Жа,\он даврида оц мармардан
<608
ишламган, миноралари цизил мармарлар билан цопланган яна
бир мухташам масжид — Дехлидаги Жо ме масжиди булиб, узи
нинг бадиий архитектура формаси ва бой безаклари билапгина
эмас, балки ;узининг жуда катта ^ажми билан ажралиб туради.
Жо ме маежидга унга туташ бииоларни цушиб хисоблаганда
бир вацтда юз минг киши сигади.
Шо^ Жахон подшолик цилган даврда, шунингдёк, махсус ,\у-
кумат бинолари, маъмурий-суд, молиявий ва харбий бннолар
>^ам куплаб цурилган булиб, улар уз хажми билан ва айни вацт-
да нафислиги ва безаклари билан ^амда цимматба^о бинокор-
лик материаллари билан ажралиб туради. Агра ша.\ридаги цис-
ман ^озиргача сакланиб долган Девони авом, Девони хос ва
бошца иншоотлар шулар жумласидандир.
LIII БОБ
X V I— X V II АСРЛАРДА ХИТОЙ
LIV Б О Б
X V I— X V II А С Р Л А Р Д А ЯПОНИЯ
614
Оатлари шаклида ифодалангап эди. Ш у а холи гурухларипипг
мупосабатлари цаттик тартиб ва ^оидалар билан белгилаиган
эди. О^суяклар ва самурайларга мансуб турли гуру уларнинг
^У*\У^ ва имтиёзлари цоиунда икир-чикирларигача муфассал
курсатиб берилган эди. Давлат саноат ва савдо-соти^ ишлари-
ни учакишиб назорат ^илар ва упга бачкаиалик билан васийлик
киларди. Савдогарлариинг гильдиялари ва айникса хупармапд-
ларнинг цехлари бутунлай ^укуматга богли^ эди, ^укумат сав-
до-соти^дан ва саноатдан катта давлат даромадлари олиш учун
>;ам улардан кенг фойдаланар эди. Деэдонларга нисбатан бел-
гиланган тартиб-коидалар
айникса цаттиц эди. У л а р
нинг турмушдаги ^ар бир
^адамини з;укумат цаттик,
кузатиб турарди. Де,\кон-
ларга гуруч ейиш ман этил-
ган эди, чунки улар учун бу
«орти^ча неъмат» деб кара-
лар эди. Уларга шойи ва по
лотно кий им кийиш >;ам ман
цилинган эди, фа 1\ат арзон
ба^оли ип-газламадан кийим
кийиш мумкин деб курсатил-
ган эди. Де^конларга ^амма
нарсада «камтар» булиш
буюрилгап эди. Х>атто туй,
азаларга ва ^оказоларга
сарф буладиган харажатлар
>^ам маълум микдордан ош-
• 1 6 3 9 й и л г а ^ а д а р ч е т э л л н л а р у ' -у :< о-шм; r j";^T
маслиги шарт эди. иагссихи - Яг,он н яни н r 1529 Г'и л д а н б с ш л а б го.Л-
Узи ва Киотодаги саройи л ан д п а р в а х и т о й л а р б и л ан савд о к;и л и ш у ч у п очик,
б у л га н яго н а порти
учун аник тайинланган ма- 163/-38й и ллар д аги дех,к;онлар ^ узго ло н и
X V I— X V II А С Р Л А Р Д А FА Р Б И Й ЕВРОПАДА ТЕХ Н И К А
ВА ТАБИИЁТШ УНОСЛИКНИНГ ТАРАВДИЁТИ
618
лана бошланган эдики, бу машиналар ривожланган капита-
лизмнинг кейинчалик яратилган машиналарининг бевоснта
утмишдошлари булиб 1<олди.
Кон иши ва металлургия. Кон иши со.^асида XV’ ва X V I I аср
ларда аввало чуянни эритишда, тошкумирдан фойдаланиш
йулида астойдил ^аракат ^илинди. Бу жихатдан Англияда лорд
Дедли энг катта муваффациятларга эришди. У 1621 йилда
«Тошкумирдан фойдаланиш йули билан темир рудасини эри-
тиш ^амда ундан чуян цуйилма ёки гула ишлаб чи^ариш» учун
патент олди. Бироц, Дедлининг кашфиёти аслида катта амалий
а^амиятга эга булмади. Англияда минерал ёцилги асосида чуян
ишлаб чицариш проблемаси X V I I I аернинг бошларидагина
узил-кесил ^ал этилди.
X V I — X V I I аерлар даврида сув кучидан фойдаланиш пробле
маси анча муваффакиятли ^ал этилди. Ю^оридан сув тушириб
айлантириладиган сув гилдирагини янада такомиллаштириш
ёрдамида шалола ва тогдаги дарёлардан кон саноати эхтиёж-
лари учун кенг фойдаланиш имконияти тугилди. Бу жихатдан
уша даврда Англиядан таидари айшдса Шпецияда катта му-
ваффа^иятлар к;улга киритилди. X V I I аернинг иккинчи ярмида
Францияда ва Англияда буг насослари ^уриш йулида муваф-
фациятли уринишлар булди (1690 йилда Дени Папин кашф к;ил-
ган атмосфера 6yF машинаси тезда 1698 йилда Англияда Н ь ю
комен ва Каули томонидан такомиллаштирилди). Бу насосларда
поршеннинг харакати х авонинг атмосфера босими ёрдамида
амалга оширилди; поршеннинг ор^ага харакати эса хаво бо-
симидан ошиб кетган буг босимининг ёрдамида амалга ошири-
ларди. Физика ^онунларини билишга асосланган бу кашфиёт
X V I I I аерда 6yF машинасини ихтиро килишнинг бевосита утмиш-
доши булди. X V I — X V I I асрларда янги муваффа 1\иятларга
эришилди — металлни домнада ишлаб чикариш 1^адим замон-
ларда ва урта асрларда деярли X V аернинг охирларпгача хукм
суриб келган хом ашёни пуркаш усули деб аталадиган эски
усулни узил-кесил бартараф этди. ^арорати юксак даражага
етадиган улкан домна печлари жуда куп металлни с у к д холга
келтнрар, натижада ишланаётган металлга хар кандай шакл
бериш мумкин булар эди.
Х^арбий техниканинг усиши ва артиллериянинг ривожланиши.
>^арбий техника1гинг ривожланиши металлургиянинг тараьдиё-
тига катта таъсир курсатди. Укотар куроллар (мушкетлар, туп-
лар ва бошкалар)нинг цулланила бошлаши натижасида металл
га э^тиёж жуда ,\ам ортиб кетди. Туп ясашнинг узи саноатнинг
янги тармогини юзага келтирди. Бошда туплар темирдан ясалар
ва тош удлар билан отилар эди ( X I V аернинг 60- иилларида
француз ва итальянларнинг туплари). Кейинчалик куролнинг
бу хилини мисдан ^уядиган булднлар ( X I V аср охири), отганда
эса сочма уд билан удлаб (темир питра ва чуян уд билан ук-
л а б ) отардилар. 1543 йилда Англияда чуяндан цуйилган туп-
619
ларни ишлата бошладилар. Мушкет хозирги замон м и л т и р и н и н г
утмишдошидир, мушкетлар дастлаЬ пилта ^уйиб отиларди.
X VI аерда эса пилта милтик; урнини чацмок тошли милтик эгал-
лади. Артиллерия сон жи^атдан X V I — X V I I аерлардаёк омма-
вий ^уролга айланган эди. 1618— 1648 йиллардаги Уттиз йиллик
урушда ^амда Англияда X V I I аернинг урталаридаги граж-
данлар уруши даврида (1642— 1649) туплардан кенг фойдала-
нилди. 1652 йилда Англияда республика ^укумати артиллерия
паркидаги туплар сонини 1500 тага етказишни мулжаллаб
куйди.
Дастлаб X I V аср урталарида пайдо булган у^отар милтиц
>*ар ^олда жуда секин ривожланиб борди. Энгельс бундай деб
ёзган эди: «У^отар цуроллар жуда секин такомиллашди. Вис
ман анчагина такомиллаштирилган булишларига 1^арамай, туп
лар орир ва бесуна^ай булиб ^олаверди, милтицларнинг стволи
цупол эди. Милти^лар бутун пиёдаларни ь;уроллантиришга
яро^ли ^олга келтирилиб такомиллаштирилгунча уч юз йилдан
куп ва^т утди. Штик урнатилган ча^мок; тошли милти^ X V I I I
аср бошидагина пиёдаларнинг асосий цуроли булиб келган най-
зани си^иб чи^арди»1.
Кемасозликдаги ва кемалар ^атновидаги муваффа^иятлар.
XVI ва X V I I аерларда кемасозлик ва денгизда кемалар натно-
ви со^асида катта муваффа^иятларга эришилди. Кемаларнинг
тоннажи ортиши билан бирга ( X VI аерда кемаларнинг уртача
тоннажи 500 тоннадан 1000 тоннагача борарди), уларнинг ха-
ракат ^илиши ^ам тезлашди. Бунга мураккаб елканлар систе-
масининг ривожланиши ор^асида эришилди. Янги кемаларга
жуда куп мачта урнатилар, мачталарнинг бир кисми бир-бирига
уланган булар ва жуда куп елканлар ^уриларди. Елканларни
комбинациялаштириб, кемалар ?^ар цандай шамолда (хатто
рупарадан эсгаи шамолда ^ам) истаган томонга сузиши мумкин
буларди. Фацат >^еч ^андай шамол булмагандагнна (штиль вак;-
тидагина) кемалар турган жойида озми-купми тухтаб цолишга
мажбур эди. X V I аср охирида ва X V I I аср бошида кемаларнинг
палубаларига металл (мис ёки пулат) тахталар ётцизиладиган
булди.
Кема босиб утган йулни куёшга ь;араб белгилаб берувчи XVI
аерда такомиллаштирилган компас ва астролябиядан таш^а-
ри, денгизчилар X V I — X V I I ' аерларда телескоплар, хронометр
ва секстантдан кенг фойдаландилар. Денгиз карталари узоц
денгиз сафарларида кема экипажининг зарур ашёси булиб
ь^олди2.
620
Ана шуларнинг ^аммаси натижасида кемалар харакатининг
тезлиги анча ошди. X I V — XV асрларда денгиздаги саё^ат ку-
нига урта ^исобда 18— 20 миля1 билан улчанса, X V I асрнинг
охири — X V I I асрнинг богиларида об-х;аво цулай булган кунда
кунига 30— 40 миля йул босилди.
Ту^имачилик саноати. Ту^нмачилик саноати со.\асида X V I —
X V I I асрларда ишлаб чи^ариш процессининг деталлашган опе-
рацияларга янада купрок; булиниши гоят катта а^амиятга эга-
дир. Англия мовут саноати ме^натни кенг куламда техника жи-
^атдан та^симлашнинг айни^са ажойиб манзарасини вужудга
келтирган эди. Мовут ишлаб чи^аришда 12 та ало^ида операция:
ивитиш, ювиш, жунни тозалаш ва тараш, ипни калавалаш ва
пишитиш, ту^иш, пресслаш, тукини циркиш, материядаги тугун-
ларни йук;отиш, буяш ва ни^оят о^ор бериш операциялари б у
либ, бу ишлар материалларнинг бир устахонадан иккинчисига
утказиш йули билан изчил тарзда амалга ошириларди, шу тарз-
да бир кийимлик мовутни ишлаб чик;аришда турли ихтисосдаги
унлаб ишчилар к;атнашар эди.
X V I асрнинг охирларида Голландияда ва деярли шу вак;тда
Англияда янги лентали туцув станоги деб аталувчи дастго^нинг
ихтиро килиниши тудимачилик ишлаб чи^аришини ривожлан-
тиришда жуда катта а^амиятга эга булди. Бу дастговда энсиз
жун ва жун аралашган ёки жун-ип газламалар тайёрланарди.
Бир ишчи бундай станокда бир йул а 10, 20 ва ундан купро^ ^ар
хил рангдаги ленталар тайёрлаб берарди.
XVI аср охиридаё^ ип йигириш машинасининг ва деярли бир
асрдан кейин янги тудув станогининг ихтиро дилиниши навбат-
даги саноат революциясини тайёрлашда зарур бос^ич булди.
Бу саноат революцияси Англияда X V I I I асрнинг урталари ва
иккинчи ярмида туцимачилик саноатида, унинг энг ёш тармо-
ги — ип газлама ишлаб чицаришида рук берди.
Автоматларнинг кашф этилиши. X V I — X V I I асрларда Европа-
да соат ишлаб чицариш тобора кенгайиб борди. X V асрнинг охир
ларида пружинали чунтак соатлари яратилди. Соат ишлаб чик;а-
риш марказлари турли мамлакатларда: Францияда ( Париж) ,
Нидерландияда (Антверпен ва Амстердам), Швецарияда
(Женева ва Гевшатель) бунёдга келган эди. X V I I асрнинг урта-
ларида Голландияда маятникли девор ёки минора соатлари ихти
ро цилинди ( X V I — X V I I асрларда табииётнинг мувафаф^иятла-
ри хакидаги навбатдаги булимга ^аранг). Соат у Р т а асрдан
янги замонга утиш давридаги дастлабки маълум автомат эди.
Айни вактда мануфактура даврида тегирмонлар тобора кенг
тар^алди. Асрнинг бошлари ва урталарида тегирмонлар, асосан,
шамол ва сув ёрдамида ишларди. X V I — X V I I асрларда са-
ноатда хам тегирмонлар — мовут майдалаб берадиган, цогоз
621
(i$0F03 тайёрлайдиган) ва шу сингари тегирмонлар кенг тар-
калди*.
Маркс ана шу илк автоматларнинг вужудга келишига жуда
катта а^амият берган эди. Бу автоматлар кейинчалик саноатда
иш механизмларининг ихтиро ^илинишига бевосита таъсир кур-
сатди. К. Маркс Ф. Энгельсга ёзган хатларидан бирида бундай
деган эди: «Технология тарихига оид уз ёзувларимни гбайта у^иб
чи^нб, шундай хулосага келдимки, буржуазия тараг^иётининг
зарур шарт-шароитлари булган порох, компас ва китоб босиш-
нинг ихтиро ^илинганлигини бир ё^ца р^уйиб турсак, X V I аср-
дан то X V I I I аернинг урталаригача булган даврда, яъни ^у-
нармандчиликдан то йирик саноат даражасигача ривожланиб
борувчи мануфактура даврида иккита моддий асос булиб, шу
негизда мануфактура ичида машина индустриясига утиш учун
тайёргарлик иши руй беради, бу негиз — соат ва тегирмондир. . .
Соат — амалий ма^садда фойдаланилган дастлабки автомат-
дир. Соат асосида б и р текис у ар ак а тд а г и и ш л а б ч и ц а р и ш н и н г
бутун назарияси ривожланди... Яна шу нарсага з^ам сира шуб-
^а йу^ки, X V I I I аерда соат биринчи марта автоматларни (худ-
ди шу пружинали автоматларни) ишлаб чи^аришга татбик этиш
фикрига олиб келди... Иккинчи томондан, сув тегирмони барпо
этилган пайтдан бошлабо^ тегирмонда машина организмининг
хамма мухим элементлари: механик ^аракатлантирувчи куч;
шу куч ёрдамида ишлайдиган дастлабки двигатель; утказувчи
механизм; ва ни^оят материални цамраб олувчи иш машинаси;
бу элементларнинг х;аммаси бир-бирига борли^ булмаган ^олда
мавжуддир»2.
Янги табииётшунослик. Еарбий Европада хужаликнинг капи-
талиетик формаеи пайдо булиши ва мураккабро^ техниканинг
тарат^ий 1^илиши билан табииётга ^изи^иш кучайди. У й р о н и ш
даврида фацат гуманитар фанлар ва тасвирий санъатгина ри
вожланиб к;олмай, балки аник математик ва табиий фанлар ^ам
р о я т зур муваффа^ият билан ривожлана бошлаган эди. Энгельс
бу даврдаги табииётнинг революцион ролини куйидагича харак-
терлаган эди: «Х^озирги замон табииет илми, грекларнинг гениал
гумонларига, арабларпинг ахён-а^ёнда, тасодифий равишда
^илган текширишларига к;арама-к;арши уларо^, чинакам фан
деб аташ мумкин булган, бирдан-бир >;озирги замон табииёти,
бюргерлар феодализм кудратини синдириб ташлаган, ша^арли-
лар билан феодал дворянлар уртасидаги курашнинг орца плани
да иеёнчи дехдонлар ва уларнинг кетида ^озирги пролетариат-
нинг рулила к;изил байро^ ушлаган, дилида коммунизмни жо
килган революцион утмишдошлари куриниб турган ва^тдаги
622
гоят зур даврдан бошланадики, бу давр Европада йирик монар-
хияларни барпо килдп, папаларнинг диний диктатурасини
емирди, греклар ^адимиятини тиклади ва шу билан бирга янги
замонда, эски дунё (orbis) чегараларини синдириб-бузиб ташла-
ди, биринчи марта, аслини айтганда, ерни кашф этган янги з а
монда санъатни гоят юксалтирди.
Бу, ер юзида то ^озиргача юз берган революцияларнинг энг
буюги эди. Ана шу революция му^итида ривожланиб борган та-
бииётшунослик тамомила революцион эди, у улур итальянлар-
нинг уйрониб келаётган янги фалеафаси б и л а н монанд булиб
маркам борланган, унинг жафокаш намояндалари гулханларга
ва зиндонларга ташланган э д и » 1.
Леонардо да Винчининг олим, математик ва физик сифатида
роят катта а^амиятга эга булганлигини юцорида айтиб утган
эдик2. X V I ва X V I I аерларда олам тугрисида кишиларнинг тра-
дициои тасаввурларини тубдан узгартирган гениал астроном-
ларнинг бутун бир плеядасини етиштириб берди. Бу плеядада
оламнинг тузилиши тугрисида янги таълимот яратган, яъни
гелиоцентрик системани (Ер ва бошь^а планеталарнинг К,уёш ат-
рофида айланиши ^а^идаги таълимотни) яратган поляк олими
Н и к о л а й К о п е р н и к 3 (1473— 1543) гоят фахрли урин ту-
тади. « Дин со^асида Лютернинг папа булласини куйдириши
^апдай урин тутган булса, табииётшуносликда Коперник ижодн
х^ам шундай урин тутган эди» 4. Коперник таълимотини Италия-
да кенг ёйган ва унинг ишини давом этирган маш^ур Ж о р д а
но Б р у н о (1550— 1600) булди. Узининг философнк цараш-
лари билан черков догмаларига карши чиркан Бруно инквизи
ция чангалига тушиб, Римда утда куйдирилган ва ундан олдин
куп вактлар турмада цамогуш ётган эди. Герман астрономи
Иоганн К е п л е р (1571 — 1630) ва итальян олими Г а л и
лео Г а л и л е й (1564— 1642) янги астрономия назариясининг
турри эканлигини \гзил-кесил исбот этган эдилар. Француз оли-
ми_ ф и л о с о ф Р е н е Д е к а р т (1596— 1650) математика со^аси-
да р о я т катта кашфиётлар килган эди, у алгебра тенгламалари
билан геометрия уртасида борланиш борлигини белгилаган
ва янги фан — аналитик геометрияни кашф этган эди.
Галилейнинг шогирди Т о р р и ч е л л и (1608— 1647) физика
со^асида сую^ликлар механикаси юзаендан катта кашфиётлар
1^илди. Газ массасининг ^ажми ва таш^и босим туррисидаги
маш^ур цонунни айни бир ва^тда икки мамлакат олими: Анг
лияда" Б о й л ь ва Францияда М а р и о т т 1660 ва 1680 йиллар
уртасида кашф цилган эдилар.
Голландия олими Х р и с т и а н Гюйгенс (1629— 1695)
кашф килган маятник ^аракати ^акидаги таълимот механик фи-
62а
зикада жуда му^нм ихтиро булди. Унинг «Чай^алувчи соат ёки
маятник ^аракати тугрисида» деган асари Парижда 1673 йилда
нашр этилди. Аммо бундан илгари 1653 йилдаёц Гюйгенс маят-
никли соат конструкция ь;илган ва бу соат тезда кенг тар^алиб
кетган эди. Кон айланишининг ихтиро ^илиниши медицина со-
^асидаги йирик кашфиёт булди. 1553 йилда Женевада Кальвин
томонидан утда куйдирилган испан врачи М и г е л ь С е р в е т
(1511 — 1553) бу кашфиётга анча я^инлашиб долган эди. Кон ай-
•ланиши ^онунини «Хайвонларда юрак ва цон ^аракати ^а^ида
анатомик тадцикот» деган илмий асарнинг автори инглиз врачи
ьа анатоми В и л ь я м Г а р в е й (1578— 1657) 1628 йилда узил-
кесил ихтиро цилди.
Янги фалсафа. Табииётнинг ривожланиб бориши билан бирга
янги фалсафа ^ам вужудга кела бошлади. Янги буржуа фалсафа-
си тажрибавий табииёт фанларининг хулосаларига таянарди. Бу
фалсафа оламни дин ёрдами билан эмас, балки унинг узидан ке-
л и б ч и ^ а н тажрнбаларга асосланиб тушунтиришга уринди. Янги
буржуа фалсафаси тажрибани ^аки^атнинг бирдан-бир крите-
рияси деб эълон килди. Бир замонлар, антик дунёда ажойиб ри-
вож топиб, урта асрларда рад к;илинган фалсафий материализм
энди яна тиклана бошлаган, лекин тикланганда ^ам, бошца
негизда, янада кенгро^ ва янада муста^камро^ булган аник та-
биий илмий билимлар асосида тиклана бошлаган эди. X V I аср
охири ва X V I I аср бошларида яшаган инглиз олими Ф р е н с и с
Б э к о н н и н г (1561 — 1626) з^амда X V I I асрда утган ато^ли
файласуф — ю^орида номи тилга олиб утилган француз фай-
ласуфи ва математиги Р е н е Д е к а р т ва голланд файласуфи
Б е н е д и к т (Барух) С п и н о з а н и н г (1632— 1677) асарлари
янги материалнстик системанинг ривожланишида гоят катта
а^амиятга эга эди. Бундан илгариги тегишли бо бл ард а1 уларнинг
янги, материалистик ва рационалистик тафаккур вакиллариси-
фатидаги ах;амияти, уларнинг уз фалсафий ь^арашларида уз за-
моналаридаги табииёт фани маълумотларига таянишга инти-
лишлари, уларнинг тадци^отнинг ани^ фанларга ёки ацл-идрок-
нинг пухта муло.^азаларига таянувчи янги илмий методини
топиш йулидаги уринишлари таъкидлаб курсатилган эди. Хар
учала буюк файласуф учун ягона натурфалсафий концепция
яратиш йулидаги уриниш характерлидир. Бу концепцияда
дунёнинг эволюцияси унинг реаллиги ва билиш мумкинлигига
асосланган ^олда табиий ва конуний тарзда тушунтирилар эди.
Янги илм-фаннинг черков-схоластик дунёк^араши билан кура-
ши. Янги фан ва янги фалсафа ёшини яшаб булган схоластика
билан шиддатлн курашда ривожланди. Янги фан намояндалари-
ни католик черкови, кейин протестант черкови хам жуда цатти^
таъ^иб рсилиб борди. Коперник, Галилеи, Жордано Бруно, Сервет,
Декарт — ^аммаси х;ам диний таъкиблар туфайли куп азоб ва
<524
у^убатларни бошларидан кечирдилар, уларнинг баъзилари ил
мий эътицодлари учун ^аётларини ^урбон ^илдилар. Лекин
шунга царамасдан, илмий йуналиш усиб, муста^камланиб бор-
ди, уз тараци^иёти билан янги замон илм-фанининг гуллаб-яш-
нашига замин тайёрлади.
40 В, Ф. Семен ов
ХРОНОЛОГИК Ж АД ВАЛ
ЙИЛЛАР
Эрамнздан Ю лий Цезарнинг Гал лия, Британия ва Германияда о л и б бор-
аввалги ган урушлари. « Г а л л и я уруши ^ацида хотиралар».
58— 51
626
493 -5 2 6 Италияда Теодорих Остгодский.
507 Франкларнинг Ж ану би й Галли янн босиб олиши. Вестготлар-
ни Пиренейнннг нарёрига ^айдаб юборилиши.
527 -5 6 5 Византияда Юстиниан I.
531 -579 Эронда Хисрав 1 Анушарвон.
532 Константинополда « Н и к а » ^узголони.
534 Франкларнинг Бургундияни босиб олиши.
535- -554 И талияд а Гота уруши. Византиянинг О с т-Го т короллигини ис
тило килиши.
568 Лан гоб ардла рни нг Ш имолий Италияни истило цилиши.
590- -604 Папа Григорий I. Рим ша^рида ва Рим округида Рим папа-
ларн сиёсий ^окимиятининг бошланиши.
610- -641 Византияда император Иракли.
613- -629 Х ло тар 11, франклар короли.
618 -907 Хитойда Тан сулоласи.
622 Му^аммадни нг Маккадан Мад инага ^очиши (хи ж р ат).
623- -658 Гарбий славянларнинг «С а м о да вла ти».
630 А р а б л а р мусулм он давлатининг ташкил топиши.
632 Му.^аммаднинг вафоти (570 йилда ту ги л га н ).
679- -681 Болтон ярим ор оли да Болгария давлатининг тузилиши.
687 Пипин Геристалскийнинг ^окимиятни ^ у л га олиши (Ф р ан к лар
да влати ).
711- -714 Испаниянинг араб лар томонидан босиб олиниши.
715- -741 К арл М а р т е л л (Ф р ан к лар да в лати ).
717- -802 Византияда Исаврия сулоласи.
717- -741 Византияда Л е в I I I Исавр.
732 К а р л М артелл нинг Пуатье я^инида А р а б л а р устидан ралабасн.
741- -768 Пнпнн Пакана Франклар короли.
750- -1055 Аббосинл арнинг Бардод халифалиги.
556 М уста цил К ур д аба амирлигининг бошланиши.
768- -814 К арл Буюк, Ф ранклар короли.
772- -804 К а р л Буюкнинг Саксонияда о л и б борган урушлари.
800 Карл Буюкнинг император тожини кийиши.
815- -837 О зарбайж онда Бабек кузголони.
820- -823 Византияда Ф ом а Славянин кузголони.
629 Экберт даврида Англиянинг бирлашуви.
830- -906 Буюк М оравия давлати.
841- -842 Саксонияда Стеллин г к,узролони.
843 Верден шартномаси. К арл Буюк империясининг булиниб ке-
тиши.
852- -888 Борис Болгар ия князи.
867- 1056 Византияда М акедонняла р сулоласи.
869- -883 Бардод халифал игида занжилар кузголони.
871- -900 Англияда А л ьф р ед Буюк.
875- ■884 Хитойда хуан Чао цузролони.
889- -898 Венгр-маднярларнинг Д унай буйи территориясини босиб олиши.
Венгрия короллигига асос солиниши.
8 9 3 - ■927 Симеон I Болгария подшоси.
627
-ем Франциянинг шимолида Норманлар Гердоглигнга асос солн-
ниши.
912— 959 Византияда Константин V I I Багрянородний.
919— 1024 Ге рманияда Саксония сулоласи.
919— 936 Генрих I Кушвоз.
929 К ор до в а халифалигининг эълон цилиниши.
936— 973 О ттон I Германия короли (962 йилдан император).
960—966 П о л ь ш а да вла тига асос солиниши.
909— 1279 Хитойд а Сун сулоласи.
962 О тто н I нинг император тожини кийишя. Германия муцаддас
Р и м империяснга асос солиниши.
5968— 971 С аятославнинг Византияга юришлари.
‘969—976 Византияда Иоанн Цимисхий.
'978— 1025 Византияда Василий II Болгаркесар.
983 Не ми с ф еодалларига ^арши полаб славянлариниыг ц ^ зролонн .
987— 1328 Францияда Капетинглар сул ол ас и.
992— 1025 Б олислав I Ботир П о л ь ш а короли.
997— 1038 Стефан (И ш т в а н ) I Арпад, Венгрия короли.
1017— 1035 К ан у т Да тский давлати.
1018 Биринчи бо лг а р подшолигининг емирилиши.
1024— 1125 Германияда Франкон (С али ч) сулоласи.
1039— 1056 Герих III К ° Р а Германия императори.
1042— 1066 Эдуард Исповедник, Англия короли.
1054 Христиан черковинннг Шар^ий (православ) ва рарбий (к ато
ли к ) черковига булиниши.
1055 Багд одиинг тур к-салж у^лар томонидан олиниши.
1056— 1106 Германияда император Генрих IV .
1057— 1181 Византияда Ком инлар сулоласи.
1066 Англиянинг Вильгельм Нормандский томонидан боснб олини
ши.
1066— 1087 В и льг ельм I Истилочи, Англи я короли.
1068— 1073 Хитойда Ван Ань-ш н нсло\отларн.
1071 Манцикерт ёнида салжук,лар билан жанг. Византия к^шин-
ларининг м аглуби ятга учраши.
3073— 1075 Саксонияда Генрих I V га ^арши ^^ зролон .
.1073— 1085 П апа Григорий V I I (Г и л д е р б р а н д ).
.1075 Папа Григорий V I I нинг дунёвий инвестнтурани бекор цилиш
ха^идаги декрети.
:1077 Генрих I V нинг папа Григорий V I I билан Каноссада учрашу-
62»
1228 — 1229 Олтинчи салиб юришн.
1230 Тевтон орденининг прусслар ерини босиб ол а бошлаши.
1237 Тевтонлар орденининг К,иличбардорлар ордени билан бирла-
шуви.
1237- -1238 Ботунинг Ш им оли й-Ш ар^и й Р усьга бостириб кириши.
Л240-— 1242 Ботунинг жанубий Русьга, Поль ша, Венгрия ва Моравияга
юришлари.
1240 Нева дарёси ёнида Александр Невскийнинг шведлар устидан
^озонган галабаси.
1242 Алек санд р Невскийнинг Ч у д кулида иемис рицарлари усти
дан га лабаси ( М у з устида ж ан г).
1248-—1254 Еттинчи салиб юриши.
1252-—1284 А льф онс X Кастилияда.
1253-—1278 П шемисл II, Чехия короли.
1254--1273 Германияда подшосизлик (J n t e r r e g n u m ).
1258--1267 Англия да Баронлар уруши.
1258 М у г ул ла р н и н г Богдодни олиб, вайрон ^илишлари.
1259 Франция билан Англиянинг П ар и ж сул^и.
1261 Византия империясининг цаита тикланиши.
1265 Анг лия парламентининг бошланиши (Симон де М он фор пар ла
м е н т»).
1269--1270 Саккизинчи салиб юриши.
1272- -1307 Э дуар д I, Ан глия короли.
1273- -1291 Р у д о л ь ф I, Габ сбу рг Герман императори.
1277- -1280 Болгар ияда де^цонлар уруши ( И в а й л а к уз гол он и ).
1279- -1368 Хитойда Ю ань сулол ас и.
1282 П але р м од а «С и ци лия кечки ибодати (ш оми)>.
1282 Англиянинг Уэльс ни босиб олиши.
1285- -1314 Филипп I V Чиройли, Франция короли.
1291 Акранинг к,улаши, Ш а р к д а ^иличбардорлариинг сунгги ер-
ларидан ма^рум булиши.
1291 Швейцария деэдонла ри ва ша^арларининг Га бсбургларга
царши кузголони.
1294 —-1303 Папа Бонифаций V I I I .
1295 Э д у а р д I нинг «Н а м у н а л и парламенти».
1298 К у р д с о л ь я^инида Генуянинг Венеция устидан галабаси.
1302 Францияда Бош штатларнинг иш бошлаши.
1302 Куртр э я^инидаги жанг (Ф л а н д р и я ).
1303 —-1307 И талияда Д о льчи но кузголони.
1306- -1337 П о ль ш а д а Влад и слав I Ло кето к.
1 3 0 9 - -1378 «А виньон асирлиги» (папаларнинг жанубий Франциядаги
Авиньон ша^рида бу ли ш и ).
1310—-1437 Чехияда Л ю к с е м бу р г ла р сул ол аси.
1 3 1 9 - •1363 М агну с Эриксон, Шве ция короли.
1321 Алигьери Д а нте вафоти (1265 йилда туги лган ).
1 3 2 7 - ■1377 Э ду ар д I I I , Англи я короли.
1328— 1389 Францияда В а лу а сулол ас и.
1328— 1350 Филипп VI Валуа.
630
1331 — 1355 Стефан Душан, Сербия короли.
1333— 1370 Казимир 111, П ольш а короли.
1337— 1453 Англия билан Франция уртасида Ю з йнллик уруш.
1340— 1375 Вальдемар I V Атт ер даг Данняда.
1342 Фессалоншшда зи л огл ар ^узголоии.
J342— 1382 Лю д ов ик ( Л а й о ш ) I, Венгрия короли.
1346— 1378 К арл I V Герман императоры (анни вацтда К ар л I Чехия к о
роли).
1346 Креси яцинидаги жанг ( Ю з йиллик уруш ).
1347 Инглизларнинг Калени босиб олишлари.
1347 К о л а ди Риэнцининг Рим республикаси.
1348 П рага университетига асос солиниши.
1348— 1350 Европада «>^ора вабо».
1349 Степан Д уш аи п и п г « К о н у нномаси».
1356 Император К а р л I V пинг олтин булласи.
1356 П уатье яцинидаги жанг ( Ю з йиллик у руш ).
1356— 1358 Этьен М а р с е л бошчилигидаги Париж ^аракатИ.
1358 Жакерия — Ш имол ий Франция де^к;онларининг цузголони.
1359— 1389 М у р о д I, Туркия султони.
1361 Ад рианополнинг турклар томоиидан олиниши.
1364— 1380 К а р л V, Франция короли.
1367— 1370 Ганзанинг Дания би лан уруши. Ш тр а ль зун д сул^и.
1368— 1644 Хитойда М ин сулоласи.
1370— 1405 Темур (Т е м ур ла н г) давлати.
1377— 1399 Ричард II, Англи я короли.
1378 Флоренцияда Чомпи к;узголони.
1378— 1417 Католик черковида « Б у ю к аж рали ш ».
1380 Венециянинг К ьож я^инида Генуя устидан ралабаси.
1381 А нглняда Уот Т айлер ^узголони.
1384 Ж о н Виклеф аафоти (1324 йилда турилган).
1386 П оль шанинг Л и т в а билан уния (иттифо^) тузиши. Крева
унияси.
1386— 1572 Поль шада Я гс л л о л а р сулол ас и.
1386— 1434 В ладислав II Я г е л л о , поляк короли.
1389 Косово майдонидаги жанг. Сербларнинг маглубияти.
1389— 1402 Баёзид I Туркия султони.
1396 Н икополь н^инидаги жанг
1397 Дания, Норвегия ва Швецнянинг К аль м ар унияси.
1398— 1399 Темурнинг ^индисто нга юриши.
1399— 1461 Англияда Ла нкастерлар сулоласи.
1 3 9 9 — J4 1 3 Генрих I V Ланкастер.
1402 Темурнинг Ангор я^инида Баёзид I ни тор-мор ^илиши.
1409 — 14Ю П иза да черков собори.
1 4 Ю Грюнвальд (Т аннерберг) я^инида жанг. П оля к лар , литвалик-
лар ва русларнинг бирлашган кучлари томонидан Пруссия
орденининг тор-мор ^илиниши.
1411— 1437 Император Сигизмунд I Германияда.
1413 Пар ижда Симон К абош цузролони.
631
1413- -1422 Генрих V Лан кас тер Англияда.
1414—•1418 Констанса собори.
1415 Ян Гуснинг у тДа куйдирилиши.
1415 Азинкур яь^инидагн жанг (Ю з йиллик у ру ш ).
1417—-1431 Папа М'артин V.
1419—-1434 Гу счиларнинг урушлари.
1422- -1461 Генрих V Ланкастер.
1428- -1429 Орлеаннинг инглизлар томонидан цам ал ^илиниши ( Ю з йил
лик у р у ш ).
1429 Ж ан на д ’Арк иштирокида Орлеаннинг озод цилиниши.
1431- -1447 Б азе ль собори.
1434- -1436 Ш вецияда Энгельбрет Энгелбректсон ^узголони.
1434- -1464 Ф лоренцияда Козимо Медичининг ^укмронлик цилиши.
1439 Фло ренция унияси.
Тахм, 1440 Иог анн Гутенберг томонидан китоб босишнинг ихтиро ^ илк-
ниши.
1439- -1493 Фридрих I I I Германия императори.
1444 Варна ёнидаги жанг.
1447- -1492 Казимир IV , П о л я к короли.
1459 А н гли я да Ж е к К э д ^узголони.
1451 —■1481 М е ^ м ед ( М у х а м м а д ) II, Т ур к султони.
1453 Константинополнинг турклар томонидан олиниши.
1454 Казимир I V Ягеллончикнинг Неша ва статутлари.
1455— 1485 Англия да К изил ГУЛ ва Оц г у л уруши.
1 4 5 8 - -1490 Матве й Корвин (Х ун н а д и ), Венгрия короли,
1461 —-1483 Л ю д ов и к X I Францияда.
1461 —■1483 Э д у а р д I V , Й орк Англия да.
1462—-1472 К аталон ияда д с ^ о н л а р цузголони.
1466 Торун сул^и. Пруссия ордени П о ль ш а г а вассал карам б ^ л и 5
^олди.
1466— 1472 Афанасий Никитиннинг ^индисто нга саё^ати.
1469- -1492 Л о р е н ц о Медичи Флоренцияда.
1477 Нанси ёнида жанг. К а р л Ж а с у р Бургундскийнинг маглубияти
ва халокати.
1479 Ф ердинанд ва И з а б е л л а ^окимияти остида Арагон билан
Кастилиянинг бирлашуви.
1480 Испанияда инкивизациянинг таъсис этилиши.
14 83 - -1485 Ричард I I I Англияда.
1483- 1498 К ар л V I I I , француз короли.
1484--1486 Ката лонияда д е ^ о н л а р ^узголони; «ё м о н урф -о датла р»н инг
бекор ^илиниши.
1485 Англияда Босворт яь;инида жанг. Т ю д о р л а р ^укмронлигининг
бошланиши.
1 4 8 5 - -1509 Генрих V I I Тюдор.
1492 Испаниянинг Гранадани босиб олиши.
1492 К о л у м б томонидан Американинг кашф этилиши.
.1493 Э льза сд а « Б а ш м а к » иттифо^и харакати.
€32
1493— 1519 Максимилиан I, Германия императори.
1494— 1559 Итал ияда о л и б борилган урушлар.
1494— 1498 С авон аролла Фло ренцияда ^окимият тепасида.
1494 Европадан таш^ари территорияларни та ^симлаб олиш ^а^ида
Испания билан П ор ту гал и я уртасида Тор десиль ясда ту зил-
ган шартнома.
1497 Каботш шг Ш им оли й Амерпкадаги Л а б р а д о р ярим оролини
кашф ^илиши.
1498 Васко да Гаманинг }^индистонга борадиган денгиз йулини
кашф этиши.
1502 Эронда Сафавийлар \укмронлигининг бошланиши.
1506— 1548 Сигизмунд I Кекса, поляк короли.
1509— 1547 Генрих V I I I Тю дор Англияда.
1509 Эразм Роттердамскийнинг «А х л о ^ с и з л и к ма д^ияси» китоби.
1511 Малакканинг П о р т у г а л л а р томонидан босиб олиниши.
1512— 1520 Салим I, Туркия султони.
1513— 1523 Кристиан II, Дания короли.
1513— 1521 Пап а Л е в X Медичи.
1514 •Венгрияда кур уцлар ^ з г о л о н и .
1515— 1547 Франциск I, Франция короли.
1515— 1Б17 « А в о м кишиларнинг макту бл ар и».
1516 Т ом ас Морнинг « У т о п и я » китоби.
1516— 1556 К а р л I, Испания короли (1519 дан 1555 йилгача — К а р л V
Германия императори).
1517 Люте рнинг 95 тезис билан чи^иши. Германияда реформацня-
нинг бошланиши.
1519— 1521 Мексиканинг Кортес томонидан босиб олиниши.
1519— 1522 М агелла ннинг биринчи дунё саё^ати.
1520— 1568 Султон С улайм он II Туркияда.
1520— 1521 Кастилияда ша^ар коммуналарининг цузголони.
1521 Германияда Ворм рейхстаги.
1522— 1523 Германияда рнцарлар к;узголони.
1523 Швециянинг Дан иядан аж р алиб чи^иши.
1523— 1560 Густав I Ваза, Ш ве ция короли.
1524— 1525 Германияда буюк деэдонлар уруши.
1525 Павия яцинидаги жанг. Франциск I нинг маглубияти.
1526 Мох ач ёнидаги жанг. Ф е о д а л Венгрия муста^иллигининг ту-
гатилиши. Чехиянинг Габсбурглар ерлари составига цушилиши.
1526 Хиндистоннинг м у ру ллар томонидан босиб олиниши.
1527 Римнинг К а р л V ^ушинлари томонидан таланиши.
1529 Германияда Шпейер рейхстаги.
1530 Аугс бургд аги имон келтириш.
1531 Капел ёнидаги жанг. У л ь р и х Цвингли вафоти (М84 йилда
туги лган).
1531 Ш м алькальден иттифокининг тузилиши.
1532 Англияда реформациянинг бошланиши.
1531 — 1536 Пизарронинг П еруни истило ^илиши.
1534— 1535 Мюнстерда анабаптистлар коммунаси.
633
*534 Англияда королнинг черковдан уступ туриши ^ацидаги акт.
•535 Франция-Туркия шартномаси («к ап ит уляц ия»нин г бошла
ниши).
1536 ва 1539 Англияда монастирларнинг секуляризация ^илиниши.
1536 Эра.зм Роттердамский вафоти (1466 йилда т у ги л га н ).
*536 Ж а н К алв пнш ш г «Хр истиан динида в а з л а р » китоби.
1539— 1540 Гентдагн (Н и д е р ла н д и я ) ^узголонн.
1540 Иезуитлар орденининг таъсис этилиши.
1543 Конерникнинг «Осмоний жисмларнинг айланиши туррисида»
китобинннг нашр этилиши.
1545— 1563 Тридент собори (орада узилишлар би лан ).
1546 Лютер н ин г нафотл С1483 йилда туги лган).
1546— 1548 Германияда Ш м аль ка льд ен уруши.
1547— 1553 Э ду ар д V I , Ан гли я короли.
1547— 1559 Генрих II, Франция короли.
1548— 1572 Сигизмунд II Август, П о л ь ш а короли.
1549 Англияда Р о б ер т К ет ^узголоип.
1553— 1558 Ан гли яда Мария Тю дор (М'ария цонхур).
1554 • Ан гли яда Москва компаниясинннг тузилиши.
1555 А у гс б у р гл а р диний сул^и. К а р л V нинг император тожидан
1303 ксчиши.
1555— 1564 Фердинанд I, Германия императори.
1556— 1598 Филипп II, Испания короли.
1556— 1605 Акбар, Х инДист° н шох,и.
1558— 1582 Ливония уруши.
1558— 1603 Елизавета I, Анг лия циролпчаси.
1559 Испания, Франция ва Англи я уртасидаги Като-камбрези
сул^и.
1560— 1574 К а р л IX, Франция короли.
1562— 1598 Францпяда Г угенотлар уруши.
1564 Калвиннинг вафоти (1509 йилда туги лга н) .
1564— 1576 Максимилиан II, Германия императори.
1566 Н идерла ндия рсволюциясшшнг бошланиши.
1567— 1573 Нидерла ндияда Герцог Альбан ин г ^укмронлнк цилиши.
1568— 1582 Японияда О д а набунагининг >;укмронлнк ^илиши.
1569 Поль шанинг Л и тв а билан Л ю б л и н унияси.
1571 Л е п а н т о ёнида жанг. Туркия флотининг Испан-венециан
бирлашган эскадраси томонидан тор-мор келтирилиши.
J572— 1579 Ни дерла ндия революцияси. Мустаь^ил Нидерла ндия д а в лати
нинг тузилиши.
1572 П арижда Варфоломей кечаси.
1574 — 1589 Генрих III, Франция короли.
1576 Франция К ато ли к лигасининг вуж удга келиши.
1576— 1586 Степан Баторий, П оль ш а короли.
1576— 1612 Р у д о л ь ф II, Германия императори.
1579 Нидерландия жанубий внлоятларининг Аррас унияси.
1579 Н идерла ндия шимолий вилоятларининг Утрехт унияси.
1580 П ортуга лиянинг Испанияга ^ушиб олиниши.
1581 Нидерландняда Филипп II нинг тахтдан туширилнши.
1582— 1598 Японияда Хидэёсининг ^укмронлик ^илиши.
«584 Вильгельм Оранскийнинг улдирилииж.
1585 Париж лигасннипг тузилиши.
1587— 1629 А б б о с I, Эрон шо^и.
1587— 1632 Сигизмунд I I I Ваза, П о л ь ш а короли.
1587 А нглияда Мария Стюартнипг цатл этилиши.
1588 Испания «Е н гилмас армадаси»нннг Ан гли яга юриши.
1588— 1648 Кристиан IV, Дания короли.
1588 Пар иж да баррнкадалар кунларп (12— 13 май).
1589 Генрих I I I нинг улдирилнши. Вилуа сулоласининг тугаши.
1589— 1610 Генрих I V Бурбон, Франция короли.
1591 — 1598 Япониянннг Кореяга бостнриб кнриши.
1593— 1595 Францияда «к р онк аи л ар » к;узголони.
1596 П оль ш ад а Брест черков унияси.
1598 Францияда Генрих I V нинг Нант эдикти.
1600 Инглиз Ост-Индия компаниясининг ташкил топиши.
1602 Голлан ди я Ост-Индия компаниясига асос солшшши.
1603— 1625 Яков I Стюарт, Англия билан Ш отлан дия короли.
1608 Германияда Инжилчилар иттифо^ининг ташкил топиши.
2609 Германияда Католик лигасининг ташкил топиши.
1609— 1618 Москва давлатпга П о л ь ш а ннтервенцияси.
1609 Испаниядаи Морпскларнниг ^айдаб чи^арилишк.
1610— 1643 Л ю д ов и к X I I I , Франция короли.
1611 — 1632 Густав II Адольф, Швеция короли.
1614— 1615 Францияда Бош штатлар (охнргиси 1789 йилги француз ре-
волюциясигача давом этган).
1617 Р у с давлати билан Швеция уртасидаги С тол бово сулчи.
1618 Р ус давлати билан П оль ш а уртасидаги Д е у л и н яраши.
1618— 1648 Уттиз йиллик уруш.
1619— 1637 Германияда император Ф ердинанд II.
1620 Б елая гора ёнидаги жанг (У тти з йиллик у руш ).
1624— 1642 Францияда Ришелъенннг ^укмронлик к>илиши.
1625— 1649 К а р л I Стюарт, Англия билан Ш отландия короли.
1628 Х,уцуц хасида петиция.
1628— 1644 Хитойда буюк де.\к;онлар уруши.
1629 Францияда « Ш а ф ^ а т эдикти».
1631 Лейпциг яцинида жанг (У т ти з йиллик у руш ).
1632— 1634 Рус-п оля к (С моленьск) уруши.
1632— 1648 Владислав IV, П о л ь ш а короли.
1632 Лю ц ен ёнида жанг. Густав А д о ль ф вафоть.
1634 Валленштейннинг улдирилиши.
1637— 1657 Фердинанд I I I Германия императори.
1639 Нормандияда «я л а н г о ё ^ л а р » цузголони.
1639 Японияда Токугава режимининг урнатнлиши.
1640 А н г ли я ла Д авом ли парламентнинг чак,ирилиши. Англия-бур*
ж уа революциясининг бошланиши
1640 П ортугалия мустак,иллнгининг кайта тикланиши.
635
1640— 1652 Като лон ия да исиан хУкУматига царши ^аракат.
1644 Х итойд а маньчж урлар сулол асининг бошланиши.
1648 Уттиз йиллик уруш натижасида Вестфалия сул^и.
1648— 1653 Францияда фронда.
1648— 1654 Богдан Хмельницкий ра^барлигида украин халцининг оз од-
лик уруши.
1649 А н гли я да К а р л I нинг ц а гл эти лиши.'
1649— 1653 Ан гли я республикаси.
1651 П о л ь ш а д а Костка Наперский цузголони.
1653— 1658 А нгли я да К р о м в е ль протекторати.
1654 Украинанинг Рос сияга ^ушиб олиниши.
1654— 1667 Украина учун рус-поляк уруши.
1650 Испаниянинг Франция билан Пнренея сул^и.
М У Н ДА РИ Ж А
К н р и ш ......................................................................................................................... 3
I кием
И Л К У Р Т А АСР. V — X I А С Р Л А Р
I боб. I V — V асрларда Рим империяси. К,улдорлик тузумининг
кризггси ..................................................................................... 13
II КИСМ
637
X V II б об . Урта аср Европаснда ша^арларнинг янада ривожланиши
( X I I — X V асрлар) ................................................................. 191
X V III боб. X I — X V асрларда Ф р а н ц и я ................................. . . . . 200
X IX боб. X I — X V асрларда А н г л и я ..................................................... 230
XX боб. X I I — X V асрларда Германия, Италия ва 'папалик.
Штауфенлар и м п е р и я с и ................................................. . . 256-
111 КИСМ
638
L боб.
X V I — X V II асрларда Т у р к и я ..................................................... 594
LI боб.
XV I — X V II асрларда Э р о н .......................................................... 600
L II боб.
XV I — X V II асрларда Х И1|ЛИСтон .......................................... gyg
L III боб.
X V I — X V II асрларда Хитой ..................................................... GH
L IV боб.
X V I — ясрларда Я п о н и я ................................................................... 617
LV боб.
X V I — X V II асрларда Рарбий Европада техника ва та-
биатшуносликнииг т а р ^ ^ и ё т и
Хронологик ж а д в а л ........................................................................................................................6 2 6
'f~ '; И з д а т е л ю Ео «П росвеш .ен ие> 1970.
г 4- «У Х и тувчи * н аш р и ёти , 1973, т а р ж н м ».
На узбекском язы ке
И СТО РИ Я С Р ЕД Н И Х ВЕК О В
Учебник для в у зо в
П еревод с 3 издания
М . «П р о с в е щ ен и е» 1970 г.
Издательство «У ц и т увчи »
Таш ке н i — 1973
«Ук;нтувчи» наш риёти. Тош кент, Н а вои й к^часи, 30. Ш артн ом а 221 —
70. Б а * о с и 1с. Ют. М у ^ о в а с и 20 г.