Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
4702060000
A 42-21
026
© İslam Ağakərimov, 2021
Kitab böyük alim və pak insan, Əməkdar elm xadimi
prof. Həbib Babayevin əziz xatirəsinə ithaf olunur
3
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
4
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
***
Перевод – это сложный многосторонний и многоаспект-
ный вид речевой деятельности человека, который включает в
себе аудирование и говорение (устный перевод), чтение и
письмо (письменный перевод). Поэтому перевод стал объектом
изучения не одной, а многих наук. Изучением перевода занима-
ется и литературоведение, которое исследует перевод художе-
ственной литературы. Психофизический аспект перевода, кото-
рый происходит в голове переводчика в момент выполнения
перевода, является предикативном изучения в психолингви-
стике. Попытки автоматизации перевода входят в компетенцию
таких наук как кибернетика, теория информации и прикладная
математика.
Письменный перевод требует навыков чтения и письма.
Психофизиологические механизмы чтения включают в себя
зрительное восприятие, внутреннее проговаривание, сегмен-
тирование текста, оперативную память, осмысления.
***
5
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
***
6
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
7
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
8
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
9
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
***
10
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
***
11
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
12
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
***
13
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
***
***
14
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
15
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
16
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
17
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
19
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
20
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
21
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
22
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2013 г.
23
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
24
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
25
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
26
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
27
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
28
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
29
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
30
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
32
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
33
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
34
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
35
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
36
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
1
Такое название может вызвать возражение у читателей, хотя под различ-
ными называниями эта литература признается многими. В некоторых произ-
ведениях, приписываемых на имя И.Насими, К.Бурханаддина, Ш.И. Хатаи и
др., которые со своим нетрадиционным или несовпадением с авторским сти-
лем вызывают несогласие у специалистов. В них нетрудно угадать «творе-
ние» этих безымянных авторов.
2
Такая тенденция имелась и гораздо раньше. К примеру, можно назвать
уникальный альманах «Мунис-наме», представляющий коллекцию преда-
ний, афоризмов и анекдотов. Этот альманах аль-Устада (XII в.) хранится в
Британском музее. См. З.М.Буниятов. «Государство Атабеков Азербайджа-
на». Баку 1979 г., 232.
37
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
38
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
39
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
40
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
41
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
42
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
43
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
44
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
1
Переводчику следовало вместо слова “icra” употребить “tətbiq” во избе-
жание стилистической неточности.
45
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
46
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
47
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
48
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
49
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
50
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
51
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
2011 г.
52
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
53
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Сравни:
54
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
55
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
56
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
57
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
58
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
“Əymədim, bəli!
Əyilməz vicdanın böyük heykəli!”
Сравним:
(Перевод А.Адалис)
59
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
2016 г.
60
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
62
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
63
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
64
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2020 г.
65
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
66
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
67
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
68
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
69
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Səfərimdi şəhri-Bağdad,
Kimdi mənnən köçən gəlsin!
Yeddi hoqqa, hazar peşə
Mənnən artıq içən gəlsin!
«Koroğlu»
(Перевод И.Плавника)
70
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
71
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
72
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
73
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
74
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2020 г.
75
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
77
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
78
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
79
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
80
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
81
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
3
Peterburq
82
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
83
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
84
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
85
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Сравним :
Çar fərmanı, yaxşı şeysən
Ancaq dəxlin yoxdur bizə
(перевод Р.Рзы)
Азербайджанский переводчик хорошо понимал, что речь
идет о царском указе от 18 февраля 1861 года об отмене кре-
постного права. Однако он осуществил свой перевод дословно
и получился не совсем верный результат. На наш взгляд, вме-
сто слова “dəxli” ему следовало бы употребить “xeyiri” и оно
полностью соответствовало бы контексту. «Настоящий худо-
жественный перевод можно сравнить не с фотографией, а с
портретом, сделанным рукой художника. Фотография может
быть очень искусной, даже артистической, но она не пережита
автором» (2,104).
Сложности, связанные с лингвистикой исторического тек-
ста чаще всего проявляются в передаче его лексического сос-
тава, при сохранении стилистического своеобразия оригинала.
Устаревшие слова или выражения – факты истории конкретной
национальной культуры и его языка. Следовательно, трудно
говорить о поисках и подборах их соответствующих эквивален-
тов в другом национальном языке. Чтобы ассоциировать про-
шлое, создать ощущение старины, переводчик прибегает к по-
мощи просторечия, по возможности архаизированной лексики:
86
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
88
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
89
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Сравни:
(Мэтью Арнольд)
90
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
(Перевод А.Бомбачи)
91
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
93
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Не – вы дер–жав– но – е те – че – нье…
94
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
(A.Pоlson Tree.W.Blake)
(Перевод Д.Иванова)
96
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
97
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
98
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
99
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
100
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
(Перевод П.Панченко).
101
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
102
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2015 г.
103
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
104
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
105
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
106
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
107
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
108
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
109
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Сравни:
110
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
111
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
2015 г.
112
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
113
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
114
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
115
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
116
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
117
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
118
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2016 г.
119
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
120
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
121
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
122
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
(Низами) (38,14)
123
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
124
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
125
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
(Перевод Х.Гани)
126
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
127
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
1
Краткий сюжет притчи таков: Спасаясь от бешенного верблюда, путник
бросается в глубокий водоем и ухватывается за ветви кустов малины,
разосшиейся меж трещинами стены. Над головой бешеный верблюд, на дне
водоема голодным зевом зияет змея. В это время из стены выходят две
мыши: белая одна, другая черная и начинают поочередно грызть корень
куста. Не имеющий надежды на спасение путник вдруг увидел на ветке
спелые ягоды. И позабыв обо всем, он стал рвать ягоды и есть их. Здесь
каждый элемент символизирует определенное понятие: путник – Человек,
Свет – пустыня с водоемом, верблюд – Грех, бездна со змеем – Смерть,
черная и белая мыши – День и Ночь, спелые ягоды – Услада Чувств, мину-
ты наслаждения.
128
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2011 г.
129
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
130
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
131
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
132
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
133
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
134
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
2005 г.
135
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
137
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
138
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
139
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
təhlil predmeti məhz mətn hesab olunur, son mərhələdə də məhz mətn
sintez hesab olunur. Elə buna görə də, bu problem tərcümə nəzə-
riyyəçilərinin diqqətini cəlb edir. Tanınmış alim R.Ştolse hesab edir ki,
tərcümə prosesinin nəzəri cəhətdən dərk olunması mətnin linqvistikası
ilə qermenevtikanın sıx əlaqəsi nəzərə alınmaqla qurulmalıdır.
Bunların hamısı bu və ya digər dərəcədə kontekstlə bağlıdır.
Məsələn, qermenevtika qədim mətnlərin leksik tərkibini təşkil edən
sözlərin bir qisminin həqiqi mənada deyil, fəlsəfi, məcazi yaxud
sətiraltı mahiyyət daşıdığını qeyd edir. Bundan əlavə, lap qədimdə
hələ dilin inkişafının erkən mərhələlərində insanlar predmet və
hadisələri ümumi adı ilə deyil, təsadüfi, nadir yaxud səbəb və
məqsəd əlaqələri ilə ifadə edirdilər. Məsələn, qədim Şumer dilində
“öldürmək” deməkdən ötrü “saggis-rah” (hərfi mənası “başına ağac-
la vurmaq”) işlədirdilər, baxmayaraq ki, söhbət qılıncla öldürmək-
dən gedir. Yaxud qədim akkad, semit dillərində sözün semantik
cərgəsi səbəb-məqsəd-nəticə əlaqəsi ilə xarakterizə olunur. Məsə-
lən,” hayyat” həm qan, həm qan qohumluğu, həm də içməli su və
suyun mənbəyini qoruyan ilan, əjdaha anlamı verir. (3,9-13).
Göründüyü kimi, kontekst belə qədim mətnlərdə daha geniş
leksik və tarixi miqyasda təmsil olunduğundan biz bəzi leksik va-
hidlərin mənasını bir yox, bir neçə sosial-mədəni yaxud mədəni-
tarixi kontekstdə konkretləşdirmək məcburiyyətində qalırıq. Markın
Yevangelində (1:17-18) İsa Simon və Andrey qardaşlarına deyir:
“Come ye after me, and I will make you to become fishers of men”
(“Arxamca gəlin və mən sizi adam tutun balıqçılar edəcəyəm”)
Biz nümunəyə əvvəlki fəsillərdə də müraciət etmişdik. Məsələ
burasındadır ki, mütərcimlər müxtəlif janrlarda işlədilmiş sakral
motivlərin əsrlər boyu uğradığı evolyusiyanı yetərincə dəyərlən-
dirmirlər. Onlar unudurlar ki,zaman keçdikcə, konkret olaraq bu ifa-
dəni insanların qəlbinə hakim olmaq istəyən missionerlərə ünvanla-
mağa başlamışlar. Sonrakı dövrlərdə cəmiyyətdə insan faktoru ilə
bağlı münasibətlərdəki eybəcərliklər bu istifadəyə daha kəskin məna
verməyi labüdləşdirmişdir – “fishmonger”, yəni “aradüzəldən”,
yaxud “sutenyor”. Şekspirin “Hamlet” faciəsində Hamlet Polonini
140
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
141
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
142
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
143
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
144
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
constantly doing thing which must lead to disaster and yet by some
chance manage to evade the result of their filly, when Blanche quar-
reled with Strickland she had only to leave him, and her husband
was waiting humbly to forgive and forget. I was not prepared to
feed any great sympathy for her.” (“The Moon and Sixpence”)
Azərbaycan tərcüməçiləri Firudin Ağazadə və Zakir Səfəroğlu
obrazın mülahizələrinin məzmununu əsasən verə bilmişlər: “Stryov,
ümumiyyətlə, hövsələsiz adamdı, indi isə heç özündə deyildi, amma
bir dəlil-sübutu da yoxdu. Mən belə bir ehtimalı mümkün sayırdım.
(?): Striklend dözülməz adamdır, Blanş Stryov onunla yaşaya bil-
məz. Amma yalançı hikmətlərdən biri də budur ki, “guya nə əkər-
sən, onu da biçərsən”.
Təcrübə göstərir ki, adamlar o şeylərə meyl edirlər ki, bu on-
lara bədbəxtlik gətirir, sonra başa düşüb, ağılsız əməllərinin nəticə-
lərindən qaçmaq istəyirlər. Striklendlə savaşandan sonra Blanş,
yəqin ki, evdən getməliydi, əri isə belə fürsəti gözləyirdi, hər şeyi
unudub onunla barışmağa hazır idi. Ancaq mən Blanşa heç rəğbət
bəsləmirdim.”
Göründüyü kimi, tərcümənin dili, üslubu daha çox orijinaldan
edilmiş kalkanı xatırladır. Bu nə orijinalın üslubudur, nə də tərcümə
dilinin üslubiyyatına riayət etməkdir.
Tərcümə mətnin dili dedikdə, biz milli dilin kontekstində fərdi
müəllif manerasını və əsərin janr xüsusiyyətlərini nəzərdə tuturuq.
Əgər mətn poetik formada yazılıbsa, tərcüməçi yuxarıda sadalanan
faktorlarla yanaşı, vəzn, ölçü, ahəng, rədif və digər evfonik element-
lərin tərcümə həlli ilə üzləşir.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, hər bir janrın inşa yaxud ifadə
xüsusiyyətləri dolayısı ilə mənsub olduğu ədəbiyyatın bu sahədəki
ənənələri ilə bağlı olduğundan heç də həmişə adekvat tərcümə həl-
lini tapa bilmir. Məsələn, görkəmli Amerika yazıçısı Con Steynbek
1940-cı ildə Meksika körfəzi rayonuna səfəri zamanı eşitdiyi hindu
pritçası əsasında “Mirvari” əsərini yazmışdı. Müəllif bu barədə ya-
zırdı ki, “If this story is a parable, perhaps, everyone takes his own
meaning from it and reads his own life into it” M.Süleymanovun
145
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
146
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
147
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
Müqaisə edək:
148
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
149
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
150
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
151
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
152
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
153
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
154
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
155
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
156
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
tik faktorlar xüsusi həssaslıq tələb edir. Belə ki, müvafiq konkret-
ləşmələr və ya tərcümə əlavələri olmadıqda xoşagəlməz, hətta
gülünc nəticələrə gətirib çıxara bilər4.
Yazılı, yaxud şifahi olmasından asılı olmayaraq, nitqdə onun
hər bir elementi müəyyənləşməli və konkretləşməlidir. Əks təqdirdə
onun kommunikativlik funksiyası pozulur. Məlum olduğu kimi,
dildə söz ümumiləşmiş mahiyyət daşıyırsa, nitq zamanı o konkretlə-
şir. Başqa sözlə desək, çoxmənalı leksik vahidlər müəyyən dəyişik-
liklərə məruz qalmaqla həm də konkret denotatla uyğunlaşmalıdır.
Orijinalın dilində olduğu kimi tərcümədə də çoxmənalı sözlərin mə-
na çevrəsi daraldırılaraq konkret denotata müvafiqləşdirilir. Polise-
mantik sözlərin konkretləşməsi – söz birləşməsi, cümlə, abzas, bü-
töv mətn və hətta bir sıra ekstralinqvistik faktorların müxtəlif səviy-
yələrdə reallaşa bilər. Sonuncular daha çox bədii mətnlərin tərcümə-
sində, xüsusən də onların adlarının verilməsində müşahidə olunur.
Belə hallarda sözün bu və ya digər mənasını reallaşdıran əhatə
müəyyən tələblərə cavab verməlidir, yəni sözün aktuallaşan məna-
larından biri fikri ifadə baxımından komponentlərinin bir-biri ilə
bağlı olan konstruksiyanın tərkibinə daxil olsun (məsələn, Y.V.Çə-
mənzəminlinin “İki od arasında” əsərinin adı).
Problemlə dərindən tanışlıq göstərir ki, çoxmənalı sözlərin
ikinci dildə verilməsində müşahidə olunan təhriflərin böyük bir qis-
mi tərcümə prosesində orijinalın üzdə olan, ilkin gözə çarpan məna-
sına uymaqdan, onun mətn daxilindəki konkret mənasını axtarmaq-
dan meydana gəlir. Hərfi tərcümə adlanan bu xətanın orijinalın ide-
ya və bədii keyfiyyətinə vurduğu ziyanı heç nə ilə müqayisə etmək
olmaz. Əlbəttə, tərcümə dəqiq olmalıdır. Lakin söhbət bədii tərcü-
mədən gedərkən bu anlayış daha geniş və spesifik məzmun kəsb
edir. Hərfi-hərfinə edilmiş tərcümə, ümumiyyətlə, naqis tərcümədir,
bədii əsərin tərcüməsində isə tamamilə dözülməz haldır. Hərfi tər-
4
Dağlıq Qarabağ probleminin Avropa Birliyinin iclasında müzakirəsi zamanı
Azərbaycan nümayəndəsinin “Ermənistan silahlı qüvvələri Laçını işğal etmişlər”
ifadəsini fransalı diplomatların qeyri-ciddi məlumat kimi qarşılaması çoxları-
mızın yaxşı yadındadır. (Ermənistan Çini necə işğal edə bilər?)
157
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
158
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
159
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
160
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
161
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
2012
162
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
163
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
164
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
165
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
166
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
167
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
168
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
170
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
171
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
172
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
173
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
174
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
ifadələri
175
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
176
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
177
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
ona yaxın olan “samay” sözü həm “göy”, “səma” və həm də “uca-
lıq” mənalarını verir.
Tərcümədə yaranan bir çox çətinliklər də miflərin üslubunun
verilməsi ilə bağlıdır. Xüsusən də bunu biz tərcümədən tərcümə
edilən zamanı daha çox müşahidə edirik; adi bir söz mətnin məzmu-
nunu, hətta üslubunu dəyişə bilər. Məsələn, “Dedal və İkar “əsa-
tətirinin azərbaycanlı təcüməçisi Arif Məmmədov mətnin ən faciəli
yerinin, yəni İkarın qanadlarının əriməsi və onunun dənizə qərq ol-
ması nəticəsində atanın yaşadığı həyəcanın tərcüməsində işlətdiyi
adi “gəl görəsən”sözü ifadənin məzmunu ilə ziddiyət təşkil edir:
“Öz sənətinə qarşı Dedalda bir nifrət oyandı, Kritdən uçmaqla azad
olmaq fikrinə düşdüyü günə elə nifrət elədi ki, gəl görəsən” (kursiv
bizimdir-İ.A.). Məlum olduğu kimi, “gəl görəsən” ifadəsi adətən,
şən və təntənəli məqamlarda işlədilir. Burda isə övlad itgisini yaşa-
yan atanın faciəsi təsvir olunur.
Mifoloji mətnlərin stilistikası bir sıra qeyri-dil məsələlərini
də əhatə edir. Üstəlik də keçmiş dövrlər ifadənin mənasına və məz-
mununa təsirsiz ötüşməmişdir. Buraya leksik vahidlərin çoxməna-
lılığı, onların arxaikliyi, dəyişən məna çalarları, adların etimologi-
yası, miflərin zaman keçdikcə insanlar tərəfindən daim yeniləşən ta-
rixi xarakteristikası və sosial əsasları daxildir.
Bu baxımdan miflərin tərcümə variantlarının müqayisəli təh-
lili ilə tərcümə prinsiplərinin öyrənilməsi məsələsi onların təbli-
ğində bu prinsiplərin rolunu köklü şəkildə əsaslandıra bilər .
Təəssüf ki, bizdə hələ də orijinaldan birbaşa edilmiş tərcümələ-
rimiz olduqca azdır. Beləliklə də iş prosesində ilkin (lakin orijinal
deyil) mətn kimi bir sıra əcnəbi mütəxəssislərin (S.Kramerin, İ.Dya-
konovun, V.Yakobsonun, Kunun...) apardıqları təhlil və tərcümələrlə
kifayətlənirik. Faktiki olaraq tərcümə mətnlərindən yenidən tərcümə
etməli oluruq. Ancaq məlum olduğu kimi, heç bir tərcümə səhvlər-
dən, qüsurlardan sığortalanmayıb. Tərcümədən edilmiş tərcümədə isə
nəinki belə qüsurlar təkrar olunur, həm də onların sayı artır.
Azərbaycan oxucularının antik yunan və Roma ədəbiyyatına,
folkloruna olan marağının çoxəsrlik tarixi var. Günümüzə gəlib çat-
178
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
179
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
2004
180
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
181
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
1
Nitqi tərcümə olunan şəxs. Bunu bəzi ədəbiyyatlarda “müştəri” adlandırırlar.
182
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
183
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
184
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
üçün bir sıra çətinliklər yaradır. Həqiqətən də, əgər ona məlum olan
mədəniyyətlərin birində hansısa problemin həlli daha asandırsa, o
iradi və ya qeyri-iradi olaraq problemi həmin mədəniyyətə tətbiq
edir, lakin problemin belə hətta bundan da əlverişli həlli nəyinki
faydasız ola, hətta əks təsir göstərə bilər. Çünki ətrafdakılar bunu
birmənalı qəbul etməyə də bilərlər.
Bu cür yerdəyişmə adətən, insanın öz mədəniyyətinə daha
tənqidi yanaşmasına səbəb olur. Axı xarici dillər və mədəniyyəti
bildikdə insan öz dilini və mədəniyyətini onunla müqayisə edir. Və,
beləliklə, mütərcim doğma mədəniyyətində əvvəllər nəzərə çarpma-
yan xüsusiyyətləri duymağa başlayır.
Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, mütərcim sinxron tərcümə za-
manı bir çox hallarda münaqişə şəraitinə də düşə bilər.
Konfrontasiya şəraitində tərcüməçi hər zaman zəncirin elə bir
elementi olur ki, “emosional zərbə” onun özünün üzərinə düşür. Hər
iki partnyor istər-istəməz ona müraciət edir. Fikirlər tamamilə an-
laşılmaz olur (məsələn, sözlərdə daha çox nə hiss olunur? Qəzəb,
şiddət, dilxorluq, yoxsa inciklik?). Deyildiyi kimi, partnyorlar bəzi
problemləri səmərəli yolla həll etmək, qarşı tərəfi qane edə biləcək
dəlillər tapmaq əvəzinə, digərini təhqir etmək vasitələrini axtarırlar.
Tərcüməçinin məlumatı özündən ötürdüyünü dəfələrlə vurğula-
mışıq. Onun zahirən nə qədər sakit görünməsinə baxmayaraq,
tərcüməçi təsir altına düşməyə də bilmir, ötürməli olduğu hissləri
qismən də olsa. keçirməli olur. O da həyəcanlanmağa, yüksək emo-
sionallıqla reaksiya verməyə başlayır. Əgər konfrontasiya erkən
mərhələdədirsə, daha doğrusu mütərcim baş verən hadisəni 1-3
pillədə hiss edibsə, bu zaman ən sadə üsul – qısa fasilə üçün xahişlə
müraciət etməkdir. Bu fasilə müddətində insanlar sakitləşir.
Bəzən tərcüməçi özü fasilə etmək üçün xahiş edə bilər. Belə
halda elə bir süni şərait yaratmaq olar ki, tərcüməçilər öz emosi-
yalarından və ümumiyyətlə, bu müzakirələrdən azad olub, başqa bir
şeyə keçid alsınlar. Tərcüməçi karandaşı əlindən sala, öskürə və ya
suya əl uzada bilər (...və yaxud, içməyə nə isə gətirməyi xahiş edə
bilər). Bəzən hətta bu qısa fasilə belə yüksək tonla danışmağa ada-
185
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
186
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
187
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
188
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
189
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
190
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
191
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
192
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
193
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
194
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
195
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
5
Ərəb tarixçisi Həmzə əl İsfahanin adı ilə bağlı olan bu tərcümə terminologiyası-
nın şərhi haqqında nöbəti mənbələrdə ətraflı danışılacaq.
196
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
197
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
198
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
199
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
200
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
201
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
202
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
203
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
204
İSLAM AĞAKƏRİMOV. Tərcümənin ümumi problemləri
205
ИСЛАМ АГАКЕРИМОВ. Общие проблемы перевода
206
ВОПРОСЫ ТЕОРИИ И ПРАКТИКИ ПЕРЕВОДА
В ОСВЕЩЕНИИ ИСЛАМА АГАКЕРИМОВА ............................................ 3
GİRİŞ ................................................................................................................... 18
I FƏSİL
О ЛИНГВИСТИЧЕСКИХ И ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННЫХ
АСПЕКТАХ ПЕРЕВОДА ............................................................................... 20
Некоторые замечания о современном
состоянии перевода в Азербайджане ......................................................... 20
Размышления o литературе и художественном переводе .................... 24
Вопросы перевода фольклорных жанров .................................................. 31
Специфика перевода сакральных текстов ................................................. 42
О лингвистических и экстра-лингвистических
аспектах текста перевода ............................................................................... 53
О прагматике текста перевода ..................................................................... 61
Проблемы национально-культурных факторов
в художественном переводе .......................................................................... 66
Проблемы сохранения стилевых особенностей текста перевода ........ 76
Принципы перевода исторических текстов.............................................. 81
Проблемы поэтического перевода
в разносистемных языках .............................................................................. 88
О вопросе коннотации в переводе .............................................................. 99
Переводческие трансформации ................................................................ 104
Время в художественном переводе ........................................................... 113
Принципы перевода художественных произведений
с сакральнми мотивами ............................................................................... 120
К вопросу о памяти в устном переводе.................................................... 130
II FƏSİL
TƏRCÜMƏNİN ÜMUMİ PROBLEMLƏRİ TƏRCÜMƏ ...................... 136
Mюtnin janr xüsusuiyyюtlюri ........................................................................... 136
207
Tюrcümюdю leksik vahidlюrin qismюn uyğunluğu vю
çoxmюnalılıq mюsюlюsi ..................................................................................... 154
Bюdii tюrcümюdю müюllif üslubunun qorunması ......................................... 163
Bюdii tюrcümюdю fon biliklюri mюsюlюsi ......................................................... 169
Mifoloji mюtnlюrin tюrcümюsi haqqında ........................................................ 177
Tюrcümюçinin qeyri-dil hazırlığı haqqında .................................................. 181
Yazılı vю şifahi tюrcümюdю tюrcümю vahidlюri haqqında ............................ 187
Azюrbaycanda tюrcümю .................................................................................. 195
ЛИТЕРАТУРА ................................................................................................ 203
ƏDƏBİYYAT .................................................................................................... 205
Kömpüter tərtibatı:
Emilya Nəcəfova (Ağakərimova)
TƏRCÜMƏ
VƏ NƏŞRİYYAT-POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ