Вы находитесь на странице: 1из 94

ÉÀÁÀÍ×Û

(ðîìàí)
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ

ÉÀÁÀÍ×Û

Ы ЩИССЯ

Бу эцн анам юлцб. Бялкя, дцнян олуб бу, хябярим


йохдур? Гоъалар евиндян телеграм эялмишди: “Анан
вяфат етди. Дяфн сабащдыр. Дярин щцзнля башсаьлыьы вери-
рик”. Билмяк олмаз, бялкя, дейирям, дцнян юлцб? Гоъа-
лар еви Ялъязаирдян сяксян километр аралыда, Маренгода
йерляшир. Саат икидя йола дцшян автобуса минсям, щяля
щава гаралмамыш орада ола билярям. Эеъяни табутун
башында кечириб, сящяри эцн ахшам гайыда билярям. Шеф-
дян икиэцнлцк мязуниййят истядим, о, садяъя, етираз
едя билмяди, чцнки сябяби юлцмдцр. Анъаг айдын иди ки,
иъазяни ъандярди верирди. Бу сюзляри дя ялавя етмяйи
унутмадым: “Эцнащ мяндя дейил ки...” Щеч ня демя-
ди. Дцшцндцм ки, беля демяйяйдим эяряк. Цмумийй-
ятля, няйя эюря цзр истямялийдим ки?! Яксиня, о, цзрхащ-
лыг етмялийди. Анъаг сонра, гайыданбаш мяни йас ичиндя
эюряндя, йягин ки, башсаьлыьы веряъякди. Анъаг инди ким
дейя биляр ки, анам юлцб? Йалныз дяфндян сонра щяр шей
айдынлашаъаг, неъя дейярляр, йягинлик либасы эейиняъяк.
Саат икидя йола дцшян автобуса яйляшдим. Чох исти
иди. Сящяр йемяйини, щямишя олдуьу кими, Селестин рес-
торанында йедим. Бурада бцтцн танышларым хябяри еши-
дяндя гцссяляндиляр, Селест ися деди: “Аналар тякдир,
биръя дянядир”. Айаьа галханда гапыйа гядяр ютцрдц-
ляр. Бирдян йадыма дцшдц ки, Еммануелэиля галхмаг,
ондан гара галстук вя гара гол сарьысыны эютцрмяк
лазымдыр. Цч ай олар ки, ямисини дяфн едиб.

376
I ÙÈÑÑß

Аз галмышды автобуса эеъиким, сонда йцйцрмяли


олдум. Тювшцйя-тювшцйя эялиб чатдым, отуран кими
автобус лянэяр вурду, бурнума бензин гохусу эялди,
сяма вя йол эюзлярими йорду, йухуйа тяслим олдум.
Бялкя, Маренгойа гядяр йатдым. Ойанан кими башымы
бир ясэярин чийниндя эюрдцм, эцлцмсяди вя щарадан
эялдийими сорушду. “Бяли”, — дедим, данышмаг истямя-
дийими билдирдим. Кянддян гоъалар евиня гядяр ики кило-
метрдир. Айагла эетдим. Чатан кими анамы эюрмяк
истядим. Анъаг гапычы деди ки, яввялъя директорла эюрцш-
мяк лазымдыр. О ися мяшьул иди, бир аз эюзлямяли
олдум. Бу мцддятдя гапычы суалы суал далынъа йаьдырды.
Нящайят, директорла эюрцшя билдим: мяни кабинетиндя
гябул етди. Бу, “Фяхри леэион” орденли бир гоъа иди. Дцз
эюзляримин ичиня бахды. Сонра ялими сыхды вя бурахмады,
билмядим ялими ялиндян неъя чяким. Эюзуъу щансыса
говлуьа бахды вя деди:
— Ханым Мерсо цч ил биздя йашады. Сиз онун йеэаня
цмид йери идиниз.
Мяня еля эялди ки, няйя эюряся мяни гынайыр, истя-
дим изащ едям ки... Анъаг сюзцмц кясди:
— Юзцнц щеч йорма, достум. Ананызын сянядлярини
диггятля нязярдян кечирмишям. Сиз ону сахлайа билмяз-
диниз. Онун гайьыйа, хястя бахыъысына ещтийаъы варды.
Газанъыныз бир еля чох дейил. Щяр шейи нязяря алсаг,
дейя билярям ки, бурада эцнц хош кечди.
Дедим:
— Дцздцр, ъянаб директор.
Ялавя етди:
— Баша дцшцрсцнцзмц, бурада бюйцр-башында дост-
лары, йашыдлары иди. Цмуми мараглары варды онунла, индики
нясил бу шейлярдян щеч ня анламаз, садяъя, гулагардына
вурар. Сиз ъавансыныз, о, шцбщясиз ки, сизинля дарыхарды.
Доьру дейирди. Мянимля йашайанда щямишя сусар-
ды, анъаг эюзлярини бир ан олсун мяндян чякмязди.

377
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Гоъалар евиндя илк эцнляри эюз йашларына гярг олуб.


Анъаг бу, олса-олса, тязя йеря юйряшмякля баьлы олуб.
Бир нечя айдан сонра бурадан башга йеря апарсайдылар,
доьрудан, аьлайарды. Щяр шей вярдишя баьлыдыр. Гисмян
бу сябябдян ахырынъы ил бура, демяк олар, баш чякмя-
мишдим. Щям дя она эюря ки, истиращят эцнцм ялдян
чыхаъагды, мян щяля дайанаъаьа гядяр эялмяйи, билет
алыб ики саат автобусда эетмяйин язабыны демирям.
Директор йеня няся деди. Мян щеч ня ешитмирдим.
Нящайят, деди:
— Шцбщясиз ки, ананызы эюрмяк истярдиниз.
Щеч ня демядян галхдым, мяни гапыйа гядяр
ютцрдц. Пиллякянлярдя изащ етмяйя башлады:
— Юзцмцзцн юлцханамыз вар, рящмятлик орададыр.
Башгаларыны наращат етмямякчцн. Щяр дяфя гоъалар
евиндя кимся рящмятя эедяндя йердя галанлар цч-
дюрд эцн ярзиндя юзлярини итирирляр. Беля оланда онлара
бахмаг мяшяггятя чеврилир.
Йанларындан кечяндя хырп кясдиляр. Бир аз кечян
кими кялмялярин лячяк кими щавада учушдуьунун шащи-
ди олдум. Эялиб чатанда директор худащафизляшди.
— Ъянаб Мерсо, мян эедирям. Щямишя гуллуьу-
нуздайам, бир ишиниз олса, кабинетимдяйям. Дяфн сящяр
она тяйин едилиб. Щесаб едирдик ки, эеъяни рящмятлийин
йанында кечирярсиниз. Бир мясяля дя вар: дейиляня эюря,
сющбятляриндя щямишя дейярмиш ки, ону дини гайда иля
йола салсынлар. Лазыми эюстяришляри вермишям, сизя дя
чатдырмаьы лазым билдим.
Тяшяккцр етдим. Анам динсиз олмаса да, динля щеч
заман марагланмазды.
Гапыны ачыб эирдим. Ичяри ишыглы иди, дивара ящянэ чякил-
мишди, таван шцшяли иди. Орада стуллардан башга, узун
тахта скамйа да гойулмушду. Цстц гапаглы табут орта-
да, скамйанын цстцндя иди. Табут гящвяйи рянэдяйди.
Гапаьын цстцндя ахыра кими бурулмамыш винтляр эюзя

378
I ÙÈÑÑß

дяйирди. Табутун юнцндя аь юртцклц, ялван йайлыглы


зянъи хидмятчи отурмушду.
Бу анда гулаьымын дцз дибиндя даландарын сясини
ешитдим. Синяси кюрцклянирди:
— Табут баьлыдыр. Инди гапаьы галдыраъаьам ки, мяр-
щуму эюрясиниз.
О, табута тяряф аддымлады, мян ону сахламалы
олдум.
— Истямирсиниз? — сорушду.
— Йох, — дедим.
Эери чякилди, бир азъа пешман олдум: бойун гачыр-
дыьыма эюря. Сонра эюзлярини цзцмдян айырмадан деди:
— Нийя?
Бу суалда тяня йох, дярин бир мараг варды.
— Билмирям, — дедим.
Чаллашмыш быьларыны сыьаллады, бу дяфя цзцмя бах-
мадан:
— Айдындыр, — деди.
Гяшянэ, мави эюзляри варды, сифяти эцняшдян йан-
мышды, алтыма стул чякди, бир аз архада отурду. Хидмят-
чи галхыб гапыйа доьру аддымлады. Даландар пычылтыйа
кечди:
— Шанкара тутулуб.
Щеч ня анламадым, хидмятчинин сарьылы цзцня бах-
дым. Бурнунун цстцндя сарьы йастыланмышды. О, чюля
чыханда даландар деди:
— Сизи тяк бурахырам.
Анъаг билмядим ня дцшцндцся, чыхыб эетмяди;
бялкя, цзцмдян няся охуду, йа бялкя, щансыса ани щяря-
кятими сезди, амма чыхыб эетмяди, архамда дайанды,
бу да мяним цряйими сыхды. Отаг гцруб эцняшинин ишы-
ьына бялянмишди. Пянъяря шцшясиндя ики ешшякарысы чыр-
пынырды. Йуху ящядими кясирди. Эери чеврилмядян далан-
дардан сорушдум.
— Чохдан бурада ишляйирсиниз?

379
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

О, еля бил, суалыма бянд имиш, ялбяял:


— Беш ил олар, — деди. Сонра аьыз дейяни гулаг ешит-
мяди. Эуйа, аьлына эялмязмиш ки, юмрцнцн сонуну
Маренгода ащыллар евиндя кечиряъяк. Онун артыг 64
йашы варды, яслян парислиймиш.
Бу мягамда онун сюзцнц кясдим:
— Демяли, башга йердянсиниз?
Сонра хатырладым ки, мяни директорун йанына ютцр-
мяздян юнъя анам щаггында данышырды. Дейирди ки,
мярщумяни тез дяфн етмяк эярякдир, йаддан чыхарма-
йын ки, бура Ялъязаирдир, дцзян йердир, исти иля зарафат
етмяк олмаз. Еля о мягамда демишди ки, яввялляр
Парисдя йашайырмыш. Инди ораны бир лящзя унуда билмир.
Парисдя цч эцн цч эеъя мярщуму тяк бурахмырдылар.
Бурада беля бир имкан йох иди; инанын, бу дцнйадан
эетмясиня щеч алышмамыш араба далынъа ъуммалысан.
Бу йердя арвады онун сюзцнц аьзында гойду. “Бясдир,
бунлары ешитмяк ъаван оьланы бездиряр”. Гоъа гызарды
вя цзр истяди.
Онда мян сющбятя гарышыб: “Ейиб етмяз”, — дедим.
Беля дцшцнцрдцм ки, дедикляри битдя-битдя доьру вя
мараглы иди. Сонра мейитханада мяня изащ еляди ки,
бура, ащыллар евиня йохсуллуг цзцндян дцшцб, бахма-
йараг ки ъаны щяля дя сулудур; бах еля буна эюря далан-
дар ишлямяйя разы олуб. Сорушдум ки, беля чыхыр, о да
гоъалар евинин цзвцдцр, йох, гяти етираз еляди сон фикри-
мя — цзвц йох, ишчисидир, — нюгтяни гойду. Щяля бир ан
юнъя йолдашларындан сюз ачанда “онлар”, “гоъалар”
демяси мяни тяяъъцбляндирмишди. Инди анладым ки, о,
гоъалар евинин бир няфяри олмаьы юзцня йарашдырмыр, ахы
неъя олса, гапычы ишляйир, йяни, бир нюв, ряис.
Бу заман хидмятчи тяшриф эятирди. Гяфилдян ахшам
дцшдц. Шцшя таванын цстцня торанлыг чюкдц. Даландар
ишыьы йандырды. Эур ишыг эюзляримя дцшцб гамашдырды.
Мяня шам елямяйи тяклиф етди. Йемяк истямирдим. Мяня

380
I ÙÈÑÑß

сцдлц гящвя эятиря биляъяйини деди. Разылашдым, чцнки


билмяйянляр дя билсин, сцдлц гящвядян ютрц синов эеди-
рям. Бир дягигядян сонра даландар ялиндя мяъмяйи
гайытды. Гящвяни ичдим. Папирос чякмяк истядим. Яввял
тяряддцд еляйирдим. Билмирдим, мярщумянин йанында
чякмяк олар, йа йох. Сонда аьлыма эялди ки, бунун
мярщумя цчцн артыг бир ящямиййяти йохдур. Даландара
да тяклиф етдим, бирликдя сцмцрмяйя башладыг. Бир аз
кечди, о деди:
— Билирсиниз, ананызын достлары да онунла видалашмаьа
эяляъякляр. Гайда белядир. Эедим бир нечя стул вя гара
гящвя эятирим.
Лампаларын, щеч олмаса, бирини сюндцрмяйи хащиш
етдим: Гардашым, ишыг адамын эюзцнц дешир. Даландар
гярибя бир шей деди: “Ишыг системи еля гурулуб ки, йа
щамысы йанмалыдыр, йа да щеч бири”. Бундан сонра она
мящял гоймадым. Чыхды, бир аз сонра гайытды. Стуллары
йербяйер еляди, биринин цстцня гящвядан гойду, финъан-
лары да онун бюйрцня галаглады. Эялиб табутун йанында,
мянимля цзбяцз отурду. Хидмятчи байагдан табутун
башында сяссизъя яйляшмишди. Архасы бизя тяряф иди. Ня
елядийини эюрмяк имкансыз иди. Йалныз дирсякляринин ани
щярякятиндян анлайа билярдин ки, дейясян, няся тоху-
йур. Сакитлик иди, гящвяни ичиб бир балаъа гызындым, ачыг
гапыдан эеъянин вя чичяклярин ятри эялирди. Йуху апар-
мышды мяни. Бирдян щяниртидян айылмыш кими олдум. Эур
ишыг вя диварларын аьлыьы эюзлярими апарды. Щеч бир кюлэя
йох иди, яшйалар, отаьын бцтцн кцнъ-буъаглары еля айдын
сечилирди ки, аз галырды адамын эюзцня эирсин. Анамын
достлары отаьа дахил олмаьа башладылар. Он-он ики няфяр
оларды. Эюзгамашдыран ишыг селини йарыб кечдиляр. Яйляш-
диляр. Биръя стул да ъырылдамады. Щяля щеч вахт щеч кяси
цзцнцн ян кичик гырышларына, либасларынын ян кичик бцкцшля-
риня гядяр беля айдын эюрмямишдим. Анъаг онлардан
сяс-сямир чыхмырды, инанмаг олмурду ки, ъанлыдырлар.

381
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Гадынларын щамысы юнлцк тахмыш, беллярини гайтанламышды,


буна эюря дя гарынлары габарыг нязяря чарпырды. Яввял-
ляр гадынларын гарынларынын беля бюйцк олдуьуна диггят
йетирмямишдим. Кишилярин, демяк олар, щамысы арыг иди.
Ялаьаъылара сюйкяли дурмушдулар. Мяни даща чох щейря-
тя салан о иди ки, чалышсам да, онларын эюзлярини сечя бил-
мирдим. Тор кими гырышлар ичиндя няйинся ишылдадыьыны сезя
билярдин, буна эюз демяк олардымы, билмирям. Отур-
дугдан сонра бир няфяр кими мяня бахдылар, йюндямсиз
щярякятля башларыны буладылар. Щамысынын диши тюкцлмцш,
аьзы бцзцшмцшдц. Сечя билмядим — мянимля саламла-
шырлар, йа гоъалыгдан башлары ясир. Йягин ки, мянимля
саламлашырдылар, башсаьлыьы верирляр. Анъаг гоъалыьын дик-
тя елядийи щярякятлярин ритми еляйди ки, санки, бура мяни
мцщакимя етмяйя йыьышмышдылар.
Бир аз сонра гадынларын бири аьлады. О, икинъи сырадакы
гадынларын арасында отурмушду. Юзцнц йох, сясини эюрцр-
дцм. Монотон шякилдя аьлайыр, щярдян сяси гысылыр вя
гяфилдян щычгырырды. Адама еля эялирди ки, бу сяс, бу
аьларты бир даща кясмяйяъяк. О бириляр, еля бил, саьыр
олмушдулар. Бцзцшцб отурмушдулар. Щяряси гырыш ичиндя
олан эюзцнц бир йеря — кимиси табута, кимиси ялаьаъына
зилляйиб фикря эетмишди. Щямин арвадса аьлайырды, кяс-
мяк билмирди. Мяни лап бездирмишди, истяйирдим дейям
ки, сясини кяссин, анъаг ъясарятим чатмырды. Даландар
яйилиб гулаьына няся пычылдады, о ися башыны булады, дяр-
ди йадына дцшцбмцш кими щычгырмаьа башлады. Далан-
дар йериндян галхды, эялиб йанымда бардаш гурду. Бир
мцддят данышмады, сонра юз-юзцня алчаг сясля деди:
— О, сизин ананызын ян йахын ряфигяси иди. Йеэаня
щямдями ананыз иди, инди тяк галды.
Узун мцддят беляъя отурдуг. Аьлайан арвад инди
ащ чякир, щярдянбир щычгырырды. Сясини бирдян кясди. Еля
бил, эцъц тцкянмишди. Йухум эялмяся дя, йорулуб
ялдян дцшмцшдцм. Инди онларын ъынгыр чыхармамалары

382
I ÙÈÑÑß

ясябляримя тохунурду. Щярдянбир гярибя сясляр ешиди-


лирди. Чалышсам да, сясин щарадан эялдийини айырд едя бил-
мирдим. Сонра анладым ки, гоъалар овурдларыны сому-
ранда дишсиз аьызларындан гярибя бир марчылты гопур.
Йягин ки, юзляри буну щисс етмирдиляр. Хяйала далмышдылар,
заман нюгтядя онлар цчцн донмушду. Гоъалыг, бялкя,
еля заманын донмасыдыр. Щярдян мяня еля эялирди ки,
бура анамы йад етмяк цчцн йох, няся башга бир иш
цчцн топлашыблар.
Даландар финъанлара гящвя сцздц. Ичмяйя башладыг.
Сонра ня олду, йадымда галмайыб. Эеъянин бир яййамын-
да ойаныб эюрдцм ки, гоъаларын щамысы йумаг кими
бцзцшцб йатыб, анъаг онларын бири щяля дя ойагдыр. Чяня-
сини чялийиня сюйкяйиб мяня бахыр. Еля бил, ойанмаьымы
эюзляйирмиш. Сонра йеня мцрэцлядим. Белимдян гопан
дящшятли аьры мяни айылтды. Шцшяли таван сящярля эцлцм-
сяйирди. Аз сонра гоъаларын бири ойанды вя узун-узады
юскцрдц. О юскцрцр, бир ялиндя тутдуьу дясмалына тцпц-
рцрдц, щяр дяфя дя, еля бил, ичиндян няся айрылырды. Даща
доьрусу, зцлмля айрылырды. Юскцрдц, о бириляринин дя йуху-
суна щарам гатды. Даландар деди ки, эетмяк вахтыдыр.
Щамы галхды. Цзцъц эеъя щамыны ялдян салмышды. Буну
онларын сифятиндян охумаг оларды. Гярибядир, эедяркян
щамы ялими сыхды. Эеъяни бир кялмя дя кясмядик, анъаг
сян демя, кялмясиз дя дост олмаг олармыш.
Йорулмушдум. Даландар мяни башга бир отаьа
апарды, орада цст-башымы сялигяйя салдым. Бир стякан
сцдлц гящвя ичдим. Дадлыйды, чох дадлы. Чюля чыханда
артыг ишыглашмышды. Маренгону дяниздян айыран йамаъ-
ларын цстцндя сяма гызармышды, орадан, бу йамаъларын
архасындан ясян кцлякляр шор дадырды. Щава ачылаъагды.
Чохдан иди шящярдян кянара аддым атмамышдым. Ана-
мын вагияси олмасайды, айаг ачыб ня эязярдим.
Щяйятдя, чинарын алтында дуруб эюзляйирдим. Тор-
паьын ятрини ъийярляримя чякир, чякдикъя дя айылырдым.

383
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Иш йолдашларымы хатырладым. Бу саатда онлар йатагдан гал-


хыб ишя эетмяк барядя дцшцнцрляр. Мяним цчцн ян чяти-
ни еля бу иди. Узун-узады бу барядя дцшцндцм, кился
зянэи дцшцнъяляримя сон гойду. Ичяридян аддым сяс-
ляри эялмяйя башлады. Сонра йеня сцкут. Даландар эялди,
директор мяни эюзляйирмиш.
Эетдим.
Бир нечя сяняди имзаладым. Гара узун пенъяк вя
мил-мил шалвар эейинмишди. Дястяйи галдырды, эюзлярини
мяня зилляди:
— Дяфн бцросундан адамлар эялиб, индиъя табутун
гапаьыны баьлайаъаглар. Сон дяфя ананыза бахмаг
истярдинизми?
— Йох, — дедим. Сясини гысды, телефонда эюстяришляр
верди.
Сонра деди ки, юзц дя дяфндя иштирак едяъяк, тяшяк-
кцрцмц билдирдим... Йазы столунун архасына кечиб эюдяк
айагларыны бир-биринин цстцня ашырды.
— Икимиздян башга кимся олмайаъаг, анъаг бизимля
орада хидмятчи дя олаъаг. Гоъалар евинин сакинляриня
дяфндя иштирак етмяйя иъазя верилмир. Онлар йалныз эеъя-
ни мярщумун йанында кечиря билярляр.
Анъаг бу дяфя о, шяхси мцлащизяляря эюря, гоъа-
лардан бириня дяфня гатылмаг иъазяси вериб.
— Тома Перез ананызын кющня достудур. — Директор
эцлцмсяди. — Бялкя, бу, йцнэцллцкдцр, анъаг демяли-
йям ки, ананызла чох йахын иди. Сакинляр онлара ширин-ширин
саташыр, Перезя щярдян “адахлы” дейирдиляр. — О эцлдц.
— Бу, щяр икисинин хошуна эялирди, билин вя аэащ олун,
ханым Мерсонун юлцмц она чох аьыр зярбядир. Эеъяни
ананызын йанында кечирмяйи гадаьан елясям дя, дяфня
гатылмаьы гадаьан еляйя билмядим, цряйим эялмяди.
Щяким деди ки, бу кишийя бир беля гцссялянмяк олмаз.
Щяр икимиз сусдуг, хейли мцддят данышмадыг.
Директор айаьа галхды, пянъярядян бойланды.

384
I ÙÈÑÑß

— Аща, будур, будур, кешиш дя эялди... — Сонра бир


даща хатырлатды ки, кился Маренго кяндиндядир, бурадан
ора бирсаатлыг йолдур. Кабинетдян чыхдыг. Евин гяншя-
риндя кешиш вя ики ушаг дайанмышды. Ушаглардан биринин
ялиндя бухардан варды, кешиш ися яйилдикъя эцмцшц зян-
ъири дартырды. Биз йахынлашанда о дикялди. Кешиш мяня дил-
аьыз еляди. Сонра мейитханайа тяряф аддымлады, мян дя
онун далынъа.
Ичяри эирян кими винтлярин ахыра кими бурулдуьуну, бир
дя гара эейимли дюрд адамы эюрдцм. Директор катафал-
кын щазыр олдуьуну деди. Еля щямин дягигя кешиш дуа-
сына башлады. Ишляр юз ахары иля эедирди. Гара эейимли
адамлар ялляриндя юртцкля табута йахынлашырдылар. Кешиш,
ушаглар, директор вя мян юлцханадан чыхдыг. Гапынын
аьзында танымадыьым гоъа бир гадын дайанмышды.
— Ъянаб Мерсо, — директор мяни она тягдим еляди.
Гадынын адыны ешитмядим, анъаг анладым ки, бура-
да чалышыр. Тябяссцмсцз-филансыз баш яйди, арыг вя узун-
сифят бир гадын иди. Щамымыз кянара чякилдик, хярякдашы-
йанлара йол ачдыг. Табуту галдырыб йола дцзялдиляр. Онла-
рын далынъа дарвазадан чыхдыг. Дарвазанын о тайында
цстц лакланмыш катафалк варды. Бир аз аралыда алчагбойлу,
нимдаш эейимли бир гоъа дайанмышды, сыхылмаьы ачыг-
ашкар щисс едилирди. Перез бу имиш, сян демя. Башына
йумшаг мащуд шлйапа гоймушду. Табуту эятиряндя
шлйапасыны чыхармышды. Кюйняйинин аь, енли йахалыьына
чох кичик гара бир бант вурулмушду. Бурну сызанаглы иди,
додаглары ясирди. Сейряк сачларынын алтында чох яъаиб,
бичимсиз гулаглары тцнд-гырмызы рянэя чалырды. Гулагла-
рынын рянэи мяни тяяъъцбляндирмишди, чцнки онун сифяти
кими, гулаглары да сапсарыйды. Хялфя бизя щяр шейи, бцтцн
гайдалары изащ еляди. Лап юндя кешиш, онун архасынъа
катафалк йола дцшдц. Катафалкын дюврясиндя дюрд гара
эейимли адам варды. Архада директорла мян, биздян
сонра ися дайя иля Перез. Анамын адахлысы.

385
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Сяма гызмар ишыгла долдугъа долурду. Эцн артыг


башымыза дюйцрдц. Бцркц эетдикъя дюзцлмяз олурду.
Билмядим, нядянся, узун мцддят йеримиздян тярпя-
ня билмядик. Мащуд костйумда истидян биширдим. Гоъа
Перез шлйапасыны башына гойду, анъаг ня дцшцндцся,
йеня чыхарды. Ятрафа нязяр салдым. Дурна гатары мисалы
сярвляр цфцгдя йамаълара доьру узаныр, онларын арасын-
дан эащ йашыл, эащ да боз торпаг эюрцнцр, тяк-тцк евляр
айдынъа сезилирди вя щямин анда мян анамы чох йахшы
анлайырдым. Бу йерлярин, хцсусян, ахшамы, йягин ки,
гянирсиз вя чох эюзялдир. Анъаг бу дямдя, гызмар
эцняшин щяр йери лярзяйя эятирдийи мягамда мяня ъан-
сыхыъы вя дюзцлмяз тясир баьышлайырды.
Йола дцзялдик, гяфил Перезин аьладыьыны эюрдцм. Чарх-
лар эетдикъя даща сцрятля фырланыр, гоъа биздян аралы
дцшцрдц. Щямин дюрд няфярдян бири арабаны иряли бура-
хыб мянимля йанашы аддымламаьа башлады. Цзцмдян
тяр дамла-дамла сцзцлцрдц. Шлйапа гоймадыьымдан
ъиб йайлыьымла цзцмц сяринлятмяйя ъящд едирдим. Бу,
дяфн бцросунун ишчиси иди, няся деди мяня, анъаг еши-
дя билмядим.
— Ня дединиз?
Сяманы эюстяриб бир дя тякрарлады:
— Ъыздаьымыз чыхды ки!
— Йандырыр, — дедим, — залым йаман йандырыр!
Бир аздан йеня сорушду:
— Мярщумун оьлусунуз?
— Елядир.
— Гоъайдымы?
— Бяли, гоъайды. Анъаг нечя йашы олдуьуну дягиг
билмирдим.
Даща щеч ня сорушмады. Эери ганрыланда эюрдцм
ки, гоъа Перез биздян, аз гала, ялли метр архададыр. Бир
ялиндя шлйапасы, о бири ялини йеллядя-йеллядя эцъц чатан
гядяр бизя чатмаьа чалышыр. Директора бахдым. Биръя

386
I ÙÈÑÑß

артыг щярякятя дя йол вермядян тямкинля аддымлайырды.


Алнында тяр пучурлайырды, анъаг тярини беля силмирди.
Адамлар йавашъа аддымларыны беъид атмаьа башла-
мышдылар. Дюрд бир йан бцркцдян говрулур, узандыгъа
узанан йекнясяг дцзянлик эцняшин истисиндя боьулурду,
эюйя бахмаг олмурду, эюзцн дешилирди. Бир мцддят
йолун тязяъя тямир олунмуш щиссяси иля аддымладыг.
Эцняшин эцъцня бах, йеридикъя дабанларымызы чятинлик-
ля галдырырдыг, асфалт яримиш кимийди, дабанларымызын гал-
хан йериндя, еля бил, йара ачылырды. Катафалкы идаря едян
сцрцъцнцн мцшямбяли силиндри дя, санки, бу гара гат-
рандан йоьрулмушду.
Эцняш, дяри вя катафалкдан эялян пейин ийи, лакын вя
бухурун кяскин гохусу, йухусуз эеъянин йорьунлу-
ьу... эюзлярим гаралыр, фикирлярим дя аддымларым кими бир-
бириня долашырды. Йеня эери ганрылдым — Перез узагда,
гызмар бцркц селиндя эцъля сезилирди, сонра тамам эюз-
дян итди. Еля бил, узун илляр киминся дярдиндян юлмцсян,
онун бу дцнйада гярар тутдуьу нюгтяйя чатанда
юлдцйцнц ешитмисян. Бир дя эери дюндцкдя онун йол-
дан чыхыб чюля тяряф аддымладыьыны эюрдцм. Анладым ки,
бу йерляря бяляд олан Перез йолу кяся эетмяйи гярара
алыб. Севдийинин дяфниня анъаг йетишян адам йолу беляъя
кяся билмяздими? Дюнэядя бизя гошулду. Сонра йеня
эюздян итди. Тутгун щаванын гаранлыьы кими иди. Чюля
кечиб йолу кяся эетмяси бир нечя дяфя тякрар едилди.
Сонра щадисяляр юз-юзцня о гядяр сцрятля вя сащ-
манла баша чатды ки, йадымда щеч ня галмады. Эцняшин
истиси, аз гала, йаддашымы позурду. Йазы йазылдыгъа позу-
лурду... Биръя ону хатырлайырам ки, кяндя дахил оланда
хидмятчи гадын йахынлашды, мяня няся деди. Гейри-ади
сяси вармыш, сян демя. Титряк, эюзял, азъа гцссяли, сифя-
тиня бахсайдын, сясин башга йердян эялдийиня инанардын.
— Аста йеримяк олмаз, эцн вура биляр. Тяляссян,
ган-тяря батыб килсядя сойуглайа билярсян.

387
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Щямин эцнцн башга бир мараглы деталы — Перезин


ъанфяшанлыгла етдийи маневрлярдян сонра, нящайят, сон-
да бизя чатдыьы андакы сифяти — эюзляримдян чякилмир.
Йорьунлуг вя язабдан йанаглары бойу эюз йашлары
сцзцлцрдц, цзцндяки дярин гырышлар бу дамлаларын ашаьы
ахмасына манечилик едирди. Эюз йашы йолда эюлмячядя
дуран су кимийди. Йадымда бир дя кился, сякиляр вя гяби-
ристандакы кянд сакинляри, мязар башларындакы ятиршащлар,
щушуну итириб йеря сярилмиш Перез, бир дя анамын гябриня
тюкцлян — дибиндян бичилмиш биткилярин аь зоьуна гарыш-
мыш торпаг, ган кими гырмызы торпаг галыб. Адамлар,
гярибя сясляр, кянд, кафенин юнцндя дайанаъагдакы
гцсся вя интизар, мцщяррикин арамсыз уьултусу, автобу-
сун Ялъязаирин ишыглы кцчяляриндян кечдийи ан гяфил
севинъли дуйьу: ахыр ки, гуртарды, ращат йатмаг олар инди...

ЫЫ

Ойананда анладым ки, икиэцнлцк мязуниййят хащиш


едяндя шеф нядян беля наразы имиш. Бу эцн шянбя
эцнцдцр. Буну, аз гала, унутмушдум, йалныз йерим-
дян галханда хатырладым. Йягин, шеф фикирляшиб ки, истира-
щят эцнляри иля бирликдя мян дюрд эцн ишдя олмайаъа-
ьам. Бу да ону ачмайыб. Инди эцнащкарам ки, анамы
бу эцн йох, дцнян дяфн еляйибляр. О ки галды шянбя вя
базара, бу эцнляр, онсуз да, щеч кяс ишлямир.
Йеримдян эеъ галхдым. Йорьунлуг щяля дя ъаным-
дан там чыхмамышды. Цзцмц гырха-гырха вахтымы неъя
кечиряъяйими эютцр-гой едирдим. Чимсям, йахшы олар.
Трамвайа отуруб дцз лиманын йанындакы щовуза эял-
дим. Суйа баш вурдум. Чоху эянъляр иди. Щовузда
Мари Кардонла растлашдым. Бир заманлар о, бизим кон-
торда макиначы ишлямишди. О заман хошума эялмишди
вя дейясян, о да мяня биэаня дейилди. Анъаг севда-
мыз баш тутмады. Чцнки Мари башга йердя ишя дцзялди.

388
I ÙÈÑÑß

Узун айрылыгдан сонра илк дяфяйди цз-цзя эялирдик.


Цфцрцлмцш дюшяйин цстцня чыхмасына кюмяк етдим,
бирдян дюшляриня тохундум. Мян щяля суда идим, о ися
дюшяйин цстцндя узанмышды. Мяня бахды. Сачлары цзцня
тюкцлмцшдц, цзц эцлцрдц. Галхыб онунла йанашы узан-
дым. Кефим кюк иди. Зарафат едирмиш кими башымы астаъа
гарнына дайадым. Гымылданмады вя бир нечя дягигя
беляъя галдыг. Сонсуз мави вя гызылы сямайа бахыр,
щарада олдуьуму, аз гала, унудурдум. Мари няфяс
аларкян гарнынын неъя галхыб-ендийини щисс едирдим.
Эцняш шылтаглыьыны артыранда Мари суйа атылды, мян дя
фцрсяти ялдян вермяйиб суйа баш вурдум. Чатыб белини
гуъагладым. Бирэя цзмяйя башладыг. Щей эцлцрдц.
Кюрпцдя гурулананда деди:
— Юзцнцзя дя бахын, мяня дя, ким чох гаралыб?
Ахшам кинойа эетмяк истяйиб-истямядийини соруш-
дум. Мари эцлдц вя деди ки, Фернанделин ойнадыьы филм
олса, эедярди.
Эейиндик. Мяни гара галстукда эюряндя тяяъ-
ъцблянди. “Анам юлцб”, — дедим. Нядянся, бир аддым
эери чякилди, сусду. Сифятинин ифадяси тамам дяйишди.
Истядим дейям ки, эцнащым нядир, демядим, чцнки бу
сюзляри нечя дяфя нечя няфяря демишдим. Анъаг ня фяр-
ги вар, ня елясян дя, эцнащкарсан ки, эцнащкар...
Ахшам Мари щяр шейи унутду. Филмя бахдыг. Яйлян-
ъяли олса да, сяфещ бир филм иди. Айаьыны айаьыма сыхмыш-
ды, астаъа дюшлярини сыьаллайырдым... Филмин сону йахынла-
шанда ону юпдцм. Сонра бизя эетдик.
Ойананда Марини эюрмядим. Эетмишди. Яввялъядян
халасына баш чякяъяйини демишди. Базар эцнцйдц, йады-
ма дцшдцкъя кефим корланды. Базар эцнц мянлик дейил,
ондан зяндейи-зящлям эедир. Тязядян йатмаьа чалыш-
дым, балынъдан Маринин сачларынын ятри эялирди. Дцз саат
она кими йатдым. Ойансам да, йеримдян галхмаьа
тялясмядим. Йеримдяъя сигарет чякдим. Аъсам да,

389
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

адятимя хилаф чыхараг Селестин ресторанына эетмяк истя-


мирдим. Эетсяйдим, сорьу-суал башланаъагды, хошум
эялмяйян дя еля будур. Гайьанаг биширдим, еля тава-
данъа щязми-рабедян кечирдим. Евдя чюряк гуртар-
мышды, эедиб алмаьа тянбяллик едирдим.
Отаьымын пянъяряси шящяр ятрафынын ян эедишли,
эялишли кцчясиня ачылыр. Щава хош олса да, эедиб-эялян
аз иди, нядянся, щамы тялясирди. Бязиляри эязинтийя аиля-
ликъя чыхмышды. Лап габагда дянизчи кюйняйи вя гыса шал-
вар эейинмиш ики оьлан ушаьы вя ири, чящрайы бантлы гыз
аддымлайырды. Далларынъа гящвяйи ипяк дон эейинмиш
эонбул гадын вя балаъабой сысга бир киши эедирди.
Сонра кцчя йаваш-йаваш бошалды, эцман ки, щамы
филмя тялясирмиш, инди сеанслар башламыш олмалы иди. Кцчя-
дя анъаг дцкан сащибляри, бир дя пишикляр галды. Евлярин
ятрафында уъалан фикус аьаъларынын цзяриндян сяма айдын
эюрцнцрдц. Йолун о бири тяряфиндяки сигарет дцканынын
сащиби стулуну гапынын аьзында, сякийя гойду, стулу ат
кими миниб сюйкяняъяйя дирсяклянди. Бир аз яввял аьзына
гядяр долу трамвайлар, демяк олар, бош эедирди. Сига-
рет дцканынын йанындакы “Пйеро” кафеси дя бомбош иди.
Дцканчы кими мян дя стулуму фырладыб тярсиня отур-
дум. Неъя ращатмыш беля отурмаг. Ики сигарет чякдим,
сонра отаьыма гайытдым. Бир аз шоколад гырдым. Пян-
ъяря аьзында чейнямяйя башладым. Щава тутулду. Инди-
ъя йай туфаны башлайаъагды. Анъаг булуд илхысы кечдик-
дян сонра да кцчя гаранлыг иди. Йаьыш инди йаьар, бир
аздан йаьар.
Саат 5-дя трамвайларын сяси алями башына эютцрдц. Бу
дяфя ъамаат стадиондан эялирди, адамлар салхым-салхым
трамвайларын бюйцр-башындан саллана галмышды. Нювбя-
ти вагонлар ойунчулары эятирирди, онлары кичик чамаданла-
рындан таныдым. Баьырдыгъа баьырыр, мяьлубедилмяз
командаларынын шяниня мащнылар охуйурдулар. Бир нечя-
си щятта мяня ял дя еляди. Кимся гышгырды да:

390
I ÙÈÑÑß

— Аталарыны йандырдыг.
Ъаваб олараг башымы тярпятдим.
Щава бир аз да гаралды. Евлярин цстцндя сяма гызар-
маьа башлады вя ахшамын дцшмяси иля кцчяляр ъанланды.

ЫЫЫ

Бу эцн офисдя хейли иш йыьылыб галмышды. Шеф мяни


олдугъа мцлайим гаршылады... “Чохму йорулмусан?”,
— сюзарасы сорушмаьы унутмады, сонра анамын йашы иля
марагланды. Сящв елямямяк цчцн дедим ки, йетмишин
ичиндяйди. Ращат няфяс алды санки. Йягин ки, сющбяти артыг
битмиш щесаб едирди.
Столун цстцня галагланмыш сянядляри гайдайа сал-
маг лазым иди. Сящяр йемяйиня эетмяздян габаг ялля-
рими йудум. Сящярляр йахшыдыр, дярд ахшамын дярдидир:
ялцзйуйанын йанындан асылмыш дясмалла офисин бцтцн
ишчиляри ялини силир, эцн ярзиндя еля исланыр ки, ялини сцртмя-
йя ийрянирсян. Эцнлярин бир эцнц буну шефин диггятиня
чатдырсам да, ъавабы ня олса йахшыдыр, разыйам сянинля,
анъаг бу чох хырда мясялядир. Нащара щямишякиндян
бир аз эеъ, бирин йарысында Еммануелля бирликдя эетдик.
О, эюндяришлярля мяшьул олан конторда чалышыр. Конто-
румуз дянизя ачылыр, бир балаъа эеъикяси олдуг — эцняшя
гярг олмуш кюрфязин тиъарят эямиляриня баха-баха
эедирдик. Бу дямдя бир йцк эямиси эюрцндц. Узагдан
тцстц веря-веря эялирди. Еммануел деди:
— Эетдик.
Бу сюзя бянд идим санки, йеримдян эютцрцлдцм.
Машын артыг биздян араланмышды, фактик олараг онун
ардынъа гачырдыг. Эурулту бейнимин ичиня долмушду,
щяр йаны тоз-думан бцрцмцшдц. Ня эюрцр, ня дя щисс
едирдим. Гурьу вя машынларын гарасынъа неъя эялди
гачырдыг. Кюрпцнцн йанындакы хырда эямилярин дор аьаъ-
лары йырьаланыб ъырылдайырды. Биринъи мян чатдым, бортдан

391
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

тутуб кузова галхдым. Сонра Еммануеля кюмяк еля-


дим. Эцъля няфяс алырдыг. Йцк машыны кяля-кютцр сащил
кцчяси иля эцняш вя тозун ичиндя атыла-атыла эедирди.
Еммануел уьунуб эетмишди.
Беляъя, ган-тяр ичиндя юзцмцзц Селестин рестораны-
на салдыг. Гойуб эетдийимиз кимийди — йекягарын, чал-
быьлы, аь юнлцкдя.
— Неъясян, саламатсанмы? — мяндян сорушду.
“Щя”, — дедим, бир дя ялавя етдим ки, йемяк истяйи-
рям. Эятирдиклярини бир эюз гырпымында йедим, цстцндян
гящвя ичдим. Евя эялдим, бир аз йатдым, чцнки сящяр
ифрата вармышдым, щямишякиндян артыг спиртли ички гябул
етмишдим. Ойананда папирос чякмяк истядим. Анъаг
ишя эеъикмякдян горхуб трамвай дайанаъаьына гач-
дым. Ахшамаъан ишлядим. Конторда ит йийясини танымырды,
боьанаг иди, щамы гарышмышды бир-бириня. Ахшам ляззятля,
тялясмядян сащил кцчясийля пийада евя гайытдым. Сяма
йашыл рянэя чалырды, щалым йахшы, кефим йериндяйди. Неъя
олдуса, бирбаша евя эетдим, кюнлцмя картоф гызартмасы
дцшмцшдц.
Алагаранлыг пиллякянлярля галхаркян гоъа Саламано
иля цз-цзя эялдим. О, мяним гапыбир гоншум сайылырды.
Итини эязинтийя апарырды. Дцз сяккиз ил иди икиси, ъанбир
гялбдя давасыз-филан йашайырдылар. Бу гящвяйи рянэли ит,
зяннимъя, готура тутулуб, тцкц эетдикъя тюкцлцр, юзц
дя ит эцнцндядир: бядянинин хора басмайан йери гал-
майыб. Гоъа Саламано ити иля дарысгал бир отагда эцн
кечирирди, вярдишдяндир, нядяндир, узун мцддят бир йер-
дя йашадыгларындан бир-бириня охшайырдылар. Цзцнц
йумазды, йумадыьы цчцн гартмаг баьламышды, сачлары
тюкцлцб, дяриси эюрцнцр. Бу ишылдайан дяридя биръя готур
чатышмыр. Ит сащибиня бахыр — тез-тез белини бцкцр, бой-
нуну итаятля габаьа узадыр, башыны ашаьы салыр. Бир ъан-
да ики цряк эетдикъя бир-бириня нифрят етмяйя башлады.
Эцндя ики дяфя — сящяр 11-дя вя ахшам 6-да ити эязин-

392
I ÙÈÑÑß

тийя чыхарыр. Бу сяккиз илин ичиндя чашыб маршрутдан кяна-


ра чыхдыьы вахт олмайыб. Будур е, Лион кцчяси иля эялир-
ляр, ит халтасыны дартыр, гоъа Саламано ися юзцнц бцдря-
йиб йыхылмагдан горуйур. Эярэин вязиййятдя олдуьун-
дан ити сюйцр, лап кцчя сюйцшляри иля. Ит бу нифряти ъанын-
да щисс едирмиш кими тысыр, гысылыб йумаьа дюнцр. Айа-
гларыны йеря диряйир — бяли, бу мягамда яйляъ басылыр. Ит
дейир, юлдцрсян дя, эетмярям. Гоъа гарт гязяби иля ити
далынъа сцрцйцр. Щяр шейин бир сону вар — ит безикиб айа-
гларыны йердян аралайыр, итаятля йерийир. Гоъанын щирси
сойумур, дцз гапыйа гядяр ону сюйцр, сюйцшцн бири
беш гяпийя. Гярибя бир дурум йараныр, — еля бил, бу
дцнйада щамы чякилиб, йалныз икиси галыб — бирдян бир-бири-
ня бахырлар, бири горхур, о бири сюйцр. Щяр эцн ейни сящ-
ня тякрарланыр, ит айаьыны галдырдымы, гоъа ящядини кясир,
халтасындан дартыр, архайа бахан олса, мясяляни ялбяял
анлайар: дальавари хятт цзря хырдаъа дамлалар... Селестин
фикринъя, Саламано дцнйанын сон яълафыдыр. Кимин неъя
олдуьуну бир олан Аллащ билир, Саламоно да еляъя.
Биз пиллякянлярдя растлашдыгда ити йаманлайырды, она
“яълаф” дейирди.
Ит зинэилдяйирди.
Дедим:
— Ахшамын хейир.
Кимя дейирсян, гоъа рол язбярляйирмиш кими сюй-
мякдяйди.
— Ит сизя беля нейляйиб ки, — дюзмяйиб сорушдум.
Гоъа сусду... Биръя сюз дилиндян дцшмцрдц:
— Алчаг! Йарамаз!
Гаранлыгда, эцъля дя олса, сездим ки, итин цстцня
яйилиб. Халтасыны ялляшдирирди. Сорушдуьуму бир дя уъа-
дан сорушдум. Эерийя бахмадан гязябля деди:
— Юлсяйди, ъаным динъялярди, йохса мян юляъяйям.
Буну дейяр-демяз ити ардынъа дартмаьа башлады. Ит
зинэилдяйир, пянъялярини йеря даща мющкям диряйирди.

393
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Бу анда башга бир гоншум чыхды. Мящяллядя ону


баштутан кими таныйырдылар. Анъаг ня ишля мяшьул олду-
ьуну сорушанда дейир ки, анбардардыр. Олур ки, щярдян
растлашанда бир-ики кялмя кясмяли олуруг, бязян гапымы
дюйцр, астаъа, эцъля ешидилян шякилдя. Билир ки, ня деся,
ъан-башла динляйяъяйям. Фикримъя, няглетмя тярзи пис
дейил. Онунла щагг-салам кясмямяйя щеч бир сябя-
бим йохдур. Ады Раймон Синтесдир. Балаъабойлу, енли-
кцряк, бурну боксчу бурну кими. Мянимля Саламано-
нун гейбятини еляди:
— Эюр ня яълафдыр!
Сорушду ки, доьруданмы, бцтцн бунлардан ийрянми-
рям? “Йох” дедим.
Пиллякянляри галхмаьа башладыг, гапыны ачыб ичяри
кечмяк истяйирдим ки, деди:
— Евдя шяраб вя ган колбасасы вар. Эялсяня бизя.
Дцшцндцм ки, бир дя евя эет, юзцня шам йемяйи
щазырла, дярщал разылашдым. Саламанонун евиндя олдуьу
кими, Раймонун да отаьында биръя чарпайы варды. Бир дя
гаранлыг хяфя мятбях. Чарпайынын йухарысында аь-нарынъы
рянэдя мяляк гойулуб, эипсдян щазырланыб, дярщал били-
нир. Сонра чемпионларын фотолары, ики, йа цч шякил оларды,
журналлардан кясилмишди. Бир дя чылпаг гадын шякилляри.
Отаг йаман эцндяйди, чарпайы йыьышдырылмамышды.
Отаьа эирян кими Раймон керосин лампаны йандырды,
сонра ъибиндян бинт чыхарды, саь голуну сарымаьа баш-
лады, дейясян, бинт дя кирин ичиндяйди. Голуна ня олду-
ьуну сорушдум. Изащ елямяйя башлады: “Бир типля сюз-
ляшдик, сонра далашмалы олдуг”.
— Билирсинизми, ъянаб Мерсо, мян бядхащ дейилям,
анъаг дедийимин цстцндя дурмаьы баъарырам. Щямин
тип, билсян, ня дейирди мяня: “Кишисянся, трамвайдан
дцш, данышаг”. Дедим: “Йахшы, ял чяк мяндян...” О,
мяня: “Еля билирдим, кишисян, ня эцндясян...” Нящайят,
вагондан чыхдыг. Дедим: “ял чяк мяндян, йохса...” О

394
I ÙÈÑÑß

ися: “Горхдум сяндян, йаман горхдум. Хохан эялиб


мяни йейяъяк. Бу ан бычаьы чыхарыб голуна чякдим. Йеря
йыхылды. Галдырмаг истядим. Узандыьы йердя мяни тяпик-
лямяйя башлады. Дизимля гарнына вя цзцня илишдирдим.
Гана бялянди. Сорушдум: “Бясиндир?” Деди: “Кифайятдир”.
Даныша-даныша голуну сарыйырды. Синтесин чарпайысы-
на отурдум. Данышырды:
— Баша дцшцрсян, мяним щеч кясля ишим йохдур.
Щеч кяся бянд олмурам. Биринъи о, мяни тящгир еляди.
Нягл етдийи щадисядян эюрцндцйц кими, бу, беля иди
ки вар. Дейясян, мягамыйды, деди ки, бах еля бу кими
инъя мясялялярля баьлы фикрими сорушмаг истяйирмиш.
Мяня эяняшмясинин мягсяди анъаг бу иди, бир дя деди
ки, мяни цряк досту кими эюрцр. Сусдум. Бир дя сорушду
ки, онунла дост олараммы? Дедим ки, фярги йохдур,
буну ешидяндя кейфи хейли кюкялди. Колбасаны чыхартды,
доьрайыб тавада гызартды, столун цстцня нимчя вя
гядящляри дцздц, щараданса бычаг вя чянэял-гашыг
тапыб эятирди вя ики шцшя чахыр. Щяр шей сцкута далмышды.
Сонра столун архасына кечдик. Стол архасында мяня ишля-
риндян данышды. Яввял бир аз тяряддцд еляди:
— Бир гадынла таныш олдум.
Мялум олду ки, далашдыьы киши мяшугясинин гарда-
шыймыш. Раймон гадыны сахладыьыны иддиа едирди. Сус-
дум, реаксийа вермядим, анъаг дярщал ялавя етди ки,
мящяллядя щаггында щансы шайиялярин эяздийиндян
хябяри вар. Анъаг виъданы тямиздир, ади анбардар вязи-
фясиндя чалышыр.
— Эцнлярин бир эцнц айылыб эюрдцм ки, йерин алтына
эирмишям. Мяни щеч кяс сайыб-елямир.
Мяшугясинин йолунда ъаныны гойду, ня лазымса
тямин еляди. Онун цчцн айрыъа ев тутду, эцндя йемяк-
ичмяйиня ийирмиъя франк верирди.
— Евя эюря отуз франк, алтмыш франк йемякпулу,
бязян ъорабдан-филандан алыр вя беляъя мин франк ярийиб

395
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

эедирди. Ханым ишлямирди. Анъаг няфяс алыб-вердикъя


демякдян усанмырды ки, вердийим пуллар она чатмыр.
Она дейяндя ки, щеч олмаса, эцнцн йарысыны бир йердя
ишля, хырда-хуруш хярълярдян ъанымы гуртар. Бу ай сяня
костйум алмышам, эцндя ийирми франкы сайыб овъуна
гойурам, йашадыьын евин парасыны юдяйирям, сянся
эцнцн эцнортачаьы ряфигяляринля кафедя яййашлыг едир-
сян. Онлары шякярли гящвяйя гонаг едирсян. Мяним
щесабыма. Мян сяня йахшылыг едирям, сян эюр ня едир-
сян. Йахшылыьа йаманлыг? Анъаг о ишлямирди, ялиндян-
башындан эялян буйду ки, десин: вердийин пуллар щеч
дярдимя чатмыр, онда анладым ки, мяни щярифляйирляр.
Раймон данышды ки, мяшугясинин чантасында лоте-
рейа билети тапыбмыш, гыз буну щансы пула алдыьыны щеч
ъцр узащ еляйя билмяди. Бир аз кечяндян сонра гярибя
бир гябз пейда олду, сян демя, ики голбаьыны ломбар-
да гойубмуш. Голбаьы олдуьундан щеч шцбщялянмир-
ди дя.
— Бах бу мягамда ону дишимя вуруб сынадым.
Айрылмаьа гярар вердим. Щеч няйи эизлятмядян щаг-
гында дцшцндцйцмц дилимя эятирдим. “Сян, — дедим,
— йатаьында киминля эялди ойнаглаша билярсян”. Ъянаб
Мерсо, баша дцшцрсцнцзмц, она еля беля дя дедим,
дедим ки, сяни лайиг олмадыьын хошбяхтлийя говушдур-
дум, щамы сяня щясядля бахырды, сянся кор олдун, щяр
шейи гулагардына вурдун. Баша дцшяндя эеъ олаъаг.
Ганына гялтан елямишди ону. Яввялляр она ял гал-
дырмаьы аьлындан беля кечирмязди.
— Язиб суйуну чыхартдым, анъаг севя-севя, охша-
йа-охшайа. Аьламсынса да, цзцмц йана чевирирям. Иш
бу дяфя ъиддиляшди, она еля бир дярс вердим ки, унуда
билмясин.
Дуруб-дуруб дейирди ки, мяним мяслящятимя чох
ещтийаъы вар. Бирдян ара верди, ялими узадыб лампанын
фитилини дцзялтдим, лампа щис верирди. Сусурдум. Ян йах-

396
I ÙÈÑÑß

шысы динлямяк иди. Аз гала, бир литр чахыр ичдим, башымда


эурулту варды, ара вермирди. Ял атыб Раймонун сигарет-
ляриндян чякдим, гутум бошалмышды. Ахырынъы трамвай-
лар ютцб-кечирди, эцндцзцн артыг кирийян сяс-кцйцнц дя
юзцйля апарырды. Раймон данышырды. Кядярли олан будур
ки, о, щяля дя бу фащишяни гялбиндян чыхарыб ата билмя-
йиб. Ня едирдися, цряйи сойумурду. Анъаг ялбят, бир
эцн дярсини ямяллиъя веряъяк. Арада истяди ки, ону
мещманханайа апарсын, дярщал да полися зянэ елясин.
Щай-кцй галхсын вя она сары билет версинляр. Сонра
достларына цз тутду — бу алямдя йолдашлары истядийин
гядярдир. Дцзэцн бир шей мяслящят едя билмядиляр. Инди
мяня цз тутуб: бцтцн бу олуб-кечянляр барядя фикрим
нядир? Дедим ки, щеч ня фикирляшмирям, анъаг мараглы-
дыр. Бяс мяним фикримъя, гыз она кяляк эялибми? Елядир,
олуб бу иш. Анъаг беляйдися, онун дярсини вермяк няйя
йарайаъагдыр? Мян неъя едярдим? Демяк чятиндир,
анъаг етираф едим ки, ону да анлайырам, цряйи йаныр,
беля олдугда инсан ян кяскин щярякятляря ял атыр.
Сонра йеня шярабдан ичдим. Раймон сигарет йан-
дырды вя юз планыны дцрцстъя анлатды мяня: мяктуб
йазыб кюнлцнц алаъаг. Гыз йанына эялдикдя онунла йата-
ьа узанаъаг вя мясялянин “гялиз йериндя” цзцня тцпц-
рцб евиндян говаъаг. Разылашдым. Белядя гызы, доьру-
дан да, ъязаландырмыш олаъаг. Анъаг Раймон деди ки,
бу мяктубу йаза билмяз, аьлындан кечир ки, мяня
эяняшсин, бялкя, онун явязиндя бу иши мян эюрцм?
Ъаваб вермядим. Цзцмя баха-баха ялавя етди ки, бял-
кя, бу ишя инди башлайаг, неъя дейярляр, йолчу йолда
эяряк. Етираз елямядим. Бир стякан шяраб ичиб айаьа
галхды. Габ-гаъаьы ялийля бир кянара итяляди. Столун
мцшямбя юртцйцнц силди. Сийирмядян бир вяряг дама-
дама каьыз, сары рянэли конверт, гырмызы тахта гялям вя
дюрдкцнъ бянювшяйи мцряккябгабыны чыхарды. Гадынын
адыны чякяндя билдим ки, яряб мяншялидир. Башымы вярягин

397
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

цстцндян галдырыб йаздыьымы уъадан охудум. Папиро-


са эцъ верир, диггятля мяни динляйирди. Бир дя охума-
ьымы хащиш еляди. “Билирдим ки, бунун ющдясиндян эял-
сян, сян эялярсян”, — ахырда беля деди.
Мяня “сян” дейя мцраъият етмясини дярщал тутма-
дым. “Инди билдим ки, мяним ясл достумсан” дейяндя
мяни тяяъъцб бцрцдц. Бу сюзцнц бир дя тякрар еляди.
Дедим ки, мянимчцн фярг елямяз, дост дейирсян, дост
олдуг. Мяктубу гатлайыб зярфин ичиня гойду. Чахыры сон
дамласына гядяр ичдик. Сонра щеч ня демядян сигарет
сцмцрдцк. Кцчя там бошалды, инс-ъинс кясилди, сонунъу
автомобил дя беляъя кечди, кцляйин говдуьу йарпаг
мисалы.
— Эеъдир, — дедим.
Раймон да башыйла тясдигляди. Вахт неъя дя сцрят-
ля ахыб кечир. Мяни йуху басырды, ня иллащ елясям дя,
йеримдян галха билмирдим. Раймонун бахышларыны думан
ичиндян эюрцрмцш кими сезирдим, сонра мяня цзрхащлыг
еляди, цряйини сыхма, деди. Нийя? Изащ еляди ки, анамы
итирдийимдян хябяри вар. Эеъ-тез щамымыз юляъяйик. Бири
юлцр, беши доьулурса, бу, дцз дейил, щамы юлмцр, щяря
юз нювбясини эюзляйир. Анъаг разылашдым. “Щя, елядир, —
дедим, — щамы юлцр”.
Галхдым, нящайят. Раймон ялими бярк-бярк сыхыб
деди ки, ясл кишиляр бир-бирини илк бахышдан анлайарлар... Чых-
дым, гапыны юртдцм вя бир мцддят гаранлыг мейдан-
чада дурдум. Бина йуху ичиндя цзян эямийя бянзя-
йирди. Щярякятсиз дайанмышдым, щеч ня ешитмирдим,
гулагларым сяся дцшмцш кими бир уъдан уьулдайырды.
Гоъа Саламанонун отаьындан итин боьуг зинэилтиси еши-
дилирди. Дцнйа дцзялмир ки, дцзялмир.

398
I ÙÈÑÑß

ЫВ

Бцтцн щяфтяни вар эцъцмля чалышдым. Эцнлярин бир


эцнц Раймон эялиб мяктубу эюндярдийини сюйляди. Ики
дяфя Еммануел иля кинойа эетдим. Чох заман екран-
да ня баш вердийини анламыр, мяни йанынъа апарырды ки,
ону екрандакы щадисялярдян аэащ едим. Дцнян, шянбя
эцнц, вядяляшдийимиз кими, Мари эялди. Аь вя гырмызы
золаглы эюзял дон вя дяри сяндял эеймишди, бярк дюшляри
донун алтында дик дурмушду, эцняшдян йанмыш ясмяр
цзц чичяк кими ачмышды. Биз автобуса яйляшиб Ялъязаирин
бир нечя километрлийиндя — гайалыгла сащил гамышлыьынын
ортасындакы кичик чимярлийя эетдик. Саат дюрддя эцняш
ялинин архасыны йеря гойса да, исти о саат чякилиб эетмир.
Дяниз мцрэц ичиндя чалхаланырды. Маринин юйрятдийи
кими, дальаларын цзцндяки аь кюпцйц соруб эюйя цфц-
рцрдцк. Дамъылар нарын-нарын щавайа сяпялянир, йа да
исти йаьыша дюнцб эерийя — цзцмцзя сяпялянирди. Анъаг
тезликля шор-аъы су аьзымы эюйнятмяйя башлады. Мари
суйун алтында мяня гысылды. Додаьыны додаьыма йапыш-
дырыб, дилини додагларыма сцртдц. Аьзымын эюйняртиси
дайанды вя биз бир гядяр дальаларда йелляндик.
Сонра гумлуьа чыхыб эейиндик. Маринин эюзляринин
ичиндяки алов цзцмя вурду, дюзмяйиб ону синямя сых-
дым. Сонра йейин-йейин евя сары аддымладыг, бирбаша бизя
эялиб йатаьа ъумдуг. Пянъяряни тайбатай ачмышдым.
Йай эеъясинин щялимлийи мялщям кими бядянимизя сарыл-
мышды, эеъянин пычылтысы ъанымыза щопдугъа щопурду...
Сящяр Мари мянимля галды.
Кцчяйя чыхдым ки, йемяйя няся алым. Гайыданбаш
Раймонун отаьындан гадын сяси ешитдим. Бир аз сонра
гоъа Саламанонун итля мцщарибяси башланды, ня башлады.
Тахта пиллякянлярдя айаггабыларын таппылтысы, ъырмаг сяс-
ляри вя таныш сюзляр ешидилди:

399
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

— Яълаф! Алчаг!
Онлар кцчяйя чыхдылар. Мян Марийя гоъа барядя
мялумат вердим. Эцлцрдц. Яйниндя мяним пижамам
варды, голларыны азъа гатламышды. Мари еля эцлцрдц ки,
ону тязядян истяйирдим. Бир гядяр сонра сорушду:
— Севирсянми мяни?
Ъаваб вердим ки, бу, бош, ъяфянэ сюзляри щарадан
тапыр. Севирям, ялбяття, севирям. Цзцнц гцсся юртдц.
Йемяк щазырлайанда йеня щеч нядян еля эцлдц ки, юзц-
мц сахлайа билмядим, белиндян тутуб гуъагладым. Еля
бу анда Раймонун отаьында щай-кцй гопду. Яввялъя
гадын гышгырыьы, сонра Раймонун сяси ешидилди.
— Сян мяня хяйанят етмисян, мяни бир гара гяпи-
йя сатмысан, бяли, алдатмысан, буну сяня чай гашыьын-
да сон дамласына гядяр ичирдяъяйям, йаддан чыхарма.
Кцт зярбя сясляри ешидилди, гадын анидян еля баьырды
ки, гоншулар буна бянд имишляр кими чюля тюкцлцшдцляр.
Биз дя Мари иля чыхдыг. Гадын вар сясийля чыьырырды. Рай-
мон ися зярбяляри ендирирди. Мари деди: «Бу, дящшятдир».
Сусдум. О хащиш етди ки, полис чаьырым. Дедим, полис-
дян хошум эялмир. Анъаг тезликля полис эялди. Гапыны
дюйдц. Сяс хырп кясилди. Полис гапыны даща бярк дюйдц.
Бу заман гадын аьлады вя Раймон гапыны ачды. Сифя-
тиндя сахта бир тябяссцм варды, дишляри арасында сигарет
тутмушду. Гадын гапыйа тяряф атылды вя гышгырыб полися
деди ки, Раймон ону дюйцб.
— Сойадын? — полис сорушду.
Раймон ъаваб верди.
Полис деди:
— Сигарети аьзындан чыхар вя ядябли ол.
Раймон дурухду, дюнцб мяня бахды, анъаг сига-
рети чыхармады. Полис голуну щярляйиб она йаьлы бир шапа-
лаг тутуздурду. Сигарет аьзындан чыхыб бир нечя метр
кянара дцшдц. Раймонун рянэи бозарды, анъаг щеч ня
демяди, аз сонра юзцня эялибмиш кими, фаьыр-фаьыр

400
I ÙÈÑÑß

сорушду ки, сигаретин кютцйцнц эютцрмяк олармы? Полис


иъазя верди вя ялавя еляди:
— Эялян дяфя полисля данышанда тярбийяли ол, аьзынын
гатыьыны даьыдарам.
Бцтцн бу мцддятдя гадын аьлайа-аьлайа тякрар
едирди:
— О, мяни язишдирди. О, еркяк пишикдир!
Раймон деди:
— Ъянаб полис, ганун адамы пишик адландырмаьа
иъазя верирми?
Анъаг полис она тярс-тярс бахды, йяни мумла. Онда
Раймон дюнцб гадына деди:
— Щеч ейби йохдур, эюрцшярик, ялбят.
Полис деди ки, гой гадын эетсин, о ися евдян чюля
чыхмасын, бир аздан ону полис мянтягясиня чаьыраъаг-
лар. Сонра ялавя еляди ки, Раймонун виъданы олса, юз
ямялиня эюря хяъалят чякяр, эюр ня гядяр ичиб ки, бцтцн
бядяни ясир.
Раймон:
— Мян сярхош дейилям, ъянаб полис, — деди. — Сиз-
дян горхдуьум цчцн мяни ясмяъя тутуб.
О, отаьа кечиб гапыны юртдц, щамы даьылышды. Биз
Мари иля йенидян йемяк щазырламаьа башладыг. Анъаг
онун иштащасы кцсмцшдц, йемяйин, демяк олар, щамы-
сыны юзцм йедим. Бир саатдан сонра Мари чыхыб эетди,
мян ися бир гядяр йатдым.
Саат 3-дя гапы дюйцлдц. Эялян Раймон иди. Мян
щяля узанмышдым. О, чарпайынын кянарында яйляшди.
Отуруб сусурду. Сорушдум мясяля неъя олмушду?
Данышды ки, щяр шейи дедийи кими еляйиб, анъаг гадын она
бир шилля вуруб. О да мяшугясини о ки вар язишдириб,
сонрасыны да юз эюзляримля эюрмцшям. Дедим:
— Даща онун дярсини вермисян, ращат ола билярсян.
Раймон да ейни фикирдя иди, деди ки, инди полис ня
истяйир елясин, дяхли йохдур. Гадын юз пайыны алыб, артыг

401
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

щеч кяс бунун цстцндян гялям чякя билмяз. Ялавя


еляди ки, полис ишчилярини о, йахшы таныйыр, онларын дилини
йахшы билир. Сонра сорушду ки, йягин, эюзляйирмишям ки,
о, полис няфярини вураъаг, щя? Дедим, доьрусу, щеч ня
эюзлямирдим вя цмумиййятля, полис ишчилярини хошламы-
рам. Раймон, эюрцнцр, разы галмышды. Сорушду, бялкя,
эязмяйя чыхаг? Мян галхыб сачларымы дцзялтдим. Бу
йердя о деди ки, мяни юзцня шащид апармаг истяйир.
Мяним цчцн фярги йох иди, анъаг орада ня дейяъяйими
билмирдим. Раймон мяня баша салды ки, фащишянин ону
алдатдыьыны тясдиг елясям, кифайятдир. Разы олдум.
Биз евдян чыханда Раймон адама бир гядящ кон-
йак ичмяк тяклиф етди. Бундан сонра онун кюнлцня билйард
ойнамаг дцшдц, орада удуздум. Сонра борделя дявят
еляди. Анъаг эетмядим, дедим, йох, беля шейлярдян
хошум эялмир. Онда тялясмядян эери гайытдыг.
Щяля узагдан евимизин габаьында гоъа Салама-
нону эюрдцм. О, щяйяъанлы эюрцнцрдц. Биз йахынла-
шанда эюрдцк ки, ит йанында йохдур. О, дюрд тяряфя
бахыр, фырфыра кими фырланыр, гаранлыг дящлизя нязяр салыб
няся донгулданырды. Раймон сорушду ки, она ня олуб,
гоъа ъаваб вермяди. О, щяля дя вурнухур, щярдянбир
додаглары алтында донгулданырды:
— Яълаф! Алчаг!
Сорушдум ки, ит щаны?
— Гачды, — гоъа дейинмяйини кясиб адам кими
данышмаьа башлады. — Щямишяки кими, мейдана эетмиш-
дик. Орада йармарка ачылыб, ойунбазларын йанында чох-
лу адам вар иди. Авара-крала бахмаг цчцн айаг сахла-
дым. Сонра йолума давам елямяк истяйяндя эюрдцм,
итин щеч изи-тозу да галмайыб, эцнащ мяндядир, эяряк
халтасыны чохдан даралдайдым, анъаг щеч аьлыма эял-
мирди ки, бу яълаф бах беляъя якиля биляр.
Раймон ону сакитляшдирмяк цчцн деди ки, йягин, ит,
садяъя, азыб, бир аздан юзц гайыдыб эяляъяк. О, бу

402
I ÙÈÑÑß

барядя чохлу мисал эятирди: олур ки, ит он километрлярля


узаьа эедир, анъаг ахырда, эюрцрсян, йеня сащибинин
йанына гайыдыр. Анъаг гоъа щеч ъцр сакит ола билмирди.
— Баша дцшцн ки, ону юлдцря билярляр. Бары бири она
йийя дурайды. Йох яши, готурдур, ону ким эютцряр, щамы
ондан ийрянир, йягин ки, дярисойанларын ялиня кечиб.
Саламанойа мяслящят эюрдцм ки, дяри сойулан йеря
эетсин, ъяримя версин, онда ити гайтарарлар. Сорушду ки,
ъяримя бюйцкдцрмц? Буну билмирдим. Бу вахт о гызыш-
ды:
— Беля леш цчцн щяля пул да вермялийям?! Гой
эябярсин кюпяйоьлу.
Йеня дя сюйцш йаьдырмаьа башлады. Раймон эцлцб
ичяри кечди. Мян дя онун далынъа эетдим. Мейданча-
да айрылдыг. Аз кечмиш гоъанын аддым сясляри ешидилди.
Сонра гапы дюйцлдц. Ачдым, мяни эюрян кими деди:
— Баьышлайын... Цзр истяйирям.
Мян ону отаьа дявят елядим, анъаг о эирмяди.
Башыны ашаьы дикиб дайанмышды. Гартмаглы ялляри ясирди.
Нязярлярини йердян айырмадан сорушду:
— Дейин, ъянаб Мерсо, ону мяндян алмазлар ки?
Гайтарарлармы ону мяня?
Дедим, саллагханада ити, ян азы, цч эцн сахлайырлар
ки, сащиби истяся, эялиб апара билсин, йалныз бундан сонра
онунла лазыми ряфтар еляйирляр. О диниб-данышмадан бир
хейли цзцмя бахды. Сонра деди:
— Эеъяниз хейря галсын.
Вя чякилиб юз отаьына эетди, мян онун отагда неъя
вар-эял елядийини ешидирдим. Сонра чарпайы ъырылдамаьа
башлады. Диварын о тайындан гярибя, боьуг сясляр эялир-
ди вя мян анладым ки, гоъа аьлайыр. Юзцм дя билми-
рям, няйяся эюря, анам йадыма дцшдц.

403
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Раймон офися зянэ еляди. Мяня деди ки, достларын-


дан бири (она мяним барямдя данышыбмыш) базар
эцнцнц чимярлийин йахынлыьында йерляшян евиндя бирэя
кечирмяйя дявят едиб. Бу истиращят еви Ялъязаирин йахын-
лыьында йерляшир. Ъаваб вердим ки, чох истярдим эцнцмц
онларла бирэя кечирим, анъаг бу эцн цчцн башга бир
достумла артыг вядяляшмишям. Раймон о дягигя бяйан
етди ки, достуму да дявят едя билярям. Достунун арва-
ды бир сцрц кишинин арасында тяк олмайаъаьына эюря щяд-
сиз севиняъяк.
Телефонун дястяйини о саат асмаг истядим, чцнки
шефимиз шящярдян бура зянэ едиляндя биртящяр олур.
Анъаг Раймон бир аз эюзлямяйи хащиш етди вя мяня
деди ки, бу тяклифи мяня ахшамцстц дя чатдыра билярди,
анъаг ниййяти башга бир шейи хатырламагдыр. Бцтцн эцн
ярзиндя бир груп яряб ону дабан-дабана тягиб едиб вя
онларын арасында кечмиш мяшугясинин гардашыны да
эюрцб. “Евя дюняркян бу ахшам ону евин йахынлыьында
эюрсян, мяня дейярсян”. “Баш цстя”, — дедим.
Бир нечя дягигя кечдикдян сонра шеф мяни чаьырт-
дырды, хябяри ешидян кими дилхор олдум, чцнки фикирляш-
дим ки, йеня артыг мин кяря дедийи сюзляри цзцмя чыр-
паъаг: аз данышын, чох ишляйин. Анъаг беля олмады, гятий-
йян беля олмады. Ичяри эирян кими бир аз гярибя интона-
сийа иля бяйан етди ки, инди мяня щяля контурларыны там
ъыза билмядийи бир лайищядян бящс едяъяк. Садяъя, бу
цсулла баьлы фикрими юйрянмяк истяйир. Бейниня батмышды
ки, Парисдя офисимизин еля бир филиалыны йаратсын ки, ишлярими-
зи орада йериндяъя щяйата кечиря билсин вя дярщал соруш-
ду ки, ора эетмяк истярдимми? Бу, мяня Парисдя йаша-
маг шансы веряъякди. “Эянъсиниз вя мянъя, орада кечи-
ряъяйиниз щяйат там цряйинизъя олаъаг”. Дедим ки, дцз

404
I ÙÈÑÑß

дейирсиниз, анъаг цряйимин дяринлийиндя бунун мяним


цчцн бир еля исти-сойуьу йох иди. Ахырда тябяссцмля
сорушду ки, щяйатымда дяйишиклик етмяк цряйимъя дейил?!
Ъаваб вердим ки, щяйат, онсуз да, щеч заман дяйиш-
мир, истянилян щалда щяр шейин конкрет дяйяри вар вя
бурадакы щяйатымдан да наразы дейилям. Цзцнц туршут-
ду, наразы эюркям алды, деди ки, щямишя солахай ъаваб-
лар верирям, щеч бир амбисийам йохдур вя бу, бизнесдя
щеч дя йарарлы бир шей дейилдир. Сюзцнц битиряр-битирмяз
чеврилиб отаьыма гапандым. Чох истярдим ки, мяндян
бядэцман олмасын, анъаг щяйатымын ахарыны дяйишдир-
мяйя дя ясаслы бир сябяб эюрмцрдцм. Бу барядя
дцшцнмяк, етираф едим ки, мяня бир азъа гол-ганад
верди. Тялябя олдуьум иллярдя чох амбисийалы идим, еля
билирдим, дцнйаны алт-цст едярям. Анъаг тящсилими баша
вурдугдан чох аз сонра анладым ки, бцтцн бунлар,
яслиндя, ъяфянэ вя мянасыз шейлярдир.
Ахшамцстц Мари йаныма эялди вя онунла евлянмяк
истяйиб-истямядийими сорушду. Дедим ки, бу, мяним
цчцн хцсуси бир проблем дейил, яэяр о истяйирся, проб-
лем йохдур. Сонра ону севиб-севмядийими сорушду.
Артыг бир дяфя дедийим ъавабы вердим, йяни мяним
цчцн бу, хцсуси ящямиййят дашымыр, анъаг дцзцня гал-
са, севмирям. “Елядирся, мянимля нийя евлянмяк истя-
йирсян?” — сорушду. Изащ етдим ки, евлянмяк ня бюйцк
проблемдир ки... Щяр шей онун истяйиндян асылыдыр, истя-
йирся, евляня билярик. Бир дя ахы бу суалы о верирди вя мян
дя она “разыйам, сян дедийин кими олсун” ъавабыны
верирдим. Бурада ня вар ки?! Деди ки, никащ зарафат дейил,
ъидди мясялядир. “Йох, — дедим, — мян беля дцшцн-
мцрям”. Сусду вя диггятля мяни сцздц. Сонра даныш-
маьа башлады. Садяъя, билмяк истяйирди, бу тяклиф башга
бир адамдан, йяни кянардан эялсяйди, о гадына да ейни
ъавабы верярдимми? “Шцбщясиз”. Деди ки, мяни севир вя
мян буну анлайа билмярям. Йеня сцкут чюкдц, юз-

405
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

юзцня пычылдады ки, ня гярибя адамсан, бялкя, еля бу


гярибялийиня эюря сяни севирям, анъаг ким дейя биляр
ки, эцнлярин бир эцнц еля бу гярибялик мяни тянэя эятир-
мяйяъяк? Сусурдум, дедикляриня реаксийа вермирдим,
бирдян эцлцмсяйяряк ялимдян тутду вя мяним гады-
ным олмаг истядийини бяйан етди. Ъаваб вердим ки, истя-
дийин анда буну щяйата кечиря билярик. Сонра она шефин
тяклифини хырдаладым, Мари Парисдя йашамаг истядийини
сюйляди. Изащ етдим ки, вахтиля орада йашамышам, мян-
дян неъялийини сорушду. Дедим: “Мурдар бир йердир,
дюрд йаны эюйярчинля долудур, щяйятляр зирзибилликдир.
Инсанларын дяриси ися аьдыр”.
Сонра биз евдян чыхыб эениш кцчяляр бойу обаш-
бубаша аддымламаьа башладыг. Гадынлар щяддян зийа-
дя эюзял идиляр. Маридян буну сезиб-сезмядийини соруш-
дум. “Бяли”, — деди, ялавя еляди ки, мяни йахшы анлайыр.
Бир мцддят сусуб галдыг. Анъаг чох истярдим ки, бу
эцн мянимля галсын, дедим ки, Селестин йанында чюряк
йейя билярик. Ъаваб верди ки, бюйцк мямнуниййятля.
Анъаг бир аз ишляри вар. Дцз евимин йанына эялиб чатмыш-
дыг, онунла саьоллашдым. Мяня бахды: “Билмяк истямир-
сян, ня ишим вар?” Ялбяття, билмяк истярдим, анъаг бу
барядя дцшцнмямишдим, бахышларында гынайыъы тяняляр
варды. Чашгынлыьымы эюрцб эцлдц вя бирдян бцтцн бядя-
ни иля мяня сыьынараг додагларымдан юпдц.
Селестин ресторанында йемяк йедим. Тязяъя йемя-
йя башламышдым ки, балаъабойлу, гярибя эюркямли бир
гадын йахынлашды, “Сизинля бир столда отура билярямми” —
сорушду. “Ялбяття, отурун”. Щярякятляри гярибя иди, еля
бил, бура щоппана-щоппана эялиб чыхмышды, эюзляри пар-
пар йаныр, йанаглары алмайа бянзяйирди. Ъялд жакетини
сойунду, отурду вя диггятля менйуну нязярдян кечир-
мяйя башлады. Селести сясляди вя сюзляри аьзында шил-кцт
едя-едя бцтцн йемякляри бирняфяся сифариш верди. Гялйа-
налтыны эюзляйя-эюзляйя чантасыны ачды, карандаш вя бир

406
I ÙÈÑÑß

дама-дама дяфтяр вяряги чыхартды, йемяйин хяръини


щесабламаьа башлады. Сонра пул кисясини чыхартды, чай-
пулуну да, дягиг щаггыны столун цстцня гойду. Бу
заман она гялйаналты эятирдиляр, ону неъя эялди, щярис-
ликля щязми-рабедян кечирди. Нювбяти йемяйи эюзля-
йяркян чантасындан эюй карандаш вя щяфтялик радио вери-
лишляринин програмы олан журнал чыхартды. Ъидд-ъящдля,
демяк олар, бцтцн верилишлярин гаршысына ишаря гойду.
Журнал, тяхминян, он сящифядян ибарят иди, нащар елядийи
бцтцн мцддят ярзиндя бу ишдян ял чякмяди. Мян йейиб
гуртармышдым, анъаг о, щяля дя верилишлярин гаршысына иша-
ряляр гойурду. Сонра айаьа галхды, ейни жестля жакетини
чийининя атды, бир эюз гырпымында яйниня эейинди вя
чыхыб эетди. Аьласыьмаз гятиййят вя сцрятля, щеч йеря
бойланмадан йолу чапыб эедирди, архайа бахмадан.
Нящайят, эюздян итди. Чох гярибя гадындыр, анъаг бир
нечя дягигядян сонра мян ону артыг унутмушдум.
Гоъа Саламано гапымын кандарында дурмушду,
гапыны ачыб ону ичяри бурахдым, деди ки, итини тапа билмир,
щяля цстялик, саллагханайа да баш чякиб, орадан да
цмидсиз гайыдыб. Ишчиляр беля бир эцманы да диля эяти-
рибляр ки, бялкя, щансыса автомобилин алтында галыб. Полис-
дян дя щеч ня юйряня билмяйиб. Она дейибляр ки, щяр
эцн йцзляръя беля щадися баш верир вя онларын статистикасы
апарылмыр. Гоъа Саламанойа дедим ки, башга бир ит
алсын, анъаг о да щаглы иди, цз-эюзц бу итя юйряшмишди.
Чарпайымын цстцндя бардаш гуруб отурмушдум, Сала-
моно мяним гаршымда, столун архасында яйляшмишди,
цз-эюзц мяйуслуьа бялянмишди. Дизляри цстцня гойду-
ьу ялляри ашкар титряйирди. Нимдаш шлйапасыны башындан
чыхармамышды. Саралмыш быьлары алтында няся дейирди,
анъаг гырыг-гырыг ъцмлялярдян щеч ня анламаг олмур-
ду. Бир балаъа безсям дя, башга ялаъ йох иди. Бир йан-
дан да йухум тюкцлцрдц. Няся демялийдим, ъандярди
ити иля баьлы бир нечя мянасыз суал вердим. Дедийиня

407
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

эюря, арвады вяфат етдикдян сонра бу итя исинишибмиш.


Аиля гуранда артыг хейли йашлашмышды. Ъаванлыгда актйор
олмаг, театрда чалышмаг арзусуйла алышыб-йанырмыш, щят-
та ясэярликдя беля щярби водевиллярдя ойнайырды. Анъаг
бу йаньы ахырда онунла нятиъяляниб ки, эцнлярин бир эцнц
эюзцнц ачыб юзцнц дямирйол стансийасында эюрцб, анъаг
ня олсун, щяйатдыр да, щеч буна да тяяссцф етмир, чцнки
неъя олса ъцзи тягацд алыр. Арвады иля онунку эятирмя-
мишди, анъаг цмумян эютцрдцкдя, бир йердя йашайыб
няфяс алмаьа юйряшмишди. Арвады юляндя юзцнц дящ-
шятли дяряъядя тянща щисс етди. Емалатхана йолдашларын-
дан бириня цз тутду, саь олсун, хащишини йеря салмады.
Лап кичик олдуьундан киши ити ямзикля йедиздирмяли олду.
Анъаг ит юмрц инсан юмрцндян эюдяк олдуьундан,
демяк олар, ейни эцндя гоъалдылар. “Хасиййяти ит хасийй-
яти иди, — Саламано мяня деди. — Бязян, бялкя дя, тез-
тез арамызда инъиклик йаранырды, анъаг бяд дейилди, йаша-
йырдыг, кцсцшсяк дя, сонра барышырдыг”. “Нящайят, — ялавя
етди, — сиз ону хястялянмямишдян юнъя эюряйдиниз.
Тцкц ипяк кими иди, бахырдын — цряйин ачылырды”. Хястялик
дя бу эюзял, цряк овлайан йердян йапышды, аьыр дяри
хястялийиня дцчар олду; о эцндян башлайараг щяр эцн,
щяр эеъя гоъа онун дярисиня мялщям сцртярди. Анъаг
Саламононун фикринъя, хястялийин биръя ады варды: гоъа-
лыг! Бу дцнйада ондан ким гуртулуб ки. Бу, хястялик
олсайды, эеъ-тез саьаларды.
Сющбятин бу мягамында яснядим, гоъа буна бянд
имиш кими чыхыб эетмяк истяди. Дедим ки, бир аз да отура
биляр, итинин башына беля бир ишин эялмяйи, щягигятян,
мяни мцтяяссир етмишди. Мяня тяшяккцр еляди. Деди ки,
мяним анам да бу ити йаман севирмиш. Анамдан даны-
шанда онун адыны “йазыг гадын” дейя чякирди. Сонра
ялавя еляди ки, йягин, ананыз вяфат едяндян сонра
юзцнцзц чох бядбяхт вя тянща щисс едирсиниз, щеч ня
демядим. Деди ки, мящяллядя анамы гоъалар евиня

408
I ÙÈÑÑß

гойдуьума эюря мяня мцнасибят о гядяр дя хоша-


эялян дейил, анъаг Аллаща шцкцр, о, мяни йахшы таныйыр
вя билир ки, анамы чох севирям. Дедим ки, — анъаг нийя
беля дедийимин сябябини инди дя билмирям, — мящялля-
дя мяня бу ъцр мцнасибятин олдуьундан, щягигятян,
хябярсизям, анъаг гоъалар евиня ня олуб ки, ону цря-
йим истядийи кими сахламаг цчцн ъибимдя пулум йох
иди. Сонра ялавя елядим ки, анамла мяним арамда
данышыласы бир мювзу да йох иди вя буна эюря щяр ики-
миз дарыхырдыг. “Елядир, — о ъаваб верди, — гоъалар евин-
дя инсан, ян азы, юзцня йар-йолдаш тапыр”. Сонра цзрхащ-
лыг етди. Йатмаг истядийини деди. Анидян щяйаты дяйишиб
вя бундан сонра башына нялярин эяля биляъяйиндян
хябярсиздир. Ону таныдыьымдан илк дяфя иди сирли тябясс-
цмля ялими сыхды, дярисиндяки халлары щисс етдим. Бир аз
эцлцмсяди, чыхыб эетмяздян габаг деди: “Цмид еди-
рям ки, бу ахшам итлярин сяси эялмяйяъяк. Бурада биръя
улайан варды, о да мяним итим иди”.

ВЫ

Базар эцнц, щямишя олдуьу кими, йухудан ойана


билмирдим, Мари имдадыма йетишди, чийнимдян тутуб сил-
кяляди. Щеч ня йемядик, чцнки яввялъя сящяр тездян
чиммяк истяйирдик. Юзцмц чох язэин щисс едирдим, бир
аз да башым аьрыйырды. Дамаьымда сигарет аъы дад
верирди. Мари цзцмя бахыб ришхяндля эцлдц, деди ки, еля
бил, кимися бу саат дяфн едиб эялмишям. Мари аь кятан
палтар эейинмишди, эур сачларыны ачыб чийниня тюкмцшдц.
“Эюзялсян”, — дедим, о ися уьунуб эетди, бу сюз цря-
йиня йаь кими йайылмышды.
Пилляляри еняркян Раймонун гапысыны таггылдатдыг.
Гышгырды ки, индиъя дцшяъяк. Кцчядя, йорьун вя щяля дя
мцрэцлц олдуьума эюря, цстялик, пянъяря пярдялярини
ачыг гоймадыьымыз цчцн эцняшин истиси цзцмя шилля кими

409
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

дяймишди, йери щяля дя аьрыйырды. Мари севинъиндян аты-


лыб-дцшцрдц вя тякрар едирди ки, ня йахшы щава беля
эюзялдир. Юзцмц артыг йахшы щисс едирдим вя бир аз да
аъ идим. Буну Марийя дедим, ъавабында брезент чан-
тасыны мяня эюстярди, тярлик вя дясмалларымыз онун ичин-
дя иди. Йаваш-йаваш сябрим тцкянирди вя Раймонун
гапыны неъя баьладыьыны ешитдик. Эюй шалвар вя аь гол-
суз кюйняк эейинмишди. Башына щясир шлйапа гоймуш-
ду. Буну эюрян кими Марини эцлмяк тутду, Раймонун
гара-гывыръыг тцклярля юртцлц голу дирсяйиня гядяр аьап-
паг иди. Ачыьы, бу, мяни ийряндирирди. Дцшя-дцшя фит чалыр-
ды, кефи кюк иди. Чатан кими мяня деди: “Салам, дос-
тум”. Марийя бахыб: “Неъясян, мадмазел?” — деди.
Йахынларда онунла эцзарымыз полис идарясиня дцш-
мцшдц вя мян ифадямдя эюстярмишдим ки, ады кечян
гыз Раймону, доьрудан да, “алдадыб”. Она хябярдар-
лыг едиб сярбяст бурахдылар. Щеч мяним ифадями йохла-
мадылар да. Кцчя гапысынын аьзында бу барядя Рай-
монла данышдыг, сонра гярара эялдик ки, автобуса
миняк. Чимярлик о гядяр дя узаг дейилди, анъаг авто-
бусла ора даща тез йетишмяк оларды. Раймон дцшцнцрдц
ки, ора ня гядяр тез чатсаг, бир о гядяр йахшы оларды,
чцнки буна щяр шейдян юнъя досту севинярди. Биз бир
азъа араланмышдыг, Раймон бирдян мяня эюз-гашла иша-
ря етди ки, гаршы тяряфя бахым. Ня эюрсям йахшыдыр: бир
груп яряб тянбяки дцканынын витрининя сюйкянмишди. Бир
няфяр кими бизя бахырдылар, анъаг еля бил, кцчяйя атылан
даш парчасына, йахуд гурумуш аьаъ кютцйцня бахырды-
лар. Раймон сакитъя изащ етди ки, солдан икинъиси щямин
о дедийи типдир, бу адамын ичи дахилдян гайнайыб-дашыр-
ды. Ялавя еляди ки, бцтцн бунлара бахмайараг, мясяля
артыг битиб. Мари щеч ня баша дцшмцрдц вя биздян
мясялянин мяьзини сорушду, изащ елядим ки, бах, о
эюрдцйцн яряб гардашлар Раймондан йаныглыдырлар.
Буну ешидян кими о, аддымларыны сцрятляндирди. Раймон

410
I ÙÈÑÑß

гяддини дцзялти, шах эюрцнмяйя чалышды, эцляряк ялавя


етди ки, Мари щаглыдыр, бурадан ня гядяр тез узаглаш-
саг, бир о гядяр йахшы олар.
Бир аз аралыда йерляшян автобус дайанаъаьына доь-
ру эетдик вя Раймон гятиййятля деди ки, артыг ярябляр
онлары тягиб етмирляр. Эери бойландым. Онлар дурдугла-
ры йердяъя донмушдулар вя байаг бизим дурдуьумуз,
онларын нишан алдыглары йеря ейни лагейдликля бахырдылар.
Абтобуса миндик. Бирдян-биря аьыр йцкцн алтындан чыхыб
йцнэцлляшян Раймон, нядянся, Марини эцлдцрмяйя
ъящд едирди, лятифяни лятифя далынъа цйцдцб-тюкцрдц.
Анладым ки, яслиндя, Мари онун хошуна эялир. Анъаг гыз
она ъаваб вермирди. Садяъя, щярдянбир башыны галдырыб
эцлцмсяйирди.
Артыг шящярдян узаглашырдыг. Чимярлик автобус
дайанаъаьындан чох да узагда йерляшмир. Анъаг дяни-
зин цстцйля узанан вя чимярлийин айагларына дюшянян
кичик бир йайланы ашмаг лазым эялир. Айаьымызын алтында
сары дашлар хырчылдайыр, мави сяманын чятири алтында
занбаглар аьарырды. Мари брезент чантасыны занбаглара
тохундурдугъа онларын лячякляри бир уъдан йеря тюкц-
лцрдц вя бу, Марини чох яйляндирирди. Аь, йашыл щасарла-
ра алынмыш шящярятрафы баьларын арасы иля эедирдик. Евлярин
бязиляри шцшябяндляри иля бирликдя йульун колларынын ара-
сында итиб-батмыш, бязиляри ися гайаларын арасында тамам
чылпаг дайанмышды. Щяля йайланын гуртараъаьына чат-
мамыш дяниз эюрцндц. Айдын щавада моторларын зяиф
уьултусу ешидилирди. Лап узагларда кичик балыгчы эямиси-
ни эюрдцк; о, парлаг дянизин цстцйля щисс едилмядян
шцтцйцрдц. Сащилин мцхтялиф йерляриндя чямянляр эюрц-
нцрдц.
Раймонун досту чимярлийин лап гуртараъаьында
кичик бир комада йашайырды. Адына ев дейилян бу дахма,
сюзцн ясл мянасында, гайалара сюйкянмишди, юн щисся-
дян ону тахта дирякляр сахлайырды, ятрафында ъывыл-ъывыл

411
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

ляпяляр ойнашырды. Раймон бизи она тягдим етди. Досту-


нун ады Масон иди. Узунбойлу, долубядянли вя енликц-
ряк, арвады ися алчагбойлу, тосгун вя эцлярцз бир гадын
иди. Парис лящъясиндя данышырды. Деди ки, щеч наращат
олмайын, еля билин, юз евиниздясиниз, сябринизи басын, бу
саат сизи сящяр тездян тутдуьум балыьа гонаг едяъя-
йям. Евинин ня гядяр эюзял олдуьуну щейранлыгла тяриф-
лядим. Деди ки, шянбя, базар вя диэяр байрам эцнляри-
ни бурада кечирмяйя артыг вярдиш еляйиб. “Арвадла бир-
биримизи йахшы баша дцшцрцк”, — сюзцнц битирди. Арвады
ися Мари иля ня барядяся данышыб-эцлцрдцляр. Щяйатым-
да, бялкя, биринъи дяфя иди фикирляшдим ки, евлянмялийям.
Масон чиммяк истяся дя, арвады вя Раймон эет-
мяк истямирдиляр. Цчцмцз евдян чыхдыг, чимярлийя
чатан кими Мари суйа баш вурду. Масонла мян бир аз
эюзлядик. Масон арамла данышырды вя сездим ки, бцтцн
ъцмлялярин башына “демяк истяйирям ки” кялмясини
гошурду, анъаг яслиня галанда, бу ифадя онун арам нит-
гиня щеч бир мяна ялавя етмирди. Сюз Маринин цстцня
эялдикдя ня деся йахшыдыр: “Зяриф, мян дейярдим эюзял
гадындыр”. Бир аз кечди, инди даща онун нитгиндяки гяри-
бялик дозасы азалмышды, тякъя онун фяргиндяйдим ки,
эцняш мяня кюрпя ушаг кими лайла чалыр. Айагларымызын
алтында гум гызмаьа башлайырды. Дяниз мяни йаваш-
йаваш юзцня чякирди, бирдян цзцмц Масона тутдум:
“Эетдик”. Суйа атылдым. О ися чох бюйцк ещтийатла суйа
эирирди, о гядяр эетди ки, айаглары йердян цзцлдц. Брасс
цсулу иля, юзц дя чох пис цзцрдц, ня ися, илдырым сцряти иля
йанындан кечиб юзцмц Марийя чатдырдым. Су кифайят
гядяр сойуг иди вя цзмякдян ляззят алырдым. Марийля
икимиз сцрятля узаглашдыг. Сойуг суйун ичиндя хошбяхт-
лийи даща да йахынлашдырмаг цчцн гол-бойун олмушдуг.
Узаьа эетдикъя архасы цстя чеврилдик; эцняш цзцмдя
доьмушду, санки, цзцмдяки вя додагларымдакы дам-
лалар бир анда гейбя чякилди. Гумлуьа тяряф бахдым,

412
I ÙÈÑÑß

Масон судан чыхыб гызмар гумлугда узанмышды.


Узагдан нящянэ эюрцнцрдц. Мари мянимля бирэя
цзмяк истяди. Архадан белини гуъагладым. О, вар эцъц
иля ял-гол атыр, мян ися айагларымла суйу итяляйир вя беля-
ликля, она кюмяк едирдим. Су шаппылтысы гулагларыма о
гядяр долду ки, бирдян бярк йорулдуьуму щисс етдим.
Маридян айрылдым вя йаваш-йаваш, ращат няфяс алыб веря-
ряк сащиля тяряф цздцм. Гумлугда цзц цстя Масонун
йанында юзцмц гумун цстцня йыхдым. “Чох йахшы
олду”, — она дедим, башыны тярпятди ки, о да бу фикирдя-
дир. Бир аз сонра Мари дя бизя тяряф цзмяйя башлады.
Дюнцб онун неъя сащиля чыхмаьына тамаша елядим.
Бядяниндян ашаьы сцзцлян шор дамлалар эцн алтында
парылдайырды. Сачларыны архайа атмышды. Мянимля бюйцр-
бюйцря узанды. Бядянинин истиси вя гызмар эцняш рущу-
ма сыьал чякирмиш кими щачан мцрэцлядийими билмядим.
Мари чийнимдян астаъа дцмсцкляйиб деди ки, Масон
евляриня эетди вя артыг йемяк вахтыдыр. Дярщал галхдым,
чцнки сящярдян дилимя щеч ня дяймямишди, анъаг бир-
дян Мари ня деся йахшыдыр: бу сящяр ону гуъаглама-
мышам. Доьру дейирди, цстялик, ичимдяки ещтирас эет-
дикъя эцълянирди. Гачыб кичик дальаларын гойнуна атыл-
дыг. Бир аз ял-гол атандан сонра бойнуму гуъаглады.
Гычлары гычларыма долашды, бир дамла су кими ону ичимя
щопдурмаг истядим.
Евя йахынлашанда эюрдцк ки, Масон гапыда дайаныб
бизи сяслямяк истяйир. Чюряк дадлы иди, бир эюз гырпымында
юз балыг пайымы йедим. Сонра ятля гарышыг картоф гызарт-
масы эялди. Диниб-данышмадан йейирдик. Масон шярабы
гуртум-гуртум ичир, мяня ися гядящ-гядящ сцзцрдц.
Ортайа гящвя эяляндя башым артыг аьырлашмышды.
Бирдян Масон деди:
— Щеч билирсинизми саат нечядир? Он икинин йарысы.
Щамымыз тяяъъцбляндик. Амма Масон деди ки, бу
ъцр еркян йемяйин щеч бир горхусу йохдур, ня вахт

413
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

аъдын, онда да эяряк йейясян. Билмирям нийя, анъаг


бу сюз Марини эцлдцрдц. Йягин ки, бир аз чох ичмишди.
Масон чимярлийя эязмяйя эетмяйи тяклиф етди.
— Арвадым йемякдян сонра щямишя истиращят еля-
йир. Мян йох, гяти хошламарам. Мяня ляззят еляйян
эязинтидир. Ня гядяр демяк олар ки, йемякдян сонра
эязинти ъана файдалыдыр. Анъаг юз кефинин аьасыдр, неъя
истяйир, еля дя елясин.
Мари эетмяк истямядийини билдирди, галыб габ-гаъа-
ьы йумагда ханым Масона кюмяк едяъяк.
Эцняшин йандырыъы шцалары алтында, санки дянизин орта-
сында тонгал галанмышды. Чимярлик бомбош иди. Айаьы-
мызы гызмыш дашлара тохундуранда аз галырды няфясимиз
кясилсин. Раймонла Масонун башы гызьын сющбятя гарыш-
мышды, онлар еля шейлярдян данышырдылар ки, бир аз аралы
дайанмаьы цстцн тутдум. Бу, о демякдир ки, бир-бирини
чохдан таныйырлар, дейиляня эюря, вахтиля бир отагда
йашайыблар. Биз гумлуьун лап гыраьы иля — ляпядюйянля
аддымлайырдыг. Щярдянбир ляпя бярк эяляндя парусин
туфлиляримизи исладырды. Мян щеч ня барядя дцшцнмцр-
дцм, эцняш тяпямя вурдугъа щайыл-майыл олурдум,
мяни йуху басырды.
Бу дям Раймон Масона няся пычылдады, анъаг
тябии ки, ешитмядим, ишя бах, еля щямин ан бир аз габаг-
да — чимярлийин лап гуртараъаг йериндя мави палтарлы ики
яряби эюрдцм, онлар бизя тяряф эялирдиляр. Мян Раймо-
на бахдым, Раймон деди: “Бу, щямин яряблярдир”.
Аддымларымызы йавашытмадыг, ейни темпля йолумуза
давам етдик. Масон сорушду ки, бура гядяр бизи неъя
тягиб едя билибляр. Дцшцндцм ки, автобуса миняндя
голтуьумузда чимярлик чантасы олуб, ондан билибляр,
анъаг дцшцндцйцмц дилимя эятирмядим.
Ярябляр йахынлашырдылар. Артыг бир аздан цз-цзя эяля-
сийдик. Йеришимизин темпини дяйишмядик. Раймон деди:
“Далашма-филан олса, Масон, сян икинъисинин цстцня

414
I ÙÈÑÑß

эедярсян. Мян юз адамымын цстцня эедяъяйям. Мер-


со, сян ися цчцнъцсц пейда олса, диггятли ол”. “Олду”,
— дедим. Масон яллярини ъибиня салды. Гум эюзцмдя
гырмызыйа чалырды. Демяк олар, ейни сцрятля ярябляря
йахынлашырдыг. Арамыздакы мясафя эетдикъя азалырды. Бир
нечя аддымлыг мясафя галдыгда ярябляр дайандылар.
Масонла мян аддымларымызы йейинлятдик. Раймон бир-
баша юз адамынын цстцня эетди. Она ня дедийини,
демяк олар ки, ешитмядим, анъаг о тип истяди Раймона
кялля атсын. Раймон зярбядян йайыныб она бир йумруг
илишдирди вя Масону сясляди. Масон о бири ярябин цстцня
эетди, йумруьуну дцйцб она ики дяфя далбадал зярбя
ендирди. Яряб суйа чырпылды, бир нечя дягигя беляъя
цзцгойлу суда галды, башынын ятрафындан судан габар-
ъыглар чыхмаьа башлады. Бу дям Раймон да сакит
дайанмырды, яряби йумруглайырды, бир аздан ярябин сифя-
ти гана бялянди. Раймон мяня тяряф эялди вя деди:
“Инди эюряъяксян, сифятини неъя бязяйяъяйям”. Гышгыр-
дым: “Диггятли ол, ялиндя бычаг вар”. Анъаг артыг яряб
бычагла онун дирсяйини вя додагларынын кянарыны чапа
билмишди. Масон иряли атылды. Бу дям икинъи яряб дя быча-
ьыны чыхарыб достунун архасында дайанмышды. Йеримизя
мыхландыг. Тярпянмяйя ъясарят етмядик. Онлар йаваш-
ъа архайа сяндялядиляр, анъаг бир ан олса да, эюзлярини
биздян айырмадылар. Ялляриндя бычаьы неъя тутмушдулар-
са, еля о вязиййятдя далы-далы эетдиляр. Кифайят гядяр
мейдан газандыгларыны эюрдцкдя ъялд гачмаьа цз
гойдулар, биз ися йандырыъы эцнцн алтында донуб-гал-
мышдыг. Раймон дирсяйинин йарасыны яли иля тутмушду,
бармаглары арасындан ган сызырды.
Масон дярщал деди ки, истиращят эцнцнц бурада
кечирян бир щяким вар, эедяк она эюстяряк. Раймон
онунла разылашды. Анъаг щяр дяфя данышмаг истядикдя
йарасынын ганы аьзындан шораланырды. Онун голуна эир-
дик, нящайят, евя эялиб чатдыг. Бурада Раймон деди ки,

415
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

йарасы бир еля дярин дейил, юзц щякимя эедя биляр. О,


Масонла чыхыб эетди, мян ися арвадлара ня баш вердийини
анлатмаг мягсяди иля галдым. Ханым Масон аьлайырды,
Маринин ися рянэи гачмыш, додаглары титряйирди. Бцтцн
бунлары онлара чярянлямяк мяня аьыр эялирди, ъаным чых-
ды. Сонра сусдум вя пянъярянин гаршына эялиб бир сига-
рет йандырдым.
Саат йарымдан сонра Раймон Масонла гайытды. Дир-
сяйи сарынмышды, додаьынын кянарларына лейкопластыр
йапышдырылмышды. Щяким демишди ки, горхмасын, ади бир
йарадыр. Анъаг Раймонун рянэи чох гаралмышды. Масон
щей ялляширди ки, достуну эцлдцрсцн. О ися данышмырды.
Дейяндя ки, чимярлийя дцшяъяк, ондан щара, щансы
сямтя эедяъяйини сорушдум. Масонла мян дедик ки,
сяни мцшайият едяк. О ясябиляшди вя бизи йцнэцлвари
сюйдц. Мян ял чякмядим, онун далынъа ъумдум.
Чимярликдя хейли эязиб-долашдыг, эцняш йандырыб-
йахырды, шцаларын биширя-биширя, йандыра-йандыра эятирдийи
кцтля йеря чатачатда щиссяляря айрылыр, гумун вя суйун
цстцня кюз кими басылырды. Адамын ъыздаьы чыхырды. Анъаг
щисс едирдим ки, Раймон щара эетдийини дягиг билир.
Чимярлийин лап гуртараъаьында, нящайят, кичик бир була-
ьын цстцня чыхдыг, бах о гайаларын алтыйла ахараг гум-
ларын арасындан ясл мюъцзя кими дикялмишди. Ярябляр
гумда узанмышдылар. Чох сакит эюрцнцшляри варды. Бизим
эялишимизя эюзлярини беля гырпмадылар. Раймону бычаг-
лайан оьлан бизя бахырды. О бириси гамыш тцтяк чалырды вя
бизя баха-баха ейни цч ноту усанмадан тякрар едирди.
Бцтцн бу анларда эцняшдян вя сцкутдан башга щеч
ня йох иди, бир дя, шцбщясиз ки, булаьын зцмзцмяси вя
щямин цч нот. Бирдян Раймон ялини шалварынын арха ъибиня
апарды, анъаг рягиби ейниня дя алмады буну, лагейд-
ликля бахмаьында иди. Бирдян эюрдцм тцтяк чаланын
айаг бармаглары чох узундур. Эюзцнц рягибиндян айыр-
мадан Раймон деди: “Битирим ишини?” Дцшцндцм ки,

416
I ÙÈÑÑß

яэяр “Йох” десям, цряйиндя ня тутубса, дярщал йериня


йетиряъяк. Анъаг бу шякилдя кимися вурмаг ахмаглыг
оларды. Сцкутун вя гызмар истинин гялбиндяки зцмзцмя
вя тцтяк сяси бир аз да ешидилди. Раймон деди: “Инди ону
тящгир едяъяйям, ъаваб верся, атаъаьам”.
Дедим ки, юзцн билярсян. Анъаг бычаьыны чыхармаса,
атма. Раймон щирслянди. Икинъиси зцмзцмяни давам
етдирирди вя щяр икиси Раймону диггятля сцзцрдц. “Йох,
— Раймона дедим, — онунла тякбятяк чых, тапанчаны
ися вер мяня. Икинъиси гарышса, цстцня бычаг чякся,
юзцм она атарам”.
Раймон тапанчасыны узадыб мяня веряндя метал
эцняш шцасы алтында бярг вурду. Анъаг йеримиздян бир
аддым да иряли эетмямишдик, еля бил, щяр шей щярляниб-
фырланыб Йер кцрясинин мящз бу нюгтясиндя донмуш, ял-
айаьымыз баьланмышды. Дайаныб бир-биримизин дцз эюз-
ляримизин ичиня бахырдыг, дяниз, эцняш, булаьын шырылтысы
вя тцтяк сяси — щяр шей тапанчанын металында бярг вуран
парылтыдан асылы галмышды. Фикирляширдим ки, бу мягамда
атмаг да олар, атмамаг да. Анъаг бирдян ярябляр йер-
ляриндян эютцрцлцб гайалыьын архасына чякилдиляр. Беля
олдугда эери дюндцк. Раймонун кюпц йатана охша-
йырды. Деди: “Автобусла гайытсаг, йахшыдыр”.
Ону Масонун дахмасына гядяр мцшайият етдим,
тахта пиллякянлярля йухары чыхды, мян ися биринъи пиллядя
щейсиз галмышдым, йухары чыхмаьа эцъцм галмамыш-
ды. Исти башыма еля дюйяълямишди ки, цряйим буланыр,
башым эурулдайырды. Анъаг исти еляйди ки, бурада да гала
билмяздим, чцнки эцняшин адамы кор едян шцаларына
дюзмяк дя мцмкцн дейилди. Бу инсафсыз исти селин гуъа-
ьында юлмяк оларды. Эцняш ялиня кечяни йандырыб-йахыр-
ды. Цз тутдум чимярлийя сары.
Гырмызы сел бурада мяни аьушуна алды. Гумун
цстцня гача-гача эялян дальалар бирдян тянэняфяс олур
вя юз ичиндя боьулуб галырды. Эюзцмцн габаьында

417
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

дяниз боьулуб ъан верирди. Аьыр-аьыр гайалыьа доьру


аддымладым, бирдян мяня еля эялди ки, эцняшин тясири
алтында, дейясян, башым шишиб. Исти юзцнц цстцмя йыхыр-
ды, араланмаг истядикдя дивар кими гаршымы кясирди. Щяр
дяфя сифятимдя онун аьыр фынхыртысыны щисс едирдим, диш-
лярими бир-бириня сыхырдым, шалварымын ъибляриндя йумруг-
ларымы сыхыр, бядяним ихтийарсыз еля эярилирди ки, санки, сон
дюйцшцмдцр, индиъя эцняшин цстцня шыьыйаъаьам; анъ-
аг башым еля эиъяллянирди ки, юзцмц йыхылмагдан зорла
сахлайырдым. Эцняшин йандырыъы шцалары алтында гум дяня-
ляри, балыггулаьылар вя шцшя гырынтылары еля бярг вурурду
ки, санки, минлярля низя бир йердян учуб мяня доьру
эялирди. Беляъя бир хейли аддымламалы олдум.
Узагдан эюз дешян ишыг щаляляри вя шащя галхан
дальаларын эюйя учурдуьу кюпцклярин алтында тутгун
гайалыглар эюзя дяйирди. Бу дям фикрими йалныз биръя шей
— гайаларын архасында ахан буз кими сярин булаг мяшьул
едирди. Суйун шырылдадыьы йери тапмаг, эцняшдян, гадын-
ларын ащ-наляси вя эюз йашларындан эизлянмяк, кюлэя вя
нящайят, ращатлыг арзусунда идим. Булаьын лап йахынлы-
ьына чатмышдым ки, Раймонун дцшмяни олан щямин
ярябин гайытдыьыны эюрдцм.
Тяк иди. Яллярини башынын архасында дараглайыб архасы
цстя арын-архайын узанмышды. Цзц гайаларын кюлэясиндя,
бядяни ися гумун алтында иди. Комбинезон формалы эюй
рянэли палтары истидя гызыб бухарланырды. Бир аз тяяъъцб-
ляндим. Бу мясяляни артыг олуб-битмиш щесаб едирдим,
анъаг бирдян-биря дцз онун цстцня эялиб чыхасы олдум.
Иландан гача-гача гуйруьуну тапдаламалы олдум.
Мяни эюрян кими гяддини дикялтди вя ялини тез ъибиня
сохду. Мян ися, тябии ки, ялими пенъяйимин ъибиндя Рай-
монун тапанчасынын цстцня сыхдым. Бу заман яряб
юзцня тохтаглыг верирмиш кими архасы цстя узанды, анъаг
ялини ъибиндян чыхармады. Мянимля онун арасында, тяг-
рибян, онметрлик мясафя варды. Йарыачыг эюз гапаглары

418
I ÙÈÑÑß

арасындан щярдян щансы щиссляр кечирдийини дуймуш кими


олурдум. Анъаг щярдян дя сифяти эюзлярим гаршысында
од тутуб алышмагда олан щаванын ичиндя ойнайырды.
Эцнортайа нисбятян ляпяляр сащиля инди даща сцст, даща
тянбял чырпылырды. Йеня щямин эцняш, узандыгъа узанан
щямин гумлар цстцня дцшян ейни шяфягляр. Артыг ики саат
иди эцн йериндя сайырды, дцз ики саат иди бу ярийиб гай-
найан метал океаны ичиндя лювбяр атмышды. Эюзцм
цфцгдя кичик бир пароходун кечдийини алды, буну эюзля-
римин уъунда чох тутгун бир нюгтядян анладым, чцнки
бцтцн бу заман ичиндя онлары ярябдян бир ан олсун беля
чякмямишдим.
Фикирляшдим ки, йарымъа аддым эери атыб дюнцб эет-
сям, щяр шей битиб эедяр. Анъаг эюзлярим юнцндя
эцняшин тясири иля фырфыра кими фырланан чимярлик мяни арха-
дан иряли итяляйирди. Бир нечя аддым булаьа сары атдым.
Яряб гымылданмады. Щяр шейя ряьмян, о, мяндян щяля
дя кифайят гядяр узаг иди. Бялкя, цзцня дцшян кюлэя-
нин тясирийди, няйди, мяня еля эялди, цзцмя ришхяндля
бахыр. Эюзлядим. Эцн йанагларымы йандырырды вя тяр
дамъыларынын гашларымын цстцйля ахдыьыны щисс етдим. Бу,
анамын дяфн едилдийи эцн йандырыб-йахан эцняш иди, бу
эцн дя оэцнкц кими эиъэащларым санъырды, чатлайырды,
алнымын бцтцн дамарлары дяримин алтында чырпынырды.
Бцтцн бунлар о щяддя эялиб дирянди ки, даща дюзя бил-
мядим, бир аддым иряли атдым. Билирдим ки, бу, ахмаг-
лыгдыр, бир аддым иряли-эери эетмякля бу залым эцняш-
дян гуртула билмяйяъяйям. Анъаг бир аддым да иряли
эетдим, ъями биръя аддым. Бу дяфя яряб гяддини дикялт-
мядян бычаьыны чыхарды, эцняш шцаларынын алтында щярля-
диб, аз гала, эюзцмя сохду. Полад бычаг бярг вурду,
ити шцалары узун низяйя дюнцб алныма батаъагды. Бу ан
гашларымын цстцня йыьылмыш тяр дамъылары эюз гапагла-
рымдан сцзцлцб кирпикляримин цстцня галын йаш пярдя чяк-
ди. Бу эюз йашындан бичилян галын пярдянин архасындан

419
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

щеч ня эюрмцрдцм, еля бил, эюзлярим кор олмушду, йал-


ныз эцняш гавал кими алнымы дюйяъляйир, полад тийяли
одлу гылынъ гаршымда щярлянирди. Бу гызмыш тийя кирпик-
лярими йаралайыб йорьун эюзляримин ичиня санъылырды. Щяр
шей бундан башлады — дцнйа эюзлярим юнцндя кялля-
майаллаг олду. Дянизин синяси цзяриндя гайнар, аьыр
щава кцтляси дальаланырды. Мяня еля эялди ки, ичиндяки
одлу йаьышы йеря яндярмяк цчцн эюй цзц йарылды, ачыл-
ды. Бцтцн бядяним эярилди, бармагларым тапанчаны сых-
ды. Тятик сыхылды, тапанчанын дястяйини ещмалъа сыьалла-
дым вя щяр шей бу гуру, анъаг гулагбатырыъы эурултуй-
ла башлады. Тяри вя эцняши бу ани щярякятля цстцмдян
атдым. Анладым ки, эцнцн ащянэини, бир гядяр яввял
хошбяхт дягигялярими йашадыьым гумлу чимярлийин
сакитлийини даьытдым. Тярпянмяз йеря сярилмиш бядяня
даща дюрд эцлля сыхдым, эцлляляр из бурахмадан ярябин
бядяниня ишляди вя мян, санки, бу дюрд гыса атяшля фяла-
кятин гапысыны дюймцшдцм.

420
ЫЫ ЩИССЯ

Щябс едилян эцн мяни далбадал бир нечя дяфя дин-


дирдиляр. Анъаг бу даща чох кимлийими тясбит етмяк
мягсяди иля апарылан сорьу-суал характерли иди вя тез
баша чатырды. Полис мянтягясиня эятирилдийим илк эцн сан-
ки, бу иш щеч кяси марагландырмырды. Цстцндян дцз сяк-
киз эцн кечяндян сонра мящкямя мцстянтиги мяним-
ля марагланмаьа башлады. Анъаг башланьыъ цчцн о,
мяндян сойадымы, цнванымы, щансы пешянин сащиби
олдуьуму, доьум тарихими вя йерини сорушурду. Сонра
вякил тутуб-тутмамаьымла марагланды. “Йох” дедим
вя бунун ня дяряъядя ваъиб олмасы барядя она суал
вердим. “Неъя йяни?” — мяндян щейрятля сорушду.
Ъаваб вердим ки, мяним ишим бир еля гялиз дейил. Эцля-
эцля деди ки, бу, юз йериндя. Анъаг ганун да вар. Вякил
сечмясяниз, сизин йеринизя биз вякил сечмяли олаъаьыг.
Дцшцндцм ки, ня йахшы, ядалят мцщакимясиндя щяр хыр-
да детал да нязяря алыныр. О, мянимля разы олдуьуну
билдирди вя ялавя етди ки, ганунлар, доьрудан да, йахшы
ишляниб.
Яввял-яввял ону ъиддийя алмырдым. О, мяни пярдя-
ляри салынмыш кабинетиндя гябул етди, йазы столунун
цстцндя ишыьы кцрсцнцн цстцня дцшян биръя лампа вар-
ды, мяня отурмаьы ямр етди, юзц отаьын гаранлыг щис-
сясиндя айаг цстя галды. Мяня еля эялди ки, щачанса
охудуьум китаблардакы ящвалатларын ичиня дцшмцшям
вя щяр шей мяня ойун тясири баьышлайырды. Сющбятя баш-
лайан кими цзцня нязяр йетирдим, эюрдцм ки, цзцндя-
ки ъизэиляр инъядир, тцнд-эюй эюзляри, уъа бойу, узун чал
быьлары вя аьармаьа башлайан узун сачлары вардыр. Чох

421
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

аьыллы вя цмумиййятля, йахшы адам тясири баьышлайырды.


Айрыланда, аз гала, ялими она узадаъагдым, вахтында
йадыма дцшдц ки, гатилям вя она ял вермяйя щеч бир
щаггым йохдур.
Ертяси эцн щябсханайа вякилля эялди. Вякил нисбятян
эянъ, ортабой вя йупйумру иди, сачлары сяйля архайа
даранмышды. Истийя бахмайараг, тцнд костйум, крах-
малланмыш йахалыг эеймиш, аь вя гара золаглы чох гяри-
бя, енли бир галстук баьламышды. Портфелини чарпайымдан
асыб, юзцнц мяня тягдим едиб билдирди ки, иши чох диг-
гятля юйряниб. Ящвалат чох долашыгдыр, анъаг она
кюмяк етсям, ишин уьурлу гуртараъаьына шцбщя елямир.
Няфясини дяриб дайанды, она тяшяккцр елядим.
— Инди мятлябя кечяк, — деди.
Чарпайыда отуруб изащ еляди ки, артыг щяйатымла баь-
лы лазым олан ясас деталлары юйряниб. Юйряниб ки, анам
йахынларда гоъалар евиндя аллащын рящмятиня говушуб.
Йери эялмишкян, бязи епизодлары юйрянмяк мягсяди иля
Маренгойа эедиб. Мцфяттишляр дейиб ки, анамын дяфн
эцнц юзцмц гяддар вя щиссиз бир адам кими апарыбмы-
шам. “Баша дцшцрсцнцзмц, — вякилим деди, — бу баря-
дя сизя сула вермяк мяня аьыр эялир. Анъаг неъя олса
да, бу, ваъибдир. Тутарлы бир дялил тапмасам, иттищамчылар
бу фактлардан сизин ялейщинизя истифадя едяъякляр”.
Щямин эцн, йяни анамы дяфн едяндя цряйим аьрыдымы,
гцсся мяни цзцб гуртардымы? Бу суал мяни чох тяяъ-
ъцбляндирди, онун йериня мян олсайдым, кимяся беля
бир суал вермяйя цряйим эялмязди. Артыг чохдан иди,
юз-юзцмля щясб-щалы йадырьамышам вя она бу барядя
няся демякдя чятинлик чякирям. Шцбщясиз ки, анамы
севирдим, анъаг бу щяля щеч ня демяк дейил. Бцтцн
Аллащ бяндяляри щачанса севдикляри инсанлара юлцм арзу-
лайыблар. Бу мягамда вякил сюзцмц кясди, нядянся,
хейли щяйяъанланмышды. Истяди сюз верим ки, бу сюзляри
мящкямядя, хцсусян дя мящкямя мцстянтигинин

422
II ÙÈÑÑß

йанында дилимя эятирмяйим. Бунунла беля, она изащ


етдим ки, тябиятим етибариля физики ещтийаъларым щиссля-
римля тярс мцтянасибдир. Анам дяфн едилян эцн чох
йорьун идим, айаг цстя мцрэцляйирдим. О эцн ня баш
вермяси бейнимя батмырды. Бир шейи гяти дейя билярям:
ян чох истядийим о иди ки, анам юлмясин. Анъаг вяки-
лим, дейясян, разы галмады. “Бу кифайят етмир”.
Бир аз дцшцндц. Сонра сорушду ки, мящкямядя
щямин эцн юзцмц яля алыб тябии щисслярими боьдуьуму
дейя билярямми? Она дедим ки, йох, чцнки бу дцз
дейил. Мяня гярибя тярздя бахды, еля бил, ийрянирди. Аз
гала, аъыгла сюйляди ки, истянилян щалда гоъалар евинин
директору вя ишчиляри шащид гисминдя диндириляъякляр вя
“бу, мяним цчцн чох пис нятиъяляня биляр”. Онун
нязяриня чатдырдым ки, бу ящвалатын мяним ишимля бир
еля ялагяси йохдур, анъаг о, мяня йалныз буну деди ки,
бу типли ишлярдян хябярсиз олдуьум цчцн беля данышы-
рам.
Наразы вя аъыглы щалда эетди. Ону сахламаг, изащ
елямяк истядим ки, мянимля хош ряфтар етсяйди, севи-
нярдим, тякъя она эюря йох ки ишими мцдафия етсин, йох,
садяъя, бизи бу ъинайят вахтында раст эятириб. Эюрцрдцм
ки, мяня эюря дящшят хяъалят щисси кечирир. Мяни анла-
йа билмирди вя мяндян сямими олмаьымы тяляб едирди.
Она демяк истяйирдим ки, мян дя щамы кимийям,
мяним онлардан ясаслы бир фяргим йохдур, йох! Анъаг
бцтцн бунларын зярря гядяр дя файдасы йох иди. Демя-
дим, тянбяллийим цстцн эялди.
Бир аз кечяндян сонра йеня мящкямя мцстянтиги-
нин йанына апарылдым. Эцнорта саат ики иди, бу дяфя каби-
нети тцл пярдялярин арасындан сызан ишыьа гярг олмушду.
Чох исти иди. Мяня йер эюстярди вя чох бюйцк нязакят-
ля цзцнц мяня тутуб бяйан етди ки, вякилим “эеъикдийи-
ня эюря эяля билмяйиб”. Анъаг онун суалларына ъаваб
вермямяк вя юз вякилими эюзлямяк щцгугум вардыр.

423
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Дедим ки, тякбашына ъаваб веря билярям. Бармаьыны


столун цстцндяки дцймяйя басды. Ъаван бир мящкямя
катиби эялди, дцз архамда яйляшди.
Мян вя мцстянтиг цзбяцз креслоларда йерляримизи
ращатладыг. Истинтаг башланды. Яввялъя мяндян соруш-
ду ки, цмуми ряйя эюря, азданышан вя гапалы адамам,
бяс юзцм бу барядя ня дейя билярям. Ъаваб вердим
ки, бу, ондан иряли эялир ки, демяйя чох заман сюзцм
олмур вя сусмаьа цстцнлцк верирям. Илк дяфя эцлцм-
сяйиб деди ки, бундан мянтигли ъаваб ола билмязди вя
ялавя етди: “Анъаг бунун бир еля ящямиййяти йохдур”.
Сусду, мяня бахды, ня дцшцндцся, тез айаьа галхды:
“Мяни, яслиндя, сиздян башга щеч ня марагландырмыр”.
Бунунла ня демяк истядийини, дцзц, анламадым вя
сусдум. “Еля шейляр вар ки, — ялавя етди, — щамынын
эюзцндян йайына биляр. Яминям ки, онлары баша дцш-
мякдя мяня йардымчы ола билярсиниз”. Ъаваб вердим
ки, щяр шей садядир. Щяр бир кялмяси иля мяни о мяшум
эцнц ятрафлы тясвир етмяйя сювг едирди. Артыг нечя дяфя
данышдыьым ящвалаты бир дя данышдым. Раймон, чимяр-
лик, чиммяйимиз, мцбащисяляр, йеня чимярлик, балаъа
чешмя вя тапанчадан беш атяш. Щяр ъцмлябашы дейир-
ди: “Йахшы, чох йахшы, бах беля”. Йеря сярилмиш ъясядин
цзяриня эялдикдя йухарыдакы сюзц хцсуси вурьу иля
тяляффцз еляди. Ейни ящвалаты данышмагдан безмишдим,
юмрцмдя бу гядяр чярянчи олмамышдым, бу гядяр
данышмамышдым.
Арайа ани сцкут чюкдц, бир нечя санийядян сонра
айаьа галхды вя мяня деди ки, яслиндя, йардымчым
олмаг истяйир, мян онда мараг доьурурам вя Аллащын
кюмяйи иля мяним цчцн няся едяъяк. Анъаг яввялъя
мяня бир нечя суал вермяк истяйир. Мцгяддимясиз-
филансыз сорушду: “Ананызы севирдинизми?” Дедим ки,
шцбщясиз, еля бцтцн оьуллар, бцтцн инсанлар кими, бу
ъцмляйя гядяр макинада арамсыз дюйяъляйян катиб

424
I ÙÈÑÑß

ися, дейясян, клавиши сящв салды, чцнки гяфил суалдан о


да юзцнц итирмишди, буна эюря эери гайыдыб сящвини
дцзялтмяйя мяъбур олду. Йеня дя ачыг-ашкар мянтиг-
сиз суал верди: доьруданмы, беш атяши она дайанмадан
сыхмышам? Фикирляшдим вя дягигляшдирдим ки, яввялъя
бир эцлля сыхдым, бир нечя санийядян сонра далбадал
дюрд дяфя. “Ня цчцн биринъи атяшля икинъи арасында эюз-
лядиниз?” Бир даща щямин эцнц эцняшин йандырыб-йах-
дыьы гырмызы чимярлийи хяйалымда доландырдым вя о саат
алнымда эцняшин аьры долу няфясини щисс етдим. Анъаг
бу дяфя сусдум, щеч ня ъаваб вермядим. Сцкутун
щюкм сцрдцйц бу гыса, анъаг аьыр фасилядя мящкямя
мцстянтигинин щяйяъанландыьы ашкар эюрцнцрдц. Отурду,
сачларыны гарышдырды, дирсяклярини столун цстцня гойду,
бир балаъа мяня тяряф яйилди вя гярибя тярздя сорушду:
“Юлмцш адама бир даща нийя атяш ачдыныз?” Бу суала
ъаваб веря билмядим. Ялини алнына апарды, овушдурду,
сясинин тонуну дяйишяряк суалыны бир даща тякрар етди:
“Ня цчцн? Буну мяня изащ етмямиш щеч йеря эедя
билмязсиниз. Нийя?” Сусмагдан башга чарям йох иди.
Гяфилдян галхды, аьыр аддымларла кабинетин бу башын-
дан о башына эетди, картотеканын йешийини ачды. Орадан
эцмцш бир хач чыхарыб ялиндя йелляйя-йелляйя юзцнц
мяня чатдырды. Сяси бцсбцтцн дяйишмишди, бир азъа тит-
ряйиди. Гышгырды: “Буну неъя, таныйырсынызмы?” “Ялбяття,
таныйырам”, — дедим. Сонра синясиндяки булаьын чеш-
мяси ачылды, йцксяк пафосла деди ки, Танрыйа инаныр, онун
садиг гулларындандыр, бу дцнйада еля бир эцнащкар, еля
бир эцнащ тапылмаз ки, гадир Аллащ ону баьышламасын,
анъаг буна гядяр эцнащкар дярин пешманчылыг чяк-
мяли, о щяддя эялмялидир ки, ушаг кими садядил, тямиз
вя саф олсун. Бунлары дейяркян бядяни мяня тяряф мак-
симум яйилмишди, хачы башымын цстцндя дайанмадан
щярляйирди. Доьрусуну десям, ня демяк истядийини, бир
сюзля, мянтигини анламырдым, щяр шейдян юнъя она

425
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

эюря ки, щава чох исти иди вя кабинетиндя йекя-йекя


милчякляр учушурду, онлар диггятими йайындырыр, мяня
аман вермирдиляр, ян ясасы ися мцстянтиг тящяр-тющцрц
иля мяни горхудурду. Анъаг сонра мяни эцлмяк тутур-
ду, нийя бу фикря эялдийими кясдиря билмирдим, ахы гатил
о йох, мяням. Анъаг аман вермирди, данышырды. Биръя
шейи эцъля анлайырдым ки, дейясян, мяним ямялимдя
онун цчцн биръя гаранлыг мягам галмышды: икинъи атяш.
Йердя галанлары чох йахшы баша дцшцрдц, анъаг бу
мягамы анламырды ки, анламырды. Демяк истяйирдим ки,
инад елямясин, бу сонунъу мягамын бир еля ящямиййяти
йохдур. Анъаг кимя дейирсян, сюзцмц кясди вя яйил-
дийи йердян дикяляряк, еля бил, вар эцъцнц топлайараг
сорушду: “Аллаща инанырсынызмы?” Дедим ки, йох, инан-
мырам. Гейзлянди вя отурду. Деди ки, неъя йяни,
юмрцндя ола билмяз, дцнйада бцтцн бяни-инсан Аллаща
инаныр, щачанса цзцнц ондан чевирян нанкор бяндяляр
беля. Бу, онун дярин етигадыдыр вя щеч заман буна
шцбщя йаранмайыб. Бунсуз щяйатын бир мянасы ола бил-
мяз. “Ня данышырсыныз, — бирдян гыййа чякди, — инсан
щяйаты, инсан юмрц мянасыз ола билярми?” Артыг бу, мян-
лик бир мясяля дейил вя фикрими она ачыг дедим. Анъаг о,
гяфил щярякятля столун цстцндяки хачы ялиня алды, еля бил,
— эюзляримин ичиня сохаъагды, — дялийя дюнмцшдц.
“Мян бир христианам. Сянин эцнащларына эюря Ондан
яфв диляйирям. Сяня эюря язаб чякдийи щалда Она неъя
инанмайа билярсян?” Сездим ки, артыг мяня “сян” дейя
мцраъият едир. Исти эетдикъя дюзцлмяз олурду. Адяти
цзря, кимдянся йахамы гуртармаьа чалышдыьым щалларда
олдуьу кими, инди дя юзцмц еля апардым ки, эуйа, онун
дедикляри иля там разыйам. Буну сезян кими сифяти ачылды,
севинди. “Эюрцрсянми, — дейирди, севинъдян гышгырырды. —
Инанырсан, Онун рящминя сыьынаъагсан, елями?” Шцбщя-
сиз ки, йеня “йох” дедим. Пешман-пешман креслосуна
чюкдц.

426
I ÙÈÑÑß

Рянэи авазымыш, йорулмушду. Сясини кясиб дайанды,


амма бу мцддятдя макина щяля дя бизим диалогу
дюйяълямякдя иди. Йягин ки, сон ъцмляляри йазырды.
Сонра диггятля цзцмя бахды, чющрясиндян гцсся йаьыр-
ды. Демяк олар ки, пычылты иля сюйляди: “Бу йаша чатмы-
шам, амма сизин гядяр дашцрякли инсан эюрмямишям.
Бах бу отагда ня гядяр ъинайяткары диндирмишям, онла-
рын щамысы бу язабкеш сурятин юнцндя диз чюкцб гузу
кими мяляйибляр”. Демяк истяйирдим ки, бу, тябиидир, ахы
сющбят ъинайяткардан эедир. Анъаг йадыма дцшдц ки,
мян дя онлардан бирийям. Ня едим ки, бу фикря юзцмц
щеч ъцр алышдыра билмирдим. Мцстянтиг, нящайят, галхды,
бу, о демяк иди ки, истинтаг битди. Сонда бир аз мярщя-
мят гарышыг алчаг тонла ямялимя эюря пешманчылыг чяк-
дийими сорушду. Бир аз дцшцндцм вя дедим ки, пешман-
чылыг бир йана, бу щадися бцтцн щяйатымы алт-цст етди.
Бахдым, еля бил, ня дедийими анламырды. Анъаг щямин
эцн онунла сющбятимиз гуртарды.
Сонралар бу мцстянтиги тез-тез эюрмяли олурдум.
Щяр дяфя чаьыранда вякилимля эедирдим. Йалныз яввялки
ифадяляримдяки мцяййян епизодлары дягигляшдирмякля
кифайятлянирди. Йахуд мцстянтиг вякилимля тутулаъаг
хяръин мябляьини мцзакиря едирди. Щягигятдя онлар
артыг мянимля мяшьул олмурдулар. Анъаг эцнлярин бир
эцнц истинтагын эедишаты там шякилдя дяйишди. Беля
чыхырды ки, вякилим артыг мянимля марагланмырды, иш
мцяййян дяряъядя щялл едилмишди. Даща яввялки кими
мяня Аллащдан бящс етмирди вя илк эцнцн щяйяъан вя
эярэинлийинин бир даща шащиди олмадым. Нятиъя беля олду
ки, сющбятляримиз бир аз шяхси мцстявийя кечди, арамыз-
да кющня танышлыг мящрямлийи мейдана эялди. Олурду
ки, щярдян бир нечя суал верир, сонра вякилимля сющбятя
эириширди, сорьу-суал бирдяфялик битмишди. Иш юз гайда-
сынъа эедирди, щятта вякилим дя бу фикирдя иди. Бир нечя
дяфя, сющбятин цмуми ахарла эетдийи бир мягамда,

427
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

мянимля достъасына давранырды. Сюзцн щягиги мяна-


сында, няфяс алмаьа башладым. Щяр шей о гядяр тябии, о
гядяр низамлы гурулмушду вя еля юлчцлц-бичили апарылырды
ки, щярдян бу аилянин бир цзвц олдуьуму дцшцнцрдцм
вя бу, мяндя эцлцш ойадырды. Истинтагын давам етдийи
он бир ай ярзиндя дейя билярям ки, бу надир мягамлары
йашамагдан щязз алмаг дяряъясиня эялиб чатмышдым,
щяр дяфя мцстянтиг мяни гапыйа гядяр ютцрцр, ялийля
чийнимя вурур вя дейирди: “Бу эцнлцк бясдир, ъянаб
антихрист!”

ЫЫ

Дцнйада еля шейляр вар ки, онлар барясиндя даныш-


маьы севмирям. Щябсханайа дцшдцйцм заман бир
нечя эцндян сонра анладым ки, щяйатымын бу дюврц
щаггында данышмаьы хошламайаъаьам.
Вахт кечди, баша дцшдцм ки, беля бир нифрятин дя
мянасы йохдур. Щягигятдя илк эцнляр дустаг сайылмаз-
дым: гейри-мцяййян тярздя няляринся баш веряъяйини
эюзляйирдим. Щяр шей Маринин мянимля йеэаня вя
сонунъу эюрцшцндян сонра башланды. Мяктубуну алды-
ьым эцн (дейирди ки, щяля арвадым олмадыьы цчцн она
эюрцш иъазяси вермирдиляр) щисс етдим ки, бундан сонра
йашайаъаьым йер бу камера олаъаг вя юмрцм бурада
баша чатаъаг. Щябс едилдийим эцн мяни бир нечя дуста-
ьын сахландыьы камерайа апардылар, чоху да яряб иди.
Мяни эюрян кими эцлдцляр. Сонра бура щансы ишя эюря
дцшдцйцмц сорушдулар. Дедим ки, бир яряби гятля йетир-
мишям, еля бил, гурбаьа эюлцня даш атдылар. Ахшам
дцшдц. Йерими ращатламаьы, щясирдян неъя истифадя едя-
ъяйими юйрятдиляр. Щясирин бир уъундан тутуб лцляля-
мякля балыш дцзялтмяк олармыш. Бцтцн эеъяни тахтаби-
тиляр цстцмдян йол салдылар. Бир нечя эцндян сонра мяни
бир щцъряйя гападылар, бурада аьаъдан гатланан йата-

428
I ÙÈÑÑß

ьын цстцндя йатырдым. Тахта ведря вя ял-цз йумаг


цчцн тянякя-ляйяндян башга бир шей эюзя дяймирди.
Щябсхана шящярин ян уъа йериндя тикилмишди, дар бир
пянъяря варды ки, Аллаща шцкцр, дянизи эюря билирдим.
Эцнлярин бир эцнц бармаглыглардан йапышыб ишыьа доьру
дырмашмаг вя дянизи эюрмяк истядийим анда гапы ачыл-
ды, нязарятчи зийарятчим олдуьуну деди. Аьлыма биринъи
эялян Мари олду. Доьрудан да, о иди эялян.
Эюрцш отаьына узун бир дящлизля эетдик, сонра пилля-
кянлярля галхдыг, бурадан башга бир узун дящлизля
аддымладыг. Эениш бир отаьа дахил олдум. Отаг ики
бюйцк шябякяли аракясмя иля цч щиссяйя айрылмышды. Бар-
маглыглар арасындакы сяккиз-онметрлик йер зийарятчиляри
мящбуслардан айырырды. Марини гаршымда эюрдцм,
золаглы дон эейинмишди, цзц эцняшдян йанмышды. Мян
дурдуьум йердя она йахын мящбус дайанмышды, якся-
ри яряб иди. Марини чыхмагла, дейясян, диэяр зийарятчиляр
дя яряб гадынлар идиляр. Мари ики зийарятчинин арасында
дайанмышды: саьда гара эейимли, балаъабойлу, назик
додаглы, солда ися ял-гол атараг данышан шишман бир
гадын. Мящбусларла зийарятчиляр арасында гяфяс олдуьу
цчцн онлар чох уъадан данышмалы олурдулар. Мян дахил
оланда отаьын чылпаг диварларына дяйиб якс-сяда верян
сяслярдян, сямадан пянъяря шцшяляриня дцшцб орадан
ичяри адлайан ишыгдан гулагларым, аз гала, тутулаъагды.
Сахландыьым камера чох сакит вя хяфя иди. Бир нечя
дягигяйя юйряшдим. Цстялик, щяр бир сифяти, орадакы щяр
бир айрыъа ъизэини ачыглыгла эюрдцм. Эюрдцм ки, няза-
рятчилярдян бири ики гяфяс арасында дящлизин сонунда
отуруб. Яряб мящбусларын чоху, еляъя дя онларын аиля-
ляри цз-цзя дайанмышдылар. Онлар гышгырмырдылар. Бу
гядяр сяс-кцйцн ичиндя чох сакит данышмагла бир-бирини
ешидиб анлайа билирдиляр. Онларын батыг пычылтылары башлары
цзяриндя ары кими вызылдайан гара-гышгырыьын йанында
айрыъа мямлякятя бянзяйирди. Марийя сары эедяркян

429
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

бцтцн бунлары ешидя билирдим. Артыг бармаглыьа сюйкян-


миш вязиййятдя бцтцн чющряси эцлцрдц. Ня гядяр эюзял
олдуьуну инди сездим, анъаг юзцня дейя билмядим.
— Щя, неъясян, — уъа сясля сорушду.
Эялиб чатдыг.
— Йахшысанмы, цряйин бир шей истяйирми?
— Йахшыйам, щеч ня лазым дейил.
Сусдуг. Мари еля щей эцлцмсяйирди. Шишман гадын
гоншумун цстцня гышгырырды, шцбщясиз, яри иди, кцтба-
хышлы, йекяпяр, уъабойлу. Сющбятя мян эялмямишдян
габаг башламышдылар.
“Жанна ону эютцрмяк истямяди”, — гадын вар эцъц
иля гышгырды. “Йахшы, олсун”, — киши деди.
— Она дедим ки, бурадан гуртулан кими ону эери
алаъагсан, анъаг етираз етди, сюзцмя мящял гоймады.
Мари дя, юз нювбясиндя, гышгырды ки, Раймон салам
эюндяриб, “саь олсун” дедим. Анъаг сясим гоншумун
сяси иля ишьал едилди, байаг щаггында сющбят эедян ада-
мы сорушурду: “Йахшыдырмы?” Арвады бу дяфя эцля-эцля
гышгырырды: “Щеч заман индики кими йахшы олмайыб”. Сол-
дакы гоншум — балаъабойлу, арыг голлары олан эянъ киши
данышмырды. Эюрдцм ки, зийарятчиси балаъабойлу йашлы
гадындыр, сусараг бир-бириня бахырлар. Онлары узун
мцддят мцшащидя едя билмядим, чцнки арада Мари гыш-
гырды: “Дарыхма, щяр шей йахшы олаъаг, щяр гаранлыг
эеъянин бир ишыглы эцндцзц вар”. “Шцбщясиз”, — дедим.
Ейни заманда она бахыр вя чийинляриндян тутуб баьрыма
басмаг истяйирдим. Бу зяриф бядян цряйими одлайырды вя
ондан башга бу дцнйада даща ня арзуламаг оларды ки?!
Йягин ки, Мари дя ейни шейляри арзулайырды, чцнки байаг-
дан бяри анъаг эцлцмсяйирди. Эюзцмя инъя дишляринин
парылтысындан вя эюзляринин алтындакы зяриф бцкцшлярдян
башга щеч ня эюрцнмцрдц.
Йеня гышгырды: “Бурадан чыхаъагсан вя биз евляня-
ъяйик”. Дедим: “Инанырсанмы?” Йягин, няся демяк

430
I ÙÈÑÑß

лазым иди, мян дя онун сюзляринин мцгабилиндя беля


дедим. Сонра о, баъардыьы гядяр уъадан вя сцрятля
деди ки, сян, ялбяття, бурадан чыхаъагсан вя биз бир йер-
дя олаъаьыг. Анъаг йанындакы гадын гулаьынын дибиндя
сясини башына атмышды, дейирди ки, сябяти мящкямя няза-
рятчисиня вериб; вя сябятин ичиндякиляри чыьыра-чыьыра
садалайырды. Щяр шейи дягигляшдирмяк лазым иди, чцнки
бу шейляря бир алям пул хярълямишди. Мяним о бири гон-
шум вя онун анасы ися бир-бирляриня бахырдылар. Ярябля-
рин пычылтылары кясилмирди. Кцчянин парлаг ишыьы, санки, даш-
даныб ичярийя сохулаъагды, ишыг сели партламыш мейвя
ширяси кими адамларын цзцашаьы ахырды.
Бирдян юзцмц пис щисс етдим. Чыхмаг истядим. Сяс-
кцй мяня пис тясир едирди. Анъаг диэяр тяряфдян Мари-
дян айрылмаг истямирдим. Ня гядяр вахтын кечдийини
билмядим. Мари инди дя юз ишиндян данышыр вя еля щей
эцлцмсяйирди. Бу отагда пычылтылар, гышгырыг вя даны-
шыглар бир-бириня гарышмышды. Биръя ъаван оьланла гоъа
гары данышмыр, эюзлярини бир-бириня дикиб дурмушдулар.
Ярябляри нювбя иля апардылар. Биринъиси чыхан кими, демяк
олар, щамы сусду. Балаъабой арыг гадын бармаглыьа
йахынлашан кими нязарятчи ъаван оьлана “вахтдыр” иша-
рясини верди. О деди: “Щялялик, ана”. Гадын ися ялини ики
бармаглыьын арасындан кечирди вя узун-узады онун арха-
сынъа йелляди.
О чыхан кими бир ъаван оьлан шлйапасы ялиндя эялиб
бу йери тутду. Мящбусу эятирдиляр, онлар щяйяъанла,
анъаг гышгырмадан данышмаьа башладылар, чцнки отагда
артыг щамы алчаг тонла сющбят едирди. Саь тяряфимдяки
гоншумун архасынъа эялдиляр, онун арвады бура йыьы-
ланлары ейниня алмадан гышгырды: “Юзцндян муьайат
ол”. Сонра нювбя мяня чатды. Мари яли иля юпцш эюн-
дярди. Гапыйа чатанда щяр икимиз эери дюнцб бахышдыг.
Йериндя донуб-галмышды, цзцнц мящяъъяря сюйкямиш-
ди, цзцндяки тябяссцм сайрышырды.

431
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Бундан бир мцддят сонра мяня йазды вя мящз бу


андан етибарян еля шейляр олду ки, инди онлардан бящс
етмяйи хошламырам. Щяр щалда, дцшцнцрям ки, щеч няйи
шиширтмяк лазым дейил, башгаларына баханда мяним цчцн
йахшы кечирди. Щябсханайа дцшдцйцм илк эцнляр ян
чятин вахтларым иди, анъаг бу заман да азад инсан кими
дцшцнцрдцм; мясялян, хяйал мяни чимярлийя апарырды
вя бирдян сойунуб дяниздя чиммяк истяйирдим. Айаг-
ларымын алтында илк дальаларын мещрини, бядянимин суйа
эирдийи аны тясяввцр етдикъя бир анлыг хошбяхт олурдум,
анъаг еля о дягигя щябсхана диварлары цстцмя эялирди.
Бу олай бир нечя ай давам еляди. Сонра ади мящбус
дцшцнъяси щяр шейи говуб дидярэин салды. Щябсхана
щяйятиндя щярэцнкц эязишмяни, бир дя вякилимин зийа-
рятини эюзляйирдим. Йердя галан вахтымы да пис кечир-
мирдим. Щябсхана щяйаты инсана щяр шейи юйрядир;
дцшцнцрдцм ки, эцнлярин бир эцнц мяни щятта бир аьаъ
ойуьунда йашамаьа мяъбур етсяйдиляр, она да юйря-
шярдим. Щяр эеъя щясрятля эюзляйирдим ки, сящяр ня
вахт ачылаъаг. Сящяр олан кими башымын цстц иля дястя-
дястя учан гушлара, бир-бириня гошулуб эедян булуд
карванына тамаша едир вя дцшцнцрдцм ки, шцбщясиз,
щямин о аьаъ ойуьунда дарыхмаздым; ишя бах ки, саа-
тын бу вахтында вякилими эюзляйир, онун бу эцн щансы
яъаиб галстук баьлайаъаьы барядя вариантлар гурашдыры-
рам вя бцтцн бу мянасыз фикирляр мяня тяскинлик верир.
Нязяря алсаг ки, щямин о аьаъ ойуьунда йох, адам-
ларын арасында йашайырам, демяли, щяля дцнйанын сону
дейил, щяйатымдан шикайятлянмяйя щеч бир ясас ола бил-
мяз. Бу дцнйада мяндян гат-гат бядбяхт инсанлар
вар. Бир вахтлар анам дейярди ки, инсан ювлады няйя
десян, юйряшя вя алыша биляр. Инсан няйя десян, таб эяти-
ря биляр.
Щамы неъя, мян дя еля. Илк айлар, доьрудан, ъящян-
ням язабы иди. Анъаг мящз цряйимин тяпяри бцтцн бу

432
I ÙÈÑÑß

язаблы анларын кечмясиня тякан верди; мясялян, бир киши


кими гадынла олмаг истяйим мяни цзцрдц. Ъаван олду-
ьум цчцн бу, тябии иди. Хцсуси олараг Марини нязярдя
тутмурдум. Цмумиййятля, гадын, индийя гядяр таныйыб
эюрцшдцйцм гадынлар, онларла севишдийим шяраит щаг-
гында дцшцнцрдцм вя сахландыьым камера бу гадын-
ларын чющрясиндян ашыб-дашырды. Истяклярим мящбяси топа
тутуб даьыдаъагды. Щансыса мянада бу, мяним мцва-
зинятими позурду. Анъаг диэяр тяряфдян вахты юлдцр-
мяйин бундан эюзял васитясини тапа билмяздим. Ахыр-
да баш нязарятчи эцнцмя аьламалы олду. Неъя олдуса,
онун ряьбятини газана билдим. Щяр дяфя бир ъаван
оьлан, йяни гарсон мяня йемяк эятиряндя баш няза-
рятчи онунла бирэя эялярди. Эцнлярин бириндя мянимля
гадынлардан данышды вя гайьыкешликля ялавя етди ки,
мящбуслар бу ъящятдян йаман язаб чякирляр. Мян дя
онунла ейни фикирдя олдуьуму дедим, юзц дя неъя:
“Ъянаб, мящбуслара гаршы бу ясл ядалятсизликдир”.
“Анъаг, — о деди, — сизи еля буна эюря азадлыгдан мящ-
рум едирляр. Бяли, бяли, азадлыг еля будур да, ялиниздян,
илк нювбядя, буну алырлар ки, дцшцнясиниз”. Доьрусу, бу
барядя щеч заман дцшцнмямишдим. Дедим ки, ишя бах,
йохса бу ня щябсхана оларды ки? “Елядир, сиз щяр шейи
дцзэцн гиймятляндирирсиниз. Башгалары ися йох. Ахырда
онларын юзляриня тяскинлик вермякдян башга ялаълары гал-
мыр”. Нязарятчи чыхыб эетди.
Икинъи чятинлик сигаретля баьлы иди. Камерайа салынды-
ьым эцн кямярими, айаггабыларымын баьларыны, галсту-
куму вя ъибимдяки диэяр хырым-хырда яшйалары, илк нюв-
бядя ися сигаретими эютцрдцляр. Бир дяфя тяляб етдим ки,
онлары мяня гайтарсынлар. Ъаваб эялди ки, гадаьандыр.
Илк эцнляр, доьрудан, аьыр кечди. Мяни ян чох инъидян
еля бу иди. Тахта чарпайымдан гопардыьым парчалары
сорурдум. Дайанмадан цряйим буланырды. Башгаларына
дяхли олмайан, онларын ишиня янэял тюрятмяйян шейлярин

433
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

мяндян няйя эюря эютцрцлдцйцнц баша дцшмцрдцм.


Сонра анладым ки, бунлар да ъязанын бир щиссясидир. Анъ-
аг бу заман артыг сигарети тярэитмишдим вя онунла баь-
лы язаб да артыг йох иди.
Бцтцн бу дилхорлуглары нязяря алмасаг, демялийям
ки, щябсханада эцнцм пис кечмирди. Бир даща тякрар
едирям: ясас проблем вахты юлдцрмякля баьлы иди. Ишляр
еля эятирди ки, бу мясяля дя юз-юзцня дцзялди, ялбяття,
олуб-кечянляри хатырладыгъа. Бязян отаьым барядя дцшц-
нцрдцм, ону тясяввцрцмдя ъанландырырдым, камеранын
бир кцнъцня чякилир, бейнимдя отаьымын бах бу кцн-
ъцндя нялярин йерляшдийини бярпа едирдим. Башланьыъда
бунун ющдясиндян асанлыгла эялирдим. Анъаг сонралар
иш дцйцня дцшдц, башлайан кими чашырдым. Бу да мяня
вахты узатмаьа, даща чох дцшцнцб, даща чох вахт
юлдцрмяйя йардымчы олду. Дейяк ки, масанын щарада
йерляшдийини, щяр йешикдя няляр олдуьуну, щяр ъцзи шейи
бцтцн ъизэиляри, онларын кяля-кютцрлцйц, чат вериб-вер-
мямяси, рянэи, яля неъя эялмяси иля хатырлайырдым. Ейни
заманда отаьымдакы щяр шейи тясяввцрцмдя нювбя иля
эятириб, щеч няйи унутмамаьа чалышырдым. Бир нечя щяф-
тядян сонра эюрдцм ки, тякъя ев яшйаларынын сийащысынын
тутулмасына саатларла вахт эедир. Ня гядяр чох йада
салырдым, бир о гядяр хатиримдя фяргли, илк бахышда диг-
гятя лайиг олмайан хырда шейляр ъанланырды. Бах еля о
заман баша дцшдцм ки, яэяр инсан лап биръя эцн йаша-
йыбса, сонралар о, йцз ил щябсханада ращатъа отуруб кефи
истяйян гядяр хатырлайа биляр вя бу бир эцнцн сайсыз-
щесабсыз хатиряляри ону дарыхмаьа гоймаз.
Йуху мясялясини дя унутмаг олмаз. Башланьыъда
эеъяляр пис йатырдым, йухум яршя чякилирди, эцндцзляр
ися мцрэцлц вязиййятдя олсам да, йата билмирдим.
Йаваш-йаваш эеъя вя эцндцз истядийим гядяр йатмаьа
юйряшдим. Дейя билярям ки, сон айлар эцндя он алты-он
сяккиз саат йатырдым. Ъями алты саатым галырды, буну да

434
I ÙÈÑÑß

сящяр вя шам йемякляриня, диэяр тябии ещтийаъларыма,


олуб-кечянляри хатырламаьа вя Чехословакийа ящвалаты-
на сярф едирдим.
Бир эцн чарпайынын дямир тору иля дюшяк арасында
кющня гязет парчасы ялимя кечди. Саралыб овхаланырды.
Бурада ян мцхтялиф шейлярдян бящс едился дя, ачыгъа
эюрцнцрдц ки, яввяли ъырылыб, анъаг анламаг олурду ки,
Чехословакийада баш верян щансыса ящвалатла баьлыдыр.
Чехословакийа кяндляринин бириндя бир ъаван оьлан вар-
дювлят газанмаьа эедир. Ийирми беш илдян сонра эери
дюнцр: варланыб, йанында арвады вя ушаьы вар. Анасы вя
баъысы доьма кяндляриндя щотел идаря едирдиляр. Онлары
тяяъъцбляндирмяк цчцн арвадыны вя ушаьыны башга бир
мяканда йерляшдирир, кянди тярк етдийиндян бяри эюр-
мядийи анасынын зийарятиня эедир. Зарафат цчцн орада бир
отаг кирялямяк фикриня дцшцр. Пулуну эюстярир. Эеъя
дцшяндя анасы иля баъысы гарят мягсяди иля чякиъля ону
юлдцрцр, ъясядини чайа атырлар. Сящяри арвады эялир, щяр
шей ачылыр. Ана юзцнц асыр. Гыз юзцнц гуйуйа атыр. Бу
ящвалаты, азы, мин дяфя охумушдум. Илк бахышда ада-
мын инанмаьы эялмирди. Диэяр тяряфдян ися, тябии, щяр
кясин башына эяляси щадися иди. Анъаг истянилян щалда
оьул буна бир аз лайиг иди вя еля шейляр вар ки, онларла
ойнамаг олмаз.
Бу минвалла саатларла йатыр, дюня-дюня хатиряляря
далырдым; щцърям эащ ишыгланыр, эащ гаранлыглашыр — вахт
ися ютцрдц. Чеврилиб башга бир адам олмушдум. Эцнляр
йекнясяг, адсыз-цнвансыз олмушду. Йалныз дцнян вя
сабащ сюзляри щяля юз мянасыны итирмямишди. Бир дяфя
нязарятчи деди ки, мян артыг беш айдыр щябсханадайам
— инандым, анъаг дярк едя билмядим. Мянимчцн
камерада ейни бир эцн нящайятсиз дяряъядя узаныр, щеч
ъцр гуртармаг билмирди. Сонра йаваш-йаваш ахшам
дцшцрдц. Щябсхананын бцтцн мяртябяляриндян галхан
сяс-кцй дальа-дальа ятрафа йайылыр, юз ичиндяъя боьулур

435
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

вя аз кечмиш аьыр-аьыр йатыр, дюрд бир тяряфя дюзцлмяз


сцкут чюкцрдц. Эцнлярин бириндя бу лал сцкутун ичиндя
юз сясими ешитдим. Демя, ня вахтдан бяри гулагларым-
да уьулдайан, бейнимя ишляйян сяс бу имиш, йалныз инди
анладым ки, бу гядяр заман ичиндя тякадамлыг каме-
рада отуруб юз-юзцмля щагг-щесаб чякирмишям. Ана-
мын дяфниндя хидмятчинин дедиклярини хатырладым. Щя,
елядир ки вар, щеч бир ялаъ йохдур вя щеч ким тясяввцр
едя билмяз ки, щябсхана ахшамлары ня демякдир.

ЫЫЫ

Яслиня галса, бу йайын неъя кечдийинин, о биринин


неъя эялдийинин фяргиндя олмадым. Щисс етмишдим ки,
истилярин дцшмяси иля щяйатымда йени шейляр баш веряъяк.
Ишимя андлылар мящкямясинин сон сессийасында баха-
ъагдылар, йяни ийун айында. Ишя бахыш башлананда эцняш
йандырыб-йахырды. Вякилим мяни ямин едирди ки, ики-цч
эцндян чох чякмяз. “Фикримъя, — ялавя етмишди, —
мящкямя сизин иши чох тез щялл етмяйя чалышаъаг, чцнки
бу сессийада о ян ваъиб иш дейил, бундан дярщал сонра
бир ата гатили вар, онун ишиня бахылаъаг”.
Сящяр саат сяккизин йарысында мяним далымъа эялди-
ляр, щябсхана машыны иля мящкямя бинасына апардылар.
Ики жандарм мяни кичик бир отаьа салды. Архасындан
мцхтялиф сяслярин, мцраъият, стол-стул таггылтысынын эялди-
йи гапынын бюйрцндя отурмушдум, адамда еля тяяс-
сцрат йаранырды, еля бил, щансыса консертдян сонра залы
бошалдырдылар ки, ортада рягс елямяк мцмкцн олсун.
Жандармлар дедиляр ки, бир аз эюзлямяк тяляб олунур,
онлардан бири мяня сигарет тяклиф еляди, анъаг истямя-
дим. Сонра горхуб-горхмадыьымы сорушдулар. Ъаваб
вердим ки, горхмурам. Щятта ачыьыны десям, мящкя-
мя просесини эюрмяк мяндя мараг ойатмышды. Щяйа-
тымда индийя кими беля бир тясадцф олмамышды. “Елядир,

436
I ÙÈÑÑß

— икинъи жандарм тясдигляди, — анъаг ахыры йорулмагдыр”.


Бир аз кечяндян сонра залда зянэ чалынды. Гандал-
ларымы ачдылар. Гапы ачылды вя мяни мцттящимляр кцрсц-
сцндя яйляшдирдиляр. Ийня атсан, йеря дцшмязди. Пярдя-
лярин салынмасына бахмайараг, эцняш шцалары йол тапыб
ичяри кечирди вя бцркцдян няфяс алмаг олмурду. Щяр йер
баьлы иди. Отурдум, жандармлар бюйцр-башымда дайан-
дылар. Бу заман бир ъярэядя инсанларын сифяти эюзлярим
юнцня эялди. Щамы мяня бахырды. Баша дцшдцм ки,
бунлар андлылардыр. Анъаг онлары няйин бир-бириндян фярг-
ляндирдийини дейя билмярям. Мяня еля эялди ки, индиъя
щансыса трамвайа минмишям, гаршыдакы отураъагда
танымадыьым сярнишинляр эюзлярини мяня еля зилляйибляр
ки, цзцмдя бир ейиб тапыб шагганаг чяксинляр. Анладым
ки, бейнимя эялян фикир ъяфянэийатдыр, чцнки онлар
мяним цзцмдя, шцбщясиз, комик бир яламят ахтармыр-
дылар. Онлар ъанийя бахырдылар. Анъаг мянъя, фярг о
гядяр дя бюйцк олмазды.
Бу башдан-айаьа гапалы отагда бир беля адам
эюряндя карыхдым, гулагларым тутулду. Мящкямя залы-
на бахдым, анъаг щеч кясин сифятини сечя билмядим. Ина-
нырам ки, яввялъя щамынын мяни эюрмяк истямясини
нязяря алмамышдым. Яввялляр инсанлар мяня бир еля
мараг эюстярмяздиляр. Аьлыма эялди ки, щеч кясин диг-
гят йетирмядийи о шяхс эюр ня бойда чахнашма йара-
дыб. Жандарма дедим: “Ня чох адам вар!” Ъаваб вер-
ди ки, бу, гязетчилярин ишидир, ялинин ишаряси иля бир груп
инсаны эюстярди, онлар андлыларын столу ятрафында дайан-
мышдылар. “Бах, онлардыр”. Сорушдим: “Кими дейирсиниз?”
Тякрар етди: “Гязетчиляри”. Онлардан бири, дейясян, жан-
дармын танышы иди, ону эюрдц вя бизя тяряф аддымлама-
ьа башлады. Бу артыг йашлашмыш, хош эюрцнцшлц, сифяти
азъа гырышлашмыш бир киши иди. О, ещтирамла жандармын яли-
ни сыхды. Бу заман сездим ки, клуба щансыса тядбиря
йыьышыбмыш кими щамы бир-бири иля данышыр, мцбащися едир;

437
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

ейни дцнйанын адамларынын бир йеря йыьышмасы, беля исти


сющбятляря эиришмяси ня бюйцк хошбяхтликдир. Бурада
юзцмц, ачыьыны дейим, бир аз наращат щисс едирдим,
бурада йад адам биръя мян идим. Анъаг бирдян жур-
налист цзцнц мяня тяряф чевирди вя эцлцмсяди. Деди ки,
дарыхмайым, щяр шей мяним хейримя гуртараъаг. Она
тяшяккцр елядим; ялавя етди ки: “Билирсинизми, сизин ишиниз
ятрафында бир аз щай-кцй галдырдыг. Йай журналистляр цчцн
юлц бир мювсцмдцр, сизин ишиниз эюйдяндцшмя олду, бири
дя вар, ата гатили, бу, сизин ишиниздян дя мараглы олаъаг”.
Сонра бир аз сусдугдан сонра яли иля журналистлярин ара-
сында дайанмыш, азъа сцнбцлгырана охшайан кишини эюс-
тярди, деди ки, Парис гязетляриндян биринин хцсуси мцхби-
ридир. Гара шцшяли йекя ейняк тахмышды. “Бура хцсуси
олараг сизя эюря эялмяйиб, она ата гатили щаггында йаз-
маьы тапшырыблар, анъаг кимся ондан хащиш едиб ки, сиз-
дян дя йазсын”. Тяшяккцр елямяк истядим, анъаг дяр-
щал фикримдян дашындым, чцнки бу бир аз эцлмяли чыхар-
ды. Яли иля мяня “саь ол” деди вя айрылыб эетди. Бир нечя
дягигя дя эюзлядик.
Вякилим эялди. Бир нечя щямкары иля бирликдя, щамысы
рясми эейимдя. Ъялд журналистляря тяряф аддымлады, бир-
бир яллярини сыхды. Зарафатлашдылар, эцлдцляр, щяр шей гай-
дасынъа эедирди, юзлярини, неъя дейярляр, евдяки кими
щисс едирдиляр, анъаг бирдян зянэ чалынды. Щамы юз йери-
ни тутду. Вякилим мяня йахынлашды, ялими сыхыб сахлады,
вериляъяк суаллара гыса ъавб вермяйими, ъуша эялиб чыхыш
етмямяйи тювсийя етди. Деди ки, она архайын олум, щяр
шей йахшы олаъаг.
Сол тяряфимдя стулу кобуд щярякятля итялядиляр, гыр-
мызы мантийалы, мантийанын ятяклярини сялигя иля тутуб
юзцня тяряф чякян уъабойлу, арыг бир киши онун архасына
кечди. Бу, прокурор иди. Мящкямя иърачысы щакимин эял-
дийини елан етди. Бу вахт ики бюйцк вентилйатор фырланма-
ьа башлады. Икиси гара, цчцнъцсц гырмызы мантийада цч

438
I ÙÈÑÑß

щаким ялляриндя досйеляр залын башындакы трибунада йер-


лярини тутду. Гырмызы мантийалы щаким ортадакы кцрсцдя
яйляшди, дясмалыны чыхарыб дазыны ещмал-ещмал силди вя
иъласы ачыг елан етди.
Журналистляр ялляриндя гялям вя дяфтяр щазыр дур-
мушдулар. Сифятляриндя лагейд, бир аз да истещзалы ифадя
варды. Йалныз боз фланел костйумлу, мави галстуклу
ъаван журналист гаршысындакы столдан автомат гялямини
эютцрмяйиб щяля дя цзцмя бахырды. Цзцндяки гейри-
мцтянасиблик мяндя гярибя тяяссцрат ойатды. Мян
онун йалныз эюзлярини эюрцрдцм, бу эюзлярдяки ифадяни
охуйа билмирдим ки, билмирдим. Ян гярибяси будур ки,
бир ара мяня еля эялди юзцм юзцмя бахырам. Тясадц-
фя бах! Шцбщясиз, мящкямя гайдаларыны о гядяр дя бил-
мирдим вя бязи ишлярдян бихябяр олдуьума эюря няляр
баш вердийини анламагда чятинлик чякирдим. Пцшк атылды,
нювбяти андлылыьа намизядляр сечилди, сядр вякилдян,
прокурор вя андлыдан ня ися сорушду. Нящайят, итти-
щамнамя охунду. Таныдыьым адамларын вя йерлярин
адлары эялди гулаьыма. Вякилим айаьа галхыб суаллара
ъаваб верирди.
Сядрин эюстяриши иля шащидляр чаьырылды. Мящкямя
иърачысы онларын адларыны уъадан охуду. Адлар таныш иди.
Бязилярини танымырдым. Бу вахта гядяр дяфн мярасиминя
йыьышыб эялмиш инсан топасы ичиндя гоъалар евинин дирек-
торуну, даландары, гоъа Перези, Раймону, Масону вя
Саламанону эюрдцм. Бу да Мари. Бир-бир гапынын
аьзында дайандылар. Мари щяйяъанлы иди, башы иля салам-
лашды. Тяяъъцбляндим ки, нийя онлары мящз инди эюрдцм.
Селест айаьа галхды. Онун йанында бир гадын варды,
Селестин ресторанында таныш олмушдум бир вахтлар, гяри-
бя истякляри варды. Дик цзцмя бахырды. Ня дейим, вал-
лащ, бура мяни дяфн етмяйя эялибляр? Щеч ня аьлыма
батмады, сядр бир уъдан данышырды. “Мящкямя ишя баш-
лайыр, ъамаат, сакит олун”. Сядрин дедийиндян анлашылан

439
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

бу иди ки, о, йяни сядр ишя гярязсиз вя ядалятля бахма-


ьы тямин етмялидир, андлы иъласчылар ядалятли щюкм чыхар-
малыдырлар, ким шулуг салса, дярщал мящкямя салонун-
дан байыра атылаъаг, митили иля бярабяр!
Исти дюзцлмяз олурду. Сядр башы иля иърачыйа ишаря
етди. Иърачы цч щясир йелпик эятирди, щакимляр о дягигя
“ишя башладылар”. Ишя старт верилди. Сядр тямкинини позма-
дан арам-арам суаллар верирди: бир даща адымы, сойады-
мы, йашымы вя бир пара диэяр мясяляляри сорушдулар.
Сорьу-суалдан бир гядяр безсям дя, бунун гачылмаз
рясмиййят олдуьуну йадыма салдым вя сакитляшдим,
рясмиййят белядир — бурада мящз онлара лазым олан
адам мцщакимя едилмялидир, башгасы йох! Сонда сядр
дедиклярини бир дя гыса шякилдя садалады вя щяр дяфя
мяндян сорушурду: “Елядирми?” Мян дя щяр суала
вякилимин тювсийя етдийи гайдада ъаваб верирдим: “Еля-
дир, ъянаб сядр”.
Фабула чох узун чякди, беля ки, сядр олайларын щамы-
сыны битдя-битдя садалады. Журналистлярин гялямляри гырыъы
тяййаряляря бянзяйирди. Йаздыгъа цзцмя бахмаьы да
унутмурдулар, хцсусян дя о автомат гадын. “Трам-
вайдакы” бцтцн сярнишинляр сядря бахырды. Сядр юскцрдц
вя гаршысындакы вярягляри ешяляди. Щясир йелпийи эютцрдц,
саьа-сола щярякят етдирди вя эюзлярини цзцмя дикди. Инди
бу ишля бирбаша ялагяси олмаса да, яслиндя, мащиййятъя
мцщцм ящямиййят кясб едян инъя бир мягама тоху-
наъаг. Эялиб чатдыг. Цряйим йериндян гопду, индиъя
анам барядя данышаъаг. Сорушду: “Анамы гоъалар еви-
ня эюндярмяк гярарыны вермяк сянинчцн чятин идими?”
Ъавабымда дедим ки, анам да, мян дя артыг тякликдя
йашамаьа юйряшмишдик вя биз айры йашамаг тярзини сеч-
дик. Сядр мяним ъавабымдан сонра мясяляни нюгтяля-
ди, еля беля дя деди: “Бу мясялянин дяринлийиня баш вур-
маьа ещтийаъ дуймурам, — сонра цзцнц прокурора
туду, — Сизин суалыныз вармы?”

440
I ÙÈÑÑß

Прокурур мяня йох, сядря бахараг сорушду: “Гайа-


лыьын архасындакы булаьа яряби гятля йетирмяк цчцнмц
эетмишдин?” “Йох”, — дедим. “Беля олан щалда сиз нийя
силащлы идиниз вя ора ня цчцн бир дя гайытдыныз?” Ъава-
бым беля олду ки, бу, сырф тясадцфдцр. Прокурор няся юз-
юзцня пычылдады вя деди: “Щялялик кифайятдир”.
Сяс-кцй, еля бил, бир балаъа чохалмышды. Йа бялкя,
гулаьым эурулдайырды. Аз сонра сядр фасиля елан етди.
Дедийиня эюря, шащидляр ахшам иъласында диндириля-
ъякляр.
Цзцлцрдцм. Залдан чыхарыб мяни мящбус машынына
миндирдиляр. Щябсханайа эятирдиляр. Нащар елядим.
Йорулмушдум, башым щярлянирди. Далымъа эялдиляр, ейни
машына миндириб мящкямяйя апардылар. Щяр шей йени-
дян башланды. Ейни цзляр, ейни эюзляр. Артыг безмишдим.
Бцркц цряйими сыхырды. Щясир йелпиклярин дя сайы артмыш-
ды, бура щансыса овсунчу эириб нялярся елямишди.
Эянъ журналист вя балаъа гадын яввялки йерляриндя
отурмушдулар, эюзлярини мяндян айырмырдылар.
Алнымын тярини силдим, щарада олдуьуму, башыма ня
эялдийини думанлы шякилдя дярк едирдим. Бирдян ешитдим
ки, гоъалар евинин директору шащидлийя чаьырылыр. Ондан
сорушулду: “Анасы мящбусдан шикайятлийдими?” “Бяли,
— деди, — анъаг бу, ади бир ишдир, гоъалар евиня дцшян
щяр кяс, бир гайда олараг, гощумларындан шикайятлянир”.
Сядр ондан мясяляни дягигляшдирмяйи хащиш етди, йяни
конкрет олараг анасы мящбусдан чохму наразы иди?
“Ялбяття”, — деди. Деди вя сусду. Сонра башга бир суалы
ъавабландыраркян деди ки, дяфн эцнц мящбусун сойуг-
ганлылыьы щамыны тяяъъцбляндириб. Ондан сорушулду:
“Сойугганлылыг дейяндя ня нязярдя тутулур?” Директор
мцтяяссир олду, башыны ашаьы дикди: “Билирсинизми, анасы-
нын ъяназясиня бахмады, бир дамъы эюз йашы ахытмады,
дяфндян сонра щамыйа гошулуб эери гайытды вя дярщал
автобуса миниб евиня дюндц”. Ян мараглысы бу иди ки,

441
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

дяфн бцросунун ишчиси мящбусдан анасынын йашыны сору-


шанда мящбус билмядийини дейиб. Щамы сусду, санки,
гурбаьа эюлцня даш атдылар. Сядр директордан сорушду:
“Бу дедикляриниз мящбусамы аиддир?” Директор суалы
анламады. Сядр суалына айдынлыг эятирди: “Буну соруш-
маьы ганун тяляб едир”. Сонра прокурордан шащидя
суалы олуб-олмадыьыны сорушду. Прокурор уъадан деди:
— Йох, кифайятдир. Щяр шей айдындыр.
О, буну еля щярарятля, еля ъошгунлугла деди, мяня
еля тянтяня иля бахды ки, бирдян-биря бцтцн залдакыларын
мяня неъя нифрятля бахдыьыны щисс етдим. Эюзцм сон
дяфя ня заман нямляниб, щеч билирямми? Узун иллярдян
бяри илк дяфя бу эцн щеч кясдян утанмадан зар-зар
аьламаг истядим.
Даландары чаьырдылар. Деди ки, анасынын ъяназясиня
бахмаг истямяди, табутун йанында ядябсизлик еляди,
сигарети сигаретя ъалады, йатды, сцдлц гящвя ичди. (“Бир
сюзля, мин ойундан чыхды”). Бу заман эюрдцм ки,
салонда щяйяъан артыр, эцнащкар олдуьуму дяриндян-
дяриня щисс етдим вя юлмяк истядим. Даландар сцдлц
гящвя вя сигарет ящвалатыны бир дя наьыллады, бир дя, бир
дя... Прокурор истещза иля мяни сцзцрдц, еля бил, дцшмян
баласына бахырды. Бу вязиййятдя вякил даландардан
сорушду ки, о да мянимля сигарет чякирдими? Прокурор
дюзя билмяди, вар сяси иля баьырды:
— Бурада мцттящим кимдир, бу ня мцдафия цсулу-
дур? Мцдафиячи иттищамчынын шащидляриня гара йахыр,
мцттящим цчцн уъуз хилас йолу арайыр.
Буна бахмайараг, сядр даландарын сяслянян суала
ъаваб вермясини истяди. Гоъа сусду, билмяди ня десин.
— Дцз буйурурсунуз, мян дя сигарет чякдим, анъ-
аг сизи инандырырам ки, мяни мцттящим тящрик етди буна.
Неъя олмаса да, етираз етмяк йахшы чыхмазды.
Ахырда мяним дя нювбям эялди: “Бир шей ялавя
етмяк истярдимми?”

442
I ÙÈÑÑß

— Йох, — дедим — шащид дцз дейир... Доьрудан да,


сигарети мян она тяклиф етмишдим.
Даландар явяз-явяз олсун дейя деди ки, гящвяни о
юзц мяня тяклиф еляди. Вякилин цзц эцлдц вя сюйляди ки,
андлы иъласчылар буну нязяря алмалыдырлар. Анъаг бу йер-
дя прокурор гязябля сяслянди:
— Бяли, мющтярям андлылар буну нязяря алмалыдырлар,
анъаг мясяля ондадыр ки, йад бир адам сяня гящвя
тяклиф едирся, сяни дцнйайа эятириб эюзцнцн нуру иля
бюйцдян ананын ъяназяси юнцндя сян ондан имтина
етмялийдин.
Даландар юз йериня гайытды.
Нювбя гоъа Перезя чатды. Бу заман иърачы онун
голундан тутуб кцрсцнцн йанына гядяр эятирди. Перез
анамдан данышды, деди ки, гоъалар евиндя даща чох
анамла цнсиййят сахлайырмыш, мяни ъями биръя дяфя
эюрцб, дяфн эцнцндя. Сорушдулар: “Щямин эцн мящ-
бус нейляйирди?” Деди ки, билирсиниз, мян юз дярдимя
йанырдым, юлц кимийдим. Эюзцмя щеч ня эюрцнмцрдц.
Онун бу дцнйадан кючмяси синями даьлады. Чалын-
чарпаз. Мяним байылдыьымы эюрянляр дя олуб. Бу вязий-
йятдя ъянаб Мерсону эюря билмяздим. Прокурор соруш-
ду ки, щяр щалда, йягин, мяним аьладыьымы эюрцб. Перез
ъаваб верди ки, эюрмяйиб. Буну тясдиг едя билмяз. Про-
курор, юз нювбясиндя, деди:
— Мющтярям андлы иъласчылар буну нязяря алмалы-
дырлар.
Амма бу йердя вякилим юзцндян чыхды вя зян-
нимъя, щяддиндян артыг гейзля Перездян сорушду ки,
о, мяним аьламадыьымы эюрцбмц? Перез деди:
— Эюрмядим.
Залда эцлцшмя гопду. Вякил мантийасынын голуну
кянара атараг уъадан деди:
— Беля дя просес олар, щя шей астар цзцня чеврилиб,
бу, ня мясялядир?

443
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Прокурор ъидди нязярлярля зала бахды вя ялиндяки


гялямля столу дюйяъляди.
Бешдягигялик фасиля елан олунду. Вякилим маъал
тапыб мяня билдирди ки, щяр шей юз ахарыйла эедир. Бун-
дан сонра ися вякил дявят елядийи шащидляри чаьырдылар.
Селест тяшриф эятирди. О, базар эцнляри ъыдыр йарышларына
эетдийимиз заман эейиндийи костйумунда иди. Селест-
дян сорушдулар: “Мян онун йанында нащар едирдимми.
О деди: “Бяли, анъаг бундан ялавя, о, мяним достум-
дур. Сорушдулар: “О, мяним барямдя ня фикирдядир.
Ъаваб верди ки, мян инсанам. Бяс буну неъя баша
дцшмяли? Селест деди: “Щамы билир ки, бу, ня демякдир”.
Бяс о сезибми ки, мян гарадинмяз вя адамайовуш-
мазам? Селест ъавабында йалныз буну деди ки, мян
сарсаг вя бошбоьаз дейилям. Прокурор: “Йемяк пулу-
ну вахтында юдяйирдими?” — сорушду.
Селест эцлдц:
— Бош шейдир, бизим арамызда беля проблемляр
йашанмазды, онунла дил тапырдыг.
Селестдян сорушдулар: “Бу ъинайят ямяли барядя
ня дцшцнцр?” О, щяр ики ялийля аракясмяйя сюйкянди,
щисс олунурду ки, бу суалын ъавабыны яввялъядян щазыр-
лайыбмыш.
О деди:
— Дцшцнцрям ки, бу бир бядбяхт щадисядир. Щамыйа
мялумдур ки, бядбяхтлик эяляндя сорушмур “щазырсы-
нызмы?”. Талейин еля ойунлары вар ки, инсан щеч ня едя
билмяз. Бяли, мяним фикримъя, бу, сырф бядбяхт щадися-
дир. — О давам елямяк истяди, лакин сядр деди: “Чох
йахшы, эедя билярсиниз”. Селест бир аз карыхды, ня едяъя-
йини билмяди. Анъаг ня дцшцндцся, билдирди ки, демяйя
сюзц вар. Ондан гыса данышмаьы хащиш елядиляр. Бир даща
тякрар еляди ки, мяня бядбяхтлик цз вериб. Сядр деди:
“Айдындыр. Бура еля она эюря йыьышмышыг ки, бу нюв бяд-
бяхт щадисяляри мцщакимя еляйяк, тяшяккцр едирям”.

444
I ÙÈÑÑß

Селест, санки, даща ня демяк лазым олдуьуну вя


даща неъя кюмяк едяъяйини билмядийи цчцн дюнцб
мяня тяряф бахды. Мяня еля эялди ки, онун эюзляри
нямлянди, додаглары ясди. Аз галырды мяндян сорушсун
ки, даща ня етмяк олар. Мян, шцбщясиз ки, щеч ня демя-
дим, она эюз-гаш елямядим, ишаря вермядим вя щяйа-
тымда илк дяфя олараг киши хейлаьыны гуъагламаг истя-
дим. Сядр она ашаьы дцшмяйи тяклиф етди, Селест эедиб
йериндя отурду. Дцз иъласын ахырына кими габаьа яйилиб
дирсякляри дизиндя, панамасы ялиндя диггятля гулаг
асды.
Бу да Мари. Шлйапа гоймушду. Эюзял иди. Анъаг
сачларыны йыьмышды, мян ону бу щалда — сачлары чийниня
тюкцлц даща чох хошлайырам. Бурадан, отурдуьум йер-
дян кичик, йумру дюшляринин титрядийини щисс едирдим.
Щяйяъанландымы, алт додаьы бир аз шишмиш эюрсянярди.
Дейясян, Мари щяйяъанлыйды. Дярщал мяни ня вахтдан
танымасы иля баьлы сорушдулар: “Мяни чохданмы таныйыр?”
Деди ки, онларын офисиндя чалышдыьы вахтлардан. Сядр ара-
мыздакы мцнасибятляр барядя суал верди. “Йахыныг” —
деди. Башга бир суала ъаваб веряркян тясдигляди ки,
евлянмяйя щазырлашырдыг. Щансыса иши вярягляйян про-
курор бирдян башыны галдырды, бизим мцнасибятлярин тари-
хи барядя суал верди. О, тарихи ачыглады. Прокурор лагейд-
ликля деди ки, бу, мящбусун анасынын Аллащын рящмятиня
говушдуьу эцнцн сящяриси имиш. Сонра иронийа иля яла-
вя еляди ки, Маринин инди хяъалят чякмясинин сябябини
анлайыр, анъаг (бу мягамда сяси сяртляшди) онун боръу
бу ъцр байаьы шейлярдян йцксякдя дурмагдыр. Тяляб
етди ки, Мари растлашдыьымыз эцнц тясвир етсин. Мари
яввялъя сусду, щисс едилирди ки, данышмаг истямир, амма
прокурорун сярт тякидиндян, бялкя дя, тяпкисиндян
сонра неъя чимдийимизи, кинойа, сонра ися бизя эетмя-
йимизи йерли-йатаглы тясвир еляди. Прокурор гейд етди ки,
Мари истинтага ифадя вердикдян сонра о, щямин эцн

445
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

програмда олан филмлярля марагланыб. Ялавя еляди ки,


буну Маринин юзцндян ешитмяк даща йахшы оларды. Мари,
аз гала, пычылты иля Фернанделин филминя бахдыьымызы сюй-
ляди. Мящкямя залына сцкут чюкдц, юлцм сцкуту. Бу
мягамда прокурор галхды, цзц чох ъидди иди, сясиндя
щягиги бир щяйяъан дуйулурду — бармаьыйла мяни
эюстяриб аьыр-аьыр деди:
— Мющтярям иъласчылар, анасы юлдцйц эцнцн сящяри
бу адам дянизя чиммяйя эедир вя сонра мяшугясийля
кинокомедийайа бахараг яйлянир. Бундан артыг сизя
дейиляси сюзцм йохдур.
О яйляшди, салона яввялки кими сцкут чюкмцшдц вя
бирдян Мари бяркдян щычгырды вя данышмаьа башлады ки,
бцтцн бунлар йаландыр, ящвалат тамам башга ъцр олуб
вя ону айры шейляр сюйлямяйя мяъбур едибляр. О, мяни
йахшы таныйыр вя мян щеч бир налайиг иш эюрмямишям.
Лакин сядр иърачыйа ишаря еляди: Марини апардылар, иълас
давам еляди.
Бундан сонра Масон дейяндя ки мян намуслу вя
цстялик, ляйагятли адамам, яслиндя, артыг щеч ким она
гулаг асмырды.
Гоъа Саламано данышмаьа башлайанда ки, — бяс
мян онун ити иля неъя мещрибан идим, щеч ким она фикир
вермяди. О, анамла мцнасибятимиз неъяйди суалына
ъаваб вериб дейяндя ки, артыг анамла данышыласы щеч бир
сющбятимиз йох иди вя буна эюря дя мян ону ащыллар
евиня вермишдим — йеня онун сюзцня мящял гойан
олмады.
— Ону да баша дцшмяк лазымдыр, — Саламано тякрар
еляди, — баша дцшмяк лазымдыр.
Лакин эюрцнцр, щеч кяс мяни баша дцшмяк истямир-
ди. Ону апардылар.
Сонра сонунъу шащид — Раймонун нювбяси эялди.
О, башыйла мяня ишаря едиб щямин саат билдирди ки, мян
эцнащсызам. Лакин сядр деди: “Шащиддян щюкм йох,

446
I ÙÈÑÑß

фактлар тяляб олунур, онун иши суаллара ъаваб вермякдир.


О, юлдцрцлмцш ярябля щансы мцнасибятдя иди?” Раймон
суалдан истифадя едиб деди ки, юлдцрцлянин дцшмяни
мящз одур — чцнки баъысыны язишдирмишди. “Буна эюря
гардашынын она нифрят елямяйя ясасы вардымы?” Раймон
деди ки, мян чимярлийя тясадцфян дцшмцшям, бу, халис
тясадцфдцр. Онда прокурор сорушду: “Бяс неъя олуб ки,
бцтцн фаъияйя сябяб олан мяктубу мян йазмышам”.
Раймон деди: “Бу да тясадцфдцр”. Прокурор етираз еля-
ди: “Нядянся, бу ящвалатда тясадцфи ясас эцнащкар
чыхыр. Чох мараглыдыр, Раймон юз мяшугясини язишди-
ряндя мян ишя гарышмамышам — бу да тясадцфдцр?”
Полис идарясиня эялиб шащидлик елямишям, бу да тясадцф-
дцр? Ян ахырда сорушду ки, Раймон щансы вясаитля йаша-
йыр? О ъаваб верди: “Анбардарам”, онда прокурор анд-
лылара билдирди ки, бу шащидин йалныз бир мяшьулиййяти вар
ки, о да ара дцзялтмякдир. Мян ися онунла ялбир вя дос-
там — беляликля, биз ян алчаг цсулларла ойнанылмыш фаъия-
ли бир фарсын шащиди олуруг вя мящкямя гаршысында ади
ъинайяткар дейил, виъдансыз вя щяйасыз бир рязил дурур.
Раймон юзцня щагг газандырмаг истяди, вякилим дя
етираз еляди, лакин онлара прокурор данышыб гуртарана
кими сусмаг тяклиф едилди. Прокурор деди:
— Мян, демяк олар ки, данышыб гуртардым, — сонра
Раймондан сорушду: — Мцттящим сизин достунуз идими?
— Бяли, — Раймон деди. — О, мяним достумдур.
Прокурор ейни суалы мяня дя верди. Мян Раймона
бахдым, эюзлярини йайындырмады. Дедим:
— Бяли.
Беля олдугда прокурор андлы иъласчылара тяряф дюнцб
елан етди:
— Будур, бахын! Сиз гаршынызда доьма анасынын юлц-
мцнцн сящяриси ийрянъ бир яхлагсызлыьа гуршанмыш вя юз
позьунлуьуну юрт-басдыр етмяк мягсядиля гятл тюрят-
миш бир адамы эюрцрсцнцз.

447
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Прокурор буну дейиб отурду. Лакин вякилимин сябир


касасы дашды, яллярини чыльынлыгла эюйя галдырды. Мантийа-
нын эениш голу ашаьы сцрцшдцйцндян крахмаллы кюйня-
йинин тикишляри эюрцндц. О гышгырды:
— Баша дцшмцрям, ону нядя иттищам едирляр: адам
юлдцрдцйцня эюря, йа анасыны басдырдыьына эюря?
Залда эцлцшмя гопду. Анъаг прокурор йеня дикял-
ди, мантийасына бцрцнцб деди:
— Щюрмятли мцдафиячи ня гядяр садялювщ олмалыдыр
ки, бу ики айры-айры факт арасындакы дярин, сарсыдыъы, гырыл-
маз ялагяни эюрмясин. Бяли, — о, чыльынъасына гышгырды. —
Мян бу адамы онда иттищам едирям ки, о, анасынын дяф-
ниндя икян артыг мянян ъани имиш!
Онун сюзляри, эюрцнцр, адамлара бюйцк тясир баьыш-
лады. Вякил чийинлярини чякиб алнынын тярини силди. Эюрцнцр,
о юзц дя чашыб-галмышды вя баша дцшцрдц ки, иш мяним-
чцн чох пис шякил алыр.
Бундан сонра щяр шей чох тез йолуна дцшдц. Иълас
баьланды. Мяни залдан чыхарыб щябсхана машынына отур-
данда бир дягигялийя ахшам щавасыйла кюксдолусу
няфяс алдым, онун ятрини вя бойаларыны щисс етдим. Сонра
тякярли гаранлыг камера йола дцшдц. Мян йорьунлуг
ичиндя шящяр щяйатынын щямишя хошладыьым таныш сяс-
кцйцнц ешидирдим. Эцндцзцн сяс-кцйц йаваш-йаваш
йатырды, гязетсатанларын гышгырыьы, баьларда йухулу гуш-
ларын эетдикъя зяифляйян ъинэилтиси, алверчилярин щай-щара-
йы, сярт дюнэялярдя трамвайларын щязин инилтиси вя кюрфя-
зя ахшам чюкмямишдян, санки, эюйдян йаьан мцб-
щям уьулту — бцтцн бунлар азадлыгда олдуьум вахт
дяфялярля кечиб-эетдийим йолу эюзцбаьлы танымаьа
имкан верирди.
Бяли, щямин бу саатларда мян щямишя кефикюк вя
ращат олардым. Онда ямин идим ки, ирялидя мяни щяйя-
ъансыз вя рюйасыз йухулар эюзляйир. Лакин инди ня ися
дяйишмяди — ирялидя мяни тякъя сабащкы эцнцн ляззяти

448
I ÙÈÑÑß

дейил, ейни заманда тякадамлыг камера эюзляйирди.


Баша дцшмцшдцм ки, йай сямасына ъызылмыш таныш йол
тякъя динъ йухулара дейил, щябсхана бармаглыглары арха-
сына да апара билярмиш.

ЫВ

Щятта мцттящимляр кцрсцсцндя отурдугда да инсан


юзц щаггында данышыланлары марагла гаршылайыр. Щям итти-
щамчы прокурор, щям дя вякилим мяним щаггымда
мцхтялиф вя фяргли фикирляр сюйляйирдиляр, инди дейя билирям
ки, о залда тюрядилян ъинайят ямялиндян вя мяндян
данышдылар. Вякил яллярини эюйя галдырыб щяйяъанлы сяси иля
дейирди ки, мян мярщямятя лайигям. Иттищамчы проку-
рор да яллярини ейни тярздя Танрыйа тяряф тутуб гейзля гыш-
гырырды ки, мян аьыр ъинайят тюрятмишям вя мярщямятя
лайиг дейилям. Анъаг бир шей мяни инъидирди вя чашды-
ьыма эюря анлайа билмирдим. Цряйимдя бу дейилянляри
бош вя мянасыз щесаб едирдим, бу гятиййятля айаьа
галхыб няся демяк истяйирдим, анъаг вякил мяни сакит-
ляшдирир вя яли иля отурмаьымы хащиш едирди. “Суссаныз,
даща йахшы олар”. Еля бир вязиййят йаранмышды ки, бу иши,
дейясян, мянсиз щялл етмякдя гярарлы идиляр. Бир гапа-
лы даиря йаратмышдылар, мяни ора бурахмырдылар. Талейим
мянсиз щялл едилирди. Вахташыры олараг щамынын сюзцнц
аьзында гойуб демяк истяйирдим: “Онда дейин эюрцм,
кимдир мцгяссир? Мцгяссирин мцяййянляшдирилмяси ясас
мясялядир. Мяним дя сюзцм вар, иъазя верин, дейим”.
Буну анъаг фикирляширдим, щеч ня дейя билмирдим. Бир
шей вар ки, адамларын сянин шяхсиййятинля марагланмасы
ня гядяр ъязбедиъи олса да, бир о гядяр безикдириъидир;
мясялян, иттищамчыны динлямяк юлмякдян бетяр иди.
Ону, демяк олар ки, анламырдым. Нитгиндяки бязи сюз-
ляри эцъля баша дцшцрдцм. Бязян щансыса чыльын ифадя-
си, ойнаг жести мяни щейрятляндирир, йахуд диггятими

449
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

ъялб едирди. Фикримъя, онун мянтиги беля иди ки, эуйа


мян яввялъядян дцшцнцб-дашыныб бу гятли тюрятмишям.
Бцтцн ъидд-ъящдляри бу идейаны отуранларын бейниня
йеритмяк иди. “Мющтярям андлы иъласчылар, бу фикрими ики
цсулла сцбута йетиря билярям: биринъиси одур ки, ортада
тякзибедилмяз фактлар вар — зцлмяти корлар да эюрцр (ишыг-
дакы зцлмят). Икинъиси, гаранлыьын ишыьы, йяни бу ъинайяткар
рущун психолоэийасы”. Сонра о, мювъуд фактлары анамын
рящмятя эетмясиндян сонра ардыъыллыгла шярщ етмяйя
башлады. Бир хейли нанкорлуьум, наданлыьым щаггында
данышды, сонра сящяри эцнц чимярлийя эетмяйими, сонра
бир гадынла комедийайа тамаша етмяйимизи диггятя
чатдырды. Фернандел. Сонра Мари иля евдя кечирдийимиз
шян саатлар. Кеф-дамаг. Нящайят, няйися анладым, тез-
тез “мяшугяси” сюзцнц тякрарлайырды, йягин ки, Марини
нязярдя тутурду.
Бурада мян ону о саат баша дцшмядим, чцнки о
еля щей мяшугя дейирди, мяндян ютрц ися о, Мари иди.
Сонра прокурор Раймонла баьлы ящвалата кечди. Онун
бцтцн дедикляри щягигятяуйьун сяслянирди. Мян онун
мяшугясини алдадыб тяляйя салмаг вя бу яхлагсыз суб-
йектин чянэиня вермяк цчцн Раймонла ялбир мяктуб
йазмышам. Раймону йаралайыблар. Мян тапанчаны ондан
алмышам вя силащы ишя салмаг цчцн эери гайытмышам. Илк
атяшдян сонра эюзлямишям. Сонра ися иши виъданла баша
вурдуьума ямин олмаг цчцн тялясмядян, инамла,
габагъадан дцшцнцлмцш план ясасында она даща дюрд
эцлля атмышам.
— Мясяля мящз бу ъцр олуб, ъянаблар, — прокурор
сюзцня давам еляди, — мян бу адамы, дцшцнцлмцш,
сойугганлы гятля эятириб чыхаран щадисялярин инкишафыны
бярпа едиб сизя тясвир етдим. Тякидля тякрар едирям: бу
ъинайят гярязля едилиб вя аффект, щиддят нятиъясиндя
тюрядилян ади гятлляря гятиййян бянзямир ки, мцттящи-
мя эцзяшт олунсун. Сизин гаршынызда, ъянаблар, тама-

450
I ÙÈÑÑß

миля шцурлу бир адам дурур. Сиз ону артыг динлямисиниз,


еля дейилми? Эюрдцйцнцз кими, онун аьлы башындадыр,
суаллара ъаваб вермяйи баъарыр, щяр бир сюзцнцн дяйяр-
гиймятини билир вя щеч ъцр демяк олмаз ки, о ня еляди-
йини билмядян щярякят етмишдир.
Беляликля, мяни шцурлу адам сайырдылар. Лакин мян
баша дцшя билмирдим ки, ня цчцн ади адамларда тягдир
олунан бир шей мцттящимя гаршы амансыз бир дялиля чев-
рилмялидир. Бу, мяни щейрятя салдыьындан хейли мцддят
прокурора гулас аса билмядим. Щандан-щана онун бу
сюзляри гулаьыма дяйди:
— Щеч олмаса, о, пешманчылыг чякирми? Зярряъя дя
йох. Бцтцн истинтаг мцддятиндя бу адам рязил ъинайя-
тиня эюря мяйус олдуьуну биръя дяфя дя демяйиб.
О дюнцб бармаьыйла мяни эюстярди вя йенидян итти-
щам етмяйя башлады. Ялбяття, о, мцяййян дяряъядя
щаглы иди, чцнки мян юз щярякятим цчцн чох да пешман
дейилдим. Анъаг онун бу ъцр гязяб вя нифрятля мяни
иттищам етмяйи чох гярибя иди. Яэяр мяня имкан верил-
сяйди, щявясля, хейирхащъасына, достъасына она изащ
етмяйя чалышардым ки, мян щеч заман бир шей барядя
тяяссцф елямяйи баъармамышам. Мяни щямишя ирялидя
олан шейляр — бу эцнцн вя сабащын ишляри мяшьул едир.
Лакин айдындыр ки, сяни мцттящимляр кцрсцсцндя отур-
данда артыг щеч кимля бу тярздя даныша билмязсян.
Мяним даща адамларла дост кими данышмаьа, юз арзу-
му билдирмяйя ихтийарым йох иди. Йеня диггятля гулаг
асмаьа чалышдым, чцнки прокурор мяним гялбим баря-
дя мцщакимя йцрцдцрдц.
О дейирди гялбимя дяриндян, диггятля нязяр салыб вя
гятиййян бир шей тапа билмяйиб, мяним, цмумиййятля,
гялбим йохдур, инсанлыьа хас олан, инсан гялбини эцнащ-
лара сипяр едян мяняви принсипляр мяня тамам йаддыр.
— Шцбщясиз ки, — прокурор ялавя еляди, — буну эцнащ
кими онун айаьына йазмаг олмаз. Ону, садяъя олараг,

451
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

газана билмядийи кейфиййятлярин йохлуьуна эюря дан-


ламаг да олмаз. Лакин бурада, мящкямядя хейирхащ-
лыг вя мярщямят даща чятин, даща али бир инсани кей-
фиййятля, мящз ядалят щисси иля явяз олунмалыдыр. Чцнки
бу адамын гялбиндяки гуру сящранын, учурума чеврилиб
ъямиййятимизин цзяриндя йцксялдийи бцтцн шейляри удмаг
тящлцкяси вар.
Бу йердя о, анама мцнасибятим барядя данышма-
ьа башлады. О, яввял дедиклярини тякрар еляди. Лакин инди
мяним ъинайятим барядя данышдыьындан да чох узун-
чулуг едирди. О гядяр данышды ки, ахырда мян даща исти-
дян савайы щеч ня щисс етмядим. Щяр щалда, прокурор
дайаныб данышыьына азъа ара вердийи дягигяйя гядяр
беля олду, сонра о чох астадан вя црякдян деди:
— Ъянаблар, сабащ бу мящкямядя чох ийрянъ бир
ъинайятя — доьма атасыны гятля йетирян бир ъанинин иши-
ня бахылаъаг. Бу ъцр ъинайяти тясяввцр етмяк беля
чятиндир. О, цмид бяслямяйя ъясарят едир ки, али инсан-
лыг мящкямяси ъинайяткары чох сярт ъязаландыраъаг.
Лакин чякинмядян дейир ки, щятта щямин дящшятли ъина-
йят беля мяни бунун гяддарлыьындан даща чох ващи-
мяйя салмыр. Чцнки онун фикринъя, дашцряклилийи иля доь-
ма анасыны юлдцрян адам валидейниня ял галдыран шяхс
кими юзцнц инсанлыгдан щямишялик тяърид етмиш олур.
Мян яминям ки, ъянаблар, — прокурор сясини уъалтды,
— инди мцттящимляр кцрсцсцндя отуран бу адамын
сабащ мцщакимя едяъяйиниз гятлдя дя эцнащы вардыр
десям, сюзлярими мцбалиья щесаб етмяйяъяксиниз — о,
бу эцнащына уйьун ъяза алмалыдыр!
Прокурор тярдян парылдайан цзцнц силди, деди ки,
онун иши язиййятлидир, лакин бу вязифяни мятанятля йериня
йетиряъякдир. О билирди ки, ян мцщцм тяляблярини гябул
етмядийим бир ъямиййятдя мяня йер йохдур, бир щалда
ки, инсан гялбинин ян ади щиссляри мяня йаддыр, о заман
мярщямят эюзлямяйя дя щаггым йохдур.

452
I ÙÈÑÑß

— Мян сиздян ъинайяткарын башыны тяляб едирям, —


деди, — юзц дя тямиз виъданла тяляб едирям. Мян узун
иллярдир бу сащядя чалышырам вя юлцм щюкмц тяляб етди-
йим биринъи дяфя дейил. Лакин щяля щеч вахт боръумун
аьырлыьындан хилас олдуьуму индики гядяр айдын щисс
етмямишям. Бу аьырлыг цзцнцн ъизэиляриндя щеч бир
инсани ляйагят тапа билмядийим бир яъаиби эюряркян
кечирдийим дящшят щиссинин вя мцгяддяс бир зярурятин
чох айдын дярк едилмяси иля йцнэцлляшиб...
Прокурор йериндя отурандан сонра ортайа узун бир
сцкут чюкдц. Мяня эялдикдя ися истидян вя щейрятдян
башым эиъяллянирди. Сядр юскцрцб чох сакитъя сорушду
ки, бир шей ялавя елямяк истямирям. Мян галхдым —
данышмаг истяйирдим, бир аз рабитясиз олса да, дедим ки,
ясла яряби юлдцрмяк фикрим йох иди. Сядр ъаваб верди ки,
бу, дялилсиз сюзлярдир, индийя гядяр о, вякилимин няйя
ясасландыьыны чох да айдын баша дцшмяйиб, вякилими
динлямяздян яввял мяним щансы ниййятля щярякят еля-
дийими юз дилимдян ешитсяйди, чох шад оларды. Мянасыз
сясляндийини билсям дя, мян тялям-тялясик, щям дя чох
долашыг изащ елямяйя башладым ки, щяр шей эцняшин
уъбатындан баш вермишдир. Залда эцлцшмя гопду, вяки-
лим чийинлярини чякди вя щямин саат сюзц она вердиляр.
Лакин о билдирди ки, артыг эеъдир, онун чыхышы цчцн ися бир
саат азлыг едир, хащиш етди ки, нитги ахшам иъласына кечи-
рилсин. Мящкямя разылыг верди.
Фасилядян сонра нящянэ вентилйаторлар еляъя яввялки
кими мящкямя залындакы боьуг щаваны гарышдырыр, андлы
иъласчыларын кичик, рянэбярянэ йелпикляри йеня яввялки
кими арамла йеллянирди. Мяня еля эялди ки, вякилин нитги-
нин сону олмайаъаг. Буна бахмайараг, арада бир нечя
анлыьа она гулаг асмалы олдум, вякилим дейирди:
— Бяли, доьрудур, мян юлдцрмцшям.
Сющбят мяндян эедирди, о ися щяр дяфя, нядянся,
«мян» дейирди. Бу, мяни чох щейрятляндирирди. Жандарма

453
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

тяряф яйилиб сорушдум ки, вякил нийя беля едир. О, мяня


сусмаьы буйурду вя бир дягигя сонра ялавя еляди:
— Вякилляр щямишя беля дейир.
Фикирляшдим ки, бунунла мяним юзцмц мясялядян
узаглашдырыб щечя дюндярир, мцяййян мянада мяни
явяз едирляр. Лакин мян артыг залда баш верян щадися-
лярдян чох-чох узаг идим. Вякил дя мяня чох эцлмя-
ли эялирди. О дейирди ки, мяни товлайыб бу иши эюрмяйя
мяъбур етмишляр; сонра да мяним шяхсиййятим, инсан-
лыьым барядя мцщакимя йцрцтмяйя башлады. Анъаг
зяннимъя, прокурор даща йахшы данышырды.
Вякил деди:
— Мян дя бу адамын цряйиня нязяр салмышам, лакин
мющтярям прокурорлуг нцмайяндясиндян фяргли олараг,
орада бязи шейляр тапмышам вя дейя билярям ки, бу цря-
йи ачыг китаб кими охуйа билмишям.
Демя, о, гялбими охуйуб эюрцб ки, мян намуслу,
хидмят етдийим фирманын мянафейиня садиг, чалышган,
дост-танышларымын севимлиси, хейирхащ бир адамам. Мян
сон имкана гядяр анамын дайаьы олмушам, ащыллар еви-
ня ися она эюря гоймушам ки, юз ъцзи эялиримля йара-
да билмядийим динълик вя ращатлыьы орада тапсын.
Вякил йалныз дяфн барядя бир сюз демяди вя мян
щисс етдим ки, нитгинин бу йерини биля-биля бош бурахыб.
Анъаг бу узун ибарялярдян, гялбимин мащиййяти щаг-
гында битиб-тцкянмяйян мцщакимялярдян башым щяр-
лянирди.
Йалныз о йадымдадыр ки, вякилин нитгинин лап ахырында
гяфилдян гулаьыма шейпур сяси дяйди — бу, кцчя иля ара-
басыны сцрцб эедян дондурмасатан иди.
Бир заманлар, аз да олса, мяня щягиги севинъ бяхш
едян йайын ятри, хошладыьым кцчяляр, ахшам сямасынын
рянэляри, Маринин эцлцшц, онун эейими... Чюлдян дальа-
дальа ахыб эялян бу хатиряляр артыг мяня нясиб олма-
йаъаг бир щяйатын нишаняляри иди.

454
I ÙÈÑÑß

Бурада, залда бош, мянасыз отурмагдан цряйим


сыхылды, биръя шей истяйирдим: тезликля бцтцн бунлара сон
гойулсун, камерайа гайыдыб йатым. Вякилимин нитгинин
ахырында уъадан дедийи «йягин ки, андлы иъласчылар ани ягли
чашгынлыг уъбатындан бядбяхт олмуш намуслу бир зящ-
мяткеши юлцмя эюндярмяк истямязляр» сюзлярини эцълц
ешитдим.
— Гой андлылар, — о, сюзцня давам етди, — бцтцн
йцнэцлляшдириъи амилляри нязяря алсынлар, ахы мянимчцн
ян бюйцк ъяза ябяди виъдан язабы олаъаг!
Мящкямя мцшавиряйя чякилди, вякил ися щейсиз щал-
да стула дцшдц. Анъаг бу йердя щямкарлары ону дюв-
ряйя алыб ялини сыхмаьа башладылар.
— Яла, язизим, — дейирдиляр она. Бириси щятта мяни
шащидлийя чаьырды. — Неъя данышды? — сорушду.
Тясдиг елядим ки, нитг яла иди, анъаг буну о гядяр
дя сямими демядим, чцнки бярк йорулмушдум.
Байырда йаваш-йаваш гаш гаралырды, залдакы бцркц дя
азалмышды. Кцчядян эялян бязи сяслярдян щисс етдим ки,
ора хош, сярин ахшам дцшцр. Щамымыз отуруб эюзляйир-
дик. Лакин щамымызын бирликдя эюзлядийимиз шей тякъя
мяня аид иди. Йенидян зала бахдым. Щамы биринъи эцн
неъяйдися, щямин вязиййятдя иди — щеч ня дяйишмя-
мишди. Мян бозпенъякли репортйорун вя автомат-гады-
нын бахышларыйла гаршылашдым. Бирдян аьлыма эялди ки,
бцтцн просес ярзиндя биръя дяфя дя Мари тяряфя бах-
мамышам. Ону унутмамышам, йох, садяъя олараг,
башым бярк гарышыг иди. Бахыб эюрдцм ки, Мари Рай-
монла Селестин арасында отуруб. О, башыйла мяня ишаря
еляди, еля бил, дейирди — ахыр ки... вя эцлцмсяди, щярчянд
ки щяйяъан кечирдийи щисс олунурду. Лакин дахилимдя щяр
шей даша дюнмцшдц, щятта ъаваб олараг эцлцмсяйя дя
билмядим.
Щакимляр гайытдылар. Андлы иъласчылара бир сыра суаллар
охунду. Щярдян гулаьыма “гятлдя мцгяссирдир”, “тящрик

455
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

етмяк”, “йцнэцлляшдириъи ъящятляр” кими сюзляр дяйирди.


Сонра мяни кичик бир отаьа апардылар. Вякил дя ора эялди.
О, ара вермядян чярянляйир, мянимля олдугъа сямими
вя мещрибан данышырды. Дейирди ки, щяр шей йахшы гурта-
раъаг, мяня бир нечя ил щябс вя йа каторга кясиляъяк.
Сорушдум ки, мясяля башга ъцр олса, йенидян бахыл-
масына цмид вармы? Деди: “Йох”. Сонра изащ еляди ки,
бу ъцр ишин щюкмцня бир ясас олмадан йенидян бахыла
билмяз. Вякилин сюзляри мяня чох инандырыъы эюрцндц.
Яэяр дяриндян дцшцнсяк, эюрярик ки, тязядян бу гядяр
эяряксиз йазы-позуйа баш гошмаьын мянасы йохдур.
Биз хейли вахт, йягин ки, 45 дягигяйя гядяр эюзля-
дик. Сонра зянэ чалынды. Вякил гапыйа тяряф йюнялди.
Эедяркян мяня деди:
— Инди андлы иъласчылар сядри суалларын ъавабыны оху-
йаъаг, сизи йалныз щюкм охунанда эятиряъякляр.
Щарадаса пиллякянля гачдылар. Сонра залда боьуг бир
сяс ешидилди, ня ися охунурду. Йенидян зянэ чалынды,
мяни мцттящимляр кцрсцсцня апардылар. Салонда мяни
гярибя, эюрцнмямиш бир сцкут гаршылады, бу, бир йана,
эянъ репортйор эюзлярини мяндян йайындырмаьа чалы-
шырды. Мари тяряфя бахмадым. Имкан тапмадым, чцнки
сядр тямтяраглы ибарялярля деди ки, франсыз халгынын адын-
дан мейданда, адамларын эюзцнцн габаьында мяним
бойнум вурулаъаг. Мяня еля эялди ки, щамынын цзцн-
дян бир ифадя охунур. Щя, елядир ки вар, инди щамы мяня
ещтирамла бахырды. Жандармлар чох мещрибан олмушду-
лар. Вякил ялимдян тутду. Мян даща щеч ня барядя
дцшцнмцрдцм. Мящкямянин сядри сорушду ки, мян
даща бир шей ялавя елямяк истямирям?
Бир аз фикирляшдим вя дедим:
— Йох.
Беля олдугда мяни салондан апардылар.

456
I ÙÈÑÑß

Артыг цчцнъц дяфяйди щябсхана кешишини гябул


етмякдян имтина едирдим. Она ня дейяъякдим ки, бир
дя ки онунла данышмаьа щалыммы варды? Яввял-ахыр
онунла цз-цзя эяляъяйям. Инди ися мяним фикрими анъ-
аг биръя шей мяшьул едирди: бу машынын чянэиндян гур-
тармаг олмазмы, гачылмазлыьын цстцндян атланмаг
олмазмы? Мяни башга бир камерайа кючцрдцляр. Бура-
да, узандынмы сяма эюрцнцр — интящасыз сямадан баш-
га щеч ня. Бцтцн эцнц узаныб бахырам, эюзлярими айыр-
мадан бахырам, будур, ахшам олду, рянэляр гарышды,
эеъя эялди. Узаныб яллярими башымын алтына дараглайырам
вя эюзляйирям. Билмирям нечянъи дяфя юзцмдян сору-
шурам ки, щеч олубму юлцм ъязасына мящкум едилян
шяхс инсафсыз гурьунун алтындан гачсын, едама гядяр
арадан чыха билсин, мцщафизя зянъирлярини гырсын. Ябяс
йеря яввялляр едам щаггында ящвалатлара диггят йетир-
мямишям. Бу кими шейлярля марагланмаг лазымдыр. Ахы
ня билирсян, башына ня вахт ня эялдийини. Щамы кими
гязетляри охуйурдум. Анъаг эюрцнцр, еля хцсуси ясяр-
ляр дя вар ки, щеч заман онлара, эюзуъу олса да, нязяр
йетирмяйи аьлымдан кечирмямишям. Ола билсин ки, ора-
да едамдан гачыш щаггында нялярся вар. Ола билсин,
едам тякяринин, щеч олмаса, биръя дяфя дуруб дайан-
дыьыны юйряня билярдим, щеч олмаса, биръя дяфя щадися-
ляр ъызылан хятт цзря эетмясин. Щеч олмаса, биръя дяфя!
Дцшцнцрям ки, щансыса мянада бу, мяня кифайят едяр-
ди. Цряк йердя галаныны юзц дцзцб-гошарды. Гязетлярдя
тез-тез йазырлар: ъямиййят ъанидян щесаб тяляб едир вя
бу щагг-щесабы юдямяк лазымдыр. Анъаг бу щяля щеч
ня демяк дейилдир. Ваъиб олан башга ъящятдир — аман-
сыз талейин ялиндян сивишиб чыхмаг, сянин цчцн сонсуз
цмидляр ачан мянтигсиз гачыш. Яслиндя, тякъя она цмид
елямяк галырды ки, сяни йолайрыъында йахалайаъаглар, йа

457
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

юлцмцня дюйяъяк, йа да гачдыьын йолда эцлляйля вуруб


йеря сяряъякляр. Анъаг айыг башла дцшцнмяли олсаг,
дейя билярям ки, мяндя о бяхт щарадайды, щяр шей ялей-
щимя ишляйир, бу рящмсиз машындан гача билмяйяъяйям.
Анъаг ня олур-олсун, беля бир щяйасыз щягигятля
разылаша билмирдим. Она эюря ки, бу щягигятя эцъ верян,
ону шяртляндирян щюкмля, щюкмцн елан едилдийи андан
сцрятля сяня доьру йахынлашан юлцм арасында мянасыз
бир учурум варды. Щюкмц ахшам сяккиздя охуйаъаглар,
анъаг бешдя дя охуйа билярляр, бялкя, онун цчцн йох,
башга бириси цчцн. Эялиб ону камерадан апардылар, бу
адамлар ади Аллащ бяндяляри иди, еля щюкмц чыхаранлар
да. Щюкмц гейри-мцяййян, йяни мцъярряд олараг фран-
сыз халгынын адындан охудулар (нийя бяс Чин, йахуд
алман халгынын адындан йох?) — бцтцн бунлар щямин
щюкмц, йахуд гярары мянаъа там ъяфянэ бир шейя чеви-
рир. Анъаг етираф етмялийям ки, гярар гябул едилдийи
андан инди бцтцн бядянимля сыьындыьым бу дивар кими
онун гцввяси эетдикъя даща йахындан щисс едилирди вя
шяксиз бир шейя чеврилирди.
Бу анлар бир заманлар анамын атам щаггында сюй-
лядийи бир ящвалаты хатырладым. Атамы эюрмямишдим.
Онун щаггында билдийим йеэаня шей анамын данышдыьы
ящвалат иди: эцнлярин бир эцнц гатиллярин неъя едам едил-
мясиня бахмаьа эедиб. Щятта ора эетмяк щаггында
дцшцнмяк она аьыр эялирди. Анъаг ясяблярини сыхыб эедиб,
евя гайыдандан сонра ися сящяря гядяр юйцйцб. Инди
ону анлайырам, ня гядяр тябии бир щисс. Неъя олуб ки,
яввялляр билмямишям — бу дцнйада едамдан даща
ящямиййятли бир шей йохмуш, йяни мцяййян мянада
йалныз бу щадися диггят едилясидир. Щачанса тцрмядян
чыха билсям, щямишя эялиб бахаъаьам ки, инсанлары неъя
едам едирляр. Анъаг бу барядя щядяр дцшцндцм.
Дцшцндцмся, бурада анъаг бир ниййят ола билярди —
тясяввцр един ки, сящяр тездян ойанырсан, юзцнц мцща-

458
I ÙÈÑÑß

физя зянъиринин о тайында эюрцрсян, сян, садяъя, тама-


шачысан, йяни эялир, бахыр, сонра ону тярс цзцня беля
чевиря билярсян. Буну дцшцняр-дцшцнмяз цряйим севинъ-
ля долду. Йох, ъаным, сянин аьлын башында дейил. Юзцмя
эяляр-эялмяз мяни сойуг тяр бцрцдц, бцзцшцб йорь-
анын алтына эирдим. Дишлярими гыъайыр, щеч ъцр юзцмя
эяля билмирдим.
Айдындыр, щямишя, щяр ан, щяр дягигя аьыллы олмаг
мцмкцн дейил. Щярдянбир йени ганунлар дцшцнцб
тапырдым. Йени ъяза системини фикирляширдим. Фикримъя,
мящкум едилмиш шяхсляря, щеч олмаса, биръя цмид йери
сахламаг лазымдыр. Гой миндян бири эятирсин — бялкя,
кифайят едяъяк она? Бялкя, еля бир дярман кяшф елямяк
олар ки, пасийенти дярщал юлдцрсцн (юзцмц еля щансыса
пасийентин йериня гойурдум). Биръя шяртля: гой паси-
йент дя буну билсин. Она эюря ки, аьыллы башла дцшцн-
дцкдя, щяр шейи сойуг мянтигля чяк-чевир етдикдя анла-
дым ки, бунлар эилйотиндян йахшыдыр. О щеч бир цмид йери
гоймур, щяр шейи анидян кясиб доьрайыр. Пасийентин
юлцмц илк дягигядян гяти олараг щялл едилиб. Эери гайы-
дышдан сюз эедя билмяз. Цстялик, там ъяфянэийат! Цзцня
щюкм охунан инсан юзц машынын дайанмадан ишлямя-
сини арзулайыр, башга щеч ня едя билмир. Дедим ки, бу,
гцсурдур. Бу, щансы анламдаса, доьрудан да, белядир.
Анъаг башга тяряфдян етираф етмямяк олмаз ки, мцкям-
мял дцзцлцб-гошулан ишин бцтцн сирри еля бурададыр.
Мящкум едилмиш шяхс сювг-тябии ону едам едяъяк
инсанларла щямряй олур. Щяр шейин тез вя илдырым сцряти
иля баш вермяси ону гане едир.
Цстялик, буну да етираф етмялийям ки, яввялляр бцтцн
бу мясяляляр щаггында тясяввцрцм неъя дя йанлыш
олуб. Билдийимя эюря, эилйотин ешафот цзяриндя йерляшир
вя ора пиллякянля галхмалысан. Эюрцнцр, бунун щими
1789-ъу ил ингилабы иля гойулуб, — орта мяктябдя мяня
беля юйрятмишдиляр, шякиллярдя дя ейнян беляъя тясвир

459
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

едилмишди. Амма эцнлярин бир эцнц едам щаггында


гязетлярин бириндя дяръ едилян йазы йадыма дцшдц. Эил-
йотин дайаглар цзяриндя дейил, йердяъя гурулмушду.
Шякилдяки механизм юз мцкяммяллийи иля адамы щей-
рятя салыр, тцклярин биз-биз олур. Адятдир, инсан билмяди-
йи шейи шиширдяр, индися эюзляримля эюрцрям ки, щяр шей
ня гядяр садя имиш: гурьу она доьру аддымлайан
инсанла бир бойда гурулур. Она кцчядя растлашдыьын таны-
шын кими йахынлашырсан. Ялбяття, щарадаса бу байаьылыг
сяни дилхор етмяйя билмяз, чцнки ешафота галхыб тама-
шачылары айаьынын алтында эюрмяк щара, бу щара? Бу щал-
да ися сырф механика сяни юлцмъцлъясиня рущдан салыр,
сяни хынъым-хынъым язир, анъаг неъя, утана-утана, бир
аз васвасылыгла, бир аз ифрата чалан сялигя иля. Бирдян бой-
нун бцкцшцня дяйяр.
Чарпайыда узаныб эюзцмц эюйя зиллямишдим, фикри-
ми ъямляшдирмяйя чалышырдым. Артыг ахшам дцшцр, шяр
гарышырды. Чалышырдым тамам айры мясяляляр щаггында
фикирляшим. Йахшы фцрсят иди — цряйимин дюйцнтцсцнц дин-
ляйирдим. Аман Аллащ, щямишя щисс етдийим, инди ися
санийябясанийя динлядийим бу дюйцнтц бир эцн хырп
кясиляъяк. Щямин ан бу дюйцнтц сон дяфя эиъэащла-
рымда чарпаъаг. Ня гядяр чалышсам да, юлцм фикрини
юзцмдян узаглашдыра билмядим. Гярара эялдим ки, ял-
голуму йана салыб бу дцшцнъяляря тяслим олум.
Онлар сцбщ тездян эяляъякляр, буну билирдим, юз
адым кими. Эеъяляри сябирсизликля эюзляйирдим, кирпик
гырпмырдым. Хошламырам ки, мяни гяфил йахаласынлар. Баш
веряъяк щадисяляря юзцмц щазырламаг истяйирдим. Она
эюря эцндцзляр йатыр, эеъяляр ися сяманын гызылы рянэя
бойанмасыны эюзляйирдим. Ян чятини дя бу иди — онларын
ишя башладыглары мцбщям аны щяр шейдян дягиг билирдим.
Щеч аьлыма эялмязди ки, сакитликдя бу гядяр мцхтялиф
сясляр олармыш. Гулагларым ян ешидилмяз сясин хышылтысы-
ны беля дуйурду, бяхтим эятирмишди, эцн ярзиндя мяни

460
I ÙÈÑÑß

дящшятя эятиряъяк аддым сяслярини ешитмядим. Анам


щямишя дейярди ки, инсан там бядбяхт олмур. Камера-
да узандыьым вязиййятдя эюряндя ки сяма гырмызыйа
бойаныр вя цстцмя сцбщ шяфягляри чилянмяйя башлайыр,
анамын щаглы олдуьуну анлайырдым. Щямин дягигяляр-
дя биръя аддым сяси цряйими партлада билярди. Ади хышыл-
ты ешидяндя беля юзцмц гапыйа сары атыр, цзцмц гапы-
нын тахтасына сюйкяйиб дон вурмуш адам кими эюзля-
йирдим. Ахырда, бялкя, цряйимин дяринликляриндян эялян
сяся — боьулан кюпяйин хырылтылы няфяси кими юз сясимя
ойанырдым вя Аллаща шцкцр едирдим ки, даща 24 саат
газандым.
Бцтцн эцнц яфв яризяси щаггында дцшцнцрдцм. Бу
мясялядя мяним хейримя ня вардыса, эютцр-гой еля-
мишдим. Ади, илк бахышдан ящямиййятсиз эюрцнян шей-
ляри дя нязярдян гачырмамышдым, щяр шейи дцшцнмцш-
дцм. Яввял-яввял ян бяд, ян амансыз ещтималлардан
башлайырдым. Дейяк ки, яризя йаздын, амма рядд етди-
ляр. Демяли, юлцм лабцддцр. Шцбщясиз ки, башга инсан-
лардан бир гядяр тез. Ня йазыг ки, отуз йашында юлмякля
йетмиш йашында эетмяк арасында ясаслы бир фярг йохдур.
Ня гядяр, неъя йашайырсан йаша, сяндян сонра да киши-
ляр вя гадынлар йашайаъаг вя онлара щясяд апармаг
мянасызлыгдыр. Щяр шей ня гядяр садя вя дящшятлидир.
Инди, йахуд ийирми илдян сонра — юлмяк юлмякдир. Анъаг
бир шей варды ки, мяни йаман хофландырырды: еля ки дцшц-
нцрдцм ки, даща ийирми ил юмцр сцрмяк олар, гялбими
щядсиз щяйяъан бцрцйцрдц. Ялаъ бу щисси боьмаьа иди.
Юзцмц инандырмалыйам ки, онсуз да, ийирми илдян сонра
бу мяшяггяти йашамалы олаъаьам. Эцн кими айдындыр
ки, юлцмя чаря йохдур, она эюря дя ня заман вя щарада
юлмяйин фярги йохдур. Йяни, гардаш, яфв хащишинин рядд
едилмяси иля бяри башдан барышмалысан.
Анъаг бурада, мящз бу мягамда, неъя дейим,
щансы дяряъядяся хяйалымда башга бир версийайа йол,

461
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

ъыьыр ачылды: мяни яфв едяъякляр! Анъаг адама аьыр эялир


ки, ъанында вя ганында шиддятля дювр едян гязябин,
адамын аьлыны башындан алан севинъин гаршысыны алдын. Бу
дахили кцкряйишин аьзыны, неъя дейярляр, сойуг аьлынла
гапамалы идин. Беля бир имкан, йахуд версийайа да, бир
нюв, алышмалысан, ону юзцн цчцн щягигятя чевирмяли-
сян. О дяряъядя ки онун гаршысында бойнун асанъа
бцкцлсцн. Инсан талейиня бойун яймяли. Буну юзцмя
ашылайа билдикдя, нящайят, ъаным сакитляшди.
Мящз еля бу мягамда щябсхана кешишини гябул
етмякдян бир даща имтина етдим. Чарпайыда узаныб эюй
цзцнцн неъя гаралдыьыны мцшащидя едирдим. Еля индиъя
яфв яризямдян ваз кечдим вя дамарларымда ганын
неъя сакит ахдыьыны бцтцн варлыьымла щисс етдим. Кешиши
нийя эюрмяли идим ки? Илк дяфя, бяли, цстцндян бу гядяр
вахт кечдикдян сонра илк дяфя иди ки, Мари щаггында
дцшцндцм. Артыг чохдан иди мяня йазмырды. Щямин
ахшам, дцшцндцм ки, бялкя, юлцм щюкмц кясилмиш бир
адамын севэилиси олмагдан безмишди. Башга вагияляр
дя баш веря билярди — хястяляниб вя юлцб. Ола биляр. Ня
баш вердийини щарадан биля билярдим, инди севэили дейи-
лик, айрылмышыг, артыг бизи щеч ня бир-биримизя баьламыр.
Амма Мари юлмцш олсайды, хатирясини сакитъя анырдым
инди. Юлсяйди, гяти йадыма дцшмязди. Бу, сон дяряъя
тябиидир, чцнки вахт эяляъяк, юлян эцнц мяни дя уну-
даъаглар. Щеч кясин йадына дцшмяйяъяйям. Дцнйада
еля бир фикир йохдур ки, инсан яввял-ахыр она юйряшмясин.
Еля бу вахт кешиш ичяри эирди. Ону эюрдцйцм анда
бядянимдян ани эизилти кечди. О, буну сезди вя мяня
деди ки, горхуб-елямяйим. Дедим ки, адятян, индилярдя
йох, эцнцн башга саатында эялмяли иди. Ъавабында деди
ки, бу, достъасына эялишдир, мяним яфв яризямля гяти
ялагяси йохдур. Чарпайымын цстцндя бир аз отурду вя
мяни йанына чаьырды. Имтина етдим. Анъаг сифятиндя
хейирхащлыгдан юзэя бир нишаня йох иди.

462
I ÙÈÑÑß

Бир мцддят отурдуьу йердя, яллярини дизляриня сюйкя-


миш щалда галды. Башыны ашаьы салыб ялляриня бахырды. Онлар
арыг вя язяляли иди, мяня ики гудуз щейваны хатырладырды.
Яллярини сакитъя бир-бириня сцртцрдц. Бир мцддят динмяз-
сюйлямяз, башыашаьы вязиййятдя галды, ани сцкут о гядяр
узанды ки, онун бурадакы варлыьыны беля унутдум.
Анъаг гяфилдян башыны димдик галдырды вя дцз
цзцмя бахды: “Мянимля эюрцшдян нийя имтина едирди-
низ?” — сорушду. Дедим ки, Аллаща инанмырам. Буна ня
гядяр ямин олдуьуму сорушду, дедим ки, юзцмдян
буну щеч заман сорушмамышам, мяним цчцн бу, ящя-
миййятсиз суалдыр. Бирдян архайа чеврилди, дивара сюй-
кянди. Юз-юзцня сюйлянди ки, бязян инсанлара еля эялир
няйяся яминдирляр, анъаг щягигятдя мясяля башга
ъцрдцр. Сусдум. Цзцмя бахыб сорушду:
— Сиз ня дцшцнцрсцнцз?
Дедим, щяр шей ола биляр. Ола биляр ки, инди няйин дяр-
дини чякдийими щеч юзцм дя билмирям. Анъаг няйин мяни
щеч марагландырмадыьыны, ялбяття, дягиг билирям. Бах ня
дейир десин, мяни зярря гядяр дя марагландырмыр.
Эюзлярини цзцмдян чякди, дурушуну дяйишмядян
сорушду ки, эюрцнцр, дярд эцъ эялдийиндяндир беля даны-
шырам. Изащ етдим ки, ейнимя дя дейил. Горхмаьына
горхурам, бу ися там тябиидир.
— Танры йардымчыныз олсун, — деди. — Сизин вязиййя-
тиниздя растыма чыхан бцтцн инсанлар Танрыйа пянащ
апарыб.
Дедим ки, ня олар, бу, онларын щалал щаггыдыр. Бун-
дан башга, бунун цчцн боллуъа вахтлары олуб. Анъаг
мян истямирям ки, кимся ялимдян тутуб мяня йардым
етсин, марагсыз шейляря вахтымы итирмяк истямяздим.
Бу анда ялляри азъа ясян кими олду, анъаг тез юзцнц
яля алды вя ъцббясинин гатларыны дцзялтмяйя башлады.
Сонра дили йеня ачылды, мяня “достум” дейя сяслян-
мяйя башлады. О, дедийиня эюря, мянимля бу тярздя

463
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

юлцм щюкмцня мящкум едилмяйимя эюря давранмыр-


ды — ахы мащиййятъя биз щамымыз юлцмя мящкумуг.
Сюзцнц аьзында гойдум: “Сиз бунлары бир-бириня гарыш-
дырырсыныз, еля дейил, сизин дедийиниз адамы сакитляшдир-
мяйя кифайят етмир! О мянада ки, бу гупгуру сюзляр
йалныз инсаны сакитляшдирмяк мягсяди эцдцр, башга щеч
няйя йарамыр!” “Ялбяття”, — о разылашды. Бу эцн юлмя-
сяниз, эеъ юляъяксиниз. Вахты эяляндя щямин ялащязрят
суал йеня гаршынызда дураъаг. Бу дящшятли имтащана
неъя бахырсыныз?” Ъаваб вердим ки, инди неъя бахырам-
са, онда да еля бахаъаьам.
Бу сюзц ешидян кими галхды, дцз эюзляримин ичиня
бахды. Бу, мяним йахшы бяляд олдуьум бир ойун иди.
Бязян Еммануел, йахуд Селестля мязялянир вя бир гай-
да олараг, эюзлярини мяндян йайындырырдылар. Кешиш дя
бу ойунун устасы иди, буну о саат анладым. Бахышлары тит-
рямирди. Бу сюзляри мяня дейяндя дя сяси зярря гядяр
титрямяди: “Демяк, щеч бир цмидиниз йохдур вя юлдцк-
дян сонра итиб-батаъаьыныза яминсиниз?”
— Бяли, — дедим.
Башыны ашаьы салды вя отурду. “Тяяссцф” — деди, щесаб
едирди ки, мяним кими бир инсана дюзмяк чятин мясялядир.
Мян ися щисс едирдим ки, дарыхырам, бу адам мяни
бездирир. Мян дя архамы она чевирдим вя пянъяряйя
сары аддымладым. Чийними дивара сюйкядим. Архам она
сары олса да, щисс едирдим ки, мяни сорьу-суала башлайыр.
Беъид вя наращат тярздя данышырды. Щяйяъанландыьыны
щисс етдим. Инди щяр кялмясини айдын ешидирдим.
Дейирди: “Цряйимя дамыб ки, сизин яфв яризянизи
гябул едяъякляр, анъаг чийнимдя еля бу дягигя хилас
олмалы олдуьум аьыр йцк вар — эцнащ”. Онун фикринъя,
инсанларын ядаляти щеч ня, Танрынын ядаляти щяр шейдир.
Мяни мцщакимя едян биринъи адам олдуьуну анладым.
Суалымы цзцмдян охуду, ъаваб верди ки, йох, яксиня,
сяни эцнащлардан тямизляйирям. Она дедим ки, ахы эцна-

464
I ÙÈÑÑß

щын ня демяк олдуьуну беля билмирям. Мяня, садя-


ъя, юйрядибляр ки, бцтцн щалларда эцнащкарам. Эцнащ-
кар олдуьум цчцн ъязамы чякирям, мяндян киминся
няся сорушмаьа щаггы йохдур. Бу анда йенидян айаьа
галхды, дцшцндцм ки, бу щцъря о гядяр дардыр, щирсляниб
вар-эял едя билмязсян. Анъаг отуруб-дура билярсян.
Эюзлярими йеря дикдим. Мяня доьру бир аддым атды
вя дайанды, еля бил, иряли эетмяйя ъцрят елямирди. Бар-
маглыгларын арасындан эюрцнян эюй цзцня бахырды.
“Сящв едирсиниз, ювладым, — деди, — сиздян сорушмалы
чох шей вар, олсун ки, буну сиздян сорушсунлар”.
— Няйи сорушаъаглар?
— Бахыб эюрмяйи.
— Кими?
Кешиш йан-йюрясиня диггятля бахды вя чох йорьун
бир сясля мяним суалыма ъаваб верди: “Бцтцн бу дашлар
дярддян йоьрулуб, буну дягиг билирям. Щеч олмайыб
ки, онлара бахдыгда цряйими гцсся сыхмасын. Анъаг
цряйимин дяринлийиндян эялян сяс дейир ки, сизин араныз-
да ян бядбяхт инсан эцнлярин бир эцнц бу дярдли дива-
рын гялбиндян илащи симанын вя нурун бойландыьыны
эюрцб. Сизя бу чющряни эюряъяйинизи сюйлядим”.
Бир аз ъанландым. Дедим ки, эюзлярими бу дашлара
дикдийим вахтдан эюр нечя ай кечиб. Бу дашлары, бу
дивары еля юйряндим ки, дцнйада щеч няйи, щеч кяси беля
йахындан танымаг шансым олмады. Ола биляр ки, лап узун
заманлардан бяри орада бир нурлу чющря ахтармышдым.
Анъаг бу чющрядя эцняшин рянэи вя ещтирасларын алову
варды: Маринин чющряси. Ону нащаг зящмят чякиб ахтар-
мышдым вя истянилян щалда бу дашлардан сцзцлян ганлы
хатирялярин ичиндя щеч ня эюря билмядим.
Кешиш гцссяли бахышлары иля мяни сцздц. Белими дива-
ра сюйкямишдим вя эцняш алнымдан сцзцлцрдц. Няся
деди, анъаг ешидя билмядим вя тялясик сорушду ки, мяни
гуъаглайа билярми? “Йох”, — дедим. Дюндц, дивара сары

465
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

аддымлады, яли иля дивары йохлады. “Бу дцнйаны йяни бу


гядяр чох севирсиниз?” Щеч ня демядим.
Узун мцддят архасы мяня сары дайанды. Варлыьы
мяни язирди. Чыхыб эетмяйини, мяни дярдимля баш-баша
бурахмаьыны хащиш едяъякдим ки, ъялд дюндц, вар сяси
иля гышгырды: “Сизя инанмырам. Яминям ки, цряйиниздян
башга бир щяйат хцлйасы кечмямиш дейилдир”. Ъаваб вер-
дим ки, бу, тябиидир, анъаг бу даща зянэин олмаг, даща
сцрятля цзмяк вя инъя аьыза малик олмаьы арзуламаг-
дан даща ваъиб дейил. Ейни шейдир. Анъаг данышмаьа
имкан вермяди, ъялд сорушду ки, щямин о башга щяйаты
неъя тясяввцр едирям? Инди мян гышгырдым: “Бурада
оланлары хатырлайа биляъяйим бир дцнйа — вя тез ялавя
етдим — Бу щяйатдан безмишям”. Мяня йеня Танры-
дан данышмаг истяди, ъялд иряли шыьыдым, изащ елямяйя
чалышдым ки, ял чяк, вахтым аз галыб. Буну Танрыйа сярф
елямяк истямяздим. Сющбятин мювзусуну дяйишмяйя
ъящд эюстяряряк сорушду ки, ня цчцн она “ата” дейил,
“ъянаб” дейя мцраъият едирям. Бу сюз мяни ясябиляш-
дирди вя чцнки “атам дейилсиниз” дедим.
“Йох, ювладым, — ялини чийнимя гойараг деди. — Мян
сизинляйям. Анъаг сиз буну биля билмязсиниз, чцнки цря-
йиниз кордур. Сизин цчцн дуа едяъяйям”.
Билмирям ня баш верирди, анъаг ичимдян няйинся
йаваш-йаваш гайнадыьыны щисс едирдим. Вар сясимля
баьырмаьа башладым, ону сюйдцм вя мяним цчцн дуа
етмяйи гадаьан етдим. Ъцббясинин йахасындан йапыш-
дым. Цряйимдя гязябля севинъ бир-бириня еля гарышмыш-
ды ки, ня дедийими беля билмирдим, цряйимин дяринлийиня
ачылан йолдан эялян щяр ня вардыса онун цстцня даш-
данырды. Бах эюр, неъя дя тямкинлидир. Анъаг онун бу
тямкини биръя гадын телиня дяймязди. Щятта щяйатда
олдуьуну, йашадыьыны беля щисс едя билмязди, чцнки бу
юмрц ъанлы мейит кими йашайырды. Ялляримин бомбош
олдуьуну щисс едирдим. Анъаг юзцмя инанырдым, ону

466
I ÙÈÑÑß

эюрцрдцм, щяр бир ъизэисини айдынъа щисс едирдим, йаша-


дыьым щяйаты билирдим вя ян ясасы — мяня доьру аддым-
лайан юлцмцн айаг сяслярини ешидирдим. Мяня тякъя бу
галмышды, щяр шей ялимдян гяфил сцрцшцб чыхмышды. Анъ-
аг мяним ялимдя эцвяняъяйим биръя бу галмышды.
Мян щаглы идим, щямишя олдуьу кими. Дцнйайа эялдим,
бу юмрц беля йашадым, истясяйдим, башга ъцр йашайар-
дым. Буну эютцрдцм, ону гойдум, буну етдим, ону
етмядим, бяс сонра, ня олсун? Демяк, яслиндя, щями-
шя еля бу аны эюзлямишям.
Дцнйада щеч няйин ящямиййяти йохдур вя мян били-
рям ня цчцн. О да билир. Бир аздан юлцм тяшриф эятиряъяк
вя мяним щягигятим сона йетяъяк. Юзэяляринин юлцм-
цндян, ана мящяббятиндян, онун Танрысындан мяня
ня? Бах бурада — мяним алнымда биръя тале йазылыб вя
инди ондан, онун кими юзлярини мяним гардашым адлан-
дыран милйардларла инсандан мяня ня? Бцтцн бунлары
билирми, эюрясян?
Яслиндя, Йер кцрясиндя йашайан бцтцн инсанлар сечил-
мишлярдир. Башгалары мювъуд дейилляр. Эеъ-тез бу кян-
дир щамынын бойнуна салынаъаг. Онун юзцнцн дя.
Дцнян гятлдя иттищам едилян адам бу эцн анасынын
дяфниндя эюз йашы тюкмядийи цчцн едам олунур. Мяэяр
бунун еля бир фярги вармы? Гоъа Саламанонун кюпяйи-
нин дяйяри арвадындан ня аз, ня чохдур. Бамбалаъа
робот гадынын эцнащы Мерсонун алмаг истядийи Мари-
нин тягсириня тяндир. Ай Аллащ, фярги вармы ки, тякся Селест
йох, ондан гат-гат мурдар олан Раймон да достум
иди. Мари бу эцн гюнчя додагларыны башга бир Мерсойа
узатмыш олса, бунун, сиз дейин, бир еля фярги олаъагмы?
О мящкум анлайырмы ки, эяляъяйимин дяринликляриндян...
Мян бцтцн бунлары гышгырараг дедим, нифрят вя севинъин
гарышыг дальалары мяня артыг бой вермирди. Нязарятчиляр
кешиши зорла ялимдян алдылар. Сонра мяни щядялядиляр.
Кешиш йеня дя тямкинини позмадан онлары сакитляшдирирди.

467
ÀËÁÅÐ ÊÀÌÖ. ÉÀÁÀÍ×Û

Биръя дягигя лал-динмяз мяня бахды. Эюзляриндян йаш


сцзцлдц. Сонра чеврилиб ъялд эетди.
Гапыдан чыхан кими сакитляшдим, еля бил, щеч ня
олмамышды. Анъаг бирдян цзцлдцйцмц щисс етдим вя
тиртап чарпайынын цстцня сярилдим. Эюрцнцр, дярин йуху-
йа эетмишдим, чцнки ойандыгда цзцмдя улдузларын
щялим ишыьыны щисс етдим. Чюлдян эялян сясляри айдынъа
ешидирдим. Сярин эеъянин, торпаьын вя дянизин мещи
эиъэащларымы охшайырды. Мцрэцлц йайын мюъцзяли сакит-
лийи ахын кими ичимя долурду. Бирдян эеъянин зцлмятин-
дя, зцлмятля айдынлыьын щяр эцн эюрцшдцйц йердя фит
сясляри ешидилди. Бу сясляр инди мяним эюзцмдя мяна-
сыны тамамиля итирмиш бир дцнйайа йола дцшмяйин сим-
волу иди. Узун илляр бойунъа илк дяфя анамы хатырладым.
Инди анладым ки, ня цчцн йашадыьы юмрцн лап гуртара-
ъаьында юзцня бир нишанлы тапмышды, нийя юмря тязядян
башламаг ойунуну ойнайырмыш. Орада — бяли дибиня
гядяр йанмыш шам кими сюнян юмцрлярин кечдийи гоъа-
лар евиндя эеъянин дцшмяси няфяс алыб-вермяйя, щара-
даса, бялкя дя, фасиляйя, мющлятя бянзяйирди. Яэяр
юлцмцн дцз гоншулуьунда анам юзцнц азад щисс едир-
дися вя йенидян йашамаг истяйирдися, демяк... Демяк,
щеч кясин онун цстцндя аьламаг щаггы йохдур. Инди
мян дя щяр шейи тязядян башламаг истядим. Еля бил ки,
гаршысыалынмаз гязяб ъанымы аьры-аъыдан хилас етди,
цмидлярим су кими ахыб эетди, эюй цзцнцн бир беля сещрли
яламят вя улдузлардан ашыб-дашдыьы бу эеъядя йахамы
дцнйанын лагейдлийиня ачдым. Неъя дя мяня охшайыр-
ды, еля бил, гардашым иди вя беля олдуьу цчцн щисс едир-
дим ки, хошбяхт олмушам, еля инди дя хошбяхтям. Щяр
шейин баша чатмасы цчцн, тянщалыгдан зярря гядяр дя
язаб чякмямяк наминя анъаг буну арзуламаг галыр:
гой едам едиляъяйим эцн тамашачы чох олсун, ийня
атсан, йеря дцшмясин вя гой щамы мяни дишлярини гыъыр-
дараг сонсуз гязябля гаршыласын.

468

Вам также может понравиться