б б д ж у л ы Т.

0 14 Оц кол. П овестер мен ецпмелер. — Алматы: Атамура,

2002. - 352 бет.

I S B N 9 9 6 5 - 0 5 -6 1 0 - 2

Белгш жазушы Телен Эбджулыныц бул кггабына кезшде едеби

кауым мен журтшылык жогары багалаган «Оц кол», «Эке», «Акикат» т.б.
шыгармаларыньщ сыртында бурын ютапка енбеген «К,айырсыз жума»
эцпмеа мен «Ei3 ушеу едж» атты психологиялык драмасы eHin отыр.
ThlectntP
 ОКЕ

« Э к е н хал у с т ш д е , т е з ж ет» д е г е н т е л е г р а м м а н ы ала с а -

л ы с ы м е н со л к у ш с а м о л е т к е оты р д ы м .
Ж о л б о й ы к о н т м е н е ш е турл1 ой л ар к е л д ь К о б ш е
э к е м н щ м еш к е р м е й , к а й т ы с б ол ы п к е т к е н с э т ш к е з ал-
д ы м а е л е с т е т е м ш . Ж у р е п м к о б а л ж ы п , е н е б о й ы м д ы урей
б и л е й д ь 0 з к и я л ы м н а н т у г а н к а й г ы л ы K e p iH ic тап 6ip б о л ­
тан о к и г а д а й к о ю р е п м д 1 к у ш ш ш к е то л т ы р ы п , кез1м е ж а с
э к е л е д ь Э л д е к а л а й ез1мд1 э к е м а л д ы н д а кш эл1 ж ан д ай
с е з ш е м ш . Е ш й т у з е у г е б о л м а й т ы н 6 ip к а т е л ж ж а с а г а н
тэр1зд1мш. Е щ й 6 ap i де кеш с е к ш и . . . К о н ш м д е е ю - а к ce3iM
— урей м ен о ю ш ш .
А у д а н о р т а л ы г ы н а кел1с1мен май т а с ы п ж у р г е н м аш и-
н а л а р д ы н 6ipiHe m e c in , у й ге ту н д е ж е г п м .
Б у р ы н к о л х о з д ы н к е н се с1 б о л г а н у з ы н ш а Kipnim у й д щ
eciriH к а м ы с ал бар м ен корш ап ко й ы п ты . Э л д е к а й д а н к у ш е
к а й ы р г а н м а л д а р д ы н п ы с ы л д а г а н д ы б ы с т а р ы е с т ш д ь К ай
ж ерде е к е ш б е л п а з , д э л а я к а ст ы м а н ы н а н б ак п а у й р е к т щ
к ы р к ы л д а г а н у ш ш ы г а д ы . Ж о л д а г ы б у т а л г а н о т ы н м ен
ж а н г ы р ы к к а , ш ы л а п ш ы н г а cypiHe, си п алап ж у р ш eciKKe
келд1м. М е н к а г а б а с т а г а н д а - а к eciK э н д е т е с ы к ы р л а п , ©3i
а ш ы л ы п KeTTi. К о р и д о р д а ол1мс1рей ж а н г а н а сп а л ы ш ам -
н ы н б о л м а ш ы ж а р ы г ы н а н б у ш р д е п Kipep е а к т щ ж о б а с ы
корш едь
У й г е юрд1м. О д ан ep i а у ы з у й д щ e c i r i . Т а г ы 6ip eciK .
О рта у й д щ e c i r i . (Б 1зд щ уйде не к о п , e c iK коп. Б у р ы н г ы
к е н с е н щ e ciK T e p i). TynKi б о л м еге ю р г е н д е барып д э л торде
— то сек устш д е к ш -ю ш к е н т а й болып ж аткан экeм дi
к е р д 1м. А д а м н ы н ж у д е г е н к е з д е м у н ш а л ы к т ы Kiiiiipemn
KeTeTiHiH б у р ы н бiлм eyш i ед1м. K o 3i ш у ш р е й ш , ж а к eTTepi
ш о д ы р а й ы п , адам т а н ы м а с т а й б ол ы п KeTinTi. Ж а н ы н д а eKi
адам оты р. B ipeyi — У э л и м олда, eKiHiuici — ж и е н агам
С а м ат. П е ш т у б ш д е м у л гш апам оты р.
М е н KipreH б етте киiм iм дi ш еш п е ст е н с э л е м - с а у к а т с ы з
б1рден э к е м е у м ты л д ы м . К у д а й - а у кал ай ж у д е г е н !
— С а й л а у м ы с ы н , — дед1 э к е м е с т ш е р -е с т ш м е с .
К ез1м е ы с т ы к ж а с т1релдь Im iM e He6ip о ю ш ш , арм ан,

6
к у ш ш ш то л ы п , э к е м н щ к а т к ы л са к а л д ы , к у с у й е к ж а гы н а
м андайы м ды т1ред1м де е к с ш ж1берд1м.
С ол к е з д е бары п т о р д е п молда:
— К ой, карагы м , жылама. А м ан -сау кел д щ , экещ и
кер дщ . Е н д т д э м -т у з д ы 6ip ал ланы н Q3i бшед1, — деп ж уба-
ту айтты.
— Ж ы л а м а , а й н а л а й ы н , — дед1 ж иен агам. — Э к е н н щ ,
м ш ек и , ар м ан ы о р ы н д а л д ы . CeHi к е р с е м , ри зам ы н д е ге н ...
Корд1 гой ...
— Ж ы л а м а , — дед1 о к е м зор га се й л еп . С е й т п де е з 1 к е м -
се н д еп к о я б е р д ь М а ц а й д а гы л а р енд1 э к е м е б а с у айтып
ж атты. «О сы 6ip ж ам ан бол м аса, со н ш ам а ж ерден клм 1здеп
кел ер ед1», « А р т ы н д а , к у д а й га ш у ю р , т у я к бар», «Б а л а н
к е л с е , к у а н ы ш т а н ж а зы л ы п к е т е т ш 6ip э д е т щ бар ед1 гой».
Э к е м б а с ы л ы п , MeHi ымдап е з ш е карай ш а к ы р д ы да
м а н д ай ы м н ан ш скед1. С о д а н к е ш н барып уй -imiMeH ам ан -
д ы к б а с т а л д ы . М о л д а н ы ц , а г а м н ы н к о л ы н алды м. Апам
бет1мнен с у й д ь
— Э л г ш д е г а н а м аш и на ДYpiлдeгeндe е ц п м е кып отыр
е д ж . T e p i3 i с о н ы м е н к е л д щ го й ? — дед1 молда аят о к ы г а н -
дай 6ip с а з б е н .
— И о, — дед1м эл1 де е к с т м д 1 б аса алмай.
А гам к а л а д а н к а ш а н ш ы к к а н ы м д ы , а у д а н н а н м аш ина-
н ы н калай т а б ы л г а н ы н , одан к е ш н к ал ад агы 03i та н и ты н
б1рл1-жарымды ад ам дар дьщ а м а н д ы г ы н су рад ы . Т е л е г р а м -
м аны 03i с а л г а н ы н , eKi с е з д щ б а с ы н к о с а ал м ай ты н пош -
т а ш ы Т а й ш ы к т а н н е к а й ы р , ж а м а н о р ы с ш а с ы м е н ©3i
ж азы п ш ы к к а н ы н , о г а н 1 сом 30 ти ы н т о л е г е ш н е ц п м е
кы л ды .
— Б а г а н а eK eci С а й л а у д ы э ц п м е к ы л г а н ы м ы з д а е с ж т щ
с ы р т ы н д а тур гой д е г е н ж о к па, — дeдi апам с е з г е арала-
сып.
— А, иэ, — дед1 агам д а е с ш е Tycipin.
— С а й л а у е с ж т щ с ы р т ы н д а тур дед1 гой 6i3re...
— Б ш п тур гой , — дед1 молда e3i 6 i л1п ту р ганд ай м а ц ы з-
д а н а се й л е п . — К у д а й со н д а ога н к е р с е т ш тур. К у д а й д ь щ
OMipi KymTi ем ес пе!..
М е н э к е м н щ ж алп ы ж агд ай ы н , д ер 1гер д щ не ай т к а н ы н
сурады м .
— Дор1гер не д е с ш , — деп к у м ш ж в д агам да, — д э р к ш
6ep in ж аты р. Э р н э р с е н щ сэт1 болады да ©3i.
— Д вр1гер карам ай тур гой , — деп е к п е айтты апам. —
С ол б а л а н ы н e3i а ур уд ы алалап карай ты н с е к ш д ь Бы л ты р

7
е з ш щ н а г а ш ы с ы Ж а р м а г а м б е т п кал ай е м д ед ь А у д а н г а да,
о б л ы с к а д а апарды .
— О лай д е м е , бэй б1ш е, — дед1 м олда. — К у д а й быед1
д е щ з ... К у д а й д ы н ж а з у ы ка л а й б о л с а , а у д а н г а , о б л ы с к а
а п а р га н н а н е ш т е н е е з г е р м е й д ь Й е м е н е , м ы н а с е н щ б ал ан
апара алмай м а? Е р т е н - а к А л м а т ы д а н 6ip-aK ш ы г а р с ы н ...
BipaK д эм б ш е д ь Ы р ы з д ы к - н е с 1 б е елшеул1 гой G3i.
— М ш е к и , т е р т к у н б ол д ы , — дед1 агам м аган карап. —
О сы л а й к у з е т т о т ы р а м ы з. К е ш е К а у м е н шал м ен Е р е к е ц
к е л ш е д ь Е р е к е ц у л к е й г е н адам гой , к а ж ы п к а л д ы . Б у п н
м1не, м о л д е к е ц к е л ш , ж а к с ы бол ды .
М о л д е к е ц 93iH in келу1 у л к е н мэселелерд1 ш еш е тш д ей
т а м а г ы н к е н е п , ж е т ю р ш ш к ой ды .
Т ун ортасы ауа шай Ш л д ь Ш айдан кеш н:
— С е н ж аты п дем ал, — дед1 агам . — Ж о л д а н к е л д щ , жол
к а ж ы т а д ы гой адам ды .
Э к е м т ы н ы ш у й ы к т а п ж а т ы р е к е н . А у з ы а ш ы к . Bip
к а л ы п т ы с ы р ы л д а г а н д ы б ы с ш ы гад ы . О рта б е л м е д е п к е -
р е у е т к е к е л ш ж а тты м . М о л д а м ен агам нын, к у н п р л е г е н
д а у ы с т а р ы е с т ы ш тур. ¥ з а к ж атты м , 6ipaK у й ы к т а й а л м а-
ды м . К а й т а б а с ы м а н еш е турл1 ойлар к е л ш , у й к ы м шайдай
аш ы л д ы . А п ы р -а у , в к е м е л ш к а л с а , не к т е й м ш ? ! Экемд1
6ip риза к ы л а т ы н д а й ж а к с ы л ы к ж асап керд1м бе ? О сы л а й
тук кермей, ж алгыз баласы на екп ел еген куш н де дуниеден
а тта н ы п к е т е б е р м ек пе?!
М е н э к е м н щ б а с ы н а н к е ш к е н у з ы н т а р и х к а ой ш а к е з
ж1берд1м. 0 з OMipi ту р а л ы м аган коп ай туш ы е д ь К и ы н -
ш ы л ы к т ы , б е й н е г п к е п к е р г е н адам гой...

* * *

— К о я н ж ы л ы а зга н та й м алы м ы з кы р ы л ы п к ал д ы да, т у -

ы с та р д ы са га л а п , жер а я г ы к у р г а с ы м е н Ж ы л а н д ы г а к е ш ш
к е т п к , — деп б астар ед1 к е п в н п м е с ш щ 6ipiH. — Ж ы л а н д ы
бой ы ол к е з д е к о л д ы н са л а с ы н д а й Т1з1лген ел. М а л д ы б а й -
д ы н е ю бал асы — Е с т е р е , В е с т е р е ш тат болы п, б о л ы с т ы к к а
т а л асы п , ар ал ар ы н д а адам е л ш , Kici к у н ы д а у л а н ы п , тал а-
сы п, ы р у -т ы р у болып ж атыр е к е н . Э й т е у 1р, а г а й ы н н ы н аты
агай ы н , 6 ip -6 ip л а к т а н , эл1 ж е т к е ш с а у л ы к кой б е л ш 6ep in,
о н ь щ с ы р т ы н д а ерул1к в к е л ш , б1рден ел к а т а р ы н а к о с ы -
лып к е т а к . 03iM i3 б е с а га й ы н д ы б ол д ы к. Ш еш ем 1зд щ кай -
т ы с б о л га н кез1. К ы з д а р д ы н 6opi ту р м ы с к ур ы п к е т к е н .
Э п с а т т а р , К а п са тта р , Н у р ж ан — yuieyi де б е л е к уй. Д у й с е н
де уйленген, 6ipaK, о кей дщ шанырагында. М енщ салт бас,
сабау камшы кез1м.
Б1збен 6ipre Айтыбайлар да кеш ш келген. У лк ен бала-
сы Айдархан екеум1з Е с т е р е н щ жылкысын багатын бол-
дык. Досым баласында Естереден бай ешюм болган жок
кой. 0 3 i де, кудай с а кт асы н , тэкэппар едг Кыста мойыл-
дай кап-кара, атакты бэйге каракаскасы н, ал жер карайы-
сымен жумырткадай аппак жоргасын мшетш. Bipece орыс-
ша, 6ipece казакша — неше турл1 кубылып кш н ед ь Ж ан
баласына такымы толмайды.
K o m in к е л г е н н щ к e л e c i ж ы л ы н д а А й т е к е н к е л ж
т у с 1ргенде Естере Д уан жакта болды да, артынан койын
сойып, тамагын вз1рлеп койып шакырганда, ит-ай, келмед1
гой. Дэмнен улкен емес шыгар деп, eKi рет адам ж1бергенде
«бара алмаймын» д еген н ен басканы айтпапты.
Bip жылдын imiHfle шаруашылыгымыз т у з е л т калды.
Капсаттар кыстауды neci3 калдырмаймын деп ойга Keinin
кетт1. С о л ж ы л ы ш а б ы н д ы к та мол б о л ы п , Е с т о р е ,
Вестерелердщ даулары ботуага келш , айгай-сурпн басыл-
ган болатын. B i p a K ой жактан адам келген сайын «патша
кулапты, уюмет жанарыпты, ак, кызыл деген шыгыпты»
деген неше турл1 хабарларды ecTin жатамыз. Келес1 жаз-
ды н ортасында атты казак деген боле шыкты. Волен жерде
буюл 6ip ауылды атып KeTinTi, шауып кетшт1, ойелдерд1
маскаралапты дегещц ест1генде тула бойын турцпгедь «Е,
е, заманнын 6eTi жаман боп барады. Елге тускен ауыртпа-
лык кой. Былтыр кузде ку н н щ тутылганынан коркып ед1м»,
— деп отыратын экем жарыктык.
Bip кун1 б1здерге карай атты казактар келе жатыр деген
хабар алдык. Зоре калмады. Кыз-кыркындардын 6epiH Шош-
ка к е л д щ к а л ы н к о п а с ы н а апар ы п , ты гы п т а с т а д ы к .
Нуржан ожет едг Ауылдагы бар азаматты жинап алып, атты
казактардан 6i3re кайыр жок, елдщ канын агызып келе
ж атка н ж а у ы з д а р д ы н р е т ш т ау ы п , к е з ш ку р ту к е р е к
дегещц айтты. Мал десе жаны кала ма, жы лкы нын жауы
екен дегещи ест1ген сон , Естере де 6i3re косылды. С оны -
мен букш ауыл болып атты казактарды eлтipyгe корыдык.
Керегелердщ бастарын TymcTipin 6ipHeme кос т т л д ь Ж е-
рошак казылып, алдын-ала сойылатын койлар да дайын-
далып койылды.
Туе кезшде кырдан 6ip топ салт атты к е р ш д г Ж акы н -
даганда кер дж — иыктарында шошайган мылтыктары бар,
ескерш е кш н ген орыстар. «Ал келд1 атты казактар» деп

9
жатты. Iprere келгенде Sip- а к б ы д ж — экеши айдап келе
жатыр екен. Малда журген болатын. Т а я к жеген сею л дь
Ш е к е с ш д е к а н бар. И т т е р д щ T y c i с у ы к е к е н . Аты п
ж1бермегенше myKip десейш 1 . Нуржан ет кызуымен оды-
рандагысы келш ед1, экей e3i басып тастады. Экемд1 узап
к е т к е н у ш -т е р т ж ы л к ы с ы н а у ы л г а айдап келе ж аткан
жершен устапты. Бул айткан ceздepiнe тусш беген. Ымда-
рына Караганда жылкы тауып бер дейтш с екш д ь Экем:
— Б1з кедей адамбыз. Мол жылкы болмайды. Азгантай
уш уйл1 жанга б1ткен бар туягы мы з осы, - депт1 казакш а-
лап.
Атты казактар жылкыларынды тыгып отырсыцдар деп
с енб еген болулары керек, окемд1 e Ki - у ш рет мылтыктын
дум1мен тушп жiбepiптi. Акы ры жылкы тауып бермесен,
атамыз деп ауылга алып келген.
Д у й с ен н 1 н а зд ага н о р ы с ш а с ы бар. Э к е м к1шкентай
кез1нде А й с а га epTin ж1бер1п, 6ip жыл калада о кы ган .
Орыстар ат уст1нде состиып-состиып тура калганда Дуйсен
жандарына барып, орысш а сойлест1. Аналар код1мг1дей
ку а н ы п калды. Д у й с ен елд1н одей1 к у т ш ш оты рган ы н,
ко н агасы н ьщ болатынын, ^лектер1н1н булжымай орында-
латынын айткан болу керек, оскерлер каукылдасып мэз
болып, аттары нан ту се бастады . BipaK оздер1 с а к екен.
Bipeyi мылтыгын устап, аттарынын жанында калды. 1ш1нде
жуан карын 6ipey бар. Басты гы гой деймш, «К осты н imiHe
к1рмейм1з. Т е з жылкы екеп берщдер» деп турып алды. Не
керек, акыры Kipfli-ay. Кымыз берд1к. 0здер1мен 6ipre алып
ж урген арактары бар ек ен . Аздап арак iuiTi. Сырттагы
Ky3eTmici де уйге KipreH. Одан ет келд1. Мен табак тасып
журм1н.
— Ka3ip «сорпа окел» деген кезде бастаймыз, Дуйсенге
айт, костан ш ыксын, — деп сыбыр ете калды Нуржан.
Табакты алдарына койып жатып:
— Саган ш ыксын деп жатыр, — дед1м Дуйсенге акырын
гана.
Ж уан карын секем алып калды. Д уйсенге карап, б1рдене
деп шYлдipлeп жатыр. Д у й с ен н щ не айтканын б1лмед1м,
костан шыгып кетт1м. Апырмай, Дуйсенд1 устап калар ма
екен деп зеремнщ ушканын корсен. Ш ы кты -ау 6ip мезплде
костан. Сол кезде «сорпа экел» деген айгай шыкты. Сол-
ак екен керегелерге байланган арканды тартып-тартып
калганда ко сты н 6opi 6ip сэтте жалп етш, етке енд1 колда-
рын соза берген атты казактарды басты да калды. «Ио,

10
а р у а к !» , — деп у м ты лы п кеп б е р д ж . Н у р ж а н да к а р у л ы е д ь
ау. К о л ы ы ж к е н ж ер ден э л п л е р д 1 костын, а с т ы н а н с у ы -
рып алады . С о й ы л м е н т е б е д е н di p урып к у л аты п ж аты р -
м ы з. О й п ы р м а й , е н г е з е р д е й 6 i p с а р ы о р ы с бой беред1
д е г е н щ не! А л г а ш к ы ж ы гы п с а л га н ы м ы з д а Д у й с е н б е л ш ен
н а га н ы н суы р ы п алган. С ой ы л м ен ур ган да кулам ай,
у с т ш д е п к ш м ш сы пы ры п тастап, со р га карай к а ш сы н . Ж а н
беру д е г е н онай ма? С о р га ты г ы п , ж а н - ж а г ы н а н к ам а ган
к е з д е э л п и т т щ б а л а сы татар ма н е м е н е , «алла, алла» дешп
к а з а к ш а л а п . « М ы н а у м у с ы л м а н б о л ы п ж у р м е с ш » деп
к о б а л ж и ы к . Н у р ж а н ожар гой: «Ой е к е ц н щ а у з ы н . Б у га н
к а н г ы п ж у р г е н к а н д ай м у с ы л м а н д ы к » , — деп ту с ы р т ы н а н
с о й ы л м е н урып к у л атты . С о д а н т у ш м е н с о р д ы н с ы р т ы н а н
у л к е н ш у н к ы р к а з ы п , б э р ш 6 i p - a K к 0 м д iк. K e л e c i к у ш
э л г ш е р д щ д у н и ел ер ш б е л к е ш к . К о р ж ы н д а р ы н ы н imi тол-
га н б i л e з iк пе, с ы р г а ма, 0йтеу1р т о л г а н буйым . Д у й с е н
6 i p e y i H i H е р -т у р м а н ы н а л ы п , 0лг1н1н, K o n m i r i H i n iniiHeH
к а р а й га н д у н и е ш ы к ты . B i p e y i H i n м ы л т ы г ы н мен алдым.
B i p кун1 «iuiTeH о с к е р ш ы г ы п т ы , а т т ы к а з а к т а р д ы н
о л ж т е р ш 1здеп ш ы к к а н кор1нед1, icTiK тем1рмен жерд1 Tec i n
тексеред1 е к е н » д е г е н л акап ж етпес1н бе. М ы н а к а з а к ш ы -
л ы к т ы кар аса й ш ы . « К о м ге н ж ерден тау ы п ал са, шет1м1зден
к ы р ы л а м ы з , о р теу к е р е к » д е г е н уй га р ы м ж а са д ы шалдар.
А к ы р ы иттей болып керд1 кай т ад ан аш ы п , 0 л г iл e p д iн са-
сы п к е т к е н д е н е л е р ш со р д ы н ip rec iH fle к о к п е к п е н
©ртемей1к пе. А дам д е ге н пы ш ы рлап д у н и е д е н у з а к ж а н а -
ды е к е н . Т а н а тк а н ш а ертед1к. М ы н а Каратем1рд1н E c T e r i ,
Т у н к а т а р Е с т е к деуцп ед1к кой б а й г у с т ы , со д а н ш ош ып,
аур у б ол д ы гой. Енд1 ж ур т бол1п а л га н д уни елер1нен безе
бастады. М ы лты ктары м ы зды , саки на-сы р галар ы м ы зды
с у г а л а к т ы р д ы к . Ж а н н а н t o t t i не бар? B i p a K ай ткан э с к е р
келмед1. Журег1м1з аздап о р н ы н а T y c i n б о л га н со н , в к е м
мен1 ш а к ы р ы п :
- О й га барып к ел , К а п с а т т а р д ы н уй imiHin а м а н д ы гы н
61л. Д у н и е а с т ы - у с т 1не ш ы гы п ж а т к а н д а к а й с ы м ы з д ы н кай
сай да ж а т к а н ы м ы з д ы б1лмей к ал ар м ы з, — дед1. — Ар ж а к -
тан не хабар бар е к е н ? А й с а н ы к ш е с о к к а й с ы н .
Т о р ы атты ерттеп ал ы п , а у ы л д а н ш ы гы п к е г п м . Т у е
кез1нде О ш а к т ы д а о ты р га н ез1м1здщ н а за р ы м б ет Ж а л г а с -
бай лардан 6ip шай im in алып, б у л а н к у й р ы к п е н ку н бата
ойга кул ад ы м .
К а п с а т т а р л а р К а р а с у д ы н ж и е г !н д е е к е н . К е ш к е кой
со й ы п , А й са л а р д ы ш акы рд ы . А й с а н ы н ж а н ы н д а 6ip ж ас

11
ж т т бар. KiM екенш танымадым. О кы ган бэле болу к е ­
рек: «Патша анау, патша мынау. Ж а н а о ю м ет к е д е й д т
болатын шыгар. B i p a K арты калай болатыны н айту киын.
Ал байлардын ecTepi болса, малдарын азайтканы жен гой»,
- деп зуылдап отыр. Ж урттьщ малындагы шаруамыз кан-
ша. Торт уйл1 жан карап отырган торт-бес туякты азайт-
канда кайтш кун корем1з. Атты казактарды н бул арага да
сойканы аз болмаса керек.
- Олар патшанын эскерлер1 гой, кызылдардан жешлген
со н К ытайга ауып барады. Олар Tipi жанды аямайды, - деп
туЫщпрд1 э л п ж т т .
Ойда eKi-уш кун болып, Капсаттардыц окейге жiбepгeн
ш ай-кантын алып, тагы да торы аттын булан куйрыгымен
кештетш ауылга ж етпм.
У й д щ маны топырлаган адам. Ж ер о ш ак басына эйел-
дер каптап к е тш т ь Ж ур еп м зу ете калды. Такай бергенде
эйелдердщ жылаган даусын ecTin, 6ip сум ды к болган екен
дед1м i m i M H e H . Уйден анырап экем шыкты.
- Нуржаннан айрылдык кой... — деген с е з ш ангардым.
С о д а н н е б о л г а н ы н б1лмейм1н. Т а л ы п к а л ы п п ы н .
( Э н п м е с ш щ аргысын умытып калгандай окем осы туста
унс1з калады). Е-е, бул бастан не кеш педж . К еш н е с т ш м ,
ауылга тагы да атты казактар к е л т т ь Атана налет Есторе-
лер болуы керек жылкымды сыпырып кете ме деп жагым-
пазданган, атты казактарды олт1рд1 деп Нуржанды сырты­
нан K o p c e T i n T i . У ш солдат ке л ш , бие саудырып турган
жершде Нуржанды атып KeTinTi.

* * *

Мен эк ем н щ э н п м е с ш щ сонында yH-TyHci3 тунжырап,

колынын адырайган тамырларын сыргытып, мурты жыбыр-
лап, тугжиып отыратын кезш коз алдыма елестетш отыр-
мын.
- Эй, Нуржан-ай, — дер ejxi назаланып, — мандайга сый-
май кеттщдер гой, мандайга!..
Талып барып, уйыктап кетсем керек, танертецп шайды
алдыга алып жаткан кезде турдым. BeTi-колымды жуып,
кырынып, экемн1н касына к елш отырдым. Э к е м бет1ме
узак карады.
- Йемене, б1рдеме айткысы келш отыр ма? - дед1 апам
маган карап.
Экем басын шайкады.

12
 - С усы н 6epmi, - дед1 содан кешн.
Ж асты кты 6ip шынтактап отырып, шалап iniTi. Кайта-
дан кисайып жатып:
- Эй, - дед1 кеш гендей 6ip унмен апама карап, - ба-
лага тамак койдындар ма?
- Коямыз гой, — дед1 апам шай куйып жатып. — Шай
imin болайык.
- С е н щ де 6ip а й н а л ш ы к ж еген дей шыр ай н алы п ,
iciHHiH о н б е й тш ь а й , - деп к е й ш тап 6ip cay кунш дегщ ей.
Э к е м н щ к е ш г е н ш е журттьщ 6opi куанып калды.
«Т ф и л л ж болса, uiipKiH, к е ш ге н н щ 03i кандай ракат» д е­
ген ой келд1 к е н ш м е .
- Айттым гой, бул шал баласы келсе, жазылып кетед1,
- дест1 б1реулер.
Ш ай уст1нде эк ем н щ к е ц ш н сураушылар келе баста-
ды. Ж акы н туы стары м ы зды н 6ip i Санжар бул аурудан
шалдын елмейтш ш, тек Тыркайдын Абылына керсетш алу
KeperiH (oK eci еулие адам болган гой), ал дэр1герлердщ
езш ен артык еш тенеш бшмейтшш айтып K erri. С ержбай
шал келш, ез кулагы м ую с болган сон экеммен айгайлап
сейлестг
- Ей, С ейсен, — дед1 камшысымен жерд1 KopceTin, — ба-
ланньщ келгеш кайырлы болсын. Козайым болып жатыр
екенсщ . Турып к етсен , ыктияр кудайда, ал еле калсан,
тагы арманын жок.
Э к ем болмашы жымиган болды.
- Баягы А там бектщ Сары бш к е з ш щ т1р1сшде езш е
K a6 ip каздырып, кумбез тургызып ед1, сол кумбезде каз1р
юмдер жатыр?
- Е ю катын жатыр, - дед1 екем акырын гана.
- Ек1 катын жатыр, - деп кайталады Сержбай бар даусы-
мен. — Tipicinae кудай болганнын 6ipi сондай-ак болар. Ka3ip
суйегшщ кайда калганын ешюм бшмейдь - Сержбай езше
карсы дау айта ма деп куткендей, юлегей кездерш бажырай-
тып, ундемей калды. Ешюм сез айтпаганнан кешн:
- Сен екеум1здщ корген киыншылыгымызды ешюмге
бермес1н, — дед1 с е з ш жалгап. — Осы куцщ шуюр кылу
керек... Ш у ю р де...
«С екен дурыс айтады», «Секещ пю эшл сез», «Бул шал
с ез ге беле гой» — деп, отыргандар шалды колпаштай бас-
тады. С ерж бай мактаганды жек кермейтш , ю легей кой
кездер1мен манындагыларга жымьщдай карап, катар отыр­
ган молданьщ ш акш асын сурады.

13
 Ш ай у с тш д е э н п м е б ы е т ш ш алдарды н азайып бара ж ат-
к а н д ы г ы ту рал ы с е з бол д ы .
— Т е л е у б а й шеж1ре го й , — лет э л д е ю м .
— Т о л е у б а й д ы н а й т а т ы н ы OTipiK, - лет жиен агам у н а т -
пай. - О н ы ю т е к о з ш м а к та у .
— С о с ы н г ы 6 ip э н п м е ш Ton-Tey ip ай т а ты н о с ы шал, —
деп э л д е ю м С е р ж б а й д ы и е п м е н к е р с е г п . — BipaK к у л а г ы
с а ц ы р а у , а й г а й л а п -у й га й л а п , eciftai ш ы гарад ы .
Э к е м ж а с т ы г ы н б ш к т е т ш , ьщ га й л а н ы п оты р д ы .
— Э й , К а б и , — дед1 ь щ ы р с и с е й л е п , т е р д е о т ы р г а н
п ар то р гка. — С е н н е г е о с ы у а к ы т к а ш е ш н к е л ш , к е ц ш м д 1
бш м ей ж а т ы р сь щ ? Э й mipKiH-ай! Э к е ц ш е к к е н т у й е ге м ш е
ал м ай ты н ж ам ан е д ь ..
— MeHi к э р с е одет1, — дед1 К а б и к е ц ю л д е й к у л ш , —
э л д е к а ш а н е л ш к а л г а н э к е м н щ е т е п н е н 6 ip тар т ы п
калады.
— Н а г а ш ы л ы -ж и е ш п б о л га н с о н со лай б о л ад ы , — деп
тусшд1рд1 молда.
— Б а я гы д а OKeci Ж ы л а н д ы д а н ойга ж ая у к у л а й м ы н деп,
— дед1 эк ем эр co3iH б о л ш -б е л ш , — орта ж олда аш тан олгел1
ж а т к а н ж e p iн e н уй ге э к е л ш , ам ан алып к а л га н ед1м. Кей1н
од ан се н сеюлд1 ит т у а т ы н ы н б ш ге н д е сол ж ер ден к о з г а -
м ай ты н ед1м гой...
Ж ур т ду кулдь
— Э н е , э н е , — дед1 К а б и б а с ы н ш а й к а й к у л ш , — 93i
о л е ш н деп ж а ты п , тiл iм e н 6ipeyfli ш агы п ж атады .
— Н а г а ш ы л ы -ж и е н д е р д щ к а л ж ы н ы , кудай с а к т а с ы н , ба­
я гы д а ж ам ан бол уш ы ед1 гой , — дед1 молда к а б а г ы н туш п .
— М а р к у м м ы н а у оз1м 1 зд 1н а л б а н К у с а й ы н м е н к а з
C e p э л iл e p д i н iciHeH адам ш о ш и т ы н . B ip ж ы л ы eKeyi ат
к о с а м ы з деп к е р е й л е р д щ а с ы н а бары п, 6ip ж ум ад ан к е ш н
К у с а й ы н ж а л гы з 93i кай т ы п к е л д ь О д ан С е р э л ш щ у ш н е
Kipin: « Ж о л д а о з е н н е н ©Tin ед1к, Серэл1 аты м ен 6 ip re су га
к е г п » , — деп ecTipTTi. С о д а н у -ш у . С е р э л ш щ уш ж ы л ап -
с ы к т а п , мал с о й ы л ы п , к у р а н о к ы л ы п , а к ы р ы не к е р е к ,
ж е ^ с ш бергел1 ж а т к а н д а С е р э л ш щ e3i к е л с ш . С е й т ш 6ip
м а скар а бол га н .
— Н а г а ш ы л ы -ж и е н д е г е н г е с о т ж о к ко й , — дед1 ш алдар­
д ы н 6ipi.
— Н еге с о т б о л м а с ы н , — дед1 ж иен агам к у л ш . — К о й -
ш ыбай е з ш щ ж и е н ш б о к т а й м ы н деп а у д а н га он бе с к у н
оты рып кeлдi гой.
М ол д а TiKciHin калды .

14
 Ет келдк Артынан тагы да казан кайнады. Осылай ел
адамдары эк ем н щ к о щ л ш сурап, ол1мнщ ерте ме, кеш пе,
эйтеу1р 6ip келетш ш, 6ipaK к э р ш к т е н адамнын олмейтшш,
ден саулы к кетерсе, ж алгы з улдын и г ш п н Kepin, отыра
турганньщ да бо тен дш болмайтынын айтып, ал шалдар
жагы э з ы д е с ш , кощ л котерш, Kipm-шыгып жатты. Кешке
э к е м н щ курдасы Отеген шал к елд г ¥ ш ы п -к о н ы п журетж
елгезек, ак ко щ л Kici едь
— Сейсен, бой калай? — дед1 эк ем нщ колын алып жа­
тып. - Toyip боп келесщ бе?
Э кем жауап бермей, бетше тура карап 6ipa3 жатты да:
— Негып омалып ж аты рсын? — дед1 колын ж1бермей. —
Элде менщ суйепме 6ip-aK келеш н деп пе ен?
Отеген шошып Kerri.
— Ойбай, С е й с е н -а у , о не д е г е н щ ? Кудай сак т ас ы н ,
суйеп Heci? Мал жогалтып... С оны 1здеп...
Отеген торге шыгып, уй ш ш д е п л е р м е н сэлемдесе бас-
тады.
— EciM, аман ба? Капеш, аман ба? Ом1рзак, ден сау ма?
Мырзатай, балалар аман гой? Турсынгали, аман ба калкам?
Уйде неше адам отырса, 6 o p i M e H ж еке-ж еке амандасып
шыгатын кашаннан эдeтi.
— Мал жогалды, — д ед 1 тагы да экеме карап. — Ж алгыз
биеш Эбдилерге косып ем, жок. К ы р гы богетке шешн ба­
рып, таба алмай кайттым. Кайда кетк еш н жамандаткыр-
лардьщ?-- Баймагамбеттщ кощ нде жур дегесш соган ба­
рып ем. Онда да жок.
— Ж ы щ ы л б ай тубеп нде 6ip топ жылкы жур ед1 гой, —
дед1 элдeкiм.
— Ол Ш эй м ен нщ ж ы лкы сы, олар тугел. Ал менщ жал­
гыз бием ушты-куйл1 жогалады да кетедь
Экем мырс етт1:
— Э к е н Доспамбет акшамен самаурын кайнаткан бай
едк K эм пecкeciн дe ез1м болып ед1м. Ж ы л кы сы н санаган-
да бес мьщга ж етп . Тым болмаса H eci6eciH жазбаган екен
мандайьща.
— Э к е н щ байлыгынан не пайда. Б1тсе озше 6iTTi, оз1мен
кетт1... Ал оз басыма 6ip биеден артык жылкы 6iTin корген
ж о к. — О те ге н шал «б iр » д е г е н санды б а скал а р б1ле
бермейтшдей аныктап саусагымен ко р сетп . — Онын 03i
Капсаттардын биесшен тараган тукым.
Э зш десш , K O H ^ i отырган экем Капсаттарды айтканда
тунжырай калды.

15
 — Маркум Капсаттар жаннын жайсаны ед1 гой, —дед1 0 т е -
ген С031Н жалгап. — Жармагамбеттщ бес улынын, ен жаманы
мына С ей сен гой... К алгандары каскы р ед1 шеттершен.
Эбсаттарды да, Нуржан, Дуйсендерд1 де кердж. Ал Капсат­
тар екеум1з мына богет с алы н ган да жарты ай к у ш -туш
кузетш, басында жаттык- Байлардын б1разы 6oreTTi бузамыз
деп андыды да отырды. Акыры тан алдында бес адам болып
келш, уст1м1зден бас салсын... менде не каукар бар. Капсат­
тар арпалысып жур. Акыры 6ipeyiHin сойылы басына ката
тиген болу керек, содан тшге келмей Kerri гой.
— К апсаттар олгенш е неге сен ел м ед щ ? — дед1 окем
уЫлеп. — С ен ю м ге керекпш деп калдын?..
— Ешй тагды рды н жазуы солай болса не icTeftcin, — дед1
б т е ге н ку м ы ж ш , 03iHiH олмей калганына шын кiн 0 лi адам-
дай кы пы лы ктап. Содан кеш н уй 1ппнде амандаспай кал­
ган 6ip адамды Kopin калып:
— К арпы к, аман ба? — дед1 eciK ж акка мойнын созып.
К ап с а тт ар д ы н атын ай тканн ан к е ш н э к е м н щ к е н ш
кетерымей калды. Ж ур еп н д еп ecKi жараньщ орны б1ржола
шыккалы турган эд1ре калгыр ит жанын ен сонгы рет кинап
калып жатканга уксайды.

* * *

— 1ипм1здеп KOKiperi зердел1, сауаттымыз Дуйсен уюмет

iciHe араласып, ауылнай болган со н Эпсаттардан баскамыз
ойга к о ш т келдж , — деп бастайтын экем бул ец п м есш .
«Kem eri cinipi ш ыккан Ж армагамбеттщ баласы ауылнай
болып, ел баскарган со н не жорык», — деп кундегендер
болды. Д уй сен калага барып, не оку ек е ш н KiM б ы ге н ,
эйтеу1р окып келдг Байлар канша менсш бесе де Дуйсеннщ
м ш езш ен, ©TKip т ш н е н катты сескен етш .
Bip кун1 Д уй сен агайынды ушеум1зд1 жинап алып, са-
уатымызды ашты. 0 ю м е т т щ устап отырган саясатынан ха-
бардар болып, imiMi3 эжептэу1р жылып калды. 0 ю м е г п тап
6ip со н ы н 03i орнаткандай кайта-кайта кеп суракты жау-
дыртамыз. Б1зд1ю тун ш ш д е коз кормеген сон, жол кайда
деп сурай берген с е к ы д 1 гой.
— Э л ш т щ артын бага туруга болмады ма, шырагым, —
дед1 6ip мезплде экем. Ж о кты барга тенейд1 екен дегенщ
кулакка конып тур-ау. BipaK аумалы-текпел1 заманда жан
с а к т а г а н н ы н да з и я н ы ж о к . О м ы р а у л а п а л га ш ы га
б ергеннщ ©3i жалпы жаксы емес кой... Душпан кеп...

16
 — А й ты п о т ы р г а н с е з щ н щ ж а н ы бар е к е ш рас, е к е , —
дед1 Д у й с е н . — ЕПрак с а я с а т к а у ю м е т п ю деп к а н а к ар ай -
т ы н б о л с а к , о н ы н ic x e а с у ы онай ем ес. Ж у р т кол д а м а с а ,
кай ты п i c K e а с а д ы . Ж у р т к о л д а у к е р е к . B e p i M i 3 о л ш т щ
арты н б а к с а к , «ж о к» «барга» е ш к а ш а н да т е ц г е р ы м е й д ь
Ал ещц кол д а м ер барда, куш барда, ойда ж у р ген 6ip icTepfli
ж асап т а с т а г ы м к е л е д ь « Э к е н н щ а с ы н д а ш ап п аган д а а т а н -
н ы н б а с ы н д а ш а б а с ы н ба?» дейд1 гой к а з а к ...
— Ол н е ? — д е с т ж е ш т е н е г е ту с ш б е й .
— Bip га н а малга с е н е т ш ку н ертец калады , — дед1 Д у й с е н
ек е м е карап оты ры п. — Ж е р д щ ы р ы зд ы гы су м ен тана. К а п ­
тал е з е ш к е к т е м д е г а н а тас и д ы да, А щ ы к а п т а л г а куй ы п ,
тар ты лы п ка л а д ы . Ж а й ы л ы м с у б о л м а га н с о н , ш а б ы н д ы к
та ж ок. 0 M i p бо й ы кен езес1 6 i p к а н б а й к ел е ж а т к а н ж о к
па. Е г ш ш и й к к е р е к . О с ы ту р ал ы у ю м е т т щ ад ам дар ы м ен
ак ы л д а ст ы м . С ез1м е к у л а к с а л га н д а р бол ды . BipaK а р н а у -
лы о к ы г а н м ам ан ж о к , с о н д ы к т а н ж ер гш ж т1 а к с а к а л д а р -
мен K e n e c i n , кезд1 е б д е н ж е т ю з ш алу к е р е к д е й д ь M eHin
ойым ш а, К а п т а л д ы К у л п е ш с к е ш т у с ы н д а г ы са га д а б е г е у -
ге болады . Б е г е т т щ ар ж а г ы н Ж а р к а б а к к а д е ш н со з ы п ,
^ 6 e p ri б е т ш С а р ы е з е к к е д е ш н е к е л у к е р е к . С о н д а б у ю л
^ К а м ы с т ы к е л д е н С а р ы е з е к к е д е ш н п а л к а п т ы с у ал ады .
d К а п та л д а н ш ы гы р с а л у г а , не ш ел е п н с а л у г а бол ады .
^ Д у й с е н н щ м ы н а c e 3 i б!зд! ес1м1зден тан д ы р д ы . М у н ь щ
^ 6epiH к а й д а н б ш ш ж ур ? Б е г е т д е г е н не б е л е ? Б а с к а н ь щ
6epiH e ж е т ш б ол ы п , ещц сол кал ы п па?! О н ы ю м са л а д ы ?
Э р ю м н щ е з ш а р у а с ы бар, б е г е т т е п ш ата гы к а н ш а ? А й ­
тып о ты р га н к е з д е с е з ш щ ж а н ы бар секш д1, 6ip aK м иы -
м ы зга т о л ы к ю р щ ю р е м е й тур.
— Б е г е т д е г е н онай ic ем е с, ш ы рагы м . О н ы с о н д а ю м г е
са л д ы р а с ы ц ?
— Елге. К е н б е с е , зорлаймыз. У ю м еттщ купи ж етедь
YKiMeTTi а й т к а н к е з д е 6epiMi3 де ж ы м болам ы з.
Ертеш не туе кезш де Д уйсен атка отырды. Ж аны на меш
epTin алды . EKiHiui а у ы л г а келд1к. К а м б а р бай к е л е н к е д е
к ы м ы з iiuin о ты р е к е н . Ж а н ы н д а т е р т - б е с адам бар е к е н .
Эйел1 ш а р а д а гы к ы м ы з д ы с ы р л ы агаш о ж а у м е н с ап ы р ы п
оты р. Bi3 де к е л ш к е р п е г е о т ы р д ы к . К а м б а р Д у й с е н н е н
ка л а д а гы ж а н а л ы к т ы су р а д ы , елдеб1р т а т а р д ы н у ш н е с о к -
к а н - с о к п а г а н ы н б ш д 1, с о с ы н т а я у к у н д е е з ш щ д е сол
ж а к к а жургел1 т у р г а н ы н айтты . С о д а н к е ш н к у л ш , ж е р о -
ш ак б а сы н д а гы сойы лы п ж аткан малдыц мq н iс iн
тусшд1рд1.

17
 — Мына отырган — К унтуар батырдьщ урпагы Ж апак.
Eperic десе, жанын бередг 0здер1 MeHin океме жиен бола­
ды. Аздаган калжьщ ымыз бар. Э лгш де ©3i тыныш отыр-
май, кажап меш... С оган бостес1п отырмыз. Анау сойы-
лып жаткан кара койды н куйрыгы н тутас, шиюдей же-
мек.
Ж апагы кулагы калки ган , калактай, муртты кара екен.
Есерлеу ме деймш , «Бабамньщ аруагы, колда», — деп козш
алактатып кояды. Сол eKi арада ауыл адамдарынын 6ipa3bi
бай yftiHin манайына жиналып калды. Кой сойылып бол­
ды. К уй ры гы н шиюдей шарага салып о кел дь К удай-ау,
сем1з i c e K T i n куйрыгы гой. Уйме шара... Ж а п ак ею б1лепн
Typin алып, алдымен таспа тiлгeндeй жукалап турады. Туз
cenTi. Содан кеш н туз cinciH деп уйдщ iprecm e койып кой-
ды. 0 3 i сарнайтын баксыдай ко зш багжандатып: «Бабам
кайда, бабам», — дейд1 0 л c i н - 0лciн. Элден уакытта куты-
рынып: «Экел э л г ш щ 6opiH, окел1ндер тез1рек!», — дед1 ай-
гайлап. Ш араны алдына окелдь Ж ап ак eKi колын ке зек -
кезек салып ж1берш, асап жатыр. Шайнамай жутады екен.
Ш араны орталап келш , турып калды. Тагы да бабасын ша-
кырып, багжандап 6ipa3 турды да, кайтадан асауга KipicTi.
Кудай сактасы н, карауды н озш е Kici ж ш ркен едь Акыры
шию куйрыктын 6opiH 6iTipin, шаранын тубшде канга кал-
кып журген майларды cy3in алып асады да, саусактарына
жуккан майларды ит жалагандай eTin Teric жалап койды.
Б1реулер б а ты р д ы н урпагы деп кош тап жатыр. Ж а п а к
б1рнеше тостаган кымызды катарынан тастап алды да:
- Енд1 маган т е с е к салындар. Ж а с т ы к кертпе бш к бол-
сын, - дедь
Будан бурын 6 i p т о к т ы н ы н ет ш жеп к е те т ш 6 i p e y
корген ед1м, 6 i p a K шию куйрыкты жегецщ K o p y i M 6 i pi HL u i
рет. Сол куш К а м б а р д т н е конды к. Ертенш е Д уйсен ауыл
адамдарын жиып алып, жиналыс о тю з д г Б огеттуралы айт­
ты. Ук1метт1н 0 3 i колдап отыр дегещц косты. B i p a K ешюм
костап шыкпады. Камбар кулш : «Богетке Жармагамбеттщ
атын калдырайын деп пе едщ», — деп мазак кылды. Одан
унйнип ауылга жиналыс е т ю з д ж . Одан да нотиже болма-
ды. Акыры Дуйсен калага кайта барып, милицияны e p T i n
экелдь Сойтш б!здщ елде бурын-сонды болып кормеген
богет салу жумысы басталды. Эркай сы сы оз малынын со-
нында кун кешкен ка закты н o p i p e K T e жауга карсы со гы с-
та бастары 6 i p i K c e 6 i p i K K e H шыгар, 6 i p a K жумыста 6 i p i r i n
корд1 дейсщ бе?

18
 Bi3 сеюлд1 кара халы кка жер каздьщ не, шеп шаптын
не - 6epi6ip. О ны н у стш е жумысты жаксы ютегендерге
бейге бершетш болды. Yui метр кездеме, 6ip шелек сок.
Вайгабылдар жалгыз сиырын жегш, тунге калып жумыс
ютейтш, ал байлар жагынан кикандагандар болды, 6ipaK
Д уй сен ауыздары н ашырмады. С озге шешен е д ь а у . Ат
устш де турып, eciriHin алдында Камбарга з1рюлдегеш н
естщ1м:
— Эй, Камбар, баягыда губернатор келгенде табанын
жалап, С а р ы е з е к т е н А к ж а н г а д е ш н ю л ем ж айды рып,
0 к е н н 1 н а сы н б е р г е н н е н ж аман шабылып ед щ . Ж а н а
ук1метт1н KYflipeTi саган жетпейтшдей mipeHin отырсьщ. Оз
кушцщ ойлаганда да олер жер1нд1 бшмегенщ-ау. Осы кунге
дешн жасаган кылмыс оз басынды жутуга жетедг Ш ы н ере-
гескенде 6 y r i H туннен калдырмай айдататынымды б асы н -
дагы берю н дей кор. С е н щ андагы сасы к арамдыгын емес,
надандыгы н батады маган, надандыгьщ! - дед1 гой.
Камбар у ш н щ к е л е н к е сш д е жер ш укыган куйде басын
кетеруге шамасы келм едг А кыры байлар косылды.
К у н ш ы га ж у м ы с б а с ы н д а б о л а м ы з . Б 1р еул ер ат,
б1реулер е п з , Ti nTi еш тец еа жоктар сиырларын жегш келш
журдг Агып жаткан суды ен алдымен топырак толтырган
капш ык тастап, б егед ж . Алгашында кайта-кайта агызып
кет1п, ит1м1зд1 ш ыгарды. Эйтеу1р табан ы н б е ю т к е н н е н
кеш н у с и н е агаш экеп салып, суды н денгеш не ж етю здж .
В ер ш баскарып журген Д у й с ен н щ ©3i. «Эне жерге агаш
тосендер, мына жерге капш ык салындар, кум т еп ндер », —
деп каксап турады. Ж ума сайын бойге улест1редь М ы на
Байгабыл дуниеде елермен ед1 гой. Ei3 6ip капш ык апар-
ганда, ол ею капш ык апарады. Ж ен е он ы ю , кудай сакта-
сын, улкен канар. Шлрюн-ай, кажымайды-ау. BipaK анан-
дай жумыс коя ма. Bip ку ш капш ыктын ею шетшен устап,
т1зерлеген куш тура алмай жатыр екен. Демеп ж1берш ед1м,
тура 6epin кайта кулады. Эбден зорыгып калган.
— Ш ы рагы м -ау, е л е с щ бе? Ш ам аласан болмай ма, —
деймш.
— Сейсен-ай, ештене бшмейсщ гой, уйде жейтш ештене
жок. О сы н ы н азгантай с о п н е карап отырмыз, — дешн е л п
mipKiH.
Эйтеу1р 6ip ж аксы сы, туе кезшде сусы н келедь Дуйсен
алдаса да, коркытса да байлардан кымыз алдыртады. BipaK
ез1н1н де ш акш адай басы шарадай болды. К ам барлар:
«Дуйсен бейгеш e3iHin BeKTeMip еулетш е таратып жатыр»,

19
- деп б э л е ж а п т ы . А, к у д а й - т а г а л а ! Д у й с е н м е н 6ip
ю н д ж т е н тараган мына мен со н ы н б ей гесш е 6ip ш к п е й
койдым гой. Ж ум ы сты озгелерден кем ютегешм жок. Т ек
Д уй сен : «С ез болады, ана Камбарлардын таратып отырган
e c e r i H ecTi n о ты р сы н гой. 0л ге л 1 оты рган ж о к сы н ,
б ей гес1з-ак кун кер ер сщ », - деп жолатпайды.
Б е г е т т щ H e r i 3 r i табанын б т р д ж . Д ел сагадан белш етш
ез е к бар ед1, соны 6 e K i T i n жатканбыз. Осы Камбардын K i mi
i H i c i Айдос менщ касымда болатын.
— О сыларга сенбеймш . Бакылап журмесен болмайды.
Айдостан кезщд1 жазба, — деген б1рде маган Дуйсен.
Алгаш кы кезде бакылап жургеш м рас. B ip a K кашангы
бакылай берешн. Ш арш аган кезде езге ту п л , ез басынды
алып журу онай емес.
К ун 6 e c i H шамасы едь К азып жаткан ш ункырымыздын
тубш ен ыза шыгып, батпакка айналганнан кеш н жанадан
жер казып жатканбыз. Айдос екеум1здщ ортамызда жал­
гы з кол арба бар. К ез ек тес ш тасимыз. B i p рет кол арбамен
Айдос кеткен. Элденеге к е ш т п , богеттщ кабатынан шык-
пай койды. Бул не гып жатыр деп ойлаймын. Ойымда еш­
тене жок. Курепмд1 тастап, б егетк е кетершд1м. Сейтсем
Айдос б егет тщ су жак ернеушде изерлеп б1рденеш кемш
жаткан с е к ш д г К ен ет Д у й с ен н щ «бакылап журмесен бол­
майды» дегеш eciMe сарт ете калды. Ж у п р ш келд1м. Ай­
дос кы быжыктап: «М е, арбаны аласы н ба?», - деп жолым-
ды бегей 6 e p i n ед1, итерш ж1берд1м де, е л п жерге ушлд1м.
Клшкене шункырда б1рдене жылтырайтын се ю л д ь У ш ле
туст1м. Ж ылтыраган нерсе - сынап екен. К ем у ге улпре
алмай к а л ы п т ы . С ы н а п т ы н е г е ш у н к ы р г а с а л г а н ы н а
тусш бей , айгайлап Дуйсеши шакырдым. Сынапты керген
кезде Д у й с ен н щ т у тж к ен ш к ер сен :
— Э к е н н щ аузы... - деп келш , Айдосты как мандайдан
камшымен тартты гой. С ей тсе, сынап де ген щ топыракты
сыналап ж ж салып, б е ге т п бузатын нагыз беленщ e3i екен.
Б о г е т п А к ж а н г а ж е т ю з ге н д е жерге бозкы рау т у с т ь
Ж ур т кы с камымен, отын, шеп керек дегендей ыдырай
бастады. Б1здщ Капсаттардын елерм ен дш жанда жок едг
Бегетт1н аргы капталына адам калмаганда жалгыз e3i жар-
кабакка дешн бегеп шыкты гой. «Мынада першщ купи бар
шыгар», — дейтш назарымбеттщ шалдары. Бую л жаз бойы
богетт1 салып б т р д ж . К ы с келдь Азгантай малды ейтеу1р
еушр1мдеп кы стан алып ш ыктык. К ектем де езен бузыла
бастаган кезде Дуйсен б егетке кузет койгызды. Алгаш кы-

20
да ею -уш адам болып т у н п кузетке калып журдж те, ар-
тынан Капсаттар б егетке уй imiMeH к о ш т барып, кш з уй
T i r i n о т ы р д ы . Ж а н ы н д а г ы c e p i r i - о с ы б т е г е н . М ен
Кенхшмбай тубегш ен шыгыр салатын болып, кун шыкпай
барып, e y i T казып жаткам. B i p e y атпен жалпактап шауып
келед1. Бул ю м десем, в т е г е н екен. Келе аттан каргып
T y c i n, мен1 кушактай алды.
- Тан алдында 6ip топ адам келш, Капсаттарды соккыга
жыгып K e ir i , — дед1 иеп кемсендеп. Журепм су ете калды.
Торы атка мше шаптым. Келсем, женгем Капсаттардын ба-
сын куш актап анырап отыр. Аттан калай кулаганы мды
бшмеймш. влм еген шыгар деп сойыл тиген жерлерш колым-
мен сипап корд1м. BipaK кулактан кеткен канды кергенде
кудер1м узы е бастады. Амал канша, шыгарга жаным белек.
Керегеге салып, 0 т е ге н екеум1з ауылга алып кeлдiк.
- У р п агы м н ы н ажалы тек ю сщ ен болатын болды ма, -
деп ©Kipin екем шыкты.
BipaK жылаганнан адам Tipme ме? Ж ыладык, жыладык
та, апарып кем дж . К удайдын буйрыгына не шара. Ы ры з-
дык, Heci6e таусы лган куш 6epiMi3 де к е з жумамыз. Кудай
e3i берген жанын e3i алады, не к т е й с щ оган. BipaK менщ
жаныма бататыны — К апсаттарды н артында туяк калма-
ды. 0 3 i узак уакыт перзент кермей журш, кеш н н ен eKi ул
Kepin ед1, 63i ел генн ен кей1н eKeyi де кызылшадан кайтты.
Женгем1зд1 устап тура алмадык. Агалары мыкты ед1. Ж ы -
лын бергеннен кей1н алып кетт1...

* * *

Тан ертен н ен т у ск е деш н К ож ахметтщ кемп1р1нен бас­

ка к е щ л сурап келген emKiM болмады. О н ы н ©3i ©кеме
жаман кез1мен суктан а карап:
- Апырмай, Сейсен-ай, турщ ты м саргайып кеткен екен,
кудай ©3i жешл1н 6 e p c iH . М ы нау жаксы емес, мынау. Был-
тыр гой кайтыс болган кайнымыздын T y p i ©лер алдында
дол осылай саргайып к е тп гой, — деп зэрем1зд1 ушырды.
- Е, алла, — дед1 тагы Ke6iciH Knin жатып. — Ат арыса
тулак, ер арыса аруак деген... Тура былтыргы кайны мыз­
дын ауруы гой, T y p i айтып тур гой...
Кемшр шыгып кетк ен кезде:
- Оттаган неме, — дед1 экем жактырмай, — кайнымнын
ауруы, кайны мнын ауруы деп жогалткан малын тапкан-
дай онг1рлеген1...

21
 Шай i m i n б олганнан кеш н , жазатын кагаздарым бар ед1
деп жиен агам да к е н с е с ш е Kerri. Апам уй шаруасымен
жур. М ен о к е м н щ к а с ы н д а оты р м ы н . А н д а -с а н д а
т у ю р п ш ш сураганда болмаса, козш ашпайды. У й ы ктаган
адамдай 6 i p калыпты дем алып, узак жатты. К е ц ш м е ар
турл1 ойлар к е л д ь Б1здщ е з с е м ь я м ы з г а га н а кы м б ат
пенделж у с а к -т у й е к шаруаларымыз болатын. Экем кала-
дагы, б1здщ жана патер1м1зд1 кер м еген едь Соны одеш
келш K o p i n , imiHe кут тшеп, кайырлы болсын айтып, от
басы бэле-ж аладан аулак болу y r n i H , о к есш ен калган 6 i p
тумарды б о с а г а г а о к е л ш к а к п а к ойы бол аты н . М ы кты
дор1герлер болса, к о р ш ге н н щ б о т е н д т болмас дейтш. Ба-
зардан ширатпа насыбай алдырып, тусте ке л ш н щ колы-
нан шай i m i n , ею HeMepeciH аймалап, каланы н сангырла-
ган уш б 0 лмeлi уш нде 6 i p шалкайып жатсам деген жос-
парлары болушы eдi. «Баламнын окелгеш », «балам 6 e p i n
ж1берштЬ>, «балага алдырттым» деген создер ол K i c i H i n
а у зы н а н ер екш е б iр м актаны ш сез1ммен ш ы гаты н.
0 м 1 р ш д е б i р ш а л к ы п к у а н ы п к е р м е г е н екем д1
к о ю р е п н д е п бую л шер-шеменшен кулан-таза айыктырып
ж1беретшдей 6 i p куантсам деген арман м енщ к е н ш м н е н
кетпейтш. «Алдагы жазда», «алдагы кузде», «алдагы жыл-
мен» мшеки ещц ом1рдщ санаулы со тш щ устшде отырмыз.
0м1рщ де не ата-анага, не дос-ж аранга к о щ л д еп ж аксы -
лыгынды жасай алмай, б ую л уакытьщды о тю зш алу кан-
дай OKiHimTi.
0м1рдщ магы насын унем1 алыстан i3fleftMi3. Элдeбip улы
окиганы, улы о р е к е г п алыстан бастагымыз келедг Дол жа-
нымыздагы H e r i 3 r i максатка уакытымыз жок. Оган алдагы
жаз, алдагы куз немесе алдагы жыл бар.
Коз1ме жас келдь Орамалмен коз жасымды кургатып,
басымды котерсем , окем ш ушрейген, жудеу жанарымен
маган тесш е карап жатыр екен.
Басы н шайкады. Ту сш бей , такап келш колынан уста-
дым. Э кем колымды олс1з кысты да, тагы басын шайкады.
«Жылама» дегеш болар деп жобаладым.
Осы кезде «ассалаумагалейкум» деген 6ipH em e дауыс
катарынан шыкты да, кощ л сурап келген адамдар уйге K ip in
келгенде кoнiлiм жадырап сала бердь
Конактар Kopmi совхоздан келген адамдар екен. «Бой
калай?» деген сурактын борше окем басын изеп жауап бердг
- Ауру деген шелектеп Kipin, мыскалдап шыгады деген
гой, - дед1 сакарга салгандай аппак, к о н к а к мурынды, ipi

22
шал. — Bi3 тек казакш ылыКпен тана журе берем1з, теп н де
ую м еттщ догды ры на к е р ш ген н щ тук зияны ж ок. Килым-
нын бул кунде б1лмейт1ш бар ма?.. Б1здщ элп тракторист
улымыз алдынгы жылы сокыр1ш ек болып, ауданга апарып,
операция жасап, аман калды гой. Егер бурынгы кез болса,
туйнек болып елер ед1 де калар едь Кудай бетш аулак кыл-
сы н, — дед1 ез со зш ен 93i шошып. — Баягы заманда осы
балалар кы зы лш адан кырылып калмайтын ба eдi. K,a3ip
солардьщ бэрш куртты .
— К азак байгусты ес1рмеген баланы н ел1м1 гой, — дед1
шетте шылым тартып отырган кезшд1р1кт1 Kici.
— Ж армагам беттщ эулетш ен урпакты эулет болган ж ок
осы ем1рде. Бес ул, уш кы з ербщ ь Бес улыньщ 6eceyi де
каскы р. Ш етш ен атка Mi Hi n , елге акыл айтатын азамат бо­
лып ш ыкты. А кыры содан калган мынау жаткан ж алгыз
С ейсен гой, —деЩц к о н к а к мурын шал. (Э кем унс1з куптап,
б асы н изедО — М ал 6ip ж у тты к д е ген д ей , адам да 6ip
ж утты к кана TipmmiK кой. Э л п калада туратын оз1м1здщ
балалар елге 6ip бала, ею баласы м ен кы ды рып к ел ед ь
«Ш ы рагы м , уй болып отау т1ккел1 бэленбай жыл болды,
0 л 1 eKi баладан аса алмай келе жатырсындар ма?», — деймш
гой. «Баланы кебейтш кайтем1з, осы н ы н 03iH аман ocipin
ш ы гарсак, жаман болмас», — дейд1 элп лер. Эйелдер1 ба-
лабасты болып кетем1з, денсаулы гы м ы з куриды, ем1рдщ
кы зы гы н коре алмаймыз деп ш алкактайты н кep iн eд i. А с-
тап ы р ал л а! T inT i ж а н ы н тури п гед1... С о н д а гы K o p rici
келетш кы зы гы кай к ы зы к ек ен ?..
Кез1лд1ржт1 K i c i ш алдын се зш езш ш е T y c i H i n , каркы л-
дап кулш Ж1бердь
— Bip уйл1 ж анньщ т у н д т ашылмай калган кездер де
болган, — дед1 шокша сакалды , жылтыр кара шал.
Э кем кабагы н туш п, K03iH жумды. Bip жер1 ауырып тур
ма деп бетш е ундлш ед1м, «отыра бер» деген б елп берд1
колымен.
M eHin eciMe ж а м а га й ы н б1реуд1н бала к о т е р м е г е н ейел1
«босаны п ты » д еге н хабар ест1генде в к е м н щ ж ы л аганы
т у с т 1 . «IU ipK iH - а й , у р п а к к а л м а й к о я р ма деп к о р к ы п
ж уруцл ед1м, тоба, к у д а й д ы н ж а са й м ы н д е с е , ж а к с ы л ы г ы
аз ба» — деп ж а у л ы к т а й ш у б а т ы л га н бет орам ал ы м ен к е з ш
су р т к е н . М е н к е з ш д е с о г а н мулде т у с ш е алмай кой ы п ед1м.
А й д ал ад а гы б1реудщ эйел1 б о с а н ы п т ы д е г е н г е е з басы м
к а н ш а зо р л ан сам да ж ылай алм ай м ы н. А р ы стай а га л а р ы -
н ы н б е р ш е н ай ы р ы л ы п , ж а л г ы з к ал га н бейш ара в к е м жан

23
басы ны н мынау т1рш ш кте канш а кымбат екенш менен repi
ж аксы р ак б ы ге н болуы кер ек.

* * *

— Э п саттар, К ап саттар, Н урж ан, Д уйсендерден айыры-

лып, сока басым калганда да ж аны кургы р белек болган
со н ербиш , TipiiimiK eTin журе бердж кой, — дер ед! окем
э н п м есш е Kipicneft турып. — Б е ге т салып болганнан кеш н,
6ip жылдан со н кэ м п еске басталды . К эм п еске ком иссия-
сы н ы н Myineci eTin MeHi де жазып койыпты. Камбардын
ауы лы на сэскед е сау ете калды к. А нтурган ол да сезш кал­
ган екен , ж уктерш б уы п -туш п , кош уге кам данган сеюлд1,
6ipaK улп р е алмапты. М илицияны н куил коя ма, мылтык-
тарын кезеп , 6ipiH тыпыр етю зб едк К ам барды н ойел1 да-
у ы с кы лы п, талып кал ды . К ам барды н 03i ecipiKTeHin,
кор1нгенге ж упре берген со н , уйдщ сы рты ндагы белдеуге
байлап тастады к.
М алдарын б ел ек -б е л ек санады к. Т ек ж ы лкы сы ны н езш
кеш ке деш н санап эрец б т р д ж кой. Кудай сактасы н , не
д еген коп. Ой, He6ip сэйгул1ктерд1 керд1м-ау. Байлы к
д е ген н щ 03i адамга 6iTe беред1 екен гой. TinTi казакы
ж ы лкы га уксам айты н 6ip тукымдар жур imiwie. «Камбар
турж пен бэйп атын алдырыпты» деген сезд1 естш журупп
едж . Сол сезд щ жаны бар болып ш ыкты.
КелеЫ кун1 туйе сан алган да 6ip ак туйе корага юрмей,
аласурды-ай келш . Айнала камадык. Bip мезплде элп туйе
шым албардан кустай ушып 6ip-aK каргыды да, тапа-тал
т у с т е к е з а л д ы м ы зд а га й ы п б о л д ы . (М е н э к е м н щ
эн п м есш е дэл осы ж ерге келген де сенбей коямын. BipaK
жайш ылыкта эц пм еш эcip eлey дегещ й бымейтш экем осы
туста «ез кез1ммен керд1м» деп, мулде бой бермейдь) К о-
м иссияны н басты гы на туй ен щ ж ок болып кеткен ш айт-
ты к. Ол «К айтсендер де табасы ндар», — деп кожандап ед1,
6 ep i6 ip еш тене ш ыкпады. А к туйеш айнала шарлап, таба
алмадык. К еш н К ам барды н езш ен сураганда: «А ктуй е ма-
лы м нын neci едЬ>, — дед1 6i3re.
Кудай да астамш ылыкты кетермеш и гой, журтка шию
ет ж еп зш , кы зы ктап отыраты н сол Камбар баласын же-
тектеп журш, акыры аш тан елд1 гой. А тагы жер жарган
Естерен1 де кер дж . Б1рде азы к -ту л ж жагы тапшылау бол­
ган со н , ез1м1здщ кы рм аннан ту ск ен азы ктан eKi ш елек-
тей асты кты бектерш алып, Ж ы ланды да калган Э псаттар-

24
д ж ш е келгем. Ол жак, ойдан repi таршылыкты керщ ю реп
отыр екен, 6 i p a K ейтеу1р жерге карап калмапты. Kepm ici
— баягы Айтыбай. Ол ж акк а да к е м п ес к е ж у р т © T i n T i .
К узд щ ж ауын-ш аш ыны 6ip басылмай койган. Онын устше
ел1аранын шагы едь Кара с у ы к ен м енщ н ен етедт
К е ш к ш к Э б е к е н н щ балалары тары нан жеп, море-соре
болып, жецгем1здщ де Te6eci ко кк е жеткендей куанып, 6ip
к е т е р ы т калды. Туш м ен е н п м е л е с т , ойдын жаналыгын
айттым. Ертещ не с еске де турып, далага шыктым. Атым-
ды кереш н деп албарды айнала бергешмде Айтыбайдын
у ш н щ eciriHin алдында турган алба-жулба кайыршыны
керд1м. К олында таягы бар, кемсендеп, б1рдеце сурайтын
с е к ы д ь Bepi Караганда таныдым, Естере екен. Оз кез1ме
©3iM сенбей, кадалып кеп караймын. Е ст ер ен ш e3i. Алла
тагаланыц кyдipeтiндe шек бар ма, баягыда Айтыбай жал­
гы з кой ы н сойып, домш дайындап койып, ш акы рганда
ауыз Tnin кетуге ершген Естере ещц Айтыбайдын табал-
ды ры гынан аттай алмай, Myconip болып тур. Айтыбай да
катты -ау: «Bi3 аштан кырылып жатканда итке тастайтын
асынды кимаушы ен, ещц кай бетщмен к е л т отырсын,
аулак», - деп манына жолатпады.
Ойдагы елге кайтып келсем, eжeптeyip жаналык болып-
ты. Дуйсен орнынан Tycin, Жанайдардын К ен ж еб еп ауыл­
най болыпты. Баягы кы лы ш ы н ан кан тамган уры н ы н
тукымы едт К емпескеге шжпеймш деп бар малынын кезш
куртып, кедей болып шыга к е л т т г Дуанда нагашысы ма,
ж и е ш ме — 6 ip т у ы с ы б а с т ы к е к е н д е г е н с ы б ы с т ы
еститшб1з. Ешк1мге кайыры жок, каны кара ит е д ь а у . Т а-
лай адамнын обалына калды гой.
Бурын ел сыйлаган, атакты Тллепалды деген молда бол­
ды. Соны милициямен айдатып ек ел ш , ез колымен сака-
лын ку зеген ш керд1м. Шаш ал десе, бас алатын.
Ш о тай дей тш KiciHiH окытамыз деп милициямен к е л т ,
кызын тартып алып, е з ш щ iHiciHe алып 6epin, онымен кой-
май «малын тыгып отыр» деген eTipiK OKTi жазып ку ел ан -
дырып, кем п ескеге miKTipfli гой. Байкус кедейден ш к к е н
орташа гана едь
Кудай сактасы н, К енж ебек келе жатыр десе, imin отыр­
ган асыц комейден етпей калатын.
Ол кезде мен Капталдан шыгыр саламын. Осы KyHri
А ксуаттыц тусы. Дуйсеннщ данышпандыгын сол кезде 6ip-
ак б ы д ж кой. Мына кыр жактагылар босып кеткенде ой­
дагы к а л ы н елд1 аман алып кал ган сол б е ге т болды.

25
К ектем д е взен н ен асып, бую л артелын алып, Кондыбайга
деш н ж еткен суды eiviipi керген емесш з. Ж аз ортасында
ш а л гы н д е г е н щ а т т ы н к а п т а л ы н а н а с а д ы . Б у ю л e n ip
к е к п ен б ек болып, жайкалып сала бердг Ы ры зды к дегеннш
©3i сумен келед1 гой деймш. К ам ы сты кол мен Карасуда
кус пен балы к каптап Kerri. К оз карайган шактарда eKi
кол мен о з е н н щ балыгы таптырмайтын корек болды.
Т е п н д е адам жиган кор 6iTce де, ж ар ы кты к табигаттын
коры 6iTneciH де.
С о й т ш ш ыгыр салаты н болып, уйд1 озен ж агасы на
Kemipin окелд1м. Алдында орталыктан ду кен ашылыпты
деген хабар ест1генб1з. Bip жагынан д у к е н н ен 6ip курал-
саймандар алайык деп, Тыркай екеум1з т а н е р т е н п л ж шай
imin б олы сы м ен атка отырып, о рталы кка ш ыкканбыз.
Бурынгыдай imneH журу кайда, Акбидайыкты айналып,
кы рм ен кетем1з. С о с к е ауа о рталы кка ж еттж . Буры нгы
байлар салдырган поселке гой, Ke nc e c i — Д осбол байдын
уш.
Ты ркай eKeyMi3 алдымен оз1м1здщ куда Аманжолджш е
туст1к. Б ал асы с е л ь с о в е т т щ ха тш ы сы болып icTeftTiH.
Б1реулерд1 шакырып койган ба, оздер1 лак сойып, o6irep
болып жатыр екен.
— Ж ак сы келдш, Кенжебектерд1 конакка шакырып отыр
едж. Сагижанды m i K T i p i n журген сол гой. Bipre болып, дом
ш е р с ш д е р , — деп бойек болды.
Ты ркай :
— Апырмай, Кенжебектермен де дэмдес болатын кун бар
ек ен -ау , — деп ж ы м ын-ж ы м ы н етедь..
Атымызды Аманжолдын ушне байлап, жаяу к е ц с е г е
келдж . Ауылнай акырып, бет каратпайды. Е ю c©3iHiH 6ipi
«байдын куйырш ыгы», «айдатам», «жаптырам».
— EricTiK тукымга келд1м, — деп ед1м:
— 0 т к е н жылгы ег1стен ура казып, а ст ы к жасырыпсын
гой. Б ы е м ш сендердш ойларынды. Биыл да сейтетш бол-
сан, ж аксы л ы к кутпендер, — деп ез1ме дурсе коя бердь
— У р а казсам, TiHTin тауып алындар. Ал журттын тарат-
кан oceriH e жауап бере алмаймын, — дeдiм.
EricTiK тукымды ею -уш куннен кеш н алатын болып,
Тыркай екеум1з ду кен ге келдж. ГПрканшш — Ыбырайдын
TeMipi екен. ППрешп калыпты. Карындаш ын кулагына
кыстырып алып, солемшд1 де жощц кабылдамайды. BipaK
дукен н ш ш ш д е п заттарды керш, iiniMi3 жылып сала бердь
Т1стеу1ктен-ак oлiп жургем, екеуш алайын деп ед1м, олп

26
иттщ баласы, баскаларга да керек деп, 6ipeyiH гана бергенг
Сым тем1р, егеу, mere дегендер де бар. Тыркай екеу\ш аз-
гантай акшамыз жеткенше алдык. Несиеге ештене бермедк
Т у с к е карай А манж олдж ш е кайтып келеек, тамактары
nicin калган екен. Торде ауылнай К ен ж еб ек пен белпл1
а т к а м ш е р п ы с ы к С м а й ы л отыр. А у д а н д а г ы б асш ы
уокы д ер жайында болу керек, беленше булай, тугенше
солай деп 6i3re TyciHiKci3 6ip онпмелерд1 согып отыр.
Аманжолдын хатшы баласы окесш е тарткан пысык едь
кайдан тапканын кайдам, шай устшде арак куйды.
— О здерш щ заманына сай iiiiiMfliri гой, кошлдер1 шап-
са, iin ciH , — деп Аманжолдын ©3i ш епш п отырды.
А ракка ауыз тиген с о н -а к eKi ж аксы мы здын eKeyi де
©3repin сала бердь А ракты н адамды калай кутыртатынын
6ipiHiui рет KopyiM е д г Ж ы н иектегендей к©здepi кы мш п,
6ip-6ipiHe Konipin, мактана бастады. Кенет К енжебек молж
болган сиырдай ала козденш 6i3re карап турды да:
— Куй мынау ек еуш е, - дедг
Шошып кетт1к. Тыркай болса, намаз окитын адам. Мен
намаз окымасам да, арак деген бэлещц бул гумырымда imin
керген емесшн.
— К о й , о й б а й , — дед1 Т ы р к а й б е з 1 л д е п , — 6 i з д i
кайтеещдер. 1ше берщдер...
— Ж о к , куй, — дейд1 Кенж ебек.
— Imin корген затымыз емес, ушынып калармыз, 6i3re
карамандар, — дед1м мен де.
Б1здщ карсы лы гы м ы зга конед1 деген не.
— 1шпей KopciH осыдан. Калган iciM осылармен болсын,
- деп ныгызданады К енж ебек.
— К е н ж е к е н о н е у к у ш Tiлeпaлды м олданы н озш е де
1шк1зген, — деп шаптайды Смайыл.
Шоши бастадык. К енж ебекпен дэмдес болам деп куан-
ган Т ы ркай ды н мандайынан шып-шып тер шыкты. К е н ­
жебек орта кеседей кылып екеум1зге куйдырып, оз колы-
мен алдымызга койды. Ауылнайдын айтканын орындата-
ты н куд1ретш к ы з ы к т а г а н д а й к а л га н д а р ы мэз болып
калыпты.
— Ойбай, К ен ж еб ек iniKi3eM десе, соз табады. KiciHiH
eciH тандырып ж1беред1 гой. Эй, К енжебек-ай, — деп Аман-
жол с ы л к -с ы л к куледк
— Не мынаны imeciHAep, не дш жолын куган кожа-молда-
нын куйыршыгымыз деп мойындайсындар — ею н щ 6ipi, —
деп Кенжебек шепр K03i тженектей кадалып, турып алды.

27
 0 3 i б1здщ Д у й сен н щ со н ы н а тусш жур екен дегеш и
edireHMiH алды нда. К е н т м секем алып калды. « E p e ric
басы — бок жеме». А тан ы н кун ы н елемей, кияндаты кы сыр
ер еп ске м ал-ж анын салаты н казак емес пе. Ka3ip imneceM,
осы иттщ баласы к е к кы лы п, Дуйсенд1 cypiwiipin журмес
пе екен деген ж аман ой кел дь А кы ры бултаратын жер бол-
мады. Ты ркай екеум1з KeceHi алдык та, кез1м1зд1 жумып,
кудай та си ы н ы п , тарты п ж 1бердж . 0 зеп м 1зд 1 т Ы п - а к
ту ск ен екен деп ед1м. Ш аш алып кала ж аздадым. Тунш ы -
тып, эрец деген де eciMfli жидым. Кудай са ктасы н , о сы н -
шама азапка батып, журт н ем енесш е iniefli екен деп ой-
лаймын. BipaK 6ipTe-6ipTe арактьщ эсерш сезе бастадым.
К о н ш м кетерш тендей болып, аналарта косы лы п сей леп м
келетш си якты . Т ы р екец кы п -кы зы л боп, кай та-кай та нан
шайнай бередь
Аманжол о сы н ы н бэрш езш е 6ip улкен жет1ст1к Kepin
оты ргандай, ж асты кка ш алкайып ж ы м ы н-ж ы м ы н eTin, 6ip
колы ндаты ту ю р п и л н е ш ырт-ш ырт тую р едь
Етт1н устш де К ен ж еб ек 6i3re таты iш кiздi. Содан кеш н -
ак не болтанымды толы к бы м ейм ш . Bip туста атка мше ал-
май ж аткан ы м ес1мде. EciMfli ж и сам , айдалада ш еп тщ
устш де жатырмын. Ж аны м да Т ы р екен . К ор -ко р етедь Ею
ат айкасып байлаулы тур. Ты ркай ма, мен бе байлатан,
еш юм бш мещ ц... Tepi3i ту зге оты руга ту ск ен болуымыз
керек. Сол калпы м ы зда А кбидайы ктьщ сыртындаты шал-
ты нта кулай KeTinni3. Т ы р ек еш п а р ен ояты п алдым.
А кы ры атка отырып, тун ш ш д е ауылта ж е гп к . Ертеш не
екеум1з де ауы рды к. Т ы р ек ен дш дарлау адам ед1, сол жол-
ты боле ж акп аган болу кер ек, акыры ауру болды. Э к е п
улкен молда болтан, эули е адам той. Т у сш е Kipin, арак
imKeHiHe назалантан сею л д ь С одан Т ы р екен жыл сайын
эк есш щ басы на барып, куран окып, тунеп кайтып журетш.
С ол ж азда Д у й с е н н щ б а ск а р у ы м е н артель кур ды к.
А уданнан ею л келш , «К ы зы л артель» деп ат койып кетть
Б1здщ ea a iri ойымыз Э псаттарды Ж ыландыдан алдырып,
03iMi36eH 6ip re артельге ен п зу едь Б1здщ артельге Kipin
алтанымыз ж аксы болды. К ен ж еб ек сею лдш ер ceHiH ор-
таш ана карай ма. Талай бейшаралар накактан ш п п Kerri
той. 0м ip iн д e жалшы устап корм еген, кедейлж тщ зарда-
бын eMip бойы Kepin келш , ешп-еши аузы акка тиш , eKi
малы нын басы кебеш п , жел1те жылкы 6iTin келе жаткан
орташа сорлылар кеткенде ж анын калай ашымасын. Bi3fliKi
тек Д уй сен н щ аркасы нда тана адаспай ш ы кканды к кой.

28
 Ж а з бойы Ж ы л а н д ы г а барып кай туга к е л ж т щ p eii
келмедь Экем:
- Эпсаттардын уй-inii не куйде екен, кыр жактын жаг-
дайы жаксы емес деп жатыр гой, барып б ы у ге халдерщ нщ
к елм егеш -ау, - деп зарлай бередь
Сейтш жургенде куз келдь Артельде куш кылатын адам
сонш алык коп емес. Ш оптен шыга алмадык. Акыры кыс
туст1. К ы ста кайда шыгасыц. Камалып отырдык та калдык.
Келес1 кектемде суды н кайтуын куттж . Содан не керек,
жаздын ортасында ез1м1здщ артельге ко скан торы атка
MiHin, Ж ыландыга тарттым. Ж аз ерте т ускен едь К ырдын
iiie6i де курап к е тш ть Ж ы ланды га д е ш н п 90 шакырымга
ж у ы к аралыкта Даукардан баска жерде ел жок. Онда да
Кожай деген Kici ата-мекеш болган со н шыга алмай оты-
ратын. Шелд1 жер. К уды кп ен гана кун кередь Танертен
ерте ш ыккан адам торы атты зорыктыра жаздап тунде орен
жетт1м. К е л с е м , Э п с а т т а р д ы н уш ж а б ы к . Т е р е з е с ш
к а г а м ы н , eciriH к а г а м ы н , аш пай ды . EciKTi с ы н д ы р ы п
а ш ы п , у й г е KipfliM. Т а с т а й к а р а н г ы . T i p ш i л i к n ic i
с е з ы м е й д ь Зорем зор Ty6iHe K erri. Э бден запы болган
ж у р е к т а г ы да 6 ip ж а м а н ш ы л ы к т ы c e з д i. Ж а н у ш ы р а
ж у п р ш Айтыбайдын уйше келд1м. Айтыбай да, ейел1 де
т о с е к тартып жатыр. Ж е н сурадым.
Айтыбайдын айтканы:
— Осыдан 6ip ай бурын Эпсаттар уй-iuriH epTin алып,
жаяу ойга кеткен. М ундагы жагдай сендердепмен б1рдей
емес. Ж атысы мыз мынау. А уылнайыц б е л г ш Омар гой,
М алдыбайды н тукымы . Ой ж акка мен де кетш калгым
к е л т едь Бейб1ше ауру болды да, жете алмаймыз гой деп
коры кты м . Эп саттар ды н ж ет п егеш -а у , ипркш-ай. Олар
ш ы к кан ны н келес1 к у ш -а к оуе айналып жерге тускендей
ы ст ы к болды гой. Олмегенге ол1 балык кездесш , 6ip жеш
болмаса, ей , кайдам... Bip айдан 6epi нагып тук хабар жок...
- Не деШп?! - деп ©Kipin коя 6epinniH.
— Кой, жаманшылык шакырма. О л т н K03iHMeH корген
ж оксьщ . Bip жерде отырган да болар... Ж ылама, - деп
жубатты Айтыбай.
Эпсаттардын ушне ек ел ген азгантай тарынын жарты-
сын Айтыбайджше 6epin, танертен Эпсаттарларды 1здеуге
шыктым. К е н т м д е ешкандай ум1т жок. Ш ы кк ан ы н а 6ip
ай болса, кандай у м п болсын. Кара жолдын айналасына
к е з жiбepiп, аяндап келе жатырмын. Ж ол манында кезге
mirep кара жок. К у медиен дала. А нда-санда ушар теб ен щ

29
басы на айкайлатып салган зираттар, ш ош ак тамдар, оба-
лар... Сордан ©Tin, Д аукарага деш н кeлдiм . Д аукарада ел
ж ок екен. Кожай кайда екеш белпспз, кеш ш кетш ть К уды -
гы н д а ит ел ш ж аты р. Енд1 ж олды т а ст а п , обаларды н
T e u i p e r iH шарладым. А кы ры iзд eгeн сорыма жетш ты н-
дым. У л к ен жолдан Т е л е к сай ы на бурылаты н тагы 6 ip
жол бар едь Сол ж олдын бойы нда ж аткан баланы н кшмш
керд1м. К еп узамай тагы 6 i p дорба... одан e p i Эпсем беттщ
пеш петш кездеспрд1м . Зере K erri. Айдалада аны рауга ез
даусы м н ан ©3iM коры кты м . К ун ен к ей ген ш акта жол­
ды н ш етш де ш аш ылган адам ны н cyй eгiн керд1м. Бала­
ны н су й еп екен . Т о р т-б ес ш акырымдай ж ургеннен кеш н
Э п саттар ларды ц ел ж т ер ш щ у стш е н ш ыктым. 0 й e л iн iн
суй еп катарында жатыр. Ею нил балалары ездерш ен бурын
ел ген болуы кер ек, ж олды н eKiH mi бетш де. ETTepi агып
KeTinTi. Кшмдер1 суй ектерш е ж абысы п калган. Ж ылауга
шамам келмей калды. «Аллалай» берд1м. Эпсаттардын елш
к е з алдыма кел се, осы куш де кейде ею колымды тебеме
койып, 6 e 3 i n кетю м келедь
Не icTepiMfli бшмей, MeHripin 6ipa3 отырдым да, кудайга
сиы ны п, «кулхуалла» кайырдым. А дам ны н ондайда буы -
ны к е тш кал ады е к е н . Y m у м ты л ы п , о р н ы м н ан ер ен
т у р д ы м . Ж о л д ы н а р гы б е т ш д е п баланы н суй еп н
« 6 1 с 1м 1л л э » деп кетерш алып, катарга койдым. С осы н аты-
ма MiHin, кеш н кайттым. Т у н ортасы нда А йтыбайдж ш е
ж егп м . А й текен басы н к е те р ген ек ен . М ен щ 0 нп м ем д 1
ecTin болган со н , кощ л айтып, ж убаткан болды.
— К ун болса ан ы зак, баламен ш ы ккан адам ш елге шы-
дай ма. Бекер кы лды , кетпей тура туруы кер ек ед\, — дейд1
баягы .
Атымды суардым. 03iM де каталап калган екем. А ксу
кайнатып im in, eciMfli жидым. Т ан ата Эп саттарды н кора-
сы н ан кетп еш н алып, кеш еп i3iMe кайта туст1м. Ж олай
кезд ескен 6 i p i Hm i баланын суй еп н дорбага салып, ушеудщ
катарына койдым. С осы н туске д е й т сол жерден терт адам
сыяты ндай узы нш а K a 6 i p казы п, агам мен жeнгeмдi ею
баласымен кемд1м. Басы на куран окыдым да, бел1мд1 шарт
буынып, атка отырдым. А уы лга келгенде уйдщ ш ш деп л ер
м еш н тур1мд1 кер ш , шошып K erri. Борш айттым. Экемде
ес жок. Кур локсы п , куса бередь Д уй сен кеп жылады.
А кыры эйтеу1р суй еп далада шашылып калмай, топырак-
пен к е м ш , то м п еи н к ш о ш ай ткан га ш у ю р ш ш к етш ,
сабам ы зга тустж .
 — Д алада кал са , T im i таба алмай кал са н д а р , кайтер
едщ дер. О ган Караганда, кудайга rnyKip суй еп н таптындар,
ewii етк е н -к ет к е н д е басы на согып, куран окып туратын
б е л п н щ б о л ган ы да кудай ды н аян ы ш ы ш ы гар , - деп
ж убатты б1реулер. (О сы туста экем мынау 6ip Э псаттар
елген де ш ыгарган куш м ед1 деп, мойнын ж езбен каптаган
ecKi дом бы расы н алдырып, казакты н ecKi кара 0л eн iн iн
i3iMeH ш ыгарылган зарлы куй тартар eдi).
Ж аздьщ аягы н да кырман салды к. К е к тары дан к е л со к
ж асап , ой 6ip р а к а тк а б атты к. А у д а н н а н у э ю л к е л ш ,
артел1м1зд1 м актап , езге л е р ге у л п eTTi. О н ы н арты нан
б аягы Д у й с е н н ш б е г е т саларда к е м е к т е с к е н инж енер
оры сы кел д ь Д уй сен м ен кеш ке деш н шулд1рлесш , акыры
келес1 куш ау д ан га алып K erri. С одан Д уй сен ауданда
б асш ы лы к кы зм етке турып, уй-imiH Komipin эк ету ге Sip -
ак кел д ь Д уй сен ауданда б асты к болган со н , TinTi ракат
болды. А удан ы н мынау турган а л п ы с-а к ш акырым. К ит
етсе, ж етш барып, Д уй сен ге ш агымымызды айтамыз. Ол
орындаттырмай коймайды. Одан колхоз бол ган нан кеш н
де тек ау ы зга т г у м е н болды к. Bip жылы С айды н таба-
ны на кектем де eriH салып, сондагы егш н щ 6iT iri-ай. Атты
адам к о м т п кететш .
К еш н малды кайта белгенде 6i3re 6ip жалы туягы н жап-
кан кара бие m a i. Осы ку н п ж ы лкы м ызды н 6opi со н ы н
тукымы гой. Ж ар ы кты к кут болып ю рдь
С ейтш ж ургенде тагы 6ip белеге тап болдык.
Ж аздьщ аяк тусы нда кeл д iн маны шан болып кеткен
сон, артель ж и еп не карай K e m in барганбы з. М ен кы р-
м анны н ту н п кузетш е ш ыккалы отыргам. E c iK алдын-
дагы ит урд1 де, ат туягы ньщ ды бысы естищ ь Элдек1м уй
сыртында T y c in жатыр, уйге ю ргенде 6ip-aK бш дж , Д уйсен
екен. Э кем моз болып куанып калды. BipaK куаныш узакка
барган ж о к. Д уй сен орны нан T y c i n калы п ты . А й туы на
Караганда, ©3i арыз 6 e p i n тускен ceкiлдi. Ещц ж акында уй-
iniiH K o m ip in окелм ек екен.
— Ш ы рагы м -ау, сонда адам осылай суы т ж уруге бола
ма екен , — деп шошынды экем.
Д уй сен меш оцаша шыгарып алды.
— Ертен eKi ат дайында, бесшпп ауыл ж актагы нагаш ы -
ларымызга барып кайтайы к, — дед1 маган.
— Ж арайды, — деймш еш тенеге тусщ бесем де.
Е р т е щ н д е екеум1з с э с к е ш амасында ауылдан шыгып
KeTTiK.

31
 Д уйсен жол бойы маган Tic жарып ештене айтпады. Т е к
ез жагдайымызды, жалпы eлдiн шаруашылыгын сураумен
болды.
Ту сте Т о лепберген уш не тустж . Н агаш ымны н Tipi Ke3i.
Д уйсен кeлдi деген со н , тош р ектщ 6ipa3bi жиналды. Бул
манай да ожептоу1р а у к а тт а н ы п ка л ы п ты , 6 ip - 6 ip лак
сойып, ауыл адамдары шакыра бастады. К еш ке жатарда
н агаш ы мдж ш е кeлдiк. Дуйсен шалмен калжындасып ой-
най беруин едь
— Бака жеген Ожайлардан да колхоз жасап шыгарган
у ю м еттщ куд1ретше дауа бар ма! - дедь
— Е - е , с е н щ ел б а с к а р г а н ы н н ы н а р к а с ы н д а талай
домнен ауыз тидж кой, — дед1 нагашым.
Д уйсен каркылдап кулш ж1бердь
— Эй, шалым-ай, баягы т ш н карап тур екен гой. Рас, рас,
талай домнен ауыз тидж... Бака деген тук емес кой, - дедг
Ж атар алдында кы м ы з iinin болып, Д уй сен домбыра
тьщкылдатып отырган.
Нагашым басы н к о т е р т :
— Э к е н Ж армагамбет кой бактырып коюга таптырмай-
тын момын жан е д г Бес баланын аркасында ел сыйлайтын
болды. Э к ед ен асып, елге ага болдын. О к ы га н ы н бар, то-
к ы ган ы н бар. Ж а ксы -ж ам ан ды , он мен солды б1зден ropi
ж аксы айырасын. Заман болса жанарды. Дуниеде не жак-
сы, не жаман?.. К айткен озады, кайткен калады... Б1здщ
мына жалпак бастарга онеге болсын, айта отыр, - дед1
Д уй сен ге карап.
Дуйсен ун-тунс1з 6ipa3 отырды да:
— Дуниеде артты кысып тыныш ж ургеннен жаксы еш­
тене ж ок екен, — дед1 домбыраны ж укке суйеп жатып.
— Е-е, 6ip 6i3 тыныш журмепшз бе, — дeйдi нагашым
сакалы н сипалап.
Д уйсен елденеге ренжул1 сиякты.
— Bip уйл1 жаннан 6ip урпак кала ма, калмай ма деген
де кун болган, нагашы, — дед1. — Заманнын жаксарганы
осы емес пе. Кой сойып, к о н а к к у п п отырсьщ. Кешег1
К уан д ы к байдын жындылары уй1не к е л т , отырган орнын-
да сабап кетсе, не берер сотый жок, не кек кайтарар купли
жок — iujiHHeH тынып калмас па ен. Ka3ip кудайга шук1р,
коргайтын ую м ет бар. Элг1 каксап жаткан права, тендж
деген1н осы гой. Анау ержеткен немерещп калага ж1бер1п,
окыт. Торел1кт1 ансасан, окымай тepeлiк жок, уктын ба,
нагашы.

32
 Нагашым кулш , басын изедь
— У кп ай , сен1н о к е н д е й сщ бе журттын 6epi. С е н щ
езщд1 де суйреп журген 6i3 шыгармыз. Болмаса Жарма-
гамбетте жок еу ли елж саган кайдан келедц - дед1 шакша-
сын алып жатып.
Дуйсен моз болып кулш жатыр.
Т а н е р т е н журерде Д у й с ен нагаш ыммен куш актасы п
коштасты.
— K opice алмасак, кош болгайсын, шалым, — дедь
HaFaшымдiкiнeн ш ыгысымен ауылга тж е тартпай, Та-
бы лды га с о к т ы к . Т а б ы л д ы д а Д у й с е н н щ к а й н а г а с ы н ы н
ушнде шай iinin отырганда Мырзатай деген жас ж т т :
— Дуйсен ага, мен с1здщ ауылдан елгшде келд1м. Слзд1
ауданнан машинамен 1здеп келш ть Неге 1здеп келгенш
ешюм ашып айта алмады. B i p a K сыбыс сездерш унатпа-
дым... Ж а к с ы л ы к емес сиякты, Дуйсен ага, - дедг
Дуйсен боп-боз болып кетть 1шш отырган шайын тец ке-
ре салды.
— Не боп калды? — дeдiм ештенеге тусшбей.
— Ж ур еш к, - дед1 Дуйсен.
Атка отырдык-
— С ейсен, - дед1 маган былай шыккан сон. - Жагдай
каз1р жаксы емес. Х а л ы к жауы деген 6ip белеш шыгарып,
азаматтардын б1разын устап ек ет ш жатыр. Аргы тубш
кудай бшсш, 6ip арандату бар сею лдь Эдеш козге туспешн
деп елге келгем. У стап кетсе, 6ip кудайдьщ жазганы шы-
гар. У й ге барайык, экеммен коштасып калайын. BipaK тоте
жолмен журмешк, ж урпш ш аз журетш кырмен кетеш к.
С а к т ы к керек.
— Ойбай-ау, коммунист ем ессщ бе, у и м е т п орнатыс-
каннан баска не ж азы гы н бар, - деймш гой мен сорлы.
Зореден зоре жок.
К ыргы жолга T y ci n , бегеттен ©те берген кезде алдымыз-
дан суман eTin кара машина шыга келдь
— Болмады, жетюзбедц — дед1 Дуйсен даусы д1ршдеп.
М аш и на к ат а р ы м ы зга токтай калды да, iiuiHeH 6ip
орыс, 6ip казак шыкты. Турлер1 адам канын ш к е н д е й суп-
сур.
— Ж армагамбетов, c i 3 туткындалдьщ ыз, - дед1 казак
жiгiт. Басым айналып, кез1м карауытты. Аналардьщ не
сейлеп ж атканы н, Д у й с ен н щ не айтып жатканын e c T i n
турган мен жок. Д уйсен атынан Ty c i n, шылбырын маган
устатканда барып ес1мд1 жидым.

3 -3 0 0 6 4 33
 — Ойбай, Д у й сен -а у , не куй ге ту ст ж , — деймш жылам-
сырап.
Д уй сен де мыкты е д ь а у .
— К ел, кош тасай ы к, — дед1 KYлiмcipeп. — «Ат ж аксы -
сы н керм еден, ер ж аксы сы н турмеден кер» деген гой. Дэм
ж азса, кайтып келе\ш . О кем е сэлем айт...
К уш актасы п ко ш тасты к. С одан кеш н Д уйсен маши-
нага отырды. М ш еки , аллоакбар, содан кеш н кайтш 613
Д уйсещ ц кер м едж .
М ен Д уй сен м ш ген торы атты ж етектеп, уйге кайттым.
Э к е байкус содан ауру болды. Уайым mipKiH коймайды гой.
Келес1 коктем н1н аяк кезш де кы стауда кайтты. Олер ал-
ды нда сейлей алмады. Т е к колым ды кы сы п , ж алгыз сау са-
гы н ш ош айтты. Ж алгы з калды н дегеш болу керек.
О зш щ ecneTi бойынш а ecKi корымга апарып комдж .
Д у й сен н щ уш н деп Гулс1м ж eн гeм iз кеш н куй еуге шы-
гып кетт1. .Ж ал гы з баланы ез1мен э к е г п . К еш н баланы
екшши куй еуш щ аты на ж аздыртты деп естщ ж . K a 3 ip кай-
да ж ургеш н бш меймш .
Т ы -а у з ы н , т а с к а т и п р , KorepM erip ж урт м андай ы на
арыстай бес ул берген Ж арм агам беттщ ырысы не деген кен
ед1 деп журуил едь Б1здщ тукы м га т ы -к о з тщй. М ш еки,
сол тукы м ы на кут дары ган Ж арм агам беттен ж алгыз кал-
дым. М ен ен ж алгы з ул, ж алгы з ш аны р ак, мш е, сен сщ .
С ен щ басы н ауырып, балтырын сы здаган сайын мен кал-
ты р а м а га н д а , к 1 м кал ты р а й д ы , — деп ая ктай ты н окем
э н п м есш .
* * *

Т ан ер тец п шайды im in болганнан кеш н, flepirep Ертай-

ды 1здеп, ауруханага келд1м. Ш агы н болса да тап-туй нак-
тай таза уй екен . Ертайды коридорда кездест1рд1м.
— О з б е н онаш а сей лессем деп ед 1м, — дед 1м амандык-
тан кеш н. Ертай меш каби нетш е ep T in екел дь
— М ен экем н щ ж агдайы на байланысты келш ед 1м, —
дед1м дер1герге. — Д и агноз кандай? Ем деуге бола ма, жок,
болмай ма, маган ашып айтыцызш ы.
— C i 3 re аш ы к айтуга бола ма, — дед1 Ертай дор 1герлерге
тон жаны аш ымас салкы н кан ды лы кп ен бет 1ме тура карап.
— Айта 6 ep in i 3 .
— Д и агн озы , орине, менщ аны ктауы мш а - бауыр pari.
Ем деуге болады деп айту киын. TinTi рак болмай, церроз
болган н ы н ез1нде де — ен со н гы стадиясы. Оньщ уст1не

34
к э р ш к косылган сон, калай болатынын о з щ з 6meci3 гой...
— Сонда TinTi емдеуге келмей ме? — деймш дор1гердщ
емеурш ш е TyciHin турсам да. «Емдеуге келмейдЬ> деген
созд1 ecTin, ен сонгы арман-ум1ттен б1ржола айырылу ©3iMe
6ip мшдет сею л дь
Дор1гер ойланып калды. Оньщ э л п сезд1 айтуга аузы
бармай, 6ipaK айткысы к е л т турганын да T y c i H i n турмын,
оган ко са еш табигат заны на багынбайтын 6ip ерекше
кубылы с болып, ауру аяк астынан оналып журе берсе деп
т ы е й м ш . Ондай керемет ке зд ей со к кубылы стар болып
жатады гой. Н еге менщ ом1р1мде 6ip рет болмаска. Калай-
ша flopirep кателеспещп? Калайша тым болмаса 6ip куб ы ­
лыс занньщ кагидаларын бузып шыкпайды?
— 0 з басым емдеуге кeлeдi деп айта алмаймын, - дед1
дор1гер.
« 0 з басым» деген соз тагы да менщ у м т м д 1 коздыра
туседь « 0 з басым» деп тур гой. Ягни тек ©3iHiH гана жеке
n i K i p i H айтып отыр. 0 3 i гана солай ойлайды. Баска дор1гер
баскаша айтуы мумкш. Нака келмейтш болса, K e c i n айт-
пас па едь
— Ал, емделу1 мумюн бе? —деймш мен суракты езгертш.
— Айта алмаймын, - дейд1 дор1гер басын шайкап. «Айта
а л м а й м ы н » . Eip aK бул м ум к1н е м е с д е г е н у г ы м д ы
б1лд1рмейд1. Т е к айта алмай отыр. Т о л ы к сен1м б1лд1ре ал-
майды. Bopi де мумк1н гой. BipaK доршердщ:
— Жалпы олай-булай болып кетсе, карап отырмай дай-
ындала бергенн1н де артыктыгы жок кой, - деген co3i менщ
ум1т-киялымды б 1ржола тас-талкан кылды.
«Д ай ы н д ал а беру... Ж и е н агам а айту к е р е к болды.
А ки катка кылар не шара!.. Кашан айтамын... ByriH peTi
келмес, ертен уй1не барып айтамын».
У й ге келсем, окем уйыктап жатыр екен. Ж узш е карап
отырып, ертен осы ю с щ е н айыры латы нымды угымыма
сыйдыра алмай-ак койдым. Туе ауа азгантай шалдар келш,
6ipa3 отырганнан кей1н: «ByriH Toyip екенс1н, жанарьщ
ж аксы боп калыпты, баланньщ куаныш ымен 0 лi жазылып
кетерс1н», - деп ж аксы лы кты ж акындатып 6epin, уйд1-
уйлер1не кайтып жатты.
К еш ке окем жиен агам мен жаны ашиды деп журген
жамагайын Смагулды шакыртты. Олар келгеннен кеш н,
жастыгын TiKTeTin, котер1л1п отырды.
— Сендерд1н не ойларын бар, — дед1 жиен агама карап.
- Кудай ©3i берген жанын 03i алады. Мен ризашылыгым-

35
ды 6epin отырган адаммын. Енги маган тек ел1мнщ абы-
ройы кымбат. Д ос бар, душпан бар. Барлык сын сендерге
т уседь Е -е -е , ел1мге кайда барасын десе, «бардын малын
шашамын, ж о кты н артын ашамын» деген гой. С ондыктан
басканы коя турып, не icTen, не кою к е р е п н акы лдаскан-
ньщ арты ктыгы бол мае.
- Ол дуры с кой, - дед1 Смагул mrepi жылжып.
- Е ю ж ылкы бар, - дед1 окем баяу унмен созш жалгай.
- Bipeyi — кулы нды бие, eKiHinici — байтал. С осы н оз1м
едей сактап журген 5-6 у са к бар. Байтал мен усактарды
сойгандары н дурыс болар. А гай ы н н ы н к о н ш н коре жа-
тарсындар.
- Ио, оны коре жатармыз гой, TinTi к еш н ге де артык­
тыгы жок, - дeдi жиен агам кумшжш.
- С у й ек к е салатын кшмдерд1 болек салдырып койган-
мын. Былтыр Х а с е н н е н келген саптама етж бар, оны да са-
льщдар. О ткен айда магазиннен алдырып койган ею паль­
то, 6ip плащь бар...
- Ж етп есе, тагы да магазиннен аламыз гой, - дед1 жиен
агам.
- Bip айтарым — Айтыбай олгеш ндей журттан жылу
сураушы болмандар. С андыкта 600 сом акша бар. Жетпей
бара жатса, сиырды саларсындар.
- Ж ы луы куры сы н , — дед1 Смагул апама карап. - BipaK
ещц 03iMi3 карап калмаймыз гой.
- Камбардагы усактарды кай тесщ ? — дед1 апам.
Экем eciHe жана тускендей ойланып калды.
- Камбарда eKi кой бар екен гой, — дед1 содан кешн. -
Оны да алдырарсындар.
- Д егенм ен кеш н ж упрш журем1з бе, ертен магазин­
нен 6ipcbinbipa ки1м 0кeлiп койган Tepic болмас, - дед1
Смагул тагы да апама карап.
- Д урыс, дурыс, — дед1 апам басын изеп.
- М ундагы молдан аз, 6eciHiiii ауылдагы Оспан молда-
ны алдырындар, — дед1 окем.
- Дурыс айтады, - деп коштады Смагул. - Оспанды ал-
дырту керек.
- Байталды кей1нге калдырган дурыс болмас па екен,
— деп жиен агам тагы 6ip у сы ны сты н ш еи н шыгарды. —
Ертен жет1с1, жылы fleftMi3, казакты н жоралгысы таусыла
ма...
- Ж ылымды оздерщ акылдасасындар, - дeдi окем тап
6ip баска бipeyдiн жылын етюзгел1 отыргандай еш уайым-

36
сыз, салмакты унмен. - Биенщ жабагысы да келес1 жылга
д е ш н к у н а н ш ы г а д ы . С о г а н ана т а й ы н ш а н ы к о с ы п
к е р 1ндер...
- С е к е н дурыс айтып отыр, - дед1 Смагул ш акш асы -
нын тыгы ны н алып жатып. - Bip кунан, 6ip тайынша осы
т еш р ек ке то лы к ж етедг
Экем есш е тагы б1рдене тускендей ж асты гы ны н асты-
на кол ж у п р т ш , м уш зден к у м к т е п ж асаган ш акш асы н
алып, ойланып отырды да:
- Мо, - дед1 жиен агама карап. - Ш акш аны сен алшы...
Ж иен агам ш акшаны алып жатып, шыдай алмай жылап
ж1берд1. Мен1н де алкымыма 6ip тушнш ек и р ел ш калды.
Калтамнан орамалымды алып, коз1мнен соргалаган жасты
сурте берд1м. Экем колымен ымдап, меш касы на шакыр-
ды. Ж ан ы н а барып отырдым.
- Калкам, - дед1 даусы д1ршдеп. - Жылама, калкам...
Жылама. Ж армагамбеттен уш кыз, бес ул туып ек, содан
жалгыз мен калдым... Ел ортасында, урпагынын алдында
иманын жолдас кылып, дуниеден ризаш ылыкпен.аттану-
ды еш кай сы сы н ы н мандайына кудай жазбады. Bopi де
колденен ажалдан Kerri... Солармен 6ipre кетсем, кай сы-
сынан жаным артык едь Ш у ю р , заман тыныш, ел аман...
Артымда карасын калса, кудайдан меш шайтан кыл деп
ты ем есем , баска не арман бар...
Мен басымды кетерш, экемнщ аурудан канша азап шек-
се де сабырын жогалтпаган, байсалды жузше карадым. ToHin
келген eлiмгe осыншалык калтырамай, корыкпай, саналы
ботуомен калай карауга болатындыгына тан калдым.
- Суйепмд1 03iMi3fliH ecKi коры мга койындар д е ген
co3iM бар едь.. - дед1 окем ауыр курсш ш . - Оган ещц оуре
болып кайтесщдер... Шалгай жер... Елдщ жиналуына киын
болар. О сы н да-ак коя бер1ндер...

* * *

Экем меш жалгызым деп атаганмен, тумысымда жал­

гыз емесшн. Э к ем н щ eKi кызы жас кезш де сузектен кай-
тыпты. Олардан кеш н туган Бигайша мен ес бшген кезде
баладан кайтты. Typi ес1мде то лы к калмапты. А к сар ы ,
шагын Kici ед г А нда-санда келсе, шешем байкус ку ан ган -
нан eci шыгып:
- Ойбай-ау, жупрсейил, Бигайша апан келе жаткан жок
па, н е гы п о т ы р с ы н , - деп м е н щ де ес1мд1 ш ы гар ы п

37
ж1бередь К еш н олар б аска ж акка кеш ш к е тп де, сол ж ак-
тан кай ты с болды д еген хабар келдь Апам анда-санда сы р-
каттаны п калганда к е ц ш н сурап келген дерге: «Бигайша
кай ткан н ан 6epi тебем ш анш ады, он ж ак кез1м булдырап,
кермейтш болды» нем есе «Бигайша журект1 алып KeTTi гой,
ж урек кетерш етш болды », - деп кы зы ны ц ел1мше байла-
ны сты пайда болган ауруларын тугендеп , санап отыратын
болды. Э кем уайы м ы н сы ртка ш ыгармайтын. Торде ш ын-
тактап жатып, Э п саттар ел ген де ш ыгарган ж алгыз куш н
дьщ ылдатып, кал ган eKi улды н аманды гы н ты ер едь
Ек1 улдыц 6ipi — Ерм ек. Тракторды ц окуы н diTipin кел-
ген жылы со гы с басталды да, кузде эскер ге алынды. Б1здщ
уй фермада бол аты н . Э кем бакташ ы . Е рм ектщ эр хаты
Шздщ уйде тумардай сакталады . К ы с бойы апам мен экем
к е з е к -к е з е к туе Kopin, 6ip-6ipiH e ж орытып, садака тас-
тап, жет1 нан кудайы 6epin , e6 irep re Tycin журдь
EKi KyHHin 6 i p ia n ;e апам кум алак ашып: «К алкам ны н
мандайы аш ык, ж улды зы жаркырап тур, куй ы скан ы 6 e p iK ,
мына 6 i p кум алак кiш кeн e коретш киы нш ы лы гы гой, со ­
гы с деген онай ма, кудай буйы рса, э л ь а к OKeci мен апа-
сы н куанты п , жетш келер» — деп сэу егей л ж курып оты-
рар едь
Eip кун1 уйге кумалакш ы М олдабай келдь Ш ай inimin
болганнан кеш н апам ж ердеп ю лем ш н оюларын колы -
мен сипап отырып:
— Баламыз ескер д е гой, М олдеке! К ец ш м 1з купть К ол-
дан келер кайран ж ок, 6ip кудайга гана сиынып отырган
жайымыз бар. Х ат келмегел1 6ip айдай болып калды. К ум а­
лак ашып бер. Алла T m e y ii m i береш , — дедь
М олдабай н еге екеш белпс1з табан асты нда тунжырай
калып, койны нан кум алак салган K i p - K i p калтасы н алып,
аузы н шеше бастады . М олдабай кез1 адырайган, карасур,
бетш тыржьщ датып, балаларды кулд1рш отыратын куш а
шал едь О ны н тунжырай калганы н Kopin, мен де шошып
кетт1м. М олдабай курм аны н су й еп н ен ж асалган кумала-
гы н мукият санап ш ыкты да, алдымен уш ке болш , сосы н
уш саусагы м ен ш оюмдеп жылжытып, жая бастады. С о-
дан кеш н ойланып 6ipa3 отырды. Элден уакытта барып Tici
ауы рган адамдай: «М -м -м », — деп дауы стап ж1берд1 де,
бурынгыш а K©3iH алак етю зш жымиып, eKi алаканын сарт
етю здь
— Той гой, той болгалы тур гой, бэйб1ше, — дед1 элдеб1р
кумалакты колы мен кер сетш . - У ндем е, бэйб1ше, улы н-

38
ны н тек мандайы жаркырап тур. К абагы нда аздап K i p 6 i n
бар секш дь BipaK акыры кайыр. Акыры кайыр болтан со н
болды емес пе, бэйб1ше, а?
— А й тканы н келсш , болганда кандай. — Апам ж аулы -
гы н ы н meTiH ж асаураган к е зш е апарды.
Молдабай ею ленш :
— Мен1н кумалагым кате сойлеп кер ген емес. Егер осы
айтканым келм есе, ту бетщ е, М олдабай де, — деп кумала-
гы н шапшан жинап алып, орнынан атып турды.
Апам асы л ы к бола ма деп шошып K e T i n :
— Т е к , ойбай, — дед1 де, калтасы ндагы ш атаскан жштер
мен киы кш а м аталарды н арасы н ан уш сом ды кты ар ен
ажыратып, М олдабайга бердь
Экем уйге жатарда 6 i p - a K келедь K y H i бойы кораны н
i m i H тазалау мен кетерем сиырларды тургызудан колы бо-
сам ай ды . Э б д ен ти ты ктап к e л г e н д iк т e н , кеш ю шайды
жиып болган со н , то сек к е ж атуга шамасы келмей, домбы-
расы н алып, е з ш щ Э п саттар ел ген д е ш ыгарган ж алгыз
куш н тартып отырып, уйыктап калатын.
К ектем ш ыга су тасымай турып, кы рга, кш з уйге ш ык-
ты к. Артынан су кайткан кезде бую л ауыл болып, кол жа-
гасы н а кайта Kemin келдж .
Ж иырма т а к т ы уй болып дэл осылай кол ж агасы на каз-
катар кон у ш агын ауы лды н жыл сайын айнымайтын д аг-
ды сы . К ун ш ыга ауы лды н 6 n e c i байланады, одан кеш н
бригадир шал жаудай ж агаласы п журш жумысшыларды
оятады, содан кеш н курт сыгы п отырып дауы с кылатын
А к са р ы к е м ш р д щ а й к а й ы н а н м ен о я н а м ы н . А к са р ы
кемп1рд1н Ж орабек деген ж алгыз улы Ермек кокем дер-
мен 6 i p r e с о г ы с к а к е т к е н . А ксар ы бур ы н н ан ем1рд1н
таукымет1н кеп кер ген , содан аш ынып, айкайлап сейлеуд1,
кейде e3i байкамай елдек1мд1 балагаттап тастап, артынан
«жана не деп койдым» деп касы ндагы адамнан ез сез1н e3i
су р ап о ты р у д ы д а гд ы к ы л ы п к е т к е н , ал ж ещ л а у ы з
ж у р т т ы н с е з 1 м е н а й т к а н д а , ш ала а у ы с к а н K e M n i p .
Ж орабектщ атын атамай с е з сейлемейд1. Б1реумен кезд ес-
се: «Ж орабек, уй i i n i H аман ба», «Ж орабек, бу кай бала», —
деп, кетерш де: «Ал Ж орабек, сау бол», «Ойбай, Ж орабек,
мен кетеш н», — деп, TinTi уйге мал суйкенсе де: «Алда, Ж о ­
рабек, уши ки ратты -ау, мына жамандаткыр», — деп куры к
алып, малды куар ед1. Кейде жай эн п м е айтып, аягы н
дауы ска айналдырып ж1беред1. 03iH in сез1не Караганда
Ж орабек он ею курсактан калган ж алгыз ул.

39
 Турм ы сты н, Kepin азары н,
0л ген д е кер ген базарым.
К арагы м а м а н -са у д еген
Х абар ы н каш ан аларм ы н, —

деп сереге курт жайып отырып, бозала таннан зарлайтын.

0 з ш щ ушне Kipin-шыгып солем берушшер кеп бола­
ды. У й т к е ш А к са р ы к е м ш р д щ ашыткан кымызындай
к ымыз бул тошректе кездеспейдь «Жарыктыктын 6ip бал
татып турган дем1 бар, не косып ашытады екен» дер eдi
ушнен шыккан адамдар. Немесе тун салкын болып, ауыл
кымызы Teric ашымай калган кездерде «Аксарынын кымы-
зы калай екен, А ксары ны н?» деп 6ip-6ipm eH сурап, егер
онын да кымызы ашымапты деген хабар жетсе, «е, онда
калган YЙдiн кымызын айтпай-ак кой» деп орындарынан
турып журе берер едг
Коктемнщ аяк к е з в д е тунгыш кара кагаз Аксары кемшрге
кeлдi. Буюл ел болып барып ес^рткенде KeMnip талып калып,
0лiмнeн калды. Содан 6epi KeMnip жатып калса-ак журттьщ
6 o p i: «Е-е, журеп гой байгустын, устап калатыны бар гой», -
деп айтпай-ак б ш п отыратын болды.
У й д щ дол касында М укаш шалд1ю бар. Эйел1 шайпау
Kici. K©3iHe туссен болды, б1рденеге жумсай бастайды. Бар-
май калсан: «Жер мола болгыр, табаньщнан сапкыр, отыр­
ган орньщнан турмагыр, жетпей ж елкен Yзiлгip», — деп
каргап жатканын ecTn cin . Bip рет апам:
- Эй, Калампыр, жагына жылан жумырткаласын сенщ.
Ж удырыктай улымды осынша каргап, не жазыгы бар. Кара
б а сьщ а к е л сш , кара басьща келп р , — деген болатын.
М укаш ты н ойел1 TinTi жынданып KeTTi.
- Т у н д ш н ашылмай калгыр, KYлiн шашылмай калгыр!
А л, кылатыньщды кылып ал! Ж алгызынды жастангыр, ша-
нырагын бос калгыр! К ы р ы к к е с е к т щ астында калгыр,
к ы р ы к KeceKTin! — деп шаптыгып к eлiп , eciK алдында
турган шелепм1зд1 TenTi. — Шанырагьщды ортана туирейш
бе, шанырагын ортана тусюрлер, - деп уйдщ белбауын ею -
уш рет жулкып калды.
Апам казанда кайнап жаткан курттын Ke6iriH алып оты-
ра бердг Т е к анда-санда:
- Кара басына келсш , кара басьща, — деп калады.
Мукаштын ейел1 колына тускен мулж пен кезше KepiHreH
малдын 6epiH каргап-сшеумен кешке орен басылды.
ЦПрюн осы ейел аяк астынан ауырып, не жай Tycin еле
калса, не езш б1ржола со гы с к а алып кетсе деп тшеймш
40
11шмнен. Осы ауылда содан к е ш н п жек керетчшм — Ж ума-
гулдыц улкен баласы - Сайлау. Бу зы к ты гы жанда жок.
М еш мен аттас болган сон ба, ойтеу1р меш корсе болды,
i c T e n жаткан iciH коя салып, басымнан 6 i p шертш кетедк
А сы к ойнап жатсам, асыгымды тартып алады. Ол журген
жерге жоламауга тырысамын.
Ж аз ортасы болатын. К е ш к ш к окем жумыстан к е л т ,
шайга отыра бастаган кезде ауылсовет пен Ербатыр шал,
тагы б1рнеше адам уйге ю р д г Шайды бастап 1шкенше-ак
уйге адам толып Kerri. Мен апамнын касы н да отыргам.
Апам шай куйып отырып:
— Сактай гор, алла, журепм негып козгалып отыр, —
деп куб1рлейдг Колдары калтырап, шайды орен куйды.
Экем суп-сур. А нда-санда каб агы н ы н астынан ауыл­
совет председателше карап кояды. У й ге ко нак келгенд1
ж а н ы м ж а к с ы Kopyiui е д i . А пам мен э к е м н щ м ы н а
турлерше тусшбед1м. К он актар биылгы шоп наукан ы н ,
Бэшлда салган шыгырдын жагдайын, кеше жиналыс ашып
кеткен баскарманьщ созш о н п м е кылып, узак отырды.
Шай ii u ^ i n болуга такады. Апамнын колдары калтырага-
нын койып, окемн1н жузшдеп урей де кете бастады. К о н а к­
тар энш еш н жиналган сею л д ь
— Баскармаш ю 6ip сез гой, айтады да кетед1, —деп экем
созге араласты.
А уы лсовет председател1 Кудияр ж у ктеп суйеул1 дом-
быраны алып, акы ры н дьщылдата бастады. Кудияр осы
тош рекке б е л г ш оленин. Олен тындамагалы не заман!
Кош лдене бастаган экем:
— Э у , деп ж 1б ерм ей сщ бе, К у д и я р , — дед1 K e c e c i H
TOHKepin жатып. Кудияр томен карап, сол-пэл отырды да
тамагын кырнап алып:

Д ур ю н де, дур кш , дур кш де,

Заман да етер 6ip кунде.
У л к ен д ер сей л е дегенде
К ы зы л 6ip тиим ipic^M e, -

деп термелете ж о н елд ь О ты ргандарды н 6opi анырайып

Кудиярга карады.
Bipinuii т ы е к тш еш з,
Bip аллага ж азбаска.
Екш ип тьтек т ы е ш з ,
Э зэ зш п ы сы к залы мны ц
Т ш н е epin, азб аск а...

41
 Апам 6ip бэледен аман калгандай ж уреп н устап, терец
6ip кур сш дь «Ж елдщ ы зьщ ы нан да, ты ш канны ц сы бды -
рынан да зоре ж о к, кудайы м -ай», — дед1 куб1рлеп.

Оныншы т т е к тшешз,
Он ай ceHi кетерген,
Омырткасы узшген,
Аязды кунде айналган,
бултты KyHi толганган,
Тар курсагын кенлткен,
Тас емшепн ж1бккен
Анац 6ip ацырап калмаска...
Э н ты ндауга келгендер eciK алдына сыймай Kerri. К уди-
яр термес1н аяктап, домбыраны тынкылдатып, аз-кем отыр-
ды. С одан к е ш н : «К ан ж ы гал ы Б еген б а й батыр елген де
А былайга келш , былай деп ecTipTKeH екен», — деп тагы да
термелей ж ен е л д ь Апам сырты кацы лты рм ен шарыган
Кызыл ала кесеш к е се -к а п к а сала 6 ep i n турып калды.
Экем басын K O Tepin Кудиярга тесше карады. Кудияр бурын-
гы макам ымен терм елетш келш , эр ш умагыны ц аягы н:
«Ум ы тты ц ба со н ы , А бы лай!» деп кайырады. Кудияр эщц
ете 0дем1 айтуш ы едь B ip a K 6ip одет1 олещц eciK жактагы
6i p e y re , o c i p e c e балаларга т е сы е карап отырып айтатын.
YHeMi кы зарып ж уретш , алалау кой коздер1 сокы р адам-
ны н кар асы н дай ( ^ i p e f t i n , таймай турып алады. Кейде
маган караган кезде кы сы лы п , Kipepre жер таппаймын.
О сы жолы да тап 6ip Беген бай дьщ ол1мш маган ecTipTin
жаткандай ею ко зш м енен алмай турып алды.
... Кайрылмас каза келгенде,
Батырыц в ят — Бегенбай!
Батырды колдан етюзд1м
C 0лeмiн м1не жетюзд1м.
Жарага жаксы кас карар,
Ойбайлап жаман бас салар
Kepicneft айтты демешз,
Осы ед1 6i3fliH, келген жай.
Бегенбай сынды батырыц
Береке берсш артына-ай,
Сабыр 6epciH халкына-ай,
Жасаган ие жар болып,
Бешште нуры шалкыгай!
К у д и я р т е р м е с1 н б iT iр i п , т а гы а й т а т ы н адам д ай
ж отю рш ш алды. С осы н халы кты ц кара олецш щ жаяула-
ган макамына салы п, тагы да ею козш менен алмай:
42
 Клмдер ту сп ес тагды рды н карм агы на,
К ургы р т ш м байланып калмады да.
А йтайы н мен, А к ж ен ге, С ей сен ага,
Кол ж етпейтш кун бопты ардагьщ а.

Ш еш т болып к е т п деп келд1 хабар,

Ешп Е рм ек ж ок оралып елд1 табар,
С абы р тш еп кудайдан, ш ую рлж кы л,
У р п агьщ бар арты нда белп кал ар, —

деп домбыраны ж укке суйедь

- Ойбай, не дешн? — дед1 апам толык тусшбей.
- А? — дед1 окем ест1мей калгандай.
- Сабыр кыл, С ей сен, - дед1 Ербатыр шал. - К айгы га
6 e p i K едщ той, сабыр кыл. Артында туяк бар...
«Кулынымдап» зарлатан апамнын ащы айкайы ш ы ккан-
да барып жаманат хабардыц матынасына толык т у а ш и м .
Ж ур еп м суылдап к е т п . Уй imi ы зы-ш у. Эйелдер к е л т ,
кушактасып Kopicin жатыр. Экем басы салбырап, ею колы-
мен жер Tipen отыр. Bip карасам, М укаш ты н эйeлi апамды
кушактап Kopicin жатыр екен. Е ю K03i булаудай.
- А к ботаннан айырылып, сорладын ба, апажан.
Ж у р е к п кайгы толтыртан KymMi3fli итке бермесш, — деп
зарлайды. Б1ртурл1 iuiiM жылып, opi М укаш тын ойелш аяп,
апамды, екемд1 ж ене баскаларды аяп, еп л ш жылап коя
берд1м.
Мукаштын ойел1 апамды коя 6epin, меш кушактай алды.
- С уйеш ш щ нен айырылып, жалтыз калдьщ ба, кара-
тым. Колдан келер кайран жок, кайырын 6 e p c i H , каратым,
- деп к о зш щ жасымен келш, солкылдап, 6eTiMHeH суйген-
де ©3iM жек коретш Калампырдын бауырмал, керемет ж ак ­
сы адам екенш K O p i n , сай-суйепм сыркырап, ещрей берд1м.
Iiui-бауырым калтырап ке тп . «1Шрюн-ай, — деп ©юнд1м
i u i i M H e H . — О с ы н д а й адамта ол1м т iл e д iм -a y . К а н д а й
к е п п р ы м е с к а т е л ж . О с ы н д а й адам та...» К о з ж а с ы м а
туншытып, о к с т м д 1 баса алмаймын.
Э кем e ci ауыскан адамдай колымен жер Ti pen, ол1 отыр.
К енет осыдан жарты жыл бурын сотыска кеткен жалтыз
баласынан кара катаз келген Ж о ш б ек шал кем сендеген
куш , оз Ti3eciH ©3i урып калып:
- Ойбай-ау, ойбай, - дед1 айкай сап. - Ж алгы з улдан
айырылып, ку бас болып, мен кайтш отырмын... Артында
ана 6ip жаман бар емес пе?! Неге осынша мукайсьщ?.. Т у я к
бар гой, туяк...

43
 — Ж у р еп к е т е р ы ш к е г п гой , б ай густы н , к ай тсш , —
деШи элдею м .
Сол кун н ен бастап, бук1л ауыл б1здщ уйге ерекш е 6 i p
аяуш ы лы кп ен кар ай ты н болды . К алам пы р буры нгы дай
каргамайты н болды, T i m i кас жауым Сайлау да бур ы нгы ­
дай басы м нан май то кп ак алмайды. А сы к ойнап ж атканда
кастары н а барсам:
— К ел, ойнай гой, мэ, м енщ асы гы м ды ал, сакамды да
ала го й , - деп б э й е к б ол ы п к а л а д ы . М у н ьщ б э р ш щ
Ерм ектщ ел1мше канш алы кты каты сы барын толы к аж ы-
рата алмадым, 6ipaK аяк асты н ан ©cin кетк ен бедел1м неге
байланы сты болса да ез1ме унайты н ceкiлдi.
Ал Е рм ектщ казасы н К,¥ДИЯРДЫН еленм ен eciipTyi осы
теш р ек к е аны з болып тарады.
B ipaK ©кем Ерм ектен кудерщ у зб ед ь 0 c ip e c e , согы стан
кеш н кара кагаз келгендердщ imiHeH T ip ^ep i табылган гой:
«Е рм ектай ды кез1мд1 ж ум сам болды , кол созы м жерде
тургандай, TinTi сей л есу ге болатындай сезем ш де отыра-
мын, тус1мнен 6ip кетпеШп, ж арыгым 6ip жерде ам ан-сау
ж урген болар», — деп ем екси бередь
Б1здщ ауылда кара кагаз ш ы ккан н ан ам ан -сау келгеш
— Ж орабек. Ж орабектщ келу1 ауы лга куаны ш окелгеш м ен
eKiHmi 6ip eKiHium жагы болды. IH euieci А ксары алдында
т е с е к тартып жатып к а л га н болаты н. BipaK уйреншжт1
ауруы гой, уш -торт кун жатып, су й р етш п кайтадан турып
кете беретш .
Т у е Ke3i едь О рталы ктан каекы р кугандай шапкылап
жынды М энтай келдь
— А ксары кемп1р кайда, А ксар ы , — дейд1 ауылдын ор-
тасы н да турып.
— Ойбай, ш ырагы м -ау, еещ н ен айрылып калгансы н ба,
кайда болуш ы ед1, уш нде, — дед1 эйелдердщ 6ipi.
— Негып жатыр ол! — деп айгайлап М энтай атынан кар-
гып TycTi.
— М ы на байгус ж ы нданган ш ыгар, — дед1 М укаш ты н
эй ель — Не гып жатыры Heci, ауырып жатыр.
TycKi ш айы н iuiin бол ган ©кем уйден ш ыгы п, ка с ы м ы зга
келдь
— Ш ырагым М энтай, дeмiндi алып, eciHfli жишы, - дeдi.
— С осы н асыкпай ту аш п р ер ещ ...
— Ж о к , тусш д1ретш еш тенес1 ж о к, — деп ©зеуред1
М энтай. — K a 3 ip мен ол кемшрд1 терт аягы нан TiK тургы -
зам.

44
 С он ы айтып М энтай А ксар ы н ы н уш не тура ж уп рдк
Ш убап 6i3 де кел д ж . А ксары он ж акка сал ган те се к те
Кызыл кврп е жамылып, Tepic карап жатыр екен.
— Э й, кемш р, - дед1 М энтай ж аны на барып.
А ксары бурылып, 6epi карады. Бет-ауы зы аурудан, элде
уйкыдан icin кетш ть
— С ыгырайтпай, кез1нд1 аш, — дед! М энтай ею ленш . -
О рньщ нан TiK тур да сушнипщи бер, Ж орабек келдь
KeMnip селк ете калды.
— Т е к , ойбай, — дед1 колы н сш теп.
М энтай ды н eKi K03i еж1решп к е т а .
— T e r in н е? Д ен щ сау ма? С е н б е с е н , м ш еки . К е л ж
табы лм ай к а л га н с о н , су р етш алы п, суш н п п ге тарты п
кегп м .
М энтай койнынан эскери формамен тускен Ж орабектщ
сурет1н ж арк eTKi3in суырып алып, дэл бетш е такатканда,
бэр1м1з де еши кайтер екен деп карап калды к. KeMnip
куан уды н орнына жаман урейлеш п, кеудесш устады. Т а-
лы ксы п , басы ар ж агы на сы л к ете калды.
— Ойбай, елд1, — деп айкайлап жiбepдi 6ip эйел.
М энтай анырайып турып калды.
— С ендер ге не ж ок, ш ыгындар, — деп улкендердщ 6ipi
6i3fli уйден айдап ш ыкты.
К ем ш рдщ ж урегш щ устам асы устап калыпты. EciH жи-
м аганнан кеш н ауыл адамдары коркы п, ко с атпен орта-
л ы к к а Ж о р а б е к к е адам ж 1бердь BipaK у л п р е алмады.
KeMnip Ж орабект1 кере алмай, кайтып к е т а .
— Ш ы рагы м , со гы с деген тажал канш а боздакты н ба-
сы н ж утты. B i p a K кы р ы к жыл кы ргы н болса да, ажалды
©лед! д е ге н рас. А лла жар болы п , аман кел дщ . Еш ю м
ш еш есш кан ж ы гасы н а байлап ж урген ж ок кой. Рас, ез1щц
6ip к е р с е м д е г е н ар м ан ы у л к е н е д ь К уд ай ж а з б а с а ,
к а й т е с щ . Ш у ю р л п л ж к е р е к к а ш а н д а . С е н щ ш еш ен
куаны ш тан ел д ь 0л 1м н щ ж аксы сы ж ок. B i p a K кусадан
ел ген н ен сактасы н ...
Д эм нен кеш н экем Ж орабектен:
— С огы ста ж ургенде EpMeKTi к ер дщ бе? — деп сурады.
— Екеум1здщ отправкам ыз eKi бел ек болды г о й ,- дед1
Ж орабек.
— 1здест1рмедщ бе eндi? - дед1 экем.
— А га-ау , 1здест1ру к а й д а ? - дед1 Ж орабек басын шай-
к а п .- Ондай заман ж ок. Бipeyдiн кайда екен ш Аздемек
ту п л , езщ н щ кайда екеш щ п бы м ей сщ ...

45
 Э к ем ундемей калды. Ж о р а бектщ 1здест1ре алмаганы-
на р е н ж т е н сиякты.
Одан ке ш н согы стан кайткан Калыбайдын:
- П е р е д о в о й г а ш ы г а р д ы н а л д ы н д а K e p i n ка л д ы м .
«А м ан сы н ба, аманмыннан» баскага улпре алмадык,— де­
ген c e 3 i экем мен апама «келе жатыр» деген хабардан кем
болган жок. B ip a K Ермек келмедь Экем мен апам канша
саргайып к у т се де, тундер бойы 6 i p - 6 i p i M e H куб1рлесш,
кудайга жалбарынып, ездерш курбанды кка атаса да Ермек
кел м едь Айлар o rri. Ж ылдар OTTi. Ермек келмедь Енд1
он ы н келмейтш ш мен де быд1м.
Мен алтыншы окитын жылы окем б1рынгай бойдак сиыр
багатын болды да, б1здщ уй Койбак кы стауы на Kemin Kerri.
Алдында окем: «Осы баланы алып ке тсе к кайтед1, 6ip жыл
орнында калса ештене етпес, касымызда болсын» деген бо­
латын. BipaK апам к е н б е д ь Меш К абиды н ушне калдырып
кетп.
Kici ушнде турган гурлы, уйд1 сагынып 6iTTiM. Opi Каби­
ды н уш маган жайсыз тидь Кабиды н e3i поштада к т ей т ш .
K ic ir e карсы келуд1 бшмейтш, момын Kici. У ш н д е 80-ге
келген OKeci мен meiueci бар. EKeyi 6ip-6ipiHe ит пен мы-
сыктай. TinTi KeMnipi аяк кш мш оперсе де, шал:
— Т у л а к кусатып лактырмай, жай тастауга болмай ма
осы саган. Э , кудай куткаргы р,— деп кейидг
KeMnipi б1рдене айтайын деп жатса, еси м ей жатып ал-
дын ала:
- Осы сен сейлемеип, сен. Сен аузынды ашсан, жыным
устай ды ,— деп бетш кайырып тастайды.
KeMnipi анда-санда: «Озше ел1м де келмещц, у 6epin
катыра салар ма едЬ> деп шаптыгады. Bip гажабы, шал он-
дай кездерде т у к ашуланбайды. Кабидщ 0 йeлi MiHe3i на-
шар, у р ы с к а к адам. 0 3 i дуниеде балажан. EKi жасар улын
ею лен ш , айналып, устамасы бар адамдай багжандап ж ак­
сы ке р ген кезде талып кала жаздайды. Сарандыгы жанда
жок. М е н щ yHeMi карным ашып журедг Карным ашкан
сайын уй eciMe ту седь
B i p a K окем анда-санда келш турады. B i p KyHi геогра-
фиядан беретш Жаныл апайдын сабагынын уст1нде K i p i n
кeлдi. EciK какпай юргенш е кысылып, елш барамын. Экем
басындагы 6epKiMeH, колындагы камшысымен апайдын дол
касына к е л т турды да:
— Ш ырагым, басындагы орамалыц кайда? — дедь
Ж аны л апай кы п-кы зы л болып Kerri.

46
 — Сыртка ш ыкканда тартамыз гой, — дeдi ку м ы ж ш .
— А я к -к о л ы н неге жаланаш? — дед1 окем онымен кой-
май.
Апай кысылып, не дерш бы м ейд г
— О зщ кай баласьщ? - дедi окем 6ip кезде апайга алы с­
тан мал карагандай, колын колегейлеп карап.
Апай кы сылып, не дерш б ы м едь
— С апабектщ жолдасымын гой.
— Не дещп, ойбай! Сапабек дейсш бе?
— Но.
— М ы на оз1м1здщ жаман жырык Ж акан н ьщ ба?
— Ио.
— К о к сау ? — дед1 окем тагы 6ip ауруынын шетш шыга-
рып.
Ж аныл кулагы на шешн кызарып, жерге карады.
Экем Ж анылды койып, алдьщгы партада отырган ба-
лага шукшиды.
— Сен KiMHiH баласы сы н?
— Койшыгулдьщ.
— Не дейд1? Э к е н оннан opi сипыр бiлмeйдi. Саган кай-
дагы даныш пандык келш калган?..
Балалар ду кулд г
Экем тагы 6ip-eKi баланын шыгу TeriH жамандап бол-
ганнан кеш н, менщ касыма келдг
— Ой, танауьщ нан айналайын, — дед! уйде отыргандай
eMipeHin.
К ласс тагы да ду к ул д г
— Койсайшы, оке, — деймш сыбырлап.
— Биттеп кеткен жоксьщ ба? — деЩц окем басымнан си-
пап.
К ластын irni гу-гу.
— Э к е, койшы ещц, — деймш жаным шыга сыбырлап.
Кою кайда?
— Уйыктарда шеш еннщ мамасын устап жатушы ен, жал­
гыз 03in елеп зш уйыктай алмай журген шыгарсьщ. Осы
окуы кургы р-ак олт1ретш шыгар баламды, — дейдь
Ж ерге Kipyre шак калдым. TinTi Ж аныл апай да кулш
жiбepдi. Э к ем н щ жырына да юрмейдь
— 1шщ ауырмай ма? 1шщнщ жел1 бар eixi гой, — дейд1
маган.
Айналып-толганумен кластан шыкты. Сол KyHi кешке
шешн балалар меш мазак кылумен болды.
Оку жылыньщ аягында окем корытындыга келдь

47
 Директор ата-аналар алдында сез сейлеп, нашар окитын
балаларды тургызып койып уялтып, одан кешн жаксы окитын
балаларды жеке-жеке атап шыкты. Б1здщ кластагы жалгыз
е к т щ ц мен болатынмын. 0 т е жаксы деген атымен жок.
— Алтыншы класта С ей сен ов Сайлау жаксы окиды, —
деп директор коз1мен ата-аналардын iniiHeH окемд1 тауып
алды. — Слздщ баланы з ж аксы окиды. TepTi6i де жаксы.
Жалпы оз к л а сы н ы н алды.
Э кем б1рдене ай ткы сы келш , орнынан турды.
— Сойлешн деп пе ед1щз? Айтыны з, айтыныз... — дед1
директор коштап.
— Карагым, — дед1 окем директорга карап. — М актага-
нына ракмет. BipaK бiздiн тукымга т ы мен коз ушр едк
Ж ур тты н кезш ш е ж аксы демей-ак орташа дей салсан бол­
ды гой...
Ж ур т ду кулдь
«Осы о к ем -а к журттьщ борше кулю болады да журед1
екен» деп imiMHeH ыза болып отырмын.
— Болмайды, аксак ал , — дед1 директор басын шайкап.
- Bi3 кайта жаксы окыгандарды нашарларга улп eTyiMi3
керек.
— Баскаларьщды улп етш алсандар жарар, — дед1 окем
колын сштеп. — Йемене, менщ балама гана т1релш отыр-
сьщдар ма? А нау О те ген н щ торт баласы б1рдей мектепте
окиды. Соларды ж аксы дей салсандар, 6ipey сендерд1 тек-
сере ме?
Мугал1мдерге шешн кыран-топан.
Оларды тьщдап жаткан окем жок.
— О, худауанда, — дейд1 отыра 6epin. — Б!реуд1 6ipeyre
улп еткеннен б!рдене шыгатындай. Кудай оуелде санасы -
на ештене бермесе атасы н ы н басына жаксы оки ма?..
К орытындыдан кеш н окем меш артына M i H r e c T i p i n , де-
малыска уйге алып к е т п . Апам да ебден сагынып калган
екен. Шай устш де де, ет устшде де меш к е зе к -к е з е к айна-
л ы п -т о л га н ы п , у ш р ы у м е н болды. Кайталап к е л т , коя
6 e p e T i H сурактары — «неге жудеусщ ?», «карнын аша ма?»,
«окуьщ киын ба?», «ауырган жоксьщ ба?» т.с.с.
Уйыктарда меш орталарына алып жатты. Тун ортасын-
да уйкылы-ояу кушмде сойлеген сездерш ecTin жатырмын.
— Opi кетип, opi, — дешн апам е к ем н щ колын менщ
уст1мнен HTepin, — Ш аруан канша менщ баламда?
— Уйбай, жаман кемшр, — дешн окем даусын 6ip турл1
ж щ ш к е р т ш ж1берш. — Мен кайда калам сонда?

48
 — Кайда калсан, онда кал.
— Д ур ы с-ак, кулге аунап тауып алган шыгарсьщ?
Апам оган жауап бермейдь
— Апасынын жарыгы, апасынын тобасы. А пасы нын ©Hi,
ап а сы н ы н coHi . А п а с ы н ы н айы, ап а сы н ы н тайы, — деп
уйкастырып, айналып-толганып жонеледь Оган окем косы-
лады.
Содан кешн окем менщ мандайымнан, мурнымнан жы-
бырлата шскеп:
— Кудай-ау, ол1 баягы юш кентай к е зш д е п nici. Мына
к а р а т ы , KeM nip, — дейщ кайта шскеп.
— К оне, — деп апам келедк
Сойтш жатып, б1ржола уйыктап кетемш.

* * *

Э к е мен ш еш енщ арасында «жалгыз ул» деген атпен

булгактап ж у р т мектепт1 б т р д 1 м . Экем тай сойып, той
icTefli. Ш а л д а р д ы ц б а т а с ы н а л д ы . С о д а н к е ш н коп
к е гш к п р м е й Kopmi о т ы р га н Т а у п ы к т ы н к ы з ы н а куда
TycKici келш копандап ед1, жиен агам мен апам:
— Бала окимын деп отырса, окыту керек. Эйел onepin,
касьщ а байлап койганда б1рдене бола ма? Ka3ip дун и ен щ
6opi окуда калып отыр. Катар курбысынан калмасын, —
деп тойтарып т астады . MeHi о к у га а ттанды ры п турып
о кем н щ айткан акылы:
— Шырагым, журттан озам деп талпынып, козге туспей-
ак, окуынды да шамалап окып, катарга ш е с т ж урсен бол­
ды гой. С осы н жш -жш хат жазып, амандыгьщды бшд1рш
турсан болды.
Астанага к е л т , университетке туст1м. А та-ан ан ы н ба-
уырынан шыкпай е с к е н мен секыд1 балаларга с т у д е н т о к
OMip улан-асыр той-думанмен б1рдей болды. Сабакты окем
тапсыргандай ел катарлы гана окып журмш. Алгаш кы ма-
хаббат тор1зд1 б1рденелер басталды...
BipiHuii курсты н жазгы емтихандарын тапсырып бол-
ганнан кеш н демалыска елге кайтатын ауылдын балала-
рына шесе алмадым. MeHi студенттер арасында курестен
болатын жарыска алып калды. Кыста жаттыгуларына каты-
сып журетшмш. TinTi eKi рет факультетаралык жарыска
да каты сканмы н. Ж ещ л салмакта KypeceTiH палуан олде
ауырган, олде KeTin калган — тренер менен болендей yMiT
кутпесе де, команданы толтыру ymiH MeHi шакыртып алды.
4-3 0064 49
 — CeHi жарыскд калдырып отырмыз. К ур есе алмасан да,
кара кеб ей ткен щ керек болып отыр, — дед1 тренер. — К еш н
спорт лагерш е п утевка берегшз. Ж агдай ы н жаман болмай-
ды . К ел1стж пе?
— К елш тж , —дед1м. («К еп болса жыгылармын, нем кетш
барады» деп ойладым.) Bip жетщ ей ж атты гуга каты насып,
eKi к у н н ен кеш н ж арыс деп оты рганда уйден: «Э кен хал
устш д е, тез жет» деген телеграмма алдым. EKi кез1м ала-
кандай болды. Трен ерге телеграммамды экелш к ер сегп м .
Еш кай сы сы ж1бермейм1з деп айта алмады. К е л е а KyHi са-
молетке отырып, ауданнан пошта самолетш е отырып, шык-
кан кунн1н кеипнде уйге ж егп м .
У й ге KipceM, ек ем мен апам кеш ю ш айларына жаца
оты рган екен . MeHi Kepin, eKeyi де ере тура келдь BipiHeH
со н 6ipi к е зе к -к е з е к айналы п-толгануда. М енщ бойымнын
ескен1н, даусы м ны н ж уандаганы н, TinTi тур1мнщ де езгерш
кетк еш н кы зы ктап , ecTepi шыгып K e rri.
— Д ен саулы гьщ калай, е к е ? — дед1м оты рганнан кеш н.
— Ш у ю р , — дед1 екем ж асты гы н ш ынтактап жатып.
— Х ал устш де деген телеграмма алдым гой.
— О ны ез1м1з ед еш са л д ы р д ы к ... — С о с ы н : - CeHi
куресед1 дейд1 гой, — дед1 экем м енщ бет1ме ажырая карап.
Д аусы «ceHi арак irnefli дешн гой» деп сурагандай зшд1
ш ыкты.
— И э, онда не бар?
— Kypeci курсы н ! — дед1 екем кейи сейлеп. — Осында
д е м а л ы ск а к е л ге н балалардан ceHi к у р е с к е калды деп
ест1генде зерем1з зер тубш е Kerri...
— А йналайын, сен 6i3re батыр да, балуан да болмай-ак
ко й . А м ан б о л с а н , бол ар. О сы жер б а сы п , кал кай ы п
жургеш м1здщ e3i шетте ж урсен де, 6ip сен щ куаты н екенш
TyciHecin бе езщ . ©niTi бар, касты бар. О ш тескен 6ipey
ж азым кып кетсе кай тесщ ... К ой, ш ырагым, аулак жур, —
деп апам ш ыкты.
М ен ф акультетаралы к жарыстарда ондай жазым кылу
болмайты ны н айтып тусшд1ре алмадым.
— 0 з г е журт не гып елмей жур, — дед1м бершпм келмей.
— О згелер курессе, бес-алтау шыгар, — дед1 апам шай
куйып жатып. — Ж урттын 6epi сен секшд1 жалгыз дейсщ бе?
Ш айды н орта тусы нда екем колы ны н бiлeyлeнгeн та-
мырларын сипап отырып:
— Ж ы ккандар ы ц болды ма? — дед1 маган.
— Э рине, болды.

50
 Апам тагы да шошып кетп .
- Кудай сактаган той, oftTeyip, - дейд1 урейлешп.
- К ур еске калай шакырады, - дед1 окем томен караган
куш. - Атынды атай ма, олде С ейсенов деп шакыра ма?
— Эрине, С ей сенов деп шакырады. Тереш ш ер кашан да
фамилиямен шакырады.
Экем терепплердщ фамилиямен шакыратынына риза
болып, жымиып, жаулыктай орамалымен TepiH cypTTi.
Танертен жай турып, шайымды iinin, улкен ю сш ердщ
6ipa3biHa солем 6epin келешн деп кшнш жаткам. Ауыз уйден:
- К оне, KeMnip, жур, арагынды куй, 6ipflene окелд1м, -
дед 1 олдеюм даурыгып. Дауысына Караганда пошташы Тай-
шык с е к ы д ь
— Не боп калды? — дед1 апам.
— Ж урсейип, алдымен арагынды куй, со сы н берем.
- Ойбай, айтсаншы.
— Бал ан н ы н хатын окелд1м. Баланнан хат келдь
— Тай ш ы к-ау, баламыздын ©3i де келд1 гой, - дед1 апам
кулш.
Е к ш н д е й eciKTeH Kipin к е л ге н Т а й ш ы к MeHi Kopin,
анырып калды.
— К ап ! — дед1 с е л е м д е с у д щ орн ы н а с а н ы н урып, -
Keinirin калганымды карашы. Ш алдын арагын кайтып к е л т
iiueMiH гой деп оз1ммен ала к е т т ем. Кап!
— Салаумагалейкум, - дед1м колымды усынып.
- Элию мсалам, кап!
- Отыр ешй, - дед1 апам шкафты ашып жатып. - Хат
окелмесен, арак бермес дейсщ бе. Бала к е л т , куанып жа-
тырмыз. Той ды н арагын iinneftciH бе?
- Ойбай-ау, ив, той екен гой, — дед1 куанып кеткен Та й ­
ш ык отыра 6ep in . — Б а л а н н ы н к е л ге ш кутты б о л сы н ,
KeMnip. Айтпакшы, ио, мына хатты да 6epin кояйын. 0 3 i
де к е л т калган екен. Б1зге хат кeшiгiп келед1 гой.
Тай ш ык менщ Алматыдан шыкпай турып жазган ха-
тымды апама бердь С осы н алдына жайган дастарканны н
шетшен «б1сс1м1ллв» деп, аузына 6ip бауырсак салды да,
маган карап:
— Калай? — дедь
Мен не деп жауап берер1мд1 бшмей, басымды изеген
болдым.
- Дурыс, - дед1 Тай ш ык твл ы к канагаттанып.
Апам орта б втелке аракты Тайшыктьщ алдына койды.
Тайш ык ракаттана ж отю рш ш , ынгайланып отырды да:

51
 — Сайлау i u m eftTiH шыгар, бала гой, — деп аракты ста-
кан га толтырып куйып алды. - Ал кемшр, балац келш ,
куанып жатыр екенсщ дер. У з а гы н а н сушщцрсш...
Тайш ы к стакандагы аракты кагып салды да, тыжыры-
нып отырып бауырсак тютедь
— С енен хат келгенде, — дед1 маган бурылып, — хатты
океп 6epin, суш нп псш е арак imin к етеп ш м бар. Аракты
кайдан inmeft жатырмыз. Ш ал-кем ш рдщ куанганын кы зы к
корем гой.
Тайш ы к «аллауакбар» деп колын жайып, ас кайырып,
дастарканды жиып, буктед1 де, орнынан турды.
К еш ке мал сойылып, ауыл адамдары шакырылды.
Келес1 кун1 0 м 1рзакты н машинасымен ауыл аралауга
ш ыктым . К ап та л д ы н с у ы н а ш омылып, ба л ы к ауладык-
К ам ы сты ко лге барып, кайы кпен серуендедж . N2 фермада
конакта болдык. Y in кун армансыз кыдырып, тортшпп куш
уйге кайтып келд1м.
Экем уйде екен. Сиырларды тубекке апарып тастапты.
Баймаханньщ уй i i n i H e у й д щ тоб есш ен кездер1щй сала оты-
р ьщ дар д еп ть
— Неге кегш ктщ ? — дед1 маган окем.
— К он актан ко н ак, улгергеш м осы...
То р д еп айнага карап, менщ альбомымды актарганда-
рын б1рден бшд1м. Айнаныц устшде Райханнын c y p e T i шул1
тур. Райхан екеум1здщ арамызда 6 i p кезде до сты к карым-
к аты насты н болганы рас ед г Сол кездерден белп есебшде
маган c y p e T i H сыйлаган. Сыртында «Сушкт1 Сайлауга Рай-
ханнан» деген жазуы бар.
— М ы налары н не? — дед1м c yp eT T i корсетш .
Экем жана коргендей суретке карап 6ipa3 турды да:
— Осы баламды оз1ме океп бер, - дед 1 басын котерш. —
Б1зд1 6ip куантатын к е зщ болды гой...
Сырттан самаурын KOTepin апам ю р д г
— Бeлiм шойырылып олешн деп журмш. MeHi 6ip аяй-
тын к е зщ бола ма, - дешп шокты косеп жатып.
М ен не дepiмдi бшмед1м. Суреттщ сыртындагы жазуга
карап иемденш, торге шш койып журген окем мен апам­
ны н кы лы гына i m e r iM ката кулш , c yp eT T i айнанын устш ен
алып, альбомыма салып койдым.
М е н щ уйленгешмд1 кору eKeyiHiH арманы е д г Ж о н е
бурынгыдай куда T y c i n, той жасап, казакты н буюл ырым-
жырымымен YЙлeнгeнiмдi калайтын. Эр демалыска ке л ­
ген сайын:

52
 — Ш ырагым, 6i3 картайдык. С е н щ кызыгьщ ды керем1з
бе, кермейм1з бе деген дэрежеге ж етп к. Не ойлап журсщ,
— деп мазалайтын экем.
Тертшгш курста ез1ммен 6 i p r e окитын Комшат деген
кыз екеум1з семья куратын болып ш еш п к те, жазгы емти-
ханды 6i Tipi ciMeH, мен уйге: «Адам алып бара жатырмын,
той жасай берщдер» деп телеграмма салдым.
Комшат 6i3re уипнпй курста институттан ауысып келдь
Ажары Ton-Toyip, салмакты кыз едк 0з1мде жок мшездерд1
— устамдылыкты, сабырлылыкты сон ы н бойынан керген
сон, ойланбадым. Ауылга туе ауа ж е г п к . Уй бегеттщ кап-
талындагы кыстауда отыр екен. Машинаны K e p i n , терт-бес
KeM nip орамал алып, алдымыздан шыкты.
— М аскара, мен не icTeyiM керек? — дед1 Комшат кула-
гыма сыбырлап.
— М ен кайдан бшешн. Айткандарын орындай бересщ
гой, — деп акыл костым.
Машинадан т у с п к . Кемшрлер Комшатты коршап алды.
Апам мандайынан суш п, т е б е с ш е орамал б уркедь Абды -
рап жур. М е ш ц бет1мнен ж о л - ж е н е к е й cyftin к е т у г е
у а к ы т т ы о р ен тапты . К е п узамай малдан окем к е л д г
T e n ip e K T e ri журт та ж инала б а с т а д ы . Б е г е т т щ к а р сы
бетш е ки1з уй т1г1лд1. Мал сойылып, жерошак басындагы
казан н ьщ т е щ р е г ш е кы зм ет кы лган жас ойелдер капта-
ды. Сейт1п окем мен апам коптен ан саган улкен той бас-
талды да кетт1.
Ш ы мылдыкты кш з уйге океп курды. Жастар жагы Teric
ки1з уйге ш ы к с ы н д е г е н уйгарым болды. О й ы н - с а у ы к
кызып, кш з уйге адам сыймай кетт1.
Тан ата той баскарып отырган 0м1рзак кел1нн1н б е п н
ашамыз деп, кыстауда отырган улкен кариялардьщ 6opiH
кш з уйге алдырды.
Ш ы м ы л д ы к тур1лген. Б асы н а ж1бек шел! б ур кен ген
Комшат турегеп тур. 0м1рзак домбырасын без1лдепп, бе-
ташарды бастады:
А йт, к ел !н -а у , айт, келш ,
А тьщ ньщ басы н тарт, келш .
С ау ы ск а н н а н с а к кел1н,
Ж ум ы рткадан ак келш .

У й дщ inii c i p e c i n тур. Сыймагандары ес1ктен ni HTipeci n,

кайсыб1реулер1 жабыктан сыгалайды.
0м1рзак домбырасынын басын булгалактатып:

53
 Терде отырган кайын атан
Сейсен шалга 6ip селем, —

д еген кезд е К эм ш ат кайтер екен деп ж урепм дурсш деп,

карап калдым . К эм ш ат тап 6ip б ур ы нгы ны н калы нды кта-
рындай и ш п турып, т1зелеп сэлем бергенде yh деп дем1мд1
6 i p - a K алдым. Т орге карап ед1м, экем жылап отыр екен.
— К уд ай -ау , кал ан ы н кы здары да сэлем кылуды бшед1
екен гой , — деп, эйелдер гуш десш K erri.
Ы рду-ды рдум ен тойга ж иналгандар кун ш ыга 6ip-aK та-
рады.
Е р тец ш е кеш к е карай ел аягы б асы л ган кезде экем
«келш балама шай куйдыртамыз» деп жиен агамды, Сма-
гулды , Kepmi Т ауп ы кты н уй iiiiiH ш акыртты.
Ш ай келдь Бэр1м1здщ кез1м1з Кэмш атта. Кэмш ат ж1бек
ш эл1сш б у р к е н ш , к ы сы л ы п -к ы м т ы р ы л ы п , шай куйып
отыр. Апам ж аны лы сы п кете ме деп коры ккандай, сутш
такап 6ep in , сам ауры ны н ж акы ндаты п, шайдын калдыгы н
T e ricin , бэй ек болып отыр.
Э кем С м агулга карап:
— Кабиларга хабар жетпед1 ме екен, келе алмады гой, —
деп эн п м е бастаган болады. BipaK Кабиды ойлап турмаганы
се з ш п тур. А нда-санда Кэмшат ж акка 6ip коз тастап, ора-
малымен желшнш кояды. 0Hi кул1мс1реп, жотк1р!не беред1.
К эм ш ат сы н н ан муд1рмей етк ен сек1лд1. К еш ке жатар-
да К эм ш ат ж ыламсырап, маган ею Ti3 ec iH к е р се т о .
— Т1зем бастырмай калды. EKi се т к е болды кисаймага-
ныма, TinTi жан ж ок, караш ы.
— Еш тене eтпeйдi, — деп жубаттым. — Е н ж аксы сы , бар-
лы к сы н н ан сур ш ген ж о ксы н ... T i3ere и1л1п сэлем беруд1
кайдан уйренш журс1н?
— Ш ы м ы лды кты н 1ш1нде отырган кел 1нш ектерден сурап
алдым, — дед1 К эм ш ат Ti3eciH сипап.
М ен К э м ш а т т ы н T i 3 e c i H у кал ап б ер у ге енд1 Kipice
берген1мде eciK сы кы р eTin, апам Kipin келд1. К олындагы
6ip м еске кы мызды алдымызга койды да:
— Ю сш ерден жырып алып ед1м, — деп какпагы н ашты.
— Ащ ылау болса, сапырып 1шес1ндер.
С одан кеш н есш е ж ана тускендей мен1 керш :
— А п асы ны н ж улды зы, апасы ны н кунды зы , апасыньщ
кулы ны , ап асы ны н ж улыны, - деп баягы ез1н1н эдет1мен
уйкасты ра ж eнeлдi.
Апам шыгып кетк ен н ен кеш н Кэмш ат:

54
 — А пасы ны н ку п л и , апасы ны н м ы сы гы , — деп меж ма-
зак кыла бастады.
Bi3 уйде 6ip айдай болдык. Т ощ ректе ш акырган ту ы с-
тар коп болып едь B ip a K экем:
— 0здер 1 He69pi 6ip -aK ай болады ек ен . К а й сы сы н а
бipдeй жлбере берем. О нан да уйде болсы н, — деп коп жер-
ге ж1бермед1.
Э кем TinTi 6i3fli кайтадан окуга да ж iбepгici келетш Typi
ж ок. Воз ала таннан турып, жылкыларды экелш байлата-
ды да, б егеттщ устш де epciлi-кapcы лы журед1 де кояды ...
А нда-санда 6i3fli оянсы н дегендей ж етю рш ш , бeлгi бередь
Кейде ecTipTin:
— Ш елдедж кой, — дейтш1 бар.
Экем нщ «шелдедж» дегенш ecTice, Кэмшат зэ р еа ушып
кетедь Апыл-гупыл кш ш п, уйкылы-ояу куш нде самаурын
коюга юрюедь Апам келген корпйлерге: «Б1здщ Кэмшатжан»
деп сейлейтш болды. Акыры биздщ де кайтатын уакытымыз
болды. Кайту сапарымыз экем мен апамнын осы уакытка
шешнп куаныш ын басып тастагандай болды. Канша жыла-
мауга тырысып, оздерш оздер1 жубаткан болса да, турлершен
кимай, уайым жеп тургандары Kepi Hi n тур.
Алматыга келген н ен кеш н апам нын 6i3re деген посыл-
касы TinTi Yзiлмeйтiн болды. П осы л кан ы н ш ш д е п хатта
ылги: «К эм ш атж ан н ы н кандай там акка кощл1 ш абады,
айта ж азы ндар» д е ген с е з ж уредь М ен у за к у акы т бул
сездер ш е тусш бей журд1м. (С ойтсем , К эм ш атты н жерж
асы бар ма деп сурап жургендер1 екен .)
Ел ж актан 6ipey кел се, экем тек б!здщ уйдщ адресш
устатып ж1беретш болды. Ж и налы ска, дем алы ска, кара-
луга келгендердщ бэр1 б1здщ уйге 6ip сокпай кетпейдь Bip
куш ауылдан ж иналы ска 0м 1рзак келдь Тацертец шай imin
отырып:
— Iiiii бшшбеши гой, — дед1 маган Кэмш атты KopceTin.
— В ш н б е ге ш калай?
— О сы нда келгендердщ бэрш эке-ш еш ен онаш а ш акы-
рып алып, К эм ш атж анны н imi бшшбей ме, байкамадын-
дар ма деп сурайды, — деп кулд1 0м 1рзак. — Э н е у к у н п бар-
ган Естай «келш нщ imi бар сею л д Ь деп барган екен, э к е-
шешен мэз болып, TonipeKTi шакырып жур.
Кэмш ат кызарып KeTTi.
— Вую л ауыл сондай ма, ж ок тек сен щ эке-ш еш ен гана
осындай ма? — дед1 кеш ке кулагыма сыбырлап.
Экем мен апамнын е н д т армандары — немере едь Акыры

55
немере де болды. Bi3 де окуды б т р д ж . Экем тагы 6ip тойга
дайындык жасап жатты. Экем мен менщ арамдагы болмашы
6ip кайшылык, осы туста басталды. Олар меш елге келер деп
кут1п ж урген, мен аспирантурада калатын болдым.
Экем мен апам тагы да: « F ылым деген не поле, осы оку
жетпей ме? Ж урттьщ баласы 6 i T i p i n , келш жатыр. Ы зц[ не
ю тейсщ сонда», — деп баягы эндерш е салып K o p i n ед1, мен
конбед1м.
0 й т к е ш мен аспи рантурага бул жолы тусп есем , cipo да
тусе алмайтынымды сезд1м. Э ке-ш еш ем ренжщй де кояды.
Одан eKiHmi балам ыз болды. Э йтсе де eKi баламыздын
арасы на уш жылдай у акы т Tycin кеткен . Бул апама мулдем
унамады. Ж азда ко м ан ди ровкан ы н ж агдайымен уйге со к -
канымда апам онаш а ш акырып алып:
— К э м ш а т ж а н н е гы п кеш еу 1 л д еп ж у р ... К а л а н ь щ
эйелдер1 дэр1 imefli дeйдi, сондай б1рдеце жасап, маскара
болып ж урген ж оксы ндар ма, — деп кудж айтты.
А лгаш кы улымызды мектепке берерде тагы да дау туды.
Э кем мен апам баланы «6i3re бер, ауылдан окы тайы к, 6i3re
де алданыш кер ек» дедь Bi3 каладан окы ткы м ы з келедь
Эрю мнщ 6ip арманы болатыны секции, менщ де 6ip ар-
маным баламды каладан, ез колымнан окыту ед г.. бзгелер
сеюлд1 мен де баланы юш кентай кезш ен тэрбиелесем деп
ед1м. М узы ка немесе спорт м е к т е б т е немесе арнайы гылы-
ми багыттагы мектепке, не шет ты группаларынын 6ipiHe
берсем деп ойлап ед1м. Бэлюм 6ip тангажайып кабшетшщ
6eTi ашылар деген доме де кон ш м де жок емес-тш .
Ж алпы барлы к ата-аналар сеюлд1 менде де 03iM жетпе-
ген жерге балам ж етсе екен деген ой болды.
Э кем туц гы ш рет м аган к eд iм гiд eй р е н ж ш . С вй тш
жургенде экем н щ бауыры ауыратын болды. 0 3 i хатка ж аз-
дырмаса да, елден келгендерден e Ki - у ш рет ауруханага T y c i n
ш ыкты дегещ ц е с т ш м . «К елш , емдел» деп хат жазып ед1м,
«Ka3ip TeyipMiH» д еген жауап алдым.
0 M i p ecTin етш жатты. М ен кандидаттыгымды корга-
дым, уш белмел1 уй алды к. Енд1 эке-шешемд1 колга алсам
деген ой ту а бастады.
Ж азда балаларды алып, К эм ш ат екеум1з елге келдж .
Экем т е с е к тартып жатып калыпты. Б1з барган сон басын
котердг BipaK алып кетем1з дегеш м1зге кен бедь
- К ел ес 1 жылы вз1м барам ы н,— дед1 немересш ш скеп
отырып. — Биыл малды еш кайда ко скан жокпыз. Багаты н
адам жок. А м анды к болса, келес1 жылы малды ж ан-ж акка

56
тапсырамын да, апацды алып, Алматыга жетш барамын.
Енд1 м1не, келес1 жылы баратын экем хал устшде жа­
тыр. Жанында отырып, экеме катысты откен KYHдepдi eciMe
алып, уят пен ею ш ш тен азап ш еккеннен баска кылар кай-
раным жок. TinTi мойнымдагы парызымды отемек ту п л ,
океме 0 лшeyciз киянат жасагандай ce3iHeMiH ез!мдь
Кудай-ау, айдаладагы б1реудщ де жаксылыгына ж аксы -
лыкпен жауап кайтарасын, ал езщд1 дуниеге окелген, сен
ymiH отка да, суга да тускен окене ешкандай ж аксы лы к
жасай алмау не деген кылмыс! Рас, мунын борш де окем
кеилрер едг Экеме бататыны —тукымына кут дарып, Yйдiн
imi толган бала болып, астан -кестеш шыгып жатса деген
т ш егш щ орындалмай кеткеш . Сонгы кезде апамды салып:
«Комшатжан негып токтатып калды, денсаулы гы калай
екен», — деп айткыза беретш. 0 з тукымынын одан opi 6epiK
жалгасып кете алатынына ком1л сенбеген адамнын 6ip ар-
манын imiHe 6yrin к ететш ш мен кеш тусшд1м.

* * *

Экем т а н е р т е н г ш к шай устшде басын кетерш отырды.

Шайдан кеш н айна алдырып, сакалын тарап, TypiH Kepin,
6ipa3 жатты. Э к е м н щ козгалысы кундегщен repi ширак-
тау сек1лд1, 6 ip a K жанары тым eTKip едь Бурынгыдай уй
ш ш д е п усак-туй ек заттарга мен бермейдг TinTi ю р ген -
ш ыккан журтка да назар токтатпайды. 03iMeH ©3i. Т е к туе
кезш де бурынгы одет1мен:
— Баланын карны ашты гой, тамак icT en пе едщдер? —
дед1 апама.
— Куырдак куырып жатырмыз, - дед! апам журе сейлеп.
Тустен кешн окем нашарлай бастады.
— Бала кайда? — дед1 6ip кезде олс1з унмен.
Ж у п р ш эк ем н щ жанына келд1м. Апам да, жиен агам
да, Смагул, со н ы н алдында гана келген 0 т е г е н шал — 6opi
окемн1н касына жиналды.
— К а л кам , — дед1 окем колымды устап , - шешещн
ренж1тпе...
Одан кешн апамнын колын алды.
— Бакул бол, - дед1 к е зш айырмай. - Кош... Кайтешн...
Б1здщ ещреген ушм1з каттырак шыгып кеткен сон:
— Т е к , жыламандар. Арыздасып кою деген н щ к а т е л т
жок. Неге осынша жылайсындар? — деп басу айтты О те­
ген шал.

57
 Э кем жиен агаммен, Смагулмен арыздасып коштасты.
Содан кеш н Э тег ен ге колын созды:
— Bip жылы туган тел едщ... тipшiлiктe артык кеткен
жерлер1м болса, кеш !..
©теген калтасынан орамалын алып, ке зш щ жасын cyprri.
— © з щ де кеш, С ейсен! Пенде болган сон артык-ауыз
создер1м1з болган шыгар... Ж ам анды кка киган кез1м жок.
К о ш , к у р б ы м ! М е н де к е п у з а м а с п ы н . С о н ы н н а н
жетермщ...
© т е ген н щ созш е уй iiniwie жыламаган адам калмады.
— Молдага адам ж1берш пе едщдер? — дед! олдеюм.
Жиен агам молданы алдыртуга Kici ж1бермек болып, сырт-
ка шыгып кетп. Молданын уй1 поселканын ен шеннде бо­
латын. Ол келгенше окем басын кетерш, код1мгщей тынай-
ып калды. Молда Kipin келгенде окем сусын iinin отыр едг
— Оу, шальщ тьщ гой, - дед1 молда кулш.
— Ж аца 6ip оз1рде темендеп кеткен сон, шакыртып едж,
— дед1 жиен агам молдага ж асты к тастап жатып.
Уй iiui кайтадан кещ л ден е бастады.
— Bi3 ел п н д е Сейсенмен арыздасып койып ед1к, — деп
О теген молдага карады.
— М ы н а каз Досмагамбет былтыр ауырганда букш уй
imiMeH арыздасып, артынан жазылып, турып ке тп гой, —
дед1 молда калтасынан тасбиы гы н алып жатып. — К ездес-
кен сайын уятты болып журмш деп кояды маган.
Арыздасканнан кешн де жазылып кетуге болады екен гой
деген 6ip умп журепм1зде тутанып, код1мгщей серпшп кал-
дык. Энпмем1здщ 6opi есп п аяк астынан жазылып кеткен
адамдардын тещрепнде болды. Молда айтылган онпмелерге
«6opi де кудайдьщ буйрыгына байланысты, буйрыктан артык
ештене болмак емес» деген тужырым жасады.
Ж и ен агам:
— М ен уйге барып келешнии, атка шеп салынбап ед1, -
деп орнынан тура бергеш сол ед г
— Молдеке, 6epi келщ1зип, — л ещ OKeMHin касында отыр­
ган Смагул. — Сейсен томендеп кеткен сею лдь
Тагы да анталап, окемд1 коршап алдык.
Э к ем н щ кез1 жумулы, аузы ашылып, кеудеЫ сыр-сыр
етедг Алдында дол осылай уйыктап жатканын талай рет
кергенм ш . С ондыктан болендей к а у ш п жай болар деп ой-
лаган жокпын.
Молда мен ©теген кабаттасып, о кем н щ тамырын уста-
ды. Молда KYбipлeп, иман ушруге Kipicn. Мен алдында бай-

58
камаган екенм ш , окем нщ KG3i тец керш ш , жартылай аш ык
жатыр екен. К еудесш деп сырыл да, дем1 де бэсецдей бердь
— Ш ы м ы лды к экел1ндер, — дед1 молда дауыстап. — Т ек
жыламандар. Ж ей талып к е гп . Талып кеткенде жыламас
бол ар.
М о л д а м ен б т е г е н алы п к е л г е н а к ш ы м ы л д ы кты
экем нщ тесег1не керш байлады да, б!зд1 ыгыстырып, 0 здepi
ш ы м ы л д ы к т ы н i m i H e ю р д ь О п ер ац и я ж асап ж атк ан
дэр1гердщ ш ы гуы н куткен дей 60 piMi3 де керул1 турган
ш ым ылдыкка карап калыппыз.
Элден уакы тта ш ымылдык iiuiHeH басы селю лдеп 0 т е -
ген ш ы кты . М ен еш н эр сеге тусш б ей , ацырып калдым.
0 т е ге н н щ :
— А ттанып кетт1, - деген ж арыкш ак унш есупгенде ба­
рып ©кемнен б1ржола айырылганымды бшд1м.
Осы кезде кею репм де журген барлык ею ш ш , кайгы уыты
кеудеме шауып, букш 'прлшмшц кудайы - екемнен мэнп
айырылганымды T y c iH in , ещреп жылаган кушмде шымыл­
ды кка умтылдым. Ш ымылдык imiHe молда босатпады.
— Шырагым, балалыкты кой, елж ке обал болады. Алла та-
гала экене иман 6epciH. Ещц ол бул дуниенщ адамы емес. Сон-
дыктан мунын киянат болады. Сабыр кылындар, сабыр.
Клмдер екенш айырып болар емесш н, кезек -к езек кeлiп,
MeHi куш актап Kepicin жатыр. Т е к апамды дауы сы нан ай-
ырдым.
— А скар таудай экец н ен айырылдык кой, ж алгызым-ай!
К ан атты га какты рм ай, тум сы кты га ш окыттырмай,
0 c i p i n ед1, ж алгы зы м -ай! — деп тас кып куш актап, айы-
рылмай койды.
Bip шамада:
— Сабыр кы лы ндар, жамигат. Ш алдан айырылдык. Ещц
ж аксылап аттандырмак парыз. ©здерщ е ездерщ 6epiK бол-
масандар болмайды, - деген молданьщ даусы нан кеш н у-
шу саябы рлагандай болды.
Ж иен агам мен С м агул, О теген шал, тагы 6ip-eKi адам
eciK ж акта турегеп турып, е н д т шаруаш ылыкты акылдаса
бастады. Ж ан -ж акк а хабар тарату керек, аргы meTi Т о ка-
найга деш н ... Kepnii ауы лдагы ш алдардьщ 6ep i 6ip тун
imiHfle келе алмайды, оларды тацертен арнайы машинамен
алдырткан ж ен. М алга 6ip естияр адамды ж1бермесе, жет-
пей кал уы м ум ю н . К ы р ы к ш акырым жер онай ем ес.
б т е г е н н щ б а р га н ы ж ен ш ы гар. Б у р ы н гы nicKeH нан
жётпейд1, ею жерден казан орнатып, нан nicipy керек.

59
Ш р кэни пк 6ip ж акка кетш калып ж урмесш , алатын жыр-
ты сы м ы зды ала алмай калып, маскара боламыз. С уй екке
салаты н кшмдерд1 6ip eyre тапсы рган ж ен. С уй екке ту су -
ден мына керш ! К айы рбек шал калып койып журмесш .
С ы науш ы к е з гой ... М олдага атайтын малды кемш рдщ 63i
ай тсы н ... тагы сол сияктылар.
А кы ры Э теген малга баратын болды.
К алган ш аруаш ылы кты тж елей e3i тындыраты н болып,
жиен агам сы ртка ш ыкты. Уйдегш ерге кы змет етуге Смагул
калды.
Т е ш р е к т е п хал ы к ест1ген беттерш де к ещ л айтуга то-
пырлап келш ж атыр. Ж ы лай-ж ы лай eKi кез1м булаудай
болып, аштырмай калды. Басы м зыркылдап, шекем суы р-
ды. Ew ii шалдар кел ген ейелдерге:
— С айлау шаршап калды. К еп жылатпандар, каракта-
рым. Бай кандар, ш амаландар,— деп теж еу сала бастады.
Т ун ортасына карай уй ш ш д е п у-ш у 6ip калыпка тускен
секы д1 болды. К ай та-кай та шай келдь Ш алдар екем тура-
лы ен п м е бастады . С ездерш де eui6ip реш ш -куш ш ш жок.
О сылай болуы занды да, TinTi осы н ы сы дуры с болгандай,
eMiH-epKiH калж ындасып, ен дш ел1мнщ кезегш е дауласып,
эц п м е-дукен м ен уй imiHaeri ел1м елесш 6ipTe-6ipTe сеш лте
бepдi.
— А пырмай, С ей сен эулие е к е н ,— дeдi молда шайын
урттай о ты р ы п .— К е з ж ум арды ц алды нда 6ip сагаттай
бурын гана уй imiMeH ары здасып, меш ш акы рткан екен.
М ен кел ген н ен к е ш н -а к , KyTin ж аткандай темендей бердь
— 0 л е елген ш е акы лы нан, не сезш ен жацылмады го й ,—
дед1 С м агул .— K e3i ж умылганш а бер1м1зд1 танып жатты.
— Ж ар ы кты к-ай !
— Япырай, э! — дест1 шалдар бастарын шайкап.
— К ан ш а а у ы р га н д а дэр м еш каш ы п , дэрет1 ки нап ,
берекеш алып к е р ген емес кой, — деп се з ге араласты eciH
жия бастаган апам. — Т аза Kerri гой... Ж о к, ж ок...
— Калай болганда да, эйтеу1р кемш рдщ алдында кеткеш
кандай ж аксы . К ел ш ге караган кун болса, не болмакшы.
K ip in -ш ы гуды ц ©3i акирет кой, — деп Kayin б!лд1рд1 шал­
дар.
К ел ш ге ка р а га н к у н н щ киы н ек ен ш дэлелдеу уш ш
еркайсы сы ж еке-ж еке мысалдар келт1рш, сондай куйге тап
болып отырган кейб1р кез1 Tipi шалдардын халдерше аяныш
б ы д 1 р т , оган Караганда ек ем н щ мынау ел1м1 кудайдан
ты еп алатын ел1м екен ш айтып, тап 6ip екем елмей кал-

60
ганда жагдайымыз киындап кететш дей, осы н ы н берш ceTi
тускен icKe екеп т1редь
Тун ортасы ауганда жылкыны алып, ©теген оралды.
Y c T i-басы малмандай су болып вт е ге н уйге Kipin келгенде
отырган журттын 6ep i ацтарылып, тан-тамаша болды.
— О йбай-ау, ушып келдщ бе, не ш тедщ ?
— М алын бар ма?
— Y cT i-басьщ н еге су? — деген сурактар каптап KeTTi.
— О ралм ам ен ж ур сем , тан ата 6ip -aK к e л e тiн TypiM
болды , — дeдi б т е г е н тум агы н б о са га д а гы ш егеге 1лin
ж аты п, — барып малды тап кан ш а не зам ан е г п . К ай тар -
да катты ж ур сем , сем1з байтал барлы гы п, eTi бузы лы п
кетер деп ко р ы кты м . С о сы н т е у е к е л деп тетел еп е з е н -
нен етт1м.
Ж урт шошып к е г а .
— Ойбай, не деШй?! Т ун iuiiwxe ме?..
— Астапы ралла! Ж ур егщ кайтып дауалап жур.
— Тай-кулы ндай 6ip re ес к е н С ейсен елш ж атканда ж ан-
нан коркып журеш н бе? С ей сенге кылмаган кы зм етп елде-
каш ан суй еп курап калган екем Н урымга жасаймын ба?..
— б т е ге н су сщ ген eTiriH шеше алмай, еуре болып жатты.
— Тан ертен келген мал каш ан сойы лады ?..
б т еген н щ тун ш ш д е езен н ен eTyi улкен азам аттык бол-
ганы н журт жана ce3in , тагы да жамырай бастады.
— Эй, буры нгы ны н адамына дауа бар ма! —дед1 елдею м .
— Э тек ен н ен б аска адам болганда малдын улг1ру1 де
киын екен, дегенм ен дуры с болыпты, - дед1 тагы 6ipeyi.
— 0 л ж к е осылай кы зм ет етпек керек, - деп акыл айтты
молда.
в т е г е н булай кы зм ет ету езш ен баска еш ю м нщ колы -
нан келмейт1н1не сешмд1 n i m i H M e H терде ны к отыр.
О сы лайш а ен г1 м е -д у к е н кур ы п , то й га ж и налгандай
6ipiH-6ipi кагы ты п, калж ы н айтысып, ел1кт1 кузеткен шал-
дар тан атканш а 6ip к е з 1лмед1. М олда тун1мен куран шы-
гарды. Т анертен 6ip топ шал суй екке туст1. С уй екке тускен
шалдарга ки1м бел1серде К айы рбек шал екем н щ саптама
eTiriH алмай, екпелеп шыгып к е т а .
— Е, мейл^ — дед1 елдекалай кы рсыгы п калган жиен
агам. — Баска беретш тупм жок. Эшей1н сандалып... Эйтпе-
се Tyri ж ок, ки1лмеген, ж ап-ж ана саптама ет1к...
Там ак 1ш1л1п, елденеш е рет куран окы лганнан KeftiH,
елжт1 шыгарарда молда деу1р айналдырды. Ж уртты н 6 e p i
топырлап, ауыз уйге сыймай кетт1. Ж иен агам мен1 ш акы -

61
рып, молданьщ алдына отыргызды. Молда аятын айрыкша
6ip сазды оуенмен сарната окып, олден уакытта:
— С ей се н н щ азан шакыртып койган аты юм? — дед1 да-
уыстап.
— Сейсен о зш щ аты емес пе?..
Ж урт антарылып 6 i p - 6 i p i H e карады.
— Азан шакыртып койган аты... - деп ку м ы ж ш калды
жиен агам.
Апам да у н а з отыр. К енет:
— Сейсенбай, - цел\ шалдардын 6ipi.
— А з а н ш акы р ты п к о й га н аты к1м? — деп кайталады
молда.
— Д ур ы с, сол д у р ы с, - дед1 апам о лп шалдыц c©3iH
куптап.
М ен оз о кем н щ шын атын жана ec Ti n турганыма iiirreft
тан калдым.
Молда о кем нщ туган жылын сурады. Сенбей тургандай:
— Уюметше емес, шын жылын айтьщдар, — деп дауыс-
тады.
А кы р ы floyip ай налды ру ая кталы п , ю л е м г е оралган
о л ж п сыртка шыгарып, машинага салды.
— Д урысы арбамен апарган гой, 6 i p a K ешп машинадан
баска ко лж калмады, opi ©3i соншама жер, - деп акталган
болды молда.
К абы рдьщ б а с ы н а к е л г е н н е н к е ш н ж ер ш щ керемет
ж у м са к б о л ган ы н , у ш н щ а у зы н жабатын ю р ш ш тер дщ
сонш алыкты мол келгеш б1рсыпыра о нп м е болды. Жиен
агама буш рден т е с к е н л ак ат унамай, к у р е п н алып 03i
Tycin, олдеШрденелерш жондеген болып, 6ip уакытта шан-
шан болып кайта шыкты.
Кабырга топырак салдык. Ж урттьщ 6opi олж алдындагы
ен с о н г ы п а р ы з д а р ы н а н к у т ы л ы п к а л у га а с ы к к а н д а й
курекке ке зек ке турды. BipHeine адам куран окып, кабыр-
ды н бурыш -бурыш ына койган акшаны бол1сш алды. Ж ыр-
тыс жыртылды. Ж иналгандар акыргы рет колдарын жай-
ып, окем нщ оте ж аксы аттанганын онпме кылып, откен
жолы Ж аркы мбайдын кемш рш комгенде курек батпаган
жерд1н калайша жумсарып к е т к е н 1не тан калысып, орын-
дарынан турды.
Т о р т -б ес ку н н ен ке ш н о к е м н щ ж е п с ш берд1к. Тагы
да мал сойылып, нан п 1с 1р 1л 1п, б у к ы корш1-колем абыр-
сабыр болып жур. Kopiui ауданнан да бата кылып к е л т
жаткандар да бар. Bi3 TinTi уайы м-кайгы ны умытып, бук1л

62
ы н т а - ы к ы л а с ы м ы з ж у р тты ш а к ы р у , т а м а к т ы , ш айды
улгерту, азага келгендерд1 болме-болмеге орналастыру,
тагы да сол сиякты толып жаткан шаруашылыктарга ауып
кетт1.
Дом устшде 6eciHiiii ауылдан келген Оспан молда мен
ез1м1здш Kiuji молда айтысып калды. Kimi молда кол сурту-
ге берген г а з е т а алмай, майлык сурады.
Осы кезде Абыл шал:
— Б1здщ молда осы казитке кол суртпешп, шаригатта
суйдеп жазылган ба? - деп Оспан молдага карады.
Оспан 03iHin аузынан шыккан создщ шаригат созш ен
б i р кем б о л м а й т ы н ы н ж а к с ы б 1л ет ш а й р ы к ш а
жауапкерпплжпен манызданып 6ipa3 отырды да:
— К а зи т к е су р туге болады, — дед1 А бы лга карап. -
Кази тке сурту шаригатка кайшы келмейдь Онда турган
харам ештене жок.
Буган K i i n i молда шамданып калды. EKeyi шаригаттан
ор тYpлi мысалдар к ел п р ш , 6ipa3 айтысты. B ip a K создерше
Караганда куранда дол газетке байланысты айтылган нак-
тылы нускау жок екеш байкалып тур.
— B i p e y аттан T y c i n жатыр, — деп хабарлады есж тен ба-
лалардын 6 i p i . «Бул юм екен?» — деп жиен агамнын буры-
ла 6 e p r e H i сол едц есж тен устшде каудырлаган плащы бар
шокша сакалды аксары шал Ki pi n келдг К елген бетте торге
отыра калып куран бастады. Куран окылып, кол жайыл-
ганнан кеш н барып, амандыкка к о п т .
— Ио, каза кайырлы б ол сы н , бойб1ше, — дед1 апама
карап. — Иманын жолдас кылсын. Bi3 алдыкуш гана естщж.
Болмаса кызмет кылуга кеудеде шыбын жан турганда же-
туге болатын едь К алганга гумыр 6epciH. Танымай калдьщ
ба, мен Айдарханмын гой... Корил ауданда турамыз.
— А-а, — деп жалт карады апам. Содан кешн ойланып
калгандай сол турды да, дауыс кылып коя бердь Тагы да
куран окылды. Колга су куйылды. Шай келдь
— С ей сенн щ жалгыз улы осы бала ма? — деп Айдархан
маган карады.
— Ио, — дед1 жиен агам.
Айдархан океммен 6ip re болган кун дерш он п м елей
келт:
— Ш ы р а г ы м , — дед1 м аган кар ап . С е й с е н eKeyMi3
ю ш кене кушм1зден 6ipre ocin ек. KiciHin ала жiбiн атта-
майтын, сыртынан соз сойлемейтш, кiciлiгi биж жан едк
Э к ен е тартсан, жаман болмассын. Э к еш жоктаган да жак-

63
сы . BipaK, е з ы е беруге болмайды. Ж алгы зы нан айырылып
ж аткандар да бар. И э... С одан са ктасы н дендер.
Апам к е зш е ж ас алды.
— Ж ы лам андар, — дeдi Айдархан таки ясы н шалкайтып.
— У э ш м ге 6epiK болган ж ен . И э... Б аягы да 6ip ханн ы н
ж алгы з улы ел ш , к ещ л ай туга Ед1ге би келгенде басын
к е т е р м е с т е н : « М ен щ бул кай гы м к а й тсе калады ?» деп
сурапты дейдь С онда Ед1ге би турып:
— Ей, хан ы м , — д есе к е р ек . — Е й , ханы м , сен щ бул
кай гьщ ,
Келел1 бидщ кецесшде калады,
Бш к таудын. тебесшде калады,
взен судын, кебесшде калады,
Кыран кустьщ киягында калады,
Жуйрж аттын туягында калады,
Сулу жардьщ койынында калады,
Улы тойдын. ойынында калады,
Осы айтканымды ютемесен,
0ле-елгенше езщ нщ мойыньщда калады, —
д еген екен .
— Я п ы р-ай , э! — дест1 отыргандар таныркап.
— С ол ай ткан дай , — дед1 А й дар хан ce3iH ж алгап, —
ел ген н щ арты нан елм ек ж ок. BepiK болган ж ен. MiHeKH,
кандай кылып ж енелтш жатыр. Е лдщ ортасы деген осы
гой ...
Келес1 куш мен ауданга баратын со вхо з директорыны н
м аш инасы на m ecin журш к е тп м . К дйгы ж уп жеш лдеп,
бойым ceprin калган сею л д ь 0лж т1 кад1р туткан осынау
кыруар ол1м ж оралгы сы ны ц гасырлар бойы халы к арасын-
да сакталы п келуш щ сырына жаца тусш гендейм ш . «Япыр-
ау, — деймш iniiMHeH тан калып, — н еге журт ел ортасында
елпс1 келед1? Н еге eMip бойы б аска жерде гумыр Kemin,
елу ушш туган елге оралады? Н еге?..»
Э лдекалай к е ц т м босап , кез1ме ы сты к жас тipeлдi.
BipaK эк ем н щ казасы н а ж ылагам ж ок. Б аска б1рдецеге.
Б а ск а ...
 О РАЛУ

Ш ацы буркы лдаган, куыктай тар кеш е бойымен малта

тастарга ш окалактап, агаш кеш рден етш , поселканы н сыр-
ты н а ш ы к т ы к . Бул жер т а у д ы н ш е г е -ш е г е т а у сы л ы п ,
теп стел ген етеп екен.
К еп узамай ойкы -ш ойкы ден-тебел1 баурай басталды.
Ж урген сайын ш аткал арасы на с у н п ге н бултак жол кейде
он капталдан, кейде сол капталдан K e p i Hi n , кейде тап 6 i p
аспанга апаратын жолдай маш инанын жан даусы н ш ыга-
рып, биж кы рга ш анш ылып, TiK ерлейдь
Ж аны м дагы шофер1ме к е з токтатып карап ем — бетш щ
аздаган с е к п ш бар, етжещп ж узш ен себ и л ж ан каулы к
байкалаты н, иип-шию бала екен. Б1ртурл1 мунды, кальщ
кабагы мен онша киюласпай турган дурдек ершдер1, сол-
бырайган ауыр бас 6iTiMi кеп сейлем ей, iuiTeft ойлауга
дагдыланган адамнын кейш н танытады. Рульге сел енкейе
T y c i n , eKi ж агы на а к Ty6i T боз еск е н тастак жолга сел со к
карап, yHci3 отыр. Зеуде:
— М ы нау не н ер се? —деп м уж ш п, кулауга айналган есю
мазарды кep ceткeн iм дe:
— Баягы Балта батырды е с т у а д з бар ма? С оны ц моласы
гой, — дед1 шамадан ты с 6ip шабан унмен.
— Е -е -е ... Ол в з ! кай туста болган Kici екен?
— KiM бш ген... Намаз окып отырган жершде елт1рш кет-
се керек. К елш калган жауды кер се де, намазын бузбапты
гой ж ары кты к. — Ол осыны айтып, бар бш геш м со л -ак де-
гендей тагы унс1з калды.
Баланьщ ец п м е суймейтш кылыгы маган унаган ж ок.
С ей тсе де ceTi Tycin, келген бетте аудан орталы гынан ма­
шинанын табыла кеткенш е куанып, кешлд1 отырдым. TinTi
ком андировкага ш ыгуымньщ e3i ceTi тускен ic едь
О ткен жазда елдекалай конагасы ны н устш де бейтаныс
ейелден осы ж акта туратын 6ip танысы м жайлы хабар
ecTireM. Оньщ e3i ceTi тускендж тен шыгар, eнгiмeлeciп отыр­
ган eKi ейелдщ аузынан Бетима деген ес1мд1 ecTireH соц:

65
 — Кудай y m i H айтыцызш ы, — дегем эцпм елерш б е л т .
— М уньщ ы з кэд1мп С ер ж б аева Бэтим а ма? Ci3 оны кай-
дан б 1л е с 1з?
— К айдан б1лет1ш Heci? И н сти тутта 6ip re окы ган по-
др угам д ы ум ы ты п , м аган б1рдене KepiHin пе?! К айдан
быупп ем? — деп э л п эйел б1ртурл1 шамданып калды. Ш ам -
данып кал ган ды ктан , о н ы н ю м ге ти ген ш , балаларыньщ
сан ы н , каз1р кайда тураты ны н да айтып бердь
С одан осы ж акка жол т у ск е н д е 6ip со гуд ы к е ц ш м е
туш п журуцп ем. K in -ю ш кен тай кез1м1зден 6ipre ойнап,
6ip re ж урген, 6ipre окы ган Бэтима гой ...
К ы м ы зд ы к е с к е н б оз кы р атты кап тал дап , ж азы к ка
ш ы кты к. Ж ер 6eTi д е ц г е л е н т , алы ста мунарткан тау жо-
тасы алдымызды орагы сы келген дей ж арысып, кокж иек
бойымен зымырап келедь А ш ы к терезеден тау койнауы -
ньщ саум ал nci анхи ды . М ен июль айыньщ калыц орта-
сы нда к е зд щ ж ауын алып, кулпырып турган гажайып 6ip
жасыл туст1 тау б ектер ш е тамашалай карап, ракатка шом-
дым. BipaK кеп узамай б1ркелю гу ы д еген мотор уш нен, ма-
ш инанын ы ргауы нан кез1ме уйкы ты гы лды . K ici ж алы к-
тыратын у за к жолда с е р т м н щ э н п м е бiлмeйтiн макаупес
бала болганы на кынж ылдым.
— То ктатш ы , ш ырагым, — дед1м де, сумкамды ашып,
imiHeH 6ip б етелке ко н ья к пен стакан алдым. — Эл1 узак
журетш болсак, 3epirin елерм1з. Ты м болмаса, уйкы ашыл-
сын.
К он ья ктьщ аузы н ашып, ста к а н га орталай куйып, ш о­
фер ж т т к е усынды м.
— А ты н KiM сен щ ?
— М урат.
— К эн е, М урат, мынаны тартып ж1бер. Тан ы сты к ушш...
— А гай, маган iuiyre болмайды, — дед1 ол басын шай-
кап. — Рульде отырмын гой.
— Н егылуш ы ед1, Tem pi. Калалы жер емес... Айдай ж а-
зы к. Алып ж1бер ешц.
М урат стаканды кагы п салды да, тыж ырынып, жещ мен
аузы н cypTTi. в й т к е ш ж ейтш еш тене ж ок едь 03iM елу
грамдай im in, б етел к ен щ аузы н ж ауып, кайтадан салып
койдым. «А некдот тэр1зд1 б 1рдене бастасам ба екен» деп
ойланып, М уратка бурылдым. М ураты м imiMfliK кетер е
алмайтын бала екен. Е ю ш е к е а , бетш щ ушы, ке зш щ алды
демде кы зары п ш ыга кел ш тк Б1рденеге куангандай е з -
езш ен ж ым ын-ж ы м ьщ етедь

66
 - Агай, - дед1 акырында элдекалай т ш н е оратылып. —
Жол у за к кой, карап отырганша е н п м е болсын... — Ол 6ip
к о л ы м е н р у л ш б а сы п , папирос т у т а т т ы . — М е н оз1м
с1здердщ газеттерщ1зд1 жыл сайын алдырып турамын.
Ka3ip деген газетс1з кун жок секшд1 гой ©3i. Газет окыма-
сан, сан ы р ау адам сеюлд1, ж аналы ктан кур кал асы н ...
Откен жылы... — Мурат осы туста мурынын тартып, копан-
дап, ко з га л ы п кой ды . М у н ы с ы о ц п м е м енд1 басталды
дегешй б 1лд 1ргендей болды. — Откен жылы с1здщ газетте
«Бакыт деген не?», «Махаббат деген не?» деген такырыпта
б1рнеше макала жарияланды. Есщ1зде болар... е а ш з д е бо­
лар деймш -ау, га зет п басып шыгарган е з в д з гой. Айта-
йын дегеш м, сол макалада Бакыт деген кы зды н Алматыга
окуга барган сон, ауылындагы ж т т ш тастап кеткеш ай-
тылган. Сол кезде ез1мнщ басымда осындай 6ip жагдай бо­
лып едь
Будан с о н шофер ж т т е з ш щ он ж ы л ды кты былтыр
6iTipreHiH, Сеуле деген кызбен коптен достасып журетшш,
кыз о куга кеткенде мунын ©Keci кайтыс болып, ере алма-
г а н ы н , сол к е т к е н н е н к ы з д ы н ха т ж азб ай к о й г а н ы н ,
менсшбей тастап кеткен ш , сол уш1н 6ip куш iuiin алып,
суга кет1п елмек болганын т1л1не оратылып отырып, теп е
баяндап шыкты.
Мен баланын турше карадым. К еп болганда 19-да. «Ио,
ио, адамдар тек осындай жаста гана — он тогызында неме­
се жиырмасында гана намыс уппн, махаббат уинн жанда-
рын кия алады. Мундай жаста адам ш ындык уш1н куресе
а лады».
- Ещц ойым айтады-ау, — дед1 ол 6eTi шукырая жыми-
ып, — осыны ц 6opiH ана жолгыдай газетке жазып ж1берсе,
болк1м ол райынан кайтып, - кенет Мурат осы мен не сан-
дырактап отырмын дегендей к1лт токтап, кы зарып коя
берд1, — Кеш1р1щз агай, енш еш н 6ip ой гой...
Б1з койнаудын етег1мен кайтадан шаткалга енгенде кун
кез1 бултка тыгылып, тау iiui салкын тартты. Ауадан жан-
быр ис1 сез1лд1 де, 1ле с е к с е у ы сынгандай кун шатырлап,
етк1нш1 несер тепелеп куйып кетт1.
- BipaK, - дед1 М у р ат ж арк ет к е н н ай загай отына
н емкетп карап, - ол кыз не ойласа, оны ойласын, корла-
сын, мазак кы лсы н мейл1... MeHin кещл1м баягыша... Бая-
гыша суйем, айнымаймын. Ал бакыт деген не? — дед1 ол
бул 6ip ошей1н зат дегендей колын сштеп. — Бакы т деген
адамдардын рухани канагаты. Адам дуниеге канагаттанбай-

67
ды, б ш м ге канагаттанбайды ... Тагы нем ене... атакка, т е н г е
канагаттанбай ды , б ш м г е канагаттанбайды . И э, оны айт-
тым гой... Сонда еши адам б аска б!рдецеге канагаттануга
TMidi гой... — М урат дэл1рек б1рдене айткы сы келш , сау -
сактары н ж ыбырлатты. — А йталы к ci3 6ip каси етп ic ymiH
ж аньщ ызды курбан етуге бел байладьщ ыз. Ci3 елш к е т е а з ,
6ipaK к е зд еген м аксаты н ы з оры ндалганнан кеш н , рухани
кан агаттан асы з. Одан артыктын, ci3re кажет1 ж ок. Ci3 ба-
кы тты сы з. TyciHin отырсы з ба? М ысалы меш алайык... М ен
С эулеш унатамын. Е гер С еул е де меш тап ез1мдей унатса,
мен ymiH будан арты ктьщ Keperi ж ок. К анагат. Б акы тты -
мын.
М урат арак iui Ki ci келмей стаканньщ бетш жапкан адам-
ша алаканы м ен ещц еш тем енщ кажет1 ж огын б1лд1рдь
Ж ауы н ебден басы лды . Т ау imi жанарып, к е к майсага
бел ен д ь А лы стагы ш ындар кун нурына малынып, ж аркы-
рап тур. Булт арасы нан кулаган тактайдай ж алпак сеу л е-
лер со н ау зэул1м аспаннан куйылып ж аткан саркырама су
сеюлд1 кегы ж 1м акш ыл т у ск е боялган. К а к турып, бузыла
бастаган жолмен машина ы ныраны п, баяу журш келедь
М урат 6ipa3 yHci3 отырды да, ш ш д е п ce3iMiH баска 6ip
тэ сы м ен сы ртка ш ы гаргы сы келгендей мурнынын асты -
нан ынылдап «Ж арк етпес кара кощл1м негы лса да» эш н
бастап кетт1.
Шыдайды риза болып жар icine,
Корлык пен мазагына табынса да, —

деген ту ск а келгенде созш айкы н айтып, операдагы бари­

тон дауы сты артистерш е б1ртурл1 коразданы п, гуж ы деп
кетт1. Bip aK кайы рм асы ндагы бш к нотага сокпай, энщ шо-
лак аяктады . О сы дан кеш н М урат кайтып ен п м е бастаган
ж ок. Кайта баганадан 6 e p r i H i бекер айттым ба дегендей,
кабагы тунж ырап, тунерш , ундемей калды.
Мен1н де э н п м еге заукым сокпады . Ж анбыр тамш ыла-
ры айгы здаган терезеден бураландаган тау жолына, одан
эрще к е с ш п ж аткан, к е с ы г е н сайын теп стел ген далага
карап, ойга шомдым. Б1здш ж ак осындай ж азы к болатын.
Бэтима екеум1з талай кол устасы п кыр асып, ауыл еш ю сш
айдап экелетш б1з. Балалык ш агынды — мына Мурат сеюлд1
албырт ш агынды, туган жер1щи ойлаган сондай т э гп , ра-
кат, м унды ...
М аш ина б1ркелю ыргап келедь
Ал ойлаган сондай т э г п ...
68
 II

Туган жерщ, мейл1 кекмайса болсын, мейл1 кезерген

шолейт болсын, 6epi6ip керкем де, ал балалык шагьщ мейл1
ракатпен етс1н, мейл1 жоктыкпен OTciH, 6o p i6ip балдан
тогп емес пе. Ж аз бойы Коныраулы е з е н ш щ жагасында
бие байлап, кымыз ашытатын он шакты к ш з уй менщ коз
алдымда вркашан эсем, KepiKTi кушнде елестейдь Солар-
дьщ кунге кушп, конырайып кеткен коне туырлыктары да,
тутшге ысталган тущцктер1 де, жел сокса сартылдап, саба-
лап туратын уз1к баулары да к е н ш м е алабетен ыстык. Мен
к о к ж и е к те н ш аш ы рап , кун котер1ле б а с т а г а н д а -а к
ш о п ш ш е р д щ к е ш ю са л к ы н н а н аши к ой м а га н саум ал
кы мы зды н eKi-у ш KececiH ciMipin салып, в п з г е жайдак
м1нет1н1нен бастап, бул ауы лды н каш аган кулындарын
калай устап, жел1ге байлайтынын, жылкы кайырып журген
балага кемшрлердщ не деп урсатынын, TinTi сэскеде са-
м ау р ы н н ы н т р у б а с ы н а н ш у б а т ы л га н к е к ш у л а н , ащы
TyTiHHin ж елс1з т ы м ы кта к а й т ш к в т е р т е т ш ш , туск1
анызакта кол жактан кандай шстер келетш ш , акырында
бакташылардын кеш ю айгайы мен шыбырткылардыц сар-
тылын, жумыстан кайткан ш е ш ш л е р д щ дабырлаган да-
уыстарын — бврш калдырмай башайлап суреттеп бере алар
ед1м. 0 й т к е ш , буларды н 6o p i м е н щ ба ла лы к шагымда
Kopin, б ы т вскен белпл1 OMip гой. Квз1мд1 жумсам бол­
ды, осылар т б е к т е л т , сол бурынгы ап-айкын, TyciHiKTi
калпында алдыма келедь Жоне квщл1мд1 мелд1р сез1мге
то лт ы р ы п , га ж а й ы п м е к ен — бак ы тт ы д оур ен болып
елестейдь Элде булардын бэр ш тамаша eTin турган менщ
аяулы балалык шагымнын бейгамдыгы ма екен?
Ес1мде, б1здщ уй согыс басталган жазда Аксуатта отыр-
ды. Б1здщ уй деп отырганым — ж ездем н щ уш гой. 0 з1 м
такыр жет1ммш. « Э к е н атка м ш г е н , бил1к айткан Ki c i .
М эмбетейдщ iuiiHfle содан To y i pi болган жок. BipaK не ке-
рек, кеш еп аласапыранда 6epi Kerri... Ал шешен болса, со-
нын к уш гш ен олдЬ> дейтш маган улкендер. Б элю м солар-
дьщ тву1рл1гшен болар, акеммен дэмдес болган адамдар
меш кер ген жерде ж ы лы уш ы р ап , мацдайымнан сипап
калады.
Bip кезде менщ де езгелердей ата-анам болганын, бол-
ганда анау-мынау емес, елге сыйлы, кад1рл1, жаксы адам­
дар болганын шын с е з ш п м келш , э л п ю сш е р д щ муЫр-
кеген сездер ш молшп, бершш тьщдаушы ем. BipaK менщ

69
к е н ш м д е сагы ны ш тьщ , иэ, уайымньщ зэредей де белпсп
б 1 л ш б е й т ш . М е н ешк1мд1 де с а г ы н б а й т ы н м ы н ,
1здемейтш мш . А та-б аб асы н ы н юм ек еш н б1лмей осетш
кем багал, сорлы балалардыц 6ipi ед1м.
К узде журтты эскер ге ала бастады . А уы лга колхозды ц
aKTHBTepi келш , бала-ш ага, кем ш р-ш алдарга деш н жинап,
митинг е т ю з д ь Онда О таны м ы зга ш абуыл ж асаган ж ау-
лардьщ к1м екендер ш айтты. М айдандагы ж ауы нгерлерге
к ш м -к еш ек, асты к ж енелту туралы каулы кабылдады. Сол
ж иналы ста «нем1с», «герман» деген екл соз ес т ш м . B i p a K
олардын eKeyi 6 i p - a K адам ба, элде косы лы п ж урген одак
па, ол арасы н айыра алмадым.
Ш а к ы р ы л га н д а р д ы ц 6 a p i а у д а н н а н кар алы п к е л ш ,
ж уретш кундерш б ш п , елмен кош тасып жатты. К атындар
елдщ 3 e p e c i H алып, дауы с кы лы п, кейб1реулер! со гы ска
6 i p r e баратындай бала-ш агасы м ен ауданга 6 i p r e аттануда.
« П о в е с т к а » 6ipiHeH соц 6ipi келш ж аты р. Е р к ек тер
журер алдында ауыл уйд1 аралап, дэм татып кетедь Тургы н-
бек деген э зы к о й ж ш т б1здщ уйден дэм татып отырып:
— О сы уйдщ дэм1 айдап, ам ан -сау оралар ма eKeH6i3,
м ы на 6 ip к а с ы к т ы алы п к е т е ш н , б а р га н со ц о р н ы н а
нем ю тщ касы гы н салып ж1берермш, - деп сабы майыс-
кан калайы касы кты салып алганда кайгы жутып, тунж ы -
рап отырган шалдар да мырс eTin:
— Апырмай, Т у р гы н б ек-ай , э з ш ц -а й сен щ , эй калмай-
д ы -ау суй екке сщ ген мш ез, — деп кайран калып, бастарын
ш ай каскан.
Д екаб р ьдщ орта ш енш де еркек кш д ж тен жешц ешюм
калмады. Кэр1 шалдар, сосы н жездем гана. Ж ездемш ц iuiKi
сарайында eKneci ме, элде ж уреп ме — эйтеу1р 6ip Mymeci
коптен ауырып журетш . С оган байланысты жарамсыз бо­
лып кайтып келдь «Дэм шыгар байгусты ж1бермеген, ден-
саулы гы да жощц емес кой» дест1 катындар жагы.
С одан январь oTTi, февраль е т п . М арттьщ басында кел-
ген екш ип п о веска еш тенеге кар аткан ж ок, ж ездеммен
б у к ы ауыл болып, жылап кош тасты к.
0CTin ауы л тip ш iлiгi ая к асты н ан озгерд1. Ж ум ы ска
б1рыцгай каты ндар калды.
Олар боранды кундер1 кар кем ш , ж ер м ен-ж ексен бол­
ган маяларды аршып, тю тескен м уздак m em i ш отаякпен
суы раты н. С осы н ш анага тиейтш . К ектем де ары к б егеге н -
де ж алпак куректерд1 ж ерге зорга c in ip in , шым ояты н.
Епщ ц кол оракпен орып, асты к толы капш ыктарды K ip re

70
ж алгы з K G T e p in ап а р а ты н . 0 r i 3 r e ер к ектер ш е ж ай дак
м1нет1н. У акы ты нда там ак ш п еген дж тен , шетшен асказан -
дары ауыратын.
Сол кезд еп ауыр хал O M ip iM H in ен, кендлспз K o p i H i c T e p i -
нш 6 ipi болып калды. К еш н университетте окып ж урген-
де тарих сабагы н ан У лы Отан согы сы н ьщ зардаптары ту-
ралы лекция тындап отырганда кез алдыма кираган уйлер,
ертенген калалар, снарядтар TyTim емес, жуздер1 куп-курен
болып, елгенш е ти ты ктап , айырдьш сабы ойып тастаган
алакандары на, тiлiм -тiлiм болган беттерш е тузы ж ок сары
май жагып, кш з уй 1шшде тац бозындай алагеу1м соуле
шашып турган ош ак оты на аяк-ко лы н жылытып, кайнап
жаткан казан га м ен -зец карап, белпс1з 6 ip себеппен ж ы-
лап отыратын ауру каты ндар елестейдь
Д егенм ен T ip i п енденщ аты T ip i пенде гой. Бурынгыш а
жер жыртылды, тукы м ceбiлдi. Мал телдеп, ферма кы рга
KeniTi. Июльде орак басталды .
MiHe, осы кезде 6i3fliH ауылга сум ды к жаман хабар келе
бастады. К атары нан уш адамга кара кагаз ш ыкты. А расы -
нан ай толмай Т у р гы н б ектен кара кагаз кeлiп, оны бую л
ауыл болып ест1рткенде бейшара meiueci У лбике K03iMi3me
жынданып K e rri.
А лгаш ы нда KeMnipfliH ж ы н дан ган ы н ешк1м байкаган
жок. Ш алдар e c T i p T i n болып, катар турган 0йeлдepдiн 6 ipi
6 eTiH басып, K o p i c y r e енд1 такай бергенде кемш р окы с ар-
тына бурылып, ж ерош ак басы нда бос шелект1 тумсыгы мен
туртюлеп турган ешк1ге «шек» деп калды. Кемш р тагы да
«ш ек, ей !» деп табалды ры ктан c y p i H e аттап, еш ю ш куа
ж енелгенде де журт бipтYpлi антарылып калганм ен, бэлен-
дей 6 ip ойга келе коймаган. K e M n i p ешюш куып, узай б e p д i .
Элден со н еш ю 6 i p ж акка, K e M n i p 6 ip ж акка лагып бара
ж атканын кер ген журт ш ош ынып, дур ете калды.
— С акта, кудай, мынау сау емес кой?!
— KeMnip ж ы нданы п K erri, — деген б1реудщ айкайы
шыкты.
E K i ойел сон ы н ан ж уп рш , шалдардьщ 6 ip i атпен куды.
Акыры e c K i кеин1ц тусы н ан устап, ауылга жетелеп алып
келгенде K e M n i p б i p i м i з д i таныган жок. Аппак кудай шашы
жалбырап, 6 eTi кисайы п, ы кы лы к атып, e c i p i K буып тур
екен. Ешюм T iK Ten 6 eTiH e карай алмады. K o n T i керген карт-
тардьщ ездер1 «аллалап» 6 eT T e p iH буркей б e p д i .
Байгус кeмпipдi жазылар деп ойлап ец\к, жазылмады.
Ж ын урган кYЙiндe 6ip айга жетпей кайты с болды. Т ек

71
ел ер ш щ алдында Т у р гы н б е к т щ аты н айтып, кэд1мгщей
деш сау адамша ж ы лаган екен десш жYpдi журт.
Кемшрдщ жетчсш бергеннен кеш н «шацырагы тым бол-
маса, осы жаз жыгылмасын» деп ылги озен жагасындагы кы с-
тауларында отыратын Магрипа кш з ушне к о ш т юрдь 0 3 i
6ip дшдар, камкощ л, ауру ойел едь Ж ум ы ска б1ркун барса,
6ip кун жатып калады. Жет1 сайын жайсыз туе Kopin, кудайы
нан nicipin, балаларга улеспрш жургеш. Bi3 куйщюреп nicKeH
донгелек, ысты к нанды алып жатып: «кудайыныз кабыл бол­
сын» деп бата бере\из. Кейде мен imiMHeH «осы KiciHiH-ак не
тш егеш орындалса екен» деп шындап тшейтшмш.
Kyfteyi С ерж бай майданга бригадир болып ж ургенде
кетт1. Кыр мурынды, кияктай кара мурты бар, аздап мурны-
нан сейлейтш .
Бэтима деген ж алгыз кы зы меш мен ш амалас... Шашы
ж албы раган, талдырмаш , аксары кы з. Ш аш ы козш е тусе
берген со н , басы н о л сш -эл сш кеш н c e p n i n , сы ю п тастай
беруд1 одет кып кеткен . А уы лды н калган балалары б1зден
б1рсыдыргы ер есектеу б ол ган ды ктан , улкендерге ком ек-
T e c i n , жумыс басы нда ж уредь Е н болмаганда шопиплерге
су сы н , тамак тасиды.
Ботима eKeyMi3 аяк-колы м ы з ж ары к-ж ар ы к боп, ауыл
сы р ты ндагы кулаган ecKi ко ц н щ арасы нда кеш ке деш н
жалыкпай ойнаймыз.
Бул кондер атам замангы ecKi м екен н щ калдыктары бо-
латы н. Ж ел мен жанбырдан, кар суы н ан , еш ю -лактарды н
туягы н ан т еп е дepлiк топы ракка ко м ы ш , кaйcыбipeyлepi
молага уксап , жумыр тем п еш ж ке айналган. Ж ыл сайын
манайына кара ш агыр, ащы ж усан o cin , сол куш нде курап,
у г т л ш тусе б ергеннен, жер1 кара топы рактаны п, жыл-
ма-жыл олп том пеш ж тердщ озш теп стей туседк Кейб1р
6epiK каланган уйлердщ гана м уж ш ген кесектер1 айкын
KopiHin, 6ip кезде осы орында да адам баласы ны н TipuLimiK
курганы н бшд1ргендей болады.
Бэтим а уйден ж асаган ку ы р ш актар ы н в к е л е д ь М ен
э л д е к а н д а й 6ip алы е к и я л д а р га б ep iл iп ж у р т , ecKi
кулкем1рдщ арасы нан сы рганы ц , саки н ан ы н, кеселердщ
тот баскан сы ны ктары н жинаймын. Сойтш уй болып ой­
наймыз. Ол — бэйб1ше, мен — отагасы . «Бэйб1шем» маган:
— Ку шунак кудай, биеш неге кайырмайсын?.. Кулынга
суды KiM беред1?.. Осы уйдщ еркеп сен бе, жок, мен бе? —
деп шэнкшдеп урсып журедь Ботима жалпы жайшылыкта
да, ойнаганда да айкайлап урсып журуд1 унататын.

72
 У й сыртында «жел1м1з» бар. Бие саууга «желшщ» ба-
сына барганда, мен енш отагасылыкты койып, бие бола-
мын, сауылып болганнан кешн кулы нга айналамын, одан
сон Бэтим аны н «ой жамандаткыр, желш1 узе ме, hn-hH,
шу» деп айкайлап куалауы ушш тагы да ботен жылкы бо-
луыма тура кeлeдi.
Кейде к е се н щ сыныктарына куйып «кымыз» бередг Бе-
рер алдында о зш щ шешесше уксап сапырып отырып ала-
тыны бар. М ен жалыгып кетем.
— У а, бэйб1ше, куйсаншы, отыра берем1з бе?
— О тырсан отыр, отырмасан журе бер. К,ымызды сапыр-
май адам ime ме?
— Б у л енд1 ондай к ы м ы з ем ес к о й , — д е й м ж мен
мщпрлеп.
Бэтима к о з ш щ астымен алара 6ip карап, eperecin са-
пыра туседь
« К еш б о л ы п » , т о с е к с а л ы п , у й ы к т а у г а K i p i c e M i 3 .
Ko3iMi3fli жумамыз. Ал ол кисаяр-кисаймастан:
— Тур, тан атты, — дешп.
— Т у к те тан аткан жок, эл1 жата туру керек, — деймш
мен ойы нны н б и л т н Бэтиманын 6ip ©3i алганына ко н п м
келмей.
С о й т т ауыл адамдарынан ест1ген, коргендер1м1зд1 кай-
талап, у за к ойнаймыз.
Bip кун1 ымырт жабылып, биелер агытылып, ел жумыс-
тан кайтканда да ойын кы зы гы нан босамай жатканбыз.
Ботима кесектерд1 каластырып болме жасап, онын i m i H e
«ыдыс-аяктарымызды», куырш ак балаларымызды койды.
K ici келген сынай бiлдipiп, казанга ет салган болды.
— К онактарга кыстан калган сур1мд1 салайын. B ip мал
жейтш жондер1 бар. Еркепм1з эл1 жумыста. Кой соятын
адам жок, — деп оз1мен 0 3 i сойлесш жур.
Мен ш ыбык атты борбайлап, уйдщ тусына шауып келш:
— П о веске келд1, со гы ска кетем, — дед1м e H T i r i n . А сы -
гып, тез сойлегеннен шашалып калдым. — Кетем, — дед1м
энпрлеп.
Бэтима мен1н тагы кандай ойынды шыгарып турганыма
т у с ш щ к 1ремей, сэл ойланып калды.
— Э , э, со гы с к а журесщ бе? П о веске ме... — дед1 артын-
ша. — Дурыс, барсан бар.
«Балаларымнын» 6eTiHeH сушп, «бэйбш ем м ен» кошта-
сып, с о гы с к а аттандым. К улаган ecKi уйд! айнала бере,
TOMnemiK к о р д ан ы н у стш е жата калып, «н е м к т е р м е н »

73
атысты м . «Нем1стердЬ> тауы сы п 6iTipin, сон ы нан о к тш п,
©3iM куладым . Одан со н мына кайгы лы хабарды ест1рту
ymiH ауыл С о веттщ 6ip адамы болып, «кара кагаз алып»
Бети м ага кайтып келд1м. Бул жолы кабагы м тунж ы рап,
аузым компиып:
— Ш ы рагы м Бетим а, каты н елее, камш ыныц сабы сы н -
ды, азамат ел ее, аскар тауым кулады деген , — деп e3iM жат-
тап алган улкендердщ сезш е салып алы стан орагыттым.
— С о гы с аты с о г ы с . К у н сай ы н ж ам ан ат хабар к у т ш ,
6epiMi3 де кудай га мш аж ат кы ламы з. С ен де 6ip атаньщ
ш анырагы ен. Беленш е ек ен М еск еу тубш де ерлж пен каза
бопты! К удай...
Бетима менщ сез1мд1 аяктатпай, тап 6ip майданда куйеу1
ел ген ейелш е дауы с кы лган боп зарлап ала ж енелдь Д ел
осы кезд е (ел1 к у н ге ес1мнен кетпейдО аза бойды каза
кылып, ауыл ж актан анырап, дауы с кы лган ейел уш кабат
ш ыкпасы бар ма?!
Зерем1з ушып, уй ж акка тура ж упрдж . К ел еек, у-да шу.
Эйелдер Kepicin, жылап жатыр. Ат тырма ж урп зетш Ба-
гила деген келш ш ек бетш шиедей eTin тырнап тастапты.
« У с т а д а н к е п т е н хаб ар ж о к. Ж а к с ы л ы к к а ж а згай ,
ж урепм кобалжи беред!», — деп ж урген соньщ алдында.
Kyfteyi колхозды н ж алгы з устасы болганды ктан журттын,
6ep i, eйeлi де атын атамай, «У ста» дейтш .
— У с т е к е н шей1т боп кетшт1, — деген сезд1 ест1генде
журепм кы сы лы п, коры кканы м нан жылай алмай, алактап,
терде отырган шалдарга карадым. Олар устаны ц ел1м1не
т1келей юнел1 жандардай жуздер1н кер сете алмай, тугж и-
ып, карабет боп, жер ш укып отыр екен,
Б1раздан со н Таласбай молда ыцыранып, аят бастаган
болды. B i p a K ейелдердщ дауы с кы лган ундер1 басылмаган
со н , аятын догары п, тагы да тем ен тукиып отырып калды.
К у м к т е й аппак сакалы н а соргалаган ж асты саусагы м ен
калай кагы п калып оты рганы н байкап калдым.
— Ей, шырактарым, тещрге кулдык, — дед1 темешрек отыр­
ган Суй1нд1к шал басын ерен K eT ep in . EKi кез1 кып-кызыл екен.
— T e H ip i дендер, — дед 1 тагы онсыз да таргыл даусы шокалак
жолмен жур1п еткен арбадай ip K ic-T ip K ic шыгып. — Жараткан-
нын жазуы солай болса, 6i3 кайтушы ек...
Таласбай KyuipeHTin аятты кайта бастаганда eйeлдepдiд
жылауы басылгандай болды. Т ек Kaftcbi6ipiHin лы ксы ган
OKciKTi баса алмай, ы кы лы к атып, кор с-кор с еткен ундер1
ест1л1п тур.

74
 М о лд ан ьщ к у щ р е н г е н , сазд ы д а у сы мен к у р а н н ы н
т у с ш ж а з купия сездер! дуниеден ы рызды к нес1белер1 тау-
сылып б1ткен ж андардын сон гы ты ек-талабы ндай каси егп
с е з ш п , кш з уйдщ iniiHfle лы к толы адамныц арасы нан бул
уши б узуга еш ю м н щ батылы бармады. Таласбай аятты
6iTipin, «Субы ханга» тускен де, куранга ж етж шалдар ауы з-
дары ж ы бы рлап , к е у д ел ер ш к е т е р ш , кол ж аю га кам -
данды.
К уран б1ткенде ойелдердщ арасы нан тагы 6ip карлы к-
кан зарлы д а у ы с ш ы кты . Бул б а ган ад ан ж ылай алмай
есенп реп , куран окы ла бастаганда барып есш жиып, ж ы-
лауга ш амасы к е л ген Б аги ла ед ь К ер еге ге бетш 6ep in ,
анырап, то лгак кы скан эйелдей тен селе берген Баги ланы н
бетш тырнатпай, ею колы н кайыра устаган ею ейел де жау-
лы ктары ньщ ушымен беттерш басып, сай-суйектер1 сыр-
кырап, еплш тур.
Багила эбден ел ар еп , жылауга шамасы жетпей, оныц жа-
нында турган Ырысбиб1 апай 93iHiH де ею бетшен жас сорга-
лап: «Багилажан, жаным, ecinfli жишы, сабыр етхш, аз гана
сабыр еш й... Мунш а не кылганын», — деп жалынып, бетш
6epi бурганда Таласбай еюнил аятын бастап кетп .
Багила жылауын догарды. BipaK ж уреп кысылып, есш ен
танган адамша э л сш -э л с ш ауып кетш отырды. Ж узш е
карап ед1м, eKi K0 3 i ж ум ы л ы п , epiHflepi к о н т ш п , 6eTi
каракуренденш , барлы гып, icin кеткен екен. Тула-бойы м
flip ете калгандай болды . А лкы м ы м а т1релш турган 6ip
туш нш ек epireH муздай ж аска айналып, eKi бет1ме токтау-
сыз парлай бердк Адам баласын осынш а кинагандай не жа-
зыгы бар екен деп ойлайтын сеюлд1мш . 0 к п е , бауырымды
тамырымен жиырып, 6ipey 6ypin тургандай шектер1м сол-
кылдап, катты киналып жыладым. Осы кезде журттьщ нак-
тылы не затка ж ылаганын мен бшмеймш, ал оз1м неге екеш
б ел п с1 з у ста а гай дьщ к а з а с ы н а ем е с, т е к Б а ги л а н ы н
KacipeTiHe гана жыладым.
У стан ы ц жет1сш бергенш е Багила дауы с кылып, уйде
отырды. Ж ет1сш берген со д , ертещ не кун ш ыга ауылга
жылкы келгенде, колы на ж уген алып, уй сыртына шыкты.
— Бар, Баги ланы н атын екеп берщ дер, — дед1 ш елек
устап турган ойелдердщ 6ipi.
М ен б а с ы н а к а р а о р а м а л д ы б у р к е й ж а м ы л га н
келш ш ектщ жанына такап барып:
— Апа, атыны зды мен экеп береш н, - дед1м акырын
гана. Bip турл1 нуры с е н т , ел1 кездей мелшшп калган жа-

75
нары на кез1м тускен де лы ксы п келш калган к е з жасыма
е р е ц ие б о л ы п т у р д ы м . Енд1 6 ip к а р а с а м , ж ы лап
ж1берер1мд1 ан ы к б ш п , тем ен карап тукж ия бepдiм. С о н -
да да кез1м ж аска толып, алдыма усы н ган ж уген мен Б аги -
ланы н колы су шайгандай булдырап кер ш д ь
Ж ылкыларды Hipin журген С уш ндж атайга Багиланьщ
тырмага ж егетш А гаш керш ж у г е н д е т т алып, ж етектеп,
уш нщ сыртына алып келд1м. Багиланьщ т1зпщц алып жатып,
у н -т у н а з шашымнан сипаганы жуйкемд1 б1ржола босатып
ж1берд1. Келш калган eKciriMfli токтата алмай, 6ip турл1 epci
дыбыспен шик ете калдым да, 6ip жагынан осыныма катты
уялып, тук шаруам болмаса да жылкы ж акка карай тура
жуг1рд1м. Ж упрш келе жатып, армансыз жылап алдым.
«Б елю м TinTi ол елм еген ш ыгар, — деймш , 6ip ж агы нан
сен п м келмей. — Белк1м, келер. К алайш а ол мулдем елш
калды е к ен ?.. 1Ш ркш -ай, 6ep i де бекер болып, 6ip KyHi
а м а н -с а у ж етш к е л с е ! Ш лркш -ай , со н д а гы Б аги л ан ы н
калай куан ган ы н кер сем !» — деп ойлаймын. Ж ен е маган
суйтетш сеюлд1 болып кер ш дь
— Ж аратуш ы алла тагала, бар ек ен щ рас болса, сейтип
Tipi кы лш ы ! — деймш жалбарынып. — Tipi кы лш ы !!!
Багила атын тырмага ж егш , оры нды кка ж айгаса отыр-
ды да, ш ыбырткыдан eTi елш кеткен м естек керд1 бож ы-
мен ж аскап , шепиплердщ соны нан журш к е тп .
О сы окигадан кeйiн Бетима екеум1з «кара кагаз» ойы-
нын ойнам айтын болдык. TinTi бш к тем пеипкке ш ы ккан-
да кырдан бауырлай кулаган аттылы, арбалы жолауш ылар,
ж айылымга ш ы ккан ауыл ж ы лкы лары , к е ш к ш к ж ум ы с-
тан кайтып келе ж аткан ш е т ш л е р ан ы к KepiHin туратын
ecKi орынга баруды сиретш к е г п к .
К атар л аса к е те р ге н б ер ен е н щ салм агы у л кен д ер д щ
иыгын канш а езгенм ен, бойы ю ш кен е балалардын иыгына
ж етпей ту р аты н ы сею лд1, с о гы с таукы м е™ ел е ц се сш
енкей тш ж1бергенмен, балаларга закым салмайды. Бала-
лар сол берене жаншып, тер тамшылаган агалардын ж узш е,
Tycin кетсе, ездерш де басып калаты ны н ce3in, калай урей-
лене кар аса, со гы с тудырып жаткан аласапыран ер екетке
де солай урейленш карайды. B i p a K бала ушш со н ы н e 3 i
жетш жатыр емес пе?!
Н ем ктер ш егш ш , б1здщ эскерлер жау колы нда калган
калаларды 6 i p i H e H сон 6 i p i H азат eTin жатты.
М а й д а н ж а к т а н х а т -х а б а р Y зiл гeн ж о к . БY K тeл iп ,
мыж ырайган хатты ашып жатып:

76
 — Ал, кэн е, окышы, — дейтш 6i3re кемшрлер. Bi3 ала-
кандай 6ip бет кагазга асы гы с суйкелген айбак-сайбак жа-
зуды тани алмай, ежжтей бастасак:
— Осы немелерге мугал1м ай каратып жур ме? Kapin та-
нымаганы н е с ь е й , - деп шалдар к е й т , алгашкы буыннан-
ак создщ нобайын танып, ездер1 жетелеп, айтып отырады.
Солдаттардьщ жазган хаттарына карап, со гы сты н бары-
сын ангару киы н едь Кай жерде жургендерш оздер1 де
бшмейтш секллд1, ойтеу1р аманбыз, бет1м1з 1лrepi дешп.
— Сонда мунын 1лrepici кай жак болды екен, - дейтш
шалдар ойланып. - Cipo, opi кетш бара жатканы болар.
— Е, opi кетпегенде, 6epi келе жатыр дей сщ бе?
— Т е к кайдагыны...
— Бу да 6ip алла тагаланы н жазуы шыгар, - деп шалдар
е н п м еге ауып кетед1. — Е сщ де ме, Т о ке, дол согы с баста-
лар жазда осы ит б1ткен улып, ауылды басына кетер ет 1ш?..
— Итт1 ай тасы н-ау, мына патшагарлар (61 зд 1 KopceTin)
ку таякты мылтык кылып, осы ауыл уйд1н арасында атыс-
ты гой. Содан баска ойын курып калгандай. Э, бул ырым
дегенн1н ©3i бастамай коймайды гой. Ж а р ы кты к баягынын
баласы кетпеупн ме ед1 аксуй ек ойнап, алтыбакан Teyin...
Маркум Каратем1рд1н К исы кмуры ны...
— Ж а с а г а н а к ы р ы н кай ы рлы к ы л с ы н . С у м д ы к кой
ойтпесе.
Ауылдын шалдары заманнын бузылуын иттерд1н улы-
ганы мен б1здщ ойынымыздан Kepin, хат окылып болган
сон тап осылай о н п м е согатын.
... Х ат окылып жатыр. Ж ездем н щ хаты. Окып отырган
- мен.
«... Госпитальда торт ай жаттым. Ж азылып ш ыккан сон
баска полкка ж1бердь Кудай айдап Сержбайга жолыктым.
Жылап KopicTiK...»
Ko3iMHin астымен байкап ед1м, Магрипа жылап отыр екен.
«Екеум1з каз1р 6ipreMi3. Бу да 6ip медет болды. Ж ан ы -
мызда Б о к е н еев Т асб о лат деген тагы 6ip к аз а к бар. 0 3 i
Ж етжарадан. Аргын. Ж ан габы лды н кы зын алып отырган
Алдамжардыц KopiMiHe туыс екен. Мырзатайларды да та­
нып отыр...»
— Е-е, кудай, о лп OKeci кайтканда келген туыстары гой,
е-е байгус-ай...
— Кандай жоне... ондай жерде... Ио, оки бер.
«Баска не айта берешн. Агайын журтка б1зден солем.
Хайыр кош -cay турындар. Кудай амандыкпен коруге жаз-

77
сы н. Ш а й кы стан . 1942 жыл, 14 ноябрь.» Х а т т ы н карсы
6eTiHe жауды женермйз, оралармыз, кауыш арм ыз д е ген
создерд1 шала-шарпы уйкастырып, eKi шумак олен жазып
ж1берштг
(К еш н осы олешн энге косып айтып журдж.)
С он ы н ертещне уйге шолак бригадир Е р ж т т кел дг
— Эй, Катша, — дед1 ол айтысатын билердей камш ы сын
алдына койып. - Байьщнан хат алдын. Аман екен. Кудай
03i жар болсын... Сен ещи Айыркумдагы Доркембайдын
о т ар ы н а комекпп боп K o u i i n бар. М ы н а сорлы жес1р-
жет1мдерге айтуга аузым бармайды. Б ш дщ бе, аузым бар-
майды. С ен щ к о ш л щ сау. Ертен кош... Суйт, шырагым.
К е л е с 1 кун1-ак апайым кырга к о ш т к е г п де, мен Солен
к е м т р д щ ушнде калдым.
С эл ен н щ торт жасар кы зы н ан баска euiKiMi жок. Бала-
сы согы ста олд1, келш1 то р кш ш е кетш калган. Ю ш кене
кызды ермек етш, кун о т ю зген болады. Баска б т р е р тук
шаруасы болмаган сон, тамак iuiiciMeH in ip fle ерте жатып
калады.
— К а р г а м , ж ат, ш а м н ы н майы ж о к ко й . А з г а н т а й
K o p o ciH fli корппден сурап алдым, - дейд1 маган да.
Карангы болмеде к е м т р мен ю ш к ен е кы зды н дем ал-
ган дыбыстарына, ауыз болмеде жоргалаган тыш кандар-
ды н тыкырына кулак T y p in , op немеш 6 i p ойлап, секем алып
жатып, уйыктап кетем. С ол енн щ : «Ш ырагы м-ау, сабагына
бармаушы ма ен» деген д аусы н ан оянып кетсем, терезеден
б ш н г е н болар-болмас тан бозы уй iiijiHe алагеу1м соуле
6 e p i n турады. ¥ й к ы л ы - о я у куш мде кш нш , сомкемд1 алып,
ты ска шыгамын. Об1рлеп аткан таннын муздай ауасы 6 e T i -
колынды шымырлата карып, уйкынды шайдай ашады. А с -
пандагы усак уркерлер де, ку с жолы да гайып болган, ш ок-
тай ж а р к ы р а г а н Т е м 1 р к а з ы к пен Т а н ж у л д ы з ы н га н а
KopeciH .
М ен а у ы л д ы н шет ж а г ы н д а г ы , а й н а л а с ы н а а к к а л а
тургызган окшау уйге келш , терезесш кагамын. Уйде жа-
рык б ш н г е н д е тамактьщ, жас толдщ, кураган шоптщ кыш-
кылтым m cTepi м ун ю ген ауыз болмеге K i p i n , Бэтиманын
KHiHin болуын кутемш. Басы н а коныр бокебай орап, к о к
пальто к и т , Ботима шыгады.
— К е г п к пе? — деШп уйкыдан айыкпаган, манаураган
6ip унмен. Сыртка шыгып, кар акеленке шакта кургак кар­
ды шыкырлата басып, даурыга сойлескен ауыл балалары-
на косылып , копан ы н желс1з, ты м ы к ортасымен отетш

78
шана жолымен м ектепке тартамыз. Копадан epi ш ы ккан-
да ш абындык табанында отырган туйе ферманьщ тусы нан
етем1з. О сы ж ерге келгенде алы ста жайылып журген туйе-
лерге сезж тен е карап, буралау 6ipeyi ж еке-дара белш ш
ш ыгып, 6i3re карай тура шаппас па екен деген ойдан ары-
ла алмай, езен табаны на тусем1з.
Озеннен еткен сон мектеп тиш тур. Т е б е сш камыспен
жапкан коржын уй. Онын б1ршде 6i3 окимыз, екш ипсш де
Акторта апайдын семьясы турады. Олар жазгы демалыс
кундер1 салкын болады деп, класс турган жагына Kemin
алганда 6i3 аядай тар, куык белмеде каламыз. К ун ш ы гы с-
ка караган к ласс терезесш ен бую л ауыл KepiHici, бегет
ж и е гш д е п тогай, ары к-тоган, зираттар KepiHin турады.
Бетиманын уйден алып шыккан 6ip жапырак нанын бала-
лар талап екетпес ymiH сабак журш жатканда бeлiп жейм1з.
Эрине, е н п м е нанда емес кой. BipaK е з ш б1ртурл1 жаксы
Kepymi ем. Тек мен гана емес, оны букш кластагы балалар
езгеш е сыйлайтынын сезем ш , сеземш де, ез1мнщ жаксы
KepyiMHin толык ce 6 e 6 i бар екен-a y деп ойлаймын.
Сол жылы кы скы дем алыстан кеш н екпем е су ы к тш п,
катты ауырдым. Алдында 6ip аптадай ж е т е л т жургем. С а­
б ак Ycтiндe ы сты гы м кетер1л1п, буы ндары м сы р кы р ап ,
журег1м ай ны ды . А у ы л га кай тарда сем кем д1 Б ети м ага
бepдiм. Тула бойым калтырап, екет1п барады.
Ж ауып турган ж ылмык кар бет1ме, мандайыма тиед1 де,
epin кетед1. А уы л шет1не кел ген де елс1реп, буындарым
д1рыдеп, жолга отыра кетт1м. С алкы н карды н у ст 1не ки са-
йып, уйыктагым келед1. Кайтып оянбастай болып уйы кта-
гым келед1. Бетима:
— Ш ы даш ы , аз ган а ш ы даш ы , — деп ж алы ны п , 6ip
колымды иыгына асып, суйрет1п, шеттег1 ез уй1не ю р п зд ь
Магрипа апай мен1 K epin, шошып к е т о .
— К етек , не боп калды, — дед1 3epeci ушып. — Tyci бузы -
лып KeTinTi гой, кудайы м-ау.
— С абак устш де ауы рган...
— Ойбай, ж аны м -ай! Ш еипщпр тез1рек. Алда жаным-
ай, байгус бала-ай!
Магрипа апай мен1н аягымнан жартысы жок керз1 eTiKTi
memin алып:
— М ынадан елм егенде, H eci калуш ы ед1, — деп босага
ж акка лактырып ж1берд1.
Пеш тубше тесек салып, мен1 екеулеп жаткызды да, уст1ме
Kyni-тонды yftin, кымтап тастады. Тунге карай денем бурын-

79
гыдан да куш п-жанды. Сонда да бет1мд1 ашпай, туншыга тер-
леп жаткан ед1м... Элде уйкысырадым ба, элде кызудан e c i p i K
буды ма, туннщ 6 i p уагында тастай карангы белмеде ыдыс-
аяк туратын босага жакта турегелш жур екем.
— К алкам , Эбдж эр1м, кел, жата койш ы, коры кпа, шы-
рагым, жай уй кы сы р аган ы н гой, — деп колы м нан тарткан
М агрипа апайдын, калты раган даусы н ан eciMfli жидым. Ол
Kici MeHi колы мнан жетелеп, е з ш щ т е с е гш е экелд1 де, жуп-
ж ум сак бауы ры на кы сы п , тас кып куш актап жатты. С о н ­
да, м енщ ж уреп м тар с-тар с согы п , коркы ны ш ы м ды эл1
баса алмай ж атканы м да, ем1р1мде мурным тыгып керм е-
ген ана к е ю р е п н щ ж анга жайлы, жупар исш ен ж урепме
жан ю р ген дей денем балкы п, ракатка ш омып, 6ip киял
д у н и е с ш е eH in к е т к е н д е й б о л ы п , т е к енд1 ж ы лап
ж1бермесем екен деп, тып-тыны ш маукымды басып жат-
тым . Э л д ен с о н барып ту сы рты м да ж аткан Бэтим аны
сезд1м. Бэр1м1з 6ip корпен1н iininae екенб13. О ны н жып-
жылы, ж ука д е н е а маган ra in жатты. Д ем алы сы на кара-
ганда ояу се ю л д ь Аздап сер п ген тэр1зд1 болып, бет1мд1
ашып Kepin ем, Бэтим а бет1мд1 керпем ен буркеп кайта
жапты да, теб е жагымды кымтап, e3i ж акы н сы гы лы сы п
жатты.
Туш м ен 6ip ec e ысып, 6ipece тонып, эл сш -эл сш б асты -
ры лы гып, тынш и алмадым. Ертецш е куш пз де тула бойым
куш п-ж анды . К е ш к ш к тагы да ecipiK буып, сандырактай
бастадым. Кез1мд1 ашсам болды, пеш устш де турган пштел1
шам ж ан ган ерттей алаулап , т е б е ш , керм е ж т т е 1лул1
ту р ган орамал сулплерд1 к ы п -к ы зы л ж алы нм ен жалап
турган тэр1зд1. Ш амды ко згаган сайын лап-лап етш , бую л
ж ер-дуниеш ертеп ж1бергел1 тургандай кер ш ед ь
— О ртендж кой, шамды баспайсындар ма? —деймш жан
ушыра айкайлап. Магрипа апай мен Бэтима маган урейле-
не карайды. Ш ам га карай умтылгым келедь
— Бэтимаж ан, молданы шакырып келе койш ы. К,орык-
сан , шам алып ш ык, тез1рек, — дед1 меш тургызбай басып
отырган апасы.
К оз алдымнан ж ап-ж асыл сагымдар ж уздь Бидайыкша
жапырылган сол сагымдармен коса кулап, коса турып, 6ip
кимылдар жасап ж урген сек1лд1мш. BipaK уй ш ш д е ж ал­
гы з М агрипа апайга бой бермей аласуры п , ecipiKTeHin
ж ургеш м д 1 ©3iM сезгем ж ок. Б1раздан сон Бэтимага epin,
колы на куран ю табы н устаган молда атай келдь Табалды -
ры ктан аттай бере:

80
 — Амансындар ма, ш ырактарым! Алла тагала бул ша-
ны рактын ywrecici мен ту зд еп сш аман кылып, ы ры зды к-
Heci6e, б ак-деулеттен ары лтпасы н! — деп, колымен бетш
сипаганда кеуд есш ж апкан к у м к т е й сакалы н да уш ына
деш н салалап e r r i. Ж айбаракат KYлiмcipeгeн куш менщ
ж ан ы м а м ал д ас ку р ы п о т ы р ы п , там ы р ы м д ы у с т а д ы .
Ж ум сак, салкы н алаканы м ен шекемд1 басып кер дь
— А яктан еткен с у ы к бар, — дед1 ойланып турып. — Bip
тамырды сейлетпей тур. T ep i3i б1рденеге кулаган сею л д ь..
М узга кулап па ен?
— Кулагам, - дей салдым, еЫмде болмаса да. М олда атай
сол жайбаракат, дш дар, мешрбан калпында калтасы нан сия
карындаш ын алып, маган 6 i p H e m e i mi pTKi ж азды. Содан
кеш н куран ю табы н басы м нан уш айналдырып, уш ыктап
алды да:
— К алим ага тш1шп келт1рш ж ат, айналайы н, еш тене
етпейдь Ж азылып кетесщ , — дед1 сешмд1 унмен.
— Н е, еумин, кудай айтканьщ ызды келгф сш , жарыктык,
— деп жалбарынуда Бетиманын апасы. Молда ер1ткен сары
май мен елт1рген алмастын бар ауруга мын да 6ip ем екенш
айта отырып, алдына екелген шайдан eKi-уш кеседей i u i T i де,
дастархан шетш кайырып, бата кылып, шыгып Kerri. Молда
KeTiciMeH ежептеу1р жаксарып калдым. Баганагы бштел1 шам-
нын лапылдап eлecтeyi басылып, мандайымнан тер бiлiндi.
I m i p T K i eздipiп, шай i n r r i M . Аздап кeнiлiм кетер ш п , жаным-
да отырган Бетимага карап, жымиып кYлiп койдым. Сейту1м
мун екен, Бетима бетш басты да, жылап коя бердь Ш еш есш щ
неге жыладын дeгeнiнe жауап берместен, темен карап, сол-
кылдап, кеп жылады. Bip кезде кез жасын алаканымен суртш,
жас жуган кезш щ астымен маган куле Караганда мен онын
куанганнан жылап отырганы н тусшд1м. Сонда журепмд1
жып-жылы ce3iM билеп, ез1мнщ де тамагыма 6ip ы сты к
тушншек т}релш калды.

* * *

K eл eci куш уй ы ктарда М агрип а апай «ж ары к болып

турсы н» деп сы к си м а шамды K i p мен майдан жылтырап
тураты н коны р ж еи л к тщ ycTiHe жагып койды да, меш
тагы да орталары на алып ж атты . М агрипа апай ау ы р -
ауыр K y p c i H i n , «ты н ы ш ты к, б ей б 1тш Ы к кы ла кор» деп
теш р ге ж албары нып ж аты п, уйы ктап KeTTi. Бети м а да
ж асты кка басы т ш а м е н уй кы га K i p i c T i . 0 3 i H i n ж аты сы

81
ду н и еде жаман е к е н ; у й кы сы рап сойлеп, е р с т - к а р с ы -
лы аунап, корпеш ашып тастады да eKi ая гы н тура м ен щ
ycTiMe к е с е - к е л д е н е н арта салды . М ен орным нан ептеп
K0 тepiлiп, Б э т и м а н ы н басы н ж а с т ы к к а салдым. B i p a K ол
екш и п рет ашып тастады . С одан с о н оны ж а с т ы к к а кай -
та ж а тк ы з ы п , ipreciH Tipen кымтадым да, е з ш куш актап
ж атты м . М ы с ы к т ы н бал асы н д ай ж ы п -ж ы лы , ж уп-
ж у м с а к . BeriHe кар асам , 6eTi де, аузы да аш ы к жатыр
е к е н . «С у й геш сулу болады» дед1м iuiiMHeH. О ньщ 03i
де осы кезд е керемет сулу ед ь К ы з ы г ы п KeTin, б ет ш ен ,
м о й н ы н ан шскед1м де, а кы ры н гана шаш ынан сипадым.
С о га н к о с а : «Шлркш Ботима екеум1з 6ip уйдщ баласы
б о л с а к кой, тан аткан ш а осылай куш актап , ш скеп жа-
тар ем», — деп те ойлап коям. Ботима « Ж о к , оньщ бола
ко й м а с » д е г е н д е й , б а сы н ш айкап, п ы сы л д ап , м урн ы н
укалап , корпеден аунап шыгып KeTTi. О сы кезде М агр и -
па апай оянды . Б а с ы н к е т е р ш , кобырап к е тк ен ш аш ы-
ньщ а р асы н а колы н салып жiбepiп, 6ip-eKi касы ды да,
к о й л е п н шубалтып о рны нан турды.
— А н т аткырдьщ кы зы, жатысы иттщ жатысындай гой
муньщ, корпеш ашып тастаганын карашы. Ауырып жат-
кан балага жел типзер ме екен, — деп Бэтиманын устше
э к е с ш щ ecKi тулыбын жапты. Содан кеш н «Егер Ботима
тулыптан ашылып калса, кайтадан корпеге Kipri3in алам
да, тулыпты ар жагына Tipen коямын» деп ойлап жатып,
©3iM де уйыктап KeTinniH.

* * *

Танертец Бэтима окуга KeTiciMeH, Магрипа апай колы-

на к у р ек алып, муз бет1нен камыс Kecin окел уге колге
кетед1. Сыртта февральдын ш уак KyHi Tycin турады. Уй
сыртынан откен ori3 шананьщ сыкыры, малга KeftireH бак-
ташылардын айкайы, шоп 1здеп, кора-кораны туртк4леген
ауыл си ы рл ары н ьщ MOHipereHi ап -а й кы н ест1лед1. Сол
жылы февраль айы ерекше тым ык болып турган. Эр не-
меге к о н ш м 6ip бол1н1п, денем де аздап жешлдеген сек1лд1
болды.
Т у н ге карай кызуым K0 тepiлiп, тагы да шел кысады.
Д енем д1р1лдеп, журепм согып, «баягыдай шамньщ ла-
пылдаганы елестемесе екен» деп зорем кетш , тук ойла-
мау уш1н, аузыма ту ск ен созд1 айтып, Магрипа апай мен
Ботимага тун ортасында о н п м е айтьщдаршы деп жалы-

82
намын. Олар м енщ бул сез1мд1 сан д ы р ак деп угады . С он -
ды ктан м енщ айткандары м ды елен кы лмай, басыма дым-
дап орамал басы п , су сы н ж уткы зы п : «Ж ат ешп, каргам,
сей лей берм е, ты ны ш кан а ж ата ко й , б элю м уйы ктап
кал ар сы н », - деп, буркеп жауып тастай ды . Т у н н щ 6 i p
уагы нда булы гы п, ж етел кы сы п , дем ала алмай ж антала-
сып ж атсам, М агрипа апай т е с е п н е н ушып турып, алды-
ма ш ы л ап ш ы н к о й ы п , б а с ы м д ы с у й е п , ж а р а т к а н г а
кулш ы лы к eTi n:
— Сактай кор, т ещ р ь .. жар бола гор, — деп жалбары-
нып отырады.
Сол к е зд е Ботим а да т о с е п н е н туры п , кум анм ен су
ек е л ш , ш к е й л е к ш е н к у ш н д е ж аны м а тiзepлeй калы п ,
б1рдеце деп куб1рлеп отырады. К улагым ды салып, тындап
кал сам , «сактай гор, TOHipi, жар бола гор T o ni p i » деп
m e m e c i H i n c o 3 i H кайталап оты рганы н ecTymi ем. Сонда
K03iMHeH жасым соргалап:
— К урбандары н болайы н... — деп кемсендейм ш . BipaK
амал канш а, олар менщ бул co3iMfli де санды рак деп угып:
— 06fliKepiM , жат, калкам , сейлей бермепп eндi, жата
гой. — деп ce3iMHin аягы н тындамай, буркеп жауып тастар
едь Сол ауы рганнан марттын аягы нда — дал ада ойдым-ой-
дым кара жер KepiHin, езендерде сен бузы лып, м ектепке
б егет бойы м ен айналы п бараты н к е зд е 6ip -a K турды м.
С елен KeMnip мен ауырып ж атканда 6ip-aK KyHHin ш ш д е
сы р каттанбастан кай ты с болып, ю ш к ен е кы зды m eineci
терю н1не алып KeTinTi.
Будан кеш н 1944 ж ылдын ерте кектем щ де, тасы ган су -
дан со н кыр бойына кы згалдак туны п, TepicTiKTeH со ккан
желмен 6ip re к е к ш алгы нны н, ж усанньщ , ж аркабактагы
жалбыз бен су сщ ген камыс борыктардьщ иЫ келгенде, ай-
наланы cap мунарга бект1рген кузде де, кун сайын ж ещ с
хабарын ж етю зген аккы рау кы ста да осылармен аралас,
куралас турып жаттым.

* * *

К ектем айында саб акка ерте келш , мектеп ip reciw ieri

кара суды н кабагы нда кунш уактап отырмыз. Ж аны м ы зга
б1зден 6ip кл асс тем ен, алтынш ыда окитын Ж арас келш
отырды. 0 3 i каладан келген , орысша ж аксы сейлейтш , шы-
лым mereTiH. Б у зы к ты к жайлы е н п м е айтып, «хули ган-
мын» деп м актанаты н. Ж арас б ш егш Typin, колы ндагы

83
«Прощай, Родина» деген ж азуды кер сетш , Ti3eciH ку ш ак­
тап отырды. К ы зы ктаган балалардьщ 6ipi тую рж теп , суртш
кордь К ететш Typi ж ок.
— Д у р а к ты ! Б у н ы т а т у и р о в к а д ей д к Бул еш каш ан
кетпейдь б й тк еш инемен n icin жазады. Бш дщ бе? — дед1
Ж арас бузы к балалардьщ кейш мен козш бажырайтып. -
К ерек пе, каз1р-ак жазып береш н.
— Д авай, - деп калды балалардьщ 6ipi.
Ж арас кл аска барып, уш ына жш ораган ине мен тущ ь
э к е л д ь С одан со н ш еп тесш , ьщ гайлы ж ерге ж ай гасы п
алып:
— Ал келе берщ дер, — дед1 дауы стап. Балалар топыр-
л а п , у й м е -ж у й м е б о л д ы . Б 1 р азд ан к е ш н к о л д а р ы н а
К р ем л ьд щ , бес ж улды зды н cypeTi, «Не заб у ду родную
мать» деген с е з ж азы лган балалар бш ектерш турген бойы
ку н ге кы зды ры ны п, б ет-бетш е кетш жатты.
— А уыра ма? — дед1м 6ipeyiHe.
— Ауырып тур, — дед1 мурынын тыржитып.
— Эй, тура турш ы, — дед1м мен тущ ты н аузы н жауып,
кеткел1 турган Ж араска. - М аган да жазып 6epiui.
— П ож алуйста, кел. Не деп ж азайын?
— Бэтима деп жаз, — дед1м кулагы на сыбырлап.
— «ф » ма, «Б» ма?
— Б, б, «бака» дегенде айтылатын «б».
Ж арас инеш си яга батыры п алды да, б1лег1мд1 кы са
у с т а п , т с ю л е й б а с т а д ы . T e p ir e KipreH и н е ш н уш ы
к1рш1лдеп, жанымды шыгарып барады. Сонда да ерн1мд1
т 1стеген куш «Бэтима» деген сезд щ денемде м эн п -б ак и
калы п к о я т ы н ы н а imiMHeH риза болы п , к е п т е н ан сап
ж у р ге н ерл1к ce3iM flep д е н е м е ш ы м ы рлай к у й ы л ы п ,
бш епмн1н TepiciH сыпырып тастаса да былк етпестен, у н а з
шыдап бактым.
Ж а р а с « Б э ти м а » деп ж азы п б о л ды д а , н е ге е к е ш
б ел п с1з, со н ы н а леп б е л п с щ койды . С о сы н си ясы н ьщ
аузы н ж ауып:
— Болды ешп, - дед1 орнынан турып, - Сэл кеп кесш
жен1нд1 Tycipe бер. С онгы сабакта б1лег1мн1н шымырлап
а у ы р га н ы н сезд1м . С а б а к т а н ш ы гы п , Б эти м а екеум 1з
ауылга тарттык. К ун кекж и екке такап калган. К ектем бол-
са да ш аны ш ыгы п у л гер ге н кара жол бой ы м ен унс1з
келем1з.
— Бэтима, — дед1м иык TipecTipe катарласып.
— Н е? — дед1 ол томен караган куй1.

84
 - Б1рдене корсетеш н бе?
- KepceTiiii, — Бэтима басын котерш , маган карады.
Мен жазу жазылган колымды алдына апардым да нак 6ip
гажайып м усш ш щ пердесш сыпыргалы турган мактаншак
скульптордай жещмд1 Typin калдым. Typin калдым да, ез1м
тан калдым. Бш епм куп болып icin кеткен. Жазулары канга
араласып, соргыш ка cinreH сиядай жайылынкырап барып
6iTinTi.
- Ой, бу немене, — деп шошып Kerri Бэтима. Сосы н еже-
леп окып шыкты:
- Б-а-ти -и -м -а!
Бэтима капел1мде не айтарын бымегендей:
- М у н ы н не? - дед1 акырын гана.
«Ш ынында да муным не?» деген ой осы кезде оз1мнщ
де басыма келш, соган жауап таба алмай, жерге карадым.
- ¥ я т емес пе? М у н ы н не? — деп ызадан к у й ш -ш ск ен
Бэтима о н сы з да со лкы лдап турган б1лег1мд1 ж у л кы п -
жулкып ж1бердь
- А-а! - деп калдым ауырсынып.
Ботима оныма карайтын Typi жок. «Неге жаздырдын,
неге жаздырдын?» деп жанымды коз1ме корсет1п, сш юлей
бердг
- Сенде уят жок екен, - дед1 амалы таусылган сон. -
Мен ешн сешмен сойлеспеймш. 0 з щ аулак журил менен.
Не кылган баласын?..
Ботима дуылдап, кызарып кеткен бетш басып, менен
озып кетт1. Мен элде де оз ю нэм а толык тусшбей, май то-
п ы р акк а а я гы м д ы с у н п т е б а с ы п , с о н ы н а н унс1з epin
келемш.
Ымырт жабылып, 6i3 ауылга такаганда Ботиманын ашуы
таркап, мен1 кутш алды.
- Ауыра ма? - дед1 маган K03iHiH киыгымен карап. Мен
тагы ундемед1м. «А уы рады » д есем , намы с ж1бермейд1,
«ауырмайды» десем, элпдей устап, жанымды шыгара ма
деп коркып келемш.
- Кетпей ме енд1?
- Кетпейд1, — дед1м мщ пр ете Tycin. Осы кезде Б э ти ­
манын жылы жузбен жымиып караганын байкап калдым.
Басымды KOTepin, тура карауга бата алмадым. Жэб1рленш,
жылап ж1берпм к ел дг
- Журил ешй тез1рек, - дед] Бэтима колымнан ептеп
устап, жалынгандай 6ip унмен, — журе койшы, кеш боп
Kerri.

85
 Ill

B i 3 жетшли 6 i i i p r e H жылы (ол кезде б1здщ жакта он жыл-

ды к мектеп болган емес) согы с 6 i r r i . B i p a 3 адам Tipi кайтты.
О нын i u i i w i e мешн жездем мен Бэтиманын 0K e c i Сержбай
бар. С ер к б а й ауыр жараланып, 10 айдай госпитальда жа-
тыпты. Сонда да жарасы толык жазылмай, келгеннен кешн
де ок тиген жауырынына дер1 жагып, байлап журдь
B i p e p айдан со н т1рш ш к кайта басталды . Кайтып кел-
ген ю с ы е р д щ к ы з м е т к е ту р аты н д ар ы к ы з м е т к е , кара
ж ум ы ска тусетшдер1 кара ж умыска т у ей . Бэтим аны н э к е с 1
С ерж бай е с е п ш ш к к е турды. Ж ездем ферма M e n r e p y m i c i
болып тагайы ндалды . Ал меш мектеп 6iTipiciM eH машина
оракка салды . Ж эн е мен 6 i p машина оракты н окуы н окып
ж аткандай , бригадир емтихан б1тпей ту р га н д а -а к шепт1
Т е л е к сай ы нан ш абатынымызды келш айтып K e r r i . М ен
буган деш н мектеп 6iTipiciMeH калага барып, мамандык ала-
тын 6 i p о ку га туссем деп армандаушы ед1м. Ещп сол арма-
ны м ны н бос киял екен ш е кез1м ж егп . Б1ршшщен, менде
о ку га баруга караж ат ж ок едь
— Сен окып, меш н кесегемд1 кегертп ей -ак койшы, экем!
А та-бабан окымай да нанын тапкан. Ел eciH жия алмай жат-
канда кайдагы караж ат, — деп жездем катты кеш гендж тен,
со гы стан пайда болган ж уреп ш н устам асы устап кала ж аз-
дап, ер ен то ктаган .
Е кш ш щ ен, уст1мде колдан токы ган жун шалбар, жун
ш екп еннен б аска лыпа ж ок. С огы с б1ткен жылгы керемет
тарш ы лыкты к1м умытты дейсщ . Бой кетер ш , сен тузейтш
ж аска келш калганда осыдан киын еш тене ж ок екен.
У ш ш ш щ ен, колхоз да тас кенеш е ж абысы п, айырылар
емес.
— Дырдай ж ш т болдындар. М ерт болган агалары нны н
орнын басаты н сендер ем ессщ дер ме?! KiM ютещц мына
колхозды н ж ум ы сы н?! 0лмел1 кемш р-ш ал, ауру катындар-
ды н жеплу1 жетпед1 ме? Сендерд1 де мектеп тербиелеген
комсомол дейд1-ау. Ой аузы нньщ iuiiH урайын, — деп бас-
карма сыпырта боктаган. Ш ы ны нда да меш н тап осындай
сапырылыс кезде окуга барам деу1мнщ жайлауга кеш жана
келш , ел1 уй де т т л м е й ж атканда жайгасып отырып, шай
i m n e K болган ниет секшд1 e p c i жагы бары да рас едь Т ел ек
сайы нан Ж екей екеум1з жыл сайын июльде — бидайык то-
лы сы п, ппркей канаты курай бастаган кезде шеп шабуга
K i p i c i n кетем1з. Ж екей согы стан кай ткан, ел1 уйленбеген,

86
эйел мшезд1 кещ л ш ек, момын ж т т . Ж ум ы ска бepeкeлi,
бейнеткор жан.
* * *

Бул ещ рдщ m e6i сол жылы ете б ш к, epi калы н ecTi.

BipaK к е к тем п жайылган судан жердщ бурынгы ж ары кта-
ры кенеш п, кед1мп казанш ункы рларга айналып, оракка
улкен ки ы нды к тугы зган .
М енщ машина орагым туе кезш де осындай 6ip ш ункы р-
га батып калып, ез1м дон галакты н уетш е кулап, оган коса
оракты н жуз1 кирап, Tipi o 6irep re Tycin ж атканы мда ауыл
ж актан 6 i3 re карай eKi атты кулады . К о к ж орга атты н
уетш деп баскарма болды, карагер атка м ш ген калпакты
KiciHi танымадым. Олар келгенде мен де епздерд1 ш ыбырт-
кы лап , маш ина о ракты ж ары ктан ш ы гар ы п , ж ана жуз
ауыстырып болып, ш ункырдьщ ернеуш е куйрыгымды ко -
йып, тepiмдi басып, дем алып отыргам.
— С алам агалейкум , — деген селем1мд1 де алмастан:
— И э, бала, не отырыс бул? — дед1 ектем унмен б аскар ­
ма. - K a 3 ip дем а л а т ы н у а к ы т па е к е н ? ! Н егы п
ещ прмегенещ дер ездер щ ?
М ен басымды кетер ш , баскарм ага карап ед1м, к е к жор-
ганы н устщ де камш ысын буш рш е таянып, езен ге деш н со-
зылган ш алгынды беткей ге астамси карап тур екен.
— И е, сей ле, — дед1 кы зара берткен ж узш маган бурып.
— Ж ары кка Tycin к е гп м , — деп кум1лжщ1м. — Ш ы гар-
ганым осы жана ган а... 0з1м оракка кулап...
— Ж ердщ асты на не гып Tyc in кетп ей сщ , ж угерм ек.
Нене былжырап турсы н ? У ю м еттщ ш аруасынан кы м бат-
пын деп турсы н ба?
М ен ундегем жок. Ат устш де iuipeHin турган жуан тулгага
жшркене карадым. Ж ен е басыма мынандай ой келдь «MeHin
сорым кайнап отырганы мынау, ал баскарма уйкысы кан-
ганша уйыктап, тойганынша inim-жеп, одан кеш н дуниеш
6ip ез! тындырып жургендей осынша ею рендейдь Эрюм ез
хал-кадарынша уюметке ер турл1 пайда келт1ру1 мумкш, 6ipaK
журттын 6epi де бipдeй терлеп, б1рдей киналуга raicTi емес
пе? Бул неге маган кож алык кылады?»
— Эй, шырак, — дед1 менщ караганымды унатпай. — егер
осы сайдын бойын айдын аягы на деш н б т р м е с е н , жон
тер1ннен таспа тiлiп аламын, б1лдщ бе? Сосын андагыдай оты-
рысынды enairepi кермейтш болайын. Тур орныннан!
М ен орнымнан турдым.

87
 — К дйкай! — дед1 баскарм а кам ш ы сы ны н сабымен ма­
шина оракты кер сетш .
— Ж о к , кайкаймаймын, — дед1м TicTeHin, ызадан ар ен
шыдап.
Баскарм а атын тебш е тусш ед1, мен жерден ш ыбырт-
кымды алдым. BipaK ол менен коры ккан жок.
— Тарт тш н дП — деп кам ш ы сы ны н тобы лгы сабы м ен
кеудем нен нукып ж1бердь
Р ас, онш а катты тиген ж ок. BipaK ец п м е катты тиюде
ме?! Т у т ш п , ашу кы сы п турганда 6ap i6ip , катты тисе де
сезб ес ен. Е н ауыры саган кол ж умсалганы гой.
М ен ш ы б ы р т к ы н ы н са б ы м е н к е к ж о р ган ы б а ст а н
кулаш тап турып салып е г п м . А т шалкалай оскы р ы ны п,
у стш д еп баскарм аны Tycipin кете жаздады. Ш ы бы рткы -
ны тебем е уш рш , шарт етю згеш м де ж анындагы карагер
ат та у р к т , eKeyi жапырыла ш еп н дк О сы кезде Ж ек ей
е п зд ер ш токтаты п, касы м ы зга келген екен.
— 0 й , сен жынданып кеттщ бе? — деп колымдагы ш ы-
бы рткы га жармаса Kerri.
— Э й, HTTin баласы , — дед1 баскарма куты ры на айкай-
лап, — мен сен щ экещ ц бiлeм iн, халы к жауы болган. С ен
со н ьщ к у ш т с щ . Э к е н н щ ау зы н ... ceHi ку р ту га шамам
келетш шыгар. Тура тур болем... Тура тур...
Баскарм а атын борбайга 6ip салып, ш абындык ж иепмен
сиырш ыларга карай ы згы та ж енелгенде де:
— Тура тур белем! —деп бара жатты. М ен ез1м нщ аузы м -
ды аш сам -ак жылап ж1бергел1 турганымды сезд1м де, «Не
болып калды ж аны м -ау, айтсанш ы» деп киылган Ж вкей дщ
сурагы на жауап берместен, епздер1мд1 ycTi-ycTiHe ш ыбырт-
кы л ап ,ай д ай женелд1м.
К е л е а куш тан сврщ ен ж ауган жацбыр кеш ке деш н ба-
сылмады да, шеп кургаганш а жейде, дамбалымызды ж у-
дырып алм акка ауылга тартып к е т п к . Ж олда келе жатып,
Ж о кей ге мынаны айттым.
— Ж ек е ! М ен осы таяу кундердщ 6ipiHfle кетемш . М енщ
курал-сайм андары м ды е з щ тугендеп етк1з. Болм аса 6ip
адам Ж1берер.
— Кай ж акка, 6eTip-ay, — дед1 тан калган Ж окей.
— Оны тап каз1р ез1м де бшмеймш.
— Сен немене, баскарма урысты деп... елден безесщ бе?
— Ж о к, ж ок! Одан ем ес, Ж аке. («Д егенмен бу да себеп»
деп ойладым iuiiMHeH) Оны мен TinTi сол сагаты нда умы-
тып кеткем . Одан ем ес... О куга журем. М енщ кия алмай,
киналатын ата-анам ж ок, Ж а к е. М аган кайда болса да 6epi
6ip емес пе? Жет1м адамга 6 o p i6 ip !
Ж окей тым бос Kici гой, меш н куй зелген 6ip ауыз ce3iMe
K03i жасаурап шыга келдь
— Эй, Оймауыт агайлар данышпан ед1 г о й ! Эй, н есш ай-
тасы н ! Ол ю а л е р Tipi болса, ceHi алаканга салып багар
eдi гой. Эй, mipKiH-ай, болмады гой!
— 0 3 i n ойлаш ы. 0CTin ж уре б ер сем , б а ст ы к Ty6iMe
жетед1 гой. Не алып жаткан абырой ж ок. К ер ш ген ге туртю
болып. М ен жогалып кетсем , еш юм 1здей коймас, ал мына
коны р ori3 жогалып кетсе, кы м -ку ы т болатыны аны к!
Солай емес пе! С осы н бел байладым. А м анды к боп, Tycin
кетсем , уш -терт жылда 6ip мамандык алып ш ыгамын.
— М -м , солай де, — дeдi Ж экей тусш ш . — О да ж ен. Сен
езщ 6ipa3 бiлiмiн бар баласы н. М егер о куга Tycin кетсен ,
кудай быед1, осы баскарм аны н орнын жулып аласьщ .
— Ею нш щ ен e3iMfleri караж ат аздау. С ен маган катын
алмак боп журген акш аннан 6ipa3 акш а бер. С осы н меш н
бую л енбекакы м ды 03iH ал.
— 0п здерд1 не к т е й с щ ?
— Сиырга косып кетем.
— С ен онда К ен ж ебай каскан ы маган тастап кет. Ш етю
каска е п з ж астау мал, жарамай жур.
— Мейл1, 6 e p iH ал.
— Е, дурыс онда, кудай бетщ нен ж ары лкасы н. Азамат
боп кетсен , 6i3re зияны н тимес. BipaK елд1 умытпа.
Кеш тетш А ксуаттагы ауылга ж е гп к . Ж ездем уйде екен.
У ш -тер т кун н ен 6 e p i ж уреп шаншып, б уп н гана T e y i p бо-
лыпты.
— Т е л ек сайын а гу ск а деш н б т р е а н д е р ме? Бы лты р-
гыдан кандай екен e 3 i? — дед1 де койды.
Ш айды да тып-тыны ш отырып in m K . Т ек жатарда меш
кай р ан ка л д ы р га н м ы н ан дай 6 ip жай болды . Ж езд ем
т е сегш щ устш де дамбалш ан отырып, кы м ыз imTi де:
— Эбдж ер1м, — деп ун катты.
— Э у.
— К улагы н сал. Айтатын сез1м бар... — Ж ездем са у сак -
тарын жана кергендей , мукият ушлш 6 i p a 3 отырды. — Э к е-
шешеден ерте калып ен... Адам аяды ма, кудай аяды ма,
e f t T e y i p , T e H T i p e n , ж е^ м д ж кер ген ж оксы ц. Бактым, окы т-
тым. Бет1ннен каккан KyHiM жок. MiHeKn, ешп ж т т бол-
дьщ. Оны да керд1м. K e i n e r i согы ста 6 i p окопты н тубш де
елш калсам кайтер ем. Т е у б е, ерине, теу б е!
 Ф р о н тта ж ургенде Серж бай екеум1здщ бораган о к ас-
тында жатып айткан серт1м1з бар, T i p i кай тсак, суй ек жа-
к ы н т у ы с б о л м а к к а ... 0 з 1 м н е н т у г а н ул ж о к ... И э ...
С е р ж б а й д ь щ улдай кып асы рап о ты р ган ж алгы з кы зы
Бэтим аны са га н алып берем. К олы м нан еныл б о л т , уй
кылам. К уда тусш койдым...
Ж ездем осы ны айтты да, кенет ауа ж етпегендей аузы н
ашып, 6eTi тыржиып, кеудесш устаган куш ж асты кка кулап
бара жатты. Ж уп р ш барып, басы н суйедж .
- Т агы да у стад ы -ау, кургы р-ай, — деп апайым куш не
сойлеп, ж асты кка басы н салды. М андайы на дымкыл ора-
мал басты к. Ж ездем элден со н к езш ашып, элс1з унмен:
- Ештеме де етпес, абдырамандар, дэр1мд1 эперци, — дедь
Ж езд ем ты н ы ш т а л ы п , у й к ы га к е г п . Ы з де ш амды
c e w u p i n , TOceriMi3re ки сай ды к. EKi коз1м бакы райы п,
аш ы к ту н д ж тен кулаган боз со ул еге карап жатырмын.
Тун дж тен ж алгыз жулдыз кер ш дь Ай сэулесш е малынып,
калкып ж урген а к бауыр бултты н тасасы н а енш , ж ок бол­
ды да, кайта к ер ш д ь А лы стан, шекс1з 6ip олемнен куб ы -
лы п , ж ы м ьщ к а га д ы . Б у л тта р к о ш т б а р ад ы . С о н а у
м эн п л ж аспан элемш де дуниенщ 6opi кы м -ку ы т зещ п
жур. Тажайып дуние, шат турмыс алы ста, киырда, элде де
алы ста деп арбап тургандай.
Осындай 6ip кен дуниеш , еркщ джт1, алы сты ацсап жа­
тып, ойга бершд1м. А ягы н эмэнда андап б асаты н, со н ды к-
тан еш каш ан да бакы тсы зды кка уш ырамайтын, 6ipaK ба-
кытты да болып жарымайтын, кэд1мп eKi ойлы адамдар
сек1лд1, мен де белпс1з 6ip оки ганы н басыма T O H in турга-
нын ce3in, кобалж уга айналдым. Бэтиманы ойладым.
Ж ездем айткан пигыл уш уйыктасам тус1ме юрген емес.
«Уйлену, сейтш , кэд1мп эйелге айналдыру. О, тоба, мынау
маскара корлык емес пе?! —деген ойдан журепм ине суккан-
дай жиырылады. — Туу, уят-ай! ¥ я т -а й !.. Туп-туны к ce3iMfli
осынша лайлап...» Керпемд1 тас буркенш , дуылдаган бет1мд1
басып, узак жаттым. Жэб1рленгешм сонша, ексш жылагым
келдк Ертен кун ш ыгысымен-ак 6opi жабылып, аяк-колы м-
ды матап байлап, уйлещпре салатын сеюлдь
«Ж ок, ж ок, кетем, — деп беюш нм i u i i M H e H . — М ы нау
уяттан б1ржола елген артык. Сонда 6opi умытылады. Т ек
осы жайында ойламасам екен».
М ен т у ш м е н к о з ы г е м ж о к. С ы р тта н т а н сэу л ес1
бш ш генде де осы нау жанымдай ж аксы кер ген , 6ipre е ск е н
Бэтиманы ар ж етш , эйелдж ке алу деген сум ды к пигылдан

90
eKi 6eTiM д у -д у eTin, кан ы м ды сы р тк а теп кен сол уят
ce3iMiMfli баса алм ай-ак койдым.
К еш н ойлап о ты р сам , мен Б ети м ан ы соби к у ш н д е
суш пш н де, сол соби куш нде ж урепмде сакталып калып-
ты. Ж ен е ол махаббат адамдардын n e p i m T e H i , пайгамбар-
ды су й ге ш тор1зд1 б ол ы п , п е н д ел ж к а р ы м -к а т ы н а с ,
п енделж су ш сп ен и п л ж , жер бетш де ж уптасып тip л iк
куру, урпак калдыру занды лы гы н сезш у, тагы сол си як-
ты ем1рдщ ш ындыктарына 6ip де 6ip уйлеспейтш тан га-
жайып, TyciHiKci3 б1рдене болып шыгыпты.
С онда барып мен б1здер уш ш ку ш н у д щ де, су ш н у д щ
д е, аш уды н да, м а ха б б а тты н да ку а т мелшер1 еу б аста
адам дарга таб и га т б о л ген ш ам адан асп ау к е р ек е к е н -
д т н , егер одан а с с а , м а гы н а с ы з д ы к к а уш ы рай ты н ы н
тусш д1м .
Ертещ не С ерж бай ды н уш не баруга батылым жетпедк
Т у сте Бэтим а су алуга о зен ге барганда ж агада KyTin
отырдым. К у н ге куш п, коны райып к е т т т ь А сы гы п, тез
ж ургеннен уш юр м урны ны н ушы Tepmin, eHTirin тур.
— Апан ауырмай ма? — дед1м Ботима ш елек пен ина-
гашты тастап, жаныма отырганда.
— Ауырмайды.
— К е к е н ш е?
— О л да ауырмайды.
— Бетщ неге жарылып кетк ен ?
— С уга ту ск ен н ен ...
Ботима бурымына байлаган ко к лентаны кай та-кай та
тютелеп, ермек кып отырды.
— Ты рнагы нды алм апсын гой, - дед1м колы на карап.
— Сол колым ете ы н гай сы з... Д урыс ала алмаймын...
— Т у р а тур , каз1р алы п б ер еш н . — М ен кал там н ан
бэюмд1 алып, ты рнагы н алуга K ip ic T i M . — Б1рдене айтай-
ын, ренж1мейсщ бе?
— Ж ок.
— М ен тунде ж ездемнен жаман хабар естш м .
Ботима ундеген жок.
— С аган айтты ма?
— Ж о к, айткан ж ок... EipaK мен уйде энп м елесш отыр-
гандарын сыртта журш ecTin койгам.
— И в, не айтты олар?
— Не ай тсы н. О сы ндай сез1м1з бар... Ы -ы , екеум1зд1
косамы з дедь
— И е, со сы н ?

91
 — С осы н апам «Эл1 ипп-шию бала емес пе eiceyi де», —
деп жылады.
— С о сы н ?
— С о сы н кокем урысты. «Мен ceHi 15-щде алгам», -
дедь..
— С о сы н ?
— С осы н , сол.
Екеум1з де унс1з отырдык. Ж агалаудан су тубш деп кай-
ран тастар, мал 1здер1 а ны к KopiHin турды.
Ботиманьщ «апам жылады» деген созшен кешн, бул icTiH
Kici жоб1рлейтш 6ip MOHi болу керек деген ойга беки туспм.
— К у р ы с ы н , — дед1м мен басы м ды жерден к е те р у ге
уялып, — о куга кет1п калам... Кетем.
— Калай к е те с щ ?
— Кашып кетем.
Ботима аягыньщ астындагы тас к е се к п жылжытып, озен-
ге Tycipin ж1бердг Шолп етш, уст1м1зге су шашырады.
— Ж анбы р, — деп кулд1 Ботима маган карап. - Кашып
кетем дей сщ бе?
— Ио, кашып кетем... Сен б1рактющнен шыгарушы болма.
— Апама да айтпайын ба?
— Апана ма?.. Апана артынан айтсан айтарсын.
— Ж анбы р, — дeдi ол тагы 6ip тасты домалатып ж!берш.
— Ж ольщ а акшаны кайдан аласын?
— А кш аны табатын болдым гой, — дед1м ересек адам-
дардай байсалды ш ш ш мен. — Т е к баскармамен meKicin
к а л га н ы м ш атак болып тур. Е н б е к а к ы м д ы жеп койып
журмесе...
Осыдан сон «калай ш ею стщ » деген Ботиманьщ сурау-
ын кут1п, ундемей калдым.
— Калай ш ею стщ ? - дед1 ол айткандай.
М е н а р а с ы н а о з i м н i н пайдам а шеш1лет1н б1рнеше
окигалар косып, шоп басында болган жагдайды баяндап
берд1м. М о сел е н , баскарманьщ «тарт т ш щ н » деп жет1п
к е л е п н жер1нде, KepiciHLiie, мен жeтiп барган болып шык-
тым. Мен1н кеудемнен камшымен нукып калатын жер1нде,
мен денеме типзбей, камшысын жулып алган болып шык-
тым. Одан кей1н баскарма ат устшде, мен жерде, жекпе-
жек айкасып кеткен болдык. Ocipece баскарманьщ «аттан
кулап, калпагы ушып кететш» жер1нде Ботима ш еп ката,
ко зш ен жас акканш а кулд1.
— Аздап сенщ к1ремед1м, 6ipaK к ы з ы к е к е н , — дeдi
коз1н1н жасын cyprin жатып.

92
 — К ел, б естесеш к , — дед1м мен еж еттеш п. — Не Tirecin,
тура баскарм аны ц езш е барып, беттесем . 0TipiK болса...
К ан е, бастесес1н бе?
Бэтим аны н бестеспейтш ш б ш п алган сон:
— Бэстесем1з бе, а? - деп каз1р баратындай орнымнан
тура келд1м.
Бэтим а тагы 6ip тасты суга Tycipin ж1бермек болып,
аягын соза берд1 де, тайып кетш , сырганай ж ен елдь С ы р-
ганап бара жатып, менщ т1рсепмнен устай калып ед1, суга
екеум1з де умар-жумар куладык. Батима аркасы м ен кула-
ганды ктан бнрден батып кетш , кайта ш ыкты.
— Ф у ! — дед1 алаканымен бетш суртш . — Аркама 6ip тас
батып K erri. С ен калай кулады н, а?
— М ен аягыммен туст1м. Bapi6ip су болдым.
— М э -а , меш кара, - дед1 де, Бэтима ез туркы на 93i
карап, кулш ж1бердь 1шш басып, iuieri катканш а кулдь
Б э ти м ан ы н м алм андай б о л ган сары с э т е н к е й л е п
бултиып калган кеуд есш е, жуп-жумыр сандары на ет1мен
ет болып ж абысып капты. Ж аланаш адам сиякты .
— Карама, — дед1 маган кезш алартып. - Неге карайсын?
— KiM, мен бе?.. М ен карап тургам жок.
— Эрине сен. — Бэтима ж агага ш ыгып, ке й л еп н щ етегш
сы кты .
— Каш ан ж уресщ ? — дед1 Tepic карап турып.
— Б у п н ш еп ке б ар ам ы з... С ол ж а к т а н к е те м . Енд1
келмеймш .
— А -а ? ! — Б э ти м а б ур ы л ы п , т а н ы р к а й к а р ад ы . —
К елм ейсщ бе? Осы 6yriH бе? — дед1 кез1 ж ыпылыктап.
— Ж о к ... иэ, осы б у п н ...
—Ендеше... — Бэтима б1рдене айткысы келш, алдыма келд1
де, ундемей томен карап, кейлепнщ етегш узак сыкты.
— Ендеш е, ж аксы ... — Бетима басын кетергенде су екеш ,
елде к е зш щ жасы екеш б ел п с!з, бетш де ipi-ipi тамшылар
ш ш п турды. - Ж аксы , - дед1 ершдер1 д1ршдеп.
— Ж аксы , - дед1м. Ж урепмд1 6ipey ж улкып калгандай
болды.
О сы кезде су га келе жаткан келш ш ектердщ самбырла-
ган дауы стары , ш елек кангы ры ecтiлдi. Бэтима асы гы с су
алды да, ш нагаш ты иыгына салып, ж агага ш ыкты. Буры ­
лып карауга да ул п р ген ж ок, ею шелект1 ауырсы нгандай
кабы ргасы майысып, тез-тез басып, жоргалай ж енелдь
Ж у р т к е з ш е н ecT in ж а сы р ы н ган ы м ы з м аган к ы з ы к б о ­
лып к е р ш д ь

93
 Сол кун1 ауылдан б1ржола шыктым. А рты к ко й л ек -
к0ншектер1мд1 бшд1рмей салып алдым. 4-5 кунн ен кеш н
То л ек сайынын, мацын зерттеп журген геологтардьщ ма-
ш инасына отырып, аудан орталыгына журш к е гп м .
Коштасарда Ж о кей колымнан сушп:
- С ен кайтып келгенш е мен де балалы-шагалы болып
отырамын, амандыкпен жолыгайык. Ж олын болсын, — деп
он сапар тшед1.
Будан кешн мен осынау ор кез ойлаган сайын журепмд1
шоктай каритын Коныраулы озенш щ борыкты жагалауын,
к 0 кпект 1, жазык беткешп канша жыл сагынып журд1м!..
Окуга тусе алмаган сон, дом айдап Алматыдан 6 ip-aK шык­
тым. Элдеюмдердщ комепмен балалар ушне орналастым.
10 к л а с т ы 6 i T i p r e H ж ы лы ж ездем е хат ж азды м . BipaK
жездемнщ маган деген ©Kneci ол1 таркамаган екен, жауап
кайтармады. Одан сон ауылдын амандыгын сурап, Ж окейге
хат салдым. Коп узамай жауап келдг Елдщ амандыгын, бая-
гыша Аксуатта отыргандарын, мен кеткен жылы уйленгенш,
eKi улы бар екенш, каз1р трактор журпзетшш жазыпты.
Ж ез д ем н щ , апайымнын аманды гы н, акырында откен
жылы бауыр ауруынан Сержбайдьщ кайтыс болганын, жы-
лын берген сон, Магрипа апайдын Бетиманы алып, Ш ы гы с
Казакстан жактагы торюнше кошш кеткенш баяндапты.
«Сурастырып, адресш ж1бер» — деп ше тагы хат ж аз­
дым. B i p a K адресш таба алмады ма, олде муны пелендей
манызды ic деп укпады ма, жауап келмедг
Сойтш менщ екшил OMipiM басталды. Талай адамдар-
мен демдес болдым. O c i p e c e университетте ж аксы -ж аксы
достарым бар ед ь B o p i де акы лды , акы нж анды , албырт
ж т т т е р - т у г ы н . B i 3 ©Mip жайында, халы к жайында, кыз,
махаббат жайында, когам, мемлекет жайында ni Kip талас-
тыратынбыз. Ш ы гы с акы ндары нын олендерш жатка со-
гатынбыз. Адамзат ©MipiHe ен жауапты урпак мына б1здер
деп гушдейтшб1з. K e p i c e T i H 6 i 3 , келкетш б1з, ейтеу1р жас
адам ©MipiH калай отю зуге тш с болса, 6i 3 де солай отюздж.
Университеттщ сонгы курсында окып журш б1ртурл1 асы-
гыс, e p i ойламаган жерден Элия деген кызга ( K a 3 i p r i ейел1м)
уйлешпм. Ол кезде к е к ш K©3iHe T ycin туратын, аздап бояна-
тын, KopiKTi кыз едг Уйлену жоншде кыздын композитор
окесшен руксат сурамадык та, олар 6 i3 r e окпелеп, 6 ip жыл-
дай катынаспай койды. B i 3 ол 6 ip жылымызды шагын 6 ip
петерде, кед1мп уйренппкп жокшылыкта кулш-ойнап, ба-
кытты отюздж. Кей тундер1 ейел1м!з екеум1з тосекте жатып,

94
узак сырласатынбыз. М ен оньщ кулагы на б ун ак -б у н ак
мунды дауыспен жастайымнан жет1м оскешмд1 жыр кылып
айтатынмын. Ендш букш гумырымды езгелердщ бакыты-
на, ел1мнщ данкына арнайтынымды, керек десен, бул ушш
кара басымнын бакытын да курбан ете алатынымды айта­
тынмын. «Мен ceHi езгелердей ракатка белеп, кы зы к керсете
алмауым да мумюн, — дейтшмш оган. — вй ткеш менщ бар-
лык кушм мен тушм тек енбекпен, азапты ауыр енбекпен
етуге тш сть М ен семьянын немесе 6ip басымнын камын
ешкашан ойламаймын. Ал сен MeHi шын суйсен, осы ны н
борше шыдайсын», — дейтшмш. 0й eлiм маган ол кезде ке-
ремет сенуши едь Карангы тунде менщ мойнымнан куш ак-
тап, бэрше ризамын, борше де даярмын дегендей унс1з жы­
лап алатын.
Осылай уакы т жылжып © T i n жатты. B i p a K менщ ж ос-
парлаган ©M ipiM келе-кел е бутш дей баскаш а турге ауы с-
ты. Э лияны н вке-ш еш ес1м ен татул аскан н ан кеш н шару-
ашылыгымыз ж©ндeлiп, баюга айналдык. EKi баламыз бол­
ды . А уы р , азап ты е н б е к т щ 6 o p i ж ай ы н а кал ы п , б ос
уакытымда уй ш аруасына кем ектесш немесе тек ты ны га-
тын болдым. Ш ыбырткыдан eTi ©лш кеткен мэстек еп здей ,
эйел1мнщ таусылып б1тпейтш кунделжт1 решшш унс1з
тындап отыратын болдым. А кш а тауып, семья асыраудын
©3i о н ш а онай ж у м ы с б о л м ай ш ы к т ы . О н ы н у ст1н е
0 й e л iм н iн д у н и е к у м а р л ы г ы м е н щ ж ы л п о с , ic K e p ,
T0 жipибeлi болуымды каж ет кы лды .
Ж астагы асау арман, ум1т-доме, со н ау студ ен т к е зд еп
проф ессорларды н «талант, болаш агы мол» д еген колпаш -
тау создер1, болмаш ы coTTi туы н ды лар — 6 o p i-6 o p i ж а­
йына калды . С ой тш 6ip к е з д е п ки ялы м дагы улы лы кты
б1р ж о ла у м ы т ы п , т е к с е м ь я н ы н к а м ы н а н б а с к а н ы
кезд ем ей тш , кеш ке ж ум ы стан кел ш , ди ванда жатып, ба-
лаларын ер к ел ететш , лауазы м ды к1с1лермен преф еранс
ойнайты н, табы с салы гы н сы лтау eTin, айлы ктан уш -торт
со м д ы ж а сы р ы п к а л а т ы н , о з г е а ж а р л ы э й е л д е р г е
кы ры ндай ты н , ж ш -ж ш к о м ан д и р о вкага ш ы кканды у н а-
таты н , код1мп катардагы 6ip ж ур н ал и ске айналдым да
шы кты м ...
М енщ осынау атуст1 еске Ty cip re H ©ткен кундер1ме енод
тек мы нау ж анбы р тамш ылары жылап а к к а н маш ина
терезесш ен алыста д ен гел ен ген тау ж отасы на, ж азы к бау-
райга карап, унс1з ойга баткан K a3ipri кYЙiмдi гана косуга
болатын шыгар.

95
 IV

B i3 агып ж аткан тайыз ары ктан ©Tin, кеш елерш е каз-

катар кайы н еп л ген ш агын п о сел кен щ шетше ешпк. Ш ал-
ш ык суда ж урген уй каздары жолдан бытырай каш ып, ар-
тым ыздан «бул не гаж ап!» дегендей мойындарын таны р-
кай созы п, канкы лдап, дауры гы сы п калды.
— С ен бул колхозда болып па ен? — деп сурадым шо-
фердан.
— Болтам, — дед1 ол дон,галак казып кеткен терен жол­
дан козш алмай. — А уданнан тым каш ы к демесещ з, кебш ен
ж аксы колхоз. К араны зш ы , агаш тары кандай?
— >Kepi сулу екен . Тургы ндары бай-ау ш амасы?
— Бай болганда кандай. О сы п о сел кен щ езш де торт
«М оскви ч» бар кер ш едь C e 6 e 6 i, бакш а отыргызады. Оньщ
уст1не малдары бар... Бараты н ушщзд1 бш етш бе ед1шз?
— Ж ок.
— Онда сурай ы к б1реуден.
Ш офер маш инаны eciriH in алдында тактай орындыкта
урш ык m pin отырган кем ш рдщ касы н а токтатты .
— Ш еш е, — дед1м терезеден басымды шыгарып. — Бэти-
м аны н yfti кай сы ?
K eM nip нуры ка ш к а н элс1з кез1м ен 6 i3 re ж аты ркай
карап, урш ыгын токтатты :
— Не деп тур сы з?
— Бэтим аны н yfti кай сы ? Б э ти -м а-н ы н ?
— Кай Бэтима?
— Kyfteyi агроном болып штеши деп ecTin ем.
— Е - е , А й т о л к ы н н ы н кел1ш м е? А н а у ... — K eM n ip
тэлт1ректеп эрен бурылып, колы м ен к езш колегейлеп, —
м1не, мы нау, б елек албары бар уй, — деп урш ыгы нын ушы-
мен к е р с е т п .
Терезе алдындагы гул багы тактайм ен корш алган, ша-
тырлы, бш к уйге кез1м туст1.
У й дщ eHceciHin б ш к т т мен ауласы ны н тазалы гы на,
бак iuiiHfleri гулдерш щ алуан турш е, TinTi оны корш аган
тактайларды н бipкeлкi opi мэнермен ж асалуы на карап,
бул уйдщ ко ж ай ы н д ар ы н ы н т а т у -т э г п тур м ы сы н , ез
ем 1рлерш е р и заш ы л ы гы н , сол ce6en T i де ен б ек су й п ш
екендерш елестетуге болгандай едь
« K a 3 i p Бэтим аны керем -ау» деп ойлап улгергеж м ш е,
машина e ciK алдына токтады. B i3 iinKe K ipyre босагада бай-
лаулы ж аткан ак теб еттен бата алмай, состиы п-состиы п

96
турып калдык. Тобет 6ip-eKi рет жалкаулау гур ете TycTi
де, о зш щ K93i TipiciHfle бул арадан ешклмд1 9TKi36eciHe сен-
ген пiшiндe жайбаракат жата бердь Элден сон сырткы eciK
сарт eTin ашылып, iuiTeH жещпз сур халат к и т , шашын
Te6eciHe туйген, орта бойлы эйелдщ эсем тулгасы керш дь
Эйел мандайына тускен шаштарын самайына журе кыс-
тырып, табалдырыктан ептей аттап, сыртка шыкканда онын
Бэтима екенш анык таныдым.
«03repinTi-ay» дед1м imiMHeH таныркап. Бурынгы балгын
кейпшен i3 де жок. Сабырлы. Bip турл1 ботен адам ceкiлдi.
Бэтима элденеге урейленгендей, элде унатпагандай,
жаттау ж узб ен ю р ж ш п , 6i3re карады . М е ш корд1 де,
ж у зш е н тук куаныш б е л п с ш быд1рмей, баспалдактан
акырын T ycin , машинага такады.
Осы кезде бутан дешн ез1м сезбеген 6ip сагыныш тас-
кыны epKiMe коймай, дедектетш алып кегп.
— Айналайын, Бэтима, —дед1м э н п рл еп , —амансьщ ба,
жаным-ау?!
Бэтима болса, сол асыкпаган куш унс1з касыма келш,
кунде K e p i n журген адамньщ 6ipiHe амандаскандай жай­
баракат колын усынды.
Онын мунысынан к о н ш м н щ аптыгы су сепкендей ба-
сылды. Ес1мд1 тез жиып, оз1мнщ даракылыгыма катты
опындым. Колына epHiMHin ушын типзш :
— Хал1щз калай, жагдайьщыз жаксы ма? — дед1м сы-
пайы гана.
Кенет Бэтиманын аккуба жузшен соргалап турган жас-
ты коргенде селк ете туст1м. Ж у р е п м тулап коя бердк
(Жалпы эйелдердщ коз жасыньщ ер адамга деген 6ip ерек-
ше 9cepi бар гой). Алгашкы сагыныш таскыны бойыма
кайта куйылды.
— Жыламашы, жыламашы ещц, —деп жалындым кула-
гына, 03iMHin де кощл1м босап бара жатканын ce3in, -
жыламашы, бу не кылганьщ?..
Бэтима мен1н кеудеме басын суйеп, дыбыс та шыгар-
май, ты де катпай, анда-санда ею иыгы селюлдеп, унс1з
жылады. ¥ з а к жылады.
— Е, кайын журтын коргенде кыздар естед1, —дед1 жи-
налып калган кемшрлердщ 6ipi. — Агайын ел онай ма, са-
гынады да...
Бэтима к о з ш щ жасын суртпестен, сонау 6ip кымбат
кундерд1 еске Tycipin , куана Караганда бул коз жасыньщ
узакж ы лдар отсе де умытылмай сакталган таза балалык,
97
д о с т ы к с а гы н ы ш т а н туган к е з ж асы е к е н ш е т у с ш ш ,
93iMHiH осы кел к1м ш н улкен акыл болганына кандай
куандым десещш!
— KeMnip-ау, кудан келд1 гой, — десп бipeyлep уйден
шыккан аласа кара кемшрге.
—Е-е, шырагым, ат-колж аман ба? —KeMnip магаН урсай-
ын деп турган адамдай, кызарып кеткен Kepi коздер1мен ша-
кырая карады. — Негып турсындар, уйге кipiндep.
Ж а н - д у н и е м д 1 а с т а н -к е с т е н кы лган бимол1м ce3iM
куш ш ол1 де баса алмай, к о н ш м босап, «олпнде Боти-
мага косылып неге жыламадым» деп ©KiHin, уйге юрд1м.
Уй ш ш д е жиИаздар тым коп екен, сол себепт1 бeлмeлepi
тар секыд1 корш д ь Терезеге усталган жука жасыл перде
уй imiH жанга Ж0йлi когшд1р, жумсак шугылага болеп тур.
Мен болмеш т е п е шолып, ту сыртымдагы ютап сала-
тын ш кафтын устшде шул1 турган Ботима мен куйеуш ш
фотосуретш корд1м. Уйленер кезде тускен сеюлдь Боти-
манын устшде тойга киетш ак кейлек, омырауына гул када-
ган. Bip миыгынан кул1мдеп, сумдык сулу болып TycinTi.
К у й е у ш щ оте мукият таралган буйра шашы, объектив-
ке тесше караган OTKip коздер1, денесш тым TiK устауы,
жалпы турш деп оте керкем болып туссем деген cipecy
бeлгici онын Ботимамен 6ipre, о зш щ де бой-басын катты
багалайтынын бiлдipiп тур.
KeMnip б1зд1 оз болмесше epTin апарды. Кызыл сиса-
дан коктелген узын корпеге малдас курып отырдьж. Боти­
ма шай коюга KeTTi.
KeMnip MeHin ел1мд1, руымды сурады. Осынша алые
жермен куда болгандарын мойындады.
— К ы з — к и я г а , — деп м акал д ады ол. — Б аягы д а
келшшект1 атан туйеге калы к1лем, жасау артып, куда
Tycin, алып кайтатын. Ka3ip енд1 заман баска. Балалар
оздер1 к о ш л ж а р а с т ы р ы п , сырттай косы лы п жатыр...
Ботиманын е л ш д еп коп туысканын бше бермейм1з... Бар-
маган сон кайдан бiлeйiк... Ж анагы елшд1, жерщд! сурап
жатканым сол гой... Yh... Кудайга шуюр! Жалгыз бала едь
MiHe, eKi немерем бар... Агайын бар... Ж е г п деген емес
пе осы!..
Ботима б!зд1 торп болмеге шайга шакырды.
—Бара бершдер, карактарым, —дед1 KeMnip eciKTi колы-
мен KopceTin. — Шай iniin, тыныгып алындар. Жол соккан
шыгар. Кешке Багдатта келер... Мен Kopi KeMnip мылжьщ-
дай берем...
 Бэтима шайга акшыл туст1 женс1з кейлек к и т к е л т
отырды.
- Апырау, сагындык кой, —деймш ен мен тустщ орта-
сында отыргандай 6ip сез1ммен. — Жаным-ай, осы турган
е зщ с щ бе?
«Иэ, ез1ммш гой» дегендей Бэтима маган карап, к у л т
койды.
- Апан куатты отыр ма?
- Апамды кайтпас сапарга аттандырганбыз.
Мен шай куйылган кесеш кетерген калпымда катып
калдым.
- Иманды болсын, - дед1м эрен дегенде. Баска ештене
дей алмадым. Уйткеш не дер1мд1 бшмед1м.
«Бэтима байгус жалгыз апасынан айрылганда не куйде
болды екен» деген ойдан к е н ш м босап, катты аяп, басым-
ды кетер1п, жузше карадым.
Бэтима баганагы кещлд1 кушнде, еш уайымсыз табак-
шадагы шскен тауык етш щ 6ip K e c e r i H шофер ж т т т щ
алдына, 6ip K e c e r i H м енщ алдыма койып, турап жеу ушш
пышак пен шанышкы усынды.
0л1м жарасын уакыт элдекашан жазып жiбepгeнi сезшп тур.
Д астархан басы ндагы а зган тай кещлс1зд1к узам ай
с е й ш п кетт1.
- Алматыда турасындар ма? —дед1 Бэтима эн п м е ш бас­
ка жакка бурып.
- Иэ.
- Семьян кеп пе?
- EKi балам бар. Bipeyi — ул, 6ipeyi — кыз.
- Как по заказу, —деп Бэтима дауыстап кулш жiбepдi.
- 0 з балаларьщ канша?
- Б1здщ eKi кызымыз бар. Кайда кеткен ездер1? Далада
ойнап журген болар.
Бэтима шай iuiin отырып, мен кеткеннен берп eMipiH —
KOKeci бауыр ауруынан кайтыс болганын, жылын 6epici-
мен, апасы eKeyi Шыгыс Казакстандагы нагашыларына
кешш барганын, сол жакта орта MeKTenTi 6iTipin, институт­
ка кеткен1н айтып бердь Екеум1з елд1, ауылдьщ адамда-
рын, балалык шагымызды еске тус1рд1к.
Шайдан сон шофер ж т т тыныкпак болып, кемш рдщ
белмесше Kerri. Мен диванга кисайдым да, Бэтима менщ
басыма тагы 6ip жастык салды.
- Отыршы, —дед1м колын устап, — жузще карап кана
отырайын. — Отыршы...
 Осы кезде тапырлата басып Бэтиманын, езш ен айнымай-
тын eKi жасар шамасындагы кызы Kipin келдь
— Эй, Ш олпан, мында кел, - дед1 Бэтима колын жа-
йып. — Аганы к е р д щ бе, MiHe. Кел, сэлем бер.
Ш олпан орнынан козгалган жок, колын аузына салган
куш маган таныркай карады.
— Ш о л п а н , Ш о л п а н д ей м ш , — деп Б э т и м а к ы з ы н 03iHe
ка р а т т ы . — А г а н ы м ен алып к о я м , MiHe. А г а м е н т , бщ цщ
бе, ceHiKi е м е с. — Б э т и м а т а к а п к е л ш м е ш н б а с ы м н а н
к у ш а к т а д ы . С о с ы н ы с т ы к дем1мен к у л а г ы м а сы б ы р л ап : —
к ы з г а н ш а к т ы г ы ж ан д а ж о к , б1рденеш MeHiKi д е с е н , т е к бас
с а л а д ы , — дeд i а к ы р ы н гана.
Айткандай Шолпан ж упрш келш, Бэтиманы итерш тас-
тады да, 03i м еш н алдыма шыгып алды:
— Тайт! — дед1 аузын томпайта айбат iuerin. — CeHiKi
емес, MeHiKi.
Бэтим а iniiH басып, селюлдей кулш , креслога отыра
к е т п . М ен Ш олпанды бауырыма кы сы п, inri-бауырым
елж1реп, б е д н е й суйд1м.
Осы кезде меш кандай Kici танкаларлык сез1м билед!
дейс1з гой! Осы кезде мен ез1мд1 ДYHиeдeгi ен бакытты жан
шыгармын деп ойладым. Ещи калган гумырымды Бэтима­
нын касында болып, сонын семьясымен 6ipre GMip cypin,
(негылган TyciHiKci3 максат десейцп) ©3iHeH айнымайтын
мына ю ш кене кыздарын бауырыма кысып, маукымды бас-
сам, Б эти м ан ы н ж анаш ы р ж акы ны болсам, ол тек тап
бугшгщей MeHi эркашан шекс1з жаксы керсе болганы, тек
сол ymiH гана м э н п кызметцпс1 болып кун кешсем деген
nepiniTe ой MeHi элдеб1р гажайып киял дуниесш е алып
KeTTi. «Иэ, иэ, тек осы гана, баска туктщ де кажет1 жок.
Соган ризамын» деймш imiMHeH кайталап.
Кешке Kyfteyi Багдат кeлдi. Узын бойлы, караторы ж т т
екен. Кайдан, кашан кeлгeнiмдi сурады. Tan dip MeHin се-
мьямды бурыннан бшетшдей, уй iiuiMHin, бала-шагамнын
амандыгын сурады.
YcTiHe ecK i пидж апн KHin, пышак кайрап жатып:
— Аган келгенде маган каратпай, малды е з щ - а к соя
бермейсщ бе? —деп эзшдед1 Бэтимага.
— Калайша ага, Эбджер!м мешмен курдас, - дед1 сезге
тусАнбеген Бэтима.
1ле K y f t e y i де:
— Е, онда ceHiKi ж ен екен, —деп калды да, осы ce3i ете
орынды, epi дел айтылган кал ж ы нд ай болып KepiHin,
100
6epiMi3 жамырай кулдж. Бэтиманын катты кулгеш сонша,
TinTi кызарып KeTTi.
Одан сон м енщ юшкентай кез1мдеп анкаулыгымды -
б1рде апасы MeHi уй жылытатын пештщ муржасын жабуга
жумсаганда тамак асып жаткан казан пештщ тебесш ж а­
уып тастап, уйдщ i m i H кек тутш кылып, бэрш далага ай-
дап шыкканымды айтып, тагы да кыран-топан кулд1рдк
- Шыгып жаткан тутшд1 калайша кермед1 екен? — деп
шофер сенщ юремей калды.
- Оны езш е н сураныз, —дед1 Ботима MeHi керсетш.
Мен жауап ретшде бул окигага ез1м де ел1 кунге дешн
тан калатынымды айттым.
Bipep сагаттан кеш н Багдат шаруасын 6iTipin, кайтып
келдь Домге деш н преферанс ойнадык, альбом к ер дж , шо­
фер ж т т к е домбырамен он салдырдык. T on-T oyip дауысы
бар екен.
Ас уйде шаруа icTen журген Ботима да анда-санда б1зге
он тындап, э ц п м еге араласып к е т т турды.
K ip in ,
Ещц 6ip сотте ермек етерлж ештене табылмай, тагы да
ала картты колга ала 6epin ек:
- Тура турындаршы, - дед1 Бэтима колын к е т е р т . —
Ka3ip 6ip кы зы к ойын ойнаймыз. — TynKi белмеге енш
кет1п, буктет1лген ж урнал мен кагаз, кары ндаш алып
шыкты.
К а г а з ы н ы н ж ы л т ы р л ы г ы н а , 1ипндеп ф о т о л а р д ь щ
к ан ы к б ояуы на, o p i орыс т ы ш д е басы лганы на карап,
ез1м1здщ демократиялык мемлекеттердщ 6 i p i H i H —бэлю м
Б олгарияньщ немесе Рум ы нияньщ ж урналы болар деп
ойладым.
Багдат Ботиманын колынан журналды алып, столга та­
кай отырды. Содан кеш н ойынньщ шарттарын тусшд1ре
бастады.
Бул «Слз кандай жансыз?» деп аталатын француздардын
ойыны екен. Ойыннын шарты бойынша, эрю м журналда
бершген эртурл1 сурактарга «иэ» немесе «жок» деп жауап
6epin, одан сон «ио» мен «жок» сурыпталып, топка белшедь
Журналдьщ келес1 бетш деп таблицада е л п топтарга
тшст1 мшездеме бершген. Ягни «Слз осындай, осындай жан
екенс1з» деп аныктама бередь
- Ал ешп бершген суракка кеп ойланбайсыздар. 0 T i p i K
айтпайсыздар. Бул 6 i p ете кызык ойын, — дед1 де Багдат
неге екеш белпЫз, тергеуге 6 i p i H i u i меш алды.
- Слздщ достарыныз кеп пе?

101
 — Ж о к , — дей са л д ы м , eciMe к е п о й л ан б ау к е р е к д е г е н
о й ы н н ь щ ш арты т у с ш .
— Ci3 каржы кор жинайсыз ба?
Ж ок.
— Слздщ бойынызда i u i K i кайшылыктар куцш ме?
— Иэ, - дед1м Бетиманьщ кадала караганынан элдека-
лай ьщгайсызданып. Онын устше ез1ме таныс емес мынау
ойын адамды келеке ету уш ш ж асалган тэр1зд1 болып
кершд1, сактанып жауап беру керек болар деп ойладым.
—Bip сагат бойы тым-тырыс отыру ci3re киынга туспей ме?
-Ж ок.
— Сулу мусшдерд1 унатасыз ба?
Ие.
— C i3 6ipeyfli жактырмайтыньщызды кезш ш е айта ала-
сыз ба?
— Ж ок.
— Жиналыста белсенш сейлейтш касиетвдз бар ма?
— Ж ок.
— Д э л д ж пен уедеде туру ci3re тэн касиет пе?
Мен 6ipa3 ойланып барып:
— Ж о к , — дед1м ж о н е о с ы н ы м д у р ы с д еп о й л а д ы м
imiMHeH.
Будан к е ш н п сурактар «Жексенб1 к у н п серуенге алдын
ала эз1рленеаз бе?», «Сауда жасаганда артык кеткен ти-
ындарыцызды даулайсыз ба», «Той-думанды унатасыз ба?»,
«Тетп асты унатасыз ба?» деген сеюлд1 усак-туйектер бол­
ды да, мен муньщ б эрш е «жок» деп жауап берд1м.
Багдат менен кеш н Бэтима мен шофер ж ш ттен жауап
алып, содына е з ш щ жауаптарын T i p K e n жазды. Одан сон
«но» мен «жокты» i p i K T e n , топтай бастады. Б1рдецелерд1
жазып, журналмен мукият салыстырып шыкты.
—Ал еши, - дед1 6ip кезде ойын кызыгына еши KipicKeH
баладай K©3i жайнап. — Клмнщ мшез1 кандай екеш мше,
мына бетте... — Ж урналдыц келес1 бетш ашты да, маган
карап кулш койды. —Та-а-ак... Эбджэр1м жайында былай
дейдь.. М-м-м. Иэ, ci3 эцпм екум ар, кешлд1 жансыз... Ci3
уэдеш коп 6epeci3, 6ipaK аз орындайсыз... —М шездеменщ
басынан онбай бара жатканын ce3in, отыргандар жымия
бастады да, - «Аздап жещлтектеу ек еш ш з де рас», - де-
генде ду ете калган кулю Багдаттын даусын кем ш KeTTi.
Бэтима коймастан узак кулдь — BipaK с1здщ ж аналык
атаулыга жаныныз куштар, —дед1 Багдат opi карай окып.
— 0Mipini3fliH кат-кабат кактыгыска, окигага толы болга-
102
нына жаныныз куштар, соган кумарсыз. Эркашан елденеж
ойлап, жоспарлап, армандап журеспз. Ол армандарыныз-
дын icKe аспайтын кисынсыз киял екенш б ы сещ з де ар-
мандай 6 e p e c i 3 . . . C i 3 iuud ойынызды KepiciH ine айтуга —
наразы болсаныз да ризамын деп айтуга, жек K e p in турып,
жаксы керем деп айтуга калыптаскан жансыз. Слзд1 TyciHe
коятын жандар аз... Слзд1 кеп адам ез тагдырына риза жан
деп ойлайды. Ал ci3 шынында кеп нерсеге риза e M e cci3 .
T in T i езщ1зге де риза емесс1з. Рас, кабшетвдз аз емес. BipaK
оны сыртка шыгаруга ciздe ынта жок...
М шездеме Kici кул ерл ж етш жасалган деген ш ю рде
отыргандыктан, журт «ынта жок» деген сезге тагы да ду
ете калды.
Мен де кулд1м. BipaK 6i3 ymiH уакыт етюзу гана болып
отырган мына ойыннын астарында тангажайып 6ip шын-
дыктын жатканына iuiTeft кайран калып, калай да сыр бер-
меуге тырыстым.
— Ci3, — дед1 Багдат Бетимага бурылып. — Слз журтка
ете унайсыз.
— Кой epi, —деп калды Бетима колын сытеп. — 0TipiK
окып отырсьщ сен.
—Кудай быедк.. Нанбасан кор. —Багдат Бетимага ж ур­
нал бетшен б1рдемелерд1 KepceTin, жауапты салыстырып,
елденеш делелдей бастады. — Не, мен сенен бipдeцe алай-
ын деп отыр дейсщ бе, — дед1 кед1мпдей екпелеп. — Ci3
журтка ете унайсыз. Слз epi сыпайы, салмакты, epi журт
niKipiH костай бшетш, достарынызды киыншылыкка кал-
дырмайтын адамсыз. BipaK а з д щ сешмщ1зге ие болу аса
жещл емес... MiHe, кер нанбасан...
— Жарайды, —дед1 Бетима куле сейлеп. — Рахмет мак-
таганына.
Багдат бала мшезд1, кылт етпе екен.
— Фу! — дед1 карындашты столга атып жiбepiп. — 0 з щ
ж урпзил ме! Ал...
— Болды ешн, - дeдi Бетима баяу, 6ipaK ем1рл1 унмен.
Багдат epi карай окыды:
— Шофер бала, ewii сен тында... «Ci3 болмашы нерсеге
шыр-пырыцыз шыгып, ашуланатын, урыскак жансыз. Кей­
де ci3 кещлд1 боласыз. BipaK мундай уакытыныз тым аз. Ci3
р е н ж т ш , не болса содан секем алгыш, кiнeмшiл жансыз...»
Байгус шофер жаза кескен уюмд1 тындагандай, кып-
кызыл болып терлеп, жерден кезш алмай мeлшиiп отыр.
Bi3 кулген сайын Kipepre TeciK таппайды.

103
 — BipaK спзде журек бар. Шындыкты суйетщ журек бар...
Багдат е з т щ мщездемесщ imiHeH 6ip окып алды.
— C i3, — дед1 езше-ез1, — ci3 адамдармен тез аралас-
кыш, ш у т р к е л е с ю ш жансыз. BipaK ci3 олардьщ ортасын-
да 03ini3 ен басты роль аткаратындай болып араласканды
гана ж аксы коретщ сияктысыз. Слз оркашан журттын,
таласканы на казы, Tepem i болуды жаксы K epeci3. Озщ1з
сондай ойындарды уйымдастыруга куштарсыз. TinTi сол
ойын-таластардьщ е зш д е де е з в д з д щ басты роль атка-
руга ты рысатыньщ ызды байкатасыз... — Багдат ундемей
калды.
— Ж о к, ж ок, — дeдi обден моз болган Ботима ушып
турып. — Teric окы! Неге тастайсьщ? Экелии 6epi, — деп,
Багдаттын колынан журналды жулып алды. Сосын езщ е
керек сойлемд1 [злеп тауып алды:
— Ci3 шыны керек, ж анаяр адамсыз... — Бэтим аны н
балаша м эз болып, ш е п ката кулгеш сонша, соны н кул-
reHiHe гана карап оты рып, eзiндi бакытты санагандай
е д щ . T in T i М у р а т та 6 ip к а б а г ы н K OTepin, ж ы м и ы п
койды.
Осы кезде менщ басымнан ток ж у р т откендей 6ip кубы-
лыс болды. «О-о-о! Канша жыл тiлiмнiн ушында журген
сез осы! Тажап, о! Иэ, иэ, жанаярмыз гой б1здер! Bip сен
емес, бауырым, 613 6opiMi3 де жанаярмыз... Жанаярмыз!
Мынау не деген сумдык ойын eдi ©3i!..»
Жатарда 6i3re алма агашыньщ тубш деп coKire тосек
салынды. Жаздьщ тымык, айлы тYнiндe бак iiiiiHaeri nicKeH
жeмicтiн кышкыл ис1н с е з т жатып, уйыктаган кандай
жаксы! Жамыраган жулдыздарга карап, Yшeyмiз де тун
ортасы а уган ш а олем, KenicTiK, ж араты лы с жайы нда,
болашак жайында онпм елестж . Багдат 03iHin op нэрсе-
ден хабары бар, KiTanTbi кеп окитын адам eKeHiH 6iлд1-
p in , гы л ы м м ен т е х н и к а ж а н а л ы к т а р ы т у р а л ы к е п
айтты.
— Ж акы нда 6ip профессордын макаласын окыдым, —
дед1 ол жастыгын 6HiKTeTin. — Марста TipmmiK болган де­
ген болжамды дэлелдеп жазыпты. Оте кызык- Мен e3iM
соган косыламын. Ойлашы, мынау LueKci3-LiieTci3, саны
ж ок галактикада тек жалгыз жерде гана тipшiлiк бар, ал
баска планеталарда ж ок жоне болмаган деу TinTi акымак-
шылык емес пе?.. Тылым деген Ka3ip киялдан да асып
KeTTi. Марс проблемасын осы жуык арада ш еш етщ ш е
MeHin KYMOHiM жок...
104
 Мен ундегем жок. «Марс проблемасы манызды-ак шы-
гар, 6ipaK мына ез1м1здщ жерде де шегшлмей жаткан мэсе-
ле аз ба?» деген ой турды кекешмде.
Ш офер ж т т т щ дем алысынан уйыктап к е т к е н ж бай-
кадым. Б1раздан сон Багдаттын да баяу коры лдаган ды-
бысы ecтiлдi.
Эл1 толысып б1тпеген ай ш етш ен узген ш елпектей
кем1С ж аркы райды . Ж е т ж а р а к ш ы да T e p ic T iK K e ауысып
кеткен. T y n c i 3 т у н ги ы к 6 i p к е щ с т ж т е жулдыз б1ткен
©pin жургендей.
Беймезпл шакырган етеш уш естшдь Элденеге иттер
урдь Дол жанымыздан топ eTin, алма узыгендей болды. Ты-
ныштык!
Мен жулдызды аспан элемше карап жатып, е з 1ме де
ту с ш ж а зд е у , элдеб1р м э н г ш к к е , ш е к а зд ж к е , мшЫзджке
умтылгым келдь Ж аца туган сэбидей шекс1з тазалык пен
noKTiKTi, тон кунэсш былай койганда, ойлау кунэсш ен
де аулак болуды, шекс1з эдшджт1, шекс1з акикатты ойла­
дым. «М энп адалдык, м э н п тазалык!.. М энгш ж !.. Кудай-
ау, неткен тамаша!..»
Тап осы сэтте мен адамдар кауымынан белек, 03i де, TOHi
де жок, ауага c i n i n кеткен рух сеюлд1 ед1м. Каз1рден бас-
тап езге т1рлжт1 талак eTin, бутшдей баска багытта eMip
суретшдей сезшд1м.
Тебеден ушып еткен тун кусы канатыньщ сусылынан
кешн, тагы да жым-жырт тыныштык басты. Тун де менщ
осынау киялымды куптап, м эн п тыныштыкты уагыздай-
тын секшдь «М энп тыныштык! Кандай гажап! Жулдыз-
дар да шекс1з... Шекс1з акикат, ш е к а з эдшдж...»
Танертецп шайдан сон мен квдрмей, журш кетуге жи-
налдым. б й т к е ш , баскаша аялдаудьщ еш ж е ш ж ок едь
Коштасарда Бэтиманын колынан суШпм, хат жазып, ха-
барласып туруга уэде берд1м.
Багдат шын достык пешлмен колымды кысты:
— Б1здщ уйдщ Topi эркашан е зщ д ж ь Жолын тускенде
сокпай кетсен, екпелейм1з, — дедь Содан кешн мше, б!з
кандаймыз дегендей Бэтима eKeyi кол устасып, б1здщ ар-
тымыздан карап турды.
Казылып калган терен жолмен ыргалып-шайкалып, по-
селкеден узадык. Тау бектерше келгенде тастак жол бас-
тал ды.
Кешепдей емес, кеш л кушм орныгып, аптыгым басы-
лып, сабама т у с ш ш н . Умытып кеткен бала-ш агам ды ,
105
ойел1мд1, дос-жарандарымды еске алдым. Тундеп ойлаган
«м онгш к» пен «мiнciздiк», «баскаша OMip суру», «адамдар-
ды айыптау» 'п рл ж тщ шындыгына сыймайтын б1рденелер
сеюлдь
«Кутпеген 6ip ic болды бул 03i, —деп ойладым. — Бвти-
ма мен y m i H осыншалык жакын адам болар деп ойлама-
ган ед1м. EciMe де келмеген...»
Кенет «япыр-ау, мен Бэтимамен косыла калганда кан-
дай бакытты болатын ед1м» деген OKiHimii ой журепмд1
кысып, ауырткандай болды. «Мен сонда кандай бакытты
болатын ед1м... Мен неге суйтпед1м... У-у-у! Тагдырдын, 0 3 i
Ботиманы м енщ бауырыма канша эке л ш , итерсе де, ез
жумырткасын танымай, безген тауыктай уямнан шыгарып
тастай берген екем. Сонда мен кайда асыктым? Не y m i H
асыктым? Б ш к максат y m i H бе? К,огам y m i H бе? Ш ындык
ymiH бе? Э л д е ум1т к у ш н д е кал ы п к о й га н а к ы л -о й
кaбiлeтiнiн жаркын болашагы y m i H бе?.. Ж о-жо-жок! Элде
6 i p касиегп, улкен i c K e басымды байласам-ау деген ойга
MeHin дет1м шыдамайды. Б1з сонау алгашкы махаббатка да
жанпидалык корсете алмаганбыз, ещи TinTi де жанпида-
лык корсете алмаймыз.
Б у ю л а к ы л -о й ы н д ы , е р ж - к а б и е т щ д ! , р а к а т -к ы зы -
гьщды 0зiндi корш аган кауым ыркы билеп кеткен ша-
гыцда с е н щ енш щ е 6 i p гана зат —ж урегщ де бакилыкка
уйып калган ж асты к с у ш с п ен и л л ж кана калады. Сен оны
канш а жыл к аты гездж п ен умытсан да, езщд1 одан да
r o p i маны зды рак, монд1рек 6 i p ic K e лайыктымы н деп
тапсан да, баска жерден байыз таппай, оз ошагына кайта
оралган бейбактай т y 6 i оралатынын, хак; 6 i p a K ол кай
кезде болады, максатьща жете алмай ш арш аган кезщ де
ме, санац маркайып, а кикатты н не е ке н ш е к о з щ жет-
кен кезд е ме, олде TinTi олер ш агьщ д а ма, оны ю м
б ы сш ...»
Мен осы 6 ip кошлс1з ойдан арыла алмай, жакындап кал­
ган тау шаткалына yHci3 карап, узак отырдым.
 АКИКЛТ

dpKiM жэрмецкеш езт ц тшщан

затына к,арап багалайды.
( Испан маралы)

Роберт ciuipi тартылгандай курыстанып, кабагын юржигп.

Буршактап аккан тер кус еттенш кеткен бортпе кызыл мой-
нына куйылды. Карт профессор ащы тер исшен TiKciHin, ба-
сын шалкайтты да, онын неге ундемей калганына тусшбей,
танданып, суктана карады. «Япыр-ау, буган не болган?! Элде
наукастанып калды ма? —деп ойлады. — Элде сеансты тым
узакка созып ж1берд1к пе?...» Профессор сагатына карады да:
«Жок, - дед1 ойын жалгастырып, - олпде гана бастадык.
Мумкш емес...»
—Неге ундемейд1? —дед1 жуан генерал профессорга буры-
лып.
Профессор жауап каткан жок, Роберттщ дымкыл бiлeгiн
устап, тамыр согысын TeKcepfli.
Роберт сойлейт1н адамдай жутынып калды. Содан сон
TiciHiH арасынан ысылдап:
— Не ушш керек? —дед1 естшер-естшмес. — Не ушш ке­
рек осы сумдык...
Профессор аныгырак есту ушш кулагын такай 6epreHi сол
ед1, Роберт оз1нде жок 6ip м1незбен шанк ете калды:
— Курып кетс1н! K eperi жок, KopriM келмейд1! KopriM
келмейд1...
Жынданып кетпед1 ме деп 3opeci ушкан профессор:
—Тек, тек... —дей берд1 даусы калтырап.
Роберт шынында да жынданган адамдай K03i аларып, кыр-
кыр етт1.
—Жок! Жок! Бул сумдык! Жок! Жок!
Магнитофоннын жанында турган профессордьщ комек-
mici де, телепаттын эр соз1н калт Ж1бермей кагазга Tycipin
отырган стенографист ойел де opi карай не деп жазарын
б1лмей, дагдарып калган.
107
 —Токтат! —деген генералдыц жарыкшак даусы Роберттщ
айгайын узш K e rri. —Бул —мемлекеттж ic. Сеансты жалгас-
тырыныз. Тез!
Телепат тагы да бажалактап: «Жок, курысын», - дей 6epin
ед1:
— Роберт мырза! — дед1 генерал долдана айгайлап. — Ci3
мемлекетпк кылмыскерд1 корсетуден бастартыптурсыз. Ci3
сот алдында жауап 6epeci3, сот алдында.
Роберт e c i Kipin, жуасып, калтасынан тор коз орамалын
алып, мойнын cypTTi. Содан кешн басынын сакинасы уста-
гандай мандайын тыржитып, сеанска кайта KipicTi:
—Kopin турмын:
Генерал да, профессор да жымын ете калды.
— Kopin турмын...
Профессордын KOMeKmici магнитофон т е т т н басып кал­
ды да, микрофонный бауын шубалтып, m re p i аттап, телепат-
тын касына такалды. Стенографист ойел жазуга дайындал-
ды. Бул окига да бурын полицейлер канша i3flen, i3iHe тусе
алмай, телепаттьщ кем еп м ен гана таппак болган кыруар
кылмысты орекеттердщ 6 ip i едь
— Гангстерлер машинага отырды... — Роберт денесш щ
курысы таркагандай козгалактап, ж етю рш ш алды да, коз ал­
дында ©Tin жаткан окиганы баяндауга K ip ic T i.
Онын осынау Kici акылы жетпейтш купия кабшетше, TinTi
телепаттьщ аза бойын каза кылып жаткан жан турил герлж
окигаларга мундагылардьщ errepi уйренгеш соншалык, осы-
ган пэлендей таныркап, болмаса сыры неде деп бастарын
катырып, киялдап жатпайтын. Ен манызды мэселе тек ба-
яндалып жаткан кылмысты окиганын ез1нде гана деп уккан-
д ы к т ан , те л е п а т с у р е тте ге н к е ш е л е р д щ , у й л е р д щ
белплерше, люстра, еден, терезе жактауларынын, машина-
лардьщ бояуына, есжтердщ оюына, адамдардыц кшмдер1 мен
тур-сипаттарына гана кещ л белетш.
— BipeyiHin ж е л к е с ш д е ты рты гы бар. Басында...
мыжырайган калпак... Екшипсшщ уст1нде... жагасын кетер-
ген сур плащ, колы калтасында... мурты бар... орта жаста...
K©3i кысынкы.
Генерал е з ш щ танитын адамына дэл келгендей, K©3i ба-
жырайып, одырая калды.
Тек профессор аягын айкастыра салып, кезшд1ршнщ
устшен сузые карап, сабырлы отыр. Ол баска 6ip затка -
он жыл бойына журпзшген теж1рибеден 6epi телепаттьщ
акылга сыймайтын дврежеде ©скешцпне тац калды. «Бэлюм,
108
парапсихологиянын адамдары да ез арасында данышпан не­
месе жай телепат болып белш етш шыгар, — деп ойлады ол.
- Болмаса мынау Роберттщ epi елест1 керу, epi ой кабылдау
сею лд 1 eKi кабш етп катар мецгеруш немен делелдеуге бо­
лады?» Ол Роберттщ алгаш суга кеткен баланы, урланган
купия документтерд 1 калай тапканын, одан кешн арнаулы
к о м и сси я н ы н к е зш ш е ж аб ы к п акеттщ imiHfleri хатты
окыганын eciHe алды.
Профессордын, он жыл бойына жинаган материалдары аз
емес ед 1 . Онын тангажайып фaктiлepдi коп жинагандыгы сон-
ша, осыдан 6ip жyйeлi зандылык тауып, игере алмай калар-
мын-ау деп те коркатын. Сол коркыныш пайда болган сеттер-
де e 3i мен телепаттыц арасында турган кезге кершбейтш 6ip
6epiK камалды сезедь Сол камалга прелген кезде ар жагы
6ip купия, беймел 1м, бас сугуга болмайтын мулде жат дуние
екенш ангарады. Ол тек 6ip затка — санадан тыс куд 1ретпен
адамдар дуниесш байланыстыра алатын кepiпкeлдepдiн
бар екенш е гана куанатын. Сол байланыстын 6ipeyi Ka3ip ез
уысында отырганына одан да бетер куанды. Ол анда-санда
Робергп аяйтын да едк Адам баласыныц табигатында ете си-
рек кездесетш керш келдж касиеттщ б 1рецкей кылмысты
ютердщ i3iH багуга кызмет eTyi шынында да Kici аярлык жейт
едь Алайда профессор Робергп дуние жузшдеп ен бакытты
адам деп есептеши. TinTi ол жайындагы гылыми ецбегш щ 6ip
тарауы тек осыны делелдеуге арналган. Амал канш а, бул
кунде когам нан, м ем лекеттен ты с мудде жок. B epi де —
адамгерш ш к, ар-уждан да, максат, мурат та, енбек те мем-
лекет муддесше кызмет етуге тш сть TinTi сол м емлекегпк
мудде дегеннщ езш байыбына жетш тусш бей-ак кой, ейткеш
онын e3i тым салыстырмалы турдеп еркилы угым. BipaK
калай болганда да мемлекеттен, когамнан тыс eMip жок. Адам
е з 1мен e 3i немесе таза табигатпен бетпе-бет кала алмайды.
Осылардын борщ профессор жаксы бiлeтiн. Сондыктан анда-
санда Роберттщ жагдайына inrreft аяушылык бшд1ргенмен,
иесш щ канша аяса да, к е л т н е жук артуын коймайтыны
с е ю л д 1 , гы лы м и зе р т т е у ж у м ы стар ы н п о л и ц ей л ж
крим иналиста icTepMeH 6ipiKTipin журпзуш койган жок.
Сеанс бАткеннен кеш н тагы да анализ алу жумысы бас-
талды: медиумнын кы зуы , тамыр согысы елшенд 1, кардио-
граммалар тeкcepiлдi, TinTi кул 1мс 1 сасыган тер тамшылары
да юш кене шел мекке куйылып, лабораторияга ж1бершдь С о­
дан кешн барып профессор Робергп колтыктап, ез кабинетше
екелдь

109
 — Осымен бугш п шаруамыз темомдалсын, —дед1 Роберто
диван-креслога отыргызып жатып. — М ен тек... - соны ай-
тып, eciHe олдене жана тускендей кнопканы басып калды да,
есж тен басы ган а кер ш ген секретарь ей елге: — Б1зге 6 ip
iuiiivmiK жагын карастырыныз, — л ет кещлд1 унмен.
С е к р е т а р ь ойел т а н ы р к а г а н ы , олде ж ак ты р м аган ы
б е л п с 1з, каб агы н сол керш , у н с 1з ж ок болып к е гп де, ше
6 ip ботелке шарап пен eKi рюмка окел дь Содан кеш н ебден
б еш м делген кы зм eтш iлiк маш ыкпен б етелкеш оп-онай
ашып, рю мкаларга еппен куйды да, беймол 1м жымиган куш
шыгып к е тт 1 .
Профессор тырнанын сирагындай рю мка-бокалдан кы лк
eTKi3in 6ip жутты да, столга койды.
—Тамаша! —лел\ ол олдекалай, сосын узак отыратын адам-
нын сынайымен креслога ныгыздалып, шалкая туст1. — Т а­
маша! TinTi гылым ушш будан артык T0 жipибeнiн кажет1 де
шамалы. К аргы с аткыр мына 6ip косалкы мшдет болмаса,
мен ciздiн демалганынызды, TinTi узак уакы т демалганыныз-
ды кал ар ед 1м.
Роберт ундеген жок.
— Даныш пан туындылар... кусты н уя тургызганы сеюлд1
сокыр туйсж пен жасалады деп Вольтер айткандай, мына се-
анстардын 6 o p i ci3 ушш 6 ip ep сагатты к бос киналыс бол-
ганм ен, гылым уш ш , тарих ушш аса мощи окига екенш
TyciH yre TnicTici3, Роберт мырза.
Роберт тагы да ундеген жок.
П рофессор орта рюмканы шупшдете толтырды да, сы з-
дыктатып отырып, тубш е дешн imTi.
— М ен сеюлд1 профессорлар кеп , — дед1 кенет ашыла
сейлеп. — Ал ci 3 ж алгызсыз. C i 3 тарихта монп каласыз, егер
тарихтын 63i м е н г ш к бола алса...
— Т ук емес! — дeдi Роберт кутпеген жерден.
П роф ессор белме iiniw ie езш ен баска тагы 6 ip адамнын
барын жана сезгендей сел к ете ту сть BipaK бурылып кара­
ган ж ок, тагы не айтар екен деп томен тукы р ган куш у н а з
калды.
— Калайша? — дед1 олден сон баяу гана. — Тарих адамзат
OMipiHin i 3iH ецйрмей, урпактан урпакка жeткiзeдi. У акы т-
тын ор тусында кеткен кателж пен кeмш iлiктi, оды дж пен
зорлыкты, кылмыс пен жазаны таразыга салады. Tipш iлiктiн
MOHi ашылады...
Роберттен тагы 6 ip карсылык куткендей профессор Kiflipin
калды да, ештене д е м е с т е K©3i жеткен сон:

110
 — Тлрш ш ктщ мэш ашылады, — дед1 ез ce3iH 93i кайта-
лап. — Д егенмен, тарихка кешпкер болу эрю мнщ мандайы-
на жазылмаган...
— Тук емес, — дед 1 Роберт тагы да.
Профессор оган тацыркай карады. BipaK пэлен деп сез
жарыстырып жатуды жон керген жок. 0 з рюмкасына тол-
тыра куйды да, бетелкеш Робертке карай ысырып койды.
—Тарихта калуда ешкандай мэн жок, - дед1 Роберт бетел-
кеге елдекалай урейлене карап. —©йткеш тарихта ен кажетс 1з
заттар дэрш теледь.. - К енет: — Кундыз... — дед1 ол бас-аягы
белп с 1з.
Профессор Робертке шошына карады.
— Кундыздын данкын шыгарган онын туп болганмен, —
дед1 Роберт эл1 де ботелкеден к е зш алмай. — сол туктер
кундыздын e 3i ушш кымбат зат емес. Ол TinTi езш е аса мэщй
болып есептелм ейтш затты н калайш а дан к ы н ш ыгарып
жургенше тан калган болар едь Тарих та сол. Оган адамдар-
дыц i3ri арманы, мэщц максаты, махаббаттары кажет емес.
Ол адамдардьщ бойынан езш е KeperiH гана алады. Егер сан
мындаган адамдардьщ эруактарын TipmTin алса, олар да
ездер 1 ушш сонш алы к манызды емес заттардьщ тарихта
дэрш телгенш е карап, элп кундыз секш д 1 катты тан калган
болар едь
Профессор келт1рген дэлелдерге эл1 де канагаттанбаган-
дай кабагын тыржитты. Роберт тап 6 ip бетелкемен сейлес1п
отыргандай, профессорга кещ л аудармастан:
—TinTi кайдагы 6ip, —лещ сезш жалгап, —магынасыз, жан-
сак максаттармен салынган эуре пирамидалар тарихта кала­
ды, ал ен манызды зат — осыны салган адамдардьщ ауыр аза-
бы, кайгы-KacipeTi, кез жасы калмайды... Тарихшылар тари-
хи окигаларга адамдык касиет, эд 1лет тургысынан келуд 1н
орнына окиганьщ сырткы нэтиж ес 1 мен хронологиялык
ece 6 iH ш ыгарудан б аскан ы б1лмейд1. Олар уш1н тарихи
окигаларда и м женсе, солард 1к 1 жен, солардга кажетт 1л 1к,
солард 1к 1 эд 1л... Ягни М акедонскийдщ канды жорыктары
кажетт 1л 1к, Цезарьдын, Ш ьщ гысханньщ , Наполеоннын кан­
ды жорыктары тарихи каж еттш к... BipaK сол туста теп лген
кан мен кез жасынын, жан азабыньщ не екен 1н булар тусше
ме? Егер сол туста курбан болган 6 ip адамнын рухын кайта
т 1р1лт1п экел 1п, лабораторияда тексерер болса (егер сондай 6ip
мумк 1нд 1к болып), сол жалгыз адамнын журекп калжыра-
тар ащы ун 1нен осынау тогышар тарихшылар канша затты
Tycinep едк Ал сол ащы каргысты мыц-миллион есе, милли­
ард есе кебейтсещ з, осы сумдыкты бес секунд естш , тозуге
KiMHin журеп шыдар едь Ж ок, б 1здер ез туысканын елген
бетте б1ржола умытып, оньщ eMipiH «белейший жылы туып,
TyreHiHmi жылы елдЬ> деген хабар кушнде гана есшде калды-
ратын жатжурек, тасбауыр жандар секш д 1м 1з. Олгендердщ,
жешлгендердщ муддесш умытамыз. Оларды елд1ге санаймыз.
Ягни тарихтагы букш рухани е\йрд1 жокка шыгарамыз. С о­
сын келш жер бетшде Tipi калгандар мен женгендердщ гана
муддесш, мейл1 ол зулымдык болсын, еды етс}здж болсын,
акылга сыйымды, акикат, елемдж дамудьщ козгаушы Kymi
деп танимыз. (Профессор туш лген кабагын жазып ж1берд0.
Айтынызшы, куД1реттен жаралган мына ез1м1здей адам бала-
сына Наполеоннын, ие М акедонскийдщ пеленбай мын шар-
шы шакырым жepдi жаулап алганынан келш -кетер не бар?
BipaK сол кателж болса да, магынасыз болса да, тарихта кал­
ды гой... Тарих солардын данкы н дepiптeйдi...
— BipaK тарих бунымен б1тпешй, — дeдi профессор мой-
ындаган тepiздi 6ip унмен. — Алда да тарих бар гой. Неге
тузетпеске?
— Алдагы тарих?!. Ол будан да соракы. Оркениет атаулы
табигаттан бастап, адам бойындагы табиги кacиeттepдiн 6epiH
жояды. Генетика мен адам психикасы ебден менгерш геннен
кешн данышпанды колбада колдан жасайды, санага бepiлeтiн
сеш м-буйрык аркылы 6 ip адамды коркак та, батыр да, адал
да, арамза да етуге болады. Адамнын басын колдан орната-
мыз, ж ур ек^ колдан жасаймыз. Дуалау аркылы махаббатты
да колдан ж асауга болады. TinTi таяуда гана баню ге тускен
урынын уры емес, «банюге Tycecin» деген буйрыкпен ги-
пноздалган жей 6 ip адам екенш 03ini3 де кер двдз гой. TinTi
тутас 6 ip урпакты да гипноздауга болады. Болашак тунып
турган фальсификация. Ш ы нды к пен жалганнын шекара-
сын таба алмаймыз. Ойткеш 6epiH колдан жасаймыз.
— Бул сумдык кой, — дед1 профессор сыбырлап. — Адам-
заттын санасымен жасалган осыншама заттын 6epiH жокка
шыгаруга бола ма?..
— М ы н ау ем 1рдеп м е н -м а гы н а , к аси ет , е д ы е т деп
ЖYpгeндepiмiздiн 6epi адамдардьщ eздepi ойлап тауып журген
дуниелерь Эйтпесе олардын жаратылыс зацынын Heri3iH
куруга еш катынастары ж ок... TinTi акикатка катысы ж ок...
Профессор елдеб1р ж акын адамнын казасын ес^гендей
тунжырап, ундемей калды.
— С олай-ак делж, — дед 1 елден сон даусы карлыгып. —
Bepi де ойдан ш ыгарылсы н, аки катка каты сы болмасын,

112
6 ipaK, акыры ойлап тапкан сон, деш дурыс б 1рденеш ойлап
табуга болмай ма?..
Роберт орнынан турып, терезе алдына барды. Tepic кара­
ган куш жука пердеш саусагымен т у р т т турып:
— Ойлап табуга болар ед1, — дед1, — 6 ipaK сол тапканын
канша одем 1 болса да, кундердщ куш нде ойтеу 1р ойдан шык-
кан дуние екеш ашылып калады да, 6 opi де 6 ip-aK соттщ
iшiндe тас-талкан болады. Ж оне одан кешн ештенеш де ой­
лап шыгара алмайсыз...
— TinTi калай болганнын озшде де адам ©Mip суруге THicTi.
0 M ip суру ушш рухани долел керек... Ал ci3, Роберт мырза,
тагдыры карапайым б 1здей емес, айрыкша жаралган мына
ci3 кандай кенес 6 e p e c i 3 ? — Профессордын даусы барлык
зулымдык атаулыны Роберттен Kopin тургандай 6ip турл1
зшд1 шыкты. — Не icTey керек? М ен а з д е н осыны сураймын!
Роберт узак унс1з калды. К енет профессор оньщ олдека-
лай селюлдеп турганын K o p i n , тан калды. Ол онын мунысын
мш ездеп парыктын аздыгына немесе сыпайыгерш ш ктщ
т е м е н д т н е , TinTi солай болмаган куннщ озшде де осыган
уксас б 1рдецелерге балап, ренжш, ундемей калды. Элден
сон барып басын котергенде Роберттщ ол 1 ceлкiлдeп турга­
нын K o p i n , одан бетер тан калды. Эйтсе де сабыр сактауга
тырысып:
— Мен с1зден жауап кутш отырмын, — дед1 ереже окы ган-
дай бeлiп-бoлiп.
Роберт сол селкш деген куш бурыла T y c i n , басын изеген-
дей болды. Профессор калай тусш ерш бымей ойланынкы-
рап калды да:
— C i 3 Кулюш айтып турсыз ба? — дед1 олденеден секем
алып турса да, б ел гш 6 ip шегшмге келе алмай.
Осы кезде Роберт бар ден еам ен бурылып, профессор еш-
кашан e c T i n кормеген 6 i p жат унмен л ею л д е т т, бар даусы-
мен каркылдай кYлдi. Профессор абдырап, Роберттщ жузше
Караганда оньщ кисайып кеткен аузын, буюл акыл-ой ны-
шанын жогалтып, e c i p i K буган коздерш K o p i n , кнопканы
калай басып калганын ©3i де бымей калды. Есж тен басын
кылтиткан кызметаи ойелдщ кулагына:
—Тез телефон сок, —дед1 жан даусы шыга. — Роберт жын-
данып K e r r i . . . Т ез...
Осыныц 6opiHe, TinTi букы тipшiлiк атаулыга шеп катып
кулгендей карк-карк еткен Роберттщ таргыл даусы кашан
ак халат киген дор^ерлер келгенге дешн белме iiuiH токтау-
сыз жангырыктырып турды.

113
 II

Р о б ер т уй кы т е р а п и я сы н а н к е ш н код 1м п д ей кал ы п к а
к е л т , кори дорга ш ы гы п, каб ы р гага ш н г е н сур еттер ге, тупю
ф ой едеп колдан е п л ге н пальма агаш ы н а, ©3iHe к о з тастап
©Ti n ж а т к а н с е с т р а л а р г а к а р а п , б у р ы ш т а гы к р е с л о д а
буктетш е оты ры п, ку н щ зп уакы ты н ты п -ты ны ш о тю зетш
болды . С ест р а л а р га т е р е з е д е п гу л ге су к ую к е р е к ек е ш н
ескертт1. Т а м а к о к е л ге н се стр ага ж ы лы ш ыраймен ракм ет
айты п, TinTi 6ip рет к езекп п дор1герден а у р у х а н а н ы н бас
flopirepiH in аты -ж о ш н сурап, одан кеш н палатага к у н д е л ж п
газет-ж урнал дарды уакы ты м ен океп туруды талап е г п .
Т а н е р т е н п астан кеш н Р обер т бас дор1гердщ кабы л дау-
ында болды. Д о р ^ е р д щ бакы л ау сур актар ы н а Р обер ттщ бай-
салды ж ауап бергеш сонш алы к, каби нет iinirwe оты рган олде-
кандай п р акти кант студ ен т к ы зды н : «М ы на Kici са п -са у гой»,
— деген сы бы р ы н ж урттьщ 6opi ecTin калды .
Р о б е р т п н д о р т е р д е н ш ы гы п , кор и дор дагы о р ы н д ы к к а
отыра бергеш сол ед1, дол к асы н ан ю ш к ен е бал ан ы н к у л ю с 1
е с п л д г BipaK Роберт ж алт караган кезде алды нда турган бала
ем ес, eKi ш екесш щ ш аш ы en -ep ci т ш р е й ш тур ган к а ск а бас,
аласа Kici екеш н к е р д ь
— Х е -х е -х е ... — К а с к а б а с Р обер ттщ бетш е 6eTi ти генш е
ущ л д г С одан кеш н :
— М ен автом ат адам м ы н, — д ет сы бы рлап. — М ен автом ат
адам мын. М ен автом атп ы н. — К о лы м ен кey д eciн ту р тп . —
1ппнде то к ж уретш кату ш ка бар, ж ш -ж в д ш к е сары сы мм ен
кап талган. — К о л ы н KopceTin, 6ipHeine рет аш ы п-ж ум ды . —
Bopi м еханизм . Р ы чагп ен аш ы лы п-ж абы лады . Т ур ган бойы
механизм, —деп ко л ы н ы н механизм екен ш е куан гандай, тагы
да 6ipHeine рет аш ы п-ж ум ды . — А на ж акта, — дeдi олдекайда
колы н серм еп, — баскар аты н пульт бар. С ол ж ерден TeTiKTi
басады , со н да мен ж Ypeм iн... A ha, ж урем ш . М ш еки , - К а с ­
кабас к а зд ан -к азд ан басы п, басы н Робер тке ьщ гайсы з бурган
куш коридор бойы м ен кетш бара ж атты.
У з ы н бойлы , буйра ш аш ты 6ipey e c iK T in ж актауы на ты -
гы лы п, о т к е н -к е т к е н сестраларды кор кы тп ак болып оуреге
тусуде.
Кенет карсы болмеден дopiгepмeн жагаласа ап-арык шал
шыкты.
— Свифттен калган он мын стерлинги кайда ж1берд1ндер?
— дешп ж отелге булы гы п.
Д 0 piгep ты н дам астан кете бердь

114
 - Кайда? - дед1 шал орнынан козгалмай. — Свифттен кал­
ган он мын стерлинги кайда жлберд1ндер, кайда?
Роберт Свифттщ юм екенш eciH e Tycipe алмай, узак ой-
ланды. Ол TinTi ойлана алмай киналды. Бастырлыккан адам­
нын колын канша козгагы сы келгешмен козгай алмайтыны
секшд 1, ол канша кадалып, ойлангысы келгешмен ойлана
алмады. Акырында Свифттщ агылшын жазушысы екенш тап-
кан кезд е С ви ф ттщ у за к жыл ж ы нды ханада ж аткан ы н ,
елершде акыл-есш ен айырылгандарга он мын стерлинг акша-
ны мурага калдырганы eciH e TycTi.
T y c K i тамактан кеш н уйкы сагаты басталды. Кеш ке 6 e p i
де далага шыкты. Роберт аулада езш KyTin турган профессор
мен ейелш керд1. Ж акы н адамды керген бетте адам бойында
элдeбip ce3iMHiH болуы керек екенш Роберт eMic-eMic есш е
Tycipfli, 6ipaK мынау турган профессор мен езш щ ейелш е
бурын-сонды кандай ыкыласы болганын, езш щ оларга кан-
шалыкты катысы бар екенш мулде туйсше алмады. С онды к-
тан оларга кандай кещ л бшд 1ру керек екенш е мулде миы
жетпедь
- Ж агдайыныз жаксы ма, Роберт мырза, — дед1 профес­
сор колын усынып.
Роберт колын берген жок. ©йткеш кол беру кажет екенш
eciHe Tycipe алмады. Эйел1 карсы алдына келш, кадалып, узак
карады. Эйелш щ урейге толы кезкарасы Роберттщ сана-
сын ояткандай болды. Ол езш щ ейелше июнь айында туган
кун1не арнап yHeMi раушан гулш сыйлайтынын eciHe Tycipfli.
Содан кешн барып жымиып, ейелше кез токтатты.
— Т ан ы ды , — дед1 ейел1 eHTire сыбы рлап. P o 6 epTTiH
кеудесш е басын койып ексш коя бердь Роберт езш тас кып
кушактап, жылаган eйeлiнiн елдеб 1р беймел 1м жаманаттын
ызгарын сезд 1ргендей, ек сж к е туншыгып, калш-калш еткен
денесш ен ен-бойы на коркыныш тарап, аздап ес токтаткан-
дай болды. Eci KipreH сайын коркыныш улгая бердь Элдеб1р
санага сыймайтын 6ip сум ды к езш щ алып ден ес 1мен дел
касынан суйкене жанап еткендей болды. Роберттщ туршен
катты киналган нышан байкалды. Bip турл 1 жат дыбыспен
кынсылап, кемсендегендей болды.
— Ханым, c i 3 сабыр ет1щз. Робертке тыныш тык керек, де-
малыс керек. C i 3 егер оны аясаныз, сабыр етуге THicTici3 , —
дед 1 профессор ейелдщ колынан устап.
Роберт денес1 д1р-д!р еткен ейелшщ кушагынан босанган
кезде елп алып денел1 сумдыктан кашыктап, 6ipTe-6ipTe ой-
сыз, туйЫкЫз, ce 3 iM ci3 6ip боп-бос кещ стж ке c i n i n бара

115
жаткандай эсер алды. Содан кеш н Роберт эйел1 мен профес-
сорга езш щ канш алыкты катысы бар екенш тагы да есше
T y c ip e алмай, оуре болды. E c iH e T y cip e алмаганнан кеш н,
дуалга аркасы м ен суй ен ш , ауладагы ж урген наукастарга
карады. У с т 1не кен халат киген эйел буларга такап келш ,
саусагы н безеп, сес бшд1рдь Эйел жакындай тускенде Роберт
олденеге кайран калды. Эйелдщ сакалы бар ед 1 . Роберт бурын
болмашы, сирек мурты бар эйелдерд 1 б 1рнеше рет корген
болатын. BipaK, сакалы бар эйелд1 K epyi 6ipiHiui рет. Эйел
мулде жакын келдь Содан кешн Роберттщ эйелше тоне Tycin,
6eft6iT, баяу дауыспен эцпме айта бастады.
— К орсет, — дед1 ол иыгын кикан eTKi3in, - корсет... М ен-
ак жеп береш н... К уй м ак nicipreH ж ен ед ь.. Бш меймш ...
М уны мен де токи аламын... — Эйелге ешюм караган жок.
BipaK ол энп м есш жалгастыра берд1.
— Куймак, — дед 1 ол тагы да. — Еш ю мнщ де, ж о-ж ок...
К ерсет... Ж асаймын... пластмасса... Колгатыныш тыкберщ 1з.
Эйел езш е карап турган Роберто керд1 де, бурылып кeлiп,
onriMeciH тагы да жалгастырды:
— М ш еки, кнопканы бас... Н еге, неге?., балык кеп... Ж о-
ж ок... C i 3 коркы ны ш ты сы з. Не, ж ы нданганбы сы з? — дeдi
селюлдей кулш . — Ой, каже™ ж ок...
— Алып к е т в д з , — дeдi п р оф ессор сестр ага Р о б ер гп
KepceTin.
Эйел 1 Роберттщ колынан кайта-кайта сушп, туншыга жы-
лады. Т ек е к а г е н унд1 ес^ ген д е гана санадан туатын сезш у
KYflipeTi жанын кинап, баганагы алып урейдщ лебш тагы да
ангаратын ceкiлдi. Роберт сестраны н ымдауымен бурылып,
iniKe юрд 1 . Ол ойелш де, профессорды да сол сетте-ак eciHeH
шыгарып ж1бердь Белмесше келш, тесегш щ у сладе у н -тун аз
узак отырды. «Мен не керд1м», — дед1 сыбырлап. «Мен не
керд1м», - дед1 тагы да коридорга шыгып. Ешюм муньщ
соз1не кулак аскан жок. «Мен не керд1м?..»
Осы кезде Робертке: «М ынау жындыхана гой. Мен жын-
дыханага тусш пш гой», - деген ой найзагай соккандай эсер
erri. 0н е-б о й ы н урей биледй Кездер1 уясынан шыга алактап,
орнынан калай атып турганын сезген жок. K a 3ip барып, езш щ
жынды емес екенш , езш мундай жерде устауга болмайты-
нын айткысы келдь
— MeHi бас дэр1герге апарыныз, Ka3ip апарыныз, — деп
жалынды 6ipiHini кездескен сестрага.
— Бас д эр ^ер кажет болса, e 3 i шакыртып алады, - дед 1
сестра мунын сезш е пэлендей мэн бермей.

116
 - MeHi неге мунда устап отырсыздар, — дeдi Роберт жы-
ламсырай, шарасыз куймен. — MeHin мунда отыратын жошм
жок кой. М ен саумын гой... Мен саумын.
С естра у н -т у н а з Р о б ер та айналып OTin к е т а . Роберт
креслога отырды. «Бул — б ы м естж , иэ кастанды к», — деп
куб1рлед1 0 3 iH e -0 3 i. «Бул — б ы м естж ... б ы м естж ...» К енет
тагы да 6 ip ой Р обер ттщ iinKi дун и есш дур сы ю щ й р д ь
«Кашу керек! - дед1 алкына сыбырлап. А сы ккан н ан журеп
алкымына т1релдь - Каш у кер ек... Б у п н ... осы каз1р... Тез
кашу кер ек...»
Роберт манайга кудж тугызбау уипн ун-тунс1з KepeyeTiHe
келш жатты. «K a 3ip болмайды, — дед1 денес1ндеп д1ршд1 ба-
суга тырысып. — К еш ке... Тунге карай...»
Сестралардын да кезш е TycKici келмедь Санасында «кашу
керек, кашу керек» деген 6ip гана максат турды. Осы 6 ip мак-
саттыц буюл табигатын билеп алганы сонш алык, аурухана-
дан аман-сау кашып шыга алса, одан opi олш кетсе де арма-
ны жок сею лд 1 . Элден уакытта ол озш щ бул жатысын уакыт-
ты боска отю зу деп тапты. «Ен алдымен, калай кашу керек?
- деп сурак койды ол озше. — Кай уакытта кашу керек? Кай
ес 1ктен ш ыкпак?.. Ж ок, жок, манайга барлау жасау кажет.
Ж оне ©те сак болу керек».
Роберт осы оймен коридорга шыкты. 0 p i-6 e p i кыдырып
ж у р т, теменп кабатка тусетш баспалдакка коз ж1бердк Ж оне
мунымды ешюм байкап калган ж ок па деп манайына жал-
тактап караумен болды. Акыры еш юмнщ андып турмаганы-
на K03i жеткеннен кешн, баспалдак бойымен томен карай тусе
бастады. EciK алдында турган вахтер эйелд1 кордь «Уст1мдеп
аурухананын кш м 1мен MeHi елее ж 1бермещц, — деп ойлады.
- Баска 6 ip амалын табу керек... Табу керек» ... А сыга ба­
сып, ж огары к е т е р ы д ь Е н ж огаргы — тертш ий кабатка
квтершгенде:
- C i 3 мунда негып журс 1з? - дед 1 ак халат киген енгезер-
дей жас ж т т . Роберт д1р ете калды.
- М ен бас дэр1герд11здеп жур ед1м.
- Бас дэртерд1?.. - ж т т буган кудж тене карады.
- Иэ, бас дэр1герд1, — дед1 Роберт дегб1рс1зденген кушн
сезд1рмеуге тырысып. — Сыртта алыстан келген 6 ip адам бар
ед 1. Сонымен жуздесуге руксат сурайын деп ед1м. Таба ал­
май жургешм.
Ж ас ж1пт буган тагы куджтене 6 ip карады да:
- Ж ок, мунда келген жок. Келетш жеш де жок, — деп
темен T y cin к е т а .

117
 Роберт пижамасыньщ жещмен мандайыньщ TepiH cyprri.
М анайы на аз-кем карап турды да, тагы да баспалдакпен
кетерше женелдь Койма, иэ лаборатория екеш белпспз, кара-
ма-карсы eKi eciK беютул1 тур. Роберт дагдарып турып кал­
ды. Ж уреп дурсы деп, урейлене бастады. К енет кез1 тем1р
сатыга, одан epi дэл тебедеп терт бурышты тактай какпакка
TycTi. TeMip сатымен калай ермелегеш ес1нде жок, какпак-
ты н дэл тубш е мурным ен т1релш турганы н 6ip -aK бш дь
К етерш Kepin ед1, бос тур екен. Ym It ceyfleci кещ л тубш ен
жылт ете калды. BipaK одан epi барлауга мумюндж болмады.
Т ем еннен дабырлаган дауыстар естшд1 де, Роберт сатыдан
шапшан жерге туст 1 .
— C i 3 негып ж у р а з? - дед1 Ke3mflipiKTi эйел.
Роберт жауап бермей тусе бердь
— Токтаны з! C i 3 кайдан келес1з? Кай палатадансыз?
Роберт жауап бермедь
— М ен c i 3 re айтып турмын. Токтаны з!
Роберт еюуш ты куйде акырын жылжи бердь T e 3iMi жет-
пей, артына жалт карады... Ешюм жок. Эйел кетш калыпты.
М уны иэ саны рау, иэ есту галлюцинациясына уш ыраган
6 ip e y деп ойлаган болар. Роберт тагы да жещмен мандайы-
нын TepiH cypTTi.
«Енд1 кеш ке деш н шыдау керек, — л ет е з 1н е -е з 1, тесеп н е
кисайып жатып. - К еш ке деш н... Одан epi тыска 6 ip ш ык-
са...» Ж уреп тарсылдап, кеудесш е сыймай K e r r i . «Кеш ке
деш н.... К еш ке деш н... Ш ыда! Ш ы да!..»
Кеш ю тамак Робертке батпады. Канша сыр бермеуге ты-
ры сса да, ецеш ш ен етпей койды. «Ауырып отырмын» деп
сылтауратты тамак тасуш ы кызга. Тамактан келш , тесеп н е
жатканда журеп онан жаман дурсшдеп, дегб 1рш кашырды.
Кобалжыган кещ лш басу уиин 6ipeyMeH энriм eлecкici келдь
Сол ниетпен карсы кереуетте ютап окып отырган адамга кез
токтатты. Ер тулгалы, ipi, сымбатты Kici екен. Мандай шашы
сирей бастапты.
— C i 3 мунда кептен жатырсыз ба? — дед1 Роберт жумсак
унмен.
Kepm i басын изедь
— Дэр1герлер не дешл?
Kepm i буган кен, етю р жанарымен мандайынан сузш е
карап 6 ipa 3 отырды. Содан кеш н сонш алык сешмд1, сабыр-
лы унмен:
— М ен жынды eMecniH, — дедь — М енщ дешм c a y , мен
свящ енникпш . MeHi мунын iiuiHe едеш салып койып отыр.

118
Юм жасап жургешн де бшемш. Френц! Сол маган кастан-
ды к жасап журген. 0M ip бойы соныма Tycin келедь M eHi
ел^р м ек те болган. Еши д0р1герлердщ борш сатып алып,
мына жындыхананьщ iiu m e жаткызып койды. BipaK (ол 6ipey
ecTin коймасын дегендей аузын калкалап, даусын акырын-
датты) онын, буюл орекет 1 таяуда эшкере болады. Б 1лдщ 1з бе.
Мен хат жазып, осында келген бipeyлepдiн калтасына салып
жiбepдiм. Ол хат, соз ж ок, уюмет басшыларыньщ колына
тиюге raicT i. Содан кеш н... (Ол Ф ренцтщ калай эшкере бо-
латынын коз алдына елестеткен болу керек, каркылдап KYлiп
ж 1берд 0 . B irri... — Ол ею алаканын кушырлана укалады.
Роберт TiKciHin калды. «М унын да сау болганы ма? Элде
мундагылардын 6 9 p i сау ма?.. Болюм, - дeдi ол im m eH тагы
6 ip ойдын уш тыгын тауып. — C e p iK болып, 6 i p r e кашар.
B ip ir in эрекет жасармыз». BipaK ол бул ойынан тез кайтты.
EKi адам колга тез Tycyi мумюн. Басы на сор болып, кутыла
алмай журсе ше? Мейл1, ез KyHiH 0 3 i керер. Tip i жанга Tic
жаруга болмайды.
С агат онды со к т ы . А ур ул ар ды ц алды у й кы га KeTTi.
Робер тан K e p m i c i де басын K e p n e c i M e H тумшалап, туншыга
корылдайды. Сагат он 6 i p болганда Роберт орнынан турып,
аягын еппен басып, коридорга шыкты. Ешюм корш бейдь
Сестра отыратын орындык бос тур. Б1ргып, ушшгш кабаттан
6ip -aK шыкты. Тортшипге кетерш уге мумюндж болмады. Дол
карсыда кезекцп сестра тапжылмай отырып алды. Элден
уакытта телефон шырылдап, ойел o p i бурылганда Роберт
котерые 6 e p i n ет , ол муны байкап калды. Ещц тура журген-
нен баска амал калмады. Роберт такап барып:
— О з д е у й ы к т а т а т ы н дор1 ж о к п а? — д ей с а л д ы , н е ай ты п
т у р га н ы н ©3i де т о л ы к ан га р м а й .
— Оны к ай теаз? Оз1шз кайдан журс1з? Палатаныз кан-
дай?
Роберт колымен жогарыны ко р сет^ . Сестра KYлiмcipeп,
балага тYciндipгeндeй ор созш ежелеп:
—Уйыктататын flopmi рецептпен гана бередь Онын уст 1не
а зд щ о зш зд щ сестраныз бар. Содан сураныз. TyciHiKTi ме?
- дед!.
— TyciHiKTi.
Сестра созш щ TyciHiKTi болганына катты риза болып,
Роберта тортшил кабатка дешн жылы кезкараспен шыга-
рып салды. TepTiHini кабат караколецке екен. Ешкандай сес­
тра коршбейдь Eciктepдiн 6 opi ашык- Роберт аягыныц ушы-
мен басып, TeMip сатыга ж егп . Катар турган eKi eciK бурын-

119
гы сы нш а ж абык тур. Сатымен ко тер ш п , тактайды котердь
Содан кеш н турпщей кап-катты 6ip норсенщ у с т т е каргып
шыкды. М анай корш бей кететш болганды ктан, какпакты
аш ык куш нде калдырды. Роберт басын олде б 1рдецеге урып
аламын ба деп корыккандай буга ж у р т , шатырдыц eciriH тап-
ты. EciKTi ашып калды да, каракок аспанды, кала шамдарын,
томенде агылып жаткан маш иналарды, адамдарды Kopin,
т 1р ш ш к атаулынын,, o cip e c e , анау митын ж урюпен Kin-
юш кентай болып бара жаткан адамдардын бейшара халше
кум ы рсканы н илеуше карагандай 6ip сез 1ммен карап турып
калды. Одан opi ойлауга уакы т ж ок деп тапты да, жактау
тем1рлерге суйене T©6eHi айналып журш, томен тусетш дол
манагы сатьщан айнымайтын TeMip сатыны тапты. Аздап басы
айналган сеюдщ. Барынша укыптылыкпен саусактары карыс-
канш а ны к устап, аягын сатыга Tipen, томен тусе бастады.
Кулап кал май, аман-сау жерге туссем деген коркыныш буган
деш нп коркыныш тьщ б о р т басып Kerri. Сатыны н ен сонгы
ушынан устап турып, жерге ceKipin тускенде 6ip муратына
жеткендей бойы жешлдеп, терен курсш е дем алды. Енд1 ауру-
ханадан аулак кетуд 1 жон корд 1 де, карсы алдындагы кеш еге
Tycin алып, журш Kerri. «Кайда барамын?» деп ойлады ж у р т
келе жатып. К енет ол осы уакытка шешн н еп зп максаты-
нын басын ашып алмаганына катты кайран калды.
«Ш ынында да кайда барамын? У й ге ме? Ж ок, уйден оп-
онай устап алып, кайта окелш жаткызады. К онак уйге ме?..
М ына куш ммен кай жерге кабылдайды. Ж ы нды хананы н
кшмш корген бетте-ак буюл журт уркш шыга келер...» Ро­
берт кеш едеп халыктын ©3iHe кощ л аудара бастаганын ce3in,
карангы бурышка карай ыгысты. Бурыштан бурышка тыгы-
лумен уакытты н да калай откеш н бшмей калды. Анда-санда
6 i p откен н екен -саяк машинадан баска кошеде T ip i жанныц
калмаганын сезгенде барып, уй ipгeciндeгi баскыш ка сылк
eTin о ты р а KeTTi. Ш а р ш а га н н а н а я гы д ip -д ip е т е д ь
Суйектерш е дешн шаншатын сиякты. «Кайда? Кайда бару
керек? Паналайтын жер бар ма?» Роберт тepeзeлepi аранын
уясындай быжынаган зоул1м уйлерге коз жiбepдi. «Уй коп,
— дед1 i m m e H куб1рлеп. — BipaK осынш а кен дуниеден бас
сугатын пананын табылмауы мумкш бе?..»
— Ей! — деген каткыл дауыс Po 6 eprri селк eткiздi. — Не
гып отырсын? Канеки, 6 epi кел.
Озше бурылып келе жаткан полицеши K o p in , Роберт ор-
нынан турды.
— Bepi кел! — д ет полицей. — Тез!

120
 Роберт 6 ip сот сигнал куткен спортшыдай катып калды да,
юлт бурылып, асфальт кешеш тарсылдатып каша женелдь Таре
eTin мылтык атылды. Айгай-уйгай, шырылдаган ыекырык...
Урей буып, катты ышкынган Роберт ©3iH калкып ушып
келе жаткандай сезш дь Есю ипркеуд1 айналып ©Tin, i3 тас-
тап, K e p i каш пакка бею ндь А ягыныцтарсылы тунп тыныш-
тыкка жангырыгып, алыска еетшетш болган сон, бэтенкесш
uieniin алды. А ягы ны н ауырганына, ©KneciHin ш аныш каны-
на да карамады. «Кутылу керек. влеем де кутылуым керек».
Катты ж упргеннен Роберттщ K©3i карауытты.
Ол узак жупрдк Алдынан карауыткан агашты квргенде
барып, каланьщ батыс ж иегш деп колдан o c i p r e H тогайга
т1релгенщ 6ip-aK б1дщ. Ею O K n eci кеудесше сыймай, агаш ара-
сына ене бере етпетшен кулады. Ж ан тэсш м кылып журген-
дей кок шептщ уетше домаланып, аунай бердь Элден уакыт-
та барып сол саябырсыгандай болды да, eKi колымен жер
T i p e n , ioeri узшердей киналып, куса бастады. Сосын вне-б о -
йын элс1здж билеп, сумектей болган Tep iH суртуге шамасы
жетпей, кисая K e r r i . B i p сот уйкысы келдь Мына жанын кина-
ган T i p u i m i K T e H уйкы аркылы болса да 6 i p сотке кутылгысы
келдь BipaK езш полицейлердщ 1здеп жургеш e c i H e тускен
кезде уйкысы шайдай ашылды. Кулагын тосып, ты н тында-
ды. Ж ым-жырт.
Роберт к е к ш епке шалкасынан тусш , табигат кубыж ы к-
тын жалгыз кезш дей болып жаркырап турган децгелек айга
карады. Ш е к а з , шетс1з KenicTiKTe зещп журген ел1, Tipi де-
нелер. Ажалдай катал, MempiMci3 элем. М о ц гш к деп атала-
тын уакыт к е щ е т т н д е TipuimiK атаулы карангы тунекте анда-
санда 6ip жалт еткен нэзж соуле сею лдь Ал жеке адамнын
гумыры ше?.. М эц гш кп ен салыстырганда осынша кып-кыска
гумырынын ш ш д е осынш а улкен азапты аркалап кететшдей
адам сорлыньщ не жазыгы бар?
Роберт езш щ азгантай eMipiH eciH e алды.
Балалык шагы деревняда еткен едь 0 K e c i жуз1м e re T iH .
1скер лш аз, бостау ш аруа болды. М ш езш д еп ен басты
epeкш eлiк — елердей балажандыгы. U lem eci 0 лдeбip дши
уйымдарга каты саты н. Ж ет 1 сайын ылркеуден калмайды.
Аурушан, уайым-кайгыдан 6ip арылмайтын, камкощл, дшдар
K ici.
К еш ю лж уйыктарда Po 6 eprriH шашынан сипап жатып,
ертеп айтатын. O cipece шыгыстьщ H e 6 i p гажайып ертеплерш
кеп бшуий едг Ш еш есш щ айткандары Po 6eprriH кез алдын­
да тура болган окигадай елестейдь

121
 — Содан елп адам, — дейтш u i e m e c i баяу унмен ep TericiH
жалгастырып, — жолаушыны жер астындагы алтын кумбезд 1
патша сарайына е к е л т юрпзед1 де: «Калаган шарабын мен
тамагынды i m , сулу кэнизактармен ойна, серуен кур, бар-
лы к eciKKe Kipin, алтын сарайды тамашала. Т ек мына турган
6 i p eciKTi гана ашуга болмайды. М уны ашсац, бакытсыз бо-
ласьщ », - дeйдi...
— Н еге? — деШп Роберт шыдай алмай.
— ©йткеш ол e ciK T i аш уга болмайды. Оны ашсац, бакыт­
сыз боласын дешц, — деп кайталайтын u i e u i e c i .
Uieuieci ертепш 6 ip калыпты мунды дауыспен, езш щ ба-
сынан кешкен окигадай eTin, оте эсерл1 айтатын. Ж ене ертеп
айтудан 6 ip де 6 ip жалыкпайтын. Роберттщ ем 1ршдеп ен 6 ip
ойсыз, камсыз еткен , сондыктан да соншалыкты езш е ба­
кытты болып елестейтш кезещ осы балалык шагы. Т ек осы
ymiH гана eMip суруге к е л к у г е болар едь Роберттщ бала
кезш де наукастанып, ауруханага тускеш есшде. Дер1герлер
елденеден урейленген, катты TiTipKeHreH, содан жуйке сала-
сына закым келген деп тапты. Одан мектеп eMipi басталды.
Акылы юрдь 0мipдeгi киыншылыктарга, бакытсыз жейттерге
TyciHin, уайым ж еуге, iurreft азап ш егуге калыптасты.
Тагы да наукастанды. Роберт ауруханада уш ай жатты.
Телепаттык KacneTi манайга сезш е бастады. Достар арасын-
дагы алгаш кы сеан стар ... арнаулы ком иссияны н кезш ш е
ж асалган тунгы ш атакты сеа н сы ...Р о б ер т полицейлердщ
ж огалган до кум ен ттер ш тапты . Цирк басты гы Робертке
гастрольге 6 ipre ш ыгуга eTiHiuj жасады. Ж т т т ж деурен...
Ж огаргы оку орыны. Роберт KyHi-TyHi KiTan окудан жалык­
пайтын. Оган буюл табигат сы ры на,eMip сырына ущлу сон-
шалык кы зы к болып KepiHeTiH. BipaK акыл-ойы толыккан
сайы н, eMip сырына ущ лген сайын табигатында ж умсак,
к е щ л ш е к ж аны н ел д е 6 ip к а тты л ы к пен м еш р 1м а з д ж
турпщей батып, кинайтынын сезетш .
Роберта арнаулы есепке алды. B i p H e m e жыл бойына ме­
дицина гылымынын профессоры Бейкер мырзанын бакыла-
уымен полицейлж криминалистж жумыстарга арналган се­
анстар журпздк
«Акылдан азап!» — не деген с е т п табылган TipKec! Адам
баласы eMip бойы акылды болгы сы келш , акыл тапкысы
кeлiп, ал e 3 i eM ip бойы сол акы лдан азап uierin ететш ш
тусшбейдь Санадан туатын азапты санап тауысу мумюн емес.
Т1риллжтщ eзiндe канша зулымдык, канша апат, канша eлiм
бар, канша едш етс 1здж, канша опасыздык, eкiжYЗдiлiк бар.

122
Санап маркайган кезде алдымен соларды тусш есщ . Адамдар-
дьщ е з б о й ы н д а гы , е з т а б и га т ы н д а гы зу л ы м д ы гы н ,
е з 1м 1шлд 1пн танудьщ 03i канша гумырды кыскартатын ба-
кытсыздык. Сол 6 ip торлаган тунектщ iiuiHfle болмашы жыл-
тыраган сирек соулелер сенщ тущ лген к е н ш щ ц , кулаган
у м т щ й тургыза ала ма?
Ио, Роберт ем1рден ешкандай бакыт айыктыра алмас азап
кордь Ол азап т 1р ш ш к теп м агы насызды кты коруден бас-
талды. Адамдардын м он-магынасы бар деп тауып журген
категори ялары ны н 6opi аб сол ю ттж тургы дан, м ец п л ж
ту р гы сы н ан Караганда - Н оль! Адамдар о д ы болгы сы
келедь 0 з ютерше едш дж д е п а т к о й ы п , айдартагы п, оре-
кет кылады. Ж алпы адамзат кауымында одшдж деген угым-
нын бары рас. Ал осыны ж алпы абсолю ттж тургыдан алып,
6ip сот карасак, жалпы адамдардын тipш iлiккe жаратылу-
ы ны н 03i одш дж болып ш ыга ма? Адам жырткыш кой. Ец
катерл1 жырткыш. Ж ер бетш деп парасат-санасы тем енп
дореж едеп хайуандарды езщ е KipinTap eTin, торда устай-
ды, бугаулайды, к ел ж eTin жегед1, елт1рш, еттерш жейдь
(Адамдардын 6ip-6ipiHe жасайтын киянатын былай койган-
да.) Ж ы лкыньщ , сиырдыц, койдьщ етщ жеу сол хайуандар-
дьщ тургы сы нан Караганда едш дж пе? «Сендер б!зд! неге
жейЫндер? — дер ед1 олар. - Б1здщ сана дорежем1здщ то-
м е н д т н е н бе? Клмнщ сана до р еж еа биж болса, тем ендеп -
лерщ талап, жей беруге болатынын кандай одшетке сый-
гы зуга болады. Н еге адамга 6opiHe руксат бершген. Bi3
буган карсымыз», - дер ед1 олар кудай алдында. Ал егер
осылай болуы T i p iu m i K T iH н е п зп занын кураса, онда жер
бетш деп булжымайтын Куштшер заны гана болуга керек.
Ягни букш дуниеш куигплер баскарады. Оларга не штеймш
десе де руксат. Ендеше букш о д ш етазд ж атаулыньщ кай-
нар булагы дол осы куш тщ щ зорлыгы емес пе?
Адамнын ез ©Mipiwieri бакы тсы зды к каншама? BipiHiiii
кайгы - ем 1рде бакыт атаулыньщ болмайтынын сезу. Бакыт
сагым секш дь Алыстан кезд1 арбайды. Жан-тошнд1 ешпес
муратка белейтщ бакыттын, TipiiimiKTe бар екеш не каяусыз
сенш , ум1т кы ласы н... Адамдар TipuimiK деп аталатын алас-
кулес мухитта 6 ip батып, 6ip шыгып, жанталасып журген сор-
лы жондж TOpi3fli. Ал умгг болса, сол арпалыс кезш де ал-
дьщнан карауыткан арал. Кутылдым деп ойлайсьщ. Ж аньщ -
ды да, тешщц де азапка салган катерден, кеудеце 6 ip тушр
шыбын жан 6 epin, сол уипн буюл куно мен кылмыска, арам-
ды к пен арсыздык атаулыга кор кылып койган жаратушы-

123
нын, м азагынан куткараты н жарылкауш ым табылды деп
ойлайсын,. BipaK арал уакытша гана тыныстау болып ш ыга-
ды. Тещ з суы кeтepiлгeн кезде арал суга беп п , тагы да 6 ip
батып, 6 ip шыгып, баска арал i 3fleyre тура келедь М ш еки,
бакы тдегеш щ з дол сондай... К еп аялдаугаболмайды. 0й ткеш
ол колын ж ет1ам ен-ак езш щ буюл MOHiH жогалтады. О сы -
ган жетсем бакыттымын деп ойлайсын, ол орындалган кезде
ceHin ©MipiHe м энп мазмун болар касиетш ен айрылып, енщ
баска арман табылады. Осылай кете бередь.. Олай болса
TipmifliKTe бакы т жок. Bepi де сагым. Ал канагатсы здыкты
сана тудырады... Сана тудырады... С ана...
Осылардын 69piH 6m in, азапка тусу ауру емей немене. Ж а-
ратушы адамга акыл-ecTi, баска TipnimiK иелер1 бакытсыз бо­
лып жатканда, одан болен есе бакытсыз болсын деп, азапты
бэлен есе кеп шексш деп, ел1м алдында есшен танганша 3epeci
уш ы п, киналсы н деп берген се к ы д ь Бейш ара пенделер
ездерш щ TipiiimiKKe келгенш бакыт деп санайды. 0лплер1
келмейдь Ал мунысы — 6ip жерге кешш келш , узак турган
адамнын элп жер ит байласа турмайтын ку такыр болса да,
эбден бауыр басканнан кеш н , ещи сол жерден KeTKici
келмейттш сеюлд1, эшешн кимастык екенш ездер1 сезбейдь..
А кы л-п ар асат — ауру. Адамдар туады да сол аурумен
ауырады. 60-70 жылдай азаппен ауырады. Содан кеш н буюл
азап каторг 1н 1н KeciMfli жылы таусылгандай аякталып, адам
м эн п ты н ы ш ты кка кетед ь Tipm m iK — улкен ау р у хан а!..
Сумдык!
Роберт басын устады. Кашатын адамдай алактап, ж ан-жа-
гына карады. Кайтш ? Кайда? Кайда кашып кутылу керек?
Роберт ж у р еп н щ тарсы лдап со к к а н ы н сезе бастады .
Кайтш? Орнынан турып, 6 eTi ауган жакка карай журдг Кай­
да? А кы л -ес ауруы нан калай куты лу кер ек? А кы л -естен
калай айырылу керек? А кы л-естен кутылу керек... Ж ында-
ну керек... А кы л-естен айырылсан гана бакытты бола ала-
сы н ... К ай тсе ж ы ндануга болады ?.. Е а м н е н айырылгым
келед^ eciMHeH... Роберттщ eciHe жындыхана тусть
С1б1рлеп тан атты. Роберт кайда келе жатканын ©3i сез-
бей, узак сенделдь К енет ол турде гана е з 1 каш кан жынды-
хананьщ дэл касында турганын сездь Тундеп e 3i тускен тем1р
саты KepiHin тур. Роберт ойланбастан тем1р сатыга аягын са­
лып, кетерш е бастады. К елген i 3iMeH кайтадан Чшке туст1.
Содан кеш н буюл уйкы куш агындагы бел 1мшелерд 1 аралап
e T in , 63iHin белмесш е келдь Ш ешшдк Ж атты. Tipi жан сез-
ген жок.

124
 «Кутылдым... ©нкей аурулар каптаган Т1ршшк елемшен
6ip сетке болса да... Акы л-естен кутылсам... Е ам н ен тансам...
Б1ржола... М ец п ге... Япырай, кандай керемет болар едН»

III

Р о б ер т енд1 а у р у х а н а д а н ж азы лды н, деп ш ы гары п

ж1бермесе болар ед1 деп корыкты. Сондыктан ол барынша
наукас адам болып кер ш уге тырысты. Дер1герлердщ коп
сездерш е тусш бегендей сьщ ай танытты. Не ecTin турып
жауап бермейдь Эйелше де, анда-санда келген профессорга
да ашылып ештене айтпайды. B ip aK бас дер1гер, ауруханада
кеп жумыс icTereH, теж1рибес1 мол, аурулармен ецпмеш ете
шебер етк 1зет 1н ж ене соньщ аурулар уилн каншалыкты меш
барын жаксы тусш етш адам едк Робергп ез кабинетше ал-
дырып, буюл ем 1рбаянын, семья жагдайын, еке-ш еш есш щ
кандай адам болганын сурады.
— Bi3 ci3fli жазып шыгарамыз, — дед1 сездш ортасында. —
C i 3 тек ш аршагансыз. Слзд1 наукас деп айтуга да болмайды.
Дер1гер б1рдецеш бш п койды ма дегендей Роберт сескешп
калды.
— Н еге? — дед 1 шошынып.
Дершер буган елдекалай тацыркай карады.
— Слздш наукасьщ ыз жок, - дед 1 кул 1мс 1реп. - Слзге ты-
ныккан жен. Керш келдж касиет1щзд1 кеп сынай беруге бол­
майды. ©йткеш адамга денсаулы к кажет.
— Слздщше деш сау адамдар юмдер? - дед1 Роберт шыдай
алмай.
Д ер 1гер ацтарылып калды.
— Калайш а ю м д ер ? — дед1 ал акан ы н жайып. — О сы
т е щ р е к т е ж у р ге н д е р д щ 6 e p i... я гн и к о га м га к ы зм ет
етушшердщ 6 epi сау адамдар.
— Ж ок, — дед1 Роберт сел ойланып. — Ол тек — мынаны
ауру деп айтайык, ал мыналарды сау деп айтайык деп кесшген
кагида гана.
Роберт езш щ iuiKi сырыньщ актарылып бара жатканын
ce 3in, осы жерден догаруым керек деп ойлады. BipaK сол
сетте-ак езш щ токтай алмайтынын бшд 1 .
—TipmmiKTiH н еп зп алгы шарты —тшек пен ерекет,—дед1
акыры токтай алмадым гой деген теуекел сез1ммен. — Тш ек
пен ер екето тынымсыз куалайтын куш — канагатсыздык.
Ал канагатсы здык езш ен e 3i беймазалыкты, жан азабын ту-
дырады. Бул — ешкашан да токтамайтын кубылыс. C e 6 e 6 i

125
адам тш еп орындалган бетте-ак езш щ каж еттш гш жогал-
тады, орекетс 1зд 1кке т 1релед 1 . С ондыктан тагы да баска тш ек,
баска мурат пайда болмак. Э л п процесс басынан кайта бас-
талады. Осылайша тшек —орекет, тшек - эрекет болып, моцп
канагатсыздыктуцгиыгына сунги бермек, сунги бермек. Олай
болса, жан азабын тудырушы не? Ол — т 1рш ш кке тырмысу,
бакы тка умтылу. Б1з канагатсы зды к ауруымен ауырамыз.
Ж эне ол ауру — ешкашан да жазылмайтын, туа б1ткен ауру.
Дор1гер Робертке бшд1рмей магнитофонный TeTiriH басып
калып, энлм еш жазуга K ip ic T i.
— Т1рш ш ктщ табиги зацындагы каталдыкты былай кой-
ганда, адамдардын оз колдарымен ж асаган зулымдыктарын
тугендеп 6 iTipe алмайсыз. Bip сот кана тарихка каранызшы.
Алгаш кы кауымнан куш бугш ге деш нп аралык кылмыс пен
кыргынга, киянатпен босекеге толы. Адам баласы 6 ip- 6ipiHe
6 ip сот тыныш гумыр берген ем ес. Сулулар ездер ш ш
келбет 1мен, таланттар ездерш ш кабш еттер 1мен езгелерд 1
корлайды. Е н болмаганда ойынмен корлайды. Букш спорт
ойындары: ат жарыс, жаяу жарыс, курес, бокс, футбол тагы
сол сияктылар — мунын 6opi тек 6 ipiH-6 ipi мукату гана. Ойын
дешп, кайдагы ойын? У ты лган спортш ылардын турлерше
каранызшы. Дуниедеп ен бакы тсы з жандар солар. Y n -улкен
адамдар балаша жылайды. Адам ойынга жылай ма? Ойын
деШп? Ол ойын емес. Адам табигаты нан арылмай койган
6 ipiH- 6 ipi корлау, м укату. Э гои зм ! Я гн и буларды н 6 opi
«т 1р ш ш к куштшер ушш жаралган» деген жан тургшгерлж
кагиданы курайды. Адамдык ыктиярга устемдж, киянат, зор-
лы к, к ы ск а сы , букш -букш б а кы тсы зд ы к атаулы ж анагы
куштшер зацынын жем1с1. Э лп айткан спортымыз да, бул да
— 6opi 6 ip -a K кубылыс. ©Mipre жаркын, соби санамен келш,
TOHipeKTe шат-шадыман TipuimK барына, адами бакыттьщ,
шынайы махаббаттын барына, rapinKe комек, киянатка тый-
ым секшд1 ед1лдж барына, 6 ipi ymiH 6 ipi от пен суга тусетш ,
6 ip- 6 ipiHin к е н ш н е каяу тус1рмейтш адам герш ш к барына
ceHin келген мына бейшара пенделер ушш жанагы 6 ip со-
ракы, жабайы «куштшер занынын» устем д!пн тусш у канш а-
лыкты ауыр екеш н б!лес1з бе? Т ек осы 6 ip ащы акикат ушш
атылып ©луге болар едк Осыларды б!л1п, бакытты болу мумюн
бе? Бакы т деген жарыктыкты ем1рдщ тупю менш ен табуы-
мыз керек кой. Ондай мэн жок. Ендеше 6 i 3 де м енп бакыт-
сызбы з...
- Ал ешп MOHri бакытсыздыктан адамдарды куткару ушш
не i c T e y керек? — дед1 дор1гер Р обер та онпм еге тарта Tycin.

126
 — К уткару мумюн емес. BipaK ж еш лдету y m i H мынандай
усыныстар айтар ед1м. BipiHiui: ет ж еу т догару керек. Ет
ж еу, ягни T ip u i^ iK и есш ж еу — адам дардьщ 6 ipiH - 6 ipi
ж еуш щ басы. Ет жeyдi догару табигат занына ен п зы ген
улкен тузету болар едь E K iH m i: бую л спорт ойындары мен
кумар ойындарын догару керек. YiuiHiui: адамга рухани бос-
танды к керек. Ертедеп кулдар заманында адамдардьщ аяк-
колы ю сен д ел се, Ka3 ip акы л-ойы ю сен д еу л ь .. Тертпш л:
улкен аурухана ашып, оган е з 1мпплдерд 1 , мансапкумарлар-
ды , а такк ум ар л ар д ы , у я тсы зд а р д ы , к а ск у н е м д е р д 1,
кат 1гездерд 1, опасыздарды, есекиплерд 1 , зиянкорларды, жа-
гымпаздарды, кYншiлдepдi ж аткы зу кер ек... 0 м 1рдеп ен
катерл 1 дерттер осылар. Becium i: дуниенщ сумдык купия-
сын аш уга такап калган буюл гылым атаулыны догару к е ­
рек. Адамга езш е 03i кер казуга болмайды...
Бас доршер осы жетер дегендей шырт eTKi3in, магнито-
фонды сешпрш тастады.
— Осымен айтысымыз 6 i T c i H , Роберт мырза, — дед1 орны­
нан турып. — К ез келген кубылысты оркалай талдауга бола
бередь Ол тек керугшге байланысты. 0Mip c i 3 коргендей мэнп
трагедия сахнасы болмауы мумюн... — Дэр1гер сол ойланып
калды. — М ына турган ютап Шздщ кез1м1зге кызыл туст1 бо­
лып керш ед 1, ал мысыктын кезш е ошешн коныр туст 1 бо­
лып керш ед 1 екен. Bopi де ©Mipfli калай коруге байланысты...
— О -о! — деп Роберт дэр1гердщ сезш б о л т кеттк — Тама-
ша! Ягни ютаптын Tyci кандай екеш 6ip кудайга гана аян.
TinTi ешкандай Tyci болмауы мумюн. Кызыл, коныр деген
туе керушшердщ, ягни м ысык пен мына б 1здердщ ойлап та-
уып жYpгeнiмiз гой. Солай емес пе? Ендеше, буюл ем1рдщ
MOHi, ем1рдщ дэм1, ем1рдщ Tyci деп жургендер1м1з ез1м1здщ
ойлап тапкан норселер1м1з гой, Bopi де ойдан жасалган. Келе
ме менщ теорияма? — Роберт балаша куанды. — Дурыс па
екен?!
— Демалыныз, — дед1 flopirep Робертке колын усынып.
Роберт сол дагдарып, дор1гердщ колын алды.
— Сау больщыз, — дед1 Ky6 ip eTin.
Белмесше келген сон Роберт керпесш буркенш , узак жат­
ты. Сестра ойел 0 кeлiп берген дэр 1сш жорта imKeH болып,
жастыгыньщ астына тыга салды. Кешю тамактан кел1с1мен,
сыртка да шыкпастан, кайтып кеп, тесеп н е кисайды.
Ол шынында да ты ны ккы сы келд1. B i p a K op тYpлi ойлар —
олем, т 1р ш ш к, адам туралы ойлар жан-жактан анталап, ты ­
ныштык бермедь Егер олар дол осылай каумалай берсе, будан

127
кеш нп ж агдайынын ж аксы болмасын inrreft сезе бастады.
Ойлар... Адам баласынын, жерден алтын 1здегендей, гумыр-
ларын сарп етш 1здейтш ойлары... Кандай катерлЛ Бойга жа-
йылган удай буюл сананды , журепщц толык жайлап, 6ipiH-
6ipi шакырып, ойдан ой туындатып, мендей бередь Организм-
ге осынш а катерл 1 затты адамдардьщ неге арамтер болып
1здейтшше Роберт катты тангалды.
Роберт шыдай алмай, KepneciH cepnin тастап, атып турды
да, дол карсы алдында катып калган ескертюш тей болып,
кыбыр етпей ютап окып отырган свящ ен н и ка кердк
— C i 3 ез OMipini3 re разым ысыз? — дед1 Роберт тебеден
ургандай.
С вящ енник ест1меген адамдай ю табын окып отыра бердг
Элден уакытта ю табын буктеп, ж астыгынын астына кой-
ды да, жаца коргендей Робертке мандайынан сузе карап, 6 ipa3
отырды.
— Жаратушы езш щ пендесш ен ризашылыкты талап етед1,
— дед1 6 ip кезде аят окыгандай ендете сейлеп. — TipuiuiiK —
жаратканньщ пенде баласына тарткан сыйы. Кудай калама-
са, ci 3 TipmmiKKe келмеген де болар едщ1з. Алдымен, — С вя ­
щенник сук колымен кеюп нускады , — жаратушы куд 1ретше
борыштысыз.
— Тура турьщыз, —дед1 Роберт, свящ енник елп сезд1 айта
салып, KeTin кала ма деп корыккандай. — М ен с1здщ...
— Кудайды суш ш з, — дед1 свящ енник сезш жалгап. — С о-
ны н кер сеткен жолымен ic кы льщ ы з, сонда то зак отына
куймейс 1з.
- Кудайдьщ куд1рет1 адамга тек коркыныш тудыр
Ал коркыныш бар жерде шын махаббат бар болуы мумюн
емес.
— Олай деу куне. К ун ега баткан адам тозак отына куймек.
Роберт мырс егп :
— Адам сорлыны 6ip тозактан шыгарып алып, еюннп то-
закка салганда Tenipi ппрюнге б1рдене тусе ме?..
— Олай демещз! — дeдi свящ енник шошынып. — Tenipi
жараткан TipinmiKTi тозак деуге хакьщ ыз жок. Егер жаны-
нызды кунедан аулак устай бш сещ з, TipmmiK адамга тек ба-
кыт екелмек.
Роберт свящ ен н и ка менсш бей, тагы да мырс erri.
— М ен осы ymiH eMip cypin журмш деп айтарлыктай
к а с и е г п еш тен е бар ма е м 1 р де? Ж о к . К а с и е т т ы ж
к а си ет с 1зд 1кп ен , ж а к сы л ы к ж ам анды кпен ко сар л ан ган .
Мешрбандыкты зулымдыктан, арамдыкты адалдыктан белш

128
алуга бола ма?.. Бразилияньщ 6ip провинциясында кроко-
дилдер адамдарга, малдарга шабуыл жасап, коп зиян екел-
ген сон адамдар оларды жаппай аулап, куртып ж1берген. BipaK
содан кешн сол жерге шдет ауруы тараган. Сойтсе крокодил
opi адамдарга кы састы к кылып, opi суды ауру тарататын бака-
шаяндардан тазартып отырады екен. Акыры кыруар акшага
корни провинциядан крокодил сатылып алы нган. Бул ез
акшана зулымдык сатып алу деген сез емес пе. Дуниенщ бар-
лы гы н торлаган зулы м ды к. Т е к 6i 3 со н ы н сол ж еш лдеу
6ipeyiH тандап алуымыз керек. Б1ржола куртуга болмайды,
калайда 6 ipeyiH тандайсьщ. Ал б!з TipLiim iKTiH ©3 iMi3 ушш 6 ip
меш бар екенш е ceHin, жаксылыкты жамандыктан, акикат-
ты жалганнан болш алгымыз келш , акты к дем 1м1з б тсен ш е
тырбанамыз. С ейтсек, булар 6 ipiHci3 6 ipiHin куш жок, еуел-
де 6ip анадан еп з туган агайын екен. Bi 3 алданыппыз. Б 1зд 1
алдапты... М ш еки, мен кудайды кай жерден колга туард1м?
М ен кудайды колыма тус1рд1м! — Роберт кудайды шын устап
тургандай, колын тас кылып жумып алды. — М ен карсымын!
— дед1 айгайлап. — Карсымын! 0м1рд1 естш аяусыз кат1гез-
джпен ойлап тапкан кудайга карсымын...
Свящ енниктщ K©3i алактап K erri.
EciK ашылып, етжещп сестра ойел K i p i n келдь
— Уйы ктау керек, — дед 1 ол шамды сеширш жатып. —
Э нп м еш догарындар! Айгайлауга болмайды. К ане, жатын-
дар.
Белме imm карангылык басты. BipaK терезеден кулаган
жарыктан кереуетте шокиып отырган свящ енник, акшыл
сырмен боялган eciK айкындалып керш е бастады.
- 0Mip дейд1, —дeдi Роберт ысылдай сыбырлап, — OMip ме
екен? Адамнын елу npoueci гой бул! Неге И исус Христос
Aгacфepдi «TipmmiK камыты мойныннан TycneciH, басьща
0лiм келсш !» деп каргаган? М онп TipmmiK дер1сш бергенде
Соломон неге ш уден бас тартты? Будданын астындагы ал­
тын тактан, кумбезд 1 сарайынан, сулу жардан, бауыр eTi ба-
ладан, жан киыскан достардан безш, букш ущц жepiн жа-
лац аяк, жалан бас аралап, кайыршы боп, 6e3in кетуш е
себепип болган не? 0м1рдщ азабы гой... Кай ел екеш ес!мде
жок, 6ip елде бала туганда «бейшара, ещц кашан елгенше азап
к е р е ^ н болды» деп ел ж т 1 жерлегендей кайгылы жоралгы
жасалады екен. Ал адам елее, «азаптан кутылды, монп ты-
ныштыкка Kerri» деп куанып, той жасайды екен. Той жасау
керек елгенде. Мен елгенде той жасандар, той!
Свящ енник ел1 козгалмай отыр.

129
 — А я са н ы з бую л адам затты аяц ы з, — дед1 Роберт три бу-
надан со й л еген дей колы н серм еп. — К у д ай д ы н буйры гы м ен
ic кы л ы п , таукы м етш ж еке ©3i к о т е р е ^ н адам тор1зд1 б а к ы т­
сы з ой ы нш ы кты аян ы з.
Р обер т карсы дау кутш , ундем ей калды . B i p a K свящ ен н и к
ж ум ган аузы н аш пай ол 1 отыр.
— А дам дарды суш п те б акы т таба алм ай сы з, — дед1 Роберт
олден уакы тта. - О йткеш 6 ip адамды ш ын су й сеш з, оз кай -
гь щ н ы н у с т 1не ол п адам ны н бую л азабы келш косы лады .
О й ткеш оньщ б асы н а т у ск е н ки ы н ш ы л ы кты болюпей тура
алм ай сы з. Y in адамды су й сеш з, уш адам ны н азабы , ал ж уз,
одан да коп адамды су й сеш з, TinTi бую л адам затты су й сеш з,
бую л жер б етш щ кай гы сы 6ip се н щ басьщ а келш орнайды.
Е ндеш е ж ан -то ш м ен сую Kayinri. Будда сеюлд1 6e 3in к е т к е н -
нен б а ск а еш тене кал ган ж ок.
Р обер т ундем ей калды.
— С еш м кер ек , сеш м , — дед1 свя щ ен н и к осы кезд е ©иде­
те сей л еп . — 1 з г ш к ж ен сш д есеш з, со н ы н бар екеш н е сен у
к ер ек , ой тп есе ки я н ат ж ен у 1 м ум ю н.
— 1 з г ш к еш каш ан да ж ене алмайды! — Роберт тагы да
айгайлап тура к е л д г — K icire ки янат кы л удьщ м ын Typi бар,
- Роберт сау сак та р ы н б угш , ки я н атты н канш ал ы кты ек ен ш
санай бастады . — А лдау, арбау, зорлау, сату, ату, тон ау, тагы
со н д ай -со н д ай л ар ... Ал ки янат кы л м ауд ы н 6ip-aKTypi бар. —
Р обер т 6 ip-aK са у са гы н 6 yKTi. — Ол — те к ки я н ат кы лм ау.
Е ндеш е iзгiл iк ж олы ж щ ш к е , i 3riniK олс1з...
К е н е т т а гы да eciK аш ы л ы п , с е с т р а н ы н т о л ы к денес1
к ор ш д ь
— М ен сендерге не айттым? —деп з1рюлдед1 сестра. — К ан е,
д огар ы н дар ! Ешп д ы бы стар ы нды ecTiceM, м енен ж а к сы л ы к
кутпендер.
Роберт те, свящ ен н и к те коркып калды. У н -тун с1з кереует-
тер 1не ж аты п, корпелерш ж амылды.
— Карай гор бу л ар д ы ! - дед1 сестр а олде де оз айгайы на
кы ж ы лы канбай . — А кы р ы н ай ткан га TyciHeTiH турлер1 ж ок.
К о н е!
P o 6epTTiH коры кканы сонш а, сестра кетш калганнан кеш н,
KopneciH 6 ypKeHin ж атып, ж у р еп н щ осы нш а катты тарсы л -
дап со к к а н ы н с е з д г У й ы ктай алмай, аунакш ы п у за к ж атты.
Б а с ы н KOTepin, с в я щ е н н и к к е кар ад ы . У й ы к та п к е т к е н г е
уксай ды . П ы сы лдап, б 1ркалыпты дем алады.
Роберт 03iHin осы нш а бейш ара халш е кул ю Ы кeлдi. Т а г-
дыр м азагы на уш ы раган адам ны н халш тор ш ш д е бо ска алас

130
урган ты ш канны ц эр екетш е тец еуге болады. Ты ш канды
коргенде epiK ci3 кулкщ келедь Ендеше адамга неге кулмес-
ке. Роберт дыбысын шыгармауга тырысып, унс1з селюлдей
кулдь К енет аузына кермек дэм келдь Селк ете TycTi. К ез
жасы екен.

IV

Робертт1ц сестра эйелден корыкканы сонш алык, б1рнеше

кун катарынан свящ енникке эцпме айтуга батылы бармай
журдь Кеш болса болды, керпесш тас буркенш , анда-санда
священниктщ езш щ мулде жынды емес екенш , бэрш будщрш
журген Ф ренц екенш , ещц онын да санаулы -ак куш калга-
нын айтып, кун кш деген даусы н ecTin, у н а з жатады. Bipi
келш, 6ipi кеткен, 6 ipi у з 1к, 6 ipi ш е т з , шым-шытырык ой
элемшде салм аксы зды кка ушыраган адамдай багыт-багдар-
сыз зещп жургешн сезедь Онын iuiKi дуниес1 мулю коп, 6ipaK
жиналмай, ыбырсып жаткан уй сеюлд1 едь Сондыктан онын
ойында б ел гш 6 ip жуйе, рет болмайтын.
Т ек кущ цз ойел1, анда-санда профессор келгенде гана
сулжше жабыскан ойлардан 6ip сот арылгандай болады. Эйел 1
кеше балаларынын мектептен кеш келгенш , машина басып
Kerri ме деп корыкканын, мектепке телефон сокканы н, сойтсе
элде кандай мектепаралык жарыс болганын айтады. Немесе
уйге е з 1мен 6ipre ютейтш жолдас эйелш щ келгенш , онын
Робертке Kipin ш ыгуга уоде бергенш баяндайды.
П рофессор Робертт1н акы л-ойы niKip алы суга келмейтш
дэрежеде деп укканды ктан, полендей сез шыгындап, энпм е
айтпайды. К ай та Р о б ер ттщ ж у р к -т у р ы с ы н а н , со зш ен ,
кезкарасы нан н аукасты н белплерш 1здеп, калай да соны
табу га тырысатын. Роберт бурынгыш а тек анда-санда бас
дэр1гермен онп м елеседь С онгы кезде бас flopirep мен мед­
сестра ойелдщ арасында езара келюкен купия эрекеттер жок
па екен деген кудж пайда болып, оган да ашылып эцпме
айтпайтын болды.
B y riH бас дэр1гер ауруларды жинап алып, K a3ip ri медици-
нанын куд 1рет 1 туралы, гылым мен техниканы н табыстары
туралы онпме отю здь Оркениет каркыны туралы айта бас-
таганда-ак Роберт орнынан ушып турып, ез niKipiH айткысы
келдь BipaK олп тажал сестра эйел K ipin келе ме деп корык-
ты. Амалсыз бармагын T icTen отырып калды.
К еш кш к KepneciH буркенш жатып, бас дор^ердщ манагы
сездерш eciHe Tycipfli де, KepneciH cep n in тастады.

131
 — Еылым, еркениет... — дед1 Роберт свящ енникке кекет-
кен унмен. - С анды к угымнан магы налы к угымга кашан
кеш ес 1ндер? вр кен и еттщ дамуы адам айткысыз шапшандап
бара жатканы рас. Оны адамдардьщ ездер1 онан сайын ж ын-
дандыра тусуде. 0 з жылдамдыгын e 3i кызыктап, педальд 1 баса
тускен шоферлар сею лдь М ашинага апат Kayni тенуде. B ipaK
онын алдынан шыгып, токта дейтш 6 ip пенде жок. Ж ылдам-
дыкты асырып ж 1беру - тертш т 1 бузу. Ол ушш штраф салы -
нады. Ш траф! Юм T0лeйдi, кэне?..
Свящ енник радио тындагандай унс1з отыр.
— К аргыс аткыр заттык мудде б1здщ TipiiimiriMi3fli ебден
билеп алган. Сол себ етп 6i3 адамдарды, кауымдарды, эре-
кет, кубылыстарды ен алдымен KyiiiTi жэне Э л а з деп белем1з.
Е н алдымен К асиегп жэне К а си ета з немесе Адал жэне Арам
деп 6anyiMi3 керек. Табигат, когам зандарын объектива шын-
ды к немесе каж еттш к деп емес, едшдж жэне едш етс 1здж деп
саралаган жен. Кудай занына карсы келуге болмайды дегешц
ой лап тапкан юм? Неге карсы келуге болмайды? Адам жа-
нын корлаган заттьщ берш е карсы шыгу керек. Егер 6i3 осы
кунге деш нп акыл-ойымызды, куш -куатымызды адамнын ар-
ожданымен багаланатын Э д ы дж ке гана жумсайтын болсак,
TipmmiK занын «Элс1зд1 елдш щ куртуы» деген маскара катал
кагидадан тайдырып, баскаш а ритмге, езгеш е гармонияга
T y c ip y re болар едь Ж ен е оны адамдардьщ ездер1 к ез жазбай
кадагалап отырар едь.. — Роберт eciK ж акка кауш тене кара­
ды. Ешюм жок. — Ал шын менш де Ka3ipri когам зандары та­
бигат зандарынын KemipMeci сею лдь М еселен, кумырскалар-
ды н ен кас жауы болып есептелетш 6ip коны з бар. К оны з
кум ы рскаларды ц илеуш е келген де кум ы рскалар е л п н щ
денесш деп улы сшекеШп жалайды. Ж ен е e i n i r i n , ж1бермей,
ракаттана жалайды. Акыры 6 e p i кирай мае болганда коны з
шетшен Tycin алып, жей бередь Ал адам eMipi ше?... Ол да
соган уксас. Тарихтан б е л гш , X V I гасы рга деш н Перуде
инюлер империясы деу1рлеп турды. Оган дешн бул елкеде
ер турл1 бейбгг тайпалар мекен еткен. Азгантай гана инкшер
осы н ш а халы кты оп -онай басы п алды да, ез е м 1рлерш
ЖYpгiздi. Ж ер гш ю ч халык тан атканнан кеш батканга дешн
ти т ы к т а п ж ум ы с 1 с т е п , к о р е к т 1 к а з ы к ала алм ай ды .
0 мipшiлepi тур десе турады, отыр десе отырады, TinTi ел десе,
елуге барган. Алайда осынша кулаккест1 багыныш тын баска
сыры бар ет . Буюл ел кока жапырагын шайнайтын. Ж апы-
ракты жуып, кулге араластырып шайнаса адамнын бойына
алдамшы куш -куат енш, к е н ш тасып, шаттыкка кeнeлeдi.

132
Манайдагы сырткы ©Mipre енжарлык билейдь Ол адам та-
макка да, уйкыга да карамастан, ecipiK куймен зорыкканша
жумыс id ey fli бшедь Ал устемдж етушп инюлер кока жапы-
рагын шайнамаган. Олар жапырактын сырын жаксы бшген.
Кока жапырагынын код1мп наркотик екеш кешн аныктал-
ды. Ягни буюл халык наркоман болган. Ал бупн ше? Тап
бупн халык наркоман емес деп ойлайсыз ба? Булар да жапы-
рак шайнайды. B ipaK кока жапырагын емес, жалган идеялар
жапырагын шайнайды. Билеушшер ойлап тапкан - жалган
демократия, жалган патриотизм, жалган котам муддес 1, жал­
ган бейбггш ш к, жалган гылым муддес 1, тагы сол сияктылар
— булар да ©з алдына наркотика. Бую л халык — наркоман.
Эйтпесе осынш а халык Наполеонга, Гитлерге epin, еюнгш
6ip елдщ жерше келш , ж азы ксы з, бетен халыкты аяусы з
атып-асып, тонамас едь Наркоман гой 6opi де...
EciK сыкыр ете калды. Роберт сезш юлт догарып, уйыкта-
ган адам болы п к е р ш у yniiH ки са й ы п ж ата к е т т г
Свящ енниктш де жанталасып, керпесш буркеп жатканын
байкап кал ды . С естр а ойел б олм еге Kipin, кай та-кай та
шукшиып, акыры шамды cew iipin, шыгып кетть
Роберт басын 6 ipiHiiii кетердк Т ы н тындап турып:
— K erri, — дед 1 6 ip кезде куанышты унмен.
С вящ енник дши адамдарга тан биязылыкпен K o p n e c i H
жайлап ысырып, кереуетш е отырды.
— Ж ер бетш деп зулымдыктын 6opi адамнын езш ен. Егер
олар шын ниет 1мен кудай жолына туссе, куненщ саны дол
мунша кеп болмас едь
— Ж ок! — деп айгайлап жiбepдi Роберт. (Свящ енник кор-
кып кетш, e c i K K e карады). — М ен келюпеймш оган. Адам сор-
лыны будан o p i кинай берудщ рет 1 жок. Жер бетсндеп зулым­
дык атаулыны — согысты , адам канауды, Tenci 3fliKTi жоймак
болып, адам баласы арамтер болгалы не заман. B i p i H 6 i p i
куреске шакырып, кан T e r i c i n , жан 6 e p i c i n , гумыр бойына
тагдырын катерге T i r i n келе жаткан адамзаттыц iciHeH не ещц?
K e з i н д i ашып калсан, 6 o p i де без калпында. Озгерген еш-
тене жок. К есы ген гумырлар, теп лген кан, аккан тер — 6 e p i
де зая ек ен ш , айналмалы д е н ге л е к к е тиiндi 6 i p орында
жупртш койган c e к i л д i , канша эрекет етсец де 6 i p орнынан
козгалмайтын тагдыр ойыншыгында мазак болган адамзат
гумырынын соншалыкты аянышты екенш сезесщ . М оселен,
согыстын жеке 03iH мысалга алайык. Болюм, адам бойын-
дагы асыл касиеттер — ерлж пен патриотизм ушш де согыс
к е р ек ш ы гар . С о гы с адам б о й ы н д а гы ш ы найы асы л

133
касиеттерд1 тудырушы, козгауш ы куш болар. Болю м, тарих­
та болган буюл ж аугерш ш к, баскынш ылык, канкумарлык
адам баласыньщ тукым ы н аздырмай, Отан ymiH, жакыны
ушш, ар ушш, махаббат ушш еле бшуд1 умыттырмау ymiH
кажет шыгар. Немесе жеке ел1мд1 алайык. Адам ел1мге кез-
дескенде гана ез eMipimH сырына ущледь 0з1мен дэмдес, icTec
досы бар, дос eMeci бар, ор турл1 жандарды ко з алдына
елететедь Канш асы жер бетш деп т 1рш ш ктен баки дуниеге
ауып кеткен, суйектер1 жер астында. Олар ежи кайтып гумыр
баки жуздеспейд1. Еши олар достаспайды да, кастаспайды да.
Осыны ойлаганда пенде сорлыга «Апырмай, солармен будан
да repi тэгп р ек TipuimiK дэмш татысып калуга болатын ед1
гой» деген е ю ш и т ой келедь Сонда ажал mipKiH адамдар-
дын кайырсыздыгын, к а т ы г е з д т н , кербш те, мещреу к е ц ш н
оятып, олгш щ 6 opiH eciHe Tycipin, т1рш ш кте сыйыспаган
адамдардьщ тогыш арлыктарын беттерше басу ушш тетенш е
кш пккен улы куш тор1здь Ажал араны сиреткенде барып:
«Ah, осынау итыржын, босеке, кунсы з т1рлжтщ не кажет1
бар ед 1, бекер бопты-ау, апырау, олай емес, буйтуге де бола­
тын едьау» деген удай ею ш ш журект1 тырнайды. Егер куД1рет
ажалды ж 1бермесе, кунэкор пендешц кею регш е осы ой ке-
лер ме ед1, келмес пе едь.. Ягни ажал табиги зандылыктын
сыртында, рухани тазартуш ы ... не деген сум дык! Ендеш е
осынш а гасыр бойына ажалга, зулымдыкка карсы Kypecin
келе жаткан адамзаттын осынш а галамат en 6 eri тугел зая
кеткеш ме? Клнол1 юм?
Свящ енник басын шайкады.
- KiHOfli KiM? - дед1 Роберт ершеленш. - Кдскырды кой
жегеш ушш юнэлаймыз. Канкуйлы жырткыш деп ат койып,
айдар тагамыз. BipaK каскыр кой жегеш ушш юнэл1 ме? Егер
кудай онын KoperiH кой жеу кылып жаратса, ещц ол кой же-
мегенде не icTeani? Немесе жаралганы ушш юнол1 ме? Жарал-
ганы ушш ешюм де жауап бермейдь Ягни бул арада баска
б1рдене бар. Егер адамдардьщ тагдыры кудайдыц ез колында
болса, ез тагдырына адам жауап беруге raicTi емес. Адамды
жаман кы лы п, ж аксы кы лы п, зорлы к кы лгы зы п , киянат
ш екпрш те отырган соны н езь
Свящ енниктщ к е з 1 алакандай болды.
- Тек, - дед1 Робертке карай суйепн адамдай колын со-
зып. — К унэга батпа...
- Ж ок! — Роберт кещ лдене кулдь — Прокурорлар жер
бетш деп кылмыстарды тексере-тексере icTin уюмет басына
карай кеткенш Kepin, коя койса, мен icTiH кудайдын езш е

134
карай кетш бара жатканын K e p i n , коя коям.Берш ютеп отыр­
ган кудайдын e 3i. Барлык кылмыс сонын мойнында.
— C i 3 ж ы нданган ш ы гарсы з! — дед1 3epeci уш кан с в я ­
щ енник.
— ЦПрюн, жындансам жаксырак болар ед1, - дед1 Роберт
тагы да кекеткен унмен. — Онда мен мунша азаптын 6 ipiH де
кермес ед1м... Мен кеп киналдым. 0м1рдеп жаманшылык атау-
лыны тудырып отырган неп зп к у и т , непзп aйыпкepдi узак
1здед1м. Акыры таптым. Ол — кудайдын e 3i. Адамды мазак
етупй де, корлаушы да, азапка Tycipyuri де, зулымдыкты кол-
даушы да сонын e 3i. Ж азыксызды жауызга жем кылган, адал
махаббатты арам кылган, арды аякка таптаткан, сан миллион
халыктын канын судай шашкызган опасызды, каныпезерд 1,
тирандарды жаратып, солардыц зорлыгына баршамызды кор
гып койган KiM? Сонын e 3i. B i 3 жаманшылыкты б 1р-б 1р 1м1зден,
жауларымыздан Kepin дагдыланганбыз. C i 3re айтар есиетш —
жауынызды курметтешз. 0 йткеш ол да е з 1шз сеюлд 1 жарату-
шынын зацымен ic кылады. Ciздepдiн жауластыктарыныздьщ
TynKi MeHi екеущ1зде емес, баскада. О здер ез рольдерщ1зд1
орындап ж урген актер сеюлд1с1здер. Оны оры ндам аска
мумюнджтерш жок. С1здщ жауьщыз да е з 1щз сеюлщц ержтен
тыс, езге 6 ip ыкпалмен ерекет ететшш угьщыз. У ксаны з бол­
ды, оган деген TinTi аяушылык ce 3iMini3 тууы мумюн.
— Ж ок, ci3 жындангансыз! —дeдi священник урейлене сы -
бырлап. — Мен ci3fli будан epi тындай алмаймын. C i 3 б уп н-
ертен кудайдьщ KepiHe ушырайсыз. — Свящ енник кудайдын
KepiHe коса ушырап кетпеу ymiH, eKi колымен кулагын 6iTen,
KepneciH тас 6ypKeHin, жатып калды.
Роберт оган ренж ^ен жок. Элдеб1р мол казынанын устшен
шыккандай куана кул 1мдеп, TeMip кереуегп сыкырлатып, узак
кершдь
— Акыры таптым! — л ет ракаттана сыбырлап. — Таптым,
таптым!
Келес1 KyHi Роберт ейелше кагаз, карындаш алдырып, куш
бойы жазудан бас кетермедь Туе кезшде гана орнынан турып,
свящ енникке танымай тургандай узак карады.
— Ш ындыкты тек осы жерде гана айтуга болады, — дед1
содан кешн. Ш ындыкты баска жерде айта алмайсыз. Ш ы н­
дыкты бала мен жындылар айтуга тш еть Б 13 жындылармыз.
- Роберт 63iHin жынды екенш е риза адамдай басын куана
шулгыды.
Священник «жынды» деген сезге мулде тезбеулй ед1, T e p i c
карап буркешп алды.

135
 Т ун ортасы шамасында Роберт кагаз-каламын шкафтын
уст1не койып, олдеб1р i c K e бел бутан теуекел шырайымен ор-
нынан турды. Содан кешн свящ ен н и ка ыргап, оята бастады.
— Йемене? — дeдi свящ енник K03iH сыгырайта ашып.
— Турьщ ыз, онпм е бар.
С вящ енник козш кещ рек ашты.
— Не онпм е?
— Дуние тонкершгел1 тур.
С вящ енни ктщ K03i бакырайып кетть Робертке сескене
карап, кереуетш ен басын котердк
— Bip усы ны с айтам, —дeдi Роберт сыбырлай сойлеп. K o 3i
cвя щ eн н и ктi Tecin барады. — К,осыл деп зорламаймын...
03iHi3 бiлeciз.
С вящ енник он мен тусш айыра алмай тургандай, жалтак-
тап, манайына карай берд 1.
— М ен кудайга карсы уйым аштым, — дед1 Роберт суп-сур
болып. — Адамзат тарихында кудайга карсы уйым курган мен-
ак болайын... Bi3 бул уйымга мушелжке озгелерд1 тартуы-
мыз керек. К осы ласы з ба? Косылатын болсаныз, мен фами-
лиянызды жазып коямын. А ягына кол коясыз.
Свящ енник 6 ip жерш шокка басып алгандай баж ете тусть
— C i 3 сумдык коркыныштысыз, —дед1 дip-дip eTin. — Кара-
маныз... М аган... Клрмеймш... 0лт1рсе де юрмеймш... К,ара-
маныз... Караманыз...
EciK сарт eTin ашылып, белмеге тажалдай коркынышты,
каты гез сестра ейел Kipin келдь Свящ енник колдары калт-
калт eTin, KOpneciH буркеп алды. Роберт сестра ойелдщ ай-
гайын KyTin, козш жумды. K©3iH ашып алганда сестранын
орнында турган кезекцп flopirepfli кордь Typi ажарлы, 6 i p a K
айрыкша сусты жас ж т т екеуш щ тамырларын устап, кунде
койып, Me3i кылган сурактарын кайталап, бipшaмa отырды
да, KeTin калды. Артынан сестра ойел екеуш е уйыктататын
дор 1 екелш ш ю з д ь
Р о б ер т с о с к е д е 6 i p - a K о ян ды . С в я щ е н н и к тщ Toceri
м ун таздай болып ж и наулы тур. Т е р езед ен т у ск е н кун
соулеЫ болме iшiн айрыкш а нурга толтырып, жадыратып
ж iбepгeн ceкiлдi. Т ер езеге такап кeлiп, сыртта серуендеп
ж урген ауруларды кордь Kaftcbi6 ipi отыргы ш тын устш де
ютап окы п, Kaftcbi6 ipi аула 1ипнде кыдырып, 6 ip - 6 ipiMeH,
к ел ген туы скан дар ы м ен 0 н гiм eл eciп , кей б 1р еулер 1 TinTi
коленкел1 столда теннис ойнап жатыр. К оптен 6 epi жанын
жегщей ж еген ауыр ойлардан кеш н мынадай бейб 1т, ты-
ныш KopiHic, ж ерасты ун п рш дей кап -кар ан гы кощ лш е

136
сэуле туспргендей болды .Tipш iлiкп eн табы ссам ба деген
болмаш ы у м п кай тад ан елее б ер етш то р 1здь О сы н ау
ж урген бейш ара п ен делер дщ б ой лар ы н ан © M ip су р у ге
турарлык 6 i p иненщ жасуындай жаксы б 1рдене тапсам, кал­
ган гумырыма бэлю м сол жетш калар деп ойлады.
Б етьколы н жуып, тамакка барды. Даяшы кыздын «Torri
тагам болсын» деген тш еп де журегше жылы тшц. Тамак iu iin
бол ы п , сы р т к а ш ы к ты . E c i K а л д ы н д а гы о р ы н д ы к та
онпмелесш отырган сестра эйелдермен солемдесть Осынау
© 3 iM e H -0 3 i журген момакан жандардын 6 i p калыпты T ip u iu iiK
орекеттер1 сырттан Караганда шынында да аяушылыксез1мш
тудырады. Роберт осы K epiH icT i ofli де кызыктай T y c K i c i келш,
ауланын тукш рш деп онаша орындыкка келш отырды. К е-
нет ол к а т а р д а гы о р ы н д ы к т а ш ж 1л о кы п о ты р ган
свящ енник^ к©рдк Кырынан Караганда свящ енник ©те сулу
ед1. К ен шаралы к©здер1, тузу мурны, келтелеу калын сака-
лы оны грек кудайларына уксатып турады. Эр кимылынан
ж умсактык, мешрбандылык, дш дарлык сезш едь
Робертт1н бойын олдеб 1р тэуекел желж биледь Ол священ­
никтщ iniKi дуни есш е eHrici келдь М ы нау келбет1 коз
тойдырган свящ енниктщ не ойлайтынын 6^ r ic i келдь С о­
дан кеш н коп ойланбастан, баягы сеан с ©тюзш журген
кездегщей кезш сыгырайта т е с ш п , буюл ы нта-ы кы ласын
свящ енниктщ жузше аударды. Алгашында мунысы eiu 6 ip
нэтиже бермедь Роберт муны свящ енниктщ баска 6 ip ой-
мен шугылданып отырганынан деп бшдк BipaK кенеттен Ро­
берт осынша с1рескен жуйке тамырларыныц босап, олДеб1р
ерющйк, сеш м дш к билеген санасында адамнын умытып кал­
ган затынын eciHe TycKeHi сеюлд1 6 ip кубылыспен 6 ipTe-6 ipTe
айкындала бастаган свящ енниктщ рухын сездь
Роберт дол осы куш нде 6ip сагаттапжылмай отырды. Сол
6ip сагаттьщ irniHae свящ енниктщ буюл ©MipiH кез алдынан
©TKi3in улгердь
Ол свя щ ен н и к тщ бала кезш д е ©гей шеше колы нда
ocKeHiH, ©гей m euied хал уетш де ж атканда оны н ол 1мш
тш егенш , дши окуда жургенде монах кыздьщ абыройын
теккенш , екпесш е салкын тиш, ауруханага тускенде медсес­
тра кыздардын буган калай кы зы кканы н, акырында солар-
дьщ 6ipiM eH жазылып шыкканша ашына болганын, одан
m ip K e y re келш орналасканын, лпркеудеп лауазым таласта-
рын, ондагылардын 6 ip -6 ip iH e еш пендш гш , священниктщ де,
еюнцп свящ енник Ф ренцтщ де гшркеу Heci К асиетп окенщ
олгенш осы кунге шешн тшейтшш б!лд 1.

137
 Р о б е р т с у п -с у й ю м д 1 , одем1 ж а н у а р д ь щ б а й к а у с ы з д а
iuiiH ж ары п , iuieK -к а р н ы н , к а н -ж ы н ы н , н 0 ж ic iн актар ы п
а л га н д ай ж ш р к е н ш , б е тш б асты . К о зш а ш к ы сы к ел м ей ,
у з а к оты рды .
— С е л е м е т а з бе, Р о б ер т м ы р за? — д еге н д а у ы с т а н K©3iH
аш ы п ал ган д а к а р сы ту р га н кар т п р о ф ессо р д ы к е р д г П р о ­
ф е с с о р кул1мс1реп к е л ш , ко л 6 ep in а м а н д а сты , — М ен
к еш е к ел м ек болы п ед 1м, ж у м ы стан бас к е т е р у г е мурш ам
к е л м е д 1, - д е д 1 п р о ф ессо р ьщ ы р ан а со й л еп , о р ы н д ы к к а
о ты р ы п ж аты п .
Р о б ер т о н ы н к о з ш е н кеш е к у ш бойы б о с б о л га н ы н ,
м ун д а к е л се м д е г е н о й д ы н м улде к ап е р ш е ю р м е г е ш н
б ш д ь Ол 03iH in б у р ы н гы се а н с т а гы д а й к а тты к и н ал м ай ,
ад ам д ар д ы н iiHKi ой л ар ы н о п -о н ай устап алып о т ы р га н ы -
на кай р ан кал ды .
— Ещ ц о сы д а н ш ы к к а н н а н к еш н к о с а л к ы полицейл1к
та п сы р м ал ар ды д о га р а т ы н ш ы гар м ы з, - д е д 1 п р о ф ессо р .
Р о б ер т п р о ф е ссо р д ы н кеш е ген ер а л га а у р у х а н а д а н т е ­
л еп а т ш ы гы сы м ен i cKe K i pi c n e K ой ы н м о л !м д е ген ш б ы д г
— О сы н ш а ж ыл бой ы н а сар ы ла зер ттеп , c i 36eH 6ip re коп
к и ы н ш ы л ы к т ы б а с т а н кеш 1рд1м. B ip aK к а р а б а с ы м н ы н
кам ы е м е с... — д е д 1 п р о ф ессо р к е з ш д 1р 1п н тор к о з о р а-
м алм ен су р тш ж аты п .
Р о б ер т « о с ы н ы н 6 opi 6 ip кара б а с ы м н ы н кам ы » д е ге н
ойды у ста д ы .
— Ш ы н ы м д ы а й т са м , н е п з п м а к са ты м — т а б и г а т т ы н
т а р т к а н сы й ы — м ы на с\зд,\ кал д ы р у тар и хта.
Р о б ер т о н ы н «оз1мд1, те к о з 1м д 1 кал ды р у» д е ге н ой ы н
укты .
— C i 3 ту р алы м ы н ау гы лы м и ен беп м д1 том ом дап бары п
©леем, со д ан б а с к а тш е п м ж о к, — д ед 1 п р о ф ессо р к у ш -
к у а т ы н ы н со н ы н 6 m flip rici к ел ге н д ей уЫ лей сей л еп .
Р о б ер т « со н гы т ы е п м — са га н б а с к а п р о ф ессо р л а р д ы н
и д ея л ар ы н , ой лары н ур латсам » д е ге н тiл e к т i укты .
Р о б ер т м е н -зе ц болы п у з а к оты р д ы . Ол TinTi п р о ф е с­
с о р д ы н о р н ы н а н т у р г а н ы н , б 1рдем е ай ты п , к Y л iм c ip e п ,
к о л ы н у с ы н га н ы н , с о с ы н т а я гы н а су й е н ш , ж а са н д ы к а р т-
т ы к п ен ш айкала басы п бара ж а тк а н ы н т у а н д е K o p i n оты р -
ган д ай ан гар д ы .
М а н а й ы н а к о з сал д ы . Т а ц е р т е н п там ы л ж ы ган ауа райы
м ы ск ал о зге р м еп т г О зд 1- о з 1 ор тур л 1 о р ек ет кы л ы п ж ур ген
аур ул ар дьщ да сы р т кор 1ш сш де еш кан дай © 3 r e p i c ж ок.
Р о б ер т ту р гы сы к е л д ь Ш ар ш аган ы н с е з д г К е н е т к о л ы н а

138
шагын сем ке устап келе ж аткан эйелш кордь Эйел ун-
ту н с 1з касы на келш отырды.
— Н еге жабыркаусын,? — дед 1 колы нан устап.
Роберттщ ещ реп ж ы лагы сы кел д ь TicTeHin, кабагы н
туйдь
— Э нш еш н.
Э й е л 1 eлж ipeй ка р а п , к у й е у ш щ ш аш ы нан си п ады .
Д енесш е тиген н озж саусактан Роберттщ муздап бара жат­
кан журеп жылынып, денесш е кан ж упргендей болды. в н е
бойын осалды к биледь
Э йел 1 экелген ж ем ктер ш болмесш е 6 epin ж 1бергенш
айтты. Роберт риза болып, басы н изедь
— Сакалы нды алсайш ы, — л е т ойел1 куй еуш щ ж агына
колы н ти п зш .
Роберт ж уп-ж ум сак, н о зж саусактан бойына тараган
жылы толкы нды тагы сезд ь Э й елш щ бетш е карады. О нын
суйю м д 1 ж узш ен куткаруш ы сы н тапкандай болды. Элде-
калай ен сонгы караж атын уты ска т 1к к е л 1 отырган ойын-
шыдай квщ л ш щ тубш ен со н гы ум 1т, сонгы тэуекел бас
кетерд1. Роберт Ka3ipri сотте акы ргы суйешш болып отыр­
ган ойелш щ тунгыш рет i m K i сырына уш лпс1 келдь С а-
насы ньщ тукп 1р 1нен елее берген коркыныш ты да елемес-
тен элдеб 1р ерж тен ты с эуеской се з 1мнщ ж етепне ы есш ,
ойелш щ козш е тесш е карады. Е н сонгы кайратын жинап,
бую л ы кы лас-назары н соган аударды.
Ол ойелш щ сан асы н дагы естел ж терд 1 кайта актарып,
6ip ки но н ы ею ни и рет Kopin оты ргандай о зш е тан ы е
KepiHicTepfli кы зы ктап , езу тартты. Э й елш щ 03iHe деген
ш ынайы к е ш л ш с е з д ь К е н е т ол кудж т1 6ip адам ны н
бейнесш кердь ¥ з ы н бойлы, шашы ж елкесш е тускен , суду
ж т т ... Bip жерден корген сею л д ь Кдйдан к©рд1? Ио, иэ...
0Йел1 e K e y i курортка барганда буларга келш , ынгай карта
ойнайтын жас ж1пт. Bip рет 0 йел 1 e K e y i калага барып кайт-
кан. Сол, дол ©3i... Роберттщ коз алды тумандана баста-
ды. Ол 0 й eлiн iн э л п ж т т п е н калай к у ш актаскан ы н ...
суш скен ш кердь AHTepiciHe уксаган алабаж актвееш ш тщ
(диван олде кереует екенш Роберт айыра алмады) уетш е
калай... ж атканы н... к ер д ь..
Э й ел 1 урейленш , Роберттщ колы нан устады.
— Жлбер! — дед1 Роберт кырылдап. Тер баскан мандай-
ын жеш мен сурте 6 epin, eciHeH танды.
Роберт белм есш де eciH жиды. С вящ енни к ю табын тас-
тап, буган жылы шыраймен кYлiмcipeй карады.

139
 - Ж аца дор1герлер укол ж асады, енд1 6 epi де ж аксы бо-
лады, — дед1 уколды ©3i ж асагандай сешмд1 унмен.
Роберт орны нан турып алдымен сакалы н алды. Содан
кеш н душ ка барып, суга туст1. К еш ю астан со н тосег1не
келш кисайды да, кабы ргага караган куш ты м -ты ры с ж а­
тып калды. Ж ы п-ж ы лы тамшы соргалап, самайына куйы л-
ды. «Бул не? Ж ылап ж атканым ба?» - дед1 ол in rre f t тацыр-
кап. Э лдекалай балалы к ш агын e c i H e алды. К оз алдына
шешес1 к е л д ь Баягы дай ж аны на ки сай ы п , ер тек айтып
ж аткан га уксай ды . Ш ы гы сты н тангаж айы п 6 i p e p T e r i c i .
Д аусы да ап -ай кы н : «...С одан эл п адам ж олауш ыны жер
а с т ы н д а г ы а л т ы н к у м б е з д 1 п атш а с а р а й ы н а э к е л ш
ю р п з е д 1 де: «К алаган шарабын, мен тамагьщ ды i m , сулу
кони зактарм ен ойна, серуен кур, барлы к e c iK K e K ip in , ал­
тын сарайды тамаш ала. Т е к мынау турган 6 i p eciKTi гана
аш у га б ол м ай ды . О ны а ш са н , б а к ы т с ы з б о л а сы ц » , -
д е й д Ь ...
Роберт дол ж аны нда inem eci ж аткандай колы н созды.
«М ен ол eciKTi аштым ба?» — дед! озш е ©3i куб1рлеп.
Ол тагы да колы н со зд ы , 6 ipaK ineiueci к о з алды нан
алыстай бердь
« Е ге р мен о с ы н а у ж ат к у п и я л а р д ы н е ш к а й с ы сы н
бш месем, ел катарлы, ты п-ты ны ш , бакы тты гумыр кешер
ем гой... М ен аш уга болмайтын eciKKe басымды сукты м ...
Сол c e 6 e n T i бакы тсы збы н . Ешп мен бы м ейтш купия, мен
б1лмейтш ш ы нды к жок. Ешп мен бэрш де бш емш . А га-
йын, мен бэрш де бы ем ш ... 6 o p i H де... бэрш де...»

* * *
...Тангы сагат алты шамасында сестра ойел мен кезекгш
дэр1гер свящ ен н и ктщ ш ьщ гырган даусы н ecTin, болмеге
ж упрш ю ргенде кереуетке асылып, елш жаткан Роберто
кердь
Мойнындагы жшт1 керпекаптан жыртып алып, базарга са-
татындай б1ркелю eTin, одемшеп ескен екен.
 ТОЗАК ОТТ А РЫ Ж Ы М Ы Н Д А Й Д Ы

Всякая власть — от Бога, это я признаю;

но и всякая болезнь от Него же...
Ж ан -Ж а к Руссо.

У зы н бойлы, кезыд1р1кт1 Kici езш щ сабырлы, текаппар

кейш мен саркццр тарткан жас шамасына карамай, жещ лтек
асыгыстыкпен eciKTi лактырып ашып, iiHKe ю рдг
— Эдуард Бейкер мырзанын операциясы 6 iT in Kerri ме? —
дед1 баска елдж акцентпен ешиге сейлеп. Содан кеш н зиялы
адам дарга т е н и н абатты ж ен -ж о б а н ы бузы п ал ган ы н а
екш гендей:
— Еафу етшем, —дед1 колын кеудесш е апарып. — Селемат-
сыз ба?
Ш вейцар шал талай шет елдж конактарды ез колымен
кабылдаган, шeн-шeкпeндi кеп керген, онын устш е аса лауа-
зымды мекеменщ Kbi3MeTmici болгандыктан тук абдырамай,
сы рттан балаш а ж у п р ш ен у д щ е б е с т ж eKeHiH к е з 1 мен
бшд 1рш, ел 1 ыргалып турган айналмалы ей нек есж ке без-
буйректене 6ipa3 карады.
— Б т п кетт1, — дед1 содан кеш н . — Э р и не, 6 iTin K erri.
Кеш кал ды н ы з. Енд1 мырза ешюмд1 де кабы лдам ай ды .
О з щ 1 з о й л а н ы з ш ы , т е р т с а г а т т ы к о п ер а ц и я д ан с о н ,
дуры стап 6 ip ты н ы гу каж ет ко й ... Солай емес п е?.. Ж о к ,
ез1ш з айты ны зш ы ? Солай емес п е?!. — О сы ны ол тап Бей­
кер мырза ем ес, e 3 i ты н ы гаты н д ай аса 6 ip к е ш стж п ен
айтты.
— Ендеше мынаны бшпм кeлeдi: ол Kici Ka3 ip осында ма,
жок, ушнде ме?
Ш вейцарга бул сурак у намай калды.
— Кабылдамайтын болган сон 6epi 6 ip емес пе?! —дед 1 каба-
гын шытып. BipaK осы туста-ак езш щ тым артык KeTKeHiH
сезе койды да:
— Дегенмен, ci 3 re кажет болып турса, айтуга болады. Ол
Kici Ka3ip кабинетшде, — деп тусш жылытты.

141
 Бейтаныс Kici калтасынан сигарет алып, «тартсам ба, тарт-
пасам ба» дегендей саусагы ны н, арасы нда ж уп р тш у зак
турды.
— А с ы гы с б о л м а са н ы з, к у ту 1щ зге б о л ад ы ... Ш ы гы п
калар... Teri кателессем гафу етш ем, французсыз ба? — дед 1
швейцар онпме туып кетер деген угмтпен. Ойткеш ол танер-
теннен кеш ке деш н жалгыз отыратын да, 3epirin, сейлесетш
адам 1здейтш.
— Италияданмын, — дед1 шет елдж Kici суракка мон бер-
мей, — сонда канша кутер екем?
— Жиырма минут, —л ещ швейцар да бул суракка мон бер-
мей. — Бейкер мырзада icTereHiMe Ka3ip аттай бес жыл. Ш ет
елд4ктерд1 тусш ен ажыратуга машыктанып алгам. Сол одет-
пен жобалап ед1м, сол-пол кателескен екем ... KeiuipiHi3 , ио!
— Ока емес. Отыруга бола ма?
— О, орине, мырза! О тырыныз, отырыныз! — Ш вейцар
cepiK табылганына куанып кеткендей, калтасынан коныр шыт
орамалын алып, айкынырак кору ушш жшпен байлап курас-
тырылган ecKi к е з 1лд 1рш н щ ейнегш ыса бастады.
KecKiHi с а л к ы н к е р ш г е н м е н ш е т е л д ж к о н а к ю ш ш е ш л ,
а ш ы к мш езд1 ад а м б о л ы п ш ы к т ы .
— C i 3, болюм, ест1ген ш ыгарсыз, операция калай аяктал-
ды екен? — дед1 онпмеш 03i бастап.
— Калай аякталуш ы ед1, — дед1 ш вейцар осы нау жер-
ж ердщ 6op iH шулатып ж аткан улы оки гага бойы уйренген
бейтарап ш ш ш м ен. — Э д еттеп д ей ете c o r n ая ктал д ы ...
H e ciH ай тасы з, Бейкер мырза топы рактан адам ж араткан
ж ок, кал ган ы н ы н 6 op iH жасап жатыр емес п е!.. К еремет
кой, керем ет! — Ш вейцар сол «керем етке» езш щ де каты -
сы бардай муж ш ген ecKi TicTepiH K e p c e T in , мактаныш пен
ырж ия к у л д ь B i p a K ол м ун ы м ен т о к та п кал а алм ады ,
уйткеш бул такырып оньщ ен ж аксы бш етш , H e ri3 ri такы -
рыбы едь С онды ктан: — М есел ен , — дед1 сезш жалгап. —
М есел ен , мен ез1м еткен ку зд еп операциянын K y o ci бол­
дым. Ж ер-ж ерден дор 1 гер дегендер щ каптап кетть К инога
ту ар етш д ер сыймай кетк ен сон, маган «ещц еш ю м д 1 бо-
сатпа» деп тапсы рган. EciK T i 6eKiTTiM де, бер ж агы нан мен
де бардым. Барган со н , кул ак салып тындаймын гой баягы.
Турльтурл1 со з... «Н аукасты н eMipiH сактап кал уга еш-
кандай м ум кш ш ш к ж ок, акылга сыймайды» д е с ^ б 1реулер.
Б1реулер TinTi: «0 л етш ш доктор Бейкердщ 0 3 i де б1лед{,
операцияны ош еш н реклам а ушш ж асап жатыр» д е ст ь
Акы ры не болды ?.. 03iH i3 о кы ган ш ы гарсы з? Операция

142
c o r n ш ыкты. Ол ушш тек уакы ттан уту керек екен. Э ду­
ард Бейкер 11 сагатты к операцияны т ер т -а к сагатта аякта-
ган... Ф ен о м ен !.. Медицинадагы ф ен ом ен !!! М оргтен неше
адамды т1ршткешн ecTin пе ед1щз?.. Инфарктан олген адам-
ды 30 минутты н т ш д е ж eткiзce, куткаруга болады дещц
доктор Бей кер ... Ол niKipfli, ш ындыгында мен де колдай-
мын... С еб еб ь.. мен оз1м де медик болдым гой ... Р ас... тас-
тап к е гп м ... K yH K opic... TipnimiK...
Швейцар onriMeHi езш е карай сотп бурып алганнан кешн,
03i туралы да ракаттана баяндагысы келш 6 ip турды да, ал­
дында турган адамнын шет елдж екенш ыкылассыз мойын-
дап, Myflipin калды. — ToHin келген ажалдан юмд1 куткарма-
ды бул. Ш ын мэншде «Медицина TOHipici» гой. Осындай 6 ip
максатына жеткен армансыз адам болатын болуы керек дуни-
еде...
— Доктордын бала-ш агасы бар шыгар? — дед 1 шет елд 1к
Kici онын сезш белш ...
—Баласы жок, 0 йeлi де жок. Неге екенш 6ip TonipiM бшсш.
F ылымга берш п кеткеннен деп те айтады. KiM бшген?.. 03ini3
де медицина жагынан шыгарсыз?
— Ж ок, журналисшн.
— А -а-а, солай ма efli?.. C i 3 маган мынаны айтьщызшы,
журналист мырза, доктор Бейкер адам жасын узартатын дэр1
жасап ж аткан к ер ш ед ь С онда 6 i 3 кайда барамыз? Ауру
елмейд1, K o p i елмевдд. Ж ер бетше калай сыямыз, а? — Адам-
дардын жер бетш е сыймай калатыны швейцарга б 1ртурл 1
кы зык боп KepiHfli де, ж етелген секш д 1 булыга кулш , K03iHin
астымен журналиске сыгырая карады.
Эзш журналиске эсер еткен жок. Швейцарга суретке кара-
гандай тесше кадалып, ойланып калды.
— Доктор келе жатыр, — деп сыбырлады швейцар кори­
дор тукш рш ен дабырлай сойлескен 6ip топ адамды керсетш .
— Ортадагысы доктор Бейкер... Онын он жагында академик
Клейтман... Сол шак ш еттеп доктор Холл...
Жалпак, кунпрт кeзiлдipiк киген, узын бойлы, ерекше T i n -
TiK доктор Бейкер бейтаныс конакка жакындап келш:
— C i 3 мен1 кутш турсыз ба? — дед1 тэкаппарлыктан туа-
тын батыл унмен.
— Дэл солай, доктор Бейкер. Операциянызга улпре алма-
дым.
— Кдйдансыз?
— Италиядан келд1м. Ливино Палетелли, журналисшн.
— Куаныш тымын. Не калайсыз?

143
 — Д октор Б ей кер ! М ен с1зд1 операция сто л ы н ы ц ж ан ы -
нан корм ек боп к е л т ем. Э л б етте шешещц м ш беден корген
абзал гой. (Д октор Б ей кер «орине гой» дегендей басы н изедО.
B ip aK ол т ы е п м о р ы н д а л м а д ы . Е н д ш т ш е п м — к а б ы л
ко р сещ з, Слзбен тш десу. Р у к са т е п ш з , доктор Бейкер! Слзбен
ж о л ы гы су д ы ц мен ymiH к а н ш а л ы к куан ы ш eKeHiH айтып
ж атуды ц каж еп болм ас.
Д октор Б ей кер м ундай со зд щ талайы н е сп гем д егендей
паркет ед енге карап, тагы да б асы н и зед г
— Ж у р н ал и сте р д щ коп м азал ай ты н ы рас. О н ы н устш е
каз1р мен1н ты н ы гаты н у ак ы ты м ... — Д о к то р ж ур н ал и стщ
бетш е сы най карады да, у н аткан ш ш ш м ен, — егер тым ауы р
су р актар кой ы п , ки н ам асац ы з, — д е д 1 балага ж ы м игандай
ж ымиып, — 6ip са гат уакы ты м ды уй деп каб и н еп м д е а з б е н
о ц п м ел есш о тю зу ге ризам ын.
Ж ур н ал и ст мундай бакы тты TinTi кутп еген екен :
— О -о ! — дей берд1 кайталап. — О, c i 3re ул кен ракм ет, д о к ­
тор Бейкер.
С ы р тка ш ы ккан с о н до кто р ж аны ндагы ларм ен кол алы -
сы п кош тасты да, ж ур н ал и ске буры лы п, маш инаны и еп м ен
K opcerri.
— О ты ры ц ы з!
Д о к то р жол бой ы Tic ж ар ы п , ун катп ад ы . TinTi м аш и-
над ан T y cin , ж а к та у л а р ы ал ты н д ай ж ар к ы р а га н су р б а с -
кы ш п ен ж огар ы ер л еп , к е н кор и д ор б о й ы н д а ал ж ап кы ш
б а й л а га н к ы з м е т н п о й е л д е р д щ Keft 6 ipiMeH а м а н д а с ы п ,
к а н к а с у й е к к е , кан там ы р л ар ы ады р ай ган ж алан аш
м у сш д е р ге толы 6 ipHeme болмел1 30yлiм к а б и н е т к е е н г е н -
де де ун к а т п а д ы . T e p e 3e c i к у н ш ы г ы с к а к а р а г а н TynKi
б о л м еге ю р ге н д е бары п :
— С и н ьор П ал етелл и , о ты р ы ц ы з, — дeдi кр есл о н ы
н у ск а п .
Ж ур н ал и ст осы нш а бай лы к пен со н -са л т а н а тты н гылым
адам ы на канш а каж еп бол ган ы н а тусш бей , кабы р гадагы ал­
ты н рам аларга сал ы н ган Р у б е н стщ «А ры стан аулауы » мен
Бр ю лл овты н «П ом пейдщ акы р гы KyHiHe» т.б. толып ж аткан
портреттерге, су вен и р л ер ге, асы л тастарм ен ош екей л ен ген
парсы кы ем дер ш е, д октор Б ей кер дщ мормор тугы р устш д еп
от соулесш дей ж аркы р аган алты н бю стш е таны ркай карады.
«Ш ам асы сы йлы ктар тураты н болме болды гой» деп ойлады
iinmeH.
Д о к т о р Б е й к е р к р е с л о г а ш а л к а я о ты р ы п , г а л с т у г ш
к ен ей тп .

144
 — Синьор Палетелли, — дей берд1 де, элдене есше тускен -
дей, —токтай турынызшы, —дед1 ойланып. — C i 3 осы «Ю нес-
кога» жазып туратын Ливино Палетелли емесс1з бе?
— Дурыс айтасыз, соны н 03iMiH.
— Иэ, иэ!.. О зд ш саяси такырыпка жазган 6 ip H e m e мака-
ланызды KepreHMiH... Рас... толык окып шыгуга м ум кш ш ш к
болган ж ок. Д элip eк ай тсам , уакы ты м болмады. У а к ы т
дегеш ш з алтыннан кымбат болып турган заман гой каз1р. Ал
енш кулагым с 1зде.
— Доктор! С1здщ медицина саласындагы улы ж eнicтepiнiз
c i 3 r e деш нп тарихтагы галымдардын eшбipiндe болып керген
жок. Осы 6 ip элдекашан мойындалган акикатты ерюм езшше
делелдейдк Б1реулер а з д щ басынызга конган ерекше бакыт
десе, б1реулер уакыт тудырган кубылыс деп карайды. Енд1
б 1реулер делелдеуге сыймайтын мистицизмге т 1рейдь М унын
6epi де сайып келгенде б 1рьщгай б 1ржакты пiкipлep деп ой-
лаймын. Дегенмен осы жайында езщ1з не айтар екенс1з?
— Т е п н д е адамнын e 3i жайлы сей легеш н ен киын нерсе
ж о к... Э л п айтылган «б1ржакты» п т р л е р жайлы да еш-
тене айткым келмещ ц, — дед 1 доктор солкы лдак креслода
тербелген куш асыкпай сигары н тутатып. — Ш ы нды гы нда
б е л гш 6 i p кубы лы сты н 6 i p гана c e 6 e 6 i болуы мумкш емес.
Тарихи себеп, елеум еттж себеп, биологиялы к себеп, фи-
зикалы к себеп ... м-м-м, философ иялык себеп, тагы сол си-
якты дегендей, толып жатыр гой. Ал творчество адамын
б ш кке ш ыркататын ку д 1р етп куштер — 6 miM, ен бек, e p i K
Kymi ж ене интуиция. У лы ж аналыктарда осы ны н ен со н -
гы сы басым болады ... Ал маган келетш болсак, м ен щ тво р -
чество лы к методымда 6 i p ган а езгеш елш бар. Ол — ш екте-
лу. Я гн и ... калай деп айтсам ек ен ... ез бойындагы барлык
куш -куаты вды 6 i p н у ктеге кадау. Медицинада мындаган
нукте бар. М ен калган нуктелерге кеш л аудармаймын. C i 3
с е н е а з бе? — дед1 кенет доктор кул1мс!реп. - М ен медици-
нанын кейб1р карапайым меселелерш ен тук сезбеймш . И е,
ие, 6 i p e T i p i r i жок. E c e c i H e , мен манызды нуктелерд1 ж ак­
сы айырамын. С онды ктан да осы уакы тка деш н менщ ал-
дымнан о дуниеге аттанган ешюм жок.
— Азаматтык борыш пен гылыми максат жайлы не айта­
сыз?
— Бул eKeyiHin арасында кайшылык бар дегенге мен ту-
сшбеймш. Борышым —жалпы адамзат муддесше кызмет ету.
Сондыктан да мешн объектшер 1м — буган дешн медицинага
бершмей келген ен басты, катерл1 кеселдер. Мешмен 10 жыл

10-30064 145
бойына ж екпе-ж екке тускен сол дертке барша адамзат дауа
куткел1 кай заман! Альберт Нобель бойге тж кеннен 6 epi де
осы дертке шипа 1здеп, басын байлаган канша талым erri!
Канш а уакыт ©TTi! Каншама улы адам курбан болды. BipaK
мен ж урексш геш м жок. Ж ауласпакка дол осы катерл1 дертп,
«акикат ажалды» тандап алдым. Гете шал айткандай, орын-
далган усак максаттан орындалмаса да бш к максат артык кой
кашанда. А кыры, мен жегццм... М аксатыма ж егп м !.. Рас... —
Доктор аузы на д э м а з б1рдене Tycin кеткендей 6 eTiH тыжы-
райтып, ундемей калды да: — Рас, — дед1 тагы да. — Адамзат-
тын 6 ip маган т1релш турган ештенес1 жок. М ен болмаган-
нан ештенес1 ед1ре калып, курымас та едь Сойтсе де... - Д о к­
тор Бейкер сезш аяктаган жок. Сигарын сорып отыра бердь
Ж урналист доктордын кызылкурен, ашан жузше карап
отырып, швейцар шалдын «... араб деЩц, еврей деп 6 ipey ай-
тады» деген сезш есш е тус 1рдь
Доктор Бейкер креслосын тагы да тербеп ж1берд1 де:
— С осы н не айтуга болады? — дед1 колын жайып. — М ака­
ла жазсацыз осыларды толыктырып, б 1рдеце дей саларсыз.
— C i 3re тагы 6 ip сурак. 0 з м ем лекетвдздщ озге халыктар-
мен карым-катынаста устап отырган саясаты на калай карай-
сы з?
— Синьор Палетелли! —дед1 доктор каткыл унмен. — Мен
саясатпен айналыспаймын!
Ж урналист томен карап, ундемей калды да:
— С аясат Оппенгеймердщ данкына зиянын типзген жок
кой, — дед 1 акырын гана.
— Ал ci 3 маган Оппенгеймердщ саяси кай р аткер л тн ен
адам затка ти ген иплжт1 айтып 6 epiHi3ini. Ио, ио, айтып
6epiHi3uii. Ол б егем ек болган зулымдыктьщ дэмш халы к
6opi6 ip татты. Нотиже бермеген орекеттщ 6epi оуреш ш к деп
кана аталады. Тарихтын ез заны, ез стихиясы бар. Оны бузуга
ci 3 бен б1здщ шамамыз жетпейдь TipiiimiKTiH даму заны унем1
адамдардын пайдасына шешшетш шыгынсыз сеттш ктен гана
турса деп ты еудщ ©3i кандай ацкаулык десещзшЛ Тарихтын
мына тусында боленше буйтш кателеспегенде жагдай баска-
ша болатын ед 1 деу, алгашкы доу 1рдеп динозаврлар табигат
кенет суытып кетпегенде курып кетпей, Tipi калатын eдi де­
ген сеюлд1 киял гой. Болмаса, сол муз доу1ршщ басталуы-
нын e 3i б ел гш 6ip кажеттшжтен туып отырган табиги жейт
емес пе! —Доктор сагатына карады да: — Карсы болмасаныз,
осымен онпмем1зд1 догарайык, —дедь — Мешмен 6 ip партия
шахмат ойнауга калайсыз?

146
 Ол осыны айтып, 93iHe ешюм карсы келш кермеген даг-
дымен жауап кутпей, кнопканы басып, шахмат экеп Tiryre
кызмеш йсш шакырды.
Д октор дьщ та ста н каш алган ел п еттей , ж ады рап, ия
тунерш, кубылыс бшд 1рмейтш, бед 1рейген кесе жуз 1 мен кат-
кыл жанары, пенде баласына огаштау, октем MiHe3i, акырында
ак-адал енбекпен емес, элдекалай купия каракш ылыкпен
колга тускен кисапсыз казынага уксас, 6 ip адам бойына сый-
гызуга келмейтш гылыми табыстар — ецкей 6 ip со т т ш к —
осыньщ 6 epi угымды ауырлатып, олдеб 1р акылдан тыс тыл-
сым куш ке, т у а ш т з д ж к е экеп т 1рейтш. Ж урналист езш щ
болашак макаласында доктордын характерш ашу ушш осы
ту сш ж азд ж пен каталдыкты н еп зп штрих етш алсам да жа-
рап жатыр-ау деп ойлады. Содан кеш н усак детальдар ушш
кажет болар деп, уй imiwieri буйымдарды, олардьщ орналасу
TopTi6iH мукият кайта карап шыкты.
- Ж у р ш з, - дед1 доктор «корольдщ» алдындагы пешка-
сын eKi орынга жылжытып.
Ж урналист те пешкасын eKi орынга жылжытты. Доктор
f2-Hi f4-Ke жургенде, журналист d7-Hi с!5-ке жылжытты. Одан
кешн 6ip пеш касын курбан eTin, d5-Ti тагы mrepi басты.
- h -м -м -м ! — дед 1 доктор ой накы , к о щ л д 1 унм ен. —
Фалькбеердщ контргамбитП 0 т е жаксы!
Доктор Бейкердщ шахматты сейлеп отырып ойнайтын
одет1 бар екен. Тепнде утуды максат кылмайтын сею лдь Сол
одет 1мен:
- Синьор Палетелли, — дед1 6 ip туста ш аныш кысымен
домд 1 б 1рденеш туйреп алгы сы келш отырган адамдай фер-
засын булгактаты п, — кудай упин б 1рдене айта отырьщ ыз.
Дуние ж узш щ чем пиондыгына таласып отырмаган болар-
мыз.
Синьор Палетелли кулш ж1бердь — Оньщыз рас. BipaK не
айтканды калайсыз?
- 0 те ж аксы, б!з онда былай корганайык, — дед 1 доктор
C2-Hi С З-ке койып. — Дуниеде болып жаткан жаналыктарды
кеп б ы еаздер . К еп керес1здер. Соньщ 6opi оцпме.
- Оньщыз рас, — дед1 журналист тагы да. — Мен ете коп
журемш. Эр турл1 окигаларга кез1гем. BipaK онын 6opi ci 3re
унамауы мумюн.
- Ештене етпейдь — Доктор ферзасын корольдщ алдына
Журд1.
Унамауы мумюн, — дед 1 журналист co3iHin аягын кай-
талап. Соны айтты да «атын» пешканын алдына шыгарды. —

147
C e 6 e 6 i менщ саяхат сайын Kepin кайтатындарымньщ 6epi
кещ л жабыктыратын, аянышты уакигалар.
— A -а, солай ма?
— И е, доктор, дел солай.
Доктор Бейкер каркылдап кулш жiбepдi де, он канаттан
ракировка жасады.
— Кайтем1з ешц. А нда-санда жабыгып алган да дурыс шы-
гар. Табигат берген кубылы стын 6 epiH адам баласы ансауга
THicTi. Мейл1 ол куаны ш б о л сы н , мейл1 уайым бол сы н .
Y йткеш адам ymiH ен жаманы — 3epiry. Зер1гуден басканьщ
6 epi салыстырмалы турде айтканда тугел жаксы.
— Сонымен c i 3 re кеш л жабыктыратын енп м е керек кой?
Д октор узак ойланып отырып калды да, кенет куанып
кет 1п:
— Ш ах!.. — дед1. — И е, кещ л жабыктыратын 6 ip енп м е
айтьщыз...
Ж урналист корольдщ алдын пшмен 6 eKiTTi.
— Б1здер ymiH ел аралаудьщ ен алдымен саяси меш кым-
бат. Эр турл1 халыктардын тарихымен, элеуметтж жагдайы-
мен, дестурлер1мен, эдет-гурыптарымен танысамыз. Сонгы
сапардан жинаган материалдарымды жинактап отырып, мен
жакында мынандай 6ip niKipre келд1м. Жалпы болашак атау-
лы 6epiMi3re б1рдей ж ене б!рдей кажет десек те, жеке адам-
дардын ты ек-м аксаты , мун-муктажы 6ip- 6 ipiHe уксамайды
гой. Айталык 6 ipey - аш, eKiHiuici - жаланаш, ymiHmici -
ауру. Аш адамга тамак керек, жаланашка кшм, ал ауруга тек
дер 1 керек. Олардын кажеттерш шатастырып улест 1руге бол­
майды. Халыктар да сол сиякты... Б1реудщ муктажы 6 ipeyre
и гш к боп жарымайды. Э лп e 3iMi3 баспа беттершде цивили-
зацияны ту ет 1п, адамзат муддес 1 деп даурыгып жургешм 1з -
устемдж курып отырган терт-бес улы халыктьщ гана мукта­
жы тер 1зд 1.
— Слз журмей койдыныз гой.
— Kem ipini 3 ! — Ж урналист 6 ip сет шахмат тактасына анта-
рыла карады да, колайлы ештене таппагандай шетю пешка-
ны ысыра салды. — Болмаса мемлекеттер eMipimn н еп зп
ж упнер 1 — экономика емес, мораль болатын кез жетп емес
пе?! Айтынызшы.
— Ш ах! - дед1 доктор.
— Элбетте солай болуга raicTi, — дед1 журналист королыц
асы гы с атпен жаба салып. — BipaK ic жузшде олай емес. Bip
халыктьщ ар-намысынан 6ip доллардын ыкпалы куигп. Б1здер
халы к ymiH деп еуел 1 тамаша 6ip идеяларды тауып аламыз

148
да, артынан сол идея ушш халы кты н езш курбан eTKiMi3
келедь
- Муньщ 6 opi рас болуы мумкш, 6 i p a K ci 3 айткандай кощл
жабыктыратындай аянышты онпме емес...
- Рас, — дед1 журналист келюш. — Аянышты халд1 мен
тек сонынан корд1м. TinTi соту ойымда жок едь А як асты
шецплдь.. B i 3 тунп сагат 5-те келдж ... Одан тагы да самолет-
ке отырып, уш сагат уштык. М ен осы гумырымнын iuiiHae
мундай керемет табигат керкш кездест1рген eMecniH... Жер
6eTi коз тунган кок жасыл б1рдене. Сан салата белш ген езен-
дер дененщ кужынаган кан тамырындай жуз тарам болып ай-
касып жатыр. Ещц оны тшмен айтып...
- C i 3 осы кай жерд1 айтып отырсыз?
Ж урналист «сонда мен баганадан не айтып отырганмын»
дегендей докторга кoзiлдipiгiн алып, таныркай карады.
- Амазонка гой. Вразилияга барганымды айтам.
- А -а? — Доктордын кезш д 1рж жактауынан асып турган
бшк кабагы flip ете калды. — A -а, ио, айта 6epiHi3 .
- Bi3 ньямбикуара тайпасынын территориясына кондык.
Олардьщ 6 ipa 3bi сондагы американдык миссионерге жалда-
нып жумыс ютешй екен. М ынаны каранызш ы, миссионерге
Нью-Йорктан немере iHici келген. Жолай суы к ra in , тумау
болыпты. С оны н окелген тумауынан 6 ip кунде 50 индеец
ел ген. «М енщ балаларымнын ыстыгы кетерш се, букш тай-
панын кыл усните турганы» дешй миссионер. Индеецтер ушш
тумау ен Kayirni жукпалы аурулармен б1рдей керш едь М ен
сол арада туратын flopirep ж т т т щ кем епм ен М ату-Гроссу
штатындагы 6 ipHenie тайпаньщ мекенш араладым. Индеец­
тер отанын каз1р «Ж асыл тозак» деп атайды. BipaK Амазон-
каны тозакка айналдырган улы жыландар мен ауру тарата-
тын масалар емес, т у п а з курдым батпактар мен ажал келдер 1
де емес, адам жепш балыктар мен каймандар да емес... код 1мп
цивилизация мен модениет апармак болган «ак ниегп» ак
адамдар. М ына С1здщ ...
- А-а! — дед1 доктор тагы да еспмей калгандай.
- М ен алгаш кыда ж ер гш кт1 тайпалардын этнограф ия-
сы, одет-гурпы , салт-ж оралары туралы жолжазба стш пнде
келемд1 макала ж азбак болгам. B ip aK мен кеш калыппын.
Т ай паларды н K©6 ici жер б етш ен мулде куры п к е тк е н .
М еселен Арипуана езен ш щ бойы ндагы цинта ларга тай-
пасын пулеметпен кырыпты. К еш н самолетпен журш тек -
сергенде 6 ip де 6 ip индеецтщ Tipi калм аганы айкындалган.
Эрине, оньщ бэрш жасап отырган — сол ж ердеп каучук

149
ф абрикасы ны ц кож асы . Оньщ каруланган бес б ан ди гп 800
долларга ж алдаганы да ай кы ндалган. BipaK бул кы лм ы сты
айыптауга еш ю м ш ц ш амасы ж етпейдь У й ткеш ол ж огар-
гы ую м ет орындарымен байланысып ж аткан купия орекет.
Ал тапаю на тайпасы на не icTereH д е й а з го й ?.. Тапаю нага
мыш ьяк ко сы л ган б1рнеше жоинк кан т сы й лаган. Кейб1р
д е р е в н я л а р д а л а ш ы к т а р г а K ip in , с е м ь я б а с с а й ы н
yflecTipinTi. Bip ж етш щ im iw ie тапаю на да ж ок болган.
С одан кеш н к е з е к паташ ога к е л е д ь Д ер е в н я га ж алган
д о р ^ е р л е р к е л ш , эр а д а м га eK i- е ю д е н у к о л с а л га н .
Шприцтщ iniim ie Kici елт1ретш шеш ек вакцинасы бар. «Па-
ташо ш еш ектен олдЬ> деп ж азыпты кеш н кей б 1р этнограф -
тар. Bopi рас: паташо ш деттен кырылды. BipaK ш дет кол-
дан ж асалды го й ... Н о сы курып барады. А к адамдар дж ун ­
гли iiniHfle ен со н гы индеецтерд 1 аулап жур.
— А -а? — дед1 доктор Бейкер ушшгш рет кайталап. Сойти
де колы калтырап, устап турган «атын» тактага карамастан
жылжыта салды.
— Д о-ок-тор! Ат бул арага келе алмайды гой!
— О, не... Ах, KemipiHi3 ... М ен TinTi кате журшшн гой. —
Доктор атты екшли рет журдь
— Бул арага да келе алмайды.
Доктор Бейкер есш ен жанылган адамша не icTepiH бшмей,
шахмат тактасы на мелшие ущлш, отырып калды. Ж урналист
докторга таныркай карады да:
— Болюм мында ж урпш з келген болар, — деп колынан
атты алып, 14-ке койды.
— Рахмет... синьор Палетелли!.. М ен... дол сол жерге жур-
riM келген... Айта 6 epini 3 .
— Ka3ip галымдар тек елген тайпалардын этнографиясын
жазуда. Т ек ест^ендерш жазуда, орине. У йткеш растайтын
6 ip де 6 ip куо жок. Ж акы нда тагы 6ip араку тайпасынын
курып 6 iTKeHi айкындалды...
— Йемене? — д ет шуберектей боп-боз болган доктор ор-
нынан тура 6 epin.
Ж урналист докторга урейлене карады.
— Араку тайпасы...
— Сосы н, - дед1 доктор кырылдап.
— Араку тайпасынан да 6 ip де 6ip адам калмаган. «Неден
кырылганы белп с 1з, мекенжайлары канырап бос калды» деп
жазды.
Доктор сокыр адамша креслонын жактауларын сипалап,
6 ipTypfli мещ реуленген куш кайта отырды.

150
 — Сонда олардын жазыгы не? — дед1 журналист енп м есш
сабактай. — Бразилия орманында жаратылып, е с ш -е н г е н д т
ме? Элде кисапсыз байлыгы ма? Иэ, иэ, дэл солай. Бул кунде
жердщ кендш мен байлыгы да халыктьщ сорына айналган.
Болмаса X V II гасырда тем1рден зат жасап, мэдениет курган,
Пастерге дешн жыланнын уына ем ойлап тапкан, Европага
картоп пен помидор егуд 1, кызыл бурыш пен темею етут
уйреткен 2 миллион индеецтен б 1рнеше жуз 1 калганына юм
жауап беред 1? Еалымдардын айтуынша, ещц он жылдан кешн
6ip де 6ip индеец калмайды. Кдлса, тек зоопаркке коюга б 1рд1-
eKici калуы мумюн. Мешмен айтыскан 6ip миссионер: «Олар
колдарына тускен туткындарын жейтш керш ед 1 гой» деп жаз-
гырды. Бую л Бразилияда адам етш жейтш 6ip де 6ip тайпа
жок. Ол — дэлелдеуд1 кажет етпейтш аксиома. Сонда шын
менш деп адам жепштер юмдер болып шыкты?! — Ж урна­
лист калтасынан сигарет алып тутатты да, кеюш л тутш ара-
сынан сыгырайып, ю нелаган адамдай докторга карады. —Мен
осылардыц 6epiH кулагыммен ecTin, кез1ммен керд1м. Керд1м
де бул буюл адамзаттын арына басылган ошпес кара дак деп
тусшд1м. Б1з жумсак диванда жатып, косыла алмаган ею жас
туралы романдар окып немесе фильмдер Kepin, K63iMi3re жас
аламыз. B i3 6ip адамнын тагдыры ушш жер жузшщ пресса-
ларын шулатып, урандар устап, кеш еге шыгамыз, кылмыс-
тынын жазалануын талап етем 1з. 0 л 1м жазасына буйырамыз.
Ал тутас 6ip нeciлдiн, б1рнеше халыктьщ курып кетуш кай
тыде суреттеп беруге болады. Халыкты ел^руш ш ерге адам­
га 6 iTKeH санамен кандай жаза ойлап табуга болады, доктор
Бейкер!
Доктордын будан epi тындауга шамасы жетпедь Тагы да
со к ы р адам ш а си п алап ж урш к н о п к а н ы б а сты д а,
кызмеш псш е:
— С и н ь о р П алетелли д1 ш ы гары п са л ы ц ы з, — дед1
кекештенш.
Содан кеш н ол журналистщ калай кол 6 e p i n кош таска-
нын, жайсыз енп м е айтып, кещ л-куш н бузганына KeuiipiM
сураганын, шыгып бара жатып калпагын T y c i p i n алганын
ангарган жок-
E c iK б а я у с ы к ы р л а п , с ы р т ы н а н ж а б ы л г а н д а д о к т о р е с ш е н
тан д ы .
Доктор Бейкер курыскан саусактарын кызметьшс! сын-
дыра жазып жаткан кезде eciH жиды.
— Мырза, мен дер ^ер шакырттым, Ka3ip жетуге raicTi, —
дед 1 абыржыган Kbi3MeTmi доктордын жузше урейлене карап.

151
 Доктор Бейкер калтасынан орамалын алып, тер буршак-
таган мандайына басты. Басы н салбыратып, ойланып отыр­
ды да:
— Дер1гердщ каж ет 1 ж ок, кайтара сал, — деп кызметгшсш
шыгарып ж 1бердь
Доктор мел шиш узак отырды. Талма ауруына ушыраган
адамдар е сш ен ай ы ры лы п , о я н га н д а м иды н кай сы 6ip
болжтершде жацгыру npoueci пайда болып, елдекаш ан умыт
болган окигалар, усак детальдар, TinTi айы, KyHi, сагаты, ми-
нуты на деш н айкы ндалаты ны н ол бурыннан бшетш. Тап
Ka3ipri акыл-ойындагы элдеб1р жацарган айкын елестерд1 де
сондай сетке уксатты.
Ол кальщ том ютаптын арасынан жабылып кеткен 6 ip па-
ракты 1здеген адамдай, уакытты Kepi санап, тугендеп жатып,
кенет кшт токтады.
Цивилизация елемш щ — Н ью -Й орктеп 100 кабат уйлер
мен жаркылдаган жасау буйымдардын е л ш е у аз салтанаты
мен дабыра кошеметтщ, олемге е й г ш болган дан к пен гылы-
ми табыстардьщ, талантына бас урган сансы з тобырдьщ ah
урган дауры кпасы ны ц тагы сол сиякты ом 1рдщ ойлануга
мурша бермеген ер турл 1 алданыштарыныц астында елдека­
шан умыт болып, елд1ге саналган 6ip TipiumiK елдекалай жан
6iTin, кыбыр еткендей болды. Ж ен е ол — о дуние мен бу
дуниенщ ара каш ы ктыгындай алы ста, тым алыста калган
тipшiлiк едь Доктор Бейкер сол сотте адам баласыныц узак
гумырында 6 ip -a K рет кездесетш , болмаса кездеспей де кете
беретш айрыкша тагдыр калтарысына тап болганын жоне
е н д т гумыры осы калтарыска байланысты екенш тусш дк

II

Анасынан шыр eTin жерге тускенде ©Keci оган Кияку деп

ат койды. 0 K eci Чоро осы тощ рекке е й гш баксы болатын.
BipaK коп ойланып жатпастан еш еш н «Кияку» дей салды.
Уйткеш атта турган тук ж ок деп ойлайтын.
Уш жаска дешн калай OMip cypreHi Киякуды н есшде жок.
Эйтеу 1р осы мекендеп коп баланьщ 6 i p i болгандыктан, ол
туралы жобалап былай деуге болар едь
К ияку атам заманнан араку тайпасы мекен еткен агысты,
лай озеннщ жагасында, T©6eci банан, пальма жапырактары-
мен жабылган караколецке лаш ыктын iinimie кызыл шака
куш нде дуниеге келдь Уй iuime косылган eKiHmi баланын
куаныш тойы, ы рым -салты oeip e-дабы р асы з, едеттегщ ей

152
6 ipKeflKi салтанатпен erri. Одан кешн Кияку езге собилер
секш д 1 емшек 1здеп, жылайтын болды, шыкылыктап кулетш
болды. Барлык собилер сеюлд 1 ол да суйю\ш болды. Оны
коб1не естияр агасы аркалап журетш. Аркалап ж у р т , узак
жолдан оралган балыкшылардьщ алдынан шыгатын, eridiKTe
жемю Tepin журген ойелдерге баратын. Ш eш eci Киякудын
езш танып умтылганына куанып, моз болатын.
EKi жасында оны корил уйдщ ез!мен жасты буйра бас
кызымен атастырып, аймактагы лашыктарды шакырып, жо-
ралгы жасады. O d in К ияку есш бiлдi. Y m жастан былайгы
©Mipi оньщ ж ады нда у з ж -у з ж елее к у ш н д е, урейл1 ио
куанышты, болмаса туешжепз, келте сот куш нде, одан кешн
б 1ркелю, жуйел 1 т 1рш ш к, узын сонар окига, кат-кабат какты-
гы с, карекет, уайым, бак-доулет кушнде тутас сакталыпты.
Киякудын, туган жер1 — акпа езеннен кол созым жердеп
калын агаш тебесш ен сумбщей шаншылган кун сэу л е сш щ
арасымен сурлеу куалап, аш ык аланга ш ыкканда 6ip-aK
кер1нет1н л а ш ы к т ар T i36eri-T iH . О зе н ш н бул кабаты
ка л ы н га кеулеп ен ген ш ы ган ак Tepi3fli ж ай ы лм а туе.
HipiMre ересек балалар ау курады, тасбака аулайды. А гы с
айдап ш ыккан усак балыктар, кейде ж алпак тумсы к туку-
нарестер, кулг1н пинтадастар да балдыр арасынан жонда-
ры жылтырап KOpiHin турады. BipaK неге екеш б e л гiciз,
улкен к1с1лер балы к аулауга eKi-уш кунд1к алы ска кететш .
Кейде одан да к©п, 6ipHeme кун жогалады. Акырында агыс
бастауынан кощлд1 кику ест1л1п, балалармен 6ip re жары-
са жупр1п, (найза, корап ауга оралган балы к аркалаган,
узындыгы Kici бойынан астам кы згы лт тацбалы зiлдeй пи-
ракуруды T©pT-6eceyi орен кетер1п келе жаткан балы кш ы -
ларды кергенде тангажайып 6ip шат ce3iM бойга тарап, ба-
кытты кы луш ы efli. Балалар маймылдарш а ш у-ш у eTin,
ceKipin, 6ip-6ipiMeH алысып, лаш ыктарга жеткенше мей-
рам кунг1дей думандатып келетш .
Бул кезде аланга журттьщ 6epi жиналады. Ш алдар да,
кемп 1рлер де, бала кетерген ейелдер де, найза лактырып,
K y p e c i n жаткан жастар да, i n i p туспей отты коршап, темею
TyTiHiH буркыратып, KyHfli3ri ж аксылык рухын шыгарып са-
лып турган баксылар да шаруаларын тастап, балыкшыларды
карсы алады.
Ымырт мендеп, карангы туседь Ж ын-перы ер жайлаган
тун баласында лашыктан шыгып, кам ойлайтын Tipi жан не-
кен-саяк.
Кйяку аспалы тесеп н щ у с^ н д е етпет1нен жатып:

153
 — Экем кашан келед1? — дейшд оттын TYбiндe жемю таза-
лап отырган шешесше. Содан кеш н «ертен» дейтш жауабын
KyTin, ундемей калады.
— Е ртен, — дешп memeci.
К ияку 6 ip буй1р!не аунап Tycin, «ертен» деЩц imiHeH. К ез
алдына TeMeKi тутш ш буркыратып, шоп кайнатып отырган
екесш елестетедь
OKeci — басына бак конган кepiпкeл, теуш адам. Карша-
дайынан элде 6 ip сикыршылар тайпасынын арасында ecin ,
баксы -балгерлж тщ сырын угыпты дeceдi. Сондыктан оган
буюл аймактагы жараланган аншылар, дертке шалдыккан,
каргыс дугасы аткан rapinTep, TinTi куйеуш кы зганган ейел-
дерге дeйiн келш, шипа тшейдь BipaK OKeci TeHipi жолына
бершген такуа адам болгандыктан, от басында отыруы аз.
Ж анбыр таскы ны басылысымен аркасына дорбасын асып,
агаш жапырагынан жасалган кайыгына отырып, узак сапар-
га аттанады. Калын орман, тау-тасты аралап, дуалы дэpi жа-
сайтын шеп, жапырак, тамыр 1здейдг Тек толык ай мейра-
мына 6 ip кун калганда тойды елмен 6 ipre OTKi3y ymiH кайтып
оралатын. Одан тагы кетедг
— К ияку! — деши memeci мунын уйыктамай жатканын
c e 3 in. К и я к у уй ы ктап ж аткан боп к е р ш у ymiH д ы б ы с
бермейдг lU eiijeci жанына келш, шашынан сипайды. Кияку
басын кетерш, шeшeciнiнтaнFaжaйып paKaTce3iMiHe белейтш
мешрбан, мунды кездерш кередь
— У йыкта! — дешп memeci шашынан еркелете жулкып.
К ияку eKiHmi бушрше аунап туседь «Кашан келед1?» —дешн
imiHeH. — «Ертен»... «Ертен, ертен»...
* * *

Т олы к ай мейрамынын карсаны кашан да карбалас. Кун

кетер ы е тайпа KeceMi Айруа баксылар мен Kepi шалдарды
жиып алып, беренелер койылган аланда кенес етю здь Са-
йыс, жарыска дайындалып журген жастардан баска еркек
атаулы, TinTi балаларга деш н, денелерш бояп, маска жасап,
ейелдер нан nicip in, ж eм ic шырынынан сусы н дайындап, той
жабдыгына кipicyдe. А нда-санда лашыктар imiHeH сыбызгы
yHi есты едг
— К ияку! Кияку! Сарщц шакыр. Тамак im c iH .
Bip топ баланын ортасында уюл 1 куммен ойнап отырган
Кияку ун-тунс1з орнынан турып, юшкене колдарын баяу сер-
меп, жалгыз аяк жолмен жагалауга карай жYpдi. Агасы Сари
сонау айгай-шу шыгып жаткан туста, ойын-сауыктын iniiwie

154
жур. Ka3ip булардан белек, ш етю, улкен лашыкта бойдак ер-
кектермен 6ipre турады. Озше айттырган кызды менсшбей,
баска кызга уйленем деп, бурын да б 1рнеше рет багын сына-
ган. BipaK керер кезге елден уздж шыгар emTeneci жок, кара-
пайым, талдырмаш ж ш т анга, балыкка барганда eni6ip ерлж
корсете алмагансын, тайпа KeceMi уйленуге руксат бермей
койды. Ешп ертенп босекеге Tycin, тагы 6 ip рет багын сына-
макшы. Кияку каз-катар турып, кезекпен найза лактырып
жаткан ж т т т е р д щ касы на келд 1 де, келген шаруасын умы-
тып KeTin, 6 ipa 3 турды. «А к шатала» белпс1мен боянтан узын
бойлы ж ш т: «Саган не керек?» — дегенде барып, есше Tycin:
— Агамды шакыршы, — дедь
— Сари-и-и! — деп айгайлады узын ж ш т. Кауырсын кал-
пак киш, белдш н кызылмен бояган Сари найзасын кетерш ,
онтайланган куш К иякуге бурылды.
-Н е ?
— Тамак im.
Сари жупре Tycin, найзасын ж1берш калды да, жерге кон-
ган кустай колын жайып, жалгыз аягымен секектей, найза
тускенш е кадала карады. Содан кеш н жалт бурылып, лашык
жакка жупре ж енелдь «ЦБрюн, Сари уйленуге руксат алса»
деп ойлады жолай К ияку. Уйткеш ол уйленсе, зкесш щ де,
шешесшщ де куанатынын, олар куанса, езш щ де куанаты-
нын ж аксы бшетш. К ияку лаш ы кка ю ргенде memeci мен
Сари ертенп тойдын басы кылып, отка nicipreH балыкпен,
нанмен т е гп сусы н imin отыр екен.
— Балам, —дед1 menieci Сариге карап. — 03iHfli езщ кина-
май, осы азабынды койсац кайтед 1?..
Сари наннан ею -уш рет кауып асады да, туйш п калмас
ушш сусы ннан кы лк eTKi3in 6 ip жутты.
— Сари Томуэш жаксы керед1, —л ет . Содан кешн сусы н­
нан тагы 6ip жутты.
— Саган 6opi6 ip руксат етпейдь
— СариТомуэш жаксы кередь.. — Сосын умытып калмай-
ын дегендей тагы да «Сари Томуэш жаксы кередЬ> — дед 1
шыгып бара жатып.
Т у е ауа бес ку н д ж сапардан оралган балыкш ыларды
кабылдау салтанаты болды. С ыбызгы уш кушешп, тойдыц
асынан дом тату ушш еркектер далага шыкканда, салт бо-
йынша оларды кермеу y m i H ойел атаулы 6ipi калмай лашык-
тарына ендь Еркектер асыкпай тамактарын imin болып, мас-
каларын 6iTipin, оларды коде лаш ыгына апарганнан кешн
гана ойелдер сыртка шыкты. Осы кезде тайпа KeceMi Айруа

155
б астаган топ - ко сем н щ ойел 1, б ал а-ш агасы , ж а к ы н -ж ур а-
гаттары сар н аган сы б ы згы уш не ондете ко сы л ы п , лаш ы ктар-
ды айналуга KipicTi.
— ... K acn eT T i п ер ш тел ер рухы ,
Б ор 1м 1зд 1 ж елеп-ж ебей гор.
Бор1м1зд1, 6opiMi3fli, —
деп гY p iл дeд i ер л ер д а у ы с ы . « Ж е б е й г о - е - р » , — д eд i
к е с е м н 1н у л -кы зд ар ы ж вд ш к е д ауы сп ен ты м -ты р ак ай к о с ы ­
лып.
— С ы б агам ы зга болген
ан га толы н у ы н ymiH,
б ал ы к толы с у ы н ymiH,
М ьщ да 6ip рахм ет, ж араткан н ем !..
— М ы н д а 6 ip р а х м е т, ж а р а т к а н н е м ! — д еп ш ул ад ы
ж урттьщ 6epi.
У -ш у боп, к у а н га н балалар ж уп р ш , косем б а ста га н топ ка
к о сы л ы п кетт1. К и я к у к о с ы л га н бетте 6 i p e y m i H к о л ы н а н
устай алып ед1 — к о сем н щ K i i n i кы зы К у м б а ек е н . Ж ы м иы п
К и я к у д ы н сау сак тар ы н акы р ы н кы сы п кой ды .
— К а с и е гп к у н ш н нуры,
Ж ур ты м ы зга пана болган,
С ен ен аск а н Kyfliperri еш ю м ж о к...
— Е ш ю м ж ок! - деп э н д ет п К ум ба К и я к у ге карап. С одан
к еш н кулш ж1берд1 де, ineineci мен К и я к у д ы н ко л ы н устата
салы п, 03i топ imiHe eHin Kerri.
— А н га толы н у ы н уш ш ,
Б ал ы к толы су ы н уш ш ...
М ы н да 6 ip р ахм ет!..
К о сем н щ 0йeлi элден со н колы нда келе ж аткан кы зы емес,
К и я к у екен ш ко р ген д е керем ет танкалды .
— К ы зы м кайда, ж ар аткан -ау ?!
— М ы н д а 6 ip р а х м е т ! — д еп е н д е т и К и я к у ж а у а п
р етш де.
С ы б ы згы ундер1 кобеш п, куш еш п к е т п . С о ц гы лаш ы кты
айнала бергенде 6 ipey К и я к у д ы н кол ы н ан устай алды. К олы
е з ш щ к о л ы н д ай ю ш к е н та й е к е н . Ж а л т К ар аганда к у л ш
турган К ум баны к е р д г EKeyi ту к c e 6e n c i 3 сы кы л ы ктай кулш ,
коде лаш ы гы на ж еткенш е кол устасы п 6ip re к ел д г
— К ум ба, - дед1 К и яку.
— К и яку , — дед1 К ум ба. С о сы н К и я к у д ы н ж албыраган ш а-
ш ынан акы р ы н ган а ж улкып калды .
У зам ай ы м ырт ж абылып, ойелдер мен балалар лаш ы кта-
рына ю р д г BipaK он мен оуен токтаган ж ок, сы б ы згы даусы

156
ертенп нагыз улы мерекенш таяп калганын сезд 1ргендей ты-
нымсыз безшдей тусть
Кияку аспалы тесеп н щ устшде кезш жумып, ойланып жа­
тыр. Уйыктап калмас ушш анда-санда козш ашып, козгалып
кояды. Бугш OKeci келуге тш сть У з а к жолдан кайтканда
калай да толык ай мейрамына uiirymi едь «Неге жок, неге?...
Кайда жур? Э ? Элде 6 ip жерде... » К ияку кабагын катты тыр-
житып, opi карай ойламауга тырысты. Бар боле ойлаганнан
дейтш OKeci. Ойламасан тук те болмайды. Ендеше тек ж ак-
сылыкка жорып ойлау керек.
Ж ер д еп T ep i т ес е ш ш устш д е ж аткан m e i i i e c i басы н
KOTepin, таякпен коламтаныц шоктарын ашып, лашык iuiiHe
кун г 1рт жарык туирдк
Bip сарынды сы бы згы oyeHi басылар емес. А нда-санда
6ipHeuieyi жаппай косылып, ыргактарын жшлетш, кутырта
ойнайды. «Билеп жатыр» — дейд1 irniHeH К ияку. Б1раздан
кешн кулагы уйренш, сыбы згы даусын сезбей K e r r i . «Колы
калай ж ум сак!... — дед1 eciHe Кумба Tycin. - K o3i кандай
одем1!.. Э ! 0 3 i неге куле беред1?.. Аты неге Кумба?... »
LLIeiiieci кесеуд1 жаркыраган коламта жиепне жаткызып,
жылжып тесепне барды. Кисайган жок, басын Ti3eciHe ко-
йып, мулгш отыр.
«Колы жумсак... Неге кулед1?.. K©3i... неге?... »
Кияку уйыктап кететш ш сезген жок. Элдекандай жагым-
сыз естш ген сыбырдан оянды.
Лаш ык iuii кап-карангы . Сыбызгы yHi ecтiлмeйдi.
- . . . Неге жылайсыц?.. Ж аксы лык рухы MeHi тастаган жок.
Аман калдым... Рух каш кан куш 6 o p i M i 3 де олем1з...
К ияку о кесш щ даусы н танып, журеп тулап коя 6 e p f l i .
К уанганнан кысылып, алакандары терлеп K e r r i . Суйтш жа­
тып шешесшщ жылаганына тан калды. «Онысы H e c i ? ! Неге
жылап жатыр?».
— М ын да 6 ip рахмет!... — дед1 ineiueci туншыга сыбырлап.
- М ын да 6 ip рахмет!
— Акырын, баланы оятарсьщ ... Егер осы жолда елш кал-
сам, OKeMHin аруагы о дуниеде жолыкканда кеьшрмес едь..
Ulenieci ундеген жок. Э к е а де тш катпады. Енщ не айтар
екен деп тындап жатып, Киякудыц e 3 i де уйыктап K e r r i .
Кияку тацертен барабан мен ышкынган сыбызгы уншен
оянды. Лашыкта езш ен баска ешюм калмапты. Далага жупре
шыкты да, eciK алдында кургак жапырактар толтырган то-
кыма капшык устшде отырган екесш Kepin, селк ете тусть
Денесшде сау тамтык жок. Ж аракат. Bip колы сынган секшдь

157
кешнр жшпен мойнына асып алган. К еш рдепн т ш п кеткен
тырнак i 3i талаурай кызарып, канды окиганын жакында гана
болганын б!лд!р 1п тур.
0 K e c i ерен бурылып, К иякуды керд1 де, такд деп ишарат
быд1рдг Bip aK ундеген жок, касы на келген Киякудын арка-
сынан кагып, бара гой дегендей ым какты.
Бул кезде нагыз той басталып та кеткен едь Елж тщ , кабы-
ланнын, шошканьщ, турл1 кустардын бeйнeciндe маска киш
алган еркектер сатыр-ryTip билей женелдь Кы м-кигаш , ай-
гай-ш у, эн, гумшлдеген барабандар, безшдеген сыбызгы yHi...
Аланга эйелдер мен балалар да жиналды. Еркектер кызынып,
«ягуар аулау» бшне KipicTi. Кара терге Tycin eHTirin, лашык
тусына келгенде эйелдерден балык пен су сын сурайды. Эйел­
дер M03 болып кулш жYpiп, еркектерге балык, сусын жэне
той нанын экеп беруде.
Кэде лаш ыгынын касы на барганнан кеш н жаппай би бас-
талды. Кызылды-жасылды кауырсын калпактары кезд ш ж а-
уын алган косем бастаган шалдар тобы мен Kopmi тайпадан
келген конактар аланньщ ортасында мepeкeлiк тамактарды
алдарына жайып салып, ен п м е-дукен куруда. EKi жас ж ш т
К иякуды н жаралы екесш KOTepin екелш , кесем ш н касына
отыргызды. Киякудын кеш лш мактаныш ce 3iMi биледь Ш ы -
дай алмай, балалардын 6ipeyiH TypTin калып:
— К ердщ бе, менщ экем жаралы! — дедь Екшишсше де,
ушшппсше де соны айтты.
— Кердщ бе, мешн экем жаралы! К ердщ бе?
Балалар кызыгып, берене устш де отырган топка карады.
«ЦПркш, кандай бакытты» деп ойлады 6 e p i де. Ж аракат —
ерлжтщ б ел п сг Ж аракаты кеп жауынгердщ жанына ешюм
баты п бара алм айды . У й т к е ш ол — ж у р ек ж у т к а н , e p i
т 1скаккы , айлакер. Уйткеш ол ажалдын тур-TyciH бетпе-бет
келш 6ip рет керген, екшцп керуден корыкпайды. Денесш е
жаракат туспеген адам — букпа, элciз, коркак. Ол шын KypecTi
кермеген, K ep rici де келмеген.
Мактаныш ce3iMi мен той кызыгынан eci шыга куанган
Кияку билеп журш, кесем лаш ыгынын алдына калай келш
калганын бiлмeй калды. К енет eciK алдында кулш турган
Кумбаны керд1 де, одан сайын eлipiп:
— Балык бер, сусын бер. Бер маган тойдын нанын, — дед1
айгайлап.
У лкен дерш е зipкiлдeп , той нан ы н сурап турган Kin-
ю ш кентай баланы кер уге лаш ы ктагылар сыртка шыкты.
Эбден шаршаган Кияку 6 ip мезетте аягы шалынып, етпетшен

158
кулаганда журттын 6 o p i, T in T i, билеп журген еркектер де ду
кулдь Кумба iuiKe K ip in , 6 ip балык, жарты шелпек, улу кабы-
гына куйылган тотп сусын океп бердк
Кун енкешп, агаш бастарына, лашык тобесшдеп сабанга
кызгылт соулесш туард ь Баксылар аланга от жагып, TeMeKi
тутшш буркыратып, жын-першерд1 куалап, 3 iK ip салды. Кун
батысымен сыбызгы yHi кушешп, журт улап-шулап, оттын
касына жиналды. Кокжиектен K ic i бойы котерыген толык
ай алые ойпаттардан K o p iH r e H орман тобесш, жазык беткейд1
боп-боз кылып, олпнде гана кымтап турган кою карангы-
лыкты одем1 ак тунге айналдырып ж 1бердь
—Уйлену к е д еа , —деп хабарлады баксы. Тагы да би бас-
талды. Кесем бастаган топ шатырлай жанган отты коршай,
кабылан TepiciHeH жасалган тосешш-бостектерге келш отыр-
ды. Ел кобешп, айналага сыймай кеткешцктен, 6 ip H e m e жер­
дей от жагылды.
— Канато! —деп шакырды баксы.
О рта ягу ар та н б асы м ен б о я н га н , б ул ш ы к eTTepi
быеуленген, санында, аркасында тыртыктары бар, кауырсын
калпакты, узын бойлы, жас ж ш т шыкты.
— Куннен жаралган адам баласына жуптасып ©Mip кешу
—буйрыкты ic, —дед1 баксы мшажат кылгандай ондете дау-
ыстап. —Э й гш кызыл кабыланнын бел урпагы Канато, ceHin
калаган адамын юм?
Канато оттын карсы бетшдеп мойнына б1ронкей кызыл
туст1 кауырсыннан алка таккан, кунге тотыккан, кан-курен
жумыр денес1 от соулес1мен жылтырап K o p i H r e H одем1 кыз-
ды K o p c e T r i .
— Ендеш е корсет 6i3re ж ш т екеш ндь
Канато жерде жаткан деу токыма колгапты колына кие бас-
таганда-ак Киякудын imi калтырап коя бердй Уйткеш ол кол-
fan ш ш д еп улкендш бармактай улы кумырскалардын калай
шагатынын жаксы бшетш. B i p тютегеннщ озшде... «Б1бы-бы-
бы-ы!». Киякудын T icT epi сакылдап, TiTipKeHin K e r r i .
Б а к с ы к о л га п т ы т у б ш е н 6ipH ein e а й н а л д ы р а м ы к т а п б а й -
лаган н ан кеш н :
—Отка така, - flefli ж ш гп колынан тартып.
Канато колгап киген колын отка такады. Содан кешн
суйген кызына тура карап: —Мен... —дей берд1 де, кшт ток-
тады.
«Шакты, шакты» — деп сыбырласты отыргандар. BipaK
ж ш т сыр берген жок. Кызга карап, аппак T icT epiH керсетш,
кулш койды.
159
 — Мен, — дед1 сезш жалгап, — он уш жасымнан анга
шыктым. Бес ягуарды олт1рд1м. Тикандармен согыста ар-
камнан ок тшц. BipaK мен кулагам жок, жауырынымнан
кадалган садак огын жулып алып, аткан адамды сайыска
шакырдым. Ол коркы п, шыга алмады... —Канато журттын
6opiH тан калдырып, тагы да жымиды. — Мен жылан тай-
пасынын ен атакты батыры — Сикурид1 ж ещ п ш ыктым...
¥ р ы с к езш д е 6ip де 6ip рет к о р к а к т ы к ж асап корген
емесп1н. Мен Тамали кызды жаксы коремш . Сондыктан
уйленуге руксат ет1щздер!
Журттын 6opi жас ж т т т щ тоз1мдш гш е, айткан онпмесше
катты риза болды. Баксы колгапты шешш алды да, баланын
басындай болып icin кеткен Канатонын колын корсетп.
— Канато! Канато! —деп шулады халык 6ip ауыздан.
Баксы Тамали мен Канатоны катар тургызып, 6ip ыдыс-
тан балык жепздй Содан кешн уйлену тойын жасауга руксат
бердь
Ортага Сари ш ы кканда той басталган нан-ак коркы п
ж урген К и як у ж урек токтаты п, бойын ерю н билеген.
Ж оне осыны сы н ©3i ж аксы лы кка жорыды. Сари колгап
к ш а м е н баксы ны н буйрыгын кутпестен отка колын ©3i
такап устады.
—Мен не айтамын сАздерге... М енщ елден аскан е р л т м
жок... —Саридщ бетше кан куйылып, куре тамырлары ады-
райып KeTTi. М ойы н e rre p i ж ы бы рлап, сам айы нан тер
бшНЩ.
— Мен не айтамын аздерге, — дедА Сари алгашкы созш
кайталап. — Мен батыр емеспш. Мен ягуар олт1рген атакты
аншы да емеспш. Сайыста да женбед1м. Мен ешешн ел катар-
лы балыкшымын. BipaK Томуэш жанымдай жаксы коремш...
—Саридщ даусы калтырап кетть —Маган... руксат ет1щздер...
Мен тек осы кызга уйленем... Мен тек...
Саридщ даусы жалынышты шыкканы сонша, ы к 1де журт
калай деп кабылдарын бшмей, ацтарылып калды. Содан кешн
топтын арт жагында отырган 6ipey мырс ете тусть EKiHiuici
де мырс erri. Содан кешн олдеюм леюте кулш ж1берд1 де, ше
журттын 6opi аранын уясындай гу ете калды.
Баксы да селкш дей кулш , С аридщ колгабын шешуге
KipicTi. Сари тагы да жалынышты унмен 6ipflene деп ед1, бак­
сы онан сайын кулш, басын шайкады.
Тагы да би басталды. BipaK Кияку билепс1 келмедк Бак­
сынын Сариге руксат бермегеш оган KopiHey козге жасаган
зорлык секций. Ол кулген адамдардьщ борше ренжйи. TinTi
160
жылагысы келдк Сосын орнынан атып турып, лашык жакка
жупре женелдь1ш ке юрген бойда тесепне кулай K e r r i . Кия­
ку кущ цзп биден ебден шаршаган болатын. Сондыкта бак-
сыга да, Сарщц келеке кылып, кулген адамдарга да окпелеп
жатып, уйыктап K e r r i .
Тусшде уйлену кедеЫ кайта басталыпты. Ж урт улап-
шулап, Сариге тагы да колгап к и п зш жатыр. К и п зш ж а­
тып баксы : «К исен болды , еш тене дем есен де руксат
етем1з», —деп сыбырлап жатканга уксайды. Осы кезде журт
оттын басынан тура кашады. Колгап imiRneri кумырска-
лар Сарщц шагып елт1ршть Ш eшeci шашын жайып, от­
тын басында жылап жатыр. Ещц б1рде каптаган кумырс-
калар буюл елд1 куып жур екен. Кенет Кумбаны талап ж ат­
кан кумырскаларды кередь Ж у п р ш кeлiп, колын усына-
ды. Кумырскалар Кумбаны тастай салып, онын колына жа-
былады. Талап жатыр. Колы ауырмайтын сею лдь Тек дом-
быгып, муздап, улкеш п барады . К ум бага карап, кулш
кояды. «Ештене жок, кулуге болады екен гой» деп ойлай-
ды imiHeH. «Ж ок, болмайды, саган болмайды» дешн баксы
буган ж упрш келш. «Неге болмайды?» дейд1 К ияку кем-
сендеп. К ияку кемсендеп жатып оянып K erri. От с е у л е а
лаш ы к iin iH ж ап -ж ары к кы лы п ж1берген. 0 K e c i тем ею
тут1н1н буркыратып шоп кайнатып отыр. LLIeiueci ыдыстагы
дерыерд1 ауыстырып куйып жатыр. К ияку аунап тусть
Колы астына Tycin, уйып калыпты. Дызылдап, кан ЖYгipe
бастады.
- Сари елжуаз гой, — дещц uieuieci. - Ю шкентайынан
ауру болды. Teri ешкашан да уйлене алмас.
- Б1здщ тукымда уйленбей кеткен ешюм жок, — дешн
OKeci катуланып. - Бiздiн тукым ажалынан eлмeйдi, кек жо-
лында жаудан еледь Ж ау колынан елмеген еркек еркек
емес!..
- У-у-у! У-у-у!!! - Озеннщ аргы бетшен шыккан дауыс-
ты KemKi тымык ауа какпакылдап, мазак кылгандай б1рнеше
рет кайталады.
- У-у-у!!! У-у-у!!!
Борене устшде отырган шалдар да, кунделшт1 куш сы-
насуга дайындалып, билеп журген палуандар да антарылып
турып калды. Садак асынган уш ж т т жылдам кайыкка оты­
рып, аргы бетке жузе ж енелдь К еп узамай олар кайтып
оралды.
- Ваура тайпасынын адамдары конакка келед1, — дед1
кесемге келш. —Жандарында ак адам бар.

161
 Кесем лашыгына Kipin, кауырсын калпагын к и т , асыл
тасты моншактарын, кару-жарагын асынып, кайта шыкты.
Содан кеш н жиын ететш аландагы, косемге арналган бшк
орынга отырды.
Коп узамай конактар да келдк
Бул Киякудын ак адамды ем1ршде 6ipiHini рет Kepyi едь
Кунн1н ыстыгына карамастан тула бойын орап каптап алган,
кезш щ алдына тангажайып жылтыр б1рдене киген (Кияку
онын коз1лд1рж екен1н кешн бшдО ак адам жайдары жузбен
каруы жок, кур колын жогары KOTepin, достык, бейб1т ниет
б1лд1рдй
—Атын KiM? —дед* оган кесем.
— Пауло, —дед1 ак адам.
—Тусшед1 екен гой, —дед1 кесем ваура тайпасынын адам-
дарына карап. —Бул араку т ш н кайдан б1лед1?
—М ешрбан ак адам кептен б1збен 6ipre ан аулайды. Нау-
куа, трумаи, маинаку тайпаларында да болган.
—Э кен бар ма? —Кесем ак адамга кайта бурылды.
— Ж ок, —дед1 ак адам ваура тш нде.
— Аты KiM?
— Рикардо.
— Ш ешен бар ма?
—Бар.
— Кай тайпадансын?
Ак адам езш щ кай тайпадан екенш умытып калгандай сау-
сактарын жыбырлатып, ойланып калды.
—Кай тайпадан дейс1з бе? —деп кайта сурады. —Мен еш-
кандай тайпадан емесшн.
Онын мунысы ете epci жауап болгандыктан, кесем таныр-
кап, манайына ажырая карады. Журттын 6epi де 6ip-6ipiHe
ажырайысып, тан-тамаша кешп бiлдipдi.
—Мен... Мен... —дед1 абыржыган ак адам. —Fафу етшем,
дурыс айтпадым... Мен испан тайпасынанмын.
—Испан?!..
— Ио, ио, Испания!
К есем ондай да тайпа бар ма efli дегендей сураулы
nimiHMeH тагы да манайына кез тастады. Олардын жуздершен
де «ондай тайпа бар ма ед1?» деген кумешп кешп бш ндь
—Кай жерд1 мекендейс1ндер? —дед1 кесем.
—Испания ма? Испания бул жерден кашык, —дед1 ак адам
колымен куншыгыс жакты сштеп, — Атлант мухитынын ар
жагында.
— Атлант?! Ол кандай тещз?
162
 Кесем узак сурады. BipaK ешюм ештецеге тусшген жок.
«Испан» деген не кылган тайпа? Ол кай жакта? Неге ешюм
бшмейщ? Кадалып сураган сайын жер, су аттары тым богде,
жаттанып, конакты н 6 i p созш ен 6 i p c© 3i киындай бердь
Акыры сурак токталып, от басында отыргандар конакпен
солемдесуге кезекке турды. «Пауло» деп, 6 o p i де конактын
атын атады. Ак адам колын кеудесше апарып, жылы жузбен
иш п, тагзым егп.
КелеЫ кун1 б1рнеше ж т т агаш Kecin , жапы рак жинап,
ак адамга лаш ык тургызды. Сырттан садак асынган 6ipHeuie
жауынгер кузетке койылды. «Ак адамга ешкашан да сену-
ге болмайды, — дед1 ен Kopi шал Янумака. — А к адамда
ж ы н-перш щ рухы бар. Сондыктан оган ешкашан да сену-
ге болмайды».
BipaK ак адам ете мешрбан, аккещ л, жомарт жан болып
шыкты. Еркектерге кагазга оралган темею, балык аулайтын
кармак, ойелдерге шыны моншак, бояулы жука мата, бала-
ларга T o r r i улест1рдь Ал косемге мылтыгын сыйлады.
Пауло аз куннщ irniHne тайпа T i p m m ir i H e етене араласып,
c i n i c i n K e r r i . Ж уртпен б1рдей ерте турып, езеннен су окелед1,
кшмдерш жуады, балыкшылар окелген олжадан улес алып,
тамак n i c i p e f l i . Кеш н балыкшылармен 6 i p r e балыкка да бар­
ды. T i n T i кшмдерш шешш, аракуларга усап жаланаш журетш
болды.
Паулоны каны суймеген жалгыз адам Янумака шал. Яну­
мака Паулонын сыйга усынган темеюсш де алмады. Маны-
на да жолатпады. П аулоны н опа бермейт1ш туралы туе
KepinTi.
— Kecipi тиед!, —деп к е й щ ол лашыгында отырып. —Ак
адамнан nepiuiTe кашады... nepiurre кашеа, бак та кашады.
Эруактар да желеп-жебемейдь
Янумаканын айтуынша, ете ертеде араку тайпасы кунгей
беттеп алтын езеннщ кожасы болыпты-мыс. Озеннщ жага-
лауы да, суы да сап-сары алтын екен. Ауа да жын-сайтандар
рухынан ада, ел1м-жтмд1 бшмейтш, бейб1т ел болыпты. BipaK
кундердщ куншде бой-басын каптап алган, жуз1 адам шо-
шыгандай суп-сур, кангыбас жаннын Kecipi тиедь Суп-сур
боле кунгей беттщ 6opiH кезш, тыныстайтын ауаны арамда-
ган сон, сайтандар елшен от шашатын оскер жинап, калын
елд1 кырып салган. Содан араку ел1 шегше-шегше озеннщ
6epri 6eTiHe eTin, калын орманды паналап калыпты. Ещц тагы
да ак адамнын осы елкеден балык жеп, су iniyi жаксы ырым
емес...

163
 _ У - у - у !!! У - у - у - у !!! - Т а гы да кеш ю ауага ж ан гы р ы гы п
кайталанган ки ку ш ыкты . А ргы беттен дел сондай жауап кику
естш д г К оп узамай агы сты е з е н н щ ер ш ен вау р ан ы н кай ы гы
KopiHfli де, а к адамды б 1рж ола ш ыгарып сал у упин, eKi ж т т
к а й ы к к а оты рды.
— К ош болы ндар, достары м ! — деп айкайлады П ауло ара
кул ар га. С о сы н откен ж олгы дай ж айрандай к у л т , д о ст ы к
ниетпен кол ы н к о к к е к е т е р д г

* * *

К и я к у б у д ан к е ш н а к ад ам ды ек ш и и рет к е р д ь Б е т -
а у з ы н ж ун каптап к е т к е н , та к ы р б а с , ж уан Kici б 1рнеш е
с е р 1к т е р 1м ен к ел ш , д о с т а с у б е л п а р етш де коп адам га ба-
л ы к к а к у р а ты н ау, ю п -ю ш к е н т а й , а ш ы п -ж а б ы л а т ы н п ы -
ш ак у л е с т 1р д г К е с е м н щ ей ел ш е ш с с у сы й л ады . Ж и ы н ала-
н ы н д а о ты р ы п , тайпа б асш ы л ар ы м ен е н п м е л е с т ь К а й та -
р ы н да уакы тш а ж о л б асш ы л ы к к ы з м е т к е бал ы кш ы шал Т у -
к а м о н ы ездер1м ен 6 i p r e ала к е т т ь К е ш н олар ж ш кел ет ш
б ол д ы . У н , т у з, к а н т , са б ы н е к е л ш , а н н ь щ Tepi ci He, м о н -
ш а к т а с т а р га ай ы р б астад ы .
О ларды н о кел ген заттары ш ы ны нда да K ici танкал гандай ,
е т е едем1 болаты н. С о н д ы к та н а к адам дар ды н кай ы ктар ы
K opiHiciM eH ер кектер де, ойелдер де колда бар буйым дарын
к ет ер ш , у-ш у болып, ж агал ауга ж иналаты н.
Ж агал ауга бармайтын тек Я н ум ака. Я н у м а к а - ете ко р как
ш ал. С о н д ы к т а н а к ад ам дар к е л е ж аты р д е г е н ха б а р д ы
ecTiciMeH лаш ы к сы р ты н дагы к ал ы н агаш ка Kipin, ты гы лы п
калады н ем есе л аш ы гы н ы н e c i r i H б е к т п , ш ыкпай кояды .
Я н у м а к а ж ас к у ш н д е е т е к а й р атты , ай л ак ер анш ы б о л ­
га н д е с е д ь Бул к у н д е обден кар тай ган . К у н сай ы н к е ш к ш к
е р е с е к балаларды а л а н га ж инап алы п , а р а к у та р и хы н д а гы
улы к е сем д ер тур алы , тайпалар ар асы н д агы к ы р гы н с о г ы с -
тар т у р а л ы а н ы з -о н п м е л е р , е р т е п л е р а й т к а н н а н б а с к а
ко л ы н ан келер ! ж ок. Е р теп ты н д ау га К и я к у катарлас
ю ш к е н т а й б а л а л а р га д е ш н ж и н а л а д ы . К и я к у ш а л д ы н
е н п м е с ш ж а н -т е ш м е н 6 epmin ты н д ай ты н . А л д ы н д а о ты р ­
га н К у м б а н ы н и ы гы н а и е п н суй еп кой ы п , K©3 i ж ы п ы л ы к -
тап , ер с е з ш к ал т ж 1берм еуге ты р ы сад ы . К у м б а ел д е н е ге
ж алт б у р ы л ган д а eKeyi м ур ы н д ар ы м ен cy3icin кал ады да,
б у л ар ы е з д е р ш е ен 6 ip к ы з ы к о к и га бол ы п KepiHin, ун
ш ы га р м а й , б у л ы гы п , у з а к к у л е д ь К е с е м н щ ер к е к ы з ы
ш ыдай алм ай, д ау ы стап к у л т ж iб ep гe н д e б у ю л балалар,

164
TinTi кулагы шала еститш Янумаканьщ e 3i буларга таныр-
кай карайды да, содан кеш н гана eKeyi тынышталып, кай-
тадан ертек тындауга кеш едь
— Ертеде, — дейд1 Янумака там ак шайнагандай иеп н
кисандатып, — елж пен адам дос болыпты. Елж адамдар-
дьщ i3ri н и егп , мешрбан екенш бы ген сон, кашпай, олар-
дын манайында журген. Олар елж ке жем 6 e p i n , су 6 e p i n ,
асырайды екен. Осылайша е л п елж озге елжтерден окшау,
бакытты турмыс K e m i n T i . B i p a K кундердщ куш нде калын
орман 1шшде адасып, карны аш кан 6 i p адам е л п ел ж т1
сойып жемек болып, садакпен атады. Катты жараланган
елж , e f t T e y i p , колга туспей, каш ып ш ыккан. «Бул калай
болды, —деп ойлапты елж , - адамдар i3 r i T m e K T i, мешрбан
efli гой. Олар елт1руге THicTi емес ед1 гой. Бул калай?» Сонда
перш телер аян 6 e p i n : «Ей, сорлы елж , сен агаттык жасап,
адам баласымен дос болдын. Олардын i 3 r i тш ект1, мешрбан
eKeHi рас, 6 i p a K ceHiH ж арык дуниемен кош айтысуын ушш
жуз меш рбан адамнын i m i H e H 6 i p зулымы болса, сол жетш
жатыр емес пе?!» — деген екен. Е лж ез уш рш е жетш ба-
рып жан тапсырыпты. в л е р алдында: «Адамдарды манда-
рьща жолатпандар. У йткеш олардын i m i w i e 6 i p каш ш ер
жур», - деп есиет калдырыпты.
Янумака ез1мен e 3i болып, ойланып отырады да, epTeriHi
неге айтканын Tycinnipy ymiH корытынды жасайды. —Б1здер
:ол елж сеюлд1 ак адамдармен дос болдык. Ал олардын
ш щ деп 6ip зулым б1здш туШм1зге жeтyi мумюн.
Кейде Янумака балаларды топырлатып, кальщ агаш ара-
:ындагы ушар басына жалгыз банан ескен , бш к тебеге
экелетш. Тебеден коз жетер жердщ 6epi айкын керш едь Та-
чгына суйенш, ерен кетерш ген Янумака кумга кисайып,
демш алады.
—Бул, - дейд1 e H T irin отырып, —бурын карауыл тебе бол­
тан. Анау жасыл тауды керд1ндер ме? Сонын етепнде касиегп
сел бар. Бес кундж жер. Сол келдш жагасында ете ертеде
К.ун атты адам турыпты. K a 3 i p кун K y f lip e r r i кушке айнал-
FaH. B ip a K адам болып турган кездеп сол орында араку y m iH
<,асиегп 6 i p зат бар. Ол —ан мен балыктын жаны. Су тарты-
1ып, ауга балык туспеген кездерде, елж баска жакка ауып,
«сер есюрген кезде араку тайпасы шапагат тшеп, сонда бара-
1Ы...
Будан кешн Янумака ормандагы рухтар, о дуниедеп eM ip
гуралы енпмеге кешедь Кеш T y c i n , ымырт жабылады. Ор­
ман алкабы карауытып, кенет жогаргы жактагы ак адамдар-
165
дьщ м екен -тур агы ту сы н ан каз-катар ж ы лты раган гаж айып
оттар к е р ш е д г О лар ж ан ган отка уксам ай ты н , ж улды здар
се ю л д 1 ж ым ьщ к а к к а н , ерекш е 6 ip сеулелц си кы р оттар ед г
- Т о з а к о ттар ы !.. — дей д 1 Я н ум ака к у б 1рлеп, - Т о з а к от-
тары ж ы м ы ндай ды ... K o p in турсы ндар м а?.. Т о з а к т ы н о т ы !!!
А - а -а !!!
Я н у м ак а коздер1 бакы р айы п, кы р ы лдаган к ор кы н ы ш ты
унм ен: «Э н е, оне, о н е !!!» деп колы н шошайтып, c y piH e-M y piH e
ту р а к а ш а д ы . Зорелер1 у ш к а н б ал ал ар да т ы м -т ы р а к а й
ж уп р ш , лаш ы ктар ы н а ж еткен д е 6 ip -a K токтай ды .
Я н у м ак а шал сол урейден акы ры арыла алмады. «А заньщ
акы ры » м ейрам ы нан к еш н , коп узамай ж ы нданы п ел д ь Ж ан
тапсы рар алды нда: « Т о за к оттары ж ы м ы ндайды », - деп сан -
д ы рактап ты .
* * *

Атам зам аннан остш о зд ьез1 б1ркелю турм ы с к еш кен ара­

ку тай п асы н ы н Tipinmiri MiHe, дол осы ту ста а я к асты та с-
тал кан болды.
О зен сулар ы ж анбы р таск ы н ы н ан кеш н са б а сы н а Tycin,
е п с п к к е тукы м с е б ш п , к е л е с 1 мейрамга дайы ндалы п ж ат­
кан к ез ед 1. K o c e M H i n ул кен кы зы K e p n i i тайпа косем1н1н ор-
танш ы ул ы на узаты л аты н болып, бул олкеде б у р ы н -со н д ы
болып к ер м еген 6 i p к ы зы к дум ан басталгалы турган . Ай то-
л ы су га eKi к у н кал ган д а тан гы ел ен -ал анда уй кы дагы кал ы н
лаш ы к най загай ш атырындай 6 i p ун нен шош ып ояны сты .
К и я к у к а р а к е л е н к е д е л аш ы ктан ж у п р е ш ы к к а н OKeciH
бай кап к ал д ы . Б 1р ту р л 1 KyHHin ш аты р ы на у к с а н к ы р а м а й -
ты н у н н щ y cT i-y cT iH e ж ш леп бара ж а т к а н ы н , е л д е ю м н щ
а ты н атап , к а тты ш ьщ гы р ган ойел д а у ы с ы н е с п г е н д е б а ­
ры п , м ы л ты к та р сы л ы н аж ы р атты . 0 лi с а н а га ж етш бол -
м аган урей м ен т а н ы р к а у к а б а т билеп, сы р тк а калай атып
ш ы к к а н ы н да с е з г е н ж о к. Ол TinTi пальм а, б а н а н агаш та-
р ы н ьщ ар ж а гы н а н д у р к ш -д у р ю н б у р к ы л д а га н о т-ж а л ы н ,
TyTiHre д е, « к аб ы л ан аул ау» бш н б и л e гici к е л ге н д е й , 6ip
к о л ы н к о к к е к е т е р ш , ш алкая кулап бара ж а тка н ец гезе р -
дей ж а у ы н ге р ге де бей -ж ай карап , туры п к а л га н -д ы . К е -
н ет о л д е ю м н щ :
— К аш ы ндар! Аты п ж атыр! — деген ащы айгайы нан eciH
ж иып, к о р ы к к а н н ан калтырап коя бердг
Ол ещи адам дардьщ н еге кулап ж аткан ы н , K opi К абан
а тан ган K e p i n i ш алды н ом ы рауы н неге кан ж уып кеткеш н
6 i pni a Ma ту сш ген д ей болды.

16 6
 У-шудын арасынан: «бзенге кашындар, езенге!» —деген
айгай естшедь EKi лашыктын ортасында сыешп турып кал­
ган Кияку колынан жулкып, суйрей женелген адамга карап
улпрмесе де, inenieci екенш б1рден таныган. Артына тагы 6ip
Караганда Айруа кесемнщ сап-сау адамдай жерге т е р л е п
шеккенш, сонан кешн тым ынгайсыз, дэл безм ен гурс eTin
кулаганын кердь
—бзенге, езенге! —деп тынбай айгайлайды елдеюм.
LUeuueci орманга юргеннен кешн де узак жYгipдi. Мыл-
тык дауысы саябырлаган кезде барып, Kиякyдi бауырына
баскан куш калы н ш ы рм ауы кты н арасы на кулай Kerri.
Колындагы ортасынан сынган шолак найзасын онтайлап,
айналасына ашынган аннын ж уз1ндей жабайы кызганышпен
жауыга карайды. Кияку алгашкыда memeci екеушен баска
ешюм де аман калмаган шыгар деп ойлаган. BipaK олай бол-
мады. Кун кетерш е-актым-тыракай босып кеткен халык 6ip-
б1рлеп бас курап, кару асынган еркектер бipeнкeйлeнiп, шо-
гырлана бастады. Кияку бутак жырып кеткен т1зесше жапы-
рак жапсырды.
— Кесем окка ушты, — дед1 eKeci жандарына келш. —
Денесш алып шыгуга Сари жалгыз Kerri.
Кияку ш ешесшщжузше караган жок. BipaK колыныцтер-
леп коя 6 e p r e H i H e H жагдайынын жаксы емес екенш сезш тур.
Элден уакытта мылтык дауысы гурс ете калды. Буюл ара-
кулар «ah» дегендей болды. Кияку шешесшщ сыбырлап си-
ынган дыбысын естЫ . Экесш де корд1. 0 K eci найзасын жер­
ге шаншып, колын артына устап, сабыр сактап тур екен.
Туршен коркыныш емес, мактаныш Topi3fli б1рдене байка-
лады. Кияку оманда окесш щ осы 6ip таймайтын, сабырлы
n im iH iH кергенде e 3 i H i n коркактыгына уялып, корыкпауга да
болады екен гой деп ойлап жене осынысымен кау1п-катер-
ден кутылып кетет1н 6ip амал тауып тургандай куанып кала-
тын.
Мылтык дауысы тагы да гурс erri. Кияку кезш жумды.
Кез1н жумып, мылтык дауысын ecTin тура бердк Гурс ете кал-
ганда «Tipi» деп ойлады. «Атып жатканы — Tipi келе жатка-
ны. Tipi, сосын атып жатыр... »
Мылтык дауысы 6ipece олденеге т1рел1п калгандай, келте
тык ете калады да, 6ipece кызган тасты суга батыргандай 6ip
дыбыспен узак зынылдайды. Тангы орман imiHeH ypiKKeH
кустардын шуылы ecтiлдi. Кенеттасыр-тусыр кулакка урган-
дай сап тыйылды. Киякудын журеп зу ете калды. «0лдЬ> де­
ген ой санасын карып OTTi. Сейтсе де тагы 6ip рет атылмас па
167
екен деген дудомал умкпен демш iuiiHe тартып, тура берген.
Ж урттын элденеге гушдеп кеткенш ecTin, кезш ашып кал-
ганда карсы алдында eKi Ti3eciHe суйенш, Tepi буршактап,
eHTirin турган Саршц кердь Кесем денесш жерге жаткызып-
ты. Жанында OKeci тур. Сари окелгеш, баска окелгеш 6eflrici3,
дэр1 салган дорбаларын, 3iKip салганда киетш кауырсын
кш м дерш , барабан, сылдырмактарын колтыгына кысып
алыпты.
К и якудщ OKeci дереу косемд1 емдеуге KipicTi. KoceMHin
он ж ак кабыргасынын астынан саулаган кан орен токта-
ды. Баксы дорьдорм ектерш ж акканнан кеш н, сыртынан
орап, танып тастады. BipaK косем кезш ашкан жок. Олжтей
сазары п, сулк жатыр. Баксы ортага от жактырып, TeMeKi
тутатты. Ж ар алы кесем нщ алдына т1зерлей отырып, агаш-
тын бутагын аузына ти п зш , будактатып тутш шыгарды.
Содан кеш н eKi колын айкастырып, кущ ренген дауыспен
ондетш дуга бастады. Комекип баксылар дуганын сонгы
тармагына косылганда К иякудщ OKeci аскабак кабыгынан
ж асалган 3i Ki p K e y e r i H кангы рлаты п, кесемд1 айналы п,
билей ж енелдь Кеуек кангырыгы кушейген сайын баксы-
ны ц ким ы лы да ш апш андап, 6ip a 3flaH кеш н TinTi коз
ы еспей KeTTi. Ж агалай корш аган аракулар косем жYзiнe
TeflMipin карап калган.
Кесем к е з1н ашты. Тан бозынан арылып, шыгар куннщ
соулеЫмен шьщылтырлана бастаган кекш ш аспанга карап,
узак жатты. Басын бурды, ешюмд1 танымаган ceкiлдi. Тургы-
сы келш, умтыла TycTi де, бетш тыржитып, кайтадан кекшш
аспанга караган куш жатып калды.
— вртеп жатыр! —дед1 кенет олдеюм кырылдаган унмен
Ел шошынып, кокке карады. Аспанга лашыктар тусынан бу-
дак-будак кою тутш котершдь
К иякудщ сонан кешн есшде калганы —кесемд1 зембыге
салып, убап-шубап, езен бойымен кунбатыска - калын ор-
ман TyKnipiHe удере кош кен калын топ. Арттан i3re тускен
ак адамдардьщ аткан мылтыктары алыстан анда-санда 6ip
ш анк eTin, TOHipeKTi дур сш ю щ предь Орман iiui калын-
дап, зеу л 1м агаштардын басынан кун соулес1 керш бей, 6ip
турл1, у-ш усы з, коркынышты, каракеленке ш акка ауыс-
ты. Kopi табигат: «ау, адамдар, менщ ерю мнен б0лiнiп, ез
беттерщ ш е ой ойлап, зан шыгарып, тipш iлiк курып кет-
кенде 6ip-6ipine керсеткендерщ осы ма, ендеше ©3iMe кайта
кел, ерю щ п e 3iMe бер» дегендей тылсым кушагына кым-
тай TycTi.
168
 Дуниеде зулымдык ymiH жаратылган касакана макулык-
тар бар. Олардыц зулымдыктарына ешюм «бул не ymiH» деп
сурак коя алмайды. Олар оз мшдетш аткарушылар сеюлд^
жылан шагуга, пираньялар талап жеуге, масалар ауру тара-
туга мшдетп. Кияку ак адамдардын шабуылын да осындай
ce6e6iH аныктауды кажет етпейтш окигалардын 6ipi деп са-
нады. Онын тек бар аныктаганы — буюл елге тускен мынау
кaтepлi жойт, зембыде жаткан улы косем Айруаньщ да, еру-
акты баксылардын, да, журекжуткан жас батыр Канатоньщ
да шамасынан тыс. Бел т1рейтш суйешш жок, ум1т жок,
тунгиык 6ip Tynci3 урей.
Шалдар да, ойелдер де ун-тунс1з жылап келедь Косем
олсш-олсш тала бердь Калын журт кайда KeTin барады? Кай
жерге барып токтайды? Ешюм бшмейдь Сонау ойын-сауык,
той, бейб1т кундер, туы п-оскен м екен-ж урт осынш алык
гапыл, гайыптан-гайып козден 6ip-6ip ушты.
Кун енкейе аракулар озен жагасы на токтап, косемд1
зeмбiлдeн Tycipin, тайпа басшылары кенес отюзуге жинал-
ганда арттан Канато бастаган жауынгерлер де куып жеткен.
Калай устагандары белпс1з, шашы т т р е й г е н , жагында тыр-
тыгы бар, енгезердей ак адамнын колын артына кайырып бай-
лап тастапты. Ак адам канталаган коздер1мен алак-жулак
eTin, манайына урейлене карайды. Канато туткынды озен
жактагы агаш арасына окелш, колын шеигп. Содан кешн шы-
рамыткан адамдай туткыннын бой-басына коз жупртш карап
алды да, шетю жауынгердщ балтасын сурады.
Булшык errep i flip-flip eTin, колындагы айбалтасын кыса
устап, туткынга такай тускен Канатоны кор ген журт не icTerefli
турганына тусшбей, тым-тырыс кадалып, багып калган.
—К аш ш ер!! —дедд Канато купия 6ipflene айтып турган-
дай сыбырлап.
Туткын колымен басын коргады. B i p a K Канато шапкан
жок.
—Уста! —flefli балтаны усынып. Туткын тусшген жок.
—Уста деймш!
Туткын алак-жулак e T i n , eci шыгып, корыкканынан бал­
таны устады.
—Танда! —flefli Канато жауынгерлерд1 колымен KopceTin.
Bi3flin занымыз —жекпе-жек. Уш рет женш шыксан, басыца
- бостандык!
B ipaK т у т к ы н муньщ 6ip iH e T yciH reH ж о к . Оз тш ш де
6ipflen e д е п б ы л д ы р а п , « а р т ы м н а н ура м а » д еп к а у ш т е н г е н д е й
ту с ы р т ы н а б у р ы л ы п к а р а й б е р д ь

169
 К ан ато ымдап тусш д1рдг Т у т к ы н га кол ы ндагы балтаны
KopceTin, одан кеш н ж ауынгерлерд1 кор сетш , ж ек п е-ж ек тщ
ким ы лдары н ж асады .
— Т ан д а! — дед1 тагы да. — Т ан д а 6 ipeyMi3fli!
Т у т к ы н тус1не калды . У р ей би леген бет-олпет1 калпы на
Tycin, ш ущ рек коздерш де зулы м ды к ой ды н ны ш аны ж ылт
ете калгандай болды. B i p a K олде де сен бей , К а н ато га ж алтак-
тай б ер д г
— Т ан д а!
Т у т к ы н 6 ip e y fli о я т ы п а л м а й ы н д е г е н д е й а я г ы н ы н
у ш ы н ан басы п ж ау ы н гер л ер то б ы н аралай б а ста д ы . Т а гы
да К а н а т о га б у р ы л ды . К а н а то б а сы н и зед ь Т у т к ы н со д а н
к е ш н б о й ы н б и л еп , н ы к б асы п б ар д ы д а , ш етте т у р га н
к а й ы к ш ы , а к с а к ш алды н у ск а д ы .
Ж ауы н гер л ер абы рж ы п, 6 ip - 6ipiHe карады . К ан ато да ун -
ту н с1з аны р ай ы п тур ы п к а л ы п ты . А л п ам сад ай к ай р атты
ж iгiттiн калайш а кем тар шалды тан д аган ы н а 6opi де тусш бей
тур ган секщ щ .
— М ен д ай ы н м ы н ....
Ш ал б е л ш д е п са д а гы м ен к о р а м с а с ы н ш еш ш , ж ер ге
кой ды да, к а б агы н ту ш п , ко л ы н д агы б ал тан ьщ ж узш е к а р а ­
ды . Ол 6 ip к е з д е м актаул ы ж а у ы н ге р , opi ан ш ы б о л га н ,
6 ip a K бул к у н д е сол а т а к -д а к п ы р т т а н б а с к а б а сы н д а еш -
т е н е к а л м а га н к ем та р ш ал г а н а . У р ы с т ы н б а с т а л г а н ы н
б iл д ip iп , б а р а б а н д а р д у н к е т е к а л г а н д а ж а у ы н г е р л е р
се р ш л ш , ineriH in KeTTi.
Т у тк ы н мен шал 6 i p - 6 i p i H e тесш е карап, ж акы ндай бердь
Т у т к ы н буры н ум ты лы п , б ал тасы н серм еп к а л га н д а , шал
кагы п ул п р дк B i p a K о л у ет п кол ды н екш ип со к к ы сы н а ш а-
масы ж еткен ж ок, м ойы ны н киып ту ск е н балта i 3iHeH кан
ш апш ып, том ардьщ ycTiHe кулап TycTi де, аса киналм ай, аз-
кем тыпырш ып ж атып, жан тапсы рды .
Т у тк ы н ай касты н тым тез 6 iTKeHiHe куан ган дай со л екет
ыржия KYлi п, м анайы на карады. С одан кеш н тагы 6 ip олс1зд1
тандап ал гы сы келш , корш аган топты к о з 1мен а л ак-ж у л ак
TiHTin, ж агалай бастады .
— Т о к т а! — дед\ К ан ато кол ы н котерш . - К а н га кан !
О ртага ш ы бы ктай м айы скан талдырмаш ж ас ж т т ш ы к­
ты . С а з а р га н ж у з ш е н ио у р ей д щ , ио к а й г ы н ь щ б е л ric i
б ш н б е й д ь У н -ту н с1з балтасы н кезеп тура калды . Барабан
д у н к етп .
Т у ткы н канга кун ы ккандай , куты ры н атап бердг Ж а с ж т т
ж алт бурылды . Ж о н е ж атты гу ж асап ж ургендей, алды н ала

170
болжап, асыкпай, емш-еркш жалтарды. EKiHmi, ушшил сок-
кыларды да дарытпады.
Туткын eaui eci шыга урейленш, онды-солды сермей тустк
BipaK жас ж ш т кару жумсаган жок, туткынньщ зересш алып,
соккыларын дарытпай, он-онай жалтарып кете бердь
Туткын елетшш шын ceздi. Жылаганы, иэ кулгеш екеш
белпс1з —кенк-кенк етш, жанушырган кимылмен кур ауаны
тшплеп жур. Ею-уш рет етпетшен кулады.
Кенет амалы таусылып, калшылдап турып калды да, бал-
таны тастай салып, езенге карай тура кашты. Ешклм куган
ж ок. Т уткы н е зе н ге кой ы п KeTTi. Сол м е зе т т е -а к
жантурш1кт1ре шынгырып, жагага кайта умтылды. Шыгып
улпрмед1, жанталасып, карманып жатып, елден уакытта уш
ешт1.
Аракулар жагага келгенде, кан жайылган су арасынан
туткынньщ агарандаган суйегш гана кердь Bip-eicmi пира-
ньялар (жырткыш балыктар) желке тусында жалбыраган
Кызыл ет1н жулып кетш жатты.
Аракулар кешн кайтты. Ж ас ж т т томар устшде жаткан
экесш щ елш не ун-тунс1з ущлш, узак турды.
Аракулар кеп кырылгандыктан, epi елжтердщ 6epi дала-
да калгандыктан, бурынгыша касиеттеп, каралы бимен жо-
ралгы жасап, жерлеуге мурша болган жок. 0 л1мнщ 6epi де
жанга бататын гапыл ел1м. B i p a K солардьщ 6epiHeH де Кия-
куге, Киякудщ m em eci мен екесш е катты батканы — Сари-
дын ел1мь Жалгыз e 3i кесем денесш алып шыкканда жауган
окты н 6 ip i дарымай, аман ш ы ккан Саридьщ елдекалай
кангыган октан каза табуы ешкашанда орны толмас ею ш ш
болды.
Кдрангы, сыз орманда тунеп шыккан калын ел тан -саз
бере тагы да жолга шыкты.
Элдекандай жалпак езеннщ аргы бетше еткеннен кешн,
узак жолдан титыктаган аракулар коныс тебу максатымен
лашыктар тургыза бастаган. BipaK адам баласы аягын баспа-
ган бул елкеде шектей шубатылган айдаИар мен аллигатор-
лардан баска макулык кездескен жок. Уш адамды келген куш
жылан шагып елт1рдь Валыкка, ащ а кеткен еркектер 6 i p H e m e
кун катарынан куркол кайтты. Аштыкбасталды. Ш ептщ та-
мырын талшык еткен аракулар шеттершен куп болып i c iH i n
Kerri.
Акыры уайымнан куса болган жаралы кесем ай толыскан
KyHi у imin e m i де, тайпаньщ калган басшылары кецес eTKi3in,
тipшiлiккe колайсыз, кайырсыз жерден кешу керек деген бай-
171
ламга келдь К ел еа куш лашыктарын ертеп, кесемнщ суйепн
зембшге салып, калын ел тагы да удере кеигп. Бул 6ip Tipi
ж анды Tipuim KTeH т у щ л д 1рге н , д у ш п а н н ы н басы н а
тшемейтш, eiviipi естен кетпес, бейнетп кундер едь
Бала-шагасымен убап-шубап, азып-тозган аракулар тагы
да 6ipHenie кун жол журш , олдекандай бейтаныс таудын
етепне токтады да, сол арага б1ржола коныс TenTi. Баспана-
лар тургызылды. Каралы билер б1рнеше кунге созылып,
кесемнщ суйеп жерлендк
Кундер orri. Кун откен сайын жана коныстьщ жайлы орын
екеш сезше бастады. Ел eciH жиып, кунделжт1 одет-гурып,
дши жоралгылар калыпка TycTi. Ж урекжуткан Канато кесем
болып сайланды. Баксылар бурынгыша кун батар алдында
отты коршап, темею тутшш буркыратып ж ын-перыер рухын
куалап, пер1штелерден шапагат тшейтш болды. Еркектер мас­
ка жасап, ойелдер той нанын nicipin, тогп сусын дайындап,
толык ай мейрамына оз1рлене бастады. Тек Киякудыц OKeci
гана одеттен тайып, ею-уш рет орман тауды аралап кайткан-
нан кешн, кайтып алые сапарга аттанган жок. Кун сайын 3iKip
салып, ауруларды емдещц. TyHi бойы лашык imiH кек тутш
кылып, шеп кайнатып, дор1 жасайды.
0 K eciH in лашык inriane тоуш тж курып, канша уакыт сар-
гайганы есшде жок. Узакка созылган жацбыр таекыны аякта-
лып, балыкшылар сунп, ауларын кайыкка тиеп, жолга да-
йындалып жатканда O K eci езш щ кем ек1ш лер1 болып санала-
тын алты баксыны лашыгына жинап алды.
— Аракудыц атакты алты баксысы, —дед1 ол турегеп турып,
асыкпай темею тутшш буркыратып. — Жаратушы куо, ара­
кулар eMip бойы езгеге киянат кылып керген ж ок, 6ipaK
©3iHiH KepreHi ©Mip-баки киянат.
А раку одш дж пен 6 i p r e жаралган. Э дш дж елген куш
коса елм ек... Ендеше дуниеде одш дж жок, сол себешч 6 i 3
де е л м е к ш з !.. (А лты баксы отк а телмАрген ж у зд е р ш
K O T e p in , улкен баксыга тацыркай карады). А к адамдар ата
мекен журтымыздан куып шыгып, жан баспаган мещреу,
батпакты орм анга ты кты . Батыр улдары мы зды елт1рдь
А раку та й п а с ы н ы ц атам зам ан гы асы л кой м асы жау
колында. E i p a K менщ айтарым — ол емес... Араку журты-
на кеселд1 дерт ж абы сты ... Ж укпалы дерт!!! (Зерелер1
ушкан баксылар орындарынан атып-атып турды). Ол ла-
шыктарды ертеп, коныс аударып кутылатын дерт емес...
Мен кесем елген батпакты орманнын негылган жер екенш
ещц бшдАм. Ол — ж ы н-перы ер рухы жайлаган шдет орда-
172
сы. Б1зге шдет тарады. Бул - ете баяу тарайтын, урпактан
урпакка жугатын, катерл1шдет. Араку y m i H будан катерл1
жау калган ж ок... Араку тайпасын осы кунге деш н кесем -
дер мен батырлар гана жан 6epicin, жау колынан аман алып
келш едь Еши мына жаудан калын елд1 сактап калу еш-
кандай KeceMHiH де, батырдыц да колынан келмейдк Олар-
дын ешкайсысы да сактап кала алмайды. Тек 6i3 гана, мына
6i3 гана сактап кала алуымыз мумюн. Ей, атакты алты бак­
сы! Е н д т бар ум1т 6i3fliH, мойнымызда... Мен барлы к ор-
манды, тау-тасты кезш , киел1 шеп i3flefliM. Осы ш детке
шипа болар оз1м бы етш 6ip ш епт1 таба алмадым. Ол ш ептщ
К ун MeKeHi — к а с и е г п ж асы л к е л д щ м ан ай ы н да, тау
етегшде есетш ш жаксы бшем. Е н д т шеилм сол ecKi ме-
кен журттан шеп flopi окелу. Ж аратушыдан ж аксы лы к бо­
лып, Tipi оралсак, араку е л ш щ багы аш ы лар. 03iMHin
ю ш кене улымды ала барам... Д ер 1 жасауды осыган уйре-
тем... К иел1 купия балага гана калатын мура... Эйтпесе дуа
кашады. Араку ушш жан пида!
—Жан пида! —flefli баксылар 6ip ауыздан. 0Keci Киякуды
касына шакырып, отка каратып отыргызды.
—Bip yMiTiM —осы улым. Мендеп барлык касиет, кие осы­
ган калмак... Бупннен бастап менщ жалгыз улым Киякуды
аракудьщ сепзш ил баксысы деп бш ндер.
Баксылар отты коршап, т1зерлеп отырды. 0Keci оттан жа-
нып жаткан бутакты кетерд1 де:
—Ант бер! - flefli Киякудын колына устатып жатып.
Кияку не дерш бшмей, жалтактап OKeciHe карады.
—Мен, араку тайпасынан шыккан Улы баксы Чоро бала-
сы - Кияку... - дед} e K e c i айбарлы, бшк унмен аузына сез
салып.
—Мен араку тайпасынан шыккан Улы баксы Чоро бала-
сы Кияку, - деп кайталады Кияку.
—Араку журты ушш курбандыкка 03ipMiH!
—Араку журты ymiH курбандыкка оз1рмш!
—Буюл баксылык гумырымды...
— ByKifl баксылык гумырымды...
—Аракуларга арнаймын.
—Аракуларга арнаймын!
0 K eci еюнил колындагы темею толган камыс KeyeriHe от
салды да Киякудьщ аузына такап:
—Bip сор! —flefli.
Кияку сорып калды да, какалып-шашалып, ш епнш кегп.
Калган баксылар да темею тутшшен 6ip-6ip сорып, отты кор-
173
man, жаксылык рухына мш еж ат кылып, дуга окыды. Bepi де
Чоро улы Киякуды араку тайпасынын сепз баксысыньщ 6ipi
деп мойындады.
Сол туш 6Keci Киякуге киел1 шоптен дор1 алудьщ жолын
уй ретп . (Эрине, елу жыл еткен аралы кта осынау купия
есиегп канша тырысса да еске туспре алмас едк BipaK екесш щ
кулагына сыбырлап:
—Умытпа, шипа дер1ш жасауды дуниеде eKi- а к адам бшедь
Bipi — Улы баксы Чоро. EKmuiici — онын Kimi улы Кияку, —
деген c©3i ел 1 есшде). Тан ата ceri3 баксы мойындарына дор-
баларын байлап, кару-жарактарын асынып, аруактардан ме-
дет сурап, жолга аттанды.
03eHHin агысымен темен жузш, сеске шамасында жагага
токтап, булар кайыкты жапырактармен жауып, жасырганнан
кeйiн, жабайы шошкалар салган жолмен кешке д е й т ж у р т ,
аласа тауга шыкты.
Кун оуедеп булттарды кызыл ала нурга бояп, батып бара-
ды. Алыстан мунарткан кеш ю л туман 6 i p T e - 6 i p T e ымырт
кушагына cinin, кунпрт тартты.
Кенет аяк астынан несер тепеп куйып K e r r i де, жолаушы-
лар тау i p r e c iH A e r i y n r i p r e тыгылды.
—0 TKiHmi жанбыр, - дeдi баксылардын 6ipi, —жел айдап
барады.
B ip aK жанбыр басылган жок. Тынымсыз шакырган бака-
лардын шырылы мен аллигаторлардын курюреген коркы-
нышты ундерш, алыстан талып жеткен кулама судьщ сары-
лын ecTin, туш бойы отыруга тура келдь Елен-аланда турган
баксылар жалгыз аяк жолмен кун шыга езен жиепне жетть
Одан KeftiH eлдeкiм тыгып кеткен кайыкка отырып, кулама
суга дешн жуздь Keлeci KyHi таска ермелеп, таудын аргы
6eTiHe eTin, езен жагасына TyHefli.
Тан ата калын орман imiHfleri елдекандай, ан журмеген
ecKi сурлеуге Tycin, еш жерге аялдамастан туе ауганда араку
тайпасы жайлаган елкен1н шекарасына кipдi.
0Mipi жарык кермеген тунек жыные сетшеп, кун ceyлeci ну-
рын теккен ашык аспанды, жем1с агаштары самсаган М0уел1,
кeгiлдip, кещлд1 6ip елке басталды. Аяк баскан сайын шскен
банан, жангак, папай, манго жемютер1 кезге урады. Шуылда-
ган кустар уш, тотыкустардын баркылдаган турпайы дауыста-
ры ерекше куанышты бipдeнeнi 6^ i p i n тургандай, той болар-
дагы дабыра-шуга уксап тур. Агаш бастарында отырган узын
ЖYндi бакырауык маймылдар жолаушыларга б{ртурл1 унатпа-
ган epi мунды nimiHMeH бей-жай карап, жандарына такай
174
тускенде жылан шагып алгандай окыс ыргып, орманды баста-
рына кетере шулап, тым-тыракай кашады. Ал одан opi тым
бшкте отырган юшкентай, узын куйрык, тыкыр маймылдар
бутактан бутакка ceKipin, булардынсондарынан epin, ыскырып,
жангак, жемю лактырып, ездершше куалаган болады. Адамдар
узап кеткенде оз icTepiHin нотижесше куаныш б ^ р г е н д е й
кулюге уксас шикылдаган 6ip дыбыстар шыгарады.
Жолаушылар сактык ymiH сурлеуден бурылып, карангы
тускенше жолсызбен журдь Туннщ 6ip уагында олар жолай
терген жемю-жидектермен тамактанып, кез шырымдарын алу
ушш кок шопке каз-катар жайгасты.
Келес1 соске тусте булар межелА жерге жетш токтады. Бул
таудын тепстелген кыраттор1зд1 денес ipreci екен. Кияку Кун
мекеш болган киел1 кел1 кайсы екен деп манайына канша
караса да ештене кере алмады.
Баксылар орманньщ как ортасындагы алып молага укса-
ган денес кыраттынтасты беткешнен шеп казуга K i p i c i n K e r r i .
Кияку QKeciHin бурын-сонды дол буйтш жанталасып жумыс
i cT ereH iH керген жок едь Ж арканат шагып, e c i p i K буган адам­
ша балтасын аласура сштеп, ceлдip жапырактары саргая бас-
таган, тырбык курайга уксак, тж енекке, шырмауыкка, гулге
уксас 6 i p H e i n e шептердщ тамырларын тынбай казды.
Акыры кун кызуы кайта тамырлар топырактардан тазар-
тылып, opKiMHin дорбасына тен, б о л т салынды. Содан кешн
баксылар акыргы рет журек жалгап, жаратушы улы кушке
сиынып, дуга окыды.
—Козгалайык, —дед1 Киякудщ OKeci балтасын б е л д тн е
кыстырып жатып.
Кияку орнынан турды. Элденеге кезш щ алды карауытып,
журеп шымырлап, сыздагандай болды. Ол мунысын ешкан-
дай жаксылыкка жорымайтын едь Сылдыр еткен дыбыстан
сезжтенш, артына жалт Караганда бута арасынан мылтыгын
кезеп, аспай-саспай жакындап келе жаткан ак адамды кердк
Экеск
—Кашу керек, —дед1 акырын гана.
Ол осыны айтып, мулде жайбаракат турды да, кез шеспес
шапшандыкпен белш деп балтасын суырып алып, ж 1берш
калды.
Мылтык даусы да гурс erri. Киякудын, сонгы KepreHi —
калпагы ушып, кулап бара жаткан ак адам мен кеудесш устап,
6ip бушрлеп шеккен OKeci.
Б ак сы л ар К и як у д ы с у й р е й -м у й р е й к а л ы н га K i p i n
Yлгipдi. Киякуды н K63i карауытып, басы айналды. Кулагы
175
ш ы ц ы лд ап , б а с к а д ы б ы с т ы ест1ген ж о к. Б1реулер а у з ы н
б а с ы п , ту н ш ы к т ы р ы п ж а тк а н с е к ы д ь Т а л ы к с ы п бар ы п ,
K©3iH аш кан д а о зш д ы р ы л д ата су й р етш , ж у п р ш к ел е ж а т­
кан ж алгы з к о з б а к сы Kyp ap eH i к о р д г К ай д ан ек еш
б е л п а з , тар сы л д аты п аты п ж аты р. К е с ы г е н а гаш тар д ьщ
т у сы н а к е л ге н д е К у р ар е К и я к у д ы ем ш е к теп бала к у са ты п ,
к о л т ы гы н а к ы с ы п алды . б е т ш кан ш а ж у п р ге ш б е л п а з ,
К ур ар е о л д ен еге cy piH in , етп етш ен кулады да, К и я к у
б 1рнеш е кадам ж ер ге уш ып Ke r r i .
— B ep i... B ep i!..
К и я к у то м ар га катты со гы л га н б асы н у ста п , M onripin,
Курарен1н не ай ткан ы н а туеш бей , алактап карай бердь
— Bepi кел дей м ш , тез...
К и я к у мен К у р ар е к а л ы н т ж е н е к а га ш т ы н а р а сы м ен
денелер ш к а н -ж о са кы лы п, шоп баскан тер ен сай га кулай
к е т т 1.
Т ы м ж а к ы н н а н д а б ы р л а га н д ы б ы с т а р e c т iл д i. Э л д е н
уакы тта м ы лты ктары н кезей устаган уш ак адам булар ты гы л -
ган сай ды н дол ж аны н а кел ш , оз ты д ер ш д е у за к д аул асты .
А рт ж актан тагы 6 ip тобы косы лды . Олар б1р-б1рлерше ор
ту сты колдары м ен K ep ceT in, у-ш у болып, дагд ар ы сы п , содан
кеш н м ы лты ктары н кезеп устаган куй лер 1 ж а н -ж а к к а бет-
беттер1мен тарап K erri.
А с п а н н ы н т е н ж ар ты сы н к ы п -к ы з ы л e T i n , к у н б атты .
О рм ан iiuiHe ы м ы рт ту н ы п , олден с о н тас к а р а н г ы м ещ р еу
т у н ге ай н алд ы . К у р ар е д о р б а сы н К и я к у ге к ал д ы р ы п , са й -
дан ен б ек те п ш ы кты . К ар ан д ап 6 i p a 3 ж ер ге д еш н бары п,
о д ан o p i K O M e c K i е л е с к е ай н ал ы п , акы р ы ту н к у ш а гы н а
c i n i n , ж о к бол д ы .
Ж ел туры п, агаш бастар ы н ы н ш уылы е с т ы д г Н осер топ е-
леп куйып K e r r i . Э лдекай дан сар кы р аган сарыл ее тш й .
— К и я к у , - деп сы бы рлады олдею м . К и я ку сел к ете TycTi
д е, сай га ен бектеп Tycin келе ж аткан KypapeHi к о р д г
— Bopi д е... — дед1 ол е н т т н баса алмай. — Bopi д е... Tipi
к ал ган еш ю м ж о к ... Bopi д е...
Ж а р к ете к а л га н н ай загай о ты н а н м алм андай б о л га н
К ур ар ен щ секш л жуз1, адырайган ж алгы з K©3 i , ар касы н д агы
flopi шоптер сал ы н ган бipнeш e дорба ко р ш д г
К у р а р е м ен К и я к у са й д а н е н б е к т е п ж ы л ж ы п , а ш ы к
ал анга, одан opi ж алгы з ая к ж олды н ж и еп н ен басталаты н
кальщ агаш ка кipгeнш e бастары н котерген ж ок. О дан кеш н
най загай ж ары гы м ен багдар ж асап , о зе н н щ откел беретш
етегш е карай ж ур дг Н осер у с п -у с т ш е топелеп, олден со н

176
катты жел кетершдь Агаштар суылдап, элдекандай беймаза
шанкылдаган кустар уш мен саркыраган сарыл косылып,
азан-казан, урейл1 шуылга айналды.
Тун ортасы ауа несер басылып, женкш ген булт арасынан
ай сыгалап, алдан агарандаган боз мунар шыц кершдь
- Бул - б1здщ бурынгы аншылар турагы, —дед1 Кураре
аркасындагы дорбасын тузеп жатып. —Лашык туратын... от
жагатын шакпак та болатын...
Мунар сеш лш , ай сеулеам ен жаркыраган сур жартас,
теменде кап-кара боп тулап аккан асау езен арнасы айкын
KepiHfli. Кураре тебесш пальма жапырактарымен жапкан, imi
кургак, аласа лашыкты оп-онай тапты. Кияку дайын турган
аспалы гамакка кисая K erri де экесш щ ©fliMi жанына жана
баткандай, солкылдап жылап коя бердь
— Улы баксы Чороны н ©fliMi ен ауыр ол1м. — Кураре
ip re fle ri кургак бутактарды жинап, от тутатты. — BipaK сен
Tipi калдын. Экен езш щ бар купиясын саган калдырган. Ka3ip
сенен кымбат emKiM жок. Сондыктан жарылкаушы рухтыц
жаксылыгына ракмет айтпау к у т р л ж болады.
Одан кешн Кураре Кекшш Мунар тауына кабылан аулауга
баргандагы керген кызыктарын, жаралы кабыланды канша
кун кугандарын, (сол жолы Чапу батырды ормандагы ойел
nepici арбап, жынуртып жiбepгeнiн) езш е атылган жаралы
кабыланды калай шаншып елт1ргенш айтты. Осыдан бары-
сымен Киякуд1 ез1мен 6ipre анга алып шыгатын болып
KeflicTi.
К ураре, C03iHe Караганда, 6yriHri улкен апатка онша
кабыргасы кайысып отырмаган секш дь BipaK табигатын-
да зерек туган ю ш к ен е бала К у р а р е н щ дауы сы ндагы
д1ры ден, «осынын 6opi б1рдене уш ш , ол б1рдеце 6i3flin
бор1м13ден бш к, б1здщ казамыздан да, Улы баксы Ч оро­
нын казасы нан да бш к, сен ю ш кентай болганмен араку-
дыц ceri3 баксысынын 6ipi болып саналгансьщ , сондык­
тан TyciHyre тш с п с щ гой» деген ойды ацгармай кала ал-
мады. EKi жолаушы кун шыга жолга Tycin, Ж ылан бас та-
уын бетке алган. Кеш ке карай ебден калжыраган К и яку­
ды Кураре аркалап алды. Кун батты. Кураре от жагып,
танертенп устаган балыктарды nicipfli. Онын жорамалы
бойынша ертен калайда езен ж иeгiнeн кайы к кездесуге
THicTi.
К е л е а KyHi булар ездер1 меже туткан Ж ылан бас тауы-
ньщ етеп н д еп езен н щ еткелд1 тусына соске тусте келш
жетп.

177
 А йналасы на колмен отыргызгандай каз-катар пальма
агаштары ескен саргыш туст1 езеннщ жагасында тенкерул1
к а й ы к ж аты р. А лды нгы к у н п ж ан б ы р д ан е зе н суы
ке те р ы ген ге уксайды . Агысы катайы п, сарылы куш ейе
тускен.
Кураре кайыкты колымен керсетш , куанганнан ыржия
кулш, елдене айткысы келш Киякуге бурыла бергеш сол ед1,
дел жакыннан мылтык даусы гурс ете калды. Кураре етпет-
тей кулады.
— Каш! —дед1 жер тырнап жатып.
Кияку кашып улпрген жок. Алдынан да, артынан да мыл­
тык кезенген б1рнеше ак адам лезде коршап алды. Сакал-
мурты ecin кеткен, узын бойлы 6ipeyi манындагыларга ез
тш нде б1рдене айтты да, аягымен Курареш шалкасынан ауда-
рып:
—Алтын кайда? —дед1 араку т ш н е уксас 6ip тшде. —Ал­
тын таба аласын ба? А? Кай жерде алтын?..
К урареш н кулагынан кан K e rri.
Сакалды узын жерге 6ip туюрд1 де, мылтыгын Tipen турып
KypapeHi дел бастан атты. Бурылып Кияку ге карады. «Муны
кайтсем екен» дегендей сел ойланып турды да, кус аткандай
ем1н-ерк1н, бей-жай сез1ммен мылтыгын кетерш, кездей бас-
тады.
Кияку д1р ете калды. Элдекалай коркыныш ce3iMi жога­
лып, елденеге тусш беуш ш к, «еши кайтер екен» деп, асыга
куткендей тынышсыз, ecipiK куй билед1. Ол сакалды узын-
нын жанында турган ересек баланын елдене деп жалынга-
нын, сакалды узыннын кулш, басын изеп, оган колындагы
мылтыгын бергешн, ещц муны баланын кездей бастаганын
Kepin турды. Бала дел жанында сшешп турган, осынау адам­
га уксас «макулыкка» типзе салуды мш керд1 ме, колымен
каш дегендей белп бердь Кияку мешрешп тура 6epin ед1, тагы
да колын сштеп, «каш» дедь Элдеб1реу жерден тас алып лак-
тырды. Кияку баланын сытеген жагына карай жупре женел-
генде мылтык гурс ете калды. Кияку кшт токтай калды да,
езш е ешкандай октын тимегешн сездь Бурылып, езш аткан
топка карады. Бала «неге токтайсын» дегендей колын сиггеп,
ызалана айгайлап тур екен. Тагы жупрдк Тагы да гурс ете
калды. Тиген жок. Ш алаес^ куйде бурылып, тагы карады.
Калпак киген, жуп-жуан 6ipeyi «ецщ былай жупр» деп кол
алтеп тур екен. Кияку жел кулаткан банан агашына карай
жупрдь Тула бойы езш е ырык бермей калшылдап, санасын-
да елдекалай бей-берекет, аласапыран 6ip туйсж, акыргы
178
демд1 6iTipin, м о н п азап ш екпейтш ты нш ы гуды асы га
тшегендей, «каз1р, мше, мше, Ka3ip 6opi де б1тед1, тек тез1рек,
тез1рек» дейтш сею лдь Болмашы ойлар, елестер, урей,
туйсжтер дол Ka3ipri жанай ©Tin жаткан мылтык огындай зу-
зу елее 6epin, ж ок болып жатыр.
Баланын бурын мылтыкпен коп оуес болмаганы байкал-
ды. Типзе алмаганына ыза болып, кызарып, жыларман халге
келдь «Енд1 былай каш» деп езешй сштеп, тагы да сыгалап,
коздей бастады. Ерсш -карсы лы жупру мен урейден катты
алкынган Кияку карсы алдында бурканып агып жаткан езещц
кердь Элдекалай eci Kipin, «кутылу керек, елмеу керек» де­
ген туйс1к ап-анык елее бердь
Ешп гурс ете калган мылтыкка да, арттагы топтын ай-
гайына да мон бермей, зымыраган бойы жартас уетш ен
езен ге 6ip -aK се ю р д ь К улап келе жатып ештене ойлап
улпре алмады. Тек бш ктен ж уреп opeKnin, жел екш ш ты-
нысын 6iTen, урей буды ... М уздай суга кумп бергенде cinipi
тартылып кала жаздап барып, жазылып K erri. «Басымды
ш ы гар сам , атып т астай ды » д еген к ор кы н ы ш ты ойдан
б1ржола су астында калуга ризалы к тор1зд1 сокы р сез1м
шектеп, агыс екш ш мен о р е к е т аз, бата берген ол олден сон
дем1 азайып, булыгып (олпн де гана санасы нда ап-айкы н
елее берген ой-сез1мдер гайып болы п), ecci3 ж ан то еш м
куйде су бетше ш ы гуга, ауа жутуга аласурды. А гы с eKniHi
багытын езгертш ж1берген сеюлд1, 6ip буш рге у ш р т , зы -
мыратып окетт1. Y 3flirin , дем1 6iTin, су астында K©3i ш ара-
сынан шыга айналып кеткен Киякуды н iiniHe су кеткенде
«елд1м» деген аса коркы ны ш сы з, акыргы ой санасы н шар-
пып о то . Содан к еш н п сезгеш — колына ш к к е н жылтыр
тас, KOKiperiH жарып енген ащы дем. К ияку imeK-там ы р-
лары какырап, 03eri узыердей уст1-устше ш ашалды, артын-
ша лакылдатып куса бастады.
Б1раздан сон бойы бей-ж айланы п, денелер1 босап, ты-
ныгуды ансап, сол жатты да, е зш щ карангы у н п р ш ш д е
жатканын K epin, саркы раган агыс дыбысын ecT in, калты -
рап коя б е р д ь Y n r i p ж артас асты м ен агы сты буры п
окететш 6ip nipiM сала тор1зд г Бозам ы к соуле 6ep in , ж о-
гары ерлеген y n rip тубш ен дем сею л д 1 6ip леп келедь
Ж ага тустан ак адамдардьщ дабы рлаган дауыстары eMic-
eMic естЫ п тур.
Кияку жш-жщ1шке колдарымен таска суйенш 6ipa3 турды
да, суды кешш, уцпрдщ тубше карай ендь «Кайда барамын,
не штеймш» дегещп ойлап жатпады. Бшеуленген, жыкпыл

179
сур тастарга алак-жулак карап, тьщ тындап, y n r i p бойлап,
жылжи бердь Б1рьщгай дымкыл ауадан тас бедерш буркеген
К9К кыналар аттаган сайын аягын жуп-жумсак жанды дене­
те тигендей турш ж ^рдь Ол узак журдь Журген сайын унпр
i m i кенешп, каныраган каракеленке жерасты K eH ic T ir iH e ай-
налды. Кияку соуленщ кайдан келш турганын ангара алма-
ды. Алыстап кеткен 3oyfliM тас кабыргалардын етегш ен
ущрейген кап-карангы тесжтерд1 кордь Жогарьщан суылда-
ган дыбыстар естш п тур. Кияку багдар айкындау ym iH ток-
тап, жан-жагына карады.
Кенет ж ал-ж ал болып уш лш калган кулама, кесек тастар
арасынан тангажайып 6ip кубы ж ы кбас коршдь Ж ансыз бей-
недей, кыбырсыз катып калды да, лып eTin mrepi жылжып,
тагы да таска уксап, ката калды. Кияку кубыжык бастын кай­
да карап турганы белпс1з бакырайган коздерш, булюлдеген
катпарлы жемсауын, муш з жалын, акырында адам саусагы -
на уксаган тас бужыр аяктарын кордь Бас wrepi тагы 6ip жыл-
жыганда ec-T ycci3 сшешп калган Кияку кубыжык дененщ
код1мп доу KecipTKe екенш таныды. Ж алма-жан жерден тас
алып, жiбepiп калды. Ш ак ете калган дыбыспен 6ipre унпр
imi салдыр-гулд1р кущ ренш , тебеден гурс-гурс кулаган тас­
тар айналаны кап-кара тозанга комд1. Етпеттеп кулаган К и­
яку ш ге юруге тырмыскан тышкандай кулама, жайпак тас-
тын ipreciHe басын Tipen, тыпырлай бердь Ойран басылып,
шан сешлгеннен кeйiн де д1рыдеп, eciH жия алмады. Y n rip
imi бipжoла тынышталып, жогарыдан суылдаган дыбыстар
кайта естшдГ Кияку е зш щ Tipi eKeHiHe ceHrici келмегендей,
басын кумонмен акырын KOTepin, манайына коз тастады.
Орнынан турып, жел согып турган багытпен козгала баста­
ды. Аягын тшген киыршык тастарга да, ж1берш койган Kimi
деретш е де кещ л аударган жок. Y n rip жогарылаган сайын
тастан таска ормелеп, жанталаса умтылды. OcTin канша уакыт
жургеш б е л п й з, кулак кескен жым-жырт тыныштыктан eciH
жиды. Ештене кершбещц, кердщ iuiiHe Tycin кеткендей тас-
тай карангы. Кияку 03iHin тарсылдаган журеп мен ентжкен
дыбысын гана ecTin тур. Жел де бшнбеШ п. Танкаларлык
мещ реу куй. Ж уреп онан сайын тарсылдап, т1рш ш ктщ
акыргы шегш е жеткендей сез1мге ^р елген ол еши 6ip окыс
дыбыстан жынданып KeTepiH кемш ce3inai. Алдын сипап, терт
аяктап жылжыды... Jlen бш ш й . Y n rip кабыргалары кшт онга
кетершгенде бозамык соуле, одан кешн а к т а булт калкыган
кеплд1р аспаннын алакандай б е л т KOpiHfli. Кияку денесш
таска сога-м ога унпрден шыгып, жаркыраган кен дуниеш,

180
кекке ерлеген Жылан бас тауыньщ шындарын, етектеп тутас-
кан калын орманды кердь Ол будан e p i r e шыдаган жок.
Жумсак кумдауытка отыра 6 e p in , eciHeH танды...
EciH жиганда зеул1м аспанда улпа булттар уй!р1л!п, кызуы
кайтып, кызгылт тарткан кун кекжиекке енкешп калган екен.
0 не-бойы салдырап, кезш е куйылган терд1 суртуге шамасы
жетпей, кимылсыз жатты да, езш щ кайдан келш, кайдан шык-
канына, не гып жатканына тусшбей, дел-сал куйге ещц. Буюл
санасын мендеген 6ip елс1зд1к одан e p i ойлатпай, тек сол
TyciHiKci3 куйге дешн гана сезшуге мурша 6 e p in , «ecT in жата
бер, ештенеге тусшудщ кажет1 жок, тусшбей-ак кой, жата
бер... жат... жат!.. » деп турган сеюлдь Эрен дегенде жартас
басынан езенге зымырап келе жаткан ceTi мен кубыжык
KecipTKeHi жене унпр аузынан керш ген алакандай ак шарбы
бултты eciHe туардь Содан кешн е л п керш ютердщ арасын
байланыстыратын ештене таба алмай, узак жатты. Акыры
Кураренщ ел1мшен бастап, басынан кеыирген окигалар eciHe
тускенде кайтадан журеп козгалып, ене-бойын урей биледь
Телт1ректеп орнынан турып, Ж ылан бас тауыньщ шьщына
карады. Сонда барып, езш щ тау асты ynripiMeH шыннын
екшии кабатына шыкканын жене сеске тустен кун енкей-
генше жерасты жолыньщ азабын ш еккенш тусшдь Д1ршдеп,
басы айналып, K93i карауытты. BipaK ол кеп узамай-ак муньщ
6 e p i еске тус1ргеннен туган коркыныш flipmi емес, кед1м п
безгек ауруы екенш анык сезшдь Денесш щ кызуы кетерш п,
flipui онан сайын кушешп барады. Кияку екесш щ TeyinTiK
есиеттер1 eciHe Ty cin, дорбасынан жапырак алып шайнады.
Кун батып, булт арасында калып койган сонгы кызгылт
рен шапактар да сенш, кас карайды. Теш рек тутас тунерш,
тунге айналды. Етектеп орманнан кустар шулап, аллигатор-
лар курюреп, бакалар шырылдады. Кекжиектен ай кетерш п,
ала булттардьщ арасымен асыга жузш барады. Эрегьщк адам­
нын жылаган даусына уксайтын, тангажайып, коркынышты
6ip дыбыс сункылдайды.
Кияку кургак жапырактарга тас кашап, от тутатып, устше
бутак уйдь Оттын cap жалкын жалынына мен-зен караган
куш калтырап-д1ршдеп, узак отырды. «Енщ не icTeyiM керек»
- деп ойлап Kepin ед1, 6ipaK акыл-санасы оган жауап бермедк
Акыры бойды билеген е л а зд ж epKiH алып, жылы кумньщ
устшде калай уйыктап кеткенш сезген жок.
Ертеш не туске такаганда 6 ip -a K оянды. Ш акырайган
куннен кез1н аша алмай, зырк-зырк еткен ып-ыстык басын
колымен кысып, «ешц не icTeyiM керек» дегешп ойлап 6ipa3

181
турды. Кенет окесш щ ол1м1, букш баксылардьщ ofliMi, езш щ
араку тайпасынан алыста, мещреу калын, орман imiHfle жа-
падан-жалгыз, т1р ш ш к тен ум1тс1з куйде кангып калганы
eciHe тускенде торыкканнан журеп шаншып, кез1 карауыт-
ты. Ж ылагысы келд1, жылай алмады. Ж ерге басын урып,
турып-жыгылып, кемсендей бердь B ip a K ол канша жыласа
д а, кан ш а ж а л б ар ы н са да, аяуш ы л ы к б ы д 1р ш , к е м е к
корсететш еш ю мнщ ж ок екенш жаксы бшдь Быгещцктен
орнынан турып, кешеден 6epi шеше алмай койган «ещц не
icTeyiM керек» деген суракты inrreft тагы кайталады. Арт жак-
тан олдене сыбдыр ете калгандай болды. Кияку сел к ете тусть
«Акадамдар! Акадамдар 1здеп жур!» Киякудын денес1 муздап
журе бердь Ж алт Караганда бута-бутадан каргып, кашып бара
жаткан ел1кт1 корд1, 6 ip a K «ак адамдар жур, бул жерд1 солар
мекендеЩц, каз1р кездеседЬ> деген урейл1 ойдан ж уреп кай-
тып орнына туспед1.
Ж алма-жан дорбасын белше байлап, сурш ш -кабынып,
етекке TycTi. Кун соулес1 кершбейтш калын жыныстьщ iiuiHe
ю ргенде аздап eciH жиды. 0 3 e r i талып, аш ы кканы н, opi
ш елдегенш сездь Кун батарда жапырактар буркеп, козге
кершбей, сылдырап агып жаткан, жалгыз аяк жол сеюлд1 жш-
жщ1шке булактан су iiirri. Ал жейтш ештене ж ок едь Май-
мылдар мен кустардьщ, жарканаттардын кездерш ен тасада
калган жемютер тым бшкте. Жерге тускен 6ipep жацгакпен
журек жалгаган болды.
Кайда келе жатканын 03i де бшмейдь Орман iuui кальщ-
дап, аяк алып журудщ 03i киынга туст1. Тутаскан калын шыр-
мауыктар мен жапырактарды жолынан тазартып отыруга К и­
якуды н шамасы ж етпейтш . Сондыктан ол сш -олсш Kepi
uieriHin, магынасыз жур1сп кайтадан басынан бастауга тура
келдь Кас карайганда кабаттаса оскен пальма агашынын ор-
тасынан уйыктайтын кургак жер тапты. Тунге карай орман
iuii коркынышты шуга толды. Аллигаторлардын курюреген
дауыстары, бакалардын тынымсыз шырылы, тун кустарыньщ
шакырганы жоне тагы да сол адамнын ©Kcin, жылаганына
уксайтын сумдык урейл1 дыбыс тан атканша 6ip басылган
жок. Кун шыга жеуге жарайтын тамыр, жапырактар 1здедь
А ласуры п, кустарга, маймылдарга ж у п р д ь Ж анбы рдан
1рюлген кактан бузылган су iiiiTi. Сыбдыр еткен дыбыстан
шошып, букш уакытын магынасыз кашумен етю здь Ол
боршен де корыкты. Коркау аллигаторлардан да, жыландар-
дан да, ормекии, буйелерден де, жарканат пен каракурттан
да, кумырсканын илеушен де, кабылан мен ы б 1сш нен де
182
корыкты. BipaK оган осылардын боршен де ен коркыныш-
тысы адам едк Жаратушы к а р е т к е мьщ мортебе табынып,
«тек адам баласына кездест1ре керме» деп жалынды. Ойткеш
ол жер бет1нде адамнан откен катерл1, M e m p iM ci3 макулык-
тын жок eKeHiH жаксы бшдь
Тертшгш KyHi аштык азабы адам T03rici3 жагдайга жетп.
Не icTen келе жатканын 03i бшмей, коз алдына олденелер
елестеп, сандырактай бастады. Ол к е щ р с т п балык nicipin
жаткан шешесш кердь Ulemeci 6ip колымен улу кабыгына
шупшдете куйылган тегп сусынды котере устап, иепмен ба-
лыкты керсетедь
«Алдымен балыкты жеп ал деп жатканы-ау, —деп ойлай-
ды Кияку iinmeH, —сусынды содан кешн ш кеш м дурыс кой...
Сонда бул не? Толык ай мейрамыньщ басталып кеткеш ме?..
Hci калай кещрсщц езш щ ! ППркш!..» Тез1рек бер ендИ —
дейщ Кияку куб1рлеп — Коне...
Кияку озшен бес кадамдай жерде иретш п жаткан ана­
конды (айдаИар жыланды) Kopin, eciH жиды. Анаконд уйык-
тап жатканы, олде андып жатканы белпс1з, кок тенбы, ала-
бажак жондары кунге шагылыса жылтырап, басын керсет-
пей, от орнындай аумакта кимылсыз жатыр. Кияку meriHe
6epin, шалкасынан кулады да, opi карай не болганын бшмей
калды... Элден уакытта 6ip ecKi сурлеудщ бойында ж упрш
келе жаткан кушнде eciH жиды. Еши ол eciHeH айырылып,
шалыктап ж у р т , аллигаторлардын аузына 03i Tycyi MyMKiH
екенш б ш п , уреш ушты.
Урей оны eciHeH тандырды, o p i eciH жидырды. К еш к ш к
селдетш несер куйды. К ияку сезш уден калган 6 i p догал
ту й сж п ен осы кезд е ж ан б ы р м аусы м ы басталы п, сел
журетшш, езендеп сулар арнасынан асып, буырканып, улкен
юсшердщ балыкка шыга ал май, лашыкта отырып калатынын
eciH e алды. Несер тац атканша басылган жок. Найзагай оты
жарк ете калганда тунп орман бейнесшен жаны турциккен
Кияку коркыныш пен тонудан, аурудан Tici TiciHe тимей са-
кылдап, ecip iK шекарасында отырып танды атырды.
Келес1 KyHi ол туе кезшде елген ак адамньщ уетшен шык-
ты. Алгашкыда 3opeci ушып, каша женелд1 де, артынан елж
екенше K63i жеткен сон кайтып оралды. Ipin, карайып кет­
кен еттерше сескене карап турды да, аузынан сшекеш шубы-
рып, елж тщ калталарын актара бастады. «Аштан елген екен»
деп ойлады жартысы жeлiнгeн кайыс белбеуд1 кергенде. Ке-
нет белшде байлаулы турган зшдей дорбаны жулып алды.
Колдары калтырап, TiciMeH жулкылап, орен дегенде дорба-

183
нын аузын ашып калды да, ж аркы раган сап-сары алтын
кесектерд1 кердь Ол алтыннын кьшбат тас екенш бурыннан
быетш. B ip a K мынау ак адамнын аштан елгенше з1лдей кылып
жанынан неге тастамаганын тусшбедь Дорбаны итерш, акта-
ра салды да, мунюген сасык шске шьщай алмай, m e r i m n K e r r i .
А к ы л -eciH eH ада к ы л га н аш ты к а за б ы н д а аж ал
келен кесш щ сонынан epin, канша кун, канша тун жургешн
ол сезген жок. Bip eciH жиганда тагы да еткен жолгыдай жуык
арада ан баспаган ecKi сурлеумен келе жатканын кердь «Бул
жол езен ге апаруы м ум кш » деп ойлады. Ол eci тузу1нде
тез1рек ойлап калуга тырысты. Ойткеш осыдан кешн кандай
куйге Tycepi езш е б е л п а з.
«О зенге... су...»
Ол ер eciH жиган сайын, сурлеуден кеп узамаганын ce3in,
кайта оралып отырды. Э л ар еп , етпетшен кулады. Тура ал-
мады... Енбектеп жылжыды... «0зен...»
Тагы да ак адамдар елестедь Иыктарына асынган мылтык-
тары бар. Коршап алыпты. B ip eyi eflT iprici келш, жакындай
туседь.. «Мейл1 елестей 6epciH , —деп ойлады Кияку, - 0щ мде
де кергем... Мешн... Ka3ip аллигаторлар келш елестешп. Со­
сын... айдаЬар, онан сон... жок, ак адамнын кереп жок... ещц
аллигатор келсш... Кел!»

***

Кияку тангажайып 6 i p тастан калаган «лашыктын» ш ш де

кез1н ашты. 0 ш ия T y c i екенш айыра алмай узак жатты. T in T i
езш щ T ip i екенш е де толык сенген жок. Теп-тепс, аппак
кабыргалар, ер турл1 т у с ш ж а з буйымдар, ус^нде жаткан
жуп-жумсак жамылгы. B i p кызык ертеп тындап жаткандай
уйкылы-ояу сез1мде 6 i p a 3 жатты да, 6 i p T e - 6 i p T e e c i юрген
сайын киялга сыймайтын жумбак куйде екенш ангарып, та-
ныркау e c e p iH e H баска тук ж ок, ешкандай туйЫкке есер
етпейтш сеу л еаз, T y c c i 3 , жылусыз, беймел1м кещстжте кал-
кып калгандай 6 i p куйге ещц. «Жок, елде Янумака карт ай­
татын о дуние осы ма екен» деп ойлады ол мацайына багдар-
лай карап.
Кенет кайдан шыкканы белпс1з, езше жакындап келе жат­
кан KHiMfli, енгезердей кара Kicini кердь Корыкканнан денес)
ез epKiHe багынбай, жылан арбаган бакаша cipecin, козгал-
май калды. (Корыкканым — Tipi болганым гой деп ойлаг
улпрд1 осы арада). К езш щ алды карауытып, 6ip тунгиыккг
шым батып бара жаткандай сезш дь Элден уакытта с е й ш
184
бастаган туман арасынан езш е ерекше мешр1мш тепп, жылы
жузбен, аяушылык бшд1ре караган олп адамды кердь 0 з
тш нде б1рден,е айтып, ыммен «корыкпа, жата бер» дегещц
6 iflflip in тур. Ж анына келш, олдекандай жылтыр ыдысты Ки-
якудьщ аузына тосып, « im » деп ишарат жасады. Кияку жемю
шырынынан жасалган сусын екенш бшгенде айырылып кала-
тындай жанталасып, ыдыска бассалды. Мешрбан K ici аузы­
на жылы-жумсак, домд1 б1рденеш салгандай болды, оны да
шайнамастан, комагайлана кылк етюздь..
К еп кундер егп . Кияку 6ipTe-6ipTe ол жинап, оцала бас­
тады. Кутуцй негр кунше уш рет тамак 6epin, асырайды. К и­
якудын тусшбейтшш бше тура, кеш к ш к ©3iHeH-e3i моз бо­
лып узак онпмелер айтады. Уй iminaeri заттарды колымен
KepceTin, атын атап, Кияку оны булжытпай кайталап айтса,
одан сайын моз болып, ракатка батады.
Кияку кешн негрден 6opiH естцц. Муны орман imiHfle ес-
ту с а з жаткан жершен каучук фабрикасынын жумысшыла-
ры тауып алыпты. 5—6 жасар шамасындагы кш-юшкентай,
ап-арык индеец баланын ол1 Tipi екенш керген сон, олар
плащка орап, деревняга алып келедь «Ит тумсыгы батпайтын
калын орманда жападан жалгыз не гып жур жене кайдан жур»
деп 6epi де тан калысады. Акыры фабрика директоры окыган,
модениетп opi ер кещлд1 Kici болгандыктан, кызметыи HerpiHe
индеец баланы емдеп, асырап алуына руксат eTinTi.
K y T y m i негр Киякуге Эдуард деп ат койды. Сынаптай кал-
кыган соби санада Кияку деген ат 6 i p T e -6 ip T e умытылып, Эду­
ард e ciM i бipжoлa орныгып кала бердь
Негр ешкашан да уйленбеген, жалгызбасты адам болатын.
Жас шамасына сай келмейтш ерекше акылды, кш-юшкентай
индеец баланы бауыр басып, жаксы Kepin Kerri. Кешн TinTi
сырттан келгендердщ 6opiHe Эдуардтын орманнан табылга-
нын жасырып, кайтыс болган ейел1мнен калды, ойел1м бала-
дан елш eni деп eripiK согып журд1.
Эду ею жыл еткен сон мектепке барды. Онын ересек адам-
нан бетер орныкты акылына, угымталдыгына MyrafliMflep де
кайран калып, бастарын шайкайтын. Ал юшкентай Эду бол­
са, акыл-ойлары жумбак боп кершген ак адамдардьщ бала-
ларыньщ езш ен неге артык емес eKeHiHe тусшбей, opi e3iHin
барлыгынан зерек болып шыкканына бipтYpлi ьщгайсызда-
натын секшд1 едь
BipTe-6ipTe Эдуардтын орманнан табылганы туралы лакап
та умытылды. Тагдыр айдап, ез тайпасынан кез жазган жас
бала жанбырдан кеш нп бурканган агыска лактырган кум
185
кесектей, мулде баска, о дуниедей бейтаныс 9 M i p таскынына
б1ржола ыдырап, сщ ш кете барды.
Адам баласы буюл гумырыныц ен-бойында гана кешуге
тш сп сыбагалы кайгы-каЫрет, коркыныш, туцш с, киыншы-
л ы к такс1рет1н алты ж асы ньщ iuiiHfle басы нан етк ер ш
б1ткен1н, орине, оньщ озшен баска ешюм де бшген жок. Жоне
6mrmepi де келмедь Эду тогызга толганда фабрика кожасы
олдекандай кылмысты icK e араласканы ушш жауапка тарты-
лып, каучук фабрикасыныц жумысы токтап калды. Жумыс-
шылар тарап к е та . Ен сонынан есеп айырыскан негр Перри
Эдуардты алып, М ату-Гроссу штатыньщ астанасы Куяба
каласына келдь Мунда 6ip жыл турганнан кеш н, тагы да
жумыс 1здеп, Бразилия каласына, одан Сан-Паулуга келдг
Одан Рио-де-Ж анейрога к о ш т , жарты жыл кайыршылык
турмыс кешкен сон, Эдуд^ы epTin, Америка Курама Штатта-
рына келдг Акыры Нью -Йоркке окше Tipen, б1ржола турак-
тап калды.
Перри Эдудын окуга деген алабетен зеш ндш гш жаксы
бшетш. Сондыктан ертен мектепп 6iT ipin шыккан сон, кол-
ледждердщ 6 ip iH e окуга T ycip yfli армандайтын. 0 M ip i семья
курып, бала сушп, аталык сез1мд1 басынан OTKepin кермеген
б е й н ет к о р н егр Э д у ар д к а ж асаган б ую л кай ы р ы н ан
ю ш кен тай б алаларды н «семья» болып ойын ойнаганда
ездерш код1мгщей улкен адамдарша ce3iH in, ракаттанып кала-
тыны сеюлд1 лоззат алатын.
Перрщц кеш еде е л п р ш кеттг Оны юм ел п р ген ш , неге
е л п р ген ш Эдуард бшген жок. Тек езш щ ещц жалгыз кал-
ганы н, улкен бакы тсы зды кка уш ы раганы н аны к 6iлд1.
К еш ед еп кайырш ы ларга косылып, аш тан-аш , бос сандал-
ган кундерш де ол «жок, булардын 6opi мен керген азап-
тьщ жанында тук емес, мен будан да зорды коргем» деген
ойды гана медет кылды. Ол магазинге кузетпп болып та,
газет таратушы болып та, жук тасушы болып та, аяк кшм
тазартушы болып та керд г EKi жыл откен сон каланьщ шет
жагындагы тун п шагын ресторанда официант болып icT en
ЖYpiп, кол л едж ге т у с т г Кунд1з саб акка бары п, тунде
жумыс к т е щ ц . К унш е б ес-ак сагат уйыктап, тамагына
жетер-жетпес каражатпен тагы eKi жылдай жокш ылык зар-
дабын тартуга тура келдь
MiHe, дол осы туста каторган ы ц кeciм дi ж ы лы ны ц
аякталганы с е к ш и , тагдыр таукы меп мойнынан б1ржола
сыпырылып, баска 6ip C0yлeлi, жаркын ем1рдщ Kipicneci
басталды.
186
 У ниверситеттщ проф ессоры Д ж орж Бейкер сырдан,
ез1мшш, аксуйек адам едь BipaK гылымга жан-тошмен бершген
жене гылым алдында окымыстылык ар-ужданын бшк устау-
ды 6ipiHmi максатым деп бшетш. Профессор Эдуардтын бо-
йында жасырынып жаткан талантты 6ipiHmi болып байкады.
Ол Эдуардка к е н ш кулап, жаксы кергенджтен комектест1 ме,
олде оз1шн iuiKi принциптерш орындау ymiH - гылым алдын-
дагы азаматтык борыштарынын 6ipiH отеу ymiH кемектес^ ме,
ол арасы беймол1м. Джорж Бейкер Эдуардты оз колымен же-
телеп, гылым елемше енпздь Ш еюрт оган жауап ретднде езш щ
тунгыш гылыми енбегш Бейкер деген фамилиямен жариялап,
кешн сол фамилияда б1ржола калып койды.
***
Эдуард гылым дуниесш е ecci3 куш тарлыкпен бершдь
Онын осынау онаша, тынымсыз Tipmmiri олдеб1р канына
каткан е ш п ен д ш ж тщ KeriH алуга орш еленген ж анны н
елермещйпндей немесе Kici eflTipin жаткан каракшынын «ол1
жаны шыккан жок» деген куджтен кутырына тусетш сойкан
к ш д ей ecci3, шапшан, толассыз 6ip карекет едь Осы 6ip
карекеттщ сыртында ракат, тыныштык, тыныстык OMip бо-
лары Эдуардтьщ eciHe келш корген емес. Кайта осынын 6opi
кеншше eMic-eMic елее беретш, соби кушуде K03iMeH айкын
корген Ажал елес1, М е н гш к урей азабымен салыстырганда
олдекайда женш, арзан боп керш едь
Сол урей муны OMip бойы окшелеп куып келедь Жабайы
аюдан кашкан адамнын жупрютен рекорд жасасам деп ой-
ламайтыны сеюлд1, Эдуард та ол кезде улы жаналык ашып,
данкка беленсем деп ойлаган жок. BipaK данк оз аягымен
келдь Ж оне ез1мшш, сулу ойелдей озАнен басканын берш
умытуды, 9з1нен баска ештенеш суймеуд1 талап erri. Ал Эду-
ардтьщ буган деш н кастерлеп, ж урегш е ж акы н тутатын
eiirreHeci калмагандыктан, данкпен онай табыскан. Жалгыз-
дык дерт1 жайлаган жан дуниесше 6ip соуле енгендей болып,
енсесш кетердь Сонда ол тауга кетерш п келе жаткан адам­
нын кенет теменге карап, езш щ калай бижтеп кеткешне тан
калатыны, opi аздап урейленетЫ ceкiлдi 6ip ce3iMre келген.
Данк муны М онгш ж урей азабынан куткарды. Ещц ол
езш щ осынау куд1регп куш -ж1герш улкен, монщ максатка
арнау керек екендш н туешдь Арнамаган куннщ озшде сол
кыруар en6eriHiH ш ш ен акылга сыйымды, мощц б1рдене тап-
сам деп ойлады. Ол 6ip затка — жеке бастын мансапшыл
е зш ш ы д ш мен халыктык, азаматтык ип максаттардын ке-
187
регарлык кылмай, кабысып кете беретшше кайран калды.
«Ендеше, —деп ойлады ол, — менщ мшдет1м гылымга гажа-
йып жаналыктарды ашып беру гана емес пе... Ал одан epi
максат та, борыш та, мен-магына да езш ен -ез1 сол нетиже-
ден тарай беруге тшсть.. » Акыры мше, медицина гылымын-
дагы елемд1 дурюреткен Эдуард Бейкер fleyipi басталды.
Эдуард Бейкер адамдарды кайран калдырудан, ah ургызу-
дан жалыккан жок. Уйткеш ол сондай жанга ж ейл1, жагым-
ды. Мынау OMipfli бесеке-куреспен TenecTipin турган заман-
да сол бесекенщ жещ сш ен артык лэззат, содан артык абы-
рой, содан артык мен-магына бола ма?..
Д октор Б ейкердщ e c i H жиы п, кы зм етипсш шыгарып
ж1бергеннен кеш н e c i H e T y c i p r e H f l e p i осылар едь Ол ещц
03iHin сонау агысты, лай езен жагасында калган араку тай-
пасынан жет1 баксымен 6 i p r e не максатпен шыкканын жене
не деп ант бергенш e c iH e алды. Осы туста кею репн какырат-
кан 6 i p дертп сагыныштан кезш щ алды туманытып, eciH eH
тануга шак калды.
—О-о-о-о! —дед1 кенет улыган T e p i3 fli 6 i p унмен кушнш.
— О-о-о!!! У-у-у!!!
Ш ынында да ол хайуанша, кекке карап улыгысы келд1.
Адамдык белпмен жетюзе алмастай дережеге жеткен кушшш
даусы аузын ашканда жабайы, хайуани унге уласты.
— О-О-о-у-у-у!!! — Доктор Бейкер кемсендеп, K e K ip e riH
тырнады. Ол мынау дуниенщ куны c e p r r i сетте e 3 i ушш тук
емес екенш осы уакытка дешн калай ажыратпаганына езеп
ертенш, будан да кайыршы болып, не жынданып кетсем елде-
кайда жещддер ед1м деп ойлады.
Тагы да eciHe кекпен таласкан кальщ джунгли, каз-катар
тш лген лашыктар, кешю отты коршап, жарылкаушы рухты
шыгарып салып турган баксылар, толык ай мейрамындагы
ойын-кулю, шешесшщтангажайып, мунды жанары елестедь..
Торыгып, белш устады.
— О-о-о-о-у-у-у!!!
Тау басында арескен карлы муз epice, сел боларына уксас
катал жаннын ш ш д е п 6epini кайгы ж 1бшенде окыс шешшген
6ip кауырт ерекеттщ болары сезс1з.
Тан алдында доктор eciH жиып, сабырга келдь Тушмен
адаскан адамнын жарыктусе кай жерге келш токтаганын жо-
балаганындай, тундеп еске тускен eMip тарихы мен журна-
листен ecT ireH енпм есш салгастырып, каз1р езш щ кандай
жайга душар болып турганын жене онын ез eMipi ушш кан-
шалыкты манызы бар екенш акылга салды.
188
 Ill

Доктор Бейкердщ аяк астынан Бразилияга журш кету1

болендей дабыра-шуга уласкан жок. Ж андайшап калалык
газеттердщ беттер1нде «Бупн доктор Эдуард Бейкер ресми
сапармен Бразилияга журш K e r r i » деген хабардан баска еш­
тене жарияланбады. Доктордын iiiiK i жан-дуниесше 6 i p де
6 i p рет бас сугып керм егенд ж тен айналасы н корш аган
кошеметцллер! де, кызметкерлер1 де, жанашыр кещлдестер1
де бул сапардьщ M O H iciH e тусш ген жок. Ж оне кай куш
журетшш де ец ш м жобалай алмады. Тек ушндеп кызметипс1
гана доктордын жан-дуниес1ндеп олдеб1р аякасты 0 3 r e p i c T i
in n c e 3 i n , «теп ойел, махаббат тещ репндеп 6 i p купия сыр бол-
мады ма екен» деп езш ш е топшылады.
Доктор ©3iH шыгарып салып турган еш юмнщ ж ок екенш
жаксы бшсе де, самолет баскышында турып, артына бурыл-
ды. Киноаппараттардыц тызылы мен фотоаппараттардьщ
тырсылына, 6 i p i H 6 i p i кимелеген журналистер мен лауазым-
ды адамдардьщ кошемет белгшерше, салтанатты дабырга даг-
д ы ланган д о к то р га ы н -ж ьщ сы з сам олет баскы ш ы м ен
кетерш п бара жатканы б1ртурл1 ьщгайсыз K o p i H i c сеюлд1 ед1.
BipaK осылай болганына ш тей куанып калды. 6з1мен-ез1
болып, кещ л куш нщ бурауын бузбай, кез алдына сол 6 i p
суреттерд1 кайта-кайта елестетш отырып, езш щ осы уакытка
дешн жалгыз болганын, енд1 TinTi, монп-баки жалгыз калга-
нын айкынырак c e 3 i H r i c i келдь «Аракулардын кираган ла-
шыктарын ез кез1ммен кереш н, — деп ойлады ол. — Олар-
дын колдары тиген, устаган курал-саймандарынын 6 i p сы-
ныгын тапсам, калган гумырыма белюм алданыш болар». Ол
жол бойы осыдан басканы ойлаган жок. Рио-де-Ж анейрога
T yciciM eH , аэропорттан билет алып, Бразилия каласына ушты.
Бразилиядан олдекалай жолаушы тасып журген оскери са-
молетке отырып, туе кезшде Куяба каласына келш конды.
K©3iHin алды култшдеген, бадырак кез губернатор док-
торды кабы лдап оты рып, калага одеш арнап келгеш не
куанышты екенш, 6ipaK сапарды ресми турде хабарламаган-
дыктан, лайыкты сый-курметтщ жасалынбай калганына кат­
ты кынжылатынын айтты.
—Бул жакта бурын болмаган шыгарсыз? - дед1 ол секре­
тарь кыз окелген ыстык кофеш аузына апара 6epin.
—Жок, —дей салды доктор.
—Сырттан келген адамга табигаты аса жагымды емес. Кун
ыстык. Ыстыкты ыстык кана кайырады. Кофе iuiiHi3.
189
 Губернатор орнеден хабары бар, мшез1 еюмге уксамай-
тын жумсак, акжаркын Kici екен. Доктордьщ келу максатын
уйренцик^ ецпмедей сабырмен тындап отырды да, Мату-
Гроссу штатында Ke3iHfle индеецтер OMipme улкен катер
TOHreHiH, онын 6opi авантю ристер мен бандиттердщ ici
екен1н, каз1р Ш ингу улттык парюнде жагдайдьщ (Мршама
жаксы болганын жене сез арасында езшде де индеец каны
бар екенш, улкен ож есш щ тупи тайпасынан шыкканын, epi
©3i соны мактаныш тутатынын айтып Kerri.
—Губернатор мырза...
— Бшем, — flefli губернатор елгезек кызметиплердей opi
айткызбай, —ci3re жещл самолет жоне жолсерж 6ipHenie адам
керек.
—Bipey. Ж ол бастайтын 6ip адам болса да болды.
—Bepi де болады...
—Айтпакшы, —flefli ол шыгып бара жаткан докторды ток-
татып, —безгек, сузек, ini ауруларына карсы eriflyfli умытпа-
ныз...
Уш куннен кеш н доктор Бейкер мен индеецтерд1 коргау
Kbi3MeTiHin бол1м командир^ полковник Мауро Мартинс кун
шыга самолетке отырды.
Самолет кетершген сайын тутаскан жасыл орман ушы-
киырсыз жазылып, тарам-тарам езендер жалгыз аяк жол
ceKiflfli ж iп -ж iн iш кe болып KopiHefli. Кун батар тустан
кетершген кара булт лезде тебеге кетершдь Он канаттан сок-
кан желден самолет жур1а бузылып, шайкалып келедь
— Ж анбыр маусымы да басталып калды гой, —flefli пол­
ковник самолет гурш н баса айкайлап.
Коп узамай жел багыты 03repin, жарк-журк еткен кара
булт капталда калды.
—Теубе! - flefli сагыз шайнаган ушкыш ыржия кулш. Со-
нан сон ай кай л ауга epiHin, н айзагайлы бултты н ауып
KeTKeHiHin жаксы болганын ыммен керсегп.
Доктордьщ тас мусшдей косе жуз[ бозарып, кукыл тарт-
ты. Ушкыш шайнандап отырып, жалгыз колымен картасын
жазды.
—Кеп калдык, —flefli Koniflfli унмен. Самолет томен кулди-
лап, солк ете TycTi де, шокалак жер безм ен з1ркшдеп 6 i p a 3
барып, токтады.
— Бул арада американдык миссионер турады. - Полков­
ник агаш арасынан керш ген ак шатырды Kepcerri.
Ат жакты, узын бойлы, сырткы niiuiHi ковбойларды еске
TycipeTiH, орта жастагы американдык миссионер жолаушы-
190
ларды жылы жузбен карсы алды. Кофе устшде полковник
докторды таныстырды.
— Ал мен осындагы этнограф галымдардын 6ipi ме деп
ед1м, — дед1 м иссионер KemipiM отш ген ж узбен куле
карап. —Онда келу м аксаты цы з б1рьщгай турист1к болды
гой...
Доктор Бейкер юржшп, 6ipa3ra дешн жауап бермей отыр-
ды да:
— Мату Гроссу штатындагы ен сонгы, Tipi индеецтерд1
Kepin калгым келед1, —дед1 самаркау. —Слз 6i3re осы манай-
ды аралата аласыз ба?
— О, не дегешшз!.. Соз бар ма... — М иссионердщ yHiHeH
аса кулап тускен пешл байкалмады. —Аралатуга болады гой.
— Алайда, — дед1 ол сы ртка ш ы кканда, — индеецтер
м эселеа эбден ecKipreH такырып, доктор мырза. Ол туралы
индеецтер жайын бшмейтшдер гана соз кылады. Ал Шздер
ymiH... Bepi карай журщ 1здер, кашык емес... Ал б1здер ymiH
©3iHeH Q3i белгш , елдекашан шепплген, epi ешюмнщ комеп
журмейтш табиги процесс...
Доктор Бейкердщ басына кан шапшып, т1зелер1 калты-
рап кетп. «Шошка!» дегАс! келд1 айкайлап. Ол TinTi будан да
зор, жанга бататын бАрденелерд1 айткысы келдг «Бейб1т тай-
паларды динамитпен, умен, уколмен кыру табиги процесс
пе?! —flerici кeлдi долданып. —Сенщше осы табиги процесс
пе, сумырай! Тан алдында уйкыда жаткан деревняга грана-
талар лактырып, опат кылу табиги процесс пе?! Табигаттан
жаралган оз1ндей адам баласын eKi гасыр аулап, жер бетшен
жойып ж1беру табиги процесс пе, сумырай! К,аракшы!!!»
BipaK доктор муны айткан жок.
— Бурын бул туста канша индеец турган? — дед1 сигарет
устаган саусактары калтырап.
— Канша болганын дол айту киын. Осыдан 100 жылдай
бурын шамамен осы жердеп тайпада 150-200 мындай адам
болган....
— Ka3ip канша?
— 20 адам.
Доктор Бейкер сигаретш аузына апара алмады.
— Калганы кайда? — flefli мешрешп, не сурап турганына
©3i де тусшбей.
Миссионер докторга тацыркай карады.
— 1ндеттен кырылып калды гой.
—Сосын.
Миссионер докторга тагы карады.

191
 — С осы н ... Рас, ак адам дардьщ колы нан да аз кы ры л-
ган ж ок. А к адам дар карудын, куилм ен оларды калын,
орм ан TyKnipiHe ы гы сты рды . B i p a K индеецтер де карап
калган ж о к кой. О лар да талай рет б1рнеше тутас отряд-
тарды кы ры п салган. С онды ктан бул согы ста о ркай сы -
сы да к ш о л ь
—Ci3re индеецтердщ ез жерлерш коргагысы келгеш сон-
шалыкты танкаларлык норсе ме?
—Неге?.. —М иссионер иыгын козгап, жымиган болды. —
Эне, —дед1 содан кеш н колын шошайтып.
Он кадамдай жерден eKi индеец баланьщ шашы жалбы-
раган бастары кер ш д ь Одан кеш н карындары тасырайып,
агаш тасасы нан ездер1 шыкты. Доктор Б ейкердщ ж уреп
шымырлап, ауыргандай болды. Ж анына сонш алы к жакын,
ыстык керш ген кап-кара, тыр жаланаш eKi баладан кезш
ала алмады.
«Мшекей, келдж» деген миссионердщ карлыккан даусын
ест1генде барып, карсы алдында турган тацгажайып, Kin-
к 1шкентай лашыктарды кердь
М иссионер колы ндагы таягы м ен лаш ы ктьщ теб есш
какты:
— Ей, тез1рек шыгындар! Сендерге конак кел1п тур.
Лашыктан кабыргалары ырсиган, жудеу уш юшкентай
бала шыкты. 1штен oflfleKiMHin куцкшдеген, жетелген дыбы-
сы ест1лед1.
— Ей, тез1рек! — дед1 миссионер тагы да айкайлап. —
Te3ipeK. Сендерд1 суретке тус1рем1з.
Кеп узамай деревня тургындары тугел жиналды. Уйретш-
ген цирк хайуандарындай ун-тунс1з, 6 ip - 6 ip iM e H де т1л катыс-
пастан катарласып турып жатыр. Бел1 бупл1п, каусаган шал-
кемп1рлер, таякка суйенген аксак еркектер, 6 ip Tici жок,
кызыл иек ойелдер, сокырлар, буюрлер, ши борбай балалар...
Катарласып турып жатыр.
Полковник Мауро Мартинс фотоаппаратын алып, 6ipHeiue
дурк1н суретке Tycipfli. Содан кей1н доктордын жуз1не карап,
унатпай тур ма деген оймен:
—Доктор, булар осы елкедеп ен намыской, жауынгер тай-
палардьщ 6ipi болган, —дед1 кешлджке к е з1мен миссионерд1
нускап.
М иссионер басын изеп, колындагы таягымен е т т н щ
конышын сарт етк1зд1 де:
—Отыз жыл согысты, —дед1 докторга карап.
Д октор м иссионердщ C03iH тындаган жок, торкез ора-
192
малымен кайта-кайта c in 6ipiHin, елдене деп сыбырлаган-
дай болды.
Миссионер индеецтерге таягымен жайкап, тарандар де­
ген белп бердь Содан кешн конактарды бастап, тайпа кесем1
туратын лаш ыкка ю рдь К ак терде, ж апырак уш щ цсш щ
успнде жерге уц ш п отырган Kepi шал келгендерге нуры каш-
кан акжем кездерш 6 ip аударды да, ештене коре алмагандай,
жерге кайта тукжиды.
— Сексенде, — дед1 миссионер Ti3eciH бупп. — Тура ал-
майды.
Лашык iinimieri сынган найза, ecxi кауырсын калпак, шок-
пыт шуберек, шашылган жацгак калдыктары, жагымсыз са-
сык шс —TipmmiK м енш щ мулде жойылганын, ал мына шал-
дын блдеб1р себептермен 6ip куннен 6ip кунге жылжыган
уакытша гана KepiHic екенш делелдеп турган секшдь
Шал басы калтылдап, миссионерге баяу бурылды да, эрен
дегенде кырылдаган унмен 6ip соз айтты.
—Кайыр сурайды, —дед1 миссионер.
Доктор шалга калтасынан бес доллар алып, усынды. Шал
акшаны астындагы жапырактын астына тыкты да ун-туназ,
еуелп кушне Tycin, козгалмай калды.
М иссионер турегелш , Ti3eciHin шанын какты. Сыртка
шыккан сон доктор тагы да каз-катар колдарын созган кем-
тар-кайыршыларга Teric акша улест1рш шыкты.
Доктор Бейкер миссионердщ бурынгы индеецтер туралы,
олардын эдет-гурпы, ойын-сауыктары, ею м ш ш к-баскару
жуйелер1 туралы айткан енпмелерш тындай алмады. Тагы
да сол жалгыздык дерт1 жанын куйзелтш, «тым болмаса, ба-
сыма тускен кайгы-кас1рет1мд1 белюетш адам бар ма?» деп
ойлады imiHeH «Юм бар?! Элде едшет жокшысы, журналист
синьор Палетелли ме? Элде курып жаткан тайпаларды ц
TypMbic-TipnjmiriH тарихка енпзу ymiH жан аямай енбек eTin
журген ужданы бшк галымдар ма? Элде индеецтерд1 коргау
Kbi3MeTiHiH Heri3iH салган атакты, мешрбан генерал Кандидо
Мариано Родон ба?.. Жок! Синьор Палетелли белюе алмай-
ды! У йткеш оган араку да, ваура да, бороро да, шаванте де,
караж о да 6e p i6ip. Ол тек д у н и е д е п е д ы е т зац ы н ы н
принциптер1 бузылмауы ушш Kypecin жур. Жок! Ужданы
бшк галымдар да белюе алмайды. Олар тек тарих пен гылым-
ньщ акикаттыгы уш ш , шындык ymiH Kypecin жур. Ж ок!
Мешрбан генерал Родон да белюе алмайды. Ол тек ез н е с ш
ymiH жанын кем1рген ар-уяттын OMipiMeH кызмет кылды. 03iH
тарих алдында актау ymiH KypecTi. Сонда араку тайпасынын
193
рухы оятып, тундер бойы уйкы кермей, азап кешетш, жаны
ауырып, кезш е жас келетш, сагынатын, 4здейтш KiM? Ол —
мен. Мен —Эдуард Бейкер. Баскд ешюм де емес. Мен! Мен!
Мен!... »
К е л е а куш тагы кун шыга ушкан самолет T ipi калган
индеецтердщ мекеш - улттык парк орналаскан жерге соске-
де конды. Мейманханага T y c ic iM e H полковник индеецтер пос-
тынын баскармасына телефон согып, машина шакыртты.
Ж арты сагат откенде булар оты рган маш ина ш аны
буркылдаган, ойкы-шойкы, кисык жолмен озен бойлап келе
ж атты . П альм а агаш тары ж и iлeп , зоул1мденш , ж ол да
яйщ ш керш , жалгызаяк сокпакка т1релгенде полковник ма­
ши наны токтатты.
— Будан opi жол жок, доктор. Ж аяу барамыз... Эне, ecTin
турсыз ба?
Э л а з гумшлдеген барабандар уш естыдк
— K a3ip бул жер туристер орталыгына айналган. 9 c ip e c e ,
июнь, июль айларында кинога туаруш ш ер каптап кетедь
Барабандар yHi кушейе тусть Ш ирек сагат шамасында док­
тор Бейкер мен полковник Мартинс джунгли ш ш д е ерсш -
карсылы сапырылысып журген туристер тобына косылды.
Зоопарктеп сеюлд1 аралайтын маршруттарды тактай стрел-
калармен белплепт! Тек тактайларда тайпалардын аттары жа-
зылган. Эр ту стан дабырласкан кощлд1 шу, кинорепортер-
лардьщ «ал, коне, бастаймыз, бастаймыз!» деген дангой ай-
кайлары естшедь
Доктор полковник Мартинстен коз жазып калды. Калай
карай журерш бшмей, антарылып, аз-кем турды да, «леопард
аулауга болмайды» деген тактай афишаны айналып ©Tin, жал­
гыз аяк жолга тусть Шу 6ipTe-6ipTe алыстай бердь Элден
уакытта сурлеу де i3-Ty3ci3 жогалып, доктор кауырсын жа-
пыракты папортниктер мен тутаскан шырмауыктардын кама-
уында калды. Ол енщ келген i3iMeH Kepi кайтпак ойда едь
Кенет алдан 6ip калыппен барабандар yHi естицц. Доктор жо-
лын богеген шырмауыктарды колымен y3in, аягымен аршып,
mrepi жылжыды. Барабан yHi, дабырлаган дауыстар 6ipTe-
6ipTe жакындап келедк Элдеб1р жерде жасырын, купия оре-
кет жасалып жаткандай аса жангырыгып, катты шуламайды.
Доктор агаш арасынан индеецтердщ кызылкурен жота-
ларын, турльтусп кауырсын калпактарын Kopin калды да,
ж упре басып, ентш п аланнын жиепне токтады. Айналдыра
боренелер койылган, онаша шагын аланда индеецтер билеп
жур. Булшык errepi бшеуленген 40 шакты жас ж ш ттщ кол-
194
дарындагы жуан таяктар барабан екшшмен mecin, сарт-сурт
согысады. «Бум! «Бум!»
- Ж орык бш! —дед1 доктор Бейкер калтырана куб1рлеп.
- О, TonipiM, мынау жорык бш гой!..
Сайыпкерлер 6ip LueriHin, 6ip косылып, ыргактан жаныл-
май, таяк кагыстырып, кещ лд1 унмен гу ете калады.
-h a !
BipaK жуздершде кулю. Кимылдары жещл. Эл1 терлеме-
ген. Аяктарын уштарынан басып, 6 ip -6 ip iH eH m eriH in кетед1
де, жалт бурылады. Таягы да бетпе-бет келш, сарт-сурт какты-
гысып ©TTi. B ip T e-6 ip T e кимылдары тездей тусп. Барабандар
сартылы да жишеп, кушешп барады. «Бум-бум-бум-бум!!!»
Элден уакытта кимылдарына мулде кез шеспей к е та .
BipaK ешюм ыргактан жацылган жок.
- h a -a !
Бишшердщ жуздерш ен кулю i3i жойылып, кездерш де
ашу-ыза, канды кектщ жаркылдаган ушкыны ойнады. «Бум!»
«Жорык! Канды жорыкка шакырады. Бум! Касиегп ата-
баба куны ymiH, катын-бала каны ymiH, акыргы жорыкка,
кыргын айкаска шыгындар! Жорык! ДYниeнiн сощ ы тыны-
сын ерлжке арнайык! Бум! Ен соцгы рет касиетп ж оры кка!!
Ен сощ ы рет! Бум! Кане, баста!»
- h a -h a !!
Д октор ш ам ы рканы п, к е з ш жумды. «Л П ркш , мына
дуниеш талкан кылып киратар ма едА!» — деген KeKTi доме
ен-бойына шымырлай тарап, би ыргагымен тенселе 6epfli.
«Бум! Кайда б1здщданкты кундер1м1з?!!.. Оралмайтын кундер
ymiH! Бум! влгендер ymiH!.. Жер ушш!.. Акыргы рет... Бум!»
И ндеецтердщ кы зы лконы р жоталары термен жалтыл-
дап, етек жапкыш eTin байлаган ж щ ш к е , узын ж апырак-
тары катерл1 урыска шакыргандай беймаза, тынымсыз су-
ылдайды.
Доктор тынысы тарылып, галступн агытты. Дол осы corri
ол сонау ес бшген куннен бастап тагатсыз куткен Topi3fli.
«Жорык бш, - дей 6epfli куб1рлеп. - Дол осылай билейтш...»
«Бум!.. » Сонгы барабан yHi дунк ете калды да, тынып кал­
ды. Би аякталды. Терге малшынып, ауыр е т т к к е н индеецтер
кездершщ оты ceHin, бастары салбырап, кажыган, таусыл-
ган турмен 6 i p - 6 i p i H e ун-тунс1з мелие карайды. Элдеюм ту-
ристерден акша жинай бастады.
Доктор flip ете калды. Tepic айналып, агашка суйендь
Keflip-будыр, тастай катты кабыктар ш ынтагына батты.
Ауырган сайын батыра TycTi. Батырган сайын баска 6ipeyfli

195
кинап жаткандай жаны Kipin, айызы кана TycTi. «Элде де
кинар ма efli, жанын кезш е керсетер ме едЬ> деген, озш е-оз1
emiKKeH 6ip ce3iM турган сеюлд1 кокешнде.
—Доктор, —деген жумсак ун естшд1 ту сыртынан. Доктор
Бейкер полковника даусынан таныса да козгалмай тура бердь
— Доктор, мен ci3fli 1здеп, шарк урмаган жер1м жок. Бул
арага калай тап болдыцыз?
Доктор жалт бурылды.
— Араку тайпасынын мекенш 6uieci3 бе?
— Араку... дейспз бе? Араку тайпасынын мекеш Рибейро
селосынан аса каш ык емес.
—Рибейро?..
— Ие, Рибейро. Сондай фабрикант болган. Этнографтар-
дын айтуынша араку осыдан 60-70 жылдай бурын сол село
турган T9H,ipeKTi жайлаган екен. Рибейроньщ бандиттершен
тас-талкан болып ж еш лгеннен кеш н ыгысып, т 1р ш ш к к е
колайсыз аудандарга шыгып калган.
Доктор Бейкер калтасынан орамалын алып, тер буршак-
таган мандайын cyprri.
— Жур1шз, — дед1 содан кешн шаршаган унмен. — Ара-
лайык. Бэрш де аралайык.

***

Ж етшпп куш доктор Бейкер мен полковник М артинс

Ш ингу елкесш деп индеецтердщ калдык тайпаларын тугелге
жуык аралап, Рибейро селосына eKi кунде жетш калармыз
деген ниетпен жагасына маникола, аварра, кокорита, TicTi
жапыракты зэул1м пальмалар ескен жалпак езеннщ бойы-
мен баяу ж узш келе жатты. П олковник кайыкты жагага
бурып, кайранга Tipefli. Содан кешн устш жапырактармен
KOMin, тусына агаш шаншып, белп койды.
Доктор орман iniiHe бойлап енген сайын кушге кезш е жуз
елестетш журген баягы бала кезшдеп окигалар жан б1ткендей
Tipuiin, сол кезен енд1 MiHe, жылжып, касына келгендей, TinTi
кол созым жерде тургандай 6ip кызык эсерге калдырып, ай-
наласына таныркаган куш алак-жулак карай бердь
Бутактан бутакка ceK ipreH кызгылт-сары бакырауык май-
мылдар кос жолаушыга элдекандай еш пендш кпен жапы-
рактар арасы нан жауыга сыгалап, TicTepiH шакырлатты.
Шымкай кызыл, жасыл-сары TycTi алтын канат тоты кустар
уш ы п -ко н ы п , к а р л ы к к а н T 6 p i3 f l i дауы спен ты ны м сы з
баркылдайды.
196
 Бойы алты футтык, кызгылт мойынды, аппак, алып кутан-
дар жайылма, тайыз суга тонген бутак, устшде елдекандай
аянышты дыбыс шыгарып жене ез даусынан e 3i сескенген-
дей манайына сактана карайды.
Агаштар 6ipTe-6ipTe жшлеп, орман imi карангылана TycTi.
Орасан бшк гринхарттар, кызгылт-коныр уллабтар, пупурея,
суари, кастанья агаштары Tipecin, будан ep i етуге болмайды
дегендей сустанып, тунере туседь
- Кате келдж, — дед1 кенет полковник калын жыныска
шалкая карап. —б тш K e T i n n i3 ...
Агаш Te6eciHeH жел турганы байкалды. Солтустж-шыгыс-
тан кетершген кара булт аспанды тутас торлап, санылаусыз
кымтап алды.
- Жанбыр жаугалы тур. — Полковник тагы да багдарлай
карап, басын шайкады.
Осы кезде найзагай оты ж арк ете калды да, орасан улкен
шелек жерге кулагандай, кун кангы р-куцпр e T in , курю рей
ж енелдь Алда келе ж аткан полковни к токтап, арты на
бурылды.
- Доктор, 6i3 ещц алдагы индеецтер конысына жете ал-
маймыз... Онан да...
Тагы да гурс ете калган найзагай полковника н даусын
ест1ртпей ж1бердь Полковник колын ербендетш, сезш жал-
гамак болганда кун ушшил рет гурс e rri де, жанбыр тепелеп
куйып Kerri.
- Opi журвдз, —дед1 полковник туншыга айкайлап. —Opi
карай... Kepi кайтайык...
Агаш бастары катты ш уылдап, ш анкы лдаган кустар
даусы естшдь
- Тускен жер1м1зден кашык емес, —дед1 полковник етек-
тей пальма жапырагын доктордьщ тебесше буркеп жатып. —
Bip миссионер турады... EKi жыл болды, осы арадан енеркесш
орнын ашкан... 0 з каражатына индеецтерге арнап аурухана
салдырды...
Бурканган езен жиегшен жалгыз аяк жол кезжть Булттьщ
ортасы ж ы рты лы п, ж анбы р баганагы дай ею лен б ей , ак
жауынга уксап, б1ркелю cipKipen тур.
Алдан село оттары жылтырады.
Булар селога юргенде кун де ашылып, кекж иектеп саны-
лаудан батып бара жаткан алкызыл куннщ сыныгы керш дь
Миссионер конактарды жылы жузбен кабылдады. П ол­
ковник Мартинстщ жанындагы атакты доктор Эдуард Бей­
кер екенш е с т е н д е ол аксуйектерге тон ашык MiHe36eH бул
197
кездесуд1 ез eMipmin ен, бакытты сэттерш щ 6ipiHe балайты-
нын сол минутте-ак айтып салды. Одан кешн «Осындай кауш-
KaTepi мол орман imiHfle жаяулап-жалпылап, жауындатып,
жол ж урудщ 03i не деген тангаж айы п карапайымдылык
десещш!» —деп сыбырлады полковниктщ кулагына.
М иссионердщ ойел1 кез1нде ете ажарлы болганга уксай-
тын, инабатты, кенпешл, акылды адам екен. Балалары да суп-
суй ю м д ь KemKi кон акасы б1рынгай доктор Б ей кердщ
курметше арналды.
Кеш те ж иналгандардьщ 6opi op баскан кадамы тарихта
к алуга ra icT i осы нау улы адаммен 6 ip re отыргандыктан
о зд е р ш щ бо лм аш ы , огаш кы лы ктары да тарихта коса
калып коя ма деп коры ккандай, ете сак , сыпайы, жинакы
отырды.
- Слздщ ез каражатынызга индеецтер y m i H аурухана сал-
дырганынызды е с т ^ м , —дед1 доктор 6ip туста.
М иссионердщ етжешц жузш ен куаныш нуры жарк erri.
Ол TinTi куанганнан не айтарын бшмей, у н а з калды.
- Ж аксы icTereH ci3, - дед1 тагы да доктор.
- Ж ок, курметп доктор... Калай дегенмен де, мен булай
ютемесем, прогресшш кауым алдында баска ешкандай кылы-
гыммен ез1мд1 e 3iM актай алмас ем... Сондыктан болендей
ерлж тындырдым деп айта алмаймын.
Конакасы у-шусыз, ресми жиналыстай тыныш, 6ipKeflKi
e rri. Bopi де доктор Бейкердщ аузынан 6ip ерекше, euiKiM
бшмейтш, eniKiM ecTin кормеген б1рденелер тындагысы келдь
BipaK доктор ештене де айткан жок.
- Рибейро селосы канша жер? —дед1 жатарда.
- Тура жургенде 30 шакырымдай...
T aH ep T en ri астан к е ш н доктор аур ухан ан ы K op rici
келетш ш айтты.
Аурухана кызыл кipпiштeн салынган, шатырлы, узын уй
екен. Ж апырактар комкерген келенкел1 ауласында колын
танган, басын танган, таякка суйенген, Kaftcbi6ipi жаланаш,
Kaftcbi6ipi арзан, кек матадан т т л г е н халат киген, ала-кула
боянган индеецтер жур.
Узын бойлы, K©3iflflipiKTi жас flopirep кабыргалары Kici
бойы туска дешн жасыл туспен боялган, ж щ ш к е, узын ко-
ридорга бастап Kipin, капталдагы 6ipiHnii белменщ eciriH
ашты.
Дор1 ис\ мунк ете калды. Иш т1рескен керуеттер арасы­
нан eTin журудщ 03i киын с е к ш и . Аурулардын ешкайсысы
да юргендерге кещ л болген жок.
198
 - Кереуеттер жет1спейд1, —деп тусшд1рд1 жас дор1гер.
- Алгашкыда жакын тайпалардан ауыр жаракаттангандар-
ды 93iMi3 барып, океле алмаган ед1к, каз1р... Kepin турсыз
гой.
Доктор жагалап, шетю кереуетке келдк Жасы кырыктар-
га келген, бет nimiHi iprui, москал индеец асырауга кенбейтш
аннын жанарындай жабайы, жат жузбен докторга еркилы
карады.
- Сары безгек, — дед1 жас дер1гер к е зш д ф ш н козгап.
- Алтауы тускен ед1, Tipi калганы осы гана. Ал мынау ж ат­
кан... - Дэр1гер урген шардын, кабы гы ндай ж уп -ж ука
тер ш ер ш щ арасы нан ап п ак су й ектер 1 айкы н к е р ш ге н
eKiHmi индеецт1 KepceTTi. Индеецтщ е л а з гана к е т е р ш п -
басылган кеудес1 болмаса, бет-ж узш ен т1риплж тщ белrici
бш н б ей д ь — М енкос тайпасынан... Тускенш е 6ip ай бол­
ды. Бери-бери*. Осы елкедегш ердщ тен жартысына жуыгы
бери-бери д ер тш е ш ал ды ккан д ар... Ал м ынау ж атк ан
бугшнен калмауга THicTi... Гангрен... М ына ж ш г п 6i3re
паралич соккан куш нде екелдь.. T ep i3i ж арканат ш аккан
болуы керек. Б1рте-б1рте жазылып келедь..
Екшил палатада жаткан индеецтердщ жагдайлары 6ipiH-
цплерге Караганда елдекайда жаксы екен.
Кейб1реулер1 бастарын котерш, турегеп отыр. E i p a K 6opi
унс1з. B ip-6ipiHe бейтаны с, эр тайпадан косы лгандарга
уксайды. Дер1гер бет-аузы н алапестещ црш , кы зы лмен
бояп алган енгезердей, ж алпактанау индеецтщ ж аны на
барды да:
— Аягынды ертен шыгарамыз гипстен, бупн болмайды,
ертен, ертец, — дед1 испаншалап. Ертен дегещц колымен
белпс1з 6ip багытты асыра сштеп корсетп.
Индеец басын изедь
—Тикандардыц косем1, —дед1 дэр1гер ещц докторга карап.
- Аса ержурек адам... Азгантай тайпалардьщ басын косып,
ак адамдарга карсы эл1 де согыс ашпак ойы бар. Ж аракатта-
нып, б1рнеше рет тусп, жазылып шыкканнан кешн тайып
турады. Ал баскалары калып жатыр. 12 индеец осында фаб-
рикада жумыс ютещц... Ал мына жаткандар —тепе ваура тай­
пасынан...
Кенет доктор шетю кереуетке такай берд1 де, мелшшп •
турып калды... Кереует устшде мойны мен иыгын кызылмен
бояган, мандайына, жагына, иегше жасыл бояумен кос сы-

* Б ер и -бер и — В 1 ви там и н ш щ м улде ж етчепеуш ен пайда болаты н ауру.

199
зы к н окат ж ур п зген , елулер ш ам асы ндагы индеец жатыр. 0 л i,
Tipi екеш белпспз, K03i ж ум улы .
—Exi кун болды тускенше, —дед1 жас flopirep доктордьщ
токтап калганын байкап. — Индеецтер океп тастады... Ана
палатада орын болмаган сон, осында жаткыздык.
Д o p iгep ж уре TycKici келд1 д е, доктор Бей кердщ к о зга л -
май ту р ган ы н K o p i n , кйирш калды .
— Бул ©3i мулде белпс1з, тропикалык ауру. Жоне тукым
куалайды екен. Этнографтар бул тайпаны осы уакытка дешн
аштан кырылды деп келген. Олай емес, дол осы аурудан
кырылып 6iTinTi.
Дор1гер болтан шыгар дегендей, iflrepi озып, 6ip H eine
кадамдай жерге барды да, доктордьщ сол орында ofli кимыл-
сыз турганын Kopin, таныркап, Kepi бурылды.
— Айтпакшы, —дед1 eciHe олдене тускендей. — Бул жат­
кан индеец араку тайпасынан калган ен сонгы адам...
Д октор тенселш барып, кереуеттщ басына суйендь Ол
индеецтщ араку тайпасынан екенш бетш деп танба бояу-
дан таныган-ды. Кдпел1мде он мен тустщ арасындай 6ip
халде калды да, санасы на «бул куаныш ты жагдай, оте
куаны ш ты жагдай» деген хабар ж еткенде барып, бую л
гумырында туйсш ш кормеген алапат ce3iM таскыны дем
алуга мурша бермей, тунш ыктырып, беймол1м тунгиы кка
ш ым б а ты р ы п ж Ш ер ген д ей б о л д ы ... EciH ж и га н д а
туйм елерш агытып, колдан дем салып ж аткан flopirepfli
кордь «Доктордьщ ЖYpeгi нашар екен гой» деп куб1рлещц
олдею мдер.
—Терезеш ашындар! Сол кеш ш рек, кешн...
Доктор Бейкер кемеш не т1релген ыстык жасты сезшдь
Ж ана босанган ойелдщ ©3i oflcipen жатса да, баласынынтурш
Keprici келш, тырмыскан орекетшдей 6ip кимылмен мойнын
калт-култ созып, nieTKi кереуетке карады.
Араку индеец манагы кушнде, аласа жастыкта басы шал-
кайып, кимылсыз жатыр. Ж ак errepi анда-санда жыбыр-жы-
быр етедь «Tipi!»
К а р е к е т -т 1 р ц п л т н д е ©Mip бойы с э т т ш к к е дагды ла-
нып келсе де, тап осы ндай бакы тты С от ж ары к дуниеде
бар деп ойлам аган едь EciH ж иы п, буындарын 6eKiTTi.
О рн ы н ан туры п , а р а к у л ы к индеец ж атк ан к ер еу етк е
келдк
— Жол согып, кажыгандыктан болар, - flefli flopirep док-
тордьщ шынтагынан демеген куш ыесе ЖYpiп. —Жатып, ты-
ныкканьщыз жон.
200
 Доктор оньщ созш еспмегендей, аурудын дымкыл бшепн
устап, кездерш ашып, кабыскан iiniH сипап, оте баяу соккан
журепн тындап, унс1з турды да:
—Маган кабинепщзд1 6epini3mi, —дед1 flopirepre.
Доктордын ауру индеецп жеке кабинетке алдыруы турган
журтты кайран калдырды. Ж ердщ сшюнгенш немесе куннщ
тутылганын тамашалагандай 6 i p сокыр сез1ммен ентелест,
icTin акырын ку п сп . Аты анызга айналган доктор Бейкердщ
Mef tipi Mi Tycin, уакытын белгеш олгел1 жаткан бейшара
индеецтщ багы шыгар деп жорамалдасты.
BipaKкутпеген 6ip окига болды. Арада 6ipHenje сагат уакыт
откенде:
— Комектес, кудай ymiH, комектес, — лет доктор жас
д е р п е р д щ ж агасы н ан с ^ к 1 л е п . — 1здеген м ураты на
жетюзешн... Комектес Ka3ip...
—Доктор мырза, —flefli flopirep шарасыз унмен. - Сабыр
eTini3mi. Ci3 ен алдымен бул дерттщ осы манайдан баска жер­
де кездеспейтшше назар аударыныз... Джунглидщ ш ш де ею-
уш жерде гана K©3i бар. А раку тайпасы ак адамдардьщ
ескершен ж енш п, мекендерш тастап кешкенде сол ауданга
тап болыпты. Тайпанын атакты 6ip баксысыньщ айтуымен
булар баска жерге коныс аударган. (Буршактап аккан тер
доктор Бейкердщ мойнына куйылды). BipaK баксы актардын
колынан каза тапканнан кешн жукпалы дерт тайпага б1ржола
орныгып калган. Акыры 50-60 жылдьщ ш ш д е 6opi курып
6iTinTi. Мынау жаткан жалгыз Tipi калган косемнщ баласы
екен. Суйретш п вауралардын арасында журген жершен 6i3re
океп тастады... Мунын берш де 03i айтты. Кешелер сейлеп
жаткан. ByriH катты темендеп кетп. Ал, менщ колымнан ке­
лер еш кайран жок, доктор! Бул ауруды сактап калатын 6ip-
ак адам бар. Ол flopirep - Рауль Радригес. Осы дертп максат
eTin, узак жыл зерттеген.
— Кайда? - дед1 доктор жулып алгандай.
—Бурын Гояс штатында icTereH, Ka3ip Ресифиде калалык
ауруханада керш едй B i p a K оган хабар ж етш , келгенш е
кемшде оншакты кун уакыт керек.
—Тез хабар берЫ з!
—Доктор, ол мумюн емес. Kopin отырсыз, ауру бупннен,
opi кеткенде ертеннен калмайды...
«Бул калай?.. » —дей берд1 доктор колдары калтырап.
Баганагы eлшeyciз бакыт, yMiT, куаныш су сепкендей ба-
сылып, арканмен кузга салбыраган адамнын колынан сонгы
тушн шыгып бара жаткан сетшдей катерл1 урей ене-бойын
201
билеп барады. Ол TinTi олдекашан умыт болган, сонау балалык
шагында алгаш ToyinTiK сапарга аттанардагы окесш щ уйрет-
кен eMiH де eciHe TycipMeK болып тырысты. Акыры 03i ешка­
шан да кощ л аударып кормеген, озш одан ropi мощцрек,
курдел1рек кеселге лайык коргенджтен, кажет кылмаган мы­
нау беймол1м дертке олемд1 дуриреткен гажайып данышпан-
дыгынын да, атак-дацкыныц да кажет1 жогын, буган так Реси-
фиде туратын катардагы дер1гердщ гана кажет екенш анык
TyciHfli. Ол ©3iHiH хал устсиде жаткан ауру шешесше аптекадан
тш сп доршщ орнына мулде кажет1 жок, баска, кымбат доршер
алып келш турган акылсыз баланын кушндей 6ip куйге TycTi.
— Эрине докторга юно жок, —деген дауыс естиш кори­
дор жактан. —Ол Kici улкен icTin адамы гой...
Доктар oKeciHin, агасынын, ел1мш eciHe алды. «Б1здщ
тукымда оз ажалынан олген eшкiм жок, 6opi жорыкта, араку
ушш кек жолында курбан болган» деп мактанатын OKeci.
«Ka3ip аракудА сактап калу 6ip де 6ip косемнщ , б1рде 6ip
батырдьщ колынан келмейдь Тек б1здщ колымыздан келедь
Тек 6i3 гана сактап кала алуымыз мумюн» —деп efli OKeci.
Доктор жан-тошмен берш п , сол cyperrepfli TipmTin, коз
алдына е к е л п а келдь OKeciHin бет-niiuiHi булдырап, такап
келш : «Ант бер, ант бер деймш !», - деп турган сею лдь
—Мен араку тайпасынан шыккан улы Чоро баласы К ия­
ку... — Доктор акылынан алжаскандай ©3-03iHeH KYбipлeп
сойлей бердь
Тун ортасы ауа араку тайпасынан калган жалгыз индеец
доктор Бейкердщ алдында б1ржола коз жумды.
— B irri, 6opi де 6iTTi... —дей 6epfli доктор олж тщ муздай
колын тас кып устаган куш. —Ещц ешкандай магына калган
жок... Тук калган жок... Ен соцгы араку олдь.. BiTTi... Bopi де
6iTTi... 6iTTi...
BipaK ол араку тайпасынын ен сонгы адамы ©3i екенш
ангармады. Ол TinTi озш адам катарына санаган жок.
Бул жойт медицинага тутас 6ip floyip окелген данышпан
доктор Эдуард Бейкердщ flOpirepfliK кызмет1ндеп жалгыз гана
coTci3fliK болып тарихта калды.
 к ы з БЭТ1Ш ПЕН ЕРСЕЙ1Т

Япыр-ай, тагдыр mipKiHHin пенде баласына деген мыс-

калдай 6ip MempiMi болсайшы. Кара басын канша аулие болса
да, тотеден кш пккен болеге кылар лажын бар ма? Мынау
отырган Кожабек ез кушнде юмнен кем ед1? Досы тупл касы
да KicmiriH аттап кете алмайтын. Бел1 буплм ес-ак, басы
шлмес-ак деген, ку т1рлжтен 6ip мойын бшк азамат емес пе!
Kepi койдын жасындай жасы калганда жалгыз улдан айыры-
лып, кираган бейтеректей отырган отырысы мынау гой. Бей-
шара. Кудай аясын!
Кш з уй imimie казага кещ л айта жиналган калын журттьщ
осыдан баска ойларга ойы болмай, Кожабектщ жалгыз улын
ез колдарынан елт1рш алганнан бетер бастары салбырап, жер
шукып отыр. Жубатарга сез жок. Ку тшмен Kici т1рыткен
He6ip 6eTci3 шешендер тiлдepi байланып, карабет боп, унс1з
калган.
Тек Есеней карт «ия, алла» деп, беймол1м сиынып алды
да, eciKKe карап отырып:
—Сабыр ет, Кожеке! Жаратканнын ыктиярына не шара?
Кудай бала бермесе кайтер едщ? 03i берген жанды e 3i алды.
Bip Keperi болган шыгар, —деген болды.
Э йтеу1р б1рдене деу керек болган сон айтты, ойтпесе
К ож абек туп л е зш щ де к е н ш н е ein6ip ceHiM тудыра ал-
мады.
Кож абек 6ip колымен жер Tipen, киыкша керпеш енщ
успнде орен отыр. Э ж 1м жузшде енщ кайтып куанбастай, ешп
кайтып кулместей айыкпас уайымньщ табы бар. Элдеюм ар­
тына жастык койды. Кожабек жастыкка белш Tipen, басын
кетергенде 6ip тамшы жас калмай, суалып бггкен жанары-
нан ку т1рш ш ктен ещц ештенеш каламайтын, езш TinTi мына
дуниенщ адамы деп санамайтын 6ip тунш с байкалды. Ko3iHin
асты куЩцрп шыккандай култыдеп, талаурап тур.
Тер жактан елдеюм:
— Е-е, ж ш т тщ Tepeci едьау, не керек! Ж асаганны н на-
зары жаксыга, не жалгызга TycepiH кайтерсщ , — деп алла
тагаланьщ дол осы iciHe ©3iHiH риза емесш 6m flipin, кейи
сейледь
203
 —Кудайга да жаксы керек, —деп дэлелдед1 тагы 6ipeyi.
Кожабек киналып, жерге карады.
Баласынын бойындагы жаксылыкты еске алудьщ тап каз1р
пайда бермесш, кайта кимастыкты к у ш ей тт, кайгыны ауыр-
лата TycepiH 6epi де б ш п отыр. «Кдйырлы болсыннан» баска
тыге тиек кылар дым жок.
Ш ынында да алланы н жаксы ны екетед1 дегеш рас шы-
гар. Осы б ал а и н с т и т у т к а т у с к е н н е н елд1 ш ул атты .
«К,ожабектщ баласы Болат окуга алгыр екен, мугал1мдердщ
ездер1 каймыгатын кершедЬ>, — деуин едь Айтса айткан-
дай, институтты айрыкша дипломмен 6 i T i p i n келдг B i p жыл
OTiciMeH ауданды к басш ы кы зм етш е кетерш д ь Ж уы кта
облыска екететщ керщед1 деген сыбыс тараган. Эйтеу1р
барып жуздескендердщ 6 e p i «тек болгалы турган бала екен,
Tip i болсын» деп, ты -ауы здары н таска сштеп, тфалап кай-
татын. Ел-ж уртка ж астайынан аты ш ы ккан сол Болат ещц
YЙлeнгeлi жатканда аяк астынан кайтыс болып к е т а . Арт-
та туяк калмады. B i p еулеттщ тукымын 6 i p е з 1мен б1ржола
токтатты да кете барды.
Осы 6ip тукымньщ токтап калуы ж азы ксы з жасалган
киянаттай, елдеб1р жанылыстыктан, иэ тусщбестжтен болып
отырган нэрседей буюл журттын акыл-ойын байлап отыр.
Торге таман отырган муртты кара Кожабектщ K a 3 ip ri халш
тшдесуге жарамайды деп шешкендей, кызмет кылып журген
ж т т к е карап:
— Коктаска зэкез 6epin пе ендер, Ауданбек? —дедь
Кектас туралы сездщ шыгуы журтты элдeбip ьщгайсыз-
дыктан куткаргандай болды.
— Коктаска заказ бершген, —дед1 Ауданбек. — Алматы-
дагы Тыш канбайга жШергенб1з телеграмма мен акшаны.
B i p a K облыс орталыгынан машинамен барып экелу кажет
екен. Жарты тоннадан ауыр дей ме?.. BipHeuie адам бармаса,
жалгыз-жарым тук ютей алмайтын шыгар...
B ip T e -6 ip T e енпм е журе бастады. Кож екеннщ к ец ш н е 6 ip
TeTiK бола ма деген умггпен журт ешй Тышканбайдьщ улкен
адамгерш ш пн, маркум екесш щ де ак кещ л, жаксы адам бол-
ганын, ал енд1 жарты тонна дегенщ еж ептеу1р салмак екешн,
калайда м ен гш к ескертюш болатынын айтып, ел 1 келмей
жаткан кулпытасты ж ер-кекке тус1рмей мактап, б1рсыпыра
серпш п калды.
—Оны арнайы кранмен кетермесе канша адам болсан да,
сен 1н кетергенщ е болмайды, — деп киындатты алгашкы
муртты кара.
204
 B i p a K созш щ аягында корпи аудандардын б1ршде осын-
дай кулпытасты олдеюмдердщ урлап кеткенш, одан o p i 6 i p
жерде колдан кол ж асайм ы з деп, зираттарды су алып,
суйектердщ суга калкып шыкканын айтып, айдалага лагып
к erri.
— K e c e r i H б т р д ж , ещц ертец уш не K i p i c e M i 3 , — дед1
Ауданбек.
М уртты кара е зш щ артык сейлеп койганын ce3in, жаг-
дайын тузеп алу y m i H жана суракка к е и т .
— KeceKTi со вхоз берд1 ме, ж о к ...
— Ж ок, 63iMi3 куйдык.
—Э, ол дурыс. Тепнде сатып алган сауап болмайды деШп
гой.
—Ол рас, —деп куптады отыргандар.
Муртты кара айыбынан акталып шыгып, алгашкы абы-
ройын кайтып алгандай кетерш щ ю реп отырып, баягыда 6 i p
патшанын oKeciHe тамды кулдарына салдырганын, 6 i p a K о
дуниеде окесш щ тамы мойнына карыз боп мшгенш, б1реудщ
колымен салынган топырак топырак салдыга есептелмейтшш
айггы. B i p a K тагы да Сагидолла деген б1реудщ окесш щ та-
мына куйган буюл кесегш аракка сатып ж 1бергенш айтып,
елд1 кайта шошытты.
Есеней карт мына енпмеден катты кысылып, кипактап,
OOTeyip журт назарын баска 6ipfleHere аудару ушш:
—Мынау кай бала? —дей салды сол жагындагы 03i таны-
май отырган кезш д1рж т1 ж 1птке карап.
— Жарасбай, — дед1 eciK жактан 6ipey. — Болаттьщ 6ipre
окыган жолдасы гой. Соноу Кызылордадан келдь Б1ржола
тамын салысып кетем деп жатыр.
— Е, айналайын-ай, — дед1 Есеней риза болып. — Bipre
окыган достар гой, кайтсын-ай! Kici болатын бала екенсщ,
карагым-ай! Ёумырлы бол!
Ш ай келдй Тым-тырыс отырып ею кесе 1шкеннен кешн,
6opi кел1сш койгандай, 6ip-6ipflen кеселерш тецкердь Дас-
таркан ineTi буплген сотте куран окылатынын сезген журт
жапырлап, бас кшмдерш 1здест1ре бастады.
Есеней карт жаланбас отырган жастар жагына унатпай 6ip
карады да, куран окуга KipicTi. Кол жайылды. Дастаркан жи-
ылды. Енд1 торде отыргандар 6ip-6ipme алма-кезек карап,
«кайтпаймыз ба» дегенш кездер1мен бiлдipдi.
—Ал, Кожабек, - дед1 Есеней iprefleri камшысын алдына
койып. — Ж ер аягы шалгай, жеткешм1з осы болды. Тудыр-
ган сен де, бала хальпспю едь Жыламаган адам жок. Онын
205
орнына б1здщ кететш жешм1з бар гой. BipaK алланыц icine
не шара? Кудай баска салды, кендж дейм1з. Баягьща Дермен-
жаным кайтканда, — буюл ел боп... аягынан тж турып... ат-
тандырып... Сонда «япырау, кунде болмашыга жуз шайысып,
б1рде араз, б1рде тату боп журген осы 6ip жаман агайын бол-
маса кайтып жер басып, кун керем1з деп ойлап ем... Агайын
ортаны медет кыл. Баска не айтайын... —Есеней yHci3 калып,
орамалымен K03iH cypTTi, пешпентшщ туймесш салды. Со-
сын камшысын тагы 6ip козгап койып: — Bi3 ещц козгала-
мыз, — дед1 нык дауыспен. — Малга адам калмап едь TinTi
бар гой ешкайда бурыла алмайсыц... Ал ещц 6ip кудайга тап-
сырдык. Руксат ет, Кожеке.
Кожабек б1рдеце деп аузын жыбырлаткан болды, 6ipaK не
дегенш ешюм ecTireH жок.
Ж урт орындарынан турып, 6ip-6ipflen шыга бастады.
Кож абек жалгыз калганнан кеш н де, томен карап узак
отырды.
Баласынын ол1мше тагдырдын жазуы деп, лажсыз консе
де, кецш тукшршде ом1рден осы кушмше ку бас боп откешм
бе деген ой пайда болганда урей дауылы аяк-колын жерге
типзбей, журеп кысылды. «Алла-ау, алла-ау! —дей 6epfli ты-
нысы тарылып. —Kicire жасаган 6ip тушр киянатым жок гой...
Не жазыгым бар, жасаган-ау. Не жаздым?!»
Айналуга келмейтш аядай ш ы нньщ тебесш де калт-култ
eTin, кулагалы тургандай. Табан Tipep будыр жок, 6 o p i тай-
ганак.
Кожабек шын кулап кетпешн дегендей колымен жер Tipen,
жылжып тосепне кисайды. Осы 6ip киямет-кайым болган
аласапыран окиганы 6ip жepiнeн кате кеткендей басынан
бастап кайта еске алды.
Баласынын оку 6iTipin келгеш, улан-асыр той жасаганы
кеше гана сеюлд1 ет. Кезшде атка мшген аздаган сауаты бар,
K03i ашык К ож екен баласын ырым-жырыммен YЙлeндipeм
деп копандаган жок. Сол жактан езш е тен 6ipeyfli ала келер
деп ойлаган. Олай болмады. Сойтсе де баланы кыстамады,
акылы бар бала гой, 6ip ойлаганы бар шыгар деген. Одан
жогарылап, кызмет1 есть
Ауданда да, облыста да жиналыс болса, Болатты мактады.
Газетке де шыкты. Эне 6ip секретарь ж т т (япырай, тш мен
кез деген рас па екен) «Кожабеков —б1здщ мактанышымыз.
Оте i c K e p , бш м дь Озш щ адамгерш ш пмен, инабаттылыгы-
мен, рухани тазалыгымен журтка улп бола алады», —деп та-
кылдап едь Сонда Кожекен: «Гскерлш мен б ш м д 1 екенш
206
бшсш. Ал анда-санда жумыс бабында болмаса, баска уакыт­
та олармен араласпайтын Болаттын ю с ш п н кайдан бше кой-
ды екен. Элде icкepлiгiн де Kicmiri деп багалай ма екен», —
деп ойлаган. Верш де койшы. К ож екеннщ кекеш н Tecin
журген нерсе —баласынын уйлену1 едг Акыры оган да колы
жеткендей болып, той жабдыгы басталды. BipaK ку тагдыр
улпртпедг Тетеден 6ip дауасыз кесел жабысты. Бас-аягы 6ip-
ак ай. Ауруханадан уйге кайта экелгенде-ак Кож екен 6ip
сумдыкты сезген. Бала тшге келмедь Мына т1ршшктен белек,
езге 6ip арманына жете алмагандай немесе елде б1рденеге
еюнгендей басын елс1з шайкай бердь Сейтш жатып б1ржола
аттанып к ета. К ож екен елсш -елсш талумен болды. K a6ip
басында гана 6ipmaMa eciH жиды. Элдеюм колтыгынан де-
меп тур. Б1реулер «сабыр ет» деп жубататын секшдь «Негыл-
ган сабыр, кудай-ау?! Кайдагы сабыр?! Неге керек?» Ж урт
буркылдатып топырак сала бастаганда улын т1рщей кемш
жаткандай жан даусы шыкты.
—Кожеке, ез кольщызбен топырак салыныз, —деш н6ipey.
Кожекен жерден 6ip уыс топырак алып, Ka6ipre тастай
берд1 де, т1зерлеп отыра кета.
Аудан басшыларынын 6ipi болуы керек, буйра шашты жас
ж т т сез сейледь
Абзал дос деШй, азамат дейдь.. 1скерлшн„ б ш м д ш ш ц
дей ме-ау... 0 M ip in барш амызга улп дей ме-ау... М актап
жатыр, мактап жатыр. О, пендеиплж , ку жаны кайгыдан
каусап, б1ткел1 турса да, «менен туган бала жаман болма-
ган екен гой» деген 6ip болмашы, арсыз мактаныш кещ л
тупюршде бойдагы баланын кимылдаганындай ерегццк 6ip
булк eTin калады.
Агайын-ел топырлап келш , кещ л айтуда. 0лж т1 женелту
салтанатынан б1рдене туссе, ауданы бар, туган-туысы бар,
жандарын салы п-ак жатыр, Жетш1 бершдь K eceri куйылды.
Ертеннен бастап тамын салуга KipicneK. Ещц кур уайымнан
ештене е н б е а , елжтен адамнын суитыны, тагдырдьщ куры-
гынан пенденщ кашып кутылмайтыны, ейткеш пенденщ e3i
еу баста осылай курык салу ушш жаратылганы — 6ep i-6ep i
TyciHiKTi-ак секшдь BipaK Кожекеннщ к е ц ш беюмедь
- Эттеген-ай, —дед1 даусын шыгара куб1рлеп. — Этте-
ген-ай!
Кожекен кезш ашып алды. Уй iuii кап-каращ ы , тып-ты-
ныш. Елдщ жатып калганы ма?.. Ж уреп шанышкандай бол­
ды. Он бушрше аунап TycTi. K eM nipi KypciHin кояды. Эл1
уйыктамаган секшдь Ш алыньщ ез хел1 елдекалай боп бара
207
жаткднын керген сон, байгус ширыгып Kerri. Ж урттын 6opi:
«KeMnipi мыкты екен, 6epiK екен», — деп кояды. Кайб1р
жет1скеннен мыкты боп жур...
Т у н ш н 6ip уагы на д еш н К о ж е к е ц н щ K©3i ы ш б е д ь
Д униенщ алдамшылыгы, е тк ш п п л ш ж айш ылыкта сан ай-
ты лы п ж урген с е з болса да, тап к а з 1ргщ ей ап -ай кы н ,
TyciHiKTi болып корген емес. Ж уртка айтып ж урген оз
акылына е зш щ калай байыбына ж етш тусш бей келгенш е
тан калды. Кудай-ау, кеше гана емес пе... (К ож екеннщ тагы
да ж у р е п ш аныш ты). Кеш е гана емес пе, елмен б1рдей
TipinmiK кызыгын тен белю ш ж ургеш . Енш каз1р тобынан
белш ген аксак койдай, ез уайымынан артыла алмай ж ат­
кан жатысы мынау. Ш ынында да адамнын барар сапарда
улы дурм екке араласып, кайтары нда ж алгы з кайтатыны
сею лд1, орта жастан opi асып, кайтар сапар басталганда
гум ы ры н ы н ш ы гар eciriH e ж ал гы з о р ал ар ьщ айны м ас
аки каттай ... Ж убанарьщ — урпак б олса... (К о ж ек ен н щ
ж у р еп YiuiHiiii рет шанышты).
Улынын Ka6ipi казылып болганда Кожабектщ: «Жок, бул
маган казылган, босатындар», —деп Ka6ipre тап-тап берген-
де осыдан баска не куш п бар.
Ой ушына жете алмай, узак жаткан К ож екец тан алдында
кез шырымын алды. BipaK кеп уйыктай алмады. Кун шыга
орнынан турып, кш нш , сыртка шыкты. KoHiri келжтей аяк
inipKiH 63iHeH-e3i зират жакка бастай бердь Кож екен ауыл
сыртындагы корымга калай келгенш бшмей калды..
Шоп баскан кос емшек моланын тусына келгенде к ш р ш ,
кез токтатты. «Жарыктык! Кыз Б о^ш пен EpceftiTTin мола-
сы гой...» Булар жайлы аныз осы тощрекке кентараган. Козы
Корпеш пен Баяндай 6ip молада елген гашыктар екен. Жумба
жарыктык жырын KeflicTipin айтушы ед1. Тындаган адамнын
берш жылататын.
Кожекен баласынын зиратына келгенде Жарасбайлар там-
нын алгашкы кесектер1н калап улпрген екен. Бул жолы кещл1
бурынгыдай босаган жок.
- Ж а тк ан ж е р щ ж айлы б ол сы н , ж ары гы м , - дед
пешпент1н i n e m in жатып. Содан туе ауганша дем алмастан
ез колымен K ip n im калады. Елмен 6 i p r e лайдын, к1рп1шт1н
сапасын, 20 катардан барып кумбез кетеру керегш, еш жер­
ден кулак ш ыгармай-ак, ки 1з уйше кем керген н 1н дурыс
екен1н т.с.с. онпм е кылды.
Бесш шамасында журт дем алуга отырганда Кож екен Ж а-
расбайды жанына шакырып алды.
208
 —Балам-ау, осы сенщ уакытынды текке алып журген жок-
пыз ба? Уакытын 6iTce, кысылма. CeHiH осы келгсще де мен
ризамын.
—Уакытым бар, ага, —дед1 Жарасбай шылымын тутатып
жатып. Кысылып жургем жок. BiTipin, б1ржола-аккайтамын.
Кожекен томен карап, ундемей калды.
—Тым бекерге нал и бермещз, ага, - дед1 Жарасбай жерге
шынтактай 6epin. — Тушмен уйыктамай шыктыныз. Сабыр
етсещзил...
—Каргам-ау... —Кож екен K©3i жасаурап, тамга карады. -
Каргам-ау, жубатканын дурыс кой. Дуниеден отпейтш пен-
де бар ма?.. BipaK, Болатжаннын артында алданыш кылар бала
калса, мен буйтш кажымас ем гой. А як астынан... арманда
Kerri... Туяк калса, кудай-ау, K©3i сокыр, кулагы санырау 6ip
бокмурын калса, мен буйтш шаршамас ем гой...
Кенет олдене eciHe тускендей Ж арасбай басын кетерш
алды да:
— Ага, — дед}, — мен ci3re 6ip кызык айтайын, Болаттан
бала бар.
Кож екен селк ете калды.
—Тек, не дещц? —дед1 окыс бурылып.
— Болаттан бала бар, — лещ Жарасбай кайталап. — Оны
маган ©3i айткан.
-И о ?
—Университетте окып журген кез!м1зде... Эйтеу1р, атын
умыттым, Соуле ме, Г улам бе, б1реуден балам бар деген.
Кожекене мына соз баласы т1ршп келгеннен кем ©сер ет­
кен жок. Кезш е келген жасты KepceTKici келмей, томен карап
орамалын алып, cin6ipiHe бердг
—Ио? —дед1 содан кешн кемсендеп.
—Ол 03i каланын кызы болатын. Алматыда болуга TnicTi.
—Апыр-ау, оны табуга бола ма 03i?
—Неге болмасын.
—Ио? —дед1 тагы да аузына баска соз туспей.
— Алматыда б1збен 6ipre окыган ж т т т е р бар. Солар
аркылы табуга болады.
— Токташ ы, шырагым, — дед1 К ож екен Ж арасбайдьщ
иыгына колын типз1п. — Апырмай, карагым-ай,.. апырмай...
к1шкене сабыр кылшы... — Кожекен езш е ©3i келе алмай,
6ipa3 отырды.
—Ио? —дед1 олден сон не сурап турганына 03i де тусшбей.
—Алматыда 6ipre окыган жш ттер бар... —дед1 Жарасбай
сезш кайталап.
14-30064 209
 — Сонда 03i баланын калганы анык па? — деп К ож екен
сенбегендей Жарасбайга тура карады.
— Баланын бары анык.
-И о ?
—0 з басым ол кыздын кайда ютейтшш бшмеймш. Асыл-
бек деген жолдасымыз сонда институтта калган. Ол борш де
бшедь
-И о ?
—Соган бару керек. Мен адресш берешн.
— Ио, суйтпл, карагым. Уйге барган сон,, умытпай 6epmi.
Будан кеш н К ож екеннщ жумыска 6epeKeci болмады...
«Ертен де кун бар гой» деп, елд1 асыктырып, кун батпай та-
ратып жiбepдi.
Уйге жетю1мен б резен т кун кезш ен агарып кеткен жем-
жем оскери coMKeciH ашып, iuiiHeH тор кез доптер алды.
— Мынаган елп адрес1щц жазшы, каргам, —дед1 Ж арас-
байга.
Жарасбай калтасынан каламын алып, улкен орштермен
баттитып ад р ес а ж азып шыкты. К ож екен а д р ес а алып,
бурын 6ip керген жершдей, ойланып, узак отырды.
—Тауып бара аласыз ба?
— Табатын шыгармын, — дед1 К ож екен ол1 де адреске
шукшиган куш . — Ты ш канбай бар. Соган берсем болды
емес пе?
—Эрине, каланын адамы болса, тук киындыгы жок.
Кожекен журеп лушлдеп, кеш к1 шайды да ж енд1 iuie ал-
мады. Жатарда дептер1н алып, тагы да адреске шукшиды. Ба-
данадай eTin жазылган осы 6ip жазу ене-бойын жылытып ба-
рады . Осы а д р еск е ж етсе болды , алды н ан б ей тан ы с,
к1шкентай немерес1 «аталап» карсы шыгатындай кер 1нед1.
BipaK Кожекен бул сырын Tipi жанга айтпауга беюндь Ун-
тунс1з KeTin калып, кектен тускендей немерес1н алып кел1п,
«К ож абект1 кудай ж ы латты » д еген ж уртты н TifliH
желбезепнен Ti3reH балыктай 6ip сымга шаншып, буюл елд1
айран-асыр кылатын сол co iri арман erri.
Kefleci KyHi зират басында журттын onriMeci тек Кожабек
болды.
—Япыр-ай, —дест1 олар кесек кал ап жаткан Кожекене ту
сыртынан карап. —Суйеп асыл mipKiH гой. Адам болмай кала
мадеп коркып ек. Сынбаган екен...
— Кайратын айтсайшы, танертеннен ол1 Ti3e буккен жок.
—Кайтсын, кудай баска салгасын, —дест1 бipeyлep амал-
сыздыкка жорып.
910
 Кожекеннщ кабагы кундепден ашык едь Амандаскан елдщ
бершен уй-ш ш щ , ауыл-аймагыньщ амандыгын сурады.
Журттын «отырып, демалыныз» дегешне де кулак аскан
жок. Цементтщ катып бара жатканын Kepin, су куйгызды,
жогарыда Kipnim калап жаткан Жарасбайга:
- Кесектерд1 байлап кала, айналайын, мш еки былай,
лайынды молырак сал, —деп кецес бердь
Кож екеннщ кен ш н д е п 0 3 re p ic T i Жарасбайдан баска Tipi
жан бшмед!, баягы 6 ip енкеймес ip m iriH e , мыктылыгына жо-
рыды.
К ож екен кеш ке уйге кел 1с1мен тагы да Ж арасбайды
сыртка шыгарып алып, кеш еп меселеш акылдасумен болды.
- Кыркын 6epin, бата окыр агайыннын аягы саябырлага-
сын ж у р т кетемш, —дед1 барар жерш шамалагандай алыска
карап. — Денсаулык темендеп барады, журек шаншиды...
Д0piгep бала анада бэлнеске жату керек деген едк.. Алма-
тыга KOpiHreHHiH бетендш болмас.
Жарасбай 6ipa3 ойланып турып:
- Мен онда А сы лбекке хат жазып береш н, - дед1, —
тусшбей калып журмесш.
- Суйте койшы, карагым!
Уйге юрген сон, Ж арасбай хат жазуга KipicTi. Шай келш,
дастаркан жайылган кезде Кож екен хатты терт буктеп, тес
калтасына салды. Ю шкене н ем ер еа ешц ешкайда кашып
кутылмайтындай кершдк
...Уш куннен кешн кумбез салынып 6iTTi. Журттын 6epi
оны буюл аудан келемш деп ен сеулетп кумбез болды деп
iueiirri.
Кож екен тугалы зират атаулыны жаны т у р ш т п , унатпай-
тын. B ip a K сеулетп кумбездщ тек т1ршшкке емес, ел1мге де
жарасатынына ш тей кайран калды. Тап ещц муньщ бал асы
езге елштерден мереш устем боп, уялмай жататын сеюлдь
0л1м берш де тенеспред1 дейдь Кайдан тенест1рсш. Зи-
раттагы тамдардын e 3i ер турль Анау шеттеп баягы аштыкта
шала-пула жабылган каб1рлер жермен жексен болып, астында
юм жатканы бeймeлiм, болар-болмас темпешйкке айналган.
Ие, кайдан тецест1рсш. 0 л1ктер де ездершше бакытты, ба­
кытсыз болып белшетш болганы да.

***

Болаттын кыркы бершдь К ож екеннщ к е ц ш н кетерш ,

KyHi-TyHi касында отырган ет жакын агайындар да ез камда-
211
рымен шаруаларын куйттеп Kerri. Кашангы отырсын. Tipi
адамнын Tipmmiri кез жумбай 6iTneftai екен. Кож екен де кыс
камын ойластыра бастады. Совхоз директорынын орынбаса-
рына Kipin, азгантай KOMip TycipTin алды. Екшцп ферманын
Menrepymici ©3i келш:
—Азгантай малдарын кыста карап калмасын. Карсакбайга
айтып, 6 i p маш ина ш еп T y c i p T i n береш н. Биыл ш еп аз.
Ешюмге руксат бермей жатыр. Киын, киын, —деп жасайтын
жаксылыгынын салмагын ауырлатып Kerri.
К ож екен еши opi кеипгуге болмайды деген оймен кешке
KeMnipiMeH акылдасты.
—Баланын коктасы келетш Typi жок, —дед1 Кож екен шай
устшде. —Тышканбай 6ip жакка кетш калды ма, олде баска
6ip киындыктары бар ма... Соган ©3iM баргым келш отыр.
KeM nipi т усш б ей , ш алына бурыла карап, аккум анды
котерген калпы турып калды.
—©3iM бармасам, кайдан 6 iT ciH , - дед1 Кож екен кок жыр-
тыс орамалымен бы егш ш TepiH c y p T in .
—Уйбай-ау, сен не 6iT ip e аласын. Кангып каларсын айда-
лада.
— Неге кангимын? ТышканбаШикше телграм жiбepeмiз.
Карсы алатын шыгар.
—Кудай, не деШй?..
К ож екен K e M n ip iH e не деп туЫнщрерш бшмей, жeлпiнiп
у зак отырды. B i p заманда: «Ж е, болар», — деп кесесш
тонкердь Сосын калтасынан шыны шакшасын алып, насы-
бай атты. Калган насыбайдын M0лшepiн 6mrici келш, шак-
шанын аузына сыгырая карап кiшкeнe отырды да, кенет аузы-
на су толтырып алгандай, сойлей алмай:
—М -м-м, —дед1 ымдап KeMnipiHe.
KeMnipi онысына б1рден TyciHin, аяк жактан тую рпш ш
алып бердь Кож екен тую рппгп алып, LueriHin отырды.
—Онын 6ip ce6e6i болып тур, —дед1 акырын гана.
KeMnipi жаксырак есту ymiH кимешепн ысырып, кулагын
ашты.
— Болатжаннан бала калган екен... (KeMnipiane ун жок).
Оны Ж арасбай айтты... (KeMnipi салдырлатып ш ыны-аяк-
тарды жуа бастады). OflipiciH де алдым... Алматыда керш едь
Кож екен мына сезш щ неге осер етпегенше тусшбей, ба­
сын кетергенде селюлдеп жылап отырган кемшрш кордь
—Тоуекел, барып корем...
—Жасаган, —деп сыбырлады KeMnipi жаска туншыгып. —
Ж асаган, жаппар ием...
212
 - Жарасбай ездер1мен 6ipre окыган жолдасына хат жа-
зып бердь Сол комектесед1 деп отыр.
KeMnipi одан opi тындауга шамасы жетпей, колындагы
KececiH салдыр eTKi3in тастап жiбepiп, калтасынан колдей ак
орамалын алып козш е басты да, со куш дауыс кылып коя
бердь
- Жасаган-ай... жалгызымды алдын деп, тш м ra in KeTin
едi... Енд1 жылата корме, жасаган... KyflipeTi куигп жараткан...
тшепмщ бере гор!.. 0шкешмд1 жандыра гор! MempiMiHfli бере
гор... аллатагала...
К о ж ек ен н 1н кой деуге ш амасы келм едь KeM nipiHin
жалбарынган тшегш ш тей 03i де кайталап, бетше соргала-
ган жасты саусагымен кагып кап отырды.
Ш уйкедей KeMnipiHin кара тасты жiбiтepдeй зарлы yHi
кабыргасын кайыстырды.
- Жаман ырым кылма, KeMnipiM-ay, - дед1 ©3iHe де бейта-
ныс, мешрбан, жумсак унмен. — MeHi кажытпашы, жаркы-
ным. Кудайдан тшек етешк. Жасаймын десе жаксылыгы аз
ба?..
Тосекке ж атканнан кеш н де e K e y i жаратушы кудайга,
букш оулие-омбиелерге жалынып, жалбарынумен болды.
... Kefleci KyHi К о ж ек ен ж иналы ска жургел1 ж аткан
парторгтын машинасымен ауданга журш Kerri. «Алматыга
барып емделш келем , ж урек шыдатпай барады», — деп
TyciHflipfli сураган журттын 6opiHe. Парторг совхозга жакында
келген ж ас ж ш т едь М ын ж асагы р ж аксы бала екен.
Кожекегци аэропортка дешн апарып, билетш алып 6epin,
оган коса Тышканбайдын адресше телеграмма салмак болып
уэде берш калды.
***

Кожекен Алматынын аэропортына тун ортасында келш

TycTi. Самаладай ж аркыраган электр шамдарына, каздай
тсзшген шамадан тыс улкен самолеттерге таныркай караган
куш «япырмай, Тышканбайы TycKip келмей калса кайгпм»,
- деп iurreft кобалжып келе жатты.
Kipep eciKTe журт у-шу болып кушактасып, кырык жыл-
дан 6epi корюпегендей 6ip-6ipiHiH 6errepiHeH сушп, море-
соре болуда. К ож екен жан-жагына алактап, урей мен дагда-
рыстын ортасында opi-copi турып калган. Осы кезде:
- Кожеке, ассалаумагалайкум! — деген дауысты ecTin,
куанганнан не icTepiH бшмей, калбалактап калды.
Тышканбай келе чемоданга жармасып:
213
 —Мен й зт ана жук 6epin жаткан жерден 1здеп журсем...
—деп курак ушып жур.
—Элиюсолом, - дед1 олден сон Кож екен есш жиып.
Тышканбай да баягы бала кезш деп кангалак мшезшен
езгермеген екен.
—Самолеттен кашан туспщ з? - деЩц апалактап. - Э, ио,
айтпакшы осы екен гой... е, Tempi... менде не ес бар, - деп
кещ алдеп, озшен 03i моз болады.
— О, худауанда, аумаган OKeci, - дед1 Кож екен куб1рлеп.
—Маркум yHeMi ycTin дабдырап журуил едь
К енет Ты ш канбай есш е олдене тускендей тунж ырай
калды.
— Ойбай-ау, Кожеке, гапу eTiHi3... ес шыгып... Болаттын
казасы кайырлы болсын... Апырай...
Кож екен не айтканы б е л п а з, аузын жыбырлатты.
— Апыр-ай, жендеп те ести алмадык, неден болды?
—Ауырып кайтты гой.
—Не ауру?
—Бшмеймш, шырагым. 9ftTeyip 6ip тотеден кш нккен ке-
сел болды. Рак дей ме? УЬ!
Т ы ш канбай е з-е зш е н урейленш , кы ры кка ж етпеген
ж ап-ж ас ж т т т щ калайш а рак болатынына тусш бей, олде
6ip жогаргы ж акка арыз етуге болаты ндай-ак, мунын еш-
кандай акылга да, занга да сыймайтынын долелдеп турып
алды.
— УйЧшщ аман ба, шырагым? — дед1 К ож екен 6ip турл1
камыккан унмен.
— Аман, аман, аман, - деп асып-састы Тышканбай.
Кеш е жак бетте машина да кутш тур екен, булар кеп уза-
май-ак eKi бетш агаш кемкерген октай тузу, кен кешелер-
мен журш, Тышканбайдын ушне жетп.
Боленбай кабат зеул1м уши кергенде К ож екен алгашын-
да «кудай-ау, осынша улкен уЩц не ктещц», — деп шошып
кеткен. Суйтсе, уш сонын eKi- а к болм еа екен. Агаш шкаф-
тар мен столдар, диван, сосын тек ютап жинай 6epinTi... Орыс
eKeHi, казак екеш белпс1з, еркекше шалбар киш алган оп-
одем^ талдырмаш келшшек шYлдip-шYЛдip етедь Домш жа-
сап, арак-шарабына дешн самсатып, стол устш 03ipflen ко-
йыпты.
Тышканбайдын акылы болар, 6ip рет амандасып, кетш
калганнан кешн кайтып келш:
—Ата, ci3re кещ л айтамын, баланыздын ел1мше 6i3 де уа-
йымдымыз, —дед1 6ip турл1 жаттыкпаган тшмен.
214
 - Ракмет, шырагым, - дед1 Кож екен кед1мгщей риза бо­
лып. —Кудайдын буйрыгы шыгар. Шыгарга жан белек бол­
ган сон, амал жок. Кайтешк...
Кожекен жумсак диванга отырганда езш щ ебден шарша-
ганын 6ip-aK сездг Ж астыкка жантайып, уйыган белш жа­
зып, жан шакырды. Аздап дем алганнан кешн, кшмш жукар-
тып, жуынып-шайынып алды. Содан кешн барлыгы столга
отырды.
- Мына келш баланыздын аты — Гуля, то есть Гулам, —
дед1 Тышканбай зат корсеткендей ейелш саусагымен нускап.
- Ана белмеде юшкентайымыз уйыктап жатыр. Онын аты -
Абылай...
- Bepi де кайырлы болсын, карактарым. Бакытты больщ-
дар.
Етке 6ip-eKi рет кол салганнан к е ш н -ак Тыш канбай
бетелкелердщ 6ipiHe жармасты.
- Айналайын, мен ш пейм ш гой, кайтесщ соны, — дед}
Кожекен.
Тышканбай оган кещ л аудармай, елденеге асып-сасып,
бетелкенщ тыгынын тартып калганда канылтыр тыгын колын
Kecin кетп.
- Ойбай, Гуля, марля, —дед1 саусагын устай алып.
Кож екен Тышканбайдын жащ алактыгы на карап, онын
екесш eciHe алып отыр. Ж арыктык ушып-конып, кершген
жерде кез1н шыгарып ала жаздап, жайдак шанадан аудары-
лып, жуз адам сау жургенде ортасында жалгыз e3i аттан
кулап, ьщгай б1рденеге урынып журетш. BipaK Kicire арам-
дыгы жок, аккещ л едь
Тышканбай саусагын декемен байлап алганнан кешн,
рюмкелерге арак куйды. Куйып жатып:
- Ci3 ещц ш п ей -ак койьщыз, 6ipaK куюлы тура берсш.
1шпей-ак койьщыз, iшпeй-aк койьщыз... 6ipaK куюлы турсын,
- дейд1 6ip c©3iH мын кайталап.
Эйел1 Ордене деп орысшалайды, iume деп жатканы бо-
лар. Тышканбай кипактап, 1шпейтш адамдай рюмкесш ысы-
рып койды.
Кожекен ет жеп болып, кагазга колын сургп. Осы кезде
Гулам сорпа екелуге ас уйге шыгып кеткен едь Тышканбай
жалма-жан рюмкесш колына алып:
- Ал, Кожеке, а з д щ аман-есен келгешщз... —деп сезш щ
аягын айтуга улпре алмай, кагып салды. Эйел1 кайтып кел­
генде 6ip турл1 жылайтын адамдай тыжырынып, Кожекене
карап:

215
 —Ал ендь.. сонда... сонда... —дей берд1 не айтып турганы-
на 03i тусшбей.
Эйел1 бос рюмканы керд1 де, Тышканбайга K03iHin асты-
мен 6ip карап, ундемей отыра бердь
Демнен кешн Тышканбай езш щ 6ip айлык командиров-
када болганын, кок тасты келе салысымен заказ 6epin, осы
жуырда гана салып ж 1бергенш, е н д т жетш те калганын, ал
енд1 К о ж е к е щ й к е з к ел ген дер1герге KepceTin алуга
К¥Д1ретшщ жетш жатканын айтты.
Гулс1м ыдыс-аяк жууга ас уйге Kerri.
—М енщ келген шаруам одан белек, —дед1 К ож екен осы
кезде:
— Ие, ие? —дед1 Тышканбай естшенше шыдамай.
—Мен1н шаруам белек, —дед1 тагы да Кожекен, курсшш.
— Е-е, елер бала елд1... Кудайдын жазганына не ютейм1з.
Берш ен де жанга батканы 6ip немере сушцрмей кеткеш. Той
жабдыгына Kipicin жаткан кез1м1з ед1 гой. Суйтш т1рл1ктен
тущлш отырганда 6ip хабар естщж.
—Ие, ие, —дед1 Тышканбай К ож екеннщ аузына Kipin ке-
тердей ентелеп.
—Оны Болаттын 6ipre окыган жолдасы Жарасбай айтты.
Эдеш келш, тамын салысып кеткен. Болаттан осында бала
бар керш едг Соны 1здеп келд1м. Мынау... —Кожекен тес кал-
тасынан Жарасбай берген адреса алды, —осындагы 6ip жол-
дасынын eflipici... Сол бшетш керш едь
Тышканбай адреса окып шыкты да:
— Е, микрорайонда турады екен гой, —дед1 беймел1м 6ip
жакты басымен нускап.
—Онын кай жак?
— Каланын шет жагы. Табамыз гой. Мында кызмет теле­
фоны да бар. Мен тан,ертен жумыстан звандармын. Кайда
1стейд1 екен?
—Жадымнан шыгынкырап кетшть.. Институтта мугал1м...
дед1 ме? Эйтеу1р окитын жактын Teniperi болар.
—Сонда калай, Болат осында уйленген бе екен?
—Айналайын-ау, ол жагында менщ шаруам канша. Маган
юмнен туса, одан тусын. Болаттын белшен калган бала керек.
Мен каз1р жетшстщ екеушде турмын, шырагым. Ертен кемшр
екеум1з елгенде шанырагым... бос кала ма деп коркамын гой...
—Кожекен елдекалай босап, орамалын алып, козш суртть..
—Койьщыз, Кожеке, болмайды, - дед1 Тышканбай адам­
нын ©3i кенбесе елмей коюга болатындай. —Неге ел еаз? Бол­
майды оныныз.
216
 — Шайтан емеспш той ешп. Буйрыктан кашып кайда ба­
рам.
—Ол дурыс емес, —flefli Тышканбай тагы келюпей.
Кожекене отырган диванга тосек салынды. Тышканбай
Кожекеннщ олуше келюпеген куш уйыктайтын болмесше
Kerri.
...Кожекентанертен дабырлаган дауыстан оянып Kerri. Ба-
лабакшага бармаймын деп, кигылык салып жаткан юшкентай
Абылай екен.
Тышканбай эйел1 eKeyi жалынып-жалпайып, ойыншыкса-
тып алып бере^н болып келюш, орен дегенде алып Kerri.
Кожекене бейтаныс юшкентай HeMepeci де осындай ерке,
уй-imiH 03iHin куртакандай алаканында устайтын, суйюмд1
тентек болып елестедь
Коп узамай Гулс1м кайтып оралды. Тосек-орынды жинап,
Кожекене шай 6epin, тусте тагы келетшш айтып, жумысына
Kerri.
Кожекен eHfli Тышканбайдын келуш асыга Kyrri. «Не ха­
бар окелер екен, олп Асылбеп 6ip жакка KeTin калмаса жа-
рар ед» деген ой мазасын алды.
TycKi шайдан кешн уйде тагы жалгыз калган Кож екен
козш uiiHfliprici келш, диванга кисайды. BipaK K03i ш нбедь
0pi-6epi аунакшып жатты да, орнынан турды. Галошын KHin,
eciKTi ашып, коридорга шыкты да, баскышпен жайлап томен
TycTi. Аула толган бала, у-шу. Кож екен eciK алдында орын-
дыкта отырган K03iflflipiKTi кемшрдщ касына келш отырды.
—Эй, Куралай, антурган-ау, кайда кеттщ, 6epi ойна деймш
6epi, —дед\ KeMnip Кожекене ко Hiл аудармай.
Кожекен жотюрш ш алып:
— EceHci3 бе? — flefli.
— Bepi ойна flefliM гой мен саган.
— EceHci3 бе? —flefli Кож екен каттырак.
— Йемене?
—Ойбай-ау, есенс1з бе деймш, —flefli Кож екен айкайлап.
KeMnip сол-пол ойланып:
—Жаксымысыз? —flefli акырын гана. .
KeMnipfliH кулагы ауыр екенш тусшген Кожекен такалып
отырды.
—НешедеЫз бойбш е? —flefli олден сон онпме козгап.
— Ш уюр, шуюр, - flefli KeMnip безм ен лагып.
—Heшeдeciз, деймш, 6oTip-ay.
—А... ио... алпыстын ceri3iHfleMiH. Жылым тышкан гой.
—Неше балан бар?
217
 — Елде улкен улым бар, кыздарым бар. Мына 6 i p кенжем
Колыма кел деп болмаган сон, — K e M n i p колымен уйдщ жо-
гаргы кабатын корсета. — Келе калып ем, кудай сактасын,
мына 6 i p балалары ж ер-кокке турмайды.
—Е-е, не болганда да, оз1ндш гой.
—Кудай-ау, елер болдым, —дед! кемшр самбырлап. —Ой-
бай, апа, оз1м асыраймын, сут1щц актаймын, олп немене...
карызынды отеймш, ио... менен кашан карыз алып жургенш...
суйтемш де, буйтемш деп кояр да коймай алып келгенге...
Мен кайдан бшешн буйтш бала бактырып коятынын...
— Бар болган сон шалкаясын гой, бэйб1ше-е-?
— Ж огалсын o p i , ещц калган гумырымда осылардын ба-
ласын багып, басымды катырар жайым жок. Етепм елш,
жещм желш болып оздерш ocipreH iM жетер. Енд1 миымды
ашытпа, кудай шебер, аулак, аулак, —деп кемшр тап 6 ip миын
К ож екен ашытып отыргандай колын сштеп, кешн ысыры-
лып отырды.
Т орт-бестер ш амасындагы сары шашты кыз ЖYгipiп,
кемш рдщ касына келд1, еркелеп, суйкене бастады.
— Ж огалшы-ей opi!!
—Эже, ©же...
— Кет дед1м гой, тартып ж1берешн бе жактан.
Кемш рдщ 3uici3 ашуынан ыгатын бала жок, ермелеп мой-
нынан кушактап, тамагынан тш м ен кытыктай бастады.
—Эжетай...
— К егерм епр, адамнын imi-бауырынан отед1 гой, — дед1
KeMnip карсылыгын догарып.
Олден кеш н юшкене кыздьщ кытыгы келш, шыкылык-
тай кулгенше карамастан мойнынан суши де, 03i де к у л т
ж1берш:
— U J i p i K немелерд1 жаксы корешн демейсш, шыдатпай-
ды, — дед1 Кожекене карап. Содан кешн немересш уратын
адамдай-ак колын кетерш, коркыткан болды. —И, зол1м неме,
ж огал!
Ю ш кене кы з кем ш р дщ калтасын актарып ж у р т , 6ip
компит тауып алды да, кайтадан ойнауга Kerri.
К ож екен кемшрдщ касына кайта жакындай отырды.
—Кулактан ерте калыпсыз гой, бойб1ше.
— Е-е, кайб1р жет1скеннен д ей сщ Ж аланаш-жалпы бол-
дык, жес1р болдык... Осыларды жeткiзeмiн деп, кормеген кор-
лык жок. —KeMnip Кожекене кезшдйршнщ устшен карады.
— 03ini3 осында турушы ма едвдз, олде... ci3 де баланызга
келдвдз бе?
218
 - Иэ, балама келд1м...
- Е, е, шыдау кайда, inrreH шыккан сон... аландайсын да
отырасьщ.
Кожекен борш айтып, актарылгысы к е л т 6ip турды да,
т ш н т1степ, ундемей калды. Элдекалай к о н ш босап, енш
кемшрмен е н п м е л е с т карык кылмасын 61лд 1 де:
- Ал, бойб1ше, мен уйге барайын, —дегений у з т - у з т орен
айтып, орнынан турды.
Кеш тусе алдымен юшкентай Абылайды epTin Гулам, одан
кешн Тышканбай келд1, касында кезшд1ржп 6ip ж т т бар.
- Ассалаумагалойкум, —деп амандасты кез1лд1ржп ж т т .
- Элиюсолем! - Кож екен бул кай бала дегендей Тыш­
канбайга карады.
- Асылбек деген ж т п щ з осы, - дед1 ол галступн агытып
жатып.
- Е, айналайын, амансындар ма?
Жон бшетш бала екен, алдымен кощл айтты. Кожекен
езш щ одепмен не айтканы белпс1з, аузын жыбырлатты.
Асылбек Болаттын неден кайтыс болганын, канша ауыр-
ганын сурады, езш щ хабарсыз калганын, еспген болса, ба­
рып келепнш айтты.
Ш ай iuimfli. Гулс1м баланы уйыктатуга Tepri белмеге
экето. Осы кезде Кож екен Асылбекке Ж арасбайдын хатын
бердг Асылбек хатты унс1з окып шыкты да, ойланып оты­
рып калды.
- Йемене, шырагым? - дед1 Кожекен олденеге куджтенш.
- Не, не, бекер ме баланын калганы? —деп асыкты Тыш­
канбай.
- Ж ок, баланын бары рас, - дед1 Асылбек кезы д 1 р тн
козгап. —Тек екеуг..
- Не деШп, —деп Кож екен шошып Kerri.
- Канша? —дед1 Тышканбай ентелеп.
Асылбек кулш ж1бердг
- EKeyi де осында ма екен деймш. Кыздарды айтамын да...
Аксакал кеийрер. Жас кезде ж т т ш ш к юмде болмайды. Бо­
лат сулу ж т т едь Кыздар сонынан epin журепн. Солардан
бала бар деп еспгем... Долелдеп айта алмаймын...
- Шырагым-ай, он бала калса да, копсшешн деп отырга-
ным жок, - дед1 Кож екен алгашкы куджтен кешн ryci жы-
лып.
Элдеб1р шаруага алданып, созд1 шала еспген Тышканбай
даурыгып:
- Йемене, немене, он болды ма? —деп кшп кетп.

219
 «Туу, мынаньщ жангалагын-ай», - дед1 ш тей Кож екен
ep iK ci3 жымиып.
—Жога, - дед1 Асылбек кулш.
— Ал енд1, каргам , со зд щ ток eTepi - меш калайда
жуздеспр, - дед1 Кож екен калтасынан шакшасын алып ж а­
тып.
— Ж арайды , ертен хабарласайы н. B i p e y i ресторанда
ic T ey m i едк Болса оз1м келш, ci3fli алып кетермш.
— Суйте гой, айналайын.

* * *

Kefleci куш Асылбек туе кез1нде келдг

—Ага, кш ш щ з, - дед1 ол келе салып. —Тез1рек барайык.
Юм бшедь 6ip жакка кетш кала ма...
К ож екеннщ журеп дурсыдеп Kerri. Ушып турып, кише
бастады. Сыртта машина кутш тур екен. «Е, алла, жаксылы-
гынды бере гор! - деп сиынды отырып жатып.
Машина жогарыдан томен шынылап тастаган улкен рес­
торанный алдына тез-ак океп тастады. Асылбек Кожекещп
YLuiHini кабаттагы онаша болмеге epTin юрдь
—Ka3ip келед1, —дед1 Асылбек столга отырганнан кешн.
—Осы жерден тамак ш еш к. Тамак уст1нде онпмелесе берем1з
гой.
Алдына аппак алжапкыш байлаган, шашын каркарадай
кокырайтып койган жап-жас орыс кызы келдг Асылбек стол
устшде жаткан ею бет кагазды алып, тамакка заказ бере бас­
тады. Даяшы кыз айтканнын 6o p iH кагазга жазып алып, кетш
калды.
— Осы гой, - дед1 Асылбек кыз кеткен жакты иепмен
нускап.
Кож екен тусшбей, Асылбектщ бетше карады.
—Аты Валя. Болаттын маган айтып журген адамынын 6ipi
осы. Сойлесш корем1з гой.
Кожекен не дерш бшмей калды. Ол бейтаные кел1шм орыс
болар деп ойламаган едь Opi-copi 6ipa3 отырганнан кешн:
«Е, мейл1 гой, —деп беюткен болды кошлш. —Осы заманда
орыс ейел алгандар аз ба? Ауылдагы Тыркайдьщ жаман улы
да орыстан алды. Tyri де жок. Балалары кандай суйюмд1!»
Тамак устшде Асылбек Валяны кастарына шакырды.
Валя алдында Асылбектщ айткан создерш турегеп турып
тындады, артынан жуз1 олдекалай 03repin, таныркагандай 6ip
турмен столга отырды.
220
 Кожекен олардьщ сездерше тусшбей, бет кимылдарына,
кезкараетарына жалтактап караумен болды. Алдымен Асыл-
бек узак сойледг Содан кешн «ещц сен не айтасын?» деген-
дей, Валянын бетше карады. Анау коз шарасы кенешп, элде-
неге урейленгендей, жуз1 сурланып, унс1з калды. Кенет басын
KOTepin, Асылбекке тура карап, басын шайкады. «Тек...!»
Кожекеннщ санасын олдене карып откендей болды. Ж уреп
орекпш, комек сурагандай Асылбекке карады. Онын туршде
де жаксылыктын нышаны жок секшда. Валясы кургыр безерш,
бас шайкауын кояр емес. Асылбек колынын арасында айнал-
дырып отырган cipiHKeciH столга лактырып тастап, шегшш
отырганда Кожекен 1стщ ещи онга баспайтынын сездг
- Не дешй? - дед1 даусы д1рыдеп.
- Конбей тур. Бала тупл, TinTi ешкандай байланысымыз
да болган емес деп мойындамайды.
- Апырмай, карагым-ай, — деп кущрещп Кожекен кы з-
дын казакш ага тусшбейт1шмен шаруасы болмай, — б1здей
rapinTiH коз жасына карасан болмады ма? Алла Tmeyirmi
берпр-ай, жасым жетшстен асканда ит олген жерден ит жа-
нымды суйретш келш ем, Ж1б1медщ-ау, шырагым-ай!
Асылбек тамактьщ акшасын толедь Кожекещп суйемел-
деп, орнынан тургызды. К ож екен сыртка калай шыкканын,
уйге кайтш жеткенш сезген жок. Ж урегш аузына тыккан сол
6ip урей тагы да тынысын тарылтты.
TyHi бойы коз шген жок.

* * *

0 C T i n бэршен де тущлш отырганда олп Асылбек апак-

сапак eKi кештщ арасында тагы жетш келдг Кожекен олде-
калай абдырап:
- Ал, балам, торге шык, торге шык, - дей 6epfli Асылбек-
тен козш алмай.
- Ага, кш ш щ з, — цещ Асылбек e H T i r i n . — Ш ыккан сон
айтармын...
Кож екеннщ шыкпаган жаны калды. Апыл-гупыл кшнш,
галошын c i p i c i H e H баса киш, сыртка шыкты.
Асылбек тагы да машинаны ресторанный алдына токтат­
ты, «Рестораннан баска жерде енпмелесуге болмай ма булар-
га» деп ойлады Кожекен.
Асылбек eciK алдында турган кок кейлекп ойелге колын
6epin амандасты.
- Fany ет, кегшгш калдык.
221
 — Окасы ж ок евдй, imKe ю рмей-ак кояйык...
Асылбек ойланып калды.
—Ал жарайды, онда анау орындыкка отырайык.
К ож екен келш ш ектщ жузше карады. Бетшде KiniiripiM
туймедей мещ бар, караторы, одем1 келш ш ек екен. Казакша
торбиеленген бала сеюлдц т ш жатык, ибалы.
—Соуле, - дед1 Асылбек жакындай отырып, —б1здщ кел­
ген шаруамыз мынадай. Мына K ici Болаттьщ O K eci. Болат-
тыц ©3i кайтыс болып K e r r i . (Келш ш ектщ «ah» деген даусы
шыгып K e r r i ) . Енш ол о дуниелж адам, оган деген решхшщй
умыт. 0л1м 6opiH жуады...
Келш ш ектщ куарып кеткен жузш Kopin, Асылбек унде-
мей калды. Соуле бетш басып, узак отырды. Элден сон ба­
сын KOTepin, Кожекене карап:
— Казасы кайырлы болсын, —дед1 акырын гана.
К ож екецнщ журеп шым ете калды. К езш е ^релген жас-
ты бiлдipтпeй, ©3iHe тон одетпен аузын жыбырлатты.
— B ip ш анырактьщ астында шал мен кем ш рден баска
еш ю м кал м ад ы . Б ол ат у й л ен б ей к е т т ь .. — А сы л б ек
келш ш ектщ бетше карады. - С енщ Болаттан балан бар
екенш мен жаксы бшемш... Арадагы болган icTin ак, кара-
сын талкылап жатудьщ мулде p e T i жок. Болаттан 6 i p туяк
калды дегеши естш, сонау елден келш, кангып жур мына Kici.
Не айтасын?
Соуле онпм енщ булай оралып, 03iHe согарын кутпеген
Topi3fli, суп-сур жуз1 к у р е н т п сала бердь
— Сен дурыс TyciH, —дед1 Асылбек. — Улкен ю сш щ бул
арада жазыгы жок. Саган баланын K e p e r i ж ок деп айта ал-
маймын. E i p a K c e H i n OMipin алда. Ал мына ю сш щ ендш гумы-
ры тек соган Tipeflin отыр... Тусшемющ?.. TinTi...
— М ен борш де тусш ш турмын, - дед1 Соуле даусы
д1ршдеп. —Мен TyciHin турмын, Асылбек... бткен кундер ото
гой... Eopi де умытылган... М енщ Болатка деген екпем де жок.
B i p a K . . . мен баланы сактап кала алмадым... жастан асканда
кайтыс болды... 0cipriM келш едь колымнан келмедь Жапа-
дан-жалгыз, не жумыска турарымды, не балага карарымды
бшмей, коп азап шекпм. Деш дурыс потер де табылмады. Ба­
лага да, 03iMe де суык тщц... Сойтш...
Ymeyi де yHci3 калды. К ож екен калтасынан орамалын
алып, cin6ipreH болды. Аузындагы кермек домнщ коз жасы
eKeHiH тусш ген кезде барып, орамалын K03iHe апарды.
. 0 л1мнщ орнын толтырамын деп журш, еюнци ол1мд1 ecTipMiH
деп ол TinTi ойламаган едь
222
 - Аты юм ед1? - дед1 6ip кезде даусы карлыгып.
- Юмнщ? —Сеуле тусшбей Кожекене карады.
—Баланын аты юм ед1 деймш?
— Атын... Болат деп койган ем... Боршен де батканы... —
Соуле к о н ш босап, кишкене сомкесшен орамал алды... —
Жерлесетш 6ip адамнын болмаганы... Kopini ойелге жалы-
нып... екеулеп орен дегенде комш кайттык. Бар болганы сол,
- дед1 кенет келш ш ек нык дауыспен. — Содан кешн баска
адаммен дом-тузымыз жарасып, турмыс курып жатырмыз...
Таты да уназдш . Асылбек окиганын мон-жайына толык
тусшгещпктен ундемедк
Кожекен журегш сыркыраткан жана уайымнан олдеб1р
ризашылыктан, аяныштан imi толып, б1рдене айткысы кeлiп
ед1, 6ipaK соньщ 6opi соншалыкты курдел1 болгандыктан
аузына лайыкты соз туспедг Ал кeлiншeк айтатын созш щ
борш айтып болтан едг
- Fany етщ здер, - дед1 Соуле 6ip кезде, — менщ кайта-
тын уакытым болды.
Yineyi де орындарынан турды.
—Айыпка буйырма, айналайын, —дед1 Кож екен акырын-
да. - Жетюкеннен келгем жок. Кайтешн бу да 6ip кудайдын
ici шыгар... Кош, шыратым!

* * *

Уайымга уайым жалтаган Кожекен тушмен журеп шан-

шып, корер танды коз1мен аткызганнан кешн, ешп кеппгудщ
peTi жотын сездг «Айдалада 0лiп калсам, суйепмнщ кайда
калганын адам бымес. Одан да елге жетешн. Агайын орта-
сында олгеннен артык абырой болмас маган». Кощ лдеп уа­
йым 6ipTe-6ipT e бер1шке айналган кеселдей, бурынгыдай
жанга батып ауырмайды, кинамайды, тек озш щ ешп ешка-
шан да жазылмайтынын уктырып, 6ip конбю, бей-жай, мен-
зен сез1мге итермелейдк
Асылбектщ уш конакка шакырган куш Кож екен Тыш­
канбай барып алып келген самолеттщ билетш торт буктеп
пешпентшщ калтасына салып, аузы кайта-кайта ашылып кете
берген чемоданыньщ белшен жшпен шандып байлап, каз1р
журш кететшдей диван устшде каздиып отырган да койган.
Еюшп шамасында Асылбек келдь Кожекен де апыл-гу-
пыл кш н е бастады . А сы лбек ж ум ы стан ол1 келм еген
Ты ш канбайларга кагаз жазып калдырды да, К ож екещ п
тыска алып шыкты.
223
 М аш и н ага оты рган кезде:
—Алдымен 6ip жерге согайык, —дед1 К ож ек ен е бурылып.
— Е-е, ш ы рагы м...
М а ш и н а ол декан д ай eciK алды са п ы р ы л ы с к а н адамга
толы б ш к у й д щ алды на токтады . А с ы л б ек eciK алдына б а­
ры п, б1реулермен у зак с о й л есш , ак ы ры К о ж е к е щ н imKe
Kipri3in алды.
— М ы н а у ы ц тагы да р есторан ба, ш ы рагы м -ау, — дед\
К о ж е к е н к а н б а за р д а г ы д а й сендей с о г ы л ы с к а н х ал ы кты
K o p in .
—Ие, сол ресторан секшдь BipaK муны «Бар» дещц. 1ипмд1к
inieTiH жер гой. Осы жерде Ka3ip 6ipeyMeH сойлесш KopeMi3.
Тагы 6ip багымызды сынап кореш к... CoTiH салса...
К о ж е к е н н щ ж у р е п д у р сы д е п ала ж о н ел д ь «Ио, алла,
ио, алла...» Булар бурыш тагы столга отырды. Тагы да дая-
шы кы з келд1, зак а з берш д ь Б1раздан сон А сы л б ек о рн ы -
н ан т у р ы п , сы м г а к о н г а н к а р л ы г а ш т а р д а й с а т у ш ы н ь щ
т о щ р е п н д е к а з -к а т а р Ti3iflin оты рган ж у р т т ы н ар а сы н а
барды . Э л д е ю м м е н ш у к ш и ы п , у з а к с о й л е с т к А р а к ис\,
TeMeKi TyTiHi, у-ш у болган радио yHi К о ж е к е н н щ басын ай-
н алды рды . Э л д ен сон би басталды . К ы з eKeHi, ул ек е ш
б е л п а з , узын шашты 6ipeyflep ортага шыгып алып, устама-
сы бар адамдай селю лдеп , ая к -к о л д а р ы н сермеп, озд ер ш
©3flepi ж ул ы п жеп, тай ран дап жур.
— Ойбай, мынау не поле? —дед1 шошып кеткен Кожекен.
— Би гой, — дед1 А сы л б ек оты рып жатып.
— О, oMipi к у ц т куд ай ... — К о ж е к е н о л д е ю м д е р д щ
с у ш с ш ж а тк ан ы н Kopin, к о з ш тайды ры п OKeTTi.
— Ж а с т а р д ы н к о щ л кот е р етш жер1 гой.
— Е, борекелде ш ы рагы м, к о ш л котергенге не жeтciн.
Д ая ш ы столга 6ip ботелке ш ампан койды.
— К аргам -ау , м ы н ауы н не? — дед1 К о ж е к е н А сы л б екк е
тан ы р к ай карап.
— Ka3ip 1здеген адам ымы з келед1, соган алдым...
Би бгткен кезде ж ы н ой н а к ты н iiniHfle ай р ы кш а козге
Tycin, аласуры п ж урген ак ш албарлы кы з К о ж е к е н д е р д щ
стол ы н а карай ж урд к 0 3 i мастау секыд1, аягын ыргалып
басады...
«М ы на поле кайтедЬ>, — деп TiKciHin калды К ож екен-
А с ы л б ек о рн ы н ан ушып турды.
— О, Г у л а м , коне, торге шык. KyTin отырмыз.
Г у л а м eKi ортадагы ор ы н д ы кка сы л к eTin отыра KeTTi.
М у н ьщ KiM ек ен ш е TyciHreH К о ж е к е н басын KOTepin, онын

224
бетше тура карады. Тура карады да кыздьщ сулулыгына
кайран калды. «Апырмай, ажары келюкен бала екен, осын­
ша кор болганын карашы».
— Гулс1м, — дед1 А сы лбек кы зга к о з1мен К ож екещ н
KopceTin. — Мына Kici Болаттын OKeci...
— О, о, — flefli Г улам Kici сыйлаудан калган мастарга
тон дорею унмен. — Привет, старик... Очень рада вас ви­
деть...
— Гулс1м, — flefli А сы лбек р е ш и т унм ен. — У лкен
KiciMeH булай сойлесуге болмайды гой...
— У лкен Kicire MeHi емес, баласын жендеп алганы пай-
далырак болатын едь..
— ГулЫм...
—Ладно, ладно...
К ож екен кы здьщ мына м ш езш к е ш л ш е ауыр алды.
«Япырмай, осынша шектен шыгуга бола ма екен?..»
Асылбек бокалдарга шампан куйды. Содан кеш н кыз-
бен согыстырып, 03i 6ip жутты да, бокалын жылыткысы
келгендей кос колдап устап турып:
— ГYлciм, — дед1 тагы да. — Сен булай сойлесуге THicTi
eMeccin. Б1ршппден, Болат пен екеущ нщ арандагы окигага
бул Kici жауап бермещц. Екш ш щ ен, бул Kici жалгызынан
айырылган, ж арымкощ л адам. Болат кайтыс болды.
ГYлciм сел ойланып калды да:
— Сол у ш ш , —дeдi бокалын котерш .
K oж eкeннiн тобе шашы TiK турды. T i3eflepi д 1р1лдеп
KeTTi...
— Кой, шырагым, мен кетеш н, — дед1 даусы калтырай.
Асылбек Кож екещ н орен токтатты.
— Сабыр eTiHi3, К ож еке, не болганда да шаруамызды
6iTipin кетеш к.
Кыз бокалын Ty6iHe деш н ciMipin iiiiTi де, столда жат­
кан сигаретш алып, асыкпай тутатып, аузынан сакиналап
TyTiH шыгарды.
К ож екен басын котерш , онын осынш алык сулу жузш
коргенде тагы тан калды. «Ж асаган, адам баласын MiHci3
гып тудыра беред1 екен-ay... Неге 6ipaK осынша каражу-
рек болды екен?»
— Б1здщ co3iMi3 мынау. ГулЫм... — Асылбек те сигарет
алып тутатты. —Болат уйленбей кайтыс болды. 03i 6ip ша-
нырактагы жалгыз бала екен. М ына Kici Болаттан бала бар
екен дегещи ecTin кeлiп отыр. Бул KiciHin уайымын сен
екеум1з тусш бейм1з...
225
 — Ал м енщ уайымымды тусш етш адам бар ма? — дед1
Г у л а м Tifli курмеле.
— Неге жок...
—Сен тусш есщ бе М ына Kici тусш е ме? Ж ок... Еш кай-
сын да?
— Ж урттьщ 6epi б1рдей катыгез емес кой.
—Болм ай-ак койсын. MeHi бакытсыз етуге 6ip адамнын
к а т ы г е зд т жeтiп жатыр. —Г улам шайкалактап орындыкка
ineriHin отырды да кайталап: — Кайтыс болды, — дед1 ке-
кеткен унмен. — Подумаешь... Мен де кайтыс болгам... —
М асты ктан буалды рлана бастаган тангаж айы п коздерш
шектен тыс бажырайтып К ож екене т е а л е карады. — Сен-
бей турсыз ба? Баягыда кайтыс болгам. Ал мынау (сауса-
гымен кеудесш TypTTi) баска адам... MeHi елт1рген а з д щ
баланы з...
—Г у л а м , —А сылбек колынан устап оны ©3iHe каратты.
— Сен тым болмаса 6i3fli тындасаншы.
Г у л а м ты ндауга кел1скенш бшд1рш, iflrepi жы лж ып
отырды.
— Акылга сал, Г у л а м , — дед1 Асылбек соз1н жалгап. —
CeHin де ата-анан бар. М ына отырган шалдьщ агарган ша-
шын сыйла. Болаттан калган сэби ушш ©здерш курбан-
ды кка атауга 03ip. Ол сэби ш анырак neci гой. Bip оулеттщ
ж алгасы гой, тусш сен и п . Б эр щ е де ортак болмай ма?
К ож екеннщ келген максаты — сэбшп алып кету.
ГYлciм энпмеге жана тусшгендей елен ете калды да, кенет
мудде оз бойына уйлеспейтш дорею унмен селюлдей кулдк
— Ещц ойнастан калган баланы жинап...
— Тек, шырагым, —дед1 шошып кеткен К ож екен.
OTipiK-шыны б е л п а з , Г у лам кYлкiciн тыяр емес.
— К ы зы к екен, —дешн iiniH басып. — Ойпырай, о?!..
К ул ю сш щ аяк кезш ен ©TipiK кулш турганы байкалды.
Асылбек тагы шампан куйды. Г улам кццртпестен кагып
салды да, иегш е аккан шарап тамш ыларын суртпестен
бурынгыдан да масандау унмен:
— ...Келген максаты -ы -ы —сэбшп алып кету-у-у, —деп
кекетп.
— Ш ырагым, не айтсан да корлыгыца кеш пм. Тшепмд1
орындасан болганы, —дед1 Кож екен 6ip турл1 азалы унмен.
— Г улам ...
—Ж ок, —деп ш анк ете калды Г улам ... —Элдекалай мас-
тыгы айыгып, тур1нен таркамас долылык пен кегшршмес
к а ты ге зд ж тщ уш кы ны ойнады. — Еш каш ан да! — дед1
226
колын сштеп. - Bopi б1ткенде, 6opi тузелместей булшгенде
ешп KemipiM сурамакшы. У яттары ц бар ма?..
Асылбек «Гулс1м» деп токтатпак болып efli, ол одан жа-
ман долданып Kerri. Ш анкылдаган дауыска журттын 6opi
бурылды.
- Тындамаймын еш тецеш , — дед1 Гулс1м 6 ip e y fli тыр-
найтын адамдай ашына айгайлап. —Сендердщ кокейлер1щц
T e c in бара жаткан оз кам дары н... Ш анырак керек, бала
керек сендерге... Ал мен сендерге... Ал мен сендерге адам
емесшн бе?.. Неткен катыгезс1ндер! Мейл1 даныш пан-ак
болындар, неге менщ ©MipiM сендердщ ом1рлерщнен кем
болуга тш сть Неге сендердщ кайгыларынды буюл ел бо­
лып болшуге TnicTi, мен неге жалгыз котеремш? Неге? Сен,
- дед1 А сы лбекп козш шукып алардай саусагымен нускап,
- мына Kicire кем ек керек болганда жанынды саласыц, ал
маган керек кезш де неге кол ушынды бермедщ? Неге осы-
лай шабылмадын? Болат м енщ ©MipiMfli улады. B i p a K сен-
дер онын сол кылмысын серш ж деп ат койып, мактаныш
кыласындар. Не деген каты гезсщ дер?
Гулс1м столды таре етюзд1 де, ауырсынып, колын устай
алды. «Вермеймш баланы! Элсем де бермеймш», — деген
куш ж упре басып, есж тен шыгып K erri.
К ож екен терезеге бурылганда дауыс кылган ойелдей
бет1н басы п, сол кы л д ап , ш ай кал а басы п бара ж атк ан
Гулс1мд1 кердь
* * *

К ож екен келес1 куш тангы самолетпен облыс орталы-

гына TycTi. Ауданга ушатын самолет eKi куннен 6epi бол-
маган ба, ойтеу1р билет алып, аэропортты кезш жургендер
коп екен. К о ж екен н щ тура алган билет1 кеш нге калды.
BipaK ш е-ш ала келген почта сам ол ет калган журтты Teric
отыргызды. TinTi сонын ©3i дурыс болыпты, ушкыш ж т т
Кож екещ п почтамен 6ipre дол ауылыны н уст1не тастап
KeTTi. Почта алуга келген жас бала — К айы рбектщ улы
К ож екеннщ кайдан пайда болганына тусш бей, бумаларын
жинап ЖYpiп, кезш е тускен кепкасыньщ астынан кайта-
кайта карай бередь
- Эй, неге солем бермейсщ , - дед1 К ож екен баланы та-
ягымен TypTin, - мешмен 6ipre тунеп шыгып па ен?
- Ассалаумагалайкум!
- Элиюсолем. Э ке-ш еш ен куйл1 ме?
- К уй л г

227
 — Елде бетен ж аналы к ж ок па? —дед1 К ож екен арбага
оты рганнан кеш н.
-Ж о к .
Зираттын тусына келгенде К ож екен арбаны токтатып,
ж ерге туст1:
— Ж уре бер, айналайы н, мынау турган жер гой, ещп
ж аяу да барамын. Б олатж анны ц басына согып кетеш н.
К ож екен аяндап зират басына келдь Аузынан насыбай-
ын алып, TyKipiHin, м андайыны н TepiH cypTTi.
Баласы ны н кум безш е такап к е л т , п зерл еп отырды да,
елдеб1р узын сонар аят бастады. K a 6 i p басын кущ рентш ,
аятты узак окыды. Акыры колын жайып, бетш сипады да,
орны нан турды. К ум бездщ сыртын айнала 6 e p i n , селк ете
калды. Болатты н cy p e T i салынган кок тасты 0 3 i ж окта ор-
натып койыпты. Болаттын суретш керш , К ож екен босап
сала бердь К е к тасты куш актап:
— Ж арыгы м-ау, — дед1 даусы таргылданып. - Ж аты р-
мысын, ж ары к дуниеге келгенде керген жалгызым-ау. Та-
яны ш ы м-ау!..
К ож ек ен н щ кещ л ш е жиналган елдеб1р решш запыран-
дай ж уреп н кыжылдатып, сонын 6opiH актарып, елдею мге
ш агынгысы келдг EciHe кайтыс болган б е л п а з HeMepeci
мен сол нем ересш щ анасы, ж ары м кещ л Соуле тускенде
ащы уайым езегш ертедг
— Му не кылганын, жарыгым-ау. Bepi колыннан кел­
генде киянат кылмау колы ннан келмегеш ме, жарыгым-
ау. Кудайдан керген 3©6ip тipлiктiн заны шыгар, адамнан
керген 3©6ip кымбат, жарыгым-ау. Соны неге тусш бедщ .
— К ож екен сакалы на соргалаган жасын сезбей, кулыптас-
ты сипай берд1. — К алайш а тусш бедщ , кулыным-ау! Хай-
уанны н да обалы ж1бермешп деупп ед1, адам обалы к а й т т
ж 1б ерсш ... — К о ж е к е н KepicKeH адам дай кулпы тасты
куш актап алды. — Кулы ным-ау, —дед1 кемсендеп, — кара
ты рнагыннан садага кетеш н, кулыным-ау...
Кожекен калтасынан орамалын алып, кезш суртш, кещлш
6eKiTri. Сосын улынын суретше кадала карады. KepiK десен
KepiK, б ш м десен 6miM бар. Ел сыйлаган азамат. Bopi де бар,
кудай-ау, 6opi де... Сонда не жетпеЩц?
К ож екен етеп н щ шанын кагып, орнынан турды. «Бул
дуниеде еш ю м ештенеш оз1мен 6ipre алып кетпещп екен-
ау, — деп ойлады ол. — Ж ам анш ы лы к icTecen де, ж аксы-
лы к icTeceH де —6opi осы дуниеде калады. Б1реулер сонын
не азабын, не ракатын керед1».
228
 К о ж е к е н з и р а т ш е т ш д е п б а я г ы К ы з B o T iu i п е н
Е р се ш ттщ к о с ем ш ек м о л а с ы н ы н ж а н ы н а н o r r i. Ж а р ы к -
ты к ! 0зд ер 1 о л се де ар ттар ы н д а а н ы з к ал д ы . Е р се й ггп к ы з -
д ы н агал ар ы олт1ргенде К ы з BoTiin ту н imiHfle м ола б а с ы -
на к е л т , 03iHe-©3i п ы ш ак сал ы п о л ш т ь Е л д щ и п ж а к сы -
лары Kenecin, ж т т т щ к а с ы н а к е м с е к е р е к . К ы з BoTim к е ­
ремет су л у боп ты д е с е т ш кар и ял ар . К о ж е к е н К ы з B oTium
ко з ал д ы н а ел е сте т ш Kopin ед1, к е р м е ге н ад ам н ы н бейнес1
к еш еп та л ш ы б ы к тай Г у л а м болы п е л е с т е д ь Ж о н е онеб1р
«Бар» д е ге н б о л е н щ iunane о ты р ган се к ш д ь « Ж а са га н адам
б ал асы н о сы н ш а MiHci3 eTin ж ар ата беред1 е к е н -а у » , — деп
куб1рлед1 т а гы да.

* * *

О дан 6epi м ш еки , уш ж ы л orri. К о ж е к е н н щ KeMnipi к ай -

ты с б о л га н . 0 3 i ж ам агай ы н 6ip т у ы с ы н ы н к о л ы н д а , аты
ж ек е ш а н ы р а к д е ге ш б о л м а са , та м а гы 6ip, су ы 6ip, к у н
кер ш ж у р т ж аты р. А зган тай п е н си я сы , то р т -б е с у с а к малы
бар.
К у н д е п одет1м ен уй сы р ты н а ш ы гы п , т а я гы н а су й е н ш ,
т о щ р е п н е кар ап ту р га н .
Э л п Э у б о к1р д щ К а м и д о л л асы 6 ip арба тал о к е т т бара
ж аты р е к е н .
— А у , ш ы р агы м , к е л ш бал а ам ан б а ? М а га н 6ip то р т -б е с
тал кал ды р ы п кетгш , ай н ал ай ы н , TinTi н а с ы б а й га кул таба
алмай олер бол д ы м , — деп ки ы л д ы К о ж е к е н .
К ам и до л л а с о з айтп ай, 6ip к у ш а гы н аудар а сал д ы .
— О йпы рм ай , к ан д ай Toyip бал а ед1, — деп м оз болды
К о ж е к е н . — М ы н а т а л д ы н кул1 ещ ц к у з г е д еш н ж етер ...
М ы н а у д у н и е н щ тал ы го й ... О й п ы р м ай , а й н а л а й ы н -а й ...
К ар аш ы м ы н б о л гы р д ьщ ...
К о ж е к е н м ур аты н а ж ет к ен д ей ж ы м ьщ -ж ы м ы н е т е д ь ..
« Р а к а т б о л д ы -а у » деп ко я д ы .
А р с ы з T ip m u iiK !

А
 Б13 У Ш Е У ЕД1К

Ею актылы пьеса

Сейтбек Нурхановка
арнаймын

К,атынасушылар: Мурат, Дарига, 0м1рбек

BipiHiiii K e p i H i c
Калалык пэтердщ iniKi Kepmici. Зал. Ортада стол, орындыктар.
Стенка-мебель. Диван. Телевизор. К,абыргада панно. Бурыштагы
электр-шырак белмеге жарык Tycipin, туннщ 6ip уагы болганын
бщщрш тур. Уйдщ конырауы безщцеп экетш барады, сыртта -
беймезгш конак. Бушрдеп еспсген халатын журе кшп, Дарига
шыгады да, eciK ашады. Сырттан басында калпагы бар, жука
плащ киген, колында командировкага алып журетш сумка -
М урат Kipefli. Bip сэт ацырып калган Д арига куанып:
«Муратпысыц!» — деп кушактай алады.
Мурат Дариганьщ аркасынан кагып: «Дэл ез1мш гой, коркып
кеттщ бе?» — дейд1 кулш.

Д а р и г а (ж адырап). Т у н д е л е т ш к а й д а н ж у р сщ ?
М у р а т (с умкасын ж ерге к,ойып, бас кшмт алып).
К е л ге н б е т 1м, э л гш д е TycTiM сам о л еттен . А м а н сы н д а р ма?
Д а р и г а . Ш у ю р . 0 з щ ш е?
М у р а т . А м а н ш ы л ы к . ¥ л ь щ к а л а й , e c in ж аты р м а?
Д а р и г а . Б и ы л м ектеп б т р е д ь
М у р а т , (тацыр^ап). К,ойш ы ?
Д а р и г а . К,ояты н т у п ж о к , се н м ун д а ат i3iH салм агалы
н еш е ж ы л?
М у р а т . А пы рай! У а к ы т к ал ай зы м ы р ай д ы ?
Д а р и г а . Ал тор ге ш ы к .
(Мурат плащын шп, бэтецкест lueiuin, диванга отырады).
М у р а т . Д е н с а у л ы к к ал ай ?
Д а р и г а . Ж а м а н ем ес.
М у р а т . К ,ы зм етщ б у р ы н гы ш а м а?

230
 Д а р и г а . Б у р ы н гы ш а ... А здап езгер к ; те бар, д и с с е р ­
тация к о р га д ы м . М о с к в а д а н б е и п кел д ь
М у р а т . «Аздабы» н е с ь е й ? Б у дан артык, кан д ай езгерю
керек? К а н ек и , к у т гы болсы н! ( Орнынан турып, Дариганыц
крлын алып, бетшен cyuedi). Ш акы рм ады ц ба тойьщ а? (Кбайта
отырады).
Д а р и г а. С е н щ о н д а й д у н и э у и н эр сел ер ге м эн
бермейтш щ дд б ш ген со ц , ш акы р м ад ы м . ( Kynedi).
М у р а т . Е ы л ы м и д и ссер тац и я д у н и э у и н э р се ме е к е н ?
Д а р и г а. Э к е т ш бара ж а т к а н еш тен е ж о к . К е р ем е т
ж ац ал ы к аш ты д е й сщ бе? Т ы р б а н ы п ец б е к ет к е н со ц , ел
катарлы б1рдеце ж асаган бол асы ц ... K,a3ip м ен ш ай к о я й ы н ,
с о сы н эц п м ел есем 1з.
М у р а т . Ж о к , к о й м а й -а к к о й , ж ац а аэроп ор ттьщ
р е с т о р а н ы н а н т а м а к т а н ы п ал ды м . О н а н д а к е л , о ты р ...
(Ж анынан орын Kepcemedi ) .
Д а р и г а (Мураттыц к^асына отырып жатып). С о га н
К араганда, бу л у й ге кел у TinTi о й ы н д а б о л м аган гой .
М у р а т. Т у н болы п к е т к е н со ц , м азал ам ай ы н деп
ед1м ...
Д а р и г а . А й , э у л и е м -а й , 6ip о зге р м ей тш адам се н
ш ы гар деугш ем , с е н де е з ге р е ш н д е ге н е к е с щ -а у ...
М у р а т (KyniMcipen). О згер ген ту п м ж о к, те к ту н болган
со ц ...
Д а р и г а . О н д а н е ге к ел д щ ?
М у р а т . Т у с ь щ н а н © T in б ар а ж а т ы п , ш ы д а й а л м а -
ды м , к о н а к у й ге ж аяу барарм ы н д еп , таксщ ц де к о я
берд1м.
Д а р и г а ( Мураттыц иыгына к,олын к,ойып). Р а х м е т
у м ы тп а га н ьщ а. Б 13 де се ш с а г ы н д ы к . О сы к у ш д у р ы ста п
шер тар каты п , эц п м ел есетш адам да ж о к, адам болса, у а к ы т
ж о к . К,алыц ж у р тты н о р тасы н д а ж ур ш , ж а л гы зд ы к д е ге н
ауруга у ш ы р а д ы к .
М у р а т ( ойланып). Б у р ы н гы д о стар д ан еш ю м к а т ы н а -
май ма?
Д а р и г а (басын шайк,ап). Ж о к .
М у р а т . Н еге?
Д а р и г а . K ,a3ipri адам дар к ы з м е т ы ц га й ы м е н г а н а
ар ал асаты н бол ды . К ,ызм ет а у ы ск а н д а д о с та ауы сад ы .
М у р а т ( култ). К р й ш ы , се н д е, эйтеу1р, д у н и е ге к а р а
асп ан д ы те щ ц р е с щ д е о ты р асьщ .
Д а р и г а . Ал к о й д ы к , м ен к о й га н н а н 6ap i ж ак са р ы п
кете к о й са .

231
 М у р а т . Ж а к с а р га н д а к а н д а й . 0M ip д е ге н о зщ ж а к с ы
д е с е н — ж ак.сы , ж ам ан д е с е ц — ж ам ан. B o p i д е се ш м ге
б а й л а н ы сты .
Д а р и г а ( сэл ойланып ). К,андай б а к ы т т ы адам сын,?!
М у р а т (тацырцап). Н е ге?
Д а р и г а . Б эр ш де Kepin, 6u iin ж у р т , ж а к сы л ы к к а деген
с е ш м й ш ж о гал тп ау — б а к ы т ем ей н е?
М у р а т ( култ ). Ж о га л т п а у у ш ш , ал ды м ен ол бар болу
к ер ек . K,a3ip ж у р тты н K©6i оуелде ж о к заты н ж о гал тты м
д еп , а к та л у га к у м а р . С о с ы н ... борш е де « к а т ы ге з OMip»
KiHOfli б о л ы п ш ы га к е л е д ь CeHiMiH д е ж о га л тк а н — со л ,
ж а к с ы к а с и е т т е р ш д е т о н а га н — сол. Ал 03i т у к к е де ю нол1
ем ес. ( Тагы да куледг).
Д а р и г а . С о н д а к а л а й ? С ы р т к ы о р та н ы ц ад ам га еш
ocepi ж о к , 6 opiHe де ад ам н ьщ к а р а к а н басы KiHoni м е? О нда
ж а м ан ш ы л ы к ж о н д еуге к ел м ей тш , туа бш сен к а с и е т болды
гой .
М у р а т . Ж о к , м ул де олай ем ес. С ы р т к ы о р тан ьщ , со з
ж о к , ocep i бол ад ы . BipaK с о н ь щ залалды ы к п а л ы н а к а р с ы
ту р а бш у — KicmiKTin б e л гici.
Д а р и г а . Ал с ы р т к ы ж а гд а й д ы н к у а т ы ад а м н а н а сы п
т у с с е ш е?
М у р а т . B o p i6ip .
Д а р и г а ( epeeicin ). Ж о к , 6o p i6ip ем ес.
М у р а т ( сабыр ет дегендей, к,олын сэл кетерт). М ен
бы л ай о й л ай м ы н : д у н и е ж а к с ы л ы к ж оне ж а м а н д ы к деп
ата л аты н eKi л а гер ьге б о л ш ед ь М ы с а л ы , MeHin к а л а га н ы м
— Ж а к с ы л ы к , eK iH m i 6 ip e y f li n к а л а га н ы — Ж а м а н д ы к .
Ж а м ан д ы к ты кал ауш ы — д у н и ед е m e m y n ii poльдi ж ам ан д ы к
а тк а р а д ы ж оне ол — TipniLfiiKTiH н е п з п K y m i деп сенед1.
А й тал ы к , уры у р л ы к ар к ы л ы баю га, бай ы ган со н , б акы тты
болуга болады деп ой лай ды . М агази н н 1н к а с ы н д а к о й н ы н а
ты гы п ко ф та саты п ж ур ген алы п сатар сол ж олм ен б а к ы т ты
бол уга бол ады д еп ой лай д ы . Н е м есе, р ец и д и ви ст к ы л м ы с -
кер к е з е г а к ы л м ы сы н ж асаган д а оз i c i m n м ош бар е к е н 1не,
со д а н нотиж е ш ы га т ы н ы н а с е н е д 1. Ал м ен н еге о п -о ц а й оз
ceHiMiMHeH аж ы рауга THicTiMiH. ( Басын шайщап). Ж о -о -о к .
М ен Kepi м агы н асы н д агы peuHflHBHcniH, со н д ы к та н сы р тк ы
ж агдай м е н е н ж уз есе м ы к т ы б о л са д а, м ен ал ган б е ^ м н е н
к а й тп ай м ы н .
Д а р и г а . Т у у , к у д а й ы м -а й ! Т у р а б а я гы к а л п ь щ .
BipfleneH i д о л ел д еуге к е л ге н д е с е н е н ш ебер адам жок---
BipaK се н м ен щ co3iMfli бурм ал ап о ты р сьщ . Е гер адам н ьщ

232
GMip ж айлы о й -niidp i катал ш ы н д ы к п е н б етп е-б ет кел ген д е
сэл -п эл езгерю ке уш ы р аса, ол адам ды б1рден Ж ам ан ш ы л ы к
л агер ш е о тю зш ж !беру э д вд ц к болар ма е к е н ? О н д а спздщ
лагерьде озш дзден б а ск а еш ю м кал м ай ды . TinTi жер бетш де
ол п eKi л а гер ьд щ eKeyiHe де ж атп ай ты н к а н ш а адам дар
бар. С о н д ы к т а н се н д у н и е ш а к ы р б о л п ц к е л се , у ш ке бол,
со н д а ш ы н д ы к к а ж ак ы н д а й сьщ .
М у р а т . Е ю л агер ьдщ eKeyiH e де ж атпау м ум ю н ем ес.
Егер 6 ip e y 6ip ey fli ж а з ы к с ы к зэШрлеп ж атса, ж ан ы н да y H ci3
турган адам — ол уш ш ил лагерь ем ес, б у за к ы га кем ектесуп н ,
ойткеш ол ана бейш арага к о сы л са , екеулеп б у за к ы н ы ц бетш
кайтарар едь Ол ез ш щ у н с 1 з д т м е н зо р л ы к к а к ар сы
е м е с п п н , ж апа ш ек к е н ге ж аны аш ы м ай ты н ы н биццрш тур.
Ал ж аны аш ы м ау — у л к ен к аты гезд ж .
Д а р и г а {култ). Ал м еш к а й л агер ьге кабы л дай сы н,?
М у р а т {бул да култ). Э р и н е , ж а к с ы л ы к л агер ш е.
Д а р и г а . Ура! Л а гер ьге к аб ы л д а н д ы м .
(Екеуг де куледг).
Д а р и г а . К ,удай -ау, м ен с а га н т у к те бер м еп ш н го й ...
М у р а т {Дариганы иыгынан басып). Т у к т щ де к е р е п
ж о к , о ты р а бер.
Д а р и г а . К,ой, аздап та болса, б1рдеце циеш к. ( Орнынан
турып, стенканыц барынан ек\рюмкага коньяк к,уйып экеледС).
М е н щ л а гер ьге еткеш м д1 ж ум ай м ы з ба? ( Рюмканыц 6ipeyin
Муратк^а усынады).
М у р а т {рюмканы алып). Ж ар ай д ы о н д а ... ж у с а к ,
ж уайык*
( Екеу\ к,агыстырып, 6ip-eKi урттап, рюмкаларын
к^олдарына устап отырады).
Д а р и г а ( колындагырюмкасына щарап отырып). Б аягы д а,
есщ д е м е, y iiiiH iiii к ур ста 7-ноябр ьд1 то й л а га н ы м ы з...
М у р а т . Е с 1мде.
Д а р и г а . К ,а л т а м ы з д а г ы ен, с о ц г ы т и ы н ы м ы з д ы
ж и н а п , М у к а н д ы м а га з и н ге ш арап э к е л у ге ж iб e p гe н iм iз
е с щ д е м е?
М у р а т . E ciM fle. М у к а н ж олда 6 o p iH сы н д ы р ы п ал ган .
Д а р и г а (шег/ к,ата култ). М ун ы коргенше асылып
©лeйiн деп К,¥Дайбергеншц аркан }здегеш есщ де ме?
(Мурат басын изеп, мэз болып, селктдей куледг).
Д а р и г а ( кулктн эрец тыйып). Е щ ц к а й т е ш к , ол ш -
тал ы п , ж ан ш ы к ты д еге н д е эрец ж и н а га н азган тай а к ш а
е д ь .. ( Тагы култ). Б у ю л у й -о р м а н ы о р тен ш к е т к е н адам
дэл сол ж ол гы бiздeй KYЙiнбec.

233
 М у р а т , О зш де 6ipaK арадай талады к-ау...
Д а р и f а ( тагы да mezi к,ата култ). М ар ат к о л ы н T ep ic
ж ай ы п , к а р га д ы го й ...
М у р а т ( жымиып ). М у к а н к е ш н ©3i ай ты п ж ур етш ,
со л ж ол ы бор щ ж а б ы л га н н а н мш ез1м 0 3 r e p i n K e r r i д еп .
Д а р и г а ( тацырщай дауыстап). О й , п и р к ш -ай . О згере
к а л га н ы . К д й та ©3iMi3re ш ап ты гы п : «Ж ер ге с щ г е н ж о к ,
а с ф а л ь т к а т о ги а д , бары п ш пндер», - д е ге н ю м е к е н ?
(Ejceyi де куледГ).
М у р а т . K,a3ip к ай д а ic T e iw ек е н ©3i? О б л ы ст ы к газетте
д еп 6ip ecrireH с е к и в д efliM.
Д a p и f a . TinTi хабарым жок-
М у р а т . Ш ы н ы н д а д а, 6ip re о к ы г а н со л а р д ы ц к а й д а
к е т к е н ш бш мейм1з. Bipeynep о т ы з -к ы р ы к ж ы л д ан к е ш н
де б ас к о с ы п ж атад ы . Bi3flep н е ге суйтп ейм 1з?
Д а р и г а . C e 6 e 6 i, б ас к о с у — б у р ы н гы ж а с т ы к ш а к п ен
к а й т а к е з д е с у д е ге н со з. Ал ж а с т ы к ш а к т ь щ ж Y зiнe тура
к а р а у га к о б ш щ б е т1 ж о к .
М у р а т . М о с е л е н , ю м д ер д щ ?
Д а р и г а (култ). М о се л е н , м ы на м ен щ . Б а я гы д а ка н д а й
ед1м, K a3ip к а н д а й м ы н ? « У н и в е р си т е т т е 6 opiM i3 г а ш ы к
б о л ган к ы з ы м ы з , Tom pi, м ы н ау ма?» — д е с е , к а й т ем ш .
М у р а т (Дарыганыц ж узш е к ез тоцтата к,арап).
К ,у д а й г а ш у ю р , o fli т а л а й а д а м г а ш ы к б о л г а н д а й
м у м ю н д ш ц бар.
Д а р и г а ( сык,ылык,тай култ). О й , р а хм е т, коц и п щ ц
к у д а й к е т е р с ш . М а га н ы ц га й к о м п л и м ен т ай ты п ж ур етш
6ip адам бар о с ы н д а . Б а я гы С ол м ен e ciн д e м е? K,a3ip у л к ен
б а с т ы к - Э б д е н ceM ipin а л ган , орец ж ур ед 1 ш а й к а к т а п . С ол
MeHi к о р ге н с а й ы н : ( даусын к,убылтып) «Д ар и гаж ан , о сы
с е ш к о р ге н д е KOKTeMfli к о р ге н д ей б о л ам ы н , б а я гы ж а ст ы к
ш а гь щ н а н , ап ы р м ай , 6ip о згер м ей сщ », —( даусын к^айтадан
к^алпына келт1рт) д еп м о й м о ц к ел еп , ж ы н ы м д ы у ст а т а д ы .
А л б асты . Б а я гы Гулж ам ал ды торт б ал асы м ен та ста п , б а с к а
э й ел а л га н ж о к п а...
М у р а т . С олай м а?
Д а р и г а . Бш м еупп ме едщ ? Bip д о к ей д щ к ы з ы н алган.
Б а с к а ойел тастаган д ар к ар ье р асы н ан ай ы р ы л ы п ж а тка н д а
бул о ц б аган н ы ц т у п де к ет к ен жок--- ( Kidipin). Э ц п м е неден
ш ы гы п efli... и э , ко м п л и м ен т д е ге н н е н е к е н гой . С одан
к е ш н п к о м п л и м ен т ай туш ы се н бол ы п о ты р сьщ .
М у р а т . О те 6ip ж а к сы ад ам ньщ к а та р ы н а апары п
к о й га н ь щ а рахм ет.

234
 Д а р и г а {култ). К о м п л и м ен ти п н еб ар ы ек е у б о л са ,
екеуш катар ко й м аган д а, н е ютеймш . ( Муратщ к,арап к.ылык,
кврсете). Ал ж арай ды , екеу1щц ею ж а к к а к о я й ы н . ( К езге
квршбейтш б1рдецет eKi жак,к,а к,ойып жаткандай 6ip к,имыл
жасайды). М ы н а ж а к та - се н , ал м ы на ж акта - С элм ен .
М у р а т . 0 т е там аш а. Е щ й бер ж агы н а м ен т е к т е с , ар
ж а гы н а С э л м ен т е к т е с адам дар ды к о й . Т а гы ю м дер бар?
Дарига ( ойланып ). О н д а с е н м ы н а ж а к т а ж а л гы з
кал уьщ м у м ю н . Ж а л гы з к а л у д а н к о р ы к п а й с ы ц ба?
М у р а т . Д у н и е д е п е н ж а к с ы ce p iK — ш ы н д ы к . С о д а н
б а с к а с ы н а н а й ы р ы л уд ан к о р ы к п а й м ы н .
Дарига ( ойланган куш). О н д а м ей лщ ... Т а гы ю м дер
д е й сщ бе? А н д а -с а н д а Д э р м ещ ц K 9 p in ту р а м ы н . С ауд а
кы зм етш е ау ы ск ан болаты н. М ундай пан к ер сем , не
д ей сщ ? К э ш ед е к е з д е с с е , ам ан д асп ай д ы , со н ы м е н 6 ip r e
о к ы г а н ы м а каз1р ез1м к у м э н д а н а м ы н .
М у р а т . Б о п т ы , о н д а opi кар ай ж1бер.
Д а р и г а (кезге квршбейтш б1рдецет dpi к,ойып жатады).
С о сы н ба? К дй дар б а я гы ш а эз1м ен-оз1, сол к а л п ы , 6 i p a K . ..
К Г Б -д а к т е й д ь
М у р а т . А м а н д а са м а?
Д а р и г а ( басын изеп). А м а н д а ск а н д а кан д ай .
М у р а т . Е н д еш е 6ep i, м ен щ к а с ы м а ж1бер.
Д а р и г а (6epi к,ойгысы келмей). К Г Б - д а icTeftfli д еп
о ты р м ы н гой .
М у р а т . К Г Б - д а i c T e y ж ам ан д ы к тьщ белгкп д еп ю м
айтты са г а н ?
Д а р и г а ( иыгын к,ик<ац emKi3in). П ож ал уй ста. ( К езге
квршбейтш « К,айдарды » 6ep2i ж агы на к,ояды). С о с ы н ...
А й тп а кш ы , М ы р з е к е н б а й гу с iin in к е т а . К д н д ай там аш а
ж т т ед1
М у р а т ( тацырк,ап). К р й ш ы , рас па?
Д а р и г а . К ,ояты н т у п ж о к , кэд1м п м аск у н ем .
М у р а т . М аскун ем д ж кэбш е рухани ж алгыздыктан туады
гой, ж ан сы р ы н болюетгн д о сы болса, уйтпес ед1 Ж ал гы з
адам аракпен де, б аскам ен де жолдас болып кете бередь..
Дарига. К ,у д а й у ш ш , б а с к а н ы к о р г а с а н д а ,
м аскунем д1 к о р га м а ш ы . О га н ад ам н ьщ к а р а к а н б а с ы н а н
б а с к а т а гы б1рдене ю нэл1 д е ге н ге а г т р с е н , сен б ей м ш .
М у р а т . Ж а н а ш ы р ы болм ау д е ге н ж ам ан н э р се.
Д а р и г а . Н у и ч то ? Е гер ез ш 03i к о р га у га ш ам асы
келм есе, klm ком ектесед1 оган. О згелердщ де жетюш ж ургеш
ш ам алы , о га н к о м е к т е с п е к тугш .

235
 М у р а т ( сешммен). К е м е к т е с у ге бол ады .
Д а р и г а. Ол с о н д а о с ы н ы ц б эр ш б ш м е ге н н е н , т у с ш -
б е г е н н е н ic T e n ж ур д еп о й л а й сы ц ба? Б ал а ем ес к о й ол,
ай н ал ай ы н -ау, ак ы л ай таты н . K,a3ip бала да алмайды ай ткан
ти йндк
М у р а т . К е м е к т е с у ге бол ад ы . О л у ш ш т е к адам дар
6ip-6ipiM eH ж а к ы н б о л у к е р е к . А л г а ш к ы к а у ы м н ы н
адам дар ы н са к тап к а л га н — ж а к ы н д ы к - О н адам бас к о с ы п ,
ж а к ы н б о л са, к у ш , к а у ы м , ал 6i3 о н ы м ы з о н ж алгы з болы п
ж ур ем 1з. Ж а л г ы з а д а м д а к у ш т е , с е ш м д е б о л м а й д ы .
Ж а к ы н д ы к п ен ар ал асу ж о к ж ер де м ахаббат та, гад ауат та
бол м ай д ы . {Дарига орнынан турып, барды ашып, басталган
конъяктыц шынысын алып, кбайта отырады. Мураттыц
рюмкасына коньяк куяды. Мурат свзт жалгастырады). С одан
бар ы п н еш е турл1 к у б ы ж ы к т а р пай да бол ад ы . Е с щ д е м е,
б а я гы бал а к езд е о к ы г а н ер теп м 1з: к о п е с 6ip сап ар д ан
к ец ш с1з о р ал ад ы , с о й т с е б а к т а г ы гу л ш ж у л га н ы у ш ш
о л д е к а н д а й 6ip к у б ы ж ы к к а к ы з ы н б ер етш бол ы п Kenicin
к е л ш ть К ,алган к ы зд а р ы ат т о н ы н ала к а ш к а н д а idmi к ы з ы
OKeci у ш ш к у р б а н д ы к к а б ар уга келш едц ал к у б ы ж ы к деп
жургеш м1з д ен есш е ж а к сы к е р ге н ад ам н ы н коз ж асы там ган
к езд е адам к а л п ы н а к ел ет ш ш ар тп ен си к ы р л а н га н Kepiicri
д е , а к ы л д ы ж ас б ай батш а е к е н .
Д а р и г а {Мураттыц ушмен ерт егш жалгастырып ).
А к ы р ы н д а ел ш ж а т к а н к у б ы ж ы к э л п к ы з д ы ц к е з ш е н
та м га н ж астан Tipuiin, адам к а л п ы н а к е л е д ь С олай гой ?
М у р а т . Д ол со л ай . О зщ о й л аш ы , б1здщ ар ам ы зда да
су й ге н адам ы ньщ к о з ж асы ж ан ы н а там б агасы н , ж1би алмай
ж у р ген талай рухани к у б ы ж ы к т а р ж ур ген ж о к па? С оларга
ш ы н су й ге н ад ам н ы н ж ан ер 1ткен к е з ж асы там са,
ж уректер1 ж ум сар ы п , мей1рбан ж а н н ь щ к а л п ы н а т у сп е с
пе ед1?
Д а р и г а . Ж о к , кел ю п ей м ш . О н д а б ая гы С а гы н та й д ы
к ай д а к о я сы н ? О ны су й м еген , о н ы н со н ы н а н ж ы лап-
en ip en , е р м еген к ы з к а л д ы м а? TinTi ж у р е п н е та м га н коз
ж а сы н а н о н ы н ту н ш ы гы п е л е т 1Н Ke3i болды . BipaK ол одан
т у к те е з ге р ге н ж о к.
М у р а т . К ез к ел ге н ко з ж асы н а ери бер се, н е бол ады ?..
С о й к е с п к д еге н бар... М е с е л е н , хал сы з ж аткан адам ды аман
алы п к а л у уш ш к а н ы н д ы б е р есщ , 6 i p a K се н щ к а н ь щ о ган
с э й к е с келмеу1 м у м к ш . Ы к ы л а с ь щ адал, 6 i p a K к а н ы ц д ы
к у ю г а бол м ай ды . С ол с и я к т ы , гр у п п асы с э й к е с к ел м есе,
к е з ж асы к а н ш а т а м га н м е н , э р и н е, ж а н га тарам ай ды .

236
 Д а р и г а ( к,олын сытеп). Э й , к о й ш ы . К д зактар баягы да
ж астарды к у д а T y cin , к о л д а н к о с ы п ж а тк а н д а д а гр уп п асы
со й к е с к ел м ей , ел ш к а п ты дегещ ц ecTireH ж о к п ы н .
М у р а т . Н е ге е с ^ г е н ж о к с ы ц ? М ахаб б ат уш ш ж а н ы н
к и га н д а р тар и хта аз ба?
Д а р и г а . С е н щ 6ip гасы р д а 6ip-aK рет кезд есе тш
о н д ай м а х а б б а т ы ц м е н а д а м за тты н у р п а гы н ж ал га сты р у
м у м к ш ем ес.
М у р а т . У р п а к к ал д ы р у ж ануарларда да бар. BipaK ол
м ахаббат ем ес.
Д а р и г а . У р п а к т ы алы п т а ста са ц , се н щ м ахаббаты н д а
не о л еу м еттж , не ф и л о со ф и я л ы к еш к а н д а й м агы н а
к ал м ай д ы .
М у р а т. Ал от б а сы н д а 6 ip -6 ip iM e H к у н д е у р сы с ы п ,
к у н д е с о т т а с ы п ж у р ге н д е р м а х а б б а т к а к о р га н ы ш бола
алады д еп о й л ай сы ц ба?
Д а р и г а . Б о л га н д а к ан д ай .
М у р а т ( тацырцап). Н е дейд1?
Д а р и г а . М а хаб б ат — ад ам н ьщ р ухани м ур аты . Эр
а д ам н ьщ е з ш щ м ур аты бар, я гн и орю м е зш ш е с у й е д ь
М о се л е н , ж ар ы н а о п а с ы зд ы к ж а са га н ад ам н ьщ бо й ы н д а
м ахаббат ка л м а д ы д еп айта ал м ай сы ц . Ол е з ш щ ж ары н
б у р ы н гы ш а cy io i м у м кш .
М у р а т . B ip ад ам н ьщ cy io i — т о л ы к м ахаббат ем ес.
М ахаббат eici адам ньщ ортасы нда ту р ган тангаж ай ы п ш ы ны
ы д ы с с е к ш д ь Е ге р 6ip e y i к а т е к и м ы л ж а са п , ы д ы с т ы
сы н д ы р ы п ал са, 6iTTi, ещ ц ы д ы с ж о к.
Д а р и г а ( ж ерге к,арап ойланып). И э , 6ip сы н га н ы д ы сты
к а й т ы п к у р а ст ы р а ал м ай сы ц ... (Пауза). М ен д е де со н д ай
гаж ай ы п ы д ы с б о л га н е д ь .. К ал ай деуий ед1 М у к а га л и ...
(Ойланып).
«Махаббат па?
Махаббат болган менде
Жж баргам аккулар конган келге,
Ал каз 1р тоцган журек, солган кеуде...»

М у р а т (жалгастырып).

«Еашыктык па?
Еашык та бола биггем
Bip-ак жанга гашыкпын бала куннен
Жанымменен суйемш, жанарыммен...»
(Рюмкадан урттап, квзт 6ip нуктеге к,адап). Е - е - е ,
in ip K iH ... 6 o p i де ж а к с ы б астал ган бол аты н . К ер ем ет ж а к сы

237
б а с т а л ы п е д ь B ip a K а б а й с ы з д а ш ы н ы ы д ы с т ы е з щ
сы н д ы р д ы ц ... С е н о н ы ерж уректпспен м о й ы н д ауьщ к ер ек ...
К,иын ек е н ш бш ем ш , 6ipaK к а т е т к а те деп т о л ы к м о й ы н га
ал м аса, о н ы ц е к ш ш й к е ц ш д е н к ет п ей д ь
Д а р и г а (кенет ашумен жалт щ рап). Ал с е н ... 0 з
к а те щ й м о й н ь щ а ал дьщ ба?
М у р а т ( тацырк,ап). М е н щ к а н д а й к а те м бо л д ы ?
Д а р и г а (басын к,ос к^олымен устап, у«с/з турганнан
кешн). К ,атеннщ н е е к е н ш у м ы ты п к а л са ц , есщ е са л а й ы н ...
С е н , м ен , 0 м 1 р б е к — уш еум1з у н и ве р си тетте 6ip re о к ы д ы к ,
6 ip re ж у р д ж ...
М у р а т . О н ь щ н е к е р е п бар? О н сы з д а бш ем ш .
Д а р и г а . Ж о к , ты н д а . 0 м 1 р б е к с е н щ е н ж а к ы н д о сьщ
б о л аты н . М е н о га н к у й е у ге ш ы к т ы м , р ас к о й ?
М у р а т. А л , ш ы к т ы ц .
Д а р и г а . B i3 к а т а р д а гы к е п б а к ы т т ы се м ь я н ь щ 6 ip i
бо л д ы к- © й т к е ш 6ip -6ipiM i3fli ш ы н у н а т а т ы н б ы з.
М у р а т . Ал.
Д а р и г а . М ш е о с ы т у с т а с е н бэрш булд1рдщ .
М у р а т . Ю м ? М е н бе? Ж о к , се н бе?
Д а р и г а . С ен .
М у р а т . К ,а-лай ш а?
Д а р и г а (кекете к^айталап) «К ,алайш а?...» Кэд1мгщ ей.
М е н к у й е у 1м н щ к е з ш е ш е п с а л д ы м . С е н о н ы м е н щ
к у й еу 1 м е ж е т ю з д щ . С е й т ш б1зд щ с е м ь я м ы з д ь щ т а с -
т а л к а н ы н ш ы гар д ьщ . 0T ip iK пе?
М у р а т . Д а р и га ...
Д а р и г а (сезт беле). Ж о к . С е н ал ды м ен MeHi т ы в д а п
ал. CeHi 6i3 б а я гы д а Э ули е д еп а та й ты н б ы з, ес щ д е бар
ш ы гар . С ен1ц ту р аш ы л д ы гы ц д ы , э д 1л д 1гщ д ь
ж о м ар тты гы н д ы 6ip -6ip iM i3re е р те п к у с а т ы п ай туш ы ек.
Ал K a3ip с о н ы н 6 e p i е н ш е ш н б а л а л ы к сек и ц ц м а га н .
Ш ы н ы м д ы ай тай ы н , се н м еш алгаш с а т к а н ы н д а ceHi онш а
к ш э л агам ж о к , е й т к е ш се н щ эул и ел й щ е ш ы н сец щ м . С ен
м а ган од ан к е ш н де к е п ж а к с ы л ы к ж асадьщ . 0M ip iM H in ен
к и ы н с э т т е р ш д е к о л у ш ы н беруд1 у м ы т п а д ь щ -
К д р ы зд ар м ы н . B ip aK -•• OMip е т к е н са й ы н ш ы н д ы к т ь щ б е п
а ш ы л а беред1 е к е н . С е н м а г а н к э д 1 м п ж а н ы а ш ы м а с
пенделер секицц ор н ы тол м ас о п а с ы зд ы к ж асапсьщ - С еш га
ш ы н с а т к ы н д ы к бол ы п ш ы к т ы ... (Жыламсырап). С е н ты м
б о л м а с а , е р т е н QKeci3 е с е т ш б а л а н ы н т а г д ы р ы н н е г е
ой лам ады ц ? C eH in азам ат б а сы ц а л а й ы к па ед1, б1реудщ
ж еке б а с ы н д а гы к у п и я с ы н е к ш к й 6 ipeyre ж етю зу?

238
 М у р а т ( вщ бузыла ). М у н ь щ ещ п к и я н а т к о й , Д ар и га.
0лт1рсец де, к у д а й уш ш , булай куйд1рме... М ен сен екеушцц
6 i p r e т у г а н б а у ы р ы м н а н к е м к е р г е м ж о к . Е ге р т у г а н
б ау ы р ы м н ьщ эйел1, н е 93i о н д ай о п а с ы зд ы к ж аса са , м ен
кар ап оты ра алм ас ед1м. О й тк еш ол м ен щ е з б а с ы м н ы ц
тр агед и я сы м ен б1рдей. С е н О м1рбектщ к е з ш е ш еп сал д ы ц ,
м ен о га н О м 1рбектен кем к а й гы р га м ж о к. 0м 1рде т а за л ы к
бар, адал ж ар, ай н ы м ас су ш сп е н ш и и к бар деп кещ р деп м д1
ж ы рты п , та л а ск а н д а ж ур т м еш к у л ю к ы л ы п , « к е р со к ы р » ,
« а к ы м а к » , «кияли » д еп к о р л а й т ы н . С о н д а м ен о р м ан д агы
ж у з ж ы л д ы к ем ещ ц T ip eK к ы л г а н д а й , iu iT eft c e H i м ед ет
к ы л ы п : « о ттап сы н д ар , м е н щ ем1рден келт1ретш м ы сал ы м
бар» деп зэредей д е ал ган бет1м нен кай тп ауш ы ем. Ал с е н ...
0 м 1 р б е к тен б у р ы н м еш елт1рдщ ... С е н м е н щ ар м ан ы м д ы
та л к а н д а д ы ц , ал ол с о к к ы д а н ту зел ш , к а й т а адам болу
м а га н о н а й га т у с к е н ж о к . ( Мурат толк,ып, твмен к,арап,
уназ щлады. Дарига Мураттан кезш алмай, онын, колындагы
рюмкага коньяк к,уяды. Мурат рюмканы к,агып салады. Дарига
орнынан турып, белме ш ш кезш кетедГ).
Д а р и г а ( б1раздан кешн). С е н 6 o p i6 ip м еш K einipyre
r a ic T i едщ .
М у р а т . Е гер м ен олай ю тем есем , е з ары м ны ц алды нда,
д о с ы м н ы н ал д ы н д а ар ы л м ас к у н о га батар ед1м. О н д а м ен
ем1рден ж иган-терген1м нен ту гел айрылар ед1м... У ш к ул а п ,
ш ац ы р агы о р та сы н а т у с к е н адам к а н д а й б о л ад ы , м ен де
дол со н д а й болар ед1м.
Д а р и г а . Ал б1здщ ш а ц ы р а к о р т а с ы н а т у с к е н д е
еш тец ец к е т к е н ж о к к о й .
М у р а т . М е н се н д ер д щ ш ац ы р ак тар ы н д ы к у л а т к а м
ж ок- О н ы к у л а т к а н е з щ с щ .
Д а р и г а ( айгайлап ). Ж о к ! М е н ем е с, се н с щ ! М е н е з
ш ац ы р а гы м д ы к у л а т к ы м к е л ге н ж ок- Ал с е н оны н,
к у л а й т ы н ы н бш е т у р ы п , одей1 ж асадын,.
М у р а т . Ж о к , Д ар и га, н е десен,, о д е , 6 ip a K се н к е з ш е
ш еп сал д ы е к е н д еп , м ен д о с ы м н ы ц кез1не ш еп сал а
ал м ай м ы н.
Д а р и г а ( долданып). А к ы м а к ! С е н щ ш еп с а л г а н -с а л -
м а га н ьщ ю м ге к ер ек ? Ю м ге к е р е к ? ... ( Кушнт). А пы рау,
к ы р ы к к а кел ген ш е eMip деген н 1н н е екен1не 6ip ту сш б е ге н
не к ы л га н кещ есщ ? С ен щ бу й ткен оулиел1гщ ку р ы п кетс1н!
С ен eMip бойы еш тенеге тус1нбей ететш эпендю щ . С ен б а ск а
б1реуд1н рухани д ун и есш е б а са -к е к теп id p e c in де, е з эм1ршд1
ж ур п зе бастай сьщ . Д у н и ен 1н ту б ш е ж ететш м ы н а се н д ей -

239
лер. С е н секицц оулиелер к у р ы с а е к е н , с о н д а жер бетш де
ты н ы ш ты к, орнар едь (Белые iiuw opi-6epi кезт, долдана).
Р а с, р ас, рас! М е н к а т е л е е п м , а к ы м а к бол д ы м , бш ем ш ,
б эр ш д е бш ем ш . BipaK, со л ж алгы з к а т е у ш ш , н е ге м ен щ
б у ю л ©MipiM о к с у ге т и к ш ? О сы одиццк пе? К е р ек д есец ,
к уй еу1м н щ 031 де дол со н д ай жойцц б а ста н к е ш к е н болуы
к ер ек . К е л б е г п , а к ы л д ы , тщ щ ж ш т. М у м ю н ем ес ондай
c o r r i б а стан Kem neyi. О ндай c o r n б астан кеш п еу у ш ш , OMip
су р м ей , т е к Tipi боп ж ур у кер ек. Ал м ен о н ь щ ондай iciH
бш м ей м ш . Б ш м е ге н н е н к е ш н — б а к ы т т ы бол ды м . О н ы
бш удщ м аган к а ж е п де ж о к едь О ган д а солай . Bi3 еш тецеш
бш м еген д е c©3ci3 б а к ы т т ы б о л аты н едйс. К е н е т ... еш ю м ге
де Keperi ж о к , к у д а й -а у , ом1рде болм айты н Т а за л ы к , Эдщ дж ,
Ш ы н д ы к д е г е н к и я л и к а г и д а л а р ы ц м е н б 1 зд щ т а с -
т а л к а н ы м ы з д ы ш ы га р д ы ц . C eH in ш ы н д ы г ь щ н а н ro p i,
т е б е м 1зд ен бом ба т у с с е , б у д ан ол декай д а ж а к с ы болар ед ь..
К у д а й 6in efli, с е н те к ад ам дар га б а к ы т с ы з д ы к тарату уш ш
ж аралган ж ан сы ц . ( Енттп, шаршап, диванга келт отырады).
Ж у р тты н се м ья сы н кул аты п , болаш агы н к у р ты п ты н га н н а н
к е ш н , с о н ь щ б э р ш о зщ н щ т а за л ы гы ц м ен о зге н щ таза
eMecTiriHeH д еп д э л ел д егщ к ел ед ь Ал ж ар ай ды , ж алгы з се н
т а п -т а з а б о л , к а л г а н адам T eric к у н о к а р . С о н д а с е н щ
т а за л ы гы ц ю м ге к ер ек ?
М у р а т (ойланып). М е н щ ©MipiMfle окш и п п ен еск е ала­
т ы н агат ic, ар ты к создер1м 6ip б асы м а ж етерлж , Д арига.
О ларды ещ ц еш каш ан д а тузей алм ай ты ны м eciMe ту ск ен д е
од ан ж ам ан ж ерге ю рердей болы п к ы сы л а м ы н . BipaK дэл
сол кезд е сен д ер ге: «М ахаббатты а я к к а баспандар, 6ip -6ip in e
к и я н а т ж асам андар», — деп алдары нда Т1зерлеп тур ы п , ж а-
л ы н га н кез1м MeHi кы зар тп ай д ы да, куй зелтп ей д ь М ен он ы
OMipiMHiH 6eTiMe ппркей болар м аскар а coTi деп ойлам ай-
м ы н. Е гер сол кезд е олп о п асы зд ы к ты се н ем ес, 0M ip6eK
са га н ж асаса, м ен 6opi6ip о сы iciMfli кай тал а га н болар ем.
М е н с е н щ ж у р егщ н щ а л дан ган ы н , н а м ы сы ц н ы ц к о р л а н га -
н ы н Kopin, б ш п тур ы п , бейтарап кал а алм ас efliM. Н еге м ен
сол уш ш ю н о л 1 болуы м кер ек? Сендерд1 оз б а сы м н а н бетер
кад1рлегеш м у ш ш бе? С ен д ер ге се н ге ш м ymiH бе? Элде
OTipiraieH, с а т к ы н д ы к п е н сы бай л ас бол м аган ы м ymiH бе?
Д а р и г а . С ы б ай л ас б о л м а й -а к к о й . О н ы се н е н еш ю м
де талап етп ей дь Т е к о зге н щ тагд ы р ы н а, о зге н щ сем ья сы н а
устем дпс ж у р п зб е. С ем ья — ю ш к е н тай , д ер б ес м ем лекет,
о н ы ц innd, сы р т к ы сая саты , диплом атиясы болады. Ол к а н ­
дай м э се л е ш б о л са да e3i ш еш уге THicTi. С ы р ттан еш ю м н щ

240
кол с у гу га п р аво сы ж о к . Т у сш е м ю щ о с ы га н ? Ал с е н б а с к а
мемлекетт1 оз к о л ьщ м е н ки р аты п сал ы п ж эне со л уш ш
ол п ки р ап ж а т к а н м ем л екеттщ озш кшол1 к ы л гы ц кел ед ь
М у р а т . Ж а р а й д ы , с о л а й - а к б о л с ы н . B ip aK ол
ю ш к е н та й м ем л ек ет т е к 6 ip с е н е н тур м ай д ы гой . О н ьщ
тагы 6 ip M yineci бар. С е н ай тасы ц : « М е н щ тагд ы р ы м д а не
ш аруац бар?» — д еп . Ол айтар едк « М е н щ тагд ы р ы м а со н д а
н еге ар ал асп ад ьщ ?» — деп. Е гер м ен сол ж олы ун д ем ей
к а л ы п , к е ш н 6 opi де белгий б о л ган к езд е ол м аган : «С ен
борщ д е би й п сщ го й , м ен б а к ы т сы з д ы к ты н , ш ы д ы р а у ы н а
к у л а п бара ж а т к а н д а к о л у ш ы н б е р м еген щ к а л а й , ж ан
д о сы м ?» — д е с е , м е н щ адам герш и п к к у н ы м н а н н е к а л ар
ед1? {Пауза). Ж о -о к - М е н е н б а с к а к ер егщ н щ борщ ал, 6ipaK
оз1м та н д а га н бу л ж ол дан ол сем д е, к а й т п а й м ы н . М ей л щ
к у л , м ей л щ т а б а л а , 6 o p i6 ip ж ан к и ю г а т у р а т ы н м о ц п
т а за л ы к , м о ц п а д а л д ы к , м о ц п м ахаббат ем1рде бар.
Д а р и г а {ызаланып). К дй дагы м оц п махаббат? К,айдагы
ш е к а з а д а л д ы к с е н д е п ? .. 0м 1рде ащ ы ш ы н д ы к д е ге н н щ
б о л а ты н ы н а с е н е н б а с к а ж ур тты ц 6 o p i H i n K © 3i жетт1. Ал
се н б а я гы 6 ip он1нд1 к ай тал ай берес1ц, к ай тал ай бер есщ .
О л с е н 1 ц к е р е м е т т а з а л ы г ы ц е м е с , с е н щ © M ipfli
б ш м ей тш д ш ц , М ур ат. Э й тп е с е , к а р а м а й сы ц б а т о щ р е к к е ,
коз1нд1 аш ы п . К,айда со л м ахаб б аты ц ? {Залды кврсетт).
Бар ма м ы н ау ем1рде?
М у р а т . Бар! Бар!
Д а р и г а . К о н е ? {Ж ан-жагына к^арап). К о н е ?
М у р а т {вз1мен e3i, сешммен). Бар б о л ган д а кан д ай !
К ,озы м е н Б а я н ш е? Л ойл1 м е н М о ж н у н , Р о м е о м ен
Д ж ульетта ш е?!
Д а р и г а {Муратк^а тацырщй к,арап, басын шайк^ап ).
О сы ем1рден келт1рш о т ы р га н м ы са л ы ц ба?
М у р а т {Даригага щарап). М е н ой дан алы п оты р гам
ж о к . Б у л а р д ы ц 6o p i де ом1рден ал ы н га н . Ж ер б е тш д е п
ха л ы к та р моцг1 м ахаб б атты ц бар екен1н се н д ер ге дэлелд еу
уш ш , эд еш со л ар д ы ц а та гы н ац ы зга ай н ал д ы р ы п , тари хта
к а л д ы р га н . {Дариганы кекеткен унмен). Bip х а л ы к ай тса,
се н б е у ге болар ед1, бip н eш e х а л ы к ай т к а н д а , се н у к ер ек ,
ж олдас С к еп ти к .
Д а р и г а {сэл дагдарып). Ж ар ай ды , а й т к а н ы ц н ы ц
6opiH ш ы н д ы к е к е н д еп к а б ы л д а й ы к . Т о п ы р а гы то р к а
болгырлар м ахаббат ж олы нда к у р б а н болы п кетн гп . Ал егер
олар олм ей, 6ip -6ipiM eH к о с ы л а к а л га н д а , не болар ед1?
К арапайы м га н а 6ip се м ья га айналар ед1, еш теце тотеп бере

241
а л м ай ты н к у й га TipfliKTiH, к а ж а у ы н а н у л ы сез1мдер к о р р о -
зи я га уш ы р ап , б ая гы ж ай о гы н д а й ж ар к е т к е н гаж ай ы п
м ахаббаттан т у к кал м ас ед1, к а л с а д а, 6i3re ж етпес едь 0л 1м -
н щ а р к а с ы н д а га н а е л п м ахаб б ат ауа ю р м ей тш ва к у у м га
с а к т а л га н д а й , у а к ы т т а н , к е щ с т ж т е н , т1рш ийктен т ы с м е н -
ги й к гум ы р к еш е тш ж а гд а й га тап бол ды . Е гер 0 м 1 р б е к
екеум1з к о с ы л м а й ту р ы п , е л ш к е т с е к , б !з д е се н д ер д щ с а -
н ал ар ы нд а с у ш с п е н ш ш к т щ у л п а болы п сакталар едпс. B i3 -
д щ б а к ы т с ы з д ы гы м ы з — T ip i ж ургеш ъпз.
М у р а т ( кушнт). А п ы р -ай , сендерд1 ем1рдщ карап ай ы м
ш ы н д ы гы н а сещ цру к и ы н бол ды -ау! О сы д ан бэл енбай м ил­
л и о н ж ыл б у р ы н к у р ы п к е т к е н тац гаж ай ы п к у б ы ж ы к 6 ip
к е л д е н таб ы л ы п ты д е с е , н е м е се галы м дар то п ы р а к та н адам
ж асап ты , ед д е о д у н и е н щ бар е к е н ш д е л е л д е п п д е с е , сен ер
едщ . К,иял ж етп ес н е 6 ip с у м д ы к к а се н е р едщ . З у л ы м -
д ы к т ь щ H e 6 ip ж ан T y p n i ir e p ту р ш ай тса, сен ер едщ . Ал адам
б о й ы н д а гы 1згш 1к к е , т а з а л ы к к а с е н у со н ш а л ы к т ы к и ы н .
А п ы р -а у ... (Кушнт, свз таба алмай, орнынан турып Kemedi).
Д а р и г а . Э р и н е , к и ы н бол ад ы . C e 6 e 6 i, абсолю ттпс
м а гы н а д а гы т а з а л ы к ем1рде ж о к . TipniuiiK ш а ц ы н у с т ш е
т и п з б е й е ш к 1м д е ж ур е ал м ай д ы . М э с е л е н , м ен д е е з
б а сы м д а б о л ган ж е й т п т о з а к о ты н а к у й е т ш к ы л м ы с деп
есеп тем ей м ш . TinTi м ы н а ж у р ген (залды кврсетт) ж урттын,
б е р ш щ б а с ы н д а ез1м ен 6ip re ала к ет етш 6 ip -6 ip к у п и я с ы
бар. (Кекетт). Т е к соларды ц берш се н щ би ш ей тш щ кан д ай
ж а к с ы , э й т п есе, д е ш са у 6ip ш а ц ы р а к к а л д ы р м а с едщ .
М у р а т (элденеге тустбей, тацырк^ап). С о н д а не
бол д ы 03i? Д у н и е д е ж асал ы п ж а т к а н ж а м а н ш ы л ы к тьщ
б е р ш е ( саусагымен взш кврсетт) м ен кш ел1 болы п
ш ы к т ы м ба?..
Д а р и г а . С ен кш ел1 бол ы п ш ы к ты ц .
М у р а т . KemipepciH,, о н д ай к ш е ш м ен м о й н ы м а ала
ал м ай м ы н .
Д а р и г а ( ойланып). K,a3ip д ел ел д еу ге ты р ы са й ы н ...
MeHiH 6ip кер ипм бар. Белги п д ер п е р . Э й ел ш бала к езш ен
бш ем ш . Н а гы з б а к ы т т ы се м ь я д еу ге болады . Y rn бал асы
бар, алды 9 -к л а с т а . B ip eyi м атем ати к ад ан , 6ipeyi су р еттен ,
т а гы 6ip eyi б1рденеден, efrrey ip , ж ы л с а й ы н ж улде алады
да ж атады. Доулеттер1 ж етю лпсп, дос-ж арандары кеп . 0здер1
а й р ы к ш а 6ip тербиел1 ж ан д ар . К ,уд ай -ау , е к е у ш щ ты м
б о л м а са , 6ip р ет к а т т ы с е з г е к е л ге н ш к е р г е н ем е сш н .
Эзшдер1 к а н д а й гаж ап! С ол у й ге б ар ган са й ы н , к е ц т м
e c in , е л д е н е ге м ез боп к а й т а м ы н . Эйтеу1р 63iM бш етш

242
ортада дэл со н д ай ж ар асты се м ь я н ы к е р ге н ем есп ш . Ал
сол с е м ь я н ы т а с -т а л к д н к ы л у м ен уш ш о п -о н ай . О й ткеш
э л п ж ш т т щ 6ip к ы л м ы с ы н м ен ж а к с ы бш ем ш . Б у л та р т-
п ай ты н ф а кты м бар. Е гер о н ы ой ел ш е ж етю зер бол сам ,
eKeyi со л к у ш а ж ы р а с а д ы ... Ал с о н д а н е б о л ад ы ? Э р -
кай сы м ы з бш ген заты м ы зды айта бер сек, жер бетш де к ан ш а
ад ам н ьщ ©Mipi а с т ы -у с т ш е т у се р ед1?
М у р а т . М е н еш ю м ге о с е к та сы м ай м ы н . О сы у а к ы т к а
дей ш еш к а н д а й корпим м е н е н о н д ай к и я н а т к о р ге н ж о к .
Ал сен д ер м ен у ш ш к е р н а е м е сс щ д е р ... о н ы е з щ де ж а к сы
бш есщ .
Д а р и г а . Ж ар ай д ы , ж а н а ш ы р л ы к п е н м еш ош кере
кы л дьщ деш к. BipaK о сы н ы ц арты м ен уш ш неге со гаты н ы н
н еге бш м едщ ?
М у р а т . Екеу1м1з со т за л ы н д а 6 ipiH -6 ipi к е з е к -к е з е к
ю н э л а г а н ай ы п та су ш ы л а р секицц м 1з... М е н о й л а й м ы н :
эр ю м н щ ары — е з ш щ О тан ы . О тан д ы сатп ау к ер ек дей м ш .
Ал се н о сы 6 ip ен н е п з п м э се л е ш аттап отш , «саты лар
О тан сатьш д ы , ещ ц м а га н opi к а р а й н е ic T e y к е р е к , со н ы
айт», — д ей сщ . Opi к ар ай н е ю теуге бол ад ы , ж ан ы м -а у ?
B p i к а р а й r a i c T i ж азан д ы ал асьщ . Б у л ж ерде са га н еш ю м
де к е м е к т е с е алм ай ды .
Д а р и г а (жыламсырап ) . С ен д ей к атал ж анды к е р се м ,
кез1м ш ы к с ы н ! С о н д а м ен е н н е к а л а й сы ц , м ен щ асы лы п
олгеш м к ер ек пе са га н ? С одан б а с к а н ы ц борщ де басы м н ан
кешт1м гой . С е н м ен щ к о р ге н к и ы н ш ы л ы гы м н ь щ 6ipiH де
6uiMeftciH-.- Ж ес1р 0 й e л д iн гу м ы р ы н к у д а й д у ш п а н н ы ц
б а сы н а б ер м есш . ( Стол усттен сигарет алып тартады).
К,алай ш ы д аган ы м а Ka3ip 03iM т а н кал ам ы н . Б а с к а ж агы ц
6yTiH болса, ж алгы з кедейлйс еш теце ем ес кой . Tipi ж ес1рлж ,
ж о к ш ы л ы к , у а й ы м -к а й гы , бала таук;ымет1 — 6opi-6opi келш
к о сьш га н д а одан а с к а н азап тьщ бул д у н и ед е болуы м у м к !н
ем ес се к ш д ь К е р ге н кун1нд1 6ipeyre айта да ал м ай сы ц ,
н ам ы сы к у р гы р к у ж ан ы н ды кьш бурау салгандай ки н ай ды .
К ы с к а жш кур м еуге келм ей , эбден та р ы к к а н со ц , уш жерде
к а т а р ы н а н ж у м ы с ic T e fliM ... ( Озте тацыр^ай к^араган
Муратщ «иэ, иэ, цате ест1ген жок,сыц, дэл солай» дегендi
6iAdipin, басын изейд1). Т а ц е р т е ц е р т е т у р ы п , а у л а
сы п ы р а м ы н , с о с ы н ж у м ы с к а бар ам ы н , ар асы н д а 6ip Kopi
KeMnipflin yftiHe бары п, там агы н ю теп, efleHiH ж уып KeTeMiH.
К еш ке уй ге келш , корл аны п ж ьш аганда, ту н ортасы на дейш
©3iMfli 03iM т о к т а т а а л м а й м ы н ... (Д ари га халатыныц
Калтасынан орамал алып, кезтен ак,к,ан жасты cypmedi).
243
( Басын шайк^ап). С а га н о н ы т у с ш у к а й д а !.. Б о р ш е н б у р ы н
аула сы п ы р ы п ж у р ген д е т а н ы с 6ipey к е з д е сп е се е к е н деп
ж аньщ к ы с ы л а д ы . Bip к у ш 031М13де ю тей тш А зат д е ге н 6ip
Ж1пт к ез д е сш к а л д ы . 031 м еш театр га ш а к ы р ы п , с е з салы п
ж ур ген . К ,уд ай -ай , ж ерге Kipyre ш а к к ал д ы м . С о д а н к еш н
о л п ж т т т е н е з 1м б е з ш к е г п м ... TinTi iniyre с а л ы н ы п ,
м а ск у н ем бол а ж азд аган д а к е з 1м б о л д ы ... С о н д а керд1м
еш ш м н щ е ш и м г е ж а н ы а ш ы м а й т ы н ы н ... С о д а н к е ш н м ен
еш тец еге се н б е й т ш бол ды м . {Даусын к,атайтып). С о д ан
к е ш н с е н си я к т ы л а р ©Mip ж айлы т о г п - т э г п се зд е р ай тса,
к а н ы м к а й н а п , ж ы н ы м у стай д ы . С е н щ ол н а с и х а т ы н н ы ц
м аган т у к к е д е Keperi ж о к. М е н оз куномд1 с е н а з д е бш емщ .
М а га н к а з 1р б а с к а к е р е к , т у сш ем к л ц , б а с к а кер ек .
М у р а т {шошына тацырк^ап). Н е м ен е к е р е к ? ..
Д а р и г а . М а га н т ы н ы ш т ы к кер ек . 0 з т у с ш т м д 1 , е з
KicDiiriMfli е з 1ме к а л д ы р д а , т ы н ы ш т ы к бер. А к ш а бер ей ш ,
т е к а к ы л уй р етп е. М е н каж ы д ы м .
М у р а т . Д ар и га! Б у л с е н щ ай таты н с е з щ ем ес. 0Mipre
Tepic к ар ап , б а к ы т т ы бол ган еш ю м ж о к. Клм к ер м е д 1 д ей сщ
ол к и ы н д ы к т ы , 6opiMi3 д е KemTiK б а сы м ы зд а н . B i p a K с е н щ
ж е а р л ш ц , ж ар л ы л ы гьщ н е м е се к е р г е н к и ы н ш ы л ы гь щ —
б а к ы т с ы з д ы к ем ес. О зщ ал гаш уй б о л га н к е з 1н д е бай ма
едщ ? К еш ки п к н а н га ти ы н таба алмай, ж а та к ха н а д а гы 6i3re
талай кел м еп пе ец ? B i p a K со л к е з и д а с е н б а к ы т с ы з деп
айта ал а сы ц ба? Ж о к ! Ол с е н щ е н б а к ы т т ы к е з щ бол аты н .
Б а к ы т с ы з д ы к д е ге н ж а н н ы н ж ар асы . С е м ь я с ы б у зы л м ай ,
д о ул ет1 ш а й к ал м ай , ж аралы ж а н ы н су й р е тш , к а н ш а м ы ц
б а к ы т сы з д а р гу м ы р кеш у д е... Ал с е н ...
Д а р и га {сезш беле). Ж о к ! Ж о к ! М е н ж а л гы зд ы к та н
ш арш ады м . М е н щ ж у й к ем те м 1р ем ес. М е н — ой елм ш .
Е р к е к т щ к о л т ы гы н ь щ а ст ы н д а б у т ш н щ ж а р ты сы боп к у н
к е р е т ш бей ш ар а, о л а з ой ел м ш . М а га н cepiK к е р е к , м уз
боп к а т к а н Ж Ypeгiм дi epiTeTiH ж ы л у к е р е к . {Долданып,
ycmmdeei кшмш лащтырып, айгайлап). М е ш б а к ы т ы м н а н
ай ы р ган се н ед щ , ал ещ ц е з щ б ак ы т ты к ы л . {Дарига плавки,
бюстгалтер1мен цалады). К о н е. М е н ж ан а гы е з щ а й т к а н
р ухани к у б ы ж ы к п ы н , ал ж iб iт м ен щ тас Ж Yperiмдi... T y cip
м еш адам к а л п ы н а ... T Y cip ce н ш i...
{Мурат бюстгалтер1н сыпыра баст аган Дариганыц
Колынан устай алады).
М у р а т . Д ар и га!
{EKeyi алысып диванга кулайды). {Айгайлап). Дарига! С ен ж ын-
дан ганнан саум ы сы ц? Е с и ш жи, Дарига! Д арига дед!м гой!

244
 Д а р и г а ( Мураттыц туймелерт агыт а, узд1ге
сыбырлай). Е ш тец е етп ей д ь У м ы т а й ы к б ар л ы гы н д а ... Б у л
д у н и ед е екеум1з га н а барм ы з! Е ш тец е де ойлам а! B ip сэ т
к ум а р ы ц а epiK бер! М у р а т ...
(Мурат еркшен айрылган адамдай к,арсылык,сыз тура берт,
шошып кеткендей, к,айта арпалысып, Дариганы щмылдатпай,
ту сыртынан цуша^тай алады ).
М у р а т . EciHfli жи! Б о л д ы ещц!
(Д арига аласурганын к,ояды. Мурат ж ер де ж ат кан
халатты эйелдщ жартылай ж алацаш денесше ж абады .
Д а р и га 6emin басып ж ы лап ж1беред1. Мурат не деп
жубатарын бымей, дагдарып диванга келт отырады).
М у р а т . Ж а р а й д ы , саб ы р ет ен д ь (Рюмкага коньяк
щйып, Д аригага усынады ).
(Дарига рюмканы устап, 6ipa3 отырганнан кешн, 6ip
урттап столга к,ояды да, орнынан турып, айна алдына барып,
шашын жвндейд1, кезт cypmedi, сигарет алып тартады, epi-
6epi бвлмет кезед1, содан кешн сабасына mycin, к,айтадан
диванга отырады ).
Д а р и г а ( сабырмен). М е н ещ ц ту сп ад м . С ен ф е н о -
м ен сщ . Кэд1м п Э В М - н щ есеп тер ш ауы зш а ш ы гар аты н , 61-
рак, ец карапай ы м с у р а к к а ж ауап бере алм ай ты н, TeMip ж еп,
пышак, ж утаты н, отты к о л ы м ен устай ты н , туа сап сей л ей тш
тагы нем ене бар ед1... Э й теу1р со ган у к с а с табигатты ц зац ы на
ка й ш ы , кем багал , к уш р к у б ы л ы стар д ьщ 6ipicin. Б а с к а ш а
TyciHy м ум кш ем ес. Ал к о га м га ф еном ендер ем ес, е з 1м 1з
секицц эдет пен д э сту р д ен ж аралган, ж а н -д у н и е а TyciHiKTi,
елм ен 6ipre к а те л е се ал аты н , к а т е сш ж ен дей ал аты н , 6ipiH-
6ipi кепйре ал аты н кар ап ай ы м адамдар кер ек. 0Mip к а ш а н д а
е зш щ га р м о н и я сы м ен к ы м б ат. Гар м он и я — ем1рдщ Tiperi.
Ал ф ен о м ен — сол за н д ы л ы к к а кай ш ы к у б ы л ы с.
0 зщ т а б и га т т ы ц б о л м ы с ы н а к а р а ш ы : к у з г ы н д ы д а ,
ж ы л а н д ы д а, к а р а к у р т т ы д а к у р т у г а б о л м ай д ы , ce6e6i
гарм ония бузы лады . Э к о л о ги я л ы к апат болады. С ол си я к т ы
адам б о й ы н д агы эгои зм , Henci, к ы з га н ы ш , к а т ы ге зд ж т .с.с.
с у й ю м а з к а си ет тер д е р ухани е м 1р д еп ж ац агы к у з г ы н ,
ж ы лан, кар аку р ттар с е к ш и — оларды да к у р ту га болм айды .
Олар да белгии 6ip з а н д ы л ы к т а н , к а ж е т т ш к т е н туы п оты р.
О л ар д ы к у р т с а к , р у х а н и е м 1рде д е э к о л о г и я л ы к ап ат
болады. Ал се н м ун ы ц 6ipiHe де т у с т б е й с щ . С ен щ ш е ем1рде
м ун д ай к а й ш ы л ы к та р б ол уга THicTi ем ес.
М у р а т . С е н щ е л п ай ты п о ты р ган ы ц — таза та б и га т
а я с ы н д а г ы к а й ш ы л ы к т а р . О н д а э л 1м ж е т т ж за ц ы г а н а

245
у с т е м д ж к у р а д ы . Б у л т у р гы д а н с е н щ ай ты п о ты р га н д а -
р ы ц н ы ц 6op i де р ас. BipaK, а д а м н ьщ KyflipeTi та б и га тты ц
сы р ты н д а рухани OMip аш ы п, со л ем1рдщ зац ы н е з ко л ы м ен
ж асау ы н д а ем ес пе?! Ал ол зац бой ы н ш а оп асы зд ы , ал аякты ,
с а т к ы н д ы , т а гы со л с и я к т ы л а р д ы к у р т к а н н а н еш к а н д а й
э к о л о ги я л ы к апат бол м ай ды .
С е н щ ф и л о со ф и я н а к о н ш , «р ухани кар а к у р тта р д ы » да
к о р га у га а л а ты н б о л с а к , зу л ы м д ы к е з ш к о г а м н ы ц н е к е л 1
б а л а сы н д а й с е з ш е д 1 д е, о н ы м е н к у р е с у TinTi б у р ы н гы д а н
д а ау ы р га т у с е д ь К е л ю е сщ бе о с ы г а н ? .. М е н ф ен о м е н д е,
к у б ы ж ы к та е м е сш н , к е п т щ 6 ipi га н а м ы н . Б ар ай ы б ы м —
о м 1рде у л ы м ахаб б ат бар д е ге ш м . С ол у ш ш к а р а к у р т т ы
к а л д ы р ы п , MeHi к у р т к ы ц к е л ед ь
Д а р и г а . Е к е у щ де к у р ы м а й -а к к о й . М е н с е н се к в д ц
т е щ р е к к е у й м ж у р п зу ге к у м а р ем е сш н . М е н с е н се к и д а
оз о й ы м д ы , е з HneTiMfli ж у р тты ц к а н ж ы г а с ы н а зорлап
б а й л а м а й м ы н . Ал с е н ... ш ы н ы н д а д а MeHi к у р т с а м деп
тш ей сщ . 0 й т к е н 1 се н д у н и еш е ю -а к л агер ьге болес1ц. С ен щ
л а гер щ е KipMereH ад ам н ьщ 6 opi — с е н щ ж ауы ц , оларды ,
я г н и б а с к а ш а о й л ай ты н д ар д ы , T eric ж ою к е р е к ... — м ш ек и
с е н щ м у р а т ы ц ... Б у л — р у хан и зо р л ы к- А дам д ы к у д а й бар
д е п з о р л а г а н н а н , ол адам е з щ щ K 63i ж е т п е с е , ж у р е п
с е н б е с е , к а л а й ш а к у д а й бар д еп ой лай а л а д ы ? Ж а л п ы
ад ам ды олай ем е с, бы л ай ойла деп зор лауга бола ма е к е н ? ..
М у р а т . K,buiMbiCKepfli кы лм ы с жасама деп зорлауга
болады.
Д а р и г а . М у р а т ! М е н к ы л м ы с к е р е м е с ш н . М е н се н
о й л а га н д а й а р д а н , н а м ы с т а н , а д а м ге р ш ш 1к т е н ж ур дай
б о л г а н ж а н e M e c n iH . С е н е з щ н щ о р т а г а с ы р л ы к
у г ы м ы ц д ы т а с т а д а , л о г и к а н ы ц з а ц ы н а с а л ы п о й л ап
K epm i. К,алайш а а д ам н ьщ б у к ш а к ы л ы , п ар а са ты , K icuiiri,
MiHe3i 6 ip TyHri ж а ц ы л ы с т е с е к т е н к е ш н т у к к а л м а й ж о к
б о п кетед1? М е н 03iMHiH т э н 1м н е н , ио ж а н ы м н а н у л к е н
з а к ы м б а й к а м а й м ы н ... Ш ы н а й т а м ы н , б а я г ы к а л п ы м ,
б а я гы Д а р и га м ы н ... Е ге р ж у й к е м азд ап ж у к а р г а н б о л са ,
о ган се н ю н э л к щ -
М у р а т (кекете). Б ая гы к а л п ы м ... С ен щ баягы кал п ы н
бол уы м у м ю н , 6ipaK бу кш ар м ан ы б ы т -ш ы т бол ы п , ж ан
д у н и е с 1 н о р т ш а л га н б ей ш ар а © M ip 6 e K к а й т ы п б а я гы
к а л п ы н д а бол ады ?
Д а р и г а . К е р е к д е с е ц , ол е з ш щ агат iciHe Ofli к у н ге
д ей ш о п ы н ы п ж у р ген б о л уга к е р е к . 0 й т к е ш ол 6 opiHe
т у с ш е д 1, с е н се к ш д 1 кещ е ем ес.

246
 М у р а т . К д ге л е с е с щ , Д ар и га, м ен оны н; сол кезде
кал ай к и н а л га н ы н коз1м м ен корд1м. О л T in T i ceH i олтАрмек
болган. М ен бо л м аган д а, б1рдецеге ур ы н у ы м у м ю н едк Е ю
ту н Ky3eTin ж а н ы н д а о ты р гам ... Ж о - о к , ол се ш еш к а ш а н
да кеи й р м ей дь М е н о н ьщ м ш езш ж а к с ы 6ineM iH .
Д а р и г а . Ж о к , кеи п редь
М у р а т ( вцештеп ). КеипрмеЩ ц, Д ар и га! Т у сш се щ ш !
Ж ан к и м а к б о л са д а, жар к и м а к ж о к , K eniiprici к ел се д е,
Keinipe алм ай ды .
Д а р и г а . © зщ ойлаш ы, одан 6 e p i канш ам а ж ыл ©та.
0м1рдщ си паты езгер д г © згерм еген те к сен сщ . С ен баягы
6i3flin ж асты к ш агы м ы зда к езд ей со к кал ы п к о й ган адам се -
кщдющ. С о н д ы к та н б1здщ ой лаган ой ы м ы з, ю теген iciMi3 ер-
c i болып K o p iH in отыр. Ш ы н м ош нде он ьщ т у к e p c u iir i ж ок.
Ол м еш баягьщ а кеипрген. Ол те к c e H i к e ш ip e алмай жур.
М у р а т (шошына тацырщап). Н е дейд1? М еш ме?
Д а р и г а ( табалап ). И о, ио, м ы н а сеш !
М у р а т . С е н о зщ н е ай ты п о ты р га н ы ц а TyciHeM icin?
С ен м ен к у с а п ©Mip бой ы о н ьщ к а й г ы -м у ц ы н б1рдей болюе
алды ц ба? М е н к у с а п ол к у й г е н о т к а 6 ip re к у й д щ бе?
К,осылып ж ылап Kopin пе ец? О ган аты л ган о к к а оз кеуденд1
т о с к а н к у н щ бар м а? К,алайш а б аты л ы ц бары п м аган бул
со зд 1 ай та ал асьщ ?!
Д а р и г а . А уы р т и се , c©3iMfli к а й т ы п ал ды м , 6 ip a K
ceH in о га н ж а са га н к и я н а т ы ц тари хи а к и к а т .
М у р а т (тагы да вцештеп). М е н о н ы ж ан аза б ы н а н
к у т к а р д ы м . О л м а га н ©Mip бой ы кар ы зд ар б о л уга ra ic T i.
Д а р и г а . Т у к те к ар ы зд ар ем ес. К,айта се н о к е л ге н
азапты екеул еп , екеул еп ем е с, уш еулеп 0лi котер ш KefleMi3 .
К ,ы ск а сы , уш адам ны н, о б а л -са у а б ы с е н щ м о й н ы н д а.
М у р а т (щипала дауыстап). Д ар и га! Е гер с е н о сы н ь щ
бэрш MeHin ж ан ы м д ы к и н а у Yш iн эд еш ай ты п ж атсац , о к а
ем ес. Ал егер ом 1рден п а й ы м д а га н , к о р г е н -т у й г е н бар
ш ы н ьщ о сы б о л са, о н д а с е н щ ж агдай ьщ оте ауы р. С е н
ж ам ан ой дан ж а н -д у н и ещ ц тазар туьщ кер ек. С е н щ кон,ипн;
к а тты ю р л еге н .
Д а р и г а . Ю р лем есе к у р ы п KeTciH! К,ур б о с со з он ьщ
6 opi. C eH in акы л ы н, м аган бай д а, б а й л ы к та болм айды .
М у р а т ( ашыпып). С а га н б ай ды ц Keperi н е? Б а й га
сен щ кер егщ н е? К ан ди дат болдыц, акш ац ж eтeдi. М ахаббат
д еген се н щ ш е , б о л ган ем ес, болм айды д а, адам дардьщ 6 opi
— куноИ ар. У а к ы т ш а 6 ipeyfli тауы п ал д а, м а к са т ь щ а ж ете
бер. B o p i6 ip ем ес пе са га н ?

247
 Д а р и г а . М е н ж езо к ш е ем е сш н .
М у р а т ( бвлмет кезе, айк^айлап). Ж е з е к ш е се н д ер д е н
е л д е к а й д а а р ты к . О л к у н к о р ю y m i H га н а ж езек ш е болы п
ж ур. Ал ш ггей оз K O ci6iH иттщ етш ен ж ек керед1, тагд ы р ы н а
л а гн а т ай тады . Ал с е н д е р ...
Д а р и г а ( к,амыга). С е н м еш к о р л ау га а й н а л д ы ц ...
М у р а т (пауза. EciH жиып). Keinip, Д аригаш ! М ен ар ты к
к е г п м ... (Мурат mepic к^арап, щ бы ргага суйент, теб1рене).
М е н 6 ip затты ж а к сы бш ем ш . М ахаббат п ен о п а сы зд ы к 6ip
ы д ы с к а сы й м ай ды . Tipinuiiicre м ахаббаттан гаж ап еш теце
ж о к . Ол с е з 1м ге б о л е н г е н ад ам ш ы н м о н ш д е о у л и е ге
айналады . Ж а н д у н и е а ж ац бы р дан к е ш н п таби гаттай ш ац -
т о з а ц н а н таза р ы п , к у л п ы р ы п сал а б е р ед ь Bipeyqi ж а н -
то н щ м ен су й ге н д е га н а сан ац а гаж айы п корш келдос к а си е т
6 iTin, em 6ip акьш кай р аты ала алм ай ты н асуд ан ©Tin, адам
ж ан ы н ы ц к уп и я д у н и есш е сапар ш егесщ . Сол олем нщ букш
к о зга л ы с зац ы н аш асьщ . Ж о н е ол занды аш у с у ш с п е н ш ш к
ш угьш асы н а бол енш , ж ан ы н а н у р б1т к е н се н е н б а с к а еш
д а н ы ш п ан н ьщ к о л ы н а н кел м ей дь М ен о сы н ьщ 6 opiH оз
б асы м нан кепгпм. О йткеш м ен ... (Пауза). С еш ж ан-тэш м м ен
су й ш ед1м... (Дарига селк emin, Муратк^а к,арайды). B i p a K
тагды р солай болды , се н м ен щ д о сы м д ы кал адьщ . М ен о ган
о ю н бей м ш . Екеум 1здщ 6 ipeyiMi3 кал ай да ат б а сы н тартуга
ra icT i едж . И м андай ш ы н ы м ... Оз1ммен 6ipre Ka6ipre ала
к е т е т ш сы р ед1... Ж а н ы м д ы куй д 1р д щ , а м а л с ы з ай ты п
о ты р м ы н ... Э л п со здер дщ борщ се н щ аузы ц н ан есту м ен
уш ш к ан ш а л ы к ты к и я н а т ек е н ш бш м ей сщ !.. (Дауысы к,у-
былып, micmene). С ен м ен щ б у ю л у м т м д 1 к есш оты р сы ц
го й ... ( Узак, уназдт. Мурат mepic к,арап эл1 тур. Дарига басын
устап, диванда отырып к^алган. Дагдарыс). Е гер м ен ш айтан
азгы р ы п , о п а сы зд ы к ж асай кал сам , су й ге н ж ары м ны ц м еш
еш каш ан да кеш п еген ш тшер ед1м. О йткеш о н ьщ кеш кеш
— м ахаб б атты ц о л геш . Е гер к еш п есе — у м ы т п а га н ы ,
ум ы тпаганы — суйгеш . С ен одан унем1 кай м ы гы п , айы лынды
ж инап ж ур есщ . Ал ардан да, ж ардан да к а й м ы к п а га н т1рлж
— о ц га н т1рлж болм ай ды . О н д а 6opiM i3 де ту га н у ш н е н
к а ш ы п , а та -а н а н ьщ б акьш ау ы н ан босап , о й ы н а келгещ ц
ю тейтш б у зы л ган ж а се сш р 1м балалар секицц болам ы з да
ш ы га м ы з... B i r d ... (Мурат к,арсы жауап кутт, Даригага
Карайды. Дарига мелшит уназ отыр). Bi3 ж ам ан о р екет
ж асаудан кор кам ы з, ©йткеш оган зан бар. Ал жаман ойлаудан
к о р ы кп ай м ы з, ой ткеш ол iuiiMi3fle, сы р тк а ш ы к п аса болды
деп есептейм1з. С онда жаман эрекет кайдан ш ы гады ?.. Ж ам ан

248
ойдан ш ы гады ... Ендеш е н еге ©Mip жайлы, адам жайлы ж аксы
ойлауга ты р ы сп ай м ы з. К р р ы к с а к , жаман ойдан к о р к а й ы к ...
Онын, H e c i к и ы н . Т у к те к и ы н ем ес. Т е к се н сец болды ...
(Жауап кутт, тагы да Дарыгага щарайды. Дарига эл\ уназ.
Дагдарып б1ршама турганнан кешн, сагатына щарап). К р й ,
м ен кетеш н , у а к ы т та 6ipa3 болы п кап ты гой.
Д а р и г а (салщын). К еш б о л са, к о н ы п кет.
М у р а т . Ж о к , рахм ет. К ,о н ак уй — м ы н ау ту р га н ж ер.
К,аз1р-ак б ар ам ы н . ( Kidipin). А р т ы к соз1мд1 K e m ip ...
Д а р и г а . С е н де Kemip. М е н TinTi у я ттьщ бэрш тастап ,
©MipiMfle к о р с е т п е ге н 6ip м ш ез к о р с е т а м ...
М у р а т . О к а с ы ж о к , о ш еш н б ай кам ай ай ты л ган со з
секицц н о р се го й ...
Д а р и г а (ойланып). Ж о к , олай ем ес, М урат. М ен
са га н ©TipiK айта ал м ай м ы н . О й ы м д а ш ы н ар ам д ы к болды .
B ipaK н э ш п к у м а р л ы к т а н ем е с, с е н е н ош алу у ш ш ... С е н щ
K ip m iK c i3 т а за л ы гы ц о з г е н щ а р ы н а , н а м ы с ы н а т и е д ь
С о н д ы к та н се н щ арьщ а к уй е ж агу y m iH , оз арым ды аям аска
бек щ щ м ... Е с щ д е м е, гр е к а ц ы з ы н д а гы М ед ея к у й е у ш щ
ж у р еп н ж аралау y m i H , е з ш щ ту га н балалары н е л п р ш , оз
ж у р е п н о д ан арм ан п э р ш а л а й ты н ... Т е п н д е эр эй ел д щ
б о й ы н д а 6 i p - 6 i p М ед ея ж ататы н болу кер ек.
М у р а т (орнынан турып, ест алдына келт, плащын
Kuedi, щолына сумкасын алады). К,ош бол, Д ар и га! (Дарига
уназ. Мурат «б1рдеце айтар ма екен» дегендей, тагы 6ip
щарайды да, бурылып шыгып Kemedi. Ол кеткен соц, Дарига
да орнынан баяу квт ершп, бушрдег! есшке Kipedi).

E it iH iiii K e p i H i c

К о н а к у й HQMipi. Б е л м е ге М у р а т п е н 0 M ip 6 e K Kipefli. М у р а т
к ы з у л а у , ы ц ы л д а п э н с а л ы п ж у р — к о н а к т а н к е л г е ш K e p iH in
тур . 0м 1рбек эл д ен еге ж абы р кау.

Мурат (мрген бетте щалтасынан документтер1 мен

билет1н алы п, G 3in-e3i т ек сер'т ). Б и л е т к а л т а д а ,
п а сп о р тьщ ы з м ш еки . ( Сагатына щарап). Т а -а к . Ещ ц та к си
ш акы р ту кер ек . (Телефон согады). А лло. А лло. С ал ам атсы з
ба, би кеш . Т а к с и к е р е к боп тур . Й ем ен е? У з а к к у т у к ер ек
д е й а з б е ?.. М е н аэр о п о р тка баруш ы ед1м... И э, тшеугщзд1
б е р сш ... С у й т в д зп п ... «К ,азакстан» к о н а к у ш ... Ф ам и л и ям
б а ? ... Ж ы л к а й д а р о в ... Ж о к , ж о к , Ж ы л к а й - д а р - о в ...
Е ш к а н д а й «Д» ж о к , Ж ы л к ай д ар о в дей м ш . B i p i H i n i o p n i «Ж»
— Ж у к о вск и й , Е кш ш кп «Ы » (щайталап) «Ь1»... (взше-езР)

249
о й б ай , м у н ы к а й т ш тусш д1рд1м ?.. К э д 1м п « Ы » г о й ...
(к,уанып). И э , и э . О й , б э р е к ел д 1 , д у п - д у р ы с , д э л ез1,
« ы к ы л ы к » д е г е н д е к е л е т ш «Ы » . О н ы к а й д а н 6uieci3? Bpi
к а р а й : Л а р и са , К ,айрат, А л е к с а н д р , й о г... н у , й о г... Й о гты
бш м ейс1з б е? К эд 1м п у н д и и к й о гтар ш е? 0 3 i H - e 3 i 6ip ай га
к е м ш т а с т а й т ы н ? Е с 1 щ з ге TycTi м е? Т а м а ш а . ( шошынып,
басын шайк^ап). Ж о - о к , « Т а м а ш а н ы » ж а зб а ц ы з. О н ы ж эй
э н ш е ш н ... ( сезт щ аягын к,ол щмылымен аяк,тайды). Bpi
кар ай : Д м и тр и й , тагы да А л ек сан д р , Р ай ки н ж эне
ф а м и л и я с о ц ы н д а г ы « о в » ... С о н ы м е н Ж ы л к а й д а р о в .
Т е л е ф о н (аппаратика уцШп) 6 1 - 9 7 - 2 2 . Ж а к с ы . К у т е м ш .
( Трубканы к,ойып, ысцырып, айна алдына барып, езт ж аца
квргендей, 6ipece к^абагын туйт, 6ipece бетш тыржитып,
шашын ж вн деп , ерткен балага ук,сап турады ).
0 м i р б е к (Муратк^а к,арап, элдеб1р шарасыз куймен
басын шайк^айды. Сосын телефонный, дискшн айналдырып
жатып). З аттары нды ж и н асты р ы п па ед щ ? Б1рдецен, кал ы п
к о й ы п ж ур м есш . (Мурат билеп журген адамдай 6ip к,имылмен
«О ’кей» деп, келеЫ еакке Kipin кеткен кезде баск,а дауыспен).
Алло! А лло! Г у л я !.. М е н гой . М е н Kicuiepfli ж о н е л т к е н сон,,
М у р а т п е н 6ip re к о н а к у й ге кед щ м . Й е м е н е ? ... (Пауза).
Ж ар ай д ы ещ ц , к а й т е с щ , буны н, мш ез1 к а ш а н н а н со н д ай
гой. Б астар ы н бекер к о сы п п ы з. Э б д ен у я т болды . Alia! K,a3ip
те л е ф о н с о гы п , KeinipiM су р а й м ы н . (Осы кезде mic шеткеа
мен пастасын, сащ л алатын приборын алып, Мурат шыгады.
OMip6eK даусын взгертт). Ал ж а к сы ецщ , ал а н д а м а й -а к к о й ,
к о п к еи п кп ей м ш . Ж ар ай ды . (Трубканы к,ояды).
М у р а т . 0 м 1р бек.
0 м i р б е к . Ау!
М у р а т. О л ю м ? Гу л я ем ес пе?
0 м i р б е к. С о н ы н 03i гой .
М у р а т (сэл ойланып). М а га н р ен ж ш ж а т к а н ш ы гар ,
уш м е к о н а к к а к ел ш ап, ш а та к ш ы га р га н ы H e c i деп . О к а
ем ес. Э й ел адам д а с т а р к а н н ь щ б е р ек е сш к е б 1р е к ойлайды .
Д у р ы с к о й ош ьа де. С е н о га н м еш K e in ip iM су р ап ж атыр
деп айта сал , ж арай м а?
0 м i р б е к (квцыЫз). Ж ар ай д ы , ж арай ды .
М у р а т (к^айтадан квщлдент). Э й , д у р ы с б о л д ы -ау ,
н е с щ айтасы н,. Е ю д у н и е д е о ц б агы р зы м и я н д ы к а ш а н
к о л ы м а т у се р е к е н д еп ж уруип ем ... (КуледР). С ол к ер ек
е з ш е , а л а я к , атац а н эл ет! О л ек се к у с а г а н н е м е д ен оипцщ
6 ip алы п бер д 1м -а у дей м ш .
(Олйрбек курсшт, басын шайк,ап Муратк^а к,арайды).
250
 О ган ба, о ган ол аз. О дан ж ам ан ит T e p ic iH б асы н а к ап тау
к ер ек ед1. К,айта с е н щ о й ел щ н ен уялды м .
0 м i р б е к (куцк emiri). У я л га н ь щ со л б о л са ...
М у р а т . Ж о к , ещ й ол б1здщ б у р ы н гы тар и хы м ы зд ы
бшмейд1 гой . С о н д ы к т а н о н ьщ ал ды н д а к а й т ы п м ен ...
О м i р б е к ( ызалана ). Ау, д а ст а р к а н у ст ш д е 6 ipeyfli
б ал агаттап , б етш е р ю м ке л а к т ы р га н ь щ — у я л га н ту р щ бе?
(Не айтарын быыей, тутыга). С о н д а о зщ у я л м ага н д а не
гстеш н д еп ед щ , с о н ы ай тш ы ?
М у р а т . М ен оган ко л ы м н ан кел ген н щ борщ ic T e p ед1м.
0 м i р б е к. Борекедщ 1, арм аньщ а б у за к ы л ы к п е н ж етсен ,
ж етю к ен е к е н с щ .
М у р а т . Ш ы н д ы к уш ш борш е бару кер ек. К,ару ал ы п ,
с о гы с у га д а бол ады .
О м i р б е к . С ол уш ш дол м е н щ д а с т а р к а н ы м н а н
б а с к а к о л а й л ы ж ер табы л м ай к а л д ы м а? ( Kypcimn). М е н
со д а н omiMfli ал ы п бере го й д еп к а ш а н су р ад ы м ? Ж о к ,
сурады м ба? ( Мурат басын шайк,аган кезде). Е н д еш е о н д а гы
ш аруац к а н ш а ?
М у р а т . K ic ir e к и я н а т ж а са у ш ы л а р д ь щ б о р ш д е д е
ш аруам бар.
О м i р б е к ( ызаланып). К д я н а т ж а са са , с а г а н ем ес,
м аган ж асад ы гой!
М у р а т ( басын шайк,ап). К ,ы зу л ы к к а са л ы н ы п , а р ты к
со й л ем е. Е ге р у й тш , 6 ip - 6 ip iM i3 f le H ip r e M i3 f li ау л ак с а л с а к ,
еш к а ш а н д а к о з д е ге н м а к с а т к а жетпейм1з. {Пауза). О зщ
ой лаш ы , н е ш е к а б а т к у з е т п е н к о р ш а л га н б а н к т ер д г де
то н а п к е т ш ж а т а д ы . Н е ге ? 0 й т к е н 1 б а н д и т т е р ж а к с ы
у й ы м д а ск а н . (Е реж е ок,ыгандай ежелеп). Ж а к - с ы у й -ы м -
д а с -к а н . С ол се б е ш т ж асап о ты р ган орекеттер1 к и я н а т ,
зо р л ы к б о л са, д а, 0д ш е т с1зд 1к бол са д а м а к са тт а р ы н а ж ете
алады . Ал 6 i3 r e н е ге осы л ай у й ы м д а сп а с к а ?
0 м i р б е к ( кекетт ). К,алай у й ы м д асам ы з? Т у н г е
кар ай п о д вал га ж и н а л а й ы к па?
М у р а т . К,ажет б о л са, ж и н ал ай ы к-
О м i р б е к (ы за л а н ы п ). Т ьф у! ( Орнынан атып турып,
белые imin ерсш-к,арсылы кезт). О н д а екеум 1зге п си хб о л ь-
н и ц адан е ю о р ы н ал ы п , бул м о се л е н 1 асьщ п ай а к ы л д а су га
тура к е л е т 1н ш ы гар .
М у р а т . М е н щ ай ты п о ты р ган ы м ж ы н д ы н ы ц c©3i
ем ес. Б е к ер ге к у ш п -ш с е с щ .
О м i р б е к. Б у д а н ар ты к н е н э р сеге Kym n-nicyiM кер ек?
(Тагы да ерсш -^арсылы журт келт). О н ьщ 6 ip кезд е м ен щ
251
э й е л 1м м ен аш ы н а б о л га н ы н , м е н щ се м ь я м н а н а ж ы р асы п ,
е ю ш ш р ет у й л е н г е ш м д 1 б у к ш ж ур тты н; к о з ш ш е б у г е -
m i r e c iH e д е ш н баянд ап бере го й д е ге н 6 ipey бар м а с а г а н ? ...
М у р а т . М е н к а л а й д а о н ь щ аб ы р о й ы н т е к ю м к ел д ь
О й т к е ш м е н о н ы и т т щ е т ш е н ж е к к о р е м ш . ( Телефон
шылдырлайды. Мурат трубканы K em ep ed i). И о , ты ц д а п
т у р м ы н ... K,a3ip у ш а м ы н , т а к с и ш а к ы р т ы п к о й д ы м ... М е н
б о р ш т о л е п ед1м г о й ... A ... к е п й р п ц з . K,a3ip , к а з1 р ...
( Трубканы щояды). М е н к е з е ю ш ге бар ы п , к ви та н ц и я м д ы
ал ы п кел е к о я й ы н . (Мурат шыгып Kemedi).
0 м i р б е к ( 6ipaybiKt уназ отырып, кенет ж алм а-ж ан
щалтасынан блокнотын алып, элдеб1р нвм\рд1 тауып алып,
асыгыс телефон сога бастайды). А лло! А лло! Б у л м е н ,
0 м 1 р б е к к о й . И о, к а л а й ж е т п щ з д е р ? ... А п ы рай , м е н а з д щ
алдьщ ы зда у л к е н у я тк а кал д ы м -ау !... Б улай болары н кай д ан
бш ей ш . Б а с к о с ы п , 6 ip ез1м1зше э ц п м е л е с ш о ты р а й ы к деп
ед 1м. А я к а с т ы н а н м ы н а ж т т (еак к е жалтащтай щарап)
э б д ен м аскар ам ы зд ы ш ы гар д ы . Б ор ш е оз1м ганел1м ш ... И о,
и э ... О рине го й ... Д у р ы с а й т а сы з... Б у л ещ ц б1здщ арам ы зга
еш к а н д а й и р б щ Tycipyre ra ic T i ем е с. С олай ем ес п е? ( Осы
кезде Мурат Kipedi. Ьм1рбек оны байщамайды). Ж о к , ж ок!
Ол ж агы н айтпацы з. К ,аш ангы н э р се ол?! К,удай са к т а сы н !..
М е н щ ещ ц c i3re д е ге н коци пм де ти ттей де б о т е н д ж ж о к ,
о з в д з де б ай к ап ж у р ген ш ы га р с ы з... И э ... И э ... Гу л я да
к а т т ы к ы с ы л ы п оты р. С о с ы н э д еш тел еф о н со гы п , ол ж ш т
yuiiH с1зд ен м е н KeuiipiM с у р ... (Мурат ж ет т келт,
телефонный, рычагын басып щалады. Эм1рбек шошынып). О й,
м ы н а у ы ц н е , д е н щ д у р ы с па?!
М у р а т . М е н щ д еш м д у р ы с , ал с е н щ ш е? Н е б етщ м ен
о д а н K e in ip iM су р ап о ты р сы ц ?
О м i р б е к. Ол — м ен щ уш м е кел ген к о н а гы м .
С о н д ы к т а н калайда KeinipiM сураута м1ндетпмш . ( Телефонга
жармасып). Ж1бер!
М у р а т (щасарысып). Ж о к , ж1берм ейм ш !
О м i р б е к (телефонга таласып ). Ж о к , ж !б ер есщ !...
Ж 1бер д ей м ш !
М у р а т (телефоннан айрылмай). Ж о к !
О м i р б е к (кушпен тартып алмак, болып, таласады). Ау,
се н озщ м аган T ip i пэле болы п ж абы сты ц гой. (Трубканы
лащтырып тастап, щатты ызаланып). О сы н ш а ж ерге кар ат-
к а н д ай не ютед1м м ен саган ? Ж ауы м н ан коргем ж о к м ы на
к о р л ы к т ы .. (К^алтасынан темет алып тутатып, шегтт
отырады. Екеу1 де уназ. Мурат залга ту сыртын берт отыр).
252
 М у р а т ( элден уакытта жалт бурылып, столды салып
к^алып, ызалана айцайлап). С е н д е п н а м ы с к а й н а м ы с?!
С е н д е п к о р л ы к к а й к о р л ы к ~ айтш ы м аган ? К д ты н ьщ н ьщ
к о й н ы н а н ш ы к к а н ад ам н ан K e in ip iM су р а у к о р л ы к ем ес
пе се н уш ш ?
0 м i р б е к. Б1рш ш щ ен, KeinipiM су р а у к о р л ы к ем ес —
едеп . Е кш и ц ц ен , се н ай ты п о ты р га н о к и га га е н ал ды м ен
Д а р и га н ьщ ©3i кш ел1. О н ы е ш и м зо р л аган ж о к. YiiiiHini-
д е н , од ан 6epi талай зам ан e r r i. K,a3ip MeHin б а с к а сем ьям
бар. © т к е н н щ 6epi у м ы ты л ган . Bip к е з д е п достар к а ста сы п ,
к аста р д о ст а сы п к е г п ...
М у р а т . В е р ш у м ы т ы п , т а п к а н д о сь щ ж ан агы
ж е к с у р ы н ба?
0 м i р б е к. Ол се н о й лаган д ай , со н ш а л ы к ты ж ексур ы н
адам ем ес. О н ьщ к о га м га т у а р е т ш п ай д асы екеум 1зден кеп .
Ол у л к е н к ы з м е т атк ар ад ы . А б ы р о й , бедел1 б ш к , бш дщ
бе? Бипм д е с е н — 6 u iiM i, к а б ш е т д е с е ц — к а б ш е п бар.
Ж у м ы с ы н а н к а т е ж !б ер м ей дь К д й тш ол со н д а ж ек су р ы н
болады . М у н ы ц б ер ш с е н ж о к к а ш ы гар у га TnicTi е м е ссщ ...
(Пауза). К е зш д е.... р ас, м аган к и я н а т ы бол ган ш ы гар , 6ipaK
ж а к сы -ж а м а н д ы 6 ip м еш м ен га н а ел ш еу ге бол м ай ды гой .
М ур ат (тацыр^ай, epi дагдарып). Б у л н е ? ... С ен ез щ
не д еп ту р сьщ ? С е н енпд с о н ы м а га н ж у р еп таза, аяулы
азам ат efli д е гщ к ел ш тур м а?
0 м i р б е к (ойланып). О лай да айта алм ай м ы н, ерине.
О н ы н э г о и с т т д е, кар ьер и стш д е бар. B i p a K ... 6 ep i6 ip ол —
icKep, ж ум ы скер адам, я гн и каж ет адам. Ал о н ьщ ш и д у -
ни есш щ кар ац гы т у т а р ш д е кан д ай ой ж аткан ы н еш тенемен
дэлелдей алм айсьщ . К е н и й н д еп ар ам д ы гы н ж асы руга оньщ
акы л ы д а, к у л ы гы д а (тамагын орып) былай ж етедь
М у р а т (QMip6eKKe танымай тургандай к,арап). С он д а
се н щ ой ьщ ш а, арам болу ай ы п ем е с, т е к ж асы р а бш сец ,
болды е к е н гой .
О м i р б е к (сабырлы, к,атк,ыл унмен). С е н ем1рдщ
бетш е тура кар агьщ келм ей дь Е гер тура кар асан , к еп нерсеге
б а ск а ш а б ага б ер ген болар ед щ ... (Kidipin). А дам д е ге н бар
б о л га н ы п енде ган а. С е н ал ды м ен о с ы н ы м ой ы нда. Е сщ д е
ме, баягы да екеулпз еулие тутаты н Kicuiep? С олардьщ ж урген
журю1 м ен к и ге н к ш м ш е д еш н елж теугш ед ж к о й . К еш н
со л ю с ш е р д щ б о й ы н а н м ен тал ай кем ш и п ю л к е р д 1м ...
«Ж ол ы н д а ж аны м пида» деп ж ур ген п ер ш гген н щ ен ш еш н
к е п кунеИ ар эй елдщ 6ipi е к е н ш бш у к а н ш а л ы к т ы eMipfli
к ы с к а р т а т ы н ы н T y c iH e M i c i n ? 0M ip б ая гы 6 i3 ой лагандай

253
е м е с , д о с т ы м . Ж а к с ы м е н ж а м а н 6ip-6ipiM eH а р а л а с , е п з
т у г а н б ал а секи ц ц — а ж ы р а м а й д ы . А л 6i3 о л а р д ы 6ip т а б а к к а
с ы й м а й т ы н е ю б е л е к к о ш к а р д ы ц б а с ы н д а й к е р у и п едпс.
А йдалада « Ж ам ан д ы к » деп атал аты н б е л е к к ам ал бардай,
со га н о скер ж и ы п , к а с и е г п с о г ы с к а аттан ы п кетю м 1з кеп
т у р а т ы н д а й б о л у ш ы едп с. А й д а л а д а о н д а й к а м а л ж о к .
Ж а к с ы л ы к т а , ж а м а н д ы к т а м ы н а е з 1 м 1 з д щ iiniM i3fle,
м и ы м ы з д а . О г а н а ш ы к с о г ы с ж а р и я л а й а л м а й с ы ц ...
М у р а т . А ш ы к с о г ы с ж а р и я л а м а й -а к к о й , 6ip aK ж а н ы ц а
ж ар а с а л г а н а д а м м е н а у ы з ж а л а с у д ы ц к а ж е п к а н ш а ?
0 м i р б е к. Б у л — ауы з ж ал асу ем ес.
М у р а т . Ещ ц не?
0 м i р б е к . Б у л — к а р ы м - к а т ы н а с т ы ц 6ip Typi. С о н ы ц
а р к а с ы н д а м е н б у р ы н г ы б 1 р б етк ей а л б ы р т т ы к т а н а р ы л ы п ,
адам ды ж а к е ы -ж а м а н ы м е н , ю р -к о ц ы м е н , к е м ш ш т м е н
кабы л дауды уйренд1м . К оп затты ц б а га сы н кай та
тагай ы н д ап , оу б а ста гы оз аттар ы н а н ы к та д ы м .
М у р а т ( кекетт). К е п ж у м ы с б т р ш с щ г о й .
0 м i р б е к . К е п б о л а р , аз б о л а р , т1р л1ктщ т у р п щ е й
ш ы н д ы гы н та н ы п бш у оцай ш аруа ем ес. Ж а м а н д ы к т ы к у р
ж е к к о р е б е р г е н н е н ж а к с ы л ы к к а к е л е р т у к п а й д а ж о к -.-
Э р ек е т к ер ек . Ал о р ек ет ж асау у ш ш , ж ау ы н д ы зер тте.
М у р а т (к^арк^ылдап култ). Б о с е , б о с е ...
0 м i р б е к (тусшбей). Н е м е н е « Б о с е » ?
М у р а т (тагы да култ). К р н а к к а н е г е ш а к ы р д ы д е с е м ,
(мазак, к,ыла, даусын к,убылтып) з е р т т е п ж у р е к е н с щ го й .
0 м i р б е к . М е н о н ы о л д е к а ш а н з е р т т е ге м . Б ш е б ш с е ц ,
б1здщ а р а м ы з д а г ы к а р ы м - к а т ы н а с — н а г ы з к у р е с т ш 03i.
М у р а т . Т ус1н гем ж о к.
0 м i р б е к . И э , и о , к у р е с у д е г е н о с ы б о л а д ы ... (Пауза).
А й т а л ы к , м е н о н ы м е н а ш ы к ж а у л а сты м . Д олел1м ж етю л1кт1
— ойел1мд1 а з д ы р д ы , с е м ь я м д ы б у з д ы . Б 1 р а к , е з щ о й л а ш ы ,
м е н о г а н н е к т е й а л г а н б о л а р ед1м. М о с е л е н 1 д у э л ь м е н
ш еш етш зам ан ем ес. Д уэл ь б о л ган к у н н ш е зш д е ю м н щ
ж ецер1 б е л п а з : м ен1ц м ы л т ы к ата а л м а й т ы н ы м д ы е з ш де
6 u ie cin . А й т ы сы п ж ец е а л м а й сы ц : егер ол м а га н , « а й н а л а й ы н ,
а л д ы м е н ойел1щ ц т ы й ы п а л м а й с ы ц ба» д е с е , а у з ы м а б1рден
к у м к у й ы л ы п , ж ы м б о л а р ем . М е н о л д е к а ш а н ем 1 р д ен
ш ы гы п к а л г а н , т у к к е K eperi ж о к р и т у а л д ы ж а са п ж у р ге н
адам к у с а п , т у л а п -т у л а п к о й г а н б о л ар ед1м. (0м1рбек свз1м
дэлелд\ болып шык,ты ма дегендей, Муратк^а к^арайды). Б щ ц щ
б е ?.. А л м е н о з б о й ы м д а гы с о к ы р сез1мд1 ж е щ п , о н ы м е н
ж а к с ы к а р ы м - к а т ы н а с т а б о л у д ы к а л а д ы м . Э р и н е , ол м е н е н

254
м ун ы к у т к ен ж ок. К о п ке д еш н сен бей ж урдь Э б д ен K 0 3 i
ж етен кезде к ы с ы л д ы . К а н ш а л ы к т ы к ы с ы л га н ы н кай дам ,
onreyip со н дай 6 ip к у б ы л ы ст ь щ бол ганы ан ы к- С одан к еш н
ол м аган ко п теген ж а к сы л ы к та р ж асады , тек м аган ем ес,
б1здщ м е к е м е ге , я гн и к о га м га д е ге н со з. М о сел е о н ы н
ж а к сы л ы к ты м аган ж асауы нд а ту р ган ж о к, и м ге ж асаса да,
6opi6 ip. М оселе — ж ек с у р ы н н ь щ ко л ы м ен Ж а к с ы л ы к деп
аталатын к а с и е г п и д ея н ьщ icKe асуы . Егер ж а к сы л ы к ты сен
ж а са с а н , о га н м ен т а н к а л м а й м ы н , ол зан д ы н о р се. Ал
ж аксы лы ктьщ К0д1мп ж ексур ы н н ьщ бойы нан KopiHyi — н о з к
гулдщ мейр1м а з кар а тасты ж арып ш ы к к а н ы с е к и щ гаж ап
к у б ы л ы с ем ес пе? Я г н и ж ецю м е н т д еген соз, м ен о н ьщ
к а к п а с ы н а 6ip гол салды м . Т у сш ем ю щ озщ , 6ip де нол ...
М у р а т (кекетт). О сы о ты р га н д а оз1нд1 гол сал д ы м
деп ойлап о ты р сьщ ба?
О м i p б е к (нык). KyMOHiM ж о к.
М у р а т (басын шайк^ап). О з к а к п а с ы н а со гы л г а н он
гол ды ко р м ей , 03i с о к к а н 6 ip го л га м оз болады .
О м i р б е к. Bipey де болса, бар ж аксы . Ал сенде ол да ж ок.
М у р а т . Е ш тец е ш еш п ей тш гол д ьщ б ар ы н ан ж о гы ...
О м i р б е к. Е ге р олай к а р а с а к , 6 ip гол туги й м ьщ гол
д а е ш т е ц е ш еш п ей д 1, TinTi 6 ipH em e у р п а к та е ш т е н е
ш еш пейд1, c e 6 e6 i бул м оц ги п к ш а й к а с , TipinuiiK бар ж ерде
е ш к а ш а н т о к т а м а й т ы н к у р е с . С о н д ы к т а н opKiM е з
б о р ы ш ы н , оз м ш д етш га н а бш уге т ш с т ь Ал м ен щ айты п
о ты р га н ы м е ю а д ам н ьщ га н а к а к т ы г ы с ы . М ен о н ы ж а к ­
с ы л ы к ж асауга м ож бур erriM , ал ол м аган 03ipre ж ам а н д ы к
ж асата а л ган ж о к.
М у р а т . Ж а м а н д ы к ж а с а м а у ы н м у м к ш , 6 ip aK
ж а к с ы л ы к та ж асай ал м ай сьщ .
О м i р б е к. Н е ге?
М у р а т . C e 6 e6 i с е н еш тец еш ж ек коре ал м ай сы ц . Ж е к
коре ал м аган со ц , ж а к с ы д а кор е ал м ай сы ц . Ал ж а к сы
к е р м е ге н со ц , ж а к с ы л ы к т ы к а й т ш ж асай сы ц ?
О м i р б е к. С о н д а м ен н е icTeyiM кер ек?
М у р а т. Н е ю тей тн п щ й о зщ бьтесщ , м ен щ б ш етш 1м —
6 i3 6 opiMi3 д е идея у ш ш к у р е с ш ж ур ген ж андарм ы з. Ол
к у р есте туды MiHflerri ту р д е би 1к у ст а у каж ет. Б у л — ш арт.
Б у л та к т а у га , б у к п а л а у га болм ай ды .
О м i р б е к . Е щ ц с е н MeHi ты ц д а . С е н щ к ем ш и п гщ —
с е н у а к ы т п е н ж а гд а й га м ул д е TyciH 6 e ftc in . Ж а гд а й д ы
б т м е г е н адам ту ды к а н ш а к е т е р ге н м е н , ж е щ ск е
жетпейдА.

255
 М у р а т (щолын сштеп). С ен д ер д щ о сы 6 ip д э л ел д ер щ -
н е н -а к , ш арш ады м . Т е п н д е О т а н ы н с а т к а н о п а сы з да ой -
л а й ты н болуы к е р е к «о сы н ы ц б эр ш ж агд ай га б ай л ан ы сты
ж асады м » деп.
0 м i р б е к. Ж о к , с е н ол у гы м г а к е щ р е к к а р а . Ж а гд а й
дегеш м 1з код1м п ж аратуш ы куд 1р еттщ 03i. Ж ер б е т ш д е п
TipmmiK ж а гд а й га б а й л а н ы с т ы п а й д а б о л г а н . К ,у сты ц
к а н а т ы , пш дщ т у м с ы гы , ж и р аф тьщ м о й ы н ы — 6o p i-6o p i
ж агд ай д ан пайда б о л ган . А д ам н ы ц д а а к ы л -о й ы , ic-opeKeTi
ж а гд а й га б а й л а н ы с т ы . ( Сойлей б ер гт келген Муратты
щолымен тощтатып). С е н о н ы т у с ш у щ к е р е к . ©Mip, ол1м,
ерлпс, е зд ж — 6opi ж агдай . TinTi ул ы м ахаб б ат та — ж агдай .
А с ы к п а , м ы сал кел п р еш н . К,озы м ен Б ая н суй кш енш и п ктщ
у л ы л ы г ы н д о л е л д е п , та р и х та к а л д ы . B ip a K к о г а м д ы к -
э л е у м е т п к ж агдай б а ск а ш а б о л ган д а олар тари хта кал м ауы
д а м у м ю н ед ь Ж а гд а й д ьщ к а т а л д ы гы н а б а й л а н ы сты олар
оз м ахаб б аттар ы ymiH у л ы ер л ж ж асау га м ож бур болды .
У л ы ер л ж тщ а р к а с ы н д а ол ар дьщ су ш сп е н ш и й п де б у ю л
а д а м за т т ы к си п а т к а ие болды . М ш е , ж агдай д е ге н о сы .
М у р а т . С о н д а гы айтпагы н, н е? E л iн д i, а т а -а н а н д ы ,
бауы р eTin бал ан д ы с ы р т к ы ж а гд а й га , си ту а ц и я га кар ап
ж а к с ы кор д е й сщ бе?
0 м i р б е к. М ен саган м ахаббатгы ж агдайга басп а-бас
айырбаста деп отырган ж окд ы н , тек жагдайдын, адам ом1ршдеп
ролш ган а айтып оты рм ы н. ( Орнынан турып, лекция ощитын
профессор щусап, эрл1-берл1 журедГ). С ен щ бой ы ндагы ж ек кору
ce3iMi кай д ан туды ? C e6e6i ом1рде наш ар м ш ез, ж ам ан пигыл
— о п асы зд ы к , озгмшщцж, кунш иццк, д у н и е к о ц ы зд ы к т.б.
толы п ж аткан ж ек коруге тураты н каси еттер бар. Соларды
Kopin, ж ек коруд1 уйрендщ , осы н ьщ 6opi Tipinuiiicre ж ам андык
д еге н 6ip улы куш тщ бар екен ш ж оне он ьщ осал жау емес
ек ен ш долелдейдь С ен щ катец — о сы ак и к атты м ойы ндагьщ
келмейдь М ойы ндаган к ун н щ озш де, олар онш еш н кадагалау
м ен тэртпттщ осалд ы гы н ан гана туган, егер ж урт уйы м дасы п
6ipire к ал са, озш ен 03i ж ойы лы п кететш нэрседей коресщ .
Ж о -о к . О н ьщ там ы р ы оте тер ен д е. М е н са га н ай тай ы н,
зу л ы м д ы к — и р ш ш к т щ козгауш ы куш терш щ 6ipi. И о, иэ,
тарихи ту р гы д ан к ар асац , тура солай . Ал ж а м а н д ы к деп
аталатын осы купггщ м ы кты тегеуршш 6i3 к у н сайы н — кошеге
ш ы к к ан д а, ж ум ы ста, м агазинде, автобуста — барлы к жерде
Kopin, б ш п , ce3in жYpeмiз, м ойы ндайм ы з, кейде багы нам ы з.
А й талы к, м агази нш 1 6ip затты 6eprici кел ген адам ы на беред^
ал саган «жок» дейдь О ган т у к к т е й алмайсьщ , бурыласьщ

256
да, журе бересщ , ягн и ж ацагы куш ке багы н асы ц . К асси р 10
ти ы н ы н ды жеп к о й са, дауласып турм ай сьщ , кете бересщ ,
ей ткеш о ган кетк ен уакы ты ц 10 ти ы н н ан елдекай да кы м бат.
М у р а т ( шыдамай). А у, м э сел е 10 ти ы н д а м а е к е н ?
М э сел е к а сси р д щ о ц б аган д ы гы н д а ем ес пе? Ал о ц б а га н д ы к
10 ти ы н ту р а м а, 10 со м тур а м а — 6 e p i6 ip о ц б а га н д ь щ ...
© м i р б е к (сезт беле). Т у р а т у р , с о з т ы ц д а .
Т ы н д а с а ц ш ы ещ ц а я гы н а д е ш н . М е н с а г а н 6 ip м ы са л
келт1реш н. Б а я гы д а м ен щ 6 ip Toyip м еб ел ь ала алм ай , у з а к
ж ы л са н д а л га н ы м бар. Ал м еш м ен 6 ip re ю тей тш 6 ip ж ас
ж птг, 03i к а л ага с о н ы ц ал ды н д а га н а к е ш ш к е л ге н , келе
сал а там аш а м еб ел ь алды . B ip к у ш у ш н е бар ган да: «К,алай
алды ц ?», — д еп су р а са м , «О й , ага, c i3 а н д а гы ж ур1сщ 1збен
еш к а ш а н д а д у н и е ала ал м ай сы з гой », — деп к у л е д ь Н е
icTey кер ек? Э р и н е, п р и нц и п п бузбау уш ш , элде де б1рнеше
ж ыл ж уре беруге болар ед ь BipaK од ан н е к о га м га , н е ез1ме
кел!п ж атк а н п ай даны кормед1м, ш ы н ы м д ы айтайы н. М ен щ
де сем ья м ел к а та р л ы OMip c y p rici к ел ед 1 С о с ы н кел ш ,
б а с к а 6 ip ж ол дар ы н 1здеуге тура к ел д ь Б у л д а — е л п к у ш к е
б а гы н у д е г е н со з. А й та б ер сец , м ы сал к е п , э р и н е. Ал ол
к у и т ж о к д ей б е р ге н н е н ол ж ой ы лы п кетпейд1. О н а н да
о с ы н д а й Е ад ау ат д е ге н к уш бар, ол б1здщ TipmmiriM i3re
белгш 1 6ip дэреж еде эсер ете алады деп а ш ы к м о й ы н д а й ы к ,
с о с ы н о н ы м е н к у р е с у д 1ц ам алы н к а р а с т ы р а й ы к .
М у р а т . Е гер адам ж а к с ы л ы к т ы ц к у д !р е т ш е c e H in
ту р са , о н ы е н д 1 зу л ы м д ы к т ы ц к у д !р етш е с е н д 1руд1ц к а н ш а
к а ж е т 1 бар?
0 м i р б е к. C e6e6i ол д а ш ы н д ы к . А та м за м а н гы
пергауы ндар о д у н и ед еп т 1р ш ш к к е се н щ , адам дардьщ к а н ы
м ен TepiH судай агы зы п , зеул1м пирамидалар салды . С ол
ту ста се н сею д щ опти м истер ой лаган болуы м ум ю н : «Бул
зу л ы м д ы к т е к к е кетп ей д 1, м ы ц д аган адам дардьщ к а р гы сы
м ен обалы тур ганда кунеИар пергауындарды ц ж алган мураты
юке асуы м ум ю н емес» деп. Ж а к с ы л ы к ту р гы сы н ан карасац,
солай болуы д а к ер ек секицц. BipaK арам п и гы л icKe асты
гой. М ил ли ондаган кул д ар д ы ц тегш ген к а н ы , ш еккен азабы
у м ы ты л д ы , п ер гауы н дар ды ц д а ц к ы н са к та п , пирамидалар
кал д ы . О ларды еш ю м н щ киес1 ур ган ж о к . Е н д еш е к у ш
б у п н г е дей1н ж е т к е н а т а к -д а ц к олар y m i H о д у н и е д е п
TipinuiiK ем ей н е м е н е? Н ем есе тари хта к а л у уш ш д у н и е
ж у зш д е п ец е с е м храм ды е р теге н Г е р о стр атты ал ай ы к-
А й тк а н ы к ел д ! м е? Келд1. Гер остр ат тари хта м эц п кал ды .
Я г н и бул д а ш ы н д ы к . З у л ы м д ы кты ж актауш ы лар он ы ц

257
о сы н д ай куп и бар е к е н ш бш ед1, со га н се н е д 1, с о с ы н со га н
к ы з м е т к ы л ад ы . Е гер о н ы м ой ы ндам асак,, 6 i3fliid — ж алган.
М у р а т . Х р ам д ы ор теп , тар и хта к а л га н — 6 i p e y - a K , ал
храм сал ы п , тар и хта к,алгандар ж уздеп , м ы н д ап са н а л д ы .
С о н д а ш ы нды к, к а й ж агы н д а — ер теуш щ е м е, ж о к ,
сал уш ы да м а? (Мурат Kidipin, к,арсы ж ауап болмаган соц,
сезш ж алгап ). С о з ж о к , са л у ш ы ж а гы н д а . Б у л — 6 ip.
Е к ш ш щ е н , о н ь щ а т а к д еп ж у р геш , а т а к ем е с, м а н д а й га
б а с ы л га н к ы л м ы с т а ц б а с ы . Т ар и хта к ал д ы м д еп к у а н у ы
а к ы м а к ш ы л ы к - Т а р и х т ы н д а 03iH in ж у м а гы м ен то за гы
болады . О ньщ бар аты н ж ер1 — то за к . С оны эл п
Г е р о стр атьщ а ай ты п , тус1щ цр.
О м i р б е к. Г е р о стр аттьщ с у й е п б1здщ эрам ы зга ж етпей
кур ап к а л га н .
М у р а т . К,урай бер сш . Э к стр е м и ст Геростраттар каз1р
де аз е м е с . Е ге р ж а к с ы л ы к к а ш ы н ж а н ы ц а ш ы с а ,
м о й ы н д ам ай ы к , ж о к к а ш ы га р а й ы к со лар ды ц угы м д ар ы н .
К а н агатсы з п ергауы н дар ды ц к о зк ар асы н д агы к а тел 1к п паш
етейж ж уртка. Д а н к к у м а р , д ун и еку м ар , аскум ар , ойелкум ар
ж анд ар д ы н бар б о л ган ы 6 ip б а сы н а н аса алм ай ты н к и к ы м
п е н д е л е р е к е н ш о ш к е р е е т е ш к . K ic i ©ATipin, т а р и х т а
к а л га н д а р д ы н м о ц п -б а к и с о т з а л ы н а н ш ы к п а й т ы н ы н ,
о й т к е ш © M ip re op у р п а к к е л г е н с а й ы н , о л ар д ы со т т а у
процесш щ кай тадан басталы п оты раты ны н долелдейж , коне.
О м i р б е к. О н ы н 6 opi о л декаш ан д о л ел д ен ген .
B i p a K о л ар о д а н ж о й ы л ы п к е т к е н ж о к . C e 6 e 6 i б 1 зд щ
©3 iM i3 6 e f lr if li б ip д о р е ж е д е Г е р о с т р а т п ы з н е м е с е
п е р г а у ы н б ы з ... Э й е л к у м а р , а с к у м а р л ы к 6 o p iM i3 flin д е
бой ы м ы здан табы лады .
М у р а т (Kidipin). С е н ь щ г а й ж а м а н д ы к п е н
ж а к с ы л ы к т ь щ а р а с ы н д а гы ш е к ар ан ы oniipriH келед1 де
ту р ад ы . С е н к е з -к е л г е н н э р с е д е н ©3iHfli а к т а й т ы н бАрдене
i3fleftcin. © M ipre олай к а р а у га бол м ай ды гой . © M ipre олай
к а р а с а , кез к е л ге н KaHiniep е з ш е л а й ы к 6 ip flene тауы п
а л а д ы . © й т к е ш ©Mip е т е кур дел1. О н д а ж а м а н д ы к та,
ж а к с ы л ы к та, одш дж те, о д ш е т а з д ж те, адал м ахаббат та,
арам м ахаб б ат та — 6 o p i д е , 6 o p i де бар. B i p a K се н секщ д1
арам м ен адалды ар ал асты р уга болм ай ды . О ларды ц MOHi
д е, м а гы н а с ы 6ip -6ip iH eH б е л е к .
0 м i р б е к (ой л ан ы п ). Ф и з и к а д а т е о р и я
о тн о си т е л ь н о с т и д е ге н у гы м бар...
М у р а т (emipiK тацк^алган болып). К ,ойш ы -ей! BipiHtui
рет ecTin о ты р м ы н . О н ы к а й д а н о к ы п алды ц ?

258
 0 м i р б е к ( сабырлы). Ы зал ан б а, м ен сеш м ен бипм
таласты ргалы оты ргам жок,. (Пауза). Ол теория бой ы н ш а,
enr6ip к о зга л ы сты о зш ко р ш а га н ортам ен я гн и б а с к а к о з -
галы старм ен сал ы сты р м ай а н ы к т а у га болм айды . С ол с и я к -
ты , TipinuiiKTeri э р е к е гп де у ак ы тп ен , ж агдайм ен, б аск а эре-
кетпен салы сты рм ай а н ы к та у га болмайды. С ен щ кем ш ипгщ
- се н а к и к а тты ы л ги ж аланаш ф акты д ан ган а 1здей сщ .
М у р а т . B o p i6 ip 6 ip зат е ш к а ш а н д а opi а к и к а т , opi
ж алган бола алм ай ды .
0 м i р б е к. Ал 6 ip адам opi ж а к с ы , opi ж ам ан бола
алады. Ж э н е жер б е т ш д е п е н коп адам дар осы лар . С е н
а д а м ге р ш ш к ж айлы ш ар и гаты н д ы со л ар га л ай ы к та. С е н щ
ат т е б е л ш д е й э у л и е л е р ге а р н а л г а н , к а р а п а й ы м ж у р т
оры ндай ал м ай ты н к а т а л тал аб ьщ KiMre к ер ек ? Ж э н е о н ы
б1зден талап етуге к а н д а й х а к ы н бар?
М у р а т . С е н т а за л ы к т ы ц таза к у ш н д е са к т а л га н ы н
ем ес, Kip б асы п , б у л ш ген ш тш ей сщ . О й ткеш се н щ оз ары ц
таза ем ес...
0 м i р б е к (ренжт). К,удай у ш ш , тиищ ц тарты п
сей л еп й ...
М у р а т (ж ан ы Kipin). Э -э ... Ж ан ьщ а батты м а?.. Ендеш е,
ом1рдщ к а с и е т п ш ар ты на тш сп е. О н ы ойлап та п к а н м ен
ем ес. «К уш тш щ зорлы гы » деп атал аты н TipmuiiicriH со р а к ы
зац ы на aflaMrepmuiiK за ц ы н ы н к а р с ы к о й ы л у ы — кар а жер
т а р и х ы н д а гы ец у л ы р у ха н и р е во л ю ц и я . А д ам гер ш и п к
зац ы нан гажап не бар ем1рде, ойлаш ы озщ ? К ем тарга к ем ек,
ж а к ы н га ж ан аш у, эдш ет ym iH э к е ц н е н безу, ар ж олы нда
ж а н ы н д ы к и ю - ад ам б а л а с ы н ы н а к ы л -п а р а с а т ы м е н
ж асалган кереметтерд1ц iniiHfleri ец гаж абы ем ес пе?! Е гер
бул к а ги д а га сы зат ту сер б о л са, он д а адам затты ц м иллион
ж ы лдарга есш ец б еп зая K erri дей бер.
0 м i р б е к. Е гер зая к етсе, оган еш ю м де юнэл1 ем ес,
сол кагиданьщ ш ы н д ы кк а сы й ы м сы зды гы гана болуы мумюн.
М у р а т (орнынан атып турып). Ж о к ! О дан ем ес.
М ы н а сен дер - п ай д асы б о л м а са , ж о л д асы н ж олда
кал ды р аты н се н си я кты л ар KiHoni. С ен д ер ге бил1к к ер ек,
д ац к к ер ек , таб ы с к ер ек . Ол ж олда еш тец еден
т а й ы н б а й сы н д а р . С е н д е р п ай д а ymiH ш а й та н м е н о д а к
к у р га н Ф а у с т с е к и щ а н д е р . А й ы р м аш ы л ы ктар ы ц — Ф а у с т
ж аны н сатса, сендер арл ары нды сатасы н дар .
О м i р б е к (ашуланып). Ал се н б у ты н д агы ж алгы з
ш албары нды ж ур тка memin 6 e p e T iH ж о м ар тты гы ц н ан н е
тапты ц? Айтш ы, к э н е ?... Ж о к , айтш ы. Н е тапты ц? С еш ж у р т

259
« э у л и е» д е й т ш . О й т к е ш с е н щ б о й ы н д а г ы б ар ж а к с ы л ы к
е л д т а болды . С е н щ кш м пцц ж урт к и етш , а к ш а н д ы ж урт
ш а ш а т ы н , т а л а н т ы н д ы 6 ip e y п а й д а л а н а т ы н , TinTi у а к ы т ы ц
д а о з1н д п а е м е с -т ш . К ,ы с к а с ы с е н щ оз1н де т у к ж о к , 6o p i
ж у р т т ы ю е д ь B ip a K с е н щ с о л ж а к с ы л ы г ы ц а о л а р д ь щ к а л а й
к а р а й т ы н ы н б ш есщ бе? Ж у р т т е п н д у н и е н щ у ст ш ен
ш ы к к а н д а OMip б о й ы ж и н а г а н т о р б и е с ш , K icuiiriH у м ы т ы п ,
аш к а с к ы р д а й к ы р к ы с ы п , 6ip -6ip iM eH т а л а с к а т у с е д ь С е н
д е о л а р га д о л с о н д а й т е п н д у н и е с е к щ ц е д щ . С е н о л а р д ьщ
о л ж а к у м а р к о щ л ш о д а н ж а м а н о р ш г г к е н н е н б а с к а т у к п ай да
б е р г е н ж о к с ы ц . О л ар с о л б а я г ы к у ш н д е . Э й т п е с е 6ipeyiHeH
ic T e r e H i c i n e с а й ж а к с ы л ы к к о р д щ б е ? Ж о к . К а й т а
ж а м а н ш ы л ы к K opin ж у р с щ . Е н д е ш е ©Teyci3 ж а к с ы л ы к т а н е
м а г ы н а б а р ? А й т ш ы к а н е ? К т м ге н е ш д о л е л д е й м ш д е п
ж у р с щ ? К ,о р к а к т ь щ к о р к а к е к е н ш д о л е л д е п б е р г е н н е н ол
б а т ы р б о п ш ы г а м а? Т у к те е з г е р м е й д ь С е н б у ю л е л ге м а з а к
б о л ы п Д о н -К и х о т т ь щ е р л п ш к а й т а л а й с ь щ . Д о н -К и х о т г ы ц ...
М у р а т . Ж а р а й д ы , то гы ш ар ж андар к у л е ш , та б а л а сы н ,
ал с а г а н н е ж о к ? С е н н е г е о л ар ды к у п т а й с ы ц ? О з б о й ы н д а гы
к е м ш ш ж п бш е ту р ы п , к о к к е ко тер ш н а си х а тт а й сы ц . Н е
y m iH ? Т о щ р е г щ е н е г е у ш а ш а с ы ц ? © 3 i n т о к ы р а г а н
п ен дел1кте б у ю л к е й ш п у р п а к ть щ к а л га н ы н тш ей м ю щ ?
Ж е з о к ш е о й ел д е оз т а г д ы р ы н 03iH in к ы з ы н а тш ем ещ ц . Ал
с е н к а л а й ш а ... (Мурат ыза болып, тутыгып к^алады).
© м i р б е к . С а б ы р ет. Э р ш ы н д ы к т ы ц о з ш щ ай т ы л а р
о р н ы б ар . Ж и н а л ы с т а а й т а т ы н соз1щ ц б а л а - ш а г а н н ь щ о р -
т а с ы н д а о ты р ы п айта ал м ай сы ц . Т еатр д а п л авк и м ен ж уру
к а н д а й ы ц га й сы з б ол са, пляж да сы к и ы п к ш н ш , ш ал к ац н ан
ж а т у с о н д а й р е т а з . С е н м а г а н о н д а й к о р к е м одеб и ет1щ ц
к о л д е н е ц тар тп а. Ce6e6i 6i3 к а л ы ц ж у р т т ы н а л д ы н д а о ты р га н
ж о к п ы з , к о н а к у й д щ 6ip б о л м е с ш д е eciKTi ж а у ы п а л ы п ,
е к е у д е н - е к е у о ц а ш а о т ы р м ы з . B i3 fli е ш ю м е с т ш о т ы р г а н
ж о к , с о л а й го й ?
М у р а т . А л, со лай .
0 м i р б е к. Е н д еш е ец ж а к ы н адам дар ды н ар асы н да
о ц аш ада га н а а й ты л аты н ш ы н д ы к т ы а й та й ы к . Ол не
ш ы н д ы к д е й сщ го й . А й та л ы к , ауди то р и яда п о л ен ш ен щ
ecenci3 ж о м а р т т ы г ы н , т у г е н ш е н щ ж а н н а н б е з г е н о ж е т т ш н ,
т а г ы б1р еуд щ о з б а с ы н о й л а м а й т ы н о п е щ и — о у л и е л т н
ж у р т к а у л п к ь ш ы п л е к ц и я о к ы г а н п е д а го г у й ш е к е л ш , о зш щ
б а л а с ы н а : « К р л ы н д а г ы д а н ай р ьш ы п к а л м а , т е б е л е с ш ы к к а н
ж ер ге ж о л а м а , д у н и е д е п ец к ы м б а т — б а с т ы ц а м а н д ы гы »
д е п п е н д е л ж а к ы л а й т с а , ол у ш ш о н ы ю н о л а у г а б о л м а й д ы .

260
C e6e6i аудиторияда айтылган шындыктын, сыртында тагы
6ip шындыктын; бар екенш ол ж аксы бшедь 0м1рде киянат
пен катыгезд1ктщ бар екенш бшед1, солардан сактандыру
y m iH , баланын; дуниетанымына косымш а купия ескертулер
керек. Ол адам ды б1ржола куш п кетуден сактайты н
предохранитель сею лдь.. {Пауза). ©Mip... зацньщ аукымына
сыймайды, сондыктан сыймаган жерш гылымда айрыкша
ескерту деген пунктпен белгшейдь Ал 6i3 коп жагдайда
зацньщ оз1мен емес, соцындагы ескерту1мен OMip сурем1з.
М у р а т . С о н д а м аган н е icTe д ей сщ ?
0 м i р б е к. С ен ец алдымен е зи д а кеп тщ 6ipiMiH деп
есеп те. Е с е п т е д е , б1р ауы к оз б асы ц д ы о й л а.
Албырттыгыцды, асаулы гынды коя тур. Сонда гана осы
кезге д ей ш п букш с о т а зд ш ц н е н арыласыц. Ж олыц да
болады . К о ю р е п ц д е п олде 6ip е ш п ен ди й к зап ы раны
тар к а й д ы . Ж ой лап а т а к -д о р е ж е д е , б а й л ы к та келе
бастайды... Содан кеш н кеп затка KeniipiMMeH карайтын
боласыц. К ецип ток адам ызакор болмайды... Сен каз1р
6ip-aK п згш м е н ж умы с ш тейсщ . Ал 6ip т агш м ен TipmuiiK
деген асау к е л ж п игеру киы н. Екпш й тсзгнад пенделж
дейсщ бе, катыгезд1к д ей сщ бе — оз еркщ . BipaK, еа н д е
болсын, егер ш ахматшы 6ip пеш касын жемге берсе, ол
ж ацагы пеш ка y m i H су м д ы к к аты гезд ж болып KepiHyi
мумкш, 6ipaK шахматшы олай icTeMece, ешкашан да жещске
жетпейдь Сондыктан меш «тощ регщ е у ш аш асыц» деп
айы птауы ц бекер. М ен еш кан дай у р п а к к а ж ам ан ды к
ойламаймын. М ен де OMipre соби санамен келш , балалы к
киялмен дуниеш ез1мше тусш гем. BipaK болмыстыц кейб1р
ащы ш ы ндыгымен к акты гы ск ан кезде э л п киялды ц Ke6i
быт-шыт болды. М ен буган да екш бей м ш , тек т1рлнсгщ
сырын у к к а н га д ей ш , букш OMip ©Tin KeTyi м ум кш . Одан
кеш н саналы турде курес ж урпзуге уакыты ц да, шаман да
жетпейдь Келер урпак тым болмаса уакытын текке е тю з-
бесш . Ом1рдщ ж агы м сы з Hic-ко н ы сы болатынын т усш сш .
Мен осыны тш еймш.
М у р а т {сагатына к,арап алып, телефонный, дисктн
айналдырып). О лар ец ал д ы м ен е м 1рде ж агы м д ы ию тердщ
бол аты ны н ту сш у ге тш сть О ган да у ак ы т кер ек. Алло! Алло!
М ен т а к с и ш ак ы р ты п ед1м... Ж о гы Heci? К а н ш а у а к ы т o r r i
м анадан 6epi? Ш ы р а гы м -а у , м ен ещ ц сам о л еттен к а л а м ы н
го й ... Т у с ш ш т у р м ы н ... B i p a K c i3 де т у сш се щ зц п м еш ...
СДаусын жумсартып). В о л ган ы н ш а кар асты р ьщ ы зш ы ещ ц...
{KeuiCmi тшшмен трубканы к,ояды).
261
 0 м i р б е к. К,огам д е ге н 6ip т е т ш н б ассац , м ьщ те тш
ж ацы лы спай ж ум ы с ю тейтш те х н и к а л ы к м еханизм ем ес. Ол
— м иллиондаган адам дардан, я гн и м илли ондаган тусш п сген,
м иллиондаган м ш е з-к у л ы к т а н тур аты н ул ы организм . О ньщ
ппшде керегар куб ы лы стар коп болады. М эселен , озщ осы нда
к о п т е ге н ш ар уал ар ы н д ы 6 ixipe алм ай , к а т т ы к и н а л д ь щ .
Ж ол дастарьщ со н д а ком ектест1 ме? К о м е к тесть С ам ол етке
б и л е т ал а а л м а й , к а н ш а с а н д а л д ы ц ? О г а н м ы н а м е н
ком екгест1м , ал м аган б а с к а 6 ipey к о м ек тесть Н е ю тей сщ ?
0M ip д еге н осы . М у н ы а л а я к т ы к деп айта алм ай сы ц . О зщ
ой лаш ы , сам ол етке би лет н ем есе к о н а к у й г е ор ы н ж о к ек ен
деп кол кусы ры п , отыра беруге бола ма? А? Ещ ц мш е таксидщ
оз1н ш акы рта алмай, к о р болы п оты р сы ц ... (Кулгмареп). Е гер
м ен б а с к а 6ip н о м 1рд1 алы п тел еф он с о к с а м , 10 м инуттьщ
iiniHfle ж етш келед1. С е н е с щ бе о сы га н ?
М у р а т ( шошынып). Ж о к , ж о к . ( Орнынан ушып турып,
долданып). С е н ж ур ттьщ бор ш оз1цдей к о р е сщ го й . М е ш
ол1 бш м ещ ц е к е н с щ . ( К^алтасынан 6memmi алып жатып).
К,аз1р козщ ш е ж ы ртам ы н оп ерген билетщд1. М а га н ... ту к тщ
д е Keperi ж о к .
О м i р б е к ( умтылып, щолына жармасады). О й, м ы н ау
ж ы н д ы м а? Т о к т а ! К,ой дед1м го й м ен са га н !
М у р а т ( жулщынып). Ж о к , ж !бер.
О м i р б е к. К,ой д ей м ш ен д ь
М у р а т . Ж 1бер.
0 м i р б е к ( Мураттыц щолынан билетт1 жулып алады).
М у н ы м е н н е д элелдей м ш д еп оты р сы ц . О сы н ы н д ы ж ацагы
у л к е н м а к с а т ж о л ы н д а гы э р е к е т деп оты рсы н, ба? Э д 1рем
к а л . С е н о н ш ей ш ж ан д ы ж ер щ е ш о к т и ге н со ц , аш ум ен
д а л б а са л а п о т ы р сы ц . Е ге р с е н м е н щ кез1мд1 б1рдецеге
ж е т ю з п ц к е л с е , а н д а г ы б а л а л ы г ы н д ы к о й д а , ад ам ш а
с е й л е с . ( Билетт1 стол устте тастайды).
М у р а т (орындыкта сылк, emin отырып, ез1мен G3i свйлест).
Ж ан ы ц м ен се зш о ты р га н ш ы н д ы к т ы ж ур тка ж етю зе
ал м аган н ан ар ты к к о р л ы к ж о к е к е н ... ( Жылайтын адамдай
бетш басып, уназ отыр). К ,удай -ау, ш ы н д ы к уш ш к и ы н д ы к
к ер м есец , жар уш ш азап ш екп есец , ел уш ш о тка ту сп есец ,
к е ю р е п н д е ж ан к и я р 6ip асы л м ур аты ц бол м аса, ондай
ем1рдщ не к ы з ы гы бар? Клмге к ер ек ондай ©Mip? (Дагдарып).
М у н ы енд1 кай ты п т у с 1н д 1руге болады , а?... ( Темет алып
тартады). С ен ом1рде у л ы л ы к д еге н ел ш ем н щ бар екен1н
у м ы т к а н с ы ц . С ез1м дер1ц к е р б ш т е л е н ш , б а у ы р ы ц н ы ц
асты н д агы д ан б а ск а н ы корм еуге ай н алгансы ц . С ен щ ш е улы

262
махаббат, ул ы м а к са т д еге н энш ей ш уран. С ен щ ш е со гы ст а
ам бразураньщ аузы н к е у д есш е н ж ап кан ж ауы нгердщ е р л т
— тап -таза а к ы м а к т ы к . О й ткеш О тан со гы с ы 6 ip сонын,
ер лш не карап ту р ган ж ок- Ол ам бразураньщ аузы н ж апса
да, ж аппаса да, ж ецетш едпс. С о н д ы к тан e c iH ж огалтып, ерлж
ж а са м а й -а к , ал д ы -ар ты н а кар ап , ж алгы з ж ан ы н са к та п
к а л г а н д а , б е л ю м ел к а т а р л ы п е н с и я с ы н а л ы п , б а л а -
ш агасы ньщ к ы з ы гы н кер ш , осы к у н ге деш н ж аны м ы зда жер
басы п ж уре берер ме ед1? С олай гой . Эдш ет аты м ен ант
етем ш , бую л ж анбагарлар д ел осы лай ойлайды. B i p a K олар
е л п ерл1к т щ адам зат ал д ы н д а ж а р ы к ж улды здай M enri
ж аркы рап, к а н ш а ур п ак тьщ к е ю р е п н е адамгерш ийк пен
рухани бийспктщ ш уагы н ш аш аты ны н, ж аксы мен ж ам анныц
итж ы гы с тал асы н да i3ruiiKKe eMip бойы дем 6epin, куат 6 epin
ту р аты н ы н ту сш ер ме е к е н ? Ж о к , ту сш б ей д ь
О м i р б е к. С е н ем 1рдщ у л ы ерлжт1 талап ететш
ай р ы кш а се тте р ш м ы са л га к е л т 1р е сщ , ал м ен к у н д е л ж т 1
кар ап ай ы м к у й ю TipfliKTi ай ты п о ты р м ы н . EKeyi ею б е л е к
н е р се . К ун дел ж т1 ем1рде ам б р азу р ан ьщ ау зы н ж аб аты н
ел ер м ещ ц к тщ к aж eтi ж о к.
М у р а т . Ж ар ай ды , ам бр азур аньщ аузы н ж ап п а й -а к
к о й , 6 ipaK ж ек к е р е т ш ж ерде ж ек к е р у ге , к е к тен е тш ж ерде
к е к тен у ге болады гой . Ал се н бер ш е т е з п ш с щ ... А р ы нды
к о р л аса д а, T 6 3 e c in , ж ар ы н ды к о р л а са д а, т е з е с щ ... С е н щ
T63iM in к а ш а н т а у с ы л а д ы ? ( Мурат 0м1рбектен ж ауап
куткендей, тосып к,алды, Ом1р6ек темектн. тартып, уназ
отыр). ( Свзт жалгап). Bip кезд е н а гы з н а м ы ск о й д ьщ e 3i
сен ем ес пе едщ ? Ж а н а гы ал аякты елт1рем деп, п ы ш ак алып
ж у п р ген се н ем ес пе ед щ ? С у й ге н ж ар ьщ н ы н б ет-ж у зш е
кар ам ай , к и к а р л а н ы п , к о ш тасп ай аж ы р а ск а н се н ем ес пе
едщ ? К,айда K erri се н щ б о й ы н д агы со л а д ал д ы к, сол ерлж ?
О м i р б е к ( к,атк,ыл унмен). К ,ателесесщ , М урат. М ен
мулде ондай адам болган ем есш н. К еп пенденщ 6ipi ганам ы н.
О н ы м о й ы н д ауд ы ц 03i ер л ж ... С а га н 6 ip к ы з ы к о к и га
ай тай ы н... Баягьщ а, онда се н с е к г в д ф ан ати к Ke3iM, 6ipHeine
жыл к атар ы н ан к у н д е л ж ж аздым . О н д агы ойы м , eMipiMfleri
ж аксы , ж аманды таразыга салу, е з 1ме ез ш есеп беру. Э л ки сса,
со дан 6 ip KyHi к у н д е л 1к п о к ы п оты р ы п , е з 1м н щ к е д 1м п
OMipflin ы г ы н а н ш ы к п а й т ы н , peTi к е л с е , к у н е д а н д а ,
к ы л м ы ст а н да бас тар тп ай ты н н а гы з ж ек су р ы н екеш м щ
тан ы п , гаж ап кай р ан кал ды м . М ы н а у кунделйс д егеш щ з
esiHfli e3 in еш керелеуден б а ск а т у к те ем ес екен . {Ом1рбек
шын к^айран калган турмен Муратк^а к^арайды). Б у л м ен уш ш

263
су м д ы к ж ацалы к болды. Озгмнщ и м екеш м д1 бивдм. Расы нда
к о га м д ы зерттеу уш ш а л ы ск а к етуд щ Keperi жок,, озпцй
зер ттесец , ж етш ж атыр. М ш ек и , т у н ж ам ы лы п оты рм ы н,
имандай ш ы н ы м ... М ен оз!мд1 улы б а к ы т к а лай ы кты ж анм ы н
д еп о й л ай м ы н . А д ам затты ц к и я л ы н д а га н а б о л а ты н 6 ip
тац гаж ай ы п асы л перизатты , ио, А лланьщ OMipiMeH деш кгш ,
алы п к ел ш , «о сы н ы ©зще жар ет» д е с е , м ен о й ланбастан бас
тартар ед1м. Э р и н е n e p in iT e аруды ж а к сы корм егещ ц ктен
ем ес, оз1мд1 о ган л а й ы к ем ес деп бш гещ ц ктен. О н ы оз1ме
к и м а г а н д ы к т а н . О л б а й г у с к е ш н м е н д е й ж а б ы г а тап
б о л га н ы н бийп, к у ш к т ен к у с а болы п олмеу1 уш ш . И о, ио,
орю м езш щ ю м екен ш бшуге THicTi. О й ткеш бул д а прогресс.
«О зш щ а к ы м а к ек е н ш бш ген а к ы м а к т ы одан к еш н а к ы м а к
д еуге болм айды », — д еге н 6 ip улы ж азуш ы. М ен щ ш е оз ш ш е
баты л ундлген адам ж ек су р ы н д еге н со зге ту р ар л ы к б1рдеце
таппай ко й м ай д ы .. М ш ек и , о сы н д ай адам га се н ю с ш к т щ
ец ауыр ж у п н ар кал аткы ц келедь С ен щ абсолю ттж ш артыца
еш ю м нщ гум ы ры ж етпейд1... С ен ж ум ы сш ы ларга орындалуы
м у м ю н ем ес ж оспар у с ы н ы п о ты р ган заво д ты ц олерм ен
д и р ектор ы секщ цкпц.
М у р а т . А р т ы к ж осп ар д ы ар кал ап ж у р ген се н ем ес,
м ы н а м ен . Е кеум 1здщ ж ол ы м ы з т о г ы с к а н сэ т те ©Mip бой ы
с а г а н ж ол бер ум ен к ел ем ш . М е н с а г а н 6 o p iH д е ... T in T i
Д а р и га н ы д а к и д ы м . ( финала ). Е щ ц м е н е н н е тш ей сщ ?
О м i р б е к (ойланып). О н ы ц р ас, се н м ен щ ©Mipfleri
ец ж а к ы н д о сы м с ы ц . С е н е н б а с к а ешюмАм де ж о к ... B i p a K ,
p e н ж iм e , м е н ш ы н ы м д ы а й т ы п о т ы р м ы н : с е н м а г а н
е ш к а ш а н да б а к ы т о к е л ге н ж о к с ы ц . С е н д о за с ы а р ты к
к ы м б а т flopi с е к ш д 1с 1ц. Дэр1 — д е н с а у л ы к к а ш ипа, 6 ip a K
а р т ы к д о за ©Mipre Kayin. (Пауза). С е н оз бетщ ш е к у н коре
ал м ай сы ц . О зщ н щ к и я л и м а к са тт а р ы ц м ен MiHflerri турде
6 ip eyre cyftKeHyin к ер ек . С ен ел ге т ы н ы ш т ы к 6 epM eftcin...
М у р а т (тацырк^ап). О сы с е н д е р д щ т ы н ы ш т ы к
д е ге н д е р 1Ц н е н о р се? К ,айдагы т ы н ы ш т ы к ол с а г а н каж ет
боп т у р га н ? С е н о н с ы з да ж ал гы зсы ц . С е н к ы зм е тте катар
о ты р ган ад ам н ьщ , к а р с ы о ты р ган к е р ш щ н щ к а й г ы с ы н да,
к у а н ы ш ы н д а б ш м ей сщ . Е ш ю м н щ зар ы н ест1мейс1ц —
к у л а г ы ц т а с к е р е ц . « О з ге д е н о з с а м , ©3 reH i ж ы к с а м ,
м у к а тса м » д е ге н н е н б а с к а м ур аты ц бар ма с е н щ ? Ж о н е
со л opeKerrepiH fli ак та у у ш ш , OMipfli «бойге» деп д ол ел д еп н
к ел ед 1. Ю м ж ец се, coHbiKi — одш , coHbiKi — ш ы н д ы к . Ж о -
о к , кателесесАц, ©Mip — бойге ем ес, о н ы бойге кы л ы п ж урген
м ы н а с е н сек и ц ц ©3iM inum ep. Ал ©Mipflin у л ы л ы г ы —

264
ш ы най ы су ш сп е н ш и п к т е. М ей л щ к ы з ы л с е з д е, м ейл in
уран д е, м ен м у н ы кай тал аудан ж ал ы кп ай м ы н . Ш ы н
су й ге н адам е з ш 6 ip i H i i i i о р ы н га к о ю га ты р ы сп ай д ы , к ай та
езш к у р б а н д ы к к а ш алуга к у м ар тад ы . С е н о н ы еш к а ш а н
да т у с ш б е й с щ ... © й т к е ш е ш и м д 1 су ш п к е р ге н ж о к с ь щ ...
С ен Д а р и га н ы д а с у й ге н ем е ссщ .
0 м i р б е к ( орнынан турып, щолын артына устай,
Мурапща mepic щарап турады). М е н о н ы каз1р де су й е м ш .
М у р а т {тацырк,ап).Не д е й д 1?
0 м i р б е к. М е н о н ы с у й ге н д е й енд1 еш ю мд1 де су й е
ал м ай м ы н ... С е н 6 i3re у л к е н обал ж асады ц .
М у р а т . С е н н е деп о ты р сы ц ? «Б ы л га н га н м ахаббатты ц
батп агы нан алып ш ы к к а н ы ц уш ш ©Mip бойы кары здарм ы н»
деп м еш к у ш а к т а п ж ы л аган се н ем ес пе ед щ ?
0 м i р б е к. Б а т п а к т а н б екер ш ы гар д ы ц . О л ж ер м аган
ец л а й ы к жер ед 1.
М у р а т {ойланып). Р ас, дол б у гш п козкар ас, б угш п
максатгарыц сол кезде болганда ол окигадан кешн де сендер
ажыраспай 6ipre турып кала берулерщ мумю н едь М ум кш
емес, се з ж ок, ажыраспас ед1ндер. BipaK ол кезде сендерд1н
бойларында ол1 де болса тазалы кты ц уш кы ны болатын.
Сол сендерд1 намыс жолынан тайдырмай, ки ы н ды кка тура
бастады, арларынды аякасты кылудан сактап калды . Ещ ц
сол тазалыктыц уш кы ны н б1ржола жогалткан шактарында,
ездер1цн1ц улы ш а р и га т к а , улы ш ы н д ы к к а сай ем ес
екендер1нд1 сезген кезде бэрш е юнол1 адам 1здегшерщ
келед1. Ол мен емес. Ол — е з бойларындагы адалды к пен
т а за л ы к бо латы н . B ipaK оны ц б ш к т алаб ы н а сен дер
шыдамадындар. С осы н келш , уры адамныц 6ip жерден
алмай кеткен затына «mipKiH-а й , сонда неге кы м кы р а
кетпед1м, маган адалдык неге кажет едЬ> деп еюнген1 секщ ц
сандарыцды согасы н дар...
0 м i р б е к {мырс emin). О н д ай т а за л ы к м ен д е б о л га н
ем ес. М ен Д ар и гад ан б у р ы н , о л д екаш ан о н ы ц к о зш е ш оп
са л га н м ы н .
М у р а т {сасып щалып). Н е д е й сщ ?.. К,алай?..
0 м i р б е к {кекете щайталап). «К длай». Код1мгщ ей.
(Keiucmi унмен). С е з бола ма ек е н со н д ай ? {Алгашщы унмен).
М е т ц cepuiiriM Д ар и гад ан о л д екаш ан б у р ы н б а стал ган .
BipaK м ен cepuiiKTi би вдр м ей ж асады м . А й ы р м аш ы л ы гы
сол га н а ...
М у р а т {ашына айгайлап). О ц баган ! Ж ауы з! О сы д ан
к еш н , кал ай ш а с е н дот1ц бары п , Д ар и ган ы к о р л ы к пен

265
а за п к а к и д ьщ . Т а с кер ец ! О п асы з! Б у д а н к е ш н о н ы б у ю л
ел ге к д р аб ет к ы л ы п , к а ц гы р т ы п та с т а у га к а н д а й п р авац
бар ед1? А п ы р ай , б ал ан ы к а л а й к о зщ к и д ы ? Ж е к с у р ы н ...
(Мурат айтар сез таппай, дагдарып к,алды).
0 м i р б е к. М е н о н ы т а с т а й ы н д еп т а с т а га н ж о к п ы н .
Е л ге ж ария бол ы п K erri. А д ам н ьщ орекет1 к о б ш е о зш щ
к а л а у ы м е н ем е с, т о щ р е к т щ к а л а у ы м е н ж асал ад ы . М е н де
солай ю тедш . О й ткеш то щ р ек м ен ен со н ы талап етп . М е н ...
с е н щ со зщ м е н а й т к а н д а , (езш ез/ кекете ) н а м ы сы м yniiH ,
е р к е к бол ы п к а л у ы м yniiH, к а л айда о й ел 1м м ен аж ы р асуы м
к е р е к б о л д ы . К о р д щ б е ? О й т к е ш ол к е з д е м е н н а г ы з
а к ы м ак ты н , ©3i ед1м. Ал о с ы ж агдай б а сы м а ею н п й рет
к е л г е н д е м е н ( басын шайк,ап) б у л а к ы м а к т ы г ы м д ы
ка й т а л а га м ж о к.
М у р а т (тацырщп ). Е ю н п и p e T i H e c i? Т а гы 6 ip ойелден
аж ы р асы п па ед щ ?
О м i р б е к (басын изеп). И о. Т у р а о с ы ой ел1м нен.
М у р а т (урейлент). О л д а ... с о й т и м е?
О м i р б е к . Ж о к - Б у л ж о л гы ю н о м е н е н б о л д ы .
Т у к к е т у р м а й т ы н ж ер д ен к о л г а туст1м . Э л д ею м д ер
у й ы м д а с т ы р д ы м а д еп те о й л а й м ы н . Ш ы н ы м д ы а й т са м ,
н а г ы з ш а т а к м е н у ш ш о с ы б о л д ы . Ж а й ш ы л ы к т а м ш ез1
ж у м с а к , а к ы л д ы д еп ж у р ге н о й ел 1м о м 1р 1м д е к о р м е г е н
ж а н ж а л д ь щ к о к е с ш K e p c e r r i. Ic T i с о т к а берд1, о н ь щ
с ы р т ы н д а а р ы з а й т п а га н жер1 к а л м а д ы . А р а га т у с к е н
а г а й ы н н ы ц 6 ipiH т ы н д а г а н ж ок- Bip к у ш , а л га ш к ы а р ы н ы
б а с ы л д ы - а у д е г е н к е з д е т о у е к е л г е б а с ы п , э й е л 1м м ен
а ш ы к о ц п м еге KipicTiM. М е н еш тен е ж асы р гам ж ок- Б у г а н
д е ш н п б а с к а к ы л м ы с т а р ы м д ы д а ай т ты м . Е г е р ж а гд а й
ту р а к е л с е , с е н д е со л icKe б ар у ьщ м у м к ш дед1м о зш е .
Т у р а о с ы л а й ай тты м . А д ам б а л а с ы н ы н о р е к е т ш е к у ш
б у р ы н бал аш у га б о л м а й д ы . Ж о н е б у к ш KicuiiKTi т е к о с ы
6 ip к о с а л к ы п р л ж т щ т о щ р е г ш е н 1зд е п , б а с к а н е п з п
г у м ы р ы в д ы , н е п з п ы к ы л а с -н и е т щ д 1, о й - с а н а в д ы т е п е
ж о к к а ш ы га р у б ар ы п т у р г а н с ь щ а р ж а к т ы к ем е с п е ? ...
С о д а н к е ш н о га н а л га ш к ы э й е л 1м н е н а ж ы р а с к а н ы м а ол1
к у н г е д е й ш о к ш е т ш 1Мд1 а й т т ы м . О з б о й ы м н а н с о н ы
K e m ip y r e б ip д о р м е н т а п п а г а н ы м д ы , п е н д е л ж
кы ^Ган ы и и тан а са а л м а га н ы м д ы а й т ты м . Е ге р со л
n ^ H fle n im iriM fli ж е н г е ш м д е о с ы ж у р г е н ж у з д е г е н -
м ы н д а га н к а р а п а й ы м б а к ы т т ы а д а м д а р д ы н 6 ip i б о л ы п
к а л а т ы н е д 1м д ед 1м ... 0 й e л i м 6 ip a 3 r a д е й ш т у л а у ы н
к о й м а д ы . С о с ы н м е н а й т т ы м : « Ж а р а й д ы 6 opiH e д е

266
к е н е й ш , — д е д 1м — B ip aK м а га н б а т а т ы н ы — с е н м е н щ
с е з 1 м н щ а к и к а т е к е н ш к е ш н т у с ш е с щ , 6 ip a K с е н щ
о н ы ц н а н еш п а й д а ж о к . Т е к м ен ж асаган ту зел м ес
к а т е л 1 к п екш ш 1 р ет к а й т а л а й с ы ц . С о с ы н 6ip к у ш м е н щ
а й т к а н а к ы л ы м д ы т а г ы 6ipeyre а й т а с ы д , со л к езд е а н а у
адам ны н, к ещ е л п т н е тап Ka3ipri м е н к у с а п ы за б о л а сы ц ...
М е н о с ы н ь щ б э р ш каз1р с е з ш , б ш ш т у р м ы н » , - дед1м ...
Эйтеу1р а к ы л д ы э й е л д щ аты а к ы л д ы э й ел го й . С ол к у ш
еш тец е д е м е г е н м е н , кел ес1 к у ш ©3i к е л ш т а б ы ст ы . M i H e ,
с о н ы ц а р к а с ы н д а к а з 1р т а т у - т е т п с е м ь я бо л ы п ту р ы п
ж а ты р м ы з. KeinipiM д е г е н ем 1р д щ с е ш . А дам б а л а с ы н
б а к ы т т ы к ы л а т ы н к а т а н та л а п е м е с , KeinipiM...
М у р а т. О л K e in ip iM э р ю м н щ е з ш аруасы . Ал н а м ы с к а
тиет1н K e m ip iM f li м ен к а б ы л д а й ал м ай м ы н. У л ы м ахаббат
пен ул ы к е к п ж а н ы н а сер т к ы л а ал м аган ж ан н ан еш кан дай
ерлж к у т у ге болм айды . Ал ер л ж ж о га л га н н а н к еш н , {щолын
сытеп) ем 1рден у л к е н м а гы н а 1здеудщ кажет1 ж о к ... О дан
к еш н e M ip ем е с, е н ш е й ш T i p in u i iK бастал ад ы .
0 м i р б е к. Е сщ д е м е, А бай ды ц «М асгут» д еген д астан ы .
Б у ю л ел ж ы н д а н га н д а ам ан к а л га н М а с гу т п ен Х ал и ф н е
ic T e n ед1?... К ,уты р ган ж ур т елт1ретш б о л ган со ц , д ал ад агы
су д ан е з ерпстер1м ен i n i i n , б а ск а л а р м е н 6 ip r e ж ы н у р ы п
к ет ед ь Б у л — езщ д1 к о р ш а га н о р там ен б1рдей болу д е ге н
с е з. Э й ел щ к е з щ е ш еп са л са , од ан ай р ы л ы сы п , б а к ы т ты
бола а л м а й сы ц , 6 o p i 6 i p ж а н -ж а р а сы е л е -е л ге н ш е е зщ м е н
6 ip r e болады . Е н д еш е од ан к у т ы л а т ы н ж а л гы з-а к амал бар.
Ол — е з щ де ей ел щ н щ к е з ш е ш еп салу. С он д а ган а аты лы п,
и е а сы л ы п ел у д е н ам ан к а л а с ы ц . Б у л д а ж ац агы А бай ды ц
е л е ц ш д е п ж ы н д ы су ш ип, ел м ен т е ц е с к е н м е н б1рдей.
М у р а т . Т е ц е с к е н д е р ш д 1 K e p i n о ты р м ы н . Д а р и га
е к е у щ н щ се зд е р щ 6 ip -6 ip iH e H ай н ы м ай д ы . Т ура кел ю ш
к о й га н д а й .
0 м i р б е к. К е л ю к ен тупм 1з ж о к . У ш адам ны ц екеуш щ
ойы 6 ip ж ер ден ш ы к с а , а к и к а т та, ж ещ с те со л ар д та д еге н
сез. (Мурашка emipix, сыпайыланып, dpi табалап). K einipepci3 ,
за к о н дем о кр ати и .
М у р а т ( сабырмен). Ж е ц с е ц , ж ец ер сщ , бш геш щ ц
к т е р с щ . М у н ы ц б е р ш е м е н тезд 1м . М е н щ тез1м1мд1
та у ы сы п , ж1ге р 1мд1 к у м к ы л ы п т у р га н н е р се — се н щ о сы
к у й щ е ри за е к е н д п щ ... Д ар и га с е н щ к е з щ е ш еп са л са , се н
6epiMi3 с е н г е н 6ip ш ы н д ы к т ы ц к е з ш е ш еп с а л д ы ц .
Д а р и га ш ю к а т е л ж — о га н e 3i д е к а т т ы б ю н е д 1, ал се н
еш тец еге е ю н б е й с щ ... С ен д е каз1р 6epi бар. У й щ с1рескен

267
ж и Ь а з . Т а б ы с ы ц м о л . К ,о л д а у ш ы ц к о п . К о р г е н щ — р а к а т .
Р а с , б у л ем 1р д е Р а к а т д е г е н 6 ip ел б а р . О г а н ж у р т т ь щ 6 o p i
к ы з ы г а д ы . О л т у с ы н а н о т к е н а д а м н ы ц 6op iH iH к е з ш щ
ж а у ы н а л ы п , к о н и и н а р б а й д ы . К о д 1 м п О д и ссе й д 1 ш а к ы р г а н
с и р е н а с е ю л д т .. ( Осы туста dpi к^арай не айтарын ойланып
алгысы келгендей, асы щ ай темеы алып тутатады). Б1зд1
си р е н а ар б ап ш а к ы р а д ы . Б1з к у л а г ы м ы з д ы б ггеу д щ о р н ы н а ,
со л у н г е к а р а й ез1м1з ж у п р ем 1 з. К е л ес1 ж о л а у ш ы о с ы т у с к а
к е л г е н д е С п зд щ с у й е п м 1 з д 1 г а н а к е р е д ь Т а л а й ecTi
азам аттар д ы ц с у й е п «Р акат» д е ге н елде к а л ы п к о й га н . С е н
д е со л с и р е н а у ш н е е л т н е н б е й б а к т а й , а л г а ш к ы а р м а н ы н д ы
ум ы ткан сы ц .
О м i р б е к . А л г а ш к ы а р м а н д е г е н б а л а л ы к - Э р к1 м
а л д ы н а ш а м а с ы к е л е т ш м а к с а т к о ю г а TnicTi. Б ш е к
к о т ер м е й тш ш о к п а р д ы б ел ге к ы с т ы р у д ы ц к а ж е п ж о к .
К ,о л д а н к е л г е н ш е е л у п и н к ы з м е т е т е ш к , 6ipaK ш а м а
к ел м ей тш м 1н деттем е ал ы п , т е к к е з о р ы к п а й ы к . Ш а р и га т
та, ар м ан д а ад а м н ы ц оу б а ст а гы таб и ги б о л м ы сы н а л а й ы к
б о л с ы н — м 1н е, м е н щ у с ы н ы с ы м . М е н 1 ц м а к с а т ы м с е н щ
м а к с а т ы ц н а н б о л е к е м е с , т е к ©Mipre ж а к ы н ы р а к . Т а ц н ы ц
а т ы с ы , к у н н 1 ц б а т ы с ы б 1 р ы ц га й би 1к м а к с а т п е н ©Mip с у р е
а л м а й с ы ц . Т а м а к im y , ки1м к и ю , с е м ь я а с ы р а у — о л д а
оцай ш аруа ем ес. С е н о га н м е щ а н д ы к деп м у р ы н ы н д ы
ш у й 1р ген м ен , о н ы аттап е ш к а й д а к е т е а л м ай сы ц .
М у р а т . М о сел е м е щ ан д ы кта е м е с, м о селе азам атты к
ж а й ы н д а . А з а м а т т ы к б ер ген 1ц н 1ц с а н ы м е н е м е с,
ш ы гы н ы ц н ы н с а н ы м е н о л ш е н у г е raicTi. Д 1 н и у г ы м г а
с а л с а к , м ы ц ж ы л к ы д а н 6ip ж ы л к ы с а д а к а б е р г е н б а й д а н ,
к а л т а с ы н д а г ы ж а л гы з о н т и ы н ы н б е р г е н к а й ы р ш ы к у д а й г а
6ip т а б а н ж а к ы н б о л у г а к е р е к . А л с е н о с ы н ш а а к ы л м е н ,
о с ы н ш а б ш ш м е н , о с ы н ш а к а б и ге т п е н н е б ер д щ ? Ш ы г ы н ы ц
к а н ш а ? Д о у л е т 1 ц н е н , м а н с а б ы ц н а н , б е д е л щ н е н ж у р т уш 1н
6ip с а б а к ж ш ж о г а л т т ы н б а ? А к ы с ы н б е р м е с е , э к е с ш щ
KopiH к а з б а й т ы н к а й ы р с ы з д а р г а , д у н и е ту л к 1 б о л с а , т а з ы
б о л ы п , тазы б о л са , тулк1 б о л у га д а й ы н ту р га н
б е ш м ш ш д е р ге , 6ip corriK к у м а р л ы к к а ж ер ш а р ы н с а т ы п
ж 1берет1н с а й к а л д а р г а , ел б а с ы н а т о н г е н п о л е д е н д е п а й д а
Аздейтш а л а я к т а р г а , ж а л га н к о с е м д е р м е н ж а л га н ж а н а ш ы р -
л а р га к а р с ы к о л у с т а с ы п , к у р е с к е ш ы г у д ы ц о р н ы н а ©Mipfli
к а й ш ы л ы г ы м е н , к ем ш ш 1г1м ен к а б ы л д а у к е р е к д е п б о ту а
а й т а с ы ц . CeH iKi — б о т у а е м е с , к у р е с т е н б а с т а р ту . К у р е с
е ц а л д ы м е н 03iH fli ж е ц у д е н б а с т а л а д ы . А л с е н о з г е д е н е м е с ,
о з щ н е н ж ец и п п о т ы р с ы ц ... Э д ш д ж ym iH с е н о з б а с ь щ а с о з

268
к е л м е й т ш ж е р ге д е ш н г а н а а й т ы с а с ь щ . 0 з б а с ы ц а
ж ауапкерш ий к кел ер ж ерде б э р ш ен безш ш ы га к ел есщ .
С е н щ а за м атты гьщ ар к ац а ер б а т к а н га д е ш н ган а.
0 м i р б е к ( кекетт ). С е н щ бул се зд е р щ сп ек та к л ьд е
бас ге р о й д ь щ а у з ы м е н а й т у га га н а ж а к с ы . Ал ем 1рде
б а ска ш а р а к.
М у р а т ( ерш елеш п , айгайлап). 0 м 1рд е де о с ы ,
с п е к т а к л ь к е к т е н а л ы н б а й д ы ... С е н у р ы с а л а ц ы н а н
каш к ан к о р к а к со л д ат сек ш д 1сщ . Ал ж арды ц
о п а с ы зд ы гы , д о с т ы ц о п а с ы зд ы гы , со л д атты ц о п а с ы зд ы гы
— 6 o p i 6 ip -a K к у б ы л ы с ... С о г ы с т а ж ец ш у ай ы п е м е с ,
ей тк еш каш ан да куп и ж еткен ж ец едь Ал к а р сы бетке
ез е р к щ м е н б ер ш у — ец ауы р к ы л м ы с . (Зыдг унмен). 0 з
е р к щ м е н к о л к о т е р ш , б ер ш уге п р а ва ц ж о к , е с т и м 1сщ ?
П р а в а ц ж о к-
0 м i р б е к ( даусын взгертпей). Б у л да ж аца бас
гер ой д ьщ c o 3 i.
М у р а т ( ашудан щалшылдап). 0м 1р бек! К,удай уш ш ,
тез ш ы к ! Тез1рек ш ы к ! М е н каз1р с у й е к к е к е т етш 6 ip со з
айтпай ту р га н д а , ш ы к к о н е . Б1ржола к е т ю е ш к д е м е с е н ,
ш ы к к а з 1р! 0 тш е м ш ... ( К,алшылдап, б1рдеце айтып щоймайын
дегендей езшщ аузын басады.
0 M ip 6 e K шыгып Kemedi.
Мурат б1разга дешн приступ секшд1 щатты ашудан айыга
алмайды. Графиннен 6ip стакан су щуйып алып, езшщ бетше
G3i шашады. Ест ж иган кезде, галстугт агытып, залга
щарама-щарсы орындыкта отырады. Шаршаган. Жыларман
турмен басын ш айкап,). Б ул ар м ен щ сешм1мд1 к у р т к ы л а р ы
к ел е д ь .. А р м ан д ар ы — м еш де озд ер ш д ей б а к ы т с ы з ету...
(Залга щарап, щолын жайып). М ш е к и , м е н щ м а й д а н д а с
д о стар ы м ... и п ж а к сы л а р ы м ... О сы н д а й ... B o p i бш м д1, 6 o p i
ш е ш е н ; а я к т ы г а ж о л , а у ы з д ы г а с о з б е р м ей д 1 , 6 i p a K
ко щ л д ер ! м узд ай , ж уректер1 тастай . Ж ы л ы та й ы н десен,,
ж1бггеш н д е с е ц , м ац д ар ы н а ж уы тп ай ды . 0 з [вд[ а к ы м а к
керед1... (Кврермендермен свйлесе). А л, 6 i3 ш е? 0 3 iM i3 ш е?
B ip e y f li к ш э л ау га 6 o p iM i3 де ш еберкш . Э ди ц ц кп , ад ал д ы кты
озгел ер д ен тал ап етуге ку м ар м ы з. Э р и н е, ж ур т ш етш ен
аккондл, м еш р бан , оулие болса, ©Mip 6 i3 уш ш к а н д а й гаж ап
болар е д 1. B i p a K со л ш ар тты о р к а й с ы м ы з ец а л д ы м е н
ез1м1зден н е ге тал ап етпейм1з? А рды ц та за л ы гы н , ж арды ц
та за л ы гы н м а н с у к етш , м ахаббат о л ем ш д еп а л а я к та р га
к э р ш т е г е т ш c e p i а к ы н -ж а зу ш ы л а р , c e p i р еж и ссер л ер ,
м оралистер, c e p i п едагогтар , тагы сол с е к и ш д ан ы ш п ан д ар

269
н е ге о с ы н ы ец ал ды м ен ез д е р ш е н талап етп еск е? Н е ге вр ач
т е м е ю зи я н ы туралы л ек ц и я о к ы п оты р, узий сте кор и д ор га
ш ы гы п темега тартады ? Э й ел ш ен ю р п й к а з адалды кты талап
ететш е р к е к н е ге с о н ы ец ал д ы м ен е з ш е н талап етп ей д 1?
К ,ар ам агы ндагы ад ам н ьщ ж а с ы к т ы гы н , к о р к а к т ы г ы н ж ер-
жеШ рше ж ете с ы н а га н б астьщ оз б а с т ы гы н ы ц алды нда н еге
к у р д а й ж о р гал ай д ы ? Н е ге ? Н е ге?
А к ы л ы м ы з у ш а н -т е щ з , 6opiH д е бшем1з. Би ш ей тн п м 1з
ж ер дщ а ст ы н д а . К ,уд ай -ау, ещ ц о с ы н ш а ж и н ал ган а к ы л д ы
н е ге icKe асы р м ай м ы з? Н еге с о н ы о л п а к ы л айтуш ы ларды ц
оздер1 бастам ай ды ? Н е ге?.. «М о л д ан ы ц ай т к а н ы н га н а ем ес,
icTereHiH де о р ы н д а» д ей тш м а к а л д ы ц ту аты н к е з 1 бол д ы
го й ... (Пауза). Ал 6i3 н е штейм1з — 6i3 о н ы ц о р н ы н а бас
п а й д а м ы зд ы о й л ап , к а р с ы ж а к п е н се п ар а тты к е л ю 1м ге
оты р ам ы з. «Bip м а га н Tipeflin т у р га н еш тец е ж о к ш ы гар ,
б а с к а л а р ы к у р е с е б ер се де ж етер» деп ж уб атам ы з о з1м 1зд 1
03iM i3. А л м ы ц д а г а н , м и л л и о н д а г а н а д а м д а р о с ы л а й
ой л аган д а н е болады ? С у м д ы к к о й . (Орнынан турып Kemedi.
OpAi-6epi кезт). Б у л ар ш а о й л асац , 6opi у ак ы тш а . У а к ы т ш а
у н а т а с ы ц , у а к ы т ш а ж е к K op ecin . Д а н ы ш п а н д ы г ы ц д а ,
к ю и й гщ де 6ip-eKi са га т т а н асп ай д ы . Ж а к с ы л ы г ы ц 6ip-aK
р ет, м ахаб б аты ц 6ip-aK к у н д ж . Ал со н д а ... (Керермендерге
карап). О сы да ©Mip ме? (Мурат орындыща кбайта отырады).
Ж о н е ... е з угы м д ар ы н а со й к ес к ел м ей п н ш ы н д ы к т ы н борш
« м у м ю н ем ес» д еп , о п -о ц а й ж о к к а ш ы гар а сал ад ы . Н еге
м ум ю н ем ес? 0м 1рдщ бар л ы к сал асы н д а ел уш ш , жер ymiH,
ж ар у ш ш с а н к и л ы к о з с 1з е р л ж т е р ж а с а л ы п ж а ты р .
А й к ы н д а п к а р а с а ц , о с ы оз то щ р еп м 1зд е к а н ш а гаж ап
адам дар , к а н ш а гаж ап арулар ж ур. Е н д еш е , адал ж ар д а,
а сы л м ахаббат та бар. Б о л ю м , м ен д е бол м ас, ио, се н д е
б о л м ас, 6ipaK ойтеу1р б1реуде бар гой . Оз тагд ы р ы м ы з coTTi
бо л м ады д еп б ар л ы к ж а к с ы л ы к к а к у й е ж агу, о з1ц н 1ц д е,
озген1ц де се ш м ш ж о гал ту одш д1к пе? Ал се ш м — жер
б е т1н д е п ец KYfliperri к у ш . Б 1зд 1 м у р а т к а ж е т и з е т ш де сол
i3ruiiKKe д е ге н сен1м. BipaK... се ш м ге де та б а н д ы л ы к кер ек.
Е гер сп е к та к л ь ж ур ш ж а тк а н д а ©Mipfli к а й т а б астай ты н д ай
б ол ы п errnin ж ы лап , с а х н а ж аб ы л ган кезд е м ы ж ы р ай ган
бас к ш м ш Knin ал ы п , б у р ы н гы таз к а л п ы н а к а й т а ту се т ш
ко р ер м ен с е ю л д 1 б о л сац , о н д а с е н уш ш ш ы н д ы к OMipniK
м а к с а т е м е с , а н д а - с а н д а 6ip ш ар п ы п о т е т 1н к о ц ш д щ
cepninici ган а. Е гер олай болм ай, ол п ш артты к у н д ер бой ы ,
ту н д ер б ой ы ой лап , ж ан ы м ы зга сер т к ы л с а к , о н д а ... 6opi
д е 6 i 3flin о й л а г а н ы м ы з д а й б о л а д ы . А г а й ы н ... (д а у с ы

270
к у б ы л ы п ) тш екш щ б о л ай ы н ... ( Свзш аяк,тай алмай, темеш
алып тартады. Содан кешн сагатына к,арап, асыеыс телефон
согады). Алло! К ,ар ы н дасы м . М е н т а к с и ш акы р ты п ед1м...
Н еге ж о к ? М е н к ал д ы м го й ... К,анш а к у т у ге болады енд1?
(ашумен трубканы лак^тырып тастайды да, орл1-берл 1 болме
iiuiH кезе жвнелед1. Кенет телефон шылдырлайды).
М у р а т ( ж алм а-ж ан трубканы кетерт, ашулы унмен).
Алло. А лло.
Э й е л д а у с ы ( телефоннан ). М у р ат, се н б ю щ ?
М у р а т (абдырап). И э , и э ...
Э й е л д а у с ы ( куанышты унмен). Yh!! К,андай
ж а к с ы б о л д ы ... (Пауза). С е н щ т е л е ф о н ы н д ы эр ен тап ты м .
К етш к а л д ы го й д еп кудер1мд1 у з ш оты р ед1м. Р ахм ет.
Т а н ы п т у р сы ц ба, Д а р и га м ы н гой . К,аш ан ж ур есщ ?
М у р а т . О сы каз1р.
Д а р и г а . К р ш тасы п к а л а й ы н д еп ед е ш телеф он со гы п
оты рм ы н. Э н е у к у н п т у н п ай ты сы м ы зд ан кеш н , м ен коп
ой ланды м . К еш е де у й к ы м к ел м еген сон,, е с ю альбом дарды
актар ы п оты р ы п , с е н 1ц к о л ьщ м е н ж азы л ган 6 ip к а га зд ы
тауып алдым. Коз1ме оттай басы лды . Б ая гы студент кез1м1зде
ушеум1з жатк,а ок,иты н 6 ip узщ щ ек е н . Т ы н д а : «0з1не сен б е,
езгеге сен бе б у п н п . Алгаш рет ж урегщ де бурш ж атып, тамыр
ж ай ган к а с и е т п д е, п арасатты i3 r in iic K e с е н ...
Э л д е ю м м ы с к ы л д а й кул1п, « ш ы р а гы м , ем1рд1ц бул
с у р а г ы н а 6 i3 д е ж а у а п 1зд еп , ш арк, у р г а н б ы з , 6 ipaK
т а п п а г а н б ы з , с о д а н к е ш н о з г е л е р к у с а п т у л а п -т у л а п
к о й га н б ы з» д е с е , о га н э сте с е н б е .
« С е н щ б у л н и е т щ ж асты к, ш ак,тьщ о р ы н д а л м а й ты н
арм аны га н а, бэр 1м 1з де арм ан к,ылдык„ к,ол создык,, су й тсек
ем1рдщ е з тал аб ы , е з к ал ау ы бар е к е н , ен д еш е, ©Mip былай
болар ма ед1 д еп б о с к и я д ц аган ш а, со л е м 1рд 1н тал аб ы н а
сай э р ек ет к,ыл» д еге н д ер ге с е н е кор м е.
... 1 зги н к п ен а к и к а т т ь щ толы к, у с т е м д ж eTyi м у м ю н
ем ес д ей тш д ер ге се н е к е р м е ... (Пауза).
М у р а т (шыдамсызданып). О к,ы сац ш ы .
Д а р и г а . T e n ip i т е к т е с с е з 1м ш ы р а гы алгаш рет
к е к 1р е г1нде жарк, етш т у т а н га н к и е л 1 ш ак,тагы , эу ба ста гы
адал ш ак,тагы м ы н а о з1н е се н .
С ол ш ы р ак т ы em ip e к е р м е , бар к у а т ы н д ы п ан а кы л ы п
ж анды ра ту е, лаулай ту ссш .» Л ев Н и ко л аеви ч Т ол сто й . ( E k i
жак, та 6ip сэт унЫз к,алады).
Д а р и г а ( созт ж алгап, сез1ммен). М ур ат! С ен м ен щ
к ы с ы л га н д а , т а р ы к к а н д а суйен1ш 1м ед1н„ эулием . Кез1м

271
ал ды к а р а у ы т ы п , коц и й м д 1 к у д ж б а с к а н д а а й н ы м а й ты н ,
а зб а й ты н c e H i e c iM e T y c i p i n , б о й ы м а к у а т ж и н а й ты н м ы н .
0 м 1р д щ ш ы р гал ац со тш е к ез б о л ы п , н е icTepiMAi бш м ей,
б а сы м к а т к а н к езд ер д е: « О сы н д а й д а М у р а т б о л са , кай тер
ед1?» — д е ге н с у р а к к о ю ш ы ед1м оз1ме оз1м. С о н д а тещ зд е
а д а с к а н к е м е н щ ж а га д а гы ж а р ы к т ы K o p i n , б а гы т т а п к а н ы
сек щ щ , м ен д е а м а н -е с е н , ад асп ай , ж о н т а б а ты н м ы н . С ен
б о л м асац , о с ы к у ш и м болы п к е т е р 1м д1 о з1м де бш м ей м ш .
Б а р л ы к к а у ш -к а т е р д е н к у т к а р у ш ы м се н б о л д ьщ , оулием .
(телефонной жылаганы сезшедС). О с ы н ь щ бор щ се н бш сш
д еп о д еш те л е ф о н с о гы п о ты р м ы н . А н ад а а й т к а н а р ты к
со з1 м д 1 K e m ip .
М у р а т ( толщып, квзш дегi жасты быд1рмеуге тырысып,
уназ узак, турган нан кешн, даусын бект т ). М ш е , кор д щ
бе, ещ ц с е н м е н щ су й еш п й м б о л ы п о ты р сы ц . © й т к е ш тап
к а з 1р м а га н о с ы н д а й к е м е к ауадан д а а р т ы к к а ж ет болы п
ту р е д ь С е н щ со з щ м аган е л ш е у а з к у а т берд1, Д ар и га.
Р ахм ет!
Д а р и г а {култ). М а га н н е сш е а й т а сы ц , с а г а н рахм ет.
А л ещ ц ж о л ы ц б о л с ы н , к а й т а ж у р с е ц д е , а м а н бол .
К ерю кенш е.
М у р а т {щайталап). К е р к ж е н ш е .
(Дарига да, Мурат та трубканы щояды. Мурат ойланып
отырып щалады. Туртде умт пен сетмнщ табы бар.
Тагы да телефон шылдырлайды).
М у р а т {шаршаган, бей-жай) А лло, алло. Т а к с и ? К елш
тур м а? Р ахм ет. {Чемоданын, плащын алып, керермендерге
щарап) М е н щ 6 i p у с т а з ы м а й т у ш ы ед1: « А д а л д ы к т ы ц
б э й ге сш е аты н д ы к о с , о зсац д а — ол ж ал ы сы ц , к а л с а ц да —
о л ж ал ы сы ц », — д еп . BopiM i3 д е со л бой гед е к е з д е с е ш к ...
{Мурат шыгып Kemedi).

Шымылдык-
Pa?</we/i ер
 К Д Й Ы РС Ы З Ж ¥М А

Э б е н 1л и я со ви ч элдеб1р к у ж а т к а с у й к е к т е т е к о л к о й -
д ы д а , о с ы н ы м д у р ы с б о л д ы м а д е ге н д е й к у м о щ ц ж у з б е н
к а й т а ш о л ы п ш ы гы п , с о д а н к е ш н к а г а з д ы к е м е к и п с ш е
усы нды .
— K y T in о т ы р га н д а р бар м а? — дед1 eciKTi к о з1м ен
KopceTin.
— Б ар . — М у н т а з д а й к ш н г е н су л у ш а ж ас ж ш т б а с т ы -
г ы н ь щ ор к и м ы л ы н к а л т ж 1б е р м ей б а гы п ту р .
Э б е н к е м е к г ш с ш е н б а с к а е ш ю м б а й к а м а й т ы н 6 ip
к и м ы л м е н б а с ы н б о л м а ш ы и з е ге н д е й б о л д ы . К е п у з а -
м ай к а б и н е т к е к ы р ы к т а р ш а м а с ы н д а гы к а р а т о р ы , т о -
л ы к ш а K ic i ю р д ь
— K e m ip in i3 , — д е п ол о л д е н е ге а б д ы р а п , e c i K а л д ы н д а
туры п кал ды да, к ул ап кететш д ей кал тактап кел ш ,
м и н и ст р д щ к о л ы н ал д ы .
— О т ы р ы н ы з ,— flefli Э б е н ж у м с а к у н м е н .
— K e i n i p i H i 3 . — К е л г е н ад ам ш е п н 1п , а л ы с т а у о ты р д ы .
Е ю н п п р ет е т ш г е н к е з д е м и н и с т р д щ к а р с ы б е т ш д е п
о р ы н д ы к к а к е л ш ж а й га с т ы . B i p a K о с ы ж ер м е н о т ы р а ­
т ы н о р ы н ба д еп к ы с ы л г а н д а й , к а л т а с ы н а н о р а м а л ы н
а л ы п , те р и й ге н м а н д а й ы н с у р т е 6 e p e f li.
— Ш а р у а н ы зд ы а й т ь щ ы з ,— f le f li Э б е н T y c iH ж ы л ы та
се й л еп .
— М е н 6ip е з д е р в д з г е к а р а с т ы А щ ы с а й д а гы к о м б и -
н а т т а icTeyini efliM. C i3re ю р у ге ж а з ы л га н ы м а 6ipH em e ай
б о л д ы . Эйтеу1р б у п н 6ip , со л е м де со т1м ен д е г е н д е й ...
Э б е н « ы к ы л а с п е н т ы н д а п о т ы р м ы н , а й т а берщ ^з»
f le r e H f li бщддре б а с ы н и з е д ь
О д ан o p i к е л ге н ю с ш щ c© 3 i т у с ш ж а з д е у б о л ы п к е т а .
О зш щ к а й ж а к т а н е к е н ш , ж е т 1м ескен А н, адал е н б е п м е н
к у н K o p i n к е л е ж а т к а н ы н , т а гы со л с и я к т ы е з ш е к а ж е т
б о л га н м е н , Э б е н г е к а ж е т 1 ж о к 6 i p о н п м е г е T y c i n к е т а .
А к ы р ы 03iH in к о м б и н а т т а о н ж ы л д а н а ст а м ю т е й т ш ш ,
6 i p a K с о г а н к а р а м а с т а н , к о м б и н а т д и р е к т о р ы н ь щ о зш е
к у н к е р с е т п е й , к у г ы н д а п ж у р ге н ш ай та б а с т а г а н к е зд е
Э б е н 0л д eб ip ж ш т щ у ш т ы г ы н а к о л ы ж е т к е н д е й б о л ы п ,

274
о ц п м е н щ н е ту р ал ы е к е н ш ж о б а л а п , ещ ц с о н ь щ ш ы н -
д ы г ы н 6 m r ic i к е л г е н д е й , а л д ы н д а о т ы р г а н а д а м н ы н т у р ш е
барлай к а р а д ы .
Ж у к а л а у ш а ш ы н 6 ip ж а г ы н а м у к и я т т а р а г а н , б у г а г ы
м ен e x i ш ы к ш ы т ы б у л т и ы п т у р га н н а н т е б е ж агы ш о -
ш актау к е р ш е д г Ш о л а к м у р ы н , к о й коз — кеш ед е ен
коп к е з д е с е т ш , с о с ы н д а е с т е к а л м а й т ы н елеус1з б ет
ш ш ш . А д а м г а т у р а к а р а м а й д ы , ж а с к а н ш а к , 6 ip a K к е з г е
и п н е б е р м е й т ш о л д еб 1р к и м ы л - к о з г а л ы с ы н а н , с е з с а п -
т а с ы н а н м и н и с т р д е н б а с к а а д а м га , o c ip e c e , к а р а м а г ы н -
д а к т е й т ш д е р г е 6 ip к е р с е т 1 п к а л а т ы н м ш е з ш щ д е ж о к
ем ес е к е ш б ай кал ы п тур .
— К ,а н ш а е л ш -T ip u iin к т е с е ц д е , 6 ip е с1 р м е й д 1 , — дед1
ол а й т а р а р ы з ы н ь щ т о б ы к т а й т у ш н ш е ж а к ы н д а й T y c in .
— 0 c y ymiH п а р а б е р у к е р е к . Ж а г ы м п а з д а н у к е р е к . Н е
т у ы с ы б о л у ы ц к е р е к . Э й т п е с е , к е р е т ш к у ш н о с ы ...
— П а р а а л а т ы н ы н д о л е л д е й а л а с ы з б а ? — дед1 Э б е н
м ан ад ан б е р п ж у м с а к у н ш с э л -п о л к а та й т ы п .
— Н е долелдей тп п бар, ж ур ттьщ 6op i бш едь
— « Ж у р тть щ 6 o p i б ш е д Ь — д о л ел е м е с.
— Е щ ц к а й ты п д о л ел д еу ге б о л ад ы ? О н ьщ п ар ан ы м а ­
га н к е р с е т ш а л м а й т ы н ы б ел ги п .
— П а р а а л у — к ы л м ы с . К ,ы л м ы с т ы н ы с о т т а у к е р е к . А л
ж у р т т ь щ 6 o p i б ш ед1 д е г е н а й ы п п е н а д а м с о т т а у з а ц г а
ту р а к е л м е й д 1 ,— дед1 Э б е н т а л а й а й т ы п ж у р г е н с е з ш к а й -
тал аган д ай с е л к о с у н м е н . У й т к е ш м ун дай ар ы зб ен
келетш дер к еп б ол аты н .
К е л ген адам та гы да о р ам ал ы н ал ы п , б етш с у р т п .
— М е н е щ ц , ш ы н ы м д ы а й т с а м ,— дед1 ж а л ы н ы ш т ы
у н м е н ,— о н ы н п а р а а л г а н , а л м а г а н ы н д о л е л д е ш н д е п
кел геш м ж о к . С о ттату д а о й ы м да ж о к . Ж у р т бш етш ш ы н ­
д ы к б о л г а н с о н , ел б а с к а р ы п о т ы р г а н е з в д з г е а й т ы п ж а т -
к а н ы м г о й . А л м е н щ а р ы з ы м — т е к с о л KiciHiH к у д а л а у ы -
н а н к о р г а с а ц ы з е к е н ... Э п -о д е м 1 ц е х т ь щ б а с т ы г ы б о л ы п
icTen ж у р г е н м ш . М е н щ о р ы н ы м д ы е з ш щ 6ip к е ц и й ж а ­
к ы н а д а м ы н а onepfli д е , MeHi м а с т е р к ы л ы п а у ы с т ы р д ы ...
— Ж ал акы дан кан ш а уты лды ц ы з?
1
— У т ы л га м ж о к ,- д е д ол « м о сел е о н д а ем ес» д е г е н ­
д е й м а ц д а й ы н т ы ж ы р а й т а , б а с ы н ш а й к а п ,— к а й т а K a3ip
б ур ы н гы д ан K e 6 ip e K таб ам ы н . М о сел е м о р ал ьд ы к ж а гы н -
да болы п ту р . Т у к ж азы гы м ж ок- Б ар т а п к а н ы : «ж ум ы -
е ь щ д а к е м ш и и к б ар » д е й д ь О н д а й к е м ш и п к ю м д е ж о к ?
О зш де д е бар.

275
 « T y c iH iK T i,— дед1 imiHeH Э б е н ,— ю ш к е н т а й д а б о л са ,
б а с т ы к б о л гы м келед1 д е й а з г о й ... Э й т с е д е , о р ы н б а с а -
р ы м а т а п с ы р а й ы н , о б ал бо п журу1 д е гаж а п е м е с» . Э б е н
с о н ы о й л а п , к о л ы н а к а л а м ы н а л ы п , аш у л ы ж а т к а н б л о -
кн оты н алды на ж акы ндатты .
— Ф ам и л и яц ы з?
— К ,о й б а га р о в ... К ,о й б а га р о в А м а н К ,о й б а га р о ви ч .
— Ж а к с ы , ж а зы п ал д ы м .
Э б е н К ,о й б а га р о в т ы т а г ы д а 9 3 i ж ай л ы у з ы н - с о н а р
э ц п м е г е T y c in б ар а ж а т к а н ж е р ш е н т о к т а т т ы д а , «А м ан»
д еге н аттьщ к а з а к ы сы п а й ы л ы к к а сал ган д а кал ай ата-
л а т ы н ы н ж е п п е л д е м е д е е с ш е T y cip e а л м а й , о й л а н ы п б а ­
рып:
— Э б е к е , — дед1 д а у с ы н к е т е р е ,— м е н ж а зы п ал ды м .
Ш а р у а ц ы з д ы т а п с ы р а м ы н . Т е к у а к ы т ж а гы т ы г ы з . Б а с ­
к а д а ад а м д а р к у т ш о ты р .
К ,о й б а га р о в 6 ip с о т у н а з к а л д ы д а , к е л г е н ш а р у а -
с ы н ь щ ic б о л ы п ш ы г а т ы н ы н а с е н б е й к а л г а н д а й , у н ж ы р -
га сы т у сщ ю р е п , м щ п р л ей к о ш тасы п , каб и н еттен
к е щ л а зд е у ш ы кты .
Л ы п е т ш K G M e K m i c i K ip f li.
— О р т а л ы к К о м и т е т т е н т е л е ф о н с о к т ы . С[зд[ о ты р м а
д е п с у р а д ы ,— дед1 eciK а л д ы н д а т у р ы п .
— Ю м?
— Х а т ш ы н ь щ K e M e K m ic i.
— М а г а н н е г е т е л е ф о н с о к п а й д ы ? — д е д 1 Э б е н «эл де
о с ы д а н б о л ы п ту р ма» д е ге н д е й к ы з ы л т е л е ф о н г а та ц ы р -
кай карап.
— Б ш м е й м ш , — д е д 1 к е м е к и п , — о с ы м е н eKiHmi р ет
т е л е ф о н с о г ы п о ты р . К е т е т ш б о л с а , 6 i3re ай т д еп м а га н
т а п с ы р м а 6 e p in к о й д ы .
Э б е н с а г а т ы н а к а р а д ы . Ж ет1 ж ар ы м . Б у п н к ы с к а к у н
— ж у м а е к е ш eciH e TycTi. BipaK ж у м ы с к а б е р ш ге н а д а м ­
га у й д е н к е н с е ж а к ы н . У й г е б а р с а , т е л е в и з о р д а н б а с к а
ер м ек ж о к , е ю к о л ы н кай д а сы й д ы р ар ы н бш м ей ,
с е н д е л ш ж у р е т ш кездер1 б о л ад ы . А л к е ц с е д е е з ш су д а
ж узген бал ы ктай се зш е д ь
Э б е н э л д е д е 6 ip ep с а г а т о ты р а т у р м а к о й м е н :
— KipciH, — дед1 тагы да eciKTi кез1мен KepceTin...
С а г а т с е п з д е « К р е м л е в к а » ш ы р ете к а л д ы . Е ю н л й рет
ш ы р ы л д а га н д а Э б е н т р у б к а н ы к е т е р д ь
— А л ло.
— Э б ен 1ли ясови ч?

276
 — Т ь щ д а п т у р м ы н , — дед 1 Э б е н х а т ш ы н ы д а у с ы н а н
тан ы п .
— М а га н к ел ш кетщ 1зп и .
— Ж арайды .
Х атш ы б а ск а с е з ай тпай тр уб кан ы к о я сал ды .
Э б ен к н о п к а н ы б асы п , к о м ек п н сш ш ак ы р д ы да:
— М а ш и н а т у р м а ? — дед1 а л д ы н д а г ы к а г а з д а р д ы ж и -
нап ж аты п .
— Тур.
Э бен каб ы л д ау б о л м есш е ю р ген д е хатш ы н ы н
KOMeKinici б у г а н о л д еб 1р к у п и я т у р м е н :
— О т ы р а т у р ь щ ы з , — дед1 к р е с л о н ы к о р с е т ш . — K ,a3ip
ш акы рады .
Э б е н х а т ш ы н ы н м у н ы с ы н а р е н ж ш к а л д ы . « Т а п к аз1р
е ш ю м ж о к к о й iin iH fle. E c ir iH in а л д ы н д а eKi м и н у т б о л с а
да кц ц р тш к о й г а н н а н л о зза т ала ма е к е н ?»
B ipaK б у л о й ы к а т е б о л д ы — iniTeH е к ш п й х а т ш ы н ы н
KOMeKinici ш ы к т ы д а , м у н ы Kopin, к е р е м е т к у а н г а н а д а м ­
дай:
— О , Э б е н 1 л и я с о в и ч , халщ А з к а л а й ? — д е п к о л ы н к а й -
т а -к а й т а к ы с ы п , м оз б о л га н тур к е р с е г п .
« А к т ер » .
— K ipiH i3.
Э б ен к а б ы р га л а р ы ою лы а гаш п ен к а п т а л га н , зал га
у к с а с у л к е н к а б и н е т к е Kipfli. Т у г ж и ы п б 1 р д е н е ж а з ы п
о ты р ган хатш ы б ул ю р ге н с о н да ж у м ы сы н ж а л га сты р а
бер дь Э л д ен с о н к а л а м ы н ж ауы п , к р е с л о с ы н а ш а л к а я
о ты р ды да:
— Ж а г д а й к а л а й ? — дед1 о й ы б а с к а ж а к т а о т ы р г а н
а д а м н ы н тур 1м ен б у г а н а й д а л а га к а р а га н д а й к а р а п .
— Ж а г д а й 6 ip а у ы з с о з г е с ы й м а й т у р - а у , — дед1 Э б е н
култ.
Х а т ш ы с о з д е н т о с ы л ы п к а л г а н д а й 6 ip с о т у н д е м е й к а л ­
ды.
— Д е н с а у л ы к к а л а й ? — дед 1 « к а р а п о т ы р г а н ш а о н п м е
б о л с ы н » д е г е н д е й 6 ip у н м е н .
— Ж а к с ы , — дед 1 Э б е н о г а н т а н ы р к а й к а р а п .
— Б и ы л д е м а л ы с к а ш ы гы п п а едщ 1з?
— Ж ок.
— М - м ... Е н д е ш е б ы л а й б о л с ы н , — дед1 х а т ш ы с т о л г а
е ц к е й е T y c in . С о н ы а й т ы п т а г ы д а у н д е м е й о т ы р д ы д а :
~ М и н и с т р б о л ы п к т е г е ш щ з г е н е ш е ж ы л ? — дед1.
— А лты ж ы л.

277
 — М - м .. . А л т ы ж ы л — 6 ip a 3 у а к ы т . К е п е ц б е к е г п щ з .
О н ы е ш ю м ж о к к а ш ы г а р а а л м а й д ы . И е . B ip a K ... е з щ 1 з
6 m e c i 3 , eM ip 6 ip о р ы н д а т у р м а й д ы . У а к ы т , з а м а н е з г е р у -
д е . K e m e r i ic , к е ш е п а к ы л б у г ш г е ж а р а м а й ж а т ы р ...
А л д ы н да т у к к е т у сш б ей о ты р ган Э б е н н щ ж ур еп к е -
н е т с у ете к а л г а н д а й б о л д ы .
— Э н е у г у ш е зщ 1 зге д е к е р с е т п м ,— дед1 х а т ш ы с е з ш ж а л -
г а п , — у с п щ з д е н а р ы з к е п ... СЛзге б у д а н б у р ы н д а е с к е р т у
ж а са га н б ы з. О д ан ноти ж е б ол м ад ы . Б о л ю м ш ар ш аган да
б о л а р с ы з . А д а м тем 1р е м е с к о й . Е ш ю м н щ м а н д а й ы н а ж а ­
з ы л ы п к о й г а н к ы з м е т ж о к . Е р т е ц 6 o p iM i3 д е к е т е м 1 з
к е з е п м 1 з к е л г е н д е . С о н д ы к т а н c i3 r e а у ы р д а б о л с а , а й т у га
т у р а к е л е д ь .. — Х а т ш ы « к ел е с1 а й т а т ы н со з1 м е ж у й к е а
ш ы д а р м а е к е н » д е г е н д е й Э б е н н щ ж у з ш е б а р л а й к а р а д ы .—
С 1зге б у л ж у м ы с т а н к у т ы л у к е р е к ... А л д а д а г у м ы р б ар .
К е ш ш р е к 6 ip к ы з м е т т а у ы п б ер ер м 1з.
А я к а сты н а н б ул ай болар деп о й л ам аган Э б ен сш еш п
о т ы р д ы д а к а л д ы . Б 1 р д ец е д е г к п к е л ш ед1, т а м а г ы к у р г а п ,
ды бы сы ш ы кпады .
— О з1щ з 6 u ie c i3 , ж у м ы с т а н а я н г а н к у ш м ж о к , — дед1
о л д е н с о ц . — К е м ш ш к б о л с а , б ар ш ы г а р . BipaK о л ю м д е
ж о к . ~ Э б ен е з ш щ м ан агы ал д ы н а к ел ген адам н ы ц се зш
кай тал ап о ты р ган ы н сезш , тац кал д ы . — С о н ш а л ы к ты аксап
ж а т к а н е ш т е ц е ж о к сек и ц ц . О н ы езщ д з д е 6 u ie c i3 . — Д а у -
сы н ы ц ж ал ы н ы ш ты ш ы гы п , ж ан ы н кор лап ж а тк а н ы н ,
ай ты п ж а т к а н с е з ш е ха тш ы ту ги и е з ш щ д е с е н б е й о т ы р ­
г а н ы н б а й к а д ы . BipaK б у л с е з ш щ ж а л г а н д ы г ы н а н е м е с ,
к у т ы к а ш к а н н а н е д г — Б а с к а ж у м ы с д е й с 1 з ... К д л а й ш а
ендо а я к а с т ы н а н ... Е г е р с е ш м б и ц ц р с е щ з д е р , ол1 д е ю тей
б е р е р е м ... — Э б е н к ш т т о к т а д ы . У й т к е ш е з ш щ м у л д е
абды р ап , со зш е н б ер еке к а ш к а н ы н а н ы к сезд ь
Х атш ы :
— Теж 1р и бел1 а д а м с ы з , ж а гд а й д ы т у с ш у й ц з к е р е к , —
д е п ед1, Э б е н ж е ц ш г е н ш б ш м е й т ш а к ы л с ы з б а л а д а й
ж а г д а й д ы T y c iH ric i к е л м е д ь
— Н е ж а з ы гы м б а р , а й т ы ц ы з ш ы ? — дед1 д а у с ы
ш о н к ш д е п . — KiMHiH ж о л ы н а б е г е т б о л д ы м ? Ю м г е к е ­
рек болы п калды м енщ оры ны м ?
Х а т ш ы н ы ц ж у р е п к ы л п ете к а л д ы , у й т к е ш Э б е н н щ
со ц гы c e 3 i ал ды н орап к е т к е н д е й бол ды .
О т к е н ж о л ы 6 ip у л к е н м е к е м е н щ б а с т ы г ы « м е ш
т у с 1 р м е к б о л ы п , м а т е р и а л д а й ы н д а п , с о ц ы м а T y c in ж ур »
деп тур а б ю р о н ы ц у ст ш д е ею н гш х а т ш ы га б ас са л га н .

278
Е к ш п п х а т ш ы а м а л с ы з: «О н д ай м атер и ал д а й ы н д а л га н
ем ес», — д е п ж а у а п б е р у ге м о ж б у р б о л д ы . Ал ш ы н
м о н ш д е д а й ы н д а л ы п ж а т к а н ы р ас ед1. О н ы а н а га н ж ал -
пы бол1м де ю т е й т ш 6 ip ж т т ж е т ю з ш т ь Б ю р о д а р есм и
ту р д е ж ауап б е р ш г е н н е н к е ш н , ic к о з г а л м а й , м е к е м е н щ
б а ст ы гы о р ы н ы н д а к а л д ы . О н ы н о р ы н ы н а ж алп ы
бо л 1м д е п ж т т ж у м ы с т а н ш ы к т ы .
С о н ы о й л а га н ха тш ы м ы н а у i c T i булд1рш алар ма екем
деп ш ош ы п к а л д ы . «Б1раз а р б а с у га ту р а к е л д ь а у » дед1
iuiiHeH м и н и с т р д щ о н а й л ы к п е н ж ан б е р м е й т ш ш б а й -
к а п . Е щ ц ол л о м -м и м д е м е й , у н - т у н т Э б е н н щ а й т а -
ры н айты п, ар ы н ы б асы л у ы н к у т п .
О зш щ c i n i p r e H е ц б е п н , а д а л д ы г ы н , э д ш д М н ай ты п
6 ip a 3 ш а р ш а га н Э б е н :
— C i3 ш епйм каб ы л д ам ай ту р а т у р ь щ ы з, — дед1 са б а сы -
на т у с к е н д е й б о л ы п .— М е н BipiH inire оз1м Kipin ш ы гай ы н .
Х атш ы ол1 унс1з. А лды нда ту р ган тетпт к еп аппаратты
ш у к ы л а п , B ip iH in im H к а б ы л д а у б е л м е с 1 м е н с е й л е с т ь
BipiHiiiiHiH кал ада ж о к ек ен ш , м ы н а м эселеш дол осы кезде
ineinin к о ю езш е тап сы р ы л ган ы н айдан а н ы к б ш п турса да:
— У л к е н Kici бар м а? — дед1 ак тер ш е р ол ь о й н а у га
м ож бур б о л ы п .— Э - о , со л ай м а? К ,аш ан? Э л п н д е м е? —
Т а гы д а 6ip a 3 yH ci3 о т ы р га н н а н к е ш н : — К е тш к а п ты гой ,
— дед1 Э б е н ге кар ап . — C opceH 6 ic i3 келм ейд1 деп оты р.
Э б е н ж а н -ж а г ы н а н к о р ш а г а н а н ш ы л а р д ы ц к а т а р ы
е з ш е т а к а п , гу м ы р ш е ц б е р 1 та р ы л а т у с к е н а ц н ь щ б е й -
д ауа к у й ш д е й с а с к а л а к т а й б а с т а д ы .
Х а т ш ы ж у й к е т а й т а л а с ы е з ш щ п а й д а с ы н а ш еш ш ш
ж а т к а н ы н ce 3 in :
— Э б е н ,— дед1 бейби- у н м е н , — езш дз 6 u ie c i3 , c i3 д е, 6 i3
де м и на Аздеген саперлар секиццм1з. Эр кател1пм1з ен со ц гы
к а т е л ж б о л уга т ш с т ь А л, ш ы н ы к е р е к , а з д е 6 ip ем е с,
6ipHeine к а т е л ж б о л д ы ... О тк ен ж ы л гы ж ум ы сш ы л ар д ьщ
epeyuii. О н ы ж ария к ы л м ай , б асы п та с т а д ы к . BipaK 6 i3 оны
6 LneMi3 гой . А тцы сай к о м б и н а ты н д а гы ер т. А сы л ы п е л ген
бухгалтер. А гы л ы п ж а т к а н ан о н и м кал ар . О сы л ар д ьщ к а й -
к а й с ы с ы к у р а га н к а у секицц т а м ы з ы к т и с е -а к , ортке ай -
налуы о п -о н а й нор сел ер . Е гер бул о сы л ай со зы л а бер се,
м оселе ертец м ул де б а ск а ш а к о й ы л у ы м у м ю н . K,a3ip ен
кол ай л ы кез. С о н д ы к т а н б ал ал ы к ж асам ан ы з. — Х а т ш ы -
ньщ yHi б у р ы н гы д а н д а ж у м с а к ш ы к т ы . — Bi3 ceHi м улде
ж у г е н -к у р ы к с ы з б о саты п ;яабергел1 о ты р ган ж о к п ы з гой .
С эл ш ы д а са н , б 1рдец е тауы п берем 1з...

279
 Х а т ш ы о с ы с о з б е н б у к ш о ц п м е ш б т р м е с е д е , м оселе
н е п з ш е н ш еш ш ер д еп о й л аган ед ь B i p a K Э б е н о л п ею ор-
тад а т ы н ы гы п а л га н ад ам дай , ы ш к ы н ы п к а й т а котерицц.
— Ж о -о к , т о к т а й ту р ьщ ы з, — д ед 1 алды нда о ты р ган адам -
н ы н хатш ы е к е н ш у м ы ты п к ет к ен д е й орш елене. — Ж у м ы с -
ш ы лар epeyuii, 6ipiHniifleH, кы л м ы сты л ар д ы ц у й ы м д асты р -
га н ш аруасы . Е ю н ш щ е н , ереущ дщ к о й ы п оты р ган моселес1
м ен ш еш етш н о р се е м е с , м ы н а о з д е р в д з ш еш етш м оселе.
С о н о у А щ ы с а й д а гы ор тке м еш ю н о л 1 к ы л м а к с ы з , м ен щ
о р н ы м д а б о л са ц ы з, ci3 не icTep едп ц з? Т у к те 1стей ал -
м а й сы з. Ал б у хгал тер , к е п п р е р а з , о зш щ се м ья ж а гд а й ы -
м ен э л п н д е й б о л д ы ... Е щ ц с о га н да к у щ ц р е с1здер м е? —
Э б е н о зш к о л д а й т ы н адам 1здегендей ал актап ж а н -ж а гы н а
ка р а д ы . — Ал е н д 1, а н о н и м к а д е ге н ге кал ай ш а м он
б е р е т ш д е р 1щ з ге TinTi д е т у сш б е й м ш . Е гер ол адам ш ы н
м о н ш д е о д ы б о л са , а т ы -ж е н ш н е ге ж асы р ад ы ?
— К ,алай д е с е щ з д е , а н о н и м к а л а р д ы ц 75 п р о ц е н т
ш ы н д ы к б о л ы п ш ы гы п о ты р . А л, е к ш ш щ е н , С1здщ у ч а с -
т о к т е б о л ы п ж а т к а н к ы л м ы с т ы о к и г а л а р г а с 1з д е н б а с к а
еш ю м д е ж ауап б ер е ал м ай д ы .
— Ж а к с ы , ж ауап б е р м е й -а к к о й с ы н . 0 3 i M - a K б е р е ш н .
B i p a K н е ге м э с е л е ш м ш д е г п ту р д е о с ы л а й к о ю к е р е к ?
Ж а л п ы ж о с п а р о р ы н д а л д ы м а, о р ы н д а л д ы . Ал э л п а й -
т ы л г а н н о р с е л е р б а с к а м и н и ст р л ж т е р д е ж о к п а? А й ты п
б е р е ш н ... — д е п с а у с а г ы н б у ге б е р ге н Э б е щ ц ха тш ы т о к -
татты .
— Ж а р а й д ы , ж ар ай д ы , о н ы н K eperi ж о к . K,a3ip ri э ц п м е
ci3 ту р а л ы .
— А п ы р -а у , н е ге т е к к а н а м ен туралы ? А ш ы к а й ты ц ы з-
ш ы м а га н , ю м ymiH MeHi к ущ ц р гел 1 о ты р сы зд ар ? Ж о к м ен
м у н ы булай к а л д ы р а ал м ай м ы н . А ры з д а ж азбай м ы н!
— Ж азасы з, — д ед 1 хатш ы ту н гы ш рет д аусы н катай ты п.
— Ж а з б а й м ы н ! — д е д 1 к ы з ы н ы п а л га н Э б е н р а й ы н а н
к а й т п а й . — Ш ы г а р с а н ы з , ш ы га р ы ц ы з . B i p a K м е н ер тец
BipiHm iHin о з ш е б а р а м ы н .
— В а р га н д а н е 6 iT ip e c i3 ?
— О л ж а гы н ©3iMe к а л д ы р ы н ы з . С 1зден д е б а с к а м о ­
се л е ш еш е тш а д ам д ар бар.
— С л у ш а й , — д е д 1 х а тш ы б о т е н 6 ip д а у ы с п е н о р ы сш а
с о й л е п .— Т ы н е р е б е н о к , и н е п е р вы й го д р а б о та еш ь
м и н и стр ом . П ор а п о н я т ь , ч то д о с т о и н с т в о н уж но не то л ь ­
к о д л я п о б е д ы , н о и д л я п о р аж ен и я . Н ад о у м е ть п р о и ­
гр ы в а т ь , а н е у с т р а и в а т ь д у р а ц к у ю сц ен у .

280
 Х а т ш ы н ы ц о р ы с ш а c o 3 i ш ы н д ы к т ы ц б е т ш б1рж ола а ш -
к а н , тура о ц п м е б о л д ы : м а н а д а н 6 e p ri а й т ы л га н с е з г е
К а р а г а н д а о л д е к а й д а е се р л 1 ш ы г ы п , у р ы с т ы н е ц с о ц ы н а
с а к т а л г а н к у п и я к а р у д а й Э б е н н щ eciH б 1 р д е н ж и г ы з д ы .
— Ы м г а т у с ш б е г е н д ы м г а т у с ш б е щ ц д е п ... — Х а т ш ы
кещ е ад ам га к е ш ге н д е й б а с ы н ш а й к а д ы .
— У л к е н K iciH in т а п с ы р м а с ы м а ? — дед1 Э б е н о л д е
т а ц ы р к а г а н д а й , э л д е у р е й л е н г е н д е й 6 ip у н м е н .
Х а тш ы Э б е н ге ун с1з те сш е к а р а д ы . 1стщ м е н ш е Э б е н
с о н д а т у с ш д ц к у ш - к у а т ы н а н а й р ы л ы п , к у р су л д е р 1 к а л -
ган д ай , б у к ш ш п , б а сы н к о тер м еген к у ш хатш ы га к о л ы н
со зд ы . Х а тш ы , к у ш б у р ы н д ай ы н д ап о ты р ган д ай , 6 ip п а-
р ак а к к а га з бен калам ды к о л ы н а устата сал ды . Э б ен
е се ц п р е ге н к у й д е а й б а к -с а й б а к ж азум ен оз ерш м ен
ж у м ы с т а н б о с а т у д ы © T i H i n , а р ы з ж а з д ы . С о с ы н ол1 у й к ы -
д а н о я н б а га н адам дай у н -т у н с 1 з о р н ы н а н ту р ы п , х а т ш ы -
м ен к о ш т а сп а ст а н , к а б и н ет те н ш ы гы п , олден е деп ун
к а т к а н к ем екш ш щ де со зш е т у сш б е ст е н , тец сел е басы п
сы р тка ш ы кты .
С о дан к е ш н -а к б у к ш о й -с е з1 м 1 о зге р 1 п с а л а б е р д г
Э л гш д е ган а м ы н ау ги м а р а тк а м и н и стр б ол ы п ю р ге н
а д а м енд1 м и н и с т р б о л м а й д а л а г а ш ы к т ы . b ip ©3i г а н а
е м е с , б у к ш ©Mip е з г е р ш к е т к е н д е й . К ,а р а п а й ы м а д а м
куй 1нде к ал ай к ар ай ж ур ер ш бш м ей дагд ар ы п т у р га н
с е к ш д 1 . З а м а н д а с т а р ы н ы ц а у з ы н а н о л д еб 1 р м и н и с т р о р ­
н ы н а н Ty ci n, т у ц г ы ш р е т у й 1 н е м а ш и н а с ы з к а й т у г а т у р а
к ел ген д е к ай тр ан сп о р тты ц к а й д а б ар а ты н ы н бш м ей ,
« А п ы р -а у ещ ц у й ге к а л а й ж етт1к?» — д е п к у й з е л ш т 1
д е г е н д 1 ecTin ед1. Э з1 р ге а с т ы н д а м а ш и н а б о л г а н ы м е н ,
ер тец е з ш щ де б а с ы н д а о сы ж агд ай б о л а т ы н ы а н ы к .
« Ш ы н ы н д а д а , б1зд1ц у й г е к а н д а й а в т о б у с б а р а р е к е н »
д е ге н д е й ж ол ж и е п н д е к а л ы п бар а ж а т к а н а я л д а м а га
ту ц гы ш рет уц ш е кар ад ы .
Э б е н TinTi е з ш щ м а ш и н а г а к а л а й о т ы р г а н ы н с е з г е н
ж ок. Ш опы ры :
— Э б е н 1 л и я с о в и ч , 6 i p жерАцАз а у ы р ы п к е л е м е ? — д е -
ген де « сен к а й д а н ш ы к ты ц » д е ге н д е й о га н аж ы р ай ы п ,
тац ы р кай кар ады .
Э б е н 6 i p жер1 а у ы р г а н а д а м д а й к и н а л а ы ц ы р с ы г а н ы н
0 3 i д е естщ 1. Ш о п ы р ы н ы ц с у р а г ы н а н е д е п ж а у а п 6e p ep iH
бш м ей , о й лан ы п о ты р ган д а тагы да к и н а л а ы ц ы р сы д ы .
С о н д а б а р ы п OMipi а у ы р м а г а н T ic iH in с ы з д а п а у ы р г а н ы н
с е з д [. Н е г е ы ц ы р с ы г а н ы н а ен д1 ту с1 н д 1 .

281
 К е н е т e ciH e э л д е н е т у с к е н д е й :
— Т о к т а ш ы , — д е д ! ш о п ы р ы н а ай дал ада ад асы п ж ур ген
а д а м н ы н к о н ш ш д е эл деб1р ум 1т о т ы ж а р к ете к а л г а н д а й
6 ip у н м е н .
« М э с к е у г е н е ге т е л е ф о н с о к п а й м ы н ? О р талы к,
м и н и с т р л ж к о я т у р ы н д а р д е с е , б у л ж а к т а г ы л а р н е ю тейд1?!»
B ip a K ол о й ы у з а к к а б а р м а д ы . М а ш и н а н ы т о к т а т ы п , 03iHe
с у р а у л ы ж у з б е н к а р а г а н ш о п ы р ы н а б1рдеце а й т к ы с ы к е л ш
т у р д ы д а , к е н е т K©3i м а ш и н а н ь щ с а г а т ы н а т у с т г Т у н п он!
Е ш ю м ге тел еф о н со гу м у м к ш ем ес. С ол кезд е бары п Э б ен
о з м о с е л е с ш ш е ш у у ш ш а п т а н ы н с о н г ы KyHi — ж у м а н ы
олар дьщ б екер тан дап ал м а га н ы н , о сы н ьщ 6op i о ц п м еден
к е ш н е ш к а й д а т е л е ф о н с о г ы л м а у ы у ш ш , с ы р т т а н о зд е р ш е
де те л е ф о н со к т ы р м а у уш ш одеш ю тел ген ш ж оне м у н ьщ
6 o p i б у р ы н н а н ж а с а л ы п к е л е ж а т к а н у л к е н т о с ш д щ 6 ip i
е к е н ш ещ ц т у с ш д ь
T ic i т а гы сы зд а д ы .
— К е т т 1 к , — дед1 ш о п ы р ы н а а к ы р ы н г а н а .
М и н и стр д щ д аусы б у р ы н гы к о ж ай ы н д ы к ер кш д п ш
ж о гал ты п , б ей тан ы с ж олауш ы н ы ц о тш ген ш д ей ж у м сак
ш ы к к а н ы н ш опы р да бай кад ы .
У й ге к ел ге н со н о й е ш н е не дерш б ш м едг А ст а н -к е с-
т е н б о л г а н ж а н - д у н и е а ещ ц у й iiniH e а у ы с а т ы н ы н , о н ы н
да о сы л ай а с т а ц -к е с т е н б о л аты н ы н , б у р ы н гы у гы м , б у р ы н ­
гы к о щ л -к у й , б у р ы н гы м ш е з -к у л ы к т ь щ м улде б аскаш а
б о л ы п о з г е р е т ш ш с е з г е н к е з д е о л д е б1рдец е у з ш п к е т к е н -
д е й iniK i с а р а й ы с о л к e r r i. О л TinTi ж а й ш ы л ы к т а « е р те н
м и н и стр л ж тен ту ск ен д е» деп ж ол дастар ы н ьщ алды нда
е м ш - е р ю н к а л ж ы н д а п ж у р с е д е , ш ы н т у а й т к а к е л г е н д е до л
м ы н а н д а й б ар yMiTiH у зд 1 р ш , б ар ж а р ы к т ы с о щ ц р е т ш ш
1
с е з г е н ж о к е д г Ж о н е о с ы 6 ip урейл1 с е з м 6 ip T e -6 ip T e б а -
с ы л у д ь щ о р н ы н а б а р г а н с а й ы н , ©3iHin к а н д а й ж а г д а й г а тап
б о л г а н ы н ту сА н ген с а й ы н ж а н -д у н и е с ш т а л к а н д а п , к е с е -
п а т д а у ы л д а й у д е й TycTi.
© 3 iH in а р ы з ж а з ы п , х а т ш ы г а т а с т а п к е т к е н ш о й е л ш е
а й т п а к б ол ы п е ю -у ш рет о к т а л са да, ж у р еп дауалам ады .
У й тк е ш одан к еш н кай тад ан б асы н ан б астал аты н к у й зе л к
©3iHe т ы м а у ы р т и е т ш к о р ш д ь Б а я г ы д а а з г а н т а й у а к ы т м и ­
н и с т р д щ о р ы н б а с а р л ы г ы н а н Tycin к а л г а н д а о й е л ! т у ш м е н
б о т а д а й б о з д а п , о р ы н н а н Tycin к а л у д ь щ к а н д а й KacipeT
е к е н ш 03i с о н д а б ар ы п т у с ш ге н д е й б о л ган .
« С о н д ы к т а н ш ы дай ту р а й ы н , — деп о й лады ол. — Т ы м
б о л м а с а , ©3iMe ©3iM к е л ш а л а й ы н ...» B i p a K о з ш е 0 3 i к е л у

282
о н а й м а е к е н ? У а й ы м ж а й л а га н е з ш и н е e3i 6ip Kipin
а л г а н н а н к е ш н , iHre к а м а л га н ж е н д ж т е й к а й т ы п с ы р т -
к а ш ы га ал м ай к а л д ы . Е ге р ш ы к с а , а н а эй ел 1м ен , б а л а -
л а р ы м ен д у р ы с т а п ад ам ш а с е й л е с с е , м ы н а 6ip ж а р ы л га н
е т т е й е з е г 1н к ы ж ы л д а т к а н ащ ы у а й ы м н а н 6ip с е т к е б о л ­
са д а б о с а н а р м а е д ь ..
Эйел1 а с у й д е н ш ы га р ем е с. О рта у й д е к ы з ы м ен б а л -
д ы з ы т е л е в и з о р K e p i n о ты р . О ц к е й 6 i p к ы р г ы н , ап а т ж а -
й ы н д а г ы ф и л ьм д е р . Б е л е н б а й к а б а т уйд1 е р т ш а л ы п ,
адам дар о т к а к у ш п , б а л к о н н а н к у л а п е л ш ж аты р .
Э б е н ж ан д у н и е с ш д е п ж а гд а й д ы о с ы н д а й 6ip а л а с а -
п ы р ан а п а т к а у к с а т т ы . К и н о д а гы ер т сен д1р уш ш ер
с е к и ш б у л д а е з ш и н д е п epTTi с е щ п р м е к б о л ы п т ы р ы ­
сы п е д 1, о г а н ш а м а сы ж е т п е д ь У м ы т у г а , о й л а м а у га б о л -
м а й ты н б1рдеце. О с ы д а н к е ш н е б д е н ш а р а сы т а у с ы л ы п ,
ж ан ы п ж а т к а н у ш н е у н - т у н й з к а р а п о ты р га н уй и е с 1н дей
к а р с ы л а с у д ы д о га р ы п , о й - с е з 1м ш к у й з е л ш т щ к о л ы н а
б 1рж ола у с т а т ы п к о я б е р д ь
T ic i сы з д а д ы . Е щ ц б а й к а д ы , т е к T ici е м е с , б у к ш ж а к
с у й е п , TinTi м о й ы н о м ы р т к а с ы н а д е ш н сы зд а п а у ы р а -
ты н се к и ш .
B ip г а ж а б ы , т е н а з а б ы ж а н а з а б ы н а з д а п
ж е щ л д е т к е н д е й б о л д ы . BipaybiK е л п о к и г а н ы у м ы т ы п ,
ж а к с у й е п м е н Ticim n с ы з д а г а н ы н к а й т с е м к о й д ы р а м
д е г е н о й м е н е з ш e 3i а у т о т р е н и н г т е с и и м е н ем д ей б а с т а -
д ы . «А у ы р ган жер1м б а с ы л д ы , а у ы р га н ы б а с ы л д ы , б а с ы л -
ды » д еп 1штей т ы н ы м с ы з к а й т а л а й б е р д ь Э л д е н со ц , ш ы н
б а с ы л д ы м а, ел д е е з ш е е ш е ш н со л а й б о л ы п к е р ш д 1 м е,
eftTeyip, с ы з д а г а н жер1 с е л са я б ы р л а га н д а й б о л ы п , 6 ipaK
о н ы ц ececiHe е з б а с ы н д а г ы ж агд ай е с ш е к а й т а д а н TycTi.
Ж а з ы к с ы з 3e6ip к е р г е н а д а м н ы н с е з 1м ш д е й 6ip е с е р м е н
б о л га н icT in с е б е б ш , т у п ю т а м ы р ы н 1здед\.
Э б е н т у м ы с ы н д а ж а л гы з ж т т б о л а т ы н . К,ол у ш ы н
берет1н ы к п а л д ы а га й ы н ы д а б о л ган ж о к . Э з ш щ п ы с ы к -
т ы г ы н ь щ а р к а с ы н д а а га н ы д а, д о ст ы д а к е ш н тап ты . 1 скер
де б е й н е тк о р ед ь А т к а ерте м ш уш е се б еп к ер б о л га н да
о сы к а с и е п . Е н алгаш к о м б и н а т к а к ел ге н д е д и р ек то р д ьщ
к е з ш е TycTi. Д и р екто р б ая гы 4 0-ж ы л д ар д агы от п ен сута
ту сп е се о ты р а ал м ай ты н , TeciK ек п е е с ю кад р л ар д ы ц 6 ipi
бол аты н . К у н - т у н д ем ей , у ш н е д е, к а р а б а с ы н а д а к а р а -
м ай, к ы зм е тте журед1. А л га ш к ы eMip м ектеб1 со д а н б а ста -
л ы п , Э б е н де е л г е н - т 1рй1ге н ш е к ар ам ай ж у м ы с icTeyfli
уйрещ ц. С о н ы ц ар к а сы н д а ж а к сы а тк а u iirin, б у га н ж огар-

283
гы ж а к к о щ л аудара б а ста д ы . К о л д ауш ы л ар , ж анаш ы р л ар
т а б ы л д ы . Ж и ы р м а жет1 ж а с ы н д а к о м б и н а т к а д и р е к т о р , о д а н
м и н и стр дщ о р ы н б асар ы , ак ы р ы м и н и стр болы п та га й ы н -
д а л д ы . Е щ ц м1не а л т ы ж ы л д е г е н д е о р н ы н а н т у с ш , елс1з
к у м ед и ен далада к а ц гы п к а л га н д а й болы п о ты р ган о ты -
ры сы м ы нау.
« К ,а л а й ш а т у к к ы з ы к к а л м а д ы б у л о м 1 р д е , б а р ш ы г а р
эт д е ? » — д е г е н д е й о з ш щ к е ц ш т у п ю р ш е н б 1 р д е ц е
1 з д е ге н д е й б о л а д ы . Е ш т е н е т а б а а л м а й д ы . Б о л ю м , м у н ы н
6 o p i а л г а ш к ы oynipiM се з1 м б о л а р , а р т ы н а н б а с ы л а р , ж а л ­
г ы з м е н е м е с ш ы г а р м ы н к ы з м е т т е н т у с к е н д е п о зш 03i
ж у б а т к ы с ы к е л е д 1 , 6 ip a K о с ы н ы ц 6 o p i д а л а г а а й т ы л ы п
ж атк ан со зд ей , о зш е т у к к а т ы сы ж о ктай , б ой ы н а д ар ы -
м ай ды .
Э б е н сы р т к о зге ш ы н б а к ы т ты адам болы п к о р ш у ге
THicTi. С у й г е н ж а р ы KopiKTi. ( Э б е н н щ 03i д е к е л б е г п ,
аж арлы ж т т ) . О зш ен а й н ы м а й ты н ул ы , о й ел ш ен а й н ы -
м а й ты н к ы з ы бар. А л гаш о тау к о т е р ге н н е н б а ста п к а т т ы
м у к т а ж д ы к к о р г е н е м е с . Б а й л ы к т ь щ к ы з ы г ы н Kopin ж у р
д е у де к и ы н . О й тк е ш т о к ш ы л ы к к а оу б а ста н у й р е н ге н .
С ол себ еш т адам ды д у н и е к о н ы з кы л аты н ар ты к аш к а-
р а к т ы к , ки гаш п еш л булар да бола ко й м ад ы .
А л ай д а, «ту я гы б у тш ту л п ар , к а н а т ы б у тш с у н к а р ж ок»
д е п к а з а к а й т к а н д а й , 1ш тен у н ш г е н а д а м га б у л у й д щ д е
о з ш е ж ет е р к а й г ы с ы б а р ш ы л ы к - К ,а й г ы н ь щ б а с ы — ж а л ­
гы з ул. О л ту га н д а к у а н ы ш ы н д а ш ек б о л ган ж о к. О тб а сы -
н ь щ б азар ы б о л д ы . Ж у м ы с т а н ш арш ап к е л ге н д е с о н ы ай -
м ал ап , ж ан ы ж ай т а б а т ы н . К о м а н д и р о в к а д а ж у р ге н д е
ю ш к е н т а й ш у л ы г ы н к а л т а с ы н а с а л ы п , и 1 ск е п ж у р е т1 н .
1
С оби 1н1н ж у п ар и с т ы н ы с ы н а ш ы п , ж у р е п н с а г ы н ы ш т о л ы
6ip се з 1 м д е р ге б ол еуш 1 ед1. Э л п е ш т е г е н , ум 1т а р т к а н со л
ул ы о се келе саб ы н д ай б у зы л д ы . М ек теп те са б а гы н а н а к с а -
д ы . Ж у р е -б а р а т у зе л е р д е п , о н ы к о п у а й ы м к ы л м а г а н . К о ш е
б а л а л а р ы н а к о с ы л ы п кет1 п , о д а н о р ец а й ы р ы п а л д ы . И н ­
с т и т у т к а T ycip in ед1, о н ы о к и а л м а д ы . 1ш 1мд1кке yftip б о л ­
д ы . Т о б е л е с к е а р а л а с ы п , 6 ip e y re п ы ш а к с а л ы п , ici с о т к а
ту ст1. Э й теу1р б ар б е д е л ш с а л ы п , о д а н д а а л ы п ш ы к т ы .
К,ай у л т ек е н 1 б е л п с1 з 6ip ж е з о к ш е г е у й л е н е м д е п , ен
у л к е н к а й г ы с о л б о л д ы . А к ы р ы а й т к а н г а к о н б е й , уй л ен 1п
т ы н д ы . K,a3ip б о л е к т у р а д ы . О с ы н д а й KacipeTi бар о т б а -
с ы н ю м ай т ар б а к ы т т ы д е п .
Э б е н у л ы н ы ц т а гд ы р ы н к о п о й л а га н . У л д е м ен б у л д еге
б о л е д 1. Н е 1ш ем , н е ж е й м 1 н д е г е н ж о к . Р а с , к у н д е л ж т 1

284
те р б и е сш е арал аса алм ады . М е к т е б ш е бары п к е р ге н ем ес.
К,у к ы з м е т б о с а т т ы м а. Т а ц е р т е ц п с а г а т с е п з д е к е т к е н -
н е н у ш н е т у н п о н - о н б1рде 6ip-aK, к е л е д ь Б у л к е л г е н д е
д е , к е т к е н д е д е б а л а сы у й ь щ т а п ж атад ы . «П ап ам к о м а н -
д и р о в к а д а м а?» — д еп с у р а й т ы н к е р ш е д 1 ш е ш е с ш е н .
Э б е н о сы ту ста олдеб1р ш ы н д ы к т ы м ойы ндауга тура к ел -
ген д е й , б а с ы н ш ай к ап , ауы р к у р с п а д . А п ы р -ай , оз бал ам -
д ы т о р б и е л е у ге у а к ы т ы м б о л м а с а , о н ы м е н к у н д е л н с п
е м 1р дщ ауы р -ж ец и п н б е л к ш е с е м , к у а н ы ш -к а й г ы с ы н а ор -
т а к б о л м а са м , с ы р л а с п а с а м , м у н д а с п а с а м , бал ам ш ы н
м о н ш д е Tipi жет1м бол ы п е с к е ш гой . T o p 6 n e H i к еш е д е н
ал ган бала к е ш е н щ б ал асы б о л м аган д а, ю м бол ады ?
Bip о й д ы 6ip ой т у р т ш , Э б е н н щ к е ц т о д а н б етер
к у л а з ы д ы . 0 з OMipiHe у ц ш ге н с а й ы н , б у р ы н г ы к е р г е н
к ы з ы к ,, с у р г е н д о у р е н м у л д е б а с к а ш а е л е с т е й д ь B op i д е
м о ш ж о к , Hopi ж о к б1рдецелер секи ц ц . « С о н д а с е н о с ы
т1рл1гщ нен н е тап ты ц ?» — дейд1 е з 1Ш1н д е б а я гы д а у й ы к -
тап к а л г а н 6ip ey ж ац а о я н ы п , б а с ы н к е т е р ге н д е й . Б у л
о га н м щ п р л еп , д у р ы с ж ауап бере алм ай ды . Ж ар к ы з ы г ы ...
И о , ж ар к ы з ы г ы бар е к е н -a y . B ip a K о й ел 1м ен а р а д а гы
б а й л а н ы ст ь щ ул ы м ен е к е у ш щ а р а с ы н д а гы к а р ы м -к а т ы -
н а с т а н уза п KeTKeHi ш ам алы . YHeM i сы р тта ж у р ге н д ж т е н ,
сы р т т ы ц к ы з ы г ы ЖYpeгiн K e6ipeK ж аул ап , у й д е п к ы з ы к
м о й ы н д а гы 6ip м ш д е т секищ д KepiHeTiH. О т б а с ы н ь щ бар
ы р ы с ы о т а г а с ы н ы ц л а у а зы м ы а р к а с ы н д а к е л ш ж а т к а н -
д ы к т а н , б а р л ы к т ш е к , м а к с а т со л л а у а зы м га т ж е л е й б а -
г ы н ы ш т ы е д ь Б 1р д ец е б о л с а , « п а п а ц н ы ц к ы з м е т ш е з и я н
б о л а д ы » , «п ап ац ны н, ж у м ы с ы н а к е д е р п бол ад ы » д е г е н
се зд ер бул уй де к у р а н н ы ц ш ар и гаты н д ай естш етш .
TipinuiiKTiH бар ж а г д а й ы н ж а с а г а н , а б ы р о й , б е д е л г е
ж е т ю з г е н о л п Л а у а з ы м д ы ойел1 к е й д е м у н ы ц 03iHeH де
а р т ы г ы р а к к е р е т ш секи щ д...
Т к п н щ с ы з д а г а н ы б а сы л а р е м е с. К е ш ю т а м а к б а т п а -
га н с о ц , т е с е г ш е к е л ш к и с а й д ы . 0 3 i с о й л е м е с е , м у н ы ц
т ы н ы ш т ы г ы н б у з у га у й ш ш д е е ш ю м н щ flOTi б а р м а й -
т ы н . К ы з м е т б а б ы н д а б1рдеце б о л га н ш ы гар . С о н ы о й ­
л ап о т ы р га н б о л а р ... Э й e л i к е л е а со р се н б щ е 03iH e м а ­
ш и н а к е р е к е к е н ш ай тты . Э б е н ш т е й м ы р с e T T i: « Б е й -
ш ар а, к е л е с 1 со р се н б щ е м а ш и н а т у г т б а с ы ц м е н к а й г ы
б о л ы п о т ы р а р с ы ц , а м а н д ы к б о л с а » . B ip г а ж а б ы , уй
i i ii i H f l e r i ад ам дар м ен орегщ дк тш ге к е л се д е , о л ар д ы ц б о й -
л а р ы н а н T ip u iu iiK б е л п с ш — д ем а л ы с ы н , ж у р е к ж ы л у -
ы н с е з ш о т ы р га н ж о к . О лар о к е т п е й т ш ш ы н ы к а б ы р -

285
г а н ы ц ар ж а г ы н д а , б а с к а 6 ip э л е м д е т е к T y p i г а н а к е р ш ш
ж у р ген д ей . Ж а к ы н д а й ы н д е с е , ж а к ы н д а й ал м ай ды . F a -
й ы п т а н п ай д а б о л га н бей м эл1м ж а л гы з д ы к к а с ы н а н
уйри пп ш ы к п а й ж ур.
О йлап о ты р са, ш ы н c eH icin , сы р л а са ты н д о сы да ж ок
ек е н . Б а я гы д о ста р д ы ц о р н ы н а к ы зм е ттес до стар келдь
О л ар т а п 6 ip а у ы с ы п т у р а т ы н к ш м се к и ц ц . Е с ю д о с т а р м е н
а р а л а с ы п т у р у г а у а к ы т ж о к . Е ю н ш щ е н , о л а р д ы ц K©6i б у д а н
те к д о м е тк е н н ен б а ск а еш тене бш м ей дь К о м ек, кы зм ет
с у р а й д ы , б о л е н ш е г е а й т , т у г е н ш е г е а й т , б г г п е й т ш 6 ip
©TiHim. Т у ы с к ел ед 1 — о л д а б1рдец е с у р а й д ы . К,ол у ш ы н
б е р м е с е , к е л е ц к е с ш е и т ж а т п а й т ы н к а й ы р с ы з д е й д ь О л ар
к о п , б у л ж а л г ы з — к а й с ы с ы н а ж етед 1? А й т к а н ы н д ы е ю
е тп ей тш , а к ы р ы п к а л с а ц , ж ан ы ш ы гы п кеткел1 т у р га н б а-
гы н ы ш т ы , ж а л ы н ы ш ты ж ан дар бар. О л ар ды д о с д е й а л ­
м а й с ы ц . А н д а -с а н д а 6 ip к е л е т ш , а т к у й р ы г ы н б1рж ола у з б е -
г е н 6 ip д о с ы б ар ед1, о н ь щ 0 3 i с ы р т ы н а н : « М и н и с т р б о л а м
деп ж а к ы н -ж у ы к т ь щ б о р ш ен ай ы р ы л ды , б а й гу сть щ м е­
н е н б а с к а еш ю м 1 ж о к » , — д е й тш к е р ш е д ь
E in 6 ip к и с ы н г а , e in 6 ip за ц га с ы й м а й т ы н б у л ем 1рдщ с ы -
р ы н а ю м н щ K©3i ж е т к е н ? К ей б1р еулер адам о з т а г д ы р ы н а 03i
к о ж а д е п д а у р ы га д ы . К у н д е л 1 к п ж о с п а р м е н ж а с а л ы п ж а т­
к а н i c -о р е к е т щ т а г д ы р е м е с. Т а г д ы р — с е н щ к у п р л ггщ м ен
с ы р т к ы ж а гд а й д ь щ ш а й к а с ы н а н т у г а н б у й р ы к т ы н е а б е ц .
C eH in ы р к ы ц а б а г ы н б а г а н н а н к е й ш д е ол т а г д ы р б о л ы п
е с е п т е л е д г Б у л д а о й л а й т ы н : «©Mip т а б а л д ы р ы г ы н а н а тт а -
г а н н а н к е ш н , ал д а н с а н та р а м ж ол ш ы г а д ы , эр ж о л д ы н к а й ­
д а б а р а т ы н ы б ел ги й , к а л а г а н ж о л ьщ а т у е те, ж ур е бер» деп .
С у й т с е , о л ай е м е с е к е н . ©Mip д е г е н н у ж ы н ы е о р м а н с е ю л д г
С ол о р м ан н ы ц ар асы н ан саган к ан д ай сурлеу буй ы рады —
ол е з щ н щ б а к -т а л а й ь щ . Э б е н до л о с ы ж о л д ы та н д а п ал сам
д е п о й л а га н е м е с . М а н д а й ы н а б у й ы р д ы . Р а с , о ц а й ж ол б о л ­
га н ж о к . Т у ц г ы ш м о й ы н ы н а б у г а л ы к т у с к е н а са у д а й тал ай
б у л к ы н г а н . Т а л а й б а л а л ы к а р м а н , к и я л д а р ы н ы ц кул1 кою се
1
у ш к а н . К ,ы с к а с ы , к о г а м ш е п -и л е п , б у д а н о зш е к е р е к адам
ж асап ал д ы . Э б е н у н д е м е у щ уй р ещ ц , ©TipiK к у п т а у д ы , in rreri
с е з ш ж а сы р ы п , б а с к а н ы ц с е з ш ай туды у й р е щ ц Ж у р т м у н ь щ
мш ез1н о р н ы к т ы , с а б ы р л ы д е п о й л а й т ы н , ш ы н м о ш н д е , а р ­
т ы к с е й л е п к о ю д а н к о р ы к к а н б а с с а у г а д а н б а с к а т у к те ем ес
е д г B ip aK б у л 6 ip г а н а а д а м н ы ц е м е с , б у ю л к о г а м н ы ц б а ­
с ы н д а г ы ж о й т е м е с п е? О зге е м е с , е з б и л т ц ез1це ж етп ей тш
за м а н д а ю м н е т ы н д ы р г а н д а й ? Б и л ш д е й д ь а у , ю м д е бар ол
бршгк? М и н и с т р т у г ш о л п х а т ш ы н д а д а ж о к . М а н а г ы к а л т -

286
к,улт eTin алды на кел ген К р йбагаровтан оньщ а р ты к ж ер1
к а й сы ? Кдйта хатш ы га Караганда К р й багар о вты ц у й к ы с ы
да, ж у й к е а де ты н ы ш ы р ак ш ыгар. Tirrri сол билйс BipiH iiiiH H iH
езш де бар ма ек ен ? Bipeyre кYжipeйiп, 6ipeyre кпш рейген
зам анда бш пк туы тш л ген жер б1здщ ко з1м 1з ж ететш жерде
ем ес. Эрщ е, ты м эрще. О сы н ы бш сек, кш оласуды ц ор н ы н а
6 ip - 6 ip iM i3 f li ая й ы к ...
Э л декал ай ж ур еп кы ж ы лдады . А ск а за н ы болар.
С т у д е н т и к к е з д е н к а л га н гастр ш т бар. «Д еген м ен дор1гер
ш а к ы р т са кай тер е д Ь д е ге н ой келд1 б асы н а. «А п ы р -ау ,
дор 1гер бар е к е н го й , о н ы кал ай ум ы ты п к ет к ен м ш » деп
iuiTeft TinTi к у а н га н д а й болды . B i p a K д э р 1гер д 1 е с к е алуы
м у н е к е н , Tici д е , а с к а з а н ы да 6 ip T e-6 ipTe б а сы л а б а с т а г а н -
д а й б о л д ы . Ж а л п ы у й д е о т ы р г а н д а 6 ip жер1 а у ы р с а ,
д э р 1гер дщ а л д ы н а б ар ган д а ж азы лы п к ет етш э д ет1 б а р -д ы .
Д о р 1гер ор жер-б1р ж ер ш си п алап , «кал ай , ауы р ы п ту р ма»
д е ге н д е , «ж ок» деп ам ал сы з м о й ы н д ауга тура к ел етш .
Б о й ы с э л -п о л т ы н ы с т а п ед1, к е з е к MeHiKi д е г е н д е й ,
у а й ы м к а й т а о р ал д ы . У а й ы м н ы ц б а с ы — «енд1 н е ic T e y iM
к ер ек » д е г е н ж ау аб ы ж о к с у р а к е д ь Н е ш ар уа к у й т т е п ,
н е к е р г е н - б ш г е ш н к гга п к ы л ы п ж а зы п , ел к а т а р ы н а
к о с ы л а т ы н 6 i p д е 6 i p к аси ет1 ж о к е к е н . T i n T i м и н и ст р
б о л га н н а н б а с к а еш тен е к о л ы н а н кел м ей тш се ю л д ь «Ещ ц
к а й т п м ? » — дед1 ол т о р ы гы п . М у ц ш а га т ы н еш ю м ж о к .
B o p i д е o f lip e к а л д ы . Э л д е к а н д а й б1рдец е с а н а с ы н д а
к о л б е н д е п , « м у н д а с а т ы н , сы р л а са ты н м ен бар» д еп , о зш щ
бар е к е н ш с е з д 1р ге н д е й б о л ад ы . Э л п « б а р д ы ц » н е е к е н ш
т у с т е п ай ы р а ал м ай т у р д ы д а , а к ы р ы т а н ы д ы . О н ы с ы —
о зш © M ip б о й ы к у л к ы л г а н , а р ы н а д а , ж а н ы н а д а K i c e H
с а л г а н , б а у ы р д а н , д о с т а н а й ы р га н , е л д е н а й ы р га н т а к -
сы р К ,ы зм ет е к е н . Е щ ц ол д а ж о к . М ы н а у т у р г а н о н ы ц
к о л е ц к е с 1 г а н а ...
I n iK i о л ем ш д е д а у ы л к а й т а б а с т а л д ы . У й лер д 1 к и р а -
т ы п , т е щ зд е р д 1 а р н а с ы н а н ш ы га р ы п , б о ге тте р д 1 б у з а т ы н ,
eflfli м ек е щ ц т о п а н с у га к а р ы к к ы л а т ы н д у л е й д а у ы л . Ол
оз iiniHeH о с ы н д а й 6 ip ап атты с е з д ь К ,айтуы ж о к , д а у а -
с ы з ап ат.
Э лдeбip е ю ш ш се к вд ц ж ет1м с е з 1м коцш ту п ю р ш д е ад а-
сы п ж ур ген се к и в д . «Э т теге н -а й ! — дед1 ы ц ы р сы п . О н ы
ж ан ы к и н а л ы п ай тты м а, тош к и н а л ы п ай тты ма — ©3i де
айы ра алм ады . T e ri eKi ауру к о с ы л ы п к е т к е н ге у к с а й д ы .
А с к а з а н ы н ы ц к ы ш к ы л ы к о б е й д ь а у — к ы ж ы л ку ш е ш п
кетт1. C ipKe с у ы н {ш к ен д ей к о л к а с ы н а д е ш н а ш ы т ы п ,

287
Tecin б а р а д ы . Б у л 6 ip т о к т а м а й т ы н , б а с ы л м а й т ы н у ш ы -
к и ы р ы жок, к у й з е л к б о л д ы .
Э б е н е з ш щ т у с е т ш ж е р ш е н OTin к е т к е н п о й ы з д а -
г ы ж о л а у ш ы н ы н с е з 1 м ш д е й 6 i p к у й д е : « К ,ап , м а н а -
д а н 6 e p i д е р 1г е р ш а к ы р т у г а б о л а т ы н е д !- а у !» — д е п
о й л а д ы . Е н д 1 к а з1 р ж ы л а н г а а р б а л г а н б а к а д а й а у р у -
д ы ц ы к п а л ы н а н ш ы га ал м ай ж аты р . К о з га л г ы с ы к е -
л е д 1 — к о з г а л а а л м а й д ы , с о й л е п с л к е л е д 1 — yHi ш ы к -
п а й д ы . Э б е н н щ ж а н Tepi ш ы к т ы . Б е й м е л 1 м д е р т а га ш
к е с к е н а р а д а й т е з 1м ш ж у к а р т ы п , б 1р ж о л а т а у ы с у г а
ж акы н д ап кал ган се к и ш .
Э й ел1, б а л а -ш а га с ы е з ш е н б е л ш ш , к о л ж ет п ей т ш , д а ­
у ы с ж е т п ей т ш ж ер ге а л ы ст а п б ар ад ы . « Э т т е ге н -а й !» — д е -
м е к б о л д ы , т а гы д а у ш ш ы к п а д ы . «0 к ш ш т . . . »
К е н е т е л д е ю м е з е п н ы с т ы к тем 1р м ен куй д1рш е т к е н -
д е й б о л д ы д а , Э б е н е с ш е н т а н д ы . Т е к о с ы а за п т ы ц н е -
м е н б 1т с е д е , т е з 1р е к б 1т к е н ш тш еп у л п р д ь

* * *

Э беннщ и н ф а р к т а н к а й т ы с б о л г а н ы н х а тш ы сенб1
к ун 1 т а ц е р т е ц ж у м ы с т а о ты р ы п естц ц . К е ш е к е ш к и й к е з
а л д ы н а н с а п -с а у к е т к е н а д а м н ы н к а л а й е л ш к а л г а н ы н а
тусш бей :
— К а л а й ш а , к а л а й ш а ? — д ей берд1 аб ы р ж ы п .
— Т у н о р та сы н д а у й ы к т а п ж а т к а н кезд е б о л га н с е к и ш .
С е м ь я с ы д а 6 yriH т а н е р т е н 6 ip -aK 6 u iin r i, — дед1 у й ы м -
д а с т ы р у бел1м ш щ M en rep ym ici м ем л е к ет тж к у п и я н ы а й т-
к а н д а й с ы б ы р л а й с е й л е п .— М а г а н а у р у х а н а д а н о с ы
е л п н д е т е л е ф о н с о к т ы . Е к ш и и ге ха б а р л а д ы м . K a 3ip e 3i
де ш акы р ы п калар.
Х а т ш ы т ы м - т ы р ы с , у з а к о т ы р д ы . К д л т а с ы н а н дер1
а л ы п im T i . Х а т ш ы н ы н д е н с а у л ы г ы н е з ш е н кем бш м ей тш
K eM eK inici д ер 1гер ш а к ы р т т ы . Д е р п е р о с ы л а й б о л а р ы н
6 u iin , ко р и д о р д а к у т ш т у р га н д а й , л езд е к е л д ь К,ан к ы с ы -
м ы н о л ш еп , ж у р е п н ть щ д а п б о л г а н н а н к е ш н , а у р у ха -
н ага ж а тк ы зб а к болды . Х атш ы кел кш едь
М и н и с т р д щ ел1м ш е б а й л а н ы с т ы к у р ы л г а н к о м и с с и -
я н ы 03i б а с к а р д ы . Ж ер ал у, о р к е ст р ге за к а з б ер у, ж а н а -
за а с ы н а к а р а ж а т б е л у , м е к е м е л е р д е н в е н о к е к е л д 1ру,
т у г а н ж е р ш д е п м е к т е п к е , к а л а д а гы 6 i p к о ш е ге м а р к у м -
н ь щ а т ы н беруд1 а р н а й ы к а у л ы г а K i p r i 3 y т а г ы б а с к а ш а -
р у а л а р д ьщ 6 e p i H м у к и я т к а д а га л а д ы .

288
 Х а т ш ы н ы ц ж ал гы з б а у ы р ы н ж о н е л т ш ж а т к а н д а й м ы ­
н а у i c K e а я н б а й K i p i c x e H i H ж ур т у л к е н а д а м ге р ш ш ж тщ
б е л п с 1 д еп т а н ы д ы .
К елес1 кун 1 о з ш щ к о м е к п п с ш ер тш , х а тш ы к о ц ш а й -
ту га Э б е н н щ у ш н е кел д ь М а р к у м н ы ц о тб асы к а за н ы ц
к у д 1р етш м о й ы н д а п , о н ь щ о р н ы н е л ж к е ж у м с а га н к ы з -
м еттер1м ен то л ты р гы сы к ел ге н д ей K ipin-ш ы к к а н юсш ерд1
к у т 1п, т ы н ы м тап п ай ж у п р ш ж ур .
М а р к у м н ы ц к а р а ж а м ы л г а н ойел1 к о з ш е ж ас а л г а -
н ы б о л м а с а , д а у ы с к ы л ы п ж ы л а га н ж о к . Э б е н н щ к а з а -
с ы н e cTi n, х а т ш ы а у ы р ы п к а л ы п т ы д е г е н д 1 е с т 1 г е н
болаты н.
К о ц ш ай ту р о с1м ш ен к е ш н , м а р к у м д ы ж е н е л т у ш а -
р ал ар ы т о щ р е гш д е 6ipep с е з б о л д ы . К ,аралы о й ел х а т -
ш ы га р а к м е т ш ай туды у м ы т к а н ж ак- Б у к ш зи ял ы к а у ы м ,
к а л ь щ ел к а б ы р га л а р ы к а й ы с ы п , к а й г ы г а о р т а к б о л ы п
ж аты р е к е н . O cipece, У л к е н ю с ш щ ха б а р д ы е с т 1с 1м е н ,
к о м а н д и р о в к а с ы н т а с т а п , о д еш к е л г е н ш , т а ц е р тец у й ге
Kipin ш ы к к а н ы н а й т к а н д а о с ы н ы о з ш е зор б е д е л , м а к -
т а н ы ш т у т а т ы н ы н ж а сы р а ал м ад ы .
— Д о м -т у з т а у сы л ы п т у р с а , о га н ы м ар аш а б о л а а л а -
д ы ? — д е д 1 ойел тагд ы р д ьщ б у й р ы гы н а к е л к ж е н 6 ip у н м е н .
— К е ш е д е н 6 ep i б у г а н д а у й р е н д ж . Ш у ю р л 1 к е т т ж .
Э й теу1р м ы н а н д а й к ы з м е т т е ж у р ш к е т к е н ш щ 03 i ж у б а -
н ы ш с е к ш д ь Э й т п е с е , о с ы н ш а у л к е н к у р м е т б ол ар ма
ед1... — Э й ел т а г ы д а к о з ш е ж ас ал ды .
К аб ы р гад а кар а л ен там ен к е м к е р ге н Э б е н н щ c y p e T i
ту р . С ол ж ы м и ы п T y c in T i. К е ш ед ен 6 e p r i о к и га н ы ц
о с ы л а й б о л ы п а я к т а л г а н ы н а ©3 i р и з а б о л ы п т у р г а н
секш д ь
Х а т ш ы с у р е т к е у з а к к а р а д ы . О н ь щ оз1м ен ен, т а г д ы р -
л а с , о зш е ец ж а к ы н адам е к е н ш к а л а й б а й к а м а г а н ы н а
ш т е й к а й р а н к а л д ы . С о л сэ т т е кел ес1 ол1м к е з е п 03iHiKi
е к е н ш с е з г е н д е й , ж у р е п б о л а р -б о л м а с ш ы м е г п .
 К О Н А К ТА Р

К урорттан кайты п бара ж аткан сапарлары нда ж олай уйге

с о к п а к б ол ган балалары н KyTin, Е ргабы л шал тун ортасы
ауган да ж атса да, ертецш е к у н ш ыкпай оянды . А л а геу 1мде
у н д е м е й ЖYpiп к и ш ш а л д ы . M o c ic iH д е , ш у л г а у ы н д а
еш ю м нен су р аган ж ок. К е н ет 0 ж eпт0yip каткы л д ауы сп ен :
— Э й , ш акш ам к а й д а ? — дед1 у й к ы л ы -о я у ж а тк а н к ем -
nipiHe.
K e M n i p е с т ш м е, ест1мед1 ме — м 1збакп ады . Е р га б ы л
о н ы н у с т 1не со л т о н е т у с ш :
— K e M n i p , ш акш а к о р м е д щ б е? — дед1 ж ум сар ы п .
— Б а й г у с , « к а й д а л а й д ы » д а ж уред1 е к е н с щ ! К о й г а н
ж ер щ д 1 ум ы ты п к а л а с ы н б а ? !. М о.
Е р е к е н л ом -м и м д ем ей , ал ды м ен 6 ip аты м н а сы б а й д ы
ер н ш е та с т а п , ш а к ш а сы н к а л т а сы н а сал д ы . K e M n ip i б а сы н
у ста п , к ай тад ан T e c e r iH e ж антай д ы .
— Басым сы ны п, олеш н деп жатырмын, мазалай 6epMemi.
— 0 л с е ц , Б аги л а кемш рд1 алып к ел ем ш , — дед1 шал б а-
га н а гы д а й ем е с, к о щ л д е н ш .
— И о, ж е т ю е р с щ ! Б ал а 6 i p ж ак та, 6 i 3 6 ip ж а к та. М ы н а
к у м оладан с у й е п м 1зд 1 табар 6 i p к у ш . О сы К а р а т у б е к т щ
б а сы н д а ж у м а к ту р ган д ай eKi ел1 кия б а сп а й сы ц ... ByriH
к е л с ш б ал алар , к е р е р с щ , e p in к ет ем ш . К ал ж а л гы з о зщ ,
ом алы п .
— К еш е н о к т а н ы н с а г а гы н б ай л ам ап сы н го й , к ер кул ы н
агы ты л ы п к е т т 1.
— И о, б у га н б1рдене а й т са н , бул б1рдене айтады .
— Е , н е гы л д е й с щ м аган . Б ал а... ыИ... тарты п ж1берил
м ы на ш етш , котер сей и п б а с ы н д ы ... м ы ктап у с т а ... еш кай -
да к е т п е с , ор ал ар ... Т у ы п - е с к е н жер1, е л ь .. У с т а д ей м ш ,
к а т т ы р а к уста . К а р а й га н м алды тастап , кай да б а р а сы н ?
— С ен шал ал ж и сы н . О сы гой м ш е, ал ж ы ган д е ге н осы
ш ы гар. EKi бие с е н щ б асьщ а к о к т а с к о я ма? А -а -а , осы н ы
ал м аган к у д а й д ы н там агы т о к .
Е р е к е н ьщ ы р ан а о н д е тш , та я гы н а су й е н д ь
— О й п ы р -ау , бел1м ш ойы ры лы п к а л га н ы H e c i?! О сы мен
та н н ам азы н окы д ы м ба?
290
 - Н ам азды сж итый б о л са н о к ы д а, окы м ай ты н б о л са н
кой , не ол, 6 ip к у н т а ста п , 6 ip к у н окы п .
- К у д ай д ьщ 03i кеи п р ер , м ен 6ip ед е ш ю теШ й дей м 1сщ
со н ы . Ж у р е п м б а сы н д а ж ел т у р га н ы н кар аш ы ... К о й , се н
KeMnip м ы л ж ы н д а й б е р е с щ . Н а м а зы м д ы о к ы п , б и е г е
кетеш н.
Е р ек ен сы р тка ш ы кты . К у н ш ы гы с аппак. А уа с е л -п е л
дымкыл екен. К о лы н кел егей л еп , манайына карады. К е к ж и е к
ш ьщ ылтыр аш ы к болаты н. BipaK ш алга тум аны ты п к е р ш д ь
«Кеш е кер кул ы н д ы бостау косактап ед1м, оралып калмады
ма екен , — деп ойлады ол. — А н ау К ар абидайды кты н таба-
ны нда ж ур ген солар ш ыгар. Т у сау ы м ен сонш а ж ерге к етед ь
Бул иттерд1 байлап коям ы н ба, не ю тейм ш ?»
Bip ко л ы м ен белш у ста п , ш ы к б а с к а н к е к ш еп тер д 1 т а -
я гы м ен а н д а -с а н д а к а гы п к о й ы п , ш абы л ган б и д а й д ы к -
т ы н ж и е п м ен к е л е ж атты . Л е з д е бел1 уйы п, ш арш ап к а л ­
ды . Т а я гы н а су й е н ш аз тур д ы да, бу ы н д ар ы сы ты р л ап ,
су р л еу ж и е гш д е п те м п е п п к к е к ел ш оты рды .
- К е р ш к ! Е -е , ж а р ы к т ы к -а й ! У Ы - О рам алы н ал ы п ,
TepiH cypTTi. К у н ж ы л ы н г а н ш ы га р д еп ж у к а б а р к ы т
п еш п ен тш ш еш ш , к о л ы н а ал ды . У к а л а н га н ещ р ш ж азы п
ж аты п: «Е р тен су й е п м е ш апан ж етпей к а л са , — д ед 1 imiHeH,
— БектемАрден к а л га н ж а л гы з Е р га б ы л д ы н б асы н д а т у к
болм ады д е ге н а т а к к а кал ар м ы н ».
Э л д ек а л ай ш алд ы н к е з ал ды н а е л ге н н е н к е ш н м ун ы
ж ур тты н кал ай ш ы гары п сал а ты н ы ел е с т е д ь Е л е с т е ге н д е
« к у д а н ы н К¥д1рет1мен» е т к е н д е п А й ты бай ш алды н с у й е п н
ш ы га р га н д а гы д ан 6 ip ай н ы м ай ды . B ipaK м ун ы н ж ур тк а
у л е с т1р етш к ш м 1 одан к е п е к е н . А к к у д ы к пен С а р ы е з е к
т е п е к е л ге н с е к ш д ь Б а та о к ы р ы н б е р ген н ен к е ш н атп ен
ж ар ы сы п , м уш е алып к а ш к ан д ар да бар. Ж у р т т ы н 6 e p i:
- Е -е , кай р ан д у н и е ю м ге опа б е р ге н , бул Kicm ep де
KeTTi-ay д у н и ед ен . М ун д ай Kicmep ещп тум ай д ы , ту м ай д ы ,
- деп аза ту ты п , ендг б 1р еул ер :
- 1Ш ркш бала д е ге н о сы го й ! С ап аб ек е к е с ш к ан д ай
кы п ж е н е л т п , е ! О йпы рм ай , м ундай улы дуб1рмен б1здщ
елде е л 1 ein 6ip шал а тта н б а га н ш ы гар , — д е с ш , тан к а л ы -
сы п бара ж а тк а н га у к сай д ы .
Ш ал кул1м Ы реп, т а я гы н устад ы . «А й далада е л ге н Kepi
к а с к ы р га у к сам ай , е л -ж у р тты н ал ды нда абы р ой м ен е т у -
о сы д ан а р ты к ты н енд1 Keperi ж ок». О р н ы н ан тура 6 ep in :
- С ап а б ек ж ан д ар кеш е кел м еге ш H e ci, — дед1 к у ш е н е
сей л еп , — тел егр ам да кеш е efli гой .

2 91
 Э л с ш -о л с ш д ам ы л д ау м ен К ар а б и д а й д ы к т ь щ та б а н ы н а
к е л д ь Б а г а н а г ы ой б е к е р е к е н . Ж ы л к ы л а р epifle -
Ш а й т а н к е н н щ м а н ы н д а ж ур.
Е рекен зи р аттар дьщ тусы н а к ел ген д е im iH eH
б 1р д ец е л е р д 1 к у б 1рлеп, ко п со зб а й , к о л ы м ен б етш сипай
са л д ы . К о п т е м п е и п к т ер д щ imiHeH ж а к ы н д а е л г е н А й ты -
б а й д ы н Ka6ipiH к е р д ь К ы з ы л к у р е ц , ж ас то п ы р а к ды м кы л
к у ш . К у р га м а п ты .
1Ш м 1р кенш , тез1р ек ж у р д ь С а л к ы н тер е н е -б о й ы н ш ы -
м ы р л аты п , ж ы л к ы га ж ет к ен ш е дем ал га н ж о к .
« F a p in п е н д е ... Э р у а гы ри за б о л сы н . Ж а с а г а н кай кезд е
д о м -т у зд ы та у ы са м ы н д е с е e3i 6 iflefli... 0 3 i м ен ен 6ipep ж ас
Kinii б о л у к е р е к . Ж ы л ы м улу д е ге н д е й болы п е д ь ..»
Е р е к е н кай ты п ж аяу ж етп есш бш д 1 д е, кер кулы нды
а г ы т ы п , б и еш т у с а у ы м е н н о к т а л а п ал д ы . А р ы к т ы н i m i H e
e H r i 3 i n , ж и е к т е н а с ы л ы п Mi Hf l i . Э р е н д е г е н д е т у з е л ш
оты рды .
— А - а -а , ж е т ш с б е с, — д ед ! д а у ы с та п , к е з г е к ер ш б ей тш
тап со н д ай б 1р еум ен с е й л е с т т у р га н д а й , — се н болар ма
е к е н с щ MeHi алы п к е т е т ш , ж о к с е к с е н б е с пе е к е н . T y c i M f l e
ай ы ры п ести а л м аган ы м д ы к а р а т ы . Ф ь ю -ф ь ю , ой , ж етер
ту ш м е н о т т а га н ы н .
Е р е к е н ещ ц б а й к ад ы , к у н ш ы гы п ты . BipeH-capaH карай -
га н м алдар б о л м аса, т е щ р е к т е кы б ы р е т к е н п енде ж о к. Э л 1
у й к ы д ан о я н б а га н с е ю л д ь К ер бие д ы м кы л к е к uienTi ан да-
с а н д а 6ip ш алы п , к у р т -к у р т ш айнап , 6ipece п ы скы р ы п ,
6 ip e c e «д ур ы с к о й , д у р ы с кой » д е ге н д е й б а с ы н ш улгы п
к о я д ы . К ер к у л ы н ш ап кы л ап , озы п к е т п д е, ой нактап
к а й та ор ал ы п , к ай та ш апты .
« Б а л а м ы сы н д е ге н , 6i3 де осы лай о й н а к т а д ы к -а у » . Ш ал -
д ьщ eciHe е т к е н eMipiHeH 6ip к ы з ы к о к и га т у с к е н бол у к е ­
р е к , б о л м аш ы ж ы м и ы п к о й д ы . (K e 6 iH e е с к е TycipeTiHi
ж т т ш ш к д е у р е ш б о л а ты н ).
К ер бие уйренипкт1 ж ел ш щ б а сы н а то к т а д ы .
— Й ем ен е, узап к ет ш пе? — flefli KeMnipi, к у л ы н д ы бай-
лап ж аты п . — К а ж ы га н ш ы га р сы н , шай к о я й ы н ба, м ы з-
гы п а л асьщ ба?
— Ш е л д е д ж . Ш а й ы н д ы кой .
Е р е к е н e c i K а л д ы н д агы б е г е т к е ш ы кты . Э л д е 6 i p м унды
OHfli ы н ы л д ай ай ты п , т а я гы н а су й е н ш , 6 i p a 3 турды . 0 з е н
ж и e гiн д e гi к ы с т а у ы н K o p i n , б а га н а гы KeM nipiH in с е з ш
e c iH e алды . «О сы К а р а т у б е к б асы н д а ж ум ак тур ган д ай eKi
efli ки я б а с п а й с ы н . Б ал ал ар га e p i n e3iM кетем ».

292
 «Э й , K eM nip, - дед1 i m m e H , б а га н а гы ж ерде ай таты н
C03i о й ы н а ж ан а т у с ш , - мен са га н д еш н уш к а т ы н н а н ай -
ы р ы л ган м ы н . А з д ы - к е г т гум ы р ы м н ы н iuiiHfle тал ай б а к -
тан ай ы р ы л ы п , талай б а к к а колы м ж е т п . Д у н и е б1рде ал -
д ы н б е р се , б1рде ар ты н б ер ед ь BipaK е к е м к е р г е н , э к е м н щ
a K e c i к е р г е н кар а ор н ы м н ан айы ры лы п к е р ге н к у ш м ж о к.
Н е тан ты р ап о т ы р сы н !» Е р е к е н ж ел 1 б а сы н д а о л 1 к у й б е ц -
деп ж у р ген KeMnipiHe зе к ш ж iб e p гici кеп , у ы тта н ы п ,
ш акш ия к ар ад ы . К е н е т о н ы н т у к ж азы гы ж о к eKeHi e c i H e
T y c i n , са б ы р м ен ой га ш ом ды.
Е р т е р е к т е , о с ы д а н ал п ы с ж ылдай бур ы н со н а у к ы с т а у
м аны т ш г е н уйлер б о л аты н . Бектем 1р оулет1 T eric о сы
араны к ы с т а й т ы н . ©Mip-б ак и ж а н -ж а к к а пыш ы рап к е р г е н
ем ес, а га й ы н ш ы л ед1 гой 6 opi д е. К е к т е м д е ел к ы с т а у д а н
к еп узам ай , е з е н ж и е п н е к а з -к а т а р к ш з уй Tirefli. Ж и е н
К а з ы б а й л а р д а м алы ж о к т ы гы н с ы л т а у р а т ы п , о с ы н д а
к ел ет ш . Е р е к е н н щ бал а к е з ь А уы л ж т т т е р ш е к о сы л ы п
ж ы л кы б а гад ы .
— Т е н т е к -а у , се н де адам болы п , ж ы л кы б а га ты н б о л -
д ь щ -а у , — деп к у л ет ш К ан ш ай ы м ж е н г е с ь К а н ш а й ы м н ы н
б а с ы н д а ш а ш а к т а л га н а к ж а у л ы к б о л а д ы . А ж а р л ы ед1
п отш агар ...
Э л 1 е с ш д е , б 1рде к е ш к ш к к ы з -к е л ш ш е к т е р д щ к о зш ш е
ал ты б а к а н сы р ты н а н к ел ш , ат у с т ш е н «Ж ец еш е» о н ш е 6 ip
са л га н е д ь а у .
А йдап сал д ы м ж ы л кы м д ы те п се н ж ер ге, ж е н е ш е -а у ,
С ен д ей адам таб ы л м ас ек сем ж ер ге, ж е н е ш е -а у ...
Т а я гы н а к а т т ы р а к с у й е н ге н Е р е к е н н щ ж ак e r re p i ж ы -
бы рлап, коздер1 к ы за р ы п , ж асаурап к е т п . Т ы м эр щ е, к о з
н ур ы , к е щ л к у р ы гы ж етп ей тш тым орщ е к а л га н бейш ара
6 ip са гы н ы ш ж у р е гш щ т у б ш о л п з ту р тш , о н с ы з д а к а у с а -
галы ту р га н о д 1ре к ал гы р ит ж ан ы н к у й зе л т к е н д е й бол ды .
«И о, одан 6 epi талай аласапыран жыл о т о ... Олар С ы р б о-
йына Kem in к е т к ен . С одан оралган ж ок... К ай ран К анш айы м
Tipi ме екен бул кун де! О, пони ж алган! Ол Tipi болып, ж уздесе
кал сак, еш к еш м 1з ж аны п, олгеш м 1з т 1рш гендей болм ас па
едж ». ЕрекеннАн алкы м ы на ы сты к ж ас п р е л д ь «Б 1зден к е т ­
кен 6ip кора BeKTeMip оулетш щ не куйде екен ш бш м ес пе
едж . 0 3 i... О й бай -ау, Tipi ме деймш , м енщ 03iM ж етш с б е ск е
келд1м. Ол м енен к еп ул кен ед ьау ».
Ол к у н д е р д щ Kyoci бол ар л ы к 6 i p п ен д еш Ti pi к у ш н д е
к е зд есп р ем бе д е ге н у м т н щ ш ы н д ы кк а уй л есп ей тш ш с е з -
ген ш ал 0 3 i H - 0 3 i c e r i n , к а й -к а й д а г ы о й д ы н к а й д а н

293
к е л е т ш ш е к е й ш , ш о ш ы н ы п , « а л ж ы п п ы н » деп м ойы н дап,
б егет тен т у с т ь Е р е к е н ш ай у с т ш д е к е п с е й л е м е й т ш . С о л
едет1мен унс1з т у к и ы п , к о л д а р ы н ь щ б ш е у л е н г е н там ы р-
л а р ы н у с та п , а к с е л е у с а к а л ы н си п а п , ой ланы п отыр. Б ас
ж а г ы н д а суйеул1 ту р га н ecKi д о м б ы р а га ш у к ш и ы п карады ,
к о л ы н а а л га н ж о к .
— B ip к у й , — дед1 те р и н г е н а к ш ы л б ш е п м е н KececiH
н у с к а п , — ш е л к ан а ты н ем е с. ImiM Keyin K erri.
— С а п а ш ж а н д а р н еге KemiKTi ек ен . К е ш е емес пе келем
дегеш .
— К е л е т ш ш ы га р б у п н .
— С е н ш ал осы ж е ш щ п айтш ы дур ы ста п . О с ы к ел ген д е
Ж е ш с т а й д ы алы п к а л а м ы н деп т у р с ы н ба ? Ж о к , э л д е epin
ез1м1з кетем1з б е?
— Бос с е з сейлеме.
— H e c i б о с с е з . М е н щ е л е ш н деп о ты рган ы м м ы н ау.
Ш а й к ай н аты п бер уге де ш ам а м к е л е т ш ем ес.
— Ы Ь . Б а я г ы д а к о с ы л а р д а KepiciH in ен, ж а р а м а у га ай-
н а л д ь щ ба ?
— Ж о г а л ш ы e p i. ¥ я т ж о к , аят ж о к , к арт ай ган да не б о л ­
са с о н ы ... К у д а й 6m efli, о с ы н ы ж у р тты н к е з ш ш е де айта-
с ы н гой.
Е р е к е н к e н к i л д e й к у л ш , ора м ал м ен к е з ш cypTTi.
— К а й д а н б ш е ш н , к ит етсе ш ам а м ж о к , ш ам ам ж о к деп
ш ы га к е л е д к Э л д е ... — Е р е к е н с е з ш аяктамай Ti3eciH устап,
— eKi т1зем к а к с а й т ы н д ы ш ы га р ы п т ы , KeMnip, — дед1 неге
к а к с а й т ы н ы н а т у с ш б е г е н д е й а к ж е м д е н ш к е т к е н бо з
кезд ер 1м ен а ж ы р а я карап.
KeM nip ж а у ап катпай , с а м а у ы р ы н д ы алып, ш ы гы п кетть
Е р е к е н ш а л к а с ы н а н ж а ты п , а ш ы к ту щ ц к тен а сп а н га к ар а ­
ды . А к ш арбы булттар к е ш п е й , 6 ip орында тур екен.
— К а р а а р г ы м а к а р ы са , к ар га адым жер м ун болар, -
деп м а к а л д а п , к е з ш ж у м д ы . Е р е к е н у й ы к там а са да к е з ш
ж у м ы п оты руды унататы н . « У а к ы т хшркш зы м ы рап eTTi де
ш ы к т ы . T e H ip iH i n K y flip e T i к у и т - а у . Е ш й MiHe, T ip fliK T e ri
ы р ы з д ы к Heci6eHiH т а у с ы л у ы да такады. Эйтеу1р арты м ы з-
да 6 i p ж а м а н бар. Т у я к с ы з пенде e M e c n i 3 . . . Ж ы л да к олд а -
рына ш ак ы р а д ы . - Е р е к е н н щ ойына KeMnipiHin c e 3 i TycTi.
— У а й , а к ы м а к KeMnip. 0 л е р ш ак та ту рм ы с к уы п, TeHTipen
ж уре а л м а с п ы н . А г а й ы н журт, е з е л щ д е й eлдi табамын деп
о т ы р сы н ба б а с к а ж а к т а н ... А й д а л а д а г ы 6ip к аладан».
Е р е к е н к е з ш ашып к ал ы п efli, шаныракта турган ак шар­
бы бултты тагы к е р д ь « Б у л д у н и е н щ булай тез ет ер ш KiM

2 94
б ш ге н . З а м ан ы м ы зд а 6 i3 де ш а л к ы д ы к . С ай ран д ап б акты к.
B i p a K ештене 6iTipMenni3. Е , п п р ю н , б а я гы н ы н ю с ш е р ь
ай! О с ы к у н п н щ адамы у са кта п KeTTi той. Э йн еклбай лар
т1зерлеп отырганда турегеп турган адам мен б1рдей едь
П а й - п а й , ж а р ы к т ы к т а р -а й ! B i3 к у з е к т е м 1з с о н д а ... Атты
ка з а к т а р уст1м1зден ©Tin, адам дарды атып, а у ы л д ы тонап,
ж ы л к ы алы п кет1п жатты. С о н д а Э й н е ю б а й екеум1з ауы л
адам дары н ж и ы п, кол бастап, уй ы ктап жаткан орыстарды
бай л ап тастап е д ж » .
Е р е к е н у а к ы т б о й ы н ш а к у а л а п , ©3iHin г у м ы р ы н д а г ы
б1рл1-жарымды е р л ж icTepiH к е з алд ы н ан ©TKi3in жатты.
« Е - е , е с к е тус1ргенмен не пайда. Б 1 з д щ колдан келер1
тек осы жерде д о м -т у з 6iT ce, а т а -б а б а Ka6ipi ту сы н а н 6ip
уы с то п ы рак бу йы рса, к ал га н ы н 6ip к у д а й га тапсы ры п, ри-
з а ш ы л ы к б1лд1ру». С е й т ш ж аты п Е р е к е н н щ K©3i ш ш ш
кетт1.
М а ш и н а н ы н г у р ш ш е н оянды. Ш а н к а й туе. I p r e r e с о -
з ы л г а н со л к олы н а кун соулес1 T y c i n , к ы зд ы р ы п тур.
— О й бай , бала к е л ш к а л д ы , — деп к е м ш р уйге ж у п р т
ю р д ь — Э й , б ш п ем гой б у п н к е л е р ш .
Заматта гурш уй сы рты н а к е л д ь B ip - e K i рет устем елете
ар ы лд ап , eu iin к ал ды . М а ш и н а д а н у л а п -ш у л а п Tycin ж а ­
тыр. Ба ла д а у с ы , ойел д а у с ы ... Е р е к е н к а п е л 1 мде тура а л -
май к а л д ы . Т ы р б ы н д а п , к о л ы м ен жер T ip e n ж а тк а н д а :
— А с с а л а у м а г а л е й к у м , — д еген 6ipHeuie д а у ы с к ат ар ы -
нан ш ы кт ы . А у ы л ж т т т е р ш щ 6ipi б о л у керек:
— У й б а й -у й б а й , ш алды кара, тура а лм ай ж аты р, — деп
ш и к ы л д ап к у л т ж iбepд i.
— К у а н ы ш кой, к у а н ы ш . К у а н г а н мен к о р ы к к а н б1рдей
деш н гой.
— К у а н ы ш кутты б о л сы н !
Е р е к е н ж а н а к а з турган б а ла ш а толт1ректей к о т е р ы ш ,
ат ж а к ты , к ап сагай сары ж 1 п т п к у ш а г ы н а кы сты . Одан сон
о м ы р а у , жен дер1 а ш ы к , ш у б а р к о й л е к к и г е н , ш а ш ы н
ки д ы р га н т о п -т о л ы к , а к с а р ы , а ж а р л ы к елш ш ек т1 uiiMip-
K e H iH K ip e n , м ан дайы н ан су й г е н болды .
— Э л п жам ан к а й д а ? Э к е л ш пе е д щ д е р ?
— Э к е л д ж кой. Э й , Ж е щ с к а й д а ? Ж е щ с !
— Ж еш с!
Ж а ю л ы се р ед ен курт алып у л п р г е н а я к -к о л ы шидей,
K©3i китар, алтылар ш ам а сы н д агы ул бала табалды р ы кт ы
K e c i n тура калды.
— Бар, бар, атана бар.

295
 Ш а л е з ш е зо р га к елген н ем е р есш бауы ры н а басып,
б е т ш е н с у й д ь « О й , тен тек, атаны с а г ы н б а й с ы н - а у » , — деп
ж а у л ы к т а й у л к е н а к орамалынын, шет1мен к е з ш c y p r r i .
— К е л , келе гой, ой, — дед1 eciK жактан Kopmi кем ш рлердщ
6ipi колы н со зы п . — Шалдын, баласы сьщ гой, кел.
К и т а р у л енд1 е ш ю м г е б а р м а д ы . T i m i ш а к ы р г а н
Е р е к е ц н щ о з ш е де ж о л а га н ж о к.
— К е л с е н ц п , ей, ж а м ан неме. 0 3 i к а з а к ш а б ы е т ш бе ед1,
С а п а б е к ж а н ? — деп е л п к е м ш р к ап сагай сары ж ш т к е кара­
ды.
С а п а б е к а л д ы н а к е л г е н б а ла н ы н к ы с к а к е к ш н е колын
типзш :
— Е п теп т у сш е д 1, — д ед ь
— К о й , к а з а к ш а уйрет1ндер.
— А л д ы м е н а н ау отырган m e m e c i к а з а к ш а б ы м е щ ц , к ай ­
та б у га н к ш о ж о к , — деп С а п а б е к к а з а к ш а б ы м е й т ш ш е
р и за б о л га н д а й кул1мс1реп, а к сары к е л ш ш е г ш е карады . —
Т о м а , м ы н а н ы ц б е т -а у з ы Kip, ж у ы н д ы р ш ы , — дед1 о р ы с -
ш ал ап .
К о п у з а м а й а у ы л к о н а кта р ы да ж и н а л ы п к ал ды . Е р е ­
к е н сы р т к а ш ы г ы п , к о й - е ш ю л е р ш ж и н ап , 6 i p сем1з то к-
т ы с ы н у с т а п , б а у ы з д а п , « к о л ы н н ь щ к а р у ы бар го й » деп
к е п к е с ш T e p ic к и г е н 6 i p ж ш т к е TepiciH i p e r r i p T i n , м уш е-
м у ш е г е болд1рш , к а л га н д а р ы н к ат ы н дарга т а п с ы р ы п , уйге
ю р г е н д е б а г а н а г ы д а й е м е с , е н п м е к ы з а T y c i n T i. K o p m i
а у ы л д а н ш ал да р к е л г е н . С е й л е п оты рган С а п а б е к .
— Ж ал п ы ге о л о ги я х а л ы к T ip iiim r iH iH ен басты
к а ж е т т ш т н е а й н а л д ы , — дед1 ол «м ун ы т ы в д а п алы н дар,
б у л е т е к а ж е т жерЬ> д е п б а л а л а р д ы е з ш е караткан
мугал1мдей ж астар ж а г ы н коз1мен ш олы п. — М ы н а у турган
ж е р д щ асты — т у н га н б а й л ы к . Б 1 зд щ К а з а к с т а н д а ете
си р ек к е з д е с е т ш элем ен ттер бар. А с ы л тастар к ан ш а м а !
М ер уер т, м ар ж а н , ш ж у , ж а к у т, r a y h a p - не к ер е к , 6 e p i бар.
Гр а н и т к е б а й л а н ы ст ы пайда болаты н молд1р, к ы з ы л , кок
туст1 с л ю д а , а ш ы к к ы з ы л м и к р о к л и н , м е л д !р к е к ф л ю о ­
рит, к о ю ж а с ы л ту рм али н , кан к ы з ы л гран и ттерд щ е з 1 неге
турады . Б ул ж о н ш е н бар гой, бул ж е н ш е н б1зд щ К а з а к -
стан б у ю л д у н и е ж у з ш е о й г ш .
— Ш ы р а г ы м - а у , — дед1 катар оты рган к о н к а к м урынды
А б ы л к арт. — С о л т а с ы ц н а н 0 3 i пайда бар м а ? М а г а н
6ipeyiH океп берсенип.
Т ш ащы ш а л д ы н кикар с о з ш е бурын к у л т уйренш к ал -
гандар к а р к ы л д а п к у л 1с ш алды.

29 6
 — О н ы н п а й д а с ы д е г е н пайда ш аш ет ек тен , а к с а к а л .
М э с е л е н , со н ау У к р а и н а г р а н и т а 6i3fleH алады. Оны ен д еу
т э с ш н ш ы га р г а н д а 6 i 3 fli n га л ы м . Ж алп ы м ун ы н м ан ы зы
д еген м ан ы з т ш тен керемет.
— К а й д а м , — дед1 Е р е к е н . О с ы н ы н м а н ы з ы н а о н ш а
T y ciH rici к е л м е й , — осы 6 i p тастард ы н со н ы н да к е т т щ гой
е з щ м е н е з щ б о л ы п . Т ы м б о л м а с а ж ы л ы н а уйге 6 i p апта да
тунеп к е т п е й с щ д е р .
С а п а б е к а л д е н е г е к ы н ж ы л а к у л д ь № 2 ф ер м а н ы н с а ­
нитары, ж у а н кар а Е рм ен тай ш а л д ы н н а да н д ы гы н бет ш е
басты .
— Ш а л д а р бар г о й , a f t T e y ip Kepi тартасындар да от ы ра-
сы ндар. А л , с е н щ к а с ы н д а к а л д ы , бала бакты, ceHi бакты.
А л с о н д а не б т р м е к . О с ы н ш а о к ы п , м ы н а к о л х о з д ы н
ж у м ы сы н icTeMeK пе? М ейл1, багы алда. Т ы л ы м к у д ы ...
А б ай айткан емес пе « Ж а с ы м д а гы лы м бар деп ескермед1м»
— деп. С о л а й тк ан д а й , осы сендер мен 6 i 3 кур к ал га н к а л -
п ы м ы зд а к ал а б е р е ш к . Б а л а л а р га тыйым с а л у г а б о л м а й ­
ды. С о л а й ем ес пе, Б а к е ?
— Э р и н е , а р и н е, — дест1 б1реулер.
Будан со н С а п а б е к д у ш м журтты а узы н а караты п,
©3iHiH Л о н д о н г а , Б у д а п е ш к е , М а р о к к о г а , И т а л и я г а б а р -
ган сап ар л ар ы н э н п м е л е д к Б ет ен , ж ат х а л ы к г а р д ы н
д э с т у р ш , м ед е н и е т ш , адам дары н мактады. И тали ядагы
к ед ей л ер д щ ауыр турм ы сы н а аяныш быд1рдк Ш а л дар га
бу л a n r i M e H i т у с ш у ты м к и ы н е д к С о н д ы к т а н о л а р ж а с -
т а р га а р а л а с п а й , е з д е р ш е TyciHiK Ti б а с к а э н п м е г е а у ы с -
ты . Б о с а г а д а о т ы р г а н Т о м а м у л д е ж а л г ы з к а л д ы . К а л а
к ы з д а р ы н а т а н е п с1зд 1кп ен ю ш к е н т а й к и ы к ш а к е р п е н щ
у ст ш д е калай оты рары н б ы м е й , 6 ip e c e колы м ен жер
T i p e n , 6 i p ж а м б а с т а п , ж у р т т ы н с е з д е р ш е т о л ы к T y c iH e
койм ай, э р ю м г е 6 ip карап, yH ci3 отырды. К е н ет e H e ci-
HiH с а м а у ы р к о т е р ш к е л е ж а т к а н ы н K e p i n , ж у п р ш б а ­
ры п:
— А ж е , бер, дайте мне, дай те, — дед1 елпектеп.
Б ур кы рап с а м а у ы р к е л д ь К ы з ы л ж о л а к д ас та р к а н ж а -
йы л ы п, майы ш ы л к ы г а н к урен бауы рсак тар то гщ ц к Ш а й -
ды Т о м а к уйды . K e M n ip онш а сенщюремей, к ар сы отырып,
к осарлан ы п сут к уй ы п : «бы лай, бы лай, иэ со л а й , су т куй ,
а к с у , ш ай» деп 6 i p - 6 i p i H e бай ла н ы сп ай ты н 6 i p сездерд1
ай ты п о т ы р . С о й т с е ж а к с ы р а к т у с ш е д 1 д еп о й л а й т ы н
секш дь
С а п а б е к ж а с т ы к к а ш ы нтактай жатып:

2 97
 — Г е о л о г и я н ь щ б о л а ш а гы д е г е н б о л а ш а к керемет кой.
Э р и н е , e m 6 i p к о гам м у н с ы з к ун коре а л м а с ед1, — дегенде
о з ш к о й шалдардын, 6ipi Е р е к е н е :
— в л е т щ к е з щ бол ды . К е з е к ceHiKi, енд1 неге о л м е й с щ ,
— деп к о л к а л а п отырган кез1 едь
— И о , ио, К а з ы б а й т у к ы м ы н д а ж е т ш с б е с к е к е л г е н
е ш ю м ж о к . М ы н а Б е к т е м ю ж е т т с к е ж а н а жеттк К е з е к
о з щ Д 1ю . К ш м д ер 1 щ ц к и м ай о т ы р с ы н ба ? Б о р ю щ и , ecirm e
б о л с ы н , 03iM а л а м ы н , — д е д ! ш о к ш а с а к а л д ы , кара шал
кулана к у л т .
Е р е к е н кез1 ж у м у л ы , р и за б о л га н д а й : « Е - е » , — деп ж ы -
миып к ояды .
— Е р е к е - а у , iuiiriH м е ш ю он да, — деШи А б ы л карт.
— Е -е.
— Б ы л т ы р гы 6 ip о ю л а н г а н м о с щ к ай д а ...
— Э й , ш ал , п е ш п е т щ д ! м ага н 6 e p e p c i n .
— Е-е.
— Т а я г ы н д ы мен алам.
Е р е к е н к о з ш адырайтып аш ы п алды .
— Ш а т п а , — дед1 коздер1 к ы з а р ы п , — ой, жам ан К а з ы -
б а й д ы н т у к ы м ы , ш а т п а й о т ы р .. . Т а я к т ы е ш ю м г е де
б е р м е й м ш . Б а л а м д 1ю .
Ш а л д а р н а сы б а й д а н с а р г а й ы п к етк ен с о й д а к TicTepiH
K op ceT in , о р к а й сы сы о р к а л а й , к а р к ы л д а п , к е н к ы д е п ,
кайсыб1р1 ж отел к ы с к а н д а й б у л ы гы п к у л д ь
Д а л а д а н ж у п р т к е л г е н к и т а р ул Т о м а н ы н ж а н ы н а
Т1зерлеп отыра к ал ды :
— М а м а , м ам а , ребята идут к о зе р у ...
— Т ы что с у м а с о ш е л ! — дед1 Т о м а opi се й л е тп е й . Д ау сы
ш а н к ете к ал га н д а й бол ды , о й т к е ш осы к езд е шалдар окыс
ж а л т к ар а ган едь Т о м а у я л га н д а й б ол ы п , б а л а с ы н ы н к у л а -
гы н а з о р т T orin сы б ы р л а д ы .
— Б 1зд щ м ы н а у да г е о л о г б о л ам ы н деп ж у р , - дед1 С а -
пабек и е п м е н улын KopceTin.
— Э к е ж о л ы н к у а л а й ы н д еген гой.
— Б ос с о з с о й л е м е н д е р ! — Е р е к е н ж астар ж а гы н а з ею п
к а л д ы . — Э к е ж о лы н к у с а , м ына м е н щ ж о лы м д ы к усы н !
И е б о л сы н м ы н а к у ш а н ы р а к к а !
Ж у р тты н 6 o p i т ы м -т ы р ы с.
— Ж а с т а р д ы н 6 o p i со л , Е р е к е , — дед1 А б ы л KypciHin. -
М е н щ о л п ю ш к е н т а й ы м , к у д а й -а у , немене дейдк.. б1рдене
бол ам ы н д ей д ь MeHi б а к п а й с ы ц ба д е с е м , х е -х е -х е ... бак-
пайм ы н д ей д ь Х е - х е - х е .

298
 - E h -e h -e h ... со л-сол.
Е р е к е н к у л г е н ж о к.
- С о н д а булар ю м ym iH туган , - дед1 к е ш п . - Клмге
к ер е к со н д а булар.
С а п а б е к осы с о з д е р д щ тура о з ш е айты лы п оты рганы н
м о й ы н д а га н д а й , м а н а й ы н д а гы л а р г а к е з ш к ы с ы п , ж ы м и -
ып койд ы .
Ж у р т т ы н 6 o p i шай im in болы п, Е р е к е н б о л е -ж а л а н ы н
6opiH ж а т к а ж1берш , б а к пен ы р ы с, Heci6eHi от б а сы , о ш а к
к а с ы н а к а л д ы р ы п , ш а н ы р а к т ы н а м а н д ы гы н т ы е п , бата к а -
йырды. Ш а л д а р да, ж астар д а, TinTi Т о м а да колд а р ы м е н
б ет ш си п а ды .
К у н е н к е ш п , ш ан ы р а к та н к у л а г а н а к со у л е ж о га р ы г а ,
т у ы р л ы к к а ш ы гы п KeTTi. Ш а л д а р к у б ы л а г а катар туры п,
6 e c i H н а м а зд а р ы н о к ы д ы . Б1раздан со н ет к е л д ь С а п а б е к
ж а стар ж а г ы н а ч е м о дан ы н ан ю г о с л а в и я л ы к к о н ь я к алып
к уй д ы . Ж у р т к а бу ран д алы ты гы н ы н к е р с е т ш , ю г о с л а в и я -
л ы к т а р д ы н к о н ь я к т ы со л ты гы н га к уй ы п imeTiHiH айтты.
Ж а л п ы е в р о п а л ы к т а р д ы н imiMfliK ж а г ы н а ж о к х а л ы к
е к е н ш о н п м е л е д ь А у ы л кон актары еттен с о н тарап K e r r i .
К е ш ю л ж тагы да к он актар к е л д ь Т а г ы да ет а с ы л д ы , ю г о ­
с л а в и я л ы к к о н ь я к куйы лды . Ю г о с л а в и я л ы к т а р д ы н бу ран ­
д ал ы т ы г ы н г а к уйы п iuieTiHi айтылды.
Е р е к е н еттен со н у з ы н , с у ш р а р ш а с ы м е н TiciH ш ук ы п
о т ы рган да С а п а б е к к ай да гы 6 i p кар адамы ж а й ы н д а , А м е -
р и к а д а гы ул ттарды н т е щ п з д ш ж а й ы н д а , K a 3 i p r i ж е т ш ге н
т е х н и к а ж а й ы н д а к ы з ы к 6 i p о нпмелерд1 со гы п отыр едь
- Э й , д о гар ш ы ещ ц, — дед1 Е р е к е н ш ыдай алмай. — А н а у
оз1м1здщ А с п а н д и я р г а д ом бы ра берип, он с а л с ы н .
- А л , он т ы н д а й ы к , - деп, к и са й ы п ж а тк а н ж урт б а ст а -
рын KOTepin алды .
H e r i ш ы г ы н к ы , ipi, к ап са га й ж т т ю ш к е н е ecKi д о м б ы -
р а н ы н imeKTepiH а р б и ган с а у с а к т а р ы м е н epiHe ш е р т ш ,
к у л а г ы н бурады . B ip a 3 дан ы лдаты п отырып, сен у ш ш а й ­
тып оты рмы н д еген д ей С а п а б е к к е кар а п , ж у ан к оныр д а -
у ы сп е н ж е ш л 6 ip ещ й б ы лкы лдаты п бастап к е г п . Э ш й то-
л ы к а й тп а й , о р т а с ы н а н у з ш т а ст ап , д о м б ы р а с ы н кай та
бурады.
Е р е к е н а ш ы к т у н д ж т е н ж у л д ы з д а р г а к ар а п ж а т к а н .
Э л д е к а л а й к е н ш онш а кетерш м ей, н е м е р е с ш щ ш ак ы р ган -
га к е л м е г е н ш е , к е л ш ш щ а я к -к о л ы н ы н ж а л а ц а ш о ты рга-
нына, С а п а б е к т щ т а у с ы л ы п б1тпейтш м ы л ж ы н OHriMeciHe
к ы р ы ст ан ы п оты рган.

2^9
 - Э й , а й т а т ы н б о л с а н , а й т с а ц ш ы , - дед1 а к ы р ы п .
— K e m e ri екен, Д у й сен б 1 до м б ы р а с а у с а г ы н а т и ер -ти -
м есте ай гай лай ты н. Н ед ен м унш а ж аман болып ту д ы н -
дар.
А с п а н д и я р б а г а н а д а н о с ы сезд1 к у т ш о ты р га н д ай , д ом -
бы р а н ы т ы р н а н к ы р а п к а г ы п - к а г ы п ж iб epiп, т а м а гы н к е -
неп алды. К е н е т с о н ш а л ы к т ы зор, б ш к д а у ы с п е н ш ы ркай
KOTepin, т ы н ы п кал ы п , д ом б ы р ан ы кайта с е й л е т п . О дан со н
а л га ш к ы ащ ы а й к а й г а т у к к а т ы с ы ж о к ж о га р гы imeKTeH
к у м п ш д е г е н 6 ip о н г е u iec in к е г п :
- А - а - а - а . ..
Н е гы л ы п ж о н г е к ел м ей тур.
Д о м б ы р а м н ы н nepHeci...
Е р е к е ц н щ к е з ш е н 6 ip о т ж ы л т eTin:
- Е, о с ы л а й т е р м е н е бас, — д е д г
- Б ал ал ы а р к а р б ау р а й д ы ,
Б а л а с ы з а р кар зарл ай д ы .
А т а с ы ж ам ан к а н д а й - д ы ,
Б ас б ы м е й т ш н а р д а й -д ы ,
- О, iuipKiH, с о з - а к к ой !
А с п а н д и я р т е р м е ш ая к т а п , д о м б ы р а с ы н кай та т ы н к ы л -
д аты п а з - к е м о ты р д ы . С ы р т т а н он т ы н д а у г а к е л г е н к ы з -
к е л ш ш е к т е р г е eciK ж а к т а н оры н болм ай, кайсыб1реулер1
уй ге ю р м е й , д ал а д а н с ы га л а п тур.
- Карагым, басшы айгайга, - дед1 Ерекен куана кул1мс1реп.
А с п а н д и я р ipKmreH ж о к . Б а г а н а г ы д а н да зор, айбарлы ,
б ш к ун м е н :
- Е й , к а л к а - а - а , а - а , а, а, - деп т о л к ы н д а т ы п , с о зы п
окетт1. К о м е к ей б у га к т а р ы кан толы п , б1леулен ш ,
к у р е ц т п к е г п . Е р е к е н т у л а бой ы ш ы м ы р л а п , ©Tin к е т ­
к е н 6 ip о к и г а н ы а й к ы н ы р а к K o prici к е л ш , к о з ш жумд^м.
Т о м а о с ы н ш а зор д а у ы с т а н ш ош ы п к е т ш , 6 opi со д а н б о ­
лып тур ма д е г е н д е й , А с п а н д и я р д ы н к е з г е б1рден т у с е т ш
ш ы г ы н к ы , у л к е н и е г ш е к а р а д ы . Е р е к е н т а г ы да к о з ш
аш ы п к а л ы п е д к « Е й , к а л к а » д е г е н к у ш ш п т к а Ь а р л ы
у н н е н т у н с ш к ш ш , т у н д ж т е н ж у л д ы зд а р д 1р 1л к а гы п тур
екен.
- А й ы р ы л ы п с е н е н , со у л ем , к а й т к а н ту ш
Э н ш е 6 ip б а с а й ы н А л ты б а с а р ...
- Б а с , — дед1 айгайлап. К о з ш е ы с т ы к ж ас т 1 р е л т , «Б а-
а -а с» д е п а келд1 тагы да баркы рап. B i p a K олай е т к е н ж ок.
— Е , е, ж а с т ы к и п р к ш , - деп д1р1лдеген с а у с а к т а р ы м е н
с а к а л ы н сал ал ады .

300
 А с п а н д и я р е н н щ к е т е р ш е р к е з ш д е турып KeTKici кeлiп
оты рган адамдай ж о га р ы е м ш ш , а у з ы н к е н а ш ы п , к е к к е
карап ш ы ркад ы .
— ImiHfli... — дед1 он б1ткен к езд е Е р е к е н юмд1 боктап
оты рган ы н G3i де б ш м е й . Э н 6iTTi. С а п а б е к кайран к ал ы п ,
б а сы н ш ай ка д ы .
— Т а м а ш а , та м аш а ! Н е к т е й с щ каз1р, А с п а н д и я р ?
— Т р а к т о р ш ы , — дед1 б а с к а 6 i p e y ол у ш ш .
— Т р а к т о р и с п ш , — дед1 со дан к е ш н А с п а н д и я р д ы н 03i.
— М ы н а у д а у ы ст ы к у р т у г а бол м ай д ы . М ы н а у д е г е н н а ­
г ы з оперный баритон гой. Т а к ж е, Т о м а ? Т еб е к а к , н р а ­
вится?
— М о щ н ы й го л о с , — дед1 Т о м а басы н ш ай кап.
Б1раздан сон конактардын 6 e p i таркап, уй-inii ездер1мен
ездер1 калды. 0 з т е с е п н д е малдасы н курып отырган Ерекен:
— Т а г ы 6 ip к о н ы п , к е т е с щ д е р м е? Ж о к , б о л ас ы н д а р ма
6 i p a 3 ? — дед1 ба л а сы н а тура к арап.
— Е р те н журу1м1з к ер е к . О т п у с к а м ы з 6iTTi, к е к е - а у , О н -
с ы з да кеи п ге тш болды к . Курорттан кайтарда а з д е р г е со га
алмай кетем1з бе деп еб д е н с а с т ы м ез1м. Ж о л бойы нда с а -
м олетк е оты руды н 03i к у д а й д ы н 6 ip а за б ы , х а л ы к к е п ...
— Б а л а н ы ш е ? Ж еш ст1 тастап кетпейс1ндер м е? Е к е у -
д е н -е к е у к а ш а н гы о т ы р ам ы з сойдиы п.
— О н ы е з д е р щ бш ес1ндер, м аза л а р ы н д ы алады д е м е с е н -
дер ...
Е р е к е н ун д еген ж о к . T e c e r iH са л д ы р ы п , жатып кал ды .
B i p a K у й ы к т а м а д ы . М а з а с ы к е т ш , ж у р е п к атты с о г ы п ,
елдеб1р к о л а й с ы з ж а г д а й г а тап б о л га л ы тургандай е р е к -
пи бер дь B i p e c e KeMnipiHiH баяу к о р ы л ы н а , 6 i p e c e ш ы -
м ы л д ы к т ы ц ар ж а г ы н д а сы б ы р л а с ы п ж а тк а н б а л а сы мен
к е л ш ш щ о р ы с ш а с е з д е р ш е к у л а к т у р ш , унс1з ж аты р.
Е ш т е н е г е т у с ш г е н ж о к . B ip a K к е л ш ш щ а ш ы н г а н , батыл
у ш н е карап, онш а ж а г ы м д ы б1рдене айтып ж а тпаган ы н
с е з г е н ед1. C e 3 in кана к о й ган ж о к , а н ы к б ш дь
Е р т е щ н е т у р ы сы м е н С а п а б е к к ай туга ж и н ал д ы . Э к е -
ш е ш е с ш е алган б а за р л ы к т а р ы н , 6ip a3 ж и н аган а кш а лар ы н
к ал ды р д ы .
— О сы н ы н 6 ep i Т ом ан ы н жинап жургень О з д е р г е деп осы
ш ыбын-цпркей болып журедь М ен болсам, калтама тускен
затты сол KyHi куртам гой, — деп койды. Осыдан барысымен
п о сы лка салатынын айтты. Одан сон:
— А л , ещ и м ы на б а л а л ар ы н , — дед1 Ж ещ ст1 к е р с е т ш , —
6ip ту ш р к а з а к ш а б ш м е й д ь — Ч е м о д а н ы н ы н а у з ы н ж аба

301
а л м а г а н б ол ы п 6 ip a 3 к и н а л д ы , — таттанып к а л г а н ба Йе­
м ен е ? ... А л ешп ок у у ж е б а ста лы п к а л д ы . Б у л арада орыс
мектеб1 ж о к . М у н ы к ал ай о к ы та м ы з деп оты рсьщ дар. Биы л
жет1ге к е л д ь
Ерекен, томен кар а п , у н - т у н а з у з а к отырды.
— А л ы п кет е з щ м е н 6 i p r e , — дед1 6 ip к е з д е д а у с ы к ар-
л ы г ы п . — О к ы т , е з щ д е й к а щ ы б а с eTin ш ы га р .
С а п а б е к тагы да к ы н ж ы л а к у л д ь
— О й, к о к е - а й , м е ш 6ip б а ла сы р а п барады деп о й ла й -
с ы н ба ? О р ы с м е к т е б ш щ ж о к е к е н ш айтып отырмы н гой.
Э й т п е с е ...
— Б а р , бар, алы п кет, — д е д 1 Е р е к е ц . — Ж о л д а р ы н б о л ­
сы н !
Т устен к еш н жалдап алган м аш и н алар ы н ы н каби н а-
с ы н а Ж е щ с пен Т о м а н ы о т ы р г ы з ы п , с ы р т к а C a n a 6 e K T in
©3i о т ы р ы п , о к е - ш е ш е л е р 1 м е н т у р а е т к е н ж ы л г ы д а й
с у ш с ш к о ш т а с ы п , « р е н ж 1м ен д ер » деп а к ы л а й т ы п , а у ы л -
д а н ш ы г ы п K erri. М а ш и н а к а р а с ы у з ы г е н к е зд е гана
KeMnip у н - т у н с 1 з ж а у л ы г ы н ы н meTiMeH K03iH iH ж а с ы н
cypTTi.
— К е з щ а г а р с ы н ceH in , - дед1 ш ал а к ы р ы п , — ж ы л ам а !

* * *

K efleci KyHi Е р е к е н к етп ен ш алып « к ы с к а отын ж о к , бар

к е з ш д е ки ойып а ла й ы н » - деп к ы с т а у ж а н ы н д а г ы корага
KeTTi. У а й ы м ы н б а с у у ш ш т а г ы д а ж т т п к д е у р е н ш ,
б у р ы н г ы н ь щ а дам дары н е с к е т у а р м е к бол ды . К а н ш а й ы м -
д ы , б а я гы С ы р г а к о ш к е н а га й ы н ж у р тты о й л а д ы . BipaK
к у л а з ы г а н к е щ л ш е еш тене а л д ан ы ш б ол м ад ы . Т е к T o 6 eci
ш у р к -ш у р к , е с ю коран ьщ iшiнe eHin, к о н ы р с ы nci м у щ а г е н
кара к о ш к ы л , д ы м к ы л к и га ©TKip ж а л п а к к е т п е н ш к у л а ш -
тай се р м еп , ж у м ы с к а Kipicin к етк ен д е ган а Kepi cinipflepi
ж а з ы л ы п , к ур ы с та р ы таркап , к е щ л ш д е п ащ ы уайы м ы да
6 ip T e -6ip T e ж о г а л а баста ган д ай болды.
 БАССУЙЕК

М у с 1 н ш 1 -а н т р о п о л о г Х а м и т к е ш ю аста н с о н ж у м ы с
болмесш е б ей м езгы ю рдь
Л або рато рия деп а т а л у г а тшст1 у зы н ш а б е л м е н щ imi
л ы к то лы ю т а п б о л г а н д ы к т а н , ж а з у ш ы н ы н Ka6HHeTiHe
K©6ipeK у к с а й т ы н .
С то л у с т ш е н еден ге д е ш н ш а ш ы л г а н к у л - к о к ы с , с и г а ­
рет к а л д ы к т а р ы , к а г а з к и ы н д ы с ы , MyciH ж а сай т ы н коныр
к о ш к ы л с ы л а к т ы н у п н д 1 л е р 1 , с е ш л ш б 1тп ейтш т е м е ю
TyTiHi MyciHmiHiH ж у м ы с д е с е , д у н и е н щ 6opiH умытатын
ж a н c e б iл адам е к е н ш байкатады. B e r r e p i аш ы л га н 6ipHem e
ю та п ты ц к ат ар ы н д а омпа ту ск ен асы к та й ш ы к ш ы т ы ж о -
гары карап, о л ге н а да м н ы н обден мYжiлiп, о п ы р ы лу га
а й н алган бас с у й е п ж аты р. М у с ш и п оны о л д е н еге ы за
б о л га н да д о м ал аты п атып ж1берд1 ме, б о л м а с а о д еш солай
койды ма, ойтеу1р к а с к а м ан дайды киып т у с к е н к ы л ы ш -
тьщ i3i KOpiHin, т о н к е р ы ш жаты р.
Х а м и т б о с а г а д а г ы д и в а н д ы с о л к е т ю з е отыра к е т ш , xici
ауы рган адам дай б ет ш тырж итты. К у р с ш ш , д иван а р к а -
л ы г ы н а ш а л к а я TycTi де, к е з ш ж ум ы п у з а к отырды.
О л м у н д а ж у м ы с icTeyre к е л г е н ж о к е д ь Е ш ю м г е
к о р ш б е й , о н а ш а оты рай ы н ш ы деген .
Bip ж ы л б о й ы н а с а р с а н г а са л га н мына «сайтан алгы р»
ж у м ы ст ь щ н еге 6 ip к ы р ы к е л м е й т ш ш е т у с ш б е й - а к койды.
ByriH 6iTin ту р га н мусш д1 кайта б у зы п , бас суйект1 аршып
тастады. Ж о н е ещп к о л г а а лм асп ы н деп серт eTTi.
« Б е с ж ы л . Б е с ж ы л бойы на 6ip жем1с б ер м е ге н , а забы
коп, ш ы гы н ен бе к б о л д ы -а у бул. А л осыдан бес ж ы л бурын
д ип л ом га т а п с ы р га н ту н гы ш e n 6 eriH атакты Г е р а с и м о в т ы н
03i к алай м актап едь « О р т а л ы к м у зе й ге э к с п о н а т eTin к о -
й ы л сы н » деп оз к о л ы м е н ж а зы п берген.
О л 6 i p ж а к ы н д а ол ген латы ш ж т т ш щ бас с у й е п б о ­
латын. Х а м и т м усш д1 алты айда дай ы н к ы л д ы . К о м и с с и я
мушелер1 мусшд1 олген ж т т т щ т у ы с к а н д а р ы н а к е р с е т к е н -
де c e M ip in к етк ен егде латы ш ойелк
— Ж а р а тк ан -ау , мынау б1здщ Э м и л ь д ш доп ©3i гой! T i m i
айн ым айды. К а н д а й га ж а п ! М у н ы ж асап ж у р ген к а й с ы л а -

303
р ы ц ы з ? — деп eci ш ы га к у а н ы п , TinTi саты п а л м а к болып
оу ре б о л га н .
Б ас с у й е к б о й ы н ш а м у с ш ж а са у д е г е н н щ не е к е н ш е н
хабар ы ж ок, карап ай ы м о й ел д щ а у зы н а н осы с о з д 1
е с п г е н д е Х а м и т т в о р ч е с т в о б а к ы т ы н ы н кандай б о л а т ы -
н ы н т у н г ы ш рет с е з ш ш е д ь С о д а н 6 e p i 6 i p H e n i e My c i H
ж а са п ш ы га р д ы . Б о л е н д е й к е р е м е т б о л м а са да 6 o p i де
м у з е й л е р д щ 6 i p б у р ы ш ы н а н о р ы н алып тур. Ал, м ы на 6 ip
е т к е н г а с ы р д а о л ге н Ж ау б ер 1 б а т ы р д ы н к е й ш н кал п ы н а
к е л п р у Ti pi поле болы п ж а б ы с а р ы н ол б ы м е г е н .
« Ж о к , ж о к . Б у д а н а р т ы к к а ещц шамам ж о к . К у р ы п
KeTciH. К о л ы м н а н к ел м ещ ц ».
Х а м и т ж ы л а й ты н адам дай eKi к о л ы м е н бе тш б асы п , а з-
кем оты р д ы да, к а л т а с ы н а н с и г а р е т алып тутатты . Ш а л а
ж а н га н cipiHKe тал ы н бей -ж ай ыргап, амалы т а у сы л га н , ша-
р а с ы з ку й м ен стол у с т ш д е ж а т к а н б а с с у й е к к е сы гы р ай ы п ,
у з а к кар ад ы .

* * *

Kiin i ж уз р у л а р ы н ы н 6ipiHeH ш ы к к а н атак ты Ж аубер1

баты р е т к е н г а с ы р д ы н 6ipiHini ж а р т ы сы н д а ж ep гiл iктi х а н -
д ы к к а ж о н е патша о т а р ш ы л а р ы н а к а р с ы к у р е с т е ер л ж п е н
к а з а тапты д еге щ ц Х а м и т 6ipfle e3iHin тари хш ы д о с ы н а н
е с н г е н бол аты н .
— Е ге р сен Ж а у б е р ш щ MyciHiH ж асап ш ыгара алСан, бул
е н б е п н Yшiн са ган е с к е р т ю ш о р н атуга болады, — д еге н ол п
д о с ы . — С е н eлi тар и хты п р ш т е р ед щ . У г ы п ту р м ы сы н ,
б ау ы р ы м . С е н eлi тар и хты п р ш т е р ед щ .
Хамит ез басы Ж а у б е р ш щ тарихта каншалыкты куны
барын айырып б ы м е се де, айтуга Караганда бейнеттенш
ке р уге турарлык адам гой деген оймен еткен жылы мо-
ласын ашуга ую мет орындарынан руксат кагаз алган.
Июнь айынын басында Калм аккы рган ж азы гы ны н как
ор тасы н д агы ж апырайган ж ал гы з т е б е г е о рн аласк ан кал ы н
зи р атка Х а м и т 6ip топ адам м ен с о с к е ауа к е л т т у с к е н д е
бул а р а н ы н ж аз д есе 6ip ты н б а й т ы н ы с т ы к а н ы з а гы а н к ы л -
дап с о г ы п тур е д г K ici б о й ы н д а й ш о к - ш о к ш и е л е р д ен
б а с к а пана кы л а р кар а ж о к . Т а к т а й д а й Ten-Teric ж а з ы к
д а л а н ы н киы р ш етш д е с а г ы м тутеп тур. С аргай ы п , курап
к е т к е н изен, ад ы р асп ан , ж у с а н д а р а я к б а с к а н сай ы н ку р т-
к у р т у г т л ш т у с е д г Э р ж ерде к а з ы к ш а к а к ш и г а н сар ш у-
н ак тар д ан б а с к а Tipi м а к у л ы к к е р ш б е й д ь

304
 0 т к е н гасырдын аягында гана кылыш сынып, кан т е п лген
м ы н а б е й м а з а те б е еш и е ш к а н д а й с о й к а н к е р м е г е н д е й ,
ешюмд1 бш мейтш дей, тыныш кана, neci3, унспз жатты.
— К у ш кургыр ертене ме, кайтедй bip кыры к бес градус
бар шыгар, — дед1 аудандык партия ком итетш щ секретары
С а г и т Ж у с ш б е к о в машинадан Tycin жатып. Секретарьдьщ
кан таситын ауруы болатын, сондыктан 6ip колымен е з ш щ
б ш еп н устап, тамыр со гы сы н тексер1п келе жатыр.
Т о п зират ж и е г ш д е иipiлiп турып к ал ды . М о л а л а р д ы н
кайсыб!р1 ж е р м е н -ж е к с е н т е п с т е л ш кетк ен . К у л п ы т ас та р
б е т ш д е п ж а з у л а р да ж е л мен ж а н б ы р су ы н а н м у ж ш п ,
е ш у г е а й н а л га н .
№ р 1л ген топты н ел д е н е г е ЖYpeктepi д ау ал ам а й , толкып
к ал га н ы н Х а м и т ш т е й ce 3 in тур.
Б а га н а ж и н а л ы с ycTiHe С а г и т Ж у с ш б е к о в :
— K,a6ipfli а ш к а н д у р ы с -а у , 6 ip a K ж е р г ш к п х ал ы к т ь щ
к ал ай к арайты н ы н кай дам . Ш а л д а р к е л к е р ме ек ен , он ьщ
уст1не ж ы л да р бой ы н а б а сы н а ел т у н еген к а с и е т п Ka6ip
гой, — деп бултактап к е р г е н . B ip a K бул icTi ж о га р гы ор ы н -
дар к олд ап оты рган ы н е с т 1 генде райынан кай ты п, TinTi
e3 i бастап барып, к а з у г а к е м е к т е с п е к бол ган .
— К у р е к п екел1н дер, — деп Х а м и т айгай салд ы м а ш и -
нада к ал га н е ю ж iгiт к e .
Т о п Ka6ipfli баспай, ж иектей отырып, о к ш а у турган тай-
пак м о л а га т1релдь
— О с ы , — дет ш о к ш а с а к а л карт K ici. - K a 6 ip i осы . А л ,
еши сендер бара турьщ дар, мен а руактарга арнап б1рдене
оки к оя йы н .
K a 6 i p 6eTi к а у л а га н ш еп . Е р н е у ш е суйей са л га н к у л п ы -
т а ст ы н у с т ш д е кун к е з ш е н она бастаган к у м к а к ш а л ар
ж аты р. Ж а з у л а р е ш у г е а й н а л га н , тек терен ойып с а л ы н -
ган а й д ы н c y p e T i г ан а а йкы н к е р ш е д ь
Ш а л майда топыракка шарта ж у п н ш , куранды куб1рлеп,
imiHeH окьщы. К олын жайып, бетш сипады да, акыргы рет
аныктап Keprici келгендей, Ka6ipre yHci3 карап, узак отырды.
Содан кешн асыкпай орнынан турып, Ti3eciHin шанын какты.
— M e й i л д e p i н , к а р а к т а р ы м , — дед1 ж у р т к у р е к т е р ш
ы н гай л ай б а ст а га н д а . — М ен а у л а к к а бара турай ы н .
KepMereHiM ж е н . Ж у р е к к ургы р нашар гой. Ж а р ы к т ы к -
ты н к е й ш н KiM K eprici келмейд1 д е й с щ . BipaK мола ашу
д е г е н ... К у д а й с а л м а с ы н ... А й т п а к ш ы , Ж а у б е р ш щ у р п а к -
тары О ш акты д а турады. Олар ест1меген-ау, ш ам асы . Э й т п е-
се ш ауы п к е л ш , ш ата к ж асар едь

305
 Ш а л о с ы н ы айтты д а , б у р ы л ы п , м аш и н а ж а к к а к е т п .
— Басталык,, — дед1 Х а м и т к у л п ы т а ст ы о рн ы н ан ж ы л -
жытып ж аты п. — А л д ы м ен мына т е м п е и п к п куртып,
тепстеп алайык. С о сы н елш еп казармы з.
М е й к е ш е н т у р г а н т е р т Kici к у р е к т е р ш к а б 1 р д щ ш еп
к ау лап к етк ен е т е п н е с у ц п т е бастады .
B i p ж а р ы м с а г а т ш а м а с ы н д а к аб1рд щ орны т е п с т е л ш
болды . Х а м и т у з ы н д ы г ы н торт метр, к е л д е н е щ н е ю метр
eT in е л ш е п с ы з д ы д а , ж у м ы с ш ы л а р с ы з ы к б о й ы м е н
те р ен д етш к а з у г а K i p i c T i . О лар а н д а -с а н д а е л д е н е д е н с е -
кем а лы п , K i f l i p i n к а л г а н д а Х а м и т :
— К а з а б е р щ д е р , к а з а б е р щ д е р ! О й , T e m p i - a y , а дам н ьщ
канка су й еп н ен к о р ы к к а н сен д ер д 1 к е р д 1 м , — деп
к е щ л д е н е ай га й с а л а д ы .
Т у е к е з ш д е к у н TinTi к ай н ап KeTTi. Ж у м ы с ш ы л а р м а-
ш и н а н ы н к о л е н к е с ш е 6 i p са гаттай ты н ы гы п алды .
К у н б е с ш г е е н к е й г е н д е Ka6ip 6ip метрден астам терен-
деп, топы рактар д ы м кы л тартып, к а зу га еж ептеу1р
ж е н ш д е п к а л г а н . О с ы к е з д е eKi ж у м ы с ш ы н ы н eKeyi де
ш ункырдан каргып ш ыкты.
— Ж е т т ж , ж е т т ж , — деп ай га й л ад ы 6 ip e y i Х а м и т к а . —
К у р ы с ы н , к у р е п м б1рденеге ш ар к ете кал ды . Т у у , з е р е м н щ
уш каны -ай.
« Б у л к а л а й , — деп о й л а д ы т у е ш б е й к а л г а н Х а м и т . —
М ун д а й т е р е н д ж т е н ш ы г у г а r a i c T i емес efli гой. К а л а й б о л­
ган ы с о н д а ? »
К а л т а с ы н а н п ы ш а гы н а лы п , орга к аргы п T y c T i . С о сы н
майда то пы ракты к о л ы м е н ж айл ап а ш ы п , агары п K o p iH r e H
с у й е к т щ а й н а л а с ы н ш у к ы л а п к а з а бастады .
— Ф у у , — flefli а к ы р ы н д а кейи с е й л е п . — А й тты м гой,
м у м ю н ем ес. М у н д а й тер ещ ц кт ен ш ы г у г а r a i c T i емес.
Х а м и т K e n c ip iri о п ы р ы л ы п iLuiHe т у с к е н аттьщ басын
каб1рден а сы р ы п л а к т ы р ы п ж1бердь
Б ага н ад а н 6 e p i м а ш и н а н ы н к е л е н к е с ш д е аруа гы басым
Ж a y б e p iн i н к и е с ш е н м ы н а то бы р га 6 ip тойтары с болмас
па екен деп тш еп отырган кария айгай ш ы к к а н д а - а к доме
KyTin, к а р а п к а л г а н . К а б 1 р д е н л а к т ы р г а н а тть щ ба сы н
к е р г е н д е у з а м а й е л ж к е де ж е т е т ш ш с е з ш , ш о ш ы н ы п ,
«к о л и м а г а » т ш ш KeflTipfli.
Т а н е р т е н п ж и н а л ы с т а ан ау к а з а к ж iгiт iн iн :
«О тк ен а т а - б а б а л а р ы м ы з д ы н б е й н е с ш ж а с а у — 6i3fliH
MiHfleTiMi3. О л к е з д е су р е т к е Tycipy атымен бол м а ган . Ба-
б а л а р ы м ы зд ь щ к ан д ай е к е н ш е ш к а й с ы м ы з да бым ейм4з.

30 6
М ен со ла р ды TipmTy у ш ш келд1м. B ip a K бул е л ж т щ бас
cy ft e ri H ci 3 icKe а сп а й д ы . Ж а у б о р ш щ Ka6ipiH а ш у га
с1здерден к о м е к к аж ет» д еген c e 3 i т о л ы к б о л м а с а да
к о к е ш н е ептеп у я л а г а н д а й болып едь B ip a K м ына Ka3ipri
MiHe3i - каб1рден к о р ы к п а г а н ы , к а с и е г п б а т ы р -а у деп
и м е н б еге ш б1ртурл1 к о р л а ган д ай болып отыр. « К а з а к т ы н
б аласы емес пе, и п р к ш , TipiHi с ы й л а м а с а да о л ж к е д еген
инабат б о л м а у ш ы ма едЬ> деп ойлады imiHeH.
К а з у кайта басталд ы . Ж у м ы с ошмд1 болу ym iH ж урттын
6 o p i K a6 ip re к е з е к т е с ш T y c in отырды.
К у н ек1нд1ге к у л а г а н д а уш метр т е р е н д ж т е н о л ж т щ
с у й е п KOpiHfli д е, б удан с о н K a 6 ip re е ш ю м ж о ла м а й к о й ­
ды. Х а м и т ж а л г ы з ©3i eKi с а г а т кара тер боп, жер к а з д ы .
К у н бата с у й е к каб1рдщ epHeyiHe ш ы га р ы л д ы .
А лка-салка болып ушрейген мандайдан кылыш шапкан бас
су й е кп Х ам ит айналдырып турып журттын 6opiHe Kepcerri.
— А й к а с у с т ш д е о л г е ш K o p iH in тур. К ы л ы ш т ы н к е л д е -
нен i3iHe Караганда ш а л к а с ы н а н ж ы г ы л г а н д а урган T0pi3fli.
Е н т а м аш а сы - б а с с у й е к б у з ы л м а г а н . П о ж а л у й с т а , K o p i n
ш ы гы н ы зд а р .
Ж урт 6 ip -6 ip f le n бас с у й е к п к олд а р ы н а алы п, коре б а с ­
та д ы . B o p i де аты а н ы з г а а й н а л г а н Ж a y б o p i б а т ы р д ы н
касиет1 кай ж е р ш д е eKeHiH 6iflrici к е л ш , м ук ия т карады .
К е с к ш - к и я п е т ш к о з а лд ар ы н а е л е с т е т ю а к е л д ь
— А п ы р ай , Teri еш тен еден се ск ен б е й с1 зд е р , обден
е т т е р в д з о л ш к е т к е н - а у , о ? — дед1 Ж у с ш б е к о в ycT i-б а с ы
ш а ц -ш а н бол га н Х а м и т к е карап.
— Бул б1здер у ш ш г ы л ы м и предмет к ан а , — дед1 Х а м и т
т о р к е з орам алы н терыпген м ан д а й ы н а басы п. — Е ы л ы м и
предмет кана.
K a 6 i p б а сы н а кария да к е л д ь К ари я к а н ш а д ш д а р б о л ­
са да, ж ан алы ктан хабары бар, K©3i а ш ы к , а кы лды адам б о л ­
ган ды ктан , батырдын с у й е г ш е 6 i p рет к о з токтатып к ар а у га
к арсы болган ж о к . Ол TinTi а к ы л га са л ы п , о с ы н а у ж а с а -
лып жаткан i d i H 6 i p ж а к с ы л ы к м агы н а сы бары на T y c i H i n ,
iu r r e ft K e f l i c i M r e де к е л г е н . BipaK T i p i c i n n e пенде б а л а сы н
б а с ы н д ы р м а г а н б а т ы р д ы н ба сы н о с ы н ш а а с ы к ш а ш р ш ,
к ак п а к ы л д а м а й , к а с т е р л е п , к а й м ы г ы п , к олд а ры калты рап
уста са екен деп т ш ед ь
Х ам и т басты арнаулы кобдиш ага салды . К алган
суйектерд1 тагы м ук и я т сан ап ш ы кты .
Бул к езд е ж у м ы сш ы л а р да Ka6ipfli кайта ж ауы п у л п р г е н
едк Б аткан K yH H in к ы з ы л ш ап агы елеус1реп, co H in ба р а-

3 07
д ы . Д а л а н ы ц к о ц ы р ж а й , т ы м ы к Kemi орнап, к у ш ц з п к ап ы -
р ы к т ы с е ш л т ш ж1берд1. Ы м ы р т у ш р ш е ж о л а у ш ы л а р з и -
рат б а с ы н а н к о з г а л ы п K erri.

* * *

Ком андировкадан оралы сы мен Хам ит Ж ау б о р ш щ

м у с ш ш ж а с а у г а к ы з у KipicTi. О с ы к а р к ы н ы м н а н тайм асам ,
алты айда то м о м д ап к а л а р м ы н деп о й л а га н ет ол. BipaK
м у с ш торт а й д а - а к д ай ы н бол ды .
К у щ ц з п сагат он 6ip жары мда epireH BOCKiHi ш ымш ылай
ж а п сы р ы п , со л к е з д е п м усы лм ан дарга л а й ы к ш ок ш а сакал
бей н есш ж асады да, Х ам и т meriHin барып торт-бес метр жер­
дей м у с ш г е сы най карады. B ip a K кан ш а караса да KeciMfli ба-
гас ы н бере алмады. У з а к ж ум ы стан , сары ла караганнан ти-
т ы к т а п , ш а р ш а г а н ы н с е з д ь О с ы д а н с о н Х а м и т Myciw ii
ж о ш ж к е салы п тастаган. EKi ай ©TKi3in, тыц козбен кайта
Караганда ол тундер бойына TepiH т о кк ен мына ец бек тщ
MyciH ем ес, о ш еш н м ас к а болып ш ы к к а н ы н айкын кордь
«Bopi де орнында. К о з д щ ойыгы, мурын, ерш калындыгы 6opi
математикалык долдж п ен мукият ел ш енген. B ipaK кайтесщ...
М а с к а . Т е п - т е п с , будыр ж о к, cipecKeH б1рдеце».
Х а м и т «м аск ан ы » тагы торт ай ондедь Ж ы лдар бойына
м ы ск алд ап ж инаган т 0 ж ipибeciн аяган ж о к. Герасим ов, П е-
тровтардын б у ю л ецбектерш е, TinTi олдекаш ан су й е п курап
калган тун гы ш MyciHmi-антрополог HeMic Ш а ф ф е н га у зе н н щ
одю ш е де токталып, ершбей талдап шыкты. Торт айдан кешн
ол е ц б е п м к ан а га т т а н а р л ы к деп тауы п , ортал ы к музейде
Жаубор1 MyciHi калай ж а салга н ы туралы лекция о тю здь
Э у б аста м у с ш н ш ж а с а л у к е з ш д е б а с ы -к а с ы н д а болып,
а р а л а с ы п ж у р г е н o p in T e c м ам а н да р Х а м и т т щ бул со ц гы
e n 6 e r iH e бол ен д ей ю н о тага а лм ад ы . О л ар м ун ы коркем
м у с ш н ш оюлдер1 y m i H таптырм айты н б а га л ы т у ы н ды деп
та пты. О с ы л а й деп 6 e p i с о з со й л е д ь
BipaK м у а ш ц ел к о з ш е — ортага к о й ган д а кутп еген ж а г ­
дай болды . Ж и н а л га н х а л ы к тас MyciHre а з - к е м у н а з карап
к ал д ы д а, арты н ш а 6 o p i б1рауыздан:
- .. .Ж о к , бул Жаубор1 е м е с , Ж a y б e p i м ун дай болуга
THicTi е м е с, — деп ш у ете к ал ды .
Х а м и т а л г а ш ы н д а буган к ы с ы л а к ойм аган .
— М ен муны тек антропологиялык олшемдер мен матема-
ти ка лы к д о л д ж к е суйен ш жасады м , — деп долелдед1 ол отыр­
ган ж у р т к а . — М е н к е р к е м о н е р MyciHmici eMecniH. М ен

30 8
м у с т и л -а н т р о п о л о г п ы н . С онды ктан Ж а у б е р ш щ образын
емес, антропологиялык ш ш ш ш гана сактауды максат е г п м .
У з ы н бой лы , кез1лд1ржт1 а р ы к ж т т т у р е г е л ш , Х а м и т ­
ка те сш е карады .
- Е г е р ж и р аф ты н м о й н ы н ы н у з ы н д ы г ы н алып т а ст ас а,
ол ж ираф болар ма ед1? - дед1 к е з ш аудармай.
- Э р и н е , бол м ай д ы .
- Е н д е ш е Ж а у б е р ш щ к е с к ш ш д е п б аты рлы кты алып
таст аса, ол да Ж аубер1 бол м айд ы . С1зд е со лб ы р а й ган а у ы з,
муры н н ан б а с к а тук ж о к .
- Ж о к , мен антро... — деп Х а м и т б1рденеш д е л е л д е м е к
бо л са д а , с а н а с ы н ы н т у к ш р ш д е е з ш щ б1рденеге T y c iH in
к ал га н ы н с е з е кетть
TinTi к а й д а гы 6ip с т у д е н т т щ :
- Батырдын кабагы темен салбырамайды, шаншылып TiK
туруга raicTi, — деген с е з ш щ де бipтYpлi жаны бар се к ш ц .
- С 1 з д щ м ы н а у ь щ ы з м а с к а , - дед1 тагы да K63mflipiKTi
ж т т . — М а с к а д а е ш к ан д а й к е с к ш болм айды . б й т к е ш онда
м агы н а ж о к .
Л е к ц и я г а ж а з у ш ы л а р , га л ы м д а р к е л г е н . О л ар Г е р а с и -
м овтын ен б е к т е р ш м ы с а л г а ала отырып, ту ы н ды н ы н с э т п -
с б т с 1 з д т м у с ш ш ш щ iuiKi рухани б а й л ы г ы н а б а й л а н ы с -
ты е к е н ш , м е с е л е н Ж а у б ер ш 1 ж а с а у к а ж е т б о л са , а л д ы ­
мен Ж а у б е р ш щ тарихтагы алатын орны н, халк ы н а кад1рш,
GMipiH ж а к с ы л а п зерттеу к е р е к е к е н ш , со н да г ан а б1рдене
ш ы га р у г а б о л аты н ы н д е л е л д е д ь
BipaK Х ам и т буган да мойынсунган жок. Арнайы ком ан ­
дировка алып, Ошактыда туратын Ж а у б е р ш щ руы «сершерге»
барып, батырдын ж у з ш Kepin калган адам ж о к па деп сурас-
тырды. А к ы р ы токсан жет 1ге келген М у к а ш шал керген екен
деген сы бы с ecTin, Х ам и т со вхоз орталыгына келд1. М ук а ш
Typi сахарга салгандай аппак, са к ал -ш аш ы да аппак, кауды -
рап 6iTyre такаган шал екен. М у ю с кулагын калкалап:
- М ен Ж а у бер ш 1 к е р г е ш м ж ок, — д егеш й айтты. — К е р е
а л м а д ы м , - дед 1 б а с ы н ш а й к а п . - Б а р б 1 л е т 1 ш м ,
Ж а у б е р ш щ Н а р к е с д еген ж а л г ы з улы болатын. Б ер т ш д е
ты р ы ск ак та н е л д ь Ж у р т со л улын е к е с ш е н аумай к ал га н
деуип едь Отты ж 1пт болатын. М урт койып журд1-ау д ей м ш
со л к е з д е . А л е з ш к е р е алга м жок.
- Б е л ю м со л да жетер, — дед1 к у а н ы п к е т к е н Х а м и т
MyciH с а л ы н г а н к о р а п ш ан ы ашып ж атып. — М е н Жаубер1
батырдын б е й н е с ш ж а с а п ед1м, ата. У л ы н а карап ш ам алап
KepiHi3ini. У к с а й ма, у к с а м а й ма?

309
 Ш а л а лд ы н да ш о ш ы п к е т к е н д е й б ол ды д а, м о н -ж а й д ы
т а гы 6 i p б а я н д а п ш ы к к а н н а н к е ш н т у с ш с ш - т у с ш б е с ш
к о л ы н к о л е ге й л е п , кар а й ба ста д ы .
— К а й д а м , ш ы р а г ы м , - дед1 тагы да та й с ак та п . — М ен
к о р ген ж о к п ы н г о й , к ай д а н б ы е ш н .
Ш а л д ы н б у р ы н -с о н д ы м у с ш г е к ара п , адам а ж ы р а т п а -
ган ы K o piH in тур.
— С о н д а да к а р а п K e p in i3 m i, ата?
Ш а л тагы да к а б а г ы н т у ш п а л ы п , си п а ла п карай б а с т а ­
ды . К е н е т к у л а н а ж ы м и ы п :
— М ы н а у б 1 зд щ м или ция О хап секш д1 е к е н , — деген д е
оты рган ж у р тты н 6 o p i д у к у л д ь
Ш а л д ы н у к с а т а а л м ай о т ы р га н ы н Х а м и т а н ы к с е з д ь
— С о н д а еш ц к ан д а й Kici б о л га н ы , — дед1 с о н г ы у м т
у з ы г е н MyciHmi.
— О с ы л а й о т ы р га н д а адам 6eTiHe т1ктеп к арай а л м ай -
ты н , жуз1 с у ы к бол ы п ты го й , - деп ш ал Ж а у б о р ш щ с у с ы -
нан каз1р коркып оты рган дай, нуры к а ш к а н кортец коз1мен
Х а м и т к а ур ейлен е к ар а д ы .
Х а м и т He6ip с у с т ы б е й н е ш к е з ал д ы н а ел е с т е т ш к е р д ь
BipaK Ж а у б е р ш щ к ан д а й е к е н ш а н ы ктап коре а лм ад ы .
А к ы р ы 6 i p ж ы л м а ц д а й TepiH c i n i p r e H м у с ш д 1 6yriH
киратып барып ты н д ы .
j|e * *

Х а м и т стол у с т ш д е ж а тк а н бас с у й е к к е сы гы р а й ы п у з а к
карады. Э л д е к а ш а н к о з байланып, уй iuiiH к а р а ц г ы л ы к бас-
кан . С о л c e 6 e n T i б а с а й к ы н к е р ш б е д ь Т е р е з е д е н к е ш е
ш а м д а р ы н ы ц б о л м а ш ы се ул ес1 б ш н е д ь BipaK ту ры п, шам
ж агу Х ам и т т ы н eciHe к елген ж о к. К а л т а с ы н а н сигарет алып
тутатты д а, ж у м с а к д и в а н г а к и са я KeTTi. Т а г ы да со л 6ip
мез1 к ы л г а н с о т а з е ц б е к т щ а н ы к c e 6 e 6 iH 1здедь
М у з е й д е п л е к ц и я н ы , кезыд1р1кт1 ж iгiттi, М у к а ш ш а л ­
дын eж iм жапкан аппак ж у з ш ел естегп .
« Ж a y б 0 p i н i н т а р и х т а г ы о р н ы н , х а л к ы н а к а д 1р ш ,
OMipiH...»
« Ж и р а ф т ы ц м о й н ы н ы н у з ы н д ы г ы н алы п т а с т а с а ...»
« T y c i с у ы к б олы пты г о й ...»
Ж о к , 6 e p i де о н ш е ш н теория. Ж о б а, туспал. А й т у га гана
онай с о з д е р го й . Б о л м а с а , т а з а каб 1л ет пен гы л ы м и
тож1рибеден туратын осы KOcinKe к а н ш а кажет1 бар сол
с е з д е р д щ . Т р и б у н а г а а р н ал га н ондай ресм и к е ц е с т 1 мен
де айта алар ед1м 6 i p e y r e : « Т а л а н т д е г е ш м 1 з м ахаббат»,

31 0
« У л ы ен бе к сез1мнен ган а туады » н ем есе « х а л ы к а л д ы н -
д агы боры ш ты с е з ш у д е н туады ». Т у у , кандай т э г п с е з д е р .
« T y c i с у ы к болы пты г о й ...»
«Ж и р аф т ы н м о й н ы ...»
« T y c i с у ы к ...»
Х а м и т е з ш щ уй ы к тап к е т к е ш н се зге н ж ок. B ip ey
тун ш ы кты ры п ж аткандай т ы н ы сы тарылып, басты рлыгы п
о ян ды . Y c T i -б а с ы м ал м а н д ай тер. Ж у р е п т а р сы л д а п ,
ур ей л ен ш , манайы на карады. Б е л м е д е т а м жок. Д агарадай,
и е а з лабораторияда ж а л г ы з 63i диванда жатыр. Терезеден
кулаган ай с э у л е а ст ол у с т ш д е п бас су йекк е жартылай ж а -
ры к Tycipin тур. Б а ст ы н у щ р ей ге н кездер1 б1ртурл1 тесш е
карайтын се к ш д ь
« T y c i с у ы к ...»
Х а м и т е л п у щ р е й г е н к е з д щ орны нан ж ы л т -ж ы л т ет­
кен н а г ы з с у ы к K63fli а н ы к к е р г е н д е й болды.
« T y c i с у ы к ...»
Ф у у , н е г ы л г а н б е л е , естен ш ы к п ай д ы .
« T y c i с у ы к ...»
К е н ет Х ам и т т ы н е н е -б о й ы н бурын болып к ерм еген к о р ­
к ы н ы ш би л ед ь Ол т у н гы ш рет е з ш ce3iMre билeтiп, мына
д агар ад а й и е а з б е л м е н щ ш ш д е к а р а н г ы л ы к т а н , е л ж т щ
бас с у й е п н е н б а ла ш а к о р ы к т ы . С а л к ы н тер к е м г е н м а н -
дай ы н а л а к а н ы м е н б а сы п : « А у ы р ы п к а л м а са м болар ед1,
— деп о й лады . — Б у л не су м д ы к » .
« T y c i с у ы к ...»
Х а м и т ай с е у л е Ы т у с к е н б а с к а тагы карады. Т а г ы да те-
рецнен ж ы л т ы р а га н с у ы к к е з а н ы к к е р ш д ь К о р к ы н ы ш ы
бу р ы н гы д а н д а ул га й ы п , т1зелер1 калты рай бастады.
— Б ек ер уйы ктап к а л д ы м . B e p i де е л п б а с т ы р л ы к к а н -
нан г о й , — деп о й л а д ы к о р к ы н ы ш ы н б а с к ы с ы к е л ш , -
К а л а й ы н г а й с ы з ж а т к а м ез1м.
Х а м и т турып, шам жакты. С агат терт жарым. А зд а н сон
тан атады. «К о й , аздап к е з ш щ ц р ш алайын». Х ам и т шамды
сещпрместен диванга тагы да кулай кетть 03iH-e3i зорлап
жатып, акыры уйыктап кетть Ш ы м -ш ы т ы р ы к туе кердь
Т у с ш д е И н д ия м а, А ф р и к а ма, ейтеу1р с ь щ с ы г а н к а л ы ц
о рм ан н ь щ а р ас ы н д а ж ур ек ен . П а л ь м а а га ш т ар ы н ь щ ба ­
сы н д а м ай м ы лдар 6ip-6ipiHe ж а н г а к лакты ры п ойнап жур.
К е з д е р ш щ ки ы гы м е н ымдап, Х а м и т п к ер с ет ш кояды. Х а ­
мит ж щ ш к е с о к п а к п е н а ш ы к а л а н га ш ы к к а н д а T e 6 e c i
к е к к е т1релген ш агал ад а й ап п ак, зэул1м уйд1 к е р д ь К у н
к е з ш е ш а г ы л ы с ы п , ж а л т - ж у л т етедь
 «Я п ы р ау , бул к а й д а гы mahap. Бул ж ы н ы с орм анда андар
д у н и е с ш е н б а с к а еш т ец е ж о к д е й т 1ш к ай д а?»
У й т о б е с ш е н 6ip ж 1ш ш ке м унар а ш ы га д ы . М у н а р а н ы ц
у ш а р б а с ы н д а ж е р г е с е ю р е р д е й eKi к о л ы н ж а й г а н
Ж а у б о р ш щ ecKepTKimi т е н т тур. Ол да ш агал адай аппак.
Ш о к ш а с а к а л ы бар, о р а к м урын. Коздер1 ж ы л т -ж ы л т ет ед г
О сы н ау гажайып KopiHicKe eci шыга кайран калган Хамит
ен е-б о й ы н 6ip беймаглум сез1м билеп, oKcin жылап жатыр.
— Н е ге ж ы л а й с ь щ ! — деп а к ы р а д ы 6 ipey ту с ы р ты н а н .
Ж а л т к а р а с а , е р т е д е п рим о с к е р л е р ш ш е к ш ш п , к о л ы -
на к а л к а н у с т а г а н Ж аубор1 е к е н . Ш а у ы п тас тар д ай к ы л ы -
ш ын к е з е п , т ак ап к е л е д г
— Н еге жылайсьщ , иттщ к у ш т ?
— М ы н а н д а й ки я л ж е т п е й т ш га ж а й ы п у л ы л ы к т ы н бар
е к е н ш е к у а н ы п ж ы л а й м ы н , т а к с ы р ием. Б а с к а еш кан дай
ойым ж о к , т а к с ы р ием, — деп Х а м и т ж а л б а р ы н ы п , а я гы н а
ж ы гы л а д ы .
— С е н ж ы л ам а, — дещп баты р, — с а г а н мен 6ip купия
сы р ай та й ы н . MeHi ж ур т о р ы ст а р д ь щ к о л ы н а н о л г е н деп
жур. Олай ем ес. MeHi олт1рген — оз cepmepiMHiu 6ipeyi.
С е н с о н ы 1зде. С о й т , — дещ ц а р к а с ы н а н к а гы п .
Х а м и т о я н ы п к е г п . К у н соулес1 д и в а н г а ж ет ер -ж етп е с
калы пты . Т а щ ы торгайл ардьщ ш ы к ы л ы к т а п сай раган осем
©Hi мен гY p iл дeгeн а в т о б у с ундер1 а й к ы н ecтiл e дi. Х ам и т
д и в а н н ь щ к ы р ы баты п к е т к е н к а р а к у с ы н сипалап, узак
ж атты . Т у н д е к о р ы к к а н ы н а ещи кул ю с1 к е л д ь
— К ы з ы к е к е н , — д е д 1 е с т 1рте о р н ы н а н ту ры п жатып. -
Ш а р ш а г а н н а н - а у 6 opi де, ш ам а сы .
С о с ы н м ы ж ы р а й ы п к а л г а н ш а л б а р ы н 6 ip рет к а г ы п -
ка гы п ж 1б е р д 1 д е, стол ж а н ы н а бары п, бас с у й е к т 1 ауда-
рып, ж онд еп к ой ды .
* * *

Х а м и т Ж a y б e p i б а т ы р д ы н MyciHiHe ка й ты п оралмады.
О р а л м а й ты н ы н б ш г е н н е н к е ш н суйект1 ка й т ад ан Ka6ipiHe
апарып к о м б е к б ол ы п , с е н т я б р ь д е к о м а н д и р о в к а алды.
С е н т я б р ь айы ер е к ш е ж а у ы н -ш а ш ы н болып ту р ган 6ip
к е з е д г Т а н е р т е н м е н ж а у г а н ж а у ы н с ы л п - с ы л п e T i n , кеш -
ке карай сол с а я б ы р л а с а да, б ас ы л а к о й га н ж о к . Кум тобе
мен О ш а к т ы н ь щ а р а с ы н д а г ы б о р б а с т а н м аш ина ьщ ыра-
нып, о р е н ж ы л ж и д ы .
Х а м и т о б л ы с о р т а л ы гы н а н е р т е - а к ш ы к к а н , 6ipaK мы­
нау ж а у ы н д а а у д а н га ж ете а л м ай ты н ы н ce3in отыр. С о н -

312
ды ктан а уд ан га а у р е болм ай, осы О ш акты дан уш -т ор т адам
а лы п, ертен з и р а тк а бара с а л м а к оймен ш оф ер га м а ш и н а -
ны осы лай карай б у р гы з д ы .
О ш а к т ы г а ым ы рт у ш р ш е к е л г е н Х а м и т б1рден М у к а ш
ш ал га туст1.
Ш а л бы лты ргы д ан да картайып, ш е к к е н екен. А зд а п а л -
ж ы ган с е ю л д ь K i c i r e с о з бермей, ж а л г ы з 9 3i балпы л дап
се й л е п отыр. Т о р д е д ом бы р а тартып отырган ж ы л ты р кара
шалды ж и е ш м деп таныстырды . Х ам итты е с ш е озер Tycipfli.
— Б ы лты р гы милиция Охапты не ю т е д щ ? — деп к а л ж ы н -
дап кояды.
Ш а й д а н к е ш н муртты кара н асы бай атып а лы п , куй тар-
туга KipicTi. Э у е л 1 жай са зд ы к уйл ерд ен бастады д а, с о ­
сы н есп е , те н тек к у й л е р г е ауы сты .
— Ж а у б о р ш щ « Ж а у га ш абарын» тарт! — дед1 М у к а ш шал
K©3i ж ы л ты р а п . — Т а р т ш ы , KOHi.
М уртты кар а д о м б ы р а н ы б а с к а 6 ip б у р ау га Tycipfli де, а
д е г е н д е -а к са г а л а т ы п бастады . Е ю л е н ш , са б а л а п , тез тарт-
ты. А н д а - с а н д а барабан у р ган дай д о м б ы р а н ы ц ш ан а гы н
сарт eTKi3in ш е р т ш коя д ы .
М укаш тугж иы п , к ы бы р етпей ты ц дап оты р.
Ж о т ю р ш ш к а л га н Х а м и т к а «ты ныш оты р!» деген д ей к а б а ­
гы н ту ш п 6 ip карады .
К у й уст1-уст1не е ю л е н ш , одан со ц у с т щ п ш екте к а д а -
ла б о зд а п , за р л ы 6 ip ун м ен а я к т а л ган к е зд е М у к а ш басы н
то каппар к е к ж и т ш , KOTepin алды .
— М ы н а С а т а й д ы ц ж а м а н , б о р к е м ж ш алдары осы куйд1
ж ы л ап отырып ты н д а й д ы ек ен , — дед1 сатайл ар туратын
ж а к ты и е п м е н н у с к а п . — А л мен ж ы л а м а й м ы н . Б у л ж ы -
лайты н куй е м е с. Ж аубер1 бул к ущ ц ж ы л а с ы н деп ш ы г а р ­
ган ж о к . в с и е т eTin кал ды ры п отыр.
— А т а, м ы н ага н ж а у ап б е р Ы з п п , — дед1 Х а м и т , о ц п м е
орб1ту у ш ш . — Ж а у б е р 1 ш о л п р г е н о р ы с т а р м а , ж о к
с е р ш е р д щ оздер1 м е?
— Т е к ! — деп шал шошып Kerri. — Ол не су м ды к ? KiM оны
оттап ж урген? Жауборш1 cepi еш кашан да олт1рмейд1, оздер1
Жаубор1 уш ш талай олген. Оны олт1рген орыстар да емес,
мына атаца нолет Бекетхан, соны ц куйыршыктары.
Будан с о ц ш ал Ж а у б о р ш щ ерлжтер1 ж а й ы н д а у з а к т о л -
гады . О з ш щ олер ш а г ы н д а акы ргы а ш у ы н , а к ы р г ы у а й ы -
мын сы ртка 6 ip ш ы га р ы п , 6 i p e c e e r m i n , к о з ш е ж а с алы п,
6 i p e c e Б ек ет ха н т у к ы м ы н а KopiH t o k t I .
Д а с т а р к а н ж а й ы л ы п , а лд ы га ет келген д е де ш ал а ш у ы н

313
б а са а лм ад ы . Э к е д е н T y c in а л ы п , олдею м дерд1 сы пырты п
б ок тап отырды.
— Э к е , та м агь щ ы зд ы i m c e n i 3 m i , — дед1 б а л а сы , орта ж а с -
та гы к о с е сары . — Б у г ш тым с е й л е п к е т п щ з гой.
— Н е г е мен с е й л е м е й м ш а й тш ы , а ? ! О й, ж а м ан m ipiK
н ем е! К а у к и г а н б а с ь щ н ы ц imriH...
— Ойбай, койдым. Т ам агы нды immi е з щ , — дед1 баласы та-
бакты KopceTin. — У й д е к он ак отыр, теп ж епзбей койдын, гой.
Ш а л у н - т у н п з е т т щ н а н ы н ан е ю - у ш а са ды да, 6 ip к есе
со р п а iuiTi.
— Жаубер1 с о щ ы ж о р ы к к а ш ы к к а н д а , - деп о н п м е с ш
кайта бастады. — С о н гы ж о р ы к к а ш ы кк ан да агайындарын
ж и н ап алы п ай тк ан е к е н : « К а л ы н к а з а к Tipifle KOflipiMfli
бш меп ед1, ел ге н сон басым а к ум без орнатпандар» деп. Ж а ­
р ы к ты к , бш ген гой осылай боларын. BipaK солардын аруа-
гын мурат кып кетермеген адам кайда барып султан болар
д е й с щ ... Эл\ кун ге Ka6ipi К а л м а к к ы р ган д а гы ж а л г ы з тебеде
ш еп басы п, и е а з жатыр. А л былтыр ел ге н о к е с ш е бухгалтер
Е р м е к ош екейлеп, к ум без орнатты. К о р д щ бе?!
Ш а л олдею м дерд1 тагы да сы п ы р ты п боктады . Жаубер1
ж а й ы н д а кайтып о н п м е к о з г а г а н ж о к .

* * *

Х а м и т тун ж а р ы м ы а у г а н ш а к е з 1лмед1. Ш а л д ы н бет

0 жiмi к ы р ы к б е л е к б о л ы п , Б ек ет х а н т у к ы м ы н нолеттеп,
к аИ арланган к е з д е р ш , Ж а у б е р ш щ е л е р д е п с е з ш айтып,
к ем се н д е ге н к е зд е р ш к е з алды на елестетум ен болды.
О с ы н ш а тарихтан о з ш щ бейхабар е к е н ш е е к ш д ь Е р те щ н е
О ш а к т ы д а н уш адам e p T in , с о с к е болмай К а л м а к к ы р г а н ­
д а гы зи р ат к а тартты. K e m e r i ж а у га н ж ан бы р сулар ы
к о с а я к ж о л д ы н е н - б о й ы н а ш а л ш ы к боп тунып калы пты.
Ж а з бойы д е н е с ш е с у ти м ей, к е з е р г е н к у р г а к д ал а K 03i
ж а н а а ш ы л г а н д а й , ж ан б iт кeн д eй бу са н ы п жатыр.
Б у л ар Ka6ip б а сы н а ж е т к ен д е к у з п к о р г а с ы н булттын
ар а с ы н а н к ун кез1 ж ы л т eTin, те б ен п к б а сы н д агы к ал ы н
зи р а т к а с о у л е с ш т у а р д ь
Ka6ipfli аршу киынга тускен ж ок. Ж у м ы сш ы лар 6ip жа-
рым метрдей т е р ен д ж к е жеткен де, Х а м и т е з г е суйектерд1
корапка салган к уш н де Ka6ipre Tycipfli де, бас суйект1 оз1не
алып калды. Откен жолгы дай yftipin, айналдырган жок. Себи
к етергендей колы калтырап, кай мы га устап, машинага карай
ж урд ь « М е н щ тур гы зган кумбез1м енд1 осы болсы н » дед1
imiHeH куб1рлеп. Элдеб1р icKe тас бею н ген Typi бар.

314
 ОЦ КОЛ
(Дериердщ enriM eci)

Б 1 з д щ п с и х и а т р и я л ы к а ур у х а н а к а л а н ы н баты с ж а г ы н -
да, ернеу1не тас к а л а г а н ш агы н е з е н н щ ж и е п н д е болатын.
А у р у ха н а ecKi едь С ы лак тар ы T y cin калган алабаж ак
K ip n im д у а л ы н ы н т е б е с ш д е эбден тат ба сы п , i n i p y r e а йн ал­
ган к ан ы лты р шатыры бар. М а н а й д а м аш ин а ж уретш к еш е
б о л м а г а н д ы к т а н , т е щ р е к е р т е л 1 -к е ш к у л а к к а у р га н д а й
ты п -ты н ы ш болып турады. К е к т е м к е з ш д е е з е н н щ са р к ы -
раган д ы б ы с ы н т е р е зе ш аш ы п тастап, ту ш м е н ec T in ш ы -
г а с ы н . Т а у ж а к та н ж е л с о к к а н д а аргы бет теп бакш адан
ж е м 1 сте р дщ к ы ш к ы л т ы м Hici м у р ы н га к е л е д ь Ж а з ш ы га
б а л а -ш а г а л а р ы м е н к у н г е к ы з д ы р ы н у г а к е л г е н кала халкы
ж а г а г а сы йм ай кетедь Ж а л п ы а у р у ха н а у ш н щ е с ю л т б ол-
м аса , турган жер1 п си х и к а д ер т ш е ш а л д ы к к а н д а р у ш ш тап-
ты рм айты н орын.
С ен б 1 к у н д е р 1 а у л а д а т у г а н - т у ы с к а н д а р ы м е н 6 i p r e
кы ды р ы п ж у р ген а у р у л а р га а ш ы к терезеден ж а лы к п а ст ан
карап отырар ед1м. О л а р д ы н н а у к а с т а н азап ш ек ке н ж а -
дау ж уздер1, б ы лай гы ж ур тка к ор кы н ы ш ты болып
к е р ш е т ш огаш к ы л ы к т а р ы , с е й л е г е н сездер1 ж ан ы м а с о н -
ш а л ы к т ы ы с т ы к . М ен оларды ж а н ы м д а й ж а к с ы к е р е м ш .
И е, ие, жаксы керемш .
О л а р д ы н е ш ю м г е еш к ан д а й з и я н ы ж о к . Е ге р д у н и е д е п
бар зи я н к ес тж т1 т ексерер б о л с а к , со л а р д ы н б е р ш ж ы н -
д ы лар ем е с, с а у адамдар ж а с а г а н гой.
Б1з тен1 ауыратындарга ая у ш ы лы к 6mflipin, оларды ж а к ­
сы кере тусем1з, ал жаннын д е р е н е шалдыккдндарды керген-
де кекеш м 1зде efrreyip ез1м1здщ аман екешм1зге ш у ю р ш ш к
бшд1ретш к а с к е й куаны ш турады. FapinTi аясан ы з — а кы л-
естен айырылгандарды аяны з, соларды с у ш щ з .
М ен с'\зт 6ip сенбще алып барып, аурухана iin iH арала-
та й ы н . А с ы к п а й е р к а й с ы с ы м е н ж е к е - ж е к е е н п м е л е с т
Kepini3. С е з с1 з ж а к сы Kepin кетеЫз. М ен TinTi бакылау пала-
тасындагы ен Kayinri аурулармен 6 ip re уйыктауга ез1рмш.
Коркы н ы ш ты дейЫз бе? К о р к ы н ы ш деген не Tempi. Ж аксы
керу жетюпейдь Ж а к сы керу аркылы б ер ш женуге болады.

315
 М е н с о н д а к т е г е н 6 i p a 3 ж ы л д ь щ i m i a a e н е ш е турл1
жойттерд1 басы м н ан кеипрд1м. «Дерт коп, д е н с а у л ы к 6 ip ey »
депт1 гой 6ip х а л ы к . Н е коп - а у р у д ь щ Typi к о п ... BipaK
с о л а р д ы н imiHfle 6 ip о к и г а еЫмде а й р ы к ш а к а л д ы .
М арт а й ы н ь щ а я к к е з ш д е 6 i 3 r e ж а с ы он ж е т ш е р ш а м а -
сы н д а гы 6 ip к ы з т у ст ь К а б ы л д а у у с т ш д е а т а - а н а с ы к ы з -
д ы н оз1н ©3i 6 ip H em e рет к ы л г ы н д ы р ы п олт1рмек б о л га н ы н
айтты. М а н ы н д а г ы л а р д ы н а р а л а с у ы м е н ам ан к а л г а н . А л
к ы з д ы н ©3i м ул де б а с к а ш а ба я н д а й д ы . О л : « М а г а н к а с т а н -
д ы к ж а с а г а н м ы н а у , бул м е н т ем е с, м улде ботен к о л , м е ш
©ATiprici к е л ш ж у р » , — деп е з ш щ он к о л ы н к е р с е т е д ь Б1зде
м ун ы imKi т у л г а н ы н е ю г е ж а р ы л у ы деп атай ды . П с и х о п а -
тологи я н ы н 6 ip Typi. Я г н и 6ip д е н е н щ iniiHfle е ю турл1 «жан
и е с ш щ » к е з е к т е с ш , не катар ©Mip c y p y i. М у н ь щ 6 o p i м и-
д ы н ш е ш ш м е й ж а т к а н ж у м б а к т а р ы г о й ...
LLIemeci к ы з ы н ы н к ш м д е р ш устап туры п, у з а к ж ы л а -
ды. К ы зд ы ш омылдырып, аурухананьщ халатын к и п з ш ,
б1рден б а к ы л а у п а л а т а сы н а ж 1бе р д ж . А т ы А л м а екен.
К ы з ете с у л у едь Ш а ш ы иы гы н а т у с к е н , буй р а ла у к е к ш
бар. К атты а зап ш е к к е н н е н eKi к а б а г ы н ь щ а р а с ы н а ж а л ­
г ы з с ы з ы к - TiK еж1м т у с к е н . BipaK бой б а сы т а з а , е з ш - е з 1
куте алаты н с е ю л д ь
Bi3flin б e л i м ш e г e к е л г е н н е н к е ш н мен А л м а н ы ж еке
б а к ы л а у г а а л д ы м . Т у й ы к . Е ш ю м г е к о с ы л м а й д ы . YHeMi
к о р к ы н ы ш у с т ш д е журет1ш KOpiHin тур. Bip г а ж а б ы , к ы з ­
ды н ж у р к -т у р ы сы н а н , с е зш е н сыркат б е л п а байкалмай-
ды . BipaK у с т а м а с ы ете катерл1 екен . О н к о л ш ы н ы н д а да
е з б е т ш ш е а к ы л г а сы й м ай ты н орекеттер ж а с а й д ы . О н ы ен
а л га ш к е з е к ш ш ж т е оты рган TyHi керд1м.
С агат т у н п уш ш ам асы н да а ш ы к турган А л м а н ы н палата-
сы нан ш ы цгы рган д ы бы с шыкты. Э л д ек а л а й ш ы лды рлаган
телеф он н ы й тр у б к ас ы н к ете р уге у л п р м е й , тура жупрд1м.
М ен палатага ю ргенде А л м а кереуетте жатыр екен. О н колы
к е щ р д е гш тас кылып кы сы п алган. С ол колымен жантала-
сып айырмак болды. Сестра екеум1з он к олга катар ж арм ас-
т ы к . К о л ы н к а й ы р ы п , к е р е у е т т щ а ст ы н а а п а р га н д а Typi
к ек п ен б е к болып кеткен А л м а к е з щ ашты. Т у л а бойы кал-
шылдап, копке д ей ш е з ш е -е з 1 келе алмады. М ен колынан,
бетшен сипап, уреш н басуга тырыстым.
— Ештене етпещц, А л м а, Ka3ip 6 e p i де басылады, - дед1м
к о з ш е тускен ш аш ы н кеш н кайырып. — Бундай орекеттер
ж у йк ен щ шаршауына байланысты бола беретш кубылыс. Сен
к о р ы к п а ! Н е г е с о н ш а д 1 р ш д е й с щ ? Е ш т е н е де болмайды.

31 6
К э н е , сабы р ет. М е н с е н щ ж а н ы н д а эл1 у з а к отырамын.
(Кез1мн1н кырымен он к олга карадым. Т агы 6ip орекетке д а-
йындалып жаткандай кереует астында 6 i 3 кайырып койган
жерде к и м ы л с ы з жатыр.) С абы р ет, б ш д щ бе?.. Ертен ж а з ы -
лып ш ы ккан н ан к еш н , Ызт туган к ун щ е шакырасьщ. Т уган
к у н щ к а ш а н ? Сентябрь! Сентябрь айы жемютщ ш скен шагы.
Bi3 с е н щ туган к у ш н д е мае болганш а лимонад i m e M i 3 . ( А л -
манын турщен когерген туе кете бастады.) Тура тур, терлеп
кеттщ. С ур те ш н ... М ш е к и , осылай. Э л д е мен саган ертек ай­
тып берешн бе? (А л м а болмаш ы ж ы м и ды .) К а ла й сы н ?
А л м а б а с ы н и з е д ь С о д а н к е ш н у р е й л е н ш , е з ш щ он
к о л ы н а карады .
— К о р ы к п а , - дед1м, та гы да 6 ip кал ы пты , баяу д а у ы с -
пен, — бул с е н щ оз к о л ь щ ...
— Ж о к ! - деп б а ж ете к а л д ы А л м а . — Ж о к , ж о к ! М е ш ю
е м е с... Ж о к , ж о к ! .. — А л м а тагы да терлеп к е т п .
М е н А л м а н ы н к ер е у ет а ст ы н д а гы к о лы н устады м. К о л
flip ете к ал ды .
— М ш е к и , еш тен е де ж о к . К о р к а т ы н тук те ж о к ... Будан
бы лай мен са г а н к ун д е жатарда о ц п м е айтып 6 e p in ту ра-
мын. Ж а р а й м а?
— Ж а р а й д ы , — дед1 а зд а п ты н ы ш т а л г а н А л м а .
— К а р а ш ы , к ан д ай одем1 к ы з с ы н . Е р т е н ж а зы л ы п ш ы к -
кан со н , 6 i3 ceHi к и н о г а T y c ip y r e ж1берем1з...
А л м а ептеп к е щ л д е н е ба ста д ы . М е н он ы н ж а н ы н д а тан
б о за р г а н ш а оты рдым .
С о л т у н н е н б а ст а п А л м а н ь щ н а у к а с ы ту р ал ы ж е к е
к у н д е л ж ж у р п зд 1 м . TinTi ©3iMe ж е к е г ы лы м и о б ъ е к т ш щ
т а б ы л г а н ы н а к у а н г а н ы м д ы да ж а с ы р а а лм ай м ы н . О н кол
А л м а г а тек к а л ы н уй к ы к у ш а г ы н а ен ген д е ш аб у ы л ж а с а й -
ды. Я г н и е з ш е к а н ш а TyciHiKci3 бо л га н м ен , е з ш - е з 1 олт1ру
ниет1 к ы з д ь щ м иы н д а бар д еген с е з . B ip a K ол ниет ю м н щ
ниет1, к ай дан к е л г е н . А л м а н ь щ б у ю л ет ке н ©MipiH, м ш е з -
к у л к ы н , адамдармен к а р ы м -к а т ы н а сы н зерттей к е л ш , муны
е з басынан туган ниет д еуге себеп таба алмадым. Бул к ал ай ­
да к а н м е н , т у кы м к уалап к е л г е н ниет. Н а у к а с т ы н m e m e c i,
ио OKeci, ио о к е с ш щ OKeci 6ip к е з д е 0 3 iH -03 i елт1рмек б о л ­
ган. Е ш п олар олдеб1р купи я за н д ы л ы к п е н А л м а н ы н с а -
н а сы н д а ту ры п, е з д е р ш - е з д е р 1 0лт1рплер1 к е л е д к B ip a K
о л ар д ы н ездер1 ж о к . С а н а с ы н ы н иес1 - к ы з е л у г е r a ic T i.
Э л п ниет к ы з д ы н о р г а н и зм ! т о л ы к ты н ы ш ты к к а енген
кезде тацгаж ай ы п катерл1 р е ф лек с аркы лы оянып, он колга
си гн а л бередь У с т а м а у ш -т е р т к ун д е 6ip , кейде TinTi кун

31 7
са й ы н болы п турады. А л м а урей мен ш а л а у й к ы д а н мулде
ж у д еп K e rr i. Bi3 ещп оц к о л д ы к е р е у е т к е байлап таст ай -
тын болды к. Б у л а л га ш к ы к езд е ж а к с ы н эти ж е бердь А л м а
6 ip аптадай там аш а уй ы ктап ж у р д ь E ip aK он кол б а с к а 6ip
к у л ы к ойлап тапты. Ол А л м а н ы н кез1 miHiciMeH б а й л а у -
д ан ж у л к ы н ы п , д а м ы л с ы з ы р гап , оята ба ста й д ы . У й к ы с ы з -
д ы кт ан азап ш е к к е н А л м а г а л л ю ц и н а ц и я г а уш ы рады . Енд1
он к о лд ы бай ла уд а н босат ы п , тек т у н п с а г а т уш пен б е с т щ
а р а с ы н д а б у р ы н гы ш а к у з е т ш оты раты н б о л д ы к .
Ш ы н ы м ы зд ы а й т са к , к у зе т к е н н е н б а ск а еш теме
б т р м е д ж . Е ш к а н д а й д э р щ е н д е , э л е к т р о т е р а п и я д а н да
(к а й т а э лектр отер апи я ж а г д а й д ы к и ы н д ат ы п ж1берд1) э се р
болмады.
Сенб1 к у ш са гат т о гы з д а н бастап А л м а н ы н nieiiieci мен
агасы келедь
— К у л ы н ы м , — дейд1 а н ад а й д ан m e u i e c i , — к а л а й с ы н ,
кулыным?
А л м а унс1з басы н и зе й д ь
U ie u ie c i уй ден э к е л г е н т а га м д а р ы мен ж е м 1 ст е р ш
с е м к е с ш е н ш ы га р а бастайды .
— K e p e r i ж о к , — деШп А л м а б а сы н ш а й к а п . — Т а м а к т ы н
K e p e r i ж о к.
С о д а н к е ш н о раулы жем1ст1 а л ы п , о т ы р гы ш т ы ц у с т ш е
к ояды . LUeineci мен а га сы А л м а н ы н т у р ш е карап 6 ip a 3 оты ­
рады.
— К у л ы н ы м , — дейд1 u ieuieci о р а м ал ы м ен к е з ш cypTin.
С о с ы н откен ту ш уйге к онактар к е л г е н ш , оларды н А л м а
жататын палатаны н н ом ер ш сурап а л га н ы н , а лд агы сенбщ е
келш калулары мум ю н екен ш э н п м е кылады. Алма
ун д е м е ш п . IU e u ie ci А л м а н ы н 6 ip к у р б ы с ы н ы н т е л е в и з о р -
дан т а к п а к о к ы г а н ы н а й т а д ы . А л м а к а б а г ы н ш ы т а д ы .
U l e in e c i к ы з ы н ы н т у р ш е унс1з барлай к ара п , к а б а к ш ы т у -
ын дерттен болы п отырган к у б ы л ы с деп е з ш ш е угы п , жым
болды . Олар уй л ер ш д е болып ж аткан e p 6 ip кы зы к
о к и г а н ы н А л м а г а ш ан ш у д а й к ад а л ат ы н ы н т у с ш б е й т ш .
Ж а н д а р ы н а мен к е л е м ш . U i e u i e c i б у ю л б э л е д е н к у т к а -
ратын куд1рет MeHin колы м да тургандай маган су р а улы , ж а-
л ы н ы ш т ы к о з б е н карай бер едь М ен А л м а н ы н ш аш ы н с и -
п айм ы н :
— А л м а е р т е н -а к ж а з ы л ы п ш ы га д ы , — д е й м ш сеш мд1,
KOTepiHKi дау ы сп ен . — С1здер бекерге к ай гы ра бермещ здер.
Б1зде дерт1 а ск ы н ы п к етк ен а уру лар да жатыр. О н ы н ж а ­
нында А л м а ш ю о й ы н ш ы к к о й ...

318
 К ы з ы м улде ж а з ы л ы п ш ы к к а н д а й , m e m e c i eci ш ы гы п
к уа н ы п , к а й т а -к а й т а орам алын алы п, к е з ш су рте дь
— А й т к а н ы н к е л с ш , айн а лай ы н , — деШп д а у с ы к а л т ы -
рап. — Б а г ы н а ш ы л с ы н ! Б а к ы т ы ц ж а н сы н , а й н а л а й ы н !..
С о д ан к е ш н 6 i p а йткан с е з ш олден еш е к ай тал ап , А л ­
м ан ы н су т к е н ж е а е к е н ш , к о з ш щ к ар а ш ы гы н д а й аялап,
т о р б и е л е г е н ш , уй де д е , т у з д е де Tipi п е н д е ге к ак т ы р ы п
KOpMereHiH, ал ещ п м ы на дерт е ш к а й с ы с ы н ы н т у к ы м ы н -
да болып к е р м е г е н с у м д ы к eKeHiH айтып, м ун ы н ш агад ы .
Олар А л м а н ы н к е щ л ш к ай тш а ула у к ерек е к е н ш б ы е
алм ай , 6 i p - 6 i p i H e ж алта к та п караумен т у ск е д е ш н п у а к ы т -
ты ет ю зед 1 д е, а Ь ы л а й -у Ы л е й , к о з д е р ш щ ж а стар ы н с ы -
Fbin, у й л е р ш е к ай тады .
А л м а е ш те м е ге с е л т етпеген к у ш м е л ш ш п к ал а бердь
Д у н и е д е п ен к и ы н за т ж а л г ы з д ы к к о й . Т е щ р е г щ д е
i mTeri к а й гы н мен к у а н ы ш ы н д ы е з ш м е н б е л к е алатын жан
c e pi K адам дар барда т 1 р л ж т щ де, e л i м н i н де 6 i p м агы н а сы
болуы хак . Б уд ан р а с, е л 1 м н щ са л м а гы ж е щ л д е п к етпейдь
0 л 1 м к аш а н да к о р к ы н ы ш т ы . B i p a K с е н щ ол1мнен к аш ы п ,
TipmifliKKe ы н т ы г у ы н н ы н 63i со л т 1 р ш ш к т щ м а г ы н а сы ба-
рын д о л е л д е й д ь А л ж ер б е т ш д е б у ю л т1ри плж атау лы
ж о й ы л ы п , о л е м д е ж а л г ы з к а л г а н 6 i p со т щ д 1 е л е с т е т ш
K o p m i . М у н д а й д а ол1м к о р к ы н ы ш т ы е м е с , Kepi ciHLue,
T i pf l ir i n к о р к ы н ы ш т ы б о л м а к . А л м а б о й ы н д а гы рухани
ж а л г ы з д ы к т а о с ы га н у к с а с б1рдене едк М ен А л м а н ы н ж а л -
гы зд ы к тан к у л а з ы г а н к о щ л ш е калай да олай ж а л г ы з к ара-
сы н болып е н п м к е л д ь О й га алган м а к с а т ы м а б е р ш г е ш м
со н ш а , кун са й ы н т у н п кезек и п лж т1 6 i p ез1м аткарып
журд1м. М е н катерл1 ус т а м а н ы н кай м е з п л д е болаты н ы н
ж а к с ы б ы е т ш м ш , со н д ы к т а н дол осы уак ы тта А л м а н ы н
к а с ы н д а б ол ы п , он к о лы н б а кы л ап , кейде TinTi тас к ы лы п
устап о т ы раты н м ы н . Bipfle уйыктап ж аткан А л м а н ы н ж а ­
нында ю тап окып от ы рган м ы н . К е н ет т е щ р е к т е елдеб1р
к и м ы л д ь щ б о л га н ы н сезд1м де, басы м д ы к о те р ш алды м.
С о л к е з д е мен он к о л д ы н кеу де бойымен а л к ы м г а карай
ж ы л ан сею лд1 а кы р ы н ж ы л ж ы п бара ж а т к а н ы н корд1м.
Бул ш ы н ы н д а да ете корк ы н ы ш т ы KopiHi c едь А л м а н ы
оятып а л м а у г а т ы р ы с ы п , б а р ы н ш а еппен к о л д ы к ы с а
устап, к ер е ует к е басты м . К о л 6 i p - e Ki ж у л к ы н д ы д а, к ай -
тып к а р с ы л а с п а д ы . А л м а оянып к е т п . М а г а н олдею м д1
аж ы рата а л м ай о т ы р га н д а й , т у ш л е карап 6 i p a 3 жатты .
С о с ы н ж у п - ж у м с а к а л а к а н ы м е н м е н щ к о л ы м д ы сипап
жатып, к айтадан к о з ш ж ум ды . B i p a K к еп у за м ай ш ош ып

319
о ян ды . У р е й л е н е ш ы ц гы р га н А л м а н ы орец д е г е н д е т о к -
таттым.
— Не болды? Н еге ш ош ы ды ц ?
— Т у е корд1м, — дед1 ол д1рш деген унмен.
— К а н д а й т у е ? ..
— К ы л г ы н д ы р д ы ... — дед1 д а у с ы одан сайы н д1ршдеп.
М е н TiKciHin к а л д ы м . Е г е р он к о л т у е ш д е к ы л гы н д ы р а
б а ст а са , оган м е н щ еш к ай р ан ы м ж о к едь Т е к А л м а н ь щ
к о р к ы н ы ш ы н б а с у ymiH:
— О л о н ш е ш н коп о й л а н г а н н а н болаты н тустер го й , —
дей берд1м. — М е н Tipi б о л с а м , с е ш аман сактап к ал ам ы н .
T y ciH e M icin ?! М е н ce H i к у з е т ш , к у ш - т у ш оты руга бар-
м ы н ... Т е к се н бу й т ш к о р ы к п а . М а г а н с е н ...
А л м а м е н щ м о й н ы м н а н к у ш а к т а п , ж ы л ап к оя бер дк
Ю ш к ен тай балаш а к о з ж асы н а м алш ы н ган бет -аузы н
бет1ме у й к е д ь А у з ы м а к о з ж а с ы н ь щ к е р м е к дом1 к е л д ь ..
Ж алпы MeHiH оз1м де сол кезде болмаш ы ш ал ы к дертше
ш алдыккан болуым гаж ап емес... А л м ага деген оз1мнщ купия
к о ц ш м д 1 TinTi Ka3ip де то лы к долелдеп бере алмаймын. Бар
бiлeтiнiм — А л м а рухани ж а л г ы з болатын. А л оны тунгыш
ту еш ген MeHMiH. Ол ж алгы зды к та н к аш ып, маган тыгылды.
BipaK оган KiM болса да 6 o p i6 ip едь Ofrreyip 6 ip e y re ты гылу
кажет болды... М ен А л м а н ы н он колы н алаканы ма салып,
соби epinflepi т у р ш п , уйыктап жаткан турше калгып-ш улгып
карап отыруга обден д агдыланып алдым.
M eH in к ун са й ы н оз ер ю м м е н TyHri к е з е к ш ш к т е . калы п,
д и в а н г а ж а ты п , к о з ш ы р ы м ы м д ы алып ж у р геш м д 1 ж урт
©3iHuie укты . А к ы р ы ж о л д а с т а р ы м н ы ц а р асы н д а мен т у ­
ралы « е ш ю м г е айтпай, к ан д и д а т т ы к д и ссер т ац и я ж а зы п
ж у р» д еген л а к а п тарап кетть Т е г ш д е 03i емдеп ж у рген
ж ы н д ы л а р д ы ц 6ipeyiMeH к у п и я л а с , сы р л а с екен д еген ойга
е ш к а й с ы с ы н ы ц баты лы ж е тпеген болу керек.
М ен 6ip рет TyHri к е з е к х ш л ж к е бара алмай кал ды м .
K efleci KyHi А л м а со л к о л ы м е н б ы е п м н е н сипап отырып:
— Ci3 болмасаныз мен олдекашан олш калар ед1м, — дед1
сыбырлап. — Слз неге келмедщ1з, тунде катты приступ болды.
— K e m i p , к еле а л м а д ы м ...
— C i 3 ы л ги к e ш к iл iк MeHin ж а н ы м д а б о л а с ы з ... К а ш ан
к ы д ы р а с ы з ? .. — А л м а х ал а т ы н ы ц т у й м е с ш ш ук ы ла й б а с ­
тады. — К ы з ы н ы з бар ш ы га р ... Слзге к ы д ы р у к ерек кой...
О н ы ц бул c©3i м аган м улде унам ады.
— M eH in к ы з ы м ж о к , со н ды к та н к е ш к е еш кайда кы ды р -
м ай м ы н , — дед1м бет ш е тура карап.

320
 А л м а н ы н ж у з ш е н б у р ы н гы а й ы к п а с азап белпсп ж о г а ­
лып, елдекалай е з1 м ш п л ш а т т ы к , е р к ш д ж , а д а м д ы
и м е н ш р е т ш T e p r e y m i к е з к а р а с пайда болыпты . М ен д а л
осы к е з к а р а с т ы , ю м н е н е к е ш б е л п а з , б 1 р а к д а л осы к е з к а -
расты кептен к у т ш ж у р геш м д 1 сезд1м.
— К е ш е 6ip улы акынны н ю табы н окыдым, — дед1 Алма
бас жагы н дагы тумбочкага карап (ю тап сол тумбочканын
imiHfle б о л у к е р е к ) . С о д а н к е ш н ж а с е с ш р 1 м д е р г е т а н
ан каулыкпен теб1рене: — С о н ы н ш ш д е «Дауыл» деген елен
бар екен, — дед1 к эд1м пдей катулан ы п. — К е м е н щ д щ г е п
кирап, рул1 сы нган, ж е л к еш ж ы ртылган. К е к ж и е к к е батып
бара жаткан кунм ен 6 i p r e кем е де т е щ з г е батып барады.
Журттын 6 ap i жанталасып, ел1м д у гас ы н окуда. Э р ю м 63iHin
ж акын керетш адамдарымен куш ак та сы п , коштасып ж а ­
тыр. Т е к 6ip адам гана ел1мнен коркуды да, каш уды да ойла-
майды. Ол тек: «ШПрюн, осы н дай ел ер сэтте куш актасып
коштасатын адамнын болганы кандай бакыт», — дешн imiHeH
куб1рлеп. (А л м а ез1мен 6 ip re м е н щ де танкалганымды тшеп,
6eTiMe карады.) К др а н ы зш ы , ел1м аузы н д а турган ен бакыт­
с ы з жандар да еши 6 ip e y ymiH с о н ш а л ы к бакытты болып
к е р ш е д ь Ойткеш олардын елер сэтте коштасатын жакы нда-
ры бар. C i3 MeHi TyciHin турсы з ба?..
М ен ундемед1м. А л м а н ы н о сы н ш а с а п -с а у адамш а
с е й л е г е н сездер1 м е н щ зеремд1 у ш ы р д ы .
— К е м е к т е с 1 щ з ц п , — дед1 ол к ен ет ж а л ы н ы ш т ы унмен.
— С ы р т к а ш ы гы п , к еш ем ен ж у р п м кeлeд i. К ы ды р гы м
к е л е д к ..
Н е дер1мд1 бшмед1м, е й т к е ш ол м енен д е р 1 г е р л ж к е м е к
сурап турган ж о к едь Р а с , п с и х и а т р и я л ы к а уру хан ад а ж а т­
кан адам дарда мундай тш ек тер к е п болады . B i p a K оларга
айтатын ж а у аб ы м д ы А л м а г а айта а л м а с ед1м.
— B e p i 6 ip к ай ты п к еле м го й , — д ед ! А л м а тагы да
бш епм д 1 сипап.
— Ж а р а й д ы , о й ла н а й ы н , — деп к ал д ы м . О с ы с е з д е н - а к
63iMHiH т у з а к к а ш н у г е таяп к а л га н ы м д ы бшд1м. А л м а н ы н
ум1тпен, ж а л ы н ы ш п е н кар а ган к е з д е р ш е кез1м ту ск ен д е
т у з а к м ойн ы м а б1ржолата ш к к е н едь О с ы сетте MeHi та н -
гаж ай ы п 6 ip т е у е к е л ce3iM билeдi.
— А я г ы н а неш ш пп размер к и е с щ ? — дед1м е з сез1ме 63iM
онш а м ен бермеген болып.
— О т ы з алты ...
— Кейлектен?
— К ы р ы к алты , — дед1 А л м а та н ы р к ай T ycin ...

321
 М ен со л к у н п ж у м ы с т ы да, т у н п к е з е к ш ш к ™ де к а л ь щ
ой дь щ к у ш а г ы н д а ж у р ш етк1зд1м. Ш ы н ы н д а да м е н щ бул
ой ы м ды д е ш са у а д а м н ь щ ойы деп айту к и ы н ед ь А л а й д а
к о з а л д ы м а оз к и я л ы м н а н туган сурет тер ге к у н ы к к а н ы м
с о н ш а , бул п и г ы л ы м н ы н д у р ы с - б у р ы с ы н т а л д а у г а TinTi
уа к ы ты м б о л га н жок,. А л м а н ы тунде к а л а г а а л ы п ш ы гы п
кы ды р тат ы н ы м д ы , он ьщ калай м оз болып к у а н ат ы н ы н к о з
а л д ы м а е л е с т е т к е н д е с о л к у а н ы ш е з б о й ы м а тар а га н да й
ж Y p eгiм e p e K n in , б а сы л м а й койд ы . М е н Tipi ж а н г а Tic ж а -
р у га бол м а й т ы н е з к у п и я м а ©3iM е л т ш , eciM KeTTi. ¥ й к ы -
дан туе к е з ш д е оян ы п, а п ы л -г у п ы л ш ай ы м д ы im in , м а г а ­
зи н а р а л а у г а ш ы к т ы м . Б ip iн ш i барган аяк кш м
м ага зи н ш е н сатуш ы е й е л д щ акы лы м ен 36-р азм ер л 1,
у с т ш д е д о г а с ы бар а к туф ли алд ы м . Одан к е й л е к сататы н
магазиндерд1 ж а г а л а п , у з а к ЖYpдiм. К е й л е к т е р д ! к ар а ган
кезде ж а к сы сы н табуга тырысып, жаны м ды салганы м
с о н ш а , б о р ш а - б о р ш а бо л ы п те р леп к е г п м . Ж а к с ы мен
ж а м ан д ы а йы ру тап мен ой ла га н да й о п -о н а й н ор се б о л -
май ш ы к т ы . У с т а г а н к 0 й л eктep iм д i о й ш а к а л а г а н а д а м ы -
ма KHri3in, к о з а л д ы м а е л е с т е т у ге с у р е т к е р л ж Ka6ifleTiM
ж етпедь
А к ы р ы ш e т к e p i м а г а з и н д е р д щ 6ip iH fle о й е л д е р
к е й л е г ш е турган к а л ь щ к е з е к т щ у е т ш е н TycTiM. Б ул 6ip
с ы р м а с ы ж е л к е с ш е с а л ы н г а н , eTeri д e л д и i н к i , к e к ш i л
TycTi, ж ы л т ы р а г а н , ш е т е л д ж к е й л е к е к е н . Т у р г а н е л д щ
KenTiriH e к а р а п , ж а м ан б о л м а с деп о й л а д ы м . B ip aK мен
жете бергенде к о й л е к 6iTin калды. Ш а ш ы н к а п -к а р а кылы п
бояп а л га н , улты 6 e fl ric i3 , аж а р лы са ту ш ы ой ел к а н ш а ж а -
л ы н с а м д а, «6iT in к а л д ы д а н » б а с к а с е з а й т п а д ы .С о н д а да
та бигаты м д а ж о к 6 ip е л е р м е н д ж п е н с а т у ш ы н ы н кы р с о -
нынан к а л м а д ы м . « Е р т е н уй лен у тойым efli, то йга арнап
к е й л е к TiKTipe алм ай к а л д ы к , е н д ш у м т м осы г а н а » , —
д е п з у ы л д а т к а н к е з 1 м д е 03 iM fli-e3iM т а н ы м а й к а л д ы м .
влермендж тщ п а й д а с ы тид1. Х а л ы к т ы н 6 o p i т а р а п
б1ткенде ycTiHe 5 сом к о сы п , са ту ш ы д а н 4 6 pa3Mepfli 6ip
к о й л е к алды м .
К д с карая сатып алган заттарымды, е з 1 м н щ кун ге к иетш
кара K63iflflipiriMfli с у м к а м а са л ы п , а у р у х а н ага келд1м.
— Н е г е б о п - б о з с ы н , ауы рып турган ж о к с ь щ б а ? — flefli
6ipiHiui к е р г е н сестра.
— Ж о к ... Э н ш е ш н болар... Т ы н ы ш т ы к п а? — flefliM к ы з -
мет бабы н да с е й л е г е н тур 6 ^ f l i p i n .
— Тыныштык.

322
 М ен ауруларга рецепт ж а зы лган ютапшаны аударып оты­
рып, кез1мшц кырымен сестраны андудамын. Сестра ш ы мы л-
дыкпен корш алган процедура кабинетше ю ргенде су м к а м -
ды ала сала, ж у п р е басып, А л м ан ь щ б ел м е сш е Kipin к етп м .
А л м а т о с е п н д е ю та п окып отыр екен, м ен щ TypiMe урей-
лен е, opi т а н ы р к ай к арад ы .
— М о , тез к и ш , — дед1м, с у м к а н ы алды на тастай 6 e p in .
— М ен уш рет катты ж о т ел ген д е болмецн ен ш ы к та, томен
тусе бер. У к т ы ц б а ? Т е з !
М ен б ол м еден ж ы л д а м ш ы гы п , орным а к е л ш , б у р ы н -
г ы ш а рецепт ю т а п ш а с ы н а л ы п , беталды актара бастад ы м .
С а г а т ы м а к а р а п к о я м ы н . « Н е ш е м и н у тта к ш н ш б о л у ы
мумк1н» д е й м ш imiMHeH дегб1рс1зденш . « Е ю ту ф л ш — « 6 ip ,
eKi», к е й л е к — « у ш , торт, б е с » , ж арай д ы , «алты», к ез1лд1рж
- «жетЬ> — 6iTTi г о й ... К ш н ш болды го й ... Ж а р а й д ы , тагы
азган тай у а к ы т. «B ip , eKi...» Б е с минут o r r i . М е н п ро ц ед у­
ра к а б и н е т ш е KipfliM. С е с т р а ине кайнатып тур екен . Б а -
ры м ш а катты уш рет ж в т e л д iм . С е с т р а тац к ал ы п , бет1ме
бажырая к арад ы .
— А п а й , — дед1м ж а н ы н а так ай Tycin. — Bip у л к е н ш а р у -
ам болып тур... К ы з ы м а б а р уш ы ед1м... E K i-у ш сагатта ор а -
лам ы н . А я к а сты н ан еш теце бола к о й м а с... А л м а н ь щ eciriH
а ш п ац ы з мен к е л г е н ш е ... уй ы ктап жаты р...
С е с т р а ж е р о р т а г а к е л с е де ofli к а р т а я к о й м а г а н ,
кул1мдеген к е з ш е н ж а с т ы к т ы н к ы зы гы н а н к е з ш д е кур к а л -
маган ад а м н ы н н ы ш а н ы б а й к ал ат ы н ойел ет.
—0 з е р ю ц д е го й , — лет е т к е н 6ip к ы з ы г ы eciHe т у с к е н -
дей ж ы м ы н д а п . — М а г а н HeciHe а й т а с ы ц ?..
М ен А л м а ш ы гы п улпрм ед1 ме екен деген к у д ж п е н тагы
да се ст р ан ы тац к а л д ы р ы п , м е л ш ш п б о с т а н -б о с к а 6 ip a 3
турды м. С о н а н с о н олде де уакы тты ©TKi3e ту су у ш ш , с е с ­
траны т а ц -т а м а ш а к а л д ы р ы п :
— Р ак м ет, — д е г е н сезт (не ymiH айткан ы м ды б ш с е м ,
б у й ы р м а с ы н ) е ж е л е п , оре ц айтып болды м д а, б у р ы л ы п ,
кабинеттен ш ы к т ы м . Т о м е н т у с с е м , б а ск ы ш т ы ц б у р ы ш ы н -
да ш аш ы н о м ы р а уы н а T ycip in , кара к е з ш д 1 р ж к иген А л м а
темен т у с у ге бата алм ай тур екен . М ен А л м а н ы н к о л т ы г ы -
нан уста га н к у ш ба сы м д ы к ею р е й т е устап, ш ы га р е с ж к е
беттед1м. А р т ы м ы зд а н :
— М ы н а н ы ц 6 i p ©3i KipMen пе efli, к ы з ы кай жактан Kipin
кетк ен ? — д еген сезт екеум1з де е с т щ ж .
С ы р тк а ш ы к к а н д а а в г у с т ай ы н ы н т у н п са м а л ы т ы н ы с -
ты к ец е й т ш , е р ю н д ж к е , о н а ш ага ш ак ы р ган д а й к у а н ы ш -

323
ты , э у е й сез1м е к е л д ь М е н к е з 1 м н щ к и ы г ы м е н урланы п,
А л м а га карай берд1м.
Т ал д ы р м аш д е н е с ш е к е к и п л к е й л е к к у й ы п кой ганд ай
ж а р а с а к а л ы п ты . Б е т - ж у з ш ж а б ы н к ы р а й т у с к е н к а п -к а р а
ш а ш т а р ы м е н к е з 1 л д 1 р т е й е л n im iH iH e к а л ы п т а с ы п
у л п р м е г е н ш ы б ы к т а й о сем т у л г а с ы н а т у н ш ш д е ерекш е
6 ip куп и я тур 6 epin тур.
— К е й л е г щ д ур ы е па? — дед1м д у р ы е е к е н ш K e p i n кел е
ж атса м да. А л м а б е т ш е т у с к е н ш а ш ы н к е ш н карай с ш к ш
т а с т а д ы да, б а л а н ы н м а к т а н ы ш б ы д 1р г е н ш д е й 6 i p турм ен
б о й ы н K e p i n , м аган карап ж ы м и ы п ко й д ы . С о д а н к е ш н
е н к е ш п , а я г ы н ы н б а с ы н а кар ад ы :
— Е птеп к ы с а д ы , - д е д ь
— О т ы з а л ты н ш ы размер гой , — деп а к тал д ы м мен.
Т р о л л е й б у с к а о ты р д ы к . Т а н ы с 6 ipeyfliH к е з ш е ту сп е с
уиин, А л м а н ы к е л е г е й л е п , T e p ic карап турд ы м .
— С е н щ т у ы ск а н д а р ы н н ь щ 6 ipi Kepin калса, маскара бо-
ламы з, - д е д 1м кул агы н а сыбырлап. М е н о н ы н ту ы ска н да-
ры н былай койганда, баска л ар д ы н да к е р г е н ш каламадым.
— Ж а р а й д ы , — дед1 А л м а . BipaK TypiHeH о н ш а м он
б е р г е н д ж б ай калм ады . TinTi о с ы д а н бо л ен д е й м а скар а еш-
т е н е корм ей т у р г а н ы с е з ш п тур.
П ар кке келш ту стж . М ен карангы бурыш тарм ен
ж у р м е к болып ед1м, А лм а а ш ы к ал а н м е н етуд1 калады .
Ж о л д ы н eKi ж а г ы н а е с к е н а л к ы з ы л гулдер к е ш ю со у -
л е м е н ку л п ы р ы п , flipifl к а га д ы . Ж а з г ы с а х н а д а н ш уы лда-
г а н о р к е с т р yHi к е л д 1 . А л м а K0 н i л д e н e б а с т а д ы . М е н щ
ко л ы м д ы ж у п - ж у м с а к а л а к а н ы м е н к ы с ы п - к ы с ы п койды .
К и н о т е а т р д ы н т у с ы н а н оте б е р г е н д е :
— К и н о г а ю р е й ж , - дед1 т о к т а й калы п.
Ж у р е п м з ы р к ете калды . B ip a K А л м а н ы н ал ды нд а кор-
к ы н ы ш ы м д ы с е з д 1р п м к е л м е д ь
— KipceK, ю р е й ж , — дещм ж а н - ж а г ы м а алактап.
К и н о га билет аларда да, юрерде де, залга ешп отырганнан
к е ш н де м енщ K©3iM олдеб1реулер Kopin отырган ж ок па д е­
ген к у д ж т е н арыла алмай, айналага ж алтактаум ен болды.
А к ы р ы к и н о басталд ы . А д а м н ы н iiniH п ы с ты р а т ы н , opi
талай рет к о й ы л г а н ecKi фильм е к е н . А дам дар да аз ж ина-
лы п ты . М е н к и н о н ы кормед1м д е с е м де бол ганд ай. К а р а-
к о л е н к е д е э к р а н га су зш е карап, к и м ы л с ы з оты р ган Алма-
дан eKi K©3iMfli ала алмадым.
М е н о н ы н к е з ш е караган сай ы н , б у ю л киялы мда журген
су л у л ы к т а н А л м а н ы н е л д е к а й д а а р т ы к е к е н ш сезд1м.

32 4
 А й ты п бер уге к е л м е й т ш , ец 6ip купи я , беймол1м э с е р —
с у л у л ы к o c e p i. B i3 оз1м1здщ б у ю л MopafliMi3fli ада м н ь щ тон
с у л у л ы г ы н а н ж ан с у л у л ы г ы н ж о гары к о ю г а н е п з д е с е к те,
©Mipfle со л тон с у л у л ы г ы м е н бетпе-бет к е л ш к а л га н к езд е
03iM i3flin о л п к а г и д а м ы з д ы к а л а й б у з ы п к е т к е ш м 1 з д 1
бшмей к ал ам ы з. 0 з ерюм1збен акы лы аз болса да су л у е й е л -
дерге у й л е н у ге д а й ы н б ы з , 6 ip a K а к ы л га бай, KopiKci3 о й е л -
дерге ж о л а г ы м ы з к елм ейд й С а н а м ы з д ы ж абайы ин сти н к т
сеюлд1 6ip оуей к уш ж е щ п кетедь Bi3 ен осал ж ерш ен к олга
T y c in , тырп ете алм ай к а л га н а н га у к с а й м ы з . Е н д е ш е с у л у -
л ы к т ы н ofli де зерт телм е ге н н ем е се бш е турып, а й тк ы м ы з
к е л м е й т ш 6 ip сы р ла р ы б о л уы м у м к ш ...
М ен А л м ан ы н Ti3eciHin у с ^ н д е турган колынан (сол колы ­
нан) устадым. Ж у р ек с ш ген н ен ал^каным терлеп к е г п . Алм а
ж ы м и ы п , к о л ы м д ы к у п - к у р г а к , ж у п - ж у м с а к ала ка н ы м ен
кысып койды да, MeHin тур1мде Kici танкаларлы к б1рдене бар-
дай баданадай к озд ер ш кен ашып, антарыла карады.
К и н о д а н ш ы к т ы к . А л м а к о н ш д е н ш , со й ле й бастады.
- К и н о д а н еге ы лги су л у ой елдер ой н ай ты н ы н а
т у с ш б е й м ш ? — flefli к о л ы н ж а й ы п . — С у л у ем ес ойелдер
ж уртка у л п бола алмай м а? О л ар д ы н бойы нан ж а к с ы к а с и -
еттер та б у г а болмай м а?
— Ж а к с ы л ы к т ы н ен терен там ы ры с у л у л ы к т а , о й тк еш
TipmifliK то нн ен баста ла д ы . А л су л у а да м да р д ы н а к ы л с ы з ,
ж аман болып ш ы гуы — диспропорция, ©M ipflin
к у р д е л ш г ш е н , к и ы н д ы гы н а н а л га ш к ы т е п е -т е щ п к т щ ж т -
ж ш б у з ы л у ы ...
— Б а л м у з д а к ж е п м келед1, - дед1 ол MeHin с е з 1 м н щ
аягын кутпей.
Б а л м у з д а к к е зд е с п е д ь Е к еум 1з к ар а к о л е ц к еге к ойы л ган ,
а р к а л ы г ы ж о к , ж а й д а к о р ы н д ы к к а оты рды к.
— М а г а н гул ж у л ы п 6 e p m i , — дед1 к ен ет 6eTiMe т е сш е
карап.
М ен он ы н о с ы н ш а к и с ы н с ы з та ла бы н кал ай уга р ы м ды
бш м е й , дагд ар ы п к ал д ы м .
- K a 3 ip , - дед1м де, к о р к ы п турга н ы м а к ар а м ас та н , ор-
н ы м н ан т у р ы п , гул а л а н ы н а беттед1м. Б у л б 1 з д щ ул к е н
к a т e л iг iм iз б о л ды . А л а к а н д а й болы п, к а у ы з а ш к а н к ы п -
к ы з ы л г у л д е р д щ eKi талын ж у лы п алы п, ж и е к к е ш ы к к а -
нымда:
- B e p i , 6 e p i ж у р щ 1 з , - деп с а у с а г ы м е н ш п тарты п
турган, портфел1 бар, к а л к а н к у л а к милиционерд1 корд1м.
М ен ж алтак тап А л м а отырган ж а к к а карай берд1м.

325
 — Bepi дед1м гой мен спзге! Э л д е тагы 6ipeyflepini3 бар ма?
— Ж о-ж ок, — дед1м зерем ушып.
— ВелАмшеге!
— Слз неге K epin туры п, ы с к ы р м а й с ы з , — дед1м мен ыза
б о л ы п . - Слз е д е ш ж у л с ы н деп т у р с ы з . 0 й т к e н i c i 3 r e
6ipeyfli у с та у к е р е к ...
М и л и ц и о н ер 6 i p с е т а ц та р ы лы п , ж а у ап бере алм ай к а л ­
д ы . С о д а н к е ш н MeHi е д е ш с а й к ы м а з а к т ы к п е н айтып тур
деп о й ла га н б о л у ы к е р е к , такай бере ж е щ м н е н уста ды да,
д е р е ю л е у ж у л к ы п к а л ы п , бел1мш е турган ж а к ты и е п м е н
к е р с е т а . В ел1м ш е iuiiHe ю р г е н д е аздап eciMfli ж и ды м . « К е п
б о л с а ш траф ы н т е л е п к у т ы л а р м ы н » дед1м imiM HeH , ю с т и -
циядан б ы е т ш а з га н т а й за ц д а р ы м д ы e ciM e T y c i p i n .
— К е н е , д о к у м е ш т щ з , — дед1 т е л е ф о н н ы й к у л а г ы н д а
о т ы р г а н е г д е л е у 1 MeHi к е р г е н г е к у а н ы ш т ы ж а н д а й
к е ц ш д е н е д а у ы ст а п .
О с ы к е з д е б е л м е г е А л м а Kipin к е л д ь М е н ин ф а р к т бо-
л у г а с е л к а л д ы м . «BiTTi ендЬ> дед1м i n i i M H e H yMiT а т а у л ы -
дан KyflepiMfli y3in. Bip с е т т щ ш ш д е ез1м н щ дер1герл1к атка
с а й е м е с , к ы л м ы с т ы ер е к е т т е р 1 м м е н б у к ш а у р у х а н а г а ,
д е р 1гер л ер ге, к ы з д ы ц а т а - а н а с ы н а , к ал а 6epfli б у ю л кала
х а л к ы н а е й п б о л га н м а с к а р а куш мд1 ел е с т е т ш Y лгipдiм .
BipaK А л м а н ы н келу1 ж а г д а й д ы м улде е з г е р т ш ж iбepдi.
А л м а н ы н с у л у л ы г ы о т ы р га н д а р д ы н б е р ш е б1рден апиын
со р га н д ай е с е р e r r i . Т е л е ф о н к у л а г ы н д а отырган егде м и­
л и цион ер де, MeHi ертш к е л г е н к а л к а н к у л а к та, ф о р м а сы з ,
ж а й к ш н г е н ж а с ж ш т те ы з г а р л ы ж у з д е р ш ж ы л ы т ы п ,
м ул де 93iMi3 се ю лд 1 к а с - к а б а г ы TyciHiKTi, е т -с у й е к т е н ж а -
ралган , к ед 1м п адам к ал п ы н а келдь BepiHin к е з д е р ш е н «ие,
о т ы р ы ц ы з , ш а р у а ц ы з д ы а й т ь щ ы з , к е м е к к е 6 i3 д ай ы н » д е ­
ген сею лд1 куп ниет с е з ш д ь
А л м а е з у с т е м д т н ж а к с ы с е з ш е т ш , KefliMri теж1рибел1
су лу бикеш тердей мац айы на жымия к е з тастап, м ен щ
к а с ы м а келд1 д е , к о л ы м е н ш аш ы м н ан си пай устап:
— М е н ю н е л 1 м ш , а га й , - дед1 м и л и ц и о н е р г е . - М ен
е д е ш ж у м са п ед1м, гул ж у л ы п бер деп...
— Н е г е ? — дед1 к а л к а н к у л а к к атац д а у ы с п е н , 6ipaK Typi
ж ы м и ы п , е ш е ш н e з i л eKeHiH 6mflipin тур.
— Э д е ш , — дет А л м а кай талап , — е д е ш , MeHi суйе ме
екен д еп...
M eH in бой ы м ды то к с о гы п ет кен дей болды.
— O h o , — дед! телефон кулагында отырган егделеу ми­
лиционер, - мшеки, Ka3ipri жастар... Кандай а ш ы к м ш е з!..

326
 — Ж т т п солай сы н а у г а бола м а? — дед1 ф о р м а сы з ж т т .
- Б ул к о г а м д ы к T op T im i б у з у ... Ж т т п б а с к а жерде сы н а у
кажет.
— K e m i p i n i 3 , — дед1 А л м а м е ш со л к о л ы м ен к ап сы р а
к уш ак тап. - Bip ж о л г а кеш 1р1щ здер... Э й т п е с е , ж арайды ,
м е ш - а к а й ы п та н ы зд ар ...
— Ж арайды. К ы з д ы ц а лд ы н да ж ш т т щ бед елш туЫ рм ей-
а к коя йы к . М и л и ц и о н е р л е р де та сб а у ы р жандар ем е с, а й ­
налайын. BopiMi3 де ж т т болып коргенб1з. М о ! — Е г д е м и ­
лиционер маган па сп ор ты м д ы у с ы н д ы .
— Р ак м ет!
С ы р т к а ш ы к к а н н а н к е ш н n a p K T in к а к п а с ы н а ж е т к е н -
ше 6 ip -6 ip iM i3 re т ы к а т ы с к а н ж о к п ы з .
— Г у л ж у лы п бер еш н б е ? — дед1м токтай к ал ы п , ы за б о ­
лып ту р га н ы м ды ж а с ы р а алм ай .
А л м а к о л ы м д ы а л ы п , ж у п - ж у м с а к к о л т ы г ы н а к ы сты .
— Б олады еш п , — дед1 m r e p i тартып, — маган еш т е н е н щ
кажет1 ж о к.
Т ак си м ен кайттык. Э л д ек а л а й к е ш е шамдары c e H in к ал­
ды. А й ак булттардын ар ж агы мен зымырап барады. А у р у ха -
нанын ауласы ндагы отыргыштардын тусы н а келгенде А л м а
алга оза берген меш токтатып, е з ш е бурды да, мойнымнан
кушактай алды. М ен ер ш м е ж у п -ж у м с а к , ды м кы л epiH Hin
тигенш сезд1м. К у д ай -ау , не деген ж у п -ж у м с а к , н о з ж epiH.
М ен А л м ан ы н талдырмаш д е н е с ш куш актап, бауырыма бас-
тым. Содан кеш н собщц ш ск еген д ей , ж у п -ж у м с а к бет -аузы -
на бет1мд1 уйкеп, дем ш жуттым. Э л д е 6 ip жан киюга болган-
дай рухани тазалыкты с е зетш секшд1мш. BipaK ол А л м ан ьщ
бо й ы н ан та п к а н т а з а л ы г ы м ба, о з б о й ы м н ь щ т а з а р у ы н
се з ге ш м бе — ол арасын то лы к айырмадым.
1шке ю р д ж . А л м а тен ж а р т ы с ы н кар а к езы д 1р1к ж а п -
кан бетш ш аш ы м ен бу р ке й T y c i n , MeHi колты ктап алды .
Е к ш и п к аб а тк а K ip ep e c iK T in а л д ы н д а А л м а н ы токтаттым
да, ©3iM iu iKe ещ цм . С е с т р а процедура к аб и н е т ш д е ж о к
екен.
— Т е з б е л м е н е бар, — деп сы б ы р л а д ы м А л м а г а e c i K T i
кайта ашып.
А л м а б е л м е с ш е K ip in к е т п . 1ле се ст ра да к е л д ь
— С ен бе е д щ , — дед! маган ж ы м и ы п .
— 0 3 r e p i c ж о к п а?
— Ж ок.
— М ен А л м а н ы н пала та сы н д а оты рам ы н , — дед1м х а л а -
тымды KHin ж аты п, — б у п н приступ б о л уы м у м к ш .

327
 С о с ы н гы лы м и к у н д е л т м д 1 алдым да, сест р ага коз
к ы л ы п , т у к б а й л а н ы с ы ж о к , т у с ш ж а з с о зд е р м е н толтыра
б астад ы м . С ест р а flopirepfliK ж у м ы ск а ж а н -т е ш м е н
б е р ш г е н м е н щ Ka3ipri Typi Me с у й с ш е к арад ы .
М е н палатага ю р ген д е А л м а к ш м ш а уы сты р ы п , тосег1не
жатып у л п р г е н екен. О ртак купиялары бар ба ла лар ды ц 6 i p -
6 i p i H e к е з ым ж а с а п , к уле 6 e p e T i H i ceKiflfli, м е ш к е р г е н
бетте А л м а к ез1м ен о л п е с щ д е ме д е г е н д е й м о й н ы н i m i H e
т ы га ж ы м и ы п , к у л т ж1бермес y m i H к о л ы м е н а у з ы н басты.
К у н д е л ж п одеп м м ен к ер е у ет ш щ ж и еп н е отырып,
к о л ы н а н у с т а д ы м . О л да к у н д е п е д е т ш ш е к у п - к у р г а к ,
ж у м с а к а л а к а н ы м е н к о л ы м д ы к ы с т ы . М у л д е eMiH-epKiH.
М ен онын к езкар асы н ан , б ую л болмысынан ескен гаж а-
йып ж ы л ы а гы н д ы ж а н ы м м ен с е з ш , б а л к ы п турды м.
— Уйыкта.
— Сен ше?
— М е н ceHi к у з е т ш о т ы р а м ы н ... тан, а т к а н ш а ... 0 M ip
б о й ы ...
А л м а K©3iH ж у м д ы . Д е м а л ы с ы н ы н ж ш л ш н е к а р а п ,
к е щ л ш д е п т о л к у д ы сезд1м .
M e H in ой лары м с а н - с а к к а б е л ш д ь М а г а н м ы н ау ез1м
к у н д е K opin, к о з к а ш т ы бол ган к у н д е л ж ^ TipmifliK а я к а с -
ты н ан ©3repin к етк ен сею лд1 н ем есе о с ы TipiiiifliKKe ез1м
т у н г ы ш тап болып турган тор1зд1м1н. BipaK мен eM ipre мон
б е р е т ш , с о н бе р е т ш 6i3fliH e3iM i3flin ж е к е б а к ы т ы м ы з
е к е н ш , 6 i 3 r e сы р тта н е ш к а н д а й с о у л е к е л м е й т ш ш ,
TipmifliKKe, м ан а й га со у л е т е п п , ж ы л у ш аш а ты н а д а м д а р ­
д ы н ездер1 е к е н ш к е ш ш р е к тусш д1м . 0 з 1 м н щ iuiKi ж а н -
д ун и е м едем1 с о у л е л е р ш ы гара бастап ед1, м е ш к орш ага н
б у ю л к а у ы м , орта, TipmmiK к улп ы р ы п са л а бердк
А л м а н ь щ н а у к а с ы н eciMe алды м . Оны ем деу м о с е л е а
дор1герл1к м ш д е т к ал п ы н ан табан асты н д а е з г е р ш , ещи
тек ез1м у ш ш ж ан ы н сак тап к а л у д еген т е тен ш е шеипмге
у л а с ы п кетт1.
Bip к ы з ы гы , сол тун он кол ешкандай орекет жасаган жок-
А л м а м е н щ к о з алдымда жорта уйыктап ж аткандай, K©3i
с е л а ш ы л га н к у ш тан атк ан ш а тырп етпедь
Т у с т е н к е ш н ж у м ы с к а менгеругш к е л д к Ж а с ы к ы р ы к -
тарга к е л г е н , мшез1 ш ад ы р ла у, ары к, к о с е K i c i болатын.
М е н щ уй кы да н к аж ы га н TypiMfli K o p i n :
— Й ем е н е , ofli т у н п к е з е к ш ш к ™ е ш ю м ге бермей ж у р сщ
б е? — flefli. О н ь щ c o 3 i сурактан Kepi MeHin iciMfli к уптай-
тын р и з а ш ы л ы к ceKiflfli 6ipfleHere уксай ды . С о н ды кта н мен:

3 28
 — С э л а м а т с ы з б а ? — д еген н ен б а ск а ештене айтпадым.
— Фанатизм ж о к жерде у л ы л ы к т а жок, — деп кесемсци ол.
— Слзбен с е й л е с е т ш м а н ы зд ы 6ip ш аруа болып тур.
— К а н д ай ш а р у а ?
— А й р ы к ш а б а к ы л а у д а г ы Б1р1мжанова А л м а н ы н ж а г -
дайы оте ауы р. Т ез1р е к амал ж а с а у керек.
— К а л а й , к а л а й ? — дед1 м ен гер у и л к е з д е р ш ж ы п ы л ы к -
татып о р ы н д ы к к а отыра 6 e p in .
— K a 3 ip ауру к р и з и с у с т ш д е . К ы з д ы катерл1 пр и сту п -
тан к утк ару уш1н, он к о л д ы н са у с а к т а р ы н , б о л м а с а TinTi
тутастай в з ш о п ерац и я м ен алып тастау каж ет...
Мен 03iMHiu бул niKipiMfli менгеруилге будан бурын да айт-
кан болатынмын. С он ды ктан ол бул ойдын 03iHe ж ан алы к
емес екен ш 6iflflipin, кipжиiп жауап бермей, 6ip a3 отырып:
— Ол бы лай г о й ... — дей бергенде:
— Ж о к ! — дед1м та гы да со л 03iMe беймэл1м е л е р м е н д ж -
пен.
Ол м е ш н бет1ме т а н ы р к а й к а р а д ы . С о д а н к е ш н
жуз1мнен э л д е 6 ip м а н ы з д ы О р д е н е ук к ан д а й бол ы п, у н д е -
мей кал ды .
— М е н , м ш е к и , 6ipHeme ай бойы катары н ан к о з ж а зб а й
б акы лап к е л е м ш , — дед1м ж Y p eгiм д урЫ л деп , дегб1р1мнщ
каш ып турган ы н се зд1р м е уге т ы р ы сы п . — Б а с к а еш к ан д ай
амал к ал ган ж о к ... Е ге р олай ж а с а м а с а к , осы е ю - у ш к у н н щ
imiHfle к ы з д ы н е з ш - е з 1 елт1рш т ы н а ты н ы н а к е ш л б о л а -
мын... ( M e n r e p y m i r e э с е р ету у ш ш , осы сезд1 айтуы н ай т­
сам д а, б о й ы м н ы н э л д е н е г е flip ете к а л г а н ы н , э л п созд1
бекер айтканы м ды тусш д1м . К е й д е адам тагды ры н а к е зд е й -
со к , кап ияда с а н а н н а н т ы с айты лган с е з д е р д щ э м 1 р и п л к
етет1н1 бар г о й .) TyciHeMici3, б а с к а еш к ан д а й амал ж о к ...
— М е н г е р у ш ш щ у н д ем ей к а л га н ы н а н с е з 1 м н щ к у л а к к а
Kipe б а ста ган ы н сезд1м.
— C i3 оп ер а ц и я д ан к е ш н к ы з д ы к у л а н - т а з а ж а з ы л ы п
кетед1 деп о й л а й с ы з б а ? — дед1 маган K03iHin к и ы гы м е н
карап.
— М ен олай деп у з 1 л д ь к е с ш д 1 айта алм ай м ы н . BipaK 6i3
ен алды мен адам ды 6 y riH ri аж алд ан алып к а л у ы м ы з кер е к.
E p T en riciH со дан к е ш н к ер е м 1з. C i3 м аган ce H in i3 . М ен
аурудын к ас ы н д а к у ш - т у ш болы п, азабы н катар K o p i n келе
ж аткан а д а м м ы н ...
М ен геру ш и н щ к ip ж и г e н ж у з ! ж у м са р а бастады .
— А т а - а н а с ы н ы н кел1с1мшс1з 6 o p i 6 i p еш тене ютей а л -
м ай м ы з, — дед! со н да да к елш е коймай.

329
 — А т а - а н а с ы ем ес, а л д ы м е н е з ш щ кел1Ы \н к е р е к . 0 p i -
бер щ ен с о н калай б о л с а да ж а с а у к аж ет, в й т к е ш ау р у д ь щ
ж а гда й ы н олардан ro p i 6 i3 , он ьщ ш ш д е мен ж а к с ы б ы е м ш .
— Ж а р а й д ы , — дед1 м ен герупп м аган тура карап. — 6ipaK
е р т е н о б х о д т а оз1м к а р а п ш ы г а м ы н . С о д а н к е ш н
к е н е с е ш к . ..
M eH in ж у р е п м л у ш л д е п коя бер дь М е н со л с в т т е - а к
ертенг1 о б х о д к а д е ш н о п е р а ц и я га А л м а н ы калай
KOHf l i pepi Mf l i , м е н г е р у и п н щ а л д ы н д а к ал ай б олы п K e p i H i n ,
с у р а к т а р г а калай ж а у ап беру к ер е к е к е н ш уйрететш1мд1
е л е с т е т ш ш ы кт ы м .
BipaK оган бул ж айды Ka3ip айткы м к ел м е д ь Т у н п у й к ы -
с ы н а к е с е л болар деп о й л а д ы м . Е р т е н ертерек Kipin, борш
TyciHflipeM...
А ур улар тыныш м е зп л д е н к еш н , сагат 5 ш амасы нда
с ы р т к а се р у е н ге ш ы к т ы . М е н А л м а н ы б е с е д к а н ь щ i u n a a e
KiTan ок ы п отырган ж е р ш е н тапты м . BeTiMe карап к у л д ь
— К е з щ к ы зар ы п KeTinTi гой.
— Э ш е ш н гой...
— Бар да уйыкта.
— Е ш т е н е етпей дь..
— Е ш т е н е етпейд1 е м е с , у й ы к т а й с ь щ ! С е н н е, м е н щ
т1л1мд1 а л м а й с ь щ ба?
М ен А л м ан ы н бетше карадым. Т агы да оньщ жанарынан
еск ен ж анга жайлы, гаж айы п, ж ы лы агынды ce3in турмын.
— Н е г е а л м ай ы н , — дед1м м а н а й д а гы л а р г а ест1рте к у л ш .
— К а ш а н алм ад ы м .
— Е н д е ш е бар да уй ы к та, — дет А л м а т у с ш кай тары п. —
B y riH ж а к с ы м ы н , е ш т е н е е т п е й д ь У й щ е бар. Т а н е р т е н
к е л е с щ го й ...
— Т а н е р т е н айтатын 6ip м а н ы з д ы ш аруа бар.
— И о , танертен айтарсьщ .
М ен А л м а н ы н б е л м е с ш е бары п, к ш м с а л ы н г а н с у м к а м -
ды алд ы м .
K eш кiлiк узак уакыт уйыктай алмадым. М ен геру ш ш щ кене
калганына тан к ал д ы м .« 0 зш -е з1 ел т1р т тынатынына кешл бо-
ламын» деген соз eciMe TycTi. Болю м осы с е з ©сер еткен болар.
Эйтпесе Kecin алса, кан шыкпайтын Kecip адам гой...
А л м ан ы алдымен он к олы н ы н саусактары ж о к куш нде,
одан кеш н тутас 6ip колы ж о к куш н де к е з алдыма елестегпм.
Т у к те жок. Керемет сулу. К ы с т ы г у ш пальтосымен журген -
де TinTi б ш н б е й д ь Протез салды рамыз. С ол колымен жазып
уйренедь.. Ж о к -ж о к ! TinTi еш кандай протез салдырмаймыз.

3 30
С о л ж а л г ы з к о л ы м е н -а к б у ю л х алы к ть щ к о з ш ш е к еш ед е
ж у р уге болады. Оны ж а с ы р у г а болмайды ... С о н гы шеппм
оз1ме катты унады. Д ол солай журу м ен щ ж уреп м щ шынайы
таза сез1мге, ж ы л ы л ы к к а болейтш се ю л д ь
0м 1рдег1 с о т т ш к оте си р е к н орсе. Ол ж уртты н борщ е
б1рдей жете бер м ейдь BipaK ец ул к е н ж а л г ы з со ттш ж те н
к е ш н , к а л га н с о т а з д ж т щ б о р щ е де т о зу ге болады. К и ы н -
ш ы л ы к т ы ж е н у д щ ец 6 ip у л к е н к у р а л ы - тоз1м. Т о з е
б ш с е н , б а р л ы к азап а т а у л ы н ь щ жуз1 м у к а л ы п , м ай ы р ы -
л ы п , отпей к ал ад ы . М о с е л е н , 6ip ey м ойн ы ц а 10 к г тас б ай-
лап к о й с а , 2 0 к г тас б а й л а н б а га н ы н а ш у ю р ш ш к к ы л ы п ,
ж а н а г ы к у ш щ ц бакы тты х а л г е ай н алды ры п ж1беруге бо ­
лар ма едь Э р и н е , болады. С о н д ы к т а н каз1р кандай ауыр
ж агдайд ан да о л п ж о лм ен к уты л ы п к ету ге болады. Ол ymiH
тек TipmifliK к ер е к . TipfliK к е р е к ... К о л д еген н ем е н е ?.. К о л
д еген ту к е м е с...
Р а с , д у н и е н щ 6opi ада м н ь щ к о л ы м е н ж а с а л а д ы ... BipaK,
з у л ы м д ы к та а д а м н ь щ к о л ы м ен ж а с а л м а й м а ?.. З у л ы м д ы к
ж а с а й т ы н к о л д ы тез Kecin т а с т а м а с а , б о л м а й д ы ... Т е з .. .
Kecin та ст ау к е р е к ... Т е з ...
М е н тан ертец ерте оян ды м . K e m e r i о к и г а н ы , т у н п ой-
л а р ы м д ы е с к е а л га н д а у й к ы м б1рден ш ай дай а ш ы л д ы .
Т а ц е р т е ц п а с ы м д ы ш а л а - п у л а im in , а у р у х а н а г а келд1м.
С ы р т к ы к а к п а н ь щ Ky3eTiiiici ofli уйьжтап жаткан болар деп
ой лап, к а г у г а окталы п ед1м, 6ipaK а ш ы к екен . EciK а л д ы н ­
д а о л д е к а н д а й м а ш и н а тур. 1ш ке Kipin, е к ш п п к а б а т к а
к о те р ш ген д е к ы з м е т к е м енен де бурын к е л г е н о л д е ю м д е р -
д щ д а б ы р л а с к а н д а у ы ст а р ы н е с т Ш м . М е н ш каф тан х а л а -
ты м ды алы п кадим. Э л д е к а й д а н м е н г е р у ш ш щ к а р л ы к к а н
д а у с ы ш ы га д ы . Б у л н еге ерте к е л г е н ? ! Ш о ш ы п к а л д ы м .
Ж о к , ту к те ж о к . О б х о д ка д е ш н 6 o p i6ip а ралам айды... Оган
д е ш н у л п р е м ш гой ... П ерд ем ен б о л ш г е н кабинеттен с е с т ­
ра ойел ш ы гы п , т е л еф о н га ж а р м а сты . MeHi Kopin, ба сы н
изедь
— А н д а барды н ба? - дед1 телефон HOMepiH а й н а л д ы ­
рып ж атып.
— Кайда?
С е ст р а м е н щ 6eTiMe тацыркай карады да, тр у бк асы н коя
са л ы п :
— А н а к ы з е л ш калды г о й ,— дед1 акы ры н гана.
Ж у р е п м а у з ы м а ты гы лд ы . Дем1м 6 iT in , ж а гам д ы а гы т-
тым. Э л п ce 3fli ecTireH сотте к о н ш м н щ т у к ш р ш д е осы ж а -
манатты б ш ге н д е й , осы лай болары н се зге н д е й 6ip т у й с ж

331
пайда б о л ды . « E m in ем го й , о с ы л а й бол ары н сезд1м гой...
С е зд 1 м г о й .. .» « 0 3 i H - e 3 i ( я п ы р - а у ) е л т 1 р ш т ы н а т ы н ы н а
(у й ы п к а л г а н ш екем д1 у с т а д ы м ) к е ш л б о л а м ы н ...» (М е н
е к е м го й е л т 1 р г е н ... М е н г о й . . . ) Б е л м е н щ im iHe к а л а й
KipreHiM eciMfle ж о к . У ш - т е р т дер1гер бар екен .
Т е с е к т е ш а л к а с ы н а н ж а тк а н А л м а н ы керд1м. А у з ы н а н
Tmi ш ы гы п , к е з ш щ к а р а ш ы гы т е ц к е р ш п к е т к е н . TypineH
катты к и н а л га н ы KepiHin тур.
Ж а к ы н д а п к е л ш , б ы е г ш устады м . С у ы п KeTinTi. Т а м а -
гы н д а к е к п е н б е к к о л д ы н i3i. О н к о л ы к е у д е с ш д е жатыр.
О л ге н н е н к е ш н а ж ы р а т к а н болу к ерек.
« . . . К е ш л б о л а м ы н ... к е ш л б о л а м ы н ... елт1рш т ы н а т ы -
н ы ...»
« А й т т ы м б а ? — д еш н 6ip ey imiMHeH. — А й т к а н ы м келд1
м е ? ..» М е н ж ы л а м а у г а т ы р ы сты м . EcipiK к у й д е :
— Б о л д ы ен ш , х о л о д и л ь н и к к е апару к е р е к , — дед1м д а -
у ы ст а п , не айтып т у р га н ы м а ез1м т у с ш б е й .
К е ш к е елж т1 а т а -а н а сы алып к е т п . Келес1 к у ш ж ерлеуге
к а т ы н а с т ы м ...

* * *

О л е н п м е с ш а як та п , си га р ет тутатты.
— С ы р а iuiiHi3, — дед1м у з а к унс1зд1ктен к е ш н . С езд1 б а с ­
ка б1рдемеге а у д а р гы м к е л д ь BipaK ay а р а й ы н ы н ы с т ы г ы -
нан д а, газет б е т ш д е п сая си хабардан да, к ар с ы бетте отыр­
ган б и к е ш т е р д щ т у р -с и п а т ы н а н да е н п м е е р б 1 м ед 1 .
— С ы р а с ы е с к ш е у ек ен , — дед1м, Tycin к а л га н э т и к е т к а -
нын ж азуы на у щ л ш .
. О л у н д е ген ж о к .
А ш ы к к а ф е 1ш ш де сы р а 1здеуш ш ер каптап к е т п .
— Р у к с а т ет1щ з, — дед1 д ая ш ы к ы з лан ге т пен ш а н ы ш к ы ,
п ы ш а кта р д ы а л д ы м ы з г а к ойы п ж атып. С о д а н к е ш н с ы р а -
л а р д ы ц а у з ы н аш ты .
М е н е з 1 м н щ п ы ш а к устап турган он к о л ы м а урейлене
карады м .
 ЖАТ ПЕРЗЕНТ

Мен ете к е ю ш л адаммын, д ушпандарымды Keuiipe алм ай-

мын. Бул MiHe3iMHin д у р ы с , бурысы н таразы лап к е р г е ш м
жок. Эйтеу1р ю с щ е н к ер ген к ы са ст ы к олдеб1р табиги Kepi
кы састы кк а, есе кай ы руга итермелейдь
0 з 1м м е н 6ip мекемеде ютейтш Р у с т е м н щ маган ж асаган
к и я н а т ы н а н к е ш н , унем1 о с ы 6 i p е ш п е н д ш ж с е з 1 м н щ
жетепнде журд1м. Рустем 6 i3 r e ж ак ы н да ауы скан м ен , е з ш
бурыннан б ы е т ш м ш . Солем1м1з т у з у болатын. BipaK сол
Рустем б1здщ бел1мнщ ж у м ы сы н ж иналы с устш де катты сы -
нап, к ы з м е т ш щ а р т ы к ш ы л ы гы н пайдалан ы п , маган e e r i e
берпзд1 де, содан к е ш н барып, онын б т е п е й т ш ж ау екенш
жоне а ш ы к жау емес, ен мерез, inrreH KipreH ж асы рын жау
екен ш уктым. Кайтып екеум1з амандаспайтын болдык. B ip-
6ipiMi3fli байкамагансы п, ун-тунс1з eTin бара жатканда меш
«сен1н ж асаган онбагандыгьщнан ештенем кетпес, 6ipaK ит
екешнд1 бшд1м, ещц с е н щ бар, ж о гьщ маган 6 o p i6ip » — деген
ш арасыз к е к е с ш билейтш. А л онын ж у зш е н «кагып кулат-
тым, 6ip де ноль - м е н щ пайдамда» — деген токмейш тоят
ныш ан се з ш е д ь С о л себепт1 онын б у ю л бол м ы сы — cin ip
д е н е а , сы зд а н га н ж у к а , одем1ше бет-niiniHi (едем1шелерд1
жаным жек к е р е д ^ , киген KHiMi, iuii тар, кытымыр адамдар-
га тон тукж иган жур1с1 — 6 o p i-6 o p i жуйкемд1 тырыстырып,
ш ай тан ы м ды ус та та д ы . Ж о н е к е р г е н са й ы н е з е з ш сез1м
е р ш е л е н ш , ез1мдей адам га карсы ештене ж асай алмай
ж ургеш м е корланып, намыстана туст1м. М ен iurreft к е к а лу-
дьщ ор турл1 жолдарын 1здест1рд1м. Ондырмай созден ж ы гу,
и т т т н бетше басу немесе басты к болып жогарылап, карама-
гымда ютейтш KipinTap кызметил кы лу, содан к еш н б1ржола
ж у м ы с т а н к у ы п ж1беру н е м е с е е з 1 м н щ а к ы л - о й ы м м е н ,
модениет1ммен, парасатыммен оны тан калдыру, артыкш ы -
лыгымды мойындаттыру т.с. максаттармен 6 ip r e , ам ан дас-
канда колын кы сып ж1берш, бакырту, тебелеск е шакырып,
урып жы гу сеюлд1 акы л га сыймайтын ш алагай бала киялдар
да журд1 к е н ш м д е . Оган коса м ен щ к е п м осынын 6opi орын-
далганда емес, ол тек маган жасаган к ы састы гы y m iH барма-
гын шайнап, ею н г е н д е гана кайтатынын се зе м ш . Эйтпесе

333
басын K ecin алса н да, к е ц ш н д е кайтпаган к е к т щ уш к ы н ы
калып коятын се к ш д ь
BipaK к е к алуды н peTi келм едь Ол унем1 м е н щ ж а н ы м -
нан « 6ip де ноль» деп, м укаткан , тоят ныш анымен OTyiH к о й -
ган ж ок. М ен де к ер ген сайы н TiciMfli кайрамай тура а лм а-
дым. Ж е н е iuiKe туйген м аксатым нан кайтпадым.
Журт душ паннан к е к алуды касси р ей ел жеген а кш ан ды
кайтарып алгандай есе кай ы ру деп т у с ш е д ь М е с е л е еседе
емес, леззатта. К е к а луд ы н л е з з а т ы , бесек е ж е щ с т щ л е з з а -
тынан да т е г п . О з щ н щ бар ек еш щ ц , рухани eMip cyp in турга-
н ы н д ы д е л е л д е у гой — б у л. С о н д ы к т а н мен С а н ж а р д ы н
э й е л ш щ ам ан -есен босан уы н ынтызар болып, асы га к у т п м .
Э ри н е, ол э й е л д щ босан га н ы н ан маган к е л ш -к е т е р тук те
жок. Е н м ан ы зд ы сы — б1здщ к олл ек тив ш ш деханага Teric
KyHi бурын ш ак ы р ы лга н болатын. Е н д еш е Рустем м ен стол
басында к езд ес ет ш к у н т у д ы . Ш ы д е х а н а б1здщ у р ы с а л а н ы -
м ы з болмак. М ен ж е к п е -ж е к т щ ер турл1 варианттарын ой-
ластырдым. М ен булай д егенде, ол олай дейщ, ол олай д е -
генде, мен солай д е й м ш , ол тагы да олай дейщ, со л кезде
былай д ей м ш де, ол мойнына с у к етш , ж агын ашпай отырып
к ал м а к т .с .с.
Эйелдер1м1зд1 к олты ктап, сенб1 к у ш к е ш ю сагат жет1 ж а -
рым ш ам асы н да С ан ж ар д ы н уш н е к е л д ж . С ан ж ар ic ж у р п з у
бел1мшде ютейтш а к ж ар к ы н , а ш ы к ж ш т . К у р а к уш ып,
ей елд ер дщ сы рт к ш м д е р ш ш п , о р ы с ш а е з ш -м а к т а у айтып,
кеш1ккен1м1зге ек пелеп , б ей ек болып жур.
Э йелд ер к у й е у л е р ш щ к олты гы н ан ораулы ту ф лил ерш
алып кщ и. А й н ан ь щ алды нда у за к турып, ш аш тары н
ж е н д е д г К о л я ск а д а кун дактаулы жаткан к ы зы л ш ака ба­
ланы каумалап, к1мге тартканын айтып, таласты. Одан кеш н
босанган э й е л д щ ж ан ы н а барып, жагдайын сурап, е з д е р ш щ
кай балада калай болгандыктарын естерше т у а р д ь
— С то лга отырьщыздар, — дед1 С ан ж ар конактарга карап.
— K ic m e p к ел ш болды, ещи отырайык.
«Бары нш а са лк ы н к ан д ы , сонымен 6ip re кещлд1 болуым
керек, — деп пы сыктадым ез1мдь — Оны TinTi адам екен деп
есептемейтшдш мд1 6^flipyiM керек».
О рындыктарды дуб1рлетш , кайда отырарым ызды н ак-
ты а й ы р а а л м а й , е р ю м к лц и п еш л K e p i H r i c i к е л ш , 6 i p i H -
6ip i ж о гары усы н ы п , ы ргасы п а з -к е м турып, акыры
p e T T e c i n , с т о л г а ж а й г а с т ы к . B i p a K о с ы ту ста о й л а с т ы р -
га н ж о с п а р ы м н ы н 6 e p i де т а с - т а л к а н б о л д ы . Р у с т е м к е л -
мей к а л ы п т ы .

334
 — Рустем 6ip тыгыз шаруамен ел жагы н а ж урш кетшт1, —
деп TyciHflipfli С ан ж ар. — А л мынау отырган — сол KiciHin
жубайы Зоуреш.
М ен токыма к ы зы л к ей л ек киген, жанары кен, олденеге
кабагын тушп алган аккуба к е л ш ш е к к е карадым. «И о, - деп
ойладым — безбуйрек болганмен, аузы н ы н салымы мол ж ш т .
О з ш е ынгай ceTi келе кетедь TinTi, ойел1 де сулу, к ер д щ бе...»
Осыдан к еш н мен Рустем туралы бipжoлaтa умытып, кар-
сыда ойелдерге ест1ртпей, сы бырлап анекдот айтып отырган
С ай л ау га кулагы мды тостым. С а й л а у анекдотты ете шебер
айтады. С онды ктан канш а ты н д асан да ж алыкпайсьщ . Bi3 гу
ете калган да ойелдер де ынтыгып, « 6 i3 r e де айтшы, о не?»
д е с ш , С ай л ау кулактарына сы бы рлаган да жаланаш б!реуд!
Kopin койган дай беттерш б а сы п , к ы с ы л а к у л т , ойтсе де
е с п г е н д е р ш е ©3flepi е к ш б е й т ш р а й м е н а ш ы к - ж а р к ы н
к ы м ы н дасы п , моз болып калады.
Н е р е с т е ш н б а у ы 6 e p iK б о л у ы ym iH е л д е н е ш е т о с т
к етерш дь К е ш к ы за тусть О сы кезде б е л г ш едет1мен:
— К ай т ам ы з, — деп сы бырлады ойел1м. — Б асы м ауырып
тур. М ан а к е л м е й -а к кояйы к деп ед1м. С ен гой болмаган.
М ен ундегем ж о к. Р ю м ка н ы кагып салдым да, айрыкша
ы к ыласпен кияр ш айнауга KipicTiM.
— С аган 6 e p i6 ip м ен щ не болганым, — дед1 дол к улагы м -
нын тусы нан. - 0 3 iH cay болсан болды, езщ н е н баска
е ш ю м н щ к ер е п жок.
М ен тыжырынып отырып, келес1 рюмканы кагып салдым
да, минералды су 1ш1п, жан ш акырдым.
— Е ш к а ш а н да маган ж ан ы н ашып керген емес, — деген
зорл1 сы быр келд! к улагы ма.
Т ам ада у з ш с жариялап, столдан турдык.
— KopiM, — дед1 С ай лау жаны ма к елш , — журт тараган сон,
к ал асьщ ба?
— Н ем ен еге?
— Картага.
— Bi3 кайтатын ш ы гарм ы з, — дед!м мен ойел1ме карап. —
Бейб1ш енщ басы ауырып тур.
— Токта, ей, - дед1 куанып кеткен С айлау. — Б1зд1н Т о м а-
нын да басы ауырып, кайтам деп отыр. Bi3fliKi мына жерде —
келес1 уй. С онда барсын. Апарып салайы к, а?
М ен су р а у л ы ж у зб е н о й ел !м е к ар ад ы м . Эйел1м
«м еш лдерщ » дегендей ы к ы л а сс ы з кабагын Kepfli. Bi3 KHiHin
ш ыгып... ойелдер1м1зд1 шыгарып салдык.
— К аш ан келес1ндер? - дед1 С ай лау д ы н eйeлi.

335
 — К е ц п к п е с ш з . Эл1 6ip a 3 уакыт бар гой, аландамандар.
Кайты п келгеннен к еш н , карта уйы м дасты рудьщ камына
Kipicin ек, С ан ж ар «тойдьщ ш ы ркы бу зы л ад ы » деп руксат
бермедь
А м а л с ы з д а н уй iuiiHfleri ж и И азга, о й е л д е р д щ к ш м ш е ,
аядай жерде билеп журген б 1р л ь ж а р ы м д ы жуптарга карап,
отырып к алды к .
— А л ы п ж 1береш к , — дед1 С а й л а у р ю м к а л а р г а тездете
куйып. — Бол!
— 1шу y m i H . . .
— Куп!
Р ю м к а н ы орталай iuiin, сигарет тутаттым. К е к и и л тутш
арасынан Р у с т е м н щ су лу ойелш коргенде ж ы н ы м кайта к о з-
ды. «П одлец! — дед1м iuiiMHeH Р у с т е м н щ б е т -ж у з ш елестетш.
— Карьерист! М ел о ч н и к ! С ен ю м с щ ! А к ы м а к с ь щ ! Ж ам ан -
ш ы л ы к т а н б а ск а ой ла й т ы н ы ц ж о к . B yriH б о л га н ы н д а
корсететАн ед 1м. С ен аяктан шалып кулату ьщ м у м ю н , 6ipaK
аяк п е н icT ec бол га н со н , унем1 а я к т ь щ а ст ы н д а ж у р е с щ .
У к т ы н ба?! У с а к с ы н ! С о р л ы с ь щ ! Вот, кто ты та к ой !... И т т щ
жолы бол гы ш ы н караш ы! Эйел1 де су л у ...»
К енет м ен щ басыма 6 ip тангажайып, зулы м ой келд1. BipaK
ол1 то лы к o c in , ерюмд1 билеген ж ок. К о щ л т у к ш р ш е н ж а с ы -
рын оянып, е з ш щ бар ек ен ш гана бшд1рш жатыр. Р у с т ем н щ
е й е л ш е жайлап тагы карадым. Т е б е с ш е кадаган шиньены да
е з ш е ж арасып тур. У ш ы су ш р леу келген мурны ньщ кыры
ер екше ту п-тузу. А ш ы к коныр к е з д е р ш щ к иы гы мен каба-
гын туш п карайды. К аба гы н неге ту йет ш ш е тусшбед1м. Ж а -
нарымыз т у ш с ш калып ед1, кез\ тым eTKip екен. Еш тенеге
кызыкпайтын 6 ip салмактылык бар. Онысы маган унаган жок.
— С тол га! — дед1 тамада.
Е т келдь Р ю м каларга арак-ш арап кайта куйы лды . К е н -
жебек со з алып, э н п м е ш С ан ж ар е к е у ш щ т а н ы с к а н к ун ш ен
бастап, одан opi онын м ш е з ш е , ж у р к -т у р ы с ы н а , коллектив
арасындагы беделш е токталып, баягыда алган уш н е кутты
коныс айтуды да умытпай, одан баланын адам ем 1рш деп ма-
н ы з ы н а к ад а л ы п , С а н ж а р д ь щ о й е л ш е к е л г е н д е « С а л и к а »
д е у д щ орнына кайта-кайта «С агила» деп ж а н ы лы сы п , акыры
«баланын ©Mip жасы у за к болсын» дегенш аузы н ан орен ш ы -
гарып, тост к етертп .
Э л д е н уакытта е л д е ю м он айтайык деген усы н ы с ж а с а-
ды. К о рпплердщ 6ipeyiHeH домбыра е к е л ш д к Эуел1 шеттен
жагалауга уйыган KefliciM тым р е т а з кы стау болып табыл-
ган сон , домбыра oHepi бар адамдарга тандап берше баста-

33 6
ды. М ен танымайтын 6ip эйел майда ж у м са к унмен « М а к -
палды» айтты. С а й л а у у н ш кубылтып, эр турл1 артистердщ
д ау сы н а салып, 6ip Hem e э н орындады. Одан к е ш н п к езек
маган келд1. М ен де айтатынымды а лд ы н -ал а ойластырып
койгам. Журттын дабырын пайдаланып, imiMHeH ынылдап,
ен жогары д ау сы м д ы б ел п ле п алдым да, операдагы артистер-
ше кушырланып, «Алтыбасарды» бастадым. Бул эн м ен щ iuiKi
к е ц ш м н щ eiu6ip э уе н дарымайтын т у к т р л е р ш е бойлаушы
едь Сонды ктан мен э лд е жан ашуы, элд е к у ш ш ш айкайы —
ашынган ащы уннен басталатын «Ей, калканы» со зган да ди -
р и ж е р л ы к еткел1 т у р га н д а й , к о л ы м д ы ж а й ы п о р н ы м н ан
турдым.
Ш ы н ы н да да мен бул OHHiH коп жерлерш ез1мше орындау-
шы ед1м. М ун д ы с а зб ен астасып келетш , ж у лк ы н ган айбат
сез1мдь.. «сенен соул ем кайткан туш» деген жерде одан с а ­
йын ш ирыктырып, «он1не 6ip басайын Алты басар» тусында
екш нщ азайтып, зарга ауысам ы н. « О -о -о » деген ыргакта ©зек
ортеген OKiHinrri обден ш ьщ ы на ш ыгару ymiH, итальяндык
арияларды орындап тургандай даусы м а ед еш мунды ж ары к -
ш ак енпз1п, кай ы рм асы н ан бурынгы « х ала -л а-н ы » ашынган
куйде шапшандатып ек е т е м ш . Ойткеш е н н щ м ш е з ш беруд1
6ipiHiiii м аксат тутамын. Э д е м ш к содан к еш н. А л кайырма
тусында м е н щ отырган журтты ©з1ме косып алатын одет1м
бар-тын. BipiHiiii ш ум а гы н ы н калай ш ы ккан ы н то лы к айта
алмаймын, ал е к ш и л ш ум агы басталганда ез1м н щ ©Hfli топ-
Toyip айтып турган ы м ды сезд1м. Сезд1м де мулде е р к ш с ш
к е г п м . Ой ткеш будан к еш н кез1щц калай ашып ж у м са н да,
е з щ е жарасары хак.
Кайы р масы н а келгенде косы лы ндар деген ишаратпен ба-
сы мды изеп, карсы да отырган Р устем н щ ойелш е карадым.
Карады м да... Р у с т е м н щ су лу к е л ш ш е п олде таныркау, олде
ри за ш ы лы к — мулде мен кормеген 6ip жанга ж у м с а к жылы
шыраймен антарыла карап капты. Э н н ен ж аны ла жаздап ба­
рып, аяктап ш ы кты м. Ш у ы л д а п кеткен кошеметшшер алда-
жалда кун туа к ал са , м е н щ о н ш ш к п е н - а к кун коретш ш а-
мам барын, кайсыб1р онипмш деп жургендерден кош артык
ек еш м д 1 ж ы р к ы л ы п , ар ты н а н м е ш у м ы т ы п , те к о н н щ
куд1ретш айтып, тандайларын кагып, гуш де сш , токтай алмай
жатты.
К е п узамай ез1м н щ кы зы п калганымды б и щ м . BipaK с а ­
нам айкын. Ж ан га жайлы е р ю н д ж пен батылдык, 6ip турл1
беймел1м куан ы ш бойымды билейдь Е ш п к ы з у л ы к к а арка
суйеп, Рустемн1н э й е л ш козбен тште бастадым. Эбден ар-

337
с ы з д а н ы п а л г а н ы м с о н ш а , о й ш а m e m iH f l ip y r e KipicTiM.
К е н ш м н щ тубш ен е з е з ш сез1м бас к е т е р ш : «MiHe, к е г щ
кайтты, ж ену деген осы, осы » деп турган се ю л д ь Е гер м еш н
о с ы 6 i p з у л ы м д ы к о й ы м icK e а с ы п , он ы Р у с т е м б ш м е й
к етк ен н щ е з ш д е де, ешц мен он ы н жанынан еш каш ан да
ш ар а сы з халде етпейтш1мд^ iund корлы ктан, е з к е н ш м н е н
азап ш екпейпш мд1 сезд1м.
Кенет:
— М е н щ ен тындагым келед1, — дед1 Р у с т е м н щ ей ель
— К ай ещц айтасы з, — дед1м ж у лк ы н ы п .
— М аган 6 e p i6 ip .
М ен к ш р м е й «К о рлан ды » бастады м...
Ж алпы e p 6 ip 1 р ш -у с а к т ы окигалар — той, кон агасы , к е з-
д есу, тагы-тагылар е з алдына б е л е к -б е л е к юшкентай ем1рлер.
Э р ем1рдщ 63iHin басталуы мен аякталуы , к ай ш ы лы гы мен
б ет уа сы , басты ж е н е к о са л к ы кешпкерлер1 болады. А я к а с-
тынан 6yriHri к он агасы н ь щ басты кешпкер1 мен болып ш ы к -
тым. Э р ю м се й л е ге н сайы н ретш тауып, м ен щ е н ш ы т м е
токталмай кетпедь Б1реулер меш е м 1рде де тещ ж о к, жайсан
eTin шыгарды. М е н щ т у кк е турмайтын к ал ж ы н ы м отырган
журтка терен де ет ю р болып к е р ш д к
З е ур е ш т щ де ж у з ш д е п баганагы пан м ш езден ештене кал-
мапты. М ен карасам, ез1м н щ айнадагы бейнем сеюлд1 бет1ме
к оса карайды. « A h a , — д ей м ш iuiiMHeH, Рустем щ ойша алды-
ма е к е л ш , — калай ек ен !?»
Р у с т е м н щ жуз[ маган аяныш ты болып елестейдь
Э л д е ю м пластинка койды. М ен тагы да epKiHcin, ейелдерд1
к е з е к - к е з е к б иге ш а к ы р ы п , и ы к т а р ы н а бш еп м д 1 койы п ,
ш аш т а р ы н а н си п а п , к ы л ж а к т а й б а ст а д ы м . М е ш н д е р е ю
к им ы лы м н ы н 6 e p i е згел е р ге ей ел затына у с т е м д т бар, ж ы -
рынды ер ке ктщ ж алп ы га ортак е р к е л т болып кабылданды.
— М ен жайырак с!зд1 шыгарып саламын, баска 6ip e y re epin
кетш ж у р м е й а з , — дед1м З е у р е ш к е би уст1нде.
— М ен ез1м де бара аламы н, жан ы м да...
— К арсы с е з айтканды су к ан ы м суймейдц — дед1м с е з ш
аяктатпай.
Зеуреш бет1ме таныркай карады.
Биден к е ш н к ы зы п алган С ан ж ар уйы ктап калган
ю ш кен тай кы зы н оятып алып, пианино тарткызды. Сайлау
студент к е з ш д е п 6ip «к ож анасы р» к урбы сы н ы н е н п м е с ш
айтып, iueriMi3fli катырды. А к ы р ы ecTin отырган еп-едем1
тойдын шыркын С ан ж ар д ы н e3i бузды.
А л ды м ен ол С ай лауга:

338
 — О сы е ц п м е н щ боршде меш м а з а к кылып отырсыц, -
деп к уд ж те н дь Одан к еш н iuineft отыргандарга:
— М е н щ уш мде кеюреймей, ю с 1 м а м е й отырындар, ойтпе-
се кет1ндер, — деп у с ы н ы с ж а сад ы . Э й е л ш щ айткан басу
с е з ш е шамданып, е з ш е н баска Tipi жанды тындамайтынын,
е й е л ш щ c©3iHe т у ю р ге н ш , TinTi туып жаткан баланы да к е ­
рек кылмайтынын, ©3iMeH к ал ж ы н д асуд ь щ Kayinri екенш ай­
тып, д е ле лд ед ь Конактар будан к е ш н п отырыстын м е ш ж о -
гын TyciHin, к и ш е бастады. С ан ж ар д ы н мын мортебе KeinipiM
сурап, ки ы лган е й ел ш е ондай-ондайдын бола беретш ш орен
т у а щ ц р ш , сы ртка ш ыктык. М е н б1рден З е у р е п т колтыктап
алдым.
— Транспорт токтап калды, — дед1м манайдагыларга eciipTe
дауыстап, — ж а л г ы з журу K a yin ri. М ен ci3re cepiK болайын.
З о у р е ш у н д е ге н жок- К а р а н г ы б у р ы ш к а к е л г е н д е а й -
шайга карамастан, кушактай алып, epHiHe су л ж ш е кадалдым.
М ен ен тап муны кутпеген Зоуреш а лга ш кы д а тыпыр ете ал­
май калды. А р ты н ш а ж улкы н ы п, к уш агы м н ан босанды да,
жагы мнан тартып жiбepдi. М ен З е у р е п т тагы да кушактай
алдым.
— Y p a бер ж агы мнан, 6o p i6 ip мен се ш ж1бермеймш. Сен
маган унайсын, — дед1м eHTirin. — Е гер унатканым ymiH юнел1
болсам, унаган ьщ у ш ш сен де ю н о л ш щ ...
— )Ki6epiHi3, - дед1 ол тагы суйе ме деп корыккандай ба­
сы н томен тукыртып. Ж1берд1м. Е к еум 1з де унс1з келем1з.
К о ш еден ан да-сан д а откен ту н п таксилерден баска ripnimiK
белпс1 б ш н б е й д ь З е у р е ш т щ колы нан усгады м . Ол к арсы -
л ы к бшд1рмед1, тек бетш бокебаймен буркеп алды.
Ботен б1реудщ е й е л ш щ осылай колы н ан е м ш -е р ю н уста-
тып койып келе жатканы маган ор килы осер erri. Э л д е ю м н щ
к ы л м ы сы н ь щ устш ен ш ы ккандай немесе жалпы адам бала-
сы ны н табигатындагы осы уакытка д еш н 6ip-6ipiHeH ж а с ы -
рып к елген 6ip куп и я сы н ы н бетш ашкандай таны ркау opi
ш ош ыну с е ю л д 1 6ip сез1мдер биледг М ен ещц колайлы орын-
ды да тандамастан, к е ш е н щ к а к ортасында турып, З о у р е и т
кушактай алдым. Ол жабы са тусть Осы дан к е ш н -а к арамыз-
дагы катынас мулде ©3repin сала бердь О н ьщ жуз1ндеп бу ю л
кеш бойына м ы згы м ай койган сабыр мен токоппарлык ж ел-
ге уш кандай ж о к болып, онын орнында ж е щ л е , мойынсуна
караган ынтызар т1лек кана калыпты.
— Б 1 зд щ уй м ы н ау, - дед1 ол бес катарлы коныр уши
керсетш .
Б есед к ага к е л ш отырдык.

339
 — У н а й с ы ц , — дед1м бетше бет1мщ т и п з т .
— М ен ceHi с у м д ы к суйем гой, — flefli ол бет1ме кул1мдей
карап. К е к е т ш айтып турганын сезд1м.
— А д ам кандай к ы з ы к , — дед1м онын, с е з ш е мон бермеген
бол ы п . — М е н ceHi ом1р1мде к е р г е н ж о к п ы н , не аты цды
ест1ген ем есш н . Т е к б у п н к е р ш отырмын. Bip суш стен к еш н -
ак, м ш е к и , мен ceHi баягыдан б ш етш секшд1мш. К е з к а р а -
сы н да, т ш е г щ де, ойы н да — 6 o p i-6 o p i т у с ш ж т ь
— Д ун ие тану к у р а л ы ц с у ш с болды гой...
М ен каркы лдап к у л т Ж1берд 1 м.
— Т - с - с - с . . . — flefli ол колы н аузы н а апарып. - Bipeyflep
байкап калы п журер.
Ж о гары дан т е р езен щ салды рлаган ды б ы сы ecTiflfli.
— Ж у р , iiiiKe ю р е ш к , - flefli Зоуреш сы бырлап. К арацгы
дел1зге ю р д ж . О л калтасы н ан к ш т ш алып, eciK ашты.
— Клрмейсщ, — flefli маган бурылып. - К ы з ы м бар. Ертен
к еш к е сагат 1 0 -г а карай кел.
1шке Kipe берген оны дол табалдырыкта турып, куш актап
суш цм.
К е л е а KyHi т у н п сагат 10-да З е у р е ш т щ уш н е келд1м.
Зе ур е ш MeHi eciK алдында кутш алды.
Екеум1з карацгы к е ш е д е сен делш у з а к ж у р д ж . Кенет:
— Ж ур, 6ip ж ерге барайык, - дед1 Зе ур е ш eciHe олдене
тускендей.
Т а к с и г е отырдык. Зоуреш маш инаны к алан ы ц ш етш д еп
6ip ж еке м е н ш ж у й д щ алдына Tipefli. Т ак си д ен Tycin алып,
агаш ты н тасасы н д а o p i-c o p i турып калдык.
— Ж о л д ас к ы з д ы ц у ш , - flefli ол м ен щ туймемд1 ш укылап.
— ¥ я л ы п турмын... Н е дейм1з?
— KyfteyiM де.
— Б1здщ сем ьяны 6iflefli гой.
— О нда...
— Р у с т е м н щ im c i д ей ш бе?..
— М е й л щ ...
— Ж о к , болмайды, — дед1 ол кобалжып. — К у р ы сы н ш ы
кете й ж ...
А к ы р ы тагы да такси устап, кайтадан З е у р е ш т щ уш не
к е л д ж . Зоуреш тагы да табалдырыгында турып:
— Ертен сагат 10-да, - девдц сы бырлап.
— С у й е с щ бе? - д ей м ш сыбырлап.
— С уйген д е кандай! - fleftfli к екетш .
Ертецш е ж ум ы стан к е ш н , кафеде отырып сагат 9 . 3 0 бо-
луын KyrriM. Б ул ж о лы да Зоуреш eciK алдында карсы алды.

3 40
 — Б у п н Kipyre болады, — дед1 купия жымиып.
У й г е KipreH соц, е л п н д е сатып алган кон ья пм д! ш ы га ­
рып, столга койдым.
— K ep e ri жок, - дед1 З эу реш кабагын тыржитып. - К у н э ш
6 e p i6 ip аракпен жуа алм ай сы н . K e p e ri ж о к... М е н щ басым
ауырады. Ж ур, ас уйден шай imeftiK.
Ш а й iiu in отырганда м е н щ к е н ш м е элдекалай уйге Р у с ­
тем Kipin келмес пе екен деген урей келдь Б э л ю м Kipin к е-
лер. Ю м бы ген , эд еш э й е л ш сы нау у ш ш , не баска 6ip ж у м ы с-
пен аяк астынан к ом ан д и ро вкасы н тастап, жетш келу1 м ум ­
ю н гой.
Ш а й iinin болып, сигарет тутаттым.
— Отыра тур, мен Ka3ip... — Зэ у р еш орта уйге Kipin Kerri.
«Коньяктан 6ip р ю м к а тартып алганда ж а к сы болатын ед1,
— деп ойладым, — сон да ж е щ л болар едЬ>.
Э лд ен уакытта орта уйден З э у р еш шыкты.
— Жур, — дед1 колым н ан устап.
Б ел м еге ю р д ж . Ш а м ы н се щ ц р ш тастапты. А с у й д щ ж а -
рыгынан еденге салган т е се к аппак болып KopiHin тур.
М ен З е у р е п т к уш актап турып, 6ip колыммен халаты-
нын туйм елер ш агы та бастады м . Б ы лай ш а талды рмаш
кер1нгенмен д е н е а т ы гы з екен.
— E a u i к елм е, Р у с т е м б ш п к а л с а , екеум1зд1 де елт1ред1,
- деп алкы н а с ы б ы р л а га н З э у р е ш т щ у н ш ен eciMfli жиып
а л д ы м . О с ы с е з м е ш н б а га н а ш ай iinin оты рган к е з д е п
урешмд1 кайта э к е л д ь М а г а н ш ы н ы н да да оньщ б ш п калуы
ебден м ум ю н к е р ш д ь Е г е р 6i3 осы iciMi3fli будан epi ж а л г а с -
тыра бер сек, ерте ме, к е ш пе, эйтеу1р, 6ip KyHi б ш п кою ы
айдан а н ы к кой. С о д а н к е ш н осы к е з г е д е ш н п а к ы л -с а н а н
мен мандай TepiHfli сарп eTin к е л г е н б у ю л eMipiHHin туныгы
6ip-aK сетте т а с - т а л к а н болады . А л оны со н оу ту бастан
ер ш б е й -ж а л ы к п а й кай та к у р у га T63iMiH жете ме, те з 1 м щ
жетсе, гум ы ры н жете м е? Bip сетте б е р ш булд1ру... К андай
коркынышты!
К у м ар л ы к ce3iMi лапы лдаган м ен щ бойымды урей лезде
салкындатты. Т елеф он шалдыр ете тускенде, мен сел к ете
калдым. «Тун ортасында негылган телеф о н ?!..»
Зеуреш халатын ж ам ы лы п, телефонга барды. Номерд1 ш а-
тасты рып, кате т у с к е н 6 ip e y ек ен . З е у р е ш кайтып к е л ш ,
керпеге Kipfli.
— Ж у р е п н тарсылдап тур гой, — дед1 басын кеудеме са-
лып. Рустемд1 айтып, м е н щ урешмд1 уш ырганымен, e3i efli
сабырлы се ю л д ь

341
 М е н кетуге асыктым. «О сы м ен токтату керек! Токтату к е­
р е к !» У н - т у н а з к и ш е бастадым. Зо уреш ж а к к а карамауга
тыры сты м . К ш н ш болып, коридорга ш ы кты м . Зоуреш хала-
тын ж а м ы л г а н к у ш алдыма к е л ш , бет1ме карады. Ж айпак
тош ш кем ен т у р г а н д ш ме, маган а п-аласа се ю л д ! KopiHfli. Зау-
кым болмаса да, ренж1тюм келм ей, куш актап, ернш ен суй-
д1м.
— С а у бол!
З о у р е ш п о й ы з г а ш ы га р ы п т у р га н д а й к о л ы н б у л га д ы .
С ы р т к а ш ы гы п , З о у р е ш т щ у ш н е н eKi-у ш к е ш е уз а г а н кезде
б а г а н а г ы урей б а с ы л д ы . Е щ ц е ш ю м е л г ш щ б о р ш м ой н ы -
ма к и ы п с а л а алм ай ты н д ай к е р ш д ь Онын, о рн ы н а оу б а с-
т а гы « Р у с т е м н е н к е к а л у» т у р а л ы ой к ай т а о р а л ы п , со л
о й д ы н кун1 бурын бол ж а п б ш г е н д е й , мулт1кс1з оры н далуы
мен1 к а й р а н к а л д ы р д ы . « О с ы м е н т о к т а т у к е р е к .. .» . B ip
с о т к е ейел1ме д е г е н ая н ы ш сез1м1м оян ды . Т ез1р е к ж е туге,
к е х ш к к е ш м е KemipiM OTiHin, о н п м е л е с у г е , е р к е л е т у г е
асы кты м .
М е н Зо уреш к е ещц кайтып барм аска бею щ цм . «Е цщ кел-
ме, Р устем б ш п к ойса, екеум1зд1 де елтсредЬ>, — деген се з
м агн ито ф он га ж азы п алып, кайталаткандай imiMfle сайрап
турады. EKi куннен к еш н Зоуреш телефон сокты . М ен онын
тагы да к е з д е с к е ш м 1з д 1 калайтынын ecTin, кайран калдым.
Б аягы урей к е н ш м е кайта оралды.
— Ж о к ! — дед1м у з ш д ь к е с ы д ь — Енд1 бара алмаймын.
У м ы т . (C©3iMHiH с о н ш а л ы к т ы д е р е ю ш ы к к а н ы н с е з ш
турм ы н .) М а га н да онай емес. BipaK 6opiMi3 де жагдайга ба-
гы н ам ы з.
А р ад а айдан астам уакыт откенде Рустем тагы 6ip шаруа-
м ен к о м а н д и р о в к а г а к е г п д е , а я к а с т ы н а н к е ц ш м ш ц
т у к т р ш д е п З о у р е ш к е д е г е н ce3iMiM (к а н д а й а р с ы з д ы к )
KayinTin ж огы н б ш п , кайтадан ояна бастады. Е н болмаганда
х абарласу га болады гой деген шеьшмге келд1м де, туе шама-
сы нда уш н е телефон соктым.
З о ур е ш т щ д ау сы маган аш улы к е р ш д ь
— Б ул KiM?
— М ен гой, — дейм ш купия, ж у м с а к унмен.
— М е ш KiM?
— М е н ш е? Кдлайш а умытып кал дь щ ?
Зоуреш таныды. У н де м е й калды.
— Х а л щ калай ? - дед1м унЫзд1кп бузып.
— Ж ам ан емес...
— Т ун де т у а м д е керд1м. ( 0 T i p i K айттым.)

34 2
 — С о сы н екен гой телефон согып турганын.
— Т е к ол ем ес... С е ш м е н ж о л ы к к ы м к еле дь ..
— Ж о к ! — деп K e c in тастады.
— М ен ceH i умыта алмадым, — дед1м лирик актерлерше
кам ы ккан , олс1з унмен.
У н д е ге н жок.
— У м ы т у г а ты ры скан ед1м... CeHi, 03iMfli аягандыктан...
CeHin арына, абыройьща Kip жуктырып алам ба деп корык-
кандыктан. (С о н г ы со з м ен щ 03iMe де осер еткен се к ш д ь )
У н д е ге н жок.
— Н еге ун д е м е й сщ ? Э л д е 6opi бекер болганы ма?.. К а ла й -
ш а?.. Э л д е м е н щ айтканыма се н б е й сщ бе?
— Bopi де ©TipiK, — лещ ол а п-айк ы н eTin.
М ен бетен 6ip eyfliH атын жам ы лып сейлеп отырып, шын
аты ашылып калган а л а я к секыд1 саскан ы м н ан жауап кайта-
руга со з таба алмай калдым.
— Bopi де ©TipiK, — дед1 ол бурынгыдан да ныгыздап.
У я л г а н тек турмас:
— Н е ге , н еге? — дей берд1м.
Телефонда ол да у н а з , мен де yHci3 — eKi минуттай турдык.
— М ен он кун бойына... — деп айткысы келмей тургандай
Kwipin калды. — C eHin KipreH, ш ы кканы нды к у з е т а м . Он кун
бойына с е н щ сы ртка ю м м ен ш ыгып, ю м м ен ю р г е ш н д ь кай
асханадан TycKi там ак iiiiKeHirmi сагаты на шeйiн калдырмай
айтып бере алам. М ен ылги аялдамада турган адам болып
к е р щ у ге тырысатынмын. KyrriM ... Р ас ... К а с ы н а баруга ар-
ландым... Еш ц осы к о р л ы к т а жетедь.. Кайтып мазамды алма!
Ойда жокта бейтаныс табигаттын устш ен ш ы ккан ж о лау-
шыдай анырып каппын.
— А - а ? ! — деген беймагына ды бы сы м н ы н калай ш ы кк а -
нын сезбей калдым.
К у л а г ы м д а y3iK-y3iK ы зы н д а г а н т е л е ф о н н ы й yHi калды.
Б у д а н к е ш н де мен к о ш е д е , а в т о б у с ш ш д е З о у р е ш п ен
к е з д е с ш к ал ы п журд1м. Ол MeHi к е р г е н д е о з ш щ куанып
турганы н ж асы р м ай т ы н . Ш ы н ы кы ласп ен со л е м д е с ш ,
а к ы л д ы о й е л д е р г е тон 6 i p у с т а м д ы л ы к п е н ж а г д а й ы м д ы
с у р а й т ы н . А к ы р ы 6 i p T e - 6 i p T e у а к ы т © тк е н с а й ы н еш
ы т и п а т с ы з бас и з е с у м е н ган а ©тетш б о л д ы к . К е ш н олар
кал ан ы н б а ск а аудан ы н ан уй алды ма, мулде кормей к е т а м .
А р ад а гы а з га н т а й о к и г а осы м ен б1ржола 6 i TTi . М ен анда-
сан да i u i i n а л ы п , б о з б а л а ш ы л ы к д оур еш п ортага са лга н д а
e c i M e алы п, ж а к ы н ж о л д ас та р ы м а атын атамай, м ак та н ы ш -
пен о н п м е л е п 6 e p e T i H M i H .

343
 * * *

Элде 6ip себеппен жол Tycin, мектеп алдынан етш бара

жаткан 6eTiM efli. К у н н щ ыстыгынан тандайым кургап,
шелдеген сон, бурыштагы су сатып жаткан жерге эдеш
бурылдым.
— Соны KiM екен? — дед1м де, кезекте турган халыктьщ
KenTiriH Kepin, кутер-кутпес1мд1 бымей, eKi ойлы болдым.
— Мен боламын, — дед1 э л д е ю м н щ сэл кушенш ш ык­
кан коныр даусы. — С э л э м а т п ы сы з?
Бурылып, бетше карадым. Таныдым. Рустем екен. Ш а-
шына кэд1мпдей ак KipinTi. Жылтыраган э д е м ш е 6eTiHe
бэлендей эж1м енбесе де, к е з ш д 1 р т н е н , даусынан, кимы-
лынан бойга ауру сек1лд1 сынаптап ю ретш ул к ен д ж тщ
нышаны сезш едь 0 к п е , решш умытылгалы не заман.
— Рустемб1с1з! Аман, есенЫз бе? — дед1м колын кысып.
— Канша жылдан 6epi Kepicin отырмыз, — дед1 ол бет1ме
барлай карап.
— И э , 6ipa3 болган шыгар. Кайда icTen журЫз?
— Тресте...
— Е -е - е ! — Бурын е н п м е л е с ш , бас TyfticTipin керме-
генджтен бе, epi карай не айтарымды бшмей калдым да: -
С у 1шкел1 турсыз гой? — дед1м су уппн турганын айдан анык
б ы т турсам да.
— Э , ие, — дед1 ол басын изеп. — Мына 6ip бала шелде­
ген сон... Жана мектепке е к е л ш е т м . BipiHiui клас.ка ба­
рады. Соган TipKeTin алып барам... Дайындалады дей ме,
к уд ай -а у , оку басталмай жатып саба к журед1 екен гой
ездерш е.
Содан барып Р устем н щ колынан устап турган жетшер
шамасындагы ул балага к е з 1М TycTi. Элде MiHe3i, элде мек­
тепке келген со н, е з ш осылай болу керек деп тапкан
uieujiMi — монтиып, тып-тыныш тур. К е т ж TiciH керсетш,
маган сыгырая карады... Мен елдене айткым кеп, аузым-
ды аша берд1м де, турып калдым. Бала быршып терлеген
мандайын жещмен cypTTi. Ж уреп м шым ете калгандай
болды. GpeKnin, аузыма тыгылды. 0 3 i жасаган кылмысы-
ньщ 6ip KyeciH Kepin калган каракшыдай кыпылыктай бас­
тадым. BipaK баланын ж узш ен кез1мд1 ала алмадым.
Б ала менен айн ы майды екен ... А с т а п ы р а л л а ! K e 3 i,
мурны, сиректеу шашы, бас 6iTici, ж е л к е с ш д е п орайы,
TinTi кулагыньщ катпарына ш еш н... Сойып каптап кой-
гандай...

3 44
 1ипмнен З э у р е ш п е н к е з д е с к е н н е н 6 e p r i уакытты ж а н -
т а л а с ы п са н а й б а с т а д ы м , са н а й б а ст а д ы м ... С е п з ж ы л ...
К а л а й ш а ? Д у р ы с , с е п з ж ы л ! Ш ы н д ы к т а н к аш ы п к у т ы л у
м у м ю н ем ес. Б ала жетщ е. Б и ы л м ек теп ке барм ак...
Б а л а т е р л е п -т е п ш 1 п , 6 ip с т а к а н с у д ы э р е н б т р д 1 де
« э к е с ш е » к ар а п , iiniH к е р с е т ш (ты рсиы п K erri д еген болу
к е р е к ), ж ы м и ы п к ойды . С у п - с у й ю м д ь
— А л ж а к с ы , — дед1 Р у с т ем м аган к е т е т ш ш 6m flip in . М ен
басы м д ы изед1м. Б а л а н ы н а я г ы н ы н басын imiHe а лы п, м ай -
м ак тау басы п бара ж а т к а н ы н к е р г е н д е кез1м кар а у ы ты п ,
ЖYpeгiм ш ан ы ш ты . Б а л а н ы н о к е г е о с ы н ш а у к с а у ы н мен
бурын б а й к а г а н eMecniH.
С у д ы 1ш кен, im n e reH iM ес1м де ж о к , кар а у зб е й ,
о л п л е р д щ артынан ж ы н д ы адам дай 6 i p a 3 ж е р ге д е ш н e p in
отырдым. О лар коп у за м ай а л д а г ы а ял дам ад ан а в т о б у с к а
мшдь
К у т п е г е н ж а г д а й MeHi м у л д е e c e n r i p e T i n ж 1 б е р д ь Э л п
б алага д е г е н о к е л ж ы к ы л а с ы м н ы н 6ip к е р г е н д е - а к б о й ы м -
н а н л а п e T in с ы р т к а т е п к е ш о з 1 м е т а н к е р ш д ь Э л д е
е й е л 1 м н щ « K a3 ip ri с е м ь я » д е г е н б ей м ол 1м к а г и д а н ы ж е л е у
eTin, ж а л г ы з к ы з д а н к е ш н у й -iniiH e ж а н а л ы к е н п з б е й к о й -
г а н ш а г ы н T ipfliriM i3re б а с ы л м а й к а л г а н м а у к ы м н ы н o c e p i
ме, олде т е к б а л а н ы н оз1м нен с о н ш а л ы к ай н ы м ай к а л га н
T y p i м е , е й т е у 1 р , б а л а а в т о б у с к а MiHin б а р а ж а т к а н д а
ж урепм д1 6ip ey к о с а су ы р ы п бара ж аткан д ай к е р ш д ь
С о д а н к е ш н т у ш б ой ы к е з ш м е й , е з 1 м н е н т а г д ы р ы
ботен, TyTiHi б е л е к ж а р а л г а н , туган у л ы м ды ойлады м . Т у -
ы с ы м д а б а л а ж а н ед1м. У л ы м н ь щ ©Mip бойы MeHi т аны м ай
©TeTiHi, т а н ы гы с ы да к елм ей т1ш , м е н п ж атты гы ж а н ы м а
батты.
М ен eMipiMHin у зы н ы р г а с ы н а к о з ж1берд1м. Б ул ем1рде
катем1з к а й с ы , д у р ы с ы м ы з к а й сы — адам б ы т болган б а ?!
О с ы д а н 6 ip a 3 ж ы л буры н Зо ур е ш п ен а р ам ы зд агы ж а с т ы к -
т ы н ж е л т н е н туган бура жур1ст1 та р а зы н ь щ 6ip б а сы н а ,
к а л га н гу м ы р ы м д ы екшшп б а с ы н а ш ы га р ы п , ж а л г а с т ы р -
гы м к е л е д ь А н ы к т а у г а зерд ем ж етп ей д ь Бар б ы г е ш м —
З е у р е и т ш ын к е щ л м е н ун аты п пы н . BipaK мен а л г а ш ы н -
д а м уны м ой ы н д а гы м к е л м е д ь в й т к е ш м у н ь щ 6o p i ез1мд1
к о р ш ага н ортан ы н к а г и д а с ы н а мулде кай ш ы едь С о н -
д ы кт ан мен де к о щ л 1 м д е п ш ы н ай ы сез1мд1 ж а л ган деп
т а н у г а м ож б ур бол ды м . С о н д а м е н щ ж1берген ен улкен
катем к а й с ы ? Зо уреш пе? Ж о к , б у ю л к ал га н гум ы ры м ба?
С о щ ы к е з д е балам ы щ а й тус1ме ю р е д ь

345
 Б1Р К У Н Д 1К А Ш У

Кайсыб1рде ойлап отырсан, адам OMipiHfle 6 i p - a K рет онбай

катты ашуланаты н T e p i 3 f l i. О й ткеш , ©Mip бойгы куаныштар
мен р е ш ш тер д щ i u i i n a e кайткенде де 6 i p e y i H i H шоктыгы бшк
болып калаты ны аны к кой.
С о в х о з куры л ы сы н а маш инамен су тасып журген Орда-
бек будан бурын талай ы с т ы к -с у ы к т ы б а сы н а откерсе де,
б у п н п аш уын осындай 6 i p - a K рет болатын окига деп уккан
едь Б у ю л к е ш л ш ж анаш ы р аяныш ce3iMi мен е ш п е н д ш к
c e 3 i M i катар билеп, iuiTeft 6 i p к у й з е л к к е енген.
Норестедей уылжыган анкау, ундемейтш Айгулд1 м е н г ш к
собидей к©рет1н. Баланын © c y i деген мулде к е з г е керш бейтш
д ун ие гой. Э й т п е с е , он ж ы л д ы к т ы бы лтыр 6 i T i p r e H , каз1р
ютапханада ютейтш Айгулд1 тап О рдабектщ n iK ip iH f le r i Ай-
гулмен T e n e c T i p y r e е ш ю м н щ к елк пейт1ш созс1з. Шынында
ол соктауы лдай кы з. BipaK муны айткан адамды Ордабек ба-
рынш а у я т с ы з , ардан б езген 6 i p e y деп б ы е р едь Ордабек
карындасымен коп се й ле сп ей т ш . OM ip iH fle ж ак сы к еретш ш
айтып, еркелетш керген жан емес. А лай да, ©3i ундемеген са­
йын, к арындасын ш т е й аялай тусетш.
Ал б у п н те б ес ш е н жай тускендей:
— Ж у м ы ск а келген студенттердщ 6i peyi А й гу лге с е з са-
лып жур екен, — деген хабарды ест1генде табигатында жок
6i p долы лы кп ен TyTirin, TinTi жыларман халге келдк
«Бул м аскара гой! Ю ш кентай балан ы ...» flefli opi ойлауга
батылы жетпей.
О сы н ы ол ш у ш л д еген кудыктан к е ш р д е к ceKmfli жуан
шлангамен су соргы зы п турып та, рульде отырып та, куры-
л ы с ip r e c iH f le r i улкен астауга су куйып турып та басынан eKi
efli шыгара алмады. Адамдар мунша арсы з болады деп ешка-
шан да ой ламаган -ды . «Онын ойында не бар ©fli? Т у к жок...
ба ла... С оган со з айту деген ...» «С о з айту» деген туска кел-
генде Ордабек ©з ойынан ©3 i уялып, кызарып K e r r i, ifle-шала
ол к ы п -к ы з ы л ашуга айналды. Ш л а н га н ы котерш алып, ма-
шинанын белш ен асыра бар куппмен лактырып жiбepдi.
К у н ш ы ж ы п тур efli. К е л е н к е у з а р а б а с т а г а н к е з .
KeyfleciHe д е й ш ж а л а н а ш т а н га н м а й ы с к а к ж ас ж т т жо-

34 6
гасы ж ы л ты р а п , к е л б е й к о й ы л га н тактай бой ы м ен ш е л е к -
геп лай тасы п барады . Б а л ш ы к арал асты ры п турган то лы к
эйел к е т п е н ш к у р г а к ж е р г е с у л а т а с а л ы п , к е л е ц к е д е п
л е л е к т щ е р н е у ш е н т1зерлей отырып су i mTi . Т у р е г е л ш ,
л о л а к к а м з о л ы н ы н а ст а р ы м е н а у зы н cypTTi д е, кайтып
к елш , к е т п е н ш алды .
- Э й , Ордабек, — дед1 айгайлап, - астау толды, к Ш р е тур
2НДЬ
Ордабек м аш ин асы н ы н к е л е н к е с ш е отырып, калтасынан
папирос алды. Ы с ты к т ан ж ш а г е н мандайын ж е ш м е н ыса
:алды да, ю р ж и ш , ж ум ы с icTen жаткандарга карады. Ш ы л ы -
мын тутатып, 6ip ж ам бастап , колымен жер т1рей отырды,
клшкенеден сон к е к п е к т щ ecKi Ty6ipiH жулып тастап, сол
орынга шынтактап кисая к е т п . Т ула бойын курыстаткан 6ip
жын ел1 таркар емес. «Сендерд1 ме, - дед1 кенет ызадан суп-
сур болып. - К е р се т е р м ш мен сендерге, тура тур!» Крлдары
калтырап, каз1р тебелесетш дей , басын кетерш алды.
Kipniui у й д щ тасасынан шыга келген жуан карын диспет­
чер:
- Ордабек-ай, — дед1 кырылдай сейлеп. — MeHi ушшип
фермага апарып к е л е с щ бе?
Ордабек ундеген жок.
- Ж ок, кеш ке карай, саган каз1р апар деп тургам ж о к кой.
Ордабек буган да жауап кайтармады.
- Е й, т ш н байланып калды ма, ю м ге айтып турмын? —
дед1 ешц ол к е й т .
Ордабек басын ш айкады.
- У ак ы ты м ж о к, — дед1 диспетчер кетш калганнан к еш н.
Алды ндагы селд1р ш агырдын 6ip талын сы ндырып, 03i де
байкамастан, аузы н а салып Э стелей бастады да, ащы д е м ш
ce3iHin, лактырып тастады. Жарты сагаттан кеш н самаркау
орнынан турды. Ш а н - ш а н болган шалбарын ею колымен ке-
з е к -к е з е к кагып, мандайына тускен кепкасы н шалкайта ны-
гыздап к и т , рульге отырды. Бурын да кеп сейлем ейтш Ор­
дабек кеш ке деш н осылай еш ю м ге 6ip ауы з тш каткан жок.
К е ш к ш к жумыстан ш ы гы сы м ен , т у н д е л е т т со вхоз орта-
лы гындагы уш н е к ел д 1 .
- А й гул кайда? - дед1 келе ей елш е.
- А й гул к лубк а кеткен. Ертен е л п ж ум ы ска келген сту-
денттер кетешн деп жатыр гой. Солар концерт кояды дей ме,
кеткен ейтеу1р б1рдеце деп.
- Ж а лгы з ба?
- Еш й ю м м ен барушы ед1?

347
 О рдабек ойелше ала кез1мен 6 ip карады. Ж ол дагы шы-
лапш ынды салдыр е т ю з ш , шыга ж ен ел д ь
К драцгы к е ш е бойым ен кл у б к а карай тура журдк А лы с-
тан токы лдаган мотор уш е с т ш е д г К л у б т ы н e c ir iH iH алдында
бейтаны е студент ж ш т т е р тур. О рдабек «Б у гш - концерт»
д е ге н жарнама ж ап сы р ы л ган eciKTi ж артылай ашып, imKe
Kipfli. Коридор imiHfle олденеге сы бы рласы п турган ауылдын
eKi ж ш т ш е такап келш амандасты да:
— Б1здщ Айгулд1 керд1ндер ме? - дед1 бул сыбырлап.
— Отырган, - дед1 6ipeyi залдын eciriH к е р с е т т . - Вагана
оты рган.
О р д а б е к ш а гы н , к а п ы р ы к з ал га Kipfli. Залда ине шан-
шар жер ж ок. Т у р е ге п ту р ган д ар 6 i p i H - 6 i p i ким елеп, сахна
ж а к к а м о й ы н д а р ы н е л г е н ш е с о з а д ы . О р д а б е к те е к ш е с ш
к е т е р т , с а х н а г а карап е д 1, г а л с т у к т а к к а н , у з ы н бойлы,
б у й р а б а с ж т г п к е р д ь К о н ц е р т ж у р п з ш ту р га н ы , та кп ак
айтып т у р га н ы б е л rici3, ейтеу1р ырж ия к у л т , б1рдене деп
се й л е п тур. О дан с о н сы га л а п з ал га кар ад ы , ж у ы к маннан
А й гу л K o p i H e p ем ес. А л к ы н ы п , к атты ж у р г е н д ж т е н тер-
леп те к е т т 1.
« М ы н а за л д ы н imi не д е г е н ы с т ы к » . Т а г ы да е к ш е с ш
KOTepin, са хнага карады К е к ж и е -к е к ж и е мойны да ауырып
к ал ды . А кы р ы ту к кор е а л м аган с о н , сы р т к а ш ыкты.
К о н ц ер т тщ аякталуы н кутш , eciK алдында epi-6epi журд1 де:
— Ж а р кы н ы м , ой ы ндары н каш ан бпугш ед1? — дед1 бага-
нагы студ енттерд ш кас ы н а келш .
— Эл1 6ipa3 бар, агай. Бастал ган ы н а кеп болган жок.
— Е, солай ма е д г
« Ж о к , 6 ep i6 ip кутем ш , - деп ойлады тагы да, - отырамын
осы арада кашан аякталганш а». С агаты на карап, еспрте:
— Эл1 6ipa3 бар, - дед1 де, кл уб ты н iprecimieri агаш ара-
сы н а койылган ор ы н д ы кка кел ш оты рды. Кдрангы болган-
д ы ктан ор ы н д ы кты н е з ш сипалап журш, орен тауып алды.
«Отырамын осы арада каш ан аякталганш а».
К а р ан гы д а эр жерден шылым оттары жылтырап, аллея
бойымен кыдырган адамдардын карандаган бейнелер1 KepiHin
кал ады . K e p m i о р ы н д ы к т а р д ы н 6 ipmeH б1реулердш баяу
с е й л е с к е н дауыстары , олдекайдан гитара уш е с т ш п тур.
Ордабек к е з алдына каз1р концерттщ аякталатынын, адам­
дардын сы ртка ш ы гаты ны н, к а р ы н д а сы н ы н да шыгатынын,
6 ip кезде олдекандай бейбастак ж т т А й гул дщ со ны нан кал-
май, б 1рденелерд1 айтып, журт к е з ш ш е ж об1рлейтшш, осы
кезде 03iHiH олп ж т г п буре устап, кул ак-ш екеден аямай 6ip

348
с о га ты н ы н елестетть « Е ю н п п л е й ю м г е со кты гары н б ш п
ж у р сш к ер ген Ы з!»
K e p m i орындыктан:
— М е н щ не айтпак болганы мды бш еЫ з б е ? — деп сыбыр-
лады эйел уш .
— Ж о к, - дед1 еркек уш .
— Ш ын ы м ен осы уакытка д еш н тусш бед1ш з бе?
-Ж о к .
— Биге шакырганда да... — ейел уш д1ршдеп. — Осы арага
к е л с ш деп Kici ж1бергенде де... С он да да т у с ш б е д в д з бе?
— М ен кайдан бш ейш , - дед1 еркек yHi туншыга сы быр-
лап. — К е л д е д ш з - келд1м....
— К алайш а т у с ш б е й а з ? К а л а й ш а ? .. - Э й е л yHi естшмей
K e rri.
«Т уу, шайтан! — дед1 epiKci3 Ордабек ш ш е н . — Калай уял-
майды 03i? К ы з деген бы лай...»
— Н е деш н мен енщ? — деп сыбырлаган еркек yHi естшдь
— MeHi ж а к с ы к е р е т ш щ е , 6op iH e с е н е ш н . BipaK, айтып
турмын гой... м ен щ суйген адамым бар...
Ордабек карангы га тесш е караган к уш мырс eTin кулш
ж1бере жаздады. C e 6 e 6 i , «суйген» деген с е з керер к е з г е жал-
ган айтылгандай тым колапайсы з шыкты. О сы 6ip сезд1 е з
табигаты м ен , оз б о л м ы с ы м е н , Kici се н е т ш д е й e T i n айтып
берудщ канш алыкты киын екенш Ордабек бурыннан бы етш .
«Суйем демеу керек, унатам деу керек, - дед1 imiHeH. -
С он ы н e3i жетш жатыр».
— С\зт, ci3fli... — деп бастырмалаткан ойел yHi естыд1 о л п
тустан тагы да. — Е н алгаш кергеннен бастап... Т ек с\зт гана...
М аган баска т у кт щ к е р е п жок. Т е к ...
Баяу ecin турган TyHri самал уйыткып кетш , агаш жапы-
рактары сусы лдай ж е н ел д ь Ордабек жел тынган кезде еркек
уш н TinTi а п-ан ы к е с т ш :
— С аган O T ip iK айтуга MeHiH арым жетпейдь TyciHeMiciH
осыган. Кам ы кпа. А л ж а к сы ендк.. М е н щ сахнага шыгуым
керек, А й гу л !
Ордабек сел к ете калды. « А й гу л» деген ун тауга жан гы -
ры ккан дыбыстай оп-сотте санасында б1рнеше кайталанды.
А й г у л д щ булыгып жылаган д ыбысы келдь Осы кезде ж ы -
лан шагып алгандай орнынан ата ж е н елген Ордабектщ жан-
дуниес1 адам аярлы к едь Е ш ю м кермей турганда осы арадан
тез1рек кашып куты лгы сы келгендей ж у п р е басты. EciK ал­
дында турган студенттерге к ер ш б еу уш ш клубтын сыртымен
Kerri.

34 9
 Ол ©MipiHfle тап буйтш абыржып к ерген ж о к едь Болма-
шы б1рденеш де пайымдауга у л п р е алмады. О з уш н е така-
ганда барып, д уы лдаган ш е к е с ш басып, ж у р к ш баяулатты.
EHTirin, к алтасынан орамалын алып, терш с у р г п . Т окылда-
ган мотор ун1н де естьщ.
- К а ла й ш а булай ? - дед1 eciH жиып. - К а л а й ш а булай?
KiM ойлаган? TinTi... Я пы р-ау, с о н д а ... со з салып журген ж т т
емес, А й г у л д щ 63i болганы ма?!
О рдабек у ш н щ а лд ы н да гы агаш ж а н г ы р ы к т а мунайып
у з а к отырды. 1штей жан ы лы п , iurreft ту зелетш барлы к туйык
мшездш ерге тон 6ip касиетпен бул да о л п окиганын жай-жап-
сарын акы лга салы п, таразы лап отыр. К енет ол « А й гу л д щ де
6ipeyfli унатып, 6ipeyre г аш ы к болуы м у м ю н -а у » деген ой-
д ы н осы уак ы тк а д е й ш басына калай к е л м е ге н ш е кайран
калды.
« Г а ж а п » дед1 б а сы н к е ш л с 1 з ш ай к а п . К е у д е с ш керне-
ген к ы з га н ы ш т а н ш ы м ы р ла п ж у р е п а уы р д ы . « Г а ж а п » дед1
тагы да.
У й г е K ip ic iM e H , « К е т е с щ бе?» деген о й е л ш щ сурагына жа­
уап берместен, 6 i p кесе ашыган ко ж е ш дем алмастан ciM ip in
салды да, келген i3iMeH кайта тартты.
Ай Ofli туа коймаган. Т уы р л ы кт ы н т е с п ш д е й жылтыра-
ган сирек жулды здар гана к е р ш е д ь Басын кабинадан шыга-
рып, ж елге тосты. А н д а -са н д а сабы н ды к ж и егш е н тун п тор-
гайлар лып eTin ушып кетедь B ipeH -capaH косаяктар жарыкка
ентелеп, жол бойымен секектеп, машина жакындап калган-
да гана жолдан бурылып кетедь
Ордабек калтасынан темею алып тутатты. Ж у р е г ш щ те-
реншен мундылау 6ip сез1мдер куйылып, 6ip кезде е з ш ш д е
алгаш кы махаббатынын coTci3 болганын ойлады. Норесте-
дей пок карындасы нын о л п 6ip туншыга ж ы лаган yHiH eciHe
алган сай ы н , е т -ж у р е п езийп, елж1рей TycTi. Т у н г ы ш рет
кушактап, бауырына баск ы сы келд1, «©Mip деген осы» деп,
аркасынан кагып, ж убаткысы келдь
 М АЗМ УНЫ

Эке. П овест ь....................................................................................... 6

Оралу. П овест ь................................................................................ 65
Акикат. П овесть............................................................................ 107
Тозак оттары жымындайды. П овесть.................................... 141
Кыз Бэт1ш пен Ерсешт. П овест ь............................................ 203
Bi3 ушеу ед1к. П ьеса...................................................................... 230
Кайырсыз жума.............................................................................. 274
Конактар. Эцг1ме........................................................................... 290
Бассуйек. дцг1ме............................................................................ 303
Эн кол. Эцг1м е................................................................................. 315
Жат перзент. Эцг1м е ..................................................................... 333
Bip кунщк ашу. Эцг1ме................................................................ 346
 Т елен Э бдш улы

ОЦ кол
Повестер мен эцтмелер

Бас редактор Э. Шрманов

Редакторы Г. Салыцбай
CypeTiuici А. Ысцацов
К еркемдеупп редакторы Э. Жацсылъщова
Техникалык редакторы Г. Эз1мц^лова
Корректоры У. Бахова
ИБ №1078
Теруге 1 2 .0 3 .2 0 0 2 берЪда. Басуга 20 .0 6 .2 0 0 2 кол койылды. IlimiMi 8 4 x 1 0 8 У32.
Офсеттж кагаз. Офсеттж басылыс. Spin Typi. Шартты баспа табагы 18,48.
Есептж баспа табагы 1 9,49. Таралымы 10 0 0 0 дана. Тапсырыс № 30064.
«Атамура» баспасы, 4 8 0 0 9 1 , Алматы каласы, Абылай хан дангылы, 75.
Казакстан Республикасы «Атамура» корпорациясынын
Полиграфия комбинаты, 4 8 0 0 0 2 , Алматы каласы, М. М акатаев кеш ей, 41.