Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ЖОЛ ТОРАБЫ
I
— Д е м е ж а н ! 9 й, Д е м е ж а н ! Д е м е ж а н деймш... Т у р -
майсын, ба енд1, е с т т ш а л к а р т у с к е дешн ж а т а беруип ме
ен,?.. А й т п а к ш ы , б у г ж с е н щ у лы к т а р р а б а р а т ы н к ун щ
емес пе? — деген Б и б ш щ ез ше т а н ы с назды ун 1 алые б!р
ж а к т а н ем1с-ем1с е сплг ендей болады.
Б 1р а к улкен тем1р ю ре уе т т е арыстай болып зорра
сыйып ж а т к а н ж а с Ж 1п т эл! т о лы к о я н б а г а н к ал пын да ,
кез1н а шп ара н к уш к ым т а на т у с т ж а т а бердк Бал ра
Конран ш ы бы н да й к1ршктер1 а у ы р л ап , с а н а с ы сазра бат-
кан да й б1рте-б1рте булыцрыр тартып, тэтт1 уйкынын, ку-
шарына к а й т а д а н ене берген. Осы сэтте келшшег! к ай т а
оралып, к у й е у ш щ т а б а ны н кытык та ды. Оран да болмаран
сон, т а н а у ы н кысып, еркелеп ойнаура К1р1ст1. Тек осыдан
кешн рана, Ж1Г1Т а ма лс ыз квзш а шып алран. К,олымен
к арма п Б и б Ы у с т а п а л м а к ед1, ол с ы к ы лы к т а й к у л т , у за п
кетшть УЙ-1Ш1 с а м а л а д а й ж а п - ж а р ы к . К у н е д э у 1р к е т е рь
Л1п к а л с а керек, терезе ж а к т а у ы н а н тер ж а к к а кираш
сэ уле т у е ш тур.
Демежаннын, у й кы с ы куждын, у йкы с ын да й ка т т ы е д 1.
С о л а й болатын жен1 де бар. Ж а с ы ж и ыр ма т е р т к е жан,а
келген, д ен с а ул ырынд а титтей а к а у ж о к , у йл енг енше эл1
жыл т о л м а г а н б у л а ж1Г1гпн тацры у йкыс ын а н т э п ч не
б о лу шы ед1 бул ду ние де?! Ол с ы ры кт а й узын бойымен там
т е б е с ш Т1рей ж а з д а п , орнынан ту рра нн ан кейш де к е р ш п -
созылып, бу ында рын б ыр т - б ыр т у зш, уй 1шшде б1раз
журд1. С о л бетшде б о с а г а д а 1лул1 т у р г а н а шпалы кален-
дардын. к ас ын а барып, б1р парарын т а р и х к ойн а уы н а
к а р а й а у д а р ы п т а с т а д ы . Ж а н а бетте: «1884 жылдын.
5
25 майы. И м п е р а т о р Г у а н с ю й д щ т а к к а отырранына 10
ж ы л » деген к ы т а й ш а ж а з у т у р едк
У с т ш е ж е ц ш к шм де р ш ше салып, д а л а р а барып ж уы-
нып келд1. Биб! шайын ж а с ап к у т ш отыр екен. Ка й кезде
у л п р г е н ш К1М 61ЛС1Н, к е ше г е ш ы р ы п , н а у б а й х а н а д а н
с а р ы м с а к т а п шс1рген тэтт1 к а л а ш т а р , ы ст ы к са мс а экелш
койыпты. Д е м е ж а н каймак, к а т к а н курен ш а й да н е ю - у ш
кесе 1ШТ1 де, ш ай ды а с ы к п а й т а р т а т ын Б и б Ы же к е кал-
дырып, ез1 т ё р п уйг е к а р а й бет алды. К ш м ту ра т ы н шка ф-
ты ашып, б у п н к а л а й кшнсем екен дегендей сэл ойланып
калран. Ке н ет ж а к ы н д а Ш э у е ш е к т е п орыс фа кто рияс ы-
нан сатып алран Е в р о па у л п с ш д е п ж а н а костюмра кез!
т у с ш , соны киш к е ру ге а цс а ры ауды.
Ол улкен шарайнанын, а лд ын а келш, ©зшщ жан,а кшм
порымына т о с ы р к а й к а р а п б 1раз турды. М у н д а й у л п ш
©М1р1 иырына Ш1П т у р г а н ы осы. С ы р т т а й ж а р а с ы м д ы корш-
г ешмен, бойы у й р е н б е г е н д ш ме, денесш кептеп, тырты-
сып т а ртып т у рр а нд а й эсер ет^ен. А л в 31 былай К а ра г а н да,
а д а м д ы с у л у а т т а й с ым ба т т ы кып корсететш, нагыз
бозбаланын, -ак киетш кшм1... К,аз1р а й на ны н ар жаг ын ан :
у с т ш д е сур^ылт ш у г а д а н Т1плген к а й ы рм а жа р ал ы к ос
тюм! бар, б а с ын а сол т у с т е с ш л яп а , аярына 613 т у м с ы к
т у фли киген, ецсегей 1р1 де'нел1, к и я к муртты, к к к у б а
ж!Г1т буран >кымия к ар а п т у р ед1.
Д е м е ж а н аймактын, г у б ерна то р ы Ш и -а м б ы н ы ц ка-
р а уы н да Т1лмаш болып кызмет к т е й т ш . « Н е а бар, б у п н
кецсеге осыны киш барып, б1р к ершешн. К,ызык болсын, —
деп туйд1 ол 1Ш1нен.— 1 ш 1 куйг екдер т у з жал а сын» .
Айнанын, а лд ын да ары-бер1 о й к а с т а п тары б1раз
журд1. Б у р ын ол о к у ш ы кезшде де, кейш кызметкер
болтан ш а г ы н д а да, Маншын, т е р е л е р ш щ салты бойынша,
у с т ш е Т1к ж а г а л ы , 0нлр1 к а у с ыр ма лы , ж ы р ы к етек кытайы
камзол киш, онын сыртынан е те к - ж е щ с о л б а н д а г а н Ж1бек
х а л а т 1лш ж у р е т ш - д ь З иял ыл а р у пин бу да н б а с к а да
кшм у л г 1с 1 б о ла ды деген ой у ш у й ы кт а с а т у с ш е юрмепп'
гой. Уйленгеннен кешн бурынры порымын е з г е ртуг е т у
ра келд1. О д а н жершд1рген — осы Б и бь К у л е ж у р т ,
м а з а к т а й ж у р ш , ол к шмдер ш т а с т а т т ы да, осы к а п а д а
к ешшр ек ш ы к к ан ногай сэшмен жан,аша кшнд1ретш
болды.
— Биб1, кайдасын,? Бер! келш кетцп,— дед1 Д е м е ж а н
ас у й д е ы ды с - а я к ж у ы п ж у р г е н к е л ш ш е п н е да уы с т ап.
Эйел К031 к ыр а г ы р о й , ал дымен со ныц сынынан 0тк1зуд!
жон корген.
Коп к у г п р м е й б о с а г а д а н Биб! к е рш д ь Ж а с ы он тогыз-
6
ж и ы р м а л а р г а енд1 келген, ат ж а к т ы , ек1 б е т ш щ у шында
кан ойнап т у р г а н, т а н а кез с у л у келшшек е а к т е н аттай
бере к у й еу ш е кез1 т у с п де, анырып ту ры п калды.
— Ой, Д е м е ж а н , сен к а з 1р ю м г е у кс айт ы н ы нды
б1лес1н, б е ? — дед1 т а нд а н г а н н а н а уз ы н а б а с к а сез туспей.
— Иэ, юм г е у к с а п т у р мы н ?
— А у м а р а н консул б олы пс ын да калыпсын,... С а р а н
ба ярыдан бер1 о сыла й кишу керек едк
Д е м е ж а н к а р к ы л д а п к у л дь А н а д а кытайдын, шаран
мейрамы кезшде Ш и - а м б ы берген к о н а к а с ы д а б у ла р
орыс консулы Б а л ка ши н ме н д а с т а р к а н д а с болтаны бар
ед1. Б и б 1 соны еске алып тур.
— Мен Ш и - а м б ы 1 да, консул да емеспш. Мен кэд1мп
Б и б ш щ куйеу1 Д е м е ж а н м ы н , — дед1 ж а с Ж 1 п т л е т р е
д а у ы с т а п . — К а л а й , мына ки1м унай ма с а г ан ?
— У на ра нда к андай! Б у р ын а на б1р с е л б 1рейген кшм-
дер1н, калмактын. келен,1не у кс а т ы п, юсЫн, 1Ш1Н пыс-
ты ру шы ед1. М ше , нарыз сер! б о лдь щ да шыктын,.
— Эй, б1лмейм1н-ау. М а р а н ш а л б а р ы тым тар сиякты
кер1не беред1. О т ы р р а н д а а у ы с е г 1Л 1 ‘ п кет1п, абуйырымыз-
ды а шы п к ал ып ж у р м е й м 13 бе?
— Б у р ын кен, ки1'мге уйрешп калранд1к1 р о й . Д а р д ы -
ланран сон б ш н б е й кетед1,— дед1 Биб1 куйеу1н1н, жара-
жен1н ж е нд е п ж а т ы п . — Ан а жылы к ы з ы к болран... Мен
сорлы он беске келгенше у л ш а к и Ы п журд1м емес пе.
Же нг елер1м енд1 бойжетт1н деп а лр аш рет к ы з ш а ки1нд1р-
генде, мен етег1ме оралып, ж ы р ы л ы п к а л а жаздаранмын. . .
Иэ, солай ед1-ау, айтпа кшы. Б и б ш щ еркек-шора
болып ж ур ге н кез1н Д е м е ж а н ез кез1мен керген-д1. Биб1
ол ж ы л д а р ы б уран ж а й б а лдыз есептелетш. Д е м е ж а н ,
ЭС1Л1, ©31Н1Ц ж а с т а й к у д а болран калындыры, К у р м ан
к а ж ы н ы н улкен кызы Мэ ри яра уйленуг е ти1с ед1. Б 1р а к
оран косылура тардыр ж а з б а д ы р о й . Бул ж а й л а у уст1нде
к айнына урын барып, кел1нд1 к узг е к а р а й т у а р е м 13 деп
отырранда, М э р и я 1ш К1рнес1нен к ай т ы с болды. Осыдан
кешн К у р м а н к а ж ы ез1Н1н ж а к с ы к у д а с ы К е р 1мбаймен
а р а к а т ы н а с ы н у ЗГ1С1 келмей, Д е м е ж а н д ы жет1п келе
ж а т к а н К1Ш1 кызы Б и б 1ге к ар а тк ан . . . Ал Биб1Н1 алраш рет
к ал ай керген1 эл1 кунге дешн ес1нде. М у н ы н сол ауылга
урын барып ж а т к а н кез1 р о й . Жы л к ы ш ы л а р м е н б 1рге
а с а у д ы н к ул а рында ойнап ж ур ге н «бала Ж 1 п г п » б 1реулер
сыртынан таныстырып, « М ы н а у ул емес, кыз. Сен1н туган
8
балдъГзын,- Е м ш е п н мытып ойнамайсын, ба» дегенде, бул
сенер- сенбесш бшмей, т а н ы р к а п к а л г а н . Шы н ы н д а да,
6Н1 б а л б у л ж а н ы п, кезшен от у ш к ы нд а п т у р а т ы н, к айс ар-
кынырлы рында шек жок, бул а тентект1 а н ы к б1летшдер
б о лм а с а , е шюм де кыз деп кещл а у д а р м а с т а й едк.. С о л
еркек-шора а с а у к ыз т а г д ы р д ы ц ж аз у ым е н к ун д е р д щ
кушнде маг а н эйел бола ды деп Д е м е ж а н ол кезде ойлады
ма екен?! Ка й д а гы . . . Т т т 1 уш у й ы к т а с а т у с 1не К1рген
емес.
Кейш ка л ы цд ыг ы кайтыс болган сон, э к е а Кер1мбай:
«Сен енд! К у р е к е н н щ К1Ш1 кызын ала тын болдын» деп
х а б а р л а г а н д а , бу л ер- токымын б а ур ы н а алып, кепке дейш
конбей т у л а г а н ы есшде. Б 1ра к к а н ш а т у ла г а н м е н ата-
ана эм1ршен асып к а й д а б а ра с ын . А р а д а е м - у ш жыл
еткенде сол а уы л га к а й т а д а н у рын б а р у г а ту ра келген.
Б у л жо л ы Б и б Ы кергенде, та гы да оз к езше ез! сене
алмады. А л д ы нд а бул куткен б а яг ы тентек ерк ек - шо ра
емес, хор кызындай у л б 1реген ж а с к а л ы н д ы к т у р . Бурын-
гы эпкесшен э лд е к а й д а с у л у, э л д е к а й д а кылык ты ед1
Ж а с Ж1Г1Т у т ы лм а г а н ын сезш, т а г д ы р к о с ка н ж а н а
к ос аг ын а к у л ай бер1лген.
Э л д е сол б 1р риясыз б а л а л ы к ш а к есше т у с т к е г п ме,
Д е м е ж а н а я к а с т ына н катты толкып, к е л ш ш е п н щ а п п а к ,
ж у м ы р б ше п н ен шэп берш у с т а й алды да, аса б!р к ызу
жалынмен б ау ы ры на тартты.
— Ж1берш1, Д е м е ж а н , к шм щ кыртыстан ып к а л а д ы , —
дед1 Биб1 н а з да н а к а р с ы л ы к б1лд1‘р т .
— М е й л 1, к ы р т ыс т а н а берсш... Шы н ы н д а да, сен онда
ул сиякты е д щ - а у ! — деп Д е м е ж а н ы ст ы к дем1мен ж а с
эйелдщ к у л а к т у б ш д у ы л д а т а , а лк ын а с ы б ы р л а д ы . —
Айтшы, каз1р кыз болып ж а р а л г а н ы н а е к ш б е й с щ бе?
— Жа ным. .. Е ю ду ни е де е юш пл м ж о к , — Биб! де
к у й е у ш щ к у ш а г ы н а тыг ыла т у с т к — С е н де р эйелд1 т у сш-
бейсщдер гой... Сен дей ерк ек тщ к а с ын да е з щ н щ эйел
екен1нд1 с е з ш у д щ ез1 б а к ы т емес пе. Т т т 1 , б у гш елеем де
арманым жок...
— Койшы, ондай ж а м а н сезд1 а й т п а ш ы . — Д е м е ж а н
к уш а гын жаз ып, к е л ш ш е п н щ ж у з ш е б а р л а й к а р а д ы . —
Б уг ш 6Н1Н б 1р т у рл 1 с ы н ык кой. Б 1р ж е р щ а уы р м а й ма?
— Ж о г а , а у р у - с ы рк а удан аман с и я к т ы м ы н . — Биб1
к у й е у ш щ а р ы ст а й ке у де с ше к а й т а д а н басын с у й е д й — Т е к
мына к а л а н д а ш щ у с а болып е л ет ш шыгармын. А у ы л г а
а па ршы меш... Ке т е й жн л кен с а х а р а г а !
К е л ш ш е п н щ ауыл ды елердей са гынып, шп пысып жур -
генш Д е м е ж а н д а с езетш е д г Биб! — д а л а н ы н еркш
9
к у с ы р о й , т а р к а п а с к а к а м а л г а н д а й уйренбеген дуниеге
к а ш а н г ы шыдасын. Ж а з ш ы к к ал ы , э а р е с е , Б ар лы кт а н
к а й т к а н Кер1мб а й а у ы лд а р ы Емьл бойынан д у р к е т е р ш п ,
К е к ж а й д а к т а г ы к ек теуг е келш конды дегенд1 ест1гел1,
койы коз да п, б отас ы б о з да п ж а т а т ы н ауыл т»рл 1Г1 ©зшщ де
кез а лдынан кетпей, к о ю р е п н сарыныш кернеп ж ур ет ш -
Д1 С о л 61 р б у ла сез1мге Б и б ш щ сез1 к а м ш ы болып, жа н
д у ни е с ш онан а рма н а ла й- тул ей еттй
— Ж а р а й д ы , сэл с а б ы р ет, б э й б ш е . Бэлк)м б у п н -
ертен, улыкпен с о й л е с т , б1раз кун елге барып кайтура
р у к с а т с у р а п алармын.
— Сейтш1, т1леу1н,Д! б ер п р . Неден екен, кызыл 1р1м-
шж ке а ц с а р ы м ауып, с ше к е шм шу б ы р ы п журге ш. ..
— С о л а й ма... О ны нд ы энеугуннен бер 1 неге айтпа-
дыц? К у д а й б 1рдене беретш ш ы р а р ! — Д е м е ж а н Бибнп
к ай та к у ш а к т а п , ауыр шолпы б а сы п т у р г а н кос ©р1м
к о л а н ш аш ын ан еркелете сипады.
— А с ы к п а , а м а н д ы к бо лс а а уы л г а да ба рармыз,
КЫЗЫЛ 1р1МШ1ККе Де ТОЯр М Ы З...
С о н ы айтып ес1кке к ар а й беттеген. Элдене ге мереж
та сып, д а л а р а к е н м д е н е шалк ып шыкты. Б у л а р к а л ан ы н
орыс фа к т о р и я с ын а кара йтын б а тыс ж а г ы н д а , Шэ у е ше к -
т е п ен бай с а у д а г е р Ш э ш ш е в т щ к ора сы н да туратын-ды.
Ауласынын, 031 ат шаптырым. Сэт1 т у с ш ту рра нда жерд!
м ол ыр а к к амтып, б у к ш б1р к в а р та л ды ду алмен к ор ш аи
т а с т а р ан . А у л а н ы н т е р ж аг ын да р ы тем1р шатырлы, ен-
сел1 уйде б а йд ы н ©31 т у ра д ы. Ж а л п ы , Ш эш ш е в т е р эулет1
©те коп бо лс а керек. Б 1р шет1 К а з а н , Семей, тшт1, сонау
О м б ы г а дешн с озылып ж а т к а н с а у д а кап итал ын ыц 61 р
та рма ры енд1, мше, Шэ у е ш е к т е н келш шыкты. Ж е к е бул
к а л а емес, Ур1мж1, К у л ж а ж а к т а да с а у д а дукендер!
ба р деп естидй Д е м е ж а н б а с ка л а р ы н эл1 корген жок,
м ун да гы мол с а у д а н ы б а с к а р ы п отырран — Р а м а з а н
Ш э ш ш е в дейтш о тыз да р ша м а сы нда ры ж а с Ж 1 п т . З у л а й х а
деген а р ш ы р а н ж у м ы р т к а д а й аппак, с у л у эйел1 бар. Тек
к у д ай - т а р ал а б а л а д а н т а р ш ы л ы к е ттт1. .. Б!р т э у 1р 1,
З у л а й х а с у л у Б и б Ы ж ал г ы зс ыр ат па йд ы , б1р у а к ы т 031-
мен б1рге к еше а ра ла т ып , к ал а сэшмен кшм т1кт1рш,
эйтеу1р ермек т а у ы п ж у р е д к
©ткен жылы Д е м е ж а н Р а м а з а н б айг а а й м а к тери-
ториясын емш-еркш а ра л а п, с а у д а ж а с а у р а губернатор
Ш и - ам бы д а н р у к с а т алып берд! де, екеу1 содан бер1 дос-
та сы п кетт1. К а л а н ы н шет ж а г ы н д а ж у п ы н ы л ау уйде
т у ра т ы н Д е м е ж а н д ы к оя р да - ко йм а й к о л ка ла п ж у р ш ,
акыры ©зше корил етш алды. Д е м е ж а н эу б ас т а тиын
10
са у ран с а у д а г е р м ен пэтер а к ы с ы ж о ш н д е б 1р ж о л а к е л к ш
алг ысы келген. Б 1р а к Р а м а з а н ашык, с а у д а д а н к а ш к а -
л а к т а п:
— Ж а к ы н дос а д а мн ан ай сайын тиын-тебен са на п
алып ж а т к а н ы м ы з ы н р э й с ы з б о ла р. С13 сияк ты а з а м а т т ы н
маран о сыла й корни к он г ан ы ны н ез1 нег.е т у рад ы. .. Егер
а л д а - ж а л д а б 1рдене т е л е п н 13 келсе, э ке шз к а л а г а ж у н -
тер1, мал етк1зген кезде е с е пт ес ер м 1з, — деп с е з аягын
узын а р ка н , кец т у с а у р а салды. С о д а н кайтып а р ал ар ын -
да бул мэселе ж а й ы н д а э н п м е бо лта н емес.
Кен ауланын, б а т ы с к ап т а л ын к а з к а т а р с о зы л г ан
к ойм а - с кл а д т а р алып ж а т ы р . О д а н т е м е ш р е к к а к п а г а
т а я у а т к о р а л а р , а р б а - ш а н а , отын- шеп т у р а т ы н л ап ас
к ор г ан д ар . С о л к о й м а л а р м ан ында к а р б а л а с ы п ж у р ге н
а дам шог ырынын а р а с ын ан Шэн1шевт1 к о р т к а л ды да,
Д е м е ж а н солай к а л а й бу рылды.
Ш а м а с ы , С е м е й ж а к т а н с а у д а к еру еш келген сеюлдК
К е п а да м арбанын, у с тш д е г ! та й- та й жук терд1 к о л д а с а
кетерш, к о й м а л а р г а т а с ып енг 131п ж ат ыр. Ал ат к ор а
мацында мырза нын 031 б а с т а т к а н тагы б 1р топ к\с\ с у л 1К-
тей кос к ур ен ж е п л г е н коныр а ла куймен1 т а м а ш а л а п
т у р екен. Д е м е ж а н к а с т а р ы н а келш сэлем бергенде,
ба йд ы н ез) б у г ан а й р ы к ш а наз ар а у д а ры п:
— К е л 1Н13, Д е м е ж а н эпенд!. Мен^н мына ж а н а фаэто-
ныма квр1мд1к б е р 1Н13,— деп ж а р к ы л д а й а ма нд а с т ы .
— Алыныз.. . К е р 1м д 1п б1р а т б о лс ын . — дед1 Д е м е ж а н
о й л ан б ас т а н . — М ы н а у 031 к ы ла у ы т у спег ен ж а н а ду ние
гой. Ка й ж а к т а н а лд ыр дыц ыз ?
•— О, б у л деген1щз бук^л Аз ияны а р ал а п , С е м и п а л а т
аркылы с о н а у О м б ы да н кел1п т у р. С о г а н енд! мына
кос к у р е н д 1 ж е п п , т а м а ш а с ы н кореек пе деп турраны-
мыз рой.
— М ын ау ы н ыз , шынынд а, ж а к с ы нэрсе екен!— Д е м е
ж а н к уймеге шын к ы з ы р ы п , с о л к ы л д а г а н резенке донге-
л е пн , уст1ндеп ж а п п а л ы - ж и м а л ы к у н к а г а р ы н , ту ге л у ст ап
керш ш ык т ы . — К а н ш а т у р а д ы екен, 031?
— Пэлендей к ы м б а т емес. У з а с а у ш- т о р т ж ы лк ы н ы н
к ун ы, — деп т а т а р байы м а р д а мс и к у л д 1.
— О л а й б о л с а, осыныц б 1р е у 1н м аг ан да а лып бер-
с е щ з кайтед1?
— Э пе р у г е болады. Ег ер а л у ш ы л а р т а б ы л с а к е л е а
жолы он ш а к т ы сы н а б^рден з а к а з берейш деп отырмын..
Кэне, м а р к а б а т ет1н 1з, кенс ешз г е а па р ып т а ст а йын .
— Р а к м е т . Ж а к ы н ж ер р о й , 0з 1м - а к б а р а р м ы н , —
дед! Д е м е ж а н . — Егер алда-жалда к ыз ы к керсетем
11
десенлз, ертендер осы куймен1збен Б и б 1 екеу'ш13Д1 ауылра
ж е т к 131п с а л у ы н ы з г а болады.
— А у ы л д а р ы ц ы з кай ж е р д е е д 1?
— Ж а к ы н . К,аз1р Боздактын, аярында, К е к ж а й д а к т а
отыр... Ко ль щы з тисе, е з 1н,13 де б 1рге ж у р ш , к он а к боп
кайтыныз.
— Бек ракмет. © 31м б а р а алмаспын. Ал С1здерд1
Ж 1п т т е р д 1н, б 1р 1 ж е т ю з ш с а л а р , — дед1 Ш э шш е в .
« Бу л да б\р б1ткен \с болды» деп ке ше г е шыкк а н
Д е м е ж а н а д ы мд а й басып, ж е р г Ы к т ! М а н ш ы н 1 улык-
т а р ы ны н мек ен- жайы боп т а б ыл а тын есю ж а м б ы л г а
к ар а й бет ту зе д к Ш э ш ш е в т е р у ш мен еск! жамбылдын,
а р ас ы о н ш а л ы к к а ш ы к емес-т1. Е к е у 1 де б 1р кезде Шэу е-
шек шаЬарынын, н е п з ш к у р а й т ы н к а л ан ы н о р т ал ы к
б е л 1Г1не ж а й л а с к а н .
К а л а ж ы л д а н - ж ы л р а к ан ат ын кенге жайып, б урынгы
к ыс к а к айр ыл а ты н ш о л а к кешелер у з а р а ту сш, тез ул-
райып келед1. К а з 1р к а л а н ы н б а т ы с бел1Г1 Кекквп1рден
ары асып, солтуст!Г1 К а р а д е н , Ж а у ы р т а м м е н тутасып,
ш ырыс жары каз1р ж а н а ж а м б ы л д ы н курылысы ж у р ш
ж а т к а н Ой м а х а л л а р а д е й 1н ба рып калды. Ш э у е ш е к
б у рын осы ен1рдег1 с а у д а орталыры рет1нде аты шыкса ,
б у д а н ж е т 1- сег 13 жыл б у рын Т а р б а р а т а й д ы н э м 1р ш 1С1
Ш и -а м б ын ын Д 0р б 1л ж 1ннен о с ы н д а кеш1п келуше байла-
нысты, ЭК1МШ1Л 1к ж ар ын а н да а й м а к т ы ц б а с к а л а с ы н а
айналран. Ал ею е л д 1н кел1С1М1 бойынша, Ш э у е ш е к пен
Кулжада Россиянын сауда ф ак т о ри я с ын ын ашылу ы
бул к а л ан ы н да нк ын т т т 1 аспанра к е т е р 1п Ж1берд1. КеЙ1н-
Г1 ж ы л д а р ы Б а т ы с С1б1р мен к а з а к да л ас ы н ан ш ы р ы п ,
К а ш к а р и я мен 1ШК1 Кыта йра к атынайт ын с ау да жолы да
осы е л к е ш б ас ып етет1н болды.
Юм де болса, о б а с т а осы к а л а ны н орнын та нда ра н
а д а м н ы н та лр а м ы нда капы жок . К а л а та ст а ра н та яр ы н
тал боп ©сет1н к у н а рл ы т о п ы р а к к а о р на ла с к а н. Ш ы р ы с
1ргес1нде Т а р б а р а т а й тес1нен к ул ап т у с е т 1н мол сулы
К а р а у н г 1р ©зен1 э р ы п ж атыр. О н ы н сыртында каланы
б 1рнеше жерден кемейш б е р 1ден, к а л ы н шил1, с а з д а у ы т
д а л а д а н а латын, терен арналы, кек ш р 1м к а р а с у л а р
ж а р ы п етед1. «Су лы жер — нулы жер» деп бурынрылар
т е г 1н а йт к а н ба. А йн ал ас ы б 1рер расырдын 1Ш1Нде Шэуе-
ш е к т 1н б а у- б а к ш а л ы , к е ш е л е р 1нде кек теректер бой тузе-
ген, сэнд1 кал а ра айналуы осыдан болса керек.
Импера то р Ця н ь л у н н ы н тусында, я р н и 1758 жылы
12
Цин империясы мол эскермен келш, Ш ы гы с Т у р ю с т а н
мен Ж о н г а р и я н ы е з ж е к ар а ты п а лг ан ш а к т а , ж ол ын да г ы
ж ур т т ы топан с у д а й та пт а п еткен калы к к ол ды н ж а н а
елкеге 1шкер1лей е н т , ат ба сын т1регеп 61 р жер| — осы
Т а р б а р а т а й ©н 1рI болатын. О да н б у рын К у л ы с т а й 1 ата-
латын бул елке к а з а к пен к а л м а к т ы ц и т ж ы р ы с т у с т
жу р г е н кезшде, б1р-б1ршен кезек т а ртып алый, алма-
кезек к он ыс т а нып келген ж ай ыл ым- мек еш е д г К,а31 рг!
Ш э у е ш е к т щ орнында алые с а п а р г а ш ы к к ан с а у д а керуен-
дер1 т о га н а к т а р ы н т у а р т , т у й е ш н белш суытып, тунеп
атт а н а тын ш аг ы н гана бекет уй ту ратын- д ы. Шыгыс-
тан селдей к а п т а г а н М а н ш ы ц эскер! осы а р а г а деГпн
келд1 де, б у д а н ары б а т ы с к а к а р а й б а с а - к е к те п ж у р е
беруге батылы жетпей, т ы м к у р с а Т а р б а г а т а й д а т а б ап
Т1реп к а л а й ы к деген оймен, ж е д е л д е т ш б е к 1Н1с с а л у г а
К 1р 1С Т 1.
Ж а н а са лын г ан бек1Н1ст1 М а н ь ч ж у р ©юметч ез Т1Л1И-
де «Су нцза й-чан», ягни « ж а н г ы р г а н к ал а» деп а та г а н
екен. А л а й д а , жерг1Л1кт1 х а л ы к ез1 тус1нбейт1н бетен сез г е
Т1Л1Н сындырып, э у р е ге тус!п ж ат с ы н ба, ж а н а мекен-
ж а й г а ездер1нше « Ш э у е ш е к » деп а т койып а лг ан Шэу е-
шек»— тур 1к-монгол т1Л1нде т о с т а г а н деген магына бере-
Д1. Б ы л а й ойлап к а р а с а н , шынында да, а й д а л а г а келш
орна г ан ш а р а - а я к т а й г ана шагын бекппске б у д а н а р т ы к
канда й ат к о ю г а бола ды?
Б у л елкеге с а у д а м е н кел1п-кет1п журет1н с а у д а г е рл е р
керуен1 б е к Ы с са лын г ан на н кеЙ1н де тыйыла коймайды
Ж а з д ы н шет1 ж ы л т е т 1С1мен-ак, к ор г ан н ын сы рт ы н д а г ы
к а р а с у л а р д ы н бойында ки1з уй, шатыр Т1Г1П а лг ан К а ш-
кар, С а м а р к а н т , Т а ш к е н т , М а р г у л а н н а н келген с а уд а
т о г а н а к т а р ы к а р а ку р т т ай каптап, о ша рыл ып жатып
а латынды шы г а ра ды . Кел е- кел е о ла р г а кысы-жазы
б 1рдей жай ла йтын т у р а к т ы мекен- жай к а ж е т бола ды
М ун д а й д а са у да г ер л ер д ен а й л а - ш ар г ы а ртылг а н ба,
кеш1кпей олар мунын да л а ж ы н та б ады. О р т а л а р ын а н
мол к а р ж ы шыга рып, ол кезде Д е р б ш ж ш д е ту ра т ы н
Т а р б а г а т а й д ы н эм1рш1С1не сый- сияпа т а па р а д ы да, Ш э у е
шек б ек 1Н!С1Н1н манынан с а у д а дукендер1 мен керуен
с а ра йл а ры н с а л у г а р у к с а т с ура йды. С! рэ, ол т у с т а г ы
у лы к т ы н да т а м а г ы т е с 1к б о л с а керек, мол сыйлыктан
к ар бы т а асап, мелдектеп тойып а лг а н эм1рш1 э л г м е р г е
с а у д а аланын а ш у унлн ек1 ж у з а рш ы н да й же р г е к а г а з
ж а с ап берген екен. Ж ы р ы н д ы с а у д а г е р л е р г е ж а н а г ы б!р
13
ж а п ы р а к т а н б а л ы к а г а з д ы н ©31- ак ж е т ш ж а т ы р едк
О л а р ен. а лдымен кезшде « С а р т корраны» деп а та л га н
шаг ын б а з а р а ш а д ы да, о с ыдан к ейш- а к т у мс ыг ы тиген
майлы к уй р ык т ы у н п п жей бередк С о д а н а р а д а б 1раз
ж ы л д а р е т к е н де ж а н а р ы « С а р т к орг аны» у лрая- улрая,
улкен к а л а г а айна лып кеткенш ж е р п л ж т ! Маншын, ©К1ме-
т ш щ ез1 де а н г а р м а й к ал с а керек...
Ш э у еш е к ш е ж 1 р е а ж а й ын д а т а р их шы у ст а зы Ли-
шансынна н у г ын г ан осы ж ай л а р д ы кез алдынан ©ткерш,
ой ш ыр м а у ын д а келе ж а т к а н Д е м е ж а н кенет селт етш,
ба сын к е т е р т алды. К,араса т ж к е ше ш бойлап, к а л а л ы к
б а у д ы к т у сы н а н ©тш б ар а д ы екен. М еж ел ! т у с к а келгенде
уйренш1кт! жолымен ш ы г ы с к а к ар а й бурылды.
О сы квлденен к е ш е н щ сол ж а к к ап та л ын д а Р ос сия-
нын с а у д а фа к т о рия с ы о р н а л а с к а н М у н ы н ©31 б укш б 1р
к в а р т а л д ы к у ш а г ы н а алып ж а т к а н , а йна лас ын 0и1к дуал-
мен корша п т а с т а г а н , мемлекет 1Ш1ндег1 мемлекет сиякты
б 1р орын ед1. О р ы с консулы Б ал к а ши н де сол корша у -
д ыц 1Ш1нде. БИ1к к а к п а м а н д а й ш а с ы н д а ек1 ба сты сам-
у р ы к кус бейнеленген А к п а т ш а н ы н герб1 мен ж е л б 1реген
ж а с ы л туы с о на д а й д а н коз та ртып т у ра д ы. Орыс с а у д а
фа кто ри яс ы Ш э у е ш е к т е а л г а ш рет 1852 жылы а шыл г ан-
ды Кейш а лпысыншы ж ы л д а р д а г ы уйрыр-дунген дур-
белец1 кезшде фа кто рия у а к ы т ш а ж аб ыл ып калды да,
е л 1ш 1 т ы н ы ш т а л г а н сон., жетп1С1нш 1 жылдардын. ба сында
к айта кел1п орныкты. А л г а ш к ы консул Т а т а р и н к о в т ы н
орнын, осыдан торт-бес жыл бу ры н Н ико л ай Никоноро-
вич Б ал к а ш и н келш ба сып ед1.
О рыс е л ш 1л 1г 1н 1н алдынан отерде Д е м е ж а н жур1С1н
сэл б а я ул а т ы п, а ш ы к к а к п а д а н 1ш ж а к к а б а ж а й л а п кез
Ж1берд1 О нд а г ы ойы — е з ш щ ж а н а танысы, консулга
т а я у д а Т1лмаш боп келген к а з а к Ж 1 г т Э р 1п к©р1не ме
деген! ед! Онда й ешк1м к©31не шал ын ба ды. К,акпаньщ
алдында а п п а к ш ал б а р ы б у т ы н а ж а б ы с к а н , уст1нде
ш о ла к етек ж ас ыл мундир, б а сы н а сол ту ст е с кокырай-
ган к ал па к ки1п, мылтыгын к у ш а к т а п сендел1п журге н
муртты с о л да т т а н ©зге Т1р ш ш к б е л г 1С1 б 1Л1нбейд 1.
Д е м е ж а н к©п бегелмей 1Лгер 1 ж у р ш кетт1. О рыс е л ш ь
Л1Г1 мен жерг1Л1кт1 ж у р т ж а м б ы л деп атайтын кытай
б е к п п а н щ ек! а р а с ы бэлендей к а ш ы к емес. Е л ш ш к т е н
сэл киыс ©тсен болг аны, терт б у р ы шы н д а к а р а у ы л муна-
ралары бар, к а к п а с ы н ы н а лд ын да айдаНар бейнел1, сар-
гыи! ту 1Л1нген кене к орг а н мен мунда ла п кершш тур.
Ежелден бер1 б а к к у н д е с боп келе ж а т к а н ек1 империя
ОК1ЛД1Г1, б1ршщ-б1р1 твбес1н кер1п о тыр ма са сагынып
к а л ат ы нд а й, б у л а й ш а иы к т 1ресш, к а т а р ж а й г а с у ы тшт1
де т е п н емес. Б 1реу 1 шырыска , еюнипс1 б а т ы с к а к ара й
ентелей у мтылып, е м ж е кол созра нда, эр е ю ж а к т ы ц да
б у да н ары ж ы л ж у р а м у м к ш д т болмай, тес т 1р е а п турып
к ал га н б 1р жер1 — осы к а л а екеш анык. Б у р ын бу л елкен1
б 1р расырра ж у ы к емш- ерюн, д а р а билеп келген Нин
ек1мет1 с о н ,р ы ж ы л д а р ы ш а л ж и ы п ж а т к а н же рже н сэл
ыгысып, кершпсше орын б о с а т к а н д а й болып ед!
Каз1р Ш э у е ш е к т е п кос корганнын. 1шше тыгылын
отырган ею е л д щ е ю л д т — бейне таразынын. ею ба сы
1спетт1. Т у б ш д е кайсысы б а с ы м т у с е д 1? Е ю ба сты са
м у р ы к пен т е р т т а г а н д ы а спа н айдаНарынын. кайсысы
женед!? Оны а л д а г ы у а к ы т керсетед!.
II
К а м а л какпасынын. К1ре б е р 1С1нде к а р у л ы кузет тур
С у р кенептен т^плген эскери фо рма сы бар, ж а с мелшер ш
а йы р у г а болмайтын, к айы с т ай к ат к а н пэкене ш е р 1к,
буг1н Д е м е ж а н г а к у н д е п д е й и ш п сэлем б е р у д 1' н орнына,
т у с 1н с у ы к к а салып, алдын кес-кестей берд1 К ы т а й ш а
д а у ы с кетер1п:
— К а й д а б а р а с ы з ? Р у к с а т к ара з ыныз ды керсет1Н1з!
деп калды.
Д е м е ж а н « э л д е б 1р е з г е р 1с болды ма» деп, ба сы н д а
катты а б ы р ж ы п калг ан. Б 1ра к 1ле-шала а на нын ш а т а с ы п
ту рг ан ын с е з 1п, кен, 1Л1 орнына т у с т 1.
— С е н не, а кы ма к , тары б 1рдене т а рт ып а лг а нн а н
саумысын,? А м б ы н ы к ез к ыз мет керш таны май к ар а басты
ма с е ш ? — деп а кырып Ж 1 б е р д к
К и 1м улГ1С1 езгерген Д е м е ж а н д ы ш е р 1к б а й к у с , шыныи-
да да, ш ат а ст ы ры п а лс а керек Кенет ба сы ж ер г е жет-
кснше шл1п, к у л д ы к урл ы да калды.
— К е ц и р Ы з . Д у н п п 1 мырза! Б у г 1н к у д а й урып С13Д1
танымай к ал г а ны м рас... Ал апиын ж е н 1не келеек, ет
кендеп к ат а л б у й р ы кт а н кей^н мен Т1ПТ1 а у ы з г а а лу ды
койганмын...
Д е м е ж а н онын, с е з ж ш а л а - ш а р п ы тындап, 1шке к арай
ете берд1. Ана сорлынын, апиын дегенде ж ан у ш ы р а шошы
ранына кулк1С1 келд!. Б ул кунде к ы т а й - м а н ь ч ж у р зиялы
лары мен эскери к а у ы м д ы ж а й л а п а лг ан б 1р дерт ба р
Ол — ж ап па й апиын т а рту. С о л пэле ш а л г а й д а г ы Шэу е-
шект1 де ж а й л а п б а р а ж а т к а н сок, Ш и -а м б ы биыл жыл
15
б а с ын д а к у м а р п а з д а р г а к ар с ы к ат а л зан, шыга рг а н.
Эс к ер а р ас ы н д а апиын т а р т а д ы делшген елу -а лпыс адамды
камалдын 1шше Т1зш койып, шетшен дурелеткен. . .
Э л п шер1ктщ зэре- к уты кал май к ор к ып турраны сол е д г
Д е м е ж а н н ы н с о н ,р ы о н ш а к т ы жыл ем1р1 осы беюшс-
к а м а л д ы н 1шшде е т ш келед1. Экес1 К е р 1мбай колынан
жетел еп э к е л т , Ши- а мб ыра а м а н а т к а та псырра нд а, бул
он у ш т е п б а л а бола тын. Ол ж ы л д ар ы жалрыз К е р 1мбай
емес, кол б а ст а п , е ю м ет к е к арс ы б у л 1кке к ат ы с а ды - а у
деген ру к е с е м д е р ш щ к е б ь а к ез б а ла ла р ын ба уы р ы н а н
жырып, у л ы к к а экеп б еру г е т шс болран. Д е м е ж а н Ши-
а мб ын ы н колында к ы т а й - м а н ь ч ж у р б а ла ла р ым е н мек-
тепте б 1рге окыды. Гимназияны б 1Т1р 1п ш ык к ан сон,
мырза к а м а у д а н енд1 к у т ы л а рмы н деп дэмеленген. Б 1рак,
б а с к а б 1р ки1лген тардыр н ок та сына н б ос а н у онай емес
екен, Ш и - а м б ы н ы н ш ы р ма уын а н шыга алмай, осы т е н 1-
ректе к ал ып койды.
Б у д а н б 1р г ас ыр дай бурын а с ы г ы с т а у со г ылг а н камал-
б ек 1н 1СТ1Н к а б ы р г а л а р ы н к а з 1р ж ау ын шайып, жел кагып,
мужш1п б1туге айналган-ды. Онсыз да тозыгы ж е тш
т у р г а н дуниен1 алпысыншы ж ы лд а ры б а с т ал г а н дунген
кетер1Л1С1 к езшде 0 у л 1к ш 1лер д у а л ы н ы н т у б 1не су
к аптатып, ок- Дэр 1мен а т кы ла п ж у р 1п, мулдем с1Л1кпес1н
шыга рды. С о л кезде ш у р ы к - ш у р ы к тесшген, к у л а г а н ду-
а л д а р д ы н орны эл1 де уН1 рей 1п кер1Н1п ту р. К, абыргалары
да муж1ле- муж1ле а л а са ры п , бул кунде б а л а - ш а г а ерме-
леп ш ы р ы п кетет1ндей куйге ж е т ш едк А л а й д а , кытай-
м а н ь ч ж у р билеуш1лер1 к,ай к а л а д а болсын бек1Н1с-кор-
г ансыз отыра а л м а г ан гой. С о н г ы ж ы лд ар ы к ал а ны н
ш ырыс шет1нде ж а н а д а н к ам ал салынып жатыр. Со л
ж а н а к у р ыл ыс б1ткенше, а ма л жок, осы кене камалды
панал'ай т у р у г а ту ра келедк
Еск1 ж а м б ы л д ы н алып ж а т к а н а у м а г ы пэлендей
улкен емес, к а б ы р г а л а р ы н ы н узындыг ы ек1 ж у з елу, уш
ж у з мётрден аспайды. К а з 1р мунда г убернатор-амбы
кенсес1 мен а й ма к т ы н та гы б 1рнеше мекемес1 И1нт1рес1п
зорра сыйып отыр. Улкен у лы к т а р д ы н туррын уЙ1, мекен-
ж ай ы да осында. К а м а л д ы н 1Ш1 толган с у ыр д ы н 1н1ндей
б у р м а - б у р м а к ешелер, ы г ы- жыг ы уйлер. Мын а б!р сары
шифермен ж а б ы л г ан имек шатырлы ж а т а г а н уй — будда
храмы, г и б а д ат х а н а . С о н а у к е р 1нген кеп терезел1, узынша
г има ра т б 1р кезде Д е м е ж а н д а р о кыг а н мектеп е д 1, к а з 1р
о к у орны к а м а л д ы н сыртына кеш1р1ЛД1 де, мектеп у ш
к ал а гарниз онынын к а з ар м а сы на айналды. Ал тер
ж а к т а г ы е ж е л п кытай х ра м д а ры н ы н улпс!мен салынган
16
ен.сел1, б иж уй — г у б е рн а то р кенсеск А й м а к т ы н эм1рш1а
Ши - а мб ы о с ы нд а отырады. Д е м е ж а н к а й ш ы а л ы с к а н кеп
а д а м ны н а ра с ын ан с ыг ылысып етш, ж а н а г ы енсел1
уйге к а р а й бу р ы л д ы да , а уыз ж а к т а г ы т 1л м а ш т а р белме-
сше келш юрдк
Бол м е де эр у л т е к ш н е н б1рнеше а да м отыратын.
Д е м е ж а н н а н б а с к а у йгыр т 1л м а ш ы Э с е н а ж ы , т о р г а у ы т
Б а д ы м ж а п жэне бар тьлге б 1рдей ж у й р ж Сл бе 1 Ж 1 г т
Д а б ы н т а й бар. Д е м е ж а н келгенде сол ушеу1 элдене жай-
ында кызу э н п м е л е с ш отыр екен. Е а к т е н юрген муны
керш, су сепкендей б а с ы л ы п калды. Бул мекемеде ба ст а н
асып ж а т к а н пэлендей кеп ж у м ы с ж ок . Э л д е к а л а й улкен
у л ы к к а кажет1 болып ш а к ы р г а н д а , не э л д е б 1р документ-
к а г а з д а р д а й ы н д а г а н д а б о л м а с а, Ж1Г1ттер к е б ш ше осылай
эр турл 1 э цп м ем ен у а к ы т етк1зед1.
К ы с к а ш а аман- сэ лемнен кейш т 1лма ш ж 1Г1ттер манаты
уз1лген э ц п м е ш к ай т а ж а л г а с т ы р д ы . Б 1р кызыгы. Шэ у е-
шектег1 эр улт екшдер1 б а с к о с к а н д а б!р-б1р1мен к а з а к ш а
сойлеп угыса тын-ды. К а з а к Т1Л1 б э р 1не о р т а к , т у с Ы к п Т1л
с иякты ед1. М ы н а л а р да сол у рдюпен к а з а к ш а сойлес1п
отыр. Д е м б е л ш е келген, ж а л па к б е г л , к ы с ы к кез, к а р а
Ж1Г1Т — Б а д а м ж а п энг1мен1 с у ыр т п а к т а п келд1 де, енд1п
сез терк1И1н Д е м е ж а н г а к а р а й бешмд едк
— Д е м е ж а н , сен е с т 1д 1н бе, ж о к па, мына Д а б ы н т а й
б 1зден гер1 у л ы к т а р г а б 1р та бан ж а к ы н д а у гой, осы Ж1г1т
б1зге б 1р ж а н а л ы к а йтып отыр...
— Иэ, ол кандай ж а н а л ы к екен? Б 1з де т ы н д а й ы к , —
д е д 1 Д е м е ж а н орнына ж а й г а с ы п отырып жатып.
— Осы ж а з д а б 1з д щ Ш ы н ж а н елкес1 мен орыс жер1-
Н1н а р а с ы н а ресми мемлекетт1к ш е к а р а т а р т ы л а д ы дейдк
Ол уШ1н е к 1 ж а к т ы н ш е к ар а комиссиясы кел1п, осы Шэу е-
шекте б а с кос атын к е р 1н ед1... Б13 м ан ад ан бер* соны
э н п м е кып отыр е д 1к. Бул т у ра л ы с е н 1н кандай естш-
б 1л г е н 1
' н б а р ? — дед1 Б а д ы м ж а п , езу1 кеб1ктен1п, сэл асы-
гып сейлейт1н эдет1мен.
Б а д ы м ж а п т ы н айтып отырганы, шынында да, манызды
х аб а р ед1. Б 1р а к Д е м е ж а н оган т а н ы р к а г а н жо к . С о г а н
К а ра г а н да, бул о ны н кептен к ут ш ж ур г е н ж а н а л ы г ы
сек1лд1. Ж 1г 1ттер ж а у а п к у т 1п о тырга нын сезш, сэл ой-
ланып калды да:
— Ш е к ар а м э с е л е а е к 1 ел а р а с ы н д а б 1рт а ла йда н сез
болып, т о к етер шеипмш та ппа й, созылып келген э н п м е
17
рой . Д е м е к онын. да т о л г а г ы же т к еш де , — дед1 б а я у ткл
к ат ы п.
О с ы т у с т а сез г е б1р б у ш р д е н Д а б ы н т а й арал а сты:
— Ш е к а р а сызыгынын, т у б ш д е б1р та ртыла тынын
бэр1М1*з де б 1л е м 1 ' з. Б 1р а к сол с ыз ык кай арамен ж у р е д 1?
М э с е л е с о н д а , — дед1 ол д а у ы с ы н соза т у с ш , — Мэс еле н,
ш е к а р а Т а р б а р а т а й тауынын, тер1скеЙ1мен ж у р е ме, элде
к унгейш б а с ы п е т е ме? Б 1з д 1н Ш э у е ш е к к ай ж а г ы н д а
к а л а д ы ? М ше , б 1зд] кинап отырран ж ай осы.
— Оран бола несше б а с к а т ы р а с ы н д а р , тым катты
к и н а л м а н д а р , — деп кулд1 Д е м е ж а н . — Ею ж а к т ы ц да
мыкты б1лпрлер1, акы иелер! ба р р о й , б1р-б1рше есесш
Ж1бере коймас.
Б 1р а к е к п е а к абынып, же л1пп алран Бад ымжап тын.
ж у ы к а р а д а то кт а йт ы н тур1 ж о к . К е з ж а н а р ы мулде
ж ум ы л ып , ек1 К031Н1Ц орнында ек1 к1шкентай с ыз ык калып,
т ы рк ы л д а п к ул ш алды да:
— Б13Д1 койшы, 613Д1Н, ж а р а м ы з ж е щ л . Туб1нде басы
к ат а ты н 613 емес, мына сен б о л а с ы ц , — дед! ол Д е м е ж а н -
ра ерюн сейлейт1н э д е т 1мен.— Уйрырдын, с 1бе-солан, мен
калмактын. ж а й ы белг1л1. Б13 у ш е у м 13 шек ара кай араны
б ас ып ©тсе де, э й т е у 1р с о ны н ш ы р ы с жа р ын да , Ж у н г о 1
ж е р ш д е к а л а мы з . Ал , мына сен1Н жардайын, не болады?
К а з а к ек1ге бо лшешн деп т у р р о й . Теп'нде «ек1 кемеш'н,
куйрырын у ста ран сура к е т е д Ь дейт1н бе ед1? С о н д а Торт-
у ы лд а р кай жа р ын а бей)мделмек. А к па тшара ма, элде
Е ж е н х а н р а 2 ма? Егер Д е м е ж а н досым о ры с к а к ар ап
кетсе, мен1ц к у н 1м не б ола ды? М а н а д а н бер! мен1'н. кабыр-
рама ба тып т у р г ан нэрсе о сы, — деп с©з аяг ын эз]'лге
шаптырды.
М у н д а й а щы э з 1лге Д е м е ж а н д а ш иы р ш ык атып,
с у к с у р керген с у н к а р д а й 1Л1П т у с у г е дайын отыр едк
К©мей1не келген с©зд1 1р 1кпей ол да айтып салды:
— Ой, т э шр - а й , соны да с ез деп айтып о тыр сын ба?
Б а я г ы д а мына Даб ынтайдын. а та л а р ы Ж о н г а р мем-
л е к е т ш щ к у л 1н кекке у шырып, жерм е н- же к с е н еткенде,
Т о р г а у ы т т а н да т у к ы м калып, с о л а р д ы ц са рк ытына н
б у г 1н, м 1не, ©31Н. сиякты т1лма шта р шы к к а н ж о к па. К а з а к
та б 1рдеме кып кун1н керер... Б1здщ к а з а к ежел ден етек-
жен,1 кен. халы к кой. Б!р колын а к п ат ша г а артса, ек1н ш 1
18
колын Е ж е н х а н г а артып, о р т а с ын да ж у р е беред! д е , —
дед! ез с е з ш е ез1 с у йс шг енд ей с а к - с а к к у л т .
Се з д е н утылран Б а д ы м ж а п к у л а г ы н а дешн кан т е у т ,
курец!т'1п кетт1 де:
— Ой, Т 1 л щ е шок т у с с ж , тентек к а з а к ! Ж а й ы м а
жу р ме й с а г а н с о к ты г ып нем бар ед|? 031ме де сол керек! —
деп кенкьлдеп куле бердк
Ж а л п ы , Б а д ы м ж а п т ы ц Д е м е ж а н г а деген ж а т к ен 1л,
ж а м а н ойы ж о к - т у г ы н . К а й т а о н а ш а к ал г а н кезд ершде
« К а з а к - к а л м а к — кшз т у ы рл ы кт ы б 1р е л м 13» деп жан
та ртып ж у р е т 1н-д1. С 1р э , Ж1п т т е р д щ а р а с ын а от жаг ып,
ту т ш с а лып о тырга н — мына Д а б ы н т а й сум с е ю л д ь
Д а б ы н т а й д а : «мен — х а л д а й 1 ту кы м ы мы н , М а н ш ы н ек1-
метшщ он колы, бел б а л а сы мы н » дейтш б\р с а с ы к кеуде
бар. Онын у ст ше Д е м е ж а н н ы н б у р а т а н а ж у р т е к ш бола
ту ра , Ш и - а м б ы да й улкен у л ы к т ы н а лд ын д а г ы е р к п ш п н ,
б еделш ©лердей кызг анып, сыртынан пыш-пыш осек ай-
тып жур етш1 де ж ас ыр ын сыр емес-т1. Д а б ы н т а й дэл
каз1р де 031Н1Н сол ж уа нд ы гы н, 1рг ежа улыг ын керсетпей
кал а алмады.
— Б а с к а н ы бшме й мш, ал Ш э у е ш е к к ол да н ш ы р ы п
кетед1 екен деп у а й ы м д а м а й - а к к ой ы н д а р , — дед1 шойын-
нан к уй ы л г а н д а й ш о й к а р а денес1мен орындыкты сыкыр-
л ат а нпрене тус1п. — П а т ш а л а р д ы н п а тшас ы, аспан ас-
ТЫ11ЫН б1рден-б!р билеуШ1С1, К0КТ1Н улы Е ж е н х а н ©31Н1Н
иел!к еткен ж е р 1нен б!р адым кейш шег1нбейд1. Ал дэр-
геЙ1ндег1 б у р а т а н а х а л ы к т а р д ы н кайсысын куып, кай-
сысын алып к а л а м десе де улы и м пе р а то рд ы н 03 колында.
- - С о н д а бу л жерден к©ш1п к ет е т 1н К1м, сен1нше? —
дед| Д е м е ж а н о г а н а ж ы р а я к а ра п.
— Егер б 1реулер кетуге ти1с болс а, эрине, ен алдымен
к а з а к к етед 1,— дед1 ана у да т а й с а л м а й . — Б 1р ш ш 1ден,
к а з а к т а р бул елкеге кей1н к е л т коныстанды. Тег1нде
с е н д е р д 1ц а та - м е к е нд е р щ б а т ыс т а , орыс к а р а у ы н д а к а л
ган жокпа. .. Ек1нш1ден,— деп Д а б ы н т а й сэл 1рк1Л1п
к а л д ы , — ек!нш1ден, к а з а к т а р — е ж е л д е н - а к мал сонында
кеш 1п-конып уйренген ел гой. О л а р г а юмге к а р а с а да,
терт тул 1к малын к ай д а апа рып ж а й с а да б э р 1б 1р емес
пе?!
Д е м е ж а н манадан бер1 Д а б ы н т а й д ы н т а б а к т а й бетше
емес, куж!рейген желкес1ндег! т о кп а к т а й а йд а рын а к ар а п
19
отырран. Кенет ыс т ык каны ба сы на теуш, орнынан калай
атып турранын е з 1 де а н г а р ма й калды.
— И т т щ б а л а сы , осы отырран ж е р 1нде айдарыннан
у с т а п турып, мойнынды б у р а п ж ул ы п алайын б а ? ! —
дед1 бойын буран ыз а да н к а л ш - к а л ш е т ш . — Бул елкеге
К1МН1Н, бурын, К1МН1Н. кешн келгенш а йыратын — мына
с е н б ю щ ? С е н щ а т а л а р ы н императорра ж а л д а м а л ы эскер
болып, осында а я к б а с к а н ы н а , мше, ж у з жылд ан енд1
рана асты. Ал, н ай ма нд а р х а н д ы к курып, Т а р б а р а т а й д ы
мекендеп ж ур г е н д е , Шыцрысханнын, ез1 ту ма ра н болатын.
С е н осыны б 1лес]н, бе?
Осы кезде ойыннан от ш ы р ы п кетер дед1 ме, Б а д ы м ж а п
пен Э с е н а ж ы арара т у с т :
— Ко й ын д а р, ж 1Г 1т т е р .
— О йын ны н аяры шынга айналып кетш ж у р м е с ш , —
деп ек еу ше б а с у а йтка н болды.
Д а б ы н т а й э л д е б 1р д а у д ы быксытып, б а с т а у ын баста-
ранмен, теке л р е с к е келгенде, 1шмерез а рам а д ам д а р д ы н
э д етшше, тез та йкып кетет1н. Б у л жо л ы да жы лд а м
ж у а с ып , а йтар у э ж т а ппа й ж а с ы ц к ы р а п калды.
— М е н ш — ж ай сез сырарысы р о й . К а з а к т ы н кеб1
о р ы с к а к ар а п кеткен сон, б у л а р да ту ыс т а р ын а н белш-
б ейт 1н шырар деп айтка н ым д а , — д е д 1 оз с©31н жуып-
шайып.
О йд а ж о к т а о к ы с б ас т ал ра н т а р т ы ст ы н арты немен
тынары эл 1 де б е л г 1С13 ед1. Д э л осы сэтте е с 1к а й к а ра
а шылып, Ш и- ам бы н ын алд ын да отыратын хатшысы —
кез1лд1р 1кт1 кэр1 кытай квр1Н1с берд1. Ол босарада с1рес1п
турран калпы:
— Д е м е ж а н мырза, С13Д1 Т а р б а г а т а й ж э н е Алта й
а ймарынын эм1рш!С1, улы мэртебел1 Ши- а мбын ын 031
ракымы т у с т , к уз ырына ш а к ы р а д ы , — деген сездерд1
с а л т а н ат т ы ту рде, ба лг аме н у рра нда й етш, н а к па -н ак
айтып шыкты.
Ка п, Д а б ы н т а й д ы енд1 к айтып ба с кетерместей етш,
с ш к п е с ш ш ы га р а р кез кел1п едк О й д а - ж о к т а мынанын
кел1п кил1ккен1н к а р а ш ы ! Д е м е ж а н , л а ж ж ок , кемекш1-
нщ сонынан 1лест1.
Т а р б а г а т а й жэне Ал т а й а й м а к т а р ы н ын б 1рден-б|'р
билеуш1С1, Цин империясынын ж о г а р ы дэрежел1 тетенше
ОК1Л1 — Ш и - ам бы н ын отыратын ж ай ы шагын кенсенщ
б 1р капталын т у т ас алып жатка н- ды. Д е м е ж а н к абыл да у
б ел ме сш е к1ргенде, ш ж а к т а н топырлап б 1рнеше адам
шыкты. Б 1р ецкей а й д а рл а ры ш уб ат ы л га н, шойжелке
ж у а н д ар . Б у л а р д ы н кшм порымына, сырт т у л г а с ын а
20
к а р а п - а к осы а й м а к т а г ы ^ а лда йла р тобы екенш а ж ы р а т у
киын емес едг Топтын, 1шшен мысык муртты, к ы с ык
кез, сидиган т а р а м ы с денел1 Ш и х а л д а й мен айдары
т о кп а к т а й шойын к а р а Д о х а л д а й д ы бу л а ны к таныды.
О сы б 1р а йда рлы а л п а у ы т т а р д ы кергенде, Д е м е ж а н н ы н
жыла н кергендей ж и ы р ы л а к ал а т ы н эдет1. Бур ан жан а ры
Даб ынтайд ын, кыжыл ы косылып, 1шке юре рде ж а с Ж 1 п т -
тщ' бойын э л д е б 1р ыза кернедк
Ес ж т е н торг е дешн к а б а т - к а б а т калы юлемдер тесеп
та с т а г а н а б а ж а д а й кен, з а л д ы н т е р ш д е п ж а с ы л м э у т -
мен т ы ст ал га н а л а с а т а к т а н ы н у с т ш д е э м 1р ш ш 1н ез1
ж а л г ы з отыр екен. Б у п н , не у ш ш екен, тым с а л т ан а т т ы
кершдк Б а с ы н д а ш о ш а к т е б е с ш е к оз а лы асыл т а с орна-
тылган, етег1 делдиген айыр к ал па к . У с т 1нде сол к а л п а к
т у стес, ш у б а л а н д а г а н узын ж е н 1нен саусагынын, ушы
эрен к е р 1нет1н, к ы з ы л -к ур е н Ж1бек хала т. К а л п а к т ы н
мац дай т у с ын а ж э н е х а л а т т ы н а лдыцры ек1 е н 1р 1 мен жон
а р ка с ы н а алтын зермен к ы р г а у ы л сурет1 кестеленген.
Цин империясында бек за да - ч ино вниктер т о р ы з то пк а
бел1нед1. Эркайсысынын, ан, мен ку с ты бейнелейтш ез
эмблемас ы бар. Екшшп дэрежел1 б е к з а д а ны н белг1С1 —
алтын к ыр г ау ыл . Егер мына х а л а т б а с к а туст1 болмай,
са ры Ж1бектен Т 1 п л ш , к ы р га у ы л орнында а й д а Ьа р бейнес1
ту рс а , онда императордын, ©31 болып шы г а р ед1. Эр ай-
м а кт а гы а м б ы - гу б е р н ат о р л а р да — сол Е же н ха н н ы н К1 Ш-
кентай к в ш 1рмел ер1 1спетт1.
С а л т б ойынша, Ш и - а м б ы н ы н алд ын а К1рген багыныш-
ты а д а м д а р есгкт1н к©31нде намаз о к ы г ан а д а м ш а ж у г 1-
Н1п отыра к е т т , мандайын уш рет ж ер г е т и п з ш , б а с у ру г а
т и 1с болатын. Элде кеудесш б у лык тырып, эл1 т а р а м а й
т у рг ан а шу - ы за сы Ж1бермед1 ме, Д е м е ж а н бул жолы
©йт1п т о н к а нд а п ж а т к ы с ы келмедк Бейне шетелд1н ада-
мынша, улкен залдын, орта т у сы н а келш, сэл и Ы п тэж1м
етт1 де койды. Ж а с Ж1Г1ТТ1Н, к а б а г ы н д а г ы к 1рбен,д| Ши-
амбы да б а йк а п к ал с а керек, б у г ан жымия кара п, бас-
а яг ына б а ж а й л а й кез с а лып етт1 де:
— Д е м е ж а н с ы ц ба? Мен сеш т анымай к ал а ж а з д а -
дым гой, б а л а м - а у ! — дед1 б а р ы нш а ж у м с а к сейлеу г е
тырысып. М а й б а с к а н т а м а г ы к ырыл да нкы ра п, ун 1 жар-
к ы ша к т а н ы п ест1лдк
— Мен гой, улы мэртебел1м. С13 шак ыр д ы деген сон,
келш турмын.
— Кел, отыр. Э н п м е бар... ©З1н мулде е з г е р 1п кетш-
С1н гой,— дед! Ши- а мб ы ез1не т а я у т у р г а н о р ы нд ык т ар д ын
21
61рIн н у с к а п . — Ме н сеш о р ы с е л ш ш п н е н келген б 1реу
ме деп к а л ы п ем...
Д е м е ж а н у л ы к ты н неш мензеп т у р г а н ы н е н д1 ангар-
ды. У с т ш д е п к шмш у н а т п а й к ал г а н ы б е л п л к
— К а н ш а дегенмен ш е к ар а да т у р а м ы з гой, улы мэр-
тебел1м. Ж а к ы н д а о р ы с т а р ме н к е л юс е з бола ды дегенд1
естш, б 1р к, ажет1б ола р деп, в 31ме ж а н а кшм Т1к п р ш е д 1м,—
дед1 Д е м е ж а н у л ы к т ы ц а лдында ер к ш сойлейтш э д е т ь
мен.— Егер Слзге у н а м а с а , ш е ш ш - а к тастайын. ..
— Бэсе, б у п н сенен корни е л д щ эсер1 к ат т ы ба йка л ып
т у р , — Ш и - а м б ы т е м е к 1мен ы ст а л г а н о р с а к т к т е р ш к о р
сете суык, ж ы ми д ы . — ©зще ж а р а с с а кие бер. Кшм —
К1С1Н1Н сырт к о р ю гой. Т е к 1Ш1Н т а з а болсын, балам.
— А д а м н ы н о й-санасы, сырт к убылысы, бэр1 езгеру1
му мк ш . Т е к ж у р е к кана оз к ал пы н са ктайды, улы мэрте-
бел1м,— д е д 1 Д е м е ж а н К о н ф у ц и д щ б е л г ш к аг ид а сы н
э деш к айт а л а п.
Ши - ам бы бу л кунде е л у д щ ш ш а р а л а п кеткен, шан-
ж а у - ш а н ж а у сирек с а к а л ы мен м ыс ык муртын б!р шама
к ут ш у ста йтын , а л а с а бойлы, а к б ер те , с е м 13 ю’а едь
М а н ь ч ж у р са л тымен ерш коятын к екбу рыл а йда ры с о н р ы
ж ы л д а р ы тым ж щ ш к е р ш кеткен сон, ш у й д е с ш е тушп,
тор-жел1ммен б е к т п т а с т а г а н . Ж у р е п н май басып, толын-
кырап к е т к е н д ш ме, сэл к о з г ал са дем1пп к алатыны бар.
С о н р ы б 1р а п т а д а с ы р к а т т а н ы п кенсеге келмеген улык ты
Д е м е ж а н н ы н кептен керш о тырга ны осы едь К е з ш щ
алды к у л т 1лдеп, элденеден к а ж ы п - ш а р ш а г а н ы б ш н е д к
Ко л а с ты н д а гы к а р а ш ы л а р ы н а апиын т а р т у г а к ата л
тыйым с а л га н ымен , сол пэледен Ш и - а м б ы н ы н ©31 эл!
айыга а л м а й ж у р деп естит ш- дк Э л д е со ныц з ар д а бы ма,
э йт е у 1р, б 1р нэрседен у ла н га н ы б а йк а ла д ы.
О сы г ас ыр д ын ба с кезшде апиынды К ы т а й г а экелш
т а р а т к а н а г ы лш ын д а р бола тын. Д у н и е д е мундай ж у к -
палы дерт болмас. А й н а л а с ы он ш а к т ы ж ы л д ы н 1шшде
бук1л елге шдет боп жай ыл ып, эскери к а у ым мен а к суйек-
тер о р т а с ы коздер1 кьлмиген а пиынкеш болып шыга келдк
Улт камын о йл а г ан к ы т а йды н коз1 а ш ы к зиялылары
шеттен юрген бу л кызыл к ез пэлеге к ар сы ш ы р ы п т а
корд1. 1840 жылы Ш а н х а й портына апиын тиеп экелген
а гылшын кемесше от койып, ертеп те Ж1берд1... Б 1р а к
одан да еш нэтиже шыкпады. К а й т а сонын сылтауымен
а г ыл шы н д а р К ы т а й г а к арс ы «Апиын согысын» ж а р ия л а п ,
оп-онай ж е щ с к е ж е г п де, мешеу мемлекеттщ кыр желке-
сше, енд1 т у спес тей болып, б^ржола мшш алды...
Ши - а мб ы а л д ын да гы к ум ю т а б а к ш а д а т у тшд еп жат-
22
кан узындыры ек! суйемдей имек т р у б к а с ы н с а м а р к а у ке-
терш, б1р-ек1 марте к у ш ы р л а н а сорды да, е т е п делдиген
шолак, т а на у ы н а н кек тутшд1 с ы з д ы к т а т а шырарды.
— М е н щ досым Кер1мбай з э н п н щ 1 хал1 к а л ай ? Ат а -
ана, т у ы с- же г ж а тт а р ы н, куйлькуатты журш жатыр
м а ? — дед1 элден у а к ы т т а Д е м е ж а н р а к ай т а б у р ы л ы п . —
Экендз биыл к ал ар а келуд1 сиретш к етт1 гой.
— Квн^л б е л т хал с у р а р а н ы н ыз г а ра кмет, улы мэр-
т е б е л 1м. Туыстарымнын, бэр1 де е з щ 1з д щ к ам ко р л ыг ьщ ы з -
д а м ал- жа нын барып, с а у ш ы л ы к т а ж у р ш ж а т ы р . Б 1з д щ
а уы лд а р ж а к ы н д а Ем1л бойындары к ы с т ау л а р ы н а н ке-
т е р ш п , Б о з д а к д а л а с ы н а к о ш т келшт1 деп естицм. Экем,
С1 рэ, ж ы лд ары э де т шше , ж а б а р ы ж у н д е р ш кыркып, ел
ж а й л а у р а шырар а лд ын д а к ал а р а б 1р рет келш кайтатын
б о л а р . — Д е м е ж а н илекше ш у б а т ы л р а н осы сездерд1 ©зш
эбден мез1 еткен а кс у й е к т е р мэнершде т о к т а л м а й айтып
шыкты.
— Кер1мбай З э ц п г е деген менщ с ы й - к у р м е т 1м ерекше
екенш ©зщ де бклесщ,— д е д 1 Ш и - а м б ы с е з ш ж а л г а с -
т ырып. — С 13Д1Н экен,13 алд ы- артын о йл айтын ете а кыл ды
юс1 гой. Ал ак,ылды а д а м д а р к а ш а н да к ур ме т т е у г е та-
тиды.
Ши -а мб ы б у д а н а ры к е ш е п а лп ыс ыншы ж ы л д а р д а г ы
д у рб ел ен д е К е р 1мбайдын. ж ел жк е н котерьлкпплерге
к ос ылмай б е йт а ра п калганын атап ©ттк ©з б а с ы гана
емес, к ол ас т ы на к а р а г а н бук1л Т е р т у ы л та йпа сын ж е л ж-
Т1рмей басып у с т а г а н да — сол К е р 1мбай екен. К е р 1мбай-
дын с онда г ы керегенд1пн, е ю м е т к е о па лыл ыг ын империя
ж о г а р ы б а г а л а й д ы екен. Енд1 жерпл1кт1 Маншын, ©К1мет1
де Кер1мба йг а зор сешм керсетуге, оган ерек ше пра во л ар
беруге эз1р к е р ш е д ь
в з э к е а т у ра л ы а йтылг а н ж ыл ы созге Д е м е ж а н н ы н
К0ЩЛ1 ©С1П, у с т а п т у р г а н к ур ыс -т ырыс ы сэл ж аз ы л а й ы н
дед к Б 1р а к с е з а яг ы неге с о г а р ы н б 1ле алмай, э л ш т щ
артын к у т т калды.
— Ал с е н щ ©3 б а с ьщ а келеек, — дед1 Ши -а мб ы да уы -
сын соза, с©з а р а с ын да ьщылдап а ла тын э д е т 1мен. — Сен
жеке К е р 1мба й з э ц п н щ гана б а л а с ы е м е с с щ , менщ де
т у га н ба ла м сияклысын,. К а р ш а д а й ы ц н а н менщ колымда
©стщ. Х а н з у ш а 2 тш у й р е н т , о сында г ы б ек за да ла р м е н
б 1рдей б ш м алдын,. М е м л е к е т т щ т ш н , занын б1летш сен
сиякты К031 ашык, а з а м а т т а р 613 у ш ш к аш а н да к а д 1рлк
23
К у ш ертен, о с ы нда гы к а з а к к а ба с болатын — сендер емес-
с щд е р ме?!
Улкен у л ы к т ы ц майда коныр ун 1 мен ж ыл ы - жыл ы сез-
дер1 ж а н ы н а к ан ш а ж а к к а н ы м е н , «апырау, осынын,
бэ рш бу л К1С1 маран неге айтып отыр?» деген ой Д е м е ж а н -
ныц б ас ы на н кетпей койды. Б уд а н ары ундемей к а л у г а
т а г а т ы жетпей, ез т а р а п ы н а н б!р сезд1 кыстырып калды:
— Мен су 1шкен к уд ы г ы м а т у ю р ш кететш а да м емес-
пш, улы мэртебел1м. ©31ме ж а к с ы л ы к ж а с а п , тэрбиеле-
ген С13Д1Н к уз ы р ыц ыз д а кызмет етуг е э р к а ш а н эз1рмш,—
дед1 толки Т1л к а т ы п . — Т е к ю с ш щ намысына тиетш кейб1р
ж а й л а р болмаса. ..
— Бег елме, к е м е шц де б1рдеме т у р гой, айта бер, —
д е д 1 Ши -а мб ы езу тартып.
— Айт с а м, п а т ш а л а р д ы н патшасы, к е к тщ улы Ежен-
хан бейне а с п а н д а г ы кун сиякты жер бет1ндег1 багыныш-
ты к у л да ры н тег1с н ур л а н д ы р у г а тшс. М е й 1р 1мд1 эке ез
б а л а л а р ын а л а л а м а й , бэрш т е к кермейт1н бе ед1...
Билеуш1лер т у ра л ы К о н ф у ц и д 1Н к аг и да с ы н а н а лынган
бул сездерд1 Ш и - а м б ы тер1с дей алмады.
— Иэ, д у р ы с кой... Айт а б ер, — дед1 ж у м с а к т а к т а г а
он, ж а м б а с ы м е н а ун ап тусш.
— О л а й д е й т Ы м , осы а й м а к т а к а з а к , к а л м а к , манчь-
жу р , с 1б е- сол а н сиякты эр а л у а н у л т т ы н ек1лдер1 ж ас ай -
ды. Б 1р а к солар улы императордын, к а м к орл ы г ын б1рдей
кер1п отыр ма? Б 1реулер устем саналып, а йр ы к ш а , а р т ы к
п р а во ла р д а н п а й да л ан с а , енд1 б 1реулер б у р а т а н а , к1рме
атанып, кемд1к, к о р л ы к к е р 1п о тыр г а н ж о к па. Айтыныз-
шы, улы м э рт е бе л 1м, осы да э д ш д ж к е ж а т а ма?
— А н ы г ы р а к а й т к а н д а ? — деп к а л д ы Ши- а мб ы сур-
л ан а ширыгып. ©з с е з ш щ у л ы к к а у н а м а й калганын
Д е м е ж а н да сезд1, эрине. Б 1р а к не де болса б а с т а л г а н
э н л м е ш а я к т а у р а бел байлады.
— Мен1ц айтайын дегешмд! е з 1Н,13 де а цг арып о тыр
ган б оларсыз, улы мэртебел1м... О сы нд а гы х а л да йл ар
Т а р б а г а т а й д а н а га тын езен а тау л ыны тугел иемденш
о т ыр г а н да, жан,агы е з 1Н13 м а д а к т а г а н мен1н экем Кер1м-
б ай д ы н б 1р к у л а к суы, не епн с а л ат ы н т у р а к т ы жер!
жок. Б 1зге Ка ра га нд а т о р г а у ы т к а л м а к т ы н ж а г д а й ы элде-
к айд а ж ак с ы. О л а р т ы м к у р с а а лы м - с ал ык та н жеш’л дж
алып отыр... Ал с1бе-солан, а лп а у ы т т а р ы агып ж ат к ан
езеннен су б е л т бермек т у г 1Л, к а з а к т а р то га ндарына н
малын с у а р с а айып т е л е т е д 1... О сы н д а й ж а й л а р халык-
т ын намысына тимейд! деп о йлайсыз б а ?
С о н г ы с ез Ши-амбынын, шымбайына батып кетт!
24
бклем,. с удыра ран келдей шапанын с у й р е т т , орнынан
кетер1ле бердк Узын т ру бк а сы н т у т ш д е т к е н к у й1, шубе-
ректен сырыран к а л ы н улта нды, к а й к ы ба с Ж1бек шока йы-
нын дыбысы да б ш н б е й , калы юлем у с т ш д е к аз да й ма-
мырлап, зр1-бер1 ж у р д к Р о с си ям е н а р а д а г ы ш ек ар а мэсе-
лес1 т олык ш е ш ш п болмай, а й м а к т а г д ыр ы кыл у с т ш д е
турран с ын - с а ра т т а осы о ш р д щ н е п з п х а л к ы — к а з а к
а ра с ын а н мынадай п ш р д щ тууы жэне ол а на у- мы на у
б1реу емес, 031 тэрбиелеп ©арген колтума, ж а к ы н а д ам ы -
нан шыруы улык ты 61 р сэт ауыр ойга кал дырып едк
«Осынын. бэр 1 орыстардын., э а р е с е , Ш э у е ш е к т е п орыс
консулы Н ико л ай Б а л к а ш и н н щ эсер1 емес пе екен?» деген
куд1к ту ды О НЫН К0Н.1Л1НДе.
Иэ, иек а с т ы нда орыс ел1 тур. К а ш а н зан,ды ше к а ра
белплен1п, 1рген.д1 бек!Т1п а л г а н ш а , б у к а р а халыкпен
с а н а с п а с к а болмайды. О с ы д а н ек1 кун б урын с о н а у Пекин-
нен уК1л 1 почтамен арнайы пакет келген. Каз1рг1 почта-
нын, жай ы белг1л1, ж о г а р г ы император ке це сшщ буйрыгы
ай ж а р ы м д а й жол ж у р ш , мунын, колына эрен ж еттк
Т а н б а л ы таныс пакет к олына тиген сэтте Ш и -а м б ы с а лт
бойынша алые а с т а на о р н а л а с к а н шыгыс онтуст1кке
бетш бурып,’ у ш дурк1н ж е рг е бас койып, императорга
тэж1м етт1... С о л т ет е н ш е б у й р ы кт а ж а к ы н д а Т а р б а г а -
та йг а о р т а л ы к т а н ш ы кк а н ш е к а р а комисси ясынын ба-
ратынын х аб а р л а п, Ш и - а м б ы г а осы 61 р ж а у а п т ы нау к ан-
нын б а с ы - к а с ы н д а болуды к атты к а д а г а л а п тапсырыпты.
О нда орыс елш1лер1мен к а л а й да т1л т а б ыс у , шек ара
б е л ю н тез а р а д а д а у - ш а р с ы з , у р ы с - к а к т ы г ы с с ы з сэт1мен
а я к т а у М1ндеттелген. Ал ше к а ра б е л ю ш щ ы н- жы нс ы з
бейб1т ету1, коп ж а г д а й д а , ж а к ы н д а еюг е бел1нгел1 т у р г ан
к а з а к т а р г а б айла н ыс ты екен! а й т п а са да т у с Ш к т к
0СШ1, Ши - ам бы ез ба сын у р д а ж ы к , 61 р беткей, к а т а л
б а с ш ы л а р д ы н к ата рын а коспай, нен1 де бо лс а а к ы л г а
са лып 1стейт1н, к а р а куштен г©р1 айла-тэс1лд1 а р т ы г ы р а к
санайтын, х ал ы к ш ы л а даммын деп есептейт1н-д|. Онысы
н е п з а з де емес. Жерг1Л1кт1 к а р а х а л ы к т ы н ойынша да,
Ши- а мб ы б а яг ы к ылышынан кан т а мг ан Хэбен- амбымен
с а л ыс т ыр г ан да , кек колтык, ка йы ры м ды у л ы к сиякты
коршетш. Ш и - а м б ы н ы н 031 де б у рынг ы улыктардын,
кател1ктер1н к а й т а л а м а у г а т ы р ы су шы ед|. Шы ны нд а да,
кара куштен, Ж0НС13 к а т а л д ы к г а н не шыкты? А к ыр ы
ашынг ан х а л ы к атой салып атка к онг анда , сол Хэбен-
а мбынын 031 б а с с а у г а л а п к а ш у г а м э ж б у р болг ан ж о к
па. Онын. с а л д а р ы о на й г а тускен жок, Т а р б а г а т а й а ймагы
ж е т 1-сег1з ж ы лд а й 0К1м е т с 13 калып, мун да гы ел жуген-
25
- к у р ы к с ы з шу а са у р а айналды. «Ура берсе к уд ай да
елед1» дегендей, ш ын д а са е ю м е т э ск ер ш щ де ж е щ л е т ш ш
т у с ш ш , аз жыл б олс а да бостандыктын, дэ мш татып ул-
гердк.. К а й т а , туб1 кайыр болып, уыстан ш ы р ы п кеткен
Шыцжан, елкес1 с э т 1мен колра к а йт а о ралды десейпл'. 1ш ю
елкелер «Тайпин к е т е р Ы а м е н » э у р е болып ж а т к а н д а ,
Шынжандагы уйрыр-дунген д у р б е л е ц 1 одан арман
а скынып, ерши т у с с е кайте р ед1?! Егер о ры с а рмиясы дер
кезшде кол у шын берш, К у л ж а д а г ы б у л1 к п б а с у г а кемек-
теспегенде, ондай к ар а л ы к у н нщ де а у ы л ы алые емес
едьау.
А р а г а б 1раз у з Ы с салып, ж ет ше шии жылдардын, ба-
сында Маншын, еюмет1 Шын.жан,ра к ай т а о р а л га нд а ,
са р а й м а ц ы нд а гы кызметшен темендетшге н Ши- а мбы
Т а р б а г а т а й г а Ж1бер1лд1. О с ы н д а т э ртш орнатып, б ет ь
мен кеткен ж у р т т ы ж е н г е сал деп колы на ш е к а з билш
берген. Жан,а э м1 ршшщ к е п т щ кещл ше н шы к к а н б1р
жер1 — бу л К у л ж а д а г ы сек1лд1 х ал ык т а н кек к а й т а р у г а ,
кетерк/пске к а т ы с к а н адамдарды жаппай ж аз а ла у г а
у мтылран ж ок , а к ы л -а йл аме н ж у р т к е щ л ш д е п ж ар а н ы
м а й д а ла п ж а з у г а тырысты. К е т е р ш с т щ ба сты к у ш т е р ь
нщ 61р 1 болып, М а н ш ы н эскерш М а н а с к а дешн куып
б а р г а н Б а й ж 1г1т р у л а р ы кейш Т а р б а г а т а й г а к айта орал-
ран кезде, о л а р д ы н айыбын б етше басып, к ата л ж а з а г а
та ртур а асыкпады. ..
Ш и - а м б ын ы н кен колтык, к е н т е р ш п н б1лсе де, Д е м е
ж а н у л ы к т ы н мына б е г е л ю н е н с ез жтешп, «осы мен тым
а р т ы г ы р а к кетш к ал га н жокпын ба» деп кысылынкырап
отырран. Б 1р мезетте а рт ж а г ы н а н та яп келш, е з ш щ он
ж а к иыгына баппен с а лг а н колды сездк Б у р ют т е й б у р ш
ту с е т ш тебшд1 т е г е у 1рш емес, ж еп - ж е щ л, ж у м с а к а ла ка н .
— Д е м е ж а н , сен н е п зш е н д у р ы с айтып отырсын
Сез1нде а лб ы р т т ы к бо лс а да, а раттык ж о к , — дед1 муныц
а рк а с ын а н аялай к а г ы п . — Б 1р а к сен а йтка н юн э н щ бэр1
мен ойлап т а п к а н нэрсе емес, менен э лд ека йда бурын,
ежелден к а л ы п т а с к а н тэртш. Б е л г ш тарихи ж а г да й л а р р а
б айла н ыс ты б1р х ал ы к т ын молырак сешмге, улк ешрек
улеске ие бо лг а ны д а , енд1 б1р х а л ы к т а р д ы н кейде ж ау ,
кейде до с саналып, шем1штен кысылып келгеш де рас.
Се н с 1б е- сол а н ж у р т ы н а н ш ык к ан х а л да й л а р д ы Т1лге
тиек кып о т ыр с ын р о й ... Егер олар кейб1р артыкшылык-
т а р г а ие болс а, сол у шш с Ы р г е н е н б е п бар шыгар. Аны-
рына келеек, осы елкег е а л г а ш ж о р ы к ж а с а л г а н д а , к аш а н
ек1мет келш о р н ы к к а н ш а , одан кейш де шекара к уз етшде
болып, империя мудд есш к о р г а г а н — сол х ал да йл ар
26
емес пе ед1? О л а р куш б у п н г е дешн е з де рш Еженха ннын,
т у р а к т ы э с к ер 1М13 деп санайды. К а л м а к т а р да солай. Б 1з
а б е - с о л а н ж э не к а л м а к семья сына н туран эрб1р ул ба ла ра
он с е п з г е т о лр ан ша е ю м е т т а р а п ы н а н са ура телеп т у р а-
мыз... Б 1р а к е а н д е болсын, мундай т э р т т жеке б1зде рана
емес, о р ы ст а р д а да б а р. Мэ с еле н, Ак, п а тш а е з ш щ к ар у лы
ж а с а р ы к а з а к - о р ы с т ар ра е р е к ше а р т ы к ш ы л ы к т а р б е р т
отырран ж о к па!
— С о н д а бул айырмашылыктын, ж ой ыл ат ы н к ез1 бола
ма, улы мэртебел1м? Ж о к , э лде м э н п - б а к и осыла йша
кете бере м е ? — дед1 Д е м е ж а н шы д а м ы са рк ылы п.
— А с ы к п а , сэл с а б ы р етсен бэр! де ж е н ш е келед!,—
деп Ш и - а м б ы т е р д е п орнына ба рып о т ы р ды . — Б 1з д 1н
е ю м е т т щ к а з а к т а р д ы бул елкег е з а ц с ыз ко н ы с т а нг ан
х а л ы к д е п , буг1нге деЙ1н мойындама й келген1 рас. Ж а к ы н -
да улкен е з г е р 1с болады. Келес1 айдан б а ст а п Р о с с и я
и е л т н д е п елдер мен б 13Д1Н, а р а м ы з д а м е мл е к е г п к ш е к а р а
белпленбекш1. С о л ш е к ар а беюгеннен кеЙ1н г ана, 613 ез
к а р а у ы м ы з д а г ы х а л ы к т а р д ы тубегейл1 та нитын боламыз.
Осы сэт Д е м е ж а н н ы н ес ше манары Д абын тайд ын ,
кекес1н сез1 туст! де, к е ю р е п н кернеген к ы ж ы л к а йт а
кетер1Л1п, к емешн е т 1релген сезд1 1р 1кпей айтып салды:
— Ендеше, б 1реулер: « к а з а к т а р д ы ту ге л орыс ж е р 1не
кеш1'ред1 екен» деп к а у е с е т т а р а т ы п жу р . С13 буран калай
к ара йс ыз , улы мэртебел1м?
— Клмдер оны айтып ж у р г е н ? — Ш и -а м б ы селт етш
ба сын кетер1П алды.
— Атын а й т п а й - а к кояйын. Б 1р а к к а з а к т ы кеш1рсек,
ж е р 1М13 кенит1н болды деп, э л д е н- а к к уа ны п жургендсф
бар.
— С а н д а л ы п т ы ! Б ул — ж а у л а р д ы ц эдеЙ1 кас тык пе н
т а р ат ы п ж у р ге н е с е п , — деп Ши- а мб ы а шу мен ширыг а
тускен. С э л д е н сон к ай та ж у м с а р г а н д а й б о л д ы . — Б 1з д 1н
улы империямыз — кеп у лтты мемлекет. Б13 кана тымыз-
дын а стына к 1рем деген х а л ык ты ез1м1зге косып а л м а с а к ,
ешк айс ыс ын шетке к а г ы п кумаймыз. .. ©31н ойлашы,
к а з а к т а р бул елкеден к е ш 1п кететш болс а, сен е к е у 1М13
сонда К1мге бил 1к ж у р г 1з е м 1з ? — деп у л ы к ©з с е з 1не ез!
к а рк ыл да п к у л т алды.
«Иэ, бул айтка н ы кисынг а келед1,— деп ойлады Д е
м е ж а н . — 0 з ерк1не с а л с а , Ши -а мб ы к а р а у ы н д а г ы х а л ы к
ты еш к айд а б ытырата тын ойы ж о к сек1лд1. Айтты- ай т-
пады, мунын ж ар ы м п а т ш а болып ш а л к ы п о тырга ны
осындагы к ал ы н к а з а к т ы н а р к а с ы емес пе. А й т к а н г а
27
кен1п, а й д а г а н г а ж у р е т ш , мундай т1ске ж у м с а к , момын
елд1 к айд ан т а б а д ы ? »
— Ж а к ы н д а е к 1 елдщ ш е к ара комиссиялары осы
Ш э у е ш е к к е келш б а с т у ш с п р м е к , — дед1 Ши- а мбы ойын
ары к а р а й с а б а к т а п . — Ш е к а р а бойынын к арт асы баягы-
д а - а к ж а с а л ы п болтан. К о ми с с ия н ын е н д т мшдет1 —
ш е к ар а сызыг ы ж у р е т ш ме ж е ш накты айкындап, эр
же р г е а ла баран орнатып, б ел п сору рана. Ш е к а р а б е л ь
сше 613Д1Н мекемеден де б1раз адам к а т ы н а с ып , кемекте-
сетш шырар. С о н ы н 61 р!не езщд1 л ай ы к т а п отырмын.
Б ур ан к ала й к а р а й с ы н ? — деп алд ын да ж а т к а н элдеб1р
Т131Мге у Н1ЛД1.
— Эм1рщ1зге к у лдык, улы мэртебел1м. М у н д а й тарихи
о киг ара куэ б о л у д ы н ©31 б 1р ранибет шырар, — дед1 Д е м е
ж а н о й л а н б а с т а н . — Ко ми с си я к а ш а н келмекш1?
— Кенпкпейдк О с ы т у а р а йд ь щ о ртас ына к а р а й келш
к а л ат ы н шырар.
«Елге барып кайтура р у к с а т с у р а у д ы н сэт1 енд1 тускен
шырар» деп о й л аг ан Д е м е ж а н , у л ы к т ы ц мынадай кен1Л!
тус1п турран кез1н пайдаланып к а л м а к болды.
— Ендеше, улы мэртебел1м, маран б1р он ш ак ты
кунге д ем а лы с б е р е а з р о й дейм1н. Елге барып, экейге
сэлем бермегел1 де б1раз у а к ы т болды. О ны н уст1не, эйел1м
к ыр д ы н кызы емес пе, ауыл ды са г ындым деп, маз амды
эбден кет1р1п жу р .
— Ж а р а й д ы , а у ы л ы на барып к а й т , — дед1 Ши- а мб ы
сезге келместен. С о н а н соц езу1 жайылып кулд1 д е : —
ж а с ж1Г1ттер, осы сендер де э йелдерщнен к орк а сынд ар
м а ? — деп Д е м е ж а н г а кезш сыгырайтып, к ул ан а карады.
Д е м е ж а н у л ы к т ы н не а й т к а лы отырганын тус1нбей,
с а с ы н к ы р а п к алг а н.
— Ко ры кп ай м ыз гой... Дег енм е н э йел дщ а'гы —
эйел, — дед1 к ыз а ра кт а п.
— ©Т1р1к айтпа, к о р к а с ы ц , — деп Ши- а мб ы р а ка т т а на
кул 1п а л д ы . — Д у н и е д е эйел1нен корыкпайтын еркек жок.
А д а м а тан ын ©31 Х а у а а на мы з ды н бет1не карсы келе
а лм а г а н квршед1. Б1лес1н бе, б1зде мынадай б1р аныз
б а р , — деп, ертеде болг ан б\р э ц п м е ш козгады.
Тан, д инас тиясы дэу1 ршде ме, элде Сун, династиясы
дэу1р1нде ме, б!р император эйел1нен с у м д ы к коркады
екен. К о р ы к к а н д а Т1ПТ1 эйел1Н1н ру к с а т ы н с ы з аягын
а ттап б аса алмайтын квршедк Осы М1нез1нен ез! де эбден
к о р л ы к к е р ш , кейде к атты н а з а ла на д ы екен. «Эй, дуниеде
еркектщ ен коры, ынжыг ы мен шыгармын. Му н ы мд ы
к а р а у ы м д а г ы ел 61л 1п койса, нагыз м а с к а р а сонда бола-
28
ды гой» деп кыпылдаумен болыпты... К у н д е р д щ куншде
оган мынадай б!р ой келедк «Осы, эйелшен к орк а тын
ж а л г ы з мен гана ма, элде менен б а с к а да к а т ы н ж ан д ы -
л ар т а б ы л а р ма екен?» С о л оймен б1р куш кол а с т ы н д а гы
б а р л ы к министрлер1 мен г ене рал да рын тугел с а р а й г а
ш а к ыр ы п ала ды. Улкен ауланын, б1р шетше а к ту, екшнл
шетше кызыл ту т1кт1редь С о н а н сон, ж и н а л г а н д а р г а
к ар ап т урып, мына дай б у й р ы к бередк «Кэнекей, эйел-
дерщнен к ор к а т ы нд а р ы н а к т у д ы н а с т ы на , к орыкпа йтын-
д а р ы н кызыл т у д ы н а стына б а ры п т у ры нд а р! » Б у й р ы к т ы н
ауыз дан шыгу ы мун екен, бук1л министр, уэ.пр, генерал
а т ау л ы топырлап, ак т у д ы н а с т ы на к а р а й шуб ыр а ды .
К а р а с а , тек б 1р гана генерал кызыл т у д ы н а с т ы на барып
тур екен. Им пе ра т о р ез1 с и я к т ы л а р д ы н кебейгенш ш т е й
у на т ып т у р с а да: «апырмай, а ра мы зд а б 1реу де болса
эйелшен к о рыкпа йтын еркек к н ш к ба р екен-ау!» деп,
э л п г ене ралг а к атты с у й с ш е д г М у н д а й ж а у ж у р е к аза-
матты б а с к о л ба сы е т т койсам ба екен деген де ойг а нете
ль Д ег енмен , г е н е ра л ды н мынадай ж а н к е ш т ш к к е к ал а й
б ар г а нын ез1нен с у ра йы ншы деп касына ш ак ырып а ла д ы
да: «Кэне, се б е б ш тус1нд1рип, ж а р кы н ым . Б а с к а л а р туп-
тугел а к т у ды н астына ж и н а л г ан д а , сен неге елден ерек
кызыл т у д ы н а стына барып ту рд ы н ? » дейд1 гой ба я г ы .
С о н д а э л п генерал турып: «Кызыл т у д ы н а с т ы нда ж а л г ы з
к а л г ан себеб1м, эйел1м уйден ш ы г а р д а ж у р т ж и н а л г ан
ж ер д е о пыр-топырдан а ул а к , о н а ш а т у р деп к атты тап-
сырып ед1» депт1. Ум1Т1 а к т а л м а г а н император катты
а шу ла ны п : « жо г а л кез1ме к в р 1нбей, о н б а га н неме! С е н 1н
де б а с к а л а р д а н асып т у р г а н ж е р 1н ш ам а л ы екен» деп
генералды с а р а й д а н куып шыгыпты...
М ын а энг1мен1 ест1генде, Д е м е ж а н йп е к - ш ш е а катып,
р а к а т т а н а у з а к кулдк Ш и - а м б ы д а й у лы кт а н э м1р б уйрык-
тан езге мынадай куа к ы сез де шыг а ды екен-ау деп,
1штей с у й сш ш калды.
Ши - а мбы енд! б ай с а лды, 1скер а д а м н ы н кэдпына
К0Ш1П, Д е м е ж а н г а т а пс ы р м а л а р бере бастады.
— Ауылга кашан журмекипсщ?
— Сэт1 т у ссе, у а к ы т оздырмай, е р т е н - а к жур1п кетсем
бе деп отырмын.
— Кер1мбай з э н п г е мен1н с э л е м 1мд1 ж е т к 1з е р с 1н,—
дед1 Ши- а мбы ж а с Ж1Г1ТТ1Н жуз!'не б а рл а й к ар а п оты-
рып.— Ш е к а р а б е л ш т , б 1реулер ары-бер1 кеш1п ж а т к а н
кунде де, к о б а л жы м а й , к о п а к т а м а й , сол орнында отыра
берс1н. Ш а м а с ы келсе, е з ше к ар а с т ы ру ла р д ы да ш а ш а у
шыга рмай, ел 1ргес1н бу т ш с а к т а у г а тырыссын.
29
Д е м е ж а н улыктын, с э л емш экесше, тары б а с к а ел
а ра л ар ы на шып-шыррасын шырармай то лы к ж е т ю з у г е
у э д е берд1.
— К е р 1мбай з э н п г е т у с шд1 рш айтарсьщ: ш е к ар а
б е л ю а я к т а л р а н сон,, кыр елше б1ршнп рет ж а н а д а н
с а й л а у ж у р е д 1,— деп Ши- а мбы тары б!р тын, э н п м ен щ
шетш ш ы р а р д ы. — Жан,а с а й л а у д а зэнплерд1 б 1р1к п р т ,
у к 1р д а й л а р д ы н ’ кол а стына к а р а т с а к деп отырмыз.
М е н щ мелшер1м бойынша, осы К у л ы с т а й д а ж ас а йт ы н
к а з а к т а р т е р т у ю р д а й г а б1р1гет1н шырар. Б ул б^рлестж
енд1 К1Ш1 ру ла р д ы емес, т а й п а л а р одарын меже ту тад ы.
Мэ с еле н, Т е р т у ы л д р , Керейлер, Мэ мб ет т е р, Ж у м ы к т а р
деген сек1лд1... Ег ер бытырап ж у р г е н Т е р т у ы л д ы н басы
б 1р ж е р г е топтасып, т у т ш саны мыннан а сатын болса,
оган К е р 1мб а йд а н а р т ы к ук! рдайды ш ы р а к алып 1здесен де
таппассын, деп ойлаймын.
Бу л а й т ы л г а н д а р д ы н бэр! к е пе - ке рше у т арт ылг ан
шырра екенш Д е м е ж а н д а т у с ш ш отыр. Б и ы л р ы жылы
М а н ш ы н ек1мет1 к а з а к т а н алынатын ше п б а ж ы г а неге
к е ш 1р 1м ж а с а р а н ы да енд1 тус1Н1кт1 болды. Ойпыл-тойпыл
кезенде х а л ы к т ы н кен1Л1н ал мак бол раны. Б 1ра к у лы к ты н
с о н р ы с ез шен ол б 1р нэрсеш а н ы к а нг а рды: Ш и- ам бы н ын
ез басы кол а с ты н д а гы к а з а к т ы н ж а н - ж а к к а бытырап
к ешпе у ж а г ы н д а екен. К а л ы н ел дщ 1ргес1н б уз ба й, еле-
е л г енше билеп-тестеп, ырг ынг а батып отыра бермек кой
баяры... Эз1рше онын а н т а рг а н ы осы. Б 1р а к ол мунын ар
ж а г ы н д а ен нег1з п себеп — мемлекеттж мудде ж ат к а н ын
дэл осы сэтте ойлап у л п р м е ге н екен. Ал , шындыгын-
да, к а р а у ы н д а г ы х а л ы к т ы н к алпы к у р а м а й тугел т у ру ы
дзл к а з 1р М а н ш ы н е юм ет ш е ете к а ж е т , кошпел1 ел дщ
ж а й ы л ы м - о р 1С1н сыл т а у ра ты п, ш ек ар а айма рынд аг ы жер-
лерд1 молыра к к а м т ы п к ал у у шш к а ж е т ед1.
Д е м е ж а н бул жай ды Ши- а мбым е н кошта сып шы к к а н
сон, у шн е к айтып келе ж а т к а н д а б 1р - а к тусшд). Дег енмен
ез б ас ы ны н бугшг1 т а н д а Ш и - а м б ы г а а ртар К1насы ж о к
сек1лд1. Э й т е у 1р, ©з т а гд ыр ын ы н осы б\р м а н ьч жу р улыгы-
мен т1келей б а йла н ыс ты екенш бу гш а нык сез1нгендей.
Мэрте бел 1 улыктын будан сыр ж ас ыр ма й, а лдагы
1с- жоспарларын бол1су1, мунын а ртык- кем а йтылган сез-
дер1н кон1Л1не алмай, б а ла с ы н д а й ба ул ып бауырына тар-
туы, б1лген к1С1ге, К1м к о р 1нгенн 1Н колы жетпейт1н улкен
д э р е ж е емес п е ? !
30
Иэ, Демежаннын, е з ба сы Ш и - а м б ы д а н е ш к а н д а й
ж а м а н д ы к керген жок.. Б 1ра к, не у шш екен, сонда да
кещлше н 61 р к а я у кетпейдк Э й т е у 1р, к а н т а а я л ап ерке-
летсе де б 1р Ж1б1мейтш егей баланын, к е ю р е п н д е п мун
т э р 13Д1, мунын 1Ш1нде де б е р 1ш боп к ат к а н б 1р пэле бар.
III
Ертен, а у ы л г а а т т а н а м ы з деген х а б а р к ул а г ын а т и ю -
мен, Биб1 с а б ы р - т а г а т т а н а йрылды. Бы л т ыр да н бер! к е м -
репн кернеп, 1ште б уг ып ж а т к а н с а гын ыш толкыны б 1рден
лап е т т с ы р т к а ш ы к к а н д а й б о лып е д г К е з алдына у шы-
киырсыз кен д а л а , у йездеген ж ы лк ы, кек жасан, га т т л -
ген а п п а к кшз уйлер елестеп, к у л а г ы н а т е р т т у л ж мал-
дын. кы м- ку ыт д а н г а з а шуы, ман, т е б е т т е р д щ эупшдеп
урген1 а п - а н ы к ест1лгендей болып, т у ш бойы а ла г ызып
у й ы к т а й а лм ай шыкты.
Ж а с к ел шше к бу л с а п а р г а кептен берI да йында л ып,
ата-енес1не а п а ра т ы н сыйл ыкта рын , б а л а - ш а г а , абысын-
а ж ы н г а у л е с т 1ретш тэтт1-дэмд1 б а за р л ы г ы н алдын ала
э з 1рлеп койган- ды. Б у п н ж ол ж у р е т ш к у ш тэ не р т е ц
к а с ын а Д е м е ж а н д ы ерт^п шыгып, б а з а р д а н та гы б1раз
дуние алып кайтты. Енд], М1не, сол а лг ан з ат та ры н рет-
рет1мен к атта п, кштш бурасан, к он ыр а у л а п а шы л ат ы н
с а р ы а л а сандыктын, 1Ш1не ж а й л а п са лып ж а т ы р .
Д е м е ж а н осы жан.а г ана Шэн1шевт1н> а тшы с ы Б а б а -
лыкты ерт1п, б1р тыг ыз ж ум ыс п е н к а л а г а шыгып кеткен-
Д 1. Биб1 сол ж1Г1ттер келгенше кшнш дайын о т ы р м а к
болып, терг1 б е л м е д е п к!с! бойы улкен айнанын, алдына
келд1. Бы л т ы р д а н бер! кел1ншект1н, кшм с э н 1не кеп е з г е р 1с-
тер енген. Б ур ын а у ы л д а киет1н к ос етек кейлек, о ка лы
камзол, асыл т а с т ы би1к с э ук е л ес ш т а с т а п, к а л а сэнше,
онын, 1Ш1нде т а т а р к ыз - ке л 1н ше к те р 1н1н, кшм улгю^не
к а р а й беЙ1мделе б а с т а г а н . К,аз1р де а уы лг а б а р г а н д а
керек б о л а р - а у деген кейб1р ки1мдер1н с а н д ы к к а салып,
ж ол г а б!р ш а м а жен1’л кшнуд1 л а й ы к керд!. Э р к а й с ы с ы н
бойына б 1р елшеп кер1п, акыры к ал а мен к ырды ц а рас ы-
нан ез1нше б!р у н а сы мд ы улг1 т а п к а н д а й болып едь Ау ыл-
дын, кек торг ыннан "пплген кос етек кейлег1н, кызыл
катипа камзолын т а н д а д ы да , а я г ын а к а л а н ы н хром
е т т н ки1п, б а с ы н а Ж1бек ш а ш а к т ы б ерт пе ШЭЛ1С1Н бур-
кендк
Осы ту ркы ез1не э л д е к а й д а ж а р а с ы м д ы к е р 1нгеи
О с ы л а й ки1нген1 Д е м е ж а н г а да катты унайтынын 1Ш1 сез!п
тур. А йн ан ын а л д ын да ез к е р к 1нен ез! кез а ла алмай
31
с у к т а н ы п калды. Ж а п - ж а з ы к эппа к мандайы, жан,а ту-
ран а йд а й и Ы п б1ткен киг аш касы, ж а у ы н шай га н мойыл-
дай М0лд1реген, уялы нэркес кез1, кызыл а р а й ла н а ш а п а к
атып т у р а т ы н , ат ж а к т ы, с у л у жуз1, т у п - т уз у гпсте мурны
мен у ы лж ы ра н о й м а к ерш, бэр 1-бэр! де ж а с э йе л дщ керкш
к айс ымыз а рт т ы р а р екенб1з деп ж а р ы с к а тускендей б у п н
а й р ы к ш а кез т а рт ып т ур. А йн ада ры ©з келбетш кергенде,
ж у р е п ж а р ы л а р д а й болып, Ш э ш ш е в т щ эйел1 З ул э й х а -
нын с е з ш есше алды. « Б и б 1, с а г а н т т т 1 бо я н у ды н еш
кажет1 жок . Сен к у д а й д ы н ез1 у й т - т е п п бере салган
бек матур кызсын» деп т а т а р с ул уы б у г а н к атты сук-
танатын-ды.
Биб1 он колын созып, а йнаньщ са п- са лк ы н ж у з ш а ялай
сипады. « Ж а с , сулу кезщде тал бойынды т у т а с керсететш
м ын а дай улкен а й н а н ы н болу ы да б1р б а к ы т екен гой,—
деп о йлады 1Ш1нен.— Ал кешпел1 кыр ел1’нде мундай а й
нанын ©31 т у п л К0ленкес1 де болган емес. Ш 1рк 1н, корк^не
коз тоймайтын не 61 р с у л у э пк е л е р 1М13 ©з бейнес1н толык
к©ре а лмай е г п - а у бул дуниеден. К а н д а й аянышты!»
Биб1 мынды а й д а га н б а й д ы н кызы саналг анымен,
мундай айна мунын ез а уыл ында да болг а н емес. ©з
ба сы он беске келгенше е ркек-шора болып журд1 де, ай-
наны Т1ПТ1 кажетс1нген жок . Ал бойжеткен эпкелер1
мен кейб!р с ыл к ым ж е н г е л е р ш щ а уы л г а келген б а к а лшы -
дан кой ж у н ш е а йы рб а с т а п а лган, сиырдын кезшдей
рана донгелек а йна л ары б о лу шы едк С о л а р ы н кэзекей-
л е р 1Н1н т©с к а л т а с ы н а н т а с т а ма й, а уыл г а сер 1 ж1Г1ттер
келгенде, б1р к а г аб ер 1 с т е элг1 а йна л арын а к ар а гы ш т а п ,
касы-к©здер1н тузеп жата тын - ды. Б 1р а к ол а йна г а адам-
нын т у т а с т у л г а с ы т у г 1л, б ет- алпе т 1Н1Н 0 3 1 т о л ы к сыя бер-
мейт1н. Жуз1НД1 т о лы к керу у пин, ондай айнаг а к ар а га н-
нан г©р1, су а л у г а б а р г а н д а м©лд1р б а с т а у г а ун1лгеньпн
©3 1 а рты к ед1.
Б и б 1 кыр ел1нде о сы л а йш а а йна сыз ©ст1. Кунгейдег1
Кер1мбай а уыл ына кел 1н боп т ус к енде де, айнаг а к ара п
ж а р ы г а н ж о к . О йын - тойг а, сешл-с еруенг е шык к анд а ,
кыз-кел1ншектер б1р!н-б1р1 жа с ан ды ры п, б1р1не-б1р1 «айна»
болып журет1н. М ын а д а й , т а к ы р тебеннен т а б ан ы н а
деЙ1н тугел керсете тш улкен ша р а йн а н ы н болатынын
Биб1 еткен жылы к а л а г а келгенде б 1р - а к 61лД1. О нда
да а л г а ш рет ез ушнен емес, осы Ш эш ш е в т е р д щ уЙ1не
к о н а к к а б а р г а н д а керш ед1. С о н д а г ы а нгалдыгы ес1не
туссе, осы кунге дейш бет1нен оты шыгады...
О н д а осы к о р а г а ж а н а д а н кешш келген кездер1 гой.
Буларды Шэшшевтер ерул1кке шакырды. К, аладагы
32
ж у р т к он ак т ы с а ра т- мину тын а й т ып ш а к ы р а д ы екен р о й .
С о л айтылран у а к ы т т а Д е м е ж а н е к е у 1 т 1ркесш ж е тш
барран. О й л а р ы н д а е ш т е н е жок , 1шке ю р т ама н- сэ л ем
ж а с а р а н сон., б у л а р у й и е а н у с к а ра н кен, з а л г а к а р а й
©те берген. С о л з ам ат т ер ж а к т а н тары 61р е а к а шыл ып,
а л п ам с а д а й б а с к а б 1р Ж1п т пен к а з а к ы кшнген суп-
с у л у к ел шшек ю р т келе жат т ы. К а р а с а , жан,а рана ез-
дерш к ар с ы алран уй и е а де с о л а р д ы н к а с ын да ж у р .
«Тэн1р1м-ау, м ына ла ры к!м болды ек е н ? — деп ойлады
Биб1 т а н - т а м а ш а б олып. — Уй иес1 ол ж а к к а к а л а й б а рып
калран? Б 1зден б а с к а да к о н а к т а р ы болраны р о й , ша м а с ы»
деп терг е к ар а й бет а лр а н да , э л п « к о н а к т а р » да б ула рра
карс ы журд1. Биб1 Т1ПТ1 а м а н д а с у р а о к т а л а берген. Ж т т -
нщ т у р - т у л г а с ы Д е м е ж а н н а н а ума йды. Ал к а с ы н да г ы
келшшек... Д э л осы кезде г ана 1с т щ б айыб ын а ба рга н
Биб1 мырс етш кул1п Ж1берд1. Элг1 к ел шше к те б етш басып
кул 1п келедк.. С в й т с е дэл твр а лд ын да улкен айна т у р
екен гой. Б и б ш щ «бейта ныс к о н а к » деп а м а н д а с к а л ы
ж у р г е ш Д е м е ж а н е к е у 1Н1Н а й н а да г ы сурет1 болып шыкты...
Ж а с к ел шшек о кт а - т е к те терезег е к а р а п койып, енд1
уй 1Ш1н жина ст ы ры п журген. Кенет а у л а ж а к т а н даб ыр-
ду б ыр сойлескен э л д е к 1м д е р д щ а я к ты к ыр ы е с т 1Л1п, кеп
кеш1'кпей 1шке Д е м е ж а н мен Б а б а л ы к к1рд1. Б а б а л ы к —
ж и ы р м а ла рр а келсе ж а н а келген, к ол- аяры ж е н 1л, елгезек
жас Ж 1 п т — о сы н д а гы Шэн1шев ба йд ы н ж ал ш ы с ы .
Кейде ат а й д а у ш ы к е ш 1р де болып кетедк Е н д 1 б 1р
к а р а с а н , ба йд ы н с а у д а д а н тускен малын жина йтын
шау ыпкел ш а б а р м а н ы да болып кетедк Эйтеу1р, колынан
келмейт1Н1 жо к , б а ры п кел, алып к е л дщ б э рш осы Б а б а л ы к
т ындырады. Ж 1Г1ТТ1Н е л ! - жу рт ы Б а к т ы н ы н а рг ы бет1нде,
У р 1ж а р тен1рег1нде екен. Эке-шешес1 ел1п, к ара йл а йт ы н
ешк1М1 б ол м а га н сон, б!рер ж ы л д ы н а л д ын да кэсш 1здеп
Ш э у е ш е к к е кел1пт1. Д е м е ж а н д а р м е н а р а л а с ып ту рад ы.
С у р а с т ы р а келгенде, суйег! Ка р а ке р ей, Б и б 1мен р у ла с
болып шыкты да, содан ж ан тартып, ж а к ы н д а с ы п кеттк
— ПэЛ 1, 013Д1Н Б и б 1Ш буЫНЫП-Ту Й1Н1П, да йын отыр
гой Т1ПТ1,— деп е сжтен с а м б ы р л а п сейлей юрген Б а б а л ы к
б о с а г а д а турран с а н д ы к к а , тары б а с к а б у ы н ш а к - т уй ш -
шектерге к а ра п е т т к — Н е 1стейм1з, а р б а г а а па ра берешн
бе мыналарды?
С о ны айтып, ж а у а п кутпестен сары ала са нд ы к ты
ек1 к ул аг ын ан у ст а п Т1к к етерш алды да, д а л а р а к а р а й
ала жене лд к
к о й ? — дед1 Д е м е ж а н к е л ш ш е п н е к а р а п . — Т ш - а у ы з ы м
т а с к а , б у п н к ул пы р ы п к е т т с щ , б э й б 1ше.
— Б а р ым е н б а з ар дегендей, осы т у р к ы м ы з г а разы
б о л а с ы н , — д е д 1 Б и б 1 к уй е у ш е еркелей ун катып.
Б у л а р е а к т е р ш к ул ыпта п д а л а ра ш ы к к а н д а , Б а б а л ы к
к ун к а р а р к ур ке с ш к айырып т а с т а г а н а ш ы к к уйменщ арт
ж а г ы н а с а ры ала с а нд ы кт ы орныктырып, кайыс белдж-
пен ш ан д ып б а й л а п ж а т ы р едк
— М ы к т а п б а й ла ш ы , аратай. Б 1р ж е р д е т у с ш калып
ж у р м е с ш , — д е д 1 Биб1 оран киыла е т ш т .
— Оран а л а ц д а м а , Б и б 1ш. Ж а м а н туысканын. бар
ж е р д е ш а р у а н ы ц е з 1- ак д е н г е л ен ш ж у р е бередк
Б ыл к ы л д а р а н а р т к ы о р ы н д ы к к а Д е м е ж а н мен Б и б М
жай ра с тыр ып , е з ! э л д ы н р ы к ен п рд щ орнына кон жия кет-
кен Б а б а л ы к дел бе ш карып калуы м у н екен, су ж а н а
кон ыр а л а куйме к он ыр а у ла ты п , к а к п а д а н ж ай ла п шыра
берд1. С у л ы г а тойып, с у мб ще й ж а р а п алран кос курен
с о л к ы лд а р а н жен1л фа это н ды б у йым к урлы к©рет1н емес,
квшег е ш ы кк а н сон д ы б ы с с ы з з ыр л а г а н т е р т д е н г е л е к п
к а н г а л а к к ак ты р ы п , с ын апта й сыррып келед1.
Б у л а р хан б а з а рд ы к а к ж а р ы п ет1п, к а л а ны н ш ы р ы с
к а к п а с ы аркыл ы кыр ж о л ын а шыруы керек едь Ойба з ар-
дан ет1п, ба яры да « С а р т корраны» атанран с а у д а а ланы-
на ж а к ы н д а р а н д а , жур1стер1н б ая у л а т ур а т у р а келдк Кв-
шеде а т т ы л ы - ж а я у арылып ж а т к а н х а л ы к . С о л а р д ы н
а р а с ы н д а швп тиеген, отын а р т к а н а р б а л а р ка й шы а лыс а-
ды. О к т а - т е к т е у з а к с а лк а р кештей болып, алые б\р ж а к -
т а р д а н жол т а р т к а н туйел1 керуендер у шы ра с а д ы. Ж у р -
п н ш ш е р Т е м 1р ш 1 кешес1нен еткенде, а й на ла - т еш р е к тарс-
т у р с согылран балра д а у ы с ы н а жанрырырып, оран
ж у к т! а р б а л а р сыкыры мен кетермеш1 а л ы п е а т а р л а р д ы н
о з а н д а т к а н айка йы косылып, а й н а л а - т е ш р е к ештенен1
а ж ы р а т у р а болмайтын, а ра н ы н у ясындай о р т ак г у 1лге
а йна л ып кет1п ед1.
Ж о л а у ш ы л а р доралары а й к а с к а н а р б а л а р ш е р у 1нщ
а р а - а р а с ы н а н зорра сытылып ш ы р ы п , Ой м а х а л л а тусын-
д а г ы ж а н а д а н с а лын ып ж а т к а н кытай к ам а лы — ж а м
б ы л д ын к ур ыл ыс ы н а т а ма н ж а к ы нд а д ы. Осы а ра да жол
ек1ге а йрылатын-ды. Б1реу1 к ам ал к а к п а с ы аркыл ы куре
жолмен шырыска к ар а й т у р а т а р т а д ы да, ек1*нш1С1 тус-
Т1кке т а ма н е д э у 1р ойысып барып, к ам а л курылысын
айна лып етед!. Ж о л айрырына та я р а нд а Б а б а л ы к жур1С1н
б а яу л ат ы п , а рт ына бурылран:
— Н е 1с т е й м 1з, Д е м е ж а н ара? М ы н а пэлен! айналып
34
►е т е \ ш бе, элде тжесшен тарта берем 1з бе?— дед1 шолак
Т1Л каты п.
— Т у р а ж ол ту рр а нд а , б у рые ж о л д а нен бар. Т е т е а -
нен т а р т а б е р , — д е д 1 Д е м е ж а н .
— К а к п а д а кузет турран кершедк С а р ы а я к т а р 1 у с т а п
алып, с а р с а н р а салып ж у р м е й ме?
— Ой-пой, ж у р е берсейнп... К а с ы н д а Биб1 отырранда
неден к ы с ы л а с ы н ? — дед1 Д е м е ж а н куле тш катып.
А т ш ы Ж1Г1Т Б а б а л ы к к а да к е р е п н щ е з 1 осы ед1. К,ос
к ур енн щ Т13Г1Н1Н 1р1кпей а г ы н д а т к а н к у ш к а м а л к а к п а -
сына ж а к ы н д а й бердь Ж а н а ж а м б ы л д ы н к ур ыл ыс ы эл1
а я к т а л м а с а да, онын кала ж а к к а б ы р р а сы мен кызыл
к ы шт а н ©ршген б а тыс - шырыс К1р е б е р 1с 1 а лд ын а ла салы-
нып, б т п ту рр а н бола тын. К 1р е б е р 1с т 1н дэл о р т а с ын да
ек1 К1С1 эуп1р1мдеп эрен а ш ы п - ж а б а т ы н з1лдей шойын
к а к п а бар. С о л т у с к а келгенде б у л а р кутпеген к е р Ы с т щ
уст1нен шыкты.
С а р ы ки, то был г ы тиеген б 1рнеше а р б ан ы ек1 ш е р 1к
у ст а п алып, иелерш т а я к т ы н а с т ы на алып с^абап ж у р екен.
Сь ща й ы, а р б а к е ш т е р д 1н ж у к т е р ш а у д а р ы п т а с т а п, оздерш
ат-к©л1п м ен к ам а л к ур ыл ыс ы н а апарып, ж у м ы с к а с а л м а к
сек1лд1. Ш е р 1к т е рд 1н б!р1 а лд ын гы а р б а н ы к ак па ра к ара й
жетелесе, ©лермен а р б а к е ш т а я к жеген1не к а р а м а й аты-
нын ш а у ж а й ы н а ж а р м а с ы п , ж а г а л а с ы п жур . Кез!не кер-
1нген К9Л1КТ1 к ешеден устап апарып, к у р ы л ы с к а зорлык-
пен ж у м ы с ю т е т ю з у сонры кезде эдетке а йна л г ан
нэрсе ед1. С о н ы б 1л е т 1н ж у р т бу л к а м а л д ы ц манына жо л а-
май, к ал а р а б а с к а жол мен а йна л ып ©гет1н-Д1. М ы н а бай-
к у с т а р д ы н бул а р а г а к ал а й тап бо лта ны б е л г 1С1з.
Д е м е ж а н ж ан а р ы к©р1Н1ске аз-кем к а р а п т у р д ы да,
куймеден с е ю р т тус1п, к а с т а р ы н а барды.
— Б у л не шу? Н е ж а н ж а л ? — деген к ыт а й т ш н д е
а к ы р а д а уыст ап.
Шер1ктер келдененнен килжкен мырзанын тег1н адам
емес екенш сез1п, 1рюл1п калды. Т а н а у ы н а н кан сорра ап
журген, шокпыт ша п ан ды кыр к аз аг ы соны пайдаланып,
буран ш а г ы м айта б а с т а г а н .
— К,арагым-ай, м у с ы л м а н ны н б а ла с ы е к е нс 1н, кут-
к аршы мына пэленнен... Б а л а - ш а г а н ы н ш а й - ш а л а н ы
та ус ыл ып к ал г а н сон, к а л а г а отын с а т а к е л т ек, мыналар
жуг1 м 13Д1 осы а р а г а а у д а ры п т а с т а п , ж у м ы с к а с а лма к-
шы... Т 1пт! 1стеЙ1к сол ж ум ы с ы н , е ш к а й д а к а ш п а й ы к .
2* 35
Т е к алдымен т е к п е й - ш а ш п а й отынымызды сатып а лу г а
м у р с а т б ер с ш ип , — дейд1 з а р- за р етш.
Д е м е ж а н «буларын, к ал а й» дегендей ш ержт ерг е карап,
т1л катура о кт а ла берген. О л а р ды н шен1 улкендеу б1реу1
а лг а ш ы р ы п :
— К е и и р Ы з , Слз к1м б о л а с ы з ? — дед1 Демежаннын.
б а с - а я г ы н а кез ж 1берш.
— Мен — Ш и - а м б ы н ын т шм а шы , эр1 ерекше тапсыр-
м ал ар орындайтын к ом е к ппа м ш. .. Т у с М к п м е? — деп,
Д е м е ж а н т е с к а л т а с ы н а н т е тен ше еюл джт1 б1лд1ретш
т а н б а л ы к а г а з алып к е р с е т т ь — Ж а з ы к с ы з ж о л а у ш ы л а р -
дын ж у пн а у д а р ы п т а ст а п, е з д е р ш зорлап ж у м ы с к а
сал деген ешк анда й з а н жок. М ы н а л а р д а н дереу кеппр1м
с у р ап , б ос атып коя берщдер!
Б у д а н ары к а р с ы л а с у р а б а т ыл д а р ы жетпеген шержтер,
а ма л ж о к арб ак ештерд1 ж е н д е р ш е коя берд1. Ы за да н
ж а р ы л а р д а й болып к ат т ы ш и р ы кк а н Д е м е ж а н орнына
келш отырып ж ат к ан - д ы . Ж а н а г ы а р б а к е ш т е р д 1н б1р1
сонынан жуг1 р1п келед1 екен.
— Шы ра г ым -а й, к у т к а р у ш ы п е р 1штем бо лдын гой...
Т ы м к у р с а атынды айтып к е т ш 1: а ма нд ыг ын ды т^леп,
д у г а м а косып журеЙ1н.
— М е н щ атым — Д е м е ж а н . . . К е р 1мбайдын Д е м е ж а н ы
д е г е нд1 е с т у 1Н1з б а р ма?
— Е-е, а йна лайын-а й, элг1 К е р е ке н нщ к а л а д а г ы
б а л а с ы сен е к ен с1н р о й . Б ола р, болар... А т а г а тартып
т у с а н , осылай ту, к ар а гы м . Б а р екенсщ гой... Суйен1Ш1м,
султанбег1м.
А р б а к е ш та гы б 1р сездерд1 айтып т а уы с а алмай жа т ы р
ед1, к©л1к к оз г ал ып к е г п де, а я к ж а г ы н ести алмай калды.
Ж а н а г ы ше ржт е р к а к п а кузетиллер1 екен. Екеу1 жа б ы л ы п
жур1п шойын к ак п а н ы з орг а ашты да, б у л а р к аш а н
ет1п кеткенше, ек1 б о с а г а д а о к т а у д а й с1рес1п катты да
калды.
— Ой, Д е м е ж а н ага , СМзбен б1рге ж у р у р а к а т екен
гой, — деп Б а б а л ы к мэз болып, ж ыр г ап келед1.— Сен-
сен13, осы ж а м б ы л д ы н 1Ш1не манайла п корген ж о к ед1м.
Н е керемет1 ба р екен, керейжнп ез1н,— деп ж а н - жа г ы н а
мойнын соза к а ра п кояды.
А й м а к о р т а л ыг ы Шэ у е ше к к е а уы ск а н н ан бер1, Ши-
амбынын шындап к ол г а алг ан ен б.асты ша р уа сы нь щ
бIр 1 — осы ка мал курылысы. Б 1р а к бул неменщ ж у ы к
а р а д а б1те коятын тур1 жок, со нша жыл ецбектенгенде,
ек1 ж а к т а у ы з орг а к ал к а йды. ©31 а б а ж а д а й улкен. Эр
к а б ы р г а с ы н ы н узындыг ы, эй, б1р шакырымнан кем бол-
36
мае. Би1кт1п жет1 метрдей, еш т е р т метрге ж уы к . Т а с ы -
лып ж а т к а н тас пен т о пы р а к т а кисап жок , к а н ш а арба-
л ап экеп т е к с е ц де ж у м ы р ы н а ж у к болмай, айда На рша
обып ж у т а бередк ЦЛркш, осы ран кеткен к а р ж ы мен ен,-
бект1 б а с к а б!р па йда л ы !ске ж у м с а с а , т у т а с 61 р к ал а
т у р г ы з у г а бола р ед1-ау! Осы к а м а л д ы н к е а р ш е н елге
т у с е т ш а л м а н - с а л ы к кебейш, оган зорлап ктетелтн акы-
сыз ауыр е н бе к косылып, онсыз да т о б а к а з ы г ы н а т а к а л -
ган ж ур т т ы тит ы к т ат ы п болды. Б ы е т ш д е р д щ а йтуын ша,
каз1рг1 к а р у - ж а р а г ы жетклген з ам ан д а мундай к ам а л
с а л у д ы н ту кк е кажет1 ж о к кершедк Оны е т к е н д е п б 1р
с е з ш д е Ши -а мб ын ын ез1 де м ойын даг ан. Б1рак ол да не
1стесш, ж о г а р ы д а н келген бу йрык. К а з 1р мунда й б е к Ы с -
тер ж а л г ы з Ш э у е ш е к т е г ана емес, Ур1мж1, К у л ж а , С у й -
д1н, К у р е сияк ты б а с к а к а л а л а р д а да салынын ж а т ы р .
Б у л к а м а л д а р б у ры нг ы д а й к о р г а н ы е к а ж а р а м а с а да,
э й т е у 1р осы е л к е н щ баскан1к1 емес, М а н ш ы н е ю м е т ш щ
жер1 екен1н эйг1леп т у р ат ы н ы анык...
Д е м е ж а н н ы н ойын с а м б ы р л а п сейлеп келе ж а т к а н
Б а б а л ы к т ы н д а у с ы бел1п Ж1берд1.
— Пэл 1, мынаны к а р а ны з , мынаныц туст1к ж а г ы мен
тер1ст1к бет1 мулде а л а ц - а ш ы к ж а т ы р гой, Д е м е ж а н а г а ? !
Б у л © 3 1 сонда к аша н б1тет1н н эр с е ? — д е д 1 кеш1р Ж1г 1т
Э3 1 рше к ур т а кт а йм ен корша п койг ан б о л а ш а к д у а л д ы н
орнына кез Ж 1б е р 1п.
— Б 1р б1тер, несше а с ы г а с ы н ? — дед! Д е м е ж а н езу
т а рт ы п . — 1шк1 елк еде «Кьггайдын у лы корг а ны» дейт1н
бар. О ны н кур ыл ысы жет1 г а с ыр г а созылг ан.
— Ал, керек болса!. . . С о н д а онын, келем1 де осал
б о лм а г а н ы гой, ш ам ас ы ?
— Ж а л п ы у зын дыг ы т е рт ж ар ы м мын ш а к ы ры м г а
жетед1 дес1п ж у р гой б1лет1ндер.
— М э с с а г а н , е н д‘1 не бет1мд1 а йтайын! — Б а б а л ы к
т а нд а нг а нн а н ыекырып Ж1берд1.— Б у л а р , с!рэ, к ор г ан
со к н а с а т у р а а лмайтын х а л ы к болды гой.
— Ж а ц а г ы Улы к о рг анд ы Кьггай импера то рла ры
613Д1Ц туп а т а л а р ы м ы з — кешпел1 гундерден к о р г а н у
у шш тург ыз ыпты. М ы н а д а й К1Ш1 к а м а л д а р д ы да б у л а р
сондай к о р г а н ы с т ы к мэн1 бар деп есептейдк
— С о н д а б у л а р юмнен к орг ана ды? Х а л ы к к а сенбе-
ген1 ме?
— С е н е а лм а г а н ы гой... А н а жылг ы д у р б е л е нд е ек1-
мет э с к е р 1Н1н жен,1Л1п к а л у с е б е б ш осындай мыкты бек1-
Н1СТ1Н б олм а у ын ан деп б1лед1.
Ж а м б ы л д ы н шыгыс к а к п а с ы н д а б у л а р ды ешк1м ток-
37
т а т к а н жок,. К у з е т т е т у рра н ш е р ж т е р шойын е а к п ашты
да, куре ж о л г а шырарып салды. М а н а д а н бер1 э н п м е г е
а р а л а с п а й , а й н а ла с ын а у рк е к ар а п отырран Биб1 енд!
рана ес ж и р а нд а й болып едк
— Т у - у , кумырсканын, иелеушен аман-есен ш ы к т ы к
па, ш ы к п а д ы к па. Кен, ду ние ш керш, тынысым енд! к е н щ1
р о й ! — деген с ын г ыра й ун катып.
— А у ы л д ы эбден са ры нг анс ы ц - а у, Б и б 1ж а н ? — д е д 1
Б а б а л ы к б 1рер ж а с у л к е н д 1п н б у лд а п, Б и б 1ге а га боп
ж у р е т ш эдет1мен.
— Айт па . О с ы н д а тек Д е м е ж а н уппн журд^м рой
к ам ал ы п. Эйтпесе, « ту й е нщ м ол ад а нес1 ба р» дегендей,
менщ бул к а л а д а не ш а р у а м бар е д 1.
Д е м е ж а н келшшепнГн б а л б у л ж а н г а н ж у з ш е с у йс ш е
к ар а п, он колымен к а п с ы р а , о зше к ара й т а рт ы н к ыр а п
койды. К а й р а н Б и б 1! С а к а р а н ы н сал перзент1, а с а у таби-
раттын а р д а емген т а г ы сы ед1-ау. Он беске келгенше
у л ш а кшнш, жуйр1к а т т а р д ы н ж а л ы н а ж а р м а с ы п ес1п ед1.
ЕИр а уы л д ы н бетке к а к п а с еркес!, а т а- а н а н ы н а л а к а н г а
с а л га н к е н ж е с1 емес пе едк К у д а й томен етект1 е т т ж а р а -
тып, ж а т ж у р т к а пенде кып койран сон не шара? ! С о л
Б и б ш 1н м а н ад ан бер1 с о н а у тер1ст1ктеп Т а р б а г а т а й жо-
т а л а р ы н а н неге коз а лм а й к а р а п о тырранын да Д е м е ж а н
1штей тус1Н1п к ел ед1. Б и б ш щ ата- ана сы, ет ж а к ы н туыс-
т а ры сол ког1лд1р т а у л а р д ы н ар ж аг ын да. .. Д е м е ж а н
ш е к а р а т у р а л ы х а б а р д ы к е л ш ш еп н е эл1 а йтка н жок . Егер
ш е к а р а сыз ыг ы Т а р б а г а т а й д ы н кыр а рк а сы м е н ететш-
дей б о лс а, е к1 ауыл е ю мемлекетке к ар а п, Б и б 1Н1н терк1н
ж у р т ы а лыста п к е т е т1Н1 анык... 031 ж э не у з а т ы лг а н н ан
бер1 ол ж а к к а а ттап б а с к а н жок . Биыл ж а з д а шек ара
б еюмей т у р р а нд а , байкусты т©рк1ндет1п а лг а н ду
рыс шыгар. А у ы л г а барран с о н улкендермен а к ы л д а с у
керек.
У а к ы т май айынын соны, улы с э ск ен щ кез1 болатын.
П а р атты жен!л фаэтон э не- м1не дег енше К а р а у н п р д 1 'н
к е шрше н ет1п, Дерб1ЛЖ1нге а па ра т ы н т а к т а к жолмен
зырлап келед1. Кектемг1 д а л а н ы н к оп эбден ж е т ш п ,
желк1лдеп т у р г а н шары. А с п ан да , жер де шлге малып
а л г а н д а й ж а п - ж а с ы л . Бетегел1 боз да ла сэл жел т у р с а
у ю д е й у лшлдеп, а йна л а- то щрек тен кун коз1не берткен
ж у с а н ис1 б у рк ы ра йд ы . С о н а у а лы с- а л ы с кекжиекте,
у шы - к иы р сы з К у л ы с т а й ж а з ы г ын д а м ун ар буына беккен
толкынды с а г ым б у л а нд а й ды. Ж о л ж и е п н д е п ж ус а н д ы
д а л а д а н ш а н ш ы л а Т1к у шы п ш ы к к а н бозторг айлар а спа н
т е р ш е 1Л1Н1П к ал г а н кум1с к он ыр а у да й, ж а з д ы н жылы
38
шуа гы ме н ©сш-онген т1рнплжт1н ж у р е к ж а р д ы мадак
жырын т©гед1.
С ы р т т а й сыр бермег еш б о лм а с а , Д е м е ж а н н ы н . ©31 де
с а к а р а н ы катты с а г ын ы п к а л г ан екен. К е ю р е п н д е п кун
ту спеген б 1р су ык , к ара цры к у ы с т ы н о р н ы енд1 толрандай,
к©н1Л1 с е р п п с а л а бердк Алып к е у де с ш к ержтей керш,
терен тыныс алды да, к арс ы беттен л у ш п сокьцш ж 1бек
с а м а л г а о мыра у ын тосып, ш а л к а й ы н к ы р а п о тыр дц.
— Б а б а л ы к , сен ундемей к а л д ы н той. К,арап отьф^ан-
ша осындай да б 1р эн са л ып Ж1берсейш1,— дед1, сол
кетер1нк1 кон1лмен а т шы Ж1птке д а уы ст а п .
— Эн са л ура д а у ы с ж о к кой, ара.
— О нда , жол к ы с к а рс ы н , э н п м е айта отыр.
— Не айтайын, ара?
— О с ы сен Ш э ш ше в т е р м е н к ал а й т а б ыс ып ж у р с щ ?
С о н ы айтшы.
— Шэн1шевтерд1 мен т а п к а м ж о к -а у , меш о л а р д ы н
©здер1 т а у ы п а л д ы , — дед1 Б а б а л ы к , а т т а р д ын де л бе с ш
к а ры н к ыр а п к ойып . — ©31Н13ге б у рын да б)р айтып е д 1м
р о й : он уш- он то ртк е келгенде эке-шешен1 б 1р ш щ арты-
нан б 1рш ауызра салып, ж у т ы п алранбыз. Э к е й д 1н азда-
ран ш ол ак дэулет1 б о лу шы ед1, оз1 ©лген сон жинап-терген1
а нта лара н арайыннын колында кетт1. Эк ем б1р а т а д а н
жалрыз, ет ж а к ы н ж а н а ш ы р ы м ы з ж о к бола тын. Мен он
сег1зге келгенше э рюм г е б 1р ж а л т а н к о з болып, керш-
генн1н б о с а р а с ы нд а ж у р 1н к 1реп калдым. Э к е мн 1н малын
т а ла п алран а р а й ы н д а р д ы н меш у й л е н д 1 р т , о т а у к©тер1п
б ер е м 13 деген у э д е л е р 1 б о л у шы е д 1, ол да сиырку йым-
шак та нып, о рында л ма йтын а р м а н г а а йна лып б а р а жат -
ты... С©йт1п, ек1 колымды а лд ым а сыйдыра алмай, ауыл-
да к ур с а н д а лы п бос ж у р ге н кез1м б о ла т ын. О с ы да н
ек1 жыл б у рын дэл осы май а йында У р ж а р м а н ын д а гы
613Д1Н а у ы лд ын устшен ж у н - т е р 1, а с т ы к т и е г е н коп а р б а л ы
керуен 0ТТ1. С у р а с т ы р с а м , э л п л е р Ш э у еш е к те н шыгып,
С е м е йг е к ар а й бет а лг ан осы Ш э ш ш е в б а йды н с а уд а
тоганары екен. А р б а к е ш т е р ш щ б1р1 ж о л - же н е к е й ауырып
к алып койган ба, керуен басы сонын орнына а да м жал -
да гыс ы к ел етшш айтты. 1з д е ге н г е- с у ра га н, маг а н да ке-
реп осы ед1. Э л г 1Н1н а р б а с ы н а о тыр дым да , Семей
к а й д а с ы н деп т а р т ып берд1м. С 1рэ, керуен б а с ы г а унап
к ал г ан болуым керек, к ай т а р ж о л д а ол мен1 т а с т а ма й,
©31мен б1рге Ш э у е ш е к к е а лып келд1. С е й т ш , мен ойда
ж о к т а Шэн1шев ба йды н коп м ал а йынын б!р 1 болып шыга
келд1м, ага.
— С о л а й де... Сен де б 1р жиНангез ж т т б ол д ы н гой.
39
Ш э нп п е в т е рд щ , Р а м а з а н байды айтам, ю а г е кайырымы
к ал а й екен ез1? Е ц б е к а кы н д ы ренж1тпей уарында телеп
т у р а ма?
— К а л а й десем екен? Б ы л а й ш а менщ ©31ме ыкыла сы
ж а м а н емес. С а у д а г е р деген х а л ы к т о кт а с к а н а кынды
жемейд! жэ н е б 1р тиынын ж е п з б е й д ь А д а л кызмет етсец
онынды б а г а л а й д ы , — дед1 Б а б а л ы к Д е м е ж а н г а к арай
б 1р кырын да у о тыр ып . — А л г а ш к ы а й л а р д а мен, кебшше,
б ай д ы н уй к ыз м ет ш д е журд1м гой. К а й да , неге ж у м с а с а
да, ек1 а йт кы з ба й тьшдырып тастаймын. Б ас т а п к ы кезде
к о л ым ны ц с у ма к ы с ы ба р ма, ж о к па, соны сынаг ысы
келд1-ау деймш. М е н щ ж у р е т ш ж ол ы м д а , у й д щ булыц-
б у р ы ш ы н д а у с а к - т у й е к а к ш а у ш ы р а с а беретш болды...
©з б а сымды сыйдыра а лма й ж у р ш , б 1ре у дщ ала Ж1бш
а ттап кайтем, э л п а к ш а л а р ы н т а л а й рет тауып алып,
иес1не а парып берд1м. Б 1рден,е са тып а л у га б а з а р г а Ж1бер-
се, к а л г а н а к ш а с ы н тиынына деЙ1н са на п етюземш. Не
керек, с ы н а к мерз1м1нен с у рш б е й ж а к с ы етт1м. О сы д а н
кеЙ1н-ак о ла р маган к ал т к ыс ыз сенет1н болды. К е п к е ш 1к-
пей енбек а кы м ды молайтып, б а с к а ж а у а п т ы жумыс-
т а ры н а да а р а л а с т ы р а ба стады. .. Каз1р ж а м а н емес,
айл ыг ым ны н сыртында с ы й л ык а к ш а берш, ки1м-кешек
ж а г ы н а н да к а р а й л а с ы п т у ра д ы.
— Енд1 не 1стемек о йын бар? Шэн1шевт1н ш а б а р м а н ы
болып, осылай ж у р е б е р м е к с 1Н б е ? — дед1 Д е м е ж а н Ж1 Г1Т-
Т 1Н Т у ПК1 ОЙЫН б 1Л Г1С1 КеЛ1П.
— Енд1 к ай д а ба рамын, Д е м е ж а н а г а - а у ? К а з а к
байына ж ал да ны п , ж а л а к к ой шы н ын б1р1 б ол г а н ш а , осы
ж у р 1с 1м н 1н ез1 а р т ы к емес пе. Т а з а ж ум ыс , тиын-тебеьпн
у аг ы н д а телеп турады. ..
— Б ы л а й ш а х а т с а у а т ы ц бар, ж а п - ж а с , эдем1 Ж1 Г 1 Т-
С1Н... Ел к а т а р л ы катын алып, ш а н ы р а к котер1п, ез а л
дына т1рш1Л1к к у р ма й с ын ба деген1м гой. К ы з д а р г а е т 1М1н
к а л а й ед1 е з 1нн 1н?
— Б у л а й т к а н ын ы з ж е н - а у , Д е м е ж а н ага. Б 1ра к м а
ган дэл каз1р К1м кызын у ст а т а кояр д е й с 1н,— деп Б а б а
л ы к ез сез ше с а к - с а к к у л т а л д ы . — Б 1з д 1н к аз ак : «Алды-
мен де н с а ул ы к , сонан кешн а к ж ау л ы к, сонан кеЙ1н бес
с а у л ы к » дейд1 гой. Мен соны е з г е ртюм кел!п ж у р . Эуел1
бес с а у л ы к жинап алып, ак ж а у л ы к к а сонан кеЙ1н мойын
б у р с а м деймш...
Бул сезге Д е м е ж а н мен Биб! к а т а р кулд1.
— Б 13Д1Н т у ы с ка н т а т а р д ы н кызын алатын шыгар.
Т а т а р ш а сейлегенде а уз ы- а уз ы н а ж у к п а й д ы ез1Н1Н,— дед1
Биб1 энг1меге а ра л а сы п.
40
— Буйырган кыз к ай д а кашар д е й с 13, у йл ен е м 13
РОЙ,— Деп Ж аС Ж1Г1Т аКСИЯ КуЛ1П КОЙДЫ Б 13, ЭС1Л1
с о н .р ы е к ь у ш а т а д а б>р кшджтен ж а л г ы з - ж а л р ы з д а н
келе жат ы р м ы з . Ж а к ы н д а б 1р т э у ш к е к у м а л а к аштыр-
сам: «сенщ у р 1 м- б у та г ын ©те к©п болады. Т у б ш д е немере-
шеберен, ж у з г е же т ш, б 1р та йпа ел боласын,» дегенд!
айтты... С о н ы ест1гел1 а р к а - б а с ы м к е н т , б а л а - ш а ра же ш н
де у а й ы м д а у д ы му л де койдым.
— Илэйым, со лай болсын. ИПркш, б о л а ш а к у л- кыз
да ры нн ь щ шешес1 каз1р кайда ж у р екен? Б о т а кез1 ж а у
дырап кутш о т ы р -а у б1р ж е р д е , — деп Д е м е ж а н оны
кос тап койды.
Б а б а л ы к енд1 б а й са лд ы к а л ы п к а к ешш, о р ы н д ы к к а
т у з е л ш отырды. Уст1 басы т а п - т у й н а к т а й т а за Кала
у л п а м е н б 1р сыдырры ж а к с ы кшнген К а л а н ы н малайы
д а л а н ы н мырзасындай.
— Мен каз1р ж а й ж ур г е м жо к , а га , т а т а р - е з б е к
б айла рын ан с а у д а н ы н кыры-сырын уйрен1п ж у р м1 н , —
дед1 ж а с Ж1Г1Т сэлден сон тын э н п м е б а с т а п . — Б 1з д 1н
к а з а к ©з к олынан келмегенн1н бэр1не т а н а у ы н к©тер1п,
менс1нбей журед1 гой. Б 1ра к бу л с а у д а д ег ен 1Н керемет
©нер екен. Онын к ас ын да мын г ырг а н малый да, цлренген
шен- шек пен 1Н де т у кк е т у р ма й ма деп к а л ды м . К о р а н
даты койды к о з д а т у киын емес, мыкты б о л с а н тиыннан
тиын ту гыз ып к©р! С а у д а н ы н к©з1н ж а к с ы б 1лген адам
кай елге б а р с а да ашта н е л т , кештен к а л м а й ды. Мын а
Ш э н 1ш е в т е р д 1 к©рмейс1з бе, с а у д а н ы н а р к а с ы н д а тасы
©рге д о ма л ап , кытай мен орысты б1рдей ж а й л а п отыр
— Б 13Д1Н к а з а к т а н ш ы к к а н с а у д а г е р ж о к ед1. Б э л к 1м,
осы к эс 1пт1н тел ба сы сен болатын ш ы га р с ы н , — деп
Д е м е ж а н да ж а с ж 1Г1т т щ с е з ше елендей калды.
— А йт к ан ы н ы з келсш, ага. Б 1з д 1н к азенен — кен
с а х а р а мен терт тул1к малдын а р к а с ы н д а е т е к - ж е ц 1 жи-
налмай, бейкам еткен х а л ы к кой, — деп Б а б а л ы к кеп
арманы 1ште ж а т к а н а д ам д а й терен курсшд1 — Апыра й,
©згес1н не кылайын, кол ынд аг ы алтыннын, б у д а - б у д а
а к ш а г а айналралы ту рг ан ен б а й л ы к т ы н да к а д 1рш
б1лмейд1 гой... ©ткен жылы кызы к болды: кузем кезшде
жун-тер1 ж и н а у у ш 1н, с а уд а м е н М а й л ы д а г ы Керей 1Ш1не
барды к. Ж у н дегенде кисап жок, т а у - т а у болып кораны н
шет^нде уй 1л 1п ж ат ы р . Кы з - ке л шш е к те р тиынга ту рма йтын
туйреу1ш пен о й м а к к а , айна мен т а р а к к а бола к у ш а к
к у ш а к ж у нд1 кетер1п э к е л 1п у с т а т а са латынын кайтер-
С1Н. Ал, шай мен кездеме у ш ш кыр к а з а г ы а стында г ы
атын т у с 1п беруге эз1р. Б а й д ы н с а у д а с ы н 1степ, пайдасын
41
к о р г а п ж у р с е м де, э л п б а й к у с т а р р а к а р а д а й жаным
а шы ды М а й л ы отынра т а п ш ы л а у жер екен. Ж а у ы н д ы
к у ш 61 р бай ауылра ба ры п консак, э л п л е р койдын ж у н ш
ж е н т е к - ж е нт е п м е н о т к а ж а р ып отыр...
Д е м е ж а н ойланып калды. Б а б а л ы к т ы н сез1 кышыран
ж е р ш е дэл тиш, кек ешне конып келедк Ж а с ж т т т щ
ет1 тф1, ойы сергек, а йна ла с ын а сын кез1мен карайды.
К о р г ан с ы з жет1мд1гше, ж а л г ы з д ы г ы н а к а р а м а с т а н , жал-
т а к, ж а с ы к емес, езше-ез1 сенетш б1р к у ш б ар бойында.
Эй, мынадан б 1рдене шырады ту б шде . . . К а з а к та б а с к а
х а л ы к т а р секклд! епн салуды, с а у д а ютеуд! уйренбей
турып, мына к а л пы н да к е с е г е а кегере коймас. Элде,
шынында да, ж а н а б1р онер жолын бастайтын — осы
Б а б а л ы к б ола р ма екен? С о л а й болуы да м ум кш - а у
М у н д а й т а л а п т ы ж а с т ы колтырынан алып, демеп Ж1беру
керек.. Ол а т шы ж т т к е мешрлене к ар а п отырды да:
— Б ау ыр ы м, сен1н мына т а л а б ы н ж а к с ы екен. Егер
т у б ш д е ез алдына кэс1п 1степ, с а у д а к ылатын о йын болса,
м аг ан айт, кемектесей1н: ек1меттен р у к с а т алып берешн,
кол 1к ж а г ы н а н к ы с ы л с а ц , а с т ы на ат М1нг 1з ей 1н,— дед1
шын ык ыл а сы ме н.
— Ракмет, Демеж ан ага... О с ы л а й айтарьщызды
©31м де сезш е м, — деп Б а б а л ы к та разы боп к а л д ы . —
Б 1р а к мен уппн ж е к е к э с т к т е у г е эл1 ертерек кой. Уяда н
у ш у г а к ан а т - к у й р ы г ы м эл1 т о л ы к жет1ле койган жок .
Ел танып, же р танып дегендей, с а у д ан ы н к а т - к а б а т
к а л т а р ы с т а р ы н а эл1 де болса к ан ыг а тусу1м керек.
— Ол ж а г ы н ©31Н б1лес1Н- Ал, туб!нде комек керек
болса, к ысылма й айтатын б о л , — дед1 Д е м е ж а н .
Б у л а р куре жол м е н А б д ы р а вз еншщ а нг а р ы на дей-
ш жедел ж у р ш келд1 де, К а р а к а б а к т ь щ т у с ын д а тус-
т ж к е к а р а й к1лт бурылды. Б1р буй1рде к а л ы н т а л ы алыстан
кез тартып, Б а х а л д а й д ы н зэЙ1мкес1 калып барады. . .
А л д а р ы н д а т а к т а й д а й кер1Л1п, Б о з д а к д а л а с ы ж ат ыр.
Бетегел1, боз ж у с ан д ы , кен ж аз ы к т ы кес1п етсе, ар
ж а г ы н д а К е к ж а й д а к т а отырран Кер1мбай а уы лд а ры ны н
да т е б е п кер1нуге ти1с.
IV
Шеж1ре бо йын ша, Н а й м а н атан на н тарайтын терт
Т е л е г е т а й д ы н кенжес1 — Терту ыл. Он с е п з ш ш ! расырдын
орт а с ын да Ж о н г а р хандыг ы жойылып, К у л ыс т а й елкес1
б о сап к а л г а н д а , З ай с а н мен К а р а Е р т 1с бойынан удере
кеш1п кунгейге асып ту скен, ж а н а кон ыск а б1р1нш1 болып
42
мекен тепкен ел дщ б 1р1 де — осы Т е р т у ы л д а р . Б у л а т а у
дын, неден ш ы к к а ны н кене кездер эр турл1 жориды. Б1реу
лер «терт а у ы л » деген сезден шыгыпты десе, еюнцп б)реу
лер «терт у г у л » деген а га йынды т е р т ж т т т е н т а р а пт ы
деп е з д е р ш ш е дэлел келт1р е д 1. Де г ен м е н , к ал ай б о лг а н
к унде де, осы ею б о л ж а м н ы н да ш ы н д ы к к а с а я т ы н жер1
бар. ©йткеш, Т е р т у ы л д ы н езг. А к б а р а к , А к б о л а т , А н д а
б а р а к , К а р т б а р а к б о лып т е р т а т а г а б е л ш е д к Б у л кеп
б а р а к т ы н шлнен с о н р ы е к е у к А н д а б а р а к пен К а р т б а р а к
е ж е л п а т а ме к е н д е рш де , Е р т к б ойын да к алыпты да,
А к б а р а к тугел1мен, А к б о л а т ж а р т ы л а й кунгейге к еш ш
КеЛ1ПТ1.
С о л д у н и е ш н кен кезшде ертерек келгеншен болар
каз1р Т е р т у ы л ру л ары Т а р б а г а т а й д ы н кунгей т е с ше н
с она у Б а р л ы к т а у ы н а д е й ш п у шы - к и ы р с ы з кен елкен1
е мш-ерюн б ау ырын а б а с ып кен ж а й ы л ы п жатыр. А к
б а р а к т ы н ез1 бу л кунде: Б у к а , Ш е т ж , Е л т 1зер, С у й ш д ш
деген э лд енеше р у л а р г а б е л Ы п е з а р а кыз а лыс а т ын
д э р е ж е г е жеткен. К а л ы н Б у к а мен Шет1к т а у с а г а л а п ,
Т а р б а г а т а й д ы н т е с ш ж а й л а с а , С у ш н д ж пен Е л т 1зер ен
ел ке н 1н етек ж а г ы н д а , Емш мен Б а р л ы к т ы к ыс т ап 1иы
рады.
Ал С ушнд1 *кт1н 031: Б а й к а р а , Ж а у г а ш деп б ел ш с е
Кер^мбайдын с у й е п — Ж а у г а ш бола тын. Б у л а р ма л - ба с ы
б 1рдей е р б 1ген, а т к а м1нер Ж1п т т е р 1де сай, д э у л е г п , мыкты
ата са на ла д ы. К о й н а у - к о й н а у ы н д а кек к ияк ты к а л ы н
шеп есет1н, ж а с ы л шал гы н д ы , б а лк а шт ы - б а л д ы р р а н д ы
келген о с ын а у ш у р ай л ы е щ р Б а й к а р а мен Ж а у г а ш ауыл
д а ры н ы н жыл с а йын ж а й л а у г а ш ы г а р а лд ын да б1р-ек1
ай кен к е с ш п отыратын ж ай лы к он ыс т а ры ед1 Шеб1
ш у й пн , с у а ты мол жер. Б а с т а у ы н с о н а у Т а р б а г а т а й д ы н
к арлы шында рына н алып, Ем1лге б а ры п к у я т ы н К а р а -
у н п р , А б д ы р а ез ендерш былай к ой г а нд а , эр т у с т а н кек
И1р1м болып, же нюл1п ага тын, с у л у д ы н кез1ндей м е л д 1ре-
ген к а р а с у л а р ы к а н ш а м а ! Кен ж ай ыл ым к ор ы к т а р д ы
кеп мал кектемде к ан ш а т а кы р л а п жеп кетсе де, ел жай-
л а у да н т у с к енше, ж е р д 1н туг1 к ай т а ж е т ш п , желк1лдеп
ту рады.
Ж о л а у ш ы л а р т у е а уа Б о з д а к т ы н кен ж а з ы г ы н а ш н г е н
с о н - а к эр т у с т а жа й ыл ып ж а т к а н а к т ыл ы кой, ал алы
жылкы, с у а т б о йла п конган ш ог ы р - ш о г ы р а у ы л д а р у шы-
раса б а стад ы. Эр а у ы л д ы н т у с ы н а н еткен сайын улкен-
К1Ш1С1 тугел с ы р т к а ш ы р ы п , бул ен»рде б урынды- сон ды
б о лм а га н к о н ы р а у л ы к уймег е т а н ы р к а й кара п, б 1ра зг а
деЙ1н к е з д е р1мен у за ты п са лады.
43
Кер1мбайдын, ез а у ы л ы ж ы л д а г ы конысында, Ш и л ь
б астаудын, т у б ш д е п кен, к ол ат т а отыр екен. Кез ецг е шыга
келгенде, б1р у я к а з д ы н ж у м ы р т к а с ы н д а й децг еле не
к он г ан а к ауыл Д е м е ж а н н ы н к е з ш е оттай басылды.
А у ы л д ы н сырт ж а р ын д а г ы кек ж а с а ц г а тартылран бие-
б а у м ац ында к ал ы н ж ы л к ы уйездеп тур. Ш а н а н ы ц та б а-
нындай к а й к ай ып ж а т к а н к а с к а жолмен пар атты фаэтон
а у ы л г а т а ма н к у л д и л ар а нд а , ес1к а лдында ж у р ге н ул-
кен- к 1Ш1 у д 1реЙ1се к а р а п сэл ту рд ы да, б 1р мезплде
ж о л а у ш ы л а р д ы ш ы р ам ы т к а н болар, б 1р топ б а л а бер1
к а р а й лап койды. Ж а м ы р а р а н коз ыдай андыздап, к ап тап
келед1.
— Ал ба ст а л ды . К о рж ын ы нн ын аузын шеше б е р, —
дед1 Д е м е ж а н Б и б 1ге бурылып.
С о л - а к мун екен, ауыл шетше таяп 1рюлген куймен!н
у с т 1 ш у п 1рлеген у с а к б а ла ра толып кетт1. Д е м е ж а н н ы н
к е нж е 1Н1С1 Э б д1ра сыл б а с т а т к а н немере б ау ырл а ры,
к е р ш 1- ко л а н ны н солармен б 1рге ойнап ж ур ге н к а ра сирак-
тары. Б и б 1 з ат ын да ете б а л а ж а н болатын. Б 1р н е ш е у 1н
алд ын а отыргызып, алма -к ез ек б еттершен суЙ1п ж атыр.
Б у л а р тер ж а к т а г ы улкен а к о рда нын к а с ын а т а ян г ан ш а ,
к о р ж ын н ы н б 1р б а с ы н д а г ы кант-кэмпит, е р ж - м е ш з ез
иелер1н т ауып та калып едь
А у ы л д а шеттен келген к1С1лер бар сек1лд1. О н а ш а л а у
Т1г 1лген к о н а к у й д 1н сыртындаг ы кермеде к у м к ер-тур-
манды б1рнеше ж а р а у аттар б а йл а ул ы тур. Ж о л а у ш ы л а р
куймеден тус1п ж а т к а н д а , улкен а к у й д 1н к ас ын да топ-
танып т у р г ан улкендер де бер1 к а р а й а янда ды. Ен алда
К е р 1м ба йдын 031, одан сэл кеЙ1Н1рек А ж а р бэйб1ше мен
т а г ы б а с к а ж а к ы н ту ыстар. Д е м е ж а н алдымен экес1'не
келш сэлем берген. Б у л кунде е л у д щ мол 1Ш1Н а р а ла п кет-
кен Кер1мбай узын бойлы, мол бурыл с а к ал ды , туксиген
к ал ын к а б а к т ы н астынан шу н ет кез1 а д а м г а тес1ле карай-
тын, туе 1 с у ы к а йба рл ы К1С1 ед1. Кептен кермеген Деме-
ж а н д ы ж а й г ана к у ш а к т а п иыгынан к а к т ы да, алдына
кел1п, И1Л1П сэлем еткен Б и б ш щ мандайынан И1скед1.
— Калай, балалар, ш арш ап-ш алды кпай ж аксы ж ет-
Т1ндер м е ? — д е г е н н е н б а с к а кеп т ш к а т к а н жок.
Е н д 1 б у л а р д ы а рт ж а к т а г ы кал ын топ к у т 1п тур ед1.
Э к е к у ш а г ы н а н босап, шешелер к а у ымы н а к ала й ж е г п
солай, Д е м е ж а н мен Биб! тасып т е г 1лген мей1р-шапа-
г аттын мол т е ш з ше К1рд1 де кетт1. Екеу1 алдымен мама
к аз да й м ам ыр ла г ан А ж а р б э й б ш е н щ к уш а г ын а б1р-б1р
сунг1п ш ы кк а н. Со на н кешн- ак кезекте т у рг ан шешелер
мен женг елер, а г а - б а у ы р л а р о рт а г а алып, к ау м а л а с ы п
44
э к е тп. К е л - к е а р ыс т ык ыкылас, с а б а с ы н а н а ск ан сагы-
ныш. Б у л а р бейне ж е р т у б ш е н келген а д а м д а р сеюлд1
Же нг ел ер1 ж а с т а й к а л а ж а г а л а п кеткен Д е м е ж а н д ы
«Тере б а л а » деп атайтын-ды. Т э н 1р 1м-ау, кептен у мыт
болып кеткен осы б1р аяулы сезд1 к а й т а д а н е с т у д щ е з 1
к ан д а й к ы м б а т ед1?!
— Т е р е б а л а - а у , к е л ш ш е г щ мен е к еу щ к а л а г а бар-
ды нд а р да, к у р 1к болтан т а у ы к т а й жа т ы п а лд ын да р той
м ул д е, — дейд1 улкен а т а с ы С а г ы м ж а н н ы ц эйел1 К,амария
— Ка тын алтан, бэлем, е з щ е ж а к к а н екен. Б 1р жыл-
дь щ 1Ш1нде с о к т а л д а й боп к ет шс щ той,— дейд! екжнп
б 1р ж а к ы н ж е н г е л е р д щ б 1р 1.
— Б и б ш щ отауын б 1л г енде й- а к т 1пп койтан е к е нб 1з
О т а у л а р ы н ж а с а у ы м е н дайын тур, б а р а с ы н д а р да кумп
ете к а л а с ы н д а р , — дейд1 уш1нш1 б 1р кэр1 женге.
А л т а ш к ы а бы р - с а б ыр д а н кешн эйелдер ж а т ы Биб!Н1
о р т а т а алып, о т а у т а к ар а й ертш кетт1 де, Д е м е ж а н уй
с ы рт ы н да элдек1ммен с е й л е с т т у р т а н э к е с 1Н1н кас ына
к ай т а оралды.
— К а л а д а не ж а н а л ы к т а р бар? Ши- а мбы, т а г ы б а с к а
у л ы к т а р т е п е с а у ш ы л ы к т а м а ? — дед1 Кер1мбай б а л а сы -
нын б а с - а я г ы н а б а ж а й л а й кез Ж1берш.
— Б э р 1 аман-есен... Д у г а й - д у т а й сэлем ж о л д а д ы С1зге
Ш и -а мб ын ын С1зге арнайы ж е т к 13 деген ез сэлем1 т а гы
бар. Онысын ж а т а - ж а с т а н а а й т а р мы н, — деп Д е м е ж а н
к а с т а р ы н д а т у р т а н бетен ю е ш щ кез1нше ш е ш 1ле койма
ды. Б 1р а к э ке с 1Н1н отан ш ыдам ы жетпей:
— О ры с пен К ы та й а рас ын а шекара т а ртыла й ын
деп ж а т ы р дейд1 той. Ол не с е з ? — дед1 мэйменкелеп
т у ру д ы у на тпа йтын э д е т 1мен.
Д е м е ж а н т а н калды. Т а н к а л г а н д а экес^ш'н с е з 1не
емес, к а з а к т ы н «узын к ул а тынын » ш а п ш а н д ы т ын а та-
ныркап тур. Г у бе р н ат о р к енс ес 1Н1н ез1нде сонгы б 1р-ек 1
кунде тана мэл1м болтан бул х а б а р д ы н кыр ел!не к ала й
ж е т ш улгерген1, шынында да, к айр ан к а л а р л ы к ед1.
— Со л ест1'ген1Н1’з рас, кеке. Мен1н С1зге экелген ба сты
ж ан а л ы т ы м да, Ши - ам бын ын айта ба р деген сэлем1 де
осы мэселеге б а йла н ыс ты, деген а ма л сыз езу тартып
Б у л х аб а р д ы С1здер к ал ай ест1дщ1здер?
— Е, к ал а й д е р щ бар ма? О с ын д а т ы ж у р т т ы н бэр1
гулес1п ж у р той, э й т е у 1р,— дед1 К е р 1мбай к аб а т ын ашпа-
ган с у ы к к а л п ы . — Ал енд1 шешене бар. Б 1раз демалып
сусын басып алг ан сон к о н а к уйге к ел е рс 1н... Ж а н а сен
к ел ерд 1н алдында, Сы м а й ы л з э н г 1 кел1п туст!. Сол к ю г е
к 1р 1п сэлем бер.
45
Со ны айтып, ©31 сыйлы ккплер отырран к он а к уйге
к а р а й беттедь Д е м е ж а н онсыз да улкен у й д е п шешелер
к а с ы н а ж е т у ге асырып турран. 1шке юр с е Биб1 де, Б а б а
л ы к та осында екен Биб1 с а нд ык т ь щ аузын ашып, улкен-
дерг е б а з а р л ы к у л е с т 1руге К1р1с1пт1... А ж а р ана сы мана
к а у м а л а г а н к е п ш ш к т щ а р а с ын да б а ла с ы н а деген сагы-
нышын с а р к а алмай к а л с а керек. 1шке юрген бойда
Д е м е ж а н д ы к а й т а д а н к у ш а к т а п , айналып-ушрьле баста-
ды ©зшен э лд е ка й д а биж, теректей Ж 1г г г п к о г а да й шп
экелш, бетшен, ман да йын а н айма л ап сушп жатыр.
— К, улыным-ау, езщд1 к а г а з сорып т а с т а г а н ба, биыл
б Iр турл 1 ж у д е у с щ р о й ? — деп кояды а ра - ар а с ынд а .
Оны мына Биб1ге айтыцыз, апа. Бэйгеге косатын-
дай, меш ш©м1штен кысып, ж а р а т ы п жу р г е н — осы
к е л Ы щ з , — дейд1 Д е м е ж а н ш е ш е с ш щ сезш к ы з ы к к е р т .
Бул се з ге Биб1 кэд!мг1дей кысылып, к ы з а р а к т а п
к ал ды Ол да е з ш ш е д а у айтып жатыр:
Онын, С0 3 1 Н т ын д а ма ц ыз , апа... 0 з щ 1з кыста Ж1бер-
ген та йд ь щ ет1 мен тэтт1-дэмд1н,1зд1н бэр1н осы б а ла н ыз -
дын, ©3 1 - а к жеп т а у ыс к а н.
Жа ст а рд ы н, ж а р а с т ы к т ы эз1Л1не б ы л а йг ы ж у р т мэз
болып к у л к ш жа т ы р . Кеш1кпей улкен уйг е д а с т а р к а н
жа й ыл ы п, кымыз к уй ыл а б ас т а г а н. Б ул кунде ж а с ы елу-
ден асып, ет1 а уырла п, то лыса тускен А ж а р б э й б 1ше 61 р
а у ы л д ы н а на сындай, колы ашык , д а с т а р к а н ы мол, а са
б а й с а л д ы К1С1 едк К е р 1мб а йд а й ел а г а с ын ын к ат а л мше-
31нен, а ш у - а й б а р ы н а н ыг ыс ка н ж ур т , к ебшесе, осы А ж а р -
дын. т©н,1рег1не ушрите берет1н-д1. Куйеу1н1н, бойынан
т а б ы л а бермейт1н кейб1р касиеттерд1 осы бэйб1шес1
толыктырып, ж а м а п - ж а с к а п , бут1ндеп о тыр атын дай ед1.
А п п а к ш а т ы р д ай к име ше к- ша р ш ы с ы на ©м1р! к ыл а у тус-
пейт1н, кызыл курен, катипа камзолынын, ек1 ©Н1р1нде кап-
сы р м а л ы куМ1с т уймелер уймелеген, ек1 к олыныц с а л ал ы
с а у с а к т а р ы алтын жуз 1ктерг е толы А ж а р д ы ц каз1рг1 сэн1
де ж у р т т а н ез геше. Э к е - ш е ш е а ра с ын д а г ы кыс пен ж аз -
дай осы 61 р керерарлыкты тары б1р рет ес1не алган Д е
м еж а н а на сы ны ц эл1 де эж1м айг ыздай к ойма г ан нурлы
жуз1нен кез а лмай у з а к к ар а п отырды. в з ш щ де анасын
шын ка т т ы са г ын г ан ын енд1 сез1не ба ст а г ан .
Б ф кезде д а л а д а н с а мб ы р л а г а н э л д е б 1р д а у ы с е с т ь
л т ед1, кеп кеш1кпей э л п а да м б о с а г а д а турран бала-
ш а г а н ы былай ыгыстырып, 1шке б а с а - к е к те п ю р т келе
жатт ы. ©31Н1Н М а й л ы к арасы екен. Кер1мбайдын туран
1Н1С 1, м а л - жа н ын а к а ра йт ы н майлыгы мен сулыгы... Устш-
д е п т у й е ж у н шекпенн1ц ек1 е т е п д а л ак т а п , б а с ын д а г ы
46
кене тоз елт1р1 т ым а гы н ы н б!р куларын 1шше жы мы р ы п
алыпты. М а н а д а н бер! ат у с т ш д е , мал а р а ла п ж у р ге н бе
к а л а ш ы л а р д ы н х аб а р ы н естш, ш ау ып жетк ен б е и осы
б о л с а керек. Ке л е - ак. Д е м е ж а н д ы б а с са лып, м а н да йы
нан суйд1. О рн ы н а н турып сэлем еткен Биб1'ге де «тэн,ф
ж а р ы л к а с ы н » айтып жа т ы р .
М а й л ы к , ЭС1Л1, к у ш л де к м ак т а н н ан да к ур ж у р е т ш
к км емес ед1. А л г а ш к ы аман- сэ лемнен кешн, 1нпн ж ар ып
эке тш б а р а ж а т к а н сол се з де р ш т у й д е к - т у й д е п м е н сы р т к а
шырара ба ст а д ы.
— М а н а сендер С э м е к е с а з ын ан бер! бурылып, Шил1-
бастауга енкейгенде, мен Кеккайнарда кысырактын
у ш р ш е т а н б а ба ст ыр ып ж ат к а н м ы н. К о с а т жекке н коны-
р а ул ы к уймеш кергенде, ж ы л к ы ш ы л а р «апырай, бу л юм
б о лды екен» де с ш а н- т ан болып, а у ы з д а р ын а шып кал
ды... Ал мен б 1рден бкле койдым. « Мы н а кетш б а ра
ж а т к а н — д э у д е болс а, не Ш и - а м б ы н ы н ©31, не б1здщ
Д е м е ж а н » дед1м. О с ы е к е у 1нен б а с к а бул ©лкеде пэуеске
мш1п ж у р е т ш К1м ба р? С о д а н журег1 к у р г ыр алып ушып,
ша у ып жеткен бет1м осы.
М а й л ы к а г а с ы н ы н м1нез1н ж а к с ы б1лет1н Д е м е ж а н
1штей мырс-м.ырс к ул ш отыр ©31Н1Н бул с а па ры енд1
ж а з бойы о с ыла й ж ыр болатынын да 1Ш1 сезед1 М а к т а н
ш а к туысын сейлете туск1с1 кел1п, биыл т е р т тул1кт1н кыс
та н к а л а й шыкк а нын , кектемг1 ер1с-коныс ж ай ын с у р а с
тырг ан . М а й л ы к мал жен1не келгенде к а м ш ы са лд ы р ма й-
ды, б1рден жел дей е с т ж у р е берд1.
— Е, тэшр!, Б а р л ы к т ы н к а л ы н к а т п а р к ой н ау ы мен
бук1л ©61С1Н, Ж а р с у д ы н к о г а с ы мен киягын сур к аз ыд а й
кертш жеген м а л д ы н к ы л ш ы р ы к иса ятын ба ед1 А л т ы ай
к ы с бойында М а й л ы к а г а н бел шеш1п у й ы к т а д ы ма
екен?! «Ел иес1 — К е р 1мбай б о л г а нд а , мал иес1 — М ай
лык» дегенд1 осы ел т е п н айтып ж у р дейс1н б е ? — деп
б 1р кетт1.
— Биыл кектемг1 жайылым-ер1СТ1 де молынан камтып,
б 1з д 1н а у ы лд ы н тебес1'н кермесе а да с ып кетет1ндей ит1не
к онатын б 1раз ага йын ды бу л т е н 1рекке ж о л а т п а й отыр-
мын,— деп 1агы шалкыды.
Бур ын тек К е р 1мбай зэнг^нщ бу ын а мае болып, кырып
кете ж а з д а п ж у р е т ш М ай л ык , енд! оган Демежаннын,
б у ы к ос ыл г а н д а , Т1ПТ1 а с п а нд а й т у с ш, ж у ы к а р а д а ж е р г е
к онатын тур! ж о к едк Соны сезген А ж а р бэйб1ше осы
т у с т а се з ге а рал а сып:
— Ж э , жетер... Ш а р ш а п келген б а л а н ы н миын а шыт
пай коя т у р с а йш ы, б а р б о л г ыр , — деп кайнысын тыйып
т а с т а д ы . Соыан сон, Д е м е ж а н г а бурылды д а : — у лкендер
к ут ш к а л г а н шырар, енд1 к о н а к уйге бар, б а л а м . Кэр1
зэн,г1 к а м к е щ л р о й , д у р ы с т а п сэлем бер, — дедь
Ажардын, «кэр1 з э н п » деп отырраны — тестег1 К а р а -
менде ж ар ын ан келген С ым ай ы л з э н п едь Бул — Торт-
уыл 1ш1нде Демежаннын, а са сыйлайтын адамы. Ж а с
ж 1птт1 ол к1С1ге а с а ыстык ететш т а г ы б!р ж а й бар. Д е м е
ж а н Ши-амбынын, к олында а м а н а т т а б олг анда , Сымай-
ылдын,, оз1мен т а р д ы р л ас К а й ы ц б а й деген б а л а сы м е н жуп
ж а з б а й б 1рге ж у р е т ш . Со л К а й ь щ б а й кешн э к е с ш щ колы-
на барып, эбден а з а м а т болран шаг ында, осыдан ею жыл
б урын м е з п л а з кайтыс болган- ды. А л д а г ы ж у з д е с у д щ
а у ы р л а у болатынын с е з т , Д е м е ж а н орнынан к о т е р1ле
берд1.
К о н а к уйде, эке к ас ын да осы елд1н, эр руынан жинал-
ган он ш а к т ы а д а м б а р екен. Терд1н, дэл т е б е с ш д е а пп а к
с а к а л ы б а у ы р ы н а тускен, к а п с а г а й 1р1 денел1, кас-к1р-
ш г ше деЙ1н ту ге л а г а р г а н Сы м а йы л зэн,п отыр. Бул кунде
«кэр1 зэн,п» а тан г ан , ис1 Т о р т у ы л ды н ен улкен1, алдынан
ешк^м кесе отпейт1н кэд1рменд1 кэр1С1. О г а н т а к а у отыр-
г а н да р — Ш о т ж т щ аткам1нер1 К ы з ы л б а л а , Сымайылдын,
оз 1Н1лер1 То йш ы мен М ш а й . О д а н т©мен1рек Ка ра ме н де -
Н1Н, к а з 1р козге тус1п ж у р ге н ж а с пер1лер1 Коксеген
мен Б а йс е р к е ж а й г ас ы п т ы . С о л а р д ы н к ат а р ы нд а осы тощ'-
р е к т е г 1 Б а й г а р а мен Ж а у г а ш т ы н Тус1п, Тыныб а й сек1ЛД1
е л у ба с ы , б и л е р 1 Н 1 н де отырраны б а й к а л а д ы. Д е м е ж а н
е с жтен к1рген бойда:
— А с с а л а у м а г а л а й к у м ! — деп он, колын кок1рег1не
койып, д а у ы с т а п сэлем берд1 де, т у п - т ур а кэр1 зэнг1ге
к а р а й к ад а м басты.
К а р т т а р г а тэн ауыр кимылмен ж ер таянып, Сы м а йы л
д а орнынан т у р а берген. Д е м е ж а н д ы б а у ы ры на б а с а
к у ш а к т а п , екеу1 т е с туй1ст1рген куЙ1 б1р сэт турып калды.
К а р т к у ш а г ы н ж а з г а н сон, ж а с Ж 1 п т т щ мандайынан
суйд1 де, ж а с т ы кезбен куйбендеп тер1с айна ла бердк 0 з
орнына к а йт а ж а й г а с к а н н а н кейш де, т а ма г ы н а кептел-
ген т у ш н ш е к п ж а з а алмай, б1разга деЙ1н у н а з отырып
ка л га н. Д е м е ж а н б а с к а л а р г а да ж а г а л а й кол бе р 1п,
э к е с 1нщ т о м е н п ж а г ы н а б а рып Т1зе буккен кезде рана,
С ы м а й ы л е з ш е -631 кел1п, к е ю р е п н к ар е айыра терен кур-
С1НД1.
— К а л ай , б ала м, к ол - а я гы н сау, аман-есен ж у р с 1н
б е ? — дед1 ун1 т а рг ыл да на , Д е м е ж а н г а бу р ы л ы п . — С е ш
коргенде К а йы нб ай ы м еске т у с т , кэр1 журект1н тары 61 р
т у л а п к ал г а н ы р о й . К а й ь щб а й е к еу ле рщ кандай е д 1ндер
кеше?! Те л к о з ыд а й ж а р а с ы п к а т а р ж у р у и п едщд е р- а у.
Т а й к и я б 1ткен та р м а н д а й г а сыймады р о й менщ кайран
кулыным!
Уй ш ш д е п у лкендер к а р т т ын к уй - жа йын 1штей угы-
нып, э де ш э н п м е г е а ра л а с па й , са бы р с а к т а п отырран.
Т е к осы т у с т а рана ж а н - ж а к т а н ж а м ы р а й т 1л к атысып,
ж у б а т у сез дер айтып жатт ы:
— Болран 1ске б о ла т т а й б ер 1к болыныз, а к с а к а л .
Б о с а й берш к ай т е аз . . .
— Е-е, ж ы ла п - с а к т а р а н н а н б 1рдеце енетш болс а, жок-
т а у зары аз болып ж а т к а н ж о к кой.
— К,удай бергенш а лс а да, б ерерш а л м а с ы н , — д е с т
ж ат ыр .
С ы м а й ы л д ы ц сол ж а к Т1зесш баса, э р м м н щ а уз ын а
б 1р к ара п, он ж а с т а р ш а м а сы н д а гы , ек1 кез1 шоктай
жайна ра н, б а с ы нд а зерл1 т а ки я с ы бар, де ц г ел е к ж у з д 1,
к о н ыр к ай б а л а отыр ед1. Кэр1 з э н г 1н1н кен1Л1не медеу
тутып, к айд а б а р с а да к а с ын ан т а с т а м а й е р т 1п журет1н,
кеп кыздын, 1Ш1ндег1 е н д1г1 ул б а л а с ы — осы Кер1мбай
сол б а л а г а н а з ар то к т а ты п, сэл бегелд1 де,
— К у д а й р а шук"1р, эл 1 де к ольщыз к у р емес кой.
ЕНД1Г1 кунде к ас ыц ызра к а р а йы п е р 1п ж у р ге н мына б 1р
к ар а домалактын, кайырын т 1л е н 13. Т1рш1Л1к болс а, бул
да э л ь а к а з а м а т болып, адам к а т а ры на кос ылып кетед1,—
деп ез т а ра п ын а н б 1р б а с а л к ы с е з айткан.
Уй и е с ш щ бу л л е б 131н эр т у с т а н к о с т а у ш ы л а р табылды.
— Е-е, адам болды деген осы емес пе.
— А т а с ы н ы ц к ас ы н а ерш, атын ерттеп беру г е ж а р а -
га ны аз о лж а ма?
— Б э р 1м 13 де осы б а ла д а н ескен ж ок пы з б а ? ! — дес-
кен колпаш с ездер ест1лд1.
С ы м а й ы л уй 11шн кезбен шолып, басын изектет1п аз
отырды да:
— К,айтем13 енд1... К у ж ан кеудеден ш ык п аг а н сон,
осы б 1р куШ1КТ1Н Т1л е у 1н Т1леп, от оттап, су 1шш ж у р ш
ж а т к а н арсыз пендем13 гой,— деп а у ы р курс1нд1.—
С ы б а н С а б ы р б а й акын о сында й б 1р энгпме у с т 1нде:
Ж а к с ы да болса карагым,
Ж а м а н да болса карагым.
Улым ж ам ан дегенде,
Солтабай тере берер ме,
Ж а к с ы туган Барагы н,—
49
тартып, т е б е с ш е н шскеп койды. С о н а н сон, есше элдене
т у ск ен д е й: — К у д е р 1, сен Д е м е ж а н а г а н д ы б1лесщ бе?
Ол — се н щ К а й ы н б а й к ек енн щ ж ол да с ы р о й ... Бар,
а г а н а сэлем бер!— дедк
Кудер1 е т ю р бала екен. Ж у з 1 б а л б у л жанып, орнынан
атып т у р д ы д а , Д емежан нын , а лд ын а келш и ш п сэлем
берд1. Д е м е ж а н оны ж 1бермей, бетшен с у шп, к а с ын а
отыррызды.
— К а л а й , окып ж у р с щ б е ? — дед1 баланын, а р ка с ы на н
кушактап.
— Ме н о к у д ы э л д е к а ш а н т а у ыс к а м. . .
— Т а у ы с к а н ы к а л а й ? Д у н и е д е сен окитын о к у кал-
мараны ма сонда ?
— К о к ы м б а й молда 613Д1 ею ж ы л д а й окытты да, ез
о к у ы т а у с ы л ы п к а л г а н сон,, б э р 1М13Д1 т а р ат ы п ж^бердк
К у д е р ш щ с е з ш е у й д е п л е р д щ бэр1 кыран-топан к у л ю п
жатыр.
— Эй, б а л а м ы с ы н деген!
— Б о л м а г а н сон шынын а й т т ы - а у акыры.. .
— Д е г е нм е н тш сындырып, к а р а т а н ы г а н ы ны н е з 1
к а н ша л ык . Б1р а д а м г а К о к ы м б а й д ы н о к у ы да ж е т ш
т у р , — дес1п о т ы р г а н д а р эр т у с т а н кеу-кеулеп экеттк
Д е м е ж а н К у д е р ш щ зерект1пне кызыгып, Сы м а й ы л
зэнг1ге: « б а л ан ы з ды к а л а д а г ы к ы т а й ш а о ку г а берсен1з
н е г п » деп а й т у г а б\р о кт а лд ы д а , бул жа г ын ан аузы
куЙ1п к ал г а н к а р т ж а л г ы з у лды к олдан шырармасын
сез1п, 1рк1Л1п калды.
О с ыд а н ею ж ы л бурын К а й ы н б а й кайтыс бо лг а нда ,
Д е м е ж а н экес1мен б1рге барып, м а р к у м г а т о п ы р а к салып
кайтк а н- ды. С о д а н кейш С ы м а й ы л а к с а к а л д ы кер1п отыр-
ганы осы. Б а л а с ы н ы н ка йг ыс ы к а р т а д а м г а о на й тиме-
ген сек1лд1, содан бер1 кэр1 зэнг1 курт темендеп, ш е п п
кет1пт1. К а й ы н б а й ел1мге киятын ж ан ба ед1, шынында?
Он е юд е б 1р г у л 1 а шы л м ай турып, не бэр! жиырма 61'р
ж а с ы н д а кыршынына н кнылды.
Д е м е ж а н мен К а й ы н б а й Ш и -а м б ы н ы н колында ама-
натта ж у р г е н д е т а б ы с к а н . Ол кезде А й м а к о рталыгы
Дерб1лж1нде. К а й ы н б а й б у д а н б!рер ж ы л бурын келген
екен, екеу1 ж а н а д а н а шы лг а н кытай мектеб1нде б1рге
окыды. Кепш1Л1г1 кытай, ма н ь ч жу р, с1бе-солан балалары.
1ш1нара а м а н а т к а бер1лген к а з а к б ал а л а р ы да у шыра -
сады. С о л а р д ы н а р а с ы н а н ж ас ы ез! куралпы, т у р- ту лг ас ы
к а з 1рг1 Кудер1ге к ел ет1н, бет1нен кан т а мг а н енд! ба ла
Д е м е ж а н н ы н назарын б1рден а уд а рг ан . Кеп узамай екеу1
дос болып к е г п . К а й ы н б а й ана т ш н у мытынк ыра п кал-
50
ран екен. Онын, е с е сш е к а л м а к ш а мен к ы т а йш а ра су да й
агып тур. Д е м е ж а н оран к а з а к ш а уйретш, К,айын.бай
буран к ы т а й ш а у йрен уг е кемекте сш, ж а т а к х а н а д а екеу1
к ойындасып б 1рге ж а т а т ы н болды. Кайьщбай е зшщ
ж а у г е р ш ш к ж ы л д а р ы к а л м а к кол ына т у с т кеткен к а з а к
б а л а сы екенш рана б 1л е д 1 екен. О д а н аррысын та ра т ы п
айта а лмайды. К а й ы ц б а й д ы ц к ан да й откелектен етш кел-
генш кешн бшд1 р о й екеу1 де. О н ы н С ы м ай ы л з э ц п н щ
б а ла с ы екенш, кеппкпей эке мен б а ла та б ыс ып, зор куа-
н ы ш к а кенелетшш, К а й ы ц б а й Ш и - а м б ы д а н еннлге б1р
торан су алып, ел алрысына б е л е н ет шш Д е м е ж а н ол
кезде к ай д а н б ш с ш .
К а й ы ц б а й э к е а м е н т а быс ып , а й м а к орталыры Шэу е-
шекке кешкеннен кешн де, екеу1 ес ю ж а м б ы л д ы ц ш ш д е
у ш жыл б1рге окыды. Мектепт1 б т р г е н соц, Д е м е ж а н
к а л а д а т й ш а ш болып к ал ды да, С ы м а й ы л з э ц п ез улын
уйленд1рмек болып, ауылра а лып кеткен. К а й ы ц б а й д ы ц
ептеп екпес! а уы ра т ы н еди К ы м ы з 1Ш1П, денсаулырын
ту земек болып, е к ь у ш ж ы л д а й а у ы л д а ж у р 1п калды.
С о ц р ы рет к е р 1скенде рец1 тым ж а к с ы сиякты ед1. Д е м е -
ж а н ды ж а й л а у д а р ы ез а уы л ын а конакка шакырып
кеткен. Б 1ра к к айта к е р 1су г е тардыр ж а з б а д ы р о й . К а л а -
дан к а й т а р ж о л д а Б а х а л д а й д ы ц уЙ1не тус1п, шай 1шш
аттанран екен. Ау ыл р а а уы ры п ба рыпты да , у ш кун жа т ып
к айтыс болыпты. « Ш и - а м б ы да н б 1р торан су а латын
к а з а к с е н б 1с 1ц» деп, х а л д а й л а р у з е ц г к ш е у жа р ып Ж1бер-
Д1 ме деген к у д 1к бар...
Д е м е ж а н н ы ц ой жел1С1н у й де пл е рд 1 ц д а б ы р - д у б ы р
э ц п м е а бел1п Ж1берд1. Б у л кезде улкендер жары а лд а
болатын а с ж а й ы н сез ете б а с т а г а н екен. Е р т е ц Т ер ту ыл -
дыц б а с т ы - б а с т ы а д а м д а р ы т е м е н п М э м б е т 1шшдег1
О т ын ш ы б ид щ асына а т т а н б а к кершед1. С о л а с к а б 1рге
б а р а й ы к д е п , Кер1мбай кеше С ы м а й ы л зэцг1ге К1С1 Ж1б е р 1п,
арнайы ш ак ы р т ы п а л г а н ы мэл1м болды. К ы мы з д а н кеЙ1н,
шай д а с т а р к а н ы у с т 1нде енд 1Г1 б 1р а лу а н э ц п м е сол ас
т урал ы болып ед1.
Кун1 кеше, а лпысыншы ж ы л д а р д ы ц о р т а с ын да , жер-
ПЛ1КТ1 М а н ш ы н ек1мет1не к ар с ы к е т е р ш с т е ду нг ен дерг е
косылып, Байж1Г1т колын б а с т а г а н М э м б е т т 1ц а т а к т ы би1
Отыншы еткен жылы осы у а к ы т т а ез а ж а л ы на н кайтыс
болган-ды. О т ын шы ез т у с ы нд а осы о тырга н Сы м а й ы л -
дыц да, Кер1мба йдыц да кеп а р а л а с к а н , к а р у л а с , дэмдес
болтан адамы. К е т е р Ы с т щ б а с кез1нде осы С ы ма йы л
б а с т а г а н Т е р т у ы л Ж1пттер1 де Байж1Г1Т колымен 6 1 р
са пк а турып, Хэб е н- амб ы мен Шаг а н- кег енн1ц э с к е р 1ие
51
С ы м а й ы л д а й ел а г а л а р ы н а улкен сын болуы мумкш.
С о н д ы к т а н бу л т е ш р е к т е п а у ы л да р сонгы а й л а р д а дэмел1
деген аттарын ж а р а т ы п , к уреске т у с е тш па лу а нд а р ы н
сайлап, улкен эб1гер, д а й ы н д ы к у с т ш д е болатын.
Уйде отырган улкендер а лд а г ы а с ж ай ы н д а б 1раз
э н п м е кылып келд1 де, осы кунге дешн к а н ш а айтса да
жыры т а ус ыл ма й т ын б а я г ы ж а у г е р и п л ж ж ыл д а р ы н а
ка йт а ойысты. Со л б!р ереу1лд1 кундер еске тускенде,
«ой-пой, ол да б 1р дэурен екен гой» д е с т , ж е л ш ш с т
кал а тын эдетк Ел с а н а с ын д а е шп е с гз к а л д ы р г а н Ш а г а н -
кегеннщ канды жорыгы, а т а к т ы Бор б ат ыр со гысы кеп
жыл бойы айтылып келе ж а т с а да, мун да й б а с к о с у л а р д а
та гы 61 р рет с е з болмай калмайды. Бул рет э нпм е ©рб1-
тш, соз б а с т а п о тырга н — С ы м а й ы л з эн п. ©йткеш, Ша-
ган-кеген жорыг ы кезшде коп шабылып, к атты шыгынга
у ш ы р а г а н — Т о р т у ы л р у ла р ы б о л с а, оныц 1шшде С ы м а й -
ылдын ©з б а с ы т а р т к а н к а й г ы - к а а р е т те аз емес-т1. С о ны
б шетш Д е м е ж а н ж а ц а г ы б!р сзтте эдеш сез г е а р а л ас ы п :
— З э н п ата, осы о ки г а л а р д ы кезбен керш, колмен
у с т а га н а д а м д а р д ы н б 1р 1 — ©31Н13 гой. С о л ш а п к ы н ш ы-
лыктын,, эс1ресе, К,айынбай т а г ды р ын а б а йла ныс ты ж е р 1н
©з а уз ыныз бе н б1р айтып б е р 1Ц13ш 1!— деп к ол к а салган.
Кэр1 зэнг1 кеп кутт1рген жок, К9С1Л1П сейлеп кетт1.
Д е м е ж а н онын, э н п м е с ш ез1 б1лет1н деректермен толык-
тыра, терендете угынып отырды. Сымайылдын, а й г уы нша ,
Т а р б а г а т а й д а кетер1Л1с туын т у нг ы ш кетерген — к а з а к
тар емес, Бор батыр б а с т а г а н ду нг ен дер. Бор батыр сол
кезде ж ас ы ж иы рма бестерге енд1 келген, б а к а н бойлы,
апай тес, алып а з а м а т б о лс а керек. Бай д у цг е н д е р д щ
е п п н д е кеп ж ур г е н, тес!к екпе, кедей Ж1пт екен. Жерг1-
Л1КТ1 М а н ш ы ц ек1мет1 мен бай к о ж а й ы н д а р ы н ы ц корлы-
гына шыдамай,. м анайына ез1 сеюлд1 т1леулестерд1 т о п
тал, а л г а ш бас кетерген — сол Бор к ершедк Ал, кейш
к а з а к пен д у ц г е н б1р!г1 п, ереу1лд1н ерши т у с у ш е Ко б ык -
тагы Шаган-кегенн1ц к а з а к к а к арс ы ж у р п з г е н канды
жор ыг ы себеп болыпты.
Ол кезде Т а р б а г а т а й д а 1шкер1ден жер ауып келген
ду цгендер каз1рг1ден э лд е ка й д а кеп болатын. К е т е р ш с
куннен-кунге у лг а йып, Бор б а тыр кетерген а к т у д ы н
астына к а з а к т а р д ы н да ж ин а л а б а с т а г а н ы н керген ай-
м а к ты н сол кездеп эм1рш1С1 — Х эбе н- амб ы кол ынд аг ы
еюмет эскер1мен бул1кш1лерге тетеп бере а лма с ын сезед1
де, м у с ыл м а нд а рг а карсы ол да е з шш е б у д д а уранын
кетерш, «крест жорыг ын» у й ым д а ст ыр гы с ы келед1. Кобык -
тагы к а л м а к д 1н ш 1л д е р 1н1н колтыг ына су б у рк ш , Ш а г а н -
53
к арс ы атой салып б!рге ш аб ыск а н. С 1бет1 е з е н ш щ т е м е н п
а н г а р ы н д а г ы к а з 1р « Кэ шр к а ш к а н » а т а л а ты н сары жа-
з ык т а к е т е р ш с п л л е р Маншын, эскерш а л г а ш рет ойсыра-
та ж енд к Б ул ш а й к а с т а дуцгеннен шыкк а н Бор батыр
мен Байж1Г1т шлнде С а й б о л а т т а н ш ы кк а н Ко ныз б а
тыр е р е к ше кезге ту скен. А л г а ш к ы ж ешстен кейш, сонын,
а лдында кеп ш ы р ы н р э у шы ра п, тоз-тозы шыгып босып кет-
кен Т е р т у ы л д а р осы К у л ы с т а й д а ес ж и ю ушш калып
койды да, Байж1Г1т жа р ы ж а у э с ке р ш щ ек ше 1зше ту сш,
Е р е н ка б ыр р а б о к т е р ш д е п с о н а у М а н а с ез е нше дешн
куып барды.
Б а й ж т т та йпа сы н е р е у шг е кетеру де баяры К а б а н б а й
б а т ыр д ыц ш е б е р е а Э д ш б е к пен Т о к ыр би дщ де к ос кан
улес1 аз болтан жок. Э д 1л бек «атам К а б а н б а й д ы ц сан-
ды к та ж а т к а н туы ед1» деп, айбынды а к ту к е т е р 1п ш ы к
кан. К о л да р ы нд а ры к а р у - ж а р а к т а н гер1 Байж1Г1т ел1н
к ат т ы жел1кт1р1п, ж е щ с к е кул шындырра н — осы ту бола-
тын. Байж1Г1т ру л ары ду нг ендермен б1рге, к а ш к а н жаудын,
кыр соцынан к а л ма й М а н а с т а н ары асырып т а с т а д ы да,
Е р е н к аб ы рр а бе к т е р ш де бес- алты жыл Дэурен с у р д к
О р т а л а р ы н а н Кулдын, О ты н шы с ын хан к©тер1п, То кыр д ы
би, К о н ы з б а т ыр мен Эд1лбект1 б а с с а р д а р сайлап, М а н а с
б ойында бес- алты жыл бойы К а б а н б а й д ы н а к туы жел-
б 1реп турды.
Б 1рак, амал не, ол д э у 1р у з а к к а б а рма ды гой. Коп
у за ма й, ж е т ш с ш пп ж ы л д а р д ы н б ас ында кетер1л1сш1лер
жендлш, Маншын, ек1мет1 к а йт а келш, орнады да, Бай-
Ж1Г1Т а у ы л д а р ы арып-тозып, Т а р б а г а т а й г а кайтып келуге
м э ж б у р болды. К е т е р Ы с б а с ш ыл ар ы : Отыншы, Эдкпбек,
Т о к ы р а уы л да ры е к 1м етт1н ж а з а л а у ш ы э ск ер 1нен жас-
канып, бу рынг ы ез мекендер1не де т у р а к т а й алмай, орыс
жер1не т а ма н о йыска н. Б а с т а р ы н а кун т у а калса, ары
к а р а й к еше ж е н е л у г е ынгайлы болсын деп, Б а р л ы к
т а у ы н ы н А л ак о л ж а к б©ктер1не коныс аударып, эл1 кунге
дей|‘ н ЭЛ1ПТ1Н артын барып отырран жайы бар ед)’...
Енд1, мше, к а л ы н М э м б е т Отыншыд ай арысына улкен
ас б е р т , е з д е р 1Н1н бул дуниеде эл1 бар екенш 61р эйг1ле-
мек кер1нед1. О тын ш ын ы н ез у л д а р ы момындау болраны-
мен, к а з 1р ШэЙ1 деген н емер есшщ аты д э у 1рлеп ж а к с ы
шыгып тур. А т а с ы нь щ а ру а гы н асырып, артын улкен
аспен т а р а т у г а бел бу ган — сол ж а с Ж1пт, намысты
н е м е р е а десед1. Бул ас ту рал ы ис1 Байж1Г1тке, к©рш1лес
Т е р т у ы л мен Керейге, 1ргес1ндег1 т у м а - т о к п а к к а осыдан
уш ай бурын са у ын айтылган-ды. Ш ак ыр ы лг ап жерге
б арма й к а л у — ел атына намыс. Э с 1ресе, Кер1мбай,
52
С ы м а й ы л д а й ел а г а л а р ы н а улкен сын болуы мумкш.
С о н д ы к т а н бу л т е ш р е к т е п а у ы л да р с о н .р ы а й л а р д а дэмел!
деген аттарын ж а р а т ы п , куреске т у с е тш па лу а нда ры н
сайлап, улкен эб1гер, д а й ы н д ы к у с т ш д е болатын.
Уйде о тырга н у лкендер а лд а г ы а с ж а й ын д а б 1раз
э н п м е кылып келд1 де, осы кунге дешн к а н ш а айтса да
жыры т а у с ы л ма й т ы н б а я г ы ж а у г е р ш ш к ж ыл д ар ы н а
к ай т а ойысты. С о л б1р ереушд1 кундер еске тускенде,
«ой-пой, ол да б !р дэурен екен гой» десш, ж е л т ш с т
к ала тын эдетк Ел с а н а с ын д а ошпес гз к а л д ы р г а н Ш а г а н -
кегеннщ канды жорыгы, а т а к т ы Бор б ат ыр со гысы кеп
жыл бойы айтылып келе ж а т с а да, мун да й ба с к о с у л а р д а
тары 61 р рет соз бо лма й к ал май ды. Бул рет э н п м е ерб1-
тш, соз б а с т а п отырран — С ы м а й ы л з э н п. ©йткеш, Ша-
ран-кеген ж ор ыг ы кезшде кеп шабылып, к атты шыгынга
у шы р а ра н — Т е р т у ы л р у ла р ы б о л с а, онын 1шшде С ы ма й-
ылдын ез б ас ы т а р т к а н к а й г ы - к а а р е т те аз емес-тк С о н ы
б шетш Д е м е ж а н ж а н а г ы б 1р сэтте э деш с ез г е а ра л ас ы п :
— З э н п ата, осы о ки г а л а р д ы кезбен керш, колмен
у с т а г а н а д а м д а р д ы н б\р\ — езщ1з гой. С о л ш а п к ы н ш ы-
л ыктын, э а р е с е , К а й ы н б а й т а г д ыр ы н а б а йла ныс ты жер1н
ез ауз ьщыз бен 61'р айтып бер1щзш1!— деп к ол к а салган.
Кэр! з э н п кеп к у г п р г е н жок, кес1Л1п сейлеп кетть
Д е м е ж а н онын энпмес1н ез1 б1лет1н деректермен толык-
тыра, терендете у гынып отырды. С ы м а й ы л д ы н а йт у ы н ша ,
Т а р б а г а т а й д а к е т е р ш с туын т у н г ы ш кетерген — к а з ак-
тар емес, Бор батыр б а с т аг а н ду нг ен дер. Бор батыр сол
кезде ж а с ы ж иы рма бестерге енд1 келген, б а к а н бойлы,
апай тес, алып а з а м а т б о лс а керек. Бай д у цг е н д е р д щ
е а п н д е кеп жу р ге н, т е а к екпе, кедей Ж1Г1Т екен. Ж е р п -
л 1кт 1 М а н ш ы н ек1мет‘1 мен бай к о ж а й ы н д а р ы н ы н корлы-
гына шыдамай,. манайына ез1 сек1лд1 т1леулестерд1 топ-
тап, а л г а ш ба с кетерген — сол Бор к ершедк Ал, кей1н
к а з а к пен ду нг ен 61 р 1г1 п, ереушд1н ерши тусу1не К,обык-
тагы Шаган-кегенн1н к а з а к к а карс ы ж у р п з г е н канды
ж ор ыг ы себеп болыпты.
Ол кезде Т а р б а г а т а й д а 1шкер1ден жер ауып келген
дунгендер каз1рг1ден э л д е ка й д а кеп болатын. К е т е р Ы с
куннен-кунге улг айып, Бор б а т ыр кетерген а к т у д ы н
астына к а з а к т а р д ы н да ж и н а л а б а с т а г а н ы п керген ай-
м ак ты н сол кездег1 эм1рш1С1 — Хэбе н- амб ы кол ынд аг ы
ек1мет эскер1мен бул1кш1лерге тетеп бере а лма сын сезед1
де, м у с ыл м а нд а рг а к арс ы ол да е з ж ш е б у д д а уранын
кетер'п!, «крест жорыг ын» у й ым д а с т ыр г ы сы келедг К,обык-
тагы к а л м а к д1нш1лдер1н1н колтыг ына су б уркш, Ш а г аи -
53
кегенд1 к а з а к т а р г а к арс ы а й д а п с ал ады. Осы кезге дешн
ш е р е- ш е р е боп келген к а л м а к т а р д ы Цин империясынын
т о л ы к х у к ы к т ы а з а м а т ы деп та нып, о л а рг а осындагы
с 1бе - сол а н х а л д а й л а р ы сияк ты а р т ы кш ы л ы к т а р беруге
у з д е етедк К а з а к пен к а л м а к т ы н е ж е л п !рге ж ау лы г ы н
к ай та коздырып, ек1 о р та д ан пайда т у а р м е к болады.
А й л а л ы а мб ы н ы н бул эрекет! н э т и ж е а з болган ж ок .
Н а й з а , к ылыш, с а д а к т ы н сыртында мылтыкпен кару лан-
ган к а л м а к колы М а н ш ы н э с к е р 1мен б 1рлжте бейгам
ж а т к а н к а з а к а у ы л д а р ы на т у т к и ыл д а н ш а б у ы л ж а с а ды .
К а з а к т ы н к ырыл г а ны кырылып, аман к ал г а н ы тоз-тозы
шыгып, т а у - т а с т ы н а р а с ы н а с щ ш кеттй С э л ертерек ки-
м ыл да г ан ы к о п а ры л а к ешш, Е м 1л д щ А л а к о л ге куятын
с а г а с ы н а дешн, енд1 б 1р б е л т Т а р б а г а т а й д ы бектерлеп,
А к ш о к ы , М у к а н ш ы манына дешн босып барды. Еярак
к ез д е рше кан толып, эбден ку т ы ры н ы п а лг а н Хабен
амбы мен Ш а г а н - к е г е н н щ эскер1 мунымен т о к т а г а н
жок , у р ж ке н е л д щ е к ш е 1зше т у с ш , К а т ы н с у е з еш н щ
бойында сыг ылысып о тыр г а н к а л ы н елд1 т а гы да кыр-
гынга у шы р а т т ы . 1864 жы лы , 23— 24 о к т я б р ь д е ек1 кунге
со зыл г ан к а н д ы к а с а п т а б а л а - ш а г а с ы м е н к ос к а нд а уш
мынга ж у ы к к а з а к к ырылг аны б е л г ш . А д а м каны судай
т е п л г е н сол а р а каз1р «Ойран» деп а тал а ды. Шаг ан-
кеген сол жо л ы к е з ш е ту ск ен т!р 1* ж ан д ы тугел кырып,
о л ж а г а тускен кеп малды алдына салып айдап кайтты.
Со л кундер1 С е р г и о п о л ь д а г ы орыс б е к 1Н1С1Н1н б астыгы
осы окига ж а й ын д а О мб ы г ене ра л - гу б ер н а то р ы н а арнайы
х а т ж ол да п: « К а р а т а л - К а т ы н с у бойындагы адам ел1п-
нен каз^р а я к алып ж у р е алма йсын. Ал адам етш жеп
дэ нджк ен иттер каз 1р эр 1-бер1 еткен жург1нш1'ге ша б а ты н
болды. ©лекселер са сып- ипрш, 1ндет т а р а т а т ы н кауп1 бар.
С о л елжтерд1 ж ина п кем1п, к у т ы р г а н иттерд1 атура косым-
ша к а р ж ы , ок- Дэр1 б е л у 1Н1з д 1 с ура ймын » деп е т Ы ш жаз -
ранын Д е м е ж а н н ы н архивтен т а у ы п о кы г аны бар.
Ш а г а н - к е г е н н 1н а л г а ш келш с о к т ы к к ан ж е р 1— Т а р
б а г а т а й д ы н т е с к е шн д е о тырган С ы м а й ы л д ы ц а уы л да ры
ед1. Ел ж а й л а у д а н ж а н а тускен кез болатын. Ке н п- ко нны н
э ле пм е н бейг а м отырган ж у р т к о л ма - к ол а т к а конып,
ж а с а к жинап, ж а у г а к арс ы у рыс с а л у г а юрютк Еркектер
тугел ат у с т ш д е , а у ы л да тек к а т ы н - к а л а ш , б а л а - ша г а
рана калг а н- ды. Ж а у э с к е р1 к е з 1не кершген еркек К1НД1К-
Т1Н1 кэр1-жасына к а р а м а й н а й з аг а шан шып келе жа т ыр
дегенд1 е с т 1ген С ы м а й ы л д ы н эйел1 Айтолкын уйелмел1-
суйелмел1 ек1 улын — Е а м мен К а й ы ц б ай д ы колына
тускен б 1р а т к а М1н гес т1ре д1 де, «тез б арып э ке ле р1не
54
к ос ыл ын да р » деп коя береди С о л кезде Ес1м с е п з де ,
К а йы н б а й т о р т - а к ж а с т а бо лс а керек.
А р а д а кеп айл ар етедГ Ж а у ш а б у ы л ы н а тетеп бере
алмай, ел у р к ш б а т ы с к а к ар а й ауа ды. Кешн к а з а к т а р
к ай та да н куш алып, Ш а г а н - к е г е нн щ э ск ерш кер1 куады.
Т а р б а г а т а й е щ р ш д е к е т е р ш с ш ш е р жен! ске же т ш, М а н
шын, билеуш1лер1 б а с с а у ра ла п к а ш у р а м э ж б у р болады.
Ж а у г е р ш ш к кезшде тоз-тоз болып, ж а н - ж а к к а бытырап
кеткен ел ез мекендерше к ай т а о ра л а ды. К а з а болган-
дарын а р ул ап кемш, Т1р1 к а л г а н д а р ы . т1р ш ш п н 1стей
бастайды. Б 1р а к б а с к а н ы н орны т олс а да, С ы м ай ы л
ш аныра рына тенген к а а р е т б у л т ы сешлмейдк ©йткеш,
баяры ж а й д а к атка м ш г е с т 1рш Ж 1берген Сымайылдын,
е к 1улы — Е с 1м мен К,айын,бай сол бойы у ш т 1- к у й д 1 ж ог а л -
ран ед1. Не ел1 екен1, не Т1р1 екен1 белг1С13. С ы м а й ы л жан-
ж а к к а а да м шаптырып, с у р а у с а лдырып, ек1 б а ла сы н
к ан ша 1здеген1мен, керд1м-б1лд1м деген б1р пенде шык-
пайды.
С о л кезде ж а с ы елуден асып кеткен С ы м а й ы л бул кай-
ры ны к е т е ре а лма й шепп, жатып калган екен.
Т е р т у ы л Ж1г1ттер1н1н, с а р ы а я к т а р д ы екшелей куатын
М а н а с ж ор ыг ы н а к атысп ай, елде калуынын, б1р себеб1 —
осы болатын... Б 1р а к е м 1рден ум1т уз1П, к у ш р л ж к е л т 1руге
болмайды екен. Бэйб1шес1 Айт о лк ы н е г де т а р т к а н шаг ын-
да, а р а г а ж ы л д а р салып, шекес1 т о р с ы к т а й т а г ы б1р ул
туады. С ы м ай ы л тек о с ыдан кешн гана тэндрге т э уб е кы-
лып, ел Т1рл 1г1не а р а л а с а б а с т а г а н екен. К а й т а д а н а т к а
конып, Т а р б а г а т а й д ы н ек1 б е т ш д е б ытырап жу р г е н а гай-
ындарын жина у ра К1р1сед1. Д у н и е д е н кудер1мд1 узгенде
туран б а л а деп, ж а с нэрес тенщ атын Кудер1 койган-ды.
Со л Кудер1С1 р о й — к а л к а й ы п к а с ы н д а отырран мына
бала.
Кудер! ею ж а с к а т о л г а нд а , С ы м ай ы л семьясы ойда-
ж о к т а та гы б!р к у а н ы ш к а кенелед1. К у н д е р д 1н б 1р кун1нде
ауыл г а алые с з п а р д а н а р ы п - ш а р ш а п , б1р к а л м а к кемп1р1
кел1п тусед1. Б у л — ертеде к а л м а к т а н о л ж а р а тус1п, осы
елдщ б 1р ж1Г1Т1не тиген, куйеу! елген с о н С ы м ай ы л д ы
паналап, Е с 1м мен К а й ы н б а й г а кутуш1 боп ж у р е т ш ,
КЭД1МГ1 Б о й к а кемп1р ед1. Ан а жылг ы К а л м а к шапкын-
шылыгы кезшде осы Б о йк а а я к а стына н ж о г а л ып кеткен-
Д1. А у ы л д а г ы л а р о^та-текте оны да еске алып, «с 1рэ,
сонда т у ы с т а р ын а у шы ра сы п, б 1рге е р 1п кеткен болар»
десетш. С о л Б о й к а а я к а стынан келе к а л г а н д а , т а г ы б!р
ж ок т а р ы т а б ы л г а н д а й , а уыл а д ам д а р ы к у а н а карсы
55
алады. Ж у р т ж а п а - т а р м а г а й ж е н с у р а с ып ж а т к а н д а ,
т е р д е отырран Б о й к а тебеден ж ай тускендей е т т :
— У а , С ы м а й ы л з э н п, суйшшП Айтолкын б э й б ш е ,
суйшшП Мен с е н де р д щ е л г е н д е р щ д 1 т!р1л Т1П, ешкен-
дерщд1 ж а н ды ра йы н деп келд1м,— д е м е а бар ма.
М ын а свзд1 т у т к и ыл да н ест1генде С ы м ай ы л д ы ц ж у р е п
ж а р ы л а ж а з д а г а н . А л б о са р ад а турран Айтолкын кустай
у шы п келш, Б о й к а н ы н аярын кушып ед1:
— Н е деп о тыр сы н , Бойка-ау?! С у ш н н п г е калаг анын-
ды ал... Э л д е Е а м мен К а й ы ц б а й д а н б!р х а б а р бар ма?
Е к е у ш щ к айсысын т а у ы п келш отырсын? Т е к тез1рек
айтшы, ж а р к ы н ы м , — деген кайран ана с а б ы р - т а г а т т а н
айрылып.
— ЕС1М1НД1 б 1ле алмадым. . . Ал К а й ы нб а й Т1р1,—
дейд1 Б о й к а . — Ол к а з 1р Д е р б 1л ж 1 н д е п улкен у л ы к т ы н
к олында тур. К а л а с а н е р т е н - а к ерт1п а па ру ы ма болады.
— Шын ба айтып от ыр г а нын ? О с ы ны н а н ы к х аб а р
ма ез1? Б ул дерект1 сен к айд а н ест1Д1н?— деп бурын да
есек дэмемен та ла й ж е р г е барып, эбден аузы к у й т кал
ган С ы м а й ы л кемп1рд1 с у р а к т ы н астына алады.
— К а й ы н б а й д ы н колынан жетелеп апарып, у л ы к к а
©з колыммен т а п с ы р с а м , б у д а н а ны к х а б а р бола м а ? —
дейд1 Б ой к а м ард ам с и к у л т . — Б а л а н уш жылдан бер!
Д©рб1лж1ндеп Ши - ам бын ын колында. К е ш е гана ез
к©31ммен кер1п, а ма ндыг ын 61Л1П кел1п отырмын.
— Ал К а й ын б а й с е н щ колына к ала й т у с ш ж у р ?
К а л м а к кемп1р1Н1н б у да н аргы энг1мес1нен С ы м а й ы л
дын у кк ан ы мынау болды. Б ойк а а ла с а п ыр а н жаугер-
ш ш к кез1нде К а й ы нб а й д ы ер1стег1 кеп м ал ды н арасын-
да ж ы л а п жу р г е н жершен т ауып алыпты. Б 1р ш е р 1к най-
замен ш ан ы ш к а л ы ж а т к а н д а , б аланы танып калып,
уст1не тус1п, к у т к а р ы п алады. Б а л а да Бойк а ны танып,
ш ешесш кергендей б а с с а ла д ы . «Бул к а з а к емес, менщ
немерем» деп сенд1ред1 Б о й к а шержтерд!'... К а й ы нб ай д а н
ж©н с у р а п керсе, б а ла шау ып ба ра ж а т к а н а га сы н ын
артынан сыпырылып тус!п к ал г а н ын а н б а с к а ештене айта
алмайды. С о д а н не керек, Бойк а баланы алдына мш-
п з т а ла ды д а , ш а б ын дыда н тускен о л ж а малын а й д а га н
к а л м а к кеппмен б!рге, т у га н жер1 К о б ы к к а к ар а й тарта
береди
Ж ы л д а р ет1п жатады. .. Кемп1рд1н тэрбиес1нде журген
К а йы нб ай он ею ж а с к а толады. Б о й к а б а й ку с та кар-
тайып, з ау а л ш аг ы н а ж а к ын да й ды. Б а л а Бойка нь щ ез
каны емес, туб1 шик1 екен1н сезш калган к ал ма к та р а ра-
сында к у ц ю л - к у н ю л сез шыга бастайды. С о д а н кундер-
56
д щ куншде кемшрг е м ын а дай ой тусед1 гой: «кой, б у йтш
ж у р т байк,ус б а л а н ы н о б а л ы на кал а рмын. М ун ы б1р
сен1мд1 кол г а т а псыра йын» дейдк С о л оймен Ка йы ц б ай -
ды е р т т а ла ды да, к е т е р ш с б а сылг а н сон М а н ш ы н
©К1мет1 к ай т а орнап ж а т к а н Д е р б ь т ж ш к а л а с ы н а келедй
А й м а к эм1рш1С1 Ш и - а м б ы н ын алдына к!р 1п, бар шындыкты
ж ас ы р м а й ту ге л баяндайды:
— Б ул б 1р к а з а к т ы н к е с е м ш щ б а л а сы едк Ж а у г е р -
иилжте а т а - а н а с ы б а с к а ж а к к а ауып кетт1 де, б а ла менщ
кол ымда калды. 0 3 1 м бо лс ам к а р т ай д ы м , е н д 1 бул б а л а г а
ие болатын ш ам а жо к . Осыны С1зге а ма н а т е т т тапсыр-
сам деймш. А т а - а н а с ы а ма н болса, т у б ш д е б 1р 1здеп
к е л т т а б ар . Т а п п а с а С1зге б а л а боп к а л а берер.
Ши - а мб ы ба ла н ы к аб ыл да п, э к е с 1Н1н атын, ултын,
мекен-жайын тугел ж а з ы п а лады. Кен1Л1 тынган кемшр
ел1не кайтады. Б 1ра к а ра да е к ь у ш жыл ©ткенде Бойк а ны
та гы б 1р ой м а з а л а й беред1. Б а я г ы босып кеткен к а з а к т а р
©здер1Н1н ата-мекендер1не к ай т а д а н оралыпты деген
х а б а р д ы ест1п ж ур г е н. Енд1 ол ©лер ш а г ы нд а езнпн
т э н 1р 1нен к орк а б а стайды. « Б 1р кезде С ы м а й ы л д ы н ж ак -
сылыгын кеп керш ем. А й т о лк ы н ны н колынан т а л а й дэм
та тып ем. Б а л а с ы н ы н х а б ар ы н айтпай кетсем, бу ркын
алд ын да мойныма к арыз бол ар» дейд1 ез!не-ез1. С о л
тэуекелмен елшен ш ы кк а н Б о й к а ж ол - ж е н е к е й Д е р б ш -
Ж1нге согып, К а й ы н б а й д ы н а ма нд ыг ын б 1л е д 1де, бегелмей
С ы м а й ы л д ы н а уы л ын а тартады.
М ы н а э н г 1мен1 ест1ген ауыл а д ам д а р ы к уа ны ш т а н
мэре-сэре болып, арты тойг а а йна лып кет1п ед1. С ы ма й ыл
Б о й ка ны н ж а к с ы х а б а р ы уш1н, суйшш1ге: а стына ат
м шп з ш, уст1не шапан ж ау ы п , т 1р к е у 1не ту йе жетелеткен.
Ал ©31 б у д а н ары к у т у ге шыдамы жетпей, е р т е н шд е - а к
Дерб1лж1нге аттанып к е т1п едк Улкен у л ы к т ы н алдына
К1р1п, б у нда не жу м ы с пе н келген1н ж а с ы р м а й а ш ы к
айтты.
— С13 6 1 3 Д1Н ханымызсыз, т а к с ыр . К,азакта: «хан ек]
с е й л ем е й д Ь деген сез бар. Б ал а м С1зде, С1з дщ к олыныз да
т у р , — дед1 кадалып.
А й г а к куэс1н алдына са ла , с о й д а к т а г а н айкын 1збен
кел1п т у р г ан к а з а к т а н Ши- а мбы да б у л т а р а а лм а с а
керек, тез мойындайды.
— Иэ, сондай б 1р б ал а нын мен 1н колымда ж у р г е ш
рас. А й т к а н деректер1не Ка ра га нд а , ол б а л а н ы н с е н ш
болуы да г а ж а п емес. Б 1р а к мен 1н де б1р шар тым б а р , —
де йд 1 у л ы к б ал а ны б 1рден колынан ж е т е л е т 1п Ж1б е р п а
келмей.— К а йы нб а йд ы е з 1мен б 1рге окитын к ы р ы к бала-
57
мен б 1рге с а п к а туррызып коям. С о л а р д ы н ш ш е н дэп
басып танысан — бала се н ш .
С ы м а й ы л д ь щ с а с к а н ж е р 1 осы болды. « К у д а й урып
б а л а м д ы т а н ы ма й к ал а м ба» деп шошыг ан. ©з кезше
с е н 1М1 жо к , б а л а л а р ы н ы н к у ш п н е н ж ы ла й - ж ы л а й с о н р ы
ж ы л д а р ы ж а н а р ы да б у л д ы р а й б а с т а п едй Осылай кина-
лып т у р р а н д а , оран кенет б1р ой туседи
— Ме н бо лс ам к ар т ай р а н а дам м ын . М у л т к е т у 1м
мумк 1н. К а й ы н б а й д ы н уйде б о й ж е т ш отырран М е р ж а н
деген эпкес! бар. М е н щ орныма ба уырын сол танып а лс а
кайтед1?— дейд1 у л ы к к а .
У л ы к б у г а н да кел1седй С ы м а й ы л со куш кос атпен
К1С1 шаптырып, он ж а к т а у з а т ы лг а л ы отырган М е р ж а н
с у лу ды а лд ыр га н екен. Екеу1 уэдел1 кун} у л ы к к а юредк
Ши- а мб ы, шынында д а , б1р улкен залга б1р келю кишген
к ы р ы к б а ла ны Т1зш койган-ды. С о л т о п ты н 1шшде осы
Д е м е ж а н да ба р ед1... М е р ж а н кеп бегелген жок, есжтен
юрген бойда ж а л т етш б1р к ара ды да, дэл о р т а д а т у р г ан
К а й ь щ б а й д ы ш ы р к ы ра п ба рып б ассалды. Е к е у 1Н1н у кс а с-
тыг ы а да м та н к а л а р л ы к едк
«Хан ек1 айтпайды» деген к а г и д а бар. Ш и - а м б ы да
енд1 К, айынбайдын С ы м а й ы л д ы н б а л а с ы екенше шэк кел-
Т1рмейд1. С ы м а й ы л д а й к а з а к т ы н б е д е л д 1 а дамыме н дос-
ж а р б о л у г а е з 1Н1н де ык ыл а ст ы екен1н б1лд1ред1.
— Д а у жок, б а л а с е н ш , — дейд1 ол С ы м а й ы л г а . —
Б 1р а к К а й ь щ б а й к а з 1р мектепте окып ж у р . С о л окуын
б 1Т1ргенше мен1н к о л ы м д а а м а н а т ретшде к а л а турсын.
Б а л а н д ы а уылра а па рып, к у а ныш- то йы н д ы ж а с а да,
м а у к ь щ б а с ы л г а н сон к а л а г а к ай та э к е ле т1н бол.
О н с ы з да к у а н ы ш т а н ес1 шыгып т у р г ан С ы м а й ы л
дын кенбеске а ма л ы кайсы. У л ы к не а йт с а да м а к у лд а п
б а с изей б е р е д 1. Б у л а р К а й ы ц б а й д ы ерт1п елге к а йт а р
алд ында , Ш и -а м б ы е з ш щ у лы к т ы г ын тары б1р керсет1п
калады.
— К а й ь щ б а й б^рнеше ж ы л д ан б е р1 маран да ба ла
болып, мулде б а у ыр б а сып кетш ем. Ал енд1 ел1не кай-
т а р да б а л а м а к а н д а й енш1 берешн? М а л керек пе, элде
а лтын - к у мю к о л айл ы ма, керег1НД1 а йт ! — дейдк С о н д а
С ы м а й ы л ойланып калып:
— Т а к с ы р , эд1лд1Г1не к е з 1м ж е г п . Б ал а мд ы аман-
есен к а й т а р г а н ы н н ы н е з ше мын да б 1р ракмет! М а г а н
м а л д ы н керег1 жок, мал ез1мде де бар. Алтын-кум1С асы-
льщнын да к ереп ш ам а лы, ол да б1здщ Т а р б а г а т а й д ь щ
койна уынан т а бы л ад ы . Егер Ка й ы нб а й д ы шын балам деп
енш! берг!н келсе, дэл 1ргем1зде агып ж а т к а н С 1бет1 езен!-
58
нен б 1р то г а н су бер. Б13 де е п н салып, ел к ат а рл ы кун
к е р е ш к , — деген екен.
— Ж а р а й д ы , а й т к а н ы н болсын. Сен , шынында да,
©з ел щш н камын ойлайтын а к ы л д ы а д а м е к ен с щ, — дейд1
Ш и -а м б ы С ы м а й ы л г а разы болып.
С о н ы н а рт ы н а н кеп кеппкпей К а й ы н б а й д ы н а ты на б*р
тоган сура мер басып, к а г а з ж а с а п беред1. Б у р ын Т а р б а -
г атай т е с ш е н к ул а п а к к а н езен а т ау л ы тек х а л д а й л а р д ы н
меннлп саналатын. С ы м ай ы л — бу л К у л ы с т а й д а б1р
то г а н с у г а ие болган б1ршип казак,. С о л ж ы л д ан б а с т а п
к а л ы н К а р а м е н д е мен Ж у м ы к т о г а с О б е т Ы н он ж а к
к аб а г ы на н т о г а н казып, су шыга рып, А р к а р л ы ж а з ы -
рына е п н с а л ат ы н болды. К а з 1р, несш а й т а с ын , Б у к а
а т а н н ын б а л а л а р ы а к бидай мен кызыл б а у ы р с а к к а
буЙ1’рлер1 шыгып, ж ы р г ап отыр...
С ы м а й ы л э н п м е с ш айтып б т р г е н д е , м а н а д а н м у л п п
тында п о тыр г а н улкендер ж а н - ж а к т а н ж а м ы р а й ун
катып, гулеп к е г п .
— К а й р а н К а й ы н б а й тым ерте, к ы ршы н кетт1 дегеш-
М1з б о лм а с а , 613Д1Н е л д 1н б а г ын а туран б а л а болды гой.
— О й б а й - ау , со нын а р к а с ы н д а а уз ымыз а к нанга
ти1п о тырга н ж ок па. Б урын х а л д а й л а р д а н б!р к ап бидай-
ды б 1р к а р а т а эрен а лма йтын ба ед1к.
— Касиет1ннен а йналайын, К а й ы н б а й — э ул ие гой.
Э у л и е л 1п сол — к а з 1р ж у р т м а р к у м н ы н зиратына а к т ы к
байлап, б ас ы н а сиынып т у не йт ш болып ж у р , — дес!п
те р д е отырган М 1шай, К ы з ы л б а л а , Т о й ш ы сек1лд1 а кс а-
к а л д а р б1р1н-б1р1 к о с т а г а н ш у ю р а н а се з де р айтысып
жатты. . .
Бул кезде к а с к ара йып, ымырт у й 1р 1ле б а ст а г ан - д ы .
Улкендер а к ш а м намазын окып а лг ан н ан кеЙ1н, мана
ба та ж а с а л г а н к у н а н к ой д ын е т 1 П1скенше, тары б 1раз
энг 1 мелес 1п отырды. ©31 сез бу йда с ын устап, серке сейлеп
о т ыр ма са да, с е н т б а р а ж а т к а н э нг 1 мен 1н отына май
куйып, м а з да тып Ж1беруге келгенде К ы з ы л б а ла ©те
шебер ед1. С о л ю а элдене е с 1не тускендей к оз г ал ып койды
да:
— Осы б ая г ы Бор б а т ы р д ын сонгы т а т д ы р ы не болды?
Сонын, аты кеЙ1н естшмей кетт1 гой,— дед1 у й д е пл е рг е
ж а г а л а й кез тастап.
Бор ба тыр жай ын К е р 1мбай ж а к с ы б1лед1 екен. С о л
т а р а т ы п айтып берд1.
— Т а л а й согыс, н е б 1р кан т е п с т е н а ма н ©ткен Б о р д ы н
а ж а л ы 63Ш1Н т у ыс т а р ын ан болды г ой , — дед1 сэл ойланып
к а л ып. — Кейш дунгендер а р а с ын да а ла а у ы з д ы к туып,
59
Бордын, а й т к а н ын а кенбей б у р а т а р т а т ы н д а р кебейе бас-
тайды. А р а г а Ж1К с а л у ш ы — Бор бу рын е а п н д е ж а л ш ы
боп ж ур ге н б 1р бай ду нг ен екен. «Сен кеше кунш кере
алмай ж у р ге н м а л а й едщ, б у гш кала й квсем бола кал-
дын?» деп, б 1р куш э лп екеу! катты свзге к е л ю п , а р а д а
ж а н ж а л т у а д ы д а , ж а н а г ы бай Б о р д ы н а р к а с ы н а п ыш а к
са л ып Ж1беред1. А к ыр ы сол ж а р а д а н о н а л а алмай, к айтыс
б ола ды гой, бей шара.
— Апыра й, б а й к у с т ы н б а г ы ж а н б а г а н ы б ол м а с а , ол
да к е з с 1з е р д 1н ©31 ед1- ау!— д е д 1 С ы м а й ы л басын ш ай к а п
к ойып. — А л г а ш к ы с о г ы с т а т а л а й рет б1рге б о л д ы к кой.
©з 1н 1н о к ка г ары б а р ма, н е б 1р ш а й к а с т а бойына найза-
кылыш д а ры тп а йт ы н. С а р ы а я к т а р д ы н тобына а р а л ас -
к ан да , койга тнген к а с к ы р д а й , ол ж ур г е н жер есжтей
боп ойылып к ал а т ын. Ш е р ж т е р б1лтел1 м ылтыктарын
о к т а п у лг ерге нше, б а с т а р ы д о ма л ап ж е р д е ж а т а р едк..
Ал енд1 К,оныз б атыр екеу! Т1зе к о с ка н д а , ол кезде К у р-
ман к а ж ы н ы солай а тайтын е д 1к кой, ж а у э с к е р ш щ ту-
т а л а к а й ы н ш ы г а р у ш ы ед1. Ке йш с а р ы а я к т а р д ы н ж у р е п н е
майдай тиген1 со нша , «Бор келе ж а т ы р » дегенде, зэре-
к уты к а л м ай т ым - т ы р а ка й к а ш а т ы н болган.
О с ы кезде м ан ад ан э н п м е г е а р а л а с п а й унс^з отырган
Б ай се р к е орнынан к о п ан да й кетер1лд1. Б у л б!р б а тыр га
б1ткен т у л г а с ы б а р, ба сы к1Ш1-пр1м к аз а нд а й , ж а у ыр ы ны
ту т а с , керсе кез тоятын алып Ж 1 ' п т ед1. Е р т е н г 1 а с к а
Т в р т у ы л елшен ба ра ж а т к а н мыкты п а л у а н д а р д ы н б1р1 —
осы Байсерке. С о л алып куш иес1 а я к астынан гур ете
калды да:
— М а н а д а н бер 1 Бор батырды да, Ко ны з ба тыр ды да
ж е р - с у г а сы йг ыз б а й м а к т а п ж ат ы рс ы н д а р . Б з р 1 де батыр
екен, ер екен... С о н д а осылар Е ж е н х а н н а н неге ж е щл -
д 1? М а н а с к а дейш барып турып, неге к айта к аш т ы ? Мен
осыны тус1нбейм1н,— дед1 а ю д а й к о р б а н - к о р б а н е т 1п.
Улкендер ж а г ы: «р а с- а у, осы б)‘з неге ж е ш л д ж ? »
дегендей, б ш а з г а деЙ1Н е шк ай с ыс ы ж а у а п бере алмай,
б о г е л т отырып к а л га н. С э л д е н сон К е р 1мбай гана басын
кетерш:
— Е-е, п а т ша н ы н аты — патша. Е ж е н х а н н ы н к эр1не
К1м к арс ы т у р а а ла ды ? «Коп к орк ыта ды, терен ба тырады»
деген сол д а , — дед1 онша терендемей.
— Не г е жец1лд1к д е й с 1Н бе? О н ы н себеб1н мен ай-
та йы н , — дед1 К ы з ы л б а л а . — Бэр! Э дшбе кт е н болыпты гой.
Бор б а тыр «К, аба нба й дын туын маг а н бер» деп с у р а г а н д а ,
Эд1лбек намыстанып, бермей калыпты. Егер сол жолы
60
туды бергенде, Бор с а р ы а я к т а р д ы н т у кым ын т у з д а й
куртып, 1шкер1ге дешн куып т а с т а г а н д а й екен.
М у н ы н бэр1 ел а у з ын д а гы жай л а к а п , бос э н п м е
р о й , эрине. Б ! ра к юм не а йтса сог ан сенетш казекен:
«кап, Э д ш б е к б а л а л ы к ж а с ар а н екен» деп, оран да катты
ек шш ж атыр.
Д е м е ж а н жымиып кулдк Ж а с ж т т ол к е т е р ш с т ! ез
квз1мен кермесе де, онын шыру т е р к ш ш де, ж е ш л у с еб еб ш
де ж а к с ы бше т ш едк К,ызылбаладай анрырт арайынга
т у зе т у ж а с а м а й к ал а алмады.
— М з с е л е т у д а турран ж о к - а у , а к с а к а л . Егер К,абе-
кеннщ туы у р п а к т а р ы н ж е л е п - ж е б е й т ш б о л с а, езнпн
н емер есшщ колында т у р ы п - а к кол да й бермей ме... 1с т щ
т е р к 1Н1 мулде б а с к а д а ж а т ы р , — деп у л к е н д е р д1 т ег 1С
ауз ына к а р а т ы п алды да , ез ойын ж ы лд а м та ратып айтып
кетт1.
Ж а л п ы , Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а 1864 жылы б а с т ал г а н
дунг ендер д у р б е л е н 1Н1н шыгу тег1н т у с 1ну уш1н, М а н ш ы н
империясынын сол кездег1 1шк1-сырткы ж а г д а й ы н а кез
Ж1беру керек. Ш э у е ш е к м ан ын д а г ы аз с а нды кел1мсек
дунгендерд1 турт1п о я т к а н куш не д е с е н 1з, о нын туп-тер-
К1Н1 с о н а у Г а н с у - Ш ы н х а й д а г ы дунген к е т е р ш с ш е барып
ж а л г а с а д ы . Онын арры ж а г ын к аз а б ерсен, 1шк1 Кытай-
да э лденеше елкелерд1 камтып, 1850— 1865 ж ы л г а деЙ1н
созылган ш а р у а л а р д ы н Тайпин кетер1Л1С1мен к1нд1ктес1п
жа т ы р . О з д е р ш ж е к е мемлекет деп ж а р и я л а г а н осы
«Тайпин тян г о н ын» 1 д у м п у 1мен а дегенде Г а н с у - Ш ы н х а й
елкелер1ндег1 к ал ын дунген кетер1лд1 де, онын л а у л а г а н
ерт у шк ыны кел1п, Ш ыг ыс Т у р к 1 с та нд а г ы ду нг ендер
мен у йг ыр ла рд ы шарпыды. Т а с к ы н д а г а н х а л ы к каЬа рына
ек1мет э с ке р1 тетеп бере алмай, Ал та й, Т а р б а г а т а й , 1ле
а й ма кт а р ы у а к ы т ш а кетер1л1сш1лерд1н колына к ара п
калды. Улт а з а т т ы к ж ол ын да г ы бул курес б а р а - б а р а
буК1Л К а шк а р и я н ы камтып, онда Ж а к ы п б е к т е р е б а ск а р-
ган «Жет1 шэрЬ> мемлекет1 к у рылып жатт ы. Б 1р ж аг ы-
нан Европа е л д е р1ш'н ш а п кы нш ы л ыг ын а у шы р а п, ек1нш1
ж а г ын ан е з 1Ш1ндег1 «Тайпин к е т е р ш с ш » б а са м ы з деп
эбден ти т ы к та г ан Цин империясы, енд1 б 1р б у шрд ен
Ш ы гы с Ту рк 1ста нда г ы у л т т а р б у л 1нгенде, не 1стерш
б1лмей катты с а ск а н ы рас едк Енд1 о ла р уысынан шыгып
б а ра ж а т к а н Ш ы н ж а н д ы кан да й к у р б а нд ы кп е н болса
да устап к а л у г а жа н т а л а ст ы . ©з куипн1ц ж е т п е й т1Н1и
61
с е з т , а ма л ж ок , кернп мемлекеттен кемек с у р а у г а м э ж б у р
б олтан. К у л ж а Ж а н ж у ц ы н ы н 1 ж а н ы кысылранда Ж е т 1су
г е не ра л - г уб ер на то р ы А. Г. Ко л пак о вск ийг е у с т ь у с т ш е
хат ж о л д а п , е з ш щ к е м е к н п а С о х а л д а й д ы е л ш ш к к е
Ж1 бе р т , Р о с с и я д а н эскери кемек су ра йт ын кез1, мше, осы
ту е болатын.
Ал бу л кезде О р т а А з и я д а г ы а й м а к т ар д ы э л 1 де ез
к а р а м а г ы н а т о л ы к к а р а т ы п улгермеген А к . п а т ш а Хиуа,
К о к а н ме н 1ргелес Ш ы г ы с Т у р к ю т а н д а ерши б а с т а г а н
е р г п о н ш а л ы к у н а т а коймай, катты секем алып отырган.
С о н д ы к т а н Ж о н г а р и я д а г ы д у нг ен к е т е р ш е ш де, К,аш-
к а р и я д а г ы «Жет1 ш э р Ь мемлекетш де та ныг ысы келмедк
Э л д е Ж а к ы п б е к т щ К о к а н м е н к о л ты к та с ка ны , « г а з а у а т
согысы» дегенд1 кеп а йта б е р е т Ы к е ц ш н е ж а к п а д ы ма,
э й т е у 1р, А к п а т ша дэл 1ргес1нде бы к с ыг ан у на мс ыз ертт1
т е з 1рек еш1рг1С1 келдк 1871 жылы генерал Ко лпак о вск ий-
Д1Н ж а к с ы к а р у л а н г а н мол ж а с а к п е н 1л е д е п к е т е р 1Л1с ш 1-
лерд1 к уып шыгып, К у л ж а г а кел1п орныг у ы осындай
б о л а ш а к т ы б о л ж а г а н улкен м ак с а т т а н ту ып ед1.
О с ы д а н кеЙ1н-а к к е т е р 1л 1с ш 1л е р д 1н бел о мырт к а с ы
у з ш п , элс1рей берген. Б у л кезде к а л ы н б у к а р а н ы н кол-
д а у ы н а ие бо ла а л м а й, тек а к с у й е кт ер мен д шн п лд ер дщ
рана Т1рег1не а йна лг ан Ж а к ы п б е к т 1н «Жет1 шэр1» мем-
л е к е т 1 да к ул ды р ап , ез 1 Ш1нен 1р 1п- ш 1ри ба с т а г ан- ды .
Н э т и ж е д е кеп кешпкпей «Жет1 шэр1» е к 1мет 1 кул а п,
Ш ь щж а н д ы Цин империясы к а и т а д а н ез колына алды.
Ж е р - ж е р г е ж а з а л а у ш ы эскер аттанып, аз у а к ы т 1Ш1нде
с о л т у с т 1к а й ма к т а р д ы да к е т е р ш е н п л е р д е н т а з а рт т ы.
М а н ш ы н е к 1ме т 1нщ ка Ь а ры на н к о р ы к к а н 1ледег1 он мын-
д а г а н т а р а н ш ы у йг ыр ла р мен д у нг е нд е р д 1Н Р о с с и я к а р а
м аг ына К0 Ш1П е т у 1, М1не, осы кезде болып е д 1.
К, ашанда п а т ш а н ы н кад1р1н па тша б1лед1 деген сол
гой. К е т е р ш с кез1нде ж ан д а р ы н к оя р га жер таппай,
мойны к а ш ы к 1шк1 К ы т а й г а ете алмай, а ма л с ыз да н
б а т ы с к а к а р а й ж е н к 1лген жерг1Л1кт1 М а н ш ы н терелер!
мен х а л д а й л а р д ы да А к па тша ез к ол тыг ына паналатты.
О л а р к а ш а н а п- сап б а с ы л г а н ш а б 1рнеше жыл бойы
С а р к а н т тен1рег1н мекендеп, Цин еюмет1 орнык к ан на н
кеЙ1н г ана Ш ы н ж а н г а к айтып оралды...
Д е м е ж а н о с ы ж а й л а р д ы к а р а п а й ы м тшмен угыныкты
е т 1п, к ы с к а ш а б а я н д а п бергенде, а к с а к а л д а р мэсе ле н 1н
ба йыб ын а енд1 б а р г а н д а й , ба ст а р ын изектес1п отырып
калды.
1 Ж а н ж у ц — генерал-губернатор.
62
— Е-е, 613 тек бетшен к алкып, бер ж а к т а н кайтып
ж у р е к е н б 1з р о й . Б 1з д ш эше шн «ею ту йе суйкенсе, орта-
сында шыбын елед1» деген нщ кер1 дес ейпп, — дед1 С ы -
майыл ыррала т у с ш . — « К а с а п ш ы г а мал к айг ы, к а р а ешю-
ге ж а н кайгы». К у р б а н д ы к к а б а йл а н г а н кара л а к к ан ша
ты п ы р л ас а да, п ы ш а к к а ш н б е й коя ма?!
— Б эр ше н де мына х а л д а й л а р д ы н б а гын а йтса йшы:
ездер1 ана жы л ы шге юрген с у ы р д а й ж о к болып кетш,
кешн а я к а стына н к ай та д а н ерш шы г а келш едк С е й т с е к
олар да ез де р ше мыкты па на т а п к а н екен р о й , — деп
К ы з ы л б а л а да т а к - т а м а ш а болып о т ы р . — К а пы л ы с т а
к ол ымыз г а ж а л г ы з К а р а х а л д а й рана туспед1 ме...
К а р а х ал д а й д ы а й т к а н д а , бул о к и г а г а б урыннан
к а н ы к ж у р т д у ет1п кул1п ж 1бердк К а н тег1с, кыргын
с о г ы с а р а с ын д а кейде кулк1л1 ж аг да йл ар д ы н, да болып
т у р а т ы н ы р а ж а п - а у. К а р а х а л да й т а г д ы р т э л к е г 1не у шы -
ра г ан сондай б 1р ж а н ед1... К е р 1мбай кенет К ы з ы л б а л а г а
кара п:
— А к с а к а л , сол окиганын, б а с ы - к а с ы н д а С13 болды
дейд1 рой. К,ара х ал д а й д ы с унд етке жыг ып , с а у а б ы н
а лг ан 031Н.13 емесс!з б е ? — дед1 р а к а т т а н а кул1п отырып.
— Ж о г а , оны 1степ ж у р г е н К а м а л и дд е н к о ж а гой,—
деп К ы з ы л б а л а к ы з а р а к т а п калды.
Кетер1Л1с а л г а ш б у р к ете к а л г а н д а , х а л д а й б 1ткен
б а с с а у ра ла п, Ш э у е ш е к пен Дерб1лж1ндег1 б е к М с к е
б а рып т ы р ы л д ы да, жел1Г1п а лг а н к а з а к т а р о л а р д ы н
иес1з к а л г а н м ал - му л юн пы ша к уст1нен т а л а п а й г а салып
э к е т т жатт ы. М а т к а п ы д а к ол га т у с ш , не к а р с ы л ы к
керсетем деп шыгынг а у ш ы р а п кеткендер1 де болды.
Д у н и е деген ы с т ы к кой, а р т т а г ы оны- мунысын жинап-
терем деп жур1п, к ап ыд а к а л г а н д а р д ы н б1р1 — ж а н а г ы
К а р а х а л да й ед1. 031 б а с к а л а р д а й ш 1р1ген бай емес,
о р т аш а рана дэулет1 бар, момын а да м бо ла тын. К е т е р 1-
л к ц п л е р к ор ш а п кел1п к а л г а н д а , б ас ы н а шын з а у а л
тенген1н б1р-ак тус1нген К а р а х а л д а й е з ш б ай ла п алып,
енд1 а т к а суйрет1п елт1рмек боп турран к а з а к т а р мен
д у нг ендерг е ж а л ы н а ба с т а й ды.
— Б ар ба йлыг ым — б1р ж ан ы м н ы н с а д а г а с ы . Сен-
дерге с у р а у с ы з - а к улест1р1'п берей1н. Т е к к а с ы к т а й каны-
мызды кия к©р1ндер!— деп осы К ы з ы л б а л а н ы н аягын
кушып, зар е ш р е п ж а л б а р ы н а д ы .
Коп ж ылд а н бер1 ж а к с ы а р а л ас ы п , т а мы р - та ны с
боп, керек кезшде астык, шеп алып ж у р ге н К ы з ы л б а л а
ж е м е - ж е м г е келгенде К а р а х а л да йд ы ел1мге кия алмайды.
Ал была йша б о са т ы п коя беруд1Н кисыны тары ж ок .
63
Енд[ не 1стеу керек? С о л сэт К ы з ы л б а л а н ы н ’ ба сына б 1р
ой сап ете тусед1 р о й .
— Б у л итт1н, ба ла сы н Т1р 1 к а л д ы ру д ы н б 1р рана жолы
ба р. Б у л ларынет б у пн н ен б а с т а п мэжу си дшше н б е з т ,
б у т к а т а бы н уд ы койсын. М у с ы л м а н д ш ш е ю р с ш , — дейд1
к е п ш ш к атынан билж айтып. К а р а хал да й б у г а н да
Кенеди
— Д ш г е де м ре ш н . С о л уцин тшт! к ур а н уста п, ант
1шейш. Т е к шыбын да й ж а н ымыз ды к а л д ы р с а н д а р бол-
раны...
Бурын мундайды кермеген кепиплж о йланып калады.
— Ж о к , — дейд1 к е т е р ш с ц п л е р д щ б1р1 К а р а х алдайра
к а р а п . — С е н ш жай к ур а н у с т а й с а л у ы ц а з д ы к етедк
К 1м б1лед1, кэшр неме, ертен тары айнып кетш ж у р е с щ
бе. М у с ы л м а н болу у шш сен к а з 1р с унд етке о т ыр уы ц
керек.
К а р а х а л д а й мына у юмд! е с т 1генде, ен,-тустен айры-
лып, ку шубе р е к т е й а рарып кетедк Б 1р а к кел1спеске
а ма лы ж о к едь
— Ж а р а й д ы , б олс ын , — дейд1 кепш1Л1кке к а р а п . —
К а й т е й 1н, б а с т а н к у л а к садара. . . Т е к колы жещл, б1лет1н
б 1ре у ле р 1Н,, отыррызындар.
С о л - а к м у ц е к е н , жел1Г1п а лг а н ж у р т сол кезде кырык-
тын 1Ш1Н а р а ла п кеткен К а р а х а л д а й мен онын, е р ж е т т
калран ек1 улын суйреп а л а жонел едк Со л а р а д а ер адам-
ды к олма- кол мусылман кып Ж1беретш п1ш п е ш 1 к о ж а да
т а б ы л а кетедк С о д а н , не керек, К а р а х ал да йды б ал а ла р ы-
мен б1рл1кте ез уйьчщ т е р 1не каз к а т а р ж а т к ы з ып кояды
да, ел а р а л а п журет1н К а ма л и д д е н к ож а етпе йт 1н у ста ра-
мен к ида ла п отырып, у ш е у 1н зорра мусылман етедк..
С 1бе ж у р т ы а й т к а н сез1нен к айтпайтын бгр беткей,
ж э й !л б ола ды деу нп е д 1, сол рас екен. С о л куннен ба стап
К а р а х а л д а й у э д е с ш д е турып, м ус ы л ма н ды к жолына
туст!. Тшт1, Маншын, ек!мет1 к айтып келгеннен кейш де
сол ж о л да н тайран жок. Каз1р ж э деген сопынын, ез1.
О р а з а у с т а йды , намаз окиды. Ж у м а кун1 меш1'ттен кал-
майды... Т е к б!р у т ы л г ан ж е р 1— х а л д а й л ы к дэрежемен
кош айтысура т у р а келдк Каз1рг1 аты — Ка р а б е к . Эйел1,
б а л а - ш а г а с ы н а д е й 1н е з д е р 1не к а з а к ш а ат койып алган.
Ж а л п ы , алпысыншы ж ы лд а р д а г ы кетерш!стен калг ан
б 1р белг1 бо лс а, ол осы К а р а б е к с е мья сында калып ед1...
К о н а к т а р о сындай кеу-кеу э нл ме ме н ет жеп, кымыз
1ш 1п, д а л а г а ш ык к а н д а , тун ортас ы а уып кеткен ед1.
Е р т е н у з а к жол к ут ш ту р. А с к а а ттанатын ж ол а у -
64
шылар с у ыт к а н к е л ж т е рш о т к а койын, ертерек ж а т у д ы ц
ка мы на к 1рIст!.
©з от а у ына беттсг сп Д е м е ж а н д ы К е р 1мбай к ас ын а
шакырып, улкен уиге к ар а й ерт' т ж ур дк Екеу! о ц а ш а
к ал га н сотте Д е м е ж а н Ш и - а м б ы н ы н айтка н с э ле мш
э ке сше тугел ж е тюз г ен. А л д а гы ш е к ара бел1С1 т ур а л ы ез
ойларып да 1р 1кпей о ртаг а с ал г а н . Кер1мбай ойлаиып
калды. Т е р а лд ын д а г ы кара ала с ыр м ак ты б угш кергеп-
дсй, сонын, оюларын с ыз гыл а п б1раз отырды да, тубегейл!
ж а у а п беруге а сыкп ай:
— Е рт е ц п а с к а б 1збен б!рге сешц де барып кайт-
канын. д у р ы с ш ы г а р , — дед! б а ла с ы н а б а рл а й к а р а й . —
Ел к ерссщ, жер к ересщ. А с к а алты а р ы с т ы ц и г! ж а к с ы
л ары тугел жин а ла ды, солармон т а ныса сын. Бул астыц
т а гы б 1р к а ж е т ж а г ы болып т у р. Ел мен ел белшгел1
ж а т к а н д а , б1зден б а с к а ж у р т т ы н а ук ым ы к ал а й екен, соны
б !л у 1м 13 ксрек. « Ж а л г ы з журит жол т а п к а н ш а , кеппен
б1рге а да с » дейд1 гой. Ши- а мбы га к а й т а р а р ж а у а пт ы
сонан КСЙ1Н а к ы л д а с ы п к е р е р м 13.
0кес11пн, сез1 орынды едк Д е м е ж а н к арс ы бол га н
жок. Со нымен ертецг! а с к а ол да ж у р тпе н б1рге журет1н
болды.
66
шыкпады. Казак, жары ж а с ы н к ы р а п , онсыз да е з д е р ш е
ж ан тенгермей кеуде к аг ы п ж у р е т ш х а л д а й л а р тобы
Т1ПТ1 эспенсш, бел алып б а р а жатт ы. Улкен к а р а аргы-
ма к ты н у с т ш д е нлренш т у рра н Б а х а л д а й :
— Иэ, ша м а -ш а ры к т ар ы н ,а да к а р а г а н д а р ы н же н.
А р а л а р ь щ на н белдесу г е ж а р а й т ы н ж т т шы к п а с а , к у р
на м ы с т а н ра нда не б т р е с щ д е р ? О д а н да у а к ы т оздырмай
бэ йг е м13Д1 б е р щ д е р , — д е г е н д 1 а ш ы к айтты.
О с ы сэтте С ы м а й ы л з энп ш ы д а й алмай кетш, топ
1шшде т у рра н Б а й с е р к е нщ к ас ын а т е б ш ш ж е тш келген
— Б еденедей б у р 1сш не кып т у р с ы н д а р , ецшен, ез?
Осы тойра еркек болып келш, к ат ы н боп к ай т п а к с ын д ар
ма? С е н ту ра н да да шешен, б!р кой к а л ж а жеген. Киын
к ылс а к а б ы р г а н д ы сындырар; кэне, ш ык м а й д а н г а ! —
деген к а т а л буйрыкпен.
Б а й с ер к е де у лкендер ж а г ы н а н осында й б1р н а м ы с к а
тиер эм1р-буйрыкты к у т ш т у р д ы ма екен, де ре у устш-
д е п шекпешн ж у л ы п т а ст а п, о р т а г а атылып шыга берген
Келсен,, кел деп дайын т у р г а н Б а й б а т су зеген б у к а -
да й жер кенлрш, куректей колымен к у м д а у ы т т о п ы ра кт ы
к е с ' т а лып, кекке к а р а й ш а шы п Ж1берд1 де, екеу1 шаппа
шуп у с т а с а кетт1. Байсеркешн, бойы би1ктеу кер1нген1мен,
ананын,* к ас ын да т а л д ы р м а ш б а л а сек1лд1. Д н ю неме
ж а с Ж1Г1ТТ1 т ык с ы ры п экет1п б а р ад ы . Ын,райы келсе он,
ж а м б а с к а т а м а н э келмек т э р 1з д 1. Б 1р а к Б а йс е р к е ол
э д ю н е келт1рмей, ш а п т а н Т1реп, ананы ез1не ж а к ы н д а т -
пай жур. О с ы л а й ш а ка рсыласынын, арынын б асып, титык-
татып а л м а к сек1лд1... Б 1р мезетте, Байбаттын, колы
белбеуден сусып ш ы р ы п кеткен б!р сэтте, «эуп» деп куш
ала а й г ай л а г а н к ат т ы д а у ы с е с т 1л д 1. Б ай с ер ке кез шес-
пес ж ы лд а м д ы к п ен жуг1не б е р 1п, Байбаттын, а ш а с ы н а н
шап б е р т у с т а д ы да, сол к уш ес ж иг ыз б а й, б а с ы н а н асыра
Т1К к е т е р1п экетт1. К а р а к у с т а й калбан, как тырып, б 1р-
ек1 рет айна л дырды да, ба р с а лма гы ме н к а р а же р г е
катты урып Ж1берд1. Б ай се р к е б а кта л ас ын ын, б а сына н
а ттап б ыла й шыга бергенде, Б а й б а т сол ж е р д е ЭЛ1 коз-
г алмай ж а т ы р ед1. Е с 1 а у ы п к а л с а керек, к а з а к т а р ез
палуанын кетермелеп ала ж е не лг ен де рана, б ет- ау з ы
ш а н- ша н болып о рнынан т у р ы п жатты. . .
Б ай с е р к е н щ атын шыг а рра н а л р а шк ы белдесуй М1не,
о сылай ет1п ед1. Е р т е н п а с т а к э р 1 та рл ан Б е к е мен ж а с
пер1 Б а й с е р к е н 1н к а й с ыс ы н ын ман да йы ж а р ыл ып т у р екен?
Кепш1Л1к соран ж ет к ен ш е асыгып келед1...
О т ын шы н ын ауыл ы осыдан кунш1Л1к жерде, Б ар лык -
тын А л а к е л г е к а р а й с а л б ы р а г а н т у м с ы г ы нд а , К ек ад ы р-
3* 67
да отырган-ды. Т е р т у ы л т о бы жол бойы еш ж е р д е а ялда-
м а с т а н с у ыт жур ! п отырып, кун еюнд1ге т а м а н сцкейс
бергенде, а с к а т ш л г е н к а л ы н а у ы л д ы н у ст ш е н шык.ты.
Б у л а к бойындары кек ж а с а н д ы ж а г а л а т а , зр же р г е шо-
рырла ндыра , к о т а н д ай к он ды ры л г а н кшз уйлерд1ц сапы,
эй, жет шс - се к с е н не н кем б олмас. ©нкей б!р ж а н а узж,
дедегел1, ж у м ы р т к а д а й ак, у йлер. О т ын ш ы д а й арыстын,
ен сонгы мерекесш аз а уы л Т у м а т а й емес, ис1 М э мб е т
болып к е т е р т а л г а ны к е р ш т ту р. Б у л а с т ы н ел ж ан
л а у г а ш ы к п а й , ел мен е л д щ а р а с ы к а ш ы к т а м а й т у р
ранда, мына дай кен,, ж а й л ы к он ыс т а бер1лу1 де алдын ала
о йл ас т ы р ы л га н , берекел1 е л д щ б е р ж б а йл а мы тэр1здк
Т е р т у ы л К1сшер1 к а л ы н нешр боп а у ы л г а т а к а й б е р
генде, а лд ар ын ан юл е н ж о р г а мшген кереьш жптг тер
ш а у ы п шыкты. А л д а келе ж а т к а н С ы ма йы л мен Кер1м
б а й га сэлем берш, ж е н с у р а с к а н н а н кейш, к он ак т а рд ы
т е б е б а с ын д а о к ш а у т у р г а н шаг ын т о п к а к а р а й б а ст з п
журд1. Б у л ж е р д е М э м б е т т щ б у п н п бетке уста рла ры,
б ы ла й ш а а йт к а н д а , осы а с т ы н иелер1 т у р ед1. к пт ер ш де
Т о к ы р би, Э д 1лбек, Ж а л б а г а й , Ту йен п, О тын шын ыц ез
н е м е р е а Ш э ш , Б а п ы н ы н Ж а м ан г е з 1 , т а г ы б а с к а б ш кт 1
кШлер бар. С ы м а й ы л , К е р 1м ба йл а р т об ы алдымен сол а с
иелерше сэлем берш, « д у га к аб ы л болсын» айтты.
Е ю ж а к кер1спегел1 б 1раз ж ы л д а р еткен. Б ул кунде
Т о к ы р би де, Эд1лбек б а т ыр да к а т т ы к арт айып, сирек
Т1СТ1, с ел еу с а к а л д ы к а р т т а р г а айналыпты. Б ул екеу1 де
к е ш е п к е т е р ш с кезшде О т ын шы н ын у з е н п ж ол да сы,
к а н д ы кейлек до с ы б олг ан а да м да р. Т о к ы р оз ту рг ы-
ла с ы С ы м а й ы л д ы керг енде сэл б осан сып, онын осыдан
б1рер ж ы л б у рын ка йт ы с болды деп е с п г е н баласына
к е щл айтты.
Б у л а р ас иелершен б е л Ы п , е з де рше арнап т 1плгеп
у йлерг е к а р а й беттегенде, Ш ы г ы с ж а к т а г ы к ырка да п
тары б 1р к а л ы н шог ыр кершг ен. Ж о л б а с т а у ш ы, кереш!
Ж1пттер а р ас ы н а н : « мы н ау — М а м ы р б е к т е р е гой. Керей-
лер де к е л т к а л г а н екен. Т е з алдынан шырындар» дескен
к а р б а л а с с ездер е с т Ы п , б1реулер! солай к а р а й шокыр-
актап шаба ж ен е лк тк
Т е р т у ы л к ю л е р ш а с к а т т л г е н а у ы л д а р д ь щ орта
т у с ы нд а г ы бIр енке й а к уйлерг е экелш т у а р д к Б ул ар
а ттан т у с ш енд1 ж а й г а с а бергенде, у с т е р ш е осы Барлык-
т ы н сырты мен Е мш бойын мекендейтш Т ер т уы л ды ц
е ю т а б ы Ш о к а н мен К е н ж е г у л д а р келш жетть К е н ж е г у л
тобын Е ж е б а й , Ш о к а н тобын о т ыз ды н 1шшде ел а га сы
а т а нг а н М э ж е н б а с т а п келштк О й д а г ы - к ы р д а г ы Т е р т
68
уыл осы а р а д а у ш а р л а с ы п , мэре-сэре боп ш ур к ыр а с ы п
калды.
А с беретш а у ы л г а а ра конып эрен жеткен а лы е е л д щ
а д а м д а р ы б у д а н кейш де, к аш а н к ас к а ра йы и, ымырт
уйркпгенше узьлмей келш жатты. Ау ыл а д а м д а р ы н ы ц ай-
т у ы н ш а, бул а с к а ш ак ы р ы лг а н е л д щ а ук ым ы тшт! мол
кершедк Ис1 Байж1Г1т, керш1лес отырран Кере й мен Т е р т -
уылды былай к ойг а нд а, е р д е п Т у м а - т о к п а к , С ы б а н ,
Му р ы н 1шпнен де келш ж а т к а н топ-топ а д а м д а р бар.
К у н г е й д е п Ж у м ы к т ы Ен,се б а с т а п келсе, Т а р б а г а т а й д ы н ,
тер1скеЙ1нен С а т ы , С а й б о л а т т ы б а с та п , К у р м а н к а ж ы мен
Б у т а б а й к е л шт г С о г а н к а р а р а н д а , М э м б е т осы жолы
е з ш щ елд1пн б 1р к ерсетш калу ра бел б а й л а г а ны анык.
Сонын, а й г ар ы нд а й былтыр О т ы н шы ка йт ы с болранда,
Эдйлбек айтты деген б1р с е з де а у ы з д а н - а у ы з г а кеппп,
к он а к т а р тускен у йл ерг е тез т а рап кеткен:
— М э м б е т т щ бар катыны ул т у с а да, сонын, бэр!
Отыншы бо ла бермес. Ол кезшде алты а р ы с к а аты ж ай ы-
лып, ел а лд ын да гы бо рышын етеп кеткен адам. Енд1Г1
к арыз — Т1р1лер, б 1з д 1н, мойнымызда. Маркумнын. ба р
а уы р т па л ыг ын ел болып кетерш, асын да ел ес1нде кала-
тындай ет1п, д у р ыс та п етк1зеЙ1к,— деген екен.
С о л с ез буК1Л М э м б е т уш1н эм1р- буйрыктай, ш ар и г а т
з анында й к а б ыл д а ны п, а га й ын а р а с ы н д а г ы К1ш1-пр1м
кик1лж1н., е к п е - а р а з д ы кт ы да кеЙ1н ысырып т а с т а г а н
десед!.
Е л д 1н, сол берекес1 б у п н п к е л - к ес 1р д а с т а р к а н бай-
лыгынан да анык т а н ы лг ан да й. Д а с т а р к а н г а тег'1Л1п,
ж е л ш ш ж а т к а н ш а к п а к канты а р а л а с к ап -к ап курен,
б а у ы р с а к пен сары май, жент с е к 1ЛД1 т а г а м д а р д а , с а б а-
с а б а кымыз бен т а б а к - т а б а к етте кисап жок. Б у л кеште
Отыни1ынын, е р л т , т а пк ыр шешенд1Г1 ту ра л ы эн,г 1мелер
де кеп айтылды. Б а я г ы Е ж е н х а н г а карсы к е т е р Ы с ,
сонда буК1л Байж1Г1тке у й т к ы болып соцына ерте б1лген
Отыншынын, кереген кесемд1Г1, М а н а с бойына б а р г а н д а
к ар а да н хан с а йл ан г ан ы, бэр1-бэр1 к ай т а да н сез болып,
ж ан г ы р ы гы п жат т ы. Т е р т у ы л к 1С1л е р 1Н1н а р а с ы н д а еск1
эцг1мелерд1 майын т а м ы з а кезек е р б 1т 1п о т ы р г а н д а р —
кезшде Отыншымен кеп ж о л д а с, дэ мд е с бо лта н С ы м а й ы л
мен ж а с та болса еткен-кеткенд1 ж а к с ы б1лет1н, с у н г ы л а
Е ж е б а й ед1.
Б 1р жылы Т а рба рат а йдын , б а т ы с С1лем1ндег1 К а р а а г а ш
деген ж ер д е Арг ын — На й ма н а р а с ын д а г ы кеп д а у - ш а р д ы
шешетш улкен сияз болыпты. Аргыннын, с е з ш Тьтенпп-
нIц А л ш ы н б ай ы у с т а г а н д а , Н а й м а н н ы ц сез1н К у л д ы ц
69
О т ын шы с ы у с т а п , ею ж у й р ж т1л мен ж а к к а ержт1 берген
екен дес едк Екеу1 а л г а ш ж о л ы к к а н д а , А л ш ын б ай эдеш
Н а й м а н бшн ыктырып а л г ыс ы келш:
— М ы н а б ас ы б а р м а к т а й , к у л а г ы ж а р р а к т а й ы н юм
ед1?— д е г т Отын шын ы ж о р т а танымарансып. С о н д а
О т ын шы ж у л ы п а лг ан д ай :
— Б а с ы м б а р м а к т а й б олс а с у н к а р шырармын, кула-
ры м ж а р г а к т а й бо лс а т у л п а р шырармын. Ал мына ту з
туйген келсап б а с т а нр а н жалпак, са ры т а з ы н К1М б о л а
д ы ? — деген екен.
О с ы д а н кейш е ю би ж а к с ы тш та б ыс ып, Арг ын мен
Н а й м а н а р а с ы н д а кептен у шы г ып б1тпей ж у р ге н т а ла й
д а у д ы к ап ыс ыз шешкен екен десед1. А л ш ы н б а й мен О т ы н
шы а р а с ы н д а г ы с ы й л а с т ы к б ер т ш г е дешн у зшмей, жак,сы
ж а л г а с к а н кер1нед1. КеЙ1н О т ы н шы б1реулердщ керсету!-
мен К е р е к у г е а й да лы п б а р г а н д а , А л ш ы н б а й ба р бедел1н
с а лы п ж у р ш , ©31Н1Н досын б ос атып алыпты...
Д е м е ж а н э к е ле р1 т у с к ен уйде, у лкендерден сэл те-
мен1рек, К ек с е г е н мен Б а й с е р к е н щ к ат а ры нд а отырган.
К е к се г ен — С ы м а й ы л д ы н ек1-уш а т а д а н кос ылатын не-
мере 1Н1С1, кеп с е й л ем ей т 1н, М1нез1 а у ы р б уй ы г ы Ж 1 п т
Б а я г ы жаугерш1Л1к к езшде т у ы с т а р ын а н кез жаз ып, б1р
бай ду нг ен г е ж а л ш ы боп ж у р ге н жершен С ы м ай ы л зэнг1
1здеп т а у ы п алыпты д а , уйленд1рш, ел к а т а р ы н а косыпты.
Каз1р Кексегенн1н де кэр1 з э н п н щ тэрбиес1нде ел танып,
же р танып ж у р ге н кез1 б олс а керек. ©31 а зда п к ыт а й ш а
б1лед1. Туб1 К а р а м е н д е н щ сез1н осы Ж1Г1Т у с т а п к а л уы да
г а ж а п емес. Ал эке ж о л ын у с т а й т ын С ы м а й ы л д ы н ез
б а л а с ы тым жас.. . К 1шкентай К у де р ! б у п н п у з а к жур1ст1
кетере а л м а й ш а р ш а г а н болар, шай ш к е н н е н кеЙ1н мау-
ж ы р а п б1раз отырды да, мойны б у р а л ы п уйыкта п кеткен
Кек с е г ен оны 1рге ж а к к а ж а й л а п ж ат к ыз ып , басына
ж а с т ы к та с т а ды .
Тердег1 экелер с ез ше к у л а к коя отырып, Д е м е ж а н н ы н
б 1р т а н калг аны, кэр1 к у л а к улкендерд1н еткен-кеткен
та рих и о к и г а л а р д ы с у м д ы к кеп б1лет1нд1п. Ж э н е нен1
а йтса да, б у д а н ж у з жыл, ею ж у з жыл бурынг ы еск1
шеж1рен1 к о з г а с а да , сонын айы- жыл ын а деЙ1н ж а н ыл ма й,
к а т ы с к а н а д а м д а р д ы н а ты-жен1не деЙ1н шата стырма й,
х а т к а ж а з ы л г а н д а й ет1п, т е н д 1ре э н п м е л е й т Ы кызык.
Э л д е к а ш а н е ш у г е а йна лг ан коламтанын, ж ыл т ы ра г а н
э л с 13 шогын урлеп к а йт а т у т а т к а н д а й , есте ж о к е с к 1
о к и г а н ы н ез1н лезде м аз да тып Ж1беред1. С о н ы н бэрш
есте у ста п, Ж 1пке Т1зш ж у р е т 1н зеЙ1н-зердеге к ал ай та н
к алмас сын- К а н ш а о кыдым, б!лд1м дегенмен, мына ак-
70
с а к а л д а р д ы н к а з а к ы к исынг а келгенде ез ше н э л д е к а й д а
ж у й р ж , 61Л1КТ1 екенш танып отыр. К а й ж а г ы н а н к а р а с а н
да, экелер ем1р1 к у р е с - т а р т ы с к а , ел дщ елд1пн с а н т а л
к а л у жолындары шытырма н ш а й к а с к а толы болыпты.
Ал к ат а л тардыр енд1п ж а с у р п а к к а , мына Ке к се г ен
мен К у д е р 1ге, м у н ын ез б а с ын а к ан д а й с ы б а г а д а йы нда п
отыр екен? Б у л д ы р т у м а н а р а с ы н ан б о л а ш а к т ы б о л ж а у
киын ед1.
Д е м е ж а н н ы н сонан к е й ш п б1р у к к а н ы — а д а м ба ла -
сына, е л - ж у р т к а ж а с а г а н ж а к с ы л ы к елмейд1 екен. ©з
е н б е г щ н щ к а р ы м т а с ы кейде Т1рх к е з щ д е к а й т п а с а да,
елгеннен кешн бо лс а да а г а й ы н ж у р т ы н алгыспен еске
а ла журед1 екен. Б у п н п О т ы н ш ы н ы н мына асы — с онын
б!р а йг аг ында й . .. ЕНрак с о нда О т ы н ш ы г а о рна тк ан ел
ескертк1Ш1 — осы ас к а н а болта ны ма? Б у п н ж у з де г ен
кой сойылды, о н д а та н ж ы л к ы жы г ы л ды . 1шт1, жед1, т а р а -
ды — не 61ТТ1? С о н ы н бэр! осы коныста к ал а бермей
ме? Р а с , к а л ы н ел кепке дешн еске ала ж у р е р . Биыл
ту га н б ал а ны н ж ас ын , т у а р г е н к ел шн щ жылын осы О т
ыншы асымен о р а й л а с т ы р а есептер. Б 1ра к одан не шыкты?
Колмен у с т а п , кезбен к ере рл ж т ул д ыр ы жок, к у р сез
р о й б эр I де... Э л д е бул х а л ы к ен асыл коймасын, кейшге
к а лд ы ра р к аз ын а сы н да е з ш щ с у л у сез!не, ж а н ы л м а с
ж а д ы н а сен1п т а псыра тын бо лт ан ы ма? Б у п н п а с к а
с ойылган мал дын ез1мен- ак О т ын ш ы н ы н б ас ы н а а лыста н
кез т арт ат ын , а л т ы н д а г а н алып к ум б е з о р н а т у га б ола р
ед1 гой...
Б 1р мезетте Д е м е ж а н е з ш щ с ын шыл ойынан сергш,
селт етш б а сын кетер1п алды. У л к е н д е р д щ энг1мес1 б1р-
ден-б1рге ауысып, а кыры буг1нг1 к у н нщ ен нег1зг1 та-
кырыбы — ек1 ел а р а с ы н д а г ы ш е к а р а мэселес1не ойысып-
ты. Ж е к е бул уйде емес, б у п н а с к а т 1пл ге н б а р л ы к уй-
лерде осы т у р а л ы с е з болып ж а т к а н ы анык. « Ш е к а р а
сызыгы т а рт ыл а д ы » деген к а у е с е т дэл каз1р кешпел1лер
уШ1н «бэлен же рде элдеб1р к у б ы ж ы к , не а й д а Ь а р шыгып-
ты» деген с у м д ы к х а б а р д а н кем согып т у р г а н жок. Б у р ын
к а з а к о р т а с ы н д а б!реу орыск а, б1реу к ы т а й г а к а р а д ы
деген ж а й а уы з д а а йт ы ла ты н с ез б о л м а с а , б1р елд1 ек1ге
айырып т у р г а н ондай айкын меже ж о к болатын. Т е к
а лм а н- са лы к ты э рк ай сы сы эр п а т ш а г а телейт1Н1 бар-ды.
Эйтпесе осында й ас пен тойды б^рге е т к 131п, жер д а у ы мен
ж е а р д а у ы с а р а п к а тускенде, ек! ж а к б!р т е б е би дщ
а уз ына к ар а п отырмайтын ба ед1... Ш е к а р а сызыгы деген
не пэле т а гы д а ? К а з а к т ы н малынын т у я г ы жеткен жер —
ер!С1, т у й е с 1Н1Н комы шенплген жер — конысы. О с ы д а н
71
а р т ы к к ан да й ше к а ра керек? К у д а й д ы н ж а л па к ж а т к а н
кен дал асы мен к у з -к ияс ын у ш к а н к ус та н ©зге э рьбер!
ешк1м ©те а лм а й т ы нд а й етш, с ы з ык тартып, к ор ш а п алу
д е г е н д 1 юм ойлап тапты екен? О с ы нд а о тырган улкендер
к а н ш а ы р г а с с а да , ж а н а г ы с у р а к т а р г а ж а у а п таппай,
т у й ы к к а Т 1реле береди
М у н д а й д а К, ызылбаланын е з ш ш е бал ашып, б о лж а м
а йтып от ыр а т ы н ы б а р едк С о л эдет1мен:
— ©ткенде Ш и -а м б ы мен Ш э у е ш е к т е п орыс консэл1
э лденеге т а л а с ы п у р с ы п к а л ды деп едк С о л екеу! акыры
I кел1се а л м а й , ©зара енш1 б е л к п е к болтаны той, ш а м а с ы ? —
| деген а лт а т а м а н итше т у с т .
] Б 1р а к о ны н с е з ш е у й д е п л е р к а н а т а т т а н а коймады.
«Кэне, сен не б ы е с щ » дегендей э р к а й с ыс ы б1рш1н бетше
б 1р 1 к ара йды. Улкендер ж а т ы К е р 1м б а йг а ж а л т а к т а й бе-
ред1. Б 1р а к ол алдымен б а с к а л а р д ы н анысын андыгысы
келе ме, э з 1рге 1Ш1н а ш а к ойма й, т у й ы к отыр. О с ы отыр-
г а н д а р д ы н к©б1нен а лгыр, зердел1С1 К е н ж е г у л д ы н би1
Е ж е б а й б о ла т ын. С о л дэ л каз1р К е р 1м ба йд ы н козтала
к ойма сын 1штей сезд1 де, ез ше н т©мен1рек ж а с т а р д ы н
к а т а р ы н д а отырган Д е м е ж а н т а н аз ар а у д а р ды . Ки як та й
к а р а муртын ширатып, с у л у, де н г ел е к жуз1н осылай
бурып, ж а н т а р т ы п куле к а р а д ы да:
— « Ак ыл — ж ас т а н , асыл — т а с т а н» дейд1, Д е м е ж а н
шырак. Каз1р ©К1’ мет к ы з м е т 1нде, Ш и - а м б ы н ы н он колы
боп ж ур г е н, К© 3 1 ашы-к Ж1Г1Т 1М13 — ©3 1 НС1Н. ЕНД1Г1С1Н сен
айтшы. Ш е к а р а н ы н жайын тус1нд1рш1 мына к а м ал г а н
х а л к ь щ а , — деп кептщ атынан б 1р с а у ал та ста ды. Со л - а к
м ун екен, оны б а с к а л а р да костап:
I — Иэ, Д е м е ж а н айтсын.
| — Б13 текке к а р а тер болып жу р г е нд е , у л ы к т ы н © 31
I отыр екен гой к ас ым ыз д а .
I — « Б а л ы к т ы н Т1Л1Н б а к а б1лер» деген. Ш и- а мб ын ы н
I т ы к ка н к ойма сын б\р б 1лсе, осы Д е м е ж а н б1лед]‘,—
| дескен колпаш создер ест1лд1.
| Д е м е ж а н а я к а с т ына н мундай с у р а к койылады, ж у р т
I назары б1рден ©31ме а у а д ы деп о й л а м а г а н . А л т а ш к ы с э т
те к эд]мпдей кысылып калды.
— Ш е к ар а сыз ыг ынын та рт ы ла ты ны рас, а га йын да р.
Ж а к ы н д а Ш э у е ш е к к е сол межен1 б ел п л е йт ш ек1 ж а к т а н
да арнайы комиссия келмекчн, — деп с©3 1 н к 1б 1р т 1ктеп
б ас тап , сэл К1д|рд1 де, ар ж а г ы н тузеп экетт1.— Муны,
ЭС1Л1, берг! Ши- а мб ы мен консул Б а л к а ш и н ойлап т а пк ан
орта ж о л д а г ы б 1рдене емес, А к па тша мен Е же н ха н н ы ц
а р ас ын да г ы жер б©л1с! деп у г ы н ыз д а р. 0 з д е р 1Н1 3 ге мэл 1' м,
72
к а з 1р 1ргелес отырган ек1 улы мемлекет е з д е р ш е т и е а л !
а й м а к т а р д ы тугел к а р а т ы п болды. Б 1реу 1 б а т ыс к а , екш-
Ш1С1 ш ы гы с к а кол созып, ж ы л ж и - ж ы л ж и к елд1 де, акыры
1лгер1 б а са т ы н жер калмай, т а к а с ы п калды. Енд1 бу л мем-
л екеттер е з 1м д ж 1 деген о лк ег е м е ж е б ел пл е м е й , с ы з ы к
ж у р п з ш , к а з ы к к а к н а й отыра а лм а йды гой... Ал Ши-
амбы мен Б а л к а ш и н сол б у й рыкты о р ы н д а у ш ы л а р гана.
— С о н д а ш е к ар а сызыгы кай жерлерд1 басын етпек-
Ш 1? Ш э у е ш е к кай ж а г ы н д а к а л а д ы ? — д е д 1 Е ж е б а й алга
у мс ы н а тусш.
— Ш э у еш е к , эрине, Е же н ж а г ы н д а к ал а д ы гой. Соп-
ша ж ы л д а н бер 1 ж а у б а л ш ы к — ж а м б ы л са л ып ж а т к а н
к ал а ны Е ж е н х а н кол дан ш ы г а р а коя ма?
— Ал К у л ж а ше? К у л ж а н ы з к а з 1р о р ы с к а к а р а п кет-
кен ж о к па?
— К у л ж а н ы н он ж ы л д ай о ры с к а б а г ы н г а н ы рас. Б 1-
р а к ©ткен жылы о р ы с т а р ол к а л ан ы да К ы т а й г а кайтын
бердк С 1рэ, о н ы н е с е с 1н А л та й ж а г ы н а н к а й т а р д ы - а у ден-
М1н... Ал ш е к а р а н ын ©тет1н жо л ын а келеек, к а з 1р г 1 мелшер
бо йынша, ол А л т а й мен Т а р б а г а т а й т а у л а р ы н ы н кыр
ж от а сы м ен ж у р 1п отырып, А к ш о к ы н ы н т у сы н а н т у е т ж к е
к а р а й б у р ы ла д ы д а , Б а к т ы к ы рка сы н кенерелеп, Б а р лы к
т а у ы н ы н б а т ы с ту мсыг ын к е с 1п е тш , Ж о н г а р А л а т а у ы н
ж от а л ап , ары к ар а й со зыла бермек... Б у л , эрине, эз1рше
к а г а з бет1не тускен1. Ал 1С ж у з 1нде т а л а й - т а л а й ауыс-
Т у Й 1С б о Л а Т Ы Н Ы С© ЗС 1Э.
М ын а с©зд1 ест1генде, уйдег1лер Т1ПТ1 д у р л 1г 1С1п, ара-
нын у я с ы нд а й гу1'лдеп кетт1. ЭншеЙ1нде улкенн1Ц аузын
багып, 1зет с а к т а п отыратып ж а с т а р ж а г ы да ©здер1н
у стай а лмай канды.
— М э с с а г а н , мына у к ы з ык болды гой!
— С о н д а осы ею ортаны ж а й л а г а н к а з а к а уы л да ры
к ай д а барып кун коред1? Ж а й л а у ы б 1р ж а к т а , кы с т а у ы
ек1ьшп ж а к т а к ала тын бо лг а ны ма?
— Х а л ы к керек б о лс а , А к па тша с ы ма, Е ж ен х а н ы
ма, к а з а к т ы б©лп1- ж а р м а й - а к т у т а с неге к ара тып а л
майды?
— Эй, о сыла р а да м т а ппа й отыр д е й с 1н бе? Е к 1 патша-
га да а дамн ан г©р1 алдымеи ж ер керек б о лг аны гой, —
дескен ызалы, куЙ1Н1шт1 сез дер эр т у с та н ш а к п а к т ай
шагылып, зорга дегенде с а я б ы р тапты. Э р к а й с ы с ы оз таг-
дырына к атысты улкен б1р с ы н -с а г а т т ы ц т а к а у т у рг ан ыи
сез1Н1п, т ы г ыр ы к к а т 1релгендей унемз отырып к а л г а н .
Ш е к а р а сызыгы осы ел кеш мекепдеген к а з а к рулары-
нын о ртас ып к а к ж ар ы п ©тет1П1 е е з а з . О л а р енд! кай
73
елге к а р а с а д а , ею ж а к т ы н б 1рш т а н д а у г а т у р а келедк
Б 1ра к сол т а н д а у ы к у р г ы р о на йг а т у с т т у р ма? С о н д а
ек1 е л д щ кайс ыс ына к а р а г а н ж е н ? Ак, п а т ша г а ма, элде
Е ж е н х а н г а ма? Б у л с у р а к к а кезшде «б1р б а с ын д а к ы р ы к
ЮСШ1Ц а кылы б а р » неб1р х ан да р мен билер де ж а у а п
таппай, ш а к ш а д а й б а с ы ш а р а д а й б о лта н ы б е л г ш .
Иэ, не 1стемек керек, шынында? А с к а ж и н а лг ан Т е р т -
уылдын, и п ж а к с ы л а р ы б 1раз д у ы л д а с ы п к е л т , ен сонында
«не а й т а с ы н д а р ? » дегендей К е р 1мбай мен Сымайылдын,
а уз ына к ара ды. Ш и - а м б ы д а й у л ы к т ы н а рна й ы сэ лемш
е с т т , 1штей б 1р к ор ы т ы н ды г а к е л т койтан К е р 1мбай
бул жо л ы да кемей к е р с е т т , б 1рден ш е ш ш е коймады.
Н е де болса, Т е р т у ы л д ы н енд1п а к с а к а л ы С ы м ай ы лд ы
а лг а салып, со нын а у ж а й ы н туймек.
С ы м а й ы л — кеп б у л т а р ы с - к а л т а р ы с ы жо к , е с ю н щ
а дамы той. Кэр1 зэнг1 басын кетерш, бурыл кас ты к ал ын
к а б а к т ы н а стына н э л д е б 1р нуктеге т у н ж ы р а й к а р а п отыр-
ды да:
— Е-е, «Кеден кеден болды, кеден неден болды»
дейтш емес. О б а с т а т а г д ы р д ы н ж а з у ы солай болса,
одан а с ы п 613 к а й д а б а р ам ы з ? К, азактын конысын малы-
нын ер1С1 би л ейт1н к аша н да. С о л м ал дын сонынан 1лесш
к е ше - к е ше , т е м 1р ноктаны б а с ы мы зт а к ал а й к и т а лг ан ы -
М Ы ЗД Ы 031М13 Де б 1ЛМ еЙ К а Л Ы П П Ы З ГОЙ. © 3 6ИЛ1ПМ13 631М13-
де т у р с а , б1р сэр1. Б13 у ш 1н п а тш ал а р б ил ж айтып жат-
к ан да , 613 не д е у 1М13 к ерек?— деп сэл бе г ел ш б а ры п : —
Б а р а р б агытым, К а г б а м сонда гой деп б а т ы с к а кешер
ед1м. Ал б 1р а к Т е р т у ы л к е л т ж а й л а с ы н деп, ж а й ла у ы
мен к ыс тау ын д а йы н д а п о тыр г а н и м б а р ? М а г а н салсан-
дар, Т а р б а г а т а й д ы н к у т да ры т а н кунгеЙ1н т а с т а п, ешкай-
да а у а кешер жайым жо к , ж а р а н д а р . Эк ем Ж а б а г ы н ы н ,
Т1ПТ1 о ны н экес1 Т а б ы л д ы н ы н беЙ1Т1 о сында жатыр. С а к а -
лымн ын а г ы н д а , е л е р 1мнщ ш а т ы н д а мен к ай д а барып
с ы йм а к пы н ? Кайтей1н... С о л эке мн1Н б а сы к ал г а н елкеде
к ал ды м мен- да г ы! — деп б 1р - ак кест1.
С е з Т13Г1Н1Н берерш берсе де, к э р 1 к е к ж а л кай жерден
б арып шы г а р екен деп, К е р 1мбай 1штей кыпылдап отыр
ед1. Ж о к , к а р т ь щ ж а р а д ы , к ал ын шытырма нна н ш а ш а с ы -
на ш а н ж у к т ы р м а й , ныс аналы же р г е т у р а алып шыкты.
— А йн ал а йын, а г а ек е- ай , кен1лдег1 ба рды айттын,
шынды а йттын- ау! Е н д е ш е 613 де т о к т а д ы к осы ба та г ей
сез1не!— дед1 ол С ы м а й ы л г а к а р а п . — Ж а р ы л г а н д ы ж а у
алады, бел1нгенд1 бер1 жейд1. Осы К у л ы с т а й кай п а тш а г а
к а р а с а да, тугел Т е р т у ы л осында мекен т еу ш к ала тын
болайык. Ер т е ц елге б а р га н сон, а л ы с - ж у ы к к а ж а у ш ы
74
ш апты р ы п , ж ар салы п айтаты н со ц ры байлам да осы
б о л с ы и ,— д еген .
Осы ой талайынын-ак, кокешнде о тыр са керек. Кер1м-
бай сез1н б т р г е н кезде, эр т ус т а н:
— М а к у л . С о з т у ш ш осы болсын!
— А г а й ы н - т у г а н г а осыны ж е т юз е шк .
— Т е к э р к а йс ы сы м ы з эр ж а к к а тартпай, б 1р жара-
дан бас, б 1р женнен кол шы г а ра ты н б о л а й ы к , — десш
о т ы р г а н д а р ш у л а п кетть
’Гортуыл к1С1лер1 ез ба г ы тт а ры н б ел пл е п а лг а н сон,
енд! к ун г е йд е п б а с к а р у л а р д ы н б о л а ш а г ы н а сэуегейл1к
ж а с а й б а с т а г а н . Ал дыме н Д е р б ш ж ш г е к а ра йт ы н Ж у м ы к
ж а г ы н э н п м е ет1ст1. К а р а Ем1л мен сары Ем1лд1, Кырык -
о ш а к пен К о т а н а ш ы - К о ж ы р д ы , М а й к а й ы н мен Ш о л а к-
о рданы т а с т а п, о ла р да е ш к а й д а кетпейд1 деген б о лж а м
айтылды. Е ж е л п мекендер! Т а р б а г а т а й д ы н тер1скейше
кошер ед1, б1рак ол ж а к т а к а з 1р к ал ын Т э у к е мен С а т ы -
С а й б о л а т и п т р е с ш з орг а сыйып отыр. Онын, у ст ш е Ж у -
мыкты к а к б е л ш а лг ан Б у т а б а й мен Е н с е н щ ба сы б\р
к а з а н г а сыя бермейд!. Ен де ш е бу л елд1 де К у л ы с т а й д а
к ал ды деп есептей бер.
Ал Керей мен У а к т у р а л ы б а с катырып, соз етпесе
де болады. 0йткен1, бу л ек1 руды М а й л ы мен Ж э й ы р д а н
сойылдап к у с а н да кет1ре а лма йс ын. Керейд1'н 61'р бел1'п
Ал т а й д а н ауып, Т а р б а г а т а й ен1р!не келгешне жиырма-
отыз ж ы л д а й г ана у а к ы т болды. М а л ы н а е р 1с, ©здер1не
коныс т а п п а й , А л т а й д а н та сып т е п л г е н к ал ын К е р е йд щ
б 1р бол 1Г1 М о н г о л ж е р ш е , Б о г д а г а к ара й ауса, ек1нш1 б1р
к ал ы н тобы туст1кке к а р а й ш к е р ш е п , с о н а у Ерен к аб ыр-
га, Б а р к е л г е дейш барып калды. Ж а л п ы бул Ш ы гы с Т у р -
ю с т а н д а Керейден т а мы р ын теренге Ж1берген ру жок . ©з-
дер1н жэне То ре л ер билейд1. А л т а й д а н М а й л ы г а кеш-
кендер К о г а д а й ту кымы М а м ы р б е к т о ре ш а ла кел1п, бар
бил 1кт1 сонын колына жиып берген1 тег'ш дейс щ бе. Д е -
мек, М а м ы р б е к те б у д а н былай с а к а айгырдай с ак ыл да п,
к а р а у ы н д а г ы елд1 е ш к а й д а ш а ш а у ш ыг а рм а с ы анык.
М у н д а , б а с к а р у ла р г а Ка р а га нд а , юлен ше к а ра бойын
ж а й л а г а н Мэмбетт1ц ж а г д а й ы киынга со г уы м у м к 1н. ©йт-
кен1 М э м б е т р у ла р ы ны н конысы Шы г ы с т а Емшд^ц сол
ж аг а с ы н бойлап, Ш аг а н т о г а й , Б а р л ы к к а деЙ1н барса,
б ат ыс та А л а к е л , Ка ты нс у , К а р а т а л г а деЙ1н созылып ж а
тыр. Егер ш е к а р а с ы з ы р ы осы олкеш к а к ж ар ып етет1Н1
рас бо лс а, онда ж а з д а Б а р л ы к к а ж а й л а у г а шыгып, кыста
кол бойындаг ы к ум д ы к ыстайтын ауылда рра оте киын
болады. С о г а н орай, к,аз!р М э м б е т т 1ц ру б асыла ры а у ы з
76
б1рл1кке келе алмай, ек!ге ж ар ы л ы п т у р с а керек Ж а л -
б а г а й мен Ту й ен п б а с т а ран б 1р тобы Е ж е н х а н г а карай
а у ы т к ы с а , б\р кезде к е т е р ш с к е катысып, М а н ш ы н г а жа-
манатты болран Эдкпбек, Т о к ы р л а р тобы А к па тш а г а
к ар а ра нд ы колайлы деп есептейтш кершедк Н е де болса,
осы ж а й л а у у с т ш д е ш и е л е ш с т т у рра н т а л а й т уй ш д е р
шешклуге тшс.
Со нымен, к©31 т!р1С1нде ел к ам ко р ы атаньш, кол бас-
т а п ж а у г а ша п ка н, ез е л ш щ а за т т ы г ы у ш ш курескеп
О тын шы б и д щ бу л асы калын, к а з а к т ы н басын косатын
э нш е ш нд е п кеп д у р м е к т щ б!*р1 емес, х а л ы к т а р д ы р ы т а ра
зыра т у с е р та рих и с ы н - с а г а т т а е з а р а а к ы л - ке ц е с курып
б о л а ш а к б а гы т т а р ы н б е л п л е у г е ж ар да й ж а с а г а н , аса 61р
мэнд1 жиын болды. Б у л кеште эр рудам келген дуалы
а уы з д а р сезден б о с а м а с а , была йг ы калын, кэп а уы з ет пей
к ымыздан т о л а с т аппа ды. Т а л а й с а б а са рк ылып, кунаи
койлардын, с у б е а мен ж а м б а с ы , с е м 1з т а й д м н жылы
ж у м с а к Т1лшес1 мен к а р т а с ы о ш а р ы л г а н ж у р т т ы ц о к
панын толтырумен болды. А к ы р ы а с берстш а уы л кон а к
т а рын жат к ыз ып , тан, а лд ын д а б 1раз тыкым а лг ан д ай
болып ед1. Ертенлнде кун к е т е р ш е бере к е ш е п к у ж ы н а
ган т1рш1Л1к к ай та кызды.
Б у п н астын, н е п з п куш. Т у с к е к а р а п ас т а б а г ы тар
тылып, одан а ры калын, к е п ш ш к эр турл1 у л т ойыпдарын
т а м а ш а л а у г а тшс. А т шабысы, ж о р г а ж а р ыс ы , ж а м б ы
ату, па луа н курес!... Б у п н т а н д а кез 1лш и1рп:к а й к а ст ы р -
маг а н б!реулер б о л с а, олар — бэйге аттарыныи, бапкер
л е р 1 ед1. Б у п н п ж а р ы с т а ат енер1 г ан а емес, оны бапта-
ган адам онер1’, ел н амысы сын г а туспекнп С о нд ы к т а н
Т о йш ыд а й сыркынды а т б е п л е р к еше кештен б а с т а п эр
елден келген а т а к т ы б э йг е л е рд щ б а бын б а йка сы п, аныс-
тарын ацдысып, тыкым т а пп а г а н . Со ны м е н б 1рге оз ат-
тарын да кездеп т а с а кылмай, беретш жс-мш, пиетш суып
к у с к ай ы рг ан д ай оз кол да рыме н елшеп берш, т у ш боны
кузет1сш шыкк а н.
Бэйге а т т ар бул жолы з т ы з ш а к ы ры мд а й ж е р д е п
Д э к н п н к ар а сазынан кайта тын кершедк Ж и ы н ы сексен
ге ж у ы к у кшеген сэйгул1ктерд1 ж а н а , улы сэ ске кезшде
он ш а кт ы а да м б а с - к ез болып, а я н жур1спен ат к айта
тын жерг е айдап алып та кетть
С а л т бойынша, т э н е р т е н п шай мен а с т а б а г ы тарты
латын арад ары э р ед ж те эр е л д щ б а ст ы- б а с т ы а да мд а ры
Отыпш-ынын ез уйше ю р т , м а р к у м г а соцгы рет к у р а н
окып ш ы г у г а т шс бо ла тын. Т е р т у ы л ж а г ы н а н С ы м а й ы л ,
К е р 1мбай, Е ж е б а й б а с т а т к а н б1р топ а т к а м ш т солай
77
к а р а й бет а л г а н д а , Д е м е ж а н оларра шеспей, е з 1 к у р ал -
пы ж а с т а р д ы н к ас ын да ту ры п кал ран-ды. Кер1мбай аты-
ньщ ба сын 1рк1п, артына б у р ы л д ы да:
— С е н неге т у р с ы н? Ж у р б1збен б 1рг е, — д е д 1 кыска -
ша б у й р ы к етш. Б ул ж а л м а - ж а н а ты н а мшш, э л п топпен
к а т а р л а с а бергенде, экес1 с е з ш кайта ж а л г а д ы . — А с пен
то й г а б а р у д е г е ш н — ет жеп, кымыз 1 ш т к а й т у емес, ел
керу, ж у р т т а н у бо лма к. К,аз1р О т ы н ш ы н ы н к а р а шаныра -
гына осы т е щ р е к т щ сорпа б етше ш ы г а ры ту ге л жина-
лады. . . Б 1з к е т е м 13 е м 1рден. Ертен с е н щ а л ы с а т ы н да, ан-
д ыс а т ын да а д а м д а р ы н со лар болады. Осы б а с т а н се з де р ш
тындап, комешн керш, т а н ы са б е р , — деп аз бегелд1 д е . —
С о н а н со н а с к а ©зщнщ кайын а т а н К у р е к е н д е к е л т т 1
дейд1. С о л к1С1ге ба ры п сэлем б ер м е й с щ б е ? — дегенд1
кос ып койды.
Д е м е ж а н у ндег ен жок, атын т е б ш ш у л к е н д е р д 1н соны-
нан шесе бердк 9 к е с 1Н1н бул а с к а 031Н неге ертш экелген1н
енд1 г ана па йы мд а й б а с т а г а н . Б а р г умыры курес-тартыс-
пен еткен с у н г ы л а эке к е з 1Н1н т 1р1с ш д е б а л а с ын ел келе-
С1не а р а л а с т ы р ы п, б а у л ы г ыс ы келед1 екен. Д о с кайсы,
ж а у кайсы, б о л а ш а к б а к т а л а с ы юмдер, б 1ле б е р с 1н дейд1
осы бастан. Со ным е н б1рге э к е н 1н аргы т у к ш р ш д е ж а т
ж у р т к а 031Н1Н ер ж е т ш к ал г а н улын к©рсет1п, К е р 1мбай-
дын мунымен б1т пе й т1н1н, 031 ©лее артында ©С1П келе ж а т
кан ж е т к ш ш е п , ж а с б©лт1р 1п бар екен1н с е з д 1ру м а к с а т ы
да ж о к емес сиякты. О на йш ыл ык пе н ашылмайтын, таныл-
майтын, кос к ыр т ы с к а л т а р ы с ы к ан да й к©п бул улкеидер-
Д 1 Н ? ! Д е м е ж а н со г ан та нда на ды . . . Д е г ен м ен э ке с 1Н1н ж а на -
гы с©з1не бу л т у г е л 1мен уйып, к ос ыл а коймады. Егер
м ун ын б о л а ш а к т а а лыса тын, андыса тын « ж а у л а р ы » —
б у г 1н О т ын ш ын ы б 1рге ж о к т а п, к а т а р кайг ырып о тыр га н
©з ага йындары, ©з р у л а с т а р ы б о л с а , онда бу л т 1 р ш ш к т е
не мэн к ал а ды? Ж а м а н уры с е к 1л д 1 ©з к о р а н а е з щ тусет1н
болс ан, сол у ш ш кеш б ас тап , а з а м а т атанып керег1 не?
К у ш 1н т а сы п б а р а ж а т с а , к ур есемш, а лы с а мы н десен,
ж а г а с ы н ж ы р т ар ж а у ж о к па а йн а л ан д а ? О с ы нда й б\р
б у лдыр, алые ойлар Д е м е ж а н н ы н ба сы на бурын да та ла й
келетш-дк К,аз1р сол о йл ар ы т у м а н - к а б а т ы н а н а ршылып,
а йк ын д а л а тускендей болды.
О т ы н шы н ын ©з ауылы а с к а Т1плген у й ле р д щ бас ж а
гында, кернек1 ж е р д е б елек отыр екен. Кллен б 1р а к уйлер-
Д1Н а йна ла с ы к а р б а л а с кимылг а толы. Еркектерден гер!
а к ж ау лы к т ы , к име ше к- шаршыл ы э йел дерд 1Н к а р а с ы мол-
д а у кер1нед1. Т е р т у ы л К1с1лер1 т а я г а н д а , улкен а к орда-
ньщ с ырт ын даг ы кермеге ек!нш1 ж а к т а н ецшен ба ра н а т
78
мшген, е р- ту рма ны сайлы, та гы б1р сэнд1 топ келш т у с т
жатт ы. А с иелер1 т е п е осында ж у р : Т о к ы р , Э д ш б е к ,
Ж а л б а г а й , Ш э ш л е р к он а к т а р д ы уй с ыртын да ту ры п к а р
сы алды. А т - к е л ж а ма ндыг ын, кешеден б е р п сый-кут1м-
д е р ш щ к а л а й б о лг а нын с у р а п ж а т ы р .
Жан,а к а т а р л а с келш т у ск ен д е р — т е р к к е й д е п С а й -
б ола т т а н келген К у р м а н к а ж ы л а р то бы болып шыкты.
Ж а с Ж1Г1Т к езшде « Ко ныз б а т ыр » а т а нг а н К у р м а н
к а ж ы — Т о р т у ы л а уы лд а ры ме н ежел ден сыйлас, эр1 Ке-
р1мбайга кыз берш о тыр г а н к у д а н д а л ы ккп. Ею ж а к
ж а й л а у у е т ш д е б1р-б1рше т а к а у , а р а л а с о тырганымен,
кыс к ыс т а у ы ш а л г а й тартып, а лы с т а п кететш-дк Кептен
кор1спеген к у д а л а р к у ш а к а йка стырып, т е с т у ш е п р т ,
ш у р к ы ра с ы п калды. К у р м а н к а ж ы бул к у н де ж а с ы елуге
т а к а п к ал га н, енсегей 1р1 денел1, е ю иыгына ею юс1 мш-
гендей, с у й е п т у т ас , ер т у л г а л ы а д а м ед1. А н а жылг ы
кетер1Л1сте а й р ы к ш а козге ту ск е н к ас б а т ы р л а р д ы н б1рь
Б1лет1ндерд1Н а й т у ы н ш а , т у л а б ойында н ай з ан ын у шы
тимеген, не о к ж а л а п етпеген с а у жер1 ж о к десед1. Ке-
31нде найза жырып кетш, каз1р сет1к боп б1ткен он ж а к
т а н а у ы н ы н тыртыг ы да — сол с о з д щ р а с т ы гы н дэлелде-
гендей. К у р м а н к а ж ы н ы н б у рынг ы б а т ыр лы г ы ны н с ы р
тында, е л - ж у р т к а сыйлы боп к е рше т ш т а г ы б1р себеб),
осыдан б1рнеше жыл б у рын ис1 С а й б о л а т т а а л г а ш к ы -
л а р д ы н 61 р1 болып, Мекеге , к а ж ы с а п а р ы н а ба ры п кайт-
кан. Б 1р кезде б етше ж а н келт1рмес а т а к т ы б а т ы р д ы н
бул кунде кой ауз ынан шоп а лма с , б1рэдар с о пыг а ай-
налуы коп ж у р т т ы к а й р а н к а л ды ра т ын .
К у р м а н к а ж ы К е р 1мбай, С ы м а й ы л д а р м е н тос туЙ1с-
Т1р1п, к а з а к т ы н а лма - к ез ек айтыла тын у зы н- с о на р аман-
сэлем1 а я к т а л г а н кезде, ез1не И1Л1П сэлем берген к уйеу
б ал а сы Д е м е ж а н г а н а з ар а уд а рд ы .
— Д е ш - к а р ы н сау, аман ж у р е щ бе, б а л а м ? — дед1
мунын б а с - а я г ын а б а рл а й коз т о кт а т ы п . — Мен1Н Б и б 1
деген тентек кызым б а р ед1... к ол - а я г ы с а у ж у р ш ж а т ы р
ма, эйтеу1р?
— Аман-есен. . . ©З1щз де с а у - с а л а м а т ж у р ш ж а т ы р с ы з
ба, К а ж ы - е к е ? — дед1 Д е м е ж а н м у н да йд а улкен а д а м г а
не айтарын б1лмей, к ы с к а к айырып. Б а л а с ы н ы н соз1н
Кер1мбай т о л ы кт ы ра туст1.
— Б и б 1 б а л а м ы з да 031Н13Д1 саг ынып, эрен ж у р - а у
деймш. Биыл ел ж а й л а у г а ш ы к к ан сон, т о р к 1ндеп
барып к айта тын шыга р, к у д а й б у йыр са.
Б у л а р уйге ю р у г е а с ы к п ай сыртта с е й л е с т т у р г а н д а ,
б 1р ж а к т а н М а м ы р б е к торе б а с т а г а н Кере йле р тобы мен
79
Ен с е ш о р т а г а а лг а н Ж у м ы к юс1лер1 де келш калды.
Е ц с е н щ де, М а м ы р б е к т щ де к ы р ы к к а енд1 ш н г е н ж а с
ксздерк Б у л а р ез дершен б урын келген у лк е н де рг е кол
к ус ыр а сэлем берш, ю ш ш к 1зет корсетть
Ку т к е н а д а м д а р ы ту ге л келш б олды- ау деген мезетте,
ас иелер1 к о н а к т а р д ы улкен а к о р д а г а к ар а й б а с т а п ж у р -
Д1. С е п з к ан ат улкен а к у й д щ он ж а к б о с аг а с ы н д а
у шы н а к а р а б а й л а г а н ак, т у шул! т у р. Отыншы кайтыс
б о лг а н д а , Т о к ы р би ез колымен экеп к ад аг а н каралы ту
осы. Ж ы л бойы сол орнынан коз га л м а г ан, кайрылы каза-
пыц бас б е л п а бо лг а н кара б у п н ас т а р а г а н сон жыгы-
л у г а Т1пс. Ю с ш е р уй сыртына т а я г а н д а , 1ште топ эйел эсем
созып, кос ылып а й т к а н «да уыс» ба ст а л ды . ©лжке арнал-
ган с о н р ы ж о к т а у , с о н р ы ж ы р.
К о н а к т а р тер а лд ын а келш ж а й г а с к а н н а н кешн де,
ж о к т а у жыры т о к т а м а й ж а л г а с а бердь У й д щ он ж а г ы н
да, ш ы м ы л д ы к 1Ш1нде О т ын ш ы н ы ц кыз-кел1ндер1нен ку-
ралган бес- алты ж а с эйел отыр. С о л ж а с енерпаз, э шш
эйелдер буЙ1рлер1н таянып, мунды сарынмен б 1рк ел к 1
ун косып, эндете ш ы р к а г а н д а а д а м н ы н с а й - с у й е п н сыр-
к ыр а т к а н ж о к т а у жыры а л ы с т а р г а ж е т т , ш ы р к а у кекте
к а л ы к т а п ту рып к а л г а н д а й б ола ды. Ж ы л бойы осы сарын-
ды сан рет к а й т а л а г а н энш1л е р д 1н эбден жуп т а с ып , тесе-
Л1п а лг ан ы б ай к а л ып ту р. Д а у ы с т а р ы н д а б1р муд1р!с, 1р-
К1Л1С жок, Ж1бек т а л д а й с о з ыл г ан мунды са з о кта - текте
езект1 ертеген кушкпен «аН» у р г а н д а й сэл у з ш с жа с ай-
ды да, 1ле к а й т а к е т е р ш п , ш ар ы к т а п кетед1.
О т ы н ш ы д а й ел к ам ко р ы ерд1 айтады. К,ара Т1лден бал
т а мы з г а н бид1 айтады. Т у г а н х а л к ы уш1н к а б ы р г а с ы
ка й ы с к ан , ел ш е т ш е д а у келсе, су ырылып сез у с т а г а н
с у нг ы л ан ы айтады. Ел б а сы н а кун т у г а н к иын- кыста у
кезенде колына ш а ш а к т ы найза у с т а п ж а у г а шапка нын
ж ы р г а кос ады. А р ы ст а нм ен алысып, ж о л ба ры с п е н жул -
к ыска нын, Е ж е н х а н д а й азулымен т 1рескешн м а к та н етед(.
О с ы ны н б э р !н термелей Т131п келген мунды кызда р:
Т об ы ш ак т ы ц кулыны
Т о р калы кешке жана скам.
Т узу жолга салатын,
Талайсыз журтты адаскан.
Акылмен ай ж ан кенесмн
А к жамбыга баласкан,
Дунгендер майдан ашканда,
Ел кайтканда Манастан...
Атакемнен айрылып
Б аска б!р твцц|-ау кара аспан!—
деп б 1р т о кт а г а н.
Б у д ан ары «дауыс» а й т у шы л ар б у п н келген к о 1!а 14-
гарды с а н а м а л а п , Т1лге тиек с т 1е т 1. К©п айтгы, кеп жы-
л ады деп с е к пе с ш хала йык. О т ы п ш ы д а й е а л ер а р ам ы зд а
енд1 жок, к айтыи келмес, б ел п бермес алые с а па рг а
аттанды. Б 1р а к экелер! влгепмсп, сол экеш коре калг ан-
д а р д ы ц К031 т 1р 1, к а т а р ы б у т ш . К е ш е ж о р ы к жылдарыи-
да у з е ц п к а г ы с к а н К у р м а н к а ж ы д а й пип, С ы м а й ы л д а й
с ырл а с ы к е л т о тырранда , Ецеедсй ел а га сы, М ам ы р б ек -
тей ман аб ы м а р к у м н ы н орнына келш к у р а н о кы г ан д а ,
мунда а йт па г а н з а р- му нда р ын кьмге б а рып а й т а д ы? Т а г ы
к!мге ш а г а д ы ? Ен д1 артында к а л г а н ж а с у р па к, ката р-
курбысы, е л - ж у р т ы а ма н бол сын. К е щ л г е соны медеу
тутып, са б ыр с а к т а м а с к а амал не?!
Ж о к т а у ж ыры о сыла й а я к т а л г а н д а , К у р м а н к а ж ы д а й
гпрэдар сопылар, С ы м а й ы л д а й у лкендер элдсб|р к а рт тык
у аныммен к ез д ер ш е ж а с алып, е п л ш ж ы л а п отыр едг
С ы м а й ы л г а с е п с жо к , к э р ш п жеткен, к аз а лы, камкен,!.':
адам. Ал К у р м а н к а жы пы бурын бйлетшдер: «мына к ю
и:>:;ыга барып, к у д а иды ц у Гпн керш к ай т к ал ы, катты
жу м с а ры и , к у д а й ш ыл , дшппл боп кеткен екен-ау» деп
пит с и т а цд а ны с ы п калды.
Кеп у з а м а й д а с т а р к а н жай ылып, кымыз к уй ыл а бас-
т а г ан . Б у л о тыр ыс та б 1р - б1ршен бой б а к к а н эр е л д щ жу а н-
дары кеп шениле коймай, биылгы кект'ш шыгысы, мал
тойынысы ж ай ын да гана э ц п м е к оз г ап отырды. К а к тер-
Д1Н б а сына ж а с м е лше р ше к а р а й С ы м а й ы л , К у р м а н к аж ы,
Кер1мбайлар ж ай г а с ы п , М а м ы р б е к пен Ен сег е орын те-
мсшрсктен т и т едк Е ц с е ш ц ж е ш солай. Ол — бул елге
куйеу, Э д 1л б е к т 1н т у г а н к арын да сып а лы п о тыр г а н а д а м .
Ал терден орын тимеген М а м ы р б е к «тере сыйлап кер-
меген» к а л ы н Н а й м а н г а 'нитей жыпы келш, к а б а к аш-
пай, тырсылда н ж а р ы л г а л ы отырган жайы бар.
М а м ы р б е к — б ая г ы А л т а й д а г ы А б а к К е р е й д щ ездср|-
не х ан- сул та н ету унии А б ы л а й ханнан а т- ту не дей к а л а н
с у р а п а латын Э б ш п е ш с т е р е ш ц ш е б е р е с г Бул кунде ж ас ы
кырык к а ж а ц а келген, узыи бойлы, кец иыкты к а р а с у р
Ж1Г1Т к у й к а с ы н ы ц эр ж е р ш д е а л а м ы ш тебел! б о лг а н д ы к-
тан, б ас ы н а унем! кестел! т а к и я киш отырады.. . .Эбкт-
пей]'степ кейш Керей/и у з а к жыл онын, б а ла с ы К е г с д а п
торс бпледк К е г ед а й д а н А ж ы мен Аде к е дегеп ек! ул
гуган-ды. Осы г ас ыр ды ц орт а с ын а дейш бил!к б а сыпда ,
к обшше А ж ы т е р е ш ц б а л а л ар ы отырып а лд ы да, Адеке-
дон т а р а г а н М а м ы р б е к к е шеп-шекпен ж а г ы жс т щшре м е й,
сонан сон бул, а ма л жок, Т а р б а г а т а й г а а уг а и Ксрей
а у ыл да р ы ны ц сонынан ктесуге м э ж б у р болды.
81
М а м ы р б е к ж а с ы н а н ба рымта шы, к олшыл, к ар у л ы ж ь
п т болатын. Осы б ер т ш г е дешн колына ж 1п т уста п, ур-
л ы к к а аттанып, у н е м 1 ж о р т у ы л д а ат у с т ш д е ж у р е т ш - д ь
Керей а т а ц ны н к а й да ж у р с е де т е р е а з отыра алмайтын
э д е т 1. Б у л е л д щ коп р у л а р ы М а й л ы г а келш орнык к ан
сон,, Ма мырбек т1 е з д ер ш е т ер е сайлап, а т а к ты К о н ы р а б а
сазын м еннпк п коныс етш, а лдына кеп мал салып берд1.
С о д а н к е ш н - а к ж а с т е р е н щ бары ж ан ып, тасы ерг е дома-
л а п ж у р е берген. « О р т а к е п з д е н о н а ш а б у з а у артык»
дегендей, а уы п келген К е р е й д щ ез а уыл ын б1р ©31 жеке
билеп, каз!р ш ы л к а майдын, 1шшде к а з д а й кал к ып, уйрек-
тей ж у з ш ж у р г е н кез1 едь
А л к а т а р о тырга н -калын, Б а й ж 1п т пен Т е р т у ы л д ы н
дэл ондай то ре к у м а р л ы г ы ш а м а л ы - т у гы н. Ж а л п ы , най-
ма н да р б ая г ы Б а р а к су лт а н на н кешн т ерег е багынып
керген жок . С о н д ы к т а н олардын, а с ы л т е к т 1 а р т ы к ш ы -
лы ры н д а мойындай бермейт1н. А й д а л а д а г ы а к с уй е к
тереден гер1 ездер1н1н, а к с а к а л , би, ба тыр ла ры н кеб1рек
ть щд ап , с о л ар д ы э туер т ут ат ын - ды. А л Т о р т у ы л мен тере-
лерд1н, а р а с ы н д а у шы г ы п б1тпей келе ж а т к а н есю ж а р а ,
е ж е л п кек т а г ы бар. О г а н себеп, э й г ш К е г е д а й терен1н,
к уны эл 1 кунг е дешн Т е р т у ы л д ы н мойнында. Б 1р барым-
т а д а К о г е д а й К а р а Е р т 1с бойында Т е р т у ы л Ж1п т т е р 1н1н
колынан к аз а болг а н.
Б 1р жол ы т о р ен 1н жы л к ыс ы н тунделет^п барып, Тэ у-
к е б а л а б а с т а г а н Т е р т у ы л Ж1пттер1 айдай жонеледй Ба-
р ы м т а ш ы л а р д ы н е к ш е 131не ту ск ен б а с к а к уг ын шы л ар
1лесе а лм а й а д а с ып к а л г а н д а , К е г е д а й ж а л г ы з ез1 ж у й р 1к
атпен куа б е р т т ь Ж 1г1ттер эбден узап шыгып, Кенд1р-
Л1КТ1Н т у сы н а келгенде, со нда рын ан к алмай койг ан ж а л
гыз к ар а ны б 1р к а л т а р ы с т а тосып т у р а д ы да, сойылмен
б 1р - а к к аг ып у шырып тус1ред1. О н ы н К е г е д а й т ере екенш
э л п л е р д щ е ш к а й с ыс ы т а ны ма с а керек. Ко л д а р ы н а тускен
курыншыны сол манда ж а й ыл ы п журге н б 1р ег1зге М1НГ1-
31П, аяг ын а стына н шандып т а н а д ы да, терен^н а уыл ына
к а р а й а й да п Ж1бередк К а н г ы б а с ег1з а уы л га б 1рден бара
коя ма, к а л ы н к оп а н ы н а р а с ы н д а Ке г ед а йд ы м ас а талап,
куп болып 1сш кетед1 де, акыры сода н о н а л а алмай, уЙ1не
жеткен сон, у з а м а й к айтыс болады... О д а н аррысы б ел
ил!, ею ел а р а с ын д а а т ы с - ша бы с , д а у - ш а р ба стала ды.
О сы д а у г а бил 1к а й т к а н Т э у к е У л т а р а к би б1р т е р е н 1н
ба сы у ш 1н, Т е р т у ы л г а к ы р ы к К1С1Н1Н кунын кескен екен.
С о л кунды т е л еу г е ш ы д ам а г а н , эр1 У л т а р а к т ы н бил^пне
наразы Т е р т у ы л д ы н б1раз рулары, а ма л жо к , К а р а Е р т к -
82
Т1 та ст а п, Т а р б а г а т а й д ы н , к ун г ешне а у а к е ш у г е м э ж б у р
болыпты...
Э л д е мына М а м ы р б е к т ер е сол б а я г ы а т а с ын ы н ку-
нын к у л г а н а д а й куып, эл1 кунге дейш кешпей ж у р ме
екен, э й т е у 1р, Т е р т у ы л ю а л е р ш керг енде к а с - к а б а г ы кел1с-
пей, юр ш д е й ж и ы р ы ла к ал ат ы н эдеть К,аз1р де к ас ын да
к а т а р о тырга н Енсемен г ана т 1л катысып, б а с к а л а р г а
он ш ыр а й бермей, п а н д ан а т у с е д ь Т е р т у ы л ж а г ы да
е з д е р ш о с а лм ы з деп ойл амай тын . Б а с к а н ы была й кой-
ганда, К у л ы с т а й г а б у р ы н ы р а к келш к он ыс т а нг ан 1рге
к у шш е сенедк С о н д ы к т а н Кер1мбай мен С ы м а й ы л да М а -
мырбекке бэлендей ж а л б а к т а м а д ы . « Те р е б о л с а н кай-
тейш» дегендей, б у л а р да сызды к а б а к танытып, а р е с т
к а л г ан.
Кы м ыз г а к ан ып, с ы б а г а л а р ы н жеп а л г а н сон, к онак-
та р кеп бегелген жо к . А с иелерше: « Б и д 1н арты береке-
ге айналсын. Енд1 то йг а келеЙ1к» дес1п, о рында рына н
т у р а бастады.
Б у л кезде о й ы н - т а м а ш а г а а с ы к к а н б ыла йг ы к ап ын
к е п ш 1Л1к те а ст ын етш жеп болып, т уг е л д е р л 1к а т к а конып
к а л г а н ед1. Элден у а к ы т т а к олына а к ж а л а у у с т а г а н
Т о к ы р би атой берш, ауыл с ыр т ы нд а г ы а л а с а т е б е н щ
б а сы н а ш ау ып шыкты. Б у л эр турл1 о й ы нд а р д ын ба ст а -
л а р белг1С1 ед1. С о н ы керу1 м у н екен, а т т ы л ы - ж а я у к ал ы н
ж у р т сол т е б е г е к а р а й агылды. Т е б е н щ а р ж а к бауы-
рында ки1з б е т е г ел 1 ж а с ы л а л а н к а й ба р екен, е н д 1Г1 кеп
к ыз ы к тын бэр1 осында етпекш1. А л ы с к а а й да л г а н бэйге
а т т а р д ы да осы а р а д ан кут1п а л м а к . А л г а ш к ы кезде а с к а
ж и н а л г ан д а р эр ж е р д е ет ш ж а т к а н ж а м б ы 1лу, ж о р г а
ж а р ыс ы сек1лд1 шаг ын к ызык тард ы т а м а ш а л а п т у р д ы да,
б 1раздан сон ж у р т н аз ары т у г е л 1мен п а л у а н д ар к ур ес ш е
к а р а й ауып кетт1.
П а л у а н д а р у ш ш е ю бел ек ж у л д е т а г а й ы н д а л г а н екен.
Ктип ж у л д е — т а й т у я к ж а м б ы б а с т а т к а н б 1р т о гыз ды
Байж1Г1т ез а ра с ын а : Ж у м ы к пен М э м б е т к е калдырып-
ты д а , б а с ж у л д е — а тан т у й е б а с т а т к а н б 1р то гы з ды
алыстан келген сый ел: Керей мен Т е р т у ы л га л а й ык та п-
ты. Д е м е к , н е п з п бэ сек е осы ек1 ел п а л уа н д а р ы н ы н
а р а с ын д а б ол м а кш ы . К е р е й д 1н намысын к ор г ай т ы н —
эл 1 кунге дейш ж а у ыр ын ы ж ер г е ти1п кермеген, ез елш-
де «туйе палуан» а тан г ан б е л г ш д э у — К а р а ш ед1. Б уд а н
ек1-уш жыл б у рын Бекемен ит ж ы г ы с тус1п, ек! ел а р а
сында кеп д а у т у д ы р г ан а т а к т ы К,араш осы. Ол ту ра л ы
да Ж1Г1ТТ1Н а ру а гы н а сыра т у с е т ш а лы п к а ш т ы та ла й
аныз дар бар. К а р а ш т ы н с а з г а батып к а л г ан т а й ла кт ы
83
еркенпнен т арт ып су ырып алраны, о зше к ар а й у мт ыл г ап
су зеген б у к а н ы муй 1зIмен бурап, мойын о м ы р т к а с ы н узит
Ж1берген1 т у р а л ы неше турл1 д а к п ыр т т а р а г а н . Со нд ы к -
тан мына т у р г а н ж у р т онын, белдесу1 т у п л , ж ай ту рш
к о р у д щ озше к у ш т а р едк
Караштын, б у п н курес м айда н ын а келуп-пц е з 1 елден
а ла б о тен, керген а д а м н ы ц у решн а ла т ын ж а р да й д а , тым
к ор к ын ыш т ы болды. Б{р у а к ы т т а ш ет ю кшз у й л е р д щ б1р1
нен ш ы кк а н е к 1 с а л т атты элдеб1р дэуд1 б ел б еу ше н етк13-
ген ею а й р ы к узын шынжырме н жетелеп- келе жатт ы.
Же те к т е пс л а да м емес, бейне аса б 1р к а у п т , жырткьии
анды у с т а п экеле ж а т к а н д а й . О с ы л а й ш а шы нжы рл а п
экелмесе, мына ж у р т т ы т е п е та пта п, майып кылатын-
дай... Ж и н а л г а н кеппнлж мынаны коргенде тшт1 дурл1пп,
ш у ы л д а с ы п кеттк К а р а ш у с т ш е а на у - м ы н а у г а жыртыл-
майтын ж а р г а к ш а л б а р , ж е ц а з к ур т е ш е киш алыпты.
С о л бетшде калын, топты к а к жарып, т а бан ыме н тас
у а т а т ы н д а й а л ш а ц - а л ш а ц б а с ы п келд1 де, М а м ы р б е к
т о б ы п ы ц алд ын а т ебеде й болып, ж у п ш п отыра кетп.
Ж у з ш д е ешк1мд! мс-нсшбейтш пацдык, к олыма тускенд1
к у р а й д а й сыпдыра мын дейп н токапнар менмендж б а р
Керей палуанынын, мына а йдынын керш, Т е р т у ыл
жа р ы е д э у 1р а б ы р ж ы п калды. Б а с п а л уа н ымыз деп экел-
ген Боке б у рмн да: «бел1 ' мшн кьлт етпес1 у с т а п ж ур . Осы
ж ол ы к а л а й б о ла р екен» деп ею у д ай л а у болып кел!п
едк Караштын, мына кейпш коргеп сон, элде еткен жол.ы
бет! кайтып к а л г а н ба, у п ж ы р г а с ы т у с т кеттк
— Ж а с кой, мен 111. орныма Ба й с ер к е к у р е с с ш , — деп
т а й с а к т а й бердь Б е к е ш де т у с ш у г е болады, ол к а з 1р элде-
к а л а й майып б о ла рм ы н деп оз ба сына н к орк ып т у р г ан
ж о к - а у , бу юл б 1р е л д щ намысын ойлап т у р.
Т е р т у ы л К1с1лер1 к уб ! р - к у б 1р э н п м е г е кештк Кер1мбай
к ат т ы ширыгып, ж а р ы л а ж а з д а п жур.
— М у н ы кон. Бекеши, б1ткеи ж е р 1 осы екен. С у й р е п
к ос к а н т а зы т у л ю а л у ш ы ма е д! ?!. А м а л жо к , енд1 ссп
к у р е с е с щ , — дед! ол Б а й с ер к ег е буйырып.
Б у л кезде Т е р т у ы л ж а г ы н ы н бе г ел ш к а л г аны н «корык,-
ты г а» ж о р ы г а н К е р е й д щ а т к а м ш е р л е р 1 к атты да ур ыг ып:
— О у , ш ы г а р м а й с ы ц д а р ма па лу а нд а р ы н д ы ? Ку нг е
к а к т а л ы п к а ш а н г ы отыр амыз?
— Ж у р е к т е р щ д а у а л а м а с а , б э й г е м 13Д1 берш ауыл-
д а ры на канта б е р щ д е р , — дес ш, намыска тиер сездер
айтып к ал г а н .
Б айс ерк е а ттан каргып т у с ш , ж а л м а - ж а н шеппне бас-
тады. 1шк! к о б а л ж у , т о л к у д ы ц эсер! ме, каны к ашып,
84
су рл ан ып алыпты. Кантардын, а я з ы н да к ал га н а да м да й
к ал ш - к а л ш етш, а я г ы н д а г ы с а кт иян ет1гш зорг а шечгп.
Ол да ж а л а н а я к т а н ы п , ж а р г а к ш а л б а р ы н Т1зесше дейш
т у рш т аста ды. С о н а н сон, а л г а т а м а н шыгып, ек1 мыкынын
та янг ан к у ш с о н а д а й ж е р д е отырган К а р а ш т ы к о з 1мен
ш т - ж е п сэл т у рды да , кенет к ас ын д а г ы К е р 1мба йг а
бурылып:
— А г а , к ол ыц ы зд а гы камшыцызбен а р к а м на н а яма й
осып Ж1бер1н1зш1, к у д а й у ш ш ! — дед1 ж ал ы н г а н д а й болып.
Кер1мбай у ш ш б1реуге к ам шы ж у м с а у деген буйым ба,
тэ шрк
— Нег е бе г ел ш т у р с ы ц ? Атан, Б а й м у р а т ж а у д а н кай-
тып корген ж ок . Т а р т м а й д а н г а ! — деп с е п з ерме кам-
шымен Ж1Г1ТТ1 ж о н д а т а т арт ып ж 1берд|.
С о л - а к м у ц екен, к а л ш ы л д а п эрец т у р г ан Б айс ерк е
атылып о р т аг а шыкты да , ана беттен к арс ы у мт ы л г а н
К а р а ш п е н у с т а с а к ег п. С а р т - с у р т тиген кол да рдыц, сы-
к ырла г а н п щ р д ш дыбысы ест1лд1. Б 1р а к а л г а ш к ы жол ы
екеу1 б 1р 111- б 1р 1 ала алма ды, кезек у ш р ю п , ж ы р т кы ш т а й
жу л ыс ы п б 1раз журд1 де, к а й т а а ж ы р а с т ы . Ше цг ел де рш
ж ай ып ж 1берш, бу ре т у с е тш б у р ю т те й б'ф-б 1рше т е н т ,
андысып калды. Ж у а н , с е м 13 денел1, к ияк муртты, к иы к
коз, алып К,араш к а з 1р п к а л пы н да жонын куд1рейтш, же-
мше к ар а й атылг а лы т у р г а н ж о л б а р ыс т ы еске с а л ар едк
Од а н гер1 с у ц г а к , ж Ы ш к е , б|рак сщ^рл! келген Б айс ерк е
а на г ан К а ра га нд а е п л л е у , ж ы л д а м д а у екен. К е к ж а л г а
косылг ан т а з ыд а й эр ж е рше н б 1р шалып, шорши сеюрш,
теке Т1реске кеп б а р м а й ж ур . Ш ам а с ы , карсыласынын.
осал жерш, е з ш щ к ап ыс ыз у ст ай тын сцтайлы сэ тш кутш
журген ТЭр 13 Д 1.
Бул мезетте Керейлер ж аг ы « Ш а к а б а й л а п » , Т е р т у ы л
тобы « Б а й м у ра т т а п» , кек ж от а ны ц бауьлры а й г ай - су ре ц г е
толып кетш ед1. О кт а - т е к т е и а Н а й м а н н ы ц ураны К а б ан -
ба йдын да а р у а г ы еске алынып ж а т ы р . С о л а йг ай- ур а н
эсер етт1 ме, кенет Б айс ерк е кез ые с пе с ж ы лд а м ды кп е н
он Т1зес1н буге калын, к о р б а н д а г а н К а р а ш т ы н б ау ырын а
енш к е г п де, е з ш щ уйреннмкп э д ю н е салып, к арс ыла -
сын к ал б а н как к ызын, б'фден т 1к к етерш э ке г п . С о л бе-
тшде т а бан ын ж е р г е ти п з бе й айналдырып апарып, кек
ж а с а н г а ш а л к а л а т а урып ж)берд1. А у м а г а н былтыргы
Байба т т ы ж ы к к а н т э а л . Б у л не бел кететш, не б 1лек к ете
тш, тым а яус ыз , к атыг ез т э а л д е р д щ б1р! е д 1. Эл дене курт
етш уз1лгендей болг ан. Б|рак ет к ы з у да оган к ара йтын
мурша кайда. Т е р т у ы л ж а г ы у р а н д а п келш Б айс ерк еш
кетермелеп экеткенде, К,араш сол орнында т у р а а лмай
85
ж а т ы п калды. Эйтеу1р 61р ж е рш е з ак ы м келген1 анык.
Мам ырб ек тобынын адамдары ж ан -жактан ж у п р ю п ,
К а р а ш т ы н у с т ш е у йме ле сш ж а т к а н - д ы . Ке ш ж пе й ж а й с ы з
х а б а р ж е т т к К а р а ш т ы н ею к а б ы р г а с ы б 1рдей сынып
кетштк А бы ро й б олра н да, а с к а жина лра н ж у р т т ы н ш ш е н
сы н ык с а л ат ы н о т а ш ы т а б ы л а кетш, К а р а ш т ы керегеге
с а лы п к а у м а л а с ы п , а у ы л г а к ар а й к е т е р т алып к ег п
К у н ецкешп, с а лк ы н т у с е бэйге а т т а р д ы н да кайта-
тын мерз1м1 болып к а л г а н . К е п кешжпей алыста н ш а н
к е ршдк Б у д а к - б у д а к кою ш а н емес, у з д ж - с о з д ы к шуйке-
ленген бозрылт мунар. Ж у р т наз ары енд1 со лай к арай
ауран.
— А т т а р д ы н алды Т а л д ы е зе к т е н е г п рой. Енд1 б1р
с у т п1С1р1мде кел1п к а л а д ы , — дест1 жер ж ад ыс ын б 1ле-
Т1ндер.
Т е р т у ы л т обы гу- гу етедк К а р а ш т ы ж ы к к а н Б а йс е р к е
емес, осындары м ак т а н с у й г 1ш, уркеппе, ж е л ра быз Ж1Г1Т-
т е р д 1н ездер1 сиякты, ек1 езулер1 ек1 к ула рында . ЭдеЙ1
Керей ю а л е р 1 е с т 1с 1н дей ме, у з е н г 1л е р 1н у з т Ж1берердей
ат у с т ш д е ш 1рене т у с ш , ш а л к а л а п , д а ур ыр а кулед1.
М у н д а й ж е л е к п е ж е ш л т ек т ж т ! , а рза н д у ы л д а к т ы у натпай
тын С ы м а й ы л з эн г 1 кенет т у с 1н суытып:
— Ж э , жетер! « Ер к ек т 1н коры к улегеш, катын нын
ка р ы к у л е г еш» деп, ж ы р т ы н д а п кеткендер1н не, ту ге ?
Э л д е а т а - б а б а н а ем1р1 есе ти1п, бэйге а лып отырранын
осы рана ма е д 1? — деп ж е л 1ккен Ж1п т т е р д 1 тыйып тас-
тады. К а р т т ы н есш- дерт! к а з 1р бул ж е р д е емес, с о н а у б!р
к а л ы н ш ан ны н кай жер1нде келе ж а т к а н ы б е л п с 13 Нар-
кызылра ауып т у р г а н .
К а л ы н е л д 1н к о р ш а у ы н д а , эл1 де алкынын б а с а а л
май, б а с па лу а н Б а й с е р к е т у р. О с ы н ы н а л д ын да рана
О т ы н ш ы н ы н немерес1 Ш э ш мырза атан туйе б а с т а т к а н б1р
т о р ы з д ы а йдап экелш а лд ын а с а л г а н . А т а н т у й е н 1 кэр1 зэн-
п С ы м а й ы л г а , т а й т у я к ж ам б ы н ы К е р 1мб а йг а б айла ды да,
к ал г а н малды ез1мен б1рге е р 1п келген 1Н1С1 М у к ы н ы н
колына е т к 13Д 1. Д е н е с 1ндег 1 ж а н а К а р а ш т ы н колы б а тк а н
ж е р л е р 1 ет с у ы г а н сон, енд1 б 1Л1 ' не б а с т а с а керек, коз-
г ал г а н д а к а б а г ы н шытып, кирелецдей бередк
— К а л ай , б 1р жер1Н с ынга нна н а ма н б а ? — дед1 К е р 1м-
ба й онын бет1не у щ л е карап.
— И т т щ к ол ынь щ к аттысы- ай! У с т а г а н жер1н кыска ш-
та й кысып, к а с к ы р ш а ж у л а д ы екен. Ол да ештене емес-
ау, маг а н С 1з д 1н к ам шы ны з батып кетт1,— деп Байс ерке
к а р к ы л д а п к у л 1п Ж1б е р д 1.
— ©зщ гой, ур деп ет1нген.
86
— Е н д 1 к айте шн, ейтпесем а р у а г ы м к оз а тын емес.
Сол С13Д1Н, к ам ш ы н ы з д ан кешн а яна тын ж а н к а л м ад ы
р о й менде,— деп Б а й с е р к е жиын ж у р т т ы тары кулд1рд1.
Б ул кезде шуйкедей шуб ат ы л ра н , 1р т 1к-1 ' рт1к к о ю шан,
козы кеш ж е рг е та яп к а л г ан- ды . А л дь щг ы у ш а т т ы н 1ркес-
Т1ркес т у йд е к т е л ш келе ж а т к а н ы ба й ка лд ы . Ен а лд а б а
ран мен к ыла н, сонан кешн т орыг а ма, жирен г е ме келщ-
юрейтш б 1р т у е бар... А т к о с к а н д а р шы да й алмай кетер-
меге лап койг ысы к е л т ед1, ойын б а с к а р у ш ы л а р д ы н
« ша пк ан а ттын а лд ын а н е ш ю м ш ык п ас ы н, шылб ырда н
т а р т у ш ы бо лма сын» деген к а т а н тэрт1б1 е с т е рше т у с ш,
а ма лс ыз к у т т калды.
Б э й ге н щ алды мэреге ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й к а л г а н д а ,
ж а л г ы з к а р а боп озып келе ж а т к а н к ар а к а с к а а тт ы н
мандайы ж а р к ете туст1. О д а н кешн а р к а н бойы ж ер д е
к ыла н мен торы мойындарын кезек оздырып, к а т а р келе
ж ат ы р. Б а с т а р ы н а шыт т а р т к а н а к кейлект1 б а л а л а р д ы н
колында дамыл жок, аттан бурын ездер1 у шы п кетердей,
к амшыны у с п - у с т ш е б а с ы п келедК А л ы с т а н к ы л а нд а п
к ерш ген — Сымайылдын н арк ыз ыл ы да, бараны —
М а м ы р б е к т щ торы тебел1 едк
К е п у з а м а й бэр1 де айкын да лд ы: ак ж а л а у т 1плг ен
мэреден Кер1мб а йдыц к а р а к а с к а с ы б1ршнл болып етт1.
С о н а н кеЙ1нг1 е ю ат кепке деЙ1н к уй р ык т к т е с ш к а т а р
келе ж а т т ы да, тек иек а ртпа к а й к а н г а 1Л1нгенде, торы
тебел к амшы с а лы м да й алг а т у с е бердь. . Б у л а р д ы н соны-
нан к е ш н п а т т ар да кел1п ж а т ы р . Б у л ш а б ы с т а тогыз
а т ка д е й 1н бэйге бер1летш-Д1. Т е р т у ы л к1С1л е р 1Н1н к ал га н
а т т а р д а 1С1 б о лг а н жок. Б а с б э йге мен упиньш жулден1
ж ещп а лг а н е з жуйр1ктер1н о р т аг а алып, мэре-сэре бо-
лысты. К е р 1м ба й д ы н 1Н1С1 М а й л ы к а с а м а л жа нд ы , ат
к ум ар , к ы з ы к К1С1 ед1. С о л М а й л ы к к а р а к а с к а а тт ы н
мойнынан к у ш а к т а п :
— Б ог ын ды жеЙ1н, ж а н уа р ы м - ай ! А т а н ы н а р у а г ы н б1р
кетер1п т а ст а ды н - ау . . . Енд1 елеем де арманым ж о к ! —
деп енкьлдеп ж ыл а п Ж 1б е р д 1.
С ы м а й ы л б а с т а р а н б\р топ Н а р к ы з ы л д ы к о р ш а п
к алган- ды. К э р 1 т а р л а н с 1н 1р! созылып, мэреге эрен ж е т
кен сиякты. ©не-бойы ак к е б 1 к терге к е м 1Л 1п, жетек к е
з орга 1лесш ж ур . Д е г ен м е н ат б а п к е р 1 Т о й ш ы ез е н е р 1не
разы е к е н :
— Е-е, бул Н а р к ы з ы л е к е у 1М13ге е н д1 не сын бар.
К а й т а ж а н у а р д ы н осы келген1 де, к ел г е н- ак ! — дед1 ез1н
де, тетелес а г а с ы С ы м а й ы л д ы да ж у б а т к а н д а й болып.
Т е р т у ы л ж а г ы бу л а с т а ею б 1рдей б а с бэйген! ж е щп
87
алып, о л ж а л ы кайтт ы. Ж о л бойы гу- гу э нпме. Б у г ш п
ж е щ с т е р ш щ т а л а й а й л а р г а , т а л а й ж ы л д а р г а а з ы к бо-
л ар ы с е з с 1з. Б у л а с к а к ел ге ндер дщ енд! жыры таусыл-
майды, ал ездер1 к а т ы с а алмай, елден е с п г е н д е р д щ ау-
зы а шы л ы п кал а ды.
Тер1скейден келген К у р м а н к а ж ы л а р тобы бу лармеп
б 1раз ж е рг е дейш б 1рге ж у р д к О с ы л а й ш а Ш у б а р а г а ш -
т ы н т у сы н а дейш ерлеп барып, одан ары А к шо к ы ар-
кылы Х а б а р а с у д ы н кезещмен ез е лде рше т у р а т арт па к.
Кер1мбай к у д а с ы н ез а уыл ына к о н а к к а ш а к ы р ы п ед(,
К у р м а н к а ж ы р а к м е т айтып, бул жолы б а р а алмай-
тынын б1лд1рд1. Екеу1 т о пт ы н с онын ала о н а ш а сейлесш
келе ж а т к а н- д ы. Б 1р с о з д 1Н к е з е пн д е К е р 1мбай:
— К у ре к е, ш ек ар а ж а й ы н д а г ы ж а н а л ы к т ы е с т 1п ж а т
кан ш ы г а рс ы з . Т а р б а г а т а й д ы н жонынан та спа тшгендей
с ы з ы к тартылып, ел!м1з ек1ге бел1неЙ1н деп т у р гой...
С 13Д1Н не б1лген ойыныз б а р ? А т т ы н ба сын ек1 патша-
нын к ай с ыс ын а б у р а с ы з ? — дед1 к у д а с ы п ы н жуз1не барлай
кез салып.
К а ж ы б 1р а з г а дейш тш катпай, ойланып калды. К а п
тал ш а п а н ы н ы н к а л т а с ы н а н кум1с ш ыт ыр а л ы м у й 1з шак-
шас ын алып, к ок бу йр а н ас ыб а йды а с т ы нг ы е р 1нге та ста п
Ж1б е р д 1 де, сонын у ыты шымырлап бойга жа й ыл г ан
ш а м а д а , б а я у ун катты.
— А н а ж ы л г ы о киг аны е з щ б 1‘л е с 1Н- Х ал д а й л а р кабыр-
гасын к а у с а т к а н а к н айз ан ы н у шы н эл1 умытты дейс1ц
бе. К у р м а н к а ж ы н ы бклмесе де, « К о н ы з б атырды» умы-
т а р ма?! С о г а н К а р а г а н д а , Е ж е н х а н мен менщ басым
б 1р к а з а н г а сыя коймас. Б13 сол 031М13д)'н а та- конысы-
мызда к ал ат ы н ш ы г а р м ы з , — дед1 к ыс к а к ай ы р ы п . — Б 1р
бес кунД1 к т 1рл 1к к ой, к ай да ж у р с е к те а ман болайык.
« Е л е пм а у с а к е н е п м е м1’нем» дегендей, б э л к 1м, осылай
ек1 ж а к к а б©л1не т у р г а н ы м ы з да жон шыг а р.
О с ы д а н кеЙ1н б у ла р коп бегелген жок. Кер1мбай кара
к а с к а а т т ын б э йг е сше 61 р «тогыздын» басы боп келген
т а у д а й к а р а а тан ды к у д а с ы н а жсгелетт1 де, ж ол айры-
гына келгенде к ош- ко ш айтысып, э р к айс ы с ы ез ауыл-
да рына к ара й ж у р т к ег п.
VI
Д е м е ж а н а с т а п о р а л г а н сон, а у ы л да тагы ею- уш кун-
дей а я л да д ы да , кал а г а к а й т у г а к ам д а н а б астады. Бул
жолы келшшег ш о сыпда к алдырып, ез1 ж ал г ы з а гт ан ба к .
©йткен! у за ты л г ан н ан берI эке-шешесш кермеген Бибг
88
биыл ез елше т е р к шд е п б а р у г а т ш с едк Казак, салтын-
да тун,рыш т ерк шдег ен келшг е к у й е у 1 ш е с т б а рма йд ы .
Мундайда к е л ш ш ек т щ к а с ын а кайын, к айын спил,
а б ыс ын - а ж ы н сеюлд1 жол сержтер1 рана 1леседк Ж а т
ж у р т к а келш, б ф - е ю ж ы л д а й же л ек а с т ы нда кысылып
к ымть фыл ып т1рш1Л1к еткен кыз сорлыга б е р 1л етш бостан-
д ы к т ы н бу л да б 1р тур1 ед1.
Д э л ж у р е т ш кун 1 Кер1мбай б а л а с ы н о н а ш а ш а к ыр ы п
алып, ек е у ар а кенес к урран.
— Со нымен не 1'стейм!з, б а л а м ? Э н е у к у н п е з щ жст-
к!зген Ш и - а м б ы н ы н сэлемше нендей ж а у а п к ай т а ра мыз ?
А н а д а С ы м а й ы л з эн г 1 а йтка н бэ т уа л ы сез г е т о к т а й м ы з ба,
ж о к элде б а с к а да тырырыктан ш ы га р жол ба р ма? —
дед1 Д е м е ж а н н ы н ж у з ш е ба рл а й к ар а п.
О с ы с у р а к т а р д ы н бэ рше эке ж а у а б ы д а йы н болса да,
б а л а с ы н ы н не о йлайтынын оз а уз ына н ест1г1с1 келст1н-
дей. Е н д 1 1рк 1л у д 1н орны жок. Д е м е ж а н ©з ойын ап]ык
айтты:
— Эй, сол кэр! зэнг! с а л г а н с о к п а к т а н ©зге д а цг ы л
жолды мен де к о р т о т ыр г а м ж о к - а у , — дед1 сэл ойла-
нып к а л ып . — Б у л ж а л г ы з К у л ы с т а й д а г ы аз ауыл Т е р т у ы л
г ана емес. А л т а й , Е р е н к а б ы р г а , 1ле бойын мекендейт!н
кулл 1 к а з а к т ы н б асына тус1п ту рг ан сын гон. Б у к ш Жо ц-
г арияда ж у з мын да г ан к а з а к ж а с а й д ы . «Кеппен керген —
улы той». ’Т а г д ы р д ы н ман да йга ж аз г ан ы н сол ел мен б1рге
керем1з де...
— Ж а р а й д ы , ол к а з а к т а р е з б а г д а ры н ез1 бе л пл е й
ж а т а р . Б 1з мына ез а г а йы н да р ы м ы з д ы не 1стейм1з? Т у г е л
Т е р т у ыл та г д ыр ын б1зге т а нсырып, а уз ы м ы з г а к а р а й
отыр гой. КеЙ1н о б а л ын а к а л ып журмейм!-з б е ? — дед1
Кер1мбай онын с©31н 6©Л1П.
— Ал жылы орнынды с у ы т к а н д а к а й д а б а р а с ы н ? —
дед1 Д е м е ж а н к у р с ш т . — Т е р к к е й д е п Е р т 1с, З ай с а н бой-
л а р ын д а да к а з 1р бос орын к ал г а н жок. А к па т ша бекппс-
тер салып, переселендер1н экелгеннен бер! к а з а к д а л а с ы
катты тарылып кеттк Ол ж а к т а г ы а г а й ы н д а р д ы н ©31
шур айл ы к он ыста рына н айрылып, мал ж а я т ы н же р тап-
пай, ЖОНК1Л1П кош1п жур ге н кершедк
— Ендеше ойымыз б 1р жерден шыкты. Мен де эр1 о й
лап, бер1 ойлап осыдан б а с к а 1пыгар ж ол т а п п а д ы м , —
дед1 К е р ‘1 мбай.— О л а й болса Ши - ам бы га сэлем айт:
«кунгей Т е р т у ы л ы е ш к а й д а ке!нпей, осында к ал ад ы » де...
Т е к б у д а н кешн у л ы к т а р ала койды беле к ыр ык ка ид ы
к о й с ы н . О н е бойы х ал д а й л а р д ы к о р г а ш т ай бермей, к аз ак -
89
ты да х а л к ы м деп танып, ж е р - с у д ы б1рдей кылып белетш
бол сын.
— М а к у л , кеке. О сы а йт ка нь щы зд ы мэртебел1 улык-
ка т у п- т у г е л ж е т ю з е м ш , — дед1 Д е м е ж а н .
О с ы д ан кешн ол кеп бег елг ен ж ок . Улкен уйге ю р т
кымызра канып бол ран сон, к ас ын а а т ко с шы ертт1 де,
с а л т атпен ж у р т кетть
Д е м е ж а н к ал а р а кайтып кел1С1мен-ак, к а р б а л а с к а н
кызу Т 1р л 1К Т 1Н у стшен шыкты. Ке п т е н сез болып ж у р г е н
ш е к ар а комиссиясы Ур1мжщен бер! шыгыпты деп, аймак-
т ы н э ю м ш ш п а бы р - с а б ыр болып ж а т ы р екен. А р а д а
апта етпей сол а й т ка н а д а м д а р ы да к е л т калды. А р г ы
Пекиннен келгеш бар, ж о л д а н косылганы бар, жиыны он
ш а кт ы К1С1. Б а р лы г ы н С у н фамилиялы б1р улкен чинов
ник ба ст а п кел1пт1. Б ьл ет шдерд щ а йт у ы нш а, онын кызмет
дэрежес1 рана мыкты емес, ез1 же р шары к ар т а с ын ын
жыртыгын ж а м а г а н , а т а к т ы г еограф, г алым б ол с а керек.
Б о л с а б ол а р- ак , карт аны а лдына ж ай ып койып сейлеген-
де, А л т а й мен Т а р б а г а т а й д ы н , Т я н ь - Ш а н ь мен Па мир
т а у л а р ы н ы н бшк шы нда ры н была й койып, шагын шокы-
л а р ын а дешн, езен-кел1, б у л а к - б а с т а у ы н а деЙ1н, нак осы
б 1р елкеде т а б а ны н т а с к а Т1лд1р1п, туып-ескен немедей
с а йр ап 61Л1П тур.
Ш е к а р а к омиссиясынын ж у м ы с ы н а к емекте су у шш,
Т а р б а г а т а й ЭК1МШ1Л1Г1 де ез т а ра п ын а н б 1рнеше адам
кос атын болды. О нын б1р1 — Д е м е ж а н . Ек1нш1С1 — Д е м е
ж а н н ы н 61 р кездег1 мугал1м1, к а л а д а г ы к ы т а й гимназия-
сынын директоры Л и - ш а н с ы н . Бул — к а з 1р ж ас ы елулер-
ге кел1п к ал г а н , ж е р п л ж т 1 ж а г д а й д ы ете ж а к с ы б1летш,
т а р и х пен географияны кеп зерттеген осы а йма кт а г ы
б1рден-б1р о кымысты адам. К а з а к т ш н е жуйр1к, ептеп
о р ы с ш а да б1лед1. А й ы б ы — М а н ь ч ж у р н э с ш н е н емес,
улты к ыт а й б о л г а нд ы к т а н г ан а , улкен кызметке 1Л1кпей
теменд еп ж у р ге н юс к Л и -ш а н с ы н д ы ж а с кез1нде, ба ягы
«Тайпин кетер1Л1С1» т у с ы н д а М а н ш ы н еюмет1 са яси сен1м-
С13 адам деп т а уы п , ш а л г а й д а г ы Ш ы р ы с Ту рк 1с т а нг а жер
а уда рра н екен. С о д а н ж ы л ж и - ж ы л ж и , Т а р б а г а т а й д а н
б1р-ак шыгыпты. Тек Ш эуеш екке Ш и-амбы
келген сон г ан а кез1 а шылып, эр турл1 а рар ту жу м ы с -
т а ры на а р а л а с а бастаран. Д е м е ж а н ез1мен п ш р л е с ,
т а т у у ст аз ы м е н с а п а р л а с б олатынын е с т е н д е , кэд1мг1дей
к уа н ып калды.
Б 1р а к онын есесше, ше к а ра комиссиясымен б1рге
ж у р е т ш д е р д щ 1Ш1нде Д е м е ж а н н ы н с у ка н ы суймейт1н,
Т1ПТ1 б а р ы нш а ж е к к е р е т 1н а д а м ы — Ш их ал да й да бар
90
екен. Ш и х а л д а й — о с ында г ы кеп х а л д а й д ы ц е з шш е ен
с а у ат т ы сы , Т а р б а р а т а й д а г ы х а л д а й л а р к е н е с ш щ б астыгы
( Ши — фа милияс ы да , х а л д а й — М а н ш ы н , е ю м е т 1та ра н ы
нан бершген а к с у й е к т ж д э р е ж е а ) . Х а л д а й л а р осы елкенш
н е п з п Т1рег1 б ол г а нд ык т а н , Ш и х а л да й кейде бу л а й м а к
та Ши-а мбыдан к е й ш п еюннп адам болып с а на л а т ы н
Х а л д а й л а р ж з н е е з де р ш байырры ш е к а р а ш ы л а р м ы з деп
бьледк С о н д ы к т а н комиссия ж у м ы с ы н а о ла рд а н да еюл
к ат ы с у ра тшс.
А р а д а б 1рнеше кун етк енде, Ш э у е ш е к т е п орыс кон-
сулдырына Б ат ые СПб1р Б а с б а с к а р м а с ы н а н шы к к а н
ше к а ра комиссиясы да келш ж е г п . А р а л а р ы н д а Петер-
бургтары сырткы 1стер министрл1п н щ А з и я д е п а р т а м е н т 1-
нен жэне Б у ю л рес е йл ж г еография к ог а мы на н келген
а д а м д а р да бар к е р ш е д ь Ко мис сиян ы генерал Фр и де
мен с т а т с советник Ме д ы н и с ки й б а с к а р ы п кел 1пт1. Ал
б у л а р д ы н Т а р б а г а т а й мен А л т а й ен1р!ндег1 б а с кемек-
Ш1С1 — Ш э у е ш е к т е п орыс консулы Б а л к а ш и н б о лм ак .
Б у л ж ы лд ар ы Б ат ы е С 1б 1р ш е к а р а б а с к а р м а с ы н ы н
к а р а у ы н д а ж а н - ж а к т ы с а у а т т ы , гылымг а да икем1 бар,
каб1летт1 а д а м д а р кеп болатын. К о нс у л Н и к о ла й Никоно-
рович Б ал к а ш и н де с о нда й б ш к п К1с 1л е р д 1н б!р1 ед1. Ол
1858 жылы М о с к в а д а К а д е т корпусын б 1т 1рген сон, сонда
он ш а к т ы ж ы лд а й г у б е р н а т ор к енс есшде 1стед1. Осы кыз-
метте ерекше ю к е р л т м е н кезге тускенд1ктен, оны ж ет ш
сшил ж ы л д а р ы Б ат ы е С 1б!рге т е т е н ше т а п с ы р м а л а р орын
дайтын чиновник етш ж^берген. М у н д а да б е т а лыс ы жа м а н
болган жок, е з ш щ а л г ы р ойымен, п а тш а а г з а м г а шьп!
бершген адал кызметкер рет1нде танылды. А л кешн Шэ
уешек те Р о с с и я консу лдыг ы а ш ы л г а н д а , оган зор сен1м
артып, осы к а л а г а б а с консул е т 1п т а г а й ы нд а д ы. М у н д а
келгел1 ол д ип л ом ат и я л ык кызметпен б1рге ептеп гылыми
ж у мы ст а р м е н де айналысып жур . « Б а т ы е С 1б 1р, Орта
Аз ия ж э н е К ы т а й иел1ктер1 а р а с ы н д а г ы с а у д а ж о л да ры »
деген енбег! о рыс г е ог р а ф и я л ык ког а мы т а р а п ын а н ж а к
сы б а г а ла н д ы . К а з 1р Р о с с и я к а р а у ы н д а г ы к а з а к т а р мен
б а с к а да мусыл ман елдер1 ж а й ын д а енбек ж а з б а к болып,
материал жинап ж у р ге н кезк Д е м е к , бул кунде кырык-
тын т е р т е у ш е ж а н а келген Н ик о ла й Никонорович кай
ж а г ы н ан а л с а н да нагыз кемелденген, акыл- ойы толыс-
кан дер ша г ы едк
А л г а ш к ы к у н д е р 1 ек1 ж а к т а н келген ш ек ар а комис-
сияс ынын а д а м д а ры е з а р а танысу , Ши- а мб ы мен консул
Б а л ка шин берген к о н а к а с ы л а р г а катысып, бой ж а з у сеюл-
д| Э31р л 1к ж у м ы с т а р ы н а н ары у з а г а н жок. Е ю ж а к тек
91
т ерт шн п кун дегенде де н г ел е к стол б а с ы н а ж ина л г ан.
Ею е л д щ де беделд1 комиссиясы бул к е л к с е з г е жан-
ж а к т ы да йындыкпен, е з д е р ш е д е й ш п буккл документтер-
мен к ар у ла ны п келген-дк Буран дешн о р ы с т ыц да, кытай-
д ы ц да не б 1р жиНангез, с а я х а т ш ы ралымдары осына у
ш е к а р а л ы к елкеш оцды- солды т а л а й рет а р а ла п ш ы р ы п ,
т а у ы мен д а л а с ы н ы н о й л ы- ш у к ы ры на дешн тугел карт аг а
т у с 1рш э з 1рлеп к о й г а н . Енд! тек сол к арт ал а рды ©зара
са л ыс тырып , бурын кол жеткен т о к т а м - ш а р т т а р д ы жузе-
ге а с ы р у г ана к алып ед1.
Ж а л п ы кернплес ею империя а р а с ын д а г ы шек ара
м э се ле с1 с о н а у он ж е т ш нп г ас ырдан бер! с ез болып келед!.
А л г а ш рет 1689 жылы Нерчинский кел1С1мше кол койы-
лып, ею е л д щ Киыр ш ы г ы с т а г ы ш е к а р а бел1С1 ез шеип-
М1Н т а пк а н - д ы. Т е к к е й б 1р т а р их и ж а г д а й л а р д ы ц шсш
жетклмеуше б айла н ыс ты, К ы т а й д ы ц Ш ы н ж а н е л к е а м е н
шек тесетш ш ек ар а ны а н ы к т а у кешеуклдеп келдк Ол ушш
казак, даласынын, т у с п п мен О р т а А з и я д а г ы елд1 мекен-
дер Р о с с и я к ол ас т ы на ту ге л к ар а п болуы керек ед1. 0 з-
д е р ш ше ж а н б е р п а келмей, у з а к к а р с ы л а с к а н Хиу а мен
К о к а н х а н д ы к т а р ы н ы ц к ырс ыг ын ан бул процесс кеп
к е д е рп ге у шы р а п , ж е т ш с ш н л ж ы л д а р д ы ц соцында зорг а
а я к т а л ды .
С о г а н к а р а м а с т а н , О р т а А з и я д а г ы ш е к ара б е л ю ш ц
ж айы 1860- жыл г ы Пекин к е л ю м ш д е - а к сез бола ба ста-
ган. С о л кел1С1м бойынша, ею ж а к т ы ц ш е к ар а комис
сиясы осы Ш э у е ш е к т е б а с косып, жер б е л ю н б 1р шеттен
ж у р п з е б е р уг е т ш с болатын. Б 1р а к 1864 жылы батыс
ел к ел ерде у йг ыр - ду нг ен к е т е р ш а б у р к ете калды да,
б1тейш деп т у р г а н к к е к е а р ш типздй. . О с ы л а й ш а ерж-
С13 у з ш п к а л г а н ш е к а р а ту ра л ы келюсез, а р а г а б 1раз
ж ы л д а р салып, тек 1881 жылы П е т е р б у р г т а к а йт а жал-
гасты. Б ул ж о л г ы к е л ю м г е ею ж а к б1рдей кол койды.
П е т е р б у р г кел1С1М1 бо йын ша, у а к ы т ш а Р о с с и я г а карап
к ал г а н 1ле а й ма гы н ы ц б)р бел1'п Цин империясына
к айт а ры л ды да, о ныц ес е с ше бурын Кыт а йг а т и е с ш деп
та ны л га н З а й с а н кел1 мен К а р а Ерт1с бойындаг ы б 1раз
жерл ер енд1 Р о с с и я г а б е р 1летш болды.
Кы с к а с ы , бу л жолы Ш э у е ш е к т е б а с к ос ка н е ю ел ш е
кара комисси яла рын ыц н е п з п мшдет1 — сол Пе те р бу р г
к е л ю м ш д е ез шенпмш т а пк а н ж ай ла рды жерпл!кт1 орын-
да 1ске асырып, протоколга кол кою ед|. С е й т ш , ец
ражабы, ш е к а р а г а т а к а у т у р г а н шаг ын кала Ш э у е ш е к т е
Петербург, Пекин с ияк т ы улы а ст а на ла рм е и к ат а р аталып,
92
«1884 ж ы л р ы Ш э у е ш е к протоколы» деген атпеи тарих-
та к ал а т ы н болды.
Б у л ж о л ы ш е к ар а к омисси яла рын ьщ а р а с ы н д а бэлсп-
дей к у р ы к экетер а с а у л ы к та, а л а у ы з д ы к т а т у г а н жок.
Е ю ж а к та жы л ы жузд1, жылман, дипл о матия таныт-
кан. Ек1 ел ч и н ов н и к те р ш щ ж у з ш д е п бул ж ы мы ск ы ку.;-
К1 мен б1р - б 1ршен асып т у се т ш жылы леб1здер квктеп
т у с е к а л г а н жок , дэл осы м езетт еп А к па тша мен Еже п-
х ан ны н к а с - к а б а г ы н а б а йл а ныс ты едк С о н г ы жиырл:а
ж ы л д а е ю империя ©зара Т1Л т а б ы с к а н , т а т у к©рш1л1к
к ат ы н а с т а ту рып келедк Б а т ы е ©лкедеп М а н ш ы н билеунп-
л е р ш щ басына кун т у г а н д а , А к па т ша кемекке келш,
ду нг ен д е р мен у й г ыр л а р д ы н бул 1п н б а с у г а кол ушым
бердь К©тер1Л1с к е з ш д е ж а н с а у г а л а п ба рг а н М а н ш ы н то-
релер1 мен х ал д а й л а р д ы ©з к о л т ыг ы н ын а с т ы на паналат-
ты. « А ш а р ш ы л ы к т а жег ен к у й к а н ы н дэм! к ет п е й д Ь де-
мекпп, А к п а т ш а д а н корген сол ж а к с ы л ы к т а р ы эз!ршс
Е ж е н х а н н ы н есшен шыга к ойма г ан- ды.
©зара у ле с б ел юш , еннл а л ы с у г а келгенде, Цин им-
периясы б 1р кезде ©31 к ан г а б о к п р ш , кушпен кара ть ш
а лг ан Ж о н г а р и я мен К, а шк ар ия н ын м у р а г е р 1, ж о к т а у -
шысы ре т шд е т а н ы л с а , п а т ш а л ы к Р о с с и я оз к ола стына
е р ж т ь е р ж п з т у р д е эр кезде к а р а та м к а з а к д а л а с ы мен
О р т а Аз ия х а л ы к т а р ы н ы н ©К1лстт1 экес1, к а м к о р к о ж а -
сы болып отыр. « К о н и ж у й р 1к пе, кек двнен жуйрм;
пе» дегендей эрине е ю империяныц да кещлдер1 о б ас т а
тым а рыда болатын. Б 1реу 1 б а т ы с к а , е ю н н п а шыгыс ка
к а р а й эл! де бо лс а клгерклей беру ниетшде едк
Б 1р а к о л о йларын шке а с ы р у г а ею ж а г ы н а да эр турлI
тарихи ж а г д а й л а р ж а р бермедк А к па тша ш ы г ы с к а к ара п
к а н ш а л ы к ©ршелене у мт ыл г аиым е н , Т я н ь - Ш а н ь пен Пат
мир т а у л а р ы н ы н б о кт е р ше т а я у ж ы л д а р д а г ан а коль;
э рец жеттк Ал Е ж е и х а н бул г ас ыр да б а т ы с к а та ма н
ьлгерьлей т у с у былай турсын, Ш ы н ж а н н ы ц е з ше н неше
мэрте айрылып к ал а ж а з д а п , е сш енд1 г ана жинап
отыр. Б у д а н ары ею империяга да 1лгср1 жы л ж и т ы н
бос ж ер к алмай, текедей т 1р е с т к а л г а н ш аг ы осы ед!.
Енд1 ше к а ра бойыпда та гы б 1р орт шыгып кетпей тур-
ганда, осы елкелерд1 береке-б1рлжпен б©л!п а лу г а ею
ж а г ы да муддел] бола тын.
ЕК1 е л д щ ш е к ара к омиссияла ры Ш э у е ш е к т е он т а к
ты кун а ял д ап , жер белк:шщ тео риял ык ж а г ы а я к т а л г а н
сон, енд1 сол сызыкты ж у р п з ш б е л пл ер кою у ш ш , Т а р-
б а г а т а й д ы н жон ы на к а р а й а т та н ат ы н болды. 1ш к е р 1ден
мйпп келген сэнд! куймелер! мен пэ уескелерш кал а да кал-
93
дырып, б у д а н б ыла й бэр1 де с а л т атпен ж у р у г е т ш с ед1.
Ж е р ж а д ы с ы н ж а к с ы бьлетш к а з а к т а р д а н ертш алг ан
ж о л б а с ш ы , а т к о с ш ы л а р ы бар, туйеге, а т к а артып алг ан
а з ы к - т у л ж , кшз уй, ш ат ы рл а р ы б а р, б э рш к о с к а н д а у з а к
с а л к а р к©ш т у з е д ь О р ы с т а р ж а г ы бу рын атпен с а л т ж у р у
ге уйренген, шетшен т 1с к а к т ы , п ысык та р кершедк О л а р
е з д е р ш щ ен т а я у бекш1стер1 Лепс1 мен С е р г ио по ль д а н
алдырып, к уш б у рын эз1рлетш койг ан са ры ала ер-турман-
ды, к уйр ыг ын тше рс е к т ен шо р т кескен ш о л а к а тт а ры н а
мшш, о й н а кт ат ы п ш ы г а келд1. С а л т атпен ж у р у олардан
г е р 1 1шкер1ден келген М а н ш ы н т е р е л е р ш е к и ы н д а у тид1.
Де г ен ме н о ла р д а намыск а тыртысып, ©бектеп е р д щ касы-
нан у ст а п бо лс а д а , ел к а р а с ы н а ше с у ге ж ар а ды .
Б у л а р Ш э у е ш е к т е н ш ы кк а н сон а р а г а ек1 конып,
упинии к уш т у с т е К у з у ш г е жеткен. О с ы т у с т а Т а р б а -
г ат а й т а у ы н ы н Ш ы г ы с а ле м 1 б 1рт е - б1рте а ла са ры п, су шр-
ленш ба рып б1тед1 де, ею а р а л ы к т а ж а й д а к а с у пайда
болып, одан а ры А л т а й с ш е м ш е ж а т а т ы н С а у ы р - С а й к а н
т а у л а р ы б а с т а л а д ы . Ш е к а р а ш ы л а р осы же рде е ю г е 6©Л1-
нуге ти1с болатын. Б 1р то б ы ат б ас ы н ш ы г ы с к а бурып,
А л т а й с 1л е м д е р 1Н1н у с т 1нен ©тет1н ш е к а р а м е ж е с ш белг1-
лесе, ек1нш1 тобы Т а р б а г а т а й т а у ы н к ы р к а л а п, б а т ы с к а
к а р а й жол т а р т у ы керек е д 1. Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
осы ек1нш1 то пк а косылган. О р ы с консулы Б а л ка ши н
мен о нын т ш м а ш ы Э р 1п те осы топта калды.
У а к ы т июль айынын1Ш1, Хан ж а й л а у д ы н наг ыз кызып
ж а т к а н кез1. Т а р б а г а т а й ж о т а л а р ы н ы н С а р ы ш о к ы , Е т ж н л
сияк ты б а с ы н а н к у с у ш ы р м а с к е й б1р би1к шында р бол-
ма с а , б а с к а с а й - с а л а с ы н ы н бэр! — ж а с ы л ж а й л а у , кеш-
пел1 е л д 1н ©р1с-конысы. Ку нг ейде н к ал ы н Т е р т у ы л , Мэме-
тек пен К о ш к а р б а й , Ш о т а й келсе, тер1скейден Ж у м ы к -
ка к а р а с т ы С а т ы , С а й б о л а т , К, араша, К о ж а н ы бар, кеп
малмен сол ар келш о ша ры ла т ы н. Ж а з бойы е к 1 ж а к ми-
дай былыгып, аулы а р ал а с , койы к о р а л а с отыратын-ды.
©з т о п ш ы л а у л а р ы б ойын ша , иен т а у д ы н кыр а рка с ым ен
ше к а ра сызыгын тартып, эр ж е р г е а ла б а та н орнатып,
бегелмей ете ш ы га мы з деп о й л а г ан комиссия а д а мд а ры
ш има н дай к ал ын е л д 1н у с т 1нен ш ы к к а н д а , кутпеген жаг -
д а й г а тап болып с а с ы н к ы р а п калды.
Т а у к ы р к а с ы — Т а б и г а т т ы н ез бел1Г1 гой, онын уст1-
нен с ыз ык т а р т у киынг а ту спе с деп о йлаг а нмен, сол т а у
дын жон а р к а с ы да а т к а н о к т а й т у з у болмайды екен.
©ркеш-еркеш тау с е н п р 1 б 1ресе туст1кке к а р а й итшш,
б 1ресе тер1ст1кке т а м а н с а лб ыр а п, и 1р-и 1р жол б а с у г а т у р а
келдь Б 1рде туст!кке, б 1рде т е р 1ст!кке к а р а й а р к ы ра г а н
94
т а у езендер1, ш ат к а л , шын, к у з - к и я л а р к а н ш а м а . Кейде
кунгей ел шщ ж а й л а у ы т е р 1с т ж к е т а м а н ипкерклеп кет-
се, енд1 б1рде сонын, к е р ю н ш е болып, б1р-б1р1мен койын-
да сып ж а т ы р . Ж е рд 1 б е л у ешт е ц е еме с - ау , бэ рше н де б 1р
денеш е ю г е а йырранда й, м ал - басы а р а л а с ы п ж а т к а н елд1
б ел у к иынга т у с н .
К у з у щ н е н бер1 ш е к ар а б е л п л е р ш койып, соны колма-
кол к а р т а г а т у а р ш келе ж а т к а н комиссия мушелер1
б а т ы с к а к а р а й ж ыл жы р а н сайын, кутпеген киыншылык-
та рра кез1ге бердк У а к ы т сэ ске т у с т щ ш ам а с ы болатын.
Е ю ж а к т ы н ше к а ра т а р т у ш ы л а р ы кеше-п тунеп ш ык к ан
б у л а к бойынан ж у к т е р 1н артып, ж а н а к о н ы с к а ж ы л ж ы п
конура беттеп келе ж а т к а н . Кен ет б!р б у й 1рден с а у е т т , б\р
топ с а л т а ттыла р шыра келд1. Ж н ы н к а р а с ы кырык - ел у-
ден кем болмас. Т а к ы м д а р ы н а к ы с ка н сойыл-шокпар-
лары, кейб1р е у л е р 1Н1н мойындарына асып алран мылтык
берденкелер1 бар. М ын а н ы кергенде комиссия б а с ш ы л а р ы -
нын к е з д ер 1 а т ы зд а й болып, ш ар а сы н ан ш ы р ы п кетт1.
Ш е к а р а ш ы л а р да к а р у с ы з емес-т1. Б 1р а к а н а л а р к ар у
к ол да ну ра м у р ш а л а р ы н к е л т 1р м ед 1. Б у л а р ес жина п, алды-
артына к а р а р а н ш а , атты к а з а к т а р урымтал жерден шыра
кел 1п, кеш керуен1н лезде к ор ш а п калды. Д э л каз1р бас-
шыла ры белг1 берсе болтаны, сойылмен б1р-б1р салып, тап-
тап ете ш ыг а т ын турлер1 бар.
Т о п т ы н а л д ын да е с ж пен тердей ж а л д а с торыра М 1н-
ген, п у ш п а к б е р 1кт1, б а р к ы т бешпет сыртынан к у м 1С кап-
сырмалы, кемер белд1к буынып, онын у стшен ж 1бек шапан
киген, ж а с ы о т ыз да р ша м а сы нд а ры , зор де н ел 1, к а р а
б у ж ы р Ж1Г1Т т у р . С о л Ж1Г1Т атын о мы ра ул а ты п, ш о л а к
бе с а та ры н е р д 1н к а с ын а к елдене н койран бет1, бер! та ма н
шыкты да:
— Иэ, жол болсын, мырзалар! Н е кып ж у р ге н адам-
с ы н д а р ? — дед1 т у с ш с у ы к к а салып.
Бул с у р а к к а ею п а т ш а л ы к е к 1л д е р 1Н1н к айс ыс ы ж а у а п
берерш б1лмей, б1р1не-б!р| к а ра с ты . ТЧлмаштар ез б а с т ык-
та рына о рысша, к ы т а йш а к ол м а- кол а у д а р ы п т у р . А м ал
жок, консул Б ал ка ши н касына Э рш т ш м а ш т ы ерт1п а лг а
та ма н шыкты.
— Б 1з у лы Р о с с и я империясы мен керпплес Цин мем
ле к е т 1Н!н ею а р а с ы н д а г ы ше к ар а ны белг1леуге шыкк а н
а д а м д а р м ы з , — дед1 да уы с ы н б а р ы нш а айбынды шы г а ру -
ра тырысып. — Ал езщ^з юм бо ла сыз ? К а й мемлекеттш
а д амыс ыз?
— Мен еш кандай да м е м л е к е т т ш адамы емесп1н.
031Н13 турган осы ж е р д щ иес1М1н,— дед! торы атты Ж 1-
95
п т . — Ныс пым — З ш к а р а . . . Мен ж е р ш д ! а р к а н керш б е л т
бер деп ешк1мд1 шак ырра м жок.
— Кызы к екен!— Б ал к а ш и н езу т ар ты п к у л д к —
Д е г ен м ен к а ра йт ы н болысыныз, не зэнпндз бар ш ы г а р?
— Йемене, маран к у д а т у с е йш деп келш пе е д щ?
К у д а ту сс е н , с у й е п м — С а т ы , онын, шлнде Д эу л е т б а н . . .
Б у т а б а й бо лыс ын ын а дамымын .
—- Е, бэсе, с о л ай д е м е й а з бе. Б у т а б а й болысынын,
а д а м ы б о лс аныз, онда Р ос си я р а карайсыз. Мен Шэу е-
;пектеп орыс консулы Б а л к а ш и н деген боламын.
— Б а л ка ши н д е й с щ бе? О нд а й д ы ест1сем к ул а г ы м
керен болсын... Ал а з д е р д щ ш е к ар а л а р ыц ы з кай жерден
•лпек со нда ?
— К е р ш т у р г а н ж о к с ы з ба, ше к а ра осы 613 ж у р т
еле ж а т к а н к ы р к а н ь щ дэл уст1мен етед1,— дед1 ана-
1ыц ж а н а г ы с е з ш е кнтыг ып к а л г ан Б ал ка ши н к ы з а р а к -
тай т ‘|л каты п.
Ш е к а р а бу л жерден е т п е йд й — д е д 1 Зкткара да
атын те бше т у с ш . — Себеб1, бу л же р г е А к па тш а н ыц да,
и ж е н х а н н ы н да алты аласы, бес б е р е с ю жок. Бул
гег иректщ бэр1 — э лм и с а к т а н берI менщ а т а- б а б а м н ь щ
к утты конысы. А р г ы а тамыз Д э у л е т б а й ба тыр б а я г ы д а
/ Коц г ард ы куып шыгып, е з ш щ у р1 м- бу т аг ын осында
о келш к он ы с т а нд ы р г а н . С е н б е с е н д е р осы елден с у ра ц-
чар, эне, Д э у л е т б а идеям, б е й т с о н а у т е б е н щ б а сы н д а
тур. А т а м н ь щ ба сы ж а т к а н ж ер г е ешк1мд! де ж 1бере
а лмаймын.
Б ал ка ши н мун да йды к утп есе керек, не айтарын
ГЛлмей 1нарасыздык танытып, басын ша й ка ды . Осыны
керген М а ш л ы ц терелер1 кукки-куцк^л сез шы г а ра б а с
т а га н.
— Ш ам а с ы , бул а з д щ елге к а ра йт ы н казак, кой.
С о н д а к а л а й болганы, б у л а р г а ш е к ар а ж ай ы алд ын ала
е скертшмег ен бе? Ко нс у л мырза, а з д щ т э р т т к е шакыр-
г аныцыз жен шыгар,— Кытай жагынын б а сш ыс ы
С у н Ж у ц - т а н кэд1мг1дей кей!ст1к б|лд1рд!.
Онын, юнэ арта сейлеген мына с е з ш ест^генде, онсыз
да жарыла ж а з д а п т у р г а н Б ал ка ши н онан арман
а шу ланды.
— С 13 маг ан е й т т акыл уйретпещз, С у ц мырза..
О с ын д а г ы уезд б а с т ы к т а р ы мен б о л ы ст ы к управитель-
дерге тугел х а б а р л а н г а н . Б (3 не со нда , м е м л е к е т т н < мзсе-
леш кез келген к а з акп е н а кы л д а с у ы м ы з керек пе? —
К о н с у лд ы н ен.1 ерттей кызарып, эдем! к е п л д 1р кездер!
шыныдай шытынап кеттК— К а н д а й жабайылык. . . Ка ида й
96
нада нд ык , э? Э н п м е бу л а р а д а ею улы империянын
ме мл е к ет п к ш е к а р а с ы т у ра л ы болып о тырса, бу л к е л т
к ай да г ы б 1р а та- баба сынын, мола сын да ул а йды.
Зйлкара онын. с о н р ы с е з ш у р ы нб а га н болар, ею буктел
ген к а м ш ы с ы н о нды- со лды сермеп койып, еюлене сейлеп
тур-
М ын а б 1р сайдын, т е м е н п а н г а р ыи да б 1з д щ кыс
т а у ы м ы з бар. Ал ж а й л а у ы м ы з с о н а у б!р ж а с ыл б ел дщ ар
ж аг ы н д а . С е н де р гой екеушгн а ра с ын а н сым тартып,
белш т а с т а м а к с ы н д а р . С о н д а б!з к ыс т а А к п а т ш а г а , жаз -
да Е ж е н х а н г а к а р а у ы м ы з керек пе? М а л д ы к ай д а ж а я
мыз? А р ж а к т а к ал г а н э к е м 1з д щ б ас ына к ал а й к ур ан
окимыз?
— Т у - у , мына га н д а у а б о л м а с ! — деп консул жерге
б'ф туК1рд1.— Оу , к ек етай ым- ау , б у л а й ш а ешб1р патша-
л ы к к а ба гын бай, а р а л ы к т а к а л у деген а к ы л г а сыймайды
гой. К,аз1р О р т ^ л ы к Аз и я д а бу л ею империяг а к а р а м а
ган у' лтарактай жер жок. С13 соны б 1 л е а з бе?
Б ал к а ш и н б а л а н ы н с е з ш к ы з ы к т аг а н да й , ананын.
а цг ырт т ы г ы н а езу т а рт ып кулд1. К а п, муны бклгенде ез-
дер'1мен б!рге к ар у л ы ж а с а к алып шыгу ы керек екен
Эскер а ла ж у р у м э с е л е а с ез б о л г а н д а , ж о г а р ы д а отыр-
гандар: « Х а л ы к к а к а р у к ерсетш, урк1Т1п алып ж ур м е ц -
дер. Ш е к а р а бойынан бул1к ш ы к с а , о нын арты ж ак с ыл ы к -
ка со к пайды» деп м ул э шм с ц й де калды. Тым болмаса,
осы м ан г а к а р у л ы кузет койып, ж а й л а у г а ш ы кк а н е л д 1
тым б ер1 М1нбелетпей, ш е к ар а бойын иен у с т а й ту ру р а
болады р о й . С о н ы к а л а й ескермеген?!
— С 1здер ез1 кай елге к а ра йт ы н о йл ар ь щы з бар? А к
п а т ш а г а ма, элде К ы т а й ж а г ы н а ма? К а й с ы сы н а кара -
с а ны зд а р да т а н д а у 0здер1н1зд1к1,— дед1 ол а кыры са ба -
сына ту скенде й сыпайы сойлеуге тырысып.
— Б 1зге сонын е к е у ш щ де керег1 жо к . А к па тша м^шн
к уд а м , Е ж е н х а н менщ н а г а шы м д е й с 1н бе? Т е к ж е р 1М1 3 ге,
е л 1М1зге тимей, тыныш койса болганы.
Э р 1п те о р ы с ш а г а жуйр1к екен. Консулдын, а уз ына н
шыккан С03Д1 кагып алып, к ол ма - к о л а у д а р ы п т у р . Б 1р а к
З ы к а р а онын с©31не айылын да жиятын емес. О д а н ар-
ман кынырайып, ез б е т 1нше сейлей берди
— Б у л а р д а х а л ы к екен-ау, жер о с ы л а р д ш екен-ау
деп, т ы м к у р с а а лд ымызда н е т 1п, м э н 1СИ1 т у с 1нд 1рген б 1р
пенде б о л с а ш ы , — д е д 1 к у ш н е д а у ы с т а п . — Р у к с а т с у р а у
жок, с а н а с у жок, бу л не деген ба сы нг анды к ? ! Кэне,
осы а ра д а кан боламын демесендер, а т т а р ы н н ы н басын
97
дере у б а с к а ж а к к а б у ры нд а р! Эйтпесе, б 1зде енд1 аяна-
тын е шт е ц е к а л г а н жок. . .
С о л созд! айтуы м у н екен, к ас ы н да т у р г а н калын,
топ та, с о йы л - ш о к п а р л а р ы н бшеп, атой салып:
— Иэ, аулак, кет1н,дер б у л жерден!
— С е н д е р г е ш е к а р а керек бо лс а, кудайдын, жер1 ку-
рып к а л ды ма, б а с к а ж а к к а ба рып ж у р п з 1ндер.
— Б у г а - б у г а беденедей б у р ю ш б о л д ы к емес пе, туге?!
— Ж е р д е н а йр ы л г ан н ан к е шн п т 1р л 1к тщ енесш урдым.
О д а н да осы тобешн, ба сында олгешм1з а р т ы к , — д е с т
ш уы лд а п кеттк
Д е м е ж а н м ан ад а н бер! о н ш а л ы к а лг а с у гын ба н, ею
ж а к т ы н с о з ше кезек к у л а к койып, б1р х ал ык ты зорлык-
пен е ю г е б о л т ж а т к а н ш е к а р а г а ма, элде мына к аз ак -
тардын, и 1С а л м а с а цг ы р т т ы г ын а ма, э йт е у 1р э лд еюмг е
к ат т ы ыза болып, нам.ыстан ж а р ы л а ж а з д а п т у рг ан-ды.
О с ы сэ тте Ли-шансын, онын, к ас ын а ж а к ы н д а п келд1 де:
— М ы н а к ю л е р м е н сен с е й л ес ш корсен кайтед1? Улык-
та р к у ш к е с а л а м ы з деп, б у л д 1р 1п алып ж у р м е с ш , —
дед1 а кы ры н с ыб ыр етш.
Б у д а н ары у н а з к а р а п т у р у г а онын ©31Н1Н де шы-
дамы т а у с ы л а б а с т а г а н . Д е м е ж а н к а с ы н да г ы М а н ш ы н
т е р е а С у н м ыр за га кь1тайшалап б1рденелер айтты да,
атын теб1нш а лг а шыкты.
— О т а г а с ы , с 1збен о н а ш а сойлесуге бола м а ? —
дед1 31л к а р а г а жы л ы ж у з б е н к уле к а р а п . — Алдымен
а зда п « найманшылап» а л с а к кайтед1. С о н а н аргысын
та гы коре ж а т а р м ы з .
З ш к а р а мунын бет1не т а н д а н а к ар а п аз турды да :
— Мейл!, со йлессек сейлесей1к, — деп а тынын басын
б у р а берд1. С о л кёзде к о р ш а п т у р г а н ж а н а г ы к а з а к т а р
арас ын а н:
— Е, м ы н а л а р д ы н йшнде м у с ыл ман ы да ба р екен
гой...
— М у с ы л м а н д ы койып, найманды да б ы т ту рг ан
ж о к па , — дескен д а у ы с т а р ест1Л1п калды.
Д е м е ж а н мен Зклкара топтан бол1Н1П, а р к а н бойы жер-
ге ба рып т о кт а г а н . О л а р д ы н кас ына , С1рэ, эр а уы л ды н
а к с а к а л д а р ы болар, т э у 1р ки1нген та гы е ю - у ш К1С1 кел!п
косылды. Е н д 1 т а рт ы н а ты н ештене ж ок . С ы р т козд!Н,
озге ж у р т о к 1л д е р 1Н1н а лд ын да ьщрайсыз, орескелдеу
квр1нетш кейб1р сездерд1 о н а ш а д а мыналардын, шекес1не
шеге к а к к а н д а й етш, батыл а й т у г а болады.
— Ж э , а га йы н да р , а спа ннан а я к т а р ы н с а лб ыра п б у п н
т у с е к а л г а н д а й , мына к ылы к т а рын н ын аты не? Со ны
а й т ы н д а р шы , — дед! Д е м е ж а н элплерд1 б 1рден ыктыра
сейлеп. — «Б1зге А к п а т ш а да , Е ж е н х а н да керек емес»
деп керг исщдер келш... О с ы н д а й да с ез бола ма екен?
К а з а к е л ш щ х а н да ры мен с у л т а н да р ы А к п а т ш а г а ант
б е р т , ез ерюмен б одан б о л г а л ы к а й заман. . . Э л д е ез-
геге жеткен А к патшанын, курыг ы сендерге жетпейд1 деп
ж у р с щ д е р ме? Т а у екеш т а уд ы н е з 1 ек1ге б ел ш ш , б!р
х а л ы к ортас ын а н к а к жарылып, ел ба сына з о б а л а ц туып
ж а т с а , сендер келш к а р ыс ж е р д е т у р г а н е р 1с щ мен ко-
нысынды ж о к т а й с ы н д а р . С е н д е р д щ коныстарын, кетед1
екен деп, ж а р т ы ж а л г а н д ы е з д е р ш е б аг ы нд ы ры п о тыр г а н
ею улы мемлекет е з ж е р ш щ ш е п н е б ел п сокпай, ш е п н т
кетед1 деп о й л ай с ы н да р ма? Б у л а р ы н тшт1 а к ы л г а сый-
майды гой, а га й ын д ар - а у !
М а н а г ы д а й емес, с а л т а т т ы л а р д ы н аптыг ы басылып,
б е т 1 к а й т ы н к ы р а п калды. З ш к а р а н ы н да д а у с ы ж у м с а р а
тускендей:
— 1шшек, ж а с ы н к у р бы , т 1л е у 1н б1р, к а з а к т ы н иман
ж у з д 1 б а л а с ы е к ен с1н-.- 031Н К1М б о ла с ын ? Жен1НД1 айт-
ш ы , — дед1 е н - шы ра йы на н э л д е б 1р л а ж с ы з д ы к б Ы н т .
— Ме н — к ун г е йд е п Т е рт у ыл мы н. К е р 1мбай з э н п н 1н
б а л а сы Д е м е ж а н деген боламын.
М ы н а сезд1 е с т 1генде, кешн келш к о с ыл га н а к с а к а л -
д а р д ы н б 1р 1 колымен кун салып, ж а к с ы л а п к а р а п алды
да:
— О й б а й - а у , бу л Ж 1 п т е з 1м1з д 1н К у р е к е н н 1н к уйеу
б а ла сы емес пе. Бэсе, м а н а д а н бер1 е щн шырамытып,
осы б а ла н ы кайд ан керд1м дейм1н. Б у р н а г ы жылы к е л ш
шек а ла келгенде, то йда керген екем гой, — деп атын
т еб шш ж а к ы н д а й туст1.— Б и б 1ж а н — мен1н т у г а н ж ие н 1м
гой... Б и б ш щ ден1-кары с а у ма, а йналайын? Уй 1Ш1, ауыл-
аймак, к у д а - к у д а г и л а р т е п е аман ба?
— Ш у ю р , бэр1 де а м а н ш ы л ы к , — дед1 Д е м е ж а н да
е нд1 б у л а р г а ж а н т а р т а с е йл е п . — Ел мен е л д щ б у л а й ш а
белшу1 б 1зге де онай ти1п т у р г а н жок. Кере к дес ешз-
дер, ез отымнын ба сы да ек1ге ж ар ыл ып , к е н ь г е к а я у
т у с т тур. .. Биб1 каз1р к а ж ы н ь щ а уы лы нд а , терк1ндеп
келген1не б1раз кун болды.
« К а з а к ж е н с у р а с а келе, к ойн ында г ы эйел1мен карын
беле боп ш ыг ад ы » д е у ш 1 ед1. М ын а к1С1лер де Д е м е ж а н г а
бетен болмады. З ш к а р а да с а б а с ы н а т у с 1п, енд1 б у г ан
акыл с а л а сейлед1.
— Ендеше, т т т 1 ж а к с ы , ж а т емес, ж а к ы н ы м ы з екен-
С1ц. С о н д а 613Д1Н не 1стегешм1з м а к у л ? Ж а й л а у ы м ы з д ы
жапырып, к ыс т а у ым ыз ды к ира тып ж а т с а да, ун шыгар-
4* 99
май, т у я к с е р т п е й , кол к ус ыр ып к а р а п о тыр уымыз
керек пе? М ы н а л а р д ы ц а р а с ы н д а тег ш ж ур г е н ж о к шы-
г а р с ын , б1зден гер1 кез|'н а ш ы к кой, акыл ынды а й т ш ы , —
деген.
Д е м е ж а н да о йындагысын 1р1кпей, мын ал а рг а шын
се з ш айтты:
— А г а й ын деп а кыл с а л г а н ы н рас болс а, е н д ш кар-
сы л ы к т а н т у к пайда жок, а г а й ы н д а р . К о л - а я г ы н байла-
нып, п ы ш а к кыл мойынга т а к а л г а н д а , т у л а д ы н не, тула-
м а д ы н не? М у н ы пешенеге ж а з г а н т а г д ы р д ы н 1С1 деп
у г ы н у керек. Т ы ш к а н д а й г ана Т 1' р л 1п ц бар, а рыстанмсп
а л ы с к а н д а не б г пр е с щ . Б1здщ к ун ге й д е п ел де алыса-
алыса, ештеме ш ы к п а г а н сон, акыры к а л ы н к аз ак т а н
б в л шш , Е ж е н х а н г а ба гы н а т ы н болды.
— Е-е, кол дан бил ж кеткен сон керген кунщ сол да...
Б а л а д у р ы с а й т а д ы , — дед1 ж а н а г ы а к с а к а л д а р д ы н б 1рI.
— Ал ш е к а р а с ы т у с ю р та рт ыл д ы дешк. С о н д а сел
сы з ык т а н эр1-бер1 ешк1мд! ©тюзбей м е ? — деп 31л к а р а
та гы 61 р куд1пн айтты.
— Н е г е? Д э л о ла й болмас. .. Б у л — жа л пы мемлс-
кетт1к меже гой. А л к а з а к т а р б у ры нг ы д а й а р ал а с - к у р а -
л а с ж у р е б еру г е тшс.
Б у л с е з г е З ьл к ара н ыц а р к а с ы сэл к е ц 1п к алг андам
болды. Д е м е ж а н г а енд1 жы л ы шыраймен кара п:
— ©31Н эдеЙ! ш ак ыр ы п к е л т 1ре алмайтын сыйлы а у ы л
дын ба ла сы екенс1н.. Б у п н 613Д1Ц а у ы л г а т у с ш коиак.
бо л, — дед1 жыгьзла ж аб ы с ып .
— Мен кызметте ж ур г е н а да м мы н гой. Ж э н е ж а л г ы з
емесп^н, к а с ы м д а сер1ктер1м б а р , — деп Д е м е ж а н артьш-
да шо г ыр л аны п т у р г а н т опк а к ара ды.
— Б а р с а к а с ы н да г ы у лы к т а р ды да ерте жур . К а л
ган ж а г д а й д ы ж а т а - ж а с т а н а с©йлесерм1з.
Д е м е ж а н элг 1лерден б©л1н 1п, ©з т обына к а р а й аянда-
ды. Орысы, м а нь ч ж у р - кы т а й ы а р а л а с комиссия мушелер!
урпи1С1п, т а г а т с ы з д а н а кут1п т ур екен.
— И э , ’ не болды? Р а й л а р ы н а н к айта тып тур1 бар
м а ? — дед1 Ко нс у л Б а л к а ш и н б а с к а л а р д а н б у р ы н ы р а к
Т1л катып.
— Б э р 1 о й д а гы да й, консул мырза. 1с онына айналды
гой,— деп Д е м е ж а н а кс ия кулд1.— З ш к а р а енд1 б1зден
| жер д а ул а ма й д ы. М а н а т ы б1лмест1гше пеш1р1м сурап,
! осы т у р г а н б а рл ы кт а ры ны зд ы б у п н ез а уылына к о н а к к а
ш а к ыр ы п т у р.
. Ко мис сия муше^ер1 с ен ер- сен б ес 1н бьлмей, а н- т ан бо-
-’ лып, б 1р 1нIн бетше б!р! к ара ды.
100
— М ш е , ражап!. . Д е м е ж а н мырза , а з д щ , с 1рэ, К1С1н 1
д у ал ай т ы н с ик ы ры ны з б а р - а у деймш. А с а у к а з а к т а р д ы .
де м нщ а р ас ы н д а калай жуасыта койды н ыз ?— деп
Б ал к а шин мэре-сэре болып к уа н ып калды.
— Б 1з д щ к а з а к т ь щ а з д е р бшмейтш, х а л ы к а р а л ы к
дипл о ма т ия д а ж а з ы л м а г а н ез т ш ба р. Мен олармен
сол Т1лде сейлест1м р о й , — дед1 Д е м е ж а н эзшдеп.
Б у л ж а н а л ы к м ан ь ч ж у р - кы т а й чино вник терше де
кол м а-кол а уд а ры л ы п, тез тар ап ж а т к а н . Ж а н а г ы каЬар-
лы к а з а к райынан кайтып, енд! а я к а с т ы н а н ез а уыл ына
к о н а к к а ш а к ы р а д ы дегенд1 е с п г е н д е , С у н Ж у н - т а н сак-
т ы к ж ас а п :
— • Б1зд1 а уы л ын а а лд ап апарып, т о бымызбен кырып
т а с т а п ж у р м е й м е? — деп т а р т ы н ш а к т а п едк К а з а г у а р
Б ал ка ши н о нын к е щ л ш д е п к у д 1к п тез с е ш л г п .
— Ес п из д е болсын, С у н мырза, к а з а к т а р д а с т а р к а -
ньшан дэм т а т к а н к он а гы н а е ш к а ш а н к а с т ы к ж а с а м а й -
Д'Ы. К а з а к т ь щ т о рш е шыктым дегенше, онын е р к е а бол-
дым дей берщ^з.
Б у л а р сол кун1 келес1 б!р к ы р к а н ы н а с т ы на шатыр-
ларын Т1КТ1 де, ек1 ж а к т ы н б а с т ы -б а с т ы а д а м д а ры Зш-
к а р а н ы н а уы л ы на ба рып к о н ак болды. Ко й сойылып к а л
ган. Е т пен к ымыз агыл-тег1л... Т у г а л ы мун да й мол-
шылыкты кермеген С у н ж у н - т ан : «му ндай х а л ы к т ы ц
б!разын к ол г а у с т а г а н б 1зге де т ерю бо лм а с» деген
к орытындыга кел1п ед1. Б у п н о ны н Д е м е ж а н г а а йр ы к ш а
ыкыласы т у с ш, элсш-эл1 а р к а с ы н а н к а г а беред!.
Осы кеште уй иес1Н1Н а рызына б а йл а ныс ты б!р талай
мзселенщ ба сы ашыл ып калды. Э р е л д щ комиссия бас-
шылары ез ж а г ы н ы н у к 1м ет те р 1мен с в й л е а п , ше к а ра
бойында конысынан а йрылг а н а д а м д а р г а б у д а н былай
б а с к а ж а к т а н е рю - ка н ыс эперет1н болды. С о н а н сон ек!
ж а к а к ы л да с ы п шешкен та гы б!р нэрсе — ш е к а р а бойы-
на т а к а у отырган к а з а к т а р , ез ж а г д а й л а р ы н а кара й,
ек! е л д 1ц к а й сыс ын а к ара ймын десе де ер1кт1 болсын
деген т у ж ы р ы м г а келд1. Ол уш1н о й ла н ып - то лг ан уг а
а лд аг ы кузге деЙ1н у ш ай у а к ы т б е р е т 1н болды.
Осы о к и г а да н кеЙ1н комиссия м у ш е л е р 1Н1н а р а с ын да
Д е м е ж а н н ы н бедел1 катты к е т е р 1л 1п кет1п ед1. К а з а к т а р -
мен т ш д е с у керек б о л с а, алдымен осыны ж ум с а й д ы .
Т э к ап п ар М а н ш ь щ терес1 Суп, мырза да бу ры н г ыд а й
кек1рейген1н койып, Д е м е ж а н м е н ептеп с а н а с а б а с т а г а н .
Консул Б а л к а ш и н д е оган енд1 жылы шырай б е р 1п, 1ш-
т а рт а сейлесет1н болды. « Ал да г ы у а к ы т т а К ы т а й д а г ы
ка з а кт а рм е н к а р ы м - к а т ы н а с ж а с а у д а бу л ж ш т к е кол
101
а рт ур а б о ла ды екен»,— деггп консул ©зшщ тьлмашы Эрш-
ке. Ал Э р ш б о л с а , Д е м е ж а н м е н сырлас, ест1ген-б1лгенш
ж а с ы р м а й айтып ж у р е д к
— Б а л т а л а с а н да ж а р ыл м а й т ы н , шолде осетш с е к с е у 1л
деген а г а ш бар. Оны ж а р у у ш ш , тек б1р 1не-б!р1н т окпак-
т а п у р у керек, — дейд1 Э р ш о к ы с т е н еу та пк ан ы на ©31
де мэз бо лып. — Б 13Д1Н к а з а к та — сол се к се у ш сиякты.
К а з а к т ы а лу у ш ш , о сыла й б1рше-б1рш с а л у керек.
Э р ш т щ Д е м е ж а н н а н у ш- т о рт ж а с у л к е н д ш бар. 031
э нп м ен пл , се з ге шешен, кепт1 керш ы с ы л г а н Ж1пт. Су йе-
Г1 — С ы б а н , А я г о з ма н ы нд а гы А к т а й л а к б и д щ ауылы-
нан. О с ы д а н б 1рнеше жыл бу рын С е м е й д е п « Ш т а т с к о е
училище» деген орыс мектебш б т р ш т к С о н а н кешн
у ш ж ы л д а й С е р г и о по л ь д е орыс у л ы к т а р ы н а т ш м а ш боп
ж у р г е н екен. Слрэ, о р ы с ш а г а ©те ж е т ж болуы керек,
консул Б а л к а ш и н г е тьлмаш керек б олг анда, С е м е й губер-
ниясынан муны Ш э у е ш е к к е эдеш Ж1бер1пт1. Б ал ка ши н
оны ылги да « Т э н 1рбергенов» деп фамилиясымен атай-
ды. К а з а к т ы ц э к е с 1Н1н а тына «ов» ж ал г а йт ы н ы н Д е м е
ж а н б1р1нш1 рет осыдан кордь
Э р 1п т 1н ептеп ©лен ж а з а т ы н ы ба р екен. К и с с а л а р д ы
ж а т к а сог ады. ©31Н1Н де к исса ш ы г а р м а к ойы бар ма,
калай. . . К ей д е екеу1 ш а т ы р д а о н а ш а к а л г а н д а , Э р ш узак-
у з а к ж ыр т о л г а у л а р ы н айтып кетедк А т а к т ы а кы н Ку на н-
б а йд ы н А б а й ы т у р а л ы да Д е м е ж а н а л г а ш рет осы Эрш-
Т1Н э н п м е с ш е н ест1Д1. ©31, ш а м а с ы келсе, сол А б а й г а
ел1ктепс1 келет1н сиякты. «Б13ДЩ к а з а к т а б 1р басына
б а к пен онер к ат а р конган а д а м — осы А б а й » деп аузы-
нан т а с т а ма й д ы. А б а й д ы н болыс-билерд1 шенеген елен-
д ерш ж а т к а окиды... Д е м е ж а н н ы н бул с а п а р д а Л и - ша н-
сыннан кеЙ1н э н п м е - д у к е н к ур ат ы н б 1р а да м ы осы Эрш
К у н енкешп, б а т ы с та г ы би1к к ы р к а г а иег1н арта б а с т а
ган кезде, консул Б ал к а ш и н б1р ж о т а н ы н б а с ы н а кете-
р1лд1. Эне ку ннен бер1 ш е к а р а м е же с ш белг1леу барысында
к он су лд ын 61 р нэрсеге 1Ш1 у д а й ашып, к©н1Л1 толмай ж у р
ед1. Т а р б а г а т а й т а у ы ны н к а р т а д а г ы кеск1н1не к а р а с а да,
немесе о с ыла й бшк т у р г ы г а шыгып, кунгей мен тер^скей-
Д1Н жер б ед е р ш е у щ л с е де, к онсу л дын ©зег1н ертеген б!р
©К1Н1Ш кетпейдк Т а б и г а т та к ы з ы к кой: б!р т а у д ы н ек1
беткеЙ1н а л а - к у л а ж а р а т к а н ы н к©рмейс1Н б е ? ! Ж е р д 1н
к а р а т оп ыр а кт ы к у й к а л ы с ы да, ш©пт1н шуйпн1 мен сай-
с а л а д а ит т у мс ыг ы отпей сынсып т у р г а н жыныс орман
да КОЗД1Н ж а у ы н алып, кунгей ж а к т а калып барады.
О с ы ны н бэр1 с у г а б а йла н ыс ты, эрине. «Сулы жер — нулы
ж е р » деген рас. Эз1рге б ул а р басып еткен ек1 ж у з шакы-
102
рымдай а р а л ы к т а Т а р б а г а т а й д ы н т е р 1скейше к а р а й не-
бэр1 у ш - а к ©зен а г а д ы екен. Ал кунг ейг е к а р а й а р к ы ра п
агатын а с а у е з е нд е р д щ саны он бестен а са ды. Ж э н е ©зен
б о лг а нд а к анда й, бэр1 де ат куйрырын бу ратын, мол
сулы, кек и 1р 1мд 1, арынды арналар.
Ос ыны кергенде, 1шейш деп о тырран а лд ын д а ры асын
б 1реу т а р т ып экеткендей, консул ка т т ы к ы н ж ыл а д ы. Те-
рютпсгеп т а с т а к - т а к ы р ы мол шел ейт д а л ар а к а р а п ту рып:
«1Шрк ш, к уй к ас ы, к ун а р ы ж ар ын ан К у л ыс т а й р а ж е т ет ш
жер к а й д а- а? ! » дейд1 ш ш е н . Т е к к е щ л ш е б\р т о к санай-
тыны — с о н а у с о л т у с т ж т е ш е т - ш е п кершбей, З а й с ан
кел1 ж а т ы р мунартып. Д а й ы н с у жолы, эр1 б а л ы к т ы ц
мол коры. М а н а й ы н д а р ы ж е р д щ к ун а рс ыз дырын о сынын
е з ь а к ©теп кету1 мумюн. Со н а н кешн ш у ю р л ж е т е т Ы ,
ш е к а ра с ы з ы р ы Т а р б а г а т а й д ы н пш са у ырын т а с п а д а й
Т1Л1П отырып, у шт е н ек1 б е л я ш е деЙ1н б а ра д ы д а , А к ш о к ы
т у с ы н а келгенде т у с т ж к е к а р а й б у р ы л ып кетедк Д е м е к
бу л т а у д ы н б а т ы с с 1л е м 1 б©л1ске туспей, т у г е л 1мен Р ос -
с ияг а б у йыр айын деп ту р. Д э л К у л ы с т а й д а й б о л м а га н ы-
мен, Т а р б а г а т а й д ы н ол б©ктер1 де ж а м а н жер емес. Н е с ш
а й та с ын , каз1р У р 1ж а р , М у к а н ш ы манына келген пересе-
лендер ег1нш1л1кпен айналысып, ен б а й л ы к к а белшес1нен
б атып отыр.
К©н1л тукп1ршдег1 осы б 1р 1ШК1 есептерд1 эне к у н 1
Ал та й тобын бастап кеткен М е д ын и с к ий г е айтып к е р
генде, ол д а мунымен кел1скендей болды. Б 1р а к М е д ы -
НИСКИЙД1Н ж е р к ун ар ы, су б а й лыг ы жен1ыде ез т у й ге ш
бар екен, с онын ш е т - ж а г а с ы н шыга рды.
— Т а р б а г а т а й т а у ы н ы н г идио зо г иял ык т у з ш а солай
гой. Т а б и г а т т ы н б у л эд1летс1зд1пне а м а л ы н к а й с ы , —
деген ол консулды ж у б а т а с е йл е п . — Ж е р ж а г д а й ы н а
б а йла н ыс ты кейде а зд а г ан у т ы л ы с та р б о л у ы мумк1н.
Б 1р а к б 13 мунын е с е с 1н Ж е т 1су т у с ы н а б ар р а н да к айта -
рамыз. Ж о н г а р А л а т а у ы н ы н м у з д ык т а р ын а н ш ыг а т ын
©зен-булактардьщ жетп1с-сексен процент! ол т у с т а б 1зге
к ар а й а га ты н болады...
Д е г ен м ен у л ы т а у д ы н кыр а р к а с ы ш ек ар а сызыгын
жург1зуге та птырмайтын , табиги б е л ж екен1 рас ед1. Эне-
к у н п З ш к а р а о кирасынан кеЙ1н, ж а й л а у д а г ы к а з а к т а р -
дан о н д а й а ш ы к к а р с ы л ы к у ш ы р а с а койг а н жок. Ш е к а р а
ту ра л ы х а б а р б 1рд е н - б1рге та ра п , х а л ы к т е п е к у л а к т а -
нып, б а с к а ту ск е н т а г д ыр 1С1не а м а л с ы з кенген тэр1зд1.
Ш е к ар а м е ж е с 1н аныктап, белг! кою, оны к а р т а г а т у а р у
б 1рте- б1рте з емлемерлер мен т о п о г р а ф т а р д ы ц э д ет т е п
1С1не айналып, ж у м ы с б!р к ал ыпты ж у р 1п жатт ы.
103
VII
Й4
д е й с щ бе? А р г ы - б е р п с ш к аз ып, т у гс л тусшд1рд1, эрине.
К у р м а н к а ж ы н ы н ез б а сы т у г с л, онын кызын алып о т ы р
ган Д е м е ж а н н ы н да туб! шик! екенш у л ы к т ы н к у л а г ы н а
куйып б а к к а н шы г а р. Осыны сезген Д е м е ж а н да киты-
гып калды. М а н ш ы н т е р ел ер ше ерегескен куйI Б а л к а ши н -
ныц ш ат ы р ы н а барды да , орыс тобын тугел1мен к о н а к к а
шак ырды.
О рыс консулы бул у с ы н ы с к а к ар с ы сез айтпай, т!пт!
куа нып кеткен сынай танытты. С е й т с е , К у р м а н к аж ы н ы
Б а л ка ши н да сыртта й ж а к с ы бклед1 екен. ©31 ана жылг ы
Б а й ж 1г1т к е т е р ш а ж е н ш д е б1раздан бер! матер иал жипап
ж у р ге н кершедк Б у п н с э т 1 т у с т , сол к е т е р Ы с т щ басты
б!р а да м ым е н ж у з д е с у г е мумюнд! к т у г а н ы н улкен олжа -
дай к аб ы л да п, дере у ат е р тте уг е б у й р ы к бердк Буд ан
бурын да Д е м е ж а н д ы э деш 1здеп к е л т , к о н а к к а шак ыру -
шылар кеп б о лг ан. С о л а у ы л д а р д ы н кобше Б ал к а ши н
унем1 б1рге баратын-ды. К а з 1р де сол ж а г д а й д ы еске
алып:
— Д е м е ж а н мырза, с 1з д щ а р к а н ы з д а бул иен т а у д ы н
йшнде ж у р ш те аш к а л а ты н т у р 1М13 ж о к кой... Б 1р а к бул
ж о л г ы с а п а р д ы н ж ош б ел ек екен. С13Д1 Биб1 х ан ымг а
ез]м ертш а парып ж о л ы к т ы р а й ы н , — деп а сы гы с кшне
б астад ы.
С е й т т , Д е м е ж а н тал т у с т е М а н ш ы н у л ы к т а р ы ны н
кезш б а кы ра йт ы п койып, керпплес о рыс ш ат ырын ан бIр
топ а д а м ертт1 де, кайын ж у р т ы н а к а р а й а ттан ып кеттк
К у р м а н к аж ы н ы н а ул ы Т е р к а й р ы к т ы н б е р п б а сында ,
К е к с а л а д а отыр екен. Б у л Д е м е ж а н н ы н т а л а й келген
жерк О сы д а н е ю жыл бурын Бибпп у з а т ы п алып к а й тк ан ,
естен кетпес, райыс-ыстЫк мекеш. Б ул ел с э н- с а л т а н а т
ж а г ы н ан б а с к а л а р д а н кеп 1лгер1 кеткен, 61т1м 1 белек,
жылы у я д а й ж а к с ы а уыл да р. К а ж ы н ы н ез ба сы на да
т а г а р титтей юнэс! жо к , к ай т а езш коп к арыз да р сезше-
д ! . Б 1р емес, ер1м т а лд ай ею кызын у с т а т т ы гой м,упын
колына. Б у д а н а р т ы к ер ж т т т щ б а сына к ан да й кур мет
корсет1лу1 мумк 1н? К у р м а н к а ж ы д а н б а с к а б 1реу болса,
бурынгы к ал ын д ыг ы к ай т ы с б ол г ан со н, «Кайтсм1з,
т а г д ы р д ы н ж а з у ы осылай болды» деп к у д а л ы к т а н кол
узш, сырт айналып кетер1 эбден мумк ш едь Б^рак к а ж ы
ондай п е н д е ш Ы к к е б а р м а д ы гой.
К у ш бурын к у т ш ш дайын отырган с а л т ан а т т ы бай
ауыл к он а к т а р д ы тн< турып, к оша ме тпен к арс ы алды.
Ал да ры н а н шыгып, ат у с т а у ш ы л а р д ы н а р ас ы н д а к а ж ы
нын улкен улы К ы д ы рм ол да болыс та ж у р . Ж а с ы Д е
межан кур ал пы, ат ж а к т ы , кыр мурынды келген сулу,
105
к а р а торы ж т т . С о н г ы с а й л а у д а а т к а мшген, С а й б о л а т -
т ын т э к а пп ар ж а с болысы конактардын, а ма н - с а у л ы к -
т а рын с у р а п , ж ыл ы шырай танытты. Ауылдын, сыртын
а ла о н а ш а л а у ж е р г е е ю б 1рдей а к уй т т п койыпты. Б 1р е у 1-
не орыс у л ы к т а р ы , еюн нп сш е М а н ш ы н терелер1 т у с с ш
деген болар. Б 1р а к келген к у р м е г п к о н а к т а р б1р уйге
сыйып к е т п де, е юн нп сш е а т шы - к о с ш ы ж т т т е р орна-
ласты.
Б у л а р а лд ым ен е з д е р ш е а р н а л г ан уйге т у с ш, кымыз-
га канып а лг ан сон, жол с ер жт е рш сонда к ал ды рды
да, Д е м е ж а н мен Э р ш , Б ал ка ши н мен Л и - ш а н с ы н тертеу1
к а ж ы г а сэлем беру у ш ш , а у ы л ды н т е р ш д е п улкен а к
о р д а г а к а р а й б ет алды. Уй сыртына ж а к ы н д а й бергенде,
а лд а ры на н ер-эйел1 а р а л а с к ы зы л д ы- жа с ыл д ы кшнген
т а гы б 1р топ ж а с т а р шыкты. О р т а л а р ы н д а — б у лык с ы-
ган Бибк. . Б а я г ы он ж а к т а ж ур г е н к е з шд е п д е й басына
ук1л 1 к а м ш а т б е р ж ки1п, кеп ж у л д ы з д ы н ш ш д е ай секш-
Д1, кезге е р е к ше ш а л ын а ды. К,осылганнан бер! б у ла й 1рге
б е л ш кермеген Д е м е ж а н к е л ш ш е п н к ат т ы са г ын г ан ын
осы сэт Т1ПТ1 айкын с е з 1н д1. Ж у р е г 1 а т к а к т а й согып, эйел1-
Н1Н жуз1нен кез1н з орг а тайдырды.
Биб1 ез а у ы л ы н д а г ы е ж е л п е р к е л т н к ай та тауыпты.
Ешк^мнен корынып ж а с к а н а т ы н емес, к ал а салтымен
к о н а к т а р г а кол бе рш а ма н д а сы п ж а т ы р . Б ал к а ши н да ,
Л и - ш а н с ы н да Бибш1 бу р ы н н ан ж а к с ы танитын-ды.
К о нс у л ек1 б у к т е л е и ш п , кел1ншект1н колынан суйд1.
Д е м е ж а н н ы н да ж а й ж у р т к а т а р л ы кол а лысып жат-
канын кергенде, орыс а дамы ш ыдай алмай:
— Ка п, мын а ла рды- а й, э... СуЙ1су керек кой мунда йда.
О с ы сендерд1н з а н д а р ы н - а к киын. М ы н а д а й су лу д ы
с у йш а л м а у — к еп е - к е рш е у кунэ гой, Д е м е ж а н мырза!—
деп ба сын ш а й к а й бердк
С ы р т т а г ы ды рду б а с ыл г а н сон, к о н а к т а р 1шке К1рген.
К а с ы н а б 1р- ек 1 г ан а а у ы л улк ен дерш алып, к а ж ы н ы н
ез1 уйде о н а ш а отыр екен. Орнына н турып, келген К1С1-
л ерге кол берш а ма нд асты.
— Кэ не, терлет1Н!здер, курметт1 меймандар!
Д е м е ж а н т е р а лд ын а Б а л ка ши н мен Л и -ш а н с ы н д ы
Ж 1б е р 1п, ез1 к уйе у салтымен т ем ен 1рек ж а й г а ск а н . К а ж ы
б1р а у ы к б у г а н наз ар а у д а ры п , а р т т аг ы е л - жу рт т ы н,
к у д а - к у д а г и л а р д ы н а ма нд ыг ын с у ра с т ырды. Д е м е ж а н
кайын а т а с ы н а к а с ы н д а г ы с е р ж т е р ш таныстырды.
— М ы н а К1С1Н1 с ырт т а й е с т у 1н1з бар шыгар — Шэу е-
ш ек те п Р о с с и я консулы Н и к о ла й Никонорович Б а л ка шин
мырза. Ал онын б е р п ж а г ы н д а о тырган — Ши - ам бын ын
ше к а ра к омиссиясына к ос ка н е к ш — Л н - ш а н с ы н мырза
К а ж ы ею ж а к т а н ш ы кк а н комиссия к у р а м ы н д а юм-
дерд1ц б а р екенш ж э н е б у п н п к о н а к к а юм келш, юм-
д е р д щ келмей калг анын ж ет е б ш п о тырга н сиякты.
Т е р д е п ю а л е р г е ж а г а л а й кез салып е г п де:
— 1ш т е р ш д е Еженханнын, ш к е р щ е н ариа йы Ж1берген
т е р е а — Сун, ба, су м ба, б1реу бар деп ед|, ол неге келмей
к а л д ы ? — дед1 муртынын, а стына н жымня кулпт к о й ы п . -
« Ка ны на тартпаганнын, кары сынсын» деп, ол да х а л да й
л а р д ы н кепн куып, жог ыи ж о к т а п ж у р - а у , шама сы.
К ы р ы к ж ы лг ы кегш у мы т па йт ы н , ете к ат т ы х а л ы к кой
б у ла р.
Д е м е ж а н М а н ш ы н у лы г ын ы и д е н с а у л ы г ы н а байла
нысты буГ1н м у н д а келе алмай к а л г аны н айтып, ж уып -
ш а й м а к болып ед1, б 1р а к онысына к а ж ы илана коймады.
— Ал мына б 1р е у 1н к а л а й Ж1берд! екеп? Ш и х а л д а й -
дын эдеЙ1 косып о тыр г а н ж а н с ы з ы емес пе ез1?— деп
ку л е т у с ш , иепмен Л и - ш а н с ы н д ы н у с к а г а н .
— Ж о к . Б у л К1С1Нщ х а л д а й л а р г а к а т ы с ы шамалы.
Б у л К1С1 — Шэ у еше к т ег ! к ы т а й г имна зияс ынын муд]рк
К е з 1нде е з 1ме с а б а к берген у с т а зы м д ы с^зге таныстырайын
деп эдеЙ1 е р т т к е л д 1м,— дед1 Д е м е ж а н сэл ьщгайсыз-
данып.
Б ул сездерд1 к а з а к ш а т э п - т э у 1р б1лет1н Л и - ш а нс ы н н ы н
ез1 де ж а к с ы т у с ш т о тыр г а н . Ол б ет- ау з ы жайылып,
ырсындап кул 1п алды да:
— М е ш Е ж е н х а н н ы н терелер1мен ша т ы с т ырм а ны з ,
К,ажеке. М е н 1н у л т ы м — М э н ж у емес, х а н з у 1. Мен де
е з д е р щ 13 сияк ты б а гы н ышт ы , б у р а т а н а х а л ы к т ы н е к ш -
М1н,— дед1 ез ж а р да йы н тус1нд1р1п.
— Эй, м ы н а у ы н н ь щ т е б е с 1тес1к к о й , — деп к а ж ы сасып
к а л д ы . — Ж а р а й д ы , а р т ы к а йт с а м к е ш 1р, кад1рл1 кона-
р ы м . К,азак: «Уй1не келген к!с1ге уйдей д а уы н д ы айтпа»
дейд1. Мен1К1 — ж а й к а л ж ь щ гой. А г а р т у ш ы мугал!м
екене1н, ин ша л л а, ж а м а н а д а м бо лма ссын.
К у р м а н к а ж ы н ы н б 1р ба сы н д а к а з 1р ек! К1С1Н1Н ек1
турл1 к а с и е т 1 к а б а т т а с ы п ж а т к а н д а й кер1нуш1 ед1 Д е м е -
ж а н г а . Б 1р1 — е з 1Н1н т у а б 1ткен б а т ы р л ыг ы мен м эр т т1Г1
де, е ю н п п а — к у д а й ж о л ын а е з ш к уштеп кенд1рген
со пылык- б1рэдарлыгы. Б у л юс! о с ыдан б 1рнеше жыл
бурын к а ж ы с а па р ы н а ба рып к а й т к а н н а н кей1н, дуние-
Н1н Ю1не а р а л а с а б е р у д 1 койган. Осы а у ы л г а с ы б а г а
реттнде келген болыстык, с т а р ш ы н д ы к шенд! де Ы ле р !
107
мен б а л а л а р ы н а е т ю з ш , ез б а сы б 1рынгай дш жол ына
ауып кеткен ж а й ы бар ед1. О н ы ц мэшс ш с у р а г а п д а р г а :
«ем1р1мде кеп кан т е к т 1м. Ж а у г е р ш ш к жыл д ар ы ж аз ык -
т ы - ж а з ы к с ы з ы бар, т а л а й адам менщ найзамнын, у шында
мерт болды... Енд1п к ал г а н г у м ы р ы мд а сол куиэмды
ж у ы п кет1рш а л с а м д а , м аг ан аз о л ж а емес» деп ж а у а п
б еретш. © з шщ « К о н ы з батыр» деген б урынг ы атын тас-
тап, мекеге барып, к ы р ы к ж а с ы н д а к.ажы а т ан у ы да —г
а д а м н ыц пэни дуниеден.. у рюп, а х и р е г п кеп ойл ау ыиан
т у г а н жанкешт1 эрекеттер едк
К е п у з а м а й т е р а лд ын а д а с т а р к а н жай ылып, кымыз
к у йы л а б а с т а д ы . Ш а к п а к канты а рал а с , а т к е п 1р кызыл
б а у ы р с а к т ы н а р а - а р а с ы н а б 1риеше жерден жент, сары-
май, курт- 1р1мш1к койылды. Ж у р т кымыз 1Ш1П бола бер-
генде, б 1р Ж1Г1Т к у й р ыг ы тегенедей кун а н к ойд ы з орг а
суйреп экелш, к о н а к т а р д а н б а т а с у ра ды.
— Ал, кэне, тер алдында А к патша мен Еже н ха нн ы н
елш1лер1 иык с у й е с ш к а т а р отыр е к ен сщ д е р . К а й с ы л а р ы н
улкен едщ д е р? М а л г а б а т а к ы л ы н д а р ! — дед1 к а ж ы н ы ц
ез1 алдымен кол ж ай ы п . — М е н курметт1 к о н а к т а р г а тай
со йында р деп ед1м, б а л а ла р : «орыстар ж ы л к ы етш жемей-
Д 1» деп, койды л а й ы к керд!.
А й т ы л г а н с е з д е р д 1 т ш м а ш а р к ы л ы тус1Н1п алган Б а л
кашин б1рден к ас ын да о т ыр г а н Л и - ш а н с ы ц г а ж а р м а с т ы .
— Ж а с ы н ы з улкен гой, С13 б а т а ж а с а н ы з .
— Ж о к , С1з д щ ш е н 1н 1з улкен. С13 ж а с а н ы з батаны.. .
— М е ш у а к ы т ш а Ш э у е ш е к т е т у р д е г е ш щ з б о лма с а,
осы е л д щ ез а дамымын гой. Б13 каз1р Р о с с и я а з а ма т ы н ы н
уЙ1нде отырмыз. Слз б о лс а н ы з шет елден келген к онак-
С Ы З. Ж о л — С13Д1К1.— ДСП консул Т1ПТ1 кояр емес.
А к ы р ы сез ден у т ы л г а н Л и - ш а н с ы н уйдеплерд1 т а ц
калдырып, к а з а к ш а б а т а ютедк
— М а л - б а с а ман болсын. К а ж ы е к е н н щ ш ан ыр а г ы на н
ку т - бе ре к е к е т п е с 1н. Ж а н а ш е к а р а к у т т ы болып, е к 1 ел
т а т у - т э г п ем1р с у р с 1н... Ауми1н!
— Ой, бэрекелде! М ы н а у ы ц б1р б е с т ш 1к б а т а болды
гой,— деп уй иес1 разы боп к^алды.
К ы м ыз д ы н тогы б а с ы ла берген кезде, улкен сары
с а ма уы р ме н шай келд1. М а н а кымызды кшен Ж1пттер
куйып е д 1, енд1 шай ж а с а у камыме н сырттан ж а с эйел-
дер К1ре б а с т а г а н . К а ж ы н ы н улкен кел1Н1 Ку ла й ы м б1р
Т1зерлеп отырып, ш а й к у ю г а К1р 1с т 1. Ба т ы л басып кел 1п,
э к е с 1Н1н теменг1 ж а г ы н а н орын а лг ан Б и б 1 к о н а к т а р д ы н
кесесш ез1 э п е р 1п отыр. А н д а - с а н д а Д е м е ж а н ж а к к а
ж а л т ете к а ра п, ж е н г е с ш е элденен! сыбырлап, жымия
108
кул ш к.ояды ©з е л ше келш, са г ыныш с а рыг ын басып,
К0Н.1Л1 о р н ы к к а н д ш ме, каз1р Б и б Ы н еш б а л б у л жанып,
б урынрыдан д а с у л у л а н а т у ск ен . Ж у п - ж у м ы р алтын
б1лез1к салран а к бкпепн с о з а к ю л е р г е шай эпергенде,
к ула рында ры ай сыррасы ыррала т у с т , нур ж у з ш е тан.
шапарында й кызыл а р а й т е у ш етед к
Ж а л п ы , бу л а у ы л д ы н б 1р ерекшел1п — ж а с э йелдср
у л к е н д е р д щ а лд ын да к ыс ылып- кымтырыл ма й, ез дерш
ерюн устайтын. К у р м а н к а ж ы пэни ж а л р а н ны н кы зы р ы
нан езш катты шектегешмен, б а с к а л а р р а бэлендей казы
мыр- та к уа лыр ы жок , ж а с т а р р а алды кен адам едк Кыз
ж1Г1ттерд1 онер с а й ыс ын а салып, айтыстырып койып,
кызырына к ар а п отыр атыны тары ба р. Б ул т у с т а ол дш
жолындары с о пы - ш р э д а р емес, баяры б а т ы р л ы к -м э р т т ж
мшезше б а с а т ы н .
С о н д а й кайын а та алдында е з ш ерк1н устап уйренген,
шай к уйып отырран а ж а р л ы , а ш ы к ж е н г е К у л а й ы м б 1р
сот Д е м е ж а н р а куле к ар а п алды да:
— К у й е у Ж1Г1Т, к у с ын ды к ол ын а кондырып алран сон,
бул ж а к к а енд1 ат 131н салмайын д е д щ бе? Е ю а у ы л д ыц
а р а с ын а к о р ш а у туррызып, ш е к а р а т а рт ып ж а т к а н ы н
к а л ай? Б а й к а , е р к е м д 1 ол ж а к к а Ж1бермей к ой с ак , ез!ц
салран к о р ш а у д а н е з щ ©те алмай, ек1 к о з 1Н торт болып
ж у р м е с ш , — дед1 сынрырай к у л 1п.
Т а п к ы р жен,ген1н т а ты мд ы э з ш н е уй 1Ш1 ту ге л кул1п
Ж1берд1. Б 1р к ы зы к т ы н болранын с е з 1п, Б а л к а ш и н да
«ана К1С1 не айтты» деп Эр1пт1 а с ы к т ы р а б а с т а г а н . С о з
МЭН1С1Н тус1нгенде, ол д а р а к а т т а н а кул1п алды А ш ы к
ж е н г е н 1н у тымды эз1Л1не Д е м е ж а н к а л а й д а ж а у а п кай
т аруы керек ед1. Д а б ы р - д у б ы р б а с ы ла берген кезде, ол
д а к ар а п к алмай:
— С о л е р к ен 1з б у д а н былай А к п а т ш а н ы н кызы,
Е ж е н х а н н ы н кел1Н1 болып о т ы р с а , б у д а н а р т ы к к у д а йда н
не Т1л е й с1з, ж е н е ш е - а у ? ! — деп ж е л т п о тырга н ж у р т т ы
одан а р м а н к у л юг е к а р ы к кылды. А у ы л а да м да ры :
— Р а с - а у енд1.
— Д е м е ж а н д у р ы с айтады.
— Б 1з б у рын ауыл а р а с ын да ж у р 1п, «кыз б а л а ж а т
ж у р т к а ж а р а л г а н » деупп едж. Б 1з д 1н Б и б 1ж ан енд1 нагыз
ж а т ж у р т т ы н а д а м ы б о лд ы , — д е с т т у с - т у с т а н кос тап
ж ат ы р.
К у р м а н к а ж ы да ж а с т а р д ы н 931Л1не к у л а к койып,
муртынын а стына н мырс-мырс к у л т о тыр г а н . Енд1 б!р
кезек б а й с а лд ы с о пы л ы к к а л ы пк а к е ш 1п, басын изекте
тш сэл богелд! де:
189
— Иэ, бу л су м з ам ан не с у р к ы л т а й ы н а б а с т а п тур-
ранын К1М б ш с ш . А к ы р з а м а н б ол г ан д а , а д а м з а т жерд1
а д ы м д а п ел шеп, метрлеп белед1 деунп ед1. Оны да к ердж,
мшеки... Б 13Д 1Н к а з а к онсыз да т окымы кеппей, тоз-тозы
ш ы к к а н ел едь А к ы р - а я г ы эр п а т ш а л ы к т ы н колына
к ар ап , т е л 1мге т у с т отырран тур1М13 мынау. Туб1, ж а к ы -
ным д е г е н щ ж а т болып, т у ы с т а н - т у ы с т у щ л ш , экеге
б а ла д а н т о п ы р а к б у йы р ма й к алып ж у р м е с е болраны
д а , — деп 1штен тына к у р с ш д ь
Б у л ж е к е к а ж ы н ы н рана у а йы м ы емес, осы отырран
к е б ш щ квкеЙ1ндег1 м у н болатын. Уй-1шш б 1разра дешн
у н с 13Д1к бнлеп алран. М у н д а й д а не айтуды б ше т ш Б а л
кашин э деш б у р а сейлеп, ж ур т т ы к айта с е р шл ту ге тырыс-
ты.
— А к с а к а л . . . к а ж ы мырза, с 1з е й т т у а й ы м д а ма ны з .
Биб1 ж а т ж у р т т а ж ал р ыз с ыр а ма й д ы . Б ул к ыз д ы н ол
ж а к т а р ы арасы ^нд! мен б о л а мы н , — дед1 к у л а н а тш
к аты п.
Б 1р а у ы з се з ге мунай ып, б 1р а у ы з сез г е ж у б а н а т ы н
к ай ра н к аз е к е н к а й т а кен1лден1п, у й- шп д а бы рл а с ы п
калды.
— Р а к м е т , кенсал шырарым! М е н 1н к ызыма кез
кырынды са лып, р у к с а т к а р а з керек б о л с а кеп з арык-
тырмай, т е р к 1н 1не ж ш - ж ш Ж1бер1п т у р , — дед1 к а ж ы да
разы болып.
Б а л к а ш и н енд1 э нг 1меш ез к а ж е т 1не к а р а й бешмдеп,
К у р м а н к а ж ы д а н ана ж ы л р ы К у л ы с т а й д а р ы кетер1Л1ске
к а л а й к а т ы с к а н ы т у р а л ы с у р а с т ы р а бастаран. К а ж ы аз
о йланып отыр ды да:
— Ол д у р б е л е н г е мен эдеш сорыс тшеп, канра ж е р ж
болраннан, не ж а н на н кудер у з г ен джт е н а рал а сыппын
ба. Ж а т к а н ж ы ла н н ы н куйрырын б а с к а н Хэб е н- амб ы
мен Ш а р а н - к е г ен н1н ездер1 рой,— дед1 элден у а к ы т т а . —
Д у н г е н г е ж а к т а с т ы н деп, кунгейдег1 к а л ы н Т е р т у ы л мен
Мэмб етт1 к анра бояран да с о л а р болатын. Онымен ток-
т а ма й, ж а й л а у д а б е й б 1т отырран бГздщ е л д 1 тары кел1П
шапты. Терел1Г1н е з 1Н13 айтынызшы: м ун да йда бойында
ж ан ы ба р еркек уй1нде шы д а п отыра а ла ма? С о д а н мен
де а т к а конып, а к н айз ан ын у шы н с а р ы а я к т а р д ы н субе-
С1не а зд а п с у н г 1ткешм бар. С 1рэ, сондары менщ найзам-
нын у ш ы б а т ын к ыр а п кеткен- а у деймш,. ана Ши- х ал д а й
с ияк т ы л а р соны эл1 кунге дейш умытпа й, сыртымнан
к ы ж ы рт ы п ж у р е д 1 , — деп мырс-мырс кул1п койды.
К у р м а н к а ж ы н ы н экес! К е н ж е жэй ш а р у а б а к к а н
момын а д а м болран екен. А л К у р м а н б а л а кезшде ете
м азасыз, тентек болып е с ш т к Ж а н ы к е у д е с ш е сыймай
алып у ш ы п т у р а д ы екен. Н а й з а г е р л 1 к п д а л а д а ж ы л к ы
ж а й ып ж у р г е н д е уйренген. К ы с ы р а к т ы н уй 1р1н куып
ж у р ш , т а й - б а й т а л д а р д ь щ к уй р ыг ы н н а й з а л а г а н д а ки-
мылына коз 1леспейт1н кершедк Ж ы л к ы н ы ц куйрыг ын
к а н - ж о с а к ы лг аны у шш , экесшен т а л а й рет у ры с та
ест1пт1, т а я к та жептк. . Б1рак сол онер! т у п т щ т у б ш д е
кздеге а с к ан ы рой. Ке ш н ел ба сына кун туып, ж ау ге р н л-
Л1к з аман б а с т а л г а н д а , экес1 К е н ж е у лы н а а рна йы с а у ыт
соктырып, бес к а р у ын са йлап, б ат а с ы н берш, ж а у р а
к арс ы ез колымен а т т а н ды рр а н екен... К а ж ы осы ж ай ды
б аянда й келш:
— А д а м 1штен батыр болып т у ма йд ы , б а тыр лы к ты
заман, у а к ы т т у д ы р а д ы , — дед1 конагынын, ж у з ш е к ар а п
койып. А д а м — намыстын. кулы. С о л н ам ыс упин о к к а
у шы п ©Л1п кетсен, де е ю н б ей т ш к ез1ц болады. « А д а мн ы ц
ж а н ы ж а с кезшде артында , к эртейгенде кез1Н1Ц а лд ын да
т у р а д ы» дейд1 рой, сол — рас соз. Кетер1Л1с б а с т а л р а н д а,
менщ жиырма бестен ж а ц а а с к а н кез1м болатын. О с ы
сорыста олем1н-ау, о кы ст а мерт б о л а мы н - а у деген ой
капер1ме к1р1п ш ы к с а ш ы . «©леем, мына кыршын кеткен-
дерден ж ан ым а р т ы к па» деген б]р жанкешт1Л1к т у р а д ы
кокейщде. Б 1р а к а ж а л с ы з а д а м г а д а у а ж о к екен. Т а л а й
рет тутег ен о к к а к ар с ы ш а п к а н кез!м болды. О к ж а н а п
етпеген, н а й з а , кылыш тимеген менщ денемде с а у т а м т ы к
жок . Егер меш шеш1нд1р1п корсец1з, шошып кетер ед!Н1з...
М а н а с б о йын да г ы сонгы 61 р ш а й к а с т а к а р а саннын,
калын. етшен о к тес1п откен кез1 болды. С о л же р эл1 кунге
дейш тесж, ун,1реЙ1П т у р . ©31м кем1нде ж у з рет а ж а л д а н
к а л га н шыгармын. А л мен1н, к олымнан, соз жо к , ж уз де г е н
адам ж ан тэс1Л1м е г п . О сы кунге деЙ1н кейде солардын,
кейб1реу1 тус1ме к1ред!. Ту с1 м де ылги да кыргын согыстын,
1шшде журем1н. К^лен, б!р ок тиш шьщг ырг ан , ©кпес1не
найза к ад ал ып о м а к а с а к у л а г а н а д ам д а р . . . О я н а келсем,
к ар а с у г а т у с ш терлеп ж ат к а н ым . С о л кан т о п е К1м уш1н,
не упнн керек болды? К а з 1р о й л ас а м жа н ым тургшгедк
С 1рэ, а д ам з а т т ы ц о кт а -т е к те каны тасып, сол канды
а г ы з г а н ш а т а г а т т а ппа й т у р а д ы - а у деймш. Енд1, М1не,
не болды? Бэр1 а йналып орнына келд1, кен к атып калы-
бына барды. Тагдырдын, ж а з у ы н а н а с к а н юм б а р ? Б1зд1Н,
у а к ы т ш а ж е щ е деп ж у р г е н 1М13 тубегейл! ж е щ е емес екен.
Ж э й б 1р т у я к серпу, ©л 1м а лд ын д а г ы бой ж а с а у с е ю л д 1
б1рден,е болып шыкты. Н э т и ж е а козге к©р!Н1п т у р м а г а н
сон, б у п н п ж а с т а р г а б ат ыр лы г ын д ы айтып мактанудын,
©31 б 1р турл 1 ынгайсыз.
111
дамы гам кытай а р х ив ш е па ра - п ар келетш д у ние ж у з ш д е
б 1рде- б1р а рх ив жок. Б у л а р у ш ш ск1 мын, у ш мыц жыл
бурынгы о к и г а л а р куш к е ше п нэрсе сек1лд1, бэр! к а г а з д а
жаз улы, с а йра п тур. Онын у с т ш е Л и - ш а н с ы н е ж е л п
к ы т ай - ту рщ к а т ы н а с ын кеп жылд ап бер 1 с а ры ла зерттсп
жур ге н к!с1. Д е м е ж а н н ы н б 1р ден коятыны — у с т а зы
тарихи о к и г а л ар д ы б а я н д а г а н д а , ешк'шге б у й р е п б у рма й,
б а ры н ш а ЭД1Л б о л у г а т ырыса ды.
Б у л а р э л п к ы р к а н ын б 1р ж а к б а у ы р ы н д аг ы кызыл-
д ы - ж а с ы л д ы кына басып кеткен с а н д ы к т а с к а к е л т отыр-
ды. Ли-шансын, имек т р у б к а с ы н а темек1 толтырып, асык-
пай тутатты. С а к а л - м у р т ы н ж ы п - ж ы л м а г а й кырып ж у р е
тш кытай а д а м н ын ж а с м влше р ш а йы ру киын. Э й т е у 1р,
е л у д щ у с т ш д е екеш анык. Б 1р кызыгы, бул к 1С1нщ басын-
да не шаш, не а йда р жо к . К а ш а н к ерсен у с т а р а м е н ж а н а
гана а лд ыр г а н д ай ж а л т ы р а п т у р а д ы. Б а с ы н а унем1 та кия ,
не берет к и т жу р ет й п де с ондыкта н. 0 з а йт у ын ша, ш аш ы
тым суйылып кеткен сон, у с т а р а м е н а л д ыр га н да, енд!
кайтып еспейт1ндей е т 1п д э р 1леп т а с т а г а н . Оны с ы н е з 1
кейде эз1лге а йналдырып:
— М у н ы н ©31, и1ынымды айтсам, а йд а р ©С1р м е у д 1Н
амалы гой. М е н щ э з 1рше Цин империяс ына карсы ж а с а п
жур ге н б1'рден-б1р к арс ылыг ым осы г а н а , — деп р а к а т т а н а
кулеп'н! бар.
Л и - ш а н с ы ц н ы н бул С031Н1Ц а с т а ры ту сппк тк 0йткен1
1644 жылы м а н ьч жу рл ер а л г а ш рет К ы т а й д ы басып
а лг а нд а , зорлыкпен ешчзген ж а н а тэртттер1Н1ц бIр 1 — ■
еркектерге м а н ьч ж у р ш е а йда р кою б о лг ан гой. Ер а да м
дар б э лн г ат ка толысымсп ш аш ы н ы н а лд ыц г ы ж а г ы н гана
алдырып, а рт ж а г ы н а а йда р е а р т , ©р1п коюга ТИ1С б о л
ган. Егер кешеде а йда ры ж о к а да м кезжсе, сотсыз, с у р а к -
сыз т а б ан д а басы к е с 1л е д 1 деген к а т а л з ац ш ы кк ан . Со л
лап, осы кунге деГпн куш'ш ж о й м а й келсди М у н ы н ©31
б а г ын ышты хал ык ты айда рын а н алып ж у р 1п с а б а у г а , не
жо г ары кетер1п ту рып басын кес1п а л у г а ©те онтайлы
к©р1нед1... Л и - ш а н с ы н «айдар с а лы г ы н ан » о с ы ла й ша
онай кутылыпты.
Ол т ру бка сын к у ш ы р л а н а сорып, та нк ы т а н а у ын а н
к©к тут1нд1 с ы з д ы к т а т а ш ы га рд ы да, э л д е б 1р ойга кет-
кендей:
— Бул к©шпенд1л е р д 1Н т а р и х с а х н а с ы н а н т у с е тш
у ак ыты да болды гой, ш ын ы нд а, — дед1 энг1мес1н жал-
г ас тыр ып . — КешпендЬтер ек1 мын жыл бойы б у к ш орта-
лык Азияны уысына у с т а п - а к т у рды емес пе. ©ткенге ой
ж 1б е р т , квзщд! ж у м с а н , к у л а г ы н н ы ц т у б 1не осы кунге
113
Бул кезде к о н а к т а р шайра канып, д а с т а р к а н ж ин а ла
б а с т а г а н . Б а л к а ш и н к а ж ы г а та гы да б а с к а с у р а к т а р
койып, Э р ш у ше у! у йде отырып к ал ды да, Д е м е ж а н
кас ына Л и - ш а н с ы н д ы е р т т д а л а г а шыкты. К у н енкешп
к алыпты. С о н а у б 1р ш ы р к а у аспа н т е р ш д е улшлдеген
у шп а б у л т т а р к а л ы к т а й д ы . А й н а л а - т е щ р е к шлге малып
а л г а н д а й ж а п - ж а с ы л . Е к е у 1 эрнеш э н п м е етш, ауылда н
е д э у 1р у за п кеттк
— С е н щ кайын атан, ду ние сырын д у р ыс бо лжа й
бклетш, ©те а нг а р л ы а д а м екен, — дед1 Л и - ш а н с ы н . — Ба-
гырлыгына м а к т а нб а й д ы, к а йт а к орл а нып еске алатын-
дай ма, к ал а й ?
— Ол К1С1 сон,гы ж ы лд а ры бул ©М1рден т у щ л ш , тэрю-
д у ние ле у болып ж у р , — дед1 Д е м е ж а н . — ©зшен куш-
т 1лерге к ар с ы а л ы с а - а л ы с а т а у ы шаг ылып, т а у а н ы кайт-
кан а д а м гой «Эл1 жетпеген а кыре тгшл » дейдь Д ш г е бой
урып, к у д а й ж ол ын а кеткен1 де содан болар...
Е к е у 1 ауыл с ыр т ы нд а г ы кырканын, уст1не к е т еры г ен .
Ли-шансын, а р т ы н а б у рылып, т ер т т у л ж малы ©р1стеП
о рал г а н, к о с а к т а п кой с а у ып ж а т к а н бай а уы лг а б1раз
к ара п ту рд ы .
— Т а н к а л а м , — д е д 1 ол элден у а к ы т т а кешк1 ауыл
т 1рл1пнен кез а л м а г ан к у ш . — А р а д а а т т ай ею мын жыл
©тсе де, к а з а к т ы н ем1р с а л т ын ы н еш езгермеген!'не та н
к ал а мы н . С о л б а я г ы КИ13 уй, сол б ая г ы мынгырып ж а т
кан мал, сол б а я г ы ет пен кымыз... К е ш пе н д ш е р уш1н ай
мен жыл ешт е н е емес, Т1ПТ1 т у т а с г ас ыр ла р орнынан
ж ы л ж ы м а й т о к т а п т у ры п к ал га н сек1лд1.
— Б у л ж а к с ы л ы к па, элде ж а м а н ш ы л ы к п а ? — дед1
Д е м е ж а н к ар с ы с у р а к койып.
— Е ю ж а г ы да бар. Ж а к с ы л ы к ж а г ы — бу л х а л ы к
т ы н езгермей, б у зыл ма й, сол бурынгы пэк кушнде, таби-
г ат т ь щ тел перзент1 рет1нде т а з а с а к т а л у ы н д а . К а з а к т а р
ес1пне к ул ы п са лма йт ы н, к о н а к келсе д а с т а р к а н ы дайын
т у р а т ы н д у ни е ж у з ш д е п б1рден-б1р х а л ы к кой к а з 1р...
Ал ж а м а н ш ы л ы к ж а г ы — э л е м д 1к цивилизациядан, ко-
р а мд ык д а м у д а н к а р а б е р 1с, баяры орта г а с ыр лы к мешеу
с а т ы да калып коюында. Б у л мешеул1к кепке дешн сезш-
мей, т а р и х ез екшшмен б1раз ж е р г е алып келд1, эрине. Ал
еткен он сепз'шип г ас ыр д ын ек1нш1 ж ар ым ын а н бастап,
кешпенд1лерд1н б ас ы н д а г ы б а к б 1р ж о л а тайды.
М у н д а й д а Л и - ш а н с ы н м е н т а л а с у киын. Ол — кене
дуние т а ри хы н а аса жет1к, К ы т а й д а г ы тарих гылымынын
а тас ы С ы - ма - с я н н а н бастап, к е шн п окымысты галымдар-
дын ен бе п н е т е кеп о кыг ан адам. Ал ж а з у - с ы з у ы ерте
112
да мыг а н кытай а рх пв ш е п а ра - п ар келетш ду ние ж у з ш д е
б 1рде- б1р арх ив жок. Б у л а р упин ск! мьщ, у ш мыц жыл
бурынгы о к и г а л а р куш к е ш еп нэрсе сеюлд!, бэр| к а г а з д а
жаз у лы, с а йр а п тур. Онын у с т ш е Л и - ш а н с ы н е ж е л п
кытай-тур1к к а т ы н а с ын кеп жылд ан бер1 с а ры ла зерттсп
журге н К1С1. Д емежаннын, б!р ден коятыны — у с т а зы
тарихи о ки г а л а р д ы б а я н д а г а н д а , е н ш м г е б у й р е п б у рма й ,
б а ры нша эд!л бо лу га т ырыса ды.
Б у л а р э л п к ы р ка н ыц 61 р ж а к б а у ы р ы н д аг ы кызыл-
д ы - ж а с ы л д ы кына басып кеткен с а н д ы к т а с к а келш отыр-
ды. Л и - ш а н с ь щ имек т р у б к а с ы н а темеш толтырып, асык-
пай тутатты. С а к а л - м у р т ы н ж ы п - ж ы л м а г а й кырып журе-
Т1Н кытай а д а м н ын ж а с мел ше р ш а йы ру киын. Э й т е у 1р,
е л у дщ у с тш д е екеш анык. Б 1р кызыгы, бул к ю н щ басын-
да не ша ш, не а йда р жок . К,ашан к ерсен у с т а р а м е н ж а н а
гана а л д ы р г а н д ай ж а л т ы р а п т у р а д ы. Б а с ы н а унем1 т а кия ,
не берет кшп журет1Н1 де сондыкта н. 03 а йт у ы н ша , ша ш ы
тым суйылып кеткен сон, у с т а р а м е н а л д ыр га н да, енд!
кайтып еспейт1ндей ет1п д э рш е п т а с т а г а н . Онысын е з 1
кейде эз!лге а йналдырып:
— М у н ы н ез1, шынымды айтсам, а йд а р е а р м е у д щ
амалы гой. М е н щ эз1рше Цин империяс ына к арс ы ж а с а п
жур ге н б1рден-б|р к арс ылыг ым осы г а н а , — деп р а к а т т а н а
кулет1ш' бар.
Л и - ш а н с ы н н ы н бул соз1Н1н а с т а ры тусп-пкть 0йткен1
1644 жылы м а н ьч жу рл ер а л г а ш рет К ы т а й д ы басып
а лг ан д а, зорлыкпен еигчзген ж а н а т э р т т т е р 1Н1н б 1р! —
еркектерге м а н ь ч ж у р ш е а йда р кою б о лг ан гой. Ер а да м
дар б э лиг ат к а толысымеп ш аш ы н ы н а лд ын г ы ж аг ы н гана
алдырып, а рт ж а г ы н а а йда р е а р т , е р 1п коюга ти1С б о л
ган. Егер к ешеде айдары ж о к а да м кез!ксе, сотсыз, с у р а к -
сыз т а б а н д а басы кесьтед! деген к а т а л з ан ш ы кк ан . Со л
-зан осы кунге дейш к у ш ш ж о й м а й келедк М у н ы н ез1
б а гынышты халык ты ай да рын а н алып ж у р т с а б а у г а , не
жо г ар ы к е т е р т ту рып басын кес1п а л у г а ете онтайлы
кер1нед1... Л и - ш а н с ы ц «айдар с а лы г ы н ан » о с ыл а й ш а
онай кутылыпты.
Ол т ру бка сын к у ш ы р л а н а сорып, та нк ы т ан а у ын а н
кек тутшД1 с ы з д ы к т а т а ш ы га рд ы да, э л д е б 1р ойга кет-
кендей:
— Бул к е ш п е н д ш е р д щ т а р и х с а х н а с ын а н тусет1Н
у акыты да болды гой, ш ын ы нд а, — д е д 1 энг1мес1н жал-
г а с тыр ып . — Ке ш п е н д ш е р е к 1 мын жыл бойы б у к ш орта-
лык Азияны уысына у с т а п - а к ту рды емес пе: ©ткенге ой
ж | б е р т , к е з 1н д 1 ж у м с а н , к у л а г ы н н ы н ту б! не осы кунге
113
дешн ат т у я г ы н ы н д у б 1р 1 жеткендей болады. Гундер,
с а к т а р , Т у р 1к к а г а н а т ы , со на н сон. Ш ы цг ы с х а н мен А к с а к
Т е м 1р дщ ж о р ы к та р ы , ен со нг ы С1рге жияры улы Ж о н г а р
мемлекетк.. О с ы л а р ш ы г ы с т а г ы Т ын ык м ух ит т а н — ба-
т ыс т а гы О р т а те щз ге д е й ш п а ра л ык ты ат т у я г ын ы н
а стына кал дырып, т а ла й - т а л а й ш ан д а т т ы гой... Мэселен,
каз1р 031М13 керш ж у р г е н Ж о н г а р ойпаты б1р кезде Кыр-
г ы з д а р д ы н А л а т а у д а н — Енесейге, кейде одан к е р к ш ш е
коныс а у д а р а т ы н кеш жол ы болды дегенге юм сенедк
К ы р г ы з д ы н М а н а с б а тыр ы осы е з 1м1з д щ М а н а с е з е н ш щ
бойында туган. . . Ж у й р ж ат, кисы к кылыш, у ш к ы р са да к,
а к найз анын т у с ы н д а к ешпе н дше рг е тетеп беретш еш-
к ан д а й куш болган жок. Д у н и е д е п ен кеп х а л ы к са на л а-
тын Х а н ь д ин ас ти яс ынын ©31 б 1з д щ з а м а н ымы з да н ек1
г ас ыр б у рын с о л т у с т ш т е п Г у н д е р д щ ш а б уы л ын ан кор-
кып, улы к ор г а нд ы с о г у г а м э ж б у р болг ан.
О с ы н ы н а лд ын да г ана канып 1шкен б е с т 1 кымызд ын
эсер1 ме, Л и - ш а н с ы н с о н а у алые та рих беттерш ой к е зь
мен шолып, кес1ле сейлеп ту р. Д е м е ж а н о кт а - т е к те с у р а к
койып, у ст а зы н унс]з т ында й бердь
— Б 1р а к ду ние б1р к а л ы п т а ту рма йды. Гундер мен
с а к т а р д ы была й койып, берг1 Т у р 1к к а г а н а т ы д э у 1рлеп
т у р г ан кез1нде каз1рг1 к е й б1р Европа мемл е к е т т е р шщ зл1
непз1 де к а л а н б а г а н болатын. Т| пт1 берт1нг1 Ш ы нг ы с х ан
д э у 1р ш щ ©З1нде онымен к уш са лыс ты р а т ы н е ш к ай сыс ы
б о лг а н жо к . Со н а н кеЙ1н е ю - у ш г а с ыр ©ткенде дуние
к ур т езгерш, т а р а з ы б ас ы те н г е рш е б а с т а д ы. К е ш п е н д ь
л е р д 1н ен сонгы т у я к серпу1 Ал т ы н О р д а мен Ж о н г а р
мемлекет! болды да, сонымен тынды... Неге? Онын себеб1
ж е р ш а р ын ы н т у к ш р - т у к ш р ш д е а д а м з а т бурын- сонды
кермеген ж а н а енд1‘р1с, ж а н а к а р у - ж а р а к т у а ба стад ы.
Е нд 1п ж ор т у ыл кел1Г1 — к у р ы л ы к т а г ы жуйр1к а ттар гана
емес, б 1реулер с у д а ж у з е т ш кеме ж а с а п , кек мухитты кек-
тей ет1п, алые елдерге сапар шегетш болды. К,исык кылыш
пен а к найз анын орнын д э р 1мен а тыла тын мылтык, зен-
б 1ректер басты. Не к т е й с щ ? К а ш а н д а мыкты к а р у юмде
болса, к у ш сонда... О с ын ы н н э т иже с шде б 1р кезде б е т 1не
ж а н к ар а тп а йт ы н к е шпе н дше р б1рте-б1рте э л с 1реп, тарих
с а х н а с ын а н ыг ыс а б а с т а д ы . «Дуние- кез ек» дейтш бе ед1
к а з а к т а р ? Со л т е п н айтылмаган. Мэселен, осыдан бес
ж у з жыл бу рын, Ал т ы н Ор д а д э у 1рлеп т у р г а н ш ак т а , сон-
д а г ы х а н д а р мен бектер т у п т щ туб1нде б1здш у рпа г ымыз
осындай муск1н х а л г е тусед1, О р д а н ы н ш аг ыл г ан сынык-
тарын шыгыс пен б а т ыс т ан келген элдеб1р мемлекеттер
жина п т е р т бел1С1п а л а д ы деп ойлады д е й с 1н бе? О й л а г ан
114
жок,. О л а р дуние осы к ал пын да м э н п езгермей т у р а д ы
деп пайымдады.
Ли-шансын, кейде ез ана т ш н д е агып сейлеп кетед! де,
Д е м е ж а н т у с ш б е й к а л а д ы - а у деген т у с т а р д а е з ш ш е ка-
з а к ш ы л а г а н бола ды.
— Мен с а г а н о с ынын б э р ш неге айтып т у р м ы н ? —
дед! Ли-шансын, ш э ю р т ш щ ж у з ш д е п элдеб1р к о б а л ж у д ы
с е з т к а л ы п. — С е н осы б1р тарихи д а м у д ы н з а н ды л ы к
тарын ж а к с ы у г ы н а с ы н деп т у р м ы н . Бшем, мына ше к а ра
б е л т с а г а н она й тиш ж у р ге н жо к . Кейде намыстан
ж а р ы л а р д а й болып, катты к ор л а н а т ын ы нд ы да б1рнеше
рет б а й к а п к а л ды м. Сен1 т у п л , э н е у к у н п З ш к а р а н ы н
а шу - ы за сы н да, буг1нг! к а ж ы н ы н к у р а ш с к е толы, мунды
хикаяс ын да ж а к с ы тусшд1м... Б1 р д е н е т о рт а с ын а н
кылышпен к а к ж а р г а н д а й , б!р х а л ы к т ы н е ю г е б елшу!
онай д е й с щ бе. Т у т а с х а л ы к г ана емес, б1р о ттын б а сы
еюг е бел шш отыр гой. М а н а с ен щ к е л ш ш е г щ Бибш1
кер1п, сорлы эйел б уд а н кеЙ1н а т а- а н а с ы н а н а лыста п,
бел ек мемлекетте т у р а т ы ны н о й л а г а н д а , кез1мнен ж а с
ыршып кете ж а з д а д ы . Б1р-б!ршен мэнг1 кол уз1п ж а т к а н
т у ы с т а р д ы н кас1рет-мунын, кез ж а с ы н керу м а г ан да
сондай ауыр. Б ! ра к к ол да н келер не б а р ? К а т а л т а г д ыр
ез ук1мщ о ры нд а ма й тынбайды. . .
— С о н д а , С13 к а л а й ойл айсыз , б 1з д щ б ас ы м ы з г а
тускен осы т а у к ы м е т м э н п езгермей о сыла й кеткен!
ме? Э л д е т у п т 1н т у б 1нде з аман езгер1п, ж а р ы л г а н дуние
к ай та д а н бут1нделе м е? — дед1 1ШК1 то лк ын ы с та н б 1р
кызарып, б 1р су р л ан ып , у с т а з ы н ы н сез1н ширыг ып з орг а
т ындап т у р г а н Д е м е ж а н .
— Юм б1лед1, кес1п а йт у киын. Эйтеу1р т а ри х т ын
д е н ге л ег 1 кер1 ш е п н бе й , у н е м 1 а лг а ж ы л ж и б е р е т 1Н1 анык.
Каз'ф импери ял а рдын ыдырауы емес, улкен б а л ы к К1Ш1
б ал ы к ты жу т ып , Спрэгу, о р т а л ы к т а н у пронес! жур1п ж а т ы р
гой... Б о л а ш а к т ы К1м б о лж а й а л г ан. А д а м з а т та рих ы
уШ1н ж у з жыл, бес ж у з ж ы л де г ен щ к а с к аг ым сэттей.
Ал жеке а д а м н ы н гумыры... Т1ПТ1 а й т у г а ту рма йд ы . С13
бен б!з ондай улкен е з г е р 1стерд! кере а лма й ету1М13 де
г а ж а п емес.
Л и - ш а н с ы н сенш к а л г а н т р у б к а с ы н ы н к ул ш к а к т ы да,
имек б а с ы н а к а й т а д а н т е м е ю то лтыра б а с т а д ы . Со н а н
сон у н ж ы р г а с ы тус1п, к а л ы н о й г а кеткен Д е м е ж а н д ы
С6Й1ЛТК1С1 келд1 ме, б а с ка б 1р кен1лд!рек б1рдене айтатын
сынай танытты.
— А й тп а кш ы, мана к а ж ы н ы н у йшде кымыз 1Ш1П
о тыр га н да, менщ ес1ме К1М тускен!н б 1лес!н б е ? — дед!
115
ш эю р т н и ц б ет ше куле к а р а п . — Б а я г ы д а у йсш хандырына
у з а т ы л г а н кытай х а н ш а с ы — Чан-ю деген кыздыц ез . елш
са гып ы п ж а з г а н е л е ш туст1 е а м е . . . Ж а ц а айттым гой,
б 1з дщ з а м ан ым ы зд а н у ш г а с ыр да й б у рын с о л т у с т ж т с п
Гу ндерг е ж е к е - ж е к е жем б ола тын бо лг а н сон, К ы т а й д а
эр турл 1 у с а к князьд1'ктер ба с к у р ап, б 1р о р т а л ы к к а ба-
гынган т у цг ы ш Хань д ин ас тиясы курылды. А л а й д а а так-
ты Т у м а н х ан н ын т у с ын д а эбден к у ше ш п алган Гундер
е ж е л п эдет1 б ойын ша , ж а ц а к у р ы л г а н Х ан ь динас тиясына
маз а бермей, у с п - у с т ш е ш а б у ы л д а у м е н болды. Амал
жок , Х ан ь императоры С и н ь - Ш и х у а н д и т е р ю т ж т е п Гун-
дерден к ор г а н у у шш , 613Д1Ц з а м ан ым ы зд а н бурын 221
жылы у лы к ытай к орг а нын т у р г ы з у г а ж а р л ы к бердк
Б 1р а к ондай к ор г а н о ца йл ык пе н б 1те коя ма, ж у ы к а рад а
о дан да пана т аппа йт ып бо лг а н соц, Хань императорлары
м ул де б а с к а тэсллге кеипп едк
Ол кезде Т у р ю л е р д ш ба тыс тобы Гундерден белек,
У йсш о д а г ын а б 1 р т н , ез а лд ын а жек е мемлекет болып
т у ратын-ды. Г у н д е р д щ улы к а г а н ы Т у м а н хан елш, оныц
б а л а с ы М о д е т а к к а о тыр г а н ж ы л д а р ы бу л а га й ын д ас
ею' х а н д ы к т ы ц а расы катты у шыг ып, е з а р а ж а у л а с у
дэрежес1не деГпн ж е т е б ас т а г а н. Х а н ь династиясы, мше,
осы а ла у ыз ды кт ы м ык та п п а й д а л а н у г а бел байлады.
Б 13 Д 1Ц з а м ан ым ы з д а н б у ры н 1 4 0 жылы Х а н ь им пе р а
торы Уди ©зшщ турп< тш1не жет1к Ж я н ь - ц я н деген елш1С1п
УЙС1Н е л 1не а т та н ды р а ды . Гу нд е рг е к ар сы эскери о д а к
курып, б 1рге с о г ы с а й ы к деген Т1лек б 1л д 1р е д 1... Гундерд!
к а л а й к у й р е т у д 1ц жолын таппай о тырга н Уйс1н х ан да рына
да кереп осы ед1. Ек1 ж а к оп-оцай Т1л т а б ы с а кетед!.
КеГпн а р а г а ж ы л д а р салып, Ж я н ь - ц я н УЙС1Н х андыг ына
ек1нш.1 рет т а г ы б а р а д ы . Е ю ел а р а с ы н д а г ы к а т ы н ас жи1-
лей т у с е д 1. О д а к т а с ы н ы н с е н 1м 1не К1ру у ш ш , Х а н ь импе
раторы ез1Н1Ц кызы Ча н- юды УЙС1Н х ан ыныц ба ла сыиа
у з а т а д ы. С 1рэ, ол кезде Турю' лерге у з а т ы лг а н кытай
х а н ш а л а р ы аз б о л м ас а керек. Кешпенд1лер о ла рд ы уст!н-
д е п белш к ына г ан , етст1 жырык, б а л ы к сиякты жылтыр
ж 1бек кейлектер1не к ар а п, «меюре катын » деп атайтын
болган.
— У йс ш- к ыт а й о д а г ы н ы ц немен тынгапы белпл1 гой.
М у н ы ц акыры б 1здIц з а м а н ымы з да н бу рын 80- жылдары
ек1 ж а к ть п! б 1р 1ккен ш аб уы лы н а тетеп бере а л м а г а н Г у н
дер мемлекетпмц т а с - т а л к а н болып к у й р е у 1мен а як т а л -
д ы , — дед1 Л и - ш а н с ы ц э ц г 1м ес1н т у й т д е й кел1п.— Айтайын
д е г е н 1м ол емес. Б у л э ц п м е неден шыкты ез1? Иэ, айт-
пакшы, ж а ц а г ы «мею'ре к атын да рдыц» б 1р 1*, кытай хан-
116
шасы Ч а н- юд ы ц ел ш сагынып ж а з г а н ел ещн ен е р б 1геп
екен гой... Ж а ц ы л м а с а м , сол е л е ц менщ б локнотымда
бар б о лу г а тшс. Иэ, мунда ж у р екен. Т ын д а, окып берейш.
Д е м е ж а п г а к ыт а й ды ц к а р а созшен г©р 1 ел ец ш т у с ш у
к иыныра к с о г атын . Дег енмен, ж о б а м е н а л г а н д а , к ы т а йш а
у й к а с ы б а лг а ме н у р г а н д а й куйылын т у р г а н б а с - а я г ы у ш
ш у м а к е л е ц н щ узын ырг ас ы мынадай ед!.
— К а л ай , б 1рдеме т у с ш д щ б е ? — дед! Л и - ш а н с ы ц
Демежаннын, бетше куле карап.
— Ж о б а л а п у к к а н д а й болдым. Р а с ы н д а да, ж а н теб'1-
рентерл1к е л е ц екен.
— А д а м с а на с ы нд а ж а ц г ы р ы к тугызып, е т к е н д 1 кай-
т а ла п е с к е т у а р е т ш , кейде сонда й у к с а с к е р Ы с т е р б о л а
ды. Ж а н а дэл с о нд а г ыд а й кшз уйде, дэл со н д а гы д а й
кымыз 1Ш1п отырып, а л ы с к а у з а т ы л г а н Бибщей кызды
кергенде, б а я г ы Чан-ю б а й к у с т ь щ з арын е р ж а з е п м е
алганым... К а ш а н д а эйел с о рл ын ы н муны б 1р гой. Б и б 1
екеулер1НД1 к о с ка н К у р м а н к а ж ы мен К е р 1м ба йды ц
к уд а л ы г ы н д а да ру а р а л ы к сонда й с а я с а т ж а т т ы ма, К1м
61ЛС1Н?!
Е к е у 1 о ры нда ры на н турып, а уы л г а к ар а й аянда ды.
Кун ек1нд1ге ецкешп, б а тыс ж а к т а г ы бшк к ы р к а д а н
асып б а ра ды . А у ыл а д а м д а р ы ж е л щ е п б ие л ер д щ соцгы
сауымын еткерш, кой мацырап, козы ж а м ы р а п , азан-
к азан б 1р куйге ешптк То рт тул1к м а л д ы ц шуы т а у- т а с т ы
жац гы р ык ты р ы п , айнала-тешрек шешен д о мб ы р а д а й
кумб|рлеп кетть
— Р а ж а п емес пе?!— дед! акын ж а н д ы Л и - ш а н с ы ц
толки т 1л к а т ы п . — О с ы б 1р кешк1 кер1Н1ст1 немен айыр-
б а с т а у г а бола ды? Еш нэрсе озгермеген... ©з кунделтк-
117
т е р ш д е Ж я н ь - ц я н ж а з ы п к ал д ыр г а н о с ы д а н е ю мын
жыл б у ры нг ы У й с ш д е р д щ о р д а сы Т Э р 13Д 1.
М а н а д а н у н а з келе ж а т к а н Д е м е ж а н н ы н т ш н е ой-
накы э з 1л о ралды.
— Иэ, оныныз рас: б а я г ы Ж я н ь - ц я н н ы н орнында
онын урпары мше, а з келе ж а т ы р с ы з . Ча н- юд ы н орнын
Б и б 1б а с к а н д а , мен сол Уйс ш х а н з а д а с ы - а к бола салайын..
Тек б 1р рана а йырма б а р , — дед1 у с т а з ы н а куле к а р а п . —
Ол кезде У й с ш о р д а с ы н а орыс е л ш ш п э л 1 келе коймаран
болуы керек.
Л и - ш а н с ы н к а р к ы л д а п к у л ш Ж1берд1.
— Иэ, д у р ы с а й т а с ын , к а н ш а дегенмен е з г е р к бар
екен. Б а л к а ш и н мырза ж а й ел ни рана емес, осы ел дщ
и е а м ш деп отырган ж о к па... Ж у р , со г ан ба райык . Ол
д а б 13д 1 1здеп, а л а н д а п о тыр г а н шы г а р.
Б у л а р сол куги к о н а к а с ы л а р ы н а с ы к п ай жеп, осы
а у ы л д а конып к ал ды. К е ш к е к а р а й Б и б 1 б а с т а г а н кыз-
к ел шшек тер а у ы л г а келген к у й е у к у р м е т ш е а л т ы б а к а н
к у р г а н екен. Т у н н щ б 1р у а р ы н а дешн Д е м е ж а н мен Эрш
соны т а м а ш а л а д ы . 1щр к езшде а л т ы б а к а н басына к аз а к -
т ы н т у р м ы с - с а л т ы на н дерек ж ина п ж у р ге н консул Б а л
кашин мен Л и - ш а н с ы н де келген. К ы з д а р ол е к е у ш зор-
л а г а н д а й а л т ы б а к а н г а отыргыз ып, о ры с ш а , к ыт а й ш а эн
айткыз ды. Ж и н а л г а н д а р ж а т ж у р т т ы н тйин тус1нбесе де,
эуен1н к ызык тап мэз болысты. А з д а н сон улкендер уйге
кайтып кетт1 де, сонан к е ш н п о й ы н- т а м аша кыз-кел1н-
шектер мен ж 1п т - ж е л е н г е ерк1н ти1п ед1.
Ау ы л ж а с т а р ы биыл, не у ш 1н екен, к а з а к т ы н мунды-
шерл1 еск1 эндер1н кеп а йтатын болыпты. Б 1р ж ар ым
г а с ыр да н бер1 т ы нба й айтылып келе ж а т к а н е ж е л п «Ел1м-
ай» кайта т 1р 1л шт к Б у л энге дэл осы т у с т а ерекше екп1н,
т ын маг ына юрг ен дей, а д ам н ы н сай-суйег1н сыркыратып,
к а й - к а й д а г ы шер- ше менш коз г айды.
118
Э нш е ш нд е е л е н де т ш ж у р е т ^ Э р ш эн ш ы к к а н ж е р д е
а р к а сы козып, т 1пт1 ек ше н ш кетед1 екен. А у ы л д а г ы а ду ы н
к е лшш е к те р д щ к о р ш а у ы н д а а лт ы б а к ан р а отырып, у з а к -
у з а к эндер айтты. К е п ш и п п бу л е л ге б ейта ныс Т о быкт ы,
С ы б а н о р т ас ы н а н ш ы к к а н эндер. Э р ш т щ « А б ай э н д е р Ь
деп б е л ш а й т к а н б 1р о к ш а у эндерш де ж а с т а р ж а г ы
уйрешп к ал у р а тырысып, э лд енеше рет к а й т а л а п айт-
кызды.
О сы н д а келгел1 Б и б 1мен у ш ы р а с а т ы н онтайлы сэт
та ппа й 1ш-куса боп ж у р г е н Д е м е ж а н к е л ш ш е п н е колы
ж а н а ж ет ш , екеу1 б 1р шетте о н а ш а с ейл ес ш турран- ды.
Т е р ю нд е п келгенше а йдан а с к а н Б и б ш н ж у ы к а р а д а
к айта тын ойы жо к . Е ю е л д щ а р а с ы кунде келе беретш
ж ер емес. А л д а к ан д а й з а м а н д а р б олады. С о нд ы к т а н
Д е м е ж а н ш е к ар а к ы з м е т ш е н к а й т к а н ш а , Биб1 а т а- а н а ,
т у ы с - б а у ы р д ы н к а с ы н да э л 1 де б 1раз кун б о ла туррысы
келш, сол ж а г ы н ку йе уше н к и ы ла етш^п турран. Д е м е ж а н
ж а у а п бе рш у л г ер ге нше , к а с т а р ы н а кыз женгес1 К у л ай ы м
келе калды. Б у л м а н а ж у р т а л д ын да Д е м е ж а н р а сок-
т ыг а сейлеген адуын, а ш ы к ж е н г е н щ 031. Б и б 1 е к е у 1Н1Н
а р а с ын а а л г а ш дэ некер бо лг ан, кызмет1, к айырымы
©ткен т а т у женге. С о л К у л а й ы м ©зшщ а ш ы к - ж а р к ы н
м1нез1мен ешк1мнен т а йс а л м ай , б у л а р г а ти1се к е л д1:
— Б 1з д 1н кызды э б ден с а г ынып, к у л к ы н ы н курып,
©Л1п к а п с ы н гой, к уйе у б а л а - а у . ©згемен т т т 1 1с 1н ж ок .
Б а й к а, бу л а уы л д а е р к ем н 1н бил1Г1 менщ колымда. ..
Жу р ш 1 , еркем, екеу1М13 а л т ы б а к а н т е у ш , кос ылып эн
а йт п а га лы к ай заман. О с ы н д а й д а б1р шер т а р к а т а й ы к -
шы, — деп Д е м е ж а н н ы н сез айтура да м у р ш а с ы н к е л т 1р-
мей, Б и б ш щ к олына н у с т а д ы да, с а у ы к к о й д у л ы т о пк а
к а р а й суйреп ала женелд1.
К о с келшшек а л т ы б а к а н р а отырыс ымен, б!р мунды
эн ба стад ы. Б у л е щ р д е т а ла й д а н айтылып ж у р ге н бел-
г ш эуен болганымен, сез1 ж а н а , кайын С1НЛ1 мен ж е н г е
б 1р 1Г1 п, ез ж а н д а р ы н а н шы г а рра н с е к 1л д 1. Б у р ы н да б!р-
неше айтып, теселгендер! б а й к а л а д ы . А ш ы к унд1 д а уыс -
та рында б1р 1рюл1С, муд1р1с ж о к . Ж 1бек т алд ай, шекер
балдай, майда, т э т п ун катып, ерюн эуелеп, к е с ш е шыр-
кап кетт1. Б 1рде К у л ай ы м б а с т а п , эсем ы р г а к эн созса,
енд1 б1рде Б и б 1Н1н сьщрыраран а ш ы к д а у с ы к ос ыл а к а н а т
кагып, т а л м а й ерлеп, би!ктеп кетед!.
Угай-угай, эй угай,
©т-пн, дуние, дарира-ай!—
119
дейтш эсем са зд ы к а й ы р м а с ы да к у л а к к а сондай жа -
р ы м д ы еД1. Д е м е ж а н к е л ш ш е п Б и б Ы дэл мына дай эннм
деп о й л а г а н емес- тк Т е р т у ы л бэлендей э ншщ, с а у ык шы л
ел емес кой. Ке л ш боп тускел1 оган эн сал деп к олк а ла -
ган д а е ш юм б о лг ан жо к . А н а ж ы л д а н бер! к ан ш а ма
эн мен с а у ы к т а н к у р к ал ып ж у р г е ш н енд1 б ш п , бар
болмысымен у мсын а тыцда п калды.
М ы н а б 1р эн не а йт а д ы? О с ы н а у е м 1р д щ баянсыз-
дыгын, к а м ш ы н ы н с а б ы нд а й к ы с к а л ы г ы н а рма н етед!.
С о н ы н 1ш1нде э а р е с е он ж а к т а о тырга н кыз гумыры
к ан да й к ы с ка , кыз ж о л ы к ан да й ж щ ш к е ? ! Кек темде кун
к езше бой созып, к а у л а п ш ык к ан к ы зг а лд а к т а й , кемд!
кун к е з д щ ж а у ы н алып, у ю а б у л а н д а п ж у р е д ! де, 61 р
ку ш а ма л с ы з б ейта ныс ж а т же р г е у з а ты л ы п кете барады. . .
О с ы бIр еткелден етпейтш к а з а к кызы ж о к бул дунпеде.
Ко ш бол, элпештег ен а т а - а на , к ош бол, к а т а р ескен
к у р б ы - к у р д а с , асыл женге. Б у д а н кейш к е р 1сер кун бар
ма, ж о к па? Ше т к е кеткен ш ерменде ш умытпай, естер1не
а ла жур!ндер. .. Т е р к шд е п келген кыз э н 1 осыны айтады,
осыла й м у н ша г ады .
Д е м е ж а н н ы н к а с ы н да т у р г а н Эр1п, эн а я к т а л г а и д а
к е ю р е г ш к а р е айыра куренпп Ж1берд1.
— О с ы 613 а кы нб ыз деп ж у р м 1з. Н а г ы з акын к аз а к-
т ы н к ызда ры екен гой! К а н д а й мун, канда й с е з 1м?! Сез-
дер1 к ан да й о р ы нд ы , — деп а уз ыны н суы курып, мактауын
ж е т к 131'п тур.
Улкендер а л т ы б а к а н ба сына п ертерек кеткен. Т а н
к ы л а н бере ен сонгы ж а с т а р тобы да ж а н - ж а к к а та рап
ж ат т ы. К у л ай ы м осы к а р б а л а с сэтт1 па йдаланып, Биб)
мен Д е м е ж а н д ы о на ша у й л е р д 1Н б 1рше енг}з1п Ж1берд1.
К о н а к т а р бул куш кештеу т у р г а н . Улы сэске кезшде
к а ж ы н ы н улкен уГпне К1р!п, к ы мы з г а канып алды да,
ракметтер1н айттып, к а й т у г а кам ж а с а ды . Ку рм а н к а ж ы
д а ла га ере шыгып к о н ак т а р д ы ез колымен аттандырды.
Кермеде ж ыл к ы д а н экелген б!р! жирен, б\])\ курен — ею
а т б а й л а ул ы т у р екен. К а ж ы Куренш’н шылбырын Бал-
кашинге, жирентпн шылбырын Л н- ш а н с ы н г а устатты.
— Екеу1н ек1 х а л ы к т ы н бетке шыга р а за ма т ы екен-
С1ндер. А л г а ш е а к а ш а келгенде, аз да бо лс а кептей кер1п,
б 1р -61 р ат М1шп к а й т ы н д а р , — дед1 к о ш т а с а р д а . Сонан
сон ж а с т а р д ы н к о р ш а у ы н д а атына мшш ж а т к а н Деме-
ж а н г а бурылды д а : — б а л а м, сен бул жолы к ур кайттым
деп екпелеме. К а з а к т а : « Т е р ю ш н е б а рд ы н ба, т е р т кон
а йдап к а й т т ы н б а » деген сез бар. С а г а н т и е с ш сыб а га ны
120
кешн к е л ш ш е п н а лып к а й т а р , — дед1 сез а яг ын эзьтге
айналдырып.
Бергенд1 юм жек к ерсш, к о н а к т а р бу л а у ы л д а п разы-
хош болып, к ешлд! а ттанды. Ал Д е м е ж а н кайын а т а с ы -
нын к е н ш н щ ж у й р ж т т н е , т а пк ыр лы г ы на разы болып
келедк Сы й л ы юсглерге б1р-б1р ат м ш п з ш , к а ж ы бул
ж ол ы т а у ы п кетть Б 1р окпен е ю коянды атып алды деген
осы. Эр 1 к он а к т а р ы н разы к ылс а, эр! сол аркыл ы Ших ал -
дай с е к 1ЛД1 кызыл кез ж а у ы н ы н е з е п н е ерт кет1р 1п, мык-
тап б 1р к ыр к е р с е г п .
VI II
А л т а й мен Т а р б а г а т а й т а у л а р ы н ы н у с т 1мен е т е т т
шек ара не пз ше н т а у к ыр к а с ын ж ул г ел еп, табиги белп<т1
меже ту тт ы да, е р 1с- коныс ж а г ы н а н а д а м д а р г а бэлендей
а у ы р л ы к келт1рген ж ок . О н ы н есесше, ш е к а р а сызыгы
А к ш о к ы ту сы на н о н т у с т ж к е к а р а й ойысып, Б ак ты , Бар-
лык, К е к т у м а т у сы н а келгенде, н аг ыз к и ы н д ы к сонда
туды. Б у л е н 1рД1Н жер1 ж а з ы к , эр! ж а г а л а й к он ыс т а нг ан
к а л ы н ел б о л а ты н . Ел 1Ш) мияныц та мыры сек1ЛД1, (31р
а уылды к о з г а с а н , о ны н ек1нш1 у шы б а с к а б!р а уыл да п
барып шыгады.
К а з а к к ау ы м ы н д а а уы л д е г е ш н ж ай с ы рт к ы кер11пс
к а н а , онын а р ж а г ы н д а Ж1Г1 б е л 1нбе йт 1н т у т а с б 1р ру
ж ат а ды . «У 1шсен ру ынмеп» деп, с-р а уы л ез т а йпа сыме н
б!рге болгысы келед]. Кешпел1 е л д 1ц т у р м ы с- с а л т ы нд а
же р же к е а д ам ны н менш1п емес, ру менш1Г1. Ж а з ж а й л а у ,
кыс к ыс т а у ы да с о л ай ы н г а й л а с б е л 1нген. Э р к а з а к т ы н
паспорты, т у р а к т ы адрес1, б 1реуд|ц колынан мерт болса,
к.унын су ра й тын нес1 де — ез руы. Элдек1м к у н г а ж ы г ы л с а
да, оны буК1л руы б е л ш телейд1... Ке л д ен е н кек атты, не
бейтаныс ж о л а у ш ы кай рудан екен1н а й тса болтаны,
онын кай ж е р д е т у ратын ын былайг ы ж у р т с у р а м а н - а к
б1ле кояды. Ал е з руынан бел11пп шетте ж ур ге н адам
К1С1 к а т а ры на с ана л ма йды. Ж а л г ы з д ы к керед1. К е р 1нгенгс
кез ту ртк1, К1рме а т ан а ды. Ал енд1, мыкты бол сан, осын-
дай мидай былыгып кеткен, к ым- ки га ш, к а р г а тамырлы
к а з а к т ы н арасыман мемлекетт!н т у п - т у з у ш е к ар а сы п
ж у р г 1з 1п кер!
Бул киыншылык , эс1ресе, о йда гы ел деп а тал а т ын,
Б а й ж 1п т т 1н улкен б1р б у т а г ы — М э м б е т 1Ш1не келгенде,
Т1ПТ1 а й кы н ы р а к б1Л1НД1. « Ш е ка р а б о йында г ы а у ы л да р
ек1 мемлекетт 1н кайс ыс ына кара ймын десе де е р 1ктЬ> деген
к е нш1Л1к, т а н д а у да ез ше н гер) т е р т тул)'к малынын ж а г -
121
дайын к е б 1рек ойлайтын кешпел1 елге ж е щ л д ж экеле
койг а н жок. М у н д а й д а б а т ы с пен ш ы р ы с т ы н к айс ыс ын
т а н д а у керек? Ш ы р ы с к а та рт а й ын десе, нарашысы батыс-
та к ал ад ы . Б а т ы с к а т а р т а й ын десе, к у д а - ж е к ж а т шыгыс-
та к ал а й ы н деп тур. К а л ы н к а з а к бу л елкеге шке рьлеп
енгенде, б 1р ж ар ы малына е р ю 1здесе, еюннн жарынан
сол а ра й ы н -т у ыс к а к а р а т а рт ы п келмеп пе ед1... Е н д 1,
мше, ш е к а р а деген пэле шыкты. К у д а й д ы н кен да ласын,
т е рт т у л 1к м а л д ын ©р1сш шеттен келген к ай д аг ы б!р адам-
дар, т а к б1р а т а - б а б а с ы н а н енпп алып ж а т к а н д а й , аркан-
дап е л ше й т ш , т о й т а н д а п т е р е л ж а йт ат ы н кун туды. Осы-
нын бэрI к а н ш а л ы к кемшс, к е н т е р Ы болганмен, ш а р у а
б а к к а н ма л шы к ау ы мн ы н к е щ л ш е к он ба й т ын -а к нэрсе-
лер ед1.
Бу л кундер1 не ют е р ш бшмей, е ю у д а й куйге т у с т ,
миы б а с ы н а , б а с ы т ы м а г ын а сыймай, киналып ж у р г е н
к а з а к Т1ПТ1 к©п-ак. С о н д а й л а р д ы н б1р! — Д и к а н б а й
ауылы. О с ы г а с ы р д ы н б а сы н д а б 1рнеше уй Б ур а элдеб1р
себеппен с о н а у К ы з ы л с у - Ш а р д ы н бойынан а у а к©ш1п,
ж ы л а кона ж у р ш , а к ы р ы осы А к ш о к ы н ы н б©ктер1н мекен
етш к ал г ан- ды. Ш а г ы н рана дэулет1 бар, аз уйл1 бейнет-
кор к а у ы м Ш а р б о йында г ы а т а д э с т у р 1мен, А к ш о к ы
нын су ына ег1н салып, была йг ы 1ргел1 р у л а р д ын ешкай-
сысына кос ылмай, ©з кундер1н ©здер1 керш ж у р ш ж ат к ан .
Ж а п с а р д а г ы ж а т а к а у ы л г а б а с к а ж у а н а у ы л да р кез
а л а р т а коймай, т а л а с - т а р т ы с т а а ра ага йын ретшде к аг а
бер1с к а л а берет1н. А л ы е ж а й л а у г а ш ы г а ра ты н кеп мал-
д а ры б о л м а г а н д ы к т а н , к ы с ы - ж а з ы к ы с т ау л а р ы н ы н маны-
нан кеп у з а м а й , а р т ы к а стыгы мен токты- торымын тебес1
кер1н}п т у р г а н ж а к ы н к ал а Ш э у е ш е к к е а па ры п сатып,
к е р е к - жа р а г ын алып ту ратын- д ы.
«Со йыл да с о р л ыг а бу рын тиед1» деген рас. К ы р с ы к
к ыл г ан д а , Т а р б а г а т а й д ы н жонына н т у с т 1кке бурылып,
Б а р л ы к к а к а р а й к у л а г а н ше к а ра сызыгы, карта бойынша,
дэл осы а у ы л д ы н у етшен етет1н болды. К еш е Б ак ты ны н
желкес1не кел1п ш а т ы рл ар ын тжкен ше к а ра т а р т у ш ы л а р
ауыл а расы Д и к а н б а й г а жол ыг ып:
— Енд1 бул а р а д а н к ешуг е т у р а келед1. Е ртенг е деЙ1н
ойланып, ею ж а к т ы н б 1р 1не ш ы г ь щ ыз д а р , — деп к ат а н
ескертш кетт1.
О й л а н г а н д а не 1стейд1? К е ш к е нд е к ай д а ба р а д ы ?
А р г ы т е г 1М13 Б ур а ед1 деп, е ж е л п Ш а р бойына тартайын
десе, ол елмен к а т ы на с та ры э л д е к а ш а н уз1лш к а л га н.
С ы р т т а й естулер1нше, ол ж а к к а да б е ю ш е орнап, тур-
гылыкты е л д 1Н ©31 коные 1здеп кенлп ж а т к а н к©р1недГ
Т у с п к т е п М э м б е т к е , не ш ы р ы с т э р ы Т е р т у ы л г а юрме
боп к о с ы л г а н д а не м а р к а д а м т а б а д ы ? О л а р д ы ц ездер1
ию-кию болып, кай ж а к к а к е ш е р ш бшмей, б а с т а р ы
катып ж у р . Д и к а н б а й кешеден бер! керн п- к о л ан , туыс-
тарын ж и н а п к а н ш а а к ы л д а с с а да, б!р то кт а мр а келе
алмады. Б э р 1 де ата коныс А к ш о к ы н ы кимайды. Ж е р
б етш ш а р л а п ж у р т , зорра 1здеп т а п к а н бешш-мекендер1
осы едк Б а с к а н ы б ыла й койранда, б э р ш щ де э ке л е рш щ
б а сы осында , к ы с т а у д ы н сыртындары с о на у б1р с у р тебе-
нщ б а у ы ры нд а ж а т ы р .
О с ы л а й ш а б а с т а р ы э нк ьт э нк ! боп, эр1-сэр1 куйде о т ы р
ранда, к е ше п ш е к а р а ш ы л а р тары келдк Ек! кытай, 61 р
орыс, ею к а з а к ба р к а с та р ы нд а . Б у л а р — к е б ш ше осын-
дай д а у - ш а р д ы шешет}н: Б а л ка ши н , Л и - ша нс ы н , Д е м е ж а н
б а ст а р ан топ едк
— Иэ, а к с а к а л , сонымен кай ж а к к а к а р а й бет ала тын
б о лд ы н ыз д а р? У а к ы т бо лс а т ы р ы з , у л ы к т а р а сыктырып
ж а т ы р , — дед! Д е м е ж а н алдымен тьл катып.
Д и к а н б а й бу л кунде ж а с ы елуд1 о р т а л а п кал ран,
кау ра с а к ал ды , зор денел1 а д а м едк Кез1мен жер шук ып,
с а лб ыр а п кеткен басын зорра кетердк Б а р а р жер, б а с ар
т а у таппай, шын к иналып отырран а д а м н ы ц калпы бар.
— Шынымд ы а йт с а м, соны эл1 шеше а лм ай отырмыз.
Былай т а р т с а н в г 1з елед!, б ыла й т а р т с а н а р б а сынады.
Не 1с т е р 1М13Д1 бшмей с а р с а н г а тус1‘п, с а н д а лы п отырган
ж а й ы м ыз бар.
— О й б а й - ау , а к с а к а л - а у , С 1здерге бола мемлекетт1к
ш е к а ра т о кт а п т у р м а йд ы гой. К а л а й д а ек1 ж а к т ы н б1рше
ш ыг у л а р ы н ыз керек.
Д и к а н б а й бул ж о л ы у ндемей калды. Енд1 к ас ын да
отырган ш о к ш а с а к ал д ы, Ш1нк1лдек с а ры шал свзге
а ра л ас т ы .
— Ш ыр а к т а р ы м - а й , сендер де езге ж ер к ур ып кал-
г андай, шек ара ны тап 61з д 1н а у ы л д ы н уст1нен ж у р п з -
гендер1нд1 к а ра шы . .. Э л д е де к а р а з д а р ы н а к а й т а б1р ка-
р а с а н д а р кайтед1, э? Осы 61ЗД1 ек1 п а т ш а л ы к к а да кос-
пай-ак, о р т а с ын да к ал дырып, айналып ет1п кетуге бол-
май ма? П а т ш а с ы з к а л ды к деп 613 тшт1 екпелемес ед1к.
Мын а сезд1 ест1генде Б а л ка ши н 1шек-с1лес1 катып,
к ар к ы л д а п к у л 1п Ж1б е р д 1.
— Болмайды, а к с а к а л . Ек1 елд1н а р а с ы н д а к а л у ды
з ан кетермейд!. М 1не, к а г а з д а солай ж аз ыл га н. . . С13Д1Н
к ыс т а у ын ы з ды мен Р ос с и я к а р а у ы н а оз ерк!Н1збен куана-
к уа на косып а л а р ед1м. Б 1р а к ш е к а р а сызыгын ш ы г ы с к а
к ара й б 1р а д ы м ж ы лж ы т у р а мына к!С1лер кенбейд! гой,—
123
деп куле т у с ш , к ас ын да т у р г а н к ы т а й а д а м д а р ы н нус-
кады.
— О н д а не 1с т е й м 13? Кешем^з де... Б ас ым ы з а у г а н
ж а к к а ке т е м 13 енд1 к а ц г ы р ы п , — дед| Д и к а н б а й с а к а л ы
д 1р-д'ф е т т .
Д е м е ж а н к ар а п т у р у г а дэт1 шыдамай, сырт а йнала
берген. Тек элден у а к ы т т а , езше-вз! келген сон гана
к ай та бу рылып, Д и к а н б а й г а Т1л катты.
— Де г ен м е н , а з д е р г е кай ел т и 1мд|рек? К у д а - т а м ы р ,
т у ы с - ж е к ж а т дегендей, к ай ж а к п е н к©б1рек а ра ла с а с ыз -
д а р ? — дед1 о т ы р г а н д а р г а ой т у а р е сейлеп.
— М ын а Т е р т у ы л ж а г ы м е н ептеген Ы к - ш а т ы с ы м ы з
бар. О н ы н ©31 де е т - ба у ы ры е л ж 1рескен т у ы с т ы к емес,
ж ай ит к а с ы н ы с к а н д а й гана б 1рдене, — дед! Д и к а н б а й . —
Б 1р а к б1зге юм к ы с т а у ы мен конысын д а йында п отыр
дейсщ- К а й д а б а р с а ц да к ор к ыт т ы н керк..
Ос ы а р а д а Д е м е ж а н н ы н е с ш е бу л осылай к ар а й ат
танып б а р а ж а т к а н д а а й т ка н э к е с ш щ б 1р с ©31 т у с т к «Егер
ше к а ра бойынан а д а с ып ж у р ге н Те р т у ыл а уы л да рь ш
керсен, т 1пт 1 ©р1с- ко ныс т а ппа й к иналып о тырга н б а с к а
б|реулерд1 ж о л ы к т ы р с а н да , беттер1н б 13Д1Н елге к а р а й
б у р а бер. Т у б 1, к а р а у ы н д а г ы к а р а т ы х а л ы к т ы н кебей
ген1 тер1с болмайды» деген К е р 1мбай... Со л та псырман ы
о р ы н д а у д ы н сэт1 енд1 тускен сеюлдК
— О н д а была й б о л с ын , — дед! ол э л д е б 1р т э уе кел г е
бел б у ып . — Мен ж а н а е з щ 1з а й т к а н Т е р т у ы л д ы н зэнпс1
К е р 1мб а й д ы н б а ла сы м ын . С 1здер тура сол а у ы л г а тарты-
цыздар. Э ке ме х а т ж а з ы п берейш. Шеттен келген агайын-
ды ре н ж п’е к ойма с, ж ай л ы к о н ы с к а о рн а ла с тыр ар . Ал
©31м мына ш а р у а д а н о р а л г а н сон, пз дерд1 1здеп та уып
аламын.
К а й д а беттерш б 1лмей жет1мс1реп о тыр г а н ж а т а к т а р
мына сезд) е с т 1генде, аз да бо лс а с ершлш, иыктарынан
бIр б а т п а н ж у к ту скендей жен!лейш калды. Д и к а н б а й
б а с т а г а н а уыл а д а м д а ры :
— Е, К е р е к е н д 1 б1лем1з гой.
— К а с ы на кенпп б а р с а к , жер!Н1Н б1р пушпагын кияр
— Р а к м е т , шыраг ым, кеп ж а с а ! Б а л а - ш а г а ц н ы н и г 1Л 1-
п н к е р ! — деп Д е м е ж а н д ы а л к ап, а лг ыс ж а у д ы р а ба стады.
Ертец1нде ж а т а к т а р аулы ж у к т е р ш б у ы п - т у й 1п, шы-
г ыс к а к а р а й туп к опарыла к е ш е т 1н болды. К е ш орнынан
к о з г а л а р д а , Д и к а н б а й сонгы рет э к е с ш щ басына к у р а н
окып, а р у а к т а н кешу с у р а г а н д а й , ауыл сыртындаг ы т а с
бешгпн, туб1нде у з а к отырды. Не з ам ан да с у й р е т ш п
орнынан турып, а ма л д ы ц ж о к ты г ын а н атына М1нд1-ау,
124
эйтеу1р. ©нкей б1р е п з г е а р т к ан , ырду ан а р б а л а р г а тиегсн
а л а ш а бы р , шок пыт кеш е щс к е к а р а й к у л а п ба рады.
Улыг ан ИТТ1Н,, у л а р д а й ш у л а г а н б а л а - ш а г а н ы н , с а ка л -
да ры на н ж а с сорралап ен,1реген е р к е к т е р д щ у ш е с п л с -
Д1. А р т ж а к т а , А к ш о к ы сайынын, а уз ы н д а е с ж - т е р е з е а
ундрешп, к а ц ы р а п иен калран е с ю к ы с т а у тур...
С о ны кергенде Д и к а н б а й ш ыдай а лма й кеттк Шыны-
мен кеткешм бе деп, атына камшыны басып Ж1берш,
е с ю к ыс т а у д ы б|'р айналып шыкты да:
— О, к у к у д ай , кеп к е р г е шн осы А к ш о к ы б о л с а, ал
к е г п м ендеше... к е г п м - а у , кетт1м!— деп к е ш т щ сонынап
ш а б а жене лд к. .
Бул кундер1 мун да й к е р Ы с т е р т а ц с ы к б ол у д а н ка
лып, а ттап б а с к а н сайын у ш ы р а с а т ы н болды. К а з а к -
тын. баяры « А к т а б а н ш уб ы р ы н д ы д а н » к е ш н п е р 1к с 1з
б о с к ы н д ы к к а у шы ра р а н б 1р кайрылы кезещ осы сд|.
Ш е к а р а с ы з ы р ы б у ш р л е р ш е к а н ж а р д а й к а д ал ы п, 1шкер1-
леп енген сайын, к а з а к ру л ары ею жактын, кайсысынп
к ар а р ы н б1лмей, сендей с о р ы л ы с ы п , эр1-бер1 ж е ц ю л у м е н
болды. Б у п н 61 р ауылдын. ш ы г ы с к а к а р а й к е ш т ба ра
ж а т к а н ы н керсен, а р а д а б!р апта отпей, э л п л е р д щ к айта
келе ж а т к а н ы н к е р е с щ . Немесе к е р к ш ш е . Ка й елде
мекен т е у ш к а л ар ы н а ны к а ж ы р а т п а й ба сы к а т к а н журт.. .
Каз! р А к па тша мен Е ж е н х а н н ы н к айс ыс ы а р т ы к деген
мэселе де к а з ек е нн щ миын и пр т г т болды.
Б)реулер: « Ой ба й, А к п ат ш а эд1л гой, б1р сезд! гой
О р ыс деген енерл! х а л ы к кой. Осы о р ы ст ы ц колтыг ына
т ы г ыл га ны м ыз ж е н болар... А к патша б у д а н кешн пере-
селендерш к ап та т п ай , к а з а к т ы н ез ж е р ш е з ше к ай т а ра т ын
болыпты» деп гу-гу етедк Екшгш б 1р е у л е р 1 олардын, с е з ь
не кумэн к ел т1рт: « А к па тша — тебш1 тым катты, тегеу!-
р)нд1 неме гой. Ш е н г е л ш е 61 р туссен, б ур ют т е й б у р п I,
кысып Ж1бермес пе екен? О д а н гер1 кен, колтык, ш ж у м с а к
Е ж е н х а н н ы н ез! д у р ы с болар. А л м а н - с а л ы г ы н у аг ын д а
телеп ту рс а ц, б а с к а д а 1С1 болмайтын, момын кытайыма
жетер1 жок» деп езеурейдк Ал ушшш1 б1реулерк «Е,
тэй 1*р 1, ба сы на киетш бо лг а н сон н ок та дан ноктанып,
а рт ыг ы бар ма. О с ы л а р д ы ц кайсысы б а с ы мы з г а у ж ы м а к
о рн а та р дейсщ. Эйтеу1р а м а л с ы з д ы н куш де» деп у м п -
С1з д 1кке салынады...
К а з а к т а бурын: кыз т а н д а у , куйеу т а н д а у , коные
т а н д а у , ж у й р ж ат, к ыран б у р ю т т а н д а у дегендер болушы
ед1. Ал енд1 мемлекет т а н д а у , император, п а т ша т а н д а у
л э р е ж е сш е к ет е р ш г еш о с ы -а к шы г а р. Н е с ш а йтас ын,
125
К1мге к ара ймын, к а н д а й п а т ш а г а б а г ы н ам десе де, к а з 1р
ш е к ар а б о й ын да гы к а з а к т ы н колы ж е т ш - а к тур.
Кейде к аз е к е н н щ а л т ы б а к а н а л а ау ы зд ы ры на н ту атын
кулк1л 1 ж а г д а й л а р да у ш ы р а с а д ы . Е л д щ б ул а й е ю г е
айрылу ы бу р ы н н ан а т к е к ш н кесюш, а р а з д а сы п ж у р г е н
к ейб1р а г а й ы н г а т ш т 1 б о лып бердк Б а с т а р ы б 1р к а з а н г а
сыймай, е л с е к б1р-б1р1м1зден т о п ы р а к б у йыр ма сы н деп,
к ат т ы к ет1скен ел ж у а н д а р ы е з д е р ш щ б о л а ш а к б а г д а ры н
ж а у л а р ы н а к а р а п а ны к т а й т ын куйге же т т к Егер б 1р е у дщ
к а с т а с а д а м ы ш е к а р а н ын б а т ы с б е т ш д е к а л а р болса,
е к ш и п а мшдетт! т у р д е ш ыг ы с к а к ар а й к е ш у г е тшс едк
С о н д а й е г е с к ен д е р д щ б!р1 — М э м б е т ш ш д е п Т о к а мен
К о й л ыб ай а у ы л да р ы бола тын.
Т о к а ш е к ар а с ыз ыг ы ж а к ы н д а п к алг а нда , ары ойлап,
бер1 ой л ап к е р ш, а кыры е ю п а т ш а л ы к т ы н к айс ыс ына
к а р а с а м да маг а н б э р 1б 1р деп шешке н- дь Е к е у ш щ де бул
упин б 1р - б 1ршен а ртып т у р г а н ештенес1 ж о к ед1. Т о к а н ы н
енд1п а нд ыг а ны — тек К о й л ы б а й гана. Ал дыме н сол б\р
ж а г ы н а беттесе, б у л о й л а н б а с т а н к ар с ы бетке ете с а лма к.
Б 1р а к не у ш 1н екен, ш ек ар а бо й ын да г ы е з г е ж у р т ез
к а л а уы м е н о л а й - б у л а й к е шш ж а т к а н д а , К о йл ыб а й аулы
к ешеу шде й бердк С е з ж о к , о нын да Т о к а н ы н анысын
а нд а п от ыр г а ны б е л г ш . А к ы р ы шыдамы т а у с ы л г а н
Т о к а кызыл кез ж а у ы н а К1С1 салды:
— Т 1р л 1п м д е Ко йл ыб ай м е н к онысым ж ак ы н болма-
сын, елеем к е р 1м ж а к ы н б ол м ас ы н деп, к у д а й г а берген
антым бар ед1. Т а н д а у д ы с о г а н - а к б е р д 1м. Айтсын: ек1
ж а к т ы н к а й сыс ын а к ар а й д ы екен? А к п а т ш а г а ма, элде
Е ж е н х а н г а ма? М а г а н тек К о йл ыб а йы ж о к жер болса
б е шшт ен кем к е р м ей м ш , — деген-д1.
К о й л ыб ай да кептен ширыг ып эрен отыр екен. Ка с-
д у ш п а н ы н а к ол ма - к о л ж а у а п к айт а рды:
— Ж о к , алдымен Т о к а айтсын кай ж а к к а кешетшш. . .
С о л - а к а р м а н д а к ал ма с ын . М а г а н тек Т о к а н ы н т е б е с ш
кермей ж у р с е м болганы. Егер ол А к п а т ша г а кол а ртам
Десе, м аг а н Е ж е н х а н да ж е т ш ж а т ы р , — депт1.
Б 1р а к б у д а н кешн де екеу1 кеп ыргасты. Эбден кан-
д арына кара йып, а нд ы с ы п к а л г а н к а с а к ы ж а у л а р г а
б 1р ш - б 1р 1 а лг а с а л у д ы н ©31 о на й г а туспед1. Б у л а р кал а йда
б 1рIн 1н. а й т к а ны н а б 1р1 кенб еу г е т ш с кой. К е н т калса,
онда Т1л б1р1кт1рген, берекеге кел1п, ы р а к а й л а с к а н болып
шыгады. .. А к ы р ы б у л а р д ы н ©здер1нен ештеце шыкпай,
ек1 ауыл е л д 1н ен сонында к ас а р ы сы п о тырып а л г а н сон,
а м а л с ы з ше к а ра к омиссияла рынын а да мд а р ы а р а л а с у г а
ту ра келд!. Б ул кезде Е м 1л бойы мен Б а р л ы к т а г ы елд!н
12Л
да у - ш а р ы н б\р ж ай лы ету уппн Шэ у е ш е к т е н Ши-а мбы
келген-дк С о л М а н ш ы н улыры меч консул Б ал ка ши н
текедей т1ресш к а л г а н Т о к а мен К, ойлыбайдын ауыл-
да рына бел шш туст1 де, ек еу ш е ю ж а к к а кенпрш экеттк
Б а р л ы к пен А л а к е л бойын ж а й л а г а н к ал ы н М э м б е г п н
о рт ас ын к а к ж а р ы п ш е к ара ж у р п з у о на й г а ту ск ен жо к .
Егер а й- ша й г а к а р а м а й б е л т т а ст а йын десе, Б а р лы к т ы
ж ай л а й т ы н ел кум д а т ы к ы с т а у ы н а н айрылып, А л ак е л ,
Ем1л б о йында г ы ел ж а й л а у с ы з к ал а тын к а у ш ба р едк
С о н д ы к т а н Ши- а мб ы мен консул Б а л к а ш и н а к ы л д а с а
келш, бу л елге кейб1р ж е щ л д ж т е р ж а с а у г а м э ж б у р болды.
Б а р л ы к т а у ы ту ге лг е ж у ы к Цин империясына к ар а п
кеткенджтен, Р ос си я ез кол а с т ы н д а г ы к а з а к т а р д ы н
к ешш- конып т у р у ы у ш ш , Б а р л ы к т а г ы кейб1р ж а й л а у -
л арды он жыл м ер з 1мге ж а л д а п а л у г а ту ра келдк Б ул да
х а л ы к т ы н ж а г д а й ы н а к а р а п , эр1 мемл е к е т т ж ше к а ра ны
т о к т а г п а у у шш , а м а л с ы з ж а с а л г а н ш а р а л а р д ы н б1р1 ед1.
КеЙ1н Б а р л ы к т а г ы к а з а к ру ла р ы н ын б1разы мерз1мд1
у а к ы т ы б1ткен сон, Р ос си я к а р а у ы н а к айтт ы да , кеп-
Ш1Л1Г1 жылы орнын суытпай, сол ж а к т ы мекендеп калып
койды.
С о л ж ы л д ар ы б а т ы с к а к а р а й ш у б ы р г а н к а з а к кенп-
Н1Н, а р а с ын ан ер-эйел, к э р ь ж а с т ы н к осылып а йтка н
мынадай ж о к т а у , к о ш т а с у ж ы р л ар ы н жи1 е сту г е б ол а р едк
Алтай, Сауыр, М айлыны мекен еткен,
Текес, Тянь-Ш ань, б!р шет1 Кунее кеткен
Тарбаратай — Барлы кта ата-баба,
К.ШД1К кес 1п, к1р жуып, тер 1н теккен.
Еске туссе ен,1рейм13, кайран Барлы к.
К,у ман,дай сен 1 устауга етт 1-ау тарлык.
Орыска караган ж ур т кайтсын деген,
Шын-машын Еж ен ханнан келд ьау жарлык.
К,улазып кайран мекен калды б1зден,
Бвл1НД1К туган бауыр ел!М13ден.
Ел мен жерд 1н, кайгысы еске туссе,
Ы с ты к ж ас соргалайды кез]М 1зден...
127
коятын ж у м ы с к е ршб еи д к Ж а л п ы Цин империясы мен
Россия територияс ы шектесетш ше к ар а ныц у зы нд ы г и
жет1 ж а р ым мын. ш а к ы р ы м га ж е т е т ш болс а, сонын, уш мьп
ш а к ыр ы м ын а н а с т а м ы Ш ы ц ж а к ел к е п мен О р т а Азияны
б ел ш ж а т ы р . Д е г ен м ен А л т а й , Т а р б а г а т а й , 1ле а йма к -
та ры о р н а л а с к а н е ж е л п Ж о ц г а р и я мен к а з а к да ла с ы
нын а р а с ы н д а г ы шекара б е л ю о нш а у з а к к а созылган
жо к . Ал К а ш к а р и я м е н шектесетш, Кы р г ыз А л а т а у ы
жэне Па ми р тауларынын, у с п м е н е тетш шекара коп
к едерп , уз1Л1стерге у шы ра п, кейде мемлекеттж денгей-
д еп улкен к е л к с е з г е дешн ба рысып, т о кс ан ын ш ы жыл-
д а р д ы н б а сы н д а зорг а а як тал ды. ..
Ш е к а р а бойынан к а й т к а н Ши- а мб ы да, консул Б а л
кашин де бул жолы ©те квщлд! едк Е к е у 1 де у за к жыл да р
шеннмш т а п па й келген осы б1р тарихи о ки г а н ын басы-
к а с ын да болып, ©з к о л д а ры ме н тындырг а нын а, вз пат-
ш а л ар ы мен и м п е р ат ор л а ры ны н бу йрыгын абыроймен
о рында п ш ы к к а н д а р ы н а дэн риза сиякты. А р к а л а р ы н а н
а уы р ж у к т у с т , катты кен1п к а л г а н д а р ы сырт кезге де
б а й к а л ы п тур. Б ал к а ши н былай шыга бере а ст ы нда гы
атын Э р ш т щ жетег1не бер1п, Ш и - а м б ы н ын пэуескес1пе
ба рып отырды. Е к 1 у л ы к т ы н мэре-сэре болып, б Iр 1н -б 1р 1
кезек-кезек а р к а д а н кагып, д а у р ы к к а н кулк1лер1 естшед!.
Д е м е ж а н пар а тты пэуескен1н сонын ала, са л т атты-
л а р д ы н ка та рында келе ж а т к а н . Ж а з бойы ат а р к а сы н ан
туспей, т а у асып, т а с басып жур1п, к атты к а ж ып - ша р -
ша г аны н енд1 а нг а р ы п келедк Бул а у ы лд а н а т т а н г ан д а , ел
ж а й л а у г а ж а н а беттеген ш1Л1нг1р Ш1лден1н ба сы едк Енд!,
лине, к аз ан айы туып, с а лк ы н с а ры куз т у с ш т г Осы
у а к ы т 1Ш1нде мэртебел1 у л ы к т ы н ж у м с а у ы м е н , мойнын-
д а г ы кызмет-парыз ын ©теп, б а р м а г а н жер1, б а с па г а н
т а у ы кал мап ты. К,аз1р с о на у солтуст1кте мунартып к©р1н-
ген Т а р б а г а т а й д ы н ж от а - ж о н ын , ш ын - ша тк ал ы н коймай
шарлап, ек1 ел а р а с ын а ш е к ар а сызыгын тартысыпты
«Ит сорлысы кеш б а сш ыс ын а еред1» деп, сонша сандал-
ганда елге с а л г а н о л ж а с ы не? Не таптым, не керд1м
деп б а р а д ы ? УГпне уры тускенде, ез уйш ез1 коса то на ск ан
К о ж а н а с ы р д ы н кылыгын к а й т а ла п жур ге н ж о к па бу л?
Ал а ж а з д а й керг еш — ел ка йг ыс ы , ж у р т наласы екен.
Олде бул с а п а р танып-б1лген, т а у ы п к а й т к а н о л ж а с ы осы
ма? Ел б а сына куп ту г а и ек1 у д а й ш а к т а х а л кы ны н касы-
нан табылып, к ыс ыл г а н г а кол у ш ы н берш, жы ла га ны н
жу ба т ып т ы . 0 з ел1мен б|ршпл рет сырлас, м ун да с болып,
та р кезенде табысыпты. Кен^лге медеу т у та р ы — сол
га на...
А у ы р ойдын шырма уын а н селт еткендей, б ф сэт касын-
да келе ж а т к а н Э р т к е назар а у д а р д ы. О н ы н да б у п н
а ж а р ы с о л р ы н , шш т у с щк й К а ш а н да каны сыртына
т е у т , г ул - гул ж а й н а п ж у р е т ш кызыл сары ж т т т щ ен.1
к у к ыл та ртып, с у р л ан ып алыпты. «Бул улкен а уыл да
ескен а д а м гой. М ы н а о ки г а б у г а н к ала й эсер етт1 екен?»
деп о й л ад ы Д е м е ж а н ш ш е н . Э р ш соны сезгендей, жетек-
т е п а тын ш а у ж а й л а п , б у г а н к а т а р л а с а берд1 де:
— Б 13Д1Н х а л ы к не та пс а да е з ш щ м ше зжен т а б а д ы , —
дед1 ол к аш а н да, мшеп сейлейтш эдет1мен.— Ушы- кныры
ж о к к у д ай д ы н кен д а л а с ы н а сыймай, б1рш-б1р1 мушздеп,
ж а у л а с ы п ж у р у н л едк ©здерше де сол керек! Ж у р с ш енд|
к ер ш г ен н щ к а н ж ы г а с ы н д а тел1м-тел1м болып.
М у н д а й сыншыл о й л ар Э р ш т щ а уз ын а н бурын да кеп
айтылатын. Б 1р а к мына сез1 тым к а т а л , а я у с ы з ук1мдей
ест1лд1 Д е м е ж а н г а . Ж о л д а с ы н ы н с е з ше к ос ыл а коймай,
е з шш е б 1р ой айтты.
— ©з х ал кы нд ы т а б а л а г а н д а не м а р к а д а м т а ба с ы н .
Б 13Д1Н к а з а к каз1р жет1м б а л а сиякты гой. Юм колына
нан у с т а т с а , сонын ж е т е п н д е ж у р е беред1. 0 з отыныц
басы, жеке ш а ны ра г ы б ол ма г а н сон, жет1м сорлы ж а л т а н
кез б о л м а г а н д а к а й т у шы ед1.
— Б 1р а к сол жет1мд1пн мойындап, б о л а ш а г ы н ойлап
жур ге н ел ба р ма? С о л а н г ыр т т ы г ы — т у б ш е ж е т к е н. —
Эр1п элденеге ш ир ык ка нд ай , ащы ж ы м и д ы . — Д е м е к ,
б1здщ ел ез атынын басын ез1 а лып ж у р у г е эл1 д э р м е н а з
деген сез. О н ы н н ок та сына н б1реу к ал а й д а жетелеп
ж у р у 1 керек. — С о ны айтып сэл б ег ел ш к ал ды да, с ез ш
кайта ж а л г а с т ы р д ы . — С е н у з а к к а ш а б а т ы н Ж1ПТС1Н,
Д е м е ж а н . Туб1 Е ж е н г е к а р а г а н елд1н кеш ба сшыс ы,
кесем1 б олу ын да г а ж а п емес. А л а й д а б1р нэрсе е с щ д е
болсын: 613Д1Н х а л ы к ты жон а р ка с ы н а н шыкпыртып,
шы р к и 1р 1п о ты р ат ын мыкты кол керек. Эйтпесе, осы а уа
жа й ыл г а н ы — жай ыл г а н. .. К а з а к т ы н мше зшде ба лта мен
ш а у ы п та ста йтын кеп мш бар. Соны а я у с ы з сылып, ша-
б а к т а п о т ыр ма са болмайды.
Эр1п сол ел мшезшен шыга рып, б у д а н а ры ез б а с ын ын
мунын айтып к ег п. С е з э лп етше Ка р а г а н д а , бу л кызмет-
1нде у з а к т у р а к т а й алмайтын т у р 1 бар. О сы н д а келерд1Н
алд ын да , е к ь у ш жыл С е р г и о по ль д а Т 1 л м а ш боп т у р г а н д а ,
ел ж у а нд а р ым ен , олармен а уы з ж а л а с к а н у лыктармен
б 1раз у с т а с к а н ж а г д а й ы ба р екен. У е з д б а с т ы гы н ы ц
елден а лг а н парасын э шк ере ле ге ш уш1Н, Эр1пт1 б 1рнеше ай
а б а к т ы г а да ж а у ы п т а с т а га н. С о д а н Семей г уберниясына
арызда нып ж у р т , зорга дегенде бо санып шыгыпты.
Енд1, мше, б у л Ш э у е ш е к т е ж у р г е н д е да, а рт ы н д а гы сол
е р т эл 1 ешпей, быкс ып жан ып ж а т с а керек. Ел ж у а н д ар ы
мунын. у ст ш е н а рызды у е п - у с т ш е то ры ты п , ж о г а р ы г а
ж о л д а п ж а т к а н к е р ш е д к Тете ннен келген ж а у ж о к ,
эрине. ©31Н1Н е л д е п а г а йы н да р ы , к а з а к т ар . . . Ко нс у л
Б а л к а ши н э з 1рше ол а р ы з д а р г а к у л а к а спай, муны к орг ап
ж у р с е керек. Юм б1лед1, б а р а - б а р а онын ш а м а с ы келмей
к ал у ы да м у м к ш гой... Э р т осы ж а г д а й д ы б ая н д а й
келт:
— Б 13Д1Н хал осылай, б а уырым . Б ул к а з а к т ы н да у-
ша р ын а н ш е к а р а н ы н ар ж а г ы н а е т т кетсен де к утыл а
а л м а й с ы н , — деп Д е м е ж а н г а к а р а п к у л т к ой ды . — Аз ба,
кеп пе, б1раз кун дэ мд ес болды к. Ж а с ы н к урбы, т м е у щ
б I р, к а з а к т ы н сен де б!р а з а м а т ы с ы н рой . ЕПр кун! дэм
айырып, Т э щ р б е р г е н о в Ш э у е ше к т е н кайтып кетсе, умыт-
пай еске а ла ж ур е р с щ. . .
©з кайг ысы езше ж е т т , онсыз да е н с е а т у с ш, е з ш п
келе ж а т к а н д а , о га н мына Э р ш т щ муны косылып, Д е м е
ж а н н ы н кен1Л1 мулде к у л а з ы п кетт1. «Апыра й, бул не
деген с у рк ей, м аз ас ыз ду ние ед1?» деп а л ы с - а лы с к а , жыр-
а к к е к жи ек к е к а р а г а н . Бет алд ын да т е р т т а р аб ы н би1'к
т а у л а р к о р ш а г а н К у л ы с т а й ж а з ы г ы ж а т ы р . С о н а у сол-
т у с т ж т е кег1лд1р му н а р г а оранып, Т а р б а г а т а й ж от а л а р ы
к ы ла н беред1. Осы сэт оган мына К у л ы с т а й елкес1 бурын-
гысынан э лд е к а й да к1ш1рей1п кеткендей, дуние б1р турл1
т а ры л а ту скенде й эсер калдырды.
« Ш е к а р а » деген б!р а у ы з с е з д щ е з 1нде к ан да й сикырлы
куш ж а т к а н ы н бул енд1 сез1п келед1. О с ы ел ке н щ айна-
л ас ын а а т а к т ы Кыта й к ор г ан ы н ан да би1к, б 1р а к кезге
к е р ш б ей тш элдеб1р к о р ш а у ту ск ен с е ю лд к ©м)рдеп
бурын к а л ы п т а с к а н уйлес1м, тепе-тенд1к бузылып, та гд ыр
т а р аз ы с ын а ж а н а т а с т а р с а л ын га н т э р 13Д1. К ез ге к е р 1н-
бейтш э лп с ы м - к о р ш а у а д а м д а р д ы н а лк ым ын ан с ы ры п ,
тынысын т а ры л т ы п т у р г а н д а й .
Ке к те м т ас к ын ы нда ж ы р а - с а й л а р д а д а р и я д а н бел1Н1‘п
к а л ат ы н ш у к а н а к с у л а р б о лу шы ед1. С о л т а я з су ла р д а
ж е л бе з е г ш к агып, тыпырлап ж а т а т ы н б а л ы к т а р болушы
ед!. Н е у пин екен, Д е м е ж а н н ы н кез алдынан осы су рет
кетпей койды... Бэр1 езгерген, бэр1 б а с к а ш а ту е алган.
Тек жон ына н т а с п а т 1л т ж а т с а н да б ы л к етпейт1н, т ’л
са у ырл ы Т а р б а г а т а й бшктер1 рана сол орнында миз!мей
мелши1п ту р.
IX
132
б е к Ы с - к а м а л ы б олу керек. Ж о р а р г ы император к е н е а
бекггкен Шынжандары беюшс с а л ат ын калалардын
т!з1М1Нде Ш э у е ш е к те бар. Е н д 1 не де б о л с а, б ас т а л ра н
>кумысты а я к т а у керек. Ж а м б ы л д ы н е ю к а б ы р г а с ы н
к а л к айт ып , ж а р т ы с ы н у шр е й т ш т а с т а п кетсе, Ш и - а м б ы
нын, ©31 к у л ю г е к ал ма й ма. С о н д ы к т а н ол к а с ын а е рш
ж у р ге н к ам ал к ур ыл ыс ы н ы н б а ст ы г ы н а к а т а н тапсыр-
мал а р берд1 де, тагы да к ос ым ша ш а р а л а р б е л п л е у у ш ш ,
кенсеге к ар а й бет алды.
А л д а а й м а к эм1рннсш к ут ш т у р г а н ж у м ы с т а р тшт1
коп ед1. О с ы кузден к ал ды рм ай кыр к а з а гы н ы н а р а с ын д а
с а й л а у ©тюзу керек. Б ул — мемл е к е т т ж ше к а ра бекш,
к а з а к т ы н б 1р б е л т Е ж е н х а н г а ресми к а р а г а н н а н к ешнп
а л г а ш к ы с а й л а у . Б ур ын М а н ш ы н еюмет1 к а з а к т а р д ы
х а л ы к ретшде с а н г а да, с а н а т к а да коспай, осы ©лкеде
у а к ы т ш а мал ж ай ы п ж ур г е н, к а л а с а к©шш келш, к ал а -
маса кез келген у а к ы т т а к©шш кетет1н т у р а к с ы з , К1рме
ж у р т деп есептеген гой. С о н д ы к т а н о ла р да ©юметке
с а л ы к ж и на п беретш эр р у ды н зэнг1лер1нен б а с к а эк1м-
Ш1Л1К ж а г ы н а н нак тыл ы б а с к а ру жуйес1 ж о к бола тын.
Енд1 ж а г д а й ©згерд1. К а з а к т ы да х а л ы к деп танып, бас-
к а р у юше кейб1р ©згер1стер енг1зуге ту ра келед1.
Ш и -а м б ын ын к е щ л ше б!р т о к санайтыны, шек ара
бел 1С1НЩ аумалы-т©кпел1л1г1не к а р а м а й , Т а р б а г а т а й ай-
м а г ын д аг ы к а з а к т а р мурты бул1нбей ту ге л о с ы нд а калып
койды. Кейб1р а у ы с - к у ш с болг анымен, о дан М а н ш ы н
©К1мет1 у ты л г ан жок. Ш е к а р а 6©Л1С1 кез1нде, б у ю л Ш ы гы с
Турк1стан бойынша, к а з а к т ы н мын ж а р ы м тут1Н1 Р ос си я
к а р а у ы н а к вшш ©тсе, онын есес1не ек1 мьщнан а ст а м
тут1н Кыта й ж а г ы н а к он ы с а уд а ры пт ы . Д е м е к к а з а к т а р
осы елк еш тубегейл1 мекен етуг е бел б а й ла д ы деген сез.
М у н д а й х алыкпен енд1 мыктап ш у г ы л д а н б а с а болмайды.
Ж а л п ы , к а з а к т а р т у ра л ы М а н ш ы н билеуш1лер1 эр
кезде эр турл1 к е з к а р а с у с т а ны п келдк «Бул х а л ы к к а
б ая г ы Ж о н г а р л а р д ы н кебш киг131п, жойып Ж1берей1к, не
б о лм ас а б а т ы с т а г ы ©здер1Н1н б а й т а к д а л ас ы н а к ар а й
куып т а с та й ы к » деген с о л а к а й л а р да болды. Ал Ши- а мб ы
ондай э п е рб ак ан , у р д а ж ы к т а р г а косылмай: «К, азактар
б1зге эл1 де к а ж е т » деген П1к1рд1 ж а к т а д ы . 0йткен1 осы
б 1р кешпел1 х а л ы к т ы н т е р т тул1к малын е а р ш , мемлекетке
жуйр1к а т т а р мен сем1з ет, ж у н , тер1 д а йында п бергеннен
б а с к а титтей з ал а лы ж о к екенш бул ж ак с ы ту с шд к . .
С о на н сон, а лда не к ут ш т у р г ан ын юм б1лс!н, Улы империя
к а ш а н бул елкеш тубегейл1 ©31не кара тып, 1ргесш бек1Т1п
а л г а н ш а , 61 р байыргы х а л ы к т ы н жер и е а рет1нде осында
133
к он ыс т а на т у р у ы с а я с а т уннн ете к а ж е т ед1. М у н ы н ар
ж а г ы н д а Ш и - а м б ы н ы н ез м у д д е а де б у гы п ж ат к а н ы
б е л п л к Кез келген у л ы к к а е з ш щ т у г а н х ал к ы на н гер!
б у р а т а н а ж у р т т ы б а с к а р у э лд е к а й да т ш м д к М у н д а сен
не 1стесен де, эй де йт ш эже, кой дейтш к о ж а жок . А н д а-
с а нд а ж о г а р ы ж а к т ы н кемейш мол сыйлыкпен тыгындап
койып, е з щ ен б а й л ы к т ы н о рт а с ын да к а л а г а н ы н ш а
ж у з ш ж у р е бер. С о н д ы к т а н ж о г а р ы д а эр турл1 п ш р
т а л а с ы ж у р т ж а т к а н кезде, Ш и - а м б ы к а з а к т а р ж е н ш д е п
ез к е з к а р а с ы н и м п е р а т о р д ы н а ты н а т о лы к ж а з ы п ж|бер-
ген-дк К е п кешжпей а с т а н а д а н ж а у а п келдк О нд а Ж о -
г аргы император кенес1 мунын у с ы н ы с т а ры н т о л ы к кос-
та йтынын б 1ЛД1р1ПТ1...
А й м а к эм1рш1С1 кенсеге к айтып келген сон, кол астын-
д а г ы К1Ш1 чиновниктерге к ам а л к у р ыл ы с ы жа й ын да эр
турл1 т а п с ы р м а л а р берш, ез к ол ын д аг ы ш е к а з б и лш т щ
р а к а т ы н с е з ш ш сэл отырды да , б!р м е з п л д е к а б ы р г а д а
1лул 1 т у р г а н Ш ь щ ж а н елкес1Н1н ЭК1МШ1Л1К к а р т ас ы н а
кез Ж1берд1. О н ы н 1Ш1нде Ж о н г а р д а л а с ы н а , эс1ресе ез1не
т^келей б аг ын ышт ы Т а р б а г а т а й а й ма г ын ын територия-
сына наз ар т1ктеп, ез1мен-ез1 кенескендей к ад ал ып кеп
отырды.
Ш и- а мб ы со нг ы кезде осы е л к е н щ еткен т а рих ына ден
койып журген. Б у л е н 1рде бу рын К1мдер ж а с а д ы ? А т а к т ы
Ж о н г а р х а н д ы г ы к ал ай курылып, к а л а й куйред1? М у н д а
к а з а к т а р к а ш а н келш к он ыс т а нды? О с ы н ы н бэр1 дэл
осы т у с т а о г а н ете к а ж е т ед1. ©з б а с ын ын т а р и х к а
ущл1п, а рх ив а к т а р ы п отырура у ак ыт ы да , еб1 де ж ок - т у -
р ы н . С о н д ы к т а н ол о с ы д а н б1рнеше кун бурын ез к уз ыры-
на Л и -ш а н с ы н д ы ш а к ыр ып а л г а н . О г а н неше т у р л 1 су ра к-
т а р койып, б1рнеше с а г а т бойы ж а л ы к п а й тында г а н.
Л и - ш а н с ы н еткен т а р и х т ы н у шы - киыр ын а же т е алмайтын
б олг ан сон, т у ст ен кейш уЙ1не барып, е з ш щ Ш ы ры с Ту р-
К1стан шеж1рес1 ж е н ш д е п ж а з б а л а р ы н экел1п берд1.
— Осыны 61р о кы п шыгынызшы, улы мэртебел1м,—
деген колмен кеш1р1Л1п, эдем1леп туптелген, улкен б*р
то мдык ты у сынып ж а т ы п . — Кеп ж ы лд а н берх кез майым-
ды т а у ы с к а н е н б е п м едй Егер С1зге у н а й к ал с а , осы енбек-
Т1н о р т а л ы к т а н юта п болып шыг у ына кемектескендей
б ол а с ы з б а ? Ол ж а г ы н сонынан с е й л е с е рм 13...
Ш и -а мб ы кешеден бер1 сол к о л ж а з б а н ы окып ж ат ы р
е д 1. О кт а - т е к т е к1таптан басын кетерш: «Гимназиянын
к ар а па й ым мугал1м1 о с ы ны н бэ рш к айд а н б1ле беред1?»
деп басын ш ай ка п т а мс а ны п кояды. Б у л тарих деген де
к ы з ы к нэрсе екен гой. Ю м д е р д щ т а б ан ы тимеген, К1мдер
134
ш а н да т па ран б у л елкеш?! Е ж е л п Гундер мен Т у р ж каг а-
наттарын была й к ойг а нд а, Ш ы нг ы с хан з а м а н ын а н бу рын
да, одан кешн де бул К у л ы с т а й д ы н е п з ш е н Н а й м а н д а р
мекендепт1. А л Н а й м а н д а р д ы X V I I р а с ы р д ы н о р т а шенш-
де О й р а т т а р ырыстырып шырарыпты. С е й т ш б а т ы с пен
ш ырысты б 1рдей т т р е т к е н а т а к т ы Ж о н г а р хандыры
осында е з ш щ г ул де ну дэу1рш е т ю з ш , б1р расырдан а стам
емш- ерк ш дэ урен с у р ш т к Е н сонында ез и е л т н кенейте
тусуд1 кездеген Цин империясы Ж о н г а р мемлекетш жер
бетшен тып-типыл ен прш, бу л е л к еш кушпен к ар а ты п
алранына да, мше, ж у з отыз ж ы л д а й у а к ы т е т ш т к
А л ые т а р и х к а кез Ж1берсен, б 1р ражабы, дуние алма -
кезек т е н к е р ш п , купгплер мен элс1здер унем1 орын а лм а с-
тырып отырран екен. Оран мыс алды а лы с т а н 1здемей-ак,
осы Ш и - а м б ы н ын арры а т а л ар ы М а н ь ч ж у р л е р д 1 - а к ал-
айыкшы. Б 1р кезде солтуст1К ш ы р ы с а й м а к т а р д а е з ар а
к ыркысып ж а т а т ы н т а н р у т т а р мен шур пл т тер тупт1н
т у б ш д е б а с б1р!кт1р1п, 61р т у т а с М а н ь ч ж у р у лысын а
а йналады, се йт ш у л а н - б а й т а к К,ытай мемлекет1н ез1не
к ар а т ы п а ла д ы деп К1М ойларан?! О л а р куш кеше мон-
ролдар мен К ы т а й ды н Минь ди н ас тияс ына н кезек с о к к ы
кер1п, киыр ш ы р ы с к а б а рып па н а ла ра н кешпел1 т а й п а л а р
емес пе едк
Ту нрыш рет Т а н р у т т а р мен Ш у р ч п т т е р д щ басын
косып, б 1р т у д ы н а стына ж и н а г а н — Н у р х а ш и т хан болды.
О л 1616 жылы « Ш ы р ы с А л т а н о рда сы» деп а т а л ат ы н
к у а тт ы М а н ь ч ж у р мемлекетш курып, ез иел1гш тез кене й
те б а с т а д ы . 1624 жылы 1ШК1 М о н го л ия ф е о да лд ар ы н
ез1не ба гын дырды. Маньчжурлерге б а гы н б а й кепке
дей|н т1ресш келген — ежелг1 Ш ы н г ы с х а н О р д а с ы н ы н
ж у р н а г ы — Х а л к а хандыг ы бо ла тын. Бтрак х алка -мон-
р о л д ы н ер ж у р е к ханы Ли гд ен елген сон, о ла р да у з а к
шыдап т у р а а лма ды. 1636 жылы 1ШК1 М он г о л и яд а курыл-
тай шакырылып, сол ж и ында б у ю л монгол т а йп а ла ры
м ан ьч жу р билеуш1С1 А в х а й д ы е з д е р 1не улы к а г а н ет1н
сайлады.
Сейт^п кеп у з а ма й ш ыг ыс т аг ы а с а кушт1 м емл ек етт1н
б|рше а й н а л г а н М а н ь ч ж у р и я « Ш ы г ы с - А л т ан о р д а сы » д е
ген бурынгы а тын е з г е р т 1п, е з де р ш « Ц и н 1 мемлекет!»
деп жар иял ады. О г а н б у к 1л Мо н го л ия м е н коса манайын-
д аг ы тары б а с к а у с а к т а й п а л а р д ы н бэр1 кара ды. Ман ьч -
журлерд1н ж а т с а - т у р с а ойынан шыкпайтын е н д т ар-
маны — ездер!Н1н ежелден б е р п кырги к а б а к керш!С1 —
135
улы К ы т а й мемлекетш б ас ып а л у рана едк А к ы р ы онын,
да орайы келе кеттк
Б у л т у с т а м е м л е к е г п у ш ж у з ж ы л г а ж у ы к билеп
келген Кытайдын, М ин дин а с тияс ы ез ш ш д е етек алган,^
ш а р у а л а р к е т е р ш с ш баса алмай, ф е о д а лд а р ез ара ж а к -
ж а к болып согысып, эбден ти ты к та п т у р г а н кез1 ед1. Д э л
сол жылы к е т е р ш с и п ш а р у а л а р Х у а н х а д а н етш к е л т ,
Пекинд1 к о р ш а п а л г а н. Мин династиясынын, ен, сонгы
императоры Чун Ч ж а н ь бу л к о р л ы к к а ш ыд а ма й ез сарай-
ында асылып елген-Д1... Кытайдын. э л а р е у ш кептен к у т т
о тыр г а н м а н ь ч ж у р л ер осы колайлы с э г п пайда л ан ып
калды. 1644 жылдын. ж а з ы н д а ше к а ра га т а я у экелш, куш
бу рын д а йы нд а п к ой га н калын, а тты эскерд1 б1рден ж а у ы п
Ж1берд1 де, е з а р а с о г ыс ып ж а т к а н ш а р у а л а р мен ф е о да л
д а р тобын оп- о ц ай т а л к а н д а п , Пекинд! б а сы п алды... С е й -
тш м ан ь ч ж у р л е р у с т е м д ж еткен Кытайдын. Цин д и н а с
тиясы ду ние г е о с ы л а й келген е дь М ше , со да н бер1 де
а р а д а 240 ж ы лд а й у а к ы т ет1пт1. Цин д ин ас ти ясы а л г а ш
т а к к а о т ы р г а н д а, к ы т а й л а р 300 миллион, ал м а н ь ч ж у р
лер небэр1 300 мын,га ж е т е р - ж е т п е с екен. М 1не, к у д а й г а
шуК1р, кек тэщр1с1н1н, к ол да у ымен , а сы л тект1 м ан ьч жу р
у рп а г ы ез1нен мын, еседей кеп хал ык ты у з а к ж ы лд а р
бойы ш ып - шы р г ас ы н ш ы г а р м а й билеп келедк
Б 1р а к к ыт а й да й кеп х ал ы к т ы басып а лг ан е л д щ де,
о га н ба гы н ы шт ы б олг ан елд1н, де шекес1 кызбайтыны
белпл1. А р а д а б!рер ж у з ж ы л еткенде, э л п б а с к ы н шы-
нын, аты гана к а л а д ы да , ездер1 к ы т а й г а С1н,1п, жу т ыл ы п
кетед1. Б ул елд1 кушпен ез 1ме б а гы нд ы рд ы м деген Шын,-
гысхан у р п а г ы К у б ы л а й ордасынын, да к е л е ш е п осылай
болып тынг а н. М а н ь ч ж у р л е р т а р и х т ь щ о с ы с а б а г ы н еске-
р1п, а л г а ш к ы куннен б а с т а п - а к ездер1н с а к т а п калудын,
ша р ал а р ы н к а р а с т ы р ы п бакты. К,ан б у з ы л м а с уш1н
м а нь ч ж у р мен кытай некелесуге тыйым салды. Калын,
кытайды тугел1мен а й д а р к оюг а м э ж б у р етт1. Со н а н кешн-
п маньчжурлерд1н, жанын с а к т а п т у р г а н — колындаг ы
ЭК1МШ1Л 1к пен ш е к а з бил1к. К а з 1р К ы т а й д а К е к т щ улы
импера тордан бастап, с а р а й д а г ы улкен у лы кт а р, елке
б а с т ы к т а р ы мен аймактын. г уб е рна т ор ла ры — династия
Т1реп тек м а н ь ч ж у р у лт ы н а н б о л у г а т и 1с... Б 1р а к соган
к ар а м а с т а н , кеп кепт1пн 1стемей коятын емес. М а н ь ч ж у р
лер, э йт е у 1р, а та т е п н умытпа й, а к с у йек шз деп Ш1ренген1-
мен, с а л т - с а н а , дш, т1л жен1нен б а я г ы д а - а к к ытайла сып
болган-ды. М е м л е к е т т ж д 1н, э т ик ал ык зан, ж у й е а рет^нде,
б у л а р да сол ба яг ы К о нф у ци 1Л1М1Н к аб ыл да га н. Осыдан
2500 жыл бурын ем!р сурген Ко нфу ци г е ж а н тенгермей,
136
оган КуН311 деген к у р м е г п а т а к бердк.. «Асыл тект1
ма н ь ч жу р урпагынын, б1р1 — осы а й м а к т ы ц э м 1р ц л а Ши-
амбы гой. Бул да е з ш щ ата са лт т а р ы мен ана т Ы н умыта
б а с т а г а н » депт1 Л и -ш а н с ы н .
Ш и -а мб ы осы т у с к а келгенде ю т а п т а н басын к етерш
алды. Л и - ш а н с ы н н ы н айтып отырганы ж ал п ы ш ын д ы к
б олганымен, м а н ь ч ж у р л е р д щ т е п н тым к а з б а л а п кеткен1
шамына тиш, у н а н к ы р а м а й калды. « М а н ь ч ж у р зиялысы
болса б у л а й ж а з б а с ед1, к ан ша дегенмен оз к ан ына тар-
т а д ы - а у , — деп ойлады ш ш е н . — М ы н а б етшде бул юта пты
к ала й б а с т ы р а м деп ж у р екен? Д э м е с ш к а р а й гор ез1-
нщ...» Б 1р а к е з же к а ж е г п деректер 1здеп, амал ж о к , о ку-
ды онан ары ж а л г а с т ы р а берд1.
Ал мына к о л ж а з б а д а Ж о н г а р м е мл ек етшщ ду ние ге
келу1 — ез а лдына ж а т к а н 61 р хикая. Э с ш , « Ж о н г а р »
деген с ез ешб1р у л т т ын да, х а л ы к т ы н да атын 61лд!р-
мейд1 екен. Ке з шд е М о н г о л и я г а карайтын т а й п а л а р
к он ыс та нг ан жер ж аг д а й ы н а карап: З у н г а р (сол к а н а т ) ,
Б а р у н г а р (он к а н а т) деп ек1ге б е л шшт ! гой. С о л «Зу нга р-
ды» керш1 х а л ы к т а р ез т1Л1не бешмдей езгерт1п, « Жо н-
г ар га » а йна л дырып а л г ан . З у н г ар т о б ын ы н к ур а м ы н д а
О й р а т т ы н т е р т тайпасы: Щ о р с т а р мен Д ур б1 т те р , Тор-
г ау ы т т а р мен Х о ш у т т а р б а р едк 1636 жылы м о н го л ды н
он кана ты — Б а р у н г а р л а р Цин империясына к ар а п кет-
кенде, сол к а н а т т а г ы ж о н г а р л а р ол к а р м а к к а 1Л1нбей,
а с а у л ы к керсетш, бел1Н1п шы к к ан. О ла р кеп у з а ма й
монг олдын К о б д а а й м а г ын д а к у р ыл та й ашып, е з д е р 1н
« Ж о н г а р и я мемлекет1» деп ж а р и я л ад ы. Щ о р с т а й па сы н а н
кон та йжын ы ездер1не хан етш са йлады.
Жа лп ы , О й р а т т а р зр кезенде монг олдын к оластына
кушпен б а гы н га ны б о лм а са , олармен ем1р бойы ж а у л а с ы п
еткен каны кас т а й п а л а р ед1. О л а р е же л де н бер1 Керей-
Найма нмен 1ргелес, Ал т а й т а у л а р ы н мекен етш келген.
Ш ы нг ыс хан кушеЙ1п, б а с кетере б а с т а г а н д а , о г а н карсы
с ог ыс у унпн, найма нда рмен о д а к к ур г а ны да т а ри хт ан
б е л г ш . Б1'рак, б о л а ш а к улы к а г а н г а б у л а р д ы н ен^кайсысы
да тетеп бере а лг ан жок. М о н г о л д ы н « К у пи я шеж1ресш-
де» а йтылг а нындай, Керей мен Н ай м ан хандыг ы жен1лген
сон, 1208 жылы Ш ы н г ы с х а н г а кушпен б аг ын атын «орман
елЬ>— осы о й р а т т а р болатын. М он г о л империясы ыдыра-
ганнан кешн, о й р а тт а р к а й т а д а н бас кетер1п, Х а л к а мон-
г олдарына унем1 ш а б у ы л д а у м е н болды. Э с ш монгол хан-
д ыг ынын берекесш кет1р1п, о ла рд ы н Цин империясына
137
Т1зе б у г у ш тездеткен — осы е ю ел арасындагы шапкын-
шылыктын салдары ед1.
Б а т у р к о н т а й ж ы т а к к а о тыр г а н ж ы л д а р ы Ж о н г а р
х ан ды г ы канатын кенге жа й ып , едэу1р кушейе б а с т а г а н .
Б |р а к т а к т а л а с ы б э се н д еме дй 1665 жы л ы Б а т у р кон
т а й ж ы ©ЛД 1 де, о нын орнына б1раз у а к ы т б а л а сы Сэ нг е
хан болып т у рды. Ол да у з а к к а б а рма ды. Оны ш е ш е с 1
б {р , экес1 бел ек туысы З о д о в деген е л т 1 р т , хан тагын тар-
тып алды.
Ел 1Ш1нде о с ын д а й кан т е п е , т а к та рт ы с ы ж у р ш ж а т
к ан д а , С э н г е н щ т у г а н ш ю — Х а л д а н Т и б е т т е п Д а л а й
л а м а н ы н колында ш э ю р т б о ла т ын. Ол а р т ж а к т а г ы а га -
сынын ел1М1н ест1с1мен о ку ын т а с т а п, елге о ралды. Х а л
дан б а с т а б ы н д а сыр а л д ыр ма й, х а н н ын с ешмше ю р т , аз
у а к ы т ел 1шшде л а м а болып журд1 де, онтайы келген
сэтте Зо д о вт ы мурдем кет1рш, 1671 жылы е з ш б у ю л Ж о н -
рарияга хан е т т ж а р и я л а д ы .
Х а л д а н б и л 1к б ас ы н а келген сон, т а к т а л а с ы кезшде
ыдырай б а с т а г а н О й р а т т а й па л а р ын к ай та д а н б1р1кт1р1п,
а ш с а а л а к а н ы н д а , ж у м с а ж у д ы р ы г ы н д а у ста ды. Ол кеп
кенпкпей бук1л Ш ы гы с Т у р ю с т а н д ы ез1не к ар а ты п алды.
Х ан о р д а сы н К у л ж а г а кеш1рд1. 1ле бойында малмен
б1рге ег1НШ1Л1кт1 к а т а р еркендет1п, к а р а у ы н д а г ы х а л ы к
т ы н т у рмы с ы н едэу1р ж а к с а р т т ы . Ш ы г ы с т а г ы Ха л ка -
монг олда ры мен б а т ы с ы н д а г ы к а з а к ел1не кезек шабуыл-
дап, с о гыс та н к ы р у а р о л ж а тус1р1п отырды. А з жылда
Х ал д а н х аннын а быр ойы н ын а с к а н ы сонша, кеш1кпей
о га н Д а л а й л а м а « Х а л да н Б а ш у х т ы » 1 деген курметт1
а т а к берд1.
Х а л д а н Б а ш у х т ы н ы н бул к ез д еп кимыл-эрекет1 уш
ж а к т ы к о р ш а у д а к а л г а н к е к ж а л к ас кырды еске с а л а т ын
е д 1. Ол ез т у с ын д а Цин империясымен де т а ла й шайкасып,
о нын э ск ерш Ж о н г а р и я г а ж ол ат п а ды . А р а - а р а с ы н д а
Монголия мен к а з а к д а л а с ы н а да о л ж а т у а р у д 1 кездеген
ж о р ы к т а р ж а с а п о тырды. Б 1ра к к анша к е к ж а л болганы-
мен, т а г д ы р д ы н к ур ыг ына н ол да к у т ы л а а л г а н жок.
1697 жылы, 13 мартта Цин э с к е р 1мен б о лг а н сонгы б!р
ш а й к а с т а ж он Ра р л ар о н б а й жен1лд1 Ае, Х ал да н Б а ш у х т ы
акыры у 1нпп елд1. 0йткен1 оган енд1 б а р а р жер, б а с ар
т а у д ы н ез1 к а л м а г а н . Ол ж о р ы к т а ж у р г е нде, немере
1Н1С1 Ц е в а н Р е б д а н ез1Н хан деп ж а р и я л ап , Ж о н г а р тагына
орныгып о тырып а лг ан болатын.
Це ва н Р е б д а н т а к к а о тыр га н да, Ж о н р а р и я д а жиырма
138
т у м е н 1 т у т ш, алпыс тумен а д а м бар деп есептелген екен...
Ол да ©з т у с ы нд а , баяры Х а л д а н Б а ш у х т ы сиякты, керил
елдерге у с п - у с т ш е ш аб у ы л д а у м е н болды. Казактын. Тэ у ке
ханы т у с ын д а к а з а к пен к а л м а к т а л а й рет с о р ы с ы п , ек1
ж а к а лм а- ке з ек женлске ж е т т отырран.. Ак ыр ы Ц е в а н
Р е б д а н 1715 жылы К а ш к а р и я уйрырларын, со да н а р а д а
е ю жыл ©ткенде Т и б е г п басып алды. М у н ы с ы шы г ы с т а -
р ы Цин имйериясына керсеткен кыры, т у р ы с а т ы н жерщд!
айт деп, а ш ы к майданра ша к ы рра н к о к ан л о к к ы с ы ед!
Бул жардай, шынында да, К а ш к а р и я мен Т и б е г п
сырттай и е м д е н т ж у р г е н Цин империяс ынын ш а м ы н а
к атты тид1. Д з л 1ргесшде ж о н ра р л а р жо р тып ж ур ге нд е ,
ез де р ше т ы н ы ш т ы к болма сын б ш п , улы империя осы б!р
к о к а н д а г а н немелерд1 б1ржола к у р т ы п Ж1беруд1 о йл аг а н
Со л м ак с а тпен 1722 жы л ы к уз де к у р а м ы н д а алпыс мын-
дай эскер! бар, м уз да й к ар у ла нр а н Цин а р м и я с ы К у мы л -
дан ©Т1П, Ур 1мж 1, Т у р п а н барытына к а р а й 1шкер1леп келе
жатт ы. Ж е р к а й ы ск а н калын. кол осы е к шшм е н к е л т
с о к т ы к к а н д а , ж о н г а р л а р д ы н м у н да й к ушк е тетеп берер-
б е р м е а ею т а л а й ед1. А л а й д а кутпеген жа р да й Це в а н
Р е б д а н д ы т©н1п турран к а т е рд е н к©р1неу с а к т а п к ал ды
С о л жылы д е к а б р ь айында Цин импера то ры К а нс и ойда
ж о к т а о па т болды д а , онын орнына т а к к а отырран ж ан а
император, б у ю л ел бо йын ша ж ы л уарына дейш жа р ия -
ланран азара б айла н ыс ты, Ж о н г а р жорырын т о кт а т ы п,
кезен1п келген ж ау ымен бейб!т б1Т1м ж а с а у г а м э ж б у р
болды.
Т а р и х т а у ш ы р а с а т ы н к ездейсок к ыр с ы к деген осы
Егер сол жылы император Ка нси ©лмесе, Цин армиясы
ж о н г а р г а к ар с ы ш а б у ы л ын т о кт а т п а й ж а л г а с т ы р а бере-
тш бо лс а, онда енд1 у ш- т е р т айдан кеЙ1н к а з а к ел1н кан
к а к с а т к а н кыргын сог ыс « А к т а б а н шуб ыр ы н ды » да бол-
мас е д 1. Ак ыр ы Це в а н Р е б д а н 1723 ж ыл д ы н к ек темшде
Цин армиясына к арс ы д а йында п о тыр г а н ж е т ш с мын
эскер1н к а з а к д а л ас ы н а к а р а й т у т к и ыл д а н ж ап ты да
Ж1берд1. Ал Ж о н г а р хандыг ын Цин империясына карсы
с огысады, енд1 сонын кызыгын к©рем1з деп о т ыр га н к а з а к
хандары капыд а калды. Б ул ж о р ы к т ы н немен тынг аны
белпл!: ж о н г а р л а р к а з а к хандыг ын к атты злс1рет1п, эр1
©здер1Н1н де с1Л1кпес1 шыгып, нэтижеде к а з а к т а р д ы Р ос сия
колтыгын п а на л а у г а м з ж б у р етт1.
1727 жылы Ц е в а н Р е б д а н е л т , о нын орнына т а к к а
б ала сы Галден Церен отырды. Ж о н г а р и я н ы н бул ер
ж у р е к ханы ем1р бойы к а з а к т а р г а к арс ы сорысумен
0ТТ1. К а з а к хандыры а л г а ш к ы с о к к ыд а н кейш тез ес
жина п, кеп у з а м а й теке Т1реске келш, б1рте-б1рте куш
тен,ест1ре ба ст а р а н . К е ш ш р е к А б ы л а й т у с ын д а ез же р л ер ш
а з а т етш, ж о н г а р л а р д ы кешн т ыксырып, айдап та тас-
тады. А л а й д а ширек расырра созылран у з д ш а з сорыс
Аз ия д а ры кешпендьлердщ сонры с а р к ыт ы болып есеп-
телетш, ен ж а у ы н г е р ею х а н ды к т ы да к атты э л а р е т ш
ед1. Б ул ж ы л д а р ы А к па тша да, Цин еюмет1 де к а з а к
пен о й р а тт ы ц бул ш а й к а с ы н а тшелей а р а л а с к а н жок.
Е ю ж а у ы н г е р х а л ы к онсыз да б1рш-б1р1 куртып тына-
тынына кездер1 ж е г п де, с о л а р д ы н а ны ст а р ы н андып,
о райлы с э тш кутш, с ырт т а й б а к ы л а д ы да отырды.
А к ы р ы кеп у з а м а й сол куткен сэт те келш ж е т ш ед1.
1745 жылы Ж о н г а р о р д а с ы н ы н ен сонгы а т а к т ы ханы
Г а лд е н Це рен к а й т ы с болды. О с ы д а н к е ш н- а к Ж о н г а р
т а г ы н ы н б е р е к е а кеттк Т а г ы да т а к у ш ш ш а й к а с бас-
талды. Галден Ц е р е н н щ орнына аз у а к ы т ханнын ж а лг ы з
мурагер1, ж а с Ж1пт Ц е ва н Д о р ж и отырып е дь Коп узат-
пай оны Галден Церенн1н некес1з улы Л а м а Д о р ж и ел-
т 1р 1п, та гын т арт ып а лд ы. Бил1к б а с ын д а ол да алансыз,
у з а к отыра а лма ды. ©йткеш бул кезде Л а м а Д о р ж и д ы н
да б а к т а л а с т а р ы аз емес б ола т ын. Енд1 о нын сонына
ж о н г а р т а г ы н а н ум1ткерлер: Д а б а ш ы мен Э м 1рсана
туст1. Б у л екеу1 де онай ж а у емес. Д а б а ш ы — хан ту-
кымы б олма г а н ымен , б1р кезде Тибетк е б а с ып юрген
о йра т нояны Церен Д о н д у б а н ы н немерес1. Ал, Э м 1рсана
бо лс а — Га лде н Ц е р е н н щ к а р ы нд а с ы на н т у г а н жиень
Л а м а Д о р ж и д ы н а й б а р ы н а н ыг ыс ка н Д а б а ш ы мен
Эм1рсана б а сы н д а к а з а к ханы А б ы л а й д ы н к олтыгына
б а рып п а н а л а га н . А л ы с т ы б о л жа й т ы н улкен с а я с а т ш ы
А б ы л а й г а к е р е п н щ ©31 де осы ед1. О л е ю к аш кы нн ын
колтыг ына су б у рю п , а з д а г а н эскери кемек берген болып,
о ла рды унем1 Ж о н г а р о р д а сы н а к арс ы а й да п салумен
болды. А к ы р ы э л п екеу1 к а з а к х ан ды г ыны н кемепмен
Л а м а Д о р ж и д ы н т у б ш е жет1п, бу л жолы хан т а г ын а
Д а б а ш ы отырды.
А л а й д а «эттен хан т а г ы н а б!р о т ы р с а м - а у » деп катты
к у м а р т к а н а д ам ны н б 1р! Э м 1рсана ед1. Бул жолы макса-
тына ж ете алмай, а л д ын да гы асын Д а б а ш ы тартып экет-
кендей б 1р куйге ту скен. Енд1 бу рынг ы о д ак т а с т а р : Д а б а
шы мен Э м1 р с ан ан ы н а р а с ы н д а т а к т а ла с ы басталды.
Э м ф с а н а Т а р б а г а т а й д а г ы т о р г а у ы т т а р мен дурб1ттерге
а р к а суйесе, Д а б а ш ы хан о рда сы на б 1р т а б ан ж ак ын
Щ о р с т а р мен Х о ш у т т а р д ы н к олда у ына ие болды. Бар
140
би/пкт! ез к олына алг ан Д а б а ш ы е з Ыщ б а к кундес1
Эм1рсананы о р д а манына ж о л а т у былай турсын, колына
т у с с е т у т ш ж е у г е б ар е д г А к ь ф ы , 1754 жылы а з д а г а н
•колмен О р д а г а к арс ы ша п ка н Эм1рсана Д а б а ш ы н ы н
отыз мын эскершен о нб ай жен,1лд1 де, бук1Л Ж о н г а р и я д а н
пана т а п п а й, Цин империяс ынын к ол а с т ына к а ш ы п ©т-п.
Е н д т ба р у м т — империянын к ол да у ымен , т и т , соган
ж а р т ы л а й бодан болса да , е з ш щ е ж е л п а рма н ы болг ан
ж о н г а р т а гы н а к а л а й да 61 р о т ы р у едк
М у н д а й колайлы кезенд1 Цин империясы да к ур
ж1берг1С1 келмедь С з т с а г а т ы сокты, Ж о н г а р х андыг ын
же р б етшен а л а с т а п , мулде к у р тып Ж1беретш кез енд1
келд1 деп шешкен. 1756 жылы генерал Баньди б а с к а р г а н
т о кс ан мын зскер, Э м 1р с а н а г а жол б а ст а т ы п, Ж о н г а р и я г а
к а р а й бет ту зе д к Д э л осы жылы к ас к ылг а нда й ж о н г а р
д а л а с ы н а к а ра шешек деген шдет жайылып, б у к а р а х а
л ы кт ы н а у р у д а н ес1 шыгып ж а т к а н - д ы . Д а б а ш ы н ы н ша-
гын эскер1 жер к ай ы ск ан к ал ы н кол г а тетеп бере а лма ды.
А л г а ш к ы ш а й к а с т ы н е з ж д е - а к куйрей ж е щ л т , 031 ж а н
с а у г а л а п , к а ш у г а м э ж б у р болды.
«Д у н ие кезек» деген сол. Б1реуге ж а с а г а н кас тан-
дыг ын, о па с ы зд ы г ы н т у б ш д е алд ын на н шыкп ай коймай-
ды екен. О с ы да н отыз у ш жыл бу рын ж о н г а р л а р бейб1т
ж а т к а н к а з а к ел ше не 1стесе, Цин империясы соны ек1-уш
есе а ртыгымен алдына келт!рд1. К а л ы н о й ра т к ар а ше-
шектен б1р кырылса , к а л г а н д а р ы ма н ь ч жу р, Ш а х а р ,
с1бе-солан ж а с а г ы н а н к ур ал га н б ас к ы нш ы э с к е р д щ най-
з ас ын ын у шы н д а кетт1. Б у л жолы е ш к а н д а й а я у ш ы л ы к ,
т у т кы нг а алу деген болмады. Цин а рмиясы Т1р! ж о н г а р
корсе, б а л а - ш а г а , кэр1-жас демей кырып, ж ан с а у г а л а п
т ыг ылг а н жерлер1нен т 1нт1п ж у р 1п елт1рд1. Та рих и дерек-
терде б у л кыргын с о г ыс т а , ойраты бар, б а с к а с ы бар,
б 1р миллионга ж у ы к а д а м н ы н х ар ап бо лг а ны а йтылады. . .
Ж о н г а р о р д а сы н ы н С1рге ж ия р сонгы ханы Д а б а ш ы а з
д а г ан колмен м уз а р т асып, К а ш к а р и я г а к а ш к а н екен.
Оны сонда бас с а у г а л а п тыгылып ж у р ге н ж е рше н О ш
ЭК1М1 у ста п алып, Цин ©К1мет1не т а б ы с етед!.
М у н д а й д а куш1 б а сым ж а у г а тетеп бере алмай, капы-
лыста колга т у с у де, ез е л ш щ б о стандыг ы уш1н жер
кушып, к а з а т а б у да, немесе к о р л ы к к а шы д а м а й у 1Ш1П
©лу де, бэр1-бэр1 де ешт е н е емес екен. Ж о н г а р нояндары-
нын 1Ш1нде со нын бэршен де а уыр ж а з а шегш, к а а р е т т !
халге у ш ы р а г а н — Эм1рсана болды. О н ы н « Ж о н г а р т а
гына б 1р о т ыр с а м- а у » деген ©м1р бойгы а рма ны кез а л
дында с а гым д а й ыдырап, ж ой ыл га н ж о н т а р жу р т ым е н
141
б|рге келмеске к ег п. Э м 1рсана Цин империясынан езгеш
кутсе де, дзл мынадай канды к а с а п к а т а л д ы к т ы кутпеген.
Ол, ез ойынша, улы император менщ осы е ц б е п м д 1ескере-
д|, Д а б а ш ы н ы н к езж жойып, онын, орнына т а к к а меш
отыррызады деп у м 1ттенген... Енд1, мше, ду ние де жонра р
мемлекет1 де жок, оны билейтш хан тары да жок, бэр!
де жер бетшен жойылып, кул1 кекке ушты. Б 1р кезде терт
тул 1к малый сыйдыра а лма й мьщгырып ж а т а т ы н к ал ын
о йр а т т ы н орнында о йр а нд а лр а н ж у р т ы к а н сасыран
иес 13 д а л а рана жатыр. Б у л — о нын та ла й кыррынга
к ат ыс ы п ж у р ш ем1р1 кермеген, кермек т у п л са на сы н а
сыймайтын сумдыры едь С о л с у м д ы к т ы кергенде Эм1р-
сана а у ы р кайрыны кетере а лма й е а ауып, аттан кулап
т у стк
О ны н б у д а н былайг ы эрекетш де деш сау, ес1 ду ры с
а д а м н ын к ы л ы р ы деп а йту киын. Е а д у р ы с а д а м мун-
да й д а у 1Ш1П, не ез ше к а н ж а р с а лып елу1 керек ед1. Б1рак
Эм1рсана ейтпедк Ол енд1 кез1не кан толып, ел1м ес1р!Г1
билеген, жанкешт1, жынды а д ам ны н м1нез1не басты. Цин
е ю м е т ш щ кеЙ1н ж а р ы л к а й м ы з деген уэдес1не де, итке
су йек т а с т а г а н д а й корл а п у сынг ан « у а н» деген а та г ына
да к а р а г а н жок . ©31 сияк ты эр к уы с т а б а с с а у г а л ап ,
кашып- пысып ж у р г е н б1раз а д а мд ы манайына топтап
алды да, т а у г а шыгып кеттк ©зшше кек а лу жолына
тус!п, Цин эскер1мен ти1п-кашып с о г ыс ка н болды. Б 1р а к
енд1 бэр 1 де кеш ед1. Э м 1р с а на нын а з д а г а н колмен а ла су р-
ган ш аб у ы л д а р ы б а к а й ш а г ы н а дей1н к а р у л а н г а н к ал ын
эскерге шыбын ш а к к а н к урлы эсер еткен жок. Ак ы ры
онысынан е штене енбейтш болган сон, элдеб1р а л д а мш ы
ум 1тт1 н жетег1мен Р о с с и я г а к а ш ы п етт1 де, кеп у з а м а й
сол ж а к т а к ай т ы с болды.
С е й т т Эм1рсана е з ш щ к а й т а л а н б а с к айг ылы таг-
дырымен, а д а м з а т т а р и х ы нд а г ы ез ел1н са тк ан , ез1мш1Л
о п а с ы з д а р д ы н м ан да й а лд ына н орын алды. Эм1рсана
т у рал ы каз1р О й р а т т а р а р ас ы н д а мынадай аныз бар. Оны
э лд ек а йд а к аш ып ж у р ш , ез а ж а л ы н а н елд1 демейд1.
К а л ы н О й р а т Цин э с к е р ш щ колынан канг а бег1п, кыры-
лып ж а т к а н кезде, Э м 1рсана к у д а й д ы н к а р г ыс ы н а у шы-
рап, т ер т кез к ар а те б е т к е айналып кет1пт! десед1. Сол
терт кез ит б у п н г е дейш К у б ы н ы н ку м ы нда ж ап ад а н -
ж а л г ы з корлыкпен кун кешш ж ур ге н кер1нед1. Ж а п а н
ту/зде шелден к а т а л а п , тш1 с а л а к т а п , б1р ж ут ым су 1здей-
тш болса керек. Кейде элдеб1р а лыста н сы л ды р а га н
б у л а к ун1 ест1лгендей болады. Э л п ж а к к а жан ушырып
жетсе, су дег еш с ыл ды р а га н су емес, б у л д ы р а г а н сагым
болып ш ыг а ды. Со л а л д а м ш ы сл ес м э н п - б а к и к а й т а л а н а
беред1. Иэ, Эм1рсана к а з 1р де К у б ы н ы н куба шел шд е
терт кез ит кейпше т у с ш, ж а з а с ы н тартып ж ур ге н кер!-
нед1...
Ши - ам бы а лдында ж а т к а н Л и - ш а н с ы н н ы н ж а з б а -
ларын осы а р а г а дейш о кып келд! де, б ас ы н ш ай ка п
отырып калды. К е з алдынан л з ш п етш ж а т к а н кайгылы
о ки г а л а р , т е п л г е н кан мен а шы н г а н ж а н д а р оны да
эбден ш а р ш а т к а н д а й болып едк А л д ы нд а г ы к у м 1с т а б а к -
шада э л д е к а ш а н с е н т к а л г ан имек бас, у з и н т ру бк а сы -
на темею толтырып, оган а з д а г а н апиын у нт а г ы н сеуш,
кайта ту т а т т ы .
Апыра й, к ан да й а у ы р к е р ш к т е р . . . Б 1р х а л ы к к ур ып
б 1терде а лдымен а у ы з б1рл1ктен айрылып, 1штей 1рш, тоза
ба ст а й ды екен гой. Б у л кешпендклердщ т у б ш е жеткен —
б а к к у н д е с т ж пен т а к т а л а с ы екен. Адамдардын. б о ла ш ак -
ка деген сешм1 азайып, ел 1илн ез1мш1л о п а сы з д ы к , сат-
к ы н д ы к ж а й л а п а ла тын к е р 1нед1... Д е г ен м е н осы окиг а-
ларды К1МН1Н, кез1мен, к ал а й б а г а л а у керек? М э с е л е соп-
да. Мын а Л и - ш а н с ы н н ы н кешпенд1лерге 1штей жаны
ашып, б у й р е г 1Н1н б уры п т у р г а н ы бесенеден б е л п л к Эс1-
ресе, Цин а рмия с ы ны н а я м а с к а т а лд ы г ын , о й р а т т а р д ы ц
ж а з ы к с ы з к ан г а б е п п к ырыл г а н тусын б а я н д а г а н д а ,
б а с к ы н ш ы л а р г а Т1сш басып, к у ш ы р л а н а , е к 1лене ж аз а -
тыны б а йк а ла д ы. Д е м е к м у н ын да ж ур е п ш 'н т у б 1нде
к ы жы л ба р деген сез. С о н ш а жыл с у р п н н е н кеЙ1н де Цин
ек1мет1не деген еск1 кепн у мы т а а л м а г а н ы гой... Ж а з а с ы н
етеп ж у р ге н ж ан к ешт1 а д а мн ан б у д а н б а с к а не кутуг е
болады. Л и - ш а н с ы ц саяси с е ш м п з д т упин о сына у
киян т у к т р г е жер а уд а р ы л д ы . Енд1 муны шек ара асырып
т а с т а м а с а н , б у д а н ары ж 1беретш ж е р д 1н ез1 де к ал ма д ы
гой.
Ши- а мб ы бу да н была й к о л ж а з б а н ы н е з ш е белпл!
жерлер^н ж е л е - ж о р т а шолып, к а ж е г п т у с т а р г а келгенде
гана кадалып о ки б а с т ад ы. Б у г а н дэл к а з 1р ете- мете
кереп — к а з а к т а р д ы н бу л елкеге а р а г а у з а к уз1Л1с салып,
екшпп рет к ал ай кел1п ко н ы с т а ну та рих ы е д 1. ©31 соны-
на тускен, эбден ызасы еткен к е к ш о л а к к а с к ы р д ы н 131 н
неше турл! шытырман шиырдан да ж а н ы л м а й шыгарып
экетет1н жырынды а нш ыд а й , бул да сол ж ул ге м ен адас -
пай келе ж ат ы р.
Цин империясы Ж о н г а р и я н ы басып а л г а н н ан кейш,
к а н ыра п иен к а л г а н елкеге ж о р ы к т а г ы эскерд!‘н шагын
тобын гана кузетке к ал дырды д а , н е п з п армияны кайта-
рып экетт!. М у н д а к а л г а н д а р — б!рен- саран маньчжу р
командирлер1 мен ш а х а р , а б е - с о л а н эскерлершен сурып-
галып а лынг ан, ештенеден та йы нб ай т ы н ж а н к е н т л е р
ед1. О л а р д ы н ш ш д е п Ж о н Р а р г а к арс ы с о г ыс та к а т а л д ы ^ *
рымен кезге тускен эскер б ас ыл а р р а х алдай, х о р ы л д а й 1 л
деген а т а к берш, ©зен б о й л а ры нд а г ы ен шур айл ы жер-
лерге о р н а л а с т ы р ды . Б ур ын гы О й р а т т а р мекенше к ама л-
б е к Ы с т е р салып, ж а н а д а н э ю м ш ш к а й м а к т а р к урды. Хан
о р д а сы с а н а л а т ы н б у ры нг ы Що р с т айпа с ынын и е л т н е
1ле а йм а гы к урылып, онын о р т а л ы г ы К у л ж а к а л ас ы на
осы е л к е н щ б ас к о ж а с ы — Ж а н ж у н н ы н ©31 ж ай га ст ы .
Е р е н к а б ы р г а б е к т е р ш д е п квшпел1 х о ш у т т а р мекеш енд1
Vр 1мж 1 а й ма г ы деп а т а л а т ы н болды. Ал т о р г ау ы т т а р мен
дурб1ттер к он ыс т а нг а н т е р к т ж т ж ж а к т а Алтай, Т а р б а -
ратай а й м а к т а р ы к ал ып т а ст ы . Ен а кы р ы н да ежелден
Ш ы г ы с Т у р ш с т а н а т а л а т ы н Ж о н г а р и я мен К а ш к а р и я н ы н
бу рынг ы ес1М1 ©илрЫп, бу л елкеге « Ш ы н ж а н » деп ж а н а
дан а т койды. Ш ы н ж а н — к ы т а й ш а « ж а н а ©лке» дегенд1
б1ЛД1'реД1.
Енд| Цин ©К1мет1н1н а лд ын да т у р г а н б 1р М1ндет —
Ж о н г а р и я д а к ал га н шо г ыр- шо гы р эскер мен К у л ж а д а г ы
ЭК1МШ1Л1К мекемелер1н у й- жа йыме н, азык-тул1кпен к а м д а у
керек ед1. О л а р д ы н к©пш1Л1Г1 — ет пен с у г п М1се тутпай-
тын, нан, кур1 ш, К0К©Н1С жеп ©екен а д а м д а р . Ал кыргын
со г ыс кез1нде т а у - т а с к а тыгылып а ма н к ал г а н б1рен-саран
о йра т пен иес1з ©лкеге енд|-енд1 к©ш1п келе б а с т а г а н
к а з а к а у ы л д а р ы ны н ег1НШ1Л1кке е ш к а н д а й кыры ж о к
ед1. Е н т а я у жердег1 е п н с а л у г а еб1 бар х а л ы к — уйгыр-
лар, онын ©31 К а ш к а р и я д а ж а т ы р . Енд1 не 1стеу керек?
Б 1р а к колда бил1к т у р г а н д а о рында л ма йтын 1с бар ма.
Цин ©К1мет1 1760 ж ы л д а р д ы н ш ам а с ын д а Ж а р к е н т ,
К у мыл, Хотан а й ма к т а р ын а н 1ле бойына жет1 мынга
ж у ы к у йг ыр се м ь я ла ры н к©ш1р1п экелд1. КеЙ1н «тараншы-
л ар » (ег1нш1лер) деп а тал ып кеткен у йг ыр ш а р у а л а р ы
Ж о н г а р да л а с ы на а лг аш рет осылай келш коныстан-
ран ед1
С ©йт 1п азык-тул1к, нан мэселес1 шегшлген сон, енд1
бу рын ойга келмеген та гы б 1р киындык туды. Т а м а г ы
ток, ж ум ыс ы жо к , к у н д 13-туш ер1Г1 п бос ж а т к а н б о йд а к
эскерд! э йе л с 13, сем ь я с ы з у с т а у м у н ш а л ы к киынга тусер
деп К1м о й л аг ан . Елден ш ы к к а лы элденеше жыл болган,
содан б е р 1 б 1р шуйке б а с кермеген, К1лен 61 р айгырдай
а з ы н а г а н еркектер... Алды ж ы н д а н у г а ж а к ын да п, б1рш-
Смр 1 атып ©лт1рш, б а с т ы к т а р ы н а ба гынб ай, кейб1реулер!
147
тер1ст1пнен, Ертчс б о йын а н асып ту ск ен Т е р т у ы л д а р
ед1. А л г а ш к ы ж ы л д а р ы Е м ш д щ т е м е н п са ра сы мен Т а к т а -
Б ар л ы к т ы улы ж у з д е н т а р а р а н Суаннын, б1раз а уы л да ры
мекендеген екен. Б 1р а к о ла р м у н д а кеп б а й ы р ка л ам а й ,
Б у р а т о л а , 1ле бойына к а р а й ауып кетштк Кешн Барлык-
тары К ы з а й а у ы л д а р ы н ь щ у с т ш е М э м б е т руы к е ш т к е л т ,
б у л е ю ру кеп ж ы л д а р и ы к п р е е т к а т а р жайла ра н.
Цин еюмет! Т а р б а р а т а й р а к е ш т келген к а з а к руларын
к о н ыс т а нд ы ру у шш , Ем1л е з е н ш б о й л а г а н К у л ы с т а й д ы
у ш к е бел1пт1. Емьлдщ ж о г а р г ы с а л а с ы н «Бас К у л ы с т а й »
деп атап, оны б 1р к езд еп ж ер иес1, Ж о н г а р д а н к ал г а н
ж у р н а к — к а л м а к т а р г а бередк К а л м а к т а р ана жылг ы
Ш а г а н - к е г е н н щ б у л т н е дейш, е з д е р ш к аш а н Ж у м ы к т а р
к е л т ы г ы с т ыр г а н ш а , о с ында турды. Д е р б ш ж ш н е н бер1
К а м ы с т ы г а деЙ1нг1 « Ор т а К у л ы с т а й » Тертуылдын, иел1Г1не
тид1. Ал одан б ыла йг ы А л а к е л г е дей1нп кен, а лк ап т ы
К ыз ай мен Мэмбетт1н, улес1не калдырды. К,ызайлар ж у з
ж ы л г а ж у ы к осы е л к е ш мекендеп т у р д ы да, кешн Май-
л ыг а Кере йле р кеш1п келген сон., Керей мен Мэмбетт1н,
а р а с ы н д а с ы н ад а й с ыг ылысып о тыр а алмай, жер тапшы-
л ыгынан 1ле а й ма г ы н а к а р а й к оныс а у д а р у г а т у р а келд1.
Б у л ж ы л д а р ы Ал т а й енлршде де дэл о сында й сапыры-
л ыс к ан орын а л м а с у л а р ж у р т ж а т ы р ед1. Ли-шансыннын.
ж а з б а л а р ы н а к ар а п отырып, Ши-амбынын, б1р а н г ар г ан ы,
к а з а к руларынын, 1Ш1нде ен, у з а к кешкен ел — А б а к
керейлер1 екен. Б у л а р — б а я г ы Ш ы ц г ы с х а н з а м а н ын а
деЙ1н шыгыс А л т а й д а турып, Уан, хан мон г ол да рда н
жещл г е нн ен кешн, А р к а г а к а р а й ауып кеткен ел гой.
Керейлер сол б етшде К а р а т а у ен.1р|не, С ы р бойына деЙ1н
барып, ж а ц а д а н ш а ц ы р а к кетер1п ж а т к а н к а з а к х алкы-
нын, к ур а м ын а к 1 р т , сол ж а к т а у з а к у а к ы т кеш1п-конып
журген-Д1. Тек а ра д а бес г а с ыр еткенде, а т а к т ы « А к т а б а н
шубырындынын,» т у с ы н д а , е з д е р 1Н1н е ж е л п атамекен1
А л та й ен,1р1не кайтып оралыпты. «Керей, к ай д а барасын,?»
деп, Б у к а р атан, алдын о р а с а да, жыраудын, ыркына
кенбей, ш ы г ы с к а к а р а й тартып о тыр г а н . ©йткеш о ла рг а
ездер1Н1н е ж е л п а та ме к е ш — Е д 1л бойына карай ауып
кеткен А л т а й д а г ы к у б а калмактын, орнын тез а ра д а
б а сы п к а л у керек едк
Б 1р а к а р а д а б1р г ас ыр етпей, м ал - басы мынгырып
ескен калын, Керейге А л т а й д а г ы Е р т 1с пен Кыра н езен1-
Н1Н, бойлары мул де т а р л ы к ете ба с т а д ы. Енд1 олар да ез
ер1С1н кен,ейтуге тырысып, ен, алдымен С а к с а й , Б улг ын
е ш р ш д е п У р а н х а й ла р ды ыгыстырды. Керейд1Н, енд1 ш ы
гыска, не б а т ы с к а к ар а й к а н а т ж а ю д а н б а с к а амалы да
148
ж о к тугын. Т е р 1скей жары — а с у бермес м у з а р т т а у, тус-
Т1К жары — ж а л а н а ш ж а т к а н К у б ы н ы н кумы. С о н д ы к
тан А б а к к е ре йдщ б1р бел1п М онролиянын К о б д а айма-
рына к а р а й асты да, енд1 б 1р бел1п Б ар к е л , Е ре н к абырра ра
к а р а й 1шкер1лед1. Б у л ек еу ше де 1леспеген у шшил б 1р
тобы осыдан ширек расыр бурын Т а р б а р а т а й г а к арай
ойысып, М а й л ы - Ж э ш р т а у л а р ы н а келш коныстанды.
Со нымен 61 р расыр бойы т ынымсыз с а п ы ры лы ск а н к а з а к
рулары б1р1Н-б1р1 ырыстыра ж у р ш , а кыры т у р а к т ы коныс-
тарын т а уы п болран тэр1здь
Ши - а мб ы к о л ж а з б а н ы н бетш ж а у ы п , б ы л а й ы ра к
ысырып койды. « 1шшде пайдара а с а т ы н т а рих и деректер
мол екен. Б 1р а к мына б е т ш д е ю т а п етш шырарура болмай-
ды» деп туйд1 1Ш1нен. Онын, ес1л-дерт1 а лд а е т е т ш сай-
л а у д а болатын. Тары б 1р п а пк а д а казактын. руларын
т а р а т а т ы н шеж1 ре- ка рта ж а т у ш ы ед1, б1р сэт соран ун1лд1.
Сонымен Т а р б а г а т а й а йма рында к а з а к т ы н орта жуз1не
ж а т а т ы н ек1 улкен ру б1рлест1Г1 б ар екен. О н ы н б1р1 —
Н а й м а н д а р да, екшшпс1 — Кере йле р. Б у л а р д а н б а с к а
алты а р ы ст ы н б1р1 — аз ауыл У а к бар. Б 1р а к о ла р Керей-
мен к ан а т т а с ы п, кеб1нше соньщ колтырында журет1н
кер1нед1. М у н д а р ы Н а й м а н н ы н 031 улкен у ш та йпа ра
б е л 1 нед 1 : Те р т у ыл жэне Байж1Г1тке ж а т а т ы н Ж у м ы к пен
Мэ м бе т . Б у л а р д ы н э р к ай с ы с ы ез 1шшен тары т а р м а к -
танып к етед1. О с ы л а й ш а К1Ш1 ру л арра к а р а й Ж1ктегенде:
Ж у м ы к с е г 13 зэнг1, Т е р т у ы л жет! з э н п , М э м б е т алты з э н п
ел екен. Б у л а р р а кун сайын кебейш, у ст е м е л е нш ж а т к а н
т е рт зэнг1 Керей мен 6\р зэнг1 у а к т ы к ос с ак , Т а р б а р а т а й -
дары к а з а к т ы н ез1 эжептэу1р елг е айналады.
Ш и -а м б ы н ы н 61р анрарраны, к а з а к к а у ым ы нд а баяры
п а т р и а р х а л д ы к - р у л ы к к а т ы н а с к а й м а г ы б уз ы лм а й, сол
куЙ1нде с а к т а л ы п калран. Р у л а р б1р-б1р1не б а с т а р ы ко-
сылмай, э р к ай с ы с ы ез1не тиес1Л1 ж а й л а у - к о н ы с т а р д а б е
лек кеш1п журед1. Егер рулар а р а с ы н д а же р д а у ы, ж е а р
дауы, елген юс^лерге кун т ел еу сияк ты к а й ш ы л ы к т а р
т у са , эр р у дын с е з ш ез 1шшен ш ы кк а н а к с а к а л , билер!
устап, тупк1 бил 1КТ1 а р а а га йынна н с а йл ан г а н т е б е би
айтады. Бул елде К1С1 е л т 1ру ьлуде б 1р б о л м ас а е те сирек
кездеседк Ал у р л ы к ж а г ы бар... У р л ы к б о л г а н д а б у л а р
у са к- ту йе к , к1Ш1-пр1м з ат у рламайды. С о н д ы к т а н кысы-
ж аз ы е с 1ктер1 а ш ы к ж а т а д ы . К а з а к т а р , к е б 1нше, а лыстан
13 т ас т а п, ж ы л к ы а йд а п экелед1, не эдеЙ1 б а рып ба рымта
алады. М ун ы ездер1 у р л ы к демейд1, ерлшке санайды. . .
М 1не, Ш и-амбыньщ б у д а н кеЙ1н 1стес б о ла тын ж у р т ы —
к о н а к ж а й л ы к ж а г ы н а н а лд а р ы на ж а н са лма йтын, б1р
149
басына ак. кешл момындыры да, ер журек батырлыгы да
ж е т т ж аткан , б 1рак ауыз б1рл1п шамалы, ру-рура
Ж 1ктел 1п, б 1р 1н-б!р1 мукатып, жауласып журетш, осындай
б 1р кы зы к халык ед1.
« Де ме к к а з а к т а р ез руынан тыс ем1р с у р е алмайды
екен, ендеше о л а р д ы н е ж е л де н к а л ы п т а с к а н о с ы т э р л б ш
е з г е р т у д щ т у кк е кажет1 ж ок » деп шешт1 Ши-а мбы. Бас-
к а р у жуйес1 сол ба ярыдай ру -т а йпа к уш н де к а л а берсш.
Мейл1, б а к к у н д е с ру ла р б1р-б1р1мен т а л а с а р , к ы ркы с а р,
одан е ю м ет к е келетш бэлендей зиян жок. К,айта, соны-
сынын ез1 ж а к с ы , ездер1 ж а к - ж а к болып ж а у л а с ы п ,
б1рш1н ж а г а с ы н б1р1 жыртып, б т с е а лмай журед! де,
а к ы ры келш у л ы к т ы н колтырына тырылады... Ж а к ы н д а
Ши -а мб ы А к п а т ш а р а к ар а йт ы н к а з а к т а р д ы н б а с к а р у
жуйес1н 61ЛГ1С1 келш, консул Б ал к ашин не н осы жай ды
э деш с у р а с т ы р ы п керген. Ол ж а к т а да к а з а к т а р сол
ежелг1 ру - та йпа Ж1гш к ат ты с а к т а п отырран кер1нед1*.
©к1мет т а р а п ы н а н ол Ж1КТ1 ыдыратура е ш к а н д а й шар а
к ол да ныл мара н .
Ш и - а м б ы н ы н 1шк1 есеб1 бо йын ша, б у л аймактары
к а з а к т ы т е р т у ю р д а й р а то пта стырра н д у р ы с сиякты. Б1р
ук1 р дайд ын кол а с т ы н а ен кем1 мын тут1н к а р а у ы керек.
К,аз1‘ р е з а лд ар ы н а ж е к е у к 1рдай с а йл ау ра болатын к а з а к
т ы н т ерт т а й па с ы ба р: Т ер т у ыл , М э м б е т , Ж у м ы к , Керей.
Ал б о л а ш а к у к 1р д а йл ар К1мдер? Ол жарын эл1 о йл а с т ы ру
керек. Ш и -а м б ы э з 1рше Т е р т у ы л ж а р ын а рана т а б ан
Т1рей а лады. А ры ойлап, бер* ойлап кел1п, токтараны —
Кер1мбай. Есту1нше Кер1мбай мен Сымайыл к а з 1рд!’ц
ез1нде-ак т у с - т у с к а ж а у ш ы аттандырып, ш а ш а у ш ы р ы п
бытырап ж у р ге н р у л а с т а р ы н ез м а н а й ын а топтап ж ат ка н
кер1нед1.
Ай т па кш ы, б 1р б у й 1рде к а л м а к к алып б а р а ж а т ы р екен
гой. О л а р ды не ютемек? К, алмактын ж а р а с ы жен1л. Олар:
Т о р г а у ы т ы бар, дурб1Т1 бар, б э рш к о с к а н д а у з а с а б\р
ук1рдай ел болады. Ал ма н ь ч жу р, ш а х ар , а б е - с о л а н д ы
б у л а р г а а р а л а с т ы р у д ы н кереп жок. О л а р сол бурынгы-
сынша ездер1Н1н х а л д а й л а р ы н а багынып, Цин ек1мет1Н1'н
осында г ы т^реп, те т ен ше у к ы к т ы жер иес1 болып к ал а
бередк
X
155
д а й л ы к к а у сы на ты н к ан дида ты б1реу рана болрандыктан,
б е л ш т - ж а р ы л м а й т о пырл ап б1р-ак юрген. 1шке енген
б ет т е р ш д е т ы м а к т а р ы н к олына алып, улкен у л ы к к а сэл
б у г Ы п тэж1м е г п де, о ша ры л ып ту рып калды. Тертуькл
1Ш1нде Ш и - а м б ы н ын ж а к с ы танитын адамдардо СыМаййл
мен К е р 1мбай рана болатын. С ы м ай ы л бул т о п т ы н а р а с ы -
нан к е р ш б ей д к Ал Кер1мбай б а с к а л а р д а н б!р а дым озын-
кырап, манда йы к ас к а йы п, ен а лд ы н д а ту р. М а н ш ы н
е ю м е т ш щ с а лт ын да , а й м а к эм1рш1сшщ алдына юрген
к а р а ш ы х а л ы к намаз о кы р а нд ай Т1зерлеп отырып, ман-
дайын ж ер г е у ш рет тиг1зш, бас у р у ы керек едк М ын ал а р-
ра о н д а й тэрт1пт1 е ш ю м уйретпеген бе, Т1зелер1 б у г 1лмей,
ж а й б а с иш, тэж1м ету ме н рана шектелд1.
« К а з а к т а р улы к туг1л к у д а йра к у л ш ы л ы к етш те
ж а р ы т п ай д ы деуш1 ед1, сол ра с екен, — деп ойлады Ши-
а м б ы , — ешт е н е етпес. Уйренед1 р о й ... Э з 1рше а с а ус ы п тур-
раны шырар. ©з кун1 у ш ш у л ы к к а б а с у р м а й к айд а бара-
ды?»
О с ы сэтте а л д а т урра н Ке р 1 м б а йд ы н с а нк еткен да ус ы
еСТ1ЛД1.
— У а, улы мэртебел1 Ши- а мб ы! С а у - с э л е м е т б а р с ы н
б а ? С а й л а у р а к ат ыс а т ы н Т е р т у ы л е л ш щ иг1 ж а к с ы л а р ы
саран сэлем б е ру у шш , к уз ы р ы н а кел1п т у р , — дед1 онын
бет1не т у р а карап.
С а л т б о йын ша , а й м а к эм1рш1С1 ез орнында т а пж ыл ма й
отыруы керек ед1. Б 1р а к ж ан ар ы сездерд1н балрамен
у р ра нд а й айбынды ест1лген1 с о н ш а л ык , Ши- а мб ы орнынан
к а л а й ту рып кеткенш ез1 де а нра рмай калды. «Кой, к аз ак -
пен к а з а к ш а к е р к п е с е б о л м а с , — дед1 ш ш е н . — Эйтпесе,
мул де Т1Л т а б ы с а а л м а й калармыз ».
Орнына н турып кеп, Кер1мбайра кол б ер д 1 де, касын-
дары а д а мд а р р а :
— Кэне, о тырынызда р, м ы р з а л ар ! — деп б у й 1рдег 1
о ры нд ык т ар д ы н у с к а ды .
Б ул ар м ен арад ары э нг 1ме у з а к к а созылран жок.
©йткен1 Т е р т у ы л юсьлершщ а р ас ы н д а са йл ау ра байланыс-
ты е ш к ан д а й т а л а с - т а р т ы с ж о к екен. Эр рудьщ б а сшы-
л ар ын а сез бергенде, б о л а ш а к ук1рдай мен зэнг1лер1н,
е л у б а с ы л а р ы н да 61 р а уы з да н а т а п - а т а п бер1СТ1. Х атшы
аталра н а д а м д а р д ь щ аты-жен1н, руын, кай жерде тура-
тынын тэпт1штеп ж а з ы п жа т ы р . Улкен у лык тын касында
Д е м е ж а н д а й у л д ар ы н ы н отырранын а р к а т у т а ма, элде
Ш и -а мб ы мен К е р 1мбай а р а с ын да г ы кептен жалрасып
келе ж а т к а н сыйл а стыкты бел кере ме, Т ер т у ыл к1С1лер1
к ыс ылып- кымтырылма й, ездер1н ерк1н у ста п отыр. Алды-
156
мен сез б а ст а п , кесем сейлеп о т ыр га н — К е р 1м б а й ды н
езк
— Мэртебел1 Ши-а мбы, мен с ен щ к у з ы р ын д а бурын
да т а л а й рет болганмын. Б 1р а к ею ел а р а с ын а шек ара
- ж у р т , Е ж е н х а н г а б1ржола б о дан б олгалы, а лд ын а к е л т
о тыр га н ым о с ы , — дед1 у л ы к ты н ж у з ш е ба рл а й кез с а
л ып. — П а т ш а м ы з Е ж е н х а н н ы н осы ж е р д е п е к ш , б1здщ
к ар а п о т ыр г а н х ан ы мы з — е з щ гой. А с т ы н д а г ы т а г ы ц н ы н
кер1мд1п деп, ез б асым б1р уй1р ж ы л к ы а йда п экелд1м.
Алдыме н сол сыйымды к а б ыл ет. М е н щ к ас ы м д а г ы бола-
ш а к з э н п, е л у б а с ы л а р д ы н да к ол да ры кур емес, экелген
сыйлыктары бар. Аз да бо лс а, кептей к е р т , о с ы г а н разы
бол.
А л г а н д ы К1М жек керсш, Д е м е ж а н осы сездерд! ау-
дарып болг а н кезде, Ши - ам бы орнынан к о з г а л а к т а п ,
езу1 жайылып, ырсынд ап куле бердк
— Р а к м е т , Кер1мбай зэнп. .. А й т п а к ш ы , б у д а н былай
С13Д1 Кер1мбай у ю р д а й десем де бола тын шыгар. Ж а н а г ы
а т а г а н с ый л ыкт а рын ыз ды мен п а т ш а л а р д ы н па тш а с ы,
к е к т щ улы Е ж е н х а н г а керсет1лген зор к ур ме т деп б1ле-
м щ, — дед1 эр сез1н м а к а м д а й созып, ыныра на сейлейт1н
э д е т1мен.— Ал енд1 маг а н а й т а р кандай т1лектер1н1з б а р ?
Кер1мбай айтар с е з ж к у н 1 бу ры н да йында п, ойланып
келген болуы керек. Б 1р келю т есе лг ен коныр унмен,
жедел сейлеп кеттк
— К а з а берсе к а з а к т ы н м у н - м у к т а ж ы т а у с ы л г а н
ба. О н ы н бэрщ Ж1пке Т1зе бермей тек е к еу ш гана ай-
т айын, — дед1, осы сез1мд1 т о л ы к ж е т м з н п дегендей, Д е м е -
ж а н г а МЭН1СТ1 кез т а с т а п . — О н ы н б 1рщииа , каз1р Е ж е н ге
к ара йтын кунгей Т е р т у ы л ы б у р ы нг ыс ы на н ек1 есе кебей1п
кетт1. Слз б 1р у ю р д а й г а мын тут1н к а р а сы н деген е к е н с 13,
каз1р 613Д1Н ел мын ж а р ы м тут1ндей б о лды- ау деймш...
Д е м е к, б у рын бел шге н к ыс т а у л ык , ж а й л а у л ы к же рл е р
енд1 б1зге т а р л ы к етед1 деген сез. Т а р б а г а т а й д ы н тес1нен
ж а н а ж а й л а у , Б а р л ы к т ау ы н ан к ос ым ша к ы с т а у л а р
а лу г а ж э р д е м д е с 1Н13. К а г а з жа з ып, мер басып б е р с е щз
болганы, ар ж аг ы н е э 1М13 реттейм1з. Бул 61р. Екшил
, ай тарым, « С о к ы р д ы н с у р а г а н ы — ек1 кез1». Е ж е н х а н г а
к а р а г а н б а с к а х а л ы к т а р с е к 1 л д 1 61зд1н де жер е м ш е п н
е м 1 п, к эс 1 п кылг ымыз к е л е д 1 . С о нд ы к т а н ел1М13ге т а у
е з е н д е р 1 нен то г а н алып, е л н с а л у г а р у к с а т бер 1 Н13.
Ши - а мбы б 1ра зг а деЙ1н ундемей, т р у б к а с ы н а темек1
[толтырып, куйбендеп о тырып калды.
— А йт па к шы, С ы ма й ы л з э н п кершбейд1 гой. Ол К1С1
к а й д а ? — дед! элден у а к ы т т а басын к е т е р т .
157
— Кэр1 з э ц п соцг ы кезде к а р т т ы к к а мойын сунып,
ж у р1с- ту рысты а за йтк ан. Б ул жолы ез орнына мына
Ш1СШ Ж1бер1п о т ы р , — деп К е р 1мба й сол ж а г ы н д а т а к а у
о тыр г а н К е к се г ещ и ну с к ад ы .
— Ме не н з э ц п г е сэлем айта б а р ьщ ы з, — д е д 1‘ Шй-
амбы К е к с е г е н н щ ж у з ш е б а рл а й к а р а п . — С о л С ы м а й ы л
з э ц п н щ а тына О б е т 1 езеншен бершг ен б!р т о га н су бар
гой. Оны неге п а й д а л а н б а й с ы з д а р ?
— Ол к ам к о р л ы г ы ц ыз д ы 613 ем1р бойы умытпаймыз,
улы мэртебел1м. Б 1р а к ол т о г а н ны ц суы б1р з э ц п елден
артылмай, А р к а р л ы мен У ш т е б е ш с у л а н д ы р у г а зорг а
ж е т ш ж а т к а н ж о к п а , — дед1 Ке к се г ен сез г е а ра л а сы п.
— Т е р т у ы л д ы ц была йг ы кеп ру л ары А б д ы р а мен
К а р а у ц п р д щ а ц г а р ы н ж ай л а й д ы гой. Б 1зге т ог а н ды сол
ез ендерден а л г а н колайлы б ол а р ед1,— деп К е р 1мбай
у стемелей туст1.
Ши -а мб ы сэл шытынып, у н а т п а й к а л г а н т у р байкатты.
« К а р а й гер ездер1н... Ес1ктен юрмей ж а т ы п торге умтыла-
ды. Ен б 1р то га , момын ел деген Т е р т у ы л д ы ц 1степ тур-
ганы мынау. Б а с к а л а р ы не ж ан д ы кояды» деп о йл аг а н
1шшен. Б 1р а к ол с а й л а у а лд ы н д а ешюм ме н т у е жыртысып
ж а т к ы с ы келмед1.
— Каз1р иен-тег1н бос а гып ж а т к а н су ж о к кой. Т а у
е з е н д е р ш щ бэр! х а л д а й л а р д ы ц м е н ш т н д е . О л а р д ы ц
колында им п е р а то рд ы н ез1 мер б а с к а н к у ж а т 1 бар. Мен
ол занды б уз а а л м а ймы н гой,— дед1 л а ж с ы з а д а м д а й ек1
а ла к а н ы н ж а й ы п . — А л Б а р л ы к пен Т а р б а г а т а й д ы н тес1-
нен к ан ш а коные, к ы с т а у керек болс а, оны алып беруге
болады.
Б у д а н ары улык пен т 1ктесе б еру г е Т е р т у ы л к1С1лер1 де
бой т артып к а л г а н . Э ц п м е осымен а як т а л ы п, Кер1мбай
тобы к о ш т а с ы п ш ыг ы п кетт1. Енд1п кезек — К е р е й л е р д ш
е д 1. Т а р б а г а т а й е ц 1рше соцг ы ж ы л д ар ы келш коныстанып
ж а т к а н бу л ел т у ра л ы с ы р т т а й ест1ген! б о л м а с а, Ши-а мбы
эл 1 к о я н - к о л т ы к а р а л а с а к ойма г ан . К е з шд е буккл А л та й
а йма гы на н М а н ш ы н эскерш а л а с т а п куып шыккан,
м а ц ай ы нд а гы т о р г а у ы т т а р мен у р а н х а й л а р д ы ыгыстырып,
шу р а йл ы коныста рды уст1-уст1не ба сып а лып ж а т к а н бул
ж а у ы н г е р та йпа ту ра л ы а лы пк а ш т ы э ц п м е л е р кеп е д 1.
К а з а к р у л ар ы н ы ц 1шшдеп ец а с а у ы да, алг ан бетшен
к айтпайтын к ай с ар , к а ж ы р л ы с ы да — осы Керейлер деп
еститш. У л ы к т ы ц енд1 со л ард ы керг1С1 келд1.
Б 1р кезде естк а й к а р а а шылып, юлец б!р к ап тал шапан,
158
с а п т а ма етчк киген, б а с т а р ы н д а ж а б а с а лм а , б шк тебел1
ш о ш а к т ы м а к т а р ы бар, улкен б1р топ ю р т келе жат т ы.
Айт с а а й т к а н д а й , бэр! де к а п с а г а й 1р1 денел!, сом тул-
ралы, к ан да ры бетшен тепкен, бе л е к б т м д ! а д а м д а р екен...
Ши- а мб ы «орнымда отыра берсем бе, элде ж а н а г ы д а й
а лд а ры н а н ш ыг ы п а м а н д а с к а н ы м ж е н бе» деп а б ы р ж ы п ,
к о з р а л а к т а й б а с т а г а н . Б 1р а к дэл о с ы кезде бу л кутпеген
ж а г д а й болды. Э л п к ш л е р т а б а л д ы р ы к т а н аттап, кен
з а л д ы н о рт а т у сы н а т а м а н келд1 де, с э ж д е г е б а с койган-
дай, кьлемнщ у с тш е т е р т т а г а н д а п ж а т а - ж а т а кет1ст1. Т е к
б1р шетте ж а с ы о т ыз ды н ж у а н 1шш а р а л а п кеткен, узын
бойлы, к а р а с у р к ю рана он колын к еу де с ш е койып сэл
И1ЛД! де, ез орнында Т1К т у р ы п калды.
Э л дене ден ж у р е к с ш ш , к о б а л ж ы п отырран Ш и - а м б ы
нын а р к а с ы кещп с а л а берген. «Е, м ын а ла р ж е н - ж о с ы к т ы
б1лет1н ж у р т екен гой» деп разы боп калды. Т е к мына
б!р а д а м н ы н Т1зеа б у п л м е й , Т1К ту ры п к ал г а ны на таныр-
кап, енд!п ба р наз арын со г ан а у д а р ы п ед1.
— Мэ рт е бе л! т а кс ы р , к ол а с т ы н ыз г а к а р а й т ы н А б а к
К е р е й д 1н и п ж а к с ы л а р ы С1 3 Д1Н м а р х а б а т т ы куз ырыныз -
га келш т у р , — дед! э л п а д ам у л ы к т ы н бетше к айм ык па й
ту ра к ара п.
Д е м е ж а н о ны н с е з ш к о л м а - ко л к ы т а й ш а г а а уда рды .
Ол с о на у б!р кундер1 О т ын ш ы н ы н а с ы нд а керген Мам ыр-
б ек т 1 ж а з б а й танып, онын мынадай кесек М1нез 1не 1штей
СуЙС1Н1П отыр е д 1.
— Бшем. 0 з к у т т ы х а н а к уз ы р ы мд а К е р е й д 1н ру
б а с ы л а р ы н а н к ош а м е т к ерг ешме мен де к у а н ыш т ы м ы н , —
дед1 Ш и - а м б ы б о ла р - б о л м а с езу т а р т ы п . — Ал ез1щз К1'м
бо ла сы з ? С13 неге с е р 1к те р 1Н1 3 ден бел1Н1п, и 1лмей т у р с ы з?
— Мен — М а м ы р б е к т е ре м ш , мэртебел1 т а кс ыр . Мен
де е з 1н1з с ияк т ы а с ы л тект1 хан ту кымына нмын. .. Терен^н
сэл И1л ге н 1 — к а р а ш ы к а з а к т ы н же р г е б ас коюымен
б|рдей,— деп М а м ы р б е к те жымиып кулд1.
Бул кезде б у к т у с т ж а т к а н б а с к а к а з а к т а р да бас-
т арын кетер1п, э л д е б 1р мома ка н, мурит кеЙ1пке тус1п,
бейне н а м аз г а у й ы га н д а й к ол да ры н к ус ырып т у рг ан-ды.
Ши - а мбы «отырыныздар» дегендей иег 1мен буЙ1рде т у р
ган о ры н д ы к та р ды н у с к ад ы . Б ар л ы г ы ж а й г а с ы п б олг ан
кезде, к ай та д а н М а м ы р б е к к е б у р ы лг а н.
— С13 сонда А б ы л а й э ул ет шен т а р а й с ы з б а ? Элде
б а с к а х а н - с у л т а н д а р д ы н б 1р1нен б е ? — дед1 о г а н жылы
ШЬфаЙ б1ЛД1р1П.
— Д у р ы с айтас ыз , мэртебел1 таксыр. Мен Абылай
ханг а бес а т а д а н косыламын. ..
е з ше е к 1 к а н ди да т у сынып отыр. С о г а н б а йла ныс ты ка-
б ы л д а у г а да е ю ж ар ыл ып , б е л ек -б ел ек топ болып ендк
Б 1р тобын Ж а л б а г а й б а с т а с а , еюнгш тобын О т ын шы
б и д щ н е м е р е а , ж а с Ж1пт ШэЙ1 б а с т а п келген. Б у л т а рт ы с
н е п з ш е н Б а р л ы к та уы н б у ры н н ан мекендеген байыргы
ел мен кешн к е ш т келген ру ла р а р ас ы н д а секьлд!. Р у
а р а с ы н д а г ы ж!к ш е к а р а б е л ю к е з ш д е жер, к оныс да уы н ан
ба ст а л ы п, с а й л а у к а р с а н ы н д а тшт1 а с к ы н ып кетштк Мэм-
б е т т щ б а йыргы а у ы л д а р ы Ж а л б а г а й д ы ж а к т а с а , кешн
к е ш т келгендер Ш э ш н щ е те п не н у с т а п ж ур ге н Н о р т е
ла Ек! ж а к т ы н е г е с д а у ы кан да й к о м а к т ы болса, у л ы к к а
экелген с ы й- сия па тт а ры о д а н да к о м а к т ы р а к ед1... Д е м е
ж а н о ла р д ы н э р к ай с ы сы ны н Ш и - а м б ы г а а йтка н арыз-
ш аг ы м да р ын а у д а р а отырып, б«р нэрсеге катты к айр ан
калды. К у ш кеше, О т ы н ш ы н ы н асы кезшде б 1р т е б е н щ
б ас ы на н т а б ы л г а н а г а й ы н д а р д ы н а р а д а ж ы л е тпе й' жа тып,
б у л а й ш а Ж1к-Ж1кке б е л ш у ш к а н ш а а й л а с а да а к ы л ы на
с ыйдыра алмады.
Ши-амбы, эрине, б у п н е ш ю м г е сыр а л д ыр га н жок.
Б 1р а к о ны н 1штей Ж а л б а г а й д ы н к а н д ид а ту ра с ын жак -
тайтыны белпл1 едк Э л 1 131 суып улг ермег ен кешеп Бай-
Ж1пт к в т ер 1Л1с 1нде кол б а с т а г а н О тын шы эулетшен гер1
ук!‘р д а й л ы к к а Ж а л б а г а й д ы к о л а й керет1Н1 а йт па са да
тусш1кт1. М ы н а с а й л а у н а у к а н ын ы н б!р пайдасы, к а з а к
т ы н о с ы нд а гы терт т а б ын ын 1 Ш1-сыртын а йна г а са л га н-
дай айкын к е рс е т 1п б ерд 1. К 1м К1' мдермен эмпей, кгм к}м-
дерге к ыр б а й ? Б о л а ш а к д а у - ш а р д ы н кез! кайдан бас-
т а л а ды ? О с ы т у с т а бэр! де белпл! боп к ал га н.
А р а д а ек1 кун еткенде, еск! ж а м б ы л д ы н 1шшдеп кен
а ла н д а ж у р т з а р ы г а куткен с а й л а у д ы н ез! де етт1-ау
акыры. А л а н н ы н дэл т е р 1нде к ыз ыл ды -ж ас ыл д ы бул мен
к е м к е р т , эшекейлеп ж а с а г а н би1'к мшбе. К а р сы ж а к т а
к а з д а й Т131Л1П к а т а р т у р г а н х алык. Тэрт^п бойынша эр
ел ез ую'рдай, з э н п л е р 1н ездер1 с а й л а у г а ти1'с ед|. Д а у ы с
беруге сол е л д щ бу ры н г ы зэнг1, ел у б а с ы л ар ы, эр р у ды н
а к с а к а л д а р ы , билер1 к ат ы с а ды . О л уш1'н с а й л а у ш ы ла р -
д ын э рк айс ыс ы кезекпен о н аш а белме ге К1р!п, кандидат-
т а р д ы н аты ж а з ы л г а н кардон к аг аз д ы у р н а г а т а с т а у ы
керек. Б ыла й к а р а с а н , бэр1 дё кэд1мг1дей, бэр! де занды.
Т ек б]'р а йырма шылыг ы, д а у ы с к а тускен шарды санап,
н э т и ж е с1н сонынан ж а р ия л а йт ы н — Ши - а мбын ын ез1
ед1. 0 С1Л1, Цин империясында с а й л а у деген ж о к кой,
мунда бэр1 де т а г а й ы н д а у жолымен, бу йрыкпен шеш1‘лед1.
К а з а к т ы н да уы н а н к ут ыл у у шш, бу л ЭД1СТ1 ойлап т а уы п
ж у р г е н о с ын д а г ы у л ы к т а р д ы н ©31 болатын.
Д а у ы с беру с а л т а н ат ы мана, т э не р т е н ет ш едк Енд|,
мше, ту е а у а Е ж е н х а н г а карайтын казактын. а л г а ш к ы
ук1рдай, зэн.г1лер1 де б е л г ш боп калды. Ш и - а м б ы н ы н ез1
мшбег е к е т е р ш п , к о л ынд аг ы Т131МД1 б 1р - б 1рден оки б а с
т а га н . Тертуылдын, ук1рдайы — К е р 1мбай, Ж у м ы к т ы н
у ю р д а й ы — Ен,се, К е р е й д щ у юрда йы — М а м ы р б е к т ер е
т а л а с с ы з б 1р а у ы з д а н са йланыпты. А л М э м б е т к е келгенде
а й м а к эм1рш1С1 сэл б е г ел ш к ал ды. Ш э й ш щ ею да у ы сы
а р т ы к е д 1. Б 1р а к Ши- а мб ы онын, орнына Ж а л б а г а й д ы
атады. Д е г ен м е н Ш э й ш щ де к е щ л ш ж ы кп а й, оны ез руы-
на з э н п етш с а й л ад ы да:
— С е н эл 1 ж а с с ы н гой. А м а н д ы к б о л с а, келес! сай-
л а у д а Мэ м б е г пн , у ю р д а й ы сен б о л а с ы н , — деп а р к а с ы н а н
какты.
Ж а ц а д а н с а йл ан г а н терт у ю р д а й д ы н б а с ы н а Ши-
амбы е з колымен ман шын е ю м е т ш щ тет е н ше у к ы к т ы
ек1Л1 д е г ен д1 б 1л д 1ретш, т е б е с ш д е козалы кек тасы, ман-
да йы нд а алтын жшпен кестелеген б едене б е й н е а бар,
с эу кел е порымдас, а й ы р к а л п а к ки-пздк К о л д а р ы н а шл
с у йег шен ж ас а л ып , а ты-жендер1 ж а з ы л г а н а п п а к мер
устатты. .. А л а н д а тещздей т о л к ы г а н х алык. Э р т у с т а н
у р а н шак ырылып, е с ю ж а м б ы л д ы н 1шш а з а н - к а з а н е г п .
Енд1 алдын а ла д а йы нд а п к о йг ан з э н п , е л у б а с ы л а р д ы н
Т131М1 ж а р ия л а нд ы . Ж а ц а д а н с а й л а н г ан о т ыз да й зэн,Г1,
ж у з г е ж у ы к е л у б а с ы н ы н аты атал ып, олардын, колына
да, ж а н а г ы у ю р д а й д ы н мершен гер1 юнпрек, о дан г е р 1
к а р а па й ы м мер т арат ыл ды. Б ар куш — осы мерде. Ж а л -
пы, М а н ш ы н е ю м е т ш д е мер, т а н б а дегендер а й р ы к ш а
б а га л ан а д ы . М е р К1МН1Н к ол ынд а б о лс а, б и л ж сонда.
Ме р д е н а йрылу — м а н с а пт а н да ж у р д а й болу деген сез.
Ку н енкейе с а й л а у а я кт а л ып , к ы з ы к у ш ш ж и на л г а н
былайг ы ж у р т т а ра п , тек м а н с а п к а ш н г е н у юрда й, з э н п,
е л у б а с ы л а р гана кенсеге ю р т ж а т к а н - д ы . Б у п н кеш Ши-
амбы о л а р г а к он а к а с ы бермек б о л а ты н . Д э л осы сэтте
е с 1к а лдында э лд еюммен сейлесш, б е г е л щ ю р е п к ал г а н
Ш и - а м б ы н ын к ас ын а т у л ю т ым а кт ы , к а п т ал ш а п ан ы н ын
сыртынан о н ш а н т а й , д э н д е к у 1 мол кум1с К1се б у ын г ан
к а р т а н к а з а к кимелеп ж а к ы н д а й бердк Б у л Ж у м ы к 1шш-
д е п Ш о т ай ру ынын а т а к т ы байы К у л б а й деген к ю едк
©з руына к айтсем з эн г1 б ол а мын деп, осы жолы Ши-
амбы га 1шшде улкен кек а йг ыры бар, отыз да й ж ылк ыны
б| р-ак а йда п экелш етк!зген-Д1. Ш и - а м б ы кара басып
т'шмнен ш а т а с т ы ма, элде б а с к а л а р д ы н берг еш одан да
асып туст1 ме, э й т е у 1р с а й л а н г а н д а р д ы н 1шшен Ку л ба й -
дыц а т ы - ж е ш а т а у с ы з калды. Е н д 1, мшё, улыкпен ауыз-
б а - а у ы з се йл е с ш, е з Ы н к ан да й м а н с а п к а Ы н г е ш н естш
к а л м а к едк
— Т а кс ы р . . . та кс ыр! Ме н — кек айрырдыц и е а Ку л -
баймын р о й ... Сонымен, м аг а н тигеш не болды? Елге
К1м болдым деп б а р а й ы н ? — дед1 у л ы к т ы н а узынан ш ы к
к ан с е з д 1 к а г ы п алрысы келгендей к у л а г ы н тосып.
Ш и - а м б ы оны у мы т ы п к ал га н с е ю лд ь К а с ы н д а г ы а б е
Т1лмашы Д а б ы н т а й онын, с е з ш к ы т а й ш а г а а у д а рр ан да
рана, «апырай, осы к а з а к т а р - а й » дегендей к а б а г ы н
К1р ж и т т 1 де:
— Т а б у ш ы н ! 1— деп орнынан к оз г ал а бердь
— Не а йтты? Не дед1 мына к ю ? — деп К у л б а й ентелей
ту скен. Т 1л ма ш ынрайсыз данып, и ы р ы н к е т е р д 1 де:
— 031Н13 де е с т 1Д 1Н 1з р о й , «Та б у шын» деп турран жок,
па...— деген-д1.
О с ыны есту1 мун екен, К,улбай т 1л м а ш т ы н сез1н тугел
а йткыз бай , Ш и - а м б ы н ь щ сонынан ту ра ж у п р д ь С 1рэ,
ж а н а г ы «Та б у шын» деген сезд1 де кеп м ан с а пт ы н б 1р!
деп о й л а с а керек, у лы к ты к уып жет1п:
— Р а к м е т , т а к с ыр ! М а г а н сол « Т а б ы ш ы н» да жетедк
Бул ж а к с ы л ы г ы н ы з д ы ем1р1 у мы т па с п ын - а у . .. Енд1 Ж у -
мык ты н ж у а н д а р ы мен1мен с а н а с п а й к е р с ш ! — деп Ши-
а мб ын ы н т а р т ы н г ан ы н а к ар а м а й , колын алып с ш юл ей
берд1.
С о л бет1нде ол б у ю л елд1 д у р л 1к т1рген. А у ыл ы н а
б а р г а н сон мал айтып сойып, б 1раз ел шакырып, К1нл-
Г1 р 1м той ж а с а ды . М а н а й д а г ы ж у р т та: «ойбай, К у л б а й
т а б ы ш ы н боп к е л 1пт1» дес1П о дан а рма н д а ур ык тырып
экеткен. А г а й ы н д а р ы одан, шынында да, б 1ра з г а дей^н
ыг ысып журд1. Д у н и е д е о нда й мансап ж о к екеш кей1н
мэл1м б о лды гой... Келе- келе бул о ки г а ел а уз ында кул-
К1ге айналып, э л г 1 б а й к у с т ы н « К у л б а й т а б ыш ы н» деген
а т аг ы е л е - ел ге нш е к ал ма й ке т т 1.
Сейт1п, к а з а к х алк ын ек] а й р ы к жо л г а салып, шекара
б ойын да г ы елд1 катты д у р л 1кт 1рген 1884 ж ы л д ы н а ла-
сапыран, алкын ж аз ы о сыла й аяк талды. А л г а ш к ы с а й л а у
т а ла й ш о н ж а р д ы н колын м ан с а п к а ж е т к 131п, М а н ш ы н
т е р е л е р ш щ кора сын малг а, к а л т а с ы н пулг а толтырды.
Б 1р а к т а г д ы р т а у к ы м е т 1 мунымен т о к т а г а н жок. Бул тек
алые та, а за пты с а п а р д ы н басы, тогыз ж о л д ы н то раб ы
гана бо ла тын. 0 м1р д щ к уз - к и я с ы д а , ерд1Н ер! гана
шыдайтын та р жол, т а й г а к кешу! де эл! а лда ж а т ы р едк
ТАГДЫР т а л к .ы с ы
184
ды да, не б о л м ас а Цин динас тиясын кулатып, б у р а у да ры
прометейдей бэ рш т а с - т а л к а н е т т б уз ы п шырады.
М а н а д а н бер1 Л и - ш а н с ы н н ы н э н п м е с ш к а л т ж 1бермей
тындап отырран Д е м е ж а н кеп ж а й ра к а н ы к к а н д а й б о л
ды. Айтып о т ы р с а , бул гасшщ де ез кайрысы ез ше ж е т т
ж а т ы р екен. Ол б у ю л х ан ь у л т ы н ы н ж о р ы н ж о к т а п,
сонын жа р ры с ы на т у с т отыр. Т а у д а буры м е д р е с е , ой-
дары е п з д щ муЙ131 сы рк ыра й д ы . К а ты н мен к атын к е р к с е ,
э р ка й сы с ы ез к а а р е т ш айтып ж ы л а йт ы н ы с е ю л д 1, е к е у шде
б 1р о р т а к куй б а р. Цин е ю м е т ш щ т у с ы н д а б у ю л е л д щ
то кс ан бес процентш у с т а п отырран х ан ь у лтын ын ж а г -
дайы э лп нд е й б олра н да, к ор а л ы к ойдын б 1р ше т ш д е
ж у с а ра н б 1р шеюм е ш ю - л а к т а й к е рш е т ш к а з а к к а не
сорым?! Д е м е ж а н осы ойын Л и - ш а н с ы н н а н да б у п п
к ал а алмады.
— ©з х а л к ь щ ы з д ы н а ртта к а л г а н ы жанра б а т а д ы
д емесещз , х ан ь у лты дзл каз1р к ур ып кетеЙ1н деп т у р
ган ж о к кой. М у н д а й кеп х а л ы к е ш ю м н щ к е шр д е п н ен
ете коймас. . . Ал б 1з д щ ж ай ы м ы з не б ола ды? Цин дина-
стиясы к ул ап , ек1мет езгергендей болс а, б1здщ к а з а к к а
тиет1Н жещлд1к бар м а ? — дед! у с т а з ы н ы н ж у з ш е жымия
к ар а п отырып.
— К а з а к к а кай е ю м е т т у с ы нд а да ж е ц ш емес, эрине.
Х а л ы к негурлым юш1 бо лг а н сайын, о нын у ай ы м ы со-
г урлым улкен б о л а д ы , — дед1 Л и - ш а н с ы н . — Цин ек1мет1
к у л а с а , к а з а к , ен бастысы, х а л д а й л а р д ы н у с т е м д т н е н
к у т ы л ад ы . Б у л аз о л ж а ма? Д е м е к , а з бен 61з д 1н к арс ы
ку р е с е т ш ж а у ы м ы з о ртак . Ол — Цин дин ас ти ясы.
Д е м е ж а н 1штен тына курсшд!.
— И м п е р ат ор с а р а й ы на б 1з д щ к ол ымыз ж е т е коймас.
Б 1р а к Ш и х а л д а й мен Б а х а л д а й л ы к болармыз. . . Ш 1рк 1н,
с о л ар д ын кек1рейген с а с ы к к е у д е с 1не М1Н1П отырып, басын-
д а г ы а йдарын т у т а м д а п ту рып к е с т а лс ам, бул ж а л г а н д а
арма ным б о лм а с ед1...
Осы мезетте с ы р т к ы ес1к ашылып, дэл1зге б 1реу енген-
дей болган. Кеп кеш1кпей б у л а р о тырга н а уы з б ел ме ге
колында себетке са л ып к е т е р т а лг ан б1рденес1 бар, б1р
к а р т а н кытай К1рд1. Б а с ы н д а к ол да н т о кы г а н к ам ыс
к а л па к, у с т ш д е е т е п н с ырт ын а с а лг а н кенетоз кейлек,
аяг ын да ш уб ер е к шокай. . . Шиден т о к ы г ан желпу1Ш1 мен
темек1 до рб ас ын б ел ше б а йла п алыпты. Б у к 1л тур элпет1-
нен-ак ене бойы кун а с т ы нда жур1п, мей1здей катып
ка л г ан кытай ш а р у а с ы екен1 б 1рден а н г а р ы л ы п тур. Кол-
ындагы ек1 себетт1 б о с а г а г а койды д а , уй иес 1не тэж1М
ет1п:
185
— ШансьГц, а з д е к о н а к бар екен р о й . Мен б!р айна-
лып келейш, — деп к а й т а д а н ш ы р ы п кетуге ы нг ай л ан г ан .
Б 1р а к Л и - ш а н с ы н оны ж 1б ермедк Орнына н турып
барып, з ор л ар а нд а й у ст е л г е экелш отыррызды. ©31 эрюм-
нен ж э б 1р к о р т , эбден зэтте б олг ан а д а м сеюлдй Осында
б а с а - к е к т е п к елге шне ы иг а й с ыз д а н г а нд а й, т е р д е о т ы р
ган Д е м е ж а н г а э л с ш - э л 1 шле беред1. Со ны сезген Ли-
шансын:
— О з б у л ю с ще н к ысылма ныз. Бул о с ы н д а гы к а з а к
ж у р т ы н ы н мырза сы, менщ досым, эр 1 шэюрт1м Д е м е ж а н
деген Ж 1Г1Т... А л мына к ю — Ж а н ш у л и , менщ А н ь х о й л ы к
ж е р л е а м , — деп екеуш т а ны с т ы р а ба стад ы.
Ж а н енд! к ыс ы л г аны н койып, кытай т ш н ж а к с ы
б ше т ш Ж1Г1ТТ1 1 шт а р т ка нда й, Д е м е ж а н м е н ш у шр к е л е с ш
кеттк 1шю елкеден келгенше т о р т - б е с - а к жыл болыпты.
А н ь х о й л ы к ш а р у а л а р д ы н кезект! б!р т о лк у ы н а катысты
деген ж е л еу ме н осы ж а к к а тобымен жер а уда рг а н. ..
К а с ы н д а эйел1, 1Н1С1 ж э не ерже т к е н улы б а р . . К , а л а сыр-
т ы нд а г ы к а р а с у л а р д ы н б 1ршде е ю - у ш ж ы лд а н бер1 эр
ТурЛ 1 К0К0Н1С ОС1Р1П, 0Н1М1Н СЭТЫП, ЖЭН баГЫП ЖуреД!
екен. Биыл сол м анай элдеб1р у йг ыр помещигше к а ра п
к ет 1пт1 де, ол жерден е н д 1 кош деп ж а т к а н коршедй 031-
н щ сол жар дайын Л и - ш а н с ы н г а х а б а р л а п , а к ы л д а с а кел
ген бет1 екен.
Ш а р у а осы ж а й л а р д ы а с ы к п а й б а ян д а п отырды да,
кенет элдене е с ш е т у ск енде й орнынан у шып ту рег ел дк
— К е н п р щ 1здер... Умытып к е т т п ш гой. Шан с ын,
менщ с*1зге экелген а з ы н - а у л а к с а у к а т ы м бар. Биылгы
ж ы л д ы н ж а н а ©шм1 гой, а у ы з тищ^здер,— деп мана
б о с а г а ж а к к а к ойып кеткен ею себетт1 бер! т а ма н алып
келд1 де, э л п л е р д щ 1шшен помидор, кияр, бейсай мен
ж у с а й , т а г ы б 1рнеше энг елек к а у ы н д ар д ы шы г а ра б а с
тады.
— Ж а н , д о ст ым - а у , сен меш мул де байытып таста-
д ы н гой. М у н ы н бэрш маган к а л д ы р м а й - а к ж ар ы м - жа р -
тысын б а за рр а а па рып с а т с а н б олма й м а ? — деп уй иес!
к а л б а л а к т а п калды.
— Биыл он1м ж а м а н емес. Шетшен ж а б ы л ып сатып
та жатырмыз. .. М ы н а у а з г е экелген дэм гой, — деген
Ж а н н ы ц ©31 де мэз-мейрам.
— М ше , к ор д щ бе, б 1з д щ ш а р у а л а р кандай, э ? — дед1
Л и - ш а н с ы н енд1 Д е м е ж а н г а б у р ы л ы п . — Б у ю л империяны
асырап о тыр г а н — осы ш а р у а л а р гой. Б 1з кейде сонын
да к а д 1рш б1лмейм!3-ау... Ал кэне, мына к ау ынна н жемей-
186
м 13 б е ? — деп жанагы энгелектердщ б*р1Н пыша кпе н
Т1ле б а стады.
Э н г е л е п б а л д а й т э т п , эр» с а п - с а л к ы н екен. А у з ы н а
с а л с а н т 1л 1н д 1 у т р е д к И км д е керемет, ж у п а р д а й анкып
б у ю л б е л м е ш алып кеттк
— Б у л е л к е н щ то пы ра гы т а м а ш а гой. Не ексен сол
ш ы г а д ы , — дед1 Ж а н мына окымысты а д а м д а р д ы н ез
кауынын ту нл рк ене сог ып ж а т к а н ы н а б а л а д а й куанып.
— Ол жерден к е ш с е щз , енд1 к ай д а б а р а т ы н ойыныз
б а р ? — дед! Д е м е ж а н к а у ы н н ы н та гы б!р т ш м ш е кол
созып ж а т ы п.
— Б 1лмей ту рмын. Б ул ж а к т а же р кеп кой... Б 1р а к
б э р щ щ де иес! бар. Э л д е к ал а т е щ р е п н д е п помещиктер-
д щ б 1рше ж а л д а н а м ы з ба... Б а с ым ыз к а т ып тур...
Осы сэ т те Д е м е ж а н н ы н ба сы на 61'р ой келе к алды да,
Ж а н г а мынадай у сыныс айтты:
— М ы н а Л и - ш а н с ы н бклед!, мен б ылт ырд а н бер1 кыр-
дан ж а н а з эш м к е са лд ы р ы п ж ат ыр м ы н. Ж е р ж а г ы жете-
Д1, су да т а п ш ы л ы к етпейдк.. Ег ер а л ы с с ын б а с а н ы з , сол
же р ге барып, б а у - б а к ш а е а р у г е к а л а й с ы з ? Куш-кел1к,
же р -с у бэр! менен. Тек ш ы кк а н ен1мнен 613Д1 де к ур тас-
т а м а с а н ы з болганы.
Кутпег ен у с ы н ы с к а Ж а н не а йтар ын б1лмей, ж а у -
т а нда п Л и - ш а н с ы н г а к а р а й берген.
— М ше , т а б ы л г а н акыл. . . Ж а н , сен1 б у п н бу л ж а к к а
к уд а й он ба ст ап келген е к е н , — дед! Л и - ш а н с ы н оны б!р-
ден костап.
— Ол кай же р д е ? К а л а д а н тым к а ш ы к емес пе?
— О н ш а л ы к к а ш ы к емес. К а л а д а н у з а с а отыз ша-
кырымдай б о л а р , — дед1 Д е м е ж а н . — ©з де рще уй салып
а лу г а к емектесемш. Ал а л г а н ен1мдер1нд1 б а з а р г а э к е л т
с а т а м десендер, а т - а р б а т а у ы п берейш. . . Эйтпесе, кек-
ен1с, к а у ы н - к а р б ы з дег ен щ к а з а к уш1н женс1к ас, ол-
арынды еп’с б а с ы н а н - а к т а ла п экету! мумк1Н.
— О йл а на й ы н . Эйел1ммен, Ы м м е н а кылда са йын. ..
— Ой л а на т ы н ештене ж ок , кел1с1м1НД1 бере бе р , —
дед» Л и - ш а н с ы н энг1меге а р а л а с ы п . — Д е м е ж а н с е н щ
б а к ш а н н ы н ен1М1не к ар а п о тыр г а н К1С1 емес. Тек кузд^н
куш б а л а - ш а г а с ы н к а у ы н - к а р б ы з г а тойдырып, к а з а к
а га йы н д а р ды кекен! ске дэн1кт!рсен жет1п ж а т ы р , — деп
р а к а т т а н а кул1п алды.
Ж а н же л ке сш касып, аз ойланып отырды да:
— Егер, Ш а н с ы н да солай у йг ар ы п т у р с а , не 1стей-
М13, б а р а мы з д а , — дед! а кы р ы кенген рай та ны т ы п , —
187
Б^рак биылгы ©Н1МД1 с а у д а л а п , жиып- терш а лг а нш а ,
мурсат бер еа з.
— Ж а р а й д ы . Тек эбден дайын болран к е з Ы з д е мына
Л и - ш а н с ы н г а к у л а к к а г ы с етсе щз , ©31м кел1к Ж1б ер т,
кеплрш а л а м , — дед1 Д е м е ж а н . — К е к е ш с т е н б а с к а , тал-
терек, б а у е а р у г е ка л а йс ы з .
— Ол колдан келед1...
— О н д а Т1ПТ1 ж ак с ы. Мен б о л а ш а к з эшмкемнщ
т е щ р е п н е к у н д ж жерден к ер ш ш т у р а т ы н зэул1м теректер,
эр а л у а н жем1с арашын е п р с е м деген ойым бар.
Со ным е н ею ж а к у э д е б а йла с ып, кол алысты. Д е м е ж а н
к ар а па й ы м кытай а д ам да ры ме н кош айтысып далара
ш ы к к а н д а , кун юип б ес ш г е т а ма н енкешп к ал г а н едк
II
190
Ы бы р а й б а й б а т ш а деп те атайды. . . Ал мына ю а , — дед1
к асындары бшк к а б а к , к у с т у м с ы к т а у келген, сэлдел1
а дамды н у с к а п . — К, аламызга т а я у д а келген, исламият-
т ын адал кулы, эр1 н а с и х а т шы сы , б1р се з бе н а й т к а нд а ,
б1здщ ж а н а шр{м13 — Ешен-Сейгг д а м о л л а .
Р а м а з а н ба й сол у рдюпен Д е м е ж а н мен Б а б а л ы к т ы н
да К1м екешн с е р ж т е р ш е айтып шыкты. Ж э н е бул ек1
К1С1Н1Н де Д е м е ж а н д ы сырттай б!летшш, тшт1 б 1р к еру ге
к ум а р болып ж ур г е н ш, б у п н о нт а йл ы сэтт1 па йда ланып,
эдеЙ1 е р т т келгенш д е с ез а ра с ын а кыстырып Ж1берд1.
Б а б а л ы к к а л а салтымен он колын к е у д е а н е койып:
— Ал, к у р м е г п к о н а к т а р , уйг е к!р!н!здер!-— деп жат-
ка н да , к а к п а д а н т а г ы ек1 а да м к ершдк
Бул келген — Ш э у е ш е к т е п с а у д а г е р л е р к а у ы мы н ы н
ба гы н а т ы н б а с ш ы с ы Хас ен а к с а к а л деген к ю едь А к с а к а л
деген а т а к бул а р а д а онын к арт тыг ына к а р а п койыл-
маг а н. Бул К1С1Н1Н л а у а з ы м ы солай. Э йт пе с е ж а с ы тым
улкен емес, у з а с а е л у д щ 1Ш1нде гана. Р о с с и я д а н келген
т а т ар , езбек, орыс с а у д а г е р л е р ш осы а к с а к а л д а р бас-
к ар а д ы да, сол а р к ы л ы орыс к онсу лына б а г ын ад ы . Б урын
бу л кызметт1 Т а у ж а н Ж у р т б а й у л ы деген К1С1 жеке ат-
к ары п келген ед1. К е й 1н ол о рнынан туст! де, жыл сайын
молая б а с т а г а н с а у д а г е р л е р ж у р т ш ы л ы г ы н Т а с к о ж а
И ш а н мен осы Хас ен а к с а к а л б ел ш б а с к а р а т ы н болды...
Хасен ш а р г а бойлы, к е з 1 ш у н 1рейген, шик1л сары К1С1
екен. Кеш1ккен1не к а й т а - к а й т а кеш1р1м с у р а п , т у рг ан -
д а рг а ж а г а л а й кол берш жатт ы.
Кон-актар уйге ю р т , т ер а лд ы н й т есе лг ен кепш1к-
керпелерге ж а й г а с т ы . Кеш1кпей о р т а г а де н г ел е к устел
койылып, кымыз к у й ы л а б а с т а г а н . Бул ж е р д е п э н п м е
непз1нен с а у д а тен1репнде, б а з а р д ы н а р з а н- кы мб ат ы ,
мал б а г а с ы жен1нде айтылып ж ат ы р . К у м 1с к о ры н ы н
а за юы н а б айла н ыс ты ж а к ы н д а кум1с а к ш а н ы н орнына
мыскал деген ж а н а а к ш а ( жи ыр ма тиын — бхр мыс ка л )
ш ыг а ды екен. Со л т у р а л ы да б 1раз с е з болды.
Бул отырыс та сез т 1з п н ш у с т а п, энг!мен1 ерб1Т1п
отырган — Р а м а з а н Ш э шш е в . Бул кунде к ы р ык т ын ж у а н
1Ш1н а ра л а п, акбертелен1п, сем1рш а лг ан ба й с а у д а г е р
бук1л т у р - т у л г а , с ей ле у м э н ер ш щ ез1мен- ак ш а р у а с ы
шалкып, т а с ы ерге д о м а ла п т у р г а н а д а м н ы н калпын
танытады. О сы д а н ек1 жыл б у рын Р ос с и я с а у д а с ы н шет
елде к а н а т ж а й д ы р г а н ы уш!н, о с ында г ы б1рнеше т а та р ,
езбек кепес тешне « Ро сс и ян ы н к у р м е г п а за ма ты » деген
а т а к бер1лген. С о н ы н б1р1 — осы Р а м а з а н бай. А з д а г а н
т а та р акцент1мен бу л да к а з а к ш а т а з а сейлейдй К е р ш ы е с
ею п а т ш а л ы к — Ресей мен К ы та й д а нендей ж а н а л ы к т а р
болып ж а т к а н ы н кезбен керш, колмен у с т а г а н д а й са йра п
б 1л 1п тур. Э а р е с е с а у д а ж он ш е келгенде устшен су то пл -
мес ж о р г а д а й т а й п а л ып кетедк Ол у шш т 1 р ш ш к т щ т1ре-
п — с а у д а . О д а н б а с к а ду ние а с т ы - у с т ш е келш а уда ры -
лып т у с с е де бэр1б1р сиякты.
Р а м а з а н енд1 б 1р а у ы к О р т а А з ия калаларынын. Р ос сия
и е л т н е б1ржола ©туше ба йла ныс ты, сонг ы ж ы лд ар ы
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н г а К,окан, Хиуа, С а м а р к а н т , М ар г у л ан -
нан келетш с а у д а к е р у е нш щ а за йг анын, мунын, ез1 жер-
Г1Л1КТ1 к а с т и ел е р шщ емш- ерюн кес1луше кен жол аш-
канын кыбы к ан а отырып э н п м е л е дк К,аз1р к а з а к да л а-
сында улкен с а у д а о рт а л ыг ы н а айналып о т ыр г а н Коянды
ж э р м е н к е с 1 де соз бо лма й к ал г а н жок . Тек е ю ел а р а с ын а
жур1п т у р а т ы н с а у д а г е р л е р г е М а н ш ы н еюмет1 т а мо ж н а
с а л ыг ын тым ауырлатщп Ж1бер1пт1. О т ы р г а н д а р соны
б 1раз Т1лге тиек ет1ст1.
О к т а - т е к т е ж а с мырза Ы б ы р а й да созге а рал а сып
кояды. ©31 ете к а з а г у а р , кыр е л ш щ с а лт - са на с ы н ж ак с ы
б1лет1н Ж1Г1Т сиякты. Д э л мына Шэн1шевтердей болма-
ганымен, онын Да Омб ы, Се м е й, Ш эу е ше к , К у л ж а арасын
кос ып ж а т к а н 1р 1 с а у д а г е р эулет1нен екен1 кор1Н1п тур.
Екеу1 о н а ш а к а л г а н б 1р э редште Д е м е ж а н онын аргы
тег1н, Ш э у е ш е к к е к аш а н ж э не к ал ай келш о рн а л ас к а н ын
с у р а с т ы р г ан . С о н д а г ы Ы б ы р а й д ы н ж а у а б ы н а н к ы с к а ш а
у к к а н ы мынау болды.
Эрине, б у л а р д ы н да т у п - т в р к Ы К а з а н д а жатыр.
А р г ы а т а с ы Р а б д у л ж а п п а р да о р т а ш а дэулет1 бар, сауда-
мен коз1 ш ы кк а н а д а м екен. Т а т а р л а р о р ы с к а ерте кара-
ран, А к п а т ш а н ы н п э рм ан ында г ы ел гой. Осыдан кырык
ж ы лд а й бу рын орыс-тур1к сог ыс ы кез1нде Р а б д у л ж а п п а р -
д ы н ж а л г ы з улы М у з а п п а р д ы с о л д а т к а а лу к а у ш туа-
ды. Кез1 а шы к , су нр ы л а эке ж а л г ы з ба ла сы н квпе- кершеу
ел1мге а й д а г ы с ы келмейд1 де, к а л т а с ы н к а р ж ы г а тол-
тырып, к а з а к д а л а с ы н а ж ыл ы ст а ты п Ж1беред1... Со да н, не
керек, М у з а п п а р ж ай с а у д а ж а с а г а н боп, ел 1шпмен
ж ы л ж и - ж ы л ж и , Семей к ал а с ы н а н б1р-ак ш ы га ды гой.
М у н д а келген с о н да к ар а п жа т п а й ды, б1рден кэс1п 1с-
т еу г е ю р ю е д ь А т а КЭС161 — с а у д а . Ол б а р л ы к жерде
керек. Ж е р ш а р ын ы н кай тукп1р1не б а р с а н да с а у д ас ы з
©м1р жок. С а у д а у лтты да, жерд! де т а нд а ма й д ы . С а у д а
нын квзш танитын М у з а п п а р а й н а л а с ы б 1рнеше ж ыл д ы н
1Ш1нде-ак к а т а р г а кос ылып кетед1. С е й т 1п ж у р г е н д е айы
онынан туып, а т а к т ы орыс капиталис1 С а в в а М о р о з о в т ы н
с а у д а с ы н жург1зет1н а д а м д а р м е н у шыра сып калады. А р а
да кеп у а к ы т етпей, б у л да сол компанияга юре дк Орта-
л ы р ы О м б ы да н б а с та л а т ы н с а у д а капиталынын, б у й д а с ын
у стап, бук1л к а з а к д а л а с ы н шарлайды. Келе- келе С а в в а
М о р о з ов т ы н к ап итал ын а к а з а к д а л а с ы да т а р л ы к етш,
енд1 онын б 1р у шы Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а етедй Алтай,
Ур1мж 1, К у л ж а к а л а л а р ы н камтиды... Бул ж ы л д а р 1шш-
де М у з а п п а р д ы н ез1 де эбден коттанып, байып а лган- ды.
Б е р т н д е М о р о з о в капиталынан б е л ш п ш ы р ы п , ез с а у д а -
сын дербес ж у р п з е т ш куйге жетедк
М у з а п п а р о сыдан у ш- т е р т жыл бурын С ем ей д е к ай т ы с
болыпты. А р т ы н д а т е р т б1рдей ул калран. Е н у лк еш
Ы с к а к екен. Каз1р Ы с к а к бай атанып ж ур ге н Ж1пттщ
ж а с ы о т ыз га ж а н а шшген. Экеден к ал г а н мол д э у л е т т щ
Т13ПН1 сол Ы с к а к т ы н к олында. Бул да — ж а н а г ы «Рос-
сиянын к у р м е г п а з а ма т ы» деген ж о г а р ы а т а к т ы алган-
д а р д ы н б 1р 1. С а у д а н ы н б1р у шы С емей — З а й с а н д а , екшнн
у ш ы Ур 1мж 1 — К, улжа да жатыр. .. Ал Ы б ы р а й г а к ара й-
тыны — тек Ш э у е ш е к т е п б!р гай'а т а р м а г ы екен. С о н ы н
ез1 ушы- киыр ы жок, к ыр у а р ду ние к ершедк 0з1нен кеЙ1нг1
уйелмел1-суйелмел1 ек1 Ш1С1 С ем ей де шешелер1Н1н колында.
Ы б ы р а й д ы н ез1 ж и ы р м а г а ж а н а ш ы к к ан б о зб а л а дейтш
емес, с а у д а н ы н кыры- сырына с у д а й агып ту р. Ш э у еш е к -
тен ж а н а к о р а - ж а й салдырып, б1рнеше жерден с а у д а
ду ке нд е рш а ш к ы з а б а с т аг а н . Туб1 Т а р б а г а т а й е л ке с ш е
б1ржола орын тебет1н ойы бар. К а з а к о р т ас ын ан зэЙ1мке
салдырып, т е р т т у л ж мал у ста п, б1р жары е г ш ш ш к п е н
а йна л ысуд ан да кет эр1 емес сек1лд1. К ы р ел1мен коян
к ол тык а р а л а с у у ш ш , к а л а г а т а я у к он ыс т а нг а н Те р т у ыл
1Ш1н колайлы керш, Д е м е ж а н м е н ж у з д е с ш , т а ны ск ыс ы
келет1н себеб! сол екен. К а з 1р кыр к а з а г ы н ы н 1Ш1нде
у лы к к а да, х а л ы к к а да беделд1, ен а быройлы а з а м а т —
Д е м е ж а н дегенд1 сыртынан кеп ест1пт1. Ж а с Ж1пт осы
ж а й л а р д ы т а р а т ы п айтып келд1 де, Д е м е ж а н г а бурылып:
— Д у н и е д е к ан г а т а рт па йт ы н ешк1м ж ок . Мен мына
Р а м а з а н абзи сеюлд1 т а з а т а т а р емесп1н. Бойымда аз-
да г ан к а з а к т ы н да каны а р а л а с ы п ж ур . А р г ы э ж е л е р 1-
М13Д1Н б 1р 1 — к а з а к кы з ы , — дед1 куле Т1Л к а т ы п . — С о н
дыктан да болар, кек ж а й л а у д ы , ж у й р ж а т т а р д ы керсем,
делебем козып т у р а д ы. Егер к ар с ы б о л м а с а н ы з д а р ,
н аг ашы ж у р т к а ж а н а с а ж ур с е м деген ойым бар.
Д е м е ж а н онын бул с е з ш у на ты п калды. Ыбы ра й
б ылайгы кеп с а у д а г е р г е у к с ам а й т ын , ер кен!лд1, а д а м г а
ж уг ы с ып т у ратын , ж а й с а н Ж1пт б ола тын тур1 бар. Ол да
эз1лдей ж а у а п кайтарды.
— К е л 1Н13, к у ш а г ы м ы з а шы к. Б1зд1н елде жиендерг е
7 К. Жумалиов 193
жол бос к,ой,— деп сэл ойл ан ып к а л ды д а : — Ы з д щ к аз ак -
та: «жиен ел болмас, ж е л к е а с бо лма с» деген де сез бар.
Б 1р а к жиен неге ел болмасын, малы б о л с а, ж е л к е неге ас
бо лма сын ж а л ы болса... Д э л а з д е й к а л т а л ы ж ие н нщ
о р т а м ы зг а келушен зиян т а р т а к ой м ас п ы з , — деп отыр-
г ан да рд ы д у к у л д 1рген.
Б у л э н п м е г е Р а м а з а н бай да к е щл а у д а р ы п , ез т ара -
пынан к о ш а м е т - к о ш т а у сез к ыс тырып ж ат ы р.
— Ы бы р а й , мен с а г а н а йтпадым ба... « Д е м е ж а н
мыр за ны н е теп нен у с т а с а н кор б о лма йсын» дсг ешм
к айд а. Д е м е ж а н д а — каз1р ез елщ о т ы р ы к ш ы л ы к к а
уйретем деп, е п н е пп , з эшмке са лд ы р ы п ж а т к а н к\с\. Енд1
оган сен к е л т косылсан, е к е у ле р щ ек1 ж а к т а п Те рт у ыл ды
б 1раз к ы р га а с ыр а с ын да р.
Бул Э31ЛД1Н а с т а р ы н д а ептеп к а г ы т к а н э ж у а да ж о к
емес ед1. Б 1р а к оны Д е м е ж а н бул жолы елемеген болды.
Ы б ы р а й г а деген ж а н а г ы шти п а ты н б уз ба й:
— Егер кыр е л щ щ т у рмысымен ж а к ы н ы р а к т а ныскы-
ныз келсе, б 1з д щ а уыл г а к о н а к к а келвдз. К а з 1р ж а й л а у -
дын наг ыз к ыз ып т у р г а н кезк А т к а мшш, кымыз ш т
дегендей, б1раз кун бой ж а з ы п ка йт а сы з . К а л а д а г ы
ш а р у а л а р ы м б 1тсе, мен де бегелмей к а й т к а л ы отырмын, —
дед1.
Ы бы ра й б у л у с ы н ы с к а Т1ПТ1 к ул ап туст1:
— Р а к м е т , Д е м е ж а н эпенд1. Б ул к а л а д а менщ таныс-
т а ры м аз гой. 1гшм пысып, бек к а п ал а н ы п жур ед1м.
К у д а й к о с с а , С13Д1Н а рт ыны з д а н 1л е - ш а л а мен де ж а й л а у -
га б а рып к а л а р м ы н , — дед1 к у л ш ы н а бел байлап.
Элден у а к ы т т а к о н а к т а р д ы н а лд ын а уйеме т а б а к ет
келд1. Б а б а л ы к т а б а к т ы н у с т 1ндеп койд ын басын юмге
к а р а т с а м екен дегендей сэл ю д 1р т к ал ды да, мыналар-
д ы ц 1шшде к а л т а с ы к а л ы ны о с ы - а у деп, т у м с ы к ж а г ын
Р а м а з а н б а й г а к ар а й б а гы т т а г а н . Ол б а с у с т а у д ы н
м а ш а к а т ы н а н к а ш т ы ма, Д е м е ж а н г а т а ма н сыргытты.
— Мен е а р г е н а у ы л д ы н б а ла с ы с ы з гой, а з алыныз.
— Ж о к , б 1р а т а н ь щ улы, эр! курметт1 конаксыз. С13
у с т а н ы з басты.
— О нд а мына Х ас ен а к с а к а л у с т а сы н.
— Ж о к , с 13 ашаныз...
К о н а к т а р д ы н еш к ай с ыс ы кол соза коймай, сыпайы-
л ы к са лты тым у з а к к а созылып б а ра ж а т к а н сон, Д е м е
ж а н басты бе л е к т а р е л к а г а салды да, м ан ад а н бер! сезг е
а р а л а с п а й унс13 м у л п п о тырга н сэлдел1 К1С1Н1Н алдына
койды:
— М е нщ ше , б а с у с т а й т ын жол — осы ю с ш ш . Б э л к 1м,
194
б а с к а л а р д а н ж а с ы К1нп бо ла р. Б 1р а к жолы улкен, окуы
улкен... Б ас ты Е ш е н - С е ж т д а м о л л а у с т а с ын.
Оны ©зге к о н а к т а р да кос тап кетть
— Иэ, а йт п а к ш ы со лай екен-ау.
— Слз т а у ы п к е г п щ з , — де с ш ж ат ы р .
Е ш е н - С е ш т коп б элденген жо к . Колын жа й ып кыс-
к а ш а д у г а к айырд ы д а , та ла й ба ст ы кершеулеп тоселген
адамнын, калпымен, бьлепн сыбанып, 1ске м р ю п кетти
А с у с т ш д е Р а м а з а н бай уй иес1 Б а б а л ы к к а е з ш щ
ризашылыгын айтып отырды. Б е с - ал т ы ж ылд а й к олында
ж у м ы с 1стеген1‘н, сол у а к ы т 1шшде к ылдай к ия на т керме-
генш, ез 1сше а д а л , ты н г ыл ык т ы екешн еске алды.
— Мен бу л Ж1ПГП т у г а н Ш1мдей ж а к с ы керш к е г п м , —
дед1 а гынан ж а р ы л ы п. — 031 а д а л б о лг ан сон,, мен де
б уд а н ештен,еш б уг ш к а л г ам жок,. ©31м б1летш сауданын,
ж а й - ж а п с а р ы н б 1раз уйретт1м-ау д е й м 1н. М1не, сол е н б е п м
жанды, Б а б а л ы к ез а лд ын а о т а у т т п , кэс1п к ыла б а с т а д ы.
Т у б 1, к а з а к т а н ш ы к к а н тун,гыш с а у д аг е р осы Б а б а л ы к
б о ла тынына менщ титтей к у м э шм жок.
— Илайым, солай болсын.
— « Ж а к с ы д а н — ш а р а п а т » деген. С 1з д 1н б 1л г ен 1Н13-
д щ оннан б 1р 1 ж у к с а да, бу л Ж 1 п т же р д е к а л м а й д ы , —
дест1 о т ыр га нд а р .
Ал ды н а б а с кел1'п, ж у р т наз ары ез1не ауганд1К1 ме, кеш
бойы ж ы м - ж ыр т о тыр г а н Ешен-СеЙ1'т д а мо л л а д а н д а
т1л шыга ба ст а д ы.
— Д 1н - к ар ын да с к а ш а н д а б1р-б1р1не ж эр де м колын
созып, кайырым етерге керек. Ол — с е н щ м у с ы л м а н д ы к
борышын... М у н д а й г а д а л а г п к э с 1ресе С1здер сек1лд1 ж а т
ж у р т т ы н к олына к а р а п о тыр г а н ж а м а г а т к а е т е - мете
к а ж е т , — дед.1 у й д е п л е р г е ж а г а л а й кез салып.
С е з 1нщ а р а с ы н а К1таби л у г а т т а р д ы кеп К1р1с т 1р1п, аз-
дап ш аг а т а й , т а т а р Т1л д е р 1н а р а л а с т ы р г а н ы б о лм а са , бул
К1С1 де к а з а к ш а ж а т ы к сейлейд1 екен. С е з с ынайына
Ка ра га нд а , Ешен-СеЙ1т к а з а к к а ж ак ы н , К ы р ы мд а г ы
Ногай ж у р т ын ь щ а р ас ы н д а ескен кершедй Ж а с кез1нде
бул да элдеб1р себеппен к а з а к д а л а с ы н а кел1пт1 де, б1раз
жыл сонда м о л ла лы к курып, б а л а окытыпты. С о д а н п а т
ша ек1мет1 т а ра п ын а н к у д а л а у г а у ш ы р а й ма, ол ж аг ы н
т а ра т ы п а йтпады, осы бетке к он ыс а у д а р у г а т у р а к е л
ген. «Рылымды С т а м б у л д а т э ма м д а д ым » д е у ш е К а р а г а н
да, ез1Н1н о ку - т о к у ы да аз б о л м а у г а т и 1с. А л а й д а мунда
келгсл1 онын кад1р1н 61Л1П, хан кетерш ж а т к а н да ешк1м
ж о к кершед1. Б у л кунде Ш э у е ш е к т е п б 1рл 1- жа р меш1т-
Т1н Т13Г1Н1 квб1несе у йгыр, ез б ек х а р и л а р ы ны н к олында
7* 195
б олатын. О л а р шеттен келген муны к ак па йла п, орта-
л а р ын а ен пзбе й ж у р г е ш б ай к а л а д ы. С о д а н Шэ ш ше в т е й
а у к а т т ы а д а м д а р г а а р к а суйеп, каланын, тек т а т а р л а р
к о н ы с т а нг ан м а х а л л а л а р ы н д а г ана ез ыкпалын е т ю з т ,
бейтаныс ел 1шше енд1-енд1 еще б а с т а г а н ж а й ы ба р тэ-
р 1зд 1. ©з ем1р жол ын ту ге л к а з ып а й т п а са да, отырган-
д а р г а ш е т - ж а г а с ы н сезд1ргендей болды да, к е л е а б1р
с этте бетш Д е м е ж а н г а бурды.
— Д е м е ж а н мырза, а з к а з 1р ж а с б олс ан ыз да, б 1р
е л дщ ум1т куткен а за ма т ыс ыз . С!зд1 х а л ы к к а г ад а л а тт ы ,
дш м у с ы л м ан г а ж а н ы ашитын, к е ю р е п ояу, кез1 а ш ы к
Ж1пт деп, с ы рт ы цы з да н кеп естимш... М е н щ де а з г е
а йтатын ез илтимасым б а р , — деп е з ш щ б у п н эдеш кел
ген ш а р у а с ы н а кештк
Айтып от ыр г а ны Е ш е н - С е ш т т щ ез м у н ы нд а й к е р 1н-
ген!мен, онын, т у п - т е р к щ щ д е ж ал пы х а л ы к к а к атысты
ж а й л а р д ы н д а ж а т к а н ы а ны к едь Д 1н арбабынын, пайым-
д а у ы н ш а , О р т а А з и я д а г ы м у с ы л ма н кауымынын, басым
кепш1Л1п А к п а т ш а г а багынса, улкен б1р бел1Г1 Ежен-
ханнын, кол а стына к ар а п отыр. М у н д а г ы х а л ы к та аз
емес. Ш ы г ы с Т у р к 1ста нды ежелден мекендейт1н уйгыр-
л ар мен к а з а к т а р д а н б а с к а , с а у д а н ы к а с т еткен та та р,
ез бе к б а у ы р л а р да ж ы л сайын кебеЙ1п келед1. Д е м е к ез
Т1зпнщд1 б 1реуге б е р 1п, бетен б1р п а т ш а л ы к к а бодан б о л
ган екенещ, енд!п кунде эрк1м е з ш щ елд1пн са к тап ,
азып-тозып кетпеуд1ц камын о йл ау ы керек. Ол уипн эр
халыктын, у с т а н г а н д ш , 1Л1М-61Л1М1, соны у йрететш меш1т-
ме д р е с е с1 болуы шарт. Б у л а р с ы з э р к а н д а й к а у ы м к ар а н -
г ы л ы к к у р с а у ы н а н ш ы г а алмай, Д1ИС13 ж а б а й ы то б ырг а
айналмак. .. Эрине, к уик е р1с к ам ы у ш ш ш а р у а багып, мал
ес!рген де ж ак с ы. И м а м - а г з а м жол ымен с а у д а 1степ,
кэс1п кылган да ж а м а н емес. Б 1р а к халыктын, ар-иманы,
уждан-сеьчм1 ж е ш н д е еш к а р е к е т ж а с а м а й , кол кусырып
к ар ап отыру ж ол ма екен? Б у л т у ра л ы к а л а д а г ы кэс1п-
кой к а у ы м н ы ц , ел а га с ы ук1р дай л а рдын не ойлаг аны
б ар? Ал б о л а ш а к ел м удд ес ш, кепш!Л1кт1н, п' лепн ез
х ал кы на ж ан ы а ши тын Д е м е ж а н д а й а з а м а т т а р о йл амас а,
б1реулер сырттан кел1п б1рдене ж а с а п бере ме?!
Бул, шынында да, Демежаннын, б у рын ойына кел-
меген тосын нэрсе ед1. Капел1мде не ж а у а п к а йт а ра ры н
б1лмей бегел1п калды. Ж е р - с у , ер1'с-коныс 1здеп, халдай-
лармен алысып ж ур ге нд е , халыктын, с а у ат ы н ашып,
с э ж д е г е ж ы г у дегенд1 юм ойлап кер1пт1. ©31 ж ас ы н ан
к а л а д а ес1п, к ы т а й ш а окып кеткенд1к1 ме, бул ж а г ы на
Т1ПТ1 мэн берген емес-тк Енд! ойлап отыр са, эр халыктын,
196
Т1лш сындырып, с а у а т ы н а шу да керек екен... М ын а Ешен-
С е ш т т щ кейб1р сездер1 к е ш л г е конады. Шынында да
Д1НС13, а р- им а нс ыз ж у р т т ы н ж а б а й ы л а р д а н не айырма-
ш ы л ы р ы бар? А да мд ар ды н, к еюре к куыеы бос жа т п а й ,
к а л а й д а б 1р наным- сешммен толып т у р уы керек кой. Ел
к ат ар л ы меш1т-мед1ресе ашып, х ал ык ты ш м - б ш м г е уй-
рету дег еш де к у л а к к а юредк С о н д а не 1стеу керек? Неден
б а с т а у керек? Д е м е ж а н а ш ы к ж а у а п т а н ж а л т а р ы п,
Е ш е н - С е й г п ц е з ш е с а л м а к салды.
— Айтып о тыр ран ыныз дын бэрI дурыс, да мо лл а . Мен
а лг а ш ы н д а б ас ьщыз дары с э л д е щ з г е кара п, С13 Д1 осын-
дары шуметей кесетш кеи к ож ан ы к 61 р 1 ме деп калып
ед1м,— деп б а с та п келе ж а т ы р ед!, Е ш е н - С е ш т онын,
С931Н б е л ш Ж1берД1.
— Мен — к о ж а да, молда да емеспш, Д е м е ж а н
мырза. Мен к у д ай ж ол ын куып, х а л ы к камын ойларан
жа й рана пендемш, — дед1 кэд1мпдей шамырк ан ып.
— Кеш1р1н,1з... Со ны енд« б а й к а п отырмын. 1<,арындас,
халкьщыздын, бо ла шар ын ойлап, б а с катырып журген
13Г1 ж ан е к е н с1з... С о н д а б1зге не 1стеуд1 б уй ыр а с ы з ? А ш ып
ТуС1НД1р1Н,13Ш 1.
— М е н щ С1здерден с у р а п о тырга ным — кол да н кел-
мес, а са б1р киын ш а р у а емес, егер д у р ыс т а п тусшд1рсе-
н,1здер, халыктын, ©31- ак а т к а р ы п т а с т а й т ы н Т1ПТ1 онай
нэрс еле р, — дед1 Ешен-СеЙ1т.— Ен, алдымен эр у ю р д а й
елд1н орт а с ын а кем1нде б1р-еюден меш1т с а л д ы р у керек.
Меш1т — е з щ 13 ойлап ж ур г е н о ты р ык ш ы л ык т ы н басы,
бытырап ж ур ге н х ал ык ты б1р жерг е топтап, ж у м а сайын
басын косып т у р а т ы н рухани у йт кы с ы болмак. .. Со л
мепйттердщ к а с ын ан медресе-мектеп а ш у да киынга
т у с пе й д 1. Есту1мше, с 1з дерде осы к унге дешн х ал ык т а н
гушыр- зекет жинайтын а р н а ул ы орын д а ж о к кершедк
Егер у кы пт ап у й ым д а с ты р а т ын К1С1 т а б ы л с а , ж а н а г ы
меш1т-медреселерд1 х а л ы к т а н тусетп! г уш ы р - зе к ет п ен - ак
камда п кетуге болар ед1.
Б у д а н кешн Е ш е н - С е ш т м у с ы л м ан ш ы л ы к т ын тап^1
б 1р парызы — ш а м а с ы келет^н а у к а т т ы а д а м д а р д ы н Ме-
кеге барып т а у а п ету1, к а ж ы а т а н у ы к а ж е т екенш де еске
салып 0ТТ1. Б у л ж©н1нде А р к а д а г ы Т о б ы к т ы ел1нен ш ы к
кан К у н а н б а й к а ж ы н ы у л п кып т а рт к ан . К,унанбай
кез1нде к а р а д а н хан с а йл ан г а н, а га с у л т а н болган, аса
61Л1КТ1 а д а м екен. Со л К1С1 де егде т а р т к а н ш аг ы н д а К,ар-
к а ра лы к а л а с ы нд а меш1т салдырыпты. Со на н сон к а ж ы
са па рына барып, М э к к а д а г ы к а г б а т о л л а г а т а я у жерден
©з к а р ж ы с ы н а к о н а к уй т у р г ыз г ан . М у н д а й елге мурын-
197
д ык , б а с ш ы болып ж у р ге н к ю л е р к а з а к д а л а с ы н д а аз
емес к оршед ь М ек ег е ба ры п к а й т к а н сондай кад1рл1 а д а м
д а р к ат а р ы н д а С а й б о л а т елшен К у р м а н к а ж ы н ы атады...
— Сонымен бул мэселе ж о н ш д е а з д щ к ан да й ойыцыз
бар, Д е м е ж а н мыр за ? Мен а з д е н ж а у а п к у т т отырмын, —
д е д 1 Е ш е н - С е ш т м а н а т ы э н п м е с ш е к а йт а оралып.
Д е м е ж а н са на сы сан с а к к а ж у п р ш , калын, ойдын
к а м а у ы н д а отыр едк Э а р е с е Е ш е н - С е ш т т щ : «меилт —
о т ыр ы к ш ы л ы к т ы ц басы, халыктын, ру х ани у йткыс ы б о
л ады» деген соз1 мунын, оз м ак са ты ме н у й л е а м тапкан-
дай, кокешне кона кеткен. Р у - р у г а б о лшш, басы бIр 1кпей
ж ур ге н алты б а к а н , а л а у ыз кешпел1 ж у р т к а шынында
д а о сында й б 1р о р т а л ы к керек сиякты. Б у л ел шегтен
келген о с ы нд а й б 1р каз1ретке у й ы м а са , б1рш-б1р! тындау-
ды койды гой. А к и к о з а га йын дары а да м н а н а й б ы н ба с а
да, т ы м к у р с а к у д а й д а н коркып журсш. . . О л а р н ад а нд ык
к у р с а у ы н д а с э ж д е г е ба сы тимей, осылай ж у р е берсе,
б а р а - б а р а нагыз керен, к ул ак , т а с м а н д а й га айна луы
мумк 1н той. Ендеше, Е ш е н - С е й г т бул 1ске п ай д а ла н у
керек. Осы б а й л а м т а б ер ж б еюг ен Д е м е ж а н :
— С 13Д1Н т а ла б ын ыз д ы тугел бо лма га нмен, жарым-
ж а р т ы л а п болса д а о р ы н д а у г а ту ра келет1н ш ы га р , —
дед1 д а м о л л а т а б у р ы лы п . — Н е с ш жас ыр ай ы н , 61з д 1н ел —
Д1н жолы, ш а р и г а т з ан ына н т ы с ж а т к а н , керек д е с е н 13,
бес у а к ы т намаз ын да д у р ы с т а п о кы м а й тын тым карангы.
С о л а р д ы с э ж д е г е жытып, ш ар и г а т ж о л ын а салып берсе-
Н13, мен Т1ПТ1 к у а н а р е д 1м,— деп сэл ю д 1р д 1 де, ес1не б!р-
дене ту скенде й жымиып кулд1.— Б 1з д щ б!р а га мы з уЙ1нде
намаз окып ж а т с а , кемшр1 у на тпа й, урсып отыр дейдк
« А л л а у а к б а р деп жур1п, аз г ана койды к урттын. Д э р е т
ала м деп ж у р т , д а м б а л д ы н а у ы н жырттьщ. К и я г а л а с с а л а
деп жур1п ж а л г ы з т у йе ш к иядан к у л а т т ы н Е н д 1 ек1 ж а
гы на кезек к а ра п, к ылг ынта н ды т а у ы п алган екенещ.
Б а л а - ш а г а д а н а у л а к , оз б а с ь щ а кор1нс1н!» депт1... Кер1п
о тыр сыз гой, б1здеп ж а г д а й д ы н к ан да й екенш?
М ы н а энг1мен1 ест1генде, ж у р т к ыран-то па н кулк]ге
карык, болды. Эс1‘ресе, Ы б ы р а й кулег еш Ж1пт екен, буЙ1р|'н
ба сып жа т ы п калыпты. Копш1Л1К ж а п а - т а р м а г а н окы-
ранып б а р а ж а т к а н сон, а ма л с ы з Ешен - Сешт пн , ©31
де кул 1П ед1.
— Эне, к о р д 1н,13 бе, а д ам д а р канда й м к к ш куйге
ту с к е н? Э л п кемп1р б а й к у с н ам аз д ын не екенш б)лмей
отт1 той дуниеден... К а н д а й кунэ! К а нд а й н ад а нд ык ?! —
дей бердк
— С о н д ы к т а н х ал ык ты бул бе т ш д е коя беру г е бол
198
мае. Т а я у жылдардын, ш ш д е Т е р т у ы л о р т а с ын а н б\р-
неше менлт е а лд ы р у д ы мен ез мойныма а л а й ы н , — дед|
Д е м е ж а н уй ш ш д е п д а б ы р - д у б ы р б а с ы лг а н мезетте. —
Менлт с а л у киын емес, оран кэмш сене б е р у Ы з г е болады.
Ал медресе-мектеп д е г еш щз б!з у ш ш сэл е ртер ек шы г а р.
©йткен! б1здщ к а з а к медресе т у п л , ез б а сына уй т у р г ыз у-
ра к унты жетпей ж ур ге н х а л ы к к ой, — деп аз ойланып
к алды д а , с е з ш к айта ж а л г а д ы . — Б ыла й етсек кайтед!?
О з г е арнап 61 р менлт пен медресеш алдымен осы к ал а -
нын езше с а л с а к бол мае па? С о л медресеге мен кыр
елшен б а л а жина п берсем, о кы т а р ма едщ1з?
— Неге о кытпа ймын, элбетте, о к ы т а м ы н , — дегенде
Е ш е н - С е ш т т щ еш жы л ы н а т у с т к — Мен х ад им ш а гана
емес, ж э д и т ш е 61л 1м беруд1 де ж а к т а й т ы н адаммын.
М е д р е с е де о кы г а н б а л а л ар м у х т а с а р мен к а л а м - ш а р и г т
г ана т а м а м д а п коймас, ж а н а ш а хат танып, ж аз у - с ы з у д ы
Нэм менгерш шыгады.
— О нд а осы б э т у а г а т о кт а йы к : а з г е алдымен о с ы нд а
менлт салып берем1з, медресе сол меилттщ к ас ы н да
б о л а д ы . — Д е м е ж а н соны айтып, к а с ы н да г ы т а т а р бай-
л ар ына б у р ы л д ы . — С 1здер к ар с ы емесс1здер гой? Орт а -
мыздан са л ын а тын м е ш 1Т к у р ыл ыс ын а с 1здер де улес
к ос ады деп ойлаймын.
— О г а н сез б а р ма?
— Бул о р т а к ниетке жеке 613 емес, мына Хас ен а к с а -
к а л д ы ц к а р а у ы н д а г ы буккп с а у д а г е р л е р к ау ымы тегче
к о с ы л а д ы , — дест! о т ы р га нд а р .
Енд|п мэселе — о рт а л ык т ан меплт с а л у г а ыцгайлы
жер т а бы л а ма? О с ы жен1нде б1раз э н п м е болды. Б а б а
л ы к м ап ада н бер! улкендерд1ц сез1н зеГпн коя ть щд ап , бар
ыкыласымен бер1лн1 о т ырга н-ды. Б 1р кезде ес1к ж а к т а н
копанлай кетер1лд1 де:
— Айналайын, а г а л а р , осы 61р ипл1кт1 1с т 1н б а с к а
ж е р д е емес, менщ мына ш а г ын ш а н ы р а г ы м да сез б о л
таны кандай ж а к с ы ед1. 0 з басым соны улкен ж а к с ы -
л ы к к а жорып отырмын. Егер менпт с а л у г а орын к а ж е т
болса, менщ осы а у л а мд а жер ж е т е д г Сонын, к а к ж а -
рымын сол к ут т ы меш1т к у д ай уЙ1не а т а г а н ы м , — деп
салды.
Бул сез г е о т ы р г а н д ар т е п е елен етш:
— Ой, бэрекелде!
— Мше , б о л а ш а к меш1тт!н, орны да белг\л\ боп калды.
— И н ша л л а, бу л 1с сэт1мен а я к т а л а д ы екен, — дееш
д у ыл д ас ы п ж ат ы р.
— Егер ос ы г а н т о к т а с а н ы з д а р , мен де б!р ж а л - к у й -
199
рыксыз, ж а л к ы Ж1Г1Т ед!м, с а у а б ы тиер ме екен, бэтиха-
цызды б е р щ 13, К,аз1рет!— деп Бабалык, колын жайран.
Е ш е н - С е ш т те бегелген жок:
— С а ра н а лл ан ы ц ракмет1 ж а у с ы н , шырарым. Д э л
1рген,нен менпт уй 1 бой кетерсе, онын, ш а р а па т ын а н сен де
кур калмассын,. Жан,а ж а л рыз бын д е д щ р о й . Илайым, осы
шацырактын, асты уб1рл1-шуб1рл1 ул- кызра толатын бол-
сын. А л л а у а к б а р ! — деп бе т ш сипады.
Ары та рт, бер1 т а рт ы жок , 1скер а д а м д а р а р а с ын д а
ш а р у а да тез б1тед1 екен. Осы кеш Баба лыктын, шарын
д а с т а р к а н ы н д а б у д а н кешн ел ем1ршде елеул1 13 калдыр-
ран б1раз мэ с е ле нщ б ас ы кайр ыл ып к а л ы п ед1.
III
200
куып, жыл бойы катал т а б и г а т к а кеткен есесш осы мез-
п л д е б 1р к ай та ры п кал а ды.
Биыл да сол у рдю а й н а - к а т е а з к ай т а л а н д ы . М а у с ы м
айынын, о рта шеншде у э д е л е с т к ойг а ндай кектеу коныс
т а рына н а й н а ла с ы б1р аптанын, шпнде д у р к кетер1лген
м алшы к а у ым к а т п а р л ы калын, т а у Та р б аг а та йд ы н, сай-
с а л ас ын к уа л ап , арг ы ж о н г а тартып берген. Эр рудын,
оз ж а й л а у ы , е з ш щ кош ж ол ы бар. Кедей демей, бай
демей, бейне ана о мы р а уын а ж а р м а с к а н нэрестедей, т а у
т е с ш е к а р а й ермелейдк Б у л м е з п л д е адам т у п л , мал екеш
малды да ойда у с т а п т у р у киын. Т у м с ы к т а р ы н т а у кой-
науынан ескен с а л к ы н с а м а л г а тосып, е з д е р ш щ уйрен-
1ШКТ1 жолымен а й д а у т ш е м е й - а к з а у л а п бередк
Д е м е ж а н со нда рын ан куып жеткенде, К е р 1мбай ауыл-
да ры боктерден ж ы л ж и к о ш т , ж у р т ж а н а л а й отырып,
аргы алые ж а й л а у л а р г а б а ры п к а л г а н кез! едк Калын,
Б а й г а р а - Ж а у г а ш О й ж а й л а у мен Б а л а ж а й л а у д ы алып
ж а т с а , к а л г а н К а р а к у р с а к пен А к б о л а т , Ш е т ж ж а г ы
Ж у а н т о б е мен К а й р а к т ы г а ошарылыпты. Одан ш ы г ы с к а
к а ра й Тертуылдын, т а г ы б!р ж у а н та бы К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с , Б а й м у р а т пен К у т ы м б е т б а у ы р б а с к а н
к оныстар: Ак ирек , Б ек енб а й, К а р а ж а л , А к т а с ж а й л а у -
л ар ы ж а л г а с ы п ж а т ы р .
Б у д а н б 1раз ж ы л бурын т а р т ы лг а н ш е к ар а сызыгын
дэл каз1р ешк1м кузет1п т у р м а с а д а , с у ы к а йб ар ы ана-
да й да н айкын б1Л1Н1п тур. 0к]'метт1ц б1рден,ес1н корсе
пэлес1 тиер деп а у л а к ж у р е т ш казекен, а ла б а г а н д а р г а
о н ш а л ы к ж ак ы н д а м а й , бер1рек серглле к онг аны б а йка -
лады. Б ур ын гы д ай емес, арг ы бет пен б е р п б е т т 1н, ж аз
бойы мидай былыг ып коян к е п т ы к а р а л ас ып ж ат а т ы н ы
да азайыпты. Е т е к б а с т ы Е ж е н х а н г а К а ра г а н да, А к па тша
адуын, шира кт ыг ын таиытып, ез1не к а р а г а н ж ур т т ы бер*
к ар а й коп ж а к ы н д а т п а й , оз уй 1р1 н ш а к а р а йг ырд ай кайы-
рып экеткен с еюлд к К у й р ы г ын т 1лерсектен шорт кескен
ш ол а к а т т а р ы н а М 1н г е н орыс с о лд а т т ар ы о кта - тек те
шек ара бойлап жур1п отетш квр1нед1...
Уй салудын, элепмен б 1раз у а к ы т ы ст ы к ка урынып,
к а ж ы н к ы р а п келген Д е м е ж а н б1рнеше кун бойы а у ы л да н
уза ма й, Биб1Н1ц о т а у ы нд а , агайын-туыстын, к а с ын да б о л
ды. Келген кунн1н. ертенднде 1ргелес отырган улкен а уы л га
барып, э ке -ше ше с ше сэлемдес^п ш ы к к а н . Кер1мбайдын
оц| сусты, к а б а г ы к ат у л ы кер1нд1. Б а л а с ы н а н каланын,
ж ац ал ы г ы н, у л ы к т а р д ы ц калай ж у р т ж а т к а н ы н ти1п-
к а ш ы п с у р а с т ы р д ы да , одан озге ш а р у а жай ын к аз ба л а-
мады. Д е м е ж а н н ы н ж а з бойы ойда калып, Б о з д а к т а уй
201
с а л дырып ж а т к а н ы н биле т у р а , оган мэн бермеген, еле-
меген сы н ай танытты. Б ы л а й ш а ту е жыртып е ш т е н е айт-
паганымен, б а л а с ы н ы н к ы р у а р мал сатып, а й да л а г а
ЗЗЙ1МКС с а л м а к б о лг ан о г а ш Т1рл1гш о нша у на т а койма-
ган-ды. Онысын а р т ы к эуре, к а з а к к а ж ар а с п а й т ы н ж а т
к ы л ы к деп б1лед1. ©ткен к ы с т а э к е с ш щ алдынан етш,
©зже т у р а к т ы мекен с а л у жайын а к ы л д а с к а н д а , К е р 1мбай
к ос та м ай т ы н ын а ны к с е з д 1р т :
— « К а з а к б а й ы с а катын ала ды, са рт б а й ы с а там
с а л а ды » деунп едк Осы сенде с а р т т а н ж у к к а н б 1рден,е
б а р - а у деймш, б а л а м , — деп муртынын, а с т ына н кулген
де койган С о д а н к а йт ып е к е у ж щ а р ас ы н д а бу л т урал ы
э н п м е болг а н емес. Д е м е ж а н тетел! эрекет етш, ойына
а лг ан ниетш о ры н д а й берген.
Б у п н де эке к а б а г ы а шы ла коймады. Т[Л1мд1 а лм а й ез
б етщмен кеттщ, к а с ы м д а ж у р ш с у йе шш, к а л к а н болудын,
орнына е з щ ш е б!р м а ш а к а т ы кеп, е н б ейтш ш а р у а тауып,
к а р а ц д ы керсетпей койдын, деп, к ыжыртып отырганы
б е л г Ы . Онын. е с е с ш е А ж а р бзйб!шен1ц жаны калмай,
баласынын, уст1не тус!п, бзйек болып ж у р . К ы мы з 1ш1п
о т ыр га нд а , Д е м е ж а н н ы н , ж у з ш е элс1н-эл1 сез салып, б»р
а н а л ы к уайымме н к ара п к алды да:
— Б ал а м - а у , е з щ биыл ш а р у а б а с т ы боп, кунге к ак -
талып, збден ж у д е п к е т ш с 1н гой. ©зще ыстык ет1п кеткен
ж о к па, к уш м ? Элг1 са л ып ж а т к а н у ш н к а л а й ? Ж у ы к
а р а д а б1тет1н тур1 ба р м а ? — деп ж е н с у р а г а н сол К1с«
болды.
Д е м е ж а н да а на сын ез ш ар у а с ы на н мол х а б а р да р
етш, байыппен ж а у а п к а йы рг ан:
— Ж о к , апа, ондай а у р у - с ы р к а у д а н аманмын. Ж а й
ш а р у а д а ж у р 1п, ш а р ш а г а н д ш гой, — деп езу тартып
к улд 1 де, эдей! экес! е с т к ш дегендей, кызып ж а т к а н
ж у м ы с ж а й ын тенд1ре, к у л ш ы на энг1мелед1.— Ол уй
биыл б 1т е д 1, апа. Ж э н е уй б о л г а н д а кандай! Ж а й катар-
д а г ы уй емес, т у т а с б 1р зэЙ1'мке болайын деп т у р. Ка быр-
г ал а ры э л д е к а ш а н к ал а нып, тебес! ж а б ыл ып болган.
ЕНД1 тек 1ш1-сыртынын сы л аг ы мен ес1к-терезес!н орна ту ы
г ана калып ту р. Осы жолы к ал а д а н та гы б»р топ у с т а ла р
экелш, мал к о р а ла ры мен к ос ым ша к ойма - с кл а дтар
са л дырып жатырмын. К у р ы л ы с к а к аж е т т ! а г а ш -т а к т а й ,
терезе-кэсектер^не деЙ1н тугел т у а р т ш бе р1п кетт1м,—
дед! 031 де кен,1лдене тус1п.
— Е, онын д у р ы с б о лг ан екен. У й щ н щ 1Ш1 кутты бол-
сын, ж а р ыг ым . Енд1 к а р т а й г а н д а кек ж ул ын боп к еше
бермей, сондай б1р т у р а к т ы , жылы мекен-жай тургызып
202
а лсак, бэр1м1зге де т е р 1с б о л м а с ед|,— деп А ж а р б эй б 1ше
е з ш щ а н а л ы к а к тклеуш айтып жатт ы.
Кер1мбай бу л жол ы да Ж1 би к оймады. Бэ й бп пе с ш е
а ж ы р а я б 1р к а р а д ы да:
— Ж ы л ы орын керек бо лс а, балан. к о р ж а 1 са л дырып
ж а т к а н ж о к па. С о н д а барып с а я л а п ж а т а р с ы н , — д е д 1,
к о с т а г а н ы элде кекеткеш б е л п а з . М у н д а й д а «е, нес1 бар,
ж а т с а м б а ры п ж а т а м » деп шап ете к а л а ты н эйел —
А ж а р емес кой. К у й е у ш щ ж у з ш е с ал кын раймен кара п,
1штен т ына курсшд1 де, ез ш а р у а сы м е н айналысып
кетть
Ж а с ы ж е т т к а ж ы г а н д т ме, элде арайын арасынын,
алты б а к а н, а ла а уы з болып, д щк е г е тигенд1гшен бе,
э й т е у 1р сонгы ж ы л д ар ы эке м ш е з т д е кеп езгер!с бар. Б а
сына т а у к у л а с а да б ы л к етпейтш баяры к а л ы н п у ш п а к ,
сыр бермес, с ы р б а з К е р 1мбай ж о к каз1р. Ж о к т а н е з ге ш
к е щ лш е д ы к а ла тын, куйгелек, к аз ы м ы р шалра айналып
б ар а ж атыр. С а к а л - ш а ш ы н ы ц к ы р а у ы барран сайын мо-
лайып, э ж 1м а йг ыз да ран ен,-шырайы к у к ы л та ртып,
ш у н е т т е у келген кос ж а н а р ы к1С1ге Ка р а г а н д а салкын
ызг а р танытады. А й н а л а с ы н д а г ы а га й ын г а да , туыс-
б а у ы р г а да тым к а т а л . Ы р ы к т а н шыгып, к у р ы к экетет!н
с о ды р - с о й к ан г а гана емес, кендлшен ш ык п а г а н ж а й
ю'сшерге де а йып-анжыны мол кес1п, кейде д у р е г е жат -
кызу дан да та йынба йтын болып ж у р . Осынын, бэр1 жет1С-
кенд1ктен емес, эрине. 0зект1 ертеген 1'пш к ы жы л ды н,
сонына ермей, жет е к ке ж ур ме й кор еткен б э т уа с ы з елге
деген кект1 ашудын, с ы р т к а ш ы кк а н булкынысы.
Д е м е ж а н н ы н кейде экес1не ж ан ы ашиды. К е ш е кэр1
зэцг1 С ы м а й ы л д ы н б ар ы нд а , тоз-тозы шыгып б ытырап
журге н осы Т е р т у ы л д ы б 1р жерг е жинап, ба ст а р ын косып
ел еткен — сол екеу1 ед|. Т а р б а г а т а й д ы н кун ш ал г а н
тескеЙ1 мен Б а р л ы к т ы н к ал ын к ат п арын ан та нд а п ж у р 1п
коныс эперген де о сыла р бола тын. Б 1р а к со нын к а д 1рш
б1Л1'п, а лгыс а йт а р а га йын бар ма бул кунде? « Аг айын г а
кад1р1м ж о к — кунде керер бет1'мд1, к ат ын г а кад1‘р1м
ж о к — кунде корер ет!мд1» деген осы... Енд1, м1не, колас-
тындаг ы Т о р т у ы л д ы ц эр з э н п с 1 эр ж а к к а тартып, са йда
саны ж о к с а я к т ы н у шр шде й б ытырап б а р а ж а т к а н тур1
мынау. Кер1мбайг а к а р а с т ы ек1 зэнг1 ел: К е н ж е г у л мен
Ш ок ан с о на у Б а р лы к т ы мекендеуш1 ед1. Ол а р да к анына
тартып, к а р а к е б е й т т , бер1 к и с а ю д ы н орнына, жер шал-
гайлыгын же л е у е т т , 1ргелес отырган М э м б е т к е к ар а й
203
ойысып б а рады. О л а р д ы н да к о м е т б е л г ш : Те р т у ыл
у ю р д а й ы н а к а р а й м ы з деп, не М э м б е т к е ба г ы н ба й , жер1-
М13 шалрай деп, не К е р 1м ба йг а шылб ырынын у шын бер-
мей, ею а р а л ы к т а ш е ре - ше ре м е н кун кешпек.
Ж а р а й д ы , а лы с та г ы мойны к а ш ы к е л д 1 былай койган-
да, кунде бет к е р ю п жу р г е н осы т е с т е п Т е р т у ы л д ы ц
1Ш1 ОКЫП т у р ма? Кэр1 ЗЭНП СЫМЭЙЫЛДЫН, К0 3 1 жумыл-
галы, о с ы н д а гы Д э у л е т е й э у л е т ш щ ба сы б 1р 1кпей, пышыр-
ап кеттк Ж у а н а та Б у к а д а н т а ра й ты н К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с т ы н каз1ргт з э н п п — Олжа байдын, Кексе-
геш ед1. К е ш н п кезде ол да е з ш щ ж уа н д ы г ы н а басып,
К е р 1м ба йд ы н сез1Н б 1рде т ы н д а с а , б1рде тында майтын
болып жур. К а ра м е н д е м е н ы ц г ай л ас журет1н Б а й м у р а т
пен К у т ы мб е т ж а г ы н а н да Кер1мбайга деген ке ре н а у лы к
б а й ка ла д ы. А к б о л а т пен Ш е т ж жуандарынын, да айт-
к а н г а к ен 1п , а йра нда й уйып о тырга ны шама лы. Кер1м-
б а й ды н к ас ын да ец сон,ына д е й 1н калса , аз ауыл Б а й г а р а
мен Ж а у г а ш кана к ал а т ы н тур1 бар. Осында й ба с -б а с ын а
би б олг ан берекес1з елмен к ал а й г ан а кыр аса рсыц,
ка й д а б а рып о н а р с ы н ? Д э л тебен нен т е н т , уйелменщмен
у йпаймын деп у л ы к о т ыр са , б1р буй1р1нде к а н ж а р д а й
к ад а л ы п х а л д а й л а р ж у р . ИПркшдер, езген1 о йл а м ас а да,
соны неге ескермейд! екен? Атк,а м!нер ел пысыктарынын
ж а т с а - т у р с а ойлайтыны — х а л ы к т ы н камы емес, капы-
сын т а у ы п Кер1мбайды к у л а т у , м у н ын орнына у к 1рдай
болу. КеЙ1нг1 кезде о ла рд ы н тым к а л а ш ыл , у л ы к ж а г а -
л аг ыш болып кеткен 1 де содан. Кейб1реулер1 а й м а к эм1р-
ш 1с 1 Ш и - а м б ы г а б а т а а лма г анымен, ку л ы г ына к у р ы к
бо йла майтын экю зымиян Ш и х а л д а й д ы тещ р е к те п ж у р
ген кер1нед1. Т е р т у ы л ж у а н д а р ы н а шырга тартып, кол-
т ы к т а р ы н а су б у р ю п ж ур ге н — сол с у мн ын в 31 ме, К1М
б 1Л С 1Н..
Эрине, мун да й ж а г д а й д а тен1рег1 су йыл ып к ал г а н
с у н г ы л а экен1н Д е м е ж а н н а н кутер1 кеп. К е р 1м ба йдын
К1нд1пнен т а р а г а н езге б а л а л а р ы С а г ы м ж а н , С у й е ж а н ,
Эб д1 р ас ы л д ар б 1р тебе де, Д е м е ж а н б 1р тебе. К у ш ертен
ез1 о ла й- б у л ай болып кетсе, орнын осы Д е м е ж а н баса-
тынына сенед1. Б 1р а к бу л б а ла сы к у л а ш т ы тым кенге
т а с т а п ж у р . А г а й ын а р а с ын ьщ а ла а уы з ды г ы н а н мэн бер-
мей, ис1 к а з а к т ы н ж а р г ы с ы н а тус1п, жог ын ж о к т а г ы с ы
келед1. Ш а м а с ы н а к ар а ма й , азуы алты карыс халдайлар-
мен т1ресет1н ойы бар. «Аяз эл1НД1 61л, к ум ы р с к а жолынды
61л» дегенд1 ескермейд!. Эйтпесе, х ал да й л а р юм? Бул
К1М? Х а л д а й л а р — Е ж е н х а н н ы н суйген кулы, осы елкеге
ез колымен экел1п о г ы рг ыз га н сен!МД1 Т1реп. Ал Д еме-
204
жан болса — эз1рше тагдырдын. б уйрыгымен б ас с а у г а л а п
жу р г е н осында г ы коп казактын, б1р1 гана. «Арыста н
а йга шау ып мерт болыпты» де г ен щ осы емес пе? К е р 1м-
бай ез б а л а с ы н ы н уй салып, е пн е пп , о тыр ык шы ел болам
дег енше к арс ы емес- ау. О н ы н а га йын а р а с ы н д а г ы айтыс-
т а р т ы с к а бел ш е ш ш К1р 1спей, ка-йдагы б!р уса к- ту йек пен
айналысып кеткеш ишне сыйманды. Калын. к а з а к т ы н
кешш б а с т а у уппн, алдымен ез т а б а н ы н берпс болуы
керек кой. Б у к 1л ел с ен щ к е с е м д т н д 1 мойындап, ещреген
ер!м, а с к а р бел1м деп, сю Т1зпн, 61р шылбырын к олына
с е н т та псыру ы керек. Ал а й н а л ан д а аш к а с к ы р д а й ан-
та ла п, с е н щ ©Л1мщд! кутш ж ур г е н тойымсыз т обырг а
ж а к с ы л ы к ж а с а д ь щ не, ж а с а м а д ы ц не?! Каз1р олар
Кер! мбай э ул е т ш е у л ы к т ы н к е з 1 т у з у б о лг а н сон, а ш ы к
ал ы с у га ба т а алмай ж у р . А л егер, ж а м а н айтпай ж а к с ы
жо к , кэр! Ши -а мб ы б 1р куш апиынг а уланып, к ылжнып
ка л с а , бул журттын, нендей мшез шы г а ра ты ны н б 1р
к у д а й д ы н ез1 61ЛС1Н.
Д з л каз1р 1ргедеп би!к су йек тесе кк е а р к а сы н суйеп,
аю т е р 1с 1н1н, уст1нде у н с 13 м у л п п о тыр г а н К е р 1мбайдын,
б а с ын д а г ы ой осы ед1. Оны Д е м е ж а н да ж а з б а й таныды.
Ж а с кез'нен экес1Н!н к а с - к а б а г ы н ба гып ескен Ж1Г1Т,
кеб1нше оньщ шине у цшу ге , кейде Т1ПТ1 онымен ж а р ыс ып
о й л а у г а д а г д ы л а н г а н . Экес'ьпн кеп т у ж ы р ы м ы н м а к у л д а й
т у ра , оган а й т ар д а у ы да ж о к емес-т1. Т у б ш д е сондай б\р
киын энг1мен1н де бо ла рын 1Ш1 сезед1. А л а й д а дэл б у п н
экес1мен ту е жыртысып, койма а к т а р ы с ы п ж а т к ы с ы кел-
мед1.
О ны н есе сше экес1не у найтын б а с к а б1р жаналык.
айтып, к©н1Л1м а у л а г ы с ы келген. Со нысы д у р ы с болып
шыкты. Д е м е ж а н осы жо л ы Ш э у е ш е к т е Ешен-СеЙ1'т
деген д а мо л л амен ж ол ык ка ны н , сол К1С1Н1Н кыр ел1мен
б айланые ж а с а г ы с ы келет1н1н, к а л а д а к а з а к б а л а л а р ы
окитын медресе ашып, кыр е л шд е менпт с а л д ы р у г а ундеп
жургеьпн б а я нд а г ан . Б у л б а с т ам а н ы к а л а д а г ы езбек,
т а т ар б а йла ры н ь щ да к атты ку а тт а п о тырганын айта
кел1п, а лд а г ы кузден б а с т а п сол 1ст! к ол г а а л у г а е з ш щ
уэде бер1п ш ыкк а нын да ж а с ы р г а н л<ок.
Мын а энг!мен1 ес т п е нд е , сонг ы ж ы л д а р ы к у д а с ы
К у р м а н к а ж ы н ы н эсер1'мен Д1нге бой урып, П1рэдарлау
болып ж у р ге н Кер1мбайдын ©н! жылын ай ын дед]'.
— Е, мына с о з щ к у л а к к а К1ред1,— дед1 э к е с 1 тез
ж а д ы р а п . — О с ы нда й б 1р ой мен1н де б а с ым а кел1п ж у р у-
ш! ед1... А т а жолын, а д а м ш ы л ы к жолын у м ы т с а к та,
к уд ай жолын у м ы т у г а к а к ы м ыз ж ок . Бул ж у р т енд]'
205
к у д а н д а н к о р ы к п а с а , а да м н ан именуд1 койды р о й , туге.
Ел егекке ту ск е н сон, менщ ес1ме салшы: эр з э н п ел ез
о р та с ын да б1р-б1р мешгг с а л ат ы н етш, мшдеттеп коялык.
Б 1р а к бул д а б1р с э г п к к а н а б о с а ц с у екен. Сэ лден
сон, Кер1мбай к а й т а д а н м ыс ас ын а мшш, катайып алды.
©31 б1реулерд1 к ут ш отырран сиякты. Ел шлнщ б1р дауын
б т р у у пин, тацертен, Тын ыб а й з э н п г е К1С1 Ж1берген екен.
Кеп кеш1кпей уй сыртынан ат дуб!р! е с т ш п , б 1ре у ле р д щ
т у с 1п ж а т к а н ы б а й к а лд ы .
А з д ан сон, со з а -с оз а сэлем б е р ю п , уйге к ам ш ы л а ры н
суйреткен ек1 а д а м к е л т юрдк Ал дыцрысы — кырыктын.
1Ш1не ж а н а 1Л1нген, кесек, с у л у жузд1, ту р- ту лра сы, ки1м
рет1 де а ж а р л ы Т ы ны б а й з э н л болатын. Жа ур а ш т ы н ,
Кер1мбайдан кейшг1 бетке у с т а р б1р а з а м а т ы осы... Онын,
к а с ы н да г ы кенетоз т у йе ж у н шекпен! бар, м о с к а л д а у
сркект1 де Д е м е ж а н таниды. Б у л а р р а алые а т а д а н косы-
латын, Б ай р ар а 1Ш1ндеп К у р а м ы с деген момын ша р уа .
Б 1р а к ез1 элдеб1р кылмысы бар а д а м д а й ©н,-тустен айры-
лып, ук1рдай ж а к к а ж а п а к т а п к а р а й беред1.
Тын ыба й ук1рдайдын, де н с а ул ы г ын, уй 1Ш1Н1Ц а ма нды-
гын с у р а п, аз-кем о тыр г а н сон, Д е м е ж а н г а бу рылг а н.
К а л а д а н ка шан келген1н, ол ж а к т а г ы ж ац а л ы к т а р д ы ,
т а к 61 р сол у ш ш катты а л а ц д ап жургендей, салынып
ж а т к а н уйд1Ц ж а г д а й ы н с у р а п, б 1раз э н п м е кылды. Онык!
де дэтке куат, су га кеткен тал к ар м а йд ы н ы н кер1 сиякты.
Кер1мбайг а б а т а алмай, к аЬа рын ж у м с а р т у уш1н, энпмен1
эдей1 у з а к к а созып о ты р г а ны белг1л1. Б 1р а к о нысына Ке-
р1мбай Ж1бермед1. Ш у н е т т е у , е т к 1р к ез1мен К у р а м ы с к а
ж а л т етш к а р а д ы да:
— Ал енд! сен сейлеш!. Е л - ж у р т т ы н а ма нын да не
булд1рщ ж у р с 1н? Айт кэне ж ан ы н н ь щ б а р ы н д а ! — деп
акырып калды.
К у р а м ы с т ы н дэл осы сэттег1 бет- элпетше к а р а у К1мге
де болса а у ы р ед1. Бет к у б ыл ыс ы не кулгенге, не жыла-
г анг а у к с а м а й т ы н б 1р кеЙ1пке е н т , ш о к ш а с а к а л ы Д1р-
дIр етш, сейлей а лма й кылгынып сэл отырды да, б1р мез-
Г1лде:
— Не деГпн... Менен 61 р о к ы с нэрсе етт1, У к 1рдай.
К у д а й к ара б ас т ы р ы п. . . Квш1-кон кез1нде ж а г д а й ы м ы з
болмай.. О л а р д ы н С1зге б у й т 1п шагым айтатынын к1м
б1лгеп,— дед1 у ш жер астынан ш ы к к а н д а й кумыгып.
«Апырай, б у л б а й к у с не б у л д 1 р 1 п койды екен?»—
Д е м е ж а н н ы н ойын э ке с шщ каткыл д а уы с ы б е л 1 п Ж 1б е р д 1.
— Ау, сен сонда атам к а з а к т ы н салтын у м ы т к а н ы н
ба? Ка сым с а л г а н к а с к а жол, Е а м са лг а н еск! жол к а й
206
д а ? — деп алып, Кер1мбай б у д а н а ры Т э у к е х а н н ыц жет1
ж а р г ы сы н т а р а т ы п к е т т ь — Ка за кт ы н. б1рден-б1р касие-
Т1 — к он а кж а йл ыл ы ры . К а з а к уйге юрген ж ы л а н н ы н ба-
сына да а к к уйып шы г а ра ды . Ол — х а л ы к т ы н ш аш па л ыг ы
емес, а д а м г е р ш ш п , к о н ш н щ к е н д т . Бул салтты к а з а к
т ын квшпел1 ту рмысы, к ат а л т а б и г а т , б е к е т а з , к а л ас ы з ,
у шы - к и ыр с ыз кен д а л а с ы т у д ы р г ан . С о нд ы к т а н да к а з а к
к а у ы м ы н ы н б 1р т а б а к ет1 мен б1р ш э у п м шай ын ын с и
п л а болшбеген. К о н а к т ы н ез! т у п л , а с ты н д а гы аты аш
к ал са , уй и е а айып толе уг е тшс. Егер к ы с т ы н к а к а г а н
а язында к ас кы р 1илк киген а д а м н ы н к ас ын да э л д е к ш
у с 1п елее, 1Ш1К и е а онын ж а р т ы к ун ын а ж ыгыл а ды. . .
Ж а у г е р ш ш к з а м а н д а кез келген к ю ж а с ы н ы н у л к е н д т н е
к ар ам а й , ж а р а к т ы ж ау ы н г е р г е сэлем беру! керек!.. Сен
осыны б1лес1н бе?
— Б1з енд1 к а р а н г ы а да м б ыз гой, Кереке... О н ы н
бэрш к айд а н б1ле берешк. Б1р итт1к отт1. К1’ нэл1м1н. Б1р
ж о л г а кеш1р1м...
— Ж о к , кеипр1м деген болмайды. Егер мен1н к ор а ма
т у с 1п, койымды у р л а с а н кеш1рер е д 1м. Ал м у н да йд а аяу-
ш ыл ы к ж о к ! — деп Кер1мбай б 1р - ак кест1.— К а з а к т ы н ата
салтын бузып, к о н а к к у г а н ы н уш1н, жэне энеукуннен бер 1
ш а к ы р г а н г а келе коймай к а ш ы п журген1н уш1н, осы
каз1р а т- ш а па н айып толейс1н, не к ыр ык к ам шы дуре...
К а л а у ы н д ы ал!
Д е м е ж а н 1стщ м э н 1с 1не енд1 тус1не б а с т а д ы . Се йт с е,
мэселе былай б о лг а н екен. О с ы да н ж ар ты ай ш ам ас ы б у
рын б а с к а бай а у ы л д а р аргы алые ж а й л а у л а р г а асып
кеткенде, к а ш а н д а а у к а т т ы ага йынна н квл1к алып коше-
т'ш К у р а м ы с берг1 о рт а к о н ы с т а р д ы н б1р1нде кеЙ1ндеп
калып койыпты. Д э л сондай к у н д ер д щ б 1ршде, апак-
с а п а к т а мунын а уы л ы на Ж у м ы к т ы н ж о к к ар а п жу р г е н
е к ь у ш а дамы к он а лк ы су ра п келген кершедк Ку н С1лб1-
реп ж а у ы п т у р г ан маз ас ыз кештерд1н б!р1 б о лс а керек.
А л д а г ы елге колжке Ж1берген а дамы келмей, шекес1
тырысып отырган К у р а м ы с элг1лерд1 кондырмай Ж1беред1.
Иен т а у 1ш1нде б а с ка конатын же р т а п п а г ан ж о л а у ш ы -
лар кал ын ж а н б ы р д ы н а стында калып, коп с а н д а ла ды .
Уст1-бастары м а л ма н да й су болып, акыры т а н а т к а н ша
б 1р т а ст ы н куысын паналап шыга ды. Ж о к к ара п журген-
дер — корш1лес Мэметект1н беделд1 аксакалдарыныц
б 1р 1 екен. Е р т е щ н де с у ы к тиш а уырып к а л г а ны н а кара -
мастан, К е р 1мбайды 1здеп тауып, тун1мен керген корлы-
гын айтып, К у р а м ы с т ы н уст1нен ш а г ы м етед). М у н да й
207
с у мд ык т ы а я к с ы з к ал д ыр м а й ж а з а л а у ы н су ра п, ез уюр-
дайы Енсег е де айта б а рат ын ын мэл1мдейд1...
С о л куннен б е р ь а к К е р 1мбайдын, К, урамыс к а т ю
б а с у л ы болатын. Ертен, ел к ел есшде осы мэсе ле нщ ал-
дынан шы г а ры н о й л а г а н д а , одан а ры з ыг ырда ны кайнай
т ускен. Ертенднде ш а б а р м а н ы н Ж1берш шак ыр т к ан д а ,
К у р а м ы с кепп- конды с ы лт а у р а т ы п , у ю р д а й д ы н алдына
к а ш к а л а к т а п келмей ж у р ге н . б з ш ш е , у мыттырып Ж1бер-
пс1 к е л т ед1. Б 1р а к онда йды у м ы т а коятын Кер1мбай
ма: б у п н осы ел дщ з э н п п Тын ыба ймен косып, алдына
эдеш а лд ыр тып о т ыр г а н бет1 едк
А йт ы ла р ук1м айтылды, енд1 оны кайтарып а л у киын.
Ук1рдайлар к ылм ыс к ерг е тек ел1м ж а з а с ы н г ана кесе
алмайды. О д а н б а с к а к ан да й ж а з а б уйыр амын десе де
ержт1. А л ы н а ты н а й ы п- ан жы ез алдына, кейде к а л а д а г ы
М а н ш ы ц у л ы к т а р ы н ы ц урд1С1 бойынша, д у р е согып тас-
тайтын да кез1 болады. . . Ку ра мыстын, да каз1р ба сы
к ат ы п отыр. Не 1стеу керек? Егер ж у р т к езшен таса,
о ц а ш а жер б о лс а, ол ек1 к уй р ык ты к у д а й г а тапсырып, ат-
ша п а н ды о л ж а кып кетуге пей!л ед1. Б 1р а к мына шиман-
дай елд!н 1шшде, б а л а - ш а г а , кел!н-кепш1кт1н кез1нше
бексес1н ж а л а ц а ш т а п , д у р е г е к а л а й ж а т п а к ? Ол ары
ойлап, бер1 ойлап, акыры айып т е л е у г е к е л 1С 1м берд1.
Ты н ыб ай з э ц п М1нез1 ж у м с а к , м а й ы с к а к т а у К1С1 едк
Со л ш ы р ы к б у зб а й т ы н момындыг ына карап, женгелер1
оган «майга етпес» деп ат койган. Ол каз1р де К у р а м ы с к а
ж а н ы ашып, ез1нше а ра т у с ю а келд1.
— Ук1рдай а г а , а г а ш та у с т а г а н жердей сынбайды.
К у р а м ы с т ы ц ш а м а - ш а р к ы н б 1л е с 13 гой, б1р ж о л г а кеш1р1м
етсе щз к айте д1?— деп м а й да ла п келе ж а т ы р ед1, Кер1м-
бай онын сез1н а я к т а т п а й , шорт кетт1:
— Эй, ж а у ы р г а конган а ла к ан ат с а у ы с к а н ш а сен
неге ш ы к ы л ы к т а п о тырсын? Е нд е ш е к а р а у ы н д а г ы жур т-
ты бет1мен коя бе рг ен щ уш1н сен де к у р калма. С а г а н да
б 1р атан т у йе айып кесшедП— дед1 бет к а р а т п а с с у ы к
а жа р м е н .
Т ы н ы б а й д ы н с а с к а н ы болар, ага а ш у ы н бойга дарыт-
пай, с ыл к- с ы лк кулген болды.
— Эй, к у К у р а м ы с - ай , курттын- а у ! О с ы га н ара
тус1п нем бар едь 0з1ме де сол керек!— деп мойнын б\р
ж а г ы н а б ур ы п экетт1.
Осымен сез 61т т 1 дегендей Кер1мбай орнынан ту ра
берген. Улкендер д а л а г а шыгып кеткенде, К у р а м ы с 1ште
калып койып, А ж а р бэйб1шеге бар мунын шагып, ж а л ы -
нып ж а т к а н ы б а йка л ды.
208
— Ж е н е ш е - а у , енд1 не к т е й м ш ? К у р а м ы с т ы ц к у р ыг аи
жер1 осы болды рой... У ю р д а й д ы н к е н ш н е н шыратын атты
кайдан т а б а м ? Ш а п а н д ы к а й д ан а л а м?
— Не 1стеуш1 ен,, бар болрыр? Еркек е м е с с щ бе, б1р
амалын т а п, — дед1 А ж а р онын, бетше к у л е к а р а п . — Сор-
лы, ©З1н,де де ба р рой: шэбеленген ж а м а н катын ынн ан
аса а лма й, к о н а к куды деген не с у м д ы к ол? У юр д а й с е шн
а т - ша па ны нд ы алып к а б ы р г а с ы н ж а п па с, елге тыйым
болсын деген шыга р.
— Ж а л г ы з шол а кт ы б е л д е у ше б а й ла с а м д а , атты
б1рдеме кып т а б а р м ы н - а у , ал ша п ан ды не ютеймш?
Се н се щ з , б1здщ уйде ша п ан т у п л , б1р ж а п ы р а к ж а н а
шуперек жок. . .
А ж а р 1штен тына к у р с п ш де, т е р д е п с а н д ы к к а к арай
бет алды. Улкен са ры ала с а н д ы к т ы н килтш к о н ы р ау л а т а
б у рап , к а к п а г ы н а ш т ы да, 1Ш1нен м эу т1 ж а г а л ы , с у ж а ц а
б а р к ы т шапан алып бердь
— Мэ , м ы н а у ш а п а н ы н болсын... С о р л ы - а у , ж а л г ы з
шол а г ын ды а йы пк а бергенде, 031Н калай кун корес1н,?
О д а н да б1здщ ж ы л к ы ш ы л а р г а мен Ж1берд1 деп ба р да,
ж ы л к ыд а н б 1р ж а р а м д ы ат у ст а п экел. Бар, ж е не л !— дед1
К у р а м ы с т ы б у д а н ары у с т а п т у р г ыс ы келмей.
— Ой, ракмет, жеце ше тай. .. Б а л а - ш а г а н н ы н и г Ы п н
кер! Осы ж а к с ы л ы г ы н д ы е л е - ел ге нш е у мы т п а с п ы н - а у ! —
деп К,урамыс ес1ктен ш ы к к а н ш а а л к а п б а р а жатт ы.
Бул ■ — А ж а р бэйб1шенщ сан рет к ай т а ла нг а н, б ас ы н а
1с тускен осы К у р а м ы с с ияк т ы т а л а й ж а р л ы - ж а к ы б а й д ы
к у т к а р ы п жу р ге н, была йг ы ел Кер1мбайг а с е з д 1рмей
1штей б 1л 1п к а н а коятын, кеп ж а к с ы л ы к т а р ы н ы н б1р1
ед1. Б!р к ы з ык нэрсе, ез1 к е б 1нше ат у с т ш д е ж у р 1п, мал-
ж ан ны ц е с е б 1н б э й б п п е а А ж а р мен 1Н1С1 М а й л ы к т а н
ган а су ра йтын К е р 1мбай эл1 кунге дешн ез малын ез1
тустеп танымайтын-ды. А й ы п к а ж ы г ыл г ан колы к ы с к а
агайын осы Ажардын, акылымен Кер1мба йдын ер1степ
туйес1н, сэйгул 1к а т т а р ы н ез!не жетелеп экеп берсе, ук1р-
дай онын, т у р ь т у с ш е к а р а м а й - а к , кеп ма л г а к ай т а да н кос-
тыра с а л а т ы н . .. С о н ы н нэ т иже с шде , а га йын а р а с ын да
А ж а р бэйб1шен1Н бедел1 К е р 1мба йда н асып туспес е, кем
сокпайтын. Куйеу1Н1н артык- кем кеткен жер1н б 1л д 1рмей
ж а м а п - ж а с к а п , ук1рдайдын каНарынан ы г ыс ка н елд1
манайына к а йт а жина п отыр атын да — осы « А ж а р а па н »
ед1.
К е р 1мбай биыл ел ж а й л а у г а кешерде, Д е межан нын ,
ешшс ш б е л 1п, бел ек ауыл ет1п шыга рг а н- ды. М у н ы ц
улес1не б 1р кора кой, ек1 айгыр у шр ж ы л к ы т и д 1. Онын,
209
с ыртын да б 1р а у ы лд ы н к е ш ш е ж е т е т ш туйе, атан е пз ,
с ау ын сиырл а р б е л шг е н. Д е м е ж а н г а т а б и г ы малшы-
косшы, к е р п п -к ол ан да е з д т н е н 1ржтелш калып едй
Олардын. квб1 Кер1мбайдын. колтыг ын паналап, сырттан
к еш ш келген юр м е агайындар. .. Ел ж а й л а у г а к ар а й
беттегенде, Д е м е ж а н кал а да калып койды да, кош тгзп-
нш Биб1 оз кол ына а лган- ды. Э й е л ше ра зы болатыны,
Биб1 а л г а ш кы жылы К е р 1м б а й д ь щ ©з а уыл ына н тым
к а р а у зш кетпей, улкен а уы лг а к а н а т т а с , т е б е с ш керш
от ыр ат ы н да й ж а к ы н ж ер г е кондырыпты.
Со нымен, эз1рше « Д е м е ж а н н ы н ауылы» деГт'н а таг ы
ж е р ж а р ы п кетпесе де, биылгы жылы бу л е ш р д е ж а н а
бIр а уыл пайда болган. А к уйлер!, а к боз, коныр уйлер!,
а б ы л а й ш а , куркелер1 а р а л а с он ш а к ты у й д щ сорабы.
К а з а к т а о т а у кетеру , ж ек е уй б о л у киын емес. Ал жек е
ауыл д е г е ш ш з к ун де т у а бермейдк А у ыл б о л у уш1н
бес- а лты уйд1н жай ба с к у р а у ы жетк1л1кс1з, а у ы лд ы н
ж у р т т а н ы га н ба с шыс ы, ©здер1не т и е с ш ор1с-конысы болу
керек. К,аз1рше мына уйлер шог ыры К е р 1мбай ауылдары-
нын б 1р б у т а г ы с а н а л ы п журед1 де, б а р а - б а р а « Д е м е ж а н
ауылы» дейтш де рб е с а т а к к а ие болады.
Д е м е ж а н а л г а ш к ы б1рнеше кунде ©31Н1Н к1шкентай
ауылын к ыз ы к та у ме н болды. К о т а н д а улкен б1р кора кой
ж а т ы р . А у ы л с ы р т ы н д а г ы тепсенде он-он бес бие бай-
л ау лы ту р. С о л мал ды б а г ып - к а г ы п, а у ы л д ы н ба р Т1р-
Л1пн тындыратын м ал шы - ко сш ы, с ау ын шы, ж а л ш ы бар...
Д е м е ж а н бу рын кеп ж ай д ы ескермейд! екен. Э л п адам-
д а р д ы н бук1л к у н к о р ю , а шт ык - т о к ты гы ез1не к ар а п тур-
ганын ол енд1 г ана п а й ы мд аг а н д а й болды. Э р к ай с ыс ы-
нын уй1не к!р 1п, к уй- жа йын , м у н - м у к т а ж ы н с ура с тырг ан .
Керш1лер1Н1н бэр1 де тепсе тем1р узет1н ж а с а д ам д а р
екен. К е йб 1 ре ул е ршщ гана к ол ынд а б аг ы п отырган кэр1-
к у р т а н , кемп1р-шалы ба р. А л а т ы н а к ы ж ай ын су ра ст ы р ы п
ед1, осы тен1ректе ж а л п ы л а с к а н ел б аг а сы болып шыкты.
О д а н а ргыны тшт1 дэметпейд1 де... Д е м е ж а н Б и б 1ге
айтып, керш1 - к о л ан г а бел1нген са у ын санын молайттыр-
ды. К ы с т ы к к е ж е к а т ы г ы н деп, эр ек1 уйге б1р к а р а д а н
согым атады. К у н кер1с у ш ш колтыгын п ан а ла га н ада-
мынын беделд1, кайырымды, кен б о лг а нын к1м ж е к кер-
С1н, Д е м е ж а н келгел! м ал шы -к ос ш ы н ын д а иыгы кетер1-
Л1П, а рк а л а ны п к алып ед1.
Б у г а н деЙ1н юшк е нт ай а уыл дын к о ж а сы — Биб1 екен.
М а л ш ы - ж а л ш ы а т ау л ы ж а с эйелд1Н айтка нын ек1 етпей,
а я к т а р ы н ы н у шымен б а с а т ы н ы кызык. Д е м е ж а н н ы н б 1р
т а н к алг а ны, Биб! б а р ш ар уа ны денг елек айналдырып,
210
м е ц г е р т алыпты. К а н ш а дегенмен к ерг еш б ар емес пе,
ол да ез э л ш ш е А ж а р енесше у к с а г ы с ы келедй Кершйлер-
д щ т1лш та уы п , сыйлай да, с ыйл а т а да б1летш1 к ершш
тур. Ен, бастысы, а у ы л да у р ы с - к е р 1с, айрай-сурен., акыру-
жек1ру жок,. Д е м е ж а н г а ©з а уылы б 1р б е й б 1т, жылы
уяда й ж а к с ы эсер калдырды.
Бул кунде ж а с ы отызра та яп к ал г а н БибЫн, сырт
м у с 1н 1 де ерттеул1 а т т ай ж у м ыр л ан ып , а ж а р л а н а тускен.
Б а с ын а кыр е л ш щ салтымен, о ка л ы жа р ы бар, а пп а к
ша т ырд а й к име ше к- шаршы т а р т а т ы н болыпты. Тобырына
т у с е п н кос етек кейлек, к а т и л а камзол к и т ш ы кк а н д а ,
кыпша бел1 с ол кыл да п, кызыл курен, ж у з ш д е т о к ш ыл ы к ,
ж а с т ы к нуры ойнап, е р ж а з кез та ртад ы. .. А л а й д а к ат а л
тагдырдын, а д ам ра кейде б а с к а н ь щ бэрш у й ш -т е п п берсе
де, э й т е у 1р б 1р нэрседен кысып коятын эдет1 р о й . Д е м е ж а н
е к е у ш щ о т а с к а н д а р ы н а он ша к ты ж ы лд а й еткешмен,
Биб! эл 1 кунге дешн б а ла кетермей келедк Б э л м м , ак-
жол та й болар, сонынан 61 р к ар а й г а н ерер деп, ана жылы
кеп б а л а лы Су йежа ннын, б!р б а л а с ы н б у л а р т у а салып
б а уы р ы н а сап а л г ан . К а з 1р сол юш к ен т а й О л ж а б а й д ы н
©31 беске кел1п калды. Б 1р а к онын, сонынан ерген е шюм
бола койган жо к . Б ы л а й К а р а г а н д а т е р т т у л! п сай ке-
ршетш е р л ь з а й ы п т ы л а р д ы н о н а ш а к ал га н к езд еп б1р
уайымы осы ед1.
Бурын улкен ауылдын, б!р о т ау ы болып о т ыр г а н да,
ырду-дырдумен бЫнбейд1 екен. Ал каз1р ездер1 б1р а у ы л
дын, б ас ш а н ы р а г ы н а а йна л г ан кезде от б а с ы нд а у ш - а к
а д ам ны н ш о ш а йы п от ыр у ы кещлд1 к ул аз ы т ы п , элдеб1р
к а я у т у а р г е н д е й б ола ды. Д е м е ж а н б а й к а п жур: Биб!
к е б ш ш е осы о лк ы л ы кт ы с е з д 1рмеуге тырысады. Ку н сайын
к а з а н г а асты молыра к с а лдырып, т у н ш н б!р у аг ы н а
дешн керил - к о л ан ды т а ра т па й , д у ыл д ас ып о тырга нды
унатады.
Б у п н э лд ек а ла й кериплер ертерек т а ра п , Ы р д е ездер1
о на ша калган- ды. Е р л ь з а й ы п т ы л а р б 1р а з г а дешн куыр-
ш а к о й н а г ан д а й к шж е н т а й О л ж а б а й д ы н т ш н кызыктап,
е з д е р ш ш е мэре-сэре болысты. К а ны сыртына тегжен,
топ-толык, к а р а д о м а л а к б а л а б1р а у ы л д ы н б а сына н к ус
у шы р м а с е рк ес1 атанып, ж а к с ы е с т келедь Биыл ж а з г а
салым сундет парызын егеп, т у нг ыш рет а ш а м а й г а мшу1
д у р 1лдеген той болып етт1. Б е ш п е т ш щ е ю иыгына, б а с
кшмше к а д а л г а н с онда г ы у юл е р эл1 а лынг ан жок. К е й
де эдеш ш ол жы нд а п, «р» дыбысын д у р ы с айтпайтыны
б олма са, О л ж а б а й д ы н т ш пысык, сайрам т ур.
— О л ж а б а й , сен осы ю м н щ б а ла с ыс ын ?
211
— Д е м е ж а н н ы н , б а л а сы м ын .
— Камнен т у д ы ц?
— Биб1ден тудым.
— Н а г а ш ы ц юм сенщ?
— Н а г а ш ы м — К у й м а н кажы. О йыс жейшде. . .
К у н ш е э р ю м и щ а уз ы н а н сан рет к ай т а л а н а т ы н бул
с у р а к т а р г а б а л а муд1рмей ж а у а п к а й т а ра ты н болран.
Е к е у 1 шай 1ппп о г ы р г а нд а к ш а с ыз с э б и д щ тэтт1 т ш н
тары б 1р рет тында п, мэз болысты. Б ул а р р а к е р е п н щ
©31 сол. О л ж а б а й «мен — Де м е жа н ны н , б а л а сы м ын » деп
ж у р с е болраны.
— О, к улыным сол! Б а л д а й болран т ы щ н е н айналдым
с ен щ! — деп Биб1 баланын, е ю бетшен шоп-шоп сушп,
0Л 1' п к.ала ж а з д а йд ы.
Не у пин екен, Д е м е ж а н ба ла ра са лкын, ©йтш елш-
енпп ту рма йды . О л ж а б а й д ы е г е й а т к е ш емес, кудайдын,
ж а р а т к а н мшезк Тек Б и б ш щ кенлл1 у ш ш рана, кейде
б а л а ны а лд ын а алып, а йна лы п - у шр ш г е н болады. Б и б 1
осы Олжабайды бауырымызра салып алайык
дегенде де, бул о нша к у л а п ту ск ен жок-ты. Кудайдын.
б ер м ес ш е жармаскандай, элдеб^р к е р с е к ыз ар лы кт а й
к ершген. Б 1р а к э й е л ш щ к е щ л ш кимады. Мейл!, ж а к с ы
ниетпен ырым етш отыр екен, о с ы ны ц- а к тьлеп болсын
деген де к о йг ан.
А т а - а н а н ы ц о р т а с ын д а эрнеш б ы л д ыр а к т а п сейлеп
отырган О л ж а б а й элден у а к ы т т а м а ж а у ы р а п калги б а с
т а г а н . Б и б 1 оны к етерш апарып, т о се г ше ж ат к ыз ды . Уй-
шпн т а г ы д а м а р г а у т ы ны шт ык басты. К о т а н д а куше
к ай ыр га н к ойл ар ды ц б а я у ыцыра нып т ыныста г а ны, элде-
к ай да н т у с а у л ы а т т ы н пыскырганы, бел а ст ында г ы улкен
а у ы л да н мац т е б е т т е р д щ э ушл деп ургеш естшедк О кт а -
текте кой кузеткен ж т т ' г е р д щ «Шзйт- шзйт!. . Бул юм, ей?»
деген о к ы с айкайы шалынады.
Б и б 1 д а л а г а ш ы р ы п , т у н д ж ж а у ы п келд1 де, ундемей
ж у р ш т е с е к с а л а б а с т а д ы. О н ж а к к а б ш к юр е ует ту сына
у с т а л а т ы н б1р кездеп кызыл-курен, у к ш шымылдыкты
ауыстырып, онын орнына ш ар ша ул ы , к ызг ылт с а ры туст1
б а с к а ш ы м ы л д ы к курылыпты. Бул с р л ь за й ы п т ы л ар д ын
тым улб^реген ж а с емес, ересек т а ртып к алг а нын б1лд1ре-
Д1... Биб1 е з ш к а н ш а кен1лд1 у с т а г ы с ы келгенмен, к аб а -
гында сешлмей ж ур ге н б1р мунды келецке бар. Кейде
©31 де а н г а р м а й , к е юр е г ше н ы с т ы к ж а л ы н атып, курсппп
калады. Ша ма с ы, к у йе уш е айтайын деп, кемешне 1рюп
ж у р г е н б1р сыр бар ма, к а л а й ? Со л сырды калай с ыртка
ш ы г а р у д ь щ ретш та ппа й к ииа лг а н, ш а р ас ы з ж а н н ын
212
калпы б а йк а ла д ы. Б у п н ’ тесекке ж а т к а н н а н кешн де,
ш ыр ма у ык т а й о р а т ы л а к е т е т т к ун деп кызу к у ш т а р л ы к -
тан бой тартып, с а л к ы н с а б ыр танытты.
— Д е м е ж а н , осы сен нешеге к е л д щ ? — дед1 б 1р замат-
та б а я у Т1Л к атып. Д е м е ж а н жымиып кулд1.
— Сен не, О л ж а б а й д ы н орнына енд1 меш сейлете йш
д е д щ бе?
— Ж о к , шын айтам. С у р а г ы м а ж а у а п бер.
— Ал ж а р а йды, отыз ею'ге шыктым... К а р т а йы п
калды деп ойлап па едщ меш?
— К а р т а й с а н мен саран мундай с у р а к т ы к ояр ма
е д 1м. Сен эл1 ж а с с ы н гой,— дед1 Биб1 т а к б1р мунын.
ж а с т ы г ы н а екшген а дамда й.
— Иэ, не боп калды? А й т с а й ш ы , К1С1Ш купт1 кылмай.
Биб! б 1р а зг а деЙ1н ундемей калды. Кы р ы н а н а уна п
т у с 1п, ш ал к а с ы н а н ж а т к а н Д ем е ж а н ны н , ке у де с ше колын
артты.
— Мен с а г ан б1р созд1 кептен айта алмай 1 р к ш т
ж у р м 1н... Сен меш д у р ы с т у с ш , Д е м е ж а н . А ш у л а н б а . . .
С а г а н енд1 у а к ы т оздырма й т о ка л а лу керек.
— Т о к а л ? М э с с а г а н ! — М у н д а й д ы кутпеген Д е м е ж а н
са сып калды. А у з ы н а капел1мде соз т у с п е й : — Сен не,
т у сщне н ш о ш ы д ы н б а ? — дед1 ж а с т ы к т а н басын котере
б е р ш . — Б а йы н а т о к а л ал деп ж а л ы н г а н катынды сенен
корд1м.
— Ж о к , сен ой'пп к а л ж ы н г а а й на л дырма шы. Осы
б 1р ой мен1 коптен бер! м аз а л а п жур. Мен с ен щ б ак ы -
тынды ж а н д ы р а а лм ад ы м гой... А р т ь щ н а н е ретш т у я к т ы ц
камын о й л а, — дег енде БибГнщ уН1 к ал т ыр а п кетти
Э й е л ш щ кез1нен к а т - к а т т а мг а н ж а с т ы Д е м е ж а н
к а р а н г ы д а коре алган жок .
— А- а, с ен щ о йын а ры да ж ат ы р екен гой, — деп
ж а с т ы к к а к ай т а да н бас к ойд ы. — ©зщ б и е с щ , мен о нш а
б а л а ж а н а д а м емесгпн гой. М е н 1н б а с к а у айымым да
жет1п жатыр. .. Кейде осы ж у р ге н ж у р т т ы н бэр! меьпн.
б ала м сиякты болып кершедк
— Ол а й т к а н ын д у р ы с кой. Б 1р а к б а ла с ы з у й д 1н кун!
курсын да... Б а л а керек а д ам г а . Б а л а б ол г ан д а , ешк1м
а узына салып уйретпе й-а к, «Мен — Д е м е ж а н н ы н б ала-
сымын» деп е з д т н е н айтатын, сен1н ©з к ан ынн ан жар ал -
ган б а л а керек. К 1м б1лед1, к у д а й д ы н р а кымы туссе. . . Егер
ек1нш1 эйел1н б!р «шик! екпе» т а у ы п берсе, меш кундес-
Т1к ж а с а й д ы деп ойлама. Мен оны е м 1р бойы теб е м е
кетер1п ж у р у г е бармын.
«Апырай, мынау т1пт1 шындап б а р а д ы гой, — деп
213
ойлады Д е м е ж а н , — элде а бы с ы н - а ж ын а р а с ын да муны
т а б а л а п , ш и р ы кт ыр г а н б!реу ба р ма екен? Немесе эйел
з а т ы н ы н е з назын о т ю з п а келген к©п е р к е л т н щ б1рг ме?
Не б о л м а с а , о сы ны н не о й л аг ан ы ба р деп, меш е з шш е
с ын а г ан тур1 ме?» О с ы сонгы о йдын эуешмен:
— Э л п « жан к и м а к б о л с а да ты, ж а р к и м а к ж ок »
д е й т Ы к а й д а ? Сен меш, шынымен- ак, б1реудщ к у ш а г ын а
кия с а л а с ы н б а ? — деп эйелш б а у ы р ы на тартып к у ш а к -
т а м а к болып ед1, Биб1 ыркына конбед!.
— Койшы, жаным... Егер меш жэй н э п с шщ кулы, жар
т е с е п н к ор ы га н коп а к ж а у л ы к т ь щ б1р1 деп ойласа н,
р е н & и м ш , — деп Д е м е ж а н н ы н кызу аптыгын тез басып
- тастады. — Ж а с т ы к шак, б а сы мы з да к а н ш а т у р а р дейсщ.
Ол да корген тустей отер де кетер б 1р куш. А ж а р ь щ н а н ,
б а з а р ын н а н айырып, к э р Ы к т щ де а уы л - у й конатын кез1
болар... У р п а к, т у я к деген, мше, сол кезде керек а д ам г а .
Сол ш а к т а с е н щ езегщд! ©К1Н1Ш ж а й ла п, аЬ урып капала-
нуь щ мумк1н гой. Б 1р а к ол кезде тым кеш бола ды гой,
жаным. . . Д у ш п а н ы н да аз емес. К у н д е р д щ кушнде солар-
дын б 1р 1 б о л м а с а б1реу{ б а ла с ы з д ыг ы н д ы бет1не салык.
ет1п, т а б а л а м а с дейс1н бе. Шындык, тын жуз! к а ш а н д а
©тк1р, киып т у сер кылыштай. О зг ег е дес бермесен де, осы
б 1р МШ1ЦД1 а й т к а н д а, сен л а ж с ы з токтарсын. ..
— Биб1, к у д а й т1леу1НД1 берс1н, койшы ендЛ— деп
ж ал ын ды Д е м е ж а н бу да н а ры т ында й б еру г е дэп' шыда-
май.
— Ж а р а й д ы , с©3 1 м д 1 болмеш1, агатай. Ар ж а г ы н тын-
д а ш ы . .. Сен т у м ы с ь щн а н устем ж а р а л г а н жансын. ©М1'рде
де жуз1ц ж а р ы к , ештенеден кемдж кормей, устем болып
о туге ТИ1СС1Н- Мен сен1н т а у ы н шаг ылып, меселденнщ
к ай т к а нын , д у ш п а н ы н н ы н т а б а с ы н а у шырап, жертезек
б о лг аны н д ы корг1м келмейд1, жаным.. . Егер ек1 дуниеде
мен разы болсын дес ен, осы Т1лепмд1 орында. Айтшы:
о рындаймын дешИ
Д е м е ж а н тш к а т к а н жок.. А р ы ст а й кеудес1н к ор1ктей
керш, терен тыныс тартты. Бул ду ние нщ шер-шемен,
к ай г ы- му ны н а н к а л а й к у т ы л у г а болар екен? Эй, бул
т1рл1кте к у т ы л у ж о к шыгар. Ж е т е к к е ж у р ме й жер табан-
дап, бшек т а л д ыр г а н б е р е к е а з елд1н гой-гой! анау: солар-
ды б 1р сэт б о л с а да умытып, ез1нн1’н к1шкентай к у ы с ы н да
ж а н ша к ыр а йы н де с ен , от б а сы нн ын Т1‘рл1'г1 мынау...
К,айда ба рып п а н а л а у г а б о ла ды?
— Неге у нд е м е й с щ? Б 1рдене а й т с а й шы , — дед1 Биб1
оны кеуде ту сына н б а я у С 1л к 1л е п .
— Не айтайын? К у д а й д ы н бермес!'не а д а мн ын амалы
214
к а й с ы ? — дегенде Д е м е ж а н н ы н д а уы с ы к а т т ы р а к шыгып
к е г п . — Ал т о к а л алдым дешн, о нын етепнен ж а р ы л к а й
коярын кайд ан б 1л д щ ? Ег ер к атыг ез т а г д ыр та гы да
шем!штен к ы с к а нын к ой м ас а , К 1 л е н к ы с ы р а к б а к к а н д а й
нагыз м ас к а р а сонда бо лма ймын ба? О с ы н ы о й л ад ы н
ба сен?
— Ол ж аг ы н у а й ы м да м а . Не бопты, к уд а й б 1рдеце
б е р е р , — дед1 Биб1 ы ст ы к дем1 бет ш а р п ыг а н д ай б о лы п . —
К ш э менен болып ж у р гой, жаным. . . Ж а с ы м д а у л ш а
КИ1Н1П, а ш ы к - ш а ш ы к жу р ге н, ерк ек - шо ра сорлы емеспш
бе мен. С о л бет1мде еркек болып неге кетпед1м екен?! Б1 р
ш уй ке б ас алшы: тшт1 кез! сокыр, а яг ы а к с а к б олс а да
б 1рдене т а п с ын . .. Ж а к ы н д а осы ауылга келген д у а н а г а
бал аштырг анмын. Со л б э рш колмен к ой г а нд а й айтып
отыр: « К у й е у щ ею некел1 б ола ды екен. Екшип эйелшен
ай мен кундей б1р ул, б1р кыз суйед1 екен» дейдй
Д е м е ж а н е р щ а з к ул ш ж 1бердк
— Эй, Биб1-ай, кейде б а л а си я к ты с ы н -а у. Д у а н а мен
т э у ш т щ с е з ш е сенпт журген. . . Ж а р а й д ы , у й ы к т а йы к .
К,ажет бо лс а катынды да ал ар мыз. К о с катын алган
к а з а к т ы н а лд ы- арт ы мен емесгпн гой. Тек ем1р болсын
де... Кейде мен ж а с ы м а жетпей, ерте о ле т 1н сияк ты б!р
сез1мде, журем. О с ы н а у а я д а й ду ние де мен сыятын орын
ж о к сиякты к е р ш е беред1.
— Ку рысын, а йтпа шы о нд а йд ы , — деп Биб1 бэйек
бо лд ы . — Ал менщ ж а н а г ы а й тк а ным д ы к а л ж ы н деп
ойлама. О л — менщ б е й у а к т а тун жа м ы л ы п а йтка н
имандай зар Т1лег1м...
О с ы д а н кей1н е ш к а й с ы с ы ун к а т к а н жо к . Б 1р а к екеу1
де б1рден у йы к т а п кете алмай, тунн1н б1р у а г ы н а деЙ1н
ден бе к шу ме н болды. А йн ал а - т е н1 рек к у л а к к а у р г а н тана-
дай ж ым- жыр т . А н д а - с а н д а а уыл сы рт ы н да г ы т ог а йда н
ж ыл к ыш ы к ус ыекырып, сонымен ж а р ы с а о к т а- те к те т а у
кекеп су н к ыл да й ды . 0здер1нше, т1рш1Л1кт1 м а д а к т а п
ж ы р л а г а н ы ма, немесе о с ы н а у ем1рдщ к ыс к а лы г ы н сез1п,
шер т е п п з ар л а г ан ы ма, к1м б1лс1н. С о н ы н бэ рш де жай-
л а у туН1 к а р а н г ы л ы к к у ш а г ы н а алып, к ым т а на тусед1.
IV
О с ы ла й ш а , ж а й л а у Т1 рл 1г! кыза тус^п, к айг ы мен
куаныш кезек а лм а сы п ж а т к а н 61 р кундер! Д е м е ж а н
ауылына ж а н - ж а к т а н к о н а к т а р келе б а с т а д ы. К а з а к т а
«Улкен уйД1К1 — ортак, К1Ш1 уЙД1К1 — б у л т а к » деген сез
215
бар. Элде еол с е з г е ж у г ш г е ш ме, немесе бул ауылды
б1реу мойындас а, б1реулер эл1 мойындамай ж у р ме, эйтеу1р
алыстан келген сый К1С1лер де, ауыл а ра с ын ы н кымыз
андыг а н к ы д ы р м а ш ы л а р ы д а к е бш е с е К е р 1м ба йдын ез
а ул ына о ша рыл ып, бу л ж а к к а бу рын а т басын б у р а бер-
мейт1н-Д1. Б н б ш щ эдешлеп т жк ен к о н а к у ш 1луде б 1р
б ол м а са , к е б ш ш е - а к , бос т у р а т ы н. Енд1, мше, сонын.
есе сш к ай ы рг ы с ы келгендей, т у с - т у с т а н ж а с к он а кг ар
к уйыл а ба стад ы.
Осыдан б 1рер кун бурын, э н е у к у н п у э д е бойынша,
к а с ын а е к ь у ш ж о л д а с ы н е р т т , Ш э у е ш е к т е п т а т а р мыр-
з асы Ы б ы р а й келш тускен. Б у л а р к ор ж ы н да р ын а салып,
м о й ы н д а р ь т а асып а лг ан гармонь, скрипка, мондалин
сиякты а с а й - м у с е ш мол, е з д е р ш ш е б1р к ы з ык топ ед1.
Бу л елкеде бу рын естклмеген т а т а р жырын шырка п, эн-
дете, гулете келд1. Мунын, сыртында ж а й л а у д а г ы елге
б а з а р л ы к деп, б1р а т к а б ел ек а ртып а лг ан кант-кэмпит,
ер!к-меЙ131 т а гы бар. Ы бы р а й келе салыс ымен ауылдын,
катын-калашы мен бала-шагасына сол б аза рл ыг ын
улест1р1п, а л г а ш к ы к у ш - а к о с ын д а г ы кэр1-жастын, суЙ1к-
т1С1не а йналып кетть
Б у п н солардын, уст1не т е с т е п Тертуылдын, б 1р топ
ж 1 п т - же л е щ н ертш, С ы м а й ы л д ы н Кудер1С1 кел1п косылды.
Д е м е ж а н а у ы л г а о рал ды дегенд1 ест1п, эдеш сэлем бере
к е л т т ь ©здер1нше б а я г ы заманнын, сал-сер1с1не ел1ктеп,
э ле м- жэл ем кишген, шет1нен энш1-куйш1 е н е р л 1топ. Б у л а р
К а р а ж а л д а н ш ы кк а н бет1, ж ол - ж е н е к ей К,айрактыны
басып, Ш е т 1к 1ш!н а р а л а й келген екен, сол елден К,ызыл-
баланын, Ы с к а г ы 1лес1пть.. С е й т ш , б 1ркелк 1 м а р г а у т 1р-
Л1ктен 1штер1 пысып, то й- ду ман а цс а п ж у р ге н Д е м е
ж а н мен Биб1 а я к астынан енерпаз, ж а с к о н а к т а р г а
ж а р ыд ы да калды.
К у д е р ш щ ж а с ы б у л к ун де он с е п з г е толып, ел ауз ына
1Л1Н1П к а л г а н кез1 ед1. К е ш е бук1л ел а р д а к т а г а н к а р а
ш а ц ы р а к т а , кэр1 з э н п С ы м ай ы л д ы н орнын жокта тпа й,
ез к а т а р ы н а сыйлы, ж а к с ы а з а м а т болып е с т келедк
Б 1р а к эз1рше а р к а с ы н а ер батып, а у ы р ж у к а рк а ла й
койган жок. Эл 1 де бо лс а б о зб а л а л ы к , ж а с т ы к дэуренмен
к о ш т а с а алмай, к ай д а той-думан, е л е н -ж ыр болса сол
жерден та былып, сер1л1к к урып журге н ж а й ы бар. ©31Н1Н
д о м б ы р а г а косылып, бебеулеп т у р г а н б1р сыдырг ы даусы,
ж а н ы на н ел ен ш ы г а р а т ы н б1р к ак па й акындыгы да бар
екен. К а л а мырзасы Ыбыра й мен д а л а еер1С1 Кудер1
б1р-б1р1не бап косылып, бул а у ы лд а ж а к с ы табысты. Улкен
а к уйде, мол д а с т а р к а н б а с т а р ын д а к а з а к эш мен т а т а р
216
жыры кезек ш ы р ка лы п , ж а й л а у д ы н т ы н ы к а с п а ны н да
тынбай к а л ы к та / ц* да ту рды. /
Д е м е ж а н мен Биб1 енерпаз ж а с т а р д ы б 1рнеше кхн
бойы Ж1бермей, ж а к с ы к о н а к е г п . ©з а лд ар ы н а жеке
ауыл болралы к утш а лг а н а л г а ш к ы к о н а кт а р ы боУган-
дыктан, е з д е р ш ш е ырым етш, б1ршип куш к ысшр дын
тайына б а т а ж а с а т к а н . С о д а н ары ж а л г а с к а н мол дас-
т а р к а н к у н д 1з - т у н 1 б 1р ж иы лг ан жок... Д е м е ж а н оск_топ-
тын ш ш е н тек б1р а д а м д ы гана у н а т ы ц к ы р а м а й к а л г а н
Ол — К ы з ы л б а л а н ы н Ы с к а г ы . К а н ш а б а у ы ры на тар-
тайын десе де, ж у р е п к у р г ы р тпмей, элдеб1р бетенд1кт1
сез1'нед1.
Ы с к а к — каз1'р ж и ы р м а бестерге келген, уйл1-баран-
ды, ересек Ж1пт. Б у л да экес1 сек1лд1 о рт а бойлы, кызыл
шырайлы, ж а н а р ы ш атын ап ту ра т ы н , а л а к о з де у а з а м а т
болып осштк С о г а н орай, мшез1 де тым шадыр, э п е р б ак ан ,
ж а н ж а л г а ж у ы к т а у ма, к,алай? КеЙ1нп кезде к ы т а й ш а
т1л уйрен1п, к а л а д а г ы у л ы к т а р д ы ж а г а л а п журед1. К а л а д а
Ш и х а л д а й д ь щ к а с ын ан б!р-еК1 рет к ерг еш бар. О н д а йд а
Д е м е ж а н г а ж ол а м а й к а ш к а л а к т а п , 13 ж а с ы р г а н болады.
С о цг ы б 1рер ж ыл д а зэнгш1н, ш а б а р м а н ы болып, аз ауыл
Шет1кт1 «к,ырып» кете ж а з д а п, шула тып журед! екен деп
те ест1ген. А л о ны ц мына ж а с т а р то бына к ал ай косылып
к ал га ны б е л п а з .
Д е м е ж а н Ы с к а к т ы 1штей у н а т п а с а да , ауылына
келген к о н а к болган сон, сыртта й сыр а лд ыр г а н жок . Бар
з е шш т а т а р мырзасы Ы б ы р а й мен е з ш щ ж а к с ы керетш
1Н1С1 Кудер1ге а уд ы да , б1раздан кеЙ1н оны мулде умытып
кетт1. Ы б ы р а й д ы н к ас ы н д а гармоньшы, ж ы р ш ы ж1пт
Зэки мен Р и ф х а т деген с к рипк а шы ба р. Зэки ш а р г а бойлы,
к ар ш ы г а д а й г ан а шымыр Ж1Г1Т екен. О н ы н к1п-к1шкентай
к еудесше с о н ш а л ы к зор д а уы с т ы н к а л а й сыйып т у р га н ы
т а н к а л а р л ы к ед1. Кейде б!р к ым ы з г а берт1п а лг ан тус-
та рд а , гармоньды к у л а ш ы н кере к у й к ы л ж ы т к а н д а , кос
Т1ЛД1 к ар а г ар мо нь нын к ар т а ла р ы уз1Л1п, ек1 б ас ы ек1
колында кететш ш ыг а р деп о йлайсьщ. Со л гармонь у шмен
М1НС13 ж ым д а сы п , кейде шырка п, кейде узд1пп шыгатын
эсем сазды д а у ы с к ан да й! Ж а й л а у д ы н т ы н ы к к ештершде
«Ралия бану», « Ба л а мискин», « С а н д у г а ш » , « Са р ма н »
тэр1зд1 т а т а р д ь щ х а л ы к эндер1 т а у - т а с к а ж а н гы ры гы п,
дуние б1рнеше кун бойы к уй с а н д ык т ай кумб1рлед1 де
турды.
Т а т а р эуеш бул елге бу рын кеп т а р а й к ойма г ан , тан-
с ык нэрсе. Б 1р а к ешк1м ж а т ы р к а г а н жок. К а й т а Зэкидей
жез т а нда й ж ы р ш ы н ы н а йтуын да б!Т1М1 белек, бе г де
217
внерд! ж у р т тез у гып, тез б а уы р л а с ы п к е г п . Э л де кен,
с а х а р а д а етек-жеьи ж им а л ма й тым а лыстан, ш ы р к а у
бшктен к а йр ыл а тын, к е бш е с е к а м - к а й г ыс ыз с а л ка р - с а л
Т1рл 1кт 1 жырра к ос ат ын казактын, тел э ндерше к а ра ра нд а,
ше р - му нг а, шемен- сырра ту нып т у рра н т а т ар влец1 х а л ы к
ты к дэл осы ту ст а ры кещл а уа н ы н а деп келд1 ме екен,
э й т е у 1р т ы н д а у ш ы с ы н б 1рден б а у р а п экеттг Кеш б а т с а - а к
т е ш р е к т е п ауылдардын, к ыз - кыркын, ж т т - ж е л е ц ! осылай
к а р а й арылып, с а у ы к - с а й р а н т у н ш н б 1р у а г ы н а дейш
т о л а с т а м а й т ы н болды.
Бул кундер1 а уы л с ы рт ы н а а л т ы б а к а н курылып,
ж а р ы к айлы т у нд е р д е к а з а к т ы н ез эндер1 де аз айтылран
жок . Эс1л 1, Те р т у ыл о ртас ы енер оздырып, эн тузеген,
бэлендей с а у ы к ш ы л ел с а на лма йт ы н . Кудер1 сиякты эн
мен жырдын, сонына тускен б1рен-саран енерпа з ж а с т а р
осы б ер т ш д е бой к ерсетш ж ур . Б у л а р д ы н да айтып жур-
геш — к е б ш е с е А р к а д а н а уы сы п келген эндер. Неб1р ж а к
сы эндерд! Ко янд ы ж э р ме н ке с ше мал а йда п, с а у д а 1стей
б а р га н ж ур г ш нп л е р у йрешп к айта ды. С о н д а й ж о л да рм е н
бул елкеге сонгы ж ы л д ар ы а т а к т ы Б 1р ж ан сал мен А к а н
се рш щ, Vюл 1 Ы бы р а й мен ж а я у М у с а н ы н эндер1 де ж ете
б а с т а г а н. . . Биыл с о л ар д ыц к а т а р ы на ж а н а б1р ж а с е н е р
паз к о с ыл ы п тур.
М ын а 1ргедеп ш е к а р а н ы н ар ж а к б ос а г а с ы на н , М у -
каншы, К е к т у м а бойынан т а г ы б 1р ж а с пер1 шы к к а н кер1-
нед|. Р уы — Арг ын, Н а й м а н г а жиен деседк А т ы - ж е ш —
Э с е т Найм а нб айу л ы . . . К а з 1р ж ас ы ж иырма беске толып,
н аг ыз ж ал ы н д ап т у р г а н ш аг ы дейдй ©ткен жы л ы Бар-
л ы кт а г ы М э м б е т 1нпне келш к а й т к а н екен, ж а й л а у д а г ы
к а л ы н елд1 энмен «кырып», есте рше н тандырып кетштк
С о л Эсет:
218
да к », « К а р а к е з » э нд е р 1 мен б1рге бу л те ш р ек ке акыннын.
атын э а р е с е к атты ш ы га р г а н д у н и е а — « Эс е т пен Ырыс-
жаннын. айтысы». Б у л айтысты Кудер1 ж а к ы н д а б1реуден
ж а з ы п алып, д о м б ы р а г а косып ж а т к а айтып ж у р екен.
Ж а с т а р ж и н а л г ан о ты р ы с т а р д а сол сез са йысы сан рет
к айта л а нып, а у ы з д а н - а у ы з р а к е ш т жа т т ы.
Д е м е ж а н ез а у ы л ын д а б а с т а л г а н о й ы н - т а м а ша ны
тежемей, ж ар т ы ай бойы с а у ы к к урды, ©нерпаз ж а с т а р
о рт ас ын да Б и б ш щ де кенллш к е т е р т , ез1 де д у ни е н щ к1р-
кок ысына н та за рр а нд а й б!р с е р ш л т калып едк Бул кун-
дер! Д е м е ж а н к ас ын да ры енерл1 ж а с т а р д ы ма ц а йд а г ы
дэмел1 кы з - ж1 пт т е р ез а у ы л д а р ы на шак ырып, ж а й л а у
кызырын одан ары ж а л р а с т ы р а тускен. Б у р ын мундай
дыр- думанра бой у ра б ермейтш К е р 1мбайдын, ез1 де ж а с
к он а к т а р д ы улкен ауылра ш а к ыр т ы п , б1рер кун солардын,
енерш кызыктады. .. Сонымен биылры ж а й л а у у с т ш ж а с
д а у ы с к а , эн мен жырра белеген кад1рл1 конактардын,
к ош - ко ш айтып, т а р ай т ы н м е з г Ы де ж а к ы н д а п ед1.
Кызылбаланын. Ы с к а ры ж ел жк е н ж а с т а р м е н б 1рге
эул 1Г1 п ж у р е берг1С1 келмед1 ме, элде Д е м е ж а н р а керсет-
кеи кыры ма, о сыдан б1р апта бу рын р у к с а т с у ра п, ез
а улына кайтып кеткен. Онын, э л д еб 1р т ы р ы з шаруамен
журген! рас болды. А т т а н а р а лд ын д а Д е м е ж а н д ы он,аша
шырарып, 631Н1Н, эдеш келген б у йы м та йы н айтты. Ы с к а к
мансап с у ра й кел1пт1: А з ауыл Ш е л к т щ каз1рп зэнпс1
Же лд1 б а й деген б1р т о г а , момын К1С1 ед1. Со ны орнынан
т у а р ш , зэн.пл1кт1 маг а н алып б е р щ 13 деп, к ат ты кадалып
отыр. Ыр демег е ш уг ыл к1р1скенде шырайы су рланып, ек1
кез1 шо к т а й жан ып кетед1 екен. Осы жол ы с у р а г а н ы м д ы
б е р е с щ, не а г а йы н ды к т а н кет1с е м 13 деп, с а л ма г ын са ла ,
а ма на тын а рт а келген адамнын, сикы.
Д е м е ж а н та н д а ны п калды. « Ос ыл а р б е с 1ктен б е л 1
шыкпай жа т ы п , шен- шекпенге неге с о нш а к у м а р т а д ы
екен?— деп о йл ады 1Ш1нен.— С о н д а не 1стемек? Х ал кы н а
кандай енер ш а ш п а к ? » Со л ойын акыры с ы р т к а шыгарды.
— Ал, Ы с к а к , сен ертен зэн,п б ол д ы н дел1к. С о нд а не
1стемек ойын. б а р ? — дед1 онын, шек е та мыры бшеуленген,
шу г ын ык та й курен, жуз1не к ар а п о т ыр ып . — Со л елге ала-
бетен 1стейт1н жаксылыгын,, м а з ал ап ж ур ге н максатын.
ба р ма?
Ы с к а к с ез т е р ю н ш тус1нбед1 ме, т а н д а н г а н д а й м у н ы ц
б етше а ж ы р а я к ара ды:
— Не 1стеуш1 ем? Со л Ж е л д 1 б а й д ы н а т ка р ы п журге н
ша р уа с ы мен!н, де колымнан келедь К а й т а оган К а р а г а н
да, менщ 61Л1М1М, х ат с а у а т ы м бар.
219
— Б ш м , с а у а т ы н да, п ы с ы к т ы р ы н , да ж е т ш тур, оган
д а у ы м жок. А л ып кел, ш а у ы п келге ж а р ай т ы н Ж1пт
толып ж а т ы р каз1р... Б 1р а к б!здщ х а л ы к к а каз!р не
керек? Со ны б ш е с щ бе? О с ы е л д щ ж ы рт ы гы на ж а м а у ,
т а л г а н е з е г ше т а л г а ж а у бола аласын, ба?
— Алдыме н к ол ым а б шпк берш керсещзип. Со на н
кейш сынап б а й к а р с ы з , — дед1 Ы с к а к с ы з д а н ын к ыр а п. —
Ш и х а л д а й к ар сы емес... Тек у ю р д а й мен а з д щ к е л ю м п и з
б олс а ж е т ш жа т ы р .
Б у л а р уй сы рт ы н д а г ы к ог а лд а м а л да ст а ры н курып,
о ц а ш а отырган-ды.
— Х а л д а й г а ж а г у — х а л ы к к а ж а г у емес кой, шыра-
г ым, — деп Д е м е ж а н е т е п н к а г ы п ту ры п к е г п . — Бшп'к
ек1 жуз д1 кылыш сиякты, оны у с т а й бклетш а да м б о лм а са :
не ©31 а рэн да йды, не елд1 а р а н да та д ы.
— Бэсе, о сы ла й д е р щ 1з д 1 б ш п ем... Б ш п ем!— деп
Ы с к а к та канын ш ш е тартып, орнынан т у р а б е р д к — Ю а
кейде а га йы н на н беред1 деп с у р а ма йд ы , бетш ашып алу
у ш 1н эдеш су ра йды. М 1не, бет1М1з ашылды... С е н г е ш щз —
Ши -а мб ы гой. Ол да м э н л т у р м а с . Мын, а с к а н г а б!р то ск ан
т а б ыл а р .
— Д у н и е н 1 мушз1мен Т1реп т у р г а н кек ©Г13 сен болс ац,
кайтей1н, мен1ц уст1ме т а с т а п Ж1берерсщ, — дед1 Д е м е ж а н
д а райынан к а й т п а й . — Ш и х а л д а й ы н а а йта бар: ши
а р а с ын а н с у ж у п р т т , ел 1Ш1не бул1к са л га н ын койсын.
Б у л елг е к ан да й з э н п керек екешн Ш и х а л д а й шешпейд1,
х а л ы к шешед1.
А р а д а г ы энг1ме осымен б1тт! де, Ы с к а к сол куш кош
а йт п а ст ан а т т а н ы п к е г п . 1ш1не к а р а к а з а н д а й кек жинап,
ж а у л а с ы п кеткен1 б е л п л ь Сонымен т а г ы б 1р булп< басы,
а й ык п ас а р а з д ы к жон корсетть Т а р а з ы н ы н х ал да йл ар
ж а к б а с ын а т а г ы б!р т а с т ы н тускен1 анык...
« Д е м е ж а н менен т э у 1р кызметт1 к ызг а на ды. Зэнг1Л1кке
колы жетсе, кешн у ш р д а й л ы к орынга т а л а с а д ы деп
к о р к а д ы , — деп о йлады Ы с к а к былай шы г а бере. —
Б1здщ к а з а к т ы кектетпей ж ур г е н — осы к ызг а ныш, осы
1штарлык кой... 0 з шше, артына к а р а м а й , Ших ал да йм е н
Т1респек. К а р а й гер... « А ж а л ы жеткен т ышка н мыс ыктын
к уйр ыг ын ш у к ы п ойнайды» дегенрпн кер1 де мунык1. Осы
бет1м дурыс. Мен му н ы н а ртына Ш и х а л д а йд ы салып
кереЙ1н. Х а л д а й л а р д ы н бет1н бер1 к ар а т ы п алсам, к ар а
к а з а к к ай д а б а р а д ы ? »
Ал ез1 осы сэ тте Д е м е ж а н д ы а т а р г а окхтаппай, керемет
ж е к керш кег п. Ы с к а к оны бурын да жек керет1н. Т 1пт 1
Д е м е ж а н н ы н ЭЛ1 бет!-жуз1н кермей т у р г а н д а , оган б а л а
220
кезшен- а к ж а у ы г ы п алган. Ола й бо лу ына осы ж ур ге н ел
кшэлы, ез э к е а К ы з ы л б а л а кшэлы... Б э р Ы н де аузынын,
суы курып, мак т а йт ы ны — Д е м е ж а н . Ем сездершщ
б1ршде «ш 1рК1 н, Кер1мбайдын к а л а д а г ы у л ы - а й ! — десе-
Д1.— У л ы к т ы н он, колы, Ши-амбынын, он, Т1зесш басып
отырган ен, беделд1 квмекш1С1 ек ен , — д е с е д к — Т у с а н
солай ту, ул боп ту... Ел у ш ш ениреп т у г а н а за ма т ы м,
асыл затым — сол Д е м е ж а н ! — д е с е д ь — Ертец ел тут-
к ас ын уста п, б у ю л к а з а к т ы билейтш де сол Д е м е ж а н
болады» десед1... А я г ь щ кылда н тайып кетсе, сол К е р 1м-
бай б а л а с ы н у л п етедк Экес1 К ы з ы л б а л а кит етсе Д е м е -
ж ан ды айтып, мунын, миын шукиды. Д е м е ж а н н ы н к ас ын д а
б а с к а л а р бейне а д ам емес, ж а й б1р же м т е р т ж у р г е н
Ж Э Н Д 1К С И Я К Т Ы . . .
Ы с к а к мунда й сезд1 о сыдан коп жыл бурын т т т 1 б а ла
куншен е с т т келедь Д е м е ж а н т у р а л ы коп айтыла тыны
с о нша , бу л оган б а с ы н д а сырттай ж а у ы г ы п ж у р д и Онын
кан да й адам екешн кормей- бшмей т у р ы п - а к каны катып
к ал га н. Д е м е ж а н г а з ыг ыр д а ны кайнап, ыза б у г а н кезде:
«Эй, сол немеш б1р корсем- ау» дейтш. К©рд1. А л г а ш рет
осыдан жет1- сепз ж ы л бурын, т у н г ы ш ук1рдайлар сай-
л ау ы кез1нде керген... Б 1р а к 1штеп музы 6эр1б1р Ж1б1мед1.
Д е м е ж а н н ы н б ш м - б е д е л ш былай койып, сырт т у л г а с ы
©зшен э лд е к а й д а би1к, е к 1 иыгына ек1 К1С1 М1нгендей, нар
Ж1Г1Т екешн кергенде, каны б ас ы н а ш ау ып, 1илнде алай-
дулей боран согып еткендей болг а н. «Иэ, ж у р т т ы н айт-
каны рас екен, бул б а р д а б1зге кун ж о к екен» деп о йл а г ан
1Ш1нен... Со л куннен б а с т а п оны б у ры нг ы д а н а рма н жек
кер1п к ег п. Ж е к кору деген аз, к ы р с ы к ж а у ы м , кызыл
коз пзлем осы деп, м ул де ©нппп алды. Со л йлтей а рб а с у ,
1штей ©ш1гу к уш б у п н г е дей1н созылып келед!.
«Кой, мен бул бет1мде а у ы л г а б а р м а й ы н , — деп ойлады
Ы с к а к б1р-ею к ы р к а н ы асып т у с к ен кезде. — У й д щ 1Ш1
мен1 каз1р Д е м е ж а н н ы н аулында ж у р деп ойлайды. Осы
п урса тты па йда ланып, мен неге к а л а г а тартып кетпейм1н?
Д е м е ж а н н ы н энеукуннен б е р п а йткан с©31н, 1стеген
кылыгын Ш и х а л д а й г а неге жетк1збейм1н?»
Ол, шынында да, солай 1стед1. А т ы н ы ц басын кер1
бурып алды да , Ка ра ун г1 р а нг арын бойлап, Ш э у е ш е к к е
кара й ш о к ы р а к т а п ш а б а жене лдк. .
Ал Ы с к а к т ы ц 1Ш1нде осындай «ит ©л1п» ж а т к а н ы н Д е
межан да 1ШК1 61 р туйс1кпен а н г а р г а н д а й б о л у шы ед1. Ара -
д а г ы осы э ц п м ед е н кеЙ1н е з 1н б 1р турл1 ж ай с ы з сез1Н1п
журд1. Б у й р е г 1нде т а с б а й ла н га н а д а м д а й к а б а г ы н К1'рбен
шалып, шытына беред!. Д у н и е д е ©31НД1 шын ж а к с ы кере-
221
тш б!р а дам н ын барын сез шу к ан да й р а к а т б о л с а, езщд1
елердей жек к еретш б! р е у дщ жер басып ж ур г е н ш мойын-
д а у да сондай ауыр ед1... А л ма н а й ын да ©зш коргап-
к орша йт ын, ж а г а т т а с адамдардын, мулде аз екешн ойла-
ганда, к©н,1лI т п т к ул а з ып кег п. Р а с , к а з 1р а юд а й акыр-
ран окес1 б ар к а с ы н д а . Сол к!С1н!н, ырында ж у р ш , кеп
нэрсенщ ба йыбын а б а р а бермепт1 гой бул. Ертен экелер
дэ у р е ш етш, ©з ба сы ж ан а р ы Ы с к а к т ар м е н алысатын
кун ту ра н да , ен а кы ры на дейш т а б ан ы таймай, к а с ын да
к а л а ты н юм б а р ?
Ж а с т а р т о бы ертен к айт а м ыз деген куш, Д е м е ж а н
Кудерш1 о н а ш а ш ак ыр ы п алып, э ц п м е г е тартты. Ел 1Ш1-
нщ б у г! нп ж а г д а й ы н а , ага йын а р а с ын ын а ла а уыз дыгын а
т о к т а л а келш, сез аягын му н д а йд а е р - а з а ма тт ы н а лд ын
да к ан да й м а к с а т б олу ы керек дег енг е т1реген.
— С е н щ к аз 1рп э н щ де, с э н щ де ж а к с ы - а у , Ж 1г т м . 0 з
елще енермен у л п ш аш а м ы н , кезш а ш а м ы н дегенщд! де
к уп таймын. Ш1рк1н, ел 1ргес1 бут1н болып, у айым - к а йг ы
ж о к болып, б а с ы нд а кой уст1не бо з т о рг ай ж у м ы р т к а л а г а н
м а м ы р ж а й з а м ан т у р с а , сэн т у зеп , с а у ы к к у р г а н г а не
жетс1н, — деп аз бегел1с ж а с а д ы . — Б 1р а к дэл каз1р сен
маг а н с а л г а н э н щ н е н гер1 б!р елд1Н ба с кетерер а за ма т ы,
с о ным ыз да н ерген Ы - с е р ж р етшде кеб1рек кажетс1н...
©31Ц б о лс ан кун1 кеше бук1л ел а р д а к т а г а н касиетт!
к а р а ш а ц ы р а к т а отырсын. О с ын ын ез1-ак ер Ж1птке
к ан да й мшде т жуктейт1н1н б1лес1н бе?
— Т о л ы к б1лш кетпесем де, сезет1н с ияк т ым ын , —
дед1 Кудер1 сэл езу тартып.
— С е з с е н Т1ПТ1 ж а к с ы . Мен с а г а н а з а м а т бол дегенде,
бйлек сыба нып бил1кке т а л а с , ана Ы с к а к сиякты шер
к у м а р ы н шен-шекпен болсын деп о т ыр га м ж о к . Ж 1п т т щ
ба сы сыйлы болс а, а т а к - д э р е ж е ез1 кел^п та ба д ы . Ер-
а з а м а т ен алдымен а д а м г е р ш ш к , 13ПЛ1К жолын к ус а
ж а р а с а д ы . Ш а м а н келсе, е з елще зэредей б олс а да ж а к
с ы л ы к ж а с а у д ы н к а м ын ойла... Сен1Н экен Сымай ыл
з э н п , М1не, осындай а д а м болатын. Ол к ю н щ б а я г ы да
К а й ы ц б а й д ь щ енш1С1не мал а л у ра да, алтын-кум^с алура
да кызык па й, Ш и - а м б ы да н б 1р т о г а н су су ра п алганы
кан да й к е р е г ен дж десейш1! К а л ай , каз1р з э н п эперген
сол с у г а епн салып, и п л т н кер1п журген ешк1м бар ма?
— О не д е г е шщ з, Д е м е ж а н ага. Б 1з д щ ел жер тыр-
м а л а у г а эбден тесел1п а л д ы , — дед1 Кудер1 б ар ы н ш а бай-
салды се й л еу ге т ы р ы сы п. — Ж ы л сайын А р к а р л ы мен
Ушт©бен1Н кен ж а з ы г ы н а к ы р ык -е л у кос ег1н салынады.
Мен ©31 м де биыл ею кос жерг е дэн септ1рш т а ста г а н мын.
222
К,аз1р е п н н щ алды ею рет с у 1нпп, к ар суымен ерте салын-
раны б а с ж ар ы п , мойын соза б астад ы.
Д е м е ж а н разы боп калды. Ж а с Ж 1п т е штен еш ой-
л ама й , есерл1кпен ел кыдырып к е г п ме деп едк Ж о к , олай
емес, ш а р у а ш ы л ы к ж а й ын да бес с а у с а к т а й б Ы п ту р.
К у д е р ш щ ж у р ю - т у р ы с ы , с ез сейлеу1 е т е орныкты, ж а к с ы
т уыс б е л п с ш та ныта ды.
— О л а р ы н ж а к с ы екен, — дед1 Д е м е ж а н ез ойын
с а б а к т а й т у с ш . — Со л к э с т т е н енд1 а й ры лм ан д а р. М а л
с а у ран на н жер сауран озатын з а м ан келд1 р о й к а з 1р. Ест1-
ген шы г а рс ь щ: Б о з д а к к а мен де зэЙ1мке с а лдырып, епн
екпрш жатырмын.
— Е с п д 1м . К а л ы н ел бул кунде тек а з д 1 э н п м е кыла-
ды , — дед1 К у д е р к — Мен де ел 1нпне Ы б ы р а й норайды
эдеш ш ак ыр ы п отырмын. Е л - ж у р т к е рс ш, о зы к х а л ык та н
енеге алсын... О н ы н да туб1 б 1з д 1н ж а к к а зэй1мке са ла т ы н
ойы бар.
— Мейл1, с а л а берсш. . . и с ы елд1 о т ы р ык ш ы л ык к а
б астай тын э р е к ет т щ б э р 1н де к у п т а у керек. Биылдан
б ас т а п эр зэнг1 елд1н о р та с ын а б1рден меш1т с а л д ы р с а к
па деп отырмыз. С1бетеге с а лы н ат ы н меш1тт1 сен ез мш-
дет1не а лс а н кайте дк
— Ж а р а й д ы . Ы бы ра й маран шет ж ар ас ын а й т ка н , —
дед1 К у д е р к — Ол Т1ПТ1 «меш!Т с а л с а н , имам жарын
у ай ы м да ма . Т а т а р м ол д а с ы н ы н б 1р1н к олына н жетектеп
экел1п б еремш» , — деп отыр.
— Ендеше, осы ш а р у а га е з щ м ур ын ды к бол. Бэр1 де
кейшг1 у р п а к т ы н камы гой... Бэр1 етед1, бэр1 тозады.
Егер кундерд1н кун1нде «Кудер1 м е ш т » деген белг) к а л с а ,
ен улкен е с к ер тю ш сол б о л а д ы , — деп Д е м е ж а н ж а с
Ж1ПТТЩ а р к а с ы н а н кагып, кетермелеп койды. — Беу, а й т
па кшы , с е н щ осы кел1ншек а ла тын ойын ба р ма? Э л д е
осылай с а л д ы к к ур ып ж у р е бермекс1н бе?
Кудер1 элденеден к ы с ы лг анда й, кез1Н темен салып,
к ыза рып кетт1.
— С о н ы н рет1 келмей т у р -а у , Д е м е ж а н ага .
— Неге? С а г а н л а й ы к кыз ж о к па бул ма н ай да ?
— Кыз кеп кой... Б 1ра к менщ а яг ым шыр ма ул ы болып,
Д1Нкен1 к у р т ып о тыр г а н ж о к па. Э к е м 13 ертеректе б 1реуге
к уд а тус1п, к а л ы н малын телеп койган екен. К е з ш щ т 1р 1-
С1нде ол к е л 1Н1и т у а р е алмай к е т т 1 гой.
— О нд а не бегел1с б а р ? К а л ы н малы теленсе, калын-
д ы г ы н о н ж а к т а бой ж е т т отыр са, ондай кел1нд1 зарык*
тырмай, алып келмейс1н бе?
223
— Б 1р а к сол к ал ын д ыг ы т у с ю р бурк1ттщ уясындай
кол ж е т пе с киын ж е р д е калып т у р рой, Д е м е ж а н ара...
— «К,ол же т пе г еш » к а л ай? Б ер ме й м 13 дей ме?
— Беред1 р о й ... Кайын ж у р т ы м ы з шекаранын, ар
жа р ын да ед1, кейш коныс а уд а ры п , З ай са н т е щ р е п н е
КОШ1П КеТ1ПТ1.
— Со л да соз бе екен? А у ы л а р а с ы алыстап кетт1
деп, ж е т ш отырран жеар1М1зд1 коя б е р у 1М13 керек пе? —
дед1 Д е м е ж а н кы з у ла н ы п. — Тортуылдын, мырзасына кыз
б ермейтш ол К1м екен с о н ш а л ык ? К а й ру ед1 оздер1?
— Ж у м ы к кой. Ж у м ы к пшнде С а й б о л а т . Ол ж а к к а
б а р у у ш ш консу лдан караз алу керек дей ме, эйтеу1р
м а ш а к а т ы кеп. Со л кызды к уд а й р а тапсырып, осы ж ак -
тан б1рдеце к а р а с т ы р а й ы к десем, апам кенбейдк
— Ж о к , бул б о лма йды екен. А п а н д ш дурыс. . . Жес1р1-
М13Д1 Ж1берсек, е ртец суйекке т а н б а т у с е т ш ш б ш п отыр
ол к 1с 1,— деп Д е м е ж а н енд1 элденеге бел байларандай
1СТ1 жеделдет1п Ж1берд|.— Айто л кын а па ма , а у ы л да гы
б а с к а у лк ен дерг е менен сэлем айт: а ма нд ык бо лс а осы
куз де к у д а л а р р а барып, кел1нд1 алып к айта мыз. «Экес1
болса олд1, жет1м б а л а жес1р1н 1здей коймас» деп к у д ал а р
ж а г ы эдеЙ1 созып ж у р ге н болды гой, шамасы. Ерегескен-
де, б а с к у д а боп с о л а р г а ез1м барамын.
— Э л г 1 руксат кагазды кайтем13?
— О г а н кам жеме. Консу лмен сейлесш, к а г а з эперуд1
мен- ак мойныма алайын.
— Р а к м е т , Д е м е ж а н а г а ! — ж а с Ж1пттщ ещ К1р1п,
иыгы к от е р 1Л1п калды.
— « Р а к м е т т Ь коя тур. Оны кейш келшшек алг ан сон
а й т а с ы н гой,— деп Д е м е ж а н к е шлд е не кулдк
С о л куН1 Биб1Н1ц о т а у ын д а сонгы рет отырыс ж ас ап ,
к о ш т а с у кешш е т ю з г е н ж а с т а р ертещн де ж а н - ж а к к а
та ра й т ын болды. Ы б ы р а й к а с ын а ерген жо л да ст а ры ме н
Ш э у е ш е к к е к а й т с а , Кудер1 ез н е к е р 1мен т а у кырка лап,
К а р а ж а л г а к ар а й Т1ке т а р т п а к . . Кудер1 мен Ыбыра й
о сында келгел1 б1р-б1р1не ка т т ы б а у ы р басып, достасып
кет1п ед1. К у д е р ш щ ерк!не с а лс а , Ы бы р а й д ы осы жолы
оз елше ерт1п кетпек бола тын. Б ! р а к т а т ар мырзасы ка-
л а д а тыгыз ж у м ы с т а р ы н ы н барын айтып, зорга р у к с а т
алды.
Д е м е ж а н дэл ж у р е р а лдында бул ек1 Ж 1 г г т н эр
кайс ыс ына б 1р - б 1р ат М1нг 1зген.
— Сен де б 1р а т а н ы н б а л а с ы ед1Н- Со ге ж ам а н д а м а й ,
н аг ашы ж у р т ь щ а разы боп к а й т , — деп Ы б ыр а й д ы кол-
тыг ынан а лып ез! а гтандырды.
224
— Р а к м е т , Д е м е ж а н эпендк Биб1 жецг ей мен а з д щ
алд ыц ызда бек к а р ы з да р мы н . К а н д а й к ур мет, к ан да й сый
к е р д ж е1здерден... Енд1 шаНарра келсендз, б а с к а ж а к к а
б у рылма й, т у р а б 1з д щ кора ра т у с е а з , — деп Ы б ы р а й да
ризашылырын айтып т а у ы с а а лмай ж а т ы р .
Бул кезде К у д ер ш ! к орша ра н ж а с т а р о р т ас ын да
Биб! ж у р едк А т т а н а р д а ж а с Ж1п ттщ шылбырын ез1
у с та п, куМ1с е р- токымды к ур ен жорраны к елденен т а р т а
бердк
— Асыл кайным-ай, ж ан ым ы з ж а б ы р к а п , ж у д е у тар-
тып журге н кез1м1зде, энщмен, сэнщмен келш, а га н екеу-
М13Д1 б\р с е р г т п кеттщ-ау. .. К а й д а ж у р с е н а ма н бол,
айналайын, ж о л д а с ы н кызыр б о л с ын ! — деп кол тыг ына н
демеп а т к а кондырды.
Кудер! де о с ы н а у а га - же нг е , д о с - ж а р а н м е н к о ш т а с а р
кимас сэ т т е т о м а г ас ы н а лг ан бук1ттей д у р склкшш, шын
ш аб ы т у с п и д е т у р е д г А т у с т ш е кона бере, бвгелместен
б1р а у ы з е л е ц айтты:
225
V
226
Бул — баяры Отыншынын, а с ы нд а Керей па луа нын
жырып , Т е р т у ы л г а абыр ой э перетш а т а к т ы Б а й с е р к е н щ
631... Б а с ы н д а Д е м е ж а н сенбеген. Б а й се р к ег е э деш ж аб ы л-
ран ж а л а шырар деп ойлап ед1. Ш а м а с ы келсе бу л ж ал а -
дан ел 1шш а р а ш а л а п , а у л а к к а куып т а с т а у жа р ын да
болатын. Б 1р а к со ны н да с о й да к т а л ы п ж а т к а н 1зден,
д а у с ы з дэ лелдеп б у л т а р у р а келмей калды. М а с к а р а
б олра нда, ж ор а л г а н он е ю а т т ы н б*р1 — к е ю л ш щ а с т ы нд а
т а н а д а й рана тебел1 ба р жирен жорра Б а й с е р к е н щ кора-
сынан т а б ыл ы п отыр. Б а й с ер к е оны Д е р б ш ж ш д е п б1р
ба й юрекештен сатып а л д ым деп, е з ш ш е б у л т а р ып керш
ед1, б 1р а к мал иес1 онысына кене коймады. Ж и р е н ж о р
ра — кулын к у н ше н к о л да ескен, б а л а с ы н ы н б э а р е а
екен. А т т ы н т а нд а йы нд а р ы б а с к а е шюм б а й к а м а р а н
туймедей к ал ын а дейш, та й к у н ш д е т а ма р ын а с а к а у
шырып, соны ж ар р а н н а н к алран болымсыз тыртырына
дейш танып, мойнына м©лд1ретш койып бердк.. Таныраны
б1р ат б о л с а ж а р а с ы ж е щ л р о й , Ж у м ы к т ы н ж ырынды
шалы т е р к к е й д е п М у р ы н 1шшен б а с к а ж ы л к ы н ь щ да
131н шырарып келш отыр. О л а р д ы н да е к ш е \з\ Б а йс ерк е г е
келш Т1релед1.
Енд! а к т а л а т ы н д а й ештене к ал г а н ж о к ед1. Д е м е ж а н
мен Ке к се г ен о р т а г а алып, ек1 ж а к т а п к ы с к а н кезде,
Б а й с ер к е акыры шынын айтты. К е к т е м п квш1-коннын
э л е п нд е ж у р г е н Ж у м ы к т ы н кеш а т та р ы н ти1п алып, б!р
т у н д е М у р ы н г а ©ТК131П Ж1берген1 ра с екен. С о г а н к а ра -
ранда, М у р ы н н ь щ у р ы ла ры ме н кептен б айла н ыс ы ба р
СеК1ЛД1.
— А м а л к ан ш а , « с а у ы с к а н с а к т ы г ы н а н елмейд1, с у к -
тыгынан елед1» деген осы! Ж и р е н жо р ра н ы жур1С1не
кызыгып, к о л ым д а у с т а п к ал ып ед1м... Т у т ы л г а н жер1м
осы б о лд ы , — деп Б а й с е р к е б арма ры н шайнады.
О с ыд а н кеЙ1н Ж у м ы к т ы н м а л ый а лдына с а лг а нн а н
б а с к а не ш а р а б а р. У р л ан г ан он ек1 а т т ы н б а с ын а косар,
к уйр ыг ын а т 1ркеу айыбымен, Б а й с ер к е ж и ы р м а т©рт
ж ыл к ы т©лейт1н болды. О г а н ©ткен кы с т а н ж у т а п ш ы кк а н
аз ауыл Б в р ш щ ш а м а с ы келмейтш б о лг а нд ы к т а н , арайын-
а нж ы ж ы л у косып, б у ю л К а р а м е н д е б©л1п т©лед1. Ш ы р ы н -
га ш ык к ан б1р уЙ1р ж ы л к ы е ш т е н е емес- ау , Т е р т у ы л д ы н
уры а т ан г а ны ж а н ра б а т ад ы . К,ара кушпе н б о лс а да ел
намысын корг айтын а з а м а т деп, Д е м е ж а н бу ры н Бай-
серкеш с ырт т а й м а к т а н е т у ш 1 ед1. Енд!, М1не, т а г ы б!р
ум 1Т1 селге кеткендей, квн!Л1 к у л а з ы п калды.
О сы д а у д ы 61 р ж а й л ы ет1п, енд1 елге к ай та м ба деп
о т ыр г а н да, а ртына н ат сабылтып, Кер1мбайдын шаба р-
8* 227
маны Р а к ы м б а й келш ж е г п . « А у ы л г а с а л ы к жинайтын-
д а р келш ж а т ы р , тез к.айтсын» деп э к е а сэлем айтыпты.
Д е м е ж а н бегелген ж о к , сол к у ш - а к Р а к ы м б а й г а ш е с т ,
О й ж а й л а у г а к а р а й бет т у зе д ь
Елге келсе, шынында д а , Кер1мбай а у л ын ы н уст1 ас
б ерш ж а т к а н д а й опыр-топыр. К,аладан келген у лы к т а р г а
арнап, б1рнеше уй т1кт1ртт1. З э н п , с та ршын, ел у ба с ы
дегендер тугел са былып о с ы нд а ж у р . С о й ы с к а м да п, л а у
а т т а р да йы нд а п, а я к т а р ы н ы н у шымен б а с а д ы. Д е м е ж а н
а лдымен э к е сше келш жол ык ты. К е р 1мбай б1раздан б ерг
белшен шойрылып, е ш к а й д а шыг& а лм ай ауырып ж а т
кан-ды. К, ат-ка ба т т у с ш ж а т к а н салЫк онсыз д а тозыгы
жетк ен е л д щ т о б а к а з ы г ы н а т а к а йт ы н ын с е з се де, 1стер
айла т а ппа й, у ю р д а й эбден то рыг ып отыр екен.
— ©зщ б а ры п сойлеспесен, мен е штене тусшбед1м.
©юм е т т щ дэл б у л а й ш а б1рден а яз д а й кысып кететш
ж е ш ж о к ед1,— дей беред1 элс1н-эл1.
Баласынан Б а йс е р к е ж а й ын е с т 1генде, К е р 1мбай
ж а р а л ы ж о л б а р ы с т а й ыныранып, одан а рма н ызаг а
бу лыкты.
— Т о р т у ы л г а енд1п жетпеген1 у р л ы к едк Ж у м ы к к а
кан ды мойын у ры атанып, ж ы г ы л ып келд1м десейш1...
Б ы л а й ш а т а к ь ш г а салып, к уш бермей кетуге болмады
ма?
— О г а н келт1рмед1 гой, коке. Ж ы л к ы н ы н 1з1 сойдак-
т а лып а ул ы н а кеп отыр са, к ап а й г ана к о з ж у м б а й г а
с а л ар с ьщ . Тек пэ ленщ а лд ы- арты осымен тынсын д е н 1з.
— Ка п, мына бел1 к у р г ы р д ы н к оз г ал т п а й ж а т к а н ы н
корд1н бе?! Э й т пе с е э лп Б ай се р к е куд ы к о к а ла койдай,
кок т о р г а й д а й етш, д у р ег е б!р ж ы гы п а лу керек ед1...
Д е м е ж а н енд1 экес1нен ш ы к к а н бойда, а у л а к к а т т л -
ген торелер уйтне к а р а й бет алг а н. А у ы л д ы н сырт ж а г ы -
на ек1 а к уй, б!р коныр уй, у й м е - ж у й ме б е л е к Т1ПЛ1ПТ1.
Д е м е ж а н тер ж а к т а г ы у лкен а к уйге барып т у с т к Узын-
ырг ас ы ж е т ь с е п з адам о ртаг а донг елек устел койдырып,
к ымыз 1Ш1П отыр екен. Е с ж т е н к 1рген Д е м е ж а н д ы кер1’п,
б1рнешеу1 орнынан к о я а н д а й кетершд!. А р а л а р ы н д а б1р
кезде Ши- а мб ы к ен с ес ш д е б1рге 1стеген Д а б ы н т а й , Эсен-
а ж ы сек1ЛД1 та ны с ж т т т е р де ба р к е р 1нед1. К а л г а н д а р ы —
б а ж ы мек е ме с1Н1н кызметкерлер1, а т а р м а н- ш аб а р м а н д ар .
Ал дыме н у мт ы л г а н Д а б ы н т а й :
— Пэ л 1, б 1зге кемектесет1н К1С1Н1Н тур1н кара! А у л ын а
б у ю л Ш э у е ш е к кеш1п кел1П ж а т с а , с е н щ ел кыдырып
кеткен1н к а л а й , ж т т 1 м - а у ? — деп, б у г а н со ктыг а сейлей-
Т1н е ж е л п эдет1мен, е з ш ш е эз1Л а йт к а н болды.
228
— Е ш т е ц е етпес. М е н а з де ж а р д а й л а р ы н ж а м а н
кершбейд! р о й , — дед! Д е м е ж а н о тырранда рра ж а г а л а й
кол берш жатып.
Ж а л п ы а й м а к т ы к е юмет т ен кешн, Ш э уе ш е к те г ! ен
беделд!, т!рект1 орын — осы б а ж ы мекемеск А й м а к т а кыр
каз а рына н с а л ы к жинап, ец жи1 б а й л а н ыс ж а с а й г ы н д а р
д а — осылар. Д а б ы н т а й — каз1р сол б а ж ы мекемесшдег1
э ж е п т з у 1р б а с т ы к т а р д ы ц б 1р 1. Д е м е ж а н мен т е р д е о т ы р
ран т ерелерд! б!р-б1р1не т а ныстырып, е з ш ш е ею а рара
дэнекер болып отыр. Д е м е ж а н т у р а л ы а йт к а нд а , эдеш
к е пш ж т а с т а г а н с ы л , мунын, кеп ж ы л Ш н - а м б ы н ы ц к о л ын
д а окып, тэ рб пе алг анын, а й м а к эм1рш1сппн, осы елкедег!
ен сушкт! а д ам ы екешн кыстырып ж1берд!.
О сы сэт Д емежаннын, кез} е с ж ж а к т а с а р ы а ла кылыш
асыньпт алран б1реуге т у с ш , т а н д а н г а н и а н ацырып к а л
ды... Ы с к а к па мына у? Иэ, дэл сонын, езк О с ы д а н б1р
айдай бу рын буран екпелеп, к ермес т ей боп кеткен К,ызыл-
б а л а н ы н Ыскары. . . Иы г ына а й к ыш - у йк ы ш к айыс асынып,
б а с ы н а карра к ау ыр с ы н ын к ад ара н ш о ш а к тебел! к а л п а к
киш алыпты. Д е м е ж а н мырс ет!п к у л ш ж 1б е р д 1 де:
— Оу, сен Ы с к а к п ы с ы ц ? Сен мунда негып ж у р с щ ? —
дед1 капел1мде а у з ына б а с к а сез туспей.
— М е ш Ы с к а к мырза деп а т а у ы цы з д ы сураймын. Мен
каз1р у ю м е т а д а м ы м ы н , — дед! ол к е з ш щ е т ше дейш
к ы за ра тусш.
— Кдмсгн со нд а ? Кчу д а й емес шырарсыц...
— Бшг1щз келсе, мен каз1р Ш и х а л д а й д ы ц ш аб а р -
манымын.
— Е-е, же н - же н . . . О рны нд ы енд1 т а п к а н екенсщ!
Д е м е ж а н соны а йтты да, Ы с к а к т ы е л е у а з к алдырып,
тердег1 терелермен с е й л е с т к е т п. Б и ы л р ы а лма н а л у д ы н
е р е ж е а к а л а й екешн, б у л з а н ды к ай ж е р д е юм беют-
кешн су растырран. С 1рэ, топ бастыры сол бо лу ы керек,
мунын, с у ра рына эскери ш е ш бар, егде т а рт к а н , кез'л-
д1р1кт1 м ан ьч жу р улыры ж а у а п б е рш отырды. О н ы н
а йт у ы н ша , к а з а к т а н б у л а й ш а к о с - к а б а т с а л ы к ж и н а у —
К у л ж а д а р ы ж а н ж у н к енсесшен ш ы к к а н б у й р ы к керше-
Д 1. О н ы н арры себеб1 мемлекеттщ к а з 1рг1 1шю- сырткы
жар да й ы н ан туган. Б 1р а к о кы м а р ан каранры х а л ы к соны
т у с ш б е й т ш сиякты. А л ы м- с а л ы к т ы а уырсынып, к а з 1рдщ
е з шд е арыз айтып к е л т ж а т к а н д а р бар. С о н д ы к т а н
Д е м е ж а н д а й колында бшпг1 бар, кез1 а ш ы к а д а м д а р ею-
мет с а я са т ы н б у к а р а р а т у с ш д 1 р т , с а л ы к жинау ра кемек-
тесу! керек.
229
— Эй, бу л жол ы слздерге менщ с е п т1п м тие кояр ма
екен, — дед! Д е м е ж а н б а сын ш а й к а п . — Егер е к ш е т т щ
с а л ы г ы эд1летт1, а кыл ра сыйымды б о лс а, одан ешшм де
б а с та рт п а йд ы . ©йткеш ж ер б е т ш д е х ал ык т а н алман
ж и н а м а йт ы н мемлекет жок,. Ал мына дай к а т - к а б а т келген
а уы р салык,ты ж у р т ш ы л ы к ©з ерюмен, ын- жьщсыз тел ей
к ояды деп, ©з б а с ым к е т л д ж бере алмаймын.
— К, алайша? Слз оны неге с у йе н ш айтып о т ыр с ыз ?—
дед! М а н ш ь щ терес! б у г а н к ез э йн ек тщ а с т ь ша н тес!ле
к а ра п. ©з! !шкер!ден ж а н а д а н келген а да м болуы керек.
Ж е р п л ж т ! ж а г д а й д ы б!л!нк!ремейт!н с еюлдк
— Себеб1, с!здер ж и н а г а л ы о т ыр г а н салык, ш а м а д а н
тыс ауыр, эр! тым эдЛлетаз. Б уй те берсендздер, х ал ык та н
наразылык, т у у ы мумкш.
— С е н щ ш е , с о н д а мемлекет к,азак,тан алым ж и н а у д ы
ток,татуы керек п е ? — дед! Д а б ы н т а й б!р б у шр д ен с ез г е
а р а л ас ып .
— Неге? Мен эсте олай деп о тыр г а м жок,. Б!рак,
?лен1н о йы мша , ж а р ы м - ж а р т ы с ы н к,ыск.артуга ту ра келед!.
Б!р кезде, к,азак,тар Е ж е н х а н г а эл! толык, к а р а м а й т у р
г ан да , ж е р майы у ш !н «сары нок,та» с а л ыг ын толеп келд1.
А л енд! ш е к а р а белг1лен1п, 613Д1Н х ал кы мы з Цин ©К1мет1-
н1ц ©з т у рг ын ы на а й н а лг ан сон„ «сары нок,та» салыгы
к уш ше н к а л у г а ТК1С емес пе. Слздщ б уг а н айтар да уь щыз
б а р ма?
— Иэ, бу л а й т к а нь щ ы з к исынга келед1,— дед1 улык,
орнынан коз г ал а к т а п.
— Ал б е р т ш д е ш ы кк а н «шоп б а ж ы г а » к а з а к к ар с ы
емес. М а л ы н ы ц б а с ын а к а р а й б у д а н кейш де твлей беруге
м а к у л. Б у г а н ендл «кан б а ж ы » дегенд! экел1п к о с а к т а у —
мул де шектен ш ы к к а н д ы к д е п б1лем!н. ©з!н!з ойлацызшы,
б!р жыл {ш^нде сойып жег ен, ие ж у т т а н анген, орны жок,
м ал га с а л ы к т о ле у эдктет пе? Бул — К1м де болса, к а з а к
т у р мы с ы н б!лмейт!п б'реуд1н, ойлап та пканы.
— Ал «К,ара шыгын» ше?— деп калды улык бул
т у р а л ы д а Д е м е ж а н н ы н не ойлайтыныл б1лш алгысы
келгендей.
— Шацырак, басы жи н а ла тын « ка р а шыгын» да ею-
метке абырой эпермейд!. К е д е й д щ а стында г ы ж а лг ы з
атын, не с а у ып о тырган ж а л г ы з сиырын сыпырып алг анда,
о ла р т о п ы ра к жейд! деп ойлайсыз б а ? Б у р ын колындагы
дэулет1 он к ар а н ь щ с ома с ын а толмайтын ж ар лы а дамдар-
д а н с а л ы к а лы н б ай келген. М е нщ ше , сол занды куш1нде
к ал ды ру керек.
230
— Ал С13 айтып отырран орны ж о к малды к а з а к т а р
б а з а рра апа рып са тып, па йда сын керд| деп о й л а у г а бол-
май ма?
— Иэ, кешпел1 х а л ы к т ы н ж ы л ы н а 61 р рет, ел ж а й л а у -
дан тусе, б а з а р р а мал айдайтыны рас. Б 1р а к бэр! емес,
кейб1р а у к а т т ы л а р ы рана. Ал кыр елшде, ез1щз бклеа'з,
мал са тып а ла тын 61 р пенде жок . Егер а л д а - ж а л д а сатыл-
ран мал да н б а ж ы а лу керек б о лс а, онда бу л 1ст1 Ш эу е ше к -
т е п мал б а з а р ы н д а - а к ж у з е г е а с ы ру р а б о ла р ед1 гой.
Ал ды- а ртын орап, т у й ы к к а а па ры п т ы к к а н дэлелд!
сезге м ан ьч жу р у лыг ы мэнерл1 ж а у а п айта алмай, ыны-
ранып о тырып к ал ды. Т е к элден у а к ы т т а :
— А й т к а н шюрлерщ1зд1 тер1с дей а лма ймын, Д е м е
ж а н мырза. Б^рак б у л ж о г а р ы д а н келген б у й р ы к кой.
Б13 — сол б у й р ы кт ы о р ы н д а у ш ы л а р м ы з , — дед1 ш а р а-
сыздыгын б1лд1ргендей ек1 иыгын б 1рдей к е т е рш . — Ертен
б 1рнеше т о п к а б е л ш ш, ел-елге а т т а п а й ы к деп отырмыз.
— Ол ж а г ы н о з д е р щ 1з бшкдз дер. Мен а йт а р ым д ы
айтып, а л д ар ы ны зд а н е г п м . Мен енд1 б у л ш а т а к к а ара-
лас па пмын. Е р т е н п кун1 б1рдене шы г а к а л с а , мына Д а -
б ынт а йл а р мекен кере кетуден т а йынба йды. С о н д ы к т а н
мен1 к а л ыс к а л ды деп е с е пт е н 1з д е р , — дед1 де Д е м е ж а н
к о ш т а сы п шыгып к е г п .
Со л бет1нде уЙ1не келд1 де, о к и г а н ы н ба рыс ын сырт-
тай б а к ы л ап , т ым- тырыс ж а т ы п алды. Ж е н с у р а г а п
экес1не де, а рыз айтып, а кы л с у р а й келген б а с к а а д а мд а р -
ра да а й т ка ны м ын ау болды.
— Еж е л де н к а л ы п т а с к а н «сары нокта» са лыг ы мен
«шеп б а жысын » т е л е п к у т ы л ы цда р. Б у л н ег 131нен а у к а т т ы
а д а м д а р г а тусет1н с а л ы к кой, одан б а с т а р т у г а болмайды.
Ал «кан б а жы » мен « ка р а шыгынды» т е л е у - т е ле м е у ез
ер1ктер1Ц1зде. М у н ы с ы — у л ы к т а р т а р а п ы н а н ж а с а л ы п
о тырган кер1неу к и я н а т , — деген-д1.л
Е р т е н 1нде с а л ы к ж и н а у ш ы л а р т ертте н- б естен топка
бел1Н1п, эр з эн п елге т а р а п кеткешн естщ1. Д е м е ж а н
уйде жа т ы п , улы к пен х а л ы к т ы н анысын андып, х а б а р
куту мен болды. О н д а г ы ойы — х а л ы к эл1 де б ол с а а са у-
л ы к танытып, М1нез к ерсете ме, ж о к элде к а р а т у я к т а н
хал к ет 1п б олдырг ан ж ы лк ы да й, кессен, М1не, б а сы м деп,
арка сын тосып т у р а бере ме, соны сынап кермек ед1. Со л
у ш ш сешмд1 деген ж»пттерд1 а у ы л - а у ы л г а аттандырып, ел
а х у ал ын ан кунбе- кун дере к алып турды.
Кеп к у т т 1рген жок, а р а д а у ш- терт кун ©тпей-ак, жан-
ж а к т а н ж ай с ы з х а б а р л а р келе б а с т а д ы. К а й а у ы л г а
б арс а да к ал ын б у к а р а «кан б а жы» мен « ка р а шыг ын г а»
231
к а р с ы ере т у р е г е л т т 1 . З э н п л е р мен е л у б а с ы л а р ерек-
шген к е п ш 1Л1кт1 б а с п а к болып к а н ш а к у ш с а л с а да,
к ол да ры н а н е штене келмептк С а л ы к ж и н а у ш ы у л ы к т а р
ж у р т ш ы л ы к ы р ы к к а кенбеген сон,, к о к ан ло к кы к е р с е т т ,
к у шк е кеткен. А ш ы к к а р с ы л ы к б й ш р ш , б у л ж ба сы
а т а л г а н кейб1р а д а м д а р р а ж у р т к е з ш ш е д у р е соктырып-
ты. А р н ай ы ертш ш ы к к а н ш е р ж - ш а б а р м а н д а р ы н ж у м са п ,
к е де й - к е п ш ж т щ к олындары а з ы н - а у л а к малын зорлык-
пен тартып а лы п т а керген. Б 1р а к мундай к ат а л ш а р а л а р
д а б у к а р а х а л ы к т ы н н ара зыл ыг ын у д е т е туспес е, б а с а
а лма ран к е рш е д к
Ж 1п т т е р д щ а й т у ын ш а , ж у р т т ы н б ас ына э н п р т а я к
ойнатып, к ы н а да й кырып б а р а ж а т к а н — Ш и х а л д а й д ы н
ш а б а р м а н ы Ы с к а к дес едк Ол а я ма с ж а у л ы к , к а т а л д ы к к а
келгенде, т п т м а н ь ч ж у р - к ы т а й т ерел ер ше н д е асып
т у с с е керек. Ж а з ы к с ы з ж а н д а р р а б 1рден д у р е сорура
б а с к а л а р д ы н дэт1 ш ы д а м а й т у р р а нд а , Ыскактын, рана
колы барыпты... Д е м е ж а н осыны ес т н ен де , к е ю р е п н ыза
кернеп, э н е у к уш сол топпен б1рге ел 1шше е з 1Н1н де ере
шы кп а ра нын а к а т т ы ек1нд1.
Буг1н ест1'лген мына б\р х а б а р тшт1 с у мд ык , ешк1м
кутпеген ж а р д а й е д 1. Ж а н а р ы Д а б ы н т а й мен Ы с к а к
б а с т а г а н б1р топ Т е р т у ы л д ы н а рг ы алые ж а й л а у ы С а р к ы -
р а м а г а б а р а д ы рой. А к и р е к пен С а р к ы р а м а д а к ал ын
Ка р а м е н д е м е н б!рге аз а уыл Б а й м у р а т т а р о тыратын. Бай-
м у р а т — ис1 Т е р т у ы л д ы н ураны, кез1нде К, абанбаймен
у з е н п л е с ш ы к к а н э р у а к т ы б а т ы р л а р д ы н б1р1. Со л аргы
а т а л а р ы н а т а р т к а н ба, бу л а у ы л д а р д а мыкты, намыскер
ж 1г1ттер аз болмайтын. М а л мен б а с к а асып т у рм а г а ны -
мен, е ш к 1мге е с е с 1н Ж1б е р м е й т 1н, т а с т у шн , б ерек ел 1 эулет
ед1.
Со л е л д щ 1ипне барысымен, т е р 1с азу, тентек топ
е ж е л п эуен1не к ай т а басыпты. Та л т у с т е эр а у ы лд ы н
малын к ор а с ын а И1р1п койып, с а н а к ж ур пз 1 п , ек1метке
тиес!Л1 д ег ен де р 1н ез кол да рыме н т а нд а п у ста тып , жыл-
кысын матап, койын к о с ак та п та ста йды. Онымен коймай,
« ка р а шыгын» т е л е у г е ш ам а с ы келмейтш ж ар л ы мен
ж ал ш ы н ы кушпен а й д а т ып экел!п, шет1нен ду ре г е жыра-
ды... Ж а л пы , бу л елде ж а з ы к т ы деген к1С1ге ез бет^нше
д у р е с о г у — с о н р ы ж ы л д ар ы М а н ш ы н у л ы к т а р ы мен
х а л д а й л а р д ы н эдет1не а й н а ла б а с т а г а н . Ел арас ында :
у л ы к «да » десе, « к у д а й д ь щ берген1, ку йр ыг ын ды тесей
бер» деген э ж у а л ы энг1ме де осыдан т а р а г а н . К,алада
232
кергешн Ы с к а к , Д а б ы н т а й л а р т о б ы енд1 ел ши'нде де
к ол да на ба стай ды.
К а з а к мундай к о р л ы к к а к а л а д а , у л ы к а лд ын да шыда-
са шыдар, ал калын, е л д щ о р т а с ы н д а б е к с е с ш ж а л а ц а ш -
тап, д у р е г е ж а т к а н н а н гер1 е л г еш а р т ы к емес пе. Бул
ж ар да й онсыз д а ж у к а р ы п ж у р ге н Б а й м у р а т ж т т т е р ш щ
намысына к ат т ы тие дь О с ы нд а й с у м д ы к екшил рет кай-
та ла н ран куш, Ж1'пттер алдын ала сез б а й л а сы п к ояд ы
да, у л ы к т а р д ы сол а р а д а т а р п а . б а с с а лы п, байлап
алады. Э р к а й с ы с ы н а , колдарынын, к ы ш у ы к ан ра нш а ,
енд1 д у р еш б у л а р сорады. С о на н сон, сол т е щ ре к т е жиын
отырран бес- алты ауыл э лплерд! б а й л а у л ы к ушн де иен
ж у р т к а т а с та й д ы да, ездер1 а п а ш - к у п а ш у й л е р1н ж ы р ы п ,
мал жаныме н шекаранын, ар жа р ын а е т т кетедк.
Осы х а б а р д ы айтып, К е р 1мба й мен Д е м е ж а н р а кос
атпен к 1сI шаптырран — Байму ра ттын, з э н л а Б е р ж б о л :
— Б 13Д1Н, елде ж а р д ай осылай ушырып тур. Ою' меттщ
адамын со к кыра ж ы р ы п , а й ы к п а с пэлеге калып отырмыз.
Егер 1с б у ла й а с к ын а берсе, кунгей елшен т т е р г е т у я к
калмай , тугел1мен о ры с ж е р ш е а сып кетет1н тур1 бар. Не
1стейм1з? А к ы лд а ры н а й т с ы н, — деп к а д а г а л а п катты тап-
сырыпты.
Д е м е ж а н мына х а б а р д ы а л г а ш е сп ге нде, б 1р ж а г ы н а н
шошынып у р ж ке н д е й болс а, ек1нш1 ж а г ы н а н Б а й м у р а т
ж т т т е р Ы н , кесек кимылына с у й с 1Н1п те к ал ып е д 1. ©31-
Н1Ц куткен1 де о с ы н д а й б 1р о к ы с о киг а, о к ш а у эрекет
пе, к а л ай ? «Эй, х а л к ы м эл1 де бар екен гой... У н ж ы р г а с ы
т у с 1п, ж у НЖ1П, ж у а с ы п кетпеген екен гой» деп ш и ы р ш ык
атып, о тырга н орнынан т у ры п кетти М у н д а й б а с с ы з д ы к
осылай у шы г ы на ж е т 1п, мацдайы т а с к а ти1п б а рып басыл-
маса , ж у ы к а р а д а т о к т а у- ты н ым бо лма йтынын ез1 де
1шгей с ез 1п журген. Ол дере у экес1мен а кы лд а с ты да,
Б е р ж б ол зэн,г1ге катан, б у й р ы к т у р 1нде астыртын сэлем
жолдады.
— Б е р 1кбол у р ж п е с ш де, к орык па сын. Б о л ар 1С болды.
У лы к та р еш а ла ды деп сескенсе, е з 1 де елмен б 1рге ш е к а
ранын, ар ж а г ы н а барып, п а на ла й ту рсын. Б 1р а к елд1 тым
у за тп а сы н. Ар ж а г ы н реттеуд1 мен ез мойныма а л а м , —
деп шабарманнын, к а с ы н а К1С1 косып, шуйлеп айтып
Ж1б е р д 1.
Б 1ра зда н бер1 а у р у айналдырып, орнынан т у р а алмай
ж а т к а н К е р 1мбай ж а й л а у д а г ы ел ж а н - ж а к к а бытырап
к е ш т ж а т ы р дегенд! е с т т е л ! , к ат т ы мойып, ж уд е п калг ан
М е р т 1ккен а р ы с т а н да й т е с е п н д е ден,бекш!п жатып :
233
— Ш а г а н - к е г ен жор ыг ын а н кейш са йд а саны, к у м да
131 кал май, тент1рсп кеткен Т е р т у ы л д ы тезектей т е р т , б а
сын зорра косып едж. К а й р а н ел тоз-тозы шыгып, т а г ы да
кор болды д е с ей и л , — деп аЬ урып, к у р с ж е бердк
К е л е а б 1р сэ т т е ол к а с ы н д а о тырга н Д е м е ж а н г а
б у рылып:
— Сен енд! бул ж е р д е отырма. Не кореец де сол соры
кайнап, с о р п а с ы т е п л г е н елмен б1рге кор. Б ар сол елдщ
о р тас ын а . Б ор а н д ы к у н п ж ы л к ы д а й бет а у г а н ж а к к а
ыгып кетш ж у р м е с ж . Ж е т ю з менщ о с ы сэлем1мд1 агайын
ж у р т т ы н б э р ш е ! — деп к а т а л б у й р ы к етт1.
Д е м е ж а н ею ойлы ед!: алдымен б у л ш ш ж а т к а н елге
б а р г а н ы жон бе, э лде ол о к и г а г а а р а л а с п а й - а к , кала -
д а г ы улкен у л ы к к а т е т е т а р т у ы керек пе? О с ы а р а с ы н
а н ы к а ж ы р а т а а л м а й , эл! д е б о л с а ел ж а к т а н ж а н а дерек-
тер к ут ш о тырган-ды. Б 1р а к кутпеген ж а г д а й бу л мэсе-
л еш мулде б а с к а а р н а г а б у ры п Ж1берд]\ Со л куш кешке
т а ма н к а с ы н д а е к ь у ш а д а м ы бар, с а л ы к жинайтын топ-
т ын б а с т ы г ы — э н е у к у н п М а н ш ы н терес! Г а у г а н н ь щ ©31
жетт1 а у ы л г а . Б у р ы н г ыд а й емес, ж у ш жыгылып, кыры
сынып калыпты. Ал ы е ж а й л а у д а н т а у асып, т а с басып,
ете а с ы г ы с с у ы т ж у р т келгеш б ай к а л а д ы. Б и б ш щ к о л ы
нан б 1р а я к к ы мы з 1Ш 1п, ж а н ш а к ы рг а н сон, гана, Т 1Л
к а т у г а ж ар ад ы .
— О з э не у к у ш д у р ы с айтыпсыз, Д е м е ж а н мырза.
Б 1зде, шынында д а , ш а л а г а й л ы к б ол г а н екен. Б13 б а р г а н
а у ы л д а р с а л ы к телеу1 былай ту рсын, ез1м1зд1 итше улытып
ж у р т ы н а т а с т а д ы да, ездер! б1р т у н д е э лд е б 1р ж а к к а
зым-зия к е ш ш к ег п. С е н с е щ з кешеден бер1 нэр татпадым
де у ге б ола ды , ашпын... Енд| е з щ 13 кемекте спесе щз, б 1з дщ
мул де д а л а д а к а л а т ы н тур !М 1 3 б а р , — д е д 1 м а н ь ч ж у р
терес! б а р шынын а к т а р ы п .
— К-асыныздагы е з г е ж о л д а с т а р ы н ы з к ай да ?
— О л а р д ы н каз!р а т к а о тыратындай ш ам а л а р ы жок.
Э л п к ар г ыс а т к а н к а к т ы г ы с - ж а н ж а л ш ы кк а н куш ауыл
ж т т т е р 1 к уй р ык т а р ы н а н бзр к а б а т т а с п а т ш п а лд ы- а у
д е й м ж , — деп Г а у г а н е р ж а з е з у т а р т т ы . — О н д а й тыкыр
маг а н да т а к а л ы п ед1, мен б»р а к с а к а л д ь щ колтыгына
тыгылып, э ушр! ммен ж ан ы м калды.
— Ау ыл а з а м а т т а р ы к о н а к к а б у йтш кол ж у м с а м а с а
керек ед1 гой. Б эл юм, алдымен к ам шы у шр ге н а з д щ
ж т т т е р д щ ездер1 ш ы г а р ? — дед! Д е м е ж а н ж ор та 61'лме-
генеш.
— О нь щыз рас, бэр! ез!м1зден болды... Мен шикерщен
ж а н а келген а д а м м ын гой. Бул елд! мундай а са у, уйым-
234
шыл деп юм ойлаган. Онын. у с т ш е к а с ы м ы з д а г ы а д а м д а р
да ш а ш ал д ес е б ас алып, мэсе ле ш тым а скындырып
Ж1берд1. Э а р е с е , Д аб ы н т а й. . . Со на н кешн э лп б 1р е у дщ
аты юм ед1? Э л п Шихалдайдын. ш а б а р м а н ы н айтам. .
— Ы с к а к па?
— Из, сол... Х ал ы к т ы ез1'м1зге к ар с ы койып а л у д а сол
неменщ кырсыры кеп тидй Т 1ф у ! Т1пт1 а й т у д ы н ез1 у я т , —
деп, эбден ы за болран м ан ьч жу р у лы г ыны н а уз ына н осы
т у с т а караз к етермейтш элдеб1р б о кт ы к т а р шырып кеттк
— Ал, курметт! Г а у мырза, енд1 не 1стемек ойыныз
б а р ? — дед1 Д е м е ж а н улыктын, ж у з ш е ба р л а й кез Ж 1 берш.
— Со ны ез1м де бшмей ту рмын. Б[р н э р с ен щ б ас ы
а ш ы к — мына к ал пы м ы з д а бу л жол ы елден с а л ы к жина й
алмаймыз. Е н д 1, амал жок , к а т а р а к а й т у г а т у р а келед1
Бу л н а у к ан д ы к у л а т к а н ы м у ш ш , Ш и - а м б ы менщ ман-
да йымнан сипай коймас. Тшт! к а Ь а р ы н а у ш ы р а п кетем
бе деп к орк ып т а отырмын... С 1з, Д е м е ж а н мырза.
осы о к и г а н ь щ б а с ы -к а с ы нд а б о лг ан куэгер а д ам ретшде,
мен!мен б!рге к а л а г а ж у р с е щ з кайтед!?
Д е м е ж а н н ы н да куткен1 осы едь Б [ р ак б1рден лок ет1п
т у с е к ал гы с ы келмед1.
— Мен к а л а й куэ б о ла мын ? С1здер ел а ра л ап кет-
кенде, меьпн б у л ш а т а к ш а р у а г а а р а л а с п а й , уйде ж ат -
к анымды б 1л е с 13 гой.
— Ж о к , дегенмен С13 осы елд1ц ез а дамысыз. С 1з д 1н
с е з 1н1з елге де, Ш и - а м б ы г а д а ет ш тур. Мен1 мына шыр-
г ал а нн а н тек С13 г ана к у т к а р ы п а лу ыныз мумк1н,— деп
М а н ь ч ж у р улыг ы ж а л ы н г а н д а й болды.
— Ж а р а й д ы , б а р а й ы н. Ш и - а м б ы н ы н м у н да йд а тым
катты к е т е т ш 1 бо лу шы ед1... Д ег енм е н б а р а к в р е т к , — д е д 1
Д е м е ж а н у л ы к т ы н к е щ л ш о рн ы к ты р ы п . — Б у г ш осында
ж ат ып д е ма лын ыз. К, алага е р т е н п са л кынмен ж у р 1п
кетерм1з.
Ол к ира ке з де у б а с т а л г а н киын ш а р у а н ы н акыры
б у л а й ш а сэт1 т у с ш , онына а й на л г а н ь ш а ж э н е о б а с т а
мелшерлеген б о л ж а м ы н ь щ дэл ш ы к к а н ы н а риза ед1. 031-
н1н »ргел1 ел екенш, кесек мше зш т а н ы т к а н мунда й х а л ы к
тан енд1 аянып к а л а р ы ж ок . Со л кун! т у н д е Бер1кбол
мен Ке к се г ен г е к а й т а д а н ю а шап тырды: «Енд1 урейлене-
т1н ештене жо к . У л ы к т а р д ь щ т а у ы шаг ылып, к а л а г а
кайтып б а рады. Е р т е н со лармен 61'рге мен де жургел1
отырмын... Эр ж а к т а 13 ж а с ы р ы п ж у р г е н а у ы лд а р е н д 1
ез к о н ыс т а ры н а к ай та берсе де болады» деген а стыртын
б у й р ы к женелтт1.
Ерт е н шде б у л а р а у ы лд а н ертерек аттанып кетт! де,
235
арара б\р конып, к е л е а к уш т у е ауа Ш э у е ш е к к е жеттк
А й м а к т ы ц эм1рш1С1 Ш и - а м б ы да, б а с к а у л ы к т а р да Т е р т
уыл ж а й л а у ы н д а р ы о к и г а д а н х а б а р тауып отыр екен.
С а л ы к ж и н а у ш ы л а р мен б у к а р а х а л ы к а р а с ын да как-
т ы р ы с б а с т а л р а н а л р а ш к ы к а р б а л а с сэтте амалын тауып
к утыл ып кеткен ж а н к е п т Д а б ы н т а й Т 1 з г ш ушымен шап-
кылап отырып, кеше кеште о с ында ж е т т у л г е р т т к Ж э н е
жа й келмей, б у ю л к а л ан ы б а с ы н а к е т е р т , а ттан сала, шу
кетере, дурл1кт1ре к ел тт 1.
— К а з а к т а р с а л ы к те л еу де н б а с тартып, б у л ж шыгар-
ды. ©юмет а д а м д а р ы н а кол к е т е р т , б 1р н ешеуш с оккыра
жыкты. 0з дер1 туп к оп а ры л а у р к т , орыс ж е р ш е к е ш т
ж а т ы р , — деп болран ж а й д ы ц ендн а й на лд ы ра , у шы кт ы р а
Ж еТК131ПТ1.
С е й т ш Д е м е ж а н д а р келгенде, к а л а у л ы к т а р ы к ат ты
к а р б а л а с у с т ш д е еди А л д а э л д е к а н д ай з ам а н б ол а ды деп,
еск1 жамбылдын, 1ипндег1 шарын гарнизонды муздай
к ар ул ан д ы р ы п , с а п к а Т131П койыпты. Х а л д а й л а р эскер
М1ндет1ндег1 с 1бе-солан,ра х а б а р т а ратып , а р н а ул ы орынра
тез ж и н а л у жен1нде т ы р ы з б у й р ы к жене лтк ен кер1нед1,
К а л а а я к астынан с а лк ы н к а б а к танытып, эскери т у е алып
калран. Ш и х а л д а й б а с т а г а н топ кыр ел1не ж а з а л а у ш ы
эскер Ж1береЙ1к десе, Ш и - а м б ы 1ле жацжуцынын, ру к с а-
тынсыз ш е к а р а бойында м у н д а й катерл1 тэ уе келг е б а р а
алмайтынын айтып, эл1 де б\р шеш1мге келе алмай, ба сы
к атып о т ы р га н кез1 ед1.
Д э л осында й кысылтаян, сэ тте е з ш щ к а б ы л д а у бел-
мес1не а л ы м- с ал ы к жина йтын топтын, б а с т ы г ы Гауган, мен
Д е м е ж а н к е л т отыр дегенд1 е с т 1генде, Ши - ам бы 1зде-
ген1н енд1 т а п к а н д а й орнынан атып турып:
— Ш а к ы р м у н да ол е к е у 1н!— деп ышкына айкайлап,
столды койып Ж 1б ергенш ез! де ан,гармай к а л га н.
Д е м е ж а н к а с ы н д а г ы м ан ь ч ж у р у лыг ын а лг а сала,
ез1н б а р ы н ш а с а бы р л ы у с т а у г а тырысып, 1шке к1р д 1.
©М1р1нде Ши-амбынын, дэл м ун да й к ат т ы к а Ь а р г а М1Н1П,
а ш у л а нг а ны н керген емес ед1. А й м а к э м 1р ш 1а ез1Н1ц
т е р д е п о рнында, ек1 кез1 к а н та ла п, сиректеу с а к а л - му р т ы
та л- та л болып т ш р е ш п , жем1не а т ы л г ал ы т у р г ан кэр1
ж о л б а р ы с т а й ш а к ш и я к а ра п т у р екен. Э нш е ш н де е з у 1нен
кетпейт1н жымыек ы к у л к ш щ 131 де ж ок , т у л а бойы аязда й
карып, а к п а н да й у с к 1р 1п т у р. Кейде у з а к у а к ы т алдар-
катып, жымиып к у л 1п турып, а я к а стынан а зу т 1сш а кс и та
коятын б у ю л Цин е ю м е т ш щ бейнес1 тур бет элпетшде...
«Ойпырай, ша м ы на тисен, мыналар с у м д ы к екен гой! —
деп ойлады Д е м е ж а н 1шшен.— Ж о л б а р ы с т ы сипасан, да
236
а ш у л а н а д ы деген осы-ау. Ж ы р т к ы ш т а н кай ж е р 1 кем
мынанын,?!»
Эм 1рш 1н 1н, мына кейпш кергенде, а л ы м - с а л ы к т е р е а
Г а у г а н н ь щ бойынан жан к е т т калып едк Б е л м е н щ орта
т у сы н а дейш сокыр а д а м д а й сенделектеп ба рд ы да, Ши-
а мб ынын а лд ын а т е рт т а г а н д а п ж а т а кеттк Енд1 ол тур
деген б у й р ы к б о лм ай ы нш а , сол ж е р д е ж а т у г а тшс.
Д е м е ж а н б у л а р а д а е з ш щ ж е ш де, жо л ы да белек
екенш сезд1ре, э лп д е н а у л а г ы р а к ба рып турды:
— С а у - с а л а м а т ж у р т ж а т ы р с ы з б а , улы мэртебе-
Л1м?— дед! у л ы к к а шле т у сш.
Б ! р а к Ш и - а м б ы онын с э л емш а ла ты н д ай х ал д е емес
ед1. Б е т ш е ж а л т етш б!р к а р а д ы да, к а н т а л а г а н а л е у с ш
к езд ерш ж е р д е ж а т к а н ез кыз м е т к е рше к а р а й а уд а ры п
экетть Э л д е б 1р н э ж к к е кез1 тускендей, жирене, оскырына
к ар ап тур. А з д ан сон э л г ш щ к ас ын а т а ма н ж ак ы н д а п ,
у лт а н ы калын, к а й к ы бас, ж 1бек шо к а йы ме н Г а у г а н н ы н
ж е л ке т у с ы н а н теуш калды.
— Ту р, хайуан! Айт, кэне, ж а н ы н н ь щ б арында ! Не
булд1рш келд!ц?
А л ы м - с а л ы к торес1 орнынан суйрет1Л1п з орг а турды.
Б 1р а к онын, дэл осы сэтте б1рдене а й т у г а ш ам ас ы ж о к
ед1. То нг ан а д ам д а й к а л ш - к а л ш е т 1п, темен т у кы р г а н
к у ш у н а з т у р а берд1.
— С е й л е деймш, итт1н б а ла сы! Неге у н д е м ей с щ? Ел
к а йд а? Ж и н а п экелген с а л ы к к а й да ?
— Кшэл1мш, улы мэртебел1м... М е н 1 осы а р а д а ез
к олынызбен атып т а с т а н ы з , — де у г е Г а у г а н н ь щ т Ы зорга
келд1.
— Сендей есекке колымды б ылг а п ж у р с е м - а у , э? Д э -
мес1н к а р а й кер, е з 1 т а г ы К1С1 к олынан е л г 1С1 к е л е д1 —
Ш и -а мб ы мырс етш кулгенде, ыза да н б е т- ау з ы кисайып
к еттк — С а г а н б1р гана ж а з а ба р: сен мынадай м а с к а р а -
дан кешн езщд! ©зщ е л т 1р у 1н керек!
А л ы м - с а л ы к т е р е с шд е е н -т у с к алмай, ку шуберектей
бо за рып кетт1. Ж а н Ш1рк1н юмг е де б о лс а тэтт1 гой. Сор-
л ыга а ж а л с а г а т ы н ы н т е н 1п т у р г а н ы а ны к е д 1. ©31н-031
елт1ру — М а н ш ы н чин о вник тершщ а р а с ы н д а император
с а ра йына н б а с т а п шеткер1 а й м а к к а деЙ1н ж а л п ы л а с к а н
ж а з а л а р д ы н б1р1. Ж о г а р ы д а н со нда й у ю м шы к к а н екен,
одан бас т а р т а т ы н е ш к 1м болмайды. Ж а з ы к т ы К1С1 у 1 ш т ,
не ез1н-ез1 асып елт1ру1 керек... М ын а б а й г у с о сын
дай б]р кау1п боларын а лд ын - а л а сезген екен гой. Д еме-
ж ан на н кемек с ура п, кол тыг ына шрш п а на л а г а н себеб!
сол екен. « Б у т а г а к о р г а л а г а н т о рг ай да а ман к алады»
237
демеунп ме едк С о н д а мунын, ж а н с ы з б у т а к ур лы бол-
м аг аны ма? Д е м е ж а н н ы н осы сэт а л ы м- с ал ы к т е р е с ше
ж а н ы а шы п кеттк Аты к ш ед1 осынын,? Гауган, ба ед1?..
Ол да б у д а н ж э р де м куткендей б1р-ею рет ж а п а к т а п
карады. Д е м е ж а н енд1 не де б олс а а ра т у с т , б 1рдеце айтуы
керек. Э й т пе с е кеш калады. .. Со ны с е з т , тамарын кенеп
алды да:
— Улы мэртебел1м, а з г е б!р а у ы з эдклет с е з ш айтура
р у к с а т п а ? — дед1 тары д а сэл шле т у с ш .
Ши -а м б ы онысын у н а т ы н к ы р а м а й , б 1р а к тыйым да
са лма й, мунын бе т ше а ж ы р а я кара ды.
— М е н щ о йымша , елге барран т е р е л е р д щ 1Ш1нде езш
б 1р ш а ма д у р ы с у с т а ра н ы да ж э н е а з д щ та пс ы р м а ц ы з д ы
м у л т 1к с 13 о рында у ра б а р ы н ш а м у д д е л 1 болраны да ■ — осы
Г а у мырза. Ж а н ж а л д ы н шыруына кшэл1 — бул К1С1 емес,
б а с к а л а р . Осыны С13Д1Н, куз ырыныз ра мэл1мдеуд1 ез1мн1к
а з а м а т т ы к б ор ы ш ы м деп б 1лем, улы мэртебел1м.
Ш и -а м б ы бурынрысын ан сэл ж ум с а р р а н калып таны-
тып, б 1р езулеп кекете кулд1.
— « А з а м а т т ы к борыш. . . » Б у з а к ы елш ж е н г е салмай,
Кер1мбай ук1рдай не б т р д 1 ? Сен к айд а журд1н, ол к ез д е? —
дед1 а ш у л ы к ез ш б у г а н к ад а п.
— Кер1мбай у ю р д а й бел1нен шойырылып, тесектен
т у р а а лмай ауырып ж ат ы р. Ал мен бул 1ске о б а с т а а ра л ас -
пай, к а л ыс к а л г а н б олатынмын. Сенбесен .13 мына т у р г а н
Г а у м ырза нын ез1нен с ура цыз.
Б ул кезде Гауганнын, бет1не ептеп кан ж у п р т , т 1р 1ле
б а ст а г ан- ды . Енд1 ол д а т шг е кел1п:
— Р ас . Д е м е ж а н мырза 613 б а р а са л ыс ымен - а к ,
с а л ы к т ы н шектен тыс а у ы р екен1н, бул 1СТ1Н, ж ак с ыл ы к -
пен б1тпейтшш айтып, н а у к а н г а к а т ы с у д а н алдын ала
б а с т а р т к а н бо ла тын. Б13 ел а р ал а п кеткенде, бул К1С1
е ш к а й д а шыкпай а у л ын д а ж а т т ы , — дед1 шындыкты жа -
сырмай.
— Ал ж ан ж ал неден ш ыкты? Б у л ж басы болып,
х а л ык ты елжт1рш, сонынан ерт1п журген К1мдер?
Б у л с у р а к к а Г а у г а н н ы н алдын орап, тары да Д е м е ж а н
ж а у а п берд1.
— Р у к с а т е т с е н 1з, 1с т щ мэн-жайын мен т у с 1нд1рей1н,
улы мэртебел1м. М е н 1н е с т у 1мше, ел а д ам д а р ы б1ршнп
болып кол кетермеген. С а л ы к т е л е у г е ш а м а с ы келмейтш-
дерд1 т а я к к а жыгып, ж у р т кез1нше ду релег ен — алым-
с а л ы к жина йтын терелерд1н ездер!. С о д а н сон н ам ыс к а
ш ы д а м а г а н б у к а р а х а л ы к т ы н к арс ы кетер1лген1 рас..
Со л ай емес пе, Г а у мырза?
238
— С о л а й , — дед1 а н а у д а б у л т а р а а л м а й . — Б 1зден
сондай б 1р к а т е л ж кеткеш рас. Кейб1р у р да ж ы к кызмет-
керл ердщ к е а р ше н ю л булд^рш, х ал ы к т ы ез1м!зге к арс ы
койып алдык. К е п а у ы л д а р д ы н ш е к а р а г а к а р - п у рюп
к е ш у ш е де с о ла р себ епке р болды.
— Юмдер о ла р?
— М эс еле н, Д а б ы н т а й , Ы с к а к сияктылар. . .
— Т у р а т у рсын иттер! К е р с е т е р м ш мен о лр рг а д у р е
сокканнын, к а н д а й б ол а ты н ы н ! — Ш и -а м б ы т»сл1 кайрап,
ш а б ын а туст1. — Ал арры бетке к а р а й кешкен е л д щ мел-
шер1 к а н ш а деп о йл ай с ы н да р?
— Н а к т ы д е р е пн б ш е а лма дым, улы мс-ртсбел1м,—
дед1 Г а у г а н бу л сурактын. е з ж е к а р а т ы л г а н ы п с е з ш . —
Б1з барран ауылдардын. к©б!-ак ж у к т е р ш артып, ■лдеб1р
ж а к т а р р а к е ш т кеттк Ал Б е р ж б ол з э н п н щ ел1 туил^мен
ш е к а р а а сып к е г п деген сез бар...
Ши-амбынын, ш ым б а йы на батып, ен, киын тиген >;:ср1
де осы болуы керек. К ы т а й д ы н мыкты б о к т ы к т а р ы н ы ц
б1рнешеуш к а б а т айтып, же р г е б1р т у юрд1 де, шыдзй
алмай орнына кайта б а ры п отырды. К у м к т а б а к ш а д а
ма н а д а н быксып ж а т к а н имек т р у б к а с ы н а темеш тол-
тыра ба ст а д ы.
— Сен к ал а й о йлайсын? Т е р т у ы л д а р б1ртога ж у а с ел
ед1 гой... А я к а с т ы н а н б у ла й неге т у л а п кетт1?— дед1
элден у а к ы т т а Д е м е ж а н г а бурылып.
— Айтайын, улы мэртебел1м. Б 1рак, р у к с а т етсеш з,
мен ез ойымды а з г е о н а ш а ж етю з сем бе деп ед1М,—
дед! Д е м е ж а н .
Ши -а м б ы манаты орнында сум1решп т у р г а н Г а у г а н г а
карады. «Ос ы г ан не 1стесем екен» дегендей аз ойланып
отырды да:
— Сен боссын. Б а р а бе р, — дед1 ол тунерген кал-
пыида. — М ын а Д е м е ж а н н ы н а р а т у с к е ш у ш ш , б1р ж о л г а
ем1р1нд1' кидым. Б 1р а к е с щ д е болсын, к ы з ме т щ 61'р саты
темендейдк
Г а у г а н б а й г у с т ы ц к у а н га н ы со нша , к а й т а - к а й т а рак-
метш айтып, б асын у с п - у с т ш е иш, артымен ш е п п ш е к те г еп
к уш ес жт е н шыгып кеттк Ш и - а м б ы осы кезде г ана м а н а
дан турекеп т у р г а н Д е м е ж а н г а «отыр» дегендей, карс ы-
сындаг ы о рындыкты ну с к ад ы .
— Ал сен с е й л е ш к тек е ш ю м г е б у р м а й т у р а с ы н айт.
Сен, шынында да , бул жолг ы с а л ы к а у ы р болды деп о й
л а й с ы н б а ? — дед1 муны к©31мен 1шш-жеп.
Д е м е ж а н да «енд! а я на ты н е ш т е н е к ал га н жок . Алы-
23*?
сатын, а йтатын жер1м осы» деп, т а с - т у ш н дайын о тырган-
ды:
— Д э л солай, улы мэртебел1м. © з щ 1з а к ы л г а салып
керщ1зии: х а л ы к к а т е р т б1рдей с а л ык т ы б!р м е з п лд е
е т е у о ца йг а тусед1 деп о йл ай с ыз б а ? Э а р е с е тунд1к басы
те л ен етш «кан б а ж ы » мен « к а р а ш ы р ы н » ж ур тшы л ык -
тын, к аб ыр р а сы на к ат т ы б а т к а н ы р а с , — дей келш квндл-
шде ж у р ге н ойларын букпей ту п- ту г ел б а ян д а п шыкты.
Б у л ретк1 науканнын, б а с к а х а л ы к т а р д а н ала бетен,
тек казактын, б а с ын а тенген т втен ше з а у а л бо лг а нык да
ж а с ы р г а н ж ок . С е з ш щ со нын да Ши-амбынын, ©31 б ш е т ш
осал пернелерш б а р ы н ш а деп б а с у г а тырысты.
— О з о с ы нда гы халыктын, к ам к о р кож асы, мешрбаи-
ды э ке с 1с 13 гой, улы мэртебел!м. К е к т щ улы Еженханнын,
то тенше е к ш а з . ©з кол а с ты н ы з д а г ы ж у р т т ы н куйзелш,
к айыр т1леп кеткешн к а л а м а й с ы з гой, солай емес пе? О з
сияк ты б 1р а й м а к т ы н эм1рш1С1 туГ1л, ж а й б а к т а ш ы д а
б а г ып ж у р ге н малынын куйл1 бо лг а нын Т1лейд{... К,ыр ел\
бу л жолы а й р ы кш а а с а у л ыг ын а н , не а з д щ м э рте бе щзг е
шэк келт1рген1нен т у ла п отырган ж о к , эбден ш ымб ай ы н а
батып, ж ан ы а л к ы м г а т1релгенд1ктен, осындай жанкешт!-
л жк е ер1кс1з б а р ып отыр. Б уй т е берсек х ал ы к т а н айрылып
к а л у ым ыз м у м к 1н, у лы мзртебел1м. К, аза к тарг а 61'р-ак
кунде д у р к кетер1Л1п, ш е к а р а д а н асып кету деген тук
емес, — деп мундай к а т а л д ы к т ы н а кыры неге апарып сок-
тыратынын д а еске са лып е г п .
— Иэ, бу л сез1ни1н ж а н ы б а р , — дед1 Ши - ам бы мой-
ы н д а г а н д а й . — С о н д а не ю т е у 1М13 керек? Ке шк ен е л д 1
к ай та ры п э к е л у д щ жо л ы кайсы? Со ны а йт шы маган.
— Ол у ш ш «Са ры нокта» са л ыг ын куш1нен кал ды-
рып, « ка р а шыгынды» эз1рше коя т у р г ан д у р ы с болар.
Ал егер « ка н б а жы » а лу керек болс а, оны тек б а з а р г а
с а т у г а экелген мал ба сы на н г ана а лу ж е н г е келщшрей-
Д 1. Егер о сы ла й 1стесен1з, к а з а к т а р д ы н е к п е а т а рк ап , тен
х у к ы к т ы б од а н ел ретшде ©31Н13ге деген курмет1 а рта
тускен б ола р едк
Ши -а мб ы ойланып калды. Кыр ел1нде а р к а суйейтш
а д а м д а р ы н ы н б 1р1 — осы Д е м е ж а н гой. О с ы Ж1пттщ сез1н-
де б 1раз ш ын д ы к ба р сиякты. Х а л ы к к а да, е юм ет к е де
ж а н а ш ы р л ы к т а н т у г а н ЭД1Л сез осын1К! болар. Ал о сын
д а г ы к ап т а п ж у р ге н кеп кенеспп-кемекьшлердщ ба за р
б а г а с ы н к ы м б а т т а т у мен с а л ык т ы у стемелей ту су де н б а с к а
т а у ы п берер а кылы жок,- ©ткенде осы а лм ан - с а лы к мэ-
селес1 сез б о л г а нд а , ж а н - ж а к т а н кеу-кеулеп, ойсыраган
мемлекет к аз ына сын т о лт ыр у д ы н онай жолын т а б а кой-
240
ран с о л ар бола тын. А л ды- а рт ын о йламай , кыздырманын.
Кызыл с е з ш е ерш кеткен к шэ ез шд е , эрине. Е н д 1, мше,
сонын, арты ш а т а к к а айналып, к а р а у ы н д а г ы х ал ык т а н
айрылу к а у ш ту ып отыр. М у н ы жор арры ж а к т а отырран-
д а р е с п с е , а й м а к эм1рийсше ж а к с ы а т а к эпермейдь А н а
жылы ез колымен ш е к а р а ж у р п з т , мемлекет 1ргесщ
б е ют у де н алран абыройын а й р а нд а й тегу1 мумюн. Е н д 1
к а р т ай р а нд а Ши-амбынын, керейш деген к у к а й ы осы ма
ед1?! Айтты- айтпады, казактын, н е а к е т т б а р а ж а т ы р .
Б уй т ш китырына тие берсен,, 61 р ту нд е т у й е с щ комдайды
да, А р к а д а р ы е з ш щ а т а - ж у р т ы н а кешед1 де кетедк..
Ж о к , хал ык пен к а л ай д а б т м г е келш, шырайын деп т у р
ран е р т т щ алдын а л м а с а б олм а йды екен.
— Ж а р а й д ы , мен 1л е де п Ж а н ж у н м е н с ей л ес ш к е
рейш,— дед1 б 1р мезетте басын кетер1п.— Егер осы а йтка н
т а ла п т а р ы н д ы о ры нд а са м, ш е к а р а да н а с а кешкен елд1н
к ай та тын ы а нык кой?
— К а й т а д ы , — дед1 Д е м е ж а н нык сен1ммен.— Мен
б1лсем, каз1р ол а уы л д а р ш е к а р а да н ары кеп у за ма й ,
С13Д1Н ж а у а б ы н ы з д ы кут1п отыр... Мен о сыла й к ар а й
а т т а н а р д а , экем К е р 1мбай у к 1рд а йд ы н да С1зге айта бар
деген сэлем1 осы ед1.
— М а к у л , мен келюп'м. « С а р ы нокта» салыг ын да
« ка ра шыгынды» да алып т а с т а ймы з . Те к «шеп б а жы н ы»
к алдырып, «кан б а жы н ы » , сен а йт к а нд а й , б а з а р р а экеп
с а т к а н малдан гана а ла тын боламыз. Мен ертеннен кал-
дырмай б а с к а у ю р д а й л а р г а да осындай б у й р ы к жене лте -
М1н. А л сен кеп бег елме й ел ще кайт та, урк1п кеткен
а у ы л д а р д ы тез1рек к а й т а р а т ы н бол. Кел1ст1к пе?
— Ж а р а й д ы , улы мэртебел1м. Мен бу п' н - ак ж у р 1п
кетуге эз1рмш,— деп Д е м е ж а н орнынан т у р а берш ед1,
Ши - а мб ы сэл куте т у р дегендей иша ра б1лд1рд1.
Бул кезде а йма к э м ’ф циан ш, манаты долы а шу ы
та рап, ж ы лм иг ан б ет- п 1Ш1Н1 б у рынг ы к ал пын а келе б а с
т а г а н болатын. К ы с ы л г а н д а к ас ын а н табылып, киыннан
жол т а у ы п берген Д е м е ж а н г а разы боп к ал га н сыцайы
бар.
— С е н щ ек1мет пен х а л ы к а р а с ын а осындай дэнекер
болып, б у з ыл а ж а з д а г а н ду ние ш к а йт а т у з е у г е ат салыс-
кан енбег1н э р к а ш а н есте б о л а д ы , — дед! Ши - а мб ы
к а р т т а р г а тэн мшезбен, кэд1мг1дей квН1Л1 б о с а п . — Ж э н е
менщ ум1Т1мд 1 а кырын а деЙ1Н а кт а йт ы н ын а сенем1н.
— Р ак ме т , улы мэртебел1м. Мен де С1з д 1н а лд ын ы з д а
у я т к а к а л м а у г а т ыр ы с а мы н , — дед1 Д е м е ж а н да шын ке-
Н1лден.
241
— К>аз1р Кер1мбай у ю р д а й д ы н д ен са ул ыг ы кала й?
О л ю а г е с о нг ы кезде ел б а с к а р у к иы нг а т у с ш ж ур ге н ж о к
па?
— Е с к ш к т ! шой ы ры л м а с ы гой. Сэ л с у ы к тисе, ж ат ы п
к а л а т ы н болып ж у р . . . А л к э р ш к к е женд1рер тур{ ж ок .
— Ж а к ы н д а м а г а н Ж у м ы к т ы н ук^рдайы Ен.се к е л т
к е т п , — дед! Ш и - а м б ы . — «031м бо лс ам картайдым. Е н д 1
к у д а й ж ол ын к уып, к а ж ы р а б а р а т ы н ойым бар. М е н щ
о рныма у ю р д а й л ы к к а б а л а м Т а н г ы т т ы к ойс аныз» деген
т 1л ек айтты... К е р 1мба й у ю р д а й д ы ц ондай к а ж ы г а б а р а
тын ойы ж о к па?
— Ж о к , у лы м э р т е б е л 1м, К е р 1мбай у ю р д а й ондай еш-
тене а й т п а д ы , — дед) Д е м е ж а н сэ л к ыз а р ы п. — Ж э и е мен
К031 Т1р1сшде э ке мн щ орнын б э р 1б 1р б а с а а лм а с е д 1м.
— Неге?
— Кер»мбай — Т е р т у ы л д ь щ а л г а ш к ы у ю р д а й ы г ан а
емес, б у ю л р у д ы н кесемк Т е р т у ы л д ы ж а н - ж а к т а н жинап,
ел к а т а р ы н а к о с к а н — сол К е р 1мбай мен Сы м а йы л з э н п
болатын. С о н д ы к т а н кез! т 1р 1с ш д е онын орнын ешюм де
б а с а алмайды.
— С о л а й ма? Д е г ен ме н ойлан, ж ^ г т м . К а з а к т а «Ат
т у я г ын тай б а с а р » дейтш бар емес пе едк.. Ж а р а й д ы , ол
т у ра л ы кейш т а г ы с е й л е с е р м 1з... А л с а у бол. К е р 1мбай
у ю р д а й г а менен сэлем айт.
Д е м е ж а н к о ш т а с ы п шыгып кеттк Бойын кернеген
ж е щ с к у а н ы ш ы ба р едк Со л к у а ныш ы н а ртында к ут ш
о тыр г а н ел!мен, к а п т а г а н к а з а к ж ур т ым е н б е л 1су г е асы-
гып ба рады.
А р а д а е к ь у ш кун еткенде, Д е м е ж а н экелген ж а к с ы -
л ы к х а б а р т©н1рект!н т е р т б у р ы ш ы н ш а р л а п кеттк Ж а й -
л а у д а отырран к а л ы н ел, ж ы р т ы к тонды ж а р л ы - ж а к ы б а й
б1р-б1р1нен су шний с у р а п, е з д е р щ ш е енсе к е т е р т , ер-
ж е н д е с ш калды. Ел 11111 гу- гу э нпме.
— К,аладан Д е м е ж а н келштк..
— Ш и - а м б ы н ы н ез1мен с е й л е с т , к а л ы н к а з а кт ы
а лм а н - с а л ык т а н к у т к ар ы и ты .
— «Егер менщ ел1мд1 ж у р т к а т а р ы н а с а на майтын
болс ан, х ал к ым д ы сонымнан ертемш де, А к п а т ша н ы н
к уз ыр ы н а к е ше мш д е кетемш» деп улкен у л ы к т ы н ек1
а яг ын б 1р ет1кке тыгыпты.
— Туб1, Т е р т у ы л д ь щ Т1згшш осы Д е м е ж а н у ста п
к а л а ты н ш ы г а р , — дееш, э а р е л е й , а с к ы н д ыр а сейлейтш-
дер д е к ебешп к е п п ед1.
С е й т т кыр е л шде о йл ам аг а н жерден ерт шырара
ж а з д а г а н о кы с о к и г а акыры х а л ы к к а б 1раз ж е ш л д ж т е р
242
экелумен сэтт1 а як т а л ды . Б у л кезде э л д е к а л а й с а к т ы к
ойлап, ш е к ар а да н а с а квшкен а у ы л да р д а ез к он ыс т а рына
кайтып о ра л г ан- ды. Б у л жен.ю тек Т е р т у ы л 1ш ш д е г ана
емес, К у л ы с т а й д а ж а с а й т ы н т е р т у ю р д а й елге тугел
Д е м е ж а н н ы н а тын шырарып, б едел ш катты к е т е р т к е т т
едк
VI
Ел ж а й л а у д а н т у с т , Т а р б а г а т а й б е к т е р ш д е п кузек
ж у р т т а р ы н а келш конранына д а б^раз у ак ы т б о л г ан . Осы
к он ы с т а рда кешпел1 к а у ы м ай ж а р ы м д а й аял ж ас а п , кыс
да йындыг ын е т к 1з е д 1. К у зе м ж у н д е р ш кыркып, кшм-ке-
шепн , кшз у йл е рш б у т ш д е й д к Е п н ш ш к т ! кэсш еткен
с 1б е- сол а н, у йгыр, д у нг ен к о р ж а л а р ы н а ж а р а м д ы , с е м 13
мал да рын сатып, к ы с т ы к а зык-ту л1пн, ш ай - т у зд а ры н
к а м да п а лыса ды. С о д а н К, араша айы туып, к а р а ш а каз-
да р к а й т к а н д а , кешпел! е л д щ а л ы с к а мал о т а р л а т а т ын
а ук а тт ы , элд1лер1 Б а р л ы к т а у ы н а к а р а й бет тузейд! де,
ондай у з а к к вшке ьлесе а лма йтын ш а б а н - ш а р д а к , ж а р -
л ы л а р ы осы К, улыстайдьщ к у ы с - к у ы с ы н д а г ы к ыс т а у -
л ар ын а тарайды. К е п ш ш п Т а р б а г а т а й т а у ы н ы н кунгешн
с а г а л а с а , енд1 б 1р бел1П Е м 1л б о й ын д а г ы к а л ы н копа
кам ы с т ы паналайды.
Биыл Д е м е ж а н ж ы л д ар ы да й Кер1мбай а у ы л д а р ы н ы н
с а л к а р к е ш ш е кос ылмай, е з ш е к а р а с т ы аз уймен Боз-
д а к т а г ы е п с б а с ы н а ертерек к е ш ш тускен-Д1. О нд а г ы
ойы — осында с а лын ь ш ж а т к а н к о р а - ж а й ы н ы ц енд1п
к ал г а н ш а р у а с ы н а ез! б а с - к е з болып, с у ы к т у с ке нш е
к а л а й д а б т р ш а лу едк в з ш е а р н а л г а н кеп белмел1,
с а н г ы р а г а н улкен у й д щ а с т ы - у е п т а кт а й л а ны п, е а к -
терезес! орнап, енд1 1Ш1-сыртын а к т а у , с ы р л а у ж у м ы с т а р ы
рана калыпты. М а л у с та йт ы н к ыс т ык жы л ы к о р а л а р мен
сог ан жал г ас керин - к о ла н ра б е л шг е н у й ле р д щ д е т е б е а
кусырылып, б 1т у ге ж а к ы н тур.
Б 1р ж а к с ы с ы , е п с б а с ы н д а г ы Д и к а н б а й д ы н ерен-
ж а р а н ы мен тары б а с к а е п н н п - с у ш ы Ж1п т т е р д е ж а з
бойы к ар а п о тыр ма й, б а л а - ш а г а с ы н а ж е т е р л ж б а с к а л к а
т у рг ыз ып алыпты. Д е м е ж а н ж ы л б а с ын д а с о л а р д ы н
б э рше де к ур ыл ыс матер иал ын у л е с п р ш , уй с а лып ал уды
е з д е р ш е т а п с ы рг а н болатын. Со л с е з ш щ а я к сы з к а л м а г а -
нын кергенде, к ерн лл ерше 1штей разы боп калды. Кча з 1р
а йна л ас ын а к а р а с а , у шы - к иы р сы з ак селеул1 Б о з д а к да-
л ас ын да у зын - ырг ас ы он ш а к т ы уйден к у р а л г а н а у м а к т ы
зэшмке пайда болыпты.
243
О с ы д ан б 1р ай ш а м а с ы бурын, ж а з д а Л и - ш а н с ы н
т а ны ст ы р г а н е ю кытай семьясы да осында к еш ш келген-
Д1. О л а р да е з д е р ш е б иы л ша к ыстай тын ж ерк епе казып
алып, м ш д е г п ж у м ы с т а р ы н а ю р к ш кетштк Б а у - б а к ш а
шебер1 Ж а н да, онын ш ю де ш а р у а г а шскен, к а р а ж о н ,
енбеккер ж а н д а р к ершедк К а р а с у бойында к е л е а кек-
темде е п л е т ш к е к е ш с т е р д щ орнын дайындап, енд1 зэшм-
кенщ т у сыртына араш о тыр рызу дын к ам ын д а ж у р . Сол
у ш ш Ш э у е ш е к к е неше д у р к ш барып, эр турл1 же м ю
а р аш т а р ы нь щ к е ше т т е р ш т а у ы п экелген. Б а у д ы н 1ш жа -
гына а л м а - е р ж а г а ш т а р ы н отыргызып, о нын сыртын
а й н а лд ы р а к а р а г а ш , шынар е п п т а с т а м а к .
Ж а н б а й к у с б урын к у л а д у з г е келгендей к ул а зын -
кырап ж у р ед1, у с т е р ш е Д е м е ж а н д а р кош1п келгенде,
б а л а д а й мэз болып, ©31Н1Н а лд а г ы о й-ж о сп а рл ар ым е н
т а ны с т ы р а б астад ы.
— Л а у и я 1, мен С13Д1 у я т к а кал дырма ймын . Ж е р - с у -
д ын м о л шы лы г ына колым ж а н а жетт1 гой. Б а р 61лген
енер1мд1 ©31Н13ден аяма ймын. Е н д 1 б 1р-ек1 ж ы л д а бул
м анай г ул г е а й н а л а д ы , — дегенд1 нык сен1ммен а й т а д ы . —
Т ек е а щ з г е с а л а т ы н б 1р нэрсе, ж е м 1с- жидек, б а у - б а к ш а
е п л ге н жерлерд1 мал т а пт а п к етпеу у шш, т е щ р е п н дуал-
мен к ор ш а п т а с т а у керек.
— Б ул тьлепшз де о рында л ады. Ал дыме н мына уй-
ж а й д ы реттеп а л а й ы к , — д е д 1 Д е м е ж а н онын кещл1н
ж ыкп ай.
Ж а н н ь щ Т1рш1л1кке к ажет т1 м у н - м у к т а ж ы н с у р а п кор-
ген. К,ытай а да м ы ешюмнен к о ж е к а т ы к , са у ын сиыр
т а ла п етпе йд1 екен. Д е м е ж а н Д и к а н б а й г а айтып, ек1 уЙ1не
бIр кой сойыс б е р п з ш ед1, Ж а н соньщ ©з1н к е п с ш т :
— Ой-я, муны 613 к а й у а к т а жеп т а у ы с а м ы з ? Б 1зге
тауыктын, е т 1 де ж а р а п ж а т ы р ед1 гой,— деп зорг а алды.
Ж у м ы с жур1п ж а т к а н ж е р г е к а р а - к у р а н ы кобейтпеу
уШ1н, Д е м е ж а н ез ауылын зэЙ1мкеден а лысыра к , ек1-уш
ш а к ы р ы м д ай а у л а к к а а па рып кондырган-ды. Б 1р а к соган
к а р а м а с т а н ж а й л а у д а н ту скен ел о сыла й к ар а й у з д ж а з
агылып, ж а н а с а л ын г а н к ор а - жа йд ы т а м а ш а л а у м е п бол
ды. Кешпел1 к а у ы м г а м ун да гы нэрс ен1Н бэр! та нсык .
З э ш м к е н щ туб1нде кызып ж а т к а н кызыл к ырма нн ын 031
олар у ш 1н т о й -д у ма н га б е р п а з . Кы рм ан ны н а йна ла с ы
текшелеп ж и н а г а н ма я- ма я астык, енд1 61 р ж а г ы н д а
кузем ж у н ш д е й купс1‘п ж а т к а н а к у лп а са бан. П а р ат
ж е п л г е н т у й е н щ бел!ндей ек1 ш а н т а с кун бойы тыным
244
алмай, зыр каг ып айналып жур... Б у р ын мундай кырман
бул е щ р д е тек х а л д а й л а р д а г ан а б о л у шы едк Кешпел1
ж у р т соны а лыста н к ыз ык т аг а ны б о лм а са , к ас ын а барып
керу ге де ж у р е к с ш е т ш . Е щ и к а р а п т у р с а , е п н салып,
к ы рма нд а а с т ы к б а с т ы р у казактын, да колынан келед1
екен. Б у д а н откен к ы з ы к бо ла ма?!
Д е м е ж а н ж а й л а у д а н тускел1 е ш к а й д а у за ма й , ойдагы
ж у м ы с т ы н б а с ы - к а с ы н д а болды. ©31 б а ст а р ан и г ш к т щ
жем1С1н кору оран да б!р турл1 р а х а т едь К у н д 1з к ур ыл ыс-
ш ы- ше б ер л ер д щ к ас ын да ж у р т , кейде ж у м ы с колы жет-
пей к а л г а н д а , ©31 де бклек с ыба нып а р а л а с ып кетедк
К у д а й берген к у ш - к а й р а т жетед1, бой ж а г ы да б а р шы лы к ,
борене кетеру, арамен т а к т а й тьлу, б а л т а у с т а у д е г еш щз
ол у ш ш о нша киынг а туспейдк. . А л к ешю мезплд1 кырман
б а сы нд а о тюзг ен кандай т а м а ш а ! Кеш сайын к ырма ншы
Ж1пттермен б1рге б о р ы к ж ина сып, е п с ба сы на н тасылып
ж а т к а н б а у - б и д а й л а р д ы маялайды.
— Д е м е ж а н ш ы ра г ы м -а у, у с т ь б а с ы н д ы былг ап, эуре-
ге т у с ш к а й т е с 1н. ©31М13 де ж е т 1с е м 13 г ой , — деген Д и к а н -
б а йд ы н с©31н ты нда ма й , б!р шет1нен бу л да К1р1сш кет-
кенд! у на та ды.
Биыл ег1н 61Т1К шыкты. ©Н1МН1Н ©те ж а к с ы екен1н
кэн1п е пн пп Д и к а н б а й д ы ц т у р 1нен де а н г а р у г а болатын-
дай. Д и к а н б а й д ы н жуз1нде каз1р е ш юм д ! менс1нбейт1н б!р
а с к а к т ы к , т э ка п п а р л ы к бар. Е цб е к суЙ1Н1Ш1, ©з ©нер1н1н
ж е м ю н е деген з анды м ак та ныш. .. О с ы н а у мол д э у л е т т щ
иес! — Д е м е ж а н емес, с о ны н ©31 сек1лд1. К©н1л 1не ж а к -
паса, м ун ын ©31Н де ш а р у а г а а р а л а с т ы р м а й , а у л а к к а
куып та ст ай д ы .
Кеш батып, у ркер кет ершг ен ш а м а д а тер1ст1ктеп
Т а р б а г а т а й твс1нен б1р келк1 а ц к ы л д а г а н алтын курек
са ма л есед1. Ай а с т ы н д а турып, сол с а м а л г а кызыл ушыр-
ган к а н д а й керемет! А з а м а т т а р ек1 шетке бол1Н1П т у р а
калып, курекпен к о с т а лг ан кызыл бо рык ты жел ©Т1не
к а ра й кезектесе сермегенде, а к к уректер ай нурына шагы-
лып, бейне а к м а р ж а н н а н ш а ш у ш аш ы п ж а т к а н д а й б о л а
ды... Д е м е ж а н н ы н ж а н салып, суйсппп 1стейт1н б!р ж у -
мысы — осы кызыл у ш ы р у . Б1рак Д и к а н б а й : «дэнге топан
а ра л ас т ы р ы п Ж1б е р е с 1н» деп, м у н д а й ж о г а р ы шеберл1кт1
та ла п етет1Н ш а р у а г а оны к е б ш ш е жол ат п а йд ы .
А н а д а ел етекке тускен к уш Б и б 1 о сында эдеш кел1п,
ж а н а са лынг ан уйге де, к ырма н б а с ы н а да ш а ш у шашып
кайтк а н. С о д а н бер1 а уы л ды н к ыз- к е лш ш е к те р ш е рт 1п,
осында жи! кел^п т у р а д ы. К у р келмейд!, эрине, т а б а к -
т а б а к етш, с а б а - с а б а кымызын а ла келедк Б и б 1Н1Н келу! —
245
к ур ыл ыс шы, к ыр м а нш ы ж ш т т е р у ш ш 61'р мереке, етке
тойып, к ым ы з г а к а н ы п , ж ы р г а п кала ды. .. Ж а к а к о р а - ж а й
ж а с э й е л д щ кендлшен шыкты. К а з 1рдщ е з ш д е ас уй,
к о н а к уй, ж а т ы н белмес1 д ег ен дерг е алдын ала б е л п
тарып, енд1 с о ла р д ы к а л а у л п а м е н ж а с а н д ы р у д ы н камын-
д а ж у р . К а ж е т т 1 ж а с а у - ж и Ь а з д ы н Т131М1 ж а с а л ы п болран.
Енд1 тек Д е м е ж а н д ы ертш барып, к ал а д а р ы Ш э ш ш е в
б а йд ы н к о йм а ла ры н а к т а р у рана к алып едь
Бу л кезде К е р 1м ба й д ы н ез а у ы л д а р ы да ж а й л а у д а н
ж ы л ж и к ешш, т е м е н п С а р ы е л е н манындары кузекке б а
рып конг ан-ды. Д е м е ж а н н ы н са лып ж а т к а н зэшмкес1
са нрыра п да йын т у р деген х а б а р у л к е н д е р д щ к у л а г ы н а
д а ш ал ын са керек. А р а д а б*рер ж у м а еткенде, к е л - к е а р
ш аш у ы н алып, б1р-ек! т у й е г е сойысы мен с а б ас ын артып,
Кер1мбай мен А ж а р б э й б ш е н щ ез1 де келш калды. У юр-
да й бу л м а н г а б ы лт ырд а н бер1 ат 1зш с а л г а н емес едк Бул
жо л ы оны з о р л а г а н д а й а т к а кондырып, эдеш ертш кел
ген А ж а р апан, секьлдь
К е з кермеген сон к ай д а н бшсш, бу рын ездер! б1летш
сайын д а л а д а с а н г ы р а г а н сэнд1 с а р а й бой кетерд! деп
екеу1 де о й л а м а с а керек. Кенет к ар с ы а лд а ры н а н бшк
к а к па лы , кызыл шатырлы, с а м с а г а н кеп терезел!, алыстан
кез т а ртып т у р г а н , а п п а к ш а г а л а д а й , енсел1 уй шыга
келгенде, улк ен дер е р т е п д у н и е с ш е енш кеткендей тац-
да ны с ы п калды. К е р 1м б а й ды н да ж а н а мек ен- жайг а
ык ыл ас ы ауып, к ат т ы к у л а г а н ы б е л г ш . Б 1р а к б1рдем лок
ете к а л у г а су йек к е б1ткен с ы р б а з д ы г ы Ж1бермед1. Ал
А ж а р б э й б 1ш е нщ к у а н ы ш ы нд а шек жок . А т т а н т у с т ,
к а к п а д а н шре берген сэтте- ак, к ас ын д а г ы кутуип кглш-
шекке к о р ж ын нь щ аузын ш е ц т р ш , ж а н а уйге ез колы-
мен ш а ш у шашты.
— У й л е р щ н щ 1Ш1 к у т т ы болсын, шыракта рым! Осы
б о с а г а д а н той-мереке у зш м ес ш ! А л л а - т а г а л а абмрой-
ла р ын ды устем е т т , э м к е ез к у р б ы л а р ь щ н ы н алды бо-
л ы н д а р ! — деп эуе лет е ш а ш к а н кант-кэмпитке ж ур т т ы
к а р ы к кылып т а с т а д ы да, Д е м е ж а н мен Б и б Ы к у ш а к т а п
беттершен су йдк
У лк ен д е рд щ бу л келгане Д е м е ж а н да разы боп к а л
ган. Оны каз!р дэл осы сэ т т е ж а н а кшм кигенде кершгенге
керсетш б а й г а з ы су ра йт ы н ж а с б а л а н ы н мактанышын-
да й 61'р сез1м билеп алды. Э к е - ш е ш е с ш ертш, эл1 сыр ис1
кетпеген ж а н а у й д щ б елме ле рш, ас уй, койма, кыста ет
1лет1н т о ш а л а г а дейш к а л ды рм а й а ра л а ты п жур. Улк ен
дер бэрш д е шын уна тып келедь Э а р е с е кен а у л а г а жап-
с а р л а с с а л ын га н ат к ора , туйе кора, кой к ор а ла ры н
246
кергенде, К е р 1мбай с у ш ш ш ш ж а с ы р а алмай, м а к т а у сез-
дер айта б а стады.
— К у т т ы бол сын! Ж а к с ы екен... ©те-мете м а л ды ц
орнын м ык та га н ек енсщ. С е н щ мына мал к о р а л а р ь щ 613-
Д1Н, к ы с та у ым ыз да н т э у 1р ме деп калдым г ой , — деп мур-
тыньщ астынан ж ы миы п к ул ш кояды.
А т а - а н а н ы ц к е щ л 1 а с т ы к б ас т ырып ж а т к а н кырман
б а с ы н а б а р г а н д а , т т т 1 м арк а й ып е с е т у с т к К е р 1мбай
бу рын б а л а сы А б д ы р а н ы н т е м е н п а нг а р ы на н шаг ын т о
ган алып, епн с а лдырып ж а т к а н ы н б ш с е де, одан б 1рдеце
е н е д ь а у деп, бэлендей мэн бере к ойма г ан- ды. К е з ш д е осы
м а ц г а Д и к а н б а й сиякты ж а л ш ы - ж а т а к т а р д ы ц уймеле-
генш де унатпай:
— О с ы с е н - а к т е щ реп не о на н- мунан к а ш к а н юрме-
с щ б е ш т а л г а м а й ж ина й беред1 екенсщ. О с ы н д а г ы Терт-
уылдын а ш - а р ы г ы аздай, енд 1 к е л т к а й д аг ы б 1р т е к с 13
теленпттерд1 тойындырайын д е д 1н б е ! — деп Д е м е ж а н д ы
б1р-ек1 рет к ы ж ы р т к а н ы да бар.
Каз1р кырман б а с ы н д а г ы м ая - м а я а стыкты, тыным-
сыз кызып ж а т к а н к а р б а л а с т1рл!кт1 кергенде, к ат а л
эке б урынг ы ра йына н к айтып к а л г а н сек1лд1. Ал ды н а н
шы к к ан кырма ншы Ж1пттерд1н сэлем1н хош алып, жылы
шырайма н а ма нд асты.
— Кы р м а н толсын, Ж1Г1ттер! Д и к а н б а ба н ын рухы
колдай берс1н!— деп бу рын ез1 кырын к ар а п ж ур ге н
Д и к а н б а й г а д а он т 1л е п н арнады.
К ы р м а н н ь щ б а с - а я г ы н а йналып шыгып, ЭЛ1 у р а г а
кем1лмей к ой м а г а к уйылып улгермей, б 1р шетте т а у боп
уй 1л 1п ж а т к а н ор б ид а йд ь щ а п п а к ДЭН1Н т а м а ш а л а п
Сираз турды. К 1р ш 1ктей а к м а р ж а н д ы а ла к ан ы м е н к е с 1п
алып, т а н а у ы н а апарып, к у ш ы р л а н а И1с к е д 1.
— Ж а р ы к т ы к - а й ! ©31нен кун ш с 1 а нк ып т у р екен-
а у , — дед1 р а к а т т а н а туш1ркен1п.— « Ар п а -б ид ай ас екен,
алтын-кум1с т а с екен» дегенд1 б у р ы н г ы ла р т е г 1н айтты
д е йс щ бе. М ы н а у ы н мол шы л ы к к е з 1 гой, б а ла м. Сен^н
мына Т1рл1пнд1 кергенде, Б а х а л д а й мен Д ох а л дай дын,
1Ш1 жа р ыл ып кетпей к ал ай шыдап ж у р екен?!
— Бул — биылгы е ш м н щ б1р бел1Г1 гана гой, кеке.
А с т ы к т ы н алдын кыста б 1ра к а ш а й ы к д е п , с а б а н г а белеп,
у р а г а кемш т а с т а д ы к , — дед1 Д е м е ж а н да м а к та ны ш ы н
ж а с ы р а алмай.
Кер1мбай разы б о лг а н шшшмен б а л а с ы н а к ар а п кулд1
де:
— Сен1н ол е с е бщ де мен1н ж у м ыс ым ж ок . Э з 1рге
айтарым: Ж а к ы н д а к ом д а у л ы ек1-уш т у й е Ж1беремш.
247
М ын а б ид а й д ын б1рнеше кабын К а р а к а б а к т ы н тшрмеш-
не тарттырып, Б а р л ы к к а к е ш е р д е б1здщ уйге ж е т ю з ш
бер. Б иы л ш а м аг ан а т а г а н кеусенщ.1 сол б о лс ын, — дед1.
— Ж а р а й д ы , коке. Мен бу л а ст ы к т ы сатып, пайда
корер дейс1з бе... М а г а н э з 1рше а г а й ы нн ы н аузын а к
нанга ТИП31П, е п н ш ш к к е д э ш к т 1рсем болганы.
— Биыл сенен кеусен с у р а у ш ы л а р аз бол мае. Т а б а н
ет, мац дай термен ж и н а л г а н д у ни еш кеш кепкен к е пш ь
Л1КТ1Н, ка йс ыс ынь щ а уз ына н табасын, ?— дед1 Кер1мбай
а р т ы к ш а ш ы л г а н д ы у на т п а йт ын эдет1мен.
Д е м е ж а н у ндеген ж ок , кулд1 де койды. Кер1мбай
каз1р б а с ын к е т е р т , а т к а м шу ге ж а р а г а ны м е н , на у ка с -
тан а д а- к у д е а йыгып кетпеген сеюлд к Кырманме н ею
о р т а г а б 1раз ж а я у ж ур г е н г е бел1 с 1рес 1П, к и р а ла цд а п
калды. Со ны сезген Д е м е ж а н экесш енд1 уйге к арай
е р т т журд1. Б у л а р жан,а уйге э л 1 кош1п т у сп е с е де, Биб1
у лк е н д е р д 1н келет!Н1Н е с т 1п, б1р-ек1 болмеге тосек-орын,
текемет, К1лем ж ай гы зы п, алдын а л а э з 1рл ет 1п койган-ды.
Б у п н к о н а к а с ы н ы эдеЙ1 о сында сойгызып, ж а н а уйде
б1ршшп рет д а с т а р к а н ж а с а т ы п , у л к е н де рд щ б ат ас ын
алма к. Каз1р а у л а д а мал сойып, б а у ы р с а к п1С1р1п ж а т к а н
а д а м д а р д ы н к а р б а л а с т1рл1Г1 сол а л д а г ы мол к уа нышт а н
х а б а р бергендей.
А л ы е ж о л д а н ат сог ып келген А ж а р бэйб1ше сацгы-
ра га н са лк ы н уйде, ж а н а г ы ж а с а у л ы болмелерд1'н б1р1нде
де м а лы п ж а т ы р екен. К е р 1мбай да к и р а ла нд а п келш,
к е м ш р ш щ к ас ын а н орын тепт1.
— М у н д а й с а м а л а д а й ж а р ы к уйлер б у ры н к а л а д а г ы
та та р, озбек б а йл а р ы н д а г ан а б о л у шы ед1. Ал к а з а к т ы н
ма н да йын а б1ткен1 о с ы - а к ш ы г а р , — дед1 ол к о с - к а б а т
корпен1н уст1ндеп к у с ж а с т ы к к а шы нт а кт ай бер1п.
— К о ш е - к о ше кек ж ул ы н болып 61ТТ1К кой. Т ы м к у р с а
кыста отыратын сен де осында й б1р уй салдырсайплы, —
деп А ж а р бэйб1ше де шалын к ы с п а к к а алып жатыр.
Д е м е ж а н улкендерд1 о н а ш а к а лдырып, ез1 Эбд1расыл
деген К1Ш1 1И1С1мен б1рге д а л а г а беттед1. 9б д1ра сыл —
ж а с ы он у шк е биыл келген, а т а- а н а ны н су т к енже еркеск
Улкендер 61'р ж а к к а ш ык с а к ас ын а н калмай ерш журед1.
Б а л а л ы к т а н к у т ыл а алмай, б о з б а л а л ы к к а ж ет е алмай,
э р ь с э р 1 боп ж у р ге н кез1... Д е м е ж а н оны ес1к алдына
ерт1п шыгып, б ул а й сенделш бос ж ур ге нш е , к а л а г а барып
о к у жайын а йта б а с т а г а н .
248
— Ол к ан да й оку ? К ы т а й ш а м а ? — д е д 1 б а л а н ы н кез!
шок та й ж айна п.
— ©31Н, к ай сы сы н о к ы р ы н келед1?
— Кекем меш к ы т а й ш а о кыт па ймын дейдк К а р а
ш а н ы р а к т ь щ и е а , м а л - жа нра к о ж а болып, к а с ы м д а
отырасын, дейдь
— Пэл), со нда к а р а ш а н ы р а к т ы н и е а х а т - с а у а т с ы з
калу ра б о ла ма екен? Ен де ше м у с ы л м а н ш а окы. Ешен-
С е ш т деген ю а к а з а к б а л а л а р ы н а арнап медресе аш-
калы жатыр. . . Егер к а л а с а н , сол каз1ретке ез1м-ак е р т т
апарайын.
— Ал дыме н кекеммен с о й л е а щ з , — дед1 9 б д 1расыл
кетэр! емесш сезд1рш. — Э й т п е с е о л а р д ы н не ойлап ж у р -
гешн к у д а й б шс ш . Ж а к ы н д а апам екеу1 б 1р е у д щ кызына
к у д а т у с е ш к деп, кункклдесш о тыр г а нын ест1п калдым. ..
— Сен не, у й л ен г щ келмей м е? — Д е м е ж а н ш к ш щ
Т1 Л1 Н К Ы ЗЫ К Кер1П 9ДеЙ1 с у р а п отыр.
— Онысы Биб1 ж ен е ше м сиякты с у л у б олс а екен-ау.
Э н ш е ш н кез1 б а д ы р а й г а н к а р а тэмп1ш б 1рдене...
— К а л ы н д ы г ы н д ы керген екенс1н гой?
— Б ылт ыр апа ммен 1лес1п, С ы д ы к к а ж ы н ы н а уы л ын а
б а р г а н д а кергем. А п а м н ы н немере СЩЛ1С1 гой... К у д а
тус1п, суйек ж а н г ы р т а м ы з дейд1. Мен б\р соны а ла коя-
тындай.
Д е м е ж а н мырс етш кулш Ж1бердь Iн1с!н иыгынан
кагып, е з ш ш е ж у б а т к а н болып ж а т ыр .
— С а с п а . Сен эл1 о ку ы н керек кой. М е д ре с е ашыл-
г анда 631м х аб а р л а й м ын . Кек ен мен де сейлесерм1н... Элг1
« ка ра Т9МП1ШТЩ» кол ына т у спей т у р г а н д а , к а л а г а тартып
кетсейш1.
Б е с 1н а уып к а л г а н кез ед1. Кенет к а к п а н ы н алд ын да
аттан тус1п ж а т к а н б1реулерд1 кез1 шалды. А л ы с т а н кел
ген сый к1с1лер емес, кеусен с у р а п жур ге н осы ман.айдагы
ез а га йындары екен. Уйде Кер1мбай ба рын естш, олар
1шке К1руге б а т а а лм а ды да, а ман- сэлемнен кей1н Д е м е
ж а н г а ш е с т , к ыр м а нг а к а р а й бет алды.
К е й ш п кезде мундай кеусен д э м е т т к елушшер аз
емес-Т1. Эс1ресе ел етекке тускел1, к о р ж а д а н а с т ы к сатып
а лу га к а у к а р ы ж е т е бермейт1н осы т е щ р е к т щ а ш - а ла м а н ,
жок-Ж1Т1п Д е м е ж а н н ы н кырма нын а к а р а й а гы ла т ы нд ы
ш ыг а рг ан . 0 з де р1 н ше к ыр м а нг а б ереке т к л еге нст, к аз а к -
к а т а н с ы к КЭС1ПТ1 эшеЙ1н к ы з ы к т аг а нс ы п келед1. ©здер1
жэне асыкпайды; а тт арын ын а уы з ды г ы н алып, к ырма н
ш ет ш д е п ш аш ыл г а н ж е м г е к оя беред1 де, кун б а т к а н ш а
осы м ан а й д а а йн а лс о кт а п жур1п алады. Ж а с ы улкен
249
кэршер! б а л а - ш а г а к уырып жейтшдей а з ы н -а у л а к а с т ы к
с у ра й келгенш ш е т - ж а р а л а п сезд1рсе, т ы м а к сер1 жасан,-
д а у б1реулер1 е з д е р ш ш е н а м ы с к а тыртысып, буйымтай-
лар ын ж а с ыр р а н болады. Б 1р а к олардын, нендей ш а р уа -
мен ж у р ге н ш к а н ж ы г а с ы н а ши ы р ш ык та п бвктерген ала
каптарынын, е з ь а к айтып турады. ..
О с ы л а р д ы ц кепш}л1Г1 тепс е тем^р у зе т ш а за ма тт а р.
Б 1р а к ж а з бойы б у т а б а с ын сындырмай, к олындаг ы он
ш а к т ы усарымен ею у ш к ар а с ы н с ыл т а у ра т ы п, к оц ыр жа й
са лк ы н ж а й л а у д ы к ыз ы к та п к а й т к а н д ар . Енд1, мше,
ж а й л а у к ы з ы р ы , ж а з жэрменкесп та рады. Б а й ауылдын,
ше т ш д е отырып 1шкен с о р п а - с у ы мен тегш кы мы з д ыц
т о р ы б ас ы ла йы н дед1. К ы л ы шы н су йре т ш кыс келе ж а т
к анда , кызыл карын ж а с б а л а н ы н к амы уш^н, енд1 эрк1мге
б 1р телмендеп, кап с у йр е м е с к е а м а л д а р ы жок.
Д е м е ж а н ж ыл бойы к у р кыдырыспен кун е т юз ет ш
а ра й ын да ры н ы н о с ын ша ма д э р м е н с 13, ж а л к а у л ы р ы н а
ка й р ан к а л а ды . Ке йд е а шу ра булырып куй1нет1н1 сонша,
осындай кеусен с у р а у ш ы кел1мсектерд1 ма н а й ын а жола т-
пай, куып т а ст а ры с ы келед1. О л а р д ы н кап су йретш, кайыр
с у р а п журген1 е штене емес- ау, ж о к т ы к не 1стетпейд1,
д и к а н ш ы л ы к т ы к а с т деп, енбек деп б а рал а ма йтын ын а ,
б у л да т а б а н ет, ма н да й термен е н е д ь а у деп ойламайты-
нына ыза болады. Д а л а д а р ы Т1К а с т ы к т ы орып улгермей,
ал к ырма нд а рыс ын б ас т ырып б т р е а лмай ж а н т а л а с ы п
ж а т к а н ы н кере турып, мына б а йру с тарр а болысып, кол
у шы н береЙ1кш1 деген ой б1реу]'н1н б а с ын а к е л ме й д ь а у
Ш1р к 1н дерд1н! К а м ш ы л ар ы н ек1 б у ктеп к о л да ры на уста п,
не белбеулер1не кыстырып алып, ертеден кешке дей1н кыр-
маннын ма н ай ын да сендел1п журген1... Б 1р а к не 1стейс1н,
ез к олынды е з щ к е се с 1н бе? К а з а к т ы о т ы р ык ш ы л ык к а
баулимын, е п н егуд1 уйретем1н деп, осы б е й н е г п б а сына
тшеп а л г а н езь М а н д а й ы н а ж а з ы л г а н сорлы ж у р т ь щ сол
б олг ан сон к енб ес ке а ма ль щ кайсы?! Кеусен с у ра й кел-
гендерд1н э р к ай сы с ы н а, Д и к а н б а й д ь щ т ыжырынып та-
рынг анына к а р а м а с т а н , ек1-уш путтан а с т ы к салып бе-
руге т у р а келед1.
А л а й д а Д е м е ж а н с о н р ы кундер1 ала к ап т а рд ь щ буш-
р 1н гана то га йтып коймай, кеусен с у р а у ш ы л а р д ь щ ба сы на
б 1рдеце куйып Ж1берет1н т э сш тапты. К е ш к е т а ма н ж а на -
гы л а рд ы н б ас ы к,уралды-ау деген мезплде, бэр1н б)р
жерг е жинап а ла ды да, о йында г ыс ын акта рып, ез1'нше
бIр шер т а р к а т а д ы . Б у п н де сол к е р Ы с айна-катес!з
кайталанды. Алдыме н а л а к а п т а р д ы жинап алып, э р к а й
сысына ек! пу ттан бида й с а лдырып койды да, сонан сон
250
ез дерш у л п а д а й а к сабаннын, у ст ш е а л к а - к о т а н отыр-
гызып, с ез ба ст а д ы.
— Ал, а га йын да р, к а з а к к а а к ы телемесен, акыл тьщ-
даура да ершедк. . Енд1 б 1раз сез т ын д а ур а калайсын,-
д а р ? — дед1 о т ыр г а нд а р р а ж а р а л а й кез ж у п р т т .
Кеусендер1 к а п к а ту сш, к е щ лд е ш п отырран жур т:
— А йт а бер, шырарым.
— К у л а р ы м ы з сенде...
— Т е п н а кыл ды ты нда ма й , к у д а й урып па бIзД1 ? —
д е с т к о п ац да с ы п калды.
— Т е п н акыл емес, сол у ш ш сендерге а к ы телеп
отырмын р о й ? — дед! Д е м е ж а н езу т а р т ы п . — Ал айтыц-
даршы: осы а лг а н к еу с е н д е р щ к а н ш а г а жетед1 деп ойлай-
с ындар?
— Е, б а л а - ш а г а н ы ц б 1рер ай Т1ске б а с а р ы н а ж е т т
к а л а р , — деп ж ы р т ы к шекпен, ж у л м а т ы м а к киген б1реу»
Т1С1НЩ а р а с ын ан шы рт - шы рт т у ю р ш койды.
— Со на н кейш к ал ай кун к е р е с щ де р ?
— Т а ц г ы нэс^п тэ щрден, та гы б1р мэн1С1 болар. Айран-
катыгы, курт- 1р1мнпп б ар дегендейш... К,ыстык согымнын,
ет1мен 1лдебайлап кектемге б1р 1Л1пп алс ак, а узымыз
а к к а тиген сон ары к а р а й е л ме й м 13 гой, — дед1 ж а ц а г ы
ж у л м а т ы м а к т а г ы да к е п т щ атынан ж а у а п б е р 1п. ©31
б 1р с ез б а к к а н , б1рд1-б1рге согып журет1н суйк1мс1здеу
К1С1 е д 1. Д е м е ж а н к а н ш а о й л ас а да, атын есше т у с 1ре
алмады.
— Т у с ш 1к т 1. Д е м е к , ж ы л д а керет1н к у к а й л а р ь щ осы
гой? А л б у д а н г е р 1 сен1мд1рек кэс ш 1степ, карын тойдыру-
дь щ б а с к а б 1р ама л ын о й л а с т ы ру г а б о л м а с па? К,ысы-
ж а з ы ел к а р а сы н а ш е с т , текке к е ш т ж у р г е нше , е з д е р щ
неге жер т ырм ал а п, ег1н екпейс1ндер? Ке к т е м д е котан
а ум а гы н да й жерд1 ендеп, сог ан б!р т а к и я та ры шашып
т а с т а с а н д а р , жыл бойы муртта рын ды б а лт а кесер ме
СД1?!
— Ой, шыраг ым Д е м е ж а н - а й , ол киын ш а р у а гой:
оган алдымен келж керек, с о к а - с а й м а н керек, сонан сон,
ала ж а з д а й элг1 аз епнд1 т о р г а й д а н корып, кузет1п отыр у
керек, — дед1 кет1к Т1С1Н1Н а ра с ын а н тш1 ж ы л т ы н д а г а н
ш о кш а с а к а л д ы б1р шал.
— Ал е з д е р щ ше? С о л епнд1 к узетпегенде ездер1н
не б1т1рес1ндер? Мэселен, осы к ы р ма нд а г ы а с т ы к тер
текпей, енбек етпей, б о с к а келд1 деп о тыр с ы нда р ма?
— Мол е п н н щ жен1 бел ек кой. Аз а с т ы к к а б о ла ж а з
?,омы б а л а - ш а г а н ы ы с т ы к к а к а к та п, ш ыбын г а та ла тып,
251
ел к ат а р л ы ж а й л а у г а ш ы к п ай к ал а й о т ыр ам ы з , — дед1
манаты ж у л м а т ы м а к тары д а се з ге а раласып.
«К,ап, мынанын ызасын-ай, э?! М ын а л а р р а акыл айтып,
с ез шырындап отырран мен де а к ы м а к ек енмш, — деп
ойлады Д е м е ж а н зырырданы к а й н а п . — Апыра й мына
ж у р т к а не 1стеуге б ола ды? Э л де каптары а стыкта рын
т е п п т а с т а п, е з д е р ш енд1 бу л мацайра келмейтшдей
етш, к уы п Ж1берсе ме екен?»
Со л ойына н ык бе юн ш, к а с ы н д а турран Д и к а н б а й р а
б у й р ы к б е р у ге о к т а л а берг еш сол ед1. Осы кезде арт
ж а к т а н у с т ш д е ш у ю р г е б о я г ан ж а р г а к тоны бар, капса-
гай Iр 1 денел1, к а у г а с а к а л д ы б!р к1с1 б е л п берш, орнынан
т у р а б а с т а д ы . Б ы л а й ш а ©н,1 т а н ы с сеюлд й б 1р а к Д е м е ж а н
К1м екешн е с ш е т у п р е алмады. Со л К1с! б а к а н д а й улкен
колымен ж а й к а п , «ау, койындар, туге» деп д а б ы р - д у б ыр
с ейл е с ш о тыр г а н ж ур тт ы с у сепкендей тыйып т а с та д ы
да:
— Ш ы р а г ы м Д е м е ж а н , т ын д а р к у л а к , у г ы н а р кещл
болса, ж е т ю з ш - а к айтып жатырсын. -ау. Керен, к у л а к ,
к еренау е л щ сез1цд1 у к п а с а да, с о к ы р г а т а я к у с т а т к а н -
да й мына 1С1НД1 к ермес д е й мю щ . С о л Ж1Г1Т х а л ы к к а кам-
кор сезд1 кеп а й т а д ы деп сырть щна н т а л а й естуш1 ем.
Б у п н сог ан кез1м а н ы к жет1п отыр. А н а д а калын, к аз ак-
ты «К,ара шыгынна н» к у т к а р ы п к ал г а н жаксылыгын,
та г ы бар... С е з щ е де, 1С1н,е д е к у л ды к , айналайын а за ма -
т ы м ! — деп 61 р т о к т а д ы . — Б а й к а п отырмын, дайын а с к а
Т1К к а с ы к болып, осы кел 1С1М13Д1Н, ез1 бэлендей ж а р а с ы п
т у р г а н жок. Б 1р а к а ма лы мы з к а н ш а ? « Шс ке н астын,
куЙ1п ж а м а н » деп кызыл кырман, к а р а к а з а н ь щ а кез1-
М13Д1 сатып, к е л 1п о т ы р га н ж ай ым ы з бар... Б а с к а ны бш-
меймш, мен ез1м ерд1м сен1н соныннан. Кэне, кай ж а к к а
бет т у з е й с щ ? Б а с т а ш ы мына соры к айн а г а н , с а к ал д ы
сэби ж ур тын ды!
«Апырай, жуз1 иманды, сез1 сындарлы бу л к1м ед1?
М ы н а н ы н кемеЙ1нде б у ры н а йт ы л м а га н б1р ж а н а леб1з
ж а т ы р гой» деп Д е м е ж а н елендеп калды.
— А к с а к а л , С13Д1 тани а лма й калдым-ау. . . Атыныз
К1м ед1?— дед1 а кыры а ма л с ыз да н .
— Кептен кермегенге есщнен шыгып к а л га ны м гой.
Мен — Б е к е а г а н е м е с п 1н бе... Б е к е па л уа н дегенд1 е с т у 1н
б ар ма ед1?
С о л сэтте Д е м е ж а н н ы н коз алдына кеп керппстер
ж а м ы р а п коя бердь Иэ, айтпакшы, бу л Б е к е екен гой.
А т а к т ы Б е к е палуан... А н а б 1р жылы Отыншы б и д щ
а сына б а р г а н д а, ез! куреспей, ж ол ын Байс еркег е б е р е т1н
252
Б е к е ше? О н д а бу л нар ту лг ал ы , а тпал а з а м а т ед1. Аз
ж ы л д ы н 1ш1нде к ал а й к арт айып, ш е п п кеткен?!
— Кеш1р1Н13, Б е к е ага. Т а н ы м а й к ал г а ны м у ш ш ал-
д ыныз да айыптымын, — д е д 1 Д е м е ж а н ынг а йсызд анып.
253
Шыны ма, элде ж а й ел к а р а с ы ма, онын, сезш б а ска -
л а р д а кос тап, к у а т т а г а н б о лып ж ат ы р.
— Бо к е - ау , о нда й кун т у с а к ар а ж е р д щ кыртысын
а й н а лд ы р м а йм ыз б а ?
— О н д а б у й т ш кершг еннен кеусен с у ра п ж у р е р ме
ед^к?
— С о л е п н с а л ат ы н жер мен сура дьлпр болып отыр-
ран ж о к п ы з б а , — д е с ш ж а м ы р а р а н д а у ы с т а р эр т у с т а н
е с п л ш калды.
Б у л кезде Д е м е ж а н д а элдеб1р т э уе кел г е кетш, о к ы с
бIр шенлмг е бел б а й л а р а нд а й е д1.
— Егер а р м а н д а р ы н ж ер мен су болс а, ол ж ак ын
ж ы л д а р д а к о л д а р ы на тиед1,— дед1 о ты р га н д а р д ы ж а г а -
лай шолып е т ш . — Б 1р а к ж е м е - ж е м г е келгенде осы сез-
д ерщн е н айнып кетш ж у р м е й а н д е р ме?
Ж у р т т а г ы ш у ете калды.
— К,удай с а к т а с ы н . ©з нес1б е м 1зден к а ш а т ы н жын
у р ы п к е т т 1 д е й с щ бе 613Д1?!
— Тек «мына ж е р с е н ш » деп, к е з 1м1зге б1р керсетш1.
Ар ж а г ы н ез1м1зге коя бер.
— 1_Шркш-ай д е с е й ш 1, б1здщ де б 1р а к н ан га бушр1М13
ш ы гы п , т о я т ы н кун болар ма е к е н ? !— д е с т гулес1п кеттк
— Ендеше, серт1М1з осы болсын. К е л е а ж ыл ы коктем-
д е А б д ы р а н ы н ж о г а р г ы а л к а б ы н а н е п н салып, тоган к аз а
б а с т а й мы з. Ж у р т осы б а с т а н с е б е т ш т у кымын, к у р ал -
ж а б д ы г ы н са йл ап , эз 1 р отырсын. К,ардьщ шет1 ж ы л т ет1С1-
мен буК1Л ел болып осьг ш а р у а г а ю р 1с е м 1 3 . Мен1ц бул
С6 3 1 МД1 ездер1ндей жок-Ж1Т1к а г а й ы н г а осы б а с т а н к ул а к -
тандырып, а йт а ж у р щ д е р , — дед1 Д е м е ж а н .
Ж и н а л г а н ж у р т к е щ л д е н е д а бы рл а с ы п, орындарынан
т у р а б а с т а г а н . Б ок е кабын б ок т е р1п, атына мшгел! ж ат ыр
екен. Д е м е ж а н м е н к ош т а с ып ту рып:
— С е н щ ж а к с ы л епес ж а р л ы г ы н д ы б у п н н ен б ас т а п
ж а л п а к елге ж ая м ы н, шыраг ым. Ж а м а н аганнын, осы
а т к а мшг еш — М1нген... Енд1п к а л г а н г умырымд ы сен 1н
ж а р ш ы н , к о с т а у ш ы н болып е т ю з е р м ш , к у д ай б уйырса! —
деп а з а м а т с е рт шде й б1р о к ш а у сез айтты.
Д е м е ж а н кеусен а л у г а келген а га йын да рын та ратып,
уйге к а р а й бет алг а н. Ж о л бойы ж а н а г ы Б е к е ту ра л ы
ойлаумен болды. С о г а н байланысты, Ба й с ер ке тует1
есше. Т е р т у ы л д ы н м ан да йы н а бггкен ек1 п а лу а нн ы ц ек1
турл 1 ж о л г а тускен1не к айр ан калды. Бекен^к! ештене
емес- ау, кедейл1к ер Ж1п т т щ колын байлады, а у р у мен-
д е г п . Т у р м ы с т ь щ та укымет1нде ж у р 1п, к е з 1н енд1 а шк ан
секшд!... Ал енд! Б а й с е р к е н ш не сонда ? Урл ык - барымта-
254
мен к а й д а ба ра м , не б т р е м деп ж у р екен? Э н е к у ш арман-
да к алранын айтып, е ю н у ш е К а р а г а н д а, одан ж а к ы н
а р а д а у р л ы к т ы коят ын ккпнщ тур! б а й к а л ма й д ы. Ж у -
мык к а ж ы гы п б е р д щ деп, а н а д а б у г а н кырын к ар а п
к ал ып ед1. С о д а н бер1 бул ж а к к а ат !з!н с а лу ды койды...
Ал ж а н а г ы Б е к е г е берген у э д е а ертен к а з а к т ы н «узын
ку л а г ы» а р к ы лы д у ш м елге ж ай ы л а т ы ны с е з а з . Е н д т
сын с а л м а г ы м у н ын е з ш е т у с е д ! , . Тэ у еке л! Т у б ш д е осы
же р мен су у ш ш х а л д а й л а рмен шр а й к а с п а ^ к а л а алмас.
Ал а й к а с а т ы н б о л с а ц , х а л ы к т ы н к у л д ы к к а эл1 ет1 уйрен-
бей т у р г ан д а , а с а у к е з шде к имыл да п к а л у керек...
О л к а к п а г а юре б ерг енде б а йк а ды : у йг е алыста н
та гы б1реулер келген с е ю лд к А у л а н ь щ 1шше ж у к т! т у йе
шегерьлш, кум1с е р - т у рм а нд ы а т т а р б ай ла нып калыпты.
Д е м е ж а н « б у л а р и м б о лды екен» деп, к а з а н - а я к мацын-
да ж у р г е н кызметш! эйелден с у р а п ед1, ол д а ж ар ыт ы п
ж а у а п а й т а алмады.
— Бшмед1м. О с ы ж а н а г ан а к ас ын да е ю - у ш а д а м ы
бар, б1р д э у бэйб1ше кел1п туст1. У ю р д а й д ы н ©31 а лд ына н
шыгып, к олтыг ына н суйеп т у с 1рген1не К а р а г а н д а, ете
сыйлы адам болу ы керек, — дед! а кы ры н ун катып.
Д е м е ж а н 1шке К1р1п, тврг1 у йд е к ымыз 1шш о тырган
кеп а д а м д ы к ерг енд е б 1р - а к 61ЛД1. Келген к о н а к — С ы
ма йы л д ы н б э й б 1ш е с 1 А й т о л кы н екен. К а с ы н д а б а л а с ы
Кудер1, т а г ы б а с к а бу л ж е т е т а ны ма й т ы н ек1-уш а да м
бар. Еркектер ж а г ы ж а п ы р л а й орнынан турып, кол берш
а ма нд ас т ы да , т е р д е К е р 1мбаймен Т1зелес о тырга н ак-
берте с е м 13 бэйб1ше А й т о л кы н к ас ын а келген Д е м е ж а н д ы
к о г а д а й И1п эке лш, м ан да йы н ан суйд1.
— Д е н 1- к а р ы н с а у , аман- есен ж у р с 1н бе, айналайын?
Кетерген ж а н а ш а н ы р а г ь щ ман д а л а д а тым алыста н
квршед1 екен. Енсес! эмсе б и ж б олс ын ! — деп а н а л ы к
т1лек айтты.
Айт о л кын — ис1 Т е р т у ы л сыйлайтын улкен ш а н ы р а к т а
отырган кад1рл1 адам. Б у р ын да еркек орнында журет1н,
аса адуынды ю а ед1. С ы м ай ы л зэнг1 елгеннен бер1 б у к ш
бил 1КТ1 ез к олына а лг а н калпы ба р. К е р 1мба йда н жо л ы
улкен, ж ец г е есеб1нде болг ан с о н, каз1р де ештенеден
та йынба й ерюн сейлеп отыр. О с ы д а н б^рнеше кун бурын
к а л а г а мал а йда тып барып, содан о ралып келе ж а т к а н
бет1 кер1нед1. Ел ж а й л а у д а н т у с е К у д е р ш щ а лы с т а гы
кайын ж у р т ы н а К1С1 ж 1берген екен. О л а р д а со нда й б!р
х а б а р д ы кептен кут1п о т ы р с а керек: «Б13 да йынбыз, енд!
кеп соза бермей, а ма на т ын алсын» деп сэлем айтыпты.
С о д а н к у д а г а а па ра т ы н жыртыс, т а г ы сол сиякты толып
255
ж а т к а н к е р е к - ж а р а к т ы ту ге ндеп алып келе ж а т к а н жай ы
бар. Е р к е к а з ж е а р э й е л д щ керген к уш курсын да... Бала-
ш а г а , а га йы н - т у ыс ж а г ы болганымен, олар айтка н ды
у к с а т а а лм а с деп, к а л а г а эдеш ез1 барыпты.
А й т о л к ын осынын, бэрш а с ы к п а й баппен б а янда п кел-
Д1 де, а к ы ры н д а к а с ы н д а о тырга н К е р 1м ба йг а с а л м а к с а л а
сейледк
— Б 13 д е к а р г а д а б олс а хал ык пыз. К а л а д а н к а йт а р
ж о л д а е з щм е н а к ы л д а с а й ы н деп эдеш бурылг аным. ..
Енд1 сол кел1нд1 ел Б а р л ы к к а к е ш к е нш е алып келеек
деген ойымыз ба р.. . Б 1з д щ де к ар а п о т ыр га ным ы з — осы
б!р ж а л г ы з б а ла . « Шы н ж ы л а с а ц с окыр кезден де ж а с
ш ы га д ы » , — деп, ж а у г е р ш Ы к т е е ю б а л а д а н б 1рдей айры-
лып, ан,ырап к а л г а н д а , к ы р ы к тогыз мушел1мде к у д ай
б ере с а л г а н ку л ы н ым гой бул. Осы б а л а н ы ц тойын ел-
ж у р т болып б1рге е т ю з е шк . З э ц п б олс а бул к ыз ык к а
ж е т е а лмай к е г п. Е н д т е л д щ иес1 де, б а с ш ы с ы да езщ-
с 1н. М ы н а А ж а р е к е у щ б а с к у д а боп барып, мешн, кел1Н1м-
Д1 к ол ы м а тус1р1п бер1ндер, — дед1 эр евз ж М1рд1н, огындай
шегелеп.
« Мы н а апамыз ж а с кез!нде к ан да й кербез ю а болды
екен?!— деп о йлады Д е м е ж а н Айтолкыннын. бу л ©лкеде
ж о к ки)м улпс1не, эл 1 ет1 к а ш а к ой м аг ан ж у м ы р б1лепн-
д е п к у м 1с б1лез1к пен осы кунге дейш с а у с аг ы н а н тас-
т а м а й ж у р ге н алтын с а к и н а л ар ы н а кез Ж1бер1п.— Бэсе,
К у де р Ы н , б ойын да г ы д а н а л ы к экесшен ж у к с а , а кы нд ы к
пен с у л у л ы к к а к у ш т а р л ы к а на с ына н д а р ы г а н екен гой.
Егер осында й ел а на л а ры б ол м а са , 613Д1Н, э ке ле р1М13 не
1стей а ла р ед1?»
Конагынын, сез1Н к а л т етпей, зер с а л а т ы н д а г а н К е р 1м-
бай онын, б ул а й М1ндет а рта сейлеген!н бекер дей алган
жо к . А л ды н д а г ы к ымыздан ж у т а т у с т , аз ойланып о т ы р
ды да-
— Ж е н - ж е н . . . д у р ы с - ак , жене ше . Бул кел1С1н,де де,
а йтка н с е з щ д е де к ап ы ж ок . Буйт песец сен Айтолкын
б о ла р м ы с ы н ? ! — дед! шын су шнг ен раймен. — Б 1ра к бул
мэселе ж е н ш д е ез а йна ла н а , ж а к ы н к айын да рьща акыл
с а л д ы ц ба? Кексег ен з энп не айтады? Ж а к ы н жан а -
шырын т у р г а н д а , мына ж а к т а н б 1з д щ барып к1р1скен1М1з
олардын, ш а мы на тиш ж у р м е й ме?
Бул Кер1мбайдьщ а г а йы н а р а с ын да г ы а ла а у ы з д ык -
ты еске алып, кешн к ал ын К а р а м е н д е н щ екпес1не к а л м а у
у ш 1н, эдеЙ1 арылып а л г ыс ы келгеш ед1. Б 1р а к А й т о л к ы н
нын ж а у а б ы Э31р екен, б егелместен сейлеп кеттк
— Е, тэЙ1р деген... Айт пен т о йд а а к с а к а л атанып,
256
ж а у келгенде ж а с б а л а болып к ал а тын а г а йы н кеп кой
к а ш а н д а . О л а р д ы кермей-бьтмей отыр д е й с щ бе. Бэр1 де
кезшде С ы м а й ы л г а с е н т кеткен к е р б а л а гой еншен.
Б ыл а й ш а мал ж и н а у г а пысык болг анымен, сез у с т а п,
суырылып шыгар бIреу 1 жок. . . А р г ы б е т т е п , к у д а л а р г а
б а р у у шш , о сында г ы о р ы с е л ш ю н е н к а г а з а лу керек екен.
М е н щ э л п Кек с е г ен каиным сол к а г а з д ы алып бермей,
эл1 кунге дейш созып ж у р .
М ы н а сезд1 ест1генде, Д е м е ж а н кысылып калды. К а п,
таре есшен шыгып к е т ш т ь а у . Со л к а г а з ж о н ш д е К у д е р и е
берген у э д е а бар едк Ш а р у а б а с т ы болып ж у р т , умытып
кеткенш карашы.
— Ж а к с ы а п а , — дед1 А йт о лк ы нд ы ж а л п ы ж у р т т ы н
койган атымен а т а п . — К о нс у л да н ол к а г а з д ы а лу менщ
мшдет1м ед1. Мен умытып к етшшн гой. О г а н кам ж ем е щ з .
А л л а б у й ыр с а , енд1 е ю - у ш кунде к ол д а р ь щы з г а тиеди
— Р а к м е т , айналайын. .. К еш е ез щме н тел коз ыдай
ж а р а с ы п б!рге ж у р ге н К а й ы н б а й ы м Т1 р! болс а, мен бул
жет1мд1кт1 керер ме ед1м,— деп Айто л кын к езше ж а с
алды.
Кер1мбай ма н а д а н бер! бэйбштес! А ж а р м е н к а с - к а б а к
а ркылы у гысып, сез а р а с ын да б1рер кайырым тш катысып
отырган-ды. Ак ыр ы б)р шеш1мге келгендей бойын т1ктеп,
соцгы б а й л а у ы н айтты.
— Кеп у ай ымДама , жеце ше . К е ш е г 1 С ы м а й ы л зэцг1-
нщ а р у а г ы разы б о лу уш!н, аянып к ала р жа й ым ы з жок.
Бул тойга 613 де 61 р к1С1дей ат с а л ыс а й ы к . Не кызмет1не
де Э31рм13,— деп Ай то лк ы н ж а к к а енсер1ле б у ры лд ы д а , —
б 1ра к с е н щ коз ще ж а с боп кер1нген1М1збен, А ж а р екеу-
м 13 де ш а у тартып к а л д ы к кой. Бы л т ы р д а н берг н а у к а с
айналдырып, мен1н, де м э ш а м б олм а й жур. . . К ы з ы к ж ас -
т а р д ш екен, ж ол ды сол ж а с т а р г а берешк. Б1зд1н орны-
мызга мына Д е м е ж а н мен Биб! барсын, б а с к у д а н ы ц
б 1р 1 болып. Т о й - д ум а н г а ш а л - ш а у к а н д ы суйрелеп кайте-
С1Ц. Гу 61 осы ж т т т щ етег1нен у с т а с а н д а р ш ы , — деп,
енд1п' с а л м а к т ы н Д е м е ж а н г а тусет1н!н а нг а ртты.
Сонымен бу л мэселе де ш е ш ш п к ал га н. Э к е с ш щ
у й г ару ы б о йын ша, Д е м е ж а н д а р а як а стына н жол журет1н
болды. Айто л кын сол к уш ж а н а уйге айтып сойылган
малдын ет1нен жеп, Кер1мбай мен А ж а р д ь щ к а с ын да
еткен-кеткенд1 еске алып, шер т а р к а т ы п ж а т т ы да, ертен-
1нде а сы гы с аттанып кеттк С ы м а й ы л д ы н а уыл ы каз1р
Ар к а р л ы да , к узекте отыр екен. Енд1 б1р ж у м а д а н кейш
бэр 1 сол а у ы л д а б а с к у р а м а к болып, у э д е ба йла сты.
Со л куш ту е э л е тшд е К е р 1мбай мен А ж а р да С а р ы -
9 К. Жумадшов 257
е л е ц д е п а у ы л г а к а й т у г а жина л ды. Ал Демежаннын, о рыс
консулы Б о р н е м а н г а ж о л ы г у у ш ш , б у п н кештетш Шэ у е-
шекке ж у р у 1 керек едк Со ны мен бэр1 б!р м е з п лд е аттан-
б а к болып, е р к е к т е р д щ кшнш д а л а г а ш ык к ан ы н а да
б^раз у а к ы т еткен. Э й е л де р ж а г ы ы р г ал ы п - ж ы р г а л ы п
к о з г а л г а н ш а , э к е л ь б а л а л ы екеу1 эрнеш э н п м е кылып,
л а п а с т ы н а с т ы нд а г ы а л а с а о ры нд ык к а б а рып отырды.
Ке р1 м ба йдь щ б а л а с ы н а а й т п а к сез1 ба р сеюлд1. М у з а с
т ы н д а гы а г ы с тэр1зд1 1штег1 а р п а лы с ка н ой толкыны
ж у д е у ж у з ш е н а п- айк ы н б ш н т ту р.
— Ж а с кез1'м1зде о с ы на у ем1рдщ ш е т - ше п ж о к тшт1
т а у с ыл м ай т ы н д а й к ер ш у н п едк С е й т с е к онын, ез1 к амшы-
нын са бы н д а й, ею а й на л у г а келмейтш тым к ы с к а нэрсе
екен гой, — дед1 К е р 1мбай элден у а к ы т т а терен, тыныс
т а р т ы п . — О й л а п о тыр са м , сол келте г ум ы р д ы н 031 алды-
а рт ына к а р а й л а у г а м у р ш а бермей, р а ка т- т ы ны м таптыр-
май, а л ы с- ж у л ы сп е н ет1пт1. О с ы елд1 к ал а й к а т а рг а
косамын, к а л а й абырой т а б ам , ж у р т билеймш деп ж у р -
генде, у а к ы т ипркш озып, б!р куш кэр1 к а с к ы р д а й шон-
киып к ал г а н ын д ы б 1р - а к б1лед1 екенс1ц. Е н д 1 к а н ш а су
1ш е р л 1п м 13 ба р, ол ж а г ы к у д а й д ь щ ерк1нде... ©31н де
1штей сезет1н ш ыг а рс ы н , мен о л а й- б у л ай боп кетсем,
енд1п ж у к а у ы р ы с а г а н туседк С о г а н осы б а с т а н мойын-
дап, етек- жещнд1 ж и на й бер, ба ла м.
Д е м е ж а н б 1рдеме а й т у г а окталып ед1, экес1 сез1мд1
б ел ме дегендей ксшын к е т е р 1п, т о кт а ты п т а с т а ды . Терен,-
нен теб1решп ш ы кк а н , к у л а к к а ж а г ы м д ы, кумб1рлеген
к оцыр ун1 т ы н д а у ш ыс ы н е р 1к с 13 у йытып экетердей.
— А д а м к а р т а й г а н сайын ем1рден сырт буын тартып,
ж а н а заман, ж а н а ы к ыл ым нын кеп к ит у р кы - ка лт а ры с ы н
дэл а н г а р а бермейд1 екен. К а р т а д а м н ы н б а г ы т - б а г д а р -
д а н тез ж а н ы л ат ы н ы да содан. Б у р ы н сен1н кейб1р кылы-
гынды а т а с а лт ын а ж ат п ай тын , о га ш, ж а т керуш! ем.
Ш а л ы е б а с к а н ы м д ы енд1 б а й к а п отырмын. Бет а лыс ын
т у з у екен... З а м а н ы н а к ар а й адамы. Бэлк1м, бу л заман-
ньщ Т1Л1Н сен т а б а р с ы н . К а р а н г ы х а л кы н д ы ж а н а 61'р
к ы р к а г а сен шы г а ра рс ы н. И л а й ы м солай б о л г а й !— деп
ой шылбырын ш у м а к т а г а н д а й аз-кем бегелд1. — Б 1р а к
сен1н ж о л ы н да тым онай болмас. Эрк1м ез л аг ын текеш1к
койг ысы келет1н, алты б а к а н , а ла а уы з ел1н мынау. Е ж е л п
са лты б ойынша, к а з а к т ы а да м орнына санамайтын,
керауыз, керден х а л д а й л а р ы н анау. Туб1нде осы ек1
оттын о рт а с ын да ш ы ж ы к т а й ш ы ж г ы р ы л а т ы н сен бола-
с ы н ба деп корк а м. .. Б у р ын мен, экел1к айбарыммен
болса да , с а г а н к а л к а н сиякты е д 1м. К о р ык к а н ы н сыйлай-
258
тын ж у р т К е р 1м ба йд ы н б а л а с ы деп, сенен де ы р ы п жур е-
тшдей ед1. М е н щ кез1м ж у м ы л с а , т а г д ы р д ы н т а лк ы с ы н а
сен каласын, ба, к айд а н б ые й ш ?! Эк е малы б а ла ра мал
б о лм а са , эке а к ы л ы да ба ла ра акыл болып ж а р ыт п ай д ы.
К у д а й ез к е ю р е г щ е берсш. Т е к б 1р рана айтарым: найза-
нын у ш ы н а алдымен Ы н ш , о к к а кеуденД1 алдымен тосып,
тым к ы з б ал а ны п кетпе. «Бай — б 1р ж у т т ы к , б ат ыр —
б 1р о ктык» деген сез бар... ©зщД1 с а к т а , балам. . . О с ы
мэнса бы к у р г ы р г а д а тым бой урып кетпешк Мен, шыным-
ды айтайын, сол мэнсаптан е ш б 1р р а к а т кергем жок .
— К а с ы м д а х а л ы к б а р гой. Т а г д ы р д ы н б а с к а сал-
ганын сол х алыкпен б1рге к е ре м ш д е , — д е д 1 Д е м е ж а н .
— Со л х а л к ь щ к ор г а н б о лу г а ж а р а с а . . . Х а л ы к кейде
у рщкен жылкы сек1лд1, ж о л ы н д а т у р с а н ез щД1 т а п т а п
е т у 1 м у м к ш . .. А г а й ы н а р а с ы бу зы л ды гой. К у н к 1лдеп
ж у р ге н к ун ил лд е р д щ де тебес1 к е р 1н1п калды. Н е дешн,
алд ын а койг ан м а к с а т ы н а а кы лы н мен а й л а н са й болсын,
балам.
— Ж а р а й д ы , кеке... О с ы а йтка н с е з щ 1з е м 1р бойы
ж а д ы м д а б о л а р , — д е д 1 Д е м е ж а н . О д а н а ры т а г ы б 1рдене
айткыс ы кел1п ед1, т а м а г ы н а элдеб1р туЙ1ншек к ептел 1п,
се й л еу ге м у м к ш д ж бермед1.
Кеп кеш1кпей С а р ы к е л г е к а й т а т ы н д а р мен к а л а г а
ж у р е т 1ндер к а т а р а т к а конып, ек1 а й р ы к ж о л г а туст1. Б у л
эке мен б а л а а р а с ы н д а г ы а к ы р г ы э н г 1ме, с о н р ы б1р сыр-
л а с у екенш осы сэт екеу1 де бшг е н ж о к ед1.
VI I
А р а д а б 1р ж у м а еткенде, Ж у м ы к к а к у д а л ы к к а б ара-
тын Т е р т у ы л К1С1лер1 у з а к с а л к а р топ курып, А р к а р л ы д а н
аттанып кеттк Е р - эй е л 1, б а с ш ы - к о с ш ы с ы а р а л а с узын
саны к ы рык - от ы з да н кем болмас. Д е м е ж а н , Кексег ен
б а с т а т к а н е л д 1н а т ка мшер е р - а з а м а т т а р ы б 1р лек болып
а лг а ту ссе, с о л а р г а к у й р ы к т1стесе: А йт о л к ын б а с т а г а н
б э й б ш е л е р , Б и б 1, М е р ж а н д а й ж а с эйелдер келе ж ат ыр .
Е н сонында к ыз ы л д ы - ж а с ы л д ы ки1нген ж 1Г1Т- желен —
куйеулер тобы б 1р белек. К у й е у ж о л д а с т а р ы н ы н а р ас ы н д а
Шэ у е ш е к т е н ш ы к к а н б 1рнеше т а т а р Ж1пттер1 де ба р едк
©31Н1Н гармоньшы, ж ы р ш ы (сер1ктер1н б а с т а п келген —
Кудер!Н1н, досы Ы бы р а й б а й б а т ш а . ЕПр келк1 сэнд1 ки1Н1п,
с э й г у л 1к а тт а р М1нген осы сонг ы т о п т ы н с а л т а н ат ы т т т 1
ерекше болатын.
К а з а к с а л ты н да к у д а л ы к к а б а р у ж а с а н ы п ж а у г а
а т т а н уд а н кем туспейд!. О л — е к 1 ж а с т ы н ж а й г ан а ете
9* 259
шы г а ты н т ой- ду м ан ы емес, б у ю л е л д щ мерекеск Онын, ар
ж а р ын да ел намысы, ру а р а с ын да ры бэсеке, б а к т а л а с т ы к
ж а т ы р . Казенен, ем1р бойы т1рнектеп мал жиып, д э ул ет
к у р ап журед1 де, о сында й ас пен то йда а гы л - т е п л б!р
ша ш ы л ад ы. К а л ь щ с ы з кь13 б о л с а да к э д е а з кыз жо к .
К а з а к т а «жет!м к ы з д ы ц тойындай» деген де соз бар. Де-
мек, жет1м кыздын, да е з ш е л а й ы к т о й ы болады. . . Ал мына
тойдын, ж он - ж о с ы г ы Т1ПТ1 белек. Ке з шд е б 1р ру дын кесем1
тугел Тортуылдын, к у р м е г п а к с а к а л ы а та н га н Сымайыл
з э н п н щ элпештеген ж а л г ы з улы Ж у м ы к т ы ц а т а к т ы бш
Та сбола ттын, кызын а лг ал ы б а р а ж а т ы р . Онын, устше
ж а й ауыл а р а с ы емес, кэд1мгщей ш е к а р а асып, озге 61'р
п а т ш а л ы к к а келе ж а т к а н ы та гы бар.
Б у л к у д а л ы к т ы н д а е з ш д ж та ри х ы б а р ед1. О с ы да н
он ш а к т ы жыл бурын т е р к к е й д е п Ж у м ы к пен Ерт1с
То р т у ыл ы а р а с ы н д а улкен б\р к а к т ы г ы с болады. Жес1р
д а у ы н а н б а с т а л г а н а р а з д ы к т ы н аяг ы ек! ж а к т ы н кезек
б а р ы м т а а л ы с у ын а согып, к о р ш ш е с ек1 е л д щ а рас ы катты
шиелешседк А к ы р ы е ю ж а к б1т!мге келер т у с т а Е р т к
Т е р т у ы л ы н ы н д а у ы н Лча паб а й б о лыс к уь а н д а , Ж у м ы к т ы н
соз Т13Г1Н1Н осы Т а с б о л а т би у с т а г а н екен. Со д а н ею
ж а к к а д а б ур ма й, эдш т е р е л ж айтатын т е б е би керек
б о л а д ы да, ею елд1н о р т а к риз ашылыгымен, кунгейден
а р а а га йын рет1нде С ы ма йы л з э н п ш шакыртыпты. Б а с ы н
д а Т а с б о л а т бил1кт1 С ы м а й ы л г а б ер е р 1н берсе де, к анына
тартып кетпес пе екен деп, т е б е биге сен1нк1ремей ж у р с е
керек. А л а й д а С ы м а й ы л д ы н к а р а кылды к а к ж ар г а н
эдш ук1М1н ест1генде, Ж у м ы к ж а г ы ка т т ы разы болады.
Д а у б1ткен сон Т а с б о л а т С ы ма й ы л д ы ез а улына к о н а к к а
шак ырып, мол сый- сияпатпен а т та н ды рг ан екен. Т1пт!
онымен де коймай:
— Б 13Д1Н к а з а к бурын «ка н ын а т а р т п а г ан н ь щ кары
сынсын» деуш1 ед1. Сен сол урд1ст1 б уз д ы н , Сымайыл
зэнг1. А т а н ы н г ана емес, а д ам н ын улы екенс1н. Ко пт щ
кещл1нен ш ы кк а н бул 0Д1ЛД1ПН к ешнп у р п а к к а у л п боп
калар. . . Б у д а н былай к а н ы мы з араласып, т у б 1М13д 1 суйек
айыратын б о лс ын , — деп е з ш щ жет! ж а с а р кенже кызы
А й ж а н д ы С ы м а й ы л д ы н сол кезде с е п з г е кеп калг ан жал-
гыз у лы Кудер1ге атастырыпты.
КеЙ1н ек 1 ж а к к у д а н д а л ы ж а к ы н а д а м д а р рет1нде
алыс-бер1с ж а с а п т у ра д ы. С ы ма йы л келш{мнщ кальщ-
малы деп, Т а с б о л а т ауыл ына б1рнеше д у р ю н ж ы л к ы
айда тады. Б1рак Кудер1 он т е ртк е толып, енд! ба ла мды
к айнына урын Ж1берем, ес1к керсетем деп жур ге нде,
С ы ма йы л ол а р м а н ын а ж ет е алмай, дуниеден етедк Та с-
260
т
бо ла т к у д а с ы н ы ц орнына 6 1 р к е л т к у р а н окып к а й т к а н
сон, бу л ж а к к а ат 1 3 !н с а л га н жок,. Э л д е а р а г а тускен
ше к ар а да н корынды ма, сонгы ж ы л д а р ы к у д а л а р д ы н
б а р ы с - к е л ю азайып, а р ал ар ы тшт1 су ысып б а р а ж а т к а н -
дай ед1... Енд!, мше, к у д а л ы к кайта ж а н г ы р ы п отыр.
Б ул жолы е ю ж а к кыз у з а т у тойын, урын бару, ес1к к о ру
сек1ЛД1 бурын етелмей к а л г ан, толып ж а т к а н ырым-той-
лар ды к ос а к а б а т т а п б1р-ак етюз у д! у й г а р ы ск а н . Ж у м ы к
кызынын к ал ь щма л ы э л д е к а ш а н т ел ешп бггсе де, А й т о л
кын бэйбнпе осы жол ы да к у д а л а р ы н а к ур б а рг ы с ы
келмей, т а г ы б!р у шр ж ы л к ы а йдатып, ею атан т у й е г е
1лу, кшт, ж ыр т ы с артып, мол ж ор а л г ы , к ап ыс ыз дайын-
дыкпен келе ж а т к а н себеб1 де сол едк
Б у л а р Т а р б а г а т а й жонымен т ж е а с а ты н тоте жо л д ы
ж а к с ы б шге шмен, каз!р т а у у е п р т ! е л а з иен екешн, эр1
би1к а с у л а р д ы н суытып кеткенш еске алып, б у р ы е т а б о л
с а жа з ык пе н, ел 1Ш1мен жур уд1 колайлы кврген. С а л т а -
натты дулы топ т а у бектер1мен ш ы г ы с к а к а р а й с у ыт
ж у р ш отырып, ара конып К у з у 1нге ^кегп де, уш1нш1 кун1
К1Ш1 б есш ш а ма с ын д а , Ш1л1кт1де о тыр г а н Т а с б о л а т
а у л ы ны н т у р а уетшен шыкты. Б арып к а л а м ы з - а у деген
кун мелшер1 алдын а л а б ел п л е шп , о сыдан он бес кундей
бу рын к у д а л а р г а ж а у ш ы Ж1бер1лген-Д1. Кез ен г е шыга
бергенде-ак, о й па нд а г ы калын, а у ы л д ы н кутшш, дайын
отырга ны белг1л1 боп калды: к аз к а т а р Т1г1лген а к уйлер,
сол уйлерд1н а р а с ын да а т т ы л ы - ж а я у с а пы ры лы ск а н
а да м да р.
С 1рэ, ж а н - ж а г ы н т а у л а р к о р ш а г а н к аз ан ш у н кы р
Ш1Л1КТ1 ж а з ы г ы туст1ктег1 Т а р б а г а т а й д а н к у л а г а н , б а т ы-
сындагы М а ц ы р а к пен ш ы гы сы нд а гы С а у ы р - С а й к а н жай -
л а у л а р ын а н тускен к а л ы н елд1н кун с у ы т к а н ш а 61 р-ек!
ай отыратын т у р а к т ы кузек жу р ты, жа й лы конысы бо лс а
керек. А й н ал а т е щ ре к т е кез жетер же р г е дешн ы г ы- ж ы гы
конган а п п а к а уы л д а р , к у ж ы н а г а н кой, у й 1р - уй 1р жы лк ы
кершедк А л д а келе ж а т к а н у лкендер а уы л га б1р шакырым-
дай к а л г а н д а ат басын тежеп, а лды- а ртын жинап алды да,
куйеулер тобын б!р кезен а с т ы нда калдырып, ездер!
к ар б а л а с ы п ж а т к а н калын, а у ы л г а к а р а й Т1ке тартты.
М а н а ер1сте кездескен ж ы л к ы ш ы л а р д ы н б\р\ суЙ1нш!
с у р а у у пин а уы лы на ш а б а женелген-д1. Со л барып х а б а р -
л а г ан болар, б ул а р ж а к ы н д а й бергенде а л д ар ы на н ек!
са лт атты шыгып, к о н а к т а р д ы б а с к а уйлерг е К а ра га нд а
сэ н- са лт а н а т ы белек, о к ш а у ы р а к тпчлген а к у йлерге
к а р а й б а ст а п ж у р д к А т б айла йт ы н керме б а с ы нд а да
к 1ле} 1, 6 1 р элекедей ж а л а н г а н ж а с Ж1пттер т у р екен.
261
Э р к а й с ы с ы к у д а л а р д ь щ шы лб ыры н а н устап, колтыг ынан
демеп, к ош а ме тп е н т у а ' р ш ж ат т ы.
Улкендер уйг е ю р у г е бет алранда, а лд арын ан у к ш шы-
мы л ды к керш, к,ызылды- ж ас ы л ды кишген б 1р к ы з ык
шорыр а у ы лд а н у з а й берген. Б у л а р — куйеулерд1 к арс ы
ал у га ш ы к к а н к ы з- ке лш ш е к те р тобы едк Демек, куйе у
с о рл ы г а д а йы н д а л г а н с ы н - с а г а т т а р б а с т а л д ы деген сез.
Енд! к у й е у д щ а ты на мшу, к уйеу атымен кул т а с у , к оржын
сегу, к ал ын д ык пе н кол у ст а тып , ш аш с и п ат у семлд!
т а ус ы л м а й т ын ырым- кэделерден ж а с т а р ж а г ы коз аш-
пайды.
Айт о лк ы н б а с т а т к а н у лкендер к у д а л а р г а арнап тжкен
ою-©рнект1, мол ж а с а у л ы , с е п з канат, ею а к уйге белЬ
нш ту скен. А л ы с т а н ат сог ып келген ж о л а у ш ы л а р а як-
тарын соза к е с ш п , т е р д е п ж у к у ст ш е н к у л а т ы л г а н к ус
ж а с т ы к т а р г а ш ы н т а к т а й ж ай г а с т ы . Т а с ту ск ен ж е р ш е
ауыр. Енд1 б у л а р д ы н мшдет1 осымен а я к т а л д ы десе де
болады. Б у д а н была йг ы той таукымет1, к о н а к к у т у —
уй и е л ер ш щ мойнында. Эрине, бул ел де намысты колдан
берпс1 келмейд1. «ЦПркш, пэленше- екеннщ кыз у з а т к ан
то йыныц с а л т а н а т ы - а й » д е п з ш , е з д е р ш ш е б!р к е а л е д ь
Е с т у л е р ш ше , Т а с б о л а т — у ш у лы у ш а уыл болып о т ы р
ган, ж а л - к у й р ы г ы б ут ш, е р е н - ж а р а нд ы , д э у л е г п юсь
Тек о с ы д а н е ю - у ш жыл бу ры н б э й б ш е а ка йт ыс болып,
улкен ш а н ы р а к т а г ы юцп у лы ны н колына к ар а п к а л г ан
к е р ш е д ь @ зш щ алгыр ш е ш е н д т м е н , ел берек есш ойл аг а н
к ам ко р к о р ым а лд ы г ым е н ез о р та с ын а ж а к к а н , х а л ы к
тын кад1рл1 а д ам ы десед1. С ы м а й ы л елген сон, б и д щ
ержетк ен у лд ары б ур ы нг ы к у д а л ы к т ы мойындаг ысы кел-
мей, б 1р к иырда ж а т к а н жет1м к у й е у д 1 олкысынып, карын-
д а с т а ры н осы м ан д а т ы ж у а н а у ы л д а р д ы н б 1рше у з а т к ы с ы
келгенде, б а л а л а р ы н а к а т а н тыйым салып, а к ба тан ы
а т т а м а й с ертте т у ры п к ал г а н — Т а с б о л а т т ы н 631 екен.
Со ны ест1гел1 Айто л кын б а с т а т к а н Т е р т у ы л к ю л е р ш щ
сыртта й кэр1 биге деген ыкыла с- ку рмет1 тшт1 а рта т у с т
ед1.
К о н а к т а р ж а й г а с ы п болып, кутуцп ж т т т е р енд1 кымыз
к у ю д ы н к ам ын а ю р 1с т ж а т к а н д а , кенет е с ж ж а к т а г ы л а р
кешн с е р п ш п , жол босатып, «Би келе ж ат ы р » деген
сыбыс е с п л д к К е п кешжпей кшз у й д щ е с т серпе ашылып,
1шке б 1р топ а да м юрдк Е н а лд ын да узын б у рыл са ка л ды ,
енсегей \р\ д е н е а сэл енк1ш тарткан, б а сы н а п у ш п а к
б е р ж киш, у с т е м е мэут1 ш ап ан ж а м ы л т а н Т а с б о л а т би дщ
ез1. С о н ы н д а ер-эйел1 а р а л а с т а г ы б 1рнеше ж а с т а у адам-
д а р бар. К о н а к т а р да ж а п а - т а р м а г а й орындарынан т у р -
262
ран. Т а с б о л а т ен, алдымен к у д а г и ы Айт о лк ы н д ы к у ш а к т а п
сонан сон Д е м е ж а н , Кексег ен к а т а р л ы жтттермен
де твс туй 1ст 1р 1п, а ма нд а с ы п шыкты. С о н ы н а ерген у лд ар ы
мен кел1ндер1 де соны к а й т а ла ды .
Бул — а л г а ш к ы бет к е р 1су с а л т а н а т ы гана. К а з а к
тын к е ш - к у л а ш аман-сэлем1 ж а й г а с ы п о тырга н сон
барып б а с т а л а д ы . Б ул жол ы да солай болды. Т а с б о л а т
с а мб ы р ла п катты сейлейтш адам екен. А й т о л кы н н ын
сол жак, к а т а р ы н а н орын алып, уй 1ппне ж а р а л а й кез
салып е г п де:
— Ка ла й, кад1рл1 к у д а - к у д а г и л а р , алые ж о л д а н арып-
ш ар ш а м а й , аман-есен ж е г п щ з д е р ме? Е л - ж у р т , ауыл-
аймак, б а л а - ш а г а т е п е а ман б а ? — деп у з а к шубыртып,
к о н а к т а р д а н а м а н д ы к сурады.
Те р т у ыл к 1С1лер]н1н а р ас ы н д а А й т о лк ы нн а н у лк е ш
жок . Ж о л да, сез рет1 де — сол ю е ш ш .
— ШуК1р, е л - ж у р т а ма нш ыл ык , сол езщ1з керген
калпында, Биеке. Б 1з д щ е л д щ ип ж а к с ы с ы езщ1зге
д у г а й - д у г а й сэлем айтты, — деп А йт о л кы н кеп атынан
ж а у а п катты д а , — а з д щ у йде койып кеткен коймамыз,
а ма н а т к ал д ы р г а н алтынымыз б а р гой. Е н д 1, мше, дэм
буйырып, сол а лтынымыз ды а л г а л ы к е л д ж , — деп буйым-
тайын коса айтып, ж а д ы р а й к ул д г
— Ж е н - ж е н . . . А й т к а н ы н ы з д ь щ бэр1 жен, к у д аг и.
А м а н а т к а к ияна т ж а с а м а й , б 1р е у д щ а д а мы н багып о т ы р у
б 1зге де о ца й д е й а з бе. К е л г е н д е р щ 1з д у р ы с б о л г а н , —
деп Т а с б о л а т т а куле сейлеп, жы л ы шырай танытты.
Тек осы т у с т а б е т - эл пе т1 экесшен аума йтын, ж а с
мелшер1 к ыр ык т а р ш ам а с ы н д а г ы , бидщ улкен улы Р а к ы ш
Э31лге суйеп б 1р сез т а с т а ды:
— К е ш н п ж ы л д а р ы с 1здер ж а к т а н тырс еткен ды б ы с
еетшмей, х а б а р - о ш а р с ы з кеткенге к у д а л а р бу л ж а к т ы н
жол ын умытк а н ш ыг а р деп, а ла нда п ж у р у ш! едж. К а й т а
шек ара асып, жол т а у ы п келген екенс1здер,— деген.
Былай к а л ж ы ц т у р 1нде, 31ЛС13 айтылс а да, а с т а ры н да
ептеген кекес1н, екпе ж а т к а н ы д а б а й к а л ы п калды.
Ж а с ы юнп буынмен Ай т о лк ы н ны н айтысып ж а т а р
кисыны жок . Б1рдене а й т с а н д а р ш ы дегендей, ж а л т етш,
т ерде о тырган с е р ж те р ше к ар а га н. М ын а ж а к т а Д е м е ж а н
да дайын отыр екен:
- «И п л 1кт 1н ерте-кеш1 ж о к » демей ме б у р ы н г ыл а р.
К у д а л а р ь щ ы з ек1 к у н нщ б1р1нде ат са былтып, ек1 ауыл-
дыц арас ын т о зд ы р м а с а , алтынымыз сешмд1 к ол да деп
сенген шыгар. М и у а б аг ы б абымен П1сш жет1лс1н деп
кутш жур|п, уз1п алатын кезде г ан а келген шыгар. « К у д а
263
мын, ж ы лд ык » дейд1 р о й , Р а к а . Слз бен б 1з д щ а р а л а с а т ы н
да , с ы й л а с а т ы н да кеэ1М13 э л 1 а лд а емес пе,— дед1 Р а к ы ш -
к а ж ыл ы ж у з б е н к у л е к а р а п отырып.
Бул сез Т а с б о л а т т ы н да к ул ар ы на жарып к е г п б 1лем,
к а р к ы л д а й кулш, м ас а йр а п калды.
— Эй, бэрекелдП Ж а к с ы айттын,, к у д а ба ла . С е з
ж у й е с ш т а п с а , мал иесщ та б ады. .. К а р ы нд а ст ы у з а т у
оцай д е й с щ бе, менщ б а л а л а р ы м э л д ен - а к урынарра
к а р а таппай, 1штер1 к он кы л да п ж у р , — деп кэр1 та рлан
б а л а с ы н ы н т ж т е у айтылран ж а н а г ы с ез шен де 31л калдыр-
май ж у ы п - ша й ып Ж1б е р д 1.
С о н а н сон к у д а л а р ы н а к ас ы н д а отырран у л д ар ы мен
к е л щ д е р т б 1р - б 1рлеп та ныстырып шыкты. Б и д щ Р а к ы ш ,
К а б ы ш , Эб1ш деген у ш улы б а р екен. Бэр1 де к ек жа л
б е р щ е й ецсел1, 1р1 Ж1г1ттер. Ал о ла рд а н т е м е н 1рек жай-
г а с к а н а ж а р л ы , ж а с эйелдер — келщдерк
— А у ыл а рас ы шалрай. Бурын кеп а рала спа ра нра ,
та ныссын, 61ЛС1Н деп ж а т ы р м ы н . Мен1 койшы, мен осы
отырран б э р щ е де кон а кп ын р о й ... Ж а ц а айтылран мын
ж ы л д ы к к у д а - к у д а р и л а р ь щ ы з осылар... Т у б 1нде су ра п
келген б у йы м т а йл ар ьщ ыз ды д а о сыла р т ы нд ы ра ды , — деп
уй 11ШН ду КуЛД1рД1.
Осы сэ тте А йт о л кы н б э й б 1ше де ез т а р а п ы на н касын-
дагы с е р 1к те р 1Н1Н а т ы - ж е н д е р ш атап, жен-жобасын
тус1нд1р1п жат т ы. М а н а д а н бер! келген к у д ал а р а р ас ы н д а
кершект1 а к с а к а л юс1 б о л м а г а н г а уй иелер1 ептеп олкы-
сынып о тырга н сы н ай ла ры ба р ед1. Д е м е ж а н н ы н аты
а т а л г а н д а , бэр1 де с ел т етш, б а с т ар ы н кетер1п алды.
К а з а к т ы н «узын к у л а г ы» онын атын бу л елг е де жайып
б о лг ан сиякты. Т а с б о л а т т ы н е щ жыли тус1п, ж е н с у р а у
к а й т а д а н б а с та л ып кетт1.
— Е-е, ж е н - ж е н . К е р е ке н нщ б а л а с ым ын де... А л ы с
тан ж а к с ы атынды кеп естуш1 ек, е л - ж у р т к а аныз боп
ж у р ге н Д е м е ж а н к у д а сен екенсщ гой... К е р 1мбай у к 1р-
д а й д ы н ден1-кары с а у , к у й л ь к у а т т ы ж у р 1п ж а т ы р м а ? —
деп к э р 1 би а й р ы к ш а штипат бццирдк
— Э к е м 13 аман-есен. С 1зге д у г а й - д у г а й сэлем ж ол да -
ды. ©31 ел 1ш ш щ ж у м ы с т а р ы н а н б осай алмай, орнына
меш Ж1берд1,— дед1 Д е м е ж а н да ш е ш ш е т у с 1п.— К у й е у
б а л а ны з Кудер1 — ис1 Т е р т у ы л д ь щ к а ра шан ыр а гы н да
отырган б а ла гой. М ын а Биб1 е к еу 1М13 сол 1ш м 1з д щ куа-
нышын а т к а р ы с у г а эдеЙ1 келдж.
— Ж е н - а к . Р а к м е т , шыраг ым. ©зщ к у д ал ыг ыц ны н
сыртында, 613Д1Н елге эр1 к уйе у е м е с с 1н бе. Биб! де — 613-
Д1Н кызымыз гой, — деп т ем е шре к отырган Биб1ге назар
264
а у д а р д ы . — К а л ай , кажынын. аулымен х а б а р л а с ы п т у ра -
сындар ма?
— ©те жи1 б о лм а га нме н б а р ы с - к е л 1а м 13 бар. К а ж ы
нын, 031 биыл ж а й л а у у с т ш д е келш к ай т т ы , — дед1 Д е м е
ж а н.
Бул кезде конактардын, алдына келдей д а с т а р к а н
жайылып, с ыл ды рм а кт ы улкен к у м 1С тегенеден кымыз
к у й ы л а б а ст а р ан . Д а с т а р к а н у с т ш д е аткегпр б а у ы р с а к
т е п л т , б 1рнеше жерден са ры май, жент, 1р1мнпк койы-
лыпты. Курен, бауырсактын. а р а с ы н д а ш а к п а к к ан тта р
мен с ык па к у р т т а р а г а р а ц д а й д ы . А л ы е ж о л д а н карын-
ашып, о п т ы р ы п келген к о н а к т а р ж у р е к ж а л ра п, шол
б а сып дегендей, к ун а п калды. Т а с б о л а т к ас ын да ры Ай-
толкыннын. кесесш ез1 эперш, кызмет к е р с е т ш отыр.
— Э ц п м е л е р щ 1з ж а р а с ы п , а з д щ б а б ь щы зд ы т а б а т ы н
улкен к у д а г и ы ц ы з б о л с а жок . Б а й к у с Айжанымнын,
кы зы ры н к©рсем-ау» деп ж у р у н л ед1, оган же т е алмай
кег п. Нег е а с ык к ан ы н б1лмейм1н, мен1 артына т а с т а д ы
да, жен,с13 кейлек к и1п алып ж©нелд|',— д е д 1 би б 1р с е з д щ
к е з е пн д е . — Б 1р есептен а з д щ а лд ьщ ыз да кеткен Сы м а йы л
зэн,г1де а рма н жок, Айеке. Ж а л г а н д а ер а д а м г а к арт ай-
г ан да к ос арынан айрылып, сопайып ж а л г ы з к ал г а н киын
бо ла ды екен.
— Неге? О с ы н ш а м а б ала - ша г ан , ыз т у р г а н д а , С13Д1
ж а л г ы з деп К1М а й т а д ы? — деп А йт о л кы н е з ш ш е ж у б а н ы ш
а йткан болды.
— Шук1р, б а л а - ш а г а б а р гой. Б) р ак олардын, ©з
Т1леу1 ©31нде. К а с - к а б а г ы н а к ар а п, ж а р ы м сезден жай
т у й е т 1н, ©З1н,н1н, ата ж ол д а с , ку к э р 1ндей к айд а н б о лс ын, —
деп Т а с б о л а т б 1р сэт н а р а у тартып, б а я у курс1нд1.—
Мешн, б а бы м ды т а б а т ы н б а с к у т у ш 1м — А й ж а н шыраг ым
ед1 гой. Оны да, мше, м а н да йым а сыйдырмай алып кет-
кел1 отырсындар.
Ж у р т кымыз 1Ш1П болып, д а с т а р к а н жиыла берген
м е з п лд е е с 1кт 1н, к©31не к ы с ы рд ы ц б!р с е м 13 ж а б а г ы с ы н
экел1п, к о н а кт а р д а н б а т а с у р а г а н . О сы д а н кеЙ1н Т а с б о л а т
кеп бегелген ж ок :
— Тойымыз ды а л д а г ы с э р с е н б 1н1н, сот1не калдырып
отырмыз. О г а н д е й 1н эл1 у ш- т е р т кун бар. О с ы н д а конак-
а сыла рь щызды жеп, с а у ы к - с а й р а н курып, а ун ап - ку на п
жа ть щызда р. .. Ал мен а уы л- а й м а к т ы б!р шолып келейш, —
деп дал а г а шыгып к е г п .
Бул кезде кеш батып, к он а к т а р о тыр г а н уйге а спалы
о ндык ш ам да р ж а г ы л а б а с т а г а н . Улкендер а р а с ын да
б 1р сэт б а й са лд ы т ы ны шт ы к орнады. Б у п н п кешт1н, думан-
265
т а м а ш а с ы ку йе ул е р т у с к е н о т а у уйлер ж а к к а а у н а г а н
с ею лд к Со л маннан кен1ЛД1 к ул ю, ер- эйелдщ ж а м ы р а ра н
ж а с д а у ы с т а р ы е с п л е д к О к т а - т е к т е гармонь у н т е косыл-
ган эн де ш ы р к а л ы п калады. Б ул о т ы р г а н д а р д ы н 1шшде
эл 1 келжд1 корген ешюм ж о к . О с ы д а н б1раз жыл бурын,
онда С ы м а й ы л д ы н т1р1 кез1, А йт о л кы н к а с ын а К у д е р Ы
е р т т , б о л а ш а к к ел шш е у ю т а г а келгенде, А й ж а н эл1
онг а да т о л м а г ан ойын б а ла сы. Кудер1 де сол ша м а ла с -
т у гы н . Б о л а ш а к к уйеу мен к а л ы н д ы к — ею у й д щ е р к е а
а с ы к к а т а л а сы п, к ыркыс ып к а л г а н д а , б у ю л ел е к е у ш щ
мше зш к ызык тап , мэз болып, к у л г еш ба р едк К а з 1р сол
А й ж а н да б о й ж е т т , он с е п з г е толып, т о лык сып о тырга н
шыг а р. К а н д а й боп ест! екен? К о р у керек ед1.
Айт о лк ы н у й д е п л е р г е осыны айта келш, б1р мезетте
т е м е ш р е к ж а с т а р а р а с ы н д а о т ыр г а н Биб1ге б ур ы лд ы да:
— К е л 1н, сен канша дегенмен осы е л д щ кызысын гой.
Т о р к ш ж у р т ь щ д а с а г а н ем1н-ерк1н ж у р е б еру г е болады.
Сен б а рып бшип, о т а у у йлерде не болып ж а т ы р екен?
Б1здщ К у д е ж а н д ы б а л д ы з д а р ы мен женгелер1 т у йе б ас
кып, б а й к у с б а л а н ы н е сш ш ы г а р ы п Ж1берген ж о к па,
онын да ж а й ын б1ле кел... С о н а н сон ана к ыз женгелер1-
мен т шд е с : б у п н мен1'н кен1Л1мд1 тындырсын, кел1Н1мд1
керсет1п, кор1мд1ктер1н а л с ы н , — дед1.
Биб1 де м ан ад а н бер! о т а у уйлер ж а к т а н шыкка н эр
д ы б ы с к а к у л а к тур1п, елендеп отырган-ды. Айто л кын
бэйб1шен1н б уйрыгын ести са лысымен, лып ет1п орнынан
кетер1лд1 де, к ас ын а кутуш1 кел1ншектерд1н б1рш ерт1п,
уйден шыгып кетт1. О т а у уйлер ж а к к а барысымен, к уйеу
ж а г ы н а н ш ы к к а н б а с ж е н г е рет1нде, той б а с к а р ы п ж у р
ген ж у л ым ыр катында рмен тез т1л та б ыс ып, б1рден у ш р т
экеткен. Енд1г1 коп кэделер осы женг елер аркылы 61‘те-
Т1Н1 б е л п л к О л а р б у п н кун кешк1р1п к а л г ан сон, кальщ-
д ык т ы у лк ен дерг е корсетуд1 ертенге калдырып отыр екен.
А йт о лк ы нн ы н т ш е п н ест!генде, кер1мд1к алатын с э тт щ
тездеген1не к у а н б а с а , к арс ы соз айткан ешк1'м болмады.
К а й т а улкен б э й б 1ше к ат ын да р:
— Кайтс1н-ай, ана б а й г у с ш ы да ма г а н гой!
— Кел1н1н б у г ш керш, к уд а г и ы мы з кон1Л1н б1ржола
тындырайын деген екен гой,— десш, к о с т а у сез дер айтып
ж атты.
Кыз женгелер1 к а л ын д ык т ы енес1не керсету г е дайын-
д а г а н ш а , Биб1 куйеулер отырган о т а у г а ю р т шыкты. Осы
а у ыл ды н кыз-кыркын, ж 1Г1т - ж е л е н 1 тугел осында екен.
К у й е у ж о л д а с т а р ы д о м б ы р а г а , гармоньга косылып, кезек-
кезек эн шырка п, ж а с т а р с ау ыг ын кыздыра тус1пт1. Э с 1-
266
ресе, Зэки, Р и ф х а т т а р ш ы р к а г а н т а т а р ж ы р ы бул елге
де катты т а н с ы к б ол с а керек, 1шке с ы й м а г а н д а р ы у й д щ
б о са г ас ы н а н, ж а б ы г ы н а н с ы г ал ап , е л ш - е ш ш т ы н д а п
калыпты... Биб1 ж у р т т ы н а р ас ы н а н сыгылысып, зорг а
дегенде 1шке К1рд1 де, 61 р сэт к у й е у д щ к ас ын а т1зе б ук т к
Кудер1 с а л т б о й ы н ш а б а с ы н д а г ы у к ш тыма г ын к езше
тус1ре ки1П, к а л ы н к ы з д ы н о р т а с ын да пысынап зорга
отырга н сеюлд1. Б и б Ы керш к уа нып калды.
— Ал хал к ал а й, мырза ж т т ? К а йнын а аман-есен
же т ш, к в щ л щ о рныкты м а ? — дед1 Биб1 с ыбыр етш.
— Эйтеу1р, ш е т - ше п ж о к б1р э у р е - с а р с а н б а с т а л д ы
гой. Б у л а з а п т ы н к а ш а н б 1терш б!р к у д а й д ы н ез1 61ЛС1Н,—
деп кулд1 Кудер1.
— К а л ы н д ы г ы н д ы ке рг енше с а б ы р ы н калмай, ж а н ы н
шыгып отыр-ау, к у б а ла . С э л ш ы д а с а ц оган да к ол ын
жетер...
— А к ы р ы б у л а й к ан т а р ып коят ыны бар, т ы м к у р с а
сол екеум1зд1 б!рге к а м а с а неттк М у н д а й да з ор л ык бо-
л ам а екен, ж ене ше ?
— Сендерде н кел1нд1 б а рып керген ешк1м бар ма?
— Тшт1 сол ж а к к а б а с т ы рм а й отырган ж о к па. Б 1з д щ
Ж1пттер б а с п а л а п б а р г а н екен, б у п н р у к с а т ж о к деп,
женгелер! м а н а й ын а да жо л а тпа пт ы .
— Ендеше, сендерден бурын 613 керетш болдык. Ж е н -
гелер! Айжанды а па ма керсеткел1 ж а т ы р . — дегенд!
акырын айтты да, Биб1 ж ы л ы с т а п шыгып кетт1.
Бул кезде Р а к ы ш т ы н эйел1ч Н у р б уб 1 б а с т а т к а н осы
а уы л ды н басты эйелдер1 Биб1Н1 с ыртта к у т 1п т у р ед1
Б а р л ыг ы д у ы л д а с а шу б ыр ы п барып, к о н а к уйден А й т о л
кын бэйб1шен! ерт1п шыкты. Со л б ет т е р ш д е к о н а к к уд аг и-
лар с ылкым ж е н г е л ер к о р ш а у ы н д а к а л ы н д ы к о тырга н
а к о т а у г а к а р а й бет а л г ан. Б у л а р к ел ердщ алдында
б а л а - ш а г а , к ы з - а д р к ы н д ы у а к ы т ш а д а л а г а шыгарып,
о т а у ды о н а ш ал а п койган екен. Айтолкын, Б и б 1лер 1шке
юргенде, тер а лдында б1рнеше сыйлы бэйб1шелер гана
калыпты. Он ж а к т а ш а р ш а у ы н а ук1 т а к к а н кызыл курен
патсайы ш ымыл дык керул1 тур. Д и д а р ы н б\р к е ру ге зар
еткен к ал ы н д ык сол ш ы м ы л д ы к т ы н ар жаг ын да . . . К у д а -
гилар тугел к1рш б о л д ы - а у деген м е з п л д е м ан ад ан бер!
шымылдыктын, ек1 ж а к т а у ы н у ст а п т у р г а н же нг ел е р
— Ал кер1мд1к, к уд аг и! Кер1мд!к бермесен1з кел1Ш-
Н13Д1 к ерс ет п ейм13,— дест1.
— Ал ын д а р, ш ы р а к т а р ым . Сендерде н буг1н аяп ка-
ларым жок. Тек алдымен б а ла м д ы к ерсете кер1ндер!—
дед! Айтолкын.
267
Д э л осы сэтте па тса йы ш ым ы лд ы к к а к жар ыл ып, ба яу
т о лк ы п а ш ы л а берген. Ар ж а г ы н а н б1ркелю кшнш, к ат а р
Т131Л1П т у р г а н топ к ы з ды н д и д а ры ж а р к ете калды. Калын,-
д ы к дэл о рт а с ы н д а тур. Ус т ше к ос е т е к п кек торгын
кейлек, к е с т е л 1 кызыл катипа камзол, б а с ы н а асыл тыс-
та ры шам нурына ш а г ы л г ан , а к Ж1бек ю р е у к е л 1, биж
сэ у келе киген А й ж а н мен мун да ла п, кезге о к ш а у шалы-
нады. А т ж ак ты , шсте мурынды, а к сарынын, эдем1С1 екен.
Енес1 к ас ын а ж а к ы н д а г а н д а т а н а д а й кезш ж а л т ет юз ш
б 1р к а р а д ы д а , ак ж у з ш е кызыл а рай теуш, ю р ш п н темен
т у а р е койды. С у й е п нэзж, бойы о р та д ан гер1 а л а с а л а у
ма, к а л ай ? Б 1р а к онысын дэл к а з 1р биж екшел1 к е к с а у ыр
етж пен сэнд1 сэ ук е л е б 1л д 1ре коймайды.
« Е ш т е н е етпес. Б 1з д щ кайнымыз д а тым б о й ш а н Ж 1п т
емес кой. Е к е у 1 ж а к с ы ж а р а с а д ы екен» деген ой келд1
Бибй'е. Айт о лк ы н шын а н а л ы к мешрмен А й ж а н д ы к у ш а к -
тап, ею б е т 1нен а лм а- ке з ек суйд1.
— Б а к ы т т ы бол, ба ла м. . . 0 рк ен1н е сс ш! К,осагынмен
к ос а а г а р ! — деп б а т а с ы н берд1.
О с ы д а н кеЙ1н к у д а г и л а р терден орын алып, ерекп1ген
ж у р е к т е р ш басып, аз-кем аял ж а с ад ы. Ш ы м ы л д ы к к айта
ж а б ы л г а н жо к . А й ж а н д ы о р т аг а ала к ыз д а р тобы да
т!зе б у к т ! «Ал енд1 не а йт ас ыз ?» дегендей, ек1 б о с а г а д а
с а мс а п ж е н г е л е р тур. А й т о л кы н б э й б 1ше а с ы га р емес.
К а с ы н д а г ы кутуш1 эйелге кетерт1'п келген к ор жы нн ы н
аузын сект1р1п, элден у а к ы т т а ж ен г ел ер ге к е р 1м д 1к улес-
Т1ре б а с т а д ы . Б а с ж ен г е Н ур б у б 1 г е т а й т у я к ж а м б ы , к а л
ган э йелдерге ту ге л б 1р - б 1р кейлект1к кытай Ж1бег1н
усынды. Ж е н г е л е р гана емес, т е р д е о тырга н б э й б ш е л е р -
д щ а лд ын а да б1р-б1р КИ1МД1К мэут1, л эм бу к, катипа т э р 1з-
Д1 асыл б у л д а р т а ста ды. . . М у н д а й д а б 1р - б1р ш ар ш ы мата,
б 1рер к у м 1с с а к и н а да ж о р а л г ы г а ж у р е берет1н. Ал мына-
дай кесек ж о м а р т т ы к т ы бул ж у р т кептен кермесе керек,
эйелдер т а н д а н г а нн а н естер! шыгып, а уы з да р ын ашып
калды...
Уй толы эйелдер ду ылд а с ы п ж а т к а н д а , Б и б ш щ сшар-
да 1с 1 болган жок . Ол м а н ад ан бер1 к а л ы нд ык ты н он
ж а г ы н д а о тырган а к к у б а кыздан ж ан ар ы н та йдыра
алмай, к а р а п калып едк М а н а патсайы шымыл дык ул-
б 1рей т олкып а ш ы л г а н сэтте- ак, онын кез1 к ал ы нд ык т а н
кейш б 1рден осы к ы з г а т у с к е н- д 1. Со л сэ тте ж у р е п элдене-
ден солк е т 1п, темен тартып кеткендей болган. Мше,
каз1р де элдеб1р сикырлы к уш ба йла п койг а ндай сол ж а к
ка к ар а й б е р п а келедк Т э н 1р1м-ау, мундай да адам б а
ла с ы ж а р а т ы л а д ы екен! Т а л бойында б 1р М1Н1 жок. К,ыз-
268
дын уыз ж а с т ы г ы ез алдына, т у р - э л п е т ш д е с у л у л ы к т ы н
к а з а к ы у гы м ы на н б а с к а , тчл жетпей тш ез г е ше б1рдеце
бар. А к к у д а й шлген мойны, ж а н а т у г а н а йда й жле б1ткен
ж1Н1шке касы, ж а з ы к м ан да йын а н т у р а тускен эсем
мурны, и т е л п ш н т а ма г ын д а й а ппа к , ж у м ы р иеп мен
к ымсынранда кызыл а рай т еу ш т у р а т ы н нурлы жуз1, бэр1-
бэр 1 колдан ойып ж а с а л г а н д а й . Бойы А й ж а н н а н гер1
с у н р а к т а у . Д е н е п тым ашан, нэзж те емес, камзолынын
кеуде ту сы к аз о мыра у ла нып , керер к езг е тап салып,
айкын б 1л 1н 1п тур... Эр1-бер1ден сон ол д а ештене емес,
бул кыздын керемет1 ею к е з шде екен: сэл шлденш т у р а
тын уялы, нэркес к е з ш щ ж а у ы н шайран к а р а к а т т а й кара -
л ы р ы сонша, к о ю ю р ш п н щ а й н а ла с ын а кег1лд1р келенке
ТуС1П Тур.
«Ойпырай, мун да й да а р у б ола ды екен!— дей берд1
Биб1 1шшен. — А т ы - ж е ш , а т а - а н а с ы к!м б о лды екен? П_Пр-
К1н-ай, мына дай перизат та б 1реуге пенде болып кетер
ме екен? М ы н а у осында отырран к ы з да рд ы н б э р 1нен де
с у л у р о й . Тшт1 мен1н ©31мнен де...»
Айт о лк ы н о т а у д а кеп бегелген жок . О с ы н д а г ы бэй-
б ш е л е р м е н , 61Л1КТ1 ж а с эйелдермен танысып, энг1мелес1п
аз отырды да, к а й т а ты н ынгай б1лд1рд1. Б у л а р орнынан
кетер1лгенде, 1зетпен ушып турран б о л а ш а к к е л Ы н е тары
да т э шр ж а р ы л к а с ы н айтып, барлыры к он а к уйге к арай
бет алды. Б и б 1 е с 1ктен шы г а р кезде ж а н а г ы кызга ж а л т
етш та гы б 1р к ар а п етт1. Ж о л д а келе ж а т ы п та, к о н а к
уйге келш ж а й г а с к а н н а н кеЙ1Н де, сол кыз кез алдынан
кетпей койды. « Ап ы р а у, маг а н не б о л д ы ? — дей берд1
оз1не-ез1.— Еркек б о л с а м 61 р сэр1, эйел б асыммен элг1
кызга г а ш ы к боп к ал г а нн ан са у мын ба?»
Б у л а р ж о к т а Т а с б о л а т би к о н а к уйге к а йт а о р а л га н
екен. Айто л кын ез орнына келш о ты р а р - о т ыр ма с та , с у р а к
койды.
— Келшдерш1зд1 кер1п, к езайым болдыныз ба, ку-
да г и? Б а л а н ы з кен1л1н1зге ж а к т ы ма?
— Т1фа-Т1фа! Т ш - ке з де н аман болсын. Слз е а р г е н
б а л а н ы н ж а м а н ы б о лу ш ы ма ед1?!— деп Айто л кын да
рИЗаШЫЛЫК б1ЛД1рД1.
— «Келш1 кайын ен ен 1н пеЙ1Л1не б 1т е д 1» деген сез бар
гой. И н ша л л а , а з д е н енеге а лс а ол ба ла ж а м а н болмас.
« Сы ма йы л да й ж а к с ы п ы н б о с а г а с ы н а б а р а жа т ы р с ын .
Со л киел1 ш а н ы р а к к а л а й ы к бол, б ал а м» деп, мен де
та ла й к у л а г ы н а к у й г а н м ы н , — дед1 Т а с б о л а т . — Не деЙ1н,
ек1 ж а с б а к ы т т ы болсын! А й ж а н ы м н ы н алды а з д е р г е ,
арты б1зге кайырлы болгай!
269
Ке ш ж пе й к у д а л а р р а табак, т а р т ы ла ба ст а р а н . Ет ар-
тынан шай 1шш, одан к алран жерд1 кымызра с 1реп бол-
ранша, к у з д щ е д э у 1р узак, т у ш ауып, шырыстан кулан-
иектешп т а н да б Ы н ш к алып ед1. О с ы д а н кешн алые ж е р
дей ат с о р ы п келген ж о л а у ш ы л а р ж а т ы п тыным а л у д ы н
к ам ы на ю р 1скен.
Е р т е щ н д е к о н а к т а р ж а й ы р а к турды. Той болатын
а у ы л д ы н д а б ы р - д у б ы р ы н а н о я нб а с а , ж а т а беретш турлер1
б ар ед1. Д е г ен м ен бэр1 де ес жиып, тьщайып к алыпты.
Т а не р т е щ т ш а й у с т ш д е Б и б 1 о т а у л а р ж а к к а баррысы ке
л т , елендеумен болды. Е с ш е к еш е г 1 кыз тускен. Со ны
куНД13Г1 ж а р ы к т а тары б 1р рет к е р г ю келдк Ш а й д а с т а р -
каны жина лы с ы ме н а уы л э йелдерше 1 л е с т , кыз о т а у ын а
к а р а й бет алды.
А й ж а н буг1н кешегщей емес, у ялранын койып, Б и б Ы
еск1 т а н ы с т а р ш а , ©З1мс1не к арс ы алды. Т у б! ез1м ба ра т ы н
ж е р д 1н а д а м ы р о й , о с ы б а с т а н т а н ы с ы п - б ш с е б е ре й1н
д е й т 1н сиякты. К ы зд ар б 1р 1н1н ш а ш ы н б!р! ер1п, б 1рш-
б\р\ ки1нд1р1п, ж а с а н ы п ж а т ы р екен. Б у л а р б у г ж тобымен
а т к а м 1ш п , ел а р а л а у р а ш ык п ак . К а з а к муны «кыз таные-
тыру» дейд1. У з а т ы ла т ы н кыз ©з н е к е р1мен а уы л -а у ыл д ы
а р ал а п , улкен ш а н ы р а к т а р д а н с о н р ы рет дэм татып,
е л - жу рт ы м ен к о ш т а с а д ы . У л к е нд е р д 1, е з ш щ к у рбы- кур-
д а с т а р ын тойра шак ыр а ды . С о нд ы к т а н оны «кыз таные-
тыру» емес, «кыз к о ш т а с у ы » деп а т а с а д а болрандай.
Биб1 б у г ш б 1р э ре д ж т е е з 1Н1н «рашык» кызымен де
т ш де с ш калды. А т ы — Ы ры с к а н екен. А й ж а н н ы н туран
белес1. Ж у м ы к 1ппнде С а т ы , Б у т а б а й бо лыстын ауылы-
нан. О с ы д а н б1р ж у м а б урын ш е ш е с 1мен б 1рге осы тойра
а лыста н арнайы кел1п т1. К е ш е а ла келенке шам ж а р ы-
гында кыз сэулет1 ба р бояуымен т о л ы к а шы л м а ра н екен.
Ы р ы с к а н н ы н буг1нг] к е р к 1 Т1ПТ1 ерекше. А к ж у з 1 кун
нурымен б 1рге б алк ып, т а н шур ыл а сында й кызыл арай-
ланып, жымиып кулген к ез 1нде б о л а р - б о л м ас бет шукы-
рында э л д е б 1р сикырлы сарым ш н а р а н д а й болады. Кеше-
ден бер1 е з 1не кез с у з 1П, кеп караран сылкым кел1ншект!
кыз да ж а к с ы анра рып к а л с а керек, ж а т ы р к а м а й б 1рден
шуЙ1ркелес1п к е т т1.
— Биб1 тэте, С13 де а т к а М1Н1П, б 1збен б1рге ж у р 1Н13,—
дед1 Ы р ы с к а н киыла ет1Н1п.— Б 1з д 1н елд1, жерд! к е р е с13...
К е л 1Н1н1з д 1н ш а ш б а у ы н к е т е р 1п, к ы з ы р ы н б!рге т а м а ш а-
лацыз.
О н ы н с е з ш А й ж а н да к о с та п ж ат ыр:
— С е й л щ з , Биб1 тэте... 0 з 1щз бетен емес, маран эпке
бо ла ды е к е н а з . Со ны ест1гел1 ж а т жерден туыс таптым-
270
ау деп, кешеден б е р 1 мен де к уа нып ж у р м ш . М е ш езпиз
кыдыртыцыз, Биб! тэте!
— Улкендер р у к с а т етсе, б а р а й ы н , — дед1 Биб1 де
мына ду рмекте н к а л гы с ы келмей. — Е л д щ рурпына
к ала й келед1 екен? М е ш туб1 осы е л д щ кызы дегенщмен,
каз1р ж а т ж у р т т ы к болып к е т т ж кой, сщл1м-ау.
— Кудер1 ж а к с ы акын дейд1 р о й . Ж а н ы н а н ел ец
ш ырарранда б1р тацра т а у с ы л м а й д ы дейдк.. Со л рас п а ? —
дед1 Ы р ы с ка н А й ж а н н ы ц «айтпа» деп, аузын ж а п к а н ы н а
к а ра ма й .
— О-о, менщ ол к а йн ы мд а ел ец де, енер де ж ет едк
Б1здщ елде одан а с к а н а кы н ж о к , — деп Биб1 К у д е р Ы
кетермелеп к о й д ы . — К а л а й , к ыз да р, куйеуд1 к е рд щ де р
ме е з д е р щ ? Уна ды ма сендерге?
Бул с у р а к к а Ы р ы с к а н ж а у а п бердй Б 1р жар ы А й
ж а н д ы келекелеп, куле сейлеген:
— М ын а б а й р у с отыр р о й , б 1р керуге зар болып... Ал
мен кеше кеште к ас ын а барып, б1раз отырып кайттым.
Ту р - т ул р а с ы маран унады. Е ю кез! ш о к т а й жа й на ра н,
кызыл шырайлы, э д е м 1 Ж 1 п т екен. Б 1р а к ез1 тым п а ц д а у
ма, к ал а й, ю а м е н ш е ш 1Л1п с е й л е с пе й д 1.
— 031рше к у й е у с ш т , к ысылып отырраны р о й . Э йтпес е
б1здщ елде одан а ш ы к , одан шешен Ж1Г1Т ж ок .
Ы р ы с ка н 631Н1Ц с ул ул ырына к ар а м а й , к ерен ау кер-
безд1Г1 жок, К1сшщ 1Ш1-бауырына ен1п т у р а т ы н , с ез уа р ,
а ш ы к кыз с е к 1 ЛД1 . Биб1мен у шр ле с е келе тары б 1 р с е з д 1 ц
шетш шырарды.
— Улкендер отырран уйге б а тып юре а л м а с а к та,
б о с а г а д а н сы г ал а п, С13Д1Н у й д е п ж е з д е м 1з д 1 де керш
а л д ык , — дед1 с ыцг ыра й кул1п.— Б у р ы н а лыста н Д е м е ж а н
деген а таг ын е с т 1генде, с а к а л ы с а пс и га н ша л ма деп
о йл ау шы ек, ж а п - ж а с юс1 екен гой 031... Б 1р а к жездем1э
куйеул1пн у м ы т к а н сиякты, тор алд ын да цпрешп отыр
Б ул сезге Биб1 д е к ос ыла к ул дк
— Эй, к у к ызда р- ай, бэ рщ де К0р1п-б1л1п кояс ындар-
ау. Ж а р а й д ы , с е н де р д щ с ын дарь щды а йта б арайын жез-
д е л е р 1це. Ол к а з 1р ба с к у д а гой, цпренбеске а ма лы кайсы.
Осы сэт Б и б ш щ б а с ы нд а б 1р к ызык ой к ы л а ц еткен.
Б 1р а к а кы р ы н а деЙ1н ойлап улгермед1, 1'шке юрген ауыл
ж1пттер1Н1ц б 1р 1 к ы з да рды а с ы к т ы р а ба ст а д ы.
— К ы зд ар , д а йы нс ыц д ар ма? А т т а р ы ц ерттеул1 эз1'р
тур. « Б ар а ты н ауыл коп. Ерте кунд1 кеш кылмай тез
аттанып кет1ндер» деп Б и- а т а м урсып ж а т ы р , — дед1
аптыга Т1Л катып.
271
— Б 1збен б 1рге Б и б 1 тэтем де б а р а т ы н болды. Б у л
К1С1Н1Н, де атын ерттенлздер,— дед1 А й ж а н э л п ж т т к е
буйрык, етш.
К ы з д а р кишгенше, оз а д а мд а р ы на н р у к с а т алып шык-
п а к болып, Биб! а с ыг ыс к о н а к уйге к ара й женелген.
Бул ел Б иб 1н 1н т е р ю н ж у р т ы б о лг а н сон,, эр1 Айжаннын,
д а Т1л е п н е с к е р т , улкендер онын, бу л т а л а б ы н а карсы
б о лг а н жок, онай кендк Т е к Д е м е ж а н г ана эйелше эзы-
деп:
— Сен оз1 н, те р к пп не келш, он, ж а к т а г ы кезщдей
к а й т а д а н б у л г а к т а й б а с т а д ы н гой. Б ай к а , сеш бул ел
маган екшнп рет тары у за ты п ж у р м е с ш , — деп ез1 де
кулш, ж у р т т ы да д у кулд1рген.
Б 1р а к м у н д а г ы л а р Б и б Ы коп богеген ж о к . Д е р е у
е з ш щ сы р а лг ы атын алдырып, с у л ж т е й к а р а ж о р г а г а
кум1стеген сэнд1 е р - ту рма нын салдырып, бул кезде а тка
конып к ал га н а к к у к ыз да р тобына оны да косып Ж1б е р д 1.
Ал, шындыг ында , ©Н1 а лта й ы тулк1дей кулпырып, бал-
бу л ж а н г а н Б ибщей а ру д ын к аз 1рп с а л т а н а т ы е ш б 1р
к ызда н кем емес едь
Кеп у з а м а й о к ш а у ы р а к т т л г е н к а л ы нд ы к отауынын,
ж а н ы на н к ыз ыл д ы- жа с ыл кишген кыз-кел1ншектер шо-
гыры д у р к к оз г алып кетт 1. К а с т а р ы н д а т а й - к у н а н г а М1Н-
ген ж а с е с ш р 1м б а л а л а р , жол б астай тын , ат уста йтын
б 1рен-с ара н а т к о сш ы ж т т т е р бар, жиын саны ж иы рм а д а н
кем болмас. Б у л ©31 к а р а у г а кез тоймайтын кызык та,
сэнд1 топ ед1. Кун нурына ш аг ы л г а н кум1с ер- турманды,
к 1лец сэйгул 1к ат мшген ук1л 1 к ыз да р — бейне кел бетшен
кетер1Л1п у ш к а н а к к у л а р сек1лд1. О ла р ек1-ек1ден сап
тузеп, ше ру т а р т а жене лг енде, Т а с б о л а т би мен Айто л кын
б а с т а т к а н улкендер де та йл ы- та яг ы калмай с ыр т к а
шыгып, т а м а ш а с ы н а к ар ап турды.
Бул мезетте улкен а к у йде п куйеулер тобы да д а л а г а
ш ы кк ан . Ж а с ж т т т е р , э а р е с е мундай с а л т а н а т т ы бурын
кормеген Ы б ы р а й д а й т а т а р м ыр за л ары аузын ашып
к ар ап калыпты. О с ы топтын 1Ш1нде К у д е р ш щ е з 1 де
ту р ед1. Эл 1 кунге дейш бет1-жуз1Н а ны к т а п кере а лма г ан ,
к а з 1р к у м 1с е р - ту рма нд ы а к ж а л жиренн1н уст1нде тайпал-
тып б а р а ж а т к а н к ал ын д ыг ы А й ж а н д ы б а с к а л а р г а
у к с а м а й т ы н озгеше сзн1нен, б а с ы н д а г ы бшк с э у к е л ес 1нен
г ана ш ы р ам ы т к а н д а й болды. О га н мына а к к у кыздар
ешк1МД1 шешне к е л т 1рмес, тым тэ ка пп ар, а с к а к кер1нд1.
« Б 1здI айдын келден у р к т п у шы р г а н сенс1Н- Сен айыпты-
сы ц осынын б э р 1не» деп, б у г а н эдеш кыр керсетш, К1нэ-
лап б а р а ж а т к а н д а й .
272
К ы з д а р т обы а уы л д а н шы г а бере эн б а с т аг а н. Бул
казак, д э с т у р ш д е «сынеу» деп а тал а т ын, е з ш щ эш, сез1
бар б 1р эсем саз едк Кейде енерпаз ж а с т а р сезш ез жан -
да рына н шыга рып, к уб ы л ты п та айта бередк Б ул — ж а т
ж у р т к а у з а ты л ы п б а р а ж а т к а н кыздыц т у г а н жер, ескен
елмен, а т а - а на , к у р б ы - к у р д а с п е н к о ш т а с у жыры. Д а у с ы
а ш ы к ©нерпаз, эн ил к ы з д а р к а л ын д ык ты о р т а г а ала,
к а т а р ун созып, сыцсып 61р ш ы р к а г а н д а , с а х а р а д а соны
ести турып, «эттен дуние-ай!» деп к у р сшб ей т ш, кен,1Л1
б о сап е п л ме й т ш б1р пенде б о лма йды. К а з 1р де А й ж а н ,
Ы ры с к а н б а с т а т к а н алты кыз топ а лд ын да сап тузеп,
сондай еск1Л1кт1 э нд е р дщ б 1рж б а с т а п к е п п едк
« Ту га н жер — алтын бес1к, сен аман бол! К е ш е г ана
к у ш а г ы н д а а с ыр салып, с а й - с а л а ц н а н б у л д 1рген терген
буЛД1р1ШН1Н, б у п н ©ЗЩНеН кол у 31П, ж а т ж у р т к а , тым
а л ы с к а кетш ба рады. М а й т о н г ы с ыз м а мы рд а гы кырмызы
к ы з г а л д а к т а й он ж а к т а у ю та гы п б у л г а н д а г а н аз к у н п
к ы з ы к дэурен, ш а л д у а р ш а к т а р ы м осымен а як т а л ды .
Не ж аз ыг ым б а р ед1? ©з к у ш а г ы н д а эл1 де б олс а аялап,
э лпештей т у р с а н н е г п ? Ж ы л а т ы п ж а т к а киярын, шетке
ш ы га р а р шерменде н мен бе ед1м? К у л ы н - т ай д а й т е б к ш ,
тел к оз ыдай тем, ©екен к у р б ы - к у р д а с , сен де кош аман
бол. Ш уа к т ы - н у р л ы ж а з ым, е р к е - ж а с т ы к назым ©здер1н-
мен б 1рге калып барады. . . Кел(ндер кас ыма. 0 з ел1не, от
б а сы на с ы йм а г ан мунды б е й б а кт ы к олтыгынан демеп, ©з
к олда рь щмен а ттан дырып са лын да р. Бул мен1ц т у г а н
жердеп актык тойым, к ы с к а 61р кызыгым гой. С о г а н
б э р 1н д 1ш ак ырг аным. .. А к сут'ш берген а т а - а н а , а г а - б а у ы р ,
асыл женг е, сендер де разы к ош болындар! К о ш бол,
б а л а лы гы мн ы н к у э с 1 — к э р1койтас, ж а с ы л ж а й л а у , карл ы
шындар... К о ш, кош, кош!»
А к к у кызда р о с ыл а й ш а эн салып, ауыл сыртын даг ы
коныр белден асып к е р ш б ей кеткенше, а уы л д а к а л г а н д а р
к алт етпей тында п ту рды. Улкендер ж а г ы к е н 1л д е р 1 босап,
к©здер1не ж а с алды. М у н д а й д а к е б 1рек сыр берет1н к а р т а н
эйелдер:
— Э т т ен , дуние-ай! А л ы с к а у за ты л г ан кыз б ай ку с-
тыц керген кун1 осы да.
— О с ы шер-шемен ©м!р бойы кетер д е й м ю н кыз сор-
лынын к©к1рег1нен,— дес ш, ж а у л ы к т а р ы н ы н шет1н кез-
дерше апарысты.
К о н а к у й д 1н а лд ын да т ан ы е к ан к ызда рды т а м а ш а л а -
ган кеп а да м ны н а р а с ын д а Айто л кын бэйб1ше де жыла п
тур екен. С о ны корген ж а к ы н кайнысы Кек сег ен кэр1
женгес1не б 1р к ы з ы к эз!л айтты:
273
— А й е к е- ау , бу л ауылдын, ж ы ла ра ны жен-ак, болсын.
Б у л а р А й ж а н д ы кетед1 деп ж ыла п т у р р о й . А л а з д т
не? О с ы б а л а т у б ш д е 613Д1Н ауылра б а р а д ы - а у деп ж ы л а п
турран жок,сыз б а? К,айта к у а н б а й с ы з б а ? ! — деп кеп-
Ш1Л1КТ1 д у кулд1рген.
Бу л э з 1лге ж у р т п е н б!рге А й т о л к ы н н ы н ©31 де кулш
Ж1берд1. Д е р е у бетш К е к се г ен г е бурып:
— Е, т э шр деген... Ж е р у с т ш д е п ак, ж а у л ы к т ы н ы н
муны б 1р емес пе. М е ш б 1р кыз болып ©спей, осы калпым-
д а к,аук,иып т у се к, алды д е й с щ бе. С о р л ы к ы зд а р д ы н
мунын тындап, менщ де к ай - к а й да р ы м козралып турран
жок, п а ? ! — дед1 кез ж а с ы н с у р т ш жатып.
Б у л с э тте о т ау уйлер м а н ы нд а ж а с Ж1'пттер куйеуд1
колра алып т у р едь Ал дыме н сез б а с т а г а н К у д е р ш щ
т а т а р до с ы Ы бы р а й б ола т ын.
— Эй-й, Кудер1, синдэ тшт1 иман ж о к екен. Осында й
да бек к а т т ы , т а с ж у р е к болармысын. .. Б 1р е у д 1н ж а п -
ж а с к ан а т у т а ш б а л а с ы н ала мын деп, о с ын ша ма ж а м а -
ратты ж ы л а т к а н ы н не синщ? О с ы на н б э р 1не б!р ез1н
виноват б о л а т у р а , к е з щ е тары б!р та мшы ж а с алмайты-
ньщ г а ж а п ! — деп Кудер1Н1 к а ж а й ту сш, к у р б ы Ж1пттерге
б1раз энг1ме т а у ы п берген.
VI II
Т а н ы с к а н к ыз д а р т о б ы н ы н о с ы л а й ш а с э н- са л т ан ат -
пен ел а р а л а у ы н ы н ©31 ек1-уш к унг е созылды. У за тыла -
тын кыз м у н д а й д а к е н 1л жетер а л ы с - ж а к ы н а уы л д ы н
б э р 1не б а р у ы шарт. Кейб1р а у ы л д а р д а ж а й аттан т у с ш ,
э йелдермен к е р к ш , дэм а уы з т и т а тт а н са , енд1 б 1р кимас
т у ы с т а р д а н т у с т 1К, к о н а к а с ы ж е й т 1н к е з д ер1 де болады.
Э д е ш л еп барран ж а к ы н - ж е г ж а т а у ы лд а р т а ны ск а н кызды
к ур кол кайта рма й, кез1мдей к е р 1п ж у р деп, юлем- юлше,
оюлы с ы рм а к т а н б а ст а п , с а к ин а , сырра, б1лез1к, кемер
б е л д 1к с е к 1л д 1 е с т е л ж з а т т а р б е р е т 1Н1 т а р ы ' б а р .
Б у л жо л ы А й ж а н д а ез некерлер1мен та ла й ауыл-
д а рд ы а р а л ад ы . Т а л а й ж е р д е к о ш т а с у ж ы р ы н айтып,
с а х а р а к а з а г ы н ы н с а й - с у й е п н с ыркыратт ы. А р а д а у ш кун
етш, т ерт шн п кун1 б у л а р ауылра к ай т к а н д а , ж и н а лг ан
ж а с а у - ж а б д ы к , с ый- сияпа ттын ©31 б!р-ек! ту йег е ж у к б о
лып ед1.
Б ул к у н д е р 1 т у с - т у с т а н тойра экелш т 1ккен у й л е р д 1Н
к а т а р ы да б 1рт е - б1рте молайып, Т а с б о л а т аул ынын ау-
магы к ан ат ын кенге ж а я тускен. О н а ш а т 1г1лген а с уйлер
274
манында ж е р - о ш а к т а р казылып, той м ал да ры да сойыла
б а с т а г а н . Э л д е н е ш е ту бие, с е м 1з т а й л а р жыгылып,
куйрыг ын т а р т а а л м а й ж у р ге н неб|р еркек койлардын,
да тер1С1 осы а р а д а сыпырылды.
С э р с е н б ш щ с э тш е сол коптен куткен той да б ас т а л ып
кетт1. Ж е л ш п ж а т к а н ет пен 1 1 ш л т ж а т к а н кымызд а
есеп жок. Ас — а т т ы ш ю , той — т о н д ы шю б ол г ан д а , мун-
д а й д а о йы н - та м а ша керш, б1р тойып к а й т у с ы б а г а с ы
ж а р л ы - ж а л ш ы , кедейлерге тиедк Ж у м ы к шннде, э а р е с е
С а й б о л а т ж а г ы ©те с а у ык ш ы л , сер1 келедк Ж у р т ас 1шш
болган кезде ат б э й г е а , п а л уа н к у р е н , кекпар, тенге 1лу
сек1лд! о йы н д а рг а кезек бершг ен.
Д е м е ж а н , Коксеген б а с т а т к а н Т е р т у ы л к1С1лер1 де
б у п н а т к а конып, ел а з а м а т т а р ы м е н б1рге эр турл1 ойын-
д а р д ы т а м а ш а л а д ы . О л а р б у л ж о л ы неше куннен бер1
е ш к ай д а шыкпай, о т а у д а к а м а л ы п о тырга н куйе улер
тобын да т е п е а т к а м ш п з ш , к а с т а р ы н а ерт1п алган-ды.
Б у п н б у л а р д ы н к ас ын да той сыл т а у ым е н Т е р т у ы л ю с ь
лер1не эдеЙ1 а м а н д а с а келген осы т е щ р е к т е п Ж у м ы к т ы н
ел билеген ип ж а к с ы л а р ы д а аз емес е д 1. С о н а у Т а р б а г а
та йд ы н тер1скеЙ1нен К у р м а н к а ж ы н ы н улкен улы Кыдыр-
молла, С а т ы н ы н каз 1рп болысы — Б у д а т б а й д ы н Зейнол-
ласы, т а г ы б а с к а Тэ у ке, К а р а ш а , К о ж а н н ы н аткам1нер
дэмел1 Ж 1 п т т е р 1 де осында болатын. 9 с 1ресе бул кунде
отыз дын 1Ш1не е н д 1 ш н г е н , беделд! ж а с болыс Зейнолла
кешеден бер1 Д е м е ж а н г а катты 1ш тартып, у з а к - у з а к
энг1ме-дукен к ур ыс ка н- ды . Со л ы к ыл а с - п е ш л д щ белгк1
рет1нде, той еткен сон ез а ул ын а к о н а к к а ш ак ырып
отыр.
К у д а л а р мен куйеулер т о б ы ат у с т ш д е о йын- сауык-
тын кызып ж а т к а н ж е рл ер ше барып, Ж у м ы к т ы н той
етк1зу салтын т а м а ш а л а п б1раз ж ур д! де, акыры « жар-
ж а р » айтыла тын ш а м а д а а у ы л г а кайтып оралды.
Б у л а р келгенде кыз о т а у ы н ы н м ан ында « ж а р - ж а р »
айтысы кызып ж а т ы р е д 1. А л т ы к а н а т а к о т а у д ы н 1Ш1-
сырты а д а м г а сыймайды. « Ж а р - ж а р » а йт ат ын Ж1г1ттер
ат у стшде, эйелдер 1ште отыр. Е ю топ б 1р1н- б 1р 1 а ны к
кер1п о тыр ат ы н да й ет1п, о т а у д ы н он ж а к т а г ы у з т н т у р 1п,
ж а б ы к т ы ту ге л а шы п та ста пты.
Б у п н та нерт еннен бер1: « А й ж а н д ы а йттырг ыс ы кел1п,
б|рак ба сы б а й л а у л ы к ыз г а колы жетпей е ю ш ш т е ж ур ге н
С а т ы н ы н б 1р мырзасы б ар екен. С о л Ж1пт оз н е к е р 1мен
осы тойг а э де ш кел1пт1. А й ж а н н ы н « ж а р - ж а р ы н » ез1м
айтам деп, а га л а р ы на н р у к с а т с у р а п т ы » деген 61 р сыбыс
шыккан. О р э , сол ж1 пттер б олу ы керек, енкей с э й г у л ж
275
М1Н1П, сэнд1 кишген т е р т б о зб а л а ак. отаудын, ж а л а н а ш
жа б ыры н а ат у с т ш е н тене т у с ш, « ж а р - ж ар д ы » ерекше
к ул шыныс п ен еюлене айтып тур. 1ште к а л ын д ык ты ортара
алран к ыз - ке лш ш е к те р элплерд1 тында п а ла ды да, сез
ретше к а р а й кезекпен ж а у а п кайырады.
Эз1рше ею ж а к т ы ц да айтып ж а т к а н ы — у за ты ла ты н
кыздын, е л - ж у р т ы н а , к у р б ы - к у р д а с к а арнаран с о н р ы назы
мен а ртында ры е р - а з а м а т т ы н к а р ы н д а с к а айтар ж уб ан ы-
шы, а к Т1лег1 т е щ р е п н д е . А у ы л б оз б а л а с ы э л д е б 1р арман-
ды к ызранышпен а р т ы к се з де р айтып к ал а ма деп, у л к е н
дер жары б а с ын д а к а у ш ойлап едк Ж о к , Ж1пттер эз1рше
эдептен озбай, б 1ркелю т есе лг ен д а уысп ен, бу рыннан
айтылып ж у р г е н е с ю са ры н д ы рана к а й т а ла п тур.
деп ж ш т т е р к а л ы н д ы к т ы ж у б а т ы п , тардырдын, б а с к а
с а л га н ын а кену г е кенес берсе, 1штег1 к ыз да р тобы Р е
ш а ла эн созып;
276
келденен та рт а д ы. М у н д а й д а осы т е щ р е к те н е теп нен
у с та р ешк1м т а ппа ра нда й, а л ы с к а шырандап б а р а ж а т к а н
к ызга осындары б о з б а л а н ы н айтар е к п е а , карытпа кал-
жыны да болма й т урма йды. Енд1 б о л а ры болды, б о я у ы
С1НД1, еш т е н е ш ту зе т у , орнына келт1ру мумк ш емес дегенд1
ЭДеЙ1 С13Д1р1П:
277
ж а р с а г ын ыш сарырын б асып, ©ртенген ж у р е к т е р г е д э р у
тапты. О л а р енд1 о с ы нда й д у ма н- к еш т е р д е н т а п к а н ра ка т-
к ыз ы к та р ы н у з а к кундер, а йлар бойы тал ран к е щ л ге
т а л р а ж а у етер1 х а к .
Н е п з п к ал ы н жиын т а рар ан ымен , а лд а неке кияр, кол
у с т а т а р , ш аш с ип ата р сеюлд1 тойдын ы р ы м - к э д е а эл1 кеп
едк Б 1р а к б у л а р д ы н бэр1 де к у д а л а р д ы н шарын тобы мен
ж у л ы м ы р ж е н г е л е р д щ а р а л а с у ы а ркылы ж е ш л б1тет1н
ж у м ыс т а р. . . О н ь щ е с е с ш е с о н р ы кундер1 Биб1 — Ы р ы с к а н
а ра с ын да шешу1 киын тет е н ше т у шн де р пайда болып едк
Б и б 1 э н е у к уш кыз т а ныстырып, ел а ра л а ра н кундер1
Ы р ы с к а н с у лу м е н ж у п ж а з б а й унем1 б 1рге болран. Екеу1
ш у ш р к е л е с ш с е йл е с е келе, шын сы рл а с доста рра айналып
ед1. Се йт с е, с ыр т к а сыр а лдырмай, керюмен кез тартып
журге н! б ол м а с а , Ы р ы с к а н н ы н д а муны б1р б а сы н а же-
терл1к екен. Керш1 ел К о ж а н ш ш д е ж а с т а н к у д а тускен
ж е р 1 ба р. Эл 1 к унг е дейш у з а т ы л м а й отырган себеб!,
а лг а ш а т ас т ы р г а н куйеу1 осыдан ек1 жыл бурын кекпар
т а рт ып ж у р г е н д е а т т ан жыгыл ып, о кы ст а мерт болыпты
да, « аг а елее Ы м у р а » деген к а з а к т ы н са лты бойынша,
муны он ею- о н у ште р ш а м а с ы н д а г ы юшк ента й кайнысы-
на ка ра ты пт ы . К у д а л а р ы н ы н кен1Л1Н а лу у шш , кайын
ж у р т ы у стемел еп та гы да к а л ын м а л айдатып, кыз басына
кшлген н ок та ны б у р ы н г ы д а н ары к о с -к а ба т т а п бек1те
тус1пт1. Каз1р к у д а л а р ж а г ы э л п ж а с б а ла ны н б элиг ыг а
толып, есеюш кут^п ж ур г е н кер1нед1... Ы р ы с к а н б 1р она-
ш ад а осынын б э рш Б и б 1ге б а я н д а й кел1п:
— М а г а н енд1 бул т 1р л 1кте ол б у г а у д ы у з 1п ш ы г у
ж о к кой. С о л ж у д ы р ы к т а й ж а с б а л а г а к о с ак та лы п,
ем1р1м ©ксумен ©тет1н ш ыг а р . Б у л м ан ай да г ы кеп боз-
б а л а н ы н к ур к ерк ще кызыгып, сыртта й т а м а ш а л а п там-
са нг аны б ол м а с а , ж е м е - ж е м г е келгенде экемд1 райынан
к айта рып, К о ж а н н ы н к ур ыг ын а н к у т к а р ы п а лу г а ш ам а сы
келет1н б1реу1 жок. . . М у н д а й д а а д а м н ын б а с ын а кай-
к ай да г ы келед1 р о й . Кейд е к ай г ы д а н к ап ал а нып, ;ш к у с а
б о лг а н кез1мде: «ш1рк 1н-ай, ертег1дег1 Ер Т е с т ж т е й гайып-
тан б1реу пайда болып, меш жет1 к ат жер т у б ш е неге
алып кетпейд1 екен» деп те а рм а нд а й м ы н , — деп, у з а к -
у з а к м ун ш а кк а н- ды.
Б у г а н Б иб ш 1н де к а б ы р г а с ы кайысып, т1лектес кен1л-
мен катты к а м ы к к а н .
— К а й т е с щ , к у д а й темен етект! кып ж а р а т к а н сон,
кыз б а й г у с т ы н керген к у ш осы да. Ж а с т а й ба сы на б у г а у
ту сш, к ол - ая г ы б а й л а н б а г а н к а з а к т ы н кай кызы б а р ? —
деп в з ш ш е ж у б а т у а йткан.
278
— Б 1р а к сол к у д а л ы к т ы н да бэр! б1рдей емес кой, —
деген Ы р ы с к а н к у р с ш т . — Мэс еле н, к ы з ды н бэр1 — Ай-
жан да й, а тас тырран куйеу1 — К у д е р щ е й бо лс а, а р м а н ыц
не? Е н е а к а н д а й кел1скен м а . . . Ал к у д а л а р ше? Бейне
езге б 1р дуниеден келген а д а м д а р с е юлд и б1р1нен-б1р1
етед1...
Биб1 осы э нп м ед е н кешн, энеукуннен бер! « суйтсе
кайте р ед1» деп, ж а й киял т у р ш д е ойлап ж ур ге н б 1р
юке б 1р ж о л а беюг ендей болып е дь Кез келген эйел заты-
ньщ колынан келе бермейтш б 1р о к ш а у т э уе кел г е бел
буран. О н да рыс ы — «осы Ы р ы с к а н д ы ез к у й е у 1м Деме-
жа н ра эперсем к а й т е д Ь деген ой едк Д е м е ж а н т у я к с ы з
етем демесе, т у б ш д е б!р уйлену1 керек кой. Бул — Биб1-
нщ кептен о йластырып, ш е ш ш койган м э с е л е а . Ал куйеу!
екшнп рет у йл енетш б о лс а, оран мына Ы р ы с к а н н а н а р т ы к
а д ам д ы 1здеп т а б у киын. Б и б 1 де т у б 1нде б а с к а б!р эйел-
мен ж а р т е с е п н бел1ссе, Ы р ы с к а н д а й арумен рана б е л 1се
алады. А н а у - м ы н а у а к ж а у л ы к к а Д е м е ж а н н ы н д а куты
т у с е коймайтыны анык. Б у р ын елде ж у р г е н д е Биб1 куйеу1-
не т э у 1р деген б 1рнеше кызды сыртта й н ус к а п к е рс е т к е н1
бар-ды. С о л а р д ы н е ш к а й с ы с ы н а Д е м е ж а н мойын бур-
мады. Шы ны ма, элде онай к утылрысы кел1п к ашырт-
каны ма: «Егер мен екшип рет уйленет1н б олс ам , тым-
к у р с а сенен п ыш а к сырты а р т ы к б !р е у д 1 а ла р ед1м. Б 1р а к
ондай перизат бу л д у ни е де ж о к к ой», — деп а ртын э з 1лге
айналдырып Ж1берген. Ал мына Ы р ы с к а н д ы керсе, олай
деп а йта а л м а с а керек.
Биб1 ез ойын Д е м е ж а н г а а й тпа с бурын, алдымен
к ы з ды н а у - ж а й ы н тушп, арадары сезд1 пысырып а лг ысы
келд1. Е к е у 1 тары б 1р о н а ш а к ал г а н сэтте, Ы р ыс к а н н а н
е ш те н ес 1н ж а с ы р м а й , б у л да ез мунын м а йда ла п отырып
ж е т к 1з ген- д1. 0 з д е р 1Н1н б 1р перзентке зар екенш, сондык-
тан от б а с ын а уипнип б 1р с е р 1к 1здеп журген1н де букпе-
лемей а ш ы к с е з д 1рген. Кыз б а с т а б ы н д а т ан калды. 0 з
к ул ар ын а ез1 сенбегендей, кез ш а р ас ы улкеЙ1п, С1лей1п
отырып калыпты. Эз1л ш ы г а р дей!н десе, онын кисыны
жок. Бибннн иман да й сыры екеш бук!л бо лмысына н
кер1Н1п тур.
’— Эпке- ау , мен не е с т т о тырмын? Шыныныз ба
б у л ? — деген а у з ына б а с к а с ез туспей.
— Шыным да, сырым д а осы, айна л айын С1НЛ1М. Б 1р
Д е м е ж а н у ш ш мен ез1мд1 к у р б а н д ы к к а ш а л у г а эз!рм1н.
« Ж а н к има к б о л с ад а гы , ж а р к и м а к ж о к » , — депт! гой
бу рынг ылар. Б 1р а к е м 1рде ж а р т е с е п н е н де к ымб а т нэр-
селер б о ла ды екен... Егер осы тшект! к а б ы л д а с а н , сен1н
279
к у н д е с щ емес, д о с - т у ы с ы н болып е ту ге менщ е р л т м
жетед1, — дед1 Биб1 н ык сешммен.
Ы ры с к а н, с 1рэ, мунда й у сынысты кутпесе керек, б 1раз-
га дешн у н с 13 калды. Ж е п е л д е м е д е нендей ж а у а п кай-
т а ра р ы н бьлмей, б ас ы к ат ы п отырраны б е л г ш . Тек кеп
б е г е л к т е н кешн, ж а н а р ы ж а с к а толып, б ас ы н к е т е р т
алды да:
— А й т к а н ы н ы з ж е н р о й , эпке. Ж е з д е м н щ алтын басын
кем1тер мен бе екем. О нд а й а з а м а т к а б 1р емес, нешеуш
алам десе де, кыз т а б ы л м а с па... Слз отырран а к о р д а ны ц
б ос а р ас ы б у й ы р с а д а мен б е й б а к к а а з д ы к етпес едь
Б 1р а к мен, ез ерюм ез 1мде ж ок , б ас ы м б а й л а у л ы сорлы-
мын р о й . Осынын, ж а й ы к ал а й б о л а д ы ? — деген шын сы-
рын айтып.
Б у л с ез де Б и б Ы алран бетшен к а й т а р а алмады.
К а й т а кыздын, кетэр1 емесш б 1лген сон,, ерленш, батыл-
д а н а ту скен.
— ©зщ осы с ез де а ны к т у р а с ы н р о й ? Арры жарын
мен1 ' н ез1ме к о я бер... О с ы н д а ел бар, ж у р т бар, агайын
а р а с ын ы н д а у ы н б 1рдеме кып т ы нд ы р а р м ы з, — дед1 к ы з
д ы н к е н ш н о р н ы кт ы ра сейлеп.
Енд1 Ы р ы с к а н р а да ш е г ш е т 1н же р к а л г а н жо к ед)':
— Не дейш... Ег ер а т а - а н а м д ы разы етш, к у д а л а р д ы н
к ик уын ан к у т к а р а а л с ан ыз д а р, мен байрус шырык бузып
к ай да б а р а м , — дед1 ол да тз уе к ел г е бел б а й л а г а н д а й . —
Б 1р а к б у л эз1рге С1зд1'н гана ойьщыз р о й . Е р к е к т щ не
ойлайтынын к айд ан б 1л д щ 1з?
— Е, ш ы р а г ы м -а й , э й е л де р д1н а кылы б!р жерден
шыкса , еркек к ай д а б а р а р д е й с щ ? ! — деп Биб1 жымиып
кулд1.— Ол жарын у а й ы мд а ма . . . Д е м е ж а н бул ш а р у а н ы н
бил1пн маран б е р 1п койралы к а ш а н .
Той т а р к а р а н кун1 кеште Т а с б о л а т т ы н улкен шан ыра -
рында неке кияр с а л т а н а т ы болды. К у й е у мен к а л ын д ык
улкендер отырран уйге ю р т , шымы л ды к 1шшде б1ршпп
рет бет кер1ст1... Ь 1рыск а н бу л к у н 1 у лк е н д е р д 1н уст1не
емш-еркш к1р 1п, з йелдерг е к о л г а б ы с ет1п журге н- дк
С о н д а й б 1р эред1кте Биб1 к ас ын да отырран Д е м е ж а н р а
Ы р ыс к а н д ы сыртынан к е р с е т т :
— М ын а б 1 р к у д а ш а г а кез кырынды салшы. Эдем1
кыз р о й , э ? — дед1, ж а й к е л д 1 - к е г п с 1 ж о к а нпмедей, акы-
рын сыбыр еТ1П. Биб1Н1Н ка31рг1 КЫЛЫРЫ — кыран бурК1ТТ1
зар куй1не келт1ре б а пт а п 0 кел 1 п, Ал т а йы тулк1Н1н устшен
т у с 1 рген жырынды а ншы д а н б!р де кем емес едк
Д е м е ж а н н ы н ойында ештене жок, Биб1 нускаран кыз-
га б1р1нш! рет ту степ к а р а д ы да, б 1рден елен етт1.
280
— А й т а ры жок. .. Р а ж а п екен! Ойпырай, мына у — бет
б1ткеннщ с у л у ы рой... Юм н щ кызы екен ез1?!— деп тан-
данысын жасыра а лмай к а л д ы . — Б ул Сайболаттыц
кыздары шетшен енД1 бола ма деймш.
— Ендеше, осы кызды кен1лще ту шп кой. Э н п м е с ш
кейш а й т а м , — деп Биб1 к у й е у ш щ б 1л епн е н акырын кысып
койды...
А й т к а н д а й - а к , неке кияр а як тал ып, у лкендер ездер1
тускен к о н а к уйге к ар а й бет а лг анд а , Биб1 Д е м е ж а н д ы
о на ша шыга рып алып, кызбен а р а д а г ы э н п м е ш ба стан-
а я к ба ян д а п бердь Ы р ы с к а н н ы н б а сы б а й л а у л ы екенш,
оны босатып а л у у шш , кеп к у ш - ж н е р , к ы р у а р мал керек
болатынын да ж а с ы р г а н жок . Ен, со нын да к ы з д ь щ да
тэ уе келг е бел байлап о тырга нын, ал Б и б ш щ ез1 Д е м е ж а н
е к е у ш щ атынан серт у с т а п, у эде бергенш а й р ы к ш а к ад а п
айтты. К у й е у ш щ алды- артын орап тшт1 б у л т а р а т ы н жер
к ал д ыр м а г а н.
К а п, мына Б и б ш щ 1степ ж ур г е нш -а й , э?! Не кулерш,
не а ш у л а н а р ы н б 1лмей, кутпеген ж а ц а л ы к т а н Д е м е ж а н
нын ба сы ш а р а д а й болды. У ыс т а н шыга ж а з д а г а н Ж у
мык тын б1р кызын к ол га эрен т у а р ш о т ыр га нд а , енд1
б а сы д а у л ы ек1нш1С1не у р ы н б а к па? Ал Ы р ы с к а н н ы н а са
кержт1, шын с у л у кыз екен1нде д а у жок!
— К ы з д ы н ез1 кел1С1М1н а ны к бер1п отыр ма? Ме шме н
Т1лдеспей турып, ол к ы з м ун д а й тэ у е ке л г е к а л а й б а р у ы
м у м к ш ? — дед1 Д е м е ж а н ек1 у да й куйге тус1п.
— Ы р ы с к а н да сеш у на ты п к а л ы п т ы , — дед1 Биб1 куле
т1л к ат ы п . — К ы з д а р д ы н 1Ш1 к у гой, 613 б а й к а м а г а н м е н
олар ес1к-тес1ктен с ыг ал а п, сен1 сыртыннан кер!п журге н
кершед1.
— Ал керек болса! Эй, бэйб1ше-ай, сен де ж о к жерден
ш а р у а т а уы п ж у р е с щ - а у ! — Д е м е ж а н к у р с ш д к — Б 1р а к
бэр 161 р мен Ы р ы с к а н н ы н ез1'мен сейлеспей турып, мундай
киын 1ске б а р а алмаймын.
Биб1ге Д е м е ж а н д ы кызбен ж о л ы к т ы р у да к иынга т у с
кен жок. Буг1н кеш то йдын а б ыр - с а б ы р ы басылып, адам
аягы сиреп к ал г а н- ды. Н е ше кунг1 к а р б а л а с т а н к а ж ы г а н
ж у р т б у п н ертерек тыным алып, же нг ел е р ж а г ы о т а у д а
к ал ы н д ык пен куйеуд1 т а б ы с т ы р у к ам ын д а ж а н т а л а с ы п
журген. Биб1 осы эред1кт1 па йда ланып, Д е м е ж а н д ы а уыл
сыртын даг ы б 1р туп у ш к а т т ь щ к ас ын а экел1п койды да,
кеп кешжпей сол ж е рг е Ы р ы с ка н д ы ерт1п келд1. Е к е у 1н
о на ша т а с т а п, ез1 сытылып т у р а ж е н е лм ек болып ед1,
б)рак Д е м е ж а н оны Ж1бермей у ст а п калды.
281
— Ж о к , сен кетпейсщ, бэйб1ше... Осы э н п м еш ба ст а -
ран ©31н е к ен сщ, ендеше а к ы р ы н а дешн б а сы -к ас ы нд а
б о ла сыц.
К а з а н айы о ртала п, куз кенл с а лк ы н тартып калран
шак. Ы р ы с к а н б а с ы н а у к ш к ун ды з б е р 1к к и т , кос етек
кейлек, ж е ц а з к ам зо л ын ы н сыртына патсайы ж е т л
шап ан ж а м ы л ып алыпты. Ж а р ы к айлы бозрылт кеште а к
жуз1 б у рынрыда н да арара т у с ш, кезш томен салып,
унс1з т у р. Э л д е тун ызрарынан, элде 1шю толкыныс тан
т у л а бойынын сэл к а л ты ра п д1р1лдегеш б ай к а л ад ы. ..
Д е м е ж а н с©зд1 неден б а с т а р ын б 1лмей, аз ойланып ту рды
да:
— Ал, Ыр ыс ка н. . . ©зщД| б а л д ы з дешн бе, элде к у д а ш а
дешн бе, ботен а д а м болмадын, гой,— деп тары 1рюлд1.—
Б13 мына Биб1 е к е у м 13 ж а й рана ерл1-зайыпты емес, муны-
мыз да, сырымыз да б 1р а д а мд а рм ыз . О сы Биб1 ©зщмен
с ыр л а с а келе а р а л а р ы ц н ан б 1р сыр туран екен. Ай ы п к а
б у й ы р м а с а ц , с о нын м э ш с ш оз а у з ынн а н естшн деп тур-
мын.
О с ы с э тте а сыл т а с т ы алтын сыррасы ай нурына шагы-
лып, кыз селт е т ш басын коте р1п алды. Д э л к а з 1р ©з таг-
д ы р ы ны н шеш1лгел1 турранын, сол у л б 1реген тардыр
т а р а з ы с ы н а к а й м ы к п а й т у р а к ара йтын с э тт1н ту га н ын ол
д а т у с ш ге н т э р 13Д1. Енд1 кысылып, к ымтырылуды койып,
сэл дIр 1л а р а л а с к а н нэз1к унмен байыпты ж а у а п катты.
— Не дешн, Д е м е ж а н а г а ?! Слзд 1 де жезде, не к уд а
демей- ак , а га дег ешм д у р ы с шыгар... Мен де ба р сырымды
ж а с ы р м а й , Биб1 тэтеме а йтка нмын. Со л с©31м — с©з. Мен
т у р ы м т а й д ы ц то б ына н у р к 1 п, колтырыныз г а к е л т т ы р ы л -
ран бIр т о рг аймын гой. П а н а л а т а с ы з ба, элде келемеждеп
КуЛК1 етеС13 бе, еНД1Г1С1Н ©31Н13 б1Л1Н13.
Д е м е ж а н эл1 т о л ы к б а йыб ы н а б а рып у л п р м е с е де, ©31-
Н1Н е н д 1 к а йт п а с , б у л т а р м а с б1р тэ у е ке л г е бел б а йл а уы
керек е к е н 1 н, ер ж т т т щ б а с ы н а сын б о ла рд а й б1р киын
с э т т 1 н туранын а н ы к т у с 1 нд 1 . « Б э л к 1 м т ардырдын ©31 итер-
мелеп, ос ы г а н экел1п турран шырар» деп ойлады 1Ш1нен.
— Б ар ды а йттын, ж а к с ы айттын- ау, Ырыс ка н. Сен де
б}р м ун л ык екенс1н- ау!— деп к ы зд ы н колынан у ст а г а н .
Нэз1 к с а у с а к т а р ы н а н д 1р еткен б\р то лк ын сезшгендей
б о лд ы . — О с ы с©31н у ш ш б а р бедел, бак-дэулет1мд1 аямас-
пын. К о л д а н келмей к а л с а амал жок, колдан келсе Биб1
е к е у 1нн1н осы ж у б ы н д ы ж а з б а у г а тырысармын.
— Р а к м е т , а йт ка нын ы з келс1н!— Ырыс ка н э л д е б 1р
ж е н 1л д 1к т а п к а н д а й к а л т ы ра й курс1нд1.— Осыла й д е р щ 1з-
ге сен1п ем... М е ш ы л р и да гайыптан б\р куш кел1п кутка-
282
ратындай кершуьш едк Со л к у т к а р у ш ы пер1штем а з бо-
ларсыз, Д е м е ж а н ара.
— О, ж а р а т к а н , ж у р е п м енд1 орнына т у с т 1 р о й ! — дед!
Биб1 де ж а д ы р а й т у с т .
Д е м е ж а н Б и б ш щ де колын к арма п, кыз кол ынын
у с т ш е койды да, куректей э л у еп ч а ла к ан ы м е н ек еу ш б!р-
дей кысып у с т а п турды.
— Б эл юм , эу б а с т а п е ш е н ем 1зге о сыла й кездесуд1
жаз ра н болар. Айлы кеште кыз бен ж т т у ш ы р а с ы п
ж у р ш , осылай у ш е у а ра сыр бел1скен ж а н д а р болды ма
екен?! Б у л д а менщ е ш ю м г е у к с а м а й т ы н а й р ы к ш а тар-
дырым ш ы г а р , — дед1 т о л к и Т1‘л к а т ы п . — Тек мына б»р
б е й у а к т а тун ж ам ыл ы п турып, сендерден с у р а р б1р Т1лег1м
бар. Т а б ы с к а н е з д е р 1ц р о й , е к е у л е р 1н, а па л ы - с щл щ е й
эмсе о сыла й тату-тэтт1 ем1р с у р с е н д е р болтаны...
Нег1зп сез осымен б1ткен-дк А з д ан сок ушеу1 б1р
у й д щ а д а мы нд а й шуЙ1ркелес1п, а у ы л г а б!рге к айтып келе
жатт ы. Айлы т у нд е Д е м е ж а н ны н , онсыз да би1к бойы
у з а р а т у с т , Б и б 1 мен Ы р ы с к а н д ы ею к о л ты г ына алып,
к а у с ы р а к у ш а к т а п келед1. Кен1Л1 кетер1нк1, К1МН1Н а л д ын
д а болсын ж а с ка н ып , к у ы с т а н а р ы жок , ары т а з а , жуз1
ж а р ы к ед1. Соран шук1рл1к етед1... М у н ы ж ал г ы з деп гам
айтады? К а з а к т ы н ею б1рдей а ру кызы ба р кас ында. ..
Ж а с эйелдер с а лкы н к е шт е б а л а п а н д а й б у р ю п , онын кен
к олтыг ына т ы гы л а т у се д к Б а с т а р ы н а пана, ж а н д а р ы н а
ж ы л ы л ы к 1здейтш ТЭр!З Д1.
«Мейл1, осы э й е л де р д 1н - а к айтка н ы б о л с ы н ш ы , — деп
ойлады ол 1шшен.— Б а с к а г а ш а м ам келмей- а к койсын,
осы ек1 эйелге к о рг ан бола алсам, мен уш1н аз о лжа ма?
Юм б1лед1, осыдан кешн от б а с ы б у тшд е ле р. . . Эйел к ыр ык
ш ырак ты дейт1н ед1. С о н ь щ б1р шырары мен1н уЙ1мде де
жанар»
К о н а к уйге кел1п, тесекке ж а т к а н н а н кеЙ1‘ н де, талайра
дейш ю р ш к а йка стырма й, ж а н а г ы Ы р ы с к а н ж а й ын ой-
лаумен болды. А й т ы л ар сез айтылды, енд1 т а й с а к т а у д ь щ
орны жок . Тардырын сен1п та псырра н коррансыз аруды
к а л а й д а колг а к ондыру ы керек. С о н ы н эр турл1 ж ол д а р ы н
1здест1р1п керд). Ары ойлап, бер\ ойлап келгенде, ум1т отын
т у т а т а р б1р рана жол б а р екен. Ы р ы с к а н н ы н ба сын шыр-
мау дан босатып, буран кос ура кемекте се ала тын б1р рана
адам бар. Ол — кеше тойра к е л т , езш к о н а к к а ша к ыр ы п
кеткен Б у т а б а й д ы н З е й н о л л а с ы . Е н д 1сол а уылра кыдырып
барып, бул 1ске Зейнолланы а р а л ас т ыр ра нн ан б а с к а амал
жок. Кешег1 ы к ы л а с - п е й ш н е К а р а г а н д а , ол буран кол
ушын беруден б а с т а р т а коймас.
283
О с ы н д а й а лу а н о йдьщ ш ыр ма у ын д а жатып, т а н а л
д ынд а кез1 1Л1Н1П кеткен екен, содан кун котершгенде
б 1р - а к ояныпты. Б а с к а л а р ерт е т у ры п кетсе керек, конак,
у й д щ т о р ш д е б\р ез1 ж а л г ы з ж а т ыр . Ко зш а л г а ш ашып
а л г а н д а с е з шг е ш — кеше мунын, ем1ршде б!р улкен ©з-
гер1с бо лг а н сиякты. Б 1р г а ж а п к уа ныш к у ш к а н тэр1зд1
ед1... Ке н е т Ы ры с к а н е с ш е ту ск енде , к е ц ш шалкып с а л а
берд1. А л д а ум1т пен к у д ж т а й т а л а с к а н к а р б а л а с кундер
к утш т у р г а н ы н о й л а г а н д а , т а г а т т а н айрылып, орнынан
атып т у р ы п кише б астад ы.
Т а н е р т е н п шай у с т ш д е Д е межан нын , б а с ын д а « Т а с
б о ла т бимен а к ы л д а с с а м кайтед1?» деген б!р ой кылан
берген. Б 1р а к ол ойынан тез к айтып калды. Каз1р ш а у
та рт ы п у й д е ж а т к а н , онын у с т ш е кызын у з а ты п кам-
кен1Л боп ж у р ге н к арт а д ам д ы ж а с т ы к ж е л ж к е а рал а с -
т ы р у б 1р т у рл 1 ы нг ай с ы з кершг ен.
О н ы н орнына о н а ш а ш ыг а рып алып, б и д щ улкен улы
Р а к ы ш к а акыл салды. Р а к ы ш — ж а с ы курбы а за ма т,
эр1 Ы р ы с к а н н ы н т у г а н б е л е а гой. Ол д а бул к у д а л ык -
т ы н а с а ш ы р г а л а н , киын ш а р у а екенш айта келш,
а йналып келгенде З ей н о л л аг а т о кта ды.
— К ы з экес1 — З ейно лл а н ы н а т а л а с агайыны. Ж а к ы н
к а р ы нд а с ын К1мге у з а т а м де с е де, дзл к а з 1р онын колын
ешк1м к а к па й д ы . К о л а с т ы н д а г ы К о ж а н н ь щ да Т1Л1Н та ба-
тын сол. Айт па кш ы, буг1Н сол а у ы л г а к о н а к к а ба рма йм ыз
б а ? Е ю ж а к т а п с а л м а к салып к©рей1к,— дед1 с©31Н1н
а кырында.
Сэскел1к кымызд ан кеЙ1н Д е м е ж а н , Р а к ы ш , Коксеген
б а с т а т к а н он ш а к ты К1С1 а т к а конды. Б у л жол ы эйелдер
ж а г ы шескен жок . Ж а с т а р да косылмады. Юлен ел 1С1не
а р а л а с ы п ж ур г е н с а й д ы н т а сы н д а й Ж1пттер г ана 1р1ктел1п
шыгып ед1.
Б у т а б а й а у ы л д а ры о нша к а ш ы к емес, Ш1Л1ктш1н
шы г ы с бет1нде, Ш а г а н о б а туб1ндег1 куз екте отыр екен.
С а л т атты ж у р п н п п л е р ки13 бетегел1 кен ж аз ык пе н суыт
жур1п отырып, т у е а у а б!р оцкей ак а уы л д а р д ь щ уст^нен
шыкты. С а т ы н ы н б а ст ы а дамы Б у т а б а й — кезшде а г а с у л
тан болып, б у ю л З а й с а н уезш у ысында у с т а г а н К1С1.
К е й 1н а г а с у л т а н д ы к жойылып, ру -ру га бол1нген болыс-
т ы к тэрт1п ш ык к а н д а , ж а н а мансап т а й г а мшгендей такы-
мына то лм а ды ма, ат у с т 1 бил1Г1Н ер жеткен у лд а р ы н а
©ТК131П, 031 с о л ард ы с ырт т а й б а к ыл а п отыратын болган.
Б ы л а й ш а бой б аг ы п уй1нде ^катыр дегеш бо лм а са , рулы
ел ол 1 де Б у т а б а й д ы н ырк ын да ед1.
284
Зейнолла б олыс к а з 1р экесшен ен п н а н белш, ж е к е ауыл
боп отыр екен. Б 1ра к ею а у ы л д ы н а расы а лы е емес,
б1р-б1ршщ т у т ш ш керш о тыратындай, кос к о р а к ат а р
жайрасыпты. Ж а с болыс ез к о н а к т а р ы н ж а к с ы ьчтипатпен
к у р а к ушып к а р с ы алды. Бул ауылдын, с э н- са лт а н а т ы
Т1ПТ1 белек: а к у й л е р д щ сырткы о ю- е рн е п , 1шю ж а с а у -
жиЬазы ж а ц а байыран б 1реу емес, жет1 а т а с ын ан коры
у з 1лмеген, к а р а к е к бек з а тт ы к т ы та ныта ды. Т е р т у ы л Ж 1 п т -
тер1 улкен а к у йг е юргенде, к ерег ешн басы, у ык т ы ц карны,
шацырактын, кулд1реу1шше дейш кумкпен куптетш
таст'аранын керш, т а цд а ны сы п калды. М у н д а й с а л т а н а т
К у л ыс т а й е л шд е кез1ге б ермейтш-дк
К о н а к т а р кымыз 1ипп отырранда, ек1 Ж1Г1Т к у л а к т а н
б а сы п турып, к ы с ыр д ы ц к у л а к а с к а т ай ы н а б а т а ж ас а т т ы .
Кеш б а т к а н ш а эл1 б 1раз у а к ы т ба р. С а л т бойынша,
б у л а р енд1 улкен а уы л да ры Б у т а б а й р а сэлем беру! керек
болатын. К ы м ы з г а канып а лг ан сон, б ар л ы гы а т к а конып,
солай к а р а й бет алды.
Б у т а б а й бул кунде ж е т ш е т щ 1шш а р а ла п кеткен ер
мурынды, мол бурыл са к ал ды , а л п а м с а д а й 1р1 К1С1 екен.
К1Ш1 а у ы л да к о н а к барын ест1п-б1Л1п отырса керек, ж а с
Ж1пттерд1 о лк ы с ы н ба й, он к а б а к танытып, жылы шырай-
мен карсы алды. А л г а ш к ы а ма н- сэ л емнен кешн эркайсы-
сынын аты-жен1н, ру-тепн с у ра стырра н. Б е р г 1 ж а г ы н айт-
сан, болды, а рг ы жарын ез1 са йр а п 61Л1П тур. К у н г е й д е п
Те р т у ыл 1Ш1Н жет!к б1лет1Н1 б а й к а л а д ы. Б а я г ы д а С ы ма й ы л
з энпмен, Кер1мбаймен дэмдес, т а б а к т а с б олг ан с э т т е р 1н
еске алып, ез1 танитын улкендерд1н а ма н- с а у л ы г ы н сурас-
тырды. С ы м а й ы л д а й к а р т т а р д ы ц к а йт ы с бо лг анын ест1-
генде:
— Д у н и е шпркш б!р к ал ып т а т у рм а й д ы р о й . Буын
ауысады, кэр1Н1н орнын ж а с у р п а к б а с ад ы. « Кеп ж а с а г а н
кэр1Н1н к ур да с ы кал май ды» дегендей, ойлап о тырсам,
б1здщ де к ат а ры м ыз сиреп к ал га н екен-ау... Б 1з б а з а р д а н
кайттык, сендер ентелеп ещи келе ж ат ы р с ын да р. Мэцг1
т а р к ам ай т ы н ем1*р б а за р ы деген о сы! — деп сэл ж у д е у тар-
тып, кек1рег1н каре айыра курс1нд1.
Аз дан сон к айта серп1Л1п, Е ж е н х а н г а к а р а г а н к а з а к-
т а р д ь щ к а з 1рп ж а г д а й ы н с у р а с т ы р а б ас т а г а н. Кунгейдег1
Ж у м ы к к а кезек келгенде, езу1не о йна кы кулк1 уЙ1р!л 1п:
— Б1ЗДЩ Енсен1н хал1 к а л ай ? «Уры к ар т а й с а сопы
болады» деп, к ешнп кезде ук1рдайлыгын б а ла с ы н а еткер1п,
ез1 мекеге журге л! ^катыр деп ед1, онысынан б1рдене
шыкты м а ? — дед! эдеЙ1 сыр т а р т к ыс ы келгендей.
285
Бул — эрине, шалдын, жай а цк а у с ы р а г а н ы . Эйтпесе
урген иттщ д а у с ы е с т ш п ж а т к а н б 1р кезец а с т ы н д а г ы
ез а ра й ын да рынын к уй- жа йын б1лмей отыр де й с щ бе.
« Б 13Д1Н Ецсе» д ег еш де э ше шн мекерлж. Е цс е мен бул екеу1
к ан да с , т у ыс бола т у р а , б а с т а р ы б 1р казанра сыймайтын,
ка т т ы а р а з юсмлер. Э а р е с е ш е к ар а сызыгы тартылып, ел
еюг е б елшге нде, осындары Ж у м ы к т ы ц т а л а й руларын
Ен с е кунгейге кеилрш экеткеннен б ер! , б1рш-б1р1 атарра
о ры ж о к болатын. 1ргелес отырран бул ею е л д щ жер
дауы, ж е а р дауы, б а р ы м т а - с ы р ы м т а с ы д а б 1р б1ткен емес.
Ос ы н ы ж а к с ы б ш е т ш Д е м е ж а н у й ие с ш щ т у з а г ы н а
т у с ш калмай, байыппен рана ж а у а п б ер ш отырды.
Б у л к езд е тор а лд ын а д а с т а р к а н жайылып, кымыз
к у йы ла ба старан-ды. Кум1с шытыр ал ы улкен коныр те-
генедеп к у з д щ коп-кою, с а ры кымызы сапырран сайын
к е б т сынып, а йна ла ра ж у п а р исш а н к ы т а т у с едк
— Ж о н - ж о н , Д е м е ж а н шырарым. ЭдеЙ1 бурылып,
сэлем берген1не коп р а к м е т ! — дед! Б у т а б а й кымыз куйыл-
ран сырлы а я к т а р ек1нш1 рет к а й т а ла нр а н ш а м а д а . —
©31ЦД1 бу рын кермегенмен, атыцды сырттай естуш1 ед1м.
Т о р т у ы л д ы ц енд1Г1 б 1р уМ1ТТ1 а з а м а т ы сол деп, ©зщД1
ж у р т ж а к с ы атайды. Абыройын, асып, мэрте бе н к©тер1-
ле берсш, карарым.
— Р а к м е т , а й т ка н ыц ы з келс1н!— деп Д е м е ж а н да ©з
т а р а п ы на н р и з аш ы л ы к б1лд1рд1.— « Ж а к с ы экенщ аруары
ж а м а н б а л а н ы к ыр ык ж ы л с у й р е й д Ь дейд1 рой. Бэр1м1здщ
де ел а у з ына ш н ш ж у р г е н 1м1з, б 1р жары, экелер1м1зд1н
а р к а с ы шырар.
Б у т а б а й бул с©зд1 у на ты п калды:
— « А т а д а н ул т у с а ед1, ата жолын к у с а е д Ь деп
б урынрыл ар неге Т1лед1 де йс щ. Улдын, ©31 тумайды, кел1н
©31 келмейд1. Бэр1 де а т а н ь щ куш1, а н а н ы н сут1нен тарай-
д ы , — дей к е л т , е з ж щ з а м а н д а с ы К у н а н б а й г а ба йла н ыс ты
б!р энг1ме айтты.— К,аз1р Аррын 1Ш1нде мойны озып
ту рра н а з а м а т А б а й рой . С о л б\р жол ы экес1 К,унан-
баймен сез т а ла с ты ры п отырып: «эке, мен сенен асып
кетт1м» деген екен. С о н д а К у на н б а й ше ж а у а п берш:
«онын, к у ш р л ж болар, б а ла м. Сен менен а с у у шш , эуел!
мен сиякты езщнен а с к а н б а л а тудырып ал» депт1... Сол
К,унекен а йт ка нда й , экеден озып т у ат ы н да, азытт туатын
д а б а л а болады. Тек кун еткен сайын у р п а к у са кт а п,
пей1л тарылып, ата с а л тын а н а йнып кетпесе болтаны да.
Бул сезд1 ж а у а п с ы з к а л ды р у ра б олма йтын ед1. Сон-
д ы к т а н Д е м е ж а н к у н 1тус1п отырран ш а л г а кепш1к та ста п,
кетермелеп койды:
286
— А д а м д ы з аман билейд1 дейдк Б1здщ со ры мы з га
карай, з ам а н ы мы з та ры л ы п к е г п р о й , а к с а к а л . А р а г а
ше к а ра т у с ш, б1р к а з а к е ю г е б е л ш д к Слздер бурын терен,
т ещз де ерюн ж у з г е н жа й ын с ияк т ы ед1щздер. Ал 613ДЩ
таяз с у д а г ы ш а б а к к а у кс а п, кейде тыпырлап калатын да
к езд ер1м1з б а р. Егер керер кезге у с а к т а п б а р а ж а т к а н д а й
кершсек, оган мына Зейно л л а е к е у м 13 кшэл1 емес,
те ре щн е Ж1бермей, ш ы жы м ме н ушырып, ш ырг а мен конды-
ратын т а р з аман ымыз юнэл1 ш ы г а р , — деген Бута ба йдын,
кесек т у л г а с ы н а к а ра п отырып.
Б ул сез де ш ал ы н н ы ц к у л а г ы н а ж а г ы п кетт1 б 1лем,
т ем е шре к о тыр г а н б а л а с ы З ей н о л л аг а к ара п:
— Б а й к а й с ы ц ба, мына Т е р т у ы л д ы н а я к т а с т а с ы кесек
ж а т ы р - а у езП— деп шын с у шн г е нш б1лд1рд1.
О с ы да н кешн Б у т а б а й ж а с к о н а к т а р д ы кеп у с т а г а н
жо к , к ымыз 1Ш1Л1П болып, д а с т а р к а н ж и н а л г а н сон,:
— Апыра й, е з д е р щ б1р э н п м е л е с у г е татитын ж т т т е р
екенсщдер... Б 1р а к сендер мен1 1здеп келген ж о к с ы н д а р ,
мына З ей н е ш т 1н к о н а г ы с ы н д а р гой. « Т е н - т е н 1мен, т езек —
к абымен». З ам а н сендерд1К1 дед1к кой ж а н а . О с ы л а й
е з а р а сыйласып, а р а л а с ы п т у р г а н д а р ы н ж а к с ы . Енд!
маг а н к а р а й л а м а й сол юнл а уы л г а барып, ем1н-ерк1н
с а у ы к к у р ы н д а р , — деп ж а с т а р р а р у к с а т етть
Со л кун1 кешке т а м а н Д е м е ж а н мен Р а к ы ш екеу!
З ейнолланы о р т а г а а ла отырып, Ы р ы с к а н н ы н ж а й ын
а к ы л да с к а н . « Б а р сен1п келген1М13 — е з щ с щ » деп ка т т ы
к ол к а салып, к а д а л а ет1нген. Б1ра к мунын ©31 а й т а р г а
б олма с а, о на й ш а р у а емес с е ю лд ь Б а с т а б ы н д а Зейнол-
л а н ын к а б а г ы к у р т тус1п кетт!. Ы р ы с к а н д ы а йттырып
койган жер1 — о с ы нда гы К, ожа н нын б!р к ы р ыс ж уа ны
екен. Онда й адам а лг ал ы о тырган жес1р1н онайлыкпен
Ж1бермейт1Н1 белгш1. М у н д а й д а к ал ы н м а л д ы ею еселеп
кайтарып, к ат т ы ш а ш ы л у г а т у р а келедк
— Ж а з г а н к у л д а ш а р ш а у б ар ма. М а л ж а г ы н б 1рдеме
кып е т е р м 13,— дед1 Д е м е ж а н . — Т е к а гайын а р а с ы ж а у ы к -
пай, т а т у л ык пе н б1тсе болганы.
Зейнолла ез мшд е тш ж е н 1 Лдетк 1 С1 к е л д 1 ме, осы т у с т а
т а гы б 1р у сыныс айтты.
— Кы з д ы аргы бет асырып зкет1п, со нынан келген
керд1 б1р-ак кер1п а л с а н кайтедИ— деген.
Б 1р а к б у г а н Д е м е ж а н келюпедь
— С13 бен 613 кыз а лып к а ш а т ы н ж а с т а н ет1п кеттж
кой, Зеке. А з а м а т б а с ы мы з г а а р тт а г ы елд1 шулатып,
л ан т а с т а п кеткен1М1з ж а р а с п а с . Ж э н е а т а - а н а с ын ренж1т-
пеуд! Ы р ы с к а н н ы н ез1 де т 1лек ет1п едк
287
— Кыз экеа колда ро й. О л — ез1м1здщ жакын
арайынымыз... Ал К о ж а н д ы т о к т а т у колдан келе кояр ма
екен? Б у л жар ын б1зд1н экей рана реттей а л а д ы , — д е д 1
Зейно л л а шынын айтып.
Ке ш к е к а р а й З ейно л л а к а с ын а Р а к ы ш т ы ертш, к а й т а
дан Б у т а б а й р а кеткен. Екеу1 сол ж а к т а кеп айналып,
не з а м а н д а к а б а к т а р ы а шылып, к уа нып кайтты. Б у т а б а й
К о ж а н д ы К0нд1руд1 ез м шд е тше алыпты. Со л а р а д а
кыз экес1 Ж а н р а з ы н ы д а ш а к ы р ы п алып, т е р т кездер1
тугел о тырранда , Ы р ы с к а н д ы Д е м е ж а н р а у з а т а т ы н болып,
сезд1 б1ржола пюрш берштк. . Демежаннын к е н ш
ж ай л а н ы п с а л а берген. Ж т т т е р б у п н п о тыр ыс тыц сонын
о й ы н - с а у ы к к а а йналдырып, есте к а л ат ын д а й б1р т а м а ш а
кеш е т к 131п ед.1.
Е р т е ц ш д е а у ы л да н а т т а н а р д а , Д е м е ж а н к ас ын а Кек-
сеген мен З ейн о лл ан ы ертш, Б у т а б а й г а а рна йы барып
к о ш т а с ы п шыкты. К ы с ы л т а я н кезде е з ш е к ам к о р болып,
кол у шын берген ел а г а с ы н а шын риз ашылыкпен ракмет
а йтка н. О с ы отырыс та кыз э к е п м е н танысып, арадары
э ц п м е ш ез к ул а г ы м е н естш, е г же й -т е г же шн е то лык
к а н г а н д а й болды.
Б 1р а нг ар г ан ы, Б у т а б а й к о л д а гы К о ж а н н а н гер1
кунгей ел1мен к атын ас ын ныг а йта туск1с1 келет1н сиякты.
С е й т ш , 631ШН ежелг1 б а к т а л а с ы Е н с е н 1н тынысын та ры лт а
т у с у уШ1н, о нын ар ж а г ы н д а отырран Т е р т у ы л д ы ез
тар абы на т а р т ы п , ек1 ж а к т а н к ы с п а к к а а лма к. Т уб!
Т е р т у ы л ж т т т е р ш к ун г ей деп Ж у м ы к ж у а н д а р ы н а к арс ы
шуйлеп с а л ат ы н ойы б а р ма, к а т а й ? Б у т а б а й алдагы
к у д а л ы к т ы н ба р а у ы р т п а л ы р ы н ез мойнына кетер1П
а л г а нд а , о нын а р т ы нд а о сында й а у ы р с а л м а к ж а т к а н ы
д а белгш1 ед1. Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н дэл каз1р онын
бэр1н т ектеп- тексерш ж а т у р а м у р ш а с ы ж о к ту гын . Бу т а -
б а й д ы н а уз ына н К о ж а н г а к ай т а р а т ын к ал ы н ма л д ы н
мел шер ш 61ЛД1 де, т у ар айда сол малды ушр1мен айдап
экел1п, Ы р ы с ка н д ы б 1р ж о л а алып к айт ат ы н болып
КеЛ1СТ1...
А р а д а т а г ы у ш - т е р т кун еткенде, Т ер ту ыл к1С1лер1
А й ж а н д ы у за тып а лып кайтты. Т а с б о л а т кенже кызынан
ештен есш аяп калг ан жок, б а с ын а о г а у Т1пп, мол ж а с а у -
жиНазбен к апыс ыз аттандырды. Кыз ж а с а у ы н ь щ ез1
ж е т ь с е п з ту йе г е ж у к болып, б\р сэнд1 кеш тузеген. А й
ж а н д ы а па ры п с а л у г а Р а к ы ш , Ну рб у б1 б а с т а т к а н б1р
топ а д а м 1лест1. Б а с ы н д а осы т о пк а Ы р ы с к а н да 1лесетш
болып, катты ж ш 1 п п еди К о ж а н д а р элдеб!р сыбысты ест1-
ген бе, кыз аттана тын кун! а н д ы г а н д а й осы ауылра топыр-
288
лап к е л т алды. С о д а н а ра н ы у ш ы к г ы р м а у у ш ш , Ы р ы с
канды а м а л с ы з к а л д ы р у г а т у р а келген.
Д у н и е д е кыз у за ты п, ду ма н - то йы т а р к а п , к у л аз ы п
к ал га н к а з а к а ул ы н а н к е н ш а з не ба р екен? «Кыз кеткен
сон а у ы л да н к ы з ы к кетер» дегенд1 ж у р т о сы н д а йд а а й т
кан болуы керек А й ж а н а т к а мшер а лд ын да к а р т э к е а -
мен, а рт т а к а л г а н а г а - б а у ы р ы м е н к о ш т а с ы п керюкенде,
к езше ж а с алып б о с а м а г а н е ш юм к алмады. ..
Д е м е ж а н да артына к а р а й - к а р а й ж о л г а туст1. О йт к е ш
сол а уыл да , кещлдер! к он ы лт а кс ы п, ж ы л а п - с ы к т а г а н
жур тпен б 1рге, мерз1м д1 у ак ы т ы н к ут ш , Ы р ы с к а н с у л у
д а к алып б а р а ж а т ы р едк
IX
Ю К. Жумад 1лов
289
да й ж ы л у с ы з б е д 1решп ту р. А у а д а б ет шымшыра н у с ю р ш
а яз ба р. Улы сэ ск е ш а м а с ы н д а к ос к а р а к е к п па р л ап
жекке н, а р ты нд а а р к а л ы г ы бар, к о р а пт ы ж е щ л ш ан а
Ш э у е ш е к т щ ш ы ры с к а к п а с ы н а н ш ы к к а н бет1, б1ркелк!
б ул к ек ж е л к п е н кырра к а р а й ж ы л д а м сырг ып келе ж ат т ы.
Ш а н а н ы н а р т ж а г ы н д а Д е м е ж а н мен Ы р ы с ка н иык суйе-
с ш к а т а р ж ай г а с ып т ы . А л д а ат а й д а уш ы , ж а с кенлр Ж1 п т
С а п а р отыр.
Ж о л а у ш ы л а р д ь щ кшм! жылы. Д е м е ж а н н ы н у с т шде
к а с к ы р 1Ш1К, тулК1 ты ма к, мол с а п т а м а ет1Г1 бар. Ал
б а с ы на тубгг шэл! б у рк е нш, ж ыл ы камзол, т у л ю 1ппк ки-
ген Ы р ы с к а н н ы н с у ы к сорран е ю бет1 к ыз а р а т у с ш, бал-
б у л ж ан а д ы . К е л ш ш е к т щ а яг ын текеметпен кымтап, онын
у с т ш е с ен с ен 1шж ж а у ы п , орап т а с т а г а н . Со нъ щ е з ш д е
денеш т о на з ы т к а н а яз ызг а ры а йкын 61л 1н!п т у р.
Ы р ы с к а н д ы еткен кузде, сол уэдел! у а к ы т ы н д а кальщ-
малы мен тары б а с к а кеп к эд еле рш тобымен 61'р-ак айдап
апарып, а й н а л а с ы он ш а к т ы к у н н щ 1Ш1Нде у за ты п алып
к ай т к а н - д ы . С о д а н б е р 1 де т ер т - бе с а йд ы н жуз1 болды.
Ж а с к е л 1н у з а к у а к ы т у й ден шыкп ай, ж е л е к а стында
к а м а л ы п отыр ып к ал г ан. Т1ПТ1 к а р ы с ж е р д е п Шэуешект1
к е ру ге де м у р ш а с ы б о л м а г а н . О с ы д а н б!р а пт а бурын
к а л а д а г ы т а т а р мыр за сы Ы б ы р а й б у л а р д ы арнайы к онак-
к а шак ыр ы п , сол с а п а р д а н а уы л г а енд! кайтып келе
ж а т к а н беттер! ед1.
К а л а Т1рл 1П Ы р ы с к а н у ш ш т а н с ы к болатын. К а л а д а р ы
т а т а р , у й г ыр б а й л а р ы н ы н т у рм ы сы н кер1п, е з г е б1р дуние-
ге ен1п кеткендей а й р ы к ш а эсер алды. Е н г а ж а б ы , Ы бы р а й
б а й б а т ш а осы ж ол ы е з ш щ досы К у д е р 1ге д е ш а н а Ж1берш,
к е л 1н щ е п ме н е к е у 1н а рнайы а лд ыр г а н екен. Б у л а р ойла-
м аг ан жерден ж а н а уйленген сол ж а с т а р м е н у шы ра с ып
калды. Ы р ы с к а н ж а т е л ке д е кез ж а з ы п к а л г а н белес!
А й ж а н м е н ж ы л а п кер1ст1. Ж е л е к а с т ы нд а гы м у н д а с кел1н-
шектер б1р-б1ршен а ж ы р а с а алмай, к а ш а н кетер-кеткенше
ж у п ж а з б а й б 1рге болды. Т а т а р мырзасы Ыбы ра й да
ж а с к о н а к т а р ы н а н с ый -к у рм е т ш аяп к ал г а н жок . К а л а
нын б а р кызыгын керсет1П, а рма нс ы з аралатты. М а ц а й ы -
на г а р м о н ь ш ы - ж ы р ш ыл а р ы н жинап, 61'рнеше кун бойы
с а у ы к - с а й р а н , мереке ж а с ад ы .
Ы р ы с к а н каз1'р де сол к е ц ц ш эсерден а р ы л а алмай
келедк Д е м е ж а н г а деген е р к ел 1 п удей т у с ш, кум!*с сь щгыр
к у л к 1 С1 н де т у зеп алг а н. Ж о л д ы н ж а л т ы р к иясынан
ш а н а т а б а н ы т а я с ы р г а на п а у ы т к ы г а н кезде, ж а с келш-
шек сьщрырай к у л т , куйеу1Н1*ц к у ша р ын а жи1- жш к ул а й^
б ередь
290
Б 1р а к б у л а р улкен куре ж о л д а н ш ы р ы п , Б о з д а к к а
к а р а й бурылысымен, б у ры нг ы ек пшдершен айрылып,
жур1стер1 ш а б а н д а й ту с т и К а р к ал ын , ж а я у б о ра с ын
ж ол т а г а н ын у рлеп та ста пты. А т т а р к а с а т к а р г а аягын
сурып алып, а т т а м а л а п эрен ж у р ш келедк Онын у с т ш е
м ын а дай о мбы к а р д а к арс ы а лдыннан жукт1 ш а н а, не
аты б о л ды р г а н б 1реулер кездеспесш де. К е з д е с е к а л с а , ол
д а б 1р к у д а й д ы н п э л е а . Ж о л а у ш ы л а р б1р-б1рше:
— Сен бурыл.
— Ж о к , сен бурыл...
— С е н щ ж у г щ ж е щ л , а т ы н элд!леу екен. С е н бурыл-
с а й ш ы , — деп т а р ж о л д ы н т а б а н ы н д а с а у д а л а с ы п тур-
раны.
Д е м е ж а н д а р жол бойы о с ы ла й аты болдырып келе
ж а т к а н , немесе к а л а г а к а р а й шеп т а р т к ан , отын тиеген
т а ла й шан а ра ж ол берш, омбы к ар д ы б у з ып е т у г е т у р а
келд1. 0йтеу1р, па р л ап ж е п л г е н кос к а р а кек е т ш щ сем1з-
д т м е н рана сыр бермей, ат б а у ы р л а п к ал ат ы н к а л ы н
к а с а т т ы малтырып ж у р ш зорра т ш п етед1.
К у н енкешп, юпл б ес ш г е т а м а н а уы п к ал г а н мезплде,
к ар с ы а лд а р ы на н с а л ды р т ып к ат т ы келе ж а т к а н тары б 1р
пар атты ш а н а к е з ж т ь Ол б а с к а л а р д а й кезек с у ра п
турран жок , а т т а р ы к ал ы н к ард ы б а у ы р да й т ш п , ж а на -
мала п е те берд! де, шл т т о к т а й калды. Д е м е ж а н д ы таны-
ран болар, пу шпа ры на с у йр е т ш г ен узын сенсен 1Ш1Г1 бар
элдек1м ш а н а д а н т у с т , к о р б а н д а п жуг1р1п келед1. К а с -
т а рына т ая р а нд а ба ры п та ны д ы — Б а б а л ы к екен.
— А с с а л а у м у р а л а й к у м , Д е м е ж а н ага!
— Э л и к у м а с с а л а м ! Б а б а л ы к с ы н б а ? Иэ , жол болсын!
— ©з д е рщ 1з де ат-кел1к а ма н к а йт т ын ы з да р ма? Ой,
к е з щ к е т ш з м у н да й ж а к с ы бо ла р ма, Д е м е ж а н ара.
Мен ж ол - ж е н е к ей с 1з д1н а уыл ра с о р ы п , к а л а г а к е т т1
деген сон, енд'1 неде б о л с а сол ж а к т а н т а б а р м ы н деп келе
ж а т ы р ед1м,— д е д 1 Б а б а л ы к а у з ын а н ш ы к к а н дем1 б у рк-
б у р к ет1п.
— Иэ, не боп к ал ды ? А м а н ш ы л ы к па, э й т е у 1р?
— Ам а н шыл ык . . . М о й ы н т а л д а н оралып келе ж а т к а н
б е т 1м. Отын тиеген керуенд1 ©б*1С1нн 1н жол ымен ка л а га
Т1ке коя б е р д 1м де, е з 1 м б е р 1 бу ры л ы п кетт 1 м.
Б а б а л ы к т ы н ез1н не ш а р у а ме н 1здеп журген1н Д е м е
жан енд! рана па йы мд а ра нда й болды.
— К а л ай , уэдел1 отын кес1Л1п дайын т у р ма екен? О с ы
жолы к а н ш а с ы н алып к а й т т ы н д а р ?
— Г э п т ы н ез1 с о нда боп т у р - а у , Д е м е ж а н а г а , — деп
Б а б а л ы к к е щ л а з д е у кулд1.— М ой ы нт а л га бу л ж ол ы он
ю* 291
бес шанамен барып едж. Д а й ы н д а р ан тал мен к а м ы с
с онын е з ш е у ш - т э ш э рен ж е т т к О з г е б у р ы л г а н себеб1м
де осы ед1.
— Ал ол ж а к т а отын д а йында п ж а т к а н б1реулер бар
ма?
— О нд а й ешк1мд1 коре а лм а д ы м - а у , Д е м е ж а н ара.
Ш е т ш пен А к б о л а т ж а г ы н а н он т а к т ы К1С1 келген екен,
э н е у к у н п ка т т ы б о р а нд а о ла р д а а у ы л д а р ы н а кайтып
КеТ1ПТ1.
Д е м е ж а н элденеге ш и ры к к а н д ай , к а б а ры т у с ш, у н с 1з
т у шлш о тырып калды. Эй, а райындар-ай, ©М1р1 с е з щ мен
1С1Н б 1р жерден ш ы к п а й - а к ©тер ме екенсщ?! 1стщ мэшс1
б ыла й ед1: е ю м е т т щ ж ы л с а йын ж у р т т а н жиып алатын
«отын с а лыг ы» дейтш пэле б а р. Т е р т у ы л у ю р д а й ы жыл
сайын к а л а д а г ы е ю м е т к е нс ел е рше ж у з ш а н а отын
т у а р у г е т ш с бо ла тын. С о л отын к ы с катты, к а р к а л ы н
деген же л еу ме н б ер т ш г е дешн т ус 1 р ыме й келген. Биыл
к а л а д а г ы ж у р т т а конторрай, к е ц с е уйлер1 жылыма й,
у л ы к т а р б у рюш тонып отыр. Сонры ж ол ы осы мэселе сез
бол г анда, Д е м е ж а н н ы н : «отынды б1р а й д ь щ 1Ш1нде тугел
жетк1зд1р1п берем» деп, Ш и - а м б ы г а берген уэдес1 бар-
турын. М у н д а й д а зэнг1лерге сен1п к а р а п отыр у киын,
эрине. С о н д ы к т а н ол б а с к а д а й сен1мд1 жолын к ара с-
тырып ед1. Э р зэнг1Н1н а д а м д а р ы М ой ы н т а л д а н а г а ш
д а йы нд а йд ы д а , оны т а сы п жетк1зу ат-кел1п сай, ж а у а п т ы
б 1реуге жуктелед1. С о н д а алдымен ойра а лг ан а да м ы —
осы Б а б а л ы к бо ла тын. Кел1С1м б ойынша, Б а б а л ы к М о й ы н
т а л д а н ж у з ш а н а отынды к ал а р а ж е т к 131п беред1 де, сол
енбег1 уш1н келер ж а з д а Т е р т у ы л елшен ж у з кой алады.
М ше , к е р д 1н бе, «отынды э л д е к а ш а н д а йы нд а п к о й
ды к» деген з э н п - е л у б а с ы л а р д ы н сез1 б а л ш а ш ы р ы п отыр.
Ал сол ар к езшде к у а н а - к у а н а келюкен-дк 0з дер1 белдер1-
не б а л т а кыстырып т о г а й г а б а р г а н н а н гер!, несиеге карай-
тын ж у з койды жерил са на га н . . . Енд1 осы Б а б а л ы к т ы н
©31не жа л ын ра н на н б а с к а ама л ж о к .
— К е р ш ту рсь щ, к ы с к©31 к ы р а у д а елден енд1 адам
ж и н а у киын. Со л к а л г а н отынды сен е з щ д а й ы н д а с а н
к айтед1?— дед1 ол ж а с ж т т т щ жуз1не т у р а карап.
— Ой, Д е м е ж а н а г а , ол у шш к ос ымша адам ж а л д а у
керек кой...
— А д а м ы н д ы ж а л д а й бер. Отынды е з щ д а йы н д а га -
нын уШ1н, а ла тын а к ь щ а тары елу кой косамын. О г а н
а ла н д а ма : ел ж а й л а у г а ш ы г а р д а з э н п л е р д щ желкес1нен
сыгып отырып, ж у з елу койды алдына салып беремш.
Ка ла й, кел1СТ1к пе?
292
Б а б а л ы к ж е л к е с ш касыды:
— Эй, киын р о й ... Д ег ен м е н тырысып керешн. Тек
а з д щ К0Н1Л1Н13 упин, Д е м е ж а н а г а . Эйтпесе мунын ез1
онай ш а р у а к ершбейдк
О сымен с ез б т п , э р к ай с ы с ы ез ш ан ас ы на отырды да,
кош айтып ж у р ш к е г п . Ы р ы с к а н Б а б а л ы к т ы бу рын таны-
майтын-ды.
— Б у л Ж1Г1Т К1М? 031 ж у з ж т щ кезшен етердей ж у л ы -
нып т у р гой,— дед1 к уй е уш е карап.
— Бул — Б а б а л ы к дейтш к а л а н ы н а лып с а т а р с а у да -
герк Б 1р кезде а рг ы беттен к э с т 1здеп келген, к о р г ан с ыз
жет1м б а л а едк Каз1р с а у д а с а л а с ы н д а г ы б е л г Ы адам-
д а р д ы н б 1р 1. Ш а р у а н ы н кезш танитын, ет1 Т1р1 пысык
Ж1Г1Т. К е р д щ гой, б 1р у ю р д а й ел а т к а р а а лм а га н жумыс-
ты б 1р ез1 тындырып журге нш. ..
О сы сез1 ез1не к а м ш ы болып, Д е м е ж а н 1штей ширыга
т устк К а з а к т ы н ш а р у а г а кырсыздыг ын, енкеЙ1П бу та б а
сын сындыргысы келмейт1н керен ау л ыгын к а з ы л а ойлап
келедк «Тэн1р1м-ау, не жер жыртып ег1н егуге, не уй
салып кор ж и н а у г а икем1 жок , дуниеден бос к а л г а н о с ы н
дай да х а л ы к б ола ды ек е н - а у! — дейд1 ез ж ан ын ез1 жей
т у с1 п.— К,арап о тыр г а н ы терт тул1к мал екен, сол м алдын
ез1н у к с ат ы п б а г ы п отырган ж о к кой. М а л ы н а жылы
кора салып, б1р к ыс к а жетерл1к шеп ушп а л с а, мынадай
ж у т к а у шы р а р ма ед1. Ш1рк1ндер т ы м к у р с а соны неге
ойламайды? Не 1стеу керек бу л ж у р т к а ? К а й р а н ел,
о сыла йша кор болып, к ур ып кеткен1н бе?!»
О с ы н д а й к а л ыц ой к у р с а у ы н д а отырган Д е м е ж а н б 1р
мезплде ез а ул ын ы н 1ргес1не ж а к ы н д а п к ал г анын анда-
ды. А й н а л а кез жетер жерг е дейш б уд ыр с ы з ж а з ы к да л а,
С1реп ж а т к а н а ппа к кар. Д у н и е кеб1н кигендей с у л ы к
т у с 1п, к ещл г е с у ы к ызгар экелед1. Со л кар ж а м ы л г а н
иен т у зде а д а с к а н к а з да й болып, мунын ж ал г ы з аулы
тур. Б 1рде кал ын кар к е ш к ш ш е кем1Л1п к1нлрейе тусе-
Д1 де, енд1 б1рде кун б атар ша к т ары то лк ынд ара н аяз
са г ымына оранып, ертеп дуниес1ндей у лг а йып, бшктеп
кетед1... А й н а л а с1рескен ел1 тыныштык. Тек ауыл уй-
лер1Н1н те б ес ше н кетер1лген кег1лд1р тут1н г ана Т1ршпл1к
тынысын танытып, кен1лге жылы леп экеледк в т к е н кузде
а уыл дын сыртын коршай каз к а т а р б ала па н т а л д ар отыр-
гызылган-ды. К,аз1р б ел у ар д а н кар кеипп о йнаган ба ла -
лардай кылтиып эрен кер1нет1н сол т а л- ш ы б ы к т а р тук-
тене кырау ытып, бейне же р г е ш а н ы ш к а н кум1с к ад ал ар -
га у кс а п калыпты.
293
Ке з у ш ы н а н б у л д ы р а п к©р1нген ж а л г ы з шана ны ауыл-
д а г ы л а р да б а й к а п о тыр са керек. К о р а г а ж а к ы н д а й
бергенде, а л д ар ы н ан б1р топ б ала н ы б а с т а п О л ж а б а й
шыкты. Б а с ы н д а Биб1 а па сы т 1пп берген т у л ю ма л ак а й,
у с т ш д е ш у ю р г е бояп, ©шрш ж у р ы н д а г а н кып-кызыл тоны
бар. К у л д ы р а н д а п ж у п р г е н бет1 ш а н а г а алдымен жеткен
сол болды. Б у л а р атты т о кта тып, б а л а л а р д ы тугел
м ш п з ш алган. О л ж а б а й ©зшщ е ж е л п е р к е л т н е басып:
— Юнл апа, м аг ан не э ке лд щ ? К э мп ит щ , т э г п т о ка ш-
т а р ы н к а й д а ? — деп Ы р ы с к а н д ы т ш т ю л ей б а стады.
— К,аз1р-каз1'р... Ал дыме н ш а н а д а н ту сешкнл. Сен-
д е р д 5 эл1 кэмпитке к а р ы к к ы л а м ын , — деп К1‘ пп а пасы
б а ла ны з орг а квщирд!.
ЕС1к а лд ын да Б и б Ы о р т а г а алып, Д и к а н б а й , К а р а м а н ,
К а б ы ш б а с т а т к а н б1раз к©рш1-колан жина л ып тур екен.
Бэр1 к а у м а л а с ы п ж о л а у ш ы л а р д ы ш ан а д а н тус1р1п алды.
Биб1 кол-а я р ы с 1 р е с 1 П у й ы н к ы р а п к а л г а н Ы ры с к а нд ы
кушактап:
— Иэ, к ал ай барып к а й т т ы н д а р ? То нып к ал га н
ж о к с ы н д а р ма? М ы н а к у д а й д ь щ кун1 к а к а п кеткенге,
сендер с у ы к к а у р ы н а ма деп, зэрем у шы п ед1,— деп
к е л шш ек т щ асты-уст1не тус1п, бэйек боп ж ат ыр.
Б э р 1 у б а п - ш у б а п 1шке к!рд|. Б ул у йде кыс ызгары
ж о к т а й . Ы с т ы к леб! бетт1 шалран ж ып - ж ы л ы белмелер.
Д е м е ж а н о ны- му ны ж у к т е р 1мен Ы р ы с к а н д ы ©з б©лмес1не
Ж1берд1 де, ©31 Б и б 1ге к а р а ст ы улкен уйге келш ш е ш ш д к
Ш а р ш а у л ы ш ы м ы лд ы к к у р ы л г а н би1к т е с е к алд ында гы
©з орнына ж а й г а с к а н сон, а у ы л - а й м а к т ы н а ма ндыг ын
с у ра стырды. Бэр1Н1н атынан мол б у ры л са к ал ды , эл1
к а й р ат ы ка йт п а г ан, те р т п а к , мыгым денел1 Д и к а н б а й
ж а у а п бер1п отыр.
О н ы н а йт у ы нш а, эз1рше кыс к а т а лд ы г ын елемей
куйл 1 отырган ж а л г ы з осы ауыл демесе, ойды к ы с т а г ан
а с ты р т т а гы к ал ын ел ка т т ы шыгын г а у шы р а п, ж у т а п
ж а т к а н к©р1нед1. М а л азыг ын ерте та уысып, 1Ш1п-жем,
отын с у да н д а т арыг ып о т ы р г а н д а р бар. М ын а 1лушш,
Д в н г в л е к ш и м ан ын д а гы б\р а у ы л д а р д ы кун!-тун1 со кк а н
катты б ор а н д а у стершен кар басып к а л г ан екен, жер-
кепе у й л е р 1Н1Н терезес1нен тес1п шыгып, к о р а д а г ы малы
мен б а л а - ш а г а л а р ы н к ар астынан з орг а ашып алыпты...
Т а н а т с а - а к шана сын с у й р е т 1п, аркан-Ж1б1н бектерш,
б 1рер а р к а ш©п, с а б а н с у р а у ш ы л а р квбеЙ1П кеткен. Д и к а н
бай ш©п-жонышка ж а г ы н а колы б а т п а с а да, сондайлар-
дын т ала йын а к ы рма н б а сына н сабан- топан берш кайта-
рыпты.
294
Со на н соц, каз1р к у й е у ш щ к ас ы н а кеп ж а й г а с к а н
Б и б ш щ б 1р б е л ш айтканы, биыл Б а р л ы к к а кешпей, С а р ы -
еленд! к ы с т а г а н улкен а у ы л да н кешелер арнайы к1С1лер
к е л т кайтыпты. У ю р д а й еск1 н а у к а с ы к а й т а козгалып,
ж а к ы нн а н бер1 т е с е к т а рт ып жа т ып калган кершед!. Бул
жолы б1рден ыстыгы к е т е р Ы п , т и т катты ж ы гы лг а н
десед!... Биб! осы х а б а р д ы ж у з ш е н уайым т а б ы б ш ш п ,
аса б 1р ж уд е г е н кешпте ж е т ю з е отырып;
— Ол ж а к к а 613 де кептен к а т ы с а а л м а й кетт1к-ау.
Е в д 1 кун е т юз б е й а г а - е к ем н щ к в щ л ш с у р а п к айт к а ны-
мыз ж е н б ол а р , — дед1 к уй е у ше к а ра п.
К о с - к а б а т ж ай с ы з х а б а р л а р Д е м е ж а н н ы н енсесш е з т ,
квщлш к у л а зы т ы п Ж1берд1. Э а р е с е э к е с ш щ ауырып к а л
ганы ж а н ы н а катты б а тка н. М у н ы н ез э л е п в з шд е болып
ж у р 1п, биыл кыс бойы ол ж а к к а ат 1зш с а л м а г а н ы ес ше
ту стк К е р 1мбай ж ыл б а с ын д а , Ы р ыс к а н д ы у за тып э к е л
ген т у с т а , к а с ын а А ж а р д ы ертш, 61 р к е л т к айт к а н- ды.
Со д а н кешн ж уз к о р 1се алг ан жок. Д е м е ж а н д!мкас
а да м ды маз ал а ма й , е юм е т ж ум ы с ы н да, ел шпн щ у с а к-
ту йек д а у- ш а р ын д а биыл б 1р ©31 а т к а р а берген. К а з 1р
а у р у экес1 еске тускенде: «Апырай, осы б»р дерт1 к ур г ы р
айналдырып к етт ь а у. . . А м а н б о л с а екен!»— деп Т1лед1
1Ш1нен.
Бул кезде у йд е п а д а м д а р б а с к а б 1р э нп м е г е айналып
кетш е д 1. К а л а г а б а ры п к ай т к а н ю а д е н а у ы л д а с т а р ы
б а з а р л ы к дэ ме т ет ш эдетк Онын у с т ш е Ы р ы с к а н д а й ж а с
келш мун да й с а п а р г а б1ршш1 рет б а ры п отыр. Енд>, мше,
сол мырза келш ©з б е л ме с ше н шыгып, уй толы кериллер
мен б а л а - ш а г а г а кант-кэмпит, ер1к-мешз, к а л а н ы н тэтт!
т о ка ш т а р ын у л е с т 1 р т ж а т ы р екен.
— Т э ш р ж а р ы л к а с ы н , айналайын к е л шж а н.
— К о с а г ын ме н к ос а а г а р!
— Б а р г а н с а па р ы н н а н эмсе о сыла й о лж а лы кайта-
тын бо л, — десш, Д и к а н б а й д ы н эйел1 У лбо с ын сиякты
к а р т а н эйелдер а лг ыс ж а у д ы р ы п ж а т ы р .
Кернплер б а за р л ы к т а р ы н алып, енд1 осы сыйымызбен
к а й т а й ы к дегендей, о рындарынан т у р а б а с т а п ед1, Биб!
оларды Ж1бермед1.
— К а й д а б а р а с ы н д а р , а сыкп ай о тырындар. К а з а н г а
ас с а л ды р ы п койдым. Б у п н Ы р ы с к а н н ы н «токымын
кагып», сол а ста н б э р1М13 ауыз т и е т к , — деген.
О р э , к е рипл е рд щ де к утк еш сондай б1р мез’ф ет1 болуы
керек.
— Иэ, а йт па кшы , солай екен гой, — десш о ры нда рына
кайта ж ай га с т ы.
295
Б а к у а т т ы мол д а с т а р к а н н а н дэмд1 т а м а к 1шш, ж у р е к
ж а л г а у ©з а лдына , кериплерг е осы б\р ш а н ы р а к т ы н
а с т ында г ы е п з к оз ы д а й ж а р а с ы п жур ге н ею б1рдей су лу
к ел шшек к е к ар а п о т ы р у д ы н ез1 б1р мереке сиякты едг
К а з а к т а кос к атын а л г а н д а р аз емес, б 1ра к солардын.
©М1р1 к е б ш ш е ырьщ- жырын, у р ы с - к с р к пе н етедь «Кун-
д е с т щ кул1 де кундес» дегенд1 б у р ын г ы ла р соган кара п
а йтка н. 0 ткен жы л ы Ы р ы с к а н д ы у з а т ы п экелгенде, кер-
пп-колан, б 1р жаг ы, т о й - т о м а л а к т ы н к ебейг енше ку а нс а ,
арг ы к ещл т у к т р ш д е : «от б а с ы н ы н б е р е к е а кетш, б э р ь
м 13 к ар а п о тыр г а н е р - а з а м а т т ы н ба сы энк1-тэнк1 бо ла р ма
екен» деген куд1к те ж о к емес едь Т 1фа-Т1фа! Э з 1рше бул
э йелдерден о нд а й ©рескел к ы л ык б а йка лма йды . БIрI уш1н
б 1р 1 о т к а ту се р д е й бэйек болып журген1.
Эс1ресе Б и б ш щ ез кундес1 Ы р ы с ка н д ы туган сщл1сш-
дей мэпелеп к у т е т 1Н1 б у л кунде а ц ы з г а айнала б а с т а г а н .
Екеу1Н1н к у ш бойы э нл ме с ! т а ус ыл м ай д ы. Т 1пт1 бэсекеге
ту скенде й б 1р 1Н1Н к ейл е пн б 1р 1 Т1Г1П, б 1р 1Н1Н ш а шы н б 1р1
©р1п отыратынын кайтерс1ц. Со ны керген Улб о сынд ай
а н а л ар ©з у й л е р ш д е отырып:
— Б 1з д щ Биб1 — эулие гой. ©31 с у л у , ез1 ж у а н а т а н ы к
кызы бо ла т у р а , ж а с б ас ы н а н о сында й а кыл- сабырды
к ай д ан алды екен? С о к ы р к уд ай сол пей1л ше к ар а ма с т а н,
бIр « шыр еткенге» зар кып койганын к©рмейс1 ‘ н б е, — деп
а л к а у д а н 6\р та нба йды.
О сы нд а й энг1мелер кейде Д е м е ж а н н ы н ез к у л а г ын а
да ж е т ш ж а т а д ы . Ол да ©з эйелдерш кай кун1 ши ш ыг а ра р
екен деп, сырттай б ак ыл а п журет1Н-Д1. С о н д а к©31 жет-
кен1, Бибш1, шынында да, эулие д еу г е болады екен, Биб1-
нщ Т1ПТ1 ©з б а сын умытып, ба р тшеу1 Ы р ы с к а н г а ауып
кеткенше к айр ан кала ды. ЭС1Л1, «кундес» деген сез о б ас т а
кун б е л к у д е н , те с е к б в л к у д е н ш ы к с а керек кой. Э детте
э й е л де р д 1н д а у ы н а н а у л а к б о лг ысы келген еркек мумк1н-
д т н ш е те с е к к е з е пн д у р ы с с а к т а у г а тшс. Д е м е ж а н да
солай етуге т ы рыс а тын. Ы р ы с к а н д а й с у л у д ы н уыз жас-
тыгы кезд1 а рб ап , кен1лд1 б ау р а г ан ы м е н , бул кунде зипа
бойы ж у м ы р л ан ып , то лык си тускен Биб1Н1Н де К1С1 кимай-
тын ез та р т ы мд ы л ыг ы ба р едь.. Б 1р а к сол Б и б 1Н1н ез1
сонгы кезде кезег1мен са на спа й, к у й е у 1н о т ау га карай
бешмдей берет1Н1 кызы к. «Отау» деп о с ын д а г ыл а р Ы р ы с
к ан ны н б ел ме с ш атайтын. Биб1 кейде улкен уйге келш
ше шше б а с т а г а н Д е м е ж а н г а :
— Бар. О т а у г а бар... Ол эл1 ж а с кой. Б 1р уйде к ула зып
к ал а й ж а т а д ы ? Койшы, мен! ж а н а к е р д щ бе?.. К у д а й енд!
296
сол бай кус ты н етепнен ж а р ы л к а с ы н , — деп к арс ы белмеге
куа тыны бар...
Биб1 э ке с 1 К у р м а н к а ж ы д а н а лг а н т э р б и е а б ойынша,
бурын да дш ж ол ын а ете б е р 1к едк Биыл мул де к уд а й шы л,
сопы болып алды. Б ыла йг ы ж у р т к е з ш е э йплемей, о на ша -
да намаз окитын болып ж у р . Б 1р к уш Д е м е ж а н а нда у -
сызда б 1р к ы з ы к к е р ш с т щ у стшен туст1. Ырысканнын.
т е с е п н е н ертерек к е т е р ш п , б1р ж а к к а б а р у керек болды
да, к а м ш ы с ы н а лу у ш ш улкен уйге юрген. Е с ж а ш ы к
тур екен. 1шке ене берш, т врде ж а й н а м а з ше т шд е ж у п -
шп о тырган Б и б Ы кердк Т а н г ы намазын окып болган
сиякты. Е н д 1 к о л жайып, д у г а б а г ы ш т а у г а К1 р1С1 пт1. Ж а й
д у г а емес, б ы ла й ш а а йт ка н да, к у д а й г а ж а л б а р ы ны п,
тжелей «Т1лдес1п» отыр екен. Те р д е, киел1 з ат ретшде,
Кер1мбайдын э к е а Ж а п а л а к б а т ы р д ы н еск1 кум1с К1сес1
1лул 1 т у р у ш ы ед1. Со л шсен1 мойнына салып, колын квкке
ж а й г а н к у й I:
— О, ж а с а г а н , адал к у л ы н е д 1 м гой, осы Т1лепмд1 бере
гер! Ер-азаматтын, ба гын ж ан дырып, осы ш а ц ы р а к к а
б 1р перзентт1 кия гер... Ол у ш ш Ы р ы с к а н г а д е н с а у л ы к ,
т а уп их бер, алла. Ен. б о л м а с а сол сорлыны ж а р ы л к а !
Кудырет1 кушт1 к уд а й - а у , 613 бейбакты- р а кы м - ш а п а г а -
тыцнан к ур к а л д ы р м а ! — деп куц1рене куб1рлейд1.
Д е м е ж а н дыбысын б1лд1рмей, б о с а г а д а к ат ы п турып
калган- ды. М ын а сездерд1 ест1генде, ж у й е - ж у й е а босап,
кез1нен ж а с ыршып к е г п . Со л бет! к ам шы с ы н да алмас-
тан, бу рылып ж у р е берген.
Со л куннен б а с т а п Демежаннын, кез а лд ын да Биб1
мулде бшктеп кетт1. Оны опалы эйел, адал ж а р г ан а емес,
шын эулие, ж а н а ш ы р досым деп быген. Д у н и е д е ез ерше
шын берклген эйел заты аз болмас. Ал Б и б ш ш М1нез1
мулде бел ек едк М у н 1к1 — ешб^р к арымта т 1л ем ей т 1н та за
к у р б а н д ы к т ы н ез1. О н д а Т1ПТ1 Д е м е ж а н н ы н мереЙ1н
кайтсем у стем етем дегеннен б а с к а о й-арман ж о к тэр1з-
Д1. Ег ер эз1рейш кел1п: « к у йе у 1нн1н орнына е л 1мге сен
б ар а с ын » десе, Биб1 о й л а н б а с т а н - а к шыбын ж а н ын кия
са л ар ед1. С о н д а й э йе л дщ б а с к а б 1р жерде емес, ез у шн д е
о тырганы к ан д а й бакыт?! Биб1 к у н д е с 1 Ы р ыс к а н д ы да
осы Д е м е ж а н уцпн ж а к с ы керед1. Осы ш а н ы р а к т ы ц
шыраг ын жандырып, от б ас ы н б а з ар е те т ш сол деп тус1-
нед1. Ы р ыс к а н д ы к ат т ы - к а й ы р ым ш а р у а г а ж о л ат п а й,
бэйек боп у с т ш е т у с т ж у р е т Ы де с о нды к т ан. Ж а с к е л ш
шек э л д е к а л а й « ба с ым ауырды», не « т а м а к к а тэбет1м
болмай тур» дей к а л с а , Биб1Н1Н ж ан ы ш ы ркыра п кетед!
С о н ы н езш элдеб1р ж а к с ы л ы к к а жорып:
297
— А, к у д а й , е з щ бере гер! Ж а ц а ту ск ен ж а с эйелде
сондай б о л а д ы дейтш. . . К е щ л щ б1рдемеге е р е к ше тартып
т урра н ж о к па? Егер э лд е б1р а с к а а ц с а р ы н ауып, ж е г щ
кеп т у р с а , у я л ма . К у с т ь щ сут1 б олс а да б1рдеме кып
т а б а р м ы з , — деп Ы р ы с к а н б а й к у с т ы н е сш шы г а ра ды .
Б 1р а к « а ш к а т а р т к а н — кешке т а р т а д ы» деп, ж а с
к ел шн щ бо йын а н эз1рше о н д а й е з г е р 1с б а й к а лм а йд ы . Ку н
еткен сайын с у лу л ан ы п, к улын м у ш е а кез та рт ып айкын-
д а л а ту ск ен Ы р ы с к а н б а уы р ы н а н ж ар а р а н у ш к ы р бедеу-
дей ж у й т к ш ж у р . . .
Б у л к у ш де к ер п л - к о л ан колы а ш ы к Б и б ш щ мол
д а с т а р к а н ы н а н дэм татып, Д и к а н б а й д ы н Ш1С1 К а р а м а н р а
« М ы н 61р туннен» ертек айткызып, т у н н щ б\р у аг ы н а
дешн д у ы л д а с ы п отырды.
X
Е р т е н ш д е Д е м е ж а н к а й т а д а н ат ж е к т 1рш, т а гы ею
ш ан ар а а с т ык - у н тиетш, к е ш е п Ы р ы с к а н н ы н орнына Би-
б1н! отыррызып алды да , С а р ы е л е н д е п Кер! мбай а уылына
к а р а й а ттан ып к е г п . Ылдира Т1ке т а р т а т ы н т е т е жол жок .
С о н д ы к т а н жол^-женекей елд! мекендерд! шиырлап, б1раз
а у ы л да р д ы б а с ы п е т у г е т у р а келген. Ж о л ж и е п н д е п
кейб1р к ы с т а у я а р г а эдеЙ1 б у рылып, а д а м д а ры ме н тшде-
С1п, к у й - ж а й л а р ы н с у ра п келед!.
Б ] р ак К1ммен т ш д е с с е де кендл ж у б а н а р л ы к ештене
таппады. Со л б ая г ы с у р е н с 13 Т1рл1к, « шык па , ж ан ым,
шыкп а» деп шнкылдап о т ы р г а н ел. К ы с к а а з ы к корын
жи н а ма й , ж ы л д а г ы д а й е р ю к е сенген кеп а у ы лд а р мал-
д а н ш ы р ы н бере б астап ты. Э з 1рше а ма н дегендер! де
к а н ш а р а шы да ры белпс»з, мал а т а у л ы ыныршары айнал-
ран кетерем куйге жет1п, с у й е п н е к а р ы с ып эрен тур. Сол
мэлкшдеген а р ы к - т у р а к к а курекпен теб1н ашып, к ия к пен
ши орып бер1п, арпа лыс ып жу р г е н а д а м д а р . Б 1р а к, амал
не, с о ла р д ь щ бэр! де эбден кыл мойынга т а к а р а н д а , тым
кеш к имыл да п ж а т ы р . Ег ер осы керсеткен к а й р ат т а ры н
ж а з д а шыга рып, б\р кыска глойымайтын шеп жина п алса,
мунда й т ы г ы р ы к к а т1релер ме ед!.
Д е м е ж а н ж о л д а у ш ы р а с к а н Б а й г а р а , Ж а у р а ш , Ак -
б а п а т а уы л д ы ры нь щ ж ен б^лет'ш кейб1р улкендер'шен:
— А д а м д а р не куйде? Ж у р т а зы к -т у лж т е н киналып
ж а т к а н ж о к па? А ш т ы к т а н , ел1м-ж!Т1мнен аман р о й ,
эйтеу1р?— деп д а мы лс ыз с у ра п келе ж а т к а н . Б у л ж е н ш д е
д е кещл к еншитш ж а у а п ести алмады.
— А д а м д а р к айту шы ед1... М а л с ы з а да м ны н к уш бар
298
ма? Эз1рше ' псш-' псше койып, к а р а сы п отырранымен, к ыс
аяры бу ла й с о з ы ла берсе, туб1 неге а п а р ы п с о г ар ы б е л п -
с1з,— дейд! б1реулер1.
— « Ж у т жет1 а га йын ды», дейд1 гой. М у н д а й д а
а у ы р ш ы л ы к ж а л г ы з келе ме? Е л 1шшде а ш т ы к к а к ос а
а у р у - с ы р к а у к ебешп т у р . 1 ш ш а р а шетшеп ж а т к а н д а р ы
д а б а р , — дейд1 екшипск
Д е м е ж а н б а с к а л а ж таппай, о н д а й л а р г а мына дай
кенес б е рд ь
— Жшп татитын, со рп а лыг ы бар м ал д а р ы нд ы
сойып а л ы нд а р . Ж у р т к е ж е - к а т ы к с ы з а ш т ы к к а у ш ы р а п
ж у р м е с ш . К,олда б а р а га йы н ж о к т а р ы н а к ар а йл ас с ы н.
Б а с аман к а л с а , мал т а был а р. ..
М у н ы с ы д а ж а й д э т к е к у а т д а л б а с а гой. Д е м е ж а н н ы н
к©н1Л1 к ул аз ы п , ецсес! т у с ш кетть Э к е а к а т т ы н а у к а с -
танып, эл у с т ш д е ж а т ы р дегенд1 еспгел1, онсыз да к е ц ш
ж а р ы м боп, ку йз ел ш келе ж а т к а н д а , ж ы г ы л г а н у с т ш е
ж у д ы р ы к тигендей тшт1 ж у д е й т у с ш едк Ел кшн биыл б!р
а уырт п ал ык , а па т ж а й л а г а н ы а нык . К.Э31Р те с е к т арт ып,
а к т ы к с а г ат ы н куткен ез экес1 г ан а емес, ел -а н а, х ал ык -
эке к о с а ауырып, к а т а р киналып ж а т к а н д а й . Б 1р а к кол-
д а н келер не бар? Т у л а бойын д э р м е н а з д ж билеп, ©как
буып, кейде т е щ р е п н т у н е к б а с ы п а л г а н д а й болады.
А й н а л а а р е п т у с к е н к ал п ы сепстмей ж а т к а н а п п а к
кар. А к с у ы к к е б шг е о р а нг а н да й . Д у н и е ш ту ге л аяз
шенг ел ше алып, б о зг ыл т м у н ар а р а с ы н а н шелдешп з о р г а
к е р ш е т ш к ы с т ы н ж ы л у с ы з бед1рейген ш е п р к у н ш щ вз1*
к ал т ыра п то ны п т у р г а н д а й . Ж у р п н н л л е р , о сы л а йш а ,
а у ы л - а у ы л д ы н а р а с ы н д а г ы с ь щ ар а я к с о к п а к жол мен
шб ш отырып, кун е ю щ ц г е енкейгенде С а р ы е л е н д е п
улкен а у ы л г а ат б а с ын з о р г а т1редк
Кер1мбай б у л а р о й ла г а н н ан гер! де к а т т ы р а к аурып
ж а т ы р екен. Н а у к а с ы н ь щ ж а н г а б а т к а н ы с о нш а , аз кун-
н щ 1Ш1нде к у су йек к е айналып, к а т т ы жу д е п кетштк
Ж у д е у ж у з ш д е кан - с ел кал май, з аг ы п ы р а нд а й с а р г а я
тускен. О к т а - т е к т е белшен шойрылып к ал ат ын у с т а м а л ь
ку я цы б а р а - б а р а а скынып, акыры к у ы к т ы н т у т ы л у ы на
экелш с о к к а н кершедк С о г а н К а р а г а н д а д е р т т щ б 1р у шы
ек1 бу йр е к те ж а т к а н ы анык. Б 1р а к оны б у л м а н а й д а айы-
рып, бйпп ж а т к а н к 1м б а р ? Тшт1 бйлген к у н н щ ез шде,
мундай н а у к а с т ы емдеп ж а з у б а к с ы - б а л г е р д щ колынан
келер ме?! К, азак м у н д а й д а « ку д а й ез1 р а кы м кылсын»
дегеннен б а с к а е ш т е н е а й т а алмайды.
О с ы н а у к а с т а н а да- куде айыгып кетем деп, К е р 1мбай-
дыц 631 де умггтенбейтш сеюлд!. А с а т ы н а н келген а ж а л г а
299
а н ы к мойын сунып, бел байларан калпы бар. Эне уку ннен
б е р 1 м ац ай ын а жина лып, ызындап мазасын алган б ак с ы-
б алгер, к у ш н а ш - т э у т а т а у л ы н ы осыдан е ю - у ш кун бурын
к а с ын а к е л т 1рмей куып т а с т а пт ы. ©з шщ бул дуниел1к
емес екешн э л д е ка ш а н б ш п , а гайын туыспен арызда сып-
к ош т а с ы п т а койыпты.
Д е м е ж а н д а р келгенде, К е р 1мбай он. ж а к т а г ы улкен
суйек т е с е к т щ у с т ш д е ш а л к а с ы н а н т у с т , с у л ы к ж а т ы р
екен. Биб1 екеу1 ш к е юрген бойда, сырт к шм де р ш а с ы г ы с
шеше салып:
— Кеке, ж а г д а й ь щ ы з к ал ай ?
— Т э у 1р с 13 бе, аг-еке?— д е с т б 1рден н а у к ас т ы
к ор ш а п к ал г а н .
Кер1мбай б1разга дейш т 1л к а т к а н жок. Б а л а с ы мен
к е л ш ш щ к ол да ры н а н у ста п, ецкейген м ан да й л а р ы на н
шскедк С о н а н сон, куш ж ина п а лг ы с ы келгендей к аб а г ы н
ки на л а шытынып, т аг ы д а с у л ы к калды. С ы рт т а й сыр
бермег ешмен, наукасынын, к а н ш а л ы к ж а н г а б а тып ж а т
канын, оган шыдаудын, ез1 с у м д ы к к у ш к е т у с е т ш ш
а н г а р у киын емес ед1. Эл ден у а к ы т т а кез1н к а йт а ашып:
— ©з дерщ а м а н с ы н д а р ма? С у ы к к а у ры нб ай ж а к с ы
ж е г п н д е р м е ? — д е д 1 э лс 13 ун катып. — Б13Д1Н хал о сыла й
болды, балам. . . Б у й т ш а за п т а р т к ы з г а н ш а , алла -та ра ла-
да н «тез1рек а л» деп тшеп ж а т к а н ж а й ы м бар.
Уйде бетен ешк1м ж о к . А ж а р б э й б 1ше мен Д е м е ж а н н ы н
М а й л ы к С а г ы м ж а н , С у й е ж а н д а й агалары, ж а с 1Н1С1
Э бд1 ра с ыл г ан а отырган. Б э р ш 1н де б ет - эл пе ттершде ауыр
к айг ымен б 1рге неге де б о лс а квнген, мойын с у нг ан ш ар а-
с ыз д ык бар... Кер1мбай «мойнынды бу р» дегендей, Деме-
ж а н г а иш а ра ж а с а д ы .
— С а г а н айтар кеп сез1м жо к , б а ла м. У з а к т!рл1кте
у г а р кещл, е с т 1р к у л а к бо лс а, ез1м б1лген енеген1 а йткан
шы г а рм ы н. Ал айтып улг ермег ен акыл ды сонгы с а г а т т а
сез е т у д щ не орны бар... Т е к мына отырган ту ыс т а р ын нын
ке з ш ше айтарым: артта к а л г а н е л - ж у р т к а в з щ ие бол.
« Е н д 1 п б а с ш ы л а р ы н Д е м е ж а н болады. Со ны тында са н-
д а р а ш т а н елш, квштен к а л м а й с ы н д а р » , — деп мына ул-
д а р ы м а да есиет к а л д ы р ды м , — деп сэл у н а з ж а т т ы да,
к е б е р с н е н ерн1н ж ал ап , к а й т а д а н т шг е к елд1.— О сы д а н
б!р а п т а бурын, э л- к у а т ым ны н б арында , Ш и - а м б ы г а х ат
ж а з ы п Ж1бергем. Ел ту рал ы, сен туралы. . . Б а с к а не ай-
тайын, к а б ы р г а л а р ы н к атты, енпилерщ бел1нген. Тек
о р т а л а р ы нд а калып б а р а ж а т к а н жал г ыз шешелерщд1
ренж1тпендер!
Ос ы сез дер т у с ында А ж а р бэйб1ше шыдай алмай:
300
— А рыс т а ным , а рысым- ау , не айтып к еттщ? О с ы нд а й
сездерд1 естимш деген ойымда ба р ма едь.. М е ш аныра-
тып а р т ь щд а к а л д ы р г а н ш а , е з щм е н б1рге ала кет!— деп
ун салып ж ы л а й б а с т а п ед1, н а у к а с адам « ж ыл а м а » д е г ен
дей, басын ш а й ка ды .
Кер1мбайдьщ сонг ы рет ш е ы п л т с ейл ег еш осы гана.
О с ы д а н кейш е м 1р мен е л 1м ш е к ар а с ы н д а , е с 1 ю р е с Ы -
ш ы га сы л ы куйде т а г ы е ю кун ж а т т ы да , у ш ш ил к уш т а н
а лдында д у ни е салды. С е й т т кэр1 з э н п С ы майыл мен
б1рге, тугел Т е р т у ы л д ь щ б а сы н к у р а г ан а л г а ш к ы у юр -
дайы Кер1мбай да алпыс жет1 ж а с ы н д а бу л е м 1рден ете
шыкты. Б у д а н а рг ыс ы б е л п л к ж ы л а у , ж о к т а у , кущрену. ..
К ы с к у р с а у ы н а н е с е н п р е п , ж ут п е н ж а г а л а с ы п ж ур ге н ел
1Ш1Н енд1 к а й г ын ь щ к а р а топаны к е л т басты.
Н а у к а с т ы н бет! бер! к а р а м а с ы н сезген с о н - а к Кер1мбай
эулет1 ауыр к а з а н ы н артын к у т у к ам ын а к 1р 1скен. Ж ы л
а с к ан а ш - а р ы к м е зп л д е с оятын сем1з м а л да рын 1р1ктеп,
бер1лет1н с а д а к а , улест1рет1н с и ы т к а деЙ1н эз1рлей бас-
таган-ды. Кер1мбай к а й т ы с б ол г а н кун1 т а н а тысымен,
Б а р л ы к т а г ы елге, одан берг1 Е м 1л, 061С1Н, Ж а р с у бойын
к ы ст а г а н к а л ы н Б а й г а р а - Ж а у г а ш пен т е с т е п К а ра ме н де ,
Шет1к а р а с ын а арна йы адам шаптырды. Б 1р а к Кер1м-
б ай д а й а т а к т ы а д а м н ы н к аз ас ы тек а гайын арасымен
б1тпейд1. Осы К, улыстайды мекендеген т е рт ук1рдай ел
тугел х а б а р л а н у ы керек. С о н д ы к т а н ш ы г ы с т а г ы Керей
мен Ж у м ы к к а , б а т ы с т а г ы М э м б е т к е к о с -к ос атпен х аба р-
шыла р к е г п . « Ж а н а з а - ж а н а з а ! » деген ж ур е к каритын
с у ы к с ез сол кун1-ак а у ы з д а н - а у ы з г а к е ш т , ат ж ет е р
а лы с - ту кшр а у ы л д а р г а дешн ту ге л т а р а п болып едк
У а к ы т т ы н киындыг ына, ж о л д ы н а у ы р л ыг ын а к а р а -
мастан, ж а н - ж а к т а н «ой, б а у ы р ы м д а г а н » ж у р т топ- тобы-
мен кел1п жатты. А т ж а л ы н т а ртып М1нуге ж а р ай т ы н ис1
Т е р т у ы л ту ге л жина л ды дес е де бол г ан да й. Ке ше т е с
т е п К а ра ме н де , Б а й м у р а т т а н : Айтолкын бэйб1шен1 орта-
л ар ын а алып, Кексеген, К у д е р 1, Байс ерке, Б е р 1к болдар
к е л т тускен. Б у п н Енсе, М ам ыр б е к , Ж а л б а г а й , Туйеш1
б а с т а т к а н Ж у м ы к , Керей, М э м б е т юс1лер1 де улкен-улкен
топ болып, оша рыл ып келе б а с т а д ы . Б у л а р д ы н бэр1 де
к ун 1 кеше Кер1мбайдьщ у з е н п к а г ы с к а н з ам а н д а с т а р ы.
К а з а к т а агайынды екпеге киса д а , ел1мге кимайтын б1р
М1нез бар. Кез1 т1р1С1нде б 1рде т а т у, б 1рде а раз болып
жу р ге шм е н , елгеннен кей1н онын бэр1н умытып, м а р к у м г а
ж у р т к а т а р л ы т о п ы р а к с а л у л а р ы керек. Ал ж а н а з а г а
келмеу — мулдем кет1скен, бет кер1спес а ш ы к ж а у л ы к -
ть щ белг1С1 бо лма к.
301
С о н а н сон, кай з а м а н д а болсын, ж а н а з а р а жиналран
ж у р т т ь щ 0Л1КТ1 к урметтеу1 ©з алдына, а рт ында к, ал ран
Т1р1лермен с а н а с ы п к е л е т Ы тары бар. К у ш ертен бет
к©р1сет1н ага йын о сында й ка йг ыл ы к аз а у с т ш д е т е б е
к ерс ет п ес е б о лма йды. К е р 1м ба й д ын тзбасары к!м? Терт-
у ы л д ы ц енд1Г1 у ю р д а й ы к м б о л м а к ? Оны д а осы жиында
танып, б Ы п кетулер! керек.
Т е р т у ы л 1Ш1нде каз1р у ю р д а й л ы к г а н д э м е а бар,
бу рын з э н п боп ел б а с к а р г а н , ет1 т»р! ж т т т е р аз емес.
Д е м е ж а н д ы к о с п а р ан да , Ж а у г а ш т а н — Тын ыба й, К а р а -
мендеден — Кексег ен, А к б о л а т т а н — К,ыдыр, Кен жеру л,
Ш о к а н н а н — Е ж е б а й , М э ж ^ н де р д ! а т а у р а болады. . . Осы-
л а р д ы н к а й- к а й с ыс ы да ертен К е р 1мб а йд а й а ры ст ы н
орнын ж о к т а т п а й , ел т у т к а с ы б ола м деп ж ур ге н а за ма т -
тар. Д э л каз1р ю м н щ уклрдай болатынын а нык бклмесе
де, шеттеп келген сый ю а л е р алдымен о с ы л а р г а кещл
айтуы керек.
Б у п н дэл суйект1 ш ы г а р а р д а , Б ар лык т а г ы мал отары-
нан б1р топ а д а м д ы б а с та п , К, ызылбаланын Ы с к а г ы
келш жетт1. А з ауыл Ш©т1ктен ш ы к к а н е н д т 6\р п ы сы к —
ОСЫ Ж1Г1Т. М у н ы н К 6Л 1С 1 Т 1П Т 1 б в Л е к : ТОП К1С1Н1Н алдында
ж е р д щ о йл ы- ш у к ы р ы на д а к а р а м а й , а с т ы н д а г ы к ул а
ж о р г а н ы н ек1 б а у ы р ы н а кезек а уытк ып, «ой, бауырым-
да п» д а р а ш а у ы п к е л д ! . Е т - б а у ы р ы ез^ле шын кайгырган,
а н ы к а за лы а д а м н ы ц к алпы ба р. С о г а н К а р а г а н д а , бу л
Ж1ПТТ1Н де у ю р д а й л ы к т а н ум1Т1 ж о к деп а йту киын...
Ал ы е р у ла р д а н келген сый к1С1лер, мше, о сынын бэр1н
есепке алып, к а л т ж1бермей б а гы п т у р . Эйткенмен солар-
д ын кеп пил 1п бу л кундер1 Д е м е ж а н н ы н манына кеб1рек
уЙ1р1ле б а с т а п ед1. М а м ы р б е к , Енсе, Ж а л б а г а й л а р да а л
дымен Д е м е ж а н г а к е щ л айтып, к а з а н ы н артына кайыр-
б ереке т1лескен. Т е р т у ы л д ы н б о л а ш а к у ю р д а й ы К1м б о л а
ды дегенде, Д е м е ж а н г а деген ж у р т ы к ыл а с ы на коса,
онын ж е к е б а с ы н ы н а лг ырл ыг ы, улкен у л ы к а лд ын да г ы
а й р ы к ш а бет-бедел1 де б ез бе нг е ту^пей к а л г ан жо к . О ны н
у с т ш е дэл осы к у н де рк « К е р 1мбай е л е р ш щ алдында
Ш и - а м б ы г а х а т ж о л д а п , е з ш щ орнына Д е м е ж а н д ы кою-
ды та пс ы ры п кет1пт1»,— деген д е сез т а р а й б ас т а г ан . О с ы
нын бэ рш т а р а з ы л а п келгенде, сырт а га йын дэл каз1р
Т е р т у ы л 1Ш1нде Д е м е ж а н н ы н а лдына т у с е коятын е ш к 1м
ж о к деген т у ж ы р ы м г а т ок т а п ед1.
Кер1мбай кайтыс б олг анн а н кей1н, а л ыс - жу ык т а н ,
к а л а - д а л а д а н келетш ж у р т т ы н жина лу ын кут1п, суйект1
у ш кун уйге с а к т а д ы д а , т©ртшшп кун1 к а л ы н к а з а к кау ы-
мы болып, Т е р т у ы л д ы н а л г а ш к ы ук1рдайын к а й т п ас са-
па рг а а т т а н ды ры п с а лды . Со ным е н а з а г а жиналран
б е г д е ж у р т т а р а п , к а р а л ы а у ы л д а Тертуылдын, эр руынан
ш ы кк а н б а с т ы а да м да ры мен ет ж а к ы н т у ы с т а р ы рана
к ал ып е д 1. Б у л а р енд1 м а р к у м н ы н ж е т к ш е т к е р т , б 1р - а к
кайтпак.
А ж а р бэйб1ше мен Кер1мбай б а л а л а р ы н кике а лг ан
о тыр ыс та е л ж т щ артын к у т у ж ай ы сез болды. М а р к у м н ы н
кыркы, асы б е р ш е т ш у а к ы т мерз1м1 б е л п л е н дк Кер1мбай
к а з а с ы н а арнап к а р а т1Г1лт, ат т у лд а на д ы. Ж о к т а у ,
«дауыс» а йт у ж ы л бойы т о к т а м а й д ы. Е н ссщында т ер т
у ю р д а й елге т у г е л са у ын айтылып, улкен ас бер1лед1
Б а с к а м э с е л е л е р д щ бэр1 о на й ш е н л л т келд1 де, осы
ас б е р у мерз1м1не келгенде, эр а лу а н т ю р туды. А с т ы
ш ар и г а т з аны б о й ын ша жыл у а г ы н толтырып б е ру керек
пе, элде ж а г д а й г а к а р а п о д а н бер1 д е е т ю з е б еру г е б о ла
ма, деген с а у а л б 1раз т а л а с ту ды рг ан . Егер жыл у аг ын
то лт ы р у мшдет б о л с а , ас келер ж ы лы осы у а к ы т т а , к ыста
бершедк Б у л мал а ры г а н, ел е рюн кескле а майтын, а у а
ра йынын ен к ол а йс ы з кезк.. А к ы р ы Е же б а й , Ты н ыб а й
сек1лд1 еск1 с а л т к а ж у й р ж ел а д а м д а р ы а к ы л г а сыйымды
кеп дэлел айтып, бэр1 б1р а уы з д а н а сты жыл у а г ы н кут-
пей-ак, уй т т п , к о н а к к а б ы л д а у г а ен к ола йлы у а к ы т —
коныр кузде, ел ж а й л а у д а н ту ск ен с о н е т ю з е ш к деген
б э т у а г а т о к т а ды . А с бер1лет1н орын — ту ге л Т е р т у ы л г а
тен орта с а н а л ат ы н кец к оныс — Б о з д а к д а л а с ы болсын
деп кел1ст1.
Енд1 ел а з а м а т т а р ы уш1н кей^нге к а л д ы р у г а болмай-
тын, т а л а й д ы н кещл1н купт1 еткен ба сты б1р мэселе бар.
О с ы да н т а р а г а н сон а у ы л а р ас ы ш а л г а й тартып, б а с
к ос у киындап кету1 мумк1н. С о нд ы к т а н К е р 1м ба й д ын
жет1С1не дейш оны да б!р ж ай лы е т у керек. Ол — у ю р д а й
с а й л а у м эс е ле а . . . Ал дыме н о с ы нда гы зэнг1, е л у б а с ы л а р
ездер1 61 р т о к т а м г а кел1п алып, улкен у л ы к т ы н а лдына т а с
т у шн дайындыкпен б а р у керек. Б ул жай э р ю м н щ - а к Т1Л1-
Н1' н у ш ы н д а т у р с а д а , е л ж т щ б ет 1 ж а с ы р ы н б а й ж а т ы п , ол
т у р а л ы б^рден а ш ы к с е з к о з г а у р а е ш к а й с ыс ы н ы н ба тыл ы
б а р а коймаран. Тек эр р у д ы н а д а м д а р ы ж е к е - ж е к е б а с
косып, к у б 1р-сыбыр мо л ая б а с т а д ы. К,аз1р кун у з а ры п
к ал га н кез, кунд1‘з э р к а й с ы с ы е з тобымен керил а у ы лд а р-
ра барып, « ка з ан шегелеп» к а й т а д ы да, кеште т а г ы к онак-
а сыларын жей отырып, е з а р а э нп м е - д у к е н курады.
Д е м е ж а н бул к у н д е р 1 а т к а мшер ел ж у а н д а р ы н ы н
к у б 1р-сыбыр кеп с е з ш е а р а л а с к а н ж ок . Э к е ел1мше шын
аза тутып, кек1репн буран б1р шерден а р ы л а а лмай ж у р -
•ген-д1. К а з а н ь щ артын к уту ж е ш н д е э н п м е болранда да,
зоз
бил 1КТ1 а райында рра берш, е з ш б!р турл! т у й ы к уста ды.
Оны а л а н еткен б а с к а д а ш а р у а ж ай ы аз емес-тк К,ыстан
к у й с 13 ш ы кк а н С а р ы е л е н д е п мал а т а у л ы с ойыска ж а р а м -
сыз, а р ы к бо лг а н сон, Б о з д а к т а р ы ез ауылына Д и к а н б а й -
ды неше д у р к ш шаптырып, б о р д а к ы д а т у р г ан э лденеше
т у бие, с е м 13 к о й л ар алдырды. . . А т к а мшер ру б а с ы л а р д ы н
к е м е ш н д е п кулюлд1 к у н д ж ж е р д е н та ныса да, а лдаг ы
с а й л а у д а меш к олдай к е р щ д е р деп, е ш к а й с ы с ы н а жэреу-
келенш ж а л ы н г ы с ы келмеген.
К а р а л ы а уы л да н кайтпай, о сында о ша рылып ж а т к а н
а га йы н нь щ к ун ше б!р у а к , сэ ске кезшде е л ж шыкк а н
у лкен ш а н ы р а к к а ю р т , а р у а к к а к ур ан б а гышт а йт ыны
б а р. О с ы л а й ш а А ж а р б а с т а т к а н э й е л де р дщ зарлы жо к -
т а у ж ы р л а р ы н т ы нда п к ай т а ды . Со л урд1с б у п н де кайта-
ланды. К у д е р 1 о с ы нд а келгел1 К е р 1мбай к а з а с ы н а ар-
нап, у з а к ж о к т а у ш ы г а р г а н екен. К,аз1р соны Биб1, Ы р ы с
кан б а с т а г а н кыз- ке лшдер к ар а лы энге косып, аЬ у рг ан
а за л ы унмен, кел1ст1ре ж а к с ы айтып отыр.
307
б1реу а у ы з г а а л м а к т у п л , со лай деп ойлаудын, ез1 кушр-
л ж с а н а ла т ы н , а с а к у п и я сыр едк Енд1, мше, ж а с к а н а т ы н
Кер1мбай б о л с а к е г п . К у л ь ш т а у л ы койманын, аузын а ша
б еру г е болады. Де м е жа н ны н . ж а й к а т а р д а ж у р ге н к е з ш
де еленбей келген мш1 енд1 мойны озып, б ил жке отыратын
т у с т а к а л а й д а а лдынан ш ыг у ы керек.
Де г енм е н , Е ж е б а й , Бе р ж б о л сияк ты улкендер ж а н а г ы
сезден к ат т ы 1ш жиып, у р ю п к ал ып едк Е ж е б а й ею колын
а лг а соза, ш а л к а л а й берш:
— Тэ йт, не дейд1 мына кэшр?! М а л к ул а г ы са ныра у ,
бул с е з калсын осында.. . Д е м е ж а н д а й арысты екпеге
к и с а н д а , е з ге ге к ал а й к ия с ы н ? К е р 1мба йда н т у м а с а д а г
кеше ол А ж а р д а й б э й б ш е н щ а к с у т ш емген ба ла емес пе
ед1. Т е р т у ы л б о лм а с а , к ыз да н т у га н ж и ен щ — б е т е н щ бе
ед1?— деп Ы с к а к т а н ту щл г ен д е й к ат т ы к е й т , урсып тас-
т а га н.
Ос ы б 1р с е з д щ туб1 ж а р ы к к а ш ы кк а н ы н 1штер1нен
у на т ып к а л с а да, Кексег ен мен Т ын ыб а й да сыпа йыл ык
са л тын а н а ттап е т е алмай:
— К,ой, Ы с к а к , м ы н а у ы н нагыз ж а у д ь щ сез1 гой. Бул
сезд1 ертен Д е м е ж а н ест1се, Т1рщей керге к е м г е н 1н гой...
— Ж у р т Д е м е ж а н д а й а з а м а т т ы кол да н ж а с а й а л
май о тыр са, с ы р т к а т епк ен щ не к ы л г а н ы н ? — дес1п Ыс-
к а к т ы н сез1н е р г е б а с т ы р м а й , эр ж а к т а н кеу-кеулеп
секкен болды.
Д е г ен м е н ж а н а г ы д а й б ейб а ^та к се"31* уш1н, Ы с к а к т ы
ешк1м ж а з а г а т арт па й, ж а й домбытып к ан а к о я са лга н-
да й к е р ш ш ед1. Со ны а н ы к сезген К у д е р ш щ кез1не ж а с
толып, ы з а да н ж ы л ап ж1бере ж аз д а д ы . Ол осы то птьщ
1Ш1ндеп ен ж а с ы болатын. « А г а т у р г а н д а Ы сейлегеннен
без» деген тэртшпен б 1ра з г а деЙ1Н шы д а п отырды да, б 1р
кезде к а с ы н да г ы Ы с к а к т ы н бет1не жирене карап:
— « А к ы м а к б а с к а а д ы р а й г ан кез б1тед1» деп, осы
с е н щ т у рщ н е н ш о ш у ш ы ем. Неткен о н б а г а н ед1н?! О с ы р а к
к о н ы з да й нэж1с сез1нмен б у к ш уйд1 б ы лг а д ы н - а у ! — деп
орнынан ту ры п к е г п .
Б 1р а к айтылг а н сез — а тыла тын окпен тен- А у ы з д а н
ш ы кк а н сон оны к а йт а ры п а ла алмайсын. Ы с к а к т ы н
сез1 эр ж у р е к т е е ш пе с д ы к к ал ды рг аны анык. Осыдан
кеЙ1н кеп э н п м е бо лг а н жок. Ж и н а л г а н д а р Тын ыб а й
уйшен с ы б а г а л ар ы н у н с 13 отырып жед1 де, а рал а рына н
та гы б 1р ерт шыгып кетпей т у р г а н д а , тез1рек а т к а кону-
га асыкты. Б а с к а л а р ы б!р топ болып Кер1мбай ауылына
к ай та бет а л г а н д а , Ы с к а к к ас ын а Б а йс ерк еш ертш, С а р ы -
ж и е к т е п ез елше к а р а й тартты.
308
Кудер1 б а л а куншен Д е м е ж а н д ы е з ш е у л п тутып,
<,атты сыйлайтын-ды. Онын, ду ние ге келген т е т ен ше таг-
хыры, сэби шары т у ра л ы ел а уз ына н е м к - е м ю кулары
шалранымен, с о ны н е г ж е й - т е г ж е ш н е мэн бер!П, кещл
а у д а р м а г а н екен. К а й т а р ж о л да Е ж е б а й д ы о н а ш а л а п ,
ж ан аг ы Ы с к а к с е з ж щ м э н ю н с у р а ды . С е й т с е мэселе
Зылай б о л г ан екен р о й .
Т у б ш куып келгенде, Д е м е ж а н — К е р 1мб а йд ы н ©з
б а ла сы емес, Г у л д а р а й ы м деген ж а л г ы з к ар ы н д а с ын а н
гуып к ал г а н жиеш екен. О с ы д а н отыз у ш, элде отыз
терт ж ы л д а й бу рын К е р 1м ба йд ы н а ул ына Керейдщ
М е р ю т руынан б1р ж а л к ы ж т т к е л т сщедк О нда Керей
е лшщ б 1р б е л ш А л т а й д а н ауып, Т а р б а р а т а й р а ж а н а д а н
коныс а у д а ры п ж а т к а н кез1. Э л п Ж1пт ез елшде элде-
к ал а й 1СТ1 болып, бой т а с а л а п ж у р ге н б1реуд1н элпеште-
ген ж а л г ы з б а л а с ы екен. Бкпетшдердщ а й т уы н ш а , Алтай-
д а елге жэб1р керсеткен М а н ш ы н н ь щ б1р терес^н мерт
кылыпты-мыс деген сез бар... Н е керек, а т ы - ж е н ш езгерт-
кен сол к ашкын ек1-уш ж ы л д а й К е р 1м ба йд ы н жы л к ыс ы н
барады. ©31 е т е сымбатты, керсе кез то ятын с у л у Ж1Г1Т
б о лс а керек. К,ыскасы, сол Ж1Г1Т у й р е ш с е келе, Кер1м-
б а йд ы н он ж а к т а ж е т ш отырран к ар ы н д а сы Г у л д а р ай ы м
су лумен а стыртын кещл кос ады р о й ... А р а д а а йл ар етед1.
Ал Г у л д а р а й ы м н ы н айттырып койг а н жер1 б о лс а да,
б о л а ш а к куйеу1н менс1нбей б у л г а к т а п ж у р ге н кез1 екен.
Ж ы л к ы ш ы Ж1Г1Т кызды кез кермес, к у л а к ест1мес тары
б!р ж а к к а экетпек болып, екеу1 у э д е б а й л а с а д ы. Егер
аман т у р с а у э д е сш о ры н д а уы д а мумк1н ед1. Б 1р а к ек1 ж а с
ол а р м а н д а ры на ж е те алмайды. К а ш к ы н н ы н сонына
тусуш1лер онын к айд а ж у р г е н ш 61Л1П к а л а д ы да, б\р кун»
а я к астынан к а р у л ы шер1ктер с а у ете т у с т , э л п б а й к у с т ы
у с т ап экетед1. А р т ы н д а п у ша й м ан куйге т у с 1п, Г у л д а
райым к а л а д ы ешреп... ©йткен1 кыз ауыр а як ты ед1.
К ыз д а ры ны н нендей х ал г е у ш ы р а г а н ы н уй-1Ш1 со нда б 1р-
а к б1лед1.
Гашырынан айрылып, м а с к а р а куйге тускен Г у л д а
райым сура да кетпек б ола ды, ж а р т а с т а н кул а п, не асылып
елмек болып та талпынады. Ы р а к кызды кунд1з-тун1
андып, сонын бэршен коррап к а л г а н — А ж а р ж е н г е а
ед1. Ол Г у л д а р а й ы м к а ш а н ж у п н е н арылып б о лг а н ш а ,
ауыл-уйд1н Т1ПТ1 арай ын-ту ыстын да кез1не кеп тус1рмей,
о на ша уйде ж ас ы р ып у с т айд ы . Б у л а р сол жы л ы к ы с т а
Б ар лык т а ры мал о тарын да , ел о ртас ын а н ша л га й, а у л а к т а
журген кез1 болатын. О н д а А ж а р д ы н да осы к у н п Су йе-
жан деген улды ем131п ж у р ге н ж а с кези Егер кайын сщ-
309
Л1С1 аман- есен босанып, кол аярын б ау ы ры на а лс а, А ж а р
нэрес теш ©з б а у ы р ы н а са лып, ез1м туып алд ым дес е де,
оран сен бейтшдей келденен, кез ж о к едь
Ку т ке нш де й- а к, Г у л д е р а й ы м кектемге ж а к ы н , ел Бар-
л ык т а н к а й т а р д а , а йы - к у ш ж е т ш босанып калды. К о р е е
кез тоятын, ш е к е а т о р с ы к т а й ул тапты. А ж а р б а л а н ы ц
К1НД1ПН ез1 к е с т , ж е р д е н к е т е р т а лг ан бет1 б а у ыр ы н а
с а л ып алды. А т ы н С у й е ж а н г а у й к а с т ы ры п, Д е м е ж а н кой
ды. Б а л а н ы к а л а й а сы ра й мы н д е й т ш емес, о мыра у ын а н
с у т с а у л а п ту рр а н ж а с эйел б1р ж а с т а н а сып к а л г а н С у й е -
ж а н д ы е м шекте н ш ы г а р д ы да, о нын орнына Д е м е ж а н д ы
ем 1зе б е р д 1... К е ш н о та р д а н мал кайтып, елге ел косыл-
ранда, « А ж а р е м ш е к сут1мен к е т е р т , Б а р л ы к к а б а р г а н д а
тары б 1р ул т а у ы п а лып т ы» , — д е с п ж ур т . М а н а й д а р ы ел
« ба у ы бе рш б ол с ын » айта к е л т , онын аяры улкен той-
ш ш д е х а н а г а у л а с ы п к е т ш едк
М е р ю т Ж1Г1Т1 сол к у ш х а б а р - о ш а р с ы з кеттк Ар т ы н ан
кеп к е ш ж п ей А л т а й мен Т а р б а г а т а й д ы ш а р пы г а н дур-
белен сорыс болып кетт1 де, оны тектейтш де е шюм б о лг ан
ж о к . Ал Г у л д е р а й ы м б а й р у с т ь щ толраг ы а щ ы л а у болып,
ту ыт кез!нде к а н с ы р а г а н ж а г д а й ы б а р ед1. О г а н г а ш ы к
Ж1Г1ТТ1Н к ай г ыс ы кос ылып, сулеленг ен а у р у г а шалдык-
ты да, сол бет1 о н а л а алмай, келес1 жы л ы ка йт ы с болды.
Сейт1п, ере к ше тардыры ба р к у н э а з сэби Кер1мбай
мен А ж а р д ы ц б а у ы р ы н д а к а л а берген. Екеу1 оны ез
б а л а л а р ы н а н кем керген жок. Т т т 1 ы к ы л а с т а р ы соран
кеб1рек ауып, к е з д е р ш щ к а р а т ы г ы н д а й мэпелеп е а р д к
1ст1н а к и к а т ы н а га йы н а р а с ы сезд1, эрине. Б1рак соны
бшген а д а м д а р д ы н ©31, Кер1мбай мен А ж а р д ы сыйлаган-
ды к т а н , бу л сырды с ыр т к а ш ыг а рмай , к е ю р е к тукп1р1нде
т а с бек1Т1п, тыг ып т а с т а г а н б о л а ты н . Ж ы л д а р ете келе
б е л п с 1з М е р ю т Ж1Г1Т1 де, Г у л д а р а й ы м да естен шыгып,
а лы ст а к а л г а н сол б1р т а р и х м ул де у мы т ы л а ба стаг а н- ды.
Енд1, М1не, кеп ж ы л д а н кешн су б ет ше к ал кы п ш ы к к ан
©кпедей сол кайг ылы о ки г а к а й т а ж а н г ы р ы п отыр. М а н а
Д е м е ж а н д ы т а з а Т е р т у ы л емес, Керей деп кемеггкенде,
Ы с к а к т ы н квкей1нде т у р г а н туЙ1ншек осы ед1...
М ын а энг1мен1 е с т 1генде н э з ж ж а н д ы Кудер1Н1н ет
ж у р е п елж1реп, Д е м е ж а н г а керемет ж а н ы ашып кеттк
К е з алдынан Мерк1тт1н ж у м б а к Ж 1 г т мен б а гы а шы л ма -
ган Г у л д а р а й ы м су л у, ею г а ш ы к т ы н а р а с ын ан туып к ал
ган ж а с нэресте кетпей койды. « Апыра й, ез1 б!р да ст а нг а
с у ра ны п турран о ки г а екен» деп ойлады Кудер1. Б у р ын
Д е м е ж а н бу ран ылри д а к у д а й б э р 1н бере са л га н , т е р т
к у б ы л а с ы т е н а д а м д а й кер1нуш1 ед1. С е й т с е ол ю е ш щ де
310
т а г д ыр д а н т а р ш ы л ы к керген жер1 кеп екен рой . Ж а р а т у ш ы
оран б а о к а н ь щ б э р ш киранда, Т е р т у ы л д ы к т ы не кып
к имады екен? Со л упин Д е м е ж а н кшалы ма? Т е р т у ы л д а н
туран юс1 у ш п а к к а ш ыг а т ын бо лс а, ж у р рой о с ында ит
те, к у с та сол а тты иемдешп... С о л а р д ы н к ай с ыс ы к ыр
асып, е л - ж у р т к а о л ж а са лып ж а т ы р ? Т е р т у ы л туын ке-
т е рет шде р — ж а н а р ы б а с б у з а р Ы с к а к пен б а р ы м т а ш ы
Б а й с ер к е ме? А д а м д а р б1р р у д ын г ана сойылын сорып ,
б!р р у ды н рана ЮС1С1 болып, е з д е рш неге с о нш а юцлрей-
тед1 екен? Юм де - юм Т е р т у ы л б о лу д а н бурын, алдымен
адам, а з а м а т б о лу ы керек кой.
Ж а с Ж 1пт, о с ы ла й ш а кеп ойланып, кеп т о лг а нды. О с ы
то лг ан ы с у с т ш д е е з ш щ ж у р е р жол, у с т а р б а гы ты н да
б ел п л е п а л г а н д а й болып ед1... А у ы л г а келсе, Д е м е ж а н н ы н
ойында ешт е н е жо к , е р т е н п к о н а к к у т у к ам ыме н ж т т -
терге к ы с к а - к ы с к а б у й р ы к берш, ез бетшше к ар б а л а с ы п
ж ур . Ку дер! ж а к с ы к е р е т ш а г а с ы н а 1ш теп шер- ше менш
акта рг ысы, с ыртта к у р ы л ы п ж а т к а н тор б а ры н е с к е р т ю а
келш б1р о кт а л ды да , б1рак соны к а л а й а й т у д ын ретш
таппай, бой та рт ы п калды.
К е р 1м б а й д ы н ж е т к ш е т ю з у г е к ар а п к а л г а н А йт о л кы н
бэйбтше де каз1р о с ында едк Сезтмтал а на бтр эредщте
б а л а с ы н ы н к ас ын а келш:
— К у д е ж а н , б у п н к а б а г ы н пэс кой? Б1р ж е р щ ауырып
жу р г е н ж о к па, б а л а м ? — деген-дк
Кудер1 б у л ккпге де шенпле коймады:
— Апа - ай, бу л дуние неткен тар ед1?! Ел дегешм!з —
ел емес, ж ан ып т у рра н т о з а к , е з етш ©31 жег ен ж ы р т к ы ш
ан мекеш екен гой!— дед! де, ары к а р а й ж у м г а н аузын
ашпады...
Е р т е щ н де К ер1 мба йдын ж е т к ш беретш куш, а н а д а
ж а н а з а г а ж и н а л г ан ж у р т т ы н бэр! бо лм а га ным е н , бтразы
к ай та к уй ы л а б а с т а г а н . Т у с к е к а р а й б у л а р кутпеген
к ы з ы к ж а г д а й болды. А й м а к о р т ал ыг ы Шэ у еш е к те н
б 1р 1н{н артынан б!р1 ею улкен топ келш т у с п . Кер1мбай
к ыс т ау ын ы н алды а я к а стына н юл ен б\р а р г ы м а к аттар
ж е пл г е н с у ж а н а , куймел1 ш а н а л а р г а толып кеткен. Б у л
а рдын алдьщрысы — Ш э ш ш е в бай, М у р а у ы т бай, Хас ен
аксакал, Ыбырай ба йб атш а, Ешен -Сешт дамолла б а с т а т
кан к а л а д а г ы т а т а р - е з б е к т щ б Ы к т ! а д а м д а р ы ед1. Б у л а р
жэне ж а й келмеген, Ш э у е ш е к т е п о ры с консулы Борне-
манньщ ж у м с а у ы м е н Д е м е ж а н г а арнайы кенлл а й т у у ш ш
келген к ершедк
Екшнп топ — Ш и х а л д а й б а с т а т к а н ж е р г ш к т ! М а н
шын т е ре л е р ь К а з а к с а л т ы н а ж у й р щ Ши - ам бы кыр е л ше
311
о с ыла рды эдеш ж у м с а й отырып, К е р 1мбайдын, б а т а
о кырын а деп, ез атынан атан туйе, т а й т у я к ж а м б ы б а с
т а т ка н б1р то ры з а к т ы к салыпты. Б у р ан к ос ым ша , аймак,
эм1рш1С1 с а й л а у ©ткенше Т е р т у ы л д ы н бар б и л т Д е м е
ж а н н ы н к олында б ол а ты н ы н айтып, ез колымен ф а м о т а -
х а т ж о л д а пт ы .
М ы н а н ы к ерг енд е а т к а м ш е р ел ж у а н д а р ы н ы н кез-
дер1 а т ы зд а й болып, журект ер1 кол бойы темен т у с т
к е г п. М у н ы н б эр ш Ш и - а м б ы ж а й д а н - ж а й 1степ отырран
ж о к, эрине. М ы н а д а й к ы с ы лт а я н ш а к т а Д е м е ж а н н ы н
б а к т а л а с т а р ы н а э деш к ь ф к е р с е т т , «аяз э лщД1 61л,
к у м ы р ы с к а ж ол ын ды 61л»,— дег ещи иш а р а л а п уктыр-
раны. ©згеш койшы, э ш е ш н д е Д е м е ж а н д ы атарр а ок
та ппа й ж у р е т ш кызыл кез Ш и х а л д а й д ь щ жет!п келуш
к е р м е й сщ бе?!. Ол куш кешке Т е р т у ы л ж у а н д а р ы н ы н
а р а с ын а Ж1К салып, э р к а й с ы сы н а « е н д т угардай сенсщ»
деп ж е к е - ж е к е у э д е берш, ж е п к ур т т а й жеп жу р г е н
белпл1 Ш и х а л д а й емес пе ед1. Ол ж э н е ж а л г ы з емес, ар-
тында а йд а ры т о к п а к т а й х а л д а й л а р д ы н т у т а с тобы бар.
Ы с к а к т ь щ к ол т ы г ы на дым б у р ю п , Д е м е ж а н г а карсы
шуйлеп с а лы п ж у р г е н де — сол х ал да йл а р. .. Б у л жар-
д а йд ы Ш и -а м б ы сезбей отыр дейс1н бе, жет1 к ырдь щ
астындарыны б о л ж а й т ы н кереген к у м а л а к ш ы д а й , ол да
б э рш алдын а ла екше бйпп отыр. О сы жол ы Ши х ал да й-
ды эдеЙ1 ш ак ы р ы п алып: « К е р 1мба й а улына мен1н орныма
сен б а р ас ы н » деп к у шт е п ж1берген де сол улкен у лы к т ы н
ез1 бола тын.
Оны б ыл а й к ой г а нд а , а т т а р ы б у к ш а й м а к к а мэл1м
к а л а б а й л а р ы н ы н мына к е л ю ш щ ез1 неге т у р а д ы? ! Э ркай-
сысы ж е к е - ж е к е т а р а з ы г а туссе, к а з а к т ы н т у т а с б1р руын
б а с ы п кетпей ме, ездер1 ж э не ж а й келмей, орыс консулы-
нын с э л е м 1н ж е т к 131п отырса.. . Ендеше, дэл к а з 1р Д е м е
ж а н д ы а ла тын ж а у ж о к екен. О г а н о к атып, кылыш
сермеген1нмен е ш т е н е да ры ма йды .
Т е р т у ы л з э н г 1л е р 1Н1н 1Ш1нде, тьлге шешен б о л м ас а да,
т а б а н ы н ь щ бур1 б а р а лымдысы Кек сег ен ед1. Со л 61'р эре-
Д1кте к у р д а с ы Т ын ыб а йд ы о н а ш а л а п :
— Б а й к а й с ы н ба, ю т щ бет1 к а л а й - к а л а й б урылг а-
нын? Б 13 Д 1Н энеукуннен 6ерг1 эрекет1М1з к у р т у л ы пк а
мещрег ен, ж а й д а л б а с а болып шыкты гой. « Ша ла ты н
б а л а н ы н 6ексес1 к ис ы к келед1» деп, у л ы к т ы н а уз ы калай
кисайранын енд1 а нг арра н ш ы ф с ы н ? — деген-д1.
— Иэ, несш а йтас ын , Кер1мбай б а л а сы н ын бары
асып тур екен,— дед1 Ты н ыба й к ыз г а н ы шы мен б 1рге
суЙ1Н1Ш1и де ж а с ы р м а й , — 0м1р1 ба сы с э ж д е г е тимеген
312
кесжспз Ш ихалдайды н, ез1 б а т а о к ы р г а к е л т о т ы р са , ар
жарын сез е т т к ер еп не?
— Т е б е с ш д е п токпары мыкты боп т у р р о й . «Токпары
мыкты бо лса, ки1з к а з ы к ж ер г е к1редЬ> дегенд1 е с т у щ бар
м а ? — деп к у л д 1 К е к сег ен .
Р а с ы н д а д а , бэр1 де сол ж у р т куткендей болып шыкты.
К ер1м байдьщ кы ркы берьлген сон., к ек ек айынын, о ртасы н -
д а Ш э у е ш е к т е Т е р т у ы л е л ш щ те т е н ш е с а й л а у ы еттк
Б ул кезде ж е л д щ к а й б а ры тта со гар ы н а н д а п к а л г а н ру
ба сы л а р ы Д ем еж анны н, м ац ай ы н а к а й т а д а н ушриле бас-
таган -ды . Б ул жолы ж ен к гп н колдан ш ыгып кеткен1н,
оны еш тец ем ен т у з е т у г е болмайты ны н ж а к с ы ту сш ге н
зэн ,п-елубасы лар эз1рше сыр алд ы р м ай, у ю р д а й л ы к к а
б1рден-б1р к ан д и д а т — Д е м е ж а н г а а м а л сы з д а у ы с б е р д 1.
Б 1р а к а й м а к эм1рппс1 Ш и -а м б ы олардын, ж эш !кк е
са л га н ш ар лары н с а н а г а н да ж ок. Д а у ы с б е р у рес1М1 е т
кен со н м ш беге кетер1лд1 де, буг1ннен б а ста п Тертуы лды н,
ж а ц а ук1рдайы Д е м е ж а н деп ж а р и я л а д ы . ДуЙ1м елд1н
кез1нше оны н басы на ез колымен М а н ш ы н ек1мет1Н1н
У а н 1 д э р е ж е л е с шен1н б1лд1рет1Н, кек т а с т ы д у л ы г з с ы н
ЭКеП КИ Г13Д 1.
А л а й д а ел ж у а н д а р ы н ы н 1Ш1нде к а т - к а б а т к аты п ж а т
кан музды бул да ергге а л г а н жок. О л а р б э р 1б 1р ез ук1р-
д а йл ары н ы н т а з а Т е р т у ы л болм ай, бойы н да Керейд1н
каны а р а л а сы п ж а т к а н ы н кеш1ре а л м а г а н куЙ1 та р а д ы .
Н агы з а й ы к п ас ж а у л ы к , а й к а с а р кезен а л д а т у р едь
УАКЫТ КЕРУЕН1
I
Ж ы л д а р ж ы л ж ы п етш ж а т т ы . А ры н дап ш ап ка н атты
д а , кездеп а т к а н ок,ты д а , тшт1 а р к ы р а п а к к а н а с а у езенд1
д е а у ы з д ы к т а п т о к т а т у р а болар. Б 1р а к б о л а ш а к к а к а р а й
у д е р е ж ол т а р т к а н у а к ы т к еруенш кцирту еш ю м н щ колы-
нан келмес. Ай арты нан ай, кун а р ты н а н кун етш , жыл-
дардын, ж ы л ж ы р а н ы е з алды н а, э нш еш нд е та у с ы л м а с -
та й , б1тпестей к ер ш етш т у т а с расы рды н да ететш , ауы са-
тын кез1 б о л а д ы екен. Б 1реу л ер ге алтын расыр, енд1 биреу-
лерге с а л к ы н расыр боп к елсе де, ж а л п ы та р и х к еш ш тары
б!р бел асы ры п т а с т а р а н он т о р ы з ы н ш ы расыр д а а як та-
л ур а ж а к ы н едк А л д а сыры, сыны белек, а д а м з а т к а к а н
дай сый т а р т а р ы б е л г 1С13, умгг пен арм ан ра жукт1, ж а н а
ж и ы рм а сы н ш ы расыр е а к кары п т у р .
О сы е ю р а сы р д ы н ел1арасы н да, я р н и Р а й с а н ы н ту-
ранына 1900 ж ы л , ен с о н р ы Ц ин императоры Г у а н с ю и д щ
т а к к а оты рраны на 25 ж ы л т о л у к а р с а н ы н д а , Ш э у е ш е к
ш аЬ ары б!р улкен тойра да й ы н д а л ы п ж атты . Т ой и е а —
ж а й элдеб1реу емес, Т а р б а г а т а й ж э н е А л т а й айм ак тар ы -
нын эм1рш1С1 Ш и -а м б ы н ы н 031. Биыл оны манызы жары-
нан б1р-б1р1нен кем тусп ей тш ею б1рдей мереке кутш
ту рра н . О н ы н б!р1 — э м 1р ш ш щ ж а с ы биыл ж етш ск е
т о л с а , е ю н ц п а — са л ы н у ы ширек расырра созылран кала-
дары ж а ц а б е ю ш с — ж а м б ы л д ы н к ур ы л ы сы осы кектем де
а я к т а л ы п едк Б ул б е ю ш с т щ мемлекет корраны сы на
к а н ш а л ы к к ы зм ет ететш ш юм бьл ан , эйтеу1р осы нау
шеткер1 а й м а к т а «мы нау бэлен расы рда салынран» дей-
тш дей, б1р белг1 боп кал а ты н ы анык.
Б ы л а й ш а е ш ю м г е Т1С ж ар ы п , а йта бермесе де, Ши-
ам бы ны н д а к е ю р е г ш ж ар р ан у лкен -улкен арманы болуш ы
314
ед1. С о ц р ы ж ы л д а р ы ж у р е п н аш а р л а п , эр турл1 а у р у ай-
н алды ры п кеткенд1ктен, ол е з ш щ ден саулы ры н катты
уа й ы м д а п , « т ы м к у р с а ж а н а расырра ж е т т ж ы ры лсам -а у»
дегенд1 коп ойлайты н. С о н а н кешн ж а т с а - т у р с а ойынан
ш ы кпай, унем1 алан, етш келген б 1р нэрсе — ез1 б а стар ан
к а м а л кур ы л ы сы н ж ол о р т а д а к ал д ы р м а й , к а л а й д а аяк-
т а п ш ы г у ед1. Е н д 1, мше, сол ею тьлеп де орындалды.
С о н д ы к т а н ©з в м 1р1ш н к оры ты н ды сы ретш де, осы мере-
кел ер д щ ба сы н косып, б!р улкен той етю зуд1 уйрарран.
Б 1р а к е з ш щ м уш ел ж асы н о н ш а д а б ы р а л а м а й , к ещ л ш д е
б у п п калды д а , тойды н еп зш ен ж а н а ж а м б ы л д ы н бггуше
а р н а м а к болды.
Кепт1 керген кене кез Ш и-ам бы, каз1р ойлап оты р са,
б 1р ю с щ е й - а к б а к ы т т ы е м 1р сурген екен. У а к ы т к а л а й
тез етед1?! Ол Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а а л га ш кы зм етк е кел-
генде, к ы р ы к ты н к ы р к а с ы н а ж а н а ш н ш , к ы лш ы лдап
ту р р а н Ж1Г1Т ед1. Ол кезде (тшт1 берт1нге дей1н) а с т а н а д а
ж у р г е н д е р у ш ш , Ш ы р ы с Т у р ю с т а н деген бейне б1р ж е р д 1н
туб1, б а р с а келмес к у б ы ж ы к т а й кер1нет1н. С о н д ы к та н
б у л ел к еге к еб ш ш е с а р а й д а г ы сановн иктерге у н а м а й
к а л г а н , не б о л м а с а э л д е к а л а й ж а з а шеккен, ж а з ы к т ы
а д а м д а р д ы Ж1берет1н-Д1. О л ж ы л д ар ы им ператор Сянь-
ф ан е л т , ж а с м у р а г е р Т у н ж и т а к к а о ты рган , ал ж е с 1р
п а тш ай ы м Ц ы си м у р а г е р д щ б а с уэз1р1-регентша болып
т а га й ы н д а л г а н кез. Ш и -а м б ы с а р а й д а г ы с ы р тк ы 1стер
п а л а т а с ы н д а , у лы князь Г унн ы н (император С я н ь ф а н н ы н
а га сы ) к а р а м а р ы н д а кы зм ет 1степ ж у р ш ж а т к а н . Б1р
кун1 б у л д а к ы л д а н тайып калды. Улы князь Гунге б1реу-
лер м уны н сыртынан ж а м а н д а п , ж а н а э к 1м ш 1Л1кке нара-
зы а д а м д а р д ы н б1р» деп керсет1пт1. С о д а н улы князь
б у г а н к а н д а й ж а з а берсем екен деп сэл ойланыпты да,
кеп басы н к а т ы р м а й -а к , Ш ы гы с Т у р ю с т а н г а кы зм етке
б а р а т ы н д а р д ы н т 131М1не к о с а салыпты.
С о л ж ы лы бул ел кеде элд енеш е жыл га со зы л ган
у й гы р -ду н ген д у р б е л е щ б асы лы п, кетер1Л1с т у с ы н д а бас
с а у г а л а п каш ы п кеткен М а н ш ы н эк1мдер1 енд1-енд1 к а й т а
д а н оралы п ж а т к а н -д ы . С о л ар м ен 1лесш, Ш и-ам бы д а
Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а келдк О н д а д а муны Ур1мжще, не
К у л ж а д а к ал д ы р м а й , кешпенд1лер мекен еткен киян тук-
п 1р Т а р б а г а т а й г а Ж1берд!-ау!.. Ш и-ам б ы н ы н ш ош ы ган ы
сонш а, «эй, к у р ы г а н жер1м о сы -а к ш ы гар» деп ойлап
ед1. К,ашан бул бш пк б а с ы н а отырып, бойы уйренгенш е,
осы ндагы ж а б а й ы л а р кай кун1 ет1мд1 Т1рщей кесюлеп,
1ст1кке ш анш ы п п1С1р1п ж ер екен деп з э р е а ушып, к утш
ж ур ген! ес1нде... С ей тс е, м ун д а гы ж у р т мунын етш е з эр у
316
болып, аш ж у р г е н а д а м д а р емес екен, а л д ы н д а гы малый
айдай алм ай ж у р г е н , д у н и е д е п ен бай, э р 1 кой аузы нан
швп а л м а с, ен а н к а у , ж у а с х а л ы к боп шы кты . К а й т а , ке-
р 1С1нше, ж а н а э м 1р ш ш щ к а Ь а р ы н а 1л 1г1п кетпеш к деп, олар
б у д а н к о р к ы п ж у р ш т к Каз1р о й л а с а со ны н бэр1 керген
т у е си як ты . Б ул к а з а к о р т а с ы н а келш, ж а р ы м п атш а
атанып, ел билеп т у р г а н ы н а д а , мше, отыз ж ы л г а ж у ы к
уаКЫ Т 6Т1ПТ1.
Б эл ю м , кек т э ш р ю ш щ б у г а н берген абы ройы ш ы гар,
содан бер1 бул ел к ед е б1рде б1р к а к т ы г ы с , не елен етер
ереуш болмапты . Кой у с т ш е б о з т о р г а й ж у м ы р т к а л а г а н ,
м ам ы р ж ай бейбгг ж ы л д а р е т ш т к ..А л осы у а к ы т 1шшде
1ШК1 ел к елерде, с а р а й м ан ы нда к а л г а н М а н ш ы н улы к-
тары ны н керген кунш итке б ереш . О л а р содан бер1 е з а р а
к ы р к ы ск а н бил1к т а л а с ы н а н , к ан т е п е со гы стан , шет
мемлекеттерден м а с к а р а болы п ж е щ л у д е н , со ны н айыпкер
кш элю ш 1здеп, б1рш-б1р1 а тт ы р ы п -ш а п т ы р у д а н кез аш кан
ж ок . А й д а р ы н а н ж ел ескен неб1р к е к ж а л т е р е л е р д щ
ба сы ж а н г ы р ы к т а к ал ды ... Ш и -а м б ы к а з 1р сол алма-
гайып, а л а са п ы р а н дуниеден ез1Н дер кезш де алып кетш,
о сы н ау тыныш тукп1рден б1р-ак ш ы га р г а н та гд ы р ы н а
дэн риза болып, к ун ш е неше м эрте т э у б е келт1ред1.
Каз1р а с т а н а д а г ы с а р а й м ан ы нда д а К1С1 к ы зы гаты н
еш тен е к а л г а н ж о к . Ж е с 1р п а тш ай ы м Ц ы си б и л 1к ж у р -
пзген с о н р ы о ты з ж ы л д ы н 1Ш1нде М а н ш ы н ек1мет1Н1н
бед ел 1 к у р т к у л д ы р а п к е тт1 гой. У а к ы т еткен сайын Цин
сарайы шет ел к ап и тал ы н ы н а л д ы н д а Т1зе б у г у д е н кез
ашпай, мемлекет Т1зпнш у с т а у д а н д а к ал ы п б а р а ж а т ы р .
Э а р е с е 1894-1895 ж ы л д а р д а г ы к ы т а й -ж а п о н со гы сы н д а
М а н ш ы н э ск е р ш щ т а с - т а л к а н болып жен1лу1 зиялы к ау ы м
а р ас ы н д а кушт1 н а р а з ы л ы к таек ы н ы н т у д ы р г а н . Кез1
а ш ы к о к ы г а н д а р м он ар хи я л ы к ек1меттен м ул де куд ер
уз1п, реф орм а уран ы н к етер е б а с т а д ы . С о н г ы ж ы л д а р ы
окы мы сты философ К ан Ю вэй б а с т а г а н р е ф о р м а ш ы л а р
к о з гал ы сы н ь щ тез етек алуы д а осы дан болаты н... Б 1р а к
бул р е ф о р м а ш ы л а р 1СТ1 тем еннен б а с т а у г а хал ы к ты
оятып а л у д а н к ор ы к ты д а ез и дея лары н и м п ер а то р д ы н
к ем епм ен ж у з е г е а с ы р м а к ш ы болды. О л а р кы тай у ш ш
б1рден-б!р д у р ы с ж ол деп к он сти ту ц и я л ы к м онархияны
тандады . Кан Ю вэйд1н ураны к ы з ы к ед1. Ол: «Маньч-
ж ур л а р мен кы тай у л ты н ьщ б1рл1п, м он арх пен х ал ы к -
ты ц 61рлIг!» деп ж а р са л ды . А л онын идеясы ны н туп-
т е р к Ы осы дан ж иы рм а бес г а с ы р буры н еткен К онф уций
ш м ш д е ж а т ы р едк
Ал К онф уций Ш1М1Н у с т а н у ш ы л а р К ы т а й д ы ц алты н
317
т ш болды. О р ы с с а у д а с ы — м ы н а у, ж ы л етк ен сайы н
Ш ы н ж а н д ы керш б а р а ж а т к а н ... М ш е , осы ны н бэр1 ез
ел ш щ патриотымын деп ж у р г е н М а н ь ч ж у р у л ы г ы н а эсер
етпеу1 м ум кш ем ес-тй О с ы н д а й к е й б 1р р е ф о р м а л ы к езгер-
1стер ен п з б е ш н ш е , Цин д и н а с ти я сы н ы н ©М1р1 у з а к к а
барм айты ны н Ш и -а м б ы д а й с у н г ы л а с а я с а т ш ы ш а л г а й д а
ж а т ы п - а к ж а к с ы сезш ген .
Б 1рак, е к ш ш к е орай, ж а р к етш ж а к с ы б а с т а л р а н
бул ж ан а л ы к та у з а к к а барм ады рой. К ы тай тарихы нда
« реф о рм ан ы н ж у з к уш » деп а т а л а т ы н бхр к ы с к а кезен
болды д а , к а л а б ердк О н ь щ м э ш а бы лай болып едк
Р е ф о р м а т ы К а н Ю вэй и м п ера то р Г у а н с ю й м е н а р а-
л а с а ж у р ш , ж а ц а и дея ла рды к е д е р п а з ж у з е г е а с ы р у
уш ш , алдымен ж е а р патш айы м Цысид1 бил1ктен тай-
д ы р у керек екенш т а л а й рет д э л ел д еп айтып ж ур ге н .
©зше Т1зпн бермей, эл! де кы сы м ж а с а г ы с ы келетш на-
рашы а п а сы н а н ретш та у ы п к у т ы л у и м п ера то рды н ез
ойында д а б о л с а керек. Т е к соны н а м а л ы н т а п п а й журет^н.
Ал К а н Ю вэй ж е а р п а тш ай ы м н ы н ж а з д ы к с а р а й И х э ю а н ь
мен ез1Н1н б о л а ш а к мавзолеЙ1н ту рры зура к а н ш а к а р ж ы
ж ум са р а н ы н есептеп экелген де, Г у а н с ю й д 1н т е б е ш аш ы
Т1К турды . О сы д а н кей1н -а к им ператор Г у а н с ю й жес1р
п а тш ай ы м н а н к а т т ы т у щ л ш , оны с а р а й д а н кет1руге, не
б о л м а с а «мырза к а м а к к а » а л у г а м ы к та п бел б а й л а -
ран-ды.
А л а й д а жес1р п а тш ай ы м д а онай ж а у ем ес едк О ны
ет1 мен с у й е п н е деш н м он ар хист, к а р т са н о в н и к Л и Хунч-
ж а н мен армиянын, б а с к о л б а с ш ы с ы , эр1 ез1Н1н е ж е л п
аш ы н асы генерал Ж у н Л у к ол дайды . Б у л а р д ы н екеу1 д е
ел 1Ш1нде ете беделд1, к о л д а р ы н д а к у ш т у р р а н а д а м д а р .
Л и Х у н ч ж а н — са р а й д а р ы с ы р т к ы ютер п а л а т а с ы мен
а с т а н а л ы к Ч ж и л и ел к есш к о с а б а с к а р ы п оты рран нарыз
к е к ж а л д ь щ ©31. Б у л — д и п л о м а т и я л ы к ж ум ы сп е н дуние-
Н1Н т е р т бу р ы ш ы н т а л а й ш ар л а ра н , 1894 ж ы лы Еюнш1
Н иколай т а к к а о ты р ран да, П е т е р б у р г к а бары п, А к пат-
ш а г а к у т т ы к т а у ф а м о т а та п сы р а ты н Л и Х у н ч ж а н р о й
баягы . С о н д а К ы с т ы к са р а й д а р ы к а б ы л д а у д а б у к ш
к ау ы м о ры н дары н ан туры п, « П а т ш а н ы к у д а й с а к т а й гер!»
деген е л е н Д 1 хормен а й т к а н д а , б ы л к етпей орны н да о т ы
рып к алаты н кызыл кез к ы р сы к т ы н тап ез1... Ал Ж у н Л у
б о л са б у к 1л армияны уы сы нда у ст а п отыр. Жес1'р пат-
шайымды т а к т а н т а й д ы р у у ш ш , алдым ен осы Ж у н Л у -
дын кез1*н к у р т у керек едк Ол уш1н и м п ера то р а р м и я д а г ы
тары 61р декейд! е з ж а г ы н а т а р т у ы к а ж е т .
А р м и я д а г ы 61Л1КТ1 г е н е р а л д а р д ы н а р а с ы н д а реформ а-
319
расыры еткен т а р и х т а к а л д ы деп бш едк А д а м д а р д ы н
м о р а л ь д ы к ж ар ы н а н ен у с т а м д ы кез1, х а л ы к ты н турмы сы
мен а д а м г е р ш ш к акы л-ойы б1р-б1р1не са й м а -са й келетш
ен кемел ш ары кене з а м а н д а ж а т ы р деген угы м бер тш ге
дейш у с т е м д ж е т п . С о н д ы к т а н да б у ю л кытай улты жыл-
д а р бойы ж а л т а к т а п а р т ы н а к а р а у м е н келе ж а т ы р р о й ...
К а н Ю в э й д щ де б у л урд1ст1 а тта п е т у г е м ум к ш д1п ж о к .
Б 1р а к ол К о н ф у ц и й Ы м ш к у р м е т т у т а отырып, оны ж а-
н а ш а т у сш д 1р у ге , оны н п р о г р е с л ж о к к а ш ы га рм ай ты н
т у с т а р ы н ез с а я с а т ы н а п а й д а л а н у р а тырысты. Е в р о п а
е л д е р ш щ у л п с ш м ы с а л г а а л а отырып, К ы т а й д а г ы оку-
а г а р т у ж у й е с ш ез ге р т у г е , к аты п к а л г а н « Б а г у стшпн»
к уш ш ен к а л д ы р у г а , ел 1шшде е н е р к э с т т ! ер к ен дету ге
ш акы рды .
Б у л и д ея л а р , эрине ж а с ы ж и ы р м а ж е т 1ге енд» толып,
ел Т13ПНШ енд1-енд1 к о л г а ала б а с т а г а н император Гуан-
сю й ге д е эсер етпей к о й г а н ж ок . Ол ж а п о н д а р д а н жещл-
ген м а с к а р а бгпм нен кешн, ел 1шшде ерш и ту ск ен нара-
зы лы кты к а л а й д а б1рдецемен б а с у ы керек ед1. 0 з устем-
Д 1 п н с а к т а п к а л у д ы ц б 1р д ен -б 1р ж ол ы реф о р м аш ы л ар м ен
о д а к к у р у екенш ол д а сез ш е б а с т а г а н . И м п ер а то р рефор-
м аш ы К а н Ю вэйм ен д о ста сы п , ж е с 1р п атш ай ы м Ц ы сиге
б1лд1рмей, екеу1 ж а с ы р ы н кездес1п журд1.
А к ы р ы им ператор Г у а н с ю й о сы д ан е ю -у ш жыл б у
рын, я р н и 1898 ж ы л д ы ц ж а з ы н д а реформ аны к аб ы л д а й -
тынын ж а р и я л а п , ед ел -ж едел б1рнеше дурк1н ж а н а указ-
д а р ш ы га рды . Б у л а р д ы н ш ш д е : а г а р т у жуйес1н езгерту,
Б а г у сти л 1н к у ш ш е н к а л д ы р у , эскерд1 шет ел улг1С1мен
к а р у л а н д ы р у , енд1р1ске кен ж ол а ш у , шетел ю та п та р ы н
кы тай т1Л1не а у д а р т у , ж а с к ы з д а р д ы ц аярын т а н у г а тыйым
са л у... тары б а с к а толы п ж а т к а н мэселелер бар-турын.
Б у л ж а н а л ы к т а р б у к а р а х а л ы к т а н ж ап п а й к о л д а у тауы п,
ел 1Ш1нде аз д а б о л с а с е р п ш с турызран.
031 Ц ин са р а й ы н ы н сойыл сорар суйеш ш !, т а з а кан ды
М а н ь ч ж у р б о л а т у р а , б!р киы рда ж а т к а н Ш и-ам бы
д а р еф о р м ан ы ц эр к ад ам ы н б а к ы л а п , кейб1р езгер1‘стер-
Д1Н к а ж е т т Ы п н е б у л д а ден коя б а с т а п едк О ны н м ундай
к е з к а р а с т ы ж а к т а у ы н а кундел1кт1 ем1рд1Н ©31, эс1ресе
д а м ы г а н , енерл1 ел Р осси ям ен керш1 отыруы и п эсер1н
т и п з г ен . Каз1р б у л б а с к а р р а н Т а р б а г а т а й е н 1р 1не циви-
л и за ц и ян ь щ к еп-кеп ж а ц а л ы к т а р ы шырыстан емес, ба-
ты стан, о р ы ста р д а н кел!п ж а т ы р . О р ы с т а р осы дан уш -
те р т ж ы л буры н Ш э у еш ек к е те л е г р а ф экелш орнатты.
Б ур ы н а й л а р бойы х а б а р ю ш а р а л а алмайтын ез а с т а н а -
сымен Ш и -а м б ы к а з 1р Р о с с и я аркылы к унбе-кун тш десе-
318
тш болды. О р ы с с а у д а с ы — м ы н ау, ж ы л етк ен сайын
Ш ы н ж а н д ы керш б а р а ж а т к а н ... М ш е , осы ны н б э р 1 ез
ел ш щ патриоты мы н деп ж у р г е н М а н ь ч ж у р у л ы г ы н а э сер
етпеу1 м ум кш ем ес-тк О с ы н д а й к е й б 1р р е ф о р м а л ы к езгер-
1стер ен п з б е ш н ш е , Цин д и н а с ти я сы н ы н ем1р! у з а к к а
барм айты ны н Ш и -а м б ы д а й су н р ы л а с а я с а т ш ы ш а л г а й д а
ж а т ы п - а к ж а к с ы сезш ген .
Б 1рак, е ю ш ш к е орай, ж а р к етш ж а к с ы б а с т а л г а н
б у л ж а н а л ы к та у з а к к а б а р м а д ы гой. К ы т а й т а р и х ы н д а
« реф о рм а н ьщ ж у з к уш » деп а т а л а т ы н б1р к ы с к а кезец
болды д а , к а л а бердк О н ь щ м э ш с 1 бы лай болы п едк
Р е ф о р м а ш ы К а н Ю вэй и м п ер а то р Г у а н сю й м е н а р а-
л а с а ж у р т , ж а н а идея л а р д ы к е д е р п а з ж у з е г е а с ы р у
уннн, алдымен ж е а р патш айы м Цысид1 бш иктен тай-
д ы р у керек екенш т а л а й рет дэ л ел деп айтып ж ур ге н .
©зше Т1зпн бермей, э л 1 де кысым ж а с а г ы с ы келетш на-
рашы а п а сы н а н ретш та у ы п к у т ы л у и м п ера то рды н ез
ойында д а б о л с а керек. Т е к соны н а м а л ы н т а п п а й ж у р е т ш .
Ал К а н Ю вэй ж е а р п а тш ай ы м н ь щ ж а з д ы к с а р а й И х э ю а н ь
мен ез1Н1н б о л а ш а к м авзолей ш т у р г ы з у г а к а н ш а к а р ж ы
ж ум са р а н ы н есептеп экелген де, Гуан сю й д1н т е б е ш аш ы
Т1К турды . О сы д а н кей1н -а к им ператор Г у а н с ю й ж е с 1р
п а тш ай ы м н а н к а т т ы т у щ л ш , оны с а р а й д а н кет1руге, не
б о л м а с а «мырза к а м а к к а » а л у г а м ы к та п бел б а й л а -
ган-ды.
А л а й д а жес1р п а тш ай ы м д а онай ж а у ем ес едк О ны
ет! мен с у й е п н е д ей ш м он ар хист, к а р т са н о в н и к Л и Х унч-
ж а н мен арм и я н ьщ б а с к о л б а с ш ы с ы , эр! ез1н1н е ж е л п
аш ы н асы генерал Ж у н Л у к ол дайды . Б у л а р д ы н екеу1 д е
ел 1ш1нде ете беделд1, к о л д а р ы н д а к у ш т у р г а н а д а м д а р .
Л и Х у н ч ж а н — с а р а й д а г ы сы р т к ы 1стер п а л а т а с ы мен
а с т а н а л ы к Ч ж и л и ел к есш к о с а б а с к а р ы п о ты р га н н агы з
к е к ж а л д ь щ ез1. Б у л — дипломатиялы к. ж ум ы сп е н дуние-
Н1н т е р т бу р ы ш ы н т а л а й ш а р л а г а н , 1894 ж ы л ы Екшш!
Н иколай т а к к а оты р ран да, П е т е р б у р г к а бары п, А к пат-
ш ара к у т т ы к т а у ф а м о т а та п сы р а ты н Л и Х у н ч ж а н гой
баягы . С о н д а К ы с т ы к с а р а й д а г ы к а б ы л д а у д а б у к ш
к ауы м о ры н дары н ан ту р ы п , « П а т ш а н ы к у д а й с а к т а й гер!»
деген еленД1 хормен а й т к а н д а , б ы л к етпей о рны нда о т ы
рып кал аты н кь1зыл кез к ы р сы к т ь щ тап ез1... Ал Ж у н Л у
бо лса б у ю л армияны уы сы нда у ста п отыр. Ж е а р пат-
шайымды т а к т а н т а й д ы р у у ш 1н, алдымен осы Ж у н Л у -
ды н кез1'н к у р т у керек едк Ол уш1н и м п ер а то р а р м и я д а г ы
тагы 61 р декейд! ез ж а г ы н а т а р т у ы к а ж е т .
А р м и я д а г ы 61Л1КТ1 ге н е р а л д а р д ь щ а р а с ы н д а реф орм а-
319
ны ж а к т а й т ы н юм б а р д еген де, император Г у а н с ю й д щ
н азары ен, алдымен Ю а н ь Ш и кай ра тустй Б ул — кептен
армия к а т а р ы н д а келе ж а т к а н , ез1 кы тай улты н ан
ш ы к к а н с а н а у л ы эскер б а с ы л а р д ы н б1р1 болаты н. Алраш
рет К о р ея д а р ы к е т е р ш с т 1 ж а н ы ш т а у д а кезге ту с ш , б 1раз
ж ы л сол е л к е н щ б и л е у ь ш а б о л г а н . Кеш н к ы та й -ж а п о н
со г ы с ы н д а ж е ц ш с к е у ш ы р а п , К о р ея ж а п о н д а р р а к а р а п
кетт! де, ел к е басты ры а с т а н а г а абы р ойсы з оралган-ды .
Б 1р а к ол е з ш щ к а м к о р ш ы с ы Л и Х у н ч ж а н н ы н к ем епм ен
к а й т а д а н с а н а т к а ш н ш , осы ны н алд ы н да ган а ж а н а д а н
ж а с а к т а л г а н те р т арм и я н ы н б1рше к ол ба сы болып та-
г а й ы н д а л г а н . 0 з ш ш е , ол д а ел 1шшде е н е р к э с ш т щ ул-
гаю ы н ж а к т а п , тем1р ж о л с а л у г а , кем1р кендерш а ш у г а
к а п и т а л - к а р ж ы косып ж у р е т ш . Ен басты сы , Ю а н ь Ши-
к ай д ы н т е п м а н ь ч ж у р емес, к ы тай едь О сы н ы н бэрш
есепке а л г а н д а , реф орм ан ы б1реу ж а к т а с а , сол Ю а н ь
Ш и к а й ж а к т а й т ы н ш ы гар деген б1р уст1рт ой белен
а л га н .
Ак ы ры , 1898 ж ы лы 14 с е н т я б р ь д е Тяньцзиннен ар-
найы ш а к ы р т ы л г а н Ю а н ь Ш и кай император Г у а н с ю й д щ
к а б ы л д а у ы н д а болады . Ж ес1р п атш ай ы м н ан ж асы р ы н ет
кен осы б1р о н а ш а к езд есу д е реф о рм ан ы н н е п з п м ак са ты
д а , а л д а г ы с а р а й т е н к е р 1С1Н1н купия ж о с п а р ы д а ж ан-
ж а к т ы т а л к ы г а тусед1. М у н д а Ю а н ь Ш и к а й г а ж ук тел -
ген М1ндет — Т ян ьц зи н ге к ай ты п барысымен, б а с кол б ас-
шы Ж у н Л у д ы н кез1н ж ою , сонан сон кеп эскермен тез
П екин ге оралы п, ж е а р п атш ай ы м Цысид1 т у т к ы н д а у
болаты н. Е гер осы та п сы р м ан ы м у л т ж а з о ры н даса, И м п е
р а тор Г у а н с ю й оны а с т а н а л ы к Чжили елкес1не б а с т ы к
ету ге у э д е б ерш , со н ы н б е л п а ретш де алтын к у н д а к т ы
кылыш т а р т у еткен... Т ш м ай да, экк1 генерал импера-
т о р д ы н а л д ы н д а к у р д а й ж о р г а л а п , ертеннен б а с т а п юке
к1р1сет1н1н айтып, а н т-су ш ш аттан ы п ед1.
Б 1р а к ол бы лай ш ы га б е р е -а к , И м п ера то р Гуансю йд!
саты п кетт!. С о л бет1нде а сы гы с Тян ьц зин ге жетт1 де,
а р а д а г ы э ц п м е ш Б а с к о л б а с ш ы Ж у н Л у г е х аб а р л а д ы .
Генерал Ж у н Л у с а с к а н ы н а н сол к уш кеш те поезга
отырып, ер тец ш де Пекинге келд! де, астыртын дайы нда-
лып ж а т к а н с а р а й тецкер1С1Н1ц ж а й - ж а п с а р ы н Ц ы сиге
мэл1мдед1... О д ан ары не болаты ны белг1л1: мына х а б а р
ды ест1генде, алп ы с уштег1 жес1р п а тш ай ы м к аЬ ары на
М1Н1П, а р ы стан н ы ц к ан ш ы гы н д ай шабынды. Ол дереу ез1-
Н1Ц ж ек е гва р д и я сы н а б у й р ы к берд1 де, 2 1 -сентябрь куш
И м п ера то р Гуансю йд1 кол га алды. И м п ер а то р д ы ц бар
колынан келген! — е з ш щ досы К а н Ювэйд! Пекиннен
320
каш ы ры п у л п р г е н . С е й т ш р еф о р м ан ы н б у ю л ж оспары
1ске аспай, ж е р г е п н д е к ур ы п кетт1.
С о л куннен б а ста п с а р а й д а г ы е ю м е т б и л т к а й т а
дан Ц ы си д щ колы на к еш ш ед1. Каз1р им ператор Гу а н сю й
П еки н деп Н а н ь х а й к е л ш щ о р та с ы н д а , ш агы н а р а л д а
мырза к а м а к т а отыр. Т е к император деген аты гана
с а к т а л г а н . С а л т а н а т т ы к а б ы л д а у кездерш де, не ж о г а р г ы
император совет1 ш а к ы р ы л г а н д а , с а р а й г а келш, жес1р
п атш ай ы м н ы н к а с ы н д а к у р сулдер1 к а л к а й ы п о ты р ады
да, б а с к а у а к ы т т а э л п а р а л д а г ы И н ьта й деген ж уп ы ны
са р а й д а к а т а н к уз ет а сты н д а бо ла ды . Ж е а р п атш ай ы м
оны елт1рш т е т а с т а р ед1. Б 1р а к амал не, м ан ьч ж у р -к ы та й
са л ты н д а э й ел дщ им ператор б о л у г а к а к ы сы ж ок ...
О сы н ь щ бэрш о й л а г а н д а , Ш и -а м б ы н ы н м ун дагы ез
ж а г д а й ы н а ш у ю р л ж етпеск е э д д 1 а ж о к ед1. К а л а й д е
генмен 'дэл каз1р м ун ы н хал1 император Г у а н с ю й д щ
ж а г д а й ы н а н гер1 э л д е к а й д а ж а к с ы гой. М у н д а б ш пкке
тал асып, а т ы сы п -ш а б ы сы п ж а т к а н ешк1м ж о к . Б у ю л
Ш ы гы с Т у р ю с т а н г а уюм1 ж у р ш т у р г а н 1л едеп Ж а н ж у н -
нан кеш н п , К у л ж а , К а ш к а р , Ш э у е ш е к т е бил1к к у р г а н
у ш эм1рппнщ 61 р 1 — осы Ш и -а м б ы . Т ек ж а т с а - т у р с а кек
т э щ р к ш е н ж а л б а р ы н ы п т 1л е й т ш 1, енд1Г1 к а л г а н а з е м 1рш
о сы н а у ш а л г а й тукп1рде п э л е -ж а л а с ы з , ты ны ш ты кпен
е т ю з с е болганы .
Ш и -а м бы 1шю ж а к т а г ы кейб1р д о ст а р ы н а н х а т алып
ту рад ы . С о л а р д ь щ а й туы н а К а р а г а н д а , П е к и н д е п са р а й
манын ж а г а л а г а н , немесе о р т а л ы к е л к ел ер д е б а сш ы
кызмет а т к а р ы п ж у р г е н м ан ч ж у р э ю м д е р ш щ ж а г д а й ы
каз1р де юс1 к ы з ы г а р л ы к б о л м а с а керек. У ю м д а р тере-
лерд1н б1рталайы кез1нде р еф о р м а ш ы л а р д ы ж а к т а г а н ы
УШ1н к у д а л а у г а у ш ы р а п ты . А м а н к а л г а н д а р ы н ы н ез1
ай сайы н кубы лы п т у р г а н с а я с и н а у к а н д а р д ы н кайсы сы -
на 1Л1пп кетем1з деп, кы л у с т ш д е кы лпылдап ж урген
кер1'нед1.
Р е ф о р м а ш ы л а р д ь щ э л е п н е н енд1 к у т ы л д ы к па деп
ж ур ге н д е, император с а р а й ы т а г ы б1р а й ы к п а с пэлеге
д у ш а р болды. С о л 1898 ж ы л д ы н куз1нде бук1л К ы тайды
к ам ты ган И х э т у а н ш ы л а р кетер1Л1С1 б у р к ете ту стй Б ас -
т а р ы н а кшен кызыл о р а м а л байлап, б ел д ер ш е кызыл бар-
ш адан б е л б е у б уы н ган ш а р у а л а р т у с - т у с т а н т а ск ы н сел-
дей к ап тап , а с т а н а г а к ар а й ж о р ы к к а аттанды. Кетер1Л1с-
Т1н б а сты м а к са т ы — К ы т а й д ы н 1ШК1 к а л а л а р ы н кер1п
б а ра ж а т к а н шетел к ап и тал ы н ы н та ск ы н ы н т о к т а т у
болатын. Б а я г ы 1840 ж ы лгы «Апиын согы сы н ан» кей1н -ак,
Е вр о п а д а гы 1р! м емлекеттер с а у д а н ы н тур-тур1н у л га й -
I 1 К Жумадмов 321
тып, б у ю л 1ШК‘1 К ы та й д ы е з т о в а р л а р ы м е н ж а у л а й бас-
та га н -д ы . А л сек сен ш ип ж ы л д а р д а г ы к ы та й -ф р а н ц у з
сорысы мен т о к с а н ы н ш ы ж ы л д а р д а г ы к ы тай -ж ап о н со-
рысынан кешн, шет ел капиталистер1 бул елдщ кы р жел-
к есш е б1рж ола мшш ал ран. Т е щ з ж а р а с ы н д а г ы 1р]' порттар
мен ж ол то р аб ы н д ар ы улкен к а л а л а р с о л а р д ь щ к а р а у ы н а
к еш тк Е в р о п а л ы к т а р К ы т а й д ы ц э кон ом икасы н рана ез
ш ец гел ш е алып коймай, са я с и - э л е у м е т т ж , м о р а л ьд ы к
ж ар ы н ан да к ы сы м к ерсете б а с т а п едь 1р1 к а л а л а р д а
цпркеулер салыны п, х ристиан дш ш у а р ы з д а у ш ы миссио-
нерлер к ап тап кеттк О ран коса ел 1ппн а ш а р ш ы л ы к жай-
л ап , сол ж ы лы жет1 арайынды ж у т к а т а р тенген. О сы ны н
бэр1 ж инал ы п, ж а с ш а р у а л а р мен зиялы к ау ы м н ы ц к а т
ты карсы лы ры н турызып ед1. О л а р ен э уе л д е Ш а н д у н
е л к е с ш д е п ею нем1с м иссионерш елт1рд1 де, сол уш кы ннан
л а у л а р а н ерт кеш1кпей бук1л О р т а л ы к К ы та й д ы шарпыды.
Цин са р а й ы тары да ею г е ж ар ы л д ы : М а н ш ы н Ж1м-
д е р ш щ 61 р бел1Г1 к е т е р 1л 1с ш 1л е р д 1 ж а к т а с а , екшпп б1р
то б ы шетелд1ктермен к ат ы н а с ы н узг1С1 келмед!. О л а р
о сы л а й ш а б1рл1кке келе алм ай, ею у д ай к уй д е отырранда,
к е т е р ш с ш ь л е р П екин ге б а сы п юрд1. Ш е т е л д ж ш 1ркеулер-
Д1 киратып, дукендерд1 ертеп, ш еттен келген буйы м дарды
уЙ1П койып о т к а ж а к т ы . К о л д а р ы н а ту ск ен шет ел адамы н
д а тергеус!з, с у р а у с ы з е л т 1ре берд1. П е к и н д еп эр турл1
елш1л1'ктерд1н а д а м д а р ы мен христиан дш ш к а б ы л д а г а н
к ы тай л а р А^мерика елш1л1пн1'н к о р г а н ы н а к аш ы п к!р1п,
б а с с а у г а л а у г а м э ж б у р болды. Э рине, муны керген шет
м емлекеттер д е к а р а п к а л г а н ж о к : агы лш ы н, француз,
орыс, ж ап о н , ам ерикан с о л д а т т а р ы н а н к ур ы л г а н к ы р ы к
м ы ндай эскер ж а г а л а у г а тус1п, К ы та й а с т а н а с ы н а карай,
ш а п ш а ц ж ы л ж ы п келе ж атты .
Б у л кезде ею отты ц а р а с ы н д а к а л г а н император
с а р а й ы н д а г ы л а р д ы ц да б а с т а р ы каты п болган-ды . Ж е с 1р
патш айы м Ц ы си, б а сы н д а ж а г д а й д ы аны к мелш ерлемей,
кетер1л1сш1лерд1ц куилмен ш ет ел кап и тал ы н ан куты л уды
ган а ойлап, х ристиан д ш ш д е п а д а м д а р д ы ер-эйел, кэр!-
ж а с дем ей, ту ге л к ы р у г а эм1’р берген. Ал о д а к т а с т а р
арм ия сы ны ц а с т а н а г а таяп к а л г а н ы н ест1генде, мулде
б а с к а эуенге кенпп, енд1 И х э т у а н ш ы л а р д ы ж а н ы ш т а у
ж а й ы н д а ж а ц а б у й р ы к к а кол койды. А р а с ы н а ай ту с-
пей {ркес-^ркес ш ы кк ан б у л ек1 б у й р ы к ты ц кайсысын
орындарын бшмей, эр ж е р д е п эскери к у р а м а л а р д ы ц
д а миы айналып кет1п ед1.
Ж а к с ы ж а р а к т а л г а н шет ел дщ о д а к т а с армиясын
кетер!л1сш1лер де, е ю м е т т щ т у р а к т ы эскер! д е бегей ал-
ран ж ок. О л а р еткен жылы 14 июньде Тян ьц зин дй 16 а в
г ус та Пекинд! б асы п алды. Ж е а р патш айы м Ц ы си содан
б1р-ак кун буры н к асы н а са р а й а д ам д а р ы н алып, а ста н а -
дан каш ы п ш ы ккан-ды . К у ы р ш а к император Гуансюйд1
де к а л д ы р м а й , ез1мен б 1рге а ла к е г п . О л а р сол к а ш к а н н а н
батыс-тер1ст1ктег1 Т а й ю а н к а л а с ы н а к е л т , эзер деген де
ес ж и н аган . Ж е а р патш айы м ез некер1мен осы кал а н ы
кы стап , шетелд1ктермен б т м ж а с а л г а н н а н кешн, а с т а н а г а
осы т а я у д а гана о р ал г а н к ер ш ед к
Маншын, ек1мет1 кеш нп кезде юммен соры сса да, одан
ж еш лм ей, сол у ш ш айып тел ем ей кеткен жер1 б а р ма.
Б у д а н буры н д а т а л а й м а с к а р а б т м г е кол к ойган кэр1
д иплом ат Л и Х у н ч ж а н б у л жолы д а он ею т а р м а к т ы та гы
б 1р э д ш е т а з кел1С1мге к ен у ш е т у р а келдк Б ул б т м б о й
ынша Цин са р а й ы та г ы б1рнеше тещ з портын капиталисток
елдерге а р е н д а г а б е р у д щ сы р ты н д а, с о г ы с шыгыны уш ш ,
ж у з м илл ио н даган лян айып т е л е у г е тш с болды. Б ар
ш ырын ак ш а м е н б1тсе еш тец е ем ес-ау , с о г ы с т а устем
шыгып, эбден да н д а й сы п а л г а н ш етел д ш тер енд1 осы ны ц
алды н да И х э т у а н ш ы л а р г а б у й р е п б у р г а н сановниктерд1
шет1нен ж а з а л а у д ы т а л а п етт1. А м ал ы к ур ы г а н жес1р
патш айы м б у га н д а к е н т , с а р а й м ан ы н да гы о н д а г а н
б е к з а д а г а к а т а л уюм ш ы га р у г а м э ж б у р болды . И м п е р а
тор эулетш ен с а н а л аты н неб1р а к с у й е к к н язьд ар мен
у а н д а р д ы «ез1Н-ез1 е л т 1ру» ж а з а с ы н а кесть Элг1лерд1н
1Ш1нен тек к н я з ь Д у а н ь д 1 ган а Т1р1 калды ры п, Ш ы гы с
Т у р ю с т а н г а ж ер а уд а р ы п ты . ©31Н1Н т у г а н а г а с ы н ы н
кызын алып о ты р га н куй е у б а л а с ы н к о р г а п к а л а алма-
ганына К а р а га н д а , ж е а р п а тш ай ы м н ы н к ол ы н д а д а бэ-
лендей куш к а л м а г а н ы а й т п а с а д а т у а н ж т ь
О сы х а б а р д ы а л г а ш ест1генде, Ш и -а м б ы н ы н т е б е
ш аш ы Т1к туры п, ж ан ы т у р ц п п п кеткен. ©зш1н мынадай
а ум алы -текпел!, жаугерш1Л1к з а м а н д а о р т а л ы к т а болма-
ганы уш1н, тэщр^не мын д а б!р а л г ы с айты п ед1. Ж а н а г ы
ж а з а г а т а р ты л г а н у а н д а р мен к н язьд ар дь щ б1разын бул
сы рттай ж а к с ы б ш е т ш -д ь Кейб1реулер1мен кы зм еттес,
т а б а к т а с бо лга н ы д а бар. Б1р кезде с о л а р д ы н к ай -к ай -
сысы д а т а с т а р ы е р г е д о м а л а п турран, б еттер ш е ж ан
к аратпайты н , ш етш ен к е к ж а л те р е л е р б о латы н . Сол
а к суй е к б е к з а д а л а р д ы н б а сы н а б у л т уй1р1л1п, ез ж ан -
дарын к ор га й а л м а у ы — дем ек им перияны н д а басы нан
б а к тайып, к у р ы п б1туге а й н а л г а н ы гой. Е гер мунын,
ж улды зы оны нан т у г а н шын ба кы тты ж а н екен1 рас
болса, империянын куйреп, ш а н ы р а гы о р та с ы н а тускен
323
сол б 1р к а р а л ы кунд1 к ер м ей -а к , ертерек ж о л г а т у ск еш
Ж 0Н ...
« Д ем ек, ш а л г а й д а г ы Т а р б а г а т а й айм агы — менщ
ж ай кы зм ет орным рана емес, т у т а с тарды ры м е к е н -а у ? —
деп туйд1 Эм1рш1 е з ш щ к аби н етш де о н а ш а отырып.—
Д у н и е д е Ш и -а м б ы деген б1реу бары н о р т а л ы к т а отырран-
д а р э л д е к а ш а н у м ы т к а н ш ы гар. Енд1 меш ж а к сы л а й ты н
да, ж а м а н д а й т ы н д а , елгеннен кешн ж ы лы кещ лмен
еске ал а ты н д а — осы а й м а к т ы н а д а м д а р ы б о л м а к . С о н
д ы к тан ©з ©м1р1мде б 1р той етк ерш , э л - к у а т ы м н ы ц барын-
д а осы елмен ж а к с ы л а п б1р к о ш т а с к а н ы м д у р ы с болар»
У з а к ж ыл к ош пендш ер о р тас ы н д а ем1р кеш кендщ тен,
Ш и -а м б ы н ы н бойы н да к а з а к т а н ж у к к а н да кеп мшездер
ба р ед1. О н ы н а г ы л - т е п л той ж а с а п , б1р ш а ш ы л гы сы
келу1 де — сол к а з а к ы м ш е з д щ нышаны. О сы ел д щ ез
байлы гы н ез1нен аясы н б а , ж у р т кал а ра н ы н ш а 1шш-жеп,
с а у ы к - с а й р а н кур ы п , кешн айта ж у р е т ш д е й б1р кещлд1
жиын болсын деген.
Буг1н ол а л д а г ы с а л т а н а т к а ш ак ы р ы л аты н а д а м д а р
ды н Т131М1Н к а р а п отыр ед1. К ы р д а г ы т е р т у ю р д а й ел
к а з а к пен 61'р у ю р д а й ел к а л м а к т ы н ип ж а к с ы л а р ы н а
ту ге л с а у ы н айты лм ак. О л а р д а н б а с к а осы м ан ай д аг ы
м а н ь ч ж у р мен а б е - с о л а н н ь щ б а сты а д а м д а р ы — х ал дай-
л ар , к а л а д а г ы орыс кон сулы б а с т а т к а н ресей л ж 1р1 са у д а -
герлер к а т ы с а д ы . Д а с т а р к а н г а о ты р аты н д ар д ы н жиын
саны мыннан кем туспес... Мерекен1н е т у тэрт1б1 к а з а к
ты н ас пен тойына у к с а п кет1п ж у р м е й ме? Мейл1, солай-
а к болсын. То йды б а с к а р у д ы у ю р д а й л а р д ы ц ездер!не
та п сы ра ды . А л б а с а с а б а л ы к к а Д е м е ж а н н а н ынгайлы
ешк1м бол мае. Т е р т у ы л д ы н бул у ю р д а й ы каз1'р ете кещлд1
ж ур ... Б ет-бедел ж а г ы н а н бул а й м а к т а онын алдына
тусет1н К1М бар, ш ы ны нда?!
Т 131МН1Н а я к шен1нде ж а н а байып, к оттаны п келе
ж а т к а н 61рнеш е к ы та й с а у д а г е р л е р 1 т1ркел1пт1. Ш и-ам б ы
с о л а р д ы н т у с ы н а келгенде сэл ойланып калды да: «Мейл!,
т у п т щ туб1нде ел иес1 о сы лар гой. Б у л а р д ы н д а каты с-
каны ж е н » деп шешт1 акыры. Ешк1мн1н д е б у г а н екпе-
нал асы болм асы н... Сейт1п оты рранда есш е э л д ек а л а й
Л и -ш а н с ы н о р а л а кетт1. «Ой-я, бул б а й к у с т ы мулде
умы ты п кете ж а з д а п п ы н -а у ! К,аз1р соны н куЙ1 не болып
ж у р екен ез1?» деп ойл ады 1Ш1нен. Т 1з 1мн1н ен сонына уш
иероглифтан т у р а т ы н Л и -ш а н с ы н н ь щ атын бады райты п
ж а з д ы да, к а г а з д ы н а я г ы н а ез1 кол койды.
324
II
Ж е р д щ к е п ж е т ш п , ел ж а й л а у р а ш ы га р алд ы н да,
Ш э у е ш е к кал асы ж ас ы л нуга ораны п, ж а с а р у д а й ж а с а -
нып т у р г а н б*р ш а к т а , ж у р т а у з ы н д а кептен сез болып
ж ур ге н сол тойдын, да ететш мерз1м! ж етш едк
Той н еп зш ен ж а н а жамбылдын, ш пнде е т у г е тшс.
Э р кабы ргасы ны н, узы нды гы б!р ш а к ы р ы м н а н асаты н ,
у стш ен ж ук т! а р б а ерклн ж у р е беретш дей , к а л ы н д у а л -
ды, мыкты б е ю ш с , к,аз!р са ц г ы р а п дайын т у р . Б а т ы сы мен
ш ыгыс ю р е б е р к ш д е к а р у л ы к у з е т т у р а т ы н а у ы р шойын
какпалары, буры ш -бурыш ы нда карауы л мунаралары
мен а й н а л а д е д е г е с ш д е аты с у я л а р ы бар, а й н а л а с ы ат
ш апты рым алып к о р г а н н ы н дэл о р тас ы н ж а н а г ы к а к -
п а л а р д а н ю ретш к ур е ж ол ж ар ы п етедй С о л ж о л д ы н
терюкей ж а к ж а р ты с ы н а у ю м е т к енселери у л ы к т а р
т у р а т ы н уйлер тускен-д1. Ж а к ы н д а Ш и -а м б ы б а с т а т к а н
а й м а к эю м дер! ж а н а к о н ы ск а кенлп т е а л г а н . С о л а р -
дьщ к а у т с 13Д1гш са к т а й т ы н к а л а гарнизоны мен к о р г а н
1Ш1н деп к орган сиякты, к о р ш а у ы б ел ек , темир к а к п а л ы
т у р м е де беклшстщ осы ж а к к а п та л ы н д а .
А л корганнын, т у е п к ж а г ы эзтрше еш тен е са л ы и а
коймай, т е п - т е п с ж а с ы л а л а п к уш н де бо с ж аты р ед1. Той
к а р с а н ы н д а сол а л а н г а к а з к а т а р кеш е тэ р 1зд ен д 1р т ,
к ы ры к -ел у уй Т1ПЛД1. Б у л а р д ы н бэр! де эр у ю р д а й елден
т а н д а п экел1нген ою-ернект1, эл1 к ы л а у ш а л м а г а н а п п а к
о та у л а р . К а л а мен д а л а д а н ш а к ы р ы л г а н к,урметт1 к он а к-
тары н а й м а к эм1рш1С1, м!не, осы а р а д а к у т т а л м а к .
Ж у м с а л ы п ж а т к а н к а р ж ы , тепл 1п ж а т к а н д э ул етте
есеп ж ок. К,аз1р мемлекет к а з ы н а сы кайсы, Ш и -а м б ы н ы н
ез менш !п кайсы , а ж ы р а т у киын боп, а р а - ж т косылы п
кеткен. С о н ш а ж ы л д ан бер! т у с - т у с т а н н а у а л а п куйыл-
ган ен байлы кты аясын ба: осы нда энеук ун нен бер1 элде-
неше т у бие, т у сиыр, кеп-кеп койл ар сойылып, соны
п1с1р1п-тус1руге к а л а мен кы рдьщ б а р м а г ы н а н бал та м г а н
неб1р ш ебер а с п а з д а р ы кел1п о р н а г а н ы н а д а едэу^р у а к ы т
болган.
Б ел п л ен ген мерз1мде т о й г а ш а к ы р ы л г а н д а р к а л а г а
топ-тобымен о ш ары л ы п кел1п жатты. Т е р т у ю р д а й ел
к а з а к пен б!р у ю р д а й ел калмактын, з э н п , ел у басы , ста р -
шын-билер! т а й л ы -т а я г ы к а л м а й т у ге л к е л т т к Ш и -а м бы -
дай у л ы к ты н тойы на б а р у д ы н ез1 б1р улкен д э р е ж е сею л-
Д1. Ж э н е со л а р д ы н бэр! де к ур кол емес, ж а н а ж а м б ы л
дын кер1мд1п, эм1рш1Н1Н к у а н ы ш ы н а к оска н ы м ы з деп,
то гы з-то гы здан сы й-сияпат, т а р т у - т а р а л г ы экелш ж аты р.
325
Айрыр ужр1мен ж ы лкы , т а й т у я к ж ам б ы , с э й г у л ж ат
окелгендер к а н ш а м а . КИрк-шырысты шарып есептесен,
сы рттан куйы лы п ж а т к а н то й л ы к -сы й л ы к та р той ш ы р ы -
нын он есе о рап алаты ны д а у с ы з едь Той дегеш ж ай
сы л та у , м уны н ез1 ж еп калуды н, аса п к а л у д ы н ам алы
д ес е де б о л г а н д а й . Х а л ы к т ы н с у т б етш д е каймарын,
колы ндары ж ы л ты р а г ы н сыпырып алгы сы келгенде, хан-
т е р е л е р д щ осы лай той е т ю з е коятын эдет1 емес пе.
К а з 1р п у ю р д а й л а р д ы н деш к еш н п буы ннан ш ы кк ан
ж а с Ж1пттер. Ж а с буы н нан б и л ж к е алдымен келген
Д е м е ж а н е д 1. С о н ы н арты нан кэп кеш ж пей, Ж у м ы к т ы н
у ю р д а й ы Е н се к е з ш щ т!р1с ш д е - а к 03 орнын б а л а с ы Тан-
г ы тк а т у с т берген. Б у л кун де у ю р д а й л а р д ы н ен ж а с ы
д а — ж и ы р м а беске ж а н а келген сол Т э н р ы т бо латы н .
М э м б е т т щ т у н г ы ш ук!рдайы Ж а л б а г а й ©лген сон, онын
орнына е ю - у ш ж ы л д ай Туйеш 1 отырып ед!. ©ткен сай-
л а у д а бил1К ба сы н а б а я г ы О ты н ш ы би д 1н немерес1 ШэЙ1
келш орныкты. А л Т а р б а г а т а й 0Н1’ р1ндег1 он сум ойраттын
Т13ПН1 со ц гы ж ы л д а р ы к аг ы л ез ж а с Ж1Г1Т М а д а н н ы н
к ол ы н а еткен. Б ул ж а с у ю р д а й л а р да у л ы к к а ж аг ы п
к а л а ты н , к е р 1Н1п к а л а т ы н ту сы м осы деп, мол-мол сый-
л ы к та р м ен келген.
Б у л а р д ы н а р а с ы н д а а уы сп ай еск1ден келе ж а т к а н ы —
К е р е й д щ у ю р д а й ы М а м ы р б е к кан а . Б ул кун де ж а с ы
а л п ы ск а таяп к а л г а н М а м ы р б е к т е р е к 1лен ж а с т а р д ы н
а р а с ы н д а б!р турл! о д ага й л ан ы п , о к ш а у кер1нед1. О н ы н
д а билжт1 б а с к а б 1реулер тарты п алм ай ту р р а н д а , ез
орнын улкен улы Т у р ы с б е к к е етк1зет1н ойы бар сеюлд!.
Ы р а к о л а й етуге э з 1рш е ел 1Ш1н деп к ы р к ы ск а н бнл1 ‘к
т а л а с ы м у м к ш д ж бермей ж у р . К,аз1р т е р е десе к у л д ы к
у р ы п т у р а т ы н б а я гы момын Керей ж ок . Ж у а н ата Ж а н -
текей, Ш еруш 1, Мерк1ттен ш ы к к а н : К ебен , О тарш ы ,
Ш ек1бай сияк ты а зу л ы аткам 1нер лер у к 1рд а й л ы к м ансап
М а м ы р б е к т 1н та к ы м ы н а н сэ л б о с а с а болтаны, капысын
та уы п , ж у л ы п экетуге дайы н ту р .
Д еген м ен а р ы д а н ойлайты н экк! т е р е осы ж олы у л ы к
ты н п е й ш т у с т т у р г а н кен1лд! ш агы н пайдаланы п, ез1-
ш'н кептен ойы нда ж у р ге н сол ш а р у а сы н тындырып кай-
тура бел б а й л а г а н . Эр к ад ам ы н ан ды га н К е р е й д щ б ак-
т а л а с ж у а н д а р ы н секем а л д ы р м а у ушчн, осы тойра келген
д е кезге т у с е т ш еш тен е экелмей, у л ы к к а деген сыйлырын
ж а с ы р ы н жол мен ж щ ппкел еп е т к 131п т1. Б о д а у ы н а кеЙ1н
ж у з елу ж ы л к ы берет1н болып, к а л а д а р ы Ы бы р а й бай-
б а т ш а н ы н к ойм асы нан ел у кум1с ж ам б ы н ы санап алып-
ты д а , Ш и -а м б ы г а ез колымен т а р т у етш тк Ж а м б ы н ы
326
а р б а г а тиеп, асты рты н экелю ш берген а дам — Б абалы к,
екен. С о л кеше той б а с т а л а р а л д ы н д а Д е м е ж а н г а ж ол ы -
гып, осынын бэрш сы р кылып айтып ед1.
К,аз1р М а м ы р б е к т е сондай б1р асты рты н эрекет ба ры
ра с сеюлд1. Б ур ы н унем! са л кы н к а б а к таны ты п, сы рттай
сы зданы п ж у р е т ш т е р е ш ц б у л жолы Д е м е ж а н г а деген
шырайы д а ту зе л ш капты. Ж а с ы , ж ол ы улкен б о л с а
да, кеш е буран ж а л б а р а к т а п , ез1 к е л т а м а н д асты .
©ткен кыста Д е м е ж а н са л б ур ы н м ен Б а р л ы к к а бур-
ю т с а л а барран да, М а м ы р б е к т щ « К е к б а л а к » а т а л а т ы н
а так ты к ы ран ы на кез1 т у с ш , сол б у р ю т ш су р а п ю а сал-
ран-ды. О н да д а к у с б е п л е р д щ к ы зды рм асы м ен , б у р ю т т !
бер се берер, б ерм есе а рам ы з к ул б ш тел ен б е й а ш ы к ж у р -
сш деген оймен, ж эй н е м к е г п сэлем ж о л д а г а н . Б 1р а к
М а м ы р б е к кы раны н кимай, « б ал а м н ы ц бэс1ре к у с ы едЬ>
деп, Ж1берген а д ам ы н к у р к айтары пты . Д е м е ж а н сол у ш ш
кеп ку Й1НД1 бол май, оны э л д е к а ш а н умытып т а кеткен.
Енд1, мше, сол к ы лы гы на кенпр1м с у р а г а н д а й , б у р ю т т щ
жайын М а м ы р б е к т 1ц ез1 еске сал ы п тур.
— Биыл « К е к б а л а к т ы ц » ба бы о й д а гы д а й . Л м а н д ы к
бо л с а кузге дешн тулектен е т ю з ш , з ар куш н е келт1рем1н
де, ез к ол ы ц а т а б ы с етем1н. Ол к ы р ан н ы ц ен д!п кызырын
е з щ к е р е с щ ,— дейд1 а р а д а еш тец е б о л м а га н д а й .
Д е м е ж а н бул а р а д а кеп ш е ш ш п сейлеген жок, те р е г е
ж а й алгы с айтты д а койды. М а м ы р б е к т щ де арры ойы
белг1л1: у л ы к т ы ц кемеЙ1н к а н ш а ты гы н дараны м ен, ез
улы ны ц у ю р д а й л ы к орын га Д е м е ж а н с ы з етпейт11пн 61-
лед1. Ш и -а м бы ез ж ум ы сы н ж е щ л д е т у уш1н, соцгы ж ы л
дары к а з а к а р а с ы н ы ц кеп бил1пн Д е м е ж а н г а берш кой-
ран-ды. С а й л а н а т ы н ук1рдай, з э н п , е л у б а с ы л а р алдымен
осынын, м а к у л д а у ы н а н ету1 керек. С о н д ы к т а н каз!р
ж а л г ы з Т е р т у ы л г а н а емес, бы лайгы М э м б е т, Ж у м ы к ,
Керей ж у а н д а р ы д а Д е м е ж а н м е н с а н а с п а й т у р а алмайды .
Ш и-ам бы ны н буК1Л к аз а к , к а л м а к , са р т-н о г ай , а б е - с о л а ц
к а ты ск а н мына тойды ц Т13ПН1Н б а с к а емес, Д е м е ж а н г а
у с т а т у ы д а ж у р т а лд ы н да о н ы ц а т а к - а б ы р о й ы н а сы р а
тускен.
Б 1р а к дэл каз1р Д е м е ж а н н ы н рухын устем етш, ме-
реЙ1н, та сы ты п турран — ш е к а з бил1к те, шен-шекпен де
емес, м улде б а с к а куан ы ш . О сы ж а к ы н д а рана кептен
жаны н ж егщ ей жеп, м аза бермей ж у р ге н б1р арманы
орындалды. Ш и-ам бы н ы ц ез1не деген ерекш е ы кыласы н,
биылгы мереке к а р с а ц ы н д а г ы ш ад ы м а н ш агы н пайда-
ланып, А б д ы р а мен К а р а у ц г 1 р езендер1нен т а р ты л а ты н
ек1 тоган с у г а к а г а з ж а с а т ы п , оны 1ле ж а ц ж у ц ы н а бек1т
327
т 1р 1п алды. К еп киындыкпен, у з а к ж ы л р ы айты с-тарты спен
к о л г а ту ск ен сол д о к у м е н т к а з 1р мунын, о м ы р а у к ал та -
сы н да тур. О сы сэ т т е Д ем еж ан н ы н , к е ю р е п н д у -д у кыз-
дырып, к ещ л ш кек ке у ш ы рран сом о лж асы , улкен куа-
ныш -жещ с1 д е сол к у ж а т - к а г а з д а р болаты н.
Той м е р е к е п кеш елер б а ст а л г а н . К еш е кыр елшен
келген сый ю сш ер о сы нда е з д е р ш е бел ш ген уйлерге
т у с ш , к о н а к а с ы л а р ы н ж еп, д у ы л д а сы п ж а т т ы да, б у п н
т а н ер т ец н а н б а с т а п , каланын, б а ты с ж а г ы н д а г ы Бэйге-
т е б е г е бары п, ат ш аб ы сы , п а л уа н курес!, ж а м б ы ату,
тен ге 1лу сек1лд1 эр турл! ойы ндарды т а м а ш а л а д ы . 1шкер1-
ден а сп а л ы а р к а н н ы н у с т ш е н ж о р г а л а й т ы н , маймыл
ойиатып, ж ы л а н б к л етегш сик ы рш ы лар келген екен, кеп-
ш ш к к ау ы м с о л а р д ы н енерш керш е а к е г п . Енд!, мше,
т у е а у а к о н а к т а р ж а н а ж а м б ы л д ь щ 1шше к а й т а ж иналы п
ж а т ы р . О сы а р а д а у л ы к т ь щ с а л т а н а т т ы д а с т а р к а н ы н а н
с о н р ы рет дэм таты п, т о й т а р к а р оты р ы с ж а с а м а к .
Д е м е ж а н к,аз1р к а с ы н а Ш э ш , Тацры т, М а д а н сиякты
ж а с у ю р д а й л а р мен а б е - с о л а н н ь щ б а сш ы с ы Ш и х ал д а й -
ды алып, то й г а келген эр р у д ы н а д а м д а р ы н к ар сы л а п
т у р ган -д ы . О с ы н д а г ы к ем ек н п -д а я щ ы Ж 1пттерге к ы ск а -
к ы с к а б у й р ы к айтып, ел-елден келген к о н а к та р д ы ©здер1-
не б е л 1нген у й л ерге ж е к е -ж е к е тус1'рт1п ж а т ы р . Б у л а р д ы н
сы рты н да к а л а н ы н бай с а у д а г ер л ер К орыс елш1л!пнен
ш а к ы р ы л га н к 1С1лер, х а л д а й л а р ы н а лд ы н а с а л а келген
с 1бе-солан, эулет1 де бар. О л а р д ы д а отыратын орны, 1Ш1П-
жейт1н ас су ы н а к а р а й б е л е к -б е л е к ж а й г а с т ы р у г а ту р а
к ел ед 1... Ш и -а м б ы р а колы ж етп еген дер алдым ен Д е м е ж а н
б а с т а г а н осы то п к а сэлем берш , то й га « ку тты болсын»
айтып, сонан кейш га н а у й -у й л ер ге беттеп барады .
М э м б е т т 1н ук1рдайы ШэЙ1 Демеж анмен курдас,
екеу1 к а тты к а л ж ь щ д а с а беруш1 ед1. С о л ШэЙ1 Т1Л1Н шай-
н ан кы ра п , баппен сейлейт1н эдет1мен осы а р а д а турып,
б!р о к ш а у эз1л айтты.
— К еш еде н берг1 улы жиын ез1нше б!р а с сиякты бол-
ды -ау. Б ул К у л ы с т а й д а ис1 к а з а к кана емес, ез ге де
у л т - у л ы с т а р д ы н басы н к о с к а н б уры нды -сон ды дэл мундай
д у б 1рл! той болды ма екен?.. Ш и-ам бы с а г а н ек1 д униеде
разы ш ы га р , Д е м е ж а н . О сы сен екьл экенн 1н асын кез1
т 1р1С1н д е-а к еткерш Ж1берей1н деп ту р г а н ж о к с ы н б а ? ! —
деп ез! де кул ш , б а с к а л а р д ы д а д у к у л д 1рген.
Б ул с е з д щ терк1н1нде: « Ш и -а м бы га б1зден г ер 1 сен
ж а к ы н сы ц . С о н ы н тэрбие-тэл1М1н сен кеп к ергенещ » деген
а ста р л ы а ж у а д а ж а т ы р ед1. Д е м е ж а н сез уытын бойына
да р ы тп а й , 1ле ж а у а п катты.
328
— Ш и -а м бы маран ею л эке б о лран да, сен щ де бете-
нщ ем е с-а у , Ш э ш . Б е т е н щ б о л с а М э м б е т т щ калын, кек
а ла ж ы лкы сы н айдап, дэл б у л а й ш а б ы л а р ма е д щ ? — деп
б 1р к ул ш алды да, Ш э й ш щ к ы зары п кеткенш сезш , сез
аярын эз1лге суйеп, ж уы п -ш а й р ан б о л д ы .— Б 1р а к не десен,
де, осы ш а л д ы н кад1рш елгеннен кешн б1р-ак б ш п ж ур -
мешк. « К а й р а н , кен, к о л т ы к а т а м - а у » деп нарыз ж ы ла й ты н
кезщ эл 1 а л д а ,— деген-дк
Оны к а с ы н д а турран к а л м а к у ю р д а й ы М а д а н 1ле
к остады .
— Р а с айтасы з. О сы ш ал д ы н к а д а м ы э з 1рше к а з а к -
к а л м а к к а к у т болып т у р - а у . М у н ы н орны нда э п е р б а к а н ,
у р д а - ж ы к б1реу о ты р са кайтер едп<,— деп т у р 1 к а л м а к
тан гер1 к а з а к к а к ел щ ю р ей тш , ш а р г а бойлы, а к к у б а
Ж1Г1Т е з ш ш е б\р ой т а с т а д ы .
О сы кезде б у л а р д ы н к а с ы н а к а п та л ш ап ан ды , ш а ш а к
т ы м а к ты б 1р топ а дам ж а к ы н д а п келе ж а т т ы . Т е р т у ы л -
дын ру басы , з э н п л е р к А р а л а р ы н д а Е ж е б а й , К ек сеген ,
Ты ны бай, М э ж е н д е р д е н б а с к а , Ы с к а к , Б а й с е р к е сияк ты
ж а с а т к а мшерлер де бар. Б ул келгендер ез ге у ю р д а й л а р -
га кол берш, а м а н д а ст ы д а , Д е м е ж а н д ы ез1мсшш о н а ш а-
лай берд1. 0 здер 1 эдеш б1р топ болы п, е з г е ж у р т к а б1р
ж о н к е р с е т 1п к а л у у ш ш эдеш келген сиякты . К а р т Е ж е б а й ,
б а с к а л а р е с т ю н дегендей, са н к ы л д а й сейлеп:
— а л той к у тты болсы н , Д е м е ж а н ш ы рагы м ! Ши-
а м бы га 613Д1Н коп ы м ы з ж е т е берм ес. Б 1р а к б у л то й д ы н
б а с иес1 де, у л ы к т ы н он, кез1 де ез1н боп т у р с ы н р о й каз1р
К айы рл ы болсы нды саран а й т с а к т а ж етер... Б у л д а ата-
ньщ а р у а г ы н а , б1здщ Т е р т е к е н е к о н ган б!р б а к шырар
Илэшм, к у д а й - т а г а л а осы а бы р ой да н а й ы р м а сы н !— деп
ез ш ш е б 1р ш у ю р а н а сез айтып, б а т а бергендей болды.
— Аумин, айткан ы н ы з келс1н. Б 1р а к б у л м енщ к уа -
нышым емес, у л ы к т ы н т о й ы р о й , Е ж е к е - а у , — деп Д е м е ж а н
жымиып кулд1.— Б 13Д1К1 ж а й Т1К туры п кы зм ет к е р с е т у
гана...
— Е, тэй 1р }, бэр 161 р емес пе. Б ул кунде Ш и -а м бы
екеу1нД1 б е л е т 1н и м б а р ? — деп Е ж е б а й ез тобын б а с т а п
ки13 у й л ерге к а р а й бет алды.
С о н г ы ж ы л д ар ы Т е р т у ы л 1нн е з а р а мыра-б1Т1мге кел-
гендей б 1р д у м б ш е з к уй д е ед1. Д е м е ж а н н ы н к а р г ы с ж ет-
пес, тым бш кк е кетер1Л1п кеткен1н сезген ел ж у а н д а р ы
онын арты нан ж у д ы р ы к туй1п, кунк1л-куб1р есек т а р а т у д ы
азайтып, амал ж ок, о н ы н к а н а т ы н ы н асты на к а й т а ж и н а л а
б а с т а г а н . А н а ж ылы Кер1мбай ел1М1 у с т ш д е Ы с к а к ау-
зынан айты лган г а й б а т сез кейш б!раз энг1ме болып,
329
онын, а кы ры Ы с к а к т ы э к е л т мунын, аяры на жырумен
ты нды да, б у д а н ары Д е м е ж а н д а а р т ы к -а у ы ст ы ж ш к е
Т1зш, кек к у а л а п ж а т п а д ы .
Онын, е се сш е Д е м е ж а н енд1 а ш ы н д ы к к а кетш едь
« А д а м б а л а с ы д у н и г е келгенде ез руынын,, ата-анасынын,
К1м болаты ны н та н д а п а лм ай ды рой. Б у л да мешн., к а р а -
гайдын, к а р с ы б1ткен б утары н дай , елден ерек б!р болмы-
сым шырар» деп, ез та ры ды ры на б1рж ола мойын сунган-
ды. Ж а л р а н намысты б ы ла й ж иы п койып, е з ш щ бул елге
ж иен екенш, Т ертуы лды н, кы зы нан туранын ж у р т алдында
к а с а к а н а айтып ж у р е т ш болды. О с ы д а н кеп жыл бурын,
б у л ес бш мей ту р р а н д а к а з а т а п к а н б ак ы тсы з анасы
Гул дарайы м ны н , каб1рш та уы п , б а с ы н а эш екейлеп турып
к ум б ез о рнатты рды . К а з 1р К а р а у ц п р езенш щ а н г а р ы н д а
ту р р а н сол б и 1к к ум б ез « К ы з б е й т » атал ады .
Д е м е ж а н т т т 1 онымен де т о к т а м а й , ез1н1н, дуниеге
к ел уш е себеп кер болран баяры б е л г 1С13 М е р ю т ж1Г1Т1не
д е с у р а у салы п , кеп 1здест1рген. Б 1рак ол Т1р1 к ал м ар ан
екен. А л т а й г а кайты п барран сон,, алпысынш ы ж ы лд ар-
дары д у р б е л е н д е ж а у колы нан к а з а та п к а н ы аны кталды ...
А к и к а т т ы т ы к к ы ш т а м а й , а ш ы к а й т к а н ж ерде, сыпсын,
сез , есек-аян, д а ж а й ы н а к а л а д ы екен р о й . К,аз1р Д е м е
жаннын, ата-тег1, руы ж е н ш д е неше а л у а н л а к а п та р ата -
тын ен, жел1м ауы з есекш1н1н, сез1 д е ж а ц а л ы к бо лудан
калы п, еш ю м ты ндам ай ты н болып ед1.
Б ул арай ы н дар да к ы з ы к кой. Т е р т у ы л ж у а н д а р ы
муны Керейс1н„ К1рмес1н, деп к е м с т п , ш ет к а к п а й , кысым
к ер сетш ж а т к а н сол б1р т у с т а , М ай л ы д а р ы Керей 1шшен
Д е м е ж а н р а арнайы елш1 кел1пт1: «нарашы ж у р т ы сыйдыр-
м аса , ез1м1зге к елсш . К,андас туы сы м ы зд ы д а л а р а т а с т а р
ж ай ы м ы з ж о к . Тертуы лды н, 1Ш1нде кезтуртк1 болып ж ур-
генше, 631М13Д1Н, К ер е й ге келш ук1рдай болсын. Б1зд1 тек
мына М а м ы р б е к т е р е н щ тепк1С1нен к у т к а р с а болраны...»
деп, Керейд1н, иг1 ж а к с ы л а р ы сэлем айтыпты.
Б 1р а к Д е м е ж а н буран д а ел1ге коймады. А л ы стан
1здеп келген ту ы стар ы н а : «мен Т1ПТ1 Т е р т у ы л да, Керей де
ем еспш . М ен — б а р бо лтан ы а дам улымын. Ултым —
к а з а к , соны ган а б1лем1н. К о л ы м н а н келсе, ис1 к а з а к к а
ж а к с ы л ы к ж а с а г ы м келед1. М ен де к а з 1р о дан б а с к а уран
д а , угы м д а ж ок» деп сыпайы ж а у а п к а й т а р г а н . С о д а н
бер1 ол ж а к т а т ы ел де Керей у р ан ы н ш акы ры п, м азал а-
ганын койды...
Енд1 б1раздан сон,, к о н а к т а р килз уйлерге т е п е орна-
л а с ы п бо лган кезде, а л д ар ы н а той сы б а т а с ы — эр турл1
т а г а м д а р та р т ы л а б а с т а г а н . Н е ж о к дей сщ бул д а с т а р к а н
ззо
б а сы н д а : к ы тай д ь щ неше а л у а н к у ы р д а г ы мен сэш , казак,
тын, к а з ы -к а р т а с ы , у й г ы р -е з б е к т щ мэнт1С1 мен палауы
к а т а р ту зеп , б а с туш ст1ргендей болып едк А к т а р ы л ы п
1Ш1Л1П ж а т к а н с а б а - с а б а к ы м ы зда есеп ж о к . Каланын,
к а р а т а я г ы мен бай с а у д а г е р л е р , м а н ь ч ж у р , а б е - с о л а н
тускен уйлерде а р а к - ш а р а п ш ел м ектер ! де с а п к а туры п,
б 1р ш етш ен б о сап кайты п ж а т ы р .
©зге уйлерден о к ш а у ы р а к т1плген, с э н -с а л т а н а т ы
ерекше, айнал ды ра биж у стел к ойы л ган, с е п з к а н а т
а к уй де осы а й м а к т ы н б а сты а д а м д а р ы отыр едк К а к
т е р д щ т е б е с ш д е — той иес1 Ш и -а м б ы н ы н езк О н ж агы н -
да — о ры с консулы Б орн ем ан , сол ж а г ы н д а — Ш и х а л д а й
С о л а р д ы н т1зесш б а с а , ею ж а к б у ш р д ен М ам ы рбек , Д е
м еж ан , Ш эш , Т а н г ы т , М а д а н у ю р д а й л а р ж а й г а с с а ,
о сы л а р г а к а р а м а - к а р с ы Б а х а л д а й , Д о х а л д а й , К е х а л д а й
сиякты а й д а р л ы а л п а у ы т т а р орын алган. Р а м а з а н Ш э н ь
шев, М у р а у ы т б ай, Х асен а к с а к а л , Ы б ы р а й б а й б а т ш а
секшд1 к а л а н ы н 1р1 бай са у д агер л ер 1 де осы у л ы к т а р
к асы н да болатын. Ж а н а г ы а т а л г а н а с - с у д ы н ен ж ы лы
ж у м с а г ы мен т э г п - д э м д 1 а алдымен осы у й д е п л е р д щ
алдына тарты лы п, б а с к а у й л ерге сонан кейш гана кезек
тиш ж аты р.
Ш и -а м бы сонгы ж ы л д а р ы с а к а л - ш а ш ы т у ге л г е ж у ы к
агары п, к атты толып, с е м 1 р т кеткен-дк 1рк1лдеген тер т
п а к д е н е а а ш ы г а н к а м ы р д а й к а б а р ы п , о ган б у г а к т ы
к ы с к а мойын ту т а с ы п , ш ар т э р 13Д1 до м а л ан ы п к а л г а н
Б у п н ол у с т ш е с а л т а н а т к е з ш д е п д е й ек1 ен!р1 мен етек
ж ещ н е к ы р га у ы л бейнес1 зерленген, келк1лдеген кызыл
сары жт'бек ж ел ен КИ1П, б а сы н а кызыл ж а к у т т а сы бар
алтын зерл1, ш о ш а к тебел1, айыр к а л п а к кондырып а л г а н
екен. М ы н а к ал п ы н да к ол дан уш п, б а л ш ы к т а н с о г а
са л га н осы е л д щ п у т-к у д а й ы н еске са л ад ы . Ол к а з 1р май
б а с к а н 61Т1К К031Н а ш ы п -ж у м ы п , а л д ы н д а гы т а м а к к а да
бой сал ы п ю р к п е й , к о н а к т а р д ы н к о ш а м е т -к о л п а ш сез
дер ш е у н с 13 к у л а к к ой га н кеЙ1пте, б\р т а к а п п а р куйде
отыр.
Ал Ш и -ам бы н ы н к а с ы н д а гы сы птай денес1не а к кей-
лек, к а р а ф р а к киген, биж ж а л ту м сы г ы н ь щ уст1не алтын
жиект1 пенснес1н кондырып, о к т а у ж у т к а н д а й а р е с т
оты р ган консул Борнем ан каз1р мына топты н а р а с ы н д а
мулде белек, бейне б а с к а п л а н ета д а н келген адам тэр1з
Д1. О к т а -т е к т е той иес1не ж ылы шыраймен ж ы м ия т у с 1п,
ж ай Т1Л к а тк а н ы б о л м а с а , ол д а су й ек к е б1ткен сы рбаз-
дыкпен п а н д ан а к е р Ы п , эйелд1н колы ндай са л ал ы , а п п а к
с а у с а к т а р ы н а л д ы н д а гы т а г а м г а сирек созады .
331
Э сем ернект! к,ытай х р у ст а л ы н а н ж а с а л г а н эдем1
ы ды старра ш а р а п то лты ры лы п, к о н а к т а р д ы н алдына
ту ге л т а р а п б о л г а н кезде, Ш и -а м бы орнынан ту р д ы да,
дастарк ан н ы н , б е т а ш а р ы ретш де, к ы с к а ш а сез сейледк
Ол ек1 империянын, ш е к а р а с ы н д а т у р г а н о с ы н а у шалрай-
д а г ы Ш э у е ш е к шаНарынын, жыл еткен сайын керкеш п,
е с т келе ж а т к а н ы н б а я н д а п келд! де:
— Б 1р а к е з д е р Ы з бш еаздер, б 1з д щ са л ты м ы зд а
бек1Н1сс1з к а л а с а у ы т с ы з с а р б а з сеюлд1 немесе эшекей
т а г ы н б а г а н эйел с и я к т ы ма, эйтеу1р, б1рден,ес1 ж етпей
т у р а д ы . М ш е , к ур ы л ы сы у з а к к а созылып, кеп к у г п р г е н
б е ю ш с те салы н ы п б1ттк Енд1 Ш эуеш ект1 де нагыз кытай
к а л а с ы деп у я л м а й а й т у г а болады . М ен со л камалдын,
а л г а ш к ы 1ргетасын ез колыммен койып, сон,гы ю р ш ш ш
ез колыммен к а л а г а н ы м д ы м ак та н ы ш етемш. Ж э н е
631МН1Н ж а н а г а с ы р т а б а л д ы р ы г ы н а аман-есен ж е т т ,
о сы н а у той м ерекесш С1здермен б 1рге тойлап о ты р га н ы м а
ете б а к ы т т ы м ы н !— дей к е л т , осы б1р тукп1рдег1 шагын
к а л а г а а й р ы к ш а к ещ л бел1п, кез кырын салып отырган
Е ж е н х а н мен Ак, п а т ш а н ы н д е н са у л ы г ы н а то ст кетертт1.
С о н а н к еш н п с ез к езе п консул Б ор н ем ан га т и т е д 1
Ол да ек1 ел а р а с ы н д а г ы д о сты кты , т а т у к е р ш ш к каты-
настын, кун с а н а п д а м ы п келе ж а т к а н ы н , куд1ретт1 Р ос си я
к а ш а н д а ез д о с т а р ы н а кол уш ы н б ер у г е эз1р екен1н тэп-
т1штей к е л т , сонын б!р а й г аг ы рет1нде, былтыр 1ШК1
е л к е л е р д е п и х э т у а н ш ы л а р б у л 1пн б а с у г а орыс э с к е р 1Н1н
де б елсен е а т с а л ы с к а н ы н еске са л ы п етт1. С о н а н сон
к а с ы н д а о ты р га н той иесш е к а р а п сэл шлд1 де:
— Кэнеки, мына тосты Е ж ен ха н н ь щ о сы ндагы тетен-
ше ек1Л1, Т а р б а г а т а й ж э н е А л та й а й м а к тар ы н ы н эм1рш1С1,
ширек г а с ы р д а н бер! кол асты н д а г ы б а р ш а х а л ы к т ы н
к а м к о р экес1 боп келе ж а т к а н б1здщ а я у л ы досымыз, улы
мэртебел1 Ш и -а м б ы мырзанын, д ен са ул ы г ы у ш 1н ке-
те р е ш к ,— дед1 сез1Н1н соны н да.
С о ны айтып, эл 1 де бул е л д 1н са л ты н а ене к ой м а ган
бIр тэрт1ппен, к ол ы н д агы б о ка л д ы ж ур тп ен ж а г а л а й
сынрыр-сыцрыр со гы сты рды д а , ез1 там ш ы сы н калды рм ай
та рты п Ж1берд1, Б а с к а л а р д а ж а п а - т а р м а г а й орындары-
нан туры п, эрк1м ал д ы н да гы ш ар ап та н к а л а г а н ы н ш а
а уы з ти1п ж атты .
Б у д а н кешн де той иес1 Ш и-ам бы н ы м а д а к т а г а н ,
ж а н а ж а м б ы л д ы н б1ту1мен к у т т ы к т а г а н к о ш а м е т сездер
кеп айтылды. Х а л д а й л а р э ул етш ен Ш и х а л д а й , к а з а к т а р
аты нан М а м ы р б ек , к а л м а к ж ур ты н а н М а д а н , к а л а бай-
л а р ы н ы н а р ас ы н а н Р а м а з а н Ш э н 1шев сез у с т а г а н . Д а с -
332
т а р к а н б а с к а р ы п оты р ган Д е м е ж а н о сы дан кешн ресми
сездерд1 д о р а р са да б о л а р деген о й г а келш едк Б 1р а к дэл
к ар с ы сы н а к уб щ ей боп конж иы п а л г а н Д о х а л д а й к ай та -
к а й та сез с у р а п , кы лк ы л дап койм ады . Ол к а з 1р е з ш е
арнайы сез бермеген той иес1 Ш и -а м бы га д а , а с а б а Д е-
м е ж а н г а д а иттей жыны келш о ты р га н . С о л 1штеп кы ж ы л-
мен а л д ы н д а гы а к ы р г а н кы тай арагы н б 1рнеш е рет т у б ш е
дейш тарты п Ж1берген-д{. Д о х а л д а й е з ш е кезек келгенде
э ж е п т э у 1р к ы зу б о ла ты н . Т е б е ш аш ы н т о к п а к т а й кып
ерш т а ста р а н , ецгезердей шойын к а р а ез сезш маньч-
ж у р ш е б а с т а п , одан к ы т а й ш а г а ауы сы п, онын, д а ишш
келт1ре а л м а г а н сон,, а кы ры казакты н , ж а л п а к т ш н е
кеш ш е д 1. Б ул е з б у ы н а 031 шскен, кы ры с н адан, эр1
тым ж а ц ж а л к о й , у р ы н ш а к адам болаты н. С о л м ш езш е
к арай, к а з а к т а р оны «тентек х а л д а й » атанды ры п Ж1 ' бер-
ген. Ол б у п н б)р кезде х а л д а й л а р д ы н у с т ш е баты п к 1ре
алм айты н к а з а к , к а л м а к си я к ты б у р а т а н а ж у р т е ю л д е р ь
шн, д а с т а р к а н б а сы н д а е з 1нен ж ор ары отырып, б у д а н
бурын сейлеп кеткенш е к а т т ы ызалы сд1. С о л ы за ш арап
кызуымен е р 1к с13 с ы р т к а ш ы к к а н .
Д о х а л д а й , е з ш ш е ж а ц а л ы к а ш к а н д а й , кы тайды ек!
ж у з елу ж е т 1 ж ы лд ан бер1 маньчжурлерд1н, билеп келе
ж а т к а н ы н айтты. С о л ерекш е ж а р а л г а н а к с у й е к т е р зуле-
Т1Н1Н, б!р еюл1* р е т 1нде Ш и -а м б ы г а кеп пик т а с т а г а н болды.
Ж у ы к а р а д а то к та й ты н тур1 ж ок , сол е ж е л п эуен, еск1
сарын. О с ы н а у Ш ы ры с Т урк 1ста н ды а к б 1л е к т 1н, куш1, а к
н а й з а н ы ц у ш ы м е н к а р а т ы п а л га н д а , со д а н бер1 б 1р ж ар ы м
г асы р бойы осы ж е р г е ие болып, к о р га п келген де —
х а л д а й л а р дегенд1 айтад ы . Е н деш е, оларм ен тер ез е тен,ес-
Т1р1п, хукык,-бил 1к б ел1суге ешюмшн, к а к ы с ы ж ок , зрк!м
ез жолын, ш а м а -ш а р к ы н б1лу1 керек. Б 1р а к о сы нда Е ж е н
ханнын, кам к орл ы гы н, Ш и -а м б ы мырзанын, кеь1 пеЙ1Л1н
пайдаланы п, к уд ай ы н умьггып ж у р ге н д е р б а р дей келш:
— Мен мына тосты б^здщ ер ж ур ек б а б а л а р ы м ы з
у ш 1*н, Еженханнын, сешмд1 с а р б а з д а р ы х а л д а й л а р эулет1
у ш ш 1ШК1М келед1,— деп б|'р-ак то кта ды .
Б 1р а к онын, со з1н к о л п а ш т а п к о л д а г а н е ш к 1м б о л а
коймады. Той иес1 Ши-амбынын, ез1 де м ун дай б а с к о с у д а
кец1л ж ар асты р ы н , ты ны ш ты к ты суйет1н а дам . Д о х а л д а й -
дын, ж у р т ш ам ы н а т и ет 1н, э с 1ре кызыл, к еш рм е сез1н
у н а т п а й ты ж ырыны п калды : «Апы рай, сол б а я гы еск1
эуенд1 ж ы р л ай бер у ден б у л а р да ж а л ы к п а й д ы екен ,— деп
т у ц Ы п отыр 1шшен.— У а к ы т ет1п, за м а н езгерген1н
андам ай ма екен бул иттер? Х а л д а й л а р туг1л, Еж енханны н,
333
ез1 т а г ы н д а к а л - к у л т е т т эрен, оты рранда, бул к а й д а г ы
б 1р с у й е п к у р а п к а л г а н а т а - б а б а с ы н а й тад ы р о й ... »
С о л оймен а л д ы н д а гы б о к а л д ы аузы на т а м а н а п а р а
берш , к а й т а д а н орнына к оя с а л га н . Б а с к а л а р д а соны н
ьщ гайы на б а гы п , Д о х а л д а й д ы н се з ш е л е у а з калды рды .
Ал Д е м е ж а н а л д ы н д а гы ы д ы с к а колын да с о зб а ста н ,
а р е с к е н к уш отырып кал ы п едк С о н ы б а й к а п к а л г а н тен-
тек х а л д а й ю м ге со к т ы г а р ы н бьлмей б улы гы п б1раз отырды
да, дэл к а р с ы с ы н д а г ы Д е м е ж а н г а д у р с е коя бердк
— С ен не, битт1 к а з а к , 613 берген т е н г е мастанып,
шекпенд1 к етер е алм а й отырсы н ба? Х а л д а й л а р г а арнал-
ган тосты неге 1ш пейсщ ?— дед1 онын б етш е а ж ы рая
к а р а п . — Е с ж т е п б а с ы н то рге ж етш , б]збен к а т а р отыр-
г ан ы на к у а н б а й с ы н ба к а й та ? !
Уй 1шш 61 р сэт элд енеш куткен у н а з д ж билед1. К.азак-
ша айты лса да сез а ста р ы н ж а к с ы а н г а р ы п к а л г а н Ши-
амбы д а катты ы нга й сы зд ан ы п , ез та р а п ы н а н Д о х а л д а й -
га то к та у -ты й ы м са л ы п , урсы п т а с т а у г а о к т а л а берген.
Б 1р а к дэл осы сэ т т е бу л кутпеген ж а г д а й болды. Д е м е
ж а н ж а н а г ы сезд1 бойына да ры тп а й , ж у р т т ы тан, кал-
дырып, к а р к ы л д а п кул1п Ж1берд1. Енд1Г1 ж е р д е ж у р т
назары со г а н к ар а й ауып ед1. Ол кулк1С1н тыя бере, там а-
гын кенеп алды да:
— А т ы н — Д о х а л д а й , а т а г ы н д а р д а й . Б 1р а к кейде
с а у д ы н асын 1нпп, а к ы м а к т ы н сез ш сейлейт1Н1н б а р -а у !
А л п а м с а д а й бо й ы н б а р , 1Ш1Н неге со н ш а та р ж а р а ты л д ы
екен осы сен щ ? А к с у й е к п ш , алп ауы тпы н деп, б а я г ы д а
ж ер м ен -ж ек сен боп кеткен а та н д ы айта бергенш е, е з щ
де б 1р кенд!к, б е к з а т т ы к керсетпейс1Н бе?!. Б!р з а м а н д а
ж а н а г ы а т а л а р ы н к у Т1зес1н к у ш а к т а п , у р п а к с ы з кал а ты н
бо л га н сон, бай рус эжелер!нд1 осы ел к еге к а п к а салып
экелд1 деунй ед1. Э л д е сол ж а т ы р ы н а та рты п к еттщ бе
екенс1н?!— деп уйде о ты р га н ж у р т т ы д у кулд1рд1.
Б 1р кезде ш е к а р а к уз е т у г е к а л д ы р г а н осы Д о х а л д а й
ды н с у р б о й д а к а т а л а р ы 1шкер1ден экелген жес1р эйел-
дер ге т а л а сы п , б1р1н-б1р1 кан кылатын б о лган сон, «калын-
дыкты» а м а л сы з к а п к а сал ы п улест1рген1н осы нда отыр-
г а н д а р д ь щ кеб1 б1лет1н-д1. Б ул ж а й г а Ш и-ам бы да к а н ы к
ед1. У лы к тьщ ©31 б а ст а п , р а к а т т а н а у з а к кулд1.
— Эй, Д о х а л д а й , тым ш ош андап кет1п ед1Н- 0 з1не де
сол керек! Д е м е ж а н г а со к ты гы п нен бар ед1... К,арап
отырмай буК1л тепн д1 к а з б а л а т т ь щ - а у ! — деп о рам алы н
алып к е з ш щ ж асы н суртт1.
Тек консул Борнем ан гана бул к ул ю н щ мэш сш тус1не
алмай, Т1лмаш аркы лы су р а ст ы р ы п ж а т к а н . А к ы ры сез
334
тер к ш ш п а й ы м д а г а н д а , ол д а косылы п кеттк А б ы р -д а б ы р
б а сы л а берген б[р эредж те, Ш и-ам бы :
— С о н д а мына Ш и х а л д а й д ы ц э ж е п де к а п т ы н т у б ш д е
ж а т т ы - а у к©з1 ж ы л т ы р а п !— деп ж у р т т ы к а й та кулд1рдк
1ш ш д е ит ©л ш ж а т с а д а сезд1рмейтш экю Ш и х а л д а й ,
Д е м е ж а н н ы н с ©31 ш ы м байы на ба ты п кетсе де, у л ы к т ы н
ьщ гайы на багы п:
— К,айтем13 ендк.. С о н д а й б\р о к и га н ы н бо лтан ы
рас. Д о х а л д а й екеу1м1здщ ж ер басып ж у р г е ш м 13 сол кап
т у б ш д е п э ж е л е р д щ а р к а с ы гой,— деп ол да косы л а
кулд1.
А л тон мойын, долы Д о х а л д а й е з ш щ б 1р беткей нойыс-
ты гы на басып, ш аб ы н а от ту ск ен д е й одан эрмен тулады .
Ы р ы к берм ес ызалы а ш у у с т ш д е енд1 ол Ш и -а м бы н ы ц
е з ш е ауы з с а л г а н .
— Н е айтып кеттодз, улы мэртебел1м? О сы п з - а к
к у л - к у т а н д ы б а с к а ш ы га р ы п болды ны з гой... К ер е р м ш
осы к а р а к ш ы л а р м е н у ш п а к к а ж е т к е ш ш з д П — деп ез ш ш е
дон а й б а т к©рсет1п, ес1ктен ш ы га ж©нелд1...
О сы д а н кешн б а с к а л а р д а кеп о ты р м ай, д а л а г а бой
ж а з у г а шыкты. Ж а н а улкен у л ы к пен х а л д а й л а р д ы н
к езш ш е сыр бермей, са б ы р с а к т а г а н к е п ш ш к енд1 Д е м е
ж а н д ы о р т а г а алып, к еу-кеулеп к у тты к та п ж аты р . А л д ы
мен к е л т а р к а сы н ан к а к к а н ШэЙ1 мен М а д а н едк
— Ж а р а й с ы н , Д е м е ж а н !.. А у ы з д ы к сы з кеткен а с а у
х а л д а й д ы о н д ы р м ай о м а к аст ы р ы п , т у р а ал д ы м ы зга экеп,
б 1р ж ы гы п берд1н-ау. М у н д а й ж а у а п т ы сен гана айта
аласы н... Сен1н улкен у л ы к а л д ы н д а гы бедел1н айткы зы п
т у р - а у ! — дед1 ШэЙ1 суЙ1Н1Ш1н ж асы р м а й . 1штей кы зы гы п
та, кы зганы п та калы п едк
Ал еш к 1н1н а сы гы н д а й к а г ы л е з М а д а н к а з а к ш а му-
Д1р1с с 13 сейлеп:
— К а н ш а дегенмен, к а з а к - к а л м а к — а г а ш уыкты,
ки1з ту ы рлы кты , 61 р ел м 13 гой. А к а л м а ст а й т ш п тускен
е т ю р сез1‘ не 1штей к атты суйс1Н1п о ты р ды м ,— деп шын
т1лектест1пн б!лд1рд1. Б у л кезде б у л а р д ы н к а с ы н а Т а н г ы т
та к е л т т у р ед1.
— С ен дер б а к ы тты сы н д а р гой ,— дед1 Д е м е ж а н а л
ды ндагы уш у ю р д а й г а кезек к а р а п . — Е л д ер щ б1р ьщгай...
Д э л к а с т а р ы н д а к а с ты г ы н са й л ап х а л д а й о ты р га н ж о к
кой, э й т е у 1р. Ал мен б у л а р м ен а л ы ск а л ы кай зам ан. К у д а й
маган, со ры н ары лм асы н деп, бул кызыл кез пэлелерд1
1рге ж а у ет!п берген ж о к па. © с т т а н д а - с а н д а с а с ы к
кеуделер1Н басы п к о й м а са н , то й тан д а п те б е г е шыгып
кетуден тайы нбайды .
335
Б у л а р д а л а д а бой ж аз ы п , ж а н а ж а м б ы л д ы н пню
к ур ы л ы сы н т а м а ш а л а п б1раз ж урд1 де, а р а д а жарыгл
с а г а т т а й вткенде ж а н а г ы у й л е р ш е к а й т а к{рд1. Ал-
раш кы о ты р ы ста ар ж актары на ел конып калган
к о п а к т а р б у л ж о л ы д а с т а р к а н г а кеп су г ы н б а й , кымыз
1ше отырып, б 1р сэ т о й ы н - с а у ы к к а кезек берген. К а з а к
энш ш ер!, та тар ж ы р ш ы л а р ы д о м б ы р а г а , гар м о н ь г а косы-
л а а л м а -к ез ек эн ш ы ркап, то й -дум ан ы н кы зды ра ту стк
М а м ы р б е к пен Ш э ш у ю р д а й л а р д ы н Керей, М эм б еттен
ерте келген суы ры п с а л м а , зар жак, акы н да ры бар екен
С о л а р ж а р ы с к а ту ск е н д е й Ш и-ам бы н ы м а д а к т а п , б1раз
кес1лд1. Т а б а н а сты н д а суырып салып, ж ан ы н а н ш ы гар-
ган да й к брш геш м ен , айтаты н е л ен д ер ш 1штей ж у п т а п ,
алдын а л а да й ы н да п экелгендер1 к ерш ш тур. Бэр! де сы-
пыра м а к т а у , к етер е д э р ш т е у г е к у р ы л г а н кеш рм е сез д ер
ед! Д еген м ен ез а ты на ай ты лга н жылы сезд1, эс1ресе
а к ы н д а р д ы н а уз ы н а Ы ккенд1, к ай у л ы к ж ек керсш , Ши-
амбы сонын ез ш е д е к а тты разы болып, м а са й р а п калды.
Д е м е ж а н б у л ж а г ы н ескермеген екен. М у н д а й д а ел
к а т а р ы н а н к ал м ай , Ш и -а м б ы ш а л г а кеп атынан б1р-ек1
а у ы з ж ы лы с е з айта с а л с а терю б о л м а с едк Т ер ту ы л
К1с1лер1 ту ск ен уйден Кудер1Н1 та уы п алып, со г а н б1рдене
а й т а с ы н ба дегендей емеу1рш ж а с а г а н Б 1р а к ж а с Ж1пт
топ алд ы н а шырудан а з а р д а -б е з е р б а с тартты .
— К у д а й берген жел с е з д щ а р к а с ы н д а бес-алты ауы з
еленд1 к и ы сты ру киын е м е с -а у . Б 1р а к сенсен1з, сол улык-
та р д ы м а к т а у г а мен1н к ул к ы м ж о к , — дед1 ол шынын
айтып.
Соны м ен «тойдын бо лга н ы н ан б о л а ды сы кызык»
дегендей, д а к п ы р ты бук1л а й м а к к а ж айы лы п, к а т ы са
а лм ай к а л г а н та л а й ж у р т т ы арм а н ды ет1п, аузы н ы н суын
к у р т к а н Ш и -а м б ы н ы н тойы д а кун енкейе т а р а й б а ста п
ед1 Кы р к а з а г ы а ттар ы н а М1Н1П, к а л а д а г ы ж у р т ж еш л
т1рэшпенке а р б а л а р ы н а отырып, ж а н - ж а к к а бы ты рап
к е т т ж аты р. Д е м е ж а н той иес1 Ш и-ам бы м ен к ош айты-
сып, енд1 к а с ы н д а гы сер1ктер1мен б1рге а т т а н г а л ы ж а т
кан. Ол кешк1 к о н а л к ы г а Ы б ы р а й д ь щ уйш е б а р у г а ТИ1С
болаты н Ш а б а р м а н ы ж етек теп экел1п, алдына келденен
та р т к а н торы т е б е л д щ узенг1С1не аягын с а л а бергенде,
кенет топ ю с ш щ а р ас ы н а н Л и -ш а н сы н д ы кез1 шалып
калды. Ол д а муны керш , осылай к а р а й беттеп келед!
екен.
— О з к а ш а н к е л г е н а з ? Мен куш бойы С13Д1 керме-
Д1М гой,— дед1 Демеж ан аман-саулы к сурасканнан
кеЙ1н
— Ш и-ам бы ра тэнлр1м тэ уп и х берген ш ы га р . Т о й га
шак.ырылрандардын, т 131М1не у м ы ты п кетпей меш де косып-
т ы ,— деп Л и - ш а н с ы н ж ымиып к у л д к — М еш м ен б1раз
ж ер ге деш н б 1рге ж у р у г е калайсын,? М ы н а д а й молшы-
л ы ктан кешн то к басы п, ж а я у к ы ды р ган тер1с болм айды .
Д е м е ж а н се з г е келген ж ок , атын Ыбырайдын, к о р а сы н а
а п а р а бер деп ш а б а р м а н ы н а у с т а т т ы д а , ез1 к ар т у с т а з ы -
мен энл м е л е е т , ж а я у л а п ж у р т к е г п .
Б ул кунде алпыстын, ш ш мол а р а л а п кеткен Л и -ш а н -
сын, да ептеп ен,к1ш тарты п, к а р т а я б а с т а п т ы . ©ткен
ж ы лд ары а й д а у д а ж ур ге н а д а м д а р д ы ж а у а п т ы кызметке
к о й м а у т у р а л ы ж о г а р ы д а н н у с к а у б о л г а н ба, каз1р ол
гимназиянын, муд1рл1пнен' т у с т , ж а й к а т а р д а г ы мугал1м
ретш де т а р и х та н с а б а к б е р т ж у р г е н . У с т ш д е п кшм1 де
тым ж уп ы ны : кек ш иям пудан т т л г е н т1к ж а г а л ы беш пет-
ш а л б а р , а ягы н а сы рм а т а б а н , ш уп ер ек ш а к а й к и т алып-
ты. С оны сы н ез1 де сезгендей:
— Сен каз1р улкен у л ы к боп кетт1ц гой. К е ш е д е мен
сиякты ж а й адаммен б1рге ж у р у г е а р л а н б а й с ы ц ба ? —
дед1 Д ем еж ан ны н , бет1не к уле карап.
К,агары нда келе ж а т к а н Д е м е ж а н , элдеб1р к е д е р п г е
ж о л ы к к а н д а й , к а л т т у р а калды .
— « А д а м д ы б а й л ы гы н а , м а н са б ы н а к а р а й емес, а л
дына койган м а к с а т ы н а , а к ы л - п а р а с а т ы н а к ар а п б а г а л а у
керек» деп уйреткен езщ^з емес пе ед1щз?
— Ж а й айткан ы м гой. Р е н ж т калдын, ба?
Б у л а р жамбы лды н, б а т ы с к а к п а с ы н а ж а к ы н д а г а н д а ,
кутпеген кер1н1ст1н, устш ен шы кты . Б у п н м ун д а кушейт1л-
ген к узет койылыпты. С о г а н к а р а м а с т а н , какпанын. алды
иш т1рес1п, к у ж ы н а р а н хал ы к . Той е т т ж а т к а н б и 1к ка-
малдын, 1Ш1не к1ре алм ай, а у ы з д а р ы н ы ц суы курып, тел-
м 1р 1п турран к а л а мен даланын, кедей-кепш 1п, 1шю елкеден
ауы п келген б о скы н да р. О сы ж а к т а н кендраген тут1нн1ц,
мол тамактын, И1С1Н сез1п, а й н а л со к та п кете а л м а й т у р г а н
аш-арыктар. А ралары нда ш окпы т кшмд1, бу ы н ш ак -
туЙ1ншек д о р б а асы нган к ай ы р ш ы л ар д а у ш ы р а с а д ы .
Солардын, б\р\ булардын, ж олын бегеп, а л а к а н ы н ж ай ы п
ед1, Д е м е ж а н к а л т а с ы н а н у с а к кум!стер алып у ста тты .
— Д у н и е м ун дай д а к ерегар ж а р а т ы л а р м а ? !— д е д 1
Ли-шансын, к а м а л а г а н журттын, арасы н а н сытылып ш ы га
берген к езд е.— Б 1реулер а н д а той тойлап, кек1р1Г1 азып,
д у м а н д аты п ж аты р. Ал м ун да 1шер ас, киер ки1мге зар
болып, ж о к - ж т к , калын, кауымнын, к а м а л а п т у р г ан ы
33.7
м ынау. ЦПркш, ж а н а г ы мол1 т а м а к к а м ы н аларды б!р
ж1берш а л а р ма едП..
— О л ж а г ы э л м и са к тан бер! со л ай р о й . Оран енд! не
ш а р а ? — деп Д е м е ж а н и ы р ы н кетердк
— Тенс1зд1кт1н т е р ю ш тым а р ы д а ж а т к а н ы рас.
Б 1р а к оны н д а ш е т - ш е п бо л у ы керек к о й ,— дед1 Л и - ш а н
сы н е з ш щ Д1ттеген ойын айтпай ты нбайты н э д ет 1мен.—
М эсел е н , осы к а м а л д ы н езш у з а к ж ыл бойы канын,
терш т е п п ж у р т , енбекш1 к а у ы м сал ды р о й . Б 1рак б у п н п
тойра с о л а р д ы н б1рде-б1р е к ш каты сы п , д а с т а р к а н ш етш е
отыра алды м а? К а й т а , к ерю ш ш е, той к ы з ы р ы н осы
к а м а л р а б\р к у р е к то п ы р а к са л м а р а н д а р керш ш ы кк ан
ж о к п ы з ба... ©зщ о йл ап к ер ш к О сы да эд ш ет пе?
Д е м е ж а н Т1Л к а т к а н ж ок . У с т а з ы н ы н се з ш е у н с 13
к у л а к койып, екеу1 а дам аяры сирек, кел денен кеш елер-
д щ б1р1мен а я н д а п ж у р е берд1.
— Каз1р Р о с с и я д а , тары б а с к а Е вр о п а ел д ер ш д е
а д а м д а р а расы н да ры тенс1зд1кт1 ж о ю ж е н ш д е турл1
и деялар етек а л у д а , — дед1 Л и - ш а н с ь щ .— О л а р байлар
мен кедейлерд1 т а п к а белед1, т а п т ы к курест1 уары здай-
ды. Юм б1лед1, ондай ем1рш ен ид ея л а р туб1нде ез жем1с1н
беру1 де мум кш ... Ал б 13Д1н е л 1М 1з эл1 у й к ы д а ж а т ы р р о й .
О н да й элеуметт1к, т а п т ы к мэселеш к етер у бы л а й турсын,
к а у с а г а н Цин ди н асти ясы н т а к т а н т а й д ы р у д ы н езш е кол
ж етпей отыр.
Осы а р а д а Д е м е ж а н н ы н есш е м ана д а с т а р к а н б а с ы н
д а айтылран се з д е р оралы п, со н ы н м эш сш сурады .
— А й т п а к ш ы , И х э т у а н ш ы л а р деген и м ? С о л а р д ы
ж а н ы ш т а у д а А к п а т ш а э ск е р ш щ де кемег1 кеп болды деп,
ж а н а консул Б о р н ем ан Ш и -а м б ы г а мшдет арта сейлеп
т у р д ы гой. С о н ы н ж ай ы н т у с ш д 1 р щ 1 з ц п ,— деген.
Л и - ш а н с ы н о ган аз сезбен ж а у а п б ер д ь « И х э т у а н ш ы
л а р » деген шетел монополиясы на карсы к ур еск е аттан-
ган отанш ы л з и ял ы л ар мен ж а с ш а р у а л а р г а койылган
ж а л п ы а т екен1н, о л а р д ы н сонгы ек1 ж ы л д а 1ШК1 елкелерде
улкен д у р б е л е н ту д ы р г ан ы н , акы ры ш етел дж о д а к т а с
армияны н тегеу1рш1не ш ы дай алмай к а н г а боялып, ж еш л -
ген1н айтып е г п .
— Ы з а мен кекке су а р ы л г а н б 1р ж ан к еш т! к у р е с т 1 сол
и х э туа н ш ы л ар б а с т а п е д 1, С а р а й м ан ы н да гы са тк ы н д а р
мен шет м ем л ек еттер д 1н б 1р 1ккен ж а з а л а у ш ы армиясы
онын д а дымын ш ы га р м а й , ж е р г е п н д е куртып Ж1б е р д 1
р о й , — дед1 Л и - ш а н с ы н сез1Н1'н соны нда.
— С о н д а б у л елде ж ы лт етер ж а р ы к сэулен1н калм а-
ганы ма? Ж а н а ж и ы рм а сы н ш ы гасы р ез1мен б 1рге 613 ум1т
етер еш ж а н а л ы к э келм егещ м е?— дед1 Д е м е ж а н у с т а з ы -
нын бетш е кара п .
Л и - ш а н с ы н К031Н сы гы рай ты п , к у л а н а кулдк
— Ш и -а м б ы е к е у 1м1з с у л д е м 1з д 1 су й р етш , ж а н а ра
сы рды н т а б ал д ы р ы р ы н а ж е т у ш ж е г п к - а у . Б 1р а к кулл1
меш еулш пен керерарл ы кты н б а с т а у к©31 болып отырран
Цин с а р а й ы н ы н кул араны н коре алм ай ететш ш ы га р -
мыз,— деп б а я у к у р с ш д й — Б 1р гана у м 1т б ар. Туб1 со дан
б 1рдене шыруы м ум к ш . О н т у с п к е л к е л е р д е зиялы ж ас -
т а р д ы н « Т у н м э н х о й 1» атты ж а н а асты рты н уйымы куры-
лыпты. С у н ь Ятсен деген т а б а н д ы , а л г ы р б а сш ы с ы б а р
дейдй М а м а н д ы г ы д э р т е р екен. М у н д а к о л г а т у с ш к а л у
к а у ш т у г а н сон, осы дан т ер т-б ес ж ы л буры н Ж а п о н и я г а
6Т1П кетш, у й ы м га сол ж а к т а н б а с ш ы л ы к ететш к ер ш ед ь ..
С у н ь Я тсен н щ Ж а п о н и я г а ба ры сы м ен не к т е г е н ш б ы е с щ
б е ? — дед1 Л и - ш а н с ы н м ун ы н бет1не к ул е к а р а п . — Ж а п о н
портына ж етш , кемеден т у с е салы сы м ен, ©31Н1Н айдарын
к ес1п алып, тен1зге атып урыпты. М у н ы сы ж ай Цин эк1м-
ш ш п н е корсеткен к ар с ы л ы гы г а н а емес, т у б ш д е монар-
хияны к у л а т п а й койм аймы н деген анты д а б о л с а керек.
Б у л а р эр ту р л 1 энг1мемен тагы б 1рнеш е кошеден 0Т1п,
о р т а л ы к к а т а м а н ж ак ы н д а д ы . Б ул кезде кун е к ш д 1ге
т а м а н енкеЙ1п, к а р а с у бойлары н ан салкы н сам ал есе б а с
т а г а н . Д е м е ж а н элдене ес ш е туск ендей к ал т т у р а калы п,
к ал та сы н а н етектей т а н б а л ы ка раз суырып алды. Б у л —
т а у озендерш ен алаты н ек! то га н су д ы н к у ж а т - к а г а з ы
ед 1.
— А л ы с т а гы Цин са р а й ы н а 61з д 1н колы мыз жете
бермес. Эз1рш е мен1н жен1С1м о сы !— дед1 у с т а з ы н ы н а л
дында бойын м ак та н ы ш билеп.
Л и -ш а н с ы н к а г а з д ы колы на алып, ж ы л д ам коз ж у г 1р-
тш к а р а п шыкты.
— О, мынауы н шынында д а , т а м а ш а б о л га н екен. У л
кен жеш с... К у т т ы к т а й м ы н !— деп шын к уан ы ш ы н 61л-
дIрд 1.— « Ж ы л ан н а н т у к т а р т с а н д а о л ж а » дейт1н бе ед1?
Д ем ек, бул империянын э л а р е п , хал ы к п ен а м а л сы з
са н а с а б а с т а г а н ы . Б э л к 1м, р еф о р м ан ы н д а эсер1 б о л а р .
У лы кты н р у к са т ы н алыпсын. Енд1 тек х а л д а й л а р бо гет
болып ж ур м ес е...
— Х а л д а й л а р — уйреш ск ен ж а у гой. О л а р д ы н б!р
амалын т а б а р м ы з , — деп кулд1 Д е м е ж а н .
Е к е у 1 О й б а з а р д а г ы то р т к © ш е н 1н т у й ш 1 С 1 н е к е л т
к о ш та са б а ст а д ы . 4
III
Кун1 бойы к у р т т а й к у ж ы н а п , сапы ры лы сы п ж а т к а н
к а л а Т1рл1п кеш ке к а р а й с а б а с ы н а тус1п, адам аягы
сиреп к а л г а н кез едй У з а к т ы кун ш аузы нан у з а м а й бас-
тары н кылтитып о ты р аты н с а р ш у н а к суы рдай, кун1 бойы
дукендер1И1н, алды н ан кетпейтш , са р та п с а у д а г е р л е р д е
ж а й м а л а р ы н ж а у ы п , у й л е р 1не к а й та ба стап ты . Т а я у м а н
д а ты менлт м у н а р а с ы н а н а к ш а м намазы на ш ак ы рта н
азан уН1 е с п л е д к
Д е м е ж а н , кептен ж а я у журмегенд1К1 ме, Л и-ш а н сь щ -
мен к о ш т а с к а н н а н кеЙ1Н ек1 ба л ты ры н ы н сыздап, сыр
ал д ы р а б а с т а г а н ы н а цдады . Кун1 бойы тойды н элепм ен
жур1п, са л -с а л боп ш а р ш а та н ы н да енд1 сез1п келед1.
Кекквп1рдег1 Ы б ы р а й к о р а с ы н а деЙ1н эл1 б 1р к ау ы м ж ер
б ар. С о н д ы к т а н к еш еде кетш б ара ж а т к а н б ер ж еб а й л ар -
д ь щ б 1р 1н т о к т а т т ы д а , ары к а р а й а рбам ен тартты.
Ол к а к п а д а н К1ре бере элденеден секем а лтан дай
анырып туры п к а л г а н . К ен а у л а н ь щ 1Ш1 ию-кию, кайш ы -
л асы п ж у р ге н а д а м д а р . А т т а р ы д о тар ы л м ай , И1нт1рес1п
ту р т а н ж е щ л Т1рэшпенке, ф аэтон дар... М а н а тойдан
т а р а т а н Р а м а з а н Ш эш ш ев , Х асен а к с а к а л , М у р а у ы т
сиякты 1р 1 б а й л а р д ы ц да б ф а з ы о сы н д а ж у р . Б э р ш щ бет
элп етш де элденеге ерек ш ген кызыл т а н а у , к а р б а л а с т ы к
бар. Д е м е ж а н б а с т а б ы н д а : «злде Ы бы р а й б 1рдемеге
у ш ы р а д ы ма» деп к а тты у р ю п к а л ы п едь К е л е а сэтте
к е п ш ш к т щ а б ы р -с а б ы р сезш е, кещ л д!, ж а р к ы н кулю-
л ерш е к а р а п , ондай к ор к ы н ы ш ты еш тец е ж о к екешн
ацрарды.
Кецпкпей бэр! де м э л 1м болды. А л д ы н а н ж у п р т ш ы к
кан Кудер1 мен Ы б ы р а й д ы ц Ш1С1 Р а р ы п м ундары ж а ц а -
лы кты кезектесе, аптыра ту р ы п б а я н д а д ы .
— Слз к а й д а к е г п ш з , Д е м е ж а н ара? Ши-амбынын,
тойы еш тец е емес, ж а ц а л ы к т ы ц к е к е а м ун да болайы н
деп ж а т ы р , — дед1 Кудер1 кан ойнап т у р а т ы н кызыл
кур ец ж у з ш е н элдеб1р а б ы р ж у б Ы н ш .
— Иэ, не боп калды?
— Ы бы р а й д ы т о к т а т с а ц ы з к а й те д к Мен1ц абиым елде
ж о к ырымды б а с т а п , а к ш а м е н ш ай к а й н а т к а л ы ж а т ы р , —
деп т у р элпет1 арасы н а келет1н ж и ы р м а д а р ы ж а с Ж1Г1Т
Рары п т а к атты камы ры п ту р.
— « Ш а й к а й н а тк а н ы » к а л а й ? — Д е м е ж а н т у к к е ту-
с 1нбей к а р с ы с у р а к койды.
— О сы ндары орыс к е п е а Сорокинд1 б 1л е с 13 р о й . С о л
61з д 1ц б а й б а т ш а м е н бэстес1пт1. Екеу1 к а з 1р а кш а м е н
са м а у ы р кайн аты п , ж а р ы с к а ту сп ек .
— Н е дейд1? М ы н а л а р ж ы н да н р ан шырар... Ы бы рай-
дыц ©31 к а й д а ?
— Э н е т у р . — К у д е р 1 а ул а н ы ц оц ж ары ндары топ
адам ды н уск а д ы .
Д е м е ж а н енд1 коп богелмей, солай к а р а й бет алран. 1с
мэш сш зл1 т о л ы к тус1нбесе де, эйтеу1р, акы л ра сыймайтын
б 1р о к ш а у о к и г а н ы ц болралы турраны анык. Б ул кезде
ак ш а м уЙ1р1Л1п, кез б а й л а н а б а с т а п ед1. А у л а н ы ц б1р-
неше ж ер ш е с а м а л а д а й ж а р ы к ф о н а р ь л а р Ы н т койып-
ты. Ы бы рай б 1р ш етте 031 к ур а л п ы т а т а р - о з б е к са у д а г е р -
л ер ш щ к о р ш а у ы н д а т у р екен. Б а л б у л ж ан ран бет а ж а р ы -
нан к ы зу б э сек е алдындары а л а б у р т к а н т а р а т с ы з д ы к
ба й к а л ад ы . Б у л к ун де ж а с ы эл1 отызра ш н е койм аран
сер1 Ж1Г1Т бэй геге ш а б а ты н бест1 а т т а й ты кы рш ы п, э л с 1н-
эл1 к а к п а ж а к к а к а р а й беред1... Д е м е ж а н с о л а р д ы ц к а с ы
на ж а к ы н д а д ы да:
— А у , х ал а й ы к , б у л не ж иы н? Нен1ц курмет1не топ-
танып т у р с ы н д а р ? — дед1 к аб а р ы н а ш а коймай.
О н ы ц бул сура ры н а к о п ш ш к атынан Р а м а з а н Шэн1-
шев ж а у а п бер д к
— Т е р л е т 1Ц1 3 , Д е м е ж а н эпендк Ж а к с ы к е л д 1Ц1 3 ... Осы
341
каз1р г а с ы р д а б1р б о л а ты н т а м а ш а н ы кересмз. О р ы с
кепес! С о р о к и н м ы р за мен б1здщ Ы бы р а й б а й б а т ш а
« са м а у ы р ж а р ы с ы н а » тускел1 ж а т ы р .
М ы н а л а р д ы н айтып ту р г а н ы к ал ж ы н с ы з , рас сиякты.
С о л манра к аз к а т а р о р ы н д ы к т а р Т131лш, аузы ашылран
ю н пл еу с а н д ы к шырарып койыпты. С а н д ы к толы а к т а .
К э д 1м п «сэрЬ> деп а т а л а т ы н , М ан ш ы н н ы н б у м а -б у м а
бопы р а к ш а с ы ... Енд1 тек ж е п е л д е м е д е у л к е н д т б!р
келк!, б!р з ав о д т а н ш ы к к а н , с у ж а н а с а м а у ы р табылм ай,
б1реулер Ш э ш ш е в т щ д у к е н ш е ш ауы п кеткен екен. Бэр»
ты к ы р ш ы п, с о л а р д ы н к ел уш к утш ту р р а н к ерш едк
Ж а н а р ы Л и -ш а н с ь щ н ы н э н п м е сш е н кешн, е з ш е эр
ту р л 1 о й ''ту сш , уы ттан ы п к а й т к а н Д е м е ж а н ержкен бай-
л а р д ь щ мына к ы л ы р ы н к о с т а й койм ады . Ол ж а к т ы р м а г а н
к а т у л ы к а б а к п е н Ы бы р а й р а буры лы п:
— Б а й б а т ш а , м ы н а уы н б а р ы п турран е с с 13Д1к кой.
О з а м а н д а , б у за м а н а к ш а н ы о т к а ж а к т ы деген не сум-
ды к?! Кой, б а л а л ы к т ы т а с т а ... Эл1 д е б о л с а а к ы л г а ке-
л е ш к ,— деген е з ш ш е т о к т а у с а л гы с ы келш.
Б 1р а к дэл каз1р Ы б ы р а й д ы н ы райдан к а й та р тур1
ж о к . ©31Н1Н осы к ы лы гы н а суйс1нген а д а м д а й с а к - с а к
к улд! де:
— Е ш т е н е етпейд1, ук1рдай. А й ты л ар сез айтылып
кетт1, ен д 1 одан к айтура бо л м а й ды гой. Б ул а к ш а н ы о т к а
ж а г ы п к у м а р д а н ш ы к п а с а к , б а с к а кы зы гы калм ай б а р а -
д ы - а у !— дед1 сы н д а р д а й с у л у денес1н кере, мыкынын
таянып.
Ж а с м ы р за н ь щ ш а ш п а у ы н кетер1п, ж ел бер1п кос-
т а у ш ы л а р д а аз емес екен. С о л а р т у с - т у с т а н кеу-кеулеп:
— Е, т э ш р ь а к ш а деген к о л д ь щ К1р1 емес пе.
— Б эр ш ен де а тагы н айтсайш ы !
— М у н д а й д ы А т ы м т а й ж о м а р т т а 1стемеген ш ыгыр...
— А к ш а т а б ы л а р , н ам ы сты к о л д а н бермес1н!
— Б 1з д 1н Ы б ы р а й а кш а м е н ш ай к айн аты п , б а й б а т ш а
деген а т а к т ы б!р ж о л а ж е ш п а л г а л ы турран ж о к п а ,—
десш , к а с ы н д а г ы ж а с ж т т т е р о т к а май к у й г а н д а й , одан
ары к ы зд ы р а тусед!.
Д е м е ж а н т а т а р мырзасы Ы бы ра й да н езген1 к утс е де,
дэл м ы н адай су р к ы л д а й д ы куткен ж о к ед1. Эсш1,
Ы бы р а й — т а б и га т ы н а н втю р сез 1МН1Н, кушт1 к ум а р л ы к -
тьщ адам ы . Ж а с Ж1гггп н к ол ы а ш ы к ж ом артты гы н ,
кейде а р т ы к т а у кетет1н ш аш п а л ы л ы гы н да бул ж у р т
ж а к с ы б ш етш -д к М а н а й ы н а К1л ен гармоньш ы, ж ы рш ы
Ж 1п т т е р д 1 ж инап, са у ы к - с а й р а н к у р а ты н с е р 1Л1Г1, ат
к ум а р л ы л ы гы д а кептен белп'л! ед1. К ейд е б1р кы зды н
кал ы цм алы н тел еп, ж о р г а - ж у й р ж а т т а р саты п алаты ны ,
1Ш1 пысса ат б эй гесш ен б а с т а п , п а л уа н курест1ру, к о ш к а р
суз1ст1ру, к о р а з т а л а с т ы р у сек1лд1 турл1 ойы ндар уным-
дасты ры п, сол у ш ш к ы р у а р к а р ж ы ш ы рараты ны, кейде
к е ш е д е п к а й ы р ш ы л а р г а к о н а к а с ы берш, ез1 с о л а р д ы ц
о р тас ы н д а мэз болып оты р аты н ы д а ел ш ш д е ац ы з бои
айтылып ж у р е т ш ... А л а к ш а м е н ш ай к а й н а ту — бул
ел кеде б у р ы н ды -сон ды б о лм аран нэрсе. Д е м е ж а н мына
ж ел ж кен топты н к ы з ы к бэсекеш а я к т а м а й ты нбайты иы п
сезд| де, не де б о л с а 1стщ акы ры н куттк
Ол енд1 Р а м а з а н Ш эш ш евп е н э н п м е л е с е ж у р т , а ул а -
нын екшнп ж ар ы н дары тары б!р д у р м е к т о п к а к а р а й
аяндады . М у н д а б 1р с а н д ы к а к ш а н ы н у с т ш д е орыс кепес1
Сорокин отыр. Б ур ы н сы р т т а й атын е с т к е ш б о л м а с а ,
Д е м е ж а н н ы н оны керш турраны осы ед1. Б у л д а 1ргелес
ек1 мемлекетт1 к а б а т ж а й л а п ж у р ге н , О м б ы д а , Сем ей де,
Ш э у е ш е к т е с а у д а дук ендер! б ар, ж ы л сайын К о я н д ы ж эр-
менкесш е к о р а - к о р а мал айдайты н , к ал та л ы , 1р{ байлар-
дьщ бIр 1 десет1н. Ж а с ы е л у д щ 1нп‘н а р а л а г а н , к а б а с а к ал -
ды, ен гезердей зор адам екен. 031 буг1н Ш и -а м б ы н ы ц
тойынан к ы зьщ к ы ра п ш ы к к а н б а , к ал а й , к ы з р ы л т сары
ж у з 1 мен к о н к а к т а н а у ы куйген К1рп1штей курен1'Г1п,
б уры дай ж у а н мойны ж а р а с ы н а сыймай т а л а у р а п т у р .
Ол д а а л д агы са й ы сты т а г а т с ы з д а н а к у т т отырран си я к
ты. О ртан к ол да й кып орап а л г а н темек1С1н у с т р у с т ш е
к о м а г а й л а н а сорып, э л с 1н -эл с1н т е с к а л т а с ы н д а г ы кум1С
б а ул ы с а г а т ы н а к а р а р ы ш т а й бередк
Ш эн1шев бай сез а р а с ы н д а к ул е т у с т , Д е м е ж а н р а
бул бэсеке е г е с т щ к ал ай , неден б а с т а л г а н ы н айтып бердй
Сорокин мен Ы б ы р а й ж эн е оны н арасы Ы с к а к та б1р!н-
61р 1 буры нн ан б1лет1н, с а у д а ж о л ы н д а т а л а й уш ы ра сы п
калы п ж у р ге н , еж елг! б а к т а л а с т а р екен. С ем ей, Омбы,
1рб»т арасын косы п ж а т к а н с а у д а бэсекес1нде кейде
тепе-тен тус^п, кейде б!р1Н1н ж ол ы н б!р1 кес1п, сан сок-
тырып кетет1н к а л т а кундест1Г1 ерте б а стал ы п ты . Сон,гы
ж ы лд ары еж елден егеске ту ск ен ею бай с а у д а г е р шал-
райдагы Ш э у е ш е к т е тары д а бетпе-бет келш, та р к еш р д щ
уст1нде кездескендей т 1ресш к а л а д ы . Т а г ы д а б 1р 1Н1н не-
С1бес1н 61р 1 к аг ы п кететдн с а у д а «ойыны» б а с т а л а д ы ...
Ы бы рай еткен жылы о сы н да к а р т а д а н утылып, шонкиып
кал га н 61 р уйгы р б ай ы н ы н к о р а - ж а й ы н саты п а л м а к
бо л га н д а , Со ро кин э л п г е устем е б а г а косып, т а н а у ы н ы н
астынан та рты п экет1пт1... Б1рак Ы бы р а й д а кеп кешжпей
к ар ы м та к ай тары п улгерген. Со ро кин К,оянды жэрмен-
^ кес1не мал а й д а ты п , Х и у ан ы н б!р а т а к т ы с а у д а г е р ш е бес
' 343
ж у з д е й ©из е т ю з б е к б о л г а н екен. Ы б ы р а й соны б ш п
кал ы пты да, мал б а га сы н к а с а к а н а а р за н д аты п , э л п
с а у д а г е р д щ алды н а ез е п з д е р ш сал ы п ж 1 б е р т т и Ал
С о ро ки н а п а р г а н малын етю з е алм ай, сол ж олы кеп зиян
т а р т с а керек.
О с ы л а й ш а , а р а л а р ы аскы ны п, кептен теке Б р е с т е ж у р
ген сауданы н, ею к е к ж а л ы б у п н Ши-амбынын, тойы нда
б1р д а с т а р к а н б а сы н д а т у м с ы к т у ш с л р т к а л м а с ы бар
ма. Екеу1 ш а р а п к ы зуы м ен сол а р а д а а у ы р - а у ы р сез ге
к е л ю т , а к ы р - а я г ы н д а ба й л ы к , сом а с а л ы с т ы р у г а дешн
бары п ед1.
— М ен б у л вл кеге п а й д а т а б у уипн келгем ж о к . Шую'р,
б 1р б а с ы м а а к ш а д а , алтын д а ж е т е д ь .. М ен о сы н д а эдеш
Ыбырайдын, ады мы н аш ы рм ай, с а у д а д а н ж ы гу у ш ш ж ур -
М 1Н ,— Д еЙ Д 1 С о р о к и н .
— Е н деш е, екеу1М1здщ б1р1м1з г а н а к а л а р м ы з бу л
к а л а д а . С е ш Ш э у е ш е к т е н у л ы га н иттей кып, кек тиынсыз
куы п т а с т а м а с а м , мен де экем М у з а п п а р д а н т у м а й ке-
те ш н ,— дейд1 егеск ен д е ек еу болы п кететш Ы бы рай.
Соны м ен с е з у л г а я т у с ш , онын, а кы ры б у п н п бэске
к е л т Т1рел1п ед1. Б э с т щ ш а р ты тым а уы р : екеу1 б у п н
к а т а р отырып, а к ш а м е н с а м а у ы р к ай н а тад ы . К 1м са-
м ауы рды буры н к ай н а тса , к а р с ы л а с ы н а н е ю ж у з ж ы лкы -
нын пулын а л а д ы д а , ж е щ л ге н ж а к о сы дан кешн бул
е л к е д е п с а у д а н ы т а с т а п , Ш э у еш ек тен б1‘р ж о л а кетет1н
болады ... О сы кел1С1м ш ар ты к а г а з г а тус1п, ек! ж а к кол
койып, м ерлерш б а сы п ты . Р а м а з а н Ш э ш ш е в , Х асен
а к с а к а л ж эн е Б отви ник деген о ры стьщ та гы б!р бай
са у дагер 1 б а с т©реш1 болып б ел п л ен ге н . С о л ушеу1 к а з 1р
с а м а у ы р л а р кел1с!мен 1ске к1р1спек.
Б э с т 1н ш арты, ш ы ны нда д а , тым к а т а л екен. Кептен
а р а л а сы п , осы е л д 1н б!р а д ам ы н д ай болып кеткен Ы бы рай-
га каз1р Д е м е ж а н н ы н ж а н ы ашып т у р : «ез1 б 1р ер М1незд1,
а н к ы л д а г а н , м эрт Ж 1п т е д 1. ©з е м 1р 1н о с ы н ш а м а к а те р ге
бай л а й ты н д ай не б а с ы н а кун туды екен. Б у г 1н, к а р а
б а с к а н д а , б эстен утылып калып, б э р 1М1збен кош айтысып
ж у р м е с е ж а р а д ы » деп 1штей а бы р ж и б а с т а г а н .
— Б 1р есептен осы ны н ез! д у р ы с болды. Б у л а р б э р ь
б 1р туб1нде б 1р ш а й к а с п а й койм айты н ед1,— дед1 Р а м а з а н
онын ойын 6©Л 1П. — Е с т у 1щз б а р ш ы га р , Е в р о п а е л д ер 1нде
д у э л ь дейтш бо ла ды . О л а р к е б 1нше еш теск ен адам ы мен
ж ек п е -ж е к к е шыгып аты сад ы , не сем серлеседк.. М ына-
лард1К1 де — сол д у э л ь д щ б1р тур1. Б 1р а к бул — кылыш,
м ы л ты к сайы сы емес, а к ш а сайысы.
344
К еп у з а м а й д у к е н г е с а м а у ы р г а кеткендер д е келш
калды. Т у р 1-т у с 1, келем!, б у р а н д а л ы ш у м е н , пллтерл!
отты гы на дейш б1рдей, б!р з а в о д т а н ш ы к к а н , а б а ж а д а й
ею улкен ж ез с а м а у ы р экелш тк Т ер е п п л ер е ю са м а у ы р д ы
д а а уд а р ы п -т е н к е р ш керд1 де, иырына келт1рш б1р мел-
ш ерде су куйды. С о н а н сон с у толы с а м а у ы р л а р д ы кетерш
апарып, ж а р ы с к а туск ен е ю б а й д ы н а л д ы н а койды.
О сы д а н кешн тереп п л ер ею ж а к т ы н с а н д ы к та р ы ак-
ш ал ары н да тексерш ш ы кты . О ндары сы — а к ш а н ы н ара-
сына ты к к а н к а г а з , не араш ж а н к а с ы бо лм а сы н дегеш
ед1. К а т т а л р а н а к ш а н ы н со м а сы б!р келю. Е ю ж ары д а
б\р тенгелж , не уш т ен ге л ж у с а к а к ш а л а р э келуге тыры-
сыпты. Эз1рл 1К ж у м ы с ы эбден б г г п - а у деген м езп л д е , б а с
терен п Ш э ш ш е в бай о р т а г а та м а н ш ы кты да:
— Ал б а с т а н д а р ! — деп ж о г а р ы к е т е р ы г е н колын
сермеп к ал ды .
Ж а л г ы з Д е м е ж а н емес, б а с к а д а кеп юсклер Ы б ы р а й г а
т1лектес болып, соны н кимылын б а к ы л а п т у р . Ы бы р а й
а л г а ш к ы б!р т у й д е к а к ш а н ы ш и ы р ш ы к та п алып, 6\р
уш ы н к а с ы н д а т у р г а н к эр есш ге м аты рды д а , а р щ к е м е н
т у та ты п , с а м а у ы р д ы н о тты гы н а т а с т а п та Ж1берд1. К эре-
С1НД1 п а й д а л а н у, п а й д а л а н б а у эрк1мн1н ез ерю не берш ген.
С орокин кэрес1нге тиген а к ш а тез ж ан ы п кетед1 деп, одан
б а с т а р т т ы д а , Ы б ы р а й т а м ы з ы к к а п а й д а л а н а ты н болды.
Б ул кезде Щ1р к а р а н гы л ы г ы кою лан ы п , кез б а й л а н а
б а с т а г а н ы м е н , б1рнеше ж е р г е с а м с а т ы п ш н г е н ф о н а р ь л а р
а у л а 1Ш1Н с а м а л а д а й ж а р ы к ет1п тур. Э лг1нде га н а а у ы з
ж ап п а й д у ы л д асы п т у р г а н ж у р т б!р сэт ты м -ты ры с ты на
калды. Тек сы ты рлап ж а н г а н а к ш а н ы н ган а ды бы сы
ест1лед1. А д а м д а р сол о т к а ж а н г а н а к ш а д а н кез!н ал м а й ,
С1л ей 1п каты п калыпты. 0м1р1 кез к е р 1п, к у л а к е с п м е г е н
с у м д ы к кер1н1стен естер1 шыгып, м э н п р т т у р г а н д а р ы
белпл!. К,алай дегенмен, б а с к а емес, а к ш а гой — ж ан ы п
ж а т к а н ... О к т а -т е к т е шттен ты н а к ур сш ген , т у н ш ы г а
ты н ы ста га н а уы р д ы б ы ста р б1Л1нед1. Б ур ы н а к ш а деген
итт1 о т к а жарып и м к ерген?! О т к а тисе ол д а гы кэд1мг1-
дей л ап ы л д а п т у р ы п ж а н а д ы екен. Б а н ю д е н ш ы к к а л ы
мын-сан а д а м н ы н колы нан етш , б1реулерд1 к у а н ы ш к а
белеп, енд! б1реулерд1 к ай гы рты п к а п а л а н д ы р г а н кайран
а к ш а отка тигенде ш ы рпы дай лап ете к а л а д ы д а , кызыл
ж ал ы н ы суман-сум ан, етш , л езд е к а р а у ы ты п к у л г е ай-
налады... Ы бы р а й енд» неде б о л с а еш тен еден тайы нар
емес, а к ш а н ы н тут1н1н узбей, б1ршщ арты нан б!р1н усте-
мелеп, с а м а у ы р д ы н кемеЙ1не то гы ты п ж а т ы р . Т у р элпет1-
нен бэлендей ж урекс1нген, не к о б а л ж ы г а н еш тен е ба й к а л -
345
майды. Онын, мына отырысы элдеб1р кы зы к ойы нга юрю-
кен ш а л д у а р ба л а н ы еске с а л а р едк
Д е м е ж а н енд! б1р а у ы к С о р о ки н н щ касы н а барып,
соны н кимы лы на к ез Ж1бердк Ы бы р а й д а й емес, орыс
к е п е а а к ш а н ы унемдеп ж ар а т ы н д а й к ерш дк «М ал ды
т а п к а н р а б а к т ы р , отынды ш а п к а н р а ж а к т ы р » дегендей,
к а й т с ш б а й к у с , ем1р бойы ж ан ы н ж а л д а п , тент1реп ж у р т
жиран к а з ы н а с ы рой . А к ш а н ы с а м а у ы р оттырына с а л а р -
д а ж у п - ж у а н с а у с а к т а р ы н ы н сэл-пал д1р1лдегеш бай-
к ал а д ы ... С о н а н к е ш н п б 1р б а й к а р а н ы , бул К1С1 а к ш а н ы
ш и ы р ш ы к та м а й , кы ры сы н баран б у т ш куш нде, к а т т а у ы -
мен салы п ж а т ы р . К ей д е алдьщры ш ек тщ ж ан ы п б!ту!н
кутем деп , б!рер мэрте отын енпрш алып, к а й та т у т а т у р а
т у р а келдк
« Д егенм ен, м ы н аган К а р а га н д а , Ы б ы р а й отыныц ж а-
лыны м о л ы р а к ,— деп ойлады Д е м е ж а н . — Ол а к ш а н ы
квб1рек ж ар уы м ум к ш . Б 1р а к ш ай ды буры н к айн атары н -
д а кум эн ж ок».
Д е м е ж а н к ай та о рал ранд а, Ы б ы р а й д ы н сам ауы ры ны -
нан б о л а р - б о л м а с ы зы н д а г а н б 1р э л с 13 ды бы с б ш ш п
к а л г а н екен. Б а й б а т ш а г а т1лектес к а з а к Ж1пттер1 кэд1мг1-
дей кещлден1п:
— Иэ, а р у а к !
— Б1зд1н са р ы а тты н ко л т ы ры терлей бастад ы ...
— Енд! б!р ы ш кы н са , к ем бе ге ж етш ж ы гы л а д ы —
дес1п д у ы л д а с ы п ту р .
Эр т у с т а н к ы с т ы г а ш ы к к а н кулю , э з1л -ка л ж ы н д а р
ест1лед1. Э р н эрсе ез о рны нда б а г а л ы деген осы. Б1р сан-
д ы к а к ш а н ы н дэл каз1р е ю - у ш кесек а г а ш ж а н к а с ы
кур л ы к а у к а р ы ж о к . Ж1г1ттер соны э н п м е кылады.
— Б у л а к ш а деген итщ тек к а л т а д а ж у р г е н д е ган а
мыкты екен рой !
— ЦПрюн, мына ш ай дан 1шкен де а р м а н д а , 1шпеген
де а р м а н д а!
— О сы н ы н эр кесес1 б1р-б1р ж ы лк ы дан а й н а л д ы -а у
дейм1н,— дескен куб1р-куб1р сездер е с т ш п кал ады .
Э р к а й с ы с ы с а г а т к а б е р п с 1з ауы р м инуттар ет1п бо лар
емес. А к ш а и ел ерш щ ©здер1 к а л а й шыдап отыр екен,
т а б а н д а п ж а т ы п а л г а н т а с б а к а у а к ы т ж а й к ы зы к та у ш ы -
л а р д ы н Т031М1Н та уы сы п , жуйкес!Н ж у к а р т а б а с т а г а н .
Б 1р а к б у Й1 р л 1 келген ж ез с а м а у ы р эз1рше ж а й ы зы н даганы
б о л м а с а , ж у ы р м а н д а к айн ай коятын т у р 1 ж ок . У а к ы т е т
кен сайын с а н д ы к туб1ндег1 а к ш а н ы н к а б а т ы азайып, ой-
сы рап б а р а ж а т к а н тэр1зденед1.
Д э л осы мезетте, кайдан шыга келген! белг1С13 , кешеде
346
ит ж етек теп ж у р е т ш М о л д а к деген кайы рш ы б о л у ш ы ед»,
Ы бы р а й д ы ц к а с ы н а сол п ай да бо ла к етш ть © зш щ ж а с
мелшер1, к а й у л т екеш мэл1м емес. Б у ы н ш а к -т у ш н ш е к -
терш а р к а л а п , эр кешешн, б у р ы ш ы н д а дал иы п о ты р аты н -
ды. Ы б ы р а й г а уЙ1 рл 1Г1 бар, ж а у ы н - ш а ш ы н д а осы к о р а г а
к е л т ту н еп кетш ж у р е т ш ... К,аз1р сол М о л д а к о т к а ж ы -
лы нгы сы келгендей с а м а у ы р г а тоне т у с ш , сы ты рл ап ж а -
нып ж а т к а н а к ш а д а н кез айы рмай к а р а п отыр. Б у л дуние-
нщ керега рл ы гы н а не д а у а . С а н д ы к толы а к ш а мен б а с-
п анасы з кайы рш ы таразынын, ек1 б асы н т е н е с т 1р т тур-
гандай... Б{р м е з п л д е М о л д а к ы ш к ы р ы н а гы ты п , ш ал б а -
рынын, к а й д а г ы б\р к а л т а с ы н а колын с у г ы п Ж1б е р д 1 де,
ж у л ы м -ж у л ы м ы ш ы гы п илектешп к а л г а н б\р уы с а к ш а
алып ш ыкты.
— К,орыкпа, б а й б а т ш а . Егер а к ш а ц а з д ы к етсе, мына
б1реулерд1 д е к о с а ж а г ы п ж 1б е р ,— дед1 элг1С1н Ы бы рай-
дын. а лд ы н а т а м а н ж а к ы н д а ты п . М у н ы с ы — ез1 ж а к с ы
керет1н м ы р за г а к и ы н ш ы л ы к та кол у ш ы н б е р 1п, кем ектес-
кен тур! е д 1.
Ы б ы р а й мырс етш к ул ш Ж1берд1.
— Р а к м е т , М о л д а к !.. С ен екеум1з ек1 ж а к т а п мына
с а м а у ы р д ы к а л а й д а к а й н а т у ы м ы з к ер е к ,— дед1 кайыр-
ш ыньщ бет1не к а р а п .— С 1рэ, се н 1н, у т ы с к а ж а р н а л а с бол-
гыц келед1-ау дейм^н. Е г ер осы дан уты п ш ы к са м , с а г а н
б 1р а т т ы н пулын берем!н. У ты л сам , ертен се н 1н к а т а р ы н а
к осы л ам ы н .
— М а г а н а к ш а н ь щ к ер еп ж о к , — д е д 1 М о л д а к б асы н
ш ай кап.
— Д егенм ен , сен м ага н кем ектес. А н а са н д ы к т а г ы
а к ш а н ь щ бу м а сы н агы ты п, мына си я к ты ш иы рш ы ктап,
тездет1п б е р 1п ту р.
М о л д а к Ы бы р а й д ы н сез^н е к 1 етпей, са н д ы к т а г ы
акш а н ы б1рт1ндеп у м а ж д а у г а К1р1ст1. Б а й к у с т ы н е щ
каш ы п, тонган а д а м д а й , а к ш а г а ж а н а с к а н кол дары д 1р-
д!р етед1. Б 1р а к сез1 М1р д 1н огы н дай:
— Ж а к , ерте... А я м а а т а н а нэлеттП М е н 1н де е м 1рде
ж ек к еретш нэрсем — осы а к ш а . С е ш н о рн ы н да б о л сам ,
мен де осыны 1стер ед1м,— деп кояды.
Д у н и е д е к е р е г а р л ы к т ы н ек1 б а сы к а ш а н д а б 1р - б 1р1не
ж а к ы н т у р а д ы гой. О сы то п ты н 1ш шде Ы бы рай ды тек
М о л д а к к а н а тус1нет1н сиякты .
Б^рак б а й б а т ш а н ы н дэл каз1р М о л д а к т ы ты ндап
о ты р уга м у р ш а сы ж ок . У м а ж д а п ш и ы р ш ы к т а л г а н а к ш а -
нын б 1р уш ы н кэрес!нге м аты ры п а л а д ы д а , ж ал ы н Т1Л1
ж а л а н д а г а н о т т ы к к а устем ел еп т а с т а й береди А к ш а
347
ж а р у ж ан ы н ж а й т а п ты р а ты н б!р сушкт1 \с\ сиякты . А н да-
с а н д а мойнын созып, С о р о к и н ж а к к а к ар а п кояды... Б ул
кезде с а м а у ы р д ы н сырылы б1рте-б1рте к уш еш п, гу ж ш д е п
эндеткендей б\р ж арым ды ун ш ы рара б а с т а г а н . Ы бы рай-
ды н устш ен 61 р б а тп а н ж у к ту ск ен д е й терен тыныс та р т-
ты. ©М1р1 эн ты н дап , ж ы р ты н д а п ж у р ш , дэл м ынадай
эсем са зд ы естлмеген ш ы г а р - а у . А р к а с ы кещп, ж а д ы р а й
т у с ш , к о л ы н д агы ш ы бы кпен с а м а у ы р д ы н о тты гы н а толып
кеткен кулд! к есеп -к есеп Ж1берд1 де, а к ш а н ы жентек-
ж е н т е п м е н т о г ы т а бердь
Ж и н а л г а н ж у р т ею с а м а у ы р д ы н ы зы н д а г а н энше ал-
м а-кезек кулак, тосып, ею о р т а д а ты ны м сы з сенделш
ж у р . Б а с ы н д а бэр! к ы зы к к ерш геш м ен , каз1р Д э м е ж а н
езшен-ез1 ы н га й сы зд ан ы п , о й д а - ж о к т а осы б1р оспа-
д а р л ы к к а тап б о л га н ы н а 1штей е ю н ш тур ед1. Ол д а ею
а р а л ы к т а м а г ы н а с ы з сенделш , енд1 к ар с ы ж а а д а к а р а й
бет алды. С о р о к и н н щ с а м а у ы р ы д а ею шншен дем алып,
а к ш а г а т о л г а т к а н д а й б еб еул еп, г у ж ш д е й б а с т а г а н екен.
Кепест1н ез! са б ы р т а г а т т а н айрылып, уйелмендей дене-
С1мен с а м а у ы р г а тен е т у с 1п, а к ш а н ы ол д а аям ай ертеп
жатыр.
«Ыбырайдын, жен1 б а с к а . Ж а с т ы г ы , албы ртты гы ,
а т а к к у м а р л ы г ы б ар, к ы з б а М1незд1, у р ы н ш а к Ж1Г1Т... Ал
мына ж а с ы егде т а р т к а н , ©31 киыр ж а й л а п , шет конып
ж у р ге н , тур1не к а р а с а н б а п -б а й с а л д ы орыс адам ы м ы н а
дай ж ан к еш тй п к к е к а л а й барды е к е н ? — деп ойлады
Д е м е ж а н с а м а у ы р д ы н ж ал ы н с у м а н д а г а н оттырынан
жуз1не к ы з р ы л т с э у л е т у с ш т у р г а н с а к а л д ы юс1ге к арап
койы п.— Б у л а р д ш не со н д а ? Е г е с пе, б а к к у м а р л ы к па?
С 1рэ, м ун ы н д а к у м а р ойыны секш д! 613 ту сш б е й т ш б 1р-
денес1 б о л у керек. Д е м е к , шектен тыс б а й л ы к та а д а м г а
т ы н ы м -р а к а т т а п т ы р м а г а н ы гой...»
А р а д а к а н ш а у а к ы т еткен1 б е л г 1С1 3 , кенет арт ж агы н ан
кешк1 ты мы к а у а н ы д а р - д а р ай ы рган к а л ы н ш у квтерш дк
— С а м а у ы р кайнады ...
— Б эй ге — Ы б ы р а й д ш !
— Ы б ы р а й д ы н сам а у ы ры н ы та сы п ж а т ы р ,— дескен
кетер1нк1 д а у ы с т а р ест1лд1.
С о л ш у ш ы к к а н мезетте С орокин селт етш басын
к етерш алган. К,олына енд1 ала берген б!р б у д а акш аны
с а н д ы к к а к а й т а д а н аты п урды д а , оры стьщ к а г а з кетер-
мейт1н мыкты б о к т ы к т а р ы н ы н б 1рш элдек1мге б а гы ш та п ,
орнынан атып турды . С о н а н сон ж о л ы н д агы а д а м д а р д ы
кш п -ж ары п , к а р с ы ж а к к а к а р а й т у р а умтылды. Ол кел
генде сары са м а у ы р иы гы ндагы тес1ктер1нен бу аткы лап,
348
са р к ы л д а п к ай н ап ж а т ы р едк К а с ы н д а е ю б у ш р ш таяны п,
мереш тасы ран Ы бы р а й ту р... С о ро ки н о к тиген а д а м д а й
сенделш сэл ту р д ы д а , арт ж ар ы н дары о р ы н д ы к т а р д ы н
б1р1не сы л к етш оты ра кеттк
А у л а д а ай рай -ш у, кен1лд1 к ул ю . К е п ш Ы к а ттары
бэйгеден келгендей Ы бы р а й д ы ортара алып, д у ы л д а сы п
ж а ты р . О сы сэттен б а с т а п онын а к ш а м е н с а м а у ы р кай-
натк а н атары б у ю л влкеге ж ай ы л а ты н ы с е з а з . А так-
абырой адам б а сы н а эр турл1 ж олм ен келш конады р о й .
Ал Ы бы ра й б а й б а т ш а б у л а т а к к а е з ш щ байлырымен
ж е г п . Б 1р а к бул а р а д а м эселе тек б а й л ы к т а рана тур
ма екен? М у н д а й д э у л е г п ю а л е р д щ к ай с ы с ы ак ш а м е н
шай кай н а ты п ты . О н ы н ар ж ары н да а д а м н ы н е р л ж тэуе-
кел1, м э р т т т , кесек мшез1 ж а т к а н ы д а у с ы з . Д э л к а з 1р
б а й л ы к ж ар ы н ан Ы б ы р а й д ы он орап алаты н Р а м а з а н
Ш э ш ш е в т щ ез1 онын б у л а т а г ы н а кызыра к а р а п т у р .
Т о п ть щ а р ас ы н а н б1реу, элде ж арынраны, элде шын
б ш п а келгеш, Ы бы р а й р а м ы н адай с у р а к койды.
— Б а й б а т ш а , айты ны зш ы : б!р с а м а у ы р ш айды кай-
натура м©лшермен к а н ш а а к ш а кетед1 екен?
— Б й ш е й м ш , са н а р а м ж ок ... Е р т е н б у х г а л т е р л е р
аны ктайды р о й , — дед1 Ы б ы р а й .— Б 1р а к мен оран ©К1Н1п
туррам ж ок. С 1рэ, мен1н ©м1р1мде орнымен ж ум са л р а н
б 1р а к ш а осы б о л д ы - а у дейм1н.
Б у л кезде Со ро кин д е орнынан ту р ы п , Ы б ы р а й д ы н
к асы н а келген. Б а й р у с т ы н И1Н1 тус1п, а л п а м с а д а й денес1
ш©пп, юш1рей!п кеткендей к©р1нд1.
— А л енд1 р и з а с ы н б а , Б а й б а т ш а ? Тарды рра не ш а р а ? !
Сен женД1Н. Б ул ж ол ы б а к ы т к у с ы с е н 1н ж а г а н д а б о л
ды,— дед1 б а к т а л а с ы н а колын у сы ны п.— К о ш бол! М е н щ
орныма ег1н егет1н б о л с а н д а р , мен енд1 бул к а р г ы с а тк а н
к а л а д а н кетем1н. Е к 1 ж у з ж ы л к ы н ы ц а к ш а с ы н ертен мына
Шэн1шевт1н колы нан а л а сь щ .
С орокин соны айтты д а , кеп б егел ген ж ок , а у л а д а
турран а р б а с ы н а отырып, ал д ы -а р ты н а к а р а м а й т у р а
ж енелдк
— Д еген м ен б у л д а ер екен, к а й ы сп а д ы гой!— дед1
элдек1м суйс1нгендей, орыс к е п е а к а к п а д а н ш ыгып б а р а
жатканда.
Ж и н а л г а н д а р уйлер1не к а й т у г а асы к п ай , а у л а д а топ-
тобымен энг1ме согып, ж а н а г ы т е т е н ш е о к и г а н ы н эсер1-
нен эл 1 де а ры ла алмай т у р . Ш э н 1шев бай к а с ы н д а т у р
ган Д е м е ж а н г а б уры лы п:
— Сорокиннщ к а т е л т акш аны отты кка саларда
ш иы рш ы ктам ай, не т а м ы з д ы к к а м аты рм ай, бут1н куЙ1нде
349
тепей берд1,— дед1 элде к уш н ге ш , элде Ы бы р а й д ы н
та п к ы р л ы г ы н а суйсш геш б е л п а з .— Акш ага сщ ген
к эр есш н щ ез к ы зу ы б а р гой. А н а б а й к у с соны ескерм едк
— Енд1 соны э н п м е кып к,айтем13,— дед1 Д е м е ж а н
к ул е Т1л к аты п .— Б 1зге к а й т а Ы бырайдын, ж ен геш д у р ы с
бо л м а д ы ма. М ен, шынымды ай тса м , к а ш а н са м а у ы р д а н
бу ш ы к к а н ш а , а к кещ л д о сы м ы зда н айрылып к ал а м ы з
б а деп кы пы лд ап ту р д ы м.
Д э л к а с т а р ы н а н д у ы л д ар а н к ул ю ест1лд1. К еп ю с ш щ
о р т а с ы н д а М о л д а к т у р екен. Ы б ы р а й оран манары у эде
бойы н ш а 61 р б у д а а к ш а усы нран керш едй Б 1р а к кайы рш ы
а з а р д а -б е з е р болы п, а к ш а н ы алмай т у р .
— А л м а й м ы н . К е р е п ж ок... М ен бул а к ш а н ы ал сам ,
б 1р е у л е р д 1н кы зраны ш ы н о я ту ы м мумюн. О д а н да осылай
тыныш ж у р г е ш м ж а к с ы , — д е й д 1 кер1 ш ег1нш ектеп.— Б у-
Г1Н а к ш а н ь щ о т к а к а л а й ж а н а ты н ы н кер1п, к у м а р д а н б1р
ш ы кты м р о й . С о л жетед1.
Ы бы р а й д а каз1р е з ем1р1Н1Н ен бш к са ты сы н д а тур
ед1. Б1р мезг1лде оны н с а н к ы л д а р а н д а у с ы ест1лд1:
— Кзне, к у р м е г п м еймандар, у й ге к 1р щ 1здер. Б э р 1М13
б 1рге отырып, ж а н а г ы к ы м б а т к а туск ен с а м а у ы р д а н ш ай
1шеЙ1к!
Ж у р т то п ы рл ап у й г е ю р е б а с т а д ы . Б у л а р сол куш
Ы б ы р а й д ы н ж е щ с ш тойл ап, б у п н керген кы зы ктары н
айтып т а у ы с а алмай, тунн1н б1р у а г ы н а деш н д уы лд асы п
отырды.
IV
350
уш жыл к е ш т ц ю р е п ба ры п кетерген . Ж а с к ел ш ш ек ауы р
а якты б о л га н кезде, а у ы л -а й м а к , керпп -кел ем соны н у с п -
не ту с ш , тш еу ш Т1лед1. Ал б у л к ездеп Б и б ш щ куан ы ш ы н
сезбен айтып ж е т ю з у киын едк К а ш а н Ы р ы с к а н кол-ая-
гын б а у ы р ы н а а л г а н ш а , к а т т ы - к а й ы р ы м г а а р а л а с т ы р м а й ,
мэпелеп кутум ен болды . Б а л а н ы та б уы н Ы р ы с к а н тап-
каны мен, т о л г а т у ы н Биб1 то л г а т т ы д е с е де бо л га н д а й .
Ю ш к ентай нэресте шыр етш ж ер г е ту ск ен де , Биб1 « ак са р -
ба сы н » айтып, е т е п н е о рап а л г а н . С о л сэттен б а с т а п ж а с
б о са н г а н а н а г а с а л м а к т у а р г е н ж о к . Т ек ем1зетш кезде
ган а, онда д а у ы з г а ж а р ы м а й к а л м а с ы н деп, нэрестеш
Ы рысканнын бауырына салады да, калган уак ы тта б а л а
нын бар кут1мш ез мойнына алды.
С е й т ш , к ун десш ен байды к ы з г а н б а г а н Биб1 б а л а н ы
к ы зга н а ты н эдет та п к а н . Ы р ы с к а н н ы н э л д е к а л а й Н а з а р -
б е к п к у ш а к т а п , шскеп ж а т к а н ы н керсе, онысын унатпай:
— Сен , келш ш ек, менщ к у д а й д а н тшеп а л г а н б а л а м а
б у д а н кешн ейтш м ею р ен е бергешадд кой. Б а л а керек
б о л са, ж а с с ь щ гой, та гы б1реуш т а у ы п а л ,— деп 31ЛС13
зек1п урсы п т а ста й д ы .
Д егенм ен « к у д а й екен» Б и б ш щ ол т1лепн д е орында-
ды. Ы р ы с к а н емш ек сут!мен к е т е р 1п, а р а д а ек1 ж ы л ет-
кенде та гы б 1р кыз т а у ы п алды. Соны м ен б а л а ж е н ш д е п
т а л а с б т п , а кы ры ек1 а н а н ы н д а кещ л! ж а й т а п к а н д а й
болып ед1...
Б 1р топ с а л т атты а уы л га т а я п к а л г а н д а , улкен а к
у й д щ сы рты на кеп а д а м д а р ш ы гы п к ар а п т у р г а н . Кен ет
ер-эйел1 а р а л а с ж а н а г ы топ ю с ш щ а р а с ы н а н б\р ю ш к ен
тай н у к а т бел1нд1 де, бер1 к а р а й к у л д ы р а н д а й женелд1.
Б ул — экесш танып, кеш ж ерден ж у п р ш келе ж а т к а н
Н а з а р б е к ед1. Д е м е ж а н н ы н ж ан -ж у й ес 1 б о сап , кенс1р1П
ашып коя берген... Ш ыбын-ш 1ркей болып, ент1пп ж еткен
б а л а сы н а т уст1нен 1лш алды д а , кек1репне ба сты . Терпп-
ген б ет1нен, к е з 1нен суй1п, айм ал ап ж а т ы р . Э т т е ц , дуние-
ай! Б ур ы н осы б а л а л а р т у м а й , к ерш б ей т у р г а н кезде
к а л а й ем1р с у р 1п келгеш б е л п с 13. Б ур ы н ол ез1н б а л а г а
каталмы н, т а с бауы рм ы н деп о й л ауш ы ед1. О ны сы бекер,
б а л а б1тпей, б а с ы н а туспей т у р г а н д а , ж а й айты ла са л га н
сез екен. Е н д 1, мше б ойы н да ез каны , ез н а с т согып
ту р г а н к1шкентай ул мен кызын к ол ы н а а л с а болганы ,
там ы р-там ы ры и1п, м айдай ер1п ж у р е б ередк
К а з 1р а т уст1нде, экес1Н1н а л д ы н д а о ты р га н Н а з а р б е к
эрнеш б1р айтып, топ а д ам д ы кулд1р1п келед1. Б а л а н ы н
Т1Л1Н к ы зы ктап , эр турл 1 с у р а к койып, сейлет1п келе ж а т
кан Ж а у г а ш т ь щ зэнг!С1 Т ы н ы бай б олаты н.
351
— Н а з а р б е к , осы сен ю м нщ б а л а сы сы н ?
— Д е м е ж а н у ю р д а й д ы н ба ла сы м ы н .
— Клмнен ту д ы н ?
— Б и б 1 а п а м н ан туды м ...
— Е, ж е н - ж е н . .. А й т п а к ш ы , Ы р ы с к а н деген та г ы б1реу
бар гой. Ол сен щ ю м щ б о л а д ы ?
— Ол менщ тэтем емес пе. Назымнын, ш еш еск..
— Биб1 апан, ж а к с ы ма, элде Ы р ы с к а н тэтен, ж а к с ы
ма?
— Биб1 апам ж а к с ы . К у р т - м а й , к ан т-к э м п и ттщ бэр1
Биб! апамнын, колы нда.
А т у с т ш д е п л е р кы ран-топан к у л к ш ж аты р . Э а р е с е
Т ы н ы б а й зор д а у с ы м е н м ан ай ды б а с ы н а кетерш :
— Эй, м ы н аны ц 1Ш1 к у екен. М а й л ы - ж а й л ы ю а ш бул
д а бьледк Ш е ш е с ш щ б а сы н а н к у с у ш ы р м а й келе ж а т
к ан ы н к е р д щ б е ? !— деп ат б а йлайты н кермеге ж ак ы н -
д а г а н ш а , р а к а т т а н а к ул ш келдь
Уй сы р ты н да ер-эйел1 а р а л а с кеп а д а м б у л а р д ы сырт-
тай т а м а ш а л а п т у р г а н -д ы . Б у л кезд е ж а с ы отыз бестер ге
келш, н у р л а н а то л ы к с ы г а н к ербез Биб1 к у й е у щ щ атын
ез1 у с т а п , э к е с ш щ а л д ы н д а гы Н азар бект1 тус1р1п алды.
— Иэ, ат-кел1к а м а н , е с е н - с а у ж егпн дздер ме? Кеш1к-
Т1щздер р о й ... Б эр щ ен буры н «кекем к а ш а н келед1?» деп,
мына б а л а н - а к м а з а м д ы алып б 1 г п , — дед1 ол уй 1'шщщ
са гы н ы ш ы н аз сез бен сезд1'рш.
Бэр1 а т т а н тус1п, уйге к а р а й беттеген де, топ а д а м н ы н
1Ш1нен ж а р к етш , ею ж а с а р Н а з ы м д ы кетерген Ы р ы с к а н
с у л у д а к е р щ к берд1. Тур-элпет1 шешес1нен айнымайтын
а к урпек, ю ш к ен та й кыз ею колын ж ай ы п Ж1б е р 1п, сона-
д а й д а н талпы ны п келедь Д е м е ж а н эл1 с у т ис1 ары л м а га н
сэбид1 кол ы на алып, к у ш ы р л а н а шскед1... К а з а к т ы н ер-
к еп ж у р т к е з ш ш е эйел1н к у ш а к т а п , ел1п-еш1п ж атп ай д ы
р о й . Б 1р а к б а л а сы н к у ш а к т а п , ем1рен1п бетш ен сую! онын
шешес1не деген са гы н ы ш ы н д а б1лд1рш ж а т а д ы . Соны
Ы р ы с к а н д а ж а к с ы с е з т , б1р а н а л ы к м актаны ш пен
м а са й р а й кул1п т у р . Ж а с ы ж иы рм а бестен ж а н а аск ан ,
кы лы кты ж а с кел1ншек осы т у р г а н болм ы сы мен-ак: «мен
ту р а л ы о й л ам ай кер, с а г ы н б а й кер!» дейт1ндей.
Д е м е ж а н а л ы е ж о л д а н келгенде, к а ш а н д а Б и б 1 оты р
ран улкен ш а н ы р а к к а тусетш -д1. С о л эдет1мен сер1ктер1н
б а с т а п , о р т а д а г ы енсел1 а к уйге к а р а й буры лды . Керш1-
к о л а н , к о н сы л ар ы мол, мынгырып ж а т к а н бу л ауы л
э л д е к а ш а н « у ю р д а й ауылы» атанып, К е р 1м байдьщ б а с к а
б а л а л а р ы н а н бе л е к к он аты н б о л г а н . Уйге ю р 1п ж а й г а с к а н
сон., Д е м е ж а н м а н а й д а г ы ез ге а у ы л д а р д ь щ амандыгы н,
352
к а р а ш а ц ы р а к т а г ы А ж а р анасынын, к уй -ж а й ы н с у р а с -
тырды.
Оран кеп а ты н а н ж а у а п берш , есе сейлеп отырран —
осы а уы л д ы н енд1Г1 улк еш М а й л ы к а расы.
— Бэр! де е з щ кергендей ам ан -есен . О сы ж а к ы н д а
рана ез1м1зге к а р а с т ы а у ы л д а р д ы тары б\р рет с у з т
шыктым. Ж у р т К6Л1ГШ к а м д а п , аркан-Ж1б1н е с т , ж а й л а у -
ра к е ш у г е дайы н отыр. Ж а й б а с а р л а у у й л е р д щ ж ы н д а р ы н
карып, ширатып к е г п м , — дед! ол ш о к ш а с а к а л ы н са у -
м ал ай ту с ш .
М а й л ы к — К е р 1м б а й д ы н туран ш!С1, Д е м е ж а н р а б!р
ж ары эке ю петть Ауылдын, б у к ш м а л -ж а н ы н а , кеип-кон,
ш ар уа ш ы л ы р ы н а, к е б ш ш е осы К1С1 б а с -к е з болып ж у р е -
Д1. Б ур ы н ол К ер 1м ба й ды ц т у с ы н д а эл1 б е л ш б е ге н мол
д э у л е т т щ б а с и е а с а н а л у ш ы едь К еш н К е р 1м бай ел ген
сон, ага б а л а л а р ы м е н сы йы спай, Д е м е ж а н н ы н к а р а у ы н а
к е ш 1п алган . М ш ез! эпенд! ш алы е, е т е б!р к ы з ы к а дам .
Ептеген еспе, м а к т а н ш а к т ы г ы тары бар. М ай л ы к тьщ :
« Тугел Т е р т у ы л К е р 1м б а й г а б а г ы н с а , К е р 1м бай м аг а н
багы н ады . С о н д а бул ел д щ шын у ю р д а й ы К1М?» деген
сез1 кез!нде дуЙ1м елге ж ай ы л ы п кеткен... К,аз1р де Д е м е
ж ан д ы а р к а л а н ы п , а у ы л -а й м а к ты ш а ш а у ш ы га р м а й
у ы сы н да у стайды . Эр а у ы л г а о сы ндай б 1р айгайш ы ,
б а к ы р а у ы к б а й б а й ш ал керек кой деп, Д е м е ж а н д а б у л
а га сы н кеп теж ем ей еркш е коя берген. А й ы б ы н д а , е п те
ген куйгел ек б о к т а м п а з д ы р ы б о л м а с а , ар ж а г ы н д а 31Л1
ж о к , к е п тщ б!р корм ал к ар т ы едь
К е щ л 1не келген с е з д 1 ю м ге де б о л с а 1р1кпей айтып
с а л а ты н д ы к та н , б а л а - ш а г а , к ел ш -к епш ж , м ал ш ы -к о сш ы
М ай л ы к тан сы р тта й ыгып ж уред1. Е р т е ту р ы п ту н л !к а ш а
койм аган , малды у а г ы н д а с а у м а г а н келш дер к а т а л
к а й н а г а д а н с ез ест1п, ж а з а та р ты п к ал а ты н ы б а р . К ы р с ы к
ш ал кен1Л1не ж а к,пас а Биб! мен Ы р ы с к а н д ы д а аямайды ...
А н а ж ы лы осы Ы р ы с к а н н ь щ тун гы ш б а л а с ы н а ек1 к а б а т
болып, е л - ж у р т бетоне к а р а п , а л а к а н г а салы п оты р ган
кез1 гой. Б 1р к уш сол Ы р ы с к а н е р т е туры п т у н л ж аш п ай ,
кун к э т е р 1л генш е о т а у д а у й ы к та п ж а т а б ер се керек. С о ны
б и еб а у ж а к т а ж у р т б а й к а п к а л г а н М а й л ы к а у ы л г а ат-
пен ш ау ы п к е л ш т 1 де:
— Ш ы р а г ы м к е л ш ж а и -а у ! Т у с к е деЙ1Н тунл!К аш п ай
ш ал ж иы п ж а т ы п а л г а н бул не с у м д ы к ?! Осы ж у р т к а
ж а й б а л а емес, тшт! М э д !1 т а у ы п берсен, де, тесектен
12 К Жумадичов 353
т у р а т ы н кезщ болды ем ес п е?— деп уй сы рты нан айгай
салыпты.
К о р ы к к а н ы н а н орны нан атып турран Ы р ы с к а н элг1
С03Д1 к е н ш н е а уы р алып, б1разра деш н ж ы л а п -сы к тап ,
к атты булш ген-д1. Т е к а у ы л - а й м а к ж а б ы л ы п ж у р т , ба-
к ы р а у ы к а та с ы н ы н б у д а н д а ©ткен со р а к ы к ы лы ктары н
айтып, к о ж а н а с ы р мшезш т у а щ ц р г е н сон рана е к п е а
та р а п , с а б а с ы н а тускен...
С о л М а й л ы к арасы каз!'р де а я к ты р а ж ол , ауыздыра
с е з бермей, е с т сейлеп отыр. Б 1рак, обалы нешж, бул
е щ р д е т е р т т у л ж малдын, кенп-кон, е р к - к о н ы с т ы н жар-
дайы н дэл М а й л ы к т а й бклетш а д а м ж о к . Д у н и е д е м ал дан
е з г е Т 1 р ш ш к , к э с т б ар, к ы з ы к б а р деп ойл ам ай ты н К1С1.
М ьщрырран кеп м алды ж а з ж а й л а у р а к е н п р т , к ы ста
Б а р л ы к к а о тар л а ты п , т ы ш к а к л а к ш ы р ы н бермей барып
к а й т у д а — осы М а й л ы к а р а с ы н ь щ мойнында. Енд1, мше,
ел ж а й л а у р а ш ы рард а ж а б а р ы ж унд1 к ы ры ккы зы п, тай-
к ун а н д ы т а н б а л а т ы п , кош к©л1гше дейш эз1рлетш койып-
ты. М а л с а к арасы осынын б эрш тэпт1штеп айта кел1п:
— А й тп а к ш ы , мына ж а б а р ы ж у н д ег ен щ т а у - т а у
боп у й ш п к а л д ы р о й . О н ы не 1стеуш1 ед^н? Кы стары
с о р ы м н ы н тер1лер1 мен к©п-к©п елт1р1 де к а т т а у л ы куй-
1нде ж а т ы р , — дед! ол с а у д а - с а т т ы к ж а р ы н а ш о р к а к ты -
р ы н сезд1р1п.
— Ол жарын у а й ы м д а м а н ы з , М эке. Е р тен д ер осы нда
Б а б а л ы к т ы н а р б а л а р ы келед1. К о л дары ж у н - т е р 1н1н бэрш
соран а р ты п Ж1бер1ндер,— д е д 1 Д е м е ж а н .
— Е н деш е, осындары б о й д а к мал мен жылкьшы,
кейб1р кой о та р л а р ы н ертецнен б а с т а п ж а й л а у р а к а р а й
беттете беремш . Енд1 м ун д а ы с т ы к к а к а к т а л ы п о ты р уд ы н
т у к орны ж о к ,— деп к а ш а н д а ш а р у а б а с т ы боп ж у р е т ш
М а й л ы к ж у р тп ен б1рге е ю - у ш кесе кы мы з 1шт1 де, асырыс
ш ы р ы п кетт1.
Кеш1кпей Д е м е ж а н н ы н к а л а д а н келген1н ест1п, манай-
дары эр а у ы л д ы н улкендер!, арайын-туы с ж и н а л а ба ста -
ран. К ел ген дер к а л а ж ан алы ры н , Ш и -а м бы тойынын
к а л а й ©ткен1н 61ЛГ1С1 келш, т у с - т у с т а н с у р а к ж ау д ы р ы п
ж а т ы р . Э н п м е ш кы зды ры п оты рран дар — осы тещ рек-
тег1 к ал ы н Б а й р а р а - Ж а у р а ш т ы н 1р! байлары , Д е м е ж а н
нын а т а л а с арайы ндары . С о н р ы ж ы л д ар ы бул а д а м д а р д а
б а с к а рул ар д ы бо й л а р ы н а тенгермейт!н ур-кеппе м актан-
ш а к т ы к , кеуделер1не нан П1скен а ста м ш ы л ы к б а й к а л а-
тын-ды. ©з б а с т а р ы н а бил1к к о н б а с а да, сонын шорына
жылынып, буы н а П1С1П ж у р ге н д ер ... Кер!мбай мен Д е м е
ж а н дэурен сурген с о н р ы о н б ес-ж и ы р м а ж ы л д а у ю р д а й -
354
л ы к м ан са п ты н Ж а у г а ш о р тас ы н а н кетпеу! б у л рудын,
та л а й а тк а мшер, пысыгын к атты тасы ты п, жел1кт1рш
ж 1берген. Тшт1 кейб1реулер1 1штершен: «осы 613, ш ынында
да, ж у р т т а н ерек, а й р ы к ш а асып т у га н ел боларм ы з.
Тертуылдын, с у т б е тш д е к а й м а г ы , у ю л еген т а й л а г ы 613
ш ы гарм ы з» дегенд1 кэд1мпдей ойлай б а с т а г а н .
«Б!р К1С1 т а к к а мшсе, ж у з туы сы а т к а м ш е д Ь деген
р ас екен. Д е м е ж а н ез а га й ы н д а р ы н ы н колы на эдеш леп
к у р ы к берм есе де, о сы лар ш етке ш ы к са болды, м ун ы н
атын сатып, уп а й ла ры н туген деп ж уред1. К е й ш п кезде
бул ел д щ кейб1р ж у а н д а р ы б а с к а рул ар д ы оп-онай ыгыс-
тырып, мол сулы , кен, ер1ст1 ж а й л а у л а р мен ш у р а й л ы
ж ай лы к ы с т а у л а р д ы ез д щ тер ш ен иемденш алаты нд ы шы-
г ар га н . О с ы д а н кешн ез ге р у л ар Ж а у г а ш к а ж а у ы к п а й ,
еш1кпей к а й т у ш ы ед1. М у н д а й д а т а я к т ы н б 1р ушы Д ем е-
ж анга д а тиш ж а т а д ы . Т е р т у ы л д ы н ез ге б у т а г ы н а н
ш ы кк а н кеп б а к т а л а с аткам ш ерд1 б у г а н к ар сы койып,
кы рбай ететш д е — о сы ндай ел арасы н у ш ы к ты р а ты н
пэле басы, а к к е з а г а й ы н д а р . Д е м е ж а н бул ж ай д ы бер1-
т 1нге дейш ескермей келшт1. А л д ы м е н ез м ан ай ы н да гы
тел1 мен тентект1, зорл ы кш ы , ж у а н ж у д ы р ы к т ы т^зпндеп,
тыйып у с т а м а й ы н ш а , бул елде береке-б1рл1к болмайты -
нына кез1 енд1 жет1п ж у р .
« Ш и -а м бы н ы н тойын Д е м е ж а н ез колымен еткершт1.
К а з а к - к а л м а к , с а р т - н о г а й , с1бе-солан б а с к о с к а н д а ,
т а н д а у со ган т у с ш т Ь деген а л ы п к а ш ты х а б а р ел 1шше
дуп1лдеп буры н ж етк ен керш едк К,аз1р к ал ы н Б а й г а р а -
Ж а у г а ш сол то й дьщ а р у а г ы н а с ы р а , к еш р те сез кылып
ж ур екен. Ш и-ам бы бейне б у л а р д ь щ с а р с у й е к куд асы , не
н агаш ы сы сек1лд1, улкен у л ы к ты бел керш , ез1мсше,
д а б ы р а й т а а у ы з г а а лы са ды . К е р 1мбай аул ы н а а т а л а с ,
туы с боп келетш К,окыш деген кеке мылжын, ж а м а г а й ы н
болуш ы ед1. К,аз1р ешб1р ж е н г е келмейт1н, о сп а д а р , со р а к ы
эн п м е н щ 61 р а луаны н сол кеЙ1Т1п отыр.
— С адаган кетеЙ1н, Ш и -а м бы 613Д1Н Ж а у - а т а н а
меЙ1р1'м1 тус1п, он, кез1мен ж а к с ы - а к к ар а п т у р гой. К у д а й
сол у л ы к т а р д ы н ж а н ы н а ж а м а н д ы к б е р м е с ш !— деп сал ды
б 1р с е з д щ к езепнде.
Оны тер ал д ы н д а Т1зелес оты р ган Ж а у г а ш т ы ц та гы
б 1р улкеш Т е з е к б а й 1Л1П экетт1.
— Ш и -а м бы н ы н ез1 — Е ж е н х а н н ы н ту га н белес1
кер1нед1 гой. О ны м ун да ж ар ы м п а тш а кылып, колы на
шекс1з бил 1к б е р 1п к ойганы сол екен... Нес1н а йтасы н ,
к у д а й - т а г а л а т е р т к у б ы л а с ы н са й е т ш - а к ж а р а т к а н ж ан
гой.
12* 355
Д е м е ж а н осы т у с т а ш ы дай алмай, мырс етш к ул ш
Ж1б е р д 1.
— С о л Ш и -а м б ы 613Д1Н Ж а у р а ш т ы н б 1р д е н е а емес пе
екен? Ол ж ар ы н бш ген ж о к с ы з д а р м а ? — деген агайын-
дары н а ж у а л а й кулш .
Б 1р а к оны сезетш Т е з е к б а й мен К,ок,ыш па. С е з ас-
та ры н т у с ш б е й шын д эм елеш п калды . К о к ы ш :
— С о л у л ы к т ы н ©31 тым к а з а г у а р дейдк Эй, соны н
б1зге б 1р ш а т а с ы б а р , — десе, Т е з е к б а й оны к остап :
— Иэ, б у л айтканын, ки сы н га келедк Е р тед е ш абы нды
ж ы л д а р ы 1шкерщен келген гаске р л е р б1здщ елден кыз
о л ж а л а п экетшт1 д ес ш ж ур е тш ... Н е деп болады ? Ши-
а мбы сол к ы з д а р д ы н б1ршен туы п к ал д ы м а ? !— деп
Т1ПТ1 Т © Н Д 1 р т келедк
Ж у р т к еу-кеулеп, кы сы р э н п м е ш к ы зды ра б а с т а г а н -
д а й ед{, Д е м е ж а н с у ы к к а б а к таны ты п, ту ы стар ы н тыйып
т а сг а д ы .
— Ж э , ж етер!.. О сы н д а й бос с е з д щ к е р е п не? К,асын-
дары к а н д а с ба у ы р ы н д ы ж а р ы л к а п т а с т а г а н д а й , айдала-
д а г ы м э н ж у у л ы гы н ы н тш е у ш тклеп, ©31це уш к а й н а т са
со р п а сы к осы л м ай ты н Ш и -а м бы н ы н к у л а г ы н ш у л а тк а н -
д а р ь щ не, т у г е ? ! — деген 31ЛД1 к а б а к п е н зеки т ы к аты п.—
С ен д ер г е шын о л ж а , т а б ы с керек бо л са, мен осы ж олы
К а р а у н п р мен А б д ы р а ©зендер1нен б уры п алатын ею
т о га н с у г а к а г а з ж а с а т ы п экелд1м. Эне, соны к уа н ы ш
е т 1ндер! К елер ж ы л д ан б а с т а п о сы ндагы калы н к а з а к ел
к а т а р л ы е п н салып, ж а н а б!р б елге ш ы гайы н деп ту р.
О ты р р ан д а р бул ж а н а л ы к т ы н тер ен ш е б о й л а м а с а да,
б1рден елен етш, д у ы л д а с ы п калды . Енд1 Д е м е ж а н н ы н
ы гына ж ы гы лы п, к о ш а м е т -к о л п а ш сездер а й та б а с т а г а н .
— Иэ, м ы н а уы н 61 р улкен абы рой бо лган екен!
— А т а у л ы н а келген бул да б!р мол с ы б а г а десейш!...
— Т а л а у г а ту сп ей т у р г а н д а ж ер ш ур айы н , с у туны-
гын алдымен ойып 613 алуы м ыз керек кой.
— Е, каз1р Ж а у - а т а н м е н т а л а с а т ы н К1М бар дей сщ ?
— Т е с т е п К а р а к е н ж а г ы С ы м ай ы л з э н гш щ аркасы н -
д а а к н ан га а у ы з д а р ы буры н ти1П, т а н а у л а р ы н кетере
беруш1 ед1. О л а р д ы н э у с е л е сш енд1 к ер ем 13,— дес1П б!р!
атып, б 1р 1 к а г а д ы .
Б у л а р д ы н куан ы ш ы д а езгеш ерек. Б ай р ар а мен Ж а у -
гаш бул ек1 т о га н суды С у ш н д ж о р та с ы н а келген тетен ш е
сы й -сы б аг а деп к абы л д а п отыр. Б а с к а л а р д ы 1шке К1рг13-
бей, мол ж ер -су д ы ездер! ган а у л е ск е салып, б а уы р л а р ы н а
басы п к ал м ак . Соны сезген Д е м е ж а н осы б а ст а н мэселе-
нщ басы н аш ы п ал га н д ы ж ен керд]'.
356
— Э рине, йл дагы ж е р - с у б е л к ш е н осы о ты р ган с\з-
дерге де с ы б а г а л ы у л е с тиедк Б 1р а к , е с т е р 1нде болсын,
бул тек Суш нд1к ба ла сы : Б а й г а р а мен Ж а у г а ш к а ган а
тиетш ен ш 1 екен деп ойлап к а л м а н ы з д а р ,— д е д 1 р у л ас
а га й ы н д ар ы н а ж а г а л а й кез Ж1берш.— Е п с т ж ж е р мен
су е п ш м н щ руы на, а та т е п н е к а р а м а й , К1м ерш бей енбек
етсе, со г а н бер1лед1. О н ы н 1шшде к еш ке 1лесе алмай
ж а т а к т а к алы п ж ур ген ж а р л ы - ж а к ы б а й , к ед ей -к ем б а гал
б1ршнл кезекте улес алады . О сы ны ж а к с ы угынып алын-
дар.
Ж у р т бу л сезд1 ес т у ш е с п с е де, м а н а г ы д а й емес,
коны райысып, ундем ей к ал ды . Д е м е ж а н н ы н с о н р ы сез ш
у натпай, 1штершен кы ж ы рты п о ты р га н д а р ы белплк
К,окыш, Е л е у а з , Т е з е к б а й си як ты ж у а н д а р ж а с ы улкен-
Д 1 п н пайдалан ы п, шын н аразы ек ен дш терш ж ас ы р м а й ,
айтып т а калды .
— Е, тэш р -ай , елге келген енып ме десем, у с т а г а н н ы н
колы нда, т1стегенн1н а у з ы н д а кететш б е р е к е п з б 1рдене де-
сейш!.
— А г а й ы н келесшен аттап , тал т у сте т а л а п а й г а т у с
кен дуниеде не к аси ет б о л у ш ы е д 1?
— К е л 1мсек, к!рме, е с 1к тег1 к у л - к у т а н н ы н с ы б а га с ы
болды гой... С о л а р д ы н а р а с ы н а юр1п, е г 1н е п п , етек ж ап-
п а й -ак к ой д ы м ,— д ес ш , б 1р е у л е р 1 т е р 1с айналып, енд1
б1реулер1 к ам ш ы сы н с у й р е т 1п уйден шыгып к е г п .
Д е м е ж а н б у л к етк ен д е р д 1Н еш к ай с ы с ы н т о к т а т к а н
ж о к . « О йбай, эке, ж ер ал, еп н с а л » деп е ш к а й с ы с ы н а
ж ал ы н гы сы д а келмед1. А т а л а с а га й ы н деп, су й еш ш , ес
кер1п, б а у ы р г а т а р т с а н , к а ш а н д а 1стейт1ндер1 осы. Ж у а н -
д ы к керсетед1. «И т у я л а с ы н а н к оры к п а й ды » деп, б у г а н
туы сты гы н, Ж а у г а ш т ы г ы н , Байгаралыгын булдайды.
С о л а р б о л м а с а мына дуние к а р а н к ал а ты н сек1лд1. О л а р -
ды ц ойынша, Т е р т у ы л д ы н у к 1рдайы Ж а у г а ш т а н сайл ан -
ган екен, демек, ол ен алдым ен осы р у д ы н сойылын согуы
керек. Ж 1Л1КТ1Н майлы б а сы тек о сы л а р д ы н а лд ы н да
ж атсы н . С о н д а ган а сеш ез каным, а з а м а т ы м деп та н ы -
мак. Э йтпесе б у л т берш тер1С айнал ад ы , кепке деЙ1н
кырына алып журед1.
0рекп1ген а с к а к к е н 1л 1 су сепкендей басы лы п к а л г а н
Д е м е ж а н , акш ы л ещ с у р л а н а т у с 1п, 1штен ты на курс1нд1.
Б 1р сэт е з ш е ж ан ы а ш ы п кет1п ед1. Ш етк е ш ы кса , б е т 1не
ж ан к елт1рмес у л ы к ты а у з ы н а к ар а ты п , те р т у к 1рдай
елд1 е з 1не та бы н ды ры п, бел алып к ай та ты н Д е м е ж а н ,
Т е р ту ы л д ы н ©з 1шше келсе болганы , б о с ы л а й ш а алтын
басы юппрейш, кеп Ж а у г а ш т ь щ б 1р 1не айналып кетед!...
357
К а за к ты н , осы б!р а л т ы б а к а н , а л а ауыздырын кал а й
ж о ю г а б о л а р екен? О с ы к ал п ы н да ру-рура б ел ш ш , тары -
д а й ш аш ы л ы п, б а с ы б^ржпей етер ме екен дуниеден? Э т
тен, М у Н Ь Щ К О Л Ы Н Д а КуДЫреТТ1 Куш, шеКС13 6ИЛ1К ж о к кой.
Э й тп ес е о сы нда ж у р г е н не б 1р терю а з у тентектк кьщыр
мен к исы к ты т е з г е салы п , ж ш т ж т е й етш ш ы га р а р ед1.
© секшш, Ж1КШ1Л со д ы р -с о й к а н н ьщ ж он ы нан т а сп а т ш п ,
Т1Л1Н кесер ед1. С о н д а ы р ы к к а кенбей к у р ы к экетш ж ур ге н
т а л а й тонмойын т о м ы р ы к т а р ш к а н г а н к ай ы ст ай е с ш п
ш ы га р е д ь а у ! Б 1р а к о ндай к у д ы р е т ж о к кой муньщ к о
лы нда. Р у та р т ы с ы н а тыйым салып, х ал ы к ты береке-
б1рл1кке ш а к ы р а ты н е ю м е т т щ сикы мынау. К а й т а эреке-
нщ о ты н а май куйып, ж ж ы л л дж т! к озды ра ту с ш , ортасы-
нан п ай да та п к ы с ы келедк.. Э й т с е де, Д е м е ж а н ез ге дуние-
ш ез ге р те а л м а ган ы м ен , ак, кез агай ы н н ь щ ш ы л а у ы н а
1лес1п, ж е т е п н д е кете а л м а с. Бил1п, м у м к 1н д 1п ж еткен
ж е р г е деш н ©31 т а н д а п ту ск ен эд!лет ж о л ы н д а кал ар. Б ас-
к а г а куш1 ж е т п е с е де, ег1СТ1к ж ер мен с у муньщ еркш де
гой. С о л у пин е ю м е т к е ж а м а н а т т ы , х а л д а й л а р г а к а с
болып жур1п, ек1 торан сура к а г а з а л га н ез1. Е н деш е ол
жерд1 к а л а й бел1п, ю м д ер г е берем десе де, ыктняры
е з ш д е емес пе?
Б 1р м езетте ба сы н к етерш к а р а с а , б а с к а л а р д ы н бэр1
т а р а п , уй йшнде Б и б 1 екеу1 ган а к а л г а н екен. Э й ел ш щ
к а б а р ы н д а элдеб1р ю р б ен б а р ы б а й к а л а д ы . Э рдайы м
ар ай л а н ы п ш ал ы н аты н су л у, нурлы жуз1 солгын тарты п,
уялы, нэркес кездер1не мун келенкес1 тус1п тур. Д е м е ж а н
о ган ен се р ш е буры лы п, у р к е к а р а п калы п едк
— Биб1, сен а у р у - с ы р к а у д а н амансын, б а ? Ш ы р ай ы н
б1р турл 1 пэс кой... Э л д е б1реу ренж1тт1 ме? Ж ен1ад1 айт-
ш ы ,— деген элденеден секем а л г а н д ай .
Б и б 1 б 1рден ж а у а п к ата к ойган ж ок . Биыл ж ай л а у р а
кеш кенде Н а з а р б е к т ! а ш а м а й г а М1нг1збек болып, соган
тепк1шек т ш п о ты р га н . С о н ы сы н колы нан т а с т а м а г а н
куЙ1, к а л т ы р а й курс1нд! де:
— А у р у ы нес1?.. Шук1р, о ндайдан а м а н б ы з ,— дед!
куйеу1Н1н ж уйр1к кен 1Л1не разы б о л г а н д а й , ж а д ы р а й
ж а л т ет1п,— с а г а н со л а й керш ген ш ы гар.
— Б укпелем е... М ен ж о к т а б\р су р к ы л т а й б о лган
гой. ©зщ ж асы р ран м ен, к ез 1н айтып т у р .
— Соны с у р а м а ш ы , ж ан ы м . К а ты н сорлы ньщ кез1нен
ж а с , к е н ш н е н мун кетуш! ме е д 1. С о л кеп гей -гей дщ
б 1р 1 де — сыр берш к ал г а н ...
— С о л к у н д е с т ж пе б а я г ы ? Суры н к ад ап , сум ды гы н
таяп, от б а с ы н а ол д а ж еткен екен гой... А йт кэне, не
358
жетпей б а р а д ы е к е у щ е ? — деген к атты ызамен туйш п
отырып.
Б и б ш щ к езш ен бо тал а п ш ы кк а н ею м о н ш а к ж а с
а к ш а ж у з ш е н ж а р ы с а сы р га н а п келд1 де, к ол ы н д агы кес-
тел1 т е п ю ш е к к е тамды .
— К у й ш беп и , са бы р етни, ж ан ы м ! О сы б 1р 1штеп
шер-шеменд1 с а г а н сезд1рмейш деп, т ю м д ь т ю м е койып,
ш ы д а п -а к келш ем. С е н щ ж а н ь щ а д а ж а р а с а л д ы м - а у
акыры... А р а д а г ы кызыл т 1л а дам пендесш айнытпай,
азды рм ай коя ма?! Ы р ы с к а н д ы к у н д е с т ж т щ д ер тш е ш ал-
ды рм асын деупп ед1м. Ол колымнан келмедк С а к т а й ал-
мадым... Сем1зд1кт1 кой г а н а кетеред1. Эзэзклдщ т ш н е
ерш, бу зы л ды гой б а й к у с б а л а , — дей келш, Б и б 1 бул
ж о к т а ею эйел дщ а р а с ы н д а б о л га н б!р у н а м с ы з ж ай д ы
айтып берд1.
С о ц г ы ж ы л д а р ы , э а р е с е б а л а л ы б о л г а н н ан бер1,
Ы р ы с к а н мшезш е б1р а с к а к т ы к , менменд1к ене б а с т а г а н .
Коп ж а г д а й д а Б и б Ы елен кылмай, ез б е т 1нше эрекет
етуге беЙ1м т у р у ш ы ед1. Ж а с кел1ншект1 азгы ры п, кун-
дест1к отына май куйып ж ур ге н аб ы с ы н -аж ы н д а аз емес-
Т 1. С о л ар : «Улды к аты н — булды . О сы уйд!ц от басы н
б а л а г а толтырып, ш ы рагы н ж ан ды ры п о ты р ган сенсщ.
Ендеш е, б а й д ы н д а , б а й л ы к т ы н д а бил1п сенде болуы
керек. Кундес1НД1 б а с ы н а ш ы гарм ай , осы б а с т а н кысып
уста. Ол е з ж ен ш 61л 1п, сен1н отьщ мен к1рш, кулщ м ен
ш ы гаты н болсын» дес1п, Ы р ы с к а н д ы унем1 Биб1ге к ар с ы
айдап сал аты н -ды ... Т а м ш ы л а г а н су та ст ы теседи А д а м -
ньщ т 1л 1не а с п а н д а г ы б у л т айнал ад ы . Э л п н д е й уэсуэл1,
азгырынды сез к а й т а л а н а берген сон, Ы р ы с к а н д а т 1лге
азып, эр турл 1 ж а т м1нездер к ер сете б а с т а г а н .
Биб1 осы ны н бэр1не кенш , кепке деЙ1н сыр бермей,
шыдаи келген-Д1. О сы д а н б!рер ж у м а бу р ы н гы б 1р о ки га
муны ц д а Т1Л1Н ш ы гары п, акы ры ек1 эйел урсы п ты нган
кер1нед1. У ры сты н ш ы гу себеб! бы лай болыпты. 1\ой
кыркымы ж у р ш ж а т к а н кезде, Б1161 ки13 уйлер1 тозыц-
кырап кеткен осы ндагы кейб1р керш 1лерге: «осыдан
ки1з басы п, уйлерщ д! бут1ндеп а л ы н д а р » деп, ез колымен
б 1раз ж ун т а р а ты п ты . М ал шы- к осш ы нын ш а л -к ем и 1р,
к а ты н -к а л а ш ы Б и б 1н1н,бул к ай ы ры м ды л ы гы н а к атты разы
болысып, шын а лгы с, ракметгер1н ж а у д ы р а д ы .
— Ж а н ы н ж а м а н д ы к кермес1н. К о са гы н м ен коса
а гар, айналайы н кел1нжан!
— Б ал а-ш аган ,ны н ипл1пн кер!
— Сен'ш, осы пеЙ1Л1-н е берген гой — о сы н а у кут-
359
береке, мол д э у л е г п , — деген с ез д ер ж ы р т ы к кос, ш окпыт
уйлер м ац ы нда коп айты лы п ж а т а д ы .
О сы сез д ер д ! естш к алуы м уц екен, Ы р ы с к а н та л а гы
та р е айрылып, а я к асты нан б у л ш ш т к Ж у р т т ы н бар
а лгы с, а к б а т а л а р ы н Б и б 1ге а р н а г ан ы и а ш ы дай алм ай
кетсе керек, сол а р а д а бьлегш сы баны п, б у й 1р 1н таяны п
к о та н н ь щ о р т а с ы н а ш ы га д ы д а , ж а ц а г ы к ерн н л ердщ
к е т е р т б а р а ж а т к а н ж у н д е р ш ту ге л та р ты п алады.
Б ур ы н у л п р ш , у й л ер ш е ю р т к етк ендерге де кызметнл,
м ал ай Ж1пттерд1 ж у м с а п , а п а р г а н д а р ы н кайта алгы зады .
К ерш 1л ерге ур сы п ж ер л егеш м е н коймай, ара тускен
Биёнге д е т Ы тиш, ащы, а уы р с е з д е р айтып тастай ды .
— С у д ы н д а с у р а у ы бар. Т а л т у с т е к о л д а г ы байлык-
ты к ер ш ген ге т а р а т а алм аймы н. Т а л атп ай м ы н . Д у н и е
с а г а н керек б о л м а с а , м ага н керек, менщ б а л а л а р ь ш а
керек... Сен]'ц нец к е т т б а р а д ы , ж у р т к а ж а к с ы аттаны п,
б а г а алып, б а й г а ж а к с а ц болгапы . Осы сеп щ батам ен
к ег ер г ен щ б е л г ш ед1 гой... Б у п н несше ж эркелендеп,
ж а р а м с а к т а н а к а л д ы ц ? — деп ж е р -ж е б 1р ш е ж етедк
А к ы р ы Биб1 «пэледен м а ш а й ы к каш ы пты » деп, уйге
ю р т кет1пт1 де, ундем ей к уты лы пты . Б ур ы н ондайы н и м
керген, Ы р ы с к а н к атты долы ланы п у р ы с к а н кезде саз
беттенш , к е г е р т кетед1 екен. А у ы л а д а м д а р ы б!р ауы з сез
а йта алм ай, у й д ь у й л е р ш д е бугы п , бур1С1п калыпты...
Биб! осы ны н бэрш кез1Н1н ж а с ы н теге отырып, аз
сезбен б а я н д а п келд1 де:
— М ш е , сен ж о к т а , к у д а й к а р а басты ры п, ек1 каты н
ел ал д ы н да осы ндай а б ы р о й сы з д ы к к а тап болды к. К,ай-
теЙ1н, б у л мен1н с а г а н айтаты н сез1м бе ед1. Сен1н б]р
б а сы н д ы к о р г а й алмай, с ер гел д е н ге с а л г а н ш а , елгеш м
а р т ы к ед1 гой... Н е юнэм б а р ед1? С о л Ы р ы с к а н д ы бой-
ж еткен кы зы м д ай , т у г а н сщл1мдей элпеш теп куткеннен
б а с к а ж а з а б а с к а н жер1м бар ма? Т е к осы кылыгымызды
к у д а й куп1рл1'кке ж аз ы п , туб1 т а у д а й б1р пэлеге уш ы рай-
мыз ба деп к о р к а м ... Б1зд1н кы рсы гы м ы з с а г а н тимесе
болганы . Е н д 1 п б а р Т1лепм, зар т ы е п м осы г а н а !— деп
е п л т ба ры п т о к т а г а н .
Д е м е ж а н т о р ы к к а н д а й болып, у н с 13 м е л ш и т отырып
калды. Дуниен1н д а у -ш а р ы н а н , у сю р ж - ы з г а р ы н а н к а г а
бер1с, ж а л г ы з ж ы лы у ясы б а р ед1. Суйект1 к а п к а н к у з д щ
с у ы к , м а з а с ы з жел1ндей са л к ы н ы згар бул оттын басы н
д а ш ал га н екен гой. М у н д а д а т ы н ы м -р а к а т тапты рм а-
ганы да. К а й д а бары п кун керед1?.. Ол Биб! с е з ш щ а дал -
ды гы на еш кумэн к е л т1рген ж ок. С о рл ы эйел шын сырын,
зар иманын айтып отыр. Ы р ы с к а н д а сондай б\р катты л ы к ,
360
дуниеге ж а к ы н ту р а т ы н ш т а р л ы к бары рас. Ж у р е п н д е
еш ю м ге алды рмайты н, т у к ш р г е т ы к к а н б1р к атты б е р ш
бар. Д е м е ж а н сол у ш ш бар д э ул етш , бар пеш л -ы к ы л асы н
у ш п -те к се де, сы лкы м с у л у Ж 1 б 1 м е д 1 р о й . Т а с киынына
тыгылран к ы р к а р кы зы л т у л ю д е й алд ы р м аран, бер1л-
меген куй 1 келе ж а т ы р . Уйленгеннен к еш н п ж а р кы зуы
ба сы л м а р ан а л р а ш к ы е ю - у ш жыл ж ы лд ам сыррып е т е
ш ы кты да, онын, орнын ю л ен б!р а р б а с а а н д ы ск а н , са л -
кын Т1рл1к басты . Б а л а т а п к а н эй ел д щ д у н и е ш н кен-
тарлырымен 1С1 болм ай, б а л б ы р а п б1р иш тш кез! бо луш ы
ед1. Н е уннн екен, Ы р ы с к а н о лай болм ады . К а й т а ауыл-
а й м а к элпеш теп, а л а к а н р а салран сайын, с у ы к тарты п,
к а т а я ту ск ен .
Д е м е ж а н бул а р а д а кос катынра т е р е л ж айтып, б 1р 1н
а к та п , б 1р!н шналап ж а т к ы с ы келмедк Узын к ар а м урты -
нын ш алрысын кайы ра т1стелеп, у н с 13 т у й ш п оты рды да,
Биб1ге кез т о к т а т а к ар а п :
— Мен не 1стей ш ? Кос каты н а л а м деп, к о л к а салран
мен бе ед1м? « С у р а п алран а у р у д ы н ем 1 ж ок » . О сы 1ске
мен1 б а ст а р а н е з щ ед1ц р о й ... Е н д 1 с о н ы н са за й ы н т а р т а -
сьщ !— деп аз бегелд1 д е .— Б ай р а, б а й л ы к к а кенде боп,
1шер ас, киер ки!мге ж а р ы м а й о ты р са н д а р , мен ез1мд1
К1НЭЛ1 са н а р ем. Б эр б а й л ы к кол ы н д а отырран б а й б а л а м
бэйб1ше мен тойып сек!рген то к а л р а енд1 к ан д а й ем 1с-
теЙ1н? А з ауы л Т е р т у ы л д ы н ба сы н коса алм ай ж у р ге н д е ,
маран енд!Г1 к алраны — ею к аты н н ы н а р а с ы н а б1Т1мге
ж у р у ед1?!— деп томырылран а ш у у с т ш д е терю буры лы п,
артындары кос ж а с т ы к к а ж а н т а я берген.
Биб1 б у д а н ары к уй е уш м а з а л а г а н ж о к . ©з дерт1
ез1нде, 1штен ты на курс1нд1 де, акы ры н басы п д а л а г а
ш ы р ы п кетт1.
36 г
оты р а алм ай, ш агщ ы лап ж етк ен беттер! б о л с а керек. Бул
кун де а л п ы сты ц ж у а н 1шш а р а л а п , с а к а л - ш а ш ы бурыл
т а р т а б а с т а г а н Б ек е т е р алдына ж а й г а с ы п , а м а н - с а у л ы к
с у р а с ы п б о л г а н сон,, б)рден ш е ш ш п сейлеп кетть
— К а л а д а н кай ты п сы н , Д е м е ж а н ш ы рагы м . Ж э н е
б у л ж ол ы ж а й к ай тп ай , б а с бэйгенд1 алып, мол о л ж а м е н
оралыпсын,. Б а я г ы д а б1р ю с Ы ж ы гы п , ба сы н а н куш алып
кететш 61ЗД1 де бу л ж у р т п а л уа н а та н д ы р г а н . Ен д1пш н
к ур ес ТЭС1Л1 бш ек те емес, б ш м д е кал ды гой. С о л жан,а
з а м а н н ь щ улы гы н уйпап, х а л д а й ы н кап ы кет1рген нагыз
п а л уа н , мше, е з щ с щ . Э м ю е осылай а б ы р ой ы н асып,
м эртебен ©се берсш , асыл а з а м а т ы м ! — деп тьлек-батадай
б 1р о к ш а у сез айтып едк
М анадан бер! ез а га й ы н д а р ы н ы н керен ау-керден
м шезш керш, оган у й - ш ш щ к е щ л а з , куйю т 1 р л т к аб а т-
тасы п, 1шгей ж а б ы р к а п , ж а с ы н к ы р а п о ты р ган Д е м е ж а н
б 1рден с е р п ш п с а л а б ер д ь К а р а п а й ы м к а р а ш а р у а Б е к е
ш и а у з ы н а н ш ы к к а н б1р а у ы з сез1 е д 1: «М ш е, келд1 гой —
ж е р - с у д ы н н агы з иелер1. С о г а н шын куанып, кад1р1н 61-
Л1п, ©31 1здеп кел1п та п ты гой» деп то лга н д ы 1шшен. Сол
к©тер1нк1 к©н1лмен ж а д ы р а й туст1 де:
— Р а к м е т , Б е к е а га . К еп ж ы л д ан бер1 а з д е р д щ ал-
д а р ы ц ы з д а у я т т ы болы п ж у р ед1м. А к ы р ы сол арманды
еткен А б д ы р а мен К а р а у н г 1р д е н ек1 то га н с у г а к а г а з
алып к а й т к а н ж а й ы м б а р . 9 з1рш е сен дерге экелген ба-
з ар л ы к -сы й ы м д а , к о л д а г ы бары м д а осы !— деген-д1.
Б у л с е з г е о ты р га н д а р тегш мерейлен1п, ду ы л д асы п
к а л д ы . Б е к е ш и к а с ы н д а гы К а р а м а н , К у р к е б а й , Есбол
сияк ты к а р т а н а д а м д а р ж а м ы р а й ун катып:
— Ш ы р а г ы м -а у , 613 у ш ш бу д ан улкен сый бола ма?!
— « С о к ы р д ы н Т1леген1 — ею кез1» деп, сол с у г а колы-
мыз ж етпей, бул к ун де б у л д ы р ы к болып оты р ган ж окпы з
ба?!
— О сы н ы н бэр 1 б 1р с е н 1и а р к а н гой, Д е м е ж а н - а у ! Сол
ж ер мен суды а р ы стан н ы н аузы нан, т у р 1кпенн1и туб ш ен
куш пен та рты п а л г а н ы н д ы кермей-бш мей отырмыз б а ? ! —
дес1п, шын р и з а ш ы л ы к сездер1н айтып ж аты р.
С е р 1к тер 1Н1и д а б ы р ы б а с ы л а бергенде, о л а р д ы н сез1н
Б ек е ж а л г а с т ы р ы п экетт1.
— А н а ж ы л гы 631ИН1И акы л -кен есщ м ен т а у б е к т е р 1н-
д е п б у л а к б а с т а у д ы с а г а л а п , ж ы л г а - ж ы л г а г а дэн сеуш ,
кун к е р 1п отырран б!р к ауы м ел барм ы з гой. О сы х а б а р д ы
ест1гел1, сол к а р а ш а р у а халкын, улкен куан ы ш уст1нде.
Б у п н бары п к ер сен , эр ауыл « а к с а р б а с т а р ы н » айтып
сойып, К1ш1-Г1р1м той ж а с а п ж а ты р Кеп ж ы рл ап кайтерпн,
362
к,аз1р ецбекпн ел щ н щ Т1леу1 б 1р сен щ у с т щ д е , Д е м е ж а н
ш ы рары м ,— дей келш, т е с т е п ел д щ к еш н п к е з д е п ш а р у а -
куш н эн п м ел еп к е г п .
О сы д ан б ес-а л ты жыл бурын, Д е м е ж а н н ы н кы рманы -
нан кеусен алып к ай т к а н с о н - а к , осы Б е к е б а с т а р а н аз
уйл! кедей ауы л А ш ы лы н ы н а н г а р ы н а к ы с т а у салып, ж а н а
б 1р т 1рЛ1К б а ста г а н -д ы . Д э л 1р г е с 1нде а р к ы р а п арып ж а т
кан А б д ы р а езенш ен х а л д а й л а р нэр та ты рм а й ты н болран
с о н х ж ы л р а -са й л а р д а н аратын кпш-пр^м б а с т а у - б у л а к
тарра то сп а ж а с а п , соны н суымен ш у к а н а к , шарын еп н
дерш суа ры п , к уз д е б а л а - ш а р а н ь щ ене к е ю р е к н е а б е с ш
ж инап а л а ты н . Коп кеппкпей б1реуден-б}реу ен еге алып
т у р а к т ы к эс ш к е ден к о ю ш ы л а р кеб ейе б а стай д ы . Б ур ы н
б а й л а р д ы н кенпне ш еск еш н е мэз болы п, с щ 1рш б о с к а со-
зып ж ур ге н ет1 Т1р! т а л а й кедейге ой т у с ш , ж ер т ы р м ал а п ,
епн с а л у г а ю р к ш едь Ж а л г ы з Аш ы лы ем ес, енд1 1ргелес
ж а т к а н А б д ы р а , К ы з б е й т , К у ж 1бай вн1р1нде де о сы ндай
епнш1, ж а т а к а у ы л д а р пайда б о л а б а с т а г а н . К,аз1р сол
б е к т е р д е п каз к а т а р к о н ы ст а н г а н ж ет1-сеп з а у ы л д а
д и к а н ш ы л ы к ты н д э м 1н таты п, с о к а н ы н с а б ы н у с т а у г а
тесе л ш к а л г а н ж у з д е н а с а т у т ш б а р квр1нед1. Е н д 1 сол ар-
ды н кол ы на к у н а р л ы ж ер, нэрл1 с у тисе, кэд^мпдей 1ргел1
ел болып кететш тур1 бар... Б е к е осы ж а й л а р д ы байып
пен б аян дай келш, Д е м е ж а н г а мол д е н е п м е н е н с е р 1ле
б уры лды да:
— О сы н ы н б эр 1 — е з щ н щ акыл-кенес1н, к ерсеткен
у л п - е н е г е н гой, Д е м е ж а н шырарым. К а л ы н к а з а к к а у ы
мына т у б ш д е т у р а к т ы к э с 1п керек екенш сезбен айты п та
т у а щ и р д щ , е з щ б а с т а п е п н салып, юпен де д э л е л д е д 1н.
Т а к б 1р кер кеуде, керен к у л а к б 1р е у б о л м а с а , у г а т ы н
у а к ы т т а р ы болды гой. Енд1, М1не, колы м ы зды есеге ж е т
К131П, о р та д а н ойып ж е р - с у эпер1п о ты р сы н . Б у д а н а р т ы к
не 1стейс1н б у л етек б а сты , ш а б а н - ш а р д а к ж у р т ь щ а ?
Ж а с а г а н ж а к с ы л ы г ь щ б 1зден к а й т п а с а к у д а й д а н , келер
нэс1л, у р п а к т а н к а й т а р . «Ел б а гы н а т у г а н а за м а ты м
асыл б е п м , аман бол» дегеннен б а с к а не ба р б 1з д щ колы
м ы з д а ? — деп аз сез бен ел алрысын жетк1зд1.
Д е м е ж а н д а к а з 1р а к ш ы л , кесек жуз1 н у р л а н а т у с ш
к а р т сез1'не м е р е й л е н т оты рган
— Р а к м е т , б арды ай тты н , Беке. Б а й к а п отырмын
еткен енбек, теккен тер текке кетпеген ек е н ,— д е д 1 толк и
Т1Л к а ты п .— Б 1р а к бул эл1 к а г а з д а г ы д у н и е рой. Енд1
соны т е з д е т т 1ске асы руы м ы з керек. С 1з д е р д 1 ш а к ы р г а н
себеб1м де сол е д 1.
— Н е б у й ы р са н , б\з дайы н.
363
Т ек ж ол б а с т а п берьш, аргы ж ары н ез1м1зге коя
б е р ,— д е е п о т ы р га н д а р .
— Ендеш е, со з б у й д а р а с а л а бермей, А б д ы р а д а н алы-
натын то р а н г а ж а к ы н а р а д а ю р к ш кетейж. О сы ж у м ы с к а
дэл каз1р к а н ш а адам ш ы рара а л а с ы з д а р ?
Б ул с у р а к к а А к б о л а т т а н ш ы к к а н намысты, ер кедей
К у р к е б а й ж а у а п берд1.
— О сы ж а н а с а й - с а й д а ш аш ы л ы п отырран ж у з уйл1
ж а т а к б а р м ы з д е д ж кой. Солардын, к е б ь а к балалы -
ш ага л ы , е р - а з а м а т ы сай а д а м д а р . Т ш т 1 ш а ц ы р а к басы
б 1рден деген де, ж у з ж т г п к ол м а-к ол ж инап беруге б о л а
ды
— О н д а Т1ПТ1 ж а к с ы . Слздерге уш кун нэубет беремш.
Ж т т т е р щ к етп ен -к у р еп н , т е с е а мен кай л а сы н алып,
с а к а д а й сай турсы н А л д а г ы сэ р с е н б ш щ сэ тш е А б д ы р а
ез е ш н щ а н г а р ы н а н т а б ы с а й ы к .
О сы сез б а й л а у болды. Б ек ел ер осы дан кешн кеп
бегел ген ж ок, кы мы з 1шш, к о н а к а с ы г а сойы л ган м ал ды д
етш ен а уы з тид1 де, асы гы с а т к а конды. К у а н ы ш т а р ы
койнына сы йм ай, бул ж а н а л ы к т ы т е с т е п к а л ы н елге
т е п е ж е т ю з б е к болы п, кешк! сал кы н м ен ж у р 1п кеткен
V
Уэдел1 кун ж етк енд е, к а с ы н а б!р топ а д ам ерт1п, Д е
м еж ан д а ертелетш а т к а к он ган . Б у л а р д ы н 1Ш1Нде осы
е л д 1н з эн п л ер ! Т ы н ы б а й мен Тус1птен б а с к а , е п н ш ш к т щ ,
то га н к а з у д ы н ж ай ы н б1лет1н Д и к а н б а й б а с т а т к а н ез
аул ы ны н б 1раз ж т т т е р 1 д е б а р . О й д а г ы е л д 1н ж а п п а й
ж а й л а у р а кеш1п ж а т к а н кез1 едк Б ул кундер1 бук1л С а р ы -
ел ец , К е к ж а й д а к , Б о з д а к , К,ы ры кк уды к ен!р1 тугел
к о з г а л ы с к а кел!пт1. К,ай ж ар ы н а к а р а с а н д а , т а у р а к ара й
бет алган у ш р -у ш р ж ы л к ы , к о р а - к о р а кой, б а я у ы р гал га н
туйел1 кеш тер у ш ы р а с а д ы . Т а ц е р т е н п ерте салкы нмен
а т к а конган салт а тты л а р сондай к е ш т е р д щ талайы н
басы п озып, с э с к е т у е ш ам а сы н д а А ш ы л ы г а ж е г п .
Д е м е ж а н д а р келгенде, А б д ы р а езен1И1н т а у ш атк ал ы -
на т а я у он ж а к к а б а г ы н д а ж у з к а р а л ы К1С1 ш огы рланы п
к утш т у р ед1. А т к а мшгеш , ег1зге М1нгескен1, ж а я у ы бар,
ал а -ш о б ы р кы зы к топ. Т а к ы м д а р ы н а к ы ск а н , иы ктары на
салы п бос у с т а г а н кетпен-куректер1 кунге ш аг ы л а ж а р к -
ж у р к ет1п, б у л ел к ед е буры н б о л м а га н ез ге ш е керш ютен
дерек бергендей. Т о й -д у м а н г а , ж ел 1к -та м а ш а г а ж и н а л ган
к ы зы к к у м а р кыр к а з а г ы емес, к а л ы н к а й р а т танытып,
364
1ске ж у м ы л г а н енбек тобы. Б э р ш щ алд ы н да, сол у ж ы м -
д а с к а н к ау ы м н ы н к о л б а с ы са р д а р ы н д а й болып, бш к
коныр а тты н у с т ш д е Б е к е н щ 031 т у р .
С ез! мен 1С1 б 1р ж ерден шыра берм ейтш , етек басты
ж у р ты н ы н е н ж а р мш езш ен эбден запы болран Д е м е ж а н ,
к а ш а н та у б ек тер ш е ж еткенш е, к ещ л ш ж а й л а р а н б1р
к уд ж тен а ры ла алм а й келе ж а т к а н . Кен ет к а р с ы алды н ан
к а у ы м д а с к а н елд1, неге д е б о л с а дайы н, т а с -т у ш н топты
кергенде, а р к а сы кецш с а л а бердй А с т ы н д а г ы тертебелд1
та й п а л т а ж о р г а л а т ы п , ез тобы н ан о зы н к ы р а п келд1 де,
кутш т у р г а н к епн нл ж ке т а к а й бере:
— У а , орта толсын, х а л а й ы к . 1ске с э т ! — д е д 1 ж а р к ы н
ж у з б е н са н к ы л д а й ун каты п.
— К е м д 1п езщ м ен толып, та ки я т е б е болсын, Д е м е
ж а н ш ырагым! С е р к е а з су д а н етп е й тш к о р а л ы койд ай
уйлыгы п т у р г а н х а л к ы н б а р . Е ю т 1з п н , б\р ш ылбыр ез
колы нда. Б а с т а й б е р !— д е д 1 Б е к е д е к ур ю р еген зор д а у ы с-
пен.
— О н д а не т у р ы с бар? Т а р т атты н ба сы н — а л ы н б ас
к а м а л д а й боп келген А б д ы р а н ы н суы на!
Сол с е з д 1н а у ы з д а н ш ы гуы м у н екен, то птан ы п ту р г ан
к а л ы н к ар а ш а р у а ш уы л д а п , к о с тап кетт1.
— К у т к е ш м 13 — е з 1н рой.
— Баста!
— Ерд1к соны ннан...
— С у алаты н кемейд1 кез1М!зге б1р к ер сетш П — д е с 1п,
ж а к п а р та сты ж а н г ы р ы к т ы р а , ен д а л а н ы б а с т а р ы н а
кетерд1.
Б ул м ан ай дьщ ж ер ж а д ы с ы Д е м е ж а н г а ж а к с ы т а н ы с
болаты н. Т у б 1нде то га н алып, с у ш ы г а р г а н д а й кун т у с а ,
езен а н г а р ы н ь щ кай ту сы к о л а й л ы б о л а р екен деп, буры н
д а б 1рнеше рет к е л т к а й т к а н ы бар-ды . К а с ы н а Беке,
Ты ны бай, Д и к а н б а й д ы ерт1п, топ алдына т у с е бердь
Тем ен де, бш к ж а р к а б а к а сты н д а , т а с т а н - т а с к а согы-
лып, курк1рей ары ндап, А б д ы р а езен1 агы п ж аты р . К а р с ы
бетте, арнаны н ш ы гы с к а п т а л ы н д а , тал-теректер1 к е г е р 1п,
Б а х а л д а й мен Д о х а л д а й д ы н зэЙ1мкелер1 кер1нед1. О л а р д ы н
ендеп кеткен е п с а л к а б ы , еп н г е су алаты н то ган ы д а сол
карсы ж а к т а . А л езеннщ б а ты с бет1 эл1 игер1лмеген тын
д а л а , т у п н т а р т с а н майы ш ы гаты н, к а р а то п ы р а кты , боз
ж у с а н д ы кен ж а з ы к болатын. Т а у етег ш е ж а к ы н д а г а н
сайын шалгын шеб1, к а р а г а н - т о б ы л г ы с ы молайып, ж ер
к у й к а с ы к ал ы н д ай туседи Ж а т а к а у ы л д а р биыл кектем-
де осы б е к т е р г е со к ам ен ты р м а л а п , б 1раз е п н с а л г а н екен.
Каз1р сол еп н дер! т а к т а бетш ж ас ы р ы п , к а у л а п ес1п
365
калыпты. А л ы наты н т о г а н алдымен осы е п н д ж т! басы п
е т у г е тшс. Б 1р а к езен ак,гары тым терен., бш к к а б а к т ы ц
а сты н да ж аты р. Торан кем еш н едэу1р ж о р ар ы д а н алып,
к а б ы р г а л а т ы п экелм есец, дэл т у с п а - т у с т а н су ш ырара
алм айсы ц. С о н д ы к т а н олар эл1 де т ер т-б ес ш акы ры м
ж о г а р ы ерлеп , т а у ш а т к а л ы н а 1шкер1леп ене туст1.
Б у л а р д ы н 1Ш1нде е г ш ш ш к т е н х а б а р ы мол, кез1 к а р а к -
тысы Д и к а н б а й едк С о л езен арнасы н кезбен шолып,
ж т к ар а п шыкты д а , к асы н дары Д е м е ж а н мен Б ек еге
буры лы п:
— 0С1Л1, б а с то ран н ы ц к ем еш н е езен арысыныц тебш-
деп келш, ж а к с ы серш нмен с о к к а н ы д у р ы с болады . С о н
д ы к тан арн ан ы ц кец ж а й ы л м а й , кы сы лы п а к к а н жэне
осы ж а р ар а мол аун аран у р ы м та л тусы н т а ц д а п а л а й ы к ,—
деген а к ы л айтты.
Б а с к а л а р д а соны ц сезш куп к ерш , эл1 де б1раз ерлей
туск ен. Тшт1 к арсы б е т т е п х а л д а й л а р торан ы ны ц кемеш-
нен де ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й е т щ ю р е п бары п б 1р -а к ток-
тады. Б ул ез ен арысыныц лы ксы п келш, б е р п ж а г а н ы
ж уы п ж а т к а н к ы с а ц т у с ы б о л а ты н . 0 рине, ж а ц а то ган
т а у беткетпн керлеп, кец ж а з ы к к а кетер1лгенше, едэу1р
ж ер к аз у д ы , кеп ецбект1 керек кылады. Б 1р а к оныц есе-
С1не су б а р а ты н е п с а л к а б ы у л г а я туспек.
О сы а р а г а келгенде бэр1 аттан т у сш , ж а г а л а у г а к ар а й
бет алды. Ж у р т к ец ш дк Ж 1п т т е р к етп ен -к у реп н оцтайлап ,
ж у м ы ст ы б а с т а п к е т у ге к улш ы ны п дайын тур. 0 р ту ст а н
кы сы лм ай ш ы к к а н е м ен -ж а р к ы н кулк1, эзш -осп ак , суй-
1Н1ШТ1 леб1здер ест1лед1.
— К е к т е к у д а й , ж е р д е х а л д а й билеунп ед1. А бды р а -
ныц мелд1р ту н ы гы н а 61зд 1ц де колымыз ж е т т 1-ау акыры!
— Х а л д а й л а р а р ы к т а г ы суы нан ат с у а р с а ц а ш у л а -
нып, куты кеткендей б о л у ш ы ед{. Енд1 не 1стер екен?
— ©згесш не кы лайы н, 61 р пут бидайы н б1р койга
б у л д а н ы п эрец беруцн ед1-ау. Ёнд1 б 1 3 Д1ц де аузы мы з а к
нан га тиет1н ш ы г а р , — дескен уы тты сездер у ш к ы н атады .
— А л, б а ст а й м ы з б а ? — дед1 Б е к е эл! де ез к езш е ез!
сенбегендей, Д е м е ж а н г а к арап.
— Б а с т а й ы к ! — дед1 Д е м е ж а н . С о н а н соц кепш1Л1кке
бу р ы л ды д а : — А л, х а л а й ы к , б!з буг1Н а т а - б а б а м ы з 1степ
кермеген ж а ц а 61 р Т1рл1кке к1р1скел1 турм ы з. О сы тоган ды
б1Т1рсек, а с а у езен А б д ы р а н ы ауы з д ы к та п , алты к у л а к
су алам ы з. О л с у А ш ы лы мен Н у р а н ы ц кец а л к а б ы н
к а л а й кегертем д е с е н де ж етедк К а л а й о йлайсы ндар,
осыны о р ы н д а у 61з д 1ц колы м ы здан келе м е,— деген
д а у ы с т а й ун катып.
366
Ж и н а л г а н д а р тары д а т а у ж ан ры рты п, ш ул асы п
кегп.
— К ел ген де кан дай!
— Х алдайларды н, д а аягы асп.аннан са л б ы р а п туспе-
ген ш ы гар. О л а р д а ©31М13 си як ты пенде...
— Т е к жер-судын, к о ж а с ы д е м есен , белш ауы рты п,
б у т а б асы н сындырран х а л д а й б а р ма? С о л а р г а м алай-
л ы к к а ж ал д а н ы п , бар ш а р у а с ы н а т к а р ы п ж ур ге н — та гы
0 3 1 М1 3 Д1Н сорлы к а з а к , — дес ш ш и ы рш ы к а т к а п , намысты
ундер е с т 1ЛД1.
Д е м е ж а н ж у р т т ы н гуш деген д а б ы р -ш у ы н ы ц ба сы лу ы н
кутш аз К1д1рд1 де:
— Е н деш е осы ж у м ы с а я к т а л г а н ш а , а з д е р г е то га н -
ба сы — ш ан ия етш, Б е к е а га м ы з д ы та га й ы н д а н м ы н
Б у г а н не а й т а с ы н д а р ? — деген . К е п ш Ы к оны д а к остап
— Ж ен-ак!
— Б е к е болсын.
— Б 1зге Б ек еден б а с к а ш ан и ян ы н тшт1 каж ет1 ж о к , —
десш ж атты.
— Олай болса, бупннен бастап ш ания-м ураптары н —
осы Б еке. Т оранра а д а м ш ы г а р у , к езеп м ен ауы сты ры п
отыру осы К1СШЩ к ол ы н д а б о лады ... Ал, кэне, 1ске ю р ь
сешк!
Б 1рнеше адам к а н ж ы г а д а б а й л а у л ы ж у р ге н аркан-
дары н ш еш ш экел1п, б о л а ш а к т о га н н ы н т а с та бан ы н
б ел п л ей б а с т а д ы . Б у л а р д а ж ер ден геш н елшейт1н ар-
наулы аспап ж ок , кез мелшер1 рана. Б 1р а к ж ер ж ад ы сы н
ж а к с ы б1лет1н Д и к а н б а й , Б е к е си я к ты к е ю р е п да н гы л
улкендер мен с а х а р а д а мал кездеп, ан а у л а п ескен кыра-
р ы , мерген ж т т т е р мулт кетер емес. Т о г а н н ы н б а с кемеЙ1н
су екп1ндеп еркш с о г а ты н д а й сэл е щ с т е у алып, арка н
керш, эр ж ер г е б е л п согып, к а з ы к к а г ы п б а р а ж аты р .
— Ал к ал ранд ары м ы з к а р а п ту р м а й , б а с т а й бермей-
М13 б е ? — дест1 ты кы р ш ы п турран Ж1пттер а л а к а н д а р ы н а
тугарт.
Б ул кезде Б ек е кол асты н д а гы а д а м д а р д ы он-оннан
топтап, э р к ай сы сы н а к а з ы к т а р д ы н а р а с ы н бел!п бер1п
ж атк а н -д ы . Ж т т т е р д щ к у ш - к а й р а т ы н а , к у р а л - с а й м а н ы -
на к а р а й а р а л а ст ы р а 1р1ктеп ж ур . Э лден у а к ы т т а Д е м е
ж ан н ы н к а с ы н а келд1 де, т а н д а п алга н ж а к с ы курект1н
61 р!н колына устатты .
— Ал, Д е м е ж а н , х а л к ы н н ь щ к ам ы н ойлап, осы 61'р
ж а н а кешт1 б а с т а п ж ур ген ез1Н е д щ гой. Ы рым болсын,
а л га ш к ы курект1 сен сал ш ы , ез1н б а с т а ш ы , — дед1 шын
ы кылас б1ЛД1р1П.
367
Д е м е ж а н сез ге келген ж ок, у с т ш д е п ш апаны н ш еш ш
л а к т ы р ы п т а с т а д ы да, 1ске к1р1С1п к е г п .
— А у , шр1м, дикан бабанын, аруагы, езщ долдай
гер!— деп курект1 табанымен басып, жерге унгысына
дешн енпзд1 де, алгаш кы топыракты атып Ж1бердк
О сы ны куткендей, м а н а д а н бер1 к ол да ры кышып эрен,
турган ж ш ттер де к а у ы р т ж .ум ы ска арал а сы п кеттк
К и ы р ш ы к к у м г а , ш агы л т а с к а тиген суйм енн щ , кетпен-
к у р е к т щ жуз1 ш а к ы р - ш у к ы р етш , А б д ы р а ац га ры н лезде
ецбек д у б 1рше то лты ры п Ж1берд1. Ж у з к а р а л ы к ю кемшде
ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й ж е р г е шеп ж ай ы п , колтыгын ж а з а ,
к у л а ш т а й сермеп ж аты р . Т о г а н н ы н кемейге ж а к ы н Т1ре-
м есш е Б е к е ез ш щ : К а д ы р б е к , С а д ы р б е к , Ж у м а б е к дей-
тш у ш улын к а т а р са л г а н екен. Э к е с ш е т а р т к а н ен ш ен
1р 1 денелй атпал а з а м а т т а р колы тиген ж ерш ойып ту с ш
ен серш ба рады .
Д е м е ж а н суйм ен у с т а г а н сол уш ж 1п т т щ кимылына
б !р а зг а деЙ1н к ар а п ту р д ы . Эс^ресе С а д ы р б е к пен Ж у м а
бек к ейл ек терш ш еш ш , б е л у а р ы н а дей1н ж а л а н а ш т а н ы п
а л га н екен. А у ы р суйменд1 к е т е р е с о к к а н д а , са п ты а я к -
та й к а р еттер1 б у л т - б у л т ойнап, тиген ж ер ш опырып,
ойып Ж1беред1. Ж е к е о л а р емес, ж а с е с ш р 1м б а л а д а н
енкейген кэр1ге деЙ1н ш а м а -ш а р к ы н ш а куш салып, ки-
м ы л д а п - а к ж а т ы р . Д е м е ж а н б 1р н е ш е у 1мен Т1лдес1п те кер-
Д1. О с ы л а р д ы н кепш1Л1п буры н б а й л а р д ы н ес1Г1нде, хал-
д а й л а р д ы н ж а л ш ы л ы г ы н д а кун керш , б а л а - ш а г а багы п
ж у р ге н ж а н д а р екен. С онры ж ы л д а р ж а т а к аул ы н д агы
ж а н а кэс1пке ден койып, эр ж а к т а н бас к ур а й б астап ты .
А т а т е п , ру ж е ш де эр т у р л к Б а й г а р а - Ж а у г а ш та: К,ара-
менде мен Б а й м у р а т та , А к б о л а т , Ш е т ж те а р ал а сы п
ж у р . Тшт1 б у л Т е р т у ы л г а ж а т п а й т ы н К а р а к у р с а к , М эм -
бет, Ж у м ы к та , к и ы р д а гы Т у м а - т о к п а к , М у р ы н д а у ш ы -
расы п к ал а д ы . А л а й д а ру су р а сы п , с а л м а к салысты рып,
Ж1кке бел1Н1п ж у р г е н ешк1м ж о к . Б у л а р д ы б1р1кт1рген
к а н д а с т ы к , р у л а с т ы к емес, о р т а к тагд ы р ы , кункер1с
КЭС161 т а б ы с т ы р га н , ту р м ы сы ту ы сты р га н ж ан да р. Р у - р у
боп ж е н к ш е кеш1п ж ур ге н бы лайгы кеп к а з а к т а н бел1Н1п
к а л г а н а р а л д а й . Эр рудьщ а р ас ы н а н сыгылып ш ыккан
нэр-сел^ндей.
« Б ыты рап ж у р г е н к а з а к т ы н басын, ай д а га н н ы н ал
ды нд а кетет1н ер1степ малы емес, осы ндай Т1леу1 б1р т у р а к
ты кэс1п б1р1кт1ред1 е к е н -а у !— деп ойлады Д е м е ж а н , иык
с у й есе к а т а р к и м ы л д а ган кеп к а у ы м г а к а р а п т у р ы п .—
Э л д е 01здщ х а л ы к т ы н у й тк ы -м эй еп осы лардан б а с т а л а р
368
ма? Слрэ, со л ай шырар... М ы н а у — буры н б а й к а л м а г а н
ж а н а нышан, в з ге ш е б!рл!к б ел пс1 р о й ».
Б ек е мен Д и к а н б а й екеу1 ж ер казы п ж а т к а н эр ж !пт-
тщ к а с ы н а бары п:
— С ы з ы к т а н а у ы т к ы м а й т у р а к азы н ы здар. Торанн ы н
еш ек1 кез. Б и п т п б!р кезден а р тп а сы н . Т о п ы р а гы н алыс-
к а ш а ш п а й , ещ е ж ар ы н а к о я н ж о н д а п уш п к о й ы н д а р !—
деп к а д ар а л ап журген-Д1. Э л ден у а к ы т т а Б е к е Д е м е ж а н
нын ж ан ы н а келш, кек ш е п т щ у с т ш е ж а м б а с т а п отыра
к е г п . Ш а р ш а р а н сиякты , м а т а б е л б е у ш щ б!р уш ы м ен
м ан дайы н ьщ терш су р т т к
— О сы к ар к ы н м ен ты нбай к и м ы л д а са , торанны н ка-
зылуы к а н ш а р а со зы л уы м у м к ш ? — дед1 Д е м е ж а н д а
онын к а т а р ы н а н орын алып.
— К1м б1лсш, буры н К1м торам к азы п к ер ш т1?— деп
Б е к е е з у та рты п к у л д к — Б у п н а л р а ш к ы кун болран сон,
ж у р т дурм екп ен кеп ж и н а л д ы р о й . Унем! б у л а й б о л а берер
д ейм 1сщ . Д еген м ен ж у м ы с ба сы н а н кы ры к -оты з а д ам д ы
у збей тш ш ы гарм ы з.
— Иэ, а я к ж а г ы к о ж ы р а п , сиы р к у й м ы ш а к т а н ы п
кетш ж у р м е с ш . Ж у р т ш епке, е п н - т е п н г е а р а л а с ы п кет-
пей т у р г а н д а , б т р ш а л г а н д а р ы н ы з ж ен гой.
— ©31м де с о г а н белд1 буы п отырмын. Ж а н у я д а
бо л са, ж а з о р та с ы н а деЙ1н б1Т1р1п к ал а р м ы з . Тшт1 осы
то га н ды ертер ек 1ске косып, б е к т е р д е п епнд1 б!рер мэрте
су а р ы п к а л а м ы з б а деген де ойымыз б а р , — дед1 Б е к е
н ы к сен1ммен.— Ал б у л елге ег1ст1К жерд1 к а ш а н бел ш
берес1н?
— Ол ж а г ы н а а л а н б о л м а й -а к койы н ы з,— дед1 Д е
м еж ан д а Б е к е н н щ кен1Л1Н о р н ы к ты р а с ей л еп .— Ж е р ен
алдымен осы т о га н д ы к азу га к а т ы с к а н ен б екк о р калын,
б у к а р а г а тиед1. Т о г а н казы лы п 61ТС1Н. А м а н д ы к болса
к узге та м а н о сы л а й б а с к о с а м ы з да, жерд1 адам саны н а
к а р а й а р к а н д а п бел ш алам ы з.
— ИлэЙ1м, со ган ж е т ю з е ш . К у д а й б у й ы р с а , келер
ж ы лгы е п с к е к ап ы сы з д а й ы н д а л а м ы з гой. С о к а - с а й м а н -
ды, т у к ы м д ы к а сты к ты д а ерте к а м д а п , с а к а д а й сай
отырамыз.
Д е м е ж а н т о га н ж у л г е с ш бойлай ж ер казы п ж а т к а н
Ж1пттерд1 кезбен шолып б1раз отырды да:
— О н д а мен кайтайы н, Б е к е а г а . Е р тен б 1з д щ ауы л-
дар ж а й л а у г а к е ш у г е ти1с едк М у н д а г ы ш а р у а ез1Н1зге
а м а н а т ,— деп е т е п н к агы п турегелд1.
Ты ныбай, Т у с ш т е р б у р ы н ы р а к а т к а конып, у ю р д а й д ы
369
к утш ту р р а н . Д е м е ж а н а т т а н а р алд ы н да, элдене есш е
ту ск ен д е й , Б е к е г е к а й т а буры лды :
— С1здерде сойыс, са у ы н ж ары к а л а й ? А у ы р енбек
у с т ш д е а з ы к -т у л ж т е н кысылып к ал м ай сы н д а р м а ? — дед1
онын бетш е к ар а п . Б е к е кумьлж ш калды.
— Ж у р т т ы н ене к е ю р е к а й р а н - ш а л а б ы б а р р о й . Б1р-
дем е кып кун керер...
Д е м е ж а н онын сез ш а я к т а т п а д ы :
— ©31не ж а з д а й с а у ы п 1шуге ею к ул ы н ды бие, топ
о р т а н а со й ы с к а деп б1р-ею \р\ к а р а мен он т а к т ы кой
бел ем ш . Ж а й л а у р а мал а й д а р а н д а , осы мацнан к у т т
туры п, ж о л д а н алы п к а л ы н д а р .
— А п ы ра й , шырарым Д е м е ж а н - а й , б1зге осы 1стеген
ж а к с ы л ы г ы н д а аз емес. « Т у й ен щ таны раны ж а п ы р а к »
деп, 61 р сеш к а р а к т а й бергешм1з к а л а й бо л а р ек ен ?— деп
Б е к е ж е л к е сш касып, шын уялы п т у р .
— Е ш тен е етпес. « М ы н С13-б13ден б 1р ш ы ж -м ы ж ар-
тык» деген бар гой. Б у л м енщ т о г а н г а к о с к а н у л е а м
б о л сы н ,— дед1 Д е м е ж а н а ты н а мшш ж аты п .
С о н ы айтып орны нан к о з г а л а берген-дк Кенет ез ен н щ
арры к а б а г ы н а н бер! к ул д и л а п келе ж а т к а н т ер т-б ес
с а л т а тты га кез1 т у с п . ©ншен т о к ж а р а у , сем1з ат мшген,
к а р а КИ1МД1, ыздиран б1реулер. О л а р д ы Б е к е де б а й к а п
к а л г а н екен.
— У ю р д а й , сэл к уте т у р а с ы н ба, к ай те сщ . М ы н а л а р
тег1н к1С1лер емес. С ы р т по ш ы м да ры н а К а р а га н д а , осы-
л а р б1зге эдеЙ1 келе ж а т к а н С1белер болы п ж у р м е с 1н,—
дед1 арт ж а к т а н к о б а л ж и д а у ы с т а п .
— Иэ, со л ай болды... А н а б!р к а р а а т к а мшген, денге-
лек к а л п а к т ы ж уа н ы , д эуд е б о л с а , Д о х а л д а й мен Б а х а л -
д а й д ы н 61 р!. О с ы л а р ш у р к а н ш ы г а р м а с а ж а р а д ы , — деп
Т ы н ы ба й д а секем а ла сейлеп тур.
Д е м е ж а н ундеген жок- Т у п сы рты н а шыгып, курен1-
Т1п кетт1 де, к асы н дары ш арын топпен то га н казып ж а т-
к а н д а р д а н а у л а р ы р а к ба ры п турды . Н е де б о лса ж ур тты
а л а н етпей, о н а ш а д а кут1п а л м а к .
К е ш е п ж а н б ы р д а н кеЙ1н А б д ы р а езеи1Н1н тус1 бузы -
лып, т а с ы н к ы р а п ж а т к а н - д ы . Э л п л е р а т куйрырын бура-
тын мол су д ь щ ж а й ы л м а л а у т у с ы н а а ттары н к ам ш ы л а п
койы п-койып кетт1 де, берг1 ж а р а г а кеш1п е т е шыкты.
А л д ы н р ы к а р а а т к а м Ы п , к а р а к а л п а к кигеш — шынында
да, Д о х а л д а й екен. Э н е у к у ш Ш и-ам бы н ы н тойында
Д е м е ж а н м е н ш эл к ем -ш а л ы с кеп кал а ты н киям пуры с,
тентек х а л д а й д ь щ ез1. Айдынын сы рты на салып, астын-
д а г ы к а р а а т т ы н а к п а ж о р га сы м ен теб1ндеп келд! де,
370
топ К1СШЩ а р а с ы н а су г ы н а к»р1п то к та д ы . Х а л д а й л а р д ы ц
е з д ш н е н еш ю м г е сэлем берм ейтш эдетй Д е м е ж а н д а
унс1з са за р ы п к ал д ы .
— У ю р д а й , б у л не к ы л га н а д а м д а р ? Б ул ж ур т м ун да
не 1степ ж а т ы р ? — дед1 Д о х а л д а й ац -тац болган ш ш шде.
Бьлмегенсш, ж о р т а с у р а п турран ы белпл1.
— К ерм ей т у р с ы ц б а ? К ,а за к тар ез е п н ш е с у а п а р у
у цин, торан казы п ж а т ы р .
— «Торан к аз ган ы » к а л а й ? О сы м ан да к а р а - к у р а
к ебейгенге кеш кен ел ме десек... Э й, м ы н алар, р а сы н д а
да, б1рдецеш ш у к ы л а п казып ж а т ы р ,— дед1 ол ат у стш ен
к оп ан д а й мойнын созы п.— С о н д а суды кайдан а л м а к -
сы н дар?
— А б д ы р а д а н ! Ж а ц а рана е з щ к е ш т еткен А б д ы р а -
дан а л а м ы з ,— дед1 Д е м е ж а н к ам ш ы сы м ен езен ж а к т ы
нускап.
— Ол с у д ы ц иес1 бар емес пе. А б д ы р а ез еш т у г е л ь
мен х а л д а й л а р р а к ар а й ты н ы н бш м ей тш бе е д щ д е р ? —
Д о х а л д а й д ы ц ж уз!нен кекес1Н кулк1 жуг1р1п е г п .
— Х а л д а й л а р д ы ц б 1р ж а к т а н арызып экелген суы ж о к
шырар. А б д ы р а езеш ж ер ж а р а л г а л ы осы л а й а р к ы р а п
агып ж а т к а н ж о к па.
— Б 1р а к мен1ц к о л ы м д а Е ж е н х а н н ы ц ез1 б е к т п
берген т а ц б а л ы к а г а з ы б а р гой. С о н д а бул ез ен н щ к о ж а с ы
юм екен! а п - а н ы к а й ты л г а н .
— С ен Е ж е н х а н н ы ц улы бол ган д а , 613 к ул ы гой деп
пе ед1ц? Д у н и е к а г а з г а к а р а п т у р с а , ондай т а ц б а л ы
к у ж а т б1зде де бар.
Д о х а л д а й бул ж а ц а л ы к т ы э л 1 б1лмейт1н б о л с а керек.
Езу! ж айы лы п, м ар д ам си кулд1.
— К,агаз д е й с щ бе? О н ы юм б е р 1п ж у р сендерге?
— С ен бей т у р с ы ц ба? М э, ж а к с ы л а п кер1п ал ен-
деш е!— Д е м е ж а н б е ш п е т ш щ 1ШК1 к а л т а сы н а н кызыл а л а
т а ц б а ба сы л г а н етектей б1р п а р а к к а г а з д ы суырып алды
да, х а л д а й д ы ц т а н а у ы н ы ц алдына тосты. — К а л а й , к езщ
енд1 жетт! ме?
— М у м к ш е м е с ,— дед1 Д о х а л д а й ез к е з 1не ез1 сенбе-
гендей.— К а з а к к а кор б о л га н б у л к а й д а г ы к а г а з ?
— Д у р ы с т а п окы са й ш ы . Х ат танитын ш ы гарсы ц ...
Сонан соц а сты н д а г ы т а ц б а г а к а р а !
Тен тек х а л д а й д ы ц т а у к у л а т а р д а й боп келген а л г а ш к ы
арыны басы лы п калды .
— Б ул з ац ды к у ж а т емес. А л ж ы г а н Ш и -а м б ы н ы ц
1степ журген1 гой... С ен д ер муны п а р а г а саты п алгансы ц -
д а р ,— дед! иеп д1р-д1р ет1п.
37'
Д е м е ж а н к а г а з д ы б у ктеп , к а л т а с ы н а к а й т а салып
койды д а , х а л д а й д ы ашык, а ж у л а п , к а р к ы л д а п кулш
Ж1берд1.
— Эй, сен е з щ х ал да й м ы н , ак, суй ек пш деп пирен-
генщ б о л м а с а , б а с ы н д а т а у ы к т ы н миындай ми ж о к екен
р о й , — дед1 ат у с т ш д е ен сесш к е т е р е т у с ш . — Б ш п кой:
х а л д а й л а р д ь щ баяры з а м а н ы еткен. К а з а к кеш е е з ш щ
а т а -к о н ы с ж е р ш б!р а л с а , б у п н о р та д а н ойып сура ие
болды. К а р а х а л ы к т ы н осы ж е н г е ш — ж ецген . А н а т у р
ран ж у р т енд1 саран е с е беред1 деп т у р с ы н б а ? — деп а рт
ж а г ы н д а торан казы п ж а т к а н калын к е п ш ш к т 1 н уск ады .
Д о х а л д а й д ы н к а р а к ош к ы л жуз1 б1р арарып, б!р сур-
ланды. Ы з а д а н ж а р ы л а ж а з д а п , б 1р а к дэл к а з 1р кепке
т о п ы р а к ш а ш а алм асы н сезш , дщкес{ куры п турраны
беЛГ1Л1.
— Ж а р а й д ы , торанды к аза б ер щ д ер . Б1рак, к аш а н
айтты н деме, е н б е к те р щ з а я кетедд,— дед1 езш зорра
т е ж е п .— М ен е з 1м де осы б е тк е торан шырарралы ж у р
е д 1м... Д а й ы н д а п б е р г е н д е р 1н к а й т а ж а к с ы болды.
— Оны у ары н да керерм1з!
— К е р с е к керерм!з!
— Б а р . С е н г е н щ у л ы к б о л с а, а ры зы вды айта бер
— О сы А б д ы р а д а н к а з а к к а б 1р та м ш ы с у та ты р са м ,
х а л д а й аты м ешс1н!
— С е н 1н а ты н еш ер. Б 1рак а н а ж у р г е н калын, ел осы
бетш ен к ай тп ас.
— Отпен ойнам а, Д е м е ж а н !.. Б а с ы н кетед1,— деп
Д о х а л д а й аты ньщ ба сы н б у р а берген.
— К а й к а з а к т ь щ басы к а н ж ы г а н д а ж у р ед1?! ©зщ де
а й д а р ы н а с а к б о л !— деп д а у ы с т а п кал ды Д е м е ж а н ,
сырт а й н а л а берген Д о х а л д а й д ы н ж он а р к а с ы н д а ш уба -
тылып б а р а ж а т к а н ж у а н ер!М1не кез1 тус1п.
Х а л д а й л а р тобы ж а н а г ы келген 131мен езеннен етш ,
е з д е р ш щ зэй1мкес1не к а р а й бет алды.
— М ы н а к э ш р д щ бет1 ж а м а н гой. Б ул ит енд1 м аза
берер деймкщ,^— дед1 Б е к е шын к о б а л ж ы г а н т у р бай-
к аты п .— Т о г а н д ы к а з д ы р м а й , ш ы ркы м ы зды бузы п ж ур -
месе ж а р а д ы .
Д е м е ж а н да х а л д а й л а р д ь щ онайш ылы кпен есе -тен д 1к
бермес1не кез1 жет1п, 1штей кау1п ойл ап калып ед1. Б 1р а к
сы рттай сыр берм едк
— Б ул а р м ен сейлесет1н де, алы саты н д а — мен гой.
С ен дер ж у м ы ст ы т о к т а т п а й ж ург1зе б е р 1н д ер ,— д е д 1
Б ек еге к а р а п . — Б 1р а к тым бейк ам да бо л м а н д а р . А за-
372
м атта р а т - к е л т н са й л ап , со й ы л -ш о кп ар ы н такы м ы нда
уста й ты н болсын.
— Б у л а р б 1зге не ютей к ояр дейсщ . К а й т а , е з щ с а к
бол, Д е м е ж а н ш ы рагы м . Ж а ц а г ы л а р э р к а н д а й к а с т ы к т а н
та й ы н б а й д ы .— дед1 Беке.
Д е м е ж а н д а р аз б а й ы р к а л ы п т у р д ы д а , халдайларды н,
к а р а с ы б а т т ы - а у деген м е з п л д е , о ры н дары н ан к оз гал ы п
к е г п . А л д а к иян-к есю киын т а р т ы е к утш т у р г а н ы б е л
ил! ед1. Д емежаннын, б а сы н а ай ы кп ас д а у ш н г е ш , ж еме-
ж ем ге келгенде шын т е п е р 1 н т сол к е р е т ш каз1р ю мге
д е бо л с а а н ы к б о л а ты н .
VI
373
ез у ю р д а й л а р ы н а елштеп, казак, кедейлер1 т а у б ектерш-
д е п А ш ы л ы , К у ж 1ба й с ияк т ы юцп- пр1м е з е н - б у л а к т а р д ы
па йда ланып, жер тыр м а л ап , е п н с а л а б а с т а г а н д а да , х а л
д а й л а р а йылын ж и г ан ж о к . Э л п л е р д щ т а зд ы н б ас ы н д а й
ойдым- ойдым е п н ш керш, с ы рт т ары на н сылтын кып, к ул ш
жур ет ш . . . Ал саран к у л ю керек болса! Енд1, мше, «елемеген
а у р у ж а м а н , ескермеген д а у ж а м а н » деп к а з а к т а р д ы н
ездер1 а й т ка н д а й , б у р а т а н а ж у р т ы н б1рте-б1рте б а с к а
ш ы р ы п б а р а ж а т ы р . Б у п н А б д ы р а р а к е л т а уыз с а л г а н
к е ш п е н дше р ертен колындары м а л - м у л ю щ и , к а т ын - б а -
л ан ды т а л а п а лу да н т а йы н а ма?!
Ос ы ойлар б а сы н а келгенде, Д о х а л д а й жын бурандай
одан а рма н к у т ы р ы н а т у с т к А с т ы н д а г ы к а р а ж о р г а н ы
б а у ы р л а т а т а р т ып ж1берш, е п н а р ас ы н д а г ы с у ы р т п а к
жол мен з э ш м к е с ш е к а р а й а г ы з а ж ене лг ен . Со л б е т ш д е
еш ж ер г е т о к т а м а й , б а у - б а к ш а л ы , с а л к ын - с а ял ы ©з к а к -
па сы на к е л т , ат ба сын б1р - а к Т1редь А т т а н карг ып т у с ш,
шылбырын к а с ы н д а селк ек теп ш а у ы п ж у р г е н мал а йына
у с т а т а с а л ды да, а у л а н ь щ т е р ш д е п имек шатырлы, юре
бер1С1не эр т у р л 1 ан бейнелер1 с а л ын га н у й 1не к а р а й
умтылды.
Д о х а л д а й д ы ц б ур ы нг ы эйел! ка йт ыс болып, осы был-
тыр г а н а К е х а л д а й д ы н ж е т ш о тыр г а н с у л у кызына унлен-
ген-дк ЭлI т е с е к к ыз у ы б а с ы л м а г а н сол ж а с и!с ес1не тус-
кенде, кейде у а к с ы з у а к ы т т а о кыра нып, осылай а сыгыс
уйг е келет1Н1 б о лу ш ы ед1. Ерк е т о к а л к у й е у 1Н1н бу л к а р
б а л а с ж у р ю ш де с о нда й ж а к с ы л ы к к а ж о р ы с а керек,
к улын м у ш е а кезге у р ы п т у р а т ы н к ы н а ма бел, та р кей-
лект1н узын, ж ы р ы к етег1нен а п п а к санын ж а р к ы л д а т ы п ,
б у р а л а майысып, а лдына ш ы г а берген... Б 1р а к Д о х а л д а й -
дь щ дэл каз1р о га н к а р а у г а м у р ш а с ы ж о к ед1. Б у р а н д а п
ж ол ын бегеген ж а с т о к а л д ь щ ж у м с а к жер1нен камшымен
шып е т к 131п б 1р та рт т ы да , лэм-мим Т1Л к а т п ас та н , т е р п
бе л ме ге к а р а й ете шыкты. А л к ы н г а н куЙ1 б у р ы ш т а г ы
улкен к ар а с а н д ы к т ы н к ас ын а келген. 0 з ж ан ы на н тас-
т а ма йт ы н К1лт1мен д е р е у э л п с а н д ы к ты ашып, эр турл1
асыл т а с т а р мен к а т т а у л ы а к ш а б у м а л а р ы н ы ц а ра с ын а н
е з 1не т а ныс т а н б а л ы к а г а з д ы алып шыкты. Со л к аг а зд ы
керг енде г ан а , а т к а к т а п о й н а к ш ы г а н ж у р е п орнына тус-
кендей болды.
Б у л — о сыдан ж у з ж и ы р м а ж ы л д а й бурын, император
Ц я н ь лу нн ын т у с ын д а , м у н ын бесшнл а т а с ы н а бершген
г р а мо та ед1. Мше , осында А б д ы р а мен К, араунг1рдщ суы
Д о х а л д а й мен т а г ы б а с к а х а л д а й л а р э у л е т ше б а ла с ы н ь щ
б а л а с ы н а деЙ1н му ра боп к ал ат ы н ы т у ра л ы тайра т а н б а
374
б а с к а н д а й ж а з у л ы тур. Ц я нь лу н — а лп ыс жыл бойы
( 1736— 1796) бил 1к к ур г а н , Цин д и н а с т и я с ы н ы н т©ртшш1
императоры. С о д а н бер 1 а р а д а бес б1рдей император
а у ы сс а да , бул г ра мо та к у ш ш ж о й га н жо к . Д о х а л д а й
эулет1 о с ы нда гы ж е р - с у д ы н к о ж а с ы , а танып ©ркен жай ып
келедь.. Т е к б а я г ы а лпысыншы ж ы л д а р д а г ы к а з а к - ду н г е н
к е т е р ш с 1 кезшде, онда б у л он у ш ж а с а р б а л а ед1 гой,
м ун ын м ар к у м э к е с 1 Ресей ж е р ш е б а с с а у г а л а п барып,
С а р к а н т т а бес- алты жыл ту рып к а й т к а н ы б о л м а с а, б а с к а
у а к ы т т а осы ©лкеден т а б ан а у д а р г а н емес. Ал а р а д а
со нша заман еткенде, неше а т а н иа н бер1 б а у ы р ы н а бас-
кан меннпгще т а л т у с т е б1реулер келш кол с у г ып отырса,
оган к ал а й т в з у г е бола ды?
Кернн белме ден ж а з ы к с ы з жэб1р керген ерке т о к а л д ы н
кынсылап ж ы л а г а н ы естьлдь К у й е у ш щ келш ж у б а т у ы н ,
а йма л ап б а у ы р г а б ас у ы н к ут ш ж а т к а н ы т у с ш ж т ь 1пп
кур г ыр к о н к ы л д а п - а к т у р с а да, Д о х а л д а й оган б у р ы ла
алмады. Б у ш р д е п ша г ын б ел ме д е г и б а д а т к у ж ы р а с ы
б а рт у г ын. М у н д а а т а - б а б а Т131М1 ж а з ы л г а н а р у а к т а р так-
тасы, б у д д а м у с Ы жэ н е эр турл1 а нд а р к е йш нд е п шрлер
б е й н еп т у ра д ы. Ол к у д а й л а р г а ж а г а л а й к у л ш ы л ы к етш
келд1 де, т у л ю ш р ш щ а лд ын а ж у п н ш отыра кетт1. М а н ь ч
ж у р , С 1бе с а л т ы н д а , Тулк1 — ж еб еу ш1 эулие, б а к- д э у л е т ,
л а у а з ы м П1р1 болып есептеледк С 1белер тулк1Н1 ©лт1рмей-
Д1. Тшт1 тулК1 куып келе ж а т к а н а н ш ы л а р г а кез1ксе, сол
тулК1Н1Н неше есе кунын т©леп, а ман алып к ал а т ы ны бар.
К,аз1р Д о х а л д а й сол т у л ю п1р1Н1н а л д ын да к а т т а у л ы
а л а ка н ын м ан да йы н а типз1п, сиына куб1рлейд1.
— У а , тэн1р1м, ез1н ж ар бо ла гер! А т а л а р ы м а сыйла-
ран а т а к та н, ба к- д э у л е т т е н мен1 де м а х р у м к а л ды р м а ..
Дш1 ж а т ж а б а й ы л а р д ы н к а с ке й пигылынан е з щ к орг ап
к о р ш а й ж ур !
Ол мана а ш у у с т ш д е т а н б а л ы к а г а з ы н алып, б 1рден
Ш и - а м б ы г а тартып кетерм1н деп о йл аг ан. К(аз1р к у л ш ы
л ы к кезшде к е ш л ш е т а у п их К1рд1 ме, онысы тым у шк а-
л а к т ы к сиякты кершд!. Б ул тек Д о х а л д а й г а г ан а келген
з ау а л емес, букьл х а л д а й а т а у л ы г а тенген кате р гой
Со нд ы к та н алдымен сол а га йы н да р ы м е н а кы лд а сы п, б!р
ту йшге кел1п а л г а н сон, Ш и - а м б ы г а сонан кешн, х а л д а й
лар т1зе к ос а отырып, сес кврсеткен д у р ы с болар. . . Осы
б а й ла м г а б е юг ен Д о х а л д а й с ы р т к а шыгып, ш аб а р м ан ын
та уып алды да, тез Т1згш у шымен барып, Б а х а л д а й мен
К е х ал да й д ы, та гы б а с к а с о л а р д ан т а р а г а н эулетт1 ту ге л
шакырып келуге буйырды. Ал бэр1Н1н б а с ш ы с ы Ш и х а л д а й
375
б ол с а — Ш э у е ше к т е , улкен улыктын, к ас ы н да отыр. Оны
к а л а г а б а р г а н сон, д а к о с ып а л у г а болады.
Б а с к а халда йла рдын, м е к е н- ж а й л а р ы д а бэлендей
к а ш ы к еместк Бэр1 д е о с ы да н ж и ыр ма -о т ы з шакырым
тендректеп А ш ы лы , К а р а к а б а к , А б д ы р а ендрше шогыр-
л ан г ан . К е ш к е к а р а й солардын, э р к ай с ыс ы е ре н -жа ра ны -
мен ©з а лд ын а б 1р ж у а н топ болып, Дох а лдайдын, у шн е
келш т у е ю ж ат т ы.
Ж а л п ы б у л а й м а к т а г ы а б е- с ол а н, ж у р т ы сан ж а г ы н ан
о нщ а кеп б олма йтын. О с ы н д а г ы т е р т - б е с халдайдын,
тендрепне т о пт а л г а н , у з а с а у ш ж у з т у т ш ш а ма с ын д а .
Б 1р а к онын, е с е с ш е к о л д а р ы н д а мол ба йлык, ш е к а з б ил ж
бар. Маншын, ек1мет1 т а р а п ы н а н б ершг ен кеп артык-
шылык, жендлдштер ба р. Слбе-солан, ж у р т ы а л ы м- с ал ы к
тел емейдк Эйел1 ул та пс а , он с е п з г е т о л г а н ш а е юм е т те н
с а у г а алып т у р а д ы. © з д е р ш щ шен- шек пеш де кеп. Еюшн,
61 р 1 х а л д а й , ш е к а р а кузетуш1 хор ыл да йл а р. . . Ж е р - с у
мол шы л ы г ы солардын, колында. Эрине, Слбе-солан, а т ау лы
ол байлыктын, ИГ1Л1Г1Н б 1рдей кере бермейдк О л а р да
т а п к а бел1Н1п, 1р 1л е р 1 у с а к т а р ы н ж ут ы п , бай, кедей, орта- |
ш а г а ж1ктеле б а с т а г а н . 0 з алдына д е р б ес кэс1п 1стеуге <
ш а м а л а р ы келмей, а л п а у ы т х а л д а й л а р г а ж а л д а н ы п ж у р -
гендер1 к а н ш а м а . А л а й д а с о га н к а р а м а с т а н , булардын, |
бэр1н1н, б ас ы н б1р1кт1ретш б1р о р т а к мудде бар. Ол — е к ь ;
мет берген а р т ы к ш ы л ы к т а р д ы с а к т а п к а л у м у д д е а . ©з
1Ш1нде к а й ш ы л ы к т а р ы бо лг а нымен, с ы рт к а келгенде сыр ;
алдырмай, б е р 1ше б1р1пп кетет1Н1 де сондыктан. ©йткеш ■
х алдайлардын, катардагы а т а р м а н - ш аб а р м а н ы , тшт1
ес1ктеп малайынын, ез1 б а с к а ж у р т т а н э л д е к а й д а устем
екен1н ж а к с ы б1лед1.
Со нымен б1рге б а я г ы а т а м з ам ан ы н д а ез т у га н топы-
р а гын а н кол у зш , ем1р бойы ш е к ар а к уз етш, шетте ж ур ге н
б у л к а у ы м н ы ц ез с а л т - с а н а с ы н а н , тш^нен, д1н1нен айры-
лып, б1рте-б1рте ж а й к у р а н д ы т о б ыр г а айналып б а р а
ж а т к а н ы д а кезге у рып т у р у ш ы е д1. Булардын, каз1рг1
м ек ен - ж а й л ар ы д а — к ал ын казактын, о рт а с ын д а гы
шаг ын а рал 1спетт1. С ы р т к ы кысым к ушейген сайын
б у л а р да езшен-ез1 ту йы к т а лы п , та р ше цб е р г е сыг ыла
т у с ет ш . Б а с к а х ал ы к т а р м е н кан а р а л а с т ы р у г а катан,
тыйым с а л г а н д ы к т а н , а л ы с - ж у ы к демей б1ршщ кызына
б 1р 1 уйлене беред1. Ж а с Ж1пттер1 ж ы л ы н а б 1р ай казар-
м а г а жина л ып, о к атып, кылыш ш а б у г а ж а т т ы к к а н ы бол-
м ас а , одан езге окуы, х а т - с а у а т ы тым шамалы ед1. Т1ПТ1
х ал да ймыз, аксуйекп1з деп плренетш а лп ау ыт б айлары-
376
ньщ ез1 д у ни е де болып ж а т к а н ©згерютердщ к ебшен
х а б ар с ы з, мещреу , т о па с ж а н д а р болатын. Т е к е ю м е т
берген шекс1з х ук ык - б и л ! к пен к о л д а р ы н д а г ы к а р у - ж а р а к
к а н а б у ла р д ы к у р ып к етуден с а к т а п келе ж а т к а н д а й .
А л т о п а с т ы к пен н а д а н д ы к у я с а л г а н ж е р д е к у р кеуде
мен к а р а куш к ос а ж у р е т ш эдетк Х а л д а й л а р сол к уш
Д о х а л д а й д ь щ у шн де отырып, у з а к д у ыл д ас т ы . Бэр1 де
А б д ы р а ©зенше кол с у к к а н к а з а к т а р д ы ц б у п н п э рекетш
ада м т в з п а з с у м д ы к р ет ш д е к а б ы л д а г а н . Б а х а л д а й ,
К е х а л д а й л а р т а р а п ы н а н зр турл! у с ы н ы с т а р айтылды.
Кер а у ы з К е х а л д а й е ж е л п о мы ра уме н к у шк е кетш, то г а н
к аз ып ж а т к а н д а р д ы б ыкп ырт тигендей етш, с о йылдап
куып т а с т а й ы к деп ©зеуредк Б 1р а к о га н Б а х а л д а й к ос ыл а
коймады. Ол сан ж а г ы н а н а б е - с о л а н д ы он есе орап
кететш к а з а к т ы к а р а кушпе н ж е н у к и ы н г а т у с е п н ш
айтып, о з ш ш е с а к т ы к ж а с а г а н . А л бул жолы еюм е т кол-
у шын беред!, эскер ш ы г а р а д ы деп сешм а р т у г а т а г ы
болмайды. Д е м е ж а н н ы н к олына т а н б а л ы к а г а з у ст а т ып ,
к у ш е й т т о тырга н а й м а к эм1рнпсшщ ©31 емес пе? С о н д а
Ши -а мб ын ын б у л кылыг ын к а л а й тус1ну керек? А й м а к
эм1ринс1 п а р а г а с а ты лд ы дей1н десе, к а г а з г а кол койып,
т а н б а б а с к а н 1ле ж а н ж у н ы н ы н ©31... А й м а к , ел к е эк1мдер1
ж е н у шы н а н ж а л г а с ы п , ы мы ра л а с ып кетт1 д е у г е ауыз-
д а р ы т а г ы б а рма йд ы .
Б э р 1 айналып кел1п, к а з а к у ю р д а й ы н ы н к ол ын д аг ы
т а н б а л ы к а г а з г а Т1реле берген. С о н ы кай тп ек керек?
К,олдарыида ©к1мет к а г а з ы т у р г а н д а , к о ш п е нд 1л е р д 1н к уш
б е р м е й т Ы б ел г 1л 1. Б у г а н келгенде х а л д а й л а р д ь щ кеЙ1НГ1
ж а с м ыр за ла р ы Т1ПТ1 к ы з у л ы к танытты.
— Егер б а р мэселе Д е м е ж а н у ю р д а й г а Т1рел1п т у рс а ,
оган ж а л г ы з о к ж а л ы н с ын . О ны ж а й р а т у д ы мен- ак
мойныма а ла йы н, — дед1 Д о х а л д а й д ь щ немере 1Н1С1 Бу-
жь щх а.
Ол эншеЙ1нде у р ы н а р г а к а р а т а ппа й ж у р е т ш нагыз
со ды р д ы н ©31 бола тын. О с ы к а з 1р б а р д е с ен т а йына тын
тур1 жок . Оны мун да й катерл1 ж о л д а н у л к е н д е р д 1н ©31
зорга то к т а тт ы . Ж и н а л г а н д а р о л а й - б у л а й ы рг ас ып к©р1п,
акыры ертен к а л а г а ж у р е т 1н боп кел!СТ1. С о л ж е р д е
Ши х ал да йм е н а к ы л да сы п , б э р 1 б1рл1кте Ш и - а м б ы г а
к1рмек. Алдыме н а й м а к э м 1р и п с ш щ а у ж а й ы н туЙ1п, не
1стеу керект1пн сона н кей1н б1ржо ла шешпек болды.
Ер т е н шд е олар уэдел1 ж е р д е б а с косып, ш а л к а р ту е
ш ам а с ын д а Ш э у е ш е к к е келген. Тустер1 с у ы к , к а б а к т а р ы
катулы. С 1б е л е р д 1н м а н ь ч ж у р- к ы т а й д а н б!р е р е к ш е л т ,
ше т1нен ш ом ба л, 1р1 келет1н-д1. Б у п н бэр! де мереке кун-
377
дершдей а с т а р ын а с э й г у л ж а т т а р ы н мшш, у с т е р ш е к а^а
Ж1бек шапан, т е б е с ш е к а у ыр с ы н к ад ар а н, кек тысты, к ар а
к а л п а к т а р ы н к и т , ж а с а н ы п ш ы р ы п т ы . Каз1р юлец к а р а
кшнген, а й д а ры т о к п а к т а й а с а у топ мына калпында
ж е м т ж к е у ймелеген калын, к а р а к ус , куппгендерд1 еске
салады.
Б у л а р жан,а ж а м б ы л д ы н ш ш к а к ж а р ы п ©пп, ез-
д е р ш щ а т ам а н д а р ы Ш и х а л д а й д ы н к а к п а с ы н а ат басын
б 1р - а к Т1ред1. Ш и х а л д а й у шн де, т у е ю тамарын ш ш отыр
екен, ж е р л е с т е р ш щ топтанран мына ж у р к ш к е р т , таныр-
кап калды.
— Иэ, жол болсын. Сендерд1 канда й жел а й да п кел-
дI? — дед1 ол х а л д а й л а р р а ж а р а л а й кез ж ! б е р ш . — Кэне,
уйг е ю р щ де р .
Б 1р а к о ла р у йг е юрмедй Ж у р к т е р ш щ а сыгыс екенш
айтып, би1к л а п а с а с ты нд а г ы к е ле н к ес ш е са ял ад ы. О с ы
л а р д ы н 1Ш1Нде ж а с ы да, ж ол ы д а улкен1 Б а х а л д а й б о л а
тын. Ол а шу л ы к а б а к п е н туй1ле отырып, сонгы кундер1
Абдыра ангарында болып ж а т к а н окиг а ны аз сезбен
б ая н д а п келд1 де:
— А б д ы р а д а н т о га н а л у г а к а з а к т а р д ы н колы к ал а й
жетт1? К а з а к у к 1рдайы Д е м е ж а н г а т а н б а л ы к а г а з д ы К1м
алып берд1? Т а н а у ы м ы з д ы н а с т ы нда ютел1п ж а т к а н
астыртын эрекетт! 61з д 1Н б 1л м е у 1м13 к а л а й ? Сен б о лс ан
у л ы к т ь щ он Т1зесш басып, дэл к а с ын да отырсын. О с ы н ы н
б э рш сезш-б1ле жур1п, б1зден ж а с ы р г а н ы н к а л ай ? О с ы
д а а д а л д ы к п а ? — деп а т а ма н н ын ез1не шуйл1КТ1.
Ш и х а л д а й бу л 1стщ б а с ы - к а с ы н д а ез1Н1н бо лм а га нын
айтып, а нт- су 1ШТ1. А й м а к эм1рнпс1 бул жолы ез ойын
к а с ы н да о т ыр г а н б у г а н д а сезд1рмей, бар ш ар уа ны а с
тыртын у й ы м д а с т ы р г а н кершед1. К а з а к к а ег1СТ1к ж е р- с у
б е ру т у р а л ы т а н б а л ы к а г а з д ы н 1леден бек1Т1Л1п келгенш
б 1р - а к 61Л1ПТ1. Ол осы ж а й л а р д ы айта кел1п:
— Бо л ар 1с болды. Ж о г а р ы н ы н б у йры г ы н а бойсун-
б а с к а а ма л ы н к айс ы? Д е й д а л а г а агып ж а т к а н А б д ы р а -
ньщ мол суын а я й с ы н ба? К а з а к т а р да б 1р шет1нен пайда-
л а н сы н , — дегендей сьщай та ны т ка н .
Б 1р а к ерекп1ген а ш у л ы топтын бул мэмлеге то кта йтын
тур1 жок . /Хохалдай мен Б а х а л д а й е к е у 1 ек1 ж а к т а н :
— Е н де ш е 61зд 1 Ш и - а м б ы н ы н алд ын а б ас т а п бар
М у н ы н к ан д а й з а н г а сиятынын улкен у лы к т ь щ ©31 тус1Н-
Д1рС1Н!
— Иэ, е н д т энпмен1 сол ж а к т а ж а л г а с т ы ра й ык .
К а з а к т ы н кол ына к а г а з уста тып, к уш - ку шт е п айдап
салып отырган сол Ши- а мб ын ын ез1 екен гой. Ендеше
378
сонын, а лд ын ан б1р-ак к а й т а й ы к , — деп е ю р е шт е п бол-
мады.
— Ж а р а й д ы , келш к а л г а н е к е н а н д е р , б а рып ке-
решк, — дед1 Ш и х а л д а й о нша к у л ш ы н а к о йм а й. — Б 1р а к
со да н б 1рдеме шы г а кояр ма екен? Ме н де осы мэселе
ж а й ын д а эм1рипмен б!р рет сей ле с ке нм ш. Улыктын,
бета л ыс ы маран уна ма ды. ..
Т у с т е н кешн бэр1 б а с к у р ап , улыктын, к ец с е с ш е к е л
ген. Э н ш е ш н д е т а у к у л а т а р д а й б о лып ж у р е т ш х а л д а й л а р ,
б у л рет б а ст а р ын а ю т у с т к е л ге н д г а ме, Ши-амбынын,
к а б ы л д а у б е л ме с ш е ж а к ы н д а г а н д а , екпшдер1 ба сылып,
ж у а с ы п калды. К а с т а р ы н д а р ы сойыл с о г а р с е р ж т е р ш
Шихалдайдын, б е л м е с ш д е к ал дырып, улкен у л ы к к а т е р т
халдайдын, ездер1 рана ю р м ек болды. Б 1ра к, к а с кылг а н-
дай, Ш и - а м б ы д а б у п н б у л а р д ы б 1рден к а б ы л д а й к о й м а
ды. О с ы нь щ алд ын да 1шке орыс к онсу лы Б орн е м ан ю р т
кеткен екен. Со л ш ы к к а н ш а , с а ры л ып у з а к отырды.
Не з а м а н д а б у л а р д ы н да к е зе п к е л д ь а у акыры. Б у г 1н
Ши-амбынын, а ж а р ы кел1спей, к аб ар ы к а т ь щ к ы р а п отыр
екен. Х а л д а й л а р д ы сол т у й шг е н к а л пы н да , с а лк ы н ка-
былдады. Б у л а р кен, залдын, орта т у с ы н а к е л 1п, ек! кол-
дарын м ац да й ла ры на койып, И1Л1П тэж1м еткен кезде де,
орнынан т у р а коймай, «отырын да р» деген и ша ра н ы
иепмен рана нуска ды.
— Иэ, т©ртеулер1н к а з да й Т131Л1П не кып жур с1нде р?
деген б ул а р б у ш р д е п о р ын д ы кт ар ра ж ай рас ып болран
мезетте.
Ы ц ы р а нг а н, сызды д а у ы с ы н а н о нша хош а ла койма
раны бьлшш тур. Б1ра к «шеш1нген с у д а н т а й ы нб ас » де-
гендей, х а л д а й л а р да енд! ш е п н б е с к е бел б а й л а г а н . Б ул
жо л ы да Б а х а л д а й а лг а т у с т , м а н ьч ж у р , к ытай Т1Л
дерш а р а л а с т ы р а , бегелмей сейлеп кеттк Х а л д а й л а р
э у л ет 1н1н, Цин империясына с 1н,1рген е н б е п н , оларра берш
ген х у к ы к - п р а в о л а р ды , е к 1метпен а р а д а г ы кел1С1м-шарт
та рд ы т а р а т ы п айтып келд1 де:
— С о ц г ы кезде ду ни ед е не бо лып ж а т к а н ы н 613 тус1-
нуден калдык, улы мэртебел1м. Империянын, с у ш к п сар-
б а з д а р ы х а л д а й кайсы, о сында г ы мал б аг ып ж ур ге н
к ай м а на к а з а к кайсы, а р а - ж 1 п ж ой ыл ы п б а р а ды . А б д ы р а
мен К а р а у н п р — к ос езен осы о тыр г а н х а л д а й л а р мен
жал п ы С1бе-еолац журтынын, менш1Г1 екен1н е з 1ндз ж а к с ы
б1лес1з. Енд1, мше, сол ез енд ерг е к а з а к т а р да ж а р н а л а с
болып, ж а р м а с ы п ж а т к а н кер!нед1. Рас -ет1р1 пн К1М б1лс1н,
Тертуылдын, у ю р д а й ы Д е м е ж а н н ы н колынд а ею т ог а н
су дь щ р у к с а т к а г а з ы ба р дегенд! айтады. . . М у н ы к ал а й
379
тус!нем1з, у лы мэртебел1м? К у ш кешеге дешн юрме сана-
лып келген б у р а т а н а ж у р т х а л д а й л а р ме н терезе тецес-
т 1р 1п, тал т у с т е тебем1зге ойнап, т о н а у г а ю р к с е , сонан
к е ш н п т1рш1Л1кте не к ыз ы к к ал ды ? М у н ы заманнын,
азганы, з а ц н ы ц т о зг а ны д е й м 13 бе? О с ы с у мд ы к т ы к е з ь
м 1з к ер с е де, к е ц ш м 13 сенбей, соны ез а у з ьщ ы з да н угы-
н а й ы к деп к е л д ж , — деген-дк
Оны Д о х а л д а й д а 1ле костап, к е м е ш н д е п а шу л ы
с е з ш 1ржпей айтып калды.
— Иэ, соны тусшд1рщ1зип, у лы мэртебел1м. К а з а к -
т а р А б д ы р а д а н т о г а н а л м а к болып, кешеден бер! корыс-
к оп а с ы н ш ы га ры п к оп а рып ж а т ы р . ©здерш кызыл а ла кан
кылып, а йдап т а с т а й ы к деп б!р о к т а л д ы к та, алдымен
С13Д1Н а лд ь щы зд а н е т е ш к деп келдж.
Ш и - а м б ы у рт ы с а лб ыр а п, май б а с к а н б т к кезш ашып-
ж у м ы п е н ж а р т ы нд а п о тырган-ды. Д о х а л д а й сез1Н1н
тусында баланьщ сезш кызыктагандай, т а н а у ын ы н
а стына н мырс етш кулд1.
— « Б у р а т а н а , к 1рме ж у р т » деп о т ы р г а н д а р ы н К1м
сендерд1н?— дед1 Б а х а л д а й г а к а р а п . — К е к т щ улы Ежен-
х ан н ы н к у з ы р ы н д а б у р а т а н а ж у р т деген болмайды...
Ол — жер ж у з ш д е п б а р ш а х а л ы к т а р д ы н к амкор экес1.
Б у л — кепке б е л г ш , Ко нф у ц и й 1Л1М1ндег1 импера то рга
бер^лген а ны к т а м а бола тын. Б 1р а к к а з 1р Ш и- а м бы н ыц
к о л д а н у ы н д а эдеЙ1 м а з а к уш1н а йтылг а н кекесш сиякты
болып ест1лд1. Б а х а л д а й к и па кт а п:
— Ол ж а г ы с о л а й гой... Д ег енм е н асыл т е к т 1 м э н ж у
ултымен с а л ы с т ы р г а н д а , к а з а к т ы енд1 к1м деп а йтуг а
б о л а д ы ? — деп э л д еб 1р кисын айтып келе ж а т ы р ед1, Ши-
а мбы онын с е з 1н б ел ш Ж1б е р д 1.
— С а л ы с т ы р ы п кер!.. Т а р б а г а т а й д а а б е - с о л а ц ж у р -
тынан к а н ш а а да м бар?
— Уш ж у з т у т ш н щ ш ам ас ы н д а . . .
— «Уш ж у з т у т ш ...» А л бул а й м а к т а г ы к а з а к т а р д ы ц
саны к а з 1р он бес м ы ц т у т ш н е н асып кетт1. Ен де ш е аймак-
т ы ц н е п з п х а л к ы к а з а к т а р деп б1л у 1М13 керек... Б а йк а й-
с ын да р ма, ю м н щ к1рме, К1МН1Ц ба й ыр гы ж у р т екенш эл1
а н ы к т а у г а т у р а келед!.
М ы н а сезд1 ест1генде долы Д о х а л д а й жында нып кете
ж аз д а д ы . Безгег1 у с т а г а н д а й к а л ш - к а л ш е т 1п, аузынан
кеб1п б у р к ы р а п, орнынан атып турды.
— Тус1нбед1м, улы мэртебел1м! О нд а а й м а к эм1рш!с1
а мб а н ь д ы да к а з а к т а н коят ын ш ы г а р м ы з ? ! — дег енде ею
кез1 ж а с к а толып кетти Енд1 аз б о лс а ецюлдеп ж ыл а п
ж1беруг е ш а к тур.
380
— Иэ, к у н д е р д щ к у н ш д е солай б о лу ы д а ра жа п
емес, — дед! Ш и - а м б ы е ш т е н е б о л м а г а н д а й халдайдын.
к еск шше с у л е - с ап а кез Ж1берш.— Д у н и е д е б!р орында
т у р ат ы н е штене жок, бэрх езгеред1... Б у д а н былай к а з а к
тар мал е а р ш к а н а коймай, е п н салып, мемлекетке а с т ы к
енд1ру1 керек.
Х а л д а й л а р : «мына у лы к ты б1рдене шалып кеткен
ш ы г а р » дегендей, б 1р ш щ б ет ш е б 1р! урейлене кез салып
е г п . Д о х а л д а й ещи ш ыд а й алмай, ен со нг ы дэ л ел г е
ж у п н ш , к ал т а с ы на н б а я р ы а т а с ын а берьлген келдей
кызыл а ла к а г а з д ы су ыр ып алды.
— Ал, мын а га н не а йтас ыз , улы мэртебел1м? Ос ы нда
А б д ы р а мен К а р а у н п р е з е н д е р ш щ ю м г е к ара йтыны
а п- ан ык ж а з ы л г а н гой,— деп о рнынан т у р ы п барып, т а н
б алы к у ж а т т ы Ш и - а м б ы н ы н а лд ын а та с т а ды .
К а л г а н х а н д а й л а р да сонын 1с 1н к а й т а л а п , к ал т а -
л ар ына н дэл с о нд а й к а г а з шыгарып, у л ы к т ы ц а лд ын а
жайды. Ш и - а м б ы а с ы к к а н жок. А л ты н ж и е к п к е з 1 ЛД1 р 1 -
п н баппеи к и т , э л п к а г а з д а р д ы б1ршен сон б1р{н ба жа й-
лап к ар а п шыкты д а , б ы л а й ы р а к а лып койды.
— М у н д а т у р г а н не к а й ш ы л ы к бар? Б у л к у ж а т т а р д а
А б д ы р а мен К а р а у н п р езендер! х а л д а й л а р г а б 1р ж о ла ,
б а сы б у т ш берьлсш деген сез ж о к кой. « Осы езендерден
п а й д а л а н у г а е р ж т Ь делшген... М а р х а м а т , сол с у л а р д ы
б урынрыда й к а ж е т к е ж а р а т ы п , е п н с а л у л а р ь щ а К1М
к арс ы болып о т ы р ? — дед1 ек1 а л а к а н ы н б!рдей ж а й ы п . —
Е с т е р щ д е болсын, б!р кезде сендерг е мол ж е р - с у сыйла-
ган империя к а ж е т к езшде оны к ай т а ры п алып, б е л к к е
с а л у г а да ер1кт1.
Б ул мэселеде, э й т е у 1р, б у л а р т у с 1нбейтш б 1рдене ба р
Н е х а л да йл ар эбден ж аб а й ы ла ны п, т у к с е з б е й т1и кер
с о к ыр г а а йна лг ан да, не б о л м а с а б 1реулер мына о тырган
у л ы к т ь щ басын а йналдырып, д у а л а п кеткен.
— Тукт1 т у с шс е м б у йы р ма с ын . Апы р а у, бу л ду ние не
боп б а р а д ы , улы м эрте бе л1м?— деп Б а х а л д а й торыгып
отырып к ал га н.
— Д у р ы с а йтасьщ. С е н де р д у ние ш тус1нуден калган-
с ын да р , — дед! Ши - ам бы ж а н а г ы т а н б а л ы к а г а з д а р д ы н
б 1рш колына к а йт а а лып . — М ш е к и , бу л к у ж а т т ы сендер-
Д1Н б а б а л а р ь щ а т а б ы с еткеннен бер! а р а д а б1р расырдан
а стам у а к ы т е т 1пт1. О с ы у з а к мерз1м 1Ш1нде ештене ез-
гермед1 деп о йл а йс ы н д а р ма? Ол кезде к а с и е г п Цин
империясы он колын Т ы н ы к м у х и т к а , сол колын шыгыс
Т у р к 1с т а н г а артып, д э у 1рлеп т у р г а н шары болатын. . . Ал
империяньщ каз1рп ж а г д а й ы кала й? О с ы т у р а л ы б а с
381
к атырып, ойларан б1реу ба р ма с е н де рд щ а р ал а р ь щ д а ?
Эй, бш ме й мш , ондай ешюмд1 кере а лм ад ы м- а у ! Б э р щ де
б а я г ы аталарьщнын, е ц б е п н сатып, ем1р бойы жа т ып
ш ю л е р щ келед1. К, алталарынды к а л ь щда т ы п, б а ю д а н
баск,а 61 р туЙ1 р ой ж о к б а с т а р ы н д а . С е н д е р д щ улы импе-
рияга суйен1ш-т1рек болып, а да л кызмет етк ендерщ осы
ма?
Х а л д а й л а р д ы н аптыгы ба сылып, ж ы м - ж ы р т отырып
к а л г а н . Е ш к а й с ы с ы б 1р а у ы з у э ж а й т у г а б ат ыл ы бармай,
не де б о л с а у л ы к с е з ш щ а кырын куттк
— Ал сендер х а л д а й с ы н д а р гой. Бар к уд ыре т кол-
д а р ы н д а т у р екен. Б а р л ы к есю тэртшт1 каз кал пын да
с а кт аг ыл арын , келед1 екен... М ы к т ы б о л с ан да р , империя-
нын бу рынг ы и ел жт е р ш е з ш е к а йт а ры п б е р щ де р н п ! —
дед! Ш и - а м б ы о т ы р г а н д а р г а ж а г а л а й кез с а л ы п . — О с ы
да н он бес ж ы л б урын ф р а н ц у з д а р та рт ы п а лг а н У н д ь
кытайды, небзр1 б е с - а лт ы - а к жыл б у ры н Ж а п о н и я н ы н
к а р а у ы н а ет ш кеткен Ко ре ян ы к ай т а ры п альщдар. ©ткен
ж ы л г ы их эт уа н к е т е р ш а кез1нде шет елд1ктермен к ак -
тыг ыс ып к а л г а н ы м ы з уш1Н, терт ж у з елу миллион лян
айып телегел1 отырмыз. Оны да болдыртпай та с т ан д а р. . .
Ше т мемлекеттер бук1л с ы р т к ы са уда н ы , манызды т е н 13
порттарын ез ш е ц г е л ш е а л у д ы н сыртында, Германия
Ц и н д а у к а л а с ы н , Ан г л ия Г у а н ж о у д ы ( Го нк онк т1) т о к с ан
то гыз ж ы л г а а р е н д а г а алып отыр. Оны а зы р к а н с а н,
ж а ц а осында орыс консулы Б орн еман келш айтып к е г п . —
Ш и - а м б ы кекете езу т а р т т ы . — С о н ы н а й т у ын ш а , киыр
ш ы г ыс т а г ы Л ю й ш а н ь ( П о р т - А р т у р ) мен Д а л я н ь порттары
д а у з а к мерз1мге Р о с с и я к а р а у ы н а бер1лшт1. С о н г ы 61Т1М-
д е орыс с а у д а с ы н а н а лынатын т а м о ж н а са лыг ы ек1 есе
азайтылыпты. . . Б13 ез е л 1М13д^ т ел ег р а ф б ол ма г а н д ы кт а н,
о р т а л ы к т ан к ел ет1н осында й х а б а р л а р д ы орыс елш1л1Г1
а ркыл ы естит1н б о лг анб ы з . Оны б1луш1 ме е д1ндер?.. Ал
б а р к у д ыр е т с е н д е р д щ к о л д а р ь щ д а т у р с а , осы е з г е р к т е р -
Д1Н бэр1н болдырмай, б а я г ы з а м ан д ы к ай т а д а н орната
к ойында ршы!
Х а л д а й л а р д а ун жок. М о й ын да р ын ан су кеткендей
б а с т а р ы с а л быр а п, мелши1П отырып калды. Т е к осы т у с т а
Д о х а л д а й г ана б ас ы н к е т е р у ге ж а р ап :
— Ал 613ДЩ ек1мет к а й д а? Э с к е р 1М13 к а й д а ? Улы
император о сы ны н б э р ше жол б е р 1п койып, к ал а й шыдап
о т ыр ? — дед1 д а у ы с ы ж е р а с т ына н ш ы к к а н д а й карлыг ып.
Ш и -а м б ы бу л кезде аз бегел1с ж а с а п , а лд ын да гы имек .
т р у б к а с ы н а темек! т олтырып жа т к ан - ды . Кулген!, элде
382
к у йшг еш белпслз, ершдер1 с а лб ыр а п, бет- шшш1 кисайып
ке г п.
— А - а , сендер императорра с е н т отыр е кенсщдер
р о й ? Имп е р а то р Г у а н с ю й д щ к олынан б ил ж кеткел1 к а ш а н .
Ол каз1р Н а н ь х а й к е л ш щ о р т а с ы н д а г ы ша г ын а р ал д а
ж а р т ы л а й т у т к ы н д а отыр. Б ат ыр к е р ш е с щ д е р гой, барып
б ос ат ып а л ы н д а р ! — дед1 т р у б к а с ы н к о м а г а й л а н а со-
рып.— К,аз1р ба р билж ж е а р па тша йы м Цысидын, к о л ын
да. Им п е р а т о р г а б у й р е п бу рран, р е ф о р м а ш ы л а р мен
и х э ту а нш ы л ар ды ж а к т а г а н э ю м д е р д щ кеб1 ж а з а г а тар-
тылып ж а т ы р . И м пе ра т ор эулет1, у лы князь Д у а н ь Ш ы г ы с
Т у р ю с т а н г а ж е р а уд а ры лы п, к а з 1р К у л ж а д а отыр... С е н
дер осыны б1лес1ндер ме? Б шм е й с щ д е р . Е ш т е н е ш сезбей-
бшмей ж у р е с щ д е р де, 613 х а л д а й м ы з деп ппренесщдер.
И м п е р а т о р д ы н он колы князь Д у а н ь н ы н к а с ы н да К1МС1Н-
дер сендер?.. Ш а м а - ш а р ы к к а д а к а р а у керек кой. К,аз1р
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а г ы жерг1Л1кт1 х а л ы к т а р м е н с а н а с п а с а
болмайды. К,олымызга у ста п к ал г а н е н д 1п е р 1С1М13 — осы
елке мен М он г о л ия гана. Егер осында й аумалы- текпел1,
а ла с а п ыр а н з а м а н д а Ш ы гы с Т у р ю с т а н н ы н жерпл1кт1
ж у р т ы б а с к етерсе, дэл каз1р ол бул1кт1 к1м б а с а а ла р ед1?
С е н де р ме?.. С о л ай , к у р м е г п х а л д а й л а р . А б д ы р а н ы н
с у ына т а л а с а м ы з деп жур1п, бул кундер1не з ар боп калып
ж ур ме н де р .
Бул а й т ы л г а нд а р д ы н к е б 1н х а л д а й л а р б1р1нш1 рет ес-
т 1п отыр ед1. Ел а х у а л ы н у г ы нг а н сайын, е з д е р 1н элдеб1р
урей билеп, сурепеттер1 у шы п кетт1. Э н ш е ш н д е ж а л ы
д о г а д а й болып, а йд а ры н ан жел е с т т у р а т ы н а лк еу де
а л п ау ы т т а р д ь щ кыры сынып, ле з д е ж у а с ы п к а л г а н . О с ы
л а р ды н б э рш коздырып, б а с т а п келген д о н а й б а т т ы Д о х а л
д а й д ы н д а б ур ы нг ы арыны ж о к ед1... А л м ан ад а н бер!
э н п м е г е а р а ла с па й , бой б а г ы п к а л г ан экк1 Ш н х а л д а й г а
осы кезде г ана т1л 61Т1П, «мен б у л а р д ы н 1шшде жок пын »
дегенд1 сезд1ре, Ш и - а м б ы г а б у р ы л д ы да:
— Осы ж а й д ы С13Д1Н а лд ь щы зд а мен де е с к е р т т е д 1м.
Б 1р а к б у л а р мен1 т ы н д а г ы с ы келмед1,— дед1 шын кинал-
ран т у р б а й к а т ы п . — С о н д а б у л ю а л е р г е не бу йыр ас ы з ,
улы мэртебел1м? Б у л а р енд1 А б д ы р а д а н т о га н алып
ж а т к а н к а з а к т а р г а т а р ш ы л ы к ж а с а м а у ы керек кой?
— Э л б э т т а . К а з а к т ы н к ол ын а р у к с а т к а г а з ы сол
у шш б е р ш п о тырга н ж о к п а ? — дед! Ш и - а м б ы . — Д е м е
жан у ю р д а й м е н о й н а м а н д ар : ол осы о тырга н кай-кай-
сыларыннан э л д е к а й д а с а у а т т ы . З а м а н н ы н агымын да,
занды да ж а к с ы б1лед1. Д е м е ж а н мун да й ж е н 1ске менщ
а рк а м д а жетт! деп о йл а с а н д а р , к а т е л е с е а н д е р . Ол у з а к
383
жыл ку р е с ш ж у р ш , ж е р - с у р а деген правоны ез кунймен
ж е щ п а л д ы , — деп аз б е г е л д к — К а з а к т а р д ь щ отырык-
ш ы л ы к к а айналып, е п н с а л у ы н а каз1р мемлекет те муддел!
болып отыр. Э й т е у 1р, ю м нщ колымен б олс а да, осы елкеде
мол а с т ы к енд1рзлу1 керек! Т у с ш ж т 1 ме?
С е з осымен а я к т а лы п, х а л д а й л а р к ош айтысып, шыгып
б а р а ж ат т ы. Улыктын, с е з ш е а ма л с ы з мойындап, сырттай
кенген р а й та н ы т к ан ыме н, 1штей кеп нэрс еге келкпей,
кендлдерше к ы ж ы л ж ина п кеткеш б е л г ш . А н ы к у гы н г ан
61 р ж а й ла р ы: империянын б а с ы н а н б а к тайып, к уш - к у а -
тынан а йрыла б а с т а г а н екен. Д е м е к х а л д а й л а р д ы н да
к олына н бил 1К кетш, з а м ан ы т а р ы л а тусед1 деген сез. 0 3 -
дер! о ц а ш а шыгып а к ы л к о с к а нд а , осыны а ш ы к мойын-
да ды. Е н д е ш е ж а г д а й г а к а р а й бе шмд е л ш, е н д т к у р е с
тэс1лш де е з г е р т у г е т у р а келедк
С о ц г ы бIр б а й ла м д ы Ш и х а л д а й айтып едк Б у л айма к -
т а казактын, кеп екеш рас. Б 1 ра к ба сы б1р1кпейтш бере-
кес13Д1п т а гы ба р. Е н д т ж е р д е х а л д а й л а р у ст а на т ын
бIр а ма л — казак, р у ла ры н 1штей 1рггу, а т к а м1нер ел
ж у а н д а р ы н ы н а р а с ын а от ж а г ы п , б1р-б1р1не айдап салу.
Со н а н сон, рет! келсе, пзле б ас ы боп жу р ге н, ен каушт1
ж а у — Д е м е ж а н н ы н к е з ш к у р т у керек. Оны д а а шы к
1стемей, ез а га й ы н д ар ы н ь щ колымен от кесеуд1 ойластыр-
ган же н. Б э р 1 б1р а уы з д а н осы б э т у а г а токтады. . ..
О с ы д а н б!р а п т а еткенде, А б д ы р а а нг ар ы н к а б а к т а п ,
у б а п - ш у б а г а н б!р т у й д е к кеш кетш б а р а жат т ы. Б ул —
Ш а г ы ж д а г ы к о н ыс ы н а н кешеулей коз г алып, ж а й л а у га
к а р а й бет а лг ан Ы с к а к т ы н кепи ед1. О ла р ж ы лд а г ы
эдет1 б о й ын ша таудын т1рмес!нде кел1ктер1Н1н бел1н
суытып, и т а р к а - ж а п п а л а р ы н Т 1п п , б!рер кун еру болды.
Д э л осы м ац а й д а к а л ы н ж а т а к а у ы лд а р ы ж а б ыл ып
т о га н к а з ып ж а т к а н - д ы . Ку тпег ен кер1н1стен Ы с к а к т ы н
кез1 а л а к а н д а й болып, ж у р е п т о к т а п к а л а ж а з д а г а н .
Б у р ын иен ж а т а т ы н б е к т е р д е п шу р айл ы а л к ап т ы онан-
мунан куралган белг1С13 б!р адамдар иемден1п алыпты.
Б 1р енкей к о л да ры на со й ыл -ш о кп ар у с т а г а н со йда уыл-
да й Ж1пттер кешкен ел дщ ж ол ын ан епндер1н корып,
ма н а й ын а б а р г а н м а л ды ж о л а т п а й куып т а ст а йт ы н бо-
лыпты. Ы с к а к к а д а со лай 1стед1. М у н ы н ендеп жай ыл г ан
кеп ж ы л к ы с ы кек епнн1н шет1н басып кеткен екен, у ш
Ж1Г1Т к ор а с ын а т ы рк ы р а т а куып кел1п, а у ы р - а у ы р сездер
айтып т а с т а ды . Еш сездер1Н1н б1р1 — Д е м е ж а н . М у н д а г ы
к ал ы н ж а т а к соны к ат т ы бу керш, а р к а т у т а т ы н кершедь
384
Ау з ы н д а г ы ураны, сиынатын к ур ан ы — сол Д е м е ж а н н ы н
улык та н эперген т а н б а л ы к аг азы.
Ы с к а к т ы н е з е г ше ©рт кетш, ыз а да н ж а р ы л а ж а з д а п
отырранда, тары б!р пэлеге у шы ра ды . О с ы нд а келе с а лы-
сымен к а л а й тез т 1л т а б ы с а к ойг а нын К1М б1лсш, мунын.
малын барып, отын жарып ж ур г е н кедей-кепннк ж а л ш ы -
л а р ын ы н б1рнешеу1 сол к уш кешке т а ма н к а р а к о с та р ы н
жыгып, ж а т а к а у ы л г а к е ш ш к е г п . « Ж а у ы р мен ж а у ы р
касынысып т а б ыс а ды » деген осы екен. Ы с к а к ©М1ршде
мундай к орланып а я к а с т ы б о л м а г а н шыгар. А к ы р ы
о с ы н а у пэлел1 ж е рг е ж а к ы н келш к он г а ны на ©кше б а с
т а г а н . Б у л ду ние не боп ба ра ды , япыра у ?! А т т а п б а с с а ,
алдынан Д е м е ж а н шы г а ды . Ел де с о н ь ш , ж ер д е сонык!,
с у да сонык1. Е л г е ш а ш к а н улп-©неге, а т а к - а б ы р о й да
сонык1... С о н д а Ы с к а к к а й д а б а ры п кун к©ред1? О с ы б!р
шдеттен к утыл а тын кун б а р ма, ж о к па?!
О с ы л а й ш а , ©з с а к а л ы н ©31 жу л ып , ж а л ш ы - к о с ш ы -
л арын с абап , о ла рд а н к ал г а н е ш ш е к 1 к атын ына н алып,
кушп- пысып отырран к у н нщ е р т е щ н д е м у н ын а уы лы на
Д о х а л д а й келе калды. Ж а й келмеген. 1ргесше келш кон
ган Ы с к а к т ы уй 1Ш1мен е р у л ж к е ш а к ы р а к е л т т ь
Бу л мулде кутпеген ж а г д а й едК ЭшеЙ1нде б у й т ш
к о н а к к а ш а к ы р м а к т у п л , берген сэлем1нд| д у р ы с т а п ал-
майтын Д о х а л д а й д ы н ©31 к у р м е т к е р се т е келгенде, Ы с к а к
кешеден б е р п б а р л ы к а ш у - ыз а с ын умытып, т©бес1 кекке
е к 1- а к е л 1 жетпей калды. Т у е м е з п л ш д е к ас ын а э й е л д е р 1н
©рен-жаранын е р т 1п, козы кеш ж е р д е к е р ш ш т у рра н
х а л д а й д ы н зэЙ1мкес1не к а р а й бет алды.
Д о х а л д а й б а к ш а с ы н ы н 1ш}не арнайы уй т 1к т 1рш койг ан
екен. Б у л а р д ы аса сыйлы к о н а к рет1нде эспеттеп, хан
кетере к ар сы алды. Ко й сойылып ж ат ы р, кымыз к уйылып
ж ат ы р. Ж а с ы н а н к а л а ж а г а л а г а н Ы с к а к т ы н а р а к - ш а р а п -
пен де, апиынмен де э у е с т т ба р болатын. О с ы жо л ы
Д о х а л д а й е к еу 1 о н а ш а уйде кэЙ1п боп отырып, та ла й-
т а л а й энг1меге барысты.
Ы с к а к та 1ш п1К1р1н ж ас ыр ра н ж о к , Д о х а л д а й досы-
на 1ше г шщ к ырындысына деЙ1н а к т а р ы п салды. К е б ш ш е ,
Д е м е ж а н н а н керген к орл ык - з о рлыг ын а йт к а н. в з ш щ
м ус ыл ма нш а х ат с а у а т ы бар, к ы т а й ш а д а тэп-тэу|р тш
б1лед1. Б 1ра к сог ан к а р а м а с т а н , ж ол ы болмай, т ы м к у р с а
эл 1 кунге д е й 1н зэнг1Л1кке колы жетпей жур. . . О н ы н у л ы к
а лдында бет-бедел а лу ын а мумк1нд'1к бермей, ж у р е р
жолына шеккен нарда й болып келденен ж ат ып а лг ан —
Д е м е ж а н екен. Ы с к а к т а н манса пты да, а б ы р о й - а т ак т ы д а
кызганатын кер!нед1. Т е р т у ы л 1Ш1нде у ю р д а й л ы к к а
П К Жумадиюв 385
ж а р м а с а т ы н б1рден-б1р б а к т а л а с ы м осы деп коркады...
Ал Ыскактын. у л ы к к а, х а л д а й л а р г а деген ы к ыл ас - ку р-
м ет1 ерекше. Д е м е ж а н муны сол х а л д а й л а р г а ж а к ы н д ы г ы
у щш у на тпа йды , ел 1пннде с у т к е тиген куппктей етш,
унем1 шетк е к а г ы п ж у р е д к
Уй ие с ш щ де к ут к еш осы бо ла тын. Е к е у 1 б 1р ш щ кышы-
ган ж е р ш б1р 1 кас ып, тез Т1Л т аб ыс ып кег п. Д о х а л д а й да
е шт е н ес ш ж а с ы р м а й , е з ш ш е а гы л -т еп л «сыр» актарды.
©31 к а з а к т ы керемет ж а к с ы керед1 екен. О н ы н ш ш д е
б а л а ж а с т а н б1рге оскен Т е р т у ы л юсьлерше деген сый-
курмет1 Т1ПТ1 б а с к а ш а . О с ы ку н г е дейш ешк айс ыс ымен
11цэй д ес ш, Т1лге келген жер! ж ок . Т е к со нда й т а м а ш а
жу р т т ы, е з д е р ше н б 1р у л т у м а г а н д а й , Д е м е ж а н сияк ты
каны бетен, к а й д а г ы б 1р к1рмен1н билеп о т ыр г а н ын а
бу л да к а т т ы к ор л а на т ын к е р 1нед1. Х а л д а й л а р уш1н к а з а к
ты юм б ил е се де б э р 1б 1р гой. Бул тек Т е р т у ы л ж т т т е р ш
а я г а н д ы к т а н , ж а н ы а ш ы г а н д ы к т а н айтып отыр... Р а с ,
Д е м е ж а н д ы а й ма к т ы н эм1рш1С1 Ш и - а м б ы суйейдк Э р к ан -
дай у л ы к т ь щ жерпл1кт1 ж у р т т а н ш ы к к а н сондай б!р адам-
га с у йе н е т ш э де т 1 гой. Б 1р а к о ла р да к а н ш а т у р а р дейс1Н-
Ш и - а м б ы к а з 1р а у р у , т е р 1нен кер1 ж у ы к дес е де болады...
Д е м е к у ю р д а й л ы к ман са п Т е р т у ы л д ы н ез а з а м а т т а р ы н а
тиетш кез1 де а л ы е емес. С о н д а б о л а ш а к у ю р д а й юм
б о л м а к ? Б ул т у р а л ы х а л д а й л а р е з а р а а кы л да сы п, осы
Ы с к а к м ы р з а г а то кта пты. Б у д а н б а с к а л а й ы к К1м бар,
шынынд а? Т ы н ы б а й б ол с а — ж а л т а к , Ке к с е г ен б олс а —
61р беткей, нойыс... С о н д а у ю р д а й л ы к к а Ы с к а к т а н
а р т ы к а д а м д ы к ай д а н 1здеп т а пп а к с ь щ ? !
' Д е м е к , к а з а к т ь щ и п ж а к с ы л а р ы н ь щ да, х а л да йл ар -
дь щ да о р т а к ж а у ы — Д е м е ж а н . С о да н негурлым те з 1рек
к ут ыл с а , н е б1р т а л а п ты а з а м а т к а жол а шы л ма к . Д е м е
ж а н н ы н ойлап ж у р г е ш — бул е л д щ к амы емес, ез муд-
дес1. ©31 К1рме б ол г ан сон, Т е р т у ы л у ш ш б а с катырып
кайтед1?.. Эне, м ан ай ын а кшен е з 1 сияк ты ж о к - ж т к ,
К1рмен1 жи на п алып, А б д ы р а д а н тоган каз дырып жатыр.
О н д а г ы ойы — к еде й- ке пш1к т1н карнын тойдырып, кол-
т ы к т а р ы н а дым бурк1п, осы е л д щ е р- а з а ма ты на , ру басы-
л ар ын а к ар с ы а й д а п с а лм а к. Т е р т у ы л д ы к е п е - к е р 1неу
ыдыратып, к а й д а г ы б!р к елденен кек а т т ы л а р г а жем
етпек... Д е м е ж а н н ы н кзр1 Ш и - ам бы н ы ж а й алдап жур -
ген1 б ол м а с а , М а н ш ы н е ю м е т ш е деген а д ал д ыг ы да тым
к у м э нд ь О г а н дэлел — 1шкер1ден же р а у ы п келген сешм-
С13 к ы т а й л а р м е н эмпей кер1нед1. К, аладагы Л и - ш а н с ы н
деген са яси к ылмыскермен кеп ж ы л д а н бер! уЙ1рл1п
бар. Оны а з ы р к а н с а н , о сында а й д а у д а ж у р г е н е ю кытай-
386
ды ез з э ш м к е с шд е ж а с ы р ы н у с т а п отыр. Б у л ж ай д ы
жорары у л ы к т а р бьлмейд! р о й . Б1лсе, Д е м е ж а н н ы н ман-
дайынан сипамайды.
Осы с е з д е р д щ бэр1 де Ы с к а к т ы н ку л а ры на майдай
жарып ед1. А п и ын г а е л л г е н ек1 до с к а й т а - к а й т а т©с т у шс -
т 1 р т , б у д а н кешн мэнг1 а ж ы р а м а с к а серт байласты.
К о н а к т а р к а й т а р д а у й иелер1 Ы с к а к т ы н б а л а - ш а г а с ы н а
б 1р -61 р КИ1МД1К ж 1бек у л е с т 1рш, мол с ый- сияпа т К©рсеТТ1.
Т а р т у - т а р а л р ы н ы н ен у лкеш а тт а н а р кезде мэл1м болды.
Д о х а л д а й осы елге аты ш ы кк а н , у ст ш е н с у т е п л м е й т ш ,
эйпл1 к а р а ж о р г а н ы же т е к т е п экелш, к елдене н т а р т к а н д а ,
Ы с к а к т ы н м у л де ес1 а уып к а л а ж а з д а д ы .
— Д о х а л д а й д о с ы м- ау ! М ы н а у ы н т т т 1 бу л ©лкеде
ж о к сый болды-ау. . . М у н ы н ксшкасын калай к а й ы р а м ? —
деген к уа н га н ын а н ж ы л а п Ж1бере ж а з д а п .
— Е к е у 1м 1з тос к а г ы с к а н д о с- т а м ыр б о л д ы к кой.
Ж а к ы н д о ста р а р ас ы н д а нелер а у ы с п ай ды дейс1н. Ер
мойнында кыл а р к а н ш1р1мес. Т1р1 ж у р с е н б1р к а йт а ра р-
сын, — дед1 Д о х а л д а й д а к ат т ы т о л к ы г а н а д а м н ы н кейш-
не тус1п.
Б 1р а к х а л д а й д ы н ксшкасы коп кутт1рет1н, тым алыс-
та гы нэрсе емес екен. Б а с к а л а р а т к а М1Н1П ж а т к а н д а ,
екеу1 к а р а ж о р г а н ы н «ку йрыг ын м а й л ау » уш1н, 1шке
к ай та К1рген. Б у л а р торг1 у йде б 1р- б1р т о с т а г а н кытай
ш а р аб ын та ртып Ж1берген сон, Д о х а л д а й б у р ы ш т а г ы
тем1р с а н д ы к т а н с у ж а н а а л т ы а т а р наган алып, Ы с к а к
тын колына у ста тты.
— Бул з а м а н д а к а р у с ы з ж у р у г е болмайды. Д о с бар,
д у шп а н бар... О с ы к ару мен д о сы нд ы корг ап, ж а у ы н д ы
ж ай ра т а ты н бол!.. А т а б 1л ме се н иенге барып, ан атып
ж а т т ы г а р с ы н , — деп н а г а нг а к ос а б!р к о р а п о к усынды.
Ы с к а к н аг а нды алд ы да, ш а п а н ы н ь щ 1ШК1 к ал т а с ы -
на с у н г т п Ж1берд1. К е п с©з айтып ш а ш ы л г а н ж ок :
— Тус1нд1м, тамыр... Ар ж а г ы н ©з1ме к о я б е р ! — дед1
ба р болганы.
Д у н и е д е ж а к с ы л ы к а т а у л ы асыл т а с с и я к ты сирек
у ш ы ра с ка нм е н , ж а м а н д ы к т ь щ к а ш а н д а у й 1р 1мен ж у р е т 1Н
эде т 1 гой. О л а р б 1р ш - б 1р 1 и1С1нен сез1п, кунш1Л1к жерден
1здеп кел1п т а б ыс ад ы . К а р а н и е г п х а л д а й мен ындыны
ж а м а н Ы с к а к т а б1р-б1р1мен б е й у а к т а о с ыла й т аб ыс ып
ед 1.
13* 387
VI!
Ж ы л д а р ы д а г д ы с ы б о й ы н ша ж а й л а у г а к а р а й удере
кешкен ел е з д е р ш щ байырры м е к ен- ко н ыс тарын а келш
о рн ык к а н ы н а да б1рнеше кундер болран. Б е т е г ел 1 беттер
мен к а у боп ескен к а л ы н кияктьщ, 6ургенд1, тогайлы
с а й - с а л а н ы н сонысы эл1 б а с ы л а койран жок . 0 з е н бой-
ла р ын да ры кейб1р ш у й п н к о н ы с т а р д а б а р а к ы , бшк к ау -
д ы н а р а с ын а н кулын мен т о р п а к т ы н жоны з орг а кылтыл-
д а с а , ж у п р ш еткен иттщ, к о з м - л а к т ы н кылпы кершбей,
с у с ы л д ар а н сыб ысы рана б ш н е д ! . О й д ы н к а р а отынан
ж ер ш , б а л б ы р а р а п б а л а у с а н ы а нс а п келген кеп ж ы л к ы
к а л ы н у к о р г а с ы н д ы а ш ы р к а н а асап, а у ы з да р ын ан а к
кеб1к а к к а н ш а мелдектеп б!р т о ятын т а к . Ал у к о р г а с ы н г а
ж а й ы л г а н ж ы л к ы н ы ц уыз к ымызын !шш к е рс е н гой!
Ж у п а р и!с! кецс!р!к ж а р ып , ш а л - ш а у к а н д ы ш ал к а с ы н а н
т у а р г е н д е й , к е б т сынып, ш ам ыр к ан ып ту рады.
Биыл иыгынан б!р б а т п а н ж у к т у ск енде й болып, А бды-
р а да н а лынатын ж а н а т о г ан ны н ж у м ы с ы н б а с т а п берш
келген Д е м е ж а н н ы ц да б!р кец!ЛД1 ш а г ы ед!. Биылгы
ж а з бел шенл'п б!р д ем ал а ты н, берекел!, бейб1т ж аз ым
б о ла р деп, ж а й л а у г а д а ж а к с ы ииетпен келген. Ж ы л д а г ы -
га К а р а г а н д а биыл биеш де мол б а йл а ты п, ж а н а ж у р т к а
б !р енкей ою-ернект!, а к ш а н к а н у йлер Т1КК131П, елге
де, е з ш е кызык, б1р с а л т а н а т т ы ж а з е т ю з б е к болатын.
Биб! бес ж а с к а т о л г ан Н а з а р б е к л н т а й г а М1нген тойын
д а осы ж а й л а у уст!нде ж а с а м а к болып, ауылдын, Ж 1 п т -
жел ец, кы з - ка ты ны к,аз1р сол а л д а г ы мерекен1н дайын-
д ы г ы нд а ж ур г е н.
О сы н д а й мэре -сэ ре бейб1т кештерд1н б)р1нде а уы л га
ат-кел^п де, сырт по шымы да бетен, б!р топ конак, кел1'п
туст1. Кллец к у м 1с е р- ту рма нд ы, к а б а ж а л ды , ж а т а г а н
ат т ар М1нген, к ыз ы л д ы - ж а сы лд ы, ж ы р ы к етек сырма
щ^п а н да р ы т о б ыг ы н а тус1п, б а с т а р ы н а ш о ш а к тебел1
айыр к а л п а к киген ецгезердей !р! К1с!лер. Э лплерд1н
ж а н а г ы елден ерек КИ1М улг!с1мен б1рге, а як т ар ы н д а г ы
к ал ы н у л т а нд ы , б1теу бас, оюлы ет1ктер! дё ауыл а дам-
д а ры на б1р ту рл 1 к ы з ы к к ер ш ш , к он а к т а р а ттан тус1п
у й г е гаргенше, б а л а - ш а г а уд1рей!с1П, у лкендер а у ы з да р ын
а шып к ар а п калг ан- ды. . . А л ыс т а н ат терлетш, эдей!
келген бу л бес К1с! — Д е р б !л ж1 н г е к ар ай ты н О р к а ш а р д ы н
к а л м а к т а р ы ед].
Д е м е ж а н бу л х а б а р д ы ауыл с ырт ын даг ы т е б е басын-
д а отырып ест1ген. Б 1р к иы р д а гы к а л м а к т а р д ы н жай
ж у р м е г е ш белг1л1. Ж у р е п 61'р ж а м а н д ы к т ы сезгендей,
388
тыжыр ынып калд-ы. Д е г ен ме н конак. уйге ту ск ен ж а т
ж у р т т ы к ж о л а у ш ы л а р д ы кеп к у г п р м е й , ез1 келш аман-
дасты.
А й т к а н д а й - а к , тер а лд ын да бед1рейш бес к а л м а к отыр.
Б е с е у д щ б!р! — ез у л п с ш д е с э щи кшнген, о т ыз да р ш ам а -
с ын даг ы ж а с ж т т те, к а л г а н д а р ы — ж а с ы у л г а й г а н е г де
к ю л е р . 0 зд е р 1 шетшен к а з а к ш а г а с у д а й екен. Кешпен -
д ш е р д щ салтымен, а у ы л - а й м а к т ы н а ма нд ыг ын , уй ие с шщ
с а у - с а л ам а т т ы гы н жездей к а к т а п с у р а с т ы р ы п жатыр. ..
Б э р ж щ б а с ш ы с ы — о р т а д а о т ыр г а н ж а н а г ы ж а с ж т т
б олс а керек. Д е м е ж а н о ны н енш ш ы р а м ы т к а н д а й болып,
«осыны к айд а н керд1м» деп о йланып калып едк Ж т т т щ
ез1 еске салды: к ек темд е Ш и - а м б ы н ы н то йында М а д а н
у к1рдайдын ка с ын а н керген екен. Б ул — Т а р б а г а т а й д а г ы
К а л м а к т ь щ М а д а н н а н к е й ш п т а г ы б!р бетк е у с т а р, б е л
ил! а да м ы — К о л к а з э н п едк
Д е м е ж а н кеш б а т п а й т у р г а н д а б!р м ал га б а т а ж а с а -
тып, а лыста н с у са п келген ж о л а у ш ы л а р г а тез кымыз
э ке лу г е буйырды. К о н а к т а р э з 1р ше кеп шеплле коймай,
с у р а к к а гана ж а у а п берш, б у йыг ы отыр. К а з а к са лт ын д а
уйге тускен к о н а к т ь щ ез1 б а с т а п а йт па са , келе са лып
б уйым т а й с у р а у э д е п а з д ж бо ла ды. Ол ж а г ы кейш ж а т а -
ж а с т а н а , не а т т а н а р д а сез б ол у г а тшс. С о н д ы к т а н «осын-
а у бес 61'рдей ойрат э ул е т ш б1здщ ж а к к а кан да й жел
айдап келд! екен?»... деген с у р а к Д е м е ж а н н ы н к ек ейшде
т у р с а да, сы р т ка ш ы г а р у г а а с ы кп а ды .
К о л к а Т1Л1Н1Н а з д а п б ш н е т ш м у ю с т т б ол м ас а , к а з а к -
ша агылып шешен сейлейтш, к а з а к - к а л м а к у р д ю н е а с а
ж у йр Iк Ж1пт екен. Д е м е ж а н д ы сыртта й ж а к с ы б 1лет'шш,
онын ел 1 ш ш д е п бедел1 к а л м а к ж у р т ы н а да кеншен мэл1м
екенш ж о р г а т'шмен э д е м ‘1 ж е т ю з ш отыр.
— К а з а к деген 1ргел1, улкен халы к кой. Б 1з С1здерд1
ез(М1зге у л п т у т а м ы з , — дед1 ол б!р с е з ш д е . — К а з а к -
К а л м а к — б 1р а т а д а н т а р а г а н , кшз ту ырлы к ты 61р елм1з.
Е ж е л п ерте з ам ан д а , Гун деген улы ^.аганат т у с ын д а бул
агайынды ек1 х а л ы к унем1 б1рге к еш ш ж у р г е н екен. Б 1р
Т 1лде сейлепт1, б 1рдей т у р м ы с к енп ртт! . .. С о д а н к ун де рд щ
б|р куншде э л п х а л ы к т ы н б 1р б е л т : « Б 1з е н д 1 кен да л а-
га ба рамыз. Со л у л а н - б а й т а к д а л а д а емш- ерк ш кешш
ж у р е т ш к а з а к б ол а мыз » деп, А л т а й т а у л а р ы н а н асып,
б а т ы с ка к а р а й кешшт! де, е ю ш ш б е л т : « Б 1з е ш к а й д а
кешпейм13. О с ы н д а м э н п к ал ма к пы з » дептк С е й т ш
ж а н а гы а уа кешке ндер « К а за к » а т а н ып т ы да , кешпей
к ал га нд а р « К а л м а к » атаныпты. .. Б 1р а к екеу1 де т е р т тул'ш
малдыц с у т ш шип, етш жеп, б у р ы н г ы д а й к е ш п е н д ш к п е н
389
ем1р суршт1. Ег ер 613ДЩ а рг ы а т а л а р ы м ы з сол жол!
т а р т п а к т а м а й б1рге кеипп кеткенде, 613 де к а з 1р каза]
болып журед1 е к ен б1з, — деп К о л к а р а к а т т а н а кул дь
Д е м е ж а н б 1р с е з д щ к е зе п н д е кал мак та рдын, бу.
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а та гы к ай ж е рл ер д е к он ыс теуп
о тыр га н ын с у р а г а н . К о л к а бул ж а г ы н а н да мол хабарда]
екен. К а л м а к т ы н бул а й м а к т а г ы н е п з п мекеш Орка ша]
мен К о б ы к болса, У р а н х а й а т ал ат ын т а г ы б 1р б е л и
Ал т а й е щ р ш д е к е р ш е д ь С о н а н сон, сан ж а г ы н а н молыра]
о р н а л а с к а н б!р ж е р 1 — Б у р а т о л а , 1л е д е п М он г ол к ур
а уданы. .. Е с т у ш ш е К а ш к а р и я д а г ы алты ш э р 1 жакть
мекендеп к а л г а н д а р ы да б а р дес едк
— Б 1р а к ж а н аг ыл а рдын, бэ рш ж и на г а н д а , сан ж аг ы
нан о с ы н д а гы казактын, ши ре п н е де ж е т п е й д ь — дел
К о л к а . — Солардын, бэр! б а я г ы е з щ 1з б ше т ш Жо нг а]
х а н ды г ы т а лк а н д а л ы п , ш а ц ы р а г ы о рт ас ын а тускенде
эр ж е р д е ш аш ы л ы п к а л г а н орданын, сыныгы, о йра нда л
ган О й р а т у р п а г ы гой б ытырап ж ур ге н. С а й д а саны
к у м д а 131 жок. .. С 1рэ, б а с ы мы з б 1р ж е рг е косылмай, осыла!
е те т ш ш ы г а р м ы з д у ние ден.
А л а й д а бул ж у м б а к ж о л а у ш ы л а р ш а р у а жайьп
ертенге к а л д ы р м а д ы. Ш а й д а с т а р к а н ы жина лып, ет гпс
кенге д е ш н п о н а ш а к а л г а н б!р э реджте, К о л к а туей
с у ы к к а с а л а отырып, э д е ш келген б уй ы м та йл ар ы н ж е т ю з
Д 1. С е з ш щ арты 31 ЛД1 , с а л ма к т ы ж ат ы р . Б у л а р осы ж а
кында г ана б 1р уй 1р ж ы л к ы ж ог а лт ып , сонын, 1зше тус<
келген ж о к ш ы л а р екен. А л д ы р г а н д а р ы аз емес, а т-айгыры
ту б и е с 1 а р а л а с к ы р ык -о т ы з жылкынын, сорабы. Со;
ж ы л к ы б е р п К о р ы м с у бойынан О р к а ш а р г а к е ш е м 13 дег
о т ы р г а н д а , б1р ту нде ж о к болып шык к ан . У рыла р кун
б у рын т о руыл да п, у р ы м т а л мезетт1 к у т т ж у р с е керек
Б а с к а ж ы л к ы ш ы л а р а у ы л г а а с 1шуге кеткенде, в р 1ст(
к а л г а н ею к у з ет пл ш сойылмен б]р-б1р к агып, оп-она!
тус1р1пт1 де, топ ж ыл к ын ы б в л т алып, д у р ю р е т е куыг
экеткен.
Ер т е н ш д е к а л м а к т а р 13 к е с т ж у р т , колды болгаь
ж ы л к ы н ь щ к у н г е й д е п Т е р т у ыл ж а г ы н а кеткенш ш ам а
лайды. Со л ман да б 1р а т а к т ы ж ау ы р ы н ш ы ба р екен, 01.
да ж а у ы р ы н г а к а ра п Ж1б е р т , у з а п б а р а ж а т к а н ж ы л к ы
нын б а г ытын дэл н ус к а п б е р т т к . . С о д а н 1ле-шала б!р тог
ку г ын шы шыга ды. О л а р су ыт ж у р 1с, к уг ын у е т ш д е п ж ы л
кынын ж а с т е з епн ен, с о й д а к т а л ы п ж а т к а н 13 сорабынан
ж ан ы л ма й , С 1б е т 1 езешнен етш, б е р п бетте о тырга н Т е р
туыл а у ы л д а р ы н ы н ш е т ш е дешн келедк Б 1р а к бул журт
ж а п п а й ж а й л а у г а к е ш т ж а т к а н к а р б а л а с кез болган-
дыктан, ел 1шше ш и г е н сон. ж ы л к ы н ы н 131 шиырра к о с ы
лып, а да с ты р ы п кетедь. . О с ы д а н кешн а ма лы кур ыра н
курыншылар е л ше к айт ы п барып, енд1 е з д е р ш щ д а у г е р
ж о к ш ы л а р ы н а т к а мшпзшт1.
К о л к а осы ж а й л а р д ы б а я н д а й келш, ка с ын да ры серш-
терш та ныстырды. М а н а д а н бер! се з ге а р а л а с п а й т у с ш
с у ы к к а салып, т у й ш п отырран е г де л е у ею к а л м а к — жо-
г ал га н жы лк ын ы н иелер1 екен. Ал о л а р д а н т е мешрек
ж а й г а с к а н узын бойлы, к есе к а р а — ж а н а г ы 1зипл,
ж а у ы р ы н ш ы н ы н н ак ез1 — Б о д у х а эулие. С о н а н к ешнп
ж а с т а у ж т т ж а й а тк о сш ы , ш а б а р м а н кершедк
Ж о р р а Т1ЛД1 К о л к а д а н сез а р т ы л а р емес. Д е м е ж а н -
нын а л д ы- ар т ы н орап, т у й ы к к а к а м а г а н д а й , ж ы г а т ы н
ж ер ш е ж а к ы н д а п келед1.
— А л ды р г а н — албырт. М а л а шу ы у с т ш д е бу л кал-
м ак та р к ершг енг е куйе жар ып отыр деп о йл аман ыз,
у юр д а й. К о лд ы б о лг ан жылк ы а з д щ е л д щ к а л ы н орта-
сына келш с щ ш отыр. Юрген 13 б а р да , ш ы к к а н 13 ж ок .
Демек, уры — б а с к а ж а к т а н к е л 1п, 13 т а с т а г а н б|реу
емес, осы е л д щ ез адамы. А л а т ы н а тап , т у с ш т ус т е п бер
десендз, у рымыз — Байс ерке. Д э л ж ы л к ы ж о г а л а р а л
дында Б а й с е р к е н щ б1здщ ж а к к а келгенш керген а д а м д а р
бар. А й р а к - к у э м ы з дайын. . . С о к к ы г а ж ы гы л г а н ек1 жыл-
кышын ын 61 р 1 каз1р эл у с т ш д е ж а т ы р . « Б а с ж а р ы л с а
берщ 1ш1нде» деп, енд1 с о ны н а ма н к ал уы н т^леп отырмыз.
Егер ол о ла й - б ул а й боп кетсе, Б а йс е р к е уры г ана емес,
канды мойын к у н ы к е р 1м болып шыгады. О с ы 1СТ1 э д 1л
тексерщ, ж о г а л г а н мал ымыз ды а лд ым ыз г а салып берер
деген ум1тпен ез1Н13ге ж у п н е келген ж ай ым ы з б а р , — деп
ауыр с а л м а к с а л а, 31л т а с т а й сейлеп отыр.
О с ы да н кешн К о л к а ез у ю р д а й л а р ы М а д а н н ы ц Д е-
межанра ж о л д а г а н сэ лем хатын у сынды. Х а т маз му ны
да ж а н а г ы а йтылг а н ж а й л а р д ы ба янда йды. Ен сонында
М а д а н : «1ргелес о т ыр г а н к а з а к - к а л м а к б у д а н кей1н де
тату-тэтт1 т у р г а ны мы з ж а к с ы гой. Ел а р а с ы у шыг ып,
егерге айналып кетпесш» дей кел1п, мына б а р г а н а дам-
дарды кеп с а нд а лт па й, ш а р у а с ы н т е з 1рек тындырып
б е р у Д 1 6ТШ1ПТ1.
Д е м е ж а н н ы н к а б а г ы тус!п, н а у к а с ы ж а н ы н а б а т к а н
а дамда й шытына ойланып калды. « Ка п, т а г ы б\р айык-
пас д а у д ы н б а с т а л г а н ы ма? Т ы н ы м - т а г а т т а п т ы р а р кун1
болар ма екен бул ел дщ . Т у з д е н кашып, у йг е т ыг ыл са н,
апанда ж а т к а н а юд а й с у н п л е п т у р г ы з а т ын ы бар-ау. . .
О н а ш а от б а с ын д а етк1зет1н аз к у н п ж а й л а у кызыгын да
391
кеп к ер г еш ме?» деп Гиреулер т у ны г ы на т а с атып лайла-
г андай, 1штей катты к у ш н д к
Казактын. бойында б а лта мен шау ып т а ст а йт ы н мш-
мерез кеп кой. Солардын, 1шшде Демежаннын, е т е- ме т е
же к керетш1 — осы б а р ы м т а мен урлык... Урлык ты тыйям
деп к ан ша а лы сс а да, кеп ж ы л д а н бер1 осы б!р Б а йс е р к е
деген пэлеге ш а м а с ы ж е т п е й - а к койды. Д е м е ж а н оны
уры деп а й ы п та с а, б а с ка ел ж у а н д а р ы «батырым, барым-
т а шым » деп а р а г а т у с ед к Кешпел1 к а у ы м эл1 б а т ыр л ы к
пен урлыктын, а р а - ж т н а ж ы р а т а а лм ай ж у р . З ам а ны
еткен сон,, б а т ыр деген а д ам ы ц ы з б а р ы м т а ш ы г а , одан
у с а к т а п барып, а кыры у р ы г а айна л ып кетед1 екен гой... Ал
соны т у с ш ш ж ур ге н к ю б ар ма? О с ы н д а г ы Т е р т у ы л д ь щ
кеп атка мше р1 Б а й с ер к еш ел к ор г айт ы н батырымыз,
а р ы с к а с а л а р а йб а р ы м ыз деп к ол па шт а йд ы . О л а р е з г е
ж у р т т а н есе к а й т а р у у ш ш , б а с к а е л д щ у ры ла ры басынып
кетпеу1 у ш ш , осында й б\р б а у кеспе урыны, ж а л а ц т е с
ж ан к е ш т пн к о л да ры нд а укклеп у с т а п от ыр г а нды у иата ды.
Б ай се р к е э л д е к а л а й у р л ы к т а н у с т а л ы п к ал с а , сол у ш ш
ж ыг ы н ды болып, айып т ел еу де н ж ал ык па й д ы. Ж э н е сонын,
а уы р с а л м а г ы, кеп шыгыны к а р а п а й ы м х а л ы к к а тусед1.
Ба йс е р к е осыдан у ш - т е р т ж ыл бу рын Керейден кеп
ж ы л к ы алып, онын, а у ы р т п а л ы г ы та гы да ж у р т у ст ше
тусет1н б олг ан сон,, Д е м е ж а н ол шырынды телетпей,
урыны а б а к т ы г а ж а п т ы р ы п та с т а га н. С о г а н осы елд1ц
ж у а н д а р ы кенд1 ме? «Ойбай, а рысымыз ды к а п а с к а к ама т-
паймыз» деп, Т е р т у ы л д ь щ а к с а к а л , к а р а с а к а л ы тугел
жин а лы п кел!п, с а л м а к салып отырып алды. О л а рды
т ы н д а м а с а , Дем е ж а н ны н , каны бел ек б е т е н д т , а г а й ы н
га ж а н ы а ш ы м а с , ж а т б а у ы р л ы г ы с а н а ла т ы н болды. С о
нан сон, а ма л жо к , мол шыгынды калын, К а р а м е н д е н 1н
мойнына са л ды да, Байсеркен1 а б а к т ы д а н босатып ж 1бер-
Д 1... ©31Н1Ц со нда г ы к е н 1Л ж ы к п а с с о л к ы л д а кт ы г ы на енд1
0К 1Н 1П отыр.
О ба л ы кэнекн, у р л ы к т ы М а н ш ы н у лы кт а р ы да катты
ж е к керш, оны к ылмыс а та у лы ны ц с о р ак ы сы деп б1'лед1.
Бэл юм, м а н ь ч ж у р - к ы т а й ж у р т ы н ы н да ез1НД1К к е м к т ж -
тер1 кеп болар, б1рак а шт а н ел1п ба ра ж а т с а да у р л ы к
ж а с ам а й д ы . О л а р у рл ык ты адам са на сынан мулдем
жойып Ж1берген де с е де болады. Е ж е л п ерте з а м а н д а б1р
к ат а л император у р л ы к к ылг ан а д а м н ы н 61 р колын шауып
т а с т а у ту ра л ы з а н ш ы га р г а н екен. С о д а н бер1 кылмыс-
т ын бул тур1 т а с тыйылга н. К а з а к о р т а с ын да у р л ы к бар
ж э не ж ы лк ыны у р л а р а н д а б|рлеп-ек1леп емес, жуз де п -
елулеп б1р-ак а йда йды дегенд] ест!генде, к ы т а й а д а м д а ры
ж а г а с ы н у ста йды. Б у л а л г а ш у ю р д а й с а й л а н г а н д а ,
Ши - а мб ын ын Д е м е ж а н г а а й т ка н улкен ет шк ш де осы
ж е ш нд е болып едк
— Б а с к а с ы н кере ж а т а р м ы з . Ал дыме н осы у р л ык ты
тыйшы. У р л ык к тег ен а д а м г а еш ракым б ол м ас ы н, — дсп
катты та псырг а н- ды.
Енд1, мже, «б 1р карын майды 61р к у м а л а к ипр1тед1»
дегендей, б!р Б а й с е р к е н ж ез1-ак бук!л ел атына К1 р кел
Т1 р 1п 61ТТ1. Ол каз1р де ештемег е кез1 же т пе с е дс, мына
ж ы лк ыд а н Байсеркешн, колы т а з а емес екенш ш ш б!р
туйс!кпен а н г а р г а н д а й болып едк М ын а к а л м а к т а р жай
жу р г е н жок, б 1рден ен 1н и к ж а н ы к с е з ж келш отыр. Эйт-
седе, Д е м е ж а н б1рден ж ыг ыл а к е т к ю келмей, ею у ш т ы л а у
ж а у а п кайырды.
— Б13Д1Н к а з а к та малы ж о г а л с а , алдымен к у м а л а к
салып, бал а ша ды . Б 1ра к к у м а л а к т ы н с в 31 о н ш а л ы к
дэл шыга бермейд1,— дед1 к о п а к т а р ы н ы ц ж у з ж е куле
к ар ап отыр ып . — О з д е р ж а у ы р ы н г а к а ра п б о л ж а г а н
е к е н а з д е р . Юм б 1л с ж , оган к а н ш а л ы к сену ге болатынын
Ан ык та п керешк: егер б о л ж а м д а р ы н ы з д у р ы с ш ыкс а ,
ма лда рыныз ды а йда п к ай та р с ы з д а р. Ал б а л ш а ш ык с а
онда б э р 1М13Д1 э у р е ге с а л га н ж а л а к о р ж а у ы ры нд ы о т к а
ж а г у г а ту ра келер.
К а л м а к т а р бIрIн 1н б е т ж е б\р\ к ар а п, э л п с в з д 1 кенлл-
д е р ж е а у ы р алып к ал г а ны б айка лды .
— Урыны у ст а п бермесенлз, 0зщ1з бIл 1н 1з . Б 1р а к б 1з д т
Б о д ух а эулиеге кумэн келт1рунл б о л м а н ы з , — дед1 т е р де
отырган мал и е л е р ж щ б|рк— Б о д у х а — ж ай ж а у ы р ы нш ы
емес, эр 1 к у р м е г п л а м а л а р д ы ц 61 р 1. Ол е ш к а ш а н ет1рж
айтпайды.
Бе т - ау зы н д а б 1р тал к ы л т а н а к ж о к , 1лмиген, а р ы к
Б о д у х а Снрдене айткыс ы келгендей т а м а г ы н кенед1 де,
к а л м а к ш а т у а ш к а з элдеб!р сезд1 куцк етш, у н а з к ал ды
Д е м е ж а н б!р ж а г ы ермек болс ын деген оймен, эр 1 к а л м а к
б ал г е р ж с ын аг ысы келш:
— Иэ, а йтпа кшы, а т а к т ы ж а у ы р ы н ш ы н ы н 031 орта
мызда отыр екен гой. Зау мен келш к а л г ан е к е н с 1з, маган
да б 1р б ал а шы п берщ1знп, — деген эз1л-шыны а р а л а с
— Иэ, с е й т 1Н13... У ю р д а й г а бал ашып б е р п л з , — деп
оны К о л к а да к ос тай тускен.
Б о д ух а к иы к кезш тоцкерш, Д е м е ж а н г а ж а л т етш б 1р
к ара ды да , к ыз ы л - к у ре ц к а п т а л ш ап ан ын ы ц койын кал
тасынан шуп ерек к е о р а л г а н элденеш алып шыкты. Э л п
шн ка т т а уы н ж а з г а н д а , а р а с ын ап са рг ыш т а рт к а н, юш
кентай гана ж ау ы р ы н к е р ж дк Н об а йына К а р а г а н д а то к
393
гынын, не е ш к ш щ ж а у ы р ы н ы ©31 ете а кырын сейлейтш
а да м екен
— Бур ан енд1 от керек кой. А з ы р а к кола мта , шок
болса да ж а р а й д ы , — дед1 б а я у Т1Л катып.
Д е м е ж а н ж е р о ш а к б а с ы н а н от эке луг е буйырран
Ку туш1 ж т т т е р д щ б 1р 1 б1р т а б а шокты к ыш к а ш п е н
кысып к етерш келд1 де, кшз у й д щ о р т а с ын а койды. Б о д у х а
к \ йр ыг ым е н ж ы л ж ы п, о ттын к ас ын а ж а к ын да р ан . Т о н г ан
а д а м д а й ж а н а г ы ж а у ы р ы н д ы ш о к к а к а к т а п б 1раз о т ы р
ды Со н а н с о н д е н г е ле к у ст е л у с т ш д е п о ндык шамды
е з ше т а м а н та ртып, а й н а г а у щл г ен кербез келшшектей,
э л п ж а у ы р ы н д ы а у д а р ы п - т ец к е р ш , кеп сыралады.
— Б 13 енд1 б а л г а не т у с с е соны а йтамыз, у юр д а й.
А й ы п к а б у й ы р м а й с ы н , — дед1 элден у а к ы т т а ба сын к ег же н
еТК131П
Э л б э т т а Б13 с 1зден тек шынды, б арды б о л ж а деп
отырран ж о к п ы з ба. А к с е й л е ! — дед1 Д е м е ж а н езу т а р
тып.
Кенет Б о д у х а н ь щ киык к е з 1 у лкейе т у с ш, ж а у ырынр а
к а д а л ы п к атып к алды С о н ы н бетшен, шынында да, б 1р-
денен1 к ерш отырран т э р 1з д 1 Ж ын ым е н сейлескендей
ерн 1 ж ы б ы р л а п , т у а ш к а з с ездер айтып к а л ад ы . А н да -
с а нд а ш а л к а й ы п ш а н ы р а к к а к ар а п а ла д ы да , к у ж а у ы -
рында к ут ы к а л р а н д а й к а й т а тенедк
— Апы ра й, э... Б у л не болраны с о н д а ? — деп куйры-
рымен жор ра л ап, Д е м е ж а н н ы н к а с ын а ж а к ы н д а д ы . —
Кэне, он кол ыныз ды б е р щ 1зшк
Д е м е ж а н колын усынран. Б о д у х а а ла к а н р а у шл е
тус1п, ба сын ш а й к а п койып, кейш шег1Н1п кетт1. Элдене-
ден а б ы р ж ы г а н д а й т у с 1 б у зылып, ез т 1Л1нде с е р щ т е рше
б ф д е н е айтты
Б а л г е р ш , с е н 1н к ы б ы р - ж ы б ы р ы н кебеЙ1П кетт1-ау.
Б ал ын а не т у с с е де к орр ан бай айта б ер , — дед! Д е м е ж а н
мына э у р е - с а р с а н н ь щ тез1рек б1ту1н к ал ап .
Б о д у х а сол сезге ш а м ы р к ан д ы ма, жа у ыр ы нр а к а д а
лып к а р а г а н куЙ1 сейлеп кетт1.
Сен, у ю р д а й , к а з а к т ы н к а р а д а н ш ы кк а н х ан ысь щ
гой Б а с кеспек бо лс а д а г ы тил кеспек жо к . М а г а н кейш
каНарынды т 1пп жу р ме . Мен э улиенщ берген аянын,
т э н 1р1Н1н кез1ме керсеткенш а й т а м ы н , — деп а з б е г ел д й —
Ж а у ы р ы н к у а н а р л ы к е ш т е н е айтпайды. К 1лен да у- да -
май, а т ы с - ш а б ыс к ерш отырмын. Биыл ж а с ы н к ы р ык к а
толг а н екен, сол аз е м 1р 1нде тыныш еткен б 1р жылын
жок Д о с ы ц аз, ж а у ь щ Т1ПТ1 кеп- ак. Б у п н г е дейш жал-
мап ж ут ып к ойма й, к ал а й а ма н к ой г ан ы н а таным бар
394
Д э л каз1р б а с ь щ а киын к ате р т е н т тур Ж е н кун, жетГ -
ай, ж е т 1 жыл. . . Н а к к е с т айта а лма ймын. Эйтеу1р б 1р <
з а у а л д ы н бары анык. Ж а у л а р ы н н ы ц с а г а н а р н а г а н уы, не |
а татын о гы к а л т а с ы н д а жур. . . С а к болгайсын,. С а д а к а н а
сенбе, с а к т ы г ы н а сен! Б а с к а не айтайын, менщ ба лы м а 1
тускен нэрсе о сы , — дед1 Б од у х а .
М ы н а сезд1 е т г е н д е , Д е м е ж а н н ы н т у л а бойы шымыр-
шымыр етш, а р к а с ы м уз да п кеткен. Б 1р а к сыр берген ж о к , ;
к а р к ы л д а п к у л ш Ж1берд].
— Апыра й, б а с ы м а мын б 1р пэлеш б 1р- ак у й д щ - а у
Ж а р а й д ы , а к ы л - к е н е с щ есте болар. . С а д а к а м емес,
сыйлыгым. Келген ж ол ын а менен б 1р ат мшш кайт, дед!
к а л м а к б а л г е р 1 ырза боп кетсш деген оймен
Осы т у с т а К о л к а с ез г е а р а л а с ып :
— Кейд е б а л г а эр т у р л 1 нэрсе т у с е беред1 гой Эйтпес е
а й ма к т а г ы ен беделд1 у ю р д а й д ы н б а с ы н а о с ы н ш а м а
к а у т т е н т т у р дег енг е К1м сенед1?!— деп Б о д у х а н н ы н
а й т к а нд а р ын ж у ы п - ш а й г а н болды...
А л ыс т а н келген ж о л а у ш ы л а р д ы у з а к к у г п р т к оюдыц
орны жок. Е р т е щ н д е Д е м е ж а н к ас ын а Ты н ыба й, Тус1п
б а с т а т к а н т ер т - бе с гаа ертт1 де, К а л м а к ж о к ш ы л а р ы н
б ас тап , К а р а ж а л , Б е к е н б а й ж а й л а у л а р ы н д а о тыр г а н
К а р а ме н д е а у ы л да р ы н а к а р а й бет тузед1 Сол е л д щ устш
де топ к урып, к а л м а к т ь щ д а уы н б1ржо ла б1Т1р1п к а й т п а к
Б у л а р сол к у ш К а й р а к т ы н ы ж а й л а г а н Ш е т 1к т1н
шетк1 а у ы л д а р ы н ы н б 1р1не конды да, ж о л - ж е н е к е й Белек-
бай мен Ы с к а к т ы , Б е р 1кболды ертш алып, ерт е щн де
кешке т а ма н К а р а ж а л д а г ы кексеген а ул ы на кел1п туст1.
К е л е а к у н 1- ак б у л а р 1ске к1р1скен. Ен а лд ым ен ш а б а р м а н
Ж1 б е р т, Сартерект1 ж а й ла й т ы н Б а й с е р к е н 1 ш ак ыртып
алды. Караменден1н к а з 1р п би 1 Кудер1 мен Ж у м а б а й ,
С у л т а н а й , М а к ы п сиякты б а с т ы - б а с т ы а д а м д а р ы н а тугел
х а б а р берпзд1. Со л ж е р д е сойыс к ам да т ы п, уй тщт'фш
К ек сег ен а ул ын ь щ у с т 1 улкен жиынг а а йналды К а л м а к -
тарды белек у йг е тус1рд1 де, алдымен 1с т щ а ны к - т а ны г ына
кез ж е т к 131п а лу уш1н, Б а й с е р к е н 1 о на ша о р т а г а алып
ездер1 тергеу жург1зе б а с т а г а н
Бул кунде ж а с ы к ы р ы к т ы н 1шш а р а л а п кеткен палуан
Байс ерк е к е й шп ж ы л д а р ы курест1 мулде койып, унем1 ат
у с т 1нде, ж о р т у ы л д а журетш-д|'. ©31 де эбден толысып,
енсегей 1р! денес1 б у р ы н г ы д а н ары мел же мден е т у с т , ат
уст1 ш а й к а с ы н д а б 1рнеше к1С1ге а лд ыр ма йт ын нагыз кек-
ж а л г а айналып едк Б ай с ер к е — Б у к а н ь щ кедей табы, аз
ауыл Б е р 1ден ш ы кк а н Ж 1п т . Б е р 1 дес е — б е р 1, уй басы
ере турегелет1н ш е т ше н колшыл, к а р а сойыл а з а м а т т а р ы
395
кеп. Э а р е с е , М а й ш ы б а й , К о й ш ы б а й дейтш агайынды
ж 1п т т е р Ба й с ерк е ме н т 1зе к ос а к и м ы л д а г а н д а , с о нда ры н а
тускен к ан ша к у г ы н ш ы г а да а лд ыр ма йд ы десетш.
О сы Б е р Ы н Ж1пттер'1 кептен урлыкпен айналысып,
кыс куидер1 Ж а н д ы б а й б у л а г ы н кыстайтын кедей а у ы л
дардын, к а з ан ы унем1 майланып ж а т а т ы н ын осы е л дщ
бор! - ак б1луш1 ед1. Б|рак олар ез м ан ай ын а с о ктыкпа й,
ж ылк ыны т у -т у алые ж а к т а р д а н экелетш болган сон.,
а га йы н а р ас ы керм е г ен- бшме г ен г е салынатын. Бклетш-
д е р д щ а й т у ы н ш а , Б а й с е р к е н щ ш ы г ы с та г ы Керей, У а к ,
Ж у м ы к а р ас ын д а , т е р к к е й д е п М у р ы н , Т о г а с 1шшде ез1
с и я к т ы с ы б а й л а с у р ы ла р ы бар. Э р к а й с ы с ы ездер1 алг ан
жы л к ыны к ол га с а к т а м а й , ж а н а г ы с ыб а й л а с т а р ы а ркылы
а л ы с к а асырып, а й ы р б ас ж а с а п , тез жы т ыр ып отырады.
У с т а л м а г а н — уры емес, А й г а к- к у э с ы , не малынын кез!
б о л м а г а н сон, кеп ретте ж о к ш ы л а р д ы н с е з ж е рг е бас-
тырмай, к а м ш ы л а р ы н ы н ушын да берместен кутылып
кетунм ед|.
Д е м е ж а н н ы н у р ы л а р г а т 1с 1н б а с к а н ы с о нш а лы к , егер
осы жол ы к а л м а к ж ы лк ыс ы Б айс ерк еден шы к с а , аямас-
ка беюген. ©зше ниеттес сер!к 1здеп, осы ж ай д ы К у д е р 1ге
а й т к а н д а, ол да м ун ы ц с е з ш а йнымай кос тады. Б а й с е р
кенщ лан ы К у д е р щ щ де ж у р е п н е майда й тиш болган-ды.
К а й д а б а р с а да б ет ш е нпркеу болып, алдынан шыгады
екен. Ол, Д е м е ж а н , Ке к се г ен ушеу1 о н а ш а к ал г а н б!р с э т
те, е з ш щ б а с ы н а н еткен 61 р ж а г д а й д ы э нпмел еп бердк
©ткен к уз де ол К о ш к а р б а й 1шше ею ел а ра с ын д а г ы
б 1р д а у м ен барып, о й д а - ж о к т а б!р т о йг а катыса ды. Кудер|'-
нщ а кындыгын ж а к с ы б ше т ш ж у р т оны кеу-кеулеп о р т а
га алып, сол тещрёкт1 тыйг ан. Дэмел1 деген акын келш-
шекпен а й т ы с т ы р м а к бо ла ды. К у д е р ш щ а йтысатын ойы
ж о к екен, 61'рак Д эм е л ! еленмен ез1 со ктыгып, бастыр-
м ал а тып б а р а ж а т к а н соц, а ма лс ы з ж а у а п ка й ы ру га
т у р а келед1. А л г а ш ы н д а ж а й сез к а г ы с у д а н б а с т а л г а н
айтыс к ыз а келе ел мен е л д щ а р а с ын с а л ы с т ы р уг а , б1рш-
бIрI му к а ты п, ж а м а н д а у г а дейш б а рады. О нд а да алдымен
тшекеп к е л шш е к т щ ез! екен. Б1р с е з д щ к е з е пн д е жырынды
Д эм ел ! м ун ын а лд ын а Б айс ерк еш келденен тартыпты:
396
мандайынан суп суык. тер шыгып к а с ы н да г ы сср1гп еп
насыбай с у р а п а тка н боп, аз-кем аял ж ас а й д ы
Сод сэтте есше 61р сез т у с е к а л а д ы Осы айтыс бола ды
дегенд! ест1генде, сол елге ертеректе у за ты лы п б а р г а н
Тертуылдын. б 1р кызы б уг а н жан ы а шып: «эй, ол кекбет
с а г а н женд1рер д е й м к ж . Д э м е л Ы ц елен.1 неше т а ц г а
та у с ыл м а й ды. Оны с у р ж д 1ретж 61р уятты жер'жен у с т а -
масан.. Кайын а тас ы ш ай кы- пэ нн ле у К1С1 ед1 б 1р куш
у й к ы е ы ра п ж у р т , к е л ж ж щ к ерпес ш а шыпты деген с ез
бар. Со л е с ж д е болсын» деп е с к ерт кеш ба р ды Кудер!
амал жок, ж а н ы к ы с ы л г а н д а , к е л ж ш е к т ’щ сол осал ж е р ш е
ж ар м а с ы п едк
397
бэр! р а с та йд ы А л э й е л ш щ т е р ю н ш е н ондай ушрл1 ж ы л к ы
емес с ы н ык еркеш сары а т а н мен к ул а те бе л б е с п жете-
леп к ай т к ан ы н о с ы нд а г ы а райында р тугел керген
— « К а с к ы р д ы н а узы ж е с е де кан, ж е м ес е де кан»
д е й сщ д е р гой Э й т п е с е осы ж ол ы, к у д а й куэ, к а л м а к
ж ы лк ы с ы н а н колым т а з а , — деп Б ай се р к е ант-су шлп
отырып алд ы
О н ы н бу л со нг ы ж а у а б ы н к а л м а к к у г ы н шы л а р ы да
е с т т отыр ед1 Б ф а к о л а р д ы н да т у п к е с а к т а г а н ез дэлел-
дер1 ба р с и як т ы Б а й с е р к е н щ с о з ше илана коймады
Ка йын ж у р т ы на ж а й б а р д ы н ба, элде ж ы л к ы
торып, ж ор т у ыл ме н б а р д ы н ба, онда б1здщ ж ум ы с ы м ыз
жо к . Ж ы л к ы н ы 031 н а л м а с а н , с ы б а й л а с т а р ы н а шыгарып
б е р д щ Э й т е у 1р ту нд е жы лк ы га тиген де, к у з е т ш Ы урып
ж ы к к а н д а — с е н сщ Егер к у з е т ш ш щ екеу1 б1рдей сол
с о к к ы д а н е л т кетпесе, к ылмысынды мойнына койып
берер1 х ак , д е с ш о ла р д а ра йына н к а й т а р емес
Б а л г е р Б о д у х а да о к т ы н - о кт ы н ж ау ыр ы н р а к а ра п
койып
Ж ы л к ы а л ы с к а кеткен жок , осы е л д щ 1шшде. Алды-
арты т у й ы к б ф киын ж е р д е тырулы т у р , — дегеннен 61 р
т а нб ай д ы
О с ы л а й ш а а л г а ш к ы к у н п терг еу еш нэтиже бермед!
К а л м а к т а р а й р а к - к у э л ар ы н а л д ы р м а к болып, ез елше
к 1с 1 ша п т ы рды да, Т е р т у ы л К1с1лер! Б е р 1 а уы лд а ры на ,
Ш о т а й 1шше астыртын а д а м д а р Ж1берш, к о с ы м ш а дерек-
тер ж ина ур а К1 р!ст1.
Б 1р а к бул д а у д ы н ж у ы к а р а д а б1тетш турх ж о к , тшт1
одан а рма н а с к ын а туст1. А р а д а у ш кун еткенде, елше
кеткен К а л м а к ж а у ш ы с ы к а с ы н а кеп К1С1 ерт1п, айбынды
топ болып о р а л ды 0здер1мен б1рге с у м д ы к х а б а р ала
келген Ж ы л к ы г а ж а у ш а п к а н кун1 сойылга ж ы г ыл г ан
ек1 к у з е т ш ш щ бф1 б а с ын а ка т т ы тиген с о к к ы д а н о на л а
алмай, е л т к е т т т 1 Екшш1С1Н1н бет1 сэл бе р 1 к а р а г а н
екен, оны а т к а мш1зш ала кел1пт1
Мы н а ж а г д а й д а н кейш к а л м а к ж о к ш ы л а р ы мысасы-
на мшш, мул де к уш е й ш с а л а берд1 Т е р т у ы л ж а г ы енд1
у р л ы к ж ы л к ы н ы н сыртында К1С1 кун ына к ос а ж ыг ыл ма к.
К у э г а т а р т ы л г а н кузетшш1Н сез1 де б у л т а р т п а с т а й а ны к
ед1 Ол ез1 ж о р т у ы л д а кеп ж ур г е н , м о с к а л д а у к а л м а к
екен Б а й с е р к еш б у ры нн а н б1лет1н болып шыкты. Ж ы л
кы га уры тигенде, « ка йт- кай т» деп к ар с ы ш ап ка н ею
к у з е т ш ш щ бф1 осы Ай ж а р ы г ы н д а ез1мен бетпе-бет
келш сойыл сштескен Б а йс е р к е ш а п - ан ык таныг анын
398
айтады.. Б 1р а к екеу1 беттескенде, Б а йс е р к е онын. с е з ш
де ерг е б а с т ы р ма ды .
— Кой, ж а р кы н ым , к1С1ге е йт ш пэлеадл ж а п п а «Ко-
р ы к ка н га к ос кершедЬ> деп, меш б а с к а б1реумен ш а т а с
тырып отырран ш ы га р с ы н С а г а н тиген менщ сойылым
б ол м а с М е ш м е н бетпе-бет келсен, сен б уйт ш с а й ра п
отырма ра н болар е д щ , — деп э л п б а й г у с т ы н е з ш а ж у а г а
айналдырды.
А л а й д а к а л м а к даугерлер1 де к а д а л г а н ж е р ш е н кан
алатын, к а й т п а с кайсардын, ездер! едк О л а р енд1 Бай-
серкемен т э ж 1 к е л е с т ж а т п а й , ауыз ды Д е м е ж а н мен
К е к с е г ен нщ е з ш е салды
— 0 з ба сын а р а ш а л а у у ш ш , айыпкер а да м не айт
пайды У рынын с е з ш е уйып о тыр атын ж а й ы м ыз ж о к
А к малымыз ды а лг ан уры деп те, к а н д ы мойын куныкер
деп те енд1 ез дерщд! у с т а й м ы з У р л а н г ан отыз ж ы л к ы
б ас ы н а к ос ар, к уйр ыг ын а л р к е у айыбымен енд1 алпыс
б ола ды . Клсшщ к уны — к ы р ы к бест! Сейт1'п д е ц г е ле к ж у з
жылк ыны а лд ымызг а с а л а с ы н д а р Э йт пе с е т у р ы са ты н
жерщд1 айт! Ерег ес ке б а р с а к , б 1з д щ к а л м а к 1шшде де
сойыл суйреткен с о ды рл ар аз емес, — д ес ш, т а к 61 р к у д а
т у с е келген немелердей, К а р а м е н д е н щ з э н п а Кексегеньпн,
тер1нде ш а л жи ы п ж а т ы п алды.
Н а г ы з киын кезен енд1 туып ед1. Б уй те берсе ек! ел
а ра с ын д а б а р ым т а , ж а р г ы ба ст а л ы п, о нын акыры айык-
пас а р а з д ы к ка , а т ы с - ш а б ы с к а а йн а ла т ын т у р 1 б а р Д е м е
жан, Кексег ен, Кудер1, ушеу1 Б ай с е р к е ш о рт а л ар ы на
алып, сонгы рет кысып с у р а г а н
— Мейл1, ж а з г а н к у л д а ш а р ш а у ж о к Осы жолг ы
пэлендл та гы да мойнымызга кетер1п ала йык , не де болса
шынынды айт! деп сыр та рт ы п та керд1
— Шынынды а йт па с а ц, ез о ба л ын ез1н,е, у л ы к к а
у ста п берем1з де, ба р жауапкернпл1кт1 езш,е а р т а м ы з , —
деп к о к а н л ок кы да ж а с а ды .
Б 1р а к нендей кырра с а л с а да, Ба й с ер к е а йт ка нын а н
кайтпай, М1збакпай отырып алды. Д э л к а з 1р о нын кесек
п ш ш г е н , б ат ыр б1Т1мдес, с а з а р г а н с у ы к ж у з 1нен, от
шашып, к ай мы к па й к ар а й т ы н улкен етк1р кездер1нен сыр
у шыг ын а н г а р у киын ед1. Не бу л жолы, ез1 а йтка н дай ,
к а л м а к ж ыл к ыс ы н а н колы т а з а , не б ол м а са 13 ж ас ыр ып ,
к утылып кетет1н1не ете сешмд1 Е к е у 1н1н к айс ыс ына
т а б а н т 1реп отыр екен? А ж ы р а т у м у м к 1н емес.. Ак ыры
Те р т у ыл К1С1Лер! а ма л д а р ы т аус ыл ып, к а л м а к ж о к ш ы -
ларына ен сонгы т о к етер ж а у а п т а р ы н айтты
399
б з д е р щ керш о т ыр с ы нд а р, 613 к а н т а тергеп-тек
серсек те ештенеш’н а ны г ына ж ет е а лм а дык. Сендер
у р л а н г а н жылк ыны Б а йс ерк е де н к е ре с щ де р Ал ол болса
а кпын да саумын деген б 1р се з ше н та нб а йды. Не ж ог ал -
ган малды к к©31, не урыны у ст а п а лг а н а й г а к - ку э ж о к
Б 1р а к сол у ш 1н е к 1 е л д щ а расы н егер кылып, а т ы сп а йы к
та, ш а б ы сп а й ы к . К а л а д а ек! ж а к к а о р т ак у л ы к бар,
со г ан ж у п н е ш к Б 13 енд1 Б а й с ер к ег е а ра т у с пе й - а к кой-
д ы к Е н д т а р ы з д а р ы н д ы у л ы к к а а йт ы н д а р, деген-д[
Б|’р а к к а л м а к т а р д ы ц к а л а д а г ы у л ы к к а ж у п ш п , да у-
ды у з а р т у г а к у л к ы ж о к сиякты. Э л д е к а л а г а ба рс а ,
з а н шы л ж ырынды к а з а к т а р т а к ы м г а салып, куш бермей
кетед1 деп о йлады ма, ездер! ж ек е ш ы р ы п у з а к кенест!
де, Т1ПТ1 бу л е л д щ ойына келмеген к ай д а г ы б 1р с у м д ык ты
о йлап та пты
— Ж ы л к ы н ы н 131 с о йд а кт а лы п, а ул ы на келш т у р с а
да 1рге куш к е р с е т т , мойындамай о тыр с ы нда р гой.
Ендеше былай б о лс ын , — дед1 К о л к а б э р ш щ атынан сез
у с т а п . — Т 1л 1м 1з , Д1Н1М13 белек болганмен, жараткан
т э щ р б1-реу гой. У л ы к к а б арып у й л ы к к а н ш а , к а з а к - к а л -
м а к к а о р т ак , а т а - б а б а н ы н еск1 жо л ын а б а гын айык .
Б а й с е р к е « К а р а кумэ ннан» ©тсш. « Ур лы к ж ы л к ыд а н да,
кIсI е л 1М1нен д е акпын, а да л м ы н» деп колына к ур ан устап,
ж а н ын б е р е т де, к ут ы лы п ж у р е берс1н. Ж ы л к ы — с е й ш ,
ж а н и ман ын бIздIк 1 Б 13 де е л 1М1зге мал алып кайт-
п а с а к та, т ы м к у р с а 61'р к а з а к т ы н ж а н ын алып кай-
т а й ы к' деген т у с ш с у ы к к а салып
М у н ыс ы ж а л г ы з Б ай с ер ке емес, тугел Т е р т у ы л г а сын
ед1 « К а р а кумэн» дегенд! ест1гендер1 бо лм а са , бу л отыр-
г а н д а р д ы н 1шшде о н д а й с у мд ы к т ы керген е ш к 1м ж о к
екен А л г а ш е с п ге нд е к атты шошынып, уд1реЙ1С1п калды
К а л м а к т а р д ы н да эдеГп осындай киын жерден у с т а г а н ы
енд! мэл1м болды. Д е м е ж а н к а ра кумэннын, калай ©ту
тэрт1бш с у р а г а н д а , Б о д у х а л а м а онын мэшсш былай ту-
С1НД1рД1.
Бул — а д а м н ы н а р иманына, Д1н-сен1м|'не сын болган-
дай а са киын шарт. К©шпенд1лер а р а с ын да кенеден
келе ж а т к а н , к а з а к - к а л м а к к а о ртак , 61 р тетенше жосын
екен О с ы н д а й а у ы р к ылмыс у стшде, К1С1 ел1М1 кез1нде,
а й г а к - к у э с ы з куд1кт1 ж а г д а й д а айыпкер к а ра кумэн
у с т а йды Эрине, муны о р ы н д а у д а к а з а к пен к а л м а к сал-
тынын ©з е р е к ш е л 1п бар. Ай т ы п отыр са, калмактард1к1 —
т ш п с у м д ы к Айыпк ер к у д а й алдында ©злпн а кт ы г ын
д э л ел деу у шш , бу д д а бейнесм алдына ж аг ы п койг а н «Бур-
хан шыраг ын» д э р ет сындырып еш|’ру керек Мундаи
400
а да м халы к а л д ын да кар;.бет б о л у д ы ц еыртында, к у д ай
дь щ ж у з ш енд! кермейд1 деген сез.
Ал казактард1К1 одан гер! с ын айыра к . Б|рак ол да оцай
емес. Ж а н беретш а д а м у с т ш е кебш ки'ш, к аз ул ы т у р г а н
керден а т т а у ы керек. Ж э н е сонын, а л д ын да колына к ур а и
у ст а п турып: «Егер менщ осы к ы л м ы с к а титтей а р а л а-
сым б о лс а, кудайдын, кулы, п а й г а м б а р д ь щ умбет1 болмай
кетейш. Ек1 ду ние де имансыз, кэгпр к а у ы мы н д а етейш»
деп х а с а м 1шу1 керек. Б 1р сез бен а й т к а н д а , бу л д а к у д ай -
дан безген, к ау ы м н а н к уы л г а н сумпайынын. ез1 болып
шыгады.
Мына сезд1 ест1генде, к а з а к т а р к а р а д а й шошып, к атты
Т 1к с ш ш калды. Т 1р 1дей ж а н берш, иманын са тт ы деген не
с у мд ык ?! Б 1ра к к енбес ке т а гы а м а л ы ц ж ок . Ж а н беру-
ден тайсактасан. , к ыл м ыс к а ж ыг ы н ды б о лг а нь щ. О с ы
ш е ш 1м д 1 ест1ртпек болып, ек! ж а к ездер! о тыр г а н о н а ш а
уйге Б а й с ерк еш ш а к ы рд ы Е н д т мэселе с о ны н ж а у а б ы н а
байланысты.
Б а й с е р к е е з ж е к о й ы л г а н ш а р т т ы а л г а ш ест1генде,
ен!нде б1р т а м ш ы кан к а л м а й , кулбеттен1П, бо зар ы п кетт!
де, есш тез ж и н а п а л а койды. © зп п н та у д а н - та ста н
к а й т п а г а н ер М1нез1не б а с ы п :
— Ж а р а й д ы , сендерге керег'[ ж ан екен гой... Ж а н
алгыш эз1'реЙ1Л1м сендер б о лс а нд а р , соны алып тынын-
д а р ? — дед1 д а ус ы б!р турл1 к а р л ы г ы нк ы р а п .
Д е м е ж а н к а л м а к т а р д ы н малда н б е з 1п, неге ж а н г а
ж ар м а с к а н ы н т у с ш е а лма й, к а л ы н ойда отыр едк Б а й
серке элг1 сезд1 а й т к а н д а, селт етш б ас ын к етерш алды
Ж у й р щ кен1Л1 онын сез1нен емес, уншен б!р с е н 1м с 13Д1к т 1
шалып к а л г а н д а й болды.
— Б у л с е н 1н сонгы с е з 1ц бе, Б а й с е р к е? Эл! де ойла 11-
с а н к а й т е д 1?.. К а з а к : «малым — ж а н ым н ыц с а д а г а с ы ,
ж а н ы м — а ры мн ы н с а да г а с ы » д е у ш 1 ед|. Сен ж а н ы нд ы
ар уш1н кидын ба, элде мал у ш 1н кидын ба? Тек шыныц-
ды айт!— деп акырып калды.
Ба йс е р к е н 1н ж а у а б ы да к ыс к а болды.
— « Ж а у ж а г а д а н а лг а нд а , бер! етектен а ла ды» деп,
б э р щ жиыл ып к а л ма к пе н к ос а ш ау ы п о тыр г а н ж ок сы н-
д а р ма. К а л к а н б ола р х ал кь щ , а к т а п а ла р а г а й ы н ы н
б олма са, ж а л г ы з ж а н д ы ж а л д а м а г а н д а не к т е й м ш ? Б о л
сын. Т э у е к е л !— д е д 1 ол д а к а с ары с ы п.
Енд1 бег елуд)н орны жок . Со л кун1 т у с к е та ма н бар-
лыгы а т к а конып, ойг а к ар а й бет алды. ©йткеш « жан
беру» рес1М1 Д1Н о ртал ыг ы м е ш 1тте е ту ге т и 1с бо ла тын.
А р к а рл ы да г ы Кудер! меш1Т1 а ра конып ба ра т ы п жер
401
Б у л а р б у п н ж о л г а ш ы р ы п кетш, е рт е ц п ж у м а намаз ына
улгеру1 керек.
Б у л х а б а р сол к у ш - а к ж а й л а у д а р ы букьл елге тара-
ран. К а р а кумэн, ж а н беру дегендер1 юмг е де б ол с а тосын,
бурын б у л е л к е д е б о л м а га н о ки га . С о н д ы к т а н д а л а г а
к ар а й агылран топ-топ а д а м н ы н 1нпнде осындай к ыз ы к
уыпн келе ж а т к а н к елдене н кек а т т ы л а р да аз емес-Т1
С о н д а й б 1р белек топ к у р а г а н Бер1 ж т т т е р ш щ орта-
сында Б а й с е р к е н щ ез1 келе ж а т ы р . Каз1р ол улкен сем1з
торы а т т ы н у с т ш д е тебеде й болып, кезге о к ш а у шалына-
ды. Кеп тен у р л ы к т ы кэсш етш, ж а м а н аты шыгып к а л
ганы б о л м а с а , наг ыз б а т ы р г а б1ткен ту лг а . Б 1реу байлы-
гымен, б1реу м а н с а бым е н кезге туссе, мунын еннпсше
тиг еш у р л ы к болды. Б а т ы р л ы к т ы н к уш еткен сон, ба сында
б а р ы м т а ш ы а тан ып журд1 де, акыры б а р д ы н бермесш
т а р т ып а ла т ын у р л ык т ы к э с шк е а йн а лд ы р га н . Со л жор-
т уылмен ж у р т - а к , б 1р рулы елд1 а с ы р а п келед1. С о г а н
орай ел 1ппнде бедел1 де бар, ж у р т е р ж а з с а н а с а т ы н
елеул1 а д а м д а р д ы н б1р1.
Каз1р Байсеркен1н к ас ын да ж у п ж а з б а й б1рге келе
ж а т к а н д а р д ы н 1Ш1нде Ы с к а к та б ар едк Б 1рталайдан бер1
е к е у ш щ ымы- жымы 61р. Ж ы р ы н д ы Ы с к а к анрал батыр
Б а й с е р к е н 1н кезс1з ерл1п мен бо йын да г ы мол к айратын
кеп п а й д а л ан а д ы . ©31 ешт е с к е н а д а м д а р р а оны эдеш ай-
да п салып, тунделет1п ж ы л к ы алдырып, а лы с к а асырып
Ж1берет1н кездер1 де аз болмайтын. . . Ба й с ер ке осы жолы
да е л - ж у р т т а н т ык ка н к упиясын сол Ы с к а к п е н рана бел1-
сш ед!.
Э не ук у нн е н бер1 к а н ш а б е т б а к т ы к к а са лынг аныме н,
к а л м а к ж ыл к ыс ын а н Б а й с е р к е н 1н колы т а за емес-т1.
О ны н о б а с т а б1р топ а д а м м е н Ш от а й 1 ш жд е п кайын
ж у р т ы н а б а р г а н ы да рас. Ол ж а г ы н а н е ш к а н д а й куд1к
т удырма йды. Б у л сэтс1з ж о р ы к сол Ш о т а й д а жур ге н
к у н д е р д щ б 1р э ред1пнде болып едк
Ш о т а й л а р мен О р к а ш а р д а г ы к а л м а к т ы н шетк1 а у ы л
д а ры 1ргелес отыратын-ды. Б у л кайын ж у р т ы н а ба ра
ж ат ып , ж о л - же н е к е й е р к т е жа й ыл ып ж а т к а н к а л м а к
т ы н к ал ын ж ыл к ы с ы н жи1 у ш ы р а т а д ы . Ем1н-ерк1н е р 1с-
теген юлен б{р кур а т т а р д ы, т уырыл г ан ту биелерд1 к е р
генде, у р ын ы н кез1 ту нып кетед1. Со л а р а д а шуг ыл шенпм-
ге кел1п, к ас ы н а ере ш ык к ан Ы л е р Ы ц б 1рIн элдеб1р
с ы л тау мен кер1 к ай т а р а д ы д а , елде к ал га н ж т т т е р г е
тез жетс1н деп х а б а р Ж1'бередк М у н д а кездесет1н жер,
у а к ы т мелшер1 де дэл а йтылган- ды. . . Ал ез1 олар келген-
ше, кайын ж у р т ын а барып, а ун ап - ку на п ж а т а турады.
402
Б 1р у а к а т к а мшш, ел к ы д ыр г а н болып, же р ж а д ыс ын ,
ж ыл к ы ©р 1С1 н к е ш л ш е туЙ1п, б а к ы л а у м е н болады.
Уэдел1 у а к ы т т а а р т т а г ы Б е р 1Ж1пттер1 де келш жеткен-
Д 1. О л а р ел к е зш е туспей т у н д е л е т т келш, сол м а н д а т ы
уры с а й л а р д ы н б1рше беюнген. Бул т у ра л ы кайын ж у р т
та, к у д а л а р а у л ын д а ж а т к а н Б а й с е р к е нщ б а с к а сер1ктер1
де ешт е н е сезбейдк Буран дейш Ж1пттер1мен астыртын
т ш де с ш ж у р ге н Ба й с ер к е 61 р куш ел у й кы г а кеткен сон
атына мшш ез т обына к ос ыл ад ы да, б ей к а м ж а т к а н
к а л м а к т ы н ж ы л к ы с ы н а тшп бередк Со л жолы «кайт-
кайт!» деп к арс ы у мт ы л га н е ю к уз етцпш сойылмен б1р-б1р
урып, ту с 1р 1п кеткеш де рас болатын. К а р а н г ы д а к а ра
со йылдын к ат е тиерш юм б1лген. К у з е т ш ш щ б1р1 е ю р ш
барып, аттан у ш ы п т у с ш едк О р э , мерт болып кетсе,
кеткен-ак... Б а й с е р к е н щ о ла рм е н 1С1 б олг ан жок . Ж е п е л -
демеде кол г а тускен к ы р ык -о т ы з жы лк ын ы сер1ктер1нщ
алдына салып берш, б1раз ж е рг е дейш у за т ып келд1 де
с о н д а р ы н д а ку г ын шы ж ог ын б1лген сон, ез1 т а н алд ын да
Шо т а й аулына барып, б у рк е нш ж а т ы п к а л г ан- ды . О н ы н
бул с у ы к жур1С1н к ас ын да ж а т к а н эйел1 г ана сезген.
Б 1р а к эйел ойы б а с к а д а ед1. Ол куйеу1н осы а у ы л д а г ы
бойжеткен б а л д ы з д а р ы н ы н б!р1 н оятура б а рды ма деп,
е з ш ш е тон т ш ш , б1разга дейш б у ртиып журд1.
Ба й с ер к е бу л ж о л г ы 1с 1н 1н к ап ыс ыз дырына к атты
сен1мд1 болатын. ©М1р1 та ла й у р л ы к 1степ жур!п, дэл
мундай 13 ж а с ы р ы п керген емес-т1. К а йы н ж у р т ы н а кыды-
рып б а р г а н а д а мн ан б1реулер куд1ктенед|-ау, ит а рк а сы
кияннан ш е - ш а л а к у г ын шы келед1-ау деп, Т1ПТ1 кэперше
де алмаран. Киыннан к иы с т ыр ыл г ан ез ж о с п а р ы н ы н
е ш к ан да й куд1к т у ды рм а йт ы ны на ш у б э с 13 сенген1 с онша-
лык, бул жолы колды б о лг а н ж ыл к ын ы а лы е б1р ж а к к а
асырып ж1беруге де а с ык п ай , кеш1-кон к а р б а л а с ы кез1н-
де М ын б а й ш ат ын да гы б 1р киын к у ы с к а к а м а й турып,
ап-сап ба сы л г ан сон, уй ба сы е ю - у ш т е н с1Н1р1п кетерм1з
деп ойлаган. . . Б 1р а к оган жетк1збед1 гой. 1 ле- шала арт-
тарынан к у г ын шы келш, а д ы мд а ры н а ш т ы р м а д ы.
Байс ерке энеукун1 е з ш Д е м е ж а н мен Ке к се г ен о р т а г а
алып, к атты кысып с у р а г а н кезде, « ос ыл ар да н сыр жа -
сырмай не де болса ш ы н д ы к ка келеЙ1н» деп б1р о к т а л г а н
В 1ра к сол ойын Ы с к а к к а а й т к а н д а, ол муны к ол м а- кол
айнытып тастады.
— Д е м е ж а н н а н ж а к с ы л ы к кутпе. Ол с а г а н ба р шы-
нынды айткызып а ла ды да, у л ы к к а у с т а п бер1п, кез1НД1
а ба к т ыд а жылт ы ра та ды . 1зщд1 ж а к с ы ж а с ы р г а н екенс1н,
осы бет'щде т а с бек1п турып к а л ! — деп а кыл берген
403
©етш ж у р г е н д е д а у у л г а я ту сш, оган енд1 влген кузет-
ш ш щ куны к ос ыд ды д а , ж а б у л ы к аз а н сол ж а б у л ы К уЙ Ш -
де к ал а берген. Енд1, мше, к ар а кумэн деген пэле шыкты.
Ж а н беру, х ас ам 1шу к а н ш а киын бо лс а да, б у л т а р у г а
м у р ш а с ы н келт!рмед1 гой. О нсыз да б ылганып болган
к у н э ка р ж ан д ы берш к у т ы л у д а н б а с к а а ма лы жок . Эз)‘ рше
ешк1м барып келмеген о д у н и е н щ а за бын у аг ын д а кере
ж а т а р , алдымен оган мына д у н и е н щ т е п е р ш ш е н к ут ы л у
керек едк .
Б у л а р а р а г а 61 р конып, ертеш'нде ту е э л е тшд е Ар-
к ар л ы д а г ы Кудер1 м е ш т н е же т т к Б у л менптт1 осыдан
т ер т - бе с жыл бу рын Кудер! ез к а р а ж а т ы н а са л дырг ан -
ды. ©з орт а с ын а у л п шашып, ку д а л а г а « ку да й ушн»
э к е л т о рна ту ы ж а с ж т т т щ а т аг ы н осы а т ы р а п к а тез
ж а й ы н Ж1берген. К,аз1р М у к ы р д ы н бшк к а б а г ы н д а г ы
кврнект1 ж е р г е с а л ын г а н а к менлт с о н а да йд а н кез тар-
тады. Д э л 1ргесшде С1бет1 езен1нен су т а р т а т ын К,айын-
бай то га н ы а г ыи ж а т ы р . Э р ь б ер 1 еткен а д а м д а р а т басын
б у рм а й кетпейтш С ы м ай ы л зэнг1Н1н зираты да осында.
С о н г ы ж ы л д а р ы Б у к а д а н т а р а й ты н К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с т ы н кеп а у ы л да р ы осы К а й ы нб а й тоганын
б ойлай ег1н ег1п, к ы с т а у салып, о т ы р ы к ш ы л ы к к а бой у ра
б а с т а г а н . Э р ж у м а сайын м ац ай д а г ы к а л ы н ел намазга
жина лып, осы меш!тте б а с кос ып ту рад ы. Меш1тт1ц
имамы — ж у р т «ногай молла» а та п кеткен Пах ри дде н
каз !рет к а л а д а н а л г а ш кеш!п келгенде, ж а г ы н а п ыш а к
ж а н ы г ан д а й , 1лмиген а р ы к к ю сиякты ед1. Ай н а л а сы
у ш - т е р т ж ы л д ыц 1Ш1нде кэд1мг1дей к оцданып, б у г а г ы
с а л б ы р а п, сем1р!п алыпты.
К а с а м 1Ш1П, жа н б е ру рес1М1не Па хр и д д е н имам ж е т ж
болып шыкты. Не ше куннен бер1 осы е л д 1н а т к а м 1нер ип
ж а к с ы л а р ы б1Т1ре а л м а г ан да уды н менптке кел 1п, ш а р и
г ат жол ы мен шеш1м т а б а т ы н болг анына Т1ПТ1 куанып
к а л г а н сынай танытты.
— М1не, б у ла р ы ц ы з бик с а у а б л ы , а бзал ]'с болган
А д а м пен десшщ акылы жетпейт1н а к пен к а ра , кунэ меп
н а к а к а р а с ы к у д а й - т а г а л а у а т а б а р а к а н ь щ к уз ырында
б т м т а п к а н ы ж е н - а к , — деп ез к ш е к ул ш ы на к5р 1с 1п
кетт1.
Енд]'п ж е р д е ую’рдай, з э н п , е л у б ас ы сиякты ел бас-
шылары была й калып, ба р б и л 1к Па хрид д е н имам мен
Б о д у х а л а м а н ь щ колына етт1. Буг1нп ж у м а намазына
жи н а л г а н ы бар, осы окиг а ны эдей! к еру ге келген эуеской
ж у р т бар, халы к ере п а йс ыз кеп едк Меш1тке а дам сый-
404
майтын б ол г а нд ык т а н , ж а н б ер у ресмиет! сырт а л а н д а,
зират ма н ы нда гы кек ж а с а ц д а е т е т ш болды.
« Ж а н беру» д е г е ш щ з ж а й к ур а н у ста п, ант- суын 1ше
с а л у емес. О н ы н да у л к е н д ь ю ш ш м а ш а х а т ы кеп болып
шыкты. М у н д а да ел!кт1 ж е р л е у к е з шд е п д е й Т1р1 адамра
кэд1мпдей ж а н а з а шыга рылад ы. К у ш б у рын к а б 1р казы-
лып койылады... К ыс к ас ы , ж а н берген а д ам бул Т1рл1кке
к ош - ко шы н айтып, о д у ни е н щ т а б а л д ы р ы г ы н а барып
кайтады. Б у л к к е к а л м а к ж а г ы н а н а р а л а с к а н Б о д у х а
лама К а р а кумэ ннын у с а к - т у й е п н е дешн тугендеп, с о ны ц
м у л т 1кс13 орында луын катты к а д а г а л а п ж у р .
Па х ридде н имам ен алдымен Б а й с ер к ег е д э р е т алып
келуд1 буйырды. Со н а н сон онын. сырт к шм де р ш шош-
т 1р 1п, б|р к а б а т кебш КИГ13Д1 де, улкен а к к ш з д щ у с т ш е
келденен ж ат к ыз ып , ж а н а з а о к у д ы н к ам ын а Кф1ст1.
Кэд1мг1 ж а н а з а ! « А с с а л а т а ж а н а з а ! » деп д а у ы с т а й ж а р
салып, ж и н а л г а н ж ур т т ы с а п к а ту рг ыз ып ж атыр. О с ы
к е р ш к т щ е з ь а к а да м ды ж а н н а н т у н 1 л д | р т , б у ю л л р и п -
л(ктен безд1рш Ж1бергендей ед|.
Н а м а з г а К1 р1сер а л д ын д а , П а х ри д д е н к ас ам 1ш'ш, ж а н
б е р у дщ мэн1С1н тус1нд1рд1. О нь щ а йт уы н ша , каз1р намаз
окылысымен, ж а н а з а с ы ш ы г а р ы л г ан кунзкар пенденщ
ж а н ы ез ше н к ыр ык кез а лыстап кетед1. С о н а н сон, ол
колына к ур ан у ста п, ант суын 1шед1 де, к аз ул ы т у р г а л
к а б 1рден а ттап етед1. Егер ол шын к у н з к а р бо лс а, сол
жерде жа н узш, каб1рге к у л а п тусу1 де мумкш. Т1пт1
аман калганнын, ез шд е, ар-има ннан ада, к у д а й а лдында
к ар а жу з , ж ы н- ш а й т а н д а р к ау ым ы на косылып, о ду ние де
кер г азабын та ртып, т о з а к отына куймек...
— С о н г ы рет еск ерте мш: кунэл1 пенде Байс ерке, сен
осыган р из ас ын б а ? — дед1 имам сез1Н1н сонында.
— Р из а мын ! — деген Байсеркен1н уН1 с а н к етш Т1ПТ1
а йдынданып ест1лд1.
— О н д а н ам а з га к1р1сел1к. А с с а л а т а ж а н а з а ! Кэне,
мусылман к ау ым, т е п е с а п к а т у рь щ ы з да р .
Ж а л г ы з р а к а г а т ж а н а з а нам а з ы арткы к а т а р д ы н
б|р1нде т у р г а н Д е м е ж а н г а ж ы лд а й у з а к кер1НД1. Ж а н
дуниесш б\р а у ы р с е з 1мдер билеп, 1штей Байсеркен! аяп
кетш е д ! : « ос ын шама к ор л ык к а, а р - у ж д а н а з а б ы н а к е н у ь
не Ка ра га н да, осы б а й ру с т ы н колы, р а сында д а , к а л м а к
жылк ыс ына н т а з а болып ж у р м ес ш . А з а м а т к а а ра т у су -
Д1Н орнына текке куйд1р1п, о бал ж а с а п отырран ж о к п ыз
ба» деген б 1р ек1Н1шт1 ой ж у г 1р1п еткен. Н а м а з окылып
болып, Па хрид д е н мен Б о д у х а Б ай с е р к е н щ ек! колтыгы-
нан суйеп, каб|р басына к а р а й алып ж ур г е н д е де, Д е м е -
405
жаннын, т е б е к у й к а с ы шымырла п, е з ш ете ж ай с ы з се-
31НД1.
А й н ал а н ы б 1р с у с т ы , т ы н ы ш т ы к билеп алг а н. ©Л1КТ1
жерл ег ен кезде д е а б ы р - с а б ы р Т1Л к а т у л а р б о л у шы едк
К,аз1р о н д а й д а ешт е н е е е п л м е й д к Б ай с е р к е н щ и Ы т у с т ,
нардай т у л г а с ы ш е п п кеткендей. У с т ш е а п п а к кебшдей
ш у б а л а н д а г а н без кейлек к и т а л г а н д т ме, е з шд е ен-ту с
к а л ма й , к у шу п е ре к т е й б о з ар ы п кеткен... Ол каз1р казулы
к аб 1рд щ ж и е г ш д е бет1 а шылра н к у р а н д ы к олына у стап,
П а х р и д д е н н щ а у з ы н а н ш ы к к а н ант с е з д е р ш к а й т а ла п
тур.
— М е н — к у д а й д ы н кулы, М у х а м м е т т щ умбет1 Б а й
серке — а л л а н ы н атымен ант етемш! Жо р а л р а н к а л м а к
ж ы л к ы с ы н а н да, елген а д а мы на н да арым т а з а, колым
пак... Со л у ш ш ж ан ым д ы беремш. Ег ер осы 1сте кылдай
к и я н а ты м б о лс а, к у д а й д ы н кулы, п ай р а мб а рд ы ц у м б е т ь
нен ш ы р ы п , д ш а з д е р к а у ы м ы н д а кетейш... Осы а р а д а
к ыр шы н ымн ан киылып, ж а н та пс ы р у ра эз1рмш!
Б а йс е р к е ант с е з ш айтып болып, Па х р и д д е н у сынг а н
к а с а м суын д а 1 ш т с а л г а н . Енд1 тек бет1не а к мата керш-
ген к аб 1 р д щ у ст ш е н а тт а п ету1 г ана к а л ып едк Н а г ыз
киын кезен енд1 ту ранда й. К,ияметт1н кыл кеп1р1 де мундай
болмас. Ж у р т демдер1Н 1Ш1не алып, а л т щ е й тынып калып-
ты... Б айс ерк е, не у ш ш екен, орда н а тт ау ра ж ур е к с шг ен де й
бегел1п тур. Б 1ресе кер а уз ы н д а г ы а к м а т а г а , б]ресе
б ас ы н кетерш, к е п л д 1р а с п а н г а кара йды. М ын а калпын-
д а к а р а н г ы керден а т та п ету1 ек1 т а ла й, кумп берш 1шше
тус1п кетет1н сиякты. . . Ол енд1 не де болса тэуекелге
бел б а йла п, орда н а т т а у г а б е шмд е л е берген.
Б 1р а к а тт ап улгермед1. Осы сэт а р т к ы к а т а р д а н ышкы-
на а йг айл а ра н бхр ж а т д а у ы с естшдк Ащы айрайы кула к-
ты ж а р ып , ел1 т ы ныштык ты да р е т к 131п айырып Ж1берген-
дей б о лг а н б!р адам:
— А г а т а й - а й , 613 уш1н ез ж а н ы н д ы кинамашы! Сен1Н
о рнына к а з ы л г а н керге мен- ак тусеЙ1Н... Бермеш1 ж а
нынды!.. У а , т о к т а т ы н д а р, хал а йык ! Ж ы л к ы — менде.
У р л а г а н — менмш... М ал ы нн ы н кез! тугел, осы к а з 1р а л
дына с а л ай ы н ! — деп жа н у шы р а д а у ы с т а п сейлеген куш
ж у р т т ы кимелеп алг а шыкты.
Ж и н а л г а н д а р а н- т ан болып, енд1 сол д а у ы с шыкка н
ж а к к а к а ра га н. Б у л — Б а й с е р к е н щ немере 1ша, сырык-
т а й узын бойлы, б ат ыр т у л г а л ы ж а с ж 1п т К,ойшыбай
б ола тын. Ол келген бойда а г а с ы н ы н мойнына асылып,
енк1лдеп ж ы л а п Ж1берд1 де, оны к а б 1р б а сы на н а у л а к к а
э кеткенше асыгып, к ол тыг ына н у с т а п суйрелей женелд!.
Б ай с ерк е э л 1 де есш жия алмай, е л 1 мен Т1ршщ а р а
сында сенделш т у рг ан - ды. IН1С1Н1Н. ж е т е п н д е кетш б а р а
жатып:
— Эй, К о й ш ыб ай - а й, бекер 1стедщ-ау! Курыннан
кутылу ра енд1 б 1р - ак а тт а м ж е р калып е д 1 р о й , — дед! бар
айтканы.
С о л - а к м у н екен, м а н ад ан бер! б а й л а у л ы турран Т1Л
мен к е м е й дщ тиеп арытылып, к е п ш ш к а р ан ь щ у я с ы н д а й
гулеп коя бердк Енд1 э у е с к о й топ Б а йс е р к е мен Койшы-
байды к орша п, неше а л у а н с у р а к ж а у д ы р ы п ж ат ы р.
О ки р а нын б у л а й ш а а я к а стына н ю л т б у ры лу ы Тер-
туыл к ю л е р ш де к ат т ы а б ы р ж ы т ы п та ст а ра н . Байсерке-
нщ з неукуннен бер1 мойындамай, к а н ш а ж у р т т ы с а рс а нр а
салып, енд1 келш о йл а м а р а н ж е рде н о м а к а с а жырылу ы
суйекке т а ц б а т у а р е р д е й улкен намыс болып едь О н ы н
есесше к а л м а к ж о к ш ы л а р ы айы о ны на н т у г а н д а й ай-
да рына н жел е с т шыра келдк Б о д у х а л а м а тшт1 а ш ы к
т а б а л а у г а дешн б а ры п едк Ол б 1р шетте о н а ш а турран
Кексег ен мен Д е м е ж а н н ы н к ас ын а келш:
— У ю рд а й , к ал а й екен? М е н щ сэуегейл1г1ме енд1
кумэн келт^ре койма ссь щ. А й т к а н ы м а й н а - к а т е с 13 дэл
келген ж о к п а ? ! — деп эж1м а й г ы з д а г а н к есе жуз1 быт-
шыт болып, о кы ра на кулд1.
Д е м е ж а н онсыз да бойын кернеген а ш у д а н ж а р ы л а
ж а з д а п т у р ед1. Л а м а н ы н бет1не а ж ы р а я к а р а д ы да:
— Б о д а у ы ж о к бос сезд1 к а й т е с щ , Б о д у х а . О д а н да
м а л ы н н ы н т а б ы л г а н ы н а шук1рл1к е т 1п, а ма ны нд а а уы л ын а
к а й т с а й ш ы , — дед1 31ЛД1 ун к а т ы п . — Б13Д1 с е г е - ж а м а н д а -
массьщ. « К а з а к т ь щ у р ы с ы н ы н да иманы ба р екен» деп
кайт елще... Ж а н а Б а й с ер к е б э р щ Д 1 ж ер с о ктырып, жер-
о ш а к т ай ш у к ы р д а н а т та п кетсе кайте р ен?!
— Иэ-иэ... С е з щ н щ ж е н 1 бар, у ю р д а й . А д а м д а р б!р
к у д а йд а н к о р ы к п а с а , бу л дуниен! ©ртеп Ж1бермес пе е д 1,—
деп Б о д у х а ез сез ш ж у ы п - ш а й г а н болды.
Д е м е ж а н б у д а н ары сезд! у з а к к а с озг ысы келмедь
А н ад а й ж е р де ки1Н1п ж а т к а н Б а й с е р к е н щ к уйбе щн кут1п
аз бегелд1 де, Б е р 1 ж 1г 1т т е р 1н к ас ы н а ш ак ы р ы п алды.
У р ы ла р д ы н жун1 жыгылып, ж а с ы н к ы р а п калыпты. К1с1ге
тура к ар а й алмай, т е м е нш ж т е й беред1.
— Иэ, сонымен ж ы л к ы к а й д а ? — дед1 Д е м е ж а н Кой-
шыбайг а б урылып.
— Ж ы л к ы ж а й л а у д а . . . М ы н б а й ша т ы н да бек1тул1
тур. А л с а н , М 1 н е , бас! Б 1зден бгр к а т е л ж етт1, у к 1рдай.
— Ж э , оньщды к оя тур... М а л ы н ы н кез1 тугел гой,
эйтеу 1р?
407
— Т у п- т у г е л . О т ы з бес жылкы. Б 1р т а йы н а кол типз-
ГеН1М13 жок.
— Ендеше, мына ю а л е р д 1 осы каз1р ертш барас ын-
д а р д а , малый тугендеп а лд ын а с а л ас ын д а р . Айып- анжы-
га тары он жылкы кесемш. Оны ешк!мге а л а к а н жай ма й,
ж ы л у ж ин а ма й , ез м а л да р ы нн ан т е л е й с щде р. У кт ы н да р
ма?
— У к т ы к , у ю р да й . А й т к а н ын ыз д ы к ал т етпей орын-
д а й м ы з , — дест1 ж т т т е р к у р а к ушып.
— У к с а н д а р , ж о г а л ы н д а р кез1ме кершбей!
— Апы ра й, Д е м е ж а н мыр з а -а у, ю а куны калып ба ра-
ды р о й ... Оран к а н д а й бил1к айтасын,?— деген Б од у х а
осы т у с т а се з ге а р а л а с ы п .
Д е м е ж а н е н д т с е з ш к а л м а к д а у г ер ле рп п н ба сшыс ы
К о л к а г а к ар а п сейледк
— Клп к унын мен бг прмеймш. Оны к а л а д а г ы у л ы к
шешедк Б а й с е р к е сол ютеген кылмысы у шш, б у п н а ба к -
тыга айдалады. Е н д 1п д а у д ы сол к ала у лы г ына н куасыц-
д а р ! — дед! кес1мд1 сез1н к ы с к а кайырып.
К а л м а к ж о к ш ы л а р ы б у д а н ары с а у д а л а с п а д ы . О л а р
у ыс т а н шыгып, ум1Т узд]'рген ж ы л к ы н ы ц та б ыл г аны на
к уа н ып т у р ед1. ©з м ал ынын сыртында а йыпк а к е а лг е н
он бест1ге разы болды д а , а т к а конды.
Б 1р а к онын есеснте Д е м е ж а н бил!пне наразы, кунк|'л
с ездер Т е р т у ы л ю а л е р ш щ ез 1Ш1нен шыга б а с т аг а н.
Кексег ен, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р Б а й се р к еш а б а к т ы г а ай-
д а т а м деген1н у на т па й , кырын к а б а к танытты. Кексег ен
а ш ы к к а р с ы л ы к к а б а р м а с а да:
— Ит те бо лс а у я л а с ы м ы з ед1 гой. А р ы с т а й а за ма тты
а б а к т ы г а к а м а т к а п ы м ы з ел атына намыс болып ж у р м е с
пе е к е н ? — деп мэймецкелеп б а с т ап едк Ы с к а к онын
сез1н 1ле кос тап:
— Б у л — б а р ы п т у р г ан а я м а с т ы к кой... Байс ерк е —
ел ш е т ш д е к орг а нымыз, сойыл с о г ар а й б а ры мы з емес пе
ед). С у йе шш- Т1 р е п ж о к т а й , ел а з а м а т ы н у л ы к к а устап
берд1 деген не с у мд ык ?! К1с! куны к а н ш а г а т у с с е де, ел-
ж у р т болып кетермес пе е д ж ? — деп Б айс ерк ег е б а уыры
ез!лгенс1П, а га йы н а р а с ы н а от т а с т а г а н д а й болган.
Д е м е ж а н шыдай алмай кет1п:
— Эй, шыраг ым, ж а у ы р г а к он г ан а ла к а н а т сауыс-
к а н ш а б ей м е з п л ш ы к ы л ы кт а г а н ы н д ы койшы. Осы сенен
а кы л с у р а г а н к!м б а р ? — деп оны тыйып т а с т а д ы . —
К а р а б у к а р а н ы н онсыз да а р к а л а г а н алым- с ал ыг ы а'з-
д а й- ак , енд1 о г а н « Ба й с е рк е шыгыны» дегенд1 к ос п а к с ыц
ба? А з а м а т деген1ц — к аз ан бу за р, уй тентек уры ма?
У ял асым, урпарым деп, уры мен карыны э у е кт ет ш б о л д ык
емес пе. У р л а г а н жылкысынын, айыбы мен елген юсшш.
кунын унем1 б 1реу телеп о т ы р с а , Б а йс е р к е б а с к а шыкпа-
ганда кайтед1? Колы мен ютеген екен, мойны мен кетерсш.
« Ар с ы з колым 1стед1, арлы бет1м у ялды» деп, тел! мен
тентек тщ ш ы р ы н ы н ел б а й к у с к а ш а н р ы кетеред1? Ес т е р щ-
де болсын, б у д а н кешн о нда йг а ж ол берктмейдк Юм
кылмыс ж а с а с а , е ю м е т заны а лд ын да ез1 ж а у а п бередь
С о д ы р мен со йк ан г а, сойыл суйреткен у р ы г а сонда гана
т о кта у -тыйым б о л а д ы , — дей т у с т , к ат т ы ш и р ы к к а н а ш у
у с т ш д е ш ы мб а й г а б а т ар шы нды к т ы айтып ед1.
Осы свзден кейш о г а н а ш ы к жон керсетш, к ар с ы к е л
ген е ш юм болмады. Не о йл ас а да 1штершде. Д е м е ж а н енд!
б егелген жок. У л ы к т ы н а тына х а т ж а з ы п, к ас ын а ез
ш а б а р м ан ы Р а к ы м б а с т а т к а н бес ю а косып, сол к у ш - а к
Б айс ерк еш к а л а г а ж е не л т ш Ж1берген. Со н а н сон к а л м а к -
т ын малын ту ге ндеп, ж о л г а с а л уд ы Ке к с е г ен г е тапсыр-
ды да, ез1 Тыныб а й, Тус1птерд1 ерт1п, а уы л ы на к а р а й
та рты п к е г п .
VIII
Ку н Юнн бесшнен а уып, ек1НД1ге к а р а й ецкейген мез-
плде, ер1'стен мал к айтып, а й н а л а - т в н 1рек т е р т тул1'кт1н
шуына то лг а н ш а к т а а уы л сыртындары т е б е н 1н ба сы на
к в т е р ш п , ем1р- болмыска би1ктен кез ж 1б еру Д е м е ж а н н ы н
кептен бе рп эдет1 ед1.
Эс1Л1, кешпенд1лер Т1рл1п ш а г ы н ш а н ы р а к а с т ы н д а г ы
тар а я г а сия бермеген гой. Б а я г ы Т э у к е х ан н ын тусын-
д а гы д ай « Ку лте бе н1н б а с ын д а кунде жиын» бо лм а га ны-
мен, эл 1 кунге дейш ел а г а с ы н ы н сияз ашып, топ т а р ат а -
тын, ж арлы к шашып, бил1к а й т а т ын « кабинет!»— осы
т е б е н щ басы. Казактын, «узын к ул аг ы» аркыл ы жетет^н
неше а лу а н ж а н а л ы к т а р алдымен осы т е б е ба сы н д а
айтылып, сода н ары а у ы з д а н - а у ы з г а к е ш е д ь Ел п п шщ
а рыз- шаг ымы, т а гы б а с к а у с а к - т у й е к ж у м ы с т а р ы да
осында б1т1п ж ат а ды .
Б у п н Д е м е ж а н т е ш р е п о нда й о пыр-топырда н о н а ш а
ед1. К а з 1р к ас ында к а р т у с т а з ы Ли-шансын, гана бар.
О н ы н мунда келгешне б\р а п т а да н асып кетсе де, Д е м е
жаннын, ез! уйде болмай, б1раз кун Байсеркен1н д а у ы н д а
ж у р 1п, а уы лг а кеше г ан а оралг ан- ды. С о д а н бер! де ауыл
уст! к1сщен а рылма й, енд1 г ана е к е у ш щ о н а ш а к ал г а н кез»
болатын. Элде к а л а д а н келген сый к он а кп ен а л а нс ы з
эцг!мелесс1н дед! ме, м у н да йд а т е б е ба сы на ук^рдайдын
409
со нынан ере ш ыг а т ы н а у ы л д ы н ересек а д ам д а р ы да кун
д е п э д е т т е р ш е н бой та ртып, б у л а р д ы б у п н жеке ж1берш
ед1... К,аз1р Л и - ш а н с ы н н ы н реш ж а к с ы . Кептен е ш к ай д а
у за ма й, к а л а д а к ам а л ып ж у р г е н д1мкэс а да м мына
кен ду ние ге келгел!, ес ж ина п, к у н а п к ал г а ны ба йка -
лады.
К а л а д а н Л и - ш а н с ы н а л а келген б1р улкен ж а н а л ы к —
а й м а к эм1рШ1С1 Ш и - а м б ы о с ы д а н б1раз кун бурын 1ле
ж а н ж у н ы н ь щ ш а к ы р т у ы м е н К , ул ж а га ж у р т кетштк Тез
ж е т с ш деген тыгыз б у й ры кп ен а с ы г ы с а тт а н с а керек.
С о ны н ан т а р а п ж у р г е н к ау е се т к е Ка р а г а н д а , Ш и - а м б ы
ус т ше н т у с к ен а р ы з - ш а г ы м г а б а йла ныс ты орнынан алына
ма, элде б а с к а а й м а к к а а у ы с а ма, эйтеу1р Т а р б а г а т а й г а
ор а л у ы е ю т а л а й д е с ед ь Кешеде н бер1 Д е м е ж а н д ы катты
а ла н еткен б1р ж ай осы едь
Е к е у 1 каз1р кек б ет т е п кшздей у й ы с к ан ма м ы к бете-
генщ у с т ш е ж а м б а с т а й ж а й г а с ы п , сол ж а й ы н д а э нпме-
л есш отыр. Ег ер Ши - ам бы бу л а й м а к т а н а уы с а т ын болса,
о н ь щ о р н ы н а юм келу1 мумк1н деген с у р а к к а Л и - ш а н с ы н
ек1 у ш т ы л а у ж а у а п кайырды:
— К1м 61ЛС1Н. К,аз1р о р т а л ы к т а ж у з е г е асып ж а т к а н
реформа мен с а р а й м а н ын д а гы т а р т ы с к а байланыс ты,
б а с шы б е к з а д а л а р а р а с ы н д а а уыс- куй1с езгер1стер кеп
болып ж а т ы р . С о н д а й л а р д ы н т а ла йы шеншен теменде-
Т1Л1П, Ш ы г ы с Ту рк 1с т а нг а Ж1бер1лд1. О л а р г а да жай лы
орын, ж а к с ы к ызмет керек. Т а р б а г а т а й сиякты ш а лг а й
т у к ш р г е со нда й « ж а з ы к т ы л а р д ы н» б1р1н экелу1 д е г а ж а п
емес. Не ме се 1ле ж а н ж у н ы ез а й н а л а с ы н д а г ы у л ы к т а р д ы н
б 1р 1н Ж1бере ме, н а к ты кесш айту киын, — деген.
С о на н кешн Л и - ш а н с ы н н ы н б1р айтканы: М а н ш ы н
ек1мет1 о р т а л ы к т а г ан а емес, шеткер1 а й м а к т а р д а да
ез1Н1н тем1р к у р с а у ы н та ры лт а т у с 1п отыр. А й д а у д а ж у р
ген а д а м д а р г а куд1к кушеЙ1п, кысым керсетйле б а с т а у ы
сонын 61 р дэлел1. Б 1р а к муны Цин с а ра й ы ны н элденеден
бел а лып, ныг а юы емес, сонг ы ж а н т а л а с , т у я к серпу1, ез
ем1р1н у з а р т у д ы н а ма лы деп у г у керек. ©йткеш а з а т т ы к
ж ол ын да алысып ж у р г е н тенкер1сш1, зиялы к а у ы м г ан а
емес, ел 1шшдеп 1р! енд1р1с иелер1, тшт1 шетел де т у р а т ын
б 1л 1кт 1, бай м у г а д ж ы р л а р д а 1 д и н ас ти ян ь щ бил1к басы-
нан к е т у 1н т а л а п етш ж а т к а н к ершедк Ал ел Т1зпнше
сырттан кол с у гып о т ы р г а н шет ме мл е к ет т е р дщ де монар-
хиянын к у л а у ы н а муддел1 екен1 белпл1. К,аз1р ж е с 1р
па тш а йы м Цыси Пекиндег! Е в р о п а л ы к елш1лерге кун
1 М у р а д ж ы р — эмигрант
410
сайын к он а к а с ы берш, к а н ш а ж аг ы н г а н ым е н , киюы каш-
кан дуниеш у з а к у с т а п т у р а а лм а с ы анык... Ли-шансын,
осы ж а й л а р д ы айта к е л т :
— Д е г ен м ен эм1рнл у л ы к т а р д ы н а у ы с у ы б у л а й м а к к а
да кейб1р у н а мс ы з е з г е р к т е р экелу1 м у м к ш , — дед1 ж у д е у
ж у з ш е н э л д е б 1р у ай ы м та бы б ш н ш . — ©йткеш, Ши-
амбынын, у стшен узд1кс1з арыз ж аз ы п , о ны н кетуш талап
етш отырран — х а л д а й л а р р о й ... Ж а н а келген а д а м Цин
са ра йы ны н е ж е л п Т1реп — х а л д а й л а р д ы ц к о л ты г ына дым
бу рюп, к ай т а д а н к у т ы р т а ма деп к ор к амы н .
Д е м е ж а н тш к ат к а н жок . Кенет ез ж у р е п н щ элдене-
ден шымыр- шымыр етш, сыз дап а у ы р р а нын се з дь Ши-
а мб ыны н б у л а й ш а е ш ю м г е ж е н а йт па с т а н тым а сы г ы с
а тт а н уы — о г а н да б 1р т ык ыр ды н т а я нг а ны гой. Иэ,
Л и - ш а н с ы н д у р ы с айтад ы: а й м а к т а э м1 р ш ш щ а у ы с у ы ел
ем1рше де, м у н ы н ез б а с ы н а да кеп к и ын д ы кт а р экелу!
мумкш. Д у н и е ш т е н г е рщ т у р г а н т а р а з ы н ы н ба сы на
езгер1с е н т , оган ж а н а т а с т а р с а л ын ад ы деген сез. Б у р ын
Ш и - а м б ыд а н ж а с к а н ы п , б у г ы п ж у р ге н т а л а й л а р д ы н
енд1 б а тыл б а с кетер1п, а ш ы к а й к а с к а шы г а ты н ы айт-
паса да т у а ш к т к
Ол 61 р сэт теменде, с а й т а б а н ы н д а а л к а - к о т а н о т ы р
ган а к у йлерге кез Ж1бердк О с ы а р а д а н ауыл с ырт ын даг ы
б и е б а у г а ш ог ы р ла нг а н кеп жылкы, м а л д ы н кешк1 с а у ы-
мына к]р1скен а д а м д а р д ы н к а р б а л а с т 1р л т , кеш жолы-
мен эр1-бер1 еткен ж ур пн ш ь ле р де алак,анга с а л г а н д ай
айкын кер1нед1.
Б1р мезет онын ойын котан о р т а с ы н д а г ы д а н г а з а шу
белш Ж1берд1. А у ыл иттер1 элденеге к ыркысып, у ма р-
ж у м а р т а л а с ып ж а т ы р екен. Со л ит т ерд щ м ан ында ул-
кенд1-К1Ш1Л1 б!р топ б а л а ж у р . Тебеттерд1Н о рт а с ын а
сойган м ал д ы н кан-жынын, ек пе с ш т а с т а п, эдеЙ1 кыркыс-
тырып ж у р ге н — О л ж а б а й тентек сиякты. Ж а с ы он те рт к е
то лг а нш а акыл ю р м е й- а к койды- ау, осы б алара. .. Д е м е
ж ан е р ж е т ш к а л г а н а с ы р а н ды улы О л ж а б а й д ы н мына
ю н е 1штей к ын ж ыл ы п о т ы р г а н д а, кеп итт1н к о р ш а у ы н д а
ж а н у ш ы р а ш а й к а с ы п ж ур ге н ез1Н1н суЙ1кт1 т а з ыс ы
Ке к ту йг ын д ы кер1п калды. Тект1 т азы б у л а й ш а б а р а к ы
иттермен т а л а с п а с а керек едк Оны да кисынын тауып,
те б е л е с к е а р ал а с т ы р г а н — О л ж а б а й , эрине. К а п, ж у ш
ж у к а , К1рпияз неме о к ы с т а б!р ж е р 1н ж а р а к а т т а п алып
ж у р е р ме екен?
Соны ойлап у л п р г е н ш е болг а н ж ок , т а л а с ы п ж а т к а н
кеп ит куйын с о к к а н д а й у й к ы - т у й к ы б1р куйге у шыра ды.
Кекту йг ын, сIрэ, ызасы келген болар, кез 1леспес ж ылд ам-
411
дыклен к а й к ы бел к а н ш ык , б а р а к ы , шардак, тебеттерд!
т у с - т у с к а л а к т ы р ы п жлберд! де, калын. то пырдь щ ара-
сынан сытылып ш ыг а бердк Со л бет! б у л ю л де й ж е л т ,
т е б е б а с ы нд а отырран иесше к а р а й т а рт ып едь Б а с к а
иттер сонынан бой са л ып к у у г а ба т а а лм а й кьщсылап
к ал а берген.
К е к т у й г ын жун1 т ы к ы р бо лг а нымен, а я к т ар ы сом, элд!
келген, суйект1, 1р1 т а зы б ола т ын. К е у д е а апа йтес, бел1
к аб ы с ып жатыр. К а ш а н керсен де к а н шы р да й катып,
б а уы ры на н ж а р а г а н осы б!р кал пын ан ж а з б а й д ы . Кол-
д а н к уй ы л га н елшеул1 асты рана 1 ш т , Ы р ы с к а н ны н
о т а у ы н д а ж е к е т е с е к т е ж а т а д ы . Т у р г а н бойы суреттей
су лу , ж а н - ж а н у а р д ы н 1шшдеп б!р кер1кт1С1 едк Д е м е ж а н
онын осы э д е м ш п н е , эр1 алгыр к у м а й л ы г ы на кызыгып,
еткен жылы е ю бест1ге са тып а лган- ды. Б 1р а к ез кунын
э л д е к а ш а н етед1. К ы с бойы т у л ю мен коянды к ынадай
кырып, иесш ыргын к ы з ы к ка б а тыр га н.
К е к т у й г ын Д е м е ж а н н ы н к ас ын а келш, ш аг ы н га нд а й
б 1р-ек! рет к ы ц с ы л ад ы да, ж а к с ы л а п кер1Л1П алып, у шы н д а
ш а ш а г ы бар ж у п - ж у к а к у л а к т а р ы н ж а л б ы р а т а , мойнын-
д а г ы щыт ы р а л ы каррысын сылдырлатып, д у р - д у р С1ЛК1Н-
Д1. Со1!ан сон а уы л ж а к к а б у ры л ы п карап алд ы д а , иес1-
Н1н а я г ы н а б а с ын суйеп ж а т а кетт!.
Л и - ш а н с ы н бул т у к ы м д а с а нш ы ит!н бурын тшт! к е р
месе керек, т а н ы р к а й с у к т а н ы п калды.
— Итт1н де мунда й э д е м ю бола ды екен-ау! ©31 ж э н е
канда й ест1?! Ж а н а г ы кеп иттен керген ж а п а с ы н с а г ан
шарынып ж а т к а н ы н керд1н б е, — дед! ба с ын ш а й ка п.
Д е м е ж а н д а каз1р К е к т у й г ы н н ы н к ун ды з д а й жылты-
ра г ан жон ына н сипап, иттерд1н Т1С1 ба тып кеткен жер1 ж о к
па деп, ене-бойын а ны кт ап к ар а п ж ат к ан - д ы . Кенет ол
т а з ы н ы н кез1нен 1рк1лген ж а с т ы ба йка ды.
— Б ай г у с ым -а й, сен1 а н а л а р эбден ж а л г ы з д а г а н
екен-ау! « Кеп ит б 1р ж а к , кек ит б 1р ж а к » деген осы екен
гой,— дед1 ол б а я у к у р с ш ш . — Б ул б е й ш а р а г а да е з ш щ
нэа лдестер1 ту п- ту г ел еш. О л а р д а н а р т ы к ж ар а л г а н ы
уШ1Н, ездер1не у к с а м а г а н д ы г ы уш1н ж ек керед1... Ж а к -
с ы л ар д ы н керген куш осы гой к аш а н д а !
Д е м е ж а н с о ц г ы ж ы л д а р ы кыс а й л ар ы нд а ит жупрт' ш,
кус са л умен э уе с тенш жу р ге н. Л и - ш а н с ы н г а сол аншы-
л ы к жайын э нпм е л е п кеттк Бул к е р 1п жу р г е н т1рш1Л1кте
с а я т ш ы л ы к к а жетет1н е штене жок- Д у н и е н щ кам-кай-
гысын ойлатпайтын, пендеш1Л1кт1н юр- ко к ыс ы на н а у л ак ,
а да м ды т а биг а тп е н т у ыс т ыр ат ын ж а л г ы з кызык сол
гана. ©з шщ ел келесшен, а га йын а рпа лыс ына н эбден
412
к аж ыг а н ы н , р е п келсе б а с ы н д а г ы ба р бил 1к-мансапты
сол кызыгып ж у р г е н д е р г е - а к берш, к а л г а н ©М1рш тыныш
етк1зп'с1 к е л е т жш айтып едк.. К е л е а б!р сэтте аргы бет-
т с п ©3 1 Н1Н, кайын а та с ы К у р м а н к а ж ын ы еске алып:
— Слз ол к 1с ]'н 1 ж а к с ы б 1л е с 13 гой. Б а я г ы д а ше к а ра
бел ш жу р г е нд е , а у л ы нд а болгансыз. .. Б ат ы р л ык т ы да,
б а к - д э у л е т ш де б1р ба сы на у ш п - т е п п берген К1С1 сол Ку ре -
к ендей-а к болар. Со л к ю сонын, бэршен у а з кешш, дуние-
ден неге ерте суынды деп, к а й ра н к а л у ш ы ем. Се йт с ем,
бу л жалганнын, т у р а к с ы з д ы г ы н , б а й л ы к та, мансап та
е шюм ге опа б ер м е й т шш к а ж ы ж а р ы к т ы к ерте урынган
екен гой... Мен ол к ю сек1ЛД1 к а ж ы г а барып, к уд а й
жолын куып кетпеспш. Б|рак кызыл т у л ю д е й б у л а н д а -
ган ку д у н и е н щ сонына т у с у де н тыйылармын. Д э л к а з 1р,
шынымды айтсам, мен де б а л а - ш а г а м н ы н к а с ы н д а тыныш
ж а т у д а н б а с к а а рма н да, т 1лек те ж о к , — деп едк
Ли-шансын, онын, соз1н зей]’ н коя, о йлана тыцда п о т ы р
ган. Д е м е ж а н ойын а я к т а г а н кезде, с ыпа йылап кана д а у
айтты:
— Бил1ктен де, б а йл ы кт а н д а без1нуге б о ла р, б 1р а к
ем1рден, к урестен шег1не а л м а с с ы н , — дед! б а я у ун к а
ты п . — ©йткеш, ем1р деп жургешм1зд1н 031 — курес. Сен1ц
ко л ынд аг ы бил 1к кейде сол к ур ес у ш ж к а ж е т болады.
031Н, ойлап к е р ш 1: егер сен б 1р е л д 1н у ю р д а й ы б о л м а с а ц ,
у л ы к та р сен1мен с а н а с а р ма ед1? Ко лыц д а билж, куш
б ол м а с а , х а л да йл ар м е н т 1ресе а ла р ма е д щ? Бул кунде
жай к 1с 1н 1н. с©31н К1м т ыцда йды? О с ы ж а г ы н о й л ад ыц
б а ? — соны айтып аз бегелд1 де. М эс еле н, мен каз1р Ши-
амбынь щ орнына Т а р б а г а т а й г а г уб ер н а то р к оямыз десе,
е ш к а ш а н б а с т а р т п а с е д 1м,— деп езу1 ж а й ыл ып к ул дк
— Ол ж а г ы солай гой... Д ег енм е н же т е к к е журмей-
тш ж е т е с 13 ж у р т ы н б 1лек т а л д ы р а д ы екен. Е ю т^зпн, 61 р
шы лб ыр ы н 03 к ол ын д а б о л м а г а н сон, ж а л т а к т а г а н ж ар т ы
бил 1к те к аж ы т ы п 61ТТ1.. . Ш а р ш а д ы м . Б 1р Б а й с е р к е н 1н,
биылгы с а л г а н л а н ы т а ла й ш аш ы м д ы а г а рт т ы б1лем,—
дей келш, ж а к ы н д а болып ©ткен « К а р а к умэ ннщ» жай ын
айтып кетт1.
Бул Л и - ш а н с ы н у ш ш де бурын ест1меген, тосын ж а н а -
лык ед1. Д е м е ж а н н ы н э н п м е с ш ык ыл а с коя тында п, онын,
к ал ай б о лг анын ег жей- тег же й! не деЙ1н с у ра п, у гынып
отырды да:
— Егер Б ай с ер к е сол а р а д а « жанын берш», каб1рден
аттап кетсе, к а л м а к т а р сог ан иланып, ел1не к айт а т ын ба
ед1?— дед1 б у г а н т а н ы р к а й кара п.
— К а й т п а г а н д а не 1стейд1. Б а й с е р к е ш н к ут ыл уы н а
413
б 1р - ак к а д а м жер калган. Б 1р а к ж е м е - ж е м г е келгенде,
сол к аз ыл га н о р д а н а т т а й а лма ды гой.
К ы з ы к екен... Б у л енд1 кешпендьлер к ау ымы н да
гана б о ла тын жай. Еш т е це де н та йынбайтын, к а р а ж у р е к
у ры ны ц да ж а н т у к ш р ш д е б 1р у шк ы н ы н ы ц к ал га ны гой.
Ал ц и ви л и з а ц и я г а жетк ен Е в р о п а л ы к т а р мундай жа н
беру, к а с а м 1шу дегенге кулген бо ла р ед1.
— А д а л д ы к па, э лде н а д а н д ы к па, э й т е у 1р, б 1з д щ
х а л ы к б а л а л ы к дэу1рден эл1 у з а п кете а лг ан жок .
Сен оран а с ы к п а , — дед1 Ли-шансын,.
Неге?
— Ж ы л д а р етедк. . С е н щ х а л к ы ц да б а л а л ы к д э у 1р-
мен к ош а йтысады. Б 1р а к ол кездеп а д а м д а р каб1рд1
к а н ш а терец к аз ып к о йс ац да, к ымс ын б ай а ттап кететш
болады. . .
Осы сэтте б у л а р д ы ц наз ары т у с т ж ж а к т а г ы ту мсык-
тан кылт етш ш ы га келген ею с а л т а т т ы г а ауды. К е ш ю
с ал кын мен с у ы т ж у р т келе ж а т к а н , б е к т е р ш ш е п ток,
ы к ш а м КИ1МД1 е к 1 ж а с Ж1п т а уы л га т а ма н ойысыцк ырап
б а рд ы да, т е б е б а с ы н д а о тырранда рра кез1 т у с 1п, осылай
к а р а й бет алды. Кум1с ер- ту рма нд ы, култе ж а л к ул а
бест1ге м 1нген ез Ы н Э б д 1ра сы л ды Д е м е ж а н с о на да йд а н
та нып отырган. К е р 1м б а й д ы ц кенжес1, ж и ы р м а г а ж а ц а
келген ж а с ж т т к а з 1р А ж а р д ы ц колында, улкен шацы-
р а к т ы ц иес1 с а на ла д ы . О с ы д а н ек1 ж ы л д ай бурын к а л а
д а г ы Е шен - СеЙ1т т 1ц медресес1н б т р ш шыккан. Э з 1рше
осы тец1рект1ц б а л а л а р ы н окытып, Т1Л1Н сындырып ж у р .
Ж а к ы н д а к а л а г а осы елд1ц зекетке ж и н а л г а н малын
а йд а с ы п кет1п ед1. С о д а н о р а л ы п келе ж а т к а н бет1 болса
керек.
Е ю Ж1Г1Т а р к а н бойы к а л г а н д а аттан тус1п, у к 1рдай-
д ы ц к ас ы н а ж а я у л а п келд1 де, д а уы с т а р ы н с о за - соз а
сэлем бер1ст1.
— Иэ, ж ол болсын. Сен е з щ к а л а д а ж у р щ ю р е п кал-
д ы ц г о й ? — дед1 Д е м е ж а н 1н1с1не ж ыл ы шырай б 1л д 1р1п.
— С о л а й болды. У с а к - т у й е к ш а р уа м е н каз1ретт1ц
к ас ын да бегел1п к а л д ы м , — дед1 тур-элпет1 К е р 1мбайдан
г е р 1 А ж а р г а кел1цк1рейт1н, келбетт1 ж а с ж т т . — Зекет
малыныц б ас- а яры ж и н а л р а н ша е д э у 1р у а к ы т етт1. О ны ц
у стще, каз1ретт1 б 1л е с 13 р о й , ж а к ы н д а мешггте окыл а тын
т а р а у ы х к а к а т ы с а с ы ц деп, Ж1бермей у с т а п калганы.
— Ж е н - ж е н . . . К,алацда не ж а ц а л ы к бар?
— Е ш т е ц е жок, сол езщ1Э кергендей. Ши- а мб ы 1ле
ж а к т а б 1раз бег елед1- ау деймш. .. М у н д а г ы бар бил1кт1
у а к ы т ш а Ш и х а л д а й г а к ал дырыпты деген с ез бар.
414
Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н б 1ршщ бетше б1р1 мэшст1
кез т а с т а п е г п . Шы ны ме н- ак , х а л д а й л а р д ь щ к ай т а да н
а т к а мше б а с т а г а н ы ма б у л ? Ш и х а л д а й д ы н а я к а с т ына н
т а к к а о тыр а к алу ы, сез ж о к , с о ны н нышаны.
Б 1р а к Э бд1ра сыл осы т у с т а булардын ойын белт,
тагы б 1р тосын х аб а р ж е т ю з д ь
— А й т па к шы, сонан к ешнп 61 р улкен ж а н а л ы к : к а з 1р
Ш э у е ш е к к е Э с е т а кы н келш ж а т ы р . Ы б ы р а й б айбат-
ш ан ы н у йше тускен екен... Не с ш айтас ыз , бу л кунде
о й ы н - т ам а ша н ын бэр1 сол тен1ректе.
Б у л х аб а р р а Д е м е ж а н да 61'рден елен е т т , к о з г а л а к -
тап калды.
— Из, не дейдЬа у . .. М ы н а у ы н б 1р к у а н ы ш т ы нэрсе
екен. Эсетт1 сен е з щ а н ы к к е р д щ бе?
— Е кермей... Т т т 1 б1р-ек1 кун к а с ы н д а журд1м
Т а р а у ы х окылран к уш ол ю а де меьштке келд1. Э с е т т щ
ез1 эннп рана емес, медресе б т р г е н , о кымысты а д а м екен
рой.
— Иэ, оны к айд а н б 1л д 1н?
— Басында Эсет Ешен-Сештке кьщырлау сурак
койып, екеу1 ш а р и р а т к а т а л а с ып к алып едк Арт ын ан
ы р а к а й г а кел 1п, д о с т а сы п к е г п - а у дейм1н. Э с е т сол а р а д а
д о мб ы р а сы н а ла салып, а д а м а т а д а н берг1 пайрамбар-
л а р шеж1рес1н еленмен кол ма- кол ж ыр л ап берд1.
— С о л а й де... Ал э ннпнщ б ет а л ыс ы к ал а й екен? Ол
жарын с у р а м а д ы н ба?
— Э с е т бIр сез1нде: « Ма м ы р б е к т е р е ш ак ыр ы п ед1.
Керей ж а к к а ж у р е м ш » деп отырды. Б 1р а к елге а п а рма й
коймаймын деп, 613Д 1Н К у д е р 1 де к а с ын ан к ал м а й ж ур ге н
— К у д е р 1 к а л а д а ма ед1?
— Ол да ж а к ы н д а келген. Меш1т с а л д ыр г ан а д а м д а р -
ды ту ге л ш ак ы р д ы гой осы жолы.
Д е м е ж а н ойланып калды. Б ф д е м е г е к аз ы л а ой Ж1бер-
ген кез1нде к иг а ш б1ткен к о ю к а с ы н ы н а р а с ы н д а кос
с ыз ык пайда бо лу шы ед1. Со л с ыз ык та ры терендей тус-
Т1 де:
— Ка п, Э с е т Кере йге ет1п кетпей т у р г а н д а , осы елге
б 1р э к е л у 1М13 керек ед1. Кудер1ге кене койса ж а к с ы болды-
а у! — дед1 элден у а к ы т т а .
— К е н е т 1н шыгар. .. Кудер1Н1н де е с ю жыны кайта
козып, Э с е т келгел1 елендет1п жу р .
— Былай ютесек кайте д1?— дед1 Д е м е ж а н шуг ыл
шеш1мге к елш. — Улкен энпп 1ргем1зге келгенде у н с 13 кал-
г анымыз у я т болар. Сен ертен к а л а г а к ай т а ж у р т кет
415
Мен Э с е т к е х а т ж а з ы п берешн. Со ны апарып, акынды осы
елге к о н а к к а ш ак ы р ы п кел.
— Б а р а й ы н , — дед1 Э б д 1ра с ыл с ез г е келмес тен. —
Х ат ын ыз ды д а йы нд а п койыныз. Ертен, с а лк ы нд а ж у р т
кетешн
О с ы д а н кешн ж т т т е р р у к с а т с ура п, ж у р у г е ын,гай-
л ан г ан .
— ©з де р щ а у ы л г а т у с т , кымыз ш п е й с щ д е р ме?
Э б д 1 р а сы л элденеден ы цг а й с ы зд а н г а н д ай , к ы з а р а к т а й
кулдк
— Каз1р о р а з а гой, ага... К у н батып, а уыз а ш к а н ш а ,
613 де улкен а у ы л г а ж е т т к ал ар м ыз .
— Э, со лай екен гой. Б1здщ Биб1 е к е у л е р щ - а к сопы
с ындар, э й т е у 1р. Ке шн с а у а п т а р ы ц н а н б 1зге де карасасын,-
д а р гой. — деп Д е м е ж а н эз1лдей к у л д к — Ал ендеше жол-
д а р ы н болсын!
Ж 1п т т е р а т т а р ы н а млпп, б 1р-ек 1 белд1н, а ст ы н д а о тыр
ган К е р 1м б а й д ы ц улкен а у ы л ы на к ар а й ж у р ш к ег п. Д е
м е жан Ы с ш е осы а у ы л г а кона сал деп а й т у г а б!р о кт а л -
ды да, т а я у д а г ана уйленш, шымылдыг ы жел пш д е п т у р г а н
Ж1ПТТ1 ж ол ын ан к ал ды рг ы с ы келмед1. Э б д 1расыл биыл
ж а й л а у г а ш ыг а р а лд ын да , б ая г ы ез1 к а у т т е н ш журет1н
к а р а тэмп1ш кызга уйлен1п тынган-ды.
Д е м е ж а н к а л а ш ы ж т т т е р м е н эн,пмелес1п т у р г а н д а ,
Л и - ш а н с ы н белден асып, ары т а ма н узап к е т т т й Бул да
кек тазысын ерт1П, с о л ай к а р а й аяндады. Б у л а р ш ы к к а н
т е б е н щ б а т ы с ж а г ы н д а г ы т а у б а у р а й ы нд а кайын, терек,
мойыл а р а л а с ескен жыныс т о г а й ба р- т у гы н. Со л тогайга
д е ш н п ек1 а р а л ы к — ж ар т ы ш а к ы р ы м д а й а ш ы к алан.
Осы т е п с е н д е п к а л ы н б а л а у с а н ы н а р а с ын д а кып-кызыл
ш у г ы н ы к гулде р есуш1 ед1. Л и - ш а н с ы н гул т е р у д щ кызы-
гына тус1п, т а у е т е п н д е п т о г а й д ы н шет1не деЙ1н барып
калыпты. Со ны н ан келе ж а т к а н Д е м е ж а н д ы керш, ол
д а бер1 беттед!.
— М ше , керд1Н бе, к а л а д а г ы ж у р т т ы н е п п ес1'ре
алмай ж у р ге н гулдер1 мунда ез1нен-ез|‘ ж ай к а л ы п ес1п
т у р , — дед1 к ол ынд аг ы гул шог ын б у л а н д а т а , с о н а да йд а н
д а уы ст а п .
— Ал 613Д1Н а д а м д а р осы гулдерге кез кырын да
с а л м а й д ы , — дед1 Д е м е ж а н .
— Эрине, ©не бойы г у л д щ а р а с ын да ж ур ге н сон, оны
т е р т , э уре ге т у с т кайтс1н.
Д е м е ж а н эл1 де ж а н а г ы Э с е т т у ра л ы ойдан арыла
алмай келе ж а т к а н . К а сы н а ж а к ы н д а г а н кона гына сол
ж а н а л ы к т ы х аб а р л а д ы.
416
— К,уана берщ13, Л и - ш а н с ы ц . Б 1з д щ а у ы л г а ж а к ы н д а
Э с е т келедк
— Ол к 1м ед1?— дед1 ол буран т а ц ы р к а й к ар а п.
— Э с е т — к а з а к т ы н а т а к т ы а кыны, э р 1 а с к а к э н ш ю .
М е к е н 1 — ш е к а р а н ы н ар ж а к б етщде. К,аз 1р Ш э у е ш е к т е
ж у р екен. Ер т е н а рна йы К1С1 Ж1 бе р т , осы елге ш ак ы р а йы н
деп отырмын.
— ОНо, бу л ж а к с ы болг а н екен. О н д а й е н ер п а з а д а м
келсе, ж а й л а у ©М1р1 т т т 1 кыза тусед1 десеГшп.
— Айтпаныз . С о л э н ш ш б1р к е р у ге кептен к у ш та р
е д 1м. З эу мен келш к а л г а н екен, о нын бу л с а па р ы н улкен
т о й - ду ма н г а айналдырып, сый- сияпа тымен а тт а н д ыр с а м
деген ойым б а р.
— Д у р ы с б о л г а н , — дед1 Л и - ш а н с ы н гул шогын ку-
шы рла на шскеп т у р ы п . — А д а м ем1р1 тым к ы с к а гой. Б 1р
у а к ы т с е й т т к е щ л к ет ерм ес е бола ма. ©зщ а й н а л а н а
к ара шы: мына ж а с ы л ж а й л а у , ж а к п а р тас, ж ын ы с т о г а й
сондай бIр энд1 кутш, к ос а ж а н ры ру ра да йын турран
ж о к па?!
Б у л кезде кун енкейш, ба тыс ж а к т а г ы бш к ж а л д а н
асып б а р а ж а т к а н- д ы. Ж а н а г ана кун ш у г ы л а с ы ойна-
ган с а й- с а л а, тер1скей бет т е рг е коныр келенке тола бас-
тапты. К,аз 1р т а с а д а к ал г а н а у ы л бул а р а д а н кершбейди
Б 1р а к сол ж а к т а н кой- коз ынын ж а м ы р а г а н ун1, ж е л ’щ е п
жылк ыны е рю ке а й д а га н Ж 1п т т е р д щ ки к уы ест1лед1.
Кенет Ке к т у й г ы н э лденеден секем а лг ан д ай , то г а й
ж а к к а к ар а п б1р-ек1 рет урд! де, иес1Н1Н а яг ына оралып,
кынсылап ды б ыс бергендей болды. Оны Д е м е ж а н да
б1рден б а йка п: «мына б а й к у с элдеб1р а нн ын и а н сез1п,
соган шы д а м с ы з да н ы п т у р - а у , — деп ойлады 1Ш1нен.—
Ж э н е мына а л а с у р у ы н а К а р а г а н д а, ж а й а н емес, мунын
ж у р е п д а у а л а м а й т ы н каскыр, не а ю сек!лд1 1р1 а н болуы
д а мумк1н».
Б 1р а к бул ж а й д ы лезде у мытып кеткен. О ны н ойын
Л и - ш а н с ы н бел ш Ж1бер1п едк
— А д а м д ы к а ж ы т а т ы н — к а р т т ы к та, ауыр ж у м ы с та
емес, е ш к а н д а й езгер1с, ж а н а л ы г ы ж ок , б1ркелю мимырт
т1рл 1к,— дед1 ол ж а н а г ы б!р ойын с а б а к т а й т у с ш . — ©не
бойы гылымнын, не с а я с а т т ы н со нын да ж ур г е н К1с1нщ
а н к ас ы кеу1п, миы к у р г а п кете ме деймш. ©зген1 61л-
мейм1н, мен каз1р ез1мнен со нда й б!р ру х ани а ш т ык т ы
сез1Н1п ж ур м 1н... Сен де ж а н а «ем1рден к а жы ды м, ш ар ш а -
дым» дегендей б 1р сез айттын р о й . Б у л да со нда й уак ыт-
т ы к торыру... т!рл1ктен су ыну шыл ы к . Ал ж а н а г ы е з щ
а йт к а н Э с е т с ияк т ы ен е рпа з а д а м д а р ж а н ж а р а с ы н
жа з ып , с ынга н кещлд! б ут шд е йд к
Б у л а р эр т у р л 1 э нп м е м е н т о г а й д ы н ш е т ш е дешн
барып, одан кер1 б у рылды. Со л маннан а л а к а н а т сауыс -
к а н д а р ш ы к ыл ы к т а п , элдеб1р ж а т д ыб ыс т а н бе л п берген-
дей бо ла ды. К ек ту йр ы н да Д е м е ж а н н ы н аярына оралып,
м а з а с ы з к ь щ с ы л а у ы н к ойма й келе ж ат к а н . . . «Апырай,
мына б а йр у с к а не болды?» д ег еш сол едк Кенет а рт жа к -
т а ры на н элдек1м к а т к а н т у л а к т ы с а б а у м е н салып к алг а н-
дай, т а ре еткен б\р д ы бы с естьлдк Е к е у 1де селт етш артына
бурылран.
— Б 1реу м ыл т ык атты р о й . Тшт1 т а я у д а н шыкты 031, —
дед1 Л и - ш а н с ы н э л п дыбысты тез а ж ы р а т ы п . — Ш е к а р а
ж а к ы н ба бу л же р д е н ?
— К е м ш д е бес ш а к ы р ы м д ай болар...
— О нд а осы м ан иын б]ршен атылды. Э л д е б 1реу ан
атып ж у р ме екен?
Д э л осы мезетте ж ан ар ы торай ж а к т а н т а р е еткен
м ы л т ы к д а у с ы еде л - же де л ек1 рет ш ык т ы да , иесшщ
к а с ы н д а келе ж а т к а н Кек ту йрын к а н к ете калып, у ршык -
тай у ш р 1лген бет1 к у л а п туст1. Д е м е ж а н ту кк е туешбей,
С1леЙ1п т у р ы п к а л г а н .
— Ж а т . . . ж а т у керек!— Л и - ш а н с ы н ы шкын а айрай-
лап, Д е м е ж а н д ы ж у л к а та рт ы п ж ы к т ы д а , оны д е н е а м е н
ж а б а , ©31 де к у л а й берд!.
— Не? Не б о л д ы ? — дод1 Д е м е ж а н эл 1 де еш т е н ен щ
б а йыб ы н а б а р а алмай.
— Юм де болса 61ЗД1 коздеп атты. Т о ра йда жас ырын-
ран б1реулер бар...
— ©31Н13 ж а р а л а н ы п к ал г а н ж о к с ы з б а ? — Д е м е ж а н
к ат т ы алкынып, б о за ры п кеткен Л и - ш а н с ы н г а к ар а га н.
— Мен аманмын. . . О ла р меш емес, сеш коздеп атып
тур гой, Д е м е ж а н - а у !
Осы сэт ат т у я г ы н ы н д у б 1р 1 ест1Л1п, б 1реулер кас-
т а рына ш а у ы п келгендей болган. С а у ы н биелерд1 ер1ске
беттеткен ж ы л к ы ш ы л а р екен. Д е р е у а т т а р ы н а н каргып
тус1п, екеуш суйемелдеп о рын д а ры н а н тургызды. Мылтык.
д а у с ы н ола р да ест1се керек, б 1р а к еш т е м е г е тус1Н1п
т у р г а н жо к .
— Н е болды, Д е м е ж а н а г а ?
— М ы л т ы к кай т у с т а н а т ы л д ы ? — деп а л а к т а п айна-
л а г а к ара й беред1.
Д э л к а с т а р ы н д а э л с 13 гана б у ж р ш согып, су лап
ж а т к а н К е к т у й г ы н г а б у л а р енд1 гана наз ар а уд а р ы п ед1.
Д е м е ж а н н ы н т у ла - бо й ы ш1м1'ркен1п кеттк А ж а л о гынын
ез1н суйемдей ж ер д е н суйкеп еткешн ол енд1 рана айкын
сезшгендей болды.
— Кермей т у р с ы н б а ? М ын а торайдын, 1ипнде ж а с ы -
рынып ж а т к а н ж а у бар. Тез а уы л г а х а б а р л а . Б1рнеше к ю
а т к а конып, осы м а н а й ды тугел с у з ш ш ы к с ы н ! — дед!
ж ы л к ы ш ы л а р г а ж а р л ы к берш.
Е ю Ж1Г1ТТ1Н, б!р1 д е р е у ауыл ж а к к а к а р а й т у р а шапты
да, е к ш ш 1С1 аттын, б ас ы н т о г а й ж а к к а бу рды. Д е м е ж а н
эл 1 де К ек т у йрынн ан кез ала а лм ай ту рра н. Б а й г у с тазы-
нын, ет ж а н ы шыкпай, б1разга дешн ден есшен Д1р1Л кетпей
ж ат т ы да, а р т к ы а я г ын со нг ы рет б о ла р - б о л м а с сершп,
тынышта лып калды. О к он, ж а к к ол тыг ына н тиш, сол
ж а к ж ау ы р ын ын ан ш ыг ы п кетштк Кызыл ж о с а кан шеп
ба сын бояп, к а р а ж е рг е с щ ш ж а т ы р . А й н а л а ш ашыл ып
ж а т к а н кып-кызыл ш у г ы н ы к гулдер...
— Иттер-ай! Е с 1л ж а н у а р д ь щ о б ал ын а к а л ды - ау ! —
Д е м е ж а н е к а к а т к а н д а й зор т у л г а с ы н а л к ш д 1р е кур-
С1НД1.
— Е ш т е н е етпес. К а й т а е з щ н щ а ма н к а л г а н ы н а
к у а н с а й ш ы , — дед! Л и - ш а н с ы н оны ж у б а т ы п . — С а р а н
кезелген о к кой бул... Иес1 у ш ш мерт б о лг ан, ит те бо лс а
киел1 ж а н у а р екен.
— Б у л — с у м д ы к кой!.. Юм б о лды екен? Айтын ыз шы:
осыдан кешн к ал ай ем1р с у р у г е болады?
Д е м е ж а н эл1 де ес ш ж ия а л м а й с е н д е л т тур. Ол ез1не
к а с т ы к ойлайтын ж а у л а р ы н ы н коп екен1н бше т ш. Б 1р а к
дэл мынадай ел1мге кияр деп о й л а м а у ш ы ед1. Урейден гер1
т а ц ы р к а у ы ба сым, т у с 1Н1к с 13 б!р к уйге туст1.
— А л ы с т а н келген ж а у емес. Бул, с ез жо к , х а л д а й
л а р д ы н 1С1,— дед1 Л и - ш а н с ы н . — А ш ы к ж а у л ы к к а кеш-
кенш о с ы д а н - а к б 1ле бер. Ши - ам бы кет1С1мен к утырынып
шыга келгенш кермейс1н бе?!
Осы кезде а й на л а - т е щ р е к а й г а й - с у р е н г е толып, ауыл
ж а к т а н « к а й д а - к а й д а » дескен с а л т а тт ы ж т т т е р шауып
шыкты. О л а р д ы н со нынан ж а я у - ж а л п ы ш у б ы р г а н ер-
эйел, б а л а - ш а г а кершед1. Ж а н а г ы ж ы л к ы ш ы л а р «ук!р-
да й г а б1реулер о к атыпты» дегеннен е з г е ж ар ыт ы п е штене
а йт па са керек, ес1 ш ы кк а н ж у р т е р г е к а р ай екпес1 еш1п,
ж а п а - т а р м а г а й тырмыс ып келедк
К а п, э л п л е р бук^л елд1 дурл1кт1рген екен-ау! Жур1-
Н13, а л д а ры н ан шыг ып к е р ш ю береЙ1к,— дед! Д е м е ж а н .
Ат т ы ла р мыл ты к д а у с ы ш ы к к а н ж а к т ы бетке алып,
т о га йг а к а р а й ша у ып к е г п де, Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
а лкынып жетк ен а у ы л а д а м д а р ы н ы н к о р ш а у ы н д а калды.
Ба с ын д а гы ж а у л ы г ы н колына у с та ра н куЙ1 к у с т а й ушып,
алдымен жетк ен — Биб1 едк Ол ж а ц а « Д е м е ж а н г а б 1реу-
лер о к атыпты» дегенд! ести салыс ымен, сез аягын кутпей
осылай к ар а й т у р а ж уп рг ен - д 1 , с о д а н к аша н т е б е ба сына
ж е т к е н ш е ж а н у шы ры п, тырбына берген. А у ы р шолпы
т а к к а н кос бурымы белше орал ып, ж у р п з б е й койган
сон,, ж а у л ы г ы м е н к ос а к олына жинап алыпты. Д е м е ж а н
а лд ына н ш ыг а келгенде, ез к е з ше ез1 сенбегендей, е с а з
ацырып сэл т у р д ы д а , е к п е а е ш ш , сенделектеген куш
к у й е у ш щ иыгына а сы л а кеттк
— А р ы с т а ны м -а й! 7 \р\ е к ен с щ гой... С е ш б 1реу атып
кетт1 дегенде, с о р л а г а н жер1 осы шы г а р деп, зэре-иманым
к а л м ап ед1. А к у д ай , а к с а р б а с ! Б 1р ж ол г а пер 1штен как-
кан екен гой!— деп т а с кып к у ш а к т а п , айрыла р емес.
Б и б ш щ колын Д е м е ж а н н ы н 031 зорг а а жыра тты.
— Кой енд!, ж у р т т а н у я т болады... Эне, к а й н а г а л а р ы н
к ар а п ту р!
Р а с ы н д а д а , б у л кезде а уы л а д а м д а р ы тугел жетш,
б у л а р д ы к о р ш а л а лган- ды. Б1реулер1 К е к т у й г ы н н ы н
к а с ын а барып, а у д а р ы п - т е н ке р ш к ара п жатыр. Б|'рак эл!
т у к к е т у а н б е й , т у с - т у с т а н с у р а к ж а у д ы р ы п , оган жэне
ездер1 ж а у а п берш, т ы н ы к кешт1 б а с т а р ын а кетердк
— М ы л т ы к к ай д ан а т ылды ез1?
— Т о г а й д а ж ас ыр ын ып , б у г ы п ж а т к а н б1реулер б о л
ган гой, шама сы.
— Ел аман, ж у р т тынышта бу л не деген м а с к а р а ? !
— А п ы р а й десейш1... Кез1 киып к ал ай атты екен?
— К е к т у й г ы н н ы н а ж а л ы н а кершген гой.
— Б 1р келген кате р гой. Б эр ше н де у м р д а й д ы н аман
к ал г а ны н а й т с а й ш ы , — де с ш а р а н ы н у я с ы нд а й гу-гу етед1.
Бу л кезде кун у я с ын а к 1р 1п, с а й - с а л а г а к еу пм тусе
б а с т а г ан - ды . Д е м е ж а н ж и на лг ан ж у р т к а ж а г а л а й кез
салып, шип э й е л 1 Ы р ыс к а н д ы 1здеген. Б 1р а к не у ш 1н екен,
с у л у т о ка л еш жерден кершбед1. « Ж а с неме к орык к аны-
нан ж у р е п коз г ал ып, б1рдемеге у ш ы р а м а с а ж ар ад ы »
деген б 1р урей де б а с кетергендей болып едк Б у л ойын
с ы р т к а шыга рып, Ы р ы с к а н д ы с у р а у г а ынгайсызданды
да, ж и н а л г а н кепш1л1кке кара п:
— Ау , хал а йык , б ей у ак ы т т а бу л не ту рыс ? К а т е р
дешз , у ш ы к ден1з, эйтеу1р б!р а ж а л д а н к ал г а ны мы з
а н ы к кой. М ы н а Б и б 1н 1н ж а н а о сында а т а г а н акс ар-
басы ба р. О д а н да уйге барып, с о нын б а с ын муж1мей-
М13 б е ? — деп ез1 де кул1п, ж у р т т ы да д у кулд1рд1.
Ж^пттер кетпен-курек э ке л 1п, елген тазыны кемуге
ю р к к е н д е , б а с к а л а р а уы л г а к ар а й бет алды. К а з 1р Д е
межан кен!Л1нде, б\р к ате рден а ман к ал га н а д а м д а р д а
болатын, к у а ныш пен урей а р а л а с б1р сез1мдер а л а б у р -
тады. Кенет е с ше э н е у к у н п Б о д у х а л а м а н ы н сез1 т у ст к
К а л м а к балгер1 бу ран бал а ш ы п отырып, жет1 кун, ж е т 1
ай, не жет1 ж ы л д ы к а т е р г е санап, ш а р т еткен ж о к па
е д 1? Иэ , дэл о сы ла й деген... 1штей есептеп к е р т ед1, жет!
емес, б у г ш с е п з ш н п кун екен. Б у л не с о нда ? Т а г д ы р
ма? Ж а у ы р ы н ш ы н ь щ а й тк а ны келмесе де, с а нд ы ра г ы -
н ы н д э л шы к к ан ы к ал а й ? Со л к а л м а к т а б1р к ас ие т б а р - а у
не дегенмен. Егер онын, а й т ка ны шын болса, ол катерден
бу л е г п гой. Ил э шм , солай б олсын. Б а с к а тенген пэле-
ж а л а осы мен т ынс а болганы.
Б у л а р ауылдын, т е р ш д е п улкен а к у й д щ к ас ын а кел
генде, а лд а р ы на н с ы л а н д а й б а сып Ы р ы с к а н к е ршдк
©ншде е ш к а н д а й у ре й - к о р к ы ны шт а н б ел п жо к . Еш т е н е
б ол м а га нд а й , е з щ щ э д е м ш п н б1р сэт естен ш ыг ар м ай т ы н
эдет1мен н аз д ан а к у л ш келедк
— Иэ, не боп к ал ды ? А м а н с ы з д а р ма, эйтеу1р?—
дейд1 сьщрьфлай ун катып.
Демежан канша с а б ы р с а к т аг а н ы м е н , к емейшде
т у р г ан сезд1 1рке а лм а й калды.
— С е ш м у н д а й дэт'1 бер1к деп к1м ойлаган... Б 1з мунда
кырылып к ал а ж а з д а д ы к . Ал се н щ Т1ПТ1 б а к а й ы нп а н
келет1н емес к о й ? — дед1 д а ус ы н а н екпе сызы а нг ар ы -
лып.
Б 1р а к Ы р ы с к а н н ы н оган бэлендей кы с ы ла коятын
т ур 1 жо к . Сэ л- пэ л кыза рып, с о н ы н 031 а к к у б а е н ше
эдем1 рен косып, сыныкси кулд1 де:
— На з ымд ы у й ы кт а т а й ын деп, тесе кк е к иса йг аным
сол е д -1. А м а н д ы к х а б а р ы н д ы е с т п е н сон, с а бы р с а к т а п
отырмыз , — дед1 а к т а л г а н д а й б олып. — Не болды ез1?
Кектуйрынды б1реулер а тып кеткен дей ме?
Д е м е ж а н езу тартып, м у н ая курсшд!.
— Иэ, с о л а й болды... Юм бклген, К е к т у й г ы н г а еш1Г1п
жу р ге нд е р кеп екен гой. Иттер ж а с ыр ын ы п келш, е а л
тазыны атып кетт1,— дед1 Ы р ы с к а н н а н б е т 1н б у р а берш.
Бул кезде Биб1 б а с т а т к а н эйелдер а б ыр - с а б ы р куйге
тус'щ, к а р б а л а с ы п ж а т к а н . М а й л ы к арасы к ор а да г ы
к ойд ын шетшен б 1р а к с а р б а с 1сект1 у с т а п экелш, Ж1 Г 1 Т -
терд!н бЁр^не ж э у к е м д е т т ж а т ы р екен. Биб1 Д е м е ж а н н ы н
к а р с ы ла с к а н ы н а к а р а м а й , к у н нщ кызыл ш а п а г ы т а р а м а й
т у рг ан да , осы а у ы л д а г ы сексенг е келген кэр1 э ж е Сэнд1ба-
ланы е р т т к е л т , ж а н а с о йылга н к о й д ын е к п е а м е н как,-
тырып, у ш ы к т а т ы п Ж1берд1.
Ымырт уЙ1рЁлЁп, к а с к а р а й г а н мезплде, мана а тка
конып, т у с - т у с к а шау ып кеткен ж т т т е р де кайтып о рал-
ды. О л а р а у ы л с ыртындары мойылды с а й мен о дан арры
калын, жы ны с т ы к а н ш а ш а р л а с а да, ештене т а п п а й кай-
тыпты. Б1реулер1 кеш жол ымен б1рнеше кезен асып, биж
т у рр ы д а н к а р а у ы л д а п та б а й к а р а н екен, т а я у мацнан
ондай сед еге й- с ол пы к а р а - к у р а к е з д е р ш е т у с е коймапты.
Ал Д е м е ж а н осы б 1р урейл1 окираны б у д а н ары дабыр-
айтпай, тез1рек б а с ы п т а с т а у р а тырысты. Б а л а - ш а р а ,
б а у ыр - т ур а н ды у а й ы м ра салып, к о р к ы т п а у у шш , езш
сыртта й кещлд! у ст а п отырды. К е п кенпкпей ауыл а д а м
д а р ы о с ы д а н б 1рер с а р а т б у ры нг ы д у р б е л е нД 1 умытып,
б а с к а э н п м е г е а йналып к е г п . Уй иесшен ж а к ы н д а осы
а уылра Э с е т а к ы н н ын келетшш е с т т , соны б1р а лу а н
с ез кылды.
Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н ез ш ш д е а ла й- ду ле й у й т к и с о к ка н
к а р а бо ран эл1 б а сылра н ж о к едь Б а с ы н д а оран ертен
д е р е у к а л а ра ж у р т к е т т , болран окираны у л ы к к а мэл1м-
десем кайтед1 деген б]р ой келген. Б 1р а к ол ойынан тез
к ай ты п калды. М у н ы т у с ш е т ш , м у н да й б а с сы з д ы к к а
тыйым салып, Т1зпндеп о тыр ат ын Ш и - а м б ы болса жо к .
О н ы н о р н ы н д а к а л г а н Ш и х а л д а й д ы н а лд ын а мун шагып,
м у с э ш р с т б а р г ы с ы келмедк ©з шщ ж ал гы зд ыг ын , шын
к о р г а н с ы з екенш енд1 сезгендей. К у з д щ к а р а су ыгында
ык тасын , к а м с а у ы ж о к к а р а л а ш ы к т а о тыр г а н дай, т!р-
Ш1Л1КТ1Н ж ы л у ы кет^п, б 1р турл 1 с у р е н с 13 тартты. ЭншеЙ1'н-
д е ж а р а с ы п т у р а т ы н б ал а л а р ы н ы н еркел1'п, о й к а с т а п
К1р1П-ШЫ Г Ы П ж у р ге н Ы р ы с к а н н ы н эсем сынгыр К У Л К 1С 1
де буГ1н ш а н ш у д а й к а д а л ы п, сонын бэр1 элдеб1р д а ра -
кылык, б е й м а з а л ы к сиякты кер1не берген.
0 з б а с ын а н еткен к а т е р д щ тым жен1л емес екен1-н ол
каз1р б 1р - а к а д а м н ы н жуз1нен о кы г а н д а й болады. Ол —
а йны м а с ж а р ы Биб1 гана. Тек с о ны н гана б о т а ла г а н
кезшен урей т а н б а с ы ешкен жо к . К а й р а н Биб1, ерекше
ж а р а т ы л г а н э у л ие а д а м с ы н гой сен... Биб1Н1н ж а н ы
мелд1р айна тзр1зд1, бэр1н ж ас ыр м а й к е р с е т т ту рад ы.
Б у л кунде буК1Л а у ы л д ы н к ам к о р а на с ын а а йна л г ан Биб1
мол ыкылас-пей1л1мен к о н а к т а р ы н да риза етш, окта-
текте куйеу1не к а ра кезш т у нд ы р а к а р а п коюды да умыт-
пайды.
«Егер мен о л а й - б у л а й болып кетсем, б а с к а л а р р а е ш
тене емес, осы с о рл ы г а киын тиед!-ау!» деп толг анды
Д е м е ж а н 1Ш1нен. М у н д а й д а е з ш жан-тзн1'мен тус1'нет1н,
бу л уш1н ж а н ы н к июг а эз1р, о сындай б1р а д а м н ы н бол-
ранына да шук1рш1Л1к е т т е д 1. Буг1нг1 тун кезег1 токал-
Д1К1 болса да, ол Ы р ы с к а н н ы н о т а у ын а б а рма й, Биб1Н1н
к а с ын да к ал ып койды...
Ал б у л кезде О й ж а й л а у д ы н те р е ц ш ат к а л , уры сай-
л а р ын ын б1рше б еюнг ен е м с а л т атты ит т у мс ыг ы етпей-
тш калын, ж ы н ы с т ы н а р а с ын а н б а с п а л а п ш ы р ы п , К а р а -
уНГ1 р а нр а рынд ары кеш ж о л ы н а к е л т т у с 1п еди Екеу1 де
к ара а т к а мшш, к а р а кшм кигенджтен, бетке ж у р а т ы н д ай
кою тун кара црылырында б1ршщ с у л б а с ы н б1р1 зорра
а ж ы р а т ы п келедк О л а р а р т ы к д ы б ы с шы г а рм а й , а т т а р ы н
б а я у бастырып, т ы н т ында ра нд а й у р л а н а а янда п келд1 де
б1р-ек1 т у м с ы к а йна лран сон, к а т т ы жур1спен темен к а р а й
ж а р ы с ы п к ег п.
К а р а тунд1 жа м ы л ы п, к а р а л ы жол ра ш ы к к а н бул е м
жанкешт1 — Д о х а л д а й д ь щ Ш1С1 Б у ж ь щ х а мен Ы с к а к
болатын. Б у л а р а н к а р а у д ы ж е л е у е т т , тау ш ш е о с ы д а н
ек1 кун б у рын шы к к ан - ды С о д а н б ер 1 е ш м м н щ кезше
туспей, ж ы н ы с торай, у ры с а й л а р ды па на л а п, б у п н т а н
ата, ж у р т шырт у й к ы д а ж а т к а н д а , Д е м е ж а н а ул ын ы н
т у сы н а к е л т ед1. Астын дар ы а т т а р ы н б1р-ек1 кезен астын-
дары к а л ь щ т а л д ы н 1Ш1не м а т ас т ы р ы п койып, ездер1
у р ы мт а л ж е р г е б у к п а л а п , ж а я у ж а к ы н д а г а н . Ы с к а к т ы н
к а л т а с ы н д а а л т ы а т а р наган, Б у ж ы н х а н ы н койнында
1штен а с ы н г а н ш о л а к м ыл тык бар. Екеу1 уйден а л а ш ы к
кан а зы к та р ын к а ж а л а п , к а л ы н ж ы ны ст ы н 1шшде кун
енкейгенше са рыл ып у з а к отырды. Д е м е ж а н н ы н каз1р
а уы л да екеш, онын кунде кешке т а м а н т е б е н щ ба сына
кетер1Л1п, осы то рай дын ш е т ш е деЙ1н серуендеп кайта-
тыны к у ш б у ры н зерттелш, эбден а ны к та л га н- д ы .
Б у л е к е у ш мун да й киын 1ске а йда п с а л г а н — Д о х а л
дай бо ла тын. Ол а й м а к эм1рнпс1 Ш и - а м б ы н ы н 1леге
а т та н г ан ы н ж э не бу л с а п а р д а н к а й т а р - к а й т п а с ы негай-
был екен1н ести са лыс ымен, Д е м е ж а н г а деген о к т а у л ы
мылтыкты б ас ып келетщ кез1м осы деп шешкен. Э к ю
х алда й т а я у д а Б ай с ер к е о к ир ас ы н а б а йла ныс ты Т е р т у ы л
ж у а н д а р ы н ь щ а р а с ын а тары д а 1ртю тус1п, ала ауыз-
д ы к к а у ш ы р а г а н ж а г д а й ы н д а е с т ш - б ш п отыр ед1. Со л
жиыннан к ат т ы ширыг ып к а й т к а н Ы с к а к Байсеркен!
а б а к т ы да н к у т к а р ы п бер деп, Д о х а л д а й д ы ез1 1здеп
келген-д1. К у л а н н ь щ к а с ы н у ын а м ыл ты к б а с у ы дэл кел
ген осы к олайлы сэтт1 Д о х а л д а й к ол да н шы г а рры с ы кел-
мед1. Ол Т1ПТ1 к уп ия л ык ты к а т а н с а к т а у уш1н, бу л ж ол ы
б а с к а с ы б а й л а с т а р ым е н де а к ы л д а с па й , б1рден 1ске
к1р1скен.
Д о х а л д а й б а с ы нд а бу л катерл1 ш а р у а г а Ы с к а к т ы
ж ал г ы з ж^беруд! о йл астырг а н. Б 1р а к ж е м е -ж е м г е келген
де, онын е з б а сы н а т а г ы с е н т кете а лмады. У р ы н ша к ,
о ж а р неме б1рденеш булд1р1п, к а п ыл ыс т а к ол га т у с ш
к а л г а н д а й б о лс а, м у н ын б а р купиясын эшкерелеп, сатып
кету1 де м у м к ш гой... С о н д ы к т а н осындай к а р а ниетке
кептен колы кышып, к у л ш ы н ы п ж у р ге н б у з а к ы 1ша
Б у ж ы ц х а н ы Ы с к а к т ы н к ас ы н а э деш косып ед|. Б уж ын -
х а н ы н да 1шю есеб1 е з жд е . Егер Ы с к а к элденеден ши
шыга рып, 1СТ1 булд1ргендей болс а, онда бул с а п а р да н ол
т 1р 1 к а й т п а у г а ТИ1С бо ла тын.
Бэр! де алдын ала о й ла с т ы рг а н д а й онына айналып
келе ж а т к а н . Б у п н у ю р д а й а ул ы нд а а р т ы к к о н а к ж ок ,
ол е з 1н 1н к ун д е п д а г д ы с ы н а н ж а н ы л м а у г а тшс... Иэ, дэл
со лай болды. Д е м е ж а н кун енкейе б ере т е б е басына
кетер1лд1, к а с ы н д а кеп а д а м ж ок , сырт к ар а лд ы сы ш а
гын, тэштиген б1реу ерш ж у р . Со л екеу! т е бе б а с ында
ш ош а йы п е д э у 1р отырды. О д а н т е м е н п ой ж а к т а н келе
ж а т к а н ею с а лт аттымен э н п м е л е с ш , т а г ы б1раз бегел-
д)... Со н а н сон, к а с ы н да г ы к а л а ш а кшнген, с и д а л а у с е р т и
ертш, о сыла й к ар а й а ян д а ды . Тшт1 бер1 ж ак ы н д а п , мойыл-
ды т о га й д ы н ш е т ш е дейш келд1. Е к еу нпн алды-артын
оран, б 1р к ек а л а т а зы ж у й т ю п ж у р . Б а с т а б ы н д а б ул а р
э лп сум1рейген а р ы к а д а м н ы н юм екен!н б1ле а лма й дал
болып ед1, ж а к ы н д а г а н д а Б у ж ы н х а оны ж а з б а й танып,
мырс ет1п кул 1п Ж1берд1. Б а л а р а к кез1нде му н ы н да Шэуе-
шектег! кытай г имн а зияс ын да е ю - у ш ж ыл о кыг аны бар-
ту гын. Б 1р а к о к у г а мойны ж а р бермей, мектепт1 б|'т1рмей
кеткен. С о н д а ез1не с а б а к берген, гимназия м у д 1р 1 Ли-
ш а н с ы н гой мынау... А р а л а р ы н д а та ла й к ы з ы к окига
болып ед]. Ол т у рал ы э нп м е айтып ж а т у г а каз1р м урша
жо к .
Элг1лерд1н таяп келген1 с о нш а , т у р ь т у а а нык таны-
лып, ТШТ1 сейлескен сездер1не деЙ1н ест1Л1п турды. Ы с к а к
пен Б у ж ы н х а кия бетте, уй орнындай кал ын а р ш а н ы н
туб1нде ж а т к а н - д ы . Екеу1 де к а р у л а ры н ынг а йл ап , не де
бо лс а ту сыртынан к езд еме к болып, а н а л ар д ын а уыл г а
к а р а й бу ры л у ын кутт1... К е к тазы б у л а р ж а т к а н т у с к а
к ара п, б1р-ек1 рет у р ш д ы бы с бергенде, ж а н д а р ы шыгып
кете ж а з д а п , аршанын. а ра с ын а б у г а тускен. Ка й т а да н
б а с кетергенде,, Д е м е ж а н д а р орнынан к оз г алып ба ра
ж а т ы р екен. Енд! аз б ег ел се у за п кететш тур! бар.
— А т ! — дед1 Бужынха Ыскакты буйЁрЁнен туртш.
Д о х а л д а й д ы н астыртын та псыру ы бойынша, окты а л
дымен Ы с к а к ш ы г а р у г а т ш с ед1. Б у ж ы н х а тек а на у мулт
кеткен ж а г д а й д а г ана к и мы л да уы керек. Ы с к а к кеп
к ад а л ы п к ез д ег ен 1мен, дэл а ту га келгенде к е 31 ж а с а у -
рап, колы к ал тыра п, берекес! кашты. Б у р ын иен д а л а д а
екеу1 т а л а й нысана атып, ж а т т ы к к а н бола тын. Енд! не
к у д а й урып т у р г ан ы бел п а з .
— Ат с а йшы , иттщ ба ла сы, не кып о т ы р с ы н ? — деп
Б у ж ы н х а бул жолы онын б у ш р ш е н к а т т ы р а к ту йш Ж1бер-
Д1. ©3 1 де ш ол ак б ерден к есш иыгына т 1реп, о нта йл ай
берген.
Ы с к а к б 1р емес, е м рет атты. Б 1р а к ею ж о л д а да а т к а н
огы д а л а г а кеттк Со л кезде Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
к ал т т у р а калып, артына б у р ы л г а н . Д э л осы сэ тте к а к
ж у р е к т щ б ас ы деп, кездеп турып, Б у ж ы н х а н ы ц ез1
ш у р т п е ш ба сып к алып ед|... О д а н арг ыс ы б ул ы цг ыр
Э й т е у 1р, о ктын б 1реуге тигенш бшедк К е к т а з ы н ы н шор-
шып т у ск е нш, сонан сон а на е к е у ш щ де у й ме - ж у й ме
к ул а г а ны н кез1 шал ып калды. Б у д а н ары кутш г уруг а
м ур ш а л ар ы б олг ан жок. ©йткеш дэл осы м е з п лд е сол
маннан ж ы л к ы ш ы л а р к е р ш т , ж а н а г ы жы г ы л ы п жат -
к а н д а р г а к а р а й ту ра шапкан. Бул а р а д а енд| бе г е лу г е
журектер1 д а у а л а м а д ы , о рында рына н а ты п турып, к а л ы н
б ур г е нн щ а рас ымен б у кшендей жене лг ен. Е д э у 1р уза п
барып, а рт т а р ын а б у ры л ы п Ка р а г а н д а , ж а н а г ы жерг е
б|раз а д а м н ын жиналып к ал га ны н керд1. А рт т а ры на н
к уг ын шыга тыны а й т п а с а да белг1л1. Осы бе т т е ршде
б у л а р то г а й 1Ш1не б е к т п койган а т т ар ы н ы н к а с ын а кел1п,
к аш а н к ар а нг ы тус1п, кез б а й л а н г а н ш а , сол ж е р д е тырп
етпей ж а т ы п алды.
А т ы л га н о к т ы ц Д е м е ж а н г а да ры ма й, к ас ын да гы кек
тазы га тиген1н б у л а р кейш, к уг ын шы ж т т т е р д щ сез1нен
а цгарды. Е ю к а ш к ы н 61'р к а р а нг ы к ал т а р ы с т а , б е йм е з п л
к1С1неп 6елг1 бермеу упл'н т у мы л д ы р ы к кип'з1п койган а т
т а ры н ы н ш а у ж а й ы н а н у ста п, тын, тындап отырган-ды.
А к т а м у ш р ш г е н ш а м а д а б1р-ек1 с а л т атты б у л а р ж а с ы -
рынган уры с а йд ын к а б а г ы н а т а ма н келд1 де, е з ар а
с а мб ыр л ап сейлес1п кетт1.
— Кой, кез байланып ба ра ды , к а й т а й ы к , — дед| 61-
реу1.— О к ы с т а 61'р жерден шыга келш, ез!м1зд| жа з ым
ет1п журмес1'н.
— Мейл1, к а й т с а к к а й т а й ы к . Э й т е у 1р, ую'рдай аман
к алды гой, со г ан да ш у ю р ш ш к . — дед! ек1нш1С1.
— К а й т а , а ж а л ы ж о к десейш1. А д а м г а а тылг ан о к
т ын а д а с ып барып, итке тигенш кермейс1н бе?!
О с ы да н кейш к уг ы н ш ы л а р а т т а р ы н ы н ба сын к е р 1
бурып, дуб1рлер1 б1рте-б1рте у за п б а р а жат ты. Не ше
куннен берг! е н б е к т е р ш щ з ая кеткен1н Ы с к а к пен Б у ж ы н
ха осы а р а д а 61р - а к б Ы п ед]. Со л к уыста т.агы 61 р г •• ат-
тай. отырып, жер-дуниеьп к ою к а р а н г ы л ы к т у м и ! . зн
кезде гана, о р ы н д а ры н а н коз г алды. Бул д э р м е нп з дж -
тер1 у ш ш Д о х а л д а й е к е у ш щ де м ан да йл а ры на н сипамай-
тыны белг1л1 К,аз1р б у л а р е з а р а а кы лд а сы п, алдын ала
эз1рлеп алран с е з д е р ш 1штей к а й т а ла п, ж а т т а п келеди
IX
Ж а з ш ы ры п , ж ам ан ш ы лы к жоралранда,
Тал гулдеп, шалрын е с т оцалганда.
К.аракат, булдргеншн, бэр! гпсш,
Сай-сайра кыз-келшшек жоралранда.
Б 1р сырлы, сег13 кырлы бозбалалар
Рашырын 1здеп табар со барранда.
Оларра тал шымылдык, шалрын тесек,
Басы на ж асты к болар томар да онда,—
Сейп1л-Мзл|'к, Ж ам алдай.
Бейнет1не кенсем-ай.
К,озы керпеш, Баяндай
Б 1р молада елсем-ай! —
Б ул — ерте к а н а т к са да , кек ж у з ш д е ша р ык т а п,
еркш у ш а алмай калг- н ж ас е н е р п а з д ь щ ара акынга
ш а к к а н муны едк Кудер1 шын т е б 1решс у с т ш д е осы еленд)
1рк1лмей, т у й д е п м е н тез айтып ш ык т ы да:
— Б 13Д1Н, ш а б а т ы н жер1М13 осы рана, Э с е т ара. Аз да
б о лс а осыран разы б о ла с ы з , — деп к у л е т у с т , домбыраны
акыннын, е з ш е к ай т а усынды.
Э с е т элдеб!р н у к а т т а н кезш алмай, ж а с Ж1Г1гп уйып
т ында п калран-ды. ©лен, а я к т а лр а н кезде орнынан лып
ет1п к е т ер ш е берген. Кудер1Н1 б а у ы р ы н а тартып, катты
кысып к у ш а к т а д ы .
— Бэрекелде, ба уы р ы м . Сен е з 1н, тепл1п т у р г а н акын
ек ен сщ р о й . М ы н а д а й м ай т а лм а ны т у р г а н д а , Т е р т у ы л д ы н
а к ын ды а лыс т а н 1здейт1н ж е ш ж о к екен!— деп орнына
к а й т а ж а й г а с т ы д а , — Б 1р а к бес1ктен бел!н шыкпач
ж ат ып , « ш а у т а рт ып к ал дым » д ег ен 1це жол болсын. Мен
тек сол ж е р ш т у сш б е д 1 м, — дед1.
Кудер1 сэл к ыза рып кетт! де:
-— Ертерек ш а р у а б а с т ы болып, ел келес1не а ра л а сы п
кетт1к. ©ленге кол тне б е р м е й д 1 д ег ен 1м гой, Э с е т ага.
С о л ж а й ым д ы с е з д 1р 1П, е з 1н 1зге шагым еткешм емес
пе— деп ж а д ы р а й кулд1.
А к ы н д ы к енерг е Э с е т м ул де б а с к а ш а к ара йды екен.
Ол Т1ПТ1 б у л а р о й л а м а г а н жерден шыкты.
— Пэл 1, сол да сез бе екен? Б и л 1к пен елен б1р-б|рше
кедерг! ж а с а й д ы деп К1М айтты сендерге? Э л д е акын б о л
ран а да м тек ж а л г ы з атын с а б а л а п , ел кыдырып журу1
керек деп о й л ай с ы нд а р ма? А б ы л а й хан ту сы н д а Б у к а р
а т а н о р д а ны н б а с ж ы р а у ы эр! а к ы л шы с ы болган. Сол К1С1
бил 1К пен а т а к т а н кенде к алып па? Ал б у п н п к а з а к т а
ш ы нж ы р б а л а к, ш у б а р тес, нагыз б1Л1кт1 К1С1 А б а й д а й - а к
болар. Ол да К у н а н б а й б а л а с ы деген ж уа нд ы гы на н ,
мансап пен ба йлы к т а н акындырын а р т ы к с а н а г ан жок
па ед1. К,аз1р « к а з а к к а к ар а се з ге дес бермед1м» деп
ез1 а йт к а н д а й , а к ы н д ы к енерде о нын алдына т у с е т ш К1м
б а р ? — деп ез ойларын ерекше к ы з у шабытпен баян
егп .
О с ы т у с т а ек1 г <ыц ш а р пы с у ын а к ызыг а карап
с,алган Д е м е ж а н свзге а рал а сты. О л м а н ад ан берI Кудер1-
1Щ елецмен а йт к а н мунын да, а к ы н д ы к енерд1 кызг ыш-
'ай коры ран Э с е т ойларын д а ж а к с ы урынып отыр едк
— М ы н а у ы н ете орынды сез б олды - ау , Эсет. Б у р ын
из ескермей, б ш н ю р е м е й ж у р г е н б!р нэрсенщ ба сын
к а к с ы а шы п б е рдщ- ау ! Б ул елде а кы н д ы к т ы а р д а к т у та -
ъ ш бурын о н д а й у л п - е н е г е ш н б о л м а г а н ы гой. А к ын д ы к -
'ы ел а к т а п, б а йды м ак та п ж у р е т ш ж а й е л е н ш ш щ кэсЁб!
1.еп карайды бул жу р т . Ж а н ы н а н елен ш ы г а р у д ы б ш к т !
щ а м г а мш санайды. . . Ж а с ы р а т ы н не бар, бу ры н мен де
юлай ойлайтынмын. Ш ы н ы м д ы айтса м, « ел ен - жы рд ы
с.ойып, ел ж у м ыс ы н а а рала с, к а с ы м да бол» деп, осы
^ у д е р ш щ о б а л ы на к ал га н мен ед1м. Со л катемд1 енд1
:езшш отырмын. Б 1з тшт1 к е р б а л а е к е нб 13-ау. С о л м М -
л1зд1 бет1м1зге ш ы ж г ы р ы п б а с к а н д а й б о л д ь щ - а у ! — деп
5сетке а с а б1р риз ашыл ыкп ен суЙ1не кара ды.
— Э л д е де кеш ем е с , — дед! Э с е т са бы р л ы калпын
с,айта т а у ы п . — Кудер1, сен каз1р нешеге келдщ?
— Ж и ы р м а жет1дем1н.
— Э т т е н дуние... Н а г ы з дер ш а г ы н емес пе. Т а б и г а т
: ыйлаг а н да рын а д а м д а р д ы н б а с ын а сирек конады. Ога н
г ус ау салып, кезш б 1т е у — кунэ гой. Ш ы р а г ы м - а у , елен. —
: е н щ к о л ы нд аг ы кару ын, киып т у с е р к ы л ы ш ы н емес пе.
Ер ж Iп т а к а л м а с к а тот ж у ы т п ай , бес к ар у ы н б а б ы н д а
устайтын болар... А б а й т у р а л ы ж а н а айттым. Б ыл а йг ы
ел ж у а н д а р ы, б а к кундес ж а у л а р ы сол А б а й д ы ц у лык-
гыгынан емес, от ауызды, о р а к Т1ЛД1 а кы н ды г ы н ан кор-
кады. Б ой ы м д а гы м1н-мерезд1, з об а ла н - з о р л ыг ы м д ы е тюр
т*1лмен туйреп кете ме деп ж а н д а р ы шыгады. .. Сен е з 1н
к у д ай берген койнындаг ы а лтынынды ж е з г е а й ы рб а с т ап
ж у р ек енсщ- а у , Ж1Г1Т1М,— деп Кудер1г е к ар а п р а к а т т а н а
кулд|.
Д е м е ж а н н ы н ес ше дэл осы т у с т а е з ш щ еск1 танысы
Э р ш акын т у с ш ед1. С о н ы н кеЙ1нп т а гд ы р ы не болды екен
деп, о кта - текте ойлап коятын. Б 1р с е з д 1н кезег1нде Эсет-
тен сол Эр1птщ ж а й ын с ура ды.
— О с ы да н он бес-он алты жыл б у рын Ш э у е ш е к т е
Э р ш Т э щ р б е р г ен о в деген ж т т аз у а к ы т к онсу лдын т1л-
машы боп т у р ы п ед1. О н ы н да эжептэу1р а к ы н ды г ы б о л а
тын. Со л Э р ш т е н не х аб а р б ш е с щ ? Бар ма ез1?— де-
генд1.
— О-о, б 1лгенде к а н д а й ! — деп Э с е т к е н 1лдене ж а у а п
берд].— К а з 1р С ы б а н н а н ш ы к к ан а р у а кт ы , улкен акын-
нын бIр 1 — сол Эр1п. О с ы т а я у ж ы л д а р д а К а з а н ка л а сы -
нан « З и я д а - Ш а м у р а т » ж э не «Б1ржан мен С а р а н ы н ай-
тысы» деген ек1 ю т а б ы б асылып шыкты. Шэ у еше к т е н
к ай тк а н н а н кейш б1раз ж ы л Ж е т к у , К а п а л манында
т 1 л м а ш т ы к мшдет а т к а р ы п ед1, каз1р ол ж а к т а н кайтып,
ез елшде с т а р ш ын б о лып ж у р - а у деймш.
Ж а с ш аг ын да б1раз у а к ы т сы йл а с, дэ мд ес болган
адамнын, а м а н д ы к х а б а р ы н е с т т , Д е м е ж а н кэд1мпдей
к уа нып к,алды.
— Апыра й, ол б а й г у с т а бар екен-ау! ©31 б1р анкыл
д а г а н ж а к с ы Ж 1 п т ед1,— дед1 еткен кундерд1 есше т у а р -
гендей.
Б у п н п отырыс б 1ресе энге кезек берш, б 1ресе осылай
э н п м е - д у к е н г е ауысып, б1р улкен м а г ын а лы м э с л их ат к а
а йна лып ед1. Б у д а н кешн де б 1рнеше кун бойы Д е м е ж а н
а уыл ына н опыр-топыр мол жиын арылг а н жок. Эсетт1
е ю - у ш кун бойы каз1р К е р 1м б а й д ы н к а р а ш а ц ы ра г ы н д а
о т ыр г а н Эбд1расыл к о н ак еттк Бул урд1ст1 энш1, сер1 кыз-
б о з б а л а с ы б а р б а с к а а у ы л д а р да 1ле ж а лг а с т ыр ы п, эн
мерекес1 кун еткен сайын к ыза т у с к ен. А р а д а б1р ж у м а
еткенде, энш1ге ере келген Ы бы р а й , Б а б а л ы к т а р к ал а г а
к айтып к е г и де, Э с е т б1р-ек1 ж ол да с ым е н ез1 рана калып
ед1.
Бу л кундер1 Э с е т е з эндер1мен коса, б у рын бул ел
ест1меген Арканын, а т а к т ы энш1лер1 Б 1ржа н, А к а н , Ж а я у
М у с а , У к 1л 1 Ы б ы р а й эндерш де кеп айтып ж а юм е н болды.
Б 1р гажабы-, Эсетт1Н энш1Л1Г1 мен а кы н ды г ы б 1рдей. Екеу1-
не кезек а уы с ы п , кос к ан а т ы т а л м а й у з а к са мг ад ы . Ка у -
м ал а г а н калын, ел дщ к о л к а л а п су ра уы м е н ез1Н1н Ырыс-
жан мен айтысын э лд е не ше рет к а й т а л а п , одан ба ск а : ,
« А г а ш ат», « Н у г м а н — Наг ым» , « М у н , л ы к — З арл ы к »
сек1лд1 д а с т а н д а р ы н д а кеп айтып, к ол м а- кол кецпрш
а лг ан дэмел1 ж а с т а р г а унем1 к ай т а л а п айткызып о т ы р - !
ды. ©ткен жылы М а м ы р б е к т е р е н щ а ул ына б а р г а нд а , (
Керей 1шшен ест1ген б1р а ны з бойынша, « С а л и х а —
Сэ ме н» атты т а г ы б1р д а с т а н ш ы г а р г а н екен. Осы сапар-
ында сол д а ст а н д ы да кещте, ж а н г ы р т а ж ы р ла п журд1
Бу л дастандардын, к а й - к а й с ы сы нд а да ез т е н 1не
к ос ыл а а лмай а р м а н д а кеткен г аш ы к та р , е р - а за м а т т ы н '
б а с ы н а ту ск ен а уы р хал, хан мен у эз1рдщ опасыздыгы,
адамнын, -адамга ж а с а г а н киянат- зорлыры сез болады.
Демежан нын , б1р а н д а г а н ы , акын сонын б э р ш д е де унем1
элс1здер ж а г ы н а шыгып, э д ш е т а з д ж т ! айыптап, зорлык-
ш ынын б ет ш е ш а к п а к т а н б а с ы н шы жг ы р ы п б а с к а н д а й
бо ла ды екен. ;
Со л эндер мен у з а к д а с т а н д а р а р а с ын да , Э с е т к аз а к
к ау ы м ы н а к а р а т ы л г а н етк!'р сын, г акылия елендерд! де :
к и Ё айтып ж у рд1. Э л д е к аз е к е н т ж е а й ты л г ан кен,ест1
ы нда м ай кете ме деп к ау ш т е н е ме, е л е н д е р ш е д ш у а г ы з -
[,арын, шариратты д а кеп косады. О с ы н а у ж а л г а н н ы н
>пасыздыгын, 61 р бес к у н д ж ж а р ы к д у н и е н щ э л ь а к е те
ныгатынын, о ду ни е г е б а р г а н т а н д а - м а х ш а р к ун де рш де
;унэлы пенде ©з кы лы г ы у ш ш к у д а й алд ын да ж а у а п
>еретшш да йым еске салып отырады. М у н ы с ы к а р а н г ы
;лд1 т ы м к у р с а шариратпен коркытып, т у з у жолра с а л с а м
1еген 61 р тшектен туран тэр1здк А кы н н ы н кеп о й- а р м ан ы
Демежаннын, д а ж а н ы н ж е п д е й ж е п ж ур ге н ел мунымен
ю г а с к а н д а й , екеу1 сырлас, м у н да с куйге т у с т , тез дос-
’асып к е т т едк
Б ыла йг ы калын, к е п ш ш к т щ к ор ш а у ын а н босап, к а л т
ггкен 61 р с э тт е р ш д е екеу1 к а с т а р ы н а К у д е р Ы г ана алып,
р а к э нп м е- к е н е с к у р а т ы н болг ан. С о н д а й о н а ш а отырыс-
' ард ын б 1ршде Э с е т б а с ы н д а г ы б ул а р бкле бермейтш
'агы б 1р шер- ше мен нщ сыры ашылды. Ол да К у д е р ш щ
1га а кы н га койг ан б!р о к ш а у с у р а у ы н а н т у ын д а п к е т т
1Д1. Ж а с Ж1пт ©31 п!р т у т к а н Э с е т к е т а м с а н а , т а б ын а
<,арап отырып:
— Э с а г а , бу л К у л ы с т а й д а , К у л ы с т а й г ан а емес,
ДС1 Н а й м а н д а дэл к а з 1р а з д щ а л д ы н ы з г а т у с е т ш , С13Д1
:езден суршд1ретш а кын ба р деп о йламаймын. С о г а н
<,арамастан, С13Д1 М э м б е т 1 шшде п б!р а с т а К э р 1мбай
зкынмен айтысып, сода н ж е щ л ге н екен деген б!р л а к а п
гарап ж у р рой. О с ы н ы н мэш сш ©з а уз ь щы з д а н урынайын
цеп ед1м,— деген-д1.
Ак ы н н ы н ©Н1 кенет ж у д е у тартып, к онырай ып б1раз
отырды да:
— Е, ба уы р ы м - а й, Э с е т а г а н н ы н кай с ©31 н ы с а на г а
дэл ти1п ж у р дейсщ. Е с п р к у л а к , у г а р ми б о лм а г а н сон,
кейде а тка н оры н а й д а л а г а к е т т , ж а р т а с к а т и т жан-
рырыгып ж а т а д ы . « Кы рт т ы езген ж е н е д ь езгенд1 к уд ай-
дан безген жецедЬ> дейтш бе ед1? М е ш ж е н д 1м деп жур-
гендер де сондай к у д а й д а н безген б1реулер ш ы г а р , — деп
Кудер1ге к ар а п жымиып кулдк
С о д а н а ры «менщ бу л мунымды б1реу у к с а , сен угар-
сын» дегендей, Д е м е ж а н г а к а р а п койып, б!р о к ш а у сыр
толг ап к ег п. С о н д а й а й т ы ст а р д а а кын нын к у л а ш ы н еркш
жай дырма й, етектен тартып ж у р ге н б!р к ырсык ж ай бар.
Ол — онын ж а л г ы зд ы г ы , Н а й м а н г а юрмел1п. К а з а к т ы н
т у б ше жетпей коймайтын осы ж ж п п л д щ Э се т б а сы н а да
кеп ш ы р г а л а н салыпты. А с пен т ойда Эсетпе н к а г ыс ы п
калран а кы нд а р б а с к а с ез та ппа й к ыс ыл г а н д а , ылги
да 1рге куш керсетш, сол ж а л рыз дыг ын т1лге тиек ететш
кершед]. «Сен б1зге м р м е с щ. . . Ж а л г ы з уй Аргынсын. Т е п
ж а р ы г а н б!реу б о л с а н , к ат ы н ын н ын етепнен уста п, кайын
ж у р т ы н д а неге ка ц г ыр ып ж у р с щ ? » дейд! екен. Со на н сон
юммен а й т ыс с а д а , к а й т а л а п айта б е р е т ш д е р 1 — Эсет-
т щ э к е а Н а й м а н б а й д ы н к е д е ш пп , а л г а ш к е ш т келген
ж ы л д а р ы б а л а - ш а г а с ы н а с ы р а у у шш , К е к т у м а д а насыбай
у п п , ш а к ш а са тып кун кергеш... М э м б е т а кы н ы К а л и д ы н
да, М у р ы н акыны К э р 1б а йд ы н да Э с е т т щ б етше басып,
к ат ты мш кып т а к к а н ы осы болыпты. М у н д а й д а сез асы-
лын с а л м а к т а п , дэл т е р е л ж а й т а т ын юм б а р ? Уранг а
ш ап к а н к ара нры каз а к: « Ойба й, 61'здщ а кын ымыз жендЬ>
д ес ш, элплерд1 кетермелеп, д а б ы р а й т ы п эк ететш кершед].
Э с е т т щ де к ат т ы корынатын, к орл а на т ын жер! осы
екен. « Кел г енде Ж и е н к у л г а ш ыкп айды у шм » деп С а р а
кыз а й т к а н д а й , е з ш щ юрмел1Г1Н, ж ал г ыз д ыг ы н бетше
б а с к а н д а , бу л д а а р к а с ы н а ер б а т к а н шил1 ж ау ы р д а й
б уг е же к т е й бередк Б1р кунде б олс а Н ай м а нн ын жерш
жерлеп, суын 1ш1п о тырга н сон, кепке т о пы р а к ш а ш а
алмай, к ар с ы ж а к т ы н с о ра кы м1н-мерез1не Т1С1Н батырып
ештене а йта алмай, кеб1нше бой б а гып, к а ш а согысады.
А к ын мун ш а к к а н д а й осы ж а й л а р д ы сыр кылып
айта к е л т , с ез т у ш н ш К у д е р 1ге арнады:
— С о л ай , Ж1Г1Т1М. Кейде сыртта й к а р а г а н к1С)'ге мен
бIр т е р т к у б ы л а с ы сай, а р ма нс ы з а д ам д а й кер1ну1'м мум-
К1н. Энеукунг ! а р н а у е л е н ш д е сен м аг ан солай деп айт-
ты н да... Б 1р а к сыртын кулк1мен сылап, энмен тузеп
ж у р г е ш б ол м а с а , сол Э с е т а г а н н ы н да б 1р б асына жетер-
Л1К муны бар. Мен ер д а у с ы м д ы кулл1 к а з а к к а ж е т к 13-
сем деп элекке т у с ш ж ур с е м , б1реулер мен] белгенш,
шетке к а к к а н ы н коймайды. «Не ол емес, бул емес, менщ
де к у т м — кун емес» деп А б ай а йт ка нд а й , ит-корлыкпен
еткен б 1р т1рл1к те 613Д1К1,— деп Э се т алып кеудесш сш-
к н ш р е , ауыр куро'нд).
Осы сездерд! ес п г е нде , Д е м е ж а н н ы н да журег! сыз-
дап, ауырып кеткендей болды. Неткен у к с а с хал е д 1?! Д э л
мун ын б а с ын д а г ы м ун гой — Эсетт1'н де айтып отырганы.
К у л г а н а д а й куып, к ай д а б а р с а н к у т к ар м а й т ы н неткен
айыкп ас д е рт ед!?! К а й р а н ел, осылай ж ж - ж ж к е бел1Н1П,
алты б а к а н ала а уыз к уйшде б а с ы н б1р1кпей етер ме
екенсщ? Б у к 1л х а л ы к т ы н суй|кт!с1не а йналган, елен а й
тып, эн шы рка п, к е й ш кетергеннен б а с к а ж а з ы г ы ж ок , ел
е р к е а акын нын т а рт ып ж у р ге н з ары мынау болса, бас-
к ам ыз г а не жо р ык ?!
— Б у л айтып о т ы р г а н ын — 61'р с е н 1н б а с ы н д а гы хал
емес, бэр!м1здщ о р т а к мунымыз ^г ой, Э с е т Сен меьйн
кышыг а н жер1МД! деп б а с к а н ь щ сонша, кентек б о лг ан
к отыр т а й л а к т а й ж а у ы р ы н ы м д ы т о с а б е р п м келедк..
К а з а к к а 61'ткен а кы н ны н да, б а т ы р д ы н да м а н д а й ын ы н
соры бес ел1 екен рой . Мен б у п н соны у к т ы м - а у ! — дед!
Д е м е ж а н да аз сезбен сыр а шк а н д а й болып.
О с ы л а й ш а эн мен ж ыр д ы н, м ун мен с ы рд ы н э л д т н д е
ж у р т , б у л а р у а к ы т т ы н к ала й зымырап еткенш де а нг ар-
калып ед1. Э с е т т е р бул елде ж и ы р м а кундей к о н а к
болып, акыры р у к с а т с у ра п к ай т а т ын м е з п л ж е г п . К о на к-
тар ертен ж у р е м 13 деген к у ш Б и б ш щ улкен ш а н ы р а г ы н д а
к о ш т а с у кеш1 сек!ЛД1 сонгы б 1р от ыр ыс болды. К о н а к т а р
ат т а н а р а лдында б й л а й г ы к а л ы н жиын т а р ап , 61 р топ
кещлдес, ж а к ы н а д а м д а р г ана к ал г ан- ды. Б у л кун!
акы н г а ешюм эн айт деп к ол к а с а л га н жок. Э с е т т щ ез1
э нп м е у с т ш д е д о мб ы р а с ын алып, к а р а с е з г е т ус пейтш
кейб1р ойларын еленмен ж е т ю з т о тырган. Ел а га с ы
Д е м е ж а н г а , осы е л д щ е л ен к ум а р к ы з - б о з б ал а с ы н а
ризалыгын айта келш:
— БЁр б а сы н а б а к - д э у л е т к а т а р конган, сез кадЁрш
б 1л е т 1н, к а з а к т ы н б 1р а з а м а т ы е з 1Н13д е й- а к б ола р. Мен
с 1зге разымын, у к 1рдай. Ке рс ет к е н с ы й - ку рм е т щ ! з г е кеп-
кеп ракмет! Ж а н а б 1р ер1с, дос т а пт ы м деп кайтармын. ..
©мIр 1 б 1реуд: м ак та п е л е н а й т к а н ж ан емес ем. Энеу-
куннен берг! мына Биб1 женешемн1н ы к ы л а с - п е й ш кешл1-
ме е л ен болып о ралып ту р. К а р ы з бо лма сын, соны айта
к етейш, — деп уй 1ппн б!р кулд1р1п алды да, энге косып
б!'рнеше а уы з ж ы р айтты.
457
мундай к иынды- жиындыны х а л ы к к а с а н а м а й м ы н , — дед!
ол Д е м е ж а н р а к а р а п . — К а з 1р сенщ соцынна н еретш
Т е р т у ы л т а б ы л а кояр ма екен? Сен бул елге алдымен
ез б ас ы н д ы сыйдырып ал.
— А у ы л ит1 а л а б ол с а да, б е р Ы керг енде б 1р1пп кете-
тш. Ка пы к алып ж ур ме , халдай!
— Мен ж а ц а айттым рой : осы к а з 1р о к к а у ша йын де-
месен, мына ж а л а н а я к т а р ы н д ы жина п ал да, а ма нын да
жол ы на туе.
— Е н де ш е ез о б а л ы н ез ще! Мен саран керсетешн —
х а л ы к к аЬ а р ы н ы н к андай болатынын!
Д е м е ж а н соны айтып, атынын б ас ы н б у р а берд1 де,
к ас ын д а турран Б е к е г е ым какты.
Х а л д а й л а р б у ла р ды кетед1 деп о й л ас а керек, ездерш-
ше к о р к ыт т ы к , женд1к деп м ас а йр а п калган- ды. Со л кезде
Бек е топтан б е л ш т , е з е н н щ к аба рына шау ып шыкты да,
атын ары-бер1 о й к а ст а ты п , атой бердк Б у л — эр т е б е н щ
б а с ы нд а к а р а у ы л д а п т урра н ж т т т е р г е керсеткен шартты
б ел п ед1. Со л б е л п н щ бер1лу1 м ун екен, жерден шыра
келгендей, ма н а й да ры к ы р а т - к ы р а т т ы н басынан к ал ы н
нешр с а л т а т т ы л а р кершд1 де, т а у д а н до ма ла р ан корым
т а ста й, осылай к а р а й лап койды. Ж и ы н ы бес ж у з к а р а лы
к 1с 1 а р а л д а турран шарын топты ж а н - ж а к т ы кусырып,
к о рша й ш а у ы п келед1.
— Я, а ру а к!
— Кабанбай-Кабанбай!
— Баймурат-Баймурат!
— Урып т а ст а ! С ш е й т е с о к ит т щ б а л а л а р ы н ! — деген
а й г ай - с у р е н к у л а к ту ндыра ды.
Бул тек А б д ы р а то га ны у шш болган а й к а с емес,
у з а к ж ы л д ан бер! бер1ш боп ж и н а л г а н ызы мен кектщ,
х а л д а й л а р д а н керген к о р л ы к пен з орл ык тын атойлап
с ы р т к а шыгу ы едк Х а л ы к каНары дэл каз1р ж о л ын да не
т у р с а да ж а п ыр ы п та пт а п кетердей, селдей каптап, жа-
кындап келед!.
Х ал д а й л а р м ун да йды кутпесе керек. Капел1мде мыл-
т ы к а т у г а да ш а м а л а р ы келмей, естер1 шыгып уйлыгып
калды. Бул кезде м ан ад ан эрен шыдап турран ж а т а к
Ж1пттер1 де т а я у жерден ж о л б а р ы с ш а атылып ед1. О л а р
аттылы-жа<гу к а п та п а р а л а с а бергенде, к у й ы нд а т а ш а п
кан аттыл :рдын а л г а ш к ы лег1 де ж етш, а й к а са тиген со-
ЙЫЛ-ШОК1: рдын с а ты р- с у т ы ры е с т 1л 1п те калган-ды.
Д е м е ж . н н ь щ да к а ра п т у р у г а дэт1 шыдамай, е п з г е
М1нген 6\\) а т а к ша л ы н ын колындагы кара сойылды ала
салып, у 'Ын кызу о рт а с ын а а р а л ас ы п к ег л. Бурын
мундай ат уст1 ш ай к а с ы н а к а т ы с п а с а да, т у л а бойын
кернеген а ш у еш т е м е г е к а р а т а р емес. Кекпен а л т е н г е н
к ар у л ы кол, эне- мше д ег ен ше к арс ы ж а к т ы н б1рнеше
адамын Т1зеден карып, шуйдеден согып, у шырып т у п р -
Д1... Х а л д а й л а р мыл тык тар ын аспанра атып, к у р донай-
б а т керсеткеш б о лм а с а , ешюмд1 кездей атура журектер1
д а у а л а ма д ы . Тек к а л ы н к о р ш а у д ы н а р ас ы н д а калран
Б у ж ы н х а рана ез н ыс ан а с ын ж а н у ш ы р а 1здеп ж у р ед1
Ол б у д а н 61 р ай б у рын к ап ы кеткен к ар ы мт а сы н осы
ж ол ы к ал а й д а к ай т а ру ы керек-т1. А л а й д а к а р а - к у р ы м
кеп а да м н ын а р а с ын а н б1р а зг а дейш Д е м е ж а н д ы нысана-
ра Ш1КТ1ре а лма й кор болды. Б1р кезде к а л ы н к ы сп а кт а н
ж а н дэрмен сытылып ш ы р ы п , Д е м е ж а н д ы кез1мен 1здеп
тауып, ту сыртынан м ы л т ы р ы н кезей берген-дк Б 1р а к
атып улг ермедк О н ж а к карын к ы р к а тиген Б е к е нщ кара
сойылы Б у ж ы н х а н ь щ к ол ын д аг ы мылтыкты у шырып
ТуС1рД1.
Бул сэтте т у с - т у с т а н атойлап ш ап к а н а уыл Ж1пттер1
тугел жетш, х а л д а й л а р д ы н ш а г ын тобын селдей жап ы-
рып е т е ш ы кк а н . К а р с ы л а с у г а м у р ш а л а р ы н келт 1рмей,
алдымен мылтык у с т а г а н д а р д ы урып тус1рд1 де, к алг а н-
дарын да к е з д 1 - а ш ы п - ж у мг а н ш а уйпа п Ж1берд1. Т е п е ат-
тан тус1р1п, к ар у л а р ын тартып алып, к а р с ы л а с к а н д а р ы н
тырыстырып байлап т а с т а ды. . . Д е м е ж а н осы кезде гана,
ес жиып, тыные а лг а нд ай болып едь
— Б у з ы н д а р т а с бегеттП С у д ы в31М1М13д1н т о га н га
са лындар. . . Х а л д а й л а р д ы н ет кызу ы б а сылс ын, б1р-б1рден
езенге а парып т о г ы т ы н д а р ! — дед| ол ат у с т ш д е а кыра
б у й р ы к берш.
Осы с е з д щ а уы з д а н шыгуы мун екен, ж у р т т ы н б1разы
т о га нн ы н кемейше к а р а й у мт ыл ды да, Бекен1н палуан
у л д ар ы Кад^рбек, С а ды р б е к , Ж у м а б е к б а с т а г а н ж а т а к
Ж1пттер1 Б а х а л д а й мен Ке х ал да й д ы, Б у ж ы н х а сиякты
тагы б1рнеше а б е н щ ж а с м ыр за ла р ы н к а р с ы л а ск а н д а ры -
на к а р а м а й суйреп апарып, ез ен н щ И1р1м1не т а с та п- та с -
тап Ж1берд1...
Х а л д а й л а р д ы н а р а с ын д а к а р а к у шк е мыгым, диюдай
к айр аттысы Д о х а л д а й екен. Б 1р м е- б 1рге келгенде ешк1мд1
беттетпей, ж ан у шырып, к ат т ы ка рс ыла ст ы . Ж т т т е р
ж а б ыл ып кет1п, суйрелеп езенге к а р а й а па ра ж а т к а н д а ,
кенет элг1лерд1 а л к ш т а с т а п, т у р а кашты. . . Д е м е ж а н
бул кезде аттан т у с ш , сум1рейш с у да н шыгып ж а т к а н
х а л д а й л а р д ы н кызыг ына к ар а п ту рг ан-ды.
— У с т а н д а р Д о х а л д а й д ы ! Бэ л е б а сы — сол гой
459
031Н ж елкелеп отырып, менщ ал д ы м а алып к е л щ д е р !—
д е д 1 ол а к ы р а д а у ы с т а п .
Ж т т т е р к а ш к ы н х а л да йд ы к у т к а р г а н жок. Л е з д е
та рп а б ас салып, колын а р т ы на к айырды д а , у ю р д а й д ы н
алдына с у йрелеп а лып келдй
— Д о х а л д а й , сен кеше б ат ыр сияк ты е д щ рой . Б у п н
к ашып б а р а жатканын, к а л а й ? — дед1 Д е м е ж а н мурты-
пан кул 1п — Ал сейленп, кэне, х а л ы к каНары к ал а й екен?
— Сен б 13дI к а п ы д а а лд а п соктын,. Б у л а д а л д ы к к а
ж а т п а й д ы , — дед1 Д о х а л д а й к а л ш - к а л ш е т ш . — Ха л да йра
кол к е т е рг ен щ унин, сен эл! ж а у а п берес щ!
С о л а й ма? А к ы р ы ж а у а п беред! екенмш гой, сенен
келген керд1 б 1р - ак к е р т алайын.. Ж т т т е р , ж ы гы н д а р
мына иттщ ба ла сы н !
Ж у м а б е к се з ге келген жо к , Д о х а л д а й д ы ж ар ас ын ан
С1лке та ртып, шек е т у а р д 1 де, т е р т т а ранда тып, желке-
сщен басып т у рды. Д е м е ж а н желен, шап ан ны ц 1шшен
б уын г ан куМ1С б е л д т к е колын а па рды да, кында т у р г ан
б о л а т пыша гын ж а р к етгазш суырып алды. Д у ы л д а г а н
к ал ын ел б\р сэт тына к а л г а н У ю рд а й а ш у у с т ш д е х а л
д а йды кендрдектен орып Ж1бере ме деи, бэр1 де к атты
Т1КС1НШ к ал ып ед| К а с ы н д а т а я у турран Ты н ыба й да
солай о йл аса керек:
— Ук1рдай, е с 1Н13Д1 жиыцыз ! О с ы пэ л енщ канына о р
т а к болып к а й т е а з . М а г а н кишы б\р ж о л р ы ашу ьщды! —
деп а р а ш а тшегендей келденендей берд!.
Б 1р а к Д е м е ж а н о нын с е з ш т ы н д а г а н жок. Т ы н ыб а йды
колымен ж а с к а п , была й т а ма н ысырды да:
— К о р ы к п а . Ара м немен1н канына колымды былгап
кайтей1н Кептен бер! осы итт1ц а й д а р ы н а кез1м т у с т ,
катты кызыгып ж у р у ш ‘| ем. М у н ы к ут ы р т ы п ж ур ге н —
осы а йд а р гой Мен каз1р бул иттщ к а р а г а й д а й муЙ131н
к а г ып а ла й ы н! — деп Д о х а л д а й д ы н сэл бурыл та рт а б а с
т а г а н ж у а н бу рымын т у т а м д а п у с т а ды да, та й кузегендей
дэл туб1нен борт етк1зш к е с т алды. Со на н сон ксшындагы
а й д а р д ы н ер1М1не ж ыл а н у с т а г а н д а й жирене к а ра п сэл
ту рды д а , дэл к а с ын да т о лк ынд ан ып агып ж а т к а н А б д ы-
ра нын суына л а к т ы р ы п ж^берд!.
— Б у д а н гер1 ба сы\щы кескен1н а р т ы к ед1 рой . Е нд !
мен1 Т1 р1 к ал ды рм ай б а у ы з да п т а с т а ! — дед1 ж1Г1ттерд1н
колынан эл 1 де б о с а м а г а н Д о х а л д а й ышкына кырылдап.
— Айттым гой: сенщ а рам к а н ы н а колымды былг ар
ж ай ым ж о к , — д е д 1 Д е м е ж а н пыша гын кынына кайта
с а л ып ж а т ы п . — Сен кеше т о к а л ешк! т у ра л ы мак ал д ы
еске салып е д 1Н. Ю м ш н т о ка л ешк! болг анын енд! керген
шырарсын,... Эз1рше осы тойг анынмен б а р а тур. Б у д а н
кешн бул тоганнын. кемейше а гт а п б а с с а н, б а с ы нн ан
айрыласын,.
Д о х а л д а й с у й р е т ш п орнынан т у р г а н кезде, айналаны
ж а н г ы р ы кт ы р г а н кулю кернедк О н ы н мына кейпше
к ул меу мумкш емес-т1. Осы ж а н а гана е з ш е а й б а р берш,
д о г а д а й шлш т у р г а н ж у а н а й д а р д ы н орнында орып а л
ган шид1н туб1ршдей урпиген б1рдене калыпты...
СЛрэ, адам б а л а с ы ез е м1 ршщ бшк шынына окта-
текте гана б 1р к етершетш болуы керек. Д э л к а з 1р Д е м е
ж а н да е з ш щ со нда й б шк т е т у р г ан ын сез шдк Б у д а н
кешн а лд а не кутш т у р г а н ы н мм б шс ш , эйтеу1р осы сэт
кептен ж а н ын ж е п д е й жеп, маза бермей ж у р ге н б1р
а р ма нын ы н о р ы н д а лг а ны анык. Со л у ш ш к ан да й ж а з а
т а р т с а да разы ед1. А р т ы н д а о сынын б э р ш е куэ болып,
рухы кетершген калын ел к а л с а , кеп бейнетпен келген
мына т о г а н д аг ы с у енд1 с а р к ы л м а й агып ж а т с а болганы.
О д а н а рг ыс ы кул б о лм а с а , бу л болсын!
— / Юпттер, м ын ал а рд ь щ к а р у ы н тугел сыпырып
а лы н д а р да, ездер1н б о с ат ы п к оя бер1ндер. А л а р с ыб а га -
сын алды гой... Е н д 1 о с ы т о йг ан д а рым е н б а р с ы н , — дед.1
ол к е п ш Ы к к е карап.
Б1р т э у 1р!, ек1 ж а к т а н да адам шыгыны ж о к екен. Аз-
дан сон х а л д а й л а р тобы с о к кы ти1п, ж е щ л ж а р а к а т
алган, а я к -к ол ын ан мерт1ккен а д ам д а р ы н а т ка М1нпз1п,
берекес1з у б а п - ш у б а п , ез з эш мк е л е р ше к айтып б а ра
жатты. Б у л а р д ы н ем1рде б1р1нш1 рет бет1 кайтып, абырой-
дан айрылып, ка т т ы жа с ып , м а с к а р а бо лг аны осы ед1.
Сол куш рухы 61 р к ет е р 1лген к а з а к Ж1пттер1 ж а н а
тоганнын, б а с ын д а б!р к е к к а с к а н ы айтып сойып, жен1с
к уа ныш ы н тойлады. А б д ы р а а цг а р ы н улы жиын, топыр
ет1п б1рер кун д у м а н д а т ы п ж а т т ы да, ертен,1нде керген
кызык тарын айтып т а у ы с а алмай, а у ы лд а ры на т а рад ы.
Бул ж а н а л ы к а р а д а б 1р апта етпей, б у к и К у л ы с т а й
елкес1не жайылды. Д о с суй1нд], д у ш п а н куЙ1нд1. Д е м е
ж а н ны н ес1М1 а н ы з га айналып, а у ы з д а н - а у ы з г а кешт1.
Бурын а л а к а н д а й ег1ст1К жерг е, б\р т а мш ы с у г а зар болып
журге н ж а р л ы - ж а к ы б а й , к а л ы н енбекш1 ж у р т т ы н Д е м е
ж а н г а деген а лгыс- т1леп тшт! белек ед1.
— Т у с а н осылай ту!
— Х а л ы к камын ойл аг а н а з а м а т о сы нд а й- а к болар.
— Бэршен де х а л д а й л а р д ы н с а с ы к к еу дес ш басып,
енсем1зд| б1р кетер1п т а ст а д ы - а у !
— К у д а й енд! сонын ж ан ын а ж а м а н д ы к бермес!н!
Пэ л е ж а л а д а н карыс б о лр а й! — деп шын ж ур е к т е н ш ы к
кан т1лек-батасын арна ды.
Ал осы сэ тте Д е межан нын , б а кк у н д е с ж а у л а р ы бул
окираны е з д е р ш ш е ж ор ып , оран сырттай тон шшпп, сан-
с а к к а жуг1рт1п жатт ы.
— Б э л е м н щ с у р ш г е н жер1 осы болран екен!
— Е н д 1 к у т ы л м а с т а й болып, к а н д ы к акпанра мыктап
1Л1нген екен...
— Х а л д а й л а р оны те г ш к ал ды рм ас . Е н д 1 у л ы к т ь щ
д а с а ры 1зше т у с ш , у с т а с а т ы н ы — Д е м е ж а н болар.
— Ш о к - ш о к ! Тым асып кетш ед1... 0 з 1не де сол ке
рек!— дес ш, т а л а й д ы н кыбы канып, т а б а л а п жатты.
К а л а й деген к ун д е де, осы окир ада н кешн Д е м е ж а н
б а с ы н а б у л т у ш р ш п , элдеб1р з а у а л д ы н твн1п келе жат -
каны а ны к ед1. А л д а немен тына ры белг1С1з, алмарайып,
а у ы р кундер к у т т турран.
т е р п н ш ! б ел I м
ДАР АГАШЫ
II
У л ы к кецсесшен Д е межан нын , к а б а г ы н к1рбен, шалып,
ж а б ы г ы ц к ы р а п к ай т к а н ы н Б а б а л ы к б1рден а цг ар д ы . Б1р-
а к а р т ы к с у р а у бер1п м а з а л а г а н ж о к . Т е р п б ел ме г е
керпе тесеп, ж а с т ы к т а с т а д ы да:
— Ш а р ш а г а н ш а г а р с ы з . О с ы нд а а з ы р а к демалы-
ныз, — деп дал а г а шыгып кетт1.
Д е м е ж а н т ерезесш к ар а цг ы л ап койган с а лк ы н белме-
де кез шырымын алып, б1р с а г а т т а й у й ы кт а п турды.
М а н а г ы д а й емес, т у л а бойы с е р п п , жен,1леЙ1п калыпты.
Кун кешюрш к а л с а керек, к а б ы р г а г а к иг аш с эу ле тус1п
тур. Демежаннын, оянуын куткендей, осы кезде сырттан
уй иес1 де о рал г ан. Енд1, М1не, к он а гын а у ы р ойдан сешлт-
К1С1 келгендей эр турл1 э н п м е л е р айтып отыр.
Бабалыктын, с а у д а ба бымен бу л К у л ы с т а й д а шарла -
маган жер1 жок. 1рг еде г 1 Т е р т у ы л мен М э м б е т 1ш1 г ана
емес, сонау ш а л га йд а ры Ж у м ы к , Керей ортасы да мунын,
емш-еркш а р ал а с а т ы н ез а ул ын д ай болып кеткен. Ка й
ел, кай ру болма сын б а с к а н ы ж а т ы р к а с а да саудагерд1
с ырт ка теппейд!. А р б а с ы н суйрет1п а ул ына б а р с а бол-
ганы, бала-шагасымен ©здер|-ак алдына-н шубырып
шыгады. О н ы н у ст ше бул ж 1п т ж а й б а к а л ш ы кеп с а у да -
гердщ б 1р 1 емес, е з ш щ ет! т1рл1пнщ а р к а сы нд а , эр ел дщ
с о р п а г а шырар а з а м а т т а р ы м е н ж а к с ы а р а л ас ы п , о л а рг а
тек с а у д а с ы н е т ю з ш коймай, с ез ш- на з ын е т ю з е т ш дэре-
жег е ж е т ш к а л г а н . « 0 з щ би б о л м а с а н да, би т у се т ш
уй бол» демекчл, к ы р д а г ы у к л рд а й- зэ нп ле р д щ ©31 к а л а г а
келсе, осы Б а б а л ы к т ы н у шн е ат б ас ы н т1реп, а ун ап - ку на п
ж ат а т ы н ы бар.
Уй иес! ез т а б ы с ы н м ак т а н кып, а шып а йт па са да,
сонгы ж ы л д а р ы т а с ы ©рге до ма ла п , байып келе жат -
каны б а йк а ла д ы. Каз1р ол б а я г ы ж а л г ы з атты с а у д аг е р
емес, е з ш е кемекнп б!рнеше а д а м у ст а йт ын болган. Ай-
н ал ыста гы а к ш а мен с а у д а - с а т т ы к буйымдарынын. сыр-
тында, т е р т т у л щ т щ эр т у р ш е н б1раз мал да жи;-;ап тас-
т а г а н кер1нед1. Егер ел 1ргес1 тыныш болып, б а ла л ар ы
к о л к а н а т к а ж а р а й т ы п кун т у с а , туб! к ырг а кешпп шыгып,
ш а р у а б аг ып кетет!н ойы бар.
Б а б а л ы к ©з ж а г д а н ы н о с ы ла й ш а сыпа йылап жетк13Д1
де, б 1р м е з п лд е Д е м е ж а н г а бурылып, е з 1нше б!р сыр
айтты.
— Кеп елд1 а р а л ап , т а ла й ж е р д 1н дэм1н татып ж у р м 1з
гой. С о н д а б 1р б а й ка г ан ы м : а з д щ д а н к ь щ ы з т е р т ук1рдай
елге ту ге л ж а й ыл ып кеткен екен. Э р е л д щ енбек сонында
жу р г е н к а р а па йы м к а р а ш а р у а с ы ез ук1рдай-зэнплер1-
нен гер! а з д щ ес1м1Ц1зд1 кеп айтады. Ж а р л ы -ж а к ы б а й д ы и ,
ж о к шыс ы, к а р а кылды р;ак ж а р г а н эд!Л казы деп, сырты-
ныздан а р к а ту тып ж ур е д ! екен. Э а р е с е ана жылг ы осы
елге А б д ы р а д а н с у эпер1п, тентек х а л да йд ы ж у а с ыт -
к ан ыныз ел 1Ш1нде а н ы з г а а йна лып кеткен.
Эрине, ез! т у р а л ы жылы сез ест!генд| к'ш ж ек керсш,
Д е м е ж а н да мерейлеьпп калды. Сонымен б1рге Б а б а л ы к
осы сез дерд! н б эр ш м у н ын к е щ л ш к е т е р у уш1н, бугп1
эдей! айтып отыр га н ын да ж а к с ы пайымдады.
— Б 1ра к ж у р т т ы н б э р 1 олай емес шыгар. Б а с к а ш а
сейлеп, с ы р т т а й к ы ж ы р т ы п ж у р е т ’ш тер1с азу, кисыктары
д а аз б о л м а с , — дед! о нын бет1не куле карап.
— Со л гой — менщ де айтайын деп келе ж а т к а н ы м , —
деп Б а б а л ы к э н п м е с ш ары к а р а й ж а л г а д ы . — Ж а н а г ы
03Щ13Д1 шр т у т а т ы н к ал ь щ б у к а р а к ау ымн а н б а с к а , С13
дегенде каны катып калг ан, к а р а д а й ©шчгш журет1н тагы
б 1р пэле к уг ан топ ба р. О л а р — к еб шше , кырыс, надан
б а йл а р мен аткам1нер, ел пысыктары. Э л г ше р С1зд‘щ
атыныз ш ы кк а н ж е р де юрпщей жиырылып, у са к- ту й ек ,
пыш-пыш ©секке жем е т к ю келед!. К о рк а йы н ба, рет!
келгенде, о н д а й л а р д ы ц т а ла йымен айтысып та калдым.
Тшт! а з д щ бет1-жуз1н.1зд1 кермеген б1реулер1 сыртьщыз-
дан да ттап ж у р е д ь а у . С о н д а й кездерде: «эттен, ен беп
еш, тузы сор болып ж ур г е н, к а й р ан Д е м е ж а н а га м- а й! »
деп С1зге ж ан ым а шып кетедй
Д е м е ж а н Бабалыктын, еш б у к п е а з , агынан ж а р ы л г а н
се з де р ш т ында й отырып: «осы мен, шынында да, ж у р т
м у а р к е й т ш д е й д э р е ж е г е жеткен болуым керек» деп тол-
ганды 1шшен.
— Бул ду ние т а р ы л ы п б а р а ж а т ы р - а у , б а уырым.
К,айда барып сияр е к ен б1з ? — деп к е ю р е п н к арыс айыра
курс1НД1.— М ын а келе ж а т к а н М а т е н - а м б ы деген х а л д а й
лар эулетшен к ершедк Ол да н а м ы с к а шаппа с, еск1
кепн к ум а с де й м ющ .
Бабалык, б1р сэ т у н с 1з калды. 1штей к а б ы р г а с ы
кайысып, к ат т ы аяп о тыр га н ы б е л п л к Б 1р-ек! рет Д е м е
жаннын, ж у з ш е ба рл а й к а р а п алды д а , ез б а с ы н а келген
та гы б 1р ойды айтты.
— Б ул е л д щ енд1 слзде к а р ы з ы ж ок . Б 1л е т 1н К1с!
болса, е п з д е й - а к ерг е с у й р е д 1н,1з гой. « То р г а й ж а ц б ы р
ж а у с а б а л а па ны н к орг а йды, б у р ш а к ж а у с а ба сын кор-
гайды» деген сез б а р. О с ы х а л д а й л а р д ь щ да, т а г ы б а с к а
ел жуандарынын, д а а з г е кеп керш, кимай журген1 —
у ю р д а й л ы к бо лс а, к ур ыс ын, сол м а н са бын к ы з ы к ка н
б1реу1не е т к 131п бер1п к у т ы л м а й с ыз б а ? К, удайга шук1р,
д э у л е т 1н1з жетед!... Ал егер а л д а - ж а л д а ел Т1рл1пнен
ж а л ы к с а ц ы з , к ол да гы малды с атьщыз да, к а л а г а келш
ш а л к а ц ы з д а н тус1п ж ат ы ц ыз . Б1р1н,1зд1 ек1 ет1п, кебейт1п
беруд1 мен- ак м1ндет1ме а ла йы н, — деген-дк
Д е м е ж а н уй иес1Н1н шын д о с т ы к пеЙ1 Л1 не разы бола
отырып, б а л а н ы н сезш к ы з ы к т а г а н д а й к а р к ы л д а п кул1п
Ж1 б е р д 1 .
— Эй, Б а б а л ы к - а й , с е н 1н т а з а кен1лщд1 т у с 1н1п отыр-
мын. Б 1р а к мен ол к а л ы п к а сыймаймын гой... Менен енд1
Р а м а з а н Шэн1шев шыга к о й м а с , — деп о й л ан га нд а й аз
у а к ы т у н с 13 к а л д ы . — Ал мансап-бил1к жен1не келеек, сол
а ж ы р ы к т ы дэл каз1р менен ешк1М а лм ай отыр емес пе.
Мойныма э деш кыл а р к а н суйрет1п ж1бер1п, т у б ш д е
сонымен шалып, ж ы к п а к ойы бар! ма, К1М б1лс1н...
Бул кезде кун к ешюрш, уй 1Ш1 а л а келенке т а р т а
б а с т аг а н. Шэ ке т а у ы з уйден шишалы шам ж а г ы п экелш,
тер а лд ын да гы д е н г е л ек устелд1н у с т ш е койды да, куйеу1-
не «бер1 шыгып кетш1» дегенд! к аб а г ы ме н уктырып,
майда жур1спен ес1кке к а р а й беттед1.
Д е м е ж а н б!р сэт терг! у йде о н а ш а калг а н- ды. Ш а м
К Жумад1лов 481
жар ыр ымен с а м а л а д а й ж а й н а п к ершг ен уй 1шшде б1р
т а з а л ы к , ю р п и я з д ы к б а й к а л а д ы . К а м - к а й г ы с ы з , бейб1т
т1рл 1к у я с ын д а й . Ш а ш а у ш ы ры п , шаш ы л ып ж а т к а н б1р
с а б а к ж ш жо к , эр нэрс е ез орнында, б1р-б1рше к е р ж
берш, кез к у а н т а д ы . К а й ж ар ын а карасан, да , т аб ыс кер
азаматтын. рана емес, соны у к с а т ы п отырран укыпты,
1смер э йел дщ кол т а ц б а с ы айкын с е з Ы п ту р.
« Ад а м б а к ы т т ы б о лу у ш ш , о н ш а л ы к кеп нэрсенщ
кереп ж о к е к ен -а у! — деп о йлады Д е м е ж а н а йна л ас ын а
б а ж а й л а й кез Ж1берш.— Ол у ш ш с а у б ас ы н д ы даура
салып, ел билеп, улык, б о л у д ы н да к ажет1 ж о к шырар. С о
нын, 1Ш1нде э а р е с е осы Бабалыктын, т а нд а п ту ск е н жол ы
д у р ы с - а у . Ен, бастысы, е ш юм г е т э у е л а з е р к ш д ж ба р рой
басында. .. Б у л у ш ш ру ж т , партия, топ деген урым жо к .
К а л а мен д а л а н ь щ о р т а с ы н д а емш-еркш, к а з д а й к ал кы п
ж у р г е ш . Т е р т у ю р д а й е л д щ 1Ш1нде осы ж т г п к а с к е р е т 1н
К1С1 т а б ы л а к о я р ма екен»?!
Б у к и ем1р1 кез а л д ын да ет1п келе ж а т к а н Б а б а л ы к
т ы н е з ге к а з а к к а у к с а м а й т ы н о к ш а у Т1рл1п Д е м е ж а н г а
б 1р турл 1 к ы з ык кер1нуш1 ед1. Б1р мезет о ны н кез алдына
осыдан ж и ы р м а ж ы л д ай б у рын Р а м а з а н б а йд ь щ дел-
бес1н у с т а п журет1н, ж а с есшр1м а тшы б а л а кел1п т у р а
калды. . . Егер кез кермей, б а с к а б!реу айтса, нанбас
ед1. Б1р кезде ез1 т а л а й рет кол у шын берген корг ансыз,
ж е т 1м Ж 1п т енд] м у н ын ез1не п а на болг ысы келед!.
Б 1реу озып, б 1реу тозып ж а т к а н заман...
О с ы кезде б 1р е у л е р д щ д а л а д а д а б ы р ла с ы п сейлескен1
ест1лд1 де, ш е - ша л а терг1 уйд1н ес1п ашылып, 61'р топ к1с1-
Н1н 1шке юр1п келе ж а т к а н ы б а й ка л д ы. Алдыме н элдеюм-
Н1н а п па к сзлдес1 кершген. Е ш е н - С е ш т каз1рет екен.
К а с ы н д а Э б д1ра сыл мен Б а б а л ы к , бу л та нымайтын тары
б1р-ею адам б а р. С1рэ, ж а н а г ана а к ш а м намазын етеп,
меплттен ш ы к к а н беттер1 б олс а керек.
Е ш е н - С е ш т д а ус ы н соза, ш а н ь ф а к к а сэлем берд1 де,
б о с а г а д а сэл кщ1р1п калды. Д е м е ж а н орнынан турып, кол
берш а ма нд асты.
— С а у - с а л а м а т б а р с ы з б а , К а з 1рет? Кэне, ж о г а р ы
шыгыныз.
— Э, у ю р д а й , С13 осында е к е н а з гой,— деп Е ш е н - С е й 1т
с а л к ы н д а у сэлемдес1п те рг е озды.
Б ул кунде ж а с ы е л у ге та я п к а л г а н к а з 1*рет сонры
ж ы лд ары ж а к с ы толысып, енеш п алыпты. Кас-к1рп1г1
кою, улкен кездер1, И1р1лген о р а к т у м с ы г ы мен со п а к ш а
ж у з 1 не ж а р а с ы п т у р а т ы н , к ы с к а ту ж ы р ы л р а н , мелщей
к а р а са к а л ы к1рш1кс13 ак сэ л деш н фонында тшт! айш ык-
танып к е р ш е д ь Б а я г ы э р ю м нщ а у з ына б!р к ар а п отыра-
тын жалтан. кез, ж а с ы к молда емес, у ш а жа рл ы, сез1 ек-
тем. А л г а ш к ы а ма н- сэ л емн ен кешн, Д е м е ж а н г а бу рылып:
— Ку т т ы меш1т — к у д ай у ш н щ дэл 1ргесше келш
отырып, н а м а з г а ю р м е г е ш щ з к ала й, Д е м е ж а н м ы р з а ? —
деп кэд1мг1дей кшэ а рта сейлеп отыр.
Д е м е ж а н ж а у а п б еру г е а с ы к п а й, муртынын, астынан
жымиып кулд!. «Ал с а г а н керек болса!. . М у н ы сынап-
мшейтшдер аз ед1, енд1 к а з 1рет келш к ос ылды ма?»
— Б13 ж у м ы с б а с т ы а д а м б ы з гой, к а з 1рет. ©не бойы
менлтке б арып ж ур ме г е н сон, а нд а - с а н д а т е б е керсеткен
не б ола ды? Б 1р а к к е щ л 1М13 хак, ниет1м1з ту зу . С ы р т т а
ж у р с е к те, б1здерд1 б э т и х а н ы з д а н т а с т а м а с с ы з , — деген
сез аягын эзйлге суйеп.
Б 1р а к каз1ретт1н оган т о кт а йт ы н тур1 жок . Ты к сы р ы п
экетш ба ра ды .
— М ше , к е р д 1Н13 бе, а з д е р к у н д е л 1к т1 ж ум ы с т ы ,
к о л д а ры н ы з д а г ы бшпкт1 к елдене н т а р т а с ы з д а р . А л а й д а
С13 к а н ш а л а у а з ы м д ы бо лс ан ы з д а , А к па тша мен Ежен-
ханнан улкен е м е с а з гой. Со л па тша а г з а м д а р д ы н е з 1 эр
жексенб1 с а йын к у д а й г а к у л ш ы л ы к етуд1 естен шыга р-
майды.
Д е м е ж а н о сында й к ы с ы л ш а н д а б!р ойнакы мшез
т а б у ш ы ед1. С о л эдет1не б асып, б!р а щ ы мыскыл айтты.
— Б13Д1 А к п а т ш а мен Е ж е н х а н г а сал ы сты ры п кайте-
С13, казЁрет. П а т ш а л а р б1р к у д а й г а т а б ы н с а , оны н есе сш е
олар е з к у з ы р ы н а м нллнондарды табы н ды ры п оты рган
ж о к па. Т 1 ПТ1 со л а р о к т а - т е к т е Ш1ркеуге к1ргенде де,
ж у р т ал д ы н да е з д е р ш щ улы лы гы н сез1Н1п, поптарды
ш ул гы ту у ш 1 н б а р а т ы н б о л у ы к ер ек ,— деп лекгге к у л д 1 .
Е ш е н - С е ш т Д е м е ж а н н ы н мына с е з 1нен элдеб1р уытты
а шу ды сез1п, т'1кс1Н1п к а л г а н . Б 1р а к райынан к а йт а р
емес:
— Де г енм е н , д ш ж о л ын а б у л а й н е мк ур а й ды к а р а у г а
болмайды, у к 1рд а й э п е н д 1. Была й?ы ж у р т а з д е р г е к ара п
у л г 1 алады. Ел арасы, а з д е р кулкЁге а й на лд ы рс а ны зд а р ,
К1м келед1 б у л меш1тке?
— Шук1рл1к ет1щз, каз1рет. А д а м б а л а с ы н а алдымен
к а н а г а т керек, — дед1 Д е м е ж а н , тым асып б а р а ж а т к а н
дш е к 1Л1нщ е т к е н 1н ес1не т у с 1р 1п.— О с ы д а н он ш а к т ы жыл
бурын, дэл осы Б а б а л ы к т ы н уй1нде а з б е н а л г а ш таныс-
к анымыз ес1Н13де ба р ма? Со л кезде ж а г д а й ы н ы з к а н д а й
ед1? С'1з д 1н к ол ьщ ыз да м ын а дай улкен меипт т у п л , намаз
окитын б а с п а н а н ы з д а ж о к болатын. . . С о д а н бер1 С13
бен 613 к а н ш а ж у м ы с б т р д ж . М у с ы л м а н ш ы л ы к жолы-
16* 483
нан аянып к ал г а н ж е р 1М13 ба р ма? Ш а м а м ы з келгенше,
осы мешгг п т у р г ы з у г а ат с а л ы с т ы к. Онын, ка с ын а н м ед
ресе ашып, к ы р ел шен б а л а ж ина п б ердж. К,аз1‘р к а л а д а
г ана емес, Т е р т у ы л д ь щ ез 1шшде бес б1рдей меппт бар...
К а л а й ойл айсыз , о с ы л а р д ы н с а у а б ы к у д а й алдында
менщ кунэмдI аз д а б о л с а ж е щ л д е т п е с пе екен?
Б у г а н келгенде Е ш е н - С е ш т тез мойындап, курт т у с ш
калды. К ы с ы л г а н ы б ола р, а к сары, с у л у жуз1 к ызарып
к е г п.
— Оны б и е м , Д е м е ж а н мырза. Мен с 1з д щ ол енб еп-
Н13Д1 е ш к а ш а н у мы т па й м ы н , — дед1 т у т ы г а , ж ы л д а м д а т а
сейл еп . — Шынын а йт у керек, ол кезде С13 бен б 1з дщ
ж о л ы м ыз е те с э г п т у й ш с т 1 гой. О нд а а з , эрине, тек
к у д а й ж ол ын г ана о йл аг ан ж о к с ы з , кыр с а х а р а г а меппт
с а л д ы р у С13Д1Н елд1 о т ы р ы к ш ы л ы к к а а й н а лд ы р с а м деген
м а к с а т ы н ы з г а де п келе к ег п. .. Айтынызшы: с 1з д щ де дэл
с о да н зиян т а р т к а н ж е р щ 13 б о лды ма?
— О л а й деп к у н э г а б а т а р ж а й ы м жо к . Кешпел1
х а л ы к т ы н б!р ж е р г е орын т еу ш, тез1рек т у р а к т а у ы н а
менл т т е рд щ у йт кы б о лг ан ы рас...
— М ше , к е р д щ 13 бе, д ш ис л а мн ьщ а д а м д а р д ы т у з у
ж о л г а с а л г а н н а н б а с к а еш з а л ал ы ж о к , — дед1 Ешен-
СеЙ1т.— Ж а р а й д ы , меш1тке к е л ме й -а к койьщыз, б 1р а к С13
уЙ1н1зде де о р а з а у с т а п , н а м а з г а ж ы г ы л м ай д ы дейд1 гой.
Со л р а с па?
— Р а с , — дед1 Д е м е ж а н б 1рден мойындап. — Ме н кеп-
Ш1Л1КТ1Н к амы у Ш1Н, ез б а с ы мд ы у мы тк ан а дам м ын . Керек
дес ещз, бес у а к ы т н амаз окып, ез к ун э мн ан а р ы л у г а да
м ур ш ам бола бермейдк С13 осыган с е н ес 13 бе?
— Э л бе тт е . Х а л ы к к а кызмет ету, а да м б а л а сы на
ж а к с ы л ы к ж а с а у — ол да с а у а п к а ж ат а ды . . . Б 1р а к лау-
х у л- м а к п о з д а эрк1м ез 1сше ез1 ж а у а п беру1 керек кой.
— О з к е к т е п к уд а й д ы айтып к ор к ыт а сы з. Ал мен
бо лс ам ж е р д е п х а л д а й л а р д ы н эле пне н к у т ы л а алмай
ж у р м ш , — деп кулд1 Д е м е ж а н . — О з д е р д щ де осы дуниеге
бет бурып, а д а м д а р г а кол у шы н б еретш к езд ер 1Н13 бола
ма?
— Б 1з д щ к у з айт ы ны мы з — ж а л г а н !с! емес, а к ы р е т т щ
1С1... О д у ни е д е к и я м е т т щ кыл кеп1р1, т о з а к оты бар.
Осыны у мы т па ныз , ук1рдай.
— А м а л не, ж а з м ы ш т ы н б а с к а са лг а нын к е р е м 13
де. Б 1р а к а л л а - т а г а л а М а н ш ы н у л ы к т а р ы н д а й емес, эд1-
летке к а ра йт ы н ш ыг а р . Б у л д у ни е де куй1к т а р т к а н пен-
дес1н о нда т а г ы куйд1рмес.
— А с т а п ы р а л л а ! М ы н а у ы н ы з к е р ш е у куп1рл1к кой,
у ю р д а й , — деп К,аз1рет ж а г а с ы н у с т а д ы . — Тез т э уб е г е
келш, а л л а г а ж а л ба рынь щыз . ..
Д е м е ж а н б у д а н ары каз1ретпен д а у л а с ы п ж а т к ы с ы
келмед1. А й т ы с а берсе э н п м е улрайып, а р а л а р ы ушырып
кететш тур1 бар. О н ы н у ст ше Е ш е н - С е ш т — Б а б а л ы к т ы н
к атты к ур ме т т е йт ш адамы. А р а д а н от ш ы р ы п кете ме деп,
онын да к ыпылдап отырраны б а й к а л а д ы. С о нд ы к т а н сез
аярын эз1лге суйеп, ж у ып -ш а й ра н болды.
— К е ш 1р 1Н13, каз1рет. Эл1 к ар т ай ы п т у р р а м ы з ж о к .
Мухаммет Ралаиссаламга да п а й р а мб а р л ы к кырык
ж а с ы н д а конран десед1 р о й . . . Осы жол ы мына х а л д а й л а р
дын каНарынан аман к ал с а м, ез1м де к у д ай ж ол ын а
б1ржола т у с е ш н деп ж у р м ш , — деп о т ыр ра н да рды д у
К у Л Д 1рД1.
О с ы да н кейш бул т а к ы р ы пт а сез болран ж о к . Ешен-
С е ш т б а с к а э н п м е г е айналып, к о н а к а с ы р а сойылран
малдь щ етш б1рге отырып жед1 де, у шн е кайтып кетть
Ер т е щ н де Д е м е ж а н к а л а ра Э бд1 ра сы лд ы е р т 1п ш ы р ы п ,
б а л а - ша р а р а б а з а р л ы к алып берд1 де, ез1 т у с к е т а ма н
ж а я у а янда п, кытай б а з а р ы нд а р ы Л и - ш а н с ы н н ы н уЙ1не
к а р а й бет алды. К у ж ы н а р а н к а л ы н а д ам н ын а ра с ын ан
иы к карысып, зорра жол т а у ы п келед1. К, айыршылык,
ж о к ш ы л ы к т а б ы бу л к ешеден тшт1 а йкын сез1лет1н-д1.
А й н а л а д а н к уырылран ж у а н ы н , ш1р1ген ше п - ша л амн ын ,
зырыр майынын ис1 шулырып, к о л к а н д ы к а б а ды .
Ол кешен1н ек1 к а п т а л ы нд а г ы у й м е - ж у й м е ж а й м а л а р -
д ын а р а с ы н а н ет1п к а лт а ры ст а ры т а н ы с уйд1н а лд ын а
келген. Е с ж К1л т т е у с 13 бос т у р екен, а кырын а шып 1шке
К1рд1. А у ы з у й д е е ш ю м ж о к . Т а м а г ы н кенеп ды б ы с берд1.
Со л кезде г ана т у п ю белме ден элдеб1р т ыкыр 61Л1НД1 де:
— Б ул К1м? — деген т а н ы с д а у ы с ест1лд1.
Д е м е ж а н шиден т о к ы л г а н ысырма перден1 к е т е р 1п,
т а б а л д ы р ы к т а н а т т а г а н куЙ1, ез кез1не ез1 сенбегендей
анырып турып калды. Ж а т а г а н к ам ы с кресл о да элдеб1р
к1тапка у н ш п , Л и - ш а н с ы н емес, с о га н у кс а й т ы н б!реу
отыр. М у н ы кер1п, орнынан с о з а л а н д а п к е т ер ш е берд1.
— Ой-я... Д е м е ж а н с ы н б а ? Келген^н к ан да й ж а к с ы
бо лды! — дед1 ж а н дэ рмен муньщ колына ж а р м а с ы п . —
Ж у р , к ещрек ж ер г е шыг а й ык .
Екеу1 а у ы з уйг е ш ы р ы п , ас 1шетш би1к устел б а с ын а
карама-карсы жайгасты.
— Иэ, х а л щ 1з к а л ай ? С13Д1 н а у к а с т а н ы п к ал ды деп
ест1Д1м б е ? — дед1 Д е м е ж а н уй иес 1Н1н ж у д е у ж у з ш е бар-
лай кез Ж 1б е р 1п.
485
— С о л а й боп тур... О с ы кектемнен бер! ш а б а г ы тускен
ш а р кы ш а р б а д а й сыр бере б а стар аным.
Л и - ш а н с ы н с у м д ы к а рып кетштк Онсыз д а кырым ет1
жок,, к а т п а д е н е а бу рынрыда н ары катып- семш, С1н1р1не
1Л1Н1П эрен т у р. Ко к та мы ры бьлеуленген т а к ы р к у й к а с ы
мен к а т п а р - к а т п а р эж1м б а с к а н бет-жуз1 шытынай жу-
карып, б ол а ты к а й т к а н кез ж а н а р ы ш у ш р е ш п 1шше
т у с ш кеткен.
— Дэр 1 г е рг е к е р ш д щ 13 бе? О л а р н а у к а с т ы н бетш
айырран б о л а р ? — дед1 Д е м е ж а н д а у с ы н сергек шырарура
тырысып.
— Дэр1герд1н к олына т у с с е н б е л г ш рой: к ай да г ы
п э л енщ бэ рш уймелетед1,— деп Л и - ш а н с ы н е з у тартып
кулген б о лд ы . — О л а р д ы н сез1не сенсен, менщ ауырмай-
тын жер1м жок,: ж у й к е ж у к а р ы п , ж у р е к элс1реген. ©кпе
кабынып, б а у ы р д ь щ к,ызмет1 н аш а рл а ра н. С а н а й берсен
толып жатыр. .. Ж а н Шу л иде н х а т ж а з ы п ж1бер1п ед1м,
а лг а н е к е н с щ рой.
— Из, С13Д1Н ауырып к а л г а нь щ ыз д ы со да н е с т 1д 1м.
— С е н щ к а л а г а неге к ат ы н ам а й ж а т к а н ы н д ы мен де
сол Ж а н н а н у гындым. А н а н к а й т ы с болыпты. К а й г ы на
ортакпын. ©М1р деген сол гой, кезд1 а ш ы п - ж у м г а н ш а ©те
ш ы г а д ы . — Л и - ш а н с ы н соны айтып, аз-кем б е г е л д к —
Иэ, ©з ж а г д а й ы н к а л ай ? Д у н и е д е не б о лып ж а т ы р ?
Д е м е ж а н сезд1 неден б а с т а р ын бшмей ойланып калды.
Бу р ын шешу1 киын неб1р туЙ1ншект1 61'рге т а лк ыл ап , шер
т а р к а т ы с ып , 1ШК1 сырды букпей ем1н-ерк1н с©йлесет1н
а д а м ы — осы Л и - ш а н с ы н едь О н ь щ ©31 мына дай куйг е
тус1пт1. Ж а й с ы з , у з а к энг1ме к о з г а с а м , а у р у адамды
к а ж ы т ы п алып ж у р м е с пе екем деп, аз б е г е л т отырды
да:
— Ж а н а л ы к кеп, Л и - ш а н с ы н . Ш и х а л д а й кыр е л ш д е п
у к1рдайларды тугел ш а к ы р г а н екен. К е ш е соньщ кабыл-
д а у ы н д а б о л д ы к , — дед1.
-т1 Иэ, не а йтад ы? Каз1р а й м а к т ы н Т13Г1Н1Н у ста п
отырган сол гой,— дед1 Л и - ш а н с ы н ентелей тусш.
— О з эл1 ест1меген екенс13 гой. А й м а к к а ж а н а эм1рш1
келе ж а т к а н кершедк
— С о л а й ма! Иэ, юм келед1 екен?
— М а т е н - ам б ы деген 1ленщ т у р г ыл ы к т ы с1бес1 дейд!.
Х а л д а й э у л е т 1нену . К у р е д е эскер б а с т ы к болган дей ме?
Т е п н д е , С1белерд1 ‘мун да й ж о г а р ы кызметк е коятын ба
ед1? М е н осы ж а г ы н тус1не а л м а д ы м , — дед1 Д е м е ж а н .
— Шы н ы н д а да, к ы з ы к екен!— Л и - ш а н с ы н да ой
ланып калды.
486
— С о н д а б1зге т а з а канды м ан ь ч ж у р улырын кима-
раны ма?
— Кимар ан ы емес, ж е т ю п е г е ш шырар, — дед1 Ли-
ша н с ы н. — ©зщ ойлап к е р ш к ез ше н ж у з есе, мын есе кеп
хань улты мен тары б а с к а б у р а т а н а х а л ы к т а р д ы б а с к а р у
у пин, к а н ш а м ан ьч жу р чино внип керек? Т ш т 1 аздаран
хат с а у а т ы бар м ан ьч жу р а т а у лы н ы н колына тугел т а н б а
улест1рген к уннщ е з ш д е де т а пш ы л ы к ету1 мумк ш гой.
Онын у с т ш е каз1р а ла с а п ыр а н, к у г ы н - с у р п н болып ж а
тыр... Со на н сон е з д е р ш е б1р т а б ан ж а к ы н а б е л е р г е
а р к а су йемег енде кайте дк
Д е м е ж а н б1раз ж а й г а осы э н п м е у с т ш д е к ан ык к ан -
дай болды. К а й р а н Л и - ш а н с ы н - а й ! А у р у д а н жудеп-
ж а д а п елгел1 о т ы р са да, к е ю р е п шам ж а к к а н д а й са йра п
тур. К,иян шетте ж у р ш те, Цин с а р а й ы н ы н эр кимылын
т а мы рш ыд а й б о л ж а п , к ал т ж1бермей б а к ы л а п отырганы.
— Е-е, с о л а й дещз. .. С о н д а М а т е н - а м б ы кандай сая-
са т жург1зу1 м у м к ш ? Ол е з ш щ х а л д а й л а р ы н а а р к а суйей-
Д1 гой, эрине?
— О г а н сез ба р м а , — дед1 Л и - ш а н с ь щ о й л а н б а с т а н . —
Т е г ж д е т а к иес1 м ан ь ч жу р эк1мдер1нен гер1 осында й билш
ба сы на к езд ейсо к келген юрмелер киын болады. О л а р ез
к о ж а л а р ы н а ж а г ы н у уш1н, эр турл1 к а т ы г е з дш ке б а р а
беред1... Мэс еле н, 613Д1Н х ань у лтынан ш ы кк а н , ж а к ы н д а
кызмет! ес1п, а с т а н а л ы к елкен1н б а с т ы г ы болып тагайын-
д а л г а н генерал Ю а н ь Ш и х ай , к а з 1р ез х а л к ы н а опасыз-
д ы к ж а с а у ж а г ы н а н , м ан ь ч ж у р билеуш1лер1нен де асып
т у с ш отыр.
— Д е м е к , М а т е н - а м б ы д а б1здщ елге к ы р с ы к т а н
б а с к а ештене экеле к о й м а с , — дед1 Д е м е ж а н т о ры кк а н -
дай темен к а р а п . — Ол келе са лып м аг ан т 1сш б а т ы р а ма
деп коркам.
— К а л а й ш а ? Сен оны бу рынн ан б1летш бе е д 1н?
— Ж о к . Жу рег 1м б1рденен1 сез едг М а т е н 1л е н 1н
тургыны болса, ол с ез жок , к а з а к т а р м е н ежел ден атысып-
шабысып келе ж а т к а н неме гой. Ой-ер1С1 де б е л г Ы. . . М у н
да кел1С1мен о с ы нд а г ы а г а й ы нд а р ы н ын кепн к ума с д е й с 1з
бе. Онын у ст ше Д о х а л д а й менщ у с п м не н ша г ым жинап,
осыдан ек1-уш ай бурын К у л ж а г а кеткен. Ол да тегш
журге н жок, енд1п с онда г ы у лы к та рм е н а уыз ж а л а с ы п
ж а т к а н шыга р.
— Ж а л п ы х а л ы к к а ештене 1стей коймас. Ал сенщ
б а сына б у л т ушр1лу1 эбден м у м к ш , — дед1 Л и - ш а н с ы н
оны костап.
487
— ©з1н.1зге 1шкерщен келген х а т - х а б а р жок, па? О рт а -
л ы к т а каз1р не болып ж а т ы р ?
— Бэлендей езгер!с ж ок . И х э т у а н ш ы л а р д у р б е л ещ -
нен кешн, ж е а р па тш а йы м Цин т а гы н а к айта к е л т
орн ы к ка н . А л И мп е ра т ор Г у а н с ю й б а й л а у л ы б у з а уд а й
эл1 сонын т у т к ы н ы н д а отыр. « Б 1р э й ел дщ а йласы к ы р ы к
есекке ж у к болады» дейтш бе ед1 к а з а к т а р ? Кэр1 мыстан
Цы с и ез ©М1р1н у з а р т а т у с у у ш ш , ы мы р а га к е л т , реформа-
ш ы л а р д ы н кейб1р т а л а п т а р ы н к аб ы л д а й т ы н болыпты.
— Д е м е к , С13 бен б 1зге ж у ы к а р а д а атайын деп
т у р г а н т а н ж о к д е с е щ з и п , — дед1 Д е м е ж а н б а я у к ур с шш.
— О з ©ткенде тегеу1ршд1, ж а с кур еск ер С у н ь -Я тс е н
т у р а л ы уМ1ТТ1 се з де р айтып едщ1з. О л а р д ы н эрекетшен
де ешт е н е ш ы г а ты н емес пе?
Л и - ш а н с ы н к а з а н - а я к б а с ы н д а г ы б1р шелмек к е шеп
дэр1 т у нд ы ры п койган екен. С о д а н о рт а кесе куйып алып
та нд а й ы н ж1бггп.
— 0 з е п м д 1 ертег ен б1р шел к етпей- а к к о й ды, — дед1
ол ш а г ы н г а н д а й бо лып. — Ж а н а не т у ра л ы сез етш ек?
Иэ, С у н ь -Я т с е н ж а й ы н д а екен гой... Мен ж а к ы н д а гана
онын «К,ытай п р о б л е ма л а р ы н ь щ ш е н п мЬ деген ют а пш а -
сын о к ы п ш ыкт ым. М у н д а ол Цин дин ас тиясын а у д а р ы п
т а с т а у д ы н а йкы н пр о гр амм а с ын усынады. М ы н а д а й т е рт
иероглифтен т у р а т ы н «Тянь минь у чань» ( «кек тщ м а н
да ты да мэнг1Л1к емес») деген сезд1 б1зде С у нь - Я т с е н г е
дей1н ешк1м д е а йт к а н емес. Ол ез1 к у р г а н «Тунмэнхой»
у йы мы н ын а лд ын а у ш улкен М1ндет койыпты! М а н ь ч ж у р
у стемд1пн к у л а т у , респ уб л и к а к у р у , ел 1нпнде а г р а р л ы к
р е ф ор м ал ар ж а с а у . . . Б ул у йымнын бедел1 каз1р 1шю
ел к ел ерде кунне н- ку нге кушеЙ1п келед1.
«Е, булард1К1 де эл1 т у м а г а н с и ы р д ы н у ы з ы н д а й б 1рдеме
болды гой» деп, Д е м е ж а н та гы да м а р г а у тартып, басы-
лып калды. Б у р ы н Л и - ш а н с ы н а з а т т ы к т у ра л ы осылай
тенд1ре сейлегенде, б у г а н М а н ш ы н еюмет1 кыл уст1нде
т у р г а н д а й , эне- мше к у л ай т ы нд а й кершуш1 ед1. « А ш к а
т а р т к а н — кешке т а р т а д ы» деп, ол ум1т те куйрыг ын
у с т а тп а й, а лыста п ба рады.
— Цин устемд1П кеп у з а м а й куйрейд1, оган е ш к а н д а й
кумэн1н б о л м а с ын , — дед1 Л и - ш а н с ы н онын ойын окып
к о й г а нд а й . — Оны сен ез кезщмен к ер е с щ . Ал мен, ек1-
Н1шке орай, сол б!р а рма н ды к унге ж ет е а лмайтын шы-
гармын. М ын а н а у к а с т ы н бет1 ж а м а н , туб1 алып жемей
т ы н б а с , — деп кез1не ж а с у ш р ш п , мун ай ып отырды.
Д е м е ж а н д а оны м а з а л а г ы с ы келмей, б 1р сэт у н а з
488
к а л га н. Л и - ш а н с ы н элден у а к ы т т а к а й т а се р п ге н д е й
болды:
— Э т т е н , аз у а к ы т к а , т ш т 1 б1р г ана сэтке ж а р ы к
дуниеге к ай т а оралып, сол б 1р а з а т елге к оз дщ киыгымен
бо лс а да к а р а р ма едП— дед1 ен! б а л б у л ж а н ы п . — М ж е ,
менщ ж а с ы м биыл алпыс жет1ге толды. С о н ы н к ы р ы к
ижылын а з а т т ы к ж о л ы н д а г ы к у р ес к е а р н а г ан екенмш
' А д а м болып ж а р а л г а н сон, к у р 1шкен-жегенге мэз болмай,
белпл1 б 1р идеялар упин а л ы с к а н г а ж е т е т ш не ба р бул
т1рл1кте?! Т т т 1 сол ж о л д а ж ан киып, б а с ын д ы б е р у д щ
031 р а к а т емес пе. О н д а ел1м де к о рк ы н ышт ы емес, к а йт а
бук1л ©м1рщ е м а г ына б е р т , сэн ю р п з ш т у ра д ы. ИПркш,
ер ж у р е к к у р е с к е р л е р дщ а лгы са пы н д а ж у р т , кеудесш
о к к а тосеп ©лген а д а м д а д а а рма н б а р ма екен? Енд1, мше,
ш ал г а й д а г ы шагын к а л а н ы н б!р б у р ы шы н д а тосектен
т у р уы м м ун болып, аш иттей б у р а л ы п ж а т к а н т у р 1м
мынау. Е ш ю м г е кажет1 ж ок , а рам ©Л1м гой — м у н ын
аты...
— О з д щ ш е , а дам б а ла сы , м шд е т т 1 ту рде, о кта н ©лу1
керек пе? — дед1 Д е м е ж а н о ны н с е з ш 6©Л1П.
— Неге? Мен былайг ы б ей у аз ж а н д а р д ы айтып отыр-
гам ж ок . Э н п м е бул а р а д а М а н ш ы н у с т е м д т н е к арс ы
к ы р ы к жыл курескен кэр1 к а к с а л — мен т у ра л ы болып
отыр гой,— дед1 Л и - ш а н с ы н к ушн е д а у ы с т а п . — 0 з щ сен-
ген, эд^лет деп т а п к а н курес ж ол ы н а б у к ш ©М1р 1н д 1 арнай
турып, сонын н э т и ж е с 1н кермей кету к ан да й е к Ы ш т ! ? !
Б у л ж а г ы н ан , м аг ан К а р а га н д а , сен б а к ы тт ы сы н, Д е
межан.
— Калайша?
— ©з х ал к ын д ы о т ы р ы к ш ы л ы к к а б а ул ып, б!р кыр
а сырса м деп ед1н, оны о рында дын. А б д ы р а ©зеншен
ж у р т к а су эперсем деп едщ, эперд1Н- « Х а л д а й л а р д ы н
б 1р 1н 1н ке у де с ше М1Н1П отырып, а й да рын кес1п алсам»
дегенд1 к©п а йтушы ен, оны да 1степ тындын.. Б 1р а да м га
осынын ©31 аз ж е щ с пе? Ш ын а йт ам, сен ©з к ар ы зы нн ан
к утыл дын, Д е м е ж а н !
— «К, асапшыга мал кайгы, к а р а ешк1ге ж ан кайгы»
Б1зд1К1 — а с к а н д ы к т а н емес, саскандыктан 1стелген,
к урып кетпеуд1н а ма л ы да ба ягы. Б 1р а к М а н ш ы н улык-
та ры с о ны н ©31Н коп к©р1п о тыр г а н ж о к па. «Айгыр кутыр-
са ат болады, ат к у т ы р с а ет бо ла ды» деупп ед1. С о н ы н
кебш ки1п ж у р е м 1з бе, К1м бьлсш?!
— Пэл 1, сол да сез бе е к е н ? — Л и - ш а н с ы н колын
с е рм е дк — К,айта ш а й к а с т ы н шие л е шс е т у с к е н 1не куан-
б айс ын ба. Егер мен сен сияк ты дешм с а у , тепсе т е м 1р
у зетш ж а с ж т т б олс ам , курестен е ш к а ш а н ш а й лы к па с
ед1м... Мен ж а к ы н д а орыс ж а з у ш ы с ы М ак с и м Горькийдщ
« Д а у ы л п а з т у р а л ы жыр» деген э н п м е с ш окыдым. Р а ж а п
дуние!.. С у р а п ы л д а у ы л д а н тек май б а с к а н г аг ар уйректер
мен ш а н к ы л д а к ш а г а л а л а р гана к о р к а д ы депт1 ж аз ушы .
Ал шын д а у ы л п а з к ы р ан д а р сол улы с у р а п ы л д ы ц орта-
сында, н а й з а г а й д ы ц к ас ын д а жу р ме к !
Со ны а й т к а н д а , Ли-шансын, 61 р сэт бойын женген
д е р т п у м ы т к а н д а й , к а й т а ката йып, ж к е р л е н е т у с т 1. Не
сикыры барын К1м б шс ш , осы к1С1мен т 1лге келсен, б о л
таны, ез!мен б 1рге сеш де ел1кт1рш экетедь ©ЗЩД1 ш а р ы к к а
у с т а г а н д а й , м у к а л г а н ж у з щ ж е т ш п , к ай р ал ып шык-
к ан ынды б 1р - а к бшесщ. .. Егер Ли-шансын, олай- булай
боп кетсе, м у н ын ку ш н е б о л м а к ? К а п т а г а н к а л ы н ж а у д ы н
о рт а с ын да с у й е ш ш с 1з ж а л г ы з к ал г а н ы ма? Д е м е ж а н
61р с е з д щ к е зе пн д е е з ш щ осы мунын айтып ед1, Л и - ш а н
с ы н онысын к уп т а й коймады:
— Сен неге езщ Д 1 ж а л г ы з б ы н деп о йлайсын? Артын-
да е л щ - ж у р т ы н бар... Сол х ал к ьщмен 61 рге бол! Сен
о ла рта х а л - к а д а р ь щ ш а ж а к с ы л ы к 1стед1н. О л а р да сеш
к о р г а у т а ти1с.
Д е м е ж а н у с т а з ы н а езге сырын айтса да, в з шш е намыс
ет1п, ел 1Ш1Н1Н а ла а уыз дыг ын кеп ш аг ы н а бермеуш1 ед1.
Бул жол ы д а ез ж а р а с ы н ез1 т ырна г ыс ы кел мед1:
— М э с е л е сол е т е к ба с т ы елде боп ту р-а у . ©з халкын-
нын к у д ай суйер кылыгы жок , б1рак ж а к с ы кермей та гы
т у р а алмайсын. . . Т а я з с у да ш ор шы га н б а л ы кт а й, корлык-
пен еткен кун де б 1 з д ш , — деп к ыс к а кайырды.
М а н а д а н бер1 д а мы л с ы з кеп сейлегенд1К1 ме, н а у к а с
а д а м н ы н сыр алдырып, ш ар ша п к ал г а ны б ай ка л ды.
Со ны с ы н ез1 де сезген болар, енд1 Д е м е ж а н г а айтар
ш а р у а с ы н а кешт1.
— Ж а н а айттым гой, с ы р к а т ы м н ы н бета лыс ы жама н.
Мен, с 1рэ, кеп у з а м а й т ы н ш ы г а р м ы н , — д е д 1 Л и - ш а н
сын.-— 0 3 1 н бьлесщ, менщ а р т ы мд а к ал ып б а р а ж а т к а н
м у к а м а л - б а й л ы к жок. 0м1р бойы т1рнектеп ж а з г а н дуние-
лер1мд1 ж а к ы н д а ек1-уш том етш туптед1м де, Пекиндег!
мемлекеттщ а р х ив к е ж ол д а п Ж1берд1м. Д у н и е бул кал-
пында т у р м а с . Келер у р п а к т ь щ кэдес1не ж а р ап , 61 реу
б о л м ас а б 1р е у д щ кез1не шалыгар. . . С о на н кеЙ1НГ1 менен
к а л а ты н мура — ж у з д е г е н том К1тап. К е п ш ш п — еш
жерден та птырмайтын , сирек у ш ы р а с а т ы н К1таптар. Юм
к е ршг енн щ Т1С1 де б а т а бермейдк Эр1 ойлап, бер! ойлап
келш, мен сол ю т а п т а р д ы с а та н к ал ды ру ды уйтардым.
Сен мен 1н ен суЙ1КТ1 шэк!рт 1мс щ гой. Ег ер осы елкеде
менен элдеб1р тэл1м, 13 к а л с а , ол сешн, б о й ы н да калып ба
рады. Со л ю т а п т а р д ы к аб ыл а л ! — деп орнынан турып
тупк1 у йг е К1 р 1п к е г п де, к олына б1р т а р а к к а г а з у стаг
ка йт а о р а л д ы. — М ше , ол т у ра л ы есиет те ж а з ы п койдым
Ыр д а н а сы сенде турсын. Ме н кек тэщ’ р к ш е с а па р ш е п г
кеткеннен кешн, к е л ж ж 1 б е р т алдырарсын,.
Д е м е ж а н б 1ра з г а дешн ештен,е айта алмай, тамагынг!
к е п т е л т т у ры п а лг ан т у ш н ш е к т а р а г а н ш а у н а з отырды
да, тек элден у а к ы т т а :
— Ракмет, кад1рл1 Ли-шансын,. Ют а пт а р ы ны з д ы
кез1мн1н, к а р а ш ы г ы н д а й с а к т а п , а з д е й у с т а з ы м бо лг а нын
эркез м ак та н етш, ж у р е р м ш , — дед1 теб1рене тш к а т ы п . —
Жи1 кел1п, хал1н,1зд1 61Л1П т у р ар м ы н С1збен эл 1 т а ла й
к е р 1с е м 13.
О с ы да н кешн Д е м е ж а н к о ш т а с ы п ш ы гу г а а йна л г ан
Е с ж к е т а ма н ж у р е берд1 де, артына к ай т а бурылды. К,ал-
тасын а к т а р ы п ед1, к у м э ж н и п н д е б!р б у д а кесек а к ш а
ж у р екен. Со ны алып у с т е л д щ у с т ш е койды.
— М ын ан ы эз1рше дэр1-дэрмекке ж а р а т а р с ы з Т а г ы
б а с к а м у к т а ж ы ц ы з б о лс а, Жан,нан Ж 1 б е р т т у р а р м ы н , —
деп Ли-шансын.нын, с ы п а й ы л ы к к ерсетш, к ар с ы сез ай
туына улгертпей, ж ы л д а м б а с ы п шыгып кетт1.
Б у л е з ш е у з а к жыл а к ы л ш ы - у с т а з болып, ем1рше
ешпес 13 к а л д ы р г а н осы б!р зиялы к ытай а дамыме н ен,
сонгы кездесу1 екен1н дэл осы сэтте Д е м е ж а н бшген ж о к
ед1.
III
М ай л ы мен Жэй1р тауларынын, б1р-б1р1не ентелесе
ен,кеЙ1п кел1п, е з а р а т у м с ы к туЙ1ст1рет1н бу л ту сы а л а с а
к ы р а т к а айналып, суЙ1рлен1п барып б1тетш-дь Ур1мж1 мен
К у л ж а д а н шыгып, К у л ы с т а й г а к ул а й т ы н куре жол ек1
таудын, ш е к ар а с ы н д а г ы осы мойнакты басып етедк Б 1р а к
сол к ат п ар - к а т п а р т а у у с п р т ш щ ез1 ары-бер1 еткен а тты
к1С1'ге б\р кунш1Л1к жол ед1. Осы а р а л ы к т а Уты жэне
Ж а м а н т ы а т а л а т ы н ек1 б1рдей бекет б а р. Со л бек еттердщ
бел о р т а с ын д а ж а г а с ы кек майсалы, кек ора й шал г ынды
боп келетш, Келденен, атты м е л д 1р сулы езен агып ж а т ы р
Алые ж о л д а н шан, ж ут ы п , ш ал ды г ы п келе ж а т к а н мэр
тебел! у лык т ы кут^п алу уипн, дэл осы Келдененнен ко-
лайлы жерд1 1здеп т а б у киын.
К у р е ж о л д а н сэл б у р ы с т а у б у л а к бойына ж а к ы н д а
он-он бес у й Т1плт к а л г а н . Юлен, 6\р ш а н к а й д а й ак
у 31кт 1, ою-ернект1, сэнд! о т а у л а р . Со л уйлерд1н, т у сыртын
491
д а ты кек ж а с а н д а ж и ы р ма -о т ы з бие б а й л а у л ы тур. К,аз1р
бул а у ы л у ла н - а с ыр той д а йындырындай к а р б а л а с Т1рл1к
у с т шде . Ж а н а г ы а к уйлерден а у л а р ы р а к т т л г е н к а р а ш а
уйлер м ан ында мал сойылып, к аз а н асылып, т а н а у ы н а
су жетпей а б ынып ж у р г е н а д а м д а р д ы кересщ.
М а м ы р б е к т ер е мен о нын улы Т у р ы с б е к у ю р д а й д ы н
бул жолы е ш т е н е с ш а янып калмай, ез де р ш ш е , а рма н с ыз
б!р к е а л г е ш б а й к а л а д ы. Б у р ын унем1 киыр жай ла п, шет
конып келген К е р е й д щ ©зге ж у а н д а р ы да к ал а улык-
та рымен к оя н - к о л т ык а р а л а с а алмай е з д е рш е есе тимей
к ал га ны н содан керш, кептен а р м а н д а болып ж у р е т ш - д к
Енд1, мше, э нш е й ш д е к ол д а р ы жетпей тш, ш ак ырып кел
а р е а лмайтын мэртебел! у лы кт ы а л г а ш к утш а лу абыройы
е з д е р ш е тиг енш б а с т а р ын а конг ан ырыста й ырымдап,
катты ду рл 1Г1С1П к алып ед1. Уй т к у , сойыс к а м д а у , та гы
б а с к а д а с т а р к а н ж а б д ы г ы н да а уырс ын б ай, к у л шы на ,
т а л а с а м о й ын дар ын а алып, аянб а й ш ашыл ып ж а т к а н
У лы к т ы н к е з ш е т у с ш , ж а к с ы танылып, аузын алып кала-
тын ж ол ым ыз осы деп, у ж ы м д а с а , елермендене ю р к ш
едг Сонымен б1рге ж а й ш ы л ы к т а бул ж а к к а ат басын
б у р а б ермейтш е з г е р у дын а д а м д а р ы н а кыр керсетш,
естер1нен т а ндырып Ж1береЙ1к деген ур-кеппе м а к т а н ш а к -
т ы к т а ж о к емес едг
Ма й л ы - ж э й 1 р д а г ы Керей мен У а к т ы н ук1рдай, з э н п,
е л у б а с ы л а р ы б1рнеше куннен бер* к он а к к ут у камымен
о сында ж у р с е керек. Б у л а р д ы н у с т ш е топ-тобымен алыс-
т а гы М э мб е т , Т е р т у ы л , Ж у м ы к ю а л е р 1 кел1п о ша рыл ды.
О л а р д ы н сонын а л а ездер1Н1н т1гет1н ушн артып, соятын
малын айдап, к а с ы н д а б1р топ а дамы бар, к а л м а к ук1р-
дайы М а д а н кел1П т у с т к Е н с о нын да, кеше т у е э ле тшд е
ка л а у л ы к т а р ы мен х ал д а й л а р ы н ертш, Ш и х а л д а й д ы н
ез1 де ж е т 1п ед1. Э р к а й с ы с ы е з д е р ш е Т1плген бел ек - бел ек
уйг е т у с ш, мына б1р с а лк ы н с а м а л д ы кек ж а й л а у д а ерк1н
тыныста п ж ат к а н . Ел ж у а н д а р ы н ь щ к а з 1р ет пен кымыз-
дан а у ы з д а р ы б о са м а йд ы . О д а н к алт етсе, эр турл1 кысыр
энпмен1, ру ла р а р а с ы н д а г ы д а у - ш а р д ы ермек етедк А т
д у б 1р I ест1лсе, бэр! К у р е ж ол ж а к к а елендеп, х а б а р кутедк
О с ы да н б}р кеш ж е р д е п Уты б е к ет 1не а рна у лы а д ам д а р
к ойылган У лы к т ы н тебес1 к е р 1нген сэтте, с о л ар Т1зпн
ушымен кел1п х а б а р л а у г а т и к .
Т е р т у ы л д а н келген к ырык - отыз адам ею уйге бел1Н1п
тускен-Д1. Каз1р Д е м е ж а н к ас ын да Кексеген, Тыныбай,
Б е р 1кбол, Е ж е б а й , М э ж е н сиякты з э н п , е л у б а с ы л а р бар.
Б1рак с о л ар д ын бэр! де Д е м е ж а н н ы н к а с - к а б а г ы н багып,
онша ш е ш ш е коймай б уйыг ы т а р т а беред!. 0зд1-ез1 жек е
492
б е л ш ш ш у ш р к е л е с к е н д е б о лм а с а , жиын о тыр ра н да айта-
тын эн.г1мелер1 ж а й ауыл а р а с ы н ы н у с а к - т у й е к куйбе шнен
у за й коймаран. Соран К а р а г а н д а, у ю р д а й л ы к м ан с а пт а н
уМ1Т1 бар, дэмел1 ж т т т е р д щ к е щ л ш е тары да к ур т тус-
кеш б е л г ш . М ше , а й м а к к а жан,а эм1рнп келе жа т ы р . Ал
кез келген у л ы к ез к а л а у ы н ш а б1раз а уы с- к у ш с ж а с а м а й
коймайды. Ж а н а э м 1р ш ш 1н х а л д а й л а р эулетшен екеш ра с
болса, Д е м е ж а н д ы кырына а ла к е л е т Ы а й тп а са да тус1-
Н1КТ1. К,аз1р Т е р т у ы л ж у а н д а р ы сыртта й б е й б 1т к ершг еш-
мен, 1штер1 т о лг ан есе п- к иса п, т е к е Т1рес а н д ы с у болатын.
Б у л а р д ы н бэр1 де дойбы т а к т а с ы н а ун1лген с унрыл а ойын-
шыдай б1рнеше ж у р 1 е п алдын ала о йлайтындар.
Д о х а л д а й г а ш е с т К у л ж а г а кеткен Б а й с ер к е сол узак,
с а па р д а н эл1 о р ал г а н жо к . Б э л к 1м, ол мына у лык пе н тш
та быс ып, б1рге келе ж а т к а н шыгар. .. О н ы н д а анысын
а н д а у керек. Ал Ы с к а к б ол с а ез у ш р ш е н б е л ш ш, каз1р
х а л д а й л а р д ы н к а с ы н д а ж у р . Ол э н е у к у ш б у л а р г а шес-
пей эдеш кешндеп к а л га н- ды . К е ш е Ш и х ал д а й м е н б 1рге
келд1. 031 Д е м е ж а н г а а ш ы к т а н - а ш ы к кыр керсетш, алыс-
тан о йк а с т а п ететшд1 шыга рыпты. Элде желд1н кай
ж а к т а н с о г ары н сезе ме, каз1р а т к а м ше р л е р ж а г ы сол
Ы с к а к т ы т е н 1ректей б а с т а г а н . А у л а к к а ш ы р ы п , ба с туЙ1с-
Т1ре к а л с а , к у б 1р- сыбыр энг1мелер1 б1тпейд1... О с ы н ы а ны к
сезген Д е м е ж а н да «ойбай, мен1 кол да й к е р 1ндер» деп
е ш к а й с ыс ын а ж а л п у ы ш т а й коймады. Е ж е л п пан, сыр-
б а з к ал пы на н айнымай, к а л а д а н а ла ш ы кк а н элдеб1р
к1тапка ун1л1п, т е р а л д ын да ш а л к а л а п ж а т а берд1.
О ны н есесше, осында келгел1 Д е м е ж а н д ы Керей
ж у а н д а р ы жи1 тен1ректеп кетт1. М у н ы н арг ы т е п Т е р т у ы л
емес, Керей екенш м ун да ры ла рд ы н бэр1 бшет1н-д1. А н а
б 1р ж ы л д ар ы арнайы юс1 салып, елге д е ш ак ыр ы п керген.
Ж а к ы н н а н бер! сол ниеттер1н к ай т а ж а н г ы р т ы п жу р .
Мерк1т, Ж а с т а б а н , Шеру ш1 р у л ар ы н ы н б а с т ы а д а м д а р ы
кеше муны о р т а л ар ын а алып, о н а ш а у йде к о н а к а с ы бердй
КеЙ1нп кезде Д е м е ж а н н ы н б а с ы н а б у л т у ш р ш п журген1н
Т е р т у ыл 1Ш1ндег1 куб1р- сыбырды б у л а р да ест1ген секшд1.
Б 1раз бо йла ры уйренген сон, Кеб ен , О т а р ш ы , Ш е к 1бай,
©тегендер е з д е р 1Н1н б у г а н т у ы с к а н е к е н 1н а ш ы к айта б а с
т ага н . Э а р е с е , Д е м е ж а н м е н р у л ас с а н а ла т ы н , М е р ю т т е н
ш ык к ан О т а р ш ы зэнг1 б!р с е з жд е :
— А л ы с т а ж у р с е н де а с ыл д ын сыныгы — арысымыз-
сьщ. « Ж а л г ы з б а л а с ы а т к а ш ап с а , шешес1 у ш н д е отырып
та кымын кысад ы» демекнп сыртыннан а та к - а б ы р о йы ц -
ды е ст1п, т ш е у ле с боп отырмыз. Сен1 н а г а ш ы ж у р т ы н д а
к акпай кер1п, б1рденеден тарырып ж у р демеймш... Б 1р а к
493
а р т ы н д а а т а ж у р т ы н , — калын, Керей барын умытпа.
Э л д е к а л а й б а с ы н а ж а л г ы з д ы к т у с ш , с у йешш, т|рек
к а ж е т б о л г а н д а , мына 613Д1 еск е а ла ты н бол, — деп муны
б а уырра тартып, е з д е р ш е менипктегендей болып ед1.
Д е м е ж а н бул жолы ел б а с ш ы л а р ы н ь щ ы к ы л а с - п е й ш -
не т о й т а р ыс ж а с а м а й , к уле ть щдап, алрыс айтка н да
койран. ©31мен к а н д а с , р у л ас а т а л а т ы н адамдардын, ор-
та с ы н д а б о л у оран да б1р турл1 к ы з ы к едк Со л ж е р д е
отырып, б а с ын а неше турл« ой келдк «Ал мен Ке р е й- ак
болайын. М ше , ез1ммен р у ла с шсьлердщ к а с ы н д а отырмын.
С о нд а 613Д1Н а р а м ы з д а к а н д а й ж а к ь ш д ы к б олу ы м у м
к ш ? — деген езше-ез1 с у р а к койып.— Т у р 1М13, м ше з 1м13
у к с а с па? Э л д е к ан ымыз б1рдей айналып, ж у р е п м 13
б|ркелк1 с о г а ма? Неме се о й - ш ю р 1м1з, а рма н- т 1л е п м 1з б1р
жерден ш ы г а ма? Ж о к , о ла й б олу ы мумкш емес. Мына -
л а р д ы н сол б 1з д щ ел д е п Ты н ыб а йд а н, Кексегеннен,
Ы с к а к т а н к а й ж е р 1 а рт ы к? Егер Керей каны б 1р ш - б 1р!
магниттей т а рт ы п т у р а т ы н б о лс а, б у л а р д ь щ ездер1 неге
ру -ру га бел1н1п, к ы р ы к п ы ш а к болып, к ыркысып ж а т а -
ды? Тшт1 б 1р руды койып, б 1р экеден т у г а н а гайынды
а д а м д а р неге керместей б о лып а р а з д а с а д ы ? С о г ан кара-
ганда, кан, ру б 1рл 1г! деген — ж ай а лд ам шы тусш1к.
А д а м д а р д ы шын т у ы с т ы р ат ы н — к а н д а с т ы к емес, мулде
б а с к а нэрсе. О н ы н не екенш дэл казгр кес1п айта алмайды».
Э с Ы , ру -та йпа де г ен 1М13Д1Н ©31 — к у н к е р к к ам ы уш1н
е з а р а к ау ы м д а сы п, б1рл1кте кеш1'п-конып ж у р ге н а д а м
д а р д ы н б ел пл ! 61 р тобы емес пе. Бэ л юм , ертеде солай
ем1р с у р у к а ж е т болг ан шырар. М а л ын , ж е р 1н, конысын,
намысын к ор г а у уш1Н к ажет. Эр а да м ды ез б ау ы ры на
та ртат ын , уйып о т ы р г а н улты, т у т а с мемлекет1 б о л м аг ан
сон, эркгм ж е к е- же к е, К1Ш1-пр1М т о п к а б е л ш ш ж а н бак-
па г ан да , ез провосын к ор р ам а ра н да кайтед1? Ж1к-Ж1кке
б ел жг е н р у ш ыл д ы к т ы н о с ы кунг е дей!н к ур ым а й келе
ж а т к а н ы да с ондыкта н. . С о л к уш еткен есга тэрт1п бул
кунде к а з а к т ы н сорына айна лып о тыр . А л а й д а бул х а л ы к
к аш а н г ы осылай бытырап ж у р е бермек? Б у л а р д ь щ да
о р т а к у р а н г а шауып, б!р тудын а стына ж ина л а т ын у а г ы
болды емес пе?!
Д а с т а р к а н жина л ып, к елденен а д а м д а р та рап, Д еме-
жанмен о н а ш а к а л г а н б 1р сэтте, Кебен, О т ар ш ы , Шек1-
б айла р ездер1Н1Н а кт ы к Т1лег1н айтты. Б у л а р д ы н кай-
кайсысы д а у з а к жыл бойы М а м ы р б е к теремен у юрда й-
л ы к к а т а л а сы п, б1рак ж е м е - ж е м г е келгенде ол эрекет-
тер1нен е ш т е н е шыкпай, эбден к а ж ы г а н а да м да р. С о нг ы
жол ы бэр! у тыла й сонына тус^п ж у р 1п, М а м ы р б ек т! су рш-
494
д1ргендей болып е д г А л а й д а экю т е р е е се бш т а уы п , ба-
сындаг ы ман са б ын б а л а с ы Т у р ы с б е к к е етюз д! де, б у л а р
тары д а т а к ы р ра отырып калды.
Б а т ы р б т м д 1 , кен., кесек жузд1, бу л кунде шар т а рт ы п
калран, к а й т п а с к а й с а р К е б е н о с ы л а р д ы н б эрш т ут а н -
ран ызамен б а я н д а й келш, Д е м е ж а н р а б ур ы лд ы да:
— « 0 з елт1рмейд1, ж а т ж а р ы л к а м а й д ы » «КIс 1 елшде
с у л т ан б о л г а н ш а , ез е л щд е у л т а н бол», — дейд1 к а з а к
А у ы л д а ры н ын а уз ы с а с ы к деп, 613 сеш у лт а н кыла кой-
маспыз. Т е р е ге киран бил1кт1 саран кима ймыз ба ? К а ш а н -
ры шетте ж у р е бересщ, ез о ртамызр а б1р о рал с а йшы.
Б ас ын да ры барынмен, м а н с а б ы н м е н - а к орал... Д о х а л д а й
д и ю д ы н а йда рын кесш ту л еткенщд1 ест1генде, сыртыннан
мактанып, д у р л т п калранбыз. Енд1 613Д1 мына тебе-
М1зде ойнаран т е р е л е р д щ т е п ю сш е н к у т к а р ш ы , айна
лайын. Осы отырран б э р 1М13 бЁр с е н щ к ы зм е т щ д е б о ла йы к,
хан к е т е р ш а л а й ык ! — деп к ат т ы к о л к а салран.
Д е м е ж а н к а з а к т ы н Ж1кке, рура б ел шг е н есю са л тына
бук1л болмысымен к арс ы б о ла т у р а, дэл каз1р о д а н тыс-
кары ем1р с у р е а лмайтынын осы а р а д а б1р1нш1 рет мойын-
д ара нда й болды. Б у л елде русыз, иес^з а дам ра орын
жок . Сен не Керей, не Те р т у ыл , не Ж у м ы к б о л у ы н керек.
Т е р т у ы л д а р муны буг»нге деЙ1н, к ур ы ранда сол ел дщ
ж иеш б олра н дыкт а н, кешег! К е р 1м ба й д ын мурагер1 атан-
г ан ды к т а н сыйдырып ж у р . Ал Кере йле р болса, м ун ын
бойында 613ДЩ канымыз б а р деп б а у ыр ы н а та ртып отыр
О сы екеу1Н1н б 1р 1 б ол м ашы , онда сен1н а уз ынн ан сез
орнына алтын с а ул а п т у р с а да , е шюм керек кылмайды
Апыра й, ду ние неткен тар ед1 ?!
Д е м е ж а н б 1р а у ы к ез1Н1н Т е р т у ы л е л 1мен к ошта сып,
Керейге кеш1п келе ж а т к а н ы н кез алдына елесте тш кер-
Д1. Т1ПТ1 а кыл ра сыймайды екен рой. М у н ы н б у г ш г е деЙ1н
б ас т ар ан 1С1, е с 1рген же м ! с1 б ар емес пе? Оны к ай д а
т а с т а м а к ? К у ш кеше Кер1мб а йдьщ ез1не есиет еткен елш
К1мге к ал д ыр а д ы ? А р у а к т ы к а л а й а т т а м а к ? Б 1р б а сына
т ы ны шт ы к тшеп, х а л д а й л а р д а н к ашып келгенде, т а б а т ы н
о лж а с ы терелермен т 1ресу ме? Бул елге эбден б а уы р
басып, С1Н1С1П а лг а н М а м ы р б е к о на йшыл ы к пе н орын
б ос а т а к ояд ы деп К1м айтты? Ж и ы р м а жыл бойы же к е
билеп келген т е р е н щ о сында ж а г ы н ып ж ур г е н ж а к т а с -
тары а з д е йс 1н бе?! Т а г ы д а т а ртыс, т а г ы да у р ы с - к е р 1с.
Ж а р а й д ы , М ам ыр б ек пе н майда ндас ып , ру б а с ы л а р д ы н
кемепмен Т у р ы с б ек те н бул у к 1р д а йл ыкт ы т артып алсын-
ак. Со на н кей1н не б о лм а к? Т е ре ле рден кутыл ып, а р к а
басы кен1ген сон, мына отырган а г а й ы н д а р ы н ы н кан да й
495
мше зг е б а са т ы н ы н юм б ш п т к Керей 1шше келш орнык к ан
сон,, мунын енд1 Т е р т у ы л Л1С1 ш ы р ы п ж ур м е й ме? Сыртта н
б а с с а у р а л а п келген юрме, а н б е а т ан у ы да мумюн рой...
Кой, же р о р та с ын а келгенде, б а йда н ш ы кк а н катында й
жылы орнын с у ыт у — б а с к а г а ж а р а с к а н м е н , Д е м е ж а н г а
ж а р а с п а с . Т а с ту ск ен ж е р ш е ауыр. «Юммен к а р а й с а н ,
сонымен а г а р » , — дегенд1 де к а з а к айткан. О б а с т а т а гд ыр
м а н д а й г а соны ж а з г а н екен, к у д а й д ы н б а с к а са лга нын
не де б олс а к ерш алады.
О сы ойг а берш б е юг ен Д е м е ж а н езшен ж а у а п кутш
отырган р у л а с т а р ы н а бу ры л ы п к ар а д ы да:
— К а ны б 1рге т у ы с деп, ж а т с ы н б а й б а у ы р г а та рт к ан -
д а р ы н а ра кмет, а га йы н да р . Б у д а н кешн б у л елд1 туб1
б 1рге тергашм, е рде ж а т к а н ер1С1м деп б шермш. Мен у шш
б э р ш б 1рдейсщ. Н а г а ш ы ж у р т , ата ж у р т деп б е л ш ж а т а р
ел1м жок. Ег ер К ер е й- На й ма н меш с ыйдырса , менш
к у ш а г ы м а сонын екеу1 де сияды... Ке р е й д щ а уы л ы на б!р
т у т ш келш к ос ыл г а нмен, одан е шюм кебеймес те, азаймас.
Б э р 1м 1з д щ де б а с е р ю м 13 ез1м1зде сиякты кершгенмен,
б ар бил 1к кекте к у д а й , ж е р д е у л ы к ты н колында. Ара-
л а р ь щ ы з д а осыны о йл а г ан ж ан б а р ма? Эне, алыстан
а йб ат шег1п ж а н а эм1рип келе ж а т ыр . О н ы н канда й
к ырг а са ла т ы н ын и м бшг е н? Т е п н д е Керей мен Найма н
э р к а й сы с ы ж ек е ш ау ып бэйге алмайды. Бэр1 береке-
б1рл1кке кел1п, к а з а к деген б1р т у д ы н а стына ж и н а л с а гана,
ел к ат а р ы н а Ы п п , есеге колы жетед1. М 1не, менш орта-
л а р ы н а т а ст а йт ы н у ра н ым осы. Мен б 1р б асымды суйе-
п м — Керей, ет1м — Т е р т у ы л деп бе л 1 п- жа рм а й- а к, бэр1-
Н1зге о р т а к Д е м е ж а н болып к ал а т урай ын д а , — дег ен-д1
а й на ла с ын а ж а г а л а й кез Ж1 б ер т.
О н ы н бу л сез1н к о с т а г а н да, т е р к к е ш ы га рг а н да ешк1м
болмады. Бэр1 у н с 13 анырып отырып калг ан. С о г а н кара-
г анда, м у н д а й ойды у г ы н у г а б у л а р эл1 да йын емес сеюлд1.
А й к а й л а с а н ж а р т а с т а ж а н г ы р ы г у ш ы ед1, мына ла рда н
ондай да ж а у а п кайтпады. Э л д е Д е м е ж а н н ы н к а з а к
т ш н д е , а д а м з а т т 1л 1нде айтылг ан о йларын Керей т ш н е
а у д а р у керек болды ма, эйтеу1р ек1 ж а к у г ы с п аг ан , та-
б ы с па г а н куЙ1 т а рад ы.
К а р с ы а л у ш ы л а р ездер1 тускен у йлерде туст1к ас-
тарын жеп, онын сонын кымызбен ж а л г а с т ы ры п отыр-
ган-ды. Кенет, с ыртта ж у р г е н б1реулерд1н а б ыр - с а бы р
д а у ы с т а р ы есплд1.
— Келе ж а т ы р !
— К у р е ж ол да н бер! бурылды. . .
496
— Ку йме мен келед1. Со ны н ан ерген некерлер1 бар,
десш жатты.
Ж у р т т ы н бэр1 ду рл 1пп д а л а г а шыкты. Шынында да,
пар ат ж е п л г е н кон ырау л ы куйме кезеннен асып, т т л г е н
уйлерге таяп к а л г ан екен. К у й м е ж а л г ы з емес, сонында
с э у юл деп ж е л т келе ж а т к а н т ерт- бес с а л т атты бар
Б 1р а к б у л а р куткен у л ы к к а у к с а м а й д ы . Ку йр ы г ын Т1лер-
сектен шо р т кескен кьлен ш о л а к ат мпип, б а с т а р ы н а
ед1рейген калпак, у с т е р ш е сары а ла туймел1 ж а с ы л беш-
пет киген салт атты с о л д а т т а р д ы н да турЁ бетен... К о н ы
раулы куйме са л дыртып к е л т к а с т а р ы н а т а я г а н д а мэл1м
болды. Бул келген — Ш э у е ш е к т е н орыс консулы С о к ов
болып шыкты. Борнеман кеткен сон, онын орнын биыл
жыл б а сында Серг ей Ва сил ье вич С о к ов деген б1реу бас-
кан-ды. С о ны н у лы к т ы к а р с ы а л у г а ш ык к ан бет1 екен.
У с т ш е с у р г ыл т ш у г а д а н т т л г е н костюм, б а с ы н а сол
тустес шляпа киген, с а к а л - м у р т ы н де н г ел е т е т у ж ы р г а н ,
ж а с ы елулер ш а м а с ы н д а г ы ж а н а консул куймеден же щл
се юрш туст1 де, е з ш к у т т т у р г а н к а л а у л ы к т а р ы н а
к ар а й бет алды. К а с ы н д а кол ына имек т а я к устап, ею ел1
к а л ма й ж ур г е н, кез1лд1ржт1 к а з ^ к т ш м а ш ы бар.
— Иэ, у лы кт а н эл1 х а б а р ж о к п а ? — дед1 консул
Ш и х а л д а й г а кол берш ж а т ы п . — С1здер ертпей к етсещз дер
де, мшеки, с о нд а р ы н ы з д а н 613 де к е л т кал дык .
— С1ЗД1 о с ы л а й са л та н ат пе н к у т т а лу у шш , б!з эдеш
бурын келд1к к ой, — деп м ыс ык мурт Ш и х а л д а й е з у 1
жайыл ып кулд1.— Б 1р а к ештенеден к ур к а л г а н ж ок сыз -
дар, консул мырза, мэртебел1 у л ы к кеш1пп ж ат ы р.
— Мен алдынгы кун1 Ш э у е ш е к т е н ш ы г а р д а , К у л ж а -
мен телег ра ф аркылы т ш д е с к е м , — дед1 С о к о в . — О л а р д ы н
ж о л г а ш ы к к ан ы на б1р ж у м а д а н асыпты. Б у г 1ндер осы
т у с к а кел1п к а л у г а тшс.
У л ы кт а р консулды о р т аг а алып, ездер1 о тырга н уйге
енпз1п экетть М а н а д а н демдер1н 1Ш1не тартып, унс1з
т у рг ан ж у р т д а б ы р л а с ы п калды.
— Ко нсу л келд1 гой, енд1 у л ы к та кенпге коймас.
— О р ы с та р бшед1 гой. Б1з сиякты б о с к а с анда л м ай ,
у л ы к ты н нак келет1н кезшде дэл же т к е нш кермейс1н бе.
— К у л ж а м е н б 1рдеме а ркыл ы сейлест1м деп т у р гой.
Онысы не керемет екен?
— Б 13Д1Н у л ы к т а р д а ондай к у р ал б о л ма г а н ы ма? О л а р
неге алдын ал.а сейлес1п, у а к ыт ы н дэл 61л 1п келмег ен?—
десш гу-гу етед1.
— Ызд1н к а л а л а р д ы н а р а с ын да те л ег ра ф б а йла ныс ы
497
ж о к . О н д а й х а б а р Ресейд1 айналып, Ш э у е ш е к к е Бах ты
а ркылы ж етед1 , — дед1 э л д еюм б к л п ш с ш т .
Д а л а г а б\р ш ы ры п к а л г а н сон., ж у р т енд) 1шке юре
коймай, эр ж е р д е к о р а ла ны п с ей л е с ш тур. Уй сыртындаг ы
кек м а й с аг а а л к а - к о т а н ж а й г а с ы п ж а т к а н д а р да бар
О сы н д а й 61 р э р е д ж т е Д е м е ж а н н ы н , к а с ын а М а м ы р б е к
келш, бы л а й т а м а н о н а ш а л а й бердь Т е р е н щ ж а с ы ал-
п ы ск а та яп к а л с а да, эл1 а ж а р ы т а й м а г а н , а кбер те,
т о лы ск а н ш а г ы н д а . Н е ш е куннен бер! Керей ж у а н д а р ы-
нын Д е м е ж а н д ы о р т а г а алып, куп и я кенес к ур га ны оган
д а ж е т ш ж а т к а н сиякты.
— К а л а й , у ю р д а й , ез б а у ы р л а р ы нн ь щ о рт а с ын а келш,
а ун а п - к у н а п дегендей, ж а к с ы тыныг ып ж ат ы р с ын ба?
Б13Д1Н ел ете б а у ы р м а л , эр! тым к а н ш ы л келедк.. 0 з
а р а с ы н д а к ы р кы с ы п ж ат к а н ым е н , с ы р т к а деген сыпайы-
лыгы жетед1, — дед1 э д е ш сыр т а р т к а н д а й болып.
Д е м е ж а н д а кеп к у г п р м е й , ьле ж а у а п катты.
— О г а н сез б а р ма, Мэк е. Керейлер — к ан ша де г ен
мен, т е р е н щ алдын керген, т э рт ш к е ту ск ен ел гой,— дед1
кекеткеш, э лд е к е п ш ж т а с т а г а н ы б е л п а з . — Ал мен бол-
сам б у л елге конакпын. « К о н а к т а е р ж ж о к , май берсе
де жей беред1».
— Б 1р а к б у л ел д щ май а с а т ы п отырып, с у й е п мен
с щ 1рщ к о с а ж у т к ы з ы п Ж1берет1Н1 де болады . А б а й л а у
керек ,— деп кулд1 М ам ы р б ек .
— Оны к а л а й т у с ш д ж , М э к е ?
— ©зщ де ш е т - ж а г а с ы н ест1п ж а т к а н шыгарсын.
М е ш бу л ел к а ж ы т ы п б о л д ы , — д е д 1 М а м ы р б е к шагын-
г а н да й. — О с ы нд а г ы ру б а с ыл а р ы ездер1Н1н а та салтынан
айни б а с т а д ы. Бейне менщ бесшпл а т ам 9б1лпеЙ1ст1 б!р
кезде он ею А б а к Керейд1н ип ж а к с ы л а р ы А б ы ла й д а н
к ал а п алып, е з д е р 1не хан кетермеген сек1ЛД1. Со д а н бер!
ж у з елу ж ы л бойы б у л а р д ы т е р е билемеген сеюлдк. . О л а р
е з д е р ш ш е з ам а н озды, з а н тозды деп т опшыла йды. Бекер.
З а м а н н ы н да, з а н н ы н д а сырт к а у ы з ы езгергенмен, дэ ш
сол калпында. К у н орнынан шыгады, ай орнына батады. . .
Керейд1 те ре билесе, к а л ы н к ытайды уш гасыр бойы
м эн жу билеп келед]. Те ре г е к а р с ы ш ык к ан ы — Еженха н-
га келт1рген куп1рл1к екен1н бше ме бу л сыгырлар?!
Д е м е ж а н онын с ез ш белмей, у н с 13 тындай б е р д 1.
« Ос ын ын бэрш маг а н неге айтып т у р ? — деп ойлады 11Ш-
нен.— Э л д е Т е р т у ы л д ы н т у р т п е п н е шыдама й, ата жур -
тына а р к а т1ресе, орнымды та ртып а ла д ы деп к ау ш т е н ге ш
ме? Мен1н ж ол ым а к есе- келденен т у рм а , жы л ы орнынды
суытпа, мен т а мы р ы м д ы терен,ге ж а й г а н а даммын деп,
куш к ерсеткеш ме?»
— 0 з б а с ын д а ры ж а й р о й ... Сен т у с ш е д 1 деп айтып
т у р мы н , — дед1 М а м ы р б е к д а ус ын барынша жумсак
шырарура т ыр ы с ы п . — « А й л ас катын — мунда с». С е н щ
де ж ар да й ы нд ы е с т ш жатырмын. К е р е й д щ маран ж а с а й -
тын д о на й б а т ын сен Те р т у ыл ж у а н д а р ы н а н керш ж у р с щ .
Жа л р ы з д ы к , ю р ш т а р л ы к т а ц с ы к б о л м ас саран да... Ит
уред1, керуен квшедй Б1р-б1р1м1зге корраныш, с у й е ш ш
болып ж у р е ш к. С е н щ де, менщ де ж у п н е т ш ж е р 1М13 —
у л ы к кой. Со л у л ы к а л д ын да ж у з 1м1з д щ ж а р ы к болуын
ойлайык.
— Ал у л ы к к а ж а р у у ш ш не 1Стеу1М13 к е р е к ?— Д е м е
ж а н муртынын а стына н жымиып к улдк
— Бклем, сен х ал да йл ар ме н у с т а с ып ж у р с щ . М ын а
з а м ан д а сонын, к аже т 1 ба р ма? Е л - ж у р т д е й м 13. Ертен.
б а с ы на кун т у с а , сол е л д щ к айс ыс ы а ра т у с у г е ж а р а й д ы ?
Егер к ар с ы б о лм а с а н , мен с еш х а л д а й л а р ме н т а т у л а с -
тырсам деген ойым бар... Буран к а л а й к ар а й с ын ?
Т у с 1н 1кт 1. Д е м е к , М а м ы р б е к м у н ын Т е р т у ы л 1имнде
б 1ржола орныгып к а л у ы н к ал а й д ы екен. Б1р-б1р1М1здщ
жолымыз ды кесш етпей, алыста н сыйл а сай ык . Ж ы р а к т а
ж у р с е н — досынмын, ж а к ы н р а к е л с е н — кас ын мын де-
ген1 р о й б у л. Д е м е ж а н терен^н к е м е й ш д е п к ул к шден
осыны таныды. К ы р ы к калалы, к у л б ш т е е се п- к иса пты
у на тпа йтын эдет1мен, не де б олс а б а рды айтып, а р а л ар ы н
а шып а луды ж е н керген.
— Айтар ойынызды антаргандай б олдым, Мэке.
К а л а г а н ь щ ы з береке-б1рл1к болс а, мен де соны 1здеп
жур ге н адаммын. Менен б 1р к ия на т б о л а р - а у деп к а у ш
о й л а м а й - а к койьщыз. О р ма н н ь щ 1Ш1 шытырма н шиырга
толы бо лс а да, а рыс тан ж ур ге н 1збен ж о л б а р ы с журмей-
Д1 деген сез бар... С1з бен 613 жемт1к б а с ын д а емес, ж е н 1с
ж ол ын да у ш ы р а с с а к нетт1?!— деген-д1.
Бул с е з д 1н а с т а рын М а м ы р б е к те к ал т ж1бермей
ж а к с ы укты. К а р а с у р ж у з ш е кан ж у п р 1п, а р ка с ы кещп
к ал г а нд а й болды.
— М ше , бу л бшген а да м нын сез1. О с ы л а й дерщд! ©з1м
де сез1п е м , — дед1 ©щ б а лб у л ж а н ы п . — Б 1р а к у л ы к т а р
ж©ншдег1 с у р а г ы м а ж а у а п бермед1н р о й . Х а л д а й л а р д ы
не 1стейм1з?
— У лы к т а р д е й с 13 б е ? — Д е м е ж а н к а б а г ы н шытып
ойланып к а л д ы . — Бил1к-мансапты а йт а с ыз гой? Б 1з д щ
колымызда сол бил^к б а р ма, ©31? Т а к т а д а г ы до йб ы ны н
тасындай, каз1р к айсымызды к ай д а а парып коям десе де,
499
у л ы к т ы н ©31 шенлп ж у р ге н ж б к па? «Кой а сыгы деме,
к ол ына ж а к с а с а к а кой, — дейд1 екен. А л 613 у л ы к т ы н
к олына ж а к к а н , с а л м а к т ы с а к а б ол г ым ыз келедк Ушр-
генде а л ш ы т у с т , к ене йле рдщ тобын б у з г а н ы мы з г а
мэз боламыз. .. Егер б шпк пен ман са п а д а м г а сол у ш ш
керек б о лс а , м аг ан о н ы н к уны кек тиын. С о г а н бола х а л
д а й л а р д ы н а лд ын д а к у л д ы к урып, кеппр1м с у р а р жайым
ж о к , — деп к е а м ш б1р-ак айтты.
М у н д а й ойды у г ы н у г а М а м ы р б е к те д а йы н емес едк Э р
с е з д щ а с т а р ын а к а н ш а у щ л с е де, б а й ы б ы н а б а р а алмай,
а нырып т у р ы п калды. Д е м е ж а н о н ы н к арымы ж ет е бер-
мейтш алые к иырг а т а р т ы п кеткендей. М у н ы н бе т ше
ж а п а к т а й к ар а п сэл т у р д ы да:
— Ол ж а г ы н ©31н 61л. М е н т — ж а й а г а л ы к акыл
гой... Б1р кунде б ол с а к ар а п о тыр г а н ханымыз. О с ы у лык-
т а р с ы з куН1м 13 б а р м а ? — деп с е з а яг ын ж у ы п - ш а й г а н
болды.
К у н е ю н д к е т а м а н енкешп к а л г ан кез бо ла тын. Д е м е
ж а н б1раз а даммен уйге ю р т , а я к суытып о т ыр га нд а р ы
сол ед1. Д а л а д а н т а г ы да:
— Ой ба й , к е л т к а л д ы ! — дескен ш у ест1лд1.
« Ке л ет ш у л ы г ы к е л т осы б1р м аг ына с ыз сергелден
тез1рек тынс а екен» деп, Д е м е ж а н д а орнынан к ет ерше
б ердк Д а л а г а ш ык с а , а с т ы н д а г ы аты к а р а терге малы-
нып, 1лгер1нд1-кей1нд1 кеткен э лд еюм к а м ш ы с ы ме н куре
ж ол ды н ус к а п , к е п ш Ы к к е с а м б ы р л а п сейлеп т у р екен.
Бейне у лы кт ы ©31 к е т е р 1п экелгендей т а н а у р а п ж у р т т ы
а уз ына к ар а ты п алыпты. Д е м е ж а н н ы н у к к аны — у л ы к
ез н е ке р 1мен У т ыд а н бер1 ш ы к к а н кер1нед1. Кеп кешжпей
осында к е л т к а л у г а тшс.
А й т к а н д а й - а к , а р а д а б!р шай к ай н а ты м д а й у а к ы т
еткенде, к ур е ж о л д а н у б а п - ш у б а п бер1 б у р ы л г а н а р б а
л ар Т1збег1 к©р1нд1. Е н ал д а пар атты, у е т ш е ж а с ы л бере-
зенттен кун к а г а р кур ке Т1пп койган ж ещ л фаэтон, онын
соны нда улкен д о н г а л а к т ы , к о с -к о с атты д а ш а й а р б ал а р .
О л а р д ы н да у с т ш д е к ам ы ста н то к ы л ган бойра куркелер1
бар. А л д ьщ р ы л а р ы н а а дам отырып, а р тк ы л а р ы н а б 1рын-
гай ж у к т и е л т т к С о г а н К а р а г а н д а , ж а н а э м 1р ш 1 бала-
ш а г а , ж а с а у - ж а б д ы г ы м е н б1рж ола кеш1П келе ж а т к а н г а
уксайды .
Эне-М1не деген ш е, ж о л а у ш ы л а р д ь щ алды каз к а т а р
Т1плген а к у й л е р д щ м аны на кел1п те калды . К у т т алуш ы -
л ар ек1ге ж а р ы л ы п а р а л а р ы н а н улк ен к еш е ж а с а п , ан-
та л а с ы п т у р . А лдьщ ры ф аэто н а р к а н бойы ж ер г е то к та д ы
да, 1шшен е ю - у ш адам туст1. Уст1нде су р г ы л т туст1, кым-
б а т ш у г а д а н т ш л г е н зскери кшм1 бар, бойы, о р та д ан гер|
жорары, дембел ше, иыкты келген, к ы с ы к кез, ж у а н к а ра
куймеден ту ск ен бет1 он колын ж о г а р ы кетерш, к е п ш ш к к е
сэ л е мд е с у ырымын ж а е а д ы да, ж у р т т ы к а к жа р ып , тер
ж а к т а т у р г а н х а л д а й л а р т обына к а р а й бет т у з ед й
С1рэ, б у л е л дщ неше куннен бер! а л б ар ы нд ы болып,
с а ры ла куткен мэртебел! у лы г ы — осы б олс а керек. Б1р
а й м а к т ы н зм1рш1С1 деген у лк ен л а у а з ы м д ы эл1 бойына
а щ р м е г е ш , эскери ф о рма сы н шеппп у лг ер ме г еш к ершш
ту р. Б урын унем1 улде мен б у лде ге о ра н ы п отыратын
Ш и - а м б ыг а кез1 уйренген ж у р т бешпет1 т1зесше жетпей-
тш к а р а ш о л а к офицерд1 кергенде, кещлдер! толмай
б а с т а б ы н д а сэл т о с ыр к а п к ал г а н. Б 1р а к полковник Матен -
н щ олармен км б олг ан жо к . А яг ы н к ад а п басып, т е р д е п
к ал ы н т о пк а ж а к ы н д а й берд1 де, он колын кун к а г а р ы н а
апарып, к а л т т у р а к ал ды
Со л а к мун екен, тер ж а к т а к а з к а т а р Т131л ш т у р г ан
х а л д а й л а р эулет1 н а м а з г а ж ы г ы л г а н д а й , у л ы к т ь щ аягын
к у ш а терт т а г а н д а п ж а т а - ж а т а кет1ст1. М а н ь ч ж у р - к ы т а й
с а л т ын да б а с урып, к у р ме т к е р с е т у д щ ен ж о г а р г ы тур|
осы. Ж а н а г ы л а р д ы н к ас ын да тек орыс консулы С о к о в
к а н а сорайып ж а л г ы з калып едь Ол ез1Н1н мына т у ры-
сына ь щг а й с ы з д ан г ан д а й , ж а н - ж а г ы н а ж а л т а н д а й к ар а п
алды да , е к ь у ш к а д а м а лг а шыгып, е з ш у л ы к к а таныс-
тырып жатты.
— С 13Д1Н а лд ьщ ы з д а т у р г а н — улы Р ос с и я империя-
сынын Шэ у ешек тег 1 х у к ы к т ы консулы Серг ей Ва си л ь е вич
Со ко в . Цин империясыньщ Т а р б а г а т а й д а г ы т е тен ше
ек1Л1, г уб е рна тор М а т е н мырзамен ж у з кер1скен1ме к уа-
н ыштымын!— дед1 ол эр сез1н н а к па - н а к , шегелей сейлеп.
Екеу! кол а лысып кер1с1п ж а т к а н д а , х а л д а й л а р тобы
д а о рында рына н турегелген. О л а р ез э м 1р ш 1с ше к утты
к а д ам Т1леп, с э л е мд е с у м у м к ш д т н е енд1 г ана ие болып
е д 1. Ш и х а л д а й б\р а д ы м а лг а шыгып:
— А л ые ж ол да н ш а р ш а п - ш а л д ы к п а й , ж а к с ы ж е т т Ы з
бе, улы мэртебел1м? Т а р б а г а т а й а й м а г ы н д а г ы ер ж у р е к
х ал д а й л а р эулет1 мен т а г ы б а с к а к а з а к , к а л м а к сиякты
б у р а т а н а ж у р т т ы н ек1лдер1 а з д щ а лд ын ыз д а т у р , — дед1
ол да е з ш щ ш1нк1лдеген Ж1н1шке д а у ы сы н к а т т ы р а к
шы га руг а тырысып.
Со на н сон к ас ы н да т у р г ан к а л а эк1мдер1 мен Б а х а л
дай, К е х а л д а й , Т у х а л д а й дегендерд! ж а г а л а й т а ныстырып
шыкты. Х а л д а й л а р д ь щ ею езулер1 е к1 к у л а г ы н да . Ж а н а
эм1рш1ге ез Т1л д е р 1нде б 1рдене айтып, к а у к ы л д а с ы п ж а
тыр.
501
Мше , о сыдан кешн рана сол к а н а т т а турран казак.,
к а л м а к т ы н у ю р д а й - з э н п л е р ш ё кезек т и т ед}. Ш и х а л д а й
каз1р баяры м а й ы с к а к , м а йд а мшезш к ай т а тауыпты.
У л ы к т ы н а лд ын да к у р д а й ж о р ра л ап , э р к а й с ыс ын ын
т у с ын а т а я р а нд а , у ю р д а й л а р д ы н а т ы - ж е н д е р ш айтып, б 1р
шеттен та ны с т ы ры п келедк
— Б13 каз1р к а з а к т ы н Керей т ай п а с ы н ы н конысында
турмыз, улы мэртебел1м. М ы н а ю а — сол Керей елшщ
байырры б а с ш ы с ы М а м ы р б е к тере. К а с ы н д а турран —
онын ба ла сы, Т у р ы с б е к у юр д а й.
— Ал мына ю а — Т а р б а г а т а й д а г ы к а л м а к - ш а х а р
ж у р т ы н ы н б и л е у н н а — М а д а н у юрда й. ..
К а с т а р ы н а келгенде б ай ка ды : М а т е н - а м б ы б у л а р керш
ж у р г е н м а н ь ч ж у р - к ы т а й э ю м д е р ш щ к е б ш е у кс а ма й т ын ,
с а к а л ы н кырып т а ста п, т а нк ы т а н а у ы н ы н алдына ед1рей-
тш м у р т к о йг ан ю а екен. Д у р д и г е н к а л ы н е рн ш щ астынан
алтын т к т е р ш к ер с е т е с а л к ы н жымиып, у ю р д а й л а р д ы н
колын а л г а н сайын, т у е т о к т а т а к ар а п етедк
— Ал, мына К1С1 — бу л а й ма к т ы н ен байырры тур-
рыны с а на л а т ы н Т е р т у ы л е л 1Н1н б а с ш ы с ы — Д е м е ж а н
у ю р д а й!
М а т е н - а м б ы Д е м е ж а н н ы н колын а ла берш, онын
б етше ш а н ш ы л а к ар а п ту рып калды. К а ны н 1Ш1не тартып,
е д 1рейген м ыс ык мурты ж ы б ы р ете ту скенде й болды. 031
к а з а к ш а т а з а сейл ей тш неме екен.
— А-а... Д е м е ж а н — а з екенс1з гой. Т а н ы с к а н ы м а
ете к у а н ы ш т ы м ы н , — дед1 ж а г ы к арыс ып к а л га нд а й эр
сез ш Т1С1Н1Н а р а с ын а н с ы з д ы к т а т а шырарып.
Д е м е ж а н онын с е з ш ж а у а п с ы з калдыррысы келмед1
М у н д а й д а а йт ы ла ты н ресми т э р т 1п бойынша:
— П а т ш а л а р д ы н патшасы, кект^н улы Е ж е н х а н н ы н
ел1М1зге ж^берген тетенше еюлш карсы алып турганыма
мен де бакыттымын, улы мэртебел1м,— дед1 таза кытай
Т1Л1НДе.
М а т е н н 1н бойы Д е м е ж а н н ы н ирынан рана келед1
екен. « Мынаны к а р а й гер!» деп, т а н д а нг а н д а й , онын жу-
31не ш а л к а л а п б\р к а р а д ы да, к а т а р ы н д а турран Ш э ш г е
к а ра й ете берд!.
Ос ы л а й у лы к т ы к арс ы алу , т а ны су с а л т а н ат ы б^разга
со зыл г ан. Кез ек эр е л д 1н з э н п - е л у б а с ы л а р ы н а келгенде,
Ш и х а л д а й о ла р ды б а с - б а с ы н а таныстырып жатпады.
« Мы на л ар — керейд1н ип жаксылары», « мынала р —
Т е р т у ы л д ы н а т к а м ш е р л е р Ь деп, б е л е к -б е л е к топтасып
т у р г а н д а р д ы колымен ж а й к а п керсетт1 де, Ма т е н - ам бы ны
арнайы т^плген о к ш а у о р д а г а к а р а й б а с т а п ж у р д к
502
Улыкпен с а п а р л а с болып б 1рге келе ж а т к а н а да м да р
тобы да едэу1р екен. М а т е н н щ эйел1, ер ж е т т к ал г а н улы
мен кызы, о л а рд ы н кас ына ерген некерлершен б а с к а ,
шен1 темен терелер, кузет мшде тш а т к а р а т ы н шержтер
бар
Со л а д а м д а р д ь щ а р а с ын а н кенет Д о х а л д а й мен Б а й
серкеш кергенде, к ар с ы а л у ш ы л а р катты т а ны р к а с ы п
калды. Д о х а л д а й сэл ысылып, ж у д е у та рт к ан ыме н , мереш
тасып, кещлд! ж у р г е ш б а й к а л а д ы . Ж е л к е с ш д е п ай-
да ры б у ры н г ыд а й у ш а с ы н а т у с ш т у р ма г а н ы м е н, каз1р
е ру г е ж ар а п , е д э у 1р у за р ы п к ал г а н . Б 1р сэт Д е м е ж а н
е к е у ш щ кездер1 т у ш с т к а л д ы д а , Д о х а л д а й ж ан а р ы н
тез тайдырып э ке г п .
Ал Б а йс ерк еш бул кезде Т е р т у ы л ж у а н д а р ы к орша п
алган-ды. Кексег ен, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р оны т а к б1р
к а ж ы д а н келгендей к ар с ы алып, ш у р к ы ра с ы п жатыр. . .
Каз1р олар у ш ш с о н а у алые с а п а р д а н э м1ршшщ ез1мен
б1рге келген Б ай с ерк еден беделд1 К1С1 жок . Элде, е з д е р ш ш е
Д е м е ж а н г а керсеткен кыры ма, Ы с к а к б а с т а г а н б 1р топ
с а мб ырл а й сейлеп, к ат т ы д а ур ы г ы с ы п тур. Байс ерке
Д е м е ж а н г а б у р ы л м а д ы, кермеген, елемеген сынай таны-
тып, кас ын а н о й к а с т а п е т е бердь
Бул кезде М а т е н - а м б ы мен консул Соковт1 о рт а г а
алган к ал а эюмдер1 арнайы т^плген к он а к у йг е ю р т б а ра
ж а т к а н . У л ы к т а р т а р а п ы на н ешк1м мез1рет1 ж а с а п ша-
кы рма га н сон, эл1 с ырын а л м а г а н эм^ршшщ уст1не б а са -
кектеп к 1 р т б а р у г а е ш к а й с ы с ы н ы н ба тылы ба рма й,
у ю рд а й л а р д а л а д а И1р1л 1п калды. А с к а к у л ы к т ы н б ула р-
ды адам к а т а р ы н а с а н а м а й , ертпей кеткен1 ж а н д а р ы н а
к а н ша б а т с а да, сырттай сыр бермеген, елемеген болып,
эрнеш э н п м е ет1п т ур. Д е г енмен сол ж а к т а н 61 р х а б а р
бола ма деп, к о н а к у й д щ е с т не о к т ы н - о к т ы н кез т а с т а п
кояды... Б1р кезде 1ш ж а к т а н Ы с к а к пен Д о х а л д а й шыгып,
эл 1 де Те р т у ыл к1С1лер1ш'н а р ас ы н д а т у р г а н Б ай се р к еш
шак ырып алды. У ш е у 1 м ан аты жукт1 а р б а л а р д ы н б 1р 1нен
тус!рген элдеб1р с а нды к т ы к о л д а с а кетер1п, к о н а к уйге
к ай та да н ен1п кеттк
Тек осы кезде г ана мшез1 ш а п ш а ц ШэЙ1 у ю р д а й шыдай
алмай:
— Кап, б э р 1 М 1 3 жиналып, иманын с а т к а н Ы с к а к
пен ба укеспе Ба йс ер к е курлы б о л м а д ы к- а у ! Ит елген
жерден ша б ы л ып алдынан ш ы к к а н д а , у лы кт а н керген
сыйымыз осы м а ? — деген намыстан т у т а н г а н д а й болып.
— Тшт1 ИТП1С1Н, К1С1М1С1Н демед1-ау. Келмей жатып
к еудес1мен басып, та пт а п етт1-ау!— деп Т а н г ы т т а ширы-
гып тур.
503
Д е м е ж а н ез1мен к атты ойнайтын Ш э ш г е ж а л т етш
б 1р к ар а ды да:
— Эттен,, к у р д ас - а й , б а л а е к ен сщ- а у . Атан. Отыншы
ем1р бойы осыла рмен неге алысып етт1 д ей с щ? Жасын,
к ы р ы к беске к елгенше соны т у с ш б е г е н щ б е ? — деп л еюте
кулд1. — Е а к т е н к а ш а н с у йе к л а к т ы р а д ы екен деп ту ра-
мыз ба осыла й? Ж у р щ д е р , у йг е ю р т отырайык. *
— Б 1зге ж у р щ д е р , б у п н п к о н а к а с ы л а р ы н менщ мой-
нымда б о лс ын , — дед] Ш э ш к а с ы н д а т у р г а н у ю р д а й л а р г а
к а ра п.
Б а р лы г ы д а б ы р л а с а с о й л е с т , о р т а д а г ы бос у й ле р д щ
б1рше б у р ы ла берген. Б 1р а к 1шке ю р т улгермед1. Кенет
а рт ж а к т а р ы н а н э л д е ю м н щ ш а н к ы л д а г а н , с у й ю м а з
д а у с ы ест1лд1. Б у р ыл ып к а р а с а , у л ы к т а р ушнен шы к к а н
Ш и х а л д а й д ы н ш а б а р м а н ы кол ынд аг ы б1р к а г а з д ы да-
у ы с т а п окып т у р екен.
— М а м ы р б е к тере, К е р е й д щ у ю р д а й ы Т у рыс б ек ,
Ж у м ы к т ы н у ю р д а й ы Т а нг ы т , М э м б е т т 1н ук1рдайы Ш0Й1,
к а л м а к у ю р д а й ы М а д а н . . . Слздерд1 улы мэртебел1 Матен-
амбы ез д а с т а р к а н ы н а ш ак ыр а д ы .
Бэр1 т а н д а н г а н д а й б 1р 1Н1н бет1не б1р1 к ара ды. Т 1з 1мде
Д е м е ж а н н ы н аты-ж©н! ж о к болып шыкты. Б ас ын да
ж а н с а к естццм бе, немесе ш а б а р м а н жан ыл ып айтпай
к е г п ме деп о й л а г а н . Ж о к , бэр! а п- ан ык, к а г а з г а жаз ыл-
ган ду ни е де ж а н ы л ы с б о л у ш ы ма едк А т ы а т а л г а н д а р д ы н
б1рден енсес1 к0тер1Л1п, ШэЙ1Н1н де, Т а н г ы т т ы н д а ондер1
г ул - гул ж а й на п ш ы г а келд1. О л а р к о н ак уйг е к ар а й бет
а лг а нд а , Д е м е ж а н сол орнында ж а л г ы з сопайып турып
к ал г а н . Ш э ш ы н г а й с ы зд а н г а н д ай арт ж а г ы н а жалт-
ж а л т к ар а п, ж а н а г ы ш а б а р м а н г а Д е м е ж а н д ы к©рсет1п,
элденен1 с у р а п ж ат т ы. А н а у к о л ынд аг ы к а г а з г а к айта
ущлд1 де, б1рдене деп б а с ы н шайка ды. ..
Д е м е ж а н о л а р д ы н с©31н а к ы р ы н а деЙ1н кут1п т у р а
алмады. К а н ы д у етш б а с ын а шап ты да, ештенеш ест1-
меген, кермеген куш т ерю а йн а лы п ж у р е берд1. Енд1 бэр1
д е тус1н1кт1. М а т е н - а м б ы муны Т131мге эдеЙ1 к ос па г ан б о л
ды. Келе са лып кескен а л г а ш к ы ж а з а с ы , юмд1 кырына
алатынын осы б а с т а н ж а л п а к елг е ж ар ия л аг ан ы . . . Д е м е
ж а н к аш а н ез! ту ск ен уйге жеткенше, артымнан б1реулер
д а у ы с т а п ш а к ы р а р , не куып келер деп дэмеленген. Б 1р а к
ш е - ша л а сонда й пендеш1Л1кке б а р г а н ы упнн, озтне ка т т ы
ыза болып, к ы з а ры п кетт1. «Бэсе, осылай бо лс а керек ед1.
Бэсе...» дей берд1 1ипнен.
Енд1 бул а р а д а б1р минут кщ1руд1Н ез1 ж ан т о з п а з
азап ед1. Б у д а н откен к ор л ы к болм ас. ©з уйлер!Н1Н касы-
на келсе, э ншейшде с ын ап т а й с у с ып т о кт а ма й т ын . Т е р т
у ы л д ы н ж у а н д а р ы , к а с к ы л г ан д а й, ту ге л осында т ур екен.
Б а р лы г ы а у ы з д а р ы н ашып к ар а п калыпты. . . А к иык кыран
аюмен, не к ас кы р м е н а й к а с у с т ш д е к а п ыд а канаты
кайрылып, к ан сы р ап ж а т к а н д а , ж а р ы м е с ж а п а л а к т а р
мен т а л а п с ы з т а з к а р а л а р , к ул к ын ы ж а м а н к у з г ы н мен
кунш1л куипгендер о сыла й а йна ла к о р ш а п, т а с к а конып
отырар ед1... М у н ы аяг ан, м у а р к е г е н , т а н д а н г а н , кыбы
канг ан, т а б а л а г а н кеп кездер Д е м е ж а н н ы н енменшен етш
кете ж а з д а ды .
— Неме нег е т е а р е й е к а л д ы н д а р ? С у й е к т е р щ е б а с к а н
к ор л ык , к у л д ы к т а н б а с ы н т а м а ш а л а п т у р с ы н д а р ма?
«031 ж а р ы м а г а н н ы н с а р к ы т ы н 1шпе» деп, сол х а л д а й
лармен т а б а к т а с б о л м а й - а к койдым. Ж а н а лг ыш э з 1рей-
1Л1М сол б о лс а , Ма т е н не н келген керд1 к е р т - а к алдым.
Т а р т ы н д а р а т т ы н ба сы н! — дед1 ол ш а б а р м а н д а р ы н а
а кы ра эм1р етш.
Кун к е ш ю р ш к а л га н- ды . А р а д а ж а р т ы с а г а т етпей,
Д е м е ж а н у л ы к т а р г а т т л г е н а к уйлерд1 а р т к а т а с т а п, а т
та нып б а р а жатт ы. Касында шабарманы Ракымнан
б а с к а Кудер1 мен Б е р ж б о л г ан а бар. Т е р т у ы л д ы н е з г е
ж у а н д а р ы б а с ын д а к оп ан да п а т т а р ы н ерттегешмен, жеме-
ж емг е келгенде, б!рге ж у р т к етуге тэуекелдер1 жетпей,
у л ы к ты н т е ш р е п н д е а й н а л с о к т а п калып койды.
IV
507
с а у г а л а п к а ш ы п ж у р т , а с т а н а г а ж а ц а д а н оралып ж а т
кан кез1 б о л а т ы н . И м п е р а т о р с а р а й ы а я у с ы з тоналып,
с о г ы с т а жендлгеш у ш ш ше т мемлекеттерге к иса псыз кеп
айып т е л ей тш болып, Цин ©юметшщ нагыз к у й з е л т
т у р г а н ша г ы ед1. Д э л о сында й кысылшан, кезенде ит
а р к а с ы к и я н д а г ы Ш ы г ы с Т у р ю с т а н н а н о с ын ша ма мол
к а з ы на н ы ц келе к а л у ы тагдырдын, те т е н ше сыйындай
кершген. Квк тен Т1легендер1 жерден т а б ыл г а н д а й , импе-*
ра тор сарайынын, разы б о л г а н ы сонша, осы керуенд1
еш пэлеге у р ы н д ы р м а й аман- есен алып келген ер ж у р е к
офицерд1 ж е а р патшайымнын, ез1 к аб ы лд а йт ы н болыпты...
Б у л х а б а р д ы ест1генде, М а т е н н щ зэре- иманы ушып,
«эй, к у р ы г а н жер^м осы ш ы г а р» деп о йлаг а н. ©йткеш
онын, колы т а з а емес-тк Э келе ж а т к а н алтын-кум1стен
ж о л - ж е н е к е й к ым к ыр г ан ы, менипктеп б а с ы п к а л г а н ы бар
ед1. Со л у р л ыг ы м а ш ы л г а н екен деп, есшен танып к а л а
ж а з д а г а н . Н е керек, туб1 к айыр бо лды гой, э й т е у 1р.
С а р а й д а г ы к а б ы л д а у д ы М а т е н ©ле-елгенше умытпай-
ды. Ш а л г а й т у к ш р д е ту ып-вс ке н к а р апа йы м х а л д а й улы-
нын, император с а р а й ы на н б1р- ак шыгуы, шынында да,
ада м айтса н ан г ыс ыз тан, к а л а р л ы к ж а г д а й ед1. Э тек
к у л д а р д ы н б а с т а у ы м е н с а л т а н а т т ы сарайдын, т а б а л д ы -
рыгын а т т а г а н д а , Матенн1н, ес1 шыгып, к©31 ештен,ен1
к©р1п ж ар ыт п а ды . Э й т е у 1р, алтын т а к т а э лд е к 1мн1Н отыр-
ганын б1лед1. ©31Н1н сол т у с к а т а я у барып, етпеттеп жы-
гылг анын б1лед1. Ж а н дэрмен мандайын уш мэрте ж е рг е
ТИГ131П, б 1р з а м а н д а сулдес1н суйрет1п турегелген. . . С о н д а
гана б а йк а ды : жес1р па т ша йы м небэр1 бес- алты к ад а м
ж е р де б у г а н мей1рлене к ар а п отыр екен. Ж а с ы ж е т ш с к е
та яп к ал ды де йт ш емес, б е т - а ж а р ы н д а б1р тал эж1м ж о к ,
у з а с а к ы р ы к т а г ы эйел сиякты. М а т е н н щ а б д ы ра п сас-
канын к ы з ы к к©рд1 ме, э лд е мунын, келюкен, т в р т п а к
т у л г а с ы н а к ар а п, м ун да й еркект1 к ур ж1бермейтш ©31Н1Н
ж а с т ы к шаг ын еске тус1рд1 ме, ж е а р па тшайым сэл жы-
миып кулд1. Со л ж ы лы шырайын б у зб ай , керуенн1н Ш ы гы с
Ту рк1ста ннан к аш а н ш ы кк а нын , ж о л д а к а р а к ш ы л а р д ы ц
колына тус1п к алмай, алые ж е р д е н к а л а й же т к е нш су ра с-
тырды. Матеншн, эскери шен^н, к ан да й кызмет а т к а ры п
журген1н де тэпт1штеп б ш п алды. Со н а н сон, мунын,
бе т ше к а д а л а к ар а п аз отырды да:
— С а г а н а лг ыс ж ар и я л а й м ы н , полковник, — д е д 1 б а я у
Т 1Л к а т ы п . — С е н щ бул ен.бепн.Д 1 император с а ра йы эр-
к аш а н ес к ер е т 1н б олады. С е н сияк ты Цин т а г ын а шын
берьлген а д а л жауынгерлерд1н, а с т а н а д а г ан а емес, шал-
г ай даг ы Ш ы гы с Т у р ю с т а н ©лкес1нен д е т а б ыл г а ны ©те
508
с у й с ш е р л ж , — деп сэл бегелд1 де, к а с ы н д а эм1р к у т т
турран к е м е к нп л е р ш щ б1рше б у р ы л д ы : — Б у й р ы к ж а з :
полковникке б у п н н е н б а с т а п У а н атары б ер ш с ш . Ж з н е
Ш ы ры с Т у р ю с т а н д а г ы б1р а й м а к к а а мб ан ь болып т а г а й-
ындалсын!
М э н п естен кетпейтш, б а с - а яр ы о н - а к м ину тк а созыл-
ран осы 61 р сэт Ма т е н е м 1р ш щ ен, б и ж шыны едк ЦПрюн,
а дам кол ынд а ш е к а з б и л ж б о л у деген к а н д а й ражап!..
Т а к кудырет1 деген осы екен гой. Ж е п р п а т ш а й ы м б у г а н
б 1р а уы з с ез айтып, с икырлы т а я к ш а с ы н сштеп к алып ед1,
бу л к ар а па й ы м халдай у лы на н — у а н г а , к ат а р д а ры
полковниктен — а м б а н ь г а а йна лды д а ш ы га келд1...
С е й т т , М а т е н былтыр ж ы л а яг ын да а с т а н а с а па р ын а н
осындай мол о лж а м е н о ралган. Ж е с 1р па тш а йы м Цыси-
дын б уйрыгын е ш ю м н щ е з г е ртуг е к а к ы сы жок. Б у л енд!
б1рден ж о г а р ы л а п , Ш ы г ы с Ту рк1ста нды у ысында устап
т у р г а н ж а н ж у н н а н кей1нп у ш г у б е р н а т о р д ы н б1р1 болу ы
керек. М а т е н , эрине, Т а р б а г а т а й д ы т а нд а ды . Осы айма к -
ты отыз жыл билеген Ш и - а м б ын ы ж ы л ы орнынан к о з г а г а н
да — сол ж а р л ы к т ы н думпу1 б о л а ты н . С е й т ш Матенн1Н
б аккундес тер1 о нын кез1н к у р т а м ыз деп жур1п, тебелер1не
к а л а й шыга рып а лг а нын ездер1 де а н г а р м а й к а л га н.
М а т е н - а м б ы ж а р а т ы л ы с ы н а н эскери а да м б о лг анды к -
тан, б у л а й м а к т а г ы а л г а шк ы ж у м ы с ы н а рми я да н б а с т а д ы.
К,ала г арнизонын к,айта курып, о ла рд ы т е п е осы з аман-
гы от к а р у ме н ж а р а к т а н д ы р д ы . Ш и - а м б ы т у с ында ры
кэр1-куртан, и! ж у м с а к офицерлерд1 а уыстырып, о л а р д ы н
орнына Ж1герл1, ж а с к ома ндирлер т а г ай ы нд а д ы . Ж ы л
сайын эскери д а й ы нд ык т а н ет1п к а й т а ты н с1бе-солан,
к а л м а к - ч а х а р ж а с т а р ы н ы н биылгы ж а т т ы г у ы н д а ез
колына алып, к а т а н т э р т ш к е салды.
Ол а й м а к т аг ы то лып ж а т к а н мекеме-кенселерд1 де
к ай та к а ра п, о л а р д ы н с а нд а бар, с а н а т т а ж о к , к е р е к а з -
дерш к ыс ка рт ып, онын о рнына ж а н а к е ц с е л е р курды.
С о л а р д ы н 61 р 1 — мемлекет к а у ш а з д т н коррайтын бас-
карма. О н ы н ез1 каз1р кол а с ты нд а ж уз д е г е н жа н сы з ы,
мьщнан а ста м 1р1ктелген ж а з а л а у ш ы эскер1 ба р, е т е
улкен, беделд1 мекемеге айналран. Б ул т э р т 1пт1 ол еткен
жылы 1ШК1 елкелерден кер1П, кещл^не туЙ1п к айт к а н- ды.
Б у д ан былай е ю м е т ж у р т т а н тусет1н арыз- ша рымды, да у-
шарды г ан а кут1п о тырма йды, ел ш ш д е не болып ж ат -
канын кунб е- ку н естит1н болады. Б у л М а н ш ы н империя-
сында « б а у ж а жуйес1» деп а т а л а ды . Б а у ж а — улкен
к ал ал ар д ы рана емес, эр ауыл, эр ш а н ы р а к к а дейш
509
к амтитын, ж а н - ж а к к а т а р м а к т а л ы п ж а т к а н ермекнлнщ
торы тэр1зд1 е т е курдел1 нэрсе.
Оны к а з а к о р т а с ы н а экелгенде, б ыла й болып шыкты:
ру б а с ы л а р ы ез к а р а м а г ы н д а г ы эр а уы л г а , ауыл а к с а
калы к онсы отырран эрб1р ш а ц ы р а к к а , отарасы ез у ш н щ
эр б Iр а д а м ы н а ж а у а п б еру г е ти1с. Юм де - юм зан,ра к айшы
кылмыс 1стесе, не е ю м е т к е к арс ы сез айтса, касындары
К1С1 ТИ1СТ1 орынра к о л м а - ко л мэл1мдеу! керек. Оны 1сте-
месе, сол к ы л м ы с к е р д щ ж а к т а с ы , с ыб а й л а с ы ретшде ол
д а к ос а ж а у а п к а т а рт ы ла ды . С е й т т б1р сез б ен а й т к а нд а ,
Б а у ж а ж у й е а — а д а м д а р д ы б1р-б1рше андытып койран
жансыз дард ын, у я с ы сеюлд! б1рден,е едк
Б а л а ж а с ы н а н 1ле е щ р ш д е п к а л ы н Кызайдын., Ал б ан -
С у а н н ь щ а р а с ы н д а а р б ас ып ескен М а т е н - а м б ы казактын.
Т1Л1Н гана емес, т ур м ы с- с а лт ы н, м ще з - к у л кы н д а ж а к с ы
бьпетш-дь Т а р б а р а т а й д а г ы ел ем1р1мен т а н ы са келе, мун-
да ры ж у р т т ы н 1ле к а з а к т а р ы н а н е ш к а н д а й а йы р ма шы -
л ы р ы ж о к екен1не кез1 жетт1. Ж а р а т ы л ы с ы н а н с ез г е
уй 1р , е с е к - а я н д ес е к у л а к т а р ы елендеп т у р а т ы н мундай
е л д щ а р а с ы н а ж а н с ы з д а р мен с а л п а н к у л а к т а р д ы куп1нщ
бит1ндей е р г 131п ж1берУ т т т 1 де киын емес ед1. Э нш е ш нд е
б1^1Н1Н уст1нен б!р1 арЫЗ ж а з ы п , б1р1Н-б1р1 м ук а тып, кыр-
кысып ж у р е т щ к а з ек е н е р м е к ш 1Н1н торына т!пт1 онай
шырматылды. К,аз1р м ул де р а ка т : с о н а у ш а л ра й да ж а т
кан элдеб1р а у ы л д а элдек1м к а т т ы р а к жетел!п койса да,
ж а н с ы з д а р а р кы л ы М а т е н н 1н к ул а рына кунбе- ку н ж е т ш
жат а ды .
О с ы ж у м ы с т а р д ы тугел тындырып, ретке салып ал-
г ан ша, М а т е н - а м б ы б!р жыл бойы к а л а д а н аттап шык-
пады. К,ыр елщ билеп отырган ук1рдай-зэнг1лерд1н де
е ш к а й с ы с ы н а с о кт ы к па ды . У л ы к ундемеген сайын ел
ж у а н д а р ы н ы н о д а н а р м а н уреЙ1 ушып, кауп1 к ушейе т у с
кен. ©з ара б эс т ес к ен дей кезек-кезек т а р т у - т а р а л г ы -
ларын экелш, эм1рш1Н1н кемеЙ1н т ыг ын да ум ен ж у р . Ежел-
ден 1 ш т - ж е и уйренген Матенн1н енеип де е л ш е у с 13 кен
ед1. А л д ын а келгешн к а й т а р м а й , т а м а г ы м а к ы лк а ны кетер
деместен, алтын-кум1с, а сы л ж ам бы ны , т е рт т у л щ мал-
ды уЙ1р-уЙ1р1мен кылгытып ж у т а берд1... М а т е н о сында
келгел! М а м ы р б е к теремен майлы к а с ы к т а й а р а л ас ып
кеткен. Со л М а м ы р б е к т щ акылымен, М а й л ы н ы н кунгей
б е т ш д е п М а й к а б а к деген жерден к ы с т а у с ал дырды да,
б ылт ырд ан бер1 ж и н а лы п к ал га н кеп малды сол ж а к к а
а па рт к ы з ып т а с т а ды . Б ул же р эр! кезден та са , эр! К,ул-
ж а б а з а р ы н а мал а йда тып т у р у г а ете у рымта л ед1...
Ж а н а э м 1р ш 1 к ун д е п э д ет ш ш е б у п н де кенсеге ерте
келдк Ол ж а к ы н д а рана Ших алда йдын, юнп кызы М а х у
с ул ура уйленген. Же рпл1кт1 ман шын терелер1 ез эйелшен
б а с к а тары у ш канизак у с т а у р а ержт1 болатын. Ш ар
тартып к а л г а н д ш ме, к а з 1р Матенд1 езге ж у м ы с т а н гер1
сол ж а с каниз ак та р кеб1рек т и т ы к та т ы п ж у р . О ны н
у с т ш е М а х у деген де б!р жел1мдей ж а б ы с к а н , тойымсыз
пэле, ш ы р м а у ы к т а й оратылып, к а н - с ел щд ! сыгып алады.
Б у п н де э м1 р ш ш щ ж у з ш д е сондай б!р жа н ра ка ты н а н
т у га н б а к ы т т ы ш а р ш а у бар.
Б ул кун де М а т е н - а м б ы б у р ы н гы эскери ф ормасы н
т а ст а п , ба й ы р гы М а н ш ы н у л ы к т а р ы н ш а , Ж1бек камзол,
кел ю л деген Ж1бек ж ел ен киетш б о л г а н . А сы к п а й м ан газ
б а сы п келш, ез орны на ж а й г а с т ы да, к ем екн лсш е 1шке
ешк1мд1 К1рг1збеуд1 буйырып, у с т е л ш щ у с т ш д е ж а т к а н
элдеб1р п а п к а л а р д ы а у д а р ы с т ы р а ба стад ы .
Б ы лт ы рда н б е р 1 М а т е н - а м б ы Б а у ж а ж у й е а а ркылы
к а з а к т ы н а т к а мшер ру б а с ы л а р ы т у р а л ы мол-мол м а
териал топтап, о л а р д ы н К1С1Л1К калпын, мше з- ку л к ын
тугел а н ы к та п болг а н- ды. Юм к ор к а к , К1м батыр, К1м
ж ом а р т , К1М с а р а н, у к 1 р д а й ла рд ы н ел1 1ш1ндеп бет-бедел1
кандай, ек1метке шын бер1Л1п, а да л кызмет 1с т е йт 1н1
кайсы, юмн1н 1шшде к ы жы л , к ар с ы лы к, б у кп е бар — о с ы
нын бэр 1 каз1р эм1рш1Н1Н а л а к а н ы н д а . Р у л а р а р а с ын д а г ы
д а у - ш а р , ешт1к, а р аз ды кт ы да зеЙ1н коя зерттеп, тэпт1ш-
теп 61Л1П а лг а н . У ю р д а й л а р мен зэнплерд1н э рк айсысына
ж е к е - ж е к е а ш ы л г а н папка бар. М а т е н - ам б ы каз1р солар-
ды к а р а п отыр.
Со л п а п к а л а р д ы е з а р а салыстырып, с а л м а к т а п к е л
генде, «б1зге керек адам» деп, ен алдымен б ел ш а лг аны —
М а м ы р б е к т ер е болды. Иэ, М а м ы р б е к к е сенуге болады.
А р г ы т е п — а кс уй е к, хан тукымынан. . . Ола р к а ш а н д а
кене т э р т ш т 1 ж а к т а й д ы . Б а с к а л а р сияк ты терелерд!'н
арт ж а г ы н д а т1реп т у р г а н рулы ел1, к ор г ан ы ш Т1рег1 жо к ,
ез у с т е м д ш н с а к т а п к а л у уш1н а ма лс ы з еюметт1 ж аг а т -
тайды... Ал К е р е йд щ е з г е ру б а с ыл а р ы онымен ем1р
бойы бил1кке т а л а с ы п келе ж а т к а н к ершедь Мейл1, талас-
сын, алыссын. Мамырбек т1н де м аз ас ын май 1шкендей
к е т 1 р т , унем1 кыл уст1нде к ыпылдату мен болсын. О л а рд ы
да есек д э ме ме н е м е к с т п к о ю керек. К а з а к т ы н айдай
алмай ж ур ге н кеп малын а я й с ы н ба, с а й л а у сайын у л ы к
т ы н кен1Л1н т а б а м ы з деп, шашылсын да ж у р с ш . Ал шын-
т у а й т к а келгенде, б 1зге к ереп — т ер е ту кымы. О ла р
б аг ы ны шт ы ж у р т ы н к ал ай б!р шыбыкпен а й да са, ез1нен
ж о г а р г ы у л ы к к а да к ал а й ж а г ы н у д ы б1лед1...
« Демек, дэл каз1р б 1зге Керей 1шшен терелерден
512
колайлы о д а к т а с т а б у киын» деп, М а т е н сыртында « М а
мырбек — Ту р ы сб е к » деген ж а з у ы бар папканы былай-
ыр а к алып койды.
О н ы н а ст ы н д а ж а т к а н екшнп папканы колына алып
ед1, бу л э к е л ь б а л а л ы Енсе мен Т а ц г ы т ту ра л ы а ны к та м а -
лар екен. Е н с е — Ж у м ы к т ы н т у н г ы ш у м р д а й ы , Ме к ег е
барып келгел1 Е н с е к а ж ы а тан а ды. Осы бе т т еп Ж у м ы к
тын басын к у р ап , Е ж е н х а н г а б а г ы н д ы р у ж е ш н д е кеп
енбек а щ р г е н а да м . К е ш н п кезде у юр д а й л ы гы н б а л а с ы
Т а н г ы т к а е т ю з т , ез1 у шн де к у д ай жолын у с т а ны п ж ат -
канымен, ел ш ш д е п бедел1 а рта т у с пе с е кем1ген жок. . . Ал
Т а н г ы т ж а с болг анымен, е з ш щ влер ж е рш бшетш, ею-
метке к арс ы а ш ы к а й к а с к а ба рма йтын, к а з а к у м р д а й -
л ар ын ын 1Ш1нде а са айлалы, с а к Ж1пт. О р э , а т а д а н
б а л а г а ж а л г а с ы п келе ж а т к а н бул юш к е н т а й динас тияны
д а эз1рше к оз га м а й, орнында к а л д ы р а т у р г а н жен б о ла р.
Па пк ан ы а у д а ры с т ыр ы п отырран М а т е н н щ кез1 кенет
элдеб1р к а г а з г а т у с ш, м у рт ы н ы н а с т ы н а н жымиып к\лд1.
Енсе бил 1КТ1 б а ла с ы н а е т ю з е р д е мынадай есиет айтыпты:
«Ел б а с к а р у деген онай емес, б ал а м. О г а н б а й л ы к пен
к ар а к у ш т е н . б а с к а , акыл мен айла да керек. Т у т а с
Ж у м ы к т ы у ы с ы мд а у с т а ймын дес ен, К о ш к а р б а й д ь щ ур-
лыгын тыям деп эуре б о лма , М а м е т е к т щ ек1 ж а к с ы с ы н ы н
басын б 1р жерг е кос па, Ш о т а й мен Эл мэ мб е т т е н да ста р-
к анынды аяма. С о н д а к а л ма кп е н 1ргелес отырган С а т ы
мен К. араша ©31- а к к е л 1п к ол т ыг ына тыг ыл а ды» деген
екен... ©з ел1Н1н а у ж а й ы н туЙ1п болг ан, р у л ар д ь щ та-
мырын дэп б а с ы п б1Л1п о тырган, на г ыз т1 с к ак к ан адамнын.
С031 гой бул. Мейл!, Т а н г ы т т а орнында к а л а ту рсын. Эке-
С1Н1Н е с и е т 1н орындап, е з ш щ Мэ метек , К, ошкарбай, Шо-
тайымен а ндысып ж у р е берс1н.
Келес1 папка М э м б е т т щ каз1рг! ук1рдайы ШзЙ1ге ар-
налган ед1. ШэЙ1 — бу л е л д щ учинил у ю р д а й ы . Б а с к а л а р
сиякты т у кы м к у а л а г а н династия емес. Б у г 1нге дешн
бил!К Мэмбетт1н ек1 ж у а н руы Т о г а л а к пен Т у м а т а й г а
кезек ауысып отырыпты. ШэЙ1Н1н а т а с ы Отыншы би —
осыдан к ыр ык жыл бу рынг ы ду нг ен д у рб е л е щ кез1нде
Цин е юм е т ш е карсы кол ына к а р у алып курескен к ю . Ал
мундай а да м ны н у р п а г ы б ил ж б а с ын а к ал а й к е л т ж у р ?
Матен ойланып калды. Ш э ш ш у ю р д а й л ы к к а кетерген
кэр| тарлан Ш и - а м б ын ы н б а с ы нд а кан да й есеп болды
екен? Э л де к у н л п нд е т а л а нг ан , ж а з ык ты а да м н ын б а л а сы
енд! кайтып б а с кетермейд1, ж а л т а к , ж а с ы к бола ды
деп ойлады ма? Ке з шд е со лай к ар а л у ы да м ум к ш- ау.
Лемек, кез1нде ек1метке к арс ы о ппозинияда ж ур ге н а дам-
I 7 К Жумадйпов 513
д а р д ы о с ы л а й ш а б ау ыр р а т а р т у , кендлш а у л а у керек
болран р о й ... А л Ш э ш н щ ез ба сы былай ж а м а н ж т т
к е ршб е йдк IЙ1 ж у м с а к , елгезек а д а м сиякты. ©з шщ
колы да а ш ы к екен: эр жол ы к ал ара келген сайын «отыр
ран орныца кер1мд1пм, келген ж о л ы н а е р у л т м » деп,
с ый- сияпа т а ла келуд1 умытпайды. .. Д е г ен ме н оган онша
с е н т те кетпей, эр к а д а м ы н андып отыр у керек болар.
К е л е а б\р п а пк а га кез1 т у ск енде , эм1рппнщ к а б а г ы
к урт т у шлш, а у р у ы ж а н ы н а б а т к а н а д а м д а й тыжырынып
калды. « Б у л а р д ы н бэр1 де е штене ем е с - ау , б а с к а л а р ы -
ньщ ж а р а с ы ж е ш л . Б эр ше н д е мына Т е р т у ы л д ы н уюр-
да йы Д е м е ж а н нан к ут ы л у киын боп т у р - а у » деп ойлады
Ма т е н , э л д е б 1р ж а р ы л г ы ш затты у с т а р а н д а й э л п па пк а га
колын еппен а п а р а берш.
Б ул папка б а с к а л а р ы н а н гер1 к о м а к т ы л а у едк Д е м е
ж а н н ы н ем1рбаяны да кызык: ©31 т а з а Т е р т у ы л емес, бу л
елге жиен екен. Т е р т у ы л д ы н т у нг ы ш угардайы Кер1мбай-
дын к а р ы н д а с ы н а н туыпты. Экес1 Керей 1шшен шы к к а н
бIр б у з а к ы к ершедк Б а я г ы к е т е р ш с кезшде еюм е т к е
к ар с ы кы лм ы с ы упин ж а з а г а тартылран. .. Д е м е к еюм е т к е
к а р с ы л ы к о ны н к анында ж а т ы р деген сез... Б 1ра к ез1
к а р ш а д а й ы н а н К е р 1м б а й д ы н т э р б и е с ш д е е с т т ь Кешн
Ш и - а м б ын ы н к олында а м а н а т т а ж у р т окыган. К ы т а й ш а
ж а к с ы б1лед1. Ш и - а м б ы н ы н е р к е а , ен ж а к ы н кемекцн'-
л е р ш щ б1р1 болыпты. Кер^мбай елген сон, Т е р т у ы л ж у а н
д а р ы н ы н к ар с ыл ыг ы н а к ар а ма й , у ю р д а й л ы к к а соны куш-
пен б е к т п ж^берген. С о л у ш ш ру б а с ы л а р ы ны н кеб1
Д е м е ж а н г а еш. ©з у ю р д а й л а р ы н ы ц бойында К е р е йд щ
каны т у ла п ж а т к а н ы н кенпрмейдь
Б 1р а к е з ш к ан ша с ы р т к а тепсе де, Д е м е ж а н б у л ел-“
ден к а с ар ы сы п кетер емес. ©з р у л а с т а р ы — Керейлер
неше д у р ю н К1С1 са лып, « о р т а м ыз г а кел, М а м ы р б е к т щ
орнын алып берешк» деп к ан ша ш а к ы р с а да б ар ма га н .
©з де г еш б о л м а с а ы р ы к к а кенбейтш, б!р беткей, ер мшез-
Д1Н адамы... Ел 1шшдеп ру Ж1пн м а н с у к етш, е з шш е ка-
з а к т ы 61 р т у д ы н а стына то пт аг ы с ы келедк Б 1р а к онысы-
нан Э31 рше е ш б 1р н эти же шыкпапты. . . Ал кешпендкперд!
о т ы р ы к ш ы л ы к к а ундеп, е п н с а л у г а б а ул ы г а н ы ж е м к а з
емес. Каз1р т а у е'зеншен тога н тартып, к а з а к т а р да е п н
еге ба ст а г ан. Х а л д а й л а р г а каны кас. О с ы д а н е ю - у ш жыл
бурын, А б д ы р а а н г а р ы н д а г ы су т а л а с ы кезшде Д о х а л д а й -
ды кушпен б а с ы п отырып, а йда рын кесш алган. Д е м е
ж а н н ы н х а л д а й л а р г а б у л а й еш1гу1 ж а й д а н - ж а й емес,
онын ар ж а г ы н д а М а н ш ы н у с т е м д т н е деген зшд1 к а р с ы
л ы к ж а т к а н ы езшен-ез1 т у с М к т к
514
Жа нс ы з д а рд ы н , астыртын мэл1мет1 бо йын ша , Д е м е ж а н
ж у р г е н ж е р ш д е ты м кесек сейл ей тш к е рше д к М а н ш ы н
еюмет' шщ к у ш с а н а у лы екенш, ендеше империянын итар-
шысы х а л д а й л а р д ь щ да у с т е м д т кеп у з а м а й к ул а йт ынын
ш а р ш ы то птын а лд ы н д а б1рнеше рет к а й т а л а п айтынты...
С о н д а оган не жетпейд1? Ш и - а м б ы да й мэртебел1 у л ы к
т ы н тэ рб иесш керген, м ан с а п- бшпк т е н кенде емес, а ук а т -
ты бай а д ам н ы н бо йын д а гы м у н да й мшезд1 к а л а й т у с ш у г е
болады? Д е м е к , Д е м е ж а н ме мл е к ет т щ 1 шю- тыс кы ж а г -
дайынан мол х а б а р д а р деген сез. О л ж а л г ы з емес. О н ы н
с а у а т ы н ашып, е ю м е т к е к ар с ы айдап салып, жел1кт1рш
ж у р ге н т а г ы б 1реу лер бар... Ол юм сонда ? С а я с и кыл-
мыстары упин 1ШК1 елкеден ж е р ауып келген б у з а к ы л а р
б о лу шы е д 1. Э л д е ш к е р щ е быкс ып ж а т к а н ерт у шк ын ы н
экелш, эр ж е рг е от т а с т а п ж у р г е н — с о л а р д ы н 1С1 ме?
М а т е н - а м б ы осы с у р а к т ы н ш е ш у ш т а п к а н ш а тыным
кермей, ж а н с ы з д а р а р к ы л ы Д е м е ж а н н ы н к ал а мен дала-
д а г ы б а йл а ныс ты а д а м д а р ы н ту ге л с у з 1п ш ы кк а н . А к ы р ы
Ж1пт1н у шы гы ш ы к т ы - а у б 1р жерден. К а л ы н шиы р д ы н
а рас ын а н со к ыр с у р л е у д щ с о р а б ы мен м у н д а л а п к ерше
кегп. . . Д е м е ж а н гимназияда окып ж у р ге нде, с а я с и сешм-
С13Д1П уШ1Н 1ШК1 елкеден Ш ы гы с Турк^станга же р а у
д а ры лг а н Л и - ш а н с ы н деген б1реуден с а б а к алыпты. Со-
нан кей1н де б у л а р у с т а з д ы к - ш э ю р т т ж ба й л а ныс ын узбей,
у з а к жыл д о с т ы к к а т ы н а с т а б о лг ан. Е к е у ш щ ж а к ы н д ы г ы
сонша, э лп Л и - ш а н с ы н е л е р ш щ а лд ын да ез1Н1н вм1р
бойы ж и на г а н том- том ю т а п т а р ы мен ж а с ы р ы н ж а з б а -
ларын, б а с к а б 1реу г е емес, Д е м е ж а н г а калдырыпты.
А н ык та й келгенде, о нын ж а л г ы з Л и - ш а н с ы н г ана емес,
1шкерщен жер а у ы п келген б а с к а да к ыт а й б о с к ы н д а р ы на
б у й р е п б у р а т ы н ы мэл1м болды. С а я с и ж а г ы н а н кумэнд!,
а га йынды Ж а н д а р д ы н семьясын ез зэЙ1мкес1не кеш1р1п
апарып, у з а к ж ы лд а н берх у ст а п от ыр у ы д а — сонын бЁр
дэл ел 1.
Д е м е ж а н н ы н з а н г а с ыйм ай т ын 1с-эрекет1 т у ра л ы
М а т е н - а м б ы м у н да келмей т у р ы п - а к е еп ге н. О н ы н уст1нен
у л ы к к а ш а г ы м а йта б а р г а н Д о х а л д а й мен Ба й с ерк е
К у л ж а д а ж у р ге н к езшде де, кешн у з а к ж о л д а с а п а р л а с
болган ш а к т а д а м ун д а г ы ж а г д а й д ы ек1 ж а к т а п , кул а -
гына куйып б олг ан- ды. Ол т у р а л ы д а т т а у сездерд1 кеп
ест1ген1 с о нш а , М а т е н н щ кез алдына э л д е б 1р к у б ы ж ы к
елестеген. А л г а ш рет Д е м е ж а н д ы М а й л ы н ы н кезен1нде
керд1 гой. Б ыла й б а р л а п к а р а с а , ондай к о рк ы н ышт ы
ештенес! жок, т у р - т у л г а с ы кел1скен, аса а ж а р л ы к а з а к
екен. К е у де с ш ешк!мге б а с т ы р м а йт ын ер екеш, т эка пп ар
17* 515
екеш байк,алады... Со л жо л ы ет к ызу ме н бул онын, кырын
сындырып алмак, болып, эр1 сынап к ер у у шш , б а с к а
уюрдайларды дастарканга ш а к ы р ра н д а , Д е м е ж а н д ы
э деш к ал ды р ы п к е г п . Онысы у ш к а р ы л ы к болды, эрине.
Ж а у д ы б 1рден секем алдырып, у р ю т у д щ кажет1 ж о к
ед1. Д е м е ж а н бул о йл ар а нд ай аярына ж ы р ы л ы п , жал -
барынран ж о к , е з ш щ к а й т п ас к а йс ар л ы р ын а басып,
т а ма м елдщ к е з ш ш е муны ж у р т к а т а с т а д ы да ж у р е бердь
Б у л Ш э у е ш е к к е келгеннен кешн де: « Д е ме ж а н д ы
колра алып, а б а к т ы ра ж а б ь щ ы з . Тшт1 б о л м а с а у юрда й-
лырын т а ртып алып, б ил жтен т а йдырыныз » деп к о л к а
с а л у ш ы л а р аз болран жок . Д е м е ж а н р а каны кас х а л д а й
л ар д а , у ю р д а й л ы к т а н дэмел1 о нын ез р у л а с т а р ы д а топ-
тобымен к е л т , осында й т1лекп кеп а й т ка н . Б 1р а к Матен-
амбы асыкпады. Д е м е ж а н н ы н с а р ы 1зше т у с т , б у ю л кыл-
мысын ж т к е Т131П а л р а н ш а , е ш юм г е тю ж ар ы п , сыр бер-
медк ©йткеш эм1рш1Н1н квздеген1 оны м ан са пт а н тай-
дырып к а н а к ою емес, рет1 келсе империянын ж а у ы рет1н-
де, кезш б 1р ж о л а к у р т у б о л а ты н . Тек с о нын шартын эл1
де бо лс а т о лтыра т у с у керек... Тулк1Н1н к ы з ы л д ы р ы —
ез1Н1н соры. К,айта, Д е м е ж а н н ы н эз1рше бил1к б ас ында
ж у р е ту рраны ж а к с ы . Б а к т а л а с т а р ы н ы н кундест1Г1н коз-
дырып, ру б а с ш ы л а р ы м е н а р ас ы эбден ушырып, тузелмес-
тей а с к ы н а берс1н. К а з а к т ы н сыры б е л г Ы р о й . Б1р куш
е з д е р 1- ак кел1п, «мына Д е м е ж а н н а н 613Д1 к у т к а р а гер»
деп ж а л ы н а т ы н болады.
М а т е н -а м б ы папканы н 1Ш1не Т1г1лген эр турл1 караз-
д а р д ы а у д а р ы с т ы р ы п у з а к отырды. Б ы лай ойлап к а р а са ,
Д е м е ж а н р а деген то р ж ай ы л ы п, т у з а к к уры лы п болган
екен. Енд1 тек орайы келгенде Ж 1п т 1н ушын са у м а л а й
тарты п, ш ы рмап ж ы ру рана калы пты . Т е р т у ы л ж уа н д а р ы н
1ске косаты н , о сы ндагы у ю р д а й -з э н г 1л е р д щ колымен от
кесейт1н кез келген си якты ... Ол а лд ы н да ж а т к а н шым-
ш ы к т о р г а й д а й рана ж ез к о н ы р а у д ы к ак ты да, ес1ктен
б а с с у к к а н кемекш1С1не:
— Маган Шихалдайды ш а к ы р ш ы , — д е д 1 к ыс ка
буйырып.
Кеп кеннкпей 1шке а яг ын мыс ык ша басып, Ш и х а л д а й
К1рд1. Ол каз1р д е о сы н д а гы б ас х ал да й сана латын. Эм1р-
Ш1Н1Н алдына кел1п, сэл и ш п тэж1м етт1 де, т а я у т у рг ан
о ры нд ык к а ж ай г а с т ы . Б ур ын гы Ш и - а м б ын ы н к езшдеп-
дей емес, е з 1н к а з 1р е р ю шр е к сез1нед1. Бил1к басында
к у л а г ы н а кыл а па рт па йт ын м а н ь ч ж у р б ек за да сы емес,
ез у я л а с ы — х а л д а й эулет1 отыр. Ал биыл эм1ршш1 ез1не
к у й е у б а л а ет ш алгалы, онын мереш Т1ПТ1 та с ы н к ыр а п
ж ур г е н.
©з ойынын, эсер1мен ширырып отырран М а т е н сезд1
у з а к к а созран жок, б1рден юке к ештк
— Егер Д е м е ж а н д ы орнынан т у а р с е к , Тертуылдын.
у ю р д а й л ы гы н а юмд1 л а й ы к к е р е с 13? — д е д 1 ол кайын а та-
сынын ж у з ш е б а рл а й кез ж1берш.
Осы э н п м е ш Ш и х а л д а й д а кептен кутш ж у р с е керек,
б1рден елен, етш, бойын т ж т еп алды.
— Иэ, д у р ы с а йтас ыз , улы мэртебел1м. Ол к а р а к -
шыны а лш а н д ат ып к о йм а й, а яг ын аспа нн ан келт1ретш
кез ж е г п , — дед1 к и ы к кез1 ш о к та й ж а й н а п . — Егер б 1з д щ
1С1М13ге шын бершген, елгезек а д а м д ы 1здесек, ол о рынг а
Ы с к а к т а н д у ры сы б о лм а с .
— Ы с к а к д е й с 13 б е ? — Э м 1р ш ш щ к а б а г ы т у с ш , кен. ш
толмай к ал г а ны б а й к а л д ы . — Ол тым у ш к а л а к , эр1 ез
елше суйк1М1 ж о к Ж 1п т кой. Б 1зге дэл к а з 1р ел ш ш д е
бедел1 бар, орныкты а да м керек. Т а г ы юмдер бар? Еске
т у с 1р1н,13Ш1.
Ш и х а л д а й ойланып калып, б 1рнеше з э н л л е р д щ атын
атады. О л а р д ы н 1шшде Кексег ен, Тын ыба й, Б е р 1кбол,
Тус1птер бар ед1.
— О с ы л а р д ы н а р а с ы н д а ж у а н а т а д а н шык к ан , бас-
к ал ар д ы сонынан ерте ала тын 61Л1КТ1С1, э с 1ресе, Д е м е ж а н -
ра Т1С1Н б ас ып журген1 к айс ыс ы?
— Б у л а р д ы н ж у а н а т а д а н ш ыкт ы дейтшдер! — К е к
сеген мен Т ы н ы б а й гой. У ю р д а й л ы к о рыннан дэмет1п,
Д е м е ж а н м е н т а й т а л а с ы п келген де — сол екеук Тыныба й-
дын руы — Ж а у г а ш . Со л ж а г ы н а н ептеп с о л к ы л д а к т ы к
ж ас а й т ы н ы бар. Б 1р а к б у л а р д а б э т у а ж о к кой. У юр д а й -
л ыкт а н ум1ттенд1рсен1з, Д е м е ж а н н а н б1р-ак кунде т а й к ы п
шыга келу1 мумк1н,— деп Ш и х а л д а й м ард ам с и кулдк
— О нд а сол е ^е уш щ б1р1не т о к т а р м ы з , — дед1 М а т е н , —
Демек, ж а н а г ы а т аг а н з эн пл е рщ1 з Д е м е ж а н н ы н уст'шен
ш ыг а рыл г ан ук1мге кол койып, мерл ерш б а с ад ы гой?
— О г а н куМЭНЩ13 болмасын, улы мэртебел1м. Д е м е
ж а н н ы н ез руы Керей екенш б 1л е с 13. Т ер т у ыл ж у а н д а р ы
ез Т1зпндерш ж а т колына у с т а т ып к ойганын суйег1М1зге
тускен т а н б а деп, ка т т ы к орл а нып жур. . . Ал Ь1с к а к пен
Ба йс ерк е нщ Д е м е ж а н д ы а т а р г а огы жо к .
— Б ай с е рк е н щ де су ттен ак, с у д а н т а з а болып тур-
ганы ш а м ал ы - а у. О н ы н ез1 ба ры п т у р г а н ба ры мт а шы,
б а ук е с п е у ры екен гой...
— Ол рас. Б 1р а к онын у р л ы г ы н а н к а з а к т а р д ы н
ез1не б ол м а с а , е ю м е т к е келетш зиян жок. . . Б ай с ерк е —
а тка н ок, с у ырг ан кылыш. Ол кез келген у а к ы т т а 613Д1Н
кажет!М13ге ж а р а у ы мумк1н.
517
— Ж а р а й д ы , Б айс ерк е де, Ы с к а к та б1здщ назары-
мызда б о л а д ы , — дед1 М а т е н - а м б ы о р ы н д ы к к а ш а л к а я
т у с ш . — Ж а н а г ы зэн,г1лер т а я у к ун дерде менщ алдыма
келетш болсын. Тек ж у р т к а д а б ы р а кылма й, е л е у с 1з
экелш, ж е к е - ж е к е ж о л ык т ы рь щы з .
— Тус1нд1м, улы мэртебел1м.
Ш и х а л д а й о с ы д а н кешн кеп бегелмей, е з ш щ мысык
т а ба н , майда журю1мен ес жт е н ш ы р ы п к е г п де, Матен-
амбы эз1рше е з ш е рана б е л г ш к у п ия ж ос па ры н ойлап,
орнында о тырып калды.
518
ба сы н да ю ш к ен та й у к ш б е р м ба р, кызыл к а т и л а кам-
з о л ы н ы н е ш е щ р ш д е кум1С ту й м е л е р уймелеген, а к у рш к
кыз Н азы мды ж у р ю сагы з, ж у а с аттардын. б1рше м ш п зген
екен. Каз1р а с т ы н д а г ы атын у с т ь у с т ш е кам ш ы л а п , б а л а -
л а р д ы н соны нда к ал ы п к ойганы н а корл аны п келедк
— Кеке, ана Наз арбе кт1 к ар а н ы з ш ы : ол меш ы л р и
да е ст ш а р т к а т а с т а п кетед1,— дейд1 э ке сше шаг ын г а н -
дай.
— Мейл1, о ла р эз1рше о за ту рсын. Ал мектепте с а б а к
о кыра нд а, сен б э р ш щ а лд ын а т у с е с щ , — деп Д е м е ж а н
кызын ж у б а т ы п кояды.
К у р ы лы с ы былт ыр б а с т а л ра н е ю к л а с т ы к мектеп у ш
биыл ж а з д а зорра б1ткен-д1. б т к е н жылы медресе б т р г е н
б 1р ж а с мурал1мд1 осында к ецпрш экелгешне де б!раз
у а к ы т болган. С а б а к б а с т а л а т ы н кез ет1п б ар а д ы . Д ем е -
жаннын, 031 Т е р т у ы л мен М э м б е т а р а с ын д а г ы к ы с т а у л ы к
жер да у ым е н ж а к ы н д а Б а р л ы к к а кет1п, сол ж а к т а он-он
бес кун а йн а л ы п калды да, ж а с мугал1м Р аз из бу л кел-
генше ©зд1пнен с а б а к б а с т а й алмай, ты к ыр шы п кут1п
отыр екен. С о д а н кешеден б е р 1 м а н а й д а г ы б а л а л а р д ы ц
ба сын к у р ап, сол мектепт1 ашып беру у шш , б у п н а у ы л да н
эдеЙ1 ш ы кк а н бет» ед1.
Ол о к т а - т е к те мойын созып, б ала лардын, а л а - ш а б ы р
тобына к а ра йды . Б у л а р д ы н , ж а с мелшер1, ки1м рет1, М1нген
кел1ктер1 де эр килы. Кейб1'реулер1 т а й - к у н а н г а , ж у а с ,
М и т е п з д е р г е е ю- ек щен мшг есш алыпты. Кепш1Л1Г1 —
©'. ауыл ында г ы м а л ш ы - ж а л ш ы н ы н кус т а б ан , к а р а с и ра к
б а ла ла р ы. Б 1р а к б у п н б э р ш щ де ж у з ш д е б1р а л а б у р т к а н
куа ныш бар. Бул е н1рде мектепке б а ру , к ол г а к аг а з-
к ары н да ш у с т а у деген — эл1 ешк1м ест1п бклмеген ж а н а -
лык. Со л ж у м б а к ражайыптын, е с 1пн ашып, 1Ш1не к 1р1п
кергенше т а г а т т а ппа й, а с ыг ып келе ж а т к а н д а р ы б ай ка -
лады. О с ы н а у с у р г ыл т т а рт к а н, к у з п к у а н д а л а д а гулдей
к ул пырг ан б а л а л а р д ь щ мына кеск1Н1 61р о к ш а у , ж а с ы л
а р а л да й эсер ет1п, ж у д е у к ещл г е ж ы л у к у й г а нд а й болады.
Б ул а р келгенде, з эшмкен щ шет ж а г ы н д а г ы , шп-сырты
а п п а к ш а г а л а д а й мектеп уй 1н 1н. алд ын да улкен-к1Ш1С1
а р а л а с кеп а д а м к у т т тур екен. К,аз1р « Д е м е ж а н к а р а
та шы» а тал ып кеткен бу л а уы лд а да он б ес - жи ырма
т у т ш н щ ба сы к у р а л ы п калган. Бэр1 де к ы с ы- жа з ы ешк ай-
да кешпей осында о тыр атын егшш1, шепш! ж а т а к т а р .
Була р да о к у ж а с ы н д а г ы б а л а л а р ы н ы н т ш н с ы н дыр ма к
болып, осы мектепт^н а шыл у ын кут1п жу р ге н. Муг а л1м
Разиз б а ла л а р д ы бойына карай с а пк а ту рг ыз ып, есебш
алып жатыр екен. О л а р г а енд! а уы л да н келгендер косы-
лып, а й на л а мэре-сэре ш у г а толып к е г п . Клшкентайлары
э к е - ш е ш е л е р ш щ е т е п не оралып, а й р ы л а р емес. Ка г ыл е з
ж а с мугал1м козы белг ендей зыр ж у п р т , б а л а л ар д ы
улк ендерде н зорра а ж ы р а т ы п алды.
— С а н а д ы н ба ? Б у п н к а н ш а б а л а келшт1?— дед1
Д е м е ж а н Р а з и з д щ к ас ын а ж а к ы н д а п .
— Э з 1рше отыз ею... Б а л а к ебешп кетсе, туб1 ею
к л а с к а б е л ет ш шырармыз.
— Б е л м е н ж е т е д к Оран неге кысылып т у р с ы н?
— Орын ж е т е д ь а у . О н д а м аг ан кемекпн керек кой,
Д е м е ж а н а г а . Мен е ю к л а с к а к ал ай жет1сем?
— К е м е к ш Ы е з щ тап. Тшт1 б о лм а с а , с а г а н биылша
Э б д 1ра сы л ды к о с а р м ы з , — дед1 Д е м е ж а н . — А л ды ме н
о ку ды б 1р б а с т а п а л а йы к шы. К а л г а н ы т о л ы г а ж а т а р .
— Не 1с т е йм 13? Б а с т а й м ы з ба, Д е м е ж а н а г а ?
— Эрине. Б у п н с э р с е н б ш щ сэть.. К а д а м д а р ь щ кутты
болсын!
Раз из мугал1м б а л а л а р д ы шуб ыртып, 1шке е н п з ш
э к е г п . Д и к а н б а й мен У лбо с ы н б у п н мектепке ею б 1рдей
немерес1н экел1п т у р екен. К а р т т а р д ы н к уа н ышта ры
койнына сияр емес. Д и к а н б а й кэд1мпдей кез1не ж а с
алып:
— Айн ал а йын, Д е м е ж а н - а й ! У з а к жыл е л щ нщ аузын
а к нанга т ип з ем деп элекке тус1п ен. Б у п н , мше, к ар а нг ы
х ал к ь щ н ы н о рт а с ын а э к е л т , ез колынмен ш ы р а к ж ак -
канд^ай б олдын-ау!. . Осы кад1р1НД1 де б1лмес пе екен бул
а га йын ж у р т ы н ? ! — деп к у а н ы ш т а н ж ыла п Ж1берш ед1.
Д е м е ж а н да 1штей к ат т ы т олк ып т у рг ан-ды. К а р т т ы н
сез1не мерейлене кулдк
— Э т т е н , Д ы к а - а й , сен екеу1м1з кай енбепм1зг е карым-
т а дэ ме тш ед1к? А г а й ын н а н кайтпас а, у р п а гын ан кайтар.
Эйтеу1р, б 1р дэн б о л с а да осы елге себе берешк те.
Б а л а л а р о р н а ла с ып б о л д ы - а у деген мезетте, Д е м е ж а н ,
Д и к а н б а й б а с т а т к а н б1раз у лк е н де р 1шке К1рд1. Б у л {пн-
сырты т а п- т у й н а к т а й эктелген, ерс1л1-карсылы ею бел-
мел!, енсел1 уй ед1. Терезелер1 с а м а л а д а й ж ар ык , карсы
а л д ын да к а р а т а кт а сы , о тыратын п а рта с ы бар. П а р т а л а р ы
эл1 с ы р л а н б а г а н , о с ында г ы а г а ш ш ы л а р д ь щ колынан
шык к ан , сэл дерек1леу. Э й тс е де а л г а ш к ы к ад ам у шш
ж а р а п тур. Б а л а л а р б о йла рын а карай, э з 1рше б 1р белмеде
з орг а сиып отыр. Ен а лд ын г ы к а т а р д ы н б1р1нен е з шщ
кызы Н а з ым д ы кергенде, Д е м е ж а н н ы н к езше ж а с уЙ1рш-
Д1. Не упин екен, к е ш нп кезде ж о к т а н езгеге ке н1Л 1 босай-
тын болып жур. . . Со ны с ы н сезд1рпс1 келмей, б а л а л а р г а
к а г а з - к а р ы н д а ш т а р а т ы п ж у р ге н Раз из мугал1мге бурыл-
ды да:
— Ал, 1ске сэт! М е к т е п т е р щ к у т т ы болсын, айна-
лай ындар! Ж а к с ы о кы н да р . ©з де рщ у ш ш де, 61'р кезде
ЭЛ1ПТ1 т а я к деп бшмей, к а р а т а ны ма й к а л г а н э ке -ше ше
з э у з а т т а р ы н у ш ш де о кындар. . . Т а л а п т а р ы н а нур ж а у -
сын, менщ юшк ент а й 6ул д1ршшд ер1м! — деп, Н а з ы м н ы н
ман да йын а н шскед1 де, тез б у р ы л ып шыгып к е г п.
Д а л а г а ш ы к к а н сон Д и к а н б а й ек еу 1 к ы р м а н г а к а р а й
бет а лг ан. М у н д а ж у м ы с кызып ж а т ыр . Т 1к а стыкты
э л д е к а ш а н орып, к ы р м а н г а т а с ы п алыпты. А у а райы
осылай а ш ы к боп т у р с а , енд1 б1раз кунде а с т ы к б а с т ы р уд ы
а як та п к ал ат ы н тур1 бар. ©шм мелшер ш с у р а г а н д а ,
Д и к а н б а й д ы н ж а у а б ы д а сешмд1 шыкты.
— Биылгы а с т ы к т у а м 1 ж а м а н емес. Т у к ы м ба сы на
алды ж и ы рма бестен, арты ж и ы р м а д а н айналып ж а т ы р , —
дед1 ол са спа й сейлейтш эдет1мен.
О д а н а ргысын Д е м е ж а н д а к а з б а л а п с у р а м а д ы
Д и к а н б а й г а акыл у йрететш емес. У з а к ж ы л дэ мд е с боп
келе ж а т к а н к а р т т ы н а д а л ды г ын а сенедк К а й т а алынган
ен1мд1 к а л а й о р н а л а с т ы р у ж а й ын Д и к а н б а й д ы н ез1 сез
етш келе ж а т ы р .
— Келер ж ы л д ь щ т у кы мы мен жыл бойы жететш
а з ы к т ы к а с т ы кт ы к о й м а га к уйып а лг анбы з . Енд1 б\р
бел1пн с а б а н г а белеп, у р а г а кемш т а с т а д ы к , — дед1 ол
к ырма нн ын 61 р шет1нде т а у боп ж а т к а н дэн у й м е п н щ
к ас ын а келгенде. — Ал к а л г а н вшмд1 не 1стейтш1М1зд1
■ез1нмен а кы л д а с а й ы н деп ед1м. Б 1разын са ты п а к ш а г а
айна лд ы р а м ы з ба, э лде бу л а ст ыкт ы д а е р т е - ж а р ы к т а
у р а л а п т а с т а г а н ы м ы з ж ен бе?
— С13 эл 1 ек1метке л я н 1 т ек пей тш бе е д 1Н13? — дед1
Д е м е ж а н онын 6ет1не карап.
— Е, онын ж а р а с ы ж е н ш гой. О ны мына ба стырылып
ж а т к а н а с т ы к т а н - а к т е к п е й м 13 б е ? — дед1 б а с к а р у ш ы
а р к а с ын кенге с а л ып . — Е к 1 к ос ег1нге т у с е тш с а л ы к
алпыс путтан а с а коймас.
— Ендеше, мына а с т ы к т ы н ж а р т ыс ы н б а з а р г а а п а
рып с а т та, к ал га ны н у р а г а кемш т а с т а . — дед1 Д е м е
ж а н . — А лд а гы кь1 стын калай бо ла рын юм б1лген. Б у л ел
ашыкпай, ж у т к а у ш ы р а м а й ж у р е ме, сондай к иы н- кы с т а у
кундерде б!р кажет1м1зге ж а р а р .
Д и к а н б а й кеп се з ге ж о к а д ам . К у п а л г а ны н б1лд1рш,
басын изед! де койды. Б а я г ы А к ш о к ы д а н кеш1п келет1н
524
жупыны: тесек- орын, у с т е л - о р ын ды к т а н б а с к а еш м у л ж
жо к . Он, ж а к б у р ы ш т а г ы а л а с а у стел у с т ш д е Ж а н д а р д ы н
а т а - б а б а с ы н ь щ аты ж аз ы л ра н араш т а к т а тур. Бул
к ытай с а л ты н да « а р у а к т а р б у р ы шы » деп а тал а ды. Ме-
реке-мейрам кундер1 сол у ст е л г е турл1 т а р а м д а р койып,
е л жт е р г е а рнап е з д е р ш ш е « к у р б а н д ы к » шалады. ..
— Б 1зге енд1 бу л ж е р д е к а л у г а болмайды, к о ж а йы н .
Э йтпес е ж а м а н б о л а д ы , — дед1 б!р кезде юпп Жан,ра
Т1Л б 1ткендей. — М е н щ ш е , а з г е де б!р ж а к к а т а я т у р у
керек шырар. О л а р э а р е с е , с 1зге е п л п п алран.
— Т а я т у р д е й с щ б е ? — Д е м е ж а н е р ж а з езу т а р т т ы . —
Мен т у р а л ы не айтады со нд а ?
— Мен т а я к т а н ес1м а уып ж а т к а н д а , тергеуиплер
е з а р а э н п м е л е с т отырды. « Д е м е ж а н у ю р д а й д ы н да д у р е
т а к т а й ы н а керьлетш кез1 алые емес» дед1 б1реу1... О л а р
С13Д1 у с т а йт ын СеК1ЛД1.
Д е м е ж а н кутпеген ж а р д а й д ы ц б айыб ы н а эл1 де т о л ы к
б а р а а лма й, ойланып отырып калран-ды. С е з г е улкен
Жан, а ра л ас т ы :
— Ой-я... З а м а н к ал ай бу зыл ып б а р а д ы ? ! О з д щ
а д ам да р р а ж а к с ы л ы к еткеннен б а с к а ж аз ыр ы ц ы з ж о к
кой. С а к болыцыз, Л а у и я .
— О л а р б у д а н былай сендерд1 м а з а л а й койма с. Е н д 1
куз т у с к енде е ш к а й д а к еш п е й -а к осында о тыр а б е р 1и-
д е р , — дед1 Д е м е ж а н . — У л ы к к а керег 1 мен екем р о й .
О ла рм ен ез^м с ейлес ермш.
Со ны айтып, о рнынан кетер1ле берген. Юнн Ж а н
ш ынт а кт ай б а сы н к е т е р т , к ина ла Т1Л катты.
— О л а р меш к а н ш а урып к ина са д а , с 1з т у р а л ы б 1р
а уыз ж а м а н с ез а й т ка м ж ок , к о ж а й ы н . С13Д1 а кт айт ын
куэ керек болса, 613 дайынбыз. . .
Д е м е ж а н ракмет1н айтты да, к о ш т а с ы п шыгып ке т т 1.
Ол ез б а с ы н а т е н т келе ж а т к а н к а у ш бу лт ы н ь щ а у м а г ы
мен 31л салмарын енд1 рана а йкын сез1нгендей болды.
Бэсе, М а т е н - а м б ы б ы л т ыр д ан бер1 муны м а з а л а м а й , неге
ж ы м - ж ы л а с ж а т ы п а лд ы деп ед1, б у г а н а й н а л а ор казып,
ж а н - ж а г ы н Т 1м 1скшеп ж у р екен р о й . У л ы к т а р д ы н куып
журген1 — кесшген а й д а р д ы н кег1, А б д ы р а н ы и суы да
емес, одан гер! э л д е к а й д а т ерен де ж а т ы р екен. М у н ы н
1С-эрекетш ж а й х ал д а й л а р ме н а р а д а г ы к а к т ы г ы с деп
ка ра ма й , оган б а с к а ш а ту е б е р п а келед1. Д е м е к , у л ы к к а
Д е м е ж а н д ы тек орнынан алып, билжтен т а й д ы р у аз,
муны ек1метке к ар с ы с а яс и кылмыскер рет1нде, ауыр
ж а з а г а та рт п а к. Б а я г ы д а ж ан ы ж ай т а п к а н Л и - ш а н с ы н
мен а га йынды Ж а н д а р д ы б у г а н зкеп Т1ркеп отырраны
содан.. Эй, бул М а т е н - а м б ы д а н з у л ы м д ы к а ртылмас.
Л и - ш а н с ы н б а й к у с т ы н ертерек е л т кеткеш де д у р ы с
болран екен-ау. Э й т пе с е оны да э р 1- бер 1 суйрелеп, а з а п к а
с а л а р ма ед1, к а йт е р едк
Д е м е ж а н с а б а к т а н шыратын б а л а л а р д ы кутпестен,
атына М1НД1 де, к а с ы н а ешк1мд1 ертпей, ж а л г ы з ж у р ш
кеттк Б а с ын а киын 1С т у с т , ауыр ойг а б а т к а н кезде осылай
о н а ша к ал а т ы н э деть О с ы б е т ш де б 1рден а у ы л г а да бар-
май, б о я у ы к а ш к а н с у р г ы л т д а л а д а ж а п а д а н - ж а л г ы з
с е н д е л т кеп ж у р д й Т у с т е н кешн кун райы курт бузылып,
аснан т е р ш д е к ор г ас ы н т у с т 1, к а з б а у ы р б у л т т а р ' ж е н к 1 л е
б а с т а г а н К у б ы л а ж а к т а н суйект1 к ап ка н ыз г ырык жел
ур 1п тур. М ын а д у н и е н щ та рл ыг ын, е з ш щ шын ж а л г ы з
екенш енд! с е з ш т келедк Т у л а бойын к у р с а г а н ашу-
ызамен к ос а, э л д е б 1р д э р м е н а з д щ билеп а лг ан. Осындай-
да к ас ына н т а б ыл ып, акыл к ос ат ы н ж а н а ш ы р дос т а
к а л м аг а н екен-ау. ЭншеЙ1нде т е щ р е п н е н ш ы р к уй!р 1л 1п
шыкпайтын кеп ж а н д а й ш а п , з э н п - е л у б а с ы л а р д а тым-
тырыс, х а б а р л а с ы п хал с у р а г а н б 1р е у 1 бо лс ашы. «Неткен
к аг ал ж а з а ед!?! Н е ж а з ы г ы м б а р ед1?»— дей берд1 ез1-
нен-ез1 ш и ы р ш ык атып.
Б 1р м е з г 1л де м ан ай ын а б а р л а п кез Ж1берсе, бу л А б д ы р а
а нг а рын ерлеп, ж о г а р г ы т а у б е к т е р 1не к ар а й шыгып
кет1пт1. М у н д а к а л а й келш к ал г а н ы б е л п а з . Козы кеш
ж ер д е ж а т а к а уыл да ры, о ла р ды н а с т ы к маяла рыме н
к ем к е р 1лген к ь ф м ан д а р ы к е р 1нед|... Б а с ын д а оган Бекег е
б арып энпмелес1п, шер т а р к а т ы с ы п к ай т с ам ба екен
деген б 1р ой келген. А л а й д а б 1раз жер ж ур ге ннен кеЙ1н,
ол райынан кайтып калды. Ол к ау ымм е н де б 1те кайна сып
кетпеген, э л д е б 1р бетенд1кт1 с ез шдк О н д а б а р г а н д а не
б1Т1ред1? О н д а г ы л а р муны а с к а р бел1м, с у йе н 1ш -т 1рег 1м
деп б1лед1. О л а р г а б а с ы н а 1С т у с т , куты к аш к ан , ж а лг ы з
к ал г ан б 1реу емес, т а у д а н - т а с т а н кайтпайтын, к уд ыре т
купи кол ынд а т у р г а н , мыкты Д е м е ж а н керек. М ын а
сум!рейген, сынган к алпында о л а рд ы н кезше т у с 1 П , ж у р т
Ж1герш ж а с ы т к а н д а не м а р х а д а м т а б а д ы ? Б е й ш а р а л а р
мен к о р г а н с ыз д а р ж а т а к а уы л д ы н ез1нде де толып ж атыр.
Ж а к с ы ит 6Л1МТШн керсетпейд1». Бул енд1 ешгамге
пэ лес 1н ж у к т ы р м а й , не де болс а, тардыр салран т аук ымет -
Т1 ез! кетеру1 керек.
Ол ж а т а к а у ы л г а кол созым ж е р к а л г а н д а , ат басын
кер1 бурды. Б у л кезде к о рг ас ы н б у л т т а р жер ба уырл а п,
темендей тус1п, С1р к 1реп ж а н б ы р ж а у а б а с т а г а н . А р к а н
бойы жерден а р ы ешт е н е кершбей, айна ланы ту ма н тум-
шал а п алган. Ж е л м е н ерегескен с у ы к ж а н б ы р б 1рте-
б 1рте к у ше шп, с а б а л а п бетке у р г а н да й болады. Ау ыл кай
ж а к т а калды? Онын, да б а г д а р ы н б Ы п келе ж атк а ы жок.
Т 13ПН1Н бос у ст а п, а с т ын д а гы торы т о б е л д 1 еркше Ж 1бер-
д1. А р а д а к а н ш а у а к ы т еткеш б е л п а з . Б 1р м е з п л д е кою
ту ма н жыртырынан ак ж о л а к т а р т к а н батыс ж а к т а г ы
б о з а м ы к сэулеге к ара п, к ун нщ к е ш к 1р т к ал г а ны н анда-
ды.
Ол осында й бу ль щрыр т у м а н а р а с ы н д а и е а з , ж о л сы з
д а л амен тары у з а к ж у р д к Э й т е у 1р а с т ы нд а г ы торы тебел
алг а н бетшен ж а н ы л м а й ту ра келе ж а т к а н се ю л д к Ж о л -
жвнекей не б!р ж у р п н п п , не ауыл к а р а с ы кершсеип
О с ы н а у ту ма нд ы, с у ы к , с у р г ы л т д у н и е д е Д е м е ж а н н ы н
б]р 031 а д а с ы п к ал г а н д а й . К а й д а к урып кеткен б у л а р д ы н
б э р 1? Э н ш е ш н д е кен д а л а г а сыймай к ыркысып ж у р е т ш ,
И1нт1рескен ел к а й д а ? Б э р ; муны ж у р т ы н а т а ст а п, б 1р
ж а к к а а у а к о ш т кеткеннен а ман ба? Бар гой, кайда
к е г п дейс щ. 1р г ес 1з ел т у м а н д ы куш кезге т у с у пп ме едк.
Са й - с ай д а , ж ы л г а - ж ы л г а н ь щ б о й ын да ж а у ы н н а н кор-
гала п, у й л е р 1нде о т ка к а к т а л ы п о тыр г а н шыга р. Б у г 1н
нагыз к а р а к а з а н н ы н к ас ын да , булк1лдеп к а й н а г а н ж а с
с о рпа нын ИС1Н сез1Н1п, уйден шы кп а й отыратын кун. Б у г а н
Ка ра га нд а , о л а рд ь щ ж а г д а й ы э л д е к а й д а ж ак сы . . . К а й р а н
ел дэл каз1р оз у ю р д а й л а р ы н ь щ о с ы на у к ал ын ж ан б ыр -
дь щ а стында б а с с у г а т ы н пана таппай, к ан г ырып жур -
ген1н б1лер ме екен?!
Б 1р мезетте кеш х а б а р ы б ш н т , а й н а л а г а к е у п м т у с е
б а с т а г а н . Ж а у ы н б ас ыла р емес, с о р г а л а п удей ж а у ы п
тур. Ж е р бедер1н б о л ж а у да к иынга а йна лып ба рады.
Д е м е ж а н б а р а р б а гы т т а н адас ып, м ул де т е р 1с кеткен
шыгармын деп ойлаган. . . Ж о к , а д а с па пт ы . Элден у а к ы т т а
алдынан ит у р д к К о ю ы мы р т т ы н а ра с ын ан от жыл т ы л да п,
дункиген ки 13 у й л е р д 1н с у л б а с ы коршдк Иэ, торы тобел
ауылды ту ра т ау ы п к е л т т к Д а л а д а ешк1м ж ок , бэр! де
м алда рын к ора л а п б о лг а н сон ж а н б ы р д а н к ор г а ла п , 1шке
к!р 1п кеткен1 б а й к а л а д ы
Торы тобел к от а нны ц Т0 р 1ндеп улкен а к у йл ер д 1ц
б 1р 1нIн, б е л де у 1не т у м с ы к т'фед1. Д е м е ж а н аттан туст1. 0 не
бойынын мал манда й су болып, а р е с щ ю р е п к ал г а нын сол
кезде рана б айка ды. Ат д у б 1р 1н е с т т , 1штен шапан бур-
кенген б!р эйел ж у г 1р 1п шыккан. Ы р ы с к а н екен. М у н ы н
к олындаг ы торы т е б е л д 1н шылбырын алып, б ел деу г е бай-
лады. Кап, шын а д а с к а н екен-ау... © з ж щ улкен уйге
туспей, о т а у г а б у ры л ы п кеткенш Д е м е ж а н енд1 б1лд1.
— К о к е а - а у , мына к а л ы н ж а н б ы р д ы н а стында кай-
дан ж у р с 1з ? — дед! Ы р ы с ка н сынгыра й ун катып.
527
Д е м е ж а н ундеген жок,. Кшз у й д щ е с т н серпе ашып,
1шке к 1р д 1. Ы р ы с к а н мунын, у с т ш д е п су к шмдер ш шенпп,
тыма г ын, к ам шы сы н алып, ж ан ы к а л м а й ж у п р ш жу р .
Д е р е у шам ж аг ып , а к о т а у д ы н 1шш ж а й н а т ы п Ж1берд1.
Д э л о ртад ары юн пл е у к а з а н а с т ы нда к у т е з е к тщ ш о р ы
маздайды. Д е м е ж а н устшен буы б у рк ыр а п , о т к а жак ын-
ы р ак к е л т отыр ды д а , а л а к а н ы н к ак та ды.
— Б а л а л а р келд1 м е ?— дед1 а л а у л ар а н кызыл шок
тан кез алмаран куш.
Е, олар келгел1 кашан. Б а л а л а р ж ау ы н р а у рынба й
ерте келд1,— дед1 Ы р ы с к а н каз а н а стына ж а н а д а н тезек
к ал а п ж а т ы п . — А п а с ы б у п н у лы ны н о кура барранын
к уа н ыш етш, мал айтып сойран. А у ы л а д а м д а р ы сол
улкен уйде от ыр - а у деймш.
« Апа сы» деп отырраны — Биб1 р о й . Ы р ы с ка н н ы н ез
к у н д е а т у р а л ы б у л а й ж ы л ы - ж ы л ы сейлеу1 — т а т у л ы к к а
шакырраны. . . Б а р л ы к т а н келгел1 Д е м е ж а н н ы н б у л уйге
б а с с у гып от ыр г а ны осы ед1. Ы р ы с к а н соны э лд е б 1р
ж а к с ы л ы к к а ж о р ы с а керек. С ы р т т а н юрген кутупп эйел
С а к ы п к а к ы с к а - к ы с к а э м 1р б ерш, а я г ы н ы н ушымен
б а сы п елпек к аг ад ы . Е н к е ш п к о з г а л г а н д а шолпысы
сылдырап, а лд ын а о р а т ы л ып т у с е берген т о к бурымын
а р к а с ы н а к а р а й сершп кояды. Б ул кунде ж а с ы о ты з ды н
1Ш1не е н д 1 1Л1нген, б э д е н д 1, ж а с э йе л дщ нагыз то лыск а н
шары ед1. С у н г а к келген с у л у мус1Н1 ж у м ы р л а н а тус1п,
а к к у б а , нурлы ж у з 1 а л а б у р т к а н 1ШК1 с ез 1М э с е р 1мен
б а л б у л жанып, к а з 1р Т1ПТ1 а ж а р л а н а тускендей.
Д е м е ж а н т о к а л ы н ь щ кезд1 а р б а г а н зипа бойына б 1р-
ек1 рет у р л а н а к ар а п е г п де, на з ары н б а с к а ж а к к а бурып
экетт1. Кеп к а р а й берсе, к е н ш д е п к ыжыл , к у д 1к-к 1рб е н н 1н
бэр 1 умытылып, жур ег ! к ур г ы р д ы н майдай ер1п ж ур е
б е р е р 1н сезгендей, к а й т а д а н т а с б е к шш алды.
Со нг ы ж ы л д а р ы Ы р ыс к а н ме н ек1 а р а с ын а б 1р с а лк ы н
сыз ат тускен-Д1. Со л сыз ат б 1р т е - б 1рте у лг а йып, еткел
бермес, терец ж а р г а айна лып ба рады. А л г а ш косылг ан
к ездеп т а т у - т э т т 1 кундер, Биб1 мен Ы р ы с к а н а р а с ын д а г ы
а цыз г а а йна лг ан с ый л а с т ы к бу л кунде келмеске кеткен-
дей. О б а л ы кэнеки, Биб1 б а й г у с т а К1нэ жок , п е н д е ш ш к
осы К1Ш1 эйелден шыкты. Е ю б а л а ду ние ге к ал ай келд1
солай, б а я г ы бет мо н ша г ы тепл1п т у р а т ы н , ибалы Ы р ыс
кан к урт ез ге рш, б!р к уп 1р л 1к, а с т а м ш ы л ы к к а бой алды-
рып едк Э л д е осы м а ц а й д а г ы а б ыс ы н - а ж ы н н ы ц а раг а от
салып, к у ш - ку шт е г ен ше н болды ма, ж а с эйел а уы л - айм а к-
ты ц элпештеп а л а к а н г а са лг а нын кетере алмай калды.
Ы р ы с к а н н ы ц о йынша, от б а с ы н ы н бук1л бил1Г1 тек сонын
колында болу ы керек. Б и б ш щ ж е к е ш а ц ы р а к у ста п,
б а йга да, б а л а ра да о р т а к болранын кешпрмейдк.. Бэлюм,
т а ра з ы б асын тек у с т а й алмаран Д е м е ж а н н ы н ез кшэсы
да аз емес ш ы га р. Э й е л д е р д щ эр к ад а м ы н андып, унем1
б а л а - ш а г а н ы н к ас ы н да о т ы р уг а м у н ын м у р ш а с ы болды
ма. К а лы н ел дщ камы деп ж у р т , от б ас ы н ойдан шыгарып
алыпты. Е нд 1, мше, сонын, са за йы н т а рт ып жур . « Б а к и а с а
мал кетед1, к а р а м а с а катын к е т е д Ь , — деген осы.
Кеп кешжпей кутуип эйел ас у й ж а к т а н с а м а уы р
кетерш экелш, тер а лд ын а д а с т а р к а н ж а с а й б а с т а г а н .
Ж а н б ы р а стында к ат т ы ж а у р а п тонып келген Д е м е ж а н
у н с 13 отырып шай 1штк Ы р ы с к а н оны э н п м е г е т а р т к ыс ы
келш, м ек тептеп а л г а ш к ы с а б а к т ь щ жайын с у ра ст ы р г ан .
Ог а н да шенлле коймады, э й е л шщ с у р а г ы н а к ы с к а - к ы с к а
ж а у а п берш, к аб а г ы н ж а з б а г а н к у ш отыра бердк Со л
с а лк ы н ды к т ы Ы р ы с к а н да сезгендей. М у н д а й д а онын да
кылт ете к а л а ты н эдетк Т а к а п п а р , ж а с т о ка л енд1 бурын-
гыдай ел шлд еуш койып, канын 1шше тартып, безерш
алды. ©31 н келш енке ймес ен, мен де с а г а н он шырай бере
коймаспын деп, егеске кеткеш б е л г ш .
Д е м е ж а н Ы р ы с к а н н ы н о с ы нда й б е з бу йр е к каттыл ы-
гына кайран калады. А д а м д ы а д а м г а ж а к ы н ететш кещл
екен гой. К е щ л д е ж ы л у к а л м а г а н жерде, к ойн ында г ы
эйел 1н де т а с кесектей с у ы к т а р т а бередк Т 1птг ж у р е к
кызуы, тэн л эз за ты да ж ан ж а к ы н д ы г ы н а кеп1лд1к бере
алмайды. Т е с е к кызыгын э с 1ресе эйел заты тез у мыт а ды.
Мына Ы р ы с к а н — со нда й у м ы т ш а к эйелдерд1н б1рк Бул
б а й г у с т ы н о с а л жер1 — тесек. . . К у н а р а ла п келетш ез
кезепн т а г а т с ы з кещлмеы ш ы д а м с ы з д ан а кутш журед!.
Ел жатып, т а м с е ш а м е н ж е л 1мдей ж аб ы с ып , шырма у ык -
тай оратылады. Сен! к у ш а г ы н а алып а й м а л а у д а н , тэн
ракатын, тесе к к ызыгын бел1суден жал ык па йд ы . ©л 1п-
еш1п, жеп коя ж а з д а п ж а т к а н кездеп сездер1н ес т к е н ! . .
Осыдан кешн т а с ж у р е п Ж1бит1н шыга р, тшт1 сен уш1н
жан ын киып, к у р б а н боп кетер ме екен деп ойлайсын.
Ж о к , олай емес, ертен шде к а р а с а н , еткен туннен б е л п
жок , бед1рейген бетпакты к е р е с 1н. Иэ, мунда й э йе л дщ
са г ан б а л а т а уы п беру! де мумк1н. Б 1р а к ол да ерл ь за йы п-
тынын арасын ж а к ы н д а т а коймайды. К у р с а г ы н д а г ы б а ла
а м а н а т к а койылган зат сиякты. Со л а м а на т т а н к утыл г ан
кун1 к айта да н б о с т а н д ы к к а умтыл а ды. О г а н к а ш а н д а
ез б а с ы кымба т. Сен у ш ш азап т а рт ар , к у р б а н д ы к к а
ба рар жайы жок.
Ал Биб! ше? Ол б а й г у с т ы н жен! белек кой. Ол — ез
529
ба сын у мы т к а н, к у й е у 1 у ш ш б у ю л Т1рл1пн пида кып шал-
ган адам. Биб1 — мунын, ©31, эйел бейнесше айналып
кеткен Д е м е ж а н н ы н еюннл жа р тыс ы. . . Ал Ы р ыс к а н б уг а н
мулде ж а т адам. Ж а н ж у р е п , е т - б ау ы р ы а ра л а спа йт ы н,
б у тшд е й б ел ек дуние. А м а л с ы з т у т к ы н г а тускен, орайы
келгенде сенен еш алып, к аш ып к у т ы л у д ы н жолын ойлап
ж у р г е н ж а у д ы н т у к ы м ы сеюлдк. . А л о с ы н д а й э-йелдщ ез
ерше ен а кырын а дейш адал боп к а л у ы м у м юн бе? Осыны
о й л а г а нд а , Д е м е ж а н б у ш р ш е н ш а н ш у у с т а г а н а д а мд а й
ю р ж щ етш, т1стен1п калды. Э л д е ю м му н ы н ж у р е п н шен-
г елше алып, а я ус ыз мытып, кысып Ж 1берген сияктанды.
О с ы д а н он ш а к т ы кун бурын, бу л Б а р л ы к т а ж у р г е н
де, осы а у ы л г а М а м ы р б е к т щ улы Т у р ы с б е к у ю р д а й
конып к е т т т 1... Е ю - у ш ж о л д а с ы м е н Ш э у е ше к т е н шыгып,
е лше кетш б а р а ж а т к а н д а ж о л - ж е н е к е й с о к с а керек.
Д е м е ж а н н ы н а у ы л д а ж о к екенш б1лмед1 д е й с щ бе, куш
б урын е с т т - б ш п , эдеш б у р ы л г а н ы н д а кумэн жо к . Ж э н е
Биб1 о тыр г а н улкен уйге туспей, ат б а с ы н б 1рден Ы р ы с
к ан ны н о т ау ы на т 1реген. О с ы нд а кона -ту ней жатып, ер-
т е н ш д е ш а л к а р т у с т е аттаныпты. С ы л т а у ы — М ам ы р б е к
аулы Ы р ы с к а н г а туп н а г а шы боп келед1-мыс... Ка йра н
Б и б 1 осыны кере т у р а , бул келгенде Т1С ж ар ып ештене
айтпады гой. Д е м е ж а н бу л х а б а р д ы ж эй сез а р а с ын д а
б а с к а б 1реуден е с т т калды.
Ал енд1 о сыдан кеЙ1н койнында ж а т к а н э йелще сен1п
кер! К у д 1к т 1н ж е п к ур ты ж у р е п н д 1 кем)р1п, муж1мей кер-
С1н!.. Т у р ы с б е к т 1н м у н да кел1С1 де т е п н емес. ЭншеЙ1нде
м ун ын а йб ат ы н ан ыгып, манайын б а с а алмайтын бота
Т1рсек т е р е н 1н бул к ай б а с ы нг ан ы ? Д е м е к о ны н да кала-
д а гы у л ы к т а р д ы н а у ж а й ы н туЙ1п, ауыз ж а л а с ы п , э л д е б 1р
ж е м т 1к ИС1Н сезген1 гой... Ко р бо лг а н ж е р щ осы екен,
Демежан!
Кенет онын б а с ы н а та гы б!р ж а т ой сап ете калды.
Мын а о т ыр г а н с у м ы ра й катын да м у н ын б а сына булт
уЙ1р!лгенш сез1п, ез!не б о л а ш а к коныс, ер1с Чздеп ж ур -
мес1н... М ын а к ылыг ына Ка р а г а н д а , солай болуы да
г а ж а п емес. Ж а р а й д ы , ерк ек т 1н кен1Л1 ауды делж. Егер
ж а т ойы б о лм а са , оны Ы ры с к а н неге к ондыра ды? К а з а к
к а нш а к о н а к ж а й болг анымен, у й 1нде еркег1 жок , ж а с
эйелдщ сыпайы с ы л т ау айтып, ж о л а у ш ы н ы кондырмай
ж 1беру г е к а к ы с ы б а р. Е р т е н сез б олады, к у й еу 1мшн
бетше Ш1ркеу келед1 деп ж а с к а н а р е д 1. Д е м е к , Ы р ы с к а н
нын ештенеден ыгып, т а й с а л м а г а н ы гой. Ал, б 1лгенгнд 1
1степ ал деп а ш ы к к а кеткен1.
Д а с т а р к а н ж а с а п берген со н кутунн эйел кет1п, от
б а с ында екеу! рана к ал г а н- ды. Д е м е ж а н к е с е д е п шайды
колына а ла берш, Ы р ы с к а н н ы ц ж у з ш е тары б»р рет
кара п 0тт1. Бе т - ал пе т ш д е т у к е з г е р к жок, а к Ж1'бек ора-
малын ше к е с ше кира ш т а ртып отырран т а к а п п а р да
кербез калпы. «Эйел заты арып ж а т к а н су сиякты. О нь щ
у стшен ел к е ш т етсе де 13 к ал м а й ды » деп ойлады Д е м е
ж ан 1шшен. О с ы у йг е ж а к ы н д а рана бетен ерк е к т щ конып
аттанраны ес ше ту ск енде , з ыг ыр д а ны кайнап, ез эйелш
арам а ст а й ж е к к е р т к ег п. Б у п н ш е сыр бермей, ундемей
кетермш деп о й л аг а н. Б 1р а к шыдай алмады.
— Мен ж о к т а б у л уй эр1-бер1 еткен ж у р п н ш ш щ
тунеп а т та н ат ы н б ек ет ш е айналыпты гой? Не болды?
Кзне, шынынды а й т ! — дегенде, д а у ы с ы н ы н к ал а й катты
шыгып кеткешн ез1 де а н г а р м а й калды.
Осы сезд1 м а н а д а н бер1 Ы р ы с ка н да к у т т отырса
керек, б у г а н ж а л т етш к а р а д ы да:
— Н а к с у й е р щ ж е т ю з г е н екен гой... М е ш к а р а уы л -
да г ан на н б а с к а ол к у б а с к ат ы н нь щ б т р е р 1 ба р м а ? —
дед1 улкен кой кездер1 шыныдай шытынап.
— Б и б ш щ о б а л ы н а к ал ма . Ол мундай д у ни е с е з ш
сейлемейд1,— дед1 Д е м е ж а н . — Д е м е к , Т у р ы с б е к т щ конып
кеткен1 рас кой?
— Рас... К у ы с у й г е к о н а к келмеупп ме ед1?!
— Иэ, сонан кейш не болды? К,онакты немен сыйла-
дын?
— Не б о лу ш ы ед1... Б у р к 1' тт 1н а л г а н ж е м ше б\р кара-
к ус конды д а кетт!.
— С о л а й де... К , а р ак у с т а р д ь щ к а ш а н д а да йынды
торитын эдет1 рой . Б 1р а к ж а т т у мсыры тиген ж е м т жк е
бурк1тт1н к а й т а о рал май тын ын о й л а д ы н ба ?
Ы р ы с к а н ундей алмай, кез1мен жер ш ук ы п отырып
калды. Д е м е ж а н ез бойынан элдеб1р жен1лд1кт1 с е з 1нген-
дей болды. Ж а н ы н жег1дей жеген к уд жт е н гер|, а щы да
б олс а ш ын д ык а р т ы к ед 1... Б у д а н а ры бул уйде б1р сэт те
б е г е л п а келмеген. Орнынан б а я у кетер1лд1 де, керегенщ
б а с ы нд а соргып т у р г а н к шм д е р ш алып кише б астад ы.
Енд1 к а м шы сы н та ппа й ту рг ан -д ы . Ы р ы с к а н 1рге ж а к т а
ж а т к а н к ам шы ны алып, колына у ста тты.
— Мэ, ур менИ А я м а й с а б ашы. .. А ш у ы н б а сылсын.
А р к а м д а с е н щ к а м ш ы н н ы н т а б ы к ал сын.
Д е м е ж а н бойын кернеген долы а шу д ы кушпен зорга
тежеп, ы з а ла н а езу тартты.
— Ж о к . Урып кайтей1н. М е н шырылда тып катын
са бай тын к а з а к ем ес шн гой... Д э м е т п е й - а к кой: сен тшт1
у р у г а д а т а т ы ма й с ы ц . Сен о б а с т а бет! ж ы л т ы р а г а н
т е к а з к ар едщ. Е с ж т е п б а с ы нд ы т е р г е суйресе м де, сол
к а р к у й щ д е к алдын... К,ош бол!
С о ны айтып е а к к е к а р а й бет а лг ан. Ы р ы с к а н куып
ж е т ш , иыгына асылды.
— Д е м е ж а н - а у , енд1 мен не ют ей мш? О д а н да меш ез
кольщмен ©лт1р1п кет!
— Бьлмеймш... Б у п н н е н б а с т а п сен а за тсын. Т е р ю н щ е
к ет е с щ бе, те р е г е т и е с щ бе, э лде б а л а л а р ын д ы багып,
осында о т ыр а с ы н ба, ол ж а г ы н е з щ шеш. Б 1р а к меш
к ай та о р ал а р деп кутпе!
Ес1кт1 ж у л к а сершп д а л а г а ш ы кк а н . Ж а н б ы р басы-
лыпты. Т у н а спа нын к у р с а г а н б у лт к а б а т ы то зг ан теке-
меттей ыдырап, с о ны н ж ы р т ы к - т е с т н е н ж а л г ы з - ж а р ы м
ж у л д ы з д а р с ыг ал ай д ы . А у а д а с а лк ын сыз б а р . Д е м е ж а н
к е ю р е п н кере, терен тыныс тартты. К,аз 1р о нын бойын
а ш у д а , кек те емес, езект1 ертеген е ю ш ш , д э р м е н а з д ж
билеп а л г ан. ©зш б1р турл1 аяп кетт1. Неткен енбег1 еш,
ту зы сор а д а м е д 1? ! Б 1реуг е ж а с а г а н ж а к с ы л ы г ь щ тек
ж а м а н д ы к болып к а йт а ты н ы нес1? О с ы н а у т 1рл 1кте бул
кимайтын, бу л кымба т са на йт ы н не к алды ©31? Б 1р есеп-
тен о с ынын ез-1 д у р ы с болды ма, юм 61ЛС1Н. Б у г а н енд1
э р к а н д а й ж а з а , Т1ПТ1 ©Л1мн 1н ©31 де к о рк ы н ышт ы емес.
©лгеннен кей1н а ртым не б ол а ды деп киналмайды, онын
да тебес1 к©р1Н1п калды.
Ол а уы л д ы н сыртына шыгып, ж а н б ы р с у ы н а мал-
шынган боз ж у с а н д ы кеш1п, т аг ы б 1раз журд1. Ойлап
к а р а с а , б у ю л ©М1р1 б 1р у з а к т у е т э р 13Д1, бу л эл1 к а л ы н
у й к ы д а ж а т к а н сеюлд1 ме, к а л ай ? С о л у й к ы д а н оянса
бэр1 д е б у ры н г ы баз к ал пы на к е л ет 1ндей... Ай н ал а ны
бетке ж у к к а н д а й кою к а р а н г ы л ы к т у м ш а л а п алган.
Ау ы л а д а м д а р ы т а г ы да у з а к у й к ы г а б а с койг а н сиякты.
Тек Б и б 1 о тырга н улкен у й д щ 1ргесшен ту н т у н е п н жарып,
ж а л г ы з с э у ле от ж ы л т ыр ай ды . Д е м е ж а н сол о т к а к арай
а яндады.
Е р т е н 1нде т у с к е т ама н а у ы л г а кутпеген жерден Б а б а
л ы к келш туст1. А р б а с ы н ж е п п , ж а й с а у д а ютеген а д а м
нын кейп1нде ж у р ге ш м е н , келген ж у м ы с ы б а с к а екен. Оны
т е т ен ше т а п с ы р м а м е н каладагы Ыбырай байбатша
Ж1бершт1.
— К,аз1р у л ы к т а р д ы н бета л ыс ы ж ам а н . Ке н с е манын-
д а г ы л а р д ы н с ы п с ы н ©сег1не Ка р а г а н д а , к©п к е ш 1к т 1рмей
Д е м е ж а н д ы у ста йтын сек1лд1. М ат е н - а м б ы н ы н тырна г ына
б 1р 1Л1нсе, одан кутылып ш ы г у киын. Д е м е ж а н у а к ы т ш а
алые 61 р ж а к к а бой т а с а л а й т у р г а н д а й бо ла ма, эйтеу1р,
к ап ыд а к а л м а с ы н , — деп т а т а р досы д у г а й - д у г а й сэлем
жолда пты.
Д е м е ж а н ©з б а сы н а т е н т келе ж а т к а н э л д е б 1р к а у ш
барын сезгеш мен, б 1р а к 1стщ б етал ы сы дэл б у л а й ж едел-
деп кетер деп о й л ам ап ед1? Не 1стеу керек? Бой т а с а л а у
дегеш не пэле тары д а ? Б 1р сэт ты р ы р ы к к а Т1релгендей
торы гы п отырып калды . Б ул э н п м е у с т ш д е к а с т а р ы н д а
Биб1 рана бар ед1. Б а й р у с эйел ды бы сы н ш ы рарм ай, у н а з
е п л ш ж ы л а п Ж 1бердк
— У л ы к т ы н д а , кере а лма ран кеп арайыннын да
к е зш е куЙ1к болып журген1 — у ю р д а й л ы к мансап кой, сол
куррырын е з д е р ш е е т ю з ш берш, к у т ы л с а н кайтед1 — д е
ген к е з ш щ ж а с ы н с у ртш отырып. Д е м е ж а н к ур с шд к
— Эй, б э й б 1ше-ай, ман са бын алам десе, у л ы к т ы н
колын К 1м карыпты. О л а р д ы н ойы а ры да ж а т ы р р о й . М е ш
а б а к т ы г а б1р с у н г т п алмай, кещлдер1 тына р дейм1сщ?!
Уй 1Ш1Н б 1р сэт уНС13Д1К билеген. Б а р а р жер, б а с а р
т а у жок , а й на л а т а с к а м а у , ©ткелс1з ш ы ныра у к уз тэр1зд1.
К,ара к ©31 ж а с к а толып, б о т ал а п о тырга н Биб1 осы т у с т а
е ш ю м н щ ес1не келмеген т а г ы б1р ой айтты.
— О нда , орньщнан т у с е т 1 Н 1 н т у р а л ы арызынды ж а з ып
ж^бер де, аргы беттег1 м е н 1 н т е р к Ы м е т а рт ы п кет. Сен1-
мен б1рге мен де кетеЙ1н... Ол ел А к п а т ш а г а к ар а й д ы
гой, у л ы к т ы н к ур ыг ы ж е т е коймас.
Б а б а л ы к а у ы р х а б а р д ы жетк1зер1н жетк1зсе де, содан
шыга тын жол таппай, к а б ы р г а с ы кайысып, ка т т ы кина-
лып отырган. М ы н а с©зд1 ест1генде, селт етш басын кетерш
алды.
— Биб1шт1н осы а к ы л ы мен1н де к ек ешме конып
тур. А й тты- ай тп ады, у л ы к т ы н арыны к а й т к а н ш а , кайын
ж у р т ы н ы з г а б а р а т у р с а н ы з кайтед1. КеЙ1н ел 1Ш1 тыныш-
талып, ап-сап б а с ыл г а н сон, к а й т а о р а л а р с ы з , — деген
ол да Бибш1 костап.
— Сен не, маг а н к а ш к ы н бол демекс1н б е ? — Д е м е
ж а н о нын б етше а ж ы р а я к арады.
— К а ш ы п кетпен!з, кайын ж у р т ы н ы з г а а м а н д а с а
барыныз. .. К, ажыга сэлем бермегел1 де кеп болды емес
пе С 1 з г е ?
Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н бул а к ы л г а кенет1н сьщайы керш-
бед1. А к к у б а кесек жуз1 к у р е н т п , намыспен т у т а н а
туст1 де:
— Ж о к , Б а б а л ы к , о ны н ж е ш келе к о й м а с , — дед1
басын ш а й к а п . — Биб1 е к е у 1н мен1 к айы н д а та т ы н кезд1
т а пк ан екенс1ндер. « 0 з ж у р т ы н сыншыл бо л г анд а , кайын
ж у р т ы н мшш1л» деген к айд а? . . С у ы р сиган к у ы с к а к а с кы р
533
сия бермейдк Ж о л б а р ы с ж ы м ы н д а ж а т ы п вледк Са й-
б о л а т к а с а у г а с у р а п б а р р а н ш а, а б а к т ы д а ц п р т е ш м а р т ы к
емес пе.
в з ш щ а нр ы рт т а у айтып к ал г а н ы н Б и б 1 де енд1 т у сш-
гендей, к айтып к ол к а л а м ад ы. Б а с ы н д а к ал а й ойламаран?
Б а с ы м а 1с туст1 екен деп, э й е л ш щ е т е п н е ж ар ма с ып ,
кайын ж у р т ы н а б а р ы п тырылатын ж т т — Д е м е ж а н ба?
М у н ь щ к у й е у ш щ орны тым бшкте р о й . 0 лсе де сол бшкте
т у ры п вледк
— Кенлр, ж ан ы м . М е н т — ж а й эйелдж пен айтылран
б 1р с е з де. Ш ы н ы н да да, к а ш а й ы к дегеш м — кай сас-
к а н ы м ? — дед1 в з ш щ ж е щ л т е к т т н е ©кшгендей.
Ал Д е м е ж а н е з ш щ а ктырына, з а н а лд ын да езш а кт а п
ала тынын а сен1мд! ед1. А д а м д ы а б а к т ы г а к а м а п, ж а з а р а
т а р т у уш1н де, б 1раз дэ лел керек емес пе. С о н д ы к та н
а р к а сы н кенге салып:
— М е н щ ш е , вйт1п к о р к ы п - с а с а т ы н д а й ештене жок .
Мен б 1р К1С1 ©лт1рсем екен, почта т о н а с а м екен... К,иын
к ылс а у юр д а йл ыр ын а ла р , асып б а р а ж а т с а а ба к т ы с ы на
камар. .. Т1рш1Л1Кте оны да б1р кврел1к,— деп Биб! мен
Б а б а л ы к т ы н к в н ш н о рнык тыра, к а р к ы л д а п кулд».
О с ы д а н кеЙ1н Б а б а л ы к к©п бвгелмей, б1р шай 1ШТ1 де
а ттанып кетт1. Ал Д е м е ж а н т а р д ы рд ь щ б а с к а салганын
кут1п, уЙ1нде к а л а берген. Б 1р а к б у д а н кеЙ1нг1 о киг ал а р
ол о йл а г анн а н гер1 э лд е к а й д а жедел, эр1 тым дерек1
т у е ала б а с т ап едк
Биыл куз ерте т у с 1п, ж а у ы н - ш а ш ы н мол айып, бала-
ш а г а к он то ррай болып то на б а с т а г а н сон, Д е м е ж а н
аулы к ыс т а у ра к©ш1п алган- ды. Б у л а уы лд а г ы биылгы
улкен ж а н а л ы к — мектеп. С а б а к к а ж а к ы н жерден бара-
тын б о лг анын а б а л а л а р д а к уа ны п к а л га н. К 1шкентай
у л - к ы з д а р ы эл1п-биден с а у а т ы н ашып, с ол ард ын дурме-
пмен улкендер кос а окып, со г ан б у м л ауыл мэре-сэре
болысып, к эп е р с 13 ж у р 1п жа т к ан - ды . . .
О сы н да й сурен с!з куз к у н д е р 1И1н б1ршде, казау! мен
к а р а ш а н ы н ©Л1а р а с ы н д а г ы айсыз каран ры ту н д е пар ат
ж е п л г е н б!р а р б а Д е м е ж а н н ы н зэЙ1мкес1н б етке алып,
салды рты п келе ж атты . Улкен ш реш кенщ уст1нде к а л а д а н
ш ы кк ан бес-алты ш ер ж б а р. Ш е р 1к тер д 1Н б 1р 1 ат айдап,
к а л г а н д а р ы арт ж а к т а мылты ктарын к у ш а к т а п у н с 13
отыр. Б э р 1 де м ур тта р ы енд1 тебш деп келе ж а т к а н балан
Ж1пттер. Ки1мдер1 ж у к а л т а н екен, к у з д щ су ы к жел1нен
ы к та г а н д а й , б1р-б1рше тырыла тусед1.
Б у л а р г а б у г 1 н т у е кезш де ган а ты гыз бу й р ы к берш-
ген -Д 1. К а л а д а н кешке карай шыгып кетш, межел! ж ер ге
534
тун ортасы а уа жетед! де, шырт у й к ы д а ж а т к а н Д е м е ж а н
у юр д а йд ы у ста п, кер1 кайтады. Т а п с ы р м а онша ж е т л де
емес, б1рак к а р у ы бар бес- алты а дамра ауыр деп айтура
да болмайды. Бурын м у н да й ж о р ы к к а к а т ы с п а г а н ж а с
шержтер не де б олс а сол а у ы л г а тез1рек ж ет ш , б у й ры к т ы
орындап, к а з а к у м р д а й ы н б ай ла п алып к а й т у г а асыгып
келе ж а т к а н .
Эз1рше бэр! де, сол б а с т ы к т а р д ы н а йтка нында й,
м у л т ж п з , ж а к с ы е т ш ж а т ы р . Ту н о р т а с ы ауып, ел уйкыг а
к е г п - а у деген м езп лде , б у л а р Д е м е ж а н з э ш м к е с ж щ
1‘ргесше де келш ж е г п . А у ы л г а т а я г а н сон ж у р ю т е р ш
б эсендетш, а р б а с ыкырын ест1ртпеуге тырысып, б а я у шб1-
ген а ян г а к ештк К а р а жол а уыл сыртындаг ы калын,
к а р а г а ш пен шы на р ескен улкен б а у д ы айналып, к ор ша у -
д у а л д ы н т у б ш ж а н а п етед1 екен...
Кенет, сол т у с к а келгенде, б у л а р кутпеген окига
болды. К а р а н г ы ту н к у ш а г ы н а н элдеб1р а д а м д а р атылып-
атылып шыга келд! де, а р б а н ы н у с т ш д е бейк а м отырган
шержтерд! т а рп а б ас с а л д ы. А й к а й л а у р а да, мылтык а т у г а
д а м ур ш а л а р ы н келт1рмед1. Д е р е у колдарын артына
к айырып байлап, а у ы з д а р ы н а ш уб ер е к пе, кшз бе, б1р-
денелерд! тыгып та с т а ды . Со н а н кешн шеттершен ж ер г е
ж ыг ы п салып, ал кеп тепюле... К а мш ы н ы н а с т ы на алып, ал
кеп саба! . .
— С е н де р Д е м е ж а н д ы у с т а у г а келд1ндер гой, э?
Д е м е ж а н деген — мына мен... Ал, мыкты б о л с а н д а р , у ст а п
керщдерип, кэне!— деп ш ык п ыр та д ы б а с ы нд а ш о ш а к
тыма г ы бар, енгезердей б1реу1.
Эне-м^не дег енше ш е р 1к т е рд 1н б э р 1 ел1мш1 к уйг е т у с ш,
естер1нен танып калды. Э л п а д а м д а р тым а с ы г ы с сиякты.
Ыныранып, т а лы к с ы п ж а т к а н шер1ктерд1 сол б а йл а у лы
куй^нде а р б ан ын уст1не л а к т ы р а б а с т а д ы.
— Ей, Б айс ерк е , мынанын б 1р е у 1 ел1п капты гой. Оны
не 1стейм1з?— деген д а у ы с естшд1.
— Ундеме. Дем1н 1ш1нде болсын... 0лген1н б а к т ы н
1Ш1не кемш кетем1з,— дед1 ек1нш1С1.
О с ы ны н бэр 1 тым тез, а й на л ас ы бес-он минуттын
1Ш1нде болып ед1. Э л г ш е р ш е р 1к т е рд 1н мылтыгын тартып
алып, Т1р1лерш а р б а г а тиед! де, сэл ес1 б а р л а у б1реу1не
Т 1з п н устатып, к а л а г а а п а ра т ы н к ар а ж о л г а са лып Ж 1бер-
Д|. Ал алген ш е р ж т щ денес1н б а к ш а н ы н 1Ш1не енг 131п,
а сыгыс ш у к ыр к аз д ы да, бет1н ж ас ыр ы п кемген болды.
Сонан сон б е л п а з а д а м д а р т а л д ы н а р а с ын а байлап
койган а т т а р ы н а мше-м1не салып, алые б»р ж а к к а тасыр-
латын ш а б а женелдй
Ту н ж а м ы л г а н канды кол к а р а к ш ы л а р д ы н бул 1сш
к а л а мен д а л а д а ж ан а р ы ше рж т е рд е н б а с к а керген куэ
жо к . Д э л 1ргедег1 а уы л а д а м д а р ы да е штенеш сезбей,
шырт у й к ы д а ж а т а берген. Э д е ш у й ы мд а с т ы ры лг ан бул
к а с т а н д ы к т ы осы с э т а й ма кт ь щ эм1рппс1 М а т е н - ам б ы мен
онын а йна ла с ын д а ры б 1рен- с ара н а д а м д а р рана бйпп
отыр едк
О ны н есе сше б у л о киг а е р т е щ н д е - а к б у ю л а й м а к к а
мэл 1м болды. « Д е м е ж а н а уы лы на б а р г а н шерштерд1
к е ка ла к ойдай етш с а б ап , б!реу 1н у р ы п е л т 1рттЬ> деген
х а б а р д ы у л ы к т а р д ы н ез1 а с ы г ы с ж а р и я л а д ы да, одан к а
з а к т ы н «узын к ул аг ы» а ркыл ы а у ы з д а н - а у ы з г а к е шш
т а р ап жат т ы.
М а т е н - а м б ы г а к е р е п н щ е з 1 де осы ед1. Келес1 к уш
ган ата к а л а ж а н д а р ы м ы к ыр ы к - е л у эскермен келш, Д е
м е ж а н н ы н а ул ын к орша ды. ©з дершше т ш т у ж у р п з г е н
болып, к е ш е п елген ш е р ж т щ с у й е п н де, т а к б 1р б!рге
кем1скен немелердей, оп-онай т а у ы п алды.
Сонымен, «кылмыс» а нык талып, Д е м е ж а н д ы колга
а л у д ы н шарты д а толып к а л ып едг. А р а д а б!рер с а г а т
етпей, у л а р д а й ш у л а г а н а уыл ды а р т к а т а ст а п, ж а з а л а у -
шы эскер тобы к а л а г а к а р а й бет алды. А л ды- а ртын б1рдей
к о р ш а г а н к а р у л ы к у з е т т щ о р т а с ын да пар атты арба
кет1п ба рады. А р б а н ы н арт ж а г ы н д а , ат а й д а у ш ы г а ар-
кас ын берш, к о л -а я гы н а К1сен са лын г ан Д е м е ж а н отыр.
VI
539
— Слзд1 б 1р же р д е н керген сияктымын. Б 1р а к е а м е
т у а р е а лма й турмын.
— Мен — Г а у г а н м ы н гой... Е а ш з д е ме, б а я г ы д а а з
д щ ел г е алым-салык, жина й б а р г а ны м ? Сол жолы ел
1шннде бу л ж шы г ы п кете ж а з д а г а н ж о к па ед1?
Б у д а н он бес ж ы л д а й бу рын болг ан о ки г а Д е м е ж а н -
нын е с ш е енд1 т у с т к Иэ , м ын а у со нда г ы топ ба ст ыг ы
екен гой. Екеу1 ж а й л а у д а н к а л а г а кайтып к е л ю м е н , Ши-
а мб ынын а лд ын а 61 рге юр г е ш ба р ед1-ау.
— Кеш1рщ1з. О д а н бер! кеп жыл етш кетт1 гой. Онда
менщ экем Кер1мбай у ю р д а й д ы н ез1 Т1р1 болатын...
— Иэ, у а к ы т деген к а л а й зымырап тез етед1?! С о н
д а г ы Ш и - а м б ы н ы н ез1 ж о к бул д у н и е д е , — дед1 Г а у г а н
т а к т а й н а р д ы н ш е т ш е Т1зе б у г ш ж ат ы п . — Со д а н кешн де
С1збен 61 р ж о л ы к с а м деп т а л а й о кт а лдым. Б 1р а к с о ны н
сэт1 т у спей ж у р е т ш .
— Енд1, мше, жо л ы га а лмай ж ур ге н а дамь щыз ды
т а г д ыр айдап, а л д ьщ ы зг а алып келд1,— дед1 Д е м е ж а н
езу тартып.
— Е а щ з д е ме, Д е м е ж а н мырза, мен а з д щ алдьщыз-
да мэнг1 к ар ы з д а р мы н г о й , — дед1 Г а у г а н . — С13 болма-
саныз, мен 1н с у й е п м енд1п к ур а п к ал ар ма ед1, кайтер
ед1.
— Калайша?
— Ой-я... С13 умытып к ал г а н е к е н а з гой. Ши - а мбы
меш ж а й л а у д а г ы б у л 1к т 1н б а с кун э ка ры деп тауып, сол
у шш ©31МД1- ез ш ©лт1руге у К1м еткен ж о к па ед1. С13 а ра
туспегенде, мен сол к уш у 1 ш т , не асылып, кок тэн1р1С1не
с а па р ш е г уг е т шс болатынмын.
Э л д е к а ш а н умыт б о лг а н к о р ш к т е р Д е м е ж а н н ы н кез
а лд ын да енд1 г ан а к ай т а т 1р 1лгендей болып едг
— Иэ-иэ... енд1 ес1ме т у ст к С о л ж олы Ши - а мбы ка-
Ьарына М1Н1П, тым к атты кет1п едк
— С13, ЭС1Л1, кайырымды а да м с ы з гой. Б 1реуге еткен
ж а к с ы л ы г ы н ы з д ы ж ш к е Т 131П ж у р м е й с 13,— дед1 Г а у г а н
к ал т а с ын а н а лг ан о рам а лым е н к©з1лд1р1Г1н с уртюл еп
отырып. — Ал мен сол б 1р кунд1 эл1 умытк а ным ж о к .
М о й ны мд а гы к ар ы з ды к а л а й к а й т а ра м деп, а нд а - с а н да
С13Д1 еске алып коятынмын.
— Р а к м е т , Г а у мырза! Ж а к с ы л ы к т ы у мы т п а у да К1М
К0 р 1нгенн 1н колынан келе бермейд1,— дед1 Д е м е ж а н . — .
С13 а лы м -с ал ык мекемес шде е д 1Н13 гой. М у н д а к а л а й
келш к а л га нс ы з ?
— Со л ©31Н13 б ше т ш ж а й л а у д а г ы бул1ктен кеЙ1н ;
менщ к ы з ме т 1м д 1 томендетт! емес пе. Б 1раз жыл к а л а г а
540
экелген малдан кан б а ж ы а ла ты н б а з а р ба с т ыг ы болдым.
Ал ж а н а ж а м б ы л д ы н к урылысын а я к та п , мына т у р ме
салынып б1ткенде, б а с к а а д а м т а п п а г а н д а й меш осында
Ж1б ер д 1.
— Е, ж е н- же н . . . Слзбен к а й т а у ш ы р а с к а н ы м а куа-
ныштымын. Б 1р а к керш т у р с ы з р о й . . . — дед1 Д е м е ж а н
ауз ына ыцрайлы сез т у с п е й. — Б у л а й кездесем1з деп юм
ойларан.
— О к а с ы жок. Д у н и е деген сол: б 1р кун бетш берсе,
б 1р кун сыртын бередк..
Ойда ж о к т а е с ю т а ныс ы Г а у га н м е н у ш ы р а с у ы Д е м е
ж ан ны н к а п а л ы к е щл ш сэл де б олс а с е р п т к е нд е й болып
ед1. С о г а н К а р а г а н д а, а д а м г а ж а с а г а н ж а к с ы л ы к кайт-
пайды деп, умгг у з у г е де б о лм а йды екен. Э й т е у 1р, б 1рде
б о л м а с а б 1рде а лд ь щн а н шыгады. .. С о д а н бер1 де Г а у г а н
кун а р а л а т ы п келш, мунымен э н п м е л е с ш ту рад ы. К а л а
да не болып ж ат ка ны н , алые а с т а н а д а г ы ж а н а л ы к т а р д ы
ж а с ыр м а й айтып т у ра т ы н да сол. Кейде койнына тыгып,
эр турл 1 ют а п экелш б е р е т Ы б а р. Т а р к а п а с т а ж а л г ы з д ы к
з арын тартып ж а т к а н а д а м г а с о ны н ез1 де улкен медеу.
Со л Г а у г а н н ы н а стыртын к е ме п м ен сонг ы б 1р айда Д е
м е ж а н г а елден де а д а м д а р к а т ы н а й б а с т аг а н. Ж а к ы н д а
к ас ын а Д и к а н б а й мен Б ек еш ертш, Биб1 келш кеттк
Э й т е у 1р Г а у г а н - б а й г у с к а р а н г ы т у с е элплерд1 т у р м е н щ
тар е с 1пнен е н г 131п алып, ез к а б и н е т 1нде мунымен о на ша
ж о лы к ты р г ан . Биб1 к е з 1Н1н ж а с ы н тыя алмай, к а ш а н
кетер-кеткенше ег1Л1п ж ы л а у м е н болды... С о н а н сон аз
у а к ы т 1шшде к ат т ы ж ас ы п , к а р т айы п кеткен1 — Д и к а н
бай екен. Д е м е ж а н г а к а р а с а болды, кешл1 босап, аман-
с а у л ы к с у р а г а н н а н б а с к а ештене а йта алмады. О г а н
Ка ра га н да, к а р т Б е к е е з ш щ ж у а н с щ 1р к а й р ат т ы л ыг ын а
басып, куш коса, Ж 1гер бере сейлеген:
— Бас ым а мундай ю туст1 деп, тым ж а с ы п кетпе,
Д е м е ж а н шырагым. «Ат ж а к с ы с ы н кермеден, ер ж а к с ы -
сын т у рме ден кер»,— депт1 б у ры н г ы а тал а рымыз . Б э л к 1м,
б о л а ш ак т ы б о л ж а г а н н а н а йт ылг ан сез шыгар. К а м а у -
капас , а й д а у - с у р п н д ег ен 1Н1з е з 1ндей е р- а з а м а т т ь щ г ана
б асына т у с ед к Ж а л г ы з б ы н , ж а л к ы м ы н деп о й л ама, ар-
тында Т1л е у 1н д 1 т^леген к ал ы н б у к а р а х а л к ь щ бар. С о л а р
А б д ы р а д а л а с ы н д а ескен а к дэнд1 а у з ына с а л г а н сайын,
ез1нд1 алг ыспен еске алады. Со л ешреген е л - ж у р т ь щ ,
ж а р л ы - ж а к ы б а й кеп ж а т а г ы н е з 1не д у г а й - д у г а й сэлем
жолдады. . . Б а с к а кол да н келер не бар, к у д айы м келденен
к а т е р 1нен, п а т ш а н ьщ к э р 1нен с а к т а с ы н ! — деп т о к т а г а н .
С ы р т т а й сыр б ермег ешмен, Б е к е н щ де к е ц ш босап,
к о н к ы л д а п т у р г а н ы б е л г ш . К а й т с ш , осылай ж а к с ы тшек
айтып, к а б ы р г а с ы к а й ы ск а н н а н б а с к а к о л да ры н а н келер
дэрмен жок. Бэр1 де ж е т 1м б а ла д а й ж а у т а н д а п :
— Б у л т е р г е у - т е кс е р у д щ ш е т - ше п бар ма? Сынайы,
к а ш а н б о с а т а т ы н с и я к т ы ? — деп мунын, езшен сурайды.
Демежан амалсыздан:
— С э л шыдайык,. М е ш а б а к т ы д а к а ша нры барып
о тырар д е й с щ . Ж а з р а к ара й коя беретш шырар, — деп
о ла рды ж у б а т к а н болды.
Б 1р а к м у н ын б у л с е з ш е Б е к е мен Д и к а н б а й илан-
ранымен, Биб1 сене к ойма ды. Ол к у й е у ш щ кещл к ушн
с ез шен емес, к ас- кабарынан, д а у ы с ыррарынан танып
дардыланран. У а к ы т б т п , к о ш т а с а р м е з п л жеткенде,
б а йрус эйел Д е м е ж а н н ы н мойнынан т а с кып к у ш а к т а п
айырылс ашы. К а с ы п д а г ы к а р а у ы л ше ржт е н де, жол с е р 1к
ш а л д а р д а н д а т а р т ы на коймады. © Л1м е с 1р 1г! тигендей
ыш к ы н а д а у ы с салып:
— Бьлем... Сен меш алд ап т у р с ы н р о й , Д е м е ж а н - а у !
Жу рег 1м б 1р с у м д ы к т ы сезед1... Сен1 т 1р 1 коймайды бул
ж а у ы з д а р . Е н д 1 с е н 1н алтын ж у з щ д ! кору ж о к кой б 1зге!..
Б о с ар а н д а ж а т ы п елерпн, мен1 е з щмен б 1рге алып кал!—
деп зар е щрег ен де, Д е м е ж а н н ы н да, к ас ын да ры карттар-
дь щ д а сай с у й ег ш с ы р к ы р а т к а н . Б е к е мен Д и к а н б а й
ею ж а к т а п :
— Кой, Биб1, са бы р ет. О нда й ж а м а н ырымды бас-
та ма .
— А б а к т ы р а тускен к а з а к т ы н а л д ы- ар т ы Д е м е ж а н
д е й с 1н бе. Б у л д а ер б а с ын а келген у ш ы к шырар. А м а н д ы к
болс а, э л 1- ак бо са н ы п шыр ад ы , — д е с 1п Биб)Н1 зорра
жубатты.
Бул к е з д е с у д 1н ауыр тигеш со нша , Д е м е ж а н б 1рнеше
кунге дешн езше-ез1 келе алмай ж у р д к Кейш келген
Эбд^расыл мен Д и к а н б а й г а Б и б ш 1 б у д а н ары к ал аг а
экелмеуд1 тапсырг ан. К а з 1р б а й г у с т ы н к ун 1 не болып ж у р
екен? Б и б Ы о йл а с а болды, ж у р е п кан к а к с а п коя береди
Ол тек Б и б ш щ а лд ын да гана езш кшэлы санайтын.
Со н а н кешн а р а г а апта салып, К у д е р 1 мен Б а б а л ы к
к е л т кетт1. Э з 1рше а т к а мшер агайыннан т е б е керсет-
кеш — сол екеу1 гана. О л а р да Г а у га нм ен астыртын т 1л
табысып, к а р а у ы л д а р д ы па ра ла п, к а р а н г ы т у с е жа с ыр ы-
нып кел 1пт 1. Ел 1ш 1ндег 1 б 1раз ж а н а л ы к т ы Д е м е ж а н
с о ла р д ан е с т 1п- б 1ЛД1. Ж а к ы н д а Т е р т у ыл елшде тетенше
с а йл ау етш, Д е м е ж а н н ы н орнына у ю р д а й л ы к к а Кексе-
542
генд1 б е к т г т . Д э л с а й л а у к а р с ан ы н д а ел 111л та гы да
Ж1кке бел1Н1п, д а у ы с к а Кексег ен, Т ын ыб а й, Ы с к а к ушеу1
к ат а р тускен екен. М а т е н - ам б ы бул жол ы Кексегенд1
колай к е р т т к Б 1р а к с а й л а у г а дейш э л п л е р д щ б э рш
дэмеленд1рш, э р к ай с ы сы на ж е к е - ж е к е у э д е берш ж у р т ,
Д е м е ж а н д ы к а ра ла йт ы н к а г а з д а р г а тугел мер ба стырып
а лг а н кершедк К у д е р 1 осы ж а й л а р д ы а йта келш:
— Ел ж у а н д а р ы н ы н а з г е кеп к ерг еш у ю' рдайлык
ед], оларын алып, а р м а н д а р ы н а ж е т ш т ынды гой. Енд1
а з г е у лы к т а р б ур ы нг ы д а й ш у ш л е к о й м а с , — деген элде-
неге ум1т арта сейлеп.
— Е, у л ы к та н не кайыр с у р а й с ь щ . К а з а к т ы н ез колы-
мен ез ж буындырып елт1руге келгенде, б у л а р а лд ын а ж а н
са ла м а , — дед1 Д е м е ж а н к у р с ж ж . — У лы к т ы койшы, бэр1-
нен де у ю р д а й , з э н п л е р д щ ж ина л ып б а с к а н мер1 киын
болып т ур. О к ы с а н ж а н ы н ту рнл г едк М а г а н жапсыр-
маган пэлес! жо к .
— Б а с к а е л д щ у ю р д а й л а р ы д а мер б ас ып па?
— Ту г ел. Б а с т ыг ы М ам ыр б ек , Турысбек болып,
Та нг ыт , К е к се г ен ге деЙ1'н т е г 1с кол койган. Тек Ш э ш н щ
г ана колы жок . Б1р жыл т у га н тел ед1... Кад1р1н ж а н а
61ЛД1М а зам аттын.
Со л ж ол ы Ку дер! буган та гы б1р ж аналы к хабар жет-
К1зген. Д е м е ж а н г а б1р септ1Г1 тиеме деп, к у а н а , аптыга
турып айтып едк
— ■А йт па кш ы, еткен ж ы л ы а з д щ а у ы л г а б а р г а н
шер1ктерд1 с о к к ы г а жыг ып , б1реу1н мерт к ылг ан Ба й с ер ке
мен Ы с к а к т ы н ж т т т е р 1 болып ш ык т ы , — деген ен1 бал-
бу л жа н ып . — Б 1рге б а р г а н а д а м д а р д ы н кейб1реу1 1СТ1Н
мэн1С1н кеЙ1н тус1нсе керек. С о л а р д ы н ез1-ак ж у р т к а
жай ып жур .
Бул Д е м е ж а н у шш а с а к а ж е т ф а к п едк К у а н г а н ы на н
Кудер1Н1 к у ш а к т а й а лг а н .
— Бэсе, ез1м де с о л а й ' ш ы г а р деп ойлап ед1*м. М а г а н
к ур ы л г а н к а к п а н н ь щ ен кау1пт!С1 осы ед1 гой... Ал сен осы
деректерд1 к а г а з г а тус1р1п, а й г а к к у э л а р д ы н колын кой-
дырып б ере а л а с ы н б а ?
— Со л нэрс е ез1мнщ де о йымда б а р , — дед1 Ку де р] .—
Эуел! ез1щзбен а кы л д а с ы п алайын деп ед1м. Со л т у н п
о киг аны н эдеЙ1 к ас т а н д ык п ен 1'стелген1н ра ста п, а яг ын а
кеп адам кол койып, 1ледеп у л ы к к а ж1берсек пе деп
О ТЙ ф М Ы З.
— Б у л а р ы н да д у р ы с екен. Б1'рак с о з б у й д а г а салып
журт алмай, т е з д е й н д е р , — дед1 Д е м е ж а н т а га тс ы з -
данып.
543
Кудер1 мен Бабалык, е к е у ш щ б у д а н б а с к а да ж а с а п
ж ур ге н т1рлжтер1 б а р екен. О л а р Р а м а з а н Шэ шш е в ,
Ы бы р а й б а й б а т ш а , М у р а у ы т ба й сиякты каланын, беделд!
а д а мд а р ы н орыс консулына салып, у л ы к к а сол а ркылы
ыкпал етуд1 о й л ас т ы р г а н к е р ш е д ь Консул Со к ов каз1р
Ш э у е ш е к т е жок, Б а т ы с С161Р ш е к а р а б а с к а р м а с ы н ы н
ша к ырт у ыме н , О м б ы г а кетшть Со л к е л ю м е н ж а н а г ы
к1С1лер ю р ш свйлеспек. Егер орыс консулы шындап ара-
ла с са , М ат е н - а м б ы н ы н оны т ы н д а м а с к а ш ам ас ы к айс ы
деп, ж1 пттер соны к е щ л д е р ш е кеп а у ж а л т у т а д ы екен.
Б у л ж ай Д е м е ж а н к е щ л ш д е де ум1т у шк ын ы н тутатып,
енкейген е н сесш б!р к етерш т а с т а г а н . С о д а н бер1 к ал а
мен д а л а д а н б1рдей т а г а т с ы з х а б а р к ут ш ж у р ге н ж а й ы
бар.
Каз1р Н а у р ы з айы туып, кун у з а р а б а с т а г а н . Д е м е ж а н
ж а т к а н к а м е р а г а ж ы л у мен ж а р ы к м о л ыр а к ту сш, кек-
т е м нщ ж а к ы н д а п к а л г а н ы н сезд1ргендей. Кейде терезе
торына ш ы м ш ы к т о рг ай л ар , мо м а ка н кептерлер келш
конады. К у с екеш к у с та к о с - к ос та н ж у п т а с ы п ж у р е т ш бо-
лыпты. О л а р да е з д е рш е у я салып, у р п а к к а л д ы р у д ь щ
МЭНПЛ1К к а м ы н а ю р к к е н .
Ш а м а с ы , т у е мезпл1 болып к а л г ан шыгар. Б 1р кезде
ес1к с ыр т ы н да г ы к ар а кулыптын, а шылг аны, белд1к тем1р-
Д 1Н са лдырла п б о с а г а н ы ест1ЛД1. 1л е - ша ла ту рме ба стыгы
Гауган, мен б 1р к а р т а ц к а р а у ы л д ы н ю р т келе ж а т к а н ы
б а йка л ды. К о л д а р ы н д а шелекке са лг а н, д а с т а р к а н г а
о р аг ан б у ы н ш а к - т у й 1ншек тер 1 ба р. Б 1реулер сырттан
т а м а к экелген с е ю л д г К а р а у ы л к е т е р 1п келген з атта рын
б у р ы ш т а г ы ж а т а г а н устелд1н, у с т 1не койып, келген 131мен
шыгып кетт1 де, б ел ме де Г а у г а н юд1рш калды.
— Ал ы с т ы к т а й т а м а к алыныз, Д е м е ж а н мырза. ©31
б 1р дэмд1 т а г а м - а у деймш, ис1 мурынды ж ар ы п б а р а д ы , —
дед1 ол к уле Т1Л катып.
— К1М э к е л д 1 екен, б1лмед1щз бе?
— Оны мына х ат т а н о к ы р с ы з , — деп Г а у г а н калта сы-
нан буктеул1 к а г а з алып у статты.
— Х а т у й гы р досы Э с е н а ж ы д а н екен. 1 ш ш де карын-
даш пен асы гы с су й к ек тете ж а з ы л г а н бес-алты гана сейлем
бар. Д е м е ж а н н ы н о й д а - ж о к т а м ынадай киын ж а г д а й г а
тап бо л г а н ы н а уй 1Ш1мен к атты кынж ылатынын, б 1ра к
т у б 1нде 1с онына кел1п, аманды кпен бет кер1сет1н1не сен1мд1
екен1н ж азы пты . « М ы н ау А у а х а н н ь щ с а г а н арнап п1С1рген
т а га м ы е д 1. Б13Д1Н у й д 1' н дэм! та р т а р ма екен деп ырымдап,
е з 1не эдеш Ж 1б е р 1п отыр» д еп т 1 х а т т ы н аягында.
Д е м е ж а н н ы н кез!не ж а с уй 1р1лд 1. Бул — ба яг ы Ши-
544
амбыныц а л д ын да тьлмаш болып, мунымен б1рге кызмет
1стеген, кешн а л ы м - с а л ы к мекемес ше а у ы с к а н Э с е н а ж ы
р о й . Д е м е ж а н к а л а г а келгенде кейде с о ны н у йш е т у с ш ,
олар д а к ыр д а г ы мунын а у л ы н а к е л т , ж ш а р а л а с ы п
т у ратын. Уй 1Ш1мен к о н а кж а й , к а з а г у а р , ж а к с ы а д а м
дар. Д е м е к еск1 д о с т а р д ы н муны эл1 у м ы т п а г а н ы гой.
Э с е н а ж ы мына отырран Г а у г а нм е н де кызметтес болган,
ж а к с ы та ныс юсшер. . . Б 1ра к Д е м е ж а н ем1ршщ а к т ы к
с а г ат ы н д а сол уйден т а г ы да дэм т а т а т ы ны н дэл к а з 1р
бшген ж о к ед!.
— Э не ук у нн е н бер! б 1р б а й к а г а н ы м , — дед| Гауган,
ыдыстагы т а г а м д а р д ы устел у ст ше койып ж а т к а н Д е м е
ж а н г а к а р а п . — Слзд1 ез т у ы с т а р ы н ыз г ана емес, к а л а
да г ы уйгыр, езбек, т а т а р а г а й ы н д а р да т е б е с ш е к е т е р т ,
катты сыйлайды екен. К у н к ур г а т п а й т а м а к э к е л т ж ат -
кандары. К е з ш д е о л а р г а да кеп ж ак с ы л ы г ы н ы з еткен
гой, шам а с ы?
— С о л а р д ы н бэрш ж а р ы л к а п т а с т а д ы м деу г е болмас.
Б 1ра к л р ш ш к т е сол а да мд а р м е н д е осы е з Ы з сияк ты
ж а к с ы с ы йл а с к а н ед1к,— дед! Д е м е ж а н . — Ал, Г а у мырза,
а з де т а м а к к а к е л щ 1з.
Т о н а з ыг а н ет, т а б а к к а са лын га н ы с т ы к манты, сарым-
с а к т а н п 1С1рген т э т т 1 к а л а ш де йс 1з бе, шаг ын у с т е л д щ
уст1 сыймай кетт1. М у н д а й а с - с у д ы н сонг ы кезде Д е м е ж а н
атына ж ш кел1п ж а т к а н ы д а рас едй А у ы л д а н Э б д 1расыл
мен Д и к а н б а й кезектесш экелет1Н мол а з ы к т ь щ сыртында,
к а л а да г ы Б а б а л ы к , Ы бы р а й сек1лд1 т а н ы с - б ш с т е р д е н де
апта сайын осында й сый т а б а к т а р К1р1п ж а т а т ы н . Ж а л г ы з
адам сонын бэ рш жеп т а у ы сп ай д ы, эрине. Асып к ал г а н
мол т а г а м к е б ш ше т у р м е к а р а у ы л д а р ы н а б уйырады.
Г а у г а н каз1р соны еске алып:
— Мын а к ал пы н да б у к 1л турмен1 а сырайтын т у р а д з
б ар- а у , ук1рдай. Мегпн к а р а у ы л д а р ы м н ы н эбден д э ш п п
алг аны сонша, С1зге сырттан т а м а к келе ж а т к а н д а , аш
иттей куйр ык та рын б у л г а н д а т ы п т у р а д ы , — деп р а к а т т а н а
К у Л Д 1.
— Эрине, Г а у г а н да е з ш а с ы л тект1 м ан ьч жу р н э с ш -
ненм1н деп есептейт1н. 1ш к 1 сырын тугел а кт а р ы п а й т п а с а
да, ж а н а эм1рнл М ат е н - а м б ын ы ж а р а т п а й т ы н ы сез1лед1.
Онын С1бе ж ур т ын а н шыгып, мынадай ж о г а р ы шенге ие
болуын а к ы л г а сыйымсыз, к ез д ей со кт ы к деп б1лед1.
Х а л да йл а рды ту рпа й ы, надан деп, а лымсынба й отырады.
Егер бил 1к б а с ы нд а М а т е н - а м б ы сияк ты б 1реу емес, асыл
тект1 ма н ь ч жу р ЭК1М1 о тырса, Д е м е ж а н д а й а з а м а т т ы
б у й т т к ор л а м ас ед1. Б э р 1 де х а л д а й л а р д ы н б ш м с 1з,
18 К. Ж учадиов
дерек1Л1пнен т у ы п отыр дегенд1 с ез а р а с ын да айтып т а
калады.
Г а у г а ц к а з 1р д е е з ш щ т е к т ш п н е барып, т а б а к т а р ы
мэнт1ден б 1рер мэрте алды да, е з г е а с к а сурына коймады.
Ол м ан ад ан б е р 1 Д емежаннын, а сыкты ж ш к т щ ойынды
етш к а с к ы р ш а к ал ай ж ул ы п ж е г е н ш е т а н д а н а кез салып
отырран.
— М ш е , нарыз кешпенд1лер эулет1 деп С13Д1 айтура
б о л а д ы , — дед1 с у ш ш ш ш ж а с ы р м а й . — Слзге к ар а п о т ы
рып, г ас шщ тэбет1 а шы л ы п кетед1 екен.
— Осынын, б э р 1 С 13Д 1Н, а р к а ц ыз р о й , — дед1 Д е м е ж а н . —
Айтыцыз шы, Г а у мырза: С13 а д а м г е р ш ш к парызын етеп,
маран ж э р д е м колын созып журс1з. Осы к ы л ы р ь щ ы з д ы
ж ор ар г ы у л ы к т а р с е з ш к а л с а , езщ1зге к е а р ! тиед1 деп
к а у ш т е н б е й а з бе?
— М а р а н не 1стейд1? Киын к ы лс а кызмет1мд1 тары
бIр са ты т е м е н д е т е р , — деп к у л д 1 Гауган,.— М е н 1 Ши-
а мб ын ы ц к аЬ а ры на н к у т к а р ы п, ел1мнен алып калран
631 Ц13 емес пе е д 1Ц13. Е ндеше, мен1ц к ал га н е м 1р 1м —
Т у г е Л 1МеН С 13Д 1К 1...
О с ы да н кей 1н Г а у г а ц кеп бегелмей ш ы р ы п кеткен.
А з д ан соц манары к а р а у ы л кел 1п, к а л г а н т а м а к пен
ы д ы с - ая к ты жина п экетть Д е м е ж а н ток б а с у уш1н каме-
р а ныц 1Ш1нде сендел!п б 1раз ж у р д 1 де, акыры т е с е п н е
ба рып кисайды.
« Ж а к с ы л ы к ж а с а с а ц ж а к ы н р а емес, ж а т к а ж а с а у
керек екен рой,— деп ойлады ол ж а ц а г ы Г а у г а ц д ы еске
а лып. — Айт к ан с е з шд е т у ратын , т э рб ие м е к теб 1н керген
а да м д а р. Асыл тект1М1з д е с е дегендей. Е ц бастысы, М1нез-
дер1нде к ул ды к , ж а р ы м п а з д ы к жок. .. А л б а л а ж а с т а н
б 1рге ескен, у з а к ж ы л узецг1 карысып к а т а р ж ур ге н
Т е р т у ы л д ы н аткам1‘нер пы с ы к та ры б 1р рет кел^п, т е б е
к ер с е т у ге де ж а р а м а д ы - а у ! Со ны ойлаура ю с ш п , мэде-
ниет! жетпед1. К у л д ы к т ы ц та кия т а ц б а с ы ба ст а р ын а н
эл 1 кетпеген1 р о й ... У л ы к к а ж а к с ы к ершш, шен-шекпен
алып кал у у ш ш , к иы н- кы ст а у кун дерде муны бэр! сатып
кетт1. К у д ы к т а ж а т к а н кур б а к а л а р мына дуниен1Ц шын
келбетш т а н ы п - б 1л м е й- ак етер ме екен?! Ана жылы бау-
кеспе уры Б а й с ер к е у р л ы к т а н усталып, ту рме ге тускенде,
бэр 1 т у с - т у с т а н ш ап кы л ап , ел1п к ал а ж а з д а п ед1. Ал
б у п н ез у г а рд а йл ар ын а кол ушын беруг е де ж а р ам а ды. ..
Иэ, а йтпа кшы, Б ай с ер к е — о л а р д ы ц ез б ау ырл а ры,
Т е р ту ыл екен р о й . Ал Д е м е ж а н н ы н гам екенш б 1р кудай-
д ы ц ез! бьлсш. Д е м е к , олар бугал х а л ы к т ы н егал1 б олу
дэрежес1не эл! к е т е р 1лген жо к . А д а м деген а р д а кт ы
546
атты иелену б ыла й ту рсын, о ла рды казак, деп а й т у д ын
©31 обал. Бэр1 де — юшк ент а й т в р ту ы л да р, юш к ен т а й
керейлер...»
О с ы н д а й ш ы р м а - ш а т у ой к у ш а р ы н д а ж ат ып , Д е м е
ж а н н ын к©31 1Л1Н1П кетштк К а н ш а у й ы к т а ра ны б е л п а з ,
салдыр-гулд^р еткен э л д е б 1р ж а т д ы б ы с т а н оянды. Б 1р
кезде е а к ашылып, 1шке б1реулердщ ю р т ж а т к а н ы ан-
рарылды. Д е м е ж а н кезш а шы п алранымен, эл1 де у йк ы д а н
айыра коймай, сол кисайран куй! ж ат к а н - д ы . Кенет боса-
рада турран М а т е н - ам б ы н ы керш, б ас ы н к етерш алды.
К а с ы н д а т у рм е бастыры Г а у г а н ж з н е э неукуннен бер!
муны с у р а к к а алып ж у р ге н т ерг еу нл терелер бар. М а т е н
б е л ме нщ о р т а с ын а т а ма н ж а к ы н д а д ы да:
— А - а, Д е м е ж а н мырза, а з осында е к е н а з гой? Бей-
мезпл келш, у йк ы ны зд ы б узып Ж1берген ж ок пы з б а ? —
деп езу1 ж а й ыл ып к улдк
«Бул ит т1мтшш м у н да не 1здеп ж у р екен?» деген'
б\р оймен Д е м е ж а н орнынан кетер1ЛД1. Т е р г е у - с у р а к аяк-
та лг ан сиякты едь М а т е н б у г а н бурын д а б1рнеше рет
кел1п кеткен. Б 1р а к о нда к а м е р а г а К1рмейт1н, т у р м е бас-
тыг ын ын кабинет1не, не с у р а к ш ы л а р белмес1не ш а к ы р т а -
тын-ды. Не де б ол с а ж е ш н 61лг!с1 кел1П, М а т е н н щ к ас ын а
та яп келд1 де:
— Иэ, э м 1р ш 1м, ж ай серуендеп ж у р с щ бе? Э л д е
мыналар сен1 де осында к а м а г а л ы айдап экелд1 м е ? — дед1
оган ж о г а р ы д а н т ен е карап.
М у н д а й т ж е ш а б у ы л д ы кутпеген М а т е н са сып калды:
— К а л а й ш а ? Мен, шынымен- ак, к ылмыск ерг е у кс ай -
мын б а ? — деп иыгын кетер1п кулг ен болды.
— Юм бшсш. Каз1р к ал ай деп болады. . . Им пе ра т о р
Г у а н с ю й д щ ©31 мырза к а м а к т а о т ыр га н да, к а р ап а йы м
х а лд а й у лы н ь щ т у р м е г е тусу1не т а н д а н а т ы н не бар?!
Мын а с©зд1 е с п г е н д е э м 1р ш 1н1н ш а ш п а у ы н к©тер1п
ж ур ге н К1Ш1 терелерд1н кез1 ш а р а с ы н а н шыгып, ады-
райып кетт1. Б 1р а к М а т е н сыр берген жок. К а й т а жан ы
юрш, кен1лдене тускен сьщай танытты.
— К е р д щ 1здер гой, м ыр за л ар. Б ул Д е м е ж а н уюрда й-
мен с е й л е с у д 1н ©31 д у ни ен щ р а к а т ы , — дед1 к а с ын да гы -
л а р г а карап. — О з д е р б а р а т у р ьщ ыз д ар . Б 1з д 1н ек еу ар а,
о на ша айтысатын э н п м е м 13 ба р.
Б а с к а л а р а я к т а р ы н ы н ушымен басып, д а л а г а шыгып
к ег п де, 1ште екеу1 гана калды. К а р а у ы л д а р д ы н б1р1
сырттан ек1 о р ы н д ы к экел1п койды.
— Отырьщыз, Д е м е ж а н мыр за , — дед1 М а т е н сол
о ры нды к т а р ды н б 1р 1не ж а й г а с ы п ж а т ы п . — Шы н ы н д а да,
547
б 1р емш-ерюн о тыр ып э н п м е л е с е й ж ш к © з Ы з б ы е а з , бул
т у рме д ег е н 1н,13 тек к ы л м ы с т ы л ар ж а й ла г ан , ©те к в щ л п з
же р р о й . Шы н ы мд ы айтса м, осында келгенде, а з д е н б а с к а
сыр ашып, се йл ес ет ш де ешк1м жо к .
« Мын а неме б у п н тым ш а л к ы п отыр екен. Ушр геш
а лшы т у с ш , т а г ы б 1р жерден упай алып ш ы к к а н - а у » деп
ойлады Д е м е ж а н . М а т е н н щ к а т а р ы н а к е л т , ж а ц а г ы
о р ы нд ы к т ар д ы ц б 1рше ол да Т1зе б у к п .
— Сен болсан, кылышьщн а н кан тамып, т у у деген
т у ю р т жерг е туспей т у р г а н мэртебел! улыксын. Мен
болсам, к а м а у д а ж а т к а н ту ткынмын. Б 1з дщ а р а м ы з д а
к ан да й э н п м е б олу ы м ум к ш?
— О-о, м ун да й ю ш ш е ш л д ш к т щ к ереп не? С\з к е ш е п
у ю р д а й , б 1р е л д щ кесем1 е м е с с 13 'бе. Мерз1мшен сзл кеш-
теу ту ып к а л г а н ь щ ыз б ол м а с а , кулл1 к а з а к к а хан бола-
т ы н - а к а да м с ы з .
«Ит-ай, а д а мд ы о с ыла й м а з а к ет1п, корлайтыны ж а м а н
гой!» Д е м е ж а н к а м а у г а алынг ал ы, оны ду р е г е жат к ыз ып ,
не урып- с ог ып к и н а га н ешк1м жо к . Б 1р а к онын есесше,
М а т е н - а м б ы н ь щ а н д а - с ан д а осылай кел1п, т ы ш ка нд ы
д о м а л а т ы п ойна г ан мысыктай, свзбен шымшып, тэлкек
етет1Н1 бар. Т а я к еттен г ан а втсе, сез суйектен ет ет ш ш
ж а к с ы б1лед1 итт 1н баласы. Д е м е ж а н н ы н корланганын,
ы за га б у л ы к к а н ы н керш, содан кэд1мгщей л э з з ат алады.
Т у т к ы н н а н ж а у а п а л у онын колы бос к е з ш д е п ен сушкт1
е рм е п. М у н д а й д а Д е м е ж а н да ештенеден та ртынб а й,
екеу1, к еб шше , а ш ы к кетет1н.
— Т у р м е д е ж а т к а н к ал ай б о ла ды екен, Д е м е ж а н
мырза? Клсшщ 1Ш1 пыспай м а ? — дед1 М а т е н а л а келенке
к а м е р а ны н 1Ш1Н кез1мен шолып отырып.
— К,ызыгып т у р с а н, мен 1н кас ыма к е л т б 1раз кун
ж а т с а йш ы. А б а к т ы н ы н не екенш сонда б 1л е с 1н.
— Б1ЗД1 койшы, 613 м у н да й терт д у а л г а бойымыз
уйренген ж а н д а р м ы з гой,— дед1 М а т е н онын сез1н елен
кылма й. .— С13 сияк ты кшз уйде туып, с а м а лд ы салкын
а у а д а , кен с а х а р а д а ерюн ©екен кешпещилерг е киын гой.
Э с 1ресе а с т ы на ж у й р ж ат М1Н1П, к ыран к у с салып, у шк ыр
та зы жетелеп, д у ни е н 1н кызыгын белшеден кеш1п журген
с 1здей а д ам ны н мынадай та р к а п а с т а о тыруы обал- ак. . .
С 1зге жан ым ашиды, Д е м е ж а н мырза. О з кайткен кунде
де бул а за п т а н к ут ы л уы ц ы з керек...
— в з щ ш е м аг ан а кыл айтып, жол склтеуге келген
екенс1н гой.
— Ж о к , шын айтам... Б у к ш к ылмысыцызды мойын
дап, е з Ы з д щ онба й к а т е л е с ке н 1Н13Д1 айтып, еюметтен
548
кеппр1м с у р а ц ы з . Егер шын ж а л б а ры н ы п е т ш с е щ з ,
куд1рет1 кушт1 Е ж е н х а н н ы н р а кымы мол гой, кенлру! де
М у МК 1 Н .
— Е ж е н х а н деп о т ыр г а н ы н К1М с е н щ? К у с а д а н дертке
шалдыгып, б е й ш ар а , М1сюн куйге ту ск ен император
Гу а нсюй ме? Э л д е Цин са ра йымен бЁрге т у г а н жиеннщ
де т у б ш е жеткен жес!р п а тш ай ы м Цысид1 а й т а с ы н ба ?
— О з г е бэр 1б 1р емес пе? Т а к т а юм отырса — сол
Е же н ха н ! Немене б у ю л Цин империясы ш е к е н 1зге тар
келш тур ма?
— Эй, сол империянын да кул1 к екке ушып, ш а ны ра г ы
о ртас ына т у с е т ш кез1 алые емес-ау.
М е й м ан ас ы тасып, м ар д а м с ы п о т ыр га н М а т е н н щ бу л
жолы к у л у ге ш а м а с ы келмей калды.
— Ол ж аг ы н у а й ы м д а м а й - а к койьщыз, у ю р да й . Цин
устемд1п к у л а с а да, с 1з с и я к т ы л ар д ы н т ала йын т а б а н ы на
салып барып кулайды. Э й т е у 1р С1зден гер1 е м 1р 1м 1з д щ
у з а к б о ла тынына еш кумэн ж о к , — дед1 к ы за р а к т а п .
«Мына сум д у р ы с айтып о т ыр , — деп о йлады Д е м е ж а н
ш ш е н . — © ю ш шк е орай, м а р к у м Л и - ш а н с ы н сиякты мен
де М а н ш ын е ю м е т ш щ куйреген кез 1 Н коре алмай ет е т ш
шыгармын».
— Сонымен не ютейтш болдыныз, Д е м е ж а н мырза?
©з кылмысьщыз ды мойындап, ©К1меттен кепир 1м сурай-
сыз ба, элде осы к а с а р ы с к а н куЙ1 ду ние ден е те шыга-
сыз б а ? — дед1 М а т е н - а м б ы к а й т а д а н ж а й д а р ы к ал ы пк а
ТуС1П.
— М а г а н ж а к к а н ж ал а - к у й е н ж у к п а г а н сон, е н д 1
е з 1мд 1 кемекке ш а к ыра йын д е д 1н бе, з э л 1м неме?
— Б а с к а б 1р мэдениетт1 ж у р т т ы н ©К1Л1 б олс а, аймак-
тын эм1рппсше «улы мэртебел1м» деп сейлер е д 1. С 1здерге
с е п с ж о к кой б 1рак...
— О ла й деп б а г ы н ы шт ы к у л д а р ы н айта ж а т а р . Ал
мен сенщ б ш ипн д! мойындамаймын.
— Д е м е к бул С13Д1Н т у зе л ме с к е бет а лг ань щыз гой...
Ал да 63 Щ13Д1 к ан да й ж а з а кут1п т у р г а н ы н б1лес1з бе?
— Сен мен 1 ейтш коркытпа. Мен эд1лет ж о л ын да
е л 1мнен де т а й с а лм ай т ы н а да м м ын .
— Бекер... Бекер олай о йл а йс ы з , — дед1 М а т е н - а м б ы
басын ш а й к а п . — О з эл1 ж а с с ы з гой. К,ырык жет1 ж а с
деген не, тэЙ1р1. Ер ж т т т щ нагыз т о лы с к ан шагы... Б 1з
ж ак ын да Т у р ы сб е к у к 1рдай е к еу 1м 1з с 1з дщ а уыл г а барып
кайттык. Эйелдер1н1з кандай! Ырше н б!р! е т е д 1...
Д е м е ж а н Т1Л к а т к а н жок . Б!реу ж а р а с ы н ы н аузын
549
канын ш ы г а р а т ырна п а лрандай, к а н к а к с а п отырып
калды.
— Мен эл 1 д е а з д 1 б о сатып а лу жа р ын да ж у р м ш.
« 0 ткен 1с е г п , енд 1 кек к у м а й - а к койындар» деп халдай-
л а р ды д а б а с ы п т а с т а д ы м , — дед1 М а т е н - ам б ы сезш жал-
растырып, — Б 1р а к маран а з д щ ез а райындарьщыз киын
болып тур. У юр д а й, з э н п - е л у б а с ы л а р «Б1ЗД1 Д е м е ж а н -
нан к у т к а р а гер!» деп мерл ерш басып, ж ор ар ы га арыз
ж е н е л тш жатыр. .. А й т п а к ш ы , а з Т ер т у ыл емес, Керей
е к е н а з р о й ? О ла р е з де р ш у з а к жыл ж а т б 1ре у дщ биле-
генш катты н ам ы с к ы л а д ы екен.
— С а ра н к е р е п н щ ез1 сол емес пе? К а з а к т ы н алты
б а к а н а ла ауыз дырына н зиян ш е п п отырмаран шыгар-
сын , — дед1 Д е м е ж а н езу т а р т ып . — А й т п а кш ы, сен де
м ан ь ч ж у р емес, а б е с щ р о й . М а н ш ы н е ю м е т 1 сеш к ал а й
бил 1к б а с ы н а койып отыр?
— М а н ь ч ж у р мен с 1бе а га йынды х а л ы к т а р р о й . О л а р
кейде б 1р 1н 1н. орнына б 1р 1 ж у р е беред1,— деп М а т е н - а м б ы
ж ан ы ж а й т а п к а н д а й , р а к а т т а н а кулд1.— Ал мына к а з а к
т ын а р ас ы киын екен. Э р ру ез алдына ж а т к а н б|р мем
лекет! ©з ш е к ар а сы н ан кия ба стырма йды.
«Мына с у м ы р а й д ы н айтып отырраны рас. Зэл1м неме
к а з а к т ы н осал же р ш к а л а й дэп басып б ш п алран?» деп
о йлады Д е м е ж а н . М а т е н н щ жуз1'не жирене карап, аз
отырды да:
— Сен м ан ад а н бер! маран а рт ы ла ты н ен а у ы р кунэ ш
неге а у ы з г а алмай отырсын? Слрэ, сонын туб1нде б1р
ш и к 1Л 1к б ар - а у, ш а м а с ы ? — деп келемеждей кулдк
— Нен1 а йтас ыз ?
— Умытып к ал ды н ба? Элг1 Б айс ерк е мен Ы с к а к т ы н
к олымен к у р б а н д ы к к а шалып, б 1з д щ б а к ш а н ы н 1Ш1не
кемд1р1п т а ст а йт ы н ш е р ж т щ ел!Г1 ше? А д а м е л т 1ру ен
ауыр к ылмыс с а на лма йт ы н ба ед1?
Ма т е н мунда йды кутпесе керек, е н 1 к а р а к ошкыл
тартып, ауз ына сез туспей, муд1рш калды. Тек элден
у а к ыт т а :
— Ол ж а г ы н ал1 а н ы к т а у керек. А й р а к- ку э л ар бар
гой... т е к с е р е м 1з , — д е д 1 т у р а ж а у а п беруден ж а л т а р ы п.
Т у л а бойын а ш у кернеп, к ал ш ы л д ап кеткен Д е м е ж а н
осы т у с т а езш у с т а й алмай калды. К а рс ы а л д ын да отыр
ран М а т е н н щ ж а р ас ы н а н бу р ю т т е й б у р ш у с т а ды да,
т а ба н ы н ж е рг е т ип з б е й Т1К к етерш алды. А н а у ж а н дэ рм е н
а йка йла п, кемек ш а к ы р м а к болып ед1, оган м у р ш а с ын
келт1рмей, куректей колымен та ма рына н кыса койды:
— Дыбысынды ш ыг ар м а, иттщ баласы! Эйтпесе
550
к а р а у ы л д а р ы н ж е т ш у л г 1ргенше, ж ан ь щ д ы жа На нн а м г а
Ж1беремш,— д е д 1 зеки тш к а т ы п . — Неткен а рам, не деген
су а йт едщ, о нб а га н с у мы ра й? ! Т у р г а н б ойын толг ан
нэж1с, нагыз мерез екенсщ гой. О с ы д а н кейш де а даммын,
улыкпын деп, жер б а с ып ж у р с щ д е р , э?.. 1рш-ш1р1ген
М а н ш ы н н ы н ен соцг ы е л е к с е п , ж у р т ы н а ба йла п кеткен
б у р а л к ы т е б е т 1С1н сен! Ал намысты неме б о л с а н жа р ыл ып
ел ш кетш1, кэне! Сен ит а лд ын да и м огырганын у мыткан
екенсщ. Бэлем, осы т у р г ан ж е р щ д е Д о х а л д а й д ы н арткы
аягын куштырып, мына ш у б а т ы л г а н а йд а ры н д ы т у т ам -
дап турып ж ул ып алайын ба?! Ж о г а л кез1ме кершбей!
Бу д ан кешн бул ж а к к а а я к б а с у ш ы болма... Т 1фу, к ан да й
жшркешпт е д щ ? ! — деп у л ы к т ы н а лк ы м ын а н колын
босатты д а , б ет ш е былш е т п з ш т у п р ш Ж1б е р д 1.
М а н ь ч ж у р кытай са лтында , бетке т у к 1ру — та як пен
у рг ан на н э лд е к а й д а ауыр. Ол а быр ойда н айрылып, б 1р-
ж о л а к ар а бет б о лг анн ь щ б е л п а . Е с е ц г 1реп к ал г а н М а т е н
дереу к алта сын сипалап, колына е ш т е н е туспег ен сон,
ш у б а т ыл г а н ж 1бек ш ап а н ы н ь щ ж е ш ме н бетш с урттк Б у л
жолы Д е м е ж а н н а н о нб а й жен1лген1н сез1п тур. Б 1р а к
к а н ш а с у р т ю л е с е де, бетшдег1 к а р а т а ц б а енд! кайтып
т а з а р м а с т а й , мэнг 1 к алып к ойг аны а ны к ед1.
— ЕНД1 т 1р 1 к ал а м деп о йл а м а . С е н 1н т а г д ы р ы н мен1ц
к а т ы м д а , — дед! М а т е н ес1к а лдына ба ры п а лг а н сон а йб ат
шепп.
— Оу, с а г а н т а г ы тш б 1тешн дед1 ме? Бер! келш1
е з щ! — деп Д е м е ж а н тап берген.
Д о н а й б а т ы н сыртына салып, ж ай ж у н ш корбитып
журген1 б ол м а са , Матен ж ар а т ы л ыс ын а н с у м д ы к к о р к а к
болатын. Е с 1ктен лып е т 1п к ала й шыгып кеткен1н бул
тшт! а нг а р м а й да калды.
VII
551
к е р Ы п ж а т к а н М а х у с у л у г а да б у р ы л у г а м ур ш а сы бол-
май, аз к у н н щ 1Ш1нде а у р у д а н т у р г а н д а й ж у д еп к е т т едк
М ат е н - а м б ы к а н ш а а с ыкк а ным е н, Д е м е ж а н км эл1 сол
к у йшде к о з ра ус ыз ж а т ы р . Б у л онын, бар кылмысын хат ка
т у а р т , а я к жа р ын а б у ю л у ю р д а й - з э н л л е р д щ мерш бас-
тырып, К у л ж а р а ж е н е л тш Ж 1б ерг енше де, мше, б 1рнеше
айдын жуз1 болды. С о д а н эл! х а б а р жок . М ун да ры ла р
Д е м е ж а н р а ел1м ж а з а с ы н су ра ран- ды. Ал мунда й ауыр
ж а з а н ы тек ©лкедеп улкен у л ы к ты н ез1 беютуч керек.
1ле ж а ц ж у ц ы Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а ж а ц а д а н келген, ел
ж а г д а й ы н жет1к бшмейтш, к о р к а к т а у адам ед1. О р э , сол
©зшше с а к т ы к 1степ, 1СТ1 эдеш кейшге созып отыр ма,
ЮМ 61ЛС1Н.
К е щ л ш е б 1р т о к санайтыны, у ю р д а й - з э н п л е р Д е м е
ж ан ра сырттай ж а у ы к к а н ым е н , ж е м е - же м г е келгенде
т а й к ы п кете ме деп к орк ып ед], жок , олай болмады.
М а н с а п дес е 1шкен асын жерг е коятын, улыктын, ынгайын
б а кк ы ш ел ж у а н д а р ы ж е к е - ж е к е у р л ан ып келш, уюм-
а рызг а мерлерш басып бердк К е й б 1ре у ле р 1 ездер1 келмей,
арнайы б а р г а н Б айс ерк е , Ы с к а к т а р д а н мерш берш
Ж1бер1пт1. Т ы м к у р с а ©з к олымыз та за к алсын деп, да лба -
с а л а г а н турлерк.. Тек М э м б е т т щ у ю р д а й ы Ш эш рана
мерш беруден б а с т а рт к ан .
— Ар ы с т а н т у га н Д е м е ж а н н ы н х а л ы к у шш кандасып,
ж у р т у ш ш ж а р г ы г а тускеннен б а с к а ж а з ы г ы бар ма ед1?!
Н а к а к канра колымды матырып, о бал ына к ал а р жайым
ж о к , — деп мерш ©31 де б а спа й, с е з ш тындайтын кейб 1р
з энплерд1 де айнытып та стапты.
С о да н бер! ШэЙ1 у ю р д а й г а М а т е н н щ Т1С1 басулы
б олатын. Кол а с т ы н д а гы ж ан д а р м б а с к а р м а с ы н а Шэш-
нщ а т а с ы О тын шы биден б а с т а п а рр ы - б е р пс ш каз ба-
л а у д ы т а псырып та койды. К,аз|'р ел 1шшде ерш жур ге н
ж а н с ы з д а р а ркылы Ш э ш н щ пагжасы да к ал ын д ай т у с т
ед1.
Б а с к а с ы ештене емес-ау, М ат е н - а м б ы г а бэршен де
мына Д е м е ж а н н ы н э у р е п киынга т у с т т у р . Кун озган
сайын о г а н курган т у з а г ы уз1луге айналып, ж а й г а н торы
сетшеп ба рады. Д е м е ж а н д ы Т1Л т а р т к ыз б ас деген ен
ауыр кылмысы — а ул ына б а р га н шер1кт1 « ел т 1руЬ> ед1
гой. У а к ы т ©те келе онын, да ш и к ю шыга б а стады. К а з а к
тын, аузына сез т у р а ма, ш е р 1к т 1 мурдем кет 1рген Д е м е
ж а н емес, Ы с к а к пен Б а й с е р к е н щ Ж1пттер1 екенш сол
тунп ж ор ыкка катыскан адамдардын е з д ер ь ак жур тка
ж а й ып ж у р г е н к е рше д к Ал ел 1шшде Д е м е ж а н д ы жа к -
тайтын к е й б 1р к ю л е р со ла р д ы к уэ г а тартып, 1ле жац-
552
ж у н ына а рыз ж е н е л т ш т 1 деген с е з бар. Егер ол ф а к п
аны к та л с а , М а т е н н щ е з ж а г д а й ы к иынга а йна лма к.
©з дершщ к а н д а с б а у ыр ы Д е м е ж а н д ы с а т к а н Ы с к а к пен
Байс ерке муны аяр дейс щ бе, катты к ы с п а к к а алып
с у р а с а , со нын б эрш у йы мд а с т ы р ы п ж ур ге н М а т е н н щ
езш у ст а п берер1 хак. Апыра й, а лды- а ртын ойламайтын
неткен а к ы м а к ед1?! С о л а р г а с е н т , о д а к курып ж у р ге н
мунын езш де атып е л т 1ретш К1С1 жок. Д е м е ж а н к а з 1р
М а т е н н щ мойнына б а й л а н га н т а с с ею лд к Т е з 1рек кезш
к уртып к у т ы л м а с а , ез1мен б 1рге муны да с у т у б ш е ала
ке т у 1 м у м к ш .
Биыл ж аз ерте шыкк а н- ды. М а м ы р айы туысымен
ыстык т у с ш , аспа нн ан б1р т а мш ы ж а н б ы р ж а у м а й , т1р-
ш ш к т щ т а ндыры та рт ы лы п ту р. Э а р е с е а йна ла с ы бшк
дуалмен к о р ш а л га н ж а м б ы л д ы н 1пп тшт1 к апырык, не
уп еткен жел сокпайды. Ум1т пен куд1к а р а л а с неше алуан
ойдын к у р с а у ы н д а отырган М а т е н - а м б ы тынысы тарыл-
гандай одан ары к а п а л а н а т у с едк Ы з а мен ыстык кабат-
тасып, зыкысын кет1ргеш сонша, у с т ш д е п к елюлдеген
Ж1бек ж е л ещ н ш е ш т , б)р б у р ы ш к а атып урды да, п1л
су йепн ен 1стелген желпуиике ж а р м а с т ы .
Д эл о сындай киын кыстау кезенде, 1шке ез1Н1н кемек
Ш1С1, ж а с С1бе Ж1ПТ1 к 1р 1п, К у л ж а д а н келген купия пакет
Т1 у с ын г а н д а , М а т е н - а м б ы н ы н к ан да й куйде болг а ны
айтпаса да тусш1кт1. Ес1 шыгып к у а н га н ы со нша , пакетт1
колына а лг а н со н, с а л т бо й ын ша Пекин к а л а с ы орна
л ас к а н туст1К- шыг ыска к ара й тэж1м етуд! де умытып
б1рден ашып о к у г а к1р1скен... Б 1р а к у м т а к т а л м а д ы
О к ы г а н сайын каны к ашып, б оз а р а т у с т 1. Д е м е ж а н д ы
да рг а а су т у р а л ь ь д а й ы н ук1мд1 окимын ба деп д э м е л е т п
ед1, о н ы н о р н ы н а б у г а н арты кумэнд1, кеп м а ш а х а т ж у м ы с
та уып берштк
«Май айыньщ ж и ы р м а с ы н д а Демежен женшдеп
а р ы з - ша гы мд а рд ы т е к се р у ге К у л ж а к ал а с ын а н зан 1с
тер1н б а с к а р а т ы н улкен сановник шыгады. Со л Шэуе-
шекке барып, ж е р г ш к п орында 1спен т а н ы с к ан сон,
кес1М1Н сонынан б 1р- ак айтады...» делшген купия хатта.
М э са га н керек болса! « Т 1леп алг ан а у р у д ы н ем1
табылмайды» дегендей, ез1не де сол керек. Х а л д а й л а р д ь щ
жыртысын жыртам деп, а йд а ла д а жу р г е н кыр к аз аг ы
Д е ме ж а нм е н а й ка с ы п не жыны б а р ед1?! Бул а кыл б 1лсе,
о б ас т а соны б ау ы ры на та ртуы керек ед1 гой. Д е м е ж а н д ы
у з а к жыл к ол г а у ста п келген Ши- а мб ы а к ы м а к де й с щ
бе, сол кэр1 т арл ан б 1р д е н е т б 1лген гой.
Ма т е н - ам бы от алып к а м ы с к а тускендей катты капа
553
ланды. 1леде отырран у л ы к т а р д ы н с о лк ыл д а к т ы г ы н а ,
ж е т е с 13Д1Г1не ыза болран. Б 1рнеше айдан бер! с о з б у й д а г а
салраны аз бо лра н дай, енд1 оны ж а з бойы б1тпейтш,
узын- со на р жырра а й н а л д ы р м а к кой. Б уйт ш, ездерш
де, мундары елд1 де э уре ге са л ра н ша , у ю м - а р ы з д ы н
шетше «ел1м ж а з а с ы б е р ш с ш » деген у ш сезд1 ж а з а салура
б а т ы л д а р ы ж е тп е г еш ме? С о д а н б у л ш е коятын не б а р ?
Не деген бос б ел б еу , не деген шс алмас, кеще ед1?! О с ы д а н
кейш б у л е ю м е г п юм басынбайды, юм тебеце шыгып
ойнактамайды?!
Осы сэт онын к е н ш шд е неше а лу а н к у д 1к п ойлар
к ы ла н бердк Э л д е ж о г а р ы ж а к т а о т ы р га н д а р д ы н бул
жол ы Д е м е ж а н г а емес, м у н ын е з ш е ш у ш л е т ш ойы бар
ма? Бул Т а р б а г а т а й г а э м 1р ш 1 боп беюгенде, к ызг аныш-
тан 1Ш1 куйгендер, тшт! а ш ы к к арс ы ш ык к а н д а р да кеп
б о лг а н. Тек а с т а на д а н экелген ж е с 1р па т ша й ы м н ы н
б уйрыгын б у з а алмай, а ма лс ыз кенген-дк Э л д е с онда йла р
ж а н ж у н н ы н ба сын а йналдырып, Матенд1 сур1нд1ру уш1н
эдеЙ1 т ы р н а к астынан к!р 1здеп отыр ма екен? С о ла й
б олу ы да му м к ш- ау . К а л а й б о л г а нд а да ж а к с ы л ы к емес,
э й т е у 1р. Егер тексеруш1 у л ы к М ат е н г е т ю н б а сып келе-
тш1 рас б о лс а, онда кеп к ойма нын б е т 1 ашыла ды. Тергеу-
те к се ру кезшде Д е м е ж а н да , а й г ак - к у эл а р да с у р а к к а
т а р т ы л м ай калмайды. А л Д е м е ж а н г а сез тисе, у лы кт ы н
б а сын шыр а й н а л д ы ру г а онын Т1Л1 жет1'п тур. Б ас ын да
бэр 1 ап- айкын, оп-онай сиякты ед1, к а л а й - к а л ай киындап
кетт 1 бул дуние?
Ж о к , б у й тш кол к у с ыр ып к а р а п о тыр уг а болмайды
екен. 0рш1гел1 т у р г а н е р т т 1н алд ын алу керек. Е н аб-
залы — тексеруш1 улык ты бул а й м а к к а к ел т 1рмеу, Деме-
жанмен де, е з г е а й г а к - к у э ла р м е н де т1лдест1рмеу... Б 1р а к
б у п н - е р т е н жол га ш ы к к а л ы т у р г а н у л ы к т ы н алдын
к а л а й т о са рсьщ. Енд1 тек о с ы н д а гы ел ж у а н д а р ы н шошы-
тып а л м а й, ез с е з д е р ш де т у р а т ы н д а й ет1п да йында г ан на н
б а с к а а ма л жок. Ен т ш м д ю — келет1н у л ы к к а к а з а кт а р -
дын ез1н к а й р ап салу. . . Ж е к е бул гана емес, у юрда й-
з э н г 1лер де ез мерлер1 уш1н ж а у а п беру г е тшс кой. С о л а р
сез1нде нык т у рс а , М а т е н г е бэлендей с а л м а к т у с е кой-
мас.
Ал келе ж а т к а н у л ы к юм? М э с е л е сонда. Х а т т а
ж аз ыл га ны н да й, « ж о г а р г ы сановник» деген1не Ка ра га нда,
ол 1шкер1ден келген декейлерд1Н б 1р! б о лу ы да мумк^н. К 1м
де болса, оны осы к а л а д а к у т т о т ы р уг а болмайды. А й м а к
ше к ар а сы н а ш н б е й т у р г а н д а , б 1рнеше кунш1Л1к жерден
карс ы а л у керек. У лы к ты н а у ж а й ы н ел о ртас ын а келмей
554
ту рра нда , а у л а к т а туйген жен. Оны к ут ш алура, эрине,
М ат ен ж ал рыз б арма йды, осындары Т е р т у ы л д ы н а т к а
мшерлер1 мен б у ю л у юр да й -з э н п л е р д 1 ту ге л ертш а ла ды.
Ол а р ез а рызда рын мунда емес, сол ж а к т а , жол у с т шде
айтатын болсын. Юм бьлед1, сэт1 туссе. . . Ж о л Керей ж ай
л а у ы ны н устшен етед1 гой. Былтыр м ун ын езш к ар с ы
алг ан бекетке кеп уй т т л с ш деп, М а м ы р б е к те р е г е осы
б ас т а н х а б а р л а у керек. М а м ы р б е к сешмд1 адам Ол
б эрш де реттейд1.
Сол с а г а т т а н б а с т а п М а т е н - а м б ы елкеден келе ж а т к а н
у лы к т ы к ар сы а лу д ы н к а м ы н а ю р к т к Ж э н е бу л дайын-
дык ты е л - ж у р тк а д а б ы р а л а м а й , ете купия турде, ж пиш
келеп ж у р п з у г е т ы ры ск а н . А р а д а б 1р ж у м а еткенде ат
т ебел шдей 1ржтелген шагын топ, Керей 1нпндеп б1р жиын
га к а т ы с а мы з деген с ыл тау мен, Ш э у е ше к т е н елеус!3 ат
танып кегп. ..
Ал б у л кезде К у л ж а к а л а с ы н а н шыгып, Ш э у е ш е к к е
к а р а й бет алг ан князь Д у а н ь у з а к ж о л д ы н тен ортас ы
нан енд1 гана асып ед1. Б у л елкеге ж а к ы н д а келген мэр
тебел1 князь б а с ын д а ел керу, жер керу м а к с а т ы н д а эр1
у л ы к т а р д ь щ кеу-кеулеу1мен осы с а п а р г а шыгу ын шыгып
к а л с а да, жол а з а б ы ж а н ы н а б а т к а н сайын, е з ш щ жел
екпе ж е щ л т е к т т н е 1штей е к ш ш келе ж ат к а н - д ы . Ку н
болса э уе айна лып ж е р г е т ус к енде й ыстык. Ж о н г а р и я
ньщ е л с13, с у сы з шел д а л а с ы т а у с ы л а р емес.
Э л д е а л г а шк ы а ры нн ын б а с ыл м а р а н кез1 ме, ж о л д ы н
б1рш1ш ж а р т ы с ы б1Л1нбей тез еткен сиякты ед1 Селен
коныстар ж ш о р н а л а с к а н б а у - б а к ш а л ы , с а л к ын - с а ял ы
1ле ешр1 оган кеп к и ы нд ы к келт1рген жок. О д а н бер1
Е р е н к а б ы р г а н ы н ба тыс а л е м ш е 1Л1н1п, би1к асура кетер
1лген кезде де князь Д у а н ь бэлендей кина ла коймады.
К а й т а т а у 11111, эсем табират кер1Н1стер1 к е з д 1н ж ау ы н
алып, кен1Л1Н желп1нд1ре тускен. Т а л к ы н ы н кезен1нен
асып, би1к т а у у с т ш д е п ж а п - ж а с ы л С а й р а м келд1‘н ж а г а -
сына келгенде, у л ы к т ь щ м ул де ес1 шыгып кетт1. Таби-
г ат т ын а р д а су л ул ыг ын киып кете алмай, кел ж и е п н е
шатыр Т1КК131П, б!р-ек1 кун демалды.
Ж о л д ы н нагыз киямет1 т а у л ы е л к еш а р т к а т а с т а п,
Та ки я к ал ас ы на н еткеннен кешн б а с т а л д ы гой. А й н а л а
кез жетер жерг е дейш б у д ы р с ы з к ум а й т д а л а . Керуен
сарайы аталатын б екеттерг е мерз1мшде жет1п ж ы г ы л
масан, жо л - же не к е й с у та уып 1шудщ ез1 ете кат екен
Се йт ш К у л ж а д а н ш ы к к а н д а р ы н а он ш а к т ы кун еткенде,
555
Ш и х у шаНарына е л т - т а л ы п зорра жетш едк К а л а деген
аты демесен, бул да о йп а тк а о р н а л а с ка н, аса к а пырык,
ыстык жер болып шыкты Дег енм е н сол к а л а д а б 1рер
кун демалып, жерпл1кт1 е м м е т т щ сый-сияпатын керш,
ж а н ш а к ы р у г а ту ра келген. Аз ап т ы узак. с а п а рд ы кайта-
дап ж а л г а с т ы р р а н ы б у п н гана. Б ы е т ш д е р д щ айтуынша,
б а р а т ы н жерлер1 эл1 алые, Ш э у е ш е к к е дейш кемшде терт
ж у з ша к ыр ы м д а й жол ж у р у керек к ершедк
К н язь Д у а н ь н ы ц бул ж у р ю н щ ез1 жина кы, жецкл де
емес, э лд е не ше к е л жт ер т 1з б е п н к ур айт ы н у з а к - с а л к а р
кеш т э р 13Д1 Е н а лд а кесемдеп у ш ат жеккен, у с т ш д е
Ж 1бек шатырлы б а л д а х а н а с ы бар, кос д е н г е л е к т 1 д а ш а й
а р б а д а мэртебел1 у лы к т ы н ©31 келе ж а т ы р . Оньщ сон,ын-
да кузет эскер1 мен б а л д а х а н а кетеретш ж у к ш1 - ку лд а р
о р н а л а с ка н, жол ш а т ы р л ар ы мен азык-тул1к а ртк ан, ат
ж е м ш тиеген та гы б 1рнеше а р б а л а р бар. Ко с - к о с т а н
ж е п л г е н ш е т 1нен с е м 13, к у й л 1 а тт ард ы са р ж е л д 1р 1п, жер
енд1'рт, к атты айдап кетуге б ола р едК Б 1ра к император
э у л е т 1 са н а ла т ы н , мэртебел1 м ан ь ч ж у р б е к за да сы на ондай
асыгыс, с у ыт ж у р 1с ж ар а с п а й д ы. С э н - с а л т а н а т т ы буз-
бай, б1ркелк1 мимырт аянмен б а я у ж ы л ж ы п отыруы
керек.
М у н ы н сыртында ж у р п н ц п л е р д щ жуг1Н ауырлатып,
жолын бегейт1н т а г ы б 1р к ос ым ша м а ш а х а т бар. Елд1
к он ыс т а рдьщ, д е р е в н я - а у ы л д а р д ы н ту сына н еткенде, арба
у е т ш д е п ауыр б а л д а х а н а н ы же р г е т у с 1р 1п, бек за да ны он
шак ты адам ж а я у кетерш журу1 шарт Тек ел кезшен
у з а г ан сон гана к ай т а да н келжке отырура болады. Онда
да а ма лд ы н ж ок т ы г ы на н, жолдын, кашыктырынан. . . Жо л-
женекей к а л а л а р р а с о к к а н д а , б а л д а х а н а н ы сол к ал ан ы ц
ж е р г 1Л1кт 1 у л ы к - т е р е л е р 1 к е т ер е д 1. Ш и х у г а келгенде де
солай болды. Б у п н шарын к а л а н ы н к 1шкентай тересы-
ма к т а ры князь Д у а н ьд 1 кеш жерг е дейш к е т е р 1п келш,
ж а н а рана к ош - к о ш айтысып, у за ты п салган-ды. Осылай-
ша, с а л т а н а т т ы шерумен к ал а д а н узап ш ы к к а н ш а ж а я у
ш у б ы р г а н жург1нш1лер енд1 г ана кел1ктер1не к а й т а о т ы
рып, аздап тыныс алган к е з д ер 1 едь
Князь Д у а н ь к ыр ык ка ж а с ы ж а н а 1 л шг е н 1 не кара-
мастан, д е н е а а шы га н к а м ыр д а й к аб а ры п ту ратын,
бы л к ыл да га н, акберте, сем13 К1С1 едк ©М1р1 кун ти1п, жел
к а к п а г а н а к к уба , ба лг ын ж у з 1 каз1р ыс т ык т ан быршып,
к ур е н 1 те т у с 1 п, ж1бек к у р к е л 1 б а л д а х а н а н ы н 1 ш 1 нде к е з 1 н
а ш ы п - ж у мы п зорга отыр. У с т 1 нде б1р1нш1 д э р е ж е л 1 с а н о в
ник екен1н б1ЛД1рет1н, ею ен1р1не тырна бейнес1 зерленген,
мол п1Ш1лген Ж1бек желен, а йд а рлы ба сында ж а к у т
556
тасты, шошак, тебел1, айыр к а л па гы бар. Ж1 бе к ж е л е ц н щ
узын жещне н зорра к е р ш с т ш с о я у т ы р н а кт ы кос колынан
желпу1Ш1 туспей, д а мы л с ы з ж е л п ж ш келедк К а п ы р ы к
ыстыкта Т1Л1 а уз ына сыймай, шел кысып б а р а ж а т к а н
сон, к ас ын да турран жез шелмектен кайна ран су куйып
1ШТ1.
1ш пыстыратын у з а к ж о л д а киял да н б а с к а с е р ж
жок. К,аз1р князь Д у а н ь н ы н ез1 мунда отырранымен, ой-
киялы а с т а на д а р ы сэ ши с а р а й л а р д ы ш ар ла п жу р . Кейде
631 шн осы х а л ш э ж у а л а р а н д а й , е з уш к и с а й т а , жымиып
кулш кояды. С о н а у алые Пе киндеп алтынмен апталып,
кум1спен куптелген император с а р а й ы мен о с ы н а у кун
к ак т а ра н Ж о н г а р д а л а с ы н ы н а р ас ы н д а к андай бай-
ланые болуы м ум кш? Сора н та нда на ды . Та рдыр нпркш-
шн а да м б а л а с ы н а ж а с а й т ы н зорлыры кеп екен р о й .
Ко лын да к у д 1рет 1 б а р л а р б у д а н к у т ы л г ы сы к е л т , зенб1-
рекке салран топтай ш ы мы р а та атып Ж1берш ед1 бул
байрус бурын атын е с т т е ш б о лм а с а , т у а н е де к 1 р т керме-
ген, шалрайдары Ш ырыс Т у р м с т а н н а н б 1р - ак шыкты.
Каз1р онын, мына т у р ш е к ар а п, князь Д у а н ьд 1 к уш кеше
Цин с а ра й ы нд а а л ш а н б а с ы п ж ур г е н ж о г а р ы шенд1
сановник деп к1м а йтар? К а р ш а д а й ы н а н император
Г у а нсюймен б!рге ескен, 61 р у стел ден ас 1шкен б ек за да ,
асыл тект1 император эулет1 деп к1м айтар?!
М а н ь ч ж у р л е р у с т е м д ж еткен Цин д ин ас тиясы б ил ж
курып т у р г а н ы на , М1не, ек1 ж у з алпыс терт ж ы л б о лг а н
екен. Со д а н бер1 а т а д а н б а л а г а мирас б о лып келе ж а т к а н
алтын т а к к а т о р ы з император отырыпты. С о л а р д ы н ул-
кызынан б у т а к т а л ы п ерб1ген у р п а к т ь щ 631 каз1р алты
мьщга жетед1. Ал князь Д у а н ь — сол алты мьщнын ж а й
г ана бгреу 1 емес, каз1рп император Г у а нс ю й г е терт а т а
дан косылатын ен ж а к ы н туысы. М у н ы н экес1 де, атас ы
д а ездер1 т а к к а о тыр ма г анымен, Цин с а ра й ы ны н Т1рег1
боп келе ж а т к а н б ш к т 1 а д а м д а р бо ла тын.
Осыны о й л а г а н д а , князь Д у а н ь ез т а г ды р ын а шагын-
г андай, 1штен тына, к ал т ы ра й курс1нд1. К е з алдына ж е а р
п а т шайым Ц ы с и д щ канын 1ш1не т а рт к а н, с у п - с у р бейнес1
елестедк С а р а й м ан ын д а гы б а с к а да кеп сановниктер
сиякты бул да оны б а л а ж а с ы н а н ж ек керуш1 едь Б 1рак,
амал к ан ша, 6 \р а уыз к а р с ы сез а йт у г а дэрмен1 жок.
Мшеки, сэл к ыл д а н тайып кетш ед1, акыры не болды?
Шы г ы с Турк1станнын кула дуз1не к ан г ыртты да Ж1берд1...
Япырмай, о т к а с а л с а куймейтш, с у г а с а л с а батпайтын,
мундай д а ж ул д ы з ы онынан т у га н эйел б ола ды екен.
Император С я н ьф а нн ы н к еше п к а н и з а п куйеу! елген
557
сон, т а л а й б а к т а л а с ы н ы н б а с ын жойып, ж и ы р м а жет!
ж а с ы н д а б шпк б а с ы н а келш ед1, мше, к ы р ы к бес жыл
бойы т а б а н а у д а р м а й т а к т а отыр. Н е б 1р аузымен к ус
т1стейт1н, а зу ы алты к а ры с сановниктер еркек б ас т а р ы-
мен осы б 1р шуйкедей эйелге ш а м а л а р ы ж е т п е й - а к
койды
1862 жылдын к е к те мш д е И м пе ра т ор Сяньфан
к айтыс болып, онын орнына алты ж а с а р улы Т у н ж и
т а к к а отырранда, оран ешк!м танданран жок. ©йткеш
ол елген и мпера то рдын б1рден-б1р мурагер! болатын
Ал м у р а г е р д щ шешес1 Цыси, с а ра й салты бойынша,
регентша — ба с у э з 1р болып т а га йы нд а лд ы . Б 1ра к Тун-
ж и д 1н ем1р1 у з а к к а б а р г а н жок. Небэр1 он тогыз ж а с ы н
да, артына у р п а к к а л д ы р м а г а н куй 1 кек тэшр^сше са па р
шект1. Д эл осы т у с т а ж е а р па т шайым Ц ы с и д щ билж
ба с ына н т а я т ы н - а к ж е ш ба р едк Ж у р т т ы н бэр1 солай деп
ойлаг ан. Ж о г а р г ы а к с уй е кт ер к е н е а , император Сянь-
фа ннын ©зге б а л а с ы ж о к б о лг а н д ы кт а н , онын а г а с ын ан
т у га н немере 1н 1С1, ж и ыр м а ж а с а р П у - Л у н д ы т а к иес1 деп
у й г ар ы п та койган.. Б 1ра к к ер е п не, ж е а р патшайым
о ла рд ы н бул ж о с п а р ы н 1ске асырмай, т а с - та лк ан ын
шы г а рд ы К у шпе н т 1зеге салып отырып, император Сянь-
фа ннын Ш1С1 улы князь Чун мен е з ш щ с 1нл 1с 1 Д э ф а н н а н
ту га н терт ж а с а р Гуансюйд1 т а к мурагер1 етш тагайын-
да ды Ал жес1р п а тш ай ы м сол б у ры нг ы д а й ез жиенше
регентша болып к ал а берд!.
К а з ф с а ра й манында Г у анс юй т у рал ы « Т а к к а ж ыла п
келш о тырга н император» деген с е з б а р. О ла й д е й т Ы ,
т а к м у р а г е р ж т е р т ж а с ы н д а а т а - а н а с ы н ы н бауырынан
кушпен а жы ра т ы п, а л г аш са ра йг а алып келгенде, ол:
«менш император болгым келмейдг Мен1 м ам ам а Ж 1б е р 1н-
дер» деп к о л д ы - а я к к а т у р ма й жыла п, уЙ1не к а р а й каш-
ка! кершед1 Б э л к 1м, сонда сэби ж у р е п б 1рдемен! сезд!
ме ол б а й г у с т ы н да бук1л ем1р1 н а г а шы апасынын езп-
С1нде к а й г ы - к а с ф е т п е н етш келе ж а т ы р р о й .
Князь Д у а н н ы н император Гу анс юй де н ек! ж а с улкен-
Д1П бар Б 1рак соган к а р а м ас т а н е к е у 1 с ара й манындаг ы
б е к з а д а л а р г а а р на лг ан мектепте б 1рге окыды. Гу а нсюй
ж а с ын ан Д1мкэс, 1лмиген а р ы к б а л а болатын Онын уст1-
не а т а- а н а с ын ын б ау ы р ы н ан ерте а ж ы р а г а н д ш ме, о ку га
ынтасыз тым бе йм а з а тентек болды М у г а л 1мнщ тап-
сырмас ын о р ы нд а у к а п е р ш е де келмей, к ла ста е з 1нщ
о йыншыкта рымен эурелен1п отыратын. С а л т бойынша,
с а б а к окымайтын т э р т 1п с 13 ш э к 1ртке д у р е с о г ы л у г а т и 1с
ед1 М у г а л ш д е р к ан ш а тютер ш кайраранымен, б о л а ш а к
558 .V - '-г,.- *
императорды ж а з а л а у р а б а т ы л д а ры жетпей, онын. орнына
д у рег е кезекпен б а с к а б а л а л а р д ы ж а т к ы з а т ы н - д ы . Б а л а
кезшде князь Д у а н ь д а к е к т щ улы Г у а н с ю й г е а рналран
б а м б у к т а я к т ы ц д э м ш т а л а й т а тып керген. Т а г д ы р ы
манда йына ж а з г а н сол а щы сордан б у л эл1 кунге дейш
а рылг ан жок . Имп е р а то р Г у а н с ю й д щ б а с ы н а б у л т уш-
рьпсе-ак болтаны, мунын, а р к а с ы н а ы л р и да э ц п р т а я к
ойнаумен келедк
Импера то р Г у а нс юй т а к и е а деген аты б о л м а с а, н а
га шы а па с ыныц шецгелшен ем1р1 бо са п керген ж ок .
Ж е т е а з , ы н ж ы к неме т ы м к у р с а е з ш щ б о л а ш а к эйелш
де ерюмен т а ц д а п а лм ад ы -а у! . . Кн яз ь Дуаньнын, эл1 кунге
дейш е с шде : 1888 жы л ы о к т я б р ь а йында он жет1ге то лг а н
м ура г ерг е к а л ы н д ы к т а ц д а у с а л т а н а т ы е тш ж ат т ы. Бул
ец соцгы, уШ1НШ1 с у р ы п т а у бо ла тын. Б у л т а н д а у г а су л у-
л а р д ы ц с у л уы деп 1р1ктелш а лын г ан , м а н ь ч ж у р а к с уй е к-
т е р ш щ о т ыз кызы к атысты. К о л д а р ы н д а г ы т а к т а й ш а г а
а т ы - ж е ш , а т а - т е п , ж а с ы ж а з ы л г а н а р у л а р алтын т а к т а
к а т а р о тырран ж е а р па т шайым мен мура г ер Г у а н с ю й д щ
алдына келш, б 1р - б 1рден к е р Ы с берген. Э т т е ц дуние!
Юмдер ж о к дейс1ц б у л а р д ы ц а р а с ын д а ? ! У лд е мен бу лде ге
о ра н г ан неб1р к а р а к а т кез, к ыпша бел с у л у л а р б о л а ш а к
им пе ра то рд ы ц кец1Л1 к ай с ым ы зг а а у а р екен деп, б у р а л а
б а с ы п е т ш жатты. О б а с т а ж а с м у р а г е р д щ наз ары б а с к а
бIр кызра тус1п ед1. Б 1р а к онысынан ешт е ц е шыкпады.
0йткен1 жес1р п ат ш а й ы м о г а н деген к а л ы н д ык т ы кун1
бурын о йластырып койган- ды. Ж а ц а г ы отыз к ыз ды ц
а р а с ын д а Цы с и д ыц т у г а н ага сы, генерал Гуй С я н ь н ы ц
кызы Л у н Юй бикеш те ба р-ту г ын. О л а сып б а р а ж а т к а н
е ш т е ц е а жок, о р т а ш а рана ец1 бар, ж ай к а т а р д а г ы кеп
к ы зд а рд ыц б 1р 1 бо ла тын. Ж е с 1р па т ша йы м м у р а г е р д щ
е з ш ш е тулап, к а р с ы л а с к а н ы н а к а р а м а й , а кыры оны сол
Л у н Юйге уйленд!рд1.
С о ны ц а ртына н кеп кеипкпей, 1889 ж ы л д ыц кектем1н-
де он с е п зг е толран император Г у а н с ю й ресми т а к к а
отырды. Ж а с и м п е ра т ор д ы ц ез Т1зпш е з ш е тигендей,
ж е а р па тшайым б1раз у а к ы т билжтен шеттетшг ен с и я к
ты болып та кершген. И м п ер а т о р Г у а нс ю й рефо рмашы
Кан Ювэйд1'ц ыкпалымен мемлекет б а с к а р у 1с1не к е й б 1р
е згерютер енг1збек болып та т а ла п т а н г а н . Со л ж ы л д а р ы
императорды к о л д а г а н ж а ц а ш ы л ж а с т а р к а т а р ы н д а осы
отырран князь Д у а н ь да ба р едь.. Б 1р а к ол дэ ур ен у з а к к а
созылмады р о й . Генерал Ю а н ь Ш и к а й д ы ц саткындыры-
нан р е фо р ма шы л а р д ыц сарай тецкер1С1н ж а с а у ж е н 1ндег1
бар к упиясы эшкере болды да, ж е а р па тшайым б а р
559
билжт! к ай т а да н ©з колына алды... Мше , император
Г у а н с ю й д щ мырза к а м а к к а алынып, к а т а н б а к ы л а у
а стыида отырранына да он жылра ж у ы к т а п калыпты.
С а йру с к у с а д а н а у р у р а шалдырып, каз!р кун еткен сайын
саррайып, с е н ш б а ра ж а т ы р деген с ез ба р. Ал жетшс у ш
ж а с т а г ы ж е а р па тшайымды ©ткен жылы паралич согып,
б ет- ау з ы кисайып к е г п деп едь Б 1р а к о л мыстан император
Г у а нсюйд! ж а л м а п ж у т п а й турып, одан б у рын ©ле кой-
мас.
Кн яз ь Д у а н ь ж е а р па т шайым Ц ы с и д щ с а р а й д а г ы
с у м д ы к т а р ы н еске а лс а , осы кунге дешн а р к а с ы н а н суп-
с у ы к т е р шыгады. Д у н и е д е мундай да колы канды, жолы
зарлы а д а м б ола ды екен. Осы б 1р э й е л дщ колынан кан-
ша м а ж а з ы к с ы з ж а н д а р о дуниеге аттанды. Ол ез б ил ь
гчне к а у ш т е н д ! р е д ь а у деген а д а м д а р д ы н бэ рш а я у с ы з
ку р тып отырды. Цыси ен, алдымен е з ш щ к у н д е а , и мпера
тор С я н ф а н н ы н з ан ды эйел1 Ц ы ан ь нь щ кезш жойды. ©зь
нщ т у г а н кел1Н1, император ' Гунжидын эйел! А л т у э к у й е уь
нен ею к а б а т к а л ып ед1, б о л а ш а к м у р а г е р д щ дуниеге
келуше м у м к ш д ж бермей, сорлы эйелд1 у берш елт1рд1.
©йткеш, А л т у э ул т а б ат ы н болс а, ол занды т у рде м у р а
гердщ р ег ен тшасы деген а т а к алып, Ц ы с и д ын с а ра йд а н
шыгып к а л у ы мумк1н ед1.
Ж е а р па тш а йы м е з ш щ к а с т а н д ы к эрекеттер1н бас
этек Ан ь Д э х а й мен Л и Лянин аркылы ж у з е г е асырып
отырды. Ал император с а ра й ы нд а не кеп, шшлрьлген
этек к у л д а р кеп. Цыси б ил ж б а сында отырган кезде
с а р а й д а г ы этек тердщ саны у ш мы ига ж е г п . Тугел1мен
дерл1к к ы т а й ултынан ш ы к к а н бул м уг еде к жанкешт!-
лерд1н бойында калыпты а д а м д а р г а деген а я у с ы з ешпен-
Д1Л1К ж а т у ш ы ед1. О л а р д ы н колына ш е к а з бил1к бер!лген1
сонша, ж а н а г ы А н ь Д э х а й мен Л и Л янин ны ц алдында
ж ог арры сановниктерд1н ©31 д1р1лдеп ту ратын. Ж е с 1р
па тшайымды кен1Л1 тускен еркектермен ж ал г а с т ыр а т ы н
да сол этектер ...Иэ, Цыси х а н ы м ем1рд1н л эз за тын б 1р
К1сщей-ак та тып б а к т ы гой. Ол алтын т а к т а эулнемс1п
отырып-ак, ек! мэрте некес1з б а л а тапты. Б 1р е у 1н ез!Н1н
е ж е л п а шы на с ы генерал Ж у н Л у д е н , екшипсш Пекин
т е а тр ы н ы н энш1с!, ж а с ж)Г1Т Яо Б а о ша н на н тапты
деген сез бар. Б 1р а к сол екеуш1ц де жымын б1лд1рмед1
гой. Кеп у з а ма й ж а н а г ы э н ш ш щ де, одан ту га н нэресте-
Н1ц де К031Н ж о й ып Ж1берд1 де, ал генерал Ж у н Л у д е н
т у г а н кызы э к е с ш щ колында б о й ж е т 1п, есе бердй Ак ы ры
ол кыз да д а л а д а к ал г а н жо к . О с ы да н бес-алты жыл
бурын император Г у а н с ю й д щ 1ша — екшцп улы князь
Чунге узатып, кутты орнына кондырып та
койды.
Ж е а р па т ша йы м Цыси у а к ы т ы и ы ц к еб ш ж а з д ы к
са ра й — И х э юа н ь д а е т юз е дк Онын, туран кун! а с т а н а д а
жыл сайын улкен мереке болып т ойл ан ады. Со л к у ш
ж а з д ы к са ра йра он мыц кептер у с т а п экелннп, ж е а р
па тш а й ы мн ы ц у з а к ом1р суру! у шш , к ол да н у шы ры л а ды . . .
Ал с а р а й д а т у р а т ы н ондаран суретгш неше ж ы лд а н бер1
ж е а р па тшайымды эр кырынан бейнелеп, б т р е а лма й
келед!. Со на н к ешнп б1р е рм еп — айырым б е л ме де са к -
т ала т ын а сы л т а ста р, эр турл1 эшекейлер. М у н д а арнайы
к о р а п к а салынран ларыл, меруерт, ж а к у т , г ау Ьа р та с-
т а р д ы ц алты мындай тур1 бар. Кейд е к е ц ш тускен конак-
та рына со л арын к е р с е т т т а м а ш а л а й д ы . Б 1р б ел ме д е —
дуние ж у з ш д е ж а с а л р а н с а р а т т а р коллекциясы. Сол
с а г а т т а р а л у ан турл! ун шырарып, ж е а р п а т ша й ы мн ыц
акты к минуттарын санайды. П е ки н нщ б а т ы с с о л т у с т т н -
д е п эсем т а б и р а т а ясына алтынмен а пта п с а лдырран
мав з ол е й д щ де ©з иесш к ут ш ту рра нына э лденеше жыл
болды.
О р э , ж е а р па тш а йы м е з ш щ де, император Гу а нс юй -
д щ де у з а к к а б а р м а сы н сезет1н бо лу ы керек. Ж а к ы н д а
б о л а ш а к т а к мурагер1н де алдын ала белг1леп койыпты.
Император Г у а н с ю й д е б а л а жок. . . Ал б у д а н кешнг1 Цин
тарыныц иес1 юм болады д е й с 1з р о й ? Ж а ц а р ы Ц ы с и д щ
некес1з кызынан туран ек1 ж а с а р жиеш — Л у И. Ал бала-
ныц экес1 улы князь Чун бас у э з 1р — рег ентша болып
тарайындалыпты.
Эрине, князь Д у а н ь дэл каз1р ез кез1мен керген, ж а к с ы
б 1летш жа й ла ры н г ан а еске алып отыр гой. Б о л а ш а к т ы
юм б о л ж а й а лг ан? О с ы д а н ту ра алты ай еткенде, ягни
1908 ж ы л д ыц 15 н оя б р1нде ж е с 1р па тш а йы м Ц ы с и д щ де
бул ем1рден к о ш т ас а ты ны н, б1рак ез! ж а н у зерден б!р
кун бурын импера тор Г у а н с ю й ге у б е р п з ш елт1ретшш ол
каз1р б 1лген ж о к едь Ж а л г ы з ж е с 1р па тшайым Цыси рана
емес, буК1л кытайды у ш расырга ж у ы к билеген Цин
динас тиясыныц да небэр! у ш - а к ж ы л д ы к ем1р1 к ал г анын
каз1р м ел ше р ле у киын ед1. Со л сиякты ж а ц а г ы ез1 мен-
С1нбей о тырган Л у И атты ек1 ж а с а р б а л а С ю а н ь т у н деген
девизбен М а н ш ы ц н ы ц ец соцг ы императоры атанып, бес
ж а с к а т о л м ай т а к т а н м э ц п таятынын, кеЙ1н ол ер
жете келе ж а п о н д а р д ы ц колына етш, он бес жыл бойы
Киыр Ш ы гы с та г ы М а н ж у г о а т а л ат ы н к у ы р ш а к мемлекет-
Т1 б а с к а р ы п т у р ат ын ын дэл к а з 1р князь Д у а н ь кайдан
б 1Л С 1Н .
Ал осыдан ж и ы р м а жыл еткенде ж е а р патшайым
Цысид ыц м ола сыныц б а с ын д а с у м д ы к о к и г а боларын
561
д а эз1рше ешк1м б 1лген жок, едК 1928 жылдын, ж а з ы н д а
Гоминдан, а рми яс ы н ы н г енералы С у н ь Д я н и н эскери
ж а т т ы г у е т юз ем деген сыл т а у ме н сол м а н а й га б аратынын,
м а в з о ле й дщ а стын кеулеп, ж е а р патшайымнын, табытын
тонайтынын, се йт ш ж ал п ы с о м а с ы жет1 ж у з елу миллион
до л ла р т у р а т ы н а сыл т а с т а р д ы уптеп кететшш, ал кырык
бес жыл бойы т а б ан а у д а р м а й т а к т а отырран дуние
коныз Цыси т а р ды р д ын т э лк е п н е у шы р а п , акыры ез
каб1р1н1н, б а с ы нд а ж а л а ц а ш к а л а ты ны н юм б о л ж а й
а лган?!
Кн язь Д у а н ь б 1р сэт киял ду ние сшен селт етш оянган-
дай, б у п н п б о л м ы с к а к ай та оралды. Б о р п ы л д а г а н шан,ды
жол к анша ж у р с е н т а у с ы л а р емес. Ж у р п ш ш л е р борбас-
т а у келген шел д а л а ра б а р га н сайын шжерклеп ене ту сш-
Т1. Жолдын, ею к а п т ал ы нд а ш а н ж а у - ш а н ж а у ескен жын,-
рыл мен жиде, а лыс т а н с а г ым кетерш, о рма нд а й у лг а йып
к е р ш е т ш ш о к - ш о к т о р а нт ы торайынан езге кезге ту сер
ештеце жок. Т у с т ж т е п Е р е н к а б ы р г а С1лемдер1 б1рте-б1рте
алыстап, м у н а р г а батып, калып барады. Ал булардын,
м ан да й а лд ын да кекжи екпен а с т а с к а н т а гы б1р кеплд1р
б ел деу бар. Ш а м а с ы , М а й л ы - ж э ш р т а у л а р ы болура
ти1с. Б 1р а к ол да бупн-ертен, жетк1зе к оят ын же р емес.
М а н ш ы н терес1 элденеден т а р а т с ы з д а н г а н д а й порт-
фе л шде ж а т к а н Ш ы р ы с Т у р ю с т а н н ы н к ар т ас ы н алып
карады. Ш и х у д а н ш ы кк а н сон к у н ш ш к ж е р де Шепейз!
деген тары 61 р бекет ба р екен. Со ны н дэл кас ын а н Ж ы р -
ралан ез еш агып етед1. Буг1н кешке к ар а й сол езен бойына
жет1п ж ы г ы л с а да ж а м а н бол мае ед1. М ы н а ыстыкта
одан б а с к а жерден пана т а б у да киын болар. Ж е р г ш к п
ж у р т осы м ац ай жен1нде: « Т о з а к — жетеу , Шепейз1мен
с е п з » , — дейд1 екен. Со л сез т е п н шыкты дейс1н бе?!
Б у п н т а н а т ка л ы князь Д у а н ь д ! элденен1 сыл тау ра тып,
осы а р а д а н кеЙ1н кайтып кетсем б е деген 61р ой маз ал а п
келед!. Шы н ы н д а д а , «денсаулырым кетермед1, аурып
калдым» деу1не б о ла ды р о й . Б 1р а к о ла й ет1р1к айтура
аксуйект1к намысы Ж1бермед1. Не де б о лс а, 1лгер1 ж ы лж и
беруден б а с к а а ма л жо к . Ш э у е ш е к — осыдан тура б 1р
ж а р ы м расыр бурын Цин а рмия с ынын атынын туяры
жеткен же р р о й , бул да б1рдеме кып жетер.
Т а рд ы рд ы н т э л к е п деген осы екен. Б у р ын тек карта-
дан рана керш, империя и е л т н е кешн к ос ылг а н жерлерг е
ж ай м ак т анышпе н к ара ра ны бо лма са, кундерд1н кун1нде
Ж о н г а р и я н ы н шел д а л а с ы н д а ест1п с а н д а ла рм ы н деп юм
ойларан?! М у н ы эдеЙ1 ж а з а с ы н та ртсын деп Ж1берд1 р о й
бул ме шре у тукп1рге. Е н де ш е бэр1не т е з уг е т у р а келедк
562
Бурынна н р е ф о р м а ш ы л а р ж а г ы н д а ж ур г е н князь
Д у а н ь , осыдан б 1рнеше жыл бурын 1ШК1 ел к ел ер д е Ихэту-
аншылар к е т е р ш а б у р к ете к а л г а н д а , с о л а р г а тшектес
болг аны рас. Ж е к е бул гана емес, жыл сайын к а б ын д а п
б а ра ж а т к а н шетел к ап ит а л ын ын к ыс па г ын а н к ут ыл у
у шш , к е т е р шс ц п л ер д 1 с а н о вн ик т ер д щ кеб1-ак колдап
шыкты. Т т т 1 х а л ы к каНарынан к а й м ы к к а н ж е а р пат-
шайымнын 031 де не к т е р ш бклмей, ею у дай куйг е туст!.
Б а с т а б ы н д а шетел а д а м д а р ы н ж а п п а й к ы ру г а б у й р ы к
берш, мэселеш а скындырып ж1берген сол мыстаннын ез1
емес пе едк Кешн ж а г д а й езгергенде, б у л т етш, б урынг ы-
сына мулде к арс ы б а г ы т уста ды. Не керек, осындай е м
жузд1, т у р л а у с ы з с а я с а т т ы ц с а лд а р ы н а н к е т е р ш с жен1лд1
гой, эйтеу1р... Цин еюмет1 шетелд1ктерге ж у з миллион-
да га н лян айып телеп, кеппр1м с у р а у г а м э ж б у р болды.
Б 1ра к эбден а ск ын ып а лг а н Е в р о п а л ы к т а р оны да к а н а г а т
тутпады. Ке з шд е к е т ер ш с ш пл ер г е б у й р е п бурып, кол
ушын берген ж о г а р ы шенд1 эк1мдерд1 шет1нен ж а з а л а у д ы
т а ла п етт1. М у н д а й к у р б а н д ы к к а ж е с 1р па тша йы м да кеп
кинала койган жок, к ай т а ез к а р с ы л а с т а р ы н а н кутылып
к ал у д ы н ТИ1МД1 жол ы деп бшген. С а р а й ма н ы нд а гы он
ек1 министрд1 а я у с ыз , ауыр ж а з а г а тартты. Со л о к к а
б ай л а нг а н он ек1Н1н б!р1 — осы о тыр га н князь Д у а н ь
Ж а з а г а к е а л г е н д е р д щ а р а с ы н д а Т1келей император
эулет1 с а на лып, са ры б е л б е у буынып журет1н, не б1р
м а р к а с к а б е к з а д а л а р бар ед1. Ал князь Ц з а й С юн ь —
император Гуансюйд1н, ж а т ы р ы б е л е к демесен, б1р экеден
т у га н а г а с ы- т уг ы н . Жес1р па тш а йы м о с ыл а р д ын бу кш
л а у а з ым -ш е н де р ш ж у р д а й кып сыпырып алд ы да , «езш-
©31 ©лт1руге» у к 1м шыга рды. К©п у з а м а й Цин сарайын-
д а г ы 1ШК1 1стер п а л ат а сы н ын б а с т ы г ы Ч ж о Ш у ц я о мен
С а н д у н е л к е а н щ г у б е рн а то р ы Юй С я н ь да э л п л е р д щ
кебш кид1... С о л а р д ы н 1Ш1нде Т1р1 к ал г а ны — осы князь
Д у а н ь гана. М у н ы н а лг ан эйел1 ж е а р п а тш ай ы м г а
немере ту ыс боп келет1Н. Э л д е сонын ш а р ап а т ы тид1 ме,
муны б 1р ж о л г а а ж а л д а н а р а ш а л а п , б а р с а келмес алые
елке — Ш ыг ыс Ту рк 1 с т а нг а жер а уд а рд ы. Эрине, князь
Д у а н ь б а с ын д а катты корланып, езше-ез1 кол ж у м с а й
ж а з д а г а н кездер1 де болды. ©йткеш к ы т а й - м а н ь ч ж у р
салтында, а д а м н ы н езш-вз1 елт1ру1 к ор л ык емес, к ур ба н -
дык, ерл1К са на латын. .. Эйтседе, кеп у з а ма й му н ы н бойын-
да тIрш1л 1к рухы белен алып, Жес1р п а т ш а й ы мг а ерегес-
кенде, эл1 де бо лс а же р бетшде ж у р е т у р у д ы ж е н керген.
Бул к а 31р де сол к а к п а с т ы н ел1М1н кут1п ж у р . С о н ы н
к©31 курып, ЭК1МШ1Л1К а у ы с к а н д а й бо лс а, ©31Н1Н бул ©лкеде
563
б1р кун т у р м а й, а с т а н а г а к а йт а о ра л ат ы н ы н а сешмдь
Б ул ту ра л ы б а с к а л а р да солай ойлайды. 1ле ж а н ж у н ы -
нын да князь Д у а н ь г а ж ер ауып келген а д а м ретшде
к ар а ма й , мунын, а лд ын да кэу тек к аг ып, сыйлап ту ратын ы
сондыкта н.
Князь Д у а н ь д ы Ш ы г ы с Т у р ю с т а н г а келген сон, тым
к у л д ы р а т ы п ж1бермей, оган е л к е д е п з ан ж у й е с ш бас-
к а р у д ы усынг ан- ды. К ы з м е т т щ аты — кызмет. Б1р кунде
бо лс а к у н щ т у с ш т у р г ан сон, е з ш е ж у к те л ге н м ш д е г п
а т к а р м а с а та гы болмайды. Е н д 1, мше, киян т у к ш р д е п
к©шпенд1лерд1н, мекешн 1здеп, са н д а лы п келе ж а т к а н
тур1 мынау. Е с т у ш ш е , Т а р б а г а т а й а й м а гы нд а юл ен 61’р
бул 1КШ1, с о т к ар к а з а к т а р т у р а т ы н к ершедк Б ул осы
с а па ры нд а е ю м е т к е к арс ы б а с кетерген Д е м е ж а н деген
сондай б{р б у з а к ы н ы н кылмысын тексерш, у ю м ш шыга-
рып к а й т у ы керек. Б ы л а й к а р а с а н , к у л к щ к е л е д 1: 1шк1
©лкелерде, а с т а н а д а , тшт1 Цин с а р а й ы н ы ц ©31нде неб 1р
ко к ж а л б е к з а д а л а р с о т с ы з - с у р а к с ы з ©Л1М к ушып ж а т к а н -
да, к ай д аг ы б!р ереу1ЛШ1 к а з а к т ы н а к - к а р а с ы н а н ы к т а у
к1мге керек бо лды екен?! К ы л м ы с 1стед1 ме, ба сын кагып
т а с т а да к а р а п отыр.
Бул осы ойын с а п а р г а а т т а н б а й т у р г а н д а 1ле жан-
ж ун ы н а а ш ы к а йтты да. Б 1р а к ж о г а р г ы у л ы к к а сол
Д е м е ж а н деген а д ам д ы к а р а л а у мен б1рге актайтын
к а г а з д а р да кеп т у с ш ж а т к а н коршедк Ук1м айтар а л
дында сонын. а нык - т а ныг ын д у р ы ст а п тексеру керек.
Б у р а т а н а х а л ы к т а р т у ра т ы н ш е к а р а л ы к елкеде мундай
у са к - т у й е к к е мэн бермесе б о лма йды деседк М у н д а г ы
у л ы к та р онсыз да ш деба ймен арен ба гын ып отырган
ж а б а й ы ж у р т т ы н а р ас ы н а н т а г ы б1р ерт шыгып кете ме
деп к ау ш т е н е д к
Князь Д у а н ь н ы н керуен-кеш1 ол куш Шепейз1ге жете
а лг а н жок. Межел1 ж е рг е ертен^нде т у с к е к ара й эрен
жет1п, Ж ы р г а л а н езен1И1н ж а г а с ы н д а б1рер кун еру болды.
VI II
564
сыз да й ы н д а лг ан екен. М а т е н - а м б ы б а с т а г а н у ю р д а й-
з эн пл е р е з д е р ш е а рна л г ан к о н а ка с ы л а р ы н жеп, сол
жерде е ю - у ш кундей кутш жатт ы.
Б 1р а к келетш у лык тын т е б е а кершер емес. Уты беке-
тше ж 1берген ш ол г ы нш ы ла р д ан да еш х а б а р жок . Матен-
амбы К у л ж а д а н берГ1 031 ж а т к а б ше т ш бекеттерд1 канша
са на г аныме н, у лы кт ы н мына ж у р ю о нын е се бш е багын-
б аг а н се ю л д к Улык к ешжк ен сайын, М а т е н де са быр-
т а г а т т а н айрылып, м а з а с ыз д а н а б а с т а д ы.
Ол а й м а к о рт ал ыг ына н а т т а н а р д а , к а с ы н д а г ы у ю р
дай, з э н п - е л у б а с ы л а р г а :
— Б13 не осы жо л ы Д е м е ж а н д ы б 1р ж о л а к а р а ла п,
келмеске кет1ретшдей етш, у ю м ш б е ю г п р ш алып кайта-
мыз да, не оны а кта п, ж а л а ж а п к а н ы м ы з у ш ш су т у б ш е
©31М13 к етем13. Б э р щ н щ де б а с ы п берген м е р л е р щ бар...
Улы к ты н алдына б а р г а н д а , с о л кы л д а м а й , с е з д е р 1нде
т у р ы н д а р ! — деп эбден ж е т е с ш е ж е т к 131п, шуйлеп алып
шыккан- ды.
Не у пин екен, К ел ден ен г е келгел1, ел ж у а н д а р ы сол
а л г а ш к ы арыннан айрыла б а с т а г а н с е к 1л д 1. Егер мына
а р а д а естш у з а к ж а т а берсе, елден ш ы к к а н д а - а к ек1
удай куйде нега йбыл да нып зорг а шескен Т е р т у ы л К1С 1-
л ерше эр турл1 ой тус1п, райдан кайтып к ал ат ын тур1 бар.
Э р ж е р д е кунк1л-сунк1л э н г 1ме, куд1кт1 б а с к о с у л а р кебейе
б а стаг ан. .. Б у л а р д ы н бул ж у р ю т е р ш щ мэн1н осы теьиректе
отырран Керейлер эл1 б ше койган жо к . Егер б 1ле к ал са ,
онын арты да ж а к с ы л ы к к а с о к п ау ы м у м к 1н. К а н ш а д е
генмен, Д е м е ж а н н ы н с у й е п — Керей. А г а й ы н - к а р ы н д а с
канг а к ыз б ас д ейм1сщ. О с ы нд а й 61 р кау1п барын кешелер
М ат е н нщ есше с а лг а н М а м ы р б е к ед1.
Осыны ест1геннен кеЙ1н-ак у лы к т а н маза к ег п. Ак ы ры
М ам ыр б е к екеу1 о н а ш а а к ы л д а с к а н д а , бул жерден тез1рек
к е т е р ш п кету керек деген б э т у а г а келдк Б у л а р енд1 кеп
бегелмей ж о л г а шыгып, к а ж е т болса Ш и х у г а дейш б а р у г а
бел б а йл а га н.
Осы тэуекелмен б у л а р б1рнеше ки1з уйлерд1, абылай-
■ша-костарды туйег е арткызып, жетк1л1кт1 жол а зыгы мен
сойыс малын алып, б у п н кун шыга келдененнен аттанып
та к е т т едк А т т ы к ю г е жер а лы е па, а рб амен итырыктап
ек1 кун журет1н жол ды с а л т атты б1р-ак кунде б а сады.
Б ул а р сол к у ш - а к ек1 бекет жер алып, У л а н б у л а к к а
ж е т 1п конган. Осы а р а д а а т т а р ын тыныктырып, жетектег1
б 1р та йдын ж ы л ы - ж у м с а г ы н а тойып алды да, та нг ы
салкынмен т а гы да ж ол г а шыгып кеттк О л а р д ы н да ой-
лары — б у п н не де бо лс а Шепейз1ге жет1п жыг ыл у .
565
Ж э ш р д щ к ун г ешне б1р ш н г е н сон,, жол ыратемен
ещстей беретш. Ж и ы н ка расы е л у -а лпы с к а ж у ы к адам
б!ркелк1 б у лк е к ж е л к п е н с у ы т ж у р т келе жатт ы. Матен-
а мб ынын 031 алда, а с т ы нд а г ы к а к п а н бел кара ж о р г а н ы н
т а й п а лг а н ж у р 1 а м е н топ б а ст а п , бегелмей т а рт а д ы да
отырады. Ол Т1ПТ1 1СТ1Н о с ы ла й бет б у р г а н ын а , мэртебел1
у лык т ы негурлым ел 1шшен ж ы р а к т а к арс ы алып, ш ар уа -
ны о н а ш а ж е р д е б т р е т ш б о лг ан ы н а к уаыышты едк
М ат е н - а м б ы бул ж ол ы 1с к а г а з д а р ы н реттейтш з ан орны-
нын 61 р ею а д а мы на н б а с к а к ал а у лыг ын да , мундайда
кас ын а н ею ел1 к ал ма й тын х а лд а й л а р д ы да эдеш ерт-
пей, бу л с а п а р г а б1рынгай к а з а к т а р д ы гана алып ш ы к
кан. ©йткеш бул 1ске е з г е ш а ра л ас т ы р м а й , у л ы к к а
айт ыл а р а ры з- ша г ым д ы к а з а к т ы н ©з ауз ымен ж е т ю з у-
Д1 жон керген.
К,аз1р онын к ас ын д а ©31мен ы мы- жымы б1р М а м ы р б е к
тереден б а с к а , у ю р д а й л а р д а н : Коксеген, Та нг ыт , Т у р ы с
бек бар. Тек М э м б е т т щ ук1рдайы ШэЙ1 гана сол мерш
б а с п а г а н , райынан к а й т п аг а н куЙ1, ауырып жатырмын д е
ген с ыл та у ме н бул жолы да жы ры лы п калып койды... Ал
топтын н е п з п курамы — Т о рт у ыл к1С1лер1. Бержбол,
Кудер1 сиякты Д е м е ж а н д ы а ш ы к ж а к т а й т ы н б1рен-саран
а д а м д а р б ол м ас а , к а л г а н з эн п - е л уб а с ы , а к с а к а л , билер-
Д 1Н К 061 ос ында е д 1. М ат е н - а м б ы бул жолы с о л ард ын
б а с - б а с ы н а юс1 шаптырып, эдеЙ1 косып алган. Ж ы л б а
сында о с ы л а р д ы н т а л а йы Д е м е ж а н н ы н у стшен ж аз ы л г а н
ш а г ы м га к ызды- кыз дымен мор ба сып калды да, енд1 сол
у ш ш ж а у а п т ы болып, мына с а п а р г а е р ж а з шескен жай-
л ары бар.
М а т е н - а м б ы б у п н у ю р д а й л а р д ы н э рк айсысын кезек-
кезек к ас ы н а алып, эр турл1 э нп м е м е н а лд а рк а т ы п келед1.
Емекс1ткен ж ы л ы- ж ы л ы создер айтып, шырга тастап, 03
ж а г ы н а т а р т а т у с пек болады. Ж е м е - ж е м г е келгенде ай-
нып кетпес1н, с о л к ы л д а к т ы к ж а с а п журмес1н деген1...
Эз1рше ен а кы р ы на деЙ1н к ас ым да к ал ад ы деп катты
сенген а дам ы — М а м ы р б е к к ан а . Ал ез ге у ю р д а й - з э нп -
лерд1н ел шет1нен у з а г а н сайын та ба н ы т а й г ан ак та п,
эр турл1 М1нез к ерсетш, к ы с к а кунде к ыр ык кубылып
келе ж а т к а н ы рас ед1.
Т е р т у ы л д ы н каз1рп ук1рдайы Кексег ен де бу л са па рг а
о нща бой с а л а коймай, с е л с о к т а у аттанды. Онын у з а к
жыл бойы Д е м е ж а н м е н бел1се а лма й журген1 у ю р д а й л ы к
мансап болса, оган кслы же т ш тынган. Д е м е ж а н бил!к-
тен г ан а айрылып коймай, а б а к т ы г а кама лып, пу шайма н,
му шюл куйге туст1. О г а н а р т ы л г ан к ы лм ыс - юн а р а т т ы н
кеб! ет1р1К ж а л а екешн дё 1штер1 сезедй Узында еш1,
к ы с ка да к е п кетсе де, а га й ын кещл1 осымен тынса
керек ед1. Маншын, у лы г ы на к о л ж а у л ы к болып ж ур ге н
енд1п эрекет1 Кексег енг е де а р т ы к т а у к ерше берген.
У лы к ка сешм бар ма? ©пз г е т у г а н кун б у з а у г а т у м а с ын а
к1м кешл. Е рт е ц п куш е л - ж у р т не айтады? С о н ы н алды
т ушлген а шу - ы за т у ршде , мол д у мп ум е н же т ш те ж а т к а н .
О сыла й к ар а й а т та н ар а лдында , К а р а м е н д е н щ езшен
кешнп б асты адамы, а т а л а с Ш1С1 К у д е р 1 келш, б у г а н
а уы р- ау ы р сез дер айтты:
— У р л ы к к а а т т а н г а н немедей ту кс иге н т у рл ер щ н е н
тущлд^м-ау. Аг а й ы н д ы екпеге к ис а н да, ел1мге калай
к иясындар? Д е м е ж а н — жел ж а г ы н д а панамыз, кун
ж а г ы нд а с а я м ыз емес пе едк О с ы ж у р т ел болсын, х а л ы к
к ата рына косылсын дегеннен б а с к а ж а з ы г ы ба р ма ед1?
Ж а б ы л ы п жур1п ж а р г а жыгып, а ла р м ан са пт ар ы н д ы
алдындар. Кы р сонынан калмай, к у л г а н а д а й к уа тын
енд1 не э ке л е р щ нщ куны б ар ? Ел намысы к а й д а ? С у й е к к е
г ан б а тус1р1п, ез б ет те р щ е ж у с а кетпейт1н куйе ж а к к ы -
ларын келе ме? Е р т е н п у р п а к к а , келер нэсшге не айта-
сындар?.. Б а й к а н д а р , е р т е н - а к у р л ы к т а р ы н а шы л а ды .
У л ы к к а ерген а д а м н ы н улы ж о л д ы н у с т ш д е улып к а л а
тын да кез1 болады. . . Ег ер осы жолы к ол да ры нд ы к ан г а
ма т ы рс а нда р , енд1п 1С1М сендермен, мына т у р г а н сешмен
болады, К е к с е г е н ! — деп ыза мен ертене ту рып, ел атынан
ауыр с а л м а к са л ып ед1.
Ж а с ы К1Ш1 болганмен, Кудер1 каз1р ту ге л Т е р т у ы л д ы н
сез1н устап ж у р г е н беделд1 Ж1пттерд1н б1р1. Улкен шаны-
р а кт а о тырган, к е ше п кэр1 з э н п С ы м ай ы л д ы н урпагы.
Кексег ен у м р д а й а танг анымен, ел 1Ш1Н1Н кеп ш а р уа с ы
осы К у д е р 1 т е щ р е п н д е шеш1Л1п ж а т а т ы н . Егер ол т е р 1с
б у рылып кетсе, К а р а м е н д е н щ к а к ж ар ы л а т ы н ы анык.
Соны мен, Ке к се г ен каз1р ел а д а м д а р ы н ы н да с е з ш а я к к а
б а с а алмай, М а т е н - ам б ы н ы н да бет1н к а й т а р у г а тэуекел1
жетпей, ек1 у д а й куйде ба сы к ат ы п келе ж ат к ан - д ы .
О сы са п а р у с т ш д е бгр-еК 1 рет ез1Н1н ен д 1 Г1 б а к т а л а с ы —
Т ы ныбайм ен Т 1 л д е с 1 п, сыр та р ты п к ер ш е д 1 , б1рак ол:
— Б а у ы р 631М13Д1К1 екен1 рас. А л а й д а б 1з д щ колда
ту рг ан не б ар ? О б а л ы бо лс а — у л ы к к а бо лс ын ! — д е г е н
нен б а с к а а ш ы п - ж а р ы п ешт е н е айтпады.
Т ы н ыб а йд ын да кемеш белг1л1: Д е м е ж а н н а н кутылса,
61 р т а бан ж а к ы н д а й тусет1н ук1рдайлык манса пты былай
койг анда, т ы м к у р с а Ж а у г а ш 1Ш1нде е з ш щ б1ршш1 адам
болып к ал ат ы н ы н ж а к с ы б1лед|.
Осы т о пт ы н 1Ш1нде а р а а га йын с а н а л ат ы н Ж у м ы к т ы н
567
у ю р д а й ы Т а н г ы т бо лс а керек едк К а з 1р ол келденен
кезге Тертуылдын, 1ШК1 к ш е а р а л а с па й т ы н сырт адам
сек1лд1, езш тым бе йк а м устап келедк Бул с апарра Шэш-
нщ ермей к ал уы оран да б1раз ой т у а р г е н . Б 1р а к эл1 де
б 1р ж а г ы н а а н ы к б е т т е й алмай, э р 1- с э р 1 куйде жур . Былай
ойлап к а р а с а , Д е м е ж а н н а н а ш ы к киянат, з ор л ык керген
жер1 ж о к екен. Онын, ж у р т алдында тым а с к а к кершш,
б а с к а у ю рд а й л а р д ы бойы мен б а сы п ту ра т ы н ы гана
к е щ л ге а зда п к ур т т у а р г е н д е й болады. Онын, у с т ш е
Д е м е ж а н с о н р ы ж ы л д а р ы Т а н г ы т т ы н ба с ына н аттап
т е р ю к е й де п Ж у м ы к т ы н К у р м а н к а ж ы , Б у т а б а й сиякты
б а с ш ы л а р ы ме н а лыс- берю ж а с а п , к оя н - ко лт ы к а р а л а с ып
кетт1. Со нысы у намайды. .. Эйтпесе, Д е м е ж а н ел1мге
киятын а д а м ба?! Iст1н бет1 к ала й б ур ы л с а да, акы и е а
Т е р т у ыл к ю л е р ш щ 031 ш еш с ш . О га н бола Т а нг ы т т ы н
а й м а к эм 1рШ1С1 М а т е н - а м бы м е н туе шэшеш, а р а з д а са т ын
жай ы жо к .
Ал б у ла рм ен салыстырганда, Мамырбек те ре н щ
ой-П1 к!р 1 мул де айкын едк Ол Д е м е ж а н н ы н б а с к а касиет-
тер1нен гер1 Керейл1пнен катты сескенед1. Керейд1н ру
б а с ы л а ры терел ер мен у з а к жыл а йка сып, акыры кол-
да ры на н ештене келмеген сон, Д е м е ж а н д ы бауырра
та рт а б а с т а г а н ы н бул да т а л а й д а н бер{ сез1п-б1Л1п жур.
Рас, кезшде Д е м е ж а н ез р у ла с т а ры канша к ол к а ла п
ш а к ы рс а да, ез1Н1'н жылы орнын су ы т кы с ы келмеген. Ал
осы жолы а б а к т ы д а н к утылып шыга тын болса, езш
екпелеткен Т ер т у ыл 1Ш1не б1р кун де т о кта май, б 1рден
ата ж у р т ы н а т а рт у ы мумк1н... Д е м е ж а н Керей ш ш е келд1
дегенше, терелерден бил1к кетт1 дей бер. Соны кере турып,
к ар с ы л а с ы н канды к а к п а н н а н калай б о с ат у г а болады?
Е н д 1 картайганда М а м ы р б е к к е де ты ны ш т ы к керек.
Шук1р, эз1рше у к1рдайлыгын улкен улы Ту рысбек ке
етк1зд1. Келес1 кезекте К1ш! улы Кызыр, немере М а Ома р
тур... Эл 1 де болса Керейд1 у з а к жыл билейтш у р п а к бар
артында. ©з э у л е т ше кау1п тенд1рет1н мыкты б а к т а л а с т ы н
жер ба сып ж у р г е ш буран Т1ПТ1 де тшмд! емес. Мамырбект1н
б ылт ырдан бер1 М ат е н - а м бы ме н тез Т1Л табысып, майлы
к а с ык т а й а р а л а с ы п кету себеб1 де содан болатын.
Ал ж а с у ю р д а й Т у р ы с б е к т щ ж а г д а й ы б у л а р д ы н еш-
кайс ыс ына да у к с а м а й д ы . Б у л кунде онын еал-дерт1
б ак - д э у л е т те, мансап та емес, 61 р кергеннен естен т а н
дыра г а ш ы к еткен Ы р ы с ка н с у л уд а . Каз1р ат уст1нде,
у з а к с а па р д а келе ж а т к а н кезшде де ж а с э йе л дщ а к
б орыкта й балг ын жуз1 кез алдынан б1р сэт кетпейд!...
Ту р ы сб е к Ыр ыс ка нд ы а лг аш рет осыдан у ш- т е р т жыл
568
бурын, Ж у м ы к к а те р ю н д е п б а р г а н ж е р ш д е керген. Бул
да сол е л д еп 61р а с к а барып ж у р т , сонда кездейсок
у шы ра с ып калды. Е к е у 1 к а с - к а б а к п е н урысып, келшшек-
т щ кетэр1 емесш сезсе де, ж о л а у ш ы л а п ж у р г е нд е о н а ш а
к е з д ес у дщ ретш к е л л р е а лм а ра н . Б 1р а к бет1 жылтыр
эйелден месел1 кайтып кермеген т е р е н щ ж а с мырзасы
сол жолы ж у р е п н е от т у с ш , ка т т ы б у л ш т кайтып едй
Ы р ы с к а н т е р ю н ш е н кайтып келгеннен кейш де, Т у ры с -
бек онымен та гы б!р жолы гуды ц сэтш кеп 1здест1рдй
Б 1ра к ол кезде а р ы с т ан да й а к ы р г а н Д е м е ж а н а ул ын ы н
мацына к ала й ж а н а с а р сь щ. . . С о д а н былтыр кузде Шэ у е-
шекке б 1р б а р г а н с а па ры нд а , Д е м е ж а н н ы н ж а к ы н д а Бар-
л ы кк а а тт а н ы п кеткешн ес т ш, не де болса т э уе кел г е бел
б а йла г а н. К а с ы н а е ю ж ы л п ос Ж1птш е р т т , эдеш кеш-
т е т т барып т у с ш ед1. Э л д е у с т а р а н ы н жуз1ндей ауыткып
ту ра т ы н ерке т о к а л д ы н ба йына ж а с а г а н бгр к ысас ы ма,
Ы р ы с к а н бул жолы ештенеден т а ртынба ды. Ол да муны
кептен а н с а п кут!П журген1н се з д1р 1п, т у ш бойы от к у ш а -
гында ертеп, ж а н д ы р г а н д а й болган. Т у р ы с б е к ез е м 1ршде
та ла й с у л у- с ы л к ы м д а р д ы кер1п жур1п, дэл мына сиякты
жа л ы н да й шар пыга н , су ра пыл эйелд1 ж о л ы к т ы р г а н емес-
Т1... Ка й р а н Ы р ы с к а н ! К о л г а кел1п конар ма ек ен сщ б!р
кун1? Д е м е ж а н Т1р1 т у р г а н д а , сенен а с п а нд а г ы бу лт
ж у ы к кой. Б 1рак, К1М бшед1, ум1т т а ны атып келе ж а т к а н
сеюлдк « К у д а й д ы н ез ж ан ын а н берер1 жок , б1реуд1юн
б 1реуге а уд а ры п беред1» деген де сез бар... Осыны ойла-
ганда, Т у р ы с б е к ат уст1нде келе жатып, ез1нен-ез1
жымындап куле береди К а л а й бо лг а н кунде де, осы с а па р
мунын ем1рше де елеул1 ез ге рю енг1зу1 мумк1н...
О с ы л а й ша , ж т к к е с а я к кос ылг ан, м ыс ык Т1леул1, ат
тебелшдей шаг ын топ дэл ма н д а йд а н ш а к ы р а й г а н кунд1
де елен кылмай, межел1 же р г е же т к енш е асыгып келедй
О ла р ш а л к а р т у е ша м а сы н д а Т у з к е л бекетше аз-кем
аял ж ас ап , ат шалдырып, сусын ба сып алды да, тагы да
жо л г а шыкты. О с ы да н былай бетегелй боз ж у с а н д ы т а у
уст 1рт 1 а ртта калып, с о рт а н шел, к у м д а у ы т д а л а бас-
талады. Ка зылып кеткен куре жол б орбас, май т о п ы р а к к а
айналып, ж у р п н ш ш е р к а л ы н ш а ц н ы н а стында к ала тын
болган сон, жол т а га нын т а ст а п, тын да ла м е н тете тартып
келедй О с ы урд1спен т а лм а й ж у р т отырса, кеш бата
Шепейз 1Н1н де к ар а с ы н к е р 1п к а л ар м ыз деген ум1тпен, э л 1
белш б о сатып ш ал дыг а к ойма г ан ж а р а у а тт ард ы одан
арман кысай тусед1.
Кун К1Ш1 бес^нге т а к а г а н д а , кез у шы н а н б у д а к т а г а н
бозгылт мунар кер1НД1. Б ас - а я г ы жинакы, ш о к ж у р п н ш !
569
емес, у б а к - ш у б а к шуйкеленг ен мол шан. А с ы к п а й б а яу
ж ы л ж ы п келе ж а т к а н ы н а Ка ра га нд а , ж у к п а р б а л а р
керуеш сиякты.
Бул кеп кел1кпен а л ы с т а н шеру та ртып келе ж а т к а н
у л ы к екенше М а т е н - а м б ы ш у б э к ел т1рмедк Осы а р а д а
а т ы ны н ба сын тежеп, ш у б ы р г а н с а л т а т т ы ла р д ы н алды-
артын ж ина п алды. Т е к мэртебел1 улыкпен элдеб1р бекет-
те, не к а л а д а у ш ы р а с п а й , шел д а л а д а , шанды жол у с т шде
бетпе-бет к елгешне сэл ы н г а йс ыз д а ны п ту р. Б 1р а к болары
болды, енд1 ш е п н е т ш жер ж ок . С а л т а т т ы к а з а к т а р д ы
м ан ай ын а ш о к т а й шрш а лд ы да , а лд а г ы к ез д е с у д щ тэр-
Т1бш тус1НД1ре бастады. ..
571
« Ж о к , мына ла р к а н ш а ж а б а й ы , ж ыр т кы ш болганы-
мен, колра у йретшг ен а н сиякты екен» деп о йлады князь
Д у а н ь кен1Л1 орнына ту сш. Балдахананын, а лдыцг ы перде-
сш сырып т а с т а п, а с т ы н д а г ы ж у м с а к креслора шал-
к ай ын кыр а п отырды.
Т е р т та ранда п, к ул д ы к , урып ж а т к а н топтын, ен а л
дында о с ы л а рд ы н а м аз г а у й ы т к а н михрабтары имамдай
М а т е н - а м б ы ж а т ы р е д 1. Ол т э ртш бойынша, мандайын
жерг е у ш марте типзд1 де, орнынан тез ту рег ел дк Со на н
сон е ю колын кусырып, кбзш темен с а л г а н куш б а я у тьл
катты.
— П а т ш а л а р д ы н патшас ы, к е к тщ улы Еж е н ха н н ы н
туысы, император э ул е т ше н т а р а г а н улы мэртебел1 бек-
зада , асыл тект1 князь, алые ж о л д а н ш а р ш а п - ш а л д ы к п а й
аман- есен жеттчщз бе? Т а р б а г а т а й а й ма гы н д а ж ас а йт ы н
б у р а т а н а ж у р т т ы н и п ж а к с ы л а р ы с1зге б ас урып, к ур мет
к е р с е т у г е келш т у р ! — дед1 а с а б1р м ул э шм к е й т к е
К1р1П.
Б 1р г а ж а б ы , — онын к ас ы н д а г ы ш о ш а к т ы м а к т ы л а р
эл 1 де о рында рына н ко з га л м а й, б ук тусш, етпеттеген
куй 1 ж а т ы р ед1.
— Р а к м е т , а мбань! Б ул а р ы ны з д ы император Гу а нсюй
мен жес1р па тшайым Цысиг е керсеткен к у р ме т деп 61л-
ем , — д е д 1 сэл басын изеп. Со на н с о н : — а н а ла р ь ща айт-
сайшы: о рында рына н турегелс1н, — деп ез у тартып кулд1.
М атен -ам б ы : «менен б у й р ы к болм айы нш а, у л ы к ты н
алдында тыпыр етпей ж а т а бер1ндер»,— деп у ю р д а й -
зэнг1лерге ж ол бойы уйретш келген-Д1. Ол б1р-ею к ад ам
а лга ш ыкты да:
— Улы мэртебел1 князь, С13 к а з а к т а р д ы бшмей-
с 13 гой... Б у л а р — а йт к а нын ан кайтпайтын, ©те б!р беткей,
к ай са р халык. .. Ел б а с ш ы л а р ы н ы н ез1ьизге айта келген
а р ыз - арм а ны бар. Со л тьлектерш о р ы нд а ма й ы нш а , б у ла р
осы же рде к оз г ал ма й ж а т а беред1,— дед1 мунын да миы-
гына ж ы мы ек ы к у л ю ж у п р т .
— Ол не арыз? Кэне, ©з ауыз дарымен айтсын.
М а тен -а м б ы ж а н а г ы к а з а к т а р д ы н бэр1н емес, алдынгы
к а т а р д а ж а т к а н Мамырбект1 гана орнынан тургызды. Ол
т ыма г ын колына алып, у л ы к к а тары б!р рет бас шп т э ж 1м
е т т 1 де, б1ркелю тесел ген да уыспен 1рк1лмей сейлеп кеттк
К у л ж а д а н ере ш ы к к ан С1бе Т1лма шы онын с е з д е р 1н у л ы к
ка к олма- кол а у д а р ы п тур.
— Уа, улы мэртебел1 бекзада! Ал дыныз да ж а т к а н
Ке р е й- Н а й ма нн ы н иг1 ж а к с ы л а р ы С13Д1Н куз ырыныз га
б 1р гана т 1лекпен кел1п отыр. А р а м ы з д а н Д е м е ж а н деген
572
бул 1К шыкты. У л ы к к а еш, х а л д а й г а кас. К а р с ы келген
х а л д а й д ы ц а й да ры н к е а п а ла ды , а ул ы на б а р г а н шер1кт1
елт1ред1. Ол ол ма, тшт! б э р 1м1з д щ э ке м 13, кас ие т щне н
айналайын Е же н х а н н ы ц д э р г ей ше шэк к е л т1рш, бу кш елд1
оган к ар с ы у п т т е п ж у р . . . Б 1зд] сол к а р а к ш ы д а н к ут к а р ы -
цыз. О з д е н мына ж у р т т ы ц с у ра йт ы н ы осы г а н а ! — деп
т о кт а г а н.
— Ол т1лектер1Ц13 о р ы н д а л а д ы ,— дед1 князь ойлан-
б а с т а н .— Б 1р а к мына келгендер ю м д ер ? Соны б!лу1м
керек.
Ма т е н - а м бы к а з а к т а р г а ез т ш н д е б 1рдеце айтып ед1,
терт т а г а н д а п ж а т к а н д а р етектерш каг ып, о рында ры-
нан турег елдк С о на н соц князь Д у а н ь г а о ла рд ы б 1р - б 1рден
т а ныстыра б а с т а г а н . О с ы н д а т у р г а н у ю р д а й л а р : К е к с е
ген, Т а цг ыт , М ам ыр б ек , Т у ры сб ек т е н б а с т а п з э ц п - е лу -
б а с ы л а р г а дешн к ай с ыс ы ны ц кай ру да н келгешн айтып,
т е п е а тап шыкты. Е ш ю м к а л м а г а н сиякты. Кулл1
К у л ыс т а й ел1Н1ц ру кесемдер1 а лдына ту ге л к е л т т к
Князь Д у а н ь о йланып калды: «Егер Т а р б а г а т а й -
да г ы к а з а к р у л ар ы н ыц б 1р а уы з д а н а йтар а ры з - арм а ны
осы болс а, менщ сол у ш ш ит а р к а с ы к ия н д аг ы Ш э у е ш е к к е
б а р у ы м н ы ц не кажет1 б а р ? — деген ой келд1 о ныц б а с ы
на. — Д е м е ж а н р а деген у м м г е осы а р а д а - а к кол койып
берш, К у л ж а г а к а йт а бермеймш бе?!»
Ол с о л ай 1стед1. Д е м е ж а н шын кылмысты ма? Ол е з 1
кандай а дам ? Б у л мэселеге б у к а р а х ал ык , к ал ы ц ецбекш1
к ау ым калай к а р а й д ы ? Б ул т у ра л ы М а н ш ы ц терес1 б а с
катырып, ойланып ж а т п а д ы . К а й т а енд1п к ал га н жол
аза бын та ртпа й, 1СТ1Ц осылай тез т ы н г ан ы на к уа ны п ед1.
Па пк ас ы н а кта рып, алдын а ла д а йында п кой г а н ук1мд1
т а уы п алды д а , т е к с т щ с о цы н да г ы эдеш а ш ы к к а л ды рг а н
жерге: « Терту ыл т а й п а сы н ы ц бурынры у к 1рдайы Д е м е ж а н
Кер1мбай б а ла с ы ел ш ш е 1ртк1 салып, Цин е ю м е т ш е
карс ы к а с т а н д ы к эрекеттер ж а с а г а н ы у ш 1н, а й м а к хал-
кыныц ет1Н1Ш1 бо йын ша, ел1м ж а з а с ы н а к е с 1л с 1н! У к 1м
д а р г а а су а ркылы орындалсын!» деп жа з ып, а я г ын а кол
койып, т а ц б а б ас ып берд!.
— Егер соиша жерден келгенде ба р а йт а р тшектерщ13
осы бо лс а, ол ж у м ы с осымен 6 ё т т 1,— дед1 ол т а ц б а л ы
к аг аз д ы М а т е н - а м б ы н ы ц колына у с т а т ып ж а т ы п . — Мен
енд1 С1з д е р д 1ц елге б а р ма й - а к , осы а р а д ан к е р 1 к айтып
кетсем деп отырмын.
Мына с е з д 1 ест1генде, Матеин1ц т у л а бойы д у етш,
к уа нышт а н ес1 ш ык к а н ы с онша , колы к ал тыра п, т а ц
балы к а г а з д ы ж е рг е т у а р щ ала ж а з д а ды .
573
— 0 3 Щ13 бшнлз,
улы мэртебел1 князь... Дегенмен
6 1 3 Д1Н, 0 ЛКеМ13Д1
К0 3 Щ 13беН К б р Ш , аК,ЫЛ-КенеСЩ13Д1
03
айтып кайтканыныз дурыс болар ед1,— дед! жай сыпайы-
лы к УШ1Н.
— Ш э у е ш е к к е дейш енд1 к а н ш а же р калды?
— Э л 1 де ж е т ь с е п з бекеттей болып к а л ар .
— Р ак мет! . . О н с ы з да ж о л д а кеп б е г е л т калдым. Ен
бастысы, ж у м ы с 61ТТ1 гой. Мен енд1, с 1здерден р у кс а т
болс а, 1леге к айтып к е т е шн, — дед1 м а с а д а н мазасы
к е т т , бе т - ау зын с ип а л а п о тыр г а н князь.
О с ы д а н кешн ол коп б ег ел г ен жок, к е л ж т щ басын
кер1 б у р у г а эм1р бердк У лы к ты к арс ы ала ш ы кк ан д а р,
енд1 оны Шепейз1ге дейш у з а т ы п са лу ы керек едк Сол
ж е р д е улкен к о н а к а с ы б ерш, М а н ш ы н т е р ес ш мол
сый- сияпатпен разы кып а т т а н д ыр м ак .
А с ыл тект1 б е к з а д а н ы н ж у р т к е з шш е к е л жк е мшбей-
т 1н эдет1. Оны енд1 б е с ж т е п б а л а д а й з у з а г а салып, ж а я у
кетерш ж у р у г е т у р а келед!. Б 1р е у д 1 кетермек т у п л карыс
жерг е ж а я у ж у р у г е е рше т ш кыр к а з а гы уш1н, бэршен де
осынысы киын болды. Б 1р а к не 1с т е й с 1н, тэ рт ш солай.
А л ы с т а н келген асыл тект1 у л ы к к а к ур ме т к ерсетпесе
та гы болмайды. Т а р б а г а т а й д а н ш ы кк а н а лпыс а да м он-
оннан б ел шш, б а л д а х а н а ке т е ру ге кезекке ту ры п калды.
А л г а ш к ы кезек М ам ыр б ек , Кексеген, Та нг ыт , Турыс-
бек б а с т а г а н у ю р д а й л а р мен б1рнеше кернект! зэнг1лерге
ти1п е д 1. Кел1к б1ткенд1 а р т ж а к т а калдырып, э л п ле р
т а б ы т кетерген а д а м д а р д а й а лг а ту ст к Б у л а р д ы н бэр1 де
к ап та л шапан, с а п т а ма ет1к киген, етт1-женд1, сем1з к1сшер
болатын. Б а л д а х а н а с ы к ур г ы р да 31лдей ауыр екен. Есш-
ген май т о п ы ра кт ы т о л а р с а к т а н кешш, зорга жур1п
келед!. М а й б а с к а н сем13 д е н ел ер 1нен т а р а м - т а р а м тер
к е т т , аз у а к ы т 1Ш1нде керес1Н1 эбден к е р т ед1.
Кексег ен мен Т а нг ы т б а л д а х а н а н ы н узын ж а к т а у
а г а ш т а р ы н и ы к та р ы н а салып, ен а лда к а т а р келе ж а т
кан. Б!р мезетте Т а н г ы т т а н а у ы н ы н астынан мырс етш
кулд1 де:
— К у д а у а н д а , «бас а к ы м а к болса, а я к б ос к а шар-
шайды» деген рас екен гой. О с ы нш а м а а з а п к а тусет1ндей
не б ас ым ы з г а кун ту ды екен?— деп к а л ды к ас ын да гы
сер1пне.
Кексеген де т е р ю ше сыймай, мына к о р л ы к к а зорга
шыдап келе ж а т с а керек, 1ле ж а у а п катты.
— Айтпа. Ит елген жерден осы а запты е з 1М13 1здеп
келген ж ок пы з ба. «Терег е ерген ер-токымын а рка л а йды»
574
деп, уль'кка иескенде уш пакка ш ыкканымыз осы рой ...
6з1м1зге де сол керек!— деген ызамен кунк етш.
Б у л а р сол к у ш т а б а н д а р ы н а н т а у с ыл ып , Ж ы р г а л а н -
нын ж а г а с ы н а к а с к а р а я з ор г а ж е т т ь ©зен бойына уй
т т п , ша т ыр туррызын, орен дегенде ес ж и н а г а н болды.
Ер т е н шд е жетектеп келген ту б ие н щ б1рш сойып, с а б а д а г ы
кымызды котарып, у л ы к к а к о н а к а с ы б е р дь Р у б ас ы
у ю р д а й - з э н п л е р д щ М а т е н н щ т а п сы р у ы м е н э деш а ла
шы к к ан ж о р г а аттары, т а й т уя к , к о й т у я к ж а м б ы л а р ы
ба р ед1, с о л ар ы н т а р т у е г п .
Келес1 к уш танертен, князь Д у а н ь б\р а д ам д ы кур-
б а н д ы к к а ш ал г аны, б1р б а с к а н т а н б а с ы у шш , 61 р у ш р
ж ы л к ы г а , к ор ж ы н толы кум1с ж а м б ы г а ие болып, К у л ж а -
га к а р ай бет т у з е д к «Улы империянын, мэртебес1 уш1н,
онын, к а р а у ы н д а осында й а н к а у , а нг ырт, ж а б а й ы ж у р т -
т ын бо лг ан ы д а тер1с емес е к ен -а у! »— деп ойлады ол
031Н1Н Ж1бек шатырл ы б а л д а х а н а с ы н а ж а й г а с ы п ж ат ы п .
Сол к уш у л ы к т ы н кен1Л1н т ауып, у па йын ту ге ндег ен
М ат ен де р тобы да а т т а р ы н ы н ба сын кер1 бурып, тер1с-
Т1кке к ар а й с у ыт ж у р 1п кетт1.
IX
575
т а лг а ны н с е з д 1рш, Ажардын, ж у п а р шет! омыра у ын а
б а л а ш а б а с коят ын сеюлдк. . Бьлетшдер Т1р1 а д ам ны н
т у с ш д е ел1 а р у а к п е н б 1рге ж у р т , б!р а я к т ан ас 1шуш
ж а к с ы л ы к к а жор ыма йды. Д е м е ж а н ж у р е п б\р с у мд ык ты
сезгендей, кун сайын к о рк ы н ышт ы х а б а р кутедк К а с
к ылг анда й, с о н р ы б!р а йд а М а т е н - ам б ы да, б а с к а тергеу-
ш ь с у р а к ш ы л а р да т е б е кврсетуд1 койды.
Ж а к ы н д а б!р рет т у р ме б а с т ы ры Г а у г а н н а н к ал а
ж ан а л ы ры н с у р а р а н д а , ол а й м а к э м 1р ш 1с ш щ к а з 1р Ш э у е
шекте ж о к екенш, э л д е б 1р алые са па рр а а як а с т ына н
шурыл ж у р ш кеткенш айткан. М а т е н - а м б ы сонда кайда
кету1 м умк ш? Э л д е т е т е н ше ж а р д а й болып, 1ле ж а ц ж у н ы
ш ак ыр т ы п к е г п ме? Б 1р а к Г а у г а н эм1'ршшщ К у л ж а г а
кетпегенш, э й т е у 1р осы а й м а к т ын ж е р ш д е п ел 1Ш1нде
журген1н айтады. О д а н аррысын ол да б 1л щ к 1ремейд1.
Д е м е ж а н эр1 ойлап, бер! ойлап, бул ж у м б а к т ы н ш е ш у 1н
т а б а а лмай койран-ды. А к ы р ы о ны н шын дере гш осыдан
б!р ж у м а бурын К у д е р щ е н ест1Д1.
Кудер1 к ас ын а Б а б а л ы к т ы ж э не Ы бы р а й б а й б а т ш а -
нын 1н1с 1 Р арып т ы е р т 1п келген екен. Ушеу1Н1Н де иыктары
с а лб ы р а п тус1п кет1пт1. Экелген х а б а р л а р ы да тым ж ай с ы з
болып шыкты. М а т е н су м бул жолы да кулыг ын асырыпты.
К у л ж а д а н Д е м е ж а н н ы н юше б айла н ыс ты а рыз- шаг ым-
д а рды тек с е ру ге а рна йы у л ы к ш ы кк а н екен. Ма т ен -а м б ы
к ас ын а эр р у д ын ук1рдай-зэнплер1н жина п алып, алыс-
тан келе ж а т к а н сол у л ы к т ы н алдынан шыгып кетштк
Ж э н е бу л са па рын ешк1мге д а б ы р а кылмай, ел кез1не
туспей, т у нг е к ар а й у рланып а т т а н г а н . А н га ры , тексеруге
шы к к ан тереш мунда келт1рмей, с у р к и я су мд ык та ры н
о н а ш а д а тындырып, рет1 келсе орта ж о л д а н кер1 кайыр-
м а к сек1лд1... Кудер1 осы ж а й л а р д ы ызалы кас1ретпен
к у й 1не ту ры п жетк1зд1 де:
— О с ы л а й ш а , кырдын к ае к ы р ы мен ойдын шие-
б©р 1С1 улып табыс ып, ы л ык к а н итше у й 1р1мен б 1рге атта-
ныпты. Б у л ж у р т т ы н ындыны ж ам а н , Д е м е ж а н ага.
К а р а о р м а н д а й х ал к ым бар деп ж у р г е ш м 13 ыктасыны
жок , селд1р селеу к ур лы бо лма ды гой. Т у к таппай туйык-
ка к а м а л д ы к - а у . Шы ны ме н- ак , а ма л- а йл а н ы н к у р ыг аны
м а ? — деп к ат т ы к уш р е н ш кет1п ед1.
Д е м е ж а н канын 1Ш1не тартып, су п- су р болып к е г п де,
жа л ы н ата, к ал т ы ра й курс1нд1.
— Бэсе, ез!м де солай б ола р деп ойлап ем. Б э р 1 жер
ж у т к а н д а й ж ы м - ж ы л а с ж о г а л ып кет1п е д 1, у лы к т ы н да
у рлыг ы ба р екен гой. М е н ш ж а н а з а м д ы елден а ул а кт а ,
шетте шы г а ры п ж у р екен р о й !
576
Былтырда н бер1 буран а ра т у с ш, а кт а п а ла мы з деп
ж ур ге н аз рана т о п т ы н д а колынан е штене келмей к ап ыд а
ка л г аны енд1 а нг а рылды. К у д е р щ е н кейш Р арып пен
Б а б а л ы к б1рш-б1р1 т о лы к ты р а кезек сейлеп, тагы 61 р ум1т-
т щ к еп л г е нш баян еттк
Д е м е ж а н д ы к ия н а тк а кимай, к у т к а р ы п к а л с а к деген
т агы 61р эрекет Ш э у е ш е к т е п шетел м у г а ж ы р л а р ы сана-
латын т а т а р - е з б е к с а у д а г е р л е р ш щ а р а с ы н д а да ж у р т
ж а тк а н- ды. О л а р д ы н то бын да Д е м е ж а н м е н у з а к жыл
а рал а с ып, ж а к с ы с ы йл а с к а н Р а м а з а н Ш э ш ш е в , Ыбы р а й
б а й б а т ш а , М у р а у ы т бай, Е ш е н - С е ш т д а мо лл а сиякты
белпл1 а д а м д а р б а р - ту гы н . С о л а р о с ы нда гы орыс кон
сулы С о к о в т ы н с а п а р да н о р а л у ы н к у т т ж у р т , ж а к ы н д а
сонын к а б ы л д а у ы н д а болыпты. Б 1рак, а ма л не, ум1ттер1
а к т а л ма г а н . Ко нсу л Р ос си я с а у д а с ы н а е н б е п сщг ен а дам-
да рды к ан ша к ур метте гешмен , М а н ш ы н е ю м е т ш щ 1шю
1С1не кол сугып, мундай шы р г а ла нр а а р а л а с а алмайтынын
ете сыпайы турде, а ш ы к айтыпты... Иэ, С о к ов т ы да
т у с ш у г е болады. ©йткеш керьшлес е ю империя а р а с ы н
д а гы к ат ы на с улкен есептерге к ур ы л г а н гой. Же ке л ег ен
а д ам д а р д ы н т а гд ы р ы н а бола б1р-б1р1мен сезге к е л ю п ,
ту е ж ыр т ы с ы п ж а т а ма?
О н ы н у етше консул Со ко в сонгы кезде Ш э у е ш е к т е
кеп т у р а к т а м а й , б!ресе П е т е р б ур г к а , б 1ресе Омб ы г а
с а па р ш е г т , унем1 ат у с т ш д е журге н. ©з ж у м ы с ы да
б а стан асып ж а т ы р . К о н с у л д ы н кен,1л куЙ1 де каз1р юс1
к ыз ыг а р лы к емес ед1. О с ы д а н ею жыл бу ры н гана аяк-
т а лг ан о р ы с - ж а по н с о г ыс ын да па т ша эскер1 м а с к а р а
болып ж е н 1л 1п калды. С о г а н ьлес кетер1Л1п, п а тш а тагын
ш ай к а л т а ж а з д а г а н б1ршш1 орыс ре в о люци я с ы ны н думпу1
эл1 б а с ы ла койган жок. П е т е р б у р гт а г ы «канды жексенб1»
а тала тын к айг ылы о ки г а да п а тш а чиновниктершщ
бет1не тускен к а ра д а к т а й , к ал ы н б у к а р а н ы о дан арман
а шындыра тускен. Б у н т а р л а р мен б у лжн пл ер Р ос си я н ы н
ез1 1Ш1нде де кебешп б а р ад ы . Д э л осында й ж а г д а й д а
консул Со ко в юмге же н айтып, юмдерг е р а к ы м - ш а п а г а т
ойлаг а ндай?!
О с ы н ы н бэ рш оймен шолып еткен Д е м е ж а н тун жа -
мылып, ж а с ыр ын ы п келген до с т а рын кеп у с т а м а й , кай-
тарып Ж1берд1.
— Шы д а йы к , ж1пттер. Б э р 1н1н к ы з ык ка ны менщ
басым екен гой. «Еркек токты — к у р б а н д ы к » деп, ол
б а с к а бэйге т т л г е н ! кашан. . . Не де бо лс а у л ы к т ы н ха-
барын кутеЙ1к. Бэлк1м, 613 шошитындай катерл1 е ш
тене бола к ой м а с , — деген-дк
О К. Жумадмов
577
Б1рак. Ж1пттерд1 о с ы ла й ж у б а т к а н ы м е н , ез1 э л д е б 1р
з а у а л д ь щ ж а к ы н д а п к ал г а н ын 1ШК1 б!р т у йс ж пе н анг ар-
г анда й болып е дь Со ра н е з ш к е н д 1р т , 1штей д а йы н д а ла
б а старан. .. Д е г ен м ен кейде а л ы с т а г ы тун т у н е п н щ ара-
сынан ж ы л т ы р а г а н э л а з оттай, э д д е б 1р Г у шт- с эу л е кыла ц
б ередь Б э л к 1м елкеден шыкк а ' н^у л ык к а р а кылды как,
ж ар ра н э д 1л б!реу болып, б у г а н азаттык, берер. Те рше н
кер1 ж у ык , к а л т - к у л т етш эрен о тыр г а н М а н ш ы н еюмет1
бу л о й л аг а нд а й к а т а л д ы к к а б а р м а с . Х а л ы к т ы ц каЬары-
нан, а ш у - ай б а р ы на н ж а с ка н а р . . .
Кенпкпей сол кещлд1 купт1 еткен сумдык, х а б а р да
ке л 1п жетт1. Оны экелген — Д е м е ж а н н ы н ту рме ден тап-
кан досы Г а у г а н е д 1. К у н батып, а к т а м уЙ1р1ле б а с т а г а н
апак,-сапак. мезг шде сол Г а у г а н к ам ер а ны н ес1пн ашып,
а сы гы с К1р1п келд1 де, бо са г ад а с шешп турып калды. Ал а
келенке, элс1з ж а р ы к т ы н ез1нде-ак, е ш ерт е ш 1ргендей
тут1пп, катты а б ы р ж ы п т у р г а н ы б а йк а ла д ы.
— Не болды? Не х а б а р м е н келд1ц?— дед1 ж у р е п а у
зына сыймай, а т к а л а к т а п кеткен Д е м е ж а н орнынан
атып турып.
— Ж а р д а й киын, д о стым. .. — Г а у г а н т у р а к а р а й а л
май, кезш т а й д ы ры п экетт1.— У л ы к т а р б у п н кешке т а ма н
к а л а г а кайтып оралды. С 1зге с у м д ы к ж а з а к е с п р т
ЭКеЛ1ПТ1.
— Ол не? ©Л1М гой — айтып т у р г а ны н?
— Иэ... « Д а р г а асылсын» дел1нген. Ж а н а гана уюм-
Н1н к е ш 1р мес1н м аг ан экеп б е р т к е г п. О г а н дейш к уз е т т 1
ек1 есе к у ше йт у т у р а л ы б у й р ы к бар.
Е н а лдымен Д е м е ж а н н ы н е з е пн ертеген ыс т ык толкын
к е т е р и ш де, ш е - ша ла жон а р к а с ы муздап, т у л а бойын
б 1р с у ы к ы з г а р Т1Л1П егкендей болды. К е з алды кара у ыт-
канда й, ештенен1 кермей к ал ып ед1. С 1рэ, б 1р сэт нык басып
т у р а алмай сендел1п кеткен болар, Г а у г а н колтыгынан
суйеп, т е с е п н е отыргызды.
«Бул не? К о рк ын ыш п а ? — деп ойлады ол акыл- есш
тез ж ин а п а л у г а тырысып. — М у н д а т у р г а н не бар? Мен
осындай б 1р х а б а р д ы кептен кутш ж ур ге н ж о к па ед1м?»
— Т ын дан ыз, С1зге ертенге к а л у г а болмайды, ушрдай.
Б у п н ту нд е к а л а й д а к а ш у ы н ы з керек, — дед1 Г а у г а н
асы га Т1Л катып.
— Ка йд а ?. . К а л а й ? — Д е м е ж а н онын бет!не а ныра я
карады.
— Т у рмеден к у т к а р у — менщ мойнымда. Ол ж аг ын
ойластырып'"та койды м...
— К а ш к а н д а к а й д а б арам? К а й д а барып с ыям ын? —
ол эл 1 де ©31не-031 келе а лма й , а л а с у р г а н б 1р куйде отыр
— Б о с т а н д ы к к а б 1р ш ык с а н ы з, дуние кен, же р е з щ 1з-
Д1К1 р о й , б 1р пана т а б ы л ар . Э л д е ш е к ар а асып кеткендей
бо ла сы з ба...
— Ал а з ше? О з д щ к у ш щ з не бола ды? Мен у ш ш
б а с ыныз кетед! р о й .
— М а р а н а л а н бо лма цыз. Осы т у р м е ш е м 1р бойы
к у з е т т отыр ар д е й а з бе, мен де бул а р а д а н ке т е м ш, —
дед1 Г а у г а н - — ©зпиз бьлеаз, мен с 1з д щ а лд ын ыз да
к а р ы з да р ед!м гой... Со л к а ры з ымн а н к у т ыл ат ы н сэт т у
ган Т Э р 13Д 1.
К а з 1р у з а к т о л г ан ы п о т ы р уг а у а к ы т жо к . Не де болса
б 1р ж а г ы н а тез шыгуы керек. Т а г д ы р д ы н а рна п Ж1берген
а жа л ын к у т т осында отыра ма, элде б\р кун де бо лс а
б о с т а н д ы к к а шыгып, ж а р ы к ду ние де к а л а т у р г ан ы ж ен
бе? Не ютеу керек?
Д е м е ж а н сол с у р а к к а ж а у а п 1здегендей ала су рып,
т у р ме н щ торлы те ре з ес ше к а р а г а н . Терезеден к у л п н
аспа нн ын киык шет1, к у б ы л а д а н ж а н а т у г а н э л д е б 1р
ж а р ы к ж у л д ы з кер1Н1п т у р екен. Ал ып аспа н шы ра к -
та рына н кез1не т у с к е ш — ж а л г ы з ж а р ы к ж у л д ы з гана.
Ке з кысып б е л п бергендей, б о с т а н д ы к к а ымдап шакыр-
гандай бо ла ды. Ж а р ы к ду ние мунымен сол ж у л д ы з
а ркылы т ш д е с ш т у р г а н д а й . С о г а н к а р а у ы мун екен, ерюн-
Д1кке у мт ы лг ан л р ш ш к ру х ы б 1рден белен алып, ереуш-
деп коя берд1. ©Л1м к айд а к а ш а д ы ? А р а н ы н а шып т у р г а н
а ж а л т у з а г ы н а еш к ар с ы л ы кс ыз асыла кеткенше, б!р кун
де бо лс а ж а р ы к ду ние де ж у р г е ш , тым б о л м а с а алысып
елген1 а р т ы к емес пе?! Ар ж а г ы н о йл ап ж а т у г а м ур ш а с ы
болган жок, бIр к в з с 1з тэ уе келг е бел байлады.
— Ж а р а й д ы , мен кел 1с т 1м,— дед1 ол Г а у г а н н ы н б етше
к а р а п . — Б 1р а к мына неше к а б а т к о р ш а у д а н к ал а й шыга-
мыз? Елден келген е ш к 1м бар ма?
— Б у п н тустен кешн а з д щ б а л а н ыз келш кеткен
— Ка йсысы?
— Улкен у лы н ы з ше? Ат ы — О л ж а б а й емес пе ед1?
Б у п н к е л т Э с е н а ж ы н ы н уйше т у с т т к Е рт е н С1зге т а м а к
экелмек.
— С о л а й ма? О н д а , тэуекел! У с т а д ы м а з д щ е т е п щ з
ден!— Д е м е ж а н ш ир ы к ка нд ай орнынан ту рып кетт1.
Г а у г а н да к уа ны п к а л г а н т у р б айка тты:
— М 1не, бу л ду рыс болды. Мен де кек т э щ р ю н щ ал
дында ез кунэмнан а рыла тын б о лдым, — деп, Д е м е ж а н г а
кайрат бергендей, о нын иыгынан к а г ып к ойд ы. — К и ш т
дайын отырьщыз. Ме н кузетиплерд1 о рна лас тырып, ел
у й к ы г а к е г п - а у деген м е з п л д е о ра л а мы н .
Г а у г а н ш ы р ы п кеткеннен кешн де, Д е м е ж а н эр турл1
ой к у р с а у ы н д а мел шиш у з а к отырды. К е ю р е п н д е к у д ж
пен уМ1т кезек а лм а сы п, а л а с у р а д ы . «Ту рме бастыгынын,
осы а йт ы п келген х а б а р ы а н ы к па? У лы кт а р муны а ба к -
тыдан эдеш к ашырып, к уг ын у с т ш д е мерт кылайын деп
ж ур ге н ж о к па?» деген де б 1р кумэнд! ой кылан, берген.
Ж о к , Гауганнын, а л д а у ы му м к ш емес. 0 зшен де, сезшен де
ондай ештене б а й ка л ма й д ы . Тшт1, к ал ай бо лг а н кунде
де, м у н ын Г а у г а нр а сенбеске а ма л ы жок , к а р м а н г а н д а
колына ш г е р ен с о н р ы ум1т т а л ш ы г ы — сол гана. М у н д а й
м у м кшд ж те н а й р ы л у г а Д е м е ж а н н ы н ж у р е п д а у а л а м а д ы .
А й т к а н ы н д а й - а к , а р а д а б 1р ет асым у а к ы т еткенде,
Г а у г а н к айтып оралды. Есжт1 с а лд ы рл а тп а й у н а з ашты
да, май шам жар ыр ын да отырган Д е м е ж а н д ы к а с ын а
ымдап ш ак ыр ы п алды.
— Ал к о з г а л а й ы к ! — д е д 1 с ы б ы р етш.
Б а к и тыкырын б 1л д 1рмей к ай т а к ул ып т а п ж а п ты да,
к а р а н г ы д э л 1збен букендей ж ен е лд ь Д е м е ж а н да о нын
сонынан ею е л 1 а ж ы р а м а й 1лес1п келед1. Ай к ор г а л а п
к а л г а н ©Л1а р а н ы н кез1, а йна л ан ы к ою к а р а н г ы л ы к б а ска н .
Тек аспа н т е р ш д е п ж ы п ы р л а г а н ж у л д ы з д а р д а н гана
э л с 13 с эу ле тус1п тур. Г а у г а н д а л а г а ш ы кк а н сон, т ын
т ы н д а г а н д а й кузетгш т у р г а н к а к па ж а к к а му к ия т к ара п
алды да, м ыс ык т а б а н д а п енкейген куЙ1 а у л ан ы н тер1не
к ар а й б а с т а п ж у р д к
Тем1р к а к па лы , т е щ р е п н бшк д у ал ме н корша п тас-
т а г ан к а ра ту рме — б е ю ш с 1Ш1ндеп б е ю ш с сиякты, жам-
б ылд ын шыгыс с о л т у с т 1к б ур ы шы н ала, о н а ш а салынган-
ды. Т у р м е д у а л ы н а н с е к 1ру б у л а р г а кеп киындык келт1р-
ген жок. Г а у г а н к у ш б у рын осы манг а ш у м а к т а л г а н
кенд1р а р к а н экеп койг а н екен. Б 1р ш щ иырына б1р1 а я к
койып, д у а л д ы н уст1не шыкты да, ж а н а г ы арканмен
с а у ма л ап , ар ж а г ы н а оп-онай асып туст1.
Д е м е ж а н т у р м е к о р ш а у ы н а н кутылг анымен, енд1 а с у
бермес б ш к к орг а н — ж а м б ы л д а н к ал а й шыга мыз деп,
соны у ай ы м д а п келе ж а т к а н . Кенет Г а у г а н оны тан-
т а м а ш а к алдырып, б е к 1Н1СТ1н к а л а г а шыратын б а тыс к ак-
пасына к а р а й бет алды.
— Тез1рек жур1н!з. К а к п а ж а б ы л ы п к ал ма й турранда,
к а л а г а ет1п кетешк, — дед1 ол алк ына сыбырлап.
— К а л а й е т е м 13? О н д а куз ет б а р емес п е ? — деген
Д е м е ж а н с е р ш н е т а н ы рк а й кара п.
— Ж у р е б е р щ 13. О л а р тунге к а р а й б ею ш с к е к1рген-
дерд1 г ана тек сере дк С ы р т к а ш ы к к а н д а р г а жол а шык .
Шынында да , солай болды. А й н ал а т а с та й карацры.
Б ул кезде к ал а к е ш е л е р ш де а да м аяры м ул де сиреп
кала тын. Б у л а р р а ж ол - ж е н е к ей е шюм кезжпедк Ж а м
былдын, сырткы юре б е р ю н д е сырырайран жалрыз фо на рь
1лул 1 т у р екен. Ею ш е р ж о н ж а к б ос а г а д а р ы о ры нд ы к та
е з а р а с е й л е с т , т е м е ю т а рт ып отыр. Т у р м е бастыры олар-
ды танитын с е к ш и , Д е м е ж а н д ы ы к ж а р ын а алып, э лп -
лерге «кайырлы кеш» айтып к олын кетерд1 де, т ус ына н
ете б е р д 1... Он ш а кт ы к а д а м у з а ра н ш а , арт ж а к т а н
шырар э м 1рл 1 да уы с т ы, не а тт а н да ра н ыс к ы ры к т ы кут-
кен-дк Б 1р а к о нда й ештене ест1лмед1. Екеу1 а я к т ар ын
ж т басып, эне- мше д е г ен ше т у н койнына с щ ш кеткен.
Ж а м б ы л б е ю ш с 1 мен к а л а н ы н « Ж а н а м а х а л а » а та-
латын ш ы р ы с шетш б е л т ж а т к а н е ю ж у з метрдей а ш ы к
а л а н бар. О с ы а р а д а н улкен к а р а с у арып е т е д ь Б у л а р
кеп1рге деЙ1н т у р а ж у р т келд1 де, сол к а р а с у д ы бойлап
тер1ст1кке к а р а й бет т у з е д к Е к е у 1 лэм-мим тш к а т п а с т а н
ж т а янда п, тары он минуттай ж ол жу р ге н. Тек су бойын-
дары кал ын ШШ1КТ1Н 1Ш1не к 1рген сон рана, де м де рш
б 1р- ак алды. Г а у г а н осы а р а д а к о ш т а с ы п калып коятын
сынай танытты.
— Б 1зге енд1 а йр ы лы с у г а т у р а келед1,— дед1 ол Д е м е
ж а н ны н колын а лып . — Ж о л ы н ы з болсын! Е рт е н сэскег е
дешн кугын бола коймас. Б ул к а л а д а т у рма й, негурлым
уза п кетуге тырысыныз.
— Р а к м е т , Г а у мырза! Слзге к ан да й а лг ы с а йтарымды
б 1лмей турмын.
— Ешт е н е етпейд1. 0 м 1рде а д а м г а ж а с а г а н б 1р ж а к с ы -
лыгым кайтты деп с а н а с а н ы з болганы. С 1зге кол у шын
беру кек т э щ р ю н щ а лд ын да гы борышым ед1, соны ете-
гешме куаныштымын.
— Б а я г ы д а мен а з г е а р а тускенде, мен1н б а с ы м а
тенген е ш к а н д а й к а у т ж о к ед1. Ал с 1з мен уш1н е з 1Н13Д1
катерге байлап т у р с ы з г ой ,— дед1 Д е м е ж а н толки тш
каты п.
— О к а емес. Жа кс ыл ык , та есеп-кисап болмайды.. . Тек
т у б 1 к айыр болсын д е н 1з! О с ы д а н к утылып кетсен!з,
мен1н е н б е п м н щ е те л ге н 1.
— Ал е з 1Н13 к ай да б а р ас ыз ? К,олга т у с с е н 13, С13Д1
ондырмайды гой, — дед1 Д е м е ж а н онын колын эл1 де
Ж1бермей.
— Ол ж а г ы н а а л а н болманыз. М е ш ж ас ыр а т ы н
а да мд а р бар...
Д е м е ж а н Г а у г а н н ы н к а н г а ж а к т а й к аг ыл ез денес1н
581
мол к у ш а г ы н а алып, кимай к ошта сты. О сы д а н б 1рер
с а ра т бурын ол т у р а л ы к у д ж ойларанына 1штей уялып
т у р Мше , а йт ка н с е з шд е т у р а т ы н жэне ж а с ар а н ж а к с ы -
лыгына е ш к ан д а й к ар ы мт а т шемейт ш нарыз ер деп мына
Г а у г а н д ы айтура болады. О сы а д а м д а да б1р ж у м б а к
сыр б ар - а у. Э н п м е л е с у г е уакыттын. тар болранын к а
раты!..
Сэ л ден сон Г а у г а н ж а н а г ы келген 131мен кешн
кайтты да, Д е м е ж а н к а л а н ь щ т е р к т ж ж ар ын да гы П а р а
д е н м а х а л л а с ы н а к а р а й аянда п ж у р т кетть Б ул а р а д а н
Э с е н а ж ы н ы н у ш о нша к а ш ы к емес-т1. Ж а н а г ы К, арасуды
ж а г а л а п к е л т , к а л ы н шы на р ескен келденен кешеге
б у рылды да, е з ш е т а н ы с уйд1 т е з -а к т а уы п алды.
М у н д а г ы л а р э л д е к а ш а н ж а т ы п к ал г а н сеюлд!, тере-
з еле ршде т а м жа р ыр ы ба йка лма йды . Д е м е ж а н к а к п а н ы н
т у б ш е к е л т , ез1 бклетш т а р е с ж т щ тиеп н агытты да,
т ыкырын б1ЛД1рмей 1шке ю рдк Туррын у й л е р1 а у л а н ы н
тер ж а г ы н д а бо ла тын. Е а к т е р 1 ж а б ы к , 1штен ш п койып-
ты. Д е м е ж а н е н т 1п н басып, ес1К а л д ын да гы ж а т а г а н орын-
д ык т а б 1раз отырды да, б 1р мезетте шетю те ре з ен1н эйнепн
какты.
Элден у а к ы т т а да ла н у йде шам жанып, э лд е к1мн1н
к е б 1С1н сыр п ы л да ты п келе ж а т к а н ы б ай ка л ды. 1л е- шала
е с 1к ашылып, ар ж а р ын а н шуй кедей к э р 1 кемп1р — Э с е н а
ж ы н ы н шешес1 кер!нд1. А л а келенкеде с а к а л - м у р т ы е с 1п
кеткен Д е м е ж а н д ы тани алмай, уд1реЙ1п тур.
— Б у л юм? С 1зге юм керек?
— Мен гой, мамай... Д е м е ж а н м ы н , — дед1 бул акырын
т 1л катып. К а р т э ж е н 1н шырайы б 1рден жылып коя берд1.
— Демежан? Жараткан-ау, не дейд1... Куданын
мунысына да ш у к 1р. С13Д1 б о с а т к а н екен гой?
— Босатты. . . Э с е н а ж ы к а й д а ?
— Ол уйде ж ок . О с ы д а н у ш- т е р т кун бурын Дерб1л-
ж ш г е кеткен... Б ал а м - а у , б о с а г а д а не кып турсын? 1шке
К1р с е й ш1.
Д е м е ж а н дэл1зге к 1ргенде, ар ж а г ы н ан Э с е н а ж ы н ы н
эйел1 А у а х а н кер!Н1С б е р д 1. Ж о л а у ш ы л а п кеткен к у й е у1м
кел1п к ал ды ма деп о йл ас а керек, а ш ы к - ш а ш ы к шыга
келген бэденд1 ж а с эйел тез кер1 шепн1п кетт1... О л ж а б а й
осында екен, б1р белмеден кез1н у к а л а п ол да шыгып
келедь Э к е с 1н танып, мойнына а сы л а кетт1.
Д е м е ж а н н ы н ба р с е н т келген а дамы Э с е н а ж ы б о л а
тын Уй ие с шщ б о л м аг а ны н а катты е ю н т т у р. Ол а с ыг ы с
ед1 А л г а ш к ы к а у ы ш у, дурл1гу сэт1 е т ю м е н , касына
Э с е н а ж ы н ы н эйел! А у а х а н мен О л ж а б а й д ы алып, о на ша
582
кенес курды. Т у рм ед е н к аш ып шы к к а н х а л ш о с ы л а рг а
рана х а б а р л а г а н . ©з б а с ы н ы н каз1р к а у т а с т ы нда екенш
айта келш, б!рер кун о с ында к ал а ту рур а А у а х а н н а н
р у к с а т су р а ды . А у а х а н к у й е у 1мен бЁрге Д е м е ж а н а ул ымен
у з а к ж ыл д ан б е р 1 а р а л а с ып журген, а к ы л ы на корю сай,
а с а меймандос, меЙ1р 1м д 1 эйел едк Т т т 1 с ез г е де келмес-
тен:
— О не де г еш щ з , Д е м е ж а н - э к а . О с ы н д а й к ысылг а н-
да пана б о лу г а ж а р а м а с а к , а да м шы лы гы мы з, а з г е деген
достыг ымыз кайсы. Б ул у йде к а н ш а ж а т а м десендз де,
тер1М1з С13Д1К1,— дед1 у йг ыр э йелдерше тэн б и я з ыл ык
танытып.
— Р а к м е т . Б 1р а к мен бу л уйде у з а к ж а т а а лмаймын
гой. У з а с а ертен, кеште к а л а й д а кету1м к ере к , — дед1
Д е м е ж а н м эн - жа йды т у с ш д 1 р т . — М е н щ мунда келгешм
т у рал ы е п ш м г е т 1с ж а р ып , сыр беруип б о лм а ны з д а р.
Э ж е й г е де, б а л а л а р г а да осыны ка т т ы та псырып койыцыз.
Со на н сон, е з ш щ егей улы О л ж а б а й г а бурылды. Ол да
каз1р ж а с ы ж и ы р м а д а н асып, с о к т а л д а й ж 1п т бо лг ан.
Ж а с ы н а н тым е рк е- тэй т ж е с к е н д ш ме, элде ж а т ы р ы н а
т арт ып к е г п ме, М1нез1нщ ептеген а у с а р л ы г ы б а р е д 1.
Экес1 колды б о лг а н н ан бер1 ее к1р1п, б а й с а л та рт к ан ы
б а йк а ла д ы. Д е м е ж а н осы баласынын, жуз1не сынай к ар а п
сэл отыр ды да:
— Сен каз1р атынды ерттеп м 1н де, тунделет1п елге
ж у р т кет!— дед! б уй ыр а т 1л к а т ы п . — Б 1р а к шу шыгар-
май, ж у р 1С1Ннен секем а лдырмай, а у ы л г а а кырын барып
туе. Бол г а н жайды тек шешене, Б и б 1ге гана х а б а р л а .
Б а с к а б!р пенде б 1лмесш. Со на н со н мен1н ез атым —
торы тебелд1 ерттеп к ос ар ы н а ал да , ертен кешке к ара й
осында жет. У к т ы н б а ? А й т па кш ы, Биб1де мен1н алты-
а т а р наганым ба р, соны у мытпай а ла келерещ... Ал
отырма, ж е н е л ! — дед! б а л а с ы н ы н иыгынан кагып.
О л ж а б а й к о р а да б а йл а у лы т у р г а н а тына ер салып,
сол сэ тте- ак а т т а н ып кеткен. Б 1ра к Д е м е ж а н сонан кеЙ1н
де б 1р жерде б айыз т а у ы п о тыр а алмады. А у а х а н к он а к
уйге т е с е к са лып койг ан екен. А л а й д а ол уйде к ал г ыс ы
келмей, с а к т ы к ойлап, сыртка ж а т у д ы ж ен керд1. А у л а-
ньщ т у к п 1р ж а г ы н д а эр турл1 ж е м ю а г а ш т а р ы епл г ен
саялы б а у ба р- т у гы н. Б а у д ы н б 1р б ур ы шы нд а к ур ыл ы с к а
ж а р а т у упин жентектей буылып, м а я г а салып койган
ка м ы с б о л у шы ед1. Со л маянын тебес!н у нг 1п ез1не уя
ж ас а п алды да, к шм ше н куЙ1 кисая кетт1.
Ш1рк1н, азат-ерк1н дуние-ай! С е н щ б 1р г ана с э т щ е
пара-пар келетш не ба р екен?! А ба кт ы сы з, а йда ус ыз ,
583
б а к ы л а у с ы з , б а йл а ус ы з, б о с т а н д ы к т а ж у р у д щ , мына б1р
к а р а к ул п н а с п а н д а к о л а м т а н ы н ш о г ын да й козданып
к е р ш е т ш ж у л д ы з д а р ш о г ы р ы на б 1р мезпл осылай к а ра п
жатудын, ез1 р а к а т екен рой . Б а д а н а д а й 1р1 ж у л д ы з д а р
б у п н Т1ПТ1 ж е рг е ж а к ы н д а й т у с ш, та мып кетердей мелткл-
деп тур... А н а у — кэд1мп Т е м 1рказ ык, мына б1реулер1 —
сог ан а р к а н д а у л ы ак сары атты а йна ла торып жу р г е н
Жет1 к а р а к ш ы . С о н ш а жыл к ек к у м б е з ш щ астында
е мш-еркш с а й р а нд а п ж у р т , о с ы л а р г а а нык т ап б!р к а ра у-
ра да м ур ш а с ы бо лм а пт ы - а у. К у н д е р д щ к ун шде ж ул ды з -
ды, а ш ы к а с п а нг а , б 1р ж у т ы м т а з а а у а г а з ар болармын
деп юм о йл а г ан? !
Кеп у а к ы т к а п а с т а ж а т ы п т у н ш ы к к а н Д е м е ж а н мына
б 1р к а м ы с к уы сы на колы ж ет к ен ш е ж а й л а у г а ш ык к ан д а й
ж ы р г ап калды. Д е м е к к а ш к ы н н ь щ ем1р1 т у т к ын ны ц
Т1рл1пнен гер1 б 1р мыс ка л тэу1р бо лг а ны рой . Бул енд1
б у п н н е н б а с т а п к а ш к ы н д ы к к а уйрену1 керек. Б у л кала-
да, к а л а т у г ш бу кш а й м а к т а енд1 б у г а н орын жок. Со нда
к айд а кетед1? К а й д а б а ры п кун кермек? ©ткен жылы
б у ла й к а ш у т у п л , ж а й бой т а с а л а у д ь щ езш катты намыс
кер1п, б а с т а р т к а н ж о к па ед1?.. Е н д т а у ят - н амы с к а
ж а т п а й ма? Б 1р а к о нда бул эл1 б о ст а н ды к та ж у р ед1
гой. А л д а к ат е р барын с е з шге шмен, дэл каз1’ рпд ей аранын
ашып, а ж а л т е н е коймаган. Енд1 ж а г д а й езгердк Ка-
пастан к а шу , а н ы к е л 1мнен бас с а у г а л а у е р- ж1птке айып
болып с ана л ма йды. Б у л т у п л дэн1шпан К о р к ы т т ы н 631
а ж а л д ы а д а с ты р ып к е т у д1н жолын 1здеген... С о н д а бул
кайда б арып ж ан с а кт а й д ы ?
Э р 1 ойлап, б е р1 ойлап келгенде, Д е м е ж а н ны н . а лдында
ек1 гана ж ол ба р екен. Б1реу1 — еткен жылы Б и б ш щ
ет1нген!ндей, ше к а ра а с ып кетш, кайын а тас ы К у р м а н
к а ж ы н ы н а уылына барып тыгылу. Б 1р а к бул ер Ж1птке
абырой э перетш жол емес, жай бой т а с а л а у , ж ан б а г у д ы ц
г ана э ре к е т 1. Б ул тшт1 кайын ж у р т ын а б ас с а у г а л а п
б а р у г а а р л а н б а с едк Б 1р а к ездер1 б!реуге к1р1птар боп
о т ыр га нд а , о ла р юмг е пана боп, к ан а т ы н ы н а стына ал-
г андай? Егер М а н ш ы н еюмет1 шындап к ол к а са лс а , патша
э ю м д е р 1 у ст а п алып, к а йт а етк!31П б е р у 1 де му м к 1н гой.
ЕК1нШ1С1 — айкын курес жолы. М а н ш ы н ек1мет1мен
еле- елгенше алысып е т у д 1н б а с т а м а с ы . Д е м е ж а н касына
б 1рнеше сен1мд1 с е р ж ертед1 де, е ш к а й д а б у ры л м а ст а н ,
т у ра А л т а й г а тартады. А л т а й д а г ы А б а к К е р е й д щ 1Ш1нде
ек1метке б аг ын а коймай, т а у с а г ал а п , ту зде жортып ж у р
ген ж о л б а с а р ж т т т е р кеп дейт1н-д1. С о л а р г а барып
косылады. .. Эт т е н , сонында с а йд ын та сында й 1р1ктелген
584
>ес ж у з с а р б аз ы бо лс а, Маншын, т е р е л е р ш щ э уселесш
ерер едП Ал ондай с а р б а з д ы жиып а лу киын емес. К,аз1р
е коп — у л ы к к а к ар с ы та нып ж у р ге н ж 1п т кеп. Ереукл-
,еп ерге к о я г а н Д е м е ж а н н ы н д а н к ын е с т 1се, е з д е р 1- ак
у с- т у с т а н а гыл а б ас т ай т ын ы анык. Ал дыме н шаг ын б!р
.аланы б а сып алып, сондагы от к а р у д ы кол га т у а р с е , ар
<агы к оп аг а тиген ©рттей ©31- ак л а у л а п жвне ле дк. .
Ланшын ©К1мет1 ©з 1шшен 1рш, басы к атып ж а т к а н д а , бул
ар шетшен т и т б ерсе гой, нлрюн! О сы нд а гы Матен-
мбымен, х а л д а йл ар м е н сол кезде б!р ж у з д е с ш керсе...
С о нг ы б 1рнеше т у нд е р ш м аз ас ыз оймен ю р ш к клмей
тк1зген Д е м е ж а н о с ын д а й т э г п киял к у ш а г ы н д а ж ат ып ,
анг а т а я у т а лы г ып у й ы кт а п кеткен. Б 1р кызыгы, ж а н а
ана арман еткен ойынын ж а л г а с ы н т у с ш д е керштк.. Бул
'31 кол б а с т а г а н б а т ыр екен дейдь У с т ш д е т о р г а й к©зд1
к са у ыт, колында кун н у рын а ш аг ыл га н , с е п з кырлы
к найза, сонына ерген мын-сан кол бар сиякты. Б о з д а к
.аласынан берг етш, Ш э у е ш е к к е к ар а й ш а б у ы л д а п келе
каткандай. . . Ж а у эскер1 ж а м б ы л д ы н 1шше тыгылып
,алган с еюлд к Шойын к а к п а ж а б ы к . Б о с а г а д а т у р г а н ек1
лерж ешк1мд1 ж о л а т па й , а й б ат шегедк Д е м е ж а н э л п л е р г е
к ак па н ы а ш» деп а к ы р а т ын т э р 13Д1. Б 1рак, не унпн екен,
,аусы шыкпайды. Б у л атын т е б ш ш , ш е р ж те р г е к ам шы
1лтемек болады. Енд1 б!р к а р а с а , кол ынд а к а м ш ы емес,
»1р е у д1н ершген а йда ры ж ур . Д о х а л д а й д ы н айдары...
^асканынан манайына кез Ж1берсе, к а с ы н да г ы к ал ын
кОлдан б 1р де - б1р а д а м жо к . К, акпанын а л д ын да б 1р ©31
калг ыз калыпты. . . Ж а н а г ы е ю ш е р ш т щ б 1р1 узын найза-
1ьщ у шын м ун ын е нд1ршепне т 1реп т у р г ан сиякты. Сэл
[.имылдаса ©нменшен е п п кетердей. Д е м е ж а н а р т ж а г ы -
1ан жэрдем кутш, ж ан у шы р а а йка йла йды. Б 1р а к д а ус ы
ныкпайды...
О с ы л а й ш а , б а с тыг ырыл ып ж а т ы п оянып кеткен. Ай-
1ала с а м а л а д а й ж а п - ж а р ы к , кун у яс ы на н е д э у 1р кетер-
лш калыпты. А н д а п к а р а с а , шынында да, т а м а г ы н ы н
1стына б 1р нэрсе к атты к а д ал ы п т у р екен. Э л д е б 1р камыс-
ъ щ ту б 1р 1... ©31Н1Н кайда ж а т к а н ы н е н д 1 гана пайымда-
?андай болды. Б а с ын к етермек ниет1мен сэл-пэл к озгалып
-Д1, а стында г ы к а м ы с у йме п ту ге л сылдырлап коя бердк
Демежан селк ете к ал га н. « Ко янды камыс елт1ред1» деген
зсы екен гой. ©з шщ сол кылыг ына н а м ы с т а н га н да й
эрнынан ушып турегелд!. Б а к ш а н ы н 1Ш1 ж ы м- ж ы р т , а ул а
жактан да тырс еткен дыбыс ест1лмейд1. М а я н ы н ус-
инде т у л а бойы мен к в р Ы с б е р т , сорайып сэл ту рд ы да,
585
е з ш щ к,аз1рп х а л ш е н ал ыг а н д а й орнына к ай т а отыра
кетть
« Апырай, э л п О л ж а б а й а уылра а ман- есен ж е г п ме
екен? А й т к а н д ы орындап, ат алып келсе ж а к с ы болды-
а у ! — деп о йл ады 1шшен.— О дан гер1 е с т и яр л ау б 1р е у дщ
колра т у с пе г ен ш к е р д щ бе. Б а л а неме б 1рдемещ булд1рш
а л м а с а ж ар а д ы » .
Т у нд е б у д а н б!р к а т е л ж кетшт1. Со л Олжа байд ын,
атына мше салып, а уылра ез1 неге т а рт ып кетпед1? Сол
ж а к т а н ат ауыстырып мшш, к уг ын шы к е л т жеткенше,
у за п кетер ед1 р о й . А б ы р - с а б ы р д а оп-он,ай нэрс енщ еске
келмегенш к а р а ш ы . М ы н а кудайдын. у з а к кунш енд1
к ал а й б ат ыр а ды ?
Улы с э с к е кезшде А у а х а н к е л т д ы бы с берд1. А с 1шуге
ш а к ы р а кел1ПТ1. Д е м е ж а н же р г е т у с т , б е т ь ко л ы н ж у д ы
да, у р л а н а б а с ы п а с уйг е юрдк К а з а г у а р эйел кэд1мпдей
ет асып, с о рпа ютеп койган екен. Б 1р а к а с к а тэбет1 шап-
пай, э р к а й с ыс ын ан т ш п - к а ш ы п а у ы з тиген болды. О сы д а н
кешн А у а х а н д ы к а л а д а не болып ж а т к а н ы н 61л 1п келуге
Ж1берд1 де, ез1 орнына к ай т а кел1п жатт ы.
Т у с к е к ар а й А у а х а н кайтып о р а л г а н . Онын, а йтуын ша,
буг1н тан,ертен,нен бер1 к ал а к е ш е л е рш е эскер толып кет1п-
Т 1. Жа мб ыл ды н , 1Ш1-сыртын, со г ан т а я у м а х а л ла л ар д ы
тугел Т1НТ1П ж а т к а н кершед!. Ан,кау эйел бу л о киранын
к а у т т 1 а с т а р ы н енд1 а ц г а р с а керек, вн,-тустен айрылып,
уЙ1не эрен, жет1пт1. Д е м е ж а н да оны аяп к ег п.
— Ег ер ж а м а н а йт па й ж а к с ы жок, осы корара кугын
к е л т , меш к ол г а т у а р г е н д е й болса, с1з меш керд1м-
бшд1м д е м е й с 13. Ме н мунда а з д е р г е б1ЛД1рмей, ез^м кел1п
тыгылран боламын... э йт е у 1р, С1здерге пэле ж ук ты р -
м а у г а т ыр ы са рм ы н, — дед1 ол А у а х а н д ы ж у б а т ы п.
О л ж а б а й д а н э л 1 х а б а р жок. Т ы м к у р с а ел ж а к т а н
б а с к а б 1реулер к е л т к а л а ма деп, Д е м е ж а н к уш бойы
а ла ц д а у м е н болды. Кеш батып, 1ндр карацрылыры тус-
кенше, еш дерек бо лма ды. Енд1 ум1ТТ1 куд1к жен,1п, кау1п-
к ат е р к ай т а к ушейе б а с т а г а н . Э л п О л ж а б а й сорлы б!р
пэлеге у ш ы р а м а с а не кылсын. Егер ол ел ж а т к а н ш а
келмесе, бул жерден коныс а у д а р у г а ту ра келедк..
А л О л ж а б а й бу л кезде эке сш к у т к а р ы п к а л а ты н х ал де
емес ед1. Ж а с Ж 1п т а н д а у с ы з д а енд1 к ут ы лм ас т ай болып,
улыктардын, к ак па н ы н а мыкта п тус1п калган-ды.
Демежаннын, к аш ып кеткен1н т у рме к а р а у ы лд а р ы
тацертен, кузет а у ы с к а н кезде б 1р - а к бшген. К у н д е п
эдеттер1 бойынша, кезекш1 к ар а у ы л б!р к у м а н к ар а шай
мен кур1ш бо т к а сы н жэ н е ж ар т ы к а л а ш нанын кетер1п
586
( амера г а юргенде, т у т к ы н ез орнында б олм а й шыкты.
Подан ол есшен т анра нд ай , ацырып сэл ту рд ы да, к а р а у ы л
Застырына а т та н да п т у р а ж у п р д к А р а д а ж а р т ы са ра т
эткенде, б у л окира са тылы т у р д е жорарры у лык та рра
1,ешн ж ет ш , б у ю л б е ю ш с аярынан т 1к т у р ы п е д 1.
Б у л кезде алые ж о л д а н а т с о р ы п келген М а т е н - а м б ы
)л 1 т е с е п н е н т у р а коймай, М а х у сулудын, к ас ын да керь
пп-созылып ж а т к а н - д ы . Б а р л а у баскармасынын, б а стыгы
ш а л а к т а п ж у п р ш к е л т , Де м е жа н ны н , ушты- куйд1 райып
юлг анын хабарлаганда, аймак эм1рш1С1 ж ы нд а ны п
:ете ж а з д а д ы . ©йткеш ол кеше келе са лысымен, ж у р т ш ы -
1ы к к у л а к т а н б а й т у р г а н д а , у ю м д 1 б у п н о рында п Ж1бер-
1ек болып, жамбылдын, сырт ж а г ы н д а г ы к а р а с у бойына
(.ар арашын к у р у т у ра л ы бу йры к т ы б е р т те койган. . . Енд1
;елш ецшен, маубастын, айтып т у р г а н сез! мынау!
К,итар к е з 1 шатынап, орнынан атып т у р г а н М а т е н
(сыгыс ки1не салып, б 1рден ту рме ге к ар а й умтылды. ©з
:©31мен к ермесе сенбейтшдей. Кел1п к а р а с а , шынында да,
Хемежан ж а т к а н камера к а ц ы р а п б о с калыпты. К е ш е
колдан келе са лыс ымен к у з е г п е ю есе к у ше йт у жен1нде
урме б ас т ы гы на б у й р ы к б ер г ен 1 ес1не т у с ш, де ре у Га у -
ацды 1здетт1рген. Егер к а з 1р к олына туссе, тут1п ж е у г е
►ар ед1. А л а й д а ол кэр1 с а йт а н т у р м е н щ 1Ш1-сыртында
1ПТ1 у шн де де ж о к болып шыкты. Т у с ш ж т й екеу1 т 1л
абысып, б 1рге кеткен болды.
О с ы д ан к ейш- а к б у к 1л к а л а со г ыс кез1ндепдей с у ы к
ус алган. Д е р е у к а л а г арнизонына д а бы л кагылып,
каз ал а ушы топтын, ж а л а н г а н ж а с а у ы л д а р ы б е ю ш е т щ
ш1-сыртын, т а я у м а н да т ы кешелерд1 т ш т у г е К1р1ст1. Енд!
'1реу лер1 к а л а д а б у рын Д е м е ж а н т у с ш ж у р ге н у йл ерг е
>арып, а с т ы н - ус т ше келт1р 1п а к т а р ы п жатт ы. Тек каланын,
лет ж а г ы н д а г ы Эсенажынын, уш г ана е ш к 1мн1н ес1не
елмепт1.
Та гы б 1р тус1 с у ык, айбынды топ Б о з д а к т а о тырга н
Демежаннын а ул ына карай а ттан ып кеткен. К а с ы н а
<иырма ш а к ты шер1к ерт1п, бу л топты б ас т а п б а рг а н
Лскак болатын. Ол к а з 1р Д е м е ж а н н ы н ту рме ден к ашып
еткен1не М а т е н - а м б ы д а н кем к у ш н ш ж у р ге н жок . Былтыр
узден бе р 1 Ы с к а к т ы н айы онынан т у га нд а й , мейманасы
асып, е з 1н керемет ба кытты сез1Н1п ж у р г е н - д 1. Т1ПТ1
лденеге ж а н ы кешген сэттерде, Д е м е ж а н н ы н к а м а у д а
тырганы ес1не т у с с е болганы, е н 1 ж а д ы р а п с а л а б е р е т 1н.
)ган осылай д у ни е н щ а с т ы - у с т 1не, б а с ы - а я г ы н а кел1п
енкер1лг ен 1, к а л ы п т а с к а н у г ы м д а р д ы н езгерген1 керек.
<ерсш б у л ж у р т ю м н щ юм екен1н!.. К у ш кеше к еп т щ
587
ауз ына н ту с пе йт ш, ел камк оры, ж у р т ж а к с ы с ы а тан г ан
Д е м е ж а н юм? Со ды р, с о й к ан аты калмай, суйюм1 к е т т
жу р ге н Ы с к а к К1м болды к а з 1р? Кейде осыны о й л аг ан д а ,
кен,1Л1 босап: «эй, айналайын еюмет- ай, т у п т щ т у б ш д е
эрюмд! е з орнына койып, артык-кемд1 е с т ш б1р тенес-
т 1рет11пн, б а р - а у ? » деп к у а н ы ш т а н жы ла п Ж 1бере ж а з -
д а у ш ы ед1.
Ал ж а к ы н д а Шепейз1 с а па р ын а катысып, улыктын,
Д е м е ж а н г а шырарг а н у ю м ш кез1мен кергеннен бер1,
Ы с к а к ез ойына б у р ы нг ыд а н ары беки тускен. в з ш щ
т а н д а г а н жолынын, д у р ы с екенше тары б1р рет кез1 жет-
кендей болып едк К е ц ш н д е титтей а я у шы л ы к , не арынын,
алд ын да к ымсыну да б олг ан ж ок . К а й т а ез ба сы на ете
кол а йс ы з адамнын, же р бетшен е ш ш к ететшш о йл а г анда
кендл1 жа й ла нып , м а р к а я тускен. Ы с к а к у ш ш Д е м е ж а н
к а ш а н да онын, юм екенш эйгшеп т у р а т ы н тэн,1р т а ра з ы сы
секшд1 ед1. Енд1 одан к утыл а ды. Ег ер ду ние де бурк1т деген
кыран к у с б а р ы н ж у р т б 1лмесе, к а р а к у с т а р д ы буйт1п
к о р л а м а с ед1 рой... Д е м е ж а н онын, ж ол ын да кесе келденен,
ж а т ы п а лг ан 31л к а р а т а с сиякты. Соны к ал а й д а а у да ры п
т а с т а у керек. О с ы ж у р т к ешнп кезде а за тт ы к , ерюнд1К
д е г ен д1 текке айтып ж у р д е й с щ бе. Ы с к а к к а да а з а т т ы к
керек. Ен, б а с т ы с ы — Д е м е ж а н д а р д а н а з а т болу. А д а м
нын, когам а лд ы н д а г ы тен,С13Д1Г1, б 1р - б1р1не к ерсетер кор-
лыгы мен зорлыгы ештене емес- ау, оны т у зе у ге болады,
ен киыны — к у д а й ж а р а т т ы д е й т 1н а рт ы к шы л ы кт а р д ы
жою. Ту мы с ы н а н акылды, та пк ыр , шешен а тан ып ж у р г е н
асыл тект1лер курыса, Ы с к а к т а р г а жол а шы л ад ы . Д е м е -
ж ан с ы з ем1р — бул уш1н б у р к т ж о к аспан, арыстаны
ж о к орман, жа й ын ы ж о к т е щз 1спетт1.
О с ы н д а й ойлармен у ыт т а н г а н Ы с к а к кеп эскермен
барып, ту е э ле т шд е Д е м е ж а н н ы н а ул ы н коршады. Уй
ба сын к ал д ыр м а й а ста н- ке стещн шыгарып, жукт1Н-арты,
бу ыл г ан тен, ушлген ж у н г е д е й1н ту ге л к ара п шыкты.
Б 1р а к 1здеген1н таппады. А у ы л а д ам д а р ы ештенеден
хаб а рс ы з , бейк а м екен1 б а йк а ла д ы. Д е м е к , Д е м е ж а н
а уы л га ж е т 1п улгермеген, к а л а нь щ б1р ж е р 1нде тыгылып
ж а т ы р деген сез. А к ы р ы к а н ша а к т а р с а да, ж ур тт ы
к ан ша кысып с у р а с а да, ештене таппай, эскерд1 ертш
кешн кайткан.
Б 1р а к к а л а г а ж а к ы н д а й бергенде, Ы с к а к к а тагы б!р
ой туст1. Д е м е ж а н кайда бет алс а д а , аулы на б1р сокпай,
х аб а р л а с п а й кетпейдк Е ю а р а д а к а л ай д а 61'р б а йла ные
бо лу г а ти1С. Ал к ал а мен а уылды кос атын жол б 1реу-ак.
Ендеше, осы жол бойын то рыга н на н ти1мд1С1 жок . Сон-
588
дыктан ол К а р а у н п р д щ а н г а р ы н а дейш су ыт ж у р т келд1
де, к ас ын д а г ы э с к е р д 1 к ай т а ры п Ж1берш, е з 1 е ю - у ш кана
адаммен ©зен бойындары калын, т а л д ы н а ра с ын д а ж а с ы -
рынып к ал ып койды. Осы а р а д а н ©зенге салынран жал рыз
кешр де, э р 1- бе р1 ©ткен ж у р п н н п л е р де а л а к а н р а са л га н-
дай к е р ш ш ту рад ы. Б у л а р кун б а т к а н ш а т а л д ы н а ра с ын ан
б аспалап, к ар а йр а нд ы к алт Ж1бермей б а к ы л а д ы да о тыр
ды.
Бул м ез п лд е к ал а д а р ы т ш т у де т о к т а у с ы з ж у р т
жатка н- ды. Б 1р а к он мын да га н х а л ы к т у р а т ы н к а л а д а н
жасырынран а да м ды т а у ы п а л у к а л ы н ш е п т щ а ра с ын ан
пне 1здегенмен б1рдей едк Осыны ж а к с ы сезшген Ы с к а к
га сол орнында т а п ж ы лм а й ж а т а берд1.
Б 1р м е з п лд е ж а з д ы н ж ы лд а й с а р ы л га н у з а к куш де
э з ш щ а лы е са па рын а я к т а п, б а т ы с т а г ы Б а к т ы т а у ы н ы н
ж ел ке с ше барып к о н а к т а у г а а йналган. Се де ге й жур1ст1
адам, эрине, к у н д 1з журмейд1, а п а к - с а п а к кешк1 ымыртты
бетке алады. А к ш а м уЙ1р 1Л1п, кез б а йл а н а р ш а к т а тос-
к а у ыл да ж а т к а н д а р т а л д ы н а ра с ын а н шыгып, енд! ж ар -
к а б а к т ы н а с ты н д а гы к е ш р д щ дэл а у з ына кел1п турды.
Ат т а ры на М1Н1П, к а р у л а р ы н са йлап, к а ш а т ы н б!реу болса,
к уа ж е не л у г е дайын т у р .
Ж ы ры н д ы Ы с к а к ж а г д а й д ы капысыз, н ак б о л ж а г а н
екен. Кеп к у г п р г е н жок, сам ж а м ы р а п , т©н1рекке к е у пм
тусе б а с т а г а н кезде, торы те бе л атты к ос а р ы на а лг ан
О л ж а б а й дэл к е ш р д щ у с т 1нде б у л а р г а а й к а с а к ег п.
Ы с к а к ж а с Ж1ПТТ1 де, ж е т е к т е п атты да б 1рден т а ныг ан .
Тертеу1 ж а н - ж а г ы н а н корша п ту ра к ал ды да, шылбыры-
нан шэп б е р 1п у с т а й алды. О д а н ары Т1лге де к е л т1рген
жок . О л ж а б а й д ы н колын а рт ына к айырып байлап, аягын
а ттын б а у ы ры на н т а с к ылып т а ны п т а с т а д ы да , о ртаг а
алып ш а п к ы л а г а н куЙ1 ж а м б ы л д ы н 1Ш1не К1рд1. Сол бет1
еш жерге б у р ы л м ас т а н , эл1 а шу ы т а р к а м а й , кенсес1нен
кайтпай о тырган М ат е н - а м б ы н ы н у ст ш е е н пз д к
Ал куН1 бойы кал а ны а с т ы - у с т 1не келт 1р1п, к ан ша
т1нтсе де ештене т аппа й, мойнына су к е т т , ыза да н ж а р ы л а
ж а з д а п эрен о тыр г а н М а т е н т а г д ы р д ы н Ж1берген т е тен ше
сыйын квргенде, к уа нг ан ын ан Ы с к а к т ы к у ш а к т а п , бет1-
нен суЙ1П алды. М а к т а у ы н да ж е т ю з ш жа т ы р . 0 з г е с 1нен
бурын б а р л а у б а с к а р м а с ы н ы н б а с т ы г ы н а к ар а п турып:
— Б э р щ жиналып, б 1р Ы с к а к к урлы б олма дында р-
ау. М 1не, империяга шын бер1лгенд1к, нагыз ерл1к деп
осыны а йт ! — дед1-ау шар шы т о пт ы н а лдында.
Ы с к а к к а э м1р ш 1Н1н а уз ын а н ш ы к к а н осы б 1р а уыз
С03Д1Н ©31- ак жетед!. Б у д а н а р т ы к с ый- сияпа тт ын к ереп
жок,. К а т а л у с т а з д а н м а к т а у е е п г е н б а л а д а й енд б албу л
жанып, к езшен ж а с шыгып к е г п .
Б у д а н а рг ыс ы б е л п л к О л ж а б а й б а й г у с к а тергеу-
с у р а к, к и н а у - к ы с п а к ба ст ал ды . А л г а ш ы н д а б1разга дешн
ол да к ас а р ы сы п, е штене айтпады. Б 1р а к ж а с ы н а н б у ла
боп ©екен нэу етек мыр за ны н ж а н ы тым т э г п , эр1 к о р к а к
болатын. Ж з н е онысы тез а р а д а - а к мэл1м боп калды.
Ма т е н -а м б ы : «егер шынынды айтпасан, осы каз1р атып
т а ст а ймы н » деп, а л т ы а т а р ы н к еу десше Т1регенде-ак, О л
ж а б а й д ы н к©31 ж ы п ы л ы к т а п к е г п. . . С о д а н кешн- ак
кысымды к ушейт е ту ск ен. Ж1птт1 д у р е г е ж а тк ыз ып ,
у л па д ай а п п а к а р ка с ы н а бес- алты к ам шы тиген кезде-ак,
т а я к к а ш ыда м а й, б ар шынын а к т а р ы п салды.
У л ы к к а к е р е п н щ ©31 де осы едк О с ы да н кешн б{р
минут бег елг ен жок. О л ж а б а й д ы колы б а йл а ул ы кушнде
а л д а р ы на с а лды да, ж а з а л а у ш ы т о п т ы н б а с т ы г ы Б у ж ы н х а
мен Ы с к а к б а с т а г а н ж у з д е й ш е р ж Э с е н а ж ы н ы н к орасына
к а р а й лап койды...
О л ж а б а й д ы н к е ш жк ен ше к ара п, б!р с у м д ы к т ь щ бол-
ганын Д е м е ж а н да сезш едк Б у п н тунде ж у р т аягы
б а с ы л г а н сон, к а л а д а н к ал а й д а шыгып кетуге бел байла-
ган. А у а х а н эр турл1 с ы л т а у айтып, ма н ай ын да гы кернп-
лершен а т с у р а п б а рып ед1, е штене та ппа й кайтты. Б!реу-
лер1 уй1нде жо к , кейб1реулер1 колжтер1 бола т у р а берпс1
келмеген. Ещи ж а я у кетуден б а с к а а ма л жок. Ж о л -
женекей б у т а р т а р б 1рдене т а б ыл ар . Б у г ш тун к а р а нг ы -
сын жамыл ып, А б д ы р а д а г ы ж а т а к а уы л га бдр жетсе, одан
арг ысы к и ынг а т у сп е с ед1...
Б 1р а к « ж а з м ы ш т а н озмыш ж о к » деген рас екен. Д е м е
ж а н ны н бул а кы рг ы у м т де 1ске аспады. Ел орынга
отырып у л п р е р - у л п р м е с т е , Э с е н а ж ы н ы н корасын к ал ы н
эскерд1н к ор ш а п к а л г а н ы мэл1м болды. Б 1р тобы уйд1н
1Ш1Н асты-уст1не келт1р1п, к о л д а ры на фонарь у с т а г а н тагы
б 1р б в л ш а у л а н ы н 1Ш1Н, б а к ш а н ы н б у ры ш- б у р ыш ы н
Т1НТ1П жур . Ай на л а д а б ы р - д у б ы р г а толып, б 1реу лердщ
к ыт а й ша а кырып б о к т а г ан ы, эйелдер мен б ал а л а р д ын
шынгырып ж ы л а г а н ы ест1лед1.
«Мше, осымен бэр1 де 61ТТ1!— деп ойлады эл1 де камыс-
т ын а р ас ы н д а ж а т к а н Д е м е ж а н б а рма гы н ша й на п. —
Эттен, дуние-ай! ©етш екшд1румен, сан с о к тыр ум е н - ак
е г пн - а у ! »
А у л а д а т а пы р а к т а п ж у п р г е н а я к дыбысы эл1 басыл-
ган жок .
— Б э р ш к ар а п болдык. Енд1 мына б 1р ка м ы с т ы н
а р а с ын да ж а т п а с а , — дед! элдек1м е н ж а р ун катып.
— Б у л к ора да кешеден берх б а й л а г а н а д ам т у р а ма.
1НД1П б а с к а б1р ж а к к а у за п кеткен шырар, — дед1 еюн-
ШС1.
Кеп а да м н ын о сыла й к а р а й беттег еш ба й ка лд ы . Б!реу-
1ер! к а м ы с у й м е п н щ эр ж е р ш е а ш а сурып, т е к с е р т ж ур .
— К а мы ст ы б ау - б а у ы м е н алып, ту ге л к о п а р ы н д а р ! —
[,еп буйырды э л д е юм эм1рл1 да уы с п е н. Б у л — Б у ж ь щ х а
'Д1.
— О с ы га н колды б ы л г ап, э уре болып ж у р е м 13 бе. О т
;оя с а л с а к кайте д1?— дед1 т а г ы б^реуь
— ©рт у лг а йып, б а с к а уйлерд1 а лып к е т т ж у р м е й ме?
— Е, мейл1, ж ан керек б олс а, ездер1 е ш и р т а лады.
О сы сэтте б а с к а л а р д ы т о к т а т ы п койып, б1р а да м б у г а н
рнап к а з а к ш а т1л катты.
— Эй, Д е м е ж а н , сеш к а н т а р т ып т у р екен... ш ы к
»ер1 к ас а р ы сп ай ! ©рттщ ш ш д е калып, т о з а к отына
1р1дей у й т ш п кет1п журме. . . Б а у ы р ы н д а г ы б а л а н у с т а п
ергенде, сен1 К1м аяйды деп т у рс ын? !
Д е м е ж а н а н ы к айырды: б у л — Ы с к а к т ы н да у с ы. «Ит-
й, ж а н ы неткен С1р1 ед!... С а р ы 131ме тус1п жур!п, туб1ме
сы жетт1-ау, акыры!»
Элден у а к ы т т а б ы кс ыг а н тут1н ис1 шыгып, к ам ыс
[аясынын 61 р шеттен сытырлап ж а н а б а с т а г а н ы бай-
алды. Не 1стеу керек? О с ы а р а д а т а п ж ы л м а й жатып,
улге а й н а лу керек пе? Ж о к , элде... Б^рак же р бе т шде
аб1р1н к а л м а у деген с у м д ы к кой!
Уй иелерш де осы м ан га эдеЙ1 а йд а п экелсе керек. ©рт
л га я б а с т а г а н кезде, А у а х а н н ь щ ж а н у ш ы р а « Д е м е ж а н ! »
еп шынг ырг ан д а у с ы ест1лд1.
— Мын а катынды да отка т а с т а н д а р ! Байы келгенде,
йнасымен б^рге ж ат ы п ертешп кетт1 д е р м 13,— дед1
•ужынха к а т а н б у й р ы к ет1п.
Сол С03Д1Н а у ы з д а н шыгуы м ун екен, ж а с а у ы л д а р
йелд1н, ышкына а л а с у р ы п к а р с ы л а с к а н ы н а ка ра ма й ,
санган отка к ара й суйреп келе ж а т к а н ы а нта рылды.
Б у д а н ары б ег ел уг е болмайтын ед1. Кенет ж а л ы н
1арпыган к а м ы с уй!нд!с! ж а н б!ткендей тенсел1п кетт1
е, сонын б 1р б ур ы шы на н Д е м е ж а н ж о л б а р ы с ш а атылды.
)йы — Б у ж ь щ х а н ы н , не Ы с к а к т ы н а лк ым ын а колы б1р
иксе, ж а с т ы г ы н а ла ж ы г ы л у ед1.
Б ! р а к к а м а л а п т у р г а н кеп ш е р ж ога н улг!ртпед1,
ус-тустан шиебер1ше ж аб ы л ы п кетт1 де, кол - ая гын
езде байлап алды.
X
— Б ас а л а т ы н д а р — б а с к а л а р д е м е к а з гой?
595
е з ш ш е б 1р р а к а т т а н у г а келген. Э б д е н ж е ш л ш, ж е р тезек
болран жауыньщ жуш ж ы ры лы п , жасыганын к еру —
М а т е н унин мерекеден кем емес. Б у п н ез1 тшт1 кен1лд1
екен.
— Х ал к ал а й , Демежан мырза? Бупн ш ырайын ыз
жаксы рой. Орэ, у й кы н ы з к ан ы п т у р р а н - а у д е й м ш ? —
дед1 о р с а к т юш керсете, а кс ия кулш.
Д е м е ж а н орнынан т у р м а с т а н , т е се кте отырран куш
ж а у а п б е рдк
— Иэ, ары т а з а , арамдыры ж о к а д а м к а ш а н д а алан-
сыз, тэтт1 у йы кт а йд ы . Буюл 61 р а й м а к т ы н улыры мен
тереа мен ушш ш а п к ыл а п журге нде, а ла нд а й тын не
б ар?
— Бэсе, мен де солай б ол а р деп ойлап ем... Осы С13Д1
жакында т у рме ден кашып кетш, кайтадан у ста лып
калды дей ме? О л не сез?
— Иэ, с о л а й болды... Ег ер к утылып кеткенде, сешмен
б а с к а ш а ж а р д а й д а кездесетш ед1м.
— Апы ра й, э... О н д а дер к езшде у с т а п а лг а нымыз
д у р ы с бо лг а н екен. Э л п б а л а н ы з келш мэл1мдемегенде
Т1ПТ1 кутыл ып кете ж а з д а п с ы з - а у ! — дед1 М а т е н т а к б]'р
сол упин е к ш ш турран а д а м д а й . — Д е г енмен к а ш к а н ы н ы з
бекер болган. Мен С13Д1 мундай коркак деп ойл аг а н
ж о к ед1м.
— К у д а й 61ЛС1Н, К1МН1Н к ор к ак , К1МН1Н ба тыр екен1н,—
Д е м е ж а н мырс ет1п кулд1.— К а п т а г а н эскер, осынша
бил 1к кол ынд а турып, сен де меш ж ет юк ен щнен к ам а п
отырран ж о к шыг а рсын .
— А м а л не, тэ рт ш солай. ©31не кушрлж келт1р1п,
к арс ы ш ы к к а н б уз а к ыр а Цин е ю м е т ш щ заны ете к а т а л , —
д е д 1 М а т е н ез1нше к ина лг ан т у р б а й к а т ы п . — Мен С13Д1
к у т к а р ы п к а л у уш1н к а н ш а м а к уш салдым. Б 1р а к оган
з ан р у к с а т етпедь..
У лы к ты н монтаны с е з 1н а як та т па й, Демеж ан кенет
к ар к ы л д а п кул1п ж1берд1.
— К а н д а й арамсьщ, итт1н б а л а с ы ? ! — дед1 о нын бет1не
Т1ке к ар а п т у р ы п . — С о н а у Шепейз1ге меш к у т к а р у уш1н
б а р г а н е к ен с1н гой. Ке л е ж а т к а н у лы к ты да сол у шш жол
59А
эртадан к ай та ры п ж 1б е р д щ бе? Сен сияк ты е к 1 жузд!
энб аг ан да р ды кара жер ойылып кетпей калай кетерт
гур екен?
М а т е н н щ мейма нас ы тасып, а р к а с ын кецге с а л га ны
:онша, элг1 сезг е титтей де а ш у л а н б а д ы .
— Б 1рге барраным б о лм а са , бу л 1ске менщ титтей
эраласым жок. ©з б а у ы р л а р ы н не тшесе, у л ы к соны
э е к т п берд1, — дед1 ол бурынрыдан ары ж а й д а р ы л а н а
г у с т .— Т ы м к у р с а С1зге б!реу 1 ара т у с п е д ь а у . К а з а к т а р -
з,ы мун да й без бу йре к, берекеаз ел деп К1М ойларан?!
— Х а л ы к т а ж у м ы с ь щ б о лм а сы н. А л с а т к ы н д а р кай
?лден болсын т аб ыл а ды.
— Ал б а л а ц ы з ше? Б а л а н ы з д ы н ©31 сатып к е г п р о й
: 13Д 1... А й н ал а н ы з д ы н бэр1 ж а у болраны ма с о нда ?
Д е м е ж а н ундеген жок, журег1 сыздай ауырып, б етш
5урып экеттк Матен сум мунын. ж ан ж а р а с ы н та уып,
юны эдеш тырнап т у р. Д е м е ж а н д ы к а т а л ж а з а м е н де,
эл1ммен де к ор к ыт а а лма сын сезш, оны азаптаудын,
эсындай ж а н а т э с 1Л1не к е ш 1п е д 1.
— Айт па кшы, с 1зге эл1 ук1мд1 ж ар и я л а м а р а н екен
-ой. С13 буг1Н, а м а н д ы к бо лс а, дарра а с ы л а с ы з , — дед1
^\атен, осы с е з 1мн1н эсер1 к ал а й бо ла р екен дегендей, онын
5етше т ес ше к а р а п . — К,анша ба тыр болраньщызбен,
ЭЛ1МН1Н т у с 1 с у ы к кой, к орк ып т у рра н ж о к с ы з б а ? Сын —
: аг атта куш берейш деп, С1зге эдеЙ1 б урылдым.
— Бекер э уре болрансын, мен ел1мнен к ор ы к па йм ын , —
1ед1 Д е м е ж а н . — 0 Л1мнщ ен киын жер1 — а ж а л м е н
►кекпе-жек алысып, жалрыз ж а т ы п жан у зу де рой. Ал
Ч а н ш ь щ ек1мет1 о с ы н ш а ма э у р е ге тус1п, са л та н ат пе н ат-
гандырайын деп ж а т с а , со нын ез1 к ы з ы к емес пе?!
«Ту-у, мынаран д а у а ж о к екен!— деп ойлады М а т е н
Т а р а сы т а у с ы л р а н д а й . — Шыныме н- ак, кыры сынбай,
►кун! жырылмай кеткен1 ме? ©Л1м алд ын да да а лг а н
эетшен кайтпайтын мундай да кыныр а д а м бола ды екен?!»
— © кМ и т-ак!... С 1збен эбден до ст а сы п кетш ед1м.
К.имай ту рра ны м , — дед1 ол к аб ы р р а сы к ай ы с к а н д ай
к.ипактап.— О з сияк ты ©з ойын а ш ы к айтатын а дам да
597
к ал м а й б а р а д ы р о й ... А м а л не, д а р б а сы н д а кездескенше
с а у болыныз.
М а т е н - ам б ы соны айтып б у р ы л а берд1 де, е с ж к е т а ма н
барып, элдене есше ту скенде й к а й т а оралды.
— Б у л мэ с е ле нщ енд1 бэлендей мэш де ж ок . Д е г е н
мен, айтынызшы: э лп б1здщ Гауган, сорлыны кай к у ы с к а
ТЫГЫП КеТТ1Н,13?
Демежан Гауганнын, к ол г а туспей кеткешн бшп,
к е н 1Л 1 к е т е р ш п калды. Б ай р ус аман к ут ы л г ан екен рой.
— Сен не, б а с к а ж а л а н а зда й, онын канын да маран
а р т п а к с ы н б а ? — дед1 кекете ез у тартып.
— Э л б э т т а . Оны азгырып алып кеткен а з емес пе?
— Г ау ган — адал адам рой, ог а н кай жерден болсын
орын т а бы л ад ы . Аспан а стынь щ б1р к у ы с ы н да журген
шыга р.
Т у к ке т у с ш б е г е н М а т е н басын ш а й к а п сэл ту рды да,
нокерлерш ертш шыгып к е г п .
О с ы д ан к ешн- ак о к и г а ба ры с ы курт жеделдей б а с т а -
ган. Эншешнде о рнынан жылжымай ж ат ы п ала тын
та сбака уакыт бупн шапкан а т т а й зымырап, тым тез
0Т1П ж а т к а н сияктанды.
Т у е а у а дэл1зден т о пы рл аг а н а я к дыбысы ж ш е е т ш п
т у р д ы да, б 1р м е з п л д е салдыр-гулд1р ес1к ашылып, 1шке
к а р у у с т а г а н он ш а к т ы шер1к К1рд1. Б э р 1нщ де тустер!
суы к, ж а у тус^ргендей с у ст а ны п алыпты. Э л п л е р Д е м е
ж а н н ы н к ол - а я гы н а к1сен салып, к а у м а л а п д а лара алып
шыкты. Со л камалап к ор ш а г а н к уш т у рм е а у л а с ы нд а
жегул1 турран пар атты арбара экел^п отыррызды.
Д е м е ж а н н ы н у с т ш д е к ал а сэ шмен Т1г1лген шиб а р кь п
б еш бе т - ша лб ар ы , б а с ын д а к урен к а т и п ад а н оюлап сыр-
ран к а з а к ы т а кия сы, аярында конетоз хром ет1Г1 бар. Ак
к е й л е п н щ о мы р а у ын а г ы т ы п койыпты. Кептен кун квз1Н€
шыкпай к а п а с т а о тыррандык тан, элде 1штеп алай-дулер
толкыныс тан, каз1р о ны н ©Ш эдеттепс1нен а кшыл тартып
61 р турл 1 б о за ры п шалынады.
«Я, ж а р а т к а н ! Я, а т а н ы н а р у а гы , в з щ ж а р бола г е р ! —
деп т 1л е д 1 а р б а о рнынан козгала б ерг ен де. — Бойга к у а т
598
ойга са бы р бер. Д о с к а к у л ю, д у ш п а нр а т а б а кыла керме!..
Мен — шештпш! ШеЙ1т кетш барамын. . .»
А б а к т ы н ы н а уыр, к а р а к а к п а с ы к а к ж ар ы л ы п а ш ы л а
берген. Буларды е с 1к алд ын да аттылы адамдар тобы
кутш т у р екен. К е п ш ш п — к а р а а т к а м ш т , к а р а кшм
киген халдайлар. Шихалдай бастаткан Дохалдай,
Б ах ал да й , К е х а л д а й л а р т у ге л осында ж ур . Олар ушш
б у п н у ла н - а с ыр той. Ж ы л ы н а б!р келетш « К е к шыбык »
ме ре к е а де мундай бо лма с. ИПренгенде у з е н п б а у л а р ы н
узш кете ж а з д а п , д а у ы л а л д ы н д а гы у з а к к а р г а д а й шуыл-
цасып, д а р а к ы л а н а карк-карк кул1сед1... Демежан сол
калын т о п т ы н а р ас ы н а н Ыскакты керш к ал ды. С о нг ы
э киг а да н кейш о ны н х а л д а й л а р а р а с ы н д а г ы бедел! т т т 1
арта тускен. Каз1р де б у п н п к у н нщ бар а у ы р т па л ыг ы
: ог ан ту скенде й, а с т ы н д а г ы а тын т а н а у к ак т ырып, а р б а г а
жол ашып, к е ш е д е н б е й с а у а т елд! куып ж у р .
Ал д ы - а рт ы н к а у м а л а г а н к ал ы н э с к е р д щ к о р ш а у ы н д а
1ар атты а р б а ж а м б ы л д ы н б а т ы с к а к п а с ы н а к а р а й бет
алды. О л а р д ы н с о нынан ж а н а г ы а т т ы ла р 1лес1п келеди
Б 1рнеше шер1к а р б а н ы н уст1не шыгып, т у т к ы н н ы н иыгы-
г!ан, желкес1нен б а с ы п у ста п алыпты. Юлен ш и б ая шер1к-
гердщ о р т а с ын д а ертег1Н1н а л ы бы нд а й болып Д е м е ж а н
этыр.Сырттай к а р а г а н а д а м г а бул к е р Ы с Гулливерьд!
устап экеле ж а т к а н л ил и пу тт а р ды еске с а л а р ед1...
«Мен каз^р кан м айда нга , урыс а ла нын а аттанып
бара ж а т ы р м ы н , — деп сенд1рд1 Д е м е ж а н ез1н-ез!.— К у ш
ген емес, эрине. Ж а у — к а р а к у р т т а й кеп, мен — ж а лг ы з -
бын. М е н щ бул ш а й к а с т а н а ма н кайту ым ек1 талай. . . Кеп
цушпан меш корлап, аза пта п елт1ру1 де мумюн. Б| р ак
ж а у алд ын да колым к а л т ы р а м а с , Т1зем буг1лмес. Ка ст ык -
пен келген а ж а л д ы к ас к а й ы п т у р ы п к арс ы алармын!»
Са л т а на т т ы, к ар а л ы шеру ж а м б ы л д ы н б а т ыс к а к п а
сы нан шыгып, к а р а с у бойына келд1 де, юлт темен бурыл-
ды. Осы а р а д а, каланын «Жана м а х а л ла » а т ал ат ы н
шетк1 кешелер1 мен б е ю ш с т щ ек1 о р т а с ын да а ш ы к а л а н
б ар-туг ын. К а р а с у бо йында г ы сол ж а с ы л а л а н д а к а п т аг а н
599
а да м шог ыры кершедк Жолдын ею к ап т а лы нд а да
Т131Л1П т у рра н кеп х ал ык .
— Келе жатыр. ..
— Д е м е ж а н д ы зкеле ж ат ы р !
— Ж у р 1ндер, дардын, к а с ын а б а ры п керейж...
— К у ры сы н, б а ла - ш а р а н ь щ журеп у шы п кетт
ж у р е р , — дескен се з де р а уы з д ан - а у ы зр а кешт, ала-
шабыр, к у р а н д ы топ е з ш ш е д у ы л д ас ы п т у р.
Эс к ер к о р ш а у ын д а р ы пар атты а р б а ж а н а г ы калын,
жиынра жетпей т о к т а д ы да, Д е м е ж а н д ы же р г е т у а р д ь
Со н а н сон, к ару лы ше ржт ер оны о р т а г а алып, сонадай
жерде к еп ш ш кте н окшау, белепрек турган улыктарга
карай алып журдк Демежан енд1 б айка ды: жиналган
журттын дэл к ар с ы алдында, аркан бойындай жерг е
б иж дар курылыпты. Оны да к е ш е л ь б у п н о р н а т с а керек,
жуан беренеден киылг а н д а р а г а ш ы эл1 юр ш ал м аг а н
к ушнде, к е г ал ды жазыкта шанкандай болып, алыстан
кезге урып ту р.
Б ул м ан да да кару л ы ж а с а к ж е т к ш к п екен. Кала
гарнизонын ту ге л о с ында экелген сиякты, э с ке р д щ б!р
тобы д а р а г а ш т ы н к а с ын да , к а л г а н д а р ы ж и н а лг ан жур т-
ты кешн ысырып, алд ынг ы к а т а р д а Т131л т тур... Ж а л п ы
мына жиында енсен1 езген уреймен коса, а йр ы к ша су сты
салтанаттылык ба р. Элден уакытта эскер а р ас ын д а
б а р а б а н урылып, керней тартылды. Ук1м ш ы г а р у д ы н
дайындыгы. А д а мд ы ж а з а л а у г а , ук1м о р ы нд а у г а келген
де, бул елде е ж е л де н к а л ы п т а с к а н урд1с, б у л ж ы м а с тэр-
Т1П б а ры к е р Ы п тур.
М а т е н - а м б ы д а б у п н да р б а с ы н а мереке к ез шде п де й
ж ас ан ып , шен-шекпен1мен кел1ПТ1. У с л н д е алтын зерл1
ж^бек шапан, б а с ын д а ш о ш а к т е б е с ш е козалы а сыл т а с
о рна ты л г а н айыр к ал па к. ©31 элденеге а сыгу л ы сиякты.
Ол ж у р т т ы н а лд ы- арты ж ина л ып б олды- ау деген мезплде,
тактайдан к иылган б иж м шб ен щ уст1не шыгып, ук1м
о ки б а с т а д ы. О н ы н к ыт а й т Ы н д е о кыг а н с е з д е р 1н С1бе
т ш ма ш ы Д а б ы н т а й к олма- кол к а з а к ш а г а а уд а ры п тур.
С а н рет к а й т а л а н г а н е ж е л п ж а р а п а з а н , ойдан шыгарыл-
ган « кылмыстардын» л з б е п . . .
600
Демежан онын сезже кулак, койган жок. Б 1р сэт
карсы а лдында ур1ккен койдай у йл ыг ып т у р г а н к е п ш Ы к
ке назар салды. 0з аул ына н , жакын-тугандарынан
б1реулер келд1 ме деп канша тжтт караса да, к е з же
е ш к 1м ш к п е д к Ж а л пы , мына тургандардын а рас ын да
кыр к аз а гы ж о к т ы н касы. Б э р 1 де осы к ал а ны н кытайы,
дунг еш, уйгыры, к а з а г ы а р ал а с , эр а лу ан к э с т к т е й т ж
к у р а м а журты. К ы р ел1 к а з 1р ж ап па й ж а й л а у г а кешт
жатыр. Онь щ устше олар улыктардын бупнп 1сжен
х а б а р с ы з бола тын. М а т е н - а м б ы кыр к а з а г ы н ы н к ал а г а
кеп катынама йтын, осындай к а р б а л а с кезж эдеш т а нд а п
алган.
К ы р ы к к у р а у к а р а т о б ыр д ын сырт ж а г ы н д а а т к а
мшген б1р ш о г ы р а д а м д а р к е р ж е д к Д е м е ж а н оларды
ж а з б а й таныды: Т е р т у ы л д ы н каз1рп у шр дайы Кексег ен
б а с т а т к а н осы е л дщ з э ц г ь е л у б а с ы л а р ы . Со л топта Б а й
серке, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р д а н б а с к а , М ам ыр б е к , Турыс-
бек, Т а н г ы т у ш р д а й л а р д а т у р екен. Б у л а р — э не у ку ш
Шепейз1 с а па ры на катысып, Демежанга к ыр ык рудан
т а с а т ка нд а й , ук1мже мер басып, у л ы к к а к у л д ы к урып
к айтк а нд ар. .. Д е м е ж а н куш кеше ез1мен б!рге ж ур ге н ру
ба сы ла ры на эдеш кез т о кта тып, б1рнеше ре г суз1ле к а ра
ды. Б 1ра к о л а р д ы н е ш к а й с ы с ы н ы н б у г а н бу рылып к а р а у г а
жуз1 шыдама ды. Б э р 1 де т ы м а к т а р ын к е зд ер 1не т у с 1ре
ки1п, темен т у к ы р а бередк
Ук1м о кылып бо лг а н сиякты. Т а г ы да керней тартылып
барабан дущалдедь Жасауылдар Демежаннын кол-
а я г ын да гы К1сенд1 алып, да р агашына к а р ай бешмдей
берген... Кенет бэр! тына калысты. 0 йткен1 дэл осы мезет
те арт ж а к т а н к он ыр ау лы куйме к е л т то кта п, одан
к ас ын да ек1-уш а дамы бар, орыс консулы С о к ов т у с т
ж а т ы р ед1.
Д е м е ж а н да э л д е б 1р у м 1тпен сол т у с к а ж а л т бурылды
Б ал а к ез1нде ест1ген кеп е р т е п л е р д е т а з ш а баланы, не
жиНангез ба тыр ды осылай дарга аскалы жатканда,
г айыптан элдеб1р куш кел1п, к у т к а р ы п алатыны болу шы
ед1. А я к а стына н сондай б1р езгер1с бола ма деп, бул да
дэмелешп к а л га н. Б 1р а к ол ертег! гой, ем1рде ондай
601
р а жа й ы п т а р к ездесе бере ме... С о к о в Матен-амбынын,
к а с ын а келш, ж ыл ы ж у з б е н кол б е р т а ма нд а с ып жатыр.
Ж ан-жагын ж т шол ып ш ы к к а н к он с у л д ын мына азия-
л ы к ж а б а й ы л ы к т ы у на тп а й т у р г а н ы б а й к а лд ы . Д е м е ж а н
о нын эр С931Н карыс Ж1бермей, ба р зешшмен тындап
т у рра н. С о к о в а й м а к эм1рнпсше к а р а п :
— Дэл о с ын д а й аумалы-т©кпел1 кезенде мынадай
а у ы р ж а з а кесу м ш д е г п ме? Ж э н е оны т а ма м е л д щ кезш-
ше ж а р и я т у р д е о р ы н д а у д ьщ не кажет1 б а р ? — дегендей
б^рдене айтты.
Б 1р а к оран Матен-амбы к ы с ы л а ты н емес, эзшмен
к уле ту ры п ж а у а п катты.
— ЕНД1 не 1стейм1з, консул мырза? Оздер сиякты
а у ы р к ы л м ыс т ы л ар д ы а йдап ж 1б е ре т ш О б 1р 1М13, Итжек -
кен1М13 ж о к . Им п е р и я жауларын о ду ние г е а т т а н ды ра
беру ден б а с к а а м а л ым ы з к а й с ы ? — деген-дк
О с ы д а н кейш консул де е штене а йтпай т о кт а п калды.
Енд1 т у т к ы нд ы д а р а с т ын а а па рып, ук1мд1 о р ы н д а у рана
калг а н- ды. Б 1р а к к е н ш жа й ла нып , мереш тасып турран
М а т е н - а м б ы е з ш щ к а с а к ы ж а у ы м е н сонры рет тары бЁр
Т1лдеспей кала а лма ды. Ол куз ет к о р ш а у ы н д а турран
Д е м е ж а н н ы н к а с ын а келд! де:
— Ал, Д е м е ж а н мырза, енд1 не а йт а р ын ы з б а р ? К е р ш
турсыз рой , С1зден е ш т е н е н 1 аяп к ал ып жатканымыз
ж о к , — деген м а с а т т а н а к у л т турып.
— А й т а ры жок, бэр1 ©з д э р е ж е с ш д е ©тш жатыр. . . Т 1п-
Т1 сен ©лгенде де мундай к у р м е т к орс етше к ой м ас , — дедЁ
Д е м е ж а н да езу т а р т ы п . — Б 1р а к сен э д 1л у л ы к болсан,
мен1н а к т ы к Т1л е п м д 1 с у р а м а й с ы н ба?
— Иэ, не тклепн б ар ?
— Мен мусылманмын рой . Т ы м к у р с а дэрет алып, ею
р а х а г а т н а м а з окып алайын.
Ш ы ры с е л д е р ш щ са лт ын да а йы пк ер д 1н а к т ы к тшег ш
оры нда у деген эдет б а р Со л урд1стен М а т е н де аттап
кете алмады.
— Жарайды, бо лс ын, — дед1 кенпей1лд1л1к к е р с е т 1п.
Со н а н со н жасауылдарра бурылды д а : — Ту тк ын ды су
ж а г а с ы н а а п а р ы н д а р ! — деп буйырды.
602
Он шак.ты ш е р 1к Демеж анды камалаган к уш су
ж а г а с ы н а т а ма н экелд1 де, не 1стер екен дегендей, сырты
нан б ак ыл а п турды.
Ал Де м е жа н ны н , дэ рет алып, н а м а з о китын ойы ж о к
ту гын. ©м 1р бойы с э ж д е г е б ас ы тимегенде, енд1 к у д а й г а
сиынды не, с иын бады не?! О ны н каз1р ба р о й л аг ан ы —
бес минут болса да о с ы на у ж а р ы к д у н и е ш у з а р т а т у с у
болатын. С у л у д ы н к езшдей мелт-мвлт еткен к а р а с у д ы н
ж а г а с ы н а барып, ж ур е ме л отырды да, а с ы к п ай б е т ь к о л ы н
шайды. Су сап-салкын екен, денеа ширап, жещлешп
калды.
Б у л а к т ы н ар ж а г ы н д а у с а к б а л а л а р ойнап ж у р ге н
Жасы жетьсепздер ш а м а с ы н д а г ы, к э з е ке йш щ ещрше
у ймелетш т е н г е -м он ш ак т а к к а н , к1шкентай к а з а к кызы
б у г а н т а к а у к е л т , т а м а ш а л а й к ар а п т у р. М ын а к а п т а г а н
к ал ын е л д щ назары осы а д а м д а екенш сэби ж у р е п сезе-
тш сек1лд1. К,ыз Т1ПТ1 суйк1мд1 екен. © з шщ На з ымы с и я к
ты... Б а л а г а не берсем екен деп к а л т а с ы н к арм а нып
ед1, колына кум1с б а у л ы с а г а т ш к т к Б!р ж ы л бойы гее
к а лт а с ы нд а жатып, мунын ж у р е к согысын, а к т ы к кун
дерш с а н а г ан ж а л г ы з с е р т ед1.
— Мэ, а ла гой, к ы з ым ! — деп с а г а т т ы аргы ж а г а д а г ы
кек ш е п т щ у с т 1не та с т а ды . К а й р а н Т1рл1к к ш э а з сэби кыз
бейнес1нде мунымен к о ш т а с ы п т у р г а н тэр1зд1.
Ол ж у ын ып б о лг а н сон, намаз о кы г а н а д а м н ын кейпше
т у с т , енкеЙ1п б а р а ж а т к а н кунге к ар а п б!раз турды. .. Ес1л
вм1р-ай, к ан да й к ы с к а ед1н сен?! Кезд! а ш ы п - ж у м г а н д а й
б1р сэтте зымырап ете ш ы к к а н ы н ба ? К у н 1н тунге, т у н ш
кунге уласып, у а к ы т т ы н мына к а р а с у д а й т е п н ет1п ж а т к а н
кез1нде, с е н щ кад1р1нд1 К1м б1лген. Енд1, мше, т а у с ы л а р
саркылар шагында, сен1н бес минутынды жан а лг ы ш
эз1реЙ1лден з орг а с у р а п алд ы- ау! Б а р - ж о г ы б е с - а к минут
М у н ы н ем!р1 бес минутка у за рд ы . . .© з ш щ мына т у р ы сы на
карап, кенет Д е м е ж а н н ы н ес ше Э с е т акын айта б еретш
« А г аш ат» к ис с а с ы туст1. Со л к ис с а да хан б а л а сы К а с е н
езш д а рг а а с к а л ы ж а т к а н д а , а г а ш а т т ы н т е т т н б у р ап
а с п а нг а к у с боп у ш а жвнелет1н1 б ар-ды Эттен, ду ние - а й
М у н ы н да сондай а г а ш аты, у ш а р кана ты болар ма ед1?!
Демежаннын, к е щ л ж д е каз1р ел1мнен та йса лып к орк у
да, е з е п н ертеген е к ш ш те ж ок . Тек ем1рге деген екпе,
е з ш е деген а яныш кана бар. Ит те, к ус та тырбанып
Т1рл1к е т т ж а т к а н о с ы н а у к ым- ку ыт ду ние г е б1р б ас ы ны н
с ы йм а г аны н о йл а г а нд а , езш катты аяп кетт ед1. Ж а т
ж е р д е ж у р с е б1р сэр1, ез елше, е з ш щ т у га н топыра гына
сыйдырмад ы гой... Кез алдынан б у ю л ем1р1 ж а л т - ж у л т
етт, ж ыл д а м кеше б а с та г а н . Бэр! емес, эрине, естен
кетпес ш о к - ш о к к е р М с т е р . . . А к ы р ы со нын бэр1 ту тас ып,
б 1р 1Г1 п к е г п де, б1р д а р а бейнеге айналды. Ол — Биб!
бейнеа Б и б ш щ кара кез! боталап, а д а м г а б1р ж а у д ы р а п
кара йтын ы б о лу шы едк Т у р а сол к ал пы н да кез алдына
келт ту рып алды.. «Бакыл б о л! — дед1 Демеж ан сол
бейнеге к ар а п т у р ы п . — Мен сеш б ак ыт т ы ете алмадым.
К о с катын алып к ор л аг ан ым а з д а й, орта ж о л д а аныра тып
та ст а п кетт1м-ау. К а р г ам а . . . Кегшре гер!...»
Б у д а н а рг ыс ы бульщрыр. ©з шщ женд еттер коршауын-
да дар а г а ш к а к а р ай к е т т ба ра ж а т к а н ы н б1лед1. Элде-
неге а с ы к к а н д а й ешк1мге б у рылып к а р а г а н да жок, к а п
тап т у р г а н х а л ы к к а 61 р а уыз тш де катпады. Д а р а г а ш т ы н
а с т ында г ы к у л а м а л ы к елденен т а к т а й г а ез1 сек1р!п ш ы к
ты Д е н е с ш е ж е н д е т т 1н а р ам колын т ип з б е й кенд1р а р к а н
шме пн де мойнына ез1 кид1...
Б>р Ка ра га нд а ту ра манда й а лдында мыс т а б а к т а й
б а л к ы г а н кып-кызыл кун т у р г а н сиякты ед1. Келес1 сэтте
т а ба н ы ж е рг е тимей к а л ды да, д у ни ен щ бар с а л ма гы
мойнына тускендей, тынысы б т п , э лг 1 кун сен1п бара
жатты. А й н а л а - т е н 1рек эп-сэтте к а п -к а р а тунекке а й
налды.
М е з п л ш е н не ерте, не кеш ту га н, ем1рге ек1 келмес
е а л Д е м е ж а н дуниеден о сы ла й етп. ..
©з ж у м ы с т а р ы н т ындырг а н сон, уйлыгып т у р г ан у лы к
та, к а п т а г а н калын эскер де ж а р ы к т а н к а ш к а н та рак а н-
дай лезде гайып болды. Демежаннын жа н с ы з денес1
к е пт 1н колына енд1 гана т и т ед1. Ж у р т е л 1 денен1 аспак-
тагы а р к а н на н б о с ат ып алып жатканда, жамбылдын
сырт ж ар ын да гы к а р а ж ол ды шан да ты п , т а с к ы н селдей
болып, калын. нешр са л т а т т ы ла р келш же т т к Б у л а р —
А б д ы р а анра рынд а е п н салып, кун керген ж а т а к ауыл-
дардын Беке бастаткан азаматтары едь Бупн сэ ске
кезшде бу л с у м д ы к х а б а р д ы оларра Д и к а н б а й ж е т ю з т
б арг а н. С о д а н б1р-б1р ш о л а к т а р ы н ерттеп мшш, кол да ры-
на сойыл, шок па р, ай ырла рын алып, шау ып жеткен бет-
тер1 осы бола тын. Б 1рак, ама л не, кеш калды. Егер осыдан
бЁрер сагат бурын жеткенде, ездершщ сушкт1 кесем-
дерш к у т к а р ы п к ал а р ма ед1, кайте р ед1?!
Бул т 1рл 1КТ1Н ш а р у а с ы бтп, енд1 елжт1 о дуниеге
а т т а н д ы р у д ы н э н п м е а б а с т а л г а н д а , бейне жерден шыга
келгендей, дш иелери имам, каз1реттер к ап т а п кеттк
Ешен-СеЙ1т бастаган бул д у ал ы ауыздар Демежанды
ж а т к ол ы на н елген шешт , иманды К1С1 деп б аг а ла д ы.
Суйект1 сол куН1 Е ш е н - С е ш т ез м е ш 1т 1не а па ры п тунетт1
де, ерт е н шде Ж а у ы р т а м д а г ы м ус ы л м а н д а р зиратына
а р у л ап ж е р л е д 1. Жаназага букы к ал а журтшылыгы
тугел ж и н а лг ан . О н д а да о й л аг ан д а ры — ез к а м да ры .
0йткен1 шешт болган а д а м г а т о пы р а к с а л у д ы н ез1 а скан
с а у а п кер1нед1...
О с ы н ы н ер т е н шд е Б о з д а к д а л а с ы н д а а да м айтса
нангысыз тары б\р с у м д ы к о киг а болды. Д е м е ж а н г а
ш ыг а ры л га н ук1мн1н екшип т а р м а г ы н д а о ны н кора-
жайын, ж е р - су ын ек1мет м усэ д1ра ' кылып, т е р т т у л ж
малын хан талапайга салу т у ра л ы а йтылг а н- ды. Бул
М а т е н - а м б ы ны н ез к ылмысын ж е н 1 л д е т т , к а з а к т а р д ы н
да колын б ылгай т у с у уш1н, эдеЙ1 ойлап т а п к а н айласы
ед1.
Сол куш улы сэске кезшде ж а й л а у р а к е ш у г е к а м да ны п
жиын отырган к а л ы н Б а й г а р а - Ж а у г а ш а т т ы л ы - ж а я у
к а ра лы а у ы л г а к а р а й арыла б а с т а д ы. Б у л а р ел1кке к ур ан
о к у немесе т1р1лерге кен1л а йт у у ш ш емес, к е ше п ез ук1р-
д а йл а р ы н ы н аулын талап а лг а лы келе ж а т к а н . Б у л топ-
тын 1Ш1нде Б а й г а р а - Ж а у г а ш т ы н ез а д ам д а р ы н а н б а с к а ,
1М у с э д 1 р а — конфиска.
605
Ы с к а к , Б а й с е р к е сек1лд1 езге рулардын, а т к а м ш е р пысык-
тары, б а ук ес п е б а р ы м т а ш ы л а р ы да б ар едк
Ж и н а л г а н к ар а т о б ыр ен алдымен т е р т т у л ж малды
ерютен а йда тып экелш, п ыш а к у стшен б е л к к е с а л у г а
К1 р 1СТ1. Б1 реу ж ы л к ы г а , б1реу т у йег е ж а р м а с с а , енд1 б1реу-
лер! о н- ж и ы р м а д а н кой к о с а к т а п жа т ы р . А т а н е п з , сауын
сиырла р да юм к ер ш г е нн щ кол ынд а ж у р . Б у л а р д ы н
бэр1 Д е м е ж а н г а а к ы с ы кеткен, е н б е п сщг ен б 1реулер
б олс а екен-ау, и е а з мал да н к амтып к ал уд ы , т а л а п - б у л а у -
ды о л ж а керген аш кез а г а йы н д а р . Сурауы жок , иеа
ж ок , т е п н д у ни е н щ т у - т а л а к а й ы н шыга рып, эне- мше де-
генше тып-типыл еттк
606
к ан ж о с а еткен. С о д а н бер! у з д Ы а з ж ы л а у у с т ш д е ж ш-
жи1 т а лып кетт, к а с ы н да г ы Беке, Диканбай сиякты
улкендер с у б у р к т , з о р г а т 1р 1 л тт а лы п отырран-ды. Б у п н
тан, а т к а л ы бу л а уы л д ы н ж а у ш а п к а н д а й х ал г е у шы р а п,
мал-жаннын, т а л а у г а т у с т ж а т к а н ы н а да Биб1 к ещл ау-
д а р а коймаган. .. Тек с ырт т а н алд еюмдер т у а р л е т е шау ып
к е л т , ез1 о тыр г а н с е п з к а н а т а к орданын, арткы у з т н
сыпырып а лг ан кезде гана, ога н ес к1ргендей болды.
Э у е л д е ту кк е т у с ш е алмай, ж а р т ы л а й ж а л а н а ш к а л г а н
басындагы шацыракка к ара п аз отыр ды д а , сонда да
е шт е м е н щ б а йыб ын а б а р а а лма й, ж у п р т д а л а г а шыкты.
М а н а й д а мал к уы п ж у р г е н ж у р т т ы , д у н и е - м у л ж к е т е р т
бара жаткан адамдарды керг енде гана, с а на с ы н а б1р-
дене жеткендей болды. К о р г а н с ы з зйел тек осы кезде
кепшшкке карап дауыс салып, з ар л а п коя бе рш едк
— Ел1м-ау!.. Ж у р т ы м - а у ! Б ул не кылгандарын,? Б у л
ш а ц ы р а к — б э р щ н щ б ас ы н д ы косып, осы елд1 ел кылган
ш а н ы р а к е д 1 гой. Осы уйде а д а л а с ы мд ы 1Ш1П, к олымна н
т а ла й дэм татып е д 1ндер рой ... Не бе т т е р щ м е н т а ла п
жатырсындар? Тымкурса, «булшг еннен булд1рге а лм а »
деген а т а м казактын, са лтын у м ы т п а с а н д а рш ы ! . . Не болды
сендерге? М а г а н жандарын, а ш ы м а с а д а , а р у а к - к у д а й д а н
у я л с а н д а р н е г п ? ! — деп эр топтын, к а с ын а б1р барып,
осы сездерд1 з ар л а п а йтумен б о л г а н .
Б 1р а к дэл каз1р онын, зарын ести коятын к у л а к ж о к
ед1. Д у н и е г е кез1 тунран ж у р т кол ына 1Л1ккенд1 к а л д ы р
май, та ла п, тендеп экет1п жатыр. ©з ара малра, мул1кке
та ла сып, тебелес!п, к ыркыс ып жаткандар к а н ша м а. . .
Биб1 ж ы ла у ы н кшт т о к т а т т ы да, элдене ес1не тускен-
дей, к а й т а д а н уйг е К1рд1. Т е р а лд ын да у с т ш д е п ж у г 1
ш аш ыл ып к алг а н, улкен с а р ы а л а с а н д ы к т у р едк Сонын,
К1ЛТ1Н кон, ыраулата б у р а п а шт ы да , 1Ш1нен элдеб1р Ж1бек
м ат а г а о ра лг а н буктеул1 кагаз а лып шыкты. Б ул —
А б д ы р а мен К,араун,пр езендершен Д е м е ж а н а тына бер-
1лген ек1 т о га н с у ды н т а н б а л ы к у ж а т ы болатын. Биб1
соны у с т а й шыкты д а л а г а . К,отан о рт а с ы н д а т у р г а н
а т т ы лы - ж ая у лы а д а мд а р р а ж а к ы н д а п б а рд ы да:
— Эй, дэм аткырлар-ау! Демежаннын ем1р бойы
ойлараны с е н де р д щ к а м д а р ы н емес пе ед|. Б у г ш кез!
ж у м ы л м а й ж ат ып , сонын б э рш у м ы т к а н д а р ь щ б а ? М а л д ы
рой т а ла п а л д ын да р, ал мынаны не ют е и с щ д е р ? Буран
к а й с ы л а р ы н не б о л а с ы н д а р ? — деп э лп к а г а з д ы б у л а н д а -
та ж ор ары кетерген.
Б 1р а к Б и б ш щ бу л с е з ш е де к у л а к а с к а н е ш ю м болма-
ды. ©йткеш б у л ж у р г е н д е р — е п н е п п , жер е м ш е п н емген
енбекнл ж у р т емес, т е р т тул1к малды г ана ба йл ы к деп
са на йтын кэд1мп кешпендклер, онын 1шшде де ш а р у а г а
кыры жок, ж а й к о с а к а р а с ы н д а кун керш журге н, тойым-
сыз то б ыр б ола т ын. О л а р д ы н к а г а з г а к а р а у г а да мур-
шас ы келмей, э р ка й сы с ы ж е т е к т е п жылк ысымен, к ос ак-
т а гы койымен э уре болып, ез беттер1мен куйбендест
жур. . . Б и б ш щ т у ла бойын ыза кернед1. Кенет ж е р о ш а к т а
ж а н ы п ж а т к а н о т к а кез1 туст1 де, солай к а р а й бурылды.
— Ал ендеше!. . С е н де р г е ж е р- с у д ы н кереп ж о к екен
рой. Д е м е ж а н м е н б!рге мунын да кул1 кекке у шс ы н ! — деп
к а г а з д ы о т ка т а с т а у г а у мт ы л а берген.
О сы сэт м ан ад а н бер! к айг ылы э йел дщ эр кимылын
а ндып т у р г ан Беке, ж а н ушырг а ы куЙ1 т у р а ж у п р д 1 де,
Биб1Н1н жолын бегеп, к у ш а к т а й алды.
— Алда, Биб1 ш ыра г ым - а й ! Сэ л с а б ы р етш1, айна-
лайын... А ш у уст1нде к ар а п о т ы р га н б а рымыздан, ауызы-
мыздагы н анымыздан айыра жаздадын-ау! Бул Деме
ж а н д а й ер1мнщ к а н ша жыл х ал да йл а рме н алысып ж у р т ,
эрен а лг ан к а г а зы емес пе ед1. Е с 1л ер кун! кеше сол
у ш ш басын берген ж о к па?! К о л ын да жиг аны, к е н ш н д е
иманы жо к , кеп т о г ы ш а р д ы кайтес^н. М а г а н бер бул
к а г а з д ы ! Д е м е ж а н н а н к ал г а н бул мураны иманшартымдай,
к у р а н ы м д а й с а к т а р м ы н ! — деп Биб1Н1н колындаг ы к а г а з
ды алды да, а с а б!р киел1 затты у с т а г а н д а й , ерн1не а парып
тэуеп етш, к е ю р е п н е басты.
Енд1 б1раздан кей1н мынгырып жаткан бай ауыл
кешкен елд1н ж у р т ы н д а й к ан ы р а п бос к алып ед1. Д е м е
ж а н г а к а р а с т ы уйлерден ш аг ы л м а г а н , т о на л м а г ан бЁр»
ж о к . Тек Ы р ы с к а н н ы н а к о т ау ы рана кол тимей б у тш
гур. Оны да М а м ы р б е к т е р е н щ а д а м д а р ы к о р г ап кал
ган. М а м ы р б е к т щ улы Т у р ы с б е к Ы р ыс к а н д ы м а л -жа ны-
мен кецпрш э ке ту г е у лы к т а н р у к с а т ала келштк Улкен
б 1р кора кой мен б!р ушр жылк ы да ж а с т о к а л д ы ц еннп-
:ще ТИ1ПТ1... Е н д 1, мже, у з а т к а н кыздай э лд енеше ту йе г е
жупн артып, а т т арын ерттеп, о ла р да орнынан козга-
лайын деп ж ат ы р.
Ку н ек1нд1ге т а ма н е ц к е й г е н д е , б1р-ек1 к елщке у с а к-
гуйек ж у к тендеген тары б1р шагын кеш о ла рд а н белшш,
гау ж а к к а к ара й бет тузед1. Б у л — А б д ы р а анрарындары
Бекенщ ж а т а к а уы л ын а б а р а ж а т к а н Б и б ш щ кешп едк
Байг ус эйел, кайрыдан б у п л ш , ат ж а л ы н к ушып, эрен
ж у р т келедк Б а к ыт ы м, ба ры м деп есептеген сушкт1 ж а р ы
Д е ме ж ан на н ел1 айрылса, б ау ырын да ры б а л а с ы Н а з ар -
эектен Т1р1 айрылып, кос-кабат жаза шеккендей, кан
жутып калран ж а й ы бар.
« Ке р е йд щ урпарын ж а т ж у р т т а к ал дырм а й мыз » деп,
Ч а м ы р б е к т щ а д а м д а р ы он е ю г е келген ул б ал а ны бай-
пагандай етш алып калды. Назарбектщ « ап ат а йл ап »
шырылдаган у ш Б и б ш щ к у л а ры на н б!р сэт кетер емес.
А р т т а к а ц ы р а п к у л а зы ра н Б о з д а к д а л а с ы калып ба-
рады. Д у н и е д е Д е м е ж а н деген а д а м б о л м а га н д а й . О ны н
зйбынды а к о р д а сы о с ы н а у елкеге к он ба г ан д ай .
эпилог
С о д а н б е р 1 де а р а д а бес- алты ж ы л д а й у а к ы т еткен.
А р м ан мен ум1тке жукт1 ж а н а ж иы р ма с ы н шы расыр б1рте-
б1рте к у ш алып, адамзат тарихына жыл сайын жана
беттер к о с у д а . Бул м ерз 1м 1ипнде к а ш а н д а ду ние жуз1
х а л к ы н ь щ бестен б1рш к у р а п келген улы К ы т а й мемле-
к е т ш щ ем1ршде де е з ге рю т е р а з емес-т1.
С о н ы н ен б а ст ы с ы — о с ыдан е ю ж ыл бу рын бул елд!
ею ж у з алпыс жет1 ж ы л бойы узд1КС1э билеген Цин
дин ас тияс ы тактан т а йдырылып, монар хия жойылды.
С е й т ш , м а р к у м Д е м е ж а н мен онын а кы лш ы у с т а зы Ли-
ш ан с ы нн ын жете а л м а й кеткен езекжарды а р м а н д ар ы
кеш те б ол с а ж у з е г е а с к а н д а й болып едк Б 1р а к бу да н
олар о йл ар а нд ай к а л ы н енбекшп б у к а р а р а а з а т т ы к таны
атып, ерюндж тие койран жок. Сунь Ятсен бастаган
р е во лю ц и ял ы к к о з г ал ы с монархияны к ул а тып, жен1ске
колы жетк ешмен, онын жем1С1н кер- тартпа, оншыл куштер
п а йда ла н ы п кетт1. Бы л т ы р д а н б е р 1 ж а н а к ур ы л г а н рес-
п у бл ика н ын президент! болып, б ил ж ба сы на б1р кездег1
Цин с а р а й ы ны н ж а л д а м а л ы к у л ы — генерал Ю а н ь Шикай
к е л т о тырып алды.
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а к ур ы л г а н ж а н а е ю м ет те сонын
айна катес1з кешпрмеа т э р 13Д1. 1л е д е п б у ры н г ы ж а н ж у н
а уы с т ы да , о нын орнына Я н ь Ця н- Цин деген б 1реу кел1п
отырды. Б у л да заты к ыт а й у лт ын а н шыкты дегеш бол-
ма с а , М а н ш ы н ею' метшщ ба йыр гы чиновниктер1н!н бГр1
ед1. Б эл юм , м о н а р х ия ны н к у л а у ы 1ШК1 елкелер^ог! к ал ы н
к.ытай ж у р т ш ы л ы р ы на и г ш к п эсерш т ипз се тип зш те
жатк а н шырар. Б 1р а к Ш ы ры с Т у р ю с т а н д а г ы б у р а т а н а
<алыктар у чин, бул е з г е р к т щ келш-кетер1 ш а ма л ы болды.
Гек к о ж а й ы н д а р а у ыс т ы да, к у л д а р бурынры к ал пын да
<.ала берд1.
Дег енмен, е м 1р б 1р о рында т у ры п к ал май , ж а н а р ып ,
« а л г а с ы п ж а т ы р ед1. Е р - а з а м а т т ы атып-асып к у р тк а ны -
лен, а на ла р у л т а б у ы н т о к т а т к а н жо к . А т туярын тай
>асып, к е ш еп к у б у т а к т ы н орнын ж а с е с к ш д е р ж а у ы п
'ур. Тарбагатай мен Б а р л ы к т а уы н ы н ею о р т а с ын да
с.айткан куспен жарыс ып, э л 1 де к а з д а й Т1зшп ел кешед!.
Эйтседе жыл еткен сайын а т т ын ж ал ы, т у й е н щ к омында
к у р е т шд е р азайып, К у л ы с т а й е л ш щ б1р б е л т отырык-
ныл ы к ка ойыса б а с т аг а н. Баягы Демежан са лдырран
яенпт-медреселер ман ында , т о г а н - е п с т ж б а с т а р ы н д а там
'ЙЛ1 к о р ж а - з э шм к е л е р к а т а р ы мола я тускен. Демеж ан
1ты у мы т ы лг ан жок . К а й т а ез1 елгеннен кешн а з а м а т т ы н
>р т у л г а с ы б у р ы нг ы д а н ары бшктеп, 1р1лент кеткендей.
Эл т у ралы а йтыла тын аныз-энг1ме, еткенд1 екак ата
?ске а ла ты н ж о к т а у ж ы р л а р к а н ш а м а .
У а к ы т май а йы ны н соны, ш а л к а р т у с т щ кез1 болатын.
^ары жиектен шыгып, Ш э у е ш е к к е к а р а й бет а лг ан б 1р топ
к у р п н ш ш щ де каз1рп э нпмес1 сол Д е м е ж а н т е щ р е п н д е .
Гоптын дэл о р т а с ы н д а , к а р а ж а л кула ж о р г а н ы н у с т ш д е
Эсет акын келе ж а т ы р . К а с ы н д а ез а т к о сш ы сы на н б а с к а
Судер!, Б а б а л ы к ж эн е Ш е т ж т щ ж а с з э н п а Б е л е к б а й бар.
Э с е т т щ бул кунде ж а с ы к ы р ы к бестерге келш, ж т т
(расы атанран шары. К а р а торы, к он ы р к ай жуз1 казЁр
1К с у р тартып, т о л ы с а т у с т т к У с тш д е кец-мол Т1г1лген
касыл Ж1бек ш ап ан , б а с ы н д а к ундыз б ерщ. А р т ы н а бек-
ерген улкен а ла к ор ж ы н ны н б1р б ас ында у к ш д о мбы ра -
1ын к у л а г ы к ер ш е д к А т а к т ы э н ш ш щ б1раз у а к ы т Е м 1л
юйында, Б а р л ы к т а н к ай т к а н е л д щ 1шшде болып, енд1
; алага оралып келе ж а т к а н бет1 едк Эл1 де, а с ыкп ай
ката беретш сынайы бар-ды. Б 1р а к ж а к ы н д а арры б е т т е п
лден «тез к айтс ын» деген шугыл хабар келген. Осы
казда Ак патша эулетшщ та к к а отырранына уш жуз
611
жыл толып, с о га н ба йла ныс ты ж е р - ж е р д е улкен мереке-
той ©тк131л ме к екен. Э с е г п Ж е т ю у ещршде ететш сол
т о йг а ш ак ы р ы п ж а т к а н к ер ш е д к
Б ул топтын, 1Ш1нде каз1р ж а с ы улкен1 де, кеп елд1,
кеп жерд1 а р а л а г а н кене кез б шпр1 де Э с е т са на л ад ы.
М ы н а ж а г ы Семей, К а р к а р а л ы , ту ст1п Ж е т ю у , Б а л к а ш ,
шыгысы Т а р б а г а т а й , Б а р л ы к болып, ол дэ мш татып, суын
1шпеген ж ер кемде-кем. Кешнп ж ы л д ар ы К у л ыс т а й
ещр1 де онын, жыл сайын к е л т , эн ш ал к ыт ып к ай та тын
к у т мекенше а йн а лг ан .
Б ул е л к е н щ ж ер ж а д ы с ы н ж а к с ы 61л етш Эсет С а р ы -
жиектен узап, Б о з д а к д а л ас ын баса, к а л а г а т ете тартып
келе ж а т к а н д а , а лыста н к е г ерш ш а л ын г а н калын, талды
ж а з б а й таныды. Б 1рден елен етш, б а с ын кетерш алды да:
— М ын а кершг ен Д е м е ж а н н ы н к а р а а г а ш ы емес пе? —
д е д 1 с е ршт е р ше к а р а п . — Э л д е мен ж ан ыл ып ту рмын ба?
— Ж о к , д у р ы с айтып к е л е а з .
— Со л к а р а г а ш т ы н дэл ез1...
— Б у л е щ р д е Д е м е ж а н з эй1м ке с1нен б а с к а мундай
к а л ы н талды, са ял ы ж е р д 1 Н е з 1де ж о к к,ой,— дес ш к а с ы н
д а г ылар ше кос тады.
Б у д а н была йг ы б 1р а л у ан энг1ме осы сезден б а стал ып
к ет1п ед1. Э с е т сэл т о м п а к т а у б1ткен улкен кой кездерш
сол а лд ын да гы ш о к т а лд ан алмай, б!р с э т унс1з калды
да:
— К а й р а н к а р а а г а ш ! . . С е н щ с а я н д а д а т а л а й аунап-
к ун а п жа т ы п , эн шал к ытып ед1к-ау!— деп кержтей кеу-
дес1Н С1лкшд1ре, те ре н тыныс т а р т т ы . — Ме н А к па тша мен
Е ж е н х а н г а к ар а йт ы н к а з а к т ы н ек1 у лысын б1рдей, кезек
а р а л а п ж у р м ш гой. С о н д а б 1р б а й ка г ан ы м , х ал к ым деп
кан жу т ып , ел1м деп ещреген, Т1ПТ1 сол ж о л да б асын
берген Демежандай азаматты ете сирек у шыра ттым.
М а р к у м ж т т т щ терес! ед1 гой. Тиген жерш а к а л м ас т а й
Т1Л1П тусет1н ондай ерлер к айда- а каз1р?
Б ул кунде ж а с ы о ты з ды н ж у а н 1Ш1Н а р а ла п, Терту ыл -
д ын б у г 1нг1 белд1 а д ам ы на а йна лг ан Кудер1 де онын
бул с ез ш ж а к с ы угынып, 1штей к у п т ап келе ж ат к а н .
612
— Д у р ы с а йт т ы ны з - ау , Э с е т ага . К а й р а н Д е м е ж а н та р
хуние, тайкы мандайра сыймай кетт1 рой. К ез шд е ол
5укш елг е пана болып ед1, ал 613 оган пана бола а л д ы к
1а? Ка д1рш б 1лмей, со нынан ермей, кор еткен е э 1М13
•ой!— деп ол да 1ште ж а т к а н ш е р -ше ме н ш т а р к а т к а н д а й
)ОЛДЫ .
— Д е м е ж а н а й р ы к ш а ж а р а л г а н ж ан е д ь С о г а н орай
■агдыры д а ерекше болды гой,— дед1 Эсет ойын ары
[.арай с а б а к т а п . — А р к а мен Ж е т 1 с у ж ер ш а р ал а п ж ур -
енде, мен 1гшнара А к п а т ш а г а ж а к п а й калып, сона у 1б1р-
31б 1рге, И т же к ке н г е а йда лып кеткендерд1 б шуц л ем. Ал
>ндай ел а г а с ы н ы н б у л а й ш а катан жазага тартылып,
□аршы т оп т ы н а лд ын да дарга а сы лг аны н керген де,
:ст1ген де емеспш... Н а к а к кетт1 гой к айр ан с абаз!
М а н а д а н сер1ктер1Н1н с е з 1н тында п, у н с 13 келе жат -
чаны б ол м ас а , Д е м е ж а н т урал ы кеп ойлап, кеп кайгыр-
ан а д а м н ы н б1р1 Б а б а л ы к ед1.
— Б13ДЩ со ры мы з га , дэл сол т у с т а Матен-амбыдай
;ызыл кез пэле тап келмед1 ме,— дед1 ол осы кезде э нп -
1еге а р а л а с ы п . — Х а л д а й л а р д ы н намысын жыртып, осы
л д 1н содыры мен сойканын Д е м е ж а н н ы н сонына салып
койган — сол залым емес пе... Б 1р а к н а к а к т е п л г е н кан
к1б ермейд1 екен гой. А к ы р ы сол М а т ен де кор болып,
рш-ш 1р 1п елген ж о к па?!
Матен-амбыга журт жирен1шпен кара п, ж ек керш
;еткен1 со нша , онын а тын а там а й, умытуга ты ры с у шы
Д1. А м а л жок, Д е м е ж а н сез б олг ан жерде ол да е р 1кс13
[уызга алынады. . . О с ы д а н ек1-уш жыл бурын, М а н ш ы н
»к1мет1 к у л а р д ы н а лдында , Матен де к ай тыс болган.
)лде к ездейсоктык, элде т а г д ы р д ы н ж 1берген ж а з а с ы , —
Хемежан е л 1м 1нен кей^н кеп у за ма й , ол к у л г а н а д е йт 1Н
[ауасыз дертке ш а л ды гы п е д 1. Цин динас тиясы т а к т а н
аяр а л д ын да М а т е н н 1н ж у й к е с 1 сыр берш, кунд!з кулк1,
унде у йк ы д а н айрылран-ды. Кез1 1Л1Н1П кетсе болтаны,
усше Д е м е ж а н К1ред1. Ж э н е ж а й к е р ш т к ана коймай,
чолындагы ш а ш а к т ы найзасымен э м 1р ш 1нщ д е н е с 1н сук-
;ылап ж ат а ды . О я н а кел1п ка ра са , ж а н а г ы найза с у к к а н
613
жер 1р1цдеп 1С1п шы г а келедк С о д а н не керек, жыл у аг ын а
жетпей, М а т е н н щ вне бойы ш у р к т е с ж мерезге айналг ан.
У с т ь б а с ы н 1р 1н, кеулеп, а кыры твсек т а рт ып ж а т ы п кал-
ган-ды. С о д а н кеп у з а м а д ы гой. ©31 сонгы рет сойылын
согып, к ы з г ы ш т а й к ор ы га н М а н ш ы н у с т е м д ш м е н б 1рге
ол да 1 р ш - н п р т , ж а р ы к ду ние ден епмп к ег п. ..
Э с е т М а т е н ж а й ын бу рын е с т 1меген екен. Шын тан-
да ны п б а сы н ша й ка ды :
— Мынау б 1р г а ж а п нэрсе екен! Кан карызы кар-
гыстай тиген екен-ау.. . Ке йд е ел1 а р у а к т ы н да осылай вш
ала тыны б о л а д ы , — дед1 сушшшш ж а с ы р м а й . — Айт-
пакшы, каз1р Биб1 к ай д а ? С о р л ы с у л у не куйде ж у р ?
— Биб1 байгус т 1р 1... К а з 1р А б д ы р а д а г ы жатактар
ауы л ын д а , Д е м е ж а н н ы н отын енпрмей, вз алдына т у т ш
т у т е т ш о т ы р г а н жайы б а р , — дед1 Кудер1 ж а у а п б е р ш . —
Экес1 Курман кажы да , а га сы К ы д ы р м ол д а болыс та
б 1рнеше рет келш, а р гыб ет к е квипрш экетпек болып
ед1, терк1н1не кайтп ай , отырып к а л ды гой, бейша ра.
Эсет каба гы н юрбен шалып, а у ы р ойга б а т к а нд ай
б 1ра з г а деЙ1н у н с 13 келе жатты.
— Иэ... Эйел з ат ы н да вз ерше шын бершген, нагыз
а с ы к ж а р деп а й т у г а болатын, со нда й б!р тект1 ж а н д а р
б о л а д ы , — д е д 1 элден у а к ы т т а . — Ал мен еткен жылы
М а м ы р б е к т щ а уы л ы на б а р г а н ым д а , Ы р ы с к а н д ы керд1м.
Ол сы л к ым ны н ойына ештене келет1Н емес. Тесекпен
б 1рге квщл де жанрырра н сиякты. «Эйел к ыр ык шырак-
ты» дейд1 р о й , б 1рI свнсе, е к ш н п а ж а н а б е р е д 1... Турыс-
б ек т 1н н ак су йе р т о к а лы Т1ПТ1 бу рынрысынан да кулпырып,
жа й на й ту скен бе деп к а л д ы м , — деп а к ы н аз-кем аял
ж а с а д ы да, ойын ары к а р а й ж а л г а п э к е п ч . — Бул кез-
дес у одан гвр1 маран а у ы р л а у тид1. Ы ры с к а нд ы керген
сайын, Д е м е ж а н е а м е тус1п, а ла й- ду ле й уйыткыран кещл-
Д1 б а с а а лс амшы. .. Кейде ел ш к а л г а н ж ак ы н а д а м н ы н ’
М1Н1П ж у р ге н атын, не б 1р суЙ1кт1 затын бетен б| реуд1
'н
колынан кврсен, к ещ л щд ! мун б а са т ын ы ба р гой. Мен;
де сондай куй кешт1м. « Оп ас ы з ж а л г а н - а й , б!р кун1 квз1Н1
ж у м ы л с а , о сыла й тел1м-тел1м боп, кер1нгенн1'н колында
кетед1 екенс1н-ау» дед^м 1Ш1мнен.
614
Бул кезде б1ркелк1 булан, к у йрыкпе н суыт ж у р т келе
к ат к ан жолаушылар Демежан карагашына та яп кал-
'ан-ды. К у р е ж ол з э ш м к е н щ ж е л к е сше н сэл киыс етед1
;кен. Со л туска келгенде, Э с е т с е р щ те р ш е б урылып:
— З эш м ке г е сог а ж у р е ш к. Осында б 1раз ат шал-
щрып, а р у а к т ы еске алып, б э шт о кып а т т а н а й ы к , — дед1
>аяу т1л катып.
Бул з э шм к е д е е ж е л д е н орын т еу ш к ал га н кейб 1р кер-
ш- к о ла н б о л м а с а , Д е м е ж а н н ы н ез т у ы с т а р ы н а н каз1р
:шк1м ж о к болатын. М у с э д 1ра г а 1л ш т , к а з ын а к а р а у ы на
>ткен к ор а - жа й, е п с п к , ш а б ы н д ы к ж е р л е р б а с ын д а
прер жыл иен т у р д ы да, кешн ж е р г Ы к п е ю м е т оны
^ытайдын 61 р б ай саудагерше сатып Ж1берген. К а з 1р
^анайында жыртылган жер, кектеген е пнне н баска
[.ыбыр еткен т1р1 ж а н кершбейди И еп з , ел1 дуниедей
цанырап бос к алыпты.
Ж у р п н г ш л е р з э ш м к е н щ е з ш е с о к к а н жок, а уы л сыр-
ындагы калын карагаштын саясына келт то к т а ды .
зау-бакшанын коршау-дуалдары к у л а п, кершг ен жер!-
1ен К0Л1КТ1 К1С1 ете беретшдей, а н д ы з -а нд ыз ж о л г а айна-
[ыпты. А г а ш а р а с ы н д а г ы ж щ ш к е а р ык т а с ылдыра п су
1гып ж а т ы р екен. Ж о л а у ш ы л а р сол арада а т т ар ы н ы н
(уыздыгын алып, аз-кем аял жасады. Тещректе азан-
^азан 61 р шу бар. К е к к е бой с о з г ан з эу л1м шынар, к ар а
( гашта рдын б а с ы н а к а л ы н к а р г а у я салран екен. С о л а р
[.арк-карк е т т , маз а берер емес.
— Осы а г а ш т а р д ы н б э рш Д е м е ж а н м ар к у м к а л а д а н
;к! б а г б а н э к е л т , ©з колымен ект!рш ед1,— дед1 зэшм-
сенщ са лыну т арих ын ж а к с ы б ше т ш Б а б а л ы к . — Аз жыл
шшде ну о рма н га айналып, кулпырып е с т кеткен. М ун ы
1.а сэншен айырып, с е л д 1ретш Ж1бертт1 гой.
— Д е м е ж а н н а н б е л п ка л ды рм а ймы з деп, тугел вртеп,
■койып Ж1бермегенше ш у ю р ш Ы к е т , — дед1 Кудер1 айна-
тасына б а р л а й кез Ж 1 б е р т . — Оба л - а й! Еккен а д а м н ы н
)31 жок, т ал- тере кт ер е н ш - е с т тур. А д а м е м 1р ш щ у за к -
гыгы а г а ш к у р лы б олма г а н ы- ау. ..
Эс е т б у л а р д ы н э нг 1месше у н а з к у л а к койып, су
615
ж а г а с ы н д а г ы к е г а л д а м а л д а сы н курып отырран-ды. Е с ше
еткен кундер о ра л ды ма екен, ещн де еленге т о лг а т к а н
к ез шд е п д е й б1р ш и р ы кк а н м а з а с ы з д ы к бар.
— Неке рб ек , к а л к а м , менщ д о мб ы р а мд ы эпере сал-
шы, — дед1 61 р мезетте к ас ын да а т ко с шы боп ерш журге н
ж а с ж т т к е б урылып.
Д о м б ы р а н ы к о л ы на а лг а н н а н кешн де, к у л а к кушн
1здегендей, кос 1шекп с а б а л а й шертш т а г ы б1раз отырды.
031 жи1 а йт ат ы н «К,исыметтщ» б е л г ш э уе ш ж у р - ж у р л е п ,
1шекке о ра л а бередк О с ы л а й ш а а з ы р а к а р к а коздырып,
ш а б ы т ш а к ы р ы п алд ы д а , е з ш щ ш ы р к а у бшк да ус ымен
а л г а ш к ы « а х а- ау -д ы» ж е р ш е ж е т ю з е б1р кайырып т а ста п,
м а мы рл аг а н майда б у л ю л жел1ске басты.
616
— К а йр а н, Э с е т ара-ай! Ж е р ш е ж е т ю з ш ж а к с ы айт-
тын,ыз-ау. К е з ш д е Д е м е ж а н д ы эн жырымен, с э н- с а л т ан а т
бабымен д у р ы с т а п ж о к т а й да а лма ран едщ. Шын ж о к -
т а уш ыс ын а , енерпа зына ж ол ык па й жур екен-ау. Мын а
ж о к т а у б э й т н д з окыран к у р ан на н кем болды ма? О с ы
д у ра мы з жетсе, м ар ку м орнынан б1р а унап ту ск ен шыга р-
а у! — деген кунлрене ткл катып.
— Иэ, Д е м е ж а н езщ13Д1 е м 1р бойы к а д 1рлеп етш едк
Д о с т ы к к арыз ына н б1р кутылдь щыз .
— М ы н а у 61 р ж а т т а п айтып ж у р е т ш , ж у р т к а ж ая т ын
сез б о л д ы - а у ! — де с ш Б а б а л ы к , Белекбайлар да кос тап
кетш ед1.
Бул т а к т а Э с е т т щ ез1 де ж а н а г ы ш а б ы т т ы кызу кал-
пынан эл 1 а ры ла а л м а й о тыр г а н . ©Н1 к а р а коныр тартып,
термен жылтыра п, н ур л ан а туст1 де:
— Демежаннын к ай к ылыгын, кай ж а к с ы л ы г ын
айтып т а уы с а р с ы н . О н ы н ем1р1 он а у ы з ел ен емес, у з а к
д а с т а н - ж ы р ж а з у г а т а т и ды , — деп аз бег елш б а рып
К у д е р 1ге к ар а п б1р а г а л ы к кенес а й т т ы : — Кудер1, сен де
еленнен жу г ен устап ж ур г е н ж а н е м е с с щ рой . О сы же нш-
де б1р т о лг ан ы п керсен болмай ма. Ж ы л д а р етер, топыр-
а к тозып, т а с т а м у жш е р . К а р а г а ш та к ур а п ж ай ын а
калар. . . Д у н и е д е тозбайтын, к ене рмейт1н б1р-ак нэрсе бар.
Ол — а р т т а г ы урпак,ка к ал ат ы н асыл сез, е л ен -ж ы р .
Ш а м а л а р ы н келсе, Демежандай дегдарга еленмен ес-
к ертюш согындар!
О с ы д а н кеЙ1н ж о л а у ш ы л а р бу л жерде кеп бег елг ен
ж ок . Т у с а у л ы к уш н де у з а н к ы р а п кеткен а т т а р ы н у ст а п
мшд1 де, к а л а г а к а р а й а с ы г ы с жур1п кетт!...
617
топ а д а м н а н о н а ш а л а н ы п , сол з ир а т т ы н к ас ы н д а турран
эйел — Биб! б о ла т ын.
Биб! б у п н у ст ш е к о н ыр к ай кейлек, к а р а катипа к а м
зол к и т , б а с ы н а к а р а б вртпе шэл1 жамыл ыпты. Э р жолы
з ират б а с ы н а келген сайын о сыла й к а р а жамылып, а за
т у т а т ы н э д е т 1. К е ш е Д е м е ж а н н ы н азаппен влт1р1лгенше
тура бес ж ы л т о лг ан. С о л к ар а л ы кун к а йт а айналып
с о к к а н сайын, Б и б 1 б!р малый сойып, шек б е р т , к ур ан
о кыта ды. С о н ы н ертешнде, м ш д е г п турде, з ират б ас ына
келш к ай та ды. К е ш е де ж а т а к а уы л ды н кэр1-жасы Б и б ш щ
у шн е жина лып, Д е м е ж а н д ы еске т у а р г е н . Б у п н т а нерт ен
Б в ке н щ К1Ш1 улы Ж у м а б е к к е ат ж е к т 1рш, к©п а д а м каб1'р
б ас ы н а а рна йы келген беттер1 е д 1.
Б и б ш щ ж а с ы эл 1 елу ге Ы н е к ой м ас а да, ©щ солгын
тартып, к у р т к ар т а й ы п кетштк Б 1р к ездеп т а н а рай ын да й
ш а п а к атып т у р а т ы н с у л у , нурлы ж у з ш е у с а к эж1мдер
т у с е б а с т а г а н . К а л ы н к ар а ш а ш ы н а да к умю ж а л а т к а н -
дай а к т а л д а р а р а л ас ып т ы . К а с 1рет т у нг а н нэркес к ар а
к ез д е р ш де мэнг1 а ры л м а йт ы н б!р т у н г и ы к мун бар.
Каз^р о йл а п о т ы р с а , Д е м е ж а н екеу1 ж иы рма бес жыл
бойы б|р ш а н ы р а к т ы н а с т ын д а ж у п ж а з б а й ©м1р сурген
екен. Б и б ш щ кешкен Т1рл1пм, керген к ы з ы к д э у р е н 1м
д е й т ш 1 д е — сол кайта о ра л мае б ак ы т т ы кундерк Ол
б у рын да тек Д е м е ж а н у шш ем 1р с у р 1п е д 1, е н д т к а л г ан
т1рл!кте де сонын т у т ш ш тутет1п, рухына д у г а окыту
унин гана ж у р ге н сиякты. Д е м е ж а н к аз ас ы кезшде Б и б 1
де ©З1не кол ж у м с а п , к у й е у ш щ со нынан а т т а н ы п кетуд1
кеп о йл ас т ы р г ан . Б 1р а к онысы к у д а й г а куп1рл1к, шари-
г а т к а к ай ш ы келет1Н болды. Ж а с ы н а н д 1ндар, сопы боп
вскен Б и б ш 1н к©н!Л1нде к а з 1р медеу т у т а р б!р гана ж у б а -
нышы бар. Ол ана ду ние г е б а р г а н д а, т а нд а м а х ш а р
к у н де р 1нде Д е м е ж а н м е н к а й т а д а н к а у ы ш а м деп ойлайды.
©31 н со г ан к а л т к ы с ы з с е н д 1р 1п койган. Ол уш1н к у д ай
алд ын да бетке плркеу болатын б 1р де - б1р к ат е Ж1бермей,
а яг ын шалые баспай, пендел^к, жубайылык парызын
а да л а т к а р ы п б а р у ы керек.
С о р л ы эйел зират б а с ы н д а эл1 де у з а к т у р а берер ме
618
ед1, кайтер е д 1, а р т ж а г ы н а н Беке келт дыбыс бердк
— Ш ы р а г ы м Биб1, кун к е ш ю р т б а р а ды , к оз г ал а йы к.
Мунда к а н ш а сарылып турранмен, е с 1л Д е м е ж а н енд1
б 1зге о р а л а р ма?! К,аб1р б а с ын д а б у л а й ш а кеп к у щ р е н у
аруакка ауыр, кудай а л д ын да асылык бо ла ды десед1
рой. Е н Д1Г1 к алран а я т - д у р ам ыз ды уйге б арып о к и ы к , —
деген Б и б ш щ колтырынан суйемелдеп.
Бул к у н де ж а с ы жетшстчц 1шш мол а р ал а п кеткен
Б ек е де с а к а л - ш а ш ы селеудей а га рып, у л г а й г а н к а р т к а
айналыпты. Дег енм е н т а б и г а т берген куш к у а т ы с а р к ы л а
к оймаг ан, жу р 1с - т у ры с ы ширак. Эл1 кунге деЙ1н баягы
Д е м е ж а н т о га нын ы н К1лт1н у ста п, ез!мен кун1 бхр, КЭС161
б 1р ег1нш1 к а у ы м г а а кы лш ы а г а атанып, Бибщей ж е с 1рге
с у йе шш боп, жур1п ж а т к а н ж ай ы бар.
Ку н енкейе б ар лы гы арбага отырып, Абдырадагы
ауылга к ар а й бет алды. Кала с ырт ын даг ы к а л а т э р 13-
д е н т , арт жактарында к а л ы н мола к а р а у ы т а д ы . Бупн
же р б а с ып журген1нмен, т1ршшкте канша асып- тас-
канынмен, туб1нде кеуде т о с а р кермен, т о к ы р а р т у р а г ы н
осы а р а дегендей, б а т а р к ун нщ к е т ю с а г ы м ын а б е п п ,
у з а г ан сайын у лг а я, к о м а к т а н а тусед1.
1985 октябрь
1987 июнь
Алматы творчество уш.
МАЗМУНЫ
Б 1Р 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
ЖОЛ ТОРАБЫ 5
Е К 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
ТАРД Ы Р ТАЛКЫ СЫ 165
У Ш 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
УАКЫ Т КЕРУЕН 1 314
Т 0 Р Т 1 Н Ш 1 Б О Л 1М
ДАР АРА Ш Ы 463
ЭП И ЛО Г 610