Вы находитесь на странице: 1из 612

Б1Р1НШ1 Б е Л I м

ЖОЛ ТОРАБЫ
I
— Д е м е ж а н ! 9 й, Д е м е ж а н ! Д е м е ж а н деймш... Т у р -
майсын, ба енд1, е с т т ш а л к а р т у с к е дешн ж а т а беруип ме
ен,?.. А й т п а к ш ы , б у г ж с е н щ у лы к т а р р а б а р а т ы н к ун щ
емес пе? — деген Б и б ш щ ез ше т а н ы с назды ун 1 алые б!р
ж а к т а н ем1с-ем1с е сплг ендей болады.
Б 1р а к улкен тем1р ю ре уе т т е арыстай болып зорра
сыйып ж а т к а н ж а с Ж 1п т эл! т о лы к о я н б а г а н к ал пын да ,
кез1н а шп ара н к уш к ым т а на т у с т ж а т а бердк Бал ра
Конран ш ы бы н да й к1ршктер1 а у ы р л ап , с а н а с ы сазра бат-
кан да й б1рте-б1рте булыцрыр тартып, тэтт1 уйкынын, ку-
шарына к а й т а д а н ене берген. Осы сэтте келшшег! к ай т а
оралып, к у й е у ш щ т а б а ны н кытык та ды. Оран да болмаран
сон, т а н а у ы н кысып, еркелеп ойнаура К1р1ст1. Тек осыдан
кешн рана, Ж1Г1Т а ма лс ыз квзш а шып алран. К,олымен
к арма п Б и б Ы у с т а п а л м а к ед1, ол с ы к ы лы к т а й к у л т , у за п
кетшть УЙ-1Ш1 с а м а л а д а й ж а п - ж а р ы к . К у н е д э у 1р к е т е рь
Л1п к а л с а керек, терезе ж а к т а у ы н а н тер ж а к к а кираш
сэ уле т у е ш тур.
Демежаннын, у й кы с ы куждын, у йкы с ын да й ка т т ы е д 1.
С о л а й болатын жен1 де бар. Ж а с ы ж и ыр ма т е р т к е жан,а
келген, д ен с а ул ырынд а титтей а к а у ж о к , у йл енг енше эл1
жыл т о л м а г а н б у л а ж1Г1гпн тацры у йкыс ын а н т э п ч не
б о лу шы ед1 бул ду ние де?! Ол с ы ры кт а й узын бойымен там
т е б е с ш Т1рей ж а з д а п , орнынан ту рра нн ан кейш де к е р ш п -
созылып, бу ында рын б ыр т - б ыр т у зш, уй 1шшде б1раз
журд1. С о л бетшде б о с а г а д а 1лул1 т у р г а н а шпалы кален-
дардын. к ас ын а барып, б1р парарын т а р и х к ойн а уы н а
к а р а й а у д а р ы п т а с т а д ы . Ж а н а бетте: «1884 жылдын.
5
25 майы. И м п е р а т о р Г у а н с ю й д щ т а к к а отырранына 10
ж ы л » деген к ы т а й ш а ж а з у т у р едк
У с т ш е ж е ц ш к шм де р ш ше салып, д а л а р а барып ж уы-
нып келд1. Биб! шайын ж а с ап к у т ш отыр екен. Ка й кезде
у л п р г е н ш К1М 61ЛС1Н, к е ше г е ш ы р ы п , н а у б а й х а н а д а н
с а р ы м с а к т а п шс1рген тэтт1 к а л а ш т а р , ы ст ы к са мс а экелш
койыпты. Д е м е ж а н каймак, к а т к а н курен ш а й да н е ю - у ш
кесе 1ШТ1 де, ш ай ды а с ы к п а й т а р т а т ын Б и б Ы же к е кал-
дырып, ез1 т ё р п уйг е к а р а й бет алды. К ш м ту ра т ы н шка ф-
ты ашып, б у п н к а л а й кшнсем екен дегендей сэл ойланып
калран. Ке н ет ж а к ы н д а Ш э у е ш е к т е п орыс фа кто рияс ы-
нан сатып алран Е в р о па у л п с ш д е п ж а н а костюмра кез!
т у с ш , соны киш к е ру ге а цс а ры ауды.
Ол улкен шарайнанын, а лд ын а келш, ©зшщ жан,а кшм
порымына т о с ы р к а й к а р а п б 1раз турды. М у н д а й у л п ш
©М1р1 иырына Ш1П т у р г а н ы осы. С ы р т т а й ж а р а с ы м д ы корш-
г ешмен, бойы у й р е н б е г е н д ш ме, денесш кептеп, тырты-
сып т а ртып т у рр а нд а й эсер ет^ен. А л в 31 былай К а ра г а н да,
а д а м д ы с у л у а т т а й с ым ба т т ы кып корсететш, нагыз
бозбаланын, -ак киетш кшм1... К,аз1р а й на ны н ар жаг ын ан :
у с т ш д е сур^ылт ш у г а д а н Т1плген к а й ы рм а жа р ал ы к ос­
тюм! бар, б а с ын а сол т у с т е с ш л яп а , аярына 613 т у м с ы к
т у фли киген, ецсегей 1р1 де'нел1, к и я к муртты, к к к у б а
ж!Г1т буран >кымия к ар а п т у р ед1.
Д е м е ж а н аймактын, г у б ерна то р ы Ш и -а м б ы н ы ц ка-
р а уы н да Т1лмаш болып кызмет к т е й т ш . « Н е а бар, б у п н
кецсеге осыны киш барып, б1р к ершешн. К,ызык болсын, —
деп туйд1 ол 1Ш1нен.— 1 ш 1 куйг екдер т у з жал а сын» .
Айнанын, а лд ын да ары-бер1 о й к а с т а п тары б1раз
журд1. Б у р ын ол о к у ш ы кезшде де, кейш кызметкер
болтан ш а г ы н д а да, Маншын, т е р е л е р ш щ салты бойынша,
у с т ш е Т1к ж а г а л ы , 0нлр1 к а у с ыр ма лы , ж ы р ы к етек кытайы
камзол киш, онын сыртынан е те к - ж е щ с о л б а н д а г а н Ж1бек
х а л а т 1лш ж у р е т ш - д ь З иял ыл а р у пин бу да н б а с к а да
кшм у л г 1с 1 б о ла ды деген ой у ш у й ы кт а с а т у с ш е юрмепп'
гой. Уйленгеннен кешн бурынры порымын е з г е ртуг е т у ­
ра келд1. О д а н жершд1рген — осы Б и бь К у л е ж у р т ,
м а з а к т а й ж у р ш , ол к шмдер ш т а с т а т т ы да, осы к а п а д а
к ешшр ек ш ы к к ан ногай сэшмен жан,аша кшнд1ретш
болды.
— Биб1, кайдасын,? Бер! келш кетцп,— дед1 Д е м е ж а н
ас у й д е ы ды с - а я к ж у ы п ж у р г е н к е л ш ш е п н е да уы с т ап.
Эйел К031 к ыр а г ы р о й , ал дымен со ныц сынынан 0тк1зуд!
жон корген.
Коп к у г п р м е й б о с а г а д а н Биб! к е рш д ь Ж а с ы он тогыз-
6
ж и ы р м а л а р г а енд1 келген, ат ж а к т ы , ек1 б е т ш щ у шында
кан ойнап т у р г а н, т а н а кез с у л у келшшек е а к т е н аттай
бере к у й еу ш е кез1 т у с п де, анырып ту ры п калды.
— Ой, Д е м е ж а н , сен к а з 1р ю м г е у кс айт ы н ы нды
б1лес1н, б е ? — дед1 т а нд а н г а н н а н а уз ы н а б а с к а сез туспей.
— Иэ, юм г е у к с а п т у р мы н ?
— А у м а р а н консул б олы пс ын да калыпсын,... С а р а н
ба ярыдан бер1 о сыла й кишу керек едк
Д е м е ж а н к а р к ы л д а п к у л дь А н а д а кытайдын, шаран
мейрамы кезшде Ш и - а м б ы берген к о н а к а с ы д а б у ла р
орыс консулы Б а л ка ши н ме н д а с т а р к а н д а с болтаны бар
ед1. Б и б 1 соны еске алып тур.
— Мен Ш и - а м б ы 1 да, консул да емеспш. Мен кэд1мп
Б и б ш щ куйеу1 Д е м е ж а н м ы н , — дед1 ж а с Ж 1 п т л е т р е
д а у ы с т а п . — К а л а й , мына ки1м унай ма с а г ан ?
— У на ра нда к андай! Б у р ын а на б1р с е л б 1рейген кшм-
дер1н, калмактын. келен,1не у кс а т ы п, юсЫн, 1Ш1Н пыс-
ты ру шы ед1. М ше , нарыз сер! б о лдь щ да шыктын,.
— Эй, б1лмейм1н-ау. М а р а н ш а л б а р ы тым тар сиякты
кер1не беред1. О т ы р р а н д а а у ы с е г 1Л 1 ‘ п кет1п, абуйырымыз-
ды а шы п к ал ып ж у р м е й м 13 бе?
— Б у р ын кен, ки1'мге уйрешп калранд1к1 р о й . Д а р д ы -
ланран сон б ш н б е й кетед1,— дед1 Биб1 куйеу1н1н, жара-
жен1н ж е нд е п ж а т ы п . — Ан а жылы к ы з ы к болран... Мен
сорлы он беске келгенше у л ш а к и Ы п журд1м емес пе.
Же нг елер1м енд1 бойжетт1н деп а лр аш рет к ы з ш а ки1нд1р-
генде, мен етег1ме оралып, ж ы р ы л ы п к а л а жаздаранмын. . .
Иэ, солай ед1-ау, айтпа кшы. Б и б ш щ еркек-шора
болып ж ур ге н кез1н Д е м е ж а н ез кез1мен керген-д1. Биб1
ол ж ы л д а р ы б уран ж а й б а лдыз есептелетш. Д е м е ж а н ,
ЭС1Л1, ©31Н1Ц ж а с т а й к у д а болран калындыры, К у р м ан
к а ж ы н ы н улкен кызы Мэ ри яра уйленуг е ти1с ед1. Б 1р а к
оран косылура тардыр ж а з б а д ы р о й . Бул ж а й л а у уст1нде
к айнына урын барып, кел1нд1 к узг е к а р а й т у а р е м 13 деп
отырранда, М э р и я 1ш К1рнес1нен к ай т ы с болды. Осыдан
кешн К у р м а н к а ж ы ез1Н1н ж а к с ы к у д а с ы К е р 1мбаймен
а р а к а т ы н а с ы н у ЗГ1С1 келмей, Д е м е ж а н д ы жет1п келе
ж а т к а н К1Ш1 кызы Б и б 1ге к ар а тк ан . . . Ал Биб1Н1 алраш рет
к ал ай керген1 эл1 кунге дешн ес1нде. М у н ы н сол ауылга
урын барып ж а т к а н кез1 р о й . Жы л к ы ш ы л а р м е н б 1рге
а с а у д ы н к ул а рында ойнап ж ур ге н «бала Ж 1 п г п » б 1реулер
сыртынан таныстырып, « М ы н а у ул емес, кыз. Сен1н туган

1 А м б ы — м аньчж урдщ «амбань» деген сез1нен шыккан. Князь,


вельможа, губернатор деген магына б1лд|'ред1.

8
балдъГзын,- Е м ш е п н мытып ойнамайсын, ба» дегенде, бул
сенер- сенбесш бшмей, т а н ы р к а п к а л г а н . Шы н ы н д а да,
6Н1 б а л б у л ж а н ы п, кезшен от у ш к ы нд а п т у р а т ы н, к айс ар-
кынырлы рында шек жок, бул а тентект1 а н ы к б1летшдер
б о лм а с а , е шюм де кыз деп кещл а у д а р м а с т а й едк.. С о л
еркек-шора а с а у к ыз т а г д ы р д ы ц ж аз у ым е н к ун д е р д щ
кушнде маг а н эйел бола ды деп Д е м е ж а н ол кезде ойлады
ма екен?! Ка й д а гы . . . Т т т 1 уш у й ы к т а с а т у с 1не К1рген
емес.
Кейш ка л ы цд ыг ы кайтыс болган сон, э к е а Кер1мбай:
«Сен енд! К у р е к е н н щ К1Ш1 кызын ала тын болдын» деп
х а б а р л а г а н д а , бу л ер- токымын б а ур ы н а алып, кепке дейш
конбей т у л а г а н ы есшде. Б 1ра к к а н ш а т у ла г а н м е н ата-
ана эм1ршен асып к а й д а б а ра с ын . А р а д а е м - у ш жыл
еткенде сол а уы л га к а й т а д а н у рын б а р у г а ту ра келген.
Б у л жо л ы Б и б Ы кергенде, та гы да оз к езше ез! сене
алмады. А л д ы нд а бул куткен б а яг ы тентек ерк ек - шо ра
емес, хор кызындай у л б 1реген ж а с к а л ы н д ы к т у р . Бурын-
гы эпкесшен э лд е к а й д а с у л у, э л д е к а й д а кылык ты ед1
Ж а с Ж1Г1Т у т ы лм а г а н ын сезш, т а г д ы р к о с ка н ж а н а
к ос аг ын а к у л ай бер1лген.
Э л д е сол б 1р риясыз б а л а л ы к ш а к есше т у с т к е г п ме,
Д е м е ж а н а я к а с т ына н катты толкып, к е л ш ш е п н щ а п п а к ,
ж у м ы р б ше п н ен шэп берш у с т а й алды да, аса б!р к ызу
жалынмен б ау ы ры на тартты.
— Ж1берш1, Д е м е ж а н , к шм щ кыртыстан ып к а л а д ы , —
дед1 Биб1 н а з да н а к а р с ы л ы к б1лд1‘р т .
— М е й л 1, к ы р т ыс т а н а берсш... Шы н ы н д а да, сен онда
ул сиякты е д щ - а у ! — деп Д е м е ж а н ы ст ы к дем1мен ж а с
эйелдщ к у л а к т у б ш д у ы л д а т а , а лк ын а с ы б ы р л а д ы . —
Айтшы, каз1р кыз болып ж а р а л г а н ы н а е к ш б е й с щ бе?
— Жа ным. .. Е ю ду ни е де е юш пл м ж о к , — Биб! де
к у й е у ш щ к у ш а г ы н а тыг ыла т у с т к — С е н де р эйелд1 т у сш-
бейсщдер гой... Сен дей ерк ек тщ к а с ын да е з щ н щ эйел
екен1нд1 с е з ш у д щ ез1 б а к ы т емес пе. Т т т 1 , б у гш елеем де
арманым жок...
— Койшы, ондай ж а м а н сезд1 а й т п а ш ы . — Д е м е ж а н
к уш а гын жаз ып, к е л ш ш е п н щ ж у з ш е б а р л а й к а р а д ы . —
Б уг ш 6Н1Н б 1р т у рл 1 с ы н ык кой. Б 1р ж е р щ а уы р м а й ма?
— Ж о г а , а у р у - с ы рк а удан аман с и я к т ы м ы н . — Биб1
к у й е у ш щ а р ы ст а й ке у де с ше к а й т а д а н басын с у й е д й — Т е к
мына к а л а н д а ш щ у с а болып е л ет ш шыгармын. А у ы л г а
а па ршы меш... Ке т е й жн л кен с а х а р а г а !
К е л ш ш е п н щ ауыл ды елердей са гынып, шп пысып жур -
генш Д е м е ж а н д а с езетш е д г Биб! — д а л а н ы н еркш

9
к у с ы р о й , т а р к а п а с к а к а м а л г а н д а й уйренбеген дуниеге
к а ш а н г ы шыдасын. Ж а з ш ы к к ал ы , э а р е с е , Б ар лы кт а н
к а й т к а н Кер1мб а й а у ы лд а р ы Емьл бойынан д у р к е т е р ш п ,
К е к ж а й д а к т а г ы к ек теуг е келш конды дегенд1 ест1гел1,
койы коз да п, б отас ы б о з да п ж а т а т ы н ауыл т»рл 1Г1 ©зшщ де
кез а лдынан кетпей, к о ю р е п н сарыныш кернеп ж ур ет ш -
Д1 С о л 61 р б у ла сез1мге Б и б ш щ сез1 к а м ш ы болып, жа н
д у ни е с ш онан а рма н а ла й- тул ей еттй
— Ж а р а й д ы , сэл с а б ы р ет, б э й б ш е . Бэлк)м б у п н -
ертен, улыкпен с о й л е с т , б1раз кун елге барып кайтура
р у к с а т с у р а п алармын.
— Сейтш1, т1леу1н,Д! б ер п р . Неден екен, кызыл 1р1м-
шж ке а ц с а р ы м ауып, с ше к е шм шу б ы р ы п журге ш. ..
— С о л а й ма... О ны нд ы энеугуннен бер 1 неге айтпа-
дыц? К у д а й б 1рдене беретш ш ы р а р ! — Д е м е ж а н Бибнп
к ай та к у ш а к т а п , ауыр шолпы б а сы п т у р г а н кос ©р1м
к о л а н ш аш ын ан еркелете сипады.
— А с ы к п а , а м а н д ы к бо лс а а уы л г а да ба рармыз,
КЫЗЫЛ 1р1МШ1ККе Де ТОЯр М Ы З...
С о н ы айтып ес1кке к ар а й беттеген. Элдене ге мереж
та сып, д а л а р а к е н м д е н е шалк ып шыкты. Б у л а р к а л ан ы н
орыс фа к т о р и я с ын а кара йтын б а тыс ж а г ы н д а , Шэ у е ше к -
т е п ен бай с а у д а г е р Ш э ш ш е в т щ к ора сы н да туратын-ды.
Ауласынын, 031 ат шаптырым. Сэт1 т у с ш ту рра нда жерд!
м ол ыр а к к амтып, б у к ш б1р к в а р та л ды ду алмен к ор ш аи
т а с т а р ан . А у л а н ы н т е р ж аг ын да р ы тем1р шатырлы, ен-
сел1 уйде б а йд ы н ©31 т у ра д ы. Ж а л п ы , Ш эш ш е в т е р эулет1
©те коп бо лс а керек. Б 1р шет1 К а з а н , Семей, тшт1, сонау
О м б ы г а дешн с озылып ж а т к а н с а у д а кап итал ын ыц 61 р
та рма ры енд1, мше, Шэ у е ш е к т е н келш шыкты. Ж е к е бул
к а л а емес, Ур1мж1, К у л ж а ж а к т а да с а у д а дукендер!
ба р деп естидй Д е м е ж а н б а с ка л а р ы н эл1 корген жок,
м ун да гы мол с а у д а н ы б а с к а р ы п отырран — Р а м а з а н
Ш э ш ш е в дейтш о тыз да р ша м а сы нда ры ж а с Ж 1 п т . З у л а й х а
деген а р ш ы р а н ж у м ы р т к а д а й аппак, с у л у эйел1 бар. Тек
к у д ай - т а р ал а б а л а д а н т а р ш ы л ы к е ттт1. .. Б!р т э у 1р 1,
З у л а й х а с у л у Б и б Ы ж ал г ы зс ыр ат па йд ы , б1р у а к ы т 031-
мен б1рге к еше а ра ла т ып , к ал а сэшмен кшм т1кт1рш,
эйтеу1р ермек т а у ы п ж у р е д к
©ткен жылы Д е м е ж а н Р а м а з а н б айг а а й м а к тери-
ториясын емш-еркш а ра л а п, с а у д а ж а с а у р а губернатор
Ш и - ам бы д а н р у к с а т алып берд! де, екеу1 содан бер1 дос-
та сы п кетт1. К а л а н ы н шет ж а г ы н д а ж у п ы н ы л ау уйде
т у ра т ы н Д е м е ж а н д ы к оя р да - ко йм а й к о л ка ла п ж у р ш ,
акыры ©зше корил етш алды. Д е м е ж а н эу б ас т а тиын

10
са у ран с а у д а г е р м ен пэтер а к ы с ы ж о ш н д е б 1р ж о л а к е л к ш
алг ысы келген. Б 1р а к Р а м а з а н ашык, с а у д а д а н к а ш к а -
л а к т а п:
— Ж а к ы н дос а д а мн ан ай сайын тиын-тебен са на п
алып ж а т к а н ы м ы з ы н р э й с ы з б о ла р. С13 сияк ты а з а м а т т ы н
маран о сыла й корни к он г ан ы ны н ез1 нег.е т у рад ы. .. Егер
а л д а - ж а л д а б 1рдене т е л е п н 13 келсе, э ке шз к а л а г а ж у н -
тер1, мал етк1зген кезде е с е пт ес ер м 1з, — деп с е з аягын
узын а р ка н , кец т у с а у р а салды. С о д а н кайтып а р ал ар ын -
да бул мэселе ж а й ы н д а э н п м е бо лта н емес.
Кен ауланын, б а т ы с к ап т а л ын к а з к а т а р с о зы л г ан
к ойм а - с кл а д т а р алып ж а т ы р . О д а н т е м е ш р е к к а к п а г а
т а я у а т к о р а л а р , а р б а - ш а н а , отын- шеп т у р а т ы н л ап ас
к ор г ан д ар . С о л к о й м а л а р м ан ында к а р б а л а с ы п ж у р ге н
а дам шог ырынын а р а с ын ан Шэн1шевт1 к о р т к а л ды да,
Д е м е ж а н солай к а л а й бу рылды.
Ш а м а с ы , С е м е й ж а к т а н с а у д а к еру еш келген сеюлдК
К е п а да м арбанын, у с тш д е г ! та й- та й жук терд1 к о л д а с а
кетерш, к о й м а л а р г а т а с ып енг 131п ж ат ыр. Ал ат к ор а
мацында мырза нын 031 б а с т а т к а н тагы б 1р топ к\с\ с у л 1К-
тей кос к ур ен ж е п л г е н коныр а ла куймен1 т а м а ш а л а п
т у р екен. Д е м е ж а н к а с т а р ы н а келш сэлем бергенде,
ба йд ы н ез) б у г ан а й р ы к ш а наз ар а у д а ры п:
— К е л 1Н13, Д е м е ж а н эпенд!. Мен^н мына ж а н а фаэто-
ныма квр1мд1к б е р 1Н13,— деп ж а р к ы л д а й а ма нд а с т ы .
— Алыныз.. . К е р 1м д 1п б1р а т б о лс ын . — дед1 Д е м е ж а н
о й л ан б ас т а н . — М ы н а у 031 к ы ла у ы т у спег ен ж а н а ду ние
гой. Ка й ж а к т а н а лд ыр дыц ыз ?
•— О, б у л деген1щз бук^л Аз ияны а р ал а п , С е м и п а л а т
аркылы с о н а у О м б ы да н кел1п т у р. С о г а н енд! мына
кос к у р е н д 1 ж е п п , т а м а ш а с ы н кореек пе деп турраны-
мыз рой.
— М ын ау ы н ыз , шынынд а, ж а к с ы нэрсе екен!— Д е м е ­
ж а н к уймеге шын к ы з ы р ы п , с о л к ы л д а г а н резенке донге-
л е пн , уст1ндеп ж а п п а л ы - ж и м а л ы к у н к а г а р ы н , ту ге л у ст ап
керш ш ык т ы . — К а н ш а т у р а д ы екен, 031?
— Пэлендей к ы м б а т емес. У з а с а у ш- т о р т ж ы лк ы н ы н
к ун ы, — деп т а т а р байы м а р д а мс и к у л д 1.
— О л а й б о л с а, осыныц б 1р е у 1н м аг ан да а лып бер-
с е щ з кайтед1?
— Э пе р у г е болады. Ег ер а л у ш ы л а р т а б ы л с а к е л е а
жолы он ш а к т ы сы н а б^рден з а к а з берейш деп отырмын..
Кэне, м а р к а б а т ет1н 1з, кенс ешз г е а па р ып т а ст а йын .
— Р а к м е т . Ж а к ы н ж ер р о й , 0з 1м - а к б а р а р м ы н , —
дед! Д е м е ж а н . — Егер алда-жалда к ыз ы к керсетем
11
десенлз, ертендер осы куймен1збен Б и б 1 екеу'ш13Д1 ауылра
ж е т к 131п с а л у ы н ы з г а болады.
— А у ы л д а р ы ц ы з кай ж е р д е е д 1?
— Ж а к ы н . К,аз1р Боздактын, аярында, К е к ж а й д а к т а
отыр... Ко ль щы з тисе, е з 1н,13 де б 1рге ж у р ш , к он а к боп
кайтыныз.
— Бек ракмет. © 31м б а р а алмаспын. Ал С1здерд1
Ж 1п т т е р д 1н, б 1р 1 ж е т ю з ш с а л а р , — дед1 Ш э шш е в .
« Бу л да б\р б1ткен \с болды» деп ке ше г е шыкк а н
Д е м е ж а н а д ы мд а й басып, ж е р г Ы к т ! М а н ш ы н 1 улык-
т а р ы ны н мек ен- жайы боп т а б ыл а тын есю ж а м б ы л г а
к ар а й бет ту зе д к Ш э ш ш е в т е р у ш мен еск! жамбылдын,
а р ас ы о н ш а л ы к к а ш ы к емес-т1. Е к е у 1 де б 1р кезде Шэу е-
шек шаЬарынын, н е п з ш к у р а й т ы н к а л ан ы н о р т ал ы к
б е л 1Г1не ж а й л а с к а н .
К а л а ж ы л д а н - ж ы л р а к ан ат ын кенге жайып, б урынгы
к ыс к а к айр ыл а ты н ш о л а к кешелер у з а р а ту сш, тез ул-
райып келед1. К а з 1р к а л а н ы н б а т ы с бел1Г1 Кекквп1рден
ары асып, солтуст!Г1 К а р а д е н , Ж а у ы р т а м м е н тутасып,
ш ырыс жары каз1р ж а н а ж а м б ы л д ы н курылысы ж у р ш
ж а т к а н Ой м а х а л л а р а д е й 1н ба рып калды. Ш э у е ш е к
б у рын осы ен1рдег1 с а у д а орталыры рет1нде аты шыкса ,
б у д а н ж е т 1- сег 13 жыл б у рын Т а р б а р а т а й д ы н э м 1р ш 1С1
Ш и -а м б ын ын Д 0р б 1л ж 1ннен о с ы н д а кеш1п келуше байла-
нысты, ЭК1МШ1Л 1к ж ар ын а н да а й м а к т ы ц б а с к а л а с ы н а
айналран. Ал ею е л д 1н кел1С1М1 бойынша, Ш э у е ш е к пен
Кулжада Россиянын сауда ф ак т о ри я с ын ын ашылу ы
бул к а л ан ы н да нк ын т т т 1 аспанра к е т е р 1п Ж1берд1. КеЙ1н-
Г1 ж ы л д а р ы Б а т ы с С1б1р мен к а з а к да л ас ы н ан ш ы р ы п ,
К а ш к а р и я мен 1ШК1 Кыта йра к атынайт ын с ау да жолы да
осы е л к е ш б ас ып етет1н болды.
Юм де болса, о б а с т а осы к а л а ны н орнын та нда ра н
а д а м н ы н та лр а м ы нда капы жок . К а л а та ст а ра н та яр ы н
тал боп ©сет1н к у н а рл ы т о п ы р а к к а о р на ла с к а н. Ш ы р ы с
1ргес1нде Т а р б а р а т а й тес1нен к ул ап т у с е т 1н мол сулы
К а р а у н г 1р ©зен1 э р ы п ж атыр. О н ы н сыртында каланы
б 1рнеше жерден кемейш б е р 1ден, к а л ы н шил1, с а з д а у ы т
д а л а д а н а латын, терен арналы, кек ш р 1м к а р а с у л а р
ж а р ы п етед1. «Су лы жер — нулы жер» деп бурынрылар
т е г 1н а йт к а н ба. А йн ал ас ы б 1рер расырдын 1Ш1Нде Шэуе-
ш е к т 1н б а у- б а к ш а л ы , к е ш е л е р 1нде кек теректер бой тузе-
ген, сэнд1 кал а ра айналуы осыдан болса керек.
Импера то р Ця н ь л у н н ы н тусында, я р н и 1758 жылы

1 М а н ш ы н — Цин империясын к а за к т ар осылай атаран.

12
Цин империясы мол эскермен келш, Ш ы гы с Т у р ю с т а н
мен Ж о н г а р и я н ы е з ж е к ар а ты п а лг ан ш а к т а , ж ол ын да г ы
ж ур т т ы топан с у д а й та пт а п еткен калы к к ол ды н ж а н а
елкеге 1шкер1лей е н т , ат ба сын т1регеп 61 р жер| — осы
Т а р б а р а т а й ©н 1рI болатын. О да н б у рын К у л ы с т а й 1 ата-
латын бул елке к а з а к пен к а л м а к т ы ц и т ж ы р ы с т у с т
жу р г е н кезшде, б1р-б1ршен кезек т а ртып алый, алма-
кезек к он ыс т а нып келген ж ай ыл ым- мек еш е д г К,а31 рг!
Ш э у е ш е к т щ орнында алые с а п а р г а ш ы к к ан с а у д а керуен-
дер1 т о га н а к т а р ы н т у а р т , т у й е ш н белш суытып, тунеп
атт а н а тын ш аг ы н гана бекет уй ту ратын- д ы. Шыгыс-
тан селдей к а п т а г а н М а н ш ы ц эскер! осы а р а г а деГпн
келд1 де, б у д а н ары б а т ы с к а к а р а й б а с а - к е к те п ж у р е
беруге батылы жетпей, т ы м к у р с а Т а р б а г а т а й д а т а б ап
Т1реп к а л а й ы к деген оймен, ж е д е л д е т ш б е к 1Н1с с а л у г а
К 1р 1С Т 1.
Ж а н а са лын г ан бек1Н1ст1 М а н ь ч ж у р ©юметч ез Т1Л1И-
де «Су нцза й-чан», ягни « ж а н г ы р г а н к ал а» деп а та г а н
екен. А л а й д а , жерг1Л1кт1 х а л ы к ез1 тус1нбейт1н бетен сез г е
Т1Л1Н сындырып, э у р е ге тус!п ж ат с ы н ба, ж а н а мекен-
ж а й г а ездер1нше « Ш э у е ш е к » деп а т койып а лг ан Шэу е-
шек»— тур 1к-монгол т1Л1нде т о с т а г а н деген магына бере-
Д1. Б ы л а й ойлап к а р а с а н , шынында да, а й д а л а г а келш
орна г ан ш а р а - а я к т а й г ана шагын бекппске б у д а н а р т ы к
канда й ат к о ю г а бола ды?
Б у л елкеге с а у д а м е н кел1п-кет1п журет1н с а у д а г е рл е р
керуен1 б е к Ы с са лын г ан на н кеЙ1н де тыйыла коймайды
Ж а з д ы н шет1 ж ы л т е т 1С1мен-ак, к ор г ан н ын сы рт ы н д а г ы
к а р а с у л а р д ы н бойында ки1з уй, шатыр Т1Г1П а лг ан К а ш-
кар, С а м а р к а н т , Т а ш к е н т , М а р г у л а н н а н келген с а уд а
т о г а н а к т а р ы к а р а ку р т т ай каптап, о ша рыл ып жатып
а латынды шы г а ра ды . Кел е- кел е о ла р г а кысы-жазы
б 1рдей жай ла йтын т у р а к т ы мекен- жай к а ж е т бола ды
М ун д а й д а са у да г ер л ер д ен а й л а - ш ар г ы а ртылг а н ба,
кеш1кпей олар мунын да л а ж ы н та б ады. О р т а л а р ын а н
мол к а р ж ы шыга рып, ол кезде Д е р б ш ж ш д е ту ра т ы н
Т а р б а г а т а й д ы н эм1рш1С1не сый- сияпа т а па р а д ы да, Ш э у е ­
шек б ек 1Н!С1Н1н манынан с а у д а дукендер1 мен керуен
с а ра йл а ры н с а л у г а р у к с а т с ура йды. С! рэ, ол т у с т а г ы
у лы к т ы н да т а м а г ы т е с 1к б о л с а керек, мол сыйлыктан
к ар бы т а асап, мелдектеп тойып а лг а н эм1рш1 э л г м е р г е
с а у д а аланын а ш у унлн ек1 ж у з а рш ы н да й же р г е к а г а з
ж а с ап берген екен. Ж ы р ы н д ы с а у д а г е р л е р г е ж а н а г ы б!р

1 К у л ы с т а й — монголша камысты дегеп сез

13
ж а п ы р а к т а н б а л ы к а г а з д ы н ©31- ак ж е т ш ж а т ы р едк
О л а р ен. а лдымен кезшде « С а р т корраны» деп а та л га н
шаг ын б а з а р а ш а д ы да, о с ыдан к ейш- а к т у мс ыг ы тиген
майлы к уй р ык т ы у н п п жей бередк С о д а н а р а д а б 1раз
ж ы л д а р е т к е н де ж а н а р ы « С а р т к орг аны» у лрая- улрая,
улкен к а л а г а айна лып кеткенш ж е р п л ж т ! Маншын, ©К1ме-
т ш щ ез1 де а н г а р м а й к ал с а керек...
Ш э у еш е к ш е ж 1 р е а ж а й ын д а т а р их шы у ст а зы Ли-
шансынна н у г ын г ан осы ж ай л а р д ы кез алдынан ©ткерш,
ой ш ыр м а у ын д а келе ж а т к а н Д е м е ж а н кенет селт етш,
ба сын к е т е р т алды. К,араса т ж к е ше ш бойлап, к а л а л ы к
б а у д ы к т у сы н а н ©тш б ар а д ы екен. М еж ел ! т у с к а келгенде
уйренш1кт! жолымен ш ы г ы с к а к ар а й бурылды.
О сы квлденен к е ш е н щ сол ж а к к ап та л ын д а Р ос сия-
нын с а у д а фа к т о рия с ы о р н а л а с к а н М у н ы н ©31 б укш б 1р
к в а р т а л д ы к у ш а г ы н а алып ж а т к а н , а йна лас ын 0и1к дуал-
мен корша п т а с т а г а н , мемлекет 1Ш1ндег1 мемлекет сиякты
б 1р орын ед1. О р ы с консулы Б ал к а ши н де сол корша у -
д ыц 1Ш1нде. БИ1к к а к п а м а н д а й ш а с ы н д а ек1 ба сты сам-
у р ы к кус бейнеленген А к п а т ш а н ы н герб1 мен ж е л б 1реген
ж а с ы л туы с о на д а й д а н коз та ртып т у ра д ы. Орыс с а у д а
фа кто ри яс ы Ш э у е ш е к т е а л г а ш рет 1852 жылы а шыл г ан-
ды Кейш а лпысыншы ж ы л д а р д а г ы уйрыр-дунген дур-
белец1 кезшде фа кто рия у а к ы т ш а ж аб ыл ып калды да,
е л 1ш 1 т ы н ы ш т а л г а н сон., жетп1С1нш 1 жылдардын. ба сында
к айта кел1п орныкты. А л г а ш к ы консул Т а т а р и н к о в т ы н
орнын, осыдан торт-бес жыл бу ры н Н ико л ай Никоноро-
вич Б ал к а ш и н келш ба сып ед1.
О рыс е л ш 1л 1г 1н 1н алдынан отерде Д е м е ж а н жур1С1н
сэл б а я ул а т ы п, а ш ы к к а к п а д а н 1ш ж а к к а б а ж а й л а п кез
Ж1берд1 О нд а г ы ойы — е з ш щ ж а н а танысы, консулга
т а я у д а Т1лмаш боп келген к а з а к Ж 1 г т Э р 1п к©р1не ме
деген! ед! Онда й ешк1м к©31не шал ын ба ды. К,акпаньщ
алдында а п п а к ш ал б а р ы б у т ы н а ж а б ы с к а н , уст1нде
ш о ла к етек ж ас ыл мундир, б а сы н а сол ту ст е с кокырай-
ган к ал па к ки1п, мылтыгын к у ш а к т а п сендел1п журге н
муртты с о л да т т а н ©зге Т1р ш ш к б е л г 1С1 б 1Л1нбейд 1.
Д е м е ж а н к©п бегелмей 1Лгер 1 ж у р ш кетт1. О рыс е л ш ь
Л1Г1 мен жерг1Л1кт1 ж у р т ж а м б ы л деп атайтын кытай
б е к п п а н щ ек! а р а с ы бэлендей к а ш ы к емес. Е л ш ш к т е н
сэл киыс ©тсен болг аны, терт б у р ы шы н д а к а р а у ы л муна-
ралары бар, к а к п а с ы н ы н а лд ын да айдаНар бейнел1, сар-
гыи! ту 1Л1нген кене к орг а н мен мунда ла п кершш тур.
Ежелден бер1 б а к к у н д е с боп келе ж а т к а н ек1 империя
ОК1ЛД1Г1, б1ршщ-б1р1 твбес1н кер1п о тыр ма са сагынып
к а л ат ы нд а й, б у л а й ш а иы к т 1ресш, к а т а р ж а й г а с у ы тшт1
де т е п н емес. Б 1реу 1 шырыска , еюнипс1 б а т ы с к а к ара й
ентелей у мтылып, е м ж е кол созра нда, эр е ю ж а к т ы ц да
б у да н ары ж ы л ж у р а м у м к ш д т болмай, тес т 1р е а п турып
к ал га н б 1р жер1 — осы к а л а екеш анык. Б у р ын бу л елкен1
б 1р расырра ж у ы к емш- ерюн, д а р а билеп келген Нин
ек1мет1 с о н ,р ы ж ы л д а р ы ш а л ж и ы п ж а т к а н же рже н сэл
ыгысып, кершпсше орын б о с а т к а н д а й болып ед!
Каз1р Ш э у е ш е к т е п кос корганнын. 1шше тыгылын
отырган ею е л д щ е ю л д т — бейне таразынын. ею ба сы
1спетт1. Т у б ш д е кайсысы б а с ы м т у с е д 1? Е ю ба сты са
м у р ы к пен т е р т т а г а н д ы а спа н айдаНарынын. кайсысы
женед!? Оны а л д а г ы у а к ы т керсетед!.

II
К а м а л какпасынын. К1ре б е р 1С1нде к а р у л ы кузет тур
С у р кенептен т^плген эскери фо рма сы бар, ж а с мелшер ш
а йы р у г а болмайтын, к айы с т ай к ат к а н пэкене ш е р 1к,
буг1н Д е м е ж а н г а к у н д е п д е й и ш п сэлем б е р у д 1' н орнына,
т у с 1н с у ы к к а салып, алдын кес-кестей берд1 К ы т а й ш а
д а у ы с кетер1п:
— К а й д а б а р а с ы з ? Р у к с а т к ара з ыныз ды керсет1Н1з!
деп калды.
Д е м е ж а н « э л д е б 1р е з г е р 1с болды ма» деп, ба сы н д а
катты а б ы р ж ы п калг ан. Б 1ра к 1ле-шала а на нын ш а т а с ы п
ту рг ан ын с е з 1п, кен, 1Л1 орнына т у с т 1.
— С е н не, а кы ма к , тары б 1рдене т а рт ып а лг а нн а н
саумысын,? А м б ы н ы к ез к ыз мет керш таны май к ар а басты
ма с е ш ? — деп а кырып Ж 1 б е р д к
К и 1м улГ1С1 езгерген Д е м е ж а н д ы ш е р 1к б а й к у с , шыныи-
да да, ш ат а ст ы ры п а лс а керек Кенет ба сы ж ер г е жет-
кснше шл1п, к у л д ы к урл ы да калды.
— К е ц и р Ы з . Д у н п п 1 мырза! Б у г 1н к у д а й урып С13Д1
танымай к ал г а ны м рас... Ал апиын ж е н 1не келеек, ет
кендеп к ат а л б у й р ы кт а н кей^н мен Т1ПТ1 а у ы з г а а лу ды
койганмын...
Д е м е ж а н онын, с е з ж ш а л а - ш а р п ы тындап, 1шке к арай
ете берд1. Ана сорлынын, апиын дегенде ж ан у ш ы р а шошы
ранына кулк1С1 келд!. Б ул кунде к ы т а й - м а н ь ч ж у р зиялы
лары мен эскери к а у ы м д ы ж а й л а п а лг ан б 1р дерт ба р
Ол — ж ап па й апиын т а рту. С о л пэле ш а л г а й д а г ы Шэу е-
шект1 де ж а й л а п б а р а ж а т к а н сок, Ш и -а м б ы биыл жыл

1 Д у к 111 I — кытайш а т 1лмаш деген еда

15
б а с ын д а к у м а р п а з д а р г а к ар с ы к ат а л зан, шыга рг а н.
Эс к ер а р ас ы н д а апиын т а р т а д ы делшген елу -а лпыс адамды
камалдын 1шше Т1зш койып, шетшен дурелеткен. . .
Э л п шер1ктщ зэре- к уты кал май к ор к ып турраны сол е д г
Д е м е ж а н н ы н с о н ,р ы о н ш а к т ы жыл ем1р1 осы беюшс-
к а м а л д ы н 1шшде е т ш келед1. Экес1 К е р 1мбай колынан
жетел еп э к е л т , Ши- а мб ыра а м а н а т к а та псырра нд а, бул
он у ш т е п б а л а бола тын. Ол ж ы л д ар ы жалрыз К е р 1мбай
емес, кол б а ст а п , е ю м ет к е к арс ы б у л 1кке к ат ы с а ды - а у
деген ру к е с е м д е р ш щ к е б ь а к ез б а ла ла р ын ба уы р ы н а н
жырып, у л ы к к а экеп б еру г е т шс болран. Д е м е ж а н Ши-
а мб ын ы н колында к ы т а й - м а н ь ч ж у р б а ла ла р ым е н мек-
тепте б 1рге окыды. Гимназияны б 1Т1р 1п ш ык к ан сон,
мырза к а м а у д а н енд1 к у т ы л а рмы н деп дэмеленген. Б 1рак,
б а с к а б 1р ки1лген тардыр н ок та сына н б ос а н у онай емес
екен, Ш и - а м б ы н ы н ш ы р ма уын а н шыга алмай, осы т е н 1-
ректе к ал ып койды.
Б у д а н б 1р г ас ыр дай бурын а с ы г ы с т а у со г ылг а н камал-
б ек 1н 1СТ1Н к а б ы р г а л а р ы н к а з 1р ж ау ын шайып, жел кагып,
мужш1п б1туге айналган-ды. Онсыз да тозыгы ж е тш
т у р г а н дуниен1 алпысыншы ж ы лд а ры б а с т ал г а н дунген
кетер1Л1С1 к езшде 0 у л 1к ш 1лер д у а л ы н ы н т у б 1не су
к аптатып, ок- Дэр 1мен а т кы ла п ж у р 1п, мулдем с1Л1кпес1н
шыга рды. С о л кезде ш у р ы к - ш у р ы к тесшген, к у л а г а н ду-
а л д а р д ы н орны эл1 де уН1 рей 1п кер1Н1п ту р. К, абыргалары
да муж1ле- муж1ле а л а са ры п , бул кунде б а л а - ш а г а ерме-
леп ш ы р ы п кетет1ндей куйге ж е т ш едк А л а й д а , кытай-
м а н ь ч ж у р билеуш1лер1 к,ай к а л а д а болсын бек1Н1с-кор-
г ансыз отыра а л м а г ан гой. С о н г ы ж ы лд ар ы к ал а ны н
ш ырыс шет1нде ж а н а д а н к ам ал салынып жатыр. Со л
ж а н а к у р ыл ыс б1ткенше, а ма л жок, осы кене камалды
панал'ай т у р у г а ту ра келедк
Еск1 ж а м б ы л д ы н алып ж а т к а н а у м а г ы пэлендей
улкен емес, к а б ы р г а л а р ы н ы н узындыг ы ек1 ж у з елу, уш
ж у з мётрден аспайды. К а з 1р мунда г убернатор-амбы
кенсес1 мен а й ма к т ы н та гы б 1рнеше мекемес1 И1нт1рес1п
зорра сыйып отыр. Улкен у лы к т а р д ы н туррын уЙ1, мекен-
ж ай ы да осында. К а м а л д ы н 1Ш1 толган с у ыр д ы н 1н1ндей
б у р м а - б у р м а к ешелер, ы г ы- жыг ы уйлер. Мын а б!р сары
шифермен ж а б ы л г ан имек шатырлы ж а т а г а н уй — будда
храмы, г и б а д ат х а н а . С о н а у к е р 1нген кеп терезел1, узынша
г има ра т б 1р кезде Д е м е ж а н д а р о кыг а н мектеп е д 1, к а з 1р
о к у орны к а м а л д ы н сыртына кеш1р1ЛД1 де, мектеп у ш
к ал а гарниз онынын к а з ар м а сы на айналды. Ал тер
ж а к т а г ы е ж е л п кытай х ра м д а ры н ы н улпс!мен салынган

16
ен.сел1, б иж уй — г у б е рн а то р кенсеск А й м а к т ы н эм1рш1а
Ши - а мб ы о с ы нд а отырады. Д е м е ж а н к а й ш ы а л ы с к а н кеп
а д а м ны н а ра с ын ан с ыг ылысып етш, ж а н а г ы енсел1
уйге к а р а й бу р ы л д ы да , а уыз ж а к т а г ы т 1л м а ш т а р белме-
сше келш юрдк
Бол м е де эр у л т е к ш н е н б1рнеше а да м отыратын.
Д е м е ж а н н а н б а с к а у йгыр т 1л м а ш ы Э с е н а ж ы , т о р г а у ы т
Б а д ы м ж а п жэне бар тьлге б 1рдей ж у й р ж Сл бе 1 Ж 1 г т
Д а б ы н т а й бар. Д е м е ж а н келгенде сол ушеу1 элдене жай-
ында кызу э н п м е л е с ш отыр екен. Е а к т е н юрген муны
керш, су сепкендей б а с ы л ы п калды. Бул мекемеде ба ст а н
асып ж а т к а н пэлендей кеп ж у м ы с ж ок . Э л д е к а л а й улкен
у л ы к к а кажет1 болып ш а к ы р г а н д а , не э л д е б 1р документ-
к а г а з д а р д а й ы н д а г а н д а б о л м а с а, Ж1Г1ттер к е б ш ше осылай
эр турл 1 э цп м ем ен у а к ы т етк1зед1.
К ы с к а ш а аман- сэ лемнен кейш т 1лма ш ж 1Г1ттер манаты
уз1лген э ц п м е ш к ай т а ж а л г а с т ы р д ы . Б 1р кызыгы. Шэ у е-
шектег1 эр улт екшдер1 б а с к о с к а н д а б!р-б1р1мен к а з а к ш а
сойлеп угыса тын-ды. К а з а к Т1Л1 б э р 1не о р т а к , т у с Ы к п Т1л
с иякты ед1. М ы н а л а р да сол у рдюпен к а з а к ш а сойлес1п
отыр. Д е м б е л ш е келген, ж а л па к б е г л , к ы с ы к кез, к а р а
Ж1Г1Т — Б а д а м ж а п энг1мен1 с у ыр т п а к т а п келд1 де, енд1п
сез терк1И1н Д е м е ж а н г а к а р а й бешмд едк
— Д е м е ж а н , сен е с т 1д 1н бе, ж о к па, мына Д а б ы н т а й
б 1зден гер1 у л ы к т а р г а б 1р та бан ж а к ы н д а у гой, осы Ж1г1т
б1зге б 1р ж а н а л ы к а йтып отыр...
— Иэ, ол кандай ж а н а л ы к екен? Б 1з де т ы н д а й ы к , —
д е д 1 Д е м е ж а н орнына ж а й г а с ы п отырып жатып.
— Осы ж а з д а б 1з д щ Ш ы н ж а н елкес1 мен орыс жер1-
Н1н а р а с ы н а ресми мемлекетт1к ш е к а р а т а р т ы л а д ы дейдк
Ол уШ1н е к 1 ж а к т ы н ш е к ар а комиссиясы кел1п, осы Шэу е-
шекте б а с кос атын к е р 1н ед1... Б13 м ан ад ан бер* соны
э н п м е кып отыр е д 1к. Бул т у ра л ы с е н 1н кандай естш-
б 1л г е н 1
' н б а р ? — дед1 Б а д ы м ж а п , езу1 кеб1ктен1п, сэл асы-
гып сейлейт1н эдет1мен.
Б а д ы м ж а п т ы н айтып отырганы, шынында да, манызды
х аб а р ед1. Б 1р а к Д е м е ж а н оган т а н ы р к а г а н жо к . С о г а н
К а ра г а н да, бул о ны н кептен к ут ш ж ур г е н ж а н а л ы г ы
сек1лд1. Ж 1г 1ттер ж а у а п к у т 1п о тырга нын сезш, сэл ой-
ланып калды да:
— Ш е к ар а м э с е л е а е к 1 ел а р а с ы н д а б 1рт а ла йда н сез
болып, т о к етер шеипмш та ппа й, созылып келген э н п м е

1 С 1 б е — мань чж ур тектес халык.

17
рой . Д е м е к онын. да т о л г а г ы же т к еш де , — дед1 б а я у ткл
к ат ы п.
О с ы т у с т а сез г е б1р б у ш р д е н Д а б ы н т а й арал а сты:
— Ш е к а р а сызыгынын, т у б ш д е б1р та ртыла тынын
бэр1М1*з де б 1л е м 1 ' з. Б 1р а к сол с ыз ык кай арамен ж у р е д 1?
М э с е л е с о н д а , — дед1 ол д а у ы с ы н соза т у с ш , — Мэс еле н,
ш е к а р а Т а р б а р а т а й тауынын, тер1скеЙ1мен ж у р е ме, элде
к унгейш б а с ы п е т е ме? Б 1з д 1н Ш э у е ш е к к ай ж а г ы н д а
к а л а д ы ? М ше , б 1зд] кинап отырран ж ай осы.
— Оран бола несше б а с к а т ы р а с ы н д а р , тым катты
к и н а л м а н д а р , — деп кулд1 Д е м е ж а н . — Ею ж а к т ы ц да
мыкты б1лпрлер1, акы иелер! ба р р о й , б1р-б1рше есесш
Ж1бере коймас.
Б 1р а к е к п е а к абынып, же л1пп алран Бад ымжап тын.
ж у ы к а р а д а то кт а йт ы н тур1 ж о к . К е з ж а н а р ы мулде
ж ум ы л ып , ек1 К031Н1Ц орнында ек1 к1шкентай с ыз ык калып,
т ы рк ы л д а п к ул ш алды да:
— Б13Д1 койшы, 613Д1Н, ж а р а м ы з ж е щ л . Туб1нде басы
к ат а ты н 613 емес, мына сен б о л а с ы ц , — дед! ол Д е м е ж а н -
ра ерюн сейлейт1н э д е т 1мен.— Уйрырдын, с 1бе-солан, мен
калмактын. ж а й ы белг1л1. Б13 у ш е у м 13 шек ара кай араны
б ас ып ©тсе де, э й т е у 1р с о ны н ш ы р ы с жа р ын да , Ж у н г о 1
ж е р ш д е к а л а мы з . Ал , мына сен1Н жардайын, не болады?
К а з а к ек1ге бо лшешн деп т у р р о й . Теп'нде «ек1 кемеш'н,
куйрырын у ста ран сура к е т е д Ь дейт1н бе ед1? С о н д а Торт-
у ы лд а р кай жа р ын а бей)мделмек. А к па тшара ма, элде
Е ж е н х а н р а 2 ма? Егер Д е м е ж а н досым о ры с к а к ар ап
кетсе, мен1ц к у н 1м не б ола ды? М а н а д а н бер! мен1'н. кабыр-
рама ба тып т у р г ан нэрсе о сы, — деп с©з аяг ын эз]'лге
шаптырды.
М у н д а й а щы э з 1лге Д е м е ж а н д а ш иы р ш ык атып,
с у к с у р керген с у н к а р д а й 1Л1П т у с у г е дайын отыр едк
К©мей1не келген с©зд1 1р 1кпей ол да айтып салды:
— Ой, т э шр - а й , соны да с ез деп айтып о тыр сын ба?
Б а я г ы д а мына Даб ынтайдын. а та л а р ы Ж о н г а р мем-
л е к е т ш щ к у л 1н кекке у шырып, жерм е н- же к с е н еткенде,
Т о р г а у ы т т а н да т у к ы м калып, с о л а р д ы ц са рк ытына н
б у г 1н, м 1не, ©31Н. сиякты т1лма шта р шы к к а н ж о к па. К а з а к
та б 1рдеме кып кун1н керер... Б1здщ к а з а к ежел ден етек-
жен,1 кен. халы к кой. Б!р колын а к п ат ша г а артса, ек1н ш 1

1 Ж у к г о — кытайш а «О рталык мемлекет» деген сез Кытайлар


ез ел1н осылай атайды.
2 Е ж е н х а н — Цин императорына жерг1Л1КТ1 к а за к т ар д ы ц койып
алган аты.

18
колын Е ж е н х а н г а артып, о р т а с ын да ж у р е беред! д е , —
дед! ез с е з ш е ез1 с у йс шг енд ей с а к - с а к к у л т .
Се з д е н утылран Б а д ы м ж а п к у л а г ы н а дешн кан т е у т ,
курец!т'1п кетт1 де:
— Ой, Т 1 л щ е шок т у с с ж , тентек к а з а к ! Ж а й ы м а
жу р ме й с а г а н с о к ты г ып нем бар ед|? 031ме де сол керек! —
деп кенкьлдеп куле бердк
Ж а л п ы , Б а д ы м ж а п т ы ц Д е м е ж а н г а деген ж а т к ен 1л,
ж а м а н ойы ж о к - т у г ы н . К а й т а о н а ш а к ал г а н кезд ершде
« К а з а к - к а л м а к — кшз т у ы рл ы кт ы б 1р е л м 13» деп жан
та ртып ж у р е т 1н-д1. С 1р э , Ж1п т т е р д щ а р а с ын а от жаг ып,
ту т ш с а лып о тырга н — мына Д а б ы н т а й сум с е ю л д ь
Д а б ы н т а й д а : «мен — х а л д а й 1 ту кы м ы мы н , М а н ш ы н ек1-
метшщ он колы, бел б а л а сы мы н » дейтш б\р с а с ы к кеуде
бар. Онын у ст ше Д е м е ж а н н ы н б у р а т а н а ж у р т е к ш бола
ту ра , Ш и - а м б ы да й улкен у л ы к т ы н а лд ын д а г ы е р к п ш п н ,
б еделш ©лердей кызг анып, сыртынан пыш-пыш осек ай-
тып жур етш1 де ж ас ыр ын сыр емес-т1. Д а б ы н т а й дэл
каз1р де 031Н1Н сол ж уа нд ы гы н, 1рг ежа улыг ын керсетпей
кал а алмады.
— Б а с к а н ы бшме й мш, ал Ш э у е ш е к к ол да н ш ы р ы п
кетед1 екен деп у а й ы м д а м а й - а к к ой ы н д а р , — дед1 шойын-
нан к уй ы л г а н д а й ш о й к а р а денес1мен орындыкты сыкыр-
л ат а нпрене тус1п. — П а т ш а л а р д ы н п а тшас ы, аспан ас-
ТЫ11ЫН б1рден-б!р билеуШ1С1, К0КТ1Н улы Е ж е н х а н ©31Н1Н
иел!к еткен ж е р 1нен б!р адым кейш шег1нбейд1. Ал дэр-
геЙ1ндег1 б у р а т а н а х а л ы к т а р д ы н кайсысын куып, кай-
сысын алып к а л а м десе де улы и м пе р а то рд ы н 03 колында.
- - С о н д а бу л жерден к©ш1п к ет е т 1н К1м, сен1нше? —
дед| Д е м е ж а н о г а н а ж ы р а я к а ра п.
— Егер б 1реулер кетуге ти1с болс а, эрине, ен алдымен
к а з а к к етед 1,— дед1 ана у да т а й с а л м а й . — Б 1р ш ш 1ден,
к а з а к т а р бул елкеге кей1н к е л т коныстанды. Тег1нде
с е н д е р д 1ц а та - м е к е нд е р щ б а т ыс т а , орыс к а р а у ы н д а к а л ­
ган жокпа. .. Ек1нш1ден,— деп Д а б ы н т а й сэл 1рк1Л1п
к а л д ы , — ек!нш1ден, к а з а к т а р — е ж е л д е н - а к мал сонында
кеш 1п-конып уйренген ел гой. О л а р г а юмге к а р а с а да,
терт тул 1к малын к ай д а апа рып ж а й с а да б э р 1б 1р емес
пе?!
Д е м е ж а н манадан бер1 Д а б ы н т а й д ы н т а б а к т а й бетше
емес, куж!рейген желкес1ндег! т о кп а к т а й а йд а рын а к ар а п

1 Х а л д а й л а р — Цин империясы шекара кузет1 у ш 1н к е ш 1р|[|


экелгсн а б е - с о л а н журтыман ш ыккан жер меа алпа уыттар.

19
отырран. Кенет ыс т ык каны ба сы на теуш, орнынан калай
атып турранын е з 1 де а н г а р ма й калды.
— И т т щ б а л а сы , осы отырран ж е р 1нде айдарыннан
у с т а п турып, мойнынды б у р а п ж ул ы п алайын б а ? ! —
дед1 бойын буран ыз а да н к а л ш - к а л ш е т ш . — Бул елкеге
К1МН1Н, бурын, К1МН1Н. кешн келгенш а йыратын — мына
с е н б ю щ ? С е н щ а т а л а р ы н императорра ж а л д а м а л ы эскер
болып, осында а я к б а с к а н ы н а , мше, ж у з жылд ан енд1
рана асты. Ал, н ай ма нд а р х а н д ы к курып, Т а р б а р а т а й д ы
мекендеп ж ур г е н д е , Шыцрысханнын, ез1 ту ма ра н болатын.
С е н осыны б 1лес]н, бе?
Осы кезде ойыннан от ш ы р ы п кетер дед1 ме, Б а д ы м ж а п
пен Э с е н а ж ы арара т у с т :
— Ко й ын д а р, ж 1Г 1т т е р .
— О йын ны н аяры шынга айналып кетш ж у р м е с ш , —
деп ек еу ше б а с у а йтка н болды.
Д а б ы н т а й э л д е б 1р д а у д ы быксытып, б а с т а у ын баста-
ранмен, теке л р е с к е келгенде, 1шмерез а рам а д ам д а р д ы н
э д етшше, тез та йкып кетет1н. Б у л жо л ы да жы лд а м
ж у а с ып , а йтар у э ж т а ппа й ж а с ы ц к ы р а п калды.
— М е н ш — ж ай сез сырарысы р о й . К а з а к т ы н кеб1
о р ы с к а к ар а п кеткен сон, б у л а р да ту ыс т а р ын а н белш-
б ейт 1н шырар деп айтка н ым д а , — д е д 1 оз с©31н жуып-
шайып.
О йд а ж о к т а о к ы с б ас т ал ра н т а р т ы ст ы н арты немен
тынары эл 1 де б е л г 1С13 ед1. Д э л осы сэтте е с 1к а й к а ра
а шылып, Ш и- ам бы н ын алд ын да отыратын хатшысы —
кез1лд1р 1кт1 кэр1 кытай квр1Н1с берд1. Ол босарада с1рес1п
турран калпы:
— Д е м е ж а н мырза, С13Д1 Т а р б а г а т а й ж э н е Алта й
а ймарынын эм1рш!С1, улы мэртебел1 Ши- а мбын ын 031
ракымы т у с т , к уз ырына ш а к ы р а д ы , — деген сездерд1
с а л т а н ат т ы ту рде, ба лг аме н у рра нда й етш, н а к па -н ак
айтып шыкты.
Ка п, Д а б ы н т а й д ы енд1 к айтып ба с кетерместей етш,
с ш к п е с ш ш ы га р а р кез кел1п едк О й д а - ж о к т а мынанын
кел1п кил1ккен1н к а р а ш ы ! Д е м е ж а н , л а ж ж ок , кемекш1-
нщ сонынан 1лест1.
Т а р б а г а т а й жэне Ал т а й а й м а к т а р ы н ын б 1рден-б|'р
билеуш1С1, Цин империясынын ж о г а р ы дэрежел1 тетенше
ОК1Л1 — Ш и - ам бы н ын отыратын ж ай ы шагын кенсенщ
б 1р капталын т у т ас алып жатка н- ды. Д е м е ж а н к абыл да у
б ел ме сш е к1ргенде, ш ж а к т а н топырлап б 1рнеше адам
шыкты. Б 1р ецкей а й д а рл а ры ш уб ат ы л га н, шойжелке
ж у а н д ар . Б у л а р д ы н кшм порымына, сырт т у л г а с ын а

20
к а р а п - а к осы а й м а к т а г ы ^ а лда йла р тобы екенш а ж ы р а т у
киын емес едг Топтын, 1шшен мысык муртты, к ы с ык
кез, сидиган т а р а м ы с денел1 Ш и х а л д а й мен айдары
т о кп а к т а й шойын к а р а Д о х а л д а й д ы бу л а ны к таныды.
О сы б 1р а йда рлы а л п а у ы т т а р д ы кергенде, Д е м е ж а н н ы н
жыла н кергендей ж и ы р ы л а к ал а т ы н эдет1. Бур ан жан а ры
Даб ынтайд ын, кыжыл ы косылып, 1шке юре рде ж а с Ж 1 п т -
тщ' бойын э л д е б 1р ыза кернедк
Ес ж т е н торг е дешн к а б а т - к а б а т калы юлемдер тесеп
та с т а г а н а б а ж а д а й кен, з а л д ы н т е р ш д е п ж а с ы л м э у т -
мен т ы ст ал га н а л а с а т а к т а н ы н у с т ш д е э м 1р ш ш 1н ез1
ж а л г ы з отыр екен. Б у п н , не у ш ш екен, тым с а л т ан а т т ы
кершдк Б а с ы н д а ш о ш а к т е б е с ш е к оз а лы асыл т а с орна-
тылган, етег1 делдиген айыр к ал па к . У с т 1нде сол к а л п а к
т у стес, ш у б а л а н д а г а н узын ж е н 1нен саусагынын, ушы
эрен к е р 1нет1н, к ы з ы л -к ур е н Ж1бек хала т. К а л п а к т ы н
мац дай т у с ын а ж э н е х а л а т т ы н а лдыцры ек1 е н 1р 1 мен жон
а р ка с ы н а алтын зермен к ы р г а у ы л сурет1 кестеленген.
Цин империясында бек за да - ч ино вниктер т о р ы з то пк а
бел1нед1. Эркайсысынын, ан, мен ку с ты бейнелейтш ез
эмблемас ы бар. Екшшп дэрежел1 б е к з а д а ны н белг1С1 —
алтын к ыр г ау ыл . Егер мына х а л а т б а с к а туст1 болмай,
са ры Ж1бектен Т 1 п л ш , к ы р га у ы л орнында а й д а Ьа р бейнес1
ту рс а , онда императордын, ©31 болып шы г а р ед1. Эр ай-
м а кт а гы а м б ы - гу б е р н ат о р л а р да — сол Е же н ха н н ы н К1 Ш-
кентай к в ш 1рмел ер1 1спетт1.
С а л т б ойынша, Ш и - а м б ы н ы н алд ын а К1рген багыныш-
ты а д а м д а р есгкт1н к©31нде намаз о к ы г ан а д а м ш а ж у г 1-
Н1п отыра к е т т , мандайын уш рет ж ер г е т и п з ш , б а с у ру г а
т и 1с болатын. Элде кеудесш б у лык тырып, эл1 т а р а м а й
т у рг ан а шу - ы за сы Ж1бермед1 ме, Д е м е ж а н бул жолы
©йт1п т о н к а нд а п ж а т к ы с ы келмедк Бейне шетелд1н ада-
мынша, улкен залдын, орта т у сы н а келш, сэл и Ы п тэж1м
етт1 де койды. Ж а с Ж1Г1ТТ1Н, к а б а г ы н д а г ы к 1рбен,д| Ши-
амбы да б а йк а п к ал с а керек, б у г ан жымия кара п, бас-
а яг ына б а ж а й л а й кез с а лып етт1 де:
— Д е м е ж а н с ы ц ба? Мен сеш т анымай к ал а ж а з д а -
дым гой, б а л а м - а у ! — дед1 б а р ы нш а ж у м с а к сейлеу г е
тырысып. М а й б а с к а н т а м а г ы к ырыл да нкы ра п, ун 1 жар-
к ы ша к т а н ы п ест1лдк
— Мен гой, улы мэртебел1м. С13 шак ыр д ы деген сон,
келш турмын.
— Кел, отыр. Э н п м е бар... ©З1н мулде е з г е р 1п кетш-
С1н гой,— дед! Ши- а мб ы ез1не т а я у т у р г а н о р ы нд ык т ар д ын

21
61рIн н у с к а п . — Ме н сеш о р ы с е л ш ш п н е н келген б 1реу
ме деп к а л ы п ем...
Д е м е ж а н у л ы к ты н неш мензеп т у р г а н ы н е н д1 ангар-
ды. У с т ш д е п к шмш у н а т п а й к ал г а н ы б е л п л к
— К а н ш а дегенмен ш е к ар а да т у р а м ы з гой, улы мэр-
тебел1м. Ж а к ы н д а о р ы с т а р ме н к е л юс е з бола ды дегенд1
естш, б 1р к, ажет1б ола р деп, в 31ме ж а н а кшм Т1к п р ш е д 1м,—
дед1 Д е м е ж а н у л ы к т ы ц а лдында ер к ш сойлейтш э д е т ь
мен.— Егер Слзге у н а м а с а , ш е ш ш - а к тастайын. ..
— Бэсе, б у п н сенен корни е л д щ эсер1 к ат т ы ба йка л ып
т у р , — Ш и - а м б ы т е м е к 1мен ы ст а л г а н о р с а к т к т е р ш к о р ­
сете суык, ж ы ми д ы . — ©зще ж а р а с с а кие бер. Кшм —
К1С1Н1Н сырт к о р ю гой. Т е к 1Ш1Н т а з а болсын, балам.
— А д а м н ы н о й-санасы, сырт к убылысы, бэр1 езгеру1
му мк ш . Т е к ж у р е к кана оз к ал пы н са ктайды, улы мэрте-
бел1м,— д е д 1 Д е м е ж а н К о н ф у ц и д щ б е л г ш к аг ид а сы н
э деш к айт а л а п.
Ши - ам бы бу л кунде е л у д щ ш ш а р а л а п кеткен, шан-
ж а у - ш а н ж а у сирек с а к а л ы мен м ыс ык муртын б!р шама
к ут ш у ста йтын , а л а с а бойлы, а к б ер те , с е м 13 ю’а едь
М а н ь ч ж у р са л тымен ерш коятын к екбу рыл а йда ры с о н р ы
ж ы л д а р ы тым ж щ ш к е р ш кеткен сон, ш у й д е с ш е тушп,
тор-жел1ммен б е к т п т а с т а г а н . Ж у р е п н май басып, толын-
кырап к е т к е н д ш ме, сэл к о з г ал са дем1пп к алатыны бар.
С о н р ы б 1р а п т а д а с ы р к а т т а н ы п кенсеге келмеген улык ты
Д е м е ж а н н ы н кептен керш о тырга ны осы едь К е з ш щ
алды к у л т 1лдеп, элденеден к а ж ы п - ш а р ш а г а н ы б ш н е д к
Ко л а с ты н д а гы к а р а ш ы л а р ы н а апиын т а р т у г а к ата л
тыйым с а л га н ымен , сол пэледен Ш и - а м б ы н ы н ©31 эл!
айыга а л м а й ж у р деп естит ш- дк Э л д е со ныц з ар д а бы ма,
э йт е у 1р, б 1р нэрседен у ла н га н ы б а йк а ла д ы.
О сы г ас ыр д ын ба с кезшде апиынды К ы т а й г а экелш
т а р а т к а н а г ы лш ын д а р бола тын. Д у н и е д е мундай ж у к -
палы дерт болмас. А й н а л а с ы он ш а к т ы ж ы л д ы н 1шшде
бук1л елге шдет боп жай ыл ып, эскери к а у ым мен а к суйек-
тер о р т а с ы коздер1 кьлмиген а пиынкеш болып шыга келдк
Улт камын о йл а г ан к ы т а йды н коз1 а ш ы к зиялылары
шеттен юрген бу л кызыл к ез пэлеге к ар сы ш ы р ы п т а
корд1. 1840 жылы Ш а н х а й портына апиын тиеп экелген
а гылшын кемесше от койып, ертеп те Ж1берд1... Б 1р а к
одан да еш нэтиже шыкпады. К а й т а сонын сылтауымен
а г ыл шы н д а р К ы т а й г а к арс ы «Апиын согысын» ж а р ия л а п ,
оп-онай ж е щ с к е ж е г п де, мешеу мемлекеттщ кыр желке-
сше, енд1 т у спес тей болып, б^ржола мшш алды...
Ши - а мб ы а л д ын да гы к ум ю т а б а к ш а д а т у тшд еп жат-
22
кан узындыры ек! суйемдей имек т р у б к а с ы н с а м а р к а у ке-
терш, б1р-ек1 марте к у ш ы р л а н а сорды да, е т е п делдиген
шолак, т а на у ы н а н кек тутшд1 с ы з д ы к т а т а шырарды.
— М е н щ досым Кер1мбай з э н п н щ 1 хал1 к а л ай ? Ат а -
ана, т у ы с- же г ж а тт а р ы н, куйлькуатты журш жатыр
м а ? — дед1 элден у а к ы т т а Д е м е ж а н р а к ай т а б у р ы л ы п . —
Экендз биыл к ал ар а келуд1 сиретш к етт1 гой.
— Квн^л б е л т хал с у р а р а н ы н ыз г а ра кмет, улы мэр-
т е б е л 1м. Туыстарымнын, бэр1 де е з щ 1з д щ к ам ко р л ыг ьщ ы з -
д а м ал- жа нын барып, с а у ш ы л ы к т а ж у р ш ж а т ы р . Б 1з д щ
а уы лд а р ж а к ы н д а Ем1л бойындары к ы с т ау л а р ы н а н ке-
т е р ш п , Б о з д а к д а л а с ы н а к о ш т келшт1 деп естицм. Экем,
С1 рэ, ж ы лд ары э де т шше , ж а б а р ы ж у н д е р ш кыркып, ел
ж а й л а у р а шырар а лд ын д а к ал а р а б 1р рет келш кайтатын
б о л а р . — Д е м е ж а н илекше ш у б а т ы л р а н осы сездерд1 ©зш
эбден мез1 еткен а кс у й е к т е р мэнершде т о к т а л м а й айтып
шыкты.
— Кер1мбай З э ц п г е деген менщ с ы й - к у р м е т 1м ерекше
екенш ©зщ де бклесщ,— д е д 1 Ш и - а м б ы с е з ш ж а л г а с -
т ырып. — С 13Д1Н экен,13 алд ы- артын о йл айтын ете а кыл ды
юс1 гой. Ал ак,ылды а д а м д а р к а ш а н да к ур ме т т е у г е та-
тиды.
Ши -а мб ы б у д а н а ры к е ш е п а лп ыс ыншы ж ы л д а р д а г ы
д у рб ел ен д е К е р 1мбайдын. ж ел жк е н котерьлкпплерге
к ос ылмай б е йт а ра п калганын атап ©ттк ©з б а с ы гана
емес, к ол ас т ы на к а р а г а н бук1л Т е р т у ы л та йпа сын ж е л ж-
Т1рмей басып у с т а г а н да — сол К е р 1мбай екен. К е р 1мбай-
дын с онда г ы керегенд1пн, е ю м е т к е о па лыл ыг ын империя
ж о г а р ы б а г а л а й д ы екен. Енд1 жерпл1кт1 Маншын, ©К1мет1
де Кер1мба йг а зор сешм керсетуге, оган ерек ше пра во л ар
беруге эз1р к е р ш е д ь
в з э к е а т у ра л ы а йтылг а н ж ыл ы созге Д е м е ж а н н ы н
К0ЩЛ1 ©С1П, у с т а п т у р г а н к ур ыс -т ырыс ы сэл ж аз ы л а й ы н
дед к Б 1р а к с е з а яг ы неге с о г а р ы н б 1ле алмай, э л ш т щ
артын к у т т калды.
— Ал с е н щ ©3 б а с ьщ а келеек, — дед1 Ши -а мб ы да уы -
сын соза, с©з а р а с ын да ьщылдап а ла тын э д е т 1мен. — Сен
жеке К е р 1мба й з э ц п н щ гана б а л а с ы е м е с с щ , менщ де
т у га н ба ла м сияклысын,. К а р ш а д а й ы ц н а н менщ колымда
©стщ. Х а н з у ш а 2 тш у й р е н т , о сында г ы б ек за да ла р м е н
б 1рдей б ш м алдын,. М е м л е к е т т щ т ш н , занын б1летш сен
сиякты К031 ашык, а з а м а т т а р 613 у ш ш к аш а н да к а д 1рлк

1 3 э н. г 1 — болыс дэрежеле с лауазым.


2 X а н з у — кы тайлар 03 ултын осылай атайды

23
К у ш ертен, о с ы нда гы к а з а к к а ба с болатын — сендер емес-
с щд е р ме?!
Улкен у л ы к т ы ц майда коныр ун 1 мен ж ыл ы - жыл ы сез-
дер1 ж а н ы н а к ан ш а ж а к к а н ы м е н , «апырау, осынын,
бэ рш бу л К1С1 маран неге айтып отыр?» деген ой Д е м е ж а н -
ныц б ас ы на н кетпей койды. Б уд а н ары ундемей к а л у г а
т а г а т ы жетпей, ез т а р а п ы н а н б!р сезд1 кыстырып калды:
— Мен су 1шкен к уд ы г ы м а т у ю р ш кететш а да м емес-
пш, улы мэртебел1м. ©31ме ж а к с ы л ы к ж а с а п , тэрбиеле-
ген С13Д1Н к уз ы р ыц ыз д а кызмет етуг е э р к а ш а н эз1рмш,—
дед1 толки Т1л к а т ы п . — Т е к ю с ш щ намысына тиетш кейб1р
ж а й л а р болмаса. ..
— Бег елме, к е м е шц де б1рдеме т у р гой, айта бер, —
д е д 1 Ши -а мб ы езу тартып.
— Айт с а м, п а т ш а л а р д ы н патшасы, к е к тщ улы Ежен-
хан бейне а с п а н д а г ы кун сиякты жер бет1ндег1 багыныш-
ты к у л да ры н тег1с н ур л а н д ы р у г а тшс. М е й 1р 1мд1 эке ез
б а л а л а р ын а л а л а м а й , бэрш т е к кермейт1н бе ед1...
Билеуш1лер т у ра л ы К о н ф у ц и д 1Н к аг и да с ы н а н а лынган
бул сездерд1 Ш и - а м б ы тер1с дей алмады.
— Иэ, д у р ы с кой... Айт а б ер, — дед1 ж у м с а к т а к т а г а
он, ж а м б а с ы м е н а ун ап тусш.
— О л а й д е й т Ы м , осы а й м а к т а к а з а к , к а л м а к , манчь-
жу р , с 1б е- сол а н сиякты эр а л у а н у л т т ы н ек1лдер1 ж ас ай -
ды. Б 1р а к солар улы императордын, к а м к орл ы г ын б1рдей
кер1п отыр ма? Б 1реулер устем саналып, а йр ы к ш а , а р т ы к
п р а во ла р д а н п а й да л ан с а , енд1 б 1реулер б у р а т а н а , к1рме
атанып, кемд1к, к о р л ы к к е р 1п о тыр г а н ж о к па. Айтыныз-
шы, улы м э рт е бе л 1м, осы да э д ш д ж к е ж а т а ма?
— А н ы г ы р а к а й т к а н д а ? — деп к а л д ы Ши- а мб ы сур-
л ан а ширыгып. ©з с е з ш щ у л ы к к а у н а м а й калганын
Д е м е ж а н да сезд1, эрине. Б 1р а к не де болса б а с т а л г а н
э н л м е ш а я к т а у р а бел байлады.
— Мен1ц айтайын дегешмд! е з 1Н,13 де а цг арып о тыр ­
ган б оларсыз, улы мэртебел1м... О сы нд а гы х а л да йл ар
Т а р б а г а т а й д а н а га тын езен а тау л ыны тугел иемденш
о т ыр г а н да, жан,агы е з 1Н13 м а д а к т а г а н мен1н экем Кер1м-
б ай д ы н б 1р к у л а к суы, не епн с а л ат ы н т у р а к т ы жер!
жок. Б 1зге Ка ра га нд а т о р г а у ы т к а л м а к т ы н ж а г д а й ы элде-
к айд а ж ак с ы. О л а р т ы м к у р с а а лы м - с ал ык та н жеш’л дж
алып отыр... Ал с1бе-солан, а лп а у ы т т а р ы агып ж ат к ан
езеннен су б е л т бермек т у г 1Л, к а з а к т а р то га ндарына н
малын с у а р с а айып т е л е т е д 1... О сы н д а й ж а й л а р халык-
т ын намысына тимейд! деп о йлайсыз б а ?
С о н г ы с ез Ши-амбынын, шымбайына батып кетт!
24
бклем,. с удыра ран келдей шапанын с у й р е т т , орнынан
кетер1ле бердк Узын т ру бк а сы н т у т ш д е т к е н к у й1, шубе-
ректен сырыран к а л ы н улта нды, к а й к ы ба с Ж1бек шока йы-
нын дыбысы да б ш н б е й , калы юлем у с т ш д е к аз да й ма-
мырлап, зр1-бер1 ж у р д к Р о с си ям е н а р а д а г ы ш ек ар а мэсе-
лес1 т олык ш е ш ш п болмай, а й м а к т а г д ыр ы кыл у с т ш д е
турран с ын - с а ра т т а осы о ш р д щ н е п з п х а л к ы — к а з а к
а ра с ын а н мынадай п ш р д щ тууы жэне ол а на у- мы на у
б1реу емес, 031 тэрбиелеп ©арген колтума, ж а к ы н а д ам ы -
нан шыруы улык ты 61 р сэт ауыр ойга кал дырып едк
«Осынын. бэр 1 орыстардын., э а р е с е , Ш э у е ш е к т е п орыс
консулы Н ико л ай Б а л к а ш и н н щ эсер1 емес пе екен?» деген
куд1к ту ды О НЫН К0Н.1Л1НДе.
Иэ, иек а с т ы нда орыс ел1 тур. К а ш а н зан,ды ше к а ра
белплен1п, 1рген.д1 бек!Т1п а л г а н ш а , б у к а р а халыкпен
с а н а с п а с к а болмайды. О с ы д а н ек1 кун б урын с о н а у Пекин-
нен уК1л 1 почтамен арнайы пакет келген. Каз1рг1 почта-
нын, жай ы белг1л1, ж о г а р г ы император ке це сшщ буйрыгы
ай ж а р ы м д а й жол ж у р ш , мунын, колына эрен ж еттк
Т а н б а л ы таныс пакет к олына тиген сэтте Ш и -а м б ы с а лт
бойынша алые а с т а на о р н а л а с к а н шыгыс онтуст1кке
бетш бурып,’ у ш дурк1н ж е рг е бас койып, императорга
тэж1м етт1... С о л т ет е н ш е б у й р ы кт а ж а к ы н д а Т а р б а г а -
та йг а о р т а л ы к т а н ш ы кк а н ш е к а р а комисси ясынын ба-
ратынын х аб а р л а п, Ш и - а м б ы г а осы 61 р ж а у а п т ы нау к ан-
нын б а с ы - к а с ы н д а болуды к атты к а д а г а л а п тапсырыпты.
О нда орыс елш1лер1мен к а л а й да т1л т а б ыс у , шек ара
б е л ю н тез а р а д а д а у - ш а р с ы з , у р ы с - к а к т ы г ы с с ы з сэт1мен
а я к т а у М1ндеттелген. Ал ше к а ра б е л ю ш щ ы н- жы нс ы з
бейб1т ету1, коп ж а г д а й д а , ж а к ы н д а еюг е бел1нгел1 т у р г ан
к а з а к т а р г а б айла н ыс ты екен! а й т п а са да т у с Ш к т к
0СШ1, Ши - ам бы ез ба сын у р д а ж ы к , 61 р беткей, к а т а л
б а с ш ы л а р д ы н к ата рын а коспай, нен1 де бо лс а а к ы л г а
са лып 1стейт1н, к а р а куштен г©р1 айла-тэс1лд1 а р т ы г ы р а к
санайтын, х ал ы к ш ы л а даммын деп есептейт1н-д|. Онысы
н е п з а з де емес. Жерг1Л1кт1 к а р а х а л ы к т ы н ойынша да,
Ши- а мб ы б а яг ы к ылышынан кан т а мг ан Хэбен- амбымен
с а л ыс т ыр г ан да , кек колтык, ка йы ры м ды у л ы к сиякты
коршетш. Ш и - а м б ы н ы н 031 де б у рынг ы улыктардын,
кател1ктер1н к а й т а л а м а у г а т ы р ы су шы ед|. Шы ны нд а да,
кара куштен, Ж0НС13 к а т а л д ы к г а н не шыкты? А к ыр ы
ашынг ан х а л ы к атой салып атка к онг анда , сол Хэбен-
а мбынын 031 б а с с а у г а л а п к а ш у г а м э ж б у р болг ан ж о к
па. Онын. с а л д а р ы о на й г а тускен жок, Т а р б а г а т а й а ймагы
ж е т 1-сег1з ж ы лд а й 0К1м е т с 13 калып, мун да гы ел жуген-

25
- к у р ы к с ы з шу а са у р а айналды. «Ура берсе к уд ай да
елед1» дегендей, ш ын д а са е ю м е т э ск ер ш щ де ж е щ л е т ш ш
т у с ш ш , аз жыл б олс а да бостандыктын, дэ мш татып ул-
гердк.. К а й т а , туб1 кайыр болып, уыстан ш ы р ы п кеткен
Шыцжан, елкес1 с э т 1мен колра к а йт а о ралды десейпл'. 1ш ю
елкелер «Тайпин к е т е р Ы а м е н » э у р е болып ж а т к а н д а ,
Шынжандагы уйрыр-дунген д у р б е л е ц 1 одан арман
а скынып, ерши т у с с е кайте р ед1?! Егер о ры с а рмиясы дер
кезшде кол у шын берш, К у л ж а д а г ы б у л1 к п б а с у г а кемек-
теспегенде, ондай к ар а л ы к у н нщ де а у ы л ы алые емес
едьау.
А р а г а б 1раз у з Ы с салып, ж ет ше шии жылдардын, ба-
сында Маншын, еюмет1 Шын.жан,ра к ай т а о р а л га нд а ,
са р а й м а ц ы нд а гы кызметшен темендетшге н Ши- а мбы
Т а р б а г а т а й г а Ж1бер1лд1. О с ы н д а т э ртш орнатып, б ет ь
мен кеткен ж у р т т ы ж е н г е сал деп колы на ш е к а з билш
берген. Жан,а э м1 ршшщ к е п т щ кещл ше н шы к к а н б1р
жер1 — бу л К у л ж а д а г ы сек1лд1 х ал ык т а н кек к а й т а р у г а ,
кетерк/пске к а т ы с к а н адамдарды жаппай ж аз а ла у г а
у мтылран ж ок , а к ы л -а йл аме н ж у р т к е щ л ш д е п ж ар а н ы
м а й д а ла п ж а з у г а тырысты. К е т е р ш с т щ ба сты к у ш т е р ь
нщ 61р 1 болып, М а н ш ы н эскерш М а н а с к а дешн куып
б а р г а н Б а й ж 1г1т р у л а р ы кейш Т а р б а г а т а й г а к айта орал-
ран кезде, о л а р д ы н айыбын б етше басып, к ата л ж а з а г а
та ртур а асыкпады. ..
Ш и - а м б ын ы н кен колтык, к е н т е р ш п н б1лсе де, Д е м е ­
ж а н у л ы к т ы н мына б е г е л ю н е н с ез жтешп, «осы мен тым
а р т ы г ы р а к кетш к ал га н жокпын ба» деп кысылынкырап
отырран. Б 1р мезетте а рт ж а г ы н а н та яп келш, е з ш щ он
ж а к иыгына баппен с а лг а н колды сездк Б у р ют т е й б у р ш
ту с е т ш тебшд1 т е г е у 1рш емес, ж еп - ж е щ л, ж у м с а к а ла ка н .
— Д е м е ж а н , сен н е п зш е н д у р ы с айтып отырсын
Сез1нде а лб ы р т т ы к бо лс а да, а раттык ж о к , — дед1 муныц
а рк а с ын а н аялай к а г ы п . — Б 1р а к сен а йтка н юн э н щ бэр1
мен ойлап т а п к а н нэрсе емес, менен э лд ека йда бурын,
ежелден к а л ы п т а с к а н тэртш. Б е л г ш тарихи ж а г да й л а р р а
б айла н ыс ты б1р х ал ы к т ын молырак сешмге, улк ешрек
улеске ие бо лг а ны д а , енд1 б1р х а л ы к т а р д ы н кейде ж ау ,
кейде до с саналып, шем1штен кысылып келгеш де рас.
Се н с 1б е- сол а н ж у р т ы н а н ш ык к ан х а л да й л а р д ы Т1лге
тиек кып о т ыр с ын р о й ... Егер олар кейб1р артыкшылык-
т а р г а ие болс а, сол у шш с Ы р г е н е н б е п бар шыгар. Аны-
рына келеек, осы елкег е а л г а ш ж о р ы к ж а с а л г а н д а , к аш а н
ек1мет келш о р н ы к к а н ш а , одан кейш де шекара к уз етшде
болып, империя мудд есш к о р г а г а н — сол х ал да йл ар
26
емес пе ед1? О л а р куш б у п н г е дешн е з де рш Еженха ннын,
т у р а к т ы э с к ер 1М13 деп санайды. К а л м а к т а р да солай. Б 1з
а б е - с о л а н ж э не к а л м а к семья сына н туран эрб1р ул ба ла ра
он с е п з г е т о лр ан ша е ю м е т т а р а п ы н а н са ура телеп т у р а-
мыз... Б 1р а к е а н д е болсын, мундай т э р т т жеке б1зде рана
емес, о р ы ст а р д а да б а р. Мэ с еле н, Ак, п а тш а е з ш щ к ар у лы
ж а с а р ы к а з а к - о р ы с т ар ра е р е к ше а р т ы к ш ы л ы к т а р б е р т
отырран ж о к па!
— С о н д а бул айырмашылыктын, ж ой ыл ат ы н к ез1 бола
ма, улы мэртебел1м? Ж о к , э лде м э н п - б а к и осыла йша
кете бере м е ? — дед1 Д е м е ж а н шы д а м ы са рк ылы п.
— А с ы к п а , сэл с а б ы р етсен бэр! де ж е н ш е келед!,—
деп Ш и - а м б ы т е р д е п орнына ба рып о т ы р ды . — Б 1з д 1н
е ю м е т т щ к а з а к т а р д ы бул елкег е з а ц с ыз ко н ы с т а нг ан
х а л ы к д е п , буг1нге деЙ1н мойындама й келген1 рас. Ж а к ы н -
да улкен е з г е р 1с болады. Келес1 айдан б а ст а п Р о с с и я
и е л т н д е п елдер мен б 13Д1Н, а р а м ы з д а м е мл е к е г п к ш е к а р а
белпленбекш1. С о л ш е к ар а беюгеннен кеЙ1н г ана, 613 ез
к а р а у ы м ы з д а г ы х а л ы к т а р д ы тубегейл1 та нитын боламыз.
Осы сэт Д е м е ж а н н ы н ес ше манары Д абын тайд ын ,
кекес1н сез1 туст! де, к е ю р е п н кернеген к ы ж ы л к а йт а
кетер1Л1п, к емешн е т 1релген сезд1 1р 1кпей айтып салды:
— Ендеше, б 1реулер: « к а з а к т а р д ы ту ге л орыс ж е р 1не
кеш1'ред1 екен» деп к а у е с е т т а р а т ы п жу р . С13 буран калай
к ара йс ыз , улы мэртебел1м?
— Клмдер оны айтып ж у р г е н ? — Ш и -а м б ы селт етш
ба сын кетер1П алды.
— Атын а й т п а й - а к кояйын. Б 1р а к к а з а к т ы кеш1рсек,
ж е р 1М13 кенит1н болды деп, э л д е н- а к к уа ны п жургендсф
бар.
— С а н д а л ы п т ы ! Б ул — ж а у л а р д ы ц эдеЙ1 кас тык пе н
т а р ат ы п ж у р ге н е с е п , — деп Ши- а мб ы а шу мен ширыг а
тускен. С э л д е н сон к ай та ж у м с а р г а н д а й б о л д ы . — Б 1з д 1н
улы империямыз — кеп у лтты мемлекет. Б13 кана тымыз-
дын а стына к 1рем деген х а л ык ты ез1м1зге косып а л м а с а к ,
ешк айс ыс ын шетке к а г ы п кумаймыз. .. ©31н ойлашы,
к а з а к т а р бул елкеден к е ш 1п кететш болс а, сен е к е у 1М13
сонда К1мге бил 1к ж у р г 1з е м 1з ? — деп у л ы к ©з с е з 1не ез!
к а рк ыл да п к у л т алды.
«Иэ, бул айтка н ы кисынг а келед1,— деп ойлады Д е ­
м е ж а н . — 0 з ерк1не с а л с а , Ши -а мб ы к а р а у ы н д а г ы х а л ы к ­
ты еш к айд а б ытырата тын ойы ж о к сек1лд1. Айтты- ай т-
пады, мунын ж ар ы м п а т ш а болып ш а л к ы п о тырга ны
осындагы к ал ы н к а з а к т ы н а р к а с ы емес пе. А й т к а н г а

27
кен1п, а й д а г а н г а ж у р е т ш , мундай т1ске ж у м с а к , момын
елд1 к айд ан т а б а д ы ? »
— Ж а к ы н д а е к 1 елдщ ш е к ара комиссиялары осы
Ш э у е ш е к к е келш б а с т у ш с п р м е к , — дед1 Ши- а мбы ойын
ары к а р а й с а б а к т а п . — Ш е к а р а бойынын к арт асы баягы-
д а - а к ж а с а л ы п болтан. К о ми с с ия н ын е н д т мшдет1 —
ш е к ар а сызыг ы ж у р е т ш ме ж е ш накты айкындап, эр
же р г е а ла баран орнатып, б ел п сору рана. Ш е к а р а б е л ь
сше 613Д1Н мекемеден де б1раз адам к а т ы н а с ып , кемекте-
сетш шырар. С о н ы н 61 р!не езщд1 л ай ы к т а п отырмын.
Б ур ан к ала й к а р а й с ы н ? — деп алд ын да ж а т к а н элдеб1р
Т131Мге у Н1ЛД1.
— Эм1рщ1зге к у лдык, улы мэртебел1м. М у н д а й тарихи
о киг ара куэ б о л у д ы н ©31 б 1р ранибет шырар, — дед1 Д е м е ­
ж а н о й л а н б а с т а н . — Ко ми с си я к а ш а н келмекш1?
— Кенпкпейдк О с ы т у а р а йд ь щ о ртас ына к а р а й келш
к а л ат ы н шырар.
«Елге барып кайтура р у к с а т с у р а у д ы н сэт1 енд1 тускен
шырар» деп о й л аг ан Д е м е ж а н , у л ы к т ы ц мынадай кен1Л!
тус1п турран кез1н пайдаланып к а л м а к болды.
— Ендеше, улы мэртебел1м, маран б1р он ш ак ты
кунге д ем а лы с б е р е а з р о й дейм1н. Елге барып, экейге
сэлем бермегел1 де б1раз у а к ы т болды. О ны н уст1не, эйел1м
к ыр д ы н кызы емес пе, ауыл ды са г ындым деп, маз амды
эбден кет1р1п жу р .
— Ж а р а й д ы , а у ы л ы на барып к а й т , — дед1 Ши- а мб ы
сезге келместен. С о н а н соц езу1 жайылып кулд1 д е : —
ж а с ж1Г1ттер, осы сендер де э йелдерщнен к орк а сынд ар
м а ? — деп Д е м е ж а н г а кезш сыгырайтып, к ул ан а карады.
Д е м е ж а н у л ы к т ы н не а й т к а лы отырганын тус1нбей,
с а с ы н к ы р а п к алг а н.
— Ко ры кп ай м ыз гой... Дег енм е н э йел дщ а'гы —
эйел, — дед1 к ыз а ра кт а п.
— ©Т1р1к айтпа, к о р к а с ы ц , — деп Ши- а мб ы р а ка т т а на
кул 1п а л д ы . — Д у н и е д е эйел1нен корыкпайтын еркек жок.
А д а м а тан ын ©31 Х а у а а на мы з ды н бет1не карсы келе
а лм а г а н квршед1. Б1лес1н бе, б1зде мынадай б1р аныз
б а р , — деп, ертеде болг ан б\р э ц п м е ш козгады.
Тан, д инас тиясы дэу1 ршде ме, элде Сун, династиясы
дэу1р1нде ме, б!р император эйел1нен с у м д ы к коркады
екен. К о р ы к к а н д а Т1ПТ1 эйел1Н1н ру к с а т ы н с ы з аягын
а ттап б аса алмайтын квршедк Осы М1нез1нен ез! де эбден
к о р л ы к к е р ш , кейде к атты н а з а ла на д ы екен. «Эй, дуниеде
еркектщ ен коры, ынжыг ы мен шыгармын. Му н ы мд ы
к а р а у ы м д а г ы ел 61л 1п койса, нагыз м а с к а р а сонда бола-

28
ды гой» деп кыпылдаумен болыпты... К у н д е р д щ куншде
оган мынадай б!р ой келедк «Осы, эйелшен к орк а тын
ж а л г ы з мен гана ма, элде менен б а с к а да к а т ы н ж ан д ы -
л ар т а б ы л а р ма екен?» С о л оймен б1р куш кол а с т ы н д а гы
б а р л ы к министрлер1 мен г ене рал да рын тугел с а р а й г а
ш а к ыр ы п ала ды. Улкен ауланын, б1р шетше а к ту, екшнл
шетше кызыл ту т1кт1редь С о н а н сон, ж и н а л г а н д а р г а
к ар ап т урып, мына дай б у й р ы к бередк «Кэнекей, эйел-
дерщнен к ор к а т ы нд а р ы н а к т у д ы н а с т ы на , к орыкпа йтын-
д а р ы н кызыл т у д ы н а стына б а ры п т у ры нд а р! » Б у й р ы к т ы н
ауыз дан шыгу ы мун екен, бук1л министр, уэ.пр, генерал
а т ау л ы топырлап, ак т у д ы н а с т ы на к а р а й шуб ыр а ды .
К а р а с а , тек б 1р гана генерал кызыл т у д ы н а с т ы на барып
тур екен. Им пе ра т о р ез1 с и я к т ы л а р д ы н кебейгенш ш т е й
у на т ып т у р с а да: «апырмай, а ра мы зд а б 1реу де болса
эйелшен к о рыкпа йтын еркек к н ш к ба р екен-ау!» деп,
э л п г ене ралг а к атты с у й с ш е д г М у н д а й ж а у ж у р е к аза-
матты б а с к о л ба сы е т т койсам ба екен деген де ойг а нете­
ль Д ег енмен , г е н е ра л ды н мынадай ж а н к е ш т ш к к е к ал а й
б ар г а нын ез1нен с у ра йы ншы деп касына ш ак ырып а ла д ы
да: «Кэне, се б е б ш тус1нд1рип, ж а р кы н ым . Б а с к а л а р туп-
тугел а к т у ды н астына ж и н а л г ан д а , сен неге елден ерек
кызыл т у д ы н а стына барып ту рд ы н ? » дейд1 гой ба я г ы .
С о н д а э л п генерал турып: «Кызыл т у д ы н а с т ы нда ж а л г ы з
к а л г ан себеб1м, эйел1м уйден ш ы г а р д а ж у р т ж и н а л г ан
ж ер д е о пыр-топырдан а ул а к , о н а ш а т у р деп к атты тап-
сырып ед1» депт1. Ум1Т1 а к т а л м а г а н император катты
а шу ла ны п : « жо г а л кез1ме к в р 1нбей, о н б а га н неме! С е н 1н
де б а с к а л а р д а н асып т у р г а н ж е р 1н ш ам а л ы екен» деп
генералды с а р а й д а н куып шыгыпты...
М ын а энг1мен1 ест1генде, Д е м е ж а н йп е к - ш ш е а катып,
р а к а т т а н а у з а к кулдк Ш и - а м б ы д а й у лы кт а н э м1р б уйрык-
тан езге мынадай куа к ы сез де шыг а ды екен-ау деп,
1штей с у й сш ш калды.
Ши - а мбы енд! б ай с а лды, 1скер а д а м н ы н кэдпына
К0Ш1П, Д е м е ж а н г а т а пс ы р м а л а р бере бастады.
— Ауылга кашан журмекипсщ?
— Сэт1 т у ссе, у а к ы т оздырмай, е р т е н - а к жур1п кетсем
бе деп отырмын.
— Кер1мбай з э н п г е мен1н с э л е м 1мд1 ж е т к 1з е р с 1н,—
дед1 Ши- а мбы ж а с Ж1Г1ТТ1Н жуз!'не б а рл а й к ар а п оты-
рып.— Ш е к а р а б е л ш т , б 1реулер ары-бер1 кеш1п ж а т к а н
кунде де, к о б а л жы м а й , к о п а к т а м а й , сол орнында отыра
берс1н. Ш а м а с ы келсе, е з ше к ар а с т ы ру ла р д ы да ш а ш а у
шыга рмай, ел 1ргес1н бу т ш с а к т а у г а тырыссын.
29
Д е м е ж а н улыктын, с э л емш экесше, тары б а с к а ел
а ра л ар ы на шып-шыррасын шырармай то лы к ж е т ю з у г е
у э д е берд1.
— К е р 1мбай з э н п г е т у с шд1 рш айтарсьщ: ш е к ар а
б е л ю а я к т а л р а н сон,, кыр елше б1ршнп рет ж а н а д а н
с а й л а у ж у р е д 1,— деп Ши- а мбы тары б!р тын, э н п м ен щ
шетш ш ы р а р д ы. — Жан,а с а й л а у д а зэнплерд1 б 1р1к п р т ,
у к 1р д а й л а р д ы н ’ кол а стына к а р а т с а к деп отырмыз.
М е н щ мелшер1м бойынша, осы К у л ы с т а й д а ж ас а йт ы н
к а з а к т а р т е р т у ю р д а й г а б1р1гет1н шырар. Б ул б^рлестж
енд1 К1Ш1 ру ла р д ы емес, т а й п а л а р одарын меже ту тад ы.
Мэ с еле н, Т е р т у ы л д р , Керейлер, Мэ мб ет т е р, Ж у м ы к т а р
деген сек1лд1... Ег ер бытырап ж у р г е н Т е р т у ы л д ы н басы
б 1р ж е р г е топтасып, т у т ш саны мыннан а сатын болса,
оган К е р 1мб а йд а н а р т ы к ук! рдайды ш ы р а к алып 1здесен де
таппассын, деп ойлаймын.
Бу л а й т ы л г а н д а р д ы н бэр! к е пе - ке рше у т арт ылг ан
шырра екенш Д е м е ж а н д а т у с ш ш отыр. Б и ы л р ы жылы
М а н ш ы н ек1мет1 к а з а к т а н алынатын ше п б а ж ы г а неге
к е ш 1р 1м ж а с а р а н ы да енд1 тус1Н1кт1 болды. Ойпыл-тойпыл
кезенде х а л ы к т ы н кен1Л1н ал мак бол раны. Б 1ра к у лы к ты н
с о н р ы с ез шен ол б 1р нэрсеш а н ы к а нг а рды: Ш и- ам бы н ын
ез басы кол а с ты н д а гы к а з а к т ы н ж а н - ж а к к а бытырап
к ешпе у ж а г ы н д а екен. К а л ы н ел дщ 1ргес1н б уз ба й, еле-
е л г енше билеп-тестеп, ырг ынг а батып отыра бермек кой
баяры... Эз1рше онын а н т а рг а н ы осы. Б 1р а к ол мунын ар
ж а г ы н д а ен нег1з п себеп — мемлекеттж мудде ж ат к а н ын
дэл осы сэтте ойлап у л п р м е ге н екен. Ал , шындыгын-
да, к а р а у ы н д а г ы х а л ы к т ы н к алпы к у р а м а й тугел т у ру ы
дзл к а з 1р М а н ш ы н е юм ет ш е ете к а ж е т , кошпел1 ел дщ
ж а й ы л ы м - о р 1С1н сыл т а у ра ты п, ш ек ар а айма рынд аг ы жер-
лерд1 молыра к к а м т ы п к ал у у шш к а ж е т ед1.
Д е м е ж а н бул жай ды Ши- а мбым е н кошта сып шы к к а н
сон, у шн е к айтып келе ж а т к а н д а б 1р - а к тусшд). Дег енмен
ез б ас ы ны н бугшг1 т а н д а Ш и - а м б ы г а а ртар К1насы ж о к
сек1лд1. Э й т е у 1р, ©з т а гд ыр ын ы н осы б\р м а н ьч жу р улыгы-
мен т1келей б а йла н ыс ты екенш бу гш а нык сез1нгендей.
Мэрте бел 1 улыктын будан сыр ж ас ыр ма й, а лдагы
1с- жоспарларын бол1су1, мунын а ртык- кем а йтылган сез-
дер1н кон1Л1не алмай, б а ла с ы н д а й ба ул ып бауырына тар-
туы, б1лген к1С1ге, К1м к о р 1нгенн 1Н колы жетпейт1н улкен
д э р е ж е емес п е ? !

1 У к I р д а й — а г а султан дэрежел1 лауазым.

30
Иэ, Демежаннын, е з ба сы Ш и - а м б ы д а н е ш к а н д а й
ж а м а н д ы к керген жок.. Б 1ра к, не у шш екен, сонда да
кещлше н 61 р к а я у кетпейдк Э й т е у 1р, к а н т а а я л ап ерке-
летсе де б 1р Ж1б1мейтш егей баланын, к е ю р е п н д е п мун
т э р 13Д1, мунын 1Ш1нде де б е р 1ш боп к ат к а н б 1р пэле бар.

III

Ертен, а у ы л г а а т т а н а м ы з деген х а б а р к ул а г ын а т и ю -
мен, Биб1 с а б ы р - т а г а т т а н а йрылды. Бы л т ыр да н бер! к е м -
репн кернеп, 1ште б уг ып ж а т к а н с а гын ыш толкыны б 1рден
лап е т т с ы р т к а ш ы к к а н д а й б о лып е д г К е з алдына у шы-
киырсыз кен д а л а , у йездеген ж ы лк ы, кек жасан, га т т л -
ген а п п а к кшз уйлер елестеп, к у л а г ы н а т е р т т у л ж мал-
дын. кы м- ку ыт д а н г а з а шуы, ман, т е б е т т е р д щ эупшдеп
урген1 а п - а н ы к ест1лгендей болып, т у ш бойы а ла г ызып
у й ы к т а й а лм ай шыкты.
Ж а с к ел шше к бу л с а п а р г а кептен берI да йында л ып,
ата-енес1не а п а ра т ы н сыйл ыкта рын , б а л а - ш а г а , абысын-
а ж ы н г а у л е с т 1ретш тэтт1-дэмд1 б а за р л ы г ы н алдын ала
э з 1рлеп койган- ды. Б у п н ж ол ж у р е т ш к у ш тэ не р т е ц
к а с ын а Д е м е ж а н д ы ерт^п шыгып, б а з а р д а н та гы б1раз
дуние алып кайтты. Енд], М1не, сол а лг ан з ат та ры н рет-
рет1мен к атта п, кштш бурасан, к он ыр а у л а п а шы л ат ы н
с а р ы а л а сандыктын, 1Ш1не ж а й л а п са лып ж а т ы р .
Д е м е ж а н осы жан.а г ана Шэн1шевт1н> а тшы с ы Б а б а -
лыкты ерт1п, б1р тыг ыз ж ум ыс п е н к а л а г а шыгып кеткен-
Д 1. Биб1 сол ж1Г1ттер келгенше кшнш дайын о т ы р м а к
болып, терг1 б е л м е д е п к!с! бойы улкен айнанын, алдына
келд1. Бы л т ы р д а н бер! кел1ншект1н, кшм с э н 1не кеп е з г е р 1с-
тер енген. Б ур ын а у ы л д а киет1н к ос етек кейлек, о ка лы
камзол, асыл т а с т ы би1к с э ук е л ес ш т а с т а п, к а л а сэнше,
онын, 1Ш1нде т а т а р к ыз - ке л 1н ше к те р 1н1н, кшм улгю^не
к а р а й беЙ1мделе б а с т а г а н . К,аз1р де а уы лг а б а р г а н д а
керек б о л а р - а у деген кейб1р ки1мдер1н с а н д ы к к а салып,
ж ол г а б!р ш а м а жен1’л кшнуд1 л а й ы к керд!. Э р к а й с ы с ы н
бойына б 1р елшеп кер1п, акыры к ал а мен к ырды ц а рас ы-
нан ез1нше б!р у н а сы мд ы улг1 т а п к а н д а й болып едь Ау ыл-
дын, кек торг ыннан "пплген кос етек кейлег1н, кызыл
катипа камзолын т а н д а д ы да , а я г ын а к а л а н ы н хром
е т т н ки1п, б а с ы н а Ж1бек ш а ш а к т ы б ерт пе ШЭЛ1С1Н бур-
кендк
Осы ту ркы ез1не э л д е к а й д а ж а р а с ы м д ы к е р 1нгеи
О с ы л а й ки1нген1 Д е м е ж а н г а да катты унайтынын 1Ш1 сез!п
тур. А йн ан ын а л д ын да ез к е р к 1нен ез! кез а ла алмай

31
с у к т а н ы п калды. Ж а п - ж а з ы к эппа к мандайы, жан,а ту-
ран а йд а й и Ы п б1ткен киг аш касы, ж а у ы н шай га н мойыл-
дай М0лд1реген, уялы нэркес кез1, кызыл а р а й ла н а ш а п а к
атып т у р а т ы н , ат ж а к т ы, с у л у жуз1, т у п - т уз у гпсте мурны
мен у ы лж ы ра н о й м а к ерш, бэр 1-бэр! де ж а с э йе л дщ керкш
к айс ымыз а рт т ы р а р екенб1з деп ж а р ы с к а тускендей б у п н
а й р ы к ш а кез т а рт ып т ур. А йн ада ры ©з келбетш кергенде,
ж у р е п ж а р ы л а р д а й болып, Ш э ш ш е в т щ эйел1 З ул э й х а -
нын с е з ш есше алды. « Б и б 1, с а г а н т т т 1 бо я н у ды н еш
кажет1 жок . Сен к у д а й д ы н ез1 у й т - т е п п бере салган
бек матур кызсын» деп т а т а р с ул уы б у г а н к атты сук-
танатын-ды.
Биб1 он колын созып, а йнаньщ са п- са лк ы н ж у з ш а ялай
сипады. « Ж а с , сулу кезщде тал бойынды т у т а с керсететш
м ын а дай улкен а й н а н ы н болу ы да б1р б а к ы т екен гой,—
деп о йлады 1Ш1нен.— Ал кешпел1 кыр ел1’нде мундай а й ­
нанын ©31 т у п л К0ленкес1 де болган емес. Ш 1рк 1н, корк^не
коз тоймайтын не 61 р с у л у э пк е л е р 1М13 ©з бейнес1н толык
к©ре а лмай е г п - а у бул дуниеден. К а н д а й аянышты!»
Биб1 мынды а й д а га н б а й д ы н кызы саналг анымен,
мундай айна мунын ез а уыл ында да болг а н емес. ©з
ба сы он беске келгенше е ркек-шора болып журд1 де, ай-
наны Т1ПТ1 кажетс1нген жок . Ал бойжеткен эпкелер1
мен кейб!р с ыл к ым ж е н г е л е р ш щ а уы л г а келген б а к а лшы -
дан кой ж у н ш е а йы рб а с т а п а лган, сиырдын кезшдей
рана донгелек а йна л ары б о лу шы едк С о л а р ы н кэзекей-
л е р 1Н1н т©с к а л т а с ы н а н т а с т а ма й, а уыл г а сер 1 ж1Г1ттер
келгенде, б1р к а г аб ер 1 с т е элг1 а йна л арын а к ар а гы ш т а п ,
касы-к©здер1н тузеп жата тын - ды. Б 1р а к ол а йна г а адам-
нын т у т а с т у л г а с ы т у г 1л, б ет- алпе т 1Н1Н 0 3 1 т о л ы к сыя бер-
мейт1н. Жуз1НД1 т о лы к керу у пин, ондай айнаг а к ар а га н-
нан г©р1, су а л у г а б а р г а н д а м©лд1р б а с т а у г а ун1лгеньпн
©3 1 а рты к ед1.
Б и б 1 кыр ел1нде о сы л а йш а а йна сыз ©ст1. Кунгейдег1
Кер1мбай а уыл ына кел 1н боп т ус к енде де, айнаг а к ара п
ж а р ы г а н ж о к . О йын - тойг а, сешл-с еруенг е шык к анд а ,
кыз-кел1ншектер б1р!н-б1р1 жа с ан ды ры п, б1р1не-б1р1 «айна»
болып журет1н. М ын а д а й , т а к ы р тебеннен т а б ан ы н а
деЙ1н тугел керсете тш улкен ша р а йн а н ы н болатынын
Биб1 еткен жылы к а л а г а келгенде б 1р - а к 61лД1. О нда
да а л г а ш рет ез ушнен емес, осы Ш эш ш е в т е р д щ уЙ1не
к о н а к к а б а р г а н д а керш ед1. С о н д а г ы а нгалдыгы ес1не
туссе, осы кунге дейш бет1нен оты шыгады...
О н д а осы к о р а г а ж а н а д а н кешш келген кездер1 гой.
Буларды Шэшшевтер ерул1кке шакырды. К, аладагы

32
ж у р т к он ак т ы с а ра т- мину тын а й т ып ш а к ы р а д ы екен р о й .
С о л айтылран у а к ы т т а Д е м е ж а н е к е у 1 т 1ркесш ж е тш
барран. О й л а р ы н д а е ш т е н е жок , 1шке ю р т ама н- сэ л ем
ж а с а р а н сон., б у л а р у й и е а н у с к а ра н кен, з а л г а к а р а й
©те берген. С о л з ам ат т ер ж а к т а н тары 61р е а к а шыл ып,
а л п ам с а д а й б а с к а б 1р Ж1п т пен к а з а к ы кшнген суп-
с у л у к ел шшек ю р т келе жат т ы. К а р а с а , жан,а рана ез-
дерш к ар с ы алран уй и е а де с о л а р д ы н к а с ын да ж у р .
«Тэн1р1м-ау, м ына ла ры к!м болды ек е н ? — деп ойлады
Биб1 т а н - т а м а ш а б олып. — Уй иес1 ол ж а к к а к а л а й б а рып
калран? Б 1зден б а с к а да к о н а к т а р ы болраны р о й , ша м а с ы»
деп терг е к ар а й бет а лр а н да , э л п « к о н а к т а р » да б ула рра
карс ы журд1. Биб1 Т1ПТ1 а м а н д а с у р а о к т а л а берген. Ж т т -
нщ т у р - т у л г а с ы Д е м е ж а н н а н а ума йды. Ал к а с ы н да г ы
келшшек... Д э л осы кезде г ана 1с т щ б айыб ын а ба рга н
Биб1 мырс етш кул1п Ж1берд1. Элг1 к ел шше к те б етш басып
кул 1п келедк.. С в й т с е дэл твр а лд ын да улкен айна т у р
екен гой. Б и б ш щ «бейта ныс к о н а к » деп а м а н д а с к а л ы
ж у р г е ш Д е м е ж а н е к е у 1Н1Н а й н а да г ы сурет1 болып шыкты...
Ж а с к ел шшек о кт а - т е к те терезег е к а р а п койып, енд1
уй 1Ш1н жина ст ы ры п журген. Кенет а у л а ж а к т а н даб ыр-
ду б ыр сойлескен э л д е к 1м д е р д щ а я к ты к ыр ы е с т 1Л1п, кеп
кеш1'кпей 1шке Д е м е ж а н мен Б а б а л ы к к1рд1. Б а б а л ы к —
ж и ы р м а ла рр а келсе ж а н а келген, к ол- аяры ж е н 1л, елгезек
жас Ж 1 п т — о сы н д а гы Шэн1шев ба йд ы н ж ал ш ы с ы .
Кейде ат а й д а у ш ы к е ш 1р де болып кетедк Е н д 1 б 1р
к а р а с а н , ба йд ы н с а у д а д а н тускен малын жина йтын
шау ыпкел ш а б а р м а н ы да болып кетедк Эйтеу1р, колынан
келмейт1Н1 жо к , б а ры п кел, алып к е л дщ б э рш осы Б а б а л ы к
т ындырады. Ж 1Г1ТТ1Н е л ! - жу рт ы Б а к т ы н ы н а рг ы бет1нде,
У р 1ж а р тен1рег1нде екен. Эке-шешес1 ел1п, к ара йл а йт ы н
ешк1М1 б ол м а га н сон, б!рер ж ы л д ы н а л д ын да кэсш 1здеп
Ш э у е ш е к к е кел1пт1. Д е м е ж а н д а р м е н а р а л а с ып ту рад ы.
С у р а с т ы р а келгенде, суйег! Ка р а ке р ей, Б и б 1мен р у ла с
болып шыкты да, содан ж ан тартып, ж а к ы н д а с ы п кеттк
— ПэЛ 1, 013Д1Н Б и б 1Ш буЫНЫП-Ту Й1Н1П, да йын отыр
гой Т1ПТ1,— деп е сжтен с а м б ы р л а п сейлей юрген Б а б а л ы к
б о с а г а д а турран с а н д ы к к а , тары б а с к а б у ы н ш а к - т уй ш -
шектерге к а ра п е т т к — Н е 1стейм1з, а р б а г а а па ра берешн
бе мыналарды?
С о ны айтып, ж а у а п кутпестен сары ала са нд ы к ты
ек1 к ул аг ын ан у ст а п Т1к к етерш алды да, д а л а р а к а р а й
ала жене лд к
к о й ? — дед1 Д е м е ж а н к е л ш ш е п н е к а р а п . — Т ш - а у ы з ы м
т а с к а , б у п н к ул пы р ы п к е т т с щ , б э й б 1ше.
— Б а р ым е н б а з ар дегендей, осы т у р к ы м ы з г а разы
б о л а с ы н , — д е д 1 Б и б 1 к уй е у ш е еркелей ун катып.
Б у л а р е а к т е р ш к ул ыпта п д а л а ра ш ы к к а н д а , Б а б а л ы к
к ун к а р а р к ур ке с ш к айырып т а с т а г а н а ш ы к к уйменщ арт
ж а г ы н а с а ры ала с а нд ы кт ы орныктырып, кайыс белдж-
пен ш ан д ып б а й л а п ж а т ы р едк
— М ы к т а п б а й ла ш ы , аратай. Б 1р ж е р д е т у с ш калып
ж у р м е с ш , — д е д 1 Биб1 оран киыла е т ш т .
— Оран а л а ц д а м а , Б и б 1ш. Ж а м а н туысканын. бар
ж е р д е ш а р у а н ы ц е з 1- ак д е н г е л ен ш ж у р е бередк
Б ыл к ы л д а р а н а р т к ы о р ы н д ы к к а Д е м е ж а н мен Б и б М
жай ра с тыр ып , е з ! э л д ы н р ы к ен п рд щ орнына кон жия кет-
кен Б а б а л ы к дел бе ш карып калуы м у н екен, су ж а н а
кон ыр а л а куйме к он ыр а у ла ты п , к а к п а д а н ж ай ла п шыра
берд1. С у л ы г а тойып, с у мб ще й ж а р а п алран кос курен
с о л к ы лд а р а н жен1л фа это н ды б у йым к урлы к©рет1н емес,
квшег е ш ы кк а н сон д ы б ы с с ы з з ыр л а г а н т е р т д е н г е л е к п
к а н г а л а к к ак ты р ы п , с ын апта й сыррып келед1.
Б у л а р хан б а з а рд ы к а к ж а р ы п ет1п, к а л а ны н ш ы р ы с
к а к п а с ы аркыл ы кыр ж о л ын а шыруы керек едь Ойба з ар-
дан ет1п, ба яры да « С а р т корраны» атанран с а у д а а ланы-
на ж а к ы н д а р а н д а , жур1стер1н б ая у л а т ур а т у р а келдк Кв-
шеде а т т ы л ы - ж а я у арылып ж а т к а н х а л ы к . С о л а р д ы н
а р а с ы н д а швп тиеген, отын а р т к а н а р б а л а р ка й шы а лыс а-
ды. О к т а - т е к т е у з а к с а лк а р кештей болып, алые б\р ж а к -
т а р д а н жол т а р т к а н туйел1 керуендер у шы ра с а д ы. Ж у р -
п н ш ш е р Т е м 1р ш 1 кешес1нен еткенде, а й на ла - т еш р е к тарс-
т у р с согылран балра д а у ы с ы н а жанрырырып, оран
ж у к т! а р б а л а р сыкыры мен кетермеш1 а л ы п е а т а р л а р д ы н
о з а н д а т к а н айка йы косылып, а й н а л а - т е ш р е к ештенен1
а ж ы р а т у р а болмайтын, а ра н ы н у ясындай о р т ак г у 1лге
а йна л ып кет1п ед1.
Ж о л а у ш ы л а р доралары а й к а с к а н а р б а л а р ш е р у 1нщ
а р а - а р а с ы н а н зорра сытылып ш ы р ы п , Ой м а х а л л а тусын-
д а г ы ж а н а д а н с а лын ып ж а т к а н кытай к ам а лы — ж а м ­
б ы л д ын к ур ыл ыс ы н а т а ма н ж а к ы нд а д ы. Осы а ра да жол
ек1ге а йрылатын-ды. Б1реу1 к ам ал к а к п а с ы аркыл ы куре
жолмен шырыска к ар а й т у р а т а р т а д ы да, ек1*нш1С1 тус-
Т1кке т а ма н е д э у 1р ойысып барып, к ам а л курылысын
айна лып етед!. Ж о л айрырына та я р а нд а Б а б а л ы к жур1С1н
б а яу л ат ы п , а рт ына бурылран:
— Н е 1с т е й м 1з, Д е м е ж а н ара? М ы н а пэлен! айналып

34
►е т е \ ш бе, элде тжесшен тарта берем 1з бе?— дед1 шолак
Т1Л каты п.
— Т у р а ж ол ту рр а нд а , б у рые ж о л д а нен бар. Т е т е а -
нен т а р т а б е р , — д е д 1 Д е м е ж а н .
— К а к п а д а кузет турран кершедк С а р ы а я к т а р 1 у с т а п
алып, с а р с а н р а салып ж у р м е й ме?
— Ой-пой, ж у р е берсейнп... К а с ы н д а Биб1 отырранда
неден к ы с ы л а с ы н ? — дед1 Д е м е ж а н куле тш катып.
А т ш ы Ж1Г1Т Б а б а л ы к к а да к е р е п н щ е з 1 осы ед1. К,ос
к ур енн щ Т13Г1Н1Н 1р1кпей а г ы н д а т к а н к у ш к а м а л к а к п а -
сына ж а к ы н д а й бердь Ж а н а ж а м б ы л д ы н к ур ыл ыс ы эл1
а я к т а л м а с а да, онын кала ж а к к а б ы р р а сы мен кызыл
к ы шт а н ©ршген б а тыс - шырыс К1р е б е р 1с 1 а лд ын а ла салы-
нып, б т п ту рр а н бола тын. К 1р е б е р 1с т 1н дэл о р т а с ын да
ек1 К1С1 эуп1р1мдеп эрен а ш ы п - ж а б а т ы н з1лдей шойын
к а к п а бар. С о л т у с к а келгенде б у л а р кутпеген к е р Ы с т щ
уст1нен шыкты.
С а р ы ки, то был г ы тиеген б 1рнеше а р б ан ы ек1 ш е р 1к
у ст а п алып, иелерш т а я к т ы н а с т ы на алып с^абап ж у р екен.
Сь ща й ы, а р б а к е ш т е р д 1н ж у к т е р ш а у д а р ы п т а с т а п, оздерш
ат-к©л1п м ен к ам а л к ур ыл ыс ы н а апарып, ж у м ы с к а с а л м а к
сек1лд1. Ш е р 1к т е рд 1н б!р1 а лд ын гы а р б а н ы к ак па ра к ара й
жетелесе, ©лермен а р б а к е ш т а я к жеген1не к а р а м а й аты-
нын ш а у ж а й ы н а ж а р м а с ы п , ж а г а л а с ы п жур . Кез!не кер-
1нген К9Л1КТ1 к ешеден устап апарып, к у р ы л ы с к а зорлык-
пен ж у м ы с ю т е т ю з у сонры кезде эдетке а йна л г ан
нэрсе ед1. С о н ы б 1л е т 1н ж у р т бу л к а м а л д ы ц манына жо л а-
май, к ал а р а б а с к а жол мен а йна л ып ©гет1н-Д1. М ы н а бай-
к у с т а р д ы н бул а р а г а к ал а й тап бо лта ны б е л г 1С1з.
Д е м е ж а н ж ан а р ы к©р1Н1ске аз-кем к а р а п т у р д ы да,
куймеден с е ю р т тус1п, к а с т а р ы н а барды.
— Б у л не шу? Н е ж а н ж а л ? — деген к ыт а й т ш н д е
а к ы р а д а уыст ап.
Шер1ктер келдененнен килжкен мырзанын тег1н адам
емес екенш сез1п, 1рюл1п калды. Т а н а у ы н а н кан сорра ап
журген, шокпыт ша п ан ды кыр к аз аг ы соны пайдаланып,
буран ш а г ы м айта б а с т а г а н .
— К,арагым-ай, м у с ы л м а н ны н б а ла с ы е к е нс 1н, кут-
к аршы мына пэленнен... Б а л а - ш а г а н ы н ш а й - ш а л а н ы
та ус ыл ып к ал г а н сон, к а л а г а отын с а т а к е л т ек, мыналар
жуг1 м 13Д1 осы а р а г а а у д а ры п т а с т а п , ж у м ы с к а с а лма к-
шы... Т 1пт! 1стеЙ1к сол ж ум ы с ы н , е ш к а й д а к а ш п а й ы к .

1 С а р ы а я к т а р — Маншын, эс ке р 1н к а з а к т а р осылай ата ган

2* 35
Т е к алдымен т е к п е й - ш а ш п а й отынымызды сатып а лу г а
м у р с а т б ер с ш ип , — дейд1 з а р- за р етш.
Д е м е ж а н «буларын, к ал а й» дегендей ш ержт ерг е карап,
т1л катура о кт а ла берген. О л а р ды н шен1 улкендеу б1реу1
а лг а ш ы р ы п :
— К е и и р Ы з , Слз к1м б о л а с ы з ? — дед1 Демежаннын.
б а с - а я г ы н а кез ж 1берш.
— Мен — Ш и - а м б ы н ын т шм а шы , эр1 ерекше тапсыр-
м ал ар орындайтын к ом е к ппа м ш. .. Т у с М к п м е? — деп,
Д е м е ж а н т е с к а л т а с ы н а н т е тен ше еюл джт1 б1лд1ретш
т а н б а л ы к а г а з алып к е р с е т т ь — Ж а з ы к с ы з ж о л а у ш ы л а р -
дын ж у пн а у д а р ы п т а ст а п, е з д е р ш зорлап ж у м ы с к а
сал деген ешк анда й з а н жок. М ы н а л а р д а н дереу кеппр1м
с у р ап , б ос атып коя берщдер!
Б у д а н ары к а р с ы л а с у р а б а т ыл д а р ы жетпеген шержтер,
а ма л ж о к арб ак ештерд1 ж е н д е р ш е коя берд1. Ы за да н
ж а р ы л а р д а й болып к ат т ы ш и р ы кк а н Д е м е ж а н орнына
келш отырып ж ат к ан - д ы . Ж а н а г ы а р б а к е ш т е р д 1н б1р1
сонынан жуг1 р1п келед1 екен.
— Шы ра г ым -а й, к у т к а р у ш ы п е р 1штем бо лдын гой...
Т ы м к у р с а атынды айтып к е т ш 1: а ма нд ыг ын ды т^леп,
д у г а м а косып журеЙ1н.
— М е н щ атым — Д е м е ж а н . . . К е р 1мбайдын Д е м е ж а н ы
д е г е нд1 е с т у 1Н1з б а р ма?
— Е-е, а йна лайын-а й, элг1 К е р е ке н нщ к а л а д а г ы
б а л а с ы сен е к ен с1н р о й . Б ола р, болар... А т а г а тартып
т у с а н , осылай ту, к ар а гы м . Б а р екенсщ гой... Суйен1Ш1м,
султанбег1м.
А р б а к е ш та гы б 1р сездерд1 айтып т а уы с а алмай жа т ы р
ед1, к©л1к к оз г ал ып к е г п де, а я к ж а г ы н ести алмай калды.
Ж а н а г ы ше ржт е р к а к п а кузетиллер1 екен. Екеу1 жа б ы л ы п
жур1п шойын к ак п а н ы з орг а ашты да, б у л а р к аш а н
ет1п кеткенше, ек1 б о с а г а д а о к т а у д а й с1рес1п катты да
калды.
— Ой, Д е м е ж а н ага , СМзбен б1рге ж у р у р а к а т екен
гой, — деп Б а б а л ы к мэз болып, ж ыр г ап келед1.— Сен-
сен13, осы ж а м б ы л д ы н 1Ш1не манайла п корген ж о к ед1м.
Н е керемет1 ба р екен, керейжнп ез1н,— деп ж а н - жа г ы н а
мойнын соза к а ра п кояды.
А й м а к о р т а л ыг ы Шэ у е ше к к е а уы ск а н н ан бер1, Ши-
амбынын шындап к ол г а алг ан ен б.асты ша р уа сы нь щ
бIр 1 — осы ка мал курылысы. Б 1р а к бул неменщ ж у ы к
а р а д а б1те коятын тур1 жок, со нша жыл ецбектенгенде,
ек1 ж а к т а у ы з орг а к ал к а йды. ©31 а б а ж а д а й улкен. Эр
к а б ы р г а с ы н ы н узындыг ы, эй, б1р шакырымнан кем бол-

36
мае. Би1кт1п жет1 метрдей, еш т е р т метрге ж уы к . Т а с ы -
лып ж а т к а н тас пен т о пы р а к т а кисап жок , к а н ш а арба-
л ап экеп т е к с е ц де ж у м ы р ы н а ж у к болмай, айда На рша
обып ж у т а бередк ЦЛркш, осы ран кеткен к а р ж ы мен ен,-
бект1 б а с к а б!р па йда л ы !ске ж у м с а с а , т у т а с 61 р к ал а
т у р г ы з у г а бола р ед1-ау! Осы к а м а л д ы н к е а р ш е н елге
т у с е т ш а л м а н - с а л ы к кебейш, оган зорлап ктетелтн акы-
сыз ауыр е н бе к косылып, онсыз да т о б а к а з ы г ы н а т а к а л -
ган ж ур т т ы тит ы к т ат ы п болды. Б ы е т ш д е р д щ а йтуын ша,
каз1рг1 к а р у - ж а р а г ы жетклген з ам ан д а мундай к ам а л
с а л у д ы н ту кк е кажет1 ж о к кершедк Оны е т к е н д е п б 1р
с е з ш д е Ши -а мб ын ын ез1 де м ойын даг ан. Б1рак ол да не
1стесш, ж о г а р ы д а н келген бу йрык. К а з 1р мунда й б е к Ы с -
тер ж а л г ы з Ш э у е ш е к т е г ана емес, Ур1мж1, К у л ж а , С у й -
д1н, К у р е сияк ты б а с к а к а л а л а р д а да салынын ж а т ы р .
Б у л к а м а л д а р б у ры нг ы д а й к о р г а н ы е к а ж а р а м а с а да,
э й т е у 1р осы е л к е н щ баскан1к1 емес, М а н ш ы н е ю м е т ш щ
жер1 екен1н эйг1леп т у р ат ы н ы анык...
Д е м е ж а н н ы н ойын с а м б ы р л а п сейлеп келе ж а т к а н
Б а б а л ы к т ы н д а у с ы бел1п Ж1берд1.
— Пэл 1, мынаны к а р а ны з , мынаныц туст1к ж а г ы мен
тер1ст1к бет1 мулде а л а ц - а ш ы к ж а т ы р гой, Д е м е ж а н а г а ? !
Б у л © 3 1 сонда к аша н б1тет1н н эр с е ? — д е д 1 кеш1р Ж1г 1т
Э3 1 рше к ур т а кт а йм ен корша п койг ан б о л а ш а к д у а л д ы н
орнына кез Ж 1б е р 1п.
— Б 1р б1тер, несше а с ы г а с ы н ? — дед! Д е м е ж а н езу
т а рт ы п . — 1шк1 елк еде «Кьггайдын у лы корг а ны» дейт1н
бар. О ны н кур ыл ысы жет1 г а с ыр г а созылг ан.
— Ал, керек болса!. . . С о н д а онын, келем1 де осал
б о лм а г а н ы гой, ш ам ас ы ?
— Ж а л п ы у зын дыг ы т е рт ж ар ы м мын ш а к ы ры м г а
жетед1 дес1п ж у р гой б1лет1ндер.
— М э с с а г а н , е н д‘1 не бет1мд1 а йтайын! — Б а б а л ы к
т а нд а нг а нн а н ыекырып Ж1берд1.— Б у л а р , с!рэ, к ор г ан
со к н а с а т у р а а лмайтын х а л ы к болды гой.
— Ж а ц а г ы Улы к о рг анд ы Кьггай импера то рла ры
613Д1Ц туп а т а л а р ы м ы з — кешпел1 гундерден к о р г а н у
у шш тург ыз ыпты. М ы н а д а й К1Ш1 к а м а л д а р д ы да б у л а р
сондай к о р г а н ы с т ы к мэн1 бар деп есептейдк
— С о н д а б у л а р юмнен к орг ана ды? Х а л ы к к а сенбе-
ген1 ме?
— С е н е а лм а г а н ы гой... А н а жылг ы д у р б е л е нд е ек1-
мет э с к е р 1Н1н жен,1Л1п к а л у с е б е б ш осындай мыкты бек1-
Н1СТ1Н б олм а у ын ан деп б1лед1.
Ж а м б ы л д ы н шыгыс к а к п а с ы н д а б у л а р ды ешк1м ток-

37
т а т к а н жок,. К у з е т т е т у рра н ш е р ж т е р шойын е а к п ашты
да, куре ж о л г а шырарып салды. М а н а д а н бер1 э н п м е г е
а р а л а с п а й , а й н а ла с ын а у рк е к ар а п отырран Биб1 енд!
рана ес ж и р а нд а й болып едк
— Т у - у , кумырсканын, иелеушен аман-есен ш ы к т ы к
па, ш ы к п а д ы к па. Кен, ду ние ш керш, тынысым енд! к е н щ1
р о й ! — деген с ын г ыра й ун катып.
— А у ы л д ы эбден са ры нг анс ы ц - а у, Б и б 1ж а н ? — д е д 1
Б а б а л ы к б 1рер ж а с у л к е н д 1п н б у лд а п, Б и б 1ге а га боп
ж у р е т ш эдет1мен.
— Айт па . О с ы н д а тек Д е м е ж а н уппн журд^м рой
к ам ал ы п. Эйтпесе, « ту й е нщ м ол ад а нес1 ба р» дегендей,
менщ бул к а л а д а не ш а р у а м бар е д 1.
Д е м е ж а н келшшепнГн б а л б у л ж а н г а н ж у з ш е с у йс ш е
к ар а п, он колымен к а п с ы р а , о зше к ара й т а рт ы н к ыр а п
койды. К а й р а н Б и б 1! С а к а р а н ы н сал перзент1, а с а у таби-
раттын а р д а емген т а г ы сы ед1-ау. Он беске келгенше
у л ш а кшнш, жуйр1к а т т а р д ы н ж а л ы н а ж а р м а с ы п ес1п ед1.
ЕИр а уы л д ы н бетке к а к п а с еркес!, а т а- а н а н ы н а л а к а н г а
с а л га н к е н ж е с1 емес пе едк К у д а й томен етект1 е т т ж а р а -
тып, ж а т ж у р т к а пенде кып койран сон не шара? ! С о л
Б и б ш 1н м а н ад ан бер1 с о н а у тер1ст1ктеп Т а р б а г а т а й жо-
т а л а р ы н а н неге коз а лм а й к а р а п о тырранын да Д е м е ж а н
1штей тус1Н1п к ел ед1. Б и б ш щ ата- ана сы, ет ж а к ы н туыс-
т а ры сол ког1лд1р т а у л а р д ы н ар ж аг ын да. .. Д е м е ж а н
ш е к а р а т у р а л ы х а б а р д ы к е л ш ш еп н е эл1 а йтка н жок . Егер
ш е к а р а сыз ыг ы Т а р б а г а т а й д ы н кыр а рк а сы м е н ететш-
дей б о лс а, е к1 ауыл е ю мемлекетке к ар а п, Б и б 1Н1н терк1н
ж у р т ы а лыста п к е т е т1Н1 анык... 031 ж э не у з а т ы лг а н н ан
бер1 ол ж а к к а а ттап б а с к а н жок . Биыл ж а з д а шек ара
б еюмей т у р р а нд а , байкусты т©рк1ндет1п а лг а н ду
рыс шыгар. А у ы л г а барран с о н улкендермен а к ы л д а с у
керек.
У а к ы т май айынын соны, улы с э ск ен щ кез1 болатын.
П а р атты жен!л фаэтон э не- м1не дег енше К а р а у н п р д 1 'н
к е шрше н ет1п, Дерб1ЛЖ1нге а па ра т ы н т а к т а к жолмен
зырлап келед1. Кектемг1 д а л а н ы н к оп эбден ж е т ш п ,
желк1лдеп т у р г а н шары. А с п ан да , жер де шлге малып
а л г а н д а й ж а п - ж а с ы л . Бетегел1 боз да ла сэл жел т у р с а
у ю д е й у лшлдеп, а йна л а- то щрек тен кун коз1не берткен
ж у с а н ис1 б у рк ы ра йд ы . С о н а у а лы с- а л ы с кекжиекте,
у шы - к иы р сы з К у л ы с т а й ж а з ы г ын д а м ун ар буына беккен
толкынды с а г ым б у л а нд а й ды. Ж о л ж и е п н д е п ж ус а н д ы
д а л а д а н ш а н ш ы л а Т1к у шы п ш ы к к а н бозторг айлар а спа н
т е р ш е 1Л1Н1П к ал г а н кум1с к он ыр а у да й, ж а з д ы н жылы
38
шуа гы ме н ©сш-онген т1рнплжт1н ж у р е к ж а р д ы мадак
жырын т©гед1.
С ы р т т а й сыр бермег еш б о лм а с а , Д е м е ж а н н ы н . ©31 де
с а к а р а н ы катты с а г ын ы п к а л г ан екен. К е ю р е п н д е п кун
ту спеген б 1р су ык , к ара цры к у ы с т ы н о р н ы енд1 толрандай,
к©н1Л1 с е р п п с а л а бердк Алып к е у де с ш к ержтей керш,
терен тыныс алды да, к арс ы беттен л у ш п сокьцш ж 1бек
с а м а л г а о мыра у ын тосып, ш а л к а й ы н к ы р а п о тыр дц.
— Б а б а л ы к , сен ундемей к а л д ы н той. К,арап отьф^ан-
ша осындай да б 1р эн са л ып Ж1берсейш1,— дед1, сол
кетер1нк1 кон1лмен а т шы Ж1птке д а уы ст а п .
— Эн са л ура д а у ы с ж о к кой, ара.
— О нда , жол к ы с к а рс ы н , э н п м е айта отыр.
— Не айтайын, ара?
— О с ы сен Ш э ш ше в т е р м е н к ал а й т а б ыс ып ж у р с щ ?
С о н ы айтшы.
— Шэн1шевтерд1 мен т а п к а м ж о к -а у , меш о л а р д ы н
©здер1 т а у ы п а л д ы , — дед1 Б а б а л ы к , а т т а р д ын де л бе с ш
к а ры н к ыр а п к ойып . — ©31Н13ге б у рын да б)р айтып е д 1м
р о й : он уш- он то ртк е келгенде эке-шешен1 б 1р ш щ арты-
нан б 1рш ауызра салып, ж у т ы п алранбыз. Э к е й д 1н азда-
ран ш ол ак дэулет1 б о лу шы ед1, оз1 ©лген сон жинап-терген1
а нта лара н арайыннын колында кетт1. Эк ем б1р а т а д а н
жалрыз, ет ж а к ы н ж а н а ш ы р ы м ы з ж о к бола тын. Мен он
сег1зге келгенше э рюм г е б 1р ж а л т а н к о з болып, керш-
генн1н б о с а р а с ы нд а ж у р 1н к 1реп калдым. Э к е мн 1н малын
т а ла п алран а р а й ы н д а р д ы н меш у й л е н д 1 р т , о т а у к©тер1п
б ер е м 13 деген у э д е л е р 1 б о л у шы е д 1, ол да сиырку йым-
шак та нып, о рында л ма йтын а р м а н г а а йна лып б а р а жат -
ты... С©йт1п, ек1 колымды а лд ым а сыйдыра алмай, ауыл-
да к ур с а н д а лы п бос ж у р ге н кез1м б о ла т ын. О с ы да н
ек1 жыл б у рын дэл осы май а йында У р ж а р м а н ын д а гы
613Д1Н а у ы лд ын устшен ж у н - т е р 1, а с т ы к т и е г е н коп а р б а л ы
керуен 0ТТ1. С у р а с т ы р с а м , э л п л е р Ш э у еш е к те н шыгып,
С е м е йг е к ар а й бет а лг ан осы Ш э ш ш е в б а йды н с а уд а
тоганары екен. А р б а к е ш т е р ш щ б1р1 ж о л - же н е к е й ауырып
к алып койган ба, керуен басы сонын орнына а да м жал -
да гыс ы к ел етшш айтты. 1з д е ге н г е- с у ра га н, маг а н да ке-
реп осы ед1. Э л г 1Н1н а р б а с ы н а о тыр дым да , Семей
к а й д а с ы н деп т а р т ып берд1м. С 1рэ, керуен б а с ы г а унап
к ал г ан болуым керек, к ай т а р ж о л д а ол мен1 т а с т а ма й,
©31мен б1рге Ш э у е ш е к к е а лып келд1. С е й т ш , мен ойда
ж о к т а Шэн1шев ба йды н коп м ал а йынын б!р 1 болып шыга
келд1м, ага.
— С о л а й де... Сен де б 1р жиНангез ж т т б ол д ы н гой.
39
Ш э нп п е в т е рд щ , Р а м а з а н байды айтам, ю а г е кайырымы
к ал а й екен ез1? Е ц б е к а кы н д ы ренж1тпей уарында телеп
т у р а ма?
— К а л а й десем екен? Б ы л а й ш а менщ ©31ме ыкыла сы
ж а м а н емес. С а у д а г е р деген х а л ы к т о кт а с к а н а кынды
жемейд! жэ н е б 1р тиынын ж е п з б е й д ь А д а л кызмет етсец
онынды б а г а л а й д ы , — дед1 Б а б а л ы к Д е м е ж а н г а к арай
б 1р кырын да у о тыр ып . — А л г а ш к ы а й л а р д а мен, кебшше,
б ай д ы н уй к ыз м ет ш д е журд1м гой. К а й да , неге ж у м с а с а
да, ек1 а йт кы з ба й тьшдырып тастаймын. Б ас т а п к ы кезде
к о л ым ны ц с у ма к ы с ы ба р ма, ж о к па, соны сынаг ысы
келд1-ау деймш. М е н щ ж у р е т ш ж ол ы м д а , у й д щ булыц-
б у р ы ш ы н д а у с а к - т у й е к а к ш а у ш ы р а с а беретш болды...
©з б а сымды сыйдыра а лма й ж у р ш , б 1ре у дщ ала Ж1бш
а ттап кайтем, э л п а к ш а л а р ы н т а л а й рет тауып алып,
иес1не а парып берд1м. Б 1рден,е са тып а л у га б а з а р г а Ж1бер-
се, к а л г а н а к ш а с ы н тиынына деЙ1н са на п етюземш. Не
керек, с ы н а к мерз1м1нен с у рш б е й ж а к с ы етт1м. О сы д а н
кеЙ1н-ак о ла р маган к ал т к ыс ыз сенет1н болды. К е п к е ш 1к-
пей енбек а кы м ды молайтып, б а с к а ж а у а п т ы жумыс-
т а ры н а да а р а л а с т ы р а ба стады. .. Каз1р ж а м а н емес,
айл ыг ым ны н сыртында с ы й л ык а к ш а берш, ки1м-кешек
ж а г ы н а н да к а р а й л а с ы п т у ра д ы.
— Енд1 не 1стемек о йын бар? Шэн1шевт1н ш а б а р м а н ы
болып, осылай ж у р е б е р м е к с 1Н б е ? — дед1 Д е м е ж а н Ж1 Г1Т-
Т 1Н Т у ПК1 ОЙЫН б 1Л Г1С1 КеЛ1П.
— Енд1 к ай д а ба рамын, Д е м е ж а н а г а - а у ? К а з а к
байына ж ал да ны п , ж а л а к к ой шы н ын б1р1 б ол г а н ш а , осы
ж у р 1с 1м н 1н ез1 а р т ы к емес пе. Т а з а ж ум ыс , тиын-тебеьпн
у аг ы н д а телеп турады. ..
— Б ы л а й ш а х а т с а у а т ы ц бар, ж а п - ж а с , эдем1 Ж1 Г 1 Т-
С1Н... Ел к а т а р л ы катын алып, ш а н ы р а к котер1п, ез а л ­
дына т1рш1Л1к к у р ма й с ын ба деген1м гой. К ы з д а р г а е т 1М1н
к а л а й ед1 е з 1нн 1н?
— Б у л а й т к а н ын ы з ж е н - а у , Д е м е ж а н ага. Б 1ра к м а ­
ган дэл каз1р К1м кызын у ст а т а кояр д е й с 1н,— деп Б а б а ­
л ы к ез сез ше с а к - с а к к у л т а л д ы . — Б 1з д 1н к аз ак : «Алды-
мен де н с а ул ы к , сонан кешн а к ж ау л ы к, сонан кеЙ1н бес
с а у л ы к » дейд1 гой. Мен соны е з г е ртюм кел!п ж у р . Эуел1
бес с а у л ы к жинап алып, ак ж а у л ы к к а сонан кеЙ1н мойын
б у р с а м деймш...
Бул сезге Д е м е ж а н мен Биб! к а т а р кулд1.
— Б 13Д1Н т у ы с ка н т а т а р д ы н кызын алатын шыгар.
Т а т а р ш а сейлегенде а уз ы- а уз ы н а ж у к п а й д ы ез1Н1Н,— дед1
Биб1 энг1меге а ра л а сы п.
40
— Буйырган кыз к ай д а кашар д е й с 13, у йл ен е м 13
РОЙ,— Деп Ж аС Ж1Г1Т аКСИЯ КуЛ1П КОЙДЫ Б 13, ЭС1Л1
с о н .р ы е к ь у ш а т а д а б>р кшджтен ж а л г ы з - ж а л р ы з д а н
келе жат ы р м ы з . Ж а к ы н д а б 1р т э у ш к е к у м а л а к аштыр-
сам: «сенщ у р 1 м- б у та г ын ©те к©п болады. Т у б ш д е немере-
шеберен, ж у з г е же т ш, б 1р та йпа ел боласын,» дегенд!
айтты... С о н ы ест1гел1 а р к а - б а с ы м к е н т , б а л а - ш а ра же ш н
де у а й ы м д а у д ы му л де койдым.
— Илэйым, со лай болсын. ИПркш, б о л а ш а к у л- кыз
да ры нн ь щ шешес1 каз1р кайда ж у р екен? Б о т а кез1 ж а у
дырап кутш о т ы р -а у б1р ж е р д е , — деп Д е м е ж а н оны
кос тап койды.
Б а б а л ы к енд1 б а й са лд ы к а л ы п к а к ешш, о р ы н д ы к к а
т у з е л ш отырды. Уст1 басы т а п - т у й н а к т а й т а за Кала
у л п а м е н б 1р сыдырры ж а к с ы кшнген К а л а н ы н малайы
д а л а н ы н мырзасындай.
— Мен каз1р ж а й ж ур г е м жо к , а га , т а т а р - е з б е к
б айла рын ан с а у д а н ы н кыры-сырын уйрен1п ж у р м1 н , —
дед1 ж а с Ж1Г1Т сэлден сон тын э н п м е б а с т а п . — Б 1з д 1н
к а з а к ©з к олынан келмегенн1н бэр1не т а н а у ы н к©тер1п,
менс1нбей журед1 гой. Б 1ра к бу л с а у д а д ег ен 1Н керемет
©нер екен. Онын к ас ын да мын г ырг а н малый да, цлренген
шен- шек пен 1Н де т у кк е т у р ма й ма деп к а л ды м . К о р а н
даты койды к о з д а т у киын емес, мыкты б о л с а н тиыннан
тиын ту гыз ып к©р! С а у д а н ы н к©з1н ж а к с ы б 1лген адам
кай елге б а р с а да ашта н е л т , кештен к а л м а й ды. Мын а
Ш э н 1ш е в т е р д 1 к©рмейс1з бе, с а у д а н ы н а р к а с ы н д а тасы
©рге д о ма л ап , кытай мен орысты б1рдей ж а й л а п отыр
— Б 13Д1Н к а з а к т а н ш ы к к а н с а у д а г е р ж о к ед1. Б э л к 1м,
осы к эс 1пт1н тел ба сы сен болатын ш ы га р с ы н , — деп
Д е м е ж а н да ж а с ж 1Г1т т щ с е з ше елендей калды.
— А йт к ан ы н ы з келсш, ага. Б 1з д 1н к азенен — кен
с а х а р а мен терт тул1к малдын а р к а с ы н д а е т е к - ж е ц 1 жи-
налмай, бейкам еткен х а л ы к кой, — деп Б а б а л ы к кеп
арманы 1ште ж а т к а н а д ам д а й терен курсшд1 — Апыра й,
©згес1н не кылайын, кол ынд аг ы алтыннын, б у д а - б у д а
а к ш а г а айналралы ту рг ан ен б а й л ы к т ы н да к а д 1рш
б1лмейд1 гой... ©ткен жылы кызы к болды: кузем кезшде
жун-тер1 ж и н а у у ш 1н, с а уд а м е н М а й л ы д а г ы Керей 1Ш1не
барды к. Ж у н дегенде кисап жок, т а у - т а у болып кораны н
шет^нде уй 1л 1п ж ат ы р . Кы з - ке л шш е к те р тиынга ту рма йтын
туйреу1ш пен о й м а к к а , айна мен т а р а к к а бола к у ш а к
к у ш а к ж у нд1 кетер1п э к е л 1п у с т а т а са латынын кайтер-
С1Н. Ал, шай мен кездеме у ш ш кыр к а з а г ы а стында г ы
атын т у с 1п беруге эз1р. Б а й д ы н с а у д а с ы н 1степ, пайдасын
41
к о р г а п ж у р с е м де, э л п б а й к у с т а р р а к а р а д а й жаным
а шы ды М а й л ы отынра т а п ш ы л а у жер екен. Ж а у ы н д ы
к у ш 61 р бай ауылра ба ры п консак, э л п л е р койдын ж у н ш
ж е н т е к - ж е нт е п м е н о т к а ж а р ып отыр...
Д е м е ж а н ойланып калды. Б а б а л ы к т ы н сез1 кышыран
ж е р ш е дэл тиш, кек ешне конып келедк Ж а с ж т т т щ
ет1 тф1, ойы сергек, а йна ла с ын а сын кез1мен карайды.
К о р г ан с ы з жет1мд1гше, ж а л г ы з д ы г ы н а к а р а м а с т а н , жал-
т а к, ж а с ы к емес, езше-ез1 сенетш б1р к у ш б ар бойында.
Эй, мынадан б 1рдене шырады ту б шде . . . К а з а к та б а с к а
х а л ы к т а р секклд! епн салуды, с а у д а ютеуд! уйренбей
турып, мына к а л пы н да к е с е г е а кегере коймас. Элде,
шынында да, ж а н а б1р онер жолын бастайтын — осы
Б а б а л ы к б ола р ма екен? С о л а й болуы да м ум кш - а у
М у н д а й т а л а п т ы ж а с т ы колтырынан алып, демеп Ж1беру
керек.. Ол а т шы ж т т к е мешрлене к ар а п отырды да:
— Б ау ыр ы м, сен1н мына т а л а б ы н ж а к с ы екен. Егер
т у б ш д е ез алдына кэс1п 1степ, с а у д а к ылатын о йын болса,
м аг ан айт, кемектесей1н: ек1меттен р у к с а т алып берешн,
кол 1к ж а г ы н а н к ы с ы л с а ц , а с т ы на ат М1нг 1з ей 1н,— дед1
шын ык ыл а сы ме н.
— Ракмет, Демеж ан ага... О с ы л а й айтарьщызды
©31м де сезш е м, — деп Б а б а л ы к та разы боп к а л д ы . —
Б 1р а к мен уппн ж е к е к э с т к т е у г е эл1 ертерек кой. Уяда н
у ш у г а к ан а т - к у й р ы г ы м эл1 т о л ы к жет1ле койган жок .
Ел танып, же р танып дегендей, с а у д ан ы н к а т - к а б а т
к а л т а р ы с т а р ы н а эл1 де болса к ан ыг а тусу1м керек.
— Ол ж а г ы н ©31Н б1лес1Н- Ал, туб!нде комек керек
болса, к ысылма й айтатын б о л , — дед1 Д е м е ж а н .
Б у л а р куре жол м е н А б д ы р а вз еншщ а нг а р ы на дей-
ш жедел ж у р ш келд1 де, К а р а к а б а к т ь щ т у с ын д а тус-
т ж к е к а р а й к1лт бурылды. Б1р буй1рде к а л ы н т а л ы алыстан
кез тартып, Б а х а л д а й д ы н зэЙ1мкес1 калып барады. . .
А л д а р ы н д а т а к т а й д а й кер1Л1п, Б о з д а к д а л а с ы ж ат ыр.
Бетегел1, боз ж у с ан д ы , кен ж аз ы к т ы кес1п етсе, ар
ж а г ы н д а К е к ж а й д а к т а отырран Кер1мбай а уы лд а ры ны н
да т е б е п кер1нуге ти1с.

IV
Шеж1ре бо йын ша, Н а й м а н атан на н тарайтын терт
Т е л е г е т а й д ы н кенжес1 — Терту ыл. Он с е п з ш ш ! расырдын
орт а с ын да Ж о н г а р хандыг ы жойылып, К у л ыс т а й елкес1
б о сап к а л г а н д а , З ай с а н мен К а р а Е р т 1с бойынан удере
кеш1п кунгейге асып ту скен, ж а н а кон ыск а б1р1нш1 болып

42
мекен тепкен ел дщ б 1р1 де — осы Т е р т у ы л д а р . Б у л а т а у
дын, неден ш ы к к а ны н кене кездер эр турл1 жориды. Б1реу
лер «терт а у ы л » деген сезден шыгыпты десе, еюнцп б)реу
лер «терт у г у л » деген а га йынды т е р т ж т т т е н т а р а пт ы
деп е з д е р ш ш е дэлел келт1р е д 1. Де г ен м е н , к ал ай б о лг а н
к унде де, осы ею б о л ж а м н ы н да ш ы н д ы к к а с а я т ы н жер1
бар. ©йткеш, Т е р т у ы л д ы н езг. А к б а р а к , А к б о л а т , А н д а
б а р а к , К а р т б а р а к б о лып т е р т а т а г а б е л ш е д к Б у л кеп
б а р а к т ы н шлнен с о н р ы е к е у к А н д а б а р а к пен К а р т б а р а к
е ж е л п а т а ме к е н д е рш де , Е р т к б ойын да к алыпты да,
А к б а р а к тугел1мен, А к б о л а т ж а р т ы л а й кунгейге к еш ш
КеЛ1ПТ1.
С о л д у н и е ш н кен кезшде ертерек келгеншен болар
каз1р Т е р т у ы л ру л ары Т а р б а г а т а й д ы н кунгей т е с ше н
с она у Б а р л ы к т а у ы н а д е й ш п у шы - к и ы р с ы з кен елкен1
е мш-ерюн б ау ырын а б а с ып кен ж а й ы л ы п жатыр. А к
б а р а к т ы н ез1 бу л кунде: Б у к а , Ш е т ж , Е л т 1зер, С у й ш д ш
деген э лд енеше р у л а р г а б е л Ы п е з а р а кыз а лыс а т ын
д э р е ж е г е жеткен. К а л ы н Б у к а мен Шет1к т а у с а г а л а п ,
Т а р б а г а т а й д ы н т е с ш ж а й л а с а , С у ш н д ж пен Е л т 1зер ен
ел ке н 1н етек ж а г ы н д а , Емш мен Б а р л ы к т ы к ыс т ап 1иы
рады.
Ал С ушнд1 *кт1н 031: Б а й к а р а , Ж а у г а ш деп б ел ш с е
Кер^мбайдын с у й е п — Ж а у г а ш бола тын. Б у л а р ма л - ба с ы
б 1рдей е р б 1ген, а т к а м1нер Ж1п т т е р 1де сай, д э у л е г п , мыкты
ата са на ла д ы. К о й н а у - к о й н а у ы н д а кек к ияк ты к а л ы н
шеп есет1н, ж а с ы л шал гы н д ы , б а лк а шт ы - б а л д ы р р а н д ы
келген о с ын а у ш у р ай л ы е щ р Б а й к а р а мен Ж а у г а ш ауыл
д а ры н ы н жыл с а йын ж а й л а у г а ш ы г а р а лд ын да б1р-ек1
ай кен к е с ш п отыратын ж ай лы к он ыс т а ры ед1 Шеб1
ш у й пн , с у а ты мол жер. Б а с т а у ы н с о н а у Т а р б а г а т а й д ы н
к арлы шында рына н алып, Ем1лге б а ры п к у я т ы н К а р а -
у н п р , А б д ы р а ез ендерш былай к ой г а нд а , эр т у с т а н кек
И1р1м болып, же нюл1п ага тын, с у л у д ы н кез1ндей м е л д 1ре-
ген к а р а с у л а р ы к а н ш а м а ! Кен ж ай ыл ым к ор ы к т а р д ы
кеп мал кектемде к ан ш а т а кы р л а п жеп кетсе де, ел жай-
л а у да н т у с к енше, ж е р д 1н туг1 к ай т а ж е т ш п , желк1лдеп
ту рады.
Ж о л а у ш ы л а р т у е а уа Б о з д а к т ы н кен ж а з ы г ы н а ш н г е н
с о н - а к эр т у с т а жа й ыл ып ж а т к а н а к т ыл ы кой, ал алы
жылкы, с у а т б о йла п конган ш ог ы р - ш о г ы р а у ы л д а р у шы-
раса б а стад ы. Эр а у ы л д ы н т у с ы н а н еткен сайын улкен-
К1Ш1С1 тугел с ы р т к а ш ы р ы п , бул ен»рде б урынды- сон ды
б о лм а га н к о н ы р а у л ы к уймег е т а н ы р к а й кара п, б 1ра зг а
деЙ1н к е з д е р1мен у за ты п са лады.
43
Кер1мбайдын, ез а у ы л ы ж ы л д а г ы конысында, Ш и л ь
б астаудын, т у б ш д е п кен, к ол ат т а отыр екен. Кез ецг е шыга
келгенде, б1р у я к а з д ы н ж у м ы р т к а с ы н д а й децг еле не
к он г ан а к ауыл Д е м е ж а н н ы н к е з ш е оттай басылды.
А у ы л д ы н сырт ж а р ын д а г ы кек ж а с а ц г а тартылран бие-
б а у м ац ында к ал ы н ж ы л к ы уйездеп тур. Ш а н а н ы ц та б а-
нындай к а й к ай ып ж а т к а н к а с к а жолмен пар атты фаэтон
а у ы л г а т а ма н к у л д и л ар а нд а , ес1к а лдында ж у р ге н ул-
кен- к 1Ш1 у д 1реЙ1се к а р а п сэл ту рд ы да, б 1р мезплде
ж о л а у ш ы л а р д ы ш ы р ам ы т к а н болар, б 1р топ б а л а бер1
к а р а й лап койды. Ж а м ы р а р а н коз ыдай андыздап, к ап тап
келед1.
— Ал ба ст а л ды . К о рж ын ы нн ын аузын шеше б е р, —
дед1 Д е м е ж а н Б и б 1ге бурылып.
С о л - а к мун екен, ауыл шетше таяп 1рюлген куймен!н
у с т 1 ш у п 1рлеген у с а к б а ла ра толып кетт1. Д е м е ж а н н ы н
к е нж е 1Н1С1 Э б д1ра сыл б а с т а т к а н немере б ау ырл а ры,
к е р ш 1- ко л а н ны н солармен б 1рге ойнап ж ур ге н к а ра сирак-
тары. Б и б 1 з ат ын да ете б а л а ж а н болатын. Б 1р н е ш е у 1н
алд ын а отыргызып, алма -к ез ек б еттершен суЙ1п ж атыр.
Б у л а р тер ж а к т а г ы улкен а к о рда нын к а с ын а т а ян г ан ш а ,
к о р ж ын н ы н б 1р б а с ы н д а г ы кант-кэмпит, е р ж - м е ш з ез
иелер1н т ауып та калып едь
А у ы л д а шеттен келген к1С1лер бар сек1лд1. О н а ш а л а у
Т1г 1лген к о н а к у й д 1н сыртындаг ы кермеде к у м к ер-тур-
манды б1рнеше ж а р а у аттар б а йл а ул ы тур. Ж о л а у ш ы л а р
куймеден тус1п ж а т к а н д а , улкен а к у й д 1н к ас ын да топ-
танып т у р г ан улкендер де бер1 к а р а й а янда ды. Ен алда
К е р 1м ба йдын 031, одан сэл кеЙ1Н1рек А ж а р бэйб1ше мен
т а г ы б а с к а ж а к ы н ту ыстар. Д е м е ж а н алдымен экес1'не
келш сэлем берген. Б у л кунде е л у д щ мол 1Ш1Н а р а ла п кет-
кен Кер1мбай узын бойлы, мол бурыл с а к ал ды , туксиген
к ал ын к а б а к т ы н астынан шу н ет кез1 а д а м г а тес1ле карай-
тын, туе 1 с у ы к а йба рл ы К1С1 ед1. Кептен кермеген Деме-
ж а н д ы ж а й г ана к у ш а к т а п иыгынан к а к т ы да, алдына
кел1п, И1Л1П сэлем еткен Б и б ш щ мандайынан И1скед1.
— Калай, балалар, ш арш ап-ш алды кпай ж аксы ж ет-
Т1ндер м е ? — д е г е н н е н б а с к а кеп т ш к а т к а н жок.
Е н д 1 б у л а р д ы а рт ж а к т а г ы кал ын топ к у т 1п тур ед1.
Э к е к у ш а г ы н а н босап, шешелер к а у ымы н а к ала й ж е г п
солай, Д е м е ж а н мен Биб! тасып т е г 1лген мей1р-шапа-
г аттын мол т е ш з ше К1рд1 де кетт1. Екеу1 алдымен мама
к аз да й м ам ыр ла г ан А ж а р б э й б ш е н щ к уш а г ын а б1р-б1р
сунг1п ш ы кк а н. Со на н кешн- ак кезекте т у рг ан шешелер
мен женг елер, а г а - б а у ы р л а р о рт а г а алып, к ау м а л а с ы п
44
э к е тп. К е л - к е а р ыс т ык ыкылас, с а б а с ы н а н а ск ан сагы-
ныш. Б у л а р бейне ж е р т у б ш е н келген а д а м д а р сеюлд1
Же нг ел ер1 ж а с т а й к а л а ж а г а л а п кеткен Д е м е ж а н д ы
«Тере б а л а » деп атайтын-ды. Т э н 1р 1м-ау, кептен у мыт
болып кеткен осы б1р аяулы сезд1 к а й т а д а н е с т у д щ е з 1
к ан д а й к ы м б а т ед1?!
— Т е р е б а л а - а у , к е л ш ш е г щ мен е к еу щ к а л а г а бар-
ды нд а р да, к у р 1к болтан т а у ы к т а й жа т ы п а лд ын да р той
м ул д е, — дейд1 улкен а т а с ы С а г ы м ж а н н ы ц эйел1 К,амария
— Ка тын алтан, бэлем, е з щ е ж а к к а н екен. Б 1р жыл-
дь щ 1Ш1нде с о к т а л д а й боп к ет шс щ той,— дейд! екжнп
б 1р ж а к ы н ж е н г е л е р д щ б 1р 1.
— Б и б ш щ отауын б 1л г енде й- а к т 1пп койтан е к е нб 1з
О т а у л а р ы н ж а с а у ы м е н дайын тур, б а р а с ы н д а р да кумп
ете к а л а с ы н д а р , — дейд1 уш1нш1 б 1р кэр1 женге.
А л т а ш к ы а бы р - с а б ыр д а н кешн эйелдер ж а т ы Биб!Н1
о р т а т а алып, о т а у т а к ар а й ертш кетт1 де, Д е м е ж а н уй
с ы рт ы н да элдек1ммен с е й л е с т т у р т а н э к е с 1Н1н кас ына
к ай т а оралды.
— К а л а д а не ж а н а л ы к т а р бар? Ши- а мбы, т а г ы б а с к а
у л ы к т а р т е п е с а у ш ы л ы к т а м а ? — дед1 Кер1мбай б а л а сы -
нын б а с - а я г ы н а б а ж а й л а й кез Ж1берш.
— Б э р 1 аман-есен... Д у г а й - д у т а й сэлем ж о л д а д ы С1зге
Ш и -а мб ын ын С1зге арнайы ж е т к 13 деген ез сэлем1 т а гы
бар. Онысын ж а т а - ж а с т а н а а й т а р мы н, — деп Д е м е ж а н
к а с т а р ы н д а т у р т а н бетен ю е ш щ кез1нше ш е ш 1ле койма
ды. Б 1р а к э ке с 1Н1н отан ш ыдам ы жетпей:
— О ры с пен К ы та й а рас ын а шекара т а ртыла й ын
деп ж а т ы р дейд1 той. Ол не с е з ? — дед1 мэйменкелеп
т у ру д ы у на тпа йтын э д е т 1мен.
Д е м е ж а н т а н калды. Т а н к а л г а н д а экес^ш'н с е з 1не
емес, к а з а к т ы н «узын к ул а тынын » ш а п ш а н д ы т ын а та-
ныркап тур. Г у бе р н ат о р к енс ес 1Н1н ез1нде сонгы б 1р-ек 1
кунде тана мэл1м болтан бул х а б а р д ы н кыр ел!не к ала й
ж е т ш улгерген1, шынында да, к айр ан к а л а р л ы к ед1.
— Со л ест1'ген1Н1’з рас, кеке. Мен1н С1зге экелген ба сты
ж ан а л ы т ы м да, Ши - ам бын ын айта ба р деген сэлем1 де
осы мэселеге б а йла н ыс ты, деген а ма л сыз езу тартып
Б у л х аб а р д ы С1здер к ал ай ест1дщ1здер?
— Е, к ал а й д е р щ бар ма? О с ын д а т ы ж у р т т ы н бэр1
гулес1п ж у р той, э й т е у 1р,— дед1 К е р 1мбай к аб а т ын ашпа-
ган с у ы к к а л п ы . — Ал енд1 шешене бар. Б 1раз демалып
сусын басып алг ан сон к о н а к уйге к ел е рс 1н... Ж а н а сен
к ел ерд 1н алдында, Сы м а й ы л з э н г 1 кел1п туст!. Сол к ю г е
к 1р 1п сэлем бер.

45
Со ны айтып, ©31 сыйлы ккплер отырран к он а к уйге
к а р а й беттедь Д е м е ж а н онсыз да улкен у й д е п шешелер
к а с ы н а ж е т у ге асырып турран. 1шке юр с е Биб1 де, Б а б а ­
л ы к та осында екен Биб1 с а нд ык т ь щ аузын ашып, улкен-
дерг е б а з а р л ы к у л е с т 1руге К1р1с1пт1... А ж а р ана сы мана
к а у м а л а г а н к е п ш ш к т щ а р а с ын да б а ла с ы н а деген сагы-
нышын с а р к а алмай к а л с а керек. 1шке юрген бойда
Д е м е ж а н д ы к а й т а д а н к у ш а к т а п , айналып-ушрьле баста-
ды ©зшен э лд е ка й д а биж, теректей Ж 1г г г п к о г а да й шп
экелш, бетшен, ман да йын а н айма л ап сушп жатыр.
— К, улыным-ау, езщд1 к а г а з сорып т а с т а г а н ба, биыл
б Iр турл 1 ж у д е у с щ р о й ? — деп кояды а ра - ар а с ынд а .
Оны мына Биб1ге айтыцыз, апа. Бэйгеге косатын-
дай, меш ш©м1штен кысып, ж а р а т ы п жу р г е н — осы
к е л Ы щ з , — дейд1 Д е м е ж а н ш е ш е с ш щ сезш к ы з ы к к е р т .
Бул се з ге Биб1 кэд!мг1дей кысылып, к ы з а р а к т а п
к ал ды Ол да е з ш ш е д а у айтып жатыр:
Онын, С0 3 1 Н т ын д а ма ц ыз , апа... 0 з щ 1з кыста Ж1бер-
ген та йд ь щ ет1 мен тэтт1-дэмд1н,1зд1н бэр1н осы б а ла н ыз -
дын, ©3 1 - а к жеп т а у ыс к а н.
Жа ст а рд ы н, ж а р а с т ы к т ы эз1Л1не б ы л а йг ы ж у р т мэз
болып к у л к ш жа т ы р . Кеш1кпей улкен уйг е д а с т а р к а н
жа й ыл ы п, кымыз к уй ыл а б ас т а г а н. Б ул кунде ж а с ы елу-
ден асып, ет1 а уырла п, то лыса тускен А ж а р б э й б 1ше 61 р
а у ы л д ы н а на сындай, колы ашык , д а с т а р к а н ы мол, а са
б а й с а л д ы К1С1 едк К е р 1мб а йд а й ел а г а с ын ын к ат а л мше-
31нен, а ш у - а й б а р ы н а н ыг ыс ка н ж ур т , к ебшесе, осы А ж а р -
дын. т©н,1рег1не ушрите берет1н-д1. Куйеу1н1н, бойынан
т а б ы л а бермейт1н кейб1р касиеттерд1 осы бэйб1шес1
толыктырып, ж а м а п - ж а с к а п , бут1ндеп о тыр атын дай ед1.
А п п а к ш а т ы р д ай к име ше к- ша р ш ы с ы на ©м1р! к ыл а у тус-
пейт1н, кызыл курен, катипа камзолынын, ек1 ©Н1р1нде кап-
сы р м а л ы куМ1с т уймелер уймелеген, ек1 к олыныц с а л ал ы
с а у с а к т а р ы алтын жуз 1ктерг е толы А ж а р д ы ц каз1рг1 сэн1
де ж у р т т а н ез геше. Э к е - ш е ш е а ра с ын д а г ы кыс пен ж аз -
дай осы 61 р керерарлыкты тары б1р рет ес1не алган Д е ­
м еж а н а на сы ны ц эл1 де эж1м айг ыздай к ойма г ан нурлы
жуз1нен кез а лмай у з а к к ар а п отырды. в з ш щ де анасын
шын ка т т ы са г ын г ан ын енд1 сез1не ба ст а г ан .
Б ф кезде д а л а д а н с а мб ы р л а г а н э л д е б 1р д а у ы с е с т ь
л т ед1, кеп кеш1кпей э л п а да м б о с а г а д а турран бала-
ш а г а н ы былай ыгыстырып, 1шке б а с а - к е к те п ю р т келе
жатт ы. ©31Н1Н М а й л ы к арасы екен. Кер1мбайдын туран
1Н1С 1, м а л - жа н ын а к а ра йт ы н майлыгы мен сулыгы... Устш-
д е п т у й е ж у н шекпенн1ц ек1 е т е п д а л ак т а п , б а с ын д а г ы

46
кене тоз елт1р1 т ым а гы н ы н б!р куларын 1шше жы мы р ы п
алыпты. М а н а д а н бер! ат у с т ш д е , мал а р а ла п ж у р ге н бе
к а л а ш ы л а р д ы н х аб а р ы н естш, ш ау ып жетк ен б е и осы
б о л с а керек. Ке л е - ак. Д е м е ж а н д ы б а с са лып, м а н да йы
нан суйд1. О рн ы н а н турып сэлем еткен Биб1'ге де «тэн,ф
ж а р ы л к а с ы н » айтып жа т ы р .
М а й л ы к , ЭС1Л1, к у ш л де к м ак т а н н ан да к ур ж у р е т ш
к км емес ед1. А л г а ш к ы аман- сэ лемнен кешн, 1нпн ж ар ып
эке тш б а р а ж а т к а н сол се з де р ш т у й д е к - т у й д е п м е н сы р т к а
шырара ба ст а д ы.
— М а н а сендер С э м е к е с а з ын ан бер! бурылып, Шил1-
бастауга енкейгенде, мен Кеккайнарда кысырактын
у ш р ш е т а н б а ба ст ыр ып ж ат к а н м ы н. К о с а т жекке н коны-
р а ул ы к уймеш кергенде, ж ы л к ы ш ы л а р «апырай, бу л юм
б о лды екен» де с ш а н- т ан болып, а у ы з д а р ын а шып кал
ды... Ал мен б 1рден бкле койдым. « Мы н а кетш б а ра
ж а т к а н — д э у д е болс а, не Ш и - а м б ы н ы н ©31, не б1здщ
Д е м е ж а н » дед1м. О с ы е к е у 1нен б а с к а бул ©лкеде пэуеске
мш1п ж у р е т ш К1м ба р? С о д а н журег1 к у р г ыр алып ушып,
ша у ып жеткен бет1м осы.
М а й л ы к а г а с ы н ы н м1нез1н ж а к с ы б1лет1н Д е м е ж а н
1штей мырс-м.ырс к ул ш отыр ©31Н1Н бул с а па ры енд1
ж а з бойы о с ыла й ж ыр болатынын да 1Ш1 сезед1 М а к т а н
ш а к туысын сейлете туск1с1 кел1п, биыл т е р т тул1кт1н кыс
та н к а л а й шыкк а нын , кектемг1 ер1с-коныс ж ай ын с у р а с
тырг ан . М а й л ы к мал жен1не келгенде к а м ш ы са лд ы р ма й-
ды, б1рден жел дей е с т ж у р е берд1.
— Е, тэшр!, Б а р л ы к т ы н к а л ы н к а т п а р к ой н ау ы мен
бук1л ©61С1Н, Ж а р с у д ы н к о г а с ы мен киягын сур к аз ыд а й
кертш жеген м а л д ы н к ы л ш ы р ы к иса ятын ба ед1 А л т ы ай
к ы с бойында М а й л ы к а г а н бел шеш1п у й ы к т а д ы ма
екен?! «Ел иес1 — К е р 1мбай б о л г а нд а , мал иес1 — М ай
лык» дегенд1 осы ел т е п н айтып ж у р дейс1н б е ? — деп
б 1р кетт1.
— Биыл кектемг1 жайылым-ер1СТ1 де молынан камтып,
б 1з д 1н а у ы лд ы н тебес1'н кермесе а да с ып кетет1ндей ит1не
к онатын б 1раз ага йын ды бу л т е н 1рекке ж о л а т п а й отыр-
мын,— деп 1агы шалкыды.
Бур ын тек К е р 1мбай зэнг^нщ бу ын а мае болып, кырып
кете ж а з д а п ж у р е т ш М ай л ык , енд! оган Демежаннын,
б у ы к ос ыл г а н д а , Т1ПТ1 а с п а нд а й т у с ш, ж у ы к а р а д а ж е р г е
к онатын тур! ж о к едк Соны сезген А ж а р бэйб1ше осы
т у с т а се з ге а рал а сып:
— Ж э , жетер... Ш а р ш а п келген б а л а н ы н миын а шыт
пай коя т у р с а йш ы, б а р б о л г ыр , — деп кайнысын тыйып
т а с т а д ы . Соыан сон, Д е м е ж а н г а бурылды д а : — у лкендер
к ут ш к а л г а н шырар, енд1 к о н а к уйге бар, б а л а м . Кэр1
зэн,г1 к а м к е щ л р о й , д у р ы с т а п сэлем бер, — дедь
Ажардын, «кэр1 з э н п » деп отырраны — тестег1 К а р а -
менде ж ар ын ан келген С ым ай ы л з э н п едь Бул — Торт-
уыл 1ш1нде Демежаннын, а са сыйлайтын адамы. Ж а с
ж 1птт1 ол к1С1ге а с а ыстык ететш т а г ы б!р ж а й бар. Д е м е ­
ж а н Ши-амбынын, к олында а м а н а т т а б олг анда , Сымай-
ылдын,, оз1мен т а р д ы р л ас К а й ы ц б а й деген б а л а сы м е н жуп
ж а з б а й б 1рге ж у р е т ш . Со л К а й ь щ б а й кешн э к е с ш щ колы-
на барып, эбден а з а м а т болран шаг ында, осыдан ею жыл
б урын м е з п л а з кайтыс болган- ды. А л д а г ы ж у з д е с у д щ
а у ы р л а у болатынын с е з т , Д е м е ж а н орнынан к о т е р1ле
берд1.
К о н а к уйде, эке к ас ын да осы елд1н, эр руынан жинал-
ган он ш а к т ы а д а м б а р екен. Терд1н, дэл т е б е с ш д е а пп а к
с а к а л ы б а у ы р ы н а тускен, к а п с а г а й 1р1 денел1, кас-к1р-
ш г ше деЙ1н ту ге л а г а р г а н Сы м а йы л зэн,п отыр. Бул кунде
«кэр1 зэн,п» а тан г ан , ис1 Т о р т у ы л ды н ен улкен1, алдынан
ешк^м кесе отпейт1н кэд1рменд1 кэр1С1. О г а н т а к а у отыр-
г а н да р — Ш о т ж т щ аткам1нер1 К ы з ы л б а л а , Сымайылдын,
оз 1Н1лер1 То йш ы мен М ш а й . О д а н т©мен1рек Ка ра ме н де -
Н1Н, к а з 1р козге тус1п ж у р ге н ж а с пер1лер1 Коксеген
мен Б а йс е р к е ж а й г ас ы п т ы . С о л а р д ы н к ат а р ы нд а осы тощ'-
р е к т е г 1 Б а й г а р а мен Ж а у г а ш т ы н Тус1п, Тыныб а й сек1ЛД1
е л у ба с ы , б и л е р 1 Н 1 н де отырраны б а й к а л а д ы. Д е м е ж а н
е с жтен к1рген бойда:
— А с с а л а у м а г а л а й к у м ! — деп он, колын кок1рег1не
койып, д а у ы с т а п сэлем берд1 де, т у п - т ур а кэр1 зэнг1ге
к а р а й к ад а м басты.
К а р т т а р г а тэн ауыр кимылмен ж ер таянып, Сы м а йы л
д а орнынан т у р а берген. Д е м е ж а н д ы б а у ы ры на б а с а
к у ш а к т а п , екеу1 т е с туй1ст1рген куЙ1 б1р сэт турып калды.
К а р т к у ш а г ы н ж а з г а н сон, ж а с Ж 1 п т т щ мандайынан
суйд1 де, ж а с т ы кезбен куйбендеп тер1с айна ла бердк 0 з
орнына к а йт а ж а й г а с к а н н а н кейш де, т а ма г ы н а кептел-
ген т у ш н ш е к п ж а з а алмай, б1разга деЙ1н у н а з отырып
ка л га н. Д е м е ж а н б а с к а л а р г а да ж а г а л а й кол бе р 1п,
э к е с 1нщ т о м е н п ж а г ы н а б а рып Т1зе буккен кезде рана,
С ы м а й ы л е з ш е -631 кел1п, к е ю р е п н к ар е айыра терен кур-
С1НД1.
— К а л ай , б ала м, к ол - а я гы н сау, аман-есен ж у р с 1н
б е ? — дед1 ун1 т а рг ыл да на , Д е м е ж а н г а бу р ы л ы п . — С е ш
коргенде К а йы нб ай ы м еске т у с т , кэр1 журект1н тары 61 р
т у л а п к ал г а н ы р о й . К а й ь щб а й е к еу ле рщ кандай е д 1ндер
кеше?! Те л к о з ыд а й ж а р а с ы п к а т а р ж у р у и п едщд е р- а у.
Т а й к и я б 1ткен та р м а н д а й г а сыймады р о й менщ кайран
кулыным!
Уй ш ш д е п у лкендер к а р т т ын к уй - жа йын 1штей угы-
нып, э де ш э н п м е г е а ра л а с па й , са бы р с а к т а п отырран.
Т е к осы т у с т а рана ж а н - ж а к т а н ж а м ы р а й т 1л к атысып,
ж у б а т у сез дер айтып жатт ы:
— Болран 1ске б о ла т т а й б ер 1к болыныз, а к с а к а л .
Б о с а й берш к ай т е аз . . .
— Е-е, ж ы ла п - с а к т а р а н н а н б 1рдеце енетш болс а, жок-
т а у зары аз болып ж а т к а н ж о к кой.
— К,удай бергенш а лс а да, б ерерш а л м а с ы н , — д е с т
ж ат ыр .
С ы м а й ы л д ы ц сол ж а к Т1зесш баса, э р м м н щ а уз ын а
б 1р к ара п, он ж а с т а р ш а м а сы н д а гы , ек1 кез1 шоктай
жайна ра н, б а с ы нд а зерл1 т а ки я с ы бар, де ц г ел е к ж у з д 1,
к о н ыр к ай б а л а отыр ед1. Кэр1 з э н г 1н1н кен1Л1не медеу
тутып, к айд а б а р с а да к а с ын ан т а с т а м а й е р т 1п журет1н,
кеп кыздын, 1Ш1ндег1 е н д1г1 ул б а л а с ы — осы Кер1мбай
сол б а л а г а н а з ар то к т а ты п, сэл бегелд1 де,
— К у д а й р а шук"1р, эл 1 де к ольщыз к у р емес кой.
ЕНД1Г1 кунде к ас ыц ызра к а р а йы п е р 1п ж у р ге н мына б 1р
к ар а домалактын, кайырын т 1л е н 13. Т1рш1Л1к болс а, бул
да э л ь а к а з а м а т болып, адам к а т а ры на кос ылып кетед1,—
деп ез т а ра п ын а н б 1р б а с а л к ы с е з айткан.
Уй и е с ш щ бу л л е б 131н эр т у с т а н к о с т а у ш ы л а р табылды.
— Е-е, адам болды деген осы емес пе.
— А т а с ы н ы ц к ас ы н а ерш, атын ерттеп беру г е ж а р а -
га ны аз о лж а ма?
— Б э р 1м 13 де осы б а ла д а н ескен ж ок пы з б а ? ! — дес-
кен колпаш с ездер ест1лд1.
С ы м а й ы л уй 11шн кезбен шолып, басын изектет1п аз
отырды да:
— К,айтем13 енд1... К у ж ан кеудеден ш ык п аг а н сон,
осы б 1р куШ1КТ1Н Т1л е у 1н Т1леп, от оттап, су 1шш ж у р ш
ж а т к а н арсыз пендем13 гой,— деп а у ы р курс1нд1.—
С ы б а н С а б ы р б а й акын о сында й б 1р энгпме у с т 1нде:

Ж а к с ы да болса карагым,
Ж а м а н да болса карагым.
Улым ж ам ан дегенде,
Солтабай тере берер ме,
Ж а к с ы туган Барагы н,—

деген екен. С о л а й т к а н д а й , к ол да барды к а н а г а т етпеске


а ма лымыз к а й с ы ? ! — деп к а с ы н д а г ы б а л а сы н б а у ыр ы н а

49
тартып, т е б е с ш е н шскеп койды. С о н а н сон, есше элдене
т у ск ен д е й: — К у д е р 1, сен Д е м е ж а н а г а н д ы б1лесщ бе?
Ол — се н щ К а й ы н б а й к ек енн щ ж ол да с ы р о й ... Бар,
а г а н а сэлем бер!— дедк
Кудер1 е т ю р бала екен. Ж у з 1 б а л б у л жанып, орнынан
атып т у р д ы д а , Д емежан нын , а лд ын а келш и ш п сэлем
берд1. Д е м е ж а н оны ж 1бермей, бетшен с у шп, к а с ын а
отыррызды.
— К а л а й , окып ж у р с щ б е ? — дед1 баланын, а р ка с ы на н
кушактап.
— Ме н о к у д ы э л д е к а ш а н т а у ыс к а м. . .
— Т а у ы с к а н ы к а л а й ? Д у н и е д е сен окитын о к у кал-
мараны ма сонда ?
— К о к ы м б а й молда 613Д1 ею ж ы л д а й окытты да, ез
о к у ы т а у с ы л ы п к а л г а н сон,, б э р 1М13Д1 т а р ат ы п ж^бердк
К у д е р ш щ с е з ш е у й д е п л е р д щ бэр1 кыран-топан к у л ю п
жатыр.
— Эй, б а л а м ы с ы н деген!
— Б о л м а г а н сон шынын а й т т ы - а у акыры.. .
— Д е г е нм е н тш сындырып, к а р а т а н ы г а н ы ны н е з 1
к а н ша л ык . Б1р а д а м г а К о к ы м б а й д ы н о к у ы да ж е т ш
т у р , — дес1п о т ы р г а н д а р эр т у с т а н кеу-кеулеп экеттк
Д е м е ж а н К у д е р ш щ зерект1пне кызыгып, Сы м а й ы л
зэнг1ге: « б а л ан ы з ды к а л а д а г ы к ы т а й ш а о ку г а берсен1з
н е г п » деп а й т у г а б\р о кт а лд ы д а , бул жа г ын ан аузы
куЙ1п к ал г а н к а р т ж а л г ы з у лды к олдан шырармасын
сез1п, 1рк1Л1п калды.
О с ыд а н ею ж ы л бурын К а й ы н б а й кайтыс бо лг а нда ,
Д е м е ж а н экес1мен б1рге барып, м а р к у м г а т о п ы р а к салып
кайтк а н- ды. С о д а н кейш С ы м а й ы л а к с а к а л д ы кер1п отыр-
ганы осы. Б а л а с ы н ы н ка йг ыс ы к а р т а д а м г а о на й тиме-
ген сек1лд1, содан бер1 кэр1 зэнг1 курт темендеп, ш е п п
кет1пт1. К а й ы н б а й ел1мге киятын ж ан ба ед1, шынында?
Он е юд е б 1р г у л 1 а шы л м ай турып, не бэр! жиырма 61'р
ж а с ы н д а кыршынына н кнылды.
Д е м е ж а н мен К а й ы н б а й Ш и -а м б ы н ы н колында ама-
натта ж у р г е н д е т а б ы с к а н . Ол кезде А й м а к о рталыгы
Дерб1лж1нде. К а й ы н б а й б у д а н б!рер ж ы л бурын келген
екен, екеу1 ж а н а д а н а шы лг а н кытай мектеб1нде б1рге
окыды. Кепш1Л1г1 кытай, ма н ь ч жу р, с1бе-солан балалары.
1ш1нара а м а н а т к а бер1лген к а з а к б ал а л а р ы да у шыра -
сады. С о л а р д ы н а р а с ы н а н ж ас ы ез! куралпы, т у р- ту лг ас ы
к а з 1рг1 Кудер1ге к ел ет1н, бет1нен кан т а мг а н енд! ба ла
Д е м е ж а н н ы н назарын б1рден а уд а рг ан . Кеп узамай екеу1
дос болып к е г п . К а й ы н б а й ана т ш н у мытынк ыра п кал-

50
ран екен. Онын, е с е сш е к а л м а к ш а мен к ы т а йш а ра су да й
агып тур. Д е м е ж а н оран к а з а к ш а уйретш, К,айын.бай
буран к ы т а й ш а у йрен уг е кемекте сш, ж а т а к х а н а д а екеу1
к ойындасып б 1рге ж а т а т ы н болды. Кайьщбай е зшщ
ж а у г е р ш ш к ж ы л д а р ы к а л м а к кол ына т у с т кеткен к а з а к
б а л а сы екенш рана б 1л е д 1 екен. О д а н аррысын та ра т ы п
айта а лмайды. К а й ы ц б а й д ы ц к ан да й откелектен етш кел-
генш кешн бшд1 р о й екеу1 де. О н ы н С ы м ай ы л з э ц п н щ
б а ла с ы екенш, кеппкпей эке мен б а ла та б ыс ып, зор куа-
н ы ш к а кенелетшш, К а й ы ц б а й Ш и - а м б ы д а н еннлге б1р
торан су алып, ел алрысына б е л е н ет шш Д е м е ж а н ол
кезде к ай д а н б ш с ш .
К а й ы ц б а й э к е а м е н т а быс ып , а й м а к орталыры Шэу е-
шекке кешкеннен кешн де, екеу1 ес ю ж а м б ы л д ы ц ш ш д е
у ш жыл б1рге окыды. Мектепт1 б т р г е н соц, Д е м е ж а н
к а л а д а т й ш а ш болып к ал ды да, С ы м а й ы л з э ц п ез улын
уйленд1рмек болып, ауылра а лып кеткен. К а й ы ц б а й д ы ц
ептеп екпес! а уы ра т ы н еди К ы м ы з 1Ш1П, денсаулырын
ту земек болып, е к ь у ш ж ы л д а й а у ы л д а ж у р 1п калды.
С о ц р ы рет к е р 1скенде рец1 тым ж а к с ы сиякты ед1. Д е м е -
ж а н ды ж а й л а у д а р ы ез а уы л ын а конакка шакырып
кеткен. Б 1ра к к айта к е р 1су г е тардыр ж а з б а д ы р о й . К а л а -
дан к а й т а р ж о л д а Б а х а л д а й д ы ц уЙ1не тус1п, шай 1шш
аттанран екен. Ау ыл р а а уы ры п ба рыпты да , у ш кун жа т ып
к айтыс болыпты. « Ш и - а м б ы да н б 1р торан су а латын
к а з а к с е н б 1с 1ц» деп, х а л д а й л а р у з е ц г к ш е у жа р ып Ж1бер-
Д1 ме деген к у д 1к бар...
Д е м е ж а н н ы ц ой жел1С1н у й де пл е рд 1 ц д а б ы р - д у б ы р
э ц п м е а бел1п Ж1берд1. Б у л кезде улкендер жары а лд а
болатын а с ж а й ы н сез ете б а с т а г а н екен. Е р т е ц Т ер ту ыл -
дыц б а с т ы - б а с т ы а д а м д а р ы т е м е н п М э м б е т 1шшдег1
О т ын ш ы б ид щ асына а т т а н б а к кершед1. С о л а с к а б 1рге
б а р а й ы к д е п , Кер1мбай кеше С ы м а й ы л зэцг1ге К1С1 Ж1б е р 1п,
арнайы ш ак ы р т ы п а л г а н ы мэл1м болды. К ы мы з д а н кеЙ1н,
шай д а с т а р к а н ы у с т 1нде енд 1Г1 б 1р а лу а н э ц п м е сол ас
т урал ы болып ед1.
Кун1 кеше, а лпысыншы ж ы л д а р д ы ц о р т а с ын да , жер-
ПЛ1КТ1 М а н ш ы н ек1мет1не к ар с ы к е т е р ш с т е ду нг ен дерг е
косылып, Байж1Г1т колын б а с т а г а н М э м б е т т 1ц а т а к т ы би1
Отыншы еткен жылы осы у а к ы т т а ез а ж а л ы на н кайтыс
болган-ды. О т ын шы ез т у с ы нд а осы о тырга н Сы м а й ы л -
дыц да, Кер1мба йдыц да кеп а р а л а с к а н , к а р у л а с , дэмдес
болтан адамы. К е т е р Ы с т щ б а с кез1нде осы С ы ма йы л
б а с т а г а н Т е р т у ы л Ж1пттер1 де Байж1Г1Т колымен 6 1 р
са пк а турып, Хэб е н- амб ы мен Шаг а н- кег енн1ц э с к е р 1ие

51
С ы м а й ы л д а й ел а г а л а р ы н а улкен сын болуы мумкш.
С о н д ы к т а н бу л т е ш р е к т е п а у ы л да р сонгы а й л а р д а дэмел1
деген аттарын ж а р а т ы п , к уреске т у с е тш па лу а нд а р ы н
сайлап, улкен эб1гер, д а й ы н д ы к у с т ш д е болатын.
Уйде отырган улкендер а лд а г ы а с ж ай ы н д а б 1раз
э н п м е кылып келд1 де, осы кунге дешн к а н ш а айтса да
жыры т а ус ыл ма й т ын б а я г ы ж а у г е р и п л ж ж ыл д а р ы н а
ка йт а ойысты. Со л б!р ереу1лд1 кундер еске тускенде,
«ой-пой, ол да б 1р дэурен екен гой» д е с т , ж е л ш ш с т
кал а тын эдетк Ел с а н а с ын д а е шп е с гз к а л д ы р г а н Ш а г а н -
кегеннщ канды жорыгы, а т а к т ы Бор б ат ыр со гысы кеп
жыл бойы айтылып келе ж а т с а да, мун да й б а с к о с у л а р д а
та гы 61 р рет с е з болмай калмайды. Бул рет э нпм е ©рб1-
тш, соз б а с т а п о тырга н — С ы м а й ы л з эн п. ©йткеш, Ша-
ган-кеген жорыг ы кезшде коп шабылып, к атты шыгынга
у ш ы р а г а н — Т о р т у ы л р у ла р ы б о л с а, оныц 1шшде С ы м а й -
ылдын ©з б а с ы т а р т к а н к а й г ы - к а а р е т те аз емес-т1. С о ны
б шетш Д е м е ж а н ж а ц а г ы б!р сзтте эдеш сез г е а р а л ас ы п :
— З э н п ата, осы о ки г а л а р д ы кезбен керш, колмен
у с т а га н а д а м д а р д ы н б 1р 1 — ©31Н13 гой. С о л ш а п к ы н ш ы-
лыктын,, эс1ресе, К,айынбай т а г ды р ын а б а йла ныс ты ж е р 1н
©з а уз ыныз бе н б1р айтып б е р 1Ц13ш 1!— деп к ол к а салган.
Кэр1 зэнг1 кеп кутт1рген жок, К9С1Л1П сейлеп кетт1.
Д е м е ж а н онын, э н п м е с ш ез1 б1лет1н деректермен толык-
тыра, терендете угынып отырды. Сымайылдын, а й г уы нша ,
Т а р б а г а т а й д а кетер1Л1с туын т у нг ы ш кетерген — к а з а к ­
тар емес, Бор батыр б а с т а г а н ду нг ен дер. Бор батыр сол
кезде ж ас ы ж иы рма бестерге енд1 келген, б а к а н бойлы,
апай тес, алып а з а м а т б о лс а керек. Бай д у цг е н д е р д щ
е п п н д е кеп ж ур г е н, тес!к екпе, кедей Ж1пт екен. Жерг1-
Л1КТ1 М а н ш ы ц ек1мет1 мен бай к о ж а й ы н д а р ы н ы ц корлы-
гына шыдамай,. м анайына ез1 сеюлд1 т1леулестерд1 т о п­
тал, а л г а ш бас кетерген — сол Бор к ершедк Ал, кейш
к а з а к пен д у ц г е н б1р!г1 п, ереу1лд1н ерши т у с у ш е Ко б ык -
тагы Шаган-кегенн1ц к а з а к к а к арс ы ж у р п з г е н канды
жор ыг ы себеп болыпты.
Ол кезде Т а р б а г а т а й д а 1шкер1ден жер ауып келген
ду цгендер каз1рг1ден э лд е ка й д а кеп болатын. К е т е р ш с
куннен-кунге у лг а йып, Бор б а тыр кетерген а к т у д ы н
астына к а з а к т а р д ы н да ж ин а л а б а с т а г а н ы н керген ай-
м а к ты н сол кездеп эм1рш1С1 — Х эбе н- амб ы кол ынд аг ы
еюмет эскер1мен бул1кш1лерге тетеп бере а лма с ын сезед1
де, м у с ыл м а нд а рг а карсы ол да е з шш е б у д д а уранын
кетерш, «крест жорыг ын» у й ым д а ст ыр гы с ы келед1. Кобык -
тагы к а л м а к д 1н ш 1л д е р 1н1н колтыг ына су б у рк ш , Ш а г а н -
53
к арс ы атой салып б!рге ш аб ыск а н. С 1бет1 е з е н ш щ т е м е н п
а н г а р ы н д а г ы к а з 1р « Кэ шр к а ш к а н » а т а л а ты н сары жа-
з ык т а к е т е р ш с п л л е р Маншын, эскерш а л г а ш рет ойсыра-
та ж енд к Б ул ш а й к а с т а дуцгеннен шыкк а н Бор батыр
мен Байж1Г1т шлнде С а й б о л а т т а н ш ы кк а н Ко ныз б а ­
тыр е р е к ше кезге ту скен. А л г а ш к ы ж ешстен кейш, сонын,
а лдында кеп ш ы р ы н р э у шы ра п, тоз-тозы шыгып босып кет-
кен Т е р т у ы л д а р осы К у л ы с т а й д а ес ж и ю ушш калып
койды да, Байж1Г1т жа р ы ж а у э с ке р ш щ ек ше 1зше ту сш,
Е р е н ка б ыр р а б о к т е р ш д е п с о н а у М а н а с ез е нше дешн
куып барды.
Б а й ж т т та йпа сы н е р е у шг е кетеру де баяры К а б а н б а й
б а т ыр д ыц ш е б е р е а Э д ш б е к пен Т о к ыр би дщ де к ос кан
улес1 аз болтан жок. Э д 1л бек «атам К а б а н б а й д ы ц сан-
ды к та ж а т к а н туы ед1» деп, айбынды а к ту к е т е р 1п ш ы к ­
кан. К о л да р ы нд а ры к а р у - ж а р а к т а н гер1 Байж1Г1т ел1н
к ат т ы жел1кт1р1п, ж е щ с к е кул шындырра н — осы ту бола-
тын. Байж1Г1т ру л ары ду нг ендермен б1рге, к а ш к а н жаудын,
кыр соцынан к а л ма й М а н а с т а н ары асырып т а с т а д ы да,
Е р е н к аб ы рр а бе к т е р ш де бес- алты жыл Дэурен с у р д к
О р т а л а р ы н а н Кулдын, О ты н шы с ын хан к©тер1п, То кыр д ы
би, К о н ы з б а т ыр мен Эд1лбект1 б а с с а р д а р сайлап, М а н а с
б ойында бес- алты жыл бойы К а б а н б а й д ы н а к туы жел-
б 1реп турды.
Б 1рак, амал не, ол д э у 1р у з а к к а б а рма ды гой. Коп
у за ма й, ж е т ш с ш пп ж ы л д а р д ы н б ас ында кетер1л1сш1лер
жендлш, Маншын, ек1мет1 к а йт а келш, орнады да, Бай-
Ж1Г1Т а у ы л д а р ы арып-тозып, Т а р б а г а т а й г а кайтып келуге
м э ж б у р болды. К е т е р Ы с б а с ш ыл ар ы : Отыншы, Эдкпбек,
Т о к ы р а уы л да ры е к 1м етт1н ж а з а л а у ш ы э ск ер 1нен жас-
канып, бу рынг ы ез мекендер1не де т у р а к т а й алмай, орыс
жер1не т а ма н о йыска н. Б а с т а р ы н а кун т у а калса, ары
к а р а й к еше ж е н е л у г е ынгайлы болсын деп, Б а р л ы к
т а у ы н ы н А л ак о л ж а к б©ктер1не коныс аударып, эл1 кунге
дей|‘ н ЭЛ1ПТ1Н артын барып отырран жайы бар ед)’...
Енд1, мше, к а л ы н М э м б е т Отыншыд ай арысына улкен
ас б е р т , е з д е р 1Н1н бул дуниеде эл1 бар екенш 61р эйг1ле-
мек кер1нед1. О тын ш ын ы н ез у л д а р ы момындау болраны-
мен, к а з 1р ШэЙ1 деген н емер есшщ аты д э у 1рлеп ж а к с ы
шыгып тур. А т а с ы нь щ а ру а гы н асырып, артын улкен
аспен т а р а т у г а бел бу ган — сол ж а с Ж1пт, намысты
н е м е р е а десед1. Бул ас ту рал ы ис1 Байж1Г1тке, к©рш1лес
Т е р т у ы л мен Керейге, 1ргес1ндег1 т у м а - т о к п а к к а осыдан
уш ай бурын са у ын айтылган-ды. Ш ак ыр ы лг ап жерге
б арма й к а л у — ел атына намыс. Э с 1ресе, Кер1мбай,

52
С ы м а й ы л д а й ел а г а л а р ы н а улкен сын болуы мумкш.
С о н д ы к т а н бу л т е ш р е к т е п а у ы л да р с о н .р ы а й л а р д а дэмел!
деген аттарын ж а р а т ы п , куреске т у с е тш па лу а нда ры н
сайлап, улкен эб1гер, д а й ы н д ы к у с т ш д е болатын.
Уйде о тырга н у лкендер а лд а г ы а с ж а й ын д а б 1раз
э н п м е кылып келд1 де, осы кунге дешн к а н ш а айтса да
жыры т а у с ы л ма й т ы н б а я г ы ж а у г е р ш ш к ж ыл д ар ы н а
к ай т а ойысты. С о л б1р ереушд1 кундер еске тускенде,
«ой-пой, ол да б !р дэурен екен гой» десш, ж е л т ш с т
к ала тын эдетк Ел с а н а с ын д а ошпес гз к а л д ы р г а н Ш а г а н -
кегеннщ канды жорыгы, а т а к т ы Бор б ат ыр со гысы кеп
жыл бойы айтылып келе ж а т с а да, мун да й ба с к о с у л а р д а
тары 61 р рет соз бо лма й к ал май ды. Бул рет э н п м е ерб1-
тш, соз б а с т а п отырран — С ы м а й ы л з э н п. ©йткеш, Ша-
ран-кеген ж ор ыг ы кезшде кеп шабылып, к атты шыгынга
у шы р а ра н — Т е р т у ы л р у ла р ы б о л с а, онын 1шшде С ы ма й-
ылдын ез б ас ы т а р т к а н к а й г ы - к а а р е т те аз емес-тк С о н ы
б шетш Д е м е ж а н ж а н а г ы б 1р сэтте э деш с ез г е а ра л ас ы п :
— З э н п ата, осы о ки г а л а р д ы кезбен керш, колмен
у с т а г а н а д а м д а р д ы н б\р\ — езщ1з гой. С о л ш а п к ы н ш ы-
л ыктын, э а р е с е , К а й ы н б а й т а г д ыр ы н а б а йла ныс ты жер1н
ез ауз ьщыз бен 61'р айтып бер1щзш1!— деп к ол к а салган.
Кэр! з э н п кеп к у г п р г е н жок, кес1Л1п сейлеп кетть
Д е м е ж а н онын энпмес1н ез1 б1лет1н деректермен толык-
тыра, терендете у гынып отырды. С ы м а й ы л д ы н а йт у ы н ша ,
Т а р б а г а т а й д а к е т е р ш с туын т у н г ы ш кетерген — к а з ак-
тар емес, Бор батыр б а с т аг а н ду нг ен дер. Бор батыр сол
кезде ж а с ы ж иы рма бестерге енд1 келген, б а к а н бойлы,
апай тес, алып а з а м а т б о лс а керек. Бай д у цг е н д е р д щ
е а п н д е кеп жу р ге н, т е а к екпе, кедей Ж1Г1Т екен. Ж е р п -
л 1кт 1 М а н ш ы н ек1мет‘1 мен бай к о ж а й ы н д а р ы н ы н корлы-
гына шыдамай,. манайына ез1 сек1лд1 т1леулестерд1 топ-
тап, а л г а ш ба с кетерген — сол Бор к ершедк Ал, кей1н
к а з а к пен ду нг ен 61 р 1г1 п, ереушд1н ерши тусу1не К,обык-
тагы Шаган-кегенн1н к а з а к к а карс ы ж у р п з г е н канды
ж ор ыг ы себеп болыпты.
Ол кезде Т а р б а г а т а й д а 1шкер1ден жер ауып келген
дунгендер каз1рг1ден э л д е ка й д а кеп болатын. К е т е р Ы с
куннен-кунге улг айып, Бор б а т ыр кетерген а к т у д ы н
астына к а з а к т а р д ы н да ж и н а л а б а с т а г а н ы п керген ай-
м ак ты н сол кездег1 эм1рш1С1 — Хэбе н- амб ы кол ынд аг ы
ек1мет эскер1мен бул1кш1лерге тетеп бере а лма сын сезед1
де, м у с ыл м а нд а рг а к арс ы ол да е з ж ш е б у д д а уранын
кетер'п!, «крест жорыг ын» у й ым д а с т ыр г ы сы келедг К,обык-
тагы к а л м а к д1нш1лдер1н1н колтыг ына су б уркш, Ш а г аи -
53
кегенд1 к а з а к т а р г а к арс ы а й д а п с ал ады. Осы кезге дешн
ш е р е- ш е р е боп келген к а л м а к т а р д ы Цин империясынын
т о л ы к х у к ы к т ы а з а м а т ы деп та нып, о л а рг а осындагы
с 1бе - сол а н х а л д а й л а р ы сияк ты а р т ы кш ы л ы к т а р беруге
у з д е етедк К а з а к пен к а л м а к т ы н е ж е л п !рге ж ау лы г ы н
к ай та коздырып, ек1 о р та д ан пайда т у а р м е к болады.
А й л а л ы а мб ы н ы н бул эрекет! н э т и ж е а з болган ж ок .
Н а й з а , к ылыш, с а д а к т ы н сыртында мылтыкпен кару лан-
ган к а л м а к колы М а н ш ы н э с к е р 1мен б 1рлжте бейгам
ж а т к а н к а з а к а у ы л д а р ы на т у т к и ыл д а н ш а б у ы л ж а с а ды .
К а з а к т ы н к ырыл г а ны кырылып, аман к ал г а н ы тоз-тозы
шыгып, т а у - т а с т ы н а р а с ы н а с щ ш кеттй С э л ертерек ки-
м ыл да г ан ы к о п а ры л а к ешш, Е м 1л д щ А л а к о л ге куятын
с а г а с ы н а дешн, енд1 б 1р б е л т Т а р б а г а т а й д ы бектерлеп,
А к ш о к ы , М у к а н ш ы манына дешн босып барды. Еярак
к ез д е рше кан толып, эбден ку т ы ры н ы п а лг а н Хабен
амбы мен Ш а г а н - к е г е н н щ эскер1 мунымен т о к т а г а н
жок , у р ж ке н е л д щ е к ш е 1зше т у с ш , К а т ы н с у е з еш н щ
бойында сыг ылысып о тыр г а н к а л ы н елд1 т а гы да кыр-
гынга у шы р а т т ы . 1864 жы лы , 23— 24 о к т я б р ь д е ек1 кунге
со зыл г ан к а н д ы к а с а п т а б а л а - ш а г а с ы м е н к ос к а нд а уш
мынга ж у ы к к а з а к к ырылг аны б е л г ш . А д а м каны судай
т е п л г е н сол а р а каз1р «Ойран» деп а тал а ды. Шаг ан-
кеген сол жо л ы к е з ш е ту ск ен т!р 1* ж ан д ы тугел кырып,
о л ж а г а тускен кеп малды алдына салып айдап кайтты.
Со л кундер1 С е р г и о п о л ь д а г ы орыс б е к 1Н1С1Н1н б астыгы
осы окига ж а й ын д а О мб ы г ене ра л - гу б ер н а то р ы н а арнайы
х а т ж ол да п: « К а р а т а л - К а т ы н с у бойындагы адам ел1п-
нен каз^р а я к алып ж у р е алма йсын. Ал адам етш жеп
дэ нджк ен иттер каз 1р эр 1-бер1 еткен жург1нш1'ге ша б а ты н
болды. ©лекселер са сып- ипрш, 1ндет т а р а т а т ы н кауп1 бар.
С о л елжтерд1 ж ина п кем1п, к у т ы р г а н иттерд1 атура косым-
ша к а р ж ы , ок- Дэр1 б е л у 1Н1з д 1 с ура ймын » деп е т Ы ш жаз -
ранын Д е м е ж а н н ы н архивтен т а у ы п о кы г аны бар.
Ш а г а н - к е г е н н 1н а л г а ш келш с о к т ы к к ан ж е р 1— Т а р ­
б а г а т а й д ы н т е с к е шн д е о тырган С ы м а й ы л д ы ц а уы л да ры
ед1. Ел ж а й л а у д а н ж а н а тускен кез болатын. Ке н п- ко нны н
э ле пм е н бейг а м отырган ж у р т к о л ма - к ол а т к а конып,
ж а с а к жинап, ж а у г а к арс ы у рыс с а л у г а юрютк Еркектер
тугел ат у с т ш д е , а у ы л да тек к а т ы н - к а л а ш , б а л а - ша г а
рана калг а н- ды. Ж а у э с к е р1 к е з 1не кершген еркек К1НД1К-
Т1Н1 кэр1-жасына к а р а м а й н а й з аг а шан шып келе жа т ыр
дегенд1 е с т 1ген С ы м а й ы л д ы н эйел1 Айтолкын уйелмел1-
суйелмел1 ек1 улын — Е а м мен К а й ы ц б ай д ы колына
тускен б 1р а т к а М1н гес т1ре д1 де, «тез б арып э ке ле р1не

54
к ос ыл ын да р » деп коя береди С о л кезде Ес1м с е п з де ,
К а йы н б а й т о р т - а к ж а с т а бо лс а керек.
А р а д а кеп айл ар етедГ Ж а у ш а б у ы л ы н а тетеп бере
алмай, ел у р к ш б а т ы с к а к ар а й ауа ды. Кешн к а з а к т а р
к ай та да н куш алып, Ш а г а н - к е г е нн щ э ск ерш кер1 куады.
Т а р б а г а т а й е щ р ш д е к е т е р ш с ш ш е р жен! ске же т ш, М а н ­
шын, билеуш1лер1 б а с с а у ра ла п к а ш у р а м э ж б у р болады.
Ж а у г е р ш ш к кезшде тоз-тоз болып, ж а н - ж а к к а бытырап
кеткен ел ез мекендерше к ай т а о ра л а ды. К а з а болган-
дарын а р ул ап кемш, Т1р1 к а л г а н д а р ы . т1р ш ш п н 1стей
бастайды. Б 1р а к б а с к а н ы н орны т олс а да, С ы м ай ы л
ш аныра рына тенген к а а р е т б у л т ы сешлмейдк ©йткеш,
баяры ж а й д а к атка м ш г е с т 1рш Ж 1берген Сымайылдын,
е к 1улы — Е с 1м мен К,айын,бай сол бойы у ш т 1- к у й д 1 ж ог а л -
ран ед1. Не ел1 екен1, не Т1р1 екен1 белг1С13. С ы м а й ы л жан-
ж а к к а а да м шаптырып, с у р а у с а лдырып, ек1 б а ла сы н
к ан ша 1здеген1мен, керд1м-б1лд1м деген б1р пенде шык-
пайды.
С о л кезде ж а с ы елуден асып кеткен С ы м а й ы л бул кай-
ры ны к е т е ре а лма й шепп, жатып калган екен.
Т е р т у ы л Ж1г1ттер1н1н, с а р ы а я к т а р д ы екшелей куатын
М а н а с ж ор ыг ы н а к атысп ай, елде калуынын, б1р себеб1 —
осы болатын... Б 1р а к е м 1рден ум1т уз1П, к у ш р л ж к е л т 1руге
болмайды екен. Бэйб1шес1 Айт о лк ы н е г де т а р т к а н шаг ын-
да, а р а г а ж ы л д а р салып, шекес1 т о р с ы к т а й т а г ы б1р ул
туады. С ы м ай ы л тек о с ыдан кешн гана тэндрге т э уб е кы-
лып, ел Т1рл 1г1не а р а л а с а б а с т а г а н екен. К а й т а д а н а т к а
конып, Т а р б а г а т а й д ы н ек1 б е т ш д е б ытырап жу р г е н а гай-
ындарын жина у ра К1р1сед1. Д у н и е д е н кудер1мд1 узгенде
туран б а л а деп, ж а с нэрес тенщ атын Кудер1 койган-ды.
Со л Кудер1С1 р о й — к а л к а й ы п к а с ы н д а отырран мына
бала.
Кудер! ею ж а с к а т о л г а нд а , С ы м ай ы л семьясы ойда-
ж о к т а та гы б!р к у а н ы ш к а кенелед1. К у н д е р д 1н б 1р кун1нде
ауыл г а алые с з п а р д а н а р ы п - ш а р ш а п , б1р к а л м а к кемп1р1
кел1п тусед1. Б у л — ертеде к а л м а к т а н о л ж а р а тус1п, осы
елдщ б 1р ж1Г1Т1не тиген, куйеу! елген с о н С ы м ай ы л д ы
паналап, Е с 1м мен К а й ы н б а й г а кутуш1 боп ж у р е т ш ,
КЭД1МГ1 Б о й к а кемп1р ед1. Ан а жылг ы К а л м а к шапкын-
шылыгы кезшде осы Б о йк а а я к а стына н ж о г а л ып кеткен-
Д1. А у ы л д а г ы л а р о^та-текте оны да еске алып, «с 1рэ,
сонда т у ы с т а р ын а у шы ра сы п, б 1рге е р 1п кеткен болар»
десетш. С о л Б о й к а а я к а стынан келе к а л г а н д а , т а г ы б!р
ж ок т а р ы т а б ы л г а н д а й , а уыл а д ам д а р ы к у а н а карсы

55
алады. Ж у р т ж а п а - т а р м а г а й ж е н с у р а с ып ж а т к а н д а ,
т е р д е отырран Б о й к а тебеден ж ай тускендей е т т :
— У а , С ы м а й ы л з э н п, суйшшП Айтолкын б э й б ш е ,
суйшшП Мен с е н де р д щ е л г е н д е р щ д 1 т!р1л Т1П, ешкен-
дерщд1 ж а н ды ра йы н деп келд1м,— д е м е а бар ма.
М ын а свзд1 т у т к и ыл да н ест1генде С ы м ай ы л д ы ц ж у р е п
ж а р ы л а ж а з д а г а н . А л б о са р ад а турран Айтолкын кустай
у шы п келш, Б о й к а н ы н аярын кушып ед1:
— Н е деп о тыр сы н , Бойка-ау?! С у ш н н п г е калаг анын-
ды ал... Э л д е Е а м мен К а й ы ц б а й д а н б!р х а б а р бар ма?
Е к е у ш щ к айсысын т а у ы п келш отырсын? Т е к тез1рек
айтшы, ж а р к ы н ы м , — деген кайран ана с а б ы р - т а г а т т а н
айрылып.
— ЕС1М1НД1 б 1ле алмадым. . . Ал К а й ы нб а й Т1р1,—
дейд1 Б о й к а . — Ол к а з 1р Д е р б 1л ж 1 н д е п улкен у л ы к т ы н
к олында тур. К а л а с а н е р т е н - а к ерт1п а па ру ы ма болады.
— Шын ба айтып от ыр г а нын ? О с ы ны н а н ы к х аб а р
ма ез1? Б ул дерект1 сен к айд а н ест1Д1н?— деп бурын да
есек дэмемен та ла й ж е р г е барып, эбден аузы к у й т кал
ган С ы м а й ы л кемп1рд1 с у р а к т ы н астына алады.
— К а й ы н б а й д ы н колынан жетелеп апарып, у л ы к к а
©з колыммен т а п с ы р с а м , б у д а н а ны к х а б а р бола м а ? —
дейд1 Б ой к а м ард ам с и к у л т . — Б а л а н уш жылдан бер!
Д©рб1лж1ндеп Ши - ам бын ын колында. К е ш е гана ез
к©31ммен кер1п, а ма ндыг ын 61Л1П кел1п отырмын.
— Ал К а й ын б а й с е н щ колына к ала й т у с ш ж у р ?
К а л м а к кемп1р1Н1н б у да н аргы энг1мес1нен С ы м а й ы л ­
дын у кк ан ы мынау болды. Б ойк а а ла с а п ыр а н жаугер-
ш ш к кез1нде К а й ы нб а й д ы ер1стег1 кеп м ал ды н арасын-
да ж ы л а п жу р г е н жершен т ауып алыпты. Б 1р ш е р 1к най-
замен ш ан ы ш к а л ы ж а т к а н д а , б аланы танып калып,
уст1не тус1п, к у т к а р ы п алады. Б а л а да Бойк а ны танып,
ш ешесш кергендей б а с с а ла д ы . «Бул к а з а к емес, менщ
немерем» деп сенд1ред1 Б о й к а шержтерд!'... К а й ы нб ай д а н
ж©н с у р а п керсе, б а ла шау ып ба ра ж а т к а н а га сы н ын
артынан сыпырылып тус!п к ал г а н ын а н б а с к а ештене айта
алмайды. С о д а н не керек, Бойк а баланы алдына мш-
п з т а ла ды д а , ш а б ын дыда н тускен о л ж а малын а й д а га н
к а л м а к кеппмен б!рге, т у га н жер1 К о б ы к к а к ар а й тарта
береди
Ж ы л д а р ет1п жатады. .. Кемп1рд1н тэрбиес1нде журген
К а йы нб ай он ею ж а с к а толады. Б о й к а б а й ку с та кар-
тайып, з ау а л ш аг ы н а ж а к ын да й ды. Б а л а Бойка нь щ ез
каны емес, туб1 шик1 екен1н сезш калган к ал ма к та р а ра-
сында к у ц ю л - к у н ю л сез шыга бастайды. С о д а н кундер-

56
д щ куншде кемшрг е м ын а дай ой тусед1 гой: «кой, б у йтш
ж у р т байк,ус б а л а н ы н о б а л ы на кал а рмын. М ун ы б1р
сен1мд1 кол г а т а псыра йын» дейдк С о л оймен Ка йы ц б ай -
ды е р т т а ла ды да, к е т е р ш с б а сылг а н сон М а н ш ы н
©К1мет1 к ай т а орнап ж а т к а н Д е р б ь т ж ш к а л а с ы н а келедй
А й м а к эм1рш1С1 Ш и - а м б ы н ын алдына к!р 1п, бар шындыкты
ж ас ы р м а й ту ге л баяндайды:
— Б ул б 1р к а з а к т ы н к е с е м ш щ б а л а сы едк Ж а у г е р -
иилжте а т а - а н а с ы б а с к а ж а к к а ауып кетт1 де, б а ла менщ
кол ымда калды. 0 3 1 м бо лс ам к а р т ай д ы м , е н д 1 бул б а л а г а
ие болатын ш ам а жо к . Осыны С1зге а ма н а т е т т тапсыр-
сам деймш. А т а - а н а с ы а ма н болса, т у б ш д е б 1р 1здеп
к е л т т а б ар . Т а п п а с а С1зге б а л а боп к а л а берер.
Ши - а мб ы ба ла н ы к аб ыл да п, э к е с 1Н1н атын, ултын,
мекен-жайын тугел ж а з ы п а лады. Кен1Л1 тынган кемшр
ел1не кайтады. Б 1ра к а ра да е к ь у ш жыл ©ткенде Бойк а ны
та гы б 1р ой м а з а л а й беред1. Б а я г ы босып кеткен к а з а к т а р
©здер1Н1н ата-мекендер1не к ай т а д а н оралыпты деген
х а б а р д ы ест1п ж ур г е н. Енд1 ол ©лер ш а г ы нд а езнпн
т э н 1р 1нен к орк а б а стайды. « Б 1р кезде С ы м а й ы л д ы н ж ак -
сылыгын кеп керш ем. А й т о лк ы н ны н колынан т а л а й дэм
та тып ем. Б а л а с ы н ы н х а б ар ы н айтпай кетсем, бу ркын
алд ын да мойныма к арыз бол ар» дейд1 ез!не-ез1. С о л
тэуекелмен елшен ш ы кк а н Б о й к а ж ол - ж е н е к е й Д е р б ш -
Ж1нге согып, К а й ы н б а й д ы н а ма нд ыг ын б 1л е д 1де, бегелмей
С ы м а й ы л д ы н а уы л ын а тартады.
М ы н а э н г 1мен1 ест1ген ауыл а д ам д а р ы к уа ны ш т а н
мэре-сэре болып, арты тойг а а йна лып кет1п ед1. С ы ма й ыл
Б о й ка ны н ж а к с ы х а б а р ы уш1н, суйшш1ге: а стына ат
м шп з ш, уст1не шапан ж ау ы п , т 1р к е у 1не ту йе жетелеткен.
Ал ©31 б у д а н ары к у т у ге шыдамы жетпей, е р т е н шд е - а к
Дерб1лж1нге аттанып к е т1п едк Улкен у л ы к т ы н алдына
К1р1п, б у нда не жу м ы с пе н келген1н ж а с ы р м а й а ш ы к
айтты.
— С13 6 1 3 Д1Н ханымызсыз, т а к с ыр . К,азакта: «хан ек]
с е й л ем е й д Ь деген сез бар. Б ал а м С1зде, С1з дщ к олыныз да
т у р , — дед1 кадалып.
А й г а к куэс1н алдына са ла , с о й д а к т а г а н айкын 1збен
кел1п т у р г ан к а з а к т а н Ши- а мбы да б у л т а р а а лм а с а
керек, тез мойындайды.
— Иэ, сондай б 1р б ал а нын мен 1н колымда ж у р г е ш
рас. А й т к а н деректер1не Ка ра га нд а , ол б а л а н ы н с е н ш
болуы да г а ж а п емес. Б 1р а к мен 1н де б1р шар тым б а р , —
де йд 1 у л ы к б ал а ны б 1рден колынан ж е т е л е т 1п Ж1б е р п а
келмей.— К а йы нб а йд ы е з 1мен б 1рге окитын к ы р ы к бала-

57
мен б 1рге с а п к а туррызып коям. С о л а р д ы н ш ш е н дэп
басып танысан — бала се н ш .
С ы м а й ы л д ь щ с а с к а н ж е р 1 осы болды. « К у д а й урып
б а л а м д ы т а н ы ма й к ал а м ба» деп шошыг ан. ©з кезше
с е н 1М1 жо к , б а л а л а р ы н ы н к у ш п н е н ж ы ла й - ж ы л а й с о н р ы
ж ы л д а р ы ж а н а р ы да б у л д ы р а й б а с т а п едй Осылай кина-
лып т у р р а н д а , оран кенет б1р ой туседи
— Ме н бо лс ам к ар т ай р а н а дам м ын . М у л т к е т у 1м
мумк 1н. К а й ы н б а й д ы н уйде б о й ж е т ш отырран М е р ж а н
деген эпкес! бар. М е н щ орныма ба уырын сол танып а лс а
кайтед1?— дейд1 у л ы к к а .
У л ы к б у г а н да кел1седй С ы м а й ы л со куш кос атпен
К1С1 шаптырып, он ж а к т а у з а т ы лг а л ы отырган М е р ж а н
с у лу ды а лд ыр га н екен. Екеу1 уэдел1 кун} у л ы к к а юредк
Ши- а мб ы, шынында д а , б1р улкен залга б1р келю кишген
к ы р ы к б а ла ны Т1зш койган-ды. С о л т о п ты н 1шшде осы
Д е м е ж а н да ба р ед1... М е р ж а н кеп бегелген жок, есжтен
юрген бойда ж а л т етш б1р к ара ды да, дэл о р т а д а т у р г ан
К а й ь щ б а й д ы ш ы р к ы ра п ба рып б ассалды. Е к е у 1Н1н у кс а с-
тыг ы а да м та н к а л а р л ы к едк
«Хан ек1 айтпайды» деген к а г и д а бар. Ш и - а м б ы да
енд1 К, айынбайдын С ы м а й ы л д ы н б а л а с ы екенше шэк кел-
Т1рмейд1. С ы м а й ы л д а й к а з а к т ы н б е д е л д 1 а дамыме н дос-
ж а р б о л у г а е з 1Н1н де ык ыл а ст ы екен1н б1лд1ред1.
— Д а у жок, б а л а с е н ш , — дейд1 ол С ы м а й ы л г а . —
Б 1р а к К а й ь щ б а й к а з 1р мектепте окып ж у р . С о л окуын
б 1Т1ргенше мен1н к о л ы м д а а м а н а т ретшде к а л а турсын.
Б а л а н д ы а уылра а па рып, к у а ныш- то йы н д ы ж а с а да,
м а у к ь щ б а с ы л г а н сон к а л а г а к ай та э к е ле т1н бол.
О н с ы з да к у а н ы ш т а н ес1 шыгып т у р г ан С ы м а й ы л ­
дын кенбеске а ма л ы кайсы. У л ы к не а йт с а да м а к у лд а п
б а с изей б е р е д 1. Б у л а р К а й ы ц б а й д ы ерт1п елге к а йт а р
алд ында , Ш и -а м б ы е з ш щ у лы к т ы г ын тары б1р керсет1п
калады.
— К а й ь щ б а й б^рнеше ж ы л д ан б е р1 маран да ба ла
болып, мулде б а у ыр б а сып кетш ем. Ал енд1 ел1не кай-
т а р да б а л а м а к а н д а й енш1 берешн? М а л керек пе, элде
а лтын - к у мю к о л айл ы ма, керег1НД1 а йт ! — дейдк С о н д а
С ы м а й ы л ойланып калып:
— Т а к с ы р , эд1лд1Г1не к е з 1м ж е г п . Б ал а мд ы аман-
есен к а й т а р г а н ы н н ы н е з ше мын да б 1р ракмет! М а г а н
м а л д ы н керег1 жок, мал ез1мде де бар. Алтын-кум1С асы-
льщнын да к ереп ш ам а лы, ол да б1здщ Т а р б а г а т а й д ь щ
койна уынан т а бы л ад ы . Егер Ка й ы нб а й д ы шын балам деп
енш! берг!н келсе, дэл 1ргем1зде агып ж а т к а н С 1бет1 езен!-

58
нен б 1р то г а н су бер. Б13 де е п н салып, ел к ат а рл ы кун
к е р е ш к , — деген екен.
— Ж а р а й д ы , а й т к а н ы н болсын. Сен , шынында да,
©з ел щш н камын ойлайтын а к ы л д ы а д а м е к ен с щ, — дейд1
Ш и -а м б ы С ы м а й ы л г а разы болып.
С о н ы н а рт ы н а н кеп кеппкпей К а й ы н б а й д ы н а ты на б*р
тоган сура мер басып, к а г а з ж а с а п беред1. Б у р ын Т а р б а -
г атай т е с ш е н к ул а п а к к а н езен а т ау л ы тек х а л д а й л а р д ы н
меннлп саналатын. С ы м ай ы л — бу л К у л ы с т а й д а б1р
то г а н с у г а ие болган б1ршип казак,. С о л ж ы л д ан б а с т а п
к а л ы н К а р а м е н д е мен Ж у м ы к т о г а с О б е т Ы н он ж а к
к аб а г ы на н т о г а н казып, су шыга рып, А р к а р л ы ж а з ы -
рына е п н с а л ат ы н болды. К а з 1р, несш а й т а с ын , Б у к а
а т а н н ын б а л а л а р ы а к бидай мен кызыл б а у ы р с а к к а
буЙ1’рлер1 шыгып, ж ы р г ап отыр...
С ы м а й ы л э н п м е с ш айтып б т р г е н д е , м а н а д а н м у л п п
тында п о тыр г а н улкендер ж а н - ж а к т а н ж а м ы р а й ун
катып, гулеп к е г п .
— К а й р а н К а й ы н б а й тым ерте, к ы ршы н кетт1 дегеш-
М1з б о лм а с а , 613Д1Н е л д 1н б а г ын а туран б а л а болды гой.
— О й б а й - ау , со нын а р к а с ы н д а а уз ымыз а к нанга
ти1п о тырга н ж ок па. Б урын х а л д а й л а р д а н б!р к ап бидай-
ды б 1р к а р а т а эрен а лма йтын ба ед1к.
— Касиет1ннен а йналайын, К а й ы н б а й — э ул ие гой.
Э у л и е л 1п сол — к а з 1р ж у р т м а р к у м н ы н зиратына а к т ы к
байлап, б ас ы н а сиынып т у не йт ш болып ж у р , — дес!п
те р д е отырган М 1шай, К ы з ы л б а л а , Т о й ш ы сек1лд1 а кс а-
к а л д а р б1р1н-б1р1 к о с т а г а н ш у ю р а н а се з де р айтысып
жатты. . .
Бул кезде к а с к ара йып, ымырт у й 1р 1ле б а ст а г ан - д ы .
Улкендер а к ш а м намазын окып а лг ан н ан кеЙ1н, мана
ба та ж а с а л г а н к у н а н к ой д ын е т 1 П1скенше, тары б 1раз
энг 1 мелес 1п отырды. ©31 сез бу йда с ын устап, серке сейлеп
о т ыр ма са да, с е н т б а р а ж а т к а н э нг 1 мен 1н отына май
куйып, м а з да тып Ж1беруге келгенде К ы з ы л б а ла ©те
шебер ед1. С о л ю а элдене е с 1не тускендей к оз г ал ып койды
да:
— Осы б ая г ы Бор б а т ы р д ын сонгы т а т д ы р ы не болды?
Сонын, аты кеЙ1н естшмей кетт1 гой,— дед1 у й д е пл е рг е
ж а г а л а й кез тастап.
Бор ба тыр жай ын К е р 1мбай ж а к с ы б1лед1 екен. С о л
т а р а т ы п айтып берд1.
— Т а л а й согыс, н е б 1р кан т е п с т е н а ма н ©ткен Б о р д ы н
а ж а л ы 63Ш1Н т у ыс т а р ын ан болды г ой , — дед1 сэл ойланып
к а л ып. — Кейш дунгендер а р а с ын да а ла а у ы з д ы к туып,
59
Бордын, а й т к а н ын а кенбей б у р а т а р т а т ы н д а р кебейе бас-
тайды. А р а г а Ж1К с а л у ш ы — Бор бу рын е а п н д е ж а л ш ы
боп ж ур ге н б 1р бай ду нг ен екен. «Сен кеше кунш кере
алмай ж у р ге н м а л а й едщ, б у гш кала й квсем бола кал-
дын?» деп, б 1р куш э лп екеу! катты свзге к е л ю п , а р а д а
ж а н ж а л т у а д ы д а , ж а н а г ы бай Б о р д ы н а р к а с ы н а п ыш а к
са л ып Ж1беред1. А к ыр ы сол ж а р а д а н о н а л а алмай, к айтыс
б ола ды гой, бей шара.
— Апыра й, б а й к у с т ы н б а г ы ж а н б а г а н ы б ол м а с а , ол
да к е з с 1з е р д 1н ©31 ед1- ау!— д е д 1 С ы м а й ы л басын ш ай к а п
к ойып. — А л г а ш к ы с о г ы с т а т а л а й рет б1рге б о л д ы к кой.
©з 1н 1н о к ка г ары б а р ма, н е б 1р ш а й к а с т а бойына найза-
кылыш д а ры тп а йт ы н. С а р ы а я к т а р д ы н тобына а р а л ас -
к ан да , койга тнген к а с к ы р д а й , ол ж ур г е н жер есжтей
боп ойылып к ал а т ын. Ш е р ж т е р б1лтел1 м ылтыктарын
о к т а п у лг ерге нше, б а с т а р ы д о ма л ап ж е р д е ж а т а р едк..
Ал енд1 К,оныз б атыр екеу! Т1зе к о с ка н д а , ол кезде К у р-
ман к а ж ы н ы солай а тайтын е д 1к кой, ж а у э с к е р ш щ ту-
т а л а к а й ы н ш ы г а р у ш ы ед1. Ке йш с а р ы а я к т а р д ы н ж у р е п н е
майдай тиген1 со нша , «Бор келе ж а т ы р » дегенде, зэре-
к уты к а л м ай т ым - т ы р а ка й к а ш а т ы н болган.
О с ы кезде м ан ад ан э н п м е г е а р а л а с п а й унс^з отырган
Б ай се р к е орнынан к о п ан да й кетер1лд1. Б у л б!р б а тыр га
б1ткен т у л г а с ы б а р, ба сы к1Ш1-пр1м к аз а нд а й , ж а у ыр ы ны
ту т а с , керсе кез тоятын алып Ж 1 ' п т ед1. Е р т е н г 1 а с к а
Т в р т у ы л елшен ба ра ж а т к а н мыкты п а л у а н д а р д ы н б1р1 —
осы Байсерке. С о л алып куш иес1 а я к астынан гур ете
калды да:
— М а н а д а н бер 1 Бор батырды да, Ко ны з ба тыр ды да
ж е р - с у г а сы йг ыз б а й м а к т а п ж ат ы рс ы н д а р . Б з р 1 де батыр
екен, ер екен... С о н д а осылар Е ж е н х а н н а н неге ж е щл -
д 1? М а н а с к а дейш барып турып, неге к айта к аш т ы ? Мен
осыны тус1нбейм1н,— дед1 а ю д а й к о р б а н - к о р б а н е т 1п.
Улкендер ж а г ы: «р а с- а у, осы б)‘з неге ж е ш л д ж ? »
дегендей, б ш а з г а деЙ1Н е шк ай с ыс ы ж а у а п бере алмай,
б о г е л т отырып к а л га н. С э л д е н сон К е р 1мбай гана басын
кетерш:
— Е-е, п а т ша н ы н аты — патша. Е ж е н х а н н ы н к эр1не
К1м к арс ы т у р а а ла ды ? «Коп к орк ыта ды, терен ба тырады»
деген сол д а , — дед1 онша терендемей.
— Не г е жец1лд1к д е й с 1Н бе? О н ы н себеб1н мен ай-
та йы н , — дед1 К ы з ы л б а л а . — Бэр! Э дшбе кт е н болыпты гой.
Бор б а тыр «К, аба нба й дын туын маг а н бер» деп с у р а г а н д а ,
Эд1лбек намыстанып, бермей калыпты. Егер сол жолы

60
туды бергенде, Бор с а р ы а я к т а р д ы н т у кым ын т у з д а й
куртып, 1шкер1ге дешн куып т а с т а г а н д а й екен.
М у н ы н бэр1 ел а у з ын д а гы жай л а к а п , бос э н п м е
р о й , эрине. Б ! ра к юм не а йтса сог ан сенетш казекен:
«кап, Э д ш б е к б а л а л ы к ж а с ар а н екен» деп, оран да катты
ек шш ж атыр.
Д е м е ж а н жымиып кулдк Ж а с ж т т ол к е т е р ш с т ! ез
квз1мен кермесе де, онын шыру т е р к ш ш де, ж е ш л у с еб еб ш
де ж а к с ы бше т ш едк К,ызылбаладай анрырт арайынга
т у зе т у ж а с а м а й к ал а алмады.
— М з с е л е т у д а турран ж о к - а у , а к с а к а л . Егер К,абе-
кеннщ туы у р п а к т а р ы н ж е л е п - ж е б е й т ш б о л с а, езнпн
н емер есшщ колында т у р ы п - а к кол да й бермей ме... 1с т щ
т е р к 1Н1 мулде б а с к а д а ж а т ы р , — деп у л к е н д е р д1 т ег 1С
ауз ына к а р а т ы п алды да , ез ойын ж ы лд а м та ратып айтып
кетт1.
Ж а л п ы , Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а 1864 жылы б а с т ал г а н
дунг ендер д у р б е л е н 1Н1н шыгу тег1н т у с 1ну уш1н, М а н ш ы н
империясынын сол кездег1 1шк1-сырткы ж а г д а й ы н а кез
Ж1беру керек. Ш э у е ш е к м ан ын д а г ы аз с а нды кел1мсек
дунгендерд1 турт1п о я т к а н куш не д е с е н 1з, о нын туп-тер-
К1Н1 с о н а у Г а н с у - Ш ы н х а й д а г ы дунген к е т е р ш с ш е барып
ж а л г а с а д ы . Онын арры ж а г ын к аз а б ерсен, 1шк1 Кытай-
да э лденеше елкелерд1 камтып, 1850— 1865 ж ы л г а деЙ1н
созылган ш а р у а л а р д ы н Тайпин кетер1Л1С1мен к1нд1ктес1п
жа т ы р . О з д е р ш ж е к е мемлекет деп ж а р и я л а г а н осы
«Тайпин тян г о н ын» 1 д у м п у 1мен а дегенде Г а н с у - Ш ы н х а й
елкелер1ндег1 к ал ын дунген кетер1лд1 де, онын л а у л а г а н
ерт у шк ыны кел1п, Ш ыг ыс Т у р к 1 с та нд а г ы ду нг ендер
мен у йг ыр ла рд ы шарпыды. Т а с к ы н д а г а н х а л ы к каЬа рына
ек1мет э с ке р1 тетеп бере алмай, Ал та й, Т а р б а г а т а й , 1ле
а й ма кт а р ы у а к ы т ш а кетер1л1сш1лерд1н колына к ара п
калды. Улт а з а т т ы к ж ол ын да г ы бул курес б а р а - б а р а
буК1Л К а шк а р и я н ы камтып, онда Ж а к ы п б е к т е р е б а ск а р-
ган «Жет1 шэрЬ> мемлекет1 к у рылып жатт ы. Б 1р ж аг ы-
нан Европа е л д е р1ш'н ш а п кы нш ы л ыг ын а у шы р а п, ек1нш1
ж а г ын ан е з 1Ш1ндег1 «Тайпин к е т е р ш с ш » б а са м ы з деп
эбден ти т ы к та г ан Цин империясы, енд1 б 1р б у шрд ен
Ш ы гы с Ту рк 1ста нда г ы у л т т а р б у л 1нгенде, не 1стерш
б1лмей катты с а ск а н ы рас едк Енд1 о ла р уысынан шыгып
б а ра ж а т к а н Ш ы н ж а н д ы кан да й к у р б а нд ы кп е н болса
да устап к а л у г а жа н т а л а ст ы . ©з куипн1ц ж е т п е й т1Н1и

'«Тайпин т я н г о»— «Аспан астындагы ужымак. ел!» дегент


б1лд1ред1.

61
с е з т , а ма л ж ок , кернп мемлекеттен кемек с у р а у г а м э ж б у р
б олтан. К у л ж а Ж а н ж у ц ы н ы н 1 ж а н ы кысылранда Ж е т 1су
г е не ра л - г уб ер на то р ы А. Г. Ко л пак о вск ийг е у с т ь у с т ш е
хат ж о л д а п , е з ш щ к е м е к н п а С о х а л д а й д ы е л ш ш к к е
Ж1 бе р т , Р о с с и я д а н эскери кемек су ра йт ын кез1, мше, осы
ту е болатын.
Ал бу л кезде О р т а А з и я д а г ы а й м а к т ар д ы э л 1 де ез
к а р а м а г ы н а т о л ы к к а р а т ы п улгермеген А к . п а т ш а Хиуа,
К о к а н ме н 1ргелес Ш ы г ы с Т у р к ю т а н д а ерши б а с т а г а н
е р г п о н ш а л ы к у н а т а коймай, катты секем алып отырган.
С о н д ы к т а н Ж о н г а р и я д а г ы д у нг ен к е т е р ш е ш де, К,аш-
к а р и я д а г ы «Жет1 ш э р Ь мемлекетш де та ныг ысы келмедк
Э л д е Ж а к ы п б е к т щ К о к а н м е н к о л ты к та с ка ны , « г а з а у а т
согысы» дегенд1 кеп а йта б е р е т Ы к е ц ш н е ж а к п а д ы ма,
э й т е у 1р, А к п а т ша дэл 1ргес1нде бы к с ыг ан у на мс ыз ертт1
т е з 1рек еш1рг1С1 келдк 1871 жылы генерал Ко лпак о вск ий-
Д1Н ж а к с ы к а р у л а н г а н мол ж а с а к п е н 1л е д е п к е т е р 1Л1с ш 1-
лерд1 к уып шыгып, К у л ж а г а кел1п орныг у ы осындай
б о л а ш а к т ы б о л ж а г а н улкен м ак с а т т а н ту ып ед1.
О с ы д а н кеЙ1н-а к к е т е р 1л 1с ш 1л е р д 1н бел о мырт к а с ы
у з ш п , элс1рей берген. Б у л кезде к а л ы н б у к а р а н ы н кол-
д а у ы н а ие бо ла а л м а й, тек а к с у й е кт ер мен д шн п лд ер дщ
рана Т1рег1не а йна лг ан Ж а к ы п б е к т 1н «Жет1 шэр1» мем-
л е к е т 1 да к ул ды р ап , ез 1 Ш1нен 1р 1п- ш 1ри ба с т а г ан- ды .
Н э т и ж е д е кеп кешпкпей «Жет1 шэр1» е к 1мет 1 кул а п,
Ш ь щж а н д ы Цин империясы к а и т а д а н ез колына алды.
Ж е р - ж е р г е ж а з а л а у ш ы эскер аттанып, аз у а к ы т 1Ш1нде
с о л т у с т 1к а й ма к т а р д ы да к е т е р ш е н п л е р д е н т а з а рт т ы.
М а н ш ы н е к 1ме т 1нщ ка Ь а ры на н к о р ы к к а н 1ледег1 он мын-
д а г а н т а р а н ш ы у йг ыр ла р мен д у нг е нд е р д 1Н Р о с с и я к а р а ­
м аг ына К0 Ш1П е т у 1, М1не, осы кезде болып е д 1.
К, ашанда п а т ш а н ы н кад1р1н па тша б1лед1 деген сол
гой. К е т е р ш с кез1нде ж ан д а р ы н к оя р га жер таппай,
мойны к а ш ы к 1шк1 К ы т а й г а ете алмай, а ма л с ыз да н
б а т ы с к а к а р а й ж е н к 1лген жерг1Л1кт1 М а н ш ы н терелер!
мен х а л д а й л а р д ы да А к па тша ез к ол тыг ына паналатты.
О л а р к а ш а н а п- сап б а с ы л г а н ш а б 1рнеше жыл бойы
С а р к а н т тен1рег1н мекендеп, Цин еюмет1 орнык к ан на н
кеЙ1н г ана Ш ы н ж а н г а к айтып оралды...
Д е м е ж а н о с ы ж а й л а р д ы к а р а п а й ы м тшмен угыныкты
е т 1п, к ы с к а ш а б а я н д а п бергенде, а к с а к а л д а р мэсе ле н 1н
ба йыб ын а енд1 б а р г а н д а й , ба ст а р ын изектес1п отырып
калды.

1 Ж а н ж у ц — генерал-губернатор.

62
— Е-е, 613 тек бетшен к алкып, бер ж а к т а н кайтып
ж у р е к е н б 1з р о й . Б 1з д ш эше шн «ею ту йе суйкенсе, орта-
сында шыбын елед1» деген нщ кер1 дес ейпп, — дед1 С ы -
майыл ыррала т у с ш . — « К а с а п ш ы г а мал к айг ы, к а р а ешю-
ге ж а н кайгы». К у р б а н д ы к к а б а йл а н г а н кара л а к к ан ша
ты п ы р л ас а да, п ы ш а к к а ш н б е й коя ма?!
— Б эр ше н де мына х а л д а й л а р д ы н б а гын а йтса йшы:
ездер1 ана жы л ы шге юрген с у ы р д а й ж о к болып кетш,
кешн а я к а стына н к ай та д а н ерш шы г а келш едк С е й т с е к
олар да ез де р ше мыкты па на т а п к а н екен р о й , — деп
К ы з ы л б а л а да т а к - т а м а ш а болып о т ы р . — К а пы л ы с т а
к ол ымыз г а ж а л г ы з К а р а х а л д а й рана туспед1 ме...
К а р а х ал д а й д ы а й т к а н д а , бул о к и г а г а б урыннан
к а н ы к ж у р т д у ет1п кул1п ж 1бердк К а н тег1с, кыргын
с о г ы с а р а с ын д а кейде кулк1л1 ж аг да йл ар д ы н, да болып
т у р а т ы н ы р а ж а п - а у. К а р а х а л да й т а г д ы р т э л к е г 1не у шы -
ра г ан сондай б 1р ж а н ед1... К е р 1мбай кенет К ы з ы л б а л а г а
кара п:
— А к с а к а л , сол окиганын, б а с ы - к а с ы н д а С13 болды
дейд1 рой. К,ара х ал д а й д ы с унд етке жыг ып , с а у а б ы н
а лг ан 031Н.13 емесс!з б е ? — дед1 р а к а т т а н а кул1п отырып.
— Ж о г а , оны 1степ ж у р г е н К а м а л и дд е н к о ж а гой,—
деп К ы з ы л б а л а к ы з а р а к т а п калды.
Кетер1Л1с а л г а ш б у р к ете к а л г а н д а , х а л д а й б 1ткен
б а с с а у ра ла п, Ш э у е ш е к пен Дерб1лж1ндег1 б е к М с к е
б а рып т ы р ы л д ы да, жел1Г1п а лг а н к а з а к т а р о л а р д ы н
иес1з к а л г а н м ал - му л юн пы ша к уст1нен т а л а п а й г а салып
э к е т т жатт ы. М а т к а п ы д а к ол га т у с ш , не к а р с ы л ы к
керсетем деп шыгынг а у ш ы р а п кеткендер1 де болды.
Д у н и е деген ы с т ы к кой, а р т т а г ы оны- мунысын жинап-
терем деп жур1п, к ап ыд а к а л г а н д а р д ы н б1р1 — ж а н а г ы
К а р а х а л да й ед1. 031 б а с к а л а р д а й ш 1р1ген бай емес,
о р т аш а рана дэулет1 бар, момын а да м бо ла тын. К е т е р 1-
л к ц п л е р к ор ш а п кел1п к а л г а н д а , б ас ы н а шын з а у а л
тенген1н б1р-ак тус1нген К а р а х а л д а й е з ш б ай ла п алып,
енд1 а т к а суйрет1п елт1рмек боп турран к а з а к т а р мен
д у нг ендерг е ж а л ы н а ба с т а й ды.
— Б ар ба йлыг ым — б1р ж ан ы м н ы н с а д а г а с ы . Сен-
дерге с у р а у с ы з - а к улест1р1'п берей1н. Т е к к а с ы к т а й каны-
мызды кия к©р1ндер!— деп осы К ы з ы л б а л а н ы н аягын
кушып, зар е ш р е п ж а л б а р ы н а д ы .
Коп ж ылд а н бер1 ж а к с ы а р а л ас ы п , т а мы р - та ны с
боп, керек кезшде астык, шеп алып ж у р ге н К ы з ы л б а л а
ж е м е - ж е м г е келгенде К а р а х а л да йд ы ел1мге кия алмайды.
Ал была йша б о са т ы п коя беруд1Н кисыны тары ж ок .

63
Енд[ не 1стеу керек? С о л сэт К ы з ы л б а л а н ы н ’ ба сына б 1р
ой сап ете тусед1 р о й .
— Б у л итт1н, ба ла сы н Т1р 1 к а л д ы ру д ы н б 1р рана жолы
ба р. Б у л ларынет б у пн н ен б а с т а п мэжу си дшше н б е з т ,
б у т к а т а бы н уд ы койсын. М у с ы л м а н д ш ш е ю р с ш , — дейд1
к е п ш ш к атынан билж айтып. К а р а хал да й б у г а н да
Кенеди
— Д ш г е де м ре ш н . С о л уцин тшт! к ур а н уста п, ант
1шейш. Т е к шыбын да й ж а н ымыз ды к а л д ы р с а н д а р бол-
раны...
Бурын мундайды кермеген кепиплж о йланып калады.
— Ж о к , — дейд1 к е т е р ш с ц п л е р д щ б1р1 К а р а х алдайра
к а р а п . — С е н ш жай к ур а н у с т а й с а л у ы ц а з д ы к етедк
К 1м б1лед1, кэшр неме, ертен тары айнып кетш ж у р е с щ
бе. М у с ы л м а н болу у шш сен к а з 1р с унд етке о т ыр уы ц
керек.
К а р а х а л д а й мына у юмд! е с т 1генде, ен,-тустен айры-
лып, ку шубе р е к т е й а рарып кетедк Б 1р а к кел1спеске
а ма лы ж о к едь
— Ж а р а й д ы , б олс ын , — дейд1 кепш1Л1кке к а р а п . —
К а й т е й 1н, б а с т а н к у л а к садара. . . Т е к колы жещл, б1лет1н
б 1ре у ле р 1Н,, отыррызындар.
С о л - а к м у ц е к е н , жел1Г1п а лг а н ж у р т сол кезде кырык-
тын 1Ш1Н а р а ла п кеткен К а р а х а л д а й мен онын, е р ж е т т
калран ек1 улын суйреп а л а жонел едк Со л а р а д а ер адам-
ды к олма- кол мусылман кып Ж1беретш п1ш п е ш 1 к о ж а да
т а б ы л а кетедк С о д а н , не керек, К а р а х ал да йды б ал а ла р ы-
мен б1рл1кте ез уйьчщ т е р 1не каз к а т а р ж а т к ы з ып кояды
да, ел а р а л а п журет1н К а ма л и д д е н к ож а етпе йт 1н у ста ра-
мен к ида ла п отырып, у ш е у 1н зорра мусылман етедк..
С 1бе ж у р т ы а й т к а н сез1нен к айтпайтын бгр беткей,
ж э й !л б ола ды деу нп е д 1, сол рас екен. С о л куннен ба стап
К а р а х а л д а й у э д е с ш д е турып, м ус ы л ма н ды к жолына
туст!. Тшт1, Маншын, ек!мет1 к айтып келгеннен кейш де
сол ж о л да н тайран жок. Каз1р ж э деген сопынын, ез1.
О р а з а у с т а йды , намаз окиды. Ж у м а кун1 меш1'ттен кал-
майды... Т е к б!р у т ы л г ан ж е р 1— х а л д а й л ы к дэрежемен
кош айтысура т у р а келдк Каз1рг1 аты — Ка р а б е к . Эйел1,
б а л а - ш а г а с ы н а д е й 1н е з д е р 1не к а з а к ш а ат койып алган.
Ж а л п ы , алпысыншы ж ы лд а р д а г ы кетерш!стен калг ан
б 1р белг1 бо лс а, ол осы К а р а б е к с е мья сында калып ед1...
К о н а к т а р о сындай кеу-кеу э нл ме ме н ет жеп, кымыз
1ш 1п, д а л а г а ш ык к а н д а , тун ортас ы а уып кеткен ед1.
Е р т е н у з а к жол к ут ш ту р. А с к а а ттанатын ж ол а у -

64
шылар с у ыт к а н к е л ж т е рш о т к а койын, ертерек ж а т у д ы ц
ка мы на к 1рIст!.
©з от а у ына беттсг сп Д е м е ж а н д ы К е р 1мбай к ас ын а
шакырып, улкен уиге к ар а й ерт' т ж ур дк Екеу! о ц а ш а
к ал га н сотте Д е м е ж а н Ш и - а м б ы н ы н айтка н с э ле мш
э ке сше тугел ж е тюз г ен. А л д а гы ш е к ара бел1С1 т ур а л ы ез
ойларып да 1р 1кпей о ртаг а с ал г а н . Кер1мбай ойлаиып
калды. Т е р а лд ын д а г ы кара ала с ыр м ак ты б угш кергеп-
дсй, сонын, оюларын с ыз гыл а п б1раз отырды да, тубегейл!
ж а у а п беруге а сыкп ай:
— Е рт е ц п а с к а б 1збен б!рге сешц де барып кайт-
канын. д у р ы с ш ы г а р , — дед! б а ла с ы н а б а рл а й к а р а й . —
Ел к ерссщ, жер к ересщ. А с к а алты а р ы с т ы ц и г! ж а к с ы
л ары тугел жин а ла ды, солармон т а ныса сын. Бул астыц
т а гы б 1р к а ж е т ж а г ы болып т у р. Ел мен ел белшгел1
ж а т к а н д а , б1зден б а с к а ж у р т т ы н а ук ым ы к ал а й екен, соны
б !л у 1м 13 ксрек. « Ж а л г ы з журит жол т а п к а н ш а , кеппен
б1рге а да с » дейд1 гой. Ши- а мбы га к а й т а р а р ж а у а пт ы
сонан КСЙ1Н а к ы л д а с ы п к е р е р м 13.
0кес11пн, сез1 орынды едк Д е м е ж а н к арс ы бол га н
жок. Со нымен ертецг! а с к а ол да ж у р тпе н б1рге журет1н
болды.

Ер т е ц шд е улы сэ ске кез1нде Т е р т у ы л д ы н эр руынан


к у р а л г а н жиыны е л у- ал пы с к ар а л ы К1С1 а т к а конын,
М эм бе т к е к а р а й жол тартты. А с — а т т ы н ш , той — тон-
ДЫ1ПК1. Бул т о п к а , эрине, была йг ы кеп малшы-косшы,
ш а б а н - ш а р д а к , бейнеткор к а у ым и е с е а лг а н жок . Эр
а уыл дын су т б е т ш д е к ай м аг ы, сер 1с 1 мен серкес1 с а на л а-
тындар г ана с у ры пт а лып шыгып ед|. У с т е р 1не 61 р киер
тэучр к т м д е р ш ки1С1п, а с т а ры н а е р- ту рма ны сайлы сэй-
г у л 1к а т т ар м Ы с к с н . Б у л а р б1р1н-б1р1 тосып алатын
межел! жерг е сэл а ял д ап , б а с - а я г ы мы з жиналып болды-
1у деген мезплде, К.ер1мбай мен С ы м а й ы л д ы а лг а са ла ,
(.урмекп топ болып, д у рк к оз г ал ы п жур1п кетт1.
А р а л ар ы н д а ертецг1 аста ел намысын корг айтын, ук1-
юген жуйр1ктер1 мен осы елде ж а у ыр ы ны же р г е тимей
•курген палуан Ж1пттер1 де бар. Жел1ккен топ еид1 солар-
д ы о рт а г а ала шо г ыр - шо гы р болып, о ша ры л а жор тып
келед1. Дэмел1 бэйге а т т а р д ы н 1Ш1нде С ы м а й ы л д ы ц а т а к т ы
На рк ы з ы л ы мен К е р 1м ба йд ы ц сул'жтей с у л у м у с п ш
кара к а с к а с ы бар едк Енд^п б|р а л у а н эцг'1ме сол ек1 ат-
тын тв1ирег'ше ойысып, э рк айсысын ы н кай ж а р ыс т а
ЗК. Ж \ч;|дчов
к а л а й озг аны ж а й ы н д а у з а к сонар сез болдьК Н а р к ы з ы л
д ы н каз1р ш а у та рт ы п к а рт ая б ас т а г а ны , бул жолгы
у м1ттщ к а р а к а с к а д а е к е н д т ж е н ш д е де айтылмай
калран жо к .
О р т а ту ст а ры б 1р к ы з у т о п т ы н а р а с ын да е рт е н п ку
реске с а йл ан ып ш ы к к а н ею д э у — Боке мен Б айс ерк е
келе жатыр. Б ок е — бул к ун д е кырыктын, 1шш а р а л ап
кеткен, с о ц р ы ж ы л д а р ы ептеп т о лы са ба старан, б а к а н
бойлы, а т а н ж ш к алыптын, е з 1 едь Т у й е де й ж а л д а с торы-
нын, у с т ш д е б ыла йг ы ж у р т т а н и ы р ы асып, тебедей болып
Т1ПТ1 о к ш а у к ер ш е д к Э з 1рге кернплес отырран То рт у ыл
мен Ж у м ы к 1Ш1нде Б е к е н щ жау рын ын жерг е т ипз г ен
е ш ю м ж о к . Т е к о сыдан е ю - у ш жыл бурын Керей 1нлндеп
б 1р а с т а М а м ы р б е к т е р е н щ бас палуанымен и т ж ы р ы с
т у с ш , онын а рт ы улкен даура а йналып кете ж а з д а ды .
Д ег ен м ен бурынры атары бар, алыстан келген сый к онак-
т ы р ы б а р, б а с бэйге Б в к ег е тиген. С о д а н бер1 ол: «менщ
б аг ым к а й т а б а ст а п ты , курест1 койдым» деп ж у р е т ш .
Осы с а п а р г а ш ы га р а лд ын да да Беке: «Биыл денсау-
л ы р ы м б о л ы н к ыр а ма й ж у р » деп кеп тартынып ед1, Кер1м-
бай онысын т ы н д а м ай зорлап алып ш ы кк а н .
Ал Б а й с ер к е одан э л д е ка й д а К1Ш1, у з а с а отыздарра
енд1 Ш1нген, эл1 бет! к ай т п аг ан кеЙ1нг1 ж а е пер1лерд1Н
б 1р 1 ед1. Б у л да узын бойлы, ж а л п а к ж ау ыр ын д ы, ж уа н
с 1Н1 ’ р, суйект1 Ж 1п т . А с т ы н д а г ы ж1Н1шке жиренн1ц белш
кайыстырып, ек1 т1зес1 аттын, мойынымен ж а г а л а с ы п , ер
уст1не буктетш1п з орг а сыйып отыр. Б ур ын ат уст1 шай-
к ас ы н д а , кек па р мен а у д а р ы с п а к т а аты шыгып журген1-
мен, Б а й с ер к е к у р е с к е т у с ш к уш сынаса коймаган-ды.
©гкен жылы к у д а й абырой берш, А б д ы р а д а р ы С1бе-
солацнын, а т а к т ы палуаны Б ай б а т т ы алып у рг ан на н
бер! ж а с ж т т т щ д а ’н кы аспа нг а у шт ы да кеттк 1лбат-
Б а й б а т а т а л ат ы н а га йынды ек1 дэ у кеп ж ы л д ан бер!
ешк1мд1 бет к а р а т п а й журед1 екен. Э а р е с е Б а й б а т ту-
ралы алып к аш т ы эцг1ме Т1ПТ1 кеп: онын к ырма ндаг ы
ек1 ш а н т а с т ы ек1 к олтыг ына кысып ж у р е берет1Н1, а стык
толы алты п у т т ы к а ла капгы т1С1мен л с т е п , кез кер1м
ж ер г е а па ра т ы н ы ж а й ын д а неше турл! да кп ы р т т а ра -
ган. Айт т ы - айт п а ды , Б а й б а т — д е н е а уйенк1Н1'н т у б 1ндей
тертпак , мыкыр келген, ата салты бойынша, тебес1не
т о к п а к т а й а йд а р койып журет1н, нагыз ш о й к а р а н ы н
ез1 ед1. С о л Б а й б а т осы т е щ р е к тугел к ат ы с к ан С1бе-
с о л ан ны ц «кек шыбык» а т а л а т ы н мейрамында тебедей
болып, о р т а д а ту рып а лм а сы ба р ма. О н ы н мына ту рш
керген Жу рттын к ар а д а й зэрес! ушып, белдесетш адам

66
шыкпады. Казак, жары ж а с ы н к ы р а п , онсыз да е з д е р ш е
ж ан тенгермей кеуде к аг ы п ж у р е т ш х а л д а й л а р тобы
Т1ПТ1 эспенсш, бел алып б а р а жатт ы. Улкен к а р а аргы-
ма к ты н у с т ш д е нлренш т у рра н Б а х а л д а й :
— Иэ, ша м а -ш а ры к т ар ы н ,а да к а р а г а н д а р ы н же н.
А р а л а р ь щ на н белдесу г е ж а р а й т ы н ж т т шы к п а с а , к у р
на м ы с т а н ра нда не б т р е с щ д е р ? О д а н да у а к ы т оздырмай
бэ йг е м13Д1 б е р щ д е р , — д е г е н д 1 а ш ы к айтты.
О с ы сэтте С ы м а й ы л з энп ш ы д а й алмай кетш, топ
1шшде т у рра н Б а й с е р к е нщ к ас ын а т е б ш ш ж е тш келген
— Б еденедей б у р 1сш не кып т у р с ы н д а р , ецшен, ез?
Осы тойра еркек болып келш, к ат ы н боп к ай т п а к с ын д ар
ма? С е н ту ра н да да шешен, б!р кой к а л ж а жеген. Киын
к ылс а к а б ы р г а н д ы сындырар; кэне, ш ык м а й д а н г а ! —
деген к а т а л буйрыкпен.
Б а й с ер к е де у лкендер ж а г ы н а н осында й б1р н а м ы с к а
тиер эм1р-буйрыкты к у т ш т у р д ы ма екен, де ре у устш-
д е п шекпешн ж у л ы п т а ст а п, о р т а г а атылып шыга берген
Келсен,, кел деп дайын т у р г а н Б а й б а т су зеген б у к а -
да й жер кенлрш, куректей колымен к у м д а у ы т т о п ы ра кт ы
к е с ' т а лып, кекке к а р а й ш а шы п Ж1берд1 де, екеу1 шаппа
шуп у с т а с а кетт1. Байсеркешн, бойы би1ктеу кер1нген1мен,
ананын,* к ас ын да т а л д ы р м а ш б а л а сек1лд1. Д н ю неме
ж а с Ж1Г1ТТ1 т ык с ы ры п экет1п б а р ад ы . Ын,райы келсе он,
ж а м б а с к а т а м а н э келмек т э р 1з д 1. Б 1р а к Б а йс е р к е ол
э д ю н е келт1рмей, ш а п т а н Т1реп, ананы ез1не ж а к ы н д а т -
пай жур. О с ы л а й ш а ка рсыласынын, арынын б асып, титык-
татып а л м а к сек1лд1... Б 1р мезетте, Байбаттын, колы
белбеуден сусып ш ы р ы п кеткен б!р сэтте, «эуп» деп куш
ала а й г ай л а г а н к ат т ы д а у ы с е с т 1л д 1. Б ай с ер ке кез шес-
пес ж ы лд а м д ы к п ен жуг1не б е р 1п, Байбаттын, а ш а с ы н а н
шап б е р т у с т а д ы да, сол к уш ес ж иг ыз б а й, б а с ы н а н асыра
Т1К к е т е р1п экетт1. К а р а к у с т а й калбан, как тырып, б 1р-
ек1 рет айна л дырды да, ба р с а лма гы ме н к а р а же р г е
катты урып Ж1берд1. Б ай се р к е б а кта л ас ын ын, б а сына н
а ттап б ыла й шыга бергенде, Б а й б а т сол ж е р д е ЭЛ1 коз-
г алмай ж а т ы р ед1. Е с 1 а у ы п к а л с а керек, к а з а к т а р ез
палуанын кетермелеп ала ж е не лг ен де рана, б ет- ау з ы
ш а н- ша н болып о рнынан т у р ы п жатты. . .
Б ай с е р к е н щ атын шыг а рра н а л р а шк ы белдесуй М1не,
о сылай ет1п ед1. Е р т е н п а с т а к э р 1 та рл ан Б е к е мен ж а с
пер1 Б а й с е р к е н 1н к а й с ыс ы н ын ман да йы ж а р ыл ып т у р екен?
Кепш1Л1к соран ж ет к ен ш е асыгып келед1...
О т ын шы н ын ауыл ы осыдан кунш1Л1к жерде, Б ар лык -
тын А л а к е л г е к а р а й с а л б ы р а г а н т у м с ы г ы нд а , К ек ад ы р-

3* 67
да отырган-ды. Т е р т у ы л т о бы жол бойы еш ж е р д е а ялда-
м а с т а н с у ыт жур ! п отырып, кун еюнд1ге т а м а н сцкейс
бергенде, а с к а т ш л г е н к а л ы н а у ы л д ы н у ст ш е н шык.ты.
Б у л а к бойындары кек ж а с а н д ы ж а г а л а т а , зр же р г е шо-
рырла ндыра , к о т а н д ай к он ды ры л г а н кшз уйлерд1ц сапы,
эй, жет шс - се к с е н не н кем б олмас. ©нкей б!р ж а н а узж,
дедегел1, ж у м ы р т к а д а й ак, у йлер. О т ын ш ы д а й арыстын,
ен сонгы мерекесш аз а уы л Т у м а т а й емес, ис1 М э мб е т
болып к е т е р т а л г а ны к е р ш т ту р. Б у л а с т ы н ел ж ан
л а у г а ш ы к п а й , ел мен е л д щ а р а с ы к а ш ы к т а м а й т у р ­
ранда, мына дай кен,, ж а й л ы к он ыс т а бер1лу1 де алдын ала
о йл ас т ы р ы л га н , берекел1 е л д щ б е р ж б а йл а мы тэр1здк
Т е р т у ы л К1сшер1 к а л ы н нешр боп а у ы л г а т а к а й б е р ­
генде, а лд ар ын ан юл е н ж о р г а мшген кереьш жптг тер
ш а у ы п шыкты. А л д а келе ж а т к а н С ы ма йы л мен Кер1м
б а й га сэлем берш, ж е н с у р а с к а н н а н кейш, к он ак т а рд ы
т е б е б а с ын д а о к ш а у т у р г а н шаг ын т о п к а к а р а й б а ст з п
журд1. Б у л ж е р д е М э м б е т т щ б у п н п бетке уста рла ры,
б ы ла й ш а а йт к а н д а , осы а с т ы н иелер1 т у р ед1. к пт ер ш де
Т о к ы р би, Э д 1лбек, Ж а л б а г а й , Ту йен п, О тын шын ыц ез
н е м е р е а Ш э ш , Б а п ы н ы н Ж а м ан г е з 1 , т а г ы б а с к а б ш кт 1
кШлер бар. С ы м а й ы л , К е р 1м ба йл а р т об ы алдымен сол а с
иелерше сэлем берш, « д у га к аб ы л болсын» айтты.
Е ю ж а к кер1спегел1 б 1раз ж ы л д а р еткен. Б ул кунде
Т о к ы р би де, Эд1лбек б а т ыр да к а т т ы к арт айып, сирек
Т1СТ1, с ел еу с а к а л д ы к а р т т а р г а айналыпты. Б ул екеу1 де
к е ш е п к е т е р ш с кезшде О т ын шы н ын у з е н п ж ол да сы,
к а н д ы кейлек до с ы б олг ан а да м да р. Т о к ы р оз ту рг ы-
ла с ы С ы м а й ы л д ы керг енде сэл б осан сып, онын осыдан
б1рер ж ы л б у рын ка йт ы с болды деп е с п г е н баласына
к е щл айтты.
Б у л а р ас иелершен б е л Ы п , е з де рше арнап т 1плгеп
у йлерг е к а р а й беттегенде, Ш ы г ы с ж а к т а г ы к ырка да п
тары б 1р к а л ы н шог ыр кершг ен. Ж о л б а с т а у ш ы, кереш!
Ж1пттер а р ас ы н а н : « мы н ау — М а м ы р б е к т е р е гой. Керей-
лер де к е л т к а л г а н екен. Т е з алдынан шырындар» дескен
к а р б а л а с с ездер е с т Ы п , б1реулер! солай к а р а й шокыр-
актап шаба ж ен е лк тк
Т е р т у ы л к ю л е р ш а с к а т т л г е н а у ы л д а р д ь щ орта
т у с ы нд а г ы бIр енке й а к уйлерг е экелш т у а р д к Б ул ар
а ттан т у с ш енд1 ж а й г а с а бергенде, у с т е р ш е осы Барлык-
т ы н сырты мен Е мш бойын мекендейтш Т ер т уы л ды ц
е ю т а б ы Ш о к а н мен К е н ж е г у л д а р келш жетть К е н ж е г у л
тобын Е ж е б а й , Ш о к а н тобын о т ыз ды н 1шшде ел а га сы
а т а нг а н М э ж е н б а с т а п келштк О й д а г ы - к ы р д а г ы Т е р т

68
уыл осы а р а д а у ш а р л а с ы п , мэре-сэре боп ш ур к ыр а с ы п
калды.
А с беретш а у ы л г а а ра конып эрен жеткен а лы е е л д щ
а д а м д а р ы б у д а н кейш де, к аш а н к ас к а ра йы и, ымырт
уйркпгенше узьлмей келш жатты. Ау ыл а д а м д а р ы н ы ц ай-
т у ы н ш а, бул а с к а ш ак ы р ы лг а н е л д щ а ук ым ы тшт! мол
кершедк Ис1 Байж1Г1т, керш1лес отырран Кере й мен Т е р т -
уылды былай к ойг а нд а, е р д е п Т у м а - т о к п а к , С ы б а н ,
Му р ы н 1шпнен де келш ж а т к а н топ-топ а д а м д а р бар.
К у н г е й д е п Ж у м ы к т ы Ен,се б а с т а п келсе, Т а р б а г а т а й д ы н ,
тер1скеЙ1нен С а т ы , С а й б о л а т т ы б а с та п , К у р м а н к а ж ы мен
Б у т а б а й к е л шт г С о г а н к а р а р а н д а , М э м б е т осы жолы
е з ш щ елд1пн б 1р к ерсетш калу ра бел б а й л а г а ны анык.
Сонын, а й г ар ы нд а й былтыр О т ы н шы ка йт ы с болранда,
Эдйлбек айтты деген б1р с е з де а у ы з д а н - а у ы з г а кеппп,
к он а к т а р тускен у йл ерг е тез т а рап кеткен:
— М э м б е т т щ бар катыны ул т у с а да, сонын, бэр!
Отыншы бо ла бермес. Ол кезшде алты а р ы с к а аты ж ай ы-
лып, ел а лд ын да гы бо рышын етеп кеткен адам. Енд1Г1
к арыз — Т1р1лер, б 1з д 1н, мойнымызда. Маркумнын. ба р
а уы р т па л ыг ын ел болып кетерш, асын да ел ес1нде кала-
тындай ет1п, д у р ыс та п етк1зеЙ1к,— деген екен.
С о л с ез буК1Л М э м б е т уш1н эм1р- буйрыктай, ш ар и г а т
з анында й к а б ыл д а ны п, а га й ын а р а с ы н д а г ы К1ш1-пр1м
кик1лж1н., е к п е - а р а з д ы кт ы да кеЙ1н ысырып т а с т а г а н
десед!.
Е л д 1н, сол берекес1 б у п н п к е л - к ес 1р д а с т а р к а н бай-
лыгынан да анык т а н ы лг ан да й. Д а с т а р к а н г а тег'1Л1п,
ж е л ш ш ж а т к а н ш а к п а к канты а р а л а с к ап -к ап курен,
б а у ы р с а к пен сары май, жент с е к 1ЛД1 т а г а м д а р д а , с а б а-
с а б а кымыз бен т а б а к - т а б а к етте кисап жок. Б у л кеште
Отыни1ынын, е р л т , т а пк ыр шешенд1Г1 ту ра л ы эн,г 1мелер
де кеп айтылды. Б а я г ы Е ж е н х а н г а карсы к е т е р Ы с ,
сонда буК1л Байж1Г1тке у й т к ы болып соцына ерте б1лген
Отыншынын, кереген кесемд1Г1, М а н а с бойына б а р г а н д а
к ар а да н хан с а йл ан г ан ы, бэр1-бэр1 к ай т а да н сез болып,
ж ан г ы р ы гы п жат т ы. Т е р т у ы л к 1С1л е р 1Н1н а р а с ы н д а еск1
эцг1мелерд1 майын т а м ы з а кезек е р б 1т 1п о т ы р г а н д а р —
кезшде Отыншымен кеп ж о л д а с, дэ мд е с бо лта н С ы м а й ы л
мен ж а с та болса еткен-кеткенд1 ж а к с ы б1лет1н, с у н г ы л а
Е ж е б а й ед1.
Б 1р жылы Т а рба рат а йдын , б а т ы с С1лем1ндег1 К а р а а г а ш
деген ж ер д е Арг ын — На й ма н а р а с ын д а г ы кеп д а у - ш а р д ы
шешетш улкен сияз болыпты. Аргыннын, с е з ш Тьтенпп-
нIц А л ш ы н б ай ы у с т а г а н д а , Н а й м а н н ы ц сез1н К у л д ы ц

69
О т ын шы с ы у с т а п , ею ж у й р ж т1л мен ж а к к а ержт1 берген
екен дес едк Екеу1 а л г а ш ж о л ы к к а н д а , А л ш ын б ай эдеш
Н а й м а н бшн ыктырып а л г ыс ы келш:
— М ы н а б ас ы б а р м а к т а й , к у л а г ы ж а р р а к т а й ы н юм
ед1?— д е г т Отын шын ы ж о р т а танымарансып. С о н д а
О т ын шы ж у л ы п а лг ан д ай :
— Б а с ы м б а р м а к т а й б олс а с у н к а р шырармын, кула-
ры м ж а р г а к т а й бо лс а т у л п а р шырармын. Ал мына ту з
туйген келсап б а с т а нр а н жалпак, са ры т а з ы н К1М б о л а ­
д ы ? — деген екен.
О с ы д а н кейш е ю би ж а к с ы тш та б ыс ып, Арг ын мен
Н а й м а н а р а с ы н д а кептен у шы г ып б1тпей ж у р ге н т а ла й
д а у д ы к ап ыс ыз шешкен екен десед1. А л ш ы н б а й мен О т ы н ­
шы а р а с ы н д а г ы с ы й л а с т ы к б ер т ш г е дешн у зшмей, жак,сы
ж а л г а с к а н кер1нед1. КеЙ1н О т ы н шы б1реулердщ керсету!-
мен К е р е к у г е а й да лы п б а р г а н д а , А л ш ы н б а й ба р бедел1н
с а лы п ж у р ш , ©31Н1Н досын б ос атып алыпты...
Д е м е ж а н э к е ле р1 т у с к ен уйде, у лкендерден сэл те-
мен1рек, К ек с е г е н мен Б а й с е р к е н щ к ат а ры нд а отырган.
К е к се г ен — С ы м а й ы л д ы н ек1-уш а т а д а н кос ылатын не-
мере 1Н1С1, кеп с е й л ем ей т 1н, М1нез1 а у ы р б уй ы г ы Ж 1 п т
Б а я г ы жаугерш1Л1к к езшде т у ы с т а р ын а н кез жаз ып, б1р
бай ду нг ен г е ж а л ш ы боп ж у р ге н жершен С ы м ай ы л зэнг1
1здеп т а у ы п алыпты д а , уйленд1рш, ел к а т а р ы н а косыпты.
Каз1р Кексегенн1н де кэр1 з э н п н щ тэрбиес1нде ел танып,
же р танып ж у р ге н кез1 б олс а керек. ©31 а зда п к ыт а й ш а
б1лед1. Туб1 К а р а м е н д е н щ сез1н осы Ж1Г1Т у с т а п к а л уы да
г а ж а п емес. Ал эке ж о л ын у с т а й т ын С ы м а й ы л д ы н ез
б а л а с ы тым жас.. . К 1шкентай К у де р ! б у п н п у з а к жур1ст1
кетере а л м а й ш а р ш а г а н болар, шай ш к е н н е н кеЙ1н мау-
ж ы р а п б1раз отырды да, мойны б у р а л ы п уйыкта п кеткен
Кек с е г ен оны 1рге ж а к к а ж а й л а п ж ат к ыз ып , басына
ж а с т ы к та с т а ды .
Тердег1 экелер с ез ше к у л а к коя отырып, Д е м е ж а н н ы н
б 1р т а н калг аны, кэр1 к у л а к улкендерд1н еткен-кеткен
та рих и о к и г а л а р д ы с у м д ы к кеп б1лет1нд1п. Ж э н е нен1
а йтса да, б у д а н ж у з жыл, ею ж у з жыл бурынг ы еск1
шеж1рен1 к о з г а с а да , сонын айы- жыл ын а деЙ1н ж а н ыл ма й,
к а т ы с к а н а д а м д а р д ы н а ты-жен1не деЙ1н шата стырма й,
х а т к а ж а з ы л г а н д а й ет1п, т е н д 1ре э н п м е л е й т Ы кызык.
Э л д е к а ш а н е ш у г е а йна лг ан коламтанын, ж ыл т ы ра г а н
э л с 13 шогын урлеп к а йт а т у т а т к а н д а й , есте ж о к е с к 1
о к и г а н ы н ез1н лезде м аз да тып Ж1беред1. С о н ы н бэрш
есте у ста п, Ж 1пке Т1зш ж у р е т 1н зеЙ1н-зердеге к ал ай та н
к алмас сын- К а н ш а о кыдым, б!лд1м дегенмен, мына ак-

70
с а к а л д а р д ы н к а з а к ы к исынг а келгенде ез ше н э л д е к а й д а
ж у й р ж , 61Л1КТ1 екенш танып отыр. К а й ж а г ы н а н к а р а с а н
да, экелер ем1р1 к у р е с - т а р т ы с к а , ел дщ елд1пн с а н т а л
к а л у жолындары шытырма н ш а й к а с к а толы болыпты.
Ал к ат а л тардыр енд1п ж а с у р п а к к а , мына Ке к се г ен
мен К у д е р 1ге, м у н ын ез б а с ын а к ан д а й с ы б а г а д а йы нда п
отыр екен? Б у л д ы р т у м а н а р а с ы н ан б о л а ш а к т ы б о л ж а у
киын ед1.
Д е м е ж а н н ы н сонан к е й ш п б1р у к к а н ы — а д а м ба ла -
сына, е л - ж у р т к а ж а с а г а н ж а к с ы л ы к елмейд1 екен. ©з
е н б е г щ н щ к а р ы м т а с ы кейде Т1рх к е з щ д е к а й т п а с а да,
елгеннен кешн бо лс а да а г а й ы н ж у р т ы н алгыспен еске
а ла журед1 екен. Б у п н п О т ы н ш ы н ы н мына асы — с онын
б!р а йг аг ында й . .. ЕНрак с о нда О т ы н ш ы г а о рна тк ан ел
ескертк1Ш1 — осы ас к а н а болта ны ма? Б у п н ж у з де г ен
кой сойылды, о н д а та н ж ы л к ы жы г ы л ды . 1шт1, жед1, т а р а -
ды — не 61ТТ1? С о н ы н бэр! осы коныста к ал а бермей
ме? Р а с , к а л ы н ел кепке дешн еске ала ж у р е р . Биыл
ту га н б ал а ны н ж ас ын , т у а р г е н к ел шн щ жылын осы О т ­
ыншы асымен о р а й л а с т ы р а есептер. Б 1ра к одан не шыкты?
Колмен у с т а п , кезбен к ере рл ж т ул д ыр ы жок, к у р сез
р о й б эр I де... Э л д е бул х а л ы к ен асыл коймасын, кейшге
к а лд ы ра р к аз ын а сы н да е з ш щ с у л у сез!не, ж а н ы л м а с
ж а д ы н а сен1п т а псыра тын бо лт ан ы ма? Б у п н п а с к а
с ойылган мал дын ез1мен- ак О т ын ш ы н ы н б ас ы н а а лыста н
кез т арт ат ын , а л т ы н д а г а н алып к ум б е з о р н а т у га б ола р
ед1 гой...
Б 1р мезетте Д е м е ж а н е з ш щ с ын шыл ойынан сергш,
селт етш б а сын кетер1п алды. У л к е н д е р д щ энг1мес1 б1р-
ден-б1рге ауысып, а кыры буг1нг1 к у н нщ ен нег1зг1 та-
кырыбы — ек1 ел а р а с ы н д а г ы ш е к а р а мэселес1не ойысып-
ты. Ж е к е бул уйде емес, б у п н а с к а т 1пл ге н б а р л ы к уй-
лерде осы т у р а л ы с е з болып ж а т к а н ы анык. « Ш е к а р а
сызыгы т а рт ыл а д ы » деген к а у е с е т дэл каз1р кешпел1лер
уШ1н «бэлен же рде элдеб1р к у б ы ж ы к , не а й д а Ь а р шыгып-
ты» деген с у м д ы к х а б а р д а н кем согып т у р г а н жок. Б у р ын
к а з а к о р т а с ы н д а б!реу орыск а, б1реу к ы т а й г а к а р а д ы
деген ж а й а уы з д а а йт ы ла ты н с ез б о л м а с а , б1р елд1 ек1ге
айырып т у р г а н ондай айкын меже ж о к болатын. Т е к
а лм а н- са лы к ты э рк ай сы сы эр п а т ш а г а телейт1Н1 бар-ды.
Эйтпесе осында й ас пен тойды б^рге е т к 131п, жер д а у ы мен
ж е а р д а у ы с а р а п к а тускенде, ек! ж а к б!р т е б е би дщ
а уз ына к ар а п отырмайтын ба ед1... Ш е к а р а сызыгы деген
не пэле т а гы д а ? К а з а к т ы н малынын т у я г ы жеткен жер —
ер!С1, т у й е с 1Н1Н комы шенплген жер — конысы. О с ы д а н

71
а р т ы к к ан да й ше к а ра керек? К у д а й д ы н ж а л па к ж а т к а н
кен дал асы мен к у з -к ияс ын у ш к а н к ус та н ©зге э рьбер!
ешк1м ©те а лм а й т ы нд а й етш, с ы з ык тартып, к ор ш а п алу
д е г е н д 1 юм ойлап тапты екен? О с ы нд а о тырган улкендер
к а н ш а ы р г а с с а да , ж а н а г ы с у р а к т а р г а ж а у а п таппай,
т у й ы к к а Т 1реле береди
М у н д а й д а К, ызылбаланын е з ш ш е бал ашып, б о лж а м
а йтып от ыр а т ы н ы б а р едк С о л эдет1мен:
— ©ткенде Ш и -а м б ы мен Ш э у е ш е к т е п орыс консэл1
э лденеге т а л а с ы п у р с ы п к а л ды деп едк С о л екеу! акыры
I кел1се а л м а й , ©зара енш1 б е л к п е к болтаны той, ш а м а с ы ? —
| деген а лт а т а м а н итше т у с т .
] Б 1р а к о ны н с е з ш е у й д е п л е р к а н а т а т т а н а коймады.
«Кэне, сен не б ы е с щ » дегендей э р к а й с ыс ы б1рш1н бетше
б 1р 1 к ара йды. Улкендер ж а т ы К е р 1м б а йг а ж а л т а к т а й бе-
ред1. Б 1р а к ол алдымен б а с к а л а р д ы н анысын андыгысы
келе ме, э з 1рге 1Ш1н а ш а к ойма й, т у й ы к отыр. О с ы отыр-
г а н д а р д ы н к©б1нен а лгыр, зердел1С1 К е н ж е г у л д ы н би1
Е ж е б а й б о ла т ын. С о л дэ л каз1р К е р 1м ба йд ы н козтала
к ойма сын 1штей сезд1 де, ез ше н т©мен1рек ж а с т а р д ы н
к а т а р ы н д а отырган Д е м е ж а н т а н аз ар а у д а р ды . Ки як та й
к а р а муртын ширатып, с у л у, де н г ел е к жуз1н осылай
бурып, ж а н т а р т ы п куле к а р а д ы да:
— « Ак ыл — ж ас т а н , асыл — т а с т а н» дейд1, Д е м е ж а н
шырак. Каз1р ©К1’ мет к ы з м е т 1нде, Ш и - а м б ы н ы н он колы
боп ж ур г е н, К© 3 1 ашы-к Ж1Г1Т 1М13 — ©3 1 НС1Н. ЕНД1Г1С1Н сен
айтшы. Ш е к а р а н ы н жайын тус1нд1рш1 мына к а м ал г а н
х а л к ь щ а , — деп кептщ атынан б 1р с а у ал та ста ды. Со л - а к
м ун екен, оны б а с к а л а р да костап:
I — Иэ, Д е м е ж а н айтсын.
| — Б13 текке к а р а тер болып жу р г е нд е , у л ы к т ы н © 31
I отыр екен гой к ас ым ыз д а .
I — « Б а л ы к т ы н Т1Л1Н б а к а б1лер» деген. Ш и- а мб ын ы н
I т ы к ка н к ойма сын б\р б 1лсе, осы Д е м е ж а н б1лед]‘,—
| дескен колпаш создер ест1лд1.
| Д е м е ж а н а я к а с т ына н мундай с у р а к койылады, ж у р т
I назары б1рден ©31ме а у а д ы деп о й л а м а г а н . А л т а ш к ы с э т ­
те к эд]мпдей кысылып калды.
— Ш е к ар а сыз ыг ынын та рт ы ла ты ны рас, а га йын да р.
Ж а к ы н д а Ш э у е ш е к к е сол межен1 б ел п л е йт ш ек1 ж а к т а н
да арнайы комиссия келмекчн, — деп с©3 1 н к 1б 1р т 1ктеп
б ас тап , сэл К1д|рд1 де, ар ж а г ы н тузеп экетт1.— Муны,
ЭС1Л1, берг! Ши- а мб ы мен консул Б а л к а ш и н ойлап т а пк ан
орта ж о л д а г ы б 1рдене емес, А к па тша мен Е же н ха н н ы ц
а р ас ын да г ы жер б©л1с! деп у г ы н ыз д а р. 0 з д е р 1Н1 3 ге мэл 1' м,

72
к а з 1р 1ргелес отырган ек1 улы мемлекет е з д е р ш е т и е а л !
а й м а к т а р д ы тугел к а р а т ы п болды. Б 1реу 1 б а т ыс к а , екш-
Ш1С1 ш ы гы с к а кол созып, ж ы л ж и - ж ы л ж и к елд1 де, акыры
1лгер1 б а са т ы н жер калмай, т а к а с ы п калды. Енд1 бу л мем-
л екеттер е з 1м д ж 1 деген о лк ег е м е ж е б ел пл е м е й , с ы з ы к
ж у р п з ш , к а з ы к к а к н а й отыра а лм а йды гой... Ал Ши-
амбы мен Б а л к а ш и н сол б у й рыкты о р ы н д а у ш ы л а р гана.
— С о н д а ш е к ар а сызыгы кай жерлерд1 басын етпек-
Ш 1? Ш э у е ш е к кай ж а г ы н д а к а л а д ы ? — д е д 1 Е ж е б а й алга
у мс ы н а тусш.
— Ш э у еш е к , эрине, Е же н ж а г ы н д а к ал а д ы гой. Соп-
ша ж ы л д а н бер 1 ж а у б а л ш ы к — ж а м б ы л са л ып ж а т к а н
к ал а ны Е ж е н х а н кол дан ш ы г а р а коя ма?
— Ал К у л ж а ше? К у л ж а н ы з к а з 1р о р ы с к а к а р а п кет-
кен ж о к па?
— К у л ж а н ы н он ж ы л д ай о ры с к а б а г ы н г а н ы рас. Б 1-
р а к ©ткен жылы о р ы с т а р ол к а л ан ы да К ы т а й г а кайтын
бердк С 1рэ, о н ы н е с е с 1н А л та й ж а г ы н а н к а й т а р д ы - а у ден-
М1н... Ал ш е к а р а н ын ©тет1н жо л ын а келеек, к а з 1р г 1 мелшер
бо йынша, ол А л т а й мен Т а р б а г а т а й т а у л а р ы н ы н кыр
ж от а сы м ен ж у р 1п отырып, А к ш о к ы н ы н т у сы н а н т у е т ж к е
к а р а й б у р ы ла д ы д а , Б а к т ы к ы рка сы н кенерелеп, Б а р лы к
т а у ы н ы н б а т ы с ту мсыг ын к е с 1п е тш , Ж о н г а р А л а т а у ы н
ж от а л ап , ары к ар а й со зыла бермек... Б у л , эрине, эз1рше
к а г а з бет1не тускен1. Ал 1С ж у з 1нде т а л а й - т а л а й ауыс-
Т у Й 1С б о Л а Т Ы Н Ы С© ЗС 1Э.
М ын а с©зд1 ест1генде, уйдег1лер Т1ПТ1 д у р л 1г 1С1п, ара-
нын у я с ы нд а й гу1'лдеп кетт1. ЭншеЙ1нде улкенн1Ц аузын
багып, 1зет с а к т а п отыратып ж а с т а р ж а г ы да ©здер1н
у стай а лмай канды.
— М э с с а г а н , мына у к ы з ык болды гой!
— С о н д а осы ею ортаны ж а й л а г а н к а з а к а уы л да ры
к ай д а барып кун коред1? Ж а й л а у ы б 1р ж а к т а , кы с т а у ы
ек1ьшп ж а к т а к ала тын бо лг а ны ма?
— Х а л ы к керек б о лс а , А к па тша с ы ма, Е ж ен х а н ы
ма, к а з а к т ы б©лп1- ж а р м а й - а к т у т а с неге к ара тып а л ­
майды?
— Эй, о сыла р а да м т а ппа й отыр д е й с 1н бе? Е к 1 патша-
га да а дамн ан г©р1 алдымеи ж ер керек б о лг аны гой, —
дескен ызалы, куЙ1Н1шт1 сез дер эр т у с та н ш а к п а к т ай
шагылып, зорга дегенде с а я б ы р тапты. Э р к а й с ы с ы оз таг-
дырына к атысты улкен б1р с ы н -с а г а т т ы ц т а к а у т у рг ан ыи
сез1Н1п, т ы г ыр ы к к а т 1релгендей унемз отырып к а л г а н .
Ш е к а р а сызыгы осы ел кеш мекепдеген к а з а к рулары-
нын о ртас ып к а к ж ар ы п ©тет1П1 е е з а з . О л а р енд! кай

73
елге к а р а с а д а , ею ж а к т ы н б 1рш т а н д а у г а т у р а келедк
Б 1ра к сол т а н д а у ы к у р г ы р о на йг а т у с т т у р ма? С о н д а
ек1 е л д щ кайс ыс ына к а р а г а н ж е н ? Ак, п а т ша г а ма, элде
Е ж е н х а н г а ма? Б у л с у р а к к а кезшде «б1р б а с ын д а к ы р ы к
ЮСШ1Ц а кылы б а р » неб1р х ан да р мен билер де ж а у а п
таппай, ш а к ш а д а й б а с ы ш а р а д а й б о лта н ы б е л г ш .
Иэ, не 1стемек керек, шынында? А с к а ж и н а лг ан Т е р т -
уылдын, и п ж а к с ы л а р ы б 1раз д у ы л д а с ы п к е л т , ен сонында
«не а й т а с ы н д а р ? » дегендей К е р 1мбай мен Сымайылдын,
а уз ына к ара ды. Ш и - а м б ы д а й у л ы к т ы н а рна й ы сэ лемш
е с т т , 1штей б 1р к ор ы т ы н ды г а к е л т койтан К е р 1мбай
бул жо л ы да кемей к е р с е т т , б 1рден ш е ш ш е коймады.
Н е де болса, Т е р т у ы л д ы н енд1п а к с а к а л ы С ы м ай ы лд ы
а лг а салып, со нын а у ж а й ы н туймек.
С ы м а й ы л — кеп б у л т а р ы с - к а л т а р ы с ы жо к , е с ю н щ
а дамы той. Кэр1 зэнг1 басын кетерш, бурыл кас ты к ал ын
к а б а к т ы н а стына н э л д е б 1р нуктеге т у н ж ы р а й к а р а п отыр-
ды да:
— Е-е, «Кеден кеден болды, кеден неден болды»
дейтш емес. О б а с т а т а г д ы р д ы н ж а з у ы солай болса,
одан а с ы п 613 к а й д а б а р ам ы з ? К, азактын конысын малы-
нын ер1С1 би л ейт1н к аша н да. С о л м ал дын сонынан 1лесш
к е ше - к е ше , т е м 1р ноктаны б а с ы мы зт а к ал а й к и т а лг ан ы -
М Ы ЗД Ы 031М13 Де б 1ЛМ еЙ К а Л Ы П П Ы З ГОЙ. © 3 6ИЛ1ПМ13 631М13-
де т у р с а , б1р сэр1. Б13 у ш 1н п а тш ал а р б ил ж айтып жат-
к ан да , 613 не д е у 1М13 к ерек?— деп сэл бе г ел ш б а ры п : —
Б а р а р б агытым, К а г б а м сонда гой деп б а т ы с к а кешер
ед1м. Ал б 1р а к Т е р т у ы л к е л т ж а й л а с ы н деп, ж а й ла у ы
мен к ыс тау ын д а йы н д а п о тыр г а н и м б а р ? М а г а н салсан-
дар, Т а р б а г а т а й д ы н к у т да ры т а н кунгеЙ1н т а с т а п, ешкай-
да а у а кешер жайым жо к , ж а р а н д а р . Эк ем Ж а б а г ы н ы н ,
Т1ПТ1 о ны н экес1 Т а б ы л д ы н ы н беЙ1Т1 о сында жатыр. С а к а -
лымн ын а г ы н д а , е л е р 1мнщ ш а т ы н д а мен к ай д а барып
с ы йм а к пы н ? Кайтей1н... С о л эке мн1Н б а сы к ал г а н елкеде
к ал ды м мен- да г ы! — деп б 1р - ак кест1.
С е з Т13Г1Н1Н берерш берсе де, к э р 1 к е к ж а л кай жерден
б арып шы г а р екен деп, К е р 1мбай 1штей кыпылдап отыр
ед1. Ж о к , к а р т ь щ ж а р а д ы , к ал ын шытырма нна н ш а ш а с ы -
на ш а н ж у к т ы р м а й , ныс аналы же р г е т у р а алып шыкты.
— А йн ал а йын, а г а ек е- ай , кен1лдег1 ба рды айттын,
шынды а йттын- ау! Е н д е ш е 613 де т о к т а д ы к осы ба та г ей
сез1не!— дед1 ол С ы м а й ы л г а к а р а п . — Ж а р ы л г а н д ы ж а у
алады, бел1нгенд1 бер1 жейд1. Осы К у л ы с т а й кай п а тш а г а
к а р а с а да, тугел Т е р т у ы л осында мекен т еу ш к ала тын
болайык. Ер т е ц елге б а р га н сон, а л ы с - ж у ы к к а ж а у ш ы

74
ш апты р ы п , ж ар салы п айтаты н со ц ры байлам да осы
б о л с ы и ,— д еген .
Осы ой талайынын-ак, кокешнде о тыр са керек. Кер1м-
бай сез1н б т р г е н кезде, эр т ус т а н:
— М а к у л . С о з т у ш ш осы болсын!
— А г а й ы н - т у г а н г а осыны ж е т юз е шк .
— Т е к э р к а йс ы сы м ы з эр ж а к к а тартпай, б 1р жара-
дан бас, б 1р женнен кол шы г а ра ты н б о л а й ы к , — десш
о т ы р г а н д а р ш у л а п кетть
’Гортуыл к1С1лер1 ез ба г ы тт а ры н б ел пл е п а лг а н сон,
енд! к ун г е йд е п б а с к а р у л а р д ы н б о л а ш а г ы н а сэуегейл1к
ж а с а й б а с т а г а н . Ал дыме н Д е р б ш ж ш г е к а ра йт ы н Ж у м ы к
ж а г ы н э н п м е ет1ст1. К а р а Ем1л мен сары Ем1лд1, Кырык -
о ш а к пен К о т а н а ш ы - К о ж ы р д ы , М а й к а й ы н мен Ш о л а к-
о рданы т а с т а п, о ла р да е ш к а й д а кетпейд1 деген б о лж а м
айтылды. Е ж е л п мекендер! Т а р б а г а т а й д ы н тер1скейше
кошер ед1, б1рак ол ж а к т а к а з 1р к ал ын Т э у к е мен С а т ы -
С а й б о л а т и п т р е с ш з орг а сыйып отыр. Онын, у ст ш е Ж у -
мыкты к а к б е л ш а лг ан Б у т а б а й мен Е н с е н щ ба сы б\р
к а з а н г а сыя бермейд!. Ен де ш е бу л елд1 де К у л ы с т а й д а
к ал ды деп есептей бер.
Ал Керей мен У а к т у р а л ы б а с катырып, соз етпесе
де болады. 0йткен1, бу л ек1 руды М а й л ы мен Ж э й ы р д а н
сойылдап к у с а н да кет1ре а лма йс ын. Керейд1'н 61'р бел1'п
Ал т а й д а н ауып, Т а р б а г а т а й ен1р!не келгешне жиырма-
отыз ж ы л д а й г ана у а к ы т болды. М а л ы н а е р 1с, ©здер1не
коныс т а п п а й , А л т а й д а н та сып т е п л г е н к ал ын К е р е йд щ
б 1р бол 1Г1 М о н г о л ж е р ш е , Б о г д а г а к ара й ауса, ек1нш1 б1р
к ал ы н тобы туст1кке к а р а й ш к е р ш е п , с о н а у Ерен к аб ыр-
га, Б а р к е л г е дейш барып калды. Ж а л п ы бул Ш ы гы с Т у р -
ю с т а н д а Керейден т а мы р ын теренге Ж1берген ру жок . ©з-
дер1н жэне То ре л ер билейд1. А л т а й д а н М а й л ы г а кеш-
кендер К о г а д а й ту кымы М а м ы р б е к т о ре ш а ла кел1п, бар
бил 1кт1 сонын колына жиып берген1 тег'ш дейс щ бе. Д е -
мек, М а м ы р б е к те б у д а н былай с а к а айгырдай с ак ыл да п,
к а р а у ы н д а г ы елд1 е ш к а й д а ш а ш а у ш ыг а рм а с ы анык.
М у н д а , б а с к а р у ла р г а Ка р а га нд а , юлен ше к а ра бойын
ж а й л а г а н Мэмбетт1ц ж а г д а й ы киынга со г уы м у м к 1н. ©йт-
кен1 М э м б е т р у ла р ы ны н конысы Шы г ы с т а Емшд^ц сол
ж аг а с ы н бойлап, Ш аг а н т о г а й , Б а р л ы к к а деЙ1н барса,
б ат ыс та А л а к е л , Ка ты нс у , К а р а т а л г а деЙ1н созылып ж а ­
тыр. Егер ш е к а р а с ы з ы р ы осы олкеш к а к ж ар ып етет1Н1
рас бо лс а, онда ж а з д а Б а р л ы к к а ж а й л а у г а шыгып, кыста
кол бойындаг ы к ум д ы к ыстайтын ауылда рра оте киын
болады. С о г а н орай, к,аз!р М э м б е т т 1ц ру б асыла ры а у ы з

76
б1рл1кке келе алмай, ек!ге ж ар ы л ы п т у р с а керек Ж а л -
б а г а й мен Ту й ен п б а с т а ран б 1р тобы Е ж е н х а н г а карай
а у ы т к ы с а , б\р кезде к е т е р ш с к е катысып, М а н ш ы н г а жа-
манатты болран Эдкпбек, Т о к ы р л а р тобы А к па тш а г а
к ар а ра нд ы колайлы деп есептейтш кершедк Н е де болса,
осы ж а й л а у у с т ш д е ш и е л е ш с т т у рра н т а л а й т уй ш д е р
шешклуге тшс.
Со нымен, к©31 т!р1С1нде ел к ам ко р ы атаньш, кол бас-
т а п ж а у г а ша п ка н, ез е л ш щ а за т т ы г ы у ш ш курескеп
О тын шы б и д щ бу л асы калын, к а з а к т ы н басын косатын
э нш е ш нд е п кеп д у р м е к т щ б!*р1 емес, х а л ы к т а р д ы р ы т а ра
зыра т у с е р та рих и с ы н - с а г а т т а е з а р а а к ы л - ке ц е с курып
б о л а ш а к б а гы т т а р ы н б е л п л е у г е ж ар да й ж а с а г а н , аса 61р
мэнд1 жиын болды. Б у л кеште эр рудам келген дуалы
а уы з д а р сезден б о с а м а с а , была йг ы калын, кэп а уы з ет пей
к ымыздан т о л а с т аппа ды. Т а л а й с а б а са рк ылып, кунаи
койлардын, с у б е а мен ж а м б а с ы , с е м 1з т а й д м н жылы
ж у м с а к Т1лшес1 мен к а р т а с ы о ш а р ы л г а н ж у р т т ы ц о к
панын толтырумен болды. А к ы р ы а с берстш а уы л кон а к
т а рын жат к ыз ып , тан, а лд ын д а б 1раз тыкым а лг ан д ай
болып ед1. Ертенлнде кун к е т е р ш е бере к е ш е п к у ж ы н а
ган т1рш1Л1к к ай та кызды.
Б у п н астын, н е п з п куш. Т у с к е к а р а п ас т а б а г ы тар
тылып, одан а ры калын, к е п ш ш к эр турл1 у л т ойыпдарын
т а м а ш а л а у г а тшс. А т шабысы, ж о р г а ж а р ыс ы , ж а м б ы
ату, па луа н курес!... Б у п н т а н д а кез 1лш и1рп:к а й к а ст ы р -
маг а н б!реулер б о л с а, олар — бэйге аттарыныи, бапкер
л е р 1 ед1. Б у п н п ж а р ы с т а ат енер1 г ан а емес, оны бапта-
ган адам онер1’, ел н амысы сын г а туспекнп С о нд ы к т а н
Т о йш ыд а й сыркынды а т б е п л е р к еше кештен б а с т а п эр
елден келген а т а к т ы б э йг е л е рд щ б а бын б а йка сы п, аныс-
тарын ацдысып, тыкым т а пп а г а н . Со ны м е н б 1рге оз ат-
тарын да кездеп т а с а кылмай, беретш жс-мш, пиетш суып
к у с к ай ы рг ан д ай оз кол да рыме н елшеп берш, т у ш боны
кузет1сш шыкк а н.
Бэйге а т т ар бул жолы з т ы з ш а к ы ры мд а й ж е р д е п
Д э к н п н к ар а сазынан кайта тын кершедк Ж и ы н ы сексен
ге ж у ы к у кшеген сэйгул1ктерд1 ж а н а , улы сэ ске кезшде
он ш а кт ы а да м б а с - к ез болып, а я н жур1спен ат к айта
тын жерг е айдап алып та кетть
С а л т бойынша, т э н е р т е н п шай мен а с т а б а г ы тарты
латын арад ары э р ед ж те эр е л д щ б а ст ы- б а с т ы а да мд а ры
Отыпш-ынын ез уйше ю р т , м а р к у м г а соцгы рет к у р а н
окып ш ы г у г а т шс бо ла тын. Т е р т у ы л ж а г ы н а н С ы м а й ы л ,
К е р 1мбай, Е ж е б а й б а с т а т к а н б1р топ а т к а м ш т солай
77
к а р а й бет а л г а н д а , Д е м е ж а н оларра шеспей, е з 1 к у р ал -
пы ж а с т а р д ы н к ас ын да ту ры п кал ран-ды. Кер1мбай аты-
ньщ ба сын 1рк1п, артына б у р ы л д ы да:
— С е н неге т у р с ы н? Ж у р б1збен б 1рг е, — д е д 1 кыска -
ша б у й р ы к етш. Б ул ж а л м а - ж а н а ты н а мшш, э л п топпен
к а т а р л а с а бергенде, экес1 с е з ш кайта ж а л г а д ы . — А с пен
то й г а б а р у д е г е ш н — ет жеп, кымыз 1 ш т к а й т у емес, ел
керу, ж у р т т а н у бо лма к. К,аз1р О т ы н ш ы н ы н к а р а шаныра -
гына осы т е щ р е к т щ сорпа б етше ш ы г а ры ту ге л жина-
лады. . . Б 1з к е т е м 13 е м 1рден. Ертен с е н щ а л ы с а т ы н да, ан-
д ыс а т ын да а д а м д а р ы н со лар болады. Осы б а с т а н се з де р ш
тындап, комешн керш, т а н ы са б е р , — деп аз бегелд1 д е . —
С о н а н со н а с к а ©зщнщ кайын а т а н К у р е к е н д е к е л т т 1
дейд1. С о л к1С1ге ба ры п сэлем б ер м е й с щ б е ? — дегенд1
кос ып койды.
Д е м е ж а н у ндег ен жок, атын т е б ш ш у л к е н д е р д 1н соны-
нан шесе бердк 9 к е с 1Н1н бул а с к а 031Н неге ертш экелген1н
енд1 г ана па йы мд а й б а с т а г а н . Б а р г умыры курес-тартыс-
пен еткен с у н г ы л а эке к е з 1Н1н т 1р1с ш д е б а л а с ын ел келе-
С1не а р а л а с т ы р ы п, б а у л ы г ыс ы келед1 екен. Д о с кайсы,
ж а у кайсы, б о л а ш а к б а к т а л а с ы юмдер, б 1ле б е р с 1н дейд1
осы бастан. Со ным е н б1рге э к е н 1н аргы т у к ш р ш д е ж а т
ж у р т к а 031Н1Н ер ж е т ш к ал г а н улын к©рсет1п, К е р 1мбай-
дын мунымен б1т пе й т1н1н, 031 ©лее артында ©С1П келе ж а т ­
кан ж е т к ш ш е п , ж а с б©лт1р 1п бар екен1н с е з д 1ру м а к с а т ы
да ж о к емес сиякты. О на йш ыл ык пе н ашылмайтын, таныл-
майтын, кос к ыр т ы с к а л т а р ы с ы к ан да й к©п бул улкеидер-
Д 1 Н ? ! Д е м е ж а н со г ан та нда на ды . . . Д е г ен м ен э ке с 1Н1н ж а на -
гы с©з1не бу л т у г е л 1мен уйып, к ос ыл а коймады. Егер
м ун ын б о л а ш а к т а а лыса тын, андыса тын « ж а у л а р ы » —
б у г 1н О т ын ш ын ы б 1рге ж о к т а п, к а т а р кайг ырып о тыр га н
©з ага йындары, ©з р у л а с т а р ы б о л с а , онда бу л т 1 р ш ш к т е
не мэн к ал а ды? Ж а м а н уры с е к 1л д 1 ©з к о р а н а е з щ тусет1н
болс ан, сол у ш ш кеш б ас тап , а з а м а т атанып керег1 не?
К у ш 1н т а сы п б а р а ж а т с а , к ур есемш, а лы с а мы н десен,
ж а г а с ы н ж ы р т ар ж а у ж о к па а йн а л ан д а ? О с ы нда й б\р
б у лдыр, алые ойлар Д е м е ж а н н ы н ба сы на бурын да та ла й
келетш-дк К,аз1р сол о йл ар ы т у м а н - к а б а т ы н а н а ршылып,
а йк ын д а л а тускендей болды.
О т ы н шы н ын ©з ауылы а с к а Т1плген у й ле р д щ бас ж а ­
гында, кернек1 ж е р д е б елек отыр екен. Кллен б 1р а к уйлер-
Д1Н а йна ла с ы к а р б а л а с кимылг а толы. Еркектерден гер!
а к ж ау лы к т ы , к име ше к- шаршыл ы э йел дерд 1Н к а р а с ы мол-
д а у кер1нед1. Т е р т у ы л К1с1лер1 т а я г а н д а , улкен а к орда-
ньщ с ырт ын даг ы кермеге ек!нш1 ж а к т а н ецшен ба ра н а т

78
мшген, е р- ту рма ны сайлы, та гы б1р сэнд1 топ келш т у с т
жатт ы. А с иелер1 т е п е осында ж у р : Т о к ы р , Э д ш б е к ,
Ж а л б а г а й , Ш э ш л е р к он а к т а р д ы уй с ыртын да ту ры п к а р ­
сы алды. А т - к е л ж а ма ндыг ын, кешеден б е р п сый-кут1м-
д е р ш щ к а л а й б о лг а нын с у р а п ж а т ы р .
Жан,а к а т а р л а с келш т у ск ен д е р — т е р к к е й д е п С а й -
б ола т т а н келген К у р м а н к а ж ы л а р то бы болып шыкты.
Ж а с Ж1Г1Т к езшде « Ко ныз б а т ыр » а т а нг а н К у р м а н
к а ж ы — Т о р т у ы л а уы лд а ры ме н ежел ден сыйлас, эр1 Ке-
р1мбайга кыз берш о тыр г а н к у д а н д а л ы ккп. Ею ж а к
ж а й л а у у е т ш д е б1р-б1рше т а к а у , а р а л а с о тырганымен,
кыс к ыс т а у ы ш а л г а й тартып, а лы с т а п кететш-дк Кептен
кор1спеген к у д а л а р к у ш а к а йка стырып, т е с т у ш е п р т ,
ш у р к ы ра с ы п калды. К у р м а н к а ж ы бул к у н де ж а с ы елуге
т а к а п к ал га н, енсегей 1р1 денел1, е ю иыгына ею юс1 мш-
гендей, с у й е п т у т ас , ер т у л г а л ы а д а м ед1. А н а жылг ы
кетер1Л1сте а й р ы к ш а козге ту ск е н к ас б а т ы р л а р д ы н б1рь
Б1лет1ндерд1Н а й т у ы н ш а , т у л а б ойында н ай з ан ын у шы
тимеген, не о к ж а л а п етпеген с а у жер1 ж о к десед1. Ке-
31нде найза жырып кетш, каз1р сет1к боп б1ткен он ж а к
т а н а у ы н ы н тыртыг ы да — сол с о з д щ р а с т ы гы н дэлелде-
гендей. К у р м а н к а ж ы н ы н б у рынг ы б а т ыр лы г ы ны н с ы р ­
тында, е л - ж у р т к а сыйлы боп к е рше т ш т а г ы б1р себеб),
осыдан б1рнеше жыл б у рын ис1 С а й б о л а т т а а л г а ш к ы -
л а р д ы н 61 р1 болып, Мекеге , к а ж ы с а п а р ы н а ба ры п кайт-
кан. Б 1р кезде б етше ж а н келт1рмес а т а к т ы б а т ы р д ы н
бул кунде кой ауз ынан шоп а лма с , б1рэдар с о пыг а ай-
налуы коп ж у р т т ы к а й р а н к а л ды ра т ын .
К у р м а н к а ж ы К е р 1мбай, С ы м а й ы л д а р м е н тос туЙ1с-
Т1р1п, к а з а к т ы н а лма - к ез ек айтыла тын у зы н- с о на р аман-
сэлем1 а я к т а л г а н кезде, ез1не И1Л1П сэлем берген к уйеу
б ал а сы Д е м е ж а н г а н а з ар а уд а рд ы .
— Д е ш - к а р ы н сау, аман ж у р е щ бе, б а л а м ? — дед1
мунын б а с - а я г ын а б а рл а й коз т о кт а т ы п . — Мен1Н Б и б 1
деген тентек кызым б а р ед1... к ол - а я г ы с а у ж у р ш ж а т ы р
ма, эйтеу1р?
— Аман-есен. . . ©З1щз де с а у - с а л а м а т ж у р ш ж а т ы р с ы з
ба, К а ж ы - е к е ? — дед1 Д е м е ж а н м у н да йд а улкен а д а м г а
не айтарын б1лмей, к ы с к а к айырып. Б а л а с ы н ы н соз1н
Кер1мбай т о л ы кт ы ра туст1.
— Б и б 1 б а л а м ы з да 031Н13Д1 саг ынып, эрен ж у р - а у
деймш. Биыл ел ж а й л а у г а ш ы к к ан сон, т о р к 1ндеп
барып к айта тын шыга р, к у д а й б у йыр са.
Б у л а р уйге ю р у г е а с ы к п ай сыртта с е й л е с т т у р г а н д а ,
б 1р ж а к т а н М а м ы р б е к торе б а с т а г а н Кере йле р тобы мен
79
Ен с е ш о р т а г а а лг а н Ж у м ы к юс1лер1 де келш калды.
Е ц с е н щ де, М а м ы р б е к т щ де к ы р ы к к а енд1 ш н г е н ж а с
ксздерк Б у л а р ез дершен б урын келген у лк е н де рг е кол
к ус ыр а сэлем берш, ю ш ш к 1зет корсетть
Ку т к е н а д а м д а р ы ту ге л келш б олды- ау деген мезетте,
ас иелер1 к о н а к т а р д ы улкен а к о р д а г а к ар а й б а с т а п ж у р -
Д1. С е п з к ан ат улкен а к у й д щ он ж а к б о с аг а с ы н д а
у шы н а к а р а б а й л а г а н ак, т у шул! т у р. Отыншы кайтыс
б о лг а н д а , Т о к ы р би ез колымен экеп к ад аг а н каралы ту
осы. Ж ы л бойы сол орнынан коз га л м а г ан, кайрылы каза-
пыц бас б е л п а бо лг а н кара б у п н ас т а р а г а н сон жыгы-
л у г а Т1пс. Ю с ш е р уй сыртына т а я г а н д а , 1ште топ эйел эсем
созып, кос ылып а й т к а н «да уыс» ба ст а л ды . ©лжке арнал-
ган с о н р ы ж о к т а у , с о н р ы ж ы р.
К о н а к т а р тер а лд ын а келш ж а й г а с к а н н а н кешн де,
ж о к т а у жыры т о к т а м а й ж а л г а с а бердь У й д щ он ж а г ы н ­
да, ш ы м ы л д ы к 1Ш1нде О т ын ш ы н ы ц кыз-кел1ндер1нен ку-
ралган бес- алты ж а с эйел отыр. С о л ж а с енерпаз, э шш
эйелдер буЙ1рлер1н таянып, мунды сарынмен б 1рк ел к 1
ун косып, эндете ш ы р к а г а н д а а д а м н ы н с а й - с у й е п н сыр-
к ыр а т к а н ж о к т а у жыры а л ы с т а р г а ж е т т , ш ы р к а у кекте
к а л ы к т а п ту рып к а л г а н д а й б ола ды. Ж ы л бойы осы сарын-
ды сан рет к а й т а л а г а н энш1л е р д 1н эбден жуп т а с ып , тесе-
Л1п а лг ан ы б ай к а л ып ту р. Д а у ы с т а р ы н д а б1р муд1р!с, 1р-
К1Л1С жок, Ж1бек т а л д а й с о з ыл г ан мунды са з о кта - текте
езект1 ертеген кушкпен «аН» у р г а н д а й сэл у з ш с жа с ай-
ды да, 1ле к а й т а к е т е р ш п , ш ар ы к т а п кетед1.
О т ы н ш ы д а й ел к ам ко р ы ерд1 айтады. К,ара Т1лден бал
т а мы з г а н бид1 айтады. Т у г а н х а л к ы уш1н к а б ы р г а с ы
ка й ы с к ан , ел ш е т ш е д а у келсе, су ырылып сез у с т а г а н
с у нг ы л ан ы айтады. Ел б а сы н а кун т у г а н к иын- кыста у
кезенде колына ш а ш а к т ы найза у с т а п ж а у г а шапка нын
ж ы р г а кос ады. А р ы ст а нм ен алысып, ж о л ба ры с п е н жул -
к ыска нын, Е ж е н х а н д а й азулымен т 1рескешн м а к та н етед(.
О с ы ны н б э р !н термелей Т131п келген мунды кызда р:
Т об ы ш ак т ы ц кулыны
Т о р калы кешке жана скам.
Т узу жолга салатын,
Талайсыз журтты адаскан.
Акылмен ай ж ан кенесмн
А к жамбыга баласкан,
Дунгендер майдан ашканда,
Ел кайтканда Манастан...
Атакемнен айрылып
Б аска б!р твцц|-ау кара аспан!—

деп б 1р т о кт а г а н.
Б у д ан ары «дауыс» а й т у шы л ар б у п н келген к о 1!а 14-
гарды с а н а м а л а п , Т1лге тиек с т 1е т 1. К©п айтгы, кеп жы-
л ады деп с е к пе с ш хала йык. О т ы п ш ы д а й е а л ер а р ам ы зд а
енд1 жок, к айтыи келмес, б ел п бермес алые с а па рг а
аттанды. Б 1р а к экелер! влгепмсп, сол экеш коре калг ан-
д а р д ы ц К031 т 1р 1, к а т а р ы б у т ш . К е ш е ж о р ы к жылдарыи-
да у з е ц п к а г ы с к а н К у р м а н к а ж ы д а й пип, С ы м а й ы л д а й
с ырл а с ы к е л т о тырранда , Ецеедсй ел а га сы, М ам ы р б ек -
тей ман аб ы м а р к у м н ы н орнына келш к у р а н о кы г ан д а ,
мунда а йт па г а н з а р- му нда р ын кьмге б а рып а й т а д ы? Т а г ы
к!мге ш а г а д ы ? Ен д1 артында к а л г а н ж а с у р па к, ката р-
курбысы, е л - ж у р т ы а ма н бол сын. К е щ л г е соны медеу
тутып, са б ыр с а к т а м а с к а амал не?!
Ж о к т а у ж ыры о сыла й а я к т а л г а н д а , К у р м а н к а ж ы д а й
гпрэдар сопылар, С ы м а й ы л д а й у лкендер элдсб|р к а рт тык
у аныммен к ез д ер ш е ж а с алып, е п л ш ж ы л а п отыр едг
С ы м а й ы л г а с е п с жо к , к э р ш п жеткен, к аз а лы, камкен,!.':
адам. Ал К у р м а н к а жы пы бурын бйлетшдер: «мына к ю
и:>:;ыга барып, к у д а иды ц у Гпн керш к ай т к ал ы, катты
жу м с а ры и , к у д а й ш ыл , дшппл боп кеткен екен-ау» деп
пит с и т а цд а ны с ы п калды.
Кеп у з а м а й д а с т а р к а н жай ылып, кымыз к уй ыл а бас-
т а г ан . Б у л о тыр ыс та б 1р - б1ршен бой б а к к а н эр е л д щ жу а н-
дары кеп шениле коймай, биылгы кект'ш шыгысы, мал
тойынысы ж ай ын да гана э ц п м е к оз г ап отырды. К а к тер-
Д1Н б а сына ж а с м е лше р ше к а р а й С ы м а й ы л , К у р м а н к аж ы,
Кер1мбайлар ж ай г а с ы п , М а м ы р б е к пен Ен сег е орын те-
мсшрсктен т и т едк Е ц с е ш ц ж е ш солай. Ол — бул елге
куйеу, Э д 1л б е к т 1н т у г а н к арын да сып а лы п о тыр г а н а д а м .
Ал терден орын тимеген М а м ы р б е к «тере сыйлап кер-
меген» к а л ы н Н а й м а н г а 'нитей жыпы келш, к а б а к аш-
пай, тырсылда н ж а р ы л г а л ы отырган жайы бар.
М а м ы р б е к — б ая г ы А л т а й д а г ы А б а к К е р е й д щ ездср|-
не х ан- сул та н ету унии А б ы л а й ханнан а т- ту не дей к а л а н
с у р а п а латын Э б ш п е ш с т е р е ш ц ш е б е р е с г Бул кунде ж ас ы
кырык к а ж а ц а келген, узыи бойлы, кец иыкты к а р а с у р
Ж1Г1Т к у й к а с ы н ы ц эр ж е р ш д е а л а м ы ш тебел! б о лг а н д ы к-
тан, б ас ы н а унем! кестел! т а к и я киш отырады.. . .Эбкт-
пей]'степ кейш Керей/и у з а к жыл онын, б а ла с ы К е г с д а п
торс бпледк К е г ед а й д а н А ж ы мен Аде к е дегеп ек! ул
гуган-ды. Осы г ас ыр ды ц орт а с ын а дейш бил!к б а сыпда ,
к обшше А ж ы т е р е ш ц б а л а л ар ы отырып а лд ы да, Адеке-
дон т а р а г а н М а м ы р б е к к е шеп-шекпен ж а г ы жс т щшре м е й,
сонан сон бул, а ма л жок, Т а р б а г а т а й г а а уг а и Ксрей
а у ыл да р ы ны ц сонынан ктесуге м э ж б у р болды.
81
М а м ы р б е к ж а с ы н а н ба рымта шы, к олшыл, к ар у л ы ж ь
п т болатын. Осы б ер т ш г е дешн колына ж 1п т уста п, ур-
л ы к к а аттанып, у н е м 1 ж о р т у ы л д а ат у с т ш д е ж у р е т ш - д ь
Керей а т а ц ны н к а й да ж у р с е де т е р е а з отыра алмайтын
э д е т 1. Б у л е л д щ коп р у л а р ы М а й л ы г а келш орнык к ан
сон,, Ма мырбек т1 е з д ер ш е т ер е сайлап, а т а к ты К о н ы р а б а
сазын м еннпк п коныс етш, а лдына кеп мал салып берд1.
С о д а н к е ш н - а к ж а с т е р е н щ бары ж ан ып, тасы ерг е дома-
л а п ж у р е берген. « О р т а к е п з д е н о н а ш а б у з а у артык»
дегендей, а уы п келген К е р е й д щ ез а уыл ын б1р ©31 жеке
билеп, каз!р ш ы л к а майдын, 1шшде к а з д а й кал к ып, уйрек-
тей ж у з ш ж у р г е н кез1 едь
А л к а т а р о тырга н -калын, Б а й ж 1п т пен Т е р т у ы л д ы н
дэл ондай то ре к у м а р л ы г ы ш а м а л ы - т у гы н. Ж а л п ы , най-
ма н да р б ая г ы Б а р а к су лт а н на н кешн т ерег е багынып
керген жок . С о н д ы к т а н олардын, а с ы л т е к т 1 а р т ы к ш ы -
лы ры н д а мойындай бермейт1н. А й д а л а д а г ы а к с уй е к
тереден гер1 ездер1н1н, а к с а к а л , би, ба тыр ла ры н кеб1рек
ть щд ап , с о л ар д ы э туер т ут ат ын - ды. А л Т о р т у ы л мен тере-
лерд1н, а р а с ы н д а у шы г ы п б1тпей келе ж а т к а н есю ж а р а ,
е ж е л п кек т а г ы бар. О г а н себеп, э й г ш К е г е д а й терен1н,
к уны эл 1 кунг е дешн Т е р т у ы л д ы н мойнында. Б 1р барым-
т а д а К о г е д а й К а р а Е р т 1с бойында Т е р т у ы л Ж1п т т е р 1н1н
колынан к аз а болг а н.
Б 1р жол ы т о р ен 1н жы л к ыс ы н тунделет^п барып, Тэ у-
к е б а л а б а с т а г а н Т е р т у ы л Ж1пттер1 айдай жонеледй Ба-
р ы м т а ш ы л а р д ы н е к ш е 131не ту ск ен б а с к а к уг ын шы л ар
1лесе а лм а й а д а с ып к а л г а н д а , К е г е д а й ж а л г ы з ез1 ж у й р 1к
атпен куа б е р т т ь Ж 1г1ттер эбден узап шыгып, Кенд1р-
Л1КТ1Н т у сы н а келгенде, со нда рын ан к алмай койг ан ж а л ­
гыз к ар а ны б 1р к а л т а р ы с т а тосып т у р а д ы да, сойылмен
б 1р - а к к аг ып у шырып тус1ред1. О н ы н К е г е д а й т ере екенш
э л п л е р д щ е ш к а й с ыс ы т а ны ма с а керек. Ко л д а р ы н а тускен
курыншыны сол манда ж а й ыл ы п журге н б 1р ег1зге М1НГ1-
31П, аяг ын а стына н шандып т а н а д ы да, терен^н а уыл ына
к а р а й а й да п Ж1бередк К а н г ы б а с ег1з а уы л га б 1рден бара
коя ма, к а л ы н к оп а н ы н а р а с ы н д а Ке г ед а йд ы м ас а талап,
куп болып 1сш кетед1 де, акыры сода н о н а л а алмай, уЙ1не
жеткен сон, у з а м а й к айтыс болады... О д а н аррысы б ел ­
ил!, ею ел а р а с ын д а а т ы с - ша бы с , д а у - ш а р ба стала ды.
О сы д а у г а бил 1к а й т к а н Т э у к е У л т а р а к би б1р т е р е н 1н
ба сы у ш 1н, Т е р т у ы л г а к ы р ы к К1С1Н1Н кунын кескен екен.
С о л кунды т е л еу г е ш ы д ам а г а н , эр1 У л т а р а к т ы н бил^пне
наразы Т е р т у ы л д ы н б1раз рулары, а ма л жо к , К а р а Е р т к -

82
Т1 та ст а п, Т а р б а г а т а й д ы н , к ун г ешне а у а к е ш у г е м э ж б у р
болыпты...
Э л д е мына М а м ы р б е к т ер е сол б а я г ы а т а с ын ы н ку-
нын к у л г а н а д а й куып, эл1 кунге дейш кешпей ж у р ме
екен, э й т е у 1р, Т е р т у ы л ю а л е р ш керг енде к а с - к а б а г ы кел1с-
пей, юр ш д е й ж и ы р ы ла к ал ат ы н эдеть К,аз1р де к ас ын да
к а т а р о тырга н Енсемен г ана т 1л катысып, б а с к а л а р г а
он ш ыр а й бермей, п а н д ан а т у с е д ь Т е р т у ы л ж а г ы да
е з д е р ш о с а лм ы з деп ойл амай тын . Б а с к а н ы была й кой-
ганда, К у л ы с т а й г а б у р ы н ы р а к келш к он ыс т а нг ан 1рге
к у шш е сенедк С о н д ы к т а н Кер1мбай мен С ы м а й ы л да М а -
мырбекке бэлендей ж а л б а к т а м а д ы . « Те р е б о л с а н кай-
тейш» дегендей, б у л а р да сызды к а б а к танытып, а р е с т
к а л г ан.
Кы м ыз г а к ан ып, с ы б а г а л а р ы н жеп а л г а н сон, к онак-
та р кеп бегелген жо к . А с иелерше: « Б и д 1н арты береке-
ге айналсын. Енд1 то йг а келеЙ1к» дес1п, о рында рына н
т у р а бастады.
Б у л кезде о й ы н - т а м а ш а г а а с ы к к а н б ыла йг ы к ап ын
к е п ш 1Л1к те а ст ын етш жеп болып, т уг е л д е р л 1к а т к а конып
к а л г а н ед1. Элден у а к ы т т а к олына а к ж а л а у у с т а г а н
Т о к ы р би атой берш, ауыл с ыр т ы нд а г ы а л а с а т е б е н щ
б а сы н а ш ау ып шыкты. Б у л эр турл1 о й ы нд а р д ын ба ст а -
л а р белг1С1 ед1. С о н ы керу1 м у н екен, а т т ы л ы - ж а я у к ал ы н
ж у р т сол т е б е г е к а р а й агылды. Т е б е н щ а р ж а к бауы-
рында ки1з б е т е г ел 1 ж а с ы л а л а н к а й ба р екен, е н д 1Г1 кеп
к ыз ы к тын бэр1 осында етпекш1. А л ы с к а а й да л г а н бэйге
а т т а р д ы да осы а р а д ан кут1п а л м а к . А л г а ш к ы кезде а с к а
ж и н а л г ан д а р эр ж е р д е ет ш ж а т к а н ж а м б ы 1лу, ж о р г а
ж а р ыс ы сек1лд1 шаг ын к ызык тард ы т а м а ш а л а п т у р д ы да,
б 1раздан сон ж у р т н аз ары т у г е л 1мен п а л у а н д ар к ур ес ш е
к а р а й ауып кетт1.
П а л у а н д а р у ш ш е ю бел ек ж у л д е т а г а й ы н д а л г а н екен.
Ктип ж у л д е — т а й т у я к ж а м б ы б а с т а т к а н б 1р т о гыз ды
Байж1Г1т ез а ра с ын а : Ж у м ы к пен М э м б е т к е калдырып-
ты д а , б а с ж у л д е — а тан т у й е б а с т а т к а н б 1р то гы з ды
алыстан келген сый ел: Керей мен Т е р т у ы л га л а й ык та п-
ты. Д е м е к , н е п з п бэ сек е осы ек1 ел п а л уа н д а р ы н ы н
а р а с ын д а б ол м а кш ы . К е р е й д 1н намысын к ор г ай т ы н —
эл 1 кунге дейш ж а у ыр ын ы ж ер г е ти1п кермеген, ез елш-
де «туйе палуан» а тан г ан б е л г ш д э у — К а р а ш ед1. Б уд а н
ек1-уш жыл б у рын Бекемен ит ж ы г ы с тус1п, ек! ел а р а ­
сында кеп д а у т у д ы р г ан а т а к т ы К,араш осы. Ол ту ра л ы
да Ж1Г1ТТ1Н а ру а гы н а сыра т у с е т ш а лы п к а ш т ы та ла й
аныз дар бар. К а р а ш т ы н с а з г а батып к а л г ан т а й ла кт ы
83
еркенпнен т арт ып су ырып алраны, о зше к ар а й у мт ыл г ап
су зеген б у к а н ы муй 1зIмен бурап, мойын о м ы р т к а с ы н узит
Ж1берген1 т у р а л ы неше турл1 д а к п ыр т т а р а г а н . Со нд ы к -
тан мына т у р г а н ж у р т онын, белдесу1 т у п л , ж ай ту рш
к о р у д щ озше к у ш т а р едк
Караштын, б у п н курес м айда н ын а келуп-пц е з 1 елден
а ла б о тен, керген а д а м н ы ц у решн а ла т ын ж а р да й д а , тым
к ор к ын ыш т ы болды. Б{р у а к ы т т а ш ет ю кшз у й л е р д щ б1р1
нен ш ы кк а н е к 1 с а л т атты элдеб1р дэуд1 б ел б еу ше н етк13-
ген ею а й р ы к узын шынжырме н жетелеп- келе жатт ы.
Же те к т е пс л а да м емес, бейне аса б 1р к а у п т , жырткьии
анды у с т а п экеле ж а т к а н д а й . О с ы л а й ш а шы нжы рл а п
экелмесе, мына ж у р т т ы т е п е та пта п, майып кылатын-
дай... Ж и н а л г а н кеппнлж мынаны коргенде тшт1 дурл1пп,
ш у ы л д а с ы п кеттк К а р а ш у с т ш е а на у - м ы н а у г а жыртыл-
майтын ж а р г а к ш а л б а р , ж е ц а з к ур т е ш е киш алыпты.
С о л бетшде калын, топты к а к жарып, т а бан ыме н тас
у а т а т ы н д а й а л ш а ц - а л ш а ц б а с ы п келд1 де, М а м ы р б е к
т о б ы п ы ц алд ын а т ебеде й болып, ж у п ш п отыра кетп.
Ж у з ш д е ешк1мд! мс-нсшбейтш пацдык, к олыма тускенд1
к у р а й д а й сыпдыра мын дейп н токапнар менмендж б а р
Керей палуанынын, мына а йдынын керш, Т е р т у ыл
жа р ы е д э у 1р а б ы р ж ы п калды. Б а с п а л уа н ымыз деп экел-
ген Боке б у рмн да: «бел1 ' мшн кьлт етпес1 у с т а п ж ур . Осы
ж ол ы к а л а й б о ла р екен» деп ею у д ай л а у болып кел!п
едк Караштын, мына кейпш коргеп сон, элде еткен жол.ы
бет! кайтып к а л г а н ба, у п ж ы р г а с ы т у с т кеттк
— Ж а с кой, мен 111. орныма Ба й с ер к е к у р е с с ш , — деп
т а й с а к т а й бердь Б е к е ш де т у с ш у г е болады, ол к а з 1р элде-
к а л а й майып б о ла рм ы н деп оз ба сына н к орк ып т у р г ан
ж о к - а у , бу юл б 1р е л д щ намысын ойлап т у р.
Т е р т у ы л К1с1лер1 к уб ! р - к у б 1р э н п м е г е кештк Кер1мбай
к ат т ы ширыгып, ж а р ы л а ж а з д а п жур.
— М у н ы кон. Бекеши, б1ткеи ж е р 1 осы екен. С у й р е п
к ос к а н т а зы т у л ю а л у ш ы ма е д! ?!. А м а л жо к , енд1 ссп
к у р е с е с щ , — дед! ол Б а й с ер к ег е буйырып.
Б у л кезде Т е р т у ы л ж а г ы н ы н бе г ел ш к а л г аны н «корык,-
ты г а» ж о р ы г а н К е р е й д щ а т к а м ш е р л е р 1 к атты да ур ыг ып:
— О у , ш ы г а р м а й с ы ц д а р ма па лу а нд а р ы н д ы ? Ку нг е
к а к т а л ы п к а ш а н г ы отыр амыз?
— Ж у р е к т е р щ д а у а л а м а с а , б э й г е м 13Д1 берш ауыл-
д а ры на канта б е р щ д е р , — дес ш, намыска тиер сездер
айтып к ал г а н .
Б айс ерк е а ттан каргып т у с ш , ж а л м а - ж а н шеппне бас-
тады. 1шк! к о б а л ж у , т о л к у д ы ц эсер! ме, каны к ашып,

84
су рл ан ып алыпты. Кантардын, а я з ы н да к ал га н а да м да й
к ал ш - к а л ш етш, а я г ы н д а г ы с а кт иян ет1гш зорг а шечгп.
Ол да ж а л а н а я к т а н ы п , ж а р г а к ш а л б а р ы н Т1зесше дейш
т у рш т аста ды. С о н а н сон, а л г а т а м а н шыгып, ек1 мыкынын
та янг ан к у ш с о н а д а й ж е р д е отырган К а р а ш т ы к о з 1мен
ш т - ж е п сэл т у рды да , кенет к ас ын д а г ы К е р 1мба йг а
бурылып:
— А г а , к ол ыц ы зд а гы камшыцызбен а р к а м на н а яма й
осып Ж1бер1н1зш1, к у д а й у ш ш ! — дед1 ж ал ы н г а н д а й болып.
Кер1мбай у ш ш б1реуге к ам шы ж у м с а у деген буйым ба,
тэ шрк
— Нег е бе г ел ш т у р с ы ц ? Атан, Б а й м у р а т ж а у д а н кай-
тып корген ж ок . Т а р т м а й д а н г а ! — деп с е п з ерме кам-
шымен Ж1Г1ТТ1 ж о н д а т а т арт ып ж 1берд|.
С о л - а к м у ц екен, к а л ш ы л д а п эрец т у р г ан Б айс ерк е
атылып о р т аг а шыкты да , ана беттен к арс ы у мт ы л г а н
К а р а ш п е н у с т а с а к ег п. С а р т - с у р т тиген кол да рдыц, сы-
к ырла г а н п щ р д ш дыбысы ест1лд1. Б 1р а к а л г а ш к ы жол ы
екеу1 б 1р 111- б 1р 1 ала алма ды, кезек у ш р ю п , ж ы р т кы ш т а й
жу л ыс ы п б 1раз журд1 де, к а й т а а ж ы р а с т ы . Ше цг ел де рш
ж ай ып ж 1берш, бу ре т у с е тш б у р ю т те й б'ф-б 1рше т е н т ,
андысып калды. Ж у а н , с е м 13 денел1, к ияк муртты, к иы к
коз, алып К,араш к а з 1р п к а л пы н да жонын куд1рейтш, же-
мше к ар а й атылг а лы т у р г а н ж о л б а р ыс т ы еске с а л ар едк
Од а н гер1 с у ц г а к , ж Ы ш к е , б|рак сщ^рл! келген Б айс ерк е
а на г ан К а ра га нд а е п л л е у , ж ы л д а м д а у екен. К е к ж а л г а
косылг ан т а з ыд а й эр ж е рше н б 1р шалып, шорши сеюрш,
теке Т1реске кеп б а р м а й ж ур . Ш ам а с ы , карсыласынын.
осал жерш, е з ш щ к ап ыс ыз у ст ай тын сцтайлы сэ тш кутш
журген ТЭр 13 Д 1.
Бул мезетте Керейлер ж аг ы « Ш а к а б а й л а п » , Т е р т у ы л
тобы « Б а й м у ра т т а п» , кек ж от а ны ц бауьлры а й г ай - су ре ц г е
толып кетш ед1. О кт а - т е к т е и а Н а й м а н н ы ц ураны К а б ан -
ба йдын да а р у а г ы еске алынып ж а т ы р . С о л а йг ай- ур а н
эсер етт1 ме, кенет Б айс ерк е кез ые с пе с ж ы лд а м ды кп е н
он Т1зес1н буге калын, к о р б а н д а г а н К а р а ш т ы н б ау ырын а
енш к е г п де, е з ш щ уйреннмкп э д ю н е салып, к арс ыла -
сын к ал б а н как к ызын, б'фден т 1к к етерш э ке г п . С о л бе-
тшде т а бан ын ж е р г е ти п з бе й айналдырып апарып, кек
ж а с а н г а ш а л к а л а т а урып ж)берд1. А у м а г а н былтыргы
Байба т т ы ж ы к к а н т э а л . Б у л не бел кететш, не б 1лек к ете­
тш, тым а яус ыз , к атыг ез т э а л д е р д щ б1р! е д 1. Эл дене курт
етш уз1лгендей болг ан. Б|рак ет к ы з у да оган к ара йтын
мурша кайда. Т е р т у ы л ж а г ы у р а н д а п келш Б айс ерк еш
кетермелеп экеткенде, К,араш сол орнында т у р а а лмай

85
ж а т ы п калды. Эйтеу1р 61р ж е рш е з ак ы м келген1 анык.
Мам ырб ек тобынын адамдары ж ан -жактан ж у п р ю п ,
К а р а ш т ы н у с т ш е у йме ле сш ж а т к а н - д ы . Ке ш ж пе й ж а й с ы з
х а б а р ж е т т к К а р а ш т ы н ею к а б ы р г а с ы б 1рдей сынып
кетштк А бы ро й б олра н да, а с к а жина лра н ж у р т т ы н ш ш е н
сы н ык с а л ат ы н о т а ш ы т а б ы л а кетш, К а р а ш т ы керегеге
с а лы п к а у м а л а с ы п , а у ы л г а к ар а й к е т е р т алып к ег п
К у н ецкешп, с а лк ы н т у с е бэйге а т т а р д ы н да кайта-
тын мерз1м1 болып к а л г а н . К е п кешжпей алыста н ш а н
к е ршдк Б у д а к - б у д а к кою ш а н емес, у з д ж - с о з д ы к шуйке-
ленген бозрылт мунар. Ж у р т наз ары енд1 со лай к арай
ауран.
— А т т а р д ы н алды Т а л д ы е зе к т е н е г п рой. Енд1 б1р
с у т п1С1р1мде кел1п к а л а д ы , — дест1 жер ж ад ыс ын б 1ле-
Т1ндер.
Т е р т у ы л т обы гу- гу етедк К а р а ш т ы ж ы к к а н Б а йс е р к е
емес, осындары м ак т а н с у й г 1ш, уркеппе, ж е л ра быз Ж1Г1Т-
т е р д 1н ездер1 сиякты, ек1 езулер1 ек1 к ула рында . ЭдеЙ1
Керей ю а л е р 1 е с т 1с 1н дей ме, у з е н г 1л е р 1н у з т Ж1берердей
ат у с т ш д е ш 1рене т у с ш , ш а л к а л а п , д а ур ыр а кулед1.
М у н д а й ж е л е к п е ж е ш л т ек т ж т ! , а рза н д у ы л д а к т ы у натпай
тын С ы м а й ы л з эн г 1 кенет т у с 1н суытып:
— Ж э , жетер! « Ер к ек т 1н коры к улегеш, катын нын
ка р ы к у л е г еш» деп, ж ы р т ы н д а п кеткендер1н не, ту ге ?
Э л д е а т а - б а б а н а ем1р1 есе ти1п, бэйге а лып отырранын
осы рана ма е д 1? — деп ж е л 1ккен Ж1п т т е р д 1 тыйып тас-
тады. К а р т т ы н есш- дерт! к а з 1р бул ж е р д е емес, с о н а у б!р
к а л ы н ш ан ны н кай жер1нде келе ж а т к а н ы б е л п с 13 Нар-
кызылра ауып т у р г а н .
К а л ы н е л д 1н к о р ш а у ы н д а , эл1 де алкынын б а с а а л ­
май, б а с па лу а н Б а й с е р к е т у р. О с ы н ы н а л д ын да рана
О т ы н ш ы н ы н немерес1 Ш э ш мырза атан туйе б а с т а т к а н б1р
т о р ы з д ы а йдап экелш а лд ын а с а л г а н . А т а н т у й е н 1 кэр1 зэн-
п С ы м а й ы л г а , т а й т у я к ж ам б ы н ы К е р 1мб а йг а б айла ды да,
к ал г а н малды ез1мен б1рге е р 1п келген 1Н1С1 М у к ы н ы н
колына е т к 13Д 1. Д е н е с 1ндег 1 ж а н а К а р а ш т ы н колы б а тк а н
ж е р л е р 1 ет с у ы г а н сон, енд1 б 1Л1 ' не б а с т а с а керек, коз-
г ал г а н д а к а б а г ы н шытып, кирелецдей бередк
— К а л ай , б 1р жер1Н с ынга нна н а ма н б а ? — дед1 К е р 1м-
ба й онын бет1не у щ л е карап.
— И т т щ к ол ынь щ к аттысы- ай! У с т а г а н жер1н кыска ш-
та й кысып, к а с к ы р ш а ж у л а д ы екен. Ол да ештене емес-
ау, маг а н С 1з д 1н к ам шы ны з батып кетт1,— деп Байс ерке
к а р к ы л д а п к у л 1п Ж1б е р д 1.
— ©зщ гой, ур деп ет1нген.

86
— Е н д 1 к айте шн, ейтпесем а р у а г ы м к оз а тын емес.
Сол С13Д1Н, к ам ш ы н ы з д ан кешн а яна тын ж а н к а л м ад ы
р о й менде,— деп Б а й с е р к е жиын ж у р т т ы тары кулд1рд1.
Б ул кезде шуйкедей шуб ат ы л ра н , 1р т 1к-1 ' рт1к к о ю шан,
козы кеш ж е рг е та яп к а л г ан- ды . А л дь щг ы у ш а т т ы н 1ркес-
Т1ркес т у йд е к т е л ш келе ж а т к а н ы ба й ка лд ы . Ен а лд а б а ­
ран мен к ыла н, сонан кешн т орыг а ма, жирен г е ме келщ-
юрейтш б 1р т у е бар... А т к о с к а н д а р шы да й алмай кетер-
меге лап койг ысы к е л т ед1, ойын б а с к а р у ш ы л а р д ы н
« ша пк ан а ттын а лд ын а н е ш ю м ш ык п ас ы н, шылб ырда н
т а р т у ш ы бо лма сын» деген к а т а н тэрт1б1 е с т е рше т у с ш,
а ма лс ыз к у т т калды.
Б э й ге н щ алды мэреге ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й к а л г а н д а ,
ж а л г ы з к а р а боп озып келе ж а т к а н к ар а к а с к а а тт ы н
мандайы ж а р к ете туст1. О д а н кешн а р к а н бойы ж ер д е
к ыла н мен торы мойындарын кезек оздырып, к а т а р келе
ж ат ы р. Б а с т а р ы н а шыт т а р т к а н а к кейлект1 б а л а л а р д ы н
колында дамыл жок, аттан бурын ездер1 у шы п кетердей,
к амшыны у с п - у с т ш е б а с ы п келедК А л ы с т а н к ы л а нд а п
к ерш ген — Сымайылдын н арк ыз ыл ы да, бараны —
М а м ы р б е к т щ торы тебел1 едк
К е п у з а м а й бэр1 де айкын да лд ы: ак ж а л а у т 1плг ен
мэреден Кер1мб а йдыц к а р а к а с к а с ы б1ршнл болып етт1.
С о н а н кеЙ1нг1 е ю ат кепке деЙ1н к уй р ык т к т е с ш к а т а р
келе ж а т т ы да, тек иек а ртпа к а й к а н г а 1Л1нгенде, торы
тебел к амшы с а лы м да й алг а т у с е бердь. . Б у л а р д ы н соны-
нан к е ш н п а т т ар да кел1п ж а т ы р . Б у л ш а б ы с т а тогыз
а т ка д е й 1н бэйге бер1летш-Д1. Т е р т у ы л к1С1л е р 1Н1н к ал га н
а т т а р д а 1С1 б о лг а н жок. Б а с б э йге мен упиньш жулден1
ж ещп а лг а н е з жуйр1ктер1н о р т аг а алып, мэре-сэре бо-
лысты. К е р 1м ба й д ы н 1Н1С1 М а й л ы к а с а м а л жа нд ы , ат
к ум ар , к ы з ы к К1С1 ед1. С о л М а й л ы к к а р а к а с к а а тт ы н
мойнынан к у ш а к т а п :
— Б ог ын ды жеЙ1н, ж а н уа р ы м - ай ! А т а н ы н а р у а г ы н б1р
кетер1п т а ст а ды н - ау . . . Енд1 елеем де арманым ж о к ! —
деп енкьлдеп ж ыл а п Ж 1б е р д 1.
С ы м а й ы л б а с т а р а н б\р топ Н а р к ы з ы л д ы к о р ш а п
к алган- ды. К э р 1 т а р л а н с 1н 1р! созылып, мэреге эрен ж е т ­
кен сиякты. ©не-бойы ак к е б 1 к терге к е м 1Л 1п, жетек к е
з орга 1лесш ж ур . Д е г ен м е н ат б а п к е р 1 Т о й ш ы ез е н е р 1не
разы е к е н :
— Е-е, бул Н а р к ы з ы л е к е у 1М13ге е н д1 не сын бар.
К а й т а ж а н у а р д ы н осы келген1 де, к ел г е н- ак ! — дед1 ез1н
де, тетелес а г а с ы С ы м а й ы л д ы да ж у б а т к а н д а й болып.
Т е р т у ы л ж а г ы бу л а с т а ею б 1рдей б а с бэйген! ж е щп

87
алып, о л ж а л ы кайтт ы. Ж о л бойы гу- гу э нпме. Б у г ш п
ж е щ с т е р ш щ т а л а й а й л а р г а , т а л а й ж ы л д а р г а а з ы к бо-
л ар ы с е з с 1з. Б у л а с к а к ел ге ндер дщ енд! жыры таусыл-
майды, ал ездер1 к а т ы с а алмай, елден е с п г е н д е р д щ ау-
зы а шы л ы п кал а ды.
Тер1скейден келген К у р м а н к а ж ы л а р тобы бу лармеп
б 1раз ж е рг е дейш б 1рге ж у р д к О с ы л а й ш а Ш у б а р а г а ш -
т ы н т у сы н а дейш ерлеп барып, одан ары А к шо к ы ар-
кылы Х а б а р а с у д ы н кезещмен ез е лде рше т у р а т арт па к.
Кер1мбай к у д а с ы н ез а уыл ына к о н а к к а ш а к ы р ы п ед(,
К у р м а н к а ж ы р а к м е т айтып, бул жолы б а р а алмай-
тынын б1лд1рд1. Екеу1 т о пт ы н с онын ала о н а ш а сейлесш
келе ж а т к а н- д ы. Б 1р с о з д 1Н к е з е пн д е К е р 1мбай:
— К у ре к е, ш ек ар а ж а й ы н д а г ы ж а н а л ы к т ы е с т 1п ж а т ­
кан ш ы г а рс ы з . Т а р б а г а т а й д ы н жонынан та спа тшгендей
с ы з ы к тартылып, ел!м1з ек1ге бел1неЙ1н деп т у р гой...
С 13Д1Н не б1лген ойыныз б а р ? А т т ы н ба сын ек1 патша-
нын к ай с ыс ын а б у р а с ы з ? — дед1 к у д а с ы п ы н жуз1не барлай
кез салып.
К а ж ы б 1р а з г а дейш тш катпай, ойланып калды. К а п ­
тал ш а п а н ы н ы н к а л т а с ы н а н кум1с ш ыт ыр а л ы м у й 1з шак-
шас ын алып, к ок бу йр а н ас ыб а йды а с т ы нг ы е р 1нге та ста п
Ж1б е р д 1 де, сонын у ыты шымырлап бойга жа й ыл г ан
ш а м а д а , б а я у ун катты.
— А н а ж ы л г ы о киг аны е з щ б 1‘л е с 1Н- Х ал д а й л а р кабыр-
гасын к а у с а т к а н а к н айз ан ы н у шы н эл1 умытты дейс1ц
бе. К у р м а н к а ж ы н ы бклмесе де, « К о н ы з б атырды» умы-
т а р ма?! С о г а н К а р а г а н д а , Е ж е н х а н мен менщ басым
б 1р к а з а н г а сыя коймас. Б13 сол 031М13д)'н а та- конысы-
мызда к ал ат ы н ш ы г а р м ы з , — дед1 к ыс к а к ай ы р ы п . — Б 1р
бес кунД1 к т 1рл 1к к ой, к ай да ж у р с е к те а ман болайык.
« Е л е пм а у с а к е н е п м е м1’нем» дегендей, б э л к 1м, осылай
ек1 ж а к к а б©л1не т у р г а н ы м ы з да жон шыг а р.
О с ы д а н кеЙ1н б у ла р коп бегелген жок. Кер1мбай кара
к а с к а а т т ын б э йг е сше 61 р «тогыздын» басы боп келген
т а у д а й к а р а а тан ды к у д а с ы н а жсгелетт1 де, ж ол айры-
гына келгенде к ош- ко ш айтысып, э р к айс ы с ы ез ауыл-
да рына к ара й ж у р т к ег п.

VI
Д е м е ж а н а с т а п о р а л г а н сон, а у ы л да тагы ею- уш кун-
дей а я л да д ы да , кал а г а к а й т у г а к ам д а н а б астады. Бул
жолы келшшег ш о сыпда к алдырып, ез1 ж ал г ы з а гт ан ба к .
©йткен! у за ты л г ан н ан берI эке-шешесш кермеген Бибг

88
биыл ез елше т е р к шд е п б а р у г а т ш с едк Казак, салтын-
да тун,рыш т ерк шдег ен келшг е к у й е у 1 ш е с т б а рма йд ы .
Мундайда к е л ш ш ек т щ к а с ын а кайын, к айын спил,
а б ыс ын - а ж ы н сеюлд1 жол сержтер1 рана 1леседк Ж а т
ж у р т к а келш, б ф - е ю ж ы л д а й же л ек а с т ы нда кысылып
к ымть фыл ып т1рш1Л1к еткен кыз сорлыга б е р 1л етш бостан-
д ы к т ы н бу л да б 1р тур1 ед1.
Д э л ж у р е т ш кун 1 Кер1мбай б а л а с ы н о н а ш а ш а к ыр ы п
алып, ек е у ар а кенес к урран.
— Со нымен не 1'стейм!з, б а л а м ? Э н е у к у н п е з щ жст-
к!зген Ш и - а м б ы н ы н сэлемше нендей ж а у а п к ай т а ра мыз ?
А н а д а С ы м а й ы л з эн г 1 а йтка н бэ т уа л ы сез г е т о к т а й м ы з ба,
ж о к элде б а с к а да тырырыктан ш ы га р жол ба р ма? —
дед1 Д е м е ж а н н ы н ж у з ш е ба рл а й к ар а п.
О с ы с у р а к т а р д ы н бэ рше эке ж а у а б ы д а йы н болса да,
б а л а с ы н ы н не о йлайтынын оз а уз ына н ест1г1с1 келст1н-
дей. Е н д 1 1рк 1л у д 1н орны жок. Д е м е ж а н ©з ойын ап]ык
айтты:
— Эй, сол кэр! зэнг! с а л г а н с о к п а к т а н ©зге д а цг ы л
жолды мен де к о р т о т ыр г а м ж о к - а у , — дед1 сэл ойла-
нып к а л ып . — Б у л ж а л г ы з К у л ы с т а й д а г ы аз ауыл Т е р т у ы л
г ана емес. А л т а й , Е р е н к а б ы р г а , 1ле бойын мекендейт!н
кулл 1 к а з а к т ы н б асына тус1п ту рг ан сын гон. Б у к ш Жо ц-
г арияда ж у з мын да г ан к а з а к ж а с а й д ы . «Кеппен керген —
улы той». ’Т а г д ы р д ы н ман да йга ж аз г ан ы н сол ел мен б1рге
керем1з де...
— Ж а р а й д ы , ол к а з а к т а р е з б а г д а ры н ез1 бе л пл е й
ж а т а р . Б 1з мына ез а г а йы н да р ы м ы з д ы не 1стейм1з? Т у г е л
Т е р т у ыл та г д ыр ын б1зге т а нсырып, а уз ы м ы з г а к а р а й
отыр гой. КеЙ1н о б а л ын а к а л ып журмейм!-з б е ? — дед1
Кер1мбай онын с©31н 6©Л1П.
— Ал жылы орнынды с у ы т к а н д а к а й д а б а р а с ы н ? —
дед1 Д е м е ж а н к у р с ш т . — Т е р к к е й д е п Е р т 1с, З ай с а н бой-
л а р ын д а да к а з 1р бос орын к ал г а н жок. А к па т ша бекппс-
тер салып, переселендер1н экелгеннен бер! к а з а к д а л а с ы
катты тарылып кеттк Ол ж а к т а г ы а г а й ы н д а р д ы н ©31
шур айл ы к он ыста рына н айрылып, мал ж а я т ы н же р тап-
пай, ЖОНК1Л1П кош1п жур ге н кершедк
— Ендеше ойымыз б 1р жерден шыкты. Мен де эр1 о й ­
лап, бер1 ойлап осыдан б а с к а 1пыгар ж ол т а п п а д ы м , —
дед1 К е р ‘1 мбай.— О л а й болса Ши - ам бы га сэлем айт:
«кунгей Т е р т у ы л ы е ш к а й д а ке!нпей, осында к ал ад ы » де...
Т е к б у д а н кешн у л ы к т а р ала койды беле к ыр ык ка ид ы
к о й с ы н . О н е бойы х ал д а й л а р д ы к о р г а ш т ай бермей, к аз ак -

89
ты да х а л к ы м деп танып, ж е р - с у д ы б1рдей кылып белетш
бол сын.
— М а к у л , кеке. О сы а йт ка нь щы зд ы мэртебел1 улык-
ка т у п- т у г е л ж е т ю з е м ш , — дед1 Д е м е ж а н .
О с ы д ан кешн ол кеп бег елг ен ж ок . Улкен уйге ю р т
кымызра канып бол ран сон, к ас ын а а т ко с шы ертт1 де,
с а л т атпен ж у р т кетть
Д е м е ж а н к ал а р а кайтып кел1С1мен-ак, к а р б а л а с к а н
кызу Т 1р л 1К Т 1Н у стшен шыкты. Ке п т е н сез болып ж у р г е н
ш е к ар а комиссиясы Ур1мжщен бер! шыгыпты деп, аймак-
т ы н э ю м ш ш п а бы р - с а б ыр болып ж а т ы р екен. А р а д а
апта етпей сол а й т ка н а д а м д а р ы да к е л т калды. А р г ы
Пекиннен келгеш бар, ж о л д а н косылганы бар, жиыны он
ш а кт ы К1С1. Б а р лы г ы н С у н фамилиялы б1р улкен чинов­
ник ба ст а п кел1пт1. Б ьл ет шдерд щ а йт у ы нш а, онын кызмет
дэрежес1 рана мыкты емес, ез1 же р шары к ар т а с ын ын
жыртыгын ж а м а г а н , а т а к т ы г еограф, г алым б ол с а керек.
Б о л с а б ол а р- ак , карт аны а лдына ж ай ып койып сейлеген-
де, А л т а й мен Т а р б а г а т а й д ы н , Т я н ь - Ш а н ь мен Па мир
т а у л а р ы н ы н бшк шы нда ры н была й койып, шагын шокы-
л а р ын а дешн, езен-кел1, б у л а к - б а с т а у ы н а деЙ1н, нак осы
б 1р елкеде т а б а ны н т а с к а Т1лд1р1п, туып-ескен немедей
с а йр ап 61Л1П тур.
Ш е к а р а к омиссиясынын ж у м ы с ы н а к емекте су у шш,
Т а р б а г а т а й ЭК1МШ1Л1Г1 де ез т а ра п ын а н б 1рнеше адам
кос атын болды. О нын б1р1 — Д е м е ж а н . Ек1нш1С1 — Д е м е ­
ж а н н ы н 61 р кездег1 мугал1м1, к а л а д а г ы к ы т а й гимназия-
сынын директоры Л и - ш а н с ы н . Бул — к а з 1р ж ас ы елулер-
ге кел1п к ал г а н , ж е р п л ж т 1 ж а г д а й д ы ете ж а к с ы б1летш,
т а р и х пен географияны кеп зерттеген осы а йма кт а г ы
б1рден-б1р о кымысты адам. К а з а к т ш н е жуйр1к, ептеп
о р ы с ш а да б1лед1. А й ы б ы — М а н ь ч ж у р н э с ш н е н емес,
улты к ыт а й б о л г а нд ы к т а н г ан а , улкен кызметке 1Л1кпей
теменд еп ж у р ге н юс к Л и -ш а н с ы н д ы ж а с кез1нде, ба ягы
«Тайпин кетер1Л1С1» т у с ы н д а М а н ш ы н еюмет1 са яси сен1м-
С13 адам деп т а уы п , ш а л г а й д а г ы Ш ы р ы с Ту рк 1с т а нг а жер
а уда рра н екен. С о д а н ж ы л ж и - ж ы л ж и , Т а р б а г а т а й д а н
б1р-ак шыгыпты. Тек Ш эуеш екке Ш и-амбы
келген сон г ан а кез1 а шылып, эр турл1 а рар ту жу м ы с -
т а ры на а р а л а с а бастаран. Д е м е ж а н ез1мен п ш р л е с ,
т а т у у ст аз ы м е н с а п а р л а с б олатынын е с т е н д е , кэд1мг1дей
к уа н ып калды.
Б 1р а к онын есесше, ше к а ра комиссиясымен б1рге
ж у р е т ш д е р д щ 1Ш1нде Д е м е ж а н н ы н с у ка н ы суймейт1н,
Т1ПТ1 б а р ы нш а ж е к к е р е т 1н а д а м ы — Ш их ал да й да бар

90
екен. Ш и х а л д а й — о с ында г ы кеп х а л д а й д ы ц е з шш е ен
с а у ат т ы сы , Т а р б а р а т а й д а г ы х а л д а й л а р к е н е с ш щ б астыгы
( Ши — фа милияс ы да , х а л д а й — М а н ш ы н , е ю м е т 1та ра н ы
нан бершген а к с у й е к т ж д э р е ж е а ) . Х а л д а й л а р осы елкенш
н е п з п Т1рег1 б ол г а нд ык т а н , Ш и х а л да й кейде бу л а й м а к
та Ши-а мбыдан к е й ш п еюннп адам болып с а на л а т ы н
Х а л д а й л а р ж з н е е з де р ш байырры ш е к а р а ш ы л а р м ы з деп
бьледк С о н д ы к т а н комиссия ж у м ы с ы н а о ла рд а н да еюл
к ат ы с у ра тшс.
А р а д а б 1рнеше кун етк енде, Ш э у е ш е к т е п орыс кон-
сулдырына Б ат ые СПб1р Б а с б а с к а р м а с ы н а н шы к к а н
ше к а ра комиссиясы да келш ж е г п . А р а л а р ы н д а Петер-
бургтары сырткы 1стер министрл1п н щ А з и я д е п а р т а м е н т 1-
нен жэне Б у ю л рес е йл ж г еография к ог а мы на н келген
а д а м д а р да бар к е р ш е д ь Ко мис сиян ы генерал Фр и де
мен с т а т с советник Ме д ы н и с ки й б а с к а р ы п кел 1пт1. Ал
б у л а р д ы н Т а р б а г а т а й мен А л т а й ен1р!ндег1 б а с кемек-
Ш1С1 — Ш э у е ш е к т е п орыс консулы Б а л к а ш и н б о лм ак .
Б у л ж ы лд ар ы Б ат ы е С 1б 1р ш е к а р а б а с к а р м а с ы н ы н
к а р а у ы н д а ж а н - ж а к т ы с а у а т т ы , гылымг а да икем1 бар,
каб1летт1 а д а м д а р кеп болатын. К о нс у л Н и к о ла й Никоно-
рович Б ал к а ш и н де с о нда й б ш к п К1с 1л е р д 1н б!р1 ед1. Ол
1858 жылы М о с к в а д а К а д е т корпусын б 1т 1рген сон, сонда
он ш а к т ы ж ы лд а й г у б е р н а т ор к енс есшде 1стед1. Осы кыз-
метте ерекше ю к е р л т м е н кезге тускенд1ктен, оны ж ет ш
сшил ж ы л д а р ы Б ат ы е С 1б!рге т е т е н ше т а п с ы р м а л а р орын
дайтын чиновник етш ж^берген. М у н д а да б е т а лыс ы жа м а н
болган жок, е з ш щ а л г ы р ойымен, п а тш а а г з а м г а шьп!
бершген адал кызметкер рет1нде танылды. А л кешн Шэ
уешек те Р о с с и я консу лдыг ы а ш ы л г а н д а , оган зор сен1м
артып, осы к а л а г а б а с консул е т 1п т а г а й ы нд а д ы. М у н д а
келгел1 ол д ип л ом ат и я л ык кызметпен б1рге ептеп гылыми
ж у мы ст а р м е н де айналысып жур . « Б а т ы е С 1б 1р, Орта
Аз ия ж э н е К ы т а й иел1ктер1 а р а с ы н д а г ы с а у д а ж о л да ры »
деген енбег! о рыс г е ог р а ф и я л ык ког а мы т а р а п ын а н ж а к ­
сы б а г а ла н д ы . К а з 1р Р о с с и я к а р а у ы н д а г ы к а з а к т а р мен
б а с к а да мусыл ман елдер1 ж а й ын д а енбек ж а з б а к болып,
материал жинап ж у р ге н кезк Д е м е к , бул кунде кырык-
тын т е р т е у ш е ж а н а келген Н ик о ла й Никонорович кай
ж а г ы н ан а л с а н да нагыз кемелденген, акыл- ойы толыс-
кан дер ша г ы едк
А л г а ш к ы к у н д е р 1 ек1 ж а к т а н келген ш ек ар а комис-
сияс ынын а д а м д а ры е з а р а танысу , Ши- а мб ы мен консул
Б а л ка шин берген к о н а к а с ы л а р г а катысып, бой ж а з у сеюл-
д| Э31р л 1к ж у м ы с т а р ы н а н ары у з а г а н жок. Е ю ж а к тек

91
т ерт шн п кун дегенде де н г ел е к стол б а с ы н а ж ина л г ан.
Ею е л д щ де беделд1 комиссиясы бул к е л к с е з г е жан-
ж а к т ы да йындыкпен, е з д е р ш е д е й ш п буккл документтер-
мен к ар у ла ны п келген-дк Буран дешн о р ы с т ыц да, кытай-
д ы ц да не б 1р жиНангез, с а я х а т ш ы ралымдары осына у
ш е к а р а л ы к елкеш оцды- солды т а л а й рет а р а ла п ш ы р ы п ,
т а у ы мен д а л а с ы н ы н о й л ы- ш у к ы ры на дешн тугел карт аг а
т у с 1рш э з 1рлеп к о й г а н . Енд! тек сол к арт ал а рды ©зара
са л ыс тырып , бурын кол жеткен т о к т а м - ш а р т т а р д ы жузе-
ге а с ы р у г ана к алып ед1.
Ж а л п ы кернплес ею империя а р а с ын д а г ы шек ара
м э се ле с1 с о н а у он ж е т ш нп г ас ырдан бер! с ез болып келед!.
А л г а ш рет 1689 жылы Нерчинский кел1С1мше кол койы-
лып, ею е л д щ Киыр ш ы г ы с т а г ы ш е к а р а бел1С1 ез шеип-
М1Н т а пк а н - д ы. Т е к к е й б 1р т а р их и ж а г д а й л а р д ы ц шсш
жетклмеуше б айла н ыс ты, К ы т а й д ы ц Ш ы н ж а н е л к е а м е н
шек тесетш ш ек ар а ны а н ы к т а у кешеуклдеп келдк Ол ушш
казак, даласынын, т у с п п мен О р т а А з и я д а г ы елд1 мекен-
дер Р о с с и я к ол ас т ы на ту ге л к ар а п болуы керек ед1. 0 з-
д е р ш ше ж а н б е р п а келмей, у з а к к а р с ы л а с к а н Хиу а мен
К о к а н х а н д ы к т а р ы н ы ц к ырс ыг ын ан бул процесс кеп
к е д е рп ге у шы р а п , ж е т ш с ш н л ж ы л д а р д ы ц соцында зорг а
а я к т а л ды .
С о г а н к а р а м а с т а н , О р т а А з и я д а г ы ш е к ара б е л ю ш ц
ж айы 1860- жыл г ы Пекин к е л ю м ш д е - а к сез бола ба ста-
ган. С о л кел1С1м бойынша, ею ж а к т ы ц ш е к ар а комис­
сиясы осы Ш э у е ш е к т е б а с косып, жер б е л ю н б 1р шеттен
ж у р п з е б е р уг е т ш с болатын. Б 1р а к 1864 жылы батыс
ел к ел ерде у йг ыр - ду нг ен к е т е р ш а б у р к ете калды да,
б1тейш деп т у р г а н к к е к е а р ш типздй. . О с ы л а й ш а ерж-
С13 у з ш п к а л г а н ш е к а р а ту ра л ы келюсез, а р а г а б 1раз
ж ы л д а р салып, тек 1881 жылы П е т е р б у р г т а к а йт а жал-
гасты. Б ул ж о л г ы к е л ю м г е ею ж а к б1рдей кол койды.
П е т е р б у р г кел1С1М1 бо йын ша, у а к ы т ш а Р о с с и я г а карап
к ал г а н 1ле а й ма гы н ы ц б)р бел1'п Цин империясына
к айт а ры л ды да, о ныц ес е с ше бурын Кыт а йг а т и е с ш деп
та ны л га н З а й с а н кел1 мен К а р а Ерт1с бойындаг ы б 1раз
жерл ер енд1 Р о с с и я г а б е р 1летш болды.
Кы с к а с ы , бу л жолы Ш э у е ш е к т е б а с к ос ка н е ю ел ш е ­
кара комисси яла рын ыц н е п з п мшдет1 — сол Пе те р бу р г
к е л ю м ш д е ез шенпмш т а пк а н ж ай ла рды жерпл!кт1 орын-
да 1ске асырып, протоколга кол кою ед|. С е й т ш , ец
ражабы, ш е к а р а г а т а к а у т у р г а н шаг ын кала Ш э у е ш е к т е
Петербург, Пекин с ияк т ы улы а ст а на ла рм е и к ат а р аталып,

92
«1884 ж ы л р ы Ш э у е ш е к протоколы» деген атпеи тарих-
та к ал а т ы н болды.
Б у л ж о л ы ш е к ар а к омисси яла рын ьщ а р а с ы н д а бэлсп-
дей к у р ы к экетер а с а у л ы к та, а л а у ы з д ы к т а т у г а н жок.
Е ю ж а к та жы л ы жузд1, жылман, дипл о матия таныт-
кан. Ек1 ел ч и н ов н и к те р ш щ ж у з ш д е п бул ж ы мы ск ы ку.;-
К1 мен б1р - б 1ршен асып т у се т ш жылы леб1здер квктеп
т у с е к а л г а н жок , дэл осы м езетт еп А к па тша мен Еже п-
х ан ны н к а с - к а б а г ы н а б а йл а ныс ты едк С о н г ы жиырл:а
ж ы л д а е ю империя ©зара Т1Л т а б ы с к а н , т а т у к©рш1л1к
к ат ы н а с т а ту рып келедк Б а т ы е ©лкедеп М а н ш ы н билеунп-
л е р ш щ басына кун т у г а н д а , А к па т ша кемекке келш,
ду нг ен д е р мен у й г ыр л а р д ы н бул 1п н б а с у г а кол ушым
бердь К©тер1Л1с к е з ш д е ж а н с а у г а л а п ба рг а н М а н ш ы н то-
релер1 мен х ал д а й л а р д ы ©з к о л т ыг ы н ын а с т ы на паналат-
ты. « А ш а р ш ы л ы к т а жег ен к у й к а н ы н дэм! к ет п е й д Ь де-
мекпп, А к п а т ш а д а н корген сол ж а к с ы л ы к т а р ы эз!ршс
Е ж е н х а н н ы н есшен шыга к ойма г ан- ды.
©зара у ле с б ел юш , еннл а л ы с у г а келгенде, Цин им-
периясы б 1р кезде ©31 к ан г а б о к п р ш , кушпен кара ть ш
а лг ан Ж о н г а р и я мен К, а шк ар ия н ын м у р а г е р 1, ж о к т а у -
шысы ре т шд е т а н ы л с а , п а т ш а л ы к Р о с с и я оз к ола стына
е р ж т ь е р ж п з т у р д е эр кезде к а р а та м к а з а к д а л а с ы мен
О р т а Аз ия х а л ы к т а р ы н ы н ©К1лстт1 экес1, к а м к о р к о ж а -
сы болып отыр. « К о н и ж у й р 1к пе, кек двнен жуйрм;
пе» дегендей эрине е ю империяныц да кещлдер1 о б ас т а
тым а рыда болатын. Б 1реу 1 б а т ы с к а , е ю н н п а шыгыс ка
к а р а й эл! де бо лс а клгерклей беру ниетшде едк
Б 1р а к о л о йларын шке а с ы р у г а ею ж а г ы н а да эр турлI
тарихи ж а г д а й л а р ж а р бермедк А к па тша ш ы г ы с к а к ара п
к а н ш а л ы к ©ршелене у мт ыл г аиым е н , Т я н ь - Ш а н ь пен Пат
мир т а у л а р ы н ы н б о кт е р ше т а я у ж ы л д а р д а г ан а коль;
э рец жеттк Ал Е ж е и х а н бул г ас ыр да б а т ы с к а та ма н
ьлгерьлей т у с у былай турсын, Ш ы н ж а н н ы ц е з ше н неше
мэрте айрылып к ал а ж а з д а п , е сш енд1 г ана жинап
отыр. Б у д а н ары ею империяга да 1лгср1 жы л ж и т ы н
бос ж ер к алмай, текедей т 1р е с т к а л г а н ш аг ы осы ед!.
Енд1 ше к а ра бойыпда та гы б 1р орт шыгып кетпей тур-
ганда, осы елкелерд1 береке-б1рлжпен б©л!п а лу г а ею
ж а г ы да муддел] бола тын.
ЕК1 е л д щ ш е к ара к омиссияла ры Ш э у е ш е к т е он т а к ­
ты кун а ял д ап , жер белк:шщ тео риял ык ж а г ы а я к т а л г а н
сон, енд1 сол сызыкты ж у р п з ш б е л пл ер кою у ш ш , Т а р-
б а г а т а й д ы н жон ы на к а р а й а т та н ат ы н болды. 1ш к е р 1ден
мйпп келген сэнд! куймелер! мен пэ уескелерш кал а да кал-
93
дырып, б у д а н б ыла й бэр1 де с а л т атпен ж у р у г е т ш с ед1.
Ж е р ж а д ы с ы н ж а к с ы бьлетш к а з а к т а р д а н ертш алг ан
ж о л б а с ш ы , а т к о с ш ы л а р ы бар, туйеге, а т к а артып алг ан
а з ы к - т у л ж , кшз уй, ш ат ы рл а р ы б а р, б э рш к о с к а н д а у з а к
с а л к а р к©ш т у з е д ь О р ы с т а р ж а г ы бу рын атпен с а л т ж у р у ­
ге уйренген, шетшен т 1с к а к т ы , п ысык та р кершедк О л а р
е з д е р ш щ ен т а я у бекш1стер1 Лепс1 мен С е р г ио по ль д а н
алдырып, к уш б у рын эз1рлетш койг ан са ры ала ер-турман-
ды, к уйр ыг ын тше рс е к т ен шо р т кескен ш о л а к а тт а ры н а
мшш, о й н а кт ат ы п ш ы г а келд1. С а л т атпен ж у р у олардан
г е р 1 1шкер1ден келген М а н ш ы н т е р е л е р ш е к и ы н д а у тид1.
Де г ен ме н о ла р д а намыск а тыртысып, ©бектеп е р д щ касы-
нан у ст а п бо лс а д а , ел к а р а с ы н а ше с у ге ж ар а ды .
Б у л а р Ш э у е ш е к т е н ш ы кк а н сон а р а г а ек1 конып,
упинии к уш т у с т е К у з у ш г е жеткен. О с ы т у с т а Т а р б а -
г ат а й т а у ы н ы н Ш ы г ы с а ле м 1 б 1рт е - б1рте а ла са ры п, су шр-
ленш ба рып б1тед1 де, ею а р а л ы к т а ж а й д а к а с у пайда
болып, одан а ры А л т а й с ш е м ш е ж а т а т ы н С а у ы р - С а й к а н
т а у л а р ы б а с т а л а д ы . Ш е к а р а ш ы л а р осы же рде е ю г е 6©Л1-
нуге ти1с болатын. Б 1р то б ы ат б ас ы н ш ы г ы с к а бурып,
А л т а й с 1л е м д е р 1Н1н у с т 1нен ©тет1н ш е к а р а м е ж е с ш белг1-
лесе, ек1нш1 тобы Т а р б а г а т а й т а у ы н к ы р к а л а п, б а т ы с к а
к а р а й жол т а р т у ы керек е д 1. Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
осы ек1нш1 то пк а косылган. О р ы с консулы Б а л ка ши н
мен о нын т ш м а ш ы Э р 1п те осы топта калды.
У а к ы т июль айынын1Ш1, Хан ж а й л а у д ы н наг ыз кызып
ж а т к а н кез1. Т а р б а г а т а й ж о т а л а р ы н ы н С а р ы ш о к ы , Е т ж н л
сияк ты б а с ы н а н к у с у ш ы р м а с к е й б1р би1к шында р бол-
ма с а , б а с к а с а й - с а л а с ы н ы н бэр! — ж а с ы л ж а й л а у , кеш-
пел1 е л д 1н ©р1с-конысы. Ку нг ейде н к ал ы н Т е р т у ы л , Мэме-
тек пен К о ш к а р б а й , Ш о т а й келсе, тер1скейден Ж у м ы к -
ка к а р а с т ы С а т ы , С а й б о л а т , К, араша, К о ж а н ы бар, кеп
малмен сол ар келш о ша ры ла т ы н. Ж а з бойы е к 1 ж а к ми-
дай былыгып, аулы а р ал а с , койы к о р а л а с отыратын-ды.
©з т о п ш ы л а у л а р ы б ойын ша , иен т а у д ы н кыр а рка с ым ен
ше к а ра сызыгын тартып, эр ж е р г е а ла б а та н орнатып,
бегелмей ете ш ы га мы з деп о й л а г ан комиссия а д а мд а ры
ш има н дай к ал ын е л д 1н у с т 1нен ш ы к к а н д а , кутпеген жаг -
д а й г а тап болып с а с ы н к ы р а п калды.
Т а у к ы р к а с ы — Т а б и г а т т ы н ез бел1Г1 гой, онын уст1-
нен с ыз ык т а р т у киынг а ту спе с деп о йлаг а нмен, сол т а у ­
дын жон а р к а с ы да а т к а н о к т а й т у з у болмайды екен.
©ркеш-еркеш тау с е н п р 1 б 1ресе туст1кке к а р а й итшш,
б 1ресе тер1ст1кке т а м а н с а лб ыр а п, и 1р-и 1р жол б а с у г а т у р а
келдь Б 1рде туст!кке, б 1рде т е р 1ст!кке к а р а й а р к ы ра г а н

94
т а у езендер1, ш ат к а л , шын, к у з - к и я л а р к а н ш а м а . Кейде
кунгей ел шщ ж а й л а у ы т е р 1с т ж к е т а м а н ипкерклеп кет-
се, енд1 б1рде сонын, к е р ю н ш е болып, б1р-б1р1мен койын-
да сып ж а т ы р . Ж е рд 1 б е л у ешт е ц е еме с - ау , бэ рше н де б 1р
денеш е ю г е а йырранда й, м ал - басы а р а л а с ы п ж а т к а н елд1
б ел у к иынга т у с н .
К у з у щ н е н бер1 ш е к ар а б е л п л е р ш койып, соны колма-
кол к а р т а г а т у а р ш келе ж а т к а н комиссия мушелер1
б а т ы с к а к а р а й ж ыл жы р а н сайын, кутпеген киыншылык-
та рра кез1ге бердк У а к ы т сэ ске т у с т щ ш ам а с ы болатын.
Е ю ж а к т ы н ше к а ра т а р т у ш ы л а р ы кеше-п тунеп ш ык к ан
б у л а к бойынан ж у к т е р 1н артып, ж а н а к о н ы с к а ж ы л ж ы п
конура беттеп келе ж а т к а н . Кен ет б!р б у й 1рден с а у е т т , б\р
топ с а л т а ттыла р шыра келд1. Ж н ы н к а р а с ы кырык - ел у-
ден кем болмас. Т а к ы м д а р ы н а к ы с ка н сойыл-шокпар-
лары, кейб1р е у л е р 1Н1н мойындарына асып алран мылтык
берденкелер1 бар. М ын а н ы кергенде комиссия б а с ш ы л а р ы -
нын к е з д ер 1 а т ы зд а й болып, ш ар а сы н ан ш ы р ы п кетт1.
Ш е к а р а ш ы л а р да к а р у с ы з емес-т1. Б 1р а к а н а л а р к ар у
к ол да ну ра м у р ш а л а р ы н к е л т 1р м ед 1. Б у л а р ес жина п, алды-
артына к а р а р а н ш а , атты к а з а к т а р урымтал жерден шыра
кел 1п, кеш керуен1н лезде к ор ш а п калды. Д э л каз1р бас-
шыла ры белг1 берсе болтаны, сойылмен б1р-б1р салып, тап-
тап ете ш ыг а т ын турлер1 бар.
Т о п т ы н а л д ын да е с ж пен тердей ж а л д а с торыра М 1н-
ген, п у ш п а к б е р 1кт1, б а р к ы т бешпет сыртынан к у м 1С кап-
сырмалы, кемер белд1к буынып, онын у стшен ж 1бек шапан
киген, ж а с ы о т ыз да р ша м а сы нд а ры , зор де н ел 1, к а р а
б у ж ы р Ж1Г1Т т у р . С о л Ж1Г1Т атын о мы ра ул а ты п, ш о л а к
бе с а та ры н е р д 1н к а с ын а к елдене н койран бет1, бер! та ма н
шыкты да:
— Иэ, жол болсын, мырзалар! Н е кып ж у р ге н адам-
с ы н д а р ? — дед1 т у с ш с у ы к к а салып.
Бул с у р а к к а ею п а т ш а л ы к е к 1л д е р 1Н1н к айс ыс ы ж а у а п
берерш б1лмей, б1р1не-б!р| к а ра с ты . ТЧлмаштар ез б а с т ык-
та рына о рысша, к ы т а йш а к ол м а- кол а у д а р ы п т у р . А м ал
жок, консул Б ал ка ши н касына Э рш т ш м а ш т ы ерт1п а лг а
та ма н шыкты.
— Б 1з у лы Р о с с и я империясы мен керпплес Цин мем
ле к е т 1Н!н ею а р а с ы н д а г ы ше к ар а ны белг1леуге шыкк а н
а д а м д а р м ы з , — дед1 да уы с ы н б а р ы нш а айбынды шы г а ру -
ра тырысып. — Ал езщ^з юм бо ла сыз ? К а й мемлекеттш
а д амыс ыз?
— Мен еш кандай да м е м л е к е т т ш адамы емесп1н.
031Н13 турган осы ж е р д щ иес1М1н,— дед! торы атты Ж 1-
95
п т . — Ныс пым — З ш к а р а . . . Мен ж е р ш д ! а р к а н керш б е л т
бер деп ешк1мд1 шак ырра м жок.
— Кызы к екен!— Б ал к а ш и н езу т ар ты п к у л д к —
Д е г ен м ен к а ра йт ы н болысыныз, не зэнпндз бар ш ы г а р?
— Йемене, маран к у д а т у с е йш деп келш пе е д щ?
К у д а ту сс е н , с у й е п м — С а т ы , онын, шлнде Д эу л е т б а н . . .
Б у т а б а й бо лыс ын ын а дамымын .
—- Е, бэсе, с о л ай д е м е й а з бе. Б у т а б а й болысынын,
а д а м ы б о лс аныз, онда Р ос си я р а карайсыз. Мен Шэу е-
;пектеп орыс консулы Б а л к а ш и н деген боламын.
— Б а л ка ши н д е й с щ бе? О нд а й д ы ест1сем к ул а г ы м
керен болсын... Ал а з д е р д щ ш е к ар а л а р ыц ы з кай жерден
•лпек со нда ?
— К е р ш т у р г а н ж о к с ы з ба, ше к а ра осы 613 ж у р т
еле ж а т к а н к ы р к а н ь щ дэл уст1мен етед1,— дед1 ана-
1ыц ж а н а г ы с е з ш е кнтыг ып к а л г ан Б ал ка ши н к ы з а р а к -
тай т ‘|л каты п.
Ш е к а р а бу л жерден е т п е йд й — д е д 1 Зкткара да
атын те бше т у с ш . — Себеб1, бу л же р г е А к па тш а н ыц да,
и ж е н х а н н ы н да алты аласы, бес б е р е с ю жок. Бул
гег иректщ бэр1 — э лм и с а к т а н берI менщ а т а- б а б а м н ь щ
к утты конысы. А р г ы а тамыз Д э у л е т б а й ба тыр б а я г ы д а
/ Коц г ард ы куып шыгып, е з ш щ у р1 м- бу т аг ын осында
о келш к он ы с т а нд ы р г а н . С е н б е с е н д е р осы елден с у ра ц-
чар, эне, Д э у л е т б а идеям, б е й т с о н а у т е б е н щ б а сы н д а
тур. А т а м н ь щ ба сы ж а т к а н ж ер г е ешк1мд! де ж 1бере
а лмаймын.
Б ал ка ши н мун да йды к утп есе керек, не айтарын
ГЛлмей 1нарасыздык танытып, басын ша й ка ды . Осыны
керген М а ш л ы ц терелер1 кукки-куцк^л сез шы г а ра б а с ­
т а га н.
— Ш ам а с ы , бул а з д щ елге к а ра йт ы н казак, кой.
С о н д а к а л а й болганы, б у л а р г а ш е к ар а ж ай ы алд ын ала
е скертшмег ен бе? Ко нс у л мырза, а з д щ т э р т т к е шакыр-
г аныцыз жен шыгар,— Кытай жагынын б а сш ыс ы
С у н Ж у ц - т а н кэд1мг1дей кей!ст1к б|лд1рд!.
Онын, юнэ арта сейлеген мына с е з ш ест^генде, онсыз
да жарыла ж а з д а п т у р г а н Б ал ка ши н онан арман
а шу ланды.
— С 13 маг ан е й т т акыл уйретпещз, С у ц мырза..
О с ын д а г ы уезд б а с т ы к т а р ы мен б о л ы ст ы к управитель-
дерге тугел х а б а р л а н г а н . Б (3 не со нда , м е м л е к е т т н < мзсе-
леш кез келген к а з акп е н а кы л д а с у ы м ы з керек пе? —
К о н с у лд ы н ен.1 ерттей кызарып, эдем! к е п л д 1р кездер!
шыныдай шытынап кеттК— К а н д а й жабайылык. . . Ка ида й

96
нада нд ык , э? Э н п м е бу л а р а д а ею улы империянын
ме мл е к ет п к ш е к а р а с ы т у ра л ы болып о тырса, бу л к е л т
к ай да г ы б 1р а та- баба сынын, мола сын да ул а йды.
Зйлкара онын. с о н р ы с е з ш у р ы нб а га н болар, ею буктел
ген к а м ш ы с ы н о нды- со лды сермеп койып, еюлене сейлеп
тур-
М ын а б 1р сайдын, т е м е н п а н г а р ыи да б 1з д щ кыс
т а у ы м ы з бар. Ал ж а й л а у ы м ы з с о н а у б!р ж а с ыл б ел дщ ар
ж аг ы н д а . С е н де р гой екеушгн а ра с ын а н сым тартып,
белш т а с т а м а к с ы н д а р . С о н д а б!з к ыс т а А к п а т ш а г а , жаз -
да Е ж е н х а н г а к а р а у ы м ы з керек пе? М а л д ы к ай д а ж а я
мыз? А р ж а к т а к ал г а н э к е м 1з д щ б ас ына к ал а й к ур ан
окимыз?
— Т у - у , мына га н д а у а б о л м а с ! — деп консул жерге
б'ф туК1рд1.— Оу , к ек етай ым- ау , б у л а й ш а ешб1р патша-
л ы к к а ба гын бай, а р а л ы к т а к а л у деген а к ы л г а сыймайды
гой. К,аз1р О р т ^ л ы к Аз и я д а бу л ею империяг а к а р а м а
ган у' лтарактай жер жок. С13 соны б 1 л е а з бе?
Б ал к а ш и н б а л а н ы н с е з ш к ы з ы к т аг а н да й , ананын.
а цг ырт т ы г ы н а езу т а рт ып кулд1. К а п, муны бклгенде ез-
дер'1мен б!рге к ар у л ы ж а с а к алып шыгу ы керек екен
Эскер а ла ж у р у м э с е л е а с ез б о л г а н д а , ж о г а р ы д а отыр-
гандар: « Х а л ы к к а к а р у к ерсетш, урк1Т1п алып ж ур м е ц -
дер. Ш е к а р а бойынан бул1к ш ы к с а , о нын арты ж ак с ыл ы к -
ка со к пайды» деп м ул э шм с ц й де калды. Тым болмаса,
осы м ан г а к а р у л ы кузет койып, ж а й л а у г а ш ы кк а н е л д 1
тым б ер1 М1нбелетпей, ш е к ар а бойын иен у с т а й ту ру р а
болады р о й . С о н ы к а л а й ескермеген?!
— С 1здер ез1 кай елге к а ра йт ы н о йл ар ь щы з бар? А к
п а т ш а г а ма, элде К ы т а й ж а г ы н а ма? К а й с ы сы н а кара -
с а ны зд а р да т а н д а у 0здер1н1зд1к1,— дед1 ол а кыры са ба -
сына ту скенде й сыпайы сойлеуге тырысып.
— Б 1зге сонын е к е у ш щ де керег1 жо к . А к па тша м^шн
к уд а м , Е ж е н х а н менщ н а г а шы м д е й с 1н бе? Т е к ж е р 1М1 3 ге,
е л 1М1зге тимей, тыныш койса болганы.
Э р 1п те о р ы с ш а г а жуйр1к екен. Консулдын, а уз ына н
шыккан С03Д1 кагып алып, к ол ма - к о л а у д а р ы п т у р . Б 1р а к
З ы к а р а онын с©31не айылын да жиятын емес. О д а н ар-
ман кынырайып, ез б е т 1нше сейлей берди
— Б у л а р д а х а л ы к екен-ау, жер о с ы л а р д ш екен-ау
деп, т ы м к у р с а а лд ымызда н е т 1п, м э н 1СИ1 т у с 1нд 1рген б 1р
пенде б о л с а ш ы , — д е д 1 к у ш н е д а у ы с т а п . — Р у к с а т с у р а у
жок, с а н а с у жок, бу л не деген ба сы нг анды к ? ! Кэне,
осы а ра д а кан боламын демесендер, а т т а р ы н н ы н басын

97
дере у б а с к а ж а к к а б у ры нд а р! Эйтпесе, б 1зде енд1 аяна-
тын е шт е ц е к а л г а н жок. . .
С о л созд! айтуы м у н екен, к ас ы н да т у р г а н калын,
топ та, с о йы л - ш о к п а р л а р ы н бшеп, атой салып:
— Иэ, аулак, кет1н,дер б у л жерден!
— С е н д е р г е ш е к а р а керек бо лс а, кудайдын, жер1 ку-
рып к а л ды ма, б а с к а ж а к к а ба рып ж у р п з 1ндер.
— Б у г а - б у г а беденедей б у р ю ш б о л д ы к емес пе, туге?!
— Ж е р д е н а йр ы л г ан н ан к е шн п т 1р л 1к тщ енесш урдым.
О д а н да осы тобешн, ба сында олгешм1з а р т ы к , — д е с т
ш уы лд а п кеттк
Д е м е ж а н м ан ад а н бер! о н ш а л ы к а лг а с у гын ба н, ею
ж а к т ы н с о з ше кезек к у л а к койып, б1р х ал ык ты зорлык-
пен е ю г е б о л т ж а т к а н ш е к а р а г а ма, элде мына к аз ак -
тардын, и 1С а л м а с а цг ы р т т ы г ын а ма, э йт е у 1р э лд еюмг е
к ат т ы ыза болып, нам.ыстан ж а р ы л а ж а з д а п т у рг ан-ды.
О с ы сэ тте Ли-шансын, онын, к ас ын а ж а к ы н д а п келд1 де:
— М ы н а к ю л е р м е н сен с е й л ес ш корсен кайтед1? Улык-
та р к у ш к е с а л а м ы з деп, б у л д 1р 1п алып ж у р м е с ш , —
дед1 а кы ры н с ыб ыр етш.
Б у д а н ары у н а з к а р а п т у р у г а онын ©31Н1Н де шы-
дамы т а у с ы л а б а с т а г а н . Д е м е ж а н к а с ы н да г ы М а н ш ы н
т е р е а С у н м ыр за га кь1тайшалап б1рденелер айтты да,
атын теб1нш а лг а шыкты.
— О т а г а с ы , с 1збен о н а ш а сойлесуге бола м а ? —
дед1 31л к а р а г а жы л ы ж у з б е н к уле к а р а п . — Алдымен
а зда п « найманшылап» а л с а к кайтед1. С о н а н аргысын
та гы коре ж а т а р м ы з .
З ш к а р а мунын бет1не т а н д а н а к ар а п аз турды да :
— Мейл!, со йлессек сейлесей1к, — деп а тынын басын
б у р а берд1. С о л кёзде к о р ш а п т у р г а н ж а н а г ы к а з а к т а р
арас ын а н:
— Е, м ы н а л а р д ы н йшнде м у с ыл ман ы да ба р екен
гой...
— М у с ы л м а н д ы койып, найманды да б ы т ту рг ан
ж о к па , — дескен д а у ы с т а р ест1Л1п калды.
Д е м е ж а н мен Зклкара топтан бол1Н1П, а р к а н бойы жер-
ге ба рып т о кт а г а н . О л а р д ы н кас ына , С1рэ, эр а уы л ды н
а к с а к а л д а р ы болар, т э у 1р ки1нген та гы е ю - у ш К1С1 кел!п
косылды. Е н д 1 т а рт ы н а ты н ештене ж ок . С ы р т козд!Н,
озге ж у р т о к 1л д е р 1Н1н а лд ын да ьщрайсыз, орескелдеу
квр1нетш кейб1р сездерд1 о н а ш а д а мыналардын, шекес1не
шеге к а к к а н д а й етш, батыл а й т у г а болады.
— Ж э , а га йы н да р , а спа ннан а я к т а р ы н с а лб ыра п б у п н
т у с е к а л г а н д а й , мына к ылы к т а рын н ын аты не? Со ны
а й т ы н д а р шы , — дед! Д е м е ж а н элплерд1 б 1рден ыктыра
сейлеп. — «Б1зге А к п а т ш а да , Е ж е н х а н да керек емес»
деп керг исщдер келш... О с ы н д а й да с ез бола ма екен?
К а з а к е л ш щ х а н да ры мен с у л т а н да р ы А к п а т ш а г а ант
б е р т , ез ерюмен б одан б о л г а л ы к а й заман. . . Э л д е ез-
геге жеткен А к патшанын, курыг ы сендерге жетпейд1 деп
ж у р с щ д е р ме? Т а у екеш т а уд ы н е з 1 ек1ге б ел ш ш , б!р
х а л ы к ортас ын а н к а к жарылып, ел ба сына з о б а л а ц туып
ж а т с а , сендер келш к а р ыс ж е р д е т у р г а н е р 1с щ мен ко-
нысынды ж о к т а й с ы н д а р . С е н д е р д щ коныстарын, кетед1
екен деп, ж а р т ы ж а л г а н д ы е з д е р ш е б аг ы нд ы ры п о тыр г а н
ею улы мемлекет е з ж е р ш щ ш е п н е б ел п сокпай, ш е п н т
кетед1 деп о й л ай с ы н да р ма? Б у л а р ы н тшт1 а к ы л г а сый-
майды гой, а га й ын д ар - а у !
М а н а г ы д а й емес, с а л т а т т ы л а р д ы н аптыг ы басылып,
б е т 1 к а й т ы н к ы р а п калды. З ш к а р а н ы н да д а у с ы ж у м с а р а
тускендей:
— 1шшек, ж а с ы н к у р бы , т 1л е у 1н б1р, к а з а к т ы н иман
ж у з д 1 б а л а с ы е к ен с1н-.- 031Н К1М б о ла с ын ? Жен1НД1 айт-
ш ы , — дед1 е н - шы ра йы на н э л д е б 1р л а ж с ы з д ы к б Ы н т .
— Ме н — к ун г е йд е п Т е рт у ыл мы н. К е р 1мбай з э н п н 1н
б а л а сы Д е м е ж а н деген боламын.
М ы н а сезд1 е с т 1генде, кешн келш к о с ыл га н а к с а к а л -
д а р д ы н б 1р 1 колымен кун салып, ж а к с ы л а п к а р а п алды
да:
— О й б а й - а у , бу л Ж 1 п т е з 1м1з д 1н К у р е к е н н 1н к уйеу
б а ла сы емес пе. Бэсе, м а н а д а н бер1 е щн шырамытып,
осы б а ла н ы кайд ан керд1м дейм1н. Б у р н а г ы жылы к е л ш ­
шек а ла келгенде, то йда керген екем гой, — деп атын
т еб шш ж а к ы н д а й туст1.— Б и б 1ж а н — мен1н т у г а н ж ие н 1м
гой... Б и б ш щ ден1-кары с а у ма, а йналайын? Уй 1Ш1, ауыл-
аймак, к у д а - к у д а г и л а р т е п е аман ба?
— Ш у ю р , бэр1 де а м а н ш ы л ы к , — дед1 Д е м е ж а н да
е нд1 б у л а р г а ж а н т а р т а с е йл е п . — Ел мен е л д щ б у л а й ш а
белшу1 б 1зге де онай ти1п т у р г а н жок. Кере к дес ешз-
дер, ез отымнын ба сы да ек1ге ж ар ыл ып , к е н ь г е к а я у
т у с т тур. .. Биб1 каз1р к а ж ы н ь щ а уы лы нд а , терк1ндеп
келген1не б1раз кун болды.
« К а з а к ж е н с у р а с а келе, к ойн ында г ы эйел1мен карын
беле боп ш ыг ад ы » д е у ш 1 ед1. М ын а к1С1лер де Д е м е ж а н г а
бетен болмады. З ш к а р а да с а б а с ы н а т у с 1п, енд1 б у г ан
акыл с а л а сейлед1.
— Ендеше, т т т 1 ж а к с ы , ж а т емес, ж а к ы н ы м ы з екен-
С1ц. С о н д а 613Д1Н не 1стегешм1з м а к у л ? Ж а й л а у ы м ы з д ы
жапырып, к ыс т а у ым ыз ды к ира тып ж а т с а да, ун шыгар-

4* 99
май, т у я к с е р т п е й , кол к ус ыр ып к а р а п о тыр уымыз
керек пе? М ы н а л а р д ы ц а р а с ы н д а тег ш ж ур г е н ж о к шы-
г а р с ын , б1зден гер1 кез|'н а ш ы к кой, акыл ынды а й т ш ы , —
деген.
Д е м е ж а н да о йындагысын 1р1кпей, мын ал а рг а шын
се з ш айтты:
— А г а й ын деп а кыл с а л г а н ы н рас болс а, е н д ш кар-
сы л ы к т а н т у к пайда жок, а г а й ы н д а р . К о л - а я г ы н байла-
нып, п ы ш а к кыл мойынга т а к а л г а н д а , т у л а д ы н не, тула-
м а д ы н не? М у н ы пешенеге ж а з г а н т а г д ы р д ы н 1С1 деп
у г ы н у керек. Т ы ш к а н д а й г ана Т 1' р л 1п ц бар, а рыстанмсп
а л ы с к а н д а не б г пр е с щ . Б1здщ к ун ге й д е п ел де алыса-
алыса, ештеме ш ы к п а г а н сон, акыры к а л ы н к аз ак т а н
б в л шш , Е ж е н х а н г а ба гы н а т ы н болды.
— Е-е, кол дан бил ж кеткен сон керген кунщ сол да...
Б а л а д у р ы с а й т а д ы , — дед1 ж а н а г ы а к с а к а л д а р д ы н б 1рI.
— Ал ш е к а р а с ы т у с ю р та рт ыл д ы дешк. С о н д а сел
сы з ык т а н эр1-бер1 ешк1мд! ©тюзбей м е ? — деп 31л к а р а
та гы 61 р куд1пн айтты.
— Н е г е? Д э л о ла й болмас. .. Б у л — жа л пы мемлс-
кетт1к меже гой. А л к а з а к т а р б у ры нг ы д а й а р ал а с - к у р а -
л а с ж у р е б еру г е тшс.
Б у л с е з г е З ьл к ара н ыц а р к а с ы сэл к е ц 1п к алг андам
болды. Д е м е ж а н г а енд1 жы л ы шыраймен кара п:
— ©31Н эдеЙ! ш ак ыр ы п к е л т 1ре алмайтын сыйлы а у ы л ­
дын ба ла сы екенс1н.. Б у п н 613Д1Ц а у ы л г а т у с ш коиак.
бо л, — дед1 жыгьзла ж аб ы с ып .
— Мен кызметте ж ур г е н а да м мы н гой. Ж э н е ж а л г ы з
емесп^н, к а с ы м д а сер1ктер1м б а р , — деп Д е м е ж а н артьш-
да шо г ыр л аны п т у р г а н т опк а к ара ды.
— Б а р с а к а с ы н да г ы у лы к т а р ды да ерте жур . К а л ­
ган ж а г д а й д ы ж а т а - ж а с т а н а с©йлесерм1з.
Д е м е ж а н элг 1лерден б©л1н 1п, ©з т обына к а р а й аянда-
ды. Орысы, м а нь ч ж у р - кы т а й ы а р а л а с комиссия мушелер!
урпи1С1п, т а г а т с ы з д а н а кут1п т ур екен.
— И э , ’ не болды? Р а й л а р ы н а н к айта тып тур1 бар
м а ? — дед1 Ко нс у л Б а л к а ш и н б а с к а л а р д а н б у р ы н ы р а к
Т1л катып.
— Б э р 1 о й д а гы да й, консул мырза. 1с онына айналды
гой,— деп Д е м е ж а н а кс ия кулд1.— З ш к а р а енд1 б1зден
| жер д а ул а ма й д ы. М а н а т ы б1лмест1гше пеш1р1м сурап,
! осы т у р г а н б а рл ы кт а ры ны зд ы б у п н ез а уылына к о н а к к а
ш а к ыр ы п т у р.
. Ко мис сия муше^ер1 с ен ер- сен б ес 1н бьлмей, а н- т ан бо-
-’ лып, б 1р 1нIн бетше б!р! к ара ды.

100
— М ш е , ражап!. . Д е м е ж а н мырза , а з д щ , с 1рэ, К1С1н 1
д у ал ай т ы н с ик ы ры ны з б а р - а у деймш. А с а у к а з а к т а р д ы .
де м нщ а р ас ы н д а калай жуасыта койды н ыз ?— деп
Б ал к а шин мэре-сэре болып к уа н ып калды.
— Б 1з д щ к а з а к т ь щ а з д е р бшмейтш, х а л ы к а р а л ы к
дипл о ма т ия д а ж а з ы л м а г а н ез т ш ба р. Мен олармен
сол Т1лде сейлест1м р о й , — дед1 Д е м е ж а н эзшдеп.
Б у л ж а н а л ы к м ан ь ч ж у р - кы т а й чино вник терше де
кол м а-кол а уд а ры л ы п, тез тар ап ж а т к а н . Ж а н а г ы каЬар-
лы к а з а к райынан кайтып, енд! а я к а с т ы н а н ез а уыл ына
к о н а к к а ш а к ы р а д ы дегенд1 е с п г е н д е , С у н Ж у н - т а н сак-
т ы к ж ас а п :
— • Б1зд1 а уы л ын а а лд ап апарып, т о бымызбен кырып
т а с т а п ж у р м е й м е? — деп т а р т ы н ш а к т а п едк К а з а г у а р
Б ал ка ши н о нын к е щ л ш д е п к у д 1к п тез с е ш л г п .
— Ес п из д е болсын, С у н мырза, к а з а к т а р д а с т а р к а -
ньшан дэм т а т к а н к он а гы н а е ш к а ш а н к а с т ы к ж а с а м а й -
Д'Ы. К а з а к т ь щ т о рш е шыктым дегенше, онын е р к е а бол-
дым дей берщ^з.
Б у л а р сол кун1 келес1 б!р к ы р к а н ы н а с т ы на шатыр-
ларын Т1КТ1 де, ек1 ж а к т ы н б а с т ы -б а с т ы а д а м д а ры Зш-
к а р а н ы н а уы л ы на ба рып к о н ак болды. Ко й сойылып к а л ­
ган. Е т пен к ымыз агыл-тег1л... Т у г а л ы мун да й мол-
шылыкты кермеген С у н ж у н - т ан : «му ндай х а л ы к т ы ц
б!разын к ол г а у с т а г а н б 1зге де т ерю бо лм а с» деген
к орытындыга кел1п ед1. Б у п н о ны н Д е м е ж а н г а а йр ы к ш а
ыкыласы т у с ш, элсш-эл1 а р к а с ы н а н к а г а беред!.
Осы кеште уй иес1Н1Н а рызына б а йл а ныс ты б!р талай
мзселенщ ба сы ашыл ып калды. Э р е л д щ комиссия бас-
шылары ез ж а г ы н ы н у к 1м ет те р 1мен с в й л е а п , ше к а ра
бойында конысынан а йрылг а н а д а м д а р г а б у д а н былай
б а с к а ж а к т а н е рю - ка н ыс эперет1н болды. С о н а н сон ек!
ж а к а к ы л да с ы п шешкен та гы б!р нэрсе — ш е к а р а бойы-
на т а к а у отырган к а з а к т а р , ез ж а г д а й л а р ы н а кара й,
ек! е л д 1ц к а й сыс ын а к ара ймын десе де ер1кт1 болсын
деген т у ж ы р ы м г а келд1. Ол уш1н о й ла н ып - то лг ан уг а
а лд аг ы кузге деЙ1н у ш ай у а к ы т б е р е т 1н болды.
Осы о к и г а да н кеЙ1н комиссия м у ш е л е р 1Н1н а р а с ын да
Д е м е ж а н н ы н бедел1 катты к е т е р 1л 1п кет1п ед1. К а з а к т а р -
мен т ш д е с у керек б о л с а, алдымен осыны ж ум с а й д ы .
Т э к ап п ар М а н ш ь щ терес1 Суп, мырза да бу ры н г ыд а й
кек1рейген1н койып, Д е м е ж а н м е н ептеп с а н а с а б а с т а г а н .
Консул Б а л к а ш и н д е оган енд1 жылы шырай б е р 1п, 1ш-
т а рт а сейлесет1н болды. « Ал да г ы у а к ы т т а К ы т а й д а г ы
ка з а кт а рм е н к а р ы м - к а т ы н а с ж а с а у д а бу л ж ш т к е кол

101
а рт ур а б о ла ды екен»,— деггп консул ©зшщ тьлмашы Эрш-
ке. Ал Э р ш б о л с а , Д е м е ж а н м е н сырлас, ест1ген-б1лгенш
ж а с ы р м а й айтып ж у р е д к
— Б а л т а л а с а н да ж а р ыл м а й т ы н , шолде осетш с е к с е у 1л
деген а г а ш бар. Оны ж а р у у ш ш , тек б1р 1не-б!р1н т окпак-
т а п у р у керек, — дейд1 Э р ш о к ы с т е н еу та пк ан ы на ©31
де мэз бо лып. — Б 13Д1Н к а з а к та — сол се к се у ш сиякты.
К а з а к т ы а лу у ш ш , о сыла й б1рше-б1рш с а л у керек.
Э р ш т щ Д е м е ж а н н а н у ш- т о рт ж а с у л к е н д ш бар. 031
э нп м ен пл , се з ге шешен, кепт1 керш ы с ы л г а н Ж1пт. Су йе-
Г1 — С ы б а н , А я г о з ма н ы нд а гы А к т а й л а к б и д щ ауылы-
нан. О с ы д а н б 1рнеше жыл бу рын С е м е й д е п « Ш т а т с к о е
училище» деген орыс мектебш б т р ш т к С о н а н кешн
у ш ж ы л д а й С е р г и о по л ь д е орыс у л ы к т а р ы н а т ш м а ш боп
ж у р г е н екен. Слрэ, о р ы с ш а г а ©те ж е т ж болуы керек,
консул Б а л к а ш и н г е тьлмаш керек б олг анда, С е м е й губер-
ниясынан муны Ш э у е ш е к к е эдеш Ж1бер1пт1. Б ал ка ши н
оны ылги да « Т э н 1рбергенов» деп фамилиясымен атай-
ды. К а з а к т ы ц э к е с 1Н1н а тына «ов» ж ал г а йт ы н ы н Д е м е ­
ж а н б1р1нш1 рет осыдан кордь
Э р 1п т 1н ептеп ©лен ж а з а т ы н ы ба р екен. К и с с а л а р д ы
ж а т к а сог ады. ©31Н1Н де к исса ш ы г а р м а к ойы бар ма,
калай. . . К ей д е екеу1 ш а т ы р д а о н а ш а к а л г а н д а , Э р ш узак-
у з а к ж ыр т о л г а у л а р ы н айтып кетедк А т а к т ы а кы н Ку на н-
б а йд ы н А б а й ы т у р а л ы да Д е м е ж а н а л г а ш рет осы Эрш-
Т1Н э н п м е с ш е н ест1Д1. ©31, ш а м а с ы келсе, сол А б а й г а
ел1ктепс1 келет1н сиякты. «Б13ДЩ к а з а к т а б 1р басына
б а к пен онер к ат а р конган а д а м — осы А б а й » деп аузы-
нан т а с т а ма й д ы. А б а й д ы н болыс-билерд1 шенеген елен-
д ерш ж а т к а окиды... Д е м е ж а н н ы н бул с а п а р д а Л и - ша н-
сыннан кеЙ1н э н п м е - д у к е н к ур ат ы н б 1р а да м ы осы Эрш
К у н енкешп, б а т ы с та г ы би1к к ы р к а г а иег1н арта б а с т а ­
ган кезде, консул Б ал к а ш и н б1р ж о т а н ы н б а с ы н а кете-
р1лд1. Эне ку ннен бер1 ш е к а р а м е же с ш белг1леу барысында
к он су лд ын 61 р нэрсеге 1Ш1 у д а й ашып, к©н1Л1 толмай ж у р
ед1. Т а р б а г а т а й т а у ы ны н к а р т а д а г ы кеск1н1не к а р а с а да,
немесе о с ыла й бшк т у р г ы г а шыгып, кунгей мен тер^скей-
Д1Н жер б ед е р ш е у щ л с е де, к онсу л дын ©зег1н ертеген б!р
©К1Н1Ш кетпейдк Т а б и г а т та к ы з ы к кой: б!р т а у д ы н ек1
беткеЙ1н а л а - к у л а ж а р а т к а н ы н к©рмейс1Н б е ? ! Ж е р д 1н
к а р а т оп ыр а кт ы к у й к а л ы с ы да, ш©пт1н шуйпн1 мен сай-
с а л а д а ит т у мс ыг ы отпей сынсып т у р г а н жыныс орман
да КОЗД1Н ж а у ы н алып, кунгей ж а к т а калып барады.
О с ы ны н бэр1 с у г а б а йла н ыс ты, эрине. «Сулы жер — нулы
ж е р » деген рас. Эз1рге б ул а р басып еткен ек1 ж у з шакы-

102
рымдай а р а л ы к т а Т а р б а г а т а й д ы н т е р 1скейше к а р а й не-
бэр1 у ш - а к ©зен а г а д ы екен. Ал кунг ейг е к а р а й а р к ы ра п
агатын а с а у е з е нд е р д щ саны он бестен а са ды. Ж э н е ©зен
б о лг а нд а к анда й, бэр1 де ат куйрырын бу ратын, мол
сулы, кек и 1р 1мд 1, арынды арналар.
Ос ыны кергенде, 1шейш деп о тырран а лд ын д а ры асын
б 1реу т а р т ып экеткендей, консул ка т т ы к ы н ж ыл а д ы. Те-
рютпсгеп т а с т а к - т а к ы р ы мол шел ейт д а л ар а к а р а п ту рып:
«1Шрк ш, к уй к ас ы, к ун а р ы ж ар ын ан К у л ыс т а й р а ж е т ет ш
жер к а й д а- а? ! » дейд1 ш ш е н . Т е к к е щ л ш е б\р т о к санай-
тыны — с о н а у с о л т у с т ж т е ш е т - ш е п кершбей, З а й с ан
кел1 ж а т ы р мунартып. Д а й ы н с у жолы, эр1 б а л ы к т ы ц
мол коры. М а н а й ы н д а р ы ж е р д щ к ун а рс ыз дырын о сынын
е з ь а к ©теп кету1 мумюн. Со н а н кешн ш у ю р л ж е т е т Ы ,
ш е к а ра с ы з ы р ы Т а р б а г а т а й д ы н пш са у ырын т а с п а д а й
Т1Л1П отырып, у шт е н ек1 б е л я ш е деЙ1н б а ра д ы д а , А к ш о к ы
т у с ы н а келгенде т у с т ж к е к а р а й б у р ы л ып кетедк Д е м е к
бу л т а у д ы н б а т ы с с 1л е м 1 б©л1ске туспей, т у г е л 1мен Р ос -
с ияг а б у йыр айын деп ту р. Д э л К у л ы с т а й д а й б о л м а га н ы-
мен, Т а р б а г а т а й д ы н ол б©ктер1 де ж а м а н жер емес. Н е с ш
а й та с ын , каз1р У р 1ж а р , М у к а н ш ы манына келген пересе-
лендер ег1нш1л1кпен айналысып, ен б а й л ы к к а белшес1нен
б атып отыр.
К©н1л тукп1ршдег1 осы б 1р 1ШК1 есептерд1 эне к у н 1
Ал та й тобын бастап кеткен М е д ын и с к ий г е айтып к е р ­
генде, ол д а мунымен кел1скендей болды. Б 1р а к М е д ы -
НИСКИЙД1Н ж е р к ун ар ы, су б а й лыг ы жен1ыде ез т у й ге ш
бар екен, с онын ш е т - ж а г а с ы н шыга рды.
— Т а р б а г а т а й т а у ы н ы н г идио зо г иял ык т у з ш а солай
гой. Т а б и г а т т ы н б у л эд1летс1зд1пне а м а л ы н к а й с ы , —
деген ол консулды ж у б а т а с е йл е п . — Ж е р ж а г д а й ы н а
б а йла н ыс ты кейде а зд а г ан у т ы л ы с та р б о л у ы мумк1н.
Б 1р а к б 13 мунын е с е с 1н Ж е т 1су т у с ы н а б ар р а н да к айта -
рамыз. Ж о н г а р А л а т а у ы н ы н м у з д ык т а р ын а н ш ыг а т ын
©зен-булактардьщ жетп1с-сексен процент! ол т у с т а б 1зге
к ар а й а га ты н болады...
Д е г ен м ен у л ы т а у д ы н кыр а р к а с ы ш ек ар а сызыгын
жург1зуге та птырмайтын , табиги б е л ж екен1 рас ед1. Эне-
к у н п З ш к а р а о кирасынан кеЙ1н, ж а й л а у д а г ы к а з а к т а р -
дан о н д а й а ш ы к к а р с ы л ы к у ш ы р а с а койг а н жок. Ш е к а р а
ту ра л ы х а б а р б 1рд е н - б1рге та ра п , х а л ы к т е п е к у л а к т а -
нып, б а с к а ту ск е н т а г д ыр 1С1не а м а л с ы з кенген тэр1зд1.
Ш е к ар а м е ж е с 1н аныктап, белг! кою, оны к а р т а г а т у а р у
б 1рте- б1рте з емлемерлер мен т о п о г р а ф т а р д ы ц э д ет т е п
1С1не айналып, ж у м ы с б!р к ал ыпты ж у р 1п жатт ы.

103
VII

Ш е к а р а сызыг ын т а р т у ш ы л а р бул кезде Т а р б а г а т а й


т а у ы н ы н бел о р т а с ы н д а г ы н а р д ы н сыца р е рк ешшдей
кекке бой созып, д а р а т у р г а н Ет1кпп шыцынын, ту сына
д а кел!п же т к е н- дь Т а у ж у л г е с ш щ б т м ш е к а р а й, жер
б е л т Е т ж п т п ’ н тер1скей к ап тал ын а йн а лы п ©тт1 де, шок-
тыг ын а кол а па ртпа йтын т а б н г а т т ы н , т э к а п п а р б и т бэлш-
ж а р у г а конбей, К ы т а й ж а г ы н д а к алып койды.
Д е м е ж а н Т а р б а г а т а й д ы н бул ту сын ете ж а к с ы б1'лед1.
О с ы д ан б ыла й т у с т ж бетте Т е р т у ы л жер1 — А к т а с , Бекен-
бай, Ж у а н т е б е , К а й р а к т ы ж а й л а у л а р ы ж а л г а с а д ы . Б ал а -
л ы к ш а к т а т а й г а м]'ш'п т а л а й ж а р ы с к а н , т о с ш д е асыр
салып, к ы з ы к т а г а н жерлерк. . Ал тер1ст1кке к а р а й б1рнеше
кезец асса н, С а й б о л а т елппн ж а й ла у ы , е з ш щ кайыи
ж у р т ы — К у р м а н к а ж ы н ь щ а у ы л д а р ы ти1п ту р. Биб!
каз!р сол а у ы л д а , кол созым гана ж е р д е калып барады. . .
С о н ы сске алуы м у ц екен, ж а с Ж1птт1н журег1н сагыныш
билеп, а л а б у р т к а н б!р куй кешт1. Осы б 1р сэтт1 ол коп-
тен к ут ш ж у р е д 1. Д э л 1ргес!не кел1п ту рып, кайып
ж у р т ы н а сэлем б срмей кету ынгайсыз. О л а р д а ест1мей
отыр дейс!н бе, эдеЙ1 мунын анысын андып, к у й е у бала-
мыз не 1стер екен деп кутит от ыр у ы д а мумк1н-ау. Ба с тык -
та рме н сойлео’п, сол ж а к к а б а рып кайтуы керек шыга р.
Б 1р а к бу л ы рг ал ып - ж ы р г а лы п, ат 1з1н с а л г а и ш а ,
к а ж ы н ы н а ул ь ша н арнайы ж1берген ш ап кы нш ы ша б ар -
маи да кел1п калды. Д е м е ж а н д ы к а с ы н д а гы ж о р а - ж о л -
д а ст а ры ме н б 1рл!кте к о н а к к а ша к ыр ы п келштк К е п ко-
и а к к а бел ек уй т т п , да йында л ып о тырга н к е рше д к
Енд1 бегелуд1'ц рет! жо к , ш а к ы р г а п жерг е кала й да б аруы
керек.
Б ул ж а г д а й д ы ол ен, алдымен е з то бынын б ас ш ыс ы
Сун, мыр з а га айтып керген. М а н ш ы н терес1 ба сында
б а р ат ын ынг ай та нытты да , артынан б1р с а г а т к а жетпей
айиып калды. « Д е н с а у л ы г ы м болмай тур. С 1збен б 1рге
мына Л и - ш а н с ы н ба рып к айтсын» дегенд1 айтты. О н ы н
неге б у л а й к ыл т ете к алганын Д е м е ж а н да т у с ш е койды.
С у н Ж у н - т а н н ы ц д е н с а у л ы к дегеш ж а й с ыл тау , оны
у л ы к т ы н к а с ын ан ек1 ел1 айрылмайтын Ш и х а л д а й д ы ц
айнытып т а с т а г а н ы бесенеден белг1л1 ед1. К у р м а н к аж ы-
иын ана жылы « Ко ны з б а т ыр » деген атпен кетер1л1ст!}1,
ж у а н о р т а с ы н д а болганын, Бор батырмен б1рге М а н ш ы н
эскер1н К у ^ ы ст а й д а н куып шы к к а ны н х ал да й л а р осы
кунге деЙ1н у мытпа йды. С о н д а г ы « Ко ныз батырдын»
К1м екенш Ш и х а л д а й комиссия б а с тыг ын а жетк1збед1

Й4
д е й с щ бе? А р г ы - б е р п с ш к аз ып, т у гс л тусшд1рд1, эрине.
К у р м а н к а ж ы н ы н ез б а сы т у г с л, онын кызын алып о т ы р ­
ган Д е м е ж а н н ы н да туб! шик! екенш у л ы к т ы н к у л а г ы н а
куйып б а к к а н шы г а р. Осыны сезген Д е м е ж а н да киты-
гып калды. М а н ш ы н т е р ел ер ше ерегескен куйI Б а л к а ши н -
ныц ш ат ы р ы н а барды да , орыс тобын тугел1мен к о н а к к а
шак ырды.
О рыс консулы бул у с ы н ы с к а к ар с ы сез айтпай, т!пт!
куа нып кеткен сынай танытты. С е й т с е , К у р м а н к аж ы н ы
Б а л ка ши н да сыртта й ж а к с ы бклед1 екен. ©31 ана жылг ы
Б а й ж 1г1т к е т е р ш а ж е н ш д е б1раздан бер! матер иал жипап
ж у р ге н кершедк Б у п н с э т 1 т у с т , сол к е т е р Ы с т щ басты
б!р а да м ым е н ж у з д е с у г е мумюнд! к т у г а н ы н улкен олжа -
дай к аб ы л да п, дере у ат е р тте уг е б у й р ы к бердк Буд ан
бурын да Д е м е ж а н д ы э деш 1здеп к е л т , к о н а к к а шак ыру -
шылар кеп б о лг ан. С о л а у ы л д а р д ы н кобше Б ал к а ши н
унем1 б1рге баратын-ды. К а з 1р де сол ж а г д а й д ы еске
алып:
— Д е м е ж а н мырза, с 1з д щ а р к а н ы з д а бул иен т а у д ы н
йшнде ж у р ш те аш к а л а ты н т у р 1М13 ж о к кой... Б 1р а к бул
ж о л г ы с а п а р д ы н ж ош б ел ек екен. С13Д1 Биб1 х ан ымг а
ез]м ертш а парып ж о л ы к т ы р а й ы н , — деп а сы гы с кшне
б астад ы.
С е й т т , Д е м е ж а н тал т у с т е М а н ш ы н у л ы к т а р ы ны н
кезш б а кы ра йт ы п койып, керпплес о рыс ш ат ырын ан бIр
топ а д а м ертт1 де, кайын ж у р т ы н а к а р а й а ттан ып кеттк
К у р м а н к аж ы н ы н а ул ы Т е р к а й р ы к т ы н б е р п б а сында ,
К е к с а л а д а отыр екен. Б у л Д е м е ж а н н ы н т а л а й келген
жерк О сы д а н е ю жыл бурын Бибпп у з а т ы п алып к а й тк ан ,
естен кетпес, райыс-ыстЫк мекеш. Б ул ел с э н- с а л т а н а т
ж а г ы н ан б а с к а л а р д а н кеп 1лгер1 кеткен, 61т1м 1 белек,
жылы у я д а й ж а к с ы а уыл да р. К а ж ы н ы н ез ба сы на да
т а г а р титтей юнэс! жо к , к ай т а езш коп к арыз да р сезше-
д ! . Б 1р емес, ер1м т а лд ай ею кызын у с т а т т ы гой м,упын
колына. Б у д а н а р т ы к ер ж т т т щ б а сына к ан да й кур мет
корсет1лу1 мумк 1н? К у р м а н к а ж ы д а н б а с к а б 1реу болса,
бурынгы к ал ын д ыг ы к ай т ы с б ол г ан со н, «Кайтсм1з,
т а г д ы р д ы н ж а з у ы осылай болды» деп к у д а л ы к т а н кол
узш, сырт айналып кетер1 эбден мумк ш едь Б^рак к а ж ы
ондай п е н д е ш Ы к к е б а р м а д ы гой.
К у ш бурын к у т ш ш дайын отырган с а л т ан а т т ы бай
ауыл к он а к т а р д ы тн< турып, к оша ме тпен к арс ы алды.
Ал да ры н а н шыгып, ат у с т а у ш ы л а р д ы н а р ас ы н д а к а ж ы ­
нын улкен улы К ы д ы рм ол да болыс та ж у р . Ж а с ы Д е ­
межан кур ал пы, ат ж а к т ы , кыр мурынды келген сулу,

105
к а р а торы ж т т . С о н г ы с а й л а у д а а т к а мшген, С а й б о л а т -
т ын т э к а пп ар ж а с болысы конактардын, а ма н - с а у л ы к -
т а рын с у р а п , ж ыл ы шырай танытты. Ауылдын, сыртын
а ла о н а ш а л а у ж е р г е е ю б 1рдей а к уй т т п койыпты. Б 1р е у 1-
не орыс у л ы к т а р ы , еюн нп сш е М а н ш ы н терелер1 т у с с ш
деген болар. Б 1р а к келген к у р м е г п к о н а к т а р б1р уйге
сыйып к е т п де, е юн нп сш е а т шы - к о с ш ы ж т т т е р орна-
ласты.
Б у л а р а лд ым ен е з д е р ш е а р н а л г ан уйге т у с ш, кымыз-
га канып а лг ан сон, жол с ер жт е рш сонда к ал ды рды
да, Д е м е ж а н мен Э р ш , Б ал ка ши н мен Л и - ш а н с ы н тертеу1
к а ж ы г а сэлем беру у ш ш , а у ы л ды н т е р ш д е п улкен а к
о р д а г а к а р а й б ет алды. Уй сыртына ж а к ы н д а й бергенде,
а лд а ры на н ер-эйел1 а р а л а с к ы зы л д ы- жа с ыл д ы кшнген
т а гы б 1р топ ж а с т а р шыкты. О р т а л а р ы н д а — б у лык с ы-
ган Бибк. . Б а я г ы он ж а к т а ж ур г е н к е з шд е п д е й басына
ук1л 1 к а м ш а т б е р ж ки1п, кеп ж у л д ы з д ы н ш ш д е ай секш-
Д1, кезге е р е к ше ш а л ын а ды. К,осылганнан бер! б у ла й 1рге
б е л ш кермеген Д е м е ж а н к е л ш ш е п н к ат т ы са г ын г ан ын
осы сэт Т1ПТ1 айкын с е з 1н д1. Ж у р е г 1 а т к а к т а й согып, эйел1-
Н1Н жуз1нен кез1н з орг а тайдырды.
Биб1 ез а у ы л ы н д а г ы е ж е л п е р к е л т н к ай та тауыпты.
Ешк^мнен корынып ж а с к а н а т ы н емес, к ал а салтымен
к о н а к т а р г а кол бе рш а ма н д а сы п ж а т ы р . Б ал к а ши н да ,
Л и - ш а н с ы н да Бибш1 бу р ы н н ан ж а к с ы танитын-ды.
К о нс у л ек1 б у к т е л е и ш п , кел1ншект1н колынан суйд1.
Д е м е ж а н н ы н да ж а й ж у р т к а т а р л ы кол а лысып жат-
канын кергенде, орыс а дамы ш ыдай алмай:
— Ка п, мын а ла рды- а й, э... СуЙ1су керек кой мунда йда.
О с ы сендерд1н з а н д а р ы н - а к киын. М ы н а д а й су лу д ы
с у йш а л м а у — к еп е - к е рш е у кунэ гой, Д е м е ж а н мырза!—
деп ба сын ш а й к а й бердк
С ы р т т а г ы ды рду б а с ыл г а н сон, к о н а к т а р 1шке К1рген.
К а с ы н а б 1р- ек 1 г ан а а у ы л улк ен дерш алып, к а ж ы н ы н
ез1 уйде о н а ш а отыр екен. Орнына н турып, келген К1С1-
л ерге кол берш а ма нд асты.
— Кэ не, терлет1Н!здер, курметт1 меймандар!
Д е м е ж а н т е р а лд ын а Б а л ка ши н мен Л и -ш а н с ы н д ы
Ж 1б е р 1п, ез1 к уйе у салтымен т ем ен 1рек ж а й г а ск а н . К а ж ы
б1р а у ы к б у г а н наз ар а у д а ры п , а р т т аг ы е л - жу рт т ы н,
к у д а - к у д а г и л а р д ы н а ма нд ыг ын с у ра с т ырды. Д е м е ж а н
кайын а т а с ы н а к а с ы н д а г ы с е р ж т е р ш таныстырды.
— М ы н а К1С1Н1 с ырт т а й е с т у 1н1з бар шыгар — Шэу е-
ш ек те п Р о с с и я консулы Н и к о ла й Никонорович Б а л ка шин
мырза. Ал онын б е р п ж а г ы н д а о тырган — Ши - ам бын ын
ше к а ра к омиссиясына к ос ка н е к ш — Л н - ш а н с ы н мырза
К а ж ы ею ж а к т а н ш ы кк а н комиссия к у р а м ы н д а юм-
дерд1ц б а р екенш ж э н е б у п н п к о н а к к а юм келш, юм-
д е р д щ келмей калг анын ж ет е б ш п о тырга н сиякты.
Т е р д е п ю а л е р г е ж а г а л а й кез салып е г п де:
— 1ш т е р ш д е Еженханнын, ш к е р щ е н ариа йы Ж1берген
т е р е а — Сун, ба, су м ба, б1реу бар деп ед|, ол неге келмей
к а л д ы ? — дед1 муртынын, а стына н жымня кулпт к о й ы п . -
« Ка ны на тартпаганнын, кары сынсын» деп, ол да х а л да й
л а р д ы н кепн куып, жог ыи ж о к т а п ж у р - а у , шама сы.
К ы р ы к ж ы лг ы кегш у мы т па йт ы н , ете к ат т ы х а л ы к кой
б у ла р.
Д е м е ж а н М а н ш ы н у лы г ын ы и д е н с а у л ы г ы н а байла
нысты буГ1н м у н д а келе алмай к а л г аны н айтып, ж уып -
ш а й м а к болып ед1, б 1р а к онысына к а ж ы илана коймады.
— Ал мына б 1р е у 1н к а л а й Ж1берд! екеп? Ш и х а л д а й -
дын эдеЙ1 косып о тыр г а н ж а н с ы з ы емес пе ез1?— деп
ку л е т у с ш , иепмен Л и - ш а н с ы н д ы н у с к а г а н .
— Ж о к . Б у л К1С1Нщ х а л д а й л а р г а к а т ы с ы шамалы.
Б у л К1С1 — Шэ у еше к т ег ! к ы т а й г имна зияс ынын муд]рк
К е з 1нде е з 1ме с а б а к берген у с т а зы м д ы с^зге таныстырайын
деп эдеЙ1 е р т т к е л д 1м,— дед1 Д е м е ж а н сэл ьщгайсыз-
данып.
Б ул сездерд1 к а з а к ш а т э п - т э у 1р б1лет1н Л и - ш а нс ы н н ы н
ез1 де ж а к с ы т у с ш т о тыр г а н . Ол б ет- ау з ы жайылып,
ырсындап кул 1п алды да:
— М е ш Е ж е н х а н н ы н терелер1мен ша т ы с т ырм а ны з ,
К,ажеке. М е н 1н у л т ы м — М э н ж у емес, х а н з у 1. Мен де
е з д е р щ 13 сияк ты б а гы н ышт ы , б у р а т а н а х а л ы к т ы н е к ш -
М1н,— дед1 ез ж а р да йы н тус1нд1р1п.
— Эй, м ы н а у ы н н ь щ т е б е с 1тес1к к о й , — деп к а ж ы сасып
к а л д ы . — Ж а р а й д ы , а р т ы к а йт с а м к е ш 1р, кад1рл1 кона-
р ы м . К,азак: «Уй1не келген к!с1ге уйдей д а уы н д ы айтпа»
дейд1. Мен1К1 — ж а й к а л ж ь щ гой. А г а р т у ш ы мугал!м
екене1н, ин ша л л а, ж а м а н а д а м бо лма ссын.
К у р м а н к а ж ы н ы н б 1р ба сы н д а к а з 1р ек! К1С1Н1Н ек1
турл1 к а с и е т 1 к а б а т т а с ы п ж а т к а н д а й кер1нуш1 ед1 Д е м е -
ж а н г а . Б 1р1 — е з 1Н1н т у а б 1ткен б а т ы р л ыг ы мен м эр т т1Г1
де, е ю н п п а — к у д а й ж о л ын а е з ш к уштеп кенд1рген
со пылык- б1рэдарлыгы. Б у л юс! о с ыдан б 1рнеше жыл
бурын к а ж ы с а па р ы н а ба рып к а й т к а н н а н кей1н, дуние-
Н1н Ю1не а р а л а с а б е р у д 1 койган. Осы а у ы л г а с ы б а г а
реттнде келген болыстык, с т а р ш ы н д ы к шенд! де Ы ле р !

1 Х а н з у — кытай улты вздерш ссылай атайды.

107
мен б а л а л а р ы н а е т ю з ш , ез б а сы б 1рынгай дш жол ына
ауып кеткен ж а й ы бар ед1. О н ы ц мэшс ш с у р а г а п д а р г а :
«ем1р1мде кеп кан т е к т 1м. Ж а у г е р ш ш к жыл д ар ы ж аз ык -
т ы - ж а з ы к с ы з ы бар, т а л а й адам менщ найзамнын, у шында
мерт болды... Енд1п к ал г а н г у м ы р ы мд а сол куиэмды
ж у ы п кет1рш а л с а м д а , м аг ан аз о л ж а емес» деп ж а у а п
б еретш. © з шщ « К о н ы з батыр» деген б урынг ы атын тас-
тап, мекеге барып, к ы р ы к ж а с ы н д а к.ажы а т ан у ы да —г
а д а м н ыц пэни дуниеден.. у рюп, а х и р е г п кеп ойл ау ыиан
т у г а н жанкешт1 эрекеттер едк
К е п у з а м а й т е р а лд ын а д а с т а р к а н жай ылып, кымыз
к у йы л а б а с т а д ы . Ш а к п а к канты а рал а с , а т к е п 1р кызыл
б а у ы р с а к т ы н а р а - а р а с ы н а б 1риеше жерден жент, сары-
май, курт- 1р1мш1к койылды. Ж у р т кымыз 1Ш1П бола бер-
генде, б 1р Ж1Г1Т к у й р ыг ы тегенедей кун а н к ойд ы з орг а
суйреп экелш, к о н а к т а р д а н б а т а с у ра ды.
— Ал, кэне, тер алдында А к патша мен Еже н ха нн ы н
елш1лер1 иык с у й е с ш к а т а р отыр е к ен сщ д е р . К а й с ы л а р ы н
улкен едщ д е р? М а л г а б а т а к ы л ы н д а р ! — дед1 к а ж ы н ы ц
ез1 алдымен кол ж ай ы п . — М е н курметт1 к о н а к т а р г а тай
со йында р деп ед1м, б а л а ла р : «орыстар ж ы л к ы етш жемей-
Д 1» деп, койды л а й ы к керд!.
А й т ы л г а н с е з д е р д 1 т ш м а ш а р к ы л ы тус1Н1п алган Б а л ­
кашин б1рден к ас ын да о т ыр г а н Л и - ш а н с ы ц г а ж а р м а с т ы .
— Ж а с ы н ы з улкен гой, С13 б а т а ж а с а н ы з .
— Ж о к , С1з д щ ш е н 1н 1з улкен. С13 ж а с а н ы з батаны.. .
— М е ш у а к ы т ш а Ш э у е ш е к т е т у р д е г е ш щ з б о лма с а,
осы е л д щ ез а дамымын гой. Б13 каз1р Р о с с и я а з а ма т ы н ы н
уЙ1нде отырмыз. Слз б о лс а н ы з шет елден келген к онак-
С Ы З. Ж о л — С13Д1К1.— ДСП консул Т1ПТ1 кояр емес.
А к ы р ы сез ден у т ы л г а н Л и - ш а н с ы н уйдеплерд1 т а ц
калдырып, к а з а к ш а б а т а ютедк
— М а л - б а с а ман болсын. К а ж ы е к е н н щ ш ан ыр а г ы на н
ку т - бе ре к е к е т п е с 1н. Ж а н а ш е к а р а к у т т ы болып, е к 1 ел
т а т у - т э г п ем1р с у р с 1н... Ауми1н!
— Ой, бэрекелде! М ы н а у ы ц б1р б е с т ш 1к б а т а болды
гой,— деп уй иес1 разы боп к^алды.
К ы м ыз д ы н тогы б а с ы ла берген кезде, улкен сары
с а ма уы р ме н шай келд1. М а н а кымызды кшен Ж1пттер
куйып е д 1, енд1 шай ж а с а у камыме н сырттан ж а с эйел-
дер К1ре б а с т а г а н . К а ж ы н ы н улкен кел1Н1 Ку ла й ы м б1р
Т1зерлеп отырып, ш а й к у ю г а К1р 1с т 1. Ба т ы л басып кел 1п,
э к е с 1Н1н теменг1 ж а г ы н а н орын а лг ан Б и б 1 к о н а к т а р д ы н
кесесш ез1 э п е р 1п отыр. А н д а - с а н д а Д е м е ж а н ж а к к а
ж а л т ете к а ра п, ж е н г е с ш е элденен! сыбырлап, жымия

108
кул ш к.ояды ©з е л ше келш, са г ыныш с а рыг ын басып,
К0Н.1Л1 о р н ы к к а н д ш ме, каз1р Б и б Ы н еш б а л б у л жанып,
б урынрыдан д а с у л у л а н а т у ск ен . Ж у п - ж у м ы р алтын
б1лез1к салран а к бкпепн с о з а к ю л е р г е шай эпергенде,
к ула рында ры ай сыррасы ыррала т у с т , нур ж у з ш е тан.
шапарында й кызыл а р а й т е у ш етед к
Ж а л п ы , бу л а у ы л д ы н б 1р ерекшел1п — ж а с э йелдср
у л к е н д е р д щ а лд ын да к ыс ылып- кымтырыл ма й, ез дерш
ерюн устайтын. К у р м а н к а ж ы пэни ж а л р а н ны н кы зы р ы
нан езш катты шектегешмен, б а с к а л а р р а бэлендей казы
мыр- та к уа лыр ы жок , ж а с т а р р а алды кен адам едк Кыз
ж1Г1ттерд1 онер с а й ыс ын а салып, айтыстырып койып,
кызырына к ар а п отыр атыны тары ба р. Б ул т у с т а ол дш
жолындары с о пы - ш р э д а р емес, баяры б а т ы р л ы к -м э р т т ж
мшезше б а с а т ы н .
С о н д а й кайын а та алдында е з ш ерк1н устап уйренген,
шай к уйып отырран а ж а р л ы , а ш ы к ж е н г е К у л а й ы м б 1р
сот Д е м е ж а н р а куле к ар а п алды да:
— К у й е у Ж1Г1Т, к у с ын ды к ол ын а кондырып алран сон,
бул ж а к к а енд1 ат 131н салмайын д е д щ бе? Е ю а у ы л д ыц
а р а с ын а к о р ш а у туррызып, ш е к а р а т а рт ып ж а т к а н ы н
к а л ай? Б а й к а , е р к е м д 1 ол ж а к к а Ж1бермей к ой с ак , ез!ц
салран к о р ш а у д а н е з щ ©те алмай, ек1 к о з 1Н торт болып
ж у р м е с ш , — дед1 сынрырай к у л 1п.
Т а п к ы р жен,ген1н т а ты мд ы э з ш н е уй 1Ш1 ту ге л кул1п
Ж1берд1. Б 1р к ы зы к т ы н болранын с е з 1п, Б а л к а ш и н да
«ана К1С1 не айтты» деп Эр1пт1 а с ы к т ы р а б а с т а г а н . С о з
МЭН1С1Н тус1нгенде, ол д а р а к а т т а н а кул1п алды А ш ы к
ж е н г е н 1н у тымды эз1Л1не Д е м е ж а н к а л а й д а ж а у а п кай
т аруы керек ед1. Д а б ы р - д у б ы р б а с ы ла берген кезде, ол
д а к ар а п к алмай:
— С о л е р к ен 1з б у д а н былай А к п а т ш а н ы н кызы,
Е ж е н х а н н ы н кел1Н1 болып о т ы р с а , б у д а н а р т ы к к у д а йда н
не Т1л е й с1з, ж е н е ш е - а у ? ! — деп ж е л т п о тырга н ж у р т т ы
одан а р м а н к у л юг е к а р ы к кылды. А у ы л а да м да ры :
— Р а с - а у енд1.
— Д е м е ж а н д у р ы с айтады.
— Б 1з б у рын ауыл а р а с ын да ж у р 1п, «кыз б а л а ж а т
ж у р т к а ж а р а л г а н » деупп едж. Б 1з д 1н Б и б 1ж ан енд1 нагыз
ж а т ж у р т т ы н а д а м ы б о лд ы , — д е с т т у с - т у с т а н кос тап
ж ат ы р.
К у р м а н к а ж ы да ж а с т а р д ы н 931Л1не к у л а к койып,
муртынын а стына н мырс-мырс к у л т о тыр г а н . Енд1 б!р
кезек б а й с а лд ы с о пы л ы к к а л ы пк а к е ш 1п, басын изекте
тш сэл богелд! де:

189
— Иэ, бу л су м з ам ан не с у р к ы л т а й ы н а б а с т а п тур-
ранын К1М б ш с ш . А к ы р з а м а н б ол г ан д а , а д а м з а т жерд1
а д ы м д а п ел шеп, метрлеп белед1 деунп ед1. Оны да к ердж,
мшеки... Б 13Д 1Н к а з а к онсыз да т окымы кеппей, тоз-тозы
ш ы к к а н ел едь А к ы р - а я г ы эр п а т ш а л ы к т ы н колына
к ар ап , т е л 1мге т у с т отырран тур1М13 мынау. Туб1, ж а к ы -
ным д е г е н щ ж а т болып, т у ы с т а н - т у ы с т у щ л ш , экеге
б а ла д а н т о п ы р а к б у йы р ма й к алып ж у р м е с е болраны
д а , — деп 1штен тына к у р с ш д ь
Б у л ж е к е к а ж ы н ы н рана у а йы м ы емес, осы отырран
к е б ш щ квкеЙ1ндег1 м у н болатын. Уй-1шш б 1разра дешн
у н с 13Д1к бнлеп алран. М у н д а й д а не айтуды б ше т ш Б а л ­
кашин э деш б у р а сейлеп, ж ур т т ы к айта с е р шл ту ге тырыс-
ты.
— А к с а к а л . . . к а ж ы мырза, с 1з е й т т у а й ы м д а ма ны з .
Биб1 ж а т ж у р т т а ж ал р ыз с ыр а ма й д ы . Б ул к ыз д ы н ол
ж а к т а р ы арасы ^нд! мен б о л а мы н , — дед1 к у л а н а тш
к аты п.
Б 1р а у ы з се з ге мунай ып, б 1р а у ы з сез г е ж у б а н а т ы н
к ай ра н к аз е к е н к а й т а кен1лден1п, у й- шп д а бы рл а с ы п
калды.
— Р а к м е т , кенсал шырарым! М е н 1н к ызыма кез
кырынды са лып, р у к с а т к а р а з керек б о л с а кеп з арык-
тырмай, т е р к 1н 1не ж ш - ж ш Ж1бер1п т у р , — дед1 к а ж ы да
разы болып.
Б а л к а ш и н енд1 э нг 1меш ез к а ж е т 1не к а р а й бешмдеп,
К у р м а н к а ж ы д а н ана ж ы л р ы К у л ы с т а й д а р ы кетер1Л1ске
к а л а й к а т ы с к а н ы т у р а л ы с у р а с т ы р а бастаран. К а ж ы аз
о йланып отыр ды да:
— Ол д у р б е л е н г е мен эдеш сорыс тшеп, канра ж е р ж
болраннан, не ж а н на н кудер у з г ен джт е н а рал а сыппын
ба. Ж а т к а н ж ы ла н н ы н куйрырын б а с к а н Хэб е н- амб ы
мен Ш а р а н - к е г ен н1н ездер1 рой,— дед1 элден у а к ы т т а . —
Д у н г е н г е ж а к т а с т ы н деп, кунгейдег1 к а л ы н Т е р т у ы л мен
Мэмб етт1 к анра бояран да с о л а р болатын. Онымен ток-
т а ма й, ж а й л а у д а б е й б 1т отырран бГздщ е л д 1 тары кел1П
шапты. Терел1Г1н е з 1Н13 айтынызшы: м ун да йда бойында
ж ан ы ба р еркек уй1нде шы д а п отыра а ла ма? С о д а н мен
де а т к а конып, а к н айз ан ын у шы н с а р ы а я к т а р д ы н субе-
С1не а зд а п с у н г 1ткешм бар. С 1рэ, сондары менщ найзам-
нын у ш ы б а т ын к ыр а п кеткен- а у деймш,. ана Ши- х ал д а й
с ияк т ы л а р соны эл1 кунге дейш умытпа й, сыртымнан
к ы ж ы рт ы п ж у р е д 1 , — деп мырс-мырс кул1п койды.
К у р м а н к а ж ы н ы н экес! К е н ж е жэй ш а р у а б а к к а н
момын а д а м болран екен. А л К у р м а н б а л а кезшде ете
м азасыз, тентек болып е с ш т к Ж а н ы к е у д е с ш е сыймай
алып у ш ы п т у р а д ы екен. Н а й з а г е р л 1 к п д а л а д а ж ы л к ы
ж а й ып ж у р г е н д е уйренген. К ы с ы р а к т ы н уй 1р1н куып
ж у р ш , т а й - б а й т а л д а р д ь щ к уй р ыг ы н н а й з а л а г а н д а ки-
мылына коз 1леспейт1н кершедк Ж ы л к ы н ы ц куйрыг ын
к а н - ж о с а к ы лг аны у шш , экесшен т а л а й рет у ры с та
ест1пт1, т а я к та жептк. . Б1рак сол онер! т у п т щ т у б ш д е
кздеге а с к ан ы рой. Ке ш н ел ба сына кун туып, ж ау ге р н л-
Л1к з аман б а с т а л г а н д а , экес1 К е н ж е у лы н а а рна йы с а у ыт
соктырып, бес к а р у ын са йлап, б ат а с ы н берш, ж а у р а
к арс ы ез колымен а т т а н ды рр а н екен... К а ж ы осы ж ай ды
б аянда й келш:
— А д а м 1штен батыр болып т у ма йд ы , б а тыр лы к ты
заман, у а к ы т т у д ы р а д ы , — дед1 конагынын, ж у з ш е к ар а п
койып. А д а м — намыстын. кулы. С о л н ам ыс упин о к к а
у шы п ©Л1п кетсен, де е ю н б ей т ш к ез1ц болады. « А д а мн ы ц
ж а н ы ж а с кезшде артында , к эртейгенде кез1Н1Ц а лд ын да
т у р а д ы» дейд1 рой, сол — рас соз. Кетер1Л1с б а с т а л р а н д а,
менщ жиырма бестен ж а ц а а с к а н кез1м болатын. О с ы
сорыста олем1н-ау, о кы ст а мерт б о л а мы н - а у деген ой
капер1ме к1р1п ш ы к с а ш ы . «©леем, мына кыршын кеткен-
дерден ж ан ым а р т ы к па» деген б]р жанкешт1Л1к т у р а д ы
кокейщде. Б 1р а к а ж а л с ы з а д а м г а д а у а ж о к екен. Т а л а й
рет тутег ен о к к а к ар с ы ш а п к а н кез!м болды. О к ж а н а п
етпеген, н а й з а , кылыш тимеген менщ денемде с а у т а м т ы к
жок . Егер меш шеш1нд1р1п корсец1з, шошып кетер ед!Н1з...
М а н а с б о йын да г ы сонгы 61 р ш а й к а с т а к а р а саннын,
калын. етшен о к тес1п откен кез1 болды. С о л же р эл1 кунге
дейш тесж, ун,1реЙ1П т у р . ©31м кем1нде ж у з рет а ж а л д а н
к а л га н шыгармын. А л мен1н, к олымнан, соз жо к , ж уз де г е н
адам ж ан тэс1Л1м е г п . О сы кунге деЙ1н кейде солардын,
кейб1реу1 тус1ме к1ред!. Ту с1 м де ылги да кыргын согыстын,
1шшде журем1н. К^лен, б!р ок тиш шьщг ырг ан , ©кпес1не
найза к ад ал ып о м а к а с а к у л а г а н а д ам д а р . . . О я н а келсем,
к ар а с у г а т у с ш терлеп ж ат к а н ым . С о л кан т о п е К1м уш1н,
не упнн керек болды? К а з 1р о й л ас а м жа н ым тургшгедк
С 1рэ, а д ам з а т т ы ц о кт а -т е к те каны тасып, сол канды
а г ы з г а н ш а т а г а т т а ппа й т у р а д ы - а у деймш. Енд1, М1не,
не болды? Бэр1 а йналып орнына келд1, кен к атып калы-
бына барды. Тагдырдын, ж а з у ы н а н а с к а н юм б а р ? Б1зд1Н,
у а к ы т ш а ж е щ е деп ж у р г е н 1М13 тубегейл! ж е щ е емес екен.
Ж э й б 1р т у я к серпу, ©л 1м а лд ын д а г ы бой ж а с а у с е ю л д 1
б1рден,е болып шыкты. Н э т и ж е а козге к©р!Н1п т у р м а г а н
сон, б у п н п ж а с т а р г а б ат ыр лы г ын д ы айтып мактанудын,
©31 б 1р турл 1 ынгайсыз.

111
дамы гам кытай а р х ив ш е па ра - п ар келетш д у ние ж у з ш д е
б 1рде- б1р а рх ив жок. Б у л а р у ш ш ск1 мын, у ш мыц жыл
бурынгы о к и г а л а р куш к е ше п нэрсе сек1лд1, бэр! к а г а з д а
жаз улы, с а йра п тур. Онын у с т ш е Л и - ш а н с ы н е ж е л п
к ы т ай - ту рщ к а т ы н а с ын кеп жылд ап бер 1 с а ры ла зерттсп
жур ге н к!с1. Д е м е ж а н н ы н б 1р ден коятыны — у с т а зы
тарихи о к и г а л ар д ы б а я н д а г а н д а , ешк'шге б у й р е п б у рма й,
б а ры н ш а ЭД1Л б о л у г а т ырыса ды.
Б у л а р э л п к ы р к а н ын б 1р ж а к б а у ы р ы н д аг ы кызыл-
д ы - ж а с ы л д ы кына басып кеткен с а н д ы к т а с к а к е л т отыр-
ды. Ли-шансын, имек т р у б к а с ы н а темек1 толтырып, асык-
пай тутатты. С а к а л - м у р т ы н ж ы п - ж ы л м а г а й кырып ж у р е ­
тш кытай а д а м н ын ж а с м влше р ш а йы ру киын. Э й т е у 1р,
е л у д щ у с т ш д е екеш анык. Б 1р кызыгы, бул к 1С1нщ басын-
да не шаш, не а йда р жо к . К а ш а н к ерсен у с т а р а м е н ж а н а
гана а лд ыр г а н д ай ж а л т ы р а п т у р а д ы. Б а с ы н а унем1 та кия ,
не берет к и т жу р ет й п де с ондыкта н. 0 з а йт у ын ша, ш аш ы
тым суйылып кеткен сон, у с т а р а м е н а л д ыр га н да, енд!
кайтып еспейт1ндей е т 1п д э р 1леп т а с т а г а н . Оны с ы н е з 1
кейде эз1лге а йналдырып:
— М у н ы н ©31, и1ынымды айтсам, а йд а р ©С1р м е у д 1Н
амалы гой. М е н щ э з 1рше Цин империяс ына карсы ж а с а п
жур ге н б1'рден-б1р к арс ылыг ым осы г а н а , — деп р а к а т т а н а
кулеп'н! бар.
Л и - ш а н с ы ц н ы н бул С031Н1Ц а с т а ры ту сппк тк 0йткен1
1644 жылы м а н ьч жу рл ер а л г а ш рет К ы т а й д ы басып
а лг а нд а , зорлыкпен ешчзген ж а н а тэртттер1Н1ц бIр 1 — ■
еркектерге м а н ьч ж у р ш е а йда р кою б о лг ан гой. Ер а да м
дар б э лн г ат ка толысымсп ш аш ы н ы н а лд ыц г ы ж а г ы н гана
алдырып, а рт ж а г ы н а а йда р е а р т , ©р1п коюга ТИ1С б о л ­
ган. Егер кешеде а йда ры ж о к а да м кезжсе, сотсыз, с у р а к -
сыз т а б ан д а басы к е с 1л е д 1 деген к а т а л з ац ш ы кк ан . Со л
лап, осы кунге деГпн куш'ш ж о й м а й келсди М у н ы н ©31
б а г ын ышты хал ык ты айда рын а н алып ж у р 1п с а б а у г а , не
жо г ары кетер1п ту рып басын кес1п а л у г а ©те онтайлы
к©р1нед1... Л и - ш а н с ы н «айдар с а лы г ы н ан » о с ы ла й ша
онай кутылыпты.
Ол т ру бка сын к у ш ы р л а н а сорып, та нк ы т а н а у ын а н
к©к тут1нд1 с ы з д ы к т а т а ш ы га рд ы да, э л д е б 1р ойга кет-
кендей:
— Бул к©шпенд1л е р д 1Н т а р и х с а х н а с ы н а н т у с е тш
у ак ыты да болды гой, ш ын ы нд а, — дед1 энг1мес1н жал-
г ас тыр ып . — КешпендЬтер ек1 мын жыл бойы б у к ш орта-
лык Азияны уысына у с т а п - а к т у рды емес пе. ©ткенге ой
ж 1б е р т , квзщд! ж у м с а н , к у л а г ы н н ы ц т у б 1не осы кунге

113
Бул кезде к о н а к т а р шайра канып, д а с т а р к а н ж ин а ла
б а с т а г а н . Б а л к а ш и н к а ж ы г а та гы да б а с к а с у р а к т а р
койып, Э р ш у ше у! у йде отырып к ал ды да, Д е м е ж а н
кас ына Л и - ш а н с ы н д ы е р т т д а л а г а шыкты. К у н енкешп
к алыпты. С о н а у б 1р ш ы р к а у аспа н т е р ш д е улшлдеген
у шп а б у л т т а р к а л ы к т а й д ы . А й н а л а - т е щ р е к шлге малып
а л г а н д а й ж а п - ж а с ы л . Е к е у 1 эрнеш э н п м е етш, ауылда н
е д э у 1р у за п кеттк
— С е н щ кайын атан, ду ние сырын д у р ыс бо лжа й
бклетш, ©те а нг а р л ы а д а м екен, — дед1 Л и - ш а н с ы н . — Ба-
гырлыгына м а к т а нб а й д ы, к а йт а к орл а нып еске алатын-
дай ма, к ал а й ?
— Ол К1С1 сон,гы ж ы лд а ры бул ©М1рден т у щ л ш , тэрю-
д у ние ле у болып ж у р , — дед1 Д е м е ж а н . — ©зшен куш-
т 1лерге к ар с ы а л ы с а - а л ы с а т а у ы шаг ылып, т а у а н ы кайт-
кан а д а м гой «Эл1 жетпеген а кыре тгшл » дейдь Д ш г е бой
урып, к у д а й ж ол ын а кеткен1 де содан болар...
Е к е у 1 ауыл с ыр т ы нд а г ы кырканын, уст1не к е т еры г ен .
Ли-шансын, а р т ы н а б у рылып, т ер т т у л ж малы ©р1стеП
о рал г а н, к о с а к т а п кой с а у ып ж а т к а н бай а уы лг а б1раз
к ара п ту рд ы .
— Т а н к а л а м , — д е д 1 ол элден у а к ы т т а кешк1 ауыл
т 1рл1пнен кез а л м а г ан к у ш . — А р а д а а т т ай ею мын жыл
©тсе де, к а з а к т ы н ем1р с а л т ын ы н еш езгермеген!'не та н
к ал а мы н . С о л б а я г ы КИ13 уй, сол б ая г ы мынгырып ж а т ­
кан мал, сол б а я г ы ет пен кымыз... К е ш пе н д ш е р уш1н ай
мен жыл ешт е н е емес, Т1ПТ1 т у т а с г ас ыр ла р орнынан
ж ы л ж ы м а й т о к т а п т у ры п к ал га н сек1лд1.
— Б у л ж а к с ы л ы к па, элде ж а м а н ш ы л ы к п а ? — дед1
Д е м е ж а н к ар с ы с у р а к койып.
— Е ю ж а г ы да бар. Ж а к с ы л ы к ж а г ы — бу л х а л ы к ­
т ы н езгермей, б у зыл ма й, сол бурынгы пэк кушнде, таби-
г ат т ь щ тел перзент1 рет1нде т а з а с а к т а л у ы н д а . К а з а к т а р
ес1пне к ул ы п са лма йт ы н, к о н а к келсе д а с т а р к а н ы дайын
т у р а т ы н д у ни е ж у з ш д е п б1рден-б1р х а л ы к кой к а з 1р...
Ал ж а м а н ш ы л ы к ж а г ы — э л е м д 1к цивилизациядан, ко-
р а мд ык д а м у д а н к а р а б е р 1с, баяры орта г а с ыр лы к мешеу
с а т ы да калып коюында. Б у л мешеул1к кепке дешн сезш-
мей, т а р и х ез екшшмен б1раз ж е р г е алып келд1, эрине. Ал
еткен он сепз'шип г ас ыр д ын ек1нш1 ж ар ым ын а н бастап,
кешпенд1лерд1н б ас ы н д а г ы б а к б 1р ж о л а тайды.
М у н д а й д а Л и - ш а н с ы н м е н т а л а с у киын. Ол — кене
дуние т а ри хы н а аса жет1к, К ы т а й д а г ы тарих гылымынын
а тас ы С ы - ма - с я н н а н бастап, к е шн п окымысты галымдар-
дын ен бе п н е т е кеп о кыг ан адам. Ал ж а з у - с ы з у ы ерте

112
да мыг а н кытай а рх пв ш е п а ра - п ар келетш ду ние ж у з ш д е
б 1рде- б1р арх ив жок. Б у л а р упин ск! мьщ, у ш мыц жыл
бурынгы о к и г а л а р куш к е ш еп нэрсе сеюлд!, бэр| к а г а з д а
жаз у лы, с а йр а п тур. Онын у с т ш е Л и - ш а н с ы н е ж е л п
кытай-тур1к к а т ы н а с ын кеп жылд ан бер1 с а ры ла зерттсп
журге н К1С1. Д емежаннын, б!р ден коятыны — у с т а зы
тарихи о ки г а л а р д ы б а я н д а г а н д а , е н ш м г е б у й р е п б у рма й ,
б а ры нша эд!л бо лу га т ырыса ды.
Б у л а р э л п к ы р ка н ыц 61 р ж а к б а у ы р ы н д аг ы кызыл-
д ы - ж а с ы л д ы кына басып кеткен с а н д ы к т а с к а келш отыр-
ды. Л и - ш а н с ь щ имек т р у б к а с ы н а темеш толтырып, асык-
пай тутатты. С а к а л - м у р т ы н ж ы п - ж ы л м а г а й кырып журе-
Т1Н кытай а д а м н ын ж а с мел ше р ш а йы ру киын. Э й т е у 1р,
е л у дщ у с тш д е екеш анык. Б 1р кызыгы, бул к ю н щ басын-
да не ша ш, не а йда р жок . К,ашан к ерсен у с т а р а м е н ж а н а
гана а л д ы р г а н д ай ж а л т ы р а п т у р а д ы. Б а с ы н а унем1 т а кия ,
не берет кшп журет1Н1 де сондыкта н. 03 а йт у ы н ша , ша ш ы
тым суйылып кеткен сон, у с т а р а м е н а л д ыр га н да, енд!
кайтып еспейт1ндей ет1п д э рш е п т а с т а г а н . Онысын е з 1
кейде эз!лге а йналдырып:
— М у н ы н ез1, шынымды айтсам, а йд а р е а р м е у д щ
амалы гой. М е н щ эз1рше Цин империяс ына к арс ы ж а с а п
жур ге н б1рден-б|р к арс ылыг ым осы г а н а , — деп р а к а т т а н а
кулет1ш' бар.
Л и - ш а н с ы н н ы н бул соз1Н1н а с т а ры тусп-пкть 0йткен1
1644 жылы м а н ьч жу рл ер а л г а ш рет К ы т а й д ы басып
а лг ан д а, зорлыкпен еигчзген ж а н а т э р т т т е р 1Н1н б 1р! —
еркектерге м а н ь ч ж у р ш е а йда р кою б о лг ан гой. Ер а да м
дар б э лиг ат к а толысымеп ш аш ы н ы н а лд ын г ы ж аг ы н гана
алдырып, а рт ж а г ы н а а йда р е а р т , е р 1п коюга ти1С б о л ­
ган. Егер к ешеде айдары ж о к а да м кез!ксе, сотсыз, с у р а к -
сыз т а б а н д а басы кесьтед! деген к а т а л з ан ш ы кк ан . Со л
-зан осы кунге дейш к у ш ш ж о й м а й келедк М у н ы н ез1
б а гынышты халык ты ай да рын а н алып ж у р т с а б а у г а , не
жо г ар ы к е т е р т ту рып басын кес1п а л у г а ете онтайлы
кер1нед1... Л и - ш а н с ы ц «айдар с а лы г ы н ан » о с ыл а й ш а
онай кутылыпты.
Ол т ру бка сын к у ш ы р л а н а сорып, та нк ы т ан а у ын а н
кек тутшД1 с ы з д ы к т а т а ш ы га рд ы да, э л д е б 1р ойга кет-
кендей:
— Бул к е ш п е н д ш е р д щ т а р и х с а х н а с ын а н тусет1Н
у акыты да болды гой, ш ын ы нд а, — д е д 1 энг1мес1н жал-
г а с тыр ып . — Ке ш п е н д ш е р е к 1 мын жыл бойы б у к ш орта-
лык Азияны уысына у с т а п - а к ту рды емес пе: ©ткенге ой
ж | б е р т , к е з 1н д 1 ж у м с а н , к у л а г ы н н ы н ту б! не осы кунге

113
дешн ат т у я г ы н ы н д у б 1р 1 жеткендей болады. Гундер,
с а к т а р , Т у р 1к к а г а н а т ы , со на н сон. Ш ы цг ы с х а н мен А к с а к
Т е м 1р дщ ж о р ы к та р ы , ен со нг ы С1рге жияры улы Ж о н г а р
мемлекетк.. О с ы л а р ш ы г ы с т а г ы Т ын ык м ух ит т а н — ба-
т ыс т а гы О р т а те щз ге д е й ш п а ра л ык ты ат т у я г ын ы н
а стына кал дырып, т а ла й - т а л а й ш ан д а т т ы гой... Мэселен,
каз1р 031М13 керш ж у р г е н Ж о н г а р ойпаты б1р кезде Кыр-
г ы з д а р д ы н А л а т а у д а н — Енесейге, кейде одан к е р к ш ш е
коныс а у д а р а т ы н кеш жол ы болды дегенге юм сенедк
К ы р г ы з д ы н М а н а с б а тыр ы осы е з 1м1з д щ М а н а с е з е н ш щ
бойында туган. . . Ж у й р ж ат, кисы к кылыш, у ш к ы р са да к,
а к найз анын т у с ы н д а к ешпе н дше рг е тетеп беретш еш-
к ан д а й куш болган жок. Д у н и е д е п ен кеп х а л ы к са на л а-
тын Х а н ь д ин ас ти яс ынын ©31 б 1з д щ з а м а н ымы з да н ек1
г ас ыр б у рын с о л т у с т ш т е п Г у н д е р д щ ш а б уы л ын ан кор-
кып, улы к ор г а нд ы с о г у г а м э ж б у р болг ан.
О с ы н ы н а лд ын да г ана канып 1шкен б е с т 1 кымызд ын
эсер1 ме, Л и - ш а н с ы н с о н а у алые та рих беттерш ой к е зь
мен шолып, кес1ле сейлеп ту р. Д е м е ж а н о кт а - т е к те с у р а к
койып, у ст а зы н унс]з т ында й бердь
— Б 1р а к ду ние б1р к а л ы п т а ту рма йды. Гундер мен
с а к т а р д ы была й койып, берг1 Т у р 1к к а г а н а т ы д э у 1рлеп
т у р г ан кез1нде каз1рг1 к е й б1р Европа мемл е к е т т е р шщ зл1
непз1 де к а л а н б а г а н болатын. Т| пт1 берт1нг1 Ш ы нг ы с х ан
д э у 1р ш щ ©З1нде онымен к уш са лыс ты р а т ы н е ш к ай сыс ы
б о лг а н жо к . Со н а н кеЙ1н е ю - у ш г а с ыр ©ткенде дуние
к ур т езгерш, т а р а з ы б ас ы те н г е рш е б а с т а д ы. К е ш п е н д ь
л е р д 1н ен сонгы т у я к серпу1 Ал т ы н О р д а мен Ж о н г а р
мемлекет! болды да, сонымен тынды... Неге? Онын себеб1
ж е р ш а р ын ы н т у к ш р - т у к ш р ш д е а д а м з а т бурын- сонды
кермеген ж а н а енд1‘р1с, ж а н а к а р у - ж а р а к т у а ба стад ы.
Е нд 1п ж ор т у ыл кел1Г1 — к у р ы л ы к т а г ы жуйр1к а ттар гана
емес, б 1реулер с у д а ж у з е т ш кеме ж а с а п , кек мухитты кек-
тей ет1п, алые елдерге сапар шегетш болды. К,исык кылыш
пен а к найз анын орнын д э р 1мен а тыла тын мылтык, зен-
б 1ректер басты. Не к т е й с щ ? К а ш а н д а мыкты к а р у юмде
болса, к у ш сонда... О с ын ы н н э т иже с шде б 1р кезде б е т 1не
ж а н к ар а тп а йт ы н к е шпе н дше р б1рте-б1рте э л с 1реп, тарих
с а х н а с ын а н ыг ыс а б а с т а д ы . «Дуние- кез ек» дейтш бе ед1
к а з а к т а р ? Со л т е п н айтылмаган. Мэселен, осыдан бес
ж у з жыл бу рын, Ал т ы н Ор д а д э у 1рлеп т у р г а н ш ак т а , сон-
д а г ы х а н д а р мен бектер т у п т щ туб1нде б1здш у рпа г ымыз
осындай муск1н х а л г е тусед1, О р д а н ы н ш аг ыл г ан сынык-
тарын шыгыс пен б а т ыс т ан келген элдеб1р мемлекеттер
жина п т е р т бел1С1п а л а д ы деп ойлады д е й с 1н бе? О й л а г ан

114
жок,. О л а р дуние осы к ал пын да м э н п езгермей т у р а д ы
деп пайымдады.
Ли-шансын, кейде ез ана т ш н д е агып сейлеп кетед! де,
Д е м е ж а н т у с ш б е й к а л а д ы - а у деген т у с т а р д а е з ш ш е ка-
з а к ш ы л а г а н бола ды.
— Мен с а г а н о с ынын б э р ш неге айтып т у р м ы н ? —
дед! Ли-шансын, ш э ю р т ш щ ж у з ш д е п элдеб1р к о б а л ж у д ы
с е з т к а л ы п. — С е н осы б1р тарихи д а м у д ы н з а н ды л ы к
тарын ж а к с ы у г ы н а с ы н деп т у р м ы н . Бшем, мына ше к а ра
б е л т с а г а н она й тиш ж у р ге н жо к . Кейде намыстан
ж а р ы л а р д а й болып, катты к ор л а н а т ын ы нд ы да б1рнеше
рет б а й к а п к а л ды м. Сен1 т у п л , э н е у к у н п З ш к а р а н ы н
а шу - ы за сы н да, буг1нг! к а ж ы н ы н к у р а ш с к е толы, мунды
хикаяс ын да ж а к с ы тусшд1м... Б1 р д е н е т о рт а с ын а н
кылышпен к а к ж а р г а н д а й , б!р х а л ы к т ы н е ю г е б елшу!
онай д е й с щ бе. Т у т а с х а л ы к г ана емес, б1р о ттын б а сы
еюг е бел шш отыр гой. М а н а с ен щ к е л ш ш е г щ Бибш1
кер1п, сорлы эйел б уд а н кеЙ1н а т а- а н а с ы н а н а лыста п,
бел ек мемлекетте т у р а т ы ны н о й л а г а н д а , кез1мнен ж а с
ыршып кете ж а з д а д ы . Б1р-б!ршен мэнг1 кол уз1п ж а т к а н
т у ы с т а р д ы н кас1рет-мунын, кез ж а с ы н керу м а г ан да
сондай ауыр. Б ! ра к к ол да н келер не б а р ? К а т а л т а г д ыр
ез ук1мщ о ры нд а ма й тынбайды. . .
— С о н д а , С13 к а л а й ойл айсыз , б 1з д щ б ас ы м ы з г а
тускен осы т а у к ы м е т м э н п езгермей о сыла й кеткен!
ме? Э л д е т у п т 1н т у б 1нде з аман езгер1п, ж а р ы л г а н дуние
к ай та д а н бут1нделе м е? — дед1 1ШК1 то лк ын ы с та н б 1р
кызарып, б 1р су р л ан ып , у с т а з ы н ы н сез1н ширыг ып з орг а
т ындап т у р г а н Д е м е ж а н .
— Юм б1лед1, кес1п а йт у киын. Эйтеу1р т а ри х т ын
д е н ге л ег 1 кер1 ш е п н бе й , у н е м 1 а лг а ж ы л ж и б е р е т 1Н1 анык.
Каз'ф импери ял а рдын ыдырауы емес, улкен б а л ы к К1Ш1
б ал ы к ты жу т ып , Спрэгу, о р т а л ы к т а н у пронес! жур1п ж а т ы р
гой... Б о л а ш а к т ы К1м б о лж а й а л г ан. А д а м з а т та рих ы
уШ1н ж у з жыл, бес ж у з ж ы л де г ен щ к а с к аг ым сэттей.
Ал жеке а д а м н ы н гумыры... Т1ПТ1 а й т у г а ту рма йд ы . С13
бен б!з ондай улкен е з г е р 1стерд! кере а лма й ету1М13 де
г а ж а п емес.
Л и - ш а н с ы н сенш к а л г а н т р у б к а с ы н ы н к ул ш к а к т ы да,
имек б а с ы н а к а й т а д а н т е м е ю то лтыра б а с т а д ы . Со н а н
сон у н ж ы р г а с ы тус1п, к а л ы н о й г а кеткен Д е м е ж а н д ы
С6Й1ЛТК1С1 келд1 ме, б а с ка б 1р кен1лд!рек б1рдене айтатын
сынай танытты.
— А й тп а кш ы, мана к а ж ы н ы н у йшде кымыз 1Ш1П
о тыр га н да, менщ ес1ме К1М тускен!н б 1лес!н б е ? — дед!

115
ш эю р т н и ц б ет ше куле к а р а п . — Б а я г ы д а у йсш хандырына
у з а т ы л г а н кытай х а н ш а с ы — Чан-ю деген кыздыц ез . елш
са гып ы п ж а з г а н е л е ш туст1 е а м е . . . Ж а ц а айттым гой,
б 1з дщ з а м ан ым ы зд а н у ш г а с ыр да й б у рын с о л т у с т ж т с п
Гу ндерг е ж е к е - ж е к е жем б ола тын бо лг а н сон, К ы т а й д а
эр турл 1 у с а к князьд1'ктер ба с к у р ап, б 1р о р т а л ы к к а ба-
гынган т у цг ы ш Хань д ин ас тиясы курылды. А л а й д а а так-
ты Т у м а н х ан н ын т у с ын д а эбден к у ше ш п алган Гундер
е ж е л п эдет1 б ойын ша , ж а ц а к у р ы л г а н Х ан ь динас тиясына
маз а бермей, у с п - у с т ш е ш а б у ы л д а у м е н болды. Амал
жок , Х ан ь императоры С и н ь - Ш и х у а н д и т е р ю т ж т е п Гун-
дерден к ор г а н у у шш , 613Д1Ц з а м ан ым ы зд а н бурын 221
жылы у лы к ытай к орг а нын т у р г ы з у г а ж а р л ы к бердк
Б 1р а к ондай к ор г а н о ца йл ык пе н б 1те коя ма, ж у ы к а рад а
о дан да пана т аппа йт ып бо лг а н соц, Хань императорлары
м ул де б а с к а тэсллге кеипп едк
Ол кезде Т у р ю л е р д ш ба тыс тобы Гундерден белек,
У йсш о д а г ын а б 1 р т н , ез а лд ын а жек е мемлекет болып
т у ратын-ды. Г у н д е р д щ улы к а г а н ы Т у м а н хан елш, оныц
б а л а с ы М о д е т а к к а о тыр г а н ж ы л д а р ы бу л а га й ын д ас
ею' х а н д ы к т ы ц а расы катты у шыг ып, е з а р а ж а у л а с у
дэрежес1не деГпн ж е т е б ас т а г а н. Х а н ь династиясы, мше,
осы а ла у ыз ды кт ы м ык та п п а й д а л а н у г а бел байлады.
Б 13 Д 1Ц з а м ан ым ы з д а н б у ры н 1 4 0 жылы Х а н ь им пе р а ­
торы Уди ©зшщ турп< тш1не жет1к Ж я н ь - ц я н деген елш1С1п
УЙС1Н е л 1не а т та н ды р а ды . Гу нд е рг е к ар сы эскери о д а к
курып, б 1рге с о г ы с а й ы к деген Т1лек б 1л д 1р е д 1... Гундерд!
к а л а й к у й р е т у д 1ц жолын таппай о тырга н Уйс1н х ан да рына
да кереп осы ед1. Ек1 ж а к оп-оцай Т1л т а б ы с а кетед!.
КеГпн а р а г а ж ы л д а р салып, Ж я н ь - ц я н УЙС1Н х андыг ына
ек1нш.1 рет т а г ы б а р а д ы . Е ю ел а р а с ы н д а г ы к а т ы н ас жи1-
лей т у с е д 1. О д а к т а с ы н ы н с е н 1м 1не К1ру у ш ш , Х а н ь импе­
раторы ез1Н1Ц кызы Ча н- юды УЙС1Н х ан ыныц ба ла сыиа
у з а т а д ы. С 1рэ, ол кезде Турю' лерге у з а т ы лг а н кытай
х а н ш а л а р ы аз б о л м ас а керек. Кешпенд1лер о ла рд ы уст!н-
д е п белш к ына г ан , етст1 жырык, б а л ы к сиякты жылтыр
ж 1бек кейлектер1не к ар а п, «меюре катын » деп атайтын
болган.
— У йс ш- к ыт а й о д а г ы н ы ц немен тынгапы белпл1 гой.
М у н ы ц акыры б 1здIц з а м а н ымы з да н бу рын 80- жылдары
ек1 ж а к ть п! б 1р 1ккен ш аб уы лы н а тетеп бере а л м а г а н Г у н ­
дер мемлекетпмц т а с - т а л к а н болып к у й р е у 1мен а як т а л -
д ы , — дед1 Л и - ш а н с ы ц э ц г 1м ес1н т у й т д е й кел1п.— Айтайын
д е г е н 1м ол емес. Б у л э ц п м е неден шыкты ез1? Иэ, айт-
пакшы, ж а ц а г ы «мею'ре к атын да рдыц» б 1р 1*, кытай хан-

116
шасы Ч а н- юд ы ц ел ш сагынып ж а з г а н ел ещн ен е р б 1геп
екен гой... Ж а ц ы л м а с а м , сол е л е ц менщ б локнотымда
бар б о лу г а тшс. Иэ, мунда ж у р екен. Т ын д а, окып берейш.
Д е м е ж а п г а к ыт а й ды ц к а р а созшен г©р 1 ел ец ш т у с ш у
к иыныра к с о г атын . Дег енмен, ж о б а м е н а л г а н д а , к ы т а йш а
у й к а с ы б а лг а ме н у р г а н д а й куйылын т у р г а н б а с - а я г ы у ш
ш у м а к е л е ц н щ узын ырг ас ы мынадай ед!.

Кытайдын. узецплес тец-ту стасы —


VЙС1НН1Н меш айттырды падишасы.
Т ерк1Н1М салтаиатпен м е т узатты,
Ханнын ©31 бас болып, бар хапшасы.

Уйаншн, отыратып улы ордасы —


Ки13 уй Д 0 п - Д 0 н г с л е к айналасы.
Барлан етг, ж ал-ж ая, казы-карта,
С ут пен кымыз, май мен курт !шкен асы.

Э р к 1мн!Ц езше ыстык, ата-анасы,


Соны ойлап кейде кэздщ агар жасы.
К у с болсам канат кагып кетер ед 1м,
Болса да канш а ка ш ы к ел а расы...

— К а л ай , б 1рдеме т у с ш д щ б е ? — дед! Л и - ш а н с ы ц
Демежаннын, бетше куле карап.
— Ж о б а л а п у к к а н д а й болдым. Р а с ы н д а да, ж а н теб'1-
рентерл1к е л е ц екен.
— А д а м с а на с ы нд а ж а ц г ы р ы к тугызып, е т к е н д 1 кай-
т а ла п е с к е т у а р е т ш , кейде сонда й у к с а с к е р Ы с т е р б о л а ­
ды. Ж а н а дэл с о нд а г ыд а й кшз уйде, дэл со н д а гы д а й
кымыз 1Ш1п отырып, а л ы с к а у з а т ы л г а н Бибщей кызды
кергенде, б а я г ы Чан-ю б а й к у с т ь щ з арын е р ж а з е п м е
алганым... К а ш а н д а эйел с о рл ын ы н муны б 1р гой. Б и б 1
екеулер1НД1 к о с ка н К у р м а н к а ж ы мен К е р 1м ба йды ц
к уд а л ы г ы н д а да ру а р а л ы к сонда й с а я с а т ж а т т ы ма, К1м
61ЛС1Н?!
Е к е у 1 о ры нда ры на н турып, а уы л г а к ар а й аянда ды.
Кун ек1нд1ге ецкешп, б а тыс ж а к т а г ы бшк к ы р к а д а н
асып б а ра ды . А у ыл а д а м д а р ы ж е л щ е п б ие л ер д щ соцгы
сауымын еткерш, кой мацырап, козы ж а м ы р а п , азан-
к азан б 1р куйге ешптк То рт тул1к м а л д ы ц шуы т а у- т а с т ы
жац гы р ык ты р ы п , айнала-тешрек шешен д о мб ы р а д а й
кумб|рлеп кетть
— Р а ж а п емес пе?!— дед! акын ж а н д ы Л и - ш а н с ы ц
толки т 1л к а т ы п . — О с ы б 1р кешк1 кер1Н1ст1 немен айыр-
б а с т а у г а бола ды? Еш нэрсе озгермеген... ©з кунделтк-

117
т е р ш д е Ж я н ь - ц я н ж а з ы п к ал д ыр г а н о с ы д а н е ю мын
жыл б у ры нг ы У й с ш д е р д щ о р д а сы Т Э р 13Д 1.
М а н а д а н у н а з келе ж а т к а н Д е м е ж а н н ы н т ш н е ой-
накы э з 1л о ралды.
— Иэ, оныныз рас: б а я г ы Ж я н ь - ц я н н ы н орнында
онын урпары мше, а з келе ж а т ы р с ы з . Ча н- юд ы н орнын
Б и б 1б а с к а н д а , мен сол Уйс ш х а н з а д а с ы - а к бола салайын..
Тек б 1р рана а йырма б а р , — дед1 у с т а з ы н а куле к а р а п . —
Ол кезде У й с ш о р д а с ы н а орыс е л ш ш п э л 1 келе коймаран
болуы керек.
Л и - ш а н с ы н к а р к ы л д а п к у л ш Ж1берд1.
— Иэ, д у р ы с а й т а с ын , к а н ш а дегенмен е з г е р к бар
екен. Б а л к а ш и н мырза ж а й ел ни рана емес, осы ел дщ
и е а м ш деп отырган ж о к па... Ж у р , со г ан ба райык . Ол
д а б 13д 1 1здеп, а л а н д а п о тыр г а н шы г а р.
Б у л а р сол куги к о н а к а с ы л а р ы н а с ы к п ай жеп, осы
а у ы л д а конып к ал ды. К е ш к е к а р а й Б и б 1 б а с т а г а н кыз-
к ел шшек тер а у ы л г а келген к у й е у к у р м е т ш е а л т ы б а к а н
к у р г а н екен. Т у н н щ б 1р у а р ы н а дешн Д е м е ж а н мен Эрш
соны т а м а ш а л а д ы . 1щр к езшде а л т ы б а к а н басына к аз а к -
т ы н т у р м ы с - с а л т ы на н дерек ж ина п ж у р ге н консул Б а л ­
кашин мен Л и - ш а н с ы н де келген. К ы з д а р ол е к е у ш зор-
л а г а н д а й а л т ы б а к а н г а отыргыз ып, о ры с ш а , к ыт а й ш а эн
айткыз ды. Ж и н а л г а н д а р ж а т ж у р т т ы н тйин тус1нбесе де,
эуен1н к ызык тап мэз болысты. А з д а н сон улкендер уйге
кайтып кетт1 де, сонан к е ш н п о й ы н- т а м аша кыз-кел1н-
шектер мен ж 1п т - ж е л е н г е ерк1н ти1п ед1.
Ау ы л ж а с т а р ы биыл, не у ш 1н екен, к а з а к т ы н мунды-
шерл1 еск1 эндер1н кеп а йтатын болыпты. Б 1р ж ар ым
г а с ыр да н бер1 т ы нба й айтылып келе ж а т к а н е ж е л п «Ел1м-
ай» кайта т 1р 1л шт к Б у л энге дэл осы т у с т а ерекше екп1н,
т ын маг ына юрг ен дей, а д ам н ы н сай-суйег1н сыркыратып,
к а й - к а й д а г ы шер- ше менш коз г айды.

К ар а таудын, басынан кеш келедй


Кешкен сайын б 1р тай лак бос келедг.
Агайыннан айрылган к,иын екен,
Еьа кезге мелд1реп ж ас келедь..

Бэр! де энмен, жырме н айтылып ж а т ы р . Ел мен ел ею


айрылып ж а т к а н бу л кундер1 к а з а к т ы н к вщл куй1н дэл
осы эндей двп б а с а т ы н ешт е н е ж о к шыг а р. Слрэ, «Ел1м-
ай» э н ш щ эл1 кунге д е й1н еск1рмей, у мытылма й келе
ж а т у ы т а р и х т а осындай к ош т ас а ты н , ж о к т а с а т ы н сэттер-
Д1Н аз б о л ма г а н ы р о й .

118
Э нш е ш нд е е л е н де т ш ж у р е т ^ Э р ш эн ш ы к к а н ж е р д е
а р к а сы козып, т 1пт1 ек ше н ш кетед1 екен. А у ы л д а г ы а ду ы н
к е лшш е к те р д щ к о р ш а у ы н д а а лт ы б а к ан р а отырып, у з а к -
у з а к эндер айтты. К е п ш и п п бу л е л ге б ейта ныс Т о быкт ы,
С ы б а н о р т ас ы н а н ш ы к к а н эндер. Э р ш т щ « А б ай э н д е р Ь
деп б е л ш а й т к а н б 1р о к ш а у эндерш де ж а с т а р ж а г ы
уйрешп к ал у р а тырысып, э лд енеше рет к а й т а л а п айт-
кызды.
О сы н д а келгел1 Б и б 1мен у ш ы р а с а т ы н онтайлы сэт
та ппа й 1ш-куса боп ж у р г е н Д е м е ж а н к е л ш ш е п н е колы
ж а н а ж ет ш , екеу1 б 1р шетте о н а ш а с ейл ес ш турран- ды.
Т е р ю нд е п келгенше а йдан а с к а н Б и б ш н ж у ы к а р а д а
к айта тын ойы жо к . Е ю е л д щ а р а с ы кунде келе беретш
ж ер емес. А л д а к ан д а й з а м а н д а р б олады. С о нд ы к т а н
Д е м е ж а н ш е к ар а к ы з м е т ш е н к а й т к а н ш а , Биб1 а т а- а н а ,
т у ы с - б а у ы р д ы н к а с ы н да э л 1 де б 1раз кун б о ла туррысы
келш, сол ж а г ы н ку йе уше н к и ы ла етш^п турран. Д е м е ж а н
ж а у а п бе рш у л г ер ге нше , к а с т а р ы н а кыз женгес1 К у л ай ы м
келе калды. Б у л м а н а ж у р т а л д ын да Д е м е ж а н р а сок-
т ыг а сейлеген адуын, а ш ы к ж е н г е н щ 031. Б и б 1 е к е у 1Н1Н
а р а с ын а а л г а ш дэ некер бо лг ан, кызмет1, к айырымы
©ткен т а т у женге. С о л К у л а й ы м ©зшщ а ш ы к - ж а р к ы н
м1нез1мен ешк1мнен т а йс а л м ай , б у л а р г а ти1се к е л д1:
— Б 1з д 1н кызды э б ден с а г ынып, к у л к ы н ы н курып,
©Л1п к а п с ы н гой, к уйе у б а л а - а у . ©згемен т т т 1 1с 1н ж ок .
Б а й к а, бу л а уы л д а е р к ем н 1н бил1Г1 менщ колымда. ..
Жу р ш 1 , еркем, екеу1М13 а л т ы б а к а н т е у ш , кос ылып эн
а йт п а га лы к ай заман. О с ы н д а й д а б1р шер т а р к а т а й ы к -
шы, — деп Д е м е ж а н н ы н сез айтура да м у р ш а с ы н к е л т 1р-
мей, Б и б ш щ к олына н у с т а д ы да, с а у ы к к о й д у л ы т о пк а
к а р а й суйреп ала женелд1.
К о с келшшек а л т ы б а к а н р а отырыс ымен, б!р мунды
эн ба стад ы. Б у л е щ р д е т а ла й д а н айтылып ж у р ге н бел-
г ш эуен болганымен, сез1 ж а н а , кайын С1НЛ1 мен ж е н г е
б 1р 1Г1 п, ез ж а н д а р ы н а н шы г а рра н с е к 1л д 1. Б у р ы н да б!р-
неше айтып, теселгендер! б а й к а л а д ы . А ш ы к унд1 д а уыс -
та рында б1р 1рюл1С, муд1р1с ж о к . Ж 1бек т алд ай, шекер
балдай, майда, т э т п ун катып, ерюн эуелеп, к е с ш е шыр-
кап кетт1. Б 1рде К у л ай ы м б а с т а п , эсем ы р г а к эн созса,
енд1 б1рде Б и б 1Н1н сьщрыраран а ш ы к д а у с ы к ос ыл а к а н а т
кагып, т а л м а й ерлеп, би!ктеп кетед!.

Угай-угай, эй угай,
©т-пн, дуние, дарира-ай!—

119
дейтш эсем са зд ы к а й ы р м а с ы да к у л а к к а сондай жа -
р ы м д ы еД1. Д е м е ж а н к е л ш ш е п Б и б Ы дэл мына дай эннм
деп о й л а г а н емес- тк Т е р т у ы л бэлендей э ншщ, с а у ык шы л
ел емес кой. Ке л ш боп тускел1 оган эн сал деп к олк а ла -
ган д а е ш юм б о лг ан жо к . А н а ж ы л д а н бер! к ан ш а ма
эн мен с а у ы к т а н к у р к ал ып ж у р г е ш н енд1 б ш п , бар
болмысымен у мсын а тыцда п калды.
М ы н а б 1р эн не а йт а д ы? О с ы н а у е м 1р д щ баянсыз-
дыгын, к а м ш ы н ы н с а б ы нд а й к ы с к а л ы г ы н а рма н етед!.
С о н ы н 1ш1нде э а р е с е он ж а к т а о тырга н кыз гумыры
к ан да й к ы с ка , кыз ж о л ы к ан да й ж щ ш к е ? ! Кек темде кун
к езше бой созып, к а у л а п ш ык к ан к ы зг а лд а к т а й , кемд!
кун к е з д щ ж а у ы н алып, у ю а б у л а н д а п ж у р е д ! де, 61 р
ку ш а ма л с ы з б ейта ныс ж а т же р г е у з а ты л ы п кете барады. . .
О с ы бIр еткелден етпейтш к а з а к кызы ж о к бул дунпеде.
Ко ш бол, элпештег ен а т а - а на , к ош бол, к а т а р ескен
к у р б ы - к у р д а с , асыл женге. Б у д а н кейш к е р 1сер кун бар
ма, ж о к па? Ше т к е кеткен ш ерменде ш умытпай, естер1не
а ла жур!ндер. .. Т е р к шд е п келген кыз э н 1 осыны айтады,
осыла й м у н ша г ады .
Д е м е ж а н н ы н к а с ы н да т у р г а н Эр1п, эн а я к т а л г а и д а
к е ю р е г ш к а р е айыра куренпп Ж1берд1.
— О с ы 613 а кы нб ыз деп ж у р м 1з. Н а г ы з акын к аз а к-
т ы н к ызда ры екен гой! К а н д а й мун, канда й с е з 1м?! Сез-
дер1 к ан да й о р ы нд ы , — деп а уз ыны н суы курып, мактауын
ж е т к 131'п тур.
Улкендер а л т ы б а к а н ба сына п ертерек кеткен. Т а н
к ы л а н бере ен сонгы ж а с т а р тобы да ж а н - ж а к к а та рап
ж ат т ы. К у л ай ы м осы к а р б а л а с сэтт1 па йдаланып, Биб)
мен Д е м е ж а н д ы о на ша у й л е р д 1Н б 1рше енг}з1п Ж1берд1.
К о н а к т а р бул куш кештеу т у р г а н . Улы сэске кезшде
к а ж ы н ы н улкен уГпне К1р!п, к ы мы з г а канып алды да,
ракметтер1н айттып, к а й т у г а кам ж а с а ды . Ку рм а н к а ж ы
д а ла га ере шыгып к о н ак т а р д ы ез колымен аттандырды.
Кермеде ж ыл к ы д а н экелген б!р! жирен, б\])\ курен — ею
а т б а й л а ул ы т у р екен. К а ж ы Куренш’н шылбырын Бал-
кашинге, жирентпн шылбырын Л н- ш а н с ы н г а устатты.
— Екеу1н ек1 х а л ы к т ы н бетке шыга р а за ма т ы екен-
С1ндер. А л г а ш е а к а ш а келгенде, аз да бо лс а кептей кер1п,
б 1р -61 р ат М1шп к а й т ы н д а р , — дед1 к о ш т а с а р д а . Сонан
сон ж а с т а р д ы н к о р ш а у ы н д а атына мшш ж а т к а н Деме-
ж а н г а бурылды д а : — б а л а м, сен бул жолы к ур кайттым
деп екпелеме. К а з а к т а : « Т е р ю ш н е б а рд ы н ба, т е р т кон
а йдап к а й т т ы н б а » деген сез бар. С а г а н т и е с ш сыб а га ны

120
кешн к е л ш ш е п н а лып к а й т а р , — дед1 сез а яг ын эзьтге
айналдырып.
Бергенд1 юм жек к ерсш, к о н а к т а р бу л а у ы л д а п разы-
хош болып, к ешлд! а ттанды. Ал Д е м е ж а н кайын а т а с ы -
нын к е н ш н щ ж у й р ж т т н е , т а пк ыр лы г ы на разы болып
келедк Сы й л ы юсглерге б1р-б1р ат м ш п з ш , к а ж ы бул
ж ол ы т а у ы п кетть Б 1р окпен е ю коянды атып алды деген
осы. Эр 1 к он а к т а р ы н разы к ылс а, эр! сол аркыл ы Ших ал -
дай с е к 1ЛД1 кызыл кез ж а у ы н ы н е з е п н е ерт кет1р 1п, мык-
тап б 1р к ыр к е р с е г п .

VI II

А л т а й мен Т а р б а г а т а й т а у л а р ы н ы н у с т 1мен е т е т т
шек ара не пз ше н т а у к ыр к а с ын ж ул г ел еп, табиги белп<т1
меже ту тт ы да, е р 1с- коныс ж а г ы н а н а д а м д а р г а бэлендей
а у ы р л ы к келт1рген ж ок . О н ы н есесше, ш е к а р а сызыгы
А к ш о к ы ту сы на н о н т у с т ж к е к а р а й ойысып, Б ак ты , Бар-
лык, К е к т у м а т у сы н а келгенде, н аг ыз к и ы н д ы к сонда
туды. Б у л е н 1рД1Н жер1 ж а з ы к , эр! ж а г а л а й к он ыс т а нг ан
к а л ы н ел б о л а ты н . Ел 1Ш) мияныц та мыры сек1ЛД1, (31р
а уылды к о з г а с а н , о ны н ек1нш1 у шы б а с к а б!р а уыл да п
барып шыгады.
К а з а к к ау ы м ы н д а а уы л д е г е ш н ж ай с ы рт к ы кер11пс
к а н а , онын а р ж а г ы н д а Ж1Г1 б е л 1нбе йт 1н т у т а с б 1р ру
ж ат а ды . «У 1шсен ру ынмеп» деп, с-р а уы л ез т а йпа сыме н
б!рге болгысы келед]. Кешпел1 е л д 1ц т у р м ы с- с а л т ы нд а
же р же к е а д ам ны н менш1п емес, ру менш1Г1. Ж а з ж а й л а у ,
кыс к ыс т а у ы да с о л ай ы н г а й л а с б е л 1нген. Э р к а з а к т ы н
паспорты, т у р а к т ы адрес1, б 1реуд|ц колынан мерт болса,
к.унын су ра й тын нес1 де — ез руы. Элдек1м к у н г а ж ы г ы л с а
да, оны буК1л руы б е л ш телейд1... Ке л д ен е н кек атты, не
бейтаныс ж о л а у ш ы кай рудан екен1н а й тса болтаны,
онын кай ж е р д е т у ратын ын былайг ы ж у р т с у р а м а н - а к
б1ле кояды. Ал е з руынан бел11пп шетте ж ур ге н адам
К1С1 к а т а ры на с ана л ма йды. Ж а л г ы з д ы к керед1. К е р 1нгенгс
кез ту ртк1, К1рме а т ан а ды. Ал енд1, мыкты бол сан, осын-
дай мидай былыгып кеткен, к ым- ки га ш, к а р г а тамырлы
к а з а к т ы н арасыман мемлекетт!н т у п - т у з у ш е к ар а сы п
ж у р г 1з 1п кер!
Бул киыншылык , эс1ресе, о йда гы ел деп а тал а т ын,
Б а й ж 1п т т 1н улкен б1р б у т а г ы — М э м б е т 1Ш1не келгенде,
Т1ПТ1 а й кы н ы р а к б1Л1НД1. « Ш е ка р а б о йында г ы а у ы л да р
ек1 мемлекетт 1н кайс ыс ына кара ймын десе де е р 1ктЬ> деген
к е нш1Л1к, т а н д а у да ез ше н гер) т е р т тул)'к малынын ж а г -

121
дайын к е б 1рек ойлайтын кешпел1 елге ж е щ л д ж экеле
койг а н жок. М у н д а й д а б а т ы с пен ш ы р ы с т ы н к айс ыс ын
т а н д а у керек? Ш ы р ы с к а та рт а й ын десе, нарашысы батыс-
та к ал ад ы . Б а т ы с к а т а р т а й ын десе, к у д а - ж е к ж а т шыгыс-
та к ал а й ы н деп тур. К а л ы н к а з а к бу л елкеге шке рьлеп
енгенде, б 1р ж ар ы малына е р ю 1здесе, еюннн жарынан
сол а ра й ы н -т у ыс к а к а р а т а рт ы п келмеп пе ед1... Е н д 1,
мше, ш е к а р а деген пэле шыкты. К у д а й д ы н кен да ласын,
т е рт т у л 1к м а л д ын ©р1сш шеттен келген к ай д аг ы б!р адам-
дар, т а к б1р а т а - б а б а с ы н а н енпп алып ж а т к а н д а й , аркан-
дап е л ше й т ш , т о й т а н д а п т е р е л ж а йт ат ы н кун туды. Осы-
нын бэрI к а н ш а л ы к кемшс, к е н т е р Ы болганмен, ш а р у а
б а к к а н ма л шы к ау ы мн ы н к е щ л ш е к он ба й т ын -а к нэрсе-
лер ед1.
Бу л кундер1 не ют е р ш бшмей, е ю у д а й куйге т у с т ,
миы б а с ы н а , б а с ы т ы м а г ын а сыймай, киналып ж у р г е н
к а з а к Т1ПТ1 к©п-ак. С о н д а й л а р д ы н б1р! — Д и к а н б а й
ауылы. О с ы г а с ы р д ы н б а сы н д а б 1рнеше уй Б ур а элдеб1р
себеппен с о н а у К ы з ы л с у - Ш а р д ы н бойынан а у а к©ш1п,
ж ы л а кона ж у р ш , а к ы р ы осы А к ш о к ы н ы н б©ктер1н мекен
етш к ал г ан- ды. Ш а г ы н рана дэулет1 бар, аз уйл1 бейнет-
кор к а у ы м Ш а р б о йында г ы а т а д э с т у р 1мен, А к ш о к ы ­
нын су ына ег1н салып, была йг ы 1ргел1 р у л а р д ын ешкай-
сысына кос ылмай, ©з кундер1н ©здер1 керш ж у р ш ж ат к ан .
Ж а п с а р д а г ы ж а т а к а у ы л г а б а с к а ж у а н а у ы л да р кез
а л а р т а коймай, т а л а с - т а р т ы с т а а ра ага йын ретшде к аг а
бер1с к а л а берет1н. А л ы е ж а й л а у г а ш ы г а ра ты н кеп мал-
д а ры б о л м а г а н д ы к т а н , к ы с ы - ж а з ы к ы с т ау л а р ы н ы н маны-
нан кеп у з а м а й , а р т ы к а стыгы мен токты- торымын тебес1
кер1н}п т у р г а н ж а к ы н к ал а Ш э у е ш е к к е а па ры п сатып,
к е р е к - жа р а г ын алып ту ратын- д ы.
«Со йыл да с о р л ыг а бу рын тиед1» деген рас. К ы р с ы к
к ыл г ан д а , Т а р б а г а т а й д ы н жонына н т у с т 1кке бурылып,
Б а р л ы к к а к а р а й к у л а г а н ше к а ра сызыгы, карта бойынша,
дэл осы а у ы л д ы н у етшен етет1н болды. К еш е Б ак ты ны н
желкес1не кел1п ш а т ы рл ар ын тжкен ше к а ра т а р т у ш ы л а р
ауыл а расы Д и к а н б а й г а жол ыг ып:
— Енд1 бул а р а д а н к ешуг е т у р а келед1. Е ртенг е деЙ1н
ойланып, ею ж а к т ы н б 1р 1не ш ы г ь щ ыз д а р , — деп к ат а н
ескертш кетт1.
О й л а н г а н д а не 1стейд1? К е ш к е нд е к ай д а ба р а д ы ?
А р г ы т е г 1М13 Б ур а ед1 деп, е ж е л п Ш а р бойына тартайын
десе, ол елмен к а т ы на с та ры э л д е к а ш а н уз1лш к а л га н.
С ы р т т а й естулер1нше, ол ж а к к а да б е ю ш е орнап, тур-
гылыкты е л д 1Н ©31 коные 1здеп кенлп ж а т к а н к©р1недГ
Т у с п к т е п М э м б е т к е , не ш ы р ы с т э р ы Т е р т у ы л г а юрме
боп к о с ы л г а н д а не м а р к а д а м т а б а д ы ? О л а р д ы ц ездер1
ию-кию болып, кай ж а к к а к е ш е р ш бшмей, б а с т а р ы
катып ж у р . Д и к а н б а й кешеден бер! керн п- к о л ан , туыс-
тарын ж и н а п к а н ш а а к ы л д а с с а да, б!р то кт а мр а келе
алмады. Б э р 1 де ата коныс А к ш о к ы н ы кимайды. Ж е р
б етш ш а р л а п ж у р т , зорра 1здеп т а п к а н бешш-мекендер1
осы едк Б а с к а н ы б ыла й койранда, б э р ш щ де э ке л е рш щ
б а сы осында , к ы с т а у д ы н сыртындары с о на у б1р с у р тебе-
нщ б а у ы ры нд а ж а т ы р .
О с ы л а й ш а б а с т а р ы э нк ьт э нк ! боп, эр1-сэр1 куйде о т ы р ­
ранда, к е ше п ш е к а р а ш ы л а р тары келдк Ек! кытай, 61 р
орыс, ею к а з а к ба р к а с та р ы нд а . Б у л а р — к е б ш ше осын-
дай д а у - ш а р д ы шешет}н: Б а л ка ши н , Л и - ша нс ы н , Д е м е ж а н
б а ст а р ан топ едк
— Иэ, а к с а к а л , сонымен кай ж а к к а к а р а й бет ала тын
б о лд ы н ыз д а р? У а к ы т бо лс а т ы р ы з , у л ы к т а р а сыктырып
ж а т ы р , — дед! Д е м е ж а н алдымен тьл катып.
Д и к а н б а й бу л кунде ж а с ы елуд1 о р т а л а п кал ран,
кау ра с а к ал ды , зор денел1 а д а м едк Кез1мен жер шук ып,
с а лб ыр а п кеткен басын зорра кетердк Б а р а р жер, б а с ар
т а у таппай, шын к иналып отырран а д а м н ы ц калпы бар.
— Шынымд ы а йт с а м, соны эл1 шеше а лм ай отырмыз.
Былай т а р т с а н в г 1з елед!, б ыла й т а р т с а н а р б а сынады.
Не 1с т е р 1М13Д1 бшмей с а р с а н г а тус1‘п, с а н д а лы п отырган
ж а й ы м ыз бар.
— О й б а й - ау , а к с а к а л - а у , С 1здерге бола мемлекетт1к
ш е к а ра т о кт а п т у р м а йд ы гой. К а л а й д а ек1 ж а к т ы н б1рше
ш ыг у л а р ы н ыз керек.
Д и к а н б а й бул ж о л ы у ндемей калды. Енд1 к ас ын да
отырган ш о к ш а с а к ал д ы, Ш1нк1лдек с а ры шал свзге
а ра л ас т ы .
— Ш ыр а к т а р ы м - а й , сендер де езге ж ер к ур ып кал-
г андай, шек ара ны тап 61з д 1н а у ы л д ы н уст1нен ж у р п з -
гендер1нд1 к а ра шы . .. Э л д е де к а р а з д а р ы н а к а й т а б1р ка-
р а с а н д а р кайтед1, э? Осы 61ЗД1 ек1 п а т ш а л ы к к а да кос-
пай-ак, о р т а с ын да к ал дырып, айналып ет1п кетуге бол-
май ма? П а т ш а с ы з к а л ды к деп 613 тшт1 екпелемес ед1к.
Мын а сезд1 ест1генде Б а л ка ши н 1шек-с1лес1 катып,
к ар к ы л д а п к у л 1п Ж1б е р д 1.
— Болмайды, а к с а к а л . Ек1 елд1н а р а с ы н д а к а л у ды
з ан кетермейд!. М 1не, к а г а з д а солай ж аз ыл га н. . . С13Д1Н
к ыс т а у ын ы з ды мен Р ос с и я к а р а у ы н а оз ерк!Н1збен куана-
к уа на косып а л а р ед1м. Б 1р а к ш е к а р а сызыгын ш ы г ы с к а
к ара й б 1р а д ы м ж ы лж ы т у р а мына к!С1лер кенбейд! гой,—

123
деп куле т у с ш , к ас ын да т у р г а н к ы т а й а д а м д а р ы н нус-
кады.
— О н д а не 1с т е й м 13? Кешем^з де... Б ас ым ы з а у г а н
ж а к к а ке т е м 13 енд1 к а ц г ы р ы п , — дед| Д и к а н б а й с а к а л ы
д 1р-д'ф е т т .
Д е м е ж а н к ар а п т у р у г а дэт1 шыдамай, сырт а йнала
берген. Тек элден у а к ы т т а , езше-вз! келген сон гана
к ай та бу рылып, Д и к а н б а й г а Т1л катты.
— Де г ен м е н , а з д е р г е кай ел т и 1мд|рек? К у д а - т а м ы р ,
т у ы с - ж е к ж а т дегендей, к ай ж а к п е н к©б1рек а ра ла с а с ыз -
д а р ? — дед1 о т ы р г а н д а р г а ой т у а р е сейлеп.
— М ын а Т е р т у ы л ж а г ы м е н ептеген Ы к - ш а т ы с ы м ы з
бар. О н ы н ©31 де е т - ба у ы ры е л ж 1рескен т у ы с т ы к емес,
ж ай ит к а с ы н ы с к а н д а й гана б 1рдене, — дед! Д и к а н б а й . —
Б 1р а к б1зге юм к ы с т а у ы мен конысын д а йында п отыр
дейсщ- К а й д а б а р с а ц да к ор к ыт т ы н керк..
Ос ы а р а д а Д е м е ж а н н ы н е с ш е бу л осылай к ар а й ат
танып б а р а ж а т к а н д а а й т ка н э к е с ш щ б 1р с ©31 т у с т к «Егер
ше к а ра бойынан а д а с ып ж у р ге н Те р т у ыл а уы л да рь ш
керсен, т 1пт 1 ©р1с- ко ныс т а ппа й к иналып о тырга н б а с к а
б|реулерд1 ж о л ы к т ы р с а н да , беттер1н б 13Д1Н елге к а р а й
б у р а бер. Т у б 1, к а р а у ы н д а г ы к а р а т ы х а л ы к т ы н кебей
ген1 тер1с болмайды» деген К е р 1мбай... Со л та псырман ы
о р ы н д а у д ы н сэт1 енд1 тускен сеюлдК
— О н д а была й б о л с ын , — дед! ол э л д е б 1р т э уе кел г е
бел б у ып . — Мен ж а н а е з щ 1з а й т к а н Т е р т у ы л д ы н зэнпс1
К е р 1мб а й д ы н б а ла сы м ын . С 1здер тура сол а у ы л г а тарты-
цыздар. Э ке ме х а т ж а з ы п берейш. Шеттен келген агайын-
ды ре н ж п’е к ойма с, ж ай л ы к о н ы с к а о рн а ла с тыр ар . Ал
©31м мына ш а р у а д а н о р а л г а н сон, пз дерд1 1здеп та уып
аламын.
К а й д а беттерш б 1лмей жет1мс1реп о тыр г а н ж а т а к т а р
мына сезд) е с т 1генде, аз да бо лс а с ершлш, иыктарынан
бIр б а т п а н ж у к ту скендей жен!лейш калды. Д и к а н б а й
б а с т а г а н а уыл а д а м д а ры :
— Е, К е р е к е н д 1 б1лем1з гой.
— К а с ы на кенпп б а р с а к , жер!Н1Н б1р пушпагын кияр
— Р а к м е т , шыраг ым, кеп ж а с а ! Б а л а - ш а г а ц н ы н и г 1Л 1-
п н к е р ! — деп Д е м е ж а н д ы а л к ап, а лг ыс ж а у д ы р а ба стады.
Ертец1нде ж а т а к т а р аулы ж у к т е р ш б у ы п - т у й 1п, шы-
г ыс к а к а р а й туп к опарыла к е ш е т 1н болды. К е ш орнынан
к о з г а л а р д а , Д и к а н б а й сонгы рет э к е с ш щ басына к у р а н
окып, а р у а к т а н кешу с у р а г а н д а й , ауыл сыртындаг ы т а с
бешгпн, туб1нде у з а к отырды. Не з ам ан да с у й р е т ш п
орнынан турып, а ма л д ы ц ж о к ты г ын а н атына М1нд1-ау,

124
эйтеу1р. ©нкей б1р е п з г е а р т к ан , ырду ан а р б а л а р г а тиегсн
а л а ш а бы р , шок пыт кеш е щс к е к а р а й к у л а п ба рады.
Улыг ан ИТТ1Н,, у л а р д а й ш у л а г а н б а л а - ш а г а н ы н , с а ка л -
да ры на н ж а с сорралап ен,1реген е р к е к т е р д щ у ш е с п л с -
Д1. А р т ж а к т а , А к ш о к ы сайынын, а уз ы н д а е с ж - т е р е з е а
ундрешп, к а ц ы р а п иен калран е с ю к ы с т а у тур...
С о ны кергенде Д и к а н б а й ш ыдай а лма й кеттк Шыны-
мен кеткешм бе деп, атына камшыны басып Ж1берш,
е с ю к ыс т а у д ы б|'р айналып шыкты да:
— О, к у к у д ай , кеп к е р г е шн осы А к ш о к ы б о л с а, ал
к е г п м ендеше... к е г п м - а у , кетт1м!— деп к е ш т щ сонынап
ш а б а жене лд к. .
Бул кундер1 мун да й к е р Ы с т е р т а ц с ы к б ол у д а н ка­
лып, а ттап б а с к а н сайын у ш ы р а с а т ы н болды. К а з а к -
тын. баяры « А к т а б а н ш уб ы р ы н д ы д а н » к е ш н п е р 1к с 1з
б о с к ы н д ы к к а у шы ра р а н б 1р кайрылы кезещ осы сд|.
Ш е к а р а с ы з ы р ы б у ш р л е р ш е к а н ж а р д а й к а д ал ы п, 1шкер1-
леп енген сайын, к а з а к ру л ары ею жактын, кайсысынп
к ар а р ы н б1лмей, сендей с о р ы л ы с ы п , эр1-бер1 ж е ц ю л у м е н
болды. Б у п н 61 р ауылдын. ш ы г ы с к а к а р а й к е ш т ба ра
ж а т к а н ы н керсен, а р а д а б!р апта отпей, э л п л е р д щ к айта
келе ж а т к а н ы н к е р е с щ . Немесе к е р к ш ш е . Ка й елде
мекен т е у ш к а л ар ы н а ны к а ж ы р а т п а й ба сы к а т к а н журт.. .
Каз! р А к па тша мен Е ж е н х а н н ы н к айс ыс ы а р т ы к деген
мэселе де к а з ек е нн щ миын и пр т г т болды.
Б)реулер: « Ой ба й, А к п ат ш а эд1л гой, б1р сезд! гой
О р ыс деген енерл! х а л ы к кой. Осы о р ы ст ы ц колтыг ына
т ы г ыл га ны м ыз ж е н болар... А к патша б у д а н кешн пере-
селендерш к ап та т п ай , к а з а к т ы н ез ж е р ш е з ше к ай т а ра т ын
болыпты» деп гу-гу етедк Екшгш б 1р е у л е р 1 олардын, с е з ь
не кумэн к ел т1рт: « А к па тша — тебш1 тым катты, тегеу!-
р)нд1 неме гой. Ш е н г е л ш е 61 р туссен, б ур ют т е й б у р п I,
кысып Ж1бермес пе екен? О д а н гер1 кен, колтык, ш ж у м с а к
Е ж е н х а н н ы н ез! д у р ы с болар. А л м а н - с а л ы г ы н у аг ын д а
телеп ту рс а ц, б а с к а д а 1С1 болмайтын, момын кытайыма
жетер1 жок» деп езеурейдк Ал ушшш1 б1реулерк «Е,
тэй 1*р 1, ба сы на киетш бо лг а н сон н ок та дан ноктанып,
а рт ыг ы бар ма. О с ы л а р д ы ц кайсысы б а с ы мы з г а у ж ы м а к
о рн а та р дейсщ. Эйтеу1р а м а л с ы з д ы н куш де» деп у м п -
С1з д 1кке салынады...
К а з а к т а бурын: кыз т а н д а у , куйеу т а н д а у , коные
т а н д а у , ж у й р ж ат, к ыран б у р ю т т а н д а у дегендер болушы
ед1. Ал енд1 мемлекет т а н д а у , император, п а т ша т а н д а у
л э р е ж е сш е к ет е р ш г еш о с ы -а к шы г а р. Н е с ш а йтас ын,

125
К1мге к ара ймын, к а н д а й п а т ш а г а б а г ы н ам десе де, к а з 1р
ш е к ар а б о й ын да гы к а з а к т ы н колы ж е т ш - а к тур.
Кейде к аз е к е н н щ а л т ы б а к а н а л а ау ы зд ы ры на н ту атын
кулк1л 1 ж а г д а й л а р да у ш ы р а с а д ы . Е л д щ б ул а й е ю г е
айрылу ы бу р ы н н ан а т к е к ш н кесюш, а р а з д а сы п ж у р г е н
к ейб1р а г а й ы н г а т ш т 1 б о лып бердк Б а с т а р ы б 1р к а з а н г а
сыймай, е л с е к б1р-б1р1м1зден т о п ы р а к б у йыр ма сы н деп,
к ат т ы к ет1скен ел ж у а н д а р ы е з д е р ш щ б о л а ш а к б а г д а ры н
ж а у л а р ы н а к а р а п а ны к т а й т ын куйге же т т к Егер б 1р е у дщ
к а с т а с а д а м ы ш е к а р а н ын б а т ы с б е т ш д е к а л а р болса,
е к ш и п а мшдетт! т у р д е ш ыг ы с к а к ар а й к е ш у г е тшс едк
С о н д а й е г е с к ен д е р д щ б!р1 — М э м б е т ш ш д е п Т о к а мен
К о й л ыб ай а у ы л да р ы бола тын.
Т о к а ш е к ар а с ыз ыг ы ж а к ы н д а п к алг а нда , ары ойлап,
бер1 ой л ап к е р ш, а кыры е ю п а т ш а л ы к т ы н к айс ыс ына
к а р а с а м да маг а н б э р 1б 1р деп шешке н- дь Е к е у ш щ де бул
упин б 1р - б 1ршен а ртып т у р г а н ештенес1 ж о к ед1. Т о к а н ы н
енд1п а нд ыг а ны — тек К о й л ы б а й гана. Ал дыме н сол б\р
ж а г ы н а беттесе, б у л о й л а н б а с т а н к ар с ы бетке ете с а лма к.
Б 1р а к не у ш 1н екен, ш ек ар а бо й ын да г ы е з г е ж у р т ез
к а л а уы м е н о л а й - б у л а й к е шш ж а т к а н д а , К о йл ыб а й аулы
к ешеу шде й бердк С е з ж о к , о нын да Т о к а н ы н анысын
а нд а п от ыр г а ны б е л г ш . А к ы р ы шыдамы т а у с ы л г а н
Т о к а кызыл кез ж а у ы н а К1С1 салды:
— Т 1р л 1п м д е Ко йл ыб ай м е н к онысым ж ак ы н болма-
сын, елеем к е р 1м ж а к ы н б ол м ас ы н деп, к у д а й г а берген
антым бар ед1. Т а н д а у д ы с о г а н - а к б е р д 1м. Айтсын: ек1
ж а к т ы н к а й сыс ын а к ар а й д ы екен? А к п а т ш а г а ма, элде
Е ж е н х а н г а ма? М а г а н тек К о йл ыб а йы ж о к жер болса
б е шшт ен кем к е р м ей м ш , — деген-д1.
К о й л ыб ай да кептен ширыг ып эрен отыр екен. Ка с-
д у ш п а н ы н а к ол ма - к о л ж а у а п к айт а рды:
— Ж о к , алдымен Т о к а айтсын кай ж а к к а кешетшш. . .
С о л - а к а р м а н д а к ал ма с ын . М а г а н тек Т о к а н ы н т е б е с ш
кермей ж у р с е м болганы. Егер ол А к п а т ша г а кол а ртам
Десе, м аг а н Е ж е н х а н да ж е т ш ж а т ы р , — депт1.
Б 1р а к б у д а н кешн де екеу1 кеп ыргасты. Эбден кан-
д арына кара йып, а нд ы с ы п к а л г а н к а с а к ы ж а у л а р г а
б 1р ш - б 1р 1 а лг а с а л у д ы н ©31 о на й г а туспед1. Б у л а р кал а йда
б 1рIн 1н. а й т к а ны н а б 1р1 кенб еу г е т ш с кой. К е н т калса,
онда Т1л б1р1кт1рген, берекеге кел1п, ы р а к а й л а с к а н болып
шыгады. .. А к ы р ы б у л а р д ы н ©здер1нен ештеце шыкпай,
ек1 ауыл е л д 1н ен сонында к ас а р ы сы п о тырып а л г а н сон,
а м а л с ы з ше к а ра к омиссияла рынын а да мд а р ы а р а л а с у г а
ту ра келд!. Б ул кезде Е м 1л бойы мен Б а р л ы к т а г ы елд!н

12Л
да у - ш а р ы н б\р ж ай лы ету уппн Шэ у е ш е к т е н Ши-а мбы
келген-дк С о л М а н ш ы н улыры меч консул Б ал ка ши н
текедей т1ресш к а л г а н Т о к а мен К, ойлыбайдын ауыл-
да рына бел шш туст1 де, ек еу ш е ю ж а к к а кенпрш экеттк
Б а р л ы к пен А л а к е л бойын ж а й л а г а н к ал ы н М э м б е г п н
о рт ас ын к а к ж а р ы п ш е к ара ж у р п з у о на й г а ту ск ен жо к .
Егер а й- ша й г а к а р а м а й б е л т т а ст а йын десе, Б а р лы к т ы
ж ай л а й т ы н ел кум д а т ы к ы с т а у ы н а н айрылып, А л ак е л ,
Ем1л б о йында г ы ел ж а й л а у с ы з к ал а тын к а у ш ба р едк
С о н д ы к т а н Ши- а мб ы мен консул Б а л к а ш и н а к ы л д а с а
келш, бу л елге кейб1р ж е щ л д ж т е р ж а с а у г а м э ж б у р болды.
Б а р л ы к т а у ы ту ге лг е ж у ы к Цин империясына к ар а п
кеткенджтен, Р ос си я ез кол а с т ы н д а г ы к а з а к т а р д ы н
к ешш- конып т у р у ы у ш ш , Б а р л ы к т а г ы кейб1р ж а й л а у -
л арды он жыл м ер з 1мге ж а л д а п а л у г а ту ра келдк Б ул да
х а л ы к т ы н ж а г д а й ы н а к а р а п , эр1 мемл е к е т т ж ше к а ра ны
т о к т а г п а у у шш , а м а л с ы з ж а с а л г а н ш а р а л а р д ы н б1р1 ед1.
КеЙ1н Б а р л ы к т а г ы к а з а к ру ла р ы н ын б1разы мерз1мд1
у а к ы т ы б1ткен сон, Р ос си я к а р а у ы н а к айтт ы да , кеп-
Ш1Л1Г1 жылы орнын суытпай, сол ж а к т ы мекендеп калып
койды.
С о л ж ы л д ар ы б а т ы с к а к а р а й ш у б ы р г а н к а з а к кенп-
Н1Н, а р а с ын ан ер-эйел, к э р ь ж а с т ы н к осылып а йтка н
мынадай ж о к т а у , к о ш т а с у ж ы р л ар ы н жи1 е сту г е б ол а р едк
Алтай, Сауыр, М айлыны мекен еткен,
Текес, Тянь-Ш ань, б!р шет1 Кунее кеткен
Тарбаратай — Барлы кта ата-баба,
К.ШД1К кес 1п, к1р жуып, тер 1н теккен.
Еске туссе ен,1рейм13, кайран Барлы к.
К,у ман,дай сен 1 устауга етт 1-ау тарлык.
Орыска караган ж ур т кайтсын деген,
Шын-машын Еж ен ханнан келд ьау жарлык.
К,улазып кайран мекен калды б1зден,
Бвл1НД1К туган бауыр ел!М13ден.
Ел мен жерд 1н, кайгысы еске туссе,
Ы с ты к ж ас соргалайды кез]М 1зден...

Сонымен, э лденеше а йл ар г а со зыл г ан Т а р б а г а т а й


т у с ы н д а гы шекара б е л 1С1 де калын, к а з а к т ы жыла тып-
ешрет1п жур1п, а кы р ы а я к т а л д ы - а у , эйтеу1р. ©з аймак-
т а ры ны н ш е п н д е п н е п з п ж у м ы с б1ткен сон, комиссия
к ур а мы нд а у а к ы т ш а ж ур ге н Ши- а мб ы мен консул Б а л ­
кашин б а с т а т к а н топ Ш э у е ш е к к е к айт а ты н болды. Ек1
ж а к т ы н 1шкер1ден келген ш ек ар а комиссиясын б у д а н ары
Же т1 с у губ е рна тор ы мен М а н ш ы н н ь щ 1ле а йм а г ын д а г ы
ЭК1МШ1Л1П к аб ы л д а п алды.
Ш е к а р а бел1С1 д е г е н1ц б 1р айда, не б 1р ж ы л д а б 1те

127
коятын ж у м ы с к е ршб еи д к Ж а л п ы Цин империясы мен
Россия територияс ы шектесетш ше к ар а ныц у зы нд ы г и
жет1 ж а р ым мын. ш а к ы р ы м га ж е т е т ш болс а, сонын, уш мьп
ш а к ыр ы м ын а н а с т а м ы Ш ы ц ж а к ел к е п мен О р т а Азияны
б ел ш ж а т ы р . Д е г ен м ен А л т а й , Т а р б а г а т а й , 1ле а йма к -
та ры о р н а л а с к а н е ж е л п Ж о ц г а р и я мен к а з а к да ла с ы
нын а р а с ы н д а г ы шекара б е л ю о нш а у з а к к а созылган
жо к . Ал К а ш к а р и я м е н шектесетш, Кы р г ыз А л а т а у ы
жэне Па ми р тауларынын, у с п м е н е тетш шекара коп
к едерп , уз1Л1стерге у шы ра п, кейде мемлекеттж денгей-
д еп улкен к е л к с е з г е дешн ба рысып, т о кс ан ын ш ы жыл-
д а р д ы н б а сы н д а зорг а а як тал ды. ..
Ш е к а р а бойынан к а й т к а н Ши- а мб ы да, консул Б а л ­
кашин де бул жолы ©те квщлд! едк Е к е у 1 де у за к жыл да р
шеннмш т а п па й келген осы б1р тарихи о ки г а н ын басы-
к а с ын да болып, ©з к о л д а ры ме н тындырг а нын а, вз пат-
ш а л ар ы мен и м п е р ат ор л а ры ны н бу йрыгын абыроймен
о рында п ш ы к к а н д а р ы н а дэн риза сиякты. А р к а л а р ы н а н
а уы р ж у к т у с т , катты кен1п к а л г а н д а р ы сырт кезге де
б а й к а л ы п тур. Б ал к а ши н былай шыга бере а ст ы нда гы
атын Э р ш т щ жетег1не бер1п, Ш и - а м б ы н ын пэуескес1пе
ба рып отырды. Е к 1 у л ы к т ы н мэре-сэре болып, б Iр 1н -б 1р 1
кезек-кезек а р к а д а н кагып, д а у р ы к к а н кулк1лер1 естшед!.
Д е м е ж а н пар а тты пэуескен1н сонын ала, са л т атты-
л а р д ы н ка та рында келе ж а т к а н . Ж а з бойы ат а р к а сы н ан
туспей, т а у асып, т а с басып жур1п, к атты к а ж ып - ша р -
ша г аны н енд1 а нг а р ы п келедк Бул а у ы лд а н а т т а н г ан д а , ел
ж а й л а у г а ж а н а беттеген ш1Л1нг1р Ш1лден1н ба сы едк Енд!,
лине, к аз ан айы туып, с а лк ы н с а ры куз т у с ш т г Осы
у а к ы т 1Ш1нде мэртебел1 у л ы к т ы н ж у м с а у ы м е н , мойнын-
д а г ы кызмет-парыз ын ©теп, б а р м а г а н жер1, б а с па г а н
т а у ы кал мап ты. К,аз1р с о на у солтуст1кте мунартып к©р1н-
ген Т а р б а г а т а й д ы н ж от а - ж о н ын , ш ын - ша тк ал ы н коймай
шарлап, ек1 ел а р а с ын а ш е к ар а сызыгын тартысыпты
«Ит сорлысы кеш б а сш ыс ын а еред1» деп, сонша сандал-
ганда елге с а л г а н о л ж а с ы не? Не таптым, не керд1м
деп б а р а д ы ? УГпне уры тускенде, ез уйш ез1 коса то на ск ан
К о ж а н а с ы р д ы н кылыгын к а й т а ла п жур ге н ж о к па бу л?
Ал а ж а з д а й керг еш — ел ка йг ыс ы , ж у р т наласы екен.
Олде бул с а п а р танып-б1лген, т а у ы п к а й т к а н о л ж а с ы осы
ма? Ел б а сына куп ту г а и ек1 у д а й ш а к т а х а л кы ны н касы-
нан табылып, к ыс ыл г а н г а кол у ш ы н берш, жы ла га ны н
жу ба т ып т ы . 0 з ел1мен б|ршпл рет сырлас, м ун да с болып,
та р кезенде табысыпты. Кен^лге медеу т у та р ы — сол
га на...
А у ы р ойдын шырма уын а н селт еткендей, б ф сэт касын-
да келе ж а т к а н Э р т к е назар а у д а р д ы. О н ы н да б у п н
а ж а р ы с о л р ы н , шш т у с щк й К а ш а н да каны сыртына
т е у т , г ул - гул ж а й н а п ж у р е т ш кызыл сары ж т т т щ ен.1
к у к ыл та ртып, с у р л ан ып алыпты. «Бул улкен а уыл да
ескен а д а м гой. М ы н а о ки г а б у г а н к ала й эсер етт1 екен?»
деп о й л ад ы Д е м е ж а н ш ш е н . Э р ш соны сезгендей, жетек-
т е п а тын ш а у ж а й л а п , б у г а н к а т а р л а с а берд1 де:
— Б 13Д1Н х а л ы к не та пс а да е з ш щ м ше зжен т а б а д ы , —
дед1 ол к аш а н да, мшеп сейлейтш эдет1мен.— Ушы- кныры
ж о к к у д ай д ы н кен д а л а с ы н а сыймай, б1рш-б1р1 мушздеп,
ж а у л а с ы п ж у р у н л едк ©здерше де сол керек! Ж у р с ш енд|
к ер ш г ен н щ к а н ж ы г а с ы н д а тел1м-тел1м болып.
М у н д а й сыншыл о й л ар Э р ш т щ а уз ын а н бурын да кеп
айтылатын. Б 1р а к мына сез1 тым к а т а л , а я у с ы з ук1мдей
ест1лд1 Д е м е ж а н г а . Ж о л д а с ы н ы н с е з ше к ос ыл а коймай,
е з шш е б 1р ой айтты.
— ©з х ал кы нд ы т а б а л а г а н д а не м а р к а д а м т а ба с ы н .
Б 13Д1Н к а з а к каз1р жет1м б а л а сиякты гой. Юм колына
нан у с т а т с а , сонын ж е т е п н д е ж у р е беред1. 0 з отыныц
басы, жеке ш а ны ра г ы б ол ма г а н сон, жет1м сорлы ж а л т а н
кез б о л м а г а н д а к а й т у шы ед1.
— Б 1р а к сол жет1мд1пн мойындап, б о л а ш а г ы н ойлап
жур ге н ел ба р ма? С о л а н г ыр т т ы г ы — т у б ш е ж е т к е н. —
Эр1п элденеге ш ир ык ка нд ай , ащы ж ы м и д ы . — Д е м е к ,
б1здщ ел ез атынын басын ез1 а лып ж у р у г е эл1 д э р м е н а з
деген сез. О н ы н н ок та сына н б1реу к ал а й д а жетелеп
ж у р у 1 керек. — С о ны айтып сэл б ег ел ш к ал ды да, с ез ш
кайта ж а л г а с т ы р д ы . — С е н у з а к к а ш а б а т ы н Ж1ПТС1Н,
Д е м е ж а н . Туб1 Е ж е н г е к а р а г а н елд1н кеш ба сшыс ы,
кесем1 б олу ын да г а ж а п емес. А л а й д а б1р нэрсе е с щ д е
болсын: 613Д1Н х а л ы к ты жон а р ка с ы н а н шыкпыртып,
шы р к и 1р 1п о ты р ат ын мыкты кол керек. Эйтпесе, осы а уа
жа й ыл г а н ы — жай ыл г а н. .. К а з а к т ы н мше зшде ба лта мен
ш а у ы п та ста йтын кеп мш бар. Соны а я у с ы з сылып, ша-
б а к т а п о т ыр ма са болмайды.
Эр1п сол ел мшезшен шыга рып, б у д а н а ры ез б а с ын ын
мунын айтып к ег п. С е з э лп етше Ка р а г а н д а , бу л кызмет-
1нде у з а к т у р а к т а й алмайтын т у р 1 бар. О сы н д а келерд1Н
алд ын да , е к ь у ш жыл С е р г и о по ль д а Т 1 л м а ш боп т у р г а н д а ,
ел ж у а нд а р ым ен , олармен а уы з ж а л а с к а н у лыктармен
б 1раз у с т а с к а н ж а г д а й ы ба р екен. У е з д б а с т ы гы н ы ц
елден а лг а н парасын э шк ере ле ге ш уш1Н, Эр1пт1 б 1рнеше ай
а б а к т ы г а да ж а у ы п т а с т а га н. С о д а н Семей г уберниясына
арызда нып ж у р т , зорга дегенде бо санып шыгыпты.
Енд1, мше, б у л Ш э у е ш е к т е ж у р г е н д е да, а рт ы н д а гы сол
е р т эл 1 ешпей, быкс ып жан ып ж а т с а керек. Ел ж у а н д ар ы
мунын. у ст ш е н а рызды у е п - у с т ш е то ры ты п , ж о г а р ы г а
ж о л д а п ж а т к а н к е р ш е д к Тете ннен келген ж а у ж о к ,
эрине. ©31Н1Н е л д е п а г а йы н да р ы , к а з а к т ар . . . Ко нс у л
Б а л к а ши н э з 1рше ол а р ы з д а р г а к у л а к а спай, муны к орг ап
ж у р с е керек. Юм б1лед1, б а р а - б а р а онын ш а м а с ы келмей
к ал у ы да м у м к ш гой... Э р т осы ж а г д а й д ы б ая н д а й
келт:
— Б 13Д1Н хал осылай, б а уырым . Б ул к а з а к т ы н да у-
ша р ын а н ш е к а р а н ы н ар ж а г ы н а е т т кетсен де к утыл а
а л м а й с ы н , — деп Д е м е ж а н г а к а р а п к у л т к ой ды . — Аз ба,
кеп пе, б1раз кун дэ мд ес болды к. Ж а с ы н к урбы, т м е у щ
б I р, к а з а к т ы н сен де б!р а з а м а т ы с ы н рой . ЕПр кун! дэм
айырып, Т э щ р б е р г е н о в Ш э у е ше к т е н кайтып кетсе, умыт-
пай еске а ла ж ур е р с щ. . .
©з кайг ысы езше ж е т т , онсыз да е н с е а т у с ш, е з ш п
келе ж а т к а н д а , о га н мына Э р ш т щ муны косылып, Д е м е ­
ж а н н ы н кен1Л1 мулде к у л а з ы п кетт1. «Апыра й, бул не
деген с у рк ей, м аз ас ыз ду ние ед1?» деп а л ы с - а лы с к а , жыр-
а к к е к жи ек к е к а р а г а н . Бет алд ын да т е р т т а р аб ы н би1'к
т а у л а р к о р ш а г а н К у л ы с т а й ж а з ы г ы ж а т ы р . С о н а у сол-
т у с т ж т е кег1лд1р му н а р г а оранып, Т а р б а г а т а й ж от а л а р ы
к ы ла н беред1. Осы сэт оган мына К у л ы с т а й елкес1 бурын-
гысынан э лд е к а й да к1ш1рей1п кеткендей, дуние б1р турл1
т а ры л а ту скенде й эсер калдырды.
« Ш е к а р а » деген б!р а у ы з с е з д щ е з 1нде к ан да й сикырлы
куш ж а т к а н ы н бул енд1 сез1п келед1. О с ы ел ке н щ айна-
л ас ын а а т а к т ы Кыта й к ор г ан ы н ан да би1к, б 1р а к кезге
к е р ш б ей тш элдеб1р к о р ш а у ту ск ен с е ю лд к ©м)рдеп
бурын к а л ы п т а с к а н уйлес1м, тепе-тенд1к бузылып, та гд ыр
т а р аз ы с ын а ж а н а т а с т а р с а л ын га н т э р 13Д1. К ез ге к е р 1н-
бейтш э лп с ы м - к о р ш а у а д а м д а р д ы н а лк ым ын ан с ы ры п ,
тынысын т а ры л т ы п т у р г а н д а й .
Ке к те м т ас к ын ы нда ж ы р а - с а й л а р д а д а р и я д а н бел1Н1‘п
к а л ат ы н ш у к а н а к с у л а р б о лу шы ед1. С о л т а я з су ла р д а
ж е л бе з е г ш к агып, тыпырлап ж а т а т ы н б а л ы к т а р болушы
ед!. Н е у пин екен, Д е м е ж а н н ы н кез алдынан осы су рет
кетпей койды... Бэр1 езгерген, бэр1 б а с к а ш а ту е алган.
Тек жон ына н т а с п а т 1л т ж а т с а н да б ы л к етпейт1н, т ’л
са у ырл ы Т а р б а г а т а й бшктер1 рана сол орнында миз!мей
мелши1п ту р.
IX

Ш ы ры с а д а м д а р ы н ы н к он ырк ай, с а лк ы н мшезше


‘ багып, с ыр т т а й сыр а л д ы р ма г ан ы б ол м а с а , бул кундер1
Ш и - а м б ы н ы н к у а н ы ш ы н д а шек жок. едк Б а т ы с к а к а р а й
умтылран т ынымсыз ж о р ык , с а н килы с а я с а т пен ж ы л м а н
дипломатия а кы ры ез ж е м ю н б ердь М а н ш ы н э с к е р ш щ
ат туяры келш жетк ен ен шалрай т у к ш р д е империя ж а л а у ы
’ енд1 к у л а м а с т а й орныгып, б ас- а яры ж у з отыз жылра со-
зылран улы эпопея с э т 1мен а я к т а л д ы . Ши- а мб ы сол
эпопеянын сонры ну к т е с ш ез колымен койранына б а к ы т т ы
ед1. Осымен о та н алд ында ры мшдет1 толырымен етелд1.
©з ем1р1мде мен де б1р та рих и 1С тындырдым деп, енд1
К1МН1Н а л д ын да болса да у я лм а й айтура болады.
Ш е к ар а ! . . К е п ж ы л д а р д а н бер1 кол жетпей келген,
а су ы би1к а р м а н е д 1 рой бу л. Ж э н е бул ше к ар а ны юммен
б е л ю п отыр дейс щ гой? О н к ан а т ы б а т ы с Е вр о па г а , сол
к ан а т ы Т ы н ы к м у х и т к а дейш созылып ж а т к а н ек1 ба сты
алып с а м у р ы к — к у д 1р е г п улы Р о с си я м е н еннп бел1С1п
отыр. А к п а т ш а д а й а ры с т а н м е н с ы б а г а бел1су о на й
болып па? А р ы с т а н ж ы л ы - ж у м с а г ы н ез1 жеп, с а г а н шет-
пу шпагын, кик ым- сик ымын кал дырса да екпелей а л а с ы н
ба? Д ег енм е н А к п а т ш а д а нысап б а р екен. Егер элденеш
с ыл та у ра ты п , ондай с ы л т ау а з ба ед1, б а т ыс ж а к т а н
с о г ыс ж а р и я л а п , Цин ек1мет1н К у м ы л д а н ары асырып
т а с т а ймын десе, оган тетеп берер шм б а р ед1? Тшт1 орыс-
т а р д ы н е з 1 кил1кпей-ак, ана ж ы л р ы ду нг ен дер мен уйгыр-
л ар с а л г а н е р т к е май куйып, а й д а п са л ып о т ыр с а да,
Маншын билеуш1лер1Н1Н Ш ы ры с Т у р ю с т а н р а кайта
о р а л уы е ю т а л а й б ола т ын. Бтрак Р ос си я о га н б а р м а д ы
гой. К а й т а , к ы с ы л г а н д а керш1С1не кол у шын бер1п, бул1к-
шшерд! ж а н ы ш т а у г а кемектест1.
Д е г ен м ен кау1п бу лты к е ш н п кезге дей1н сеЙ1лген
ж о к ед1. 1л е н 1Н ж а н ж у н ы г енерал К о лпа к о вс к ийде н
эскери кемек с у ра п, ш а к ы р у ы н ш ак ыр ы п алг анымен,
орыс к о л б а с ш ы с ы к а л ы н колмен К у л ж а г а К1р1п, он жы лг а
ж у ы к о ш а р ы л ы п отырып а л г а н д а , М а н ш ы н билеуш1лер1-
шн журег1 т а г ы да т а с тебес1не ш ы кк а н . Же рпл1кт1 х а л ы к
та б еттерш к у б ы л а г а беЙ1мдеп, сырт айналып ба ра ж а т ­
кан. С о л к ез д еп кейб1р с а я с а т ш ы л а р , тшт1 Ш и - а м б ы н ын
ез1 де: « Ка й р а н К у ^ ж а , енд1 б 13Д1н к олдан кеткен-ак
шыга рсын » деп ойлап ед1. Б а к ы т к а карай, туб1 кайыр
болды, эйтеу1р. Ек! ел а р а с ы н д а г ы ше к а ра б э рш ез орнына
койып, ш о шы г а н журект1 о рныктырды.
Каз1р Ш и - а м б ы н ын кен^л куЙ1 — кеп киындыкпен
131
у з а к ж ы л с а л г а н г и м а р а т т ы н к ур ыл ыс ы б т п , есж- тере-
зесш о рна ты п, 1ргесш к ы м т а п , енд1 тек 1шю э ше ке ш к а л ­
ган ж а н а уйге а с ы г ы с ю р т а л г а н пысык к о ж а йы н д ы
еске с а л а р едк Ж а н а у й д щ е н д т к а л г а н о ю - е р н е п мен
т а гы б а с к а у с а к - т у й е п н ж а т а - ж а с т а н а , асыкпай 1степ
а л у г а болады.
С о н д а й б1тпеген ж у м ы с т а р д ы н б1р1 — к а л а д а г ы к ам ал
к у р ыл ы с ы ед1. Б у п н т а н а т к а л ы а й м а к э м1 рн па тыным
та ппа ды. Улы сэ ске к езшде с е п з ю н к е т е р ет ш з у з а с ы н а 1
отырып, сол к ур ыл ыс т ы к е ру ге ш ы кк а н . Ш и - а м б ы н ы н
б а л д а х а н а с ы б а с к а у л ы к т а р д ж ш е н взгеше, т е б е с ш де
ш а ш а к т ы Ж1бек шатыры, т е щ р е п н д е сол т у с т ес ж ас ыл
Ж1бек п е р д е а бар, о тыр атын ж е р ш е м а м ык теселген,
бейне кешпел1 курке т э р 1 3 Д1 едк Эм1рнп б а л д а х а н а н ы н
пердесш сырып койып, к е ш е д е п х а л ы к т ы н к ал а й ж ар ы-
лып жол бергенш, е з ш е к а л а й тэж1м еткенш, а лд ын да гы
е ю ж а с а у ы л д ы н т э рт ш с а к т а м а г а н д а р д ы к а л а й шыкпыр-
тып с а б а г а н ы н а дешн т у г е л б а к ы л а п керш келедк К а л а
т 1рШ1л 1Г1 сол б у ры нг ы а г ы с ы н да , е з г е р 1СС13 втш ж а т к а н
СеК1ЛД1.
К а й д а б а р с а да б а с шп, к у л д ы к урып т у р г а н б агыныш-
ты ж у р т ы н к е р ш , мереш е с т , ш а л кы п келе ж а т ы р едь
Т е к он ж ы л д а н бер! салынып б1тпей ж а т к а н ж а н а ж а м ­
былдын к ур ыл ыс ын керген кезде, т а с ы г а н кещл! су сеп-
кендей б ас ылып калды. М у н д а к©з к уа н тып , кещл т у щы -
т а р е ш т ен е жо к . К у р ы л ы с ж у м ы с ы ©те сылбыр, б а я у
ж у р ш ж а т ы р екен. Ж а м б ы л д ы н ею к а б ы р г а с ы н б т р ш ,
у пинии к а б ы р г а с ы н енд1 ба стапты. Ал тер1ст1к ж а г ы эл1
а н г а л - с а н г а л у щ р е ш п тур. М у н д а г ы н е п з п ж у м ы с купи —
1шкер1ден а уы п келген, не эдеш жер а у д а р ы л г а н «чампан»
к ытайлар. . . Б у р ын кеп ш а р у а к ыр елшен зорлыкпен
экелшген енбек с а лыг ын ын есе бшен а т к а р ы л у ш ы едь
К е к те м де ш е к а р а ж е н ш д е п х а б а р шыгысымен, ж е р п -
Л1КТ1 х а л ык ты у р ют ш а л м а й ы к деп, э лд ек а ла й с а к т ы к
ж а с а п , о нда й е р ж п з енбект1 Ш и - а м б ы н ы н ез1 т о кта тып
т а с т а г а н . Е н д 1 ш е к а р а с ы т у с ю р беюп болды гой. Б уд а н
былай к а з а к т а р д а н а лынатын сол е н б ек салыг ын кайта-
дан 1ске кос у керек шыгар.
О с ы на у у шл г ен жаубалшыктын бупнп з аман да
текке кажет1 ж о к ек енш Ш и - а м б ы н ын 1нп сезбейд1 емес,
сезед1. А л а й д а ертеден келе ж а т к а н ес ю дэ с т у рг е не
1стей а ла сын. Кы т а й са лт ын д а , к ал а болг а н с о н онын

1 3 у з а — Маншын, терелерш ж а я у кетерш ж уретш шатырлы


балдахана.

132
б е к Ы с - к а м а л ы б олу керек. Ж о р а р г ы император к е н е а
бекггкен Шынжандары беюшс с а л ат ын калалардын
т!з1М1Нде Ш э у е ш е к те бар. Е н д 1 не де б о л с а, б ас т а л ра н
>кумысты а я к т а у керек. Ж а м б ы л д ы н е ю к а б ы р г а с ы н
к а л к айт ып , ж а р т ы с ы н у шр е й т ш т а с т а п кетсе, Ш и - а м б ы ­
нын, ©31 к у л ю г е к ал ма й ма. С о н д ы к т а н ол к а с ын а е рш
ж у р ге н к ам ал к ур ыл ыс ы н ы н б а ст ы г ы н а к а т а н тапсыр-
мал а р берд1 де, тагы да к ос ым ша ш а р а л а р б е л п л е у у ш ш ,
кенсеге к ар а й бет алды.
А л д а а й м а к эм1рннсш к ут ш т у р г а н ж у м ы с т а р тшт1
коп ед1. О с ы кузден к ал ды рм ай кыр к а з а гы н ы н а р а с ын д а
с а й л а у ©тюзу керек. Б ул — мемл е к е т т ж ше к а ра бекш,
к а з а к т ы н б 1р б е л т Е ж е н х а н г а ресми к а р а г а н н а н к ешнп
а л г а ш к ы с а й л а у . Б ур ын М а н ш ы н еюмет1 к а з а к т а р д ы
х а л ы к ретшде с а н г а да, с а н а т к а да коспай, осы ©лкеде
у а к ы т ш а мал ж ай ы п ж ур г е н, к а л а с а к©шш келш, к ал а -
маса кез келген у а к ы т т а к©шш кетет1н т у р а к с ы з , К1рме
ж у р т деп есептеген гой. С о н д ы к т а н о ла р да ©юметке
с а л ы к ж и на п беретш эр р у ды н зэнг1лер1нен б а с к а эк1м-
Ш1Л1К ж а г ы н а н нак тыл ы б а с к а ру жуйес1 ж о к бола тын.
Енд1 ж а г д а й ©згерд1. К а з а к т ы да х а л ы к деп танып, бас-
к а р у юше кейб1р ©згер1стер енг1зуге ту ра келед1.
Ш и -а м б ын ын к е щ л ше б!р т о к санайтыны, шек ара
бел 1С1НЩ аумалы-т©кпел1л1г1не к а р а м а й , Т а р б а г а т а й ай-
м а г ын д аг ы к а з а к т а р мурты бул1нбей ту ге л о с ы нд а калып
койды. Кейб1р а у ы с - к у ш с болг анымен, о дан М а н ш ы н
©К1мет1 у ты л г ан жок. Ш е к а р а 6©Л1С1 кез1нде, б у ю л Ш ы гы с
Турк1стан бойынша, к а з а к т ы н мын ж а р ы м тут1Н1 Р ос си я
к а р а у ы н а к вшш ©тсе, онын есес1не ек1 мьщнан а ст а м
тут1н Кыта й ж а г ы н а к он ы с а уд а ры пт ы . Д е м е к к а з а к т а р
осы елк еш тубегейл1 мекен етуг е бел б а й ла д ы деген сез.
М у н д а й х алыкпен енд1 мыктап ш у г ы л д а н б а с а болмайды.
Ж а л п ы , к а з а к т а р т у ра л ы М а н ш ы н билеуш1лер1 эр
кезде эр турл1 к е з к а р а с у с т а ны п келдк «Бул х а л ы к к а
б ая г ы Ж о н г а р л а р д ы н кебш киг131п, жойып Ж1берей1к, не
б о лм ас а б а т ы с т а г ы ©здер1Н1н б а й т а к д а л ас ы н а к ар а й
куып т а с та й ы к » деген с о л а к а й л а р да болды. Ал Ши- а мб ы
ондай э п е рб ак ан , у р д а ж ы к т а р г а косылмай: «К, азактар
б1зге эл1 де к а ж е т » деген П1к1рд1 ж а к т а д ы . 0йткен1 осы
б 1р кешпел1 х а л ы к т ы н т е р т тул1к малын е а р ш , мемлекетке
жуйр1к а т т а р мен сем1з ет, ж у н , тер1 д а йында п бергеннен
б а с к а титтей з ал а лы ж о к екенш бул ж ак с ы ту с шд к . .
С о на н сон, а лда не к ут ш т у р г ан ын юм б1лс!н, Улы империя
к а ш а н бул елкеш тубегейл1 ©31не кара тып, 1ргесш бек1Т1п
а л г а н ш а , 61 р байыргы х а л ы к т ы н жер и е а рет1нде осында
133
к он ыс т а на т у р у ы с а я с а т уннн ете к а ж е т ед1. М у н ы н ар
ж а г ы н д а Ш и - а м б ы н ы н ез м у д д е а де б у гы п ж ат к а н ы
б е л п л к Кез келген у л ы к к а е з ш щ т у г а н х ал к ы на н гер!
б у р а т а н а ж у р т т ы б а с к а р у э лд е к а й да т ш м д к М у н д а сен
не 1стесен де, эй де йт ш эже, кой дейтш к о ж а жок . А н д а-
с а нд а ж о г а р ы ж а к т ы н кемейш мол сыйлыкпен тыгындап
койып, е з щ ен б а й л ы к т ы н о рт а с ын да к а л а г а н ы н ш а
ж у з ш ж у р е бер. С о н д ы к т а н ж о г а р ы д а эр турл1 п ш р
т а л а с ы ж у р т ж а т к а н кезде, Ш и - а м б ы к а з а к т а р ж е н ш д е п
ез к е з к а р а с ы н и м п е р а т о р д ы н а ты н а т о лы к ж а з ы п ж|бер-
ген-дк К е п кешжпей а с т а н а д а н ж а у а п келдк О нд а Ж о -
г аргы император кенес1 мунын у с ы н ы с т а ры н т о л ы к кос-
та йтынын б 1ЛД1р1ПТ1...
А й м а к эм1рш1С1 кенсеге к айтып келген сон, кол астын-
д а г ы К1Ш1 чиновниктерге к ам а л к у р ыл ы с ы жа й ын да эр
турл1 т а п с ы р м а л а р берш, ез к ол ын д аг ы ш е к а з б и лш т щ
р а к а т ы н с е з ш ш сэл отырды да , б!р м е з п л д е к а б ы р г а д а
1лул 1 т у р г а н Ш ь щ ж а н елкес1Н1н ЭК1МШ1Л1К к а р т ас ы н а
кез Ж1берд1. О н ы н 1Ш1нде Ж о н г а р д а л а с ы н а , эс1ресе ез1не
т^келей б аг ын ышт ы Т а р б а г а т а й а й ма г ын ын територия-
сына наз ар т1ктеп, ез1мен-ез1 кенескендей к ад ал ып кеп
отырды.
Ш и- а мб ы со нг ы кезде осы е л к е н щ еткен т а рих ына ден
койып журген. Б у л е н 1рде бу рын К1мдер ж а с а д ы ? А т а к т ы
Ж о н г а р х а н д ы г ы к ал ай курылып, к а л а й куйред1? М у н д а
к а з а к т а р к а ш а н келш к он ыс т а нды? О с ы н ы н бэр1 дэл
осы т у с т а о г а н ете к а ж е т ед1. ©з б а с ын ын т а р и х к а
ущл1п, а рх ив а к т а р ы п отырура у ак ыт ы да , еб1 де ж ок - т у -
р ы н . С о н д ы к т а н ол о с ы д а н б1рнеше кун бурын ез к уз ыры-
на Л и -ш а н с ы н д ы ш а к ыр ып а л г а н . О г а н неше т у р л 1 су ра к-
т а р койып, б1рнеше с а г а т бойы ж а л ы к п а й тында г а н.
Л и - ш а н с ы н еткен т а р и х т ы н у шы - киыр ын а же т е алмайтын
б олг ан сон, т у ст ен кейш уЙ1не барып, е з ш щ Ш ы ры с Ту р-
К1стан шеж1рес1 ж е н ш д е п ж а з б а л а р ы н экел1п берд1.
— Осыны 61р о кы п шыгынызшы, улы мэртебел1м,—
деген колмен кеш1р1Л1п, эдем1леп туптелген, улкен б*р
то мдык ты у сынып ж а т ы п . — Кеп ж ы лд а н берх кез майым-
ды т а у ы с к а н е н б е п м едй Егер С1зге у н а й к ал с а , осы енбек-
Т1н о р т а л ы к т а н юта п болып шыг у ына кемектескендей
б ол а с ы з б а ? Ол ж а г ы н сонынан с е й л е с е рм 13...
Ш и -а мб ы кешеден бер1 сол к о л ж а з б а н ы окып ж ат ы р
е д 1. О кт а - т е к т е к1таптан басын кетерш: «Гимназиянын
к ар а па й ым мугал1м1 о с ы ны н бэ рш к айд а н б1ле беред1?»
деп басын ш ай ка п т а мс а ны п кояды. Б у л тарих деген де
к ы з ы к нэрсе екен гой. Ю м д е р д щ т а б ан ы тимеген, К1мдер
134
ш а н да т па ран б у л елкеш?! Е ж е л п Гундер мен Т у р ж каг а-
наттарын была й к ойг а нд а, Ш ы нг ы с хан з а м а н ын а н бу рын
да, одан кешн де бул К у л ы с т а й д ы н е п з ш е н Н а й м а н д а р
мекендепт1. А л Н а й м а н д а р д ы X V I I р а с ы р д ы н о р т а шенш-
де О й р а т т а р ырыстырып шырарыпты. С е й т ш б а т ы с пен
ш ырысты б 1рдей т т р е т к е н а т а к т ы Ж о н г а р хандыры
осында е з ш щ г ул де ну дэу1рш е т ю з ш , б1р расырдан а стам
емш- ерк ш дэ урен с у р ш т к Е н сонында ез и е л т н кенейте
тусуд1 кездеген Цин империясы Ж о н г а р мемлекетш жер
бетшен тып-типыл ен прш, бу л е л к еш кушпен к ар а ты п
алранына да, мше, ж у з отыз ж ы л д а й у а к ы т е т ш т к
А л ые т а р и х к а кез Ж1берсен, б 1р ражабы, дуние алма -
кезек т е н к е р ш п , купгплер мен элс1здер унем1 орын а лм а с-
тырып отырран екен. Оран мыс алды а лы с т а н 1здемей-ак,
осы Ш и - а м б ы н ын арры а т а л ар ы М а н ь ч ж у р л е р д 1 - а к ал-
айыкшы. Б 1р кезде солтуст1К ш ы р ы с а й м а к т а р д а е з ар а
к ыркысып ж а т а т ы н т а н р у т т а р мен шур пл т тер тупт1н
т у б ш д е б а с б1р!кт1р1п, 61р т у т а с М а н ь ч ж у р у лысын а
а йналады, се йт ш у л а н - б а й т а к К,ытай мемлекет1н ез1не
к ар а т ы п а ла д ы деп К1М ойларан?! О л а р куш кеше мон-
ролдар мен К ы т а й ды н Минь ди н ас тияс ына н кезек с о к к ы
кер1п, киыр ш ы р ы с к а б а рып па н а ла ра н кешпел1 т а й п а л а р
емес пе едк
Ту нрыш рет Т а н р у т т а р мен Ш у р ч п т т е р д щ басын
косып, б 1р т у д ы н а стына ж и н а г а н — Н у р х а ш и т хан болды.
О л 1616 жылы « Ш ы р ы с А л т а н о рда сы» деп а т а л ат ы н
к у а тт ы М а н ь ч ж у р мемлекетш курып, ез иел1гш тез кене й­
те б а с т а д ы . 1624 жылы 1ШК1 М о н го л ия ф е о да лд ар ы н
ез1не ба гын дырды. Маньчжурлерге б а гы н б а й кепке
дей|н т1ресш келген — ежелг1 Ш ы н г ы с х а н О р д а с ы н ы н
ж у р н а г ы — Х а л к а хандыг ы бо ла тын. Бтрак х алка -мон-
р о л д ы н ер ж у р е к ханы Ли гд ен елген сон, о ла р да у з а к
шыдап т у р а а лма ды. 1636 жылы 1ШК1 М он г о л и яд а курыл-
тай шакырылып, сол ж и ында б у ю л монгол т а йп а ла ры
м ан ьч жу р билеуш1С1 А в х а й д ы е з д е р 1не улы к а г а н ет1н
сайлады.
Сейт^п кеп у з а ма й ш ыг ыс т аг ы а с а кушт1 м емл ек етт1н
б|рше а й н а л г а н М а н ь ч ж у р и я « Ш ы г ы с - А л т ан о р д а сы » д е ­
ген бурынгы а тын е з г е р т 1п, е з де р ш « Ц и н 1 мемлекет!»
деп жар иял ады. О г а н б у к 1л Мо н го л ия м е н коса манайын-
д аг ы тары б а с к а у с а к т а й п а л а р д ы н бэр1 кара ды. Ман ьч -
журлерд1н ж а т с а - т у р с а ойынан шыкпайтын е н д т ар-
маны — ездер!Н1н ежелден б е р п кырги к а б а к керш!С1 —

1 Ц и н — кытайша «касиетт!» деген магына беред!.

135
улы К ы т а й мемлекетш б ас ып а л у рана едк А к ы р ы онын,
да орайы келе кеттк
Б у л т у с т а м е м л е к е г п у ш ж у з ж ы л г а ж у ы к билеп
келген Кытайдын, М ин дин а с тияс ы ез ш ш д е етек алган,^
ш а р у а л а р к е т е р ш с ш баса алмай, ф е о д а лд а р ез ара ж а к -
ж а к болып согысып, эбден ти ты к та п т у р г а н кез1 ед1. Д э л
сол жылы к е т е р ш с и п ш а р у а л а р Х у а н х а д а н етш к е л т ,
Пекинд1 к о р ш а п а л г а н. Мин династиясынын, ен, сонгы
императоры Чун Ч ж а н ь бу л к о р л ы к к а ш ыд а ма й ез сарай-
ында асылып елген-Д1... Кытайдын. э л а р е у ш кептен к у т т
о тыр г а н м а н ь ч ж у р л ер осы колайлы с э г п пайда л ан ып
калды. 1644 жылдын. ж а з ы н д а ше к а ра га т а я у экелш, куш
бу рын д а йы нд а п к ой га н калын, а тты эскерд1 б1рден ж а у ы п
Ж1берд1 де, е з а р а с о г ыс ып ж а т к а н ш а р у а л а р мен ф е о да л ­
д а р тобын оп- о ц ай т а л к а н д а п , Пекинд! б а сы п алды... С е й -
тш м ан ь ч ж у р л е р у с т е м д ж еткен Кытайдын. Цин д и н а с ­
тиясы ду ние г е о с ы л а й келген е дь М ше , со да н бер1 де
а р а д а 240 ж ы лд а й у а к ы т ет1пт1. Цин д ин ас ти ясы а л г а ш
т а к к а о т ы р г а н д а, к ы т а й л а р 300 миллион, ал м а н ь ч ж у р ­
лер небэр1 300 мын,га ж е т е р - ж е т п е с екен. М 1не, к у д а й г а
шуК1р, кек тэщр1с1н1н, к ол да у ымен , а сы л тект1 м ан ьч жу р
у рп а г ы ез1нен мын, еседей кеп хал ык ты у з а к ж ы лд а р
бойы ш ып - шы р г ас ы н ш ы г а р м а й билеп келедк
Б 1р а к к ыт а й да й кеп х ал ы к т ы басып а лг ан е л д щ де,
о га н ба гы н ы шт ы б олг ан елд1н, де шекес1 кызбайтыны
белпл1. А р а д а б!рер ж у з ж ы л еткенде, э л п б а с к ы н шы-
нын, аты гана к а л а д ы да , ездер1 к ы т а й г а С1н,1п, жу т ыл ы п
кетед1. Б ул елд1 кушпен ез 1ме б а гы нд ы рд ы м деген Шын,-
гысхан у р п а г ы К у б ы л а й ордасынын, да к е л е ш е п осылай
болып тынг а н. М а н ь ч ж у р л е р т а р и х т ь щ о с ы с а б а г ы н еске-
р1п, а л г а ш к ы куннен б а с т а п - а к ездер1н с а к т а п калудын,
ша р ал а р ы н к а р а с т ы р ы п бакты. К,ан б у з ы л м а с уш1н
м а нь ч ж у р мен кытай некелесуге тыйым салды. Калын,
кытайды тугел1мен а й д а р к оюг а м э ж б у р етт1. Со н а н кешн-
п маньчжурлерд1н, жанын с а к т а п т у р г а н — колындаг ы
ЭК1МШ1Л 1к пен ш е к а з бил1к. К а з 1р К ы т а й д а К е к т щ улы
импера тордан бастап, с а р а й д а г ы улкен у лы кт а р, елке
б а с т ы к т а р ы мен аймактын. г уб е рна т ор ла ры — династия
Т1реп тек м а н ь ч ж у р у лт ы н а н б о л у г а т и 1с... Б 1р а к соган
к ар а м а с т а н , кеп кепт1пн 1стемей коятын емес. М а н ь ч ж у р ­
лер, э йт е у 1р, а та т е п н умытпа й, а к с у йек шз деп Ш1ренген1-
мен, с а л т - с а н а , дш, т1л жен1нен б а я г ы д а - а к к ытайла сып
болган-ды. М е м л е к е т т ж д 1н, э т ик ал ык зан, ж у й е а рет^нде,
б у л а р да сол ба яг ы К о нф у ци 1Л1М1Н к аб ыл да га н. Осыдан
2500 жыл бурын ем!р сурген Ко нфу ци г е ж а н тенгермей,
136
оган КуН311 деген к у р м е г п а т а к бердк.. «Асыл тект1
ма н ь ч жу р урпагынын, б1р1 — осы а й м а к т ы ц э м 1р ц л а Ши-
амбы гой. Бул да е з ш щ ата са лт т а р ы мен ана т Ы н умыта
б а с т а г а н » депт1 Л и -ш а н с ы н .
Ш и -а мб ы осы т у с к а келгенде ю т а п т а н басын к етерш
алды. Л и - ш а н с ы н н ы н айтып отырганы ж ал п ы ш ын д ы к
б олганымен, м а н ь ч ж у р л е р д щ т е п н тым к а з б а л а п кеткен1
шамына тиш, у н а н к ы р а м а й калды. « М а н ь ч ж у р зиялысы
болса б у л а й ж а з б а с ед1, к ан ша дегенмен оз к ан ына тар-
т а д ы - а у , — деп ойлады ш ш е н . — М ы н а б етшде бул юта пты
к ала й б а с т ы р а м деп ж у р екен? Д э м е с ш к а р а й гор ез1-
нщ...» Б 1р а к е з же к а ж е г п деректер 1здеп, амал ж о к , о ку-
ды онан ары ж а л г а с т ы р а берд1.
Ал мына к о л ж а з б а д а Ж о н г а р м е мл ек етшщ ду ние ге
келу1 — ез а лдына ж а т к а н 61 р хикая. Э с ш , « Ж о н г а р »
деген с ез ешб1р у л т т ын да, х а л ы к т ы н да атын 61лд!р-
мейд1 екен. Ке з шд е М о н г о л и я г а карайтын т а й п а л а р
к он ыс та нг ан жер ж аг д а й ы н а карап: З у н г а р (сол к а н а т ) ,
Б а р у н г а р (он к а н а т) деп ек1ге б е л шшт ! гой. С о л «Зу нга р-
ды» керш1 х а л ы к т а р ез т1Л1не бешмдей езгерт1п, « Жо н-
г ар га » а йна л дырып а л г ан . З у н г ар т о б ын ы н к ур а м ы н д а
О й р а т т ы н т е р т тайпасы: Щ о р с т а р мен Д ур б1 т те р , Тор-
г ау ы т т а р мен Х о ш у т т а р б а р едк 1636 жылы м о н го л ды н
он кана ты — Б а р у н г а р л а р Цин империясына к ар а п кет-
кенде, сол к а н а т т а г ы ж о н г а р л а р ол к а р м а к к а 1Л1нбей,
а с а у л ы к керсетш, бел1Н1п шы к к ан. О ла р кеп у з а ма й
монг олдын К о б д а а й м а г ын д а к у р ыл та й ашып, е з д е р 1н
« Ж о н г а р и я мемлекет1» деп ж а р и я л ад ы. Щ о р с т а й па сы н а н
кон та йжын ы ездер1не хан етш са йлады.
Жа лп ы , О й р а т т а р зр кезенде монг олдын к оластына
кушпен б а гы н га ны б о лм а са , олармен ем1р бойы ж а у л а с ы п
еткен каны кас т а й п а л а р ед1. О л а р е же л де н бер1 Керей-
Найма нмен 1ргелес, Ал т а й т а у л а р ы н мекен етш келген.
Ш ы нг ыс хан кушеЙ1п, б а с кетере б а с т а г а н д а , о г а н карсы
с ог ыс у унпн, найма нда рмен о д а к к ур г а ны да т а ри хт ан
б е л г ш . Б1'рак, б о л а ш а к улы к а г а н г а б у л а р д ы н ен^кайсысы
да тетеп бере а лг ан жок. М о н г о л д ы н « К у пи я шеж1ресш-
де» а йтылг а нындай, Керей мен Н ай м ан хандыг ы жен1лген
сон, 1208 жылы Ш ы н г ы с х а н г а кушпен б аг ын атын «орман
елЬ>— осы о й р а т т а р болатын. М он г о л империясы ыдыра-
ганнан кешн, о й р а тт а р к а й т а д а н бас кетер1п, Х а л к а мон-
г олдарына унем1 ш а б у ы л д а у м е н болды. Э с ш монгол хан-
д ыг ынын берекесш кет1р1п, о ла рд ы н Цин империясына

1 К у н. з I — данышпан, кеменгер деген магынада.

137
Т1зе б у г у ш тездеткен — осы е ю ел арасындагы шапкын-
шылыктын салдары ед1.
Б а т у р к о н т а й ж ы т а к к а о тыр г а н ж ы л д а р ы Ж о н г а р
х ан ды г ы канатын кенге жа й ып , едэу1р кушейе б а с т а г а н .
Б |р а к т а к т а л а с ы б э се н д еме дй 1665 жы л ы Б а т у р кон­
т а й ж ы ©ЛД 1 де, о нын орнына б1раз у а к ы т б а л а сы Сэ нг е
хан болып т у рды. Ол да у з а к к а б а рма ды. Оны ш е ш е с 1
б {р , экес1 бел ек туысы З о д о в деген е л т 1 р т , хан тагын тар-
тып алды.
Ел 1Ш1нде о с ын д а й кан т е п е , т а к та рт ы с ы ж у р ш ж а т ­
к ан д а , С э н г е н щ т у г а н ш ю — Х а л д а н Т и б е т т е п Д а л а й
л а м а н ы н колында ш э ю р т б о ла т ын. Ол а р т ж а к т а г ы а га -
сынын ел1М1н ест1с1мен о ку ын т а с т а п, елге о ралды. Х а л ­
дан б а с т а б ы н д а сыр а л д ыр ма й, х а н н ын с ешмше ю р т , аз
у а к ы т ел 1шшде л а м а болып журд1 де, онтайы келген
сэтте Зо д о вт ы мурдем кет1рш, 1671 жылы е з ш б у ю л Ж о н -
рарияга хан е т т ж а р и я л а д ы .
Х а л д а н б и л 1к б ас ы н а келген сон, т а к т а л а с ы кезшде
ыдырай б а с т а г а н О й р а т т а й па л а р ын к ай та д а н б1р1кт1р1п,
а ш с а а л а к а н ы н д а , ж у м с а ж у д ы р ы г ы н д а у ста ды. Ол кеп
кенпкпей бук1л Ш ы гы с Т у р ю с т а н д ы ез1не к ар а ты п алды.
Х ан о р д а сы н К у л ж а г а кеш1рд1. 1ле бойында малмен
б1рге ег1НШ1Л1кт1 к а т а р еркендет1п, к а р а у ы н д а г ы х а л ы к ­
т ы н т у рмы с ы н едэу1р ж а к с а р т т ы . Ш ы г ы с т а г ы Ха л ка -
монг олда ры мен б а т ы с ы н д а г ы к а з а к ел1не кезек шабуыл-
дап, с о гыс та н к ы р у а р о л ж а тус1р1п отырды. А з жылда
Х ал д а н х аннын а быр ойы н ын а с к а н ы сонша, кеш1кпей
о га н Д а л а й л а м а « Х а л да н Б а ш у х т ы » 1 деген курметт1
а т а к берд1.
Х а л д а н Б а ш у х т ы н ы н бул к ез д еп кимыл-эрекет1 уш
ж а к т ы к о р ш а у д а к а л г а н к е к ж а л к ас кырды еске с а л а т ын
е д 1. Ол ез т у с ын д а Цин империясымен де т а ла й шайкасып,
о нын э ск ерш Ж о н г а р и я г а ж ол ат п а ды . А р а - а р а с ы н д а
Монголия мен к а з а к д а л а с ы н а да о л ж а т у а р у д 1 кездеген
ж о р ы к т а р ж а с а п о тырды. Б 1ра к к анша к е к ж а л болганы-
мен, т а г д ы р д ы н к ур ыг ына н ол да к у т ы л а а л г а н жок.
1697 жылы, 13 мартта Цин э с к е р 1мен б о лг а н сонгы б!р
ш а й к а с т а ж он Ра р л ар о н б а й жен1лд1 Ае, Х ал да н Б а ш у х т ы
акыры у 1нпп елд1. 0йткен1 оган енд1 б а р а р жер, б а с ар
т а у д ы н ез1 к а л м а г а н . Ол ж о р ы к т а ж у р г е нде, немере
1Н1С1 Ц е в а н Р е б д а н ез1Н хан деп ж а р и я л ап , Ж о н г а р тагына
орныгып о тырып а лг ан болатын.
Це ва н Р е б д а н т а к к а о тыр га н да, Ж о н р а р и я д а жиырма

1Башухты монголша пайрамбар, кеменгер деген магынада

138
т у м е н 1 т у т ш, алпыс тумен а д а м бар деп есептелген екен...
Ол да ©з т у с ы нд а , баяры Х а л д а н Б а ш у х т ы сиякты, керил
елдерге у с п - у с т ш е ш аб у ы л д а у м е н болды. Казактын. Тэ у ке
ханы т у с ын д а к а з а к пен к а л м а к т а л а й рет с о р ы с ы п , ек1
ж а к а лм а- ке з ек женлске ж е т т отырран.. Ак ыр ы Ц е в а н
Р е б д а н 1715 жылы К а ш к а р и я уйрырларын, со да н а р а д а
е ю жыл ©ткенде Т и б е г п басып алды. М у н ы с ы шы г ы с т а -
р ы Цин имйериясына керсеткен кыры, т у р ы с а т ы н жерщд!
айт деп, а ш ы к майданра ша к ы рра н к о к ан л о к к ы с ы ед!
Бул жардай, шынында да, К а ш к а р и я мен Т и б е г п
сырттай и е м д е н т ж у р г е н Цин империяс ынын ш а м ы н а
к атты тид1. Д з л 1ргесшде ж о н ра р л а р жо р тып ж ур ге нд е ,
ез де р ше т ы н ы ш т ы к болма сын б ш п , улы империя осы б!р
к о к а н д а г а н немелерд1 б1ржола к у р т ы п Ж1беруд1 о йл аг а н
Со л м ак с а тпен 1722 жы л ы к уз де к у р а м ы н д а алпыс мын-
дай эскер! бар, м уз да й к ар у ла нр а н Цин а р м и я с ы К у мы л -
дан ©Т1П, Ур 1мж 1, Т у р п а н барытына к а р а й 1шкер1леп келе
жатт ы. Ж е р к а й ы ск а н калын. кол осы е к шшм е н к е л т
с о к т ы к к а н д а , ж о н г а р л а р д ы н м у н да й к ушк е тетеп берер-
б е р м е а ею т а л а й ед1. А л а й д а кутпеген жа р да й Це в а н
Р е б д а н д ы т©н1п турран к а т е рд е н к©р1неу с а к т а п к ал ды
С о л жылы д е к а б р ь айында Цин импера то ры К а нс и ойда
ж о к т а о па т болды д а , онын орнына т а к к а отырран ж ан а
император, б у ю л ел бо йын ша ж ы л уарына дейш жа р ия -
ланран азара б айла н ыс ты, Ж о н г а р жорырын т о кт а т ы п,
кезен1п келген ж ау ымен бейб!т б1Т1м ж а с а у г а м э ж б у р
болды.
Т а р и х т а у ш ы р а с а т ы н к ездейсок к ыр с ы к деген осы
Егер сол жылы император Ка нси ©лмесе, Цин армиясы
ж о н г а р г а к ар с ы ш а б у ы л ын т о кт а т п а й ж а л г а с т ы р а бере-
тш бо лс а, онда енд1 у ш- т е р т айдан кеЙ1н к а з а к ел1н кан
к а к с а т к а н кыргын сог ыс « А к т а б а н шуб ыр ы н ды » да бол-
мас е д 1. Ак ыр ы Це в а н Р е б д а н 1723 ж ыл д ы н к ек темшде
Цин армиясына к арс ы д а йында п о тыр г а н ж е т ш с мын
эскер1н к а з а к д а л ас ы н а к а р а й т у т к и ыл д а н ж ап ты да
Ж1берд1. Ал Ж о н г а р хандыг ын Цин империясына карсы
с огысады, енд1 сонын кызыгын к©рем1з деп о т ыр га н к а з а к
хандары капыд а калды. Б ул ж о р ы к т ы н немен тынг аны
белпл!: ж о н г а р л а р к а з а к хандыг ын к атты злс1рет1п, эр1
©здер1Н1н де с1Л1кпес1 шыгып, нэтижеде к а з а к т а р д ы Р ос сия
колтыгын п а на л а у г а м з ж б у р етт1.
1727 жылы Ц е в а н Р е б д а н е л т , о нын орнына т а к к а
б ала сы Галден Церен отырды. Ж о н г а р и я н ы н бул ер
ж у р е к ханы ем1р бойы к а з а к т а р г а к арс ы сорысумен
0ТТ1. К а з а к хандыры а л г а ш к ы с о к к ыд а н кейш тез ес
жина п, кеп у з а м а й теке Т1реске келш, б1рте-б1рте куш
тен,ест1ре ба ст а р а н . К е ш ш р е к А б ы л а й т у с ын д а ез же р л ер ш
а з а т етш, ж о н г а р л а р д ы кешн т ыксырып, айдап та тас-
тады. А л а й д а ширек расырра созылран у з д ш а з сорыс
Аз ия д а ры кешпендьлердщ сонры с а р к ыт ы болып есеп-
телетш, ен ж а у ы н г е р ею х а н ды к т ы да к атты э л а р е т ш
ед1. Б ул ж ы л д а р ы А к па тша да, Цин еюмет1 де к а з а к
пен о й р а тт ы ц бул ш а й к а с ы н а тшелей а р а л а с к а н жок.
Е ю ж а у ы н г е р х а л ы к онсыз да б1рш-б1р1 куртып тына-
тынына кездер1 ж е г п де, с о л а р д ы н а ны ст а р ы н андып,
о райлы с э тш кутш, с ырт т а й б а к ы л а д ы да отырды.
А к ы р ы кеп у з а м а й сол куткен сэт те келш ж е т ш ед1.
1745 жылы Ж о н г а р о р д а с ы н ы н ен сонгы а т а к т ы ханы
Г а лд е н Це рен к а й т ы с болды. О с ы д а н к е ш н- а к Ж о н г а р
т а г ы н ы н б е р е к е а кеттк Т а г ы да т а к у ш ш ш а й к а с бас-
талды. Галден Ц е р е н н щ орнына аз у а к ы т ханнын ж а лг ы з
мурагер1, ж а с Ж1пт Ц е ва н Д о р ж и отырып е дь Коп узат-
пай оны Галден Церенн1н некес1з улы Л а м а Д о р ж и ел-
т 1р 1п, та гын т арт ып а лд ы. Бил1к б а с ын д а ол да алансыз,
у з а к отыра а лма ды. ©йткеш бул кезде Л а м а Д о р ж и д ы н
да б а к т а л а с т а р ы аз емес б ола т ын. Енд1 о нын сонына
ж о н г а р т а г ы н а н ум1ткерлер: Д а б а ш ы мен Э м 1рсана
туст1. Б у л екеу1 де онай ж а у емес. Д а б а ш ы — хан ту-
кымы б олма г а н ымен , б1р кезде Тибетк е б а с ып юрген
о йра т нояны Церен Д о н д у б а н ы н немерес1. Ал, Э м 1рсана
бо лс а — Га лде н Ц е р е н н щ к а р ы нд а с ы на н т у г а н жиень
Л а м а Д о р ж и д ы н а й б а р ы н а н ыг ыс ка н Д а б а ш ы мен
Эм1рсана б а сы н д а к а з а к ханы А б ы л а й д ы н к олтыгына
б а рып п а н а л а га н . А л ы с т ы б о л жа й т ы н улкен с а я с а т ш ы
А б ы л а й г а к е р е п н щ ©31 де осы ед1. О л е ю к аш кы нн ын
колтыг ына су б у рю п , а з д а г а н эскери кемек берген болып,
о ла рды унем1 Ж о н г а р о р д а сы н а к арс ы а й да п салумен
болды. А к ы р ы э л п екеу1 к а з а к х ан ды г ыны н кемепмен
Л а м а Д о р ж и д ы н т у б ш е жет1п, бу л жолы хан т а г ын а
Д а б а ш ы отырды.
А л а й д а «эттен хан т а г ы н а б!р о т ы р с а м - а у » деп катты
к у м а р т к а н а д ам ны н б 1р! Э м 1рсана ед1. Бул жолы макса-
тына ж ете алмай, а л д ын да гы асын Д а б а ш ы тартып экет-
кендей б 1р куйге ту скен. Енд1 бу рынг ы о д ак т а с т а р : Д а б а ­
шы мен Э м1 р с ан ан ы н а р а с ы н д а т а к т а ла с ы басталды.
Э м ф с а н а Т а р б а г а т а й д а г ы т о р г а у ы т т а р мен дурб1ттерге
а р к а суйесе, Д а б а ш ы хан о рда сы на б 1р т а б ан ж ак ын
Щ о р с т а р мен Х о ш у т т а р д ы н к олда у ына ие болды. Бар
140
би/пкт! ез к олына алг ан Д а б а ш ы е з Ыщ б а к кундес1
Эм1рсананы о р д а манына ж о л а т у былай турсын, колына
т у с с е т у т ш ж е у г е б ар е д г А к ь ф ы , 1754 жылы а з д а г а н
•колмен О р д а г а к арс ы ша п ка н Эм1рсана Д а б а ш ы н ы н
отыз мын эскершен о нб ай жен,1лд1 де, бук1Л Ж о н г а р и я д а н
пана т а п п а й, Цин империяс ынын к ол а с т ына к а ш ы п ©т-п.
Е н д т ба р у м т — империянын к ол да у ымен , т и т , соган
ж а р т ы л а й бодан болса да , е з ш щ е ж е л п а рма н ы болг ан
ж о н г а р т а гы н а к а л а й да 61 р о т ы р у едк
М у н д а й колайлы кезенд1 Цин империясы да к ур
ж1берг1С1 келмедь С з т с а г а т ы сокты, Ж о н г а р х андыг ын
же р б етшен а л а с т а п , мулде к у р тып Ж1беретш кез енд1
келд1 деп шешкен. 1756 жылы генерал Баньди б а с к а р г а н
т о кс ан мын зскер, Э м 1р с а н а г а жол б а ст а т ы п, Ж о н г а р и я г а
к а р а й бет ту зе д к Д э л осы жылы к ас к ылг а нда й ж о н г а р
д а л а с ы н а к а ра шешек деген шдет жайылып, б у к а р а х а ­
л ы кт ы н а у р у д а н ес1 шыгып ж а т к а н - д ы . Д а б а ш ы н ы н ша-
гын эскер1 жер к ай ы ск ан к ал ы н кол г а тетеп бере а лма ды.
А л г а ш к ы ш а й к а с т ы н е з ж д е - а к куйрей ж е щ л т , 031 ж а н
с а у г а л а п , к а ш у г а м э ж б у р болды.
«Д у н ие кезек» деген сол. Б1реуге ж а с а г а н кас тан-
дыг ын, о па с ы зд ы г ы н т у б ш д е алд ын на н шыкп ай коймай-
ды екен. О с ы да н отыз у ш жыл бу рын ж о н г а р л а р бейб1т
ж а т к а н к а з а к ел ше не 1стесе, Цин империясы соны ек1-уш
есе а ртыгымен алдына келт!рд1. К а л ы н о й ра т к ар а ше-
шектен б1р кырылса , к а л г а н д а р ы ма н ь ч жу р, Ш а х а р ,
с1бе-солан ж а с а г ы н а н к ур ал га н б ас к ы нш ы э с к е р д щ най-
з ас ын ын у шы н д а кетт1. Б у л жолы е ш к а н д а й а я у ш ы л ы к ,
т у т кы нг а алу деген болмады. Цин а рмиясы Т1р! ж о н г а р
корсе, б а л а - ш а г а , кэр1-жас демей кырып, ж ан с а у г а л а п
т ыг ылг а н жерлер1нен т 1нт1п ж у р 1п елт1рд1. Та рих и дерек-
терде б у л кыргын с о г ыс т а , ойраты бар, б а с к а с ы бар,
б 1р миллионга ж у ы к а д а м н ы н х ар ап бо лг а ны а йтылады. . .
Ж о н г а р о р д а сы н ы н С1рге ж ия р сонгы ханы Д а б а ш ы а з ­
д а г ан колмен м уз а р т асып, К а ш к а р и я г а к а ш к а н екен.
Оны сонда бас с а у г а л а п тыгылып ж у р ге н ж е рше н О ш
ЭК1М1 у ста п алып, Цин ©К1мет1не т а б ы с етед!.
М у н д а й д а куш1 б а сым ж а у г а тетеп бере алмай, капы-
лыста колга т у с у де, ез е л ш щ б о стандыг ы уш1н жер
кушып, к а з а т а б у да, немесе к о р л ы к к а шы д а м а й у 1Ш1П
©лу де, бэр1-бэр1 де ешт е н е емес екен. Ж о н г а р нояндары-
нын 1Ш1нде со нын бэршен де а уыр ж а з а шегш, к а а р е т т !
халге у ш ы р а г а н — Эм1рсана болды. О н ы н « Ж о н г а р т а ­
гына б 1р о т ыр с а м- а у » деген ©м1р бойгы а рма ны кез а л ­
дында с а гым д а й ыдырап, ж ой ыл га н ж о н т а р жу р т ым е н
141
б|рге келмеске к ег п. Э м 1рсана Цин империясынан езгеш
кутсе де, дзл мынадай канды к а с а п к а т а л д ы к т ы кутпеген.
Ол, ез ойынша, улы император менщ осы е ц б е п м д 1ескере-
д|, Д а б а ш ы н ы н к езж жойып, онын, орнына т а к к а меш
отыррызады деп у м 1ттенген... Енд1, мше, ду ние де жонра р
мемлекет1 де жок, оны билейтш хан тары да жок, бэр!
де жер бетшен жойылып, кул1 кекке ушты. Б 1р кезде терт
тул 1к малый сыйдыра а лма й мьщгырып ж а т а т ы н к ал ын
о йр а т т ы н орнында о йр а нд а лр а н ж у р т ы к а н сасыран
иес 13 д а л а рана жатыр. Б у л — о нын та ла й кыррынга
к ат ыс ы п ж у р ш ем1р1 кермеген, кермек т у п л са на сы н а
сыймайтын сумдыры едь С о л с у м д ы к т ы кергенде Эм1р-
сана а у ы р кайрыны кетере а лма й е а ауып, аттан кулап
т у стк
О ны н б у д а н былайг ы эрекетш де деш сау, ес1 ду ры с
а д а м н ын к ы л ы р ы деп а йту киын. Е а д у р ы с а д а м мун-
да й д а у 1Ш1П, не ез ше к а н ж а р с а лып елу1 керек ед1. Б1рак
Эм1рсана ейтпедк Ол енд1 кез1не кан толып, ел1м ес1р!Г1
билеген, жанкешт1, жынды а д ам ны н м1нез1не басты. Цин
е ю м е т ш щ кеЙ1н ж а р ы л к а й м ы з деген уэдес1не де, итке
су йек т а с т а г а н д а й корл а п у сынг ан « у а н» деген а та г ына
да к а р а г а н жок . ©31 сияк ты эр к уы с т а б а с с а у г а л ап ,
кашып- пысып ж у р г е н б1раз а д а мд ы манайына топтап
алды да, т а у г а шыгып кеттк ©зшше кек а лу жолына
тус!п, Цин эскер1мен ти1п-кашып с о г ыс ка н болды. Б 1р а к
енд1 бэр 1 де кеш ед1. Э м 1р с а на нын а з д а г а н колмен а ла су р-
ган ш аб у ы л д а р ы б а к а й ш а г ы н а дей1н к а р у л а н г а н к ал ын
эскерге шыбын ш а к к а н к урлы эсер еткен жок. Ак ы ры
онысынан е штене енбейтш болган сон, элдеб1р а л д а мш ы
ум 1тт1 н жетег1мен Р о с с и я г а к а ш ы п етт1 де, кеп у з а м а й
сол ж а к т а к ай т ы с болды.
С е й т т Эм1рсана е з ш щ к а й т а л а н б а с к айг ылы таг-
дырымен, а д а м з а т т а р и х ы нд а г ы ез ел1н са тк ан , ез1мш1Л
о п а с ы з д а р д ы н м ан да й а лд ына н орын алды. Эм1рсана
т у рал ы каз1р О й р а т т а р а р ас ы н д а мынадай аныз бар. Оны
э лд ек а йд а к аш ып ж у р ш , ез а ж а л ы н а н елд1 демейд1.
К а л ы н О й р а т Цин э с к е р ш щ колынан канг а бег1п, кыры-
лып ж а т к а н кезде, Э м 1рсана к у д а й д ы н к а р г ыс ы н а у шы-
рап, т ер т кез к ар а те б е т к е айналып кет1пт! десед1. Сол
терт кез ит б у п н г е дейш К у б ы н ы н ку м ы нда ж ап ад а н -
ж а л г ы з корлыкпен кун кешш ж ур ге н кер1нед1. Ж а п а н
ту/зде шелден к а т а л а п , тш1 с а л а к т а п , б1р ж ут ым су 1здей-
тш болса керек. Кейде элдеб1р а лыста н сы л ды р а га н
б у л а к ун1 ест1лгендей болады. Э л п ж а к к а жан ушырып
жетсе, су дег еш с ыл ды р а га н су емес, б у л д ы р а г а н сагым
болып ш ыг а ды. Со л а л д а м ш ы сл ес м э н п - б а к и к а й т а л а н а
беред1. Иэ, Эм1рсана к а з 1р де К у б ы н ы н куба шел шд е
терт кез ит кейпше т у с ш, ж а з а с ы н тартып ж ур ге н кер!-
нед1...
Ши - ам бы а лдында ж а т к а н Л и - ш а н с ы н н ы н ж а з б а -
ларын осы а р а г а дейш о кып келд! де, б ас ы н ш ай ка п
отырып калды. К е з алдынан л з ш п етш ж а т к а н кайгылы
о ки г а л а р , т е п л г е н кан мен а шы н г а н ж а н д а р оны да
эбден ш а р ш а т к а н д а й болып едк А л д ы нд а г ы к у м 1с т а б а к -
шада э л д е к а ш а н с е н т к а л г ан имек бас, у з и н т ру бк а сы -
на темею толтырып, оган а з д а г а н апиын у нт а г ы н сеуш,
кайта ту т а т т ы .
Апыра й, к ан да й а у ы р к е р ш к т е р . . . Б 1р х а л ы к к ур ып
б 1терде а лдымен а у ы з б1рл1ктен айрылып, 1штей 1рш, тоза
ба ст а й ды екен гой. Б у л кешпендклердщ т у б ш е жеткен —
б а к к у н д е с т ж пен т а к т а л а с ы екен. Адамдардын. б о ла ш ак -
ка деген сешм1 азайып, ел 1илн ез1мш1л о п а сы з д ы к , сат-
к ы н д ы к ж а й л а п а ла тын к е р 1нед1... Д е г ен м е н осы окиг а-
ларды К1МН1Н, кез1мен, к ал а й б а г а л а у керек? М э с е л е соп-
да. Мын а Л и - ш а н с ы н н ы н кешпенд1лерге 1штей жаны
ашып, б у й р е г 1Н1н б уры п т у р г а н ы бесенеден б е л п л к Эс1-
ресе, Цин а рмия с ы ны н а я м а с к а т а лд ы г ын , о й р а т т а р д ы ц
ж а з ы к с ы з к ан г а б е п п к ырыл г а н тусын б а я н д а г а н д а ,
б а с к ы н ш ы л а р г а Т1сш басып, к у ш ы р л а н а , е к 1лене ж аз а -
тыны б а йк а ла д ы. Д е м е к м у н ын да ж ур е п ш 'н т у б 1нде
к ы жы л ба р деген сез. С о н ш а жыл с у р п н н е н кеЙ1н де Цин
ек1мет1не деген еск1 кепн у мы т а а л м а г а н ы гой... Ж а з а с ы н
етеп ж у р ге н ж ан к ешт1 а д а мн ан б у д а н б а с к а не кутуг е
болады. Л и - ш а н с ы ц саяси с е ш м п з д т упин о сына у
киян т у к т р г е жер а уд а р ы л д ы . Енд1 муны шек ара асырып
т а с т а м а с а н , б у д а н ары ж 1беретш ж е р д 1н ез1 де к ал ма д ы
гой.
Ши- а мб ы бу да н была й к о л ж а з б а н ы н е з ш е белпл!
жерлер^н ж е л е - ж о р т а шолып, к а ж е г п т у с т а р г а келгенде
гана кадалып о ки б а с т ад ы. Б у г а н дэл к а з 1р ете- мете
кереп — к а з а к т а р д ы н бу л елкеге а р а г а у з а к уз1Л1с салып,
екшпп рет к ал ай кел1п ко н ы с т а ну та рих ы е д 1. ©31 соны-
на тускен, эбден ызасы еткен к е к ш о л а к к а с к ы р д ы н 131 н
неше турл! шытырман шиырдан да ж а н ы л м а й шыгарып
экетет1н жырынды а нш ыд а й , бул да сол ж ул ге м ен адас -
пай келе ж ат ы р.
Цин империясы Ж о н г а р и я н ы басып а л г а н н ан кейш,
к а н ыра п иен к а л г а н елкеге ж о р ы к т а г ы эскерд!‘н шагын
тобын гана кузетке к ал дырды д а , н е п з п армияны кайта-
рып экетт!. М у н д а к а л г а н д а р — б!рен- саран маньчжу р
командирлер1 мен ш а х а р , а б е - с о л а н эскерлершен сурып-
галып а лынг ан, ештенеден та йы нб ай т ы н ж а н к е н т л е р
ед1. О л а р д ы н ш ш д е п Ж о н Р а р г а к арс ы с о г ыс та к а т а л д ы ^ *
рымен кезге тускен эскер б ас ыл а р р а х алдай, х о р ы л д а й 1 л
деген а т а к берш, ©зен б о й л а ры нд а г ы ен шур айл ы жер-
лерге о р н а л а с т ы р ды . Б ур ын гы О й р а т т а р мекенше к ама л-
б е к Ы с т е р салып, ж а н а д а н э ю м ш ш к а й м а к т а р к урды. Хан
о р д а сы с а н а л а т ы н б у ры нг ы Що р с т айпа с ынын и е л т н е
1ле а йм а гы к урылып, онын о р т а л ы г ы К у л ж а к а л ас ы на
осы е л к е н щ б ас к о ж а с ы — Ж а н ж у н н ы н ©31 ж ай га ст ы .
Е р е н к а б ы р г а б е к т е р ш д е п квшпел1 х о ш у т т а р мекеш енд1
Vр 1мж 1 а й ма г ы деп а т а л а т ы н болды. Ал т о р г ау ы т т а р мен
дурб1ттер к он ыс т а нг а н т е р к т ж т ж ж а к т а Алтай, Т а р б а -
ратай а й м а к т а р ы к ал ып т а ст ы . Ен а кы р ы н да ежелден
Ш ы г ы с Т у р ш с т а н а т а л а т ы н Ж о н г а р и я мен К а ш к а р и я н ы н
бу рынг ы ес1М1 ©илрЫп, бу л елкеге « Ш ы н ж а н » деп ж а н а ­
дан а т койды. Ш ы н ж а н — к ы т а й ш а « ж а н а ©лке» дегенд1
б1ЛД1'реД1.
Енд| Цин ©К1мет1н1н а лд ын да т у р г а н б 1р М1ндет —
Ж о н г а р и я д а к ал га н шо г ыр- шо гы р эскер мен К у л ж а д а г ы
ЭК1МШ1Л1К мекемелер1н у й- жа йыме н, азык-тул1кпен к а м д а у
керек ед1. О л а р д ы н к©пш1Л1Г1 — ет пен с у г п М1се тутпай-
тын, нан, кур1 ш, К0К©Н1С жеп ©екен а д а м д а р . Ал кыргын
со г ыс кез1нде т а у - т а с к а тыгылып а ма н к ал г а н б1рен-саран
о йра т пен иес1з ©лкеге енд|-енд1 к©ш1п келе б а с т а г а н
к а з а к а у ы л д а р ы ны н ег1НШ1Л1кке е ш к а н д а й кыры ж о к
ед1. Е н т а я у жердег1 е п н с а л у г а еб1 бар х а л ы к — уйгыр-
лар, онын ©31 К а ш к а р и я д а ж а т ы р . Енд1 не 1стеу керек?
Б 1р а к колда бил1к т у р г а н д а о рында л ма йтын 1с бар ма.
Цин ©К1мет1 1760 ж ы л д а р д ы н ш ам а с ын д а Ж а р к е н т ,
К у мыл, Хотан а й ма к т а р ын а н 1ле бойына жет1 мынга
ж у ы к у йг ыр се м ь я ла ры н к©ш1р1п экелд1. КеЙ1н «тараншы-
л ар » (ег1нш1лер) деп а тал ып кеткен у йг ыр ш а р у а л а р ы
Ж о н г а р да л а с ы на а лг аш рет осылай келш коныстан-
ран ед1
С ©йт 1п азык-тул1к, нан мэселес1 шегшлген сон, енд1
бу рын ойга келмеген та гы б 1р киындык туды. Т а м а г ы
ток, ж ум ыс ы жо к , к у н д 13-туш ер1Г1 п бос ж а т к а н б о йд а к
эскерд! э йе л с 13, сем ь я с ы з у с т а у м у н ш а л ы к киынга тусер
деп К1м о й л аг ан . Елден ш ы к к а лы элденеше жыл болган,
содан б е р 1 б 1р шуйке б а с кермеген, К1лен 61 р айгырдай
а з ы н а г а н еркектер... Алды ж ы н д а н у г а ж а к ын да п, б1рш-
Смр 1 атып ©лт1рш, б а с т ы к т а р ы н а ба гынб ай, кейб1реулер!

Х о р ы л д а й — шекара кузен Н1Н ж ауапты ада мы


1шкер1ге к ашып, бул1к шы г а ра б а с т а г а н . А к ы р ы о л а р д ы н
бул т а ла бы н да к а н а г а т т а н д ы р у г а ту ра келдк Цин еюмет!
1ШК1 елкеден зорл а ра нда й е т т , он мынга ж у ы к б о й д а к
кызда р мен байы ж о к ж е а р к ат ы нд а р алып келдк Катын-
д а рды экелуш экелд1-ау, енд! о ла рд ы береке-б1рл1кпен
б е л т а л у кияметке а йналды. Эйел жынысын а лр аш кер-
генде, енкей шыбыры сыз дап эрен. жур ге н сэу1р1к немелер
кырылып к ал а ж а з д а г а н . Э р к а й с ы с ы э й ел де р д щ эдем1-
сше, ж а с т а у ы н а умтылып, эскер а р ас ы н д а кэд1мпдей
ж а н ж а л шыгып, кез1 к а р а й г а н д а р б1рш-б1р1 ту ра п тас-
тайтын д э р е ж е г е же т т к
Осы а р а д а 1ленщ ж а н ж у н ы адам баласынын, ойына
келмейтш аса 61 р т а п к ы р л ы к керсеттк Узындыг ы к ю
бойы к елетж кеп кенеп к а п т а р э з 1 р л е т т , эйелдерд1 сол
к а п к а К1рг131п, аузын буып койды да, с а пк а Т131лген
эскерд1 со нын у с т 1не экелд1. Енд1 т а н д а у г а , т а л а су ра
ж ар да й жок. Э р м м ез ба гы н сынап, л отерея билетш
с у ыр г ан д а й, б е л г 1С13, б у л д ы р дуние тур а лд ын да . К а п т ы н
ш ш е н кыз шыга ма, сары к арын кексе к атын шыга ма,
оны сорлы с о л д а т е з пешенесшен керед1. А м а л ы к ур ыг а н
эскерлер со г ан да шук1рл1к е т т , ез1не б у йы р г а н эйелд!
к а п т ын 1ппнен шы г а ры п алып жатты. Бул дуние ж у з ш д е
б урын- сонды бо лм а га н, б о л а ш а к э йе л щнщ тур1-тус1, тер-
К1н-тег1 к ан да й деп б а с к ат ырып жат п ай тын , у й л е н у д 1н
т етен ше 61 р тур1 ед1. Б у л кунде Т а р б а г а т а й мен 1ле айма к -
т а ры нд а а к с у йе к атанып, а л ш а н б а сып ж у р ге н м ан ь ­
чжу р, ш а х ар , а б е - с о л а н э у л е т ш щ кепш1Л1Г1 сол «к а пт а гы
к а т ы н д а р д а н » т а р а л г а н у р п а к болатын...
О сы т у с к а келгенде, Ши - а мб ы ез1нен-ез1 отырып,
р а к а т т а н а кул1п алды. Б у л о нын б у рын е с т 1меген ж а н а -
лыгы ед1. О с ы нд а к е л т е з 1мен к а л ж ы н д а с а берет1н Б ах ал -
дай мен Ш и х а л д а й г а о ла рд ы н арг ы эжелер1Н1н К1М бол-
ганын айтып, б1р к а т ы ра ты н болды... Б 1р ж а г ы н ан о с ыдан
ж у з жыл бурын еткен б а б а л а р ы н ы н керегенд1г1н ойлап,
кен1Л1н м а к т а ны ш кернед!. Ж а н а г ы к а п к а са лынг ан
к атында р б о й д а к э с к е р д щ к ум а ры н гана кандырып
койган жок, артына у р п а к калдырып, осы елкеге ш ы б ы к
боп кектеп, т а м ы р боп та ртылд ы гой...
Ал каз1р гой — эйел ж аг ы молшылык. Жерг1Л1кт1
М а н ш ы н терелер! ез эйелшен езге ушке деЙ1н н е к е а з
кэнизак у с т а у г а ер1кт1. Ш и - а м б ы н ын е з шд е де неб1р
с ы л к ым д а р болып ед1. Ш а р т а р т к а н сон нак суйер б1реу 1н
алып калды да, к ал г а н д а р ын кезге куЙ1к кылмай та ратып
Ж1берд|... Ал и м пе ра т о рдын ез гарем1нде есеп жок. Ор
уш жыл сайын 15-16 ж а с т а г ы ж а с кызда рмен толыгьш,
ж а н а р ы п отырады. Ж э н е к ы з б о л г а н д а к анда й! С а р а й
м ац ын д а гы а к с у й е к т е р с ем ь я сы н а н та нд а п а лы н г ан мань-
ч ж у р д щ кыпша бел а р у ла р ы . Э р к а й с ы с ы н ы ц — шшт1р1л-
ген к ытай э тектершен кутуцплер1 ба р. Б а с этек император-
д ы ц ы к ыл а с ы а у г ан кэнизакты л э з з а т б ел ме с ш е кезеп-
мен Ж1беред1 де, а р н а у л ы ю т а п к а ай-ку ш, с а г а т ы н а дейш
ж а з ы п отырады. Егер жан,агы н е к е а з эйелден т у г а н ул
б а ла им пе ра то рд ы ц ©з к ш д т н е н ек еш а н ы к т а л с а , ол да
т а к мурагер1 болып с а на ла д ы. . . А л к а з 1р б у ю л Цин динас-
тиясын у ы с ы нд а у ста п о тыр г а н жес1р п ат ша й ы м Цыси
б 1р кезде император С я н ь ф а н н ы н н е к е а з к эн из ап емес
пе е д 1. И м п е р а т о р г а ©з эйелше н б у рын мура г ер ул т а уы п
берд1 де, ба гы ж ан ып, т а с ы ©рге д о м а л ад ы да к ег п. И м п е­
ратор С я н ь ф а н ©лген сон ж а с м у р а г е р д щ ре г ен тш а ч с
б а с к а р у ш ы с ы болып са йланды да, м1не, ж иы рма жылд ан
бер1 бук1л империяны ж ек е билеп отыр...
О сы о й л а р д ы н ж у л г е с 1 мен о т ы р га н Ши- а мб ы кенет
Т 1 лш т 1 стей койды. Т ы м ерк 1 нс!п, теренге к ет 1 п к ал га н ж о к
па ©31? Улы м э р т е б е л 1 импера трица ж ай ын д а б у ла й
КуШрл 1К о й л аг ан ы УШ1Н, ТЭЦ1р1Н1Ц 031 КеШ1рС1Н... Ол эл-
денеден к у ы с т а н г а н д а й , ж а н - ж а г ы н а к а р а п алды да,
с а ск а н ы н а н а л д ын д а г ы к о л ж а з б а г а кайта у ц 1 л д 1 .
К а з а к т а р Ж о н г а р х а н д ыг ы н ыц ж о й ыл у ын к утпей- ак,
Га лден Церенн1ц ©Л1мшен кеЙ1н, О й р а т т а р т а к тартысы-
мен э у ре ле нш ж а т к а н кезде-ак, Т а р б а г а т а й е щ р ш е шет-
п у ш п а к т а н ене б астап ты. Ал ж о ц г а р л а р жойылып, б а й т а к
©лке к ул а зы п иен к а л г ан кезде, к а з а к копи Т1ПТ1 кабын-
дай тус1пт1. Б е к е т - бе ю ш с т е р г е о р на л а с к а н М а н ш ы ц н ы ц
к узет эскер1 де к ар а п калмай, о л а р д ы ц жолын тосуга
куш салды, эрине. Б 1ра к у шы - к иы р сы з д а л а мен а ск ар -
а с к а р т а у л а р д ы ц кай куысын б а к ы л ап о тыр а рс ыц . К а з а к
к е ш ш щ т а с к ын ы т у с - т у с т а н а ндыз дап, к уш бермей куйыла
берд1. Б ур куш э л д е б 1р к а з а к а у ы л ы н ы ц мал ©рюне
к а р а й ш е к а р а г а т а я у кел1п к онганын б а й к а с а н , енд|
б 1р К а р а г а н д а э лп а у ы л д ы ц 1шкер1леп ен!п кеткен1н б1р а к
корес1н. Кошпел1 ж у р т т ы ц к уйр ыг ын у с т а у киын, б|р
коныстан к у с а н , е р т е ц шд е одан да ш©б1 шуйг1Н1рек б а ска
бIр жерг е ба рып конып а лады.
1 с т 1 ц арты насырг а ша у ып ба ра ж а т к а н ы н сезген
х а л д а й л а р мен х ор ыл да йл ар а ттан салып, 1ледег1 жац-
ж у ц г а х а б а р л а д ы . Ол ©3 1 не с ез келмеу у шш, болып ж а т ­
кан окиг а ны сэл ж е щ л д е т ш , о р т а л ы к к а жетк1'зд|. Орта-
л ык т а б у г а н кэд1мг1дей мэн б е р ш п , Ж о г а р г ы император
кецес1Н1ц шеш1М1 б ойынша, к а з а к ханы А б ы л а й г а нота
т а п с ы р г а н ш а , а р а д а ж ы л д а р етт1. А б ы л а й г а келген
а л г а ш к ы нота да : « Б 1з Ж о н г а р и я н ы к а з а к т а р у ш ш босат-
кан жокпыз . Ж е р т ар ш ы л ыг ын ез1М1Э де т а ртып отырран
ел м 1з. Б 13Д1Н, и е л ж т е п ж е р 1М13ге б ас а- к е к т е п ю р т ж а т к а н
кол а с т ы н ы з д а г ы х а л кы н ы з ды тыйып у с т а е а н ы з екен»
деген т а л а п а ш ы к а йтылган.
Б 1р а к А б ы л а й оны елецюремей: « К а з а к б а р с а б 1р е у дщ
ж е р ш е емес, е з ш щ е ж е л п а т а м е к е н ш е барып жа т ы р .
Ж о н г а р л а р келместен бурын да бул елке Н ай ма н мен
К е р е й д щ конысы бола тын. Со н а н с о н ' Ж о н г а р г а карсы
с о г ыс к а н ж а л г ы з а з д е р емес кой, 613 де у з а к ж ы л кан
т е к к е н б 13. Ол жерден а л а т ы н 613ДЩ де у л е с 1М13 б а р» де-
гендей суйей с а л ды ж а у а п б е р т т к
Цин ек1мет1 т а р а п ын а н ж а з ы л г а н екшни нота б 1рш-
Ш1ден гер1 к а т а н д а у е д 1 : «Егер к а з а к т а р б 1з д щ жер1М1з-
Д1 ез ерюмен б о са т п а йт ы н бо лс а, онда 613 о л а р г а к арс ы
эскер а т т а н д ы р у г а м э ж б у р боламыз» дегендей а йб ар та-
ныткан. Б уй т е б ерсе ек1 ел а р а с ы н ы н у шы г ы п кетер 1н
сезген болар, А б ы л а й бу л жол ы м у л де б а с к а т э с шг е
кеш1пт1: «Ек1 империянын а р а с ы н д а ж а т к а н к а з а к д а л а с ы
туб1 к 1мге к ар а йт ы н ы эл1 бел г 1С13 гой. Егер а з д е р ме н
осылай а р а л а с - к у р а л а с , т а т у т у р г а н д а й б о л с а к , келешек-
те Е ж е н х а н г а к а р а й а ун ай с а л г а н д а й б о л а м ыз ба» деп
тулК1 б у л т а к к а са ла д ы .
С о н р ы ж а у а п т ы н кеп ум1т кутт1рет1Н1 со нша , б 1рден
Цин е ю м е т ш щ б у ын ына тус1п кетед1. К е п у за ма й и м п е р а ­
тор с а р а йы на н 1л е д е п Ж а н ж у н т а : «Кеш1п келген к а з а к т ы
б ета л ды куа б ермендер. 0з дер1не ж ай л ы жерден коныс,
малына е р 1с бер1ндер» деген б у й р ы к кел1пт1. А б ы л а й д ы
с а я с а т ш ы ре т шд е ез ел1нде к ал а й б а г а л а п ж у р г е н ш К1м
61л с 1н, э й т е у 1р, осы жолы Цин е ю м е т ш т а к ы р г а отыргы-
зып кеткен1 анык. О с ы н ы н а ртына н кеп кегшкпей, А б ы л а й
ез1Н1н улы 0Д1ЛД1 б а с ш ы е т 1п, Б е г е нб ай б ат ыр ды кос шы
ет1п, Е ж е н х а н г а елш1 Ж1берд1. Пе кинде ею ж а к т ы н ек1л-
дер! б а с косып, б1раз кел1С1мге кол кояды. Ек1 ел а ра с ын д а
т а т у к е р ш ш к к атын ас орнайтын болып, А р к а мен Ж е т 1 с у
к а з а к т а р ы К у л ж а , Ш э у е ш е к к ал а л а р ы ме н с а у д а - с а т т ы к
ж а с а у г а ерк1нд1к а лады. Ж о н г а р и я г а еткен к а з а к т а р
бу да н кеЙ1н е ш ю м не н к а г а ж у кермей, Цин ек1метше жер
майы уш1н ТИ1СТ1 с а л ы к т е л е п т у р у г а кел1сед1. С а л ы к т ы н
а л г а ш к ы мелшер1 ж у з ж ы л к ы г а — б1р сэйгул1к, ж у з кой-
га — б 1р кой екен. ©юметке етк1зет1н а т т а р г а арна йы
сары нокта киг131л е т 1нд1ктен, к а з а к т а р оны кешшрек
«сары нокта салыгы» деп а тап кеткен.
Ж о н г а р ж е р ш е ен алдымен басып юргендер — Ая г ез ,
Ур1жар манынан а у г а н К ы з а й л а р мен Т а р б а г а т а й д ы н

147
тер1ст1пнен, Ертчс б о йын а н асып ту ск ен Т е р т у ы л д а р
ед1. А л г а ш к ы ж ы л д а р ы Е м ш д щ т е м е н п са ра сы мен Т а к т а -
Б ар л ы к т ы улы ж у з д е н т а р а р а н Суаннын, б1раз а уы л да ры
мекендеген екен. Б 1р а к о ла р м у н д а кеп б а й ы р ка л ам а й ,
Б у р а т о л а , 1ле бойына к а р а й ауып кетштк Кешн Барлык-
тары К ы з а й а у ы л д а р ы н ь щ у с т ш е М э м б е т руы к е ш т к е л т ,
б у л е ю ру кеп ж ы л д а р и ы к п р е е т к а т а р жайла ра н.
Цин еюмет! Т а р б а р а т а й р а к е ш т келген к а з а к руларын
к о н ыс т а нд ы ру у шш , Ем1л е з е н ш б о й л а г а н К у л ы с т а й д ы
у ш к е бел1пт1. Емьлдщ ж о г а р г ы с а л а с ы н «Бас К у л ы с т а й »
деп атап, оны б 1р к езд еп ж ер иес1, Ж о н г а р д а н к ал г а н
ж у р н а к — к а л м а к т а р г а бередк К а л м а к т а р ана жылг ы
Ш а г а н - к е г е н н щ б у л т н е дейш, е з д е р ш к аш а н Ж у м ы к т а р
к е л т ы г ы с т ыр г а н ш а , о с ында турды. Д е р б ш ж ш н е н бер1
К а м ы с т ы г а деЙ1нг1 « Ор т а К у л ы с т а й » Тертуылдын, иел1Г1не
тид1. Ал одан б ыла йг ы А л а к е л г е дей1нп кен, а лк ап т ы
К ыз ай мен Мэмбетт1н, улес1не калдырды. К,ызайлар ж у з
ж ы л г а ж у ы к осы е л к е ш мекендеп т у р д ы да, кешн Май-
л ыг а Кере йле р кеш1п келген сон., Керей мен Мэмбетт1н,
а р а с ы н д а с ы н ад а й с ыг ылысып о тыр а алмай, жер тапшы-
л ыгынан 1ле а й ма г ы н а к а р а й к оныс а у д а р у г а т у р а келд1.
Б у л ж ы л д а р ы Ал т а й енлршде де дэл о сында й сапыры-
л ыс к ан орын а л м а с у л а р ж у р т ж а т ы р ед1. Ли-шансыннын.
ж а з б а л а р ы н а к ар а п отырып, Ши-амбынын, б1р а н г ар г ан ы,
к а з а к руларынын, 1Ш1нде ен, у з а к кешкен ел — А б а к
керейлер1 екен. Б у л а р — б а я г ы Ш ы ц г ы с х а н з а м а н ын а
деЙ1н шыгыс А л т а й д а турып, Уан, хан мон г ол да рда н
жещл г е нн ен кешн, А р к а г а к а р а й ауып кеткен ел гой.
Керейлер сол б етшде К а р а т а у ен.1р|не, С ы р бойына деЙ1н
барып, ж а ц а д а н ш а ц ы р а к кетер1п ж а т к а н к а з а к х алкы-
нын, к ур а м ын а к 1 р т , сол ж а к т а у з а к у а к ы т кеш1п-конып
журген-Д1. Тек а ра д а бес г а с ыр еткенде, а т а к т ы « А к т а б а н
шубырындынын,» т у с ы н д а , е з д е р 1Н1н е ж е л п атамекен1
А л та й ен,1р1не кайтып оралыпты. «Керей, к ай д а барасын,?»
деп, Б у к а р атан, алдын о р а с а да, жыраудын, ыркына
кенбей, ш ы г ы с к а к а р а й тартып о тыр г а н . ©йткеш о ла рг а
ездер1Н1н е ж е л п а та ме к е ш — Е д 1л бойына карай ауып
кеткен А л т а й д а г ы к у б а калмактын, орнын тез а ра д а
б а сы п к а л у керек едк
Б 1р а к а р а д а б1р г ас ыр етпей, м ал - басы мынгырып
ескен калын, Керейге А л т а й д а г ы Е р т 1с пен Кыра н езен1-
Н1Н, бойлары мул де т а р л ы к ете ба с т а д ы. Енд1 олар да ез
ер1С1н кен,ейтуге тырысып, ен, алдымен С а к с а й , Б улг ын
е ш р ш д е п У р а н х а й ла р ды ыгыстырды. Керейд1Н, енд1 ш ы ­
гыска, не б а т ы с к а к ар а й к а н а т ж а ю д а н б а с к а амалы да

148
ж о к тугын. Т е р 1скей жары — а с у бермес м у з а р т т а у, тус-
Т1К жары — ж а л а н а ш ж а т к а н К у б ы н ы н кумы. С о н д ы к ­
тан А б а к к е ре йдщ б1р бел1п М онролиянын К о б д а айма-
рына к а р а й асты да, енд1 б 1р бел1п Б ар к е л , Е ре н к абырра ра
к а р а й 1шкер1лед1. Б у л ек еу ше де 1леспеген у шшил б 1р
тобы осыдан ширек расыр бурын Т а р б а р а т а й г а к арай
ойысып, М а й л ы - Ж э ш р т а у л а р ы н а келш коныстанды.
Со нымен 61 р расыр бойы т ынымсыз с а п ы ры лы ск а н к а з а к
рулары б1р1Н-б1р1 ырыстыра ж у р ш , а кыры т у р а к т ы коныс-
тарын т а уы п болран тэр1здь
Ши - а мб ы к о л ж а з б а н ы н бетш ж а у ы п , б ы л а й ы ра к
ысырып койды. « 1шшде пайдара а с а т ы н т а рих и деректер
мол екен. Б 1р а к мына б е т ш д е ю т а п етш шырарура болмай-
ды» деп туйд1 1Ш1нен. Онын, ес1л-дерт1 а лд а е т е т ш сай-
л а у д а болатын. Тары б 1р п а пк а д а казактын. руларын
т а р а т а т ы н шеж1 ре- ка рта ж а т у ш ы ед1, б1р сэт соран ун1лд1.
Сонымен Т а р б а г а т а й а йма рында к а з а к т ы н орта жуз1не
ж а т а т ы н ек1 улкен ру б1рлест1Г1 б ар екен. О н ы н б1р1 —
Н а й м а н д а р да, екшшпс1 — Кере йле р. Б у л а р д а н б а с к а
алты а р ы ст ы н б1р1 — аз ауыл У а к бар. Б 1р а к о ла р Керей-
мен к ан а т т а с ы п, кеб1нше соньщ колтырында журет1н
кер1нед1. М у н д а р ы Н а й м а н н ы н 031 улкен у ш та йпа ра
б е л 1 нед 1 : Те р т у ыл жэне Байж1Г1тке ж а т а т ы н Ж у м ы к пен
Мэ м бе т . Б у л а р д ы н э р к ай с ы с ы ез 1шшен тары т а р м а к -
танып к етед1. О с ы л а й ш а К1Ш1 ру л арра к а р а й Ж1ктегенде:
Ж у м ы к с е г 13 зэнг1, Т е р т у ы л жет! з э н п , М э м б е т алты з э н п
ел екен. Б у л а р р а кун сайын кебейш, у ст е м е л е нш ж а т к а н
т е рт зэнг1 Керей мен 6\р зэнг1 у а к т ы к ос с ак , Т а р б а р а т а й -
дары к а з а к т ы н ез1 эжептэу1р елг е айналады.
Ш и -а м б ы н ы н 61р анрарраны, к а з а к к а у ым ы нд а баяры
п а т р и а р х а л д ы к - р у л ы к к а т ы н а с к а й м а г ы б уз ы лм а й, сол
куЙ1нде с а к т а л ы п калран. Р у л а р б1р-б1р1не б а с т а р ы ко-
сылмай, э р к ай с ы с ы ез1не тиес1Л1 ж а й л а у - к о н ы с т а р д а б е ­
лек кеш1п журед1. Егер рулар а р а с ы н д а же р д а у ы, ж е а р
дауы, елген юс^лерге кун т ел еу сияк ты к а й ш ы л ы к т а р
т у са , эр р у дын с е з ш ез 1шшен ш ы кк а н а к с а к а л , билер!
устап, тупк1 бил 1КТ1 а р а а га йынна н с а йл ан г а н т е б е би
айтады. Бул елде К1С1 е л т 1ру ьлуде б 1р б о л м ас а е те сирек
кездеседк Ал у р л ы к ж а г ы бар... У р л ы к б о л г а н д а б у л а р
у са к- ту йе к , к1Ш1-пр1м з ат у рламайды. С о н д ы к т а н кысы-
ж аз ы е с 1ктер1 а ш ы к ж а т а д ы . К а з а к т а р , к е б 1нше, а лыстан
13 т ас т а п, ж ы л к ы а йд а п экелед1, не эдеЙ1 б а рып ба рымта
алады. М ун ы ездер1 у р л ы к демейд1, ерлшке санайды. . .
М 1не, Ш и-амбыньщ б у д а н кеЙ1н 1стес б о ла тын ж у р т ы —
к о н а к ж а й л ы к ж а г ы н а н а лд а р ы на ж а н са лма йтын, б1р
149
басына ак. кешл момындыры да, ер журек батырлыгы да
ж е т т ж аткан , б 1рак ауыз б1рл1п шамалы, ру-рура
Ж 1ктел 1п, б 1р 1н-б!р1 мукатып, жауласып журетш, осындай
б 1р кы зы к халык ед1.
« Де ме к к а з а к т а р ез руынан тыс ем1р с у р е алмайды
екен, ендеше о л а р д ы н е ж е л де н к а л ы п т а с к а н о с ы т э р л б ш
е з г е р т у д щ т у кк е кажет1 ж ок » деп шешт1 Ши-а мбы. Бас-
к а р у жуйес1 сол ба ярыдай ру -т а йпа к уш н де к а л а берсш.
Мейл1, б а к к у н д е с ру ла р б1р-б1р1мен т а л а с а р , к ы ркы с а р,
одан е ю м ет к е келетш бэлендей зиян жок. К,айта, соны-
сынын ез1 ж а к с ы , ездер1 ж а к - ж а к болып ж а у л а с ы п ,
б1рш1н ж а г а с ы н б1р1 жыртып, б т с е а лмай журед! де,
а к ы ры келш у л ы к т ы н колтырына тырылады... Ж а к ы н д а
Ши -а мб ы А к п а т ш а р а к ар а йт ы н к а з а к т а р д ы н б а с к а р у
жуйес1н 61ЛГ1С1 келш, консул Б ал к ашин не н осы жай ды
э деш с у р а с т ы р ы п керген. Ол ж а к т а да к а з а к т а р сол
ежелг1 ру - та йпа Ж1гш к ат ты с а к т а п отырран кер1нед1*.
©к1мет т а р а п ы н а н ол Ж1КТ1 ыдыратура е ш к а н д а й шар а
к ол да ныл мара н .
Ш и - а м б ы н ы н 1шк1 есеб1 бо йын ша, б у л аймактары
к а з а к т ы т е р т у ю р д а й р а то пта стырра н д у р ы с сиякты. Б1р
ук1 р дайд ын кол а с т ы н а ен кем1 мын тут1н к а р а у ы керек.
К,аз1‘ р е з а лд ар ы н а ж е к е у к 1рдай с а йл ау ра болатын к а з а к ­
т ы н т ерт т а й па с ы ба р: Т ер т у ыл , М э м б е т , Ж у м ы к , Керей.
Ал б о л а ш а к у к 1р д а йл ар К1мдер? Ол жарын эл1 о йл а с т ы ру
керек. Ш и -а м б ы э з 1рше Т е р т у ы л ж а р ын а рана т а б ан
Т1рей а лады. А ры ойлап, бер* ойлап кел1п, токтараны —
Кер1мбай. Есту1нше Кер1мбай мен Сымайыл к а з 1рд!’ц
ез1нде-ак т у с - т у с к а ж а у ш ы аттандырып, ш а ш а у ш ы р ы п
бытырап ж у р ге н р у л а с т а р ы н ез м а н а й ын а топтап ж ат ка н
кер1нед1.
Ай т па кш ы, б 1р б у й 1рде к а л м а к к алып б а р а ж а т ы р екен
гой. О л а р ды не ютемек? К, алмактын ж а р а с ы жен1л. Олар:
Т о р г а у ы т ы бар, дурб1Т1 бар, б э рш к о с к а н д а у з а с а б\р
ук1рдай ел болады. Ал ма н ь ч жу р, ш а х ар , а б е - с о л а н д ы
б у л а р г а а р а л а с т ы р у д ы н кереп жок. О л а р сол бурынгы-
сынша ездер1Н1н х а л д а й л а р ы н а багынып, Цин ек1мет1Н1'н
осында г ы т^реп, те т ен ше у к ы к т ы жер иес1 болып к ал а
бередк
X

Ел ж а й л а у д а н т у а п , кузекке келш конгалы, к а з а к т ы н


«узын к ул аг ы» аркылы т е р т т а р а п к а б1рдей желмен
ж а р ы с а т а р ап ж а т к а н б1р г ана энг1ме бар. О — ж а к ы н
у а к ы т та Ш э у е ш е к т е ететш ук1рдайлар сайлауы.
150
, — Ж а н а д а н у ю р д а й деген ман са п шыгыпты. . .
— У ю р д а й ы н ы з з э н п л е р д щ енесш урып Ж1беретш
кершед1.
— Б 1рнеше з э н п б 1р1пп, б!р у ю р д а й д ы н к ола стына
к а р а й д ы ек ен, — д е с т , б у л кунде куз екте о т ы р г а н калын.
ел гу-гу е тед ь
Керп п мемлекеттер а р а с ын а шек ара ж у р п з ш п , ел
еюг е а й р ы лг ан н ан бер! а с а у б а с т а р ын а нокта к и т , е н д т
кундер! тек Е ж е н х а н г а к ар а п к ал г а н к а з а к т а р , а ма л
жок, а лд а г ы п р ш ш к т щ к а м ын о й л ас т ы р а б а с т а г а н !
Маншын. э юм д е р ш б1рде менсшсе, б!рде менсшбей, А к
патша мен Еженханнын, куз ырына кезек а уытк ып, ею
о р т а д а б у л г а к т а п ж у р е т ш баягы з ам ан етти «Тас тускен
ж е рш е ауыр». Б у д а н б ыла й Ши -а мб ын ы ш ы р г а л а м а с а ,
жерг1Л1кт1 улыктардын, т ш н т а п п а с а т а г ы болмайды.
А л д а г ы с а й л а у , мше о сында й, к а з а к руларынын, у л ы к
а лдында бедел с а л ыс тырып к ал а т ын, мол с ы б а г а , улкен
улес к а р м а у г а тырыса тын, а с а м ац ызды о к и г а б о л г а л ы
тур.
« 0 з алдына жеке б1р у ю р д а й ел болу у шш , к ар а уы ц-
д а г ы тут1н са ны мыннан а с у ы керек» деген х а б а р д ы да ру
б а с ш ы л а р ы е л е у с 13 к а л д ы р а алмады. Э р к а й с ы ж е р- же рг е
а д а м а т т а н ды ры п, ш а ш а у ш ы кк а н р у ла с т а ры н к а н а т ын ын
а стына алып, твН1рег1не ел ж ина й б а с т а г а н . А й м а к орта-
лыгы Ш э у е ш е к к а л а с ы н а т а к а у о р н а л ас к а н Т е р т у ы л д а р -
га т у т ш санын мо л а йт у о н ш а л ы к киынга тускен жок.
Бу р ын бытырап ж у р г е н ез р у л ар ы на н б а с к а , ше к а ра
бойынан коныс а у д а р ы п келген Д и к а н б а й ауыл ы сиякты
к ай ма на к а з а к т ы н т а л а йы Т е р т у ы л т обын а косылып
кетт1... Б а р л ы к т а у ы мен Е м 1л б ойын да г ы М э м б е т ру ыны н
б а с ш ы л а р ы да ар ж а к т а эл1 де б олс а ек1 ойлы болып,
толкып ж у р ге н т а л а й а у ы л д а р г а арнайы а д а м Ж1бер1п,
ез 1Ш1нен е р 1с- ко ныс беру г е у э д е е т т , бер! к е п п р т экел-
Д1 деген сез бар. Кере йле р де тыныш ж а т п а г а н керше-
Д1. М а м ы р б е к тере т у с - т у с к а ж т т а ттан дырып, А л т а й д а н
а у а кешкен, Е р е н к а б ы р г а б е к т е р 1не, М а н а с бойына
к ар а й бет а лг ан б 1раз Керей а уы л д а р ы н ы н бетш бер!
бу ргыз ып, Майл ы- жэ й1 р т а ул а р ы н а э к е л т коныстандыр-
ган.
О с ы нд а й б 1р к а р б а л а с Т1рл1к ш ы г ыс т а г ы Ж у м ы к 1Ш1Н-
де де ж у р т ж а т ы р ед|. Ж у м ы к т ы н каз1рг1 б ас ш ыс ы
Ецсе ез1 б а с болып, Т а рб а га та йд ы н , т е р к к е ш н е н алденеше
К о ш к а р б а й , Ш о т а й, Э л мэ мб ет , С а т ы , К а р а ш а а уыл да рын
кеш1р1п экел1ПТ1. О л а р г а кун1 кеше К а л м а к т а р д а н боса-
ган К ы р к ош а к , Д у р 1м, Сарыем1л б а й л а р ы н ан жайлы
151
к он ы с - е р 1с б е р т т ь ©з шщ е ж е л де н берг! б а к т а л а с ы Б у т а ­
бай б ол ы ст ы н и е п н щ а ст ы на н о с ын ш а ма елд1 а у д а ры п
алуы Е н с е н щ улкен е р л т , е п т Ы п ретшде айтылып, ел
1Ш1нде гу-гу сез т а р а й б а с т а г а н . Б у л а р д ы н а р а с ын д а
К а р а ш а руынын кунгейге к а л а й а у г а н ы ж ай ын да айты-
латын 61 р кулК1Л1 э н п м е т а г ы бар.
К у б а с т а н к у ы р д а к т ы к ет алатын, т ш н щ котыры бар,
э з1лк ойла рдыц а й т у ын ш а , б1р куш, ел ж а й л а у д а н ту се,
К а р а ш а н ь щ б1р топ а да м ы З а й с а н н ы н б а за ры на мал
а йда п б а р г а н к е р ш е д к Б а з а р д а сол к уш сары а ла кылыш
т а г ы н г а н б1рнеше с т р а жн и к , пристап о рыс тар ж у р с е керек.
О нд а кыр к а з а г ы н ы ц к а р у а сынг ан т ер е керсе уреш
у шып, к ал т ыр а п т у р а т ы н кезь ©зара сойлескенде э лп
с т р а ж н и к т е р д щ а уз ын а н «хоро шо- хор ошо » деген создер
жи1 айтылып ж а т а ды . Не керек, осыны е с т т е н д е ж а н а г ы
к а р а ш а л а р д ы н з э ре - ку т ы к а л ма й , журектер1 т а с т е б ес ше
шыг а ды гой. «Кой, м ын а ла р б у п н К а р а ш а н ы т е п н 1здеп
ж у р г е н жок. Т у б 1, К а р а ш а г а б 1р тык ыр б а р » деп б а з а р
а р а л а у г а да м у р ш а л а р ы келмей, а сы гы с а у ы лд а р ы на кай-
тады. Со л б е т т е р ш д е элг1лер тыныш ж а т к а н елд! урк1-
тед1. « К а л а д а н ез к у л а г ы м ы з б е н ест1п кел1п отырмыз.
О р ы с т а р д ы н ек1 сез1Н1н б\р\ — К а р а ш а . С1рэ, 61з д 1н
елге т1стер1н ба сып ж ур ге н сиякты» дейдк М ун ы ест1ген
буК1л К а р а ш а а у ы л д а р ы е р т е н 1не туп копарыла кеш1п,
кунгейге а уып кеткен екен дес едк
©ст1п ж ур г е н д е с а й л а у д ы н да мерз1м1 ж а к ы н д а п к а л ­
ган. Б а с т а п к ы кезде: « Ши -а мб ы неке р 1мен ел а ра л а п
ж у р ш , у ю р д а й л а р мен зэнг1лерд1 ел о р та с ын а кел1п сай-
лайды екен» деген б1р д а к п ы р т шык к ан . Кейш ьле-шала
с а й л ау б 1р- ак жерде, Ш э у е ш е к т щ ез1нде етед1 екен деген
х а б а р тарады. Б ул а л г а ш к ы шеш1мд1 езгерткен — Ши-
амб ын ы н ез1 болатын. Б а с т а б ы н д а ел а рал а п, х а л ы к т ы н
куй- жа йымен т а н ы с с а м деген б1р ойы болганымен, соны-
нан алые а у д а н д а р г а са па р шегу м а ш а к а т ы н а н бой
тартып калды. О н ы н у е тш е б а с к а да ш ю есептер1 бар
едк К а з а к т а р кен жерде, ез с а х а р а с ы н д а ж ур ге нд е а са у-
л ы к танытып, сез т ында май , Т1зпн бермей кету1 де мумк1Н
гой. Ал к ал а г а , ек1мет к а р м а г ы н а келгенде, олардан, мо-
мын, о ла рда н тэртшт1 х а л ы к жок. С о нд ы к т а н к у з д 1н кара
су ыгында ел а р а л ап , у а к ы т о здырып жургеннен гер1,
с а й л ан а т ын д а р мен с а й л а у ш ы ла р ды к а л а г а шакырып
алып, жылы ж ер д е отырып б а с к а р г а н д ы д у р ы с керген.
О к т я б р ь д щ а я к шеншде эр рудын а тка мшерлер1 к а ­
л а г а к ара й агыла ба ст а д ы. Б у л а р д ы н а рас ында ук1рдай-
лык, зэнг1Л1к, е л у б а с ы л ы к шеннен ум!ткерлер де, сайлау-
152
дын, к ызыгын ез к©здер1мен к е р п а келген, была йг ы
кызыл а уы з к ы зд ы р м ал а р да кеп ед1. Д а у ы с к а т у с е т ш
к а н д и д а т т а р д ы н Ш и - а м б ы г а экеле ж а т к а н сый-сияпаты,
т а р т у - т а р а л г ы с ы да аз емес. Ал ды а т а н туйе б а с т а т к а н ,
куМ1С жа м б ы , с э й г у л ж а т т а р к о с т а т к а н сан «тогыз»
сы й л ык т а р э ке лш жатт ы. Э с ш , Маншын, е ю м е т ш щ сал-
тында, улыктардын, к ар а у ы нд а г ы х ал ык т а н с ый- сияпа т
алуы — пара а лг ан болып есептелмейтш. Ол тек б аг ы -
нышты ж у р т т ы н Е ж е н х а н г а к а н ш а л ы к б е р ш г е н д т н ,
у лы к т а рд ы к а н ш а л ы к к ур мет т у т а т ы н ы н э й п л ей т ш , зан-
ды нэрсе деп к ар а ла тын - ды . С о н д ы к т а н ж е р п л 1к т1 М а н ­
шын торелер1 е шюм не н ж а с ы р ып ж а т п а й - а к , т а п а д а й тал
т у сте ту йе ш т у п м е н , торт т у л ж малды уй!р-ушр1мен,
к епе- кершеу а са п, кылг ып ж у т а беретш. Т а м а г ы м ы з г а
ту ры п к а л а р - а у деп ойлайтын 61 реу 1 б олс ашы.
Э л де ез а у ы л да р ы Ш э у е ш е к к е тшп т у р г а н сон а рка -
сын кенге с а лды ма, ж у р т т ы н бэршен кешн к о з г ал г а н
Кер1мбай болды. О н ы н бул с а па р б а с к а л а р сияк ты б а к т а -
лас ы жок, Т е р т у ы л д а н у ю р д а й л ы к орынга б1рден-б1р
кан дида т ез1 гана. Ж а к ы н д а тугел Т е р т у ы л д ы н ру ба сы-
лары, а к с а к а л д а р ы б а с косып, сол жиында б1р а уы з д а н
о сыла й деп шешкен-д1. К е р 1мбай кад1рл1 а к с а к а л д ы н
алдынан етпек болып, С ы м а й ы л г а мез1рет1 ж а с а п ед1,
кэр! з э н п ж а н а л а у а з ы м н а н уз1лд1-кес1лд1 б а с тартты.
— М е н 1н заманым етт1. А л ж ы г а н карт б у р а д а й кулге
шегет1н кун туды. 0лер1мн1н ш а г ы нд а енд1 меш к а й т а д а н
а т к а м ш п з ш кайтес1ндер. Ж а у - а т а н ба ла сы , бу л ретк1
жол с е н ш , — деп К е р 1мба йг а т а б ан т1реген.
Со на н со н бу л елден с а й л ан а т ын зэнг1лер мен елу-
б а с ыл а р ж а й ы с ез б о л г а н д а , С ы м а й ы л т а г ы б!р бата-
гейл1к кес1м айтты.
— Улкен у л ы к а лд ын д а , ж а т - ж а л а н ы н кезшше, к а л а ­
га б а р г а н со н билжке та ла сы п, б1р1нн1н етегщд1 б1р1н
а шып ж у р м е н д е р. М у н д а й д а ер намысы гана емес, ел
намысы сынга тусед1. Осы б у п н б эт у а г а кел1п, эр рудан
з э н п, е л у б а с ы л ы к к а ынг айы бар, х а л ы к камын о йл айтын
б 1р -61р а д а м д ы а т а п - а т а п бер1ндер. « А т а с ы з д ы н аузы
зор, е н е с 13Д1н е м ш е п зор» д е п з б е й , б а с - б а с ы н а би болып
к у р ы к экетуд1 койындар, т у г е ! — дей келш, Б а й г а р а - Ж а у -
гаш, Б а й м у р а т - К у т ы м б е т , Шет1к, Кенжегул, Шокан
к1С1л е р 1не ез а д а м д а р ы н кушпен а та т т ырг ан. . . Б а с к а л а р
бегел1нк1реп к а л г а н д а , кэр1 з э н п эдеЙ1 кеш б ас тап , ез1
бул жолы о рнынан тусет1Н1и айтып, К, арамендешн енд1Г1
зэнг1Л1Г1не берт1нде а т к а мшш, кезге тус1п ж ур ге н ж а с
Ж1Г1Т Кексегенд! усынган. О с ы д а н кейш езге ру басы-
153
л ар ы да к ул юл , кум1лжуд| койып, ез а да м да ры н атап-
а т а п берген-д1. Со ны м е н Т е р т у ы л жары арайын арасын-
д э р ы с е з д е р ш куш бурын б т р ш , алдары сайлаура с а к а -
дай са й отыр едк
О с ы л а й ш а Т е р т у ы л д ы н ез жиыны т а рап , Кер1мбай
б а с т а т к а н б 1раз адам ертендер калара ж у р е м 13 деп отыр-
ранда, ауылра Д е м е ж а н к е л т калды. Ке к те м д е Б и б Ы
экеп с а лг а н на н кешн, ж а з бойы шек ара ж у м ыс ы нд а
ж у р т , елге к е л т о тыр г а н бет1 осы. Биб1 де ел ж а й л а у д а н
к а й т а р ш а м а д а т е р ю н ш е н о ра л га н- ды . К е л ш ш е п о л ж а лы
кайтыпты. К у р м а н к а ж ы терт т у л ж т щ э рк айс ы с ы н а н
а т а п - а та п, кызына еншп берген кершедк Со л е н ш ш щ
басы е т т , дэл а т т а н а р д а :
— Кызым, сенен та рай тын ж у р а г а т б у л а уы л г а жиен
атана ды. Ж и е н н щ н а г а ш ы с ы н ан а латын « кырык ш у б а р
тайы» деген болады. Е ю ел а р а с ын д а г ы шек ара киындап,
ж и е н д е р д щ к е л т - к е т т т а йл ар ы н мшуге м ур ш а с ы болмай
ж у р е ме... М ы н а у — менщ сол б о л а ш а к жиендер!ме
м ш п з г е ш м б о л с ын , — деп, к у р а м ы н д а мен,с1з к ыр ык кара
ба йт а л ы ба р кысырактын, уйфгн кызынын. а лдына салып-
ты.
«Кулшел1 б а л а суйменд1». С е й т т , сэ н- са лтанатпен
артынып- тартынып, ек1нш1 рет у з а ты л ы п келген Биб1Н1
Кер1мбай ауыл ы хан кетере к ар сы алып ед1. Келшшек-
Т1Н. ©31 де мэз, к а г а н а г ы к а р ы к , с а г а н а г ы сарык. Тек
а т а- е н ен щ де, Д е м е ж а н н ы н кен!Л1нде б 1р гана к ая у бар.
Уй болып, о т а у т ж к е нд е р ш е уш1нш1 ж ыл г а айна лса да,
ж а н а г ы н аг а ш ы а тасы берген к ыр ык сэйгул1кт1 м1нет1н
жиендерд1н тебес! эз1рше кер1нбей келед1.
Д е м е ж а н келген куш Кер1мбай оны о н а ш а шакырып
алып, б 1р мэселе жен1нде а кы л салды.
— К а л а д а н ез1Н де к е р т - б ш п келген шыгарсын.
Б а с к а елдер Ш и - а м б ыг а то гы з -т о гы з д а н сый сияпат
а па рып ж а т к а н кершед1. Б 13 не 1с тейм13? Ж е п уйренген
а уыз, тойымы ж о к т у п а з кемей б1зден де б1рдене дэмет-
пейд1 дейс1н бе. Не а п а р г а н ы м ы з м ак у л? М ал а й д а т а м ы з
ба, элде куМ1С ж а м б ы , асыл т а с т а р С1Н1МД1 ме?— дед1
с а ла л ы с а у с а к т а р ы м е н енд1-енд! бурыл ш а л а б а с т аг а н
ш ок ша с а ка лы н с а у ып отырып.
Д е м е ж а н ойланып калды. С у н г ы л а эке к а з а к ж е нше
ж у й р 1к болганымен, к а л а д а г ы у л ы к жай ын б аласынан
у кк ыс ы келет1н сиякты.
— Д э л каз1р Ши-амбыны т а рт у - та ра лг ым е н таныр-
к а т а а лма йсыз, К е к е . К а з 1рдщ ез1нде онын кала сыртын-
154
дары з э ш м к е а т е р т т у л ж малра то лып кетт1 деп е с т Ы м , —
дед1 Д е м е ж а н к а б а г ы н ю р б е н шалып.
— Эй, б а л а м - а й , т амары т е с ж ж ан иеашн, ж емг е
кызыкпа йтынын кермед1'м-ау. « Б у р ю т анды ез1 у ш ш
алады, тазы иес1 у ш ш алады» дейдй Б 1р а к е к е у ш щ де
ойлараны — к у к ул к ы н н ьщ к а м ы , — деп К е р 1мбай терен.
тыныс т а р т т ы . — Ш и- ам бы н ын к а ра к а с к а а т к а кептен
кез! т у с ш ж у р ед1. Соны б а с етш, б1р ушр жылк ы а т а с а м ,
а зы р к ан ы п ж ур ме й ме?
— Б а с к а не а п а р с а н ы з да ез ык тиярыныз , б 1р а к
к ар а к а с к а а тка т и м е ш з , — дед1 Д е м е ж а н . — К а р а к а с к а
керер кезге тым б а ды ра йы п к е р ш ш т у р а д ы рой. Ж э н е ол
а с пен тойда ел намысын коррап ж у р г е н а т емес пе. Улык-
ка малынызды к и с а ны з да, намысынызды колдан бер-
мещз.
« М е н щ осы б а л а м бурын тым к а р а б а й ы р л а у ед!...
Биыл к а з а к ж е н ш е к ат т ы ж е т ш п , есешп к ал ып т ы- ау »
деп Кер1мбай б ал а с ын а с у й с ш е к ара ды.
О с ын ын ертен^нде с а й л а у г а к а т ы с а ты н Тертуыл
к1С1лер1 де к а л а г а к а р а й бет т у зед к Б у л кундер1 Ш э у еш е к -
т е п та та р, езбек, у й г ыр б а й л а р ы н ы н к о р а - ж а й л а р ы тус-
т у с т а н о ш а р ы л г а н кыр к аз а г ын а толып кеткен. Э р кайсы-
сынын ез ел1не кел^п с а у д а 1степ, ыргын пайда т а у ы п
кайта тын та ныс са у даг ерл ер1 бар. С о л а р д ы б 1раз шыгын-
датып, к ар ы м т а к ай та р а т ын кез осы. Бай с а у д а г е р л е р
к а з а к т ы н е з малый е з ш е сойып бер1п, т у ш п а р а , мэнт1,
п а ла у ла р ын ж а с а п дегендей, т э г п - д э м д к ш а у ы з д а р ын а
тосып, б 1раз кун эуреге тусед1. Т е р т у ы л К1с1лер1 ат-кел1к-
терш ш е т к е р 1 К а р а с у бо йын да г ы Ту с 1 п - а жы дейтш уйгыр
ба йын ын к о ра сы н а калдырды да, ездер1 ж а н а г ы д а й
т а н ы с т а р ы н ы н уЙ1не бес- оннан б е л Ы п туст1.
А й м а к эм 1рш 1С1 Ш и - а м б ы да т у с - т у с т а н шубырып,
к ал а кешелер1н кер1п б а р а ж а т к а н кыр к а з а г ы н у з а к
сарылтып, к ам ап о тыр гысы келмед1. С а й л а у етерд1Н
а лдында э р к ай сы сы на у а к ы т белгшеп, т ер т у ю р д а й ел-
Д1Н ру б ас ыла рын к абыл да ды. К а с ы н а т 1 л ма шт ы к к а Д е -
межанды г ана алып, т е р а лд ын да , хан тары сек1лд1 к у л п н
сары пул1шпен к а п та л г а н би!к т а к т а д а Ш и- ам бы н ын ез1
отыр. О н ж а к б у р ы ш т а г ы де н г ел е к с т о л д ы н ба сы н д а
х а т ш ы л ы к М1ндет а т к а р а т ы н кез1лд1р1кт1 кэр1 кытай жай-
гасыпты. О д а н темен з ал ды ц ек1 буЙ1р1нде каз к а т а р
Т131лген о рындык т а р .
Е н а л г а ш к ы кезект1 1ргелес о тыр г а н ж а к ы н ел —
Т е р т у ы л г а бер1п ед1. Б у л а р б о л а ш а к ук1рдай, зэнг1, елу-
б а сыла ры бар жиыны о тыз да й адам екен. Б у л ел у к 1р-

155
д а й л ы к к а у сы на ты н к ан дида ты б1реу рана болрандыктан,
б е л ш т - ж а р ы л м а й т о пырл ап б1р-ак юрген. 1шке енген
б ет т е р ш д е т ы м а к т а р ы н к олына алып, улкен у л ы к к а сэл
б у г Ы п тэж1м е г п де, о ша ры л ып ту рып калды. Тертуькл
1Ш1нде Ш и - а м б ы н ын ж а к с ы танитын адамдардо СыМаййл
мен К е р 1мбай рана болатын. С ы м ай ы л бул т о п т ы н а р а с ы -
нан к е р ш б ей д к Ал Кер1мбай б а с к а л а р д а н б!р а дым озын-
кырап, манда йы к ас к а йы п, ен а лд ы н д а ту р. М а н ш ы н
е ю м е т ш щ с а лт ын да , а й м а к эм1рш1сшщ алдына юрген
к а р а ш ы х а л ы к намаз о кы р а нд ай Т1зерлеп отырып, ман-
дайын ж ер г е у ш рет тиг1зш, бас у р у ы керек едк М ын ал а р-
ра о н д а й тэрт1пт1 е ш ю м уйретпеген бе, Т1зелер1 б у г 1лмей,
ж а й б а с иш, тэж1м ету ме н рана шектелд1.
« К а з а к т а р улы к туг1л к у д а йра к у л ш ы л ы к етш те
ж а р ы т п ай д ы деуш1 ед1, сол ра с екен, — деп ойлады Ши-
а м б ы , — ешт е н е етпес. Уйренед1 р о й ... Э з 1рше а с а ус ы п тур-
раны шырар. ©з кун1 у ш ш у л ы к к а б а с у р м а й к айд а бара-
ды?»
О с ы сэтте а л д а т урра н Ке р 1 м б а йд ы н с а нк еткен да ус ы
еСТ1ЛД1.
— У а, улы мэртебел1 Ши- а мб ы! С а у - с э л е м е т б а р с ы н
б а ? С а й л а у р а к ат ыс а т ы н Т е р т у ы л е л ш щ иг1 ж а к с ы л а р ы
саран сэлем б е ру у шш , к уз ы р ы н а кел1п т у р , — дед1 онын
бет1не т у р а карап.
С а л т б о йын ша , а й м а к эм1рш1С1 ез орнында т а пж ыл ма й
отыруы керек ед1. Б 1р а к ж ан ар ы сездерд1н балрамен
у р ра нд а й айбынды ест1лген1 с о н ш а л ык , Ши- а мб ы орнынан
к а л а й ту рып кеткенш ез1 де а нра рмай калды. «Кой, к аз ак -
пен к а з а к ш а к е р к п е с е б о л м а с , — дед1 ш ш е н . — Эйтпесе,
мул де Т1Л т а б ы с а а л м а й калармыз ».
Орнына н турып кеп, Кер1мбайра кол б ер д 1 де, касын-
дары а д а мд а р р а :
— Кэне, о тырынызда р, м ы р з а л ар ! — деп б у й 1рдег 1
о ры нд ык т ар д ы н у с к а ды .
Б ул ар м ен арад ары э нг 1ме у з а к к а созылран жок.
©йткен1 Т е р т у ы л юсьлершщ а р ас ы н д а са йл ау ра байланыс-
ты е ш к ан д а й т а л а с - т а р т ы с ж о к екен. Эр рудьщ б а сшы-
л ар ын а сез бергенде, б о л а ш а к ук1рдай мен зэнг1лер1н,
е л у б а с ы л а р ы н да 61 р а уы з да н а т а п - а т а п бер1СТ1. Х атшы
аталра н а д а м д а р д ь щ аты-жен1н, руын, кай жерде тура-
тынын тэпт1штеп ж а з ы п жа т ы р . Улкен у лык тын касында
Д е м е ж а н д а й у л д ар ы н ы н отырранын а р к а т у т а ма, элде
Ш и -а мб ы мен К е р 1мбай а р а с ын да г ы кептен жалрасып
келе ж а т к а н сыйл а стыкты бел кере ме, Т ер т у ыл к1С1лер1
к ыс ылып- кымтырылма й, ездер1н ерк1н у ста п отыр. Алды-

156
мен сез б а ст а п , кесем сейлеп о т ыр га н — К е р 1м б а й ды н
езк
— Мэртебел1 Ши-а мбы, мен с ен щ к у з ы р ын д а бурын
да т а л а й рет болганмын. Б 1р а к ею ел а р а с ын а шек ара
- ж у р т , Е ж е н х а н г а б1ржола б о дан б олгалы, а лд ын а к е л т
о тыр га н ым о с ы , — дед1 у л ы к ты н ж у з ш е ба рл а й кез с а ­
л ып. — П а т ш а м ы з Е ж е н х а н н ы н осы ж е р д е п е к ш , б1здщ
к ар а п о т ыр г а н х ан ы мы з — е з щ гой. А с т ы н д а г ы т а г ы ц н ы н
кер1мд1п деп, ез б асым б1р уй1р ж ы л к ы а йда п экелд1м.
Алдыме н сол сыйымды к а б ыл ет. М е н щ к ас ы м д а г ы бола-
ш а к з э н п, е л у б а с ы л а р д ы н да к ол да ры кур емес, экелген
сыйлыктары бар. Аз да бо лс а, кептей к е р т , о с ы г а н разы
бол.
А л г а н д ы К1М жек керсш, Д е м е ж а н осы сездерд! ау-
дарып болг а н кезде, Ши - ам бы орнынан к о з г а л а к т а п ,
езу1 жайылып, ырсынд ап куле бердк
— Р а к м е т , Кер1мбай зэнп. .. А й т п а к ш ы , б у д а н былай
С13Д1 Кер1мбай у ю р д а й десем де бола тын шыгар. Ж а н а г ы
а т а г а н с ый л ыкт а рын ыз ды мен п а т ш а л а р д ы н па тш а с ы,
к е к т щ улы Е ж е н х а н г а керсет1лген зор к ур ме т деп б1ле-
м щ, — дед1 эр сез1н м а к а м д а й созып, ыныра на сейлейт1н
э д е т1мен.— Ал енд1 маг а н а й т а р кандай т1лектер1н1з б а р ?
Кер1мбай айтар с е з ж к у н 1 бу ры н да йында п, ойланып
келген болуы керек. Б 1р келю т есе лг ен коныр унмен,
жедел сейлеп кеттк
— К а з а берсе к а з а к т ы н м у н - м у к т а ж ы т а у с ы л г а н
ба. О н ы н бэрщ Ж1пке Т1зе бермей тек е к еу ш гана ай-
т айын, — дед1, осы сез1мд1 т о л ы к ж е т м з н п дегендей, Д е м е -
ж а н г а МЭН1СТ1 кез т а с т а п . — О н ы н б 1рщииа , каз1р Е ж е н ге
к ара йтын кунгей Т е р т у ы л ы б у р ы нг ыс ы на н ек1 есе кебей1п
кетт1. Слз б 1р у ю р д а й г а мын тут1н к а р а сы н деген е к е н с 13,
каз1р 613Д1Н ел мын ж а р ы м тут1ндей б о лды- ау деймш...
Д е м е к, б у рын бел шге н к ыс т а у л ык , ж а й л а у л ы к же рл е р
енд1 б1зге т а р л ы к етед1 деген сез. Т а р б а г а т а й д ы н тес1нен
ж а н а ж а й л а у , Б а р л ы к т ау ы н ан к ос ым ша к ы с т а у л а р
а лу г а ж э р д е м д е с 1Н13. К а г а з жа з ып, мер басып б е р с е щз
болганы, ар ж аг ы н е э 1М13 реттейм1з. Бул 61р. Екшил
, ай тарым, « С о к ы р д ы н с у р а г а н ы — ек1 кез1». Е ж е н х а н г а
к а р а г а н б а с к а х а л ы к т а р с е к 1 л д 1 61зд1н де жер е м ш е п н
е м 1 п, к эс 1 п кылг ымыз к е л е д 1 . С о нд ы к т а н ел1М13ге т а у
е з е н д е р 1 нен то г а н алып, е л н с а л у г а р у к с а т бер 1 Н13.
Ши - а мбы б 1ра зг а деЙ1н ундемей, т р у б к а с ы н а темек1
[толтырып, куйбендеп о тырып калды.
— А йт па к шы, С ы ма й ы л з э н п кершбейд1 гой. Ол К1С1
к а й д а ? — дед! элден у а к ы т т а басын к е т е р т .
157
— Кэр1 з э ц п соцг ы кезде к а р т т ы к к а мойын сунып,
ж у р1с- ту рысты а за йтк ан. Б ул жолы ез орнына мына
Ш1СШ Ж1бер1п о т ы р , — деп К е р 1мба й сол ж а г ы н д а т а к а у
о тыр г а н К е к се г ещ и ну с к ад ы .
— Ме не н з э ц п г е сэлем айта б а р ьщ ы з, — д е д 1‘ Шй-
амбы К е к с е г е н н щ ж у з ш е б а рл а й к а р а п . — С о л С ы м а й ы л
з э ц п н щ а тына О б е т 1 езеншен бершг ен б!р т о га н су бар
гой. Оны неге п а й д а л а н б а й с ы з д а р ?
— Ол к ам к о р л ы г ы ц ыз д ы 613 ем1р бойы умытпаймыз,
улы мэртебел1м. Б 1р а к ол т о г а н ны ц суы б1р з э ц п елден
артылмай, А р к а р л ы мен У ш т е б е ш с у л а н д ы р у г а зорг а
ж е т ш ж а т к а н ж о к п а , — дед1 Ке к се г ен сез г е а ра л а сы п.
— Т е р т у ы л д ы ц была йг ы кеп ру л ары А б д ы р а мен
К а р а у ц п р д щ а ц г а р ы н ж ай л а й д ы гой. Б 1зге т ог а н ды сол
ез ендерден а л г а н колайлы б ол а р ед1,— деп К е р 1мбай
у стемелей туст1.
Ши -а мб ы сэл шытынып, у н а т п а й к а л г а н т у р байкатты.
« К а р а й гер ездер1н... Ес1ктен юрмей ж а т ы п торге умтыла-
ды. Ен б 1р то га , момын ел деген Т е р т у ы л д ы ц 1степ тур-
ганы мынау. Б а с к а л а р ы не ж ан д ы кояды» деп о йл аг а н
1шшен. Б 1р а к ол с а й л а у а лд ы н д а ешюм ме н т у е жыртысып
ж а т к ы с ы келмед1.
— Каз1р иен-тег1н бос а гып ж а т к а н су ж о к кой. Т а у
е з е н д е р ш щ бэр! х а л д а й л а р д ы ц м е н ш т н д е . О л а р д ы ц
колында им п е р а то рд ы н ез1 мер б а с к а н к у ж а т 1 бар. Мен
ол занды б уз а а л м а ймы н гой,— дед1 л а ж с ы з а д а м д а й ек1
а ла к а н ы н ж а й ы п . — А л Б а р л ы к пен Т а р б а г а т а й д ы н тес1-
нен к ан ш а коные, к ы с т а у керек болс а, оны алып беруге
болады.
Б у д а н ары улык пен т 1ктесе б еру г е Т е р т у ы л к1С1лер1 де
бой т артып к а л г а н . Э ц п м е осымен а як т а л ы п, Кер1мбай
тобы к о ш т а с ы п ш ыг ы п кетт1. Енд1п кезек — К е р е й л е р д ш
е д 1. Т а р б а г а т а й е ц 1рше соцг ы ж ы л д ар ы келш коныстанып
ж а т к а н бу л ел т у ра л ы с ы р т т а й ест1ген! б о л м а с а, Ши-а мбы
эл 1 к о я н - к о л т ы к а р а л а с а к ойма г ан . К е з шд е буккл А л та й
а йма гы на н М а н ш ы н эскерш а л а с т а п куып шыккан,
м а ц ай ы нд а гы т о р г а у ы т т а р мен у р а н х а й л а р д ы ыгыстырып,
шу р а йл ы коныста рды уст1-уст1не ба сып а лып ж а т к а н бул
ж а у ы н г е р та йпа ту ра л ы а лы пк а ш т ы э ц п м е л е р кеп е д 1.
К а з а к р у л ар ы н ы ц 1шшдеп ец а с а у ы да, алг ан бетшен
к айтпайтын к ай с ар , к а ж ы р л ы с ы да — осы Керейлер деп
еститш. У л ы к т ы ц енд1 со л ард ы керг1С1 келд1.
Б 1р кезде естк а й к а р а а шылып, юлец б!р к ап тал шапан,

1 К , у ж а т — документ деген магынада.

158
с а п т а ма етчк киген, б а с т а р ы н д а ж а б а с а лм а , б шк тебел1
ш о ш а к т ы м а к т а р ы бар, улкен б1р топ ю р т келе жат т ы.
Айт с а а й т к а н д а й , бэр! де к а п с а г а й 1р1 денел!, сом тул-
ралы, к ан да ры бетшен тепкен, бе л е к б т м д ! а д а м д а р екен...
Ши- а мб ы «орнымда отыра берсем бе, элде ж а н а г ы д а й
а лд а ры н а н ш ыг ы п а м а н д а с к а н ы м ж е н бе» деп а б ы р ж ы п ,
к о з р а л а к т а й б а с т а г а н . Б 1р а к дэл о с ы кезде бу л кутпеген
ж а г д а й болды. Э л п к ш л е р т а б а л д ы р ы к т а н аттап, кен
з а л д ы н о рт а т у сы н а т а м а н келд1 де, с э ж д е г е б а с койган-
дай, кьлемнщ у с тш е т е р т т а г а н д а п ж а т а - ж а т а кет1ст1. Т е к
б1р шетте ж а с ы о т ыз ды н ж у а н 1шш а р а л а п кеткен, узын
бойлы, к а р а с у р к ю рана он колын к еу де с ш е койып сэл
И1ЛД! де, ез орнында Т1К т у р ы п калды.
Э л дене ден ж у р е к с ш ш , к о б а л ж ы п отырран Ш и - а м б ы ­
нын а р к а с ы кещп с а л а берген. «Е, м ын а ла р ж е н - ж о с ы к т ы
б1лет1н ж у р т екен гой» деп разы боп калды. Т е к мына
б!р а д а м н ы н Т1зеа б у п л м е й , Т1К ту ры п к ал г а ны на таныр-
кап, енд!п ба р наз арын со г ан а у д а р ы п ед1.
— Мэ рт е бе л! т а кс ы р , к ол а с т ы н ыз г а к а р а й т ы н А б а к
К е р е й д 1н и п ж а к с ы л а р ы С1 3 Д1Н м а р х а б а т т ы куз ырыныз -
га келш т у р , — дед! э л п а д ам у л ы к т ы н бетше к айм ык па й
ту ра к ара п.
Д е м е ж а н о ны н с е з ш к о л м а - ко л к ы т а й ш а г а а уда рды .
Ол с о на у б!р кундер1 О т ын ш ы н ы н а с ы нд а керген Мам ыр-
б ек т 1 ж а з б а й танып, онын мынадай кесек М1нез 1не 1штей
СуЙС1Н1П отыр е д 1.
— Бшем. 0 з к у т т ы х а н а к уз ы р ы мд а К е р е й д 1н ру
б а с ы л а р ы н а н к ош а м е т к ерг ешме мен де к у а н ыш т ы м ы н , —
дед1 Ш и - а м б ы б о ла р - б о л м а с езу т а р т ы п . — Ал ез1щз К1'м
бо ла сы з ? С13 неге с е р 1к те р 1Н1 3 ден бел1Н1п, и 1лмей т у р с ы з?
— Мен — М а м ы р б е к т е ре м ш , мэртебел1 т а кс ыр . Мен
де е з 1н1з с ияк т ы а с ы л тект1 хан ту кымына нмын. .. Терен^н
сэл И1л ге н 1 — к а р а ш ы к а з а к т ы н же р г е б ас коюымен
б|рдей,— деп М а м ы р б е к те жымиып кулд1.
Бул кезде б у к т у с т ж а т к а н б а с к а к а з а к т а р да бас-
т арын кетер1п, э л д е б 1р мома ка н, мурит кеЙ1пке тус1п,
бейне н а м аз г а у й ы га н д а й к ол да ры н к ус ырып т у рг ан-ды.
Ши - а мбы «отырыныздар» дегендей иег 1мен буЙ1рде т у р ­
ган о ры н д ы к та р ды н у с к ад ы . Б ар л ы г ы ж а й г а с ы п б олг ан
кезде, к ай та д а н М а м ы р б е к к е б у р ы лг а н.
— С13 сонда А б ы л а й э ул ет шен т а р а й с ы з б а ? Элде
б а с к а х а н - с у л т а н д а р д ы н б 1р1нен б е ? — дед1 о г а н жылы
ШЬфаЙ б1ЛД1р1П.
— Д у р ы с айтас ыз , мэртебел1 таксыр. Мен Абылай
ханг а бес а т а д а н косыламын. ..
е з ше е к 1 к а н ди да т у сынып отыр. С о г а н б а йла ныс ты ка-
б ы л д а у г а да е ю ж ар ыл ып , б е л ек -б ел ек топ болып ендк
Б 1р тобын Ж а л б а г а й б а с т а с а , еюнгш тобын О т ын шы
б и д щ н е м е р е а , ж а с Ж1пт ШэЙ1 б а с т а п келген. Б у л т а рт ы с
н е п з ш е н Б а р л ы к та уы н б у ры н н ан мекендеген байыргы
ел мен кешн к е ш т келген ру ла р а р ас ы н д а секьлд!. Р у
а р а с ы н д а г ы ж!к ш е к а р а б е л ю к е з ш д е жер, к оныс да уы н ан
ба ст а л ы п, с а й л а у к а р с а н ы н д а тшт1 а с к ы н ып кетштк Мэм-
б е т т щ б а йыргы а у ы л д а р ы Ж а л б а г а й д ы ж а к т а с а , кешн
к е ш т келгендер Ш э ш н щ е те п не н у с т а п ж ур ге н Н о р т е ­
ла Ек! ж а к т ы н е г е с д а у ы кан да й к о м а к т ы болса, у л ы к к а
экелген с ы й- сия па тт а ры о д а н да к о м а к т ы р а к ед1... Д е м е ­
ж а н о ла р д ы н э р к ай с ы сы ны н Ш и - а м б ы г а а йтка н арыз-
ш аг ы м да р ын а у д а р а отырып, б«р нэрсеге катты к айр ан
калды. К у ш кеше, О т ы н ш ы н ы н асы кезшде б 1р т е б е н щ
б ас ы на н т а б ы л г а н а г а й ы н д а р д ы н а р а д а ж ы л е тпе й' жа тып,
б у л а й ш а Ж1к-Ж1кке б е л ш у ш к а н ш а а й л а с а да а к ы л ы на
с ыйдыра алмады.
Ши-амбы, эрине, б у п н е ш ю м г е сыр а л д ыр га н жок.
Б 1р а к о ны н 1штей Ж а л б а г а й д ы н к а н д ид а ту ра с ын жак -
тайтыны белпл1 едк Э л 1 131 суып улг ермег ен кешеп Бай-
Ж1пт к в т ер 1Л1с 1нде кол б а с т а г а н О тын шы эулетшен гер1
ук!‘р д а й л ы к к а Ж а л б а г а й д ы к о л а й керет1Н1 а йт па са да
тусш1кт1. М ы н а с а й л а у н а у к а н ын ы н б!р пайдасы, к а з а к ­
т ы н о с ы нд а гы терт т а б ын ын 1 Ш1-сыртын а йна г а са л га н-
дай айкын к е рс е т 1п б ерд 1. К 1м К1' мдермен эмпей, кгм к}м-
дерге к ыр б а й ? Б о л а ш а к д а у - ш а р д ы н кез! кайдан бас-
т а л а ды ? О с ы т у с т а бэр! де белпл! боп к ал га н.
А р а д а ек1 кун еткенде, еск! ж а м б ы л д ы н 1шшдеп кен
а ла н д а ж у р т з а р ы г а куткен с а й л а у д ы н ез! де етт1-ау
акыры. А л а н н ы н дэл т е р 1нде к ыз ыл ды -ж ас ыл д ы бул мен
к е м к е р т , эшекейлеп ж а с а г а н би1'к мшбе. К а р сы ж а к т а
к а з д а й Т131Л1П к а т а р т у р г а н х алык. Тэрт^п бойынша эр
ел ез ую'рдай, з э н п л е р 1н ездер1 с а й л а у г а ти1'с ед|. Д а у ы с
беруге сол е л д щ бу ры н г ы зэнг1, ел у б а с ы л ар ы, эр р у ды н
а к с а к а л д а р ы , билер1 к ат ы с а ды . О л уш1'н с а й л а у ш ы ла р -
д ын э рк айс ыс ы кезекпен о н аш а белме ге К1р!п, кандидат-
т а р д ы н аты ж а з ы л г а н кардон к аг аз д ы у р н а г а т а с т а у ы
керек. Б ыла й к а р а с а н , бэр1 дё кэд1мг1дей, бэр! де занды.
Т ек б]'р а йырма шылыг ы, д а у ы с к а тускен шарды санап,
н э т и ж е с1н сонынан ж а р ия л а йт ы н — Ши - а мбын ын ез1
ед1. 0 С1Л1, Цин империясында с а й л а у деген ж о к кой,
мунда бэр1 де т а г а й ы н д а у жолымен, бу йрыкпен шеш1‘лед1.
К а з а к т ы н да уы н а н к ут ыл у у шш, бу л ЭД1СТ1 ойлап т а уы п
ж у р г е н о с ын д а г ы у л ы к т а р д ы н ©31 болатын.
Д а у ы с беру с а л т а н ат ы мана, т э не р т е н ет ш едк Енд|,
мше, ту е а у а Е ж е н х а н г а карайтын казактын. а л г а ш к ы
ук1рдай, зэн.г1лер1 де б е л г ш боп калды. Ш и - а м б ы н ы н ез1
мшбег е к е т е р ш п , к о л ынд аг ы Т131МД1 б 1р - б 1рден оки б а с ­
т а га н . Тертуылдын, ук1рдайы — К е р 1мбай, Ж у м ы к т ы н
у ю р д а й ы — Ен,се, К е р е й д щ у юрда йы — М а м ы р б е к т ер е
т а л а с с ы з б 1р а у ы з д а н са йланыпты. А л М э м б е т к е келгенде
а й м а к эм1рш1С1 сэл б е г ел ш к ал ды. Ш э й ш щ ею да у ы сы
а р т ы к е д 1. Б 1р а к Ши- а мб ы онын, орнына Ж а л б а г а й д ы
атады. Д е г ен м е н Ш э й ш щ де к е щ л ш ж ы кп а й, оны ез руы-
на з э н п етш с а й л ад ы да:
— С е н эл 1 ж а с с ы н гой. А м а н д ы к б о л с а, келес! сай-
л а у д а Мэ м б е г пн , у ю р д а й ы сен б о л а с ы н , — деп а р к а с ы н а н
какты.
Ж а ц а д а н с а йл ан г а н терт у ю р д а й д ы н б а с ы н а Ши-
амбы е з колымен ман шын е ю м е т ш щ тет е н ше у к ы к т ы
ек1Л1 д е г ен д1 б 1л д 1ретш, т е б е с ш д е козалы кек тасы, ман-
да йы нд а алтын жшпен кестелеген б едене б е й н е а бар,
с эу кел е порымдас, а й ы р к а л п а к ки-пздк К о л д а р ы н а шл
с у йег шен ж ас а л ып , а ты-жендер1 ж а з ы л г а н а п п а к мер
устатты. .. А л а н д а тещздей т о л к ы г а н х алык. Э р т у с т а н
у р а н шак ырылып, е с ю ж а м б ы л д ы н 1шш а з а н - к а з а н е г п .
Енд1 алдын а ла д а йы нд а п к о йг ан з э н п , е л у б а с ы л а р д ы н
Т131М1 ж а р ия л а нд ы . Ж а ц а д а н с а й л а н г ан о т ыз да й зэн,Г1,
ж у з г е ж у ы к е л у б а с ы н ы н аты атал ып, олардын, колына
да, ж а н а г ы у ю р д а й д ы н мершен гер1 юнпрек, о дан г е р 1
к а р а па й ы м мер т арат ыл ды. Б ар куш — осы мерде. Ж а л -
пы, М а н ш ы н е ю м е т ш д е мер, т а н б а дегендер а й р ы к ш а
б а га л ан а д ы . М е р К1МН1Н к ол ынд а б о лс а, б и л ж сонда.
Ме р д е н а йрылу — м а н с а пт а н да ж у р д а й болу деген сез.
Ку н енкейе с а й л а у а я кт а л ып , к ы з ы к у ш ш ж и на л г а н
былайг ы ж у р т т а ра п , тек м а н с а п к а ш н г е н у юрда й, з э н п,
е л у б а с ы л а р гана кенсеге ю р т ж а т к а н - д ы . Б у п н кеш Ши-
амбы о л а р г а к он а к а с ы бермек б о л а ты н . Д э л осы сэтте
е с 1к а лдында э лд еюммен сейлесш, б е г е л щ ю р е п к ал г а н
Ш и - а м б ы н ын к ас ын а т у л ю т ым а кт ы , к а п т ал ш а п ан ы н ын
сыртынан о н ш а н т а й , д э н д е к у 1 мол кум1с К1се б у ын г ан
к а р т а н к а з а к кимелеп ж а к ы н д а й бердк Б у л Ж у м ы к 1шш-
д е п Ш о т ай ру ынын а т а к т ы байы К у л б а й деген к ю едк
©з руына к айтсем з эн г1 б ол а мын деп, осы жолы Ши-
амбы га 1шшде улкен кек а йг ыры бар, отыз да й ж ылк ыны
б| р-ак а йда п экелш етк!зген-Д1. Ш и - а м б ы кара басып
т'шмнен ш а т а с т ы ма, элде б а с к а л а р д ы н берг еш одан да
асып туст1 ме, э й т е у 1р с а й л а н г а н д а р д ы н 1шшен Ку л ба й -
дыц а т ы - ж е ш а т а у с ы з калды. Е н д 1, мшё, улыкпен ауыз-
б а - а у ы з се йл е с ш, е з Ы н к ан да й м а н с а п к а Ы н г е ш н естш
к а л м а к едк
— Т а кс ы р . . . та кс ыр! Ме н — кек айрырдыц и е а Ку л -
баймын р о й ... Сонымен, м аг а н тигеш не болды? Елге
К1м болдым деп б а р а й ы н ? — дед1 у л ы к т ы н а узынан ш ы к ­
к ан с е з д 1 к а г ы п алрысы келгендей к у л а г ы н тосып.
Ш и - а м б ы оны у мы т ы п к ал га н с е ю лд ь К а с ы н д а г ы а б е
Т1лмашы Д а б ы н т а й онын, с е з ш к ы т а й ш а г а а у д а рр ан да
рана, «апырай, осы к а з а к т а р - а й » дегендей к а б а г ы н
К1р ж и т т 1 де:
— Т а б у ш ы н ! 1— деп орнынан к оз г ал а бердь
— Не а йтты? Не дед1 мына к ю ? — деп К у л б а й ентелей
ту скен. Т 1л ма ш ынрайсыз данып, и ы р ы н к е т е р д 1 де:
— 031Н13 де е с т 1Д 1Н 1з р о й , «Та б у шын» деп турран жок,
па...— деген-д1.
О с ыны есту1 мун екен, К,улбай т 1л м а ш т ы н сез1н тугел
а йткыз бай , Ш и - а м б ы н ь щ сонынан ту ра ж у п р д ь С 1рэ,
ж а н а г ы «Та б у шын» деген сезд1 де кеп м ан с а пт ы н б 1р!
деп о й л а с а керек, у лы к ты к уып жет1п:
— Р а к м е т , т а к с ыр ! М а г а н сол « Т а б ы ш ы н» да жетедк
Бул ж а к с ы л ы г ы н ы з д ы ем1р1 у мы т па с п ын - а у . .. Енд1 Ж у -
мык ты н ж у а н д а р ы мен1мен с а н а с п а й к е р с ш ! — деп Ши-
а мб ын ы н т а р т ы н г ан ы н а к ар а м а й , колын алып с ш юл ей
берд1.
С о л бет1нде ол б у ю л елд1 д у р л 1к т1рген. А у ыл ы н а
б а р г а н сон мал айтып сойып, б 1раз ел шакырып, К1нл-
Г1 р 1м той ж а с а ды . М а н а й д а г ы ж у р т та: «ойбай, К у л б а й
т а б ы ш ы н боп к е л 1пт1» дес1П о дан а рма н д а ур ык тырып
экеткен. А г а й ы н д а р ы одан, шынында да, б 1ра з г а дей^н
ыг ысып журд1. Д у н и е д е о нда й мансап ж о к екеш кей1н
мэл1м б о лды гой... Келе- келе бул о ки г а ел а уз ында кул-
К1ге айналып, э л г 1 б а й к у с т ы н « К у л б а й т а б ыш ы н» деген
а т аг ы е л е - ел ге нш е к ал ма й ке т т 1.
Сейт1п, к а з а к х алк ын ек] а й р ы к жо л г а салып, шекара
б ойын да г ы елд1 катты д у р л 1кт 1рген 1884 ж ы л д ы н а ла-
сапыран, алкын ж аз ы о сыла й аяк талды. А л г а ш к ы с а й л а у
т а ла й ш о н ж а р д ы н колын м ан с а п к а ж е т к 131п, М а н ш ы н
т е р е л е р ш щ кора сын малг а, к а л т а с ы н пулг а толтырды.
Б 1р а к т а г д ы р т а у к ы м е т 1 мунымен т о к т а г а н жок. Бул тек
алые та, а за пты с а п а р д ы н басы, тогыз ж о л д ы н то раб ы
гана бо ла тын. 0 м1р д щ к уз - к и я с ы д а , ерд1Н ер! гана
шыдайтын та р жол, т а й г а к кешу! де эл! а лда ж а т ы р едк

1 Та бу ш ы н ,— кытайш а «ол болмайды» деген сез.


ЕК1НШ1 Б © Л I М

ТАГДЫР т а л к .ы с ы

А р а д а б1раз ж ы л д а р еткен. Т а р и х т ы н д е н г е л е п кун


ш ырыс е л д е р ш д е тым же р т а б а н д а п, к а н ш а б а я у айнал-
ранымен, 61 р орында турып т а к ал май , е з ш щ ш а б а н-
ш а р д а к ж у р ю м е н алра к а р а й ж ы л ж ы п келе ж ат ы р ед!.
А д а м з а т т ы б а л а д а й а л д а р к а т ы п , сонынан с у ме ц д е т ш
ертуге келгенде у а к ы т т а н шебер, у а к ы т т а н ж ы мы с к ы не
б а р екен б у л дуниеде?! О с ы н а у жарык, ж а л г а н г а б у д а н
бу рын да т а ла й у р п а к т ы н со г ып еткешн, б у д а н кейш де
т а л а й л а р д ы н к елш- к ететшш, ал б у п н п т 1 р ш Ы к сол
узак, с а л к а р а д а м з а т кеш1н1н, б1р уз1Г1 гана екен1н ойлап
ж а т у г а бул журттын, тшт1 м у р ш а с ы ж ок . К у а н ы ш ы мен
кайг ысы кезектескен к а р б а л а с Т1рппл1к тек ездер1нен
басталып, ездер1мен гана а я к т а л а т ы н д а й ж а н т а л а с ы п
жур ге н 61 р а д а м д а р .
Каз1р Ш э у е ш е к кешелер1н ж а я у а р а л а п келе ж а т к а н
Демежаннын, б ас ында кундел1кт1 Т1рл1к к амыме н б1рге
ж а ц а г ы д а й о к ш а у ойлар кабат' тасады. М ы н а б!р кез ал-
дында к айшыла сып, тез ауысып, са пырыл ысып ж а т к а н
а д а м д а р тен,131 де осы е м 1р д 1н, етпе л1л 1г1н тшт1 айкын
с е з д 1ргендей. К,ара неп1р кал ын к е п ш ш к т щ 1шшде жеке
а да м бейне то лк ын ш а й г а н ж а н к а тэр1зд1. Ж о л бермей
иыгымен кагып, ж а г а л а у г а к ар а й ыгыстырып т а с та г ы сы
келед1... Б 1р а к а д а м н ы н да а д а мы болады екен. Кейде
ем1’рде б 1р а д а м н ы н б а сына к а н ш а нэрсе Т1рел1п т у р а д ы
десейш1.
Клсшщ шын кад1р1 т 1р 1 ж у р г е н д е емес, елгеннен кеЙ1н
б1Л1нет1Н1 нес1? Д е м е ж а н каз1р орны т о лм а с ек1 а да м ды
катты жо к та йд ы . Осыдан у ш- т е р т жыл бурын Шэ у е ш е к -
тег! орыс консулы Б а л к а ши н к айтыс болды. К у л ж а г а
1
кетш б а р а ж а т к а н с а па ры нд а туйнек а у р у ы н а тап болып,
небэр1 к ы рык жет1 ж а с ы н д а кенеттен дуние салды. Ада м
ем1р1 к ан да й к ы с к а ? ! Ж а т ж у р т т ы к болса да, Т а р б а г а т а й
х ал к ын а коп ж а к с ы л ы к 1стеген к ю н щ б1р1 сол ед1. С о д а н
бер1 бу л кала к он су л г а ж а р ы г а н жок. Уш жылдай Шиш-
меров деген картан. К1С1 отырды да, ол да у з а к байыр-
к а л а ма й , ж а к ы н д а арг ы т е п орыс не н е м к екеш бе л п-
С13, Б орнеман деген б 1реу келдк Б 1ра к Б а л к а ш и н н ы ц
орны эл 1 ун,|рей 1п т у р. Ж а н а д а н келгендер онын, столына
ие болганмен, улкен а д а м н ы н о р н ы н толтыра а лг а н жок.
©лгеннен кейш кад|р1 катты б ш н г е н еюнил адам —
Т е р т у ы л д ы н а к с а к а л ы , кэр1 з э н п С ы м а й ы л . О с ы да н
то рт- б ес жыл бурын ол к ю де дуниеден еткен. С ы м а й ы л
б а р д а а га йын а р а с ын д а г ы т а р аз ы н ын басы тен тартып
т у р г а н д а й , ж о к т а н езгеден 1л 1к 1здеп, а уа жайыл а тын-
д а р тым аз едк Кэр! з э н п о нд а йл ар ды бедел1мен басып,
ез уй 1р 1н ш а ш а у шы г а рм а й тын с а к а а йг ырд ай, ел 1шше
у й т к ы болып ж у р е т ш . С ым ай ы л к ал а й елд1 солай, Т ер т у ыл
1Ш1 бу рынг ы б е р е к е - б 1 р л т н е н айрылып, с и ырдын буйре-
Г1ндей пышырады да кетт1. К а з 1р эр рудан К е р 1мбайга
ду м керсетет1ндер, а я к т а н шалып, арыз ж а з а т ы н д а р
шыга б а с т а г а н . Ши - ам бы т1р1 т у р г а н д а , К е р 1мбайды
а ла ты н ж а у жо к , эрине. Де г енм е н , уй 1шшен уй т т л г е н -
дей, 1ргеннен 1ртк! шы г у ы ж а к с ы л ы к т ы н нышаны емес.
М у н д а й ж а г д а й д а Кер1мбайга да ез к у ш ш манайына
топтап, т а с т уй ш с а к о тыруы керек ед1. С о н д ы к т а н Ши-
а мб ы н ын сонынан калмай , к о л к а л а п ж у р 1п, осыдан уш-
т ерт жыл бурын Д е м е ж а н д ы к а л а д а г ы кызмет1нен боса-
тып алган-ды. К е р 1мбайдын ез1 к а г а з - к а л а м г а ш ор ка к.
Ал у к 1рда й дын мерше ие болып, к а г а з ж а г ы н реттеп
о тыр атын с а у а т т ы х ат шы керек. М у н д а й купия к а л т а ры с ы
кеп ж а у а п т ы ж у м ы с т ы е к 1 Т1лге б 1рдей ж е т 1К, окымысты
ез улы т у р г а н д а , К1мге с е н т т а п с ы р у г а бо ла ды? Сонымен,
каз1р Д е м е ж а н э к е с ш щ о н колы, а ла а уыз а га йынга
к ерсетер к уш - ка йр а ты , Т1р ек - суй ен 1ш 1 болып, кыр елшде
жур1п ж а т к а н жай ы бар.
Б ал а га мыкты экен1н ыгында ж у р у киын емес, ез
б етщмен жол салып, тыннан Т1рл1к б а с т а у киын екен.
Ка з1рп зан мен з а м а н г а б а га бергенде, кейде эке мен
б а л а н ы н ойы 61 р жерден шыкп ай, к ерег ар тартатын кез!
де болып ту рад ы. Каз1р з ам а н б а с к а , з а н б а с ка . Ушы-
киырсыз кен с а х а р а д а терт т у л ж м а л д ын сонынан булт-
тай женк1л1п кеш1п ж у р е т ш к а з а к т ы н б аягы дэурен1
етт1. Ж е р т а на б ы тартылды, а йна л а те щре к к е шекара-
шенб е р туст!. Енд! бу да н былай з е н п р аспа н т е с 1нде
166
е м ш- ер к ш ш а р ы к т а й т ы н кез а д ыр а калып, шыжымме н
ушып, ш ырг а мен к он а т ын кун туды. Е н д т кунде а дамы
т ы р ы з а яд а й ел к е де к ыс ыл а - к ы мт ы ры ла е м 1р с у ру ге тура
келедь Ол упин бул ел кепп- конды азайтып, отырыкшы-
л ы к к а а й н а л у ы керек. Е н д т Т1рппл1к мэш кенджте емес,
теренджте. Юм та мырын теренге Ж1берш, аз жерден кеп
ешм а лс а, сол озады. К,арным ток, т у рм ы сы м т у р л а у л ы
болсын десен,, мал да н б а с к а да эр турл1 кэсш 1сте, е пн
сал, к о р а - ж а й , к ы с т а у туррыз. О с ы б 1р ш ы н д ы к к а Д е м е ­
ж а н н ы н ез К031 же т к е шме н , былайг ы а рай ын жу р тт ы
ила ндыра а л м а й - а к койды. Б а с ш ы е ы 03 экес1 К е р 1мбай
болып, мунын, с е з ш ж а п - ж а к с ы тында п о тыр ады да,
былай шыра бере у мытып кетедк
О с ы д а н кешн Д е м е ж а н е з ш ш е б 1р о к ш а у Т1рлж ба с т ап
е д 1. 0 з о йларын енд1 сез бен емес, юпен дэ ле л де у ге бел
байларан. Е ю - у ш ж ы л д а н б ер 1 м а н а й ын а эр ж а к т а н
к о ш т келген ж а р л ы - ж а к ы б а й , б ейнеткор ж ур т т ы жинап
алып, Б о з д а к д а л а с ы н а е п н са лу ды б а с т ад ы. Э з 1рше т а у
езешнен то г а н т а р т а а л м а е а д а , ба с т а у - ко з ш берг1 ж аз ык -
тан а ла тын к а р а с у л а р д ы п а й д а л а н б а к . Биыл коктем
ш ы к к а л ы сол е п с б а с ы н а т а к а у жерден ©зше арнап
к о р а - ж а й с ал дырып ж а т ы р . К,аз1р К е р 1мба й ауылдары
э л д е к а ш а н ж а й л а у р а ш ы р ы п кетсе де, Д е м е ж а н н ы н ©31
е п с б а с ын д а сонда й ш а р у а л а р м е н бегел1п журген. Ж а н а
уй ку р ыл ы с ы на кеп а к ш а , к а р а ж а т керек болып, осы
жо л ы к а л а г а б 1раз мал а й д а т ып экелген-дк Б у г 1н к а с ын а
Б а б а л ы к т ы ерт1п, сол м а л д ы н с а т ы л у жа й ын бшу г е ш ы к ­
кан бет1 ед1.
Б а б а л ы к б у л к ун де Ш э ш ш е в т е р д щ к а р а м аг ы н а н
босап, ез а лдына ж е к е кэс1п ш л а б а с т а г а н . К,аз1р уйл1-
б аранды, о сында сатып а лг ан ко ра -ж а йы , а т - а р б а с ы бар.
Эз1рше к а л а д а г ы бай с а у д а г е р л е р д е н бул, шай, тары
б а с к а у с а к - т у й е к а лып шы г а ды да, оны кыр ел1не апарып
сатып, о ртас ын а н к ы р у а р пайда т у а р ш ж ур . К а л а н ы н да,
д а л а н ы н Т1рипл 1пн ж е т 1К б 1л е т 1н, е т 1 Т1р1 ж а с ж т т
енд1 ез а лдына ду к ен ашып, с а у д а н ы у л г а й т а тусет1н
ойы бар... Д е м е ж а н н ы н к а л а г а келген1н естш, от ж а к к а н
ж е р ш к е р с е т у ге к о н а к к а ш а к ы р а келген екен. Б а з а р д а г ы
малды с а т у г а кемектес деп, оны да к а с ын а ертш алды.
Б у л а р ж о л д ын ек1 к ап т а лы нд а ине ш ан ы ша р жер
кал дырма й, И1нт1рес1п т у рг ан ж а й м а б а за ры н а н ет1п,
к а л а н ы н о рт а т у с ы н д а г ы мал б аз а рына та ма н ж а к ы н д а -
ды. К е ш е д е шеп а р т к а н , отын тиеген а р б а л а р , оны-муны
суйреген кетермеш1 с а у д аг е рл е р к ай ш ы ла са д ы . Неше
турл 1 улт, неше турл! кэс1п иелер!. Д е м е ж а н н ы н буг1н б!р
168
т а н к ал г а ны — Ш э у е ш е к т щ у йгыры Мен т а т а р ы , к ыт айы
мен ду нг еш тшт1 с 1бе- солан, к а л м а г ы н а дешн б 1р - б 1р 1мен
к а з а к ш а сейлесед1 екен. Б у л а р у ш ш ен угымды, ж е ш л
Т1Л — к а з а к т Ы болтаны ма с о нда ? Ж о к , олай емес
шырар. К а з а к бул а й м а к т а р ы ен кеп х а л ы к кой. К а л а г а
мал айдап э ке ле т шде р, ж у н , т е р 1, отын-шеп экелш, с а уд а -
с а т т ы к ж а с а й т ы н д а р да — к а з а к т а р . ©не бойы со лармен
к ат ы н а с ж а с а г а н сон, к ал а ж у р т ы к а з а к ш а сейлемеген-
де кайте дь
О р т а л ы к т а г ы улкен а л а н н ы н б 1р жары а с т ы к б а з а р ы
да, екшпл жар ы мал б а з а р ы болатын. Бул манда ж ур г е н
х ал ы к т а т т т 1 кисап жок . Б о с а г а л а р ы н а б о р д а к ы к ойдын
у ш а с ы н т у т а с ш п койып, мэнт1, па л ау , кэуап ' жасап
с а т а тын а ш п у з ы л д а р д ы н манайы тшт1 ы г ы- жыгы. А н д а-
с а нд а тай к а з а н д а р ы н ы н буын б у р к е т юз ш , мэнт1 п ю р е -
т 1н к а с к а н д а р ы н ы н к а к п а г ы н ж у л ы п а лг а н а с п а з д а р д ы н
а щы а йка йы естьледк
— У а, келщдер, ага йындар! М а й ж е й с щ , яг жейсщ. ..
Б 1р мэнт1, е к1 мэнт1... отыз мэнт1,— деп с а р н а г а н ундер1
кун у з а к б 1р сембейд1. Б у г а н неше турл1 Т1лде, неше а лу а н
у нде сейлеген б ыла йг ы кеп д а у ы с т а р косылып, а йнала-
тен^рек ештене у г у г а болмайтын т у т а с б 1р г у 1лге айналып
кетед1.
Б у п н мал б а з а р ы н д а да а да м кеп екен. С а т у ш ы с ы
кайсы, а л у шы с ы к а й с ы , — айырып а лу д ы н ез1 онай емес
Тек с а т ыла т ын ж ы л к ы л а р д ы н н ок та сы н а , с и ы р л а р д ы н
муЙ131не жентектелген шеп кыстырып койыпты. Д е м е ж а н -
да р ездер1 а й д а т ка н малдын кай б у р ы ш т а т у р г ан ын тап-
пай, бIр ж а г ы мал с а у д а с ы н к ызык тап , е д э у 1р ж у р 1п
калды. М у н д а й д а бедекпп, делда л дейт1ндер бола ды
С а т у ш ы мен а лу шы н ы н а р а с ын ж а р а с т ы р а т ы н д а р — со-
лар. Алдымен мал несшей м ал д ын ту се р б а г а с ы н с у ра п
а ла ды да, а лу шымен солар с а у д а л а с а д ы . Кейде мал
а лу шынын да ез б е д е к ц л а болады. М у н д а й д а с а у д а к ел ь
С1М1 енд1 ек1 б е д е к ш 1Н1н а р а с ы н д а ж у р е ба стайды. Сейт1п
э лп ле р с а т у ш ы мен а лу ш ы н ы н мшдетш жен1лдет1п, орта-
сынан «С1р1нке» тус1ред1. « С 1р 1нке» деген1 — ек! ж а к т а н
бер1лет1н с ыйл ык а к ш а .
Д е м е ж а н д а р злден у а к ы т т а б1р к у лынды биен1 орта-
ларына алг ан ею б е д е к ш 1Н1н у с т 1нен шыгып, с о л а р д ы н
э рекетше кез салып б 1раз турды. М а л и е а де, а лу шы да
жай ын а к ал г а н . Енд1Г1 знг1ме осы е к е у ш щ а р а с ын да
ж у р 1п ж а т ы р . Б у л а р д ы н а йтысатын сездер!, е з а р а ым-
ишара, б е л п л е р 1 де кызык. Б 1реу 1 ш ап ан ын ы н б\р жен^н
т у с 1р 1ц к 1реп Ж1бер1п, ек1нш1С1мен же н 1Ш1нде с а у с а к п е н
« с е й л е с т » тур. Ж у р т айта б еретш «жен, у шы н ан ж а л -
расу», немесе «жен, с а у д а с ы » д е г е ш щ з осы.
— М ы н а у к а л а й ? — дейд1 б1ршш1С1 анаран е ю с а у с а -
рын т у т а с , 61 р с а ус а р ын б у г щ м р е й у ста тып . М у н ы с ы —
биеге е ю ж у з елу сом берем дегеш.
— Эй, м ын а у ы н кем болады, тым о б ал р о й , — дейд!
е к ш ш ю м ын а ны н а л а к а н ы н а у ш с а у с а р ын б1рдей тык-
п а л а п . — А л с а н осы, о дан б\р тиын кем1 жок. . .
Не керек, м у н д а й д а бедек а пл ер е ю ж а к т ы келкт1рмей
коймайды. О л а р д ы н керемет1 с ол , — со нынан мал иес1
м алымды к ы м б а т к а б у л д а п са т т ым деп к у а н с а, а лу шы
с у т е п н арзанра т у а р д 1м деп мэз болады. Б аз ар р а мал
с а т а келген, с а у д а ж е н ш бклмейтж к а з а к т а р бедекшпаз
а тт а п б а с а алмайды. .. К а й т с ж , о л а р г а да б а л а - ш а г а
б а г у керек. Б у л к а л а д а осындай д ел да л б е д е к ш ш к п е н ,
а лы п с ат а р л ы к п ен к а н ш а к ау ым кун керш отыр. Тэ не ртен
к а л т а сы к аг ыл ы п к ур кол ш ы к к а н а лы п с а т а р куш бойы
б1рд1-б1рге согып ж у р т , кешке к ар а й у шн е к ал а й д а
ш ай - ша л а н ы н , к о ж е к ат ы г ын а йыратын б1рдене т ауып
к айта ды. И м ам а г з а м н ы н жолы, з й т е у 1р с а у д а ютеген адам
н а п а к а с ы з калмайды. Б ул кунде Ш э у е ш е к т е с а у д а н ы н
етек а лг аны с о нш а , « а л ы п с а та р а т ы н шыксын, а лтыга
алып, беске с а т» деген мэтел де т а ра й б а с т а г а н .
Д е м е ж а н ез б а з а р ш ы л а р ы — Д и к а н б а й мен онын
1н 1с 1 К а р а м а н д ы к а л ы н неп1рд1Н а ра с ын ан з орг а т а уып
алды. Б у л — б а я г ы а уы л д а ры ны н уст1нен ш е к а р а сызыгы
т а р т ы л г а н д а , А к ш о к ы д а н кеш1п келет1н Д и к а н б а й д ы н
дэл ез1 ед1. Кей1н с о н д а г ы уэде бо йынша К е р 1мба йдын
аулын к ар а т а рт ып келген жершен , Д е м е ж а н 1здеп т а ­
уып алып, т а я у маннан ездер1не к олайлы коныс б ерпз ге н
болатын. Б ы л т ы р д а н бер1 Д и к а н б а й — Д е м е ж а н н ы н ба с
епнш1С1 болып ж у р . К,аз1р Б о з д а к т а г ы ба р ж у м ы с т ы ез
к ол д а р ын а алып, сол маннан улкен зэшмке с а л у г а кол-
рабысын ТИГ131П ж а т к а н д а р да — с о нда г ы ж а т а к аулы-
нын а д а м д а ры .
К ы с к а ш а а м а н - с а у л ы к с у р а с к а н н а н кеЙ1н, Д и к а н б а й
Д е м е ж а н г а ш аг ын а б астад ы.
— Не 1с т е й м 13, мырза? Б аз а рд ы мал кер1п кет1пт1.
С а уд а г е р л е р д 1 н к е ю р т а зг аны со нша , с е м 13 малды кер-
генде тен1п келед1 де, а йныган бурк1ттей та йкып кетед!.
Кешеден бер! ею а т а н е г 13 бен б1р атты бедекш1лерд!
с а л ып жур1п, о р т а ш а б а г а с ы н а з о р г а етк1зд1к,— дед1
ыстык тан терш1п кеткен мандайын б е лш де п мата бел-
беу1Н1н б 1р у шы м е н с у р т ш жатып.
— К а й т е м 13, б 1р бу йыр га ны болар. Сэл а р з а н д а у кет-
се де, осы экелген малды к а л а й д а б а з а р л а п к ай т у ым ыз
керек, — дегеннен б а с к а Д е м е ж а н да е ш т е н е айта а л -
мады.
Демежаннын, да ж а й мал и е а р етшде т е б е керсет
кеш б о лм а с а , с а у д а г а кыры жо к . Б а з а р д ы н б 1рде олай,
б 1рде б у л а й к у б ы л ып т у ра т ы н ез з аны б а р, оган не айла
ж а с а р с ы н . Б у л а р т ы г ыр ы к к а т 1релгендей, б!р сэт торыгып
ту рып калды. Б у л э н п м е ш Б а б а л ы к та тындап т у р г а н
Кенет ол е с ш е б1рдене тускендей Д и к а н б а й г а ж а л т бу рыл
ды да:
— Енд] к а н ш а мал ыныз к а л д ы ? — дед1 керме а г а ш т а
б айла ул ы т у р г а н 1р! к а р а л а р шогырын кезбен шолып
— Эл1 де бес- а лты жы лк ы, те рт - бе с е п з бар
— Ка п, э неукуннен бер! маг а н а й т к а н д а, мен бул
ж а н у а р л а р д ы кунг е бо рс ы т па й, э л д е к а ш а н о рн а ла с тыр ып
беретш ед^м — деп Б а б а л ы к ж а н а г ы ат, е пз д е рд ! б ф
айналып ш ы кт ы . — Э л д е де кеш емес, б\р а ма л ын т а б а р
мыз.
— К у д а й Т1леу ЩД1 берсш. С е й т ш б1р а з а м а т т ы к
керсетнл, айналып кетейш. Сен б 1зден г е р 1 к а л а н ы н
ж ы р т ы к - т е а п н ж ак с ы б 1л е с щ гой, — деп Д и к а н б а й да
ж а б ы с ы п ж атыр.
— Е н де ш е б аг ы м ы з д ы сынап керешк. О с ы к а з 1р
малынызды айдап, мен1н сонымнан е р 1Н13.
— К а й д а ? К а й д а а п а р а м ы з ? Ж а к ы н ж е р ме ез1?
Д и к а н б а й д е г б 1р т а ппа й к а л б а л а к т а п к а л ды Д е м е ж а н
да ж а с Ж 1п т т щ не ойы барын т у с 1нбей, о нын бетоне с у р а у
лы ж у з б ен к ар а й берген.
— Ж е л тшрмен ж а к т а Ко янд ы ж эр ме н ке с ш е н келген
Сорокин деген орыс к е п е а ж а к ы н на н бер! осында г ы
ж у р т т ан мал алып ж а т ы р , — дед1 Б а б а л ы к б у л а р г а мэн
жай ды у гы нд ы ры п. — Мен бшсем, с о нын о кп а н ы эл\ тола
койма г ан шыгар. М ын а д а й туст1, 1р» малды ол, сез ж о к
каг ып экетед1.
— Ой, ракмет, ба уырым. М а л с а т ы л а к а л с а , «с 1р 1н
кен» мойнымыз да, — деп Д и к а н б а й б а й л а у д а т у р г а н жыл
к ылары мен е п з д е р ш босатып, 1Н1С1 екеу1 а т к а мшуг е
кам жас ады .
Д е м е ж а н б у да н ары не 1стерш 61'лмей, ез1н мулде
а р т ы к адам сез1Н1п, сол орнында ту рып к ал га н- д ы
— Д е м е ж а н а га , п з ол ж а к к а ба рып э уре ле нб ей а к
койыныз. Е н д 1Г1С1н мына а г а й е к е у 1М13 ретте йм!3 гой,
дед1 Б а б а л ы к оган енд1 г ана наз ар а у д а р ы п . — Тек манаты
а йткан менщ ет1Н1Ш1мд1 у мытиа ныз . Ер т е н кешке ж а м а н
УЙ1М13Д1 кер!п, кел1н щ 13Д1н колынан дэм т а тыныз
— О га н кам жеме. Б 1з д щ к о л да н б а с к а келмесе де, ас
1Ш1П, а я к б о с а т у келед1,— деп Д е м е ж а н ж а с Ж 1 п г п а рка -
сынан карып шырарып салды.
А р к а с ы босап, тынысы к е н т калрандай. Д е м е ж а н
ез1мен-ез1 о н а ш а калран сон., б а з а р а л а н ы н а н шыкты да,
у л ы к т а р г а жолыра тын б 1р ш а р у а л а р ы есше т у с ш, еск1
ж а м б ы л р а к а р а й а я ц д а ды . Ж о л бойы ж а н а г ы Б а б а л ы к
т у р а л ы ойлап келедк О с ы б 1р ж а с Ж 1 п г п бурын д а 1штей
ж а н тартып, ж а к с ы керш ж у р у п п ед1, б у п н оран деген
Ыкыласы Т1ПТ1 а рта тускендей. Былай карасан,, Б а б а л ык -
т ы ц артында Т1реп т у р дейтш е л ь ж у р т ы , не а га йын-ту ысы
ж ок , ж а л - к у й р ы к с ы з ж а л к ы ж т т . Енрак, соган к ар а ма с -
тан,©31н к ан д а й б атыл , к ан д а й ерюн сезшед1?! М ын а
са пы р ы л ыс ы п ж а т к а н к ым - ку ыт ду ние онын, бейне ез
уйI с е к т д 1 . Ж е к е к а з а к к а н а емес, осында г ы т а т ар , езбек,
у йгыр, к а л м а к к а б 1рдей сыйлы. Б эр шен де т 1риплжке
б е ш м д Ы п н , д у н и е н 1н, кез1н танитын юкерл1Г1Н айтсай-
шы. М 1не, буг1н келд1 де, Д и к а н б а й е к е у ш щ неше куннен
бер1 с а р с а н г а тус1п ж у р г е н ш а р у а с ы н б1р демн1н 1ш1нде
тындырды да т а ста ды. . . Э л д е х а л ы к т ь щ ж а ц а л е п , ерекше
о к ш а у 61Т1МД1 ж а с буыны осы Б а б а л ы к т а р д а н б а с т а л а р
ма екен? А л х а л ы к деген1м1зд1н, ез1 к1м? Ол тек ж ж - ж ж к е
бел1Н1П, жен,к1ле к е ш т ж у р е т ш р у л а р д а н гана к ур а л у ы
керек пе? Р у г а , а т а г а белме й, а да м — тек а д а м ретшде
ем1р с у р у г е неге б о л м а с к а ? ! Мэ с еле н, бу л б 1р е у д 1 ж ан
та ртып, ж а к с ы керу1 уш1н, онын. М1ндетт1 т у р д е Те р т у ыл
болу ы шарт па екен? А д а м т еп н де ез1н1н, кай ру г а ж а т а -
тындыг ымен емес, б ойын да г ы касиет1не, колынан келет1н
енер1не, а лд ын а кой г а н м а к с а т ы на к а р а й б а г а л а н у г а
ти1с кой. Мунын, а г а й ын д ар ы осыны неге тус1нбейд1?
М а ц а й ы ц а Д и к а н б а й секшд1 К1рмен1, к ы р ы к тем1рдщ
к ы л а у ын да й к а й д а г ы - ж а й д а г ы н ы жина п алдын, деп,
к е з ж е айтура б а т п а с а да, сыртынан унем1 к ыжыртып
журет1Н1 нес1?
Казактын, мшезш езгерту уш1н, алдымен оныц кэс1б!'н
е з ге рт у керек деген ой келд1 Д е м е ж а н г а . Б ур ын кешпен-
д ш е р г е ж а т болып келген эрб1р жан,а енер, ж а н а к э с т
а да м бойына ж а н а к ас иеттер д а р ы т у ы мумк1н. Мэселен,
ж а н а г ы Д и к а н б а й да бы л а йг ы мал сонында ж у р ге н кеп
к а з а к к а у кс а ма й д ы . К а к -с о кп е н жу м ы с ы жок . Ж е р тыр-
мала п ег1н ексе, енбег1Н1н ж а н а т ын ын б1лед1... Ал Ба б а -
л ы к т ы н ж е ш Т1ПТ1 белек. М ы н а з а м ан д а е п н екпей, са у да
1степ, тиыннын кезш т а ны ма й турып, т1рш1Л1к ету киын.
Л и - ш а н с ы н д у р ы с айтад ы; Кешпенд1лерд1Н б а сына н б а к
тайып, дэурен! еткел! к а ш а н? ! Т е р т т у л ж м алдын сонына
1леап кешуде н мушз шыгатын болса, е н д т к а з а к т ы н
м у Й131 к ар а р а й д а й болып ту ра т ы н ед! р о й . . . Ж о к , енд!
б у л а й кете б еру г е болмайды. Ж а н а к э с т т е р д ! игеру
керек. Т е п н д е х а л ы к т ы н канын ж у р п з ш , бойын шира та-
тын осы с а у д а болу ы да г а ж а п емес. Т у 61, бэр1м1зден
ж а н а г ы Б а б а л ы к озып ж у р м е с ш .
Д е м е ж а н осында й о й л ар д ы н ж е т е п н д е келе жатып,
еск1 ж а м б ы л д ы н к а к п а с ы н а к ала й юрг ен ш 031 де а нг а р-
май калыпты. Ши - ам бы кенседе ж о к екен. У ш - т е р т кун-
нен бер! кызметке келмей, у шн д е ауырып ж а т ы р деген
х аб а р алды. Б у р ын б!рге кызмет 1стеген та ныс ж т т т е р м е н
а ма нд асып , енд1 ш ы г у г а бет а лг анд а, ала коленке дэл1зде
Ши ха л да йм ен с о к т ыг ыс ы п к ал а ж а з д а д ы Ол муны ке-
р 1п к уа н ып кеткен тур б а йк а тт ы .
— О, Д е м е ж а н мырза, ж а н а г ана езщД1 еске алып,
ка т т ы 1здеп отыр ед1м, ж а к с ы к ел дщ гой. С е й л е с е т ш соз
бар, у а к ы т ы н б олс а м аг ан ю р т ш ы к , — дед! к аб инетше
к а р а й бешмдеп.
Ка бине т деп о тыр га н ы — о с ында г ы « ха л д а й л а р к е н е с Ь
деп а т а л а т ы н е р с т - к а р с ы л ы ею белме. Ш и х а л да й к а з 1р
осындаг ы Б а с х а л да й с а на ла д ы . Б ыл а й ш а , шен1 у к 1рдай
д э р е ж е л е с болг анымен, к ол а с т ын д а г ы м ан ьч жу р, с1бе-
с о л ан г ан а емес, кейде к а з а к к а да ук1М1 ж у р е беред1
6к1метт1н о н коз1, бил1к иес1 рет1нде, к а з а к к а тусет1н
а лма н- са лык ты, т а гы б а с к а ж о г а р ы н ы н эм1р-пэрманын
осы х а л д а й л а р ж у р п з т отырады. Ш ы н т у а й т к а келге н­
де, бул а й м а к т а г ы Ш и - а м б ыд а н кеЙ1нг1 ек1нш1 а дам —
осы Ш их ал да й. Э й т е у 1р, «уйрешскен ж а у а т ы с а р г а
ж ак с ы» деп, К е р 1мбай сияк ты беделд1 у к1рдайлар кейде
Ш и х а л д а й д ы б ойла ры н а то гытпай, Ши- а мб ым е н Т1ке
б а йла н ыс ж а с а п журген1 б ол м а с а , ©зге коп у ю р д а й - з э н п -
лер онын а лдында к у р д а й ж ор г а ла й ды .
Ар ы к , т а р а м ы с денел1, та л- та л с а к а л ы иег1Н1Н астына
ж а р ыл ып б1ткен, м ыс ык м у р т Ш и х а л д а й к а з а к ш а г а су-
дай агып тур. Д е м е ж а н г а о р ы нд ык усынып жатып :
— Ал, х а н з а д а , терлет... С е н щ б у ла й б а с с у г у ы н н ы н
©31 613 у ш 1н улкен мэртебе гой, — деп сирек т 1стерш кор­
сете шикылда п б 1раз кул1п алды. Б 1р а к ж ы л т ы р а г а н
к ы с ы к к ез д е ршде т у к ж ы л у жок . М у н ы е з ш ш е а ж у а л а п ,
кекет1п отырганы б е л п л к
— Ал к о йг аны н суып б а р а ж а т с а келдж, М1неки,—
деп Д е м е ж а н да с а лк ы н к а б а к т а ны т т ы . — « Ха н за да н»
не айтып отырган?
— О й б а й - ау , Кер1мбай — к а з а к т ы н к а р а д а н шы к к а н
ханы б о лг а н д а , сеш х а н з а д а демей не дейм!3?— деп
Ш и х а л д а й селд1р с а к а л ы н т у л а т а , т ы р к ыл да п к у л т алды.
— Меш табалаганын ба б у л ? Амал не, к а з а к т ы н
колы х а н д ы к к а жетпей к а л ды р о й . Егер мен шын х ан з а д а
болс ам, сен б у й т т мына ж е р д е с у ыр д ы н а йгырындай
ш а к ы л д а п о т ы р м а г ан бо ла р е д щ , — дед1 Д е м е ж а н да
есе сш Ж1бермей.— О д а н да ш а к ы р г а н ш а р у а н д ы айт
Ас ыг ыспын.
— Ж э - ж э . . . Р е н ж ш к а л д ы н ба сог ан да ? М е н ш жэй
Э31Л гой, — деп Ш и х а л д а й ж у ы п - ш а й г а н болды. Со на н
с о н : — мына б1р к у ж а т т а р м е н та ны с а о тыр , — деп кызыл
жиект1, ж ылтыр к а г а з г а б а с ы л г а н элдеб1р з а н - ж а р л ык -
т а рды усынды.
Д е м е ж а н к а г а з д ы к олына алып, кез ж у п р т т к а ра п
шы к к ан. Кенет к а р а сиямен ба тт ит ы п ж а з ы л г а н иерог
лифтер ж ы б ы р - ж ы б ы р козгалып, ермекнпдей ерш ба ра
ж а т к а н сия к та нд ы . К ы р елше т у с е т ш а л м а н - с а л ы к ек1
есе к е б е й н т . Б у р ын г ы «сары нокта» с а л ыг ы мен швп
б а ж ы н ы н у с т ш е енд1 т а г ы «кан б а ж ы » « к а р а ш ы р ы н »
дегендер шыгыпты. Ж а к ы н д а осы с а л ы к т а р д ы ж и н а у
у ш ш ел- елге а да м а тт а н а т ы н к ершедг . .
— Бул не? Б у л тек к а з а к к а келген з а у а л ма, злде
а й м а к т а г ы б а с к а х а л ы к т а р д ы да камти м а ? — дед1 Д е м е ­
жа н с у р л ан а т у с т . Ш и х а л д а й элденеден к у ы ст а нг а нд а й
кум1лж1п калды.
— М а л г а ту ск ен с а л ы к к а з а к к а к а р а т ы л ад ы гой,
эрине.. ©31Н б1лес1н, м э н ж у , с1бе-солан, к а л м а к кау ымын а
Е ж е н х а н н ы н е ж е л де н ж а с а п келе ж а т к а н жен1ЛД1п бар
О л а р мундай с а л ы к т а р д а н а з а т етшгел! к а ш а н , — дед1
жа й келд1-кетт1С1 жок , суйей са л ды энг1медей.
— Е ж е н х а н н ы н сетерлеп у ст а йт ын сен1мд! кулы сендер
б о л г а нд а , шетке к агып, швм1штен кысатыны — 613 бе
сонда? К а з а к та каз1р осы елд1н т е к х у кы к т ы б у к а р а с ы
болг ан ж о к па?
— Ол ж а г ы енд1... К а л ып т а с ып кеткен нэрсе гой. 0к1-
метке сендер мал берш к ут ыл с а н д ар , 613 жанымыз ды
киямыз? Осы ж у р ге н мэнжу, а б е - с о л а н , ча ха р дегендер —
Еж е н ха н н ы н т у р а к т ы эскер! са на лады. .. М а л жанна н
а р т ы к емес шыгар.
Д е м е ж а н л ы к с ып келген а шу ын з орг а басып, мырс
етш кул 1п Ж1берд1.
— Осы сендерд!н де ж а н бер1п, кан т е п п ж ат к а н -
да рынды кермед!к кой Е ж е н х а н д ы К1 мнен коргап калып
е д 1 ндер с о н ш а м а ?
Ш и х а л д а й д ы н да енд1 бет1 ашылып, вз устемд1гш
айкын сез!нгендей с ы зд а н а туст!
— К о р г а м а с а к енд| корг а ймыз . Б а я г ы а т а - б а б а л а р ы -
мыз к орг ап келген.... Б 1реулер 1штен б у л ж шыга рып, не
ел ше т ж е ж а у келсжпл, алдымен ба рып к еу дес ш о к к а
те с е йт шд е р — мына 613 б оламыз .
«Э т т е н, д у ние -а й, осы сендермен б 1р ш ай ка сы п, кеу
дел2р1н.д1 о к к а к ал а й т е с е йт жд ер щд 1 б1р керер ме едП»
деп ойлады Д е м е ж а н 1шжен. Не 1стеу керек? С о р ы к айпап
сорпасы т е п л г е н к а з а к к а тары 61р з а у а л келжт к К,азак
бул елге юрме. « К о с п а к он а к а йы р а д ы » дегендей, к ашам
да К1'рмешн, керген к у ш осы... Ш и х а л д а й д ы н айтып отыр-
ганы рас: о с ы нда гы е1бе-солан, м э н ж у - ш а х а р л а р — осы
ж е р д щ иес!, Еженханнын. сешмд1 г ва рдиясы с а н а л а д ы
Б у л а р д ы н е р - а з а м а т ы ж ы лын а ею ай к а з а р м а г а жиналып,
эскери д а й ын д ы кт а н е т ж кайта ды. О л а р с а л ы к телеу
былай ту рсын, а б е - с о л а н с е м ь я сы н д а ер б а л а т у с а , е м м е т
оны а й р ы кш а к а м к о р л ы к к а алып, к а ш а н е рж ет к е н ш е
с а у г а бер|'п т у рад ы. .. А н а ж ы л р ы кетер1Л1ст1 ж а н ы ш т а у д а
ерекше кезге т у с к е ш уш1н, берт1нде мунда й а р т ы к ш ы -
л ы к к а к а л м а к т а р д а ие болды. К у н к е р 1с не 1стетпейд1?
А з га н- т о зг а н у р п а к нендей с а т к ы н д ы к к а б а рм а йд ы ? Б]р
кезде ду ние ш т1т1реткен, аты шулы О й р а т т а р эулет1 бул
кунде б ая г ы ез елш канг а бояп, жермен- жек сен еткен а та
ж а у ы н а малай болып, Маншын. е м м е т ж щ ештенеден
та йынба йтын жалан. к ы лы шы на айна лып отыр.
Д е м е ж а н бул а р а д а Ш и х ал д а й м е н т э ж ж е л е с ш отыр-
гысы келмедк К а г а з д ы ез1не к ай т а р ы п берд1 де:
— Бул мэселеш эл1 де а н ы к т а у керек. Б э л к 1м, бул
ж о г а р г ы у лы кт а н келген пэрмен емес, х алдайлардын,
ойлап т а у ы п ж у р г е н к ит ур кы сы ма, К1М б1ЛС1н. Алдыме н
Ши - ам бын ын алдынан етпей турып, с а л ы к жинап ша-
былатын ж ай ым ыз ж о к , — деп орнынан т у р д ы да ж у р е
берд1.
К е ш е г е ш ы к к а н д а бет1н элдене шалып кеткендей
болды. К,аз1р Ш1лден1ц о р т а с ы гой, э уе айналып ж е рг е
тускендей кун к ат т ы ысып тур екен. Т а л м а туе к ез жде
кун кез) аспан тер)не шыгып алып, тен!рект1 тест1ктей
к ак та п, шы жг ыры п тур. Д е м е ж а н к в ш е н ж келенке ж а
гына шыгып алып, ез1 тускен у й г ы р досы Э с е н а ж ы н ы ц
уй1не к ара й а кырын а янда п келед1. Кунн1н ыстыгына
1штег1 к ыжыл косылып, пысынап терлей б а с т а г а н . Эн-
шей1нде квшеде к ай ш ыл ас ып журет1н б е р ж а б а й да кез!ге
коймады. Б 1р а у ы к е з 1Н1н осы жур1С1не ызасы келд!
« Са лк ын ж а й л а у д а б а г л а н н ы н ет1'н жеп, кымызта
берт!п, Биб1н1н к ас ын да ш а л к а л а п ж а т а т ы н а да м м ын гой
Ит б а й ла с а т у р г ы с ыз к а л ан ы н мына к ап ыр ыг ын а меш
ка й к у д а й а йда п келд1 екен? Елден ала бетен е п н салып,
7Й туррызып, б а с ы м а а р т ы к бейнет т а уып не а за б ым бар
сд1? Осы к а з а к т ы у ш п а к к а шыраратын мен бе со нд а ? Юм
(5ш п , к 1м б а рала п ж а т ы р с ен щ осы ж а н т а л а с ы п ж ур г е нщ -
Д1?»
К е з алдынан Ш и х а л д а й д ы н сырырайран б!т1к кез1,
м ы с ы к мурты, шик ылда ра н суйк1мс!з кулК1С1 кетпей, к а н ­
т а у мыта йын десе де, элсш-эл1 ойына о рал а берд1. С о л а р
ел у ст ш е н карайтын а кс уйе к, т е т ен ше х у к ы к т ы е юм е т
о к т с а на л г а н сон, бул тардырра не ш ар а? ! Б1р елге
К1рме, екшнл со ртты а да м бо лу да н а у ы р не ба р екен бул
жалранда.
Кенет онын ойын т а я у маннан ш ы к к ан э л д е б 1р д а у ы с
бол 1п Ж1берд1. Б 1реу мунын а тын а т а п ш ак ыр р ан д ай б о л ­
ран. Б ур ыл ып к а р а с а к е ше н щ арры б етшде Л и - ш а н с ы н
ту р екен. Б ас ын да шиден токылран д а н р а р а д а й шляпасы
бар... Д е м е ж а н к уа нып к е т т , солай к ара й аянда ды. Бул
кунде ж а с ы а лпыска таяп к ал г а н Л и - ш а н с ы н зл1 сол
б урынг ы калпы: с а к а л - м у р т с ы з , ш а ш- а й да рс ыз , тап-
т а кы р , ж ып - жы лм ар а й. Тек эдешлеп ж т коз салран адам
рана бетшдег! эж1м 13д е р 1Н1н терендей ба старанын, бурын-
рысынан сэл ж у д е у т а р т к а н ын б а й к а р ед1. Екеу1Н1Н коктем-
нен бер1 кор1С1п турраны осы бола тын. Ш у р к ы р а сы п
калды.
— Иэ, к а ш а н к е л д щ ? — д е д 1 Л и - ш а н с ы н мунын бас-
аярына кез Ж1бер1п.— А у ы л саран жарыпты, толыса
б а с та п с ы н..
— К а л а р а келген1ме ек1-уш кун болды. С а т у р а б1раз
мал а йда тып ед1м, сонын ш ар у а с ы м е н ж ур мш .
— К а л ай , уй б1тейш дед1 ме?
Л и - ш а н с ы н Д е м е ж а н н ы н Б о з д а к т а уй салдырып жат-
канын б1лет1Н-Д1. Ке к т е м д е ж а н а у й д щ ж о б а с ын сызып,
1ргетасын койранда, б а с ы - к а с ы н д а болып к а йт ка н.
— Со л у й д щ э у р е с 1 де баяры. Ка бы р р а с ы каланып
болды. ЕнД1 асты-уст1н ж а б а т ы н т а кт а й, тары б а с к а жаб-
д ы к т а р керек. К ы с к а дейш 61'тсе т э у 1р болар ед1,— дед1
Д е м е ж а н ж а б ы р к а у ун катып.
— 0 з щ н щ к а б а р ы н пэс кой. Б 1рдемеге р е н ж т ж ур ге н
ж о к с ы н ба?
— Ж а й , у й р е н ш 1кт1 нэрсе гой. Ж а н а Ших ал да ймен
у ш ы р а с ы п к алып ед1м. Со л ит т у ны г ымд ы лайлап кет­
кен!.
— Бэсе, ез1м де солай б о ла р деп ойлап ед1м. Халдай-
л а р д ы н ж у р ге н жер! сол гой к аш а н д а . — Л и - ш а н с ы н
Д е м е ж а н д ы к ол ты к та п а лд ы. — Каз1р к олын бос па? Ж у р ,
ендеше екеу1М13 менщ лаш ы ры ма барып, асы кпай отырып
б 1р энпмелесейж.
Д е м е ж а н к ар с ы болран ж ок , к а йт а м у н д а с а р л ы к
К1С1 т а б ыл ра нын а к уа нранда й у с т а з ын ы н сонынан 1лесе
бердк Екеу! эрнеш э н п м е етш, к еше ж а р а л а п келе ж а т ­
кан. Кенет т а я у маннан б а ж еткен д а у ы с шыкты да, 1ле-
ша л а Ли-шансын, да:
— Ка п, елд1-ау ана па кыр ! — деп калды.
Д е м е ж а н да солай к а р а й ж а л т бу рылран. Ж а н а г ы
б 1р элетте к е ше н щ он ж а к к ап т ал ы нд а ею колына б1р-
дене у ста п, к а л т а н д а р а н б1р ш и а я к 1 кетш б а р а ж а т к а н
сиякты ед1. С о ны а рт ж ар ын а н ете берген 61 р а р б а абай-
сызда к аг ы п кетштк Э р турл1 к е к еш с с а л г а н себет! тен-
к е р ш п , э йе л дщ ез1 б а ж - б а ж етш орнынан т у р а а лма й
ж а т ы р . Л и - ш а н с ы н у мт ы л ы п жеткенше, к а с ын ан еткен
б 1реулер к олтыг ына н демеп т у р г ыз ып Ж1бердь 031 егде
т а р т к ан , ж а р д а й с е м 13 зйел екен. А н а д а й денеш а на да й
а я к т ы н к ал а й кетерш журген1 б е л п с 13.
Эр х а л ы к т ы н б а с к а ж у р т алд ын да ерескел к ершетш
кейб1р с о р а к ы л ы к т а р ы б ола ды гой. М ын а ш и а я к т а р да
сонын 61 р 1 ед1. С о нд ы к т а н Д е м е ж а н ез1 сыйлайтын кытай
а д а м ы н ы н а лд ын да бул кер1Н1ске мэн бермеген, елемеген
сын ай танытты. Ы р а к Л и - ш а н с ы н катты н аз ал ан ы п келе-
Д1 екен:
— Э л емг е эйг1Л1 улкен х ал ык бола т у р а , осы б 1р мас-
к а р а л ы к т а н а ры ла а л м а й - а к к о й д ы- а у ! — дед1 ез1не-ез1
Т1Л к а т к а н д а й . — Б 1з д е п а кс у й е к т е р эулетш1н артына
к а л ды рг а н б1р к а й г ыл ы му расы осы.
Енд1 Д е м е ж а н р а да б 1рдене а йт у керек е д 1.
— С 13Д1Н елде з й е л д е рд 1н аярын танып, кол да н К1Ш1-
рейту к а ш а н ш ыкт ы екен? Б ул ез1 кай д э у 1рден келе
ж а т к а н у рд1 с ? — дед1 ж ай сез с ыра г ыс ы ретшде.
Л и - ш а н с ы н сэл ойланып к а л ды да:
— М у н ы н та рих ы тым эр1де жатыр. Ж а н ы л м а с а м ,
сона у Т а н дэу1р1нде б а с т а л г а н болуы керек,— деп б а стап,
ш и а я к б и к е ш т е р д щ а рг ы ш ы г у терк1н1н т а р а т ы п кетт1.
Иэ, сол Т а н дэу1 ршде б1р импера то рдын ж у р т т а н
а с к а н керемет с у л у эйел1 болады. Ол с у л у д ы н езге су лу-
л а р да н бIр а ртыкшыл ыг ы, дуние жуз1ндег1 ен суйк1мд1,
к ш к е н е а я к ж а н а г ы эйелге б 1ткен екен. А я г ы — небэр1
жет1 ж а с а р б ал а н ын аягындай, ез1 сэл жел т у р с а к у л а п
к а л ат ы н д а й а с а нэуетек, нэз1к болыпты. Д а н к ы ш ык к ан

1 Ш и а я к — аягын колдан тацып к1Ш1рейткен кытай эйел1н к а з а к ­


тар осылай атайды.
осы эйелден кешн- ак, импера торла р уйленгенде, канизак-
т а р г ар е м ш е с у л у л а р жина ра нд а , ен алдымен к ы з да рд ы н
а я г ын а к,арап, с о ны н ен юшк е нт а йы н та нда йт ы н болган.
И м п е р а т о р д ы н н а з а р ы н а ш г е м 1з бе деп ум1ттенген сарай
м ан ын д а г ы а к с у й е к т е р с о да н б ыла й к ы з д а р д ы н аягын
танып, к ол да н юц прейту г е кешед1. Б у л д э с т у р б 1рте-
б1рте б у ю л елге жа й ыл ы п, ш и а я к к ыз д а р ды н б аг а сы
к атты кетер1лед1. 0 зш а к с у й е к с а н а йт ы н а у к а т т ы а д а м ­
дар, ш а м а с ы келсе, ш и а я к эйелге у й л е н п а келедй.. Мше ,
сол д а гд ы гой осы кунг е дешн к ал м ай келе ж а т к а н .
— Ал к ы з д а р д ы н аягын к ол д а н юц лр ей т у — т у р г ан
бойы а з а п , — дед1 Л и - ш а н с ы н э н п м е с ш ж а л г а с т ы р ы п . —
Ол унпн бес- алты ж а с к а толг а н к ыздын аягын матамен,
шубер ек пен орап, а г а ш не а р 1 к а л ы п к а с а л а д ы да, т а с
кылып т а ны п т а с т а йды. А я к т ы н сыз дап а уырг а нын а,
б а л а н ы н шыр к ы р а п ж ы л а г а н ы н а е ш юм к у л а к аспайды.
Ак ы р ы кан а й н а лы с ы н а ш а рл а п, а я к т ы н ет! е л т , ауыр-
ганын кояды. . . О н ы н е с е сш е ш и а я к к ыз д а р ет1мд1. О л а р г а
колы ж е тк енд ер куш б у рын к у д а т у с ш, кырылысып кала
ж аз да йд ы .
— Неткен к а т а л д ы к ! — Д е м е ж а н к а р а д а й т т р к е ш п
кетт1.— Б ул енд1 с а п - с а у а д ам д ы ж а р ы м ж а н е т т , кепе-
к е р ш е у муг еде кке а й н а л д ыр у гой. М у н д а й эйелдер катты
к айырым ж у м ы с к а ж а р а м а й д ы емес пе?
— К а й д а г ы ж а р а г а н ? ! Б 1рдемеш ек1 колына тен
у с т а м а с а , олар о п-онай ж ы г ы л ып кала ды. М у н ы н ез1 эу
б а с та эйел а уы р ж у м ы с 1стемес1Н, ж у м ы с 1стеуд1 былай
койып, адымын кер1п катты ж у п р м е с ш , тек еркек лэзза-
тынын к у р б а н д ы г ы гана болып к ал с ын деген н э п а к умар-
л ы кт а н т у га н нэрсе гой, — деп Л и - ш а н с ы н терен тыныс
т а р т т ы . — ЕК1 колын а лдына с ыйдыра а лм а й 1Ш1 пысып
отырган император мен т о к ш ы л ы к т а н кек|'р1п а зган са ра й
м ан ында г ы а л п а у ы т т а р г а не керек? О л а р г а ен алдымен
тэн к у м а ры н к ан ды ра т ы н о сында й к у ы р ш а к эйелдер ке­
рек. Со на н с о н ешб1р к а р с ыл ык керсетпей, а йтканына
к©н1п, а й д а га н ын а журет1Н момын, м эн г урт ж у р т керек.
Эйелд1н ж а с т а й а яг ын т а ны п т а с т а с а , х а л ы к т ы н сана-
сына с а н ы л а у енг1збей, акыл-ойын буып устайды.. . Енд1
ТуС1Н1КТ1 ме?
Д е м е ж а н «тус1нд|м» дегендей ба сын изед!. Б у л а р
ж а й м а б а з а р ын а н б1р-ек1 к в а р та л темен тус1п, «Кытай
ба за ры» деп а т а л а т ы н келденен кешеге к а р ай бу рылг а н.
А р а н ы н у я с ы нд а й наг ыз т а р ш ы л ы к к а л а н ы н осы ж а г ы н д а
болатын. К е ш е н 1н ек1 ка п т а л ы б1рдей к а з к ат а р Т131лген
ж ай ма -д у к е н де р, к у ж ы н а г а н к у ж ы р а л а р . Бул кеше —
непзшен, ш к е р п елкелерден а уып келген к ыт а й ла р
мекеш. Ес1п б 1рден к ешег е ш ыг а т ын а уы з у йл ерш дукен-
ж а й м а г а а йна лдырып, с у ы р д ы н шшдей т у п ю у йл е ршде
б а л а - ш а г а с ы м е н оздер1 т у р а д ы. Б у л а р д ы н а ра с ын да :
1шкер1де э лд е б1р б у л ж к е к а т ы с к а н ы упин Цин ек1мет1
та ра п ын а н жер а у д а р ы л г а н с а яс и с е ш м а з « ча мп ан да р»
да, жа й кэс1п 1здеп ез аягымен а уып келгендер де аз
емес. О л а р д ы н к е п ш ш п осындай б а к а л ш ы , у с а к с а у д а -
мен а йна л ысса , екшнп б 1р б о л т к ал а н ы н шет- шетшен
жер уй к аз ып алып, эр турл1 к е к еш с - с эй е пп кун кередй
Б у л а р д ы н сыртында ет1кш1Л1к, а г а ш ш ы л ы к , шыны-шэй-
нек шегелейт1н турл1ше кол енермен ш у г ы л д а н а т ы н д а р
да бар.
Ал 1ШК1 ел к ел ерден кушпен жер а у д а р ы л г а н кытай-
л а р ды н т у р м ы с ы тым а уы р ед1. О л а р е з д е р 1Н1н енбек-
корлыгымен, у н е м ш 1л т е з 1м д 1Л1пм ен г ана к и ы н ш ы л ы к к а
шыдап келед1. Эл1 орын, кэс1п т а п п а г а н п а на с ыз дар ы
к а н ш ам а . А у ы п к ел г е нде р д1 ' н 1шшде к ы с т ы н кун1 Т а р б а -
г а т а й д ы н с а к ы л д а г а н са ры а я з ын а ш ыдам а й, кешеде
с е р е й т к а т ып к а л г а н д а р д ы Д е м е ж а н ез кез1мен т а ла й
керген. Со л ш а к т а : « б а й ку с , ез жертнен а у г а н елд1н куш
осы гой к а ш а н д а » деп, э л п л е р г е ж а н ы ашып, кек1рег1н
мун торлайтын-ды.
Л и - ш а н с ы н н ы н пэтер1 ж а н а г ы кеп ж а й м а - д ук е н д е р -
Д1Н к ат а р ы нд а , 1шке елеустз тар е с ж т е н К1рет1н, е к 1 бел-
мел! шагын г ана уй болатын. Б у л а р сол т у с к а т а ма н
келгенде, та гы б 1р к е р 1Н1СТ1н куэс1 болды. К о л д а р ы н а
найзалы мылтык у с т а г а н е к 1 ш е р 1к а л б а - ж у л б а ки1нген
он ш а к ты кытайды а лд а р ы на салып а йда п б а р а д ы екен.
Кейб1реулер1 ж а л а н аяк, енд1 б 1реу л ершщ с у й р е т 1п ки1п
алг а н ш уб ер е к ш о к а йл а р ы ба р. С э л 1лесе а л м а й кешндеп
к ал г а н д а р ы н ш е р 1ктер мыл т ык т ь щ д у м 1мен т у й п ш т е п ,
кейде а я к та р ы м ен т е у 1п т ы к с ы ра т у с е дь
— М ын ал а рд ы , С1рэ, ж а н а к а м а л д ы н к у р ыл ыс ы н а
айдап б а р а ж а т ы р - а у , — дед! Л и - ш а н с ы н э л п л е р д 1н с о н ы ­
нан к а ра п т у р ы п. — К,ой, к ур ыс ын, уйге к1реЙ1к. К е ш е г е
ш ы кс а н болды, к а л а й д а б!р кайгылы к е р 1н1ске тап бола-
сьщ. А йн ал а н толы а за п пен т о за к, тшт1 к а ш ы п кутыла -
тын жер жок.
Ал ды нда к1шкентай ве р а нд а с ы бар, т а п - т у й н а к т а й ек1
белмел1 уйде Л и - ш а н с ы н ж а л г ы з т у ра д ы. Эйел! ертеректе
кайтыс болган. А у ы з ж а г ы н д а г ы с ы — а с 1шетж, ж а т а т ы н
белме де, туп ж а г ы н д а г ы с ы — к ш ь л е у ш т а пх а н а. Уй
иес1 к1шкентай о ш а к к а ш а й койып, ш е п - ша л а м ту рап
элекке т у с ш ж а т к а н д а , Д е м е ж а н т у п ю уйге к1рш, каз
к а т а р Т131Л1П турран ю т а п т а р д ы т а м а ш а л а д ы . Э р дэу1р,
эр г а с ы р д а ш ы кк а н турл!-турл1 ба сы лы м да р. К е п ш Ы п
к е рш г е н н щ т ю б а т а б ермей тш кытайдын, кене ж а з у ым е н
ш ы кк а н дуниелер. А р а - а р а с ы н д а арылшын, орыс т ш н д е
басылран ю т а п т а р д а у ш ы р а с а д ы . Т е м е н п б!р сере ле рде
1Шкер1де шыратын г аз е т - ж у рн а л Т1гшд1лер1 орын алыпты.
Д е м е ж а н б а с к а л а р ы н а т а н ы р к а г а н жок , О мб ы да н к а з а к
т ш н д е , а р а б эршмен шыратын « Д а л а у ал ая т ы » деген
г а з е т т щ т т н д к ш квргенде а уз ын а ш ы п калды.
— Ли-шансын. , С13 мынадай да газ ет алып т у р а д ы
ек е н с 13- ау , — д е д 1 тупк! уйден т а ц ы р к а й д а у ы с т а п .
— Неш а йт ас ын ?
Д е м е ж а н жан.агы г а з е т т щ б!р да на с ын алып, бер1 бет-
теп келе ж а т к а н . Уй иес1 к ар с ы ж о л ы к т ы да:
— Э, мынаны айтасын, ба ? Ме н бул г а з е т п оки бас-
т а г а н ы м а бес- алты ж ыл д ай болып к а л ды , — дед1 куле Т1Л
к ат ы п . — Б у д а н бурын ол ж а к т а « Т у р ю с т а н у ал ая т ы »
деген газет ш ы гу ш ы ед1. КеЙ1н ол т о к т а п к ал ды да, осы
« Д а л а у а л а я ты » шы г а б ас тад ы. .. О с ы г ан ж а з ы л у г а к е зш ­
де консул Б а л к а ши н к емекте сш едк Ж а н ы ж а й с а н , ж а к с ы
а д ам ед1 гой м а р к ум.
— Ал б у г а н енд1 ж а з ы л у г а бола ма?
— Неге бо лма сын, б о ла тын шыгар.... Ол у шш Борне-
манг а к 1ру 1н керек. Ж а н а консулмен к ал ай едщ? Таныс-
т ы н ба?
— Б1р-ек1 рет к ерг ешм бар. Б 1р а к б ая г ы Николай
Никоноровичта й к ай да н болсын. М ы н а у б 1р нем1СТ1н б а р о ­
ны дей ме... Пенснес1 ж а л т ы л д а п , шен1не келт1рер емес
Т 1ПТ1.
— Де г енм е н , биыл к уз д е мына газетке жаз ылып
к а л , — дед1 Л и - ш а н с ы н к а з а н - а я к ж а к к а к ай та о ра л ып . —
Ж а к с ы газет: Р о с сия мен К а з а к д а л а с ы н д а г ы ж а н а -
л ы к т а р д ы у збей ж а р и я л а п ту рад ы. Т е г 1нде, к а з а к т ы н
« К а р а ш а ны р а г ы » сонда гой. С е н де р г е ол е л д 1н ем1р1нен
кез ж а з у г а болмайды.
Л и - ш а н с ы н а у ы з уйдег1 д ен г ел ек у с т е л дщ уст1не ж у м -
с а к к а л а ш турап, эдемшеп кес1лген эр турл1 сэй койып,
шай к у я б а с т а д ы. Со на н сон к а ра лд ы с ы о йма к т а н а з - а к
к а л к ы н к ы ек1 рюмка экел1п, кум шелмектен сыз дыктатып
а р а к куйды.
— ©зщ б 1л е с 1н, мен апиын т а р т п а йм ы н, — дед1 Д еме-
ж а н г а к а р а п . — Б 1р а к ж а н а г ы д а й ж у й ке г е тиер жа й ла р-
ды кергенде, осыдан аздап у рт тай тын ым бар. Кеп емес,
а нд а - с а нд а гана. Б у п н с ен щ д е к а б а г ы н кел1спей тур
екен... Т у к етпейд!, мынадан ептеп алып кой.
Е к е у л е р ш щ де ы с т ы к шайра м а нд а йл а р ы ж ш с ш , шел-
дер! канып, ж а д ы р а й б а с т а д ы . К е б ж ш е э н л м е б а с т а п
отырран Ли-шансыннын, ез ь
— Мше ки , ез1н, керген сол баяры у йд е турып жатыр-
мыз, — дед1 к ол ын д а г ы кос шырпымен ш а ш т а й ж щ ш к е
ту ралра н лобынын, б 1рнеше талын 1л 1п а л ы п . — Ши- а м б ы-
ра айтып, б у д а н гер1 кещрек уйг е шырура б о л у шы ед1.
Б 1р а к не керсем де ез о т а н д а ст а р ы м м е н б 1рге керейш
деп, осы кешеден к етюм келмед1. К о л ым д а улкен б ил ж
б о лм а с а да, олар мен! кэд1мгщей ес к ередк К ы с ы л г ан д а
а кыл с ура п, м у н да ры н шарып, кел1п-кет1п т у ра д ы.
— Слз б1лмед1н!з бе, Ш и - а м б ын ы ю не н а у к а с екен?
Б 1рта л айда н бер! кецсеге келмей, уЙ1нде ауырып ж а т к а н
кершед1 р о й ,— дед1 Д е м е ж а н ес ше ©31Н1Н, б 1р ша р уа -
лары тус1п.
— Бшмейм1н, сол л а у х а н 1 кей1нг1 кезде маран у на ма й
ж у р , — деп уй и е с 1 жымиып к у л 1п к о й д ы. — Бэлендей
а лы п- жу лы п бара ж а т к а н е ш т е ц е ж о к , е з ш щ уйренш1кт1
дерт1-ау д е й м 1н... Кез1нде апиынды кеп т а рт т ы р о й , содан
ж у р е г 1 н а ш а р л а г а н б олу ы керек.
Ли-шансьщнын, т у р элпетшен, е з у 1нде уйып калран
к ул юд ен а р жа р ын да а йт ы лм а й ж а т к а н ой ушыры б1Л1н-
ген. Кеседег1 шайды ж а н а р т ы п к а й т а к уйд ы да, э нл ме -
С1н э р 1 к а р а й жа л ра п э ке ттк
— Б 1лем, сен Ши- а мб ын ы ж а к с ы кересщ. Ол да с а г ан
ж а м а н к ар ам ай ды. Б 1р а к ж ал п ы б и л е у ш 1лерден ж а к с ы -
л ы к к ут у киын гой. Р а с , Ш и -а м б ы б а с к а л а р м е н салыс-
т ы р г ан да , ш ам ас ы келсе э дш болура тырыса тын, ептеген
д е мо кра ттыг ы бар, т а б и г а т ы н а н ж у м с а к адам. Б ы л а й ш а
а й тк а нд а , кеп к а р а к а р г а н ы ц а р а с ы н д а г ы а к к а р г а
сиякты. Б 1р а к тус1 бел ек демесен,, ол да — к а рг а. Б у ю л
к о г а м д ы к к ур ыл ыс т а н, о т а р ш ы л д ы к т э р т 1птен ол да
а лы с к а узап кете а лмайды. Т у с ш бо яг а н ондай эрьсэр1
а дамн ан гер1, к ай т а Ш и х а л д а й сиякты а ш ы к жаудын,
ез1 жак сы.
Д е м е ж а н Ли-шансын, П1к1р1н1н, д у ры ст ы гы н ж ал пы
мойындаганымен, ез1не б а л а кезшен кеп ж а к с ы л ы к ет-
кендей боп к ер ш е т ш Ши - а м бын ы кен,1л т у к п 1р1нен сызып
т а ст а й алмай отырган. Э с 1ресе, оны Ш и х а л д а й д а н да
с о ра кы деген т у ж ы р ы м ы н а мул де к ос ыла алмады.
— Д е г енмен Ши-амбынын, т у с ы ж ек е м аг ан г ан а
емес, к ар а па йы м х а л ы к к а да о нша ж а й с ы з болг ан ж о к
кой. Колынан 1с келет1н кабшетт! а д а м д а р д ы шетке как-

1 Л а у х а н — кытайша карт, аксакал дегенд б1лд1ред1.


пай, б а г а л а й т ы н касиетч тары бар. О с ы езщ!ЗД1 де кыз-
метке тартып, к а т а р г а к ос к а н — сол Ш и - а м б ы емес пе?
дед1 устазынын. ж у з ш е сынай кез Ж1 бе р т .
Ли-шансын. б у г а н да бег елг ен ж ок . Б у д а н бурын да
т а ла й толранран жай ы болура керек, айтар ойын туйдек-
т у й д е п м е н т а с та п , к ы з у л ан а сейлеп кеттк
— Онын, бэ р 1 — с а я с а т , к ы мб а т т ы Д е м е ж а н . 0 *з ус-
темд1Г1н у з а р т а тусуд1 кездеген эд1'с-айла рана. К а з 1р Цин
империясынын, тозыры ж е т ш , м емл ек еттж а п п а ра тт ы бас-
к а р у д а н к а л г а ны со нш а лык , халыктын, наразылыг ын б а с у
у чин, к ытай ултынан ш ы к к а н б|рл1-жарым а да м д а рр а
ж о г а р ы шен, кызмет б ер у ге м э ж б у р болып отыр. Мэс еле н,
к аз1рп а с т а н а л ы к чжили елкесЫн, бастыры Л и Х ун ч жа н
мен бурын Ко реян ы билеп т у р г а н генерал Юн ь шикай —
к ытай у лт ы н а н ш ы к к а н чиновниктер... Б 1р а к ду н и е нщ
к ец- тарлыгын, ж а к с ы - ж а м а н д ы г ы н эрюм ез басымен гана
е л ш е м е у керек. Б у л к а т е л ж к е у ры нд ы ру ы мумкш. А д а с-
ты рм айты н б 1р гана жол бар. Ол — х а л ы к м у д д е а . Нен!
де болсын, сол халыктын. муддес1мен е л ш е у к аж ет !
«Иэ, бул а йт ка ны кисынг а келед1,— дед1 Д е м е ж а н
1штей м ойын да п , — Ег ер осы жол ы х а л ы к т а н жинайтын
а л м а н - с а л ы к т у р ал ы б у й р ы к к а Ши-амбынын. ез! кол кой-
ганы рас болса, онда ол шалдын, да э у с е л е с 1 белг1л1 б о л ­
ды» .
— Слз с о нда империя к а з 1р к у л д ы р а у , ыдыра у саты-
с ында т у р деп ойлайсыз б а ? — дед! ол н е п з п эн,г1ме жел1-
С1не к ай та оралып.
— О г а н титтей де к у м э н щ болмасын. Не нэрсе а к ы л г а
сыйымсыз бо лс а, онын, е м 1р1 у з а к к а б армайды. . . К,аз1р
ел дщ 1ШК1 а х у а л ы он,ып т у р г а н жо к . А л сырткы халык-
а р а л ы к ж а г д а й ы о дан да соракы. Империянын. тоз-тозы
шыгып, кол а с ты н д а гы б одан мемлекеттер б1ршен сон,
б 1р 1 у ыс т а н ш ы гы п кетш ж ат ы р . О с ы д а н б 1рнеше жыл
бурын ф р а нц уз да рм е н сог ыс та он,бай жен,1*лш, айыпка
В ь ет на м мен Л а о с т ы , К а м б о д ж а н ы б е р 1п кутыл ып ед!
©ткен жылы куз де к ыт а й - жа п о н с о г ыс ын да Цин армия
сынын, к у л - т а л ка ны шыгып, н этижеде Кореяны колдан
б е р у д 1н сыртында, миллиондаг ан лян айып телед1. Ал
сонда с а р а й д а о т ыр га нд а р не 1стеген д е йс 13 гой? Ос ы да н
б 1рнеше жыл б урын согыс-тен^з флотын к у р у г а к ы р у а р
к а р ж ы б ел шг е н екен, ол соманы ж е с 1р патшайым Цыси
е.31не ж а з д ы к са ра й с а л у г а ж у м с а п Ж1бертт1... Осы мае
кара н ы кере турып, бойында каны ба р а да м т ез ш отырады
деп ойлайсын, ба?
182
— Ал Цин империясы куш ж ет ш , к у л а д ы дешк. С о н д а
онын орнына к ан да й е ю м е т орна у ы мумк|’ н?
— Егер м а н ь ч ж у р у с т е м д т к у л а с а , б а т ы с т а г ы да мы-
ран елдер сиякты б^здщ елде де б у р ж у а з и я к е л е д 1 е ю м е т
б асына.
— Эй, б 1рак, ж ы г ы л а кеткел1 т у р г а н Цин е ю м е т ш
кермед1м-ау!— деп кулд1 Д е м е ж а н . — К а й т а , б у р а т а н а
х а л ы к т а р г а тырна г ын б у р ы нг ы д а н ары б а т ыр а т у с т
о тырга н ж о к па? М а н а , Ш и х а л д а й д ы н а йт уын а К а р а г а н ­
да, к а з а к т а н а лын атын а л м а н - с а л ы к б 1рнеше есе кебейе
тускен кершедй
— Енд1 не 1стейд1? А я з мушзд1 к ы с с а , м уш з т у к ы л д ы
кысады. ©юмет шетелге телеп ж а т к а н айып а к ш а н ы н
есе сш к а р а у ы н д а г ы х ал ы к т а н к а й ы р м а г а н д а юмнен ала-
ды? М у н ы ж а н т а п с ы р у а л д ын д а г ы с о н р ы т у я к серпу,
ышкын у деп у гы н у ы м ы з керек.
Л и - ш а н с ы н соны айтып, б 1раз ундемей отырды да, ез
ойын она н ары с а б а к т а й т у с п .
— Ж а л п ы х а л ы к т ы н, м е мл ек еттщ камын о йл а п о т ы р ­
ран Цин ек1мет1 ж о к кой, — дед1 имек т р у б к а с ы н а те м е ю
толтырып ж а т ы п . — Цин ди н а с тияс ы е ю м е т б а с ы н а кел-
гел1, мше, ею ж а р ы м расырдай у а к ы т е т т т к К,аз1р т а к т а
отыр г а н Г у а н с ю й — т о р ы з ы н ш ы император екен. Таби-
ратынан ж е т е а з д е у ж а р а л г а н ж и ы р м а д а г ы ж а с Ж1ПТТ1Н
император деген аты г ана. Б а р б ил ж ж е с 1р па т шайым
Цы си д ын колында. « Ке м шр а р а л а с к а н ертег1 о нба йды»
деуш1 ме ед1 к а з а к т а р ? М 1не, с о н р ы о т ы з ж ы л д ан б е р 1
б 1з д 1н ел1М1зд1 сол жес1р зйел б а с к а р ы п к ел ед 1. Цыси —
б 1р кездег1 импера тор С я н ь ф а н н ы н некес1з эйел1, нак-
суйер к эн и з э п бола тын. И м п е р а т о р г а му ра ге р ул туып
берд1 де, с а р а й д а б1р ж ол а орныгып калып койды. 1862
жылы император С я н ь ф а н елген сон, алты ж а с а р Т у н ж и
гак мурагер1 а т а н ды да, о нын шешес! Цыси ж а с импера-
то рг а регентша — б а с у э з 1р болып т а га йы нд а лд ы . Т у н ж и
б а л и г а т к а т о ла р - т о л м а ст а н апиынмен эуестенген, Пекин-
д е п ж е з е кш е л е р уЙ1нен шыкпайтын, с е р 1м ас т а у ж т т ед1.
Ол акыры т а к к а ресми о т ыр ар -о тыр ма ст а н, небэр1 он
^ тогыз ж а с ы н д а ел1п тынды. О н ы н орнына Цыси 1875 жылы
©31Н1Н С1нл1С1нен т у г а н жиен1 — т е р т ж а с а р Гуансюйд1
т а к мурагер1 етт1. Б у л жолы с а р а й м а н ы н д а г ы л а р д ы н
н ара зыл ыг ына к а р а ма й , Т1зеге салып отырып, ез ойын
з орлыкпен о рында тк ан . Ал ез1 т а г ы да т а к м у р а г е р ш щ
б а с уэз!р 1 — Р е г е н т ш а болып к ал а бердь. .
Бул э й е л дщ не 1степ отырганын ж о г а р ы д а айттым:
буК1л б 1р мемлекеттщ со гыс -т е щ з флотына б ел шг е н кар-
183
жыны е з ш е сарай салдыруга жумсап Ж 1берген адамнан
не ум1т, не кайыр кутуге болады?
«Е-е, бу л д у ни е жорарры ж а к т а , хан с а ра й ы ны н
е з ш д е былырып ж а т ы р екен р о й , — деп ойлады Д е м е ­
ж а н . — ©31 жарымараннын, са рк ытын йнкендей, мундай
елге бо дан болран казактын, ше к е с ше к а й б 1р шор-шор
алтын б1тер дейс щ. И т к о р лы кп е н ететш е м 1р болды рой
МуНЫН, 631 ...»
— Эй, 613Д1Н, х а л ы к т ы н да мандайынын, соры калын,-
а у ! — дед1 Ли-ша нсын, элден у а к ы т та . Ос ыны а йт к а нд а
э нш е ш н д е п с а лк ы н сабырлыл ырына н айрылып, орнынан
ту ры п кетть К ы з у л а н а , а лк ын а сейлеп т у р . — ©зщ ой-
лашы, е ж е л п ерте з а м а н д а б 1з д щ Х ан ь у лты юмнен кем
ед1? К,аз1р Е в р о п а д а р ы ен, да мыды деген мемлекеттер эл1
т а р и х с а х н а с ы н а ш ы к п ай т у р г а н кезде, 613 ду ние ж у з ш е
9ЙПЛ1 цивилиза циялы ел бо ла тынбыз . С у д а ж у з е т ш ен,
а л г а ш к ы кемеш, компасты, Ж1бек пен ка г аз ды , шай мен
мылтык д э р 1С1н ойлап т а п к а н К1м? Б13Д1Н, х ал к ы мы з е д1
гой... А к ы р ы не б олды? Сонын, бэр! де ж а л г а с ы н таппай,
сабыннын, к е б т н ш е ы д ыра ды да кетт1. Он же т шпп гасыр-
да Е в р о п а д а к ай т а е рл е у д э у 1р1 б а с т а л г а н д а , 613Д1Н, ел
к е р юш ш е Цин династиясынын, к у л д ыг ы н а туст1. ©К1мет
б ас ына келген м а н ь ч ж у р аксуйектер1 халыктын, камын,
мемлекетт1н, б о л а ш аг ы н ойлап ба с катырып жа т п а д ы.
Олардын, ж а т с а - т у р с а о йл а г аны — ез дершен ж у з есе, мын,
есе кеп хань у лтын б а с кетертпей ту ншы к тыр ы п , к ал а й д а
б а сы п отыр у г ана болды... Халыктын, а лг а б а с а р акыл-
ойына т у с а у салды. Сейт1п б у кш Е в р о п а г а ш ар апа т ын
типз ген к а й т а е р л еу дэу1р! К ы т а й г а с о кпа й етт1 де, 613
ду ние ж у з ш к бэ сек еде б а т ы с е л д е р ш щ ша ц ы на да 1лесе
алмай, б а я г ы о рт а г а с ы р л ы к децг ейде к а л а бердж. Ал
а р т ы к ш ы л ы к б а р ж е р д е ю р т т а р л ы к болмай т у р а ма. Б 1р
елд1н, к о г а м д ы к к у р ыл ы с ы а лг а кеткен екен, ол сеш кан-
ж ы г а с ы н а бектермей коймайды. Б13, б а с к а н ы былай кой-
г анда, кеше гана ез1м1зден ес1п-енген ж а п он д а р д а н да
артта к ал ып к ой д ык кой... Ен, алдымен тен,1з флоты сай
по р т у га л да р мен испанда р к е л т , кешн оган агылшын-
дармен ф р а н ц у з д а р косылып, К,ытайды Т ын ык мухит
айма г ына н ыг ыс тырып шыгарды. Енд1, мше ел 1М13Д1ц
к а л а л а р ы н а 1шкер1лей ен1п, в 31М13Д1 апиынга ел1тт1р1п
койды да, б а р ба йлыг ымыз ды т а н а у ы м ы з д ы н астынан
тонап э к е т т жатыр. . . М а с к а р а емес пе?! Е н д 1 б 13Д1н
х а л ы к т ы н алд ын да ек1 гана жол бар: не осы б етшде
к у л д ы к к а кенд1пп, шет мемлекеттерд1н отарына айнала-

184
ды да, не б о л м ас а Цин динас тиясын кулатып, б у р а у да ры
прометейдей бэ рш т а с - т а л к а н е т т б уз ы п шырады.
М а н а д а н бер1 Л и - ш а н с ы н н ы н э н п м е с ш к а л т ж 1бермей
тындап отырран Д е м е ж а н кеп ж а й ра к а н ы к к а н д а й б о л ­
ды. Айтып о т ы р с а , бул гасшщ де ез кайрысы ез ше ж е т т
ж а т ы р екен. Ол б у ю л х ан ь у л т ы н ы н ж о р ы н ж о к т а п,
сонын жа р ры с ы на т у с т отыр. Т а у д а буры м е д р е с е , ой-
дары е п з д щ муЙ131 сы рк ыра й д ы . К а ты н мен к атын к е р к с е ,
э р ка й сы с ы ез к а а р е т ш айтып ж ы л а йт ы н ы с е ю л д 1, е к е у шде
б 1р о р т а к куй б а р. Цин е ю м е т ш щ т у с ы н д а б у ю л е л д щ
то кс ан бес процентш у с т а п отырран х ан ь у лтын ын ж а г -
дайы э лп нд е й б олра н да, к ор а л ы к ойдын б 1р ше т ш д е
ж у с а ра н б 1р шеюм е ш ю - л а к т а й к е рш е т ш к а з а к к а не
сорым?! Д е м е ж а н осы ойын Л и - ш а н с ы н н а н да б у п п
к ал а алмады.
— ©з х а л к ь щ ы з д ы н а ртта к а л г а н ы жанра б а т а д ы
д емесещз , х ан ь у лты дзл каз1р к ур ып кетеЙ1н деп т у р ­
ган ж о к кой. М у н д а й кеп х а л ы к е ш ю м н щ к е шр д е п н ен
ете коймас. . . Ал б 1з д щ ж ай ы м ы з не б ола ды? Цин дина-
стиясы к ул ап , ек1мет езгергендей болс а, б1здщ к а з а к к а
тиет1Н жещлд1к бар м а ? — дед! у с т а з ы н ы н ж у з ш е жымия
к ар а п отырып.
— К а з а к к а кай е ю м е т т у с ы нд а да ж е ц ш емес, эрине.
Х а л ы к негурлым юш1 бо лг а н сайын, о нын у ай ы м ы со-
г урлым улкен б о л а д ы , — дед1 Л и - ш а н с ы н . — Цин ек1мет1
к у л а с а , к а з а к , ен бастысы, х а л д а й л а р д ы н у с т е м д т н е н
к у т ы л ад ы . Б у л аз о л ж а ма? Д е м е к , а з бен 61з д 1н к арс ы
ку р е с е т ш ж а у ы м ы з о ртак . Ол — Цин дин ас ти ясы.
Д е м е ж а н 1штен тына курсшд!.
— И м п е р ат ор с а р а й ы на б 1з д щ к ол ымыз ж е т е коймас.
Б 1р а к Ш и х а л д а й мен Б а х а л д а й л ы к болармыз. . . Ш 1рк 1н,
с о л ар д ын кек1рейген с а с ы к к е у д е с 1не М1Н1П отырып, басын-
д а г ы а йдарын т у т а м д а п ту рып к е с т а лс ам, бул ж а л г а н д а
арма ным б о лм а с ед1...
Осы мезетте с ы р т к ы ес1к ашылып, дэл1зге б 1реу енген-
дей болган. Кеп кеш1кпей б у л а р о тырга н а уы з б ел ме ге
колында себетке са л ып к е т е р т а лг ан б1рденес1 бар, б1р
к а р т а н кытай К1рд1. Б а с ы н д а к ол да н т о кы г а н к ам ыс
к а л па к, у с т ш д е е т е п н с ырт ын а с а лг а н кенетоз кейлек,
аяг ын да ш уб ер е к шокай. . . Шиден т о к ы г ан желпу1Ш1 мен
темек1 до рб ас ын б ел ше б а йла п алыпты. Б у к 1л тур элпет1-
нен-ак ене бойы кун а с т ы нда жур1п, мей1здей катып
ка л г ан кытай ш а р у а с ы екен1 б 1рден а н г а р ы л ы п тур. Кол-
ындагы ек1 себетт1 б о с а г а г а койды д а , уй иес 1не тэж1М
ет1п:

185
— ШансьГц, а з д е к о н а к бар екен р о й . Мен б!р айна-
лып келейш, — деп к а й т а д а н ш ы р ы п кетуге ы нг ай л ан г ан .
Б 1р а к Л и - ш а н с ы н оны ж 1б ермедк Орнына н турып
барып, з ор л ар а нд а й у ст е л г е экелш отыррызды. ©31 эрюм-
нен ж э б 1р к о р т , эбден зэтте б олг ан а д а м сеюлдй Осында
б а с а - к е к т е п к елге шне ы иг а й с ыз д а н г а нд а й, т е р д е о т ы р ­
ган Д е м е ж а н г а э л с ш - э л 1 шле беред1. Со ны сезген Ли-
шансын:
— О з б у л ю с ще н к ысылма ныз. Бул о с ы н д а гы к а з а к
ж у р т ы н ы н мырза сы, менщ досым, эр 1 шэюрт1м Д е м е ж а н
деген Ж 1Г1Т... А л мына к ю — Ж а н ш у л и , менщ А н ь х о й л ы к
ж е р л е а м , — деп екеуш т а ны с т ы р а ба стад ы.
Ж а н енд! к ыс ы л г аны н койып, кытай т ш н ж а к с ы
б ше т ш Ж1Г1ТТ1 1 шт а р т ка нда й, Д е м е ж а н м е н ш у шр к е л е с ш
кеттк 1шю елкеден келгенше т о р т - б е с - а к жыл болыпты.
А н ь х о й л ы к ш а р у а л а р д ы н кезект! б!р т о лк у ы н а катысты
деген ж е л еу ме н осы ж а к к а тобымен жер а уда рг а н. ..
К а с ы н д а эйел1, 1Н1С1 ж э не ерже т к е н улы б а р . . К , а л а сыр-
т ы нд а г ы к а р а с у л а р д ы н б 1ршде е ю - у ш ж ы лд а н бер1 эр
ТурЛ 1 К0К0Н1С ОС1Р1П, 0Н1М1Н СЭТЫП, ЖЭН баГЫП ЖуреД!
екен. Биыл сол м анай элдеб1р у йг ыр помещигше к а ра п
к ет 1пт1 де, ол жерден е н д 1 кош деп ж а т к а н коршедй 031-
н щ сол жар дайын Л и - ш а н с ы н г а х а б а р л а п , а к ы л д а с а кел­
ген бет1 екен.
Ш а р у а осы ж а й л а р д ы а с ы к п а й б а ян д а п отырды да,
кенет элдене е с ш е т у ск енде й орнынан у шып ту рег ел дк
— К е н п р щ 1здер... Умытып к е т т п ш гой. Шан с ын,
менщ с*1зге экелген а з ы н - а у л а к с а у к а т ы м бар. Биылгы
ж ы л д ы н ж а н а ©шм1 гой, а у ы з тищ^здер,— деп мана
б о с а г а ж а к к а к ойып кеткен ею себетт1 бер! т а ма н алып
келд1 де, э л п л е р д щ 1шшен помидор, кияр, бейсай мен
ж у с а й , т а г ы б 1рнеше энг елек к а у ы н д ар д ы шы г а ра б а с ­
тады.
— Ж а н , д о ст ым - а у , сен меш мул де байытып таста-
д ы н гой. М у н ы н бэрш маган к а л д ы р м а й - а к ж ар ы м - жа р -
тысын б а за рр а а па рып с а т с а н б олма й м а ? — деп уй иес!
к а л б а л а к т а п калды.
— Биыл он1м ж а м а н емес. Шетшен ж а б ы л ып сатып
та жатырмыз. .. М ы н а у а з г е экелген дэм гой, — деген
Ж а н н ы ц ©31 де мэз-мейрам.
— М ше , к ор д щ бе, б 1з д щ ш а р у а л а р кандай, э ? — дед1
Л и - ш а н с ы н енд1 Д е м е ж а н г а б у р ы л ы п . — Б у ю л империяны
асырап о тыр г а н — осы ш а р у а л а р гой. Б 1з кейде сонын
да к а д 1рш б1лмейм!3-ау... Ал кэне, мына к ау ынна н жемей-

186
м 13 б е ? — деп жанагы энгелектердщ б*р1Н пыша кпе н
Т1ле б а стады.
Э н г е л е п б а л д а й т э т п , эр» с а п - с а л к ы н екен. А у з ы н а
с а л с а н т 1л 1н д 1 у т р е д к И км д е керемет, ж у п а р д а й анкып
б у ю л б е л м е ш алып кеттк
— Б у л е л к е н щ то пы ра гы т а м а ш а гой. Не ексен сол
ш ы г а д ы , — дед1 Ж а н мына окымысты а д а м д а р д ы н ез
кауынын ту нл рк ене сог ып ж а т к а н ы н а б а л а д а й куанып.
— Ол жерден к е ш с е щз , енд1 к ай д а б а р а т ы н ойыныз
б а р ? — дед! Д е м е ж а н к а у ы н н ы н та гы б!р т ш м ш е кол
созып ж а т ы п.
— Б 1лмей ту рмын. Б ул ж а к т а же р кеп кой... Б 1р а к
б э р щ щ де иес! бар. Э л д е к ал а т е щ р е п н д е п помещиктер-
д щ б 1рше ж а л д а н а м ы з ба... Б а с ым ыз к а т ып тур...
Осы сэ т те Д е м е ж а н н ы н ба сы на 61'р ой келе к алды да,
Ж а н г а мынадай у сыныс айтты:
— М ы н а Л и - ш а н с ы н бклед!, мен б ылт ырд а н бер1 кыр-
дан ж а н а з эш м к е са лд ы р ы п ж ат ыр м ы н. Ж е р ж а г ы жете-
Д1, су да т а п ш ы л ы к етпейдк.. Ег ер а л ы с с ын б а с а н ы з , сол
же р ге барып, б а у - б а к ш а е а р у г е к а л а й с ы з ? Куш-кел1к,
же р -с у бэр! менен. Тек ш ы кк а н ен1мнен 613Д1 де к ур тас-
т а м а с а н ы з болганы.
Кутпег ен у с ы н ы с к а Ж а н не а йтар ын б1лмей, ж а у -
т а нда п Л и - ш а н с ы н г а к а р а й берген.
— М ше , т а б ы л г а н акыл. . . Ж а н , сен1 б у п н бу л ж а к к а
к уд а й он ба ст ап келген е к е н , — дед! Л и - ш а н с ы н оны б!р-
ден костап.
— Ол кай же р д е ? К а л а д а н тым к а ш ы к емес пе?
— О н ш а л ы к к а ш ы к емес. К а л а д а н у з а с а отыз ша-
кырымдай б о л а р , — дед1 Д е м е ж а н . — ©з де рще уй салып
а лу г а к емектесемш. Ал а л г а н ен1мдер1нд1 б а з а р г а э к е л т
с а т а м десендер, а т - а р б а т а у ы п берейш. . . Эйтпесе, кек-
ен1с, к а у ы н - к а р б ы з дег ен щ к а з а к уш1н женс1к ас, ол-
арынды еп’с б а с ы н а н - а к т а ла п экету! мумк1Н.
— О йл а на й ы н . Эйел1ммен, Ы м м е н а кылда са йын. ..
— Ой л а на т ы н ештене ж ок , кел1с1м1НД1 бере бе р , —
дед» Л и - ш а н с ы н энг1меге а р а л а с ы п . — Д е м е ж а н с е н щ
б а к ш а н н ы н ен1М1не к ар а п о тыр г а н К1С1 емес. Тек кузд^н
куш б а л а - ш а г а с ы н к а у ы н - к а р б ы з г а тойдырып, к а з а к
а га йы н д а р ды кекен! ске дэн1кт!рсен жет1п ж а т ы р , — деп
р а к а т т а н а кул1п алды.
Ж а н же л ке сш касып, аз ойланып отырды да:
— Егер, Ш а н с ы н да солай у йг ар ы п т у р с а , не 1стей-
М13, б а р а мы з д а , — дед! а кы р ы кенген рай та ны т ы п , —

187
Б^рак биылгы ©Н1МД1 с а у д а л а п , жиып- терш а лг а нш а ,
мурсат бер еа з.
— Ж а р а й д ы . Тек эбден дайын болран к е з Ы з д е мына
Л и - ш а н с ы н г а к у л а к к а г ы с етсе щз , ©31м кел1к Ж1б ер т,
кеплрш а л а м , — дед1 Д е м е ж а н . — К е к е ш с т е н б а с к а , тал-
терек, б а у е а р у г е ка л а йс ы з .
— Ол колдан келед1...
— О н д а Т1ПТ1 ж ак с ы. Мен б о л а ш а к з эшмкемнщ
т е щ р е п н е к у н д ж жерден к ер ш ш т у р а т ы н зэул1м теректер,
эр а л у а н жем1с арашын е п р с е м деген ойым бар.
Со ным е н ею ж а к у э д е б а йла с ып, кол алысты. Д е м е ж а н
к ар а па й ы м кытай а д ам да ры ме н кош айтысып далара
ш ы к к а н д а , кун юип б ес ш г е т а ма н енкешп к ал г а н едк

II

Са уданын, ©з зан,ы ба р. Ол е ш к 1мн1н. де бет- беделше


к ар а м а й д ы . С о н д ы к т а н да бо ла р, к ал а л ы ж е р д е а кш а -
сыз аттап б а с а алмайсын,. « Та лта ндас ан, т а л т а н д а , акшан,
б о лс а к а л т а н д а » дегенд1 б у л ж у р т т е п н айтып жур ге н
ж о к. К,алага келгел1, Демежаннын, мал сатылып, кал-
т а с ын а а к ш а тускеннен кей1н гана, кеп ш а р у а с ы б1рт1н-
деп б1те ба ст а д ы.
К е ш е Б а б а л ы к пен Д и к а н б а й о лж а лы о ра л га н. Айдап
а п а р г а н ма л да ры н о р ы с к е пе с ше ж а к с ы б а г ам ен б у л д а п
©ТК131ПТ1. С о д а н кеЙ1Н-ак 1с о нына айнала б а стад ы. Б у п н
Б а б а л ы к т ы н к е ме п м ен к а л а д а н т а г ы б 1рнеше аг а шшы-
у с т а ж а л д а ды . Ш э н 1ш е в т е р д 1н койма сына н толып ж а т ­
кан ес1к, терезе са тып алды. У й д щ т©бес1н ж а б а т ы н , еденге
т в с е й т 1н э лденеше б в ре н е - мэ т ша ла р , т 1Л1нген дайын так-
т а й л а р керек ед1. О ны да б1р бай с а у д а г е р д 1н к оймасынан
та уып, с у р а г а н ы н б е р 1п, с а ты п алысты. Со л алынган
д у ни е л е р д 1 буг1н б 1рнеше а р б а г а тиеп, оган Д и к а н б а й д ы
б а с етш, Б о з д а к к а ж©нелт1п ж 1бергеннен кей1н гана,
Д е м е ж а н уН деп тыныс а лг а нд а й болып ед1.
К у н ек1нд!ге енкейе бергенде, к еше п у э д е бойынша,
Б а б а л ы к т ы н у шн е келген. Ж а с Ж1пт койын сойып, колын
кусырып, кут1п отыр екен. Б у л а й а дам с а на т ы на косылып,
ел к а т а р л ы ш а н ы р а к к©тер1п, К1С1 т у с е т ш уй болг а нына
©31 де разы сиякты. Д е м е ж а н д ы к у р а к ушып, к уа на
к арс ы алды. С у н г а к бойлы, т а л д ы р м а ш т а у келген, к 1с|'
кврсе бет моншаг ы т в п л е р д е й у ял ып т у ратын , а к с арыныц
эдем1С1 д е у ге болатын, ж а п - ж а с к е л шш е п бар екен. Б а ­
б а л ы к к а з а к са л тына б а г ын б а й, эйел1н б 1рден таныстыра
б а стады.
188
— Ал, Д е м е ж а н а г а , с у р б о й д ы к а т а н а ж а з д а п , кыз-
дан кыз т а н д а п ж у р т , акыры к о л ы м ыз га к он дырг ан
к е л Ы ш з осы К1С1. А ты — Шэкет. .. Бтр т э у ш т щ ертеректе
маг ан бал а ш ы п берг ен ш е з щ 1зге бу рын а йтып ед1м гой.
С о н ы н а йт к а ны рас б о л с а, бу л к е л Ы щ з осы о ттын басын
шушрл ег ен к а р а д о м а л а к т а р г а т о л т ы р у г а тшс.
Он с ы з да у л б 1реп эрен т у р г ан ж а с келш бетш басып,
е п к т е н зыта ж е н е лд к Екеу1 б 1раз к а л ж ы н айтысып, кул1-
сш алг ан сон, Б а б а л ы к е з ш щ Ш э к е т к е к а л а й уйлен-
генш э нпмелеп бердк Ш эк ет — мына т е м е н п Е м 1л бойын
к ыстайтын К , а р а к у р с а к 1шшдеп Итемер деген а у к а т т ы
ю с ш щ к ар ы н д а сы екен. Б а б а л ы к жек е к э с шк е кешкел!
сол а у ы л д а р г а с а у д а м е н ж ш б а ры п журед1 де, акыры осы
кызбен к е н 1л ж а р а с т ы р а д ы . О н ж а к т а о тыр г а н бай кызы-
на кез1нде к у д а т у су ш1лер де аз б о л м а с а керек, б 1р а к Шэ-
ке т т 1н ©з б ас ы Б а б а л ы к т ы к а л а г ан . Б а с т а б ы н д а к ы зд ы н
в з г е ту ыс т а р ы: « ж а л г ы з атты с а у д а г е р г е кары н да сы мы з -
ды б ермейм13» деп б 1раз е р е к п 1ген екен. А у ы л а га с ы
Итемер а лды- а ртын ойлайтын а нг а р л ы К1С1 б олс а керек,
б а с к а л а р ы н а б а с у айтып:
— Эй, мен б 1рдене бшсем, б а й -м а н а п т ы н мырзасы-
нан осы ж а л г ы з атты с а у д а г е р 1м озып ж у р м е с ш. Бул
з а м а н д а е з 1не-ез 1 сенген К1С1 г ана ж а л г ы з ж у р е д 1... ©31
б 1р б а с к а 61р кез, ет1 Т1р1 Ж 1 п т екен. О ны н уст1не б а л а н ы н
оз кен1Л1 де о сыга н а уып т у р с а , ею ж а с т ы жылатып,
обал ына к ал ып к а й т е м 1з. Суйген1не к о с а й ы к , — деп
кэд1мпдей той ж а с а п , к ар ы н д а с ын былтыр кузде ж а с а у -
ж а б ды г ы ме н узатыпты. ..
« Ба с екеу болмай, мал екеу болма йды» деген рас. О н ­
сыз да ет1 т 1р 1 Б а б а л ы к б ылт ырд ан бер1 ез1не кайын
ж у р т — с у й е ш ш тауып, а р ка - б а с ы кен1п калг ан кершед1.
Ж а н а д а н б а с к у р а д ы дейтш емес, ж а с Ж1Г1Т уй 1шшщ
жиНаз-мулк1н де к орд ал анд ы р ып, жинап та с т а пт ы. К,ыр-
д ы н оюлы сырмак, т у ск шз , текемет1не, к а л а н ы н К1лем-
К1лшес1, би1к айна, у стел - о рын дыг ы косылып, а й р ы кш а
61 р ж а р а с т ы к танытады.
Екеу1 кымыз 1шш, шел басып, б 1раз э н г 1м ел ес 1п о т ы р ­
ган сон, бой ж а з у унпн д а л а г а беттедй
— Слзбен с у х б а т т а с болсын деп, к а л а н ы н ек1-уш сау-
дагер1н коса ш ак ырып ед1м. О ла р да келш к а л а р , — деп,
уй и е а те с к а л т а сы н а н к у м 1с б а у л ы с а г ат ы н алып карады.
Б а б а л ы к т ы н к а з 1рг 1 о т ыр га н уЙ1 ж у п ы н ы л а у керш-
ген1мен, а ул ас ы ат шап тырым, к ора -ко пс ы, б а у - б а к ш а с ы
Т1ПТ1 мол екен. Т у р г а н жер1 де кетер1нк1,- «ден кеше» деп
атала тын у е п р т к е о р н а л а с к а н . Ж а н а байып келе ж а т к а н
189
ж а с Ж1ПТТ1Н, кещл1 Т1ПТ1 а р ы д а ж ат ы р : б о л а ш а к т а аула-
нын т е р ш е н ж а н а д а н уй с а л д ы р м а к . Тал-терек, ж е м к
а г а ш т а р ы н отыррызып, а й н а ла с ын т у ге лдей б а ура ай-
н а л ды р м а к . М а л кора сы, с а у д а б у й ы м д а р ы с а к т а л а т ы н
к о й м а - с к л а д д е г е н д е р щ мына он. ж о к кап тал ра т у с у г е
ти1с. Ж э н е сонын, б э рш о р ы н д а л м а с а р ма нд а й, бу лдыр
киял т у р ш д е а йтпа йды, к у ш ертен, солай б о ла тынын а
К031 ж ет ш , т е щире , с е н д 1ре сейлейдк Онын, с е з ш е Д е м е ­
ж а н да титтей шэ к к е л т 1рген ж о к . К е ш е рана Ш эш ш е в -
т щ д ел бе с ш у с т а п ж у р г е н а тшы баланын, аз у а к ы т 1шшде
мына дай д э р е ж е г е кетершу1 коп сырды а ц г а р т к а н д а й .
Ол Бабалыктын, эн,пмес1н зеЙ1н койып т ы н д а п турып:
«Ш1рк!н, 6 1 3 Д1Н, казактын, э р б 1р ж а с ы Т1р ш 1л 1кке осындай
беЙ1м б о лс а , м ур т ым ы з д ы б а л т а кеспес ед!-ау!» деп 1штей
СуЙС1Н1П калды.
Ос ы сэ тте сырткы к а к п а д а н уш-т©рт К1С1Н1Н дабыр-
л а с ып К1р 1п келе ж а т к а н ы б а й к а л д ы . А л д ы н д а г ы с ы —
Шэуешект1н, а т а к т ы байы Р а м а з а н Ш э н 1ш е в т 1н, ©31. Ка-
сында сэнд1 ки1нген та гы б 1р ж а п - ж а с т а т а р мырзасы
бар. Ал ж а с ы к ыр ык т а р ш а м а с ы н д а г ы , б ас ы н а сэлде
о р а г а н , узын бойлы, б е г де К1С1Н1 екеу! де тани алмадьг.
Р а м а з а н б ай е з ш е ж а р а с к а н ерк1нд1кпен с о на да йд а н
с а м б ы р л а п сейлеп келед1.
— У а, Б а б а л ы к бай, к а й д а с ы н ? К о н а к т а р д ы кабыл-
да... М ы н а ж а н а конысын, к о р а - ж а й ы н к утты болсын!
— Р а к м е т , байеке, а йт к а н ын ы з к е л с1н. А йт к ан с е з 1Н13
пер1штен1н к у л а г ы н а шалынсын. С13 сияк ты ба й болура
ж а з с ы н к у д а й т а г а л а , — деп Б а б а л ы к т а к о н а к т а р ы н ы н
алдынан шыгып, к о ш а м е т к е р с е т 1п ж ат ы р.
Шэн1шев б а й мана т а не р т ен Д е м е ж а н м е н к ер1скен-
Д1. Д е г енм е н т а г ы да кол берш а ма нд а с т ь ь
— Д е м е ж а н мырза, С13 келш те к ал г а н с ы з ба ? Кыр
к а з а г ы ж а й б а с а р л а у б о л у ш ы ед1. Б13Д1Н алдымызды
о рап к е т к е н 1Н13 к ы з ы к бо лды- а у.
— Б13 С1здер с и я к ты с а г а т - м и н у т к а к ар а п отырмай-
мыз. К о н а к к а ш а к ы рг а н жер болса, « ша б ан уйрек б у рын
у ш а р » деп, кун енкейген сон-ак, с о ла й к а р а й т а р т а бере-
М1з,— деп кулд1 Д е м е ж а н .
Шэн^шев Д е м е ж а н мен Б а б а л ы к к а енд1 к ас ында
т у р г а н с е р ж т е р ш т а н ы с т ы р а б а с т а д ы. Ал дыме н жас
т а т а р м ырза сын керсетш:
— Бул — Ы бы ра й деген а за ма т. Ы бы р а й Рабдул-
жап па ров. .. Се м е йде н к е л 1п осында дукен ашып ж а т к а н
а т а к т ы Ы с к а к ба йды бшес1здер гой? С о н ы н т у га н ш ю .
А т ы м т а йд а й ж о м а р т , сер!Л1пне к а ра п, ж у р т бу л Ж1птт1

190
Ы бы р а й б а й б а т ш а деп те атайды. . . Ал мына ю а , — дед1
к асындары бшк к а б а к , к у с т у м с ы к т а у келген, сэлдел1
а дамды н у с к а п . — К, аламызга т а я у д а келген, исламият-
т ын адал кулы, эр1 н а с и х а т шы сы , б1р се з бе н а й т к а нд а ,
б1здщ ж а н а шр{м13 — Ешен-Сейгг д а м о л л а .
Р а м а з а н ба й сол у рдюпен Д е м е ж а н мен Б а б а л ы к т ы н
да К1м екешн с е р ж т е р ш е айтып шыкты. Ж э н е бул ек1
К1С1Н1Н де Д е м е ж а н д ы сырттай б!летшш, тшт1 б 1р к еру ге
к ум а р болып ж ур г е н ш, б у п н о нт а йл ы сэтт1 па йда ланып,
эдеЙ1 е р т т келгенш д е с ез а ра с ын а кыстырып Ж1берд1.
Б а б а л ы к к а л а салтымен он колын к е у д е а н е койып:
— Ал, к у р м е г п к о н а к т а р , уйг е к!р!н!здер!-— деп жат-
ка н да , к а к п а д а н т а г ы ек1 а да м к ершдк
Бул келген — Ш э у е ш е к т е п с а у д а г е р л е р к а у ы мы н ы н
ба гы н а т ы н б а с ш ы с ы Хас ен а к с а к а л деген к ю едь А к с а к а л
деген а т а к бул а р а д а онын к арт тыг ына к а р а п койыл-
маг а н. Бул К1С1Н1Н л а у а з ы м ы солай. Э йт пе с е ж а с ы тым
улкен емес, у з а с а е л у д щ 1Ш1нде гана. Р о с с и я д а н келген
т а т ар , езбек, орыс с а у д а г е р л е р ш осы а к с а к а л д а р бас-
к ар а д ы да, сол а р к ы л ы орыс к онсу лына б а г ын ад ы . Б урын
бу л кызметт1 Т а у ж а н Ж у р т б а й у л ы деген К1С1 жеке ат-
к ары п келген ед1. К е й 1н ол о рнынан туст! де, жыл сайын
молая б а с т а г а н с а у д а г е р л е р ж у р т ш ы л ы г ы н Т а с к о ж а
И ш а н мен осы Хас ен а к с а к а л б ел ш б а с к а р а т ы н болды...
Хасен ш а р г а бойлы, к е з 1 ш у н 1рейген, шик1л сары К1С1
екен. Кеш1ккен1не к а й т а - к а й т а кеш1р1м с у р а п , т у рг ан -
д а рг а ж а г а л а й кол берш жатт ы.
Кон-актар уйге ю р т , т ер а лд ы н й т есе лг ен кепш1к-
керпелерге ж а й г а с т ы . Кеш1кпей о р т а г а де н г ел е к устел
койылып, кымыз к у й ы л а б а с т а г а н . Бул ж е р д е п э н п м е
непз1нен с а у д а тен1репнде, б а з а р д ы н а р з а н- кы мб ат ы ,
мал б а г а с ы жен1нде айтылып ж ат ы р . К у м 1с к о ры н ы н
а за юы н а б айла н ыс ты ж а к ы н д а кум1с а к ш а н ы н орнына
мыскал деген ж а н а а к ш а ( жи ыр ма тиын — бхр мыс ка л )
ш ыг а ды екен. Со л т у р а л ы да б 1раз с е з болды.
Бул отырыс та сез т 1з п н ш у с т а п, энг!мен1 ерб1Т1п
отырган — Р а м а з а н Ш э шш е в . Бул кунде к ы р ык т ын ж у а н
1Ш1н а ра л а п, акбертелен1п, сем1рш а лг ан ба й с а у д а г е р
бук1л т у р - т у л г а , с ей ле у м э н ер ш щ ез1мен- ак ш а р у а с ы
шалкып, т а с ы ерге д о м а ла п т у р г а н а д а м н ы н калпын
танытады. О сы д а н ек1 жыл б у рын Р ос с и я с а у д а с ы н шет
елде к а н а т ж а й д ы р г а н ы уш!н, о с ында г ы б1рнеше т а та р ,
езбек кепес тешне « Ро сс и ян ы н к у р м е г п а за ма ты » деген
а т а к бер1лген. С о н ы н б1р1 — осы Р а м а з а н бай. А з д а г а н
т а та р акцент1мен бу л да к а з а к ш а т а з а сейлейдй К е р ш ы е с
ею п а т ш а л ы к — Ресей мен К ы та й д а нендей ж а н а л ы к т а р
болып ж а т к а н ы н кезбен керш, колмен у с т а г а н д а й са йра п
б 1л 1п тур. Э а р е с е с а у д а ж он ш е келгенде устшен су то пл -
мес ж о р г а д а й т а й п а л ып кетедк Ол у шш т 1 р ш ш к т щ т1ре-
п — с а у д а . О д а н б а с к а ду ние а с т ы - у с т ш е келш а уда ры -
лып т у с с е де бэр1б1р сиякты.
Р а м а з а н енд1 б 1р а у ы к О р т а А з ия калаларынын. Р ос сия
и е л т н е б1ржола ©туше ба йла ныс ты, сонг ы ж ы лд ар ы
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н г а К,окан, Хиуа, С а м а р к а н т , М ар г у л ан -
нан келетш с а у д а к е р у е нш щ а за йг анын, мунын, ез1 жер-
Г1Л1КТ1 к а с т и ел е р шщ емш- ерюн кес1луше кен жол аш-
канын кыбы к ан а отырып э н п м е л е дк К,аз1р к а з а к да л а-
сында улкен с а у д а о рт а л ыг ы н а айналып о т ыр г а н Коянды
ж э р м е н к е с 1 де соз бо лма й к ал г а н жок . Тек е ю ел а р а с ын а
жур1п т у р а т ы н с а у д а г е р л е р г е М а н ш ы н еюмет1 т а мо ж н а
с а л ыг ын тым ауырлатщп Ж1бер1пт1. О т ы р г а н д а р соны
б 1раз Т1лге тиек ет1ст1.
О к т а - т е к т е ж а с мырза Ы б ы р а й да созге а рал а сып
кояды. ©31 ете к а з а г у а р , кыр е л ш щ с а лт - са на с ы н ж ак с ы
б1лет1н Ж1Г1Т сиякты. Д э л мына Шэн1шевтердей болма-
ганымен, онын Да Омб ы, Се м е й, Ш эу е ше к , К у л ж а арасын
кос ып ж а т к а н 1р 1 с а у д а г е р эулет1нен екен1 кор1Н1п тур.
Екеу1 о н а ш а к а л г а н б 1р э редште Д е м е ж а н онын аргы
тег1н, Ш э у е ш е к к е к аш а н ж э не к ал ай келш о рн а л ас к а н ын
с у р а с т ы р г ан . С о н д а г ы Ы б ы р а й д ы н ж а у а б ы н а н к ы с к а ш а
у к к а н ы мынау болды.
Эрине, б у л а р д ы н да т у п - т в р к Ы К а з а н д а жатыр.
А р г ы а т а с ы Р а б д у л ж а п п а р да о р т а ш а дэулет1 бар, сауда-
мен коз1 ш ы кк а н а д а м екен. Т а т а р л а р о р ы с к а ерте кара-
ран, А к п а т ш а н ы н п э рм ан ында г ы ел гой. Осыдан кырык
ж ы лд а й бу рын орыс-тур1к сог ыс ы кез1нде Р а б д у л ж а п п а р -
д ы н ж а л г ы з улы М у з а п п а р д ы с о л д а т к а а лу к а у ш туа-
ды. Кез1 а шы к , су нр ы л а эке ж а л г ы з ба ла сы н квпе- кершеу
ел1мге а й д а г ы с ы келмейд1 де, к а л т а с ы н к а р ж ы г а тол-
тырып, к а з а к д а л а с ы н а ж ыл ы ст а ты п Ж1беред1... Со да н, не
керек, М у з а п п а р ж ай с а у д а ж а с а г а н боп, ел 1шпмен
ж ы л ж и - ж ы л ж и , Семей к ал а с ы н а н б1р-ак ш ы га ды гой.
М у н д а келген с о н да к ар а п жа т п а й ды, б1рден кэс1п 1с-
т еу г е ю р ю е д ь А т а КЭС161 — с а у д а . Ол б а р л ы к жерде
керек. Ж е р ш а р ын ы н кай тукп1р1не б а р с а н да с а у д ас ы з
©м1р жок. С а у д а у лтты да, жерд! де т а нд а ма й д ы . С а у д а ­
нын квзш танитын М у з а п п а р а й н а л а с ы б 1рнеше ж ыл д ы н
1Ш1нде-ак к а т а р г а кос ылып кетед1. С е й т 1п ж у р г е н д е айы
онынан туып, а т а к т ы орыс капиталис1 С а в в а М о р о з о в т ы н
с а у д а с ы н жург1зет1н а д а м д а р м е н у шыра сып калады. А р а ­
да кеп у а к ы т етпей, б у л да сол компанияга юре дк Орта-
л ы р ы О м б ы да н б а с та л а т ы н с а у д а капиталынын, б у й д а с ын
у стап, бук1л к а з а к д а л а с ы н шарлайды. Келе- келе С а в в а
М о р о з ов т ы н к ап итал ын а к а з а к д а л а с ы да т а р л ы к етш,
енд1 онын б 1р у шы Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а етедй Алтай,
Ур1мж 1, К у л ж а к а л а л а р ы н камтиды... Бул ж ы л д а р 1шш-
де М у з а п п а р д ы н ез1 де эбден коттанып, байып а лган- ды.
Б е р т н д е М о р о з о в капиталынан б е л ш п ш ы р ы п , ез с а у д а -
сын дербес ж у р п з е т ш куйге жетедк
М у з а п п а р о сыдан у ш- т е р т жыл бурын С ем ей д е к ай т ы с
болыпты. А р т ы н д а т е р т б1рдей ул калран. Е н у лк еш
Ы с к а к екен. Каз1р Ы с к а к бай атанып ж ур ге н Ж1пттщ
ж а с ы о т ыз га ж а н а шшген. Экеден к ал г а н мол д э у л е т т щ
Т13ПН1 сол Ы с к а к т ы н к олында. Бул да — ж а н а г ы «Рос-
сиянын к у р м е г п а з а ма т ы» деген ж о г а р ы а т а к т ы алган-
д а р д ы н б 1р 1. С а у д а н ы н б1р у шы С емей — З а й с а н д а , екшнн
у ш ы Ур 1мж 1 — К, улжа да жатыр. .. Ал Ы б ы р а й г а к ара й-
тыны — тек Ш э у е ш е к т е п б!р гай'а т а р м а г ы екен. С о н ы н
ез1 ушы- киыр ы жок, к ыр у а р ду ние к ершедк 0з1нен кеЙ1нг1
уйелмел1-суйелмел1 ек1 Ш1С1 С ем ей де шешелер1Н1н колында.
Ы б ы р а й д ы н ез1 ж и ы р м а г а ж а н а ш ы к к ан б о зб а л а дейтш
емес, с а у д а н ы н кыры- сырына с у д а й агып ту р. Ш э у еш е к -
тен ж а н а к о р а - ж а й салдырып, б1рнеше жерден с а у д а
ду ке нд е рш а ш к ы з а б а с т аг а н . Туб1 Т а р б а г а т а й е л ке с ш е
б1ржола орын тебет1н ойы бар. К а з а к о р т ас ын ан зэЙ1мке
салдырып, т е р т т у л ж мал у ста п, б1р жары е г ш ш ш к п е н
а йна л ысуд ан да кет эр1 емес сек1лд1. К ы р ел1мен коян
к ол тык а р а л а с у у ш ш , к а л а г а т а я у к он ыс т а нг а н Те р т у ыл
1Ш1н колайлы керш, Д е м е ж а н м е н ж у з д е с ш , т а ны ск ыс ы
келет1н себеб! сол екен. К а з 1р кыр к а з а г ы н ы н 1Ш1нде
у лы к к а да, х а л ы к к а да беделд1, ен а быройлы а з а м а т —
Д е м е ж а н дегенд1 сыртынан кеп ест1пт1. Ж а с Ж1пт осы
ж а й л а р д ы т а р а т ы п айтып келд1 де, Д е м е ж а н г а бурылып:
— Д у н и е д е к ан г а т а рт па йт ы н ешк1м ж ок . Мен мына
Р а м а з а н абзи сеюлд1 т а з а т а т а р емесп1н. Бойымда аз-
да г ан к а з а к т ы н да каны а р а л а с ы п ж ур . А р г ы э ж е л е р 1-
М13Д1Н б 1р 1 — к а з а к кы з ы , — дед1 куле Т1Л к а т ы п . — С о н ­
дыктан да болар, кек ж а й л а у д ы , ж у й р ж а т т а р д ы керсем,
делебем козып т у р а д ы. Егер к ар с ы б о л м а с а н ы з д а р ,
н аг ашы ж у р т к а ж а н а с а ж ур с е м деген ойым бар.
Д е м е ж а н онын бул с е з ш у на ты п калды. Ыбы ра й
б ылайгы кеп с а у д а г е р г е у к с ам а й т ын , ер кен!лд1, а д а м г а
ж уг ы с ып т у ратын , ж а й с а н Ж1пт б ола тын тур1 бар. Ол да
эз1лдей ж а у а п кайтарды.
— К е л 1Н13, к у ш а г ы м ы з а шы к. Б1зд1н елде жиендерг е
7 К. Жумалиов 193
жол бос к,ой,— деп сэл ойл ан ып к а л ды д а : — Ы з д щ к аз ак -
та: «жиен ел болмас, ж е л к е а с бо лма с» деген де сез бар.
Б 1р а к жиен неге ел болмасын, малы б о л с а, ж е л к е неге ас
бо лма сын ж а л ы болса... Д э л а з д е й к а л т а л ы ж ие н нщ
о р т а м ы зг а келушен зиян т а р т а к ой м ас п ы з , — деп отыр-
г ан да рд ы д у к у л д 1рген.
Б у л э н п м е г е Р а м а з а н бай да к е щл а у д а р ы п , ез т ара -
пынан к о ш а м е т - к о ш т а у сез к ыс тырып ж ат ы р.
— Ы бы р а й , мен с а г а н а йтпадым ба... « Д е м е ж а н
мыр за ны н е теп нен у с т а с а н кор б о лма йсын» дсг ешм
к айд а. Д е м е ж а н д а — каз1р ез елщ о т ы р ы к ш ы л ы к к а
уйретем деп, е п н е пп , з эшмке са лд ы р ы п ж а т к а н к\с\. Енд1
оган сен к е л т косылсан, е к е у ле р щ ек1 ж а к т а п Те рт у ыл ды
б 1раз к ы р га а с ыр а с ын да р.
Бул Э31ЛД1Н а с т а р ы н д а ептеп к а г ы т к а н э ж у а да ж о к
емес ед1. Б 1р а к оны Д е м е ж а н бул жолы елемеген болды.
Ы б ы р а й г а деген ж а н а г ы шти п а ты н б уз ба й:
— Егер кыр е л щ щ т у рмысымен ж а к ы н ы р а к т а ныскы-
ныз келсе, б 1з д щ а уыл г а к о н а к к а келвдз. К а з 1р ж а й л а у -
дын наг ыз к ыз ып т у р г а н кезк А т к а мшш, кымыз ш т
дегендей, б1раз кун бой ж а з ы п ка йт а сы з . К а л а д а г ы
ш а р у а л а р ы м б 1тсе, мен де бегелмей к а й т к а л ы отырмын, —
дед1.
Ы бы ра й б у л у с ы н ы с к а Т1ПТ1 к ул ап туст1:
— Р а к м е т , Д е м е ж а н эпенд1. Б ул к а л а д а менщ таныс-
т а ры м аз гой. 1гшм пысып, бек к а п ал а н ы п жур ед1м.
К у д а й к о с с а , С13Д1Н а рт ыны з д а н 1л е - ш а л а мен де ж а й л а у -
га б а рып к а л а р м ы н , — дед1 к у л ш ы н а бел байлап.
Элден у а к ы т т а к о н а к т а р д ы н а лд ын а уйеме т а б а к ет
келд1. Б а б а л ы к т а б а к т ы н у с т 1ндеп койд ын басын юмге
к а р а т с а м екен дегендей сэл ю д 1р т к ал ды да, мыналар-
д ы ц 1шшде к а л т а с ы к а л ы ны о с ы - а у деп, т у м с ы к ж а г ын
Р а м а з а н б а й г а к ар а й б а гы т т а г а н . Ол б а с у с т а у д ы н
м а ш а к а т ы н а н к а ш т ы ма, Д е м е ж а н г а т а ма н сыргытты.
— Мен е а р г е н а у ы л д ы н б а ла с ы с ы з гой, а з алыныз.
— Ж о к , б 1р а т а н ь щ улы, эр! курметт1 конаксыз. С13
у с т а н ы з басты.
— О нд а мына Х ас ен а к с а к а л у с т а сы н.
— Ж о к , с 13 ашаныз...
К о н а к т а р д ы н еш к ай с ыс ы кол соза коймай, сыпайы-
л ы к са лты тым у з а к к а созылып б а ра ж а т к а н сон, Д е м е ­
ж а н басты бе л е к т а р е л к а г а салды да, м ан ад а н бер! сезг е
а р а л а с п а й унс13 м у л п п о тырга н сэлдел1 К1С1Н1Н алдына
койды:
— М е нщ ше , б а с у с т а й т ын жол — осы ю с ш ш . Б э л к 1м,

194
б а с к а л а р д а н ж а с ы К1нп бо ла р. Б 1р а к жолы улкен, окуы
улкен... Б ас ты Е ш е н - С е ж т д а м о л л а у с т а с ын.
Оны ©зге к о н а к т а р да кос тап кетть
— Иэ, а йт п а к ш ы со лай екен-ау.
— Слз т а у ы п к е г п щ з , — де с ш ж ат ы р .
Е ш е н - С е ш т коп б элденген жо к . Колын жа й ып кыс-
к а ш а д у г а к айырд ы д а , та ла й ба ст ы кершеулеп тоселген
адамнын, калпымен, бьлепн сыбанып, 1ске м р ю п кетти
А с у с т ш д е Р а м а з а н бай уй иес1 Б а б а л ы к к а е з ш щ
ризашылыгын айтып отырды. Б е с - ал т ы ж ылд а й к олында
ж у м ы с 1стеген1‘н, сол у а к ы т 1шшде к ылдай к ия на т керме-
генш, ез 1сше а д а л , ты н г ыл ык т ы екешн еске алды.
— Мен бу л Ж1ПГП т у г а н Ш1мдей ж а к с ы керш к е г п м , —
дед1 а гынан ж а р ы л ы п. — 031 а д а л б о лг ан сон,, мен де
б уд а н ештен,еш б уг ш к а л г ам жок,. ©31м б1летш сауданын,
ж а й - ж а п с а р ы н б 1раз уйретт1м-ау д е й м 1н. М1не, сол е н б е п м
жанды, Б а б а л ы к ез а лд ын а о т а у т т п , кэс1п к ыла б а с т а д ы.
Т у б 1, к а з а к т а н ш ы к к а н тун,гыш с а у д аг е р осы Б а б а л ы к
б о ла тынына менщ титтей к у м э шм жок.
— Илайым, солай болсын.
— « Ж а к с ы д а н — ш а р а п а т » деген. С 1з д 1н б 1л г ен 1Н13-
д щ оннан б 1р 1 ж у к с а да, бу л Ж 1 п т же р д е к а л м а й д ы , —
дест1 о т ыр га нд а р .
Ал ды н а б а с кел1'п, ж у р т наз ары ез1не ауганд1К1 ме, кеш
бойы ж ы м - ж ыр т о тыр г а н Ешен-СеЙ1'т д а мо л л а д а н д а
т1л шыга ба ст а д ы.
— Д 1н - к ар ын да с к а ш а н д а б1р-б1р1не ж эр де м колын
созып, кайырым етерге керек. Ол — с е н щ м у с ы л м а н д ы к
борышын... М у н д а й г а д а л а г п к э с 1ресе С1здер сек1лд1 ж а т
ж у р т т ы н к олына к а р а п о тыр г а н ж а м а г а т к а е т е - мете
к а ж е т , — дед.1 у й д е п л е р г е ж а г а л а й кез салып.
С е з 1нщ а р а с ы н а К1таби л у г а т т а р д ы кеп К1р1с т 1р1п, аз-
дап ш аг а т а й , т а т а р Т1л д е р 1н а р а л а с т ы р г а н ы б о лм а са , бул
К1С1 де к а з а к ш а ж а т ы к сейлейд1 екен. С е з с ынайына
Ка ра га нд а , Ешен-СеЙ1т к а з а к к а ж ак ы н , К ы р ы мд а г ы
Ногай ж у р т ын ь щ а р ас ы н д а ескен кершедй Ж а с кез1нде
бул да элдеб1р себеппен к а з а к д а л а с ы н а кел1пт1 де, б1раз
жыл сонда м о л ла лы к курып, б а л а окытыпты. С о д а н п а т ­
ша ек1мет1 т а ра п ын а н к у д а л а у г а у ш ы р а й ма, ол ж аг ы н
т а ра т ы п а йтпады, осы бетке к он ыс а у д а р у г а т у р а к е л ­
ген. «Рылымды С т а м б у л д а т э ма м д а д ым » д е у ш е К а р а г а н ­
да, ез1Н1н о ку - т о к у ы да аз б о л м а у г а т и 1с. А л а й д а мунда
келгсл1 онын кад1р1н 61Л1П, хан кетерш ж а т к а н да ешк1м
ж о к кершед1. Б у л кунде Ш э у е ш е к т е п б 1рл 1- жа р меш1т-
Т1н Т13Г1Н1 квб1несе у йгыр, ез б ек х а р и л а р ы ны н к олында
7* 195
б олатын. О л а р шеттен келген муны к ак па йла п, орта-
л а р ын а ен пзбе й ж у р г е ш б ай к а л а д ы. С о д а н Шэ ш ше в т е й
а у к а т т ы а д а м д а р г а а р к а суйеп, каланын, тек т а т а р л а р
к о н ы с т а нг ан м а х а л л а л а р ы н д а г ана ез ыкпалын е т ю з т ,
бейтаныс ел 1шше енд1-енд1 еще б а с т а г а н ж а й ы ба р тэ-
р 1зд 1. ©з ем1р жол ын ту ге л к а з ып а й т п а са да, отырган-
д а р г а ш е т - ж а г а с ы н сезд1ргендей болды да, к е л е а б1р
с этте бетш Д е м е ж а н г а бурды.
— Д е м е ж а н мырза, а з к а з 1р ж а с б олс ан ыз да, б 1р
е л дщ ум1т куткен а за ма т ыс ыз . С!зд1 х а л ы к к а г ад а л а тт ы ,
дш м у с ы л м ан г а ж а н ы ашитын, к е ю р е п ояу, кез1 а ш ы к
Ж1пт деп, с ы рт ы цы з да н кеп естимш... М е н щ де а з г е
а йтатын ез илтимасым б а р , — деп е з ш щ б у п н эдеш кел­
ген ш а р у а с ы н а кештк
Айтып от ыр г а ны Е ш е н - С е ш т т щ ез м у н ы нд а й к е р 1н-
ген!мен, онын, т у п - т е р к щ щ д е ж ал пы х а л ы к к а к атысты
ж а й л а р д ы н д а ж а т к а н ы а ны к едь Д 1н арбабынын, пайым-
д а у ы н ш а , О р т а А з и я д а г ы м у с ы л ма н кауымынын, басым
кепш1Л1п А к п а т ш а г а багынса, улкен б1р бел1Г1 Ежен-
ханнын, кол а стына к ар а п отыр. М у н д а г ы х а л ы к та аз
емес. Ш ы г ы с Т у р к 1ста нды ежелден мекендейт1н уйгыр-
л ар мен к а з а к т а р д а н б а с к а , с а у д а н ы к а с т еткен та та р,
ез бе к б а у ы р л а р да ж ы л сайын кебеЙ1п келед1. Д е м е к ез
Т1зпнщд1 б 1реуге б е р 1п, бетен б1р п а т ш а л ы к к а бодан б о л ­
ган екенещ, енд!п кунде эрк1м е з ш щ елд1пн са к тап ,
азып-тозып кетпеуд1ц камын о йл ау ы керек. Ол уипн эр
халыктын, у с т а н г а н д ш , 1Л1М-61Л1М1, соны у йрететш меш1т-
ме д р е с е с1 болуы шарт. Б у л а р с ы з э р к а н д а й к а у ы м к ар а н -
г ы л ы к к у р с а у ы н а н ш ы г а алмай, Д1ИС13 ж а б а й ы то б ырг а
айналмак. .. Эрине, к уик е р1с к ам ы у ш ш ш а р у а багып, мал
ес!рген де ж ак с ы. И м а м - а г з а м жол ымен с а у д а 1степ,
кэс1п кылган да ж а м а н емес. Б 1р а к халыктын, ар-иманы,
уждан-сеьчм1 ж е ш н д е еш к а р е к е т ж а с а м а й , кол кусырып
к ар ап отыру ж ол ма екен? Б у л т у ра л ы к а л а д а г ы кэс1п-
кой к а у ы м н ы ц , ел а га с ы ук1р дай л а рдын не ойлаг аны
б ар? Ал б о л а ш а к ел м удд ес ш, кепш!Л1кт1н, п' лепн ез
х ал кы на ж ан ы а ши тын Д е м е ж а н д а й а з а м а т т а р о йл амас а,
б1реулер сырттан кел1п б1рдене ж а с а п бере ме?!
Бул, шынында да, Демежаннын, б у рын ойына кел-
меген тосын нэрсе ед1. Капел1мде не ж а у а п к а йт а ра ры н
б1лмей бегел1п калды. Ж е р - с у , ер1'с-коныс 1здеп, халдай-
лармен алысып ж ур ге нд е , халыктын, с а у ат ы н ашып,
с э ж д е г е ж ы г у дегенд1 юм ойлап кер1пт1. ©31 ж ас ы н ан
к а л а д а ес1п, к ы т а й ш а окып кеткенд1к1 ме, бул ж а г ы на
Т1ПТ1 мэн берген емес-тк Енд! ойлап отыр са, эр халыктын,

196
Т1лш сындырып, с а у а т ы н а шу да керек екен... М ын а Ешен-
С е ш т т щ кейб1р сездер1 к е ш л г е конады. Шынында да
Д1НС13, а р- им а нс ыз ж у р т т ы н ж а б а й ы л а р д а н не айырма-
ш ы л ы р ы бар? А да мд ар ды н, к еюре к куыеы бос жа т п а й ,
к а л а й д а б 1р наным- сешммен толып т у р уы керек кой. Ел
к ат ар л ы меш1т-мед1ресе ашып, х ал ык ты ш м - б ш м г е уй-
рету дег еш де к у л а к к а юредк С о н д а не 1стеу керек? Неден
б а с т а у керек? Д е м е ж а н а ш ы к ж а у а п т а н ж а л т а р ы п,
Е ш е н - С е й г п ц е з ш е с а л м а к салды.
— Айтып о тыр ран ыныз дын бэрI дурыс, да мо лл а . Мен
а лг а ш ы н д а б ас ьщыз дары с э л д е щ з г е кара п, С13 Д1 осын-
дары шуметей кесетш кеи к ож ан ы к 61 р 1 ме деп калып
ед1м,— деп б а с та п келе ж а т ы р ед!, Е ш е н - С е ш т онын,
С931Н б е л ш Ж1берД1.
— Мен — к о ж а да, молда да емеспш, Д е м е ж а н
мырза. Мен к у д ай ж ол ын куып, х а л ы к камын ойларан
жа й рана пендемш, — дед1 кэд1мпдей шамырк ан ып.
— Кеш1р1н,1з... Со ны енд« б а й к а п отырмын. 1<,арындас,
халкьщыздын, бо ла шар ын ойлап, б а с катырып журген
13Г1 ж ан е к е н с1з... С о н д а б1зге не 1стеуд1 б уй ыр а с ы з ? А ш ып
ТуС1НД1р1Н,13Ш 1.
— М е н щ С1здерден с у р а п о тырга ным — кол да н кел-
мес, а са б1р киын ш а р у а емес, егер д у р ыс т а п тусшд1рсе-
н,1здер, халыктын, ©31- ак а т к а р ы п т а с т а й т ы н Т1ПТ1 онай
нэрс еле р, — дед1 Ешен-СеЙ1т.— Ен, алдымен эр у ю р д а й
елд1н орт а с ын а кем1нде б1р-еюден меш1т с а л д ы р у керек.
Меш1т — е з щ 13 ойлап ж ур г е н о ты р ык ш ы л ык т ы н басы,
бытырап ж ур ге н х ал ык ты б1р жерг е топтап, ж у м а сайын
басын косып т у р а т ы н рухани у йт кы с ы болмак. .. Со л
мепйттердщ к а с ын ан медресе-мектеп а ш у да киынга
т у с пе й д 1. Есту1мше, с 1з дерде осы к унге дешн х ал ык т а н
гушыр- зекет жинайтын а р н а ул ы орын д а ж о к кершедк
Егер у кы пт ап у й ым д а с ты р а т ын К1С1 т а б ы л с а , ж а н а г ы
меш1т-медреселерд1 х а л ы к т а н тусетп! г уш ы р - зе к ет п ен - ак
камда п кетуге болар ед1.
Б у д а н кешн Е ш е н - С е ш т м у с ы л м ан ш ы л ы к т ын тап^1
б 1р парызы — ш а м а с ы келет^н а у к а т т ы а д а м д а р д ы н Ме-
кеге барып т а у а п ету1, к а ж ы а т а н у ы к а ж е т екенш де еске
салып 0ТТ1. Б у л ж©н1нде А р к а д а г ы Т о б ы к т ы ел1нен ш ы к ­
кан К у н а н б а й к а ж ы н ы у л п кып т а рт к ан . К,унанбай
кез1нде к а р а д а н хан с а йл ан г а н, а га с у л т а н болган, аса
61Л1КТ1 а д а м екен. Со л К1С1 де егде т а р т к а н ш аг ы н д а К,ар-
к а ра лы к а л а с ы нд а меш1т салдырыпты. Со на н сон к а ж ы
са па рына барып, М э к к а д а г ы к а г б а т о л л а г а т а я у жерден
©з к а р ж ы с ы н а к о н а к уй т у р г ыз г ан . М у н д а й елге мурын-

197
д ык , б а с ш ы болып ж у р ге н к ю л е р к а з а к д а л а с ы н д а аз
емес к оршед ь М ек ег е ба ры п к а й т к а н сондай кад1рл1 а д а м ­
д а р к ат а р ы н д а С а й б о л а т елшен К у р м а н к а ж ы н ы атады...
— Сонымен бул мэселе ж о н ш д е а з д щ к ан да й ойыцыз
бар, Д е м е ж а н мыр за ? Мен а з д е н ж а у а п к у т т отырмын, —
д е д 1 Е ш е н - С е ш т м а н а т ы э н п м е с ш е к а йт а оралып.
Д е м е ж а н са на сы сан с а к к а ж у п р ш , калын, ойдын
к а м а у ы н д а отыр едк Э а р е с е Е ш е н - С е ш т т щ : «меилт —
о т ыр ы к ш ы л ы к т ы ц басы, халыктын, ру х ани у йткыс ы б о ­
л ады» деген соз1 мунын, оз м ак са ты ме н у й л е а м тапкан-
дай, кокешне кона кеткен. Р у - р у г а б о лшш, басы бIр 1кпей
ж ур ге н алты б а к а н , а л а у ыз кешпел1 ж у р т к а шынында
д а о сында й б 1р о р т а л ы к керек сиякты. Б у л ел шегтен
келген о с ы нд а й б 1р каз1ретке у й ы м а са , б1рш-б1р! тындау-
ды койды гой. А к и к о з а га йын дары а да м н а н а й б ы н ба с а
да, т ы м к у р с а к у д а й д а н коркып журсш. . . О л а р н ад а нд ык
к у р с а у ы н д а с э ж д е г е ба сы тимей, осылай ж у р е берсе,
б а р а - б а р а нагыз керен, к ул ак , т а с м а н д а й га айна луы
мумк 1н той. Ендеше, Е ш е н - С е й г т бул 1ске п ай д а ла н у
керек. Осы б а й л а м т а б ер ж б еюг ен Д е м е ж а н :
— С 13Д1Н т а ла б ын ыз д ы тугел бо лма га нмен, жарым-
ж а р т ы л а п болса д а о р ы н д а у г а ту ра келет1н ш ы га р , —
дед1 д а м о л л а т а б у р ы лы п . — Н е с ш жас ыр ай ы н , 61з д 1н ел —
Д1н жолы, ш а р и г а т з ан ына н т ы с ж а т к а н , керек д е с е н 13,
бес у а к ы т намаз ын да д у р ы с т а п о кы м а й тын тым карангы.
С о л а р д ы с э ж д е г е жытып, ш ар и г а т ж о л ын а салып берсе-
Н13, мен Т1ПТ1 к у а н а р е д 1м,— деп сэл ю д 1р д 1 де, ес1не б!р-
дене ту скенде й жымиып кулд1.— Б 1з д щ б!р а га мы з уЙ1нде
намаз окып ж а т с а , кемшр1 у на тпа й, урсып отыр дейдк
« А л л а у а к б а р деп жур1п, аз г ана койды к урттын. Д э р е т
ала м деп ж у р т , д а м б а л д ы н а у ы н жырттьщ. К и я г а л а с с а л а
деп жур1п ж а л г ы з т у йе ш к иядан к у л а т т ы н Е н д 1 ек1 ж а ­
гы на кезек к а ра п, к ылг ынта н ды т а у ы п алган екенещ.
Б а л а - ш а г а д а н а у л а к , оз б а с ь щ а кор1нс1н!» депт1... Кер1п
о тыр сыз гой, б1здеп ж а г д а й д ы н к ан да й екенш?
М ы н а энг1мен1 ест1генде, ж у р т к ыран-то па н кулк]ге
карык, болды. Эс1‘ресе, Ы б ы р а й кулег еш Ж1пт екен, буЙ1р|'н
ба сып жа т ы п калыпты. Копш1Л1К ж а п а - т а р м а г а н окы-
ранып б а р а ж а т к а н сон, а ма л с ы з Ешен - Сешт пн , ©31
де кул 1П ед1.
— Эне, к о р д 1н,13 бе, а д ам д а р канда й м к к ш куйге
ту с к е н? Э л п кемп1р б а й к у с н ам аз д ын не екенш б)лмей
отт1 той дуниеден... К а н д а й кунэ! К а нд а й н ад а нд ык ?! —
дей бердк
— С о н д ы к т а н х ал ык ты бул бе т ш д е коя беру г е бол

198
мае. Т а я у жылдардын, ш ш д е Т е р т у ы л о р т а с ын а н б\р-
неше менлт е а лд ы р у д ы мен ез мойныма а л а й ы н , — дед|
Д е м е ж а н уй ш ш д е п д а б ы р - д у б ы р б а с ы лг а н мезетте. —
Менлт с а л у киын емес, оран кэмш сене б е р у Ы з г е болады.
Ал медресе-мектеп д е г еш щз б!з у ш ш сэл е ртер ек шы г а р.
©йткен! б1здщ к а з а к медресе т у п л , ез б а сына уй т у р г ыз у-
ра к унты жетпей ж ур ге н х а л ы к к ой, — деп аз ойланып
к алды д а , с е з ш к айта ж а л г а д ы . — Б ыла й етсек кайтед!?
О з г е арнап 61 р менлт пен медресеш алдымен осы к ал а -
нын езше с а л с а к бол мае па? С о л медресеге мен кыр
елшен б а л а жина п берсем, о кы т а р ма едщ1з?
— Неге о кытпа ймын, элбетте, о к ы т а м ы н , — дегенде
Е ш е н - С е ш т т щ еш жы л ы н а т у с т к — Мен х ад им ш а гана
емес, ж э д и т ш е 61л 1м беруд1 де ж а к т а й т ы н адаммын.
М е д р е с е де о кы г а н б а л а л ар м у х т а с а р мен к а л а м - ш а р и г т
г ана т а м а м д а п коймас, ж а н а ш а хат танып, ж аз у - с ы з у д ы
Нэм менгерш шыгады.
— О нд а осы б э т у а г а т о кт а йы к : а з г е алдымен о с ы нд а
менлт салып берем1з, медресе сол меилттщ к ас ы н да
б о л а д ы . — Д е м е ж а н соны айтып, к а с ы н да г ы т а т а р бай-
л ар ына б у р ы л д ы . — С 1здер к ар с ы емесс1здер гой? Орт а -
мыздан са л ын а тын м е ш 1Т к у р ыл ыс ын а с 1здер де улес
к ос ады деп ойлаймын.
— О г а н сез б а р ма?
— Бул о р т а к ниетке жеке 613 емес, мына Хас ен а к с а -
к а л д ы ц к а р а у ы н д а г ы буккп с а у д а г е р л е р к ау ымы тегче
к о с ы л а д ы , — дест! о т ы р га нд а р .
Енд|п мэселе — о рт а л ык т ан меплт с а л у г а ыцгайлы
жер т а бы л а ма? О с ы жен1нде б1раз э н п м е болды. Б а б а ­
л ы к м ап ада н бер! улкендерд1ц сез1н зеГпн коя ть щд ап , бар
ыкыласымен бер1лн1 о т ырга н-ды. Б 1р кезде ес1к ж а к т а н
копанлай кетер1лд1 де:
— Айналайын, а г а л а р , осы 61р ипл1кт1 1с т 1н б а с к а
ж е р д е емес, менщ мына ш а г ын ш а н ы р а г ы м да сез б о л ­
таны кандай ж а к с ы ед1. 0 з басым соны улкен ж а к с ы -
л ы к к а жорып отырмын. Егер менпт с а л у г а орын к а ж е т
болса, менщ осы а у л а мд а жер ж е т е д г Сонын, к а к ж а -
рымын сол к ут т ы меш1т к у д ай уЙ1не а т а г а н ы м , — деп
салды.
Бул сез г е о т ы р г а н д ар т е п е елен етш:
— Ой, бэрекелде!
— Мше , б о л а ш а к меш1тт!н, орны да белг\л\ боп калды.
— И н ша л л а, бу л 1с сэт1мен а я к т а л а д ы екен, — дееш
д у ыл д ас ы п ж ат ы р.
— Егер ос ы г а н т о к т а с а н ы з д а р , мен де б!р ж а л - к у й -

199
рыксыз, ж а л к ы Ж1Г1Т ед!м, с а у а б ы тиер ме екен, бэтиха-
цызды б е р щ 13, К,аз1рет!— деп Бабалык, колын жайран.
Е ш е н - С е ш т те бегелген жок:
— С а ра н а лл ан ы ц ракмет1 ж а у с ы н , шырарым. Д э л
1рген,нен менпт уй 1 бой кетерсе, онын, ш а р а па т ын а н сен де
кур калмассын,. Жан,а ж а л рыз бын д е д щ р о й . Илайым, осы
шацырактын, асты уб1рл1-шуб1рл1 ул- кызра толатын бол-
сын. А л л а у а к б а р ! — деп бе т ш сипады.
Ары та рт, бер1 т а рт ы жок , 1скер а д а м д а р а р а с ын д а
ш а р у а да тез б1тед1 екен. Осы кеш Баба лыктын, шарын
д а с т а р к а н ы н д а б у д а н кешн ел ем1ршде елеул1 13 калдыр-
ран б1раз мэ с е ле нщ б ас ы кайр ыл ып к а л ы п ед1.

III

К у л ы с т а й енлрш мекен еткен Т е р т у ыл е л ш щ кенп-


коны кектем мен кузде алые с а п а р ше г етш жыл к ус тары-
ныц жолымен о ра й ла с келунп ед1. К,оцыр куз аяк тал ып,
к а р а ш а туран мезг шде калын, ел кузектен д у р к к©тер1л1п,
туст1ктег1 Б а р л ы к т а у ы н а к а р а й бет тузейд1. А с п ан д а
к а йт к а н к а з д а р т1збектел1п, кек ту цг иырына у ш б у рыш-
та на , с ы н а д а й к аг ыл ра н т ырна л а р т ы ра у л а с а , ж ер д е сол
к у с керуешшн, а ст ы н д а к о р а - к о р а мал шубырып, у здж-
с о зд ык т у й е л 1 к ештер туст1кке к ара й б у й д а созады. Б а р ­
л ы к — к ун г ешнде кар жат п ай тын , бул е л д щ к у т мекен1
атанран, жы л ы та у. Калын. ел б а ра салыс ымен кектемнен
бер! мал т у я г ы тимей, сонысы ж ап ыр ы лм ай , желкшде п
турран калын, каура т у м с ы к т ы р ы п , к ы с бойы са й- са л а ны
с у р ж а м б а с т а й к е р т т жейд1.
С о д а н кекек а йында к ар к е б е с 1 сег1Л1п, кектемнщ
ш е т 1 ж ы л т е т 1С1мен, к е ш п е л 1 ел к ы с т а у д а н к ай та к©тер1-
Л1П, ж ы л кус ымен б!рге енд 1 т е р 1с т 1кке к ар а й барыт алады.
Со л бе т шде б у а з малдын, буйыры-мимырт жур1С1мен ба яу
ж ы л ж ы п отырып, дариянын, музы б у зы л ма й ту рранда,
Е м 1л Д1Н, берг1 бет1не ет ш а ла ды да , Са ржие к т 1 ц сары
д а л а с ы н а , 0 6 1 С1Н, Ж а р с у р а кел1п кой коз да тады. Бул
тен,1ректе тел а я к т а н г а н ш а аз кун а ял ж а с ай д ы да , одан
Б оз да к, Ш э ш а , А р к а р л ы жа з ыр ы н д а гы ез кектеу-коные-
т а рына кел1п ж а й г а с а д ы . Былтыр кузден берг1 осы айтыл-
ран ж е т 1-сег 13 ай, ш а р у а б а к к а н малшы к ау ым у ш 1н,
б ей н е т - м а ша к а ты мол, ж ан алып, ж а н беретш к а р б а л а с
Т1рлжпен етед1. К е ш п е н д 1л е р д 1н, а р к а с ы н кен,ге салып, уН
деп тыные а ла тын б 1р шары — жаздын, уш айы, кек жай-
л а у д ы ц уст1 рана. К а з а к а тау л ы сол у ш айда ауыр бей-
нетт1н, зорырын, суйект! к арма ра н к ы с ызгарын бойдан

200
куып, жыл бойы катал т а б и г а т к а кеткен есесш осы мез-
п л д е б 1р к ай та ры п кал а ды.
Биыл да сол у рдю а й н а - к а т е а з к ай т а л а н д ы . М а у с ы м
айынын, о рта шеншде у э д е л е с т к ойг а ндай кектеу коныс
т а рына н а й н а ла с ы б1р аптанын, шпнде д у р к кетер1лген
м алшы к а у ым к а т п а р л ы калын, т а у Та р б аг а та йд ы н, сай-
с а л ас ын к уа л ап , арг ы ж о н г а тартып берген. Эр рудын,
оз ж а й л а у ы , е з ш щ кош ж ол ы бар. Кедей демей, бай
демей, бейне ана о мы р а уын а ж а р м а с к а н нэрестедей, т а у
т е с ш е к а р а й ермелейдк Б у л м е з п л д е адам т у п л , мал екеш
малды да ойда у с т а п т у р у киын. Т у м с ы к т а р ы н т а у кой-
науынан ескен с а л к ы н с а м а л г а тосып, е з д е р ш щ уйрен-
1ШКТ1 жолымен а й д а у т ш е м е й - а к з а у л а п бередк
Д е м е ж а н со нда рын ан куып жеткенде, К е р 1мбай ауыл-
да ры боктерден ж ы л ж и к о ш т , ж у р т ж а н а л а й отырып,
аргы алые ж а й л а у л а р г а б а ры п к а л г а н кез! едк Калын,
Б а й г а р а - Ж а у г а ш О й ж а й л а у мен Б а л а ж а й л а у д ы алып
ж а т с а , к а л г а н К а р а к у р с а к пен А к б о л а т , Ш е т ж ж а г ы
Ж у а н т о б е мен К а й р а к т ы г а ошарылыпты. Одан ш ы г ы с к а
к а ра й Тертуылдын, т а г ы б!р ж у а н та бы К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с , Б а й м у р а т пен К у т ы м б е т б а у ы р б а с к а н
к оныстар: Ак ирек , Б ек енб а й, К а р а ж а л , А к т а с ж а й л а у -
л ар ы ж а л г а с ы п ж а т ы р .
Б у д а н б 1раз ж ы л бурын т а р т ы лг а н ш е к ар а сызыгын
дэл каз1р ешк1м кузет1п т у р м а с а д а , с у ы к а йб ар ы ана-
да й да н айкын б1Л1Н1п тур. 0к]'метт1ц б1рден,ес1н корсе
пэлес1 тиер деп а у л а к ж у р е т ш казекен, а ла б а г а н д а р г а
о н ш а л ы к ж ак ы н д а м а й , бер1рек серглле к онг аны б а йка -
лады. Б ур ын гы д ай емес, арг ы бет пен б е р п б е т т 1н, ж аз
бойы мидай былыг ып коян к е п т ы к а р а л ас ып ж ат а т ы н ы
да азайыпты. Е т е к б а с т ы Е ж е н х а н г а К а ра г а н да, А к па тша
адуын, шира кт ыг ын таиытып, ез1не к а р а г а н ж ур т т ы бер*
к ар а й коп ж а к ы н д а т п а й , оз уй 1р1 н ш а к а р а йг ырд ай кайы-
рып экеткен с еюлд к К у й р ы г ын т 1лерсектен шорт кескен
ш ол а к а т т а р ы н а М 1н г е н орыс с о лд а т т ар ы о кта - тек те
шек ара бойлап жур1п отетш квр1нед1...
Уй салудын, элепмен б 1раз у а к ы т ы ст ы к ка урынып,
к а ж ы н к ы р а п келген Д е м е ж а н б1рнеше кун бойы а у ы л да н
уза ма й, Биб1Н1ц о т а у ы нд а , агайын-туыстын, к а с ын да б о л ­
ды. Келген кунн1н. ертенднде 1ргелес отырган улкен а уы л га
барып, э ке -ше ше с ше сэлемдес^п ш ы к к а н . Кер1мбайдын
оц| сусты, к а б а г ы к ат у л ы кер1нд1. Б а л а с ы н а н каланын,
ж ац ал ы г ы н, у л ы к т а р д ы ц калай ж у р т ж а т к а н ы н ти1п-
к а ш ы п с у р а с т ы р д ы да , одан озге ш а р у а жай ын к аз ба л а-
мады. Д е м е ж а н н ы н ж а з бойы ойда калып, Б о з д а к т а уй

201
с а л дырып ж а т к а н ы н биле т у р а , оган мэн бермеген, еле-
меген сы н ай танытты. Б ы л а й ш а ту е жыртып е ш т е н е айт-
паганымен, б а л а с ы н ы н к ы р у а р мал сатып, а й да л а г а
ЗЗЙ1МКС с а л м а к б о лг ан о г а ш Т1рл1гш о нша у на т а койма-
ган-ды. Онысын а р т ы к эуре, к а з а к к а ж ар а с п а й т ы н ж а т
к ы л ы к деп б1лед1. ©ткен к ы с т а э к е с ш щ алдынан етш,
©зже т у р а к т ы мекен с а л у жайын а к ы л д а с к а н д а , К е р 1мбай
к ос та м ай т ы н ын а ны к с е з д 1р т :
— « К а з а к б а й ы с а катын ала ды, са рт б а й ы с а там
с а л а ды » деунп едк Осы сенде с а р т т а н ж у к к а н б 1рден,е
б а р - а у деймш, б а л а м , — деп муртынын, а с т ына н кулген
де койган С о д а н к а йт ып е к е у ж щ а р ас ы н д а бу л т урал ы
э н п м е болг а н емес. Д е м е ж а н тетел! эрекет етш, ойына
а лг ан ниетш о ры н д а й берген.
Б у п н де эке к а б а г ы а шы ла коймады. Т[Л1мд1 а лм а й ез
б етщмен кеттщ, к а с ы м д а ж у р ш с у йе шш, к а л к а н болудын,
орнына е з щ ш е б!р м а ш а к а т ы кеп, е н б ейтш ш а р у а тауып,
к а р а ц д ы керсетпей койдын, деп, к ыжыртып отырганы
б е л г Ы . Онын. е с е с ш е А ж а р бзйб!шен1ц жаны калмай,
баласынын, уст1не тус!п, бзйек болып ж у р . К ы мы з 1ш1п
о т ыр га нд а , Д е м е ж а н н ы н , ж у з ш е элс1н-эл1 сез салып, б»р
а н а л ы к уайымме н к ара п к алды да:
— Б ал а м - а у , е з щ биыл ш а р у а б а с т ы боп, кунге к ак -
талып, збден ж у д е п к е т ш с 1н гой. ©зще ыстык ет1п кеткен
ж о к па, к уш м ? Элг1 са л ып ж а т к а н у ш н к а л а й ? Ж у ы к
а р а д а б1тет1н тур1 ба р м а ? — деп ж е н с у р а г а н сол К1с«
болды.
Д е м е ж а н да а на сын ез ш ар у а с ы на н мол х а б а р да р
етш, байыппен ж а у а п к а йы рг ан:
— Ж о к , апа, ондай а у р у - с ы р к а у д а н аманмын. Ж а й
ш а р у а д а ж у р 1п, ш а р ш а г а н д ш гой, — деп езу тартып
к улд 1 де, эдей! экес! е с т к ш дегендей, кызып ж а т к а н
ж у м ы с ж а й ын тенд1ре, к у л ш ы на энг1мелед1.— Ол уй
биыл б 1т е д 1, апа. Ж э н е уй б о л г а н д а кандай! Ж а й катар-
д а г ы уй емес, т у т а с б 1р зэЙ1'мке болайын деп т у р. Ка быр-
г ал а ры э л д е к а ш а н к ал а нып, тебес! ж а б ыл ып болган.
ЕНД1 тек 1ш1-сыртынын сы л аг ы мен ес1к-терезес!н орна ту ы
г ана калып ту р. Осы жолы к ал а д а н та гы б»р топ у с т а ла р
экелш, мал к о р а ла ры мен к ос ым ша к ойма - с кл а дтар
са л дырып жатырмын. К у р ы л ы с к а к аж е т т ! а г а ш -т а к т а й ,
терезе-кэсектер^не деЙ1н тугел т у а р т ш бе р1п кетт1м,—
дед! 031 де кен,1лдене тус1п.
— Е, онын д у р ы с б о лг ан екен. У й щ н щ 1Ш1 кутты бол-
сын, ж а р ыг ым . Енд1 к а р т а й г а н д а кек ж ул ын боп к еше
бермей, сондай б1р т у р а к т ы , жылы мекен-жай тургызып

202
а лсак, бэр1м1зге де т е р 1с б о л м а с ед|,— деп А ж а р б эй б 1ше
е з ш щ а н а л ы к а к тклеуш айтып жатт ы.
Кер1мбай бу л жол ы да Ж1 би к оймады. Бэ й бп пе с ш е
а ж ы р а я б 1р к а р а д ы да:
— Ж ы л ы орын керек бо лс а, балан. к о р ж а 1 са л дырып
ж а т к а н ж о к па. С о н д а барып с а я л а п ж а т а р с ы н , — д е д 1,
к о с т а г а н ы элде кекеткеш б е л п а з . М у н д а й д а «е, нес1 бар,
ж а т с а м б а ры п ж а т а м » деп шап ете к а л а ты н эйел —
А ж а р емес кой. К у й е у ш щ ж у з ш е с ал кын раймен кара п,
1штен т ына курсшд1 де, ез ш а р у а сы м е н айналысып
кетть
Ж а с ы ж е т т к а ж ы г а н д т ме, элде арайын арасынын,
алты б а к а н, а ла а уы з болып, д щк е г е тигенд1гшен бе,
э й т е у 1р сонгы ж ы л д ар ы эке м ш е з т д е кеп езгер!с бар. Б а ­
сына т а у к у л а с а да б ы л к етпейтш баяры к а л ы н п у ш п а к ,
сыр бермес, с ы р б а з К е р 1мбай ж о к каз1р. Ж о к т а н е з ге ш
к е щ лш е д ы к а ла тын, куйгелек, к аз ы м ы р шалра айналып
б ар а ж атыр. С а к а л - ш а ш ы н ы ц к ы р а у ы барран сайын мо-
лайып, э ж 1м а йг ыз да ран ен,-шырайы к у к ы л та ртып,
ш у н е т т е у келген кос ж а н а р ы к1С1ге Ка р а г а н д а салкын
ызг а р танытады. А й н а л а с ы н д а г ы а га й ын г а да , туыс-
б а у ы р г а да тым к а т а л . Ы р ы к т а н шыгып, к у р ы к экетет!н
с о ды р - с о й к ан г а гана емес, кендлшен ш ык п а г а н ж а й
ю'сшерге де а йып-анжыны мол кес1п, кейде д у р е г е жат -
кызу дан да та йынба йтын болып ж у р . Осынын, бэр1 жет1С-
кенд1ктен емес, эрине. 0зект1 ертеген 1'пш к ы жы л ды н,
сонына ермей, жет е к ке ж ур ме й кор еткен б э т уа с ы з елге
деген кект1 ашудын, с ы р т к а ш ы кк а н булкынысы.
Д е м е ж а н н ы н кейде экес1не ж ан ы ашиды. К е ш е кэр1
зэцг1 С ы м а й ы л д ы н б ар ы нд а , тоз-тозы шыгып б ытырап
журге н осы Т е р т у ы л д ы б 1р жерг е жинап, ба ст а р ын косып
ел еткен — сол екеу1 ед|. Т а р б а г а т а й д ы н кун ш ал г а н
тескеЙ1 мен Б а р л ы к т ы н к ал ын к ат п арын ан та нд а п ж у р 1п
коныс эперген де о сыла р бола тын. Б 1р а к со нын к а д 1рш
б1Л1'п, а лгыс а йт а р а га йын бар ма бул кунде? « Аг айын г а
кад1р1м ж о к — кунде керер бет1'мд1, к ат ын г а кад1‘р1м
ж о к — кунде корер ет!мд1» деген осы... Енд1, м1не, колас-
тындаг ы Т о р т у ы л д ы ц эр з э н п с 1 эр ж а к к а тартып, са йда
саны ж о к с а я к т ы н у шр шде й б ытырап б а р а ж а т к а н тур1
мынау. Кер1мбайг а к а р а с т ы ек1 зэнг1 ел: К е н ж е г у л мен
Ш ок ан с о на у Б а р лы к т ы мекендеуш1 ед1. Ол а р да к анына
тартып, к а р а к е б е й т т , бер1 к и с а ю д ы н орнына, жер шал-
гайлыгын же л е у е т т , 1ргелес отырган М э м б е т к е к ар а й

' К о р ж а — кы тайш а: зэшмке, кы ст ак деген макына беред|.

203
ойысып б а рады. О л а р д ы н да к о м е т б е л г ш : Те р т у ыл
у ю р д а й ы н а к а р а й м ы з деп, не М э м б е т к е ба г ы н ба й , жер1-
М13 шалрай деп, не К е р 1м ба йг а шылб ырынын у шын бер-
мей, ею а р а л ы к т а ш е ре - ше ре м е н кун кешпек.
Ж а р а й д ы , а лы с та г ы мойны к а ш ы к е л д 1 былай койган-
да, кунде бет к е р ю п жу р г е н осы т е с т е п Т е р т у ы л д ы ц
1Ш1 ОКЫП т у р ма? Кэр1 ЗЭНП СЫМЭЙЫЛДЫН, К0 3 1 жумыл-
галы, о с ы н д а гы Д э у л е т е й э у л е т ш щ ба сы б 1р 1кпей, пышыр-
ап кеттк Ж у а н а та Б у к а д а н т а ра й ты н К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с т ы н каз1ргт з э н п п — Олжа байдын, Кексе-
геш ед1. К е ш н п кезде ол да е з ш щ ж уа н д ы г ы н а басып,
К е р 1м ба йд ы н сез1Н б 1рде т ы н д а с а , б1рде тында майтын
болып жур. К а ра м е н д е м е н ы ц г ай л ас журет1н Б а й м у р а т
пен К у т ы мб е т ж а г ы н а н да Кер1мбайга деген ке ре н а у лы к
б а й ка ла д ы. А к б о л а т пен Ш е т ж жуандарынын, да айт-
к а н г а к ен 1п , а йра нда й уйып о тырга ны шама лы. Кер1м-
б а й ды н к ас ын да ец сон,ына д е й 1н калса , аз ауыл Б а й г а р а
мен Ж а у г а ш кана к ал а т ы н тур1 бар. Осында й ба с -б а с ын а
би б олг ан берекес1з елмен к ал а й г ан а кыр аса рсыц,
ка й д а б а рып о н а р с ы н ? Д э л тебен нен т е н т , уйелменщмен
у йпаймын деп у л ы к о т ыр са , б1р буй1р1нде к а н ж а р д а й
к ад а л ы п х а л д а й л а р ж у р . ИПркшдер, езген1 о йл а м ас а да,
соны неге ескермейд! екен? Атк,а м!нер ел пысыктарынын
ж а т с а - т у р с а ойлайтыны — х а л ы к т ы н камы емес, капы-
сын т а у ы п Кер1мбайды к у л а т у , м у н ын орнына у к 1рдай
болу. КеЙ1нг1 кезде о ла рд ы н тым к а л а ш ыл , у л ы к ж а г а -
л аг ыш болып кеткен 1 де содан. Кейб1реулер1 а й м а к эм1р-
ш 1с 1 Ш и - а м б ы г а б а т а а лма г анымен, ку л ы г ына к у р ы к
бо йла майтын экю зымиян Ш и х а л д а й д ы тещ р е к те п ж у р ­
ген кер1нед1. Т е р т у ы л ж у а н д а р ы н а шырга тартып, кол-
т ы к т а р ы н а су б у р ю п ж ур ге н — сол с у мн ын в 31 ме, К1М
б 1Л С 1Н..
Эрине, мун да й ж а г д а й д а тен1рег1 су йыл ып к ал г а н
с у н г ы л а экен1н Д е м е ж а н н а н кутер1 кеп. К е р 1м ба йдын
К1нд1пнен т а р а г а н езге б а л а л а р ы С а г ы м ж а н , С у й е ж а н ,
Эб д1 р ас ы л д ар б 1р тебе де, Д е м е ж а н б 1р тебе. К у ш ертен
ез1 о ла й- б у л ай болып кетсе, орнын осы Д е м е ж а н баса-
тынына сенед1. Б 1р а к бу л б а ла сы к у л а ш т ы тым кенге
т а с т а п ж у р . А г а й ын а р а с ын ьщ а ла а уы з ды г ы н а н мэн бер-
мей, ис1 к а з а к т ы н ж а р г ы с ы н а тус1п, жог ын ж о к т а г ы с ы
келед1. Ш а м а с ы н а к ар а ма й , азуы алты карыс халдайлар-
мен т1ресет1н ойы бар. «Аяз эл1НД1 61л, к ум ы р с к а жолынды
61л» дегенд1 ескермейд!. Эйтпесе, х ал да й л а р юм? Бул
К1М? Х а л д а й л а р — Е ж е н х а н н ы н суйген кулы, осы елкеге
ез колымен экел1п о г ы рг ыз га н сен!МД1 Т1реп. Ал Д еме-

204
жан болса — эз1рше тагдырдын. б уйрыгымен б ас с а у г а л а п
жу р г е н осында г ы коп казактын, б1р1 гана. «Арыста н
а йга шау ып мерт болыпты» де г ен щ осы емес пе? К е р 1м-
бай ез б а л а с ы н ы н уй салып, е пн е пп , о тыр ык шы ел болам
дег енше к арс ы емес- ау. О н ы н а га йын а р а с ы н д а г ы айтыс-
т а р т ы с к а бел ш е ш ш К1р 1спей, ка-йдагы б!р уса к- ту йек пен
айналысып кеткеш ишне сыйманды. Калын. к а з а к т ы н
кешш б а с т а у уппн, алдымен ез т а б а н ы н берпс болуы
керек кой. Б у к 1л ел с ен щ к е с е м д т н д 1 мойындап, ещреген
ер!м, а с к а р бел1м деп, сю Т1зпн, 61р шылбырын к олына
с е н т та псыру ы керек. Ал а й н а л ан д а аш к а с к ы р д а й ан-
та ла п, с е н щ ©Л1мщд! кутш ж ур г е н тойымсыз т обырг а
ж а к с ы л ы к ж а с а д ь щ не, ж а с а м а д ы ц не?! Каз1р олар
Кер! мбай э ул е т ш е у л ы к т ы н к е з 1 т у з у б о лг а н сон, а ш ы к
ал ы с у га ба т а алмай ж у р . А л егер, ж а м а н айтпай ж а к с ы
жо к , кэр! Ши -а мб ы б 1р куш апиынг а уланып, к ылжнып
ка л с а , бул журттын, нендей мшез шы г а ра ты ны н б 1р
к у д а й д ы н ез1 61ЛС1Н.
Д з л каз1р 1ргедеп би!к су йек тесе кк е а р к а сы н суйеп,
аю т е р 1с 1н1н, уст1нде у н с 13 м у л п п о тыр г а н К е р 1мбайдын,
б а с ын д а г ы ой осы ед1. Оны Д е м е ж а н да ж а з б а й таныды.
Ж а с кез'нен экес1Н!н к а с - к а б а г ы н ба гып ескен Ж1Г1Т,
кеб1нше оньщ шине у цшу ге , кейде Т1ПТ1 онымен ж а р ыс ып
о й л а у г а д а г д ы л а н г а н . Экес'ьпн кеп т у ж ы р ы м ы н м а к у л д а й
т у ра , оган а й т ар д а у ы да ж о к емес-т1. Т у б ш д е сондай б\р
киын энг1мен1н де бо ла рын 1Ш1 сезед1. А л а й д а дэл б у п н
экес1мен ту е жыртысып, койма а к т а р ы с ы п ж а т к ы с ы кел-
мед1.
О ны н есе сше экес1не у найтын б а с к а б1р жаналык.
айтып, к©н1Л1м а у л а г ы с ы келген. Со нысы д у р ы с болып
шыкты. Д е м е ж а н осы жо л ы Ш э у е ш е к т е Ешен-СеЙ1'т
деген д а мо л л амен ж ол ык ка ны н , сол К1С1Н1Н кыр ел1мен
б айланые ж а с а г ы с ы келет1н1н, к а л а д а к а з а к б а л а л а р ы
окитын медресе ашып, кыр е л шд е менпт с а л д ы р у г а ундеп
жургеьпн б а я нд а г ан . Б у л б а с т ам а н ы к а л а д а г ы езбек,
т а т ар б а йла ры н ь щ да к атты ку а тт а п о тырганын айта
кел1п, а лд а г ы кузден б а с т а п сол 1ст! к ол г а а л у г а е з ш щ
уэде бер1п ш ыкк а нын да ж а с ы р г а н л<ок.
Мын а энг!мен1 ес т п е нд е , сонг ы ж ы л д а р ы к у д а с ы
К у р м а н к а ж ы н ы н эсер1'мен Д1нге бой урып, П1рэдарлау
болып ж у р ге н Кер1мбайдын ©н! жылын ай ын дед]'.
— Е, мына с о з щ к у л а к к а К1ред1,— дед1 э к е с 1 тез
ж а д ы р а п . — О с ы нда й б 1р ой мен1н де б а с ым а кел1п ж у р у-
ш! ед1... А т а жолын, а д а м ш ы л ы к жолын у м ы т с а к та,
к уд ай жолын у м ы т у г а к а к ы м ыз ж ок . Бул ж у р т енд]'
205
к у д а н д а н к о р ы к п а с а , а да м н ан именуд1 койды р о й , туге.
Ел егекке ту ск е н сон, менщ ес1ме салшы: эр з э н п ел ез
о р та с ын да б1р-б1р мешгг с а л ат ы н етш, мшдеттеп коялык.
Б 1р а к бул д а б1р с э г п к к а н а б о с а ц с у екен. Сэ лден
сон, Кер1мбай к а й т а д а н м ыс ас ын а мшш, катайып алды.
©31 б1реулерд1 к ут ш отырран сиякты. Ел шлнщ б1р дауын
б т р у у пин, тацертен, Тын ыб а й з э н п г е К1С1 Ж1берген екен.
Кеп кеш1кпей уй сыртынан ат дуб!р! е с т ш п , б 1ре у ле р д щ
т у с 1п ж а т к а н ы б а й к а лд ы .
А з д ан сон, со з а -с оз а сэлем б е р ю п , уйге к ам ш ы л а ры н
суйреткен ек1 а д а м к е л т юрдк Ал дыцрысы — кырыктын.
1Ш1не ж а н а 1Л1нген, кесек, с у л у жузд1, ту р- ту лра сы, ки1м
рет1 де а ж а р л ы Т ы ны б а й з э н л болатын. Жа ур а ш т ы н ,
Кер1мбайдан кейшг1 бетке у с т а р б1р а з а м а т ы осы... Онын,
к а с ы н да г ы кенетоз т у йе ж у н шекпен! бар, м о с к а л д а у
сркект1 де Д е м е ж а н таниды. Б у л а р р а алые а т а д а н косы-
латын, Б ай р ар а 1Ш1ндеп К у р а м ы с деген момын ша р уа .
Б 1р а к ез1 элдеб1р кылмысы бар а д а м д а й ©н,-тустен айры-
лып, ук1рдай ж а к к а ж а п а к т а п к а р а й беред1.
Тын ыба й ук1рдайдын, де н с а ул ы г ын, уй 1Ш1Н1Ц а ма нды-
гын с у р а п, аз-кем о тыр г а н сон, Д е м е ж а н г а бу рылг а н.
К а л а д а н ка шан келген1н, ол ж а к т а г ы ж ац а л ы к т а р д ы ,
т а к 61 р сол у ш ш катты а л а ц д ап жургендей, салынып
ж а т к а н уйд1Ц ж а г д а й ы н с у р а п, б 1раз э н п м е кылды. Онык!
де дэтке куат, су га кеткен тал к ар м а йд ы н ы н кер1 сиякты.
Кер1мбайг а б а т а алмай, к аЬа рын ж у м с а р т у уш1н, энпмен1
эдей1 у з а к к а созып о ты р г а ны белг1л1. Б 1р а к о нысына Ке-
р1мбай Ж1бермед1. Ш у н е т т е у , е т к 1р к ез1мен К у р а м ы с к а
ж а л т етш к а р а д ы да:
— Ал енд! сен сейлеш!. Е л - ж у р т т ы н а ма нын да не
булд1рщ ж у р с 1н? Айт кэне ж ан ы н н ь щ б а р ы н д а ! — деп
акырып калды.
К у р а м ы с т ы н дэл осы сэттег1 бет- элпетше к а р а у К1мге
де болса а у ы р ед1. Бет к у б ыл ыс ы не кулгенге, не жыла-
г анг а у к с а м а й т ы н б 1р кеЙ1пке е н т , ш о к ш а с а к а л ы Д1р-
дIр етш, сейлей а лма й кылгынып сэл отырды да, б1р мез-
Г1лде:
— Не деГпн... Менен 61 р о к ы с нэрсе етт1, У к 1рдай.
К у д а й к ара б ас т ы р ы п. . . Квш1-кон кез1нде ж а г д а й ы м ы з
болмай.. О л а р д ы н С1зге б у й т 1п шагым айтатынын к1м
б1лгеп,— дед1 у ш жер астынан ш ы к к а н д а й кумыгып.
«Апырай, б у л б а й к у с не б у л д 1 р 1 п койды екен?»—
Д е м е ж а н н ы н ойын э ке с шщ каткыл д а уы с ы б е л 1 п Ж 1б е р д 1.
— Ау, сен сонда атам к а з а к т ы н салтын у м ы т к а н ы н
ба? Ка сым с а л г а н к а с к а жол, Е а м са лг а н еск! жол к а й ­

206
д а ? — деп алып, Кер1мбай б у д а н а ры Т э у к е х а н н ыц жет1
ж а р г ы сы н т а р а т ы п к е т т ь — Ка за кт ы н. б1рден-б1р касие-
Т1 — к он а кж а йл ыл ы ры . К а з а к уйге юрген ж ы л а н н ы н ба-
сына да а к к уйып шы г а ра ды . Ол — х а л ы к т ы н ш аш па л ыг ы
емес, а д а м г е р ш ш п , к о н ш н щ к е н д т . Бул салтты к а з а к ­
т ын квшпел1 ту рмысы, к ат а л т а б и г а т , б е к е т а з , к а л ас ы з ,
у шы - к и ыр с ыз кен д а л а с ы т у д ы р г ан . С о нд ы к т а н да к а з а к
к а у ы м ы н ы н б 1р т а б а к ет1 мен б1р ш э у п м шай ын ын с и ­
п л а болшбеген. К о н а к т ы н ез! т у п л , а с ты н д а гы аты аш
к ал са , уй и е а айып толе уг е тшс. Егер к ы с т ы н к а к а г а н
а язында к ас кы р 1илк киген а д а м н ы н к ас ын да э л д е к ш
у с 1п елее, 1Ш1К и е а онын ж а р т ы к ун ын а ж ыгыл а ды. . .
Ж а у г е р ш ш к з а м а н д а кез келген к ю ж а с ы н ы н у л к е н д т н е
к ар ам а й , ж а р а к т ы ж ау ы н г е р г е сэлем беру! керек!.. Сен
осыны б1лес1н бе?
— Б1з енд1 к а р а н г ы а да м б ыз гой, Кереке... О н ы н
бэрш к айд а н б1ле берешк. Б1р итт1к отт1. К1’ нэл1м1н. Б1р
ж о л г а кеш1р1м...
— Ж о к , кеипр1м деген болмайды. Егер мен1н к ор а ма
т у с 1п, койымды у р л а с а н кеш1рер е д 1м. Ал м у н да йд а аяу-
ш ыл ы к ж о к ! — деп Кер1мбай б 1р - ак кест1.— К а з а к т ы н ата
салтын бузып, к о н а к к у г а н ы н уш1н, жэне энеукуннен бер 1
ш а к ы р г а н г а келе коймай к а ш ы п журген1н уш1н, осы
каз1р а т- ш а па н айып толейс1н, не к ыр ык к ам шы дуре...
К а л а у ы н д ы ал!
Д е м е ж а н 1стщ м э н 1с 1не енд1 тус1не б а с т а д ы . Се йт с е,
мэселе былай б о лг а н екен. О с ы да н ж ар ты ай ш ам ас ы б у ­
рын б а с к а бай а у ы л д а р аргы алые ж а й л а у л а р г а асып
кеткенде, к а ш а н д а а у к а т т ы ага йынна н квл1к алып коше-
т'ш К у р а м ы с берг1 о рт а к о н ы с т а р д ы н б1р1нде кеЙ1ндеп
калып койыпты. Д э л сондай к у н д ер д щ б 1ршде, апак-
с а п а к т а мунын а уы л ы на Ж у м ы к т ы н ж о к к ар а п жу р г е н
е к ь у ш а дамы к он а лк ы су ра п келген кершедк Ку н С1лб1-
реп ж а у ы п т у р г ан маз ас ыз кештерд1н б!р1 б о лс а керек.
А л д а г ы елге колжке Ж1берген а дамы келмей, шекес1
тырысып отырган К у р а м ы с элг1лерд1 кондырмай Ж1беред1.
Иен т а у 1ш1нде б а с ка конатын же р т а п п а г ан ж о л а у ш ы -
лар кал ын ж а н б ы р д ы н а стында калып, коп с а н д а ла ды .
Уст1-бастары м а л ма н да й су болып, акыры т а н а т к а н ша
б 1р т а ст ы н куысын паналап шыга ды. Ж о к к ара п журген-
дер — корш1лес Мэметект1н беделд1 аксакалдарыныц
б 1р 1 екен. Е р т е щ н де с у ы к тиш а уырып к а л г а ны н а кара -
мастан, К е р 1мбайды 1здеп тауып, тун1мен керген корлы-
гын айтып, К у р а м ы с т ы н уст1нен ш а г ы м етед). М у н да й

207
с у мд ык т ы а я к с ы з к ал д ыр м а й ж а з а л а у ы н су ра п, ез уюр-
дайы Енсег е де айта б а рат ын ын мэл1мдейд1...
С о л куннен б е р ь а к К е р 1мбайдын, К, урамыс к а т ю
б а с у л ы болатын. Ертен, ел к ел есшде осы мэсе ле нщ ал-
дынан шы г а ры н о й л а г а н д а , одан а ры з ыг ырда ны кайнай
т ускен. Ертенднде ш а б а р м а н ы н Ж1берш шак ыр т к ан д а ,
К у р а м ы с кепп- конды с ы лт а у р а т ы п , у ю р д а й д ы н алдына
к а ш к а л а к т а п келмей ж у р ге н . б з ш ш е , у мыттырып Ж1бер-
пс1 к е л т ед1. Б 1р а к онда йды у м ы т а коятын Кер1мбай
ма: б у п н осы ел дщ з э н п п Тын ыба ймен косып, алдына
эдеш а лд ыр тып о т ыр г а н бет1 едк
А йт ы ла р ук1м айтылды, енд1 оны кайтарып а л у киын.
Ук1рдайлар к ылм ыс к ерг е тек ел1м ж а з а с ы н г ана кесе
алмайды. О д а н б а с к а к ан да й ж а з а б уйыр амын десе де
ержт1. А л ы н а ты н а й ы п- ан жы ез алдына, кейде к а л а д а г ы
М а н ш ы ц у л ы к т а р ы н ы ц урд1С1 бойынша, д у р е согып тас-
тайтын да кез1 болады. . . Ку ра мыстын, да каз1р ба сы
к ат ы п отыр. Не 1стеу керек? Егер ж у р т к езшен таса,
о ц а ш а жер б о лс а, ол ек1 к уй р ык ты к у д а й г а тапсырып, ат-
ша п а н ды о л ж а кып кетуге пей!л ед1. Б 1р а к мына шиман-
дай елд!н 1шшде, б а л а - ш а г а , кел!н-кепш1кт1н кез1нше
бексес1н ж а л а ц а ш т а п , д у р е г е к а л а й ж а т п а к ? Ол ары
ойлап, бер1 ойлап, акыры айып т е л е у г е к е л 1С 1м берд1.
Ты н ыб ай з э ц п М1нез1 ж у м с а к , м а й ы с к а к т а у К1С1 едк
Со л ш ы р ы к б у зб а й т ы н момындыг ына карап, женгелер1
оган «майга етпес» деп ат койган. Ол каз1р де К у р а м ы с к а
ж а н ы ашып, ез1нше а ра т у с ю а келд1.
— Ук1рдай а г а , а г а ш та у с т а г а н жердей сынбайды.
К у р а м ы с т ы ц ш а м а - ш а р к ы н б 1л е с 13 гой, б1р ж о л г а кеш1р1м
етсе щз к айте д1?— деп м а й да ла п келе ж а т ы р ед1, Кер1м-
бай онын сез1н а я к т а т п а й , шорт кетт1:
— Эй, ж а у ы р г а конган а ла к ан ат с а у ы с к а н ш а сен
неге ш ы к ы л ы к т а п о тырсын? Е нд е ш е к а р а у ы н д а г ы жур т-
ты бет1мен коя бе рг ен щ уш1н сен де к у р калма. С а г а н да
б 1р атан т у йе айып кесшедП— дед1 бет к а р а т п а с с у ы к
а жа р м е н .
Т ы н ы б а й д ы н с а с к а н ы болар, ага а ш у ы н бойга дарыт-
пай, с ыл к- с ы лк кулген болды.
— Эй, к у К у р а м ы с - ай , курттын- а у ! О с ы га н ара
тус1п нем бар едь 0з1ме де сол керек!— деп мойнын б\р
ж а г ы н а б ур ы п экетт1.
Осымен сез 61т т 1 дегендей Кер1мбай орнынан ту ра
берген. Улкендер д а л а г а шыгып кеткенде, К у р а м ы с 1ште
калып койып, А ж а р бэйб1шеге бар мунын шагып, ж а л ы -
нып ж а т к а н ы б а йка л ды.

208
— Ж е н е ш е - а у , енд1 не к т е й м ш ? К у р а м ы с т ы ц к у р ыг аи
жер1 осы болды рой... У ю р д а й д ы н к е н ш н е н шыратын атты
кайдан т а б а м ? Ш а п а н д ы к а й д ан а л а м?
— Не 1стеуш1 ен,, бар болрыр? Еркек е м е с с щ бе, б1р
амалын т а п, — дед1 А ж а р онын, бетше к у л е к а р а п . — Сор-
лы, ©З1н,де де ба р рой: шэбеленген ж а м а н катын ынн ан
аса а лма й, к о н а к куды деген не с у м д ы к ол? У юр д а й с е шн
а т - ша па ны нд ы алып к а б ы р г а с ы н ж а п па с, елге тыйым
болсын деген шыга р.
— Ж а л г ы з шол а кт ы б е л д е у ше б а й ла с а м д а , атты
б1рдеме кып т а б а р м ы н - а у , ал ша п ан ды не ютеймш?
Се н се щ з , б1здщ уйде ша п ан т у п л , б1р ж а п ы р а к ж а н а
шуперек жок. . .
А ж а р 1штен тына к у р с п ш де, т е р д е п с а н д ы к к а к арай
бет алды. Улкен са ры ала с а н д ы к т ы н килтш к о н ы р ау л а т а
б у рап , к а к п а г ы н а ш т ы да, 1Ш1нен м эу т1 ж а г а л ы , с у ж а ц а
б а р к ы т шапан алып бердь
— Мэ , м ы н а у ш а п а н ы н болсын... С о р л ы - а у , ж а л г ы з
шол а г ын ды а йы пк а бергенде, 031Н калай кун корес1н,?
О д а н да б1здщ ж ы л к ы ш ы л а р г а мен Ж1берд1 деп ба р да,
ж ы л к ыд а н б 1р ж а р а м д ы ат у ст а п экел. Бар, ж е не л !— дед1
К у р а м ы с т ы б у д а н ары у с т а п т у р г ыс ы келмей.
— Ой, ракмет, жеце ше тай. .. Б а л а - ш а г а н н ы н и г Ы п н
кер! Осы ж а к с ы л ы г ы н д ы е л е - ел ге нш е у мы т п а с п ы н - а у ! —
деп К,урамыс ес1ктен ш ы к к а н ш а а л к а п б а р а жатт ы.
Бул ■ — А ж а р бэйб1шенщ сан рет к ай т а ла нг а н, б ас ы н а
1с тускен осы К у р а м ы с с ияк т ы т а л а й ж а р л ы - ж а к ы б а й д ы
к у т к а р ы п жу р ге н, была йг ы ел Кер1мбайг а с е з д 1рмей
1штей б 1л 1п к а н а коятын, кеп ж а к с ы л ы к т а р ы н ы н б1р1
ед1. Б!р к ы з ык нэрсе, ез1 к е б 1нше ат у с т ш д е ж у р 1п, мал-
ж ан ны ц е с е б 1н б э й б п п е а А ж а р мен 1Н1С1 М а й л ы к т а н
ган а су ра йтын К е р 1мбай эл1 кунге дешн ез малын ез1
тустеп танымайтын-ды. А й ы п к а ж ы г ыл г ан колы к ы с к а
агайын осы Ажардын, акылымен Кер1мба йдын ер1степ
туйес1н, сэйгул 1к а т т а р ы н ез!не жетелеп экеп берсе, ук1р-
дай онын, т у р ь т у с ш е к а р а м а й - а к , кеп ма л г а к ай т а да н кос-
тыра с а л а т ы н . .. С о н ы н нэ т иже с шде , а га йын а р а с ын да
А ж а р бэйб1шен1Н бедел1 К е р 1мба йда н асып туспес е, кем
сокпайтын. Куйеу1Н1н артык- кем кеткен жер1н б 1л д 1рмей
ж а м а п - ж а с к а п , ук1рдайдын каНарынан ы г ыс ка н елд1
манайына к а йт а жина п отыр атын да — осы « А ж а р а па н »
ед1.
К е р 1мбай биыл ел ж а й л а у г а кешерде, Д е межан нын ,
ешшс ш б е л 1п, бел ек ауыл ет1п шыга рг а н- ды. М у н ы ц
улес1не б 1р кора кой, ек1 айгыр у шр ж ы л к ы т и д 1. Онын,
209
с ыртын да б 1р а у ы лд ы н к е ш ш е ж е т е т ш туйе, атан е пз ,
с ау ын сиырл а р б е л шг е н. Д е м е ж а н г а т а б и г ы малшы-
косшы, к е р п п -к ол ан да е з д т н е н 1ржтелш калып едй
Олардын. квб1 Кер1мбайдын. колтыг ын паналап, сырттан
к еш ш келген юр м е агайындар. .. Ел ж а й л а у г а к ар а й
беттегенде, Д е м е ж а н кал а да калып койды да, кош тгзп-
нш Биб1 оз кол ына а лган- ды. Э й е л ше ра зы болатыны,
Биб1 а л г а ш кы жылы К е р 1м б а й д ь щ ©з а уыл ына н тым
к а р а у зш кетпей, улкен а уы лг а к а н а т т а с , т е б е с ш керш
от ыр ат ы н да й ж а к ы н ж ер г е кондырыпты.
Со нымен, эз1рше « Д е м е ж а н н ы н ауылы» деГт'н а таг ы
ж е р ж а р ы п кетпесе де, биылгы жылы бу л е ш р д е ж а н а
бIр а уыл пайда болган. А к уйлер!, а к боз, коныр уйлер!,
а б ы л а й ш а , куркелер1 а р а л а с он ш а к ты у й д щ сорабы.
К а з а к т а о т а у кетеру , ж ек е уй б о л у киын емес. Ал жек е
ауыл д е г е ш ш з к ун де т у а бермейдк А у ыл б о л у уш1н
бес- а лты уйд1н жай ба с к у р а у ы жетк1л1кс1з, а у ы лд ы н
ж у р т т а н ы га н ба с шыс ы, ©здер1не т и е с ш ор1с-конысы болу
керек. К,аз1рше мына уйлер шог ыры К е р 1мбай ауылдары-
нын б 1р б у т а г ы с а н а л ы п журед1 де, б а р а - б а р а « Д е м е ж а н
ауылы» дейтш де рб е с а т а к к а ие болады.
Д е м е ж а н а л г а ш к ы б1рнеше кунде ©31Н1Н к1шкентай
ауылын к ыз ы к та у ме н болды. К о т а н д а улкен б1р кора кой
ж а т ы р . А у ы л с ы р т ы н д а г ы тепсенде он-он бес бие бай-
л ау лы ту р. С о л мал ды б а г ып - к а г ы п, а у ы л д ы н ба р Т1р-
Л1пн тындыратын м ал шы - ко сш ы, с ау ын шы, ж а л ш ы бар...
Д е м е ж а н бу рын кеп ж ай д ы ескермейд! екен. Э л п адам-
д а р д ы н бук1л к у н к о р ю , а шт ык - т о к ты гы ез1не к ар а п тур-
ганын ол енд1 г ана п а й ы мд аг а н д а й болды. Э р к ай с ыс ы-
нын уй1не к!р 1п, к уй- жа йын , м у н - м у к т а ж ы н с ура с тырг ан .
Керш1лер1Н1н бэр1 де тепсе тем1р узет1н ж а с а д ам д а р
екен. К е йб 1 ре ул е ршщ гана к ол ынд а б аг ы п отырган кэр1-
к у р т а н , кемп1р-шалы ба р. А л а т ы н а к ы ж ай ын су ра ст ы р ы п
ед1, осы тен1ректе ж а л п ы л а с к а н ел б аг а сы болып шыкты.
О д а н а ргыны тшт1 дэметпейд1 де... Д е м е ж а н Б и б 1ге
айтып, керш1 - к о л ан г а бел1нген са у ын санын молайттыр-
ды. К ы с т ы к к е ж е к а т ы г ы н деп, эр ек1 уйге б1р к а р а д а н
согым атады. К у н кер1с у ш ш колтыгын п ан а ла га н ада-
мынын беделд1, кайырымды, кен б о лг а нын к1м ж е к кер-
С1н, Д е м е ж а н келгел! м ал шы -к ос ш ы н ын д а иыгы кетер1-
Л1П, а рк а л а ны п к алып ед1.
Б у г а н деЙ1н юшк е нт ай а уыл дын к о ж а сы — Биб1 екен.
М а л ш ы - ж а л ш ы а т ау л ы ж а с эйелд1Н айтка нын ек1 етпей,
а я к т а р ы н ы н у шымен б а с а т ы н ы кызык. Д е м е ж а н н ы н б 1р
т а н к алг а ны, Биб! б а р ш ар уа ны денг елек айналдырып,
210
м е ц г е р т алыпты. К а н ш а дегенмен к ерг еш б ар емес пе,
ол да ез э л ш ш е А ж а р енесше у к с а г ы с ы келедй Кершйлер-
д щ т1лш та уы п , сыйлай да, с ыйл а т а да б1летш1 к ершш
тур. Ен, бастысы, а у ы л да у р ы с - к е р 1с, айрай-сурен., акыру-
жек1ру жок,. Д е м е ж а н г а ©з а уылы б 1р б е й б 1т, жылы
уяда й ж а к с ы эсер калдырды.
Бул кунде ж а с ы отызра та яп к ал г а н БибЫн, сырт
м у с 1н 1 де ерттеул1 а т т ай ж у м ыр л ан ып , а ж а р л а н а тускен.
Б а с ын а кыр е л ш щ салтымен, о ка л ы жа р ы бар, а пп а к
ша т ырд а й к име ше к- шаршы т а р т а т ы н болыпты. Тобырына
т у с е п н кос етек кейлек, к а т и л а камзол к и т ш ы кк а н д а ,
кыпша бел1 с ол кыл да п, кызыл курен, ж у з ш д е т о к ш ыл ы к ,
ж а с т ы к нуры ойнап, е р ж а з кез та ртад ы. .. А л а й д а к ат а л
тагдырдын, а д ам ра кейде б а с к а н ь щ бэрш у й ш -т е п п берсе
де, э й т е у 1р б 1р нэрседен кысып коятын эдет1 р о й . Д е м е ж а н
е к е у ш щ о т а с к а н д а р ы н а он ша к ты ж ы лд а й еткешмен,
Биб! эл 1 кунге дешн б а ла кетермей келедк Б э л м м , ак-
жол та й болар, сонынан 61 р к ар а й г а н ерер деп, ана жылы
кеп б а л а лы Су йежа ннын, б!р б а л а с ы н б у л а р т у а салып
б а уы р ы н а сап а л г ан . К а з 1р сол юш к ен т а й О л ж а б а й д ы н
©31 беске кел1п калды. Б 1р а к онын, сонынан ерген е шюм
бола койган жо к . Б ы л а й К а р а г а н д а т е р т т у л! п сай ке-
ршетш е р л ь з а й ы п т ы л а р д ы н о н а ш а к ал га н к езд еп б1р
уайымы осы ед1.
Бурын улкен ауылдын, б!р о т ау ы болып о т ыр г а н да,
ырду-дырдумен бЫнбейд1 екен. Ал каз1р ездер1 б1р а у ы л ­
дын, б ас ш а н ы р а г ы н а а йна л г ан кезде от б а с ы нд а у ш - а к
а д ам ны н ш о ш а йы п от ыр у ы кещлд1 к ул аз ы т ы п , элдеб1р
к а я у т у а р г е н д е й б ола ды. Д е м е ж а н б а й к а п жур: Биб!
к е б ш ш е осы о лк ы л ы кт ы с е з д 1рмеуге тырысады. Ку н сайын
к а з а н г а асты молыра к с а лдырып, т у н ш н б!р у аг ы н а
дешн керил - к о л ан ды т а ра т па й , д у ыл д ас ып о тырга нды
унатады.
Б у п н э лд ек а ла й кериплер ертерек т а ра п , Ы р д е ездер1
о на ша калган- ды. Е р л ь з а й ы п т ы л а р б 1р а з г а дешн куыр-
ш а к о й н а г ан д а й к шж е н т а й О л ж а б а й д ы н т ш н кызыктап,
е з д е р ш ш е мэре-сэре болысты. К а ны сыртына тегжен,
топ-толык, к а р а д о м а л а к б а л а б1р а у ы л д ы н б а сына н к ус
у шы р м а с е рк ес1 атанып, ж а к с ы е с т келедь Биыл ж а з г а
салым сундет парызын егеп, т у нг ыш рет а ш а м а й г а мшу1
д у р 1лдеген той болып етт1. Б е ш п е т ш щ е ю иыгына, б а с
кшмше к а д а л г а н с онда г ы у юл е р эл1 а лынг ан жок. К е й ­
де эдеш ш ол жы нд а п, «р» дыбысын д у р ы с айтпайтыны
б олма са, О л ж а б а й д ы н т ш пысык, сайрам т ур.
— О л ж а б а й , сен осы ю м н щ б а ла с ыс ын ?
211
— Д е м е ж а н н ы н , б а л а сы м ын .
— Камнен т у д ы ц?
— Биб1ден тудым.
— Н а г а ш ы ц юм сенщ?
— Н а г а ш ы м — К у й м а н кажы. О йыс жейшде. . .
К у н ш е э р ю м и щ а уз ы н а н сан рет к ай т а л а н а т ы н бул
с у р а к т а р г а б а л а муд1рмей ж а у а п к а й т а ра ты н болран.
Е к е у 1 шай 1ппп о г ы р г а нд а к ш а с ыз с э б и д щ тэтт1 т ш н
тары б 1р рет тында п, мэз болысты. Б ул а р р а к е р е п н щ
©31 сол. О л ж а б а й «мен — Де м е жа н ны н , б а л а сы м ын » деп
ж у р с е болраны.
— О, к улыным сол! Б а л д а й болран т ы щ н е н айналдым
с ен щ! — деп Биб1 баланын, е ю бетшен шоп-шоп сушп,
0Л 1' п к.ала ж а з д а йд ы.
Не у пин екен, Д е м е ж а н ба ла ра са лкын, ©йтш елш-
енпп ту рма йды . О л ж а б а й д ы е г е й а т к е ш емес, кудайдын,
ж а р а т к а н мшезк Тек Б и б ш щ кенлл1 у ш ш рана, кейде
б а л а ны а лд ын а алып, а йна лы п - у шр ш г е н болады. Б и б 1
осы Олжабайды бауырымызра салып алайык
дегенде де, бул о нша к у л а п ту ск ен жок-ты. Кудайдын.
б ер м ес ш е жармаскандай, элдеб^р к е р с е к ыз ар лы кт а й
к ершген. Б 1р а к э й е л ш щ к е щ л ш кимады. Мейл!, ж а к с ы
ниетпен ырым етш отыр екен, о с ы ны ц- а к тьлеп болсын
деген де к о йг ан.
А т а - а н а н ы ц о р т а с ын д а эрнеш б ы л д ыр а к т а п сейлеп
отырган О л ж а б а й элден у а к ы т т а м а ж а у ы р а п калги б а с ­
т а г а н . Б и б 1 оны к етерш апарып, т о се г ше ж ат к ыз ды . Уй-
шпн т а г ы д а м а р г а у т ы ны шт ык басты. К о т а н д а куше
к ай ыр га н к ойл ар ды ц б а я у ыцыра нып т ыныста г а ны, элде-
к ай да н т у с а у л ы а т т ы н пыскырганы, бел а ст ында г ы улкен
а у ы л да н мац т е б е т т е р д щ э ушл деп ургеш естшедк О кт а -
текте кой кузеткен ж т т ' г е р д щ «Шзйт- шзйт!. . Бул юм, ей?»
деген о к ы с айкайы шалынады.
Б и б 1 д а л а г а ш ы р ы п , т у н д ж ж а у ы п келд1 де, ундемей
ж у р ш т е с е к с а л а б а с т а д ы. О н ж а к к а б ш к юр е ует ту сына
у с т а л а т ы н б1р кездеп кызыл-курен, у к ш шымылдыкты
ауыстырып, онын орнына ш ар ша ул ы , к ызг ылт с а ры туст1
б а с к а ш ы м ы л д ы к курылыпты. Бул с р л ь за й ы п т ы л ар д ын
тым улб^реген ж а с емес, ересек т а ртып к алг а нын б1лд1ре-
Д1... Биб1 е з ш к а н ш а кен1лд1 у с т а г ы с ы келгенмен, к аб а -
гында сешлмей ж ур ге н б1р мунды келецке бар. Кейде
©31 де а н г а р м а й , к е юр е г ше н ы с т ы к ж а л ы н атып, курсппп
калады. Ша ма с ы, к у йе уш е айтайын деп, кемешне 1рюп
ж у р г е н б1р сыр бар ма, к а л а й ? Со л сырды калай с ыртка
ш ы г а р у д ь щ ретш та ппа й к ииа лг а н, ш а р ас ы з ж а н н ын
212
калпы б а йк а ла д ы. Б у п н ’ тесекке ж а т к а н н а н кешн де,
ш ыр ма у ык т а й о р а т ы л а к е т е т т к ун деп кызу к у ш т а р л ы к -
тан бой тартып, с а л к ы н с а б ыр танытты.
— Д е м е ж а н , осы сен нешеге к е л д щ ? — дед1 б 1р замат-
та б а я у Т1Л к атып. Д е м е ж а н жымиып кулд1.
— Сен не, О л ж а б а й д ы н орнына енд1 меш сейлете йш
д е д щ бе?
— Ж о к , шын айтам. С у р а г ы м а ж а у а п бер.
— Ал ж а р а йды, отыз ею'ге шыктым... К а р т а йы п
калды деп ойлап па едщ меш?
— К а р т а й с а н мен саран мундай с у р а к т ы к ояр ма
е д 1м. Сен эл1 ж а с с ы н гой,— дед1 Биб1 т а к б1р мунын.
ж а с т ы г ы н а екшген а дамда й.
— Иэ, не боп калды? А й т с а й ш ы , К1С1Ш купт1 кылмай.
Биб! б 1р а зг а деЙ1н ундемей калды. Кы р ы н а н а уна п
т у с 1п, ш ал к а с ы н а н ж а т к а н Д ем е ж а н ны н , ке у де с ше колын
артты.
— Мен с а г ан б1р созд1 кептен айта алмай 1 р к ш т
ж у р м 1н... Сен меш д у р ы с т у с ш , Д е м е ж а н . А ш у л а н б а . . .
С а г а н енд1 у а к ы т оздырма й т о ка л а лу керек.
— Т о к а л ? М э с с а г а н ! — М у н д а й д ы кутпеген Д е м е ж а н
са сып калды. А у з ы н а капел1мде соз т у с п е й : — Сен не,
т у сщне н ш о ш ы д ы н б а ? — дед1 ж а с т ы к т а н басын котере
б е р ш . — Б а йы н а т о к а л ал деп ж а л ы н г а н катынды сенен
корд1м.
— Ж о к , сен ой'пп к а л ж ы н г а а й на л дырма шы. Осы
б 1р ой мен1 коптен бер! м аз а л а п жур. Мен с ен щ б ак ы -
тынды ж а н д ы р а а лм ад ы м гой... А р т ь щ н а н е ретш т у я к т ы ц
камын о й л а, — дег енде БибГнщ уН1 к ал т ыр а п кетти
Э й е л ш щ кез1нен к а т - к а т т а мг а н ж а с т ы Д е м е ж а н
к а р а н г ы д а коре алган жок .
— А- а, с ен щ о йын а ры да ж ат ы р екен гой, — деп
ж а с т ы к к а к ай т а да н бас к ойд ы. — ©зщ б и е с щ , мен о нш а
б а л а ж а н а д а м емесгпн гой. М е н 1н б а с к а у айымым да
жет1п жатыр. .. Кейде осы ж у р ге н ж у р т т ы н бэр! меьпн.
б ала м сиякты болып кершедк
— Ол а й т к а н ын д у р ы с кой. Б 1р а к б а ла с ы з у й д 1н кун!
курсын да... Б а л а керек а д ам г а . Б а л а б ол г ан д а , ешк1м
а узына салып уйретпе й-а к, «Мен — Д е м е ж а н н ы н б ала-
сымын» деп е з д т н е н айтатын, сен1н ©з к ан ынн ан жар ал -
ган б а л а керек. К 1м б1лед1, к у д а й д ы н р а кымы туссе. . . Егер
ек1нш1 эйел1н б!р «шик! екпе» т а у ы п берсе, меш кундес-
Т1к ж а с а й д ы деп ойлама. Мен оны е м 1р бойы теб е м е
кетер1п ж у р у г е бармын.
«Апырай, мынау т1пт1 шындап б а р а д ы гой, — деп

213
ойлады Д е м е ж а н , — элде а бы с ы н - а ж ын а р а с ын да муны
т а б а л а п , ш и р ы кт ыр г а н б!реу ба р ма екен? Немесе эйел
з а т ы н ы н е з назын о т ю з п а келген к©п е р к е л т н щ б1рг ме?
Не б о л м а с а , о сы ны н не о й л аг ан ы ба р деп, меш е з шш е
с ын а г ан тур1 ме?» О с ы сонгы о йдын эуешмен:
— Э л п « жан к и м а к б о л с а да ты, ж а р к и м а к ж ок »
д е й т Ы к а й д а ? Сен меш, шынымен- ак, б1реудщ к у ш а г ын а
кия с а л а с ы н б а ? — деп эйелш б а у ы р ы на тартып к у ш а к -
т а м а к болып ед1, Биб1 ыркына конбед!.
— Койшы, жаным... Егер меш жэй н э п с шщ кулы, жар
т е с е п н к ор ы га н коп а к ж а у л ы к т ь щ б1р1 деп ойласа н,
р е н & и м ш , — деп Д е м е ж а н н ы н кызу аптыгын тез басып
- тастады. — Ж а с т ы к шак, б а сы мы з да к а н ш а т у р а р дейсщ.
Ол да корген тустей отер де кетер б 1р куш. А ж а р ь щ н а н ,
б а з а р ын н а н айырып, к э р Ы к т щ де а уы л - у й конатын кез1
болар... У р п а к, т у я к деген, мше, сол кезде керек а д ам г а .
Сол ш а к т а с е н щ езегщд! ©К1Н1Ш ж а й ла п, аЬ урып капала-
нуь щ мумк1н гой. Б 1р а к ол кезде тым кеш бола ды гой,
жаным. . . Д у ш п а н ы н да аз емес. К у н д е р д щ кушнде солар-
дын б 1р 1 б о л м а с а б1реу{ б а ла с ы з д ыг ы н д ы бет1не салык.
ет1п, т а б а л а м а с дейс1н бе. Шындык, тын жуз! к а ш а н д а
©тк1р, киып т у сер кылыштай. О зг ег е дес бермесен де, осы
б 1р МШ1ЦД1 а й т к а н д а, сен л а ж с ы з токтарсын. ..
— Биб1, к у д а й т1леу1НД1 берс1н, койшы ендЛ— деп
ж ал ын ды Д е м е ж а н бу да н а ры т ында й б еру г е дэп' шыда-
май.
— Ж а р а й д ы , с©3 1 м д 1 болмеш1, агатай. Ар ж а г ы н тын-
д а ш ы . .. Сен т у м ы с ь щн а н устем ж а р а л г а н жансын. ©М1'рде
де жуз1ц ж а р ы к , ештенеден кемдж кормей, устем болып
о туге ТИ1СС1Н- Мен сен1н т а у ы н шаг ылып, меселденнщ
к ай т к а нын , д у ш п а н ы н н ы н т а б а с ы н а у шырап, жертезек
б о лг аны н д ы корг1м келмейд1, жаным.. . Егер ек1 дуниеде
мен разы болсын дес ен, осы Т1лепмд1 орында. Айтшы:
о рындаймын дешИ
Д е м е ж а н тш к а т к а н жок.. А р ы ст а й кеудес1н к ор1ктей
керш, терен тыныс тартты. Бул ду ние нщ шер-шемен,
к ай г ы- му ны н а н к а л а й к у т ы л у г а болар екен? Эй, бул
т1рл1кте к у т ы л у ж о к шыгар. Ж е т е к к е ж у р ме й жер табан-
дап, бшек т а л д ыр г а н б е р е к е а з елд1н гой-гой! анау: солар-
ды б 1р сэт б о л с а да умытып, ез1нн1’н к1шкентай к у ы с ы н да
ж а н ша к ыр а йы н де с ен , от б а сы нн ын Т1‘рл1'г1 мынау...
К,айда ба рып п а н а л а у г а б о ла ды?
— Неге у нд е м е й с щ? Б 1рдене а й т с а й шы , — дед1 Биб1
оны кеуде ту сына н б а я у С 1л к 1л е п .
— Не айтайын? К у д а й д ы н бермес!'не а д а мн ын амалы

214
к а й с ы ? — дегенде Д е м е ж а н н ы н д а уы с ы к а т т ы р а к шыгып
к е г п . — Ал т о к а л алдым дешн, о нын етепнен ж а р ы л к а й
коярын кайд ан б 1л д щ ? Ег ер к атыг ез т а г д ыр та гы да
шем!штен к ы с к а нын к ой м ас а , К 1 л е н к ы с ы р а к б а к к а н д а й
нагыз м ас к а р а сонда бо лма ймын ба? О с ы н ы о й л ад ы н
ба сен?
— Ол ж аг ы н у а й ы м да м а . Не бопты, к уд а й б 1рдеце
б е р е р , — дед1 Биб1 ы ст ы к дем1 бет ш а р п ыг а н д ай б о лы п . —
К ш э менен болып ж у р гой, жаным. . . Ж а с ы м д а у л ш а
КИ1Н1П, а ш ы к - ш а ш ы к жу р ге н, ерк ек - шо ра сорлы емеспш
бе мен. С о л бет1мде еркек болып неге кетпед1м екен?! Б1 р
ш уй ке б ас алшы: тшт1 кез! сокыр, а яг ы а к с а к б олс а да
б 1рдене т а п с ын . .. Ж а к ы н д а осы ауылга келген д у а н а г а
бал аштырг анмын. Со л б э рш колмен к ой г а нд а й айтып
отыр: « К у й е у щ ею некел1 б ола ды екен. Екшип эйелшен
ай мен кундей б1р ул, б1р кыз суйед1 екен» дейдй
Д е м е ж а н е р щ а з к ул ш ж 1бердк
— Эй, Биб1-ай, кейде б а л а си я к ты с ы н -а у. Д у а н а мен
т э у ш т щ с е з ш е сенпт журген. . . Ж а р а й д ы , у й ы к т а йы к .
К,ажет бо лс а катынды да ал ар мыз. К о с катын алган
к а з а к т ы н а лд ы- арт ы мен емесгпн гой. Тек ем1р болсын
де... Кейде мен ж а с ы м а жетпей, ерте о ле т 1н сияк ты б!р
сез1мде, журем. О с ы н а у а я д а й ду ние де мен сыятын орын
ж о к сиякты к е р ш е беред1.
— Ку рысын, а йтпа шы о нд а йд ы , — деп Биб1 бэйек
бо лд ы . — Ал менщ ж а н а г ы а й тк а ным д ы к а л ж ы н деп
ойлама. О л — менщ б е й у а к т а тун жа м ы л ы п а йтка н
имандай зар Т1лег1м...
О с ы д а н кей1н е ш к а й с ы с ы ун к а т к а н жо к . Б 1р а к екеу1
де б1рден у йы к т а п кете алмай, тунн1н б1р у а г ы н а деЙ1н
ден бе к шу ме н болды. А йн ал а - т е н1 рек к у л а к к а у р г а н тана-
дай ж ым- жыр т . А н д а - с а н д а а уыл сы рт ы н да г ы т ог а йда н
ж ыл к ыш ы к ус ыекырып, сонымен ж а р ы с а о к т а- те к те т а у
кекеп су н к ыл да й ды . 0здер1нше, т1рш1Л1кт1 м а д а к т а п
ж ы р л а г а н ы ма, немесе о с ы н а у ем1рдщ к ыс к а лы г ы н сез1п,
шер т е п п з ар л а г ан ы ма, к1м б1лс1н. С о н ы н бэ рш де жай-
л а у туН1 к а р а н г ы л ы к к у ш а г ы н а алып, к ым т а на тусед1.

IV
О с ы ла й ш а , ж а й л а у Т1 рл 1г! кыза тус^п, к айг ы мен
куаныш кезек а лм а сы п ж а т к а н 61 р кундер! Д е м е ж а н
ауылына ж а н - ж а к т а н к о н а к т а р келе б а с т а д ы. К а з а к т а
«Улкен уйД1К1 — ортак, К1Ш1 уЙД1К1 — б у л т а к » деген сез

215
бар. Элде еол с е з г е ж у г ш г е ш ме, немесе бул ауылды
б1реу мойындас а, б1реулер эл1 мойындамай ж у р ме, эйтеу1р
алыстан келген сый К1С1лер де, ауыл а ра с ын ы н кымыз
андыг а н к ы д ы р м а ш ы л а р ы д а к е бш е с е К е р 1м ба йдын ез
а ул ына о ша рыл ып, бу л ж а к к а бу рын а т басын б у р а бер-
мейт1н-Д1. Б н б ш щ эдешлеп т жк ен к о н а к у ш 1луде б 1р
б ол м а са , к е б ш ш е - а к , бос т у р а т ы н. Енд1, мше, сонын.
есе сш к ай ы рг ы с ы келгендей, т у с - т у с т а н ж а с к он а кг ар
к уйыл а ба стад ы.
Осыдан б 1рер кун бурын, э н е у к у н п у э д е бойынша,
к а с ын а е к ь у ш ж о л д а с ы н е р т т , Ш э у е ш е к т е п т а т а р мыр-
з асы Ы б ы р а й келш тускен. Б у л а р к ор ж ы н да р ын а салып,
м о й ы н д а р ь т а асып а лг ан гармонь, скрипка, мондалин
сиякты а с а й - м у с е ш мол, е з д е р ш ш е б1р к ы з ык топ ед1.
Бу л елкеде бу рын естклмеген т а т а р жырын шырка п, эн-
дете, гулете келд1. Мунын, сыртында ж а й л а у д а г ы елге
б а з а р л ы к деп, б1р а т к а б ел ек а ртып а лг ан кант-кэмпит,
ер!к-меЙ131 т а гы бар. Ы бы р а й келе салыс ымен ауылдын,
катын-калашы мен бала-шагасына сол б аза рл ыг ын
улест1р1п, а л г а ш к ы к у ш - а к о с ын д а г ы кэр1-жастын, суЙ1к-
т1С1не а йналып кетть
Б у п н солардын, уст1не т е с т е п Тертуылдын, б 1р топ
ж 1 п т - же л е щ н ертш, С ы м а й ы л д ы н Кудер1С1 кел1п косылды.
Д е м е ж а н а у ы л г а о рал ды дегенд1 ест1п, эдеш сэлем бере
к е л т т ь ©здер1нше б а я г ы заманнын, сал-сер1с1не ел1ктеп,
э ле м- жэл ем кишген, шет1нен энш1-куйш1 е н е р л 1топ. Б у л а р
К а р а ж а л д а н ш ы кк а н бет1, ж ол - ж е н е к ей К,айрактыны
басып, Ш е т 1к 1ш!н а р а л а й келген екен, сол елден К,ызыл-
баланын, Ы с к а г ы 1лес1пть.. С е й т ш , б 1ркелк 1 м а р г а у т 1р-
Л1ктен 1штер1 пысып, то й- ду ман а цс а п ж у р ге н Д е м е ­
ж а н мен Биб1 а я к астынан енерпаз, ж а с к о н а к т а р г а
ж а р ыд ы да калды.
К у д е р ш щ ж а с ы б у л к ун де он с е п з г е толып, ел ауз ына
1Л1Н1П к а л г а н кез1 ед1. К е ш е бук1л ел а р д а к т а г а н к а р а
ш а ц ы р а к т а , кэр1 з э н п С ы м ай ы л д ы н орнын жокта тпа й,
ез к а т а р ы н а сыйлы, ж а к с ы а з а м а т болып е с т келедк
Б 1р а к эз1рше а р к а с ы н а ер батып, а у ы р ж у к а рк а ла й
койган жок. Эл 1 де бо лс а б о зб а л а л ы к , ж а с т ы к дэуренмен
к о ш т а с а алмай, к ай д а той-думан, е л е н -ж ыр болса сол
жерден та былып, сер1л1к к урып журге н ж а й ы бар. ©31Н1Н
д о м б ы р а г а косылып, бебеулеп т у р г а н б1р сыдырг ы даусы,
ж а н ы на н ел ен ш ы г а р а т ы н б1р к ак па й акындыгы да бар
екен. К а л а мырзасы Ыбыра й мен д а л а еер1С1 Кудер1
б1р-б1р1не бап косылып, бул а у ы лд а ж а к с ы табысты. Улкен
а к уйде, мол д а с т а р к а н б а с т а р ын д а к а з а к эш мен т а т а р

216
жыры кезек ш ы р ка лы п , ж а й л а у д ы н т ы н ы к а с п а ны н да
тынбай к а л ы к та / ц* да ту рды. /
Д е м е ж а н мен Биб1 енерпаз ж а с т а р д ы б 1рнеше кхн
бойы Ж1бермей, ж а к с ы к о н а к е г п . ©з а лд ар ы н а жеке
ауыл болралы к утш а лг а н а л г а ш к ы к о н а кт а р ы боУган-
дыктан, е з д е р ш ш е ырым етш, б1ршип куш к ысшр дын
тайына б а т а ж а с а т к а н . С о д а н ары ж а л г а с к а н мол дас-
т а р к а н к у н д 1з - т у н 1 б 1р ж иы лг ан жок... Д е м е ж а н оск_топ-
тын ш ш е н тек б1р а д а м д ы гана у н а т ы ц к ы р а м а й к а л г а н
Ол — К ы з ы л б а л а н ы н Ы с к а г ы . К а н ш а б а у ы ры на тар-
тайын десе де, ж у р е п к у р г ы р тпмей, элдеб1р бетенд1кт1
сез1'нед1.
Ы с к а к — каз1'р ж и ы р м а бестерге келген, уйл1-баран-
ды, ересек Ж1пт. Б у л да экес1 сек1лд1 о рт а бойлы, кызыл
шырайлы, ж а н а р ы ш атын ап ту ра т ы н , а л а к о з де у а з а м а т
болып осштк С о г а н орай, мшез1 де тым шадыр, э п е р б ак ан ,
ж а н ж а л г а ж у ы к т а у ма, к,алай? КеЙ1нп кезде к ы т а й ш а
т1л уйрен1п, к а л а д а г ы у л ы к т а р д ы ж а г а л а п журед1. К а л а д а
Ш и х а л д а й д ь щ к а с ын ан б!р-еК1 рет к ерг еш бар. О н д а йд а
Д е м е ж а н г а ж ол а м а й к а ш к а л а к т а п , 13 ж а с ы р г а н болады.
С о цг ы б 1рер ж ыл д а зэнгш1н, ш а б а р м а н ы болып, аз ауыл
Шет1кт1 «к,ырып» кете ж а з д а п, шула тып журед! екен деп
те ест1ген. А л о ны ц мына ж а с т а р то бына к ал ай косылып
к ал га ны б е л п а з .
Д е м е ж а н Ы с к а к т ы 1штей у н а т п а с а да , ауылына
келген к о н а к болган сон, сыртта й сыр а лд ыр г а н жок . Бар
з е шш т а т а р мырзасы Ы б ы р а й мен е з ш щ ж а к с ы керетш
1Н1С1 Кудер1ге а уд ы да , б1раздан кеЙ1н оны мулде умытып
кетт1. Ы б ы р а й д ы н к ас ы н д а гармоньшы, ж ы р ш ы ж1пт
Зэки мен Р и ф х а т деген с к рипк а шы ба р. Зэки ш а р г а бойлы,
к ар ш ы г а д а й г ан а шымыр Ж1Г1Т екен. О н ы н к1п-к1шкентай
к еудесше с о н ш а л ы к зор д а уы с т ы н к а л а й сыйып т у р га н ы
т а н к а л а р л ы к ед1. Кейде б!р к ым ы з г а берт1п а лг ан тус-
та рд а , гармоньды к у л а ш ы н кере к у й к ы л ж ы т к а н д а , кос
Т1ЛД1 к ар а г ар мо нь нын к ар т а ла р ы уз1Л1п, ек1 б ас ы ек1
колында кететш ш ыг а р деп о йлайсьщ. Со л гармонь у шмен
М1НС13 ж ым д а сы п , кейде шырка п, кейде узд1пп шыгатын
эсем сазды д а у ы с к ан да й! Ж а й л а у д ы н т ы н ы к к ештершде
«Ралия бану», « Ба л а мискин», « С а н д у г а ш » , « Са р ма н »
тэр1зд1 т а т а р д ь щ х а л ы к эндер1 т а у - т а с к а ж а н гы ры гы п,
дуние б1рнеше кун бойы к уй с а н д ык т ай кумб1рлед1 де
турды.
Т а т а р эуеш бул елге бу рын кеп т а р а й к ойма г ан , тан-
с ык нэрсе. Б 1р а к ешк1м ж а т ы р к а г а н жок. К а й т а Зэкидей
жез т а нда й ж ы р ш ы н ы н а йтуын да б!Т1М1 белек, бе г де

217
внерд! ж у р т тез у гып, тез б а уы р л а с ы п к е г п . Э л де кен,
с а х а р а д а етек-жеьи ж им а л ма й тым а лыстан, ш ы р к а у
бшктен к а йр ыл а тын, к е бш е с е к а м - к а й г ыс ыз с а л ка р - с а л
Т1рл 1кт 1 жырра к ос ат ын казактын, тел э ндерше к а ра ра нд а,
ше р - му нг а, шемен- сырра ту нып т у рра н т а т ар влец1 х а л ы к ­
ты к дэл осы ту ст а ры кещл а уа н ы н а деп келд1 ме екен,
э й т е у 1р т ы н д а у ш ы с ы н б 1рден б а у р а п экеттг Кеш б а т с а - а к
т е ш р е к т е п ауылдардын, к ыз - кыркын, ж т т - ж е л е ц ! осылай
к а р а й арылып, с а у ы к - с а й р а н т у н ш н б 1р у а г ы н а дейш
т о л а с т а м а й т ы н болды.
Бул кундер1 а уы л с ы рт ы н а а л т ы б а к а н курылып,
ж а р ы к айлы т у нд е р д е к а з а к т ы н ез эндер1 де аз айтылран
жок . Эс1л 1, Те р т у ыл о ртас ы енер оздырып, эн тузеген,
бэлендей с а у ы к ш ы л ел с а на лма йт ы н . Кудер1 сиякты эн
мен жырдын, сонына тускен б1рен-саран енерпа з ж а с т а р
осы б ер т ш д е бой к ерсетш ж ур . Б у л а р д ы н да айтып жур-
геш — к е б ш е с е А р к а д а н а уы сы п келген эндер. Неб1р ж а к ­
сы эндерд! Ко янд ы ж э р ме н ке с ше мал а йда п, с а у д а 1стей
б а р га н ж ур г ш нп л е р у йрешп к айта ды. С о н д а й ж о л да рм е н
бул елкеге сонгы ж ы л д ар ы а т а к т ы Б 1р ж ан сал мен А к а н
се рш щ, Vюл 1 Ы бы р а й мен ж а я у М у с а н ы н эндер1 де ж ете
б а с т а г а н. . . Биыл с о л ар д ыц к а т а р ы на ж а н а б1р ж а с е н е р ­
паз к о с ыл ы п тур.
М ын а 1ргедеп ш е к а р а н ы н ар ж а к б ос а г а с ы на н , М у -
каншы, К е к т у м а бойынан т а г ы б 1р ж а с пер1 шы к к а н кер1-
нед|. Р уы — Арг ын, Н а й м а н г а жиен деседк А т ы - ж е ш —
Э с е т Найм а нб айу л ы . . . К а з 1р ж ас ы ж иырма беске толып,
н аг ыз ж ал ы н д ап т у р г а н ш аг ы дейдй ©ткен жы л ы Бар-
л ы кт а г ы М э м б е т 1нпне келш к а й т к а н екен, ж а й л а у д а г ы
к а л ы н елд1 энмен «кырып», есте рше н тандырып кетштк
С о л Эсет:

«Аргынмын, атым Эсет арындаган,


Акы н боп эн сала ма дарымаган?»—

деп, е з ш щ а т а жу р т ын , б о йын да г ы т а сы п- т е п л г е н енерш


айтып, б1р ш а л к ы с а ;

«Тауыкпын тары терген Найман шалдан,


Найман ат, айыц туды мандайшадан...»—

деп, ез1Н1Н н а г а шы ж у р т ы н ы н да а ру а г ын асырып, жас ыр-


май ж а р ия л ап ж у р е т ш к ершедк Биылгы ж а й л а у устш-
д е п е л дщ гу-гу еткен э н п м е с ш щ б1р1 сол Э с е т ту ра л ы едк
Бул м а н ай да онын е з ш керген эл1 ешюм болма са да,
акын нын а т а г ы бул елге ез ше н бурын же т ш жатк а н.
Р а ш ы к т ык , ж а с т ы к сырын жа р ия ететш « Ма кп а л» , «Ар-

218
да к », « К а р а к е з » э нд е р 1 мен б1рге бу л те ш р ек ке акыннын.
атын э а р е с е к атты ш ы га р г а н д у н и е а — « Эс е т пен Ырыс-
жаннын. айтысы». Б у л айтысты Кудер1 ж а к ы н д а б1реуден
ж а з ы п алып, д о м б ы р а г а косып ж а т к а айтып ж у р екен.
Ж а с т а р ж и н а л г ан о ты р ы с т а р д а сол сез са йысы сан рет
к айта л а нып, а у ы з д а н - а у ы з р а к е ш т жа т т ы.
Д е м е ж а н ез а у ы л ын д а б а с т а л г а н о й ы н - т а м а ша ны
тежемей, ж ар т ы ай бойы с а у ы к к урды, ©нерпаз ж а с т а р
о рт ас ын да Б и б ш щ де кенллш к е т е р т , ез1 де д у ни е н щ к1р-
кок ысына н та за рр а нд а й б!р с е р ш л т калып едк Бул кун-
дер! Д е м е ж а н к ас ын да ры енерл1 ж а с т а р д ы ма ц а йд а г ы
дэмел1 кы з - ж1 пт т е р ез а у ы л д а р ы на шак ырып, ж а й л а у
кызырын одан ары ж а л р а с т ы р а тускен. Б у р ын мундай
дыр- думанра бой у ра б ермейтш К е р 1мбайдын, ез1 де ж а с
к он а к т а р д ы улкен ауылра ш а к ыр т ы п , б1рер кун солардын,
енерш кызыктады. .. Сонымен биылры ж а й л а у у с т ш ж а с
д а у ы с к а , эн мен жырра белеген кад1рл1 конактардын,
к ош - ко ш айтып, т а р ай т ы н м е з г Ы де ж а к ы н д а п ед1.
Кызылбаланын. Ы с к а ры ж ел жк е н ж а с т а р м е н б 1рге
эул 1Г1 п ж у р е берг1С1 келмед1 ме, элде Д е м е ж а н р а керсет-
кеи кыры ма, о сыдан б1р апта бу рын р у к с а т с у ра п, ез
а улына кайтып кеткен. Онын, э л д еб 1р т ы р ы з шаруамен
журген! рас болды. А т т а н а р а лд ын д а Д е м е ж а н д ы он,аша
шырарып, 631Н1Н, эдеш келген б у йы м та йы н айтты. Ы с к а к
мансап с у ра й кел1пт1: А з ауыл Ш е л к т щ каз1рп зэнпс1
Же лд1 б а й деген б1р т о г а , момын К1С1 ед1. Со ны орнынан
т у а р ш , зэн.пл1кт1 маг а н алып б е р щ 13 деп, к ат ты кадалып
отыр. Ыр демег е ш уг ыл к1р1скенде шырайы су рланып, ек1
кез1 шо к т а й жан ып кетед1 екен. Осы жол ы с у р а г а н ы м д ы
б е р е с щ, не а г а йы н ды к т а н кет1с е м 13 деп, с а л ма г ын са ла ,
а ма на тын а рт а келген адамнын, сикы.
Д е м е ж а н та н д а ны п калды. « Ос ыл а р б е с 1ктен б е л 1
шыкпай жа т ы п , шен- шекпенге неге с о нш а к у м а р т а д ы
екен?— деп о йл ады 1Ш1нен.— С о н д а не 1стемек? Х ал кы н а
кандай енер ш а ш п а к ? » Со л ойын акыры с ы р т к а шыгарды.
— Ал, Ы с к а к , сен ертен зэн,п б ол д ы н дел1к. С о нд а не
1стемек ойын. б а р ? — дед1 онын, шек е та мыры бшеуленген,
шу г ын ык та й курен, жуз1не к ар а п о т ыр ып . — Со л елге ала-
бетен 1стейт1н жаксылыгын,, м а з ал ап ж ур ге н максатын.
ба р ма?
Ы с к а к с ез т е р ю н ш тус1нбед1 ме, т а н д а н г а н д а й м у н ы ц
б етше а ж ы р а я к ара ды:
— Не 1стеуш1 ем? Со л Ж е л д 1 б а й д ы н а т ка р ы п журге н
ша р уа с ы мен!н, де колымнан келедь К а й т а оган К а р а г а н ­
да, менщ 61Л1М1М, х ат с а у а т ы м бар.

219
— Б ш м , с а у а т ы н да, п ы с ы к т ы р ы н , да ж е т ш тур, оган
д а у ы м жок. А л ып кел, ш а у ы п келге ж а р ай т ы н Ж1пт
толып ж а т ы р каз1р... Б 1р а к б!здщ х а л ы к к а каз!р не
керек? Со ны б ш е с щ бе? О с ы е л д щ ж ы рт ы гы на ж а м а у ,
т а л г а н е з е г ше т а л г а ж а у бола аласын, ба?
— Алдыме н к ол ым а б шпк берш керсещзип. Со на н
кейш сынап б а й к а р с ы з , — дед1 Ы с к а к с ы з д а н ын к ыр а п. —
Ш и х а л д а й к ар сы емес... Тек у ю р д а й мен а з д щ к е л ю м п и з
б олс а ж е т ш жа т ы р .
Б у л а р уй сы рт ы н д а г ы к ог а лд а м а л да ст а ры н курып,
о ц а ш а отырган-ды.
— Х а л д а й г а ж а г у — х а л ы к к а ж а г у емес кой, шыра-
г ым, — деп Д е м е ж а н е т е п н к а г ы п ту ры п к е г п . — Бшп'к
ек1 жуз д1 кылыш сиякты, оны у с т а й бклетш а да м б о лм а са :
не ©31 а рэн да йды, не елд1 а р а н да та д ы.
— Бэсе, о сы ла й д е р щ 1з д 1 б ш п ем... Б ш п ем!— деп
Ы с к а к та канын ш ш е тартып, орнынан т у р а б е р д к — Ю а
кейде а га йы н на н беред1 деп с у р а ма йд ы , бетш ашып алу
у ш 1н эдеш су ра йды. М 1не, бет1М1з ашылды... С е н г е ш щз —
Ши -а мб ы гой. Ол да м э н л т у р м а с . Мын, а с к а н г а б!р то ск ан
т а б ыл а р .
— Д у н и е н 1 мушз1мен Т1реп т у р г а н кек ©Г13 сен болс ац,
кайтей1н, мен1ц уст1ме т а с т а п Ж1берерсщ, — дед1 Д е м е ж а н
д а райынан к а й т п а й . — Ш и х а л д а й ы н а а йта бар: ши
а р а с ын а н с у ж у п р т т , ел 1Ш1не бул1к са л га н ын койсын.
Б у л елг е к ан да й з э н п керек екешн Ш и х а л д а й шешпейд1,
х а л ы к шешед1.
А р а д а г ы энг1ме осымен б1тт! де, Ы с к а к сол куш кош
а йт п а ст ан а т т а н ы п к е г п . 1ш1не к а р а к а з а н д а й кек жинап,
ж а у л а с ы п кеткен1 б е л п л ь Сонымен т а г ы б 1р булп< басы,
а й ык п ас а р а з д ы к жон корсетть Т а р а з ы н ы н х ал да йл ар
ж а к б а с ын а т а г ы б!р т а с т ы н тускен1 анык...
« Д е м е ж а н менен т э у 1р кызметт1 к ызг а на ды. Зэнг1Л1кке
колы жетсе, кешн у ш р д а й л ы к орынга т а л а с а д ы деп
к о р к а д ы , — деп о йлады Ы с к а к былай шы г а бере. —
Б1здщ к а з а к т ы кектетпей ж ур г е н — осы к ызг а ныш, осы
1штарлык кой... 0 з шше, артына к а р а м а й , Ших ал да йм е н
Т1респек. К а р а й гер... « А ж а л ы жеткен т ышка н мыс ыктын
к уйр ыг ын ш у к ы п ойнайды» дегенрпн кер1 де мунык1. Осы
бет1м дурыс. Мен му н ы н а ртына Ш и х а л д а йд ы салып
кереЙ1н. Х а л д а й л а р д ы н бет1н бер1 к ар а т ы п алсам, к ар а
к а з а к к ай д а б а р а д ы ? »
Ал ез1 осы сэ тте Д е м е ж а н д ы а т а р г а окхтаппай, керемет
ж е к керш кег п. Ы с к а к оны бурын да жек керет1н. Т 1пт 1
Д е м е ж а н н ы н ЭЛ1 бет!-жуз1н кермей т у р г а н д а , оган б а л а

220
кезшен- а к ж а у ы г ы п алган. Ола й бо лу ына осы ж ур ге н ел
кшэлы, ез э к е а К ы з ы л б а л а кшэлы... Б э р Ы н де аузынын,
суы курып, мак т а йт ы ны — Д е м е ж а н . Ем сездершщ
б1ршде «ш 1рК1 н, Кер1мбайдын к а л а д а г ы у л ы - а й ! — десе-
Д1.— У л ы к т ы н он, колы, Ши-амбынын, он, Т1зесш басып
отырган ен, беделд1 квмекш1С1 ек ен , — д е с е д к — Т у с а н
солай ту, ул боп ту... Ел у ш ш ениреп т у г а н а за ма т ы м,
асыл затым — сол Д е м е ж а н ! — д е с е д ь — Ертец ел тут-
к ас ын уста п, б у ю л к а з а к т ы билейтш де сол Д е м е ж а н
болады» десед1... А я г ь щ кылда н тайып кетсе, сол К е р 1м-
бай б а л а с ы н у л п етедк Экес1 К ы з ы л б а л а кит етсе Д е м е -
ж ан ды айтып, мунын, миын шукиды. Д е м е ж а н н ы н к ас ын д а
б а с к а л а р бейне а д ам емес, ж а й б1р же м т е р т ж у р г е н
Ж Э Н Д 1К С И Я К Т Ы . . .
Ы с к а к мунда й сезд1 о сыдан коп жыл бурын т т т 1 б а ла
куншен е с т т келедь Д е м е ж а н т у р а л ы коп айтыла тыны
с о нша , бу л оган б а с ы н д а сырттай ж а у ы г ы п ж у р д и Онын
кан да й адам екешн кормей- бшмей т у р ы п - а к каны катып
к ал га н. Д е м е ж а н г а з ыг ыр д а ны кайнап, ыза б у г а н кезде:
«Эй, сол немеш б1р корсем- ау» дейтш. К©рд1. А л г а ш рет
осыдан жет1- сепз ж ы л бурын, т у н г ы ш ук1рдайлар сай-
л ау ы кез1нде керген... Б 1р а к 1штеп музы 6эр1б1р Ж1б1мед1.
Д е м е ж а н н ы н б ш м - б е д е л ш былай койып, сырт т у л г а с ы
©зшен э лд е к а й д а би1к, е к 1 иыгына ек1 К1С1 М1нгендей, нар
Ж1Г1Т екешн кергенде, каны б ас ы н а ш ау ып, 1илнде алай-
дулей боран согып еткендей болг а н. «Иэ, ж у р т т ы н айт-
каны рас екен, бул б а р д а б1зге кун ж о к екен» деп о йл а г ан
1Ш1нен... Со л куннен б а с т а п оны б у ры нг ы д а н а рма н жек
кер1п к ег п. Ж е к кору деген аз, к ы р с ы к ж а у ы м , кызыл
коз пзлем осы деп, м ул де ©нппп алды. Со л йлтей а рб а с у ,
1штей ©ш1гу к уш б у п н г е дей1н созылып келед!.
«Кой, мен бул бет1мде а у ы л г а б а р м а й ы н , — деп ойлады
Ы с к а к б1р-ею к ы р к а н ы асып т у с к ен кезде. — У й д щ 1Ш1
мен1 каз1р Д е м е ж а н н ы н аулында ж у р деп ойлайды. Осы
п урса тты па йда ланып, мен неге к а л а г а тартып кетпейм1н?
Д е м е ж а н н ы н энеукуннен б е р п а йткан с©31н, 1стеген
кылыгын Ш и х а л д а й г а неге жетк1збейм1н?»
Ол, шынында да, солай 1стед1. А т ы н ы ц басын кер1
бурып алды да , Ка ра ун г1 р а нг арын бойлап, Ш э у е ш е к к е
кара й ш о к ы р а к т а п ш а б а жене лдк. .
Ал Ы с к а к т ы ц 1Ш1нде осындай «ит ©л1п» ж а т к а н ы н Д е ­
межан да 1ШК1 61 р туйс1кпен а н г а р г а н д а й б о л у шы ед1. Ара -
д а г ы осы э ц п м ед е н кеЙ1н е з 1н б 1р турл1 ж ай с ы з сез1Н1п
журд1. Б у й р е г 1нде т а с б а й ла н га н а д а м д а й к а б а г ы н К1'рбен
шалып, шытына беред!. Д у н и е д е ©31НД1 шын ж а к с ы кере-
221
тш б!р а дам н ын барын сез шу к ан да й р а к а т б о л с а, езщд1
елердей жек к еретш б! р е у дщ жер басып ж ур г е н ш мойын-
д а у да сондай ауыр ед1... А л ма н а й ын да ©зш коргап-
к орша йт ын, ж а г а т т а с адамдардын, мулде аз екешн ойла-
ганда, к©н,1лI т п т к ул а з ып кег п. Р а с , к а з 1р а юд а й акыр-
ран окес1 б ар к а с ы н д а . Сол к!С1н!н, ырында ж у р ш , кеп
нэрсенщ ба йыбын а б а р а бермепт1 гой бул. Ертен экелер
дэ у р е ш етш, ©з ба сы ж ан а р ы Ы с к а к т ар м е н алысатын
кун ту ра н да , ен а кы ры на дейш т а б ан ы таймай, к а с ын да
к а л а ты н юм б а р ?
Ж а с т а р т о бы ертен к айт а м ыз деген куш, Д е м е ж а н
Кудерш1 о н а ш а ш ак ыр ы п алып, э ц п м е г е тартты. Ел 1Ш1-
нщ б у г! нп ж а г д а й ы н а , ага йын а р а с ын ын а ла а уыз дыгын а
т о к т а л а келш, сез аягын му н д а йд а е р - а з а ма тт ы н а лд ын ­
да к ан да й м а к с а т б олу ы керек дег енг е т1реген.
— С е н щ к аз 1рп э н щ де, с э н щ де ж а к с ы - а у , Ж 1г т м . 0 з
елще енермен у л п ш аш а м ы н , кезш а ш а м ы н дегенщд! де
к уп таймын. Ш1рк1н, ел 1ргес1 бут1н болып, у айым - к а йг ы
ж о к болып, б а с ы нд а кой уст1не бо з т о рг ай ж у м ы р т к а л а г а н
м а м ы р ж а й з а м ан т у р с а , сэн т у зеп , с а у ы к к у р г а н г а не
жетс1н, — деп аз бегел1с ж а с а д ы . — Б 1р а к дэл каз1р сен
маг а н с а л г а н э н щ н е н гер1 б!р елд1Н ба с кетерер а за ма т ы,
с о ным ыз да н ерген Ы - с е р ж р етшде кеб1рек кажетс1н...
©31Ц б о лс ан кун1 кеше бук1л ел а р д а к т а г а н касиетт!
к а р а ш а ц ы р а к т а отырсын. О с ын ын ез1-ак ер Ж1птке
к ан да й мшде т жуктейт1н1н б1лес1н бе?
— Т о л ы к б1лш кетпесем де, сезет1н с ияк т ым ын , —
дед1 Кудер1 сэл езу тартып.
— С е з с е н Т1ПТ1 ж а к с ы . Мен с а г а н а з а м а т бол дегенде,
бйлек сыба нып бил1кке т а л а с , ана Ы с к а к сиякты шер
к у м а р ы н шен-шекпен болсын деп о т ыр га м ж о к . Ж 1п т т щ
ба сы сыйлы болс а, а т а к - д э р е ж е ез1 кел^п та ба д ы . Ер-
а з а м а т ен алдымен а д а м г е р ш ш к , 13ПЛ1К жолын к ус а
ж а р а с а д ы . Ш а м а н келсе, е з елще зэредей б олс а да ж а к ­
с ы л ы к ж а с а у д ы н к а м ын ойла... Сен1Н экен Сымай ыл
з э н п , М1не, осындай а д а м болатын. Ол к ю н щ б а я г ы да
К а й ы ц б а й д ь щ енш1С1не мал а л у ра да, алтын-кум^с алура
да кызык па й, Ш и - а м б ы да н б 1р т о г а н су су ра п алганы
кан да й к е р е г ен дж десейш1! К а л ай , каз1р з э н п эперген
сол с у г а епн салып, и п л т н кер1п журген ешк1м бар ма?
— О не д е г е шщ з, Д е м е ж а н ага. Б 1з д щ ел жер тыр-
м а л а у г а эбден тесел1п а л д ы , — дед1 Кудер1 б ар ы н ш а бай-
салды се й л еу ге т ы р ы сы п. — Ж ы л сайын А р к а р л ы мен
Ушт©бен1Н кен ж а з ы г ы н а к ы р ык -е л у кос ег1н салынады.
Мен ©31 м де биыл ею кос жерг е дэн септ1рш т а ста г а н мын.

222
К,аз1р е п н н щ алды ею рет с у 1нпп, к ар суымен ерте салын-
раны б а с ж ар ы п , мойын соза б астад ы.
Д е м е ж а н разы боп калды. Ж а с Ж 1п т е штен еш ой-
л ама й , есерл1кпен ел кыдырып к е г п ме деп едк Ж о к , олай
емес, ш а р у а ш ы л ы к ж а й ын да бес с а у с а к т а й б Ы п ту р.
К у д е р ш щ ж у р ю - т у р ы с ы , с ез сейлеу1 е т е орныкты, ж а к с ы
т уыс б е л п с ш та ныта ды.
— О л а р ы н ж а к с ы екен, — дед1 Д е м е ж а н ез ойын
с а б а к т а й т у с ш . — Со л к э с т т е н енд1 а й ры лм ан д а р. М а л
с а у ран на н жер сауран озатын з а м ан келд1 р о й к а з 1р. Ест1-
ген шы г а рс ь щ: Б о з д а к к а мен де зэЙ1мке с а лдырып, епн
екпрш жатырмын.
— Е с п д 1м . К а л ы н ел бул кунде тек а з д 1 э н п м е кыла-
ды , — дед1 К у д е р к — Мен де ел 1нпне Ы б ы р а й норайды
эдеш ш ак ыр ы п отырмын. Е л - ж у р т к е рс ш, о зы к х а л ык та н
енеге алсын... О н ы н да туб1 б 1з д 1н ж а к к а зэй1мке са ла т ы н
ойы бар.
— Мейл1, с а л а берсш. . . и с ы елд1 о т ы р ык ш ы л ык к а
б астай тын э р е к ет т щ б э р 1н де к у п т а у керек. Биылдан
б ас т а п эр зэнг1 елд1н о р та с ын а б1рден меш1т с а л д ы р с а к
па деп отырмыз. С1бетеге с а лы н ат ы н меш1тт1 сен ез мш-
дет1не а лс а н кайте дк
— Ж а р а й д ы . Ы бы ра й маран шет ж ар ас ын а й т ка н , —
дед1 К у д е р к — Ол Т1ПТ1 «меш!Т с а л с а н , имам жарын
у ай ы м да ма . Т а т а р м ол д а с ы н ы н б 1р1н к олына н жетектеп
экел1п б еремш» , — деп отыр.
— Ендеше, осы ш а р у а га е з щ м ур ын ды к бол. Бэр1 де
кейшг1 у р п а к т ы н камы гой... Бэр1 етед1, бэр1 тозады.
Егер кундерд1н кун1нде «Кудер1 м е ш т » деген белг) к а л с а ,
ен улкен е с к ер тю ш сол б о л а д ы , — деп Д е м е ж а н ж а с
Ж1ПТТЩ а р к а с ы н а н кагып, кетермелеп койды. — Беу, а й т ­
па кшы , с е н щ осы кел1ншек а ла тын ойын ба р ма? Э л д е
осылай с а л д ы к к ур ып ж у р е бермекс1н бе?
Кудер1 элденеден к ы с ы лг анда й, кез1Н темен салып,
к ыза рып кетт1.
— С о н ы н рет1 келмей т у р -а у , Д е м е ж а н ага .
— Неге? С а г а н л а й ы к кыз ж о к па бул ма н ай да ?
— Кыз кеп кой... Б 1ра к менщ а яг ым шыр ма ул ы болып,
Д1Нкен1 к у р т ып о тыр г а н ж о к па. Э к е м 13 ертеректе б 1реуге
к уд а тус1п, к а л ы н малын телеп койган екен. К е з ш щ т 1р 1-
С1нде ол к е л 1Н1и т у а р е алмай к е т т 1 гой.
— О нд а не бегел1с б а р ? К а л ы н малы теленсе, калын-
д ы г ы н о н ж а к т а бой ж е т т отыр са, ондай кел1нд1 зарык*
тырмай, алып келмейс1н бе?

223
— Б 1р а к сол к ал ын д ыг ы т у с ю р бурк1ттщ уясындай
кол ж е т пе с киын ж е р д е калып т у р рой, Д е м е ж а н ара...
— «К,ол же т пе г еш » к а л ай? Б ер ме й м 13 дей ме?
— Беред1 р о й ... Кайын ж у р т ы м ы з шекаранын, ар
жа р ын да ед1, кейш коныс а уд а ры п , З ай са н т е щ р е п н е
КОШ1П КеТ1ПТ1.
— Со л да соз бе екен? А у ы л а р а с ы алыстап кетт1
деп, ж е т ш отырран жеар1М1зд1 коя б е р у 1М13 керек пе? —
дед1 Д е м е ж а н кы з у ла н ы п. — Тортуылдын, мырзасына кыз
б ермейтш ол К1м екен с о н ш а л ык ? К а й ру ед1 оздер1?
— Ж у м ы к кой. Ж у м ы к пшнде С а й б о л а т . Ол ж а к к а
б а р у у ш ш консу лдан караз алу керек дей ме, эйтеу1р
м а ш а к а т ы кеп. Со л кызды к уд а й р а тапсырып, осы ж ак -
тан б1рдеце к а р а с т ы р а й ы к десем, апам кенбейдк
— Ж о к , бул б о лма йды екен. А п а н д ш дурыс. . . Жес1р1-
М13Д1 Ж1берсек, е ртец суйекке т а н б а т у с е т ш ш б ш п отыр
ол к 1с 1,— деп Д е м е ж а н енд1 элденеге бел байларандай
1СТ1 жеделдет1п Ж1берд|.— Айто л кын а па ма , а у ы л да гы
б а с к а у лк ен дерг е менен сэлем айт: а ма нд ык бо лс а осы
куз де к у д а л а р р а барып, кел1нд1 алып к айта мыз. «Экес1
болса олд1, жет1м б а л а жес1р1н 1здей коймас» деп к у д ал а р
ж а г ы эдеЙ1 созып ж у р ге н болды гой, шамасы. Ерегескен-
де, б а с к у д а боп с о л а р г а ез1м барамын.
— Э л г 1 руксат кагазды кайтем13?
— О г а н кам жеме. Консу лмен сейлесш, к а г а з эперуд1
мен- ак мойныма алайын.
— Р а к м е т , Д е м е ж а н а г а ! — ж а с Ж1пттщ ещ К1р1п,
иыгы к от е р 1Л1п калды.
— « Р а к м е т т Ь коя тур. Оны кейш келшшек алг ан сон
а й т а с ы н гой,— деп Д е м е ж а н к е шлд е не кулдк
С о л куН1 Биб1Н1ц о т а у ын д а сонгы рет отырыс ж ас ап ,
к о ш т а с у кешш е т ю з г е н ж а с т а р ертещн де ж а н - ж а к к а
та ра й т ын болды. Ы б ы р а й к а с ын а ерген жо л да ст а ры ме н
Ш э у е ш е к к е к а й т с а , Кудер1 ез н е к е р 1мен т а у кырка лап,
К а р а ж а л г а к ар а й Т1ке т а р т п а к . . Кудер1 мен Ыбыра й
о сында келгел1 б1р-б1р1не ка т т ы б а у ы р басып, достасып
кет1п ед1. К у д е р ш щ ерк!не с а лс а , Ы бы р а й д ы осы жолы
оз елше ерт1п кетпек бола тын. Б ! р а к т а т ар мырзасы ка-
л а д а тыгыз ж у м ы с т а р ы н ы н барын айтып, зорга р у к с а т
алды.
Д е м е ж а н дэл ж у р е р а лдында бул ек1 Ж 1 г г т н эр
кайс ыс ына б 1р - б 1р ат М1нг 1зген.
— Сен де б 1р а т а н ы н б а л а с ы ед1Н- Со ге ж ам а н д а м а й ,
н аг ашы ж у р т ь щ а разы боп к а й т , — деп Ы б ыр а й д ы кол-
тыг ынан а лып ез! а гтандырды.

224
— Р а к м е т , Д е м е ж а н эпендк Биб1 жецг ей мен а з д щ
алд ыц ызда бек к а р ы з да р мы н . К а н д а й к ур мет, к ан да й сый
к е р д ж е1здерден... Енд1 шаНарра келсендз, б а с к а ж а к к а
б у рылма й, т у р а б 1з д щ кора ра т у с е а з , — деп Ы б ы р а й да
ризашылырын айтып т а у ы с а а лмай ж а т ы р .
Бул кезде К у д ер ш ! к орша ра н ж а с т а р о р т ас ын да
Биб! ж у р едк А т т а н а р д а ж а с Ж1п ттщ шылбырын ез1
у с та п, куМ1с е р- токымды к ур ен жорраны к елденен т а р т а
бердк
— Асыл кайным-ай, ж ан ым ы з ж а б ы р к а п , ж у д е у тар-
тып журге н кез1м1зде, энщмен, сэнщмен келш, а га н екеу-
М13Д1 б\р с е р г т п кеттщ-ау. .. К а й д а ж у р с е н а ма н бол,
айналайын, ж о л д а с ы н кызыр б о л с ын ! — деп кол тыг ына н
демеп а т к а кондырды.
Кудер! де о с ы н а у а га - же нг е , д о с - ж а р а н м е н к о ш т а с а р
кимас сэ т т е т о м а г ас ы н а лг ан бук1ттей д у р склкшш, шын
ш аб ы т у с п и д е т у р е д г А т у с т ш е кона бере, бвгелместен
б1р а у ы з е л е ц айтты:

К уан ы ш — куйып еткен ол 61р несер,


Бул дэурен баста турмас, эл1-ак кешер.
Биб1дей асыл жен,ге а к т1леу1 —
Болса екен кайнысына тусау кесер!

Кудер1 осыны айткан сон, кеп кщ1рген жо к . К у р е ц


бест1с1н т а йпа лт ып, топ а лд ын а туст1 де, ауыл сыртын-
дагы кек ж о т а н ы б а у ы р л а п , ш ы г ы с к а к а р а й тартып
б а р а жат т ы. Б ы л а й ш ы га бере ен ерпа з топ тары б!р эн
б а с т а г а н болар, уй сыртында эл1 де т а р а м а й аларызып
т у р г а н ж у р т т ы н к у л а г ы н а еркелеген б1р эсем с а з ж е т т к
Косылып а й т ка н кеп д а у ы с т а у - т а с к а ж а ц г ы ры г ы п ,
алыстан жеткен с а г ын ыш с а рынын дай ж у р е к с ыз да т а ды .
« А р д а к » — Э с е т т щ А рда г ы.

Ж а й л ау р а ел кондырып, козы сойып,


Кун бар ма Ардакжанмеи табысаты н,—

деген к а йы р м а сы у з д ж - с о з д ы к т а лы п жет1п тур.


Жург1нш1лер бел асып, к е р 1нбей кеткенше, ауыл
а д а м д а ры кез ж а з б а й к ар а п турды. Бул е м 1р дщ эн1 де,
сэн1 де сол с а у ык ш ы л ж а с т а р м е н б1рге к е т т б а р а ж ат -
кандай, ауыл а д а м д а р ы элден у а к ы т т а ес жина п: «Е, Ш1р-
К1н дуние, у ай ы м - к ай г ын ы у мы тт ыр г а н аз кунг1 кызык-
думан да а ртта к а л д ы - а у акыры» д е с 1п, к ул а зи к у р с 1Н1п,
уй-уйлер1не т а ра п б а р а ж ат т ы.

225
V

Кырык, кун пллде а я к т а л ы п , ж а й л а у с а р ы ж у р т бо ла


б а с т а г а н м е з п л д е к а з а к т ы н «узын к ул аг ы» т а г ы б1р
ж а й с ы з х а б а р ж е т ю з д к Кы р елшен алынатын алман-
с а л ы к т ы н ж а н а турлер1 шыгып, к а л а д а н соны жинайтын
а р н а ул ы а д а м д а р а т т а н г а н к е рш е д к
Б ул х а б а р к ешпел! к а у ы м г а ж у т ж ы лы к ыб ыл а д а н
с о к ка н а к т у т е к б о ра н на н кем эсер еткен жо к . С о н ы н
ез ше н гер! а лыс т а н жетк ен думпу1, а л ы п к а ш т ы д а кп ы р т ы
а р к а н ы а я з д а й к арып , ел с у р е пе т ш у ш ы р ы п Ж1берд1. А у ыл
а р а с ы г у- гу э ц п м е :
— О йба й, « ка р а шыгын» дейтш пэле шыгыпты дейд1...
— М а л ы н ы н б а р - ж о г ы н а к а р а м а й , к а р а йы п ж у р ге н
х а л ы к т ы н б э р ш е т у н д ж б а с ы с а л ы к т у с е т ш болыпты.
— Э л д е к а ш а н сойып жеген, ж у т т а н елген т ы ш к а к
л а г ы н а д е шн х ат т а п - шо т т а п, орны ж о к м а л г а да кан
б а ж ы т е л ет е т ш к ер ш е д к
— А й н ал ай ы н еюм е т - ай , эйтеу1р а л у г а келгенде, ат
койып, а йда р т а г у г а ш е б е р - а к кой...
— С а л ы к ж и н а й т ы н д а р д ь щ к ас ы н д а а л а м а н эскер1
б а р екен, б ер м ег ен щ Д 1 к ушпе н т а р т ы п а ла ды дейдк
О с ы нд а й алып к а ш т ы э нп м ел ер несер а лд ын да г ы
д а у ы л д а й т а л а й у й д щ т у н д ш н ж е л г и л д е т т , ша н ы ра гы н
ша й ка л т ы п б 1р етт1. О с ы д а н а р а д а он ш ак ты кун етер-
етпесте, « к у л а к е с п г е щ и кез керед1» дегендей, ж а й л а у -
д а г ы елг е с а л ы к ж и н а й т ы н д а р д ы н ездер! де к е л т калып
ед1.
Д е м е ж а н б у л х а б а р д ы С а р к ы р а м а д а г ы К у т ы мб е т
ж а й л а у ы н д а ж у р т естцй. О с ы н д а экес1Н1н ж у м с а у ы м е н
кептен шенплмей ж у р г е н б!р д а у д ы б т р у уш1н келген-д1.
Б ул д а о на йшыл ы к пе н шешу1Н таптырмайтын, у шы- киыры
ж о к л а н н ь щ б!р 1. Т е р т у ы л 1Ш1 б у рын у р л ык т а н т а з а с и я к ­
ты ед1, а кы р ы ол д а жет1 а га йын ды ж у т т ы н б!р1 боп
кел1п, туп етектен у с т а г а н сек1лд1... Ке к т е м д е ж о к к ара п
ж у р ш , К у р а м ы с т ь щ уЙ1не кона алмай, оны а й ы пк а жыгып
кетет1н Ж у м ы к т ы н шал ы б а р емес пе. С о л а р ж о г а л г а н
ж ы л к ы с ы н ь щ е к ш е 131не т у с ш ж у р т , а кыры осы е л д щ 1Ш1-
не э к е л т 1ндет1пт1. Д а у л а й т ы н ы — у с а к - т у й е к т а й -б ай т а л
емес, с а й дь щ т а с ы н д а й 1р1ктелген он ею жылк ы. Ж а й л а у г а
ш ы г а р д а к е ш к е м1нем13 деп, ауыл м а ц ы н д а у с т а п о тыр ­
ган с э й г у л ж а т т а р ы б!р т у н д е ушты- куйд1 ж о к болып
ш ыкк а н. Сол ж ы л к ын ы н 131 Т е р т у ы л 1Ш1нен, онда да
а н а у -м ы на у емес, осы е л д 1Н бетке у с т а р , белд! б\р а за ма т ы
Байсеркен1н аул ына н шыг ып отыр.

226
Бул — баяры Отыншынын, а с ы нд а Керей па луа нын
жырып , Т е р т у ы л г а абыр ой э перетш а т а к т ы Б а й с е р к е н щ
631... Б а с ы н д а Д е м е ж а н сенбеген. Б а й се р к ег е э деш ж аб ы л-
ран ж а л а шырар деп ойлап ед1. Ш а м а с ы келсе бу л ж ал а -
дан ел 1шш а р а ш а л а п , а у л а к к а куып т а с т а у жа р ын да
болатын. Б 1р а к со ны н да с о й да к т а л ы п ж а т к а н 1зден,
д а у с ы з дэ лелдеп б у л т а р у р а келмей калды. М а с к а р а
б олра нда, ж ор а л г а н он е ю а т т ы н б*р1 — к е ю л ш щ а с т ы нд а
т а н а д а й рана тебел1 ба р жирен жорра Б а й с е р к е н щ кора-
сынан т а б ыл ы п отыр. Б а й с ер к е оны Д е р б ш ж ш д е п б1р
ба й юрекештен сатып а л д ым деп, е з ш ш е б у л т а р ып керш
ед1, б 1р а к мал иес1 онысына кене коймады. Ж и р е н ж о р ­
ра — кулын к у н ше н к о л да ескен, б а л а с ы н ы н б э а р е а
екен. А т т ы н т а нд а йы нд а р ы б а с к а е шюм б а й к а м а р а н
туймедей к ал ын а дейш, та й к у н ш д е т а ма р ын а с а к а у
шырып, соны ж ар р а н н а н к алран болымсыз тыртырына
дейш танып, мойнына м©лд1ретш койып бердк.. Таныраны
б1р ат б о л с а ж а р а с ы ж е щ л р о й , Ж у м ы к т ы н ж ырынды
шалы т е р к к е й д е п М у р ы н 1шшен б а с к а ж ы л к ы н ь щ да
131н шырарып келш отыр. О л а р д ы н да е к ш е \з\ Б а йс ерк е г е
келш Т1релед1.
Енд! а к т а л а т ы н д а й ештене к ал г а н ж о к ед1. Д е м е ж а н
мен Ке к се г ен о р т а г а алып, ек1 ж а к т а п к ы с к а н кезде,
Б а й с ер к е акыры шынын айтты. К е к т е м п квш1-коннын
э л е п нд е ж у р г е н Ж у м ы к т ы н кеш а т та р ы н ти1п алып, б!р
т у н д е М у р ы н г а ©ТК131П Ж1берген1 ра с екен. С о г а н к а ра -
ранда, М у р ы н н ь щ у р ы ла ры ме н кептен б айла н ыс ы ба р
СеК1ЛД1.
— А м а л к ан ш а , « с а у ы с к а н с а к т ы г ы н а н елмейд1, с у к -
тыгынан елед1» деген осы! Ж и р е н жо р ра н ы жур1С1не
кызыгып, к о л ым д а у с т а п к ал ып ед1м... Т у т ы л г а н жер1м
осы б о лд ы , — деп Б а й с е р к е б арма ры н шайнады.
О с ыд а н кеЙ1н Ж у м ы к т ы н м а л ый а лдына с а лг а нн а н
б а с к а не ш а р а б а р. У р л ан г ан он ек1 а т т ы н б а с ын а косар,
к уйр ыг ын а т 1ркеу айыбымен, Б а й с ер к е ж и ы р м а т©рт
ж ыл к ы т©лейт1н болды. О г а н ©ткен кы с т а н ж у т а п ш ы кк а н
аз ауыл Б в р ш щ ш а м а с ы келмейтш б о лг а нд ы к т а н , арайын-
а нж ы ж ы л у косып, б у ю л К а р а м е н д е б©л1п т©лед1. Ш ы р ы н -
га ш ык к ан б1р уЙ1р ж ы л к ы е ш т е н е емес- ау , Т е р т у ы л д ы н
уры а т ан г а ны ж а н ра б а т ад ы . К,ара кушпе н б о лс а да ел
намысын корг айтын а з а м а т деп, Д е м е ж а н бу ры н Бай-
серкеш с ырт т а й м а к т а н е т у ш 1 ед1. Енд!, М1не, т а г ы б!р
ум 1Т1 селге кеткендей, квн!Л1 к у л а з ы п калды.
О сы д а у д ы 61 р ж а й л ы ет1п, енд1 елге к ай та м ба деп
о т ыр г а н да, а ртына н ат сабылтып, Кер1мбайдын шаба р-

8* 227
маны Р а к ы м б а й келш ж е г п . « А у ы л г а с а л ы к жинайтын-
д а р келш ж а т ы р , тез к.айтсын» деп э к е а сэлем айтыпты.
Д е м е ж а н бегелген ж о к , сол к у ш - а к Р а к ы м б а й г а ш е с т ,
О й ж а й л а у г а к а р а й бет т у зе д ь
Елге келсе, шынында д а , Кер1мбай а у л ын ы н уст1 ас
б ерш ж а т к а н д а й опыр-топыр. К,аладан келген у лы к т а р г а
арнап, б1рнеше уй т1кт1ртт1. З э н п , с та ршын, ел у ба с ы
дегендер тугел са былып о с ы нд а ж у р . С о й ы с к а м да п, л а у
а т т а р да йы нд а п, а я к т а р ы н ы н у шымен б а с а д ы. Д е м е ж а н
а лдымен э к е сше келш жол ык ты. К е р 1мбай б1раздан б ерг
белшен шойрылып, е ш к а й д а шыг& а лм ай ауырып ж а т ­
кан-ды. К, ат-ка ба т т у с ш ж а т к а н салЫк онсыз д а тозыгы
жетк ен е л д щ т о б а к а з ы г ы н а т а к а йт ы н ын с е з се де, 1стер
айла т а ппа й, у ю р д а й эбден то рыг ып отыр екен.
— ©зщ б а ры п сойлеспесен, мен е штене тусшбед1м.
©юм е т т щ дэл б у л а й ш а б1рден а яз д а й кысып кететш
ж е ш ж о к ед1,— дей беред1 элс1н-эл1.
Баласынан Б а йс е р к е ж а й ын е с т 1генде, К е р 1мбай
ж а р а л ы ж о л б а р ы с т а й ыныранып, одан а рма н ызаг а
бу лыкты.
— Т о р т у ы л г а енд1п жетпеген1 у р л ы к едк Ж у м ы к к а
кан ды мойын у ры атанып, ж ы г ы л ып келд1м десейш1...
Б ы л а й ш а т а к ь ш г а салып, к уш бермей кетуге болмады
ма?
— О г а н келт1рмед1 гой, коке. Ж ы л к ы н ы н 1з1 сойдак-
т а лып а ул ы н а кеп отыр са, к ап а й г ана к о з ж у м б а й г а
с а л ар с ьщ . Тек пэ ленщ а лд ы- арты осымен тынсын д е н 1з.
— Ка п, мына бел1 к у р г ы р д ы н к оз г ал т п а й ж а т к а н ы н
корд1н бе?! Э й т пе с е э лп Б ай се р к е куд ы к о к а ла койдай,
кок т о р г а й д а й етш, д у р ег е б!р ж ы гы п а лу керек ед1...
Д е м е ж а н енд1 экес1нен ш ы к к а н бойда, а у л а к к а т т л -
ген торелер уйтне к а р а й бет алг а н. А у ы л д ы н сырт ж а г ы -
на ек1 а к уй, б!р коныр уй, у й м е - ж у й ме б е л е к Т1ПЛ1ПТ1.
Д е м е ж а н тер ж а к т а г ы у лкен а к уйге барып т у с т к Узын-
ырг ас ы ж е т ь с е п з адам о ртаг а донг елек устел койдырып,
к ымыз 1Ш1П отыр екен. Е с ж т е н к 1рген Д е м е ж а н д ы кер1’п,
б1рнешеу1 орнынан к о я а н д а й кетершд!. А р а л а р ы н д а б1р
кезде Ши- а мб ы к ен с ес ш д е б1рге 1стеген Д а б ы н т а й , Эсен-
а ж ы сек1ЛД1 та ны с ж т т т е р де ба р к е р 1нед1. К а л г а н д а р ы —
б а ж ы мек е ме с1Н1н кызметкерлер1, а т а р м а н- ш аб а р м а н д ар .
Ал дыме н у мт ы л г а н Д а б ы н т а й :
— Пэ л 1, б 1зге кемектесет1н К1С1Н1Н тур1н кара! А у л ын а
б у ю л Ш э у е ш е к кеш1п кел1П ж а т с а , с е н щ ел кыдырып
кеткен1н к а л а й , ж т т 1 м - а у ? — деп, б у г а н со ктыг а сейлей-
Т1н е ж е л п эдет1мен, е з ш ш е эз1Л а йт к а н болды.

228
— Е ш т е ц е етпес. М е н а з де ж а р д а й л а р ы н ж а м а н
кершбейд! р о й , — дед! Д е м е ж а н о тырранда рра ж а г а л а й
кол берш жатып.
Ж а л п ы а й м а к т ы к е юмет т ен кешн, Ш э уе ш е к те г ! ен
беделд!, т!рект1 орын — осы б а ж ы мекемеск А й м а к т а кыр
каз а рына н с а л ы к жинап, ец жи1 б а й л а н ыс ж а с а й г ы н д а р
д а — осылар. Д а б ы н т а й — каз1р сол б а ж ы мекемесшдег1
э ж е п т з у 1р б а с т ы к т а р д ы ц б 1р 1. Д е м е ж а н мен т е р д е о т ы р ­
ран т ерелерд! б!р-б1р1не т а ныстырып, е з ш ш е ею а рара
дэнекер болып отыр. Д е м е ж а н т у р а л ы а йт к а нд а , эдеш
к е пш ж т а с т а г а н с ы л , мунын, кеп ж ы л Ш н - а м б ы н ы ц к о л ын ­
д а окып, тэ рб пе алг анын, а й м а к эм1рш1сппн, осы елкедег!
ен сушкт! а д ам ы екешн кыстырып ж1берд!.
О сы сэт Д емежаннын, кез} е с ж ж а к т а с а р ы а ла кылыш
асыньпт алран б1реуге т у с ш , т а н д а н г а н и а н ацырып к а л ­
ды... Ы с к а к па мына у? Иэ, дэл сонын, езк О с ы д а н б1р
айдай бу рын буран екпелеп, к ермес т ей боп кеткен К,ызыл-
б а л а н ы н Ыскары. . . Иы г ына а й к ыш - у йк ы ш к айыс асынып,
б а с ы н а карра к ау ыр с ы н ын к ад ара н ш о ш а к тебел! к а л п а к
киш алыпты. Д е м е ж а н мырс ет!п к у л ш ж 1б е р д 1 де:
— Оу, сен Ы с к а к п ы с ы ц ? Сен мунда негып ж у р с щ ? —
дед1 капел1мде а у з ына б а с к а сез туспей.
— М е ш Ы с к а к мырза деп а т а у ы цы з д ы сураймын. Мен
каз1р у ю м е т а д а м ы м ы н , — дед! ол к е з ш щ е т ше дейш
к ы за ра тусш.
— Кдмсгн со нд а ? Кчу д а й емес шырарсыц...
— Бшг1щз келсе, мен каз1р Ш и х а л д а й д ы ц ш аб а р -
манымын.
— Е-е, же н - же н . . . О рны нд ы енд1 т а п к а н екенсщ!
Д е м е ж а н соны а йтты да, Ы с к а к т ы е л е у а з к алдырып,
тердег1 терелермен с е й л е с т к е т п. Б и ы л р ы а лма н а л у д ы н
е р е ж е а к а л а й екешн, б у л з а н ды к ай ж е р д е юм беют-
кешн су растырран. С 1рэ, топ бастыры сол бо лу ы керек,
мунын, с у ра рына эскери ш е ш бар, егде т а рт к а н , кез'л-
д1р1кт1 м ан ьч жу р улыры ж а у а п б е рш отырды. О н ы н
а йт у ы н ша , к а з а к т а н б у л а й ш а к о с - к а б а т с а л ы к ж и н а у —
К у л ж а д а р ы ж а н ж у н к енсесшен ш ы к к а н б у й р ы к керше-
Д 1. О н ы н арры себеб1 мемлекеттщ к а з 1рг1 1шю- сырткы
жар да й ы н ан туган. Б 1р а к о кы м а р ан каранры х а л ы к соны
т у с ш б е й т ш сиякты. А л ы м- с а л ы к т ы а уырсынып, к а з 1рдщ
е з шд е арыз айтып к е л т ж а т к а н д а р бар. С о н д ы к т а н
Д е м е ж а н д а й колында бшпг1 бар, кез1 а ш ы к а д а м д а р ею-
мет с а я са т ы н б у к а р а р а т у с ш д 1 р т , с а л ы к жинау ра кемек-
тесу! керек.

229
— Эй, бу л жол ы слздерге менщ с е п т1п м тие кояр ма
екен, — дед! Д е м е ж а н б а сын ш а й к а п . — Егер е к ш е т т щ
с а л ы г ы эд1летт1, а кыл ра сыйымды б о лс а, одан ешшм де
б а с та рт п а йд ы . ©йткеш ж ер б е т ш д е х ал ык т а н алман
ж и н а м а йт ы н мемлекет жок,. Ал мына дай к а т - к а б а т келген
а уы р салык,ты ж у р т ш ы л ы к ©з ерюмен, ын- жьщсыз тел ей
к ояды деп, ©з б а с ым к е т л д ж бере алмаймын.
— К, алайша? Слз оны неге с у йе н ш айтып о т ыр с ыз ?—
дед! М а н ш ь щ терес! б у г а н к ез э йн ек тщ а с т ь ша н тес!ле
к а ра п. ©з! !шкер!ден ж а н а д а н келген а да м болуы керек.
Ж е р п л ж т ! ж а г д а й д ы б!л!нк!ремейт!н с еюлдк
— Себеб1, с!здер ж и н а г а л ы о т ыр г а н салык, ш а м а д а н
тыс ауыр, эр! тым эдЛлетаз. Б уй те берсендздер, х ал ык та н
наразылык, т у у ы мумкш.
— С е н щ ш е , с о н д а мемлекет к,азак,тан алым ж и н а у д ы
ток,татуы керек п е ? — дед! Д а б ы н т а й б!р б у шр д ен с ез г е
а р а л ас ып .
— Неге? Мен эсте олай деп о тыр г а м жок,. Б!рак,
?лен1н о йы мша , ж а р ы м - ж а р т ы с ы н к,ыск.артуга ту ра келед!.
Б!р кезде, к,азак,тар Е ж е н х а н г а эл! толык, к а р а м а й т у р ­
г ан да , ж е р майы у ш !н «сары нок,та» с а л ыг ын толеп келд1.
А л енд! ш е к а р а белг1лен1п, 613Д1Н х ал кы мы з Цин ©К1мет1-
н1ц ©з т у рг ын ы на а й н а лг ан сон„ «сары нок,та» салыгы
к уш ше н к а л у г а ТК1С емес пе. Слздщ б уг а н айтар да уь щыз
б а р ма?
— Иэ, бу л а й т к а нь щ ы з к исынга келед1,— дед1 улык,
орнынан коз г ал а к т а п.
— Ал б е р т ш д е ш ы кк а н «шоп б а ж ы г а » к а з а к к ар с ы
емес. М а л ы н ы ц б а с ын а к а р а й б у д а н кейш де твлей беруге
м а к у л. Б у г а н ендл «кан б а ж ы » дегенд! экел1п к о с а к т а у —
мул де шектен ш ы к к а н д ы к д е п б1лем!н. ©з!н!з ойлацызшы,
б!р жыл {ш^нде сойып жег ен, ие ж у т т а н анген, орны жок,
м ал га с а л ы к т о ле у эдктет пе? Бул — К1м де болса, к а з а к
т у р мы с ы н б!лмейт!п б'реуд1н, ойлап та пканы.
— Ал «К,ара шыгын» ше?— деп калды улык бул
т у р а л ы д а Д е м е ж а н н ы н не ойлайтыныл б1лш алгысы
келгендей.
— Шацырак, басы жи н а ла тын « ка р а шыгын» да ею-
метке абырой эпермейд!. К е д е й д щ а стында г ы ж а лг ы з
атын, не с а у ып о тырган ж а л г ы з сиырын сыпырып алг анда,
о ла р т о п ы ра к жейд! деп ойлайсыз б а ? Б у р ын колындагы
дэулет1 он к ар а н ь щ с ома с ын а толмайтын ж ар лы а дамдар-
д а н с а л ы к а лы н б ай келген. М е нщ ше , сол занды куш1нде
к ал ды ру керек.

230
— Ал С13 айтып отырран орны ж о к малды к а з а к т а р
б а з а рра апа рып са тып, па йда сын керд| деп о й л а у г а бол-
май ма?
— Иэ, кешпел1 х а л ы к т ы н ж ы л ы н а 61 р рет, ел ж а й л а у -
дан тусе, б а з а р р а мал айдайтыны рас. Б 1р а к бэр! емес,
кейб1р а у к а т т ы л а р ы рана. Ал кыр елшде, ез1щз бклеа'з,
мал са тып а ла тын 61 р пенде жок . Егер а л д а - ж а л д а сатыл-
ран мал да н б а ж ы а лу керек б о лс а, онда бу л 1ст1 Ш эу е ше к -
т е п мал б а з а р ы н д а - а к ж у з е г е а с ы ру р а б о ла р ед1 гой.
Ал ды- а ртын орап, т у й ы к к а а па ры п т ы к к а н дэлелд!
сезге м ан ьч жу р у лыг ы мэнерл1 ж а у а п айта алмай, ыны-
ранып о тырып к ал ды. Т е к элден у а к ы т т а :
— А й т к а н шюрлерщ1зд1 тер1с дей а лма ймын, Д е м е ­
ж а н мырза. Б^рак б у л ж о г а р ы д а н келген б у й р ы к кой.
Б13 — сол б у й р ы кт ы о р ы н д а у ш ы л а р м ы з , — дед1 ш а р а-
сыздыгын б1лд1ргендей ек1 иыгын б 1рдей к е т е рш . — Ертен
б 1рнеше т о п к а б е л ш ш, ел-елге а т т а п а й ы к деп отырмыз.
— Ол ж а г ы н о з д е р щ 1з бшкдз дер. Мен а йт а р ым д ы
айтып, а л д ар ы ны зд а н е г п м . Мен енд1 б у л ш а т а к к а ара-
лас па пмын. Е р т е н п кун1 б1рдене шы г а к а л с а , мына Д а -
б ынт а йл а р мекен кере кетуден т а йынба йды. С о н д ы к т а н
мен1 к а л ыс к а л ды деп е с е пт е н 1з д е р , — дед1 де Д е м е ж а н
к о ш т а сы п шыгып к е г п .
Со л бет1нде уЙ1не келд1 де, о к и г а н ы н ба рыс ын сырт-
тай б а к ы л ап , т ым- тырыс ж а т ы п алды. Ж е н с у р а г а п
экес1не де, а рыз айтып, а кы л с у р а й келген б а с к а а д а мд а р -
ра да а й т ка ны м ын ау болды.
— Еж е л де н к а л ы п т а с к а н «сары нокта» са лыг ы мен
«шеп б а жысын » т е л е п к у т ы л ы цда р. Б у л н ег 131нен а у к а т т ы
а д а м д а р г а тусет1н с а л ы к кой, одан б а с т а р т у г а болмайды.
Ал «кан б а жы » мен « ка р а шыгынды» т е л е у - т е ле м е у ез
ер1ктер1Ц1зде. М у н ы с ы — у л ы к т а р т а р а п ы н а н ж а с а л ы п
о тырган кер1неу к и я н а т , — деген-д1.л
Е р т е н 1нде с а л ы к ж и н а у ш ы л а р т ертте н- б естен топка
бел1Н1п, эр з эн п елге т а р а п кеткешн естщ1. Д е м е ж а н
уйде жа т ы п , улы к пен х а л ы к т ы н анысын андып, х а б а р
куту мен болды. О н д а г ы ойы — х а л ы к эл1 де б ол с а а са у-
л ы к танытып, М1нез к ерсете ме, ж о к элде к а р а т у я к т а н
хал к ет 1п б олдырг ан ж ы лк ы да й, кессен, М1не, б а сы м деп,
арка сын тосып т у р а бере ме, соны сынап кермек ед1. Со л
у ш ш сешмд1 деген ж»пттерд1 а у ы л - а у ы л г а аттандырып, ел
а х у ал ын ан кунбе- кун дере к алып турды.
Кеп к у т т 1рген жок, а р а д а у ш- терт кун ©тпей-ак, жан-
ж а к т а н ж ай с ы з х а б а р л а р келе б а с т а д ы. К а й а у ы л г а
б арс а да к ал ын б у к а р а «кан б а жы» мен « ка р а шыг ын г а»

231
к а р с ы ере т у р е г е л т т 1 . З э н п л е р мен е л у б а с ы л а р ерек-
шген к е п ш 1Л1кт1 б а с п а к болып к а н ш а к у ш с а л с а да,
к ол да ры н а н е штене келмептк С а л ы к ж и н а у ш ы у л ы к т а р
ж у р т ш ы л ы к ы р ы к к а кенбеген сон,, к о к ан ло к кы к е р с е т т ,
к у шк е кеткен. А ш ы к к а р с ы л ы к б й ш р ш , б у л ж ба сы
а т а л г а н кейб1р а д а м д а р р а ж у р т к е з ш ш е д у р е соктырып-
ты. А р н ай ы ертш ш ы к к а н ш е р ж - ш а б а р м а н д а р ы н ж у м са п ,
к е де й - к е п ш ж т щ к олындары а з ы н - а у л а к малын зорлык-
пен тартып а лы п т а керген. Б 1р а к мундай к ат а л ш а р а л а р
д а б у к а р а х а л ы к т ы н н ара зыл ыг ын у д е т е туспес е, б а с а
а лма ран к е рш е д к
Ж 1п т т е р д щ а й т у ын ш а , ж у р т т ы н б ас ына э н п р т а я к
ойнатып, к ы н а да й кырып б а р а ж а т к а н — Ш и х а л д а й д ы н
ш а б а р м а н ы Ы с к а к дес едк Ол а я ма с ж а у л ы к , к а т а л д ы к к а
келгенде, т п т м а н ь ч ж у р - к ы т а й т ерел ер ше н д е асып
т у с с е керек. Ж а з ы к с ы з ж а н д а р р а б 1рден д у р е сорура
б а с к а л а р д ы н дэт1 ш ы д а м а й т у р р а нд а , Ыскактын, рана
колы барыпты... Д е м е ж а н осыны ес т н ен де , к е ю р е п н ыза
кернеп, э н е у к уш сол топпен б1рге ел 1шше е з 1Н1н де ере
шы кп а ра нын а к а т т ы ек1нд1.
Буг1н ест1'лген мына б\р х а б а р тшт1 с у мд ык , ешк1м
кутпеген ж а р д а й е д 1. Ж а н а р ы Д а б ы н т а й мен Ы с к а к
б а с т а г а н б1р топ Т е р т у ы л д ы н а рг ы алые ж а й л а у ы С а р к ы -
р а м а г а б а р а д ы рой. А к и р е к пен С а р к ы р а м а д а к ал ын
Ка р а м е н д е м е н б!рге аз а уыл Б а й м у р а т т а р о тыратын. Бай-
м у р а т — ис1 Т е р т у ы л д ы н ураны, кез1нде К, абанбаймен
у з е н п л е с ш ы к к а н э р у а к т ы б а т ы р л а р д ы н б1р1. Со л аргы
а т а л а р ы н а т а р т к а н ба, бу л а у ы л д а р д а мыкты, намыскер
ж 1г1ттер аз болмайтын. М а л мен б а с к а асып т у рм а г а ны -
мен, е ш к 1мге е с е с 1н Ж1б е р м е й т 1н, т а с т у шн , б ерек ел 1 эулет
ед1.
Со л е л д щ 1ипне барысымен, т е р 1с азу, тентек топ
е ж е л п эуен1не к ай т а басыпты. Та л т у с т е эр а у ы лд ы н
малын к ор а с ын а И1р1п койып, с а н а к ж ур пз 1 п , ек1метке
тиес!Л1 д ег ен де р 1н ез кол да рыме н т а нд а п у ста тып , жыл-
кысын матап, койын к о с ак та п та ста йды. Онымен коймай,
« ка р а шыгын» т е л е у г е ш ам а с ы келмейтш ж ар л ы мен
ж ал ш ы н ы кушпен а й д а т ып экел!п, шет1нен ду ре г е жыра-
ды... Ж а л пы , бу л елде ж а з ы к т ы деген к1С1ге ез бет^нше
д у р е с о г у — с о н р ы ж ы л д ар ы М а н ш ы н у л ы к т а р ы мен
х а л д а й л а р д ы н эдет1не а й н а ла б а с т а г а н . Ел арас ында :
у л ы к «да » десе, « к у д а й д ь щ берген1, ку йр ыг ын ды тесей
бер» деген э ж у а л ы энг1ме де осыдан т а р а г а н . К,алада

‘ Д а . — кытай ша: ур. сок дегенд! б1лд1ред1.

232
кергешн Ы с к а к , Д а б ы н т а й л а р т о б ы енд1 ел ши'нде де
к ол да на ба стай ды.
К а з а к мундай к о р л ы к к а к а л а д а , у л ы к а лд ын да шыда-
са шыдар, ал калын, е л д щ о р т а с ы н д а б е к с е с ш ж а л а ц а ш -
тап, д у р е г е ж а т к а н н а н гер1 е л г еш а р т ы к емес пе. Бул
ж ар да й онсыз д а ж у к а р ы п ж у р ге н Б а й м у р а т ж т т т е р ш щ
намысына к ат т ы тие дь О с ы нд а й с у м д ы к екшил рет кай-
та ла н ран куш, Ж1'пттер алдын ала сез б а й л а сы п к ояд ы
да, у л ы к т а р д ы сол а р а д а т а р п а . б а с с а лы п, байлап
алады. Э р к а й с ы с ы н а , колдарынын, к ы ш у ы к ан ра нш а ,
енд1 д у р еш б у л а р сорады. С о на н сон, сол т е щ ре к т е жиын
отырран бес- алты ауыл э лплерд! б а й л а у л ы к ушн де иен
ж у р т к а т а с та й д ы да, ездер1 а п а ш - к у п а ш у й л е р1н ж ы р ы п ,
мал жаныме н шекаранын, ар жа р ын а е т т кетедк.
Осы х а б а р д ы айтып, К е р 1мба й мен Д е м е ж а н р а кос
атпен к 1сI шаптырран — Байму ра ттын, з э н л а Б е р ж б о л :
— Б 13Д1Н, елде ж а р д ай осылай ушырып тур. Ою' меттщ
адамын со к кыра ж ы р ы п , а й ы к п а с пэлеге калып отырмыз.
Егер 1с б у ла й а с к ын а берсе, кунгей елшен т т е р г е т у я к
калмай , тугел1мен о ры с ж е р ш е а сып кетет1н тур1 бар. Не
1стейм1з? А к ы лд а ры н а й т с ы н, — деп к а д а г а л а п катты тап-
сырыпты.
Д е м е ж а н мына х а б а р д ы а л г а ш е сп ге нде, б 1р ж а г ы н а н
шошынып у р ж ке н д е й болс а, ек1нш1 ж а г ы н а н Б а й м у р а т
ж т т т е р Ы н , кесек кимылына с у й с 1Н1п те к ал ып е д 1. ©31-
Н1Ц куткен1 де о с ы н д а й б 1р о к ы с о киг а, о к ш а у эрекет
пе, к а л ай ? «Эй, х а л к ы м эл1 де бар екен гой... У н ж ы р г а с ы
т у с 1п, ж у НЖ1П, ж у а с ы п кетпеген екен гой» деп ш и ы р ш ык
атып, о тырга н орнынан т у ры п кетти М у н д а й б а с с ы з д ы к
осылай у шы г ы на ж е т 1п, мацдайы т а с к а ти1п б а рып басыл-
маса , ж у ы к а р а д а т о к т а у- ты н ым бо лма йтынын ез1 де
1шгей с ез 1п журген. Ол дере у экес1мен а кы лд а с ты да,
Б е р ж б ол зэн,г1ге катан, б у й р ы к т у р 1нде астыртын сэлем
жолдады.
— Б е р 1кбол у р ж п е с ш де, к орык па сын. Б о л ар 1С болды.
У лы к та р еш а ла ды деп сескенсе, е з 1 де елмен б 1рге ш е к а ­
ранын, ар ж а г ы н а барып, п а на ла й ту рсын. Б 1р а к елд1 тым
у за тп а сы н. Ар ж а г ы н реттеуд1 мен ез мойныма а л а м , —
деп шабарманнын, к а с ы н а К1С1 косып, шуйлеп айтып
Ж1б е р д 1.
Б 1ра зда н бер1 а у р у айналдырып, орнынан т у р а алмай
ж а т к а н К е р 1мбай ж а й л а у д а г ы ел ж а н - ж а к к а бытырап
к е ш т ж а т ы р дегенд! е с т т е л ! , к ат т ы мойып, ж уд е п калг ан
М е р т 1ккен а р ы с т а н да й т е с е п н д е ден,бекш!п жатып :

233
— Ш а г а н - к е г ен жор ыг ын а н кейш са йд а саны, к у м да
131 кал май, тент1рсп кеткен Т е р т у ы л д ы тезектей т е р т , б а ­
сын зорра косып едж. К а й р а н ел тоз-тозы шыгып, т а г ы да
кор болды д е с ей и л , — деп аЬ урып, к у р с ж е бердк
К е л е а б 1р сэ т т е ол к а с ы н д а о тырга н Д е м е ж а н г а
б у рылып:
— Сен енд! бул ж е р д е отырма. Не кореец де сол соры
кайнап, с о р п а с ы т е п л г е н елмен б1рге кор. Б ар сол елдщ
о р тас ын а . Б ор а н д ы к у н п ж ы л к ы д а й бет а у г а н ж а к к а
ыгып кетш ж у р м е с ж . Ж е т ю з менщ о с ы сэлем1мд1 агайын
ж у р т т ы н б э р ш е ! — деп к а т а л б у й р ы к етт1.
Д е м е ж а н ею ойлы ед!: алдымен б у л ш ш ж а т к а н елге
б а р г а н ы жон бе, э лде ол о к и г а г а а р а л а с п а й - а к , кала -
д а г ы улкен у л ы к к а т е т е т а р т у ы керек пе? О с ы а р а с ы н
а н ы к а ж ы р а т а а л м а й , эл! д е б о л с а ел ж а к т а н ж а н а дерек-
тер к ут ш о тырган-ды. Б 1р а к кутпеген ж а г д а й бу л мэсе-
л еш мулде б а с к а а р н а г а б у ры п Ж1берд]\ Со л куш кешке
т а ма н к а с ы н д а е к ь у ш а д а м ы бар, с а л ы к жинайтын топ-
т ын б а с т ы г ы — э н е у к у н п М а н ш ы н терес! Г а у г а н н ь щ ©31
жетт1 а у ы л г а . Б у р ы н г ыд а й емес, ж у ш жыгылып, кыры
сынып калыпты. Ал ы е ж а й л а у д а н т а у асып, т а с басып,
ете а с ы г ы с с у ы т ж у р т келгеш б ай к а л а д ы. Б и б ш щ к о л ы ­
нан б 1р а я к к ы мы з 1Ш 1п, ж а н ш а к ы рг а н сон, гана, Т 1Л
к а т у г а ж ар ад ы .
— О з э не у к у ш д у р ы с айтыпсыз, Д е м е ж а н мырза.
Б 1зде, шынында д а , ш а л а г а й л ы к б ол г а н екен. Б13 б а р г а н
а у ы л д а р с а л ы к телеу1 былай ту рсын, ез1м1зд1 итше улытып
ж у р т ы н а т а с т а д ы да, ездер! б1р т у н д е э лд е б 1р ж а к к а
зым-зия к е ш ш к ег п. С е н с е щ з кешеден бер1 нэр татпадым
де у ге б ола ды , ашпын... Енд| е з щ 13 кемекте спесе щз, б 1з дщ
мул де д а л а д а к а л а т ы н тур !М 1 3 б а р , — д е д 1 м а н ь ч ж у р
терес! б а р шынын а к т а р ы п .
— К-асыныздагы е з г е ж о л д а с т а р ы н ы з к ай да ?
— О л а р д ы н каз!р а т к а о тыратындай ш ам а л а р ы жок.
Э л п к ар г ыс а т к а н к а к т ы г ы с - ж а н ж а л ш ы кк а н куш ауыл
ж т т т е р 1 к уй р ык т а р ы н а н бзр к а б а т т а с п а т ш п а лд ы- а у
д е й м ж , — деп Г а у г а н е р ж а з е з у т а р т т ы . — О н д а й тыкыр
маг а н да т а к а л ы п ед1, мен б»р а к с а к а л д ь щ колтыгына
тыгылып, э ушр! ммен ж ан ы м калды.
— Ау ыл а з а м а т т а р ы к о н а к к а б у йтш кол ж у м с а м а с а
керек ед1 гой. Б эл юм, алдымен к ам шы у шр ге н а з д щ
ж т т т е р д щ ездер1 ш ы г а р ? — дед! Д е м е ж а н ж ор та 61'лме-
генеш.
— О нь щыз рас, бэр! ез!м1зден болды... Мен шикерщен
ж а н а келген а д а м м ын гой. Бул елд! мундай а са у, уйым-

234
шыл деп юм ойлаган. Онын. у с т ш е к а с ы м ы з д а г ы а д а м д а р
да ш а ш ал д ес е б ас алып, мэсе ле ш тым а скындырып
Ж1берд1. Э а р е с е , Д аб ы н т а й. . . Со на н кешн э лп б 1р е у дщ
аты юм ед1? Э л п Шихалдайдын. ш а б а р м а н ы н айтам. .
— Ы с к а к па?
— Из, сол... Х ал ы к т ы ез1'м1зге к ар с ы койып а л у д а сол
неменщ кырсыры кеп тидй Т 1ф у ! Т1пт1 а й т у д ы н ез1 у я т , —
деп, эбден ы за болран м ан ьч жу р у лы г ыны н а уз ына н осы
т у с т а караз к етермейтш элдеб1р б о кт ы к т а р шырып кеттк
— Ал, курметт! Г а у мырза, енд1 не 1стемек ойыныз
б а р ? — дед1 Д е м е ж а н улыктын, ж у з ш е ба р л а й кез Ж 1 берш.
— Со ны ез1м де бшмей ту рмын. Б[р н э р с ен щ б ас ы
а ш ы к — мына к ал пы м ы з д а бу л жол ы елден с а л ы к жина й
алмаймыз. Е н д 1, амал жок , к а т а р а к а й т у г а т у р а келед1
Бу л н а у к ан д ы к у л а т к а н ы м у ш ш , Ш и - а м б ы менщ ман-
да йымнан сипай коймас. Тшт! к а Ь а р ы н а у ш ы р а п кетем
бе деп к орк ып т а отырмын... С 1з, Д е м е ж а н мырза.
осы о к и г а н ь щ б а с ы -к а с ы нд а б о лг ан куэгер а д ам ретшде,
мен!мен б!рге к а л а г а ж у р с е щ з кайтед!?
Д е м е ж а н н ы н да куткен1 осы едь Б [ р ак б1рден лок ет1п
т у с е к ал гы с ы келмед1.
— Мен к а л а й куэ б о ла мын ? С1здер ел а ра л ап кет-
кенде, меьпн б у л ш а т а к ш а р у а г а а р а л а с п а й , уйде ж ат -
к анымды б 1л е с 13 гой.
— Ж о к , дегенмен С13 осы елд1ц ез а дамысыз. С 1з д 1н
с е з 1н1з елге де, Ш и - а м б ы г а д а ет ш тур. Мен1 мына шыр-
г ал а нн а н тек С13 г ана к у т к а р ы п а лу ыныз мумк1н,— деп
М а н ь ч ж у р улыг ы ж а л ы н г а н д а й болды.
— Ж а р а й д ы , б а р а й ы н. Ш и - а м б ы н ы н м у н да йд а тым
катты к е т е т ш 1 бо лу шы ед1... Д ег енм е н б а р а к в р е т к , — д е д 1
Д е м е ж а н у л ы к т ы н к е щ л ш о рн ы к ты р ы п . — Б у г ш осында
ж ат ып д е ма лын ыз. К, алага е р т е н п са л кынмен ж у р 1п
кетерм1з.
Ол к ира ке з де у б а с т а л г а н киын ш а р у а н ы н акыры
б у л а й ш а сэт1 т у с ш , онына а й на л г а н ь ш а ж э н е о б а с т а
мелшерлеген б о л ж а м ы н ь щ дэл ш ы к к а н ы н а риза ед1. 031-
н1н »ргел1 ел екенш, кесек мше зш т а н ы т к а н мунда й х а л ы к ­
тан енд1 аянып к а л а р ы ж ок . Со л кун! т у н д е Бер1кбол
мен Ке к се г ен г е к а й т а д а н ю а шап тырды: «Енд1 урейлене-
т1н ештене жо к . У л ы к т а р д ь щ т а у ы шаг ылып, к а л а г а
кайтып б а рады. Е р т е н со лармен 61'рге мен де жургел1
отырмын... Эр ж а к т а 13 ж а с ы р ы п ж у р г е н а у ы лд а р е н д 1
ез к о н ыс т а ры н а к ай та берсе де болады» деген а стыртын
б у й р ы к женелтт1.
Ерт е н шде б у л а р а у ы лд а н ертерек аттанып кетт! де,

235
арара б\р конып, к е л е а к уш т у е ауа Ш э у е ш е к к е жеттк
А й м а к т ы ц эм1рш1С1 Ш и - а м б ы да, б а с к а у л ы к т а р да Т е р т ­
уыл ж а й л а у ы н д а р ы о к и г а д а н х а б а р тауып отыр екен.
С а л ы к ж и н а у ш ы л а р мен б у к а р а х а л ы к а р а с ын да как-
т ы р ы с б а с т а л р а н а л р а ш к ы к а р б а л а с сэтте амалын тауып
к утыл ып кеткен ж а н к е п т Д а б ы н т а й Т 1 з г ш ушымен шап-
кылап отырып, кеше кеште о с ында ж е т т у л г е р т т к Ж э н е
жа й келмей, б у ю л к а л ан ы б а с ы н а к е т е р т , а ттан сала, шу
кетере, дурл1кт1ре к ел тт 1.
— К а з а к т а р с а л ы к те л еу де н б а с тартып, б у л ж шыгар-
ды. ©юмет а д а м д а р ы н а кол к е т е р т , б 1р н ешеуш с оккыра
жыкты. 0з дер1 туп к оп а ры л а у р к т , орыс ж е р ш е к е ш т
ж а т ы р , — деп болран ж а й д ы ц ендн а й на лд ы ра , у шы кт ы р а
Ж еТК131ПТ1.
С е й т ш Д е м е ж а н д а р келгенде, к а л а у л ы к т а р ы к ат ты
к а р б а л а с у с т ш д е еди А л д а э л д е к а н д ай з ам а н б ол а ды деп,
еск1 жамбылдын, 1ипндег1 шарын гарнизонды муздай
к ар ул ан д ы р ы п , с а п к а Т131П койыпты. Х а л д а й л а р эскер
М1ндет1ндег1 с 1бе-солан,ра х а б а р т а ратып , а р н а ул ы орынра
тез ж и н а л у жен1нде т ы р ы з б у й р ы к жене лтк ен кер1нед1,
К а л а а я к астынан с а лк ы н к а б а к танытып, эскери т у е алып
калран. Ш и х а л д а й б а с т а г а н топ кыр ел1не ж а з а л а у ш ы
эскер Ж1береЙ1к десе, Ш и - а м б ы 1ле жацжуцынын, ру к с а-
тынсыз ш е к а р а бойында м у н д а й катерл1 тэ уе келг е б а р а
алмайтынын айтып, эл1 де б\р шеш1мге келе алмай, ба сы
к атып о т ы р га н кез1 ед1.
Д э л осында й кысылтаян, сэ тте е з ш щ к а б ы л д а у бел-
мес1не а л ы м- с ал ы к жина йтын топтын, б а с т ы г ы Гауган, мен
Д е м е ж а н к е л т отыр дегенд1 е с т 1генде, Ши - ам бы 1зде-
ген1н енд1 т а п к а н д а й орнынан атып турып:
— Ш а к ы р м у н да ол е к е у 1н!— деп ышкына айкайлап,
столды койып Ж 1б ергенш ез! де ан,гармай к а л га н.
Д е м е ж а н к а с ы н д а г ы м ан ь ч ж у р у лыг ын а лг а сала,
ез1н б а р ы н ш а с а бы р л ы у с т а у г а тырысып, 1шке к1р д 1.
©М1р1нде Ши-амбынын, дэл м ун да й к ат т ы к а Ь а р г а М1Н1П,
а ш у л а нг а ны н керген емес ед1. А й м а к э м 1р ш 1а ез1Н1ц
т е р д е п о рнында, ек1 кез1 к а н та ла п, сиректеу с а к а л - му р т ы
та л- та л болып т ш р е ш п , жем1не а т ы л г ал ы т у р г ан кэр1
ж о л б а р ы с т а й ш а к ш и я к а ра п т у р екен. Э нш е ш н де е з у 1нен
кетпейт1н жымыек ы к у л к ш щ 131 де ж ок , т у л а бойы аязда й
карып, а к п а н да й у с к 1р 1п т у р. Кейде у з а к у а к ы т алдар-
катып, жымиып к у л 1п турып, а я к а стынан а зу т 1сш а кс и та
коятын б у ю л Цин е ю м е т ш щ бейнес1 тур бет элпетшде...
«Ойпырай, ша м ы на тисен, мыналар с у м д ы к екен гой! —
деп ойлады Д е м е ж а н 1шшен.— Ж о л б а р ы с т ы сипасан, да

236
а ш у л а н а д ы деген осы-ау. Ж ы р т к ы ш т а н кай ж е р 1 кем
мынанын,?!»
Эм 1рш 1н 1н, мына кейпш кергенде, а л ы м - с а л ы к т е р е а
Г а у г а н н ь щ бойынан жан к е т т калып едк Б е л м е н щ орта
т у сы н а дейш сокыр а д а м д а й сенделектеп ба рд ы да, Ши-
а мб ынын а лд ын а т е рт т а г а н д а п ж а т а кеттк Енд1 ол тур
деген б у й р ы к б о лм ай ы нш а , сол ж е р д е ж а т у г а тшс.
Д е м е ж а н б у л а р а д а е з ш щ ж е ш де, жо л ы да белек
екенш сезд1ре, э лп д е н а у л а г ы р а к ба рып турды:
— С а у - с а л а м а т ж у р т ж а т ы р с ы з б а , улы мэртебе-
Л1м?— дед! у л ы к к а шле т у сш.
Б ! р а к Ш и - а м б ы онын с э л емш а ла ты н д ай х ал д е емес
ед1. Б е т ш е ж а л т етш б!р к а р а д ы да, к а н т а л а г а н а л е у с ш
к езд ерш ж е р д е ж а т к а н ез кыз м е т к е рше к а р а й а уд а ры п
экетть Э л д е б 1р н э ж к к е кез1 тускендей, жирене, оскырына
к ар ап тур. А з д ан сон э л г ш щ к ас ын а т а ма н ж ак ы н д а п ,
у лт а н ы калын, к а й к ы бас, ж 1бек шо к а йы ме н Г а у г а н н ы н
ж е л ке т у с ы н а н теуш калды.
— Ту р, хайуан! Айт, кэне, ж а н ы н н ь щ б арында ! Не
булд1рш келд!ц?
А л ы м - с а л ы к торес1 орнынан суйрет1Л1п з орг а турды.
Б 1р а к онын, дэл осы сэтте б1рдене а й т у г а ш ам ас ы ж о к
ед1. То нг ан а д ам д а й к а л ш - к а л ш е т 1п, темен т у кы р г а н
к у ш у н а з т у р а берд1.
— С е й л е деймш, итт1н б а ла сы! Неге у н д е м ей с щ? Ел
к а йд а? Ж и н а п экелген с а л ы к к а й да ?
— Кшэл1мш, улы мэртебел1м... М е н 1 осы а р а д а ез
к олынызбен атып т а с т а н ы з , — де у г е Г а у г а н н ь щ т Ы зорга
келд1.
— Сендей есекке колымды б ылг а п ж у р с е м - а у , э? Д э -
мес1н к а р а й кер, е з 1 т а г ы К1С1 к олынан е л г 1С1 к е л е д1 —
Ш и -а мб ы мырс етш кулгенде, ыза да н б е т- ау з ы кисайып
к еттк — С а г а н б1р гана ж а з а ба р: сен мынадай м а с к а р а -
дан кешн езщд! ©зщ е л т 1р у 1н керек!
А л ы м - с а л ы к т е р е с шд е е н -т у с к алмай, ку шуберектей
бо за рып кетт1. Ж а н Ш1рк1н юмг е де б о лс а тэтт1 гой. Сор-
л ыга а ж а л с а г а т ы н ы н т е н 1п т у р г а н ы а ны к е д 1. ©31н-031
елт1ру — М а н ш ы н чин о вник тершщ а р а с ы н д а император
с а ра йына н б а с т а п шеткер1 а й м а к к а деЙ1н ж а л п ы л а с к а н
ж а з а л а р д ы н б1р1. Ж о г а р ы д а н со нда й у ю м шы к к а н екен,
одан бас т а р т а т ы н е ш к 1м болмайды. Ж а з ы к т ы К1С1 у 1 ш т ,
не ез1н-ез1 асып елт1ру1 керек... М ын а б а й г у с о сын­
дай б]р кау1п боларын а лд ын - а л а сезген екен гой. Д еме-
ж ан на н кемек с ура п, кол тыг ына шрш п а на л а г а н себеб!
сол екен. « Б у т а г а к о р г а л а г а н т о рг ай да а ман к алады»

237
демеунп ме едк С о н д а мунын, ж а н с ы з б у т а к ур лы бол-
м аг аны ма? Д е м е ж а н н ы н осы сэт а л ы м- с ал ы к т е р е с ше
ж а н ы а шы п кеттк Аты к ш ед1 осынын,? Гауган, ба ед1?..
Ол да б у д а н ж э р де м куткендей б1р-ею рет ж а п а к т а п
карады. Д е м е ж а н енд1 не де б олс а а ра т у с т , б 1рдеце айтуы
керек. Э й т пе с е кеш калады. .. Со ны с е з т , тамарын кенеп
алды да:
— Улы мэртебел1м, а з г е б!р а у ы з эдклет с е з ш айтура
р у к с а т п а ? — дед1 тары д а сэл шле т у с ш .
Ши -а м б ы онысын у н а т ы н к ы р а м а й , б 1р а к тыйым да
са лма й, мунын бе т ше а ж ы р а я кара ды.
— М е н щ о йымша , елге барран т е р е л е р д щ 1Ш1нде езш
б 1р ш а ма д у р ы с у с т а ра н ы да ж э н е а з д щ та пс ы р м а ц ы з д ы
м у л т 1к с 13 о рында у ра б а р ы н ш а м у д д е л 1 болраны да ■ — осы
Г а у мырза. Ж а н ж а л д ы н шыруына кшэл1 — бул К1С1 емес,
б а с к а л а р . Осыны С13Д1Н, куз ырыныз ра мэл1мдеуд1 ез1мн1к
а з а м а т т ы к б ор ы ш ы м деп б 1лем, улы мэртебел1м.
Ш и -а м б ы бурынрысын ан сэл ж ум с а р р а н калып таны-
тып, б 1р езулеп кекете кулд1.
— « А з а м а т т ы к борыш. . . » Б у з а к ы елш ж е н г е салмай,
Кер1мбай ук1рдай не б т р д 1 ? Сен к айд а журд1н, ол к ез д е? —
дед1 а ш у л ы к ез ш б у г а н к ад а п.
— Кер1мбай у ю р д а й бел1нен шойырылып, тесектен
т у р а а лмай ауырып ж ат ы р. Ал мен бул 1ске о б а с т а а ра л ас -
пай, к а л ыс к а л г а н б олатынмын. Сенбесен .13 мына т у р г а н
Г а у м ырза нын ез1нен с ура цыз.
Б ул кезде Гауганнын, бет1не ептеп кан ж у п р т , т 1р 1ле
б а ст а г ан- ды . Енд1 ол д а т шг е кел1п:
— Р ас . Д е м е ж а н мырза 613 б а р а са л ыс ымен - а к ,
с а л ы к т ы н шектен тыс а у ы р екен1н, бул 1СТ1Н, ж ак с ыл ы к -
пен б1тпейтшш айтып, н а у к а н г а к а т ы с у д а н алдын ала
б а с т а р т к а н бо ла тын. Б13 ел а р ал а п кеткенде, бул К1С1
е ш к а й д а шыкпай а у л ын д а ж а т т ы , — дед1 шындыкты жа -
сырмай.
— Ал ж ан ж ал неден ш ыкты? Б у л ж басы болып,
х а л ык ты елжт1рш, сонынан ерт1п журген К1мдер?
Б у л с у р а к к а Г а у г а н н ы н алдын орап, тары да Д е м е ж а н
ж а у а п берд1.
— Р у к с а т е т с е н 1з, 1с т щ мэн-жайын мен т у с 1нд1рей1н,
улы мэртебел1м. М е н 1н е с т у 1мше, ел а д ам д а р ы б1ршнп
болып кол кетермеген. С а л ы к т е л е у г е ш а м а с ы келмейтш-
дерд1 т а я к к а жыгып, ж у р т кез1нше ду релег ен — алым-
с а л ы к жина йтын терелерд1н ездер!. С о д а н сон н ам ыс к а
ш ы д а м а г а н б у к а р а х а л ы к т ы н к арс ы кетер1лген1 рас..
Со л ай емес пе, Г а у мырза?

238
— С о л а й , — дед1 а н а у д а б у л т а р а а л м а й . — Б 1зден
сондай б 1р к а т е л ж кеткеш рас. Кейб1р у р да ж ы к кызмет-
керл ердщ к е а р ше н ю л булд^рш, х ал ы к т ы ез1м!зге к арс ы
койып алдык. К е п а у ы л д а р д ы н ш е к а р а г а к а р - п у рюп
к е ш у ш е де с о ла р себ епке р болды.
— Юмдер о ла р?
— М эс еле н, Д а б ы н т а й , Ы с к а к сияктылар. . .
— Т у р а т у рсын иттер! К е р с е т е р м ш мен о лр рг а д у р е
сокканнын, к а н д а й б ол а ты н ы н ! — Ш и -а м б ы т»сл1 кайрап,
ш а б ын а туст1. — Ал арры бетке к а р а й кешкен е л д щ мел-
шер1 к а н ш а деп о йл ай с ы н да р?
— Н а к т ы д е р е пн б ш е а лма дым, улы мс-ртсбел1м,—
дед1 Г а у г а н бу л сурактын. е з ж е к а р а т ы л г а н ы п с е з ш . —
Б1з барран ауылдардын. к©б!-ак ж у к т е р ш артып, ■лдеб1р
ж а к т а р р а к е ш т кеттк Ал Б е р ж б ол з э н п н щ ел1 туил^мен
ш е к а р а а сып к е г п деген сез бар...
Ши-амбынын, ш ым б а йы на батып, ен, киын тиген >;:ср1
де осы болуы керек. К ы т а й д ы н мыкты б о к т ы к т а р ы н ы ц
б1рнешеуш к а б а т айтып, же р г е б1р т у юрд1 де, шыдзй
алмай орнына кайта б а ры п отырды. К у м к т а б а к ш а д а
ма н а д а н быксып ж а т к а н имек т р у б к а с ы н а темеш тол-
тыра ба ст а д ы.
— Сен к ал а й о йлайсын? Т е р т у ы л д а р б1ртога ж у а с ел
ед1 гой... А я к а с т ы н а н б у ла й неге т у л а п кетт1?— дед1
элден у а к ы т т а Д е м е ж а н г а бурылып.
— Айтайын, улы мэртебел1м. Б 1рак, р у к с а т етсеш з,
мен ез ойымды а з г е о н а ш а ж етю з сем бе деп ед1М,—
дед! Д е м е ж а н .
Ши -а м б ы манаты орнында сум1решп т у р г а н Г а у г а н г а
карады. «Ос ы г ан не 1стесем екен» дегендей аз ойланып
отырды да:
— Сен боссын. Б а р а бе р, — дед1 ол тунерген кал-
пыида. — М ын а Д е м е ж а н н ы н а р а т у с к е ш у ш ш , б1р ж о л г а
ем1р1нд1' кидым. Б 1р а к е с щ д е болсын, к ы з ме т щ 61'р саты
темендейдк
Г а у г а н б а й г у с т ы ц к у а н га н ы со нша , к а й т а - к а й т а рак-
метш айтып, б асын у с п - у с т ш е иш, артымен ш е п п ш е к те г еп
к уш ес жт е н шыгып кеттк Ш и - а м б ы осы кезде г ана м а н а ­
дан турекеп т у р г а н Д е м е ж а н г а «отыр» дегендей, карс ы-
сындаг ы о рындыкты ну с к ад ы .
— Ал сен с е й л е ш к тек е ш ю м г е б у р м а й т у р а с ы н айт.
Сен, шынында да , бул жолг ы с а л ы к а у ы р болды деп о й ­
л а й с ы н б а ? — дед1 муны к©31мен 1шш-жеп.
Д е м е ж а н да «енд! а я на ты н е ш т е н е к ал га н жок . Алы-

23*?
сатын, а йтатын жер1м осы» деп, т а с - т у ш н дайын о тырган-
ды:
— Д э л солай, улы мэртебел1м. © з щ 1з а к ы л г а салып
керщ1зии: х а л ы к к а т е р т б1рдей с а л ык т ы б!р м е з п лд е
е т е у о ца йг а тусед1 деп о йл ай с ыз б а ? Э а р е с е тунд1к басы
те л ен етш «кан б а ж ы » мен « к а р а ш ы р ы н » ж ур тшы л ык -
тын, к аб ыр р а сы на к ат т ы б а т к а н ы р а с , — дей келш квндл-
шде ж у р ге н ойларын букпей ту п- ту г ел б а ян д а п шыкты.
Б у л ретк1 науканнын, б а с к а х а л ы к т а р д а н ала бетен,
тек казактын, б а с ын а тенген т втен ше з а у а л бо лг а нык да
ж а с ы р г а н ж ок . С е з ш щ со нын да Ши-амбынын, ©31 б ш е т ш
осал пернелерш б а р ы н ш а деп б а с у г а тырысты.
— О з о с ы нда гы халыктын, к ам к о р кож асы, мешрбаи-
ды э ке с 1с 13 гой, улы мэртебел!м. К е к т щ улы Еженханнын,
то тенше е к ш а з . ©з кол а с ты н ы з д а г ы ж у р т т ы н куйзелш,
к айыр т1леп кеткешн к а л а м а й с ы з гой, солай емес пе? О з
сияк ты б 1р а й м а к т ы н эм1рш1С1 туГ1л, ж а й б а к т а ш ы д а
б а г ып ж у р ге н малынын куйл1 бо лг а нын Т1лейд{... К,ыр ел\
бу л жолы а й р ы кш а а с а у л ыг ын а н , не а з д щ м э рте бе щзг е
шэк келт1рген1нен т у ла п отырган ж о к , эбден ш ымб ай ы н а
батып, ж ан ы а л к ы м г а т1релгенд1ктен, осындай жанкешт!-
л жк е ер1кс1з б а р ып отыр. Б уй т е берсек х ал ы к т а н айрылып
к а л у ым ыз м у м к 1н, у лы мзртебел1м. К, аза к тарг а 61'р-ак
кунде д у р к кетер1Л1п, ш е к а р а д а н асып кету деген тук
емес, — деп мундай к а т а л д ы к т ы н а кыры неге апарып сок-
тыратынын д а еске са лып е г п .
— Иэ, бу л сез1ни1н ж а н ы б а р , — дед1 Ши - ам бы мой-
ы н д а г а н д а й . — С о н д а не ю т е у 1М13 керек? Ке шк ен е л д 1
к ай та ры п э к е л у д щ жо л ы кайсы? Со ны а йт шы маган.
— Ол у ш ш «Са ры нокта» са л ыг ын куш1нен кал ды-
рып, « ка р а шыгынды» эз1рше коя т у р г ан д у р ы с болар.
Ал егер « ка н б а жы » а лу керек болс а, оны тек б а з а р г а
с а т у г а экелген мал ба сы на н г ана а лу ж е н г е келщшрей-
Д 1. Егер о сы ла й 1стесен1з, к а з а к т а р д ы н е к п е а т а рк ап , тен
х у к ы к т ы б од а н ел ретшде ©31Н13ге деген курмет1 а рта
тускен б ола р едк
Ши -а мб ы ойланып калды. Кыр ел1нде а р к а суйейтш
а д а м д а р ы н ы н б 1р1 — осы Д е м е ж а н гой. О с ы Ж1пттщ сез1н-
де б 1раз ш ын д ы к ба р сиякты. Х а л ы к к а да, е юм ет к е де
ж а н а ш ы р л ы к т а н т у г а н ЭД1Л сез осын1К! болар. Ал о сын­
д а г ы к ап т а п ж у р ге н кеп кенеспп-кемекьшлердщ ба за р
б а г а с ы н к ы м б а т т а т у мен с а л ык т ы у стемелей ту су де н б а с к а
т а у ы п берер а кылы жок,- ©ткенде осы а лм ан - с а лы к мэ-
селес1 сез б о л г а нд а , ж а н - ж а к т а н кеу-кеулеп, ойсыраган
мемлекет к аз ына сын т о лт ыр у д ы н онай жолын т а б а кой-

240
ран с о л ар бола тын. А л ды- а рт ын о йламай , кыздырманын.
Кызыл с е з ш е ерш кеткен к шэ ез шд е , эрине. Е н д 1, мше,
сонын, арты ш а т а к к а айналып, к а р а у ы н д а г ы х ал ык т а н
айрылу к а у ш ту ып отыр. М у н ы жор арры ж а к т а отырран-
д а р е с п с е , а й м а к эм1рийсше ж а к с ы а т а к эпермейдь А н а
жылы ез колымен ш е к а р а ж у р п з т , мемлекет 1ргесщ
б е ют у де н алран абыройын а й р а нд а й тегу1 мумюн. Е н д 1
к а р т ай р а нд а Ши-амбынын, керейш деген к у к а й ы осы ма
ед1?! Айтты- айтпады, казактын, н е а к е т т б а р а ж а т ы р .
Б уй т ш китырына тие берсен,, 61 р ту нд е т у й е с щ комдайды
да, А р к а д а р ы е з ш щ а т а - ж у р т ы н а кешед1 де кетедк..
Ж о к , хал ык пен к а л ай д а б т м г е келш, шырайын деп т у р ­
ран е р т т щ алдын а л м а с а б олм а йды екен.
— Ж а р а й д ы , мен 1л е де п Ж а н ж у н м е н с ей л ес ш к е ­
рейш,— дед1 б 1р мезетте басын кетер1п.— Егер осы а йтка н
т а ла п т а р ы н д ы о ры нд а са м, ш е к а р а да н а с а кешкен елд1н
к ай та тын ы а нык кой?
— К а й т а д ы , — дед1 Д е м е ж а н нык сен1ммен.— Мен
б1лсем, каз1р ол а уы л д а р ш е к а р а да н ары кеп у за ма й ,
С13Д1Н ж а у а б ы н ы з д ы кут1п отыр... Мен о сыла й к ар а й
а т т а н а р д а , экем К е р 1мбай у к 1рд а йд ы н да С1зге айта бар
деген сэлем1 осы ед1.
— М а к у л , мен келюп'м. « С а р ы нокта» салыг ын да
« ка ра шыгынды» да алып т а с т а ймы з . Те к «шеп б а жы н ы»
к алдырып, «кан б а жы н ы » , сен а йт к а нд а й , б а з а р р а экеп
с а т к а н малдан гана а ла тын боламыз. Мен ертеннен кал-
дырмай б а с к а у ю р д а й л а р г а да осындай б у й р ы к жене лте -
М1н. А л сен кеп бег елме й ел ще кайт та, урк1п кеткен
а у ы л д а р д ы тез1рек к а й т а р а т ы н бол. Кел1ст1к пе?
— Ж а р а й д ы , улы мэртебел1м. Мен бу п' н - ак ж у р 1п
кетуге эз1рмш,— деп Д е м е ж а н орнынан т у р а берш ед1,
Ши - а мб ы сэл куте т у р дегендей иша ра б1лд1рд1.
Бул кезде а йма к э м ’ф циан ш, манаты долы а шу ы
та рап, ж ы лм иг ан б ет- п 1Ш1Н1 б у рынг ы к ал пын а келе б а с ­
т а г а н болатын. К ы с ы л г а н д а к ас ын а н табылып, киыннан
жол т а у ы п берген Д е м е ж а н г а разы боп к ал га н сыцайы
бар.
— С е н щ ек1мет пен х а л ы к а р а с ын а осындай дэнекер
болып, б у з ыл а ж а з д а г а н ду ние ш к а йт а т у з е у г е ат салыс-
кан енбег1н э р к а ш а н есте б о л а д ы , — дед! Ши - а мб ы
к а р т т а р г а тэн мшезбен, кэд1мг1дей квН1Л1 б о с а п . — Ж э н е
менщ ум1Т1мд 1 а кырын а деЙ1Н а кт а йт ы н ын а сенем1н.
— Р ак ме т , улы мэртебел1м. Мен де С1з д 1н а лд ын ы з д а
у я т к а к а л м а у г а т ыр ы с а мы н , — дед1 Д е м е ж а н да шын ке-
Н1лден.

241
— К>аз1р Кер1мбай у ю р д а й д ы н д ен са ул ыг ы кала й?
О л ю а г е с о нг ы кезде ел б а с к а р у к иы нг а т у с ш ж ур ге н ж о к
па?
— Е с к ш к т ! шой ы ры л м а с ы гой. Сэ л с у ы к тисе, ж ат ы п
к а л а т ы н болып ж у р . . . А л к э р ш к к е женд1рер тур{ ж ок .
— Ж а к ы н д а м а г а н Ж у м ы к т ы н ук^рдайы Ен.се к е л т
к е т п , — дед! Ш и - а м б ы . — «031м бо лс ам картайдым. Е н д 1
к у д а й ж ол ын к уып, к а ж ы р а б а р а т ы н ойым бар. М е н щ
о рныма у ю р д а й л ы к к а б а л а м Т а н г ы т т ы к ойс аныз» деген
т 1л ек айтты... К е р 1мба й у ю р д а й д ы ц ондай к а ж ы г а б а р а ­
тын ойы ж о к па?
— Ж о к , у лы м э р т е б е л 1м, К е р 1мбай у ю р д а й ондай еш-
тене а й т п а д ы , — дед) Д е м е ж а н сэ л к ыз а р ы п. — Ж э и е мен
К031 Т1р1сшде э ке мн щ орнын б э р 1б 1р б а с а а лм а с е д 1м.
— Неге?
— Кер»мбай — Т е р т у ы л д ь щ а л г а ш к ы у ю р д а й ы г ан а
емес, б у ю л р у д ы н кесемк Т е р т у ы л д ы ж а н - ж а к т а н жинап,
ел к а т а р ы н а к о с к а н — сол К е р 1мбай мен Сы м а йы л з э н п
болатын. С о н д ы к т а н кез! т 1р 1с ш д е онын орнын ешюм де
б а с а алмайды.
— С о л а й ма? Д е г ен ме н ойлан, ж ^ г т м . К а з а к т а «Ат
т у я г ын тай б а с а р » дейтш бар емес пе едк.. Ж а р а й д ы , ол
т у ра л ы кейш т а г ы с е й л е с е р м 1з... А л с а у бол. К е р 1мбай
у ю р д а й г а менен сэлем айт.
Д е м е ж а н к о ш т а с ы п шыгып кеттк Бойын кернеген
ж е щ с к у а н ы ш ы ба р едк Со л к у а ныш ы н а ртында к ут ш
о тыр г а н ел!мен, к а п т а г а н к а з а к ж ур т ым е н б е л 1су г е асы-
гып ба рады.
А р а д а е к ь у ш кун еткенде, Д е м е ж а н экелген ж а к с ы -
л ы к х а б а р т©н1рект!н т е р т б у р ы ш ы н ш а р л а п кеттк Ж а й -
л а у д а отырран к а л ы н ел, ж ы р т ы к тонды ж а р л ы - ж а к ы б а й
б1р-б1р1нен су шний с у р а п, е з д е р щ ш е енсе к е т е р т , ер-
ж е н д е с ш калды. Ел 11111 гу- гу э нпме.
— К,аладан Д е м е ж а н келштк..
— Ш и - а м б ы н ы н ез1мен с е й л е с т , к а л ы н к а з а кт ы
а лм а н - с а л ык т а н к у т к ар ы и ты .
— «Егер менщ ел1мд1 ж у р т к а т а р ы н а с а на майтын
болс ан, х ал к ым д ы сонымнан ертемш де, А к п а т ша н ы н
к уз ыр ы н а к е ше мш д е кетемш» деп улкен у л ы к т ы н ек1
а яг ын б 1р ет1кке тыгыпты.
— Туб1, Т е р т у ы л д ь щ Т1згшш осы Д е м е ж а н у ста п
к а л а ты н ш ы г а р , — дееш, э а р е л е й , а с к ы н д ыр а сейлейтш-
дер д е к ебешп к е п п ед1.
С е й т т кыр е л шде о йл ам аг а н жерден ерт шырара
ж а з д а г а н о кы с о к и г а акыры х а л ы к к а б 1раз ж е ш л д ж т е р

242
экелумен сэтт1 а як т а л ды . Б у л кезде э л д е к а л а й с а к т ы к
ойлап, ш е к ар а да н а с а квшкен а у ы л да р д а ез к он ыс т а рына
кайтып о ра л г ан- ды. Б у л жен.ю тек Т е р т у ы л 1ш ш д е г ана
емес, К у л ы с т а й д а ж а с а й т ы н т е р т у ю р д а й елге тугел
Д е м е ж а н н ы н а тын шырарып, б едел ш катты к е т е р т к е т т
едк

VI

Ел ж а й л а у д а н т у с т , Т а р б а г а т а й б е к т е р ш д е п кузек
ж у р т т а р ы н а келш конранына д а б^раз у ак ы т б о л г ан . Осы
к он ы с т а рда кешпел1 к а у ы м ай ж а р ы м д а й аял ж ас а п , кыс
да йындыг ын е т к 1з е д 1. К у зе м ж у н д е р ш кыркып, кшм-ке-
шепн , кшз у йл е рш б у т ш д е й д к Е п н ш ш к т ! кэсш еткен
с 1б е- сол а н, у йгыр, д у нг ен к о р ж а л а р ы н а ж а р а м д ы , с е м 13
мал да рын сатып, к ы с т ы к а зык-ту л1пн, ш ай - т у зд а ры н
к а м да п а лыса ды. С о д а н К, араша айы туып, к а р а ш а каз-
да р к а й т к а н д а , кешпел! е л д щ а л ы с к а мал о т а р л а т а т ын
а ук а тт ы , элд1лер1 Б а р л ы к т а у ы н а к а р а й бет тузейд! де,
ондай у з а к к вшке ьлесе а лма йтын ш а б а н - ш а р д а к , ж а р -
л ы л а р ы осы К, улыстайдьщ к у ы с - к у ы с ы н д а г ы к ыс т а у -
л ар ын а тарайды. К е п ш ш п Т а р б а г а т а й т а у ы н ы н кунгешн
с а г а л а с а , енд1 б 1р бел1П Е м 1л б о й ын д а г ы к а л ы н копа
кам ы с т ы паналайды.
Биыл Д е м е ж а н ж ы л д ар ы да й Кер1мбай а у ы л д а р ы н ы н
с а л к а р к е ш ш е кос ылмай, е з ш е к а р а с т ы аз уймен Боз-
д а к т а г ы е п с б а с ы н а ертерек к е ш ш тускен-Д1. О нд а г ы
ойы — осында с а лын ь ш ж а т к а н к о р а - ж а й ы н ы ц енд1п
к ал г а н ш а р у а с ы н а ез! б а с - к е з болып, с у ы к т у с ке нш е
к а л а й д а б т р ш а лу едк в з ш е а р н а л г а н кеп белмел1,
с а н г ы р а г а н улкен у й д щ а с т ы - у е п т а кт а й л а ны п, е а к -
терезес! орнап, енд1 1Ш1-сыртын а к т а у , с ы р л а у ж у м ы с т а р ы
рана калыпты. М а л у с та йт ы н к ыс т ык жы л ы к о р а л а р мен
сог ан жал г ас керин - к о ла н ра б е л шг е н у й ле р д щ д е т е б е а
кусырылып, б 1т у ге ж а к ы н тур.
Б 1р ж а к с ы с ы , е п с б а с ы н д а г ы Д и к а н б а й д ы н ерен-
ж а р а н ы мен тары б а с к а е п н н п - с у ш ы Ж1п т т е р д е ж а з
бойы к ар а п о тыр ма й, б а л а - ш а г а с ы н а ж е т е р л ж б а с к а л к а
т у рг ыз ып алыпты. Д е м е ж а н ж ы л б а с ын д а с о л а р д ы н
б э рше де к ур ыл ыс матер иал ын у л е с п р ш , уй с а лып ал уды
е з д е р ш е т а п с ы рг а н болатын. Со л с е з ш щ а я к сы з к а л м а г а -
нын кергенде, к ерн лл ерше 1штей разы боп калды. Кча з 1р
а йна л ас ын а к а р а с а , у шы - к иы р сы з ак селеул1 Б о з д а к да-
л ас ын да у зын - ырг ас ы он ш а к т ы уйден к у р а л г а н а у м а к т ы
зэшмке пайда болыпты.

243
О с ы д ан б 1р ай ш а м а с ы бурын, ж а з д а Л и - ш а н с ы н
т а ны ст ы р г а н е ю кытай семьясы да осында к еш ш келген-
Д1. О л а р да е з д е р ш е б иы л ша к ыстай тын ж ерк епе казып
алып, м ш д е г п ж у м ы с т а р ы н а ю р к ш кетштк Б а у - б а к ш а
шебер1 Ж а н да, онын ш ю де ш а р у а г а шскен, к а р а ж о н ,
енбеккер ж а н д а р к ершедк К а р а с у бойында к е л е а кек-
темде е п л е т ш к е к е ш с т е р д щ орнын дайындап, енд1 зэшм-
кенщ т у сыртына араш о тыр рызу дын к ам ын д а ж у р . Сол
у ш ш Ш э у е ш е к к е неше д у р к ш барып, эр турл1 же м ю
а р аш т а р ы нь щ к е ше т т е р ш т а у ы п экелген. Б а у д ы н 1ш жа -
гына а л м а - е р ж а г а ш т а р ы н отыргызып, о нын сыртын
а й н а лд ы р а к а р а г а ш , шынар е п п т а с т а м а к .
Ж а н б а й к у с б урын к у л а д у з г е келгендей к ул а зын -
кырап ж у р ед1, у с т е р ш е Д е м е ж а н д а р кош1п келгенде,
б а л а д а й мэз болып, ©31Н1Н а лд а г ы о й-ж о сп а рл ар ым е н
т а ны с т ы р а б астад ы.
— Л а у и я 1, мен С13Д1 у я т к а кал дырма ймын . Ж е р - с у -
д ын м о л шы лы г ына колым ж а н а жетт1 гой. Б а р 61лген
енер1мд1 ©31Н13ден аяма ймын. Е н д 1 б 1р-ек1 ж ы л д а бул
м анай г ул г е а й н а л а д ы , — дегенд1 нык сен1ммен а й т а д ы . —
Т ек е а щ з г е с а л а т ы н б 1р нэрсе, ж е м 1с- жидек, б а у - б а к ш а
е п л ге н жерлерд1 мал т а пт а п к етпеу у шш, т е щ р е п н дуал-
мен к ор ш а п т а с т а у керек.
— Б ул тьлепшз де о рында л ады. Ал дыме н мына уй-
ж а й д ы реттеп а л а й ы к , — д е д 1 Д е м е ж а н онын кещл1н
ж ыкп ай.
Ж а н н ь щ Т1рш1л1кке к ажет т1 м у н - м у к т а ж ы н с у р а п кор-
ген. К,ытай а да м ы ешюмнен к о ж е к а т ы к , са у ын сиыр
т а ла п етпе йд1 екен. Д е м е ж а н Д и к а н б а й г а айтып, ек1 уЙ1не
бIр кой сойыс б е р п з ш ед1, Ж а н соньщ ©з1н к е п с ш т :
— Ой-я, муны 613 к а й у а к т а жеп т а у ы с а м ы з ? Б 1зге
тауыктын, е т 1 де ж а р а п ж а т ы р ед1 гой,— деп зорг а алды.
Ж у м ы с жур1п ж а т к а н ж е р г е к а р а - к у р а н ы кобейтпеу
уШ1н, Д е м е ж а н ез ауылын зэЙ1мкеден а лысыра к , ек1-уш
ш а к ы р ы м д ай а у л а к к а а па рып кондырган-ды. Б 1р а к соган
к а р а м а с т а н ж а й л а у д а н ту скен ел о сыла й к ар а й у з д ж а з
агылып, ж а н а с а л ын г а н к ор а - жа йд ы т а м а ш а л а у м е п бол­
ды. Кешпел1 к а у ы м г а м ун да гы нэрс ен1Н бэр! та нсык .
З э ш м к е н щ туб1нде кызып ж а т к а н кызыл к ырма нн ын 031
олар у ш 1н т о й -д у ма н га б е р п а з . Кы рм ан ны н а йна ла с ы
текшелеп ж и н а г а н ма я- ма я астык, енд1 61 р ж а г ы н д а
кузем ж у н ш д е й купс1‘п ж а т к а н а к у лп а са бан. П а р ат
ж е п л г е н т у й е н щ бел!ндей ек1 ш а н т а с кун бойы тыным

1 Л а у и я — мырза, кожайын деген магынада.

244
алмай, зыр каг ып айналып жур... Б у р ын мундай кырман
бул е щ р д е тек х а л д а й л а р д а г ан а б о л у шы едк Кешпел1
ж у р т соны а лыста н к ыз ык т аг а ны б о лм а са , к ас ын а барып
керу ге де ж у р е к с ш е т ш . Е щ и к а р а п т у р с а , е п н салып,
к ы рма нд а а с т ы к б а с т ы р у казактын, да колынан келед1
екен. Б у д а н откен к ы з ы к бо ла ма?!
Д е м е ж а н ж а й л а у д а н тускел1 е ш к а й д а у за ма й , ойдагы
ж у м ы с т ы н б а с ы - к а с ы н д а болды. ©31 б а ст а р ан и г ш к т щ
жем1С1н кору оран да б!р турл1 р а х а т едь К у н д 1з к ур ыл ыс-
ш ы- ше б ер л ер д щ к ас ын да ж у р т , кейде ж у м ы с колы жет-
пей к а л г а н д а , ©31 де бклек с ыба нып а р а л а с ып кетедк
К у д а й берген к у ш - к а й р а т жетед1, бой ж а г ы да б а р шы лы к ,
борене кетеру, арамен т а к т а й тьлу, б а л т а у с т а у д е г еш щз
ол у ш ш о нша киынг а туспейдк. . А л к ешю мезплд1 кырман
б а сы нд а о тюзг ен кандай т а м а ш а ! Кеш сайын к ырма ншы
Ж1пттермен б1рге б о р ы к ж ина сып, е п с ба сы на н тасылып
ж а т к а н б а у - б и д а й л а р д ы маялайды.
— Д е м е ж а н ш ы ра г ы м -а у, у с т ь б а с ы н д ы былг ап, эуре-
ге т у с ш к а й т е с 1н. ©31М13 де ж е т 1с е м 13 г ой , — деген Д и к а н -
б а йд ы н с©31н ты нда ма й , б!р шет1нен бу л да К1р1сш кет-
кенд! у на та ды.
Биыл ег1н 61Т1К шыкты. ©Н1МН1Н ©те ж а к с ы екен1н
кэн1п е пн пп Д и к а н б а й д ы ц т у р 1нен де а н г а р у г а болатын-
дай. Д и к а н б а й д ы н жуз1нде каз1р е ш юм д ! менс1нбейт1н б!р
а с к а к т ы к , т э ка п п а р л ы к бар. Е цб е к суЙ1Н1Ш1, ©з ©нер1н1н
ж е м ю н е деген з анды м ак та ныш. .. О с ы н а у мол д э у л е т т щ
иес! — Д е м е ж а н емес, с о ны н ©31 сек1лд1. К©н1л 1не ж а к -
паса, м ун ын ©31Н де ш а р у а г а а р а л а с т ы р м а й , а у л а к к а
куып та ст ай д ы .
Кеш батып, у ркер кет ершг ен ш а м а д а тер1ст1ктеп
Т а р б а г а т а й твс1нен б1р келк1 а ц к ы л д а г а н алтын курек
са ма л есед1. Ай а с т ы н д а турып, сол с а м а л г а кызыл ушыр-
ган к а н д а й керемет! А з а м а т т а р ек1 шетке бол1Н1П т у р а
калып, курекпен к о с т а лг ан кызыл бо рык ты жел ©Т1не
к а ра й кезектесе сермегенде, а к к уректер ай нурына шагы-
лып, бейне а к м а р ж а н н а н ш а ш у ш аш ы п ж а т к а н д а й б о л а ­
ды... Д е м е ж а н н ы н ж а н салып, суйсппп 1стейт1н б!р ж у -
мысы — осы кызыл у ш ы р у . Б1рак Д и к а н б а й : «дэнге топан
а ра л ас т ы р ы п Ж1б е р е с 1н» деп, м у н д а й ж о г а р ы шеберл1кт1
та ла п етет1Н ш а р у а г а оны к е б ш ш е жол ат п а йд ы .
А н а д а ел етекке тускен к уш Б и б 1 о сында эдеш кел1п,
ж а н а са лынг ан уйге де, к ырма н б а с ы н а да ш а ш у шашып
кайтк а н. С о д а н бер1 а уы л ды н к ыз- к е лш ш е к те р ш е рт 1п,
осында жи! кел^п т у р а д ы. К у р келмейд!, эрине, т а б а к -
т а б а к етш, с а б а - с а б а кымызын а ла келедк Б и б 1Н1Н келу! —

245
к ур ыл ыс шы, к ыр м а нш ы ж ш т т е р у ш ш 61'р мереке, етке
тойып, к ым ы з г а к а н ы п , ж ы р г а п кала ды. .. Ж а к а к о р а - ж а й
ж а с э й е л д щ кендлшен шыкты. К а з 1рдщ е з ш д е ас уй,
к о н а к уй, ж а т ы н белмес1 д ег ен дерг е алдын ала б е л п
тарып, енд1 с о ла р д ы к а л а у л п а м е н ж а с а н д ы р у д ы н камын-
д а ж у р . К а ж е т т 1 ж а с а у - ж и Ь а з д ы н Т131М1 ж а с а л ы п болран.
Енд1 тек Д е м е ж а н д ы ертш барып, к ал а д а р ы Ш э ш ш е в
б а йд ы н к о йм а ла ры н а к т а р у рана к алып едь
Бу л кезде К е р 1м ба й д ы н ез а у ы л д а р ы да ж а й л а у д а н
ж ы л ж и к ешш, т е м е н п С а р ы е л е н манындары кузекке б а ­
рып конг ан-ды. Д е м е ж а н н ы н са лып ж а т к а н зэшмкес1
са нрыра п да йын т у р деген х а б а р у л к е н д е р д щ к у л а г ы н а
д а ш ал ын са керек. А р а д а б*рер ж у м а еткенде, к е л - к е а р
ш аш у ы н алып, б1р-ек! т у й е г е сойысы мен с а б ас ын артып,
Кер1мбай мен А ж а р б э й б ш е н щ ез1 де келш калды. У юр-
да й бу л м а н г а б ы лт ырд а н бер1 ат 1зш с а л г а н емес едк Бул
жо л ы оны з о р л а г а н д а й а т к а кондырып, эдеш ертш кел­
ген А ж а р апан, секьлдь
К е з кермеген сон к ай д а н бшсш, бу рын ездер! б1летш
сайын д а л а д а с а н г ы р а г а н сэнд1 с а р а й бой кетерд! деп
екеу1 де о й л а м а с а керек. Кенет к ар с ы а лд а ры н а н бшк
к а к па лы , кызыл шатырлы, с а м с а г а н кеп терезел!, алыстан
кез т а ртып т у р г а н , а п п а к ш а г а л а д а й , енсел1 уй шыга
келгенде, улк ен дер е р т е п д у н и е с ш е енш кеткендей тац-
да ны с ы п калды. К е р 1м б а й ды н да ж а н а мек ен- жайг а
ык ыл ас ы ауып, к ат т ы к у л а г а н ы б е л г ш . Б 1р а к б1рдем лок
ете к а л у г а су йек к е б1ткен с ы р б а з д ы г ы Ж1бермед1. Ал
А ж а р б э й б 1ш е нщ к у а н ы ш ы нд а шек жок . А т т а н т у с т ,
к а к п а д а н шре берген сэтте- ак, к ас ын д а г ы кутуип кглш-
шекке к о р ж ын нь щ аузын ш е ц т р ш , ж а н а уйге ез колы-
мен ш а ш у шашты.
— У й л е р щ н щ 1Ш1 к у т т ы болсын, шыракта рым! Осы
б о с а г а д а н той-мереке у зш м ес ш ! А л л а - т а г а л а абмрой-
ла р ын ды устем е т т , э м к е ез к у р б ы л а р ь щ н ы н алды бо-
л ы н д а р ! — деп эуе лет е ш а ш к а н кант-кэмпитке ж ур т т ы
к а р ы к кылып т а с т а д ы да, Д е м е ж а н мен Б и б Ы к у ш а к т а п
беттершен су йдк
У лк ен д е рд щ бу л келгане Д е м е ж а н да разы боп к а л ­
ган. Оны каз!р дэл осы сэ т т е ж а н а кшм кигенде кершгенге
керсетш б а й г а з ы су ра йт ы н ж а с б а л а н ы н мактанышын-
да й 61'р сез1м билеп алды. Э к е - ш е ш е с ш ертш, эл1 сыр ис1
кетпеген ж а н а у й д щ б елме ле рш, ас уй, койма, кыста ет
1лет1н т о ш а л а г а дейш к а л ды рм а й а ра л а ты п жур. Улк ен­
дер бэрш д е шын уна тып келедь Э а р е с е кен а у л а г а жап-
с а р л а с с а л ын га н ат к ора , туйе кора, кой к ор а ла ры н

246
кергенде, К е р 1мбай с у ш ш ш ш ж а с ы р а алмай, м а к т а у сез-
дер айта б а стады.
— К у т т ы бол сын! Ж а к с ы екен... ©те-мете м а л ды ц
орнын м ык та га н ек енсщ. С е н щ мына мал к о р а л а р ь щ 613-
Д1Н, к ы с та у ым ыз да н т э у 1р ме деп калдым г ой , — деп мур-
тыньщ астынан ж ы миы п к ул ш кояды.
А т а - а н а н ы ц к е щ л 1 а с т ы к б ас т ырып ж а т к а н кырман
б а с ы н а б а р г а н д а , т т т 1 м арк а й ып е с е т у с т к К е р 1мбай
бу рын б а л а сы А б д ы р а н ы н т е м е н п а нг а р ы на н шаг ын т о ­
ган алып, епн с а лдырып ж а т к а н ы н б ш с е де, одан б 1рдеце
е н е д ь а у деп, бэлендей мэн бере к ойма г ан- ды. К е з ш д е осы
м а ц г а Д и к а н б а й сиякты ж а л ш ы - ж а т а к т а р д ы ц уймеле-
генш де унатпай:
— О с ы с е н - а к т е щ реп не о на н- мунан к а ш к а н юрме-
с щ б е ш т а л г а м а й ж ина й беред1 екенсщ. О с ы н д а г ы Терт-
уылдын а ш - а р ы г ы аздай, енд 1 к е л т к а й д аг ы б 1р т е к с 13
теленпттерд1 тойындырайын д е д 1н б е ! — деп Д е м е ж а н д ы
б1р-ек1 рет к ы ж ы р т к а н ы да бар.
Каз1р кырман б а с ы н д а г ы м ая - м а я а стыкты, тыным-
сыз кызып ж а т к а н к а р б а л а с т1рл!кт1 кергенде, к ат а л
эке б урынг ы ра йына н к айтып к а л г а н сек1лд1. Ал ды н а н
шы к к ан кырма ншы Ж1пттерд1н сэлем1н хош алып, жылы
шырайма н а ма нд асты.
— Кы р м а н толсын, Ж1Г1ттер! Д и к а н б а ба н ын рухы
колдай берс1н!— деп бу рын ез1 кырын к ар а п ж ур ге н
Д и к а н б а й г а д а он т 1л е п н арнады.
К ы р м а н н ь щ б а с - а я г ы н а йналып шыгып, ЭЛ1 у р а г а
кем1лмей к ой м а г а к уйылып улгермей, б 1р шетте т а у боп
уй 1л 1п ж а т к а н ор б ид а йд ь щ а п п а к ДЭН1Н т а м а ш а л а п
Сираз турды. К 1р ш 1ктей а к м а р ж а н д ы а ла к ан ы м е н к е с 1п
алып, т а н а у ы н а апарып, к у ш ы р л а н а И1с к е д 1.
— Ж а р ы к т ы к - а й ! ©31нен кун ш с 1 а нк ып т у р екен-
а у , — дед1 р а к а т т а н а туш1ркен1п.— « Ар п а -б ид ай ас екен,
алтын-кум1с т а с екен» дегенд1 б у р ы н г ы ла р т е г 1н айтты
д е йс щ бе. М ы н а у ы н мол шы л ы к к е з 1 гой, б а ла м. Сен^н
мына Т1рл1пнд1 кергенде, Б а х а л д а й мен Д ох а л дай дын,
1Ш1 жа р ыл ып кетпей к ал ай шыдап ж у р екен?!
— Бул — биылгы е ш м н щ б1р бел1Г1 гана гой, кеке.
А с т ы к т ы н алдын кыста б 1ра к а ш а й ы к д е п , с а б а н г а белеп,
у р а г а кемш т а с т а д ы к , — дед1 Д е м е ж а н да м а к та ны ш ы н
ж а с ы р а алмай.
Кер1мбай разы б о лг а н шшшмен б а л а с ы н а к ар а п кулд1
де:
— Сен1н ол е с е бщ де мен1н ж у м ыс ым ж ок . Э з 1рге
айтарым: Ж а к ы н д а к ом д а у л ы ек1-уш т у й е Ж1беремш.

247
М ын а б ид а й д ын б1рнеше кабын К а р а к а б а к т ы н тшрмеш-
не тарттырып, Б а р л ы к к а к е ш е р д е б1здщ уйге ж е т ю з ш
бер. Б иы л ш а м аг ан а т а г а н кеусенщ.1 сол б о лс ын, — дед1.
— Ж а р а й д ы , коке. Мен бу л а ст ы к т ы сатып, пайда
корер дейс1з бе... М а г а н э з 1рше а г а й ы нн ы н аузын а к
нанга ТИП31П, е п н ш ш к к е д э ш к т 1рсем болганы.
— Биыл сенен кеусен с у р а у ш ы л а р аз бол мае. Т а б а н
ет, мац дай термен ж и н а л г а н д у ни еш кеш кепкен к е пш ь
Л1КТ1Н, ка йс ыс ынь щ а уз ына н табасын, ?— дед1 Кер1мбай
а р т ы к ш а ш ы л г а н д ы у на т п а йт ын эдет1мен.
Д е м е ж а н у ндеген ж ок , кулд1 де койды. Кер1мбай
каз1р б а с ын к е т е р т , а т к а м шу ге ж а р а г а ны м е н , на у ка с -
тан а д а- к у д е а йыгып кетпеген сеюлд к Кырманме н ею
о р т а г а б 1раз ж а я у ж ур г е н г е бел1 с 1рес 1П, к и р а ла цд а п
калды. Со ны сезген Д е м е ж а н экесш енд1 уйге к арай
е р т т журд1. Б у л а р жан,а уйге э л 1 кош1п т у сп е с е де, Биб1
у лк е н д е р д 1н келет!Н1Н е с т 1п, б1р-ек1 болмеге тосек-орын,
текемет, К1лем ж ай гы зы п, алдын а л а э з 1рл ет 1п койган-ды.
Б у п н к о н а к а с ы н ы эдеЙ1 о сында сойгызып, ж а н а уйде
б1ршшп рет д а с т а р к а н ж а с а т ы п , у л к е н де рд щ б ат ас ын
алма к. Каз1р а у л а д а мал сойып, б а у ы р с а к п1С1р1п ж а т к а н
а д а м д а р д ы н к а р б а л а с т1рл1Г1 сол а л д а г ы мол к уа нышт а н
х а б а р бергендей.
А л ы е ж о л д а н ат сог ып келген А ж а р бэйб1ше сацгы-
ра га н са лк ы н уйде, ж а н а г ы ж а с а у л ы болмелерд1'н б1р1нде
де м а лы п ж а т ы р екен. К е р 1мбай да к и р а ла нд а п келш,
к е м ш р ш щ к ас ын а н орын тепт1.
— М у н д а й с а м а л а д а й ж а р ы к уйлер б у ры н к а л а д а г ы
та та р, озбек б а йл а р ы н д а г ан а б о л у шы ед1. Ал к а з а к т ы н
ма н да йын а б1ткен1 о с ы - а к ш ы г а р , — дед1 ол к о с - к а б а т
корпен1н уст1ндеп к у с ж а с т ы к к а шы нт а кт ай бер1п.
— К о ш е - к о ше кек ж ул ы н болып 61ТТ1К кой. Т ы м к у р с а
кыста отыратын сен де осында й б1р уй салдырсайплы, —
деп А ж а р бэйб1ше де шалын к ы с п а к к а алып жатыр.
Д е м е ж а н улкендерд1 о н а ш а к а лдырып, ез1 Эбд1расыл
деген К1Ш1 1И1С1мен б1рге д а л а г а беттед1. 9б д1ра сыл —
ж а с ы он у шк е биыл келген, а т а- а н а ны н су т к енже еркеск
Улкендер 61'р ж а к к а ш ык с а к ас ын а н калмай ерш журед1.
Б а л а л ы к т а н к у т ыл а алмай, б о з б а л а л ы к к а ж ет е алмай,
э р ь с э р 1 боп ж у р ге н кез1... Д е м е ж а н оны ес1к алдына
ерт1п шыгып, б ул а й сенделш бос ж ур ге нш е , к а л а г а барып
о к у жайын а йта б а с т а г а н .

1К е у с е н — епн екпейтш агайыннын диканнан алатын улес1.

248
— Ол к ан да й оку ? К ы т а й ш а м а ? — д е д 1 б а л а н ы н кез!
шок та й ж айна п.
— ©31Н, к ай сы сы н о к ы р ы н келед1?
— Кекем меш к ы т а й ш а о кыт па ймын дейдк К а р а
ш а н ы р а к т ь щ и е а , м а л - жа нра к о ж а болып, к а с ы м д а
отырасын, дейдь
— Пэл), со нда к а р а ш а н ы р а к т ы н и е а х а т - с а у а т с ы з
калу ра б о ла ма екен? Ен де ше м у с ы л м а н ш а окы. Ешен-
С е ш т деген ю а к а з а к б а л а л а р ы н а арнап медресе аш-
калы жатыр. . . Егер к а л а с а н , сол каз1ретке ез1м-ак е р т т
апарайын.
— Ал дыме н кекеммен с о й л е а щ з , — дед1 9 б д 1расыл
кетэр! емесш сезд1рш. — Э й т п е с е о л а р д ы н не ойлап ж у р -
гешн к у д а й б шс ш . Ж а к ы н д а апам екеу1 б 1р е у д щ кызына
к у д а т у с е ш к деп, кункклдесш о тыр г а нын ест1п калдым. ..
— Сен не, у й л ен г щ келмей м е? — Д е м е ж а н ш к ш щ
Т1 Л1 Н К Ы ЗЫ К Кер1П 9ДеЙ1 с у р а п отыр.
— Онысы Биб1 ж ен е ше м сиякты с у л у б олс а екен-ау.
Э н ш е ш н кез1 б а д ы р а й г а н к а р а тэмп1ш б 1рдене...
— К а л ы н д ы г ы н д ы керген екенс1н гой?
— Б ылт ыр апа ммен 1лес1п, С ы д ы к к а ж ы н ы н а уы л ын а
б а р г а н д а кергем. А п а м н ы н немере СЩЛ1С1 гой... К у д а
тус1п, суйек ж а н г ы р т а м ы з дейд1. Мен б\р соны а ла коя-
тындай.
Д е м е ж а н мырс етш кулш Ж1бердь Iн1с!н иыгынан
кагып, е з ш ш е ж у б а т к а н болып ж а т ыр .
— С а с п а . Сен эл1 о ку ы н керек кой. М е д ре с е ашыл-
г анда 631м х аб а р л а й м ын . Кек ен мен де сейлесерм1н... Элг1
« ка ра Т9МП1ШТЩ» кол ына т у спей т у р г а н д а , к а л а г а тартып
кетсейш1.
Б е с 1н а уып к а л г а н кез ед1. Кенет к а к п а н ы н алд ын да
аттан тус1п ж а т к а н б1реулерд1 кез1 шалды. А л ы с т а н кел­
ген сый к1с1лер емес, кеусен с у р а п жур ге н осы ман.айдагы
ез а га йындары екен. Уйде Кер1мбай ба рын естш, олар
1шке К1руге б а т а а лм а ды да, а ман- сэлемнен кей1н Д е м е ­
ж а н г а ш е с т , к ыр м а нг а к а р а й бет алды.
К е й ш п кезде мундай кеусен д э м е т т к елушшер аз
емес-Т1. Эс1ресе ел етекке тускел1, к о р ж а д а н а с т ы к сатып
а лу га к а у к а р ы ж е т е бермейт1н осы т е щ р е к т щ а ш - а ла м а н ,
жок-Ж1Т1п Д е м е ж а н н ы н кырма нын а к а р а й а гы ла т ы нд ы
ш ыг а рг ан . 0 з де р1 н ше к ыр м а нг а б ереке т к л еге нст, к аз а к -
к а т а н с ы к КЭС1ПТ1 эшеЙ1н к ы з ы к т аг а нс ы п келед1. ©здер1
жэне асыкпайды; а тт арын ын а уы з ды г ы н алып, к ырма н
ш ет ш д е п ш аш ыл г а н ж е м г е к оя беред1 де, кун б а т к а н ш а
осы м ан а й д а а йн а лс о кт а п жур1п алады. Ж а с ы улкен

249
кэршер! б а л а - ш а г а к уырып жейтшдей а з ы н -а у л а к а с т ы к
с у ра й келгенш ш е т - ж а р а л а п сезд1рсе, т ы м а к сер1 жасан,-
д а у б1реулер1 е з д е р ш ш е н а м ы с к а тыртысып, буйымтай-
лар ын ж а с ыр р а н болады. Б 1р а к олардын, нендей ш а р уа -
мен ж у р ге н ш к а н ж ы г а с ы н а ши ы р ш ык та п бвктерген ала
каптарынын, е з ь а к айтып турады. ..
О с ы л а р д ы ц кепш}л1Г1 тепс е тем^р у зе т ш а за ма тт а р.
Б 1р а к ж а з бойы б у т а б а с ын сындырмай, к олындаг ы он
ш а к т ы усарымен ею у ш к ар а с ы н с ыл т а у ра т ы п, к оц ыр жа й
са лк ы н ж а й л а у д ы к ыз ы к та п к а й т к а н д ар . Енд1, мше,
ж а й л а у к ы з ы р ы , ж а з жэрменкесп та рады. Б а й ауылдын,
ше т ш д е отырып 1шкен с о р п а - с у ы мен тегш кы мы з д ыц
т о р ы б ас ы ла йы н дед1. К ы л ы шы н су йре т ш кыс келе ж а т ­
к анда , кызыл карын ж а с б а л а н ы н к амы уш^н, енд1 эрк1мге
б 1р телмендеп, кап с у йр е м е с к е а м а л д а р ы жок.
Д е м е ж а н ж ыл бойы к у р кыдырыспен кун е т юз ет ш
а ра й ын да ры н ы н о с ын ша ма д э р м е н с 13, ж а л к а у л ы р ы н а
ка й р ан к а л а ды . Ке йд е а шу ра булырып куй1нет1н1 сонша,
осындай кеусен с у р а у ш ы кел1мсектерд1 ма н а й ын а жола т-
пай, куып т а ст а ры с ы келед1. О л а р д ы н кап су йретш, кайыр
с у р а п журген1 е штене емес- ау, ж о к т ы к не 1стетпейд1,
д и к а н ш ы л ы к т ы к а с т деп, енбек деп б а рал а ма йтын ын а ,
б у л да т а б а н ет, ма н да й термен е н е д ь а у деп ойламайты-
нына ыза болады. Д а л а д а р ы Т1К а с т ы к т ы орып улгермей,
ал к ырма нд а рыс ын б ас т ырып б т р е а лмай ж а н т а л а с ы п
ж а т к а н ы н кере турып, мына б а йру с тарр а болысып, кол
у шы н береЙ1кш1 деген ой б1реу]'н1н б а с ын а к е л ме й д ь а у
Ш1р к 1н дерд1н! К а м ш ы л ар ы н ек1 б у ктеп к о л да ры на уста п,
не белбеулер1не кыстырып алып, ертеден кешке дей1н кыр-
маннын ма н ай ын да сендел1п журген1... Б 1р а к не 1стейс1н,
ез к олынды е з щ к е се с 1н бе? К а з а к т ы о т ы р ык ш ы л ык к а
баулимын, е п н егуд1 уйретем1н деп, осы б е й н е г п б а сына
тшеп а л г а н езь М а н д а й ы н а ж а з ы л г а н сорлы ж у р т ь щ сол
б олг ан сон к енб ес ке а ма ль щ кайсы?! Кеусен с у ра й кел-
гендерд1н э р к ай сы с ы н а, Д и к а н б а й д ь щ т ыжырынып та-
рынг анына к а р а м а с т а н , ек1-уш путтан а с т ы к салып бе-
руге т у р а келед1.
А л а й д а Д е м е ж а н с о н р ы кундер1 ала к ап т а рд ь щ буш-
р 1н гана то га йтып коймай, кеусен с у р а у ш ы л а р д ь щ ба сы на
б 1рдеце куйып Ж1берет1н т э сш тапты. К е ш к е т а ма н ж а на -
гы л а рд ы н б ас ы к,уралды-ау деген мезплде, бэр1н б)р
жерг е жинап а ла ды да, о йында г ыс ын акта рып, ез1'нше
бIр шер т а р к а т а д ы . Б у п н де сол к е р Ы с айна-катес!з
кайталанды. Алдыме н а л а к а п т а р д ы жинап алып, э р к а й ­
сысына ек! пу ттан бида й с а лдырып койды да, сонан сон

250
ез дерш у л п а д а й а к сабаннын, у ст ш е а л к а - к о т а н отыр-
гызып, с ез ба ст а д ы.
— Ал, а га йын да р, к а з а к к а а к ы телемесен, акыл тьщ-
даура да ершедк. . Енд1 б 1раз сез т ын д а ур а калайсын,-
д а р ? — дед1 о т ыр г а нд а р р а ж а р а л а й кез ж у п р т т .
Кеусендер1 к а п к а ту сш, к е щ лд е ш п отырран жур т:
— А йт а бер, шырарым.
— К у л а р ы м ы з сенде...
— Т е п н а кыл ды ты нда ма й , к у д а й урып па бIзД1 ? —
д е с т к о п ац да с ы п калды.
— Т е п н акыл емес, сол у ш ш сендерге а к ы телеп
отырмын р о й ? — дед! Д е м е ж а н езу т а р т ы п . — Ал айтыц-
даршы: осы а лг а н к еу с е н д е р щ к а н ш а г а жетед1 деп ойлай-
с ындар?
— Е, б а л а - ш а г а н ы ц б 1рер ай Т1ске б а с а р ы н а ж е т т
к а л а р , — деп ж ы р т ы к шекпен, ж у л м а т ы м а к киген б1реу»
Т1С1НЩ а р а с ын ан шы рт - шы рт т у ю р ш койды.
— Со на н кейш к ал ай кун к е р е с щ де р ?
— Т а ц г ы нэс^п тэ щрден, та гы б1р мэн1С1 болар. Айран-
катыгы, курт- 1р1мнпп б ар дегендейш... К,ыстык согымнын,
ет1мен 1лдебайлап кектемге б1р 1Л1пп алс ак, а узымыз
а к к а тиген сон ары к а р а й е л ме й м 13 гой, — дед1 ж а ц а г ы
ж у л м а т ы м а к т а г ы да к е п т щ атынан ж а у а п б е р 1п. ©31
б 1р с ез б а к к а н , б1рд1-б1рге согып журет1н суйк1мс1здеу
К1С1 е д 1. Д е м е ж а н к а н ш а о й л ас а да, атын есше т у с 1ре
алмады.
— Т у с ш 1к т 1. Д е м е к , ж ы л д а керет1н к у к а й л а р ь щ осы
гой? А л б у д а н г е р 1 сен1мд1рек кэс ш 1степ, карын тойдыру-
дь щ б а с к а б 1р ама л ын о й л а с т ы ру г а б о л м а с па? К,ысы-
ж а з ы ел к а р а сы н а ш е с т , текке к е ш т ж у р г е нше , е з д е р щ
неге жер т ырм ал а п, ег1н екпейс1ндер? Ке к т е м д е котан
а ум а гы н да й жерд1 ендеп, сог ан б!р т а к и я та ры шашып
т а с т а с а н д а р , жыл бойы муртта рын ды б а лт а кесер ме
СД1?!
— Ой, шыраг ым Д е м е ж а н - а й , ол киын ш а р у а гой:
оган алдымен келж керек, с о к а - с а й м а н керек, сонан сон,
ала ж а з д а й элг1 аз епнд1 т о р г а й д а н корып, кузет1п отыр у
керек, — дед1 кет1к Т1С1Н1Н а ра с ын а н тш1 ж ы л т ы н д а г а н
ш о кш а с а к а л д ы б1р шал.
— Ал е з д е р щ ше? С о л епнд1 к узетпегенде ездер1н
не б1т1рес1ндер? Мэселен, осы к ы р ма нд а г ы а с т ы к тер
текпей, енбек етпей, б о с к а келд1 деп о тыр с ы нда р ма?
— Мол е п н н щ жен1 бел ек кой. Аз а с т ы к к а б о ла ж а з
?,омы б а л а - ш а г а н ы ы с т ы к к а к а к та п, ш ыбын г а та ла тып,

251
ел к ат а р л ы ж а й л а у г а ш ы к п ай к ал а й о т ыр ам ы з , — дед1
манаты ж у л м а т ы м а к тары д а се з ге а раласып.
«К,ап, мынанын ызасын-ай, э?! М ын а л а р р а акыл айтып,
с ез шырындап отырран мен де а к ы м а к ек енмш, — деп
ойлады Д е м е ж а н зырырданы к а й н а п . — Апыра й мына
ж у р т к а не 1стеуге б ола ды? Э л де каптары а стыкта рын
т е п п т а с т а п, е з д е р ш енд1 бу л мацайра келмейтшдей
етш, к уы п Ж1берсе ме екен?»
Со л ойына н ык бе юн ш, к а с ы н д а турран Д и к а н б а й р а
б у й р ы к б е р у ге о к т а л а берг еш сол ед1. Осы кезде арт
ж а к т а н у с т ш д е ш у ю р г е б о я г ан ж а р г а к тоны бар, капса-
гай Iр 1 денел1, к а у г а с а к а л д ы б!р к1с1 б е л п берш, орнынан
т у р а б а с т а д ы . Б ы л а й ш а ©н,1 т а н ы с сеюлд й б 1р а к Д е м е ж а н
К1м екешн е с ш е т у п р е алмады. Со л К1с! б а к а н д а й улкен
колымен ж а й к а п , «ау, койындар, туге» деп д а б ы р - д у б ыр
с ейл е с ш о тыр г а н ж ур тт ы с у сепкендей тыйып т а с та д ы
да:
— Ш ы р а г ы м Д е м е ж а н , т ын д а р к у л а к , у г ы н а р кещл
болса, ж е т ю з ш - а к айтып жатырсын. -ау. Керен, к у л а к ,
к еренау е л щ сез1цд1 у к п а с а да, с о к ы р г а т а я к у с т а т к а н -
да й мына 1С1НД1 к ермес д е й мю щ . С о л Ж1Г1Т х а л ы к к а кам-
кор сезд1 кеп а й т а д ы деп сырть щна н т а л а й естуш1 ем.
Б у п н сог ан кез1м а н ы к жет1п отыр. А н а д а калын, к аз ак-
ты «К,ара шыгынна н» к у т к а р ы п к ал г а н жаксылыгын,
та г ы бар... С е з щ е де, 1С1н,е д е к у л ды к , айналайын а за ма -
т ы м ! — деп 61 р т о к т а д ы . — Б а й к а п отырмын, дайын а с к а
Т1К к а с ы к болып, осы кел 1С1М13Д1Н, ез1 бэлендей ж а р а с ы п
т у р г а н жок. Б 1р а к а ма лы мы з к а н ш а ? « Шс ке н астын,
куЙ1п ж а м а н » деп кызыл кырман, к а р а к а з а н ь щ а кез1-
М13Д1 сатып, к е л 1п о т ы р га н ж ай ым ы з бар... Б а с к а ны бш-
меймш, мен ез1м ерд1м сен1н соныннан. Кэне, кай ж а к к а
бет т у з е й с щ ? Б а с т а ш ы мына соры к айн а г а н , с а к ал д ы
сэби ж ур тын ды!
«Апырай, жуз1 иманды, сез1 сындарлы бу л к1м ед1?
М ы н а н ы н кемеЙ1нде б у ры н а йт ы л м а га н б1р ж а н а леб1з
ж а т ы р гой» деп Д е м е ж а н елендеп калды.
— А к с а к а л , С13Д1 тани а лма й калдым-ау. . . Атыныз
К1м ед1?— дед1 а кыры а ма л с ыз да н .
— Кептен кермегенге есщнен шыгып к а л га ны м гой.
Мен — Б е к е а г а н е м е с п 1н бе... Б е к е па л уа н дегенд1 е с т у 1н
б ар ма ед1?
С о л сэтте Д е м е ж а н н ы н коз алдына кеп керппстер
ж а м ы р а п коя бердь Иэ, айтпакшы, бу л Б е к е екен гой.
А т а к т ы Б е к е палуан... А н а б 1р жылы Отыншы б и д щ
а сына б а р г а н д а, ез! куреспей, ж ол ын Байс еркег е б е р е т1н

252
Б е к е ше? О н д а бу л нар ту лг ал ы , а тпал а з а м а т ед1. Аз
ж ы л д ы н 1ш1нде к ал а й к арт айып, ш е п п кеткен?!
— Кеш1р1Н13, Б е к е ага. Т а н ы м а й к ал г а ны м у ш ш ал-
д ыныз да айыптымын, — д е д 1 Д е м е ж а н ынг а йсызд анып.

— О к а емес... баяры па луа н Б е к е жок, кой к а з 1р.


К е ш н п ж а с т а р кайдан танысын. Б о йы м д а к уш - к а й ра т -
т ы н б а ры нд а осы е л д щ намысын ж ы р т к а н, у юл еп а р ы с к а
с а ла р а за м а т ы н ы н б1р1 ед1м. К,аз1р куш кайтты, а у р у ай-
налдырран кеп к уй ю ш а л д ы н б\р\ болдым. Е н д 1 мен юмг е
к е ре к пш? — деп Б е к е к емейше кептелген екс1кт1 басып,
аз б е г е л д к — Оны койшы, с е н щ а лд ын а шарынайын деп
келгем жок , Д е м е ж а н к ал к а м . О с ы е з щ б ас т а р ан ж а н а
Т1рл1кке 613 к а л а й ю р 1с е м 1з, соны с у р а й ы н деп келд1м.
С а к а л ы н д ы са тпа , енбепьци сат, гсесЮеш кектен тйаеме,
жерден тше д ег е н щ кекейлме конады. Б 1р а к е п н са латын
жер, оны к ег ертетш су керек кой. Оны б 1зге К1м бер1п т у р ?
Ойра т у с с е н ойратын, кырра шыксан. х а л д а й ы н кы с а д ы
ек1 буЙ1рден. А р к ы р а п ж а т к а н ею езен — А б д ы р а мен
К,араунг1рд1н алыстан сарынын ест!ген1М13 б о л м а с а , хал-
д а й л ар онын суынан б 1зге б!р т а м ш ы та тырма йды. .. С о н д а
613 ег1нд1 к ай д а с а л ам ы з?
М у н ы н айтып отырраны — ж а н а л ы к емес, Д е м е ж а н ­
нын да кептен ж а з ы л м а н , шил! боп ж ур ге н ж а р а с ы рой.
С о л ж а р а н ь щ а уз ын б^реу к анын шырара тырнап алган-
дай, к а б ар ы н ш р ж и т т , темен к ар а п кеттк Не д е у керек?
А н г а р л ы Б е к е шы нды к т ы айтып отыр. А й тты- ай тп ады,
к а з а к к а ен алдымен к у н а р л ы ж ер бел!п бермей турып,
ж а н а г ы езендерден т о г а н толы с у алып бермей турып,
к ур егш сал деп к ы с т а г а н н а н не тусед1? Д е м е ж а н н ы н
кездеген1 де — э р к ш н щ эр сайра ж ур д1 м - б а рд ы м ш а шы п
т а с т а г а н , т а з д ь щ ш а ш ы н д а й ойдым-ойдым ег1 гй емес, б у ­
юл х а л ык ты н осы к э с т к е т у т а с ден койып, бет б у р у ы емес
пе ед1. Ен де ше бу л елд1н Ж1Т1Г1 мен саярын жекелеп куам
деп са нд а лм а й, ушр1мен, тобымен к ай ы ру керек екен-ау!
— Мэселенки, менщ ез б а сым к о л к а н а т к а ж а р л ы адам
емесп1н,— дед1 Б е к е онын ойын бел1п.— Б 1ра к, керег1 не,
уш ба ла м у ш ж ер д е б а йд ы н малын барып, кун керш
ж ур г е н ж ай ы б а р. « Ж а м а н д а б о л с а у л ы н зор тусын» деп,
с о ла р д ь щ ушеу1 де ез1ме т а рт к а н, к а р а к уш ж а г ы н а еш-
К1мнен сорлы емес. Егер м аг ан ж е р - с у тиш, б а л а л а р ы м -
ньщ ба сын косып, е п н са лд ы р с а м, к а р т а й г а н д а б у й т т
кап а р ка ла п ж ур мей, к олымды жы л ы с у г а малып от ыр ма с
па ед1м. Ка йтейш, «1ш к а з а н д а й кайнайды, к ур е с у г е дэр-
мен жок» дег еннщ кер! 613Д1К1.

253
Шыны ма, элде ж а й ел к а р а с ы ма, онын, сезш б а ска -
л а р д а кос тап, к у а т т а г а н б о лып ж ат ы р.
— Бо к е - ау , о нда й кун т у с а к ар а ж е р д щ кыртысын
а й н а лд ы р м а йм ыз б а ?
— О н д а б у й т ш кершг еннен кеусен с у ра п ж у р е р ме
ед^к?
— С о л е п н с а л ат ы н жер мен сура дьлпр болып отыр-
ран ж о к п ы з б а , — д е с ш ж а м ы р а р а н д а у ы с т а р эр т у с т а н
е с п л ш калды.
Б у л кезде Д е м е ж а н д а элдеб1р т э уе кел г е кетш, о к ы с
бIр шенлмг е бел б а й л а р а нд а й е д1.
— Егер а р м а н д а р ы н ж ер мен су болс а, ол ж ак ын
ж ы л д а р д а к о л д а р ы на тиед1,— дед1 о ты р га н д а р д ы ж а г а -
лай шолып е т ш . — Б 1р а к ж е м е - ж е м г е келгенде осы сез-
д ерщн е н айнып кетш ж у р м е й а н д е р ме?
Ж у р т т а г ы ш у ете калды.
— К,удай с а к т а с ы н . ©з нес1б е м 1зден к а ш а т ы н жын
у р ы п к е т т 1 д е й с щ бе 613Д1?!
— Тек «мына ж е р с е н ш » деп, к е з 1м1зге б1р керсетш1.
Ар ж а г ы н ез1м1зге коя бер.
— 1_Шркш-ай д е с е й ш 1, б1здщ де б 1р а к н ан га бушр1М13
ш ы гы п , т о я т ы н кун болар ма е к е н ? !— д е с т гулес1п кеттк
— Ендеше, серт1М1з осы болсын. К е л е а ж ыл ы коктем-
д е А б д ы р а н ы н ж о г а р г ы а л к а б ы н а н е п н салып, тоган к аз а
б а с т а й мы з. Ж у р т осы б а с т а н с е б е т ш т у кымын, к у р ал -
ж а б д ы г ы н са йл ап , эз 1 р отырсын. К,ардьщ шет1 ж ы л т ет1С1-
мен буК1Л ел болып осьг ш а р у а г а ю р 1с е м 1 3 . Мен1ц бул
С6 3 1 МД1 ездер1ндей жок-Ж1Т1к а г а й ы н г а осы б а с т а н к ул а к -
тандырып, а йт а ж у р щ д е р , — дед1 Д е м е ж а н .
Ж и н а л г а н ж у р т к е щ л д е н е д а бы рл а с ы п, орындарынан
т у р а б а с т а г а н . Б ок е кабын б ок т е р1п, атына мшгел! ж ат ыр
екен. Д е м е ж а н м е н к ош т а с ып ту рып:
— С е н щ ж а к с ы л епес ж а р л ы г ы н д ы б у п н н ен б ас т а п
ж а л п а к елге ж ая м ы н, шыраг ым. Ж а м а н аганнын, осы
а т к а мшг еш — М1нген... Енд1п к а л г а н г умырымд ы сен 1н
ж а р ш ы н , к о с т а у ш ы н болып е т ю з е р м ш , к у д ай б уйырса! —
деп а з а м а т с е рт шде й б1р о к ш а у сез айтты.
Д е м е ж а н кеусен а л у г а келген а га йын да рын та ратып,
уйге к а р а й бет алг а н. Ж о л бойы ж а н а г ы Б е к е ту ра л ы
ойлаумен болды. С о г а н байланысты, Ба й с ер ке тует1
есше. Т е р т у ы л д ы н м ан да йы н а бггкен ек1 п а лу а нн ы ц ек1
турл 1 ж о л г а тускен1не к айр ан калды. Бекен^к! ештене
емес- ау, кедейл1к ер Ж1п т т щ колын байлады, а у р у мен-
д е г п . Т у р м ы с т ь щ та укымет1нде ж у р 1п, к е з 1н енд1 а шк ан
секшд!... Ал енд! Б а й с е р к е н ш не сонда ? Урл ык - барымта-

254
мен к а й д а ба ра м , не б т р е м деп ж у р екен? Э н е к у ш арман-
да к алранын айтып, е ю н у ш е К а р а г а н д а, одан ж а к ы н
а р а д а у р л ы к т ы коят ын ккпнщ тур! б а й к а л ма й д ы. Ж у -
мык к а ж ы гы п б е р д щ деп, а н а д а б у г а н кырын к ар а п
к ал ып ед1. С о д а н бер1 бул ж а к к а ат !з!н с а лу ды койды...
Ал ж а н а г ы Б е к е г е берген у э д е а ертен к а з а к т ы н «узын
ку л а г ы» а р к ы лы д у ш м елге ж ай ы л а т ы ны с е з а з . Е н д т
сын с а л м а г ы м у н ын е з ш е т у с е д ! , . Тэ у еке л! Т у б ш д е осы
же р мен су у ш ш х а л д а й л а рмен шр а й к а с п а ^ к а л а алмас.
Ал а й к а с а т ы н б о л с а ц , х а л ы к т ы н к у л д ы к к а эл1 ет1 уйрен-
бей т у р г ан д а , а с а у к е з шде к имыл да п к а л у керек...
О л к а к п а г а юре б ерг енде б а йк а ды : у йг е алыста н
та гы б1реулер келген с е ю лд к А у л а н ь щ 1шше ж у к т! т у йе
шегерьлш, кум1с е р - т у рм а нд ы а т т а р б ай ла нып калыпты.
Д е м е ж а н « б у л а р и м б о лды екен» деп, к а з а н - а я к мацын-
да ж у р г е н кызметш! эйелден с у р а п ед1, ол д а ж ар ыт ы п
ж а у а п а й т а алмады.
— Бшмед1м. О с ы ж а н а г ан а к ас ын да е ю - у ш а д а м ы
бар, б1р д э у бэйб1ше кел1п туст1. У ю р д а й д ы н ©31 а лд ына н
шыгып, к олтыг ына н суйеп т у с 1рген1не К а р а г а н д а, ете
сыйлы адам болу ы керек, — дед! а кы ры н ун катып.
Д е м е ж а н 1шке К1р1п, тврг1 у йд е к ымыз 1шш о тырган
кеп а д а м д ы к ерг енд е б 1р - а к 61ЛД1. Келген к о н а к — С ы ­
ма йы л д ы н б э й б 1ш е с 1 А й т о л кы н екен. К а с ы н д а б а л а с ы
Кудер1, т а г ы б а с к а бу л ж е т е т а ны ма й т ы н ек1-уш а да м
бар. Еркектер ж а г ы ж а п ы р л а й орнынан турып, кол берш
а ма нд ас т ы да , т е р д е К е р 1мбаймен Т1зелес о тырга н ак-
берте с е м 13 бэйб1ше А й т о л кы н к ас ын а келген Д е м е ж а н д ы
к о г а д а й И1п эке лш, м ан да йы н ан суйд1.
— Д е н 1- к а р ы н с а у , аман- есен ж у р с 1н бе, айналайын?
Кетерген ж а н а ш а н ы р а г ь щ ман д а л а д а тым алыста н
квршед1 екен. Енсес! эмсе б и ж б олс ын ! — деп а н а л ы к
т1лек айтты.
Айт о л кын — ис1 Т е р т у ы л сыйлайтын улкен ш а н ы р а к т а
отырган кад1рл1 адам. Б у р ын да еркек орнында журет1н,
аса адуынды ю а ед1. С ы м ай ы л зэнг1 елгеннен бер1 б у к ш
бил 1КТ1 ез к олына а лг а н калпы ба р. К е р 1мба йда н жо л ы
улкен, ж ец г е есеб1нде болг ан с о н, каз1р де ештенеден
та йынба й ерюн сейлеп отыр. О с ы д а н б^рнеше кун бурын
к а л а г а мал а йда тып барып, содан о ралып келе ж а т к а н
бет1 кер1нед1. Ел ж а й л а у д а н т у с е К у д е р ш щ а лы с т а гы
кайын ж у р т ы н а К1С1 ж 1берген екен. О л а р д а со нда й б!р
х а б а р д ы кептен кут1п о т ы р с а керек: «Б13 да йынбыз, енд!
кеп соза бермей, а ма на т ын алсын» деп сэлем айтыпты.
С о д а н к у д а г а а па ра т ы н жыртыс, т а г ы сол сиякты толып

255
ж а т к а н к е р е к - ж а р а к т ы ту ге ндеп алып келе ж а т к а н жай ы
бар. Е р к е к а з ж е а р э й е л д щ керген к уш курсын да... Бала-
ш а г а , а га йы н - т у ыс ж а г ы болганымен, олар айтка н ды
у к с а т а а лм а с деп, к а л а г а эдеш ез1 барыпты.
А й т о л к ын осынын, бэрш а с ы к п а й баппен б а янда п кел-
Д1 де, а к ы ры н д а к а с ы н д а о тырга н К е р 1м ба йг а с а л м а к с а л а
сейледк
— Б 13 д е к а р г а д а б олс а хал ык пыз. К а л а д а н к а йт а р
ж о л д а е з щм е н а к ы л д а с а й ы н деп эдеш бурылг аным. ..
Енд1 сол кел1нд1 ел Б а р л ы к к а к е ш к е нш е алып келеек
деген ойымыз ба р.. . Б 1з д щ де к ар а п о т ыр га ным ы з — осы
б!р ж а л г ы з б а ла . « Шы н ж ы л а с а ц с окыр кезден де ж а с
ш ы га д ы » , — деп, ж а у г е р ш Ы к т е е ю б а л а д а н б 1рдей айры-
лып, ан,ырап к а л г а н д а , к ы р ы к тогыз мушел1мде к у д ай
б ере с а л г а н ку л ы н ым гой бул. Осы б а л а н ы ц тойын ел-
ж у р т болып б1рге е т ю з е шк . З э ц п б олс а бул к ыз ык к а
ж е т е а лмай к е г п. Е н д т е л д щ иес1 де, б а с ш ы с ы да езщ-
с 1н. М ы н а А ж а р е к е у щ б а с к у д а боп барып, мешн, кел1Н1м-
Д1 к ол ы м а тус1р1п бер1ндер, — дед1 эр евз ж М1рд1н, огындай
шегелеп.
« Мы н а апамыз ж а с кез!нде к ан да й кербез ю а болды
екен?!— деп о йлады Д е м е ж а н Айтолкыннын. бу л ©лкеде
ж о к ки)м улпс1не, эл 1 ет1 к а ш а к ой м аг ан ж у м ы р б1лепн-
д е п к у м 1с б1лез1к пен осы кунге дейш с а у с аг ы н а н тас-
т а м а й ж у р ге н алтын с а к и н а л ар ы н а кез Ж1бер1п.— Бэсе,
К у де р Ы н , б ойын да г ы д а н а л ы к экесшен ж у к с а , а кы нд ы к
пен с у л у л ы к к а к у ш т а р л ы к а на с ына н д а р ы г а н екен гой.
Егер осында й ел а на л а ры б ол м а са , 613Д1Н, э ке ле р1М13 не
1стей а ла р ед1?»
Конагынын, сез1Н к а л т етпей, зер с а л а т ы н д а г а н К е р 1м-
бай онын, б ул а й М1ндет а рта сейлеген!н бекер дей алган
жо к . А л ды н д а г ы к ымыздан ж у т а т у с т , аз ойланып о т ы р ­
ды да-
— Ж е н - ж е н . . . д у р ы с - ак , жене ше . Бул кел1С1н,де де,
а йтка н с е з щ д е де к ап ы ж ок . Буйт песец сен Айтолкын
б о ла р м ы с ы н ? ! — дед! шын су шнг ен раймен. — Б 1ра к бул
мэселе ж е н ш д е ез а йна ла н а , ж а к ы н к айын да рьща акыл
с а л д ы ц ба? Кексег ен з энп не айтады? Ж а к ы н жан а -
шырын т у р г а н д а , мына ж а к т а н б 1з д щ барып к1р1скен1М1з
олардын, ш а мы на тиш ж у р м е й ме?
Бул Кер1мбайдьщ а г а йы н а р а с ын да г ы а ла а у ы з д ык -
ты еске алып, кешн к ал ын К а р а м е н д е н щ екпес1не к а л м а у
у ш 1н, эдеЙ1 арылып а л г ыс ы келгеш ед1. Б 1р а к А й т о л к ы н ­
нын ж а у а б ы Э31р екен, б егелместен сейлеп кеттк
— Е, тэЙ1р деген... Айт пен т о йд а а к с а к а л атанып,

256
ж а у келгенде ж а с б а л а болып к ал а тын а г а йы н кеп кой
к а ш а н д а . О л а р д ы кермей-бьтмей отыр д е й с щ бе. Бэр1 де
кезшде С ы м а й ы л г а с е н т кеткен к е р б а л а гой еншен.
Б ыл а й ш а мал ж и н а у г а пысык болг анымен, сез у с т а п,
суырылып шыгар бIреу 1 жок. . . А р г ы б е т т е п , к у д а л а р г а
б а р у у шш , о сында г ы о р ы с е л ш ю н е н к а г а з а лу керек екен.
М е н щ э л п Кек с е г ен каиным сол к а г а з д ы алып бермей,
эл1 кунге дейш созып ж у р .
М ы н а сезд1 ест1генде, Д е м е ж а н кысылып калды. К а п,
таре есшен шыгып к е т ш т ь а у . Со л к а г а з ж о н ш д е К у д е р и е
берген у э д е а бар едк Ш а р у а б а с т ы болып ж у р т , умытып
кеткенш карашы.
— Ж а к с ы а п а , — дед1 А йт о лк ы нд ы ж а л п ы ж у р т т ы н
койган атымен а т а п . — К о нс у л да н ол к а г а з д ы а лу менщ
мшдет1м ед1. Мен умытып к етшшн гой. О г а н кам ж ем е щ з .
А л л а б у й ыр с а , енд1 е ю - у ш кунде к ол д а р ь щы з г а тиеди
— Р а к м е т , айналайын. .. К еш е ез щме н тел коз ыдай
ж а р а с ы п б!рге ж у р ге н К а й ы н б а й ы м Т1 р! болс а, мен бул
жет1мд1кт1 керер ме ед1м,— деп Айто л кын к езше ж а с
алды.
Кер1мбай ма н а д а н бер! бэйбштес! А ж а р м е н к а с - к а б а к
а ркылы у гысып, сез а р а с ын да б1рер кайырым тш катысып
отырган-ды. Ак ыр ы б)р шеш1мге келгендей бойын т1ктеп,
соцгы б а й л а у ы н айтты.
— Кеп у ай ымДама , жеце ше . К е ш е г 1 С ы м а й ы л зэцг1-
нщ а р у а г ы разы б о лу уш!н, аянып к ала р жа й ым ы з жок.
Бул тойга 613 де 61 р к1С1дей ат с а л ыс а й ы к . Не кызмет1не
де Э31рм13,— деп Ай то лк ы н ж а к к а енсер1ле б у ры лд ы д а , —
б 1ра к с е н щ коз ще ж а с боп кер1нген1М1збен, А ж а р екеу-
м 13 де ш а у тартып к а л д ы к кой. Бы л т ы р д а н берг н а у к а с
айналдырып, мен1н, де м э ш а м б олм а й жур. . . К ы з ы к ж ас -
т а р д ш екен, ж ол ды сол ж а с т а р г а берешк. Б1зд1н орны-
мызга мына Д е м е ж а н мен Биб! барсын, б а с к у д а н ы ц
б 1р 1 болып. Т о й - д ум а н г а ш а л - ш а у к а н д ы суйрелеп кайте-
С1Ц. Гу 61 осы ж т т т щ етег1нен у с т а с а н д а р ш ы , — деп,
енд1п' с а л м а к т ы н Д е м е ж а н г а тусет1н!н а нг а ртты.
Сонымен бу л мэселе де ш е ш ш п к ал га н. Э к е с ш щ
у й г ару ы б о йын ша, Д е м е ж а н д а р а як а стына н жол журет1н
болды. Айто л кын сол к уш ж а н а уйге айтып сойылган
малдын ет1нен жеп, Кер1мбай мен А ж а р д ь щ к а с ын да
еткен-кеткенд1 еске алып, шер т а р к а т ы п ж а т т ы да, ертен-
1нде а сы гы с аттанып кеттк С ы м а й ы л д ы н а уыл ы каз1р
Ар к а р л ы да , к узекте отыр екен. Енд1 б1р ж у м а д а н кейш
бэр 1 сол а у ы л д а б а с к у р а м а к болып, у э д е ба йла сты.
Со л куш ту е э л е тшд е К е р 1мбай мен А ж а р да С а р ы -

9 К. Жумадшов 257
е л е ц д е п а у ы л г а к а й т у г а жина л ды. Ал Демежаннын, о рыс
консулы Б о р н е м а н г а ж о л ы г у у ш ш , б у п н кештетш Шэ у е-
шекке ж у р у 1 керек едк Со ны мен бэр1 б!р м е з п лд е аттан-
б а к болып, е р к е к т е р д щ кшнш д а л а г а ш ык к ан ы н а да
б^раз у а к ы т еткен. Э й е л де р ж а г ы ы р г ал ы п - ж ы р г а л ы п
к о з г а л г а н ш а , э к е л ь б а л а л ы екеу1 эрнеш э н п м е кылып,
л а п а с т ы н а с т ы нд а г ы а л а с а о ры нд ык к а б а рып отырды.
Ке р1 м ба йдь щ б а л а с ы н а а й т п а к сез1 ба р сеюлд1. М у з а с ­
т ы н д а гы а г ы с тэр1зд1 1штег1 а р п а лы с ка н ой толкыны
ж у д е у ж у з ш е н а п- айк ы н б ш н т ту р.
— Ж а с кез1'м1зде о с ы на у ем1рдщ ш е т - ше п ж о к тшт1
т а у с ыл м ай т ы н д а й к ер ш у н п едк С е й т с е к онын, ез1 к амшы-
нын са бы н д а й, ею а й на л у г а келмейтш тым к ы с к а нэрсе
екен гой, — дед1 К е р 1мбай элден у а к ы т т а терен, тыныс
т а р т ы п . — О й л а п о тыр са м , сол келте г ум ы р д ы н 031 алды-
а рт ына к а р а й л а у г а м у р ш а бермей, р а ка т- т ы ны м таптыр-
май, а л ы с- ж у л ы сп е н ет1пт1. О с ы елд1 к ал а й к а т а рг а
косамын, к а л а й абырой т а б ам , ж у р т билеймш деп ж у р -
генде, у а к ы т ипркш озып, б!р куш кэр1 к а с к ы р д а й шон-
киып к ал г а н ын д ы б 1р - а к б1лед1 екенс1ц. Е н д 1 к а н ш а су
1ш е р л 1п м 13 ба р, ол ж а г ы к у д а й д ь щ ерк1нде... ©31н де
1штей сезет1н ш ыг а рс ы н , мен о л а й- б у л ай боп кетсем,
енд1п ж у к а у ы р ы с а г а н туседк С о г а н осы б а с т а н мойын-
дап, етек- жещнд1 ж и на й бер, ба ла м.
Д е м е ж а н б 1рдеме а й т у г а окталып ед1, экес1 сез1мд1
б ел ме дегендей ксшын к е т е р 1п, т о кт а ты п т а с т а ды . Терен,-
нен теб1решп ш ы кк а н , к у л а к к а ж а г ы м д ы, кумб1рлеген
к оцыр ун1 т ы н д а у ш ыс ы н е р 1к с 13 у йытып экетердей.
— А д а м к а р т а й г а н сайын ем1рден сырт буын тартып,
ж а н а заман, ж а н а ы к ыл ым нын кеп к ит у р кы - ка лт а ры с ы н
дэл а н г а р а бермейд1 екен. К а р т а д а м н ы н б а г ы т - б а г д а р -
д а н тез ж а н ы л ат ы н ы да содан. Б у р ы н сен1н кейб1р кылы-
гынды а т а с а лт ын а ж ат п ай тын , о га ш, ж а т керуш! ем.
Ш а л ы е б а с к а н ы м д ы енд1 б а й к а п отырмын. Бет а лыс ын
т у з у екен... З а м а н ы н а к ар а й адамы. Бэлк1м, бу л заман-
ньщ Т1Л1Н сен т а б а р с ы н . К а р а н г ы х а л кы н д ы ж а н а 61'р
к ы р к а г а сен шы г а ра рс ы н. И л а й ы м солай б о л г а й !— деп
ой шылбырын ш у м а к т а г а н д а й аз-кем бегелд1. — Б 1р а к
сен1н ж о л ы н да тым онай болмас. Эрк1м ез л аг ын текеш1к
койг ысы келет1н, алты б а к а н , а ла а уы з ел1н мынау. Е ж е л п
са лты б ойынша, к а з а к т ы а да м орнына санамайтын,
керауыз, керден х а л д а й л а р ы н анау. Туб1нде осы ек1
оттын о рт а с ын да ш ы ж ы к т а й ш ы ж г ы р ы л а т ы н сен бола-
с ы н ба деп корк а м. .. Б у р ын мен, экел1к айбарыммен
болса да , с а г а н к а л к а н сиякты е д 1м. К о р ык к а н ы н сыйлай-

258
тын ж у р т К е р 1м ба йд ы н б а л а с ы деп, сенен де ы р ы п жур е-
тшдей ед1. М е н щ кез1м ж у м ы л с а , т а г д ы р д ы н т а лк ы с ы н а
сен каласын, ба, к айд а н б ые й ш ?! Эк е малы б а ла ра мал
б о лм а са , эке а к ы л ы да ба ла ра акыл болып ж а р ыт п ай д ы.
К у д а й ез к е ю р е г щ е берсш. Т е к б 1р рана айтарым: найза-
нын у ш ы н а алдымен Ы н ш , о к к а кеуденД1 алдымен тосып,
тым к ы з б ал а ны п кетпе. «Бай — б 1р ж у т т ы к , б ат ыр —
б 1р о ктык» деген сез бар... ©зщД1 с а к т а , балам. . . О с ы
мэнса бы к у р г ы р г а д а тым бой урып кетпешк Мен, шыным-
ды айтайын, сол мэнсаптан е ш б 1р р а к а т кергем жок .
— К а с ы м д а х а л ы к б а р гой. Т а г д ы р д ы н б а с к а сал-
ганын сол х алыкпен б1рге к е ре м ш д е , — д е д 1 Д е м е ж а н .
— Со л х а л к ь щ к ор г а н б о лу г а ж а р а с а . . . Х а л ы к кейде
у рщкен жылкы сек1лд1, ж о л ы н д а т у р с а н ез щД1 т а п т а п
е т у 1 м у м к ш . .. А г а й ы н а р а с ы бу зы л ды гой. К у н к 1лдеп
ж у р ге н к ун ил лд е р д щ де тебес1 к е р 1н1п калды. Н е дешн,
алд ын а койг ан м а к с а т ы н а а кы лы н мен а й л а н са й болсын,
балам.
— Ж а р а й д ы , кеке... О с ы а йтка н с е з щ 1з е м 1р бойы
ж а д ы м д а б о л а р , — д е д 1 Д е м е ж а н . О д а н а ры т а г ы б 1рдене
айткыс ы кел1п ед1, т а м а г ы н а элдеб1р туЙ1ншек к ептел 1п,
се й л еу ге м у м к ш д ж бермед1.
Кеп кеш1кпей С а р ы к е л г е к а й т а т ы н д а р мен к а л а г а
ж у р е т 1ндер к а т а р а т к а конып, ек1 а й р ы к ж о л г а туст1. Б у л
эке мен б а л а а р а с ы н д а г ы а к ы р г ы э н г 1ме, с о н р ы б1р сыр-
л а с у екенш осы сэт екеу1 де бшг е н ж о к ед1.

VI I
А р а д а б 1р ж у м а еткенде, Ж у м ы к к а к у д а л ы к к а б ара-
тын Т е р т у ы л К1С1лер1 у з а к с а л к а р топ курып, А р к а р л ы д а н
аттанып кеттк Е р - эй е л 1, б а с ш ы - к о с ш ы с ы а р а л а с узын
саны к ы рык - от ы з да н кем болмас. Д е м е ж а н , Кексег ен
б а с т а т к а н е л д 1н а т ка мшер е р - а з а м а т т а р ы б 1р лек болып
а лг а ту ссе, с о л а р г а к у й р ы к т1стесе: А йт о л к ын б а с т а г а н
б э й б ш е л е р , Б и б 1, М е р ж а н д а й ж а с эйелдер келе ж ат ыр .
Е н сонында к ыз ы л д ы - ж а с ы л д ы ки1нген ж 1Г1Т- желен —
куйеулер тобы б 1р белек. К у й е у ж о л д а с т а р ы н ы н а р ас ы н д а
Шэ у е ш е к т е н ш ы к к а н б 1рнеше т а т а р Ж1пттер1 де ба р едк
©31Н1Н гармоньшы, ж ы р ш ы (сер1ктер1н б а с т а п келген —
Кудер!Н1н, досы Ы бы р а й б а й б а т ш а . ЕПр келк1 сэнд1 ки1Н1п,
с э й г у л 1к а тт а р М1нген осы сонг ы т о п т ы н с а л т а н ат ы т т т 1
ерекше болатын.
К а з а к с а л ты н да к у д а л ы к к а б а р у ж а с а н ы п ж а у г а
а т т а н уд а н кем туспейд!. О л — е к 1 ж а с т ы н ж а й г ан а ете
9* 259
шы г а ты н т ой- ду м ан ы емес, б у ю л е л д щ мерекеск Онын, ар
ж а р ын да ел намысы, ру а р а с ын да ры бэсеке, б а к т а л а с т ы к
ж а т ы р . Казенен, ем1р бойы т1рнектеп мал жиып, д э ул ет
к у р ап журед1 де, о сында й ас пен то йда а гы л - т е п л б!р
ша ш ы л ад ы. К а л ь щ с ы з кь13 б о л с а да к э д е а з кыз жо к .
К а з а к т а «жет!м к ы з д ы ц тойындай» деген де соз бар. Де-
мек, жет1м кыздын, да е з ш е л а й ы к т о й ы болады. . . Ал мына
тойдын, ж он - ж о с ы г ы Т1ПТ1 белек. Ке з шд е б 1р ру дын кесем1
тугел Тортуылдын, к у р м е г п а к с а к а л ы а та н га н Сымайыл
з э н п н щ элпештеген ж а л г ы з улы Ж у м ы к т ы ц а т а к т ы бш
Та сбола ттын, кызын а лг ал ы б а р а ж а т ы р . Онын, устше
ж а й ауыл а р а с ы емес, кэд1мгщей ш е к а р а асып, озге 61'р
п а т ш а л ы к к а келе ж а т к а н ы та гы бар.
Б у л к у д а л ы к т ы н д а е з ш д ж та ри х ы б а р ед1. О с ы да н
он ш а к т ы жыл бурын т е р к к е й д е п Ж у м ы к пен Ерт1с
То р т у ыл ы а р а с ы н д а улкен б\р к а к т ы г ы с болады. Жес1р
д а у ы н а н б а с т а л г а н а р а з д ы к т ы н аяг ы ек! ж а к т ы н кезек
б а р ы м т а а л ы с у ын а согып, к о р ш ш е с ек1 е л д щ а рас ы катты
шиелешседк А к ы р ы е ю ж а к б1т!мге келер т у с т а Е р т к
Т е р т у ы л ы н ы н д а у ы н Лча паб а й б о лыс к уь а н д а , Ж у м ы к т ы н
соз Т13Г1Н1Н осы Т а с б о л а т би у с т а г а н екен. Со д а н ею
ж а к к а д а б ур ма й, эдш т е р е л ж айтатын т е б е би керек
б о л а д ы да, ею елд1н о р т а к риз ашылыгымен, кунгейден
а р а а га йын рет1нде С ы ма йы л з э н п ш шакыртыпты. Б а с ы н ­
д а Т а с б о л а т бил1кт1 С ы м а й ы л г а б ер е р 1н берсе де, к анына
тартып кетпес пе екен деп, т е б е биге сен1нк1ремей ж у р с е
керек. А л а й д а С ы м а й ы л д ы н к а р а кылды к а к ж ар г а н
эдш ук1М1н ест1генде, Ж у м ы к ж а г ы ка т т ы разы болады.
Д а у б1ткен сон Т а с б о л а т С ы ма й ы л д ы ез а улына к о н а к к а
шак ырып, мол сый- сияпатпен а т та н ды рг ан екен. Т1пт!
онымен де коймай:
— Б 13Д1Н к а з а к бурын «ка н ын а т а р т п а г ан н ь щ кары
сынсын» деуш1 ед1. Сен сол урд1ст1 б уз д ы н , Сымайыл
зэнг1. А т а н ы н г ана емес, а д ам н ын улы екенс1н. Ко пт щ
кещл1нен ш ы кк а н бул 0Д1ЛД1ПН к ешнп у р п а к к а у л п боп
калар. . . Б у д а н былай к а н ы мы з араласып, т у б 1М13д 1 суйек
айыратын б о лс ын , — деп е з ш щ жет! ж а с а р кенже кызы
А й ж а н д ы С ы м а й ы л д ы н сол кезде с е п з г е кеп калг ан жал-
гыз у лы Кудер1ге атастырыпты.
КеЙ1н ек 1 ж а к к у д а н д а л ы ж а к ы н а д а м д а р рет1нде
алыс-бер1с ж а с а п т у ра д ы. С ы ма йы л келш{мнщ кальщ-
малы деп, Т а с б о л а т ауыл ына б1рнеше д у р ю н ж ы л к ы
айда тады. Б1рак Кудер1 он т е ртк е толып, енд! ба ла мды
к айнына урын Ж1берем, ес1к керсетем деп жур ге нде,
С ы ма йы л ол а р м а н ын а ж ет е алмай, дуниеден етедк Та с-

260
т
бо ла т к у д а с ы н ы ц орнына 6 1 р к е л т к у р а н окып к а й т к а н
сон, бу л ж а к к а ат 1 3 !н с а л га н жок,. Э л д е а р а г а тускен
ше к ар а да н корынды ма, сонгы ж ы л д а р ы к у д а л а р д ы н
б а р ы с - к е л ю азайып, а р ал ар ы тшт1 су ысып б а р а ж а т к а н -
дай ед1... Енд!, мше, к у д а л ы к кайта ж а н г ы р ы п отыр.
Б ул жолы е ю ж а к кыз у з а т у тойын, урын бару, ес1к к о ру
сек1ЛД1 бурын етелмей к а л г ан, толып ж а т к а н ырым-той-
лар ды к ос а к а б а т т а п б1р-ак етюз у д! у й г а р ы ск а н . Ж у м ы к
кызынын к ал ь щма л ы э л д е к а ш а н т ел ешп бггсе де, А й т о л ­
кын бэйбнпе осы жол ы да к у д а л а р ы н а к ур б а рг ы с ы
келмей, т а г ы б!р у шр ж ы л к ы а йдатып, ею атан т у й е г е
1лу, кшт, ж ыр т ы с артып, мол ж ор а л г ы , к ап ыс ыз дайын-
дыкпен келе ж а т к а н себеб1 де сол едк
Б у л а р Т а р б а г а т а й жонымен т ж е а с а ты н тоте жо л д ы
ж а к с ы б шге шмен, каз!р т а у у е п р т ! е л а з иен екешн, эр1
би1к а с у л а р д ы н суытып кеткенш еске алып, б у р ы е т а б о л ­
с а жа з ык пе н, ел 1Ш1мен жур уд1 колайлы кврген. С а л т а -
натты дулы топ т а у бектер1мен ш ы г ы с к а к а р а й с у ыт
ж у р ш отырып, ара конып К у з у 1нге ^кегп де, уш1нш1 кун1
К1Ш1 б есш ш а ма с ын д а , Ш1л1кт1де о тыр г а н Т а с б о л а т
а у л ы ны н т у р а уетшен шыкты. Б арып к а л а м ы з - а у деген
кун мелшер1 алдын а л а б ел п л е шп , о сыдан он бес кундей
бу рын к у д а л а р г а ж а у ш ы Ж1бер1лген-Д1. Кез ен г е шыга
бергенде-ак, о й па нд а г ы калын, а у ы л д ы н кутшш, дайын
отырга ны белг1л1 боп калды: к аз к а т а р Т1г1лген а к уйлер,
сол уйлерд1н а р а с ын да а т т ы л ы - ж а я у с а пы ры лы ск а н
а да м да р.
С 1рэ, ж а н - ж а г ы н т а у л а р к о р ш а г а н к аз ан ш у н кы р
Ш1Л1КТ1 ж а з ы г ы туст1ктег1 Т а р б а г а т а й д а н к у л а г а н , б а т ы-
сындагы М а ц ы р а к пен ш ы гы сы нд а гы С а у ы р - С а й к а н жай -
л а у л а р ын а н тускен к а л ы н елд1н кун с у ы т к а н ш а 61 р-ек!
ай отыратын т у р а к т ы кузек жу р ты, жа й лы конысы бо лс а
керек. А й н ал а т е щ ре к т е кез жетер же р г е дешн ы г ы- ж ы гы
конган а п п а к а уы л д а р , к у ж ы н а г а н кой, у й 1р - уй 1р жы лк ы
кершедк А л д а келе ж а т к а н у лкендер а уы л га б1р шакырым-
дай к а л г а н д а ат басын тежеп, а лды- а ртын жинап алды да,
куйеулер тобын б!р кезен а с т ы нда калдырып, ездер!
к ар б а л а с ы п ж а т к а н калын, а у ы л г а к а р а й Т1ке тартты.
М а н а ер1сте кездескен ж ы л к ы ш ы л а р д ы н б\р\ суЙ1нш!
с у р а у у пин а уы лы на ш а б а женелген-д1. Со л барып х а б а р -
л а г ан болар, б ул а р ж а к ы н д а й бергенде а л д ар ы на н ек!
са лт атты шыгып, к о н а к т а р д ы б а с к а уйлерг е К а ра га нд а
сэ н- са лт а н а т ы белек, о к ш а у ы р а к тпчлген а к у йлерге
к а р а й б а ст а п ж у р д к А т б айла йт ы н керме б а с ы нд а да
к 1ле} 1, 6 1 р элекедей ж а л а н г а н ж а с Ж1пттер т у р екен.

261
Э р к а й с ы с ы к у д а л а р д ь щ шы лб ыры н а н устап, колтыг ынан
демеп, к ош а ме тп е н т у а ' р ш ж ат т ы.
Улкендер уйг е ю р у г е бет алранда, а лд арын ан у к ш шы-
мы л ды к керш, к,ызылды- ж ас ы л ды кишген б 1р к ы з ык
шорыр а у ы лд а н у з а й берген. Б у л а р — куйеулерд1 к арс ы
ал у га ш ы к к а н к ы з- ке лш ш е к те р тобы едк Демек, куйе у
с о рл ы г а д а йы н д а л г а н с ы н - с а г а т т а р б а с т а л д ы деген сез.
Енд! к у й е у д щ а ты на мшу, к уйеу атымен кул т а с у , к оржын
сегу, к ал ын д ык пе н кол у ст а тып , ш аш с и п ат у семлд!
т а ус ы л м а й т ын ырым- кэделерден ж а с т а р ж а г ы коз аш-
пайды.
Айт о лк ы н б а с т а т к а н у лкендер к у д а л а р г а арнап тжкен
ою-©рнект1, мол ж а с а у л ы , с е п з канат, ею а к уйге белЬ
нш ту скен. А л ы с т а н ат сог ып келген ж о л а у ш ы л а р а як-
тарын соза к е с ш п , т е р д е п ж у к у ст ш е н к у л а т ы л г а н к ус
ж а с т ы к т а р г а ш ы н т а к т а й ж ай г а с т ы . Т а с ту ск ен ж е р ш е
ауыр. Енд1 б у л а р д ы н мшдет1 осымен а я к т а л д ы десе де
болады. Б у д а н была йг ы той таукымет1, к о н а к к у т у —
уй и е л ер ш щ мойнында. Эрине, бул ел де намысты колдан
берпс1 келмейд1. «ЦПркш, пэленше- екеннщ кыз у з а т к ан
то йыныц с а л т а н а т ы - а й » д е п з ш , е з д е р ш ш е б!р к е а л е д ь
Е с т у л е р ш ше , Т а с б о л а т — у ш у лы у ш а уыл болып о т ы р ­
ган, ж а л - к у й р ы г ы б ут ш, е р е н - ж а р а нд ы , д э у л е г п юсь
Тек о с ы д а н е ю - у ш жыл бу ры н б э й б ш е а ка йт ыс болып,
улкен ш а н ы р а к т а г ы юцп у лы ны н колына к ар а п к а л г ан
к е р ш е д ь @ зш щ алгыр ш е ш е н д т м е н , ел берек есш ойл аг а н
к ам ко р к о р ым а лд ы г ым е н ез о р та с ын а ж а к к а н , х а л ы к ­
тын кад1рл1 а д ам ы десед1. С ы м а й ы л елген сон, б и д щ
ержетк ен у лд ары б ур ы нг ы к у д а л ы к т ы мойындаг ысы кел-
мей, б 1р к иырда ж а т к а н жет1м к у й е у д 1 олкысынып, карын-
д а с т а ры н осы м ан д а т ы ж у а н а у ы л д а р д ы н б 1рше у з а т к ы с ы
келгенде, б а л а л а р ы н а к а т а н тыйым салып, а к ба тан ы
а т т а м а й с ертте т у ры п к ал г а н — Т а с б о л а т т ы н 631 екен.
Со ны ест1гел1 Айто л кын б а с т а т к а н Т е р т у ы л к ю л е р ш щ
сыртта й кэр1 биге деген ыкыла с- ку рмет1 тшт1 а рта т у с т
ед1.
К о н а к т а р ж а й г а с ы п болып, кутуцп ж т т т е р енд1 кымыз
к у ю д ы н к ам ын а ю р 1с т ж а т к а н д а , кенет е с ж ж а к т а г ы л а р
кешн с е р п ш п , жол босатып, «Би келе ж ат ы р » деген
сыбыс е с п л д к К е п кешжпей кшз у й д щ е с т серпе ашылып,
1шке б 1р топ а да м юрдк Е н а лд ын да узын б у рыл са ка л ды ,
енсегей \р\ д е н е а сэл енк1ш тарткан, б а сы н а п у ш п а к
б е р ж киш, у с т е м е мэут1 ш ап ан ж а м ы л т а н Т а с б о л а т би дщ
ез1. С о н ы н д а ер-эйел1 а р а л а с т а г ы б 1рнеше ж а с т а у адам-
д а р бар. К о н а к т а р да ж а п а - т а р м а г а й орындарынан т у р -

262
ран. Т а с б о л а т ен, алдымен к у д а г и ы Айт о лк ы н д ы к у ш а к т а п
сонан сон Д е м е ж а н , Кексег ен к а т а р л ы жтттермен
де твс туй 1ст 1р 1п, а ма нд а с ы п шыкты. С о н ы н а ерген у лд ар ы
мен кел1ндер1 де соны к а й т а ла ды .
Бул — а л г а ш к ы бет к е р 1су с а л т а н а т ы гана. К а з а к ­
тын к е ш - к у л а ш аман-сэлем1 ж а й г а с ы п о тырга н сон
барып б а с т а л а д ы . Б ул жол ы да солай болды. Т а с б о л а т
с а мб ы р ла п катты сейлейтш адам екен. А й т о л кы н н ын
сол жак, к а т а р ы н а н орын алып, уй 1ппне ж а р а л а й кез
салып е г п де:
— Ка ла й, кад1рл1 к у д а - к у д а г и л а р , алые ж о л д а н арып-
ш ар ш а м а й , аман-есен ж е г п щ з д е р ме? Е л - ж у р т , ауыл-
аймак, б а л а - ш а г а т е п е а ман б а ? — деп у з а к шубыртып,
к о н а к т а р д а н а м а н д ы к сурады.
Те р т у ыл к 1С1лер]н1н а р ас ы н д а А й т о лк ы нн а н у лк е ш
жок . Ж о л да, сез рет1 де — сол ю е ш ш .
— ШуК1р, е л - ж у р т а ма нш ыл ык , сол езщ1з керген
калпында, Биеке. Б 1з д щ е л д щ ип ж а к с ы с ы езщ1зге
д у г а й - д у г а й сэлем айтты, — деп А йт о л кы н кеп атынан
ж а у а п катты д а , — а з д щ у йде койып кеткен коймамыз,
а ма н а т к ал д ы р г а н алтынымыз б а р гой. Е н д 1, мше, дэм
буйырып, сол а лтынымыз ды а л г а л ы к е л д ж , — деп буйым-
тайын коса айтып, ж а д ы р а й к ул д г
— Ж е н - ж е н . . . А й т к а н ы н ы з д ь щ бэр1 жен, к у д аг и.
А м а н а т к а к ияна т ж а с а м а й , б 1р е у д щ а д а мы н багып о т ы р у
б 1зге де о ца й д е й а з бе. К е л г е н д е р щ 1з д у р ы с б о л г а н , —
деп Т а с б о л а т т а куле сейлеп, жы л ы шырай танытты.
Тек осы т у с т а б е т - эл пе т1 экесшен аума йтын, ж а с
мелшер1 к ыр ык т а р ш ам а с ы н д а г ы , бидщ улкен улы Р а к ы ш
Э31лге суйеп б 1р сез т а с т а ды:
— К е ш н п ж ы л д а р ы с 1здер ж а к т а н тырс еткен ды б ы с
еетшмей, х а б а р - о ш а р с ы з кеткенге к у д а л а р бу л ж а к т ы н
жол ын умытк а н ш ыг а р деп, а ла нда п ж у р у ш! едж. К а й т а
шек ара асып, жол т а у ы п келген екенс1здер,— деген.
Былай к а л ж ы ц т у р 1нде, 31ЛС13 айтылс а да, а с т а ры н да
ептеген кекес1н, екпе ж а т к а н ы д а б а й к а л ы п калды.
Ж а с ы юнп буынмен Ай т о лк ы н ны н айтысып ж а т а р
кисыны жок . Б1рдене а й т с а н д а р ш ы дегендей, ж а л т етш,
т ерде о тырган с е р ж те р ше к ар а га н. М ын а ж а к т а Д е м е ж а н
да дайын отыр екен:
- «И п л 1кт 1н ерте-кеш1 ж о к » демей ме б у р ы н г ыл а р.
К у д а л а р ь щ ы з ек1 к у н нщ б1р1нде ат са былтып, ек1 ауыл-
дыц арас ын т о зд ы р м а с а , алтынымыз сешмд1 к ол да деп
сенген шыгар. М и у а б аг ы б абымен П1сш жет1лс1н деп
кутш жур|п, уз1п алатын кезде г ан а келген шыгар. « К у д а

263
мын, ж ы лд ык » дейд1 р о й , Р а к а . Слз бен б 1з д щ а р а л а с а т ы н
да , с ы й л а с а т ы н да кеэ1М13 э л 1 а лд а емес пе,— дед1 Р а к ы ш -
к а ж ыл ы ж у з б е н к у л е к а р а п отырып.
Бул сез Т а с б о л а т т ы н да к ул ар ы на жарып к е г п б 1лем,
к а р к ы л д а й кулш, м ас а йр а п калды.
— Эй, бэрекелдП Ж а к с ы айттын,, к у д а ба ла . С е з
ж у й е с ш т а п с а , мал иесщ та б ады. .. К а р ы нд а ст ы у з а т у
оцай д е й с щ бе, менщ б а л а л а р ы м э л д ен - а к урынарра
к а р а таппай, 1штер1 к он кы л да п ж у р , — деп кэр1 та рлан
б а л а с ы н ы н т ж т е у айтылран ж а н а г ы с ез шен де 31л калдыр-
май ж у ы п - ша й ып Ж1б е р д 1.
С о н а н сон к у д а л а р ы н а к ас ы н д а отырран у л д ар ы мен
к е л щ д е р т б 1р - б 1рлеп та ныстырып шыкты. Б и д щ Р а к ы ш ,
К а б ы ш , Эб1ш деген у ш улы б а р екен. Бэр1 де к ек жа л
б е р щ е й ецсел1, 1р1 Ж1г1ттер. Ал о ла рд а н т е м е н 1рек жай-
г а с к а н а ж а р л ы , ж а с эйелдер — келщдерк
— А у ыл а рас ы шалрай. Бурын кеп а рала спа ра нра ,
та ныссын, 61ЛС1Н деп ж а т ы р м ы н . Мен1 койшы, мен осы
отырран б э р щ е де кон а кп ын р о й ... Ж а ц а айтылран мын
ж ы л д ы к к у д а - к у д а р и л а р ь щ ы з осылар... Т у б 1нде су ра п
келген б у йы м т а йл ар ьщ ыз ды д а о сыла р т ы нд ы ра ды , — деп
уй 11ШН ду КуЛД1рД1.
Осы сэ тте А йт о л кы н б э й б 1ше де ез т а р а п ы на н касын-
дагы с е р 1к те р 1Н1Н а т ы - ж е н д е р ш атап, жен-жобасын
тус1нд1р1п жат т ы. М а н а д а н бер! келген к у д ал а р а р ас ы н д а
кершект1 а к с а к а л юс1 б о л м а г а н г а уй иелер1 ептеп олкы-
сынып о тырга н сы н ай ла ры ба р ед1. Д е м е ж а н н ы н аты
а т а л г а н д а , бэр1 де с ел т етш, б а с т ар ы н кетер1п алды.
К а з а к т ы н «узын к у л а г ы» онын атын бу л елг е де жайып
б о лг ан сиякты. Т а с б о л а т т ы н е щ жыли тус1п, ж е н с у р а у
к а й т а д а н б а с та л ып кетт1.
— Е-е, ж е н - ж е н . К е р е ке н нщ б а л а с ым ын де... А л ы с ­
тан ж а к с ы атынды кеп естуш1 ек, е л - ж у р т к а аныз боп
ж у р ге н Д е м е ж а н к у д а сен екенсщ гой... К е р 1мбай у к 1р-
д а й д ы н ден1-кары с а у , к у й л ь к у а т т ы ж у р 1п ж а т ы р м а ? —
деп к э р 1 би а й р ы к ш а штипат бццирдк
— Э к е м 13 аман-есен. С 1зге д у г а й - д у г а й сэлем ж ол да -
ды. ©31 ел 1ш ш щ ж у м ы с т а р ы н а н б осай алмай, орнына
меш Ж1берд1,— дед1 Д е м е ж а н да ш е ш ш е т у с 1п.— К у й е у
б а л а ны з Кудер1 — ис1 Т е р т у ы л д ь щ к а ра шан ыр а гы н да
отырган б а ла гой. М ын а Биб1 е к еу 1М13 сол 1ш м 1з д щ куа-
нышын а т к а р ы с у г а эдеЙ1 келдж.
— Ж е н - а к . Р а к м е т , шыраг ым. ©зщ к у д ал ыг ыц ны н
сыртында, 613Д1Н елге эр1 к уйе у е м е с с 1н бе. Биб! де — 613-
Д1Н кызымыз гой, — деп т ем е шре к отырган Биб1ге назар

264
а у д а р д ы . — К а л ай , кажынын. аулымен х а б а р л а с ы п т у ра -
сындар ма?
— ©те жи1 б о лм а га нме н б а р ы с - к е л 1а м 13 бар. К а ж ы
нын, 031 биыл ж а й л а у у с т ш д е келш к ай т т ы , — дед1 Д е м е
ж а н.
Бул кезде конактардын, алдына келдей д а с т а р к а н
жайылып, с ыл ды рм а кт ы улкен к у м 1С тегенеден кымыз
к у й ы л а б а ст а р ан . Д а с т а р к а н у с т ш д е аткегпр б а у ы р с а к
т е п л т , б 1рнеше жерден са ры май, жент, 1р1мнпк койы-
лыпты. Курен, бауырсактын. а р а с ы н д а ш а к п а к к ан тта р
мен с ык па к у р т т а р а г а р а ц д а й д ы . А л ы е ж о л д а н карын-
ашып, о п т ы р ы п келген к о н а к т а р ж у р е к ж а л ра п, шол
б а сып дегендей, к ун а п калды. Т а с б о л а т к ас ын да ры Ай-
толкыннын. кесесш ез1 эперш, кызмет к е р с е т ш отыр.
— Э ц п м е л е р щ 1з ж а р а с ы п , а з д щ б а б ь щы зд ы т а б а т ы н
улкен к у д а г и ы ц ы з б о л с а жок . Б а й к у с Айжанымнын,
кы зы ры н к©рсем-ау» деп ж у р у н л ед1, оган же т е алмай
кег п. Нег е а с ык к ан ы н б1лмейм1н, мен1 артына т а с т а д ы
да, жен,с13 кейлек к и1п алып ж©нелд|',— д е д 1 би б 1р с е з д щ
к е з е пн д е . — Б 1р есептен а з д щ а лд ьщ ыз да кеткен Сы м а йы л
зэн,г1де а рма н жок, Айеке. Ж а л г а н д а ер а д а м г а к арт ай-
г ан да к ос арынан айрылып, сопайып ж а л г ы з к ал г а н киын
бо ла ды екен.
— Неге? О с ы н ш а м а б ала - ша г ан , ыз т у р г а н д а , С13Д1
ж а л г ы з деп К1М а й т а д ы? — деп А йт о л кы н е з ш ш е ж у б а н ы ш
а йткан болды.
— Шук1р, б а л а - ш а г а б а р гой. Б) р ак олардын, ©з
Т1леу1 ©31нде. К а с - к а б а г ы н а к ар а п, ж а р ы м сезден жай
т у й е т 1н, ©З1н,н1н, ата ж ол д а с , ку к э р 1ндей к айд а н б о лс ын, —
деп Т а с б о л а т б 1р сэт н а р а у тартып, б а я у курс1нд1.—
Мешн, б а бы м ды т а б а т ы н б а с к у т у ш 1м — А й ж а н шыраг ым
ед1 гой. Оны да, мше, м а н да йым а сыйдырмай алып кет-
кел1 отырсындар.
Ж у р т кымыз 1Ш1П болып, д а с т а р к а н жиыла берген
м е з п лд е е с 1кт 1н, к©31не к ы с ы рд ы ц б!р с е м 13 ж а б а г ы с ы н
экел1п, к о н а кт а р д а н б а т а с у р а г а н . О сы д а н кеЙ1н Т а с б о л а т
кеп бегелген ж ок :
— Тойымыз ды а л д а г ы с э р с е н б 1н1н, сот1не калдырып
отырмыз. О г а н д е й 1н эл1 у ш- т е р т кун бар. О с ы н д а конак-
а сыла рь щызды жеп, с а у ы к - с а й р а н курып, а ун ап - ку на п
жа ть щызда р. .. Ал мен а уы л- а й м а к т ы б!р шолып келейш, —
деп дал а г а шыгып к е г п .
Бул кезде кеш батып, к он а к т а р о тыр г а н уйге а спалы
о ндык ш ам да р ж а г ы л а б а с т а г а н . Улкендер а р а с ын да
б 1р сэт б а й са лд ы т ы ны шт ы к орнады. Б у п н п кешт1н, думан-

265
т а м а ш а с ы ку йе ул е р т у с к е н о т а у уйлер ж а к к а а у н а г а н
с ею лд к Со л маннан кен1ЛД1 к ул ю, ер- эйелдщ ж а м ы р а ра н
ж а с д а у ы с т а р ы е с п л е д к О к т а - т е к т е гармонь у н т е косыл-
ган эн де ш ы р к а л ы п калады. Б ул о т ы р г а н д а р д ы н 1шшде
эл 1 келжд1 корген ешюм ж о к . О с ы д а н б1раз жыл бурын,
онда С ы м а й ы л д ы н т1р1 кез1, А йт о л кы н к а с ын а К у д е р Ы
е р т т , б о л а ш а к к ел шш е у ю т а г а келгенде, А й ж а н эл1
онг а да т о л м а г ан ойын б а ла сы. Кудер1 де сол ша м а ла с -
т у гы н . Б о л а ш а к к уйеу мен к а л ы н д ы к — ею у й д щ е р к е а
а с ы к к а т а л а сы п, к ыркыс ып к а л г а н д а , б у ю л ел е к е у ш щ
мше зш к ызык тап , мэз болып, к у л г еш ба р едк К а з 1р сол
А й ж а н да б о й ж е т т , он с е п з г е толып, т о лык сып о тырга н
шыг а р. К а н д а й боп ест! екен? К о р у керек ед1.
Айт о лк ы н у й д е п л е р г е осыны айта келш, б1р мезетте
т е м е ш р е к ж а с т а р а р а с ы н д а о т ыр г а н Биб1ге б ур ы лд ы да:
— К е л 1н, сен канша дегенмен осы е л д щ кызысын гой.
Т о р к ш ж у р т ь щ д а с а г а н ем1н-ерк1н ж у р е б еру г е болады.
Сен б а рып бшип, о т а у у йлерде не болып ж а т ы р екен?
Б1здщ К у д е ж а н д ы б а л д ы з д а р ы мен женгелер1 т у йе б ас
кып, б а й к у с б а л а н ы н е сш ш ы г а р ы п Ж1берген ж о к па,
онын да ж а й ын б1ле кел... С о н а н сон ана к ыз женгелер1-
мен т шд е с : б у п н мен1'н кен1Л1мд1 тындырсын, кел1Н1мд1
керсет1п, кор1мд1ктер1н а л с ы н , — дед1.
Биб1 де м ан ад а н бер! о т а у уйлер ж а к т а н шыкка н эр
д ы б ы с к а к у л а к тур1п, елендеп отырган-ды. Айто л кын
бэйб1шен1н б уйрыгын ести са лысымен, лып ет1п орнынан
кетер1лд1 де, к ас ын а кутуш1 кел1ншектерд1н б1рш ерт1п,
уйден шыгып кетт1. О т а у уйлер ж а к к а барысымен, к уйеу
ж а г ы н а н ш ы к к а н б а с ж е н г е рет1нде, той б а с к а р ы п ж у р ­
ген ж у л ым ыр катында рмен тез т1л та б ыс ып, б1рден у ш р т
экеткен. Енд1г1 коп кэделер осы женг елер аркылы 61‘те-
Т1Н1 б е л п л к О л а р б у п н кун кешк1р1п к а л г ан сон, кальщ-
д ык т ы у лк ен дерг е корсетуд1 ертенге калдырып отыр екен.
А йт о лк ы нн ы н т ш е п н ест!генде, кер1мд1к алатын с э тт щ
тездеген1не к у а н б а с а , к арс ы соз айткан ешк1'м болмады.
К а й т а улкен б э й б 1ше к ат ын да р:
— Кайтс1н-ай, ана б а й г у с ш ы да ма г а н гой!
— Кел1н1н б у г ш керш, к уд а г и ы мы з кон1Л1н б1ржола
тындырайын деген екен гой,— десш, к о с т а у сез дер айтып
ж атты.
Кыз женгелер1 к а л ын д ык т ы енес1не керсету г е дайын-
д а г а н ш а , Биб1 куйеулер отырган о т а у г а ю р т шыкты. Осы
а у ыл ды н кыз-кыркын, ж 1Г1т - ж е л е н 1 тугел осында екен.
К у й е у ж о л д а с т а р ы д о м б ы р а г а , гармоньга косылып, кезек-
кезек эн шырка п, ж а с т а р с ау ыг ын кыздыра тус1пт1. Э с 1-

266
ресе, Зэки, Р и ф х а т т а р ш ы р к а г а н т а т а р ж ы р ы бул елге
де катты т а н с ы к б ол с а керек, 1шке с ы й м а г а н д а р ы у й д щ
б о са г ас ы н а н, ж а б ы г ы н а н с ы г ал ап , е л ш - е ш ш т ы н д а п
калыпты... Биб1 ж у р т т ы н а р ас ы н а н сыгылысып, зорг а
дегенде 1шке К1рд1 де, 61 р сэт к у й е у д щ к ас ын а т1зе б ук т к
Кудер1 с а л т б о й ы н ш а б а с ы н д а г ы у к ш тыма г ын к езше
тус1ре ки1П, к а л ы н к ы з д ы н о р т а с ын да пысынап зорга
отырга н сеюлд1. Б и б Ы керш к уа нып калды.
— Ал хал к ал а й, мырза ж т т ? К а йнын а аман-есен
же т ш, к в щ л щ о рныкты м а ? — дед1 Биб1 с ыбыр етш.
— Эйтеу1р, ш е т - ше п ж о к б1р э у р е - с а р с а н б а с т а л д ы
гой. Б у л а з а п т ы н к а ш а н б 1терш б!р к у д а й д ы н ез1 61ЛС1Н,—
деп кулд1 Кудер1.
— К а л ы н д ы г ы н д ы ке рг енше с а б ы р ы н калмай, ж а н ы н
шыгып отыр-ау, к у б а ла . С э л ш ы д а с а ц оган да к ол ын
жетер...
— А к ы р ы б у л а й к ан т а р ып коят ыны бар, т ы м к у р с а
сол екеум1зд1 б!рге к а м а с а неттк М у н д а й да з ор л ык бо-
л ам а екен, ж ене ше ?
— Сендерде н кел1нд1 б а рып керген ешк1м бар ма?
— Тшт1 сол ж а к к а б а с т ы рм а й отырган ж о к па. Б 1з д щ
Ж1пттер б а с п а л а п б а р г а н екен, б у п н р у к с а т ж о к деп,
женгелер! м а н а й ын а да жо л а тпа пт ы .
— Ендеше, сендерден бурын 613 керетш болдык. Ж е н -
гелер! Айжанды а па ма керсеткел1 ж а т ы р . — дегенд!
акырын айтты да, Биб1 ж ы л ы с т а п шыгып кетт1.
Бул кезде Р а к ы ш т ы н эйел1ч Н у р б уб 1 б а с т а т к а н осы
а уы л ды н басты эйелдер1 Биб1Н1 с ыртта к у т 1п т у р ед1
Б а р л ыг ы д у ы л д а с а шу б ыр ы п барып, к о н а к уйден А й т о л ­
кын бэйб1шен! ерт1п шыкты. Со л б ет т е р ш д е к о н а к к уд аг и-
лар с ылкым ж е н г е л ер к о р ш а у ы н д а к а л ы н д ы к о тырга н
а к о т а у г а к а р а й бет а л г ан. Б у л а р к ел ердщ алдында
б а л а - ш а г а , к ы з - а д р к ы н д ы у а к ы т ш а д а л а г а шыгарып,
о т а у ды о н а ш ал а п койган екен. Айтолкын, Б и б 1лер 1шке
юргенде, тер а лдында б1рнеше сыйлы бэйб1шелер гана
калыпты. Он ж а к т а ш а р ш а у ы н а ук1 т а к к а н кызыл курен
патсайы ш ымыл дык керул1 тур. Д и д а р ы н б\р к е ру ге зар
еткен к ал ы н д ык сол ш ы м ы л д ы к т ы н ар жаг ын да . . . К у д а -
гилар тугел к1рш б о л д ы - а у деген м е з п л д е м ан ад ан бер!
шымылдыктын, ек1 ж а к т а у ы н у ст а п т у р г а н же нг ел е р
— Ал кер1мд1к, к уд аг и! Кер1мд!к бермесен1з кел1Ш-
Н13Д1 к ерс ет п ейм13,— дест1.
— Ал ын д а р, ш ы р а к т а р ым . Сендерде н буг1н аяп ка-
ларым жок. Тек алдымен б а ла м д ы к ерсете кер1ндер!—
дед! Айтолкын.

267
Д э л осы сэтте па тса йы ш ым ы лд ы к к а к жар ыл ып, ба яу
т о лк ы п а ш ы л а берген. Ар ж а г ы н а н б1ркелю кшнш, к ат а р
Т131Л1П т у р г а н топ к ы з ды н д и д а ры ж а р к ете калды. Калын,-
д ы к дэл о рт а с ы н д а тур. Ус т ше к ос е т е к п кек торгын
кейлек, к е с т е л 1 кызыл катипа камзол, б а с ы н а асыл тыс-
та ры шам нурына ш а г ы л г ан , а к Ж1бек ю р е у к е л 1, биж
сэ у келе киген А й ж а н мен мун да ла п, кезге о к ш а у шалы-
нады. А т ж ак ты , шсте мурынды, а к сарынын, эдем1С1 екен.
Енес1 к ас ын а ж а к ы н д а г а н д а т а н а д а й кезш ж а л т ет юз ш
б 1р к а р а д ы д а , ак ж у з ш е кызыл а рай теуш, ю р ш п н темен
т у а р е койды. С у й е п нэзж, бойы о р та д ан гер1 а л а с а л а у
ма, к а л ай ? Б 1р а к онысын дэл к а з 1р биж екшел1 к е к с а у ыр
етж пен сэнд1 сэ ук е л е б 1л д 1ре коймайды.
« Е ш т е н е етпес. Б 1з д щ кайнымыз д а тым б о й ш а н Ж 1п т
емес кой. Е к е у 1 ж а к с ы ж а р а с а д ы екен» деген ой келд1
Бибй'е. Айт о лк ы н шын а н а л ы к мешрмен А й ж а н д ы к у ш а к -
тап, ею б е т 1нен а лм а- ке з ек суйд1.
— Б а к ы т т ы бол, ба ла м. . . 0 рк ен1н е сс ш! К,осагынмен
к ос а а г а р ! — деп б а т а с ы н берд1.
О с ы д а н кеЙ1н к у д а г и л а р терден орын алып, ерекп1ген
ж у р е к т е р ш басып, аз-кем аял ж а с ад ы. Ш ы м ы л д ы к к айта
ж а б ы л г а н жо к . А й ж а н д ы о р т аг а ала к ыз д а р тобы да
т!зе б у к т ! «Ал енд1 не а йт ас ыз ?» дегендей, ек1 б о с а г а д а
с а мс а п ж е н г е л е р тур. А й т о л кы н б э й б 1ше а с ы га р емес.
К а с ы н д а г ы кутуш1 эйелге кетерт1'п келген к ор жы нн ы н
аузын сект1р1п, элден у а к ы т т а ж ен г ел ер ге к е р 1м д 1к улес-
Т1ре б а с т а д ы . Б а с ж ен г е Н ур б у б 1 г е т а й т у я к ж а м б ы , к а л ­
ган э йелдерге ту ге л б 1р - б 1р кейлект1к кытай Ж1бег1н
усынды. Ж е н г е л е р гана емес, т е р д е о тырга н б э й б ш е л е р -
д щ а лд ын а да б1р-б1р КИ1МД1К мэут1, л эм бу к, катипа т э р 1з-
Д1 асыл б у л д а р т а ста ды. . . М у н д а й д а б 1р - б1р ш ар ш ы мата,
б 1рер к у м 1с с а к и н а да ж о р а л г ы г а ж у р е берет1н. Ал мына-
дай кесек ж о м а р т т ы к т ы бул ж у р т кептен кермесе керек,
эйелдер т а н д а н г а нн а н естер! шыгып, а уы з да р ын ашып
калды...
Уй толы эйелдер ду ылд а с ы п ж а т к а н д а , Б и б ш щ сшар-
да 1с 1 болган жок . Ол м а н ад ан бер1 к а л ы нд ык ты н он
ж а г ы н д а о тырган а к к у б а кыздан ж ан ар ы н та йдыра
алмай, к а р а п калып едк М а н а патсайы шымыл дык ул-
б 1рей т олкып а ш ы л г а н сэтте- ак, онын кез1 к ал ы нд ык т а н
кейш б 1рден осы к ы з г а т у с к е н- д 1. Со л сэ тте ж у р е п элдене-
ден солк е т 1п, темен тартып кеткендей болган. Мше,
каз1р де элдеб1р сикырлы к уш ба йла п койг а ндай сол ж а к ­
ка к ар а й б е р п а келедк Т э н 1р1м-ау, мундай да адам б а ­
ла с ы ж а р а т ы л а д ы екен! Т а л бойында б 1р М1Н1 жок. К,ыз-

268
дын уыз ж а с т ы г ы ез алдына, т у р - э л п е т ш д е с у л у л ы к т ы н
к а з а к ы у гы м ы на н б а с к а , тчл жетпей тш ез г е ше б1рдеце
бар. А к к у д а й шлген мойны, ж а н а т у г а н а йда й жле б1ткен
ж1Н1шке касы, ж а з ы к м ан да йын а н т у р а тускен эсем
мурны, и т е л п ш н т а ма г ын д а й а ппа к , ж у м ы р иеп мен
к ымсынранда кызыл а рай т еу ш т у р а т ы н нурлы жуз1, бэр1-
бэр 1 колдан ойып ж а с а л г а н д а й . Бойы А й ж а н н а н гер1
с у н р а к т а у . Д е н е п тым ашан, нэзж те емес, камзолынын
кеуде ту сы к аз о мыра у ла нып , керер к езг е тап салып,
айкын б 1л 1н 1п тур... Эр1-бер1ден сон ол д а ештене емес,
бул кыздын керемет1 ею к е з шде екен: сэл шлденш т у р а ­
тын уялы, нэркес к е з ш щ ж а у ы н шайран к а р а к а т т а й кара -
л ы р ы сонша, к о ю ю р ш п н щ а й н а ла с ын а кег1лд1р келенке
ТуС1П Тур.
«Ойпырай, мун да й да а р у б ола ды екен!— дей берд1
Биб1 1шшен. — А т ы - ж е ш , а т а - а н а с ы к!м б о лды екен? П_Пр-
К1н-ай, мына дай перизат та б 1реуге пенде болып кетер
ме екен? М ы н а у осында отырран к ы з да рд ы н б э р 1нен де
с у л у р о й . Тшт1 мен1н ©31мнен де...»
Айт о лк ы н о т а у д а кеп бегелген жок . О с ы н д а г ы бэй-
б ш е л е р м е н , 61Л1КТ1 ж а с эйелдермен танысып, энг1мелес1п
аз отырды да, к а й т а ты н ынгай б1лд1рд1. Б у л а р орнынан
кетер1лгенде, 1зетпен ушып турран б о л а ш а к к е л Ы н е тары
да т э шр ж а р ы л к а с ы н айтып, барлыры к он а к уйге к арай
бет алды. Б и б 1 е с 1ктен шы г а р кезде ж а н а г ы кызга ж а л т
етш та гы б 1р к ар а п етт1. Ж о л д а келе ж а т ы п та, к о н а к
уйге келш ж а й г а с к а н н а н кеЙ1Н де, сол кыз кез алдынан
кетпей койды. « Ап ы р а у, маг а н не б о л д ы ? — дей берд1
оз1не-ез1.— Еркек б о л с а м 61 р сэр1, эйел б асыммен элг1
кызга г а ш ы к боп к ал г а нн ан са у мын ба?»
Б у л а р ж о к т а Т а с б о л а т би к о н а к уйге к а йт а о р а л га н
екен. Айто л кын ез орнына келш о ты р а р - о т ыр ма с та , с у р а к
койды.
— Келшдерш1зд1 кер1п, к езайым болдыныз ба, ку-
да г и? Б а л а н ы з кен1л1н1зге ж а к т ы ма?
— Т1фа-Т1фа! Т ш - ке з де н аман болсын. Слз е а р г е н
б а л а н ы н ж а м а н ы б о лу ш ы ма ед1?!— деп Айто л кын да
рИЗаШЫЛЫК б1ЛД1рД1.
— «Келш1 кайын ен ен 1н пеЙ1Л1не б 1т е д 1» деген сез бар
гой. И н ша л л а , а з д е н енеге а лс а ол ба ла ж а м а н болмас.
« Сы ма йы л да й ж а к с ы п ы н б о с а г а с ы н а б а р а жа т ы р с ын .
Со л киел1 ш а н ы р а к к а л а й ы к бол, б ал а м» деп, мен де
та ла й к у л а г ы н а к у й г а н м ы н , — дед1 Т а с б о л а т . — Не деЙ1н,
ек1 ж а с б а к ы т т ы болсын! А й ж а н ы м н ы н алды а з д е р г е ,
арты б1зге кайырлы болгай!

269
Ке ш ж пе й к у д а л а р р а табак, т а р т ы ла ба ст а р а н . Ет ар-
тынан шай 1шш, одан к алран жерд1 кымызра с 1реп бол-
ранша, к у з д щ е д э у 1р узак, т у ш ауып, шырыстан кулан-
иектешп т а н да б Ы н ш к алып ед1. О с ы д а н кешн алые ж е р ­
дей ат с о р ы п келген ж о л а у ш ы л а р ж а т ы п тыным а л у д ы н
к ам ы на ю р 1скен.
Е р т е щ н д е к о н а к т а р ж а й ы р а к турды. Той болатын
а у ы л д ы н д а б ы р - д у б ы р ы н а н о я нб а с а , ж а т а беретш турлер1
б ар ед1. Д е г ен м ен бэр1 де ес жиып, тьщайып к алыпты.
Т а не р т е щ т ш а й у с т ш д е Б и б 1 о т а у л а р ж а к к а баррысы ке­
л т , елендеумен болды. Е с ш е к еш е г 1 кыз тускен. Со ны
куНД13Г1 ж а р ы к т а тары б 1р рет к е р г ю келдк Ш а й д а с т а р -
каны жина лы с ы ме н а уы л э йелдерше 1 л е с т , кыз о т а у ын а
к а р а й бет алды.
А й ж а н буг1н кешегщей емес, у ялранын койып, Б и б Ы
еск1 т а н ы с т а р ш а , ©З1мс1не к арс ы алды. Т у б! ез1м ба ра т ы н
ж е р д 1н а д а м ы р о й , о с ы б а с т а н т а н ы с ы п - б ш с е б е ре й1н
д е й т 1н сиякты. К ы зд ар б 1р 1н1н ш а ш ы н б!р! ер1п, б 1рш-
б\р\ ки1нд1р1п, ж а с а н ы п ж а т ы р екен. Б у л а р б у г ж тобымен
а т к а м 1ш п , ел а р а л а у р а ш ык п ак . К а з а к муны «кыз таные-
тыру» дейд1. У з а т ы ла т ы н кыз ©з н е к е р1мен а уы л -а у ыл д ы
а р ал а п , улкен ш а н ы р а к т а р д а н с о н р ы рет дэм татып,
е л - жу рт ы м ен к о ш т а с а д ы . У л к е нд е р д 1, е з ш щ к у рбы- кур-
д а с т а р ын тойра шак ыр а ды . С о нд ы к т а н оны «кыз таные-
тыру» емес, «кыз к о ш т а с у ы » деп а т а с а д а болрандай.
Биб1 б у г ш б 1р э ре д ж т е е з 1Н1н «рашык» кызымен де
т ш де с ш калды. А т ы — Ы ры с к а н екен. А й ж а н н ы н туран
белес1. Ж у м ы к 1ппнде С а т ы , Б у т а б а й бо лыстын ауылы-
нан. О с ы д а н б1р ж у м а б урын ш е ш е с 1мен б 1рге осы тойра
а лыста н арнайы кел1п т1. К е ш е а ла келенке шам ж а р ы-
гында кыз сэулет1 ба р бояуымен т о л ы к а шы л м а ра н екен.
Ы р ы с к а н н ы н буг1нг] к е р к 1 Т1ПТ1 ерекше. А к ж у з 1 кун
нурымен б 1рге б алк ып, т а н шур ыл а сында й кызыл арай-
ланып, жымиып кулген к ез 1нде б о л а р - б о л м ас бет шукы-
рында э л д е б 1р сикырлы сарым ш н а р а н д а й болады. Кеше-
ден бер1 е з 1не кез с у з 1П, кеп караран сылкым кел1ншект!
кыз да ж а к с ы анра рып к а л с а керек, ж а т ы р к а м а й б 1рден
шуЙ1ркелес1п к е т т1.
— Биб1 тэте, С13 де а т к а М1Н1П, б 1збен б1рге ж у р 1Н13,—
дед1 Ы р ы с к а н киыла ет1Н1п.— Б 1з д 1н елд1, жерд! к е р е с13...
К е л 1Н1н1з д 1н ш а ш б а у ы н к е т е р 1п, к ы з ы р ы н б!рге т а м а ш а-
лацыз.
О н ы н с е з ш А й ж а н да к о с та п ж ат ыр:
— С е й л щ з , Биб1 тэте... 0 з 1щз бетен емес, маран эпке
бо ла ды е к е н а з . Со ны ест1гел1 ж а т жерден туыс таптым-

270
ау деп, кешеден б е р 1 мен де к уа нып ж у р м ш . М е ш езпиз
кыдыртыцыз, Биб! тэте!
— Улкендер р у к с а т етсе, б а р а й ы н , — дед1 Биб1 де
мына ду рмекте н к а л гы с ы келмей. — Е л д щ рурпына
к ала й келед1 екен? М е ш туб1 осы е л д щ кызы дегенщмен,
каз1р ж а т ж у р т т ы к болып к е т т ж кой, сщл1м-ау.
— Кудер1 ж а к с ы акын дейд1 р о й . Ж а н ы н а н ел ец
ш ырарранда б1р тацра т а у с ы л м а й д ы дейдк.. Со л рас п а ? —
дед1 Ы р ы с ка н А й ж а н н ы ц «айтпа» деп, аузын ж а п к а н ы н а
к а ра ма й .
— О-о, менщ ол к а йн ы мд а ел ец де, енер де ж ет едк
Б1здщ елде одан а с к а н а кы н ж о к , — деп Биб1 К у д е р Ы
кетермелеп к о й д ы . — К а л а й , к ыз да р, куйеуд1 к е рд щ де р
ме е з д е р щ ? Уна ды ма сендерге?
Бул с у р а к к а Ы р ы с к а н ж а у а п бердй Б 1р жар ы А й ­
ж а н д ы келекелеп, куле сейлеген:
— М ын а б а й р у с отыр р о й , б 1р керуге зар болып... Ал
мен кеше кеште к ас ын а барып, б1раз отырып кайттым.
Ту р - т ул р а с ы маран унады. Е ю кез! ш о к т а й жа й на ра н,
кызыл шырайлы, э д е м 1 Ж 1 п т екен. Б 1р а к ез1 тым п а ц д а у
ма, к ал а й, ю а м е н ш е ш 1Л1п с е й л е с пе й д 1.
— 031рше к у й е у с ш т , к ысылып отырраны р о й . Э йтпес е
б1здщ елде одан а ш ы к , одан шешен Ж1Г1Т ж ок .
Ы р ы с ка н 631Н1Ц с ул ул ырына к ар а м а й , к ерен ау кер-
безд1Г1 жок, К1сшщ 1Ш1-бауырына ен1п т у р а т ы н , с ез уа р ,
а ш ы к кыз с е к 1 ЛД1 . Биб1мен у шр ле с е келе тары б 1 р с е з д 1 ц
шетш шырарды.
— Улкендер отырран уйге б а тып юре а л м а с а к та,
б о с а г а д а н сы г ал а п, С13Д1Н у й д е п ж е з д е м 1з д 1 де керш
а л д ык , — дед1 с ыцг ыра й кул1п.— Б у р ы н а лыста н Д е м е ж а н
деген а таг ын е с т 1генде, с а к а л ы с а пс и га н ша л ма деп
о йл ау шы ек, ж а п - ж а с юс1 екен гой 031... Б 1р а к жездем1э
куйеул1пн у м ы т к а н сиякты, тор алд ын да цпрешп отыр
Б ул сезге Биб1 д е к ос ыла к ул дк
— Эй, к у к ызда р- ай, бэ рщ де К0р1п-б1л1п кояс ындар-
ау. Ж а р а й д ы , с е н де р д щ с ын дарь щды а йта б арайын жез-
д е л е р 1це. Ол к а з 1р ба с к у д а гой, цпренбеске а ма лы кайсы.
Осы сэт Б и б ш щ б а с ы нд а б 1р к ызык ой к ы л а ц еткен.
Б 1р а к а кы р ы н а деЙ1н ойлап улгермед1, 1'шке юрген ауыл
ж1пттер1Н1ц б 1р 1 к ы з да рды а с ы к т ы р а ба ст а д ы.
— К ы зд ар , д а йы нс ыц д ар ма? А т т а р ы ц ерттеул1 эз1'р
тур. « Б ар а ты н ауыл коп. Ерте кунд1 кеш кылмай тез
аттанып кет1ндер» деп Б и- а т а м урсып ж а т ы р , — дед1
аптыга Т1Л катып.
271
— Б 1збен б 1рге Б и б 1 тэтем де б а р а т ы н болды. Б у л
К1С1Н1Н, де атын ерттенлздер,— дед1 А й ж а н э л п ж т т к е
буйрык, етш.
К ы з д а р кишгенше, оз а д а мд а р ы на н р у к с а т алып шык-
п а к болып, Биб! а с ыг ыс к о н а к уйге к ара й женелген.
Бул ел Б иб 1н 1н т е р ю н ж у р т ы б о лг а н сон,, эр1 Айжаннын,
д а Т1л е п н е с к е р т , улкендер онын, бу л т а л а б ы н а карсы
б о лг а н жок, онай кендк Т е к Д е м е ж а н г ана эйелше эзы-
деп:
— Сен оз1 н, те р к пп не келш, он, ж а к т а г ы кезщдей
к а й т а д а н б у л г а к т а й б а с т а д ы н гой. Б ай к а , сеш бул ел
маган екшнп рет тары у за ты п ж у р м е с ш , — деп ез1 де
кулш, ж у р т т ы да д у кулд1рген.
Б 1р а к м у н д а г ы л а р Б и б Ы коп богеген ж о к . Д е р е у
е з ш щ сы р а лг ы атын алдырып, с у л ж т е й к а р а ж о р г а г а
кум1стеген сэнд1 е р - ту рма нын салдырып, бул кезде а тка
конып к ал га н а к к у к ыз да р тобына оны да косып Ж1б е р д 1.
Ал, шындыг ында , ©Н1 а лта й ы тулк1дей кулпырып, бал-
бу л ж а н г а н Б ибщей а ру д ын к аз 1рп с а л т а н а т ы е ш б 1р
к ызда н кем емес едь
Кеп у з а м а й о к ш а у ы р а к т т л г е н к а л ы нд ы к отауынын,
ж а н ы на н к ыз ыл д ы- жа с ыл кишген кыз-кел1ншектер шо-
гыры д у р к к оз г алып кетт 1. К а с т а р ы н д а т а й - к у н а н г а М1Н-
ген ж а с е с ш р 1м б а л а л а р , жол б астай тын , ат уста йтын
б 1рен-с ара н а т к о сш ы ж т т т е р бар, жиын саны ж иы рм а д а н
кем болмас. Б у л ©31 к а р а у г а кез тоймайтын кызык та,
сэнд1 топ ед1. Кун нурына ш аг ы л г а н кум1с ер- турманды,
к 1лец сэйгул 1к ат мшген ук1л 1 к ыз да р — бейне кел бетшен
кетер1Л1п у ш к а н а к к у л а р сек1лд1. О ла р ек1-ек1ден сап
тузеп, ше ру т а р т а жене лг енде, Т а с б о л а т би мен Айто л кын
б а с т а т к а н улкендер де та йл ы- та яг ы калмай с ыр т к а
шыгып, т а м а ш а с ы н а к ар ап турды.
Бул мезетте улкен а к у йде п куйеулер тобы да д а л а г а
ш ы кк ан . Ж а с ж т т т е р , э а р е с е мундай с а л т а н а т т ы бурын
кормеген Ы б ы р а й д а й т а т а р м ыр за л ары аузын ашып
к ар ап калыпты. О с ы топтын 1Ш1нде К у д е р ш щ е з 1 де
ту р ед1. Эл 1 кунге дейш бет1-жуз1Н а ны к т а п кере а лма г ан ,
к а з 1р к у м 1с е р - ту рма нд ы а к ж а л жиренн1н уст1нде тайпал-
тып б а р а ж а т к а н к ал ын д ыг ы А й ж а н д ы б а с к а л а р г а
у к с а м а й т ы н озгеше сзн1нен, б а с ы н д а г ы бшк с э у к е л ес 1нен
г ана ш ы р ам ы т к а н д а й болды. О га н мына а к к у кыздар
ешк1МД1 шешне к е л т 1рмес, тым тэ ка пп ар, а с к а к кер1нд1.
« Б 1здI айдын келден у р к т п у шы р г а н сенс1Н- Сен айыпты-
сы ц осынын б э р 1не» деп, б у г а н эдеш кыр керсетш, К1нэ-
лап б а р а ж а т к а н д а й .
272
К ы з д а р т обы а уы л д а н шы г а бере эн б а с т аг а н. Бул
казак, д э с т у р ш д е «сынеу» деп а тал а т ын, е з ш щ эш, сез1
бар б 1р эсем саз едк Кейде енерпаз ж а с т а р сезш ез жан -
да рына н шыга рып, к уб ы л ты п та айта бередк Б ул — ж а т
ж у р т к а у з а ты л ы п б а р а ж а т к а н кыздыц т у г а н жер, ескен
елмен, а т а - а на , к у р б ы - к у р д а с п е н к о ш т а с у жыры. Д а у с ы
а ш ы к ©нерпаз, эн ил к ы з д а р к а л ын д ык ты о р т а г а ала,
к а т а р ун созып, сыцсып 61р ш ы р к а г а н д а , с а х а р а д а соны
ести турып, «эттен дуние-ай!» деп к у р сшб ей т ш, кен,1Л1
б о сап е п л ме й т ш б1р пенде б о лма йды. К а з 1р де А й ж а н ,
Ы ры с к а н б а с т а т к а н алты кыз топ а лд ын да сап тузеп,
сондай еск1Л1кт1 э нд е р дщ б 1рж б а с т а п к е п п едк
« Ту га н жер — алтын бес1к, сен аман бол! К е ш е г ана
к у ш а г ы н д а а с ыр салып, с а й - с а л а ц н а н б у л д 1рген терген
буЛД1р1ШН1Н, б у п н ©ЗЩНеН кол у 31П, ж а т ж у р т к а , тым
а л ы с к а кетш ба рады. М а й т о н г ы с ыз м а мы рд а гы кырмызы
к ы з г а л д а к т а й он ж а к т а у ю та гы п б у л г а н д а г а н аз к у н п
к ы з ы к дэурен, ш а л д у а р ш а к т а р ы м осымен а як т а л ды .
Не ж аз ыг ым б а р ед1? ©з к у ш а г ы н д а эл1 де б олс а аялап,
э лпештей т у р с а н н е г п ? Ж ы л а т ы п ж а т к а киярын, шетке
ш ы га р а р шерменде н мен бе ед1м? К у л ы н - т ай д а й т е б к ш ,
тел к оз ыдай тем, ©екен к у р б ы - к у р д а с , сен де кош аман
бол. Ш уа к т ы - н у р л ы ж а з ым, е р к е - ж а с т ы к назым ©здер1н-
мен б 1рге калып барады. . . Кел(ндер кас ыма. 0 з ел1не, от
б а сы на с ы йм а г ан мунды б е й б а кт ы к олтыгынан демеп, ©з
к олда рь щмен а ттан дырып са лын да р. Бул мен1ц т у г а н
жердеп актык тойым, к ы с к а 61р кызыгым гой. С о г а н
б э р 1н д 1ш ак ырг аным. .. А к сут'ш берген а т а - а н а , а г а - б а у ы р ,
асыл женг е, сендер де разы к ош болындар! К о ш бол,
б а л а лы гы мн ы н к у э с 1 — к э р1койтас, ж а с ы л ж а й л а у , карл ы
шындар... К о ш, кош, кош!»
А к к у кызда р о с ыл а й ш а эн салып, ауыл сыртын даг ы
коныр белден асып к е р ш б ей кеткенше, а уы л д а к а л г а н д а р
к алт етпей тында п ту рды. Улкендер ж а г ы к е н 1л д е р 1 босап,
к©здер1не ж а с алды. М у н д а й д а к е б 1рек сыр берет1н к а р т а н
эйелдер:
— Э т т ен , дуние-ай! А л ы с к а у за ты л г ан кыз б ай ку с-
тыц керген кун1 осы да.
— О с ы шер-шемен ©м!р бойы кетер д е й м ю н кыз сор-
лынын к©к1рег1нен,— дес ш, ж а у л ы к т а р ы н ы н шет1н кез-
дерше апарысты.
К о н а к у й д 1н а лд ын да т ан ы е к ан к ызда рды т а м а ш а л а -
ган кеп а да м ны н а р а с ын д а Айто л кын бэйб1ше де жыла п
тур екен. С о ны корген ж а к ы н кайнысы Кек сег ен кэр1
женгес1не б 1р к ы з ы к эз!л айтты:
273
— А й е к е- ау , бу л ауылдын, ж ы ла ра ны жен-ак, болсын.
Б у л а р А й ж а н д ы кетед1 деп ж ыла п т у р р о й . А л а з д т
не? О с ы б а л а т у б ш д е 613Д1Н ауылра б а р а д ы - а у деп ж ы л а п
турран жок,сыз б а? К,айта к у а н б а й с ы з б а ? ! — деп кеп-
Ш1Л1КТ1 д у кулд1рген.
Бу л э з 1лге ж у р т п е н б!рге А й т о л к ы н н ы н ©31 де кулш
Ж1берд1. Д е р е у бетш К е к се г ен г е бурып:
— Е, т э шр деген... Ж е р у с т ш д е п ак, ж а у л ы к т ы н ы н
муны б 1р емес пе. М е ш б 1р кыз болып ©спей, осы калпым-
д а к,аук,иып т у се к, алды д е й с щ бе. С о р л ы к ы зд а р д ы н
мунын тындап, менщ де к ай - к а й да р ы м козралып турран
жок, п а ? ! — дед1 кез ж а с ы н с у р т ш жатып.
Б у л с э тте о т ау уйлер м а н ы нд а ж а с Ж1'пттер куйеуд1
колра алып т у р едь Ал дыме н сез б а с т а г а н К у д е р ш щ
т а т а р до с ы Ы бы р а й б ола т ын.
— Эй-й, Кудер1, синдэ тшт1 иман ж о к екен. Осында й
да бек к а т т ы , т а с ж у р е к болармысын. .. Б 1р е у д 1н ж а п -
ж а с к ан а т у т а ш б а л а с ы н ала мын деп, о с ын ша ма ж а м а -
ратты ж ы л а т к а н ы н не синщ? О с ы на н б э р 1не б!р ез1н
виноват б о л а т у р а , к е з щ е тары б!р та мшы ж а с алмайты-
ньщ г а ж а п ! — деп Кудер1Н1 к а ж а й ту сш, к у р б ы Ж1пттерге
б1раз энг1ме т а у ы п берген.

VI II

Т а н ы с к а н к ыз д а р т о б ы н ы н о с ы л а й ш а с э н- са л т ан ат -
пен ел а р а л а у ы н ы н ©31 ек1-уш к унг е созылды. У за тыла -
тын кыз м у н д а й д а к е н 1л жетер а л ы с - ж а к ы н а уы л д ы н
б э р 1не б а р у ы шарт. Кейб1р а у ы л д а р д а ж а й аттан т у с ш ,
э йелдермен к е р к ш , дэм а уы з т и т а тт а н са , енд1 б 1р кимас
т у ы с т а р д а н т у с т 1К, к о н а к а с ы ж е й т 1н к е з д ер1 де болады.
Э д е ш л еп барран ж а к ы н - ж е г ж а т а у ы лд а р т а ны ск а н кызды
к ур кол кайта рма й, кез1мдей к е р 1п ж у р деп, юлем- юлше,
оюлы с ы рм а к т а н б а ст а п , с а к ин а , сырра, б1лез1к, кемер
б е л д 1к с е к 1л д 1 е с т е л ж з а т т а р б е р е т 1Н1 т а р ы ' б а р .
Б у л жо л ы А й ж а н д а ез некерлер1мен та ла й ауыл-
д а рд ы а р а л ад ы . Т а л а й ж е р д е к о ш т а с у ж ы р ы н айтып,
с а х а р а к а з а г ы н ы н с а й - с у й е п н с ыркыратт ы. А р а д а у ш кун
етш, т ерт шн п кун1 б у л а р ауылра к ай т к а н д а , ж и н а лг ан
ж а с а у - ж а б д ы к , с ый- сияпа ттын ©31 б!р-ек! ту йег е ж у к б о ­
лып ед1.
Б ул к у н д е р 1 т у с - т у с т а н тойра экелш т 1ккен у й л е р д 1Н
к а т а р ы да б 1рт е - б1рте молайып, Т а с б о л а т аул ынын ау-
магы к ан ат ын кенге ж а я тускен. О н а ш а т 1г1лген а с уйлер
274
манында ж е р - о ш а к т а р казылып, той м ал да ры да сойыла
б а с т а г а н . Э л д е н е ш е ту бие, с е м 1з т а й л а р жыгылып,
куйрыг ын т а р т а а л м а й ж у р ге н неб|р еркек койлардын,
да тер1С1 осы а р а д а сыпырылды.
С э р с е н б ш щ с э тш е сол коптен куткен той да б ас т а л ып
кетт1. Ж е л ш п ж а т к а н ет пен 1 1 ш л т ж а т к а н кымызд а
есеп жок. Ас — а т т ы ш ю , той — т о н д ы шю б ол г ан д а , мун-
д а й д а о йы н - та м а ша керш, б1р тойып к а й т у с ы б а г а с ы
ж а р л ы - ж а л ш ы , кедейлерге тиедк Ж у м ы к шннде, э а р е с е
С а й б о л а т ж а г ы ©те с а у ык ш ы л , сер1 келедк Ж у р т ас 1шш
болган кезде ат б э й г е а , п а л уа н к у р е н , кекпар, тенге 1лу
сек1лд! о йы н д а рг а кезек бершг ен.
Д е м е ж а н , Коксеген б а с т а т к а н Т е р т у ы л к1С1лер1 де
б у п н а т к а конып, ел а з а м а т т а р ы м е н б1рге эр турл1 ойын-
д а р д ы т а м а ш а л а д ы . О л а р б у л ж о л ы неше куннен бер1
е ш к ай д а шыкпай, о т а у д а к а м а л ы п о тырга н куйе улер
тобын да т е п е а т к а м ш п з ш , к а с т а р ы н а ерт1п алган-ды.
Б у п н б у л а р д ы н к ас ын да той сыл т а у ым е н Т е р т у ы л ю с ь
лер1не эдеЙ1 а м а н д а с а келген осы т е щ р е к т е п Ж у м ы к т ы н
ел билеген ип ж а к с ы л а р ы д а аз емес е д 1. С о н а у Т а р б а г а ­
та йд ы н тер1скеЙ1нен К у р м а н к а ж ы н ы н улкен улы Кыдыр-
молла, С а т ы н ы н каз 1рп болысы — Б у д а т б а й д ы н Зейнол-
ласы, т а г ы б а с к а Тэ у ке, К а р а ш а , К о ж а н н ы н аткам1нер
дэмел1 Ж 1 п т т е р 1 де осында болатын. 9 с 1ресе бул кунде
отыз дын 1Ш1не е н д 1 ш н г е н , беделд! ж а с болыс Зейнолла
кешеден бер1 Д е м е ж а н г а катты 1ш тартып, у з а к - у з а к
энг1ме-дукен к ур ыс ка н- ды . Со л ы к ыл а с - п е ш л д щ белгк1
рет1нде, той еткен сон ез а ул ын а к о н а к к а ш ак ырып
отыр.
К у д а л а р мен куйеулер т о б ы ат у с т ш д е о йын- сауык-
тын кызып ж а т к а н ж е рл ер ше барып, Ж у м ы к т ы н той
етк1зу салтын т а м а ш а л а п б1раз ж ур д! де, акыры « жар-
ж а р » айтыла тын ш а м а д а а у ы л г а кайтып оралды.
Б у л а р келгенде кыз о т а у ы н ы н м ан ында « ж а р - ж а р »
айтысы кызып ж а т ы р е д 1. А л т ы к а н а т а к о т а у д ы н 1Ш1-
сырты а д а м г а сыймайды. « Ж а р - ж а р » а йт ат ын Ж1г1ттер
ат у стшде, эйелдер 1ште отыр. Е ю топ б 1р1н- б 1р 1 а ны к
кер1п о тыр ат ы н да й ет1п, о т а у д ы н он ж а к т а г ы у з т н т у р 1п,
ж а б ы к т ы ту ге л а шы п та ста пты.
Б у п н та нерт еннен бер1: « А й ж а н д ы а йттырг ыс ы кел1п,
б|рак ба сы б а й л а у л ы к ыз г а колы жетпей е ю ш ш т е ж ур ге н
С а т ы н ы н б 1р мырзасы б ар екен. С о л Ж1пт оз н е к е р 1мен
осы тойг а э де ш кел1пт1. А й ж а н н ы н « ж а р - ж а р ы н » ез1м
айтам деп, а га л а р ы на н р у к с а т с у р а п т ы » деген 61 р сыбыс
шыккан. О р э , сол ж1 пттер б олу ы керек, енкей с э й г у л ж
275
М1Н1П, сэнд1 кишген т е р т б о зб а л а ак. отаудын, ж а л а н а ш
жа б ыры н а ат у с т ш е н тене т у с ш, « ж а р - ж ар д ы » ерекше
к ул шыныс п ен еюлене айтып тур. 1ште к а л ын д ык ты ортара
алран к ыз - ке лш ш е к те р элплерд1 тында п а ла ды да, сез
ретше к а р а й кезекпен ж а у а п кайырады.
Эз1рше ею ж а к т ы ц да айтып ж а т к а н ы — у за ты ла ты н
кыздын, е л - ж у р т ы н а , к у р б ы - к у р д а с к а арнаран с о н р ы назы
мен а ртында ры е р - а з а м а т т ы н к а р ы н д а с к а айтар ж уб ан ы-
шы, а к Т1лег1 т е щ р е п н д е . А у ы л б оз б а л а с ы э л д е б 1р арман-
ды к ызранышпен а р т ы к се з де р айтып к ал а ма деп, у л к е н ­
дер жары б а с ын д а к а у ш ойлап едк Ж о к , Ж1пттер эз1рше
эдептен озбай, б 1ркелю т есе лг ен д а уысп ен, бу рыннан
айтылып ж у р г е н е с ю са ры н д ы рана к а й т а ла п тур.

Б1р толарсак, 61р тобык санда болар, жар-жар,


Сан К1С1Н1Н акылы ханда болар, жар-жар.
Ж а т ауылра кетпм деп ж ылай керме, жар-жар,
Ж а к с ы болсан кайын атан онда да бар, ж ар-ж ар,—

деп ж ш т т е р к а л ы н д ы к т ы ж у б а т ы п , тардырдын, б а с к а
с а л га н ын а кену г е кенес берсе, 1штег1 к ыз да р тобы Р е ­
ш а ла эн созып;

Ауылымнын конраны майдан болсын,


Ак жуз!мд| кергендей айнам болсын, жар-жар-ау!
Алаканда элпештеп баксадагы
Айналайын экемдей кайдан болсын, жар-жар-ау! —

деп 6КС1К а та шер т е г 1п, а рт т а калып б а р а ж а т к а н ата-


а на сына кимас, ыс т ык с е з 1м де р1н арнайды. Келес1 б 1р
с этте эн ыррагы, сез мэнер1 б а с к а а р н а г а а уы ск ан . Ж1Г1Т-
тер еюлене тус1п, енд1 ата салтын, к а т а л т а г д ыр буйры-
гын еске с а л г а н д а й ед1.

Кел1Н боп т у с т 1ц буйырса, бикем,


Сез тыцда жасьщ тыйылса, бикем.
М ал берген ж ер 1н коймады-ау б1рак,
Турсын да деп ек биылша, бикем.

Улкенд! сыйла уйге енсе, бикем,


Ж а с т ы к к а басын тигенше, бикем.
0кс1п бIр е кап жыларсы н талай,
Элдилеп бала суйгенше, бикем...

О с ы л а й ш а т абират тын б у л ж ы м а с зацын, а та - ан а ны н


ж ор ал гы с ы н айта к е л т , егер а т а ц куйеу, анан келш бол-
маса, е з 1н к ай д ан е н т - е с е р ед!н деген мэнпл!к с а у а л д ы

276
келденен та рт а д ы. М у н д а й д а осы т е щ р е к те н е теп нен
у с та р ешк1м т а ппа ра нда й, а л ы с к а шырандап б а р а ж а т к а н
к ызга осындары б о з б а л а н ы н айтар е к п е а , карытпа кал-
жыны да болма й т урма йды. Енд1 б о л а ры болды, б о я у ы
С1НД1, еш т е н е ш ту зе т у , орнына келт1ру мумк ш емес дегенд1
ЭДеЙ1 С13Д1р1П:

Кудалар ж ары тым катты , бикем,


Куйеуде сабыр кылмапты, бикем...
Атасы баска жау-жен.ге ецшен,
Отаура салып тындапты, бикем,—

десш, ж т т т е р : «сенде де, б1зде де кшэ ж ок . Б ар пэле осы


к у д а л а р ж ар ын а н келдЬ> дегендей, сез а р ас ы н д а ек1
ж а к т ы ж а л р а с т ы р у ш ы женгелерд1 де а яма й туйреп кетедк
И л д е тиек, ершде су йек ж ок . Б у п н де осында й екпе-
на з дь щ б 1разы айтылды. « Б а с кеспек б о лс а дары, Т1Л кес-
пек ж ок » деп т у с ш е т ш к аз ек ен м у н да йд а орнымен айтыл-
ран с е з д 1 кек кермейд!. Тек эдептен озып, а р ад ан ерт
шырарып а л м а с а болраны. А к ы р ы уй 1шшде отырран
женг елер ез «юнэла рын» мойындаранда й д а л а р а ш ы р ы п ,
Ж1г1ттерге ез к ол да рыме н сый- сияпат усынды.
Сонымен « ж а р - ж а р » да айтылып б 1г п . Бул, нег1зшен,
улкен тойдын т а р к а р а н ы н ы н белг1С1 едь Со л кун1 кешке
т а ма н тойра Т1г1лген у й л е р д 1н к е б 1 ж ы р ы л ы п , к а л ы н
жиын ж а н - ж а к к а т а ра й б а с т а г а н . Тойра келген кеп кыз-
б о з б а ла к а л ы н д ы к к а с о н р ы рет к ош - к о ш айтып, топ-
тобымен а у ы лд а н шыра эн ш ы рка п, бел а с ып б а р а ж а т ­
ты. О л а р етш б а р а ж а т к а н ж а с дэуренд1, к ай т а о рал м ас
к ы з ы к кундерд1 жырра к ос ады. Б 1р е у л е р 1 « ж иы рма бес
к ай т а айналып келмес са ра н, » — деп уз1лд1рсе, екшнл б!р
тобы «кыз кеткен сон а у ы л да н кызык кетер», — деп ек1-
шшпен ертенген Ж1Г1Т кенл1н паш етедк Осыран орай
ж а у а п рет1нде айтылатын опалы к ы з д ы н назы канда й:

Тез уш ар кызгалдактай кырандагы,


Б е л 1м1з аз рана кун бурандады.
Арасы ею ауылдын, шалрай тартса,
Кайтейш , айткан сертте турам-дагы...

О с ы л а й ш а , тойдан т а р а г а н ж а с т а р кеш бойы у з а к -


у з а к эн шы рк а ды . Кешк1 ымыртта а й н а л а - т е щ р ек ж а с
д а у ы с к а толып, оран Т1ЛС13 та у, к ож ыр койтас ун косып,
буК1л ж а й л а у уст1 куй с а нд ы кт а й кумб]'рлеп турды... Бул
тойда кептен к е р 1се алмай 1шкуса боп ж ур ге н т а ла й а с ык

277
ж а р с а г ын ыш сарырын б асып, ©ртенген ж у р е к т е р г е д э р у
тапты. О л а р енд1 о с ы нда й д у ма н- к еш т е р д е н т а п к а н ра ка т-
к ыз ы к та р ы н у з а к кундер, а йлар бойы тал ран к е щ л ге
т а л р а ж а у етер1 х а к .
Н е п з п к ал ы н жиын т а рар ан ымен , а лд а неке кияр, кол
у с т а т а р , ш аш с ип ата р сеюлд1 тойдын ы р ы м - к э д е а эл1 кеп
едк Б 1р а к б у л а р д ы н бэр1 де к у д а л а р д ы н шарын тобы мен
ж у л ы м ы р ж е н г е л е р д щ а р а л а с у ы а ркылы ж е ш л б1тет1н
ж у м ыс т а р. . . О н ь щ е с е с ш е с о н р ы кундер1 Биб1 — Ы р ы с к а н
а ра с ын да шешу1 киын тет е н ше т у шн де р пайда болып едк
Б и б 1 э н е у к уш кыз т а ныстырып, ел а ра л а ра н кундер1
Ы р ы с к а н с у лу м е н ж у п ж а з б а й унем1 б 1рге болран. Екеу1
ш у ш р к е л е с ш с е йл е с е келе, шын сы рл а с доста рра айналып
ед1. Се йт с е, с ыр т к а сыр а лдырмай, керюмен кез тартып
журге н! б ол м а с а , Ы р ы с к а н н ы н д а муны б1р б а сы н а же-
терл1к екен. Керш1 ел К о ж а н ш ш д е ж а с т а н к у д а тускен
ж е р 1 ба р. Эл 1 к унг е дейш у з а т ы л м а й отырган себеб!,
а лг а ш а т ас т ы р г а н куйеу1 осыдан ек1 жыл бурын кекпар
т а рт ып ж у р г е н д е а т т ан жыгыл ып, о кы ст а мерт болыпты
да, « аг а елее Ы м у р а » деген к а з а к т ы н са лты бойынша,
муны он ею- о н у ште р ш а м а с ы н д а г ы юшк ента й кайнысы-
на ка ра ты пт ы . К у д а л а р ы н ы н кен1Л1Н а лу у шш , кайын
ж у р т ы у стемел еп та гы да к а л ын м а л айдатып, кыз басына
кшлген н ок та ны б у р ы н г ы д а н ары к о с -к а ба т т а п бек1те
тус1пт1. Каз1р к у д а л а р ж а г ы э л п ж а с б а ла ны н б элиг ыг а
толып, есеюш кут^п ж ур г е н кер1нед1... Ы р ы с к а н б 1р она-
ш ад а осынын б э рш Б и б 1ге б а я н д а й кел1п:
— М а г а н енд1 бул т 1р л 1кте ол б у г а у д ы у з 1п ш ы г у
ж о к кой. С о л ж у д ы р ы к т а й ж а с б а л а г а к о с ак та лы п,
ем1р1м ©ксумен ©тет1н ш ыг а р . Б у л м ан ай да г ы кеп боз-
б а л а н ы н к ур к ерк ще кызыгып, сыртта й т а м а ш а л а п там-
са нг аны б ол м а с а , ж е м е - ж е м г е келгенде экемд1 райынан
к айта рып, К о ж а н н ы н к ур ыг ын а н к у т к а р ы п а лу г а ш ам а сы
келет1н б1реу1 жок. . . М у н д а й д а а д а м н ын б а с ын а кай-
к ай да г ы келед1 р о й . Кейд е к ай г ы д а н к ап ал а нып, ;ш к у с а
б о лг а н кез1мде: «ш1рк 1н-ай, ертег1дег1 Ер Т е с т ж т е й гайып-
тан б1реу пайда болып, меш жет1 к ат жер т у б ш е неге
алып кетпейд1 екен» деп те а рм а нд а й м ы н , — деп, у з а к -
у з а к м ун ш а кк а н- ды.
Б у г а н Б иб ш 1н де к а б ы р г а с ы кайысып, т1лектес кен1л-
мен катты к а м ы к к а н .
— К а й т е с щ , к у д а й темен етект! кып ж а р а т к а н сон,
кыз б а й г у с т ы н керген к у ш осы да. Ж а с т а й ба сы на б у г а у
ту сш, к ол - ая г ы б а й л а н б а г а н к а з а к т ы н кай кызы б а р ? —
деп в з ш ш е ж у б а т у а йткан.

278
— Б 1р а к сол к у д а л ы к т ы н да бэр! б1рдей емес кой, —
деген Ы р ы с к а н к у р с ш т . — Мэс еле н, к ы з ды н бэр1 — Ай-
жан да й, а тас тырран куйеу1 — К у д е р щ е й бо лс а, а р м а н ыц
не? Е н е а к а н д а й кел1скен м а . . . Ал к у д а л а р ше? Бейне
езге б 1р дуниеден келген а д а м д а р с е юлд и б1р1нен-б1р1
етед1...
Биб1 осы э нп м ед е н кешн, энеукуннен бер! « суйтсе
кайте р ед1» деп, ж а й киял т у р ш д е ойлап ж ур ге н б 1р
юке б 1р ж о л а беюг ендей болып е дь Кез келген эйел заты-
ньщ колынан келе бермейтш б 1р о к ш а у т э уе кел г е бел
буран. О н да рыс ы — «осы Ы р ы с к а н д ы ез к у й е у 1м Деме-
жа н ра эперсем к а й т е д Ь деген ой едк Д е м е ж а н т у я к с ы з
етем демесе, т у б ш д е б!р уйлену1 керек кой. Бул — Биб1-
нщ кептен о йластырып, ш е ш ш койган м э с е л е а . Ал куйеу!
екшнп рет у йл енетш б о лс а, оран мына Ы р ы с к а н н а н а р т ы к
а д ам д ы 1здеп т а б у киын. Б и б 1 де т у б 1нде б а с к а б!р эйел-
мен ж а р т е с е п н бел1ссе, Ы р ы с к а н д а й арумен рана б е л 1се
алады. А н а у - м ы н а у а к ж а у л ы к к а Д е м е ж а н н ы н д а куты
т у с е коймайтыны анык. Б у р ын елде ж у р г е н д е Биб1 куйеу1-
не т э у 1р деген б 1рнеше кызды сыртта й н ус к а п к е рс е т к е н1
бар-ды. С о л а р д ы н е ш к а й с ы с ы н а Д е м е ж а н мойын бур-
мады. Шы ны ма, элде онай к утылрысы кел1п к ашырт-
каны ма: «Егер мен екшип рет уйленет1н б олс ам , тым-
к у р с а сенен п ыш а к сырты а р т ы к б !р е у д 1 а ла р ед1м. Б 1р а к
ондай перизат бу л д у ни е де ж о к к ой», — деп а ртын э з 1лге
айналдырып Ж1берген. Ал мына Ы р ы с к а н д ы керсе, олай
деп а йта а л м а с а керек.
Биб1 ез ойын Д е м е ж а н г а а й тпа с бурын, алдымен
к ы з ды н а у - ж а й ы н тушп, арадары сезд1 пысырып а лг ысы
келд1. Е к е у 1 тары б 1р о н а ш а к ал г а н сэтте, Ы р ыс к а н н а н
е ш те н ес 1н ж а с ы р м а й , б у л да ез мунын м а йда ла п отырып
ж е т к 1з ген- д1. 0 з д е р 1Н1н б 1р перзентке зар екенш, сондык-
тан от б а с ын а уипнип б 1р с е р 1к 1здеп журген1н де букпе-
лемей а ш ы к с е з д 1рген. Кыз б а с т а б ы н д а т ан калды. 0 з
к ул ар ын а ез1 сенбегендей, кез ш а р ас ы улкеЙ1п, С1лей1п
отырып калыпты. Эз1л ш ы г а р дей!н десе, онын кисыны
жок. Бибннн иман да й сыры екеш бук!л бо лмысына н
кер1Н1п тур.
’— Эпке- ау , мен не е с т т о тырмын? Шыныныз ба
б у л ? — деген а у з ына б а с к а с ез туспей.
— Шыным да, сырым д а осы, айна л айын С1НЛ1М. Б 1р
Д е м е ж а н у ш ш мен ез1мд1 к у р б а н д ы к к а ш а л у г а эз!рм1н.
« Ж а н к има к б о л с ад а гы , ж а р к и м а к ж о к » , — депт! гой
бу рынг ылар. Б 1р а к е м 1рде ж а р т е с е п н е н де к ымб а т нэр-
селер б о ла ды екен... Егер осы тшект! к а б ы л д а с а н , сен1н

279
к у н д е с щ емес, д о с - т у ы с ы н болып е ту ге менщ е р л т м
жетед1, — дед1 Биб1 н ык сешммен.
Ы ры с к а н, с 1рэ, мунда й у сынысты кутпесе керек, б 1раз-
га дешн у н с 13 калды. Ж е п е л д е м е д е нендей ж а у а п кай-
т а ра р ы н бьлмей, б ас ы к ат ы п отырраны б е л г ш . Тек кеп
б е г е л к т е н кешн, ж а н а р ы ж а с к а толып, б ас ы н к е т е р т
алды да:
— А й т к а н ы н ы з ж е н р о й , эпке. Ж е з д е м н щ алтын басын
кем1тер мен бе екем. О нд а й а з а м а т к а б 1р емес, нешеуш
алам десе де, кыз т а б ы л м а с па... Слз отырран а к о р д а ны ц
б ос а р ас ы б у й ы р с а д а мен б е й б а к к а а з д ы к етпес едь
Б 1р а к мен, ез ерюм ез 1мде ж ок , б ас ы м б а й л а у л ы сорлы-
мын р о й . Осынын, ж а й ы к ал а й б о л а д ы ? — деген шын сы-
рын айтып.
Б у л с ез де Б и б Ы алран бетшен к а й т а р а алмады.
К а й т а кыздын, кетэр1 емесш б 1лген сон,, ерленш, батыл-
д а н а ту скен.
— ©зщ осы с ез де а ны к т у р а с ы н р о й ? Арры жарын
мен1 ' н ез1ме к о я бер... О с ы н д а ел бар, ж у р т бар, агайын
а р а с ын ы н д а у ы н б 1рдеме кып т ы нд ы р а р м ы з, — дед1 к ы з ­
д ы н к е н ш н о р н ы кт ы ра сейлеп.
Енд1 Ы р ы с к а н р а да ш е г ш е т 1н же р к а л г а н жо к ед)':
— Не дейш... Ег ер а т а - а н а м д ы разы етш, к у д а л а р д ы н
к ик уын ан к у т к а р а а л с ан ыз д а р, мен байрус шырык бузып
к ай да б а р а м , — дед1 ол да тз уе к ел г е бел б а й л а г а н д а й . —
Б 1р а к б у л эз1рге С1зд1'н гана ойьщыз р о й . Е р к е к т щ не
ойлайтынын к айд ан б 1л д щ 1з?
— Е, ш ы р а г ы м -а й , э й е л де р д1н а кылы б!р жерден
шыкса , еркек к ай д а б а р а р д е й с щ ? ! — деп Биб1 жымиып
кулд1.— Ол жарын у а й ы мд а ма . . . Д е м е ж а н бул ш а р у а н ы н
бил1пн маран б е р 1п койралы к а ш а н .
Той т а р к а р а н кун1 кеште Т а с б о л а т т ы н улкен шан ыра -
рында неке кияр с а л т а н а т ы болды. К у й е у мен к а л ын д ык
улкендер отырран уйге ю р т , шымы л ды к 1шшде б1ршпп
рет бет кер1ст1... Ь 1рыск а н бу л к у н 1 у лк е н д е р д 1н уст1не
емш-еркш к1р 1п, з йелдерг е к о л г а б ы с ет1п журге н- дк
С о н д а й б 1р эред1кте Биб1 к ас ын да отырран Д е м е ж а н р а
Ы р ыс к а н д ы сыртынан к е р с е т т :
— М ын а б 1 р к у д а ш а г а кез кырынды салшы. Эдем1
кыз р о й , э ? — дед1, ж а й к е л д 1 - к е г п с 1 ж о к а нпмедей, акы-
рын сыбыр еТ1П. Биб1Н1Н ка31рг1 КЫЛЫРЫ — кыран бурК1ТТ1
зар куй1не келт1ре б а пт а п 0 кел 1 п, Ал т а йы тулк1Н1н устшен
т у с 1 рген жырынды а ншы д а н б!р де кем емес едк
Д е м е ж а н н ы н ойында ештене жок, Биб1 нускаран кыз-
га б1р1нш! рет ту степ к а р а д ы да, б 1рден елен етт1.

280
— А й т а ры жок. .. Р а ж а п екен! Ойпырай, мына у — бет
б1ткеннщ с у л у ы рой... Юм н щ кызы екен ез1?!— деп тан-
данысын жасыра а лмай к а л д ы . — Б ул Сайболаттыц
кыздары шетшен енД1 бола ма деймш.
— Ендеше, осы кызды кен1лще ту шп кой. Э н п м е с ш
кейш а й т а м , — деп Биб1 к у й е у ш щ б 1л епн е н акырын кысып
койды...
А й т к а н д а й - а к , неке кияр а як тал ып, у лкендер ездер1
тускен к о н а к уйге к ар а й бет а лг анд а , Биб1 Д е м е ж а н д ы
о на ша шыга рып алып, кызбен а р а д а г ы э н п м е ш ба стан-
а я к ба ян д а п бердь Ы р ы с к а н н ы н б а сы б а й л а у л ы екенш,
оны босатып а л у у шш , кеп к у ш - ж н е р , к ы р у а р мал керек
болатынын да ж а с ы р г а н жок . Ен, со нын да к ы з д ь щ да
тэ уе келг е бел байлап о тырга нын, ал Б и б ш щ ез1 Д е м е ж а н
е к е у ш щ атынан серт у с т а п, у эде бергенш а й р ы к ш а к ад а п
айтты. К у й е у ш щ алды- артын орап тшт1 б у л т а р а т ы н жер
к ал д ыр м а г а н.
К а п, мына Б и б ш щ 1степ ж ур г е нш -а й , э?! Не кулерш,
не а ш у л а н а р ы н б 1лмей, кутпеген ж а ц а л ы к т а н Д е м е ж а н ­
нын ба сы ш а р а д а й болды. У ыс т а н шыга ж а з д а г а н Ж у ­
мык тын б1р кызын к ол га эрен т у а р ш о т ыр га нд а , енд1
б а сы д а у л ы ек1нш1С1не у р ы н б а к па? Ал Ы р ы с к а н н ы н а са
кержт1, шын с у л у кыз екен1нде д а у жок!
— К ы з д ы н ез1 кел1С1М1н а ны к бер1п отыр ма? Ме шме н
Т1лдеспей турып, ол к ы з м ун д а й тэ у е ке л г е к а л а й б а р у ы
м у м к ш ? — дед1 Д е м е ж а н ек1 у да й куйге тус1п.
— Ы р ы с к а н да сеш у на ты п к а л ы п т ы , — дед1 Биб1 куле
т1л к ат ы п . — К ы з д а р д ы н 1Ш1 к у гой, 613 б а й к а м а г а н м е н
олар ес1к-тес1ктен с ыг ал а п, сен1 сыртыннан кер!п журге н
кершед1.
— Ал керек болса! Эй, бэйб1ше-ай, сен де ж о к жерден
ш а р у а т а уы п ж у р е с щ - а у ! — Д е м е ж а н к у р с ш д к — Б 1р а к
бэр 161 р мен Ы р ы с к а н н ы н ез1'мен сейлеспей турып, мундай
киын 1ске б а р а алмаймын.
Биб1ге Д е м е ж а н д ы кызбен ж о л ы к т ы р у да к иынга т у с ­
кен жок. Буг1н кеш то йдын а б ыр - с а б ы р ы басылып, адам
аягы сиреп к ал г а н- ды. Н е ше кунг1 к а р б а л а с т а н к а ж ы г а н
ж у р т б у п н ертерек тыным алып, же нг ел е р ж а г ы о т а у д а
к ал ы н д ык пен куйеуд1 т а б ы с т ы р у к ам ын д а ж а н т а л а с ы п
журген. Биб1 осы эред1кт1 па йда ланып, Д е м е ж а н д ы а уыл
сыртын даг ы б 1р туп у ш к а т т ь щ к ас ын а экел1п койды да,
кеп кешжпей сол ж е рг е Ы р ы с ка н д ы ерт1п келд1. Е к е у 1н
о на ша т а с т а п, ез1 сытылып т у р а ж е н е лм ек болып ед1,
б)рак Д е м е ж а н оны Ж1бермей у ст а п калды.
281
— Ж о к , сен кетпейсщ, бэйб1ше... Осы э н п м еш ба ст а -
ран ©31н е к ен сщ, ендеше а к ы р ы н а дешн б а сы -к ас ы нд а
б о ла сыц.
К а з а н айы о ртала п, куз кенл с а лк ы н тартып калран
шак. Ы р ы с к а н б а с ы н а у к ш к ун ды з б е р 1к к и т , кос етек
кейлек, ж е ц а з к ам зо л ын ы н сыртына патсайы ж е т л
шап ан ж а м ы л ып алыпты. Ж а р ы к айлы бозрылт кеште а к
жуз1 б у рынрыда н да арара т у с ш, кезш томен салып,
унс1з т у р. Э л д е тун ызрарынан, элде 1шю толкыныс тан
т у л а бойынын сэл к а л ты ра п д1р1лдегеш б ай к а л ад ы. ..
Д е м е ж а н с©зд1 неден б а с т а р ын б 1лмей, аз ойланып ту рды
да:
— Ал, Ыр ыс ка н. . . ©зщД| б а л д ы з дешн бе, элде к у д а ш а
дешн бе, ботен а д а м болмадын, гой,— деп тары 1рюлд1.—
Б13 мына Биб1 е к е у м 13 ж а й рана ерл1-зайыпты емес, муны-
мыз да, сырымыз да б 1р а д а мд а рм ыз . О сы Биб1 ©зщмен
с ыр л а с а келе а р а л а р ы ц н ан б 1р сыр туран екен. Ай ы п к а
б у й ы р м а с а ц , с о нын м э ш с ш оз а у з ынн а н естшн деп тур-
мын.
О с ы с э тте а сыл т а с т ы алтын сыррасы ай нурына шагы-
лып, кыз селт е т ш басын коте р1п алды. Д э л к а з 1р ©з таг-
д ы р ы ны н шеш1лгел1 турранын, сол у л б 1реген тардыр
т а р а з ы с ы н а к а й м ы к п а й т у р а к ара йтын с э тт1н ту га н ын ол
д а т у с ш ге н т э р 13Д1. Енд1 кысылып, к ымтырылуды койып,
сэл дIр 1л а р а л а с к а н нэз1к унмен байыпты ж а у а п катты.
— Не дешн, Д е м е ж а н а г а ?! Слзд 1 де жезде, не к уд а
демей- ак , а га дег ешм д у р ы с шыгар... Мен де ба р сырымды
ж а с ы р м а й , Биб1 тэтеме а йтка нмын. Со л с©31м — с©з. Мен
т у р ы м т а й д ы ц то б ына н у р к 1 п, колтырыныз г а к е л т т ы р ы л -
ран бIр т о рг аймын гой. П а н а л а т а с ы з ба, элде келемеждеп
КуЛК1 етеС13 бе, еНД1Г1С1Н ©31Н13 б1Л1Н13.
Д е м е ж а н эл1 т о л ы к б а йыб ы н а б а рып у л п р м е с е де, ©31-
Н1Н е н д 1 к а йт п а с , б у л т а р м а с б1р тэ у е ке л г е бел б а йл а уы
керек е к е н 1 н, ер ж т т т щ б а с ы н а сын б о ла рд а й б1р киын
с э т т 1 н туранын а н ы к т у с 1 нд 1 . « Б э л к 1 м т ардырдын ©31 итер-
мелеп, ос ы г а н экел1п турран шырар» деп ойлады 1Ш1нен.
— Б ар ды а йттын, ж а к с ы айттын- ау, Ырыс ка н. Сен де
б}р м ун л ык екенс1н- ау!— деп к ы зд ы н колынан у ст а г а н .
Нэз1 к с а у с а к т а р ы н а н д 1р еткен б\р то лк ын сезшгендей
б о лд ы . — О с ы с©31н у ш ш б а р бедел, бак-дэулет1мд1 аямас-
пын. К о л д а н келмей к а л с а амал жок, колдан келсе Биб1
е к е у 1нн1н осы ж у б ы н д ы ж а з б а у г а тырысармын.
— Р а к м е т , а йт ка нын ы з келс1н!— Ырыс ка н э л д е б 1р
ж е н 1л д 1к т а п к а н д а й к а л т ы ра й курс1нд1.— Осыла й д е р щ 1з-
ге сен1п ем... М е ш ы л р и да гайыптан б\р куш кел1п кутка-
282
ратындай кершуьш едк Со л к у т к а р у ш ы пер1штем а з бо-
ларсыз, Д е м е ж а н ара.
— О, ж а р а т к а н , ж у р е п м енд1 орнына т у с т 1 р о й ! — дед!
Биб1 де ж а д ы р а й т у с т .
Д е м е ж а н Б и б ш щ де колын к арма п, кыз кол ынын
у с т ш е койды да, куректей э л у еп ч а ла к ан ы м е н ек еу ш б!р-
дей кысып у с т а п турды.
— Б эл юм , эу б а с т а п е ш е н ем 1зге о сыла й кездесуд1
жаз ра н болар. Айлы кеште кыз бен ж т т у ш ы р а с ы п
ж у р ш , осылай у ш е у а ра сыр бел1скен ж а н д а р болды ма
екен?! Б у л д а менщ е ш ю м г е у к с а м а й т ы н а й р ы к ш а тар-
дырым ш ы г а р , — дед1 т о л к и Т1‘л к а т ы п . — Тек мына б»р
б е й у а к т а тун ж ам ыл ы п турып, сендерден с у р а р б1р Т1лег1м
бар. Т а б ы с к а н е з д е р 1ц р о й , е к е у л е р 1н, а па л ы - с щл щ е й
эмсе о сыла й тату-тэтт1 ем1р с у р с е н д е р болтаны...
Нег1зп сез осымен б1ткен-дк А з д ан сок ушеу1 б1р
у й д щ а д а мы нд а й шуЙ1ркелес1п, а у ы л г а б!рге к айтып келе
жатт ы. Айлы т у нд е Д е м е ж а н ны н , онсыз да би1к бойы
у з а р а т у с т , Б и б 1 мен Ы р ы с к а н д ы ею к о л ты г ына алып,
к а у с ы р а к у ш а к т а п келед1. Кен1Л1 кетер1нк1, К1МН1Н а л д ын ­
д а болсын ж а с ка н ып , к у ы с т а н а р ы жок , ары т а з а , жуз1
ж а р ы к ед1. Соран шук1рл1к етед1... М у н ы ж ал г ы з деп гам
айтады? К а з а к т ы н ею б1рдей а ру кызы ба р кас ында. ..
Ж а с эйелдер с а лкы н к е шт е б а л а п а н д а й б у р ю п , онын кен
к олтыг ына т ы гы л а т у се д к Б а с т а р ы н а пана, ж а н д а р ы н а
ж ы л ы л ы к 1здейтш ТЭр!З Д1.
«Мейл1, осы э й е л де р д 1н - а к айтка н ы б о л с ы н ш ы , — деп
ойлады ол 1шшен.— Б а с к а г а ш а м ам келмей- а к койсын,
осы ек1 эйелге к о рг ан бола алсам, мен уш1н аз о лжа ма?
Юм б1лед1, осыдан кешн от б а с ы б у тшд е ле р. . . Эйел к ыр ык
ш ырак ты дейт1н ед1. С о н ь щ б1р шырары мен1н уЙ1мде де
жанар»
К о н а к уйге кел1п, тесекке ж а т к а н н а н кеЙ1‘ н де, талайра
дейш ю р ш к а йка стырма й, ж а н а г ы Ы р ы с к а н ж а й ын ой-
лаумен болды. А й т ы л ар сез айтылды, енд1 т а й с а к т а у д ь щ
орны жок . Тардырын сен1п та псырра н коррансыз аруды
к а л а й д а колг а к ондыру ы керек. С о н ы н эр турл1 ж ол д а р ы н
1здест1р1п керд). Ары ойлап, бер\ ойлап келгенде, ум1т отын
т у т а т а р б1р рана жол б а р екен. Ы р ы с к а н н ы н ба сын шыр-
мау дан босатып, буран кос ура кемекте се ала тын б1р рана
адам бар. Ол — кеше тойра к е л т , езш к о н а к к а ша к ыр ы п
кеткен Б у т а б а й д ы н З е й н о л л а с ы . Е н д 1сол а уылра кыдырып
барып, бул 1ске Зейнолланы а р а л ас т ыр ра нн ан б а с к а амал
жок. Кешег1 ы к ы л а с - п е й ш н е К а р а г а н д а , ол буран кол
ушын беруден б а с т а р т а коймас.

283
О с ы н д а й а лу а н о йдьщ ш ыр ма у ын д а жатып, т а н а л ­
д ынд а кез1 1Л1Н1П кеткен екен, содан кун котершгенде
б 1р - а к ояныпты. Б а с к а л а р ерт е т у ры п кетсе керек, конак,
у й д щ т о р ш д е б\р ез1 ж а л г ы з ж а т ыр . Ко зш а л г а ш ашып
а л г а н д а с е з шг е ш — кеше мунын, ем1ршде б!р улкен ©з-
гер1с бо лг а н сиякты. Б 1р г а ж а п к уа ныш к у ш к а н тэр1зд1
ед1... Ке н е т Ы ры с к а н е с ш е ту ск енде , к е ц ш шалкып с а л а
берд1. А л д а ум1т пен к у д ж т а й т а л а с к а н к а р б а л а с кундер
к утш т у р г а н ы н о й л а г а н д а , т а г а т т а н айрылып, орнынан
атып т у р ы п кише б астад ы.
Т а н е р т е н п шай у с т ш д е Д е межан нын , б а с ын д а « Т а с ­
б о ла т бимен а к ы л д а с с а м кайтед1?» деген б!р ой кылан
берген. Б 1р а к ол ойынан тез к айтып калды. Каз1р ш а у
та рт ы п у й д е ж а т к а н , онын у с т ш е кызын у з а ты п кам-
кен1Л боп ж у р ге н к арт а д ам д ы ж а с т ы к ж е л ж к е а рал а с -
т ы р у б 1р т у рл 1 ы нг ай с ы з кершг ен.
О н ы н орнына о н а ш а ш ыг а рып алып, б и д щ улкен улы
Р а к ы ш к а акыл салды. Р а к ы ш — ж а с ы курбы а за ма т,
эр1 Ы р ы с к а н н ы н т у г а н б е л е а гой. Ол д а бул к у д а л ык -
т ы н а с а ш ы р г а л а н , киын ш а р у а екенш айта келш,
а йналып келгенде З ей н о л л аг а т о кта ды.
— К ы з экес1 — З ейно лл а н ы н а т а л а с агайыны. Ж а к ы н
к а р ы нд а с ын К1мге у з а т а м де с е де, дзл к а з 1р онын колын
ешк1м к а к па й д ы . К о л а с т ы н д а г ы К о ж а н н ь щ да Т1Л1Н та ба-
тын сол. Айт па кш ы, буг1Н сол а у ы л г а к о н а к к а ба рма йм ыз
б а ? Е ю ж а к т а п с а л м а к салып к©рей1к,— дед1 с©31Н1н
а кырында.
Сэскел1к кымызд ан кеЙ1н Д е м е ж а н , Р а к ы ш , Коксеген
б а с т а т к а н он ш а к ты К1С1 а т к а конды. Б у л жол ы эйелдер
ж а г ы шескен жок . Ж а с т а р да косылмады. Юлен ел 1С1не
а р а л а с ы п ж ур г е н с а й д ы н т а сы н д а й Ж1пттер г ана 1р1ктел1п
шыгып ед1.
Б у т а б а й а у ы л д а ры о нша к а ш ы к емес, Ш1Л1ктш1н
шы г ы с бет1нде, Ш а г а н о б а туб1ндег1 куз екте отыр екен.
С а л т атты ж у р п н п п л е р ки13 бетегел1 кен ж аз ык пе н суыт
жур1п отырып, т у е а у а б!р оцкей ак а уы л д а р д ь щ уст^нен
шыкты. С а т ы н ы н б а ст ы а дамы Б у т а б а й — кезшде а г а с у л ­
тан болып, б у ю л З а й с а н уезш у ысында у с т а г а н К1С1.
К е й 1н а г а с у л т а н д ы к жойылып, ру -ру га бол1нген болыс-
т ы к тэрт1п ш ык к а н д а , ж а н а мансап т а й г а мшгендей такы-
мына то лм а ды ма, ат у с т 1 бил1Г1Н ер жеткен у лд а р ы н а
©ТК131П, 031 с о л ард ы с ырт т а й б а к ыл а п отыратын болган.
Б ы л а й ш а бой б аг ы п уй1нде ^катыр дегеш бо лм а са , рулы
ел ол 1 де Б у т а б а й д ы н ырк ын да ед1.

284
Зейнолла б олыс к а з 1р экесшен ен п н а н белш, ж е к е ауыл
боп отыр екен. Б 1ра к ею а у ы л д ы н а расы а лы е емес,
б1р-б1ршщ т у т ш ш керш о тыратындай, кос к о р а к ат а р
жайрасыпты. Ж а с болыс ез к о н а к т а р ы н ж а к с ы ьчтипатпен
к у р а к ушып к а р с ы алды. Бул ауылдын, с э н- са лт а н а т ы
Т1ПТ1 белек: а к у й л е р д щ сырткы о ю- е рн е п , 1шю ж а с а у -
жиЬазы ж а ц а байыран б 1реу емес, жет1 а т а с ын ан коры
у з 1лмеген, к а р а к е к бек з а тт ы к т ы та ныта ды. Т е р т у ы л Ж 1 п т -
тер1 улкен а к у йг е юргенде, к ерег ешн басы, у ык т ы ц карны,
шацырактын, кулд1реу1шше дейш кумкпен куптетш
таст'аранын керш, т а цд а ны сы п калды. М у н д а й с а л т а н а т
К у л ыс т а й е л шд е кез1ге б ермейтш-дк
К о н а к т а р кымыз 1ипп отырранда, ек1 Ж1Г1Т к у л а к т а н
б а сы п турып, к ы с ыр д ы ц к у л а к а с к а т ай ы н а б а т а ж ас а т т ы .
Кеш б а т к а н ш а эл1 б 1раз у а к ы т ба р. С а л т бойынша,
б у л а р енд1 улкен а уы л да ры Б у т а б а й р а сэлем беру! керек
болатын. К ы м ы з г а канып а лг ан сон, б ар л ы гы а т к а конып,
солай к а р а й бет алды.
Б у т а б а й бул кунде ж е т ш е т щ 1шш а р а ла п кеткен ер
мурынды, мол бурыл са к ал ды , а л п а м с а д а й 1р1 К1С1 екен.
К1Ш1 а у ы л да к о н а к барын ест1п-б1Л1п отырса керек, ж а с
Ж1пттерд1 о лк ы с ы н ба й, он к а б а к танытып, жылы шырай-
мен карсы алды. А л г а ш к ы а ма н- сэ л емнен кешн эркайсы-
сынын аты-жен1н, ру-тепн с у ра стырра н. Б е р г 1 ж а г ы н айт-
сан, болды, а рг ы жарын ез1 са йр а п 61Л1П тур. К у н г е й д е п
Те р т у ыл 1Ш1Н жет!к б1лет1Н1 б а й к а л а д ы. Б а я г ы д а С ы ма й ы л
з энпмен, Кер1мбаймен дэмдес, т а б а к т а с б олг ан с э т т е р 1н
еске алып, ез1 танитын улкендерд1н а ма н- с а у л ы г ы н сурас-
тырды. С ы м а й ы л д а й к а р т т а р д ы ц к а йт ы с бо лг анын ест1-
генде:
— Д у н и е шпркш б!р к ал ып т а т у рм а й д ы р о й . Буын
ауысады, кэр1Н1н орнын ж а с у р п а к б а с ад ы. « Кеп ж а с а г а н
кэр1Н1н к ур да с ы кал май ды» дегендей, ойлап о тырсам,
б1здщ де к ат а ры м ыз сиреп к ал га н екен-ау... Б 1з б а з а р д а н
кайттык, сендер ентелеп ещи келе ж ат ы р с ын да р. Мэцг1
т а р к ам ай т ы н ем1*р б а за р ы деген о сы! — деп сэл ж у д е у тар-
тып, кек1рег1н каре айыра курс1нд1.
Аз дан сон к айта серп1Л1п, Е ж е н х а н г а к а р а г а н к а з а к-
т а р д ь щ к а з 1рп ж а г д а й ы н с у р а с т ы р а б ас т а г а н. Кунгейдег1
Ж у м ы к к а кезек келгенде, езу1не о йна кы кулк1 уЙ1р!л 1п:
— Б1ЗДЩ Енсен1н хал1 к а л ай ? «Уры к ар т а й с а сопы
болады» деп, к ешнп кезде ук1рдайлыгын б а ла с ы н а еткер1п,
ез1 мекеге журге л! ^катыр деп ед1, онысынан б1рдене
шыкты м а ? — дед! эдеЙ1 сыр т а р т к ыс ы келгендей.
285
Бул — эрине, шалдын, жай а цк а у с ы р а г а н ы . Эйтпесе
урген иттщ д а у с ы е с т ш п ж а т к а н б 1р кезец а с т ы н д а г ы
ез а ра й ын да рынын к уй- жа йын б1лмей отыр де й с щ бе.
« Б 13Д1Н Ецсе» д ег еш де э ше шн мекерлж. Е цс е мен бул екеу1
к ан да с , т у ыс бола т у р а , б а с т а р ы б 1р казанра сыймайтын,
ка т т ы а р а з юсмлер. Э а р е с е ш е к ар а сызыгы тартылып, ел
еюг е б елшге нде, осындары Ж у м ы к т ы ц т а л а й руларын
Ен с е кунгейге кеилрш экеткеннен б ер! , б1рш-б1р1 атарра
о ры ж о к болатын. 1ргелес отырран бул ею е л д щ жер
дауы, ж е а р дауы, б а р ы м т а - с ы р ы м т а с ы д а б 1р б1ткен емес.
Ос ы н ы ж а к с ы б ш е т ш Д е м е ж а н у й ие с ш щ т у з а г ы н а
т у с ш калмай, байыппен рана ж а у а п б ер ш отырды.
Б у л к езд е тор а лд ын а д а с т а р к а н жайылып, кымыз
к у йы ла ба старан-ды. Кум1с шытыр ал ы улкен коныр те-
генедеп к у з д щ коп-кою, с а ры кымызы сапырран сайын
к е б т сынып, а йна ла ра ж у п а р исш а н к ы т а т у с едк
— Ж о н - ж о н , Д е м е ж а н шырарым. ЭдеЙ1 бурылып,
сэлем берген1не коп р а к м е т ! — дед! Б у т а б а й кымыз куйыл-
ран сырлы а я к т а р ек1нш1 рет к а й т а ла нр а н ш а м а д а . —
©31ЦД1 бу рын кермегенмен, атыцды сырттай естуш1 ед1м.
Т о р т у ы л д ы ц енд1Г1 б 1р уМ1ТТ1 а з а м а т ы сол деп, ©зщД1
ж у р т ж а к с ы атайды. Абыройын, асып, мэрте бе н к©тер1-
ле берсш, карарым.
— Р а к м е т , а й т ка н ыц ы з келс1н!— деп Д е м е ж а н да ©з
т а р а п ы на н р и з аш ы л ы к б1лд1рд1.— « Ж а к с ы экенщ аруары
ж а м а н б а л а н ы к ыр ык ж ы л с у й р е й д Ь дейд1 рой. Бэр1м1здщ
де ел а у з ына ш н ш ж у р г е н 1м1з, б 1р жары, экелер1м1зд1н
а р к а с ы шырар.
Б у т а б а й бул с©зд1 у на ты п калды:
— « А т а д а н ул т у с а ед1, ата жолын к у с а е д Ь деп
б урынрыл ар неге Т1лед1 де йс щ. Улдын, ©31 тумайды, кел1н
©31 келмейд1. Бэр1 де а т а н ь щ куш1, а н а н ы н сут1нен тарай-
д ы , — дей к е л т , е з ж щ з а м а н д а с ы К у н а н б а й г а ба йла н ыс ты
б!р энг1ме айтты.— К,аз1р Аррын 1Ш1нде мойны озып
ту рра н а з а м а т А б а й рой . С о л б\р жол ы экес1 К,унан-
баймен сез т а ла с ты ры п отырып: «эке, мен сенен асып
кетт1м» деген екен. С о н д а К у на н б а й ше ж а у а п берш:
«онын, к у ш р л ж болар, б а ла м. Сен менен а с у у шш , эуел!
мен сиякты езщнен а с к а н б а л а тудырып ал» депт1... Сол
К,унекен а йт ка нда й , экеден озып т у ат ы н да, азытт туатын
д а б а л а болады. Тек кун еткен сайын у р п а к у са кт а п,
пей1л тарылып, ата с а л тын а н а йнып кетпесе болтаны да.
Бул сезд1 ж а у а п с ы з к а л ды р у ра б олма йтын ед1. Сон-
д ы к т а н Д е м е ж а н к у н 1тус1п отырран ш а л г а кепш1к та ста п,
кетермелеп койды:
286
— А д а м д ы з аман билейд1 дейдк Б1здщ со ры мы з га
карай, з ам а н ы мы з та ры л ы п к е г п р о й , а к с а к а л . А р а г а
ше к а ра т у с ш, б1р к а з а к е ю г е б е л ш д к Слздер бурын терен,
т ещз де ерюн ж у з г е н жа й ын с ияк т ы ед1щздер. Ал 613ДЩ
таяз с у д а г ы ш а б а к к а у кс а п, кейде тыпырлап калатын да
к езд ер1м1з б а р. Егер керер кезге у с а к т а п б а р а ж а т к а н д а й
кершсек, оган мына Зейно л л а е к е у м 13 кшэл1 емес,
те ре щн е Ж1бермей, ш ы жы м ме н ушырып, ш ырг а мен конды-
ратын т а р з аман ымыз юнэл1 ш ы г а р , — деген Бута ба йдын,
кесек т у л г а с ы н а к а ра п отырып.
Б ул сез де ш ал ы н н ы ц к у л а г ы н а ж а г ы п кетт1 б 1лем,
т ем е шре к о тыр г а н б а л а с ы З ей н о л л аг а к ара п:
— Б а й к а й с ы ц ба, мына Т е р т у ы л д ы н а я к т а с т а с ы кесек
ж а т ы р - а у езП— деп шын с у шн г е нш б1лд1рд1.
О с ы да н кешн Б у т а б а й ж а с к о н а к т а р д ы кеп у с т а г а н
жо к , к ымыз 1Ш1Л1П болып, д а с т а р к а н ж и н а л г а н сон,:
— Апыра й, е з д е р щ б1р э н п м е л е с у г е татитын ж т т т е р
екенсщдер... Б 1р а к сендер мен1 1здеп келген ж о к с ы н д а р ,
мына З ей н е ш т 1н к о н а г ы с ы н д а р гой. « Т е н - т е н 1мен, т езек —
к абымен». З ам а н сендерд1К1 дед1к кой ж а н а . О с ы л а й
е з а р а сыйласып, а р а л а с ы п т у р г а н д а р ы н ж а к с ы . Енд!
маг а н к а р а й л а м а й сол юнл а уы л г а барып, ем1н-ерк1н
с а у ы к к у р ы н д а р , — деп ж а с т а р р а р у к с а т етть
Со л кун1 кешке т а м а н Д е м е ж а н мен Р а к ы ш екеу!
З ейнолланы о р т а г а а ла отырып, Ы р ы с к а н н ы н ж а й ын
а к ы л да с к а н . « Б а р сен1п келген1М13 — е з щ с щ » деп ка т т ы
к ол к а салып, к а д а л а ет1нген. Б1ра к мунын ©31 а й т а р г а
б олма с а, о на й ш а р у а емес с е ю лд ь Б а с т а б ы н д а Зейнол-
л а н ын к а б а г ы к у р т тус1п кетт!. Ы р ы с к а н д ы а йттырып
койган жер1 — о с ы нда гы К, ожа н нын б!р к ы р ыс ж уа ны
екен. Онда й адам а лг ал ы о тырган жес1р1н онайлыкпен
Ж1бермейт1Н1 белгш1. М у н д а й д а к ал ы н м а л д ы ею еселеп
кайтарып, к ат т ы ш а ш ы л у г а т у р а келедк
— Ж а з г а н к у л д а ш а р ш а у б ар ма. М а л ж а г ы н б 1рдеме
кып е т е р м 13,— дед1 Д е м е ж а н . — Т е к а гайын а р а с ы ж а у ы к -
пай, т а т у л ык пе н б1тсе болганы.
Зейнолла ез мшд е тш ж е н 1 Лдетк 1 С1 к е л д 1 ме, осы т у с т а
т а гы б 1р у сыныс айтты.
— Кы з д ы аргы бет асырып зкет1п, со нынан келген
керд1 б1р-ак кер1п а л с а н кайтедИ— деген.
Б 1р а к б у г а н Д е м е ж а н келюпедь
— С13 бен 613 кыз а лып к а ш а т ы н ж а с т а н ет1п кеттж
кой, Зеке. А з а м а т б а с ы мы з г а а р тт а г ы елд1 шулатып,
л ан т а с т а п кеткен1М1з ж а р а с п а с . Ж э н е а т а - а н а с ын ренж1т-
пеуд! Ы р ы с к а н н ы н ез1 де т 1лек ет1п едк
287
— Кыз экеа колда ро й. О л — ез1м1здщ жакын
арайынымыз... Ал К о ж а н д ы т о к т а т у колдан келе кояр ма
екен? Б у л жар ын б1зд1н экей рана реттей а л а д ы , — д е д 1
Зейно л л а шынын айтып.
Ке ш к е к а р а й З ейно л л а к а с ын а Р а к ы ш т ы ертш, к а й т а ­
дан Б у т а б а й р а кеткен. Екеу1 сол ж а к т а кеп айналып,
не з а м а н д а к а б а к т а р ы а шылып, к уа нып кайтты. Б у т а б а й
К о ж а н д ы К0нд1руд1 ез м шд е тше алыпты. Со л а р а д а
кыз экес1 Ж а н р а з ы н ы д а ш а к ы р ы п алып, т е р т кездер1
тугел о тырранда , Ы р ы с к а н д ы Д е м е ж а н р а у з а т а т ы н болып,
сезд1 б1ржола пюрш берштк. . Демежаннын к е н ш
ж ай л а н ы п с а л а берген. Ж т т т е р б у п н п о тыр ыс тыц сонын
о й ы н - с а у ы к к а а йналдырып, есте к а л ат ын д а й б1р т а м а ш а
кеш е т к 131п ед.1.
Е р т е ц ш д е а у ы л да н а т т а н а р д а , Д е м е ж а н к ас ын а Кек-
сеген мен З ейн о лл ан ы ертш, Б у т а б а й г а а рна йы барып
к о ш т а с ы п шыкты. К ы с ы л т а я н кезде е з ш е к ам к о р болып,
кол у шын берген ел а г а с ы н а шын риз ашылыкпен ракмет
а йтка н. О с ы отырыс та кыз э к е п м е н танысып, арадары
э ц п м е ш ез к ул а г ы м е н естш, е г же й -т е г же шн е то лык
к а н г а н д а й болды.
Б 1р а нг ар г ан ы, Б у т а б а й к о л д а гы К о ж а н н а н гер1
кунгей ел1мен к атын ас ын ныг а йта туск1с1 келет1н сиякты.
С е й т ш , 631ШН ежелг1 б а к т а л а с ы Е н с е н 1н тынысын та ры лт а
т у с у уШ1н, о нын ар ж а г ы н д а отырран Т е р т у ы л д ы ез
тар абы на т а р т ы п , ек1 ж а к т а н к ы с п а к к а а лма к. Т уб!
Т е р т у ы л ж т т т е р ш к ун г ей деп Ж у м ы к ж у а н д а р ы н а к арс ы
шуйлеп с а л ат ы н ойы б а р ма, к а т а й ? Б у т а б а й алдагы
к у д а л ы к т ы н ба р а у ы р т п а л ы р ы н ез мойнына кетер1П
а л г а нд а , о нын а р т ы нд а о сында й а у ы р с а л м а к ж а т к а н ы
д а белгш1 ед1. Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н дэл каз1р онын
бэр1н т ектеп- тексерш ж а т у р а м у р ш а с ы ж о к ту гын . Бу т а -
б а й д ы н а уз ына н К о ж а н г а к ай т а р а т ын к ал ы н ма л д ы н
мел шер ш 61ЛД1 де, т у ар айда сол малды ушр1мен айдап
экел1п, Ы р ы с ка н д ы б 1р ж о л а алып к айт ат ы н болып
КеЛ1СТ1...
А р а д а т а г ы у ш - т е р т кун еткенде, Т ер ту ыл к1С1лер1
А й ж а н д ы у за тып а лып кайтты. Т а с б о л а т кенже кызынан
ештен есш аяп калг ан жок, б а с ын а о г а у Т1пп, мол ж а с а у -
жиНазбен к апыс ыз аттандырды. Кыз ж а с а у ы н ь щ ез1
ж е т ь с е п з ту йе г е ж у к болып, б\р сэнд1 кеш тузеген. А й ­
ж а н д ы а па ры п с а л у г а Р а к ы ш , Ну рб у б1 б а с т а т к а н б1р
топ а д а м 1лест1. Б а с ы н д а осы т о пк а Ы р ы с к а н да 1лесетш
болып, катты ж ш 1 п п еди К о ж а н д а р элдеб!р сыбысты ест1-
ген бе, кыз аттана тын кун! а н д ы г а н д а й осы ауылра топыр-
288
лап к е л т алды. С о д а н а ра н ы у ш ы к г ы р м а у у ш ш , Ы р ы с ­
канды а м а л с ы з к а л д ы р у г а т у р а келген.
Д у н и е д е кыз у за ты п, ду ма н - то йы т а р к а п , к у л аз ы п
к ал га н к а з а к а ул ы н а н к е н ш а з не ба р екен? «Кыз кеткен
сон а у ы л да н к ы з ы к кетер» дегенд1 ж у р т о сы н д а йд а а й т ­
кан болуы керек А й ж а н а т к а мшер а лд ын да к а р т э к е а -
мен, а рт т а к а л г а н а г а - б а у ы р ы м е н к о ш т а с ы п керюкенде,
к езше ж а с алып б о с а м а г а н е ш юм к алмады. ..
Д е м е ж а н да артына к а р а й - к а р а й ж о л г а туст1. О йт к е ш
сол а уыл да , кещлдер! к он ы лт а кс ы п, ж ы л а п - с ы к т а г а н
жур тпен б 1рге, мерз1м д1 у ак ы т ы н к ут ш , Ы р ы с к а н с у л у
д а к алып б а р а ж а т ы р едк

IX

Бул жылы К,улыстай е н! ршде к ыс ©те ка т ты болды.


К©не кез к а р т т а р д ы н а йт у ы н ша , бул ел к ег е м у н д а й к а л ы н
ка р кептен ж а у м а г а н к ершедк К а р а ш а мен Ж е л т о к с а н -
ньщ е л 1а р а с ын да апта бойы С1л б 1леп ж а н б ы р ж а у ы п т у р ­
ды да , арты курт суытып, т у с а р д а н келетш к а л ы н кар
б 1рден б ас ып с а л г а н . О н ы н а кы р ы а к т у т е к б ор а н га , акыр-
ган а я з г а уласты.
С о н а н кешн де к у н нщ кез1 кеп кершбей, т е рт т у л щ т щ
б етше к ар а п отырран мал шы к а у ы м б о р а н - ш а ш ы н н а н кез
а шк а н ж ок . А л г а ш к ы а я з д а н к е ш н- а к же р бет1 тон боп
катып, кек т а й г а к м у з г а айна л г ан - ды. К а з 1р сол к у р с а у
муз к ар а с т ы на н нэр татырмай, т е б ш д е п м а л д ын т у яг ын
тоздырып, т о б а к а з ы г ын а ж е т 1п ба ра ды . Егер к ы с а яг ы
осылай с о з ыл а берсе, тары б 1р а к суйек ж у р т т ы н тебес1
кер1Н1п ту р.
Ку н сайын ду мшл де п е с т ш ш ж а т а т ы н к а з а к т ы н «узын
кулары» да онды х а б а р айтпайды. Т а р б а г а т а й д ы н шурай-
лы к о рык- ко йнау ын, жылы сай, кунгей беттерд1 с а г ал а -
ран ел б ол м ас а , д а л а л ы жерд1 к ы ст а г а н ш а б а н - ш а р д а к
кеп а у ы л д а р д ы н хал! тым м у ш ю л десед1. Бурынры ж ы л ­
да ры Е м ш д щ к ал ын к оп а- к а м ыс ы н па на л а ран ж у р т т ы н
малы кыстан куйл1 ш ы гу шы ед1. Биыл а пт а ла п с о к ка н
Е б 1Н1н жел1 ол е л дщ де кутын к ашырып, к ат т ы куйзел-
Т1п турран кер1нед1. Ал ту ст1к теп к а т п ар л ы к ал ы н т а у —
Б ар л ы к к а мал о т а р л ат ып кеткен а у к а т т ы а у ы л д а р д а н
эз1рге накты дерек жок. Е н д 1п ум1т — сол Б ар лы к т а .
М у нд а г ы к ал ьщ к а у ы м е з д е р 1Н1н колы ж е т п е с е де, тым-
к у р с а сол ж а к т а Т1герге т у я к к а л с а екен деп т ш е с е д ь
Буг1н аспан элем1 а ш ы к болганымен, ш а ны т к а н боз-
р ы л т мунар а ра с ын а н к ун н 1н кез! шелденш, кек бет катын-

Ю К. Жумад 1лов
289
да й ж ы л у с ы з б е д 1решп ту р. А у а д а б ет шымшыра н у с ю р ш
а яз ба р. Улы сэ ск е ш а м а с ы н д а к ос к а р а к е к п па р л ап
жекке н, а р ты нд а а р к а л ы г ы бар, к о р а пт ы ж е щ л ш ан а
Ш э у е ш е к т щ ш ы ры с к а к п а с ы н а н ш ы к к а н бет1, б1ркелк!
б ул к ек ж е л к п е н кырра к а р а й ж ы л д а м сырг ып келе ж ат т ы.
Ш а н а н ы н а р т ж а г ы н д а Д е м е ж а н мен Ы р ы с ка н иык суйе-
с ш к а т а р ж ай г а с ып т ы . А л д а ат а й д а уш ы , ж а с кенлр Ж1 п т
С а п а р отыр.
Ж о л а у ш ы л а р д ь щ кшм! жылы. Д е м е ж а н н ы н у с т шде
к а с к ы р 1Ш1К, тулК1 ты ма к, мол с а п т а м а ет1Г1 бар. Ал
б а с ы на тубгг шэл! б у рк е нш, ж ыл ы камзол, т у л ю 1ппк ки-
ген Ы р ы с к а н н ы н с у ы к сорран е ю бет1 к ыз а р а т у с ш, бал-
б у л ж ан а д ы . К е л ш ш е к т щ а яг ын текеметпен кымтап, онын
у с т ш е с ен с ен 1шж ж а у ы п , орап т а с т а г а н . Со нъ щ е з ш д е
денеш т о на з ы т к а н а яз ызг а ры а йкын 61л 1н!п т у р.
Ы р ы с к а н д ы еткен кузде, сол уэдел! у а к ы т ы н д а кальщ-
малы мен тары б а с к а кеп к эд еле рш тобымен 61'р-ак айдап
апарып, а й н а л а с ы он ш а к т ы к у н н щ 1Ш1Нде у за ты п алып
к ай т к а н - д ы . С о д а н б е р 1 де т ер т - бе с а йд ы н жуз1 болды.
Ж а с к е л 1н у з а к у а к ы т у й ден шыкп ай, ж е л е к а стында
к а м а л ы п отыр ып к ал г ан. Т1ПТ1 к а р ы с ж е р д е п Шэуешект1
к е ру ге де м у р ш а с ы б о л м а г а н . О с ы д а н б!р а пт а бурын
к а л а д а г ы т а т а р мыр за сы Ы б ы р а й б у л а р д ы арнайы к онак-
к а шак ыр ы п , сол с а п а р д а н а уы л г а енд! кайтып келе
ж а т к а н беттер! ед1.
К а л а Т1рл 1П Ы р ы с к а н у ш ш т а н с ы к болатын. К а л а д а р ы
т а т а р , у й г ыр б а й л а р ы н ы н т у рм ы сы н кер1п, е з г е б1р дуние-
ге ен1п кеткендей а й р ы к ш а эсер алды. Е н г а ж а б ы , Ы бы р а й
б а й б а т ш а осы ж ол ы е з ш щ досы К у д е р 1ге д е ш а н а Ж1берш,
к е л 1н щ е п ме н е к е у 1н а рнайы а лд ыр г а н екен. Б у л а р ойла-
м аг ан жерден ж а н а уйленген сол ж а с т а р м е н у шы ра с ып
калды. Ы р ы с к а н ж а т е л ке д е кез ж а з ы п к а л г а н белес!
А й ж а н м е н ж ы л а п кер1ст1. Ж е л е к а с т ы нд а гы м у н д а с кел1н-
шектер б1р-б1ршен а ж ы р а с а алмай, к а ш а н кетер-кеткенше
ж у п ж а з б а й б 1рге болды. Т а т а р мырзасы Ыбы ра й да
ж а с к о н а к т а р ы н а н с ый -к у рм е т ш аяп к ал г а н жок . К а л а ­
нын б а р кызыгын керсет1П, а рма нс ы з аралатты. М а ц а й ы -
на г а р м о н ь ш ы - ж ы р ш ыл а р ы н жинап, 61'рнеше кун бойы
с а у ы к - с а й р а н , мереке ж а с ад ы .
Ы р ы с к а н каз1'р де сол к е ц ц ш эсерден а р ы л а алмай
келедк Д е м е ж а н г а деген е р к ел 1 п удей т у с ш, кум!*с сь щгыр
к у л к 1 С1 н де т у зеп алг а н. Ж о л д ы н ж а л т ы р к иясынан
ш а н а т а б а н ы т а я с ы р г а на п а у ы т к ы г а н кезде, ж а с келш-
шек сьщрырай к у л т , куйеу1Н1*ц к у ша р ын а жи1- жш к ул а й^
б ередь

290
Б 1р а к б у л а р улкен куре ж о л д а н ш ы р ы п , Б о з д а к к а
к а р а й бурылысымен, б у ры нг ы ек пшдершен айрылып,
жур1стер1 ш а б а н д а й ту с т и К а р к ал ын , ж а я у б о ра с ын
ж ол т а г а н ын у рлеп та ста пты. А т т а р к а с а т к а р г а аягын
сурып алып, а т т а м а л а п эрен ж у р ш келедк Онын у с т ш е
м ын а дай о мбы к а р д а к арс ы а лдыннан жукт1 ш а н а, не
аты б о л ды р г а н б 1реулер кездеспесш де. К е з д е с е к а л с а , ол
д а б 1р к у д а й д ы н п э л е а . Ж о л а у ш ы л а р б1р-б1рше:
— Сен бурыл.
— Ж о к , сен бурыл...
— С е н щ ж у г щ ж е щ л , а т ы н элд!леу екен. С е н бурыл-
с а й ш ы , — деп т а р ж о л д ы н т а б а н ы н д а с а у д а л а с ы п тур-
раны.
Д е м е ж а н д а р жол бойы о с ы ла й аты болдырып келе
ж а т к а н , немесе к а л а г а к а р а й шеп т а р т к ан , отын тиеген
т а ла й шан а ра ж ол берш, омбы к ар д ы б у з ып е т у г е т у р а
келд1. 0йтеу1р, па р л ап ж е п л г е н кос к а р а кек е т ш щ сем1з-
д т м е н рана сыр бермей, ат б а у ы р л а п к ал ат ы н к а л ы н
к а с а т т ы малтырып ж у р ш зорра т ш п етед1.
К у н енкешп, юпл б ес ш г е т а м а н а уы п к ал г а н мезплде,
к ар с ы а лд а р ы на н с а л ды р т ып к ат т ы келе ж а т к а н тары б 1р
пар атты ш а н а к е з ж т ь Ол б а с к а л а р д а й кезек с у ра п
турран жок , а т т а р ы к ал ы н к ард ы б а у ы р да й т ш п , ж а на -
мала п е те берд! де, шл т т о к т а й калды. Д е м е ж а н д ы таны-
ран болар, пу шпа ры на с у йр е т ш г ен узын сенсен 1Ш1Г1 бар
элдек1м ш а н а д а н т у с т , к о р б а н д а п жуг1р1п келед1. К а с -
т а рына т ая р а нд а ба ры п та ны д ы — Б а б а л ы к екен.
— А с с а л а у м у р а л а й к у м , Д е м е ж а н ага!
— Э л и к у м а с с а л а м ! Б а б а л ы к с ы н б а ? Иэ , жол болсын!
— ©з д е рщ 1з де ат-кел1к а ма н к а йт т ын ы з да р ма? Ой,
к е з щ к е т ш з м у н да й ж а к с ы бо ла р ма, Д е м е ж а н ара.
Мен ж ол - ж е н е к ей с 1з д1н а уыл ра с о р ы п , к а л а г а к е т т1
деген сон, енд'1 неде б о л с а сол ж а к т а н т а б а р м ы н деп келе
ж а т ы р ед1м,— д е д 1 Б а б а л ы к а у з ын а н ш ы к к а н дем1 б у рк-
б у р к ет1п.
— Иэ, не боп к ал ды ? А м а н ш ы л ы к па, э й т е у 1р?
— Ам а н шыл ык . . . М о й ы н т а л д а н оралып келе ж а т к а н
б е т 1м. Отын тиеген керуенд1 ©б*1С1нн 1н жол ымен ка л а га
Т1ке коя б е р д 1м де, е з 1 м б е р 1 бу ры л ы п кетт 1 м.
Б а б а л ы к т ы н ез1н не ш а р у а ме н 1здеп журген1н Д е м е ­
жан енд! рана па йы мд а ра нда й болды.
— К а л ай , уэдел1 отын кес1Л1п дайын т у р ма екен? О с ы
жолы к а н ш а с ы н алып к а й т т ы н д а р ?
— Г э п т ы н ез1 с о нда боп т у р - а у , Д е м е ж а н а г а , — деп
Б а б а л ы к к е щ л а з д е у кулд1.— М ой ы нт а л га бу л ж ол ы он

ю* 291
бес шанамен барып едж. Д а й ы н д а р ан тал мен к а м ы с
с онын е з ш е у ш - т э ш э рен ж е т т к О з г е б у р ы л г а н себеб1м
де осы ед1.
— Ал ол ж а к т а отын д а йында п ж а т к а н б1реулер бар
ма?
— О нд а й ешк1мд1 коре а лм а д ы м - а у , Д е м е ж а н ара.
Ш е т ш пен А к б о л а т ж а г ы н а н он т а к т ы К1С1 келген екен,
э н е у к у н п ка т т ы б о р а нд а о ла р д а а у ы л д а р ы н а кайтып
КеТ1ПТ1.
Д е м е ж а н элденеге ш и ры к к а н д ай , к а б а ры т у с ш, у н с 1з
т у шлш о тырып калды. Эй, а райындар-ай, ©М1р1 с е з щ мен
1С1Н б 1р жерден ш ы к п а й - а к ©тер ме екенсщ?! 1стщ мэшс1
б ыла й ед1: е ю м е т т щ ж ы л с а йын ж у р т т а н жиып алатын
«отын с а лыг ы» дейтш пэле б а р. Т е р т у ы л у ю р д а й ы жыл
сайын к а л а д а г ы е ю м е т к е нс ел е рше ж у з ш а н а отын
т у а р у г е т ш с бо ла тын. С о л отын к ы с катты, к а р к а л ы н
деген же л еу ме н б ер т ш г е дешн т ус 1 р ыме й келген. Биыл
к а л а д а г ы ж у р т т а конторрай, к е ц с е уйлер1 жылыма й,
у л ы к т а р б у рюш тонып отыр. Сонры ж ол ы осы мэселе сез
бол г анда, Д е м е ж а н н ы н : «отынды б1р а й д ь щ 1Ш1нде тугел
жетк1зд1р1п берем» деп, Ш и - а м б ы г а берген уэдес1 бар-
турын. М у н д а й д а зэнг1лерге сен1п к а р а п отыр у киын,
эрине. С о н д ы к т а н ол б а с к а д а й сен1мд1 жолын к ара с-
тырып ед1. Э р зэнг1Н1н а д а м д а р ы М ой ы н т а л д а н а г а ш
д а йы нд а йд ы д а , оны т а сы п жетк1зу ат-кел1п сай, ж а у а п т ы
б 1реуге жуктелед1. С о н д а алдымен ойра а лг ан а да м ы —
осы Б а б а л ы к бо ла тын. Кел1С1м б ойынша, Б а б а л ы к М о й ы н ­
т а л д а н ж у з ш а н а отынды к ал а р а ж е т к 131п беред1 де, сол
енбег1 уш1н келер ж а з д а Т е р т у ы л елшен ж у з кой алады.
М ше , к е р д 1н бе, «отынды э л д е к а ш а н д а йы нд а п к о й ­
ды к» деген з э н п - е л у б а с ы л а р д ы н сез1 б а л ш а ш ы р ы п отыр.
Ал сол ар к езшде к у а н а - к у а н а келюкен-дк 0з дер1 белдер1-
не б а л т а кыстырып т о г а й г а б а р г а н н а н гер!, несиеге карай-
тын ж у з койды жерил са на га н . . . Енд1 осы Б а б а л ы к т ы н
©31не жа л ын ра н на н б а с к а ама л ж о к .
— К е р ш ту рсь щ, к ы с к©31 к ы р а у д а елден енд1 адам
ж и н а у киын. Со л к а л г а н отынды сен е з щ д а й ы н д а с а н
к айтед1?— дед1 ол ж а с ж т т т щ жуз1не т у р а карап.
— Ой, Д е м е ж а н а г а , ол у шш к ос ымша адам ж а л д а у
керек кой...
— А д а м ы н д ы ж а л д а й бер. Отынды е з щ д а йы н д а га -
нын уШ1н, а ла тын а к ь щ а тары елу кой косамын. О г а н
а ла н д а ма : ел ж а й л а у г а ш ы г а р д а з э н п л е р д щ желкес1нен
сыгып отырып, ж у з елу койды алдына салып беремш.
Ка ла й, кел1СТ1к пе?

292
Б а б а л ы к ж е л к е с ш касыды:
— Эй, киын р о й ... Д ег ен м е н тырысып керешн. Тек
а з д щ К0Н1Л1Н13 упин, Д е м е ж а н а г а . Эйтпесе мунын ез1
онай ш а р у а к ершбейдк
О сымен с ез б т п , э р к ай с ы с ы ез ш ан ас ы на отырды да,
кош айтып ж у р ш к е г п . Ы р ы с к а н Б а б а л ы к т ы бу рын таны-
майтын-ды.
— Б у л Ж1Г1Т К1М? 031 ж у з ж т щ кезшен етердей ж у л ы -
нып т у р гой,— дед1 к уй е уш е карап.
— Бул — Б а б а л ы к дейтш к а л а н ы н а лып с а т а р с а у да -
герк Б 1р кезде а рг ы беттен к э с т 1здеп келген, к о р г ан с ыз
жет1м б а л а едк Каз1р с а у д а с а л а с ы н д а г ы б е л г Ы адам-
д а р д ы н б 1р 1. Ш а р у а н ы н кезш танитын, ет1 Т1р1 пысык
Ж1Г1Т. К е р д щ гой, б 1р у ю р д а й ел а т к а р а а лм а га н жумыс-
ты б 1р ез1 тындырып журге нш. ..
О сы сез1 ез1не к а м ш ы болып, Д е м е ж а н 1штей ширыга
т устк К а з а к т ы н ш а р у а г а кырсыздыг ын, енкеЙ1П бу та б а ­
сын сындыргысы келмейт1н керен ау л ыгын к а з ы л а ойлап
келедк «Тэн1р1м-ау, не жер жыртып ег1н егуге, не уй
салып кор ж и н а у г а икем1 жок , дуниеден бос к а л г а н о с ы н ­
дай да х а л ы к б ола ды ек е н - а у! — дейд1 ез ж ан ын ез1 жей
т у с1 п.— К,арап о тыр г а н ы терт тул1к мал екен, сол м алдын
ез1н у к с ат ы п б а г ы п отырган ж о к кой. М а л ы н а жылы
кора салып, б1р к ыс к а жетерл1к шеп ушп а л с а, мынадай
ж у т к а у шы р а р ма ед1. Ш1рк1ндер т ы м к у р с а соны неге
ойламайды? Не 1стеу керек бу л ж у р т к а ? К а й р а н ел,
о сыла йша кор болып, к ур ып кеткен1н бе?!»
О с ы н д а й к а л ыц ой к у р с а у ы н д а отырган Д е м е ж а н б 1р
мезплде ез а ул ын ы н 1ргес1не ж а к ы н д а п к ал г анын анда-
ды. А й н а л а кез жетер жерг е дейш б уд ыр с ы з ж а з ы к да л а,
С1реп ж а т к а н а ппа к кар. Д у н и е кеб1н кигендей с у л ы к
т у с 1п, к ещл г е с у ы к ызгар экелед1. Со л кар ж а м ы л г а н
иен т у зде а д а с к а н к а з да й болып, мунын ж ал г ы з аулы
тур. Б 1рде кал ын кар к е ш к ш ш е кем1Л1п к1нлрейе тусе-
Д1 де, енд1 б1рде кун б атар ша к т ары то лк ынд ара н аяз
са г ымына оранып, ертеп дуниес1ндей у лг а йып, бшктеп
кетед1... А й н а л а с1рескен ел1 тыныштык. Тек ауыл уй-
лер1Н1н те б ес ше н кетер1лген кег1лд1р тут1н г ана Т1ршпл1к
тынысын танытып, кен1лге жылы леп экеледк в т к е н кузде
а уыл дын сыртын коршай каз к а т а р б ала па н т а л д ар отыр-
гызылган-ды. К,аз1р б ел у ар д а н кар кеипп о йнаган ба ла -
лардай кылтиып эрен кер1нет1н сол т а л- ш ы б ы к т а р тук-
тене кырау ытып, бейне же р г е ш а н ы ш к а н кум1с к ад ал ар -
га у кс а п калыпты.

293
Ке з у ш ы н а н б у л д ы р а п к©р1нген ж а л г ы з шана ны ауыл-
д а г ы л а р да б а й к а п о тыр са керек. К о р а г а ж а к ы н д а й
бергенде, а л д ар ы н ан б1р топ б ала н ы б а с т а п О л ж а б а й
шыкты. Б а с ы н д а Биб1 а па сы т 1пп берген т у л ю ма л ак а й,
у с т ш д е ш у ю р г е бояп, ©шрш ж у р ы н д а г а н кып-кызыл тоны
бар. К у л д ы р а н д а п ж у п р г е н бет1 ш а н а г а алдымен жеткен
сол болды. Б у л а р атты т о кта тып, б а л а л а р д ы тугел
м ш п з ш алган. О л ж а б а й ©зшщ е ж е л п е р к е л т н е басып:
— Юнл апа, м аг ан не э ке лд щ ? К э мп ит щ , т э г п т о ка ш-
т а р ы н к а й д а ? — деп Ы р ы с к а н д ы т ш т ю л ей б а стады.
— К,аз1р-каз1'р... Ал дыме н ш а н а д а н ту сешкнл. Сен-
д е р д 5 эл1 кэмпитке к а р ы к к ы л а м ын , — деп К1‘ пп а пасы
б а ла ны з орг а квщирд!.
ЕС1к а лд ын да Б и б Ы о р т а г а алып, Д и к а н б а й , К а р а м а н ,
К а б ы ш б а с т а т к а н б1раз к©рш1-колан жина л ып тур екен.
Бэр1 к а у м а л а с ы п ж о л а у ш ы л а р д ы ш ан а д а н тус1р1п алды.
Биб1 кол-а я р ы с 1 р е с 1 П у й ы н к ы р а п к а л г а н Ы ры с к а нд ы
кушактап:
— Иэ, к ал ай барып к а й т т ы н д а р ? То нып к ал га н
ж о к с ы н д а р ма? М ы н а к у д а й д ь щ кун1 к а к а п кеткенге,
сендер с у ы к к а у р ы н а ма деп, зэрем у шы п ед1,— деп
к е л шш ек т щ асты-уст1не тус1п, бэйек боп ж ат ыр.
Б э р 1 у б а п - ш у б а п 1шке к!рд|. Б ул у йде кыс ызгары
ж о к т а й . Ы с т ы к леб! бетт1 шалран ж ып - ж ы л ы белмелер.
Д е м е ж а н о ны- му ны ж у к т е р 1мен Ы р ы с к а н д ы ©з б©лмес1не
Ж1берд1 де, ©31 Б и б 1ге к а р а ст ы улкен уйге келш ш е ш ш д к
Ш а р ш а у л ы ш ы м ы лд ы к к у р ы л г а н би1к т е с е к алд ында гы
©з орнына ж а й г а с к а н сон, а у ы л - а й м а к т ы н а ма ндыг ын
с у ра стырды. Бэр1Н1н атынан мол б у ры л са к ал ды , эл1
к а й р ат ы ка йт п а г ан, те р т п а к , мыгым денел1 Д и к а н б а й
ж а у а п бер1п отыр.
О н ы н а йт у ы нш а, эз1рше кыс к а т а лд ы г ын елемей
куйл 1 отырган ж а л г ы з осы ауыл демесе, ойды к ы с т а г ан
а с ты р т т а гы к ал ын ел ка т т ы шыгын г а у шы р а п, ж у т а п
ж а т к а н к©р1нед1. М а л азыг ын ерте та уысып, 1Ш1п-жем,
отын с у да н д а т арыг ып о т ы р г а н д а р бар. М ын а 1лушш,
Д в н г в л е к ш и м ан ын д а гы б\р а у ы л д а р д ы кун!-тун1 со кк а н
катты б ор а н д а у стершен кар басып к а л г ан екен, жер-
кепе у й л е р 1Н1Н терезес1нен тес1п шыгып, к о р а д а г ы малы
мен б а л а - ш а г а л а р ы н к ар астынан з орг а ашып алыпты...
Т а н а т с а - а к шана сын с у й р е т 1п, аркан-Ж1б1н бектерш,
б 1рер а р к а ш©п, с а б а н с у р а у ш ы л а р квбеЙ1П кеткен. Д и к а н ­
бай ш©п-жонышка ж а г ы н а колы б а т п а с а да, сондайлар-
дын т ала йын а к ы рма н б а сына н сабан- топан берш кайта-
рыпты.

294
Со на н соц, каз1р к у й е у ш щ к ас ы н а кеп ж а й г а с к а н
Б и б ш щ б 1р б е л ш айтканы, биыл Б а р л ы к к а кешпей, С а р ы -
еленд! к ы с т а г а н улкен а у ы л да н кешелер арнайы к1С1лер
к е л т кайтыпты. У ю р д а й еск1 н а у к а с ы к а й т а козгалып,
ж а к ы нн а н бер1 т е с е к т а рт ып жа т ып калган кершед!. Бул
жолы б1рден ыстыгы к е т е р Ы п , т и т катты ж ы гы лг а н
десед!... Биб! осы х а б а р д ы ж у з ш е н уайым т а б ы б ш ш п ,
аса б 1р ж уд е г е н кешпте ж е т ю з е отырып;
— Ол ж а к к а 613 де кептен к а т ы с а а л м а й кетт1к-ау.
Е в д 1 кун е т юз б е й а г а - е к ем н щ к в щ л ш с у р а п к айт к а ны-
мыз ж е н б ол а р , — дед1 к уй е у ше к а ра п.
К о с - к а б а т ж ай с ы з х а б а р л а р Д е м е ж а н н ы н енсесш е з т ,
квщлш к у л а зы т ы п Ж1берд1. Э а р е с е э к е с ш щ ауырып к а л ­
ганы ж а н ы н а катты б а тка н. М у н ы н ез э л е п в з шд е болып
ж у р 1п, биыл кыс бойы ол ж а к к а ат 1зш с а л м а г а н ы ес ше
ту стк К е р 1мбай ж ыл б а с ын д а , Ы р ыс к а н д ы у за тып э к е л ­
ген т у с т а , к а с ын а А ж а р д ы ертш, 61 р к е л т к айт к а н- ды.
Со д а н кешн ж уз к о р 1се алг ан жок. Д е м е ж а н д!мкас
а да м ды маз ал а ма й , е юм е т ж ум ы с ы н да, ел шпн щ у с а к-
ту йек д а у- ш а р ын д а биыл б 1р ©31 а т к а р а берген. К а з 1р
а у р у экес1 еске тускенде: «Апырай, осы б»р дерт1 к ур г ы р
айналдырып к етт ь а у. . . А м а н б о л с а екен!»— деп Т1лед1
1Ш1нен.
Бул кезде у йд е п а д а м д а р б а с к а б 1р э нп м е г е айналып
кетш е д 1. К а л а г а б а ры п к ай т к а н ю а д е н а у ы л д а с т а р ы
б а з а р л ы к дэ ме т ет ш эдетк Онын у с т ш е Ы р ы с к а н д а й ж а с
келш мун да й с а п а р г а б1ршш1 рет б а ры п отыр. Енд>, мше,
сол мырза келш ©з б е л ме с ше н шыгып, уй толы кериллер
мен б а л а - ш а г а г а кант-кэмпит, ер1к-мешз, к а л а н ы н тэтт!
т о ка ш т а р ын у л е с т 1 р т ж а т ы р екен.
— Т э ш р ж а р ы л к а с ы н , айналайын к е л шж а н.
— К о с а г ын ме н к ос а а г а р!
— Б а р г а н с а па р ы н н а н эмсе о сыла й о лж а лы кайта-
тын бо л, — десш, Д и к а н б а й д ы н эйел1 У лбо с ын сиякты
к а р т а н эйелдер а лг ыс ж а у д ы р ы п ж а т ы р .
Кернплер б а за р л ы к т а р ы н алып, енд1 осы сыйымызбен
к а й т а й ы к дегендей, о рындарынан т у р а б а с т а п ед1, Биб!
оларды Ж1бермед1.
— К а й д а б а р а с ы н д а р , а сыкп ай о тырындар. К а з а н г а
ас с а л ды р ы п койдым. Б у п н Ы р ы с к а н н ы н «токымын
кагып», сол а ста н б э р1М13 ауыз т и е т к , — деген.
О р э , к е рипл е рд щ де к утк еш сондай б1р мез’ф ет1 болуы
керек.
— Иэ, а йт па кшы , солай екен гой, — десш о ры нда рына
кайта ж ай га с т ы.

295
Б а к у а т т ы мол д а с т а р к а н н а н дэмд1 т а м а к 1шш, ж у р е к
ж а л г а у ©з а лдына , кериплерг е осы б\р ш а н ы р а к т ы н
а с т ында г ы е п з к оз ы д а й ж а р а с ы п жур ге н ею б1рдей су лу
к ел шшек к е к ар а п о т ы р у д ы н ез1 б1р мереке сиякты едг
К а з а к т а кос к атын а л г а н д а р аз емес, б 1ра к солардын.
©М1р1 к е б ш ш е ырьщ- жырын, у р ы с - к с р к пе н етедь «Кун-
д е с т щ кул1 де кундес» дегенд1 б у р ын г ы ла р соган кара п
а йтка н. 0 ткен жы л ы Ы р ы с к а н д ы у з а т ы п экелгенде, кер-
пп-колан, б 1р жаг ы, т о й - т о м а л а к т ы н к ебейг енше ку а нс а ,
арг ы к ещл т у к т р ш д е : «от б а с ы н ы н б е р е к е а кетш, б э р ь
м 13 к ар а п о тыр г а н е р - а з а м а т т ы н ба сы энк1-тэнк1 бо ла р ма
екен» деген куд1к те ж о к емес едь Т 1фа-Т1фа! Э з 1рше бул
э йелдерден о нд а й ©рескел к ы л ык б а йка лма йды . БIрI уш1н
б 1р 1 о т к а ту се р д е й бэйек болып журген1.
Эс1ресе Б и б ш щ ез кундес1 Ы р ы с ка н д ы туган сщл1сш-
дей мэпелеп к у т е т 1Н1 б у л кунде а ц ы з г а айнала б а с т а г а н .
Екеу1Н1н к у ш бойы э нл ме с ! т а ус ыл м ай д ы. Т 1пт1 бэсекеге
ту скенде й б 1р 1Н1Н к ейл е пн б 1р 1 Т1Г1П, б 1р 1Н1Н ш а шы н б 1р1
©р1п отыратынын кайтерс1ц. Со ны керген Улб о сынд ай
а н а л ар ©з у й л е р ш д е отырып:
— Б 1з д щ Биб1 — эулие гой. ©31 с у л у , ез1 ж у а н а т а н ы к
кызы бо ла т у р а , ж а с б ас ы н а н о сында й а кыл- сабырды
к ай д ан алды екен? С о к ы р к уд ай сол пей1л ше к ар а ма с т а н,
бIр « шыр еткенге» зар кып койганын к©рмейс1 ‘ н б е, — деп
а л к а у д а н 6\р та нба йды.
О сы нд а й энг1мелер кейде Д е м е ж а н н ы н ез к у л а г ын а
да ж е т ш ж а т а д ы . Ол да ©з эйелдерш кай кун1 ши ш ыг а ра р
екен деп, сырттай б ак ыл а п журет1Н-Д1. С о н д а к©31 жет-
кен1, Бибш1, шынында да, эулие д еу г е болады екен, Биб1-
нщ Т1ПТ1 ©з б а сын умытып, ба р тшеу1 Ы р ы с к а н г а ауып
кеткенше к айр ан кала ды. ЭС1Л1, «кундес» деген сез о б ас т а
кун б е л к у д е н , те с е к б в л к у д е н ш ы к с а керек кой. Э детте
э й е л де р д 1н д а у ы н а н а у л а к б о лг ысы келген еркек мумк1н-
д т н ш е те с е к к е з е пн д у р ы с с а к т а у г а тшс. Д е м е ж а н да
солай етуге т ы рыс а тын. Ы р ы с к а н д а й с у л у д ы н уыз жас-
тыгы кезд1 а рб ап , кен1лд1 б ау р а г ан ы м е н , бул кунде зипа
бойы ж у м ы р л ан ып , то лык си тускен Биб1Н1Н де К1С1 кимай-
тын ез та р т ы мд ы л ыг ы ба р едь.. Б 1р а к сол Б и б 1Н1н ез1
сонгы кезде кезег1мен са на спа й, к у й е у 1н о т ау га карай
бешмдей берет1Н1 кызы к. «Отау» деп о с ын д а г ыл а р Ы р ы с ­
к ан ны н б ел ме с ш атайтын. Биб1 кейде улкен уйге келш
ше шше б а с т а г а н Д е м е ж а н г а :
— Бар. О т а у г а бар... Ол эл1 ж а с кой. Б 1р уйде к ула зып
к ал а й ж а т а д ы ? Койшы, мен! ж а н а к е р д щ бе?.. К у д а й енд!

296
сол бай кус ты н етепнен ж а р ы л к а с ы н , — деп к арс ы белмеге
куа тыны бар...
Биб1 э ке с 1 К у р м а н к а ж ы д а н а лг а н т э р б и е а б ойынша,
бурын да дш ж ол ын а ете б е р 1к едк Биыл мул де к уд а й шы л,
сопы болып алды. Б ыла йг ы ж у р т к е з ш е э йплемей, о на ша -
да намаз окитын болып ж у р . Б 1р к уш Д е м е ж а н а нда у -
сызда б 1р к ы з ы к к е р ш с т щ у стшен туст1. Ырысканнын.
т е с е п н е н ертерек к е т е р ш п , б1р ж а к к а б а р у керек болды
да, к а м ш ы с ы н а лу у ш ш улкен уйге юрген. Е с ж а ш ы к
тур екен. 1шке ене берш, т врде ж а й н а м а з ше т шд е ж у п -
шп о тырган Б и б Ы кердк Т а н г ы намазын окып болган
сиякты. Е н д 1 к о л жайып, д у г а б а г ы ш т а у г а К1 р1С1 пт1. Ж а й
д у г а емес, б ы ла й ш а а йт ка н да, к у д а й г а ж а л б а р ы ны п,
тжелей «Т1лдес1п» отыр екен. Те р д е, киел1 з ат ретшде,
Кер1мбайдын э к е а Ж а п а л а к б а т ы р д ы н еск1 кум1с К1сес1
1лул 1 т у р у ш ы ед1. Со л шсен1 мойнына салып, колын квкке
ж а й г а н к у й I:
— О, ж а с а г а н , адал к у л ы н е д 1 м гой, осы Т1лепмд1 бере
гер! Ер-азаматтын, ба гын ж ан дырып, осы ш а ц ы р а к к а
б 1р перзентт1 кия гер... Ол у ш ш Ы р ы с к а н г а д е н с а у л ы к ,
т а уп их бер, алла. Ен. б о л м а с а сол сорлыны ж а р ы л к а !
Кудырет1 кушт1 к уд а й - а у , 613 бейбакты- р а кы м - ш а п а г а -
тыцнан к ур к а л д ы р м а ! — деп куц1рене куб1рлейд1.
Д е м е ж а н дыбысын б1лд1рмей, б о с а г а д а к ат ы п турып
калган- ды. М ын а сездерд1 ест1генде, ж у й е - ж у й е а босап,
кез1нен ж а с ыршып к е г п . Со л бет! к ам шы с ы н да алмас-
тан, бу рылып ж у р е берген.
Со л куннен б а с т а п Демежаннын, кез а лд ын да Биб1
мулде бшктеп кетт1. Оны опалы эйел, адал ж а р г ан а емес,
шын эулие, ж а н а ш ы р досым деп быген. Д у н и е д е ез ерше
шын берклген эйел заты аз болмас. Ал Б и б ш ш М1нез1
мулде бел ек едк М у н 1к1 — ешб^р к арымта т 1л ем ей т 1н та за
к у р б а н д ы к т ы н ез1. О н д а Т1ПТ1 Д е м е ж а н н ы н мереЙ1н
кайтсем у стем етем дегеннен б а с к а о й-арман ж о к тэр1з-
Д1. Ег ер эз1рейш кел1п: « к у йе у 1нн1н орнына е л 1мге сен
б ар а с ын » десе, Биб1 о й л а н б а с т а н - а к шыбын ж а н ын кия
са л ар ед1. С о н д а й э йе л дщ б а с к а б 1р жерде емес, ез у шн д е
о тырганы к ан д а й бакыт?! Биб1 к у н д е с 1 Ы р ыс к а н д ы да
осы Д е м е ж а н уцпн ж а к с ы керед1. Осы ш а н ы р а к т ы ц
шыраг ын жандырып, от б ас ы н б а з ар е те т ш сол деп тус1-
нед1. Ы р ыс к а н д ы к ат т ы - к а й ы р ым ш а р у а г а ж о л ат п а й,
бэйек боп у с т ш е т у с т ж у р е т Ы де с о нды к т ан. Ж а с к е л ш ­
шек э л д е к а л а й « ба с ым ауырды», не « т а м а к к а тэбет1м
болмай тур» дей к а л с а , Биб1Н1Н ж ан ы ш ы ркыра п кетед!
С о н ы н езш элдеб1р ж а к с ы л ы к к а жорып:

297
— А, к у д а й , е з щ бере гер! Ж а ц а ту ск ен ж а с эйелде
сондай б о л а д ы дейтш. . . К е щ л щ б1рдемеге е р е к ше тартып
т урра н ж о к па? Егер э лд е б1р а с к а а ц с а р ы н ауып, ж е г щ
кеп т у р с а , у я л ма . К у с т ь щ сут1 б олс а да б1рдеме кып
т а б а р м ы з , — деп Ы р ы с к а н б а й к у с т ы н е сш шы г а ра ды .
Б 1р а к « а ш к а т а р т к а н — кешке т а р т а д ы» деп, ж а с
к ел шн щ бо йын а н эз1рше о н д а й е з г е р 1с б а й к а лм а йд ы . Ку н
еткен сайын с у лу л ан ы п, к улын м у ш е а кез та рт ып айкын-
д а л а ту ск ен Ы р ы с к а н б а уы р ы н а н ж ар а р а н у ш к ы р бедеу-
дей ж у й т к ш ж у р . . .
Б у л к у ш де к ер п л - к о л ан колы а ш ы к Б и б ш щ мол
д а с т а р к а н ы н а н дэм татып, Д и к а н б а й д ы н Ш1С1 К а р а м а н р а
« М ы н 61р туннен» ертек айткызып, т у н н щ б\р у аг ы н а
дешн д у ы л д а с ы п отырды.

X
Е р т е н ш д е Д е м е ж а н к а й т а д а н ат ж е к т 1рш, т а гы ею
ш ан ар а а с т ык - у н тиетш, к е ш е п Ы р ы с к а н н ы н орнына Би-
б1н! отыррызып алды да , С а р ы е л е н д е п Кер! мбай а уылына
к а р а й а ттан ып к е г п . Ылдира Т1ке т а р т а т ы н т е т е жол жок .
С о н д ы к т а н жол^-женекей елд! мекендерд! шиырлап, б1раз
а у ы л да р д ы б а с ы п е т у г е т у р а келген. Ж о л ж и е п н д е п
кейб1р к ы с т а у я а р г а эдеЙ1 б у рылып, а д а м д а ры ме н тшде-
С1п, к у й - ж а й л а р ы н с у ра п келед!.
Б ] р ак К1ммен т ш д е с с е де кендл ж у б а н а р л ы к ештене
таппады. Со л б ая г ы с у р е н с 13 Т1рл1к, « шык па , ж ан ым,
шыкп а» деп шнкылдап о т ы р г а н ел. К ы с к а а з ы к корын
жи н а ма й , ж ы л д а г ы д а й е р ю к е сенген кеп а у ы лд а р мал-
д а н ш ы р ы н бере б астап ты. Э з 1рше а ма н дегендер! де
к а н ш а р а шы да ры белпс»з, мал а т а у л ы ыныршары айнал-
ран кетерем куйге жет1п, с у й е п н е к а р ы с ып эрен тур. Сол
мэлкшдеген а р ы к - т у р а к к а курекпен теб1н ашып, к ия к пен
ши орып бер1п, арпа лыс ып жу р г е н а д а м д а р . Б 1р а к, амал
не, с о ла р д ь щ бэр! де эбден кыл мойынга т а к а р а н д а , тым
кеш к имыл да п ж а т ы р . Ег ер осы керсеткен к а й р ат т а ры н
ж а з д а шыга рып, б\р кыска глойымайтын шеп жина п алса,
мунда й т ы г ы р ы к к а т1релер ме ед!.
Д е м е ж а н ж о л д а у ш ы р а с к а н Б а й г а р а , Ж а у р а ш , Ак -
б а п а т а уы л д ы ры нь щ ж ен б^лет'ш кейб1р улкендер'шен:
— А д а м д а р не куйде? Ж у р т а зы к -т у лж т е н киналып
ж а т к а н ж о к па? А ш т ы к т а н , ел1м-ж!Т1мнен аман р о й ,
эйтеу1р?— деп д а мы лс ыз с у ра п келе ж а т к а н . Б у л ж е н ш д е
д е кещл к еншитш ж а у а п ести алмады.
— А д а м д а р к айту шы ед1... М а л с ы з а да м ны н к уш бар

298
ма? Эз1рше ' псш-' псше койып, к а р а сы п отырранымен, к ыс
аяры бу ла й с о з ы ла берсе, туб1 неге а п а р ы п с о г ар ы б е л п -
с1з,— дейд! б1реулер1.
— « Ж у т жет1 а га йын ды», дейд1 гой. М у н д а й д а
а у ы р ш ы л ы к ж а л г ы з келе ме? Е л 1шшде а ш т ы к к а к ос а
а у р у - с ы р к а у к ебешп т у р . 1 ш ш а р а шетшеп ж а т к а н д а р ы
д а б а р , — дейд1 екшипск
Д е м е ж а н б а с к а л а ж таппай, о н д а й л а р г а мына дай
кенес б е рд ь
— Жшп татитын, со рп а лыг ы бар м ал д а р ы нд ы
сойып а л ы нд а р . Ж у р т к е ж е - к а т ы к с ы з а ш т ы к к а у ш ы р а п
ж у р м е с ш . К,олда б а р а га йы н ж о к т а р ы н а к ар а йл ас с ы н.
Б а с аман к а л с а , мал т а был а р. ..
М у н ы с ы д а ж а й д э т к е к у а т д а л б а с а гой. Д е м е ж а н н ы н
к©н1Л1 к ул аз ы п , ецсес! т у с ш кетть Э к е а к а т т ы н а у к а с -
танып, эл у с т ш д е ж а т ы р дегенд1 еспгел1, онсыз да к е ц ш
ж а р ы м боп, ку йз ел ш келе ж а т к а н д а , ж ы г ы л г а н у с т ш е
ж у д ы р ы к тигендей тшт1 ж у д е й т у с ш едк Ел кшн биыл б!р
а уырт п ал ык , а па т ж а й л а г а н ы а нык . К.Э31Р те с е к т арт ып,
а к т ы к с а г ат ы н куткен ез экес1 г ан а емес, ел -а н а, х ал ык -
эке к о с а ауырып, к а т а р киналып ж а т к а н д а й . Б 1р а к кол-
д а н келер не бар? Т у л а бойын д э р м е н а з д ж билеп, ©как
буып, кейде т е щ р е п н т у н е к б а с ы п а л г а н д а й болады.
А й н а л а а р е п т у с к е н к ал п ы сепстмей ж а т к а н а п п а к
кар. А к с у ы к к е б шг е о р а нг а н да й . Д у н и е ш ту ге л аяз
шенг ел ше алып, б о зг ыл т м у н ар а р а с ы н а н шелдешп з о р г а
к е р ш е т ш к ы с т ы н ж ы л у с ы з бед1рейген ш е п р к у н ш щ вз1*
к ал т ыра п то ны п т у р г а н д а й . Ж у р п н н л л е р , о сы л а йш а ,
а у ы л - а у ы л д ы н а р а с ы н д а г ы с ь щ ар а я к с о к п а к жол мен
шб ш отырып, кун е ю щ ц г е енкейгенде С а р ы е л е н д е п
улкен а у ы л г а ат б а с ын з о р г а т1редк
Кер1мбай б у л а р о й ла г а н н ан гер! де к а т т ы р а к аурып
ж а т ы р екен. Н а у к а с ы н ь щ ж а н г а б а т к а н ы с о нш а , аз кун-
н щ 1Ш1нде к у су йек к е айналып, к а т т ы жу д е п кетштк
Ж у д е у ж у з ш д е кан - с ел кал май, з аг ы п ы р а нд а й с а р г а я
тускен. О к т а - т е к т е белшен шойрылып к ал ат ын у с т а м а л ь
ку я цы б а р а - б а р а а скынып, акыры к у ы к т ы н т у т ы л у ы на
экелш с о к к а н кершедк С о г а н К а р а г а н д а д е р т т щ б 1р у шы
ек1 бу йр е к те ж а т к а н ы анык. Б 1р а к оны б у л м а н а й д а айы-
рып, бйпп ж а т к а н к 1м б а р ? Тшт1 бйлген к у н н щ ез шде,
мундай н а у к а с т ы емдеп ж а з у б а к с ы - б а л г е р д щ колынан
келер ме?! К, азак м у н д а й д а « ку д а й ез1 р а кы м кылсын»
дегеннен б а с к а е ш т е н е а й т а алмайды.
О с ы н а у к а с т а н а да- куде айыгып кетем деп, К е р 1мбай-
дыц 631 де умггтенбейтш сеюлд!. А с а т ы н а н келген а ж а л г а

299
а н ы к мойын сунып, бел байларан калпы бар. Эне уку ннен
б е р 1 м ац ай ын а жина лып, ызындап мазасын алган б ак с ы-
б алгер, к у ш н а ш - т э у т а т а у л ы н ы осыдан е ю - у ш кун бурын
к а с ын а к е л т 1рмей куып т а с т а пт ы. ©з шщ бул дуниел1к
емес екешн э л д е ка ш а н б ш п , а гайын туыспен арызда сып-
к ош т а с ы п т а койыпты.
Д е м е ж а н д а р келгенде, К е р 1мбай он. ж а к т а г ы улкен
суйек т е с е к т щ у с т ш д е ш а л к а с ы н а н т у с т , с у л ы к ж а т ы р
екен. Биб1 екеу1 ш к е юрген бойда, сырт к шм де р ш а с ы г ы с
шеше салып:
— Кеке, ж а г д а й ь щ ы з к ал ай ?
— Т э у 1р с 13 бе, аг-еке?— д е с т б 1рден н а у к ас т ы
к ор ш а п к ал г а н .
Кер1мбай б1разга дейш т 1л к а т к а н жок. Б а л а с ы мен
к е л ш ш щ к ол да ры н а н у ста п, ецкейген м ан да й л а р ы на н
шскедк С о н а н сон, куш ж ина п а лг ы с ы келгендей к аб а г ы н
ки на л а шытынып, т аг ы д а с у л ы к калды. С ы рт т а й сыр
бермег ешмен, наукасынын, к а н ш а л ы к ж а н г а б а тып ж а т ­
канын, оган шыдаудын, ез1 с у м д ы к к у ш к е т у с е т ш ш
а н г а р у киын емес ед1. Эл ден у а к ы т т а кез1н к а йт а ашып:
— ©з дерщ а м а н с ы н д а р ма? С у ы к к а у ры нб ай ж а к с ы
ж е г п н д е р м е ? — д е д 1 э лс 13 ун катып. — Б13Д1Н хал о сыла й
болды, балам. . . Б у й т ш а за п т а р т к ы з г а н ш а , алла -та ра ла-
да н «тез1рек а л» деп тшеп ж а т к а н ж а й ы м бар.
Уйде бетен ешк1м ж о к . А ж а р б э й б 1ше мен Д е м е ж а н н ы н
М а й л ы к С а г ы м ж а н , С у й е ж а н д а й агалары, ж а с 1Н1С1
Э бд1 ра с ыл г ан а отырган. Б э р ш 1н де б ет - эл пе ттершде ауыр
к айг ымен б 1рге неге де б о лс а квнген, мойын с у нг ан ш ар а-
с ыз д ык бар... Кер1мбай «мойнынды бу р» дегендей, Деме-
ж а н г а иш а ра ж а с а д ы .
— С а г а н айтар кеп сез1м жо к , б а ла м. У з а к т!рл1кте
у г а р кещл, е с т 1р к у л а к бо лс а, ез1м б1лген енеген1 а йткан
шы г а рм ы н. Ал айтып улг ермег ен акыл ды сонгы с а г а т т а
сез е т у д щ не орны бар... Т е к мына отырган ту ыс т а р ын нын
ке з ш ше айтарым: артта к а л г а н е л - ж у р т к а в з щ ие бол.
« Е н д 1 п б а с ш ы л а р ы н Д е м е ж а н болады. Со ны тында са н-
д а р а ш т а н елш, квштен к а л м а й с ы н д а р » , — деп мына ул-
д а р ы м а да есиет к а л д ы р ды м , — деп сэл у н а з ж а т т ы да,
к е б е р с н е н ерн1н ж ал ап , к а й т а д а н т шг е к елд1.— О сы д а н
б!р а п т а бурын, э л- к у а т ым ны н б арында , Ш и - а м б ы г а х ат
ж а з ы п Ж1бергем. Ел ту рал ы, сен туралы. . . Б а с к а не ай-
тайын, к а б ы р г а л а р ы н к атты, енпилерщ бел1нген. Тек
о р т а л а р ы нд а калып б а р а ж а т к а н жал г ыз шешелерщд1
ренж1тпендер!
Ос ы сез дер т у с ында А ж а р бэйб1ше шыдай алмай:

300
— А рыс т а ным , а рысым- ау , не айтып к еттщ? О с ы нд а й
сездерд1 естимш деген ойымда ба р ма едь.. М е ш аныра-
тып а р т ь щд а к а л д ы р г а н ш а , е з щм е н б1рге ала кет!— деп
ун салып ж ы л а й б а с т а п ед1, н а у к а с адам « ж ыл а м а » д е г ен ­
дей, басын ш а й ка ды .
Кер1мбайдьщ сонг ы рет ш е ы п л т с ейл ег еш осы гана.
О с ы д а н кейш е м 1р мен е л 1м ш е к ар а с ы н д а , е с 1 ю р е с Ы -
ш ы га сы л ы куйде т а г ы е ю кун ж а т т ы да , у ш ш ил к уш т а н
а лдында д у ни е салды. С е й т т кэр1 з э н п С ы майыл мен
б1рге, тугел Т е р т у ы л д ь щ б а сы н к у р а г ан а л г а ш к ы у юр -
дайы Кер1мбай да алпыс жет1 ж а с ы н д а бу л е м 1рден ете
шыкты. Б у д а н а рг ыс ы б е л п л к ж ы л а у , ж о к т а у , кущрену. ..
К ы с к у р с а у ы н а н е с е н п р е п , ж ут п е н ж а г а л а с ы п ж ур ге н ел
1Ш1Н енд1 к а й г ын ь щ к а р а топаны к е л т басты.
Н а у к а с т ы н бет! бер! к а р а м а с ы н сезген с о н - а к Кер1мбай
эулет1 ауыр к а з а н ы н артын к у т у к ам ын а к 1р 1скен. Ж ы л
а с к ан а ш - а р ы к м е зп л д е с оятын сем1з м а л да рын 1р1ктеп,
бер1лет1н с а д а к а , улест1рет1н с и ы т к а деЙ1н эз1рлей бас-
таган-ды. Кер1мбай к а й т ы с б ол г а н кун1 т а н а тысымен,
Б а р л ы к т а г ы елге, одан берг1 Е м 1л, 061С1Н, Ж а р с у бойын
к ы ст а г а н к а л ы н Б а й г а р а - Ж а у г а ш пен т е с т е п К а ра ме н де ,
Шет1к а р а с ын а арна йы адам шаптырды. Б 1р а к Кер1м-
б ай д а й а т а к т ы а д а м н ы н к аз ас ы тек а гайын арасымен
б1тпейд1. Осы К, улыстайды мекендеген т е рт ук1рдай ел
тугел х а б а р л а н у ы керек. С о н д ы к т а н ш ы г ы с т а г ы Керей
мен Ж у м ы к к а , б а т ы с т а г ы М э м б е т к е к о с -к ос атпен х аба р-
шыла р к е г п . « Ж а н а з а - ж а н а з а ! » деген ж ур е к каритын
с у ы к с ез сол кун1-ак а у ы з д а н - а у ы з г а к е ш т , ат ж ет е р
а лы с - ту кшр а у ы л д а р г а дешн ту ге л т а р а п болып едк
У а к ы т т ы н киындыг ына, ж о л д ы н а у ы р л ыг ын а к а р а -
мастан, ж а н - ж а к т а н «ой, б а у ы р ы м д а г а н » ж у р т топ- тобы-
мен кел1п жатты. А т ж а л ы н т а ртып М1нуге ж а р ай т ы н ис1
Т е р т у ы л ту ге л жина л ды дес е де бол г ан да й. Ке ше т е с ­
т е п К а ра ме н де , Б а й м у р а т т а н : Айтолкын бэйб1шен1 орта-
л ар ын а алып, Кексеген, К у д е р 1, Байс ерке, Б е р 1к болдар
к е л т тускен. Б у п н Енсе, М ам ыр б е к , Ж а л б а г а й , Туйеш1
б а с т а т к а н Ж у м ы к , Керей, М э м б е т юс1лер1 де улкен-улкен
топ болып, оша рыл ып келе б а с т а д ы . Б у л а р д ы н бэр1 де
к ун 1 кеше Кер1мбайдьщ у з е н п к а г ы с к а н з ам а н д а с т а р ы.
К а з а к т а агайынды екпеге киса д а , ел1мге кимайтын б1р
М1нез бар. Кез1 т1р1С1нде б 1рде т а т у, б 1рде а раз болып
жу р ге шм е н , елгеннен кей1н онын бэр1н умытып, м а р к у м г а
ж у р т к а т а р л ы т о п ы р а к с а л у л а р ы керек. Ал ж а н а з а г а
келмеу — мулдем кет1скен, бет кер1спес а ш ы к ж а у л ы к -
ть щ белг1С1 бо лма к.

301
С о н а н сон, кай з а м а н д а болсын, ж а н а з а р а жиналран
ж у р т т ь щ 0Л1КТ1 к урметтеу1 ©з алдына, а рт ында к, ал ран
Т1р1лермен с а н а с ы п к е л е т Ы тары бар. К у ш ертен бет
к©р1сет1н ага йын о сында й ка йг ыл ы к аз а у с т ш д е т е б е
к ерс ет п ес е б о лма йды. К е р 1м ба й д ын тзбасары к!м? Терт-
у ы л д ы ц енд1Г1 у ю р д а й ы к м б о л м а к ? Оны д а осы жиында
танып, б Ы п кетулер! керек.
Т е р т у ы л 1Ш1нде каз1р у ю р д а й л ы к г а н д э м е а бар,
бу рын з э н п боп ел б а с к а р г а н , ет1 т»р! ж т т т е р аз емес.
Д е м е ж а н д ы к о с п а р ан да , Ж а у г а ш т а н — Тын ыба й, К а р а -
мендеден — Кексег ен, А к б о л а т т а н — К,ыдыр, Кен жеру л,
Ш о к а н н а н — Е ж е б а й , М э ж ^ н де р д ! а т а у р а болады. . . Осы-
л а р д ы н к а й- к а й с ыс ы да ертен К е р 1мб а йд а й а ры ст ы н
орнын ж о к т а т п а й , ел т у т к а с ы б ола м деп ж ур ге н а за ма т -
тар. Д э л каз1р ю м н щ уклрдай болатынын а нык бклмесе
де, шеттеп келген сый ю а л е р алдымен о с ы л а р г а кещл
айтуы керек.
Б у п н дэл суйект1 ш ы г а р а р д а , Б ар лык т а г ы мал отары-
нан б1р топ а д а м д ы б а с та п , К, ызылбаланын Ы с к а г ы
келш жетт1. А з ауыл Ш©т1ктен ш ы к к а н е н д т 6\р п ы сы к —
ОСЫ Ж1Г1Т. М у н ы н К 6Л 1С 1 Т 1П Т 1 б в Л е к : ТОП К1С1Н1Н алдында
ж е р д щ о йл ы- ш у к ы р ы на д а к а р а м а й , а с т ы н д а г ы к ул а
ж о р г а н ы н ек1 б а у ы р ы н а кезек а уытк ып, «ой, бауырым-
да п» д а р а ш а у ы п к е л д ! . Е т - б а у ы р ы ез^ле шын кайгырган,
а н ы к а за лы а д а м н ы ц к алпы ба р. С о г а н К а р а г а н д а , бу л
Ж1ПТТ1Н де у ю р д а й л ы к т а н ум1Т1 ж о к деп а йту киын...
Ал ы е р у ла р д а н келген сый к1С1лер, мше, о сынын бэр1н
есепке алып, к а л т ж1бермей б а гы п т у р . Эйткенмен солар-
д ын кеп пил 1п бу л кундер1 Д е м е ж а н н ы н манына кеб1рек
уЙ1р1ле б а с т а п ед1. М а м ы р б е к , Енсе, Ж а л б а г а й л а р да а л ­
дымен Д е м е ж а н г а к е щ л айтып, к а з а н ы н артына кайыр-
б ереке т1лескен. Т е р т у ы л д ы н б о л а ш а к у ю р д а й ы К1м б о л а ­
ды дегенде, Д е м е ж а н г а деген ж у р т ы к ыл а с ы на коса,
онын ж е к е б а с ы н ы н а лг ырл ыг ы, улкен у л ы к а лд ын да г ы
а й р ы к ш а бет-бедел1 де б ез бе нг е ту^пей к а л г ан жо к . О ны н
у с т ш е дэл осы к у н де рк « К е р 1мбай е л е р ш щ алдында
Ш и - а м б ы г а х а т ж о л д а п , е з ш щ орнына Д е м е ж а н д ы кою-
ды та пс ы ры п кет1пт1»,— деген д е сез т а р а й б ас т а г ан . О с ы ­
нын бэ рш т а р а з ы л а п келгенде, сырт а га йын дэл каз1р
Т е р т у ы л 1Ш1нде Д е м е ж а н н ы н а лдына т у с е коятын е ш к 1м
ж о к деген т у ж ы р ы м г а т ок т а п ед1.
Кер1мбай кайтыс б олг анн а н кей1н, а л ыс - жу ык т а н ,
к а л а - д а л а д а н келетш ж у р т т ы н жина лу ын кут1п, суйект1
у ш кун уйге с а к т а д ы д а , т©ртшшп кун1 к а л ы н к а з а к кау ы-
мы болып, Т е р т у ы л д ы н а л г а ш к ы ук1рдайын к а й т п ас са-
па рг а а т т а н ды ры п с а лды . Со ным е н а з а г а жиналран
б е г д е ж у р т т а р а п , к а р а л ы а у ы л д а Тертуылдын, эр руынан
ш ы кк а н б а с т ы а да м да ры мен ет ж а к ы н т у ы с т а р ы рана
к ал ып е д 1. Б у л а р енд1 м а р к у м н ы н ж е т к ш е т к е р т , б 1р - а к
кайтпак.
А ж а р бэйб1ше мен Кер1мбай б а л а л а р ы н кике а лг ан
о тыр ыс та е л ж т щ артын к у т у ж ай ы сез болды. М а р к у м н ы н
кыркы, асы б е р ш е т ш у а к ы т мерз1м1 б е л п л е н дк Кер1мбай
к а з а с ы н а арнап к а р а т1Г1лт, ат т у лд а на д ы. Ж о к т а у ,
«дауыс» а йт у ж ы л бойы т о к т а м а й д ы. Е н ссщында т ер т
у ю р д а й елге т у г е л са у ын айтылып, улкен ас бер1лед1
Б а с к а м э с е л е л е р д щ бэр1 о на й ш е н л л т келд1 де, осы
ас б е р у мерз1м1не келгенде, эр а лу а н т ю р туды. А с т ы
ш ар и г а т з аны б о й ын ша жыл у а г ы н толтырып б е ру керек
пе, элде ж а г д а й г а к а р а п о д а н бер1 д е е т ю з е б еру г е б о ла
ма, деген с а у а л б 1раз т а л а с ту ды рг ан . Егер жыл у аг ын
то лт ы р у мшдет б о л с а , ас келер ж ы лы осы у а к ы т т а , к ыста
бершедк Б у л мал а ры г а н, ел е рюн кескле а майтын, а у а
ра йынын ен к ол а йс ы з кезк.. А к ы р ы Е же б а й , Ты н ыб а й
сек1лд1 еск1 с а л т к а ж у й р ж ел а д а м д а р ы а к ы л г а сыйымды
кеп дэлел айтып, бэр1 б1р а уы з д а н а сты жыл у а г ы н кут-
пей-ак, уй т т п , к о н а к к а б ы л д а у г а ен к ола йлы у а к ы т —
коныр кузде, ел ж а й л а у д а н ту ск ен с о н е т ю з е ш к деген
б э т у а г а т о к т а ды . А с бер1лет1н орын — ту ге л Т е р т у ы л г а
тен орта с а н а л ат ы н кец к оныс — Б о з д а к д а л а с ы болсын
деп кел1ст1.
Енд1 ел а з а м а т т а р ы уш1н кей^нге к а л д ы р у г а болмай-
тын, т а л а й д ы н кещл1н купт1 еткен ба сты б1р мэселе бар.
О с ы да н т а р а г а н сон а у ы л а р ас ы ш а л г а й тартып, б а с
к ос у киындап кету1 мумк1н. С о нд ы к т а н К е р 1м ба й д ын
жет1С1не дейш оны да б!р ж ай лы е т у керек. Ол — у ю р д а й
с а й л а у м эс е ле а . . . Ал дыме н о с ы нда гы зэнг1, е л у б а с ы л а р
ездер1 61 р т о к т а м г а кел1п алып, улкен у л ы к т ы н а лдына т а с
т у шн дайындыкпен б а р у керек. Б ул жай э р ю м н щ - а к Т1Л1-
Н1' н у ш ы н д а т у р с а д а , е л ж т щ б ет 1 ж а с ы р ы н б а й ж а т ы п , ол
т у р а л ы б^рден а ш ы к с е з к о з г а у р а е ш к а й с ыс ы н ы н ба тыл ы
б а р а коймаран. Тек эр р у д ы н а д а м д а р ы ж е к е - ж е к е б а с
косып, к у б 1р-сыбыр мо л ая б а с т а д ы. К,аз1р кун у з а ры п
к ал га н кез, кунд1‘з э р к а й с ы с ы е з тобымен керил а у ы лд а р-
ра барып, « ка з ан шегелеп» к а й т а д ы да, кеште т а г ы к онак-
а сыларын жей отырып, е з а р а э нп м е - д у к е н курады.
Д е м е ж а н бул к у н д е р 1 а т к а мшер ел ж у а н д а р ы н ы н
к у б 1р-сыбыр кеп с е з ш е а р а л а с к а н ж ок . Э к е ел1мше шын
аза тутып, кек1репн буран б1р шерден а р ы л а а лмай ж у р -
•ген-д1. К а з а н ь щ артын к уту ж е ш н д е э н п м е болранда да,

зоз
бил 1КТ1 а райында рра берш, е з ш б!р турл! т у й ы к уста ды.
Оны а л а н еткен б а с к а д а ш а р у а ж ай ы аз емес-тк К,ыстан
к у й с 13 ш ы кк а н С а р ы е л е н д е п мал а т а у л ы с ойыска ж а р а м -
сыз, а р ы к бо лг а н сон, Б о з д а к т а р ы ез ауылына Д и к а н б а й -
ды неше д у р к ш шаптырып, б о р д а к ы д а т у р г ан э лденеше
т у бие, с е м 13 к о й л ар алдырды. . . А т к а мшер ру б а с ы л а р д ы н
к е м е ш н д е п кулюлд1 к у н д ж ж е р д е н та ныса да, а лдаг ы
с а й л а у д а меш к олдай к е р щ д е р деп, е ш к а й с ы с ы н а жэреу-
келенш ж а л ы н г ы с ы келмеген.
К а р а л ы а уы л да н кайтпай, о сында о ша рылып ж а т к а н
а га йы н нь щ к ун ше б!р у а к , сэ ске кезшде е л ж шыкк а н
у лкен ш а н ы р а к к а ю р т , а р у а к к а к ур ан б а гышт а йт ыны
б а р. О с ы л а й ш а А ж а р б а с т а т к а н э й е л де р дщ зарлы жо к -
т а у ж ы р л а р ы н т ы нда п к ай т а ды . Со л урд1с б у п н де кайта-
ланды. К у д е р 1 о с ы нд а келгел1 К е р 1мбай к а з а с ы н а ар-
нап, у з а к ж о к т а у ш ы г а р г а н екен. К,аз1р соны Биб1, Ы р ы с ­
кан б а с т а г а н кыз- ке лшдер к ар а лы энге косып, аЬ у рг ан
а за л ы унмен, кел1ст1ре ж а к с ы айтып отыр.

ЕМ1ЛД1 н, бойын жайларан,


Жаралай бие байларан.
Ел шет1не сез келсе,
Халкынын, к,амын ойларан.

Опасыз мына жалган-ай!


Мамырбек, Ецсе, Жалбарай...
Терт уирдай ел бас косса,
Кекемн1Н орны толмады-ай!

Осылайша, з ар л ы- му нд ы жырменен Кер1мбайдай


а р ыс т ы н ем1р жолын, х а л ы к к а ж а с а г а н ж ак с ы л ы г ы н
айтып, онын куН1 кеше к а т а р жур ге н узенг1 ж о л д а ст а р ы н
б1р Т131П етсе, келес1 с э т т е м а р к у м н ы н а рт ында к ал га н
1збасар 1н1лер1н, ер же т к ен у л - к ыз д а р ын еске алып, ел-
ж у р т к а т о к т а у - с а б ы р т ы е й дй

Ж ур ект 1 кайры жаралап,


Халкьщ бIр келд) камалап,
Артында калган ел-журты,
Демежан, саган аманат!

Журтыннын кен1Л1 жайрасар,


Т1рш1Л1к камын ойласар.
Шук1рл1к ет^п токтайын,
Ат туярын тай басар.
Б ул эл 1 кепке т а р а й ко йм а га н , кешеден бер! рана
айтылып ж а т к а н ж а н а ж о к т а у ж ыр ы болатын. Ж а р ы м
сезден жай ту йе т ш, тер а лд ы н д а отырран Ты н ыб ай, Кек-
сеген, Е ж е б а й , Ы с к а к с е ю л д 1 эр ру дын а т к а м ш е р л е р 1
б 1р 1н 1Н б етше б!р1 кара п, е з а р а у р ын ы ск а н д а й болды. Не
дейд1 мына эйелдер? М ы н а л а р К е р 1мбайды кемелше к е л ­
а р е ж о к т а п кана коймай, онын, орнын к1м б ас а т ы н ы н осы
б а с т а н эйплеп, ж а л п а к елге ж ай ы п отыр рой. Тшт1 «ел-
ж у р т ы н саран а ма на т» деп, б ар билжт1 Д е м е ж а н н ы н
к олына етюз1п, менппктеп берш те койран ж о к па? Б у л
ж ы р д ы н б а с к а емес, улкен ш а н ы р а к т а отырран, ж а с
та бо лс а а уз ыны н д у а с ы б а р К у д е р щ е н ш ы к к ан ы н ест1-
генде, ж у р е к т е р ш щ басы кара йып, ж а с Ж1п т т щ осын-
ш ам а анрырттырын кеппре алмай, бэр1 де 1штей ты жы р ы-
нып калды.
Ертен Кер1мба йдын ж е т ю ш берем1з деген к уш ел ж уа н-
д а ры т а я у м а н д а т ы Т ы н ы б а й д ь щ а у ы л ынд а ту ст е н ш
отырран. Б у л жолы эр ру дын сорпара шырар белд1 адам-
д а р ы к а с т а р ы н а бе г де ЮС1 коспай, ездер1 рана 1р1ктелш
к ал ып ед1. Д е м е ж а н д ы бул келеге э деш ш ак ыр м ай , шаг ын
топ б 1р о н а ш а жиын ашк а н- ды. Т е р т у ы л д ы н б о л а ш а к
ук1рдайы осы о т ыр ыс та к ал ай да а ны кт а л у р а ти1с.
Буг1 нг1 С63Д1 о с ы л а р д ы н кеб1нен ж а с ы улкен, жорра
Т1ЛД1 Е ж е б а й б а с т а п отыр:
— Ал, арайын, осында Т е р т у ы л д ы н т е р т кез! ту ге л
жи н а лг ан екенс1ндер. Ар ы с ы м ыз к у л а д ы . Ж о к т а п - ж ы л а п
жатырмыз. Б 1р а к онымен к айр ан Кер1мбай к айтып келер
ме, хан т а гы н а к айт ып мшер ме?! К,айгыны к а й р а т к а
жешлд1реЙ1К. Б а с ш ы с ы з ел, к ос шы сы з ер болмайды.
Кэне, не бшген о й ла ры н ба р? Со нымен енд1п ел б а с ш ыс ы
деп К1МД1 т а н и с ы н д а р ? — деген-д1.
Ж и н а л г а н д а р б 1р а з г а дейш ун к атпай, т ым- тырыс
отырып калды. О с ы л а р д ы н к ай - к а й с ы с ы н ь щ да ук1рдай-
л ы кт а н ум1Т1 бар. Б 1р а к б 1р- б 1р ш 1н а цы с ы н андыг а н ру
б а с ы л а р ы «мен болайын» немесе « пэленшекен болсын»
деп, суырылып шыга коймады. Буг1н кез1 ж у м ы л д ы д е ­
генмен, бет1н т о пы р а к ж а у ы п улгермеген К е р 1м ба йд ы н
бет-бедел! эл1 де ез кунпнде. Д э л к а з 1р онын эулетшен
бил1кт! тартып э кету юм г е де болсын о на йг а туспед!.
Была йг ы к ар а х а л ы к т ы ц да ыкыласы, у л ы к т ы н д а емеу1-
р 1н1 Д е м е ж а н ж аг ы н д а екенш бул о т ы р г а н д а р ж а к с ы
б1лед1. Ертен Ш и - а м б ы н ы н кемеЙ1н к а н ш а т ыг ын да г ан -
мен, б у л а р д ы н сез1н ш т и па т к а а лс а ж а к с ы . Ал егер у л ы к
б 1р беткей т о нм ой ын ды к ка б асып, у ю р д а й л ы к к а Кер1мбай
б аласын бек1Т1п Ж1берсе, к а р с ы л а с т а р ы ел а лд ын да к а с
305
м а с к а р а б о л ма й ма? Б э р ш щ де к е ю р е п н ж е п д е й жеп, ею
д а й к уйг е т у а р г е н ж а р д а й осы ед1.
О с ы л а р д ы н 1Ш1нде б а с к а л а р д а н гер1 у ю р д а й л ы к к а
кеб1рек ум1т а р т ып келге ш — К а р а м е н д е н щ каз 1рп басты
а д а м ы Ке к се г е н болатын. Ж а к ы н д а К е р 1мбай к а т т ы нау-
к а с т а н ы п ж а т ы р дегенд1 е с п ге н д е , х а л д а й л а р д ь щ а т а ­
маны Ш и х а л д а й : « Т е р т у ы л д ы н к е л е а у ю р д а й ы сенсщ»
деп о ран а ш ы к т а н - а ш ы к у э д е берген. Б 1р а к Ш и х ал д а й р а
с е н т , ш ы р ы к б у з у тары киын. Ж е м е - ж е м г е ж етк енд е
онын колынан е ш т е н е келмей к а л у ы д а м у м к ш рой . К е ш е
о н а ш а с ы р л а с к а н д а м эл 1м болды. Ш и х а л д а й к е к с о к ка н
о сында й « уэ деш» Т ы н ыб ай р а д а б ер ш т к С о г а н к ар а -
ранда, о ныю ж а й шырра, а р а л а р ы н а суйек т а с т а п, к а з а к -
ты и т ш е т а л а с т ы р ы п к оюдан б а с к а е штене емес сиякты.
А л Е ж е б а й б о лс а — е л д щ шетш, ж е л д щ е тш ж а й ла -
ран аз ауыл К е н ж е р у лд ы ц а дамы. 0 з 1не е ш к а ш а н у ю р -
д а й л ы к тимес1н б1лед1. С о н д ы к т а н е з г е р у ла р д ы н 1Ш1нде
а р а арайын с и я к т ы едк О л э рюмнен с е з кутш, у й 1Ш1Н
к езбен ш ол а ж а р а л а й к а р а п шыкты да :
— Ундемей к а л д ы н д а р рой ... Ен де ш е маран к у л а к
с а л ы н д а р , — дед1 к а й т а д а н сез б а с т а п . — Кешег1 е л - жу рт -
к а т у т к а б олг ан м а р к у м К е р 1м ба й д ы н а р у а г ы н бул
ж ол ы кущрентпеЙ1к, арайын. Б ши к э з 1рше осы ш а н ы р а к т а
калсын. .. Ш ы н д ы к к а жуг1неЙ1кш1: осы о тыр ра н д а рд ы ц
1Ш1нде у л ы к к а д а , х а л ы к к а д а беделд1 Д е м е ж а н н а н а са -
тын юм1н б а р? Т е р т у ы л д ы н ж а н а у ю р д а й ы е тш осы Д е-
м е жа н д ы са йл айы к . Бур ан не а й т а с ы н д а р ?
Уй 1Ш1Н т а г ы да ел1 т ы н ы ш т ы к басты. Е ж е б а й д ы
к о л д а г а н д а , к а р с ы сез айткан д а е ш юм болмады. Д е м е ­
ж а н н ы н ез ба сын е шюм кем1те алмайды, эрине. Б 1р б ас ы н а
61Л1М1 де, а к ы л - п а р а с а т ы да, алрырлыры мен батылдыры
д а жетед1. Х а л ы к т ы н камын ойлап, х ал д а й л а р м е н а ш ы к
а лысып ж у р г е н де осы Д е м е ж а н . Т т т 1 соны му к ат а йы н ,
кем1теЙ1н дес ен де, Т1лге тиек б ола тын е ш т е м е ж о к екен.
А к и к а т т ы н жуз1 — а лм а с к ылышта й. Оран кепе-кер1неу
к а л а й к а р с ы ш а б а р с ы н ? ! Т е к а на б!р ж а р д а й рой — бу л
ж у р т т ы н д щ к е с ш к уртып турран... Эт т е н , сол б1'р М1Н1 бол-
м ас а , шынында да , Д е м е ж а н н ы н а лдына юм т у с ер ед1?! Ал
оны ашып а йтайын десе, ертен бет к е р к е р арайыннын
а у ы з д а р ы ж э н е б а рма й ды.
— А у , ж1Г1ттер, неге с о н ш а б е г е л 1п от ыр с ы нда р?
Б1*рдене а й т с а н д а р ш ы , — деп Е ж е б а й к уз а й тускен.
Те к осы кезде рана к а т а р отырран Ке к се г ен мен Тыны-
бай б у д а н ары ундемей к а л у д ы л ай ык сы з керш:
— С о л ж е н рой, Ежеке. ..
306
— Ке р1 м ба йдь щ д а мурагер1м деп а т а п кеткен а д а м ы
екен. С о л Д е м е ж а н г а т о к т а й ы к , — дести
Б 1р а к б у л д а кек1рект1 ж а р ы п ш ы к п аг а н, ж а й ерш
у шымен а м а л с ы з айтылран сез дер е д 1. Д ег енм е н осында
отырран ру б а с ы л а р ы бу л жо л ы неде б о л с а ж а б у л ы ка-
занды сол ж а б у л ы к уш нд е к ал дырып, Е ж е б а й айтка н
б э т уа л ы с е з г е т о к т а йт ы н ынг ай б1лд1рген.
Д э л осы с э т т е м ан ад ан бер1 б о с а г а ж а к т а ты к ыр шы п
эрен отырран Ы с к а к орнынан атып т у ре к е л дк
— Э у л и е б олс а т у й е н щ 031 эулие, о нын к у м а л а г ы да
эулие ме? Ме н Д е м е ж а н г а к арс ы мын,— дед1 ол б е з г е п
у с т а г а н д а й к а л ш - к а л ш е т ш . — Ег ер бил1к б а с ы н а Кер1м-
бай э ул е т ше н б1реу о т ы р у керек б о л с а , онын б а с к а б а л а ­
лары ж о к па? У ю р д а й л ы к т ы Д е м е ж а н г а т ы к п а л а г а н ш а ,
с о л а р г а неге бер м е й сщ д е р ?
— Иэ, деймш-а у . .. Не б о л м а с а осы отырран ез дерщ-
нщ б1реулерщ б ол ы н да р . Т е р т у ы л д а Д е м е ж а н н а н б а с к а
Ж1пт к урып к ал ып п а ? — деп оны т е м е ш р е к о тырга н
Ба й с ер к е де кос тады.
Б 1реу т ы н ы к сура т а с л ак ты рр а нд ай , бэр1 а нта рыл ып
э л п е к е у ш щ бет1не к ар ар а н. А з д а н со н б у л а рд 1 ю кияс-
тыкпен айтылран к и с ы к сез екен1н а нг арып, о тыррандар
д а б ы р л а с ь т калды. Е ж е б а й , Т ы н ы б а й л а р к а т а р ун катып:
— Ш ы р ар ы м - ау , К е р 1м б а йд ы н е з г е б а л а л а р ы т1пт!
ук1рдайлыктан дэ ме тш ж у р г е н ж о к кой.
— Эбд1ра сыл б ол с а жас. . . А л С а г ы м ж а н мен С у й е ж а н
мансаппен ж у м ы с ы ж ок , ж а й ш а р у а б а к к а н б ей у аз ж а н -
да р емес пе, — д е с ш ж атт ы.
Ос ы кезде Ы с к а к ею кез1 к ы з а р а тус1п, е щ ерт енпр-
гендей т у т1 пп алды да, м ан а д а н бер! б а с к а л а р а узы
б а рып айта алмай отырран сол б1р с у м д ы к сезд1 туйеден
тускендей ет1п, акыры айтып салды.
— Ой, тэй1р-ай, кермей-бшмей о тыррандай нес1не
мул эЙ1мси калдындар? Д е м е ж а н — К е р 1мб а йд ь щ ез
к анынан т а р а г а н к а й б 1р бел б а л а с ы ед1? Т э щ р д е й табын-
рандарын — ойнастан туран ш а т а емес пе... Т е р т у ы л д ы н
ез1нен ул ту ма ра нда й, ш ыл б ы р - т 13г1Н1нД1 к а й д аг ы б\р кан-
рырран Ке ре йг е у с т а т ай ы н д е д 1ндер ме?!
Ж и н а л р а н д а р Ы с к а к т а н е з ге ш к утс е де, дэл мына
сезд! кутпеген сеюлд!. Б 1реу б а с т а р ы н а к ам шы м е н осып
Ж1бергендей, С1леЙ1п отырып калды. Ке йд е ж а р и я л а у г а
жатпайтын да шы нды к т а р болады. Ы с к а к т ь щ кеЙ1Т1п
отырганы — сол а йтылмайтын ш ы н д ы к ед1... М а н а д а н
бер1 бэр1Н1н де с ы р т к а ш ы г а р а алмай, кемеЙ1нде калдыр-
ран кулюл осы болатын. Кер^мбайдын т у с ы н д а б у л ж ай ды

307
б1реу а у ы з г а а л м а к т у п л , со лай деп ойлаудын, ез1 кушр-
л ж с а н а ла т ы н , а с а к у п и я сыр едк Енд1, мше, ж а с к а н а т ы н
Кер1мбай б о л с а к е г п . К у л ь ш т а у л ы койманын, аузын а ша
б еру г е болады. Де м е жа н ны н . ж а й к а т а р д а ж у р ге н к е з ш ­
де еленбей келген мш1 енд1 мойны озып, б ил жке отыратын
т у с т а к а л а й д а а лдынан ш ыг у ы керек.
Де г енм е н , Е ж е б а й , Бе р ж б о л сияк ты улкендер ж а н а г ы
сезден к ат т ы 1ш жиып, у р ю п к ал ып едк Е ж е б а й ею колын
а лг а соза, ш а л к а л а й берш:
— Тэ йт, не дейд1 мына кэшр?! М а л к ул а г ы са ныра у ,
бул с е з калсын осында.. . Д е м е ж а н д а й арысты екпеге
к и с а н д а , е з ге ге к ал а й к ия с ы н ? К е р 1мба йда н т у м а с а д а г
кеше ол А ж а р д а й б э й б ш е н щ а к с у т ш емген ба ла емес пе
ед1. Т е р т у ы л б о лм а с а , к ыз да н т у га н ж и ен щ — б е т е н щ бе
ед1?— деп Ы с к а к т а н ту щл г ен д е й к ат т ы к е й т , урсып тас-
т а га н.
Ос ы б 1р с е з д щ туб1 ж а р ы к к а ш ы кк а н ы н 1штер1нен
у на т ып к а л с а да, Кексег ен мен Т ын ыб а й да сыпа йыл ык
са л тын а н а ттап е т е алмай:
— К,ой, Ы с к а к , м ы н а у ы н нагыз ж а у д ь щ сез1 гой. Бул
сезд1 ертен Д е м е ж а н ест1се, Т1рщей керге к е м г е н 1н гой...
— Ж у р т Д е м е ж а н д а й а з а м а т т ы кол да н ж а с а й а л ­
май о тыр са, с ы р т к а т епк ен щ не к ы л г а н ы н ? — дес1п Ыс-
к а к т ы н сез1н е р г е б а с т ы р м а й , эр ж а к т а н кеу-кеулеп
секкен болды.
Д е г ен м е н ж а н а г ы д а й б ейб а ^та к се"31* уш1н, Ы с к а к т ы
ешк1м ж а з а г а т арт па й, ж а й домбытып к ан а к о я са лга н-
да й к е р ш ш ед1. Со ны а н ы к сезген К у д е р ш щ кез1не ж а с
толып, ы з а да н ж ы л ап ж1бере ж аз д а д ы . Ол осы то птьщ
1Ш1ндеп ен ж а с ы болатын. « А г а т у р г а н д а Ы сейлегеннен
без» деген тэртшпен б 1ра з г а деЙ1Н шы д а п отырды да, б 1р
кезде к а с ы н да г ы Ы с к а к т ы н бет1не жирене карап:
— « А к ы м а к б а с к а а д ы р а й г ан кез б1тед1» деп, осы
с е н щ т у рщ н е н ш о ш у ш ы ем. Неткен о н б а г а н ед1н?! О с ы р а к
к о н ы з да й нэж1с сез1нмен б у к ш уйд1 б ы лг а д ы н - а у ! — деп
орнынан ту ры п к е г п .
Б 1р а к айтылг а н сез — а тыла тын окпен тен- А у ы з д а н
ш ы кк а н сон оны к а йт а ры п а ла алмайсын. Ы с к а к т ы н
сез1 эр ж у р е к т е е ш пе с д ы к к ал ды рг аны анык. Осыдан
кеЙ1н кеп э н п м е бо лг а н жок. Ж и н а л г а н д а р Тын ыб а й
уйшен с ы б а г а л ар ы н у н с 13 отырып жед1 де, а рал а рына н
та гы б 1р ерт шыгып кетпей т у р г а н д а , тез1рек а т к а кону-
га асыкты. Б а с к а л а р ы б!р топ болып Кер1мбай ауылына
к ай та бет а л г а н д а , Ы с к а к к ас ын а Б а йс ерк еш ертш, С а р ы -
ж и е к т е п ез елше к а р а й тартты.

308
Кудер1 б а л а куншен Д е м е ж а н д ы е з ш е у л п тутып,
<,атты сыйлайтын-ды. Онын, ду ние ге келген т е т ен ше таг-
хыры, сэби шары т у ра л ы ел а уз ына н е м к - е м ю кулары
шалранымен, с о ны н е г ж е й - т е г ж е ш н е мэн бер!П, кещл
а у д а р м а г а н екен. К а й т а р ж о л да Е ж е б а й д ы о н а ш а л а п ,
ж ан аг ы Ы с к а к с е з ж щ м э н ю н с у р а ды . С е й т с е мэселе
Зылай б о л г ан екен р о й .
Т у б ш куып келгенде, Д е м е ж а н — К е р 1мб а йд ы н ©з
б а ла сы емес, Г у л д а р а й ы м деген ж а л г ы з к ар ы н д а с ын а н
гуып к ал г а н жиеш екен. О с ы д а н отыз у ш, элде отыз
терт ж ы л д а й бу рын К е р 1м ба йд ы н а ул ына Керейдщ
М е р ю т руынан б1р ж а л к ы ж т т к е л т сщедк О нда Керей
е лшщ б 1р б е л ш А л т а й д а н ауып, Т а р б а р а т а й р а ж а н а д а н
коныс а у д а ры п ж а т к а н кез1. Э л п Ж1пт ез елшде элде-
к ал а й 1СТ1 болып, бой т а с а л а п ж у р ге н б1реуд1н элпеште-
ген ж а л г ы з б а л а с ы екен. Бкпетшдердщ а й т уы н ш а , Алтай-
д а елге жэб1р керсеткен М а н ш ы н н ь щ б1р терес^н мерт
кылыпты-мыс деген сез бар... Н е керек, а т ы - ж е н ш езгерт-
кен сол к ашкын ек1-уш ж ы л д а й К е р 1м ба йд ы н жы л к ыс ы н
барады. ©31 е т е сымбатты, керсе кез то ятын с у л у Ж1Г1Т
б о лс а керек. К,ыскасы, сол Ж1Г1Т у й р е ш с е келе, Кер1м-
б а йд ы н он ж а к т а ж е т ш отырран к ар ы н д а сы Г у л д а р ай ы м
су лумен а стыртын кещл кос ады р о й ... А р а д а а йл ар етед1.
Ал Г у л д а р а й ы м н ы н айттырып койг а н жер1 б о лс а да,
б о л а ш а к куйеу1н менс1нбей б у л г а к т а п ж у р ге н кез1 екен.
Ж ы л к ы ш ы Ж1Г1Т кызды кез кермес, к у л а к ест1мес тары
б!р ж а к к а экетпек болып, екеу1 у э д е б а й л а с а д ы. Егер
аман т у р с а у э д е сш о ры н д а уы д а мумк1н ед1. Б 1р а к ек1 ж а с
ол а р м а н д а ры на ж е те алмайды. К а ш к ы н н ы н сонына
тусуш1лер онын к айд а ж у р г е н ш 61Л1П к а л а д ы да, б\р кун»
а я к астынан к а р у л ы шер1ктер с а у ете т у с т , э л п б а й к у с т ы
у с т ап экетед1. А р т ы н д а п у ша й м ан куйге т у с 1п, Г у л д а ­
райым к а л а д ы ешреп... ©йткен1 кыз ауыр а як ты ед1.
К ыз д а ры ны н нендей х ал г е у ш ы р а г а н ы н уй-1Ш1 со нда б 1р-
а к б1лед1.
Гашырынан айрылып, м а с к а р а куйге тускен Г у л д а ­
райым сура да кетпек б ола ды, ж а р т а с т а н кул а п, не асылып
елмек болып та талпынады. Ы р а к кызды кунд1з-тун1
андып, сонын бэршен коррап к а л г а н — А ж а р ж е н г е а
ед1. Ол Г у л д а р а й ы м к а ш а н ж у п н е н арылып б о лг а н ш а ,
ауыл-уйд1н Т1ПТ1 арай ын-ту ыстын да кез1не кеп тус1рмей,
о на ша уйде ж ас ы р ып у с т айд ы . Б у л а р сол жы л ы к ы с т а
Б ар лык т а ры мал о тарын да , ел о ртас ын а н ша л га й, а у л а к т а
журген кез1 болатын. О н д а А ж а р д ы н да осы к у н п Су йе-
жан деген улды ем131п ж у р ге н ж а с кези Егер кайын сщ-
309
Л1С1 аман- есен босанып, кол аярын б ау ы ры на а лс а, А ж а р
нэрес теш ©з б а у ы р ы н а са лып, ез1м туып алд ым дес е де,
оран сен бейтшдей келденен, кез ж о к едь
Ку т ке нш де й- а к, Г у л д е р а й ы м кектемге ж а к ы н , ел Бар-
л ык т а н к а й т а р д а , а йы - к у ш ж е т ш босанып калды. К о р е е
кез тоятын, ш е к е а т о р с ы к т а й ул тапты. А ж а р б а л а н ы ц
К1НД1ПН ез1 к е с т , ж е р д е н к е т е р т а лг ан бет1 б а у ыр ы н а
с а л ып алды. А т ы н С у й е ж а н г а у й к а с т ы ры п, Д е м е ж а н кой­
ды. Б а л а н ы к а л а й а сы ра й мы н д е й т ш емес, о мыра у ын а н
с у т с а у л а п ту рр а н ж а с эйел б1р ж а с т а н а сып к а л г а н С у й е -
ж а н д ы е м шекте н ш ы г а р д ы да, о нын орнына Д е м е ж а н д ы
ем 1зе б е р д 1... К е ш н о та р д а н мал кайтып, елге ел косыл-
ранда, « А ж а р е м ш е к сут1мен к е т е р т , Б а р л ы к к а б а р г а н д а
тары б 1р ул т а у ы п а лып т ы» , — д е с п ж ур т . М а н а й д а р ы ел
« ба у ы бе рш б ол с ын » айта к е л т , онын аяры улкен той-
ш ш д е х а н а г а у л а с ы п к е т ш едк
М е р ю т Ж1Г1Т1 сол к у ш х а б а р - о ш а р с ы з кеттк Ар т ы н ан
кеп к е ш ж п ей А л т а й мен Т а р б а г а т а й д ы ш а р пы г а н дур-
белен сорыс болып кетт1 де, оны тектейтш де е шюм б о лг ан
ж о к . Ал Г у л д е р а й ы м б а й р у с т ь щ толраг ы а щ ы л а у болып,
ту ыт кез!нде к а н с ы р а г а н ж а г д а й ы б а р ед1. О г а н г а ш ы к
Ж1Г1ТТ1Н к ай г ыс ы кос ылып, сулеленг ен а у р у г а шалдык-
ты да, сол бет1 о н а л а алмай, келес1 жы л ы ка йт ы с болды.
Сейт1п, ере к ше тардыры ба р к у н э а з сэби Кер1мбай
мен А ж а р д ы ц б а у ы р ы н д а к а л а берген. Екеу1 оны ез
б а л а л а р ы н а н кем керген жок. Т т т 1 ы к ы л а с т а р ы соран
кеб1рек ауып, к е з д е р ш щ к а р а т ы г ы н д а й мэпелеп е а р д к
1ст1н а к и к а т ы н а га йы н а р а с ы сезд1, эрине. Б1рак соны
бшген а д а м д а р д ы н ©31, Кер1мбай мен А ж а р д ы сыйлаган-
ды к т а н , бу л сырды с ыр т к а ш ыг а рмай , к е ю р е к тукп1р1нде
т а с бек1Т1п, тыг ып т а с т а г а н б о л а ты н . Ж ы л д а р ете келе
б е л п с 1з М е р ю т Ж1Г1Т1 де, Г у л д а р а й ы м да естен шыгып,
а лы ст а к а л г а н сол б1р т а р и х м ул де у мы т ы л а ба стаг а н- ды.
Енд1, М1не, кеп ж ы л д а н кешн су б ет ше к ал кы п ш ы к к ан
©кпедей сол кайг ылы о ки г а к а й т а ж а н г ы р ы п отыр. М а н а
Д е м е ж а н д ы т а з а Т е р т у ы л емес, Керей деп кемеггкенде,
Ы с к а к т ы н квкей1нде т у р г а н туЙ1ншек осы ед1...
М ын а энг1мен1 е с т 1генде н э з ж ж а н д ы Кудер1Н1н ет
ж у р е п елж1реп, Д е м е ж а н г а керемет ж а н ы ашып кеттк
К е з алдынан Мерк1тт1н ж у м б а к Ж 1 г т мен б а гы а шы л ма -
ган Г у л д а р а й ы м су л у, ею г а ш ы к т ы н а р а с ын ан туып к ал ­
ган ж а с нэресте кетпей койды. « Апыра й, ез1 б!р да ст а нг а
с у ра ны п турран о ки г а екен» деп ойлады Кудер1. Б у р ын
Д е м е ж а н бу ран ылри д а к у д а й б э р 1н бере са л га н , т е р т
к у б ы л а с ы т е н а д а м д а й кер1нуш1 ед1. С е й т с е ол ю е ш щ де
310
т а г д ыр д а н т а р ш ы л ы к керген жер1 кеп екен рой . Ж а р а т у ш ы
оран б а о к а н ь щ б э р ш киранда, Т е р т у ы л д ы к т ы не кып
к имады екен? Со л упин Д е м е ж а н кшалы ма? Т е р т у ы л д а н
туран юс1 у ш п а к к а ш ыг а т ын бо лс а, ж у р рой о с ында ит
те, к у с та сол а тты иемдешп... С о л а р д ы н к ай с ыс ы к ыр
асып, е л - ж у р т к а о л ж а са лып ж а т ы р ? Т е р т у ы л туын ке-
т е рет шде р — ж а н а р ы б а с б у з а р Ы с к а к пен б а р ы м т а ш ы
Б а й с ер к е ме? А д а м д а р б1р р у д ын г ана сойылын сорып ,
б!р р у ды н рана ЮС1С1 болып, е з д е рш неге с о нш а юцлрей-
тед1 екен? Юм де - юм Т е р т у ы л б о лу д а н бурын, алдымен
адам, а з а м а т б о лу ы керек кой.
Ж а с Ж 1пт, о с ы ла й ш а кеп ойланып, кеп т о лг а нды. О с ы
то лг ан ы с у с т ш д е е з ш щ ж у р е р жол, у с т а р б а гы ты н да
б ел п л е п а л г а н д а й болып ед1... А у ы л г а келсе, Д е м е ж а н н ы н
ойында ешт е н е жо к , е р т е н п к о н а к к у т у к ам ыме н ж т т -
терге к ы с к а - к ы с к а б у й р ы к берш, ез бетшше к ар б а л а с ы п
ж ур . Ку дер! ж а к с ы к е р е т ш а г а с ы н а 1ш теп шер- ше менш
акта рг ысы, с ыртта к у р ы л ы п ж а т к а н тор б а ры н е с к е р т ю а
келш б1р о кт а л ды да , б1рак соны к а л а й а й т у д ын ретш
таппай, бой та рт ы п калды.
К е р 1м б а й д ы н ж е т к ш е т ю з у г е к ар а п к а л г а н А йт о л кы н
бэйбтше де каз1р о с ында едк Сезтмтал а на бтр эредщте
б а л а с ы н ы н к ас ын а келш:
— К у д е ж а н , б у п н к а б а г ы н пэс кой? Б1р ж е р щ ауырып
жу р г е н ж о к па, б а л а м ? — деген-дк
Кудер1 б у л ккпге де шенпле коймады:
— Апа - ай, бу л дуние неткен тар ед1?! Ел дегешм!з —
ел емес, ж ан ып т у рра н т о з а к , е з етш ©31 жег ен ж ы р т к ы ш
ан мекеш екен гой!— дед! де, ары к а р а й ж у м г а н аузын
ашпады...
Е р т е щ н де К ер1 мба йдын ж е т к ш беретш куш, а н а д а
ж а н а з а г а ж и н а л г ан ж у р т т ы н бэр! бо лм а га ным е н , бтразы
к ай та к уй ы л а б а с т а г а н . Т у с к е к а р а й б у л а р кутпеген
к ы з ы к ж а г д а й болды. А й м а к о р т ал ыг ы Шэ у еш е к те н
б 1р 1н{н артынан б!р1 ею улкен топ келш т у с п . Кер1мбай
к ыс т ау ын ы н алды а я к а стына н юл ен б\р а р г ы м а к аттар
ж е пл г е н с у ж а н а , куймел1 ш а н а л а р г а толып кеткен. Б у л ­
а рдын алдьщрысы — Ш э ш ш е в бай, М у р а у ы т бай, Хас ен
аксакал, Ыбырай ба йб атш а, Ешен -Сешт дамолла б а с т а т ­
кан к а л а д а г ы т а т а р - е з б е к т щ б Ы к т ! а д а м д а р ы ед1. Б у л а р
жэне ж а й келмеген, Ш э у е ш е к т е п о ры с консулы Борне-
манньщ ж у м с а у ы м е н Д е м е ж а н г а арнайы кенлл а й т у у ш ш
келген к ершедк
Екшнп топ — Ш и х а л д а й б а с т а т к а н ж е р г ш к т ! М а н ­
шын т е ре л е р ь К а з а к с а л т ы н а ж у й р щ Ши - ам бы кыр е л ше

311
о с ыла рды эдеш ж у м с а й отырып, К е р 1мбайдын, б а т а
о кырын а деп, ез атынан атан туйе, т а й т у я к ж а м б ы б а с ­
т а т ка н б1р то ры з а к т ы к салыпты. Б у р ан к ос ым ша , аймак,
эм1рш1С1 с а й л а у ©ткенше Т е р т у ы л д ы н бар б и л т Д е м е ­
ж а н н ы н к олында б ол а ты н ы н айтып, ез колымен ф а м о т а -
х а т ж о л д а пт ы .
М ы н а н ы к ерг енд е а т к а м ш е р ел ж у а н д а р ы н ы н кез-
дер1 а т ы зд а й болып, журект ер1 кол бойы темен т у с т
к е г п. М у н ы н б эр ш Ш и - а м б ы ж а й д а н - ж а й 1степ отырран
ж о к, эрине. М ы н а д а й к ы с ы лт а я н ш а к т а Д е м е ж а н н ы н
б а к т а л а с т а р ы н а э деш к ь ф к е р с е т т , «аяз э лщД1 61л,
к у м ы р ы с к а ж ол ын ды 61л»,— дег ещи иш а р а л а п уктыр-
раны. ©згеш койшы, э ш е ш н д е Д е м е ж а н д ы атарр а ок
та ппа й ж у р е т ш кызыл кез Ш и х а л д а й д ь щ жет!п келуш
к е р м е й сщ бе?!. Ол куш кешке Т е р т у ы л ж у а н д а р ы н ы н
а р а с ын а Ж1К салып, э р к а й с ы сы н а « е н д т угардай сенсщ»
деп ж е к е - ж е к е у э д е берш, ж е п к ур т т а й жеп жу р г е н
белпл1 Ш и х а л д а й емес пе ед1. Ол ж э н е ж а л г ы з емес, ар-
тында а йд а ры т о к п а к т а й х а л д а й л а р д ы н т у т а с тобы бар.
Ы с к а к т ь щ к ол т ы г ы на дым б у р ю п , Д е м е ж а н г а карсы
шуйлеп с а лы п ж у р г е н де — сол х ал да йл а р. .. Б у л жар-
д а йд ы Ш и -а м б ы сезбей отыр дейс1н бе, жет1 к ырдь щ
астындарыны б о л ж а й т ы н кереген к у м а л а к ш ы д а й , ол да
б э рш алдын а ла екше бйпп отыр. О сы жол ы Ши х ал да й-
ды эдеЙ1 ш ак ы р ы п алып: « К е р 1мба й а улына мен1н орныма
сен б а р ас ы н » деп к у шт е п ж1берген де сол улкен у лы к т ы н
ез1 бола тын.
Оны б ыл а й к ой г а нд а , а т т а р ы б у к ш а й м а к к а мэл1м
к а л а б а й л а р ы н ы н мына к е л ю ш щ ез1 неге т у р а д ы? ! Э ркай-
сысы ж е к е - ж е к е т а р а з ы г а туссе, к а з а к т ы н т у т а с б1р руын
б а с ы п кетпей ме, ездер1 ж э не ж а й келмей, орыс консулы-
нын с э л е м 1н ж е т к 131п отырса.. . Ендеше, дэл к а з 1р Д е м е ­
ж а н д ы а ла тын ж а у ж о к екен. О г а н о к атып, кылыш
сермеген1нмен е ш т е н е да ры ма йды .
Т е р т у ы л з э н г 1л е р 1Н1н 1Ш1нде, тьлге шешен б о л м ас а да,
т а б а н ы н ь щ бур1 б а р а лымдысы Кек сег ен ед1. Со л 61'р эре-
Д1кте к у р д а с ы Т ын ыб а йд ы о н а ш а л а п :
— Б а й к а й с ы н ба, ю т щ бет1 к а л а й - к а л а й б урылг а-
нын? Б 13 Д 1Н энеукуннен 6ерг1 эрекет1М1з к у р т у л ы пк а
мещрег ен, ж а й д а л б а с а болып шыкты гой. « Ша ла ты н
б а л а н ы н 6ексес1 к ис ы к келед1» деп, у л ы к т ы н а уз ы калай
кисайранын енд1 а нг арра н ш ы ф с ы н ? — деген-д1.
— Иэ, несш а йтас ын , Кер1мбай б а л а сы н ын бары
асып тур екен,— дед1 Ты н ыба й к ыз г а н ы шы мен б 1рге
суЙ1Н1Ш1и де ж а с ы р м а й , — 0м1р1 ба сы с э ж д е г е тимеген

312
кесжспз Ш ихалдайды н, ез1 б а т а о к ы р г а к е л т о т ы р са , ар
жарын сез е т т к ер еп не?
— Т е б е с ш д е п токпары мыкты боп т у р р о й . «Токпары
мыкты бо лса, ки1з к а з ы к ж ер г е к1редЬ> дегенд1 е с т у щ бар
м а ? — деп к у л д 1 К е к сег ен .
Р а с ы н д а д а , бэр1 де сол ж у р т куткендей болып шыкты.
К ер1м байдьщ кы ркы берьлген сон., к ек ек айынын, о ртасы н -
д а Ш э у е ш е к т е Т е р т у ы л е л ш щ те т е н ш е с а й л а у ы еттк
Б ул кезде ж е л д щ к а й б а ры тта со гар ы н а н д а п к а л г а н ру
ба сы л а р ы Д ем еж анны н, м ац ай ы н а к а й т а д а н ушриле бас-
таган -ды . Б ул жолы ж ен к гп н колдан ш ыгып кеткен1н,
оны еш тец ем ен т у з е т у г е болмайты ны н ж а к с ы ту сш ге н
зэн ,п-елубасы лар эз1рше сыр алд ы р м ай, у ю р д а й л ы к к а
б1рден-б1р к ан д и д а т — Д е м е ж а н г а а м а л сы з д а у ы с б е р д 1.
Б 1р а к а й м а к эм1рппс1 Ш и -а м б ы олардын, ж эш !кк е
са л га н ш ар лары н с а н а г а н да ж ок. Д а у ы с б е р у рес1М1 е т ­
кен со н м ш беге кетер1лд1 де, буг1ннен б а ста п Тертуы лды н,
ж а ц а ук1рдайы Д е м е ж а н деп ж а р и я л а д ы . ДуЙ1м елд1н
кез1нше оны н басы на ез колымен М а н ш ы н ек1мет1Н1н
У а н 1 д э р е ж е л е с шен1н б1лд1рет1Н, кек т а с т ы д у л ы г з с ы н
ЭКеП КИ Г13Д 1.
А л а й д а ел ж у а н д а р ы н ы н 1Ш1нде к а т - к а б а т к аты п ж а т ­
кан музды бул да ергге а л г а н жок. О л а р б э р 1б 1р ез ук1р-
д а йл ары н ы н т а з а Т е р т у ы л болм ай, бойы н да Керейд1н
каны а р а л а сы п ж а т к а н ы н кеш1ре а л м а г а н куЙ1 та р а д ы .
Н агы з а й ы к п ас ж а у л ы к , а й к а с а р кезен а л д а т у р едь

1 У а к — аксгуйек, князь магынасында.


УШЕНШ1 Б0Л1М

УАКЫТ КЕРУЕН1
I
Ж ы л д а р ж ы л ж ы п етш ж а т т ы . А ры н дап ш ап ка н атты
д а , кездеп а т к а н ок,ты д а , тшт1 а р к ы р а п а к к а н а с а у езенд1
д е а у ы з д ы к т а п т о к т а т у р а болар. Б 1р а к б о л а ш а к к а к а р а й
у д е р е ж ол т а р т к а н у а к ы т к еруенш кцирту еш ю м н щ колы-
нан келмес. Ай арты нан ай, кун а р ты н а н кун етш , жыл-
дардын, ж ы л ж ы р а н ы е з алды н а, э нш еш нд е та у с ы л м а с -
та й , б1тпестей к ер ш етш т у т а с расы рды н да ететш , ауы са-
тын кез1 б о л а д ы екен. Б 1реу л ер ге алтын расыр, енд1 биреу-
лерге с а л к ы н расыр боп к елсе де, ж а л п ы та р и х к еш ш тары
б!р бел асы ры п т а с т а р а н он т о р ы з ы н ш ы расыр д а а як та-
л ур а ж а к ы н едк А л д а сыры, сыны белек, а д а м з а т к а к а н ­
дай сый т а р т а р ы б е л г 1С13, умгг пен арм ан ра жукт1, ж а н а
ж и ы рм а сы н ш ы расыр е а к кары п т у р .
О сы е ю р а сы р д ы н ел1арасы н да, я р н и Р а й с а н ы н ту-
ранына 1900 ж ы л , ен с о н р ы Ц ин императоры Г у а н с ю и д щ
т а к к а оты рраны на 25 ж ы л т о л у к а р с а н ы н д а , Ш э у е ш е к
ш аЬ ары б!р улкен тойра да й ы н д а л ы п ж атты . Т ой и е а —
ж а й элдеб1реу емес, Т а р б а г а т а й ж э н е А л т а й айм ак тар ы -
нын эм1рш1С1 Ш и -а м б ы н ы н 031. Биыл оны манызы жары-
нан б1р-б1р1нен кем тусп ей тш ею б1рдей мереке кутш
ту рра н . О н ы н б!р1 — э м 1р ш ш щ ж а с ы биыл ж етш ск е
т о л с а , е ю н ц п а — са л ы н у ы ширек расырра созылран кала-
дары ж а ц а б е ю ш с — ж а м б ы л д ы н к ур ы л ы сы осы кектем де
а я к т а л ы п едк Б ул б е ю ш с т щ мемлекет корраны сы на
к а н ш а л ы к к ы зм ет ететш ш юм бьл ан , эйтеу1р осы нау
шеткер1 а й м а к т а «мы нау бэлен расы рда салынран» дей-
тш дей, б1р белг1 боп кал а ты н ы анык.
Б ы л а й ш а е ш ю м г е Т1С ж ар ы п , а йта бермесе де, Ши-
ам бы ны н д а к е ю р е г ш ж ар р ан у лкен -улкен арманы болуш ы

314
ед1. С о ц р ы ж ы л д а р ы ж у р е п н аш а р л а п , эр турл1 а у р у ай-
н алды ры п кеткенд1ктен, ол е з ш щ ден саулы ры н катты
уа й ы м д а п , « т ы м к у р с а ж а н а расырра ж е т т ж ы ры лсам -а у»
дегенд1 коп ойлайты н. С о н а н кешн ж а т с а - т у р с а ойынан
ш ы кпай, унем1 алан, етш келген б 1р нэрсе — ез1 б а стар ан
к а м а л кур ы л ы сы н ж ол о р т а д а к ал д ы р м а й , к а л а й д а аяк-
т а п ш ы г у ед1. Е н д 1, мше, сол ею тьлеп де орындалды.
С о н д ы к т а н ©з в м 1р1ш н к оры ты н ды сы ретш де, осы мере-
кел ер д щ ба сы н косып, б!р улкен той етю зуд1 уйрарран.
Б 1р а к е з ш щ м уш ел ж асы н о н ш а д а б ы р а л а м а й , к ещ л ш д е
б у п п калды д а , тойды н еп зш ен ж а н а ж а м б ы л д ы н бггуше
а р н а м а к болды.
Кепт1 керген кене кез Ш и-ам бы, каз1р ойлап оты р са,
б 1р ю с щ е й - а к б а к ы т т ы е м 1р сурген екен. У а к ы т к а л а й
тез етед1?! Ол Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а а л га ш кы зм етк е кел-
генде, к ы р ы к ты н к ы р к а с ы н а ж а н а ш н ш , к ы лш ы лдап
ту р р а н Ж1Г1Т ед1. Ол кезде (тшт1 берт1нге дей1н) а с т а н а д а
ж у р г е н д е р у ш ш , Ш ы р ы с Т у р ю с т а н деген бейне б1р ж е р д 1н
туб1, б а р с а келмес к у б ы ж ы к т а й кер1нет1н. С о н д ы к та н
б у л ел к еге к еб ш ш е с а р а й д а г ы сановн иктерге у н а м а й
к а л г а н , не б о л м а с а э л д е к а л а й ж а з а шеккен, ж а з ы к т ы
а д а м д а р д ы Ж1берет1н-Д1. О л ж ы л д ар ы им ператор Сянь-
ф ан е л т , ж а с м у р а г е р Т у н ж и т а к к а о ты рган , ал ж е с 1р
п а тш ай ы м Ц ы си м у р а г е р д щ б а с уэз1р1-регентша болып
т а га й ы н д а л г а н кез. Ш и -а м б ы с а р а й д а г ы с ы р тк ы 1стер
п а л а т а с ы н д а , у лы князь Г унн ы н (император С я н ь ф а н н ы н
а га сы ) к а р а м а р ы н д а кы зм ет 1степ ж у р ш ж а т к а н . Б1р
кун1 б у л д а к ы л д а н тайып калды. Улы князь Гунге б1реу-
лер м уны н сыртынан ж а м а н д а п , ж а н а э к 1м ш 1Л1кке нара-
зы а д а м д а р д ы н б1р» деп керсет1пт1. С о д а н улы князь
б у г а н к а н д а й ж а з а берсем екен деп сэл ойланыпты да,
кеп басы н к а т ы р м а й -а к , Ш ы гы с Т у р ю с т а н г а кы зм етке
б а р а т ы н д а р д ы н т 131М1не к о с а салыпты.
С о л ж ы лы бул ел кеде элд енеш е жыл га со зы л ган
у й гы р -ду н ген д у р б е л е щ б асы лы п, кетер1Л1с т у с ы н д а бас
с а у г а л а п каш ы п кеткен М а н ш ы н эк1мдер1 енд1-енд1 к а й т а ­
д а н оралы п ж а т к а н -д ы . С о л ар м ен 1лесш, Ш и-ам бы д а
Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а келдк О н д а д а муны Ур1мжще, не
К у л ж а д а к ал д ы р м а й , кешпенд1лер мекен еткен киян тук-
п 1р Т а р б а г а т а й г а Ж1берд!-ау!.. Ш и-ам б ы н ы н ш ош ы ган ы
сонш а, «эй, к у р ы г а н жер1м о сы -а к ш ы гар» деп ойлап
ед1. К,ашан бул бш пк б а с ы н а отырып, бойы уйренгенш е,
осы ндагы ж а б а й ы л а р кай кун1 ет1мд1 Т1рщей кесюлеп,
1ст1кке ш анш ы п п1С1р1п ж ер екен деп з э р е а ушып, к утш
ж ур ген! ес1нде... С ей тс е, м ун д а гы ж у р т мунын етш е з эр у

316
болып, аш ж у р г е н а д а м д а р емес екен, а л д ы н д а гы малый
айдай алм ай ж у р г е н , д у н и е д е п ен бай, э р 1 кой аузы нан
швп а л м а с, ен а н к а у , ж у а с х а л ы к боп шы кты . К а й т а , ке-
р 1С1нше, ж а н а э м 1р ш ш щ к а Ь а р ы н а 1л 1г1п кетпеш к деп, олар
б у д а н к о р к ы п ж у р ш т к Каз1р о й л а с а со ны н бэр1 керген
т у е си як ты . Б ул к а з а к о р т а с ы н а келш, ж а р ы м п атш а
атанып, ел билеп т у р г а н ы н а д а , мше, отыз ж ы л г а ж у ы к
уаКЫ Т 6Т1ПТ1.
Б эл ю м , кек т э ш р ю ш щ б у г а н берген абы ройы ш ы гар,
содан бер1 бул ел к ед е б1рде б1р к а к т ы г ы с , не елен етер
ереуш болмапты . Кой у с т ш е б о з т о р г а й ж у м ы р т к а л а г а н ,
м ам ы р ж ай бейбгг ж ы л д а р е т ш т к ..А л осы у а к ы т 1шшде
1ШК1 ел к елерде, с а р а й м ан ы нда к а л г а н М а н ш ы н улы к-
тары ны н керген кунш итке б ереш . О л а р содан бер1 е з а р а
к ы р к ы ск а н бил1к т а л а с ы н а н , к ан т е п е со гы стан , шет
мемлекеттерден м а с к а р а болы п ж е щ л у д е н , со ны н айыпкер
кш элю ш 1здеп, б1рш-б1р1 а тт ы р ы п -ш а п т ы р у д а н кез аш кан
ж ок . А й д а р ы н а н ж ел ескен неб1р к е к ж а л т е р е л е р д щ
ба сы ж а н г ы р ы к т а к ал ды ... Ш и -а м б ы к а з 1р сол алма-
гайып, а л а са п ы р а н дуниеден ез1Н дер кезш де алып кетш,
о сы н ау тыныш тукп1рден б1р-ак ш ы га р г а н та гд ы р ы н а
дэн риза болып, к ун ш е неше м эрте т э у б е келт1ред1.
Каз1р а с т а н а д а г ы с а р а й м ан ы нда д а К1С1 к ы зы гаты н
еш тен е к а л г а н ж о к . Ж е с 1р п а тш ай ы м Ц ы си б и л 1к ж у р -
пзген с о н р ы о ты з ж ы л д ы н 1Ш1нде М а н ш ы н ек1мет1Н1н
бед ел 1 к у р т к у л д ы р а п к е тт1 гой. У а к ы т еткен сайын Цин
сарайы шет ел к ап и тал ы н ы н а л д ы н д а Т1зе б у г у д е н кез
ашпай, мемлекет Т1зпнш у с т а у д а н д а к ал ы п б а р а ж а т ы р .
Э а р е с е 1894-1895 ж ы л д а р д а г ы к ы т а й -ж а п о н со гы сы н д а
М а н ш ы н э ск е р ш щ т а с - т а л к а н болып жен1лу1 зиялы к ау ы м
а р ас ы н д а кушт1 н а р а з ы л ы к таек ы н ы н т у д ы р г а н . Кез1
а ш ы к о к ы г а н д а р м он ар хи я л ы к ек1меттен м ул де куд ер
уз1п, реф орм а уран ы н к етер е б а с т а д ы . С о н г ы ж ы л д а р ы
окы мы сты философ К ан Ю вэй б а с т а г а н р е ф о р м а ш ы л а р
к о з гал ы сы н ь щ тез етек алуы д а осы дан болаты н... Б 1р а к
бул р е ф о р м а ш ы л а р 1СТ1 тем еннен б а с т а у г а хал ы к ты
оятып а л у д а н к ор ы к ты д а ез и дея лары н и м п ер а то р д ы н
к ем епм ен ж у з е г е а с ы р м а к ш ы болды. О л а р кы тай у ш ш
б1рден-б!р д у р ы с ж ол деп к он сти ту ц и я л ы к м онархияны
тандады . Кан Ю вэйд1н ураны к ы з ы к ед1. Ол: «Маньч-
ж ур л а р мен кы тай у л ты н ьщ б1рл1п, м он арх пен х ал ы к -
ты ц 61рлIг!» деп ж а р са л ды . А л онын идеясы ны н туп-
т е р к Ы осы дан ж иы рм а бес г а с ы р буры н еткен К онф уций
ш м ш д е ж а т ы р едк
Ал К онф уций Ш1М1Н у с т а н у ш ы л а р К ы т а й д ы ц алты н

317
т ш болды. О р ы с с а у д а с ы — м ы н а у, ж ы л етк ен сайы н
Ш ы н ж а н д ы керш б а р а ж а т к а н ... М ш е , осы ны н бэр1 ез
ел ш щ патриотымын деп ж у р г е н М а н ь ч ж у р у л ы г ы н а эсер
етпеу1 м ум кш ем ес-тй О с ы н д а й к е й б 1р р е ф о р м а л ы к езгер-
1стер ен п з б е ш н ш е , Цин д и н а с ти я сы н ы н ©М1р1 у з а к к а
барм айты ны н Ш и -а м б ы д а й с у н г ы л а с а я с а т ш ы ш а л г а й д а
ж а т ы п - а к ж а к с ы сезш ген .
Б 1рак, е к ш ш к е орай, ж а р к етш ж а к с ы б а с т а л р а н
бул ж ан а л ы к та у з а к к а барм ады рой. К ы тай тарихы нда
« реф о рм ан ы н ж у з к уш » деп а т а л а т ы н бхр к ы с к а кезен
болды д а , к а л а б ердк О н ь щ м э ш а бы лай болып едк
Р е ф о р м а т ы К а н Ю вэй и м п ера то р Г у а н с ю й м е н а р а-
л а с а ж у р ш , ж а ц а и дея ла рды к е д е р п а з ж у з е г е а с ы р у
уш ш , алдымен ж е а р патш айы м Цысид1 бил1ктен тай-
д ы р у керек екенш т а л а й рет д э л ел д еп айтып ж ур ге н .
©зше Т1зпн бермей, эл! де кы сы м ж а с а г ы с ы келетш на-
рашы а п а сы н а н ретш та у ы п к у т ы л у и м п ера то рды н ез
ойында д а б о л с а керек. Т е к соны н а м а л ы н т а п п а й журет^н.
Ал К а н Ю вэй ж е а р п а тш ай ы м н ы н ж а з д ы к с а р а й И х э ю а н ь
мен ез1Н1н б о л а ш а к мавзолеЙ1н ту рры зура к а н ш а к а р ж ы
ж ум са р а н ы н есептеп экелген де, Г у а н с ю й д 1н т е б е ш аш ы
Т1К турды . О сы д а н кей1н -а к им ператор Г у а н с ю й жес1р
п а тш ай ы м н а н к а т т ы т у щ л ш , оны с а р а й д а н кет1руге, не
б о л м а с а «мырза к а м а к к а » а л у г а м ы к та п бел б а й л а -
ран-ды.
А л а й д а жес1р п а тш ай ы м д а онай ж а у ем ес едк О ны
ет1 мен с у й е п н е деш н м он ар хист, к а р т са н о в н и к Л и Хунч-
ж а н мен армиянын, б а с к о л б а с ш ы с ы , эр1 ез1Н1н е ж е л п
аш ы н асы генерал Ж у н Л у к ол дайды . Б у л а р д ы н екеу1 д е
ел 1Ш1нде ете беделд1, к о л д а р ы н д а к у ш т у р р а н а д а м д а р .
Л и Х у н ч ж а н — са р а й д а р ы с ы р т к ы ютер п а л а т а с ы мен
а с т а н а л ы к Ч ж и л и ел к есш к о с а б а с к а р ы п оты рран нарыз
к е к ж а л д ь щ ©31. Б у л — д и п л о м а т и я л ы к ж ум ы сп е н дуние-
Н1Н т е р т бу р ы ш ы н т а л а й ш ар л а ра н , 1894 ж ы лы Еюнш1
Н иколай т а к к а о ты р ран да, П е т е р б у р г к а бары п, А к пат-
ш а г а к у т т ы к т а у ф а м о т а та п сы р а ты н Л и Х у н ч ж а н р о й
баягы . С о н д а К ы с т ы к са р а й д а р ы к а б ы л д а у д а б у к ш
к ау ы м о ры н дары н ан туры п, « П а т ш а н ы к у д а й с а к т а й гер!»
деген е л е н Д 1 хормен а й т к а н д а , б ы л к етпей орны н да о т ы ­
рып к алаты н кызыл кез к ы р сы к т ы н тап ез1... Ал Ж у н Л у
б о л са б у к 1л армияны уы сы нда у ст а п отыр. Жес1'р пат-
шайымды т а к т а н т а й д ы р у у ш ш , алдым ен осы Ж у н Л у -
дын кез1*н к у р т у керек едк Ол уш1н и м п ера то р а р м и я д а г ы
тары 61р декейд! е з ж а г ы н а т а р т у ы к а ж е т .
А р м и я д а г ы 61Л1КТ1 г е н е р а л д а р д ы н а р а с ы н д а реформ а-
319
расыры еткен т а р и х т а к а л д ы деп бш едк А д а м д а р д ы н
м о р а л ь д ы к ж ар ы н а н ен у с т а м д ы кез1, х а л ы к ты н турмы сы
мен а д а м г е р ш ш к акы л-ойы б1р-б1р1не са й м а -са й келетш
ен кемел ш ары кене з а м а н д а ж а т ы р деген угы м бер тш ге
дейш у с т е м д ж е т п . С о н д ы к т а н да б у ю л кытай улты жыл-
д а р бойы ж а л т а к т а п а р т ы н а к а р а у м е н келе ж а т ы р р о й ...
К а н Ю в э й д щ де б у л урд1ст1 а тта п е т у г е м ум к ш д1п ж о к .
Б 1р а к ол К о н ф у ц и й Ы м ш к у р м е т т у т а отырып, оны ж а-
н а ш а т у сш д 1р у ге , оны н п р о г р е с л ж о к к а ш ы га рм ай ты н
т у с т а р ы н ез с а я с а т ы н а п а й д а л а н у р а тырысты. Е в р о п а
е л д е р ш щ у л п с ш м ы с а л г а а л а отырып, К ы т а й д а г ы оку-
а г а р т у ж у й е с ш ез ге р т у г е , к аты п к а л г а н « Б а г у стшпн»
к уш ш ен к а л д ы р у г а , ел 1шшде е н е р к э с т т ! ер к ен дету ге
ш акы рды .
Б у л и д ея л а р , эрине ж а с ы ж и ы р м а ж е т 1ге енд» толып,
ел Т13ПНШ енд1-енд1 к о л г а ала б а с т а г а н император Гуан-
сю й ге д е эсер етпей к о й г а н ж ок . Ол ж а п о н д а р д а н жещл-
ген м а с к а р а бгпм нен кешн, ел 1шшде ерш и ту ск ен нара-
зы лы кты к а л а й д а б1рдецемен б а с у ы керек ед1. 0 з устем-
Д 1 п н с а к т а п к а л у д ы ц б 1р д ен -б 1р ж ол ы реф о р м аш ы л ар м ен
о д а к к у р у екенш ол д а сез ш е б а с т а г а н . И м п ер а то р рефор-
м аш ы К а н Ю вэйм ен д о ста сы п , ж е с 1р п атш ай ы м Ц ы сиге
б1лд1рмей, екеу1 ж а с ы р ы н кездес1п журд1.
А к ы р ы им ператор Г у а н с ю й о сы д ан е ю -у ш жыл б у ­
рын, я р н и 1898 ж ы л д ы ц ж а з ы н д а реформ аны к аб ы л д а й -
тынын ж а р и я л а п , ед ел -ж едел б1рнеше дурк1н ж а н а указ-
д а р ш ы га рды . Б у л а р д ы н ш ш д е : а г а р т у жуйес1н езгерту,
Б а г у сти л 1н к у ш ш е н к а л д ы р у , эскерд1 шет ел улг1С1мен
к а р у л а н д ы р у , енд1р1ске кен ж ол а ш у , шетел ю та п та р ы н
кы тай т1Л1не а у д а р т у , ж а с к ы з д а р д ы ц аярын т а н у г а тыйым
са л у... тары б а с к а толы п ж а т к а н мэселелер бар-турын.
Б у л ж а н а л ы к т а р б у к а р а х а л ы к т а н ж ап п а й к о л д а у тауы п,
ел 1Ш1нде аз д а б о л с а с е р п ш с турызран.
031 Ц ин са р а й ы н ы н сойыл сорар суйеш ш !, т а з а кан ды
М а н ь ч ж у р б о л а т у р а , б!р киы рда ж а т к а н Ш и-ам бы
д а р еф о р м ан ы ц эр к ад ам ы н б а к ы л а п , кейб1р езгер1‘стер-
Д1Н к а ж е т т Ы п н е б у л д а ден коя б а с т а п едк О ны н м ундай
к е з к а р а с т ы ж а к т а у ы н а кундел1кт1 ем1рд1Н ©31, эс1ресе
д а м ы г а н , енерл1 ел Р осси ям ен керш1 отыруы и п эсер1н
т и п з г ен . Каз1р б у л б а с к а р р а н Т а р б а г а т а й е н 1р 1не циви-
л и за ц и ян ь щ к еп-кеп ж а ц а л ы к т а р ы шырыстан емес, ба-
ты стан, о р ы ста р д а н кел!п ж а т ы р . О р ы с т а р осы дан уш -
те р т ж ы л буры н Ш э у еш ек к е те л е г р а ф экелш орнатты.
Б ур ы н а й л а р бойы х а б а р ю ш а р а л а алмайтын ез а с т а н а -
сымен Ш и -а м б ы к а з 1р Р о с с и я аркылы к унбе-кун тш десе-

318
тш болды. О р ы с с а у д а с ы — м ы н ау, ж ы л етк ен сайын
Ш ы н ж а н д ы керш б а р а ж а т к а н ... М ш е , осы ны н б э р 1 ез
ел ш щ патриоты мы н деп ж у р г е н М а н ь ч ж у р у л ы г ы н а э сер
етпеу1 м ум кш ем ес-тк О с ы н д а й к е й б 1р р е ф о р м а л ы к езгер-
1стер ен п з б е ш н ш е , Цин д и н а с ти я сы н ы н ем1р! у з а к к а
барм айты ны н Ш и -а м б ы д а й су н р ы л а с а я с а т ш ы ш а л г а й д а
ж а т ы п - а к ж а к с ы сезш ген .
Б 1рак, е ю ш ш к е орай, ж а р к етш ж а к с ы б а с т а л г а н
б у л ж а н а л ы к та у з а к к а б а р м а д ы гой. К ы т а й т а р и х ы н д а
« реф о рм а н ьщ ж у з к уш » деп а т а л а т ы н б1р к ы с к а кезец
болды д а , к а л а бердк О н ь щ м э ш с 1 бы лай болы п едк
Р е ф о р м а ш ы К а н Ю вэй и м п ер а то р Г у а н сю й м е н а р а-
л а с а ж у р т , ж а н а идея л а р д ы к е д е р п а з ж у з е г е а с ы р у
уннн, алдымен ж е а р патш айы м Цысид1 бш иктен тай-
д ы р у керек екенш т а л а й рет дэ л ел деп айтып ж ур ге н .
©зше Т1зпн бермей, э л 1 де кысым ж а с а г ы с ы келетш на-
рашы а п а сы н а н ретш та у ы п к у т ы л у и м п ера то рды н ез
ойында д а б о л с а керек. Т е к соны н а м а л ы н т а п п а й ж у р е т ш .
Ал К а н Ю вэй ж е а р п а тш ай ы м н ь щ ж а з д ы к с а р а й И х э ю а н ь
мен ез1Н1н б о л а ш а к м авзолей ш т у р г ы з у г а к а н ш а к а р ж ы
ж ум са р а н ы н есептеп экелген де, Гуан сю й д1н т е б е ш аш ы
Т1К турды . О сы д а н кей1н -а к им ператор Г у а н с ю й ж е с 1р
п а тш ай ы м н а н к а т т ы т у щ л ш , оны с а р а й д а н кет1руге, не
б о л м а с а «мырза к а м а к к а » а л у г а м ы к та п бел б а й л а -
ган-ды.
А л а й д а жес1р п а тш ай ы м д а онай ж а у ем ес едк О ны
ет! мен с у й е п н е д ей ш м он ар хист, к а р т са н о в н и к Л и Х унч-
ж а н мен арм и я н ьщ б а с к о л б а с ш ы с ы , эр! ез1н1н е ж е л п
аш ы н асы генерал Ж у н Л у к ол дайды . Б у л а р д ы н екеу1 д е
ел 1ш1нде ете беделд1, к о л д а р ы н д а к у ш т у р г а н а д а м д а р .
Л и Х у н ч ж а н — с а р а й д а г ы сы р т к ы 1стер п а л а т а с ы мен
а с т а н а л ы к Ч ж и л и ел к есш к о с а б а с к а р ы п о ты р га н н агы з
к е к ж а л д ь щ ез1. Б у л — дипломатиялы к. ж ум ы сп е н дуние-
Н1н т е р т бу р ы ш ы н т а л а й ш а р л а г а н , 1894 ж ы л ы Екшш!
Н иколай т а к к а оты р ран да, П е т е р б у р г к а бары п, А к пат-
ш ара к у т т ы к т а у ф а м о т а та п сы р а ты н Л и Х у н ч ж а н гой
баягы . С о н д а К ы с т ы к с а р а й д а г ы к а б ы л д а у д а б у к ш
к ауы м о ры н дары н ан ту р ы п , « П а т ш а н ы к у д а й с а к т а й гер!»
деген еленД1 хормен а й т к а н д а , б ы л к етпей о рны нда о т ы ­
рып кал аты н кь1зыл кез к ы р сы к т ь щ тап ез1... Ал Ж у н Л у
бо лса б у ю л армияны уы сы нда у ста п отыр. Ж е а р пат-
шайымды т а к т а н т а й д ы р у у ш 1н, алдымен осы Ж у н Л у -
ды н кез1'н к у р т у керек едк Ол уш1н и м п ер а то р а р м и я д а г ы
тагы 61 р декейд! ез ж а г ы н а т а р т у ы к а ж е т .
А р м и я д а г ы 61Л1КТ1 ге н е р а л д а р д ь щ а р а с ы н д а реф орм а-
319
ны ж а к т а й т ы н юм б а р д еген де, император Г у а н с ю й д щ
н азары ен, алдымен Ю а н ь Ш и кай ра тустй Б ул — кептен
армия к а т а р ы н д а келе ж а т к а н , ез1 кы тай улты н ан
ш ы к к а н с а н а у л ы эскер б а с ы л а р д ы н б1р1 болаты н. Алраш
рет К о р ея д а р ы к е т е р ш с т 1 ж а н ы ш т а у д а кезге ту с ш , б 1раз
ж ы л сол е л к е н щ б и л е у ь ш а б о л г а н . Кеш н к ы та й -ж а п о н
со г ы с ы н д а ж е ц ш с к е у ш ы р а п , К о р ея ж а п о н д а р р а к а р а п
кетт! де, ел к е басты ры а с т а н а г а абы р ойсы з оралган-ды .
Б 1р а к ол е з ш щ к а м к о р ш ы с ы Л и Х у н ч ж а н н ы н к ем епм ен
к а й т а д а н с а н а т к а ш н ш , осы ны н алд ы н да ган а ж а н а д а н
ж а с а к т а л г а н те р т арм и я н ы н б1рше к ол ба сы болып та-
г а й ы н д а л г а н . 0 з ш ш е , ол д а ел 1шшде е н е р к э с ш т щ ул-
гаю ы н ж а к т а п , тем1р ж о л с а л у г а , кем1р кендерш а ш у г а
к а п и т а л - к а р ж ы косып ж у р е т ш . Ен басты сы , Ю а н ь Ши-
к ай д ы н т е п м а н ь ч ж у р емес, к ы тай едь О сы н ы н бэрш
есепке а л г а н д а , реф орм ан ы б1реу ж а к т а с а , сол Ю а н ь
Ш и к а й ж а к т а й т ы н ш ы гар деген б1р уст1рт ой белен
а л га н .
Ак ы ры , 1898 ж ы лы 14 с е н т я б р ь д е Тяньцзиннен ар-
найы ш а к ы р т ы л г а н Ю а н ь Ш и кай император Г у а н с ю й д щ
к а б ы л д а у ы н д а болады . Ж ес1р п атш ай ы м н ан ж асы р ы н ет­
кен осы б1р о н а ш а к езд есу д е реф о рм ан ы н н е п з п м ак са ты
д а , а л д а г ы с а р а й т е н к е р 1С1Н1н купия ж о с п а р ы д а ж ан-
ж а к т ы т а л к ы г а тусед1. М у н д а Ю а н ь Ш и к а й г а ж ук тел -
ген М1ндет — Т ян ьц зи н ге к ай ты п барысымен, б а с кол б ас-
шы Ж у н Л у д ы н кез1н ж ою , сонан сон кеп эскермен тез
П екин ге оралы п, ж е а р п атш ай ы м Цысид1 т у т к ы н д а у
болаты н. Е гер осы та п сы р м ан ы м у л т ж а з о ры н даса, И м п е­
р а тор Г у а н с ю й оны а с т а н а л ы к Чжили елкес1не б а с т ы к
ету ге у э д е б ерш , со н ы н б е л п а ретш де алтын к у н д а к т ы
кылыш т а р т у еткен... Т ш м ай да, экк1 генерал импера-
т о р д ы н а л д ы н д а к у р д а й ж о р г а л а п , ертеннен б а с т а п юке
к1р1сет1н1н айтып, а н т-су ш ш аттан ы п ед1.
Б 1р а к ол бы лай ш ы га б е р е -а к , И м п ера то р Гуансю йд!
саты п кетт!. С о л бет1нде а сы гы с Тян ьц зин ге жетт1 де,
а р а д а г ы э ц п м е ш Б а с к о л б а с ш ы Ж у н Л у г е х аб а р л а д ы .
Генерал Ж у н Л у с а с к а н ы н а н сол к уш кеш те поезга
отырып, ер тец ш де Пекинге келд! де, астыртын дайы нда-
лып ж а т к а н с а р а й тецкер1С1Н1ц ж а й - ж а п с а р ы н Ц ы сиге
мэл1мдед1... О д ан ары не болаты ны белг1л1: мына х а б а р ­
ды ест1генде, алп ы с уштег1 жес1р п а тш ай ы м к аЬ ары на
М1Н1П, а р ы стан н ы ц к ан ш ы гы н д ай шабынды. Ол дереу ез1-
Н1Ц ж ек е гва р д и я сы н а б у й р ы к берд1 де, 2 1 -сентябрь куш
И м п ера то р Гуансю йд1 кол га алды. И м п ер а то р д ы ц бар
колынан келген! — е з ш щ досы К а н Ювэйд! Пекиннен
320
каш ы ры п у л п р г е н . С е й т ш р еф о р м ан ы н б у ю л ж оспары
1ске аспай, ж е р г е п н д е к ур ы п кетт1.
С о л куннен б а ста п с а р а й д а г ы е ю м е т б и л т к а й т а ­
дан Ц ы си д щ колы на к еш ш ед1. Каз1р им ператор Гу а н сю й
П еки н деп Н а н ь х а й к е л ш щ о р та с ы н д а , ш агы н а р а л д а
мырза к а м а к т а отыр. Т е к император деген аты гана
с а к т а л г а н . С а л т а н а т т ы к а б ы л д а у кездерш де, не ж о г а р г ы
император совет1 ш а к ы р ы л г а н д а , с а р а й г а келш, жес1р
п атш ай ы м н ы н к а с ы н д а к у р сулдер1 к а л к а й ы п о ты р ады
да, б а с к а у а к ы т т а э л п а р а л д а г ы И н ьта й деген ж уп ы ны
са р а й д а к а т а н к уз ет а сты н д а бо ла ды . Ж е а р п атш ай ы м
оны елт1рш т е т а с т а р ед1. Б 1р а к амал не, м ан ьч ж у р -к ы та й
са л ты н д а э й ел дщ им ператор б о л у г а к а к ы сы ж ок ...
О сы н ь щ бэрш о й л а г а н д а , Ш и -а м б ы н ы н м ун дагы ез
ж а г д а й ы н а ш у ю р л ж етпеск е э д д 1 а ж о к ед1. К а л а й д е ­
генмен 'дэл каз1р м ун ы н хал1 император Г у а н с ю й д щ
ж а г д а й ы н а н гер1 э л д е к а й д а ж а к с ы гой. М у н д а б ш пкке
тал асып, а т ы сы п -ш а б ы сы п ж а т к а н ешк1м ж о к . Б у ю л
Ш ы гы с Т у р ю с т а н г а уюм1 ж у р ш т у р г а н 1л едеп Ж а н ж у н -
нан кеш н п , К у л ж а , К а ш к а р , Ш э у е ш е к т е бил1к к у р г а н
у ш эм1рппнщ 61 р 1 — осы Ш и -а м б ы . Т ек ж а т с а - т у р с а кек
т э щ р к ш е н ж а л б а р ы н ы п т 1л е й т ш 1, енд1Г1 к а л г а н а з е м 1рш
о сы н а у ш а л г а й тукп1рде п э л е -ж а л а с ы з , ты ны ш ты кпен
е т ю з с е болганы .
Ш и -а м бы 1шю ж а к т а г ы кейб1р д о ст а р ы н а н х а т алып
ту рад ы . С о л а р д ь щ а й туы н а К а р а г а н д а , П е к и н д е п са р а й
манын ж а г а л а г а н , немесе о р т а л ы к е л к ел ер д е б а сш ы
кызмет а т к а р ы п ж у р г е н м ан ч ж у р э ю м д е р ш щ ж а г д а й ы
каз1р де юс1 к ы з ы г а р л ы к б о л м а с а керек. У ю м д а р тере-
лерд1н б1рталайы кез1нде р еф о р м а ш ы л а р д ы ж а к т а г а н ы
УШ1н к у д а л а у г а у ш ы р а п ты . А м а н к а л г а н д а р ы н ы н ез1
ай сайы н кубы лы п т у р г а н с а я с и н а у к а н д а р д ы н кайсы сы -
на 1Л1пп кетем1з деп, кы л у с т ш д е кы лпылдап ж урген
кер1'нед1.
Р е ф о р м а ш ы л а р д ь щ э л е п н е н енд1 к у т ы л д ы к па деп
ж ур ге н д е, император с а р а й ы т а г ы б1р а й ы к п а с пэлеге
д у ш а р болды. С о л 1898 ж ы л д ы н куз1нде бук1л К ы тайды
к ам ты ган И х э т у а н ш ы л а р кетер1Л1С1 б у р к ете ту стй Б ас -
т а р ы н а кшен кызыл о р а м а л байлап, б ел д ер ш е кызыл бар-
ш адан б е л б е у б уы н ган ш а р у а л а р т у с - т у с т а н т а ск ы н сел-
дей к ап тап , а с т а н а г а к ар а й ж о р ы к к а аттанды. Кетер1Л1с-
Т1н б а сты м а к са т ы — К ы т а й д ы н 1ШК1 к а л а л а р ы н кер1п
б а ра ж а т к а н шетел к ап и тал ы н ы н та ск ы н ы н т о к т а т у
болатын. Б а я г ы 1840 ж ы лгы «Апиын согы сы н ан» кей1н -ак,
Е вр о п а д а гы 1р! м емлекеттер с а у д а н ы н тур-тур1н у л га й -
I 1 К Жумадмов 321
тып, б у ю л 1ШК‘1 К ы та й д ы е з т о в а р л а р ы м е н ж а у л а й бас-
та га н -д ы . А л сек сен ш ип ж ы л д а р д а г ы к ы та й -ф р а н ц у з
сорысы мен т о к с а н ы н ш ы ж ы л д а р д а г ы к ы тай -ж ап о н со-
рысынан кешн, шет ел капиталистер1 бул елдщ кы р жел-
к есш е б1рж ола мшш ал ран. Т е щ з ж а р а с ы н д а г ы 1р]' порттар
мен ж ол то р аб ы н д ар ы улкен к а л а л а р с о л а р д ь щ к а р а у ы н а
к еш тк Е в р о п а л ы к т а р К ы т а й д ы ц э кон ом икасы н рана ез
ш ец гел ш е алып коймай, са я с и - э л е у м е т т ж , м о р а л ьд ы к
ж ар ы н ан да к ы сы м к ерсете б а с т а п едь 1р1 к а л а л а р д а
цпркеулер салыны п, х ристиан дш ш у а р ы з д а у ш ы миссио-
нерлер к ап тап кеттк О ран коса ел 1ппн а ш а р ш ы л ы к жай-
л ап , сол ж ы лы жет1 арайынды ж у т к а т а р тенген. О сы ны н
бэр1 ж инал ы п, ж а с ш а р у а л а р мен зиялы к ау ы м н ы ц к а т ­
ты карсы лы ры н турызып ед1. О л а р ен э уе л д е Ш а н д у н
е л к е с ш д е п ею нем1с м иссионерш елт1рд1 де, сол уш кы ннан
л а у л а р а н ерт кеш1кпей бук1л О р т а л ы к К ы та й д ы шарпыды.
Цин са р а й ы тары да ею г е ж ар ы л д ы : М а н ш ы н Ж1м-
д е р ш щ 61 р бел1Г1 к е т е р 1л 1с ш 1л е р д 1 ж а к т а с а , екшпп б1р
то б ы шетелд1ктермен к ат ы н а с ы н узг1С1 келмед!. О л а р
о сы л а й ш а б1рл1кке келе алм ай, ею у д ай к уй д е отырранда,
к е т е р ш с ш ь л е р П екин ге б а сы п юрд1. Ш е т е л д ж ш 1ркеулер-
Д1 киратып, дукендерд1 ертеп, ш еттен келген буйы м дарды
уЙ1П койып о т к а ж а к т ы . К о л д а р ы н а ту ск ен шет ел адамы н
д а тергеус!з, с у р а у с ы з е л т 1ре берд1. П е к и н д еп эр турл1
елш1л1'ктерд1н а д а м д а р ы мен христиан дш ш к а б ы л д а г а н
к ы тай л а р А^мерика елш1л1пн1'н к о р г а н ы н а к аш ы п к!р1п,
б а с с а у г а л а у г а м э ж б у р болды. Э рине, муны керген шет
м емлекеттер д е к а р а п к а л г а н ж о к : агы лш ы н, француз,
орыс, ж ап о н , ам ерикан с о л д а т т а р ы н а н к ур ы л г а н к ы р ы к
м ы ндай эскер ж а г а л а у г а тус1п, К ы та й а с т а н а с ы н а карай,
ш а п ш а ц ж ы л ж ы п келе ж атты .
Б у л кезде ею отты ц а р а с ы н д а к а л г а н император
с а р а й ы н д а г ы л а р д ы ц да б а с т а р ы каты п болган-ды . Ж е с 1р
патш айы м Ц ы си, б а сы н д а ж а г д а й д ы аны к мелш ерлемей,
кетер1л1сш1лерд1ц куилмен ш ет ел кап и тал ы н ан куты л уды
ган а ойлап, х ристиан д ш ш д е п а д а м д а р д ы ер-эйел, кэр!-
ж а с дем ей, ту ге л к ы р у г а эм1’р берген. Ал о д а к т а с т а р
арм ия сы ны ц а с т а н а г а таяп к а л г а н ы н ест1генде, мулде
б а с к а эуенге кенпп, енд1 И х э т у а н ш ы л а р д ы ж а н ы ш т а у
ж а й ы н д а ж а ц а б у й р ы к к а кол койды. А р а с ы н а ай ту с-
пей {ркес-^ркес ш ы кк ан б у л ек1 б у й р ы к ты ц кайсысын
орындарын бшмей, эр ж е р д е п эскери к у р а м а л а р д ы ц
д а миы айналып кет1п ед1.
Ж а к с ы ж а р а к т а л г а н шет ел дщ о д а к т а с армиясын
кетер!л1сш1лер де, е ю м е т т щ т у р а к т ы эскер! д е бегей ал-
ран ж ок. О л а р еткен жылы 14 июньде Тян ьц зин дй 16 а в ­
г ус та Пекинд! б асы п алды. Ж е а р патш айы м Ц ы си содан
б1р-ак кун буры н к асы н а са р а й а д ам д а р ы н алып, а ста н а -
дан каш ы п ш ы ккан-ды . К у ы р ш а к император Гуансюйд1
де к а л д ы р м а й , ез1мен б 1рге а ла к е г п . О л а р сол к а ш к а н н а н
батыс-тер1ст1ктег1 Т а й ю а н к а л а с ы н а к е л т , эзер деген де
ес ж и н аган . Ж е а р патш айы м ез некер1мен осы кал а н ы
кы стап , шетелд1ктермен б т м ж а с а л г а н н а н кешн, а с т а н а г а
осы т а я у д а гана о р ал г а н к ер ш ед к
Маншын, ек1мет1 кеш нп кезде юммен соры сса да, одан
ж еш лм ей, сол у ш ш айып тел ем ей кеткен жер1 б а р ма.
Б у д а н буры н д а т а л а й м а с к а р а б т м г е кол к ойган кэр1
д иплом ат Л и Х у н ч ж а н б у л жолы д а он ею т а р м а к т ы та гы
б 1р э д ш е т а з кел1С1мге к ен у ш е т у р а келдк Б ул б т м б о й ­
ынша Цин са р а й ы та г ы б1рнеше тещ з портын капиталисток
елдерге а р е н д а г а б е р у д щ сы р ты н д а, с о г ы с шыгыны уш ш ,
ж у з м илл ио н даган лян айып т е л е у г е тш с болды. Б ар
ш ырын ак ш а м е н б1тсе еш тец е ем ес-ау , с о г ы с т а устем
шыгып, эбден да н д а й сы п а л г а н ш етел д ш тер енд1 осы ны ц
алды н да И х э т у а н ш ы л а р г а б у й р е п б у р г а н сановниктерд1
шет1нен ж а з а л а у д ы т а л а п етт1. А м ал ы к ур ы г а н жес1р
патш айы м б у га н д а к е н т , с а р а й м ан ы н да гы о н д а г а н
б е к з а д а г а к а т а л уюм ш ы га р у г а м э ж б у р болды . И м п е р а ­
тор эулетш ен с а н а л аты н неб1р а к с у й е к к н язьд ар мен
у а н д а р д ы «ез1Н-ез1 е л т 1ру» ж а з а с ы н а кесть Элг1лерд1н
1Ш1нен тек к н я з ь Д у а н ь д 1 ган а Т1р1 калды ры п, Ш ы гы с
Т у р ю с т а н г а ж ер а уд а р ы п ты . ©31Н1Н т у г а н а г а с ы н ы н
кызын алып о ты р га н куй е у б а л а с ы н к о р г а п к а л а алма-
ганына К а р а га н д а , ж е а р п а тш ай ы м н ы н к ол ы н д а д а бэ-
лендей куш к а л м а г а н ы а й т п а с а д а т у а н ж т ь
О сы х а б а р д ы а л г а ш ест1генде, Ш и -а м б ы н ы н т е б е
ш аш ы Т1к туры п, ж ан ы т у р ц п п п кеткен. ©зш1н мынадай
а ум алы -текпел!, жаугерш1Л1к з а м а н д а о р т а л ы к т а болма-
ганы уш1н, тэщр^не мын д а б!р а л г ы с айты п ед1. Ж а н а г ы
ж а з а г а т а р ты л г а н у а н д а р мен к н язьд ар дь щ б1разын бул
сы рттай ж а к с ы б ш е т ш -д ь Кейб1реулер1мен кы зм еттес,
т а б а к т а с бо лга н ы д а бар. Б1р кезде с о л а р д ы н к ай -к ай -
сысы д а т а с т а р ы е р г е д о м а л а п турран, б еттер ш е ж ан
к аратпайты н , ш етш ен к е к ж а л те р е л е р б о латы н . Сол
а к суй е к б е к з а д а л а р д ы н б а сы н а б у л т уй1р1л1п, ез ж ан -
дарын к ор га й а л м а у ы — дем ек им перияны н д а басы нан
б а к тайып, к у р ы п б1туге а й н а л г а н ы гой. Е гер мунын,
ж улды зы оны нан т у г а н шын ба кы тты ж а н екен1 рас
болса, империянын куйреп, ш а н ы р а гы о р та с ы н а тускен

323
сол б 1р к а р а л ы кунд1 к ер м ей -а к , ертерек ж о л г а т у ск еш
Ж 0Н ...
« Д ем ек, ш а л г а й д а г ы Т а р б а г а т а й айм агы — менщ
ж ай кы зм ет орным рана емес, т у т а с тарды ры м е к е н -а у ? —
деп туйд1 Эм1рш1 е з ш щ к аби н етш де о н а ш а отырып.—
Д у н и е д е Ш и -а м б ы деген б1реу бары н о р т а л ы к т а отырран-
д а р э л д е к а ш а н у м ы т к а н ш ы гар. Енд1 меш ж а к сы л а й ты н
да, ж а м а н д а й т ы н д а , елгеннен кешн ж ы лы кещ лмен
еске ал а ты н д а — осы а й м а к т ы н а д а м д а р ы б о л м а к . С о н ­
д ы к тан ©з ©м1р1мде б 1р той етк ерш , э л - к у а т ы м н ы ц барын-
д а осы елмен ж а к с ы л а п б1р к о ш т а с к а н ы м д у р ы с болар»
У з а к ж ыл к ош пендш ер о р тас ы н д а ем1р кеш кендщ тен,
Ш и -а м б ы н ы н бойы н да к а з а к т а н ж у к к а н да кеп мшездер
ба р ед1. О н ы н а г ы л - т е п л той ж а с а п , б1р ш а ш ы л гы сы
келу1 де — сол к а з а к ы м ш е з д щ нышаны. О сы ел д щ ез
байлы гы н ез1нен аясы н б а , ж у р т кал а ра н ы н ш а 1шш-жеп,
с а у ы к - с а й р а н кур ы п , кешн айта ж у р е т ш д е й б1р кещлд1
жиын болсын деген.
Буг1н ол а л д а г ы с а л т а н а т к а ш ак ы р ы л аты н а д а м д а р ­
ды н Т131М1Н к а р а п отыр ед1. К ы р д а г ы т е р т у ю р д а й ел
к а з а к пен 61'р у ю р д а й ел к а л м а к т ы н ип ж а к с ы л а р ы н а
ту ге л с а у ы н айты лм ак. О л а р д а н б а с к а осы м ан ай д аг ы
м а н ь ч ж у р мен а б е - с о л а н н ь щ б а сты а д а м д а р ы — х ал дай-
л ар , к а л а д а г ы орыс кон сулы б а с т а т к а н ресей л ж 1р1 са у д а -
герлер к а т ы с а д ы . Д а с т а р к а н г а о ты р аты н д ар д ы н жиын
саны мыннан кем туспес... Мерекен1н е т у тэрт1б1 к а з а к ­
ты н ас пен тойына у к с а п кет1п ж у р м е й ме? Мейл1, солай-
а к болсын. То йды б а с к а р у д ы у ю р д а й л а р д ы ц ездер!не
та п сы ра ды . А л б а с а с а б а л ы к к а Д е м е ж а н н а н ынгайлы
ешк1м бол мае. Т е р т у ы л д ы н бул у ю р д а й ы каз1'р ете кещлд1
ж ур ... Б ет-бедел ж а г ы н а н бул а й м а к т а онын алдына
тусет1н К1М бар, ш ы ны нда?!
Т 131МН1Н а я к шен1нде ж а н а байып, к оттаны п келе
ж а т к а н 61рнеш е к ы та й с а у д а г е р л е р 1 т1ркел1пт1. Ш и-ам б ы
с о л а р д ы н т у с ы н а келгенде сэл ойланып калды да: «Мейл!,
т у п т щ туб1нде ел иес1 о сы лар гой. Б у л а р д ы н д а каты с-
каны ж е н » деп шешт1 акыры. Ешк1мн1н д е б у г а н екпе-
нал асы болм асы н... Сейт1п оты рранда есш е э л д ек а л а й
Л и -ш а н с ы н о р а л а кетт1. «Ой-я, бул б а й к у с т ы мулде
умы ты п кете ж а з д а п п ы н -а у ! К,аз1р соны н куЙ1 не болып
ж у р екен ез1?» деп ойл ады 1Ш1нен. Т 1з 1мн1н ен сонына уш
иероглифтан т у р а т ы н Л и -ш а н с ы н н ь щ атын бады райты п
ж а з д ы да, к а г а з д ы н а я г ы н а ез1 кол койды.

324
II
Ж е р д щ к е п ж е т ш п , ел ж а й л а у р а ш ы га р алд ы н да,
Ш э у е ш е к кал асы ж ас ы л нуга ораны п, ж а с а р у д а й ж а с а -
нып т у р г а н б*р ш а к т а , ж у р т а у з ы н д а кептен сез болып
ж ур ге н сол тойдын, да ететш мерз1м! ж етш едк
Той н еп зш ен ж а н а жамбылдын, ш пнде е т у г е тшс.
Э р кабы ргасы ны н, узы нды гы б!р ш а к ы р ы м н а н асаты н ,
у стш ен ж ук т! а р б а ерклн ж у р е беретш дей , к а л ы н д у а л -
ды, мыкты б е ю ш с , к,аз!р са ц г ы р а п дайын т у р . Б а т ы сы мен
ш ыгыс ю р е б е р к ш д е к а р у л ы к у з е т т у р а т ы н а у ы р шойын
какпалары, буры ш -бурыш ы нда карауы л мунаралары
мен а й н а л а д е д е г е с ш д е аты с у я л а р ы бар, а й н а л а с ы ат
ш апты рым алып к о р г а н н ы н дэл о р тас ы н ж а н а г ы к а к -
п а л а р д а н ю ретш к ур е ж ол ж ар ы п етедй С о л ж о л д ы н
терюкей ж а к ж а р ты с ы н а у ю м е т к енселери у л ы к т а р
т у р а т ы н уйлер тускен-д1. Ж а к ы н д а Ш и -а м б ы б а с т а т к а н
а й м а к эю м дер! ж а н а к о н ы ск а кенлп т е а л г а н . С о л а р -
дьщ к а у т с 13Д1гш са к т а й т ы н к а л а гарнизоны мен к о р г а н
1Ш1н деп к орган сиякты, к о р ш а у ы б ел ек , темир к а к п а л ы
т у р м е де беклшстщ осы ж а к к а п та л ы н д а .
А л корганнын, т у е п к ж а г ы эзтрше еш тен е са л ы и а
коймай, т е п - т е п с ж а с ы л а л а п к уш н де бо с ж аты р ед1. Той
к а р с а н ы н д а сол а л а н г а к а з к а т а р кеш е тэ р 1зд ен д 1р т ,
к ы ры к -ел у уй Т1ПЛД1. Б у л а р д ы н бэр! де эр у ю р д а й елден
т а н д а п экел1нген ою-ернект1, эл1 к ы л а у ш а л м а г а н а п п а к
о та у л а р . К а л а мен д а л а д а н ш а к ы р ы л г а н к,урметт1 к он а к-
тары н а й м а к эм1рш1С1, м!не, осы а р а д а к у т т а л м а к .
Ж у м с а л ы п ж а т к а н к а р ж ы , тепл 1п ж а т к а н д э ул етте
есеп ж ок. К,аз1р мемлекет к а з ы н а сы кайсы, Ш и -а м б ы н ы н
ез менш !п кайсы , а ж ы р а т у киын боп, а р а - ж т косылы п
кеткен. С о н ш а ж ы л д ан бер! т у с - т у с т а н н а у а л а п куйыл-
ган ен байлы кты аясын ба: осы нда энеук ун нен бер1 элде-
неше т у бие, т у сиыр, кеп-кеп койл ар сойылып, соны
п1с1р1п-тус1руге к а л а мен кы рдьщ б а р м а г ы н а н бал та м г а н
неб1р ш ебер а с п а з д а р ы кел1п о р н а г а н ы н а д а едэу^р у а к ы т
болган.
Б ел п л ен ген мерз1мде т о й г а ш а к ы р ы л г а н д а р к а л а г а
топ-тобымен о ш ары л ы п кел1п жатты. Т е р т у ю р д а й ел
к а з а к пен б!р у ю р д а й ел калмактын, з э н п , ел у басы , ста р -
шын-билер! т а й л ы -т а я г ы к а л м а й т у ге л к е л т т к Ш и -а м бы -
дай у л ы к ты н тойы на б а р у д ы н ез1 б1р улкен д э р е ж е сею л-
Д1. Ж э н е со л а р д ы н бэр! де к ур кол емес, ж а н а ж а м б ы л ­
дын кер1мд1п, эм1рш1Н1Н к у а н ы ш ы н а к оска н ы м ы з деп,
то гы з-то гы здан сы й-сияпат, т а р т у - т а р а л г ы экелш ж аты р.

325
Айрыр ужр1мен ж ы лкы , т а й т у я к ж ам б ы , с э й г у л ж ат
окелгендер к а н ш а м а . КИрк-шырысты шарып есептесен,
сы рттан куйы лы п ж а т к а н то й л ы к -сы й л ы к та р той ш ы р ы -
нын он есе о рап алаты ны д а у с ы з едь Той дегеш ж ай
сы л та у , м уны н ез1 ж еп калуды н, аса п к а л у д ы н ам алы
д ес е де б о л г а н д а й . Х а л ы к т ы н с у т б етш д е каймарын,
колы ндары ж ы л ты р а г ы н сыпырып алгы сы келгенде, хан-
т е р е л е р д щ осы лай той е т ю з е коятын эдет1 емес пе.
К а з 1р п у ю р д а й л а р д ы н деш к еш н п буы ннан ш ы кк ан
ж а с Ж1пттер. Ж а с буы н нан б и л ж к е алдымен келген
Д е м е ж а н е д 1. С о н ы н арты нан кэп кеш ж пей, Ж у м ы к т ы н
у ю р д а й ы Е н се к е з ш щ т!р1с ш д е - а к 03 орнын б а л а с ы Тан-
г ы тк а т у с т берген. Б у л кун де у ю р д а й л а р д ы н ен ж а с ы
д а — ж и ы р м а беске ж а н а келген сол Т э н р ы т бо латы н .
М э м б е т т щ т у н г ы ш ук!рдайы Ж а л б а г а й ©лген сон, онын
орнына е ю - у ш ж ы л д ай Туйеш 1 отырып ед!. ©ткен сай-
л а у д а бил1К ба сы н а б а я г ы О ты н ш ы би д 1н немерес1 ШэЙ1
келш орныкты. А л Т а р б а г а т а й 0Н1’ р1ндег1 он сум ойраттын
Т13ПН1 со ц гы ж ы л д а р ы к аг ы л ез ж а с Ж1Г1Т М а д а н н ы н
к ол ы н а еткен. Б ул ж а с у ю р д а й л а р да у л ы к к а ж аг ы п
к а л а ты н , к е р 1Н1п к а л а т ы н ту сы м осы деп, мол-мол сый-
л ы к та р м ен келген.
Б у л а р д ы н а р а с ы н д а а уы сп ай еск1ден келе ж а т к а н ы —
К е р е й д щ у ю р д а й ы М а м ы р б е к кан а . Б ул кун де ж а с ы
а л п ы ск а таяп к а л г а н М а м ы р б е к т е р е к 1лен ж а с т а р д ы н
а р а с ы н д а б!р турл! о д ага й л ан ы п , о к ш а у кер1нед1. О н ы н
д а билжт1 б а с к а б 1реулер тарты п алм ай ту р р а н д а , ез
орнын улкен улы Т у р ы с б е к к е етк1зет1н ойы бар сеюлд!.
Ы р а к о л а й етуге э з 1рш е ел 1Ш1н деп к ы р к ы ск а н бнл1 ‘к
т а л а с ы м у м к ш д ж бермей ж у р . К,аз1р т е р е десе к у л д ы к
у р ы п т у р а т ы н б а я гы момын Керей ж ок . Ж у а н ата Ж а н -
текей, Ш еруш 1, Мерк1ттен ш ы к к а н : К ебен , О тарш ы ,
Ш ек1бай сияк ты а зу л ы аткам 1нер лер у к 1рд а й л ы к м ансап
М а м ы р б е к т 1н та к ы м ы н а н сэ л б о с а с а болтаны, капысын
та уы п , ж у л ы п экетуге дайы н ту р .
Д еген м ен а р ы д а н ойлайты н экк! т е р е осы ж олы у л ы к ­
ты н п е й ш т у с т т у р г а н кен1лд! ш агы н пайдаланы п, ез1-
ш'н кептен ойы нда ж у р ге н сол ш а р у а сы н тындырып кай-
тура бел б а й л а г а н . Эр к ад ам ы н ан ды га н К е р е й д щ б ак-
т а л а с ж у а н д а р ы н секем а л д ы р м а у ушчн, осы тойра келген­
д е кезге т у с е т ш еш тен е экелмей, у л ы к к а деген сыйлырын
ж а с ы р ы н жол мен ж щ ппкел еп е т к 131п т1. Б о д а у ы н а кеЙ1н
ж у з елу ж ы л к ы берет1н болып, к а л а д а р ы Ы бы р а й бай-
б а т ш а н ы н к ойм асы нан ел у кум1с ж ам б ы н ы санап алып-
ты д а , Ш и -а м б ы г а ез колымен т а р т у етш тк Ж а м б ы н ы

326
а р б а г а тиеп, асты рты н экелю ш берген а дам — Б абалы к,
екен. С о л кеше той б а с т а л а р а л д ы н д а Д е м е ж а н г а ж ол ы -
гып, осынын бэрш сы р кылып айтып ед1.
К,аз1р М а м ы р б е к т е сондай б1р асты рты н эрекет ба ры
ра с сеюлд1. Б ур ы н унем! са л кы н к а б а к таны ты п, сы рттай
сы зданы п ж у р е т ш т е р е ш ц б у л жолы Д е м е ж а н г а деген
шырайы д а ту зе л ш капты. Ж а с ы , ж ол ы улкен б о л с а
да, кеш е буран ж а л б а р а к т а п , ез1 к е л т а м а н д асты .
©ткен кыста Д е м е ж а н са л б ур ы н м ен Б а р л ы к к а бур-
ю т с а л а барран да, М а м ы р б е к т щ « К е к б а л а к » а т а л а т ы н
а так ты к ы ран ы на кез1 т у с ш , сол б у р ю т ш су р а п ю а сал-
ран-ды. О н да д а к у с б е п л е р д щ к ы зды рм асы м ен , б у р ю т т !
бер се берер, б ерм есе а рам ы з к ул б ш тел ен б е й а ш ы к ж у р -
сш деген оймен, ж эй н е м к е г п сэлем ж о л д а г а н . Б 1р а к
М а м ы р б е к кы раны н кимай, « б ал а м н ы ц бэс1ре к у с ы едЬ>
деп, Ж1берген а д ам ы н к у р к айтары пты . Д е м е ж а н сол у ш ш
кеп ку Й1НД1 бол май, оны э л д е к а ш а н умытып т а кеткен.
Енд1, мше, сол к ы лы гы на кенпр1м с у р а г а н д а й , б у р ю т т щ
жайын М а м ы р б е к т 1ц ез1 еске сал ы п тур.
— Биыл « К е к б а л а к т ы ц » ба бы о й д а гы д а й . Л м а н д ы к
бо л с а кузге дешн тулектен е т ю з ш , з ар куш н е келт1рем1н
де, ез к ол ы ц а т а б ы с етем1н. Ол к ы р ан н ы ц ен д!п кызырын
е з щ к е р е с щ ,— дейд1 а р а д а еш тец е б о л м а га н д а й .
Д е м е ж а н бул а р а д а кеп ш е ш ш п сейлеген жок, те р е г е
ж а й алгы с айтты д а койды. М а м ы р б е к т щ де арры ойы
белг1л1: у л ы к т ы ц кемеЙ1н к а н ш а ты гы н дараны м ен, ез
улы ны ц у ю р д а й л ы к орын га Д е м е ж а н с ы з етпейт11пн 61-
лед1. Ш и -а м бы ез ж ум ы сы н ж е щ л д е т у уш1н, соцгы ж ы л ­
дары к а з а к а р а с ы н ы ц кеп бил1пн Д е м е ж а н г а берш кой-
ран-ды. С а й л а н а т ы н ук1рдай, з э н п , е л у б а с ы л а р алдымен
осынын, м а к у л д а у ы н а н ету1 керек. С о н д ы к т а н каз!р
ж а л г ы з Т е р т у ы л г а н а емес, бы лайгы М э м б е т, Ж у м ы к ,
Керей ж у а н д а р ы д а Д е м е ж а н м е н с а н а с п а й т у р а алмайды .
Ш и-ам бы ны н буК1Л к аз а к , к а л м а к , са р т-н о г ай , а б е - с о л а ц
к а ты ск а н мына тойды ц Т13ПН1Н б а с к а емес, Д е м е ж а н г а
у с т а т у ы д а ж у р т а лд ы н да о н ы ц а т а к - а б ы р о й ы н а сы р а
тускен.
Б 1р а к дэл каз1р Д е м е ж а н н ы н рухын устем етш, ме-
реЙ1н, та сы ты п турран — ш е к а з бил1к те, шен-шекпен де
емес, м улде б а с к а куан ы ш . О сы ж а к ы н д а рана кептен
жаны н ж егщ ей жеп, м аза бермей ж у р ге н б1р арманы
орындалды. Ш и-ам бы н ы ц ез1не деген ерекш е ы кыласы н,
биылгы мереке к а р с а ц ы н д а г ы ш ад ы м а н ш агы н пайда-
ланып, А б д ы р а мен К а р а у ц г 1 р езендер1нен т а р ты л а ты н
ек1 тоган с у г а к а г а з ж а с а т ы п , оны 1ле ж а ц ж у ц ы н а бек1т­

327
т 1р 1п алды. К еп киындыкпен, у з а к ж ы л р ы айты с-тарты спен
к о л г а ту ск ен сол д о к у м е н т к а з 1р мунын, о м ы р а у к ал та -
сы н да тур. О сы сэ т т е Д ем еж ан н ы н , к е ю р е п н д у -д у кыз-
дырып, к ещ л ш кек ке у ш ы рран сом о лж асы , улкен куа-
ныш -жещ с1 д е сол к у ж а т - к а г а з д а р болаты н.
Той м е р е к е п кеш елер б а ст а л г а н . К еш е кыр елшен
келген сый ю сш ер о сы нда е з д е р ш е бел ш ген уйлерге
т у с ш , к о н а к а с ы л а р ы н ж еп, д у ы л д а сы п ж а т т ы да, б у п н
т а н ер т ец н а н б а с т а п , каланын, б а ты с ж а г ы н д а г ы Бэйге-
т е б е г е бары п, ат ш аб ы сы , п а л уа н курес!, ж а м б ы ату,
тен ге 1лу сек1лд1 эр турл! ойы ндарды т а м а ш а л а д ы . 1шкер1-
ден а сп а л ы а р к а н н ы н у с т ш е н ж о р г а л а й т ы н , маймыл
ойиатып, ж ы л а н б к л етегш сик ы рш ы лар келген екен, кеп-
ш ш к к ау ы м с о л а р д ы н енерш керш е а к е г п . Енд!, мше,
т у е а у а к о н а к т а р ж а н а ж а м б ы л д ь щ 1шше к а й т а ж иналы п
ж а т ы р . О сы а р а д а у л ы к т ь щ с а л т а н а т т ы д а с т а р к а н ы н а н
с о н р ы рет дэм таты п, т о й т а р к а р оты р ы с ж а с а м а к .
Д е м е ж а н к,аз1р к а с ы н а Ш э ш , Тацры т, М а д а н сиякты
ж а с у ю р д а й л а р мен а б е - с о л а н н ь щ б а сш ы с ы Ш и х ал д а й -
ды алып, то й г а келген эр р у д ы н а д а м д а р ы н к ар сы л а п
т у р ган -д ы . О с ы н д а г ы к ем ек н п -д а я щ ы Ж 1пттерге к ы ск а -
к ы с к а б у й р ы к айтып, ел-елден келген к о н а к та р д ы ©здер1-
не б е л 1нген у й л ерге ж е к е -ж е к е тус1'рт1п ж а т ы р . Б у л а р д ы н
сы рты н да к а л а н ы н бай с а у д а г ер л ер К орыс елш1л!пнен
ш а к ы р ы л га н к 1С1лер, х а л д а й л а р ы н а лд ы н а с а л а келген
с 1бе-солан, эулет1 де бар. О л а р д ы д а отыратын орны, 1Ш1П-
жейт1н ас су ы н а к а р а й б е л е к -б е л е к ж а й г а с т ы р у г а ту р а
к ел ед 1... Ш и -а м б ы р а колы ж етп еген дер алдым ен Д е м е ж а н
б а с т а г а н осы то п к а сэлем берш , то й га « ку тты болсын»
айтып, сонан кейш га н а у й -у й л ер ге беттеп барады .
М э м б е т т 1н ук1рдайы ШэЙ1 Демеж анмен курдас,
екеу1 к а тты к а л ж ь щ д а с а беруш1 ед1. С о л ШэЙ1 Т1Л1Н шай-
н ан кы ра п , баппен сейлейт1н эдет1мен осы а р а д а турып,
б!р о к ш а у эз1л айтты.
— К еш еде н берг1 улы жиын ез1нше б!р а с сиякты бол-
ды -ау. Б ул К у л ы с т а й д а ис1 к а з а к кана емес, ез ге де
у л т - у л ы с т а р д ы н басы н к о с к а н б уры нды -сон ды дэл мундай
д у б 1рл! той болды ма екен?.. Ш и-ам бы с а г а н ек1 д униеде
разы ш ы га р , Д е м е ж а н . О сы сен екьл экенн 1н асын кез1
т 1р1С1н д е-а к еткерш Ж1берей1н деп ту р г а н ж о к с ы н б а ? ! —
деп ез! де кул ш , б а с к а л а р д ы д а д у к у л д 1рген.
Б ул с е з д щ терк1н1нде: « Ш и -а м бы га б1зден г ер 1 сен
ж а к ы н сы ц . С о н ы н тэрбие-тэл1М1н сен кеп к ергенещ » деген
а ста р л ы а ж у а д а ж а т ы р ед1. Д е м е ж а н сез уытын бойына
да р ы тп а й , 1ле ж а у а п катты.

328
— Ш и -а м бы маран ею л эке б о лран да, сен щ де бете-
нщ ем е с-а у , Ш э ш . Б е т е н щ б о л с а М э м б е т т щ калын, кек
а ла ж ы лкы сы н айдап, дэл б у л а й ш а б ы л а р ма е д щ ? — деп
б 1р к ул ш алды да, Ш э й ш щ к ы зары п кеткенш сезш , сез
аярын эз1лге суйеп, ж уы п -ш а й р ан б о л д ы .— Б 1р а к не десен,
де, осы ш а л д ы н кад1рш елгеннен кешн б1р-ак б ш п ж ур -
мешк. « К а й р а н , кен, к о л т ы к а т а м - а у » деп нарыз ж ы ла й ты н
кезщ эл 1 а л д а ,— деген-дк
Оны к а с ы н д а турран к а л м а к у ю р д а й ы М а д а н 1ле
к остады .
— Р а с айтасы з. О сы ш ал д ы н к а д а м ы э з 1рше к а з а к -
к а л м а к к а к у т болып т у р - а у . М у н ы н орны нда э п е р б а к а н ,
у р д а - ж ы к б1реу о ты р са кайтер едп<,— деп т у р 1 к а л м а к
тан гер1 к а з а к к а к ел щ ю р ей тш , ш а р г а бойлы, а к к у б а
Ж1Г1Т е з ш ш е б\р ой т а с т а д ы .
О сы кезде б у л а р д ы н к а с ы н а к а п та л ш ап ан ды , ш а ш а к
т ы м а к ты б 1р топ а дам ж а к ы н д а п келе ж а т т ы . Т е р т у ы л -
дын ру басы , з э н п л е р к А р а л а р ы н д а Е ж е б а й , К ек сеген ,
Ты ны бай, М э ж е н д е р д е н б а с к а , Ы с к а к , Б а й с е р к е сияк ты
ж а с а т к а мшерлер де бар. Б ул келгендер ез ге у ю р д а й л а р -
га кол берш, а м а н д а ст ы д а , Д е м е ж а н д ы ез1мсшш о н а ш а-
лай берд1. 0 здер 1 эдеш б1р топ болы п, е з г е ж у р т к а б1р
ж о н к е р с е т 1п к а л у у ш ш эдеш келген сиякты . К а р т Е ж е б а й ,
б а с к а л а р е с т ю н дегендей, са н к ы л д а й сейлеп:
— а л той к у тты болсы н , Д е м е ж а н ш ы рагы м ! Ши-
а м бы га 613Д1Н коп ы м ы з ж е т е берм ес. Б 1р а к б у л то й д ы н
б а с иес1 де, у л ы к т ы н он, кез1 де ез1н боп т у р с ы н р о й каз1р
К айы рл ы болсы нды саран а й т с а к т а ж етер... Б у л д а ата-
ньщ а р у а г ы н а , б1здщ Т е р т е к е н е к о н ган б!р б а к шырар
Илэшм, к у д а й - т а г а л а осы а бы р ой да н а й ы р м а сы н !— деп
ез ш ш е б 1р ш у ю р а н а сез айтып, б а т а бергендей болды.
— Аумин, айткан ы н ы з келс1н. Б 1р а к б у л м енщ к уа -
нышым емес, у л ы к т ы н т о й ы р о й , Е ж е к е - а у , — деп Д е м е ж а н
жымиып кулд1.— Б 13Д1К1 ж а й Т1К туры п кы зм ет к е р с е т у
гана...
— Е, тэй 1р }, бэр 161 р емес пе. Б ул кунде Ш и -а м бы
екеу1нД1 б е л е т 1н и м б а р ? — деп Е ж е б а й ез тобын б а с т а п
ки13 у й л ерге к а р а й бет алды.
С о н г ы ж ы л д ар ы Т е р т у ы л 1нн е з а р а мыра-б1Т1мге кел-
гендей б 1р д у м б ш е з к уй д е ед1. Д е м е ж а н н ы н к а р г ы с ж ет-
пес, тым бш кк е кетер1Л1п кеткен1н сезген ел ж у а н д а р ы
онын арты нан ж у д ы р ы к туй1п, кунк1л-куб1р есек т а р а т у д ы
азайтып, амал ж ок, о н ы н к а н а т ы н ы н асты на к а й т а ж и н а л а
б а с т а г а н . А н а ж ылы Кер1мбай ел1М1 у с т ш д е Ы с к а к ау-
зынан айты лган г а й б а т сез кейш б!раз энг1ме болып,

329
онын, а кы ры Ы с к а к т ы э к е л т мунын, аяры на жырумен
ты нды да, б у д а н ары Д е м е ж а н д а а р т ы к -а у ы ст ы ж ш к е
Т1зш, кек к у а л а п ж а т п а д ы .
Онын, е се сш е Д е м е ж а н енд1 а ш ы н д ы к к а кетш едь
« А д а м б а л а с ы д у н и г е келгенде ез руынын,, ата-анасынын,
К1м болаты ны н та н д а п а лм ай ды рой. Б у л да мешн., к а р а -
гайдын, к а р с ы б1ткен б утары н дай , елден ерек б!р болмы-
сым шырар» деп, ез та ры ды ры на б1рж ола мойын сунган-
ды. Ж а л р а н намысты б ы ла й ж иы п койып, е з ш щ бул елге
ж иен екенш, Т ертуы лды н, кы зы нан туранын ж у р т алдында
к а с а к а н а айтып ж у р е т ш болды. О с ы д а н кеп жыл бурын,
б у л ес бш мей ту р р а н д а к а з а т а п к а н б ак ы тсы з анасы
Гул дарайы м ны н , каб1рш та уы п , б а с ы н а эш екейлеп турып
к ум б ез о рнатты рды . К а з 1р К а р а у ц п р езенш щ а н г а р ы н д а
ту р р а н сол б и 1к к ум б ез « К ы з б е й т » атал ады .
Д е м е ж а н т т т 1 онымен де т о к т а м а й , ез1н1н, дуниеге
к ел уш е себеп кер болран баяры б е л г 1С13 М е р ю т ж1Г1Т1не
д е с у р а у салы п , кеп 1здест1рген. Б 1рак ол Т1р1 к ал м ар ан
екен. А л т а й г а кайты п барран сон,, алпысынш ы ж ы лд ар-
дары д у р б е л е н д е ж а у колы нан к а з а та п к а н ы аны кталды ...
А к и к а т т ы т ы к к ы ш т а м а й , а ш ы к а й т к а н ж ерде, сыпсын,
сез , есек-аян, д а ж а й ы н а к а л а д ы екен р о й . К,аз1р Д е м е ­
жаннын, ата-тег1, руы ж е н ш д е неше а л у а н л а к а п та р ата -
тын ен, жел1м ауы з есекш1н1н, сез1 д е ж а ц а л ы к бо лудан
калы п, еш ю м ты ндам ай ты н болып ед1.
Б ул арай ы н дар да к ы з ы к кой. Т е р т у ы л ж у а н д а р ы
муны Керейс1н„ К1рмес1н, деп к е м с т п , ш ет к а к п а й , кысым
к ер сетш ж а т к а н сол б1р т у с т а , М ай л ы д а р ы Керей 1шшен
Д е м е ж а н р а арнайы елш1 кел1пт1: «нарашы ж у р т ы сыйдыр-
м аса , ез1м1зге к елсш . К,андас туы сы м ы зд ы д а л а р а т а с т а р
ж ай ы м ы з ж о к . Тертуы лды н, 1Ш1нде кезтуртк1 болып ж ур-
генше, 631М13Д1Н, К ер е й ге келш ук1рдай болсын. Б1зд1 тек
мына М а м ы р б е к т е р е н щ тепк1С1нен к у т к а р с а болраны...»
деп, Керейд1н, иг1 ж а к с ы л а р ы сэлем айтыпты.
Б 1р а к Д е м е ж а н буран д а ел1ге коймады. А л ы стан
1здеп келген ту ы стар ы н а : «мен Т1ПТ1 Т е р т у ы л да, Керей де
ем еспш . М ен — б а р бо лтан ы а дам улымын. Ултым —
к а з а к , соны ган а б1лем1н. К о л ы м н а н келсе, ис1 к а з а к к а
ж а к с ы л ы к ж а с а г ы м келед1. М ен де к а з 1р о дан б а с к а уран
д а , угы м д а ж ок» деп сыпайы ж а у а п к а й т а р г а н . С о д а н
бер1 ол ж а к т а т ы ел де Керей у р ан ы н ш акы ры п, м азал а-
ганын койды...
Енд1 б1раздан сон,, к о н а к т а р килз уйлерге т е п е орна-
л а с ы п бо лган кезде, а л д ар ы н а той сы б а т а с ы — эр турл1
т а г а м д а р та р т ы л а б а с т а г а н . Н е ж о к дей сщ бул д а с т а р к а н

ззо
б а сы н д а : к ы тай д ь щ неше а л у а н к у ы р д а г ы мен сэш , казак,
тын, к а з ы -к а р т а с ы , у й г ы р -е з б е к т щ мэнт1С1 мен палауы
к а т а р ту зеп , б а с туш ст1ргендей болып едк А к т а р ы л ы п
1Ш1Л1П ж а т к а н с а б а - с а б а к ы м ы зда есеп ж о к . Каланын,
к а р а т а я г ы мен бай с а у д а г е р л е р , м а н ь ч ж у р , а б е - с о л а н
тускен уйлерде а р а к - ш а р а п ш ел м ектер ! де с а п к а туры п,
б 1р ш етш ен б о сап кайты п ж а т ы р .
©зге уйлерден о к ш а у ы р а к т1плген, с э н -с а л т а н а т ы
ерекше, айнал ды ра биж у стел к ойы л ган, с е п з к а н а т
а к уй де осы а й м а к т ы н б а сты а д а м д а р ы отыр едк К а к
т е р д щ т е б е с ш д е — той иес1 Ш и -а м б ы н ы н езк О н ж агы н -
да — о ры с консулы Б орн ем ан , сол ж а г ы н д а — Ш и х а л д а й
С о л а р д ы н т1зесш б а с а , ею ж а к б у ш р д ен М ам ы рбек , Д е ­
м еж ан , Ш эш , Т а н г ы т , М а д а н у ю р д а й л а р ж а й г а с с а ,
о сы л а р г а к а р а м а - к а р с ы Б а х а л д а й , Д о х а л д а й , К е х а л д а й
сиякты а й д а р л ы а л п а у ы т т а р орын алган. Р а м а з а н Ш э н ь
шев, М у р а у ы т б ай, Х асен а к с а к а л , Ы б ы р а й б а й б а т ш а
секшд1 к а л а н ы н 1р1 бай са у д агер л ер 1 де осы у л ы к т а р
к асы н да болатын. Ж а н а г ы а т а л г а н а с - с у д ы н ен ж ы лы
ж у м с а г ы мен т э г п - д э м д 1 а алдымен осы у й д е п л е р д щ
алдына тарты лы п, б а с к а у й л ерге сонан кейш гана кезек
тиш ж аты р.
Ш и -а м бы сонгы ж ы л д а р ы с а к а л - ш а ш ы т у ге л г е ж у ы к
агары п, к атты толып, с е м 1 р т кеткен-дк 1рк1лдеген тер т
п а к д е н е а а ш ы г а н к а м ы р д а й к а б а р ы п , о ган б у г а к т ы
к ы с к а мойын ту т а с ы п , ш ар т э р 13Д1 до м а л ан ы п к а л г а н
Б у п н ол у с т ш е с а л т а н а т к е з ш д е п д е й ек1 ен!р1 мен етек
ж ещ н е к ы р га у ы л бейнес1 зерленген, келк1лдеген кызыл
сары жт'бек ж ел ен КИ1П, б а сы н а кызыл ж а к у т т а сы бар
алтын зерл1, ш о ш а к тебел1, айыр к а л п а к кондырып а л г а н
екен. М ы н а к ал п ы н да к ол дан уш п, б а л ш ы к т а н с о г а
са л га н осы е л д щ п у т-к у д а й ы н еске са л ад ы . Ол к а з 1р май
б а с к а н 61Т1К К031Н а ш ы п -ж у м ы п , а л д ы н д а гы т а м а к к а да
бой сал ы п ю р к п е й , к о н а к т а р д ы н к о ш а м е т -к о л п а ш сез
дер ш е у н с 13 к у л а к к ой га н кеЙ1пте, б\р т а к а п п а р куйде
отыр.
Ал Ш и -ам бы н ы н к а с ы н д а гы сы птай денес1не а к кей-
лек, к а р а ф р а к киген, биж ж а л ту м сы г ы н ь щ уст1не алтын
жиект1 пенснес1н кондырып, о к т а у ж у т к а н д а й а р е с т
оты р ган консул Борнем ан каз1р мына топты н а р а с ы н д а
мулде белек, бейне б а с к а п л а н ета д а н келген адам тэр1з
Д1. О к т а -т е к т е той иес1не ж ылы шыраймен ж ы м ия т у с 1п,
ж ай Т1Л к а тк а н ы б о л м а с а , ол д а су й ек к е б1ткен сы рбаз-
дыкпен п а н д ан а к е р Ы п , эйелд1н колы ндай са л ал ы , а п п а к
с а у с а к т а р ы н а л д ы н д а гы т а г а м г а сирек созады .

331
Э сем ернект! к,ытай х р у ст а л ы н а н ж а с а л г а н эдем1
ы ды старра ш а р а п то лты ры лы п, к о н а к т а р д ы н алдына
ту ге л т а р а п б о л г а н кезде, Ш и -а м бы орнынан ту р д ы да,
дастарк ан н ы н , б е т а ш а р ы ретш де, к ы с к а ш а сез сейледк
Ол ек1 империянын, ш е к а р а с ы н д а т у р г а н о с ы н а у шалрай-
д а г ы Ш э у е ш е к шаНарынын, жыл еткен сайын керкеш п,
е с т келе ж а т к а н ы н б а я н д а п келд! де:
— Б 1р а к е з д е р Ы з бш еаздер, б 1з д щ са л ты м ы зд а
бек1Н1сс1з к а л а с а у ы т с ы з с а р б а з сеюлд1 немесе эшекей
т а г ы н б а г а н эйел с и я к т ы ма, эйтеу1р, б1рден,ес1 ж етпей
т у р а д ы . М ш е , к ур ы л ы сы у з а к к а созылып, кеп к у г п р г е н
б е ю ш с те салы н ы п б1ттк Енд1 Ш эуеш ект1 де нагыз кытай
к а л а с ы деп у я л м а й а й т у г а болады . М ен со л камалдын,
а л г а ш к ы 1ргетасын ез колыммен койып, сон,гы ю р ш ш ш
ез колыммен к а л а г а н ы м д ы м ак та н ы ш етемш. Ж э н е
631МН1Н ж а н а г а с ы р т а б а л д ы р ы г ы н а аман-есен ж е т т ,
о сы н а у той м ерекесш С1здермен б 1рге тойлап о ты р га н ы м а
ете б а к ы т т ы м ы н !— дей к е л т , осы б1р тукп1рдег1 шагын
к а л а г а а й р ы к ш а к ещ л бел1п, кез кырын салып отырган
Е ж е н х а н мен Ак, п а т ш а н ы н д е н са у л ы г ы н а то ст кетертт1.
С о н а н к еш н п с ез к езе п консул Б ор н ем ан га т и т е д 1
Ол да ек1 ел а р а с ы н д а г ы д о сты кты , т а т у к е р ш ш к каты-
настын, кун с а н а п д а м ы п келе ж а т к а н ы н , куд1ретт1 Р ос си я
к а ш а н д а ез д о с т а р ы н а кол уш ы н б ер у г е эз1р екен1н тэп-
т1штей к е л т , сонын б!р а й г аг ы рет1нде, былтыр 1ШК1
е л к е л е р д е п и х э т у а н ш ы л а р б у л 1пн б а с у г а орыс э с к е р 1Н1н
де б елсен е а т с а л ы с к а н ы н еске са л ы п етт1. С о н а н сон
к а с ы н д а о ты р га н той иесш е к а р а п сэл шлд1 де:
— Кэнеки, мына тосты Е ж ен ха н н ь щ о сы ндагы тетен-
ше ек1Л1, Т а р б а г а т а й ж э н е А л та й а й м а к тар ы н ы н эм1рш1С1,
ширек г а с ы р д а н бер! кол асты н д а г ы б а р ш а х а л ы к т ы н
к а м к о р экес1 боп келе ж а т к а н б1здщ а я у л ы досымыз, улы
мэртебел1 Ш и -а м б ы мырзанын, д ен са ул ы г ы у ш 1н ке-
те р е ш к ,— дед1 сез1Н1н соны н да.
С о ны айтып, эл 1 де бул е л д 1н са л ты н а ене к ой м а ган
бIр тэрт1ппен, к ол ы н д агы б о ка л д ы ж ур тп ен ж а г а л а й
сынрыр-сыцрыр со гы сты рды д а , ез1 там ш ы сы н калды рм ай
та рты п Ж1берд1, Б а с к а л а р д а ж а п а - т а р м а г а й орындары-
нан туры п, эрк1м ал д ы н да гы ш ар ап та н к а л а г а н ы н ш а
а уы з ти1п ж атты .
Б у д а н кешн де той иес1 Ш и-ам бы н ы м а д а к т а г а н ,
ж а н а ж а м б ы л д ы н б1ту1мен к у т т ы к т а г а н к о ш а м е т сездер
кеп айтылды. Х а л д а й л а р э ул етш ен Ш и х а л д а й , к а з а к т а р
аты нан М а м ы р б ек , к а л м а к ж ур ты н а н М а д а н , к а л а бай-
л а р ы н ы н а р ас ы н а н Р а м а з а н Ш э н 1шев сез у с т а г а н . Д а с -

332
т а р к а н б а с к а р ы п оты р ган Д е м е ж а н о сы дан кешн ресми
сездерд1 д о р а р са да б о л а р деген о й г а келш едк Б 1р а к дэл
к ар с ы сы н а к уб щ ей боп конж иы п а л г а н Д о х а л д а й к ай та -
к а й та сез с у р а п , кы лк ы л дап койм ады . Ол к а з 1р е з ш е
арнайы сез бермеген той иес1 Ш и -а м бы га д а , а с а б а Д е-
м е ж а н г а д а иттей жыны келш о ты р га н . С о л 1штеп кы ж ы л-
мен а л д ы н д а гы а к ы р г а н кы тай арагы н б 1рнеш е рет т у б ш е
дейш тарты п Ж1берген-д{. Д о х а л д а й е з ш е кезек келгенде
э ж е п т э у 1р к ы зу б о ла ты н . Т е б е ш аш ы н т о к п а к т а й кып
ерш т а ста р а н , ецгезердей шойын к а р а ез сезш маньч-
ж у р ш е б а с т а п , одан к ы т а й ш а г а ауы сы п, онын, д а ишш
келт1ре а л м а г а н сон,, а кы ры казакты н , ж а л п а к т ш н е
кеш ш е д 1. Б ул е з б у ы н а 031 шскен, кы ры с н адан, эр1
тым ж а ц ж а л к о й , у р ы н ш а к адам болаты н. С о л м ш езш е
к арай, к а з а к т а р оны «тентек х а л д а й » атанды ры п Ж1 ' бер-
ген. Ол б у п н б)р кезде х а л д а й л а р д ы н у с т ш е баты п к 1ре
алм айты н к а з а к , к а л м а к си я к ты б у р а т а н а ж у р т е ю л д е р ь
шн, д а с т а р к а н б а сы н д а е з 1нен ж ор ары отырып, б у д а н
бурын сейлеп кеткенш е к а т т ы ызалы сд1. С о л ы за ш арап
кызуымен е р 1к с13 с ы р т к а ш ы к к а н .
Д о х а л д а й , е з ш ш е ж а ц а л ы к а ш к а н д а й , кы тайды ек!
ж у з елу ж е т 1 ж ы лд ан бер1 маньчжурлерд1н, билеп келе
ж а т к а н ы н айтты. С о л ерекш е ж а р а л г а н а к с у й е к т е р зуле-
Т1Н1Н, б!р еюл1* р е т 1нде Ш и -а м б ы г а кеп пик т а с т а г а н болды.
Ж у ы к а р а д а то к та й ты н тур1 ж ок , сол е ж е л п эуен, еск1
сарын. О с ы н а у Ш ы ры с Т урк 1ста н ды а к б 1л е к т 1н, куш1, а к
н а й з а н ы ц у ш ы м е н к а р а т ы п а л га н д а , со д а н бер1 б 1р ж ар ы м
г асы р бойы осы ж е р г е ие болып, к о р га п келген де —
х а л д а й л а р дегенд1 айтад ы . Е н деш е, оларм ен тер ез е тен,ес-
Т1р1п, хукык,-бил 1к б ел1суге ешюмшн, к а к ы с ы ж ок , зрк!м
ез жолын, ш а м а -ш а р к ы н б1лу1 керек. Б 1р а к о сы нда Е ж е н ­
ханнын, кам к орл ы гы н, Ш и -а м б ы мырзанын, кеь1 пеЙ1Л1н
пайдаланы п, к уд ай ы н умьггып ж у р ге н д е р б а р дей келш:
— Мен мына тосты б^здщ ер ж ур ек б а б а л а р ы м ы з
у ш 1*н, Еженханнын, сешмд1 с а р б а з д а р ы х а л д а й л а р эулет1
у ш ш 1ШК1М келед1,— деп б|'р-ак то кта ды .
Б 1р а к онын, со з1н к о л п а ш т а п к о л д а г а н е ш к 1м б о л а
коймады. Той иес1 Ши-амбынын, ез1 де м ун дай б а с к о с у д а
кец1л ж ар асты р ы н , ты ны ш ты к ты суйет1н а дам . Д о х а л д а й -
дын, ж у р т ш ам ы н а т и ет 1н, э с 1ре кызыл, к еш рм е сез1н
у н а т п а й ты ж ырыны п калды : «Апы рай, сол б а я гы еск1
эуенд1 ж ы р л ай бер у ден б у л а р да ж а л ы к п а й д ы екен ,— деп
т у ц Ы п отыр 1шшен.— У а к ы т ет1п, за м а н езгерген1н
андам ай ма екен бул иттер? Х а л д а й л а р туг1л, Еж енханны н,

333
ез1 т а г ы н д а к а л - к у л т е т т эрен, оты рранда, бул к а й д а г ы
б 1р с у й е п к у р а п к а л г а н а т а - б а б а с ы н а й тад ы р о й ... »
С о л оймен а л д ы н д а гы б о к а л д ы аузы на т а м а н а п а р а
берш , к а й т а д а н орнына к оя с а л га н . Б а с к а л а р д а соны н
ьщ гайы на б а гы п , Д о х а л д а й д ы н се з ш е л е у а з калды рды .
Ал Д е м е ж а н а л д ы н д а гы ы д ы с к а колын да с о зб а ста н ,
а р е с к е н к уш отырып кал ы п едк С о н ы б а й к а п к а л г а н тен-
тек х а л д а й ю м ге со к т ы г а р ы н бьлмей б улы гы п б1раз отырды
да, дэл к а р с ы с ы н д а г ы Д е м е ж а н г а д у р с е коя бердк
— С ен не, битт1 к а з а к , 613 берген т е н г е мастанып,
шекпенд1 к етер е алм а й отырсы н ба? Х а л д а й л а р г а арнал-
ган тосты неге 1ш пейсщ ?— дед1 онын б етш е а ж ы рая
к а р а п . — Е с ж т е п б а с ы н то рге ж етш , б]збен к а т а р отыр-
г ан ы на к у а н б а й с ы н ба к а й та ? !
Уй 1шш 61 р сэт элд енеш куткен у н а з д ж билед1. К.азак-
ша айты лса да сез а ста р ы н ж а к с ы а н г а р ы п к а л г а н Ши-
амбы д а катты ы нга й сы зд ан ы п , ез та р а п ы н а н Д о х а л д а й -
га то к та у -ты й ы м са л ы п , урсы п т а с т а у г а о к т а л а берген.
Б 1р а к дэл осы сэ т т е бу л кутпеген ж а г д а й болды. Д е м е ­
ж а н ж а н а г ы сезд1 бойына да ры тп а й , ж у р т т ы тан, кал-
дырып, к а р к ы л д а п кул1п Ж1берд1. Енд1Г1 ж е р д е ж у р т
назары со г а н к ар а й ауып ед1. Ол кулк1С1н тыя бере, там а-
гын кенеп алды да:
— А т ы н — Д о х а л д а й , а т а г ы н д а р д а й . Б 1р а к кейде
с а у д ы н асын 1нпп, а к ы м а к т ы н сез ш сейлейт1Н1н б а р -а у !
А л п а м с а д а й бо й ы н б а р , 1Ш1Н неге со н ш а та р ж а р а ты л д ы
екен осы сен щ ? А к с у й е к п ш , алп ауы тпы н деп, б а я г ы д а
ж ер м ен -ж ек сен боп кеткен а та н д ы айта бергенш е, е з щ
де б 1р кенд!к, б е к з а т т ы к керсетпейс1Н бе?!. Б!р з а м а н д а
ж а н а г ы а т а л а р ы н к у Т1зес1н к у ш а к т а п , у р п а к с ы з кал а ты н
бо л га н сон, бай рус эжелер!нд1 осы ел к еге к а п к а салып
экелд1 деунй ед1. Э л д е сол ж а т ы р ы н а та рты п к еттщ бе
екенс1н?!— деп уйде о ты р га н ж у р т т ы д у кулд1рд1.
Б 1р кезде ш е к а р а к уз е т у г е к а л д ы р г а н осы Д о х а л д а й ­
ды н с у р б о й д а к а т а л а р ы 1шкер1ден экелген жес1р эйел-
дер ге т а л а сы п , б1р1н-б1р1 кан кылатын б о лган сон, «калын-
дыкты» а м а л сы з к а п к а сал ы п улест1рген1н осы нда отыр-
г а н д а р д ь щ кеб1 б1лет1н-д1. Б ул ж а й г а Ш и-ам бы да к а н ы к
ед1. У лы к тьщ ©31 б а ст а п , р а к а т т а н а у з а к кулд1.
— Эй, Д о х а л д а й , тым ш ош андап кет1п ед1Н- 0 з1не де
сол керек! Д е м е ж а н г а со к ты гы п нен бар ед1... К,арап
отырмай буК1л тепн д1 к а з б а л а т т ь щ - а у ! — деп о рам алы н
алып к е з ш щ ж асы н суртт1.
Тек консул Борнем ан гана бул к ул ю н щ мэш сш тус1не
алмай, Т1лмаш аркы лы су р а ст ы р ы п ж а т к а н . А к ы ры сез
334
тер к ш ш п а й ы м д а г а н д а , ол д а косылы п кеттк А б ы р -д а б ы р
б а сы л а берген б[р эредж те, Ш и-ам бы :
— С о н д а мына Ш и х а л д а й д ы ц э ж е п де к а п т ы н т у б ш д е
ж а т т ы - а у к©з1 ж ы л т ы р а п !— деп ж у р т т ы к а й та кулд1рдк
1ш ш д е ит ©л ш ж а т с а д а сезд1рмейтш экю Ш и х а л д а й ,
Д е м е ж а н н ы н с ©31 ш ы м байы на ба ты п кетсе де, у л ы к т ы н
ьщ гайы на багы п:
— К,айтем13 ендк.. С о н д а й б\р о к и га н ы н бо лтан ы
рас. Д о х а л д а й екеу1м1здщ ж ер басып ж у р г е ш м 13 сол кап
т у б ш д е п э ж е л е р д щ а р к а с ы гой,— деп ол да косы л а
кулд1.
А л тон мойын, долы Д о х а л д а й е з ш щ б 1р беткей нойыс-
ты гы на басып, ш аб ы н а от ту ск ен д е й одан эрмен тулады .
Ы р ы к берм ес ызалы а ш у у с т ш д е енд1 ол Ш и -а м бы н ы ц
е з ш е ауы з с а л г а н .
— Н е айтып кеттодз, улы мэртебел1м? О сы п з - а к
к у л - к у т а н д ы б а с к а ш ы га р ы п болды ны з гой... К ер е р м ш
осы к а р а к ш ы л а р м е н у ш п а к к а ж е т к е ш ш з д П — деп ез ш ш е
дон а й б а т к©рсет1п, ес1ктен ш ы га ж©нелд1...
О сы д а н кешн б а с к а л а р д а кеп о ты р м ай, д а л а г а бой
ж а з у г а шыкты. Ж а н а улкен у л ы к пен х а л д а й л а р д ы н
к езш ш е сыр бермей, са б ы р с а к т а г а н к е п ш ш к енд1 Д е м е ­
ж а н д ы о р т а г а алып, к еу-кеулеп к у тты к та п ж аты р . А л д ы ­
мен к е л т а р к а сы н ан к а к к а н ШэЙ1 мен М а д а н едк
— Ж а р а й с ы н , Д е м е ж а н !.. А у ы з д ы к сы з кеткен а с а у
х а л д а й д ы о н д ы р м ай о м а к аст ы р ы п , т у р а ал д ы м ы зга экеп,
б 1р ж ы гы п берд1н-ау. М у н д а й ж а у а п т ы сен гана айта
аласы н... Сен1н улкен у л ы к а л д ы н д а гы бедел1н айткы зы п
т у р - а у ! — дед1 ШэЙ1 суЙ1Н1Ш1н ж асы р м а й . 1штей кы зы гы п
та, кы зганы п та калы п едк
Ал еш к 1н1н а сы гы н д а й к а г ы л е з М а д а н к а з а к ш а му-
Д1р1с с 13 сейлеп:
— К а н ш а дегенмен, к а з а к - к а л м а к — а г а ш уыкты,
ки1з ту ы рлы кты , 61 р ел м 13 гой. А к а л м а ст а й т ш п тускен
е т ю р сез1‘ не 1штей к атты суйс1Н1п о ты р ды м ,— деп шын
т1лектест1пн б!лд1рд1. Б у л кезде б у л а р д ы н к а с ы н а Т а н г ы т
та к е л т т у р ед1.
— С ен дер б а к ы тты сы н д а р гой ,— дед1 Д е м е ж а н а л ­
ды ндагы уш у ю р д а й г а кезек к а р а п . — Е л д ер щ б1р ьщгай...
Д э л к а с т а р ы н д а к а с ты г ы н са й л ап х а л д а й о ты р га н ж о к
кой, э й т е у 1р. Ал мен б у л а р м ен а л ы ск а л ы кай зам ан. К у д а й
маган, со ры н ары лм асы н деп, бул кызыл кез пэлелерд1
1рге ж а у ет!п берген ж о к па. © с т т а н д а - с а н д а с а с ы к
кеуделер1Н басы п к о й м а са н , то й тан д а п те б е г е шыгып
кетуден тайы нбайды .
335
Б у л а р д а л а д а бой ж аз ы п , ж а н а ж а м б ы л д ы н пню
к ур ы л ы сы н т а м а ш а л а п б1раз ж урд1 де, а р а д а жарыгл
с а г а т т а й вткенде ж а н а г ы у й л е р ш е к а й т а к{рд1. Ал-
раш кы о ты р ы ста ар ж актары на ел конып калган
к о п а к т а р б у л ж о л ы д а с т а р к а н г а кеп су г ы н б а й , кымыз
1ше отырып, б 1р сэ т о й ы н - с а у ы к к а кезек берген. К а з а к
энш ш ер!, та тар ж ы р ш ы л а р ы д о м б ы р а г а , гар м о н ь г а косы-
л а а л м а -к ез ек эн ш ы ркап, то й -дум ан ы н кы зды ра ту стк
М а м ы р б е к пен Ш э ш у ю р д а й л а р д ы н Керей, М эм б еттен
ерте келген суы ры п с а л м а , зар жак, акы н да ры бар екен
С о л а р ж а р ы с к а ту ск е н д е й Ш и-ам бы н ы м а д а к т а п , б1раз
кес1лд1. Т а б а н а сты н д а суырып салып, ж ан ы н а н ш ы гар-
ган да й к брш геш м ен , айтаты н е л ен д ер ш 1штей ж у п т а п ,
алдын а л а да й ы н да п экелгендер1 к ерш ш тур. Бэр! де сы-
пыра м а к т а у , к етер е д э р ш т е у г е к у р ы л г а н кеш рм е сез д ер
ед! Д еген м ен ез а ты на ай ты лга н жылы сезд1, эс1ресе
а к ы н д а р д ы н а уз ы н а Ы ккенд1, к ай у л ы к ж ек керсш , Ши-
амбы сонын ез ш е д е к а тты разы болып, м а са й р а п калды.
Д е м е ж а н б у л ж а г ы н ескермеген екен. М у н д а й д а ел
к а т а р ы н а н к ал м ай , Ш и -а м б ы ш а л г а кеп атынан б1р-ек1
а у ы з ж ы лы с е з айта с а л с а терю б о л м а с едк Т ер ту ы л
К1с1лер1 ту ск ен уйден Кудер1Н1 та уы п алып, со г а н б1рдене
а й т а с ы н ба дегендей емеу1рш ж а с а г а н Б 1р а к ж а с Ж1пт
топ алд ы н а шырудан а з а р д а -б е з е р б а с тартты .
— К у д а й берген жел с е з д щ а р к а с ы н д а бес-алты ауы з
еленд1 к и ы сты ру киын е м е с -а у . Б 1р а к сенсен1з, сол улык-
та р д ы м а к т а у г а мен1н к ул к ы м ж о к , — дед1 ол шынын
айтып.
Соны м ен «тойдын бо лга н ы н ан б о л а ды сы кызык»
дегендей, д а к п ы р ты бук1л а й м а к к а ж айы лы п, к а т ы са
а лм ай к а л г а н та л а й ж у р т т ы арм а н ды ет1п, аузы н ы н суын
к у р т к а н Ш и -а м б ы н ы н тойы д а кун енкейе т а р а й б а ста п
ед1 Кы р к а з а г ы а ттар ы н а М1Н1П, к а л а д а г ы ж у р т ж еш л
т1рэшпенке а р б а л а р ы н а отырып, ж а н - ж а к к а бы ты рап
к е т т ж аты р. Д е м е ж а н той иес1 Ш и-ам бы м ен к ош айты-
сып, енд1 к а с ы н д а гы сер1ктер1мен б1рге а т т а н г а л ы ж а т ­
кан. Ол кешк1 к о н а л к ы г а Ы б ы р а й д ь щ уйш е б а р у г а ТИ1С
болаты н Ш а б а р м а н ы ж етек теп экел1п, алдына келденен
та р т к а н торы т е б е л д щ узенг1С1не аягын с а л а бергенде,
кенет топ ю с ш щ а р ас ы н а н Л и -ш а н сы н д ы кез1 шалып
калды. Ол д а муны керш , осылай к а р а й беттеп келед!
екен.
— О з к а ш а н к е л г е н а з ? Мен куш бойы С13Д1 керме-
Д1М гой,— дед1 Демеж ан аман-саулы к сурасканнан
кеЙ1н
— Ш и-ам бы ра тэнлр1м тэ уп и х берген ш ы га р . Т о й га
шак.ырылрандардын, т 131М1не у м ы ты п кетпей меш де косып-
т ы ,— деп Л и - ш а н с ы н ж ымиып к у л д к — М еш м ен б1раз
ж ер ге деш н б 1рге ж у р у г е калайсын,? М ы н а д а й молшы-
л ы ктан кешн то к басы п, ж а я у к ы ды р ган тер1с болм айды .
Д е м е ж а н се з г е келген ж ок , атын Ыбырайдын, к о р а сы н а
а п а р а бер деп ш а б а р м а н ы н а у с т а т т ы д а , ез1 к ар т у с т а з ы -
мен энл м е л е е т , ж а я у л а п ж у р т к е г п .
Б ул кунде алпыстын, ш ш мол а р а л а п кеткен Л и -ш а н -
сын, да ептеп ен,к1ш тарты п, к а р т а я б а с т а п т ы . ©ткен
ж ы лд ары а й д а у д а ж ур ге н а д а м д а р д ы ж а у а п т ы кызметке
к о й м а у т у р а л ы ж о г а р ы д а н н у с к а у б о л г а н ба, каз1р ол
гимназиянын, муд1рл1пнен' т у с т , ж а й к а т а р д а г ы мугал1м
ретш де т а р и х та н с а б а к б е р т ж у р г е н . У с т ш д е п кшм1 де
тым ж уп ы ны : кек ш иям пудан т т л г е н т1к ж а г а л ы беш пет-
ш а л б а р , а ягы н а сы рм а т а б а н , ш уп ер ек ш а к а й к и т алып-
ты. С оны сы н ез1 де сезгендей:
— Сен каз1р улкен у л ы к боп кетт1ц гой. К е ш е д е мен
сиякты ж а й адаммен б1рге ж у р у г е а р л а н б а й с ы ц ба ? —
дед1 Д ем еж ан ны н , бет1не к уле карап.
К,агары нда келе ж а т к а н Д е м е ж а н , элдеб1р к е д е р п г е
ж о л ы к к а н д а й , к а л т т у р а калды .
— « А д а м д ы б а й л ы гы н а , м а н са б ы н а к а р а й емес, а л ­
дына койган м а к с а т ы н а , а к ы л - п а р а с а т ы н а к ар а п б а г а л а у
керек» деп уйреткен езщ^з емес пе ед1щз?
— Ж а й айткан ы м гой. Р е н ж т калдын, ба?
Б у л а р жамбы лды н, б а т ы с к а к п а с ы н а ж а к ы н д а г а н д а ,
кутпеген кер1н1ст1н, устш ен шы кты . Б у п н м ун д а кушейт1л-
ген к узет койылыпты. С о г а н к а р а м а с т а н , какпанын. алды
иш т1рес1п, к у ж ы н а р а н хал ы к . Той е т т ж а т к а н б и 1к ка-
малдын, 1Ш1не к1ре алм ай, а у ы з д а р ы н ы ц суы курып, тел-
м 1р 1п турран к а л а мен даланын, кедей-кепш 1п, 1шю елкеден
ауы п келген б о скы н да р. О сы ж а к т а н кендраген тут1нн1ц,
мол тамактын, И1С1Н сез1п, а й н а л со к та п кете а л м а й т у р г а н
аш-арыктар. А ралары нда ш окпы т кшмд1, бу ы н ш ак -
туЙ1ншек д о р б а асы нган к ай ы р ш ы л ар д а у ш ы р а с а д ы .
Солардын, б\р\ булардын, ж олын бегеп, а л а к а н ы н ж ай ы п
ед1, Д е м е ж а н к а л т а с ы н а н у с а к кум!стер алып у ста тты .
— Д у н и е м ун дай д а к ерегар ж а р а т ы л а р м а ? !— д е д 1
Ли-шансын, к а м а л а г а н журттын, арасы н а н сытылып ш ы га
берген к езд е.— Б 1реулер а н д а той тойлап, кек1р1Г1 азып,
д у м а н д аты п ж аты р. Ал м ун да 1шер ас, киер ки1мге зар
болып, ж о к - ж т к , калын, кауымнын, к а м а л а п т у р г ан ы

1М у д 1 р — парсыша баскаруш ы, директор деген магьша беред!.

33.7
м ынау. ЦПркш, ж а н а г ы мол1 т а м а к к а м ы н аларды б!р
ж1берш а л а р ма едП..
— О л ж а г ы э л м и са к тан бер! со л ай р о й . Оран енд! не
ш а р а ? — деп Д е м е ж а н и ы р ы н кетердк
— Тенс1зд1кт1н т е р ю ш тым а р ы д а ж а т к а н ы рас.
Б 1р а к оны н д а ш е т - ш е п бо л у ы керек к о й ,— дед1 Л и - ш а н ­
сы н е з ш щ Д1ттеген ойын айтпай ты нбайты н э д ет 1мен.—
М эсел е н , осы к а м а л д ы н езш у з а к ж ыл бойы канын,
терш т е п п ж у р т , енбекш1 к а у ы м сал ды р о й . Б 1рак б у п н п
тойра с о л а р д ы н б1рде-б1р е к ш каты сы п , д а с т а р к а н ш етш е
отыра алды м а? К а й т а , к ерю ш ш е, той к ы з ы р ы н осы
к а м а л р а б\р к у р е к то п ы р а к са л м а р а н д а р керш ш ы кк ан
ж о к п ы з ба... ©зщ о йл ап к ер ш к О сы да эд ш ет пе?
Д е м е ж а н Т1Л к а т к а н ж ок . У с т а з ы н ы н се з ш е у н с 13
к у л а к койып, екеу1 а дам аяры сирек, кел денен кеш елер-
д щ б1р1мен а я н д а п ж у р е берд1.
— Каз1р Р о с с и я д а , тары б а с к а Е вр о п а ел д ер ш д е
а д а м д а р а расы н да ры тенс1зд1кт1 ж о ю ж е н ш д е турл1
и деялар етек а л у д а , — дед1 Л и - ш а н с ь щ .— О л а р байлар
мен кедейлерд1 т а п к а белед1, т а п т ы к курест1 уары здай-
ды. Юм б1лед1, ондай ем1рш ен ид ея л а р туб1нде ез жем1с1н
беру1 де мум кш ... Ал б 13Д1н е л 1М 1з эл1 у й к ы д а ж а т ы р р о й .
О н да й элеуметт1к, т а п т ы к мэселеш к етер у бы л а й турсын,
к а у с а г а н Цин ди н асти ясы н т а к т а н т а й д ы р у д ы н езш е кол
ж етпей отыр.
Осы а р а д а Д е м е ж а н н ы н есш е м ана д а с т а р к а н б а с ы н ­
д а айтылран се з д е р оралы п, со н ы н м эш сш сурады .
— А й т п а к ш ы , И х э т у а н ш ы л а р деген и м ? С о л а р д ы
ж а н ы ш т а у д а А к п а т ш а э ск е р ш щ де кемег1 кеп болды деп,
ж а н а консул Б о р н ем ан Ш и -а м б ы г а мшдет арта сейлеп
т у р д ы гой. С о н ы н ж ай ы н т у с ш д 1 р щ 1 з ц п ,— деген.
Л и - ш а н с ы н о ган аз сезбен ж а у а п б ер д ь « И х э т у а н ш ы ­
л а р » деген шетел монополиясы на карсы к ур еск е аттан-
ган отанш ы л з и ял ы л ар мен ж а с ш а р у а л а р г а койылган
ж а л п ы а т екен1н, о л а р д ы н сонгы ек1 ж ы л д а 1ШК1 елкелерде
улкен д у р б е л е н ту д ы р г ан ы н , акы ры ш етел дж о д а к т а с
армияны н тегеу1рш1не ш ы дай алмай к а н г а боялып, ж еш л -
ген1н айтып е г п .
— Ы з а мен кекке су а р ы л г а н б 1р ж ан к еш т! к у р е с т 1 сол
и х э туа н ш ы л ар б а с т а п е д 1, С а р а й м ан ы н да гы са тк ы н д а р
мен шет м ем л ек еттер д 1н б 1р 1ккен ж а з а л а у ш ы армиясы
онын д а дымын ш ы га р м а й , ж е р г е п н д е куртып Ж1б е р д 1
р о й , — дед1 Л и - ш а н с ы н сез1Н1'н соны нда.
— С о н д а б у л елде ж ы лт етер ж а р ы к сэулен1н калм а-
ганы ма? Ж а н а ж и ы рм а сы н ш ы гасы р ез1мен б 1рге 613 ум1т
етер еш ж а н а л ы к э келм егещ м е?— дед1 Д е м е ж а н у с т а з ы -
нын бетш е кара п .
Л и - ш а н с ы н К031Н сы гы рай ты п , к у л а н а кулдк
— Ш и -а м б ы е к е у 1м1з с у л д е м 1з д 1 су й р етш , ж а н а ра­
сы рды н т а б ал д ы р ы р ы н а ж е т у ш ж е г п к - а у . Б 1р а к кулл1
меш еулш пен керерарл ы кты н б а с т а у к©31 болып отырран
Цин с а р а й ы н ы н кул араны н коре алм ай ететш ш ы га р -
мыз,— деп б а я у к у р с ш д й — Б 1р гана у м 1т б ар. Туб1 со дан
б 1рдене шыруы м ум к ш . О н т у с п к е л к е л е р д е зиялы ж ас -
т а р д ы н « Т у н м э н х о й 1» атты ж а н а асты рты н уйымы куры-
лыпты. С у н ь Ятсен деген т а б а н д ы , а л г ы р б а сш ы с ы б а р
дейдй М а м а н д ы г ы д э р т е р екен. М у н д а к о л г а т у с ш к а л у
к а у ш т у г а н сон, осы дан т ер т-б ес ж ы л буры н Ж а п о н и я г а
6Т1П кетш, у й ы м га сол ж а к т а н б а с ш ы л ы к ететш к ер ш ед ь ..
С у н ь Я тсен н щ Ж а п о н и я г а ба ры сы м ен не к т е г е н ш б ы е с щ
б е ? — дед1 Л и - ш а н с ы н м ун ы н бет1не к ул е к а р а п . — Ж а п о н
портына ж етш , кемеден т у с е салы сы м ен, ©31Н1Н айдарын
к ес1п алып, тен1зге атып урыпты. М у н ы сы ж ай Цин эк1м-
ш ш п н е корсеткен к ар с ы л ы гы г а н а емес, т у б ш д е монар-
хияны к у л а т п а й койм аймы н деген анты д а б о л с а керек.
Б у л а р эр ту р л 1 энг1мемен тагы б 1рнеш е кошеден 0Т1п,
о р т а л ы к к а т а м а н ж ак ы н д а д ы . Б ул кезде кун е к ш д 1ге
т а м а н енкеЙ1п, к а р а с у бойлары н ан салкы н сам ал есе б а с ­
т а г а н . Д е м е ж а н элдене ес ш е туск ендей к ал т т у р а калы п,
к ал та сы н а н етектей т а н б а л ы ка раз суырып алды. Б у л —
т а у озендерш ен алаты н ек! то га н су д ы н к у ж а т - к а г а з ы
ед 1.
— А л ы с т а гы Цин са р а й ы н а 61з д 1н колы мыз жете
бермес. Эз1рш е мен1н жен1С1м о сы !— дед1 у с т а з ы н ы н а л ­
дында бойын м ак та н ы ш билеп.
Л и -ш а н с ы н к а г а з д ы колы на алып, ж ы л д ам коз ж у г 1р-
тш к а р а п шыкты.
— О, мынауы н шынында д а , т а м а ш а б о л га н екен. У л ­
кен жеш с... К у т т ы к т а й м ы н !— деп шын к уан ы ш ы н 61л-
дIрд 1.— « Ж ы л ан н а н т у к т а р т с а н д а о л ж а » дейт1н бе ед1?
Д ем ек, бул империянын э л а р е п , хал ы к п ен а м а л сы з
са н а с а б а с т а г а н ы . Б э л к 1м, р еф о р м ан ы н д а эсер1 б о л а р .
У лы кты н р у к са т ы н алыпсын. Енд1 тек х а л д а й л а р бо гет
болып ж ур м ес е...
— Х а л д а й л а р — уйреш ск ен ж а у гой. О л а р д ы н б!р
амалын т а б а р м ы з , — деп кулд1 Д е м е ж а н .
Е к е у 1 О й б а з а р д а г ы то р т к © ш е н 1н т у й ш 1 С 1 н е к е л т
к о ш та са б а ст а д ы . 4

1 Т у ц м э н х о й — «Б|р1'ккен одак» деген магынада.


339
— К,аз1р мектеп т а р а д ы рой. Ж а з д а не к т е й т ш ойы-
ныз б а р ? — дед1 Д е м е ж а н .
— С о н ы ез1м де б1лмей турмы н. Э л д е сен щ зэш м кен е
бары п, Жацнын, б а у - б а к ш а с ы н а к о л к а б ы с етем б е , — деп
Л и-ш ансын, б е г е л т к а л д ы .— Жан, Ш ул и ж а к ы н д а келш,
к о н а к к а ш ак ы ры п кетш едй © здерш щ ту р м ы ста р ы тузе-
лш, к а т а р р а косылы п калы пты . С о л у ш ш д е сараи кеп
ракм ет!
Д е м е ж а н е з ш щ б а р б а н д а р ы н еске алып, аз бегелд1 де,
к а й т а д а н Л и - ш а н с ы н г а буры лды :
— Ж а н г а д а б а р а р с ы з ... Б 1р а к д а л а л ы ж е р тым
ы с т ы к кой. Ж а к ы н д а ел ж а й л а у р а кешед1. О д ан д а б 1з дщ
ауы лра келш, б1раз к ун кымыз 1 ш т , бой ж аз ы п кайтпай-
сыз б а , — деген к а р т т ь щ ж у д е у ж у з ш е к а р а п туры п.
— Иэ, со л ай ету ге де б о л а ды екен-ау... Айтты -айтп а-
ды, мына ем1рден к а ж ы р а н д а , кене тарихтын, куэсы н дай
эл1 кылпы к у р а м а й турран к а з а к а ул ы н а бары п, неге
с а я х а т ж а с а п к а й т п а с к а ? ! — деп Л и-ш ансын, кул е кош-
тасы п , Т1К кеш емен тем ен т у с т б а р а ж атты .
Д е м е ж а н сол о рны нан к о з г а л м а й , ез ем1рш е еш пес 13
кал ды ры п, элде б а г ы н а , элд е со ры н а кездескен о сы н ау
к ы тай адамынын, к а р а с ы у з ш г е н ш е , у з а к к а р а п турды .

III
Кун1 бойы к у р т т а й к у ж ы н а п , сапы ры лы сы п ж а т к а н
к а л а Т1рл1п кеш ке к а р а й с а б а с ы н а тус1п, адам аягы
сиреп к а л г а н кез едй У з а к т ы кун ш аузы нан у з а м а й бас-
тары н кылтитып о ты р аты н с а р ш у н а к суы рдай, кун1 бойы
дукендер1И1н, алды н ан кетпейтш , са р та п с а у д а г е р л е р д е
ж а й м а л а р ы н ж а у ы п , у й л е р 1не к а й та ба стап ты . Т а я у м а н ­
д а ты менлт м у н а р а с ы н а н а к ш а м намазы на ш ак ы рта н
азан уН1 е с п л е д к
Д е м е ж а н , кептен ж а я у журмегенд1К1 ме, Л и-ш а н сь щ -
мен к о ш т а с к а н н а н кеЙ1Н ек1 ба л ты ры н ы н сыздап, сыр
ал д ы р а б а с т а г а н ы н а цдады . Кун1 бойы тойды н элепм ен
жур1п, са л -с а л боп ш а р ш а та н ы н да енд1 сез1п келед1.
Кекквп1рдег1 Ы б ы р а й к о р а с ы н а деЙ1н эл1 б 1р к ау ы м ж ер
б ар. С о н д ы к т а н к еш еде кетш б ара ж а т к а н б ер ж еб а й л ар -
д ь щ б 1р 1н т о к т а т т ы д а , ары к а р а й а рбам ен тартты.
Ол к а к п а д а н К1ре бере элденеден секем а лтан дай
анырып туры п к а л г а н . К ен а у л а н ь щ 1Ш1 ию-кию, кайш ы -
л асы п ж у р ге н а д а м д а р . А т т а р ы д о тар ы л м ай , И1нт1рес1п
ту р т а н ж е щ л Т1рэшпенке, ф аэтон дар... М а н а тойдан
т а р а т а н Р а м а з а н Ш эш ш ев , Х асен а к с а к а л , М у р а у ы т
сиякты 1р 1 б а й л а р д ы ц да б ф а з ы о сы н д а ж у р . Б э р ш щ бет
элп етш де элденеге ерек ш ген кызыл т а н а у , к а р б а л а с т ы к
бар. Д е м е ж а н б а с т а б ы н д а : «злде Ы бы р а й б 1рдемеге
у ш ы р а д ы ма» деп к а тты у р ю п к а л ы п едь К е л е а сэтте
к е п ш ш к т щ а б ы р -с а б ы р сезш е, кещ л д!, ж а р к ы н кулю-
л ерш е к а р а п , ондай к ор к ы н ы ш ты еш тец е ж о к екешн
ацрарды.
Кецпкпей бэр! де м э л 1м болды. А л д ы н а н ж у п р т ш ы к ­
кан Кудер1 мен Ы б ы р а й д ы ц Ш1С1 Р а р ы п м ундары ж а ц а -
лы кты кезектесе, аптыра ту р ы п б а я н д а д ы .
— Слз к а й д а к е г п ш з , Д е м е ж а н ара? Ши-амбынын,
тойы еш тец е емес, ж а ц а л ы к т ы ц к е к е а м ун да болайы н
деп ж а т ы р , — дед1 Кудер1 кан ойнап т у р а т ы н кызыл
кур ец ж у з ш е н элдеб1р а б ы р ж у б Ы н ш .
— Иэ, не боп калды?
— Ы бы р а й д ы т о к т а т с а ц ы з к а й те д к Мен1ц абиым елде
ж о к ырымды б а с т а п , а к ш а м е н ш ай к а й н а т к а л ы ж а т ы р , —
деп т у р элпет1 арасы н а келет1н ж и ы р м а д а р ы ж а с Ж1Г1Т
Рары п т а к атты камы ры п ту р.
— « Ш а й к а й н а тк а н ы » к а л а й ? — Д е м е ж а н т у к к е ту-
с 1нбей к а р с ы с у р а к койды.
— О сы ндары орыс к е п е а Сорокинд1 б 1л е с 13 р о й . С о л
61з д 1ц б а й б а т ш а м е н бэстес1пт1. Екеу1 к а з 1р а кш а м е н
са м а у ы р кайн аты п , ж а р ы с к а ту сп ек .
— Н е дейд1? М ы н а л а р ж ы н да н р ан шырар... Ы бы рай-
дыц ©31 к а й д а ?
— Э н е т у р . — К у д е р 1 а ул а н ы ц оц ж ары ндары топ
адам ды н уск а д ы .
Д е м е ж а н енд1 коп богелмей, солай к а р а й бет алран. 1с
мэш сш зл1 т о л ы к тус1нбесе де, эйтеу1р, акы л ра сыймайтын
б 1р о к ш а у о к и г а н ы ц болралы турраны анык. Б ул кезде
ак ш а м уЙ1р1Л1п, кез б а й л а н а б а с т а п ед1. А у л а н ы ц б1р-
неше ж ер ш е с а м а л а д а й ж а р ы к ф о н а р ь л а р Ы н т койып-
ты. Ы бы рай б 1р ш етте 031 к ур а л п ы т а т а р - о з б е к са у д а г е р -
л ер ш щ к о р ш а у ы н д а т у р екен. Б а л б у л ж ан ран бет а ж а р ы -
нан к ы зу б э сек е алдындары а л а б у р т к а н т а р а т с ы з д ы к
ба й к а л ад ы . Б у л к ун де ж а с ы эл1 отызра ш н е койм аран
сер1 Ж1Г1Т бэй геге ш а б а ты н бест1 а т т а й ты кы рш ы п, э л с 1н-
эл1 к а к п а ж а к к а к а р а й беред1... Д е м е ж а н с о л а р д ы ц к а с ы ­
на ж а к ы н д а д ы да:
— А у , х ал а й ы к , б у л не ж иы н? Нен1ц курмет1не топ-
танып т у р с ы н д а р ? — дед1 к аб а р ы н а ш а коймай.
О н ы ц бул сура ры н а к о п ш ш к атынан Р а м а з а н Шэн1-
шев ж а у а п бер д к
— Т е р л е т 1Ц1 3 , Д е м е ж а н эпендк Ж а к с ы к е л д 1Ц1 3 ... Осы

341
каз1р г а с ы р д а б1р б о л а ты н т а м а ш а н ы кересмз. О р ы с
кепес! С о р о к и н м ы р за мен б1здщ Ы бы р а й б а й б а т ш а
« са м а у ы р ж а р ы с ы н а » тускел1 ж а т ы р .
М ы н а л а р д ы н айтып ту р г а н ы к ал ж ы н с ы з , рас сиякты.
С о л манра к аз к а т а р о р ы н д ы к т а р Т131лш, аузы ашылран
ю н пл еу с а н д ы к шырарып койыпты. С а н д ы к толы а к т а .
К э д 1м п «сэрЬ> деп а т а л а т ы н , М ан ш ы н н ы н б у м а -б у м а
бопы р а к ш а с ы ... Енд1 тек ж е п е л д е м е д е у л к е н д т б!р
келк!, б!р з ав о д т а н ш ы к к а н , с у ж а н а с а м а у ы р табылм ай,
б1реулер Ш э ш ш е в т щ д у к е н ш е ш ауы п кеткен екен. Бэр»
ты к ы р ш ы п, с о л а р д ы н к ел уш к утш ту р р а н к ерш едк
Ж а н а р ы Л и -ш а н с ь щ н ы н э н п м е сш е н кешн, е з ш е эр
ту р л 1 о й ''ту сш , уы ттан ы п к а й т к а н Д е м е ж а н ержкен бай-
л а р д ь щ мына к ы л ы р ы н к о с т а й койм ады . Ол ж а к т ы р м а г а н
к а т у л ы к а б а к п е н Ы бы р а й р а буры лы п:
— Б а й б а т ш а , м ы н а уы н б а р ы п турран е с с 13Д1к кой.
О з а м а н д а , б у за м а н а к ш а н ы о т к а ж а к т ы деген не сум-
ды к?! Кой, б а л а л ы к т ы т а с т а ... Эл1 д е б о л с а а к ы л г а ке-
л е ш к ,— деген е з ш ш е т о к т а у с а л гы с ы келш.
Б 1р а к дэл каз1р Ы б ы р а й д ы н ы райдан к а й та р тур1
ж о к . ©31Н1Н осы к ы лы гы н а суйс1нген а д а м д а й с а к - с а к
к улд! де:
— Е ш т е н е етпейд1, ук1рдай. А й ты л ар сез айтылып
кетт1, ен д 1 одан к айтура бо л м а й ды гой. Б ул а к ш а н ы о т к а
ж а г ы п к у м а р д а н ш ы к п а с а к , б а с к а кы зы гы калм ай б а р а -
д ы - а у !— дед1 сы н д а р д а й с у л у денес1н кере, мыкынын
таянып.
Ж а с м ы р за н ь щ ш а ш п а у ы н кетер1п, ж ел бер1п кос-
т а у ш ы л а р д а аз емес екен. С о л а р т у с - т у с т а н кеу-кеулеп:
— Е, т э ш р ь а к ш а деген к о л д ь щ К1р1 емес пе.
— Б эр ш ен де а тагы н айтсайш ы !
— М у н д а й д ы А т ы м т а й ж о м а р т т а 1стемеген ш ыгыр...
— А к ш а т а б ы л а р , н ам ы сты к о л д а н бермес1н!
— Б 1з д 1н Ы б ы р а й а кш а м е н ш ай к айн аты п , б а й б а т ш а
деген а т а к т ы б!р ж о л а ж е ш п а л г а л ы турран ж о к п а ,—
десш , к а с ы н д а г ы ж а с ж т т т е р о т к а май к у й г а н д а й , одан
ары к ы зд ы р а тусед!.
Д е м е ж а н т а т а р мырзасы Ы бы ра й да н езген1 к утс е де,
дэл м ы н адай су р к ы л д а й д ы куткен ж о к ед1. Эсш1,
Ы бы р а й — т а б и га т ы н а н втю р сез 1МН1Н, кушт1 к ум а р л ы к -
тьщ адам ы . Ж а с Ж1гггп н к ол ы а ш ы к ж ом артты гы н ,
кейде а р т ы к т а у кетет1н ш аш п а л ы л ы гы н да бул ж у р т
ж а к с ы б ш етш -д к М а н а й ы н а К1л ен гармоньш ы, ж ы рш ы
Ж 1п т т е р д 1 ж инап, са у ы к - с а й р а н к у р а ты н с е р 1Л1Г1, ат
к ум а р л ы л ы гы д а кептен белп'л! ед1. К ейд е б1р кы зды н
кал ы цм алы н тел еп, ж о р г а - ж у й р ж а т т а р саты п алаты ны ,
1Ш1 пысса ат б эй гесш ен б а с т а п , п а л уа н курест1ру, к о ш к а р
суз1ст1ру, к о р а з т а л а с т ы р у сек1лд1 турл1 ойы ндар уным-
дасты ры п, сол у ш ш к ы р у а р к а р ж ы ш ы рараты ны, кейде
к е ш е д е п к а й ы р ш ы л а р г а к о н а к а с ы берш, ез1 с о л а р д ы ц
о р тас ы н д а мэз болып оты р аты н ы д а ел ш ш д е ац ы з бои
айтылып ж у р е т ш ... А л а к ш а м е н ш ай к а й н а ту — бул
ел кеде б у р ы н ды -сон ды б о лм аран нэрсе. Д е м е ж а н мына
ж ел ж кен топты н к ы з ы к бэсекеш а я к т а м а й ты нбайты иы п
сезд| де, не де б о л с а 1стщ акы ры н куттк
Ол енд1 Р а м а з а н Ш эш ш евп е н э н п м е л е с е ж у р т , а ул а -
нын екшнп ж ар ы н дары тары б!р д у р м е к т о п к а к а р а й
аяндады . М у н д а б 1р с а н д ы к а к ш а н ы н у с т ш д е орыс кепес1
Сорокин отыр. Б ур ы н сы р т т а й атын е с т к е ш б о л м а с а ,
Д е м е ж а н н ы н оны керш турраны осы ед1. Б у л д а 1ргелес
ек1 мемлекетт1 к а б а т ж а й л а п ж у р ге н , О м б ы д а , Сем ей де,
Ш э у е ш е к т е с а у д а дук ендер! б ар, ж ы л сайын К о я н д ы ж эр-
менкесш е к о р а - к о р а мал айдайты н , к ал та л ы , 1р{ байлар-
дьщ бIр 1 десет1н. Ж а с ы е л у д щ 1нп‘н а р а л а г а н , к а б а с а к ал -
ды, ен гезердей зор адам екен. 031 буг1н Ш и -а м б ы н ы ц
тойынан к ы зьщ к ы ра п ш ы к к а н б а , к ал а й , к ы з р ы л т сары
ж у з 1 мен к о н к а к т а н а у ы куйген К1рп1штей курен1'Г1п,
б уры дай ж у а н мойны ж а р а с ы н а сыймай т а л а у р а п т у р .
Ол д а а л д агы са й ы сты т а г а т с ы з д а н а к у т т отырран си я к ­
ты. О ртан к ол да й кып орап а л г а н темек1С1н у с т р у с т ш е
к о м а г а й л а н а сорып, э л с 1н -эл с1н т е с к а л т а с ы н д а г ы кум1С
б а ул ы с а г а т ы н а к а р а р ы ш т а й бередк
Ш эн1шев бай сез а р а с ы н д а к ул е т у с т , Д е м е ж а н р а
бул бэсеке е г е с т щ к ал ай , неден б а с т а л г а н ы н айтып бердй
Сорокин мен Ы б ы р а й ж эн е оны н арасы Ы с к а к та б1р!н-
61р 1 буры нн ан б1лет1н, с а у д а ж о л ы н д а т а л а й уш ы ра сы п
калы п ж у р ге н , еж елг! б а к т а л а с т а р екен. С ем ей, Омбы,
1рб»т арасын косы п ж а т к а н с а у д а бэсекес1нде кейде
тепе-тен тус^п, кейде б!р1Н1н ж ол ы н б!р1 кес1п, сан сок-
тырып кетет1н к а л т а кундест1Г1 ерте б а стал ы п ты . Сон,гы
ж ы лд ары еж елден егеске ту ск ен ею бай с а у д а г е р шал-
райдагы Ш э у е ш е к т е тары д а бетпе-бет келш, та р к еш р д щ
уст1нде кездескендей т 1ресш к а л а д ы . Т а г ы д а б 1р 1Н1н не-
С1бес1н 61р 1 к аг ы п кететдн с а у д а «ойыны» б а с т а л а д ы ...
Ы бы рай еткен жылы о сы н да к а р т а д а н утылып, шонкиып
кал га н 61 р уйгы р б ай ы н ы н к о р а - ж а й ы н саты п а л м а к
бо л га н д а , Со ро кин э л п г е устем е б а г а косып, т а н а у ы н ы н
астынан та рты п экет1пт1... Б1рак Ы бы р а й д а кеп кешжпей
к ар ы м та к ай тары п улгерген. Со ро кин К,оянды жэрмен-
^ кес1не мал а й д а ты п , Х и у ан ы н б!р а т а к т ы с а у д а г е р ш е бес

' 343
ж у з д е й ©из е т ю з б е к б о л г а н екен. Ы б ы р а й соны б ш п
кал ы пты да, мал б а га сы н к а с а к а н а а р за н д аты п , э л п
с а у д а г е р д щ алды н а ез е п з д е р ш сал ы п ж 1 б е р т т и Ал
С о ро ки н а п а р г а н малын етю з е алм ай, сол ж олы кеп зиян
т а р т с а керек.
О с ы л а й ш а , а р а л а р ы аскы ны п, кептен теке Б р е с т е ж у р ­
ген сауданы н, ею к е к ж а л ы б у п н Ши-амбынын, тойы нда
б1р д а с т а р к а н б а сы н д а т у м с ы к т у ш с л р т к а л м а с ы бар
ма. Екеу1 ш а р а п к ы зуы м ен сол а р а д а а у ы р - а у ы р сез ге
к е л ю т , а к ы р - а я г ы н д а ба й л ы к , сом а с а л ы с т ы р у г а дешн
бары п ед1.
— М ен б у л вл кеге п а й д а т а б у уипн келгем ж о к . Шую'р,
б 1р б а с ы м а а к ш а д а , алтын д а ж е т е д ь .. М ен о сы н д а эдеш
Ыбырайдын, ады мы н аш ы рм ай, с а у д а д а н ж ы гу у ш ш ж ур -
М 1Н ,— Д еЙ Д 1 С о р о к и н .
— Е н деш е, екеу1М1здщ б1р1м1з г а н а к а л а р м ы з бу л
к а л а д а . С е ш Ш э у е ш е к т е н у л ы га н иттей кып, кек тиынсыз
куы п т а с т а м а с а м , мен де экем М у з а п п а р д а н т у м а й ке-
те ш н ,— дейд1 егеск ен д е ек еу болы п кететш Ы бы рай.
Соны м ен с е з у л г а я т у с ш , онын, а кы ры б у п н п бэске
к е л т Т1рел1п ед1. Б э с т щ ш а р ты тым а уы р : екеу1 б у п н
к а т а р отырып, а к ш а м е н с а м а у ы р к ай н а тад ы . К 1м са-
м ауы рды буры н к ай н а тса , к а р с ы л а с ы н а н е ю ж у з ж ы лкы -
нын пулын а л а д ы д а , ж е щ л ге н ж а к о сы дан кешн бул
е л к е д е п с а у д а н ы т а с т а п , Ш э у еш ек тен б1‘р ж о л а кетет1н
болады ... О сы кел1С1м ш ар ты к а г а з г а тус1п, ек! ж а к кол
койып, м ерлерш б а сы п ты . Р а м а з а н Ш э ш ш е в , Х асен
а к с а к а л ж эн е Б отви ник деген о ры стьщ та гы б!р бай
са у дагер 1 б а с т©реш1 болып б ел п л ен ге н . С о л ушеу1 к а з 1р
с а м а у ы р л а р кел1с!мен 1ске к1р1спек.
Б э с т 1н ш арты, ш ы ны нда д а , тым к а т а л екен. Кептен
а р а л а сы п , осы е л д 1н б!р а д ам ы н д ай болып кеткен Ы бы рай-
га каз1р Д е м е ж а н н ы н ж а н ы ашып т у р : «ез1 б 1р ер М1незд1,
а н к ы л д а г а н , м эрт Ж 1п т е д 1. ©з е м 1р 1н о с ы н ш а м а к а те р ге
бай л а й ты н д ай не б а с ы н а кун туды екен. Б у г 1н, к а р а
б а с к а н д а , б эстен утылып калып, б э р 1М1збен кош айтысып
ж у р м е с е ж а р а д ы » деп 1штей а бы р ж и б а с т а г а н .
— Б 1р есептен осы ны н ез! д у р ы с болды. Б у л а р б э р ь
б 1р туб1нде б 1р ш а й к а с п а й койм айты н ед1,— дед1 Р а м а з а н
онын ойын 6©Л 1П. — Е с т у 1щз б а р ш ы га р , Е в р о п а е л д ер 1нде
д у э л ь дейтш бо ла ды . О л а р к е б 1нше еш теск ен адам ы мен
ж ек п е -ж е к к е шыгып аты сад ы , не сем серлеседк.. М ына-
лард1К1 де — сол д у э л ь д щ б1р тур1. Б 1р а к бул — кылыш,
м ы л ты к сайы сы емес, а к ш а сайысы.

344
К еп у з а м а й д у к е н г е с а м а у ы р г а кеткендер д е келш
калды. Т у р 1-т у с 1, келем!, б у р а н д а л ы ш у м е н , пллтерл!
отты гы на дейш б1рдей, б!р з а в о д т а н ш ы к к а н , а б а ж а д а й
ею улкен ж ез с а м а у ы р экелш тк Т ер е п п л ер е ю са м а у ы р д ы
д а а уд а р ы п -т е н к е р ш керд1 де, иырына келт1рш б1р мел-
ш ерде су куйды. С о н а н сон с у толы с а м а у ы р л а р д ы кетерш
апарып, ж а р ы с к а туск ен е ю б а й д ы н а л д ы н а койды.
О сы д а н кешн тереп п л ер ею ж а к т ы н с а н д ы к та р ы ак-
ш ал ары н да тексерш ш ы кты . О ндары сы — а к ш а н ы н ара-
сына ты к к а н к а г а з , не араш ж а н к а с ы бо лм а сы н дегеш
ед1. К а т т а л р а н а к ш а н ы н со м а сы б!р келю. Е ю ж ары д а
б\р тенгелж , не уш т ен ге л ж у с а к а к ш а л а р э келуге тыры-
сыпты. Эз1рл 1К ж у м ы с ы эбден б г г п - а у деген м езп л д е , б а с
терен п Ш э ш ш е в бай о р т а г а та м а н ш ы кты да:
— Ал б а с т а н д а р ! — деп ж о г а р ы к е т е р ы г е н колын
сермеп к ал ды .
Ж а л г ы з Д е м е ж а н емес, б а с к а д а кеп юсклер Ы б ы р а й г а
т1лектес болып, соны н кимылын б а к ы л а п т у р . Ы бы р а й
а л г а ш к ы б!р т у й д е к а к ш а н ы ш и ы р ш ы к та п алып, 6\р
уш ы н к а с ы н д а т у р г а н к эр есш ге м аты рды д а , а р щ к е м е н
т у та ты п , с а м а у ы р д ы н о тты гы н а т а с т а п та Ж1берд1. К эре-
С1НД1 п а й д а л а н у, п а й д а л а н б а у эрк1мн1н ез ерю не берш ген.
С орокин кэрес1нге тиген а к ш а тез ж ан ы п кетед1 деп, одан
б а с т а р т т ы д а , Ы б ы р а й т а м ы з ы к к а п а й д а л а н а ты н болды.
Б ул кезде Щ1р к а р а н гы л ы г ы кою лан ы п , кез б а й л а н а
б а с т а г а н ы м е н , б1рнеше ж е р г е с а м с а т ы п ш н г е н ф о н а р ь л а р
а у л а 1Ш1Н с а м а л а д а й ж а р ы к ет1п тур. Э лг1нде га н а а у ы з
ж ап п а й д у ы л д асы п т у р г а н ж у р т б!р сэт ты м -ты ры с ты на
калды. Тек сы ты рлап ж а н г а н а к ш а н ы н ган а ды бы сы
ест1лед1. А д а м д а р сол о т к а ж а н г а н а к ш а д а н кез!н ал м а й ,
С1л ей 1п каты п калыпты. 0м1р1 кез к е р 1п, к у л а к е с п м е г е н
с у м д ы к кер1н1стен естер1 шыгып, м э н п р т т у р г а н д а р ы
белпл!. К,алай дегенмен, б а с к а емес, а к ш а гой — ж ан ы п
ж а т к а н ... О к т а -т е к т е шттен ты н а к ур сш ген , т у н ш ы г а
ты н ы ста га н а уы р д ы б ы ста р б1Л1нед1. Б ур ы н а к ш а деген
итт1 о т к а жарып и м к ерген?! О т к а тисе ол д а гы кэд1мг1-
дей л ап ы л д а п т у р ы п ж а н а д ы екен. Б а н ю д е н ш ы к к а л ы
мын-сан а д а м н ы н колы нан етш , б1реулерд1 к у а н ы ш к а
белеп, енд! б1реулерд1 к ай гы рты п к а п а л а н д ы р г а н кайран
а к ш а отка тигенде ш ы рпы дай лап ете к а л а д ы д а , кызыл
ж ал ы н ы суман-сум ан, етш , л езд е к а р а у ы ты п к у л г е ай-
налады... Ы бы р а й енд» неде б о л с а еш тен еден тайы нар
емес, а к ш а н ы н тут1н1н узбей, б1ршщ арты нан б!р1н усте-
мелеп, с а м а у ы р д ы н кемеЙ1не то гы ты п ж а т ы р . Т у р элпет1-
нен бэлендей ж урекс1нген, не к о б а л ж ы г а н еш тен е ба й к а л -

345
майды. Онын, мына отырысы элдеб1р кы зы к ойы нга юрю-
кен ш а л д у а р ба л а н ы еске с а л а р едк
Д е м е ж а н енд! б1р а у ы к С о р о ки н н щ касы н а барып,
соны н кимы лы на к ез Ж1бердк Ы бы р а й д а й емес, орыс
к е п е а а к ш а н ы унемдеп ж ар а т ы н д а й к ерш дк «М ал ды
т а п к а н р а б а к т ы р , отынды ш а п к а н р а ж а к т ы р » дегендей,
к а й т с ш б а й к у с , ем1р бойы ж ан ы н ж а л д а п , тент1реп ж у р т
жиран к а з ы н а с ы рой . А к ш а н ы с а м а у ы р оттырына с а л а р -
д а ж у п - ж у а н с а у с а к т а р ы н ы н сэл-пал д1р1лдегеш бай-
к ал а д ы ... С о н а н к е ш н п б 1р б а й к а р а н ы , бул К1С1 а к ш а н ы
ш и ы р ш ы к та м а й , кы ры сы н баран б у т ш куш нде, к а т т а у ы -
мен салы п ж а т ы р . К ей д е алдьщры ш ек тщ ж ан ы п б!ту!н
кутем деп , б!рер мэрте отын енпрш алып, к а й та т у т а т у р а
т у р а келдк
« Д егенм ен, м ы н аган К а р а га н д а , Ы б ы р а й отыныц ж а-
лыны м о л ы р а к ,— деп ойлады Д е м е ж а н . — Ол а к ш а н ы
квб1рек ж ар уы м ум к ш . Б 1р а к ш ай ды буры н к айн атары н -
д а кум эн ж ок».
Д е м е ж а н к ай та о рал ранд а, Ы б ы р а й д ы н сам ауы ры ны -
нан б о л а р - б о л м а с ы зы н д а г а н б 1р э л с 13 ды бы с б ш ш п
к а л г а н екен. Б а й б а т ш а г а т1лектес к а з а к Ж1пттер1 кэд1мг1-
дей кещлден1п:
— Иэ, а р у а к !
— Б1зд1н са р ы а тты н ко л т ы ры терлей бастад ы ...
— Енд! б!р ы ш кы н са , к ем бе ге ж етш ж ы гы л а д ы —
дес1п д у ы л д а с ы п ту р .
Эр т у с т а н к ы с т ы г а ш ы к к а н кулю , э з1л -ка л ж ы н д а р
ест1лед1. Э р н эрсе ез о рны нда б а г а л ы деген осы. Б1р сан-
д ы к а к ш а н ы н дэл каз1р е ю - у ш кесек а г а ш ж а н к а с ы
кур л ы к а у к а р ы ж о к . Ж1г1ттер соны э н п м е кылады.
— Б у л а к ш а деген итщ тек к а л т а д а ж у р г е н д е ган а
мыкты екен рой !
— ЦПрюн, мына ш ай дан 1шкен де а р м а н д а , 1шпеген
де а р м а н д а!
— О сы н ы н эр кесес1 б1р-б1р ж ы лк ы дан а й н а л д ы -а у
дейм1н,— дескен куб1р-куб1р сездер е с т ш п кал ады .
Э р к а й с ы с ы с а г а т к а б е р п с 1з ауы р м инуттар ет1п бо лар
емес. А к ш а и ел ерш щ ©здер1 к а л а й шыдап отыр екен,
т а б а н д а п ж а т ы п а л г а н т а с б а к а у а к ы т ж а й к ы зы к та у ш ы -
л а р д ы н Т031М1Н та уы сы п , жуйкес!Н ж у к а р т а б а с т а г а н .
Б 1р а к б у Й1 р л 1 келген ж ез с а м а у ы р эз1рше ж а й ы зы н даганы
б о л м а с а , ж у ы р м а н д а к айн ай коятын т у р 1 ж ок . У а к ы т е т ­
кен сайын с а н д ы к туб1ндег1 а к ш а н ы н к а б а т ы азайып, ой-
сы рап б а р а ж а т к а н тэр1зденед1.
Д э л осы мезетте, кайдан шыга келген! белг1С13 , кешеде

346
ит ж етек теп ж у р е т ш М о л д а к деген кайы рш ы б о л у ш ы ед»,
Ы бы р а й д ы ц к а с ы н а сол п ай да бо ла к етш ть © зш щ ж а с
мелшер1, к а й у л т екеш мэл1м емес. Б у ы н ш а к -т у ш н ш е к -
терш а р к а л а п , эр кешешн, б у р ы ш ы н д а дал иы п о ты р аты н -
ды. Ы б ы р а й г а уЙ1 рл 1Г1 бар, ж а у ы н - ш а ш ы н д а осы к о р а г а
к е л т ту н еп кетш ж у р е т ш ... К,аз1р сол М о л д а к о т к а ж ы -
лы нгы сы келгендей с а м а у ы р г а тоне т у с ш , сы ты рл ап ж а -
нып ж а т к а н а к ш а д а н кез айы рмай к а р а п отыр. Б у л дуние-
нщ керега рл ы гы н а не д а у а . С а н д ы к толы а к ш а мен б а с-
п анасы з кайы рш ы таразынын, ек1 б асы н т е н е с т 1р т тур-
гандай... Б{р м е з п л д е М о л д а к ы ш к ы р ы н а гы ты п , ш ал б а -
рынын, к а й д а г ы б\р к а л т а с ы н а колын с у г ы п Ж1б е р д 1 де,
ж у л ы м -ж у л ы м ы ш ы гы п илектешп к а л г а н б\р уы с а к ш а
алып ш ыкты.
— К,орыкпа, б а й б а т ш а . Егер а к ш а ц а з д ы к етсе, мына
б1реулерд1 д е к о с а ж а г ы п ж 1б е р ,— дед1 элг1С1н Ы бы рай-
дын. а лд ы н а т а м а н ж а к ы н д а ты п . М у н ы с ы — ез1 ж а к с ы
керет1н м ы р за г а к и ы н ш ы л ы к та кол у ш ы н б е р 1п, кем ектес-
кен тур! е д 1.
Ы б ы р а й мырс етш к ул ш Ж1берд1.
— Р а к м е т , М о л д а к !.. С ен екеум1з ек1 ж а к т а п мына
с а м а у ы р д ы к а л а й д а к а й н а т у ы м ы з к ер е к ,— дед1 кайыр-
ш ыньщ бет1не к а р а п .— С 1рэ, се н 1н, у т ы с к а ж а р н а л а с бол-
гыц келед1-ау дейм^н. Е г ер осы дан уты п ш ы к са м , с а г а н
б 1р а т т ы н пулын берем!н. У ты л сам , ертен се н 1н к а т а р ы н а
к осы л ам ы н .
— М а г а н а к ш а н ь щ к ер еп ж о к , — д е д 1 М о л д а к б асы н
ш ай кап.
— Д егенм ен , сен м ага н кем ектес. А н а са н д ы к т а г ы
а к ш а н ь щ бу м а сы н агы ты п, мына си я к ты ш иы рш ы ктап,
тездет1п б е р 1п ту р.
М о л д а к Ы бы р а й д ы н сез^н е к 1 етпей, са н д ы к т а г ы
акш а н ы б1рт1ндеп у м а ж д а у г а К1р1ст1. Б а й к у с т ы н е щ
каш ы п, тонган а д а м д а й , а к ш а г а ж а н а с к а н кол дары д 1р-
д!р етед1. Б 1р а к сез1 М1р д 1н огы н дай:
— Ж а к , ерте... А я м а а т а н а нэлеттП М е н 1н де е м 1рде
ж ек к еретш нэрсем — осы а к ш а . С е ш н о рн ы н да б о л сам ,
мен де осыны 1стер ед1м,— деп кояды.
Д у н и е д е к е р е г а р л ы к т ы н ек1 б а сы к а ш а н д а б 1р - б 1р1не
ж а к ы н т у р а д ы гой. О сы то п ты н 1ш шде Ы бы рай ды тек
М о л д а к к а н а тус1нет1н сиякты .
Б^рак б а й б а т ш а н ы н дэл каз1р М о л д а к т ы ты ндап
о ты р уга м у р ш а сы ж ок . У м а ж д а п ш и ы р ш ы к т а л г а н а к ш а -
нын б 1р уш ы н кэрес!нге м аты ры п а л а д ы д а , ж ал ы н Т1Л1
ж а л а н д а г а н о т т ы к к а устем ел еп т а с т а й береди А к ш а

347
ж а р у ж ан ы н ж а й т а п ты р а ты н б!р сушкт1 \с\ сиякты . А н да-
с а н д а мойнын созып, С о р о к и н ж а к к а к ар а п кояды... Б ул
кезде с а м а у ы р д ы н сырылы б1рте-б1рте к уш еш п, гу ж ш д е п
эндеткендей б\р ж арым ды ун ш ы рара б а с т а г а н . Ы бы рай-
ды н устш ен 61 р б а тп а н ж у к ту ск ен д е й терен тыныс та р т-
ты. ©М1р1 эн ты н дап , ж ы р ты н д а п ж у р ш , дэл м ынадай
эсем са зд ы естлмеген ш ы г а р - а у . А р к а с ы кещп, ж а д ы р а й
т у с ш , к о л ы н д агы ш ы бы кпен с а м а у ы р д ы н о тты гы н а толып
кеткен кулд! к есеп -к есеп Ж1берд1 де, а к ш а н ы жентек-
ж е н т е п м е н т о г ы т а бердь
Ж и н а л г а н ж у р т ею с а м а у ы р д ы н ы зы н д а г а н энше ал-
м а-кезек кулак, тосып, ею о р т а д а ты ны м сы з сенделш
ж у р . Б а с ы н д а бэр! к ы зы к к ерш геш м ен , каз1р Д э м е ж а н
езшен-ез1 ы н га й сы зд ан ы п , о й д а - ж о к т а осы б1р оспа-
д а р л ы к к а тап б о л га н ы н а 1штей е ю н ш тур ед1. Ол д а ею
а р а л ы к т а м а г ы н а с ы з сенделш , енд1 к ар с ы ж а а д а к а р а й
бет алды. С о р о к и н н щ с а м а у ы р ы д а ею шншен дем алып,
а к ш а г а т о л г а т к а н д а й б еб еул еп, г у ж ш д е й б а с т а г а н екен.
Кепест1н ез! са б ы р т а г а т т а н айрылып, уйелмендей дене-
С1мен с а м а у ы р г а тен е т у с 1п, а к ш а н ы ол д а аям ай ертеп
жатыр.
«Ыбырайдын, жен1 б а с к а . Ж а с т ы г ы , албы ртты гы ,
а т а к к у м а р л ы г ы б ар, к ы з б а М1незд1, у р ы н ш а к Ж1Г1Т... Ал
мына ж а с ы егде т а р т к а н , ©31 киыр ж а й л а п , шет конып
ж у р ге н , тур1не к а р а с а н б а п -б а й с а л д ы орыс адам ы м ы н а ­
дай ж ан к еш тй п к к е к а л а й барды е к е н ? — деп ойлады
Д е м е ж а н с а м а у ы р д ы н ж ал ы н с у м а н д а г а н оттырынан
жуз1не к ы з р ы л т с э у л е т у с ш т у р г а н с а к а л д ы юс1ге к арап
койы п.— Б у л а р д ш не со н д а ? Е г е с пе, б а к к у м а р л ы к па?
С 1рэ, м ун ы н д а к у м а р ойыны секш д! 613 ту сш б е й т ш б 1р-
денес1 б о л у керек. Д е м е к , шектен тыс б а й л ы к та а д а м г а
т ы н ы м -р а к а т т а п т ы р м а г а н ы гой...»
А р а д а к а н ш а у а к ы т еткен1 б е л г 1С1 3 , кенет арт ж агы н ан
кешк1 ты мы к а у а н ы д а р - д а р ай ы рган к а л ы н ш у квтерш дк
— С а м а у ы р кайнады ...
— Б эй ге — Ы б ы р а й д ш !
— Ы б ы р а й д ы н сам а у ы ры н ы та сы п ж а т ы р ,— дескен
кетер1нк1 д а у ы с т а р ест1лд1.
С о л ш у ш ы к к а н мезетте С орокин селт етш басын
к етерш алган. К,олына енд1 ала берген б!р б у д а акш аны
с а н д ы к к а к а й т а д а н аты п урды д а , оры стьщ к а г а з кетер-
мейт1н мыкты б о к т ы к т а р ы н ы н б 1рш элдек1мге б а гы ш та п ,
орнынан атып турды . С о н а н сон ж о л ы н д агы а д а м д а р д ы
кш п -ж ары п , к а р с ы ж а к к а к а р а й т у р а умтылды. Ол кел­
генде сары са м а у ы р иы гы ндагы тес1ктер1нен бу аткы лап,

348
са р к ы л д а п к ай н ап ж а т ы р едк К а с ы н д а е ю б у ш р ш таяны п,
мереш тасы ран Ы бы р а й ту р... С о ро ки н о к тиген а д а м д а й
сенделш сэл ту р д ы д а , арт ж ар ы н дары о р ы н д ы к т а р д ы н
б1р1не сы л к етш оты ра кеттк
А у л а д а ай рай -ш у, кен1лд1 к ул ю . К е п ш Ы к а ттары
бэйгеден келгендей Ы бы р а й д ы ортара алып, д у ы л д а сы п
ж а ты р . О сы сэттен б а с т а п онын а к ш а м е н с а м а у ы р кай-
натк а н атары б у ю л влкеге ж ай ы л а ты н ы с е з а з . А так-
абырой адам б а сы н а эр турл1 ж олм ен келш конады р о й .
Ал Ы бы ра й б а й б а т ш а б у л а т а к к а е з ш щ байлырымен
ж е г п . Б 1р а к бул а р а д а м эселе тек б а й л ы к т а рана тур
ма екен? М у н д а й д э у л е г п ю а л е р д щ к ай с ы с ы ак ш а м е н
шай кай н а ты п ты . О н ы н ар ж ары н да а д а м н ы н е р л ж тэуе-
кел1, м э р т т т , кесек мшез1 ж а т к а н ы д а у с ы з . Д э л к а з 1р
б а й л ы к ж ар ы н ан Ы б ы р а й д ы он орап алаты н Р а м а з а н
Ш э ш ш е в т щ ез1 онын б у л а т а г ы н а кызыра к а р а п т у р .
Т о п ть щ а р ас ы н а н б1реу, элде ж арынраны, элде шын
б ш п а келгеш, Ы бы р а й р а м ы н адай с у р а к койды.
— Б а й б а т ш а , айты ны зш ы : б!р с а м а у ы р ш айды кай-
натура м©лшермен к а н ш а а к ш а кетед1 екен?
— Б й ш е й м ш , са н а р а м ж ок ... Е р т е н б у х г а л т е р л е р
аны ктайды р о й , — дед1 Ы б ы р а й .— Б 1р а к мен оран ©К1Н1п
туррам ж ок. С 1рэ, мен1н ©м1р1мде орнымен ж ум са л р а н
б 1р а к ш а осы б о л д ы - а у дейм1н.
Б у л кезде Со ро кин д е орнынан ту р ы п , Ы б ы р а й д ы н
к асы н а келген. Б а й р у с т ы н И1Н1 тус1п, а л п а м с а д а й денес1
ш©пп, юш1рей!п кеткендей к©р1нд1.
— А л енд1 р и з а с ы н б а , Б а й б а т ш а ? Тарды рра не ш а р а ? !
Сен женД1Н. Б ул ж ол ы б а к ы т к у с ы с е н 1н ж а г а н д а б о л ­
ды,— дед1 б а к т а л а с ы н а колын у сы ны п.— К о ш бол! М е н щ
орныма ег1н егет1н б о л с а н д а р , мен енд1 бул к а р г ы с а тк а н
к а л а д а н кетем1н. Е к 1 ж у з ж ы л к ы н ы ц а к ш а с ы н ертен мына
Шэн1шевт1н колы нан а л а сь щ .
С орокин соны айтты д а , кеп б егел ген ж ок , а у л а д а
турран а р б а с ы н а отырып, ал д ы -а р ты н а к а р а м а й т у р а
ж енелдк
— Д еген м ен б у л д а ер екен, к а й ы сп а д ы гой!— дед1
элдек1м суйс1нгендей, орыс к е п е а к а к п а д а н ш ыгып б а р а
жатканда.
Ж и н а л г а н д а р уйлер1не к а й т у г а асы к п ай , а у л а д а топ-
тобымен энг1ме согып, ж а н а г ы т е т е н ш е о к и г а н ы н эсер1-
нен эл 1 де а ры ла алмай т у р . Ш э н 1шев бай к а с ы н д а т у р ­
ган Д е м е ж а н г а б уры лы п:
— Сорокиннщ к а т е л т акш аны отты кка саларда
ш иы рш ы ктам ай, не т а м ы з д ы к к а м аты рм ай, бут1н куЙ1нде
349
тепей берд1,— дед1 элде к уш н ге ш , элде Ы бы р а й д ы н
та п к ы р л ы г ы н а суйсш геш б е л п а з .— Акш ага сщ ген
к эр есш н щ ез к ы зу ы б а р гой. А н а б а й к у с соны ескерм едк
— Енд1 соны э н п м е кып к,айтем13,— дед1 Д е м е ж а н
к ул е Т1л к аты п .— Б 1зге к а й т а Ы бырайдын, ж ен геш д у р ы с
бо л м а д ы ма. М ен, шынымды ай тса м , к а ш а н са м а у ы р д а н
бу ш ы к к а н ш а , а к кещ л д о сы м ы зда н айрылып к ал а м ы з
б а деп кы пы лд ап ту р д ы м.
Д э л к а с т а р ы н а н д у ы л д ар а н к ул ю ест1лд1. К еп ю с ш щ
о р т а с ы н д а М о л д а к т у р екен. Ы б ы р а й оран манары у эде
бойы н ш а 61 р б у д а а к ш а усы нран керш едй Б 1р а к кайы рш ы
а з а р д а -б е з е р болы п, а к ш а н ы алмай т у р .
— А л м а й м ы н . К е р е п ж ок... М ен бул а к ш а н ы ал сам ,
б 1р е у л е р д 1н кы зраны ш ы н о я ту ы м мумюн. О д а н да осылай
тыныш ж у р г е ш м ж а к с ы , — д е й д 1 кер1 ш ег1нш ектеп.— Б у-
Г1Н а к ш а н ь щ о т к а к а л а й ж а н а ты н ы н кер1п, к у м а р д а н б1р
ш ы кты м р о й . С о л жетед1.
Ы бы р а й д а каз1р е з ем1р1Н1Н ен бш к са ты сы н д а тур
ед1. Б1р мезг1лде оны н с а н к ы л д а р а н д а у с ы ест1лд1:
— Кзне, к у р м е г п м еймандар, у й ге к 1р щ 1здер. Б э р 1М13
б 1рге отырып, ж а н а г ы к ы м б а т к а туск ен с а м а у ы р д а н ш ай
1шеЙ1к!
Ж у р т то п ы рл ап у й г е ю р е б а с т а д ы . Б у л а р сол куш
Ы б ы р а й д ы н ж е щ с ш тойл ап, б у п н керген кы зы ктары н
айтып т а у ы с а алмай, тунн1н б1р у а г ы н а деш н д уы лд асы п
отырды.
IV

А б д ы р а д а н алы наты н то га н н ь щ 1С к а г а з д а р ы н а , одан


кешн Ш и -а м бы н ы н тойы на к а р а й л а п , к а л а д а он ш ак ты
кундей бегел1п к а л г а н Д е м е ж а н Ш э у е ш е к сапары нан
б у п н га н а кайты п ед1. А с т ы н д а г ы торы тебелд1н т а й п а л г а н
ж ор расы м ен топ алды на тус1п, ж о л - ж е н е к е й еш ж ер г е
кцирмей, К е к ж а й д а к т а отырран ез аул ы н а т у р а тарты п
келедк С ы р т т а й сыр а л д ы р м а ган ы м ен аз кун 1шшде уй
1Ш1Н, к1шкентай булд1рш ш б а л а л а р ы н катты са гы н ган -ды .
Б ул к у н д е Д е м е ж а н н ы н ж ар ы м кен1Л1 б утш делген .
Ы р ы с к а н н а н т у га н Н а з а р б е к деген улы, Н азы м деген
кызы бар. Эс1ресе бес ж а с а р Н а з а р б е к т щ Т1Л1 шыгып,
тэтт! к ы л ы к т а р к е р с е т е б а с т а г а н кез1. Э к е с ш е т а р т к а н
с у н г а к бойлы, б а л п а н а к т а й ул б а л а каз1р Биб1Н1н бауы -
рында, б 1р а у ы л д ы н укш еген еркес1, ерм ек-кы зы гы болып,
кун с а н а п ес1п келедк
Т у н г ы ш б а л а н ы Ы р ы с к а н д а уй 1шш, ж а к ы н -ж у ы к т ы
э л д е к а н д а й у а й ы м г а салып, к ещ л д ер ш купт! ет1п, ек1-

350
уш жыл к е ш т ц ю р е п ба ры п кетерген . Ж а с к ел ш ш ек ауы р
а якты б о л га н кезде, а у ы л -а й м а к , керпп -кел ем соны н у с п -
не ту с ш , тш еу ш Т1лед1. Ал б у л к ездеп Б и б ш щ куан ы ш ы н
сезбен айтып ж е т ю з у киын едк К а ш а н Ы р ы с к а н кол-ая-
гын б а у ы р ы н а а л г а н ш а , к а т т ы - к а й ы р ы м г а а р а л а с т ы р м а й ,
мэпелеп кутум ен болды . Б а л а н ы та б уы н Ы р ы с к а н тап-
каны мен, т о л г а т у ы н Биб1 то л г а т т ы д е с е де бо л га н д а й .
Ю ш к ентай нэресте шыр етш ж ер г е ту ск ен де , Биб1 « ак са р -
ба сы н » айтып, е т е п н е о рап а л г а н . С о л сэттен б а с т а п ж а с
б о са н г а н а н а г а с а л м а к т у а р г е н ж о к . Т ек ем1зетш кезде
ган а, онда д а у ы з г а ж а р ы м а й к а л м а с ы н деп, нэрестеш
Ы рысканнын бауырына салады да, калган уак ы тта б а л а ­
нын бар кут1мш ез мойнына алды.
С е й т ш , к ун десш ен байды к ы з г а н б а г а н Биб1 б а л а н ы
к ы зга н а ты н эдет та п к а н . Ы р ы с к а н н ы н э л д е к а л а й Н а з а р -
б е к п к у ш а к т а п , шскеп ж а т к а н ы н керсе, онысын унатпай:
— Сен , келш ш ек, менщ к у д а й д а н тшеп а л г а н б а л а м а
б у д а н кешн ейтш м ею р ен е бергешадд кой. Б а л а керек
б о л са, ж а с с ь щ гой, та гы б1реуш т а у ы п а л ,— деп 31ЛС13
зек1п урсы п т а ста й д ы .
Д егенм ен « к у д а й екен» Б и б ш щ ол т1лепн д е орында-
ды. Ы р ы с к а н емш ек сут!мен к е т е р 1п, а р а д а ек1 ж ы л ет-
кенде та гы б 1р кыз т а у ы п алды. Соны м ен б а л а ж е н ш д е п
т а л а с б т п , а кы ры ек1 а н а н ы н д а кещ л! ж а й т а п к а н д а й
болып ед1...
Б 1р топ с а л т атты а уы л га т а я п к а л г а н д а , улкен а к
у й д щ сы рты на кеп а д а м д а р ш ы гы п к ар а п т у р г а н . Кен ет
ер-эйел1 а р а л а с ж а н а г ы топ ю с ш щ а р а с ы н а н б\р ю ш к ен ­
тай н у к а т бел1нд1 де, бер1 к а р а й к у л д ы р а н д а й женелд1.
Б ул — экесш танып, кеш ж ерден ж у п р ш келе ж а т к а н
Н а з а р б е к ед1. Д е м е ж а н н ы н ж ан -ж у й ес 1 б о сап , кенс1р1П
ашып коя берген... Ш ыбын-ш 1ркей болып, ент1пп ж еткен
б а л а сы н а т уст1нен 1лш алды д а , кек1репне ба сты . Терпп-
ген б ет1нен, к е з 1нен суй1п, айм ал ап ж а т ы р . Э т т е ц , дуние-
ай! Б ур ы н осы б а л а л а р т у м а й , к ерш б ей т у р г а н кезде
к а л а й ем1р с у р 1п келгеш б е л п с 13. Б ур ы н ол ез1н б а л а г а
каталмы н, т а с бауы рм ы н деп о й л ауш ы ед1. О ны сы бекер,
б а л а б1тпей, б а с ы н а туспей т у р г а н д а , ж а й айты ла са л га н
сез екен. Е н д 1, мше б ойы н да ез каны , ез н а с т согып
ту р г а н к1шкентай ул мен кызын к ол ы н а а л с а болганы ,
там ы р-там ы ры и1п, м айдай ер1п ж у р е б ередк
К а з 1р а т уст1нде, экес1Н1н а л д ы н д а о ты р га н Н а з а р б е к
эрнеш б1р айтып, топ а д ам д ы кулд1р1п келед1. Б а л а н ы н
Т1Л1Н к ы зы ктап , эр турл 1 с у р а к койып, сейлет1п келе ж а т ­
кан Ж а у г а ш т ь щ зэнг!С1 Т ы н ы бай б олаты н.

351
— Н а з а р б е к , осы сен ю м нщ б а л а сы сы н ?
— Д е м е ж а н у ю р д а й д ы н ба ла сы м ы н .
— Клмнен ту д ы н ?
— Б и б 1 а п а м н ан туды м ...
— Е, ж е н - ж е н . .. А й т п а к ш ы , Ы р ы с к а н деген та г ы б1реу
бар гой. Ол сен щ ю м щ б о л а д ы ?
— Ол менщ тэтем емес пе. Назымнын, ш еш еск..
— Биб1 апан, ж а к с ы ма, элде Ы р ы с к а н тэтен, ж а к с ы
ма?
— Биб1 апам ж а к с ы . К у р т - м а й , к ан т-к э м п и ттщ бэр1
Биб! апамнын, колы нда.
А т у с т ш д е п л е р кы ран-топан к у л к ш ж аты р . Э а р е с е
Т ы н ы б а й зор д а у с ы м е н м ан ай ды б а с ы н а кетерш :
— Эй, м ы н аны ц 1Ш1 к у екен. М а й л ы - ж а й л ы ю а ш бул
д а бьледк Ш е ш е с ш щ б а сы н а н к у с у ш ы р м а й келе ж а т ­
к ан ы н к е р д щ б е ? !— деп ат б а йлайты н кермеге ж ак ы н -
д а г а н ш а , р а к а т т а н а к ул ш келдь
Уй сы р ты н да ер-эйел1 а р а л а с кеп а д а м б у л а р д ы сырт-
тай т а м а ш а л а п т у р г а н -д ы . Б у л кезд е ж а с ы отыз бестер ге
келш, н у р л а н а то л ы к с ы г а н к ербез Биб1 к у й е у щ щ атын
ез1 у с т а п , э к е с ш щ а л д ы н д а гы Н азар бект1 тус1р1п алды.
— Иэ, ат-кел1к а м а н , е с е н - с а у ж егпн дздер ме? Кеш1к-
Т1щздер р о й ... Б эр щ ен буры н «кекем к а ш а н келед1?» деп,
мына б а л а н - а к м а з а м д ы алып б 1 г п , — дед1 ол уй 1'шщщ
са гы н ы ш ы н аз сез бен сезд1'рш.
Бэр1 а т т а н тус1п, уйге к а р а й беттеген де, топ а д а м н ы н
1Ш1нен ж а р к етш , ею ж а с а р Н а з ы м д ы кетерген Ы р ы с к а н
с у л у д а к е р щ к берд1. Тур-элпет1 шешес1нен айнымайтын
а к урпек, ю ш к ен та й кыз ею колын ж ай ы п Ж1б е р 1п, сона-
д а й д а н талпы ны п келедь Д е м е ж а н эл1 с у т ис1 ары л м а га н
сэбид1 кол ы на алып, к у ш ы р л а н а шскед1... К а з а к т ы н ер-
к еп ж у р т к е з ш ш е эйел1н к у ш а к т а п , ел1п-еш1п ж атп ай д ы
р о й . Б 1р а к б а л а сы н к у ш а к т а п , ем1рен1п бетш ен сую! онын
шешес1не деген са гы н ы ш ы н д а б1лд1рш ж а т а д ы . Соны
Ы р ы с к а н д а ж а к с ы с е з т , б1р а н а л ы к м актаны ш пен
м а са й р а й кул1п т у р . Ж а с ы ж иы рм а бестен ж а н а аск ан ,
кы лы кты ж а с кел1ншек осы т у р г а н болм ы сы мен-ак: «мен
ту р а л ы о й л ам ай кер, с а г ы н б а й кер!» дейт1ндей.
Д е м е ж а н а л ы е ж о л д а н келгенде, к а ш а н д а Б и б 1 оты р­
ран улкен ш а н ы р а к к а тусетш -д1. С о л эдет1мен сер1ктер1н
б а с т а п , о р т а д а г ы енсел1 а к уйге к а р а й буры лды . Керш1-
к о л а н , к о н сы л ар ы мол, мынгырып ж а т к а н бу л ауы л
э л д е к а ш а н « у ю р д а й ауылы» атанып, К е р 1м байдьщ б а с к а
б а л а л а р ы н а н бе л е к к он аты н б о л г а н . Уйге ю р 1п ж а й г а с к а н
сон., Д е м е ж а н м а н а й д а г ы ез ге а у ы л д а р д ь щ амандыгы н,

352
к а р а ш а ц ы р а к т а г ы А ж а р анасынын, к уй -ж а й ы н с у р а с -
тырды.
Оран кеп а ты н а н ж а у а п берш , есе сейлеп отырран —
осы а уы л д ы н енд1Г1 улк еш М а й л ы к а расы.
— Бэр! де е з щ кергендей ам ан -есен . О сы ж а к ы н д а
рана ез1м1зге к а р а с т ы а у ы л д а р д ы тары б\р рет с у з т
шыктым. Ж у р т К6Л1ГШ к а м д а п , аркан-Ж1б1н е с т , ж а й л а у -
ра к е ш у г е дайы н отыр. Ж а й б а с а р л а у у й л е р д щ ж ы н д а р ы н
карып, ширатып к е г п м , — дед! ол ш о к ш а с а к а л ы н са у -
м ал ай ту с ш .
М а й л ы к — К е р 1м б а й д ы н туран ш!С1, Д е м е ж а н р а б!р
ж ары эке ю петть Ауылдын, б у к ш м а л -ж а н ы н а , кеип-кон,
ш ар уа ш ы л ы р ы н а, к е б ш ш е осы К1С1 б а с -к е з болып ж у р е -
Д1. Б ур ы н ол К ер 1м ба й ды ц т у с ы н д а эл1 б е л ш б е ге н мол
д э у л е т т щ б а с и е а с а н а л у ш ы едь К еш н К е р 1м бай ел ген
сон, ага б а л а л а р ы м е н сы йы спай, Д е м е ж а н н ы н к а р а у ы н а
к е ш 1п алган . М ш ез! эпенд! ш алы е, е т е б!р к ы з ы к а дам .
Ептеген еспе, м а к т а н ш а к т ы г ы тары бар. М ай л ы к тьщ :
« Тугел Т е р т у ы л К е р 1м б а й г а б а г ы н с а , К е р 1м бай м аг а н
багы н ады . С о н д а бул ел д щ шын у ю р д а й ы К1М?» деген
сез1 кез!нде дуЙ1м елге ж ай ы л ы п кеткен... К,аз1р де Д е м е ­
ж ан д ы а р к а л а н ы п , а у ы л -а й м а к ты ш а ш а у ш ы га р м а й
у ы сы н да у стайды . Эр а у ы л г а о сы ндай б 1р айгайш ы ,
б а к ы р а у ы к б а й б а й ш ал керек кой деп, Д е м е ж а н д а б у л
а га сы н кеп теж ем ей еркш е коя берген. А й ы б ы н д а , е п те­
ген куйгел ек б о к т а м п а з д ы р ы б о л м а с а , ар ж а г ы н д а 31Л1
ж о к , к е п тщ б!р корм ал к ар т ы едь
К е щ л 1не келген с е з д 1 ю м ге де б о л с а 1р1кпей айтып
с а л а ты н д ы к та н , б а л а - ш а г а , к ел ш -к епш ж , м ал ш ы -к о сш ы
М ай л ы к тан сы р тта й ыгып ж уред1. Е р т е ту р ы п ту н л !к а ш а
койм аган , малды у а г ы н д а с а у м а г а н келш дер к а т а л
к а й н а г а д а н с ез ест1п, ж а з а та р ты п к ал а ты н ы б а р . К ы р с ы к
ш ал кен1Л1не ж а к,пас а Биб! мен Ы р ы с к а н д ы д а аямайды ...
А н а ж ы лы осы Ы р ы с к а н н ь щ тун гы ш б а л а с ы н а ек1 к а б а т
болып, е л - ж у р т бетоне к а р а п , а л а к а н г а салы п оты р ган
кез1 гой. Б 1р к уш сол Ы р ы с к а н е р т е туры п т у н л ж аш п ай ,
кун к э т е р 1л генш е о т а у д а у й ы к та п ж а т а б ер се керек. С о ны
б и еб а у ж а к т а ж у р т б а й к а п к а л г а н М а й л ы к а у ы л г а ат-
пен ш ау ы п к е л ш т 1 де:
— Ш ы р а г ы м к е л ш ж а и -а у ! Т у с к е деЙ1Н тунл!К аш п ай
ш ал ж иы п ж а т ы п а л г а н бул не с у м д ы к ?! Осы ж у р т к а
ж а й б а л а емес, тшт! М э д !1 т а у ы п берсен, де, тесектен

1 М э д 1— д1ни аныздарда Т1р1дей жер астына ту с1п кеткен Э з 1рет


Ол|1пц баласы.

12 К Жумадичов 353
т у р а т ы н кезщ болды ем ес п е?— деп уй сы рты нан айгай
салыпты.
К о р ы к к а н ы н а н орны нан атып турран Ы р ы с к а н элг1
С03Д1 к е н ш н е а уы р алып, б1разра деш н ж ы л а п -сы к тап ,
к атты булш ген-д1. Т е к а у ы л - а й м а к ж а б ы л ы п ж у р т , ба-
к ы р а у ы к а та с ы н ы н б у д а н д а ©ткен со р а к ы к ы лы ктары н
айтып, к о ж а н а с ы р мшезш т у а щ ц р г е н сон рана е к п е а
та р а п , с а б а с ы н а тускен...
С о л М а й л ы к арасы каз!'р де а я к ты р а ж ол , ауыздыра
с е з бермей, е с т сейлеп отыр. Б 1рак, обалы нешж, бул
е щ р д е т е р т т у л ж малдын, кенп-кон, е р к - к о н ы с т ы н жар-
дайы н дэл М а й л ы к т а й бклетш а д а м ж о к . Д у н и е д е м ал дан
е з г е Т 1 р ш ш к , к э с т б ар, к ы з ы к б а р деп ойл ам ай ты н К1С1.
М ьщрырран кеп м алды ж а з ж а й л а у р а к е н п р т , к ы ста
Б а р л ы к к а о тар л а ты п , т ы ш к а к л а к ш ы р ы н бермей барып
к а й т у д а — осы М а й л ы к а р а с ы н ь щ мойнында. Енд1, мше,
ел ж а й л а у р а ш ы рард а ж а б а р ы ж унд1 к ы ры ккы зы п, тай-
к ун а н д ы т а н б а л а т ы п , кош к©л1гше дейш эз1рлетш койып-
ты. М а л с а к арасы осынын б эрш тэпт1штеп айта кел1п:
— А й тп а к ш ы , мына ж а б а р ы ж у н д ег ен щ т а у - т а у
боп у й ш п к а л д ы р о й . О н ы не 1стеуш1 ед^н? Кы стары
с о р ы м н ы н тер1лер1 мен к©п-к©п елт1р1 де к а т т а у л ы куй-
1нде ж а т ы р , — дед! ол с а у д а - с а т т ы к ж а р ы н а ш о р к а к ты -
р ы н сезд1р1п.
— Ол жарын у а й ы м д а м а н ы з , М эке. Е р тен д ер осы нда
Б а б а л ы к т ы н а р б а л а р ы келед1. К о л дары ж у н - т е р 1н1н бэрш
соран а р ты п Ж1бер1ндер,— д е д 1 Д е м е ж а н .
— Е н деш е, осындары б о й д а к мал мен жылкьшы,
кейб1р кой о та р л а р ы н ертецнен б а с т а п ж а й л а у р а к а р а й
беттете беремш . Енд1 м ун д а ы с т ы к к а к а к т а л ы п о ты р уд ы н
т у к орны ж о к ,— деп к а ш а н д а ш а р у а б а с т ы боп ж у р е т ш
М а й л ы к ж у р тп ен б1рге е ю - у ш кесе кы мы з 1шт1 де, асырыс
ш ы р ы п кетт1.
Кеш1кпей Д е м е ж а н н ы н к а л а д а н келген1н ест1п, манай-
дары эр а у ы л д ы н улкендер!, арайын-туы с ж и н а л а ба ста -
ран. К ел ген дер к а л а ж ан алы ры н , Ш и -а м бы тойынын
к а л а й ©ткен1н 61ЛГ1С1 келш, т у с - т у с т а н с у р а к ж ау д ы р ы п
ж а т ы р . Э н п м е ш кы зды ры п оты рран дар — осы тещ рек-
тег1 к ал ы н Б а й р а р а - Ж а у р а ш т ы н 1р! байлары , Д е м е ж а н ­
нын а т а л а с арайы ндары . С о н р ы ж ы л д ар ы бул а д а м д а р д а
б а с к а рул ар д ы бо й л а р ы н а тенгермейт!н ур-кеппе м актан-
ш а к т ы к , кеуделер1не нан П1скен а ста м ш ы л ы к б а й к а л а-
тын-ды. ©з б а с т а р ы н а бил1к к о н б а с а да, сонын шорына
жылынып, буы н а П1С1П ж у р ге н д ер ... Кер!мбай мен Д е м е ­
ж а н дэурен сурген с о н р ы о н б ес-ж и ы р м а ж ы л д а у ю р д а й -

354
л ы к м ан са п ты н Ж а у г а ш о р тас ы н а н кетпеу! б у л рудын,
та л а й а тк а мшер, пысыгын к атты тасы ты п, жел1кт1рш
ж 1берген. Тшт1 кейб1реулер1 1штершен: «осы 613, ш ынында
да, ж у р т т а н ерек, а й р ы к ш а асып т у га н ел боларм ы з.
Тертуылдын, с у т б е тш д е к а й м а г ы , у ю л еген т а й л а г ы 613
ш ы гарм ы з» дегенд1 кэд1мпдей ойлай б а с т а г а н .
«Б!р К1С1 т а к к а мшсе, ж у з туы сы а т к а м ш е д Ь деген
р ас екен. Д е м е ж а н ез а га й ы н д а р ы н ы н колы на эдеш леп
к у р ы к берм есе де, о сы лар ш етке ш ы к са болды, м ун ы н
атын сатып, уп а й ла ры н туген деп ж уред1. К е й ш п кезде
бул ел д щ кейб1р ж у а н д а р ы б а с к а рул ар д ы оп-онай ыгыс-
тырып, мол сулы , кен, ер1ст1 ж а й л а у л а р мен ш у р а й л ы
ж ай лы к ы с т а у л а р д ы ез д щ тер ш ен иемденш алаты нд ы шы-
г ар га н . О с ы д а н кешн ез ге р у л ар Ж а у г а ш к а ж а у ы к п а й ,
еш1кпей к а й т у ш ы ед1. М у н д а й д а т а я к т ы н б 1р ушы Д ем е-
ж анга д а тиш ж а т а д ы . Т е р т у ы л д ы н ез ге б у т а г ы н а н
ш ы кк а н кеп б а к т а л а с аткам ш ерд1 б у г а н к ар сы койып,
кы рбай ететш д е — о сы ндай ел арасы н у ш ы к ты р а ты н
пэле басы, а к к е з а г а й ы н д а р . Д е м е ж а н бул ж ай д ы бер1-
т 1нге дейш ескермей келшт1. А л д ы м е н ез м ан ай ы н да гы
тел1 мен тентект1, зорл ы кш ы , ж у а н ж у д ы р ы к т ы т^зпндеп,
тыйып у с т а м а й ы н ш а , бул елде береке-б1рл1к болмайты -
нына кез1 енд1 жет1п ж у р .
« Ш и -а м бы н ы н тойын Д е м е ж а н ез колымен еткершт1.
К а з а к - к а л м а к , с а р т - н о г а й , с1бе-солан б а с к о с к а н д а ,
т а н д а у со ган т у с ш т Ь деген а л ы п к а ш ты х а б а р ел 1шше
дуп1лдеп буры н ж етк ен керш едк К,аз1р к ал ы н Б а й г а р а -
Ж а у г а ш сол то й дьщ а р у а г ы н а с ы р а , к еш р те сез кылып
ж ур екен. Ш и-ам бы бейне б у л а р д ь щ с а р с у й е к куд асы , не
н агаш ы сы сек1лд1, улкен у л ы к ты бел керш , ез1мсше,
д а б ы р а й т а а у ы з г а а лы са ды . К е р 1мбай аул ы н а а т а л а с ,
туы с боп келетш К,окыш деген кеке мылжын, ж а м а г а й ы н
болуш ы ед1. К,аз1р ешб1р ж е н г е келмейт1н, о сп а д а р , со р а к ы
эн п м е н щ 61 р а луаны н сол кеЙ1Т1п отыр.
— С адаган кетеЙ1н, Ш и -а м бы 613Д1Н Ж а у - а т а н а
меЙ1р1'м1 тус1п, он, кез1мен ж а к с ы - а к к ар а п т у р гой. К у д а й
сол у л ы к т а р д ы н ж а н ы н а ж а м а н д ы к б е р м е с ш !— деп сал ды
б 1р с е з д щ к езепнде.
Оны тер ал д ы н д а Т1зелес оты р ган Ж а у г а ш т ы ц та гы
б 1р улкеш Т е з е к б а й 1Л1П экетт1.
— Ш и -а м бы н ы н ез1 — Е ж е н х а н н ы н ту га н белес1
кер1нед1 гой. О ны м ун да ж ар ы м п а тш а кылып, колы на
шекс1з бил 1к б е р 1п к ойганы сол екен... Нес1н а йтасы н ,
к у д а й - т а г а л а т е р т к у б ы л а с ы н са й е т ш - а к ж а р а т к а н ж ан
гой.

12* 355
Д е м е ж а н осы т у с т а ш ы дай алмай, мырс етш к ул ш
Ж1б е р д 1.
— С о л Ш и -а м б ы 613Д1Н Ж а у р а ш т ы н б 1р д е н е а емес пе
екен? Ол ж ар ы н бш ген ж о к с ы з д а р м а ? — деген агайын-
дары н а ж у а л а й кулш .
Б 1р а к оны сезетш Т е з е к б а й мен К,ок,ыш па. С е з ас-
та ры н т у с ш б е й шын д эм елеш п калды . К о к ы ш :
— С о л у л ы к т ы н ©31 тым к а з а г у а р дейдк Эй, соны н
б1зге б 1р ш а т а с ы б а р , — десе, Т е з е к б а й оны к остап :
— Иэ, б у л айтканын, ки сы н га келедк Е р тед е ш абы нды
ж ы л д а р ы 1шкерщен келген гаске р л е р б1здщ елден кыз
о л ж а л а п экетшт1 д ес ш ж ур е тш ... Н е деп болады ? Ши-
а мбы сол к ы з д а р д ы н б1ршен туы п к ал д ы м а ? !— деп
Т1ПТ1 Т © Н Д 1 р т келедк
Ж у р т к еу-кеулеп, кы сы р э н п м е ш к ы зды ра б а с т а г а н -
д а й ед{, Д е м е ж а н с у ы к к а б а к таны ты п, ту ы стар ы н тыйып
т а сг а д ы .
— Ж э , ж етер!.. О сы н д а й бос с е з д щ к е р е п не? К,асын-
дары к а н д а с ба у ы р ы н д ы ж а р ы л к а п т а с т а г а н д а й , айдала-
д а г ы м э н ж у у л ы гы н ы н тш е у ш тклеп, ©31це уш к а й н а т са
со р п а сы к осы л м ай ты н Ш и -а м бы н ы н к у л а г ы н ш у л а тк а н -
д а р ь щ не, т у г е ? ! — деген 31ЛД1 к а б а к п е н зеки т ы к аты п.—
С ен д ер г е шын о л ж а , т а б ы с керек бо л са, мен осы ж олы
К а р а у н п р мен А б д ы р а ©зендер1нен б уры п алатын ею
т о га н с у г а к а г а з ж а с а т ы п экелд1м. Эне, соны к уа н ы ш
е т 1ндер! К елер ж ы л д ан б а с т а п о сы ндагы калы н к а з а к ел
к а т а р л ы е п н салып, ж а н а б!р б елге ш ы гайы н деп ту р.
О ты р р ан д а р бул ж а н а л ы к т ы н тер ен ш е б о й л а м а с а да,
б1рден елен етш, д у ы л д а с ы п калды . Енд1 Д е м е ж а н н ы н
ы гына ж ы гы лы п, к о ш а м е т -к о л п а ш сездер а й та б а с т а г а н .
— Иэ, м ы н а уы н 61 р улкен абы рой бо лган екен!
— А т а у л ы н а келген бул да б!р мол с ы б а г а десейш!...
— Т а л а у г а ту сп ей т у р г а н д а ж ер ш ур айы н , с у туны-
гын алдымен ойып 613 алуы м ыз керек кой.
— Е, каз1р Ж а у - а т а н м е н т а л а с а т ы н К1М бар дей сщ ?
— Т е с т е п К а р а к е н ж а г ы С ы м ай ы л з э н гш щ аркасы н -
д а а к н ан га а у ы з д а р ы буры н ти1П, т а н а у л а р ы н кетере
беруш1 ед1. О л а р д ы н э у с е л е сш енд1 к ер ем 13,— дес1П б!р!
атып, б 1р 1 к а г а д ы .
Б у л а р д ы н куан ы ш ы д а езгеш ерек. Б ай р ар а мен Ж а у -
гаш бул ек1 т о га н суды С у ш н д ж о р та с ы н а келген тетен ш е
сы й -сы б аг а деп к абы л д а п отыр. Б а с к а л а р д ы 1шке К1рг13-
бей, мол ж ер -су д ы ездер! ган а у л е ск е салып, б а уы р л а р ы н а
басы п к ал м ак . Соны сезген Д е м е ж а н осы б а ст а н мэселе-
нщ басы н аш ы п ал га н д ы ж ен керд]'.

356
— Э рине, йл дагы ж е р - с у б е л к ш е н осы о ты р ган с\з-
дерге де с ы б а г а л ы у л е с тиедк Б 1р а к , е с т е р 1нде болсын,
бул тек Суш нд1к ба ла сы : Б а й г а р а мен Ж а у г а ш к а ган а
тиетш ен ш 1 екен деп ойлап к а л м а н ы з д а р ,— д е д 1 р у л ас
а га й ы н д ар ы н а ж а г а л а й кез Ж1берш.— Е п с т ж ж е р мен
су е п ш м н щ руы на, а та т е п н е к а р а м а й , К1м ерш бей енбек
етсе, со г а н бер1лед1. О н ы н 1шшде к еш ке 1лесе алмай
ж а т а к т а к алы п ж ур ген ж а р л ы - ж а к ы б а й , к ед ей -к ем б а гал
б1ршнл кезекте улес алады . О сы ны ж а к с ы угынып алын-
дар.
Ж у р т бу л сезд1 ес т у ш е с п с е де, м а н а г ы д а й емес,
коны райысып, ундем ей к ал ды . Д е м е ж а н н ы н с о н р ы сез ш
у натпай, 1штершен кы ж ы рты п о ты р га н д а р ы белплк
К,окыш, Е л е у а з , Т е з е к б а й си як ты ж у а н д а р ж а с ы улкен-
Д 1 п н пайдалан ы п, шын н аразы ек ен дш терш ж ас ы р м а й ,
айтып т а калды .
— Е, тэш р -ай , елге келген енып ме десем, у с т а г а н н ы н
колы нда, т1стегенн1н а у з ы н д а кететш б е р е к е п з б 1рдене де-
сейш!.
— А г а й ы н келесшен аттап , тал т у сте т а л а п а й г а т у с ­
кен дуниеде не к аси ет б о л у ш ы е д 1?
— К е л 1мсек, к!рме, е с 1к тег1 к у л - к у т а н н ы н с ы б а га с ы
болды гой... С о л а р д ы н а р а с ы н а юр1п, е г 1н е п п , етек ж ап-
п а й -ак к ой д ы м ,— д ес ш , б 1р е у л е р 1 т е р 1с айналып, енд1
б1реулер1 к ам ш ы сы н с у й р е т 1п уйден шыгып к е г п .
Д е м е ж а н б у л к етк ен д е р д 1Н еш к ай с ы с ы н т о к т а т к а н
ж о к . « О йбай, эке, ж ер ал, еп н с а л » деп е ш к а й с ы с ы н а
ж ал ы н гы сы д а келмед1. А т а л а с а га й ы н деп, су й еш ш , ес
кер1п, б а у ы р г а т а р т с а н , к а ш а н д а 1стейт1ндер1 осы. Ж у а н -
д ы к керсетед1. «И т у я л а с ы н а н к оры к п а й ды » деп, б у г а н
туы сты гы н, Ж а у г а ш т ы г ы н , Байгаралыгын булдайды.
С о л а р б о л м а с а мына дуние к а р а н к ал а ты н сек1лд1. О л а р -
ды ц ойынша, Т е р т у ы л д ы н у к 1рдайы Ж а у г а ш т а н сайл ан -
ган екен, демек, ол ен алдым ен осы р у д ы н сойылын согуы
керек. Ж 1Л1КТ1Н майлы б а сы тек о сы л а р д ы н а лд ы н да
ж атсы н . С о н д а ган а сеш ез каным, а з а м а т ы м деп та н ы -
мак. Э йтпесе б у л т берш тер1С айнал ад ы , кепке деЙ1н
кырына алып журед1.
0рекп1ген а с к а к к е н 1л 1 су сепкендей басы лы п к а л г а н
Д е м е ж а н , акш ы л ещ с у р л а н а т у с 1п, 1штен ты на курс1нд1.
Б 1р сэт е з ш е ж ан ы а ш ы п кет1п ед1. Ш етк е ш ы кса , б е т 1не
ж ан к елт1рмес у л ы к ты а у з ы н а к ар а ты п , те р т у к 1рдай
елд1 е з 1не та бы н ды ры п, бел алып к ай та ты н Д е м е ж а н ,
Т е р ту ы л д ы н ©з 1шше келсе болганы , б о с ы л а й ш а алтын
басы юппрейш, кеп Ж а у г а ш т ь щ б 1р 1не айналып кетед!...

357
К а за к ты н , осы б!р а л т ы б а к а н , а л а ауыздырын кал а й
ж о ю г а б о л а р екен? О с ы к ал п ы н да ру-рура б ел ш ш , тары -
д а й ш аш ы л ы п, б а с ы б^ржпей етер ме екен дуниеден? Э т ­
тен, М у Н Ь Щ К О Л Ы Н Д а КуДЫреТТ1 Куш, шеКС13 6ИЛ1К ж о к кой.
Э й тп ес е о сы нда ж у р г е н не б 1р терю а з у тентектк кьщыр
мен к исы к ты т е з г е салы п , ж ш т ж т е й етш ш ы га р а р ед1.
© секшш, Ж1КШ1Л со д ы р -с о й к а н н ьщ ж он ы нан т а сп а т ш п ,
Т1Л1Н кесер ед1. С о н д а ы р ы к к а кенбей к у р ы к экетш ж ур ге н
т а л а й тонмойын т о м ы р ы к т а р ш к а н г а н к ай ы ст ай е с ш п
ш ы га р е д ь а у ! Б 1р а к о ндай к у д ы р е т ж о к кой муньщ к о ­
лы нда. Р у та р т ы с ы н а тыйым салып, х ал ы к ты береке-
б1рл1кке ш а к ы р а ты н е ю м е т т щ сикы мынау. К а й т а эреке-
нщ о ты н а май куйып, ж ж ы л л дж т! к озды ра ту с ш , ортасы-
нан п ай да та п к ы с ы келедк.. Э й т с е де, Д е м е ж а н ез ге дуние-
ш ез ге р те а л м а ган ы м ен , ак, кез агай ы н н ь щ ш ы л а у ы н а
1лес1п, ж е т е п н д е кете а л м а с. Бил1п, м у м к 1н д 1п ж еткен
ж е р г е деш н ©31 т а н д а п ту ск ен эд!лет ж о л ы н д а кал ар. Б ас-
к а г а куш1 ж е т п е с е де, ег1СТ1к ж ер мен с у муньщ еркш де
гой. С о л у пин е ю м е т к е ж а м а н а т т ы , х а л д а й л а р г а к а с
болып жур1п, ек1 торан сура к а г а з а л га н ез1. Е н деш е ол
жерд1 к а л а й бел1п, ю м д ер г е берем десе де, ыктняры
е з ш д е емес пе?
Б 1р м езетте ба сы н к етерш к а р а с а , б а с к а л а р д ы н бэр1
т а р а п , уй йшнде Б и б 1 екеу1 ган а к а л г а н екен. Э й ел ш щ
к а б а р ы н д а элдеб1р ю р б ен б а р ы б а й к а л а д ы . Э рдайы м
ар ай л а н ы п ш ал ы н аты н су л у, нурлы жуз1 солгын тарты п,
уялы, нэркес кездер1не мун келенкес1 тус1п тур. Д е м е ж а н
о ган ен се р ш е буры лы п, у р к е к а р а п калы п едк
— Биб1, сен а у р у - с ы р к а у д а н амансын, б а ? Ш ы р ай ы н
б1р турл 1 пэс кой... Э л д е б1реу ренж1тт1 ме? Ж ен1ад1 айт-
ш ы ,— деген элденеден секем а л г а н д ай .
Б и б 1 б 1рден ж а у а п к ата к ойган ж ок . Биыл ж ай л а у р а
кеш кенде Н а з а р б е к т ! а ш а м а й г а М1нг1збек болып, соган
тепк1шек т ш п о ты р га н . С о н ы сы н колы нан т а с т а м а г а н
куЙ1, к а л т ы р а й курс1нд! де:
— А у р у ы нес1?.. Шук1р, о ндайдан а м а н б ы з ,— дед!
куйеу1Н1н ж уйр1к кен 1Л1не разы б о л г а н д а й , ж а д ы р а й
ж а л т ет1п,— с а г а н со л а й керш ген ш ы гар.
— Б укпелем е... М ен ж о к т а б\р су р к ы л т а й б о лган
гой. ©зщ ж асы р ран м ен, к ез 1н айтып т у р .
— Соны с у р а м а ш ы , ж ан ы м . К а ты н сорлы ньщ кез1нен
ж а с , к е н ш н е н мун кетуш! ме е д 1. С о л кеп гей -гей дщ
б 1р 1 де — сыр берш к ал г а н ...
— С о л к у н д е с т ж пе б а я г ы ? Суры н к ад ап , сум ды гы н
таяп, от б а с ы н а ол д а ж еткен екен гой... А йт кэне, не

358
жетпей б а р а д ы е к е у щ е ? — деген к атты ызамен туйш п
отырып.
Б и б ш щ к езш ен бо тал а п ш ы кк а н ею м о н ш а к ж а с
а к ш а ж у з ш е н ж а р ы с а сы р га н а п келд1 де, к ол ы н д агы кес-
тел1 т е п ю ш е к к е тамды .
— К у й ш беп и , са бы р етни, ж ан ы м ! О сы б 1р 1штеп
шер-шеменд1 с а г а н сезд1рмейш деп, т ю м д ь т ю м е койып,
ш ы д а п -а к келш ем. С е н щ ж а н ь щ а д а ж а р а с а л д ы м - а у
акыры... А р а д а г ы кызыл т 1л а дам пендесш айнытпай,
азды рм ай коя ма?! Ы р ы с к а н д ы к у н д е с т ж т щ д ер тш е ш ал-
ды рм асын деупп ед1м. Ол колымнан келмедк С а к т а й ал-
мадым... Сем1зд1кт1 кой г а н а кетеред1. Эзэзклдщ т ш н е
ерш, бу зы л ды гой б а й к у с б а л а , — дей келш, Б и б 1 бул
ж о к т а ею эйел дщ а р а с ы н д а б о л га н б!р у н а м с ы з ж ай д ы
айтып берд1.
С о ц г ы ж ы л д а р ы , э а р е с е б а л а л ы б о л г а н н ан бер1,
Ы р ы с к а н мшезш е б1р а с к а к т ы к , менменд1к ене б а с т а г а н .
Коп ж а г д а й д а Б и б Ы елен кылмай, ез б е т 1нше эрекет
етуге беЙ1м т у р у ш ы ед1. Ж а с кел1ншект1 азгы ры п, кун-
дест1к отына май куйып ж ур ге н аб ы с ы н -аж ы н д а аз емес-
Т 1. С о л ар : «Улды к аты н — булды . О сы уйд!ц от басы н
б а л а г а толтырып, ш ы рагы н ж ан ды ры п о ты р ган сенсщ.
Ендеш е, б а й д ы н д а , б а й л ы к т ы н д а бил1п сенде болуы
керек. Кундес1НД1 б а с ы н а ш ы гарм ай , осы б а с т а н кысып
уста. Ол е з ж ен ш 61л 1п, сен1н отьщ мен к1рш, кулщ м ен
ш ы гаты н болсын» дес1п, Ы р ы с к а н д ы унем1 Биб1ге к ар с ы
айдап сал аты н -ды ... Т а м ш ы л а г а н су та ст ы теседи А д а м -
ньщ т 1л 1не а с п а н д а г ы б у л т айнал ад ы . Э л п н д е й уэсуэл1,
азгырынды сез к а й т а л а н а берген сон, Ы р ы с к а н д а т 1лге
азып, эр турл 1 ж а т м1нездер к ер сете б а с т а г а н .
Биб1 осы ны н бэр1не кенш , кепке деЙ1н сыр бермей,
шыдаи келген-Д1. О сы д а н б!рер ж у м а бу р ы н гы б 1р о ки га
муны ц д а Т1Л1Н ш ы гары п, акы ры ек1 эйел урсы п ты нган
кер1нед1. У ры сты н ш ы гу себеб! бы лай болыпты. 1\ой
кыркымы ж у р ш ж а т к а н кезде, Б1161 ки13 уйлер1 тозыц-
кырап кеткен осы ндагы кейб1р керш 1лерге: «осыдан
ки1з басы п, уйлерщ д! бут1ндеп а л ы н д а р » деп, ез колымен
б 1раз ж ун т а р а ты п ты . М ал шы- к осш ы нын ш а л -к ем и 1р,
к а ты н -к а л а ш ы Б и б 1н1н,бул к ай ы ры м ды л ы гы н а к атты разы
болысып, шын а лгы с, ракметгер1н ж а у д ы р а д ы .
— Ж а н ы н ж а м а н д ы к кермес1н. К о са гы н м ен коса
а гар, айналайы н кел1нжан!
— Б ал а-ш аган ,ны н ипл1пн кер!
— Сен'ш, осы пеЙ1Л1-н е берген гой — о сы н а у кут-

359
береке, мол д э у л е г п , — деген с ез д ер ж ы р т ы к кос, ш окпыт
уйлер м ац ы нда коп айты лы п ж а т а д ы .
О сы сез д ер д ! естш к алуы м уц екен, Ы р ы с к а н та л а гы
та р е айрылып, а я к асты нан б у л ш ш т к Ж у р т т ы н бар
а лгы с, а к б а т а л а р ы н Б и б 1ге а р н а г ан ы и а ш ы дай алм ай
кетсе керек, сол а р а д а бьлегш сы баны п, б у й 1р 1н таяны п
к о та н н ь щ о р т а с ы н а ш ы га д ы д а , ж а ц а г ы к ерн н л ердщ
к е т е р т б а р а ж а т к а н ж у н д е р ш ту ге л та р ты п алады.
Б ур ы н у л п р ш , у й л ер ш е ю р т к етк ендерге де кызметнл,
м ал ай Ж1пттерд1 ж у м с а п , а п а р г а н д а р ы н кайта алгы зады .
К ерш 1л ерге ур сы п ж ер л егеш м е н коймай, ара тускен
Биёнге д е т Ы тиш, ащы, а уы р с е з д е р айтып тастай ды .
— С у д ы н д а с у р а у ы бар. Т а л т у с т е к о л д а г ы байлык-
ты к ер ш ген ге т а р а т а алм аймы н. Т а л атп ай м ы н . Д у н и е
с а г а н керек б о л м а с а , м ага н керек, менщ б а л а л а р ь ш а
керек... Сен]'ц нец к е т т б а р а д ы , ж у р т к а ж а к с ы аттаны п,
б а г а алып, б а й г а ж а к с а ц болгапы . Осы сеп щ батам ен
к ег ер г ен щ б е л г ш ед1 гой... Б у п н несше ж эркелендеп,
ж а р а м с а к т а н а к а л д ы ц ? — деп ж е р -ж е б 1р ш е ж етедк
А к ы р ы Биб1 «пэледен м а ш а й ы к каш ы пты » деп, уйге
ю р т кет1пт1 де, ундем ей к уты лы пты . Б ур ы н ондайы н и м
керген, Ы р ы с к а н к атты долы ланы п у р ы с к а н кезде саз
беттенш , к е г е р т кетед1 екен. А у ы л а д а м д а р ы б!р ауы з сез
а йта алм ай, у й д ь у й л е р ш д е бугы п , бур1С1п калыпты...
Биб! осы ны н бэрш кез1Н1н ж а с ы н теге отырып, аз
сезбен б а я н д а п келд1 де:
— М ш е , сен ж о к т а , к у д а й к а р а басты ры п, ек1 каты н
ел ал д ы н да осы ндай а б ы р о й сы з д ы к к а тап болды к. К,ай-
теЙ1н, б у л мен1н с а г а н айтаты н сез1м бе ед1. Сен1н б]р
б а сы н д ы к о р г а й алмай, с ер гел д е н ге с а л г а н ш а , елгеш м
а р т ы к ед1 гой... Н е юнэм б а р ед1? С о л Ы р ы с к а н д ы бой-
ж еткен кы зы м д ай , т у г а н сщл1мдей элпеш теп куткеннен
б а с к а ж а з а б а с к а н жер1м бар ма? Т е к осы кылыгымызды
к у д а й куп1рл1'кке ж аз ы п , туб1 т а у д а й б1р пэлеге уш ы рай-
мыз ба деп к о р к а м ... Б1зд1н кы рсы гы м ы з с а г а н тимесе
болганы . Е н д 1 п б а р Т1лепм, зар т ы е п м осы г а н а !— деп
е п л т ба ры п т о к т а г а н .
Д е м е ж а н т о р ы к к а н д а й болып, у н с 13 м е л ш и т отырып
калды. Дуниен1н д а у -ш а р ы н а н , у сю р ж - ы з г а р ы н а н к а г а
бер1с, ж а л г ы з ж ы лы у ясы б а р ед1. Суйект1 к а п к а н к у з д щ
с у ы к , м а з а с ы з жел1ндей са л к ы н ы згар бул оттын басы н
д а ш ал га н екен гой. М у н д а д а т ы н ы м -р а к а т тапты рм а-
ганы да. К а й д а бары п кун керед1?.. Ол Биб! с е з ш щ а дал -
ды гы на еш кумэн к е л т1рген ж ок. С о рл ы эйел шын сырын,
зар иманын айтып отыр. Ы р ы с к а н д а сондай б\р катты л ы к ,

360
дуниеге ж а к ы н ту р а т ы н ш т а р л ы к бары рас. Ж у р е п н д е
еш ю м ге алды рмайты н, т у к ш р г е т ы к к а н б1р к атты б е р ш
бар. Д е м е ж а н сол у ш ш бар д э ул етш , бар пеш л -ы к ы л асы н
у ш п -те к се де, сы лкы м с у л у Ж 1 б 1 м е д 1 р о й . Т а с киынына
тыгылран к ы р к а р кы зы л т у л ю д е й алд ы р м аран, бер1л-
меген куй 1 келе ж а т ы р . Уйленгеннен к еш н п ж а р кы зуы
ба сы л м а р ан а л р а ш к ы е ю - у ш жыл ж ы лд ам сыррып е т е
ш ы кты да, онын, орнын ю л ен б!р а р б а с а а н д ы ск а н , са л -
кын Т1рл1к басты . Б а л а т а п к а н эй ел д щ д у н и е ш н кен-
тарлырымен 1С1 болм ай, б а л б ы р а п б1р иш тш кез! бо луш ы
ед1. Н е уннн екен, Ы р ы с к а н о лай болм ады . К а й т а ауыл-
а й м а к элпеш теп, а л а к а н р а салран сайын, с у ы к тарты п,
к а т а я ту ск ен .
Д е м е ж а н бул а р а д а кос катынра т е р е л ж айтып, б 1р 1н
а к та п , б 1р!н шналап ж а т к ы с ы келмедк Узын к ар а м урты -
нын ш алрысын кайы ра т1стелеп, у н с 13 т у й ш п оты рды да,
Биб1ге кез т о к т а т а к ар а п :
— Мен не 1стей ш ? Кос каты н а л а м деп, к о л к а салран
мен бе ед1м? « С у р а п алран а у р у д ы н ем 1 ж ок » . О сы 1ске
мен1 б а ст а р а н е з щ ед1ц р о й ... Е н д 1 с о н ы н са за й ы н т а р т а -
сьщ !— деп аз бегелд1 д е .— Б ай р а, б а й л ы к к а кенде боп,
1шер ас, киер ки!мге ж а р ы м а й о ты р са н д а р , мен ез1мд1
К1НЭЛ1 са н а р ем. Б эр б а й л ы к кол ы н д а отырран б а й б а л а м
бэйб1ше мен тойып сек!рген то к а л р а енд1 к ан д а й ем 1с-
теЙ1н? А з ауы л Т е р т у ы л д ы н ба сы н коса алм ай ж у р ге н д е ,
маран енд!Г1 к алраны — ею к аты н н ы н а р а с ы н а б1Т1мге
ж у р у ед1?!— деп томырылран а ш у у с т ш д е терю буры лы п,
артындары кос ж а с т ы к к а ж а н т а я берген.
Биб1 б у д а н ары к уй е уш м а з а л а г а н ж о к . ©з дерт1
ез1нде, 1штен ты на курс1нд1 де, акы ры н басы п д а л а г а
ш ы р ы п кетт1.

О сы сэт у й сы рты нан ат ту я р ы н ы н д у 61 р1 ест1Л1п,


б1реулерд1н т у с ш ж а т к а н ы б а й к а л д ы . « У ю р да й у й д е ме?»
деген элдеб1р д а у ы с т а ш ы р ы п ед1. К1м д е бо л с а алыстан
суы т жур1п келген к1С1лер. Кеп у з а м а й с о з а - с о з а сэлем
бер1сш, 1'шке ж уп ы н ы шекпен, ж у л м а т ы м а к киген бес-
алты адам К1рд1. Топ б а с т а п келе ж а т к а н к а п с а г а й , 1р!
денел1 Бекен1 уй иес1 б 1рден таны п, басы н к е т е р 1п а л га н
К а с ы н д а г ы л а р ы — сол Б екемен б!рге т а у б е к т е р ш д е е п н
салып, енбекпен кун керш ж ур ген эр р у д ы н колы к ы ска ,
ж у п ы н ы -ж у а с адам дары .
Д е м е ж а н осы дан б1рер кун буры н к а л а д а сол ж а т а к
а уы л ды н 61 р Ж1пт1не ж олы гы п, Б е к е г е арнайы сэлем а й ­
тып, ею то га н с у г а к а г а з алганы т у р а л ы к уа н ы ш ты х а б а р
ж ол да ган -ды . С о л х а б а р д ы ест1с1мен, уйлер1нде шыдап

36 г
оты р а алм ай, ш агщ ы лап ж етк ен беттер! б о л с а керек. Бул
кун де а л п ы сты ц ж у а н 1шш а р а л а п , с а к а л - ш а ш ы бурыл
т а р т а б а с т а г а н Б ек е т е р алдына ж а й г а с ы п , а м а н - с а у л ы к
с у р а с ы п б о л г а н сон,, б)рден ш е ш ш п сейлеп кетть
— К а л а д а н кай ты п сы н , Д е м е ж а н ш ы рагы м . Ж э н е
б у л ж ол ы ж а й к ай тп ай , б а с бэйгенд1 алып, мол о л ж а м е н
оралыпсын,. Б а я г ы д а б1р ю с Ы ж ы гы п , ба сы н а н куш алып
кететш 61ЗД1 де бу л ж у р т п а л уа н а та н д ы р г а н . Ен д1пш н
к ур ес ТЭС1Л1 бш ек те емес, б ш м д е кал ды гой. С о л жан,а
з а м а н н ь щ улы гы н уйпап, х а л д а й ы н кап ы кет1рген нагыз
п а л уа н , мше, е з щ с щ . Э м ю е осылай а б ы р ой ы н асып,
м эртебен ©се берсш , асыл а з а м а т ы м ! — деп тьлек-батадай
б 1р о к ш а у сез айтып едк
М анадан бер! ез а га й ы н д а р ы н ы н керен ау-керден
м шезш керш, оган у й - ш ш щ к е щ л а з , куйю т 1 р л т к аб а т-
тасы п, 1шгей ж а б ы р к а п , ж а с ы н к ы р а п о ты р ган Д е м е ж а н
б 1рден с е р п ш п с а л а б ер д ь К а р а п а й ы м к а р а ш а р у а Б е к е ­
ш и а у з ы н а н ш ы к к а н б1р а у ы з сез1 е д 1: «М ш е, келд1 гой —
ж е р - с у д ы н н агы з иелер1. С о г а н шын куанып, кад1р1н 61-
Л1п, ©31 1здеп кел1п та п ты гой» деп то лга н д ы 1шшен. Сол
к©тер1нк1 к©н1лмен ж а д ы р а й туст1 де:
— Р а к м е т , Б е к е а га . К еп ж ы л д ан бер1 а з д е р д щ ал-
д а р ы ц ы з д а у я т т ы болы п ж у р ед1м. А к ы р ы сол арманды
еткен А б д ы р а мен К а р а у н г 1р д е н ек1 то га н с у г а к а г а з
алып к а й т к а н ж а й ы м б а р . 9 з1рш е сен дерге экелген ба-
з ар л ы к -сы й ы м д а , к о л д а г ы бары м д а осы !— деген-д1.
Б у л с е з г е о ты р га н д а р тегш мерейлен1п, ду ы л д асы п
к а л д ы . Б е к е ш и к а с ы н д а гы К а р а м а н , К у р к е б а й , Есбол
сияк ты к а р т а н а д а м д а р ж а м ы р а й ун катып:
— Ш ы р а г ы м -а у , 613 у ш ш бу д ан улкен сый бола ма?!
— « С о к ы р д ы н Т1леген1 — ею кез1» деп, сол с у г а колы-
мыз ж етпей, бул к ун де б у л д ы р ы к болып оты р ган ж окпы з
ба?!
— О сы н ы н бэр 1 б 1р с е н 1и а р к а н гой, Д е м е ж а н - а у ! Сол
ж ер мен суды а р ы стан н ы н аузы нан, т у р 1кпенн1и туб ш ен
куш пен та рты п а л г а н ы н д ы кермей-бш мей отырмыз б а ? ! —
дес1п, шын р и з а ш ы л ы к сездер1н айтып ж аты р.
С е р 1к тер 1Н1и д а б ы р ы б а с ы л а бергенде, о л а р д ы н сез1н
Б ек е ж а л г а с т ы р ы п экетт1.
— А н а ж ы л гы 631ИН1И акы л -кен есщ м ен т а у б е к т е р 1н-
д е п б у л а к б а с т а у д ы с а г а л а п , ж ы л г а - ж ы л г а г а дэн сеуш ,
кун к е р 1п отырран б!р к ауы м ел барм ы з гой. О сы х а б а р д ы
ест1гел1, сол к а р а ш а р у а халкын, улкен куан ы ш уст1нде.
Б у п н бары п к ер сен , эр ауыл « а к с а р б а с т а р ы н » айтып
сойып, К1ш1-Г1р1м той ж а с а п ж а ты р Кеп ж ы рл ап кайтерпн,

362
к,аз1р ецбекпн ел щ н щ Т1леу1 б 1р сен щ у с т щ д е , Д е м е ж а н
ш ы рары м ,— дей келш, т е с т е п ел д щ к еш н п к е з д е п ш а р у а -
куш н эн п м ел еп к е г п .
О сы д ан б ес-а л ты жыл бурын, Д е м е ж а н н ы н кы рманы -
нан кеусен алып к ай т к а н с о н - а к , осы Б е к е б а с т а р а н аз
уйл! кедей ауы л А ш ы лы н ы н а н г а р ы н а к ы с т а у салып, ж а н а
б 1р т 1рЛ1К б а ста г а н -д ы . Д э л 1р г е с 1нде а р к ы р а п арып ж а т
кан А б д ы р а езенш ен х а л д а й л а р нэр та ты рм а й ты н болран
с о н х ж ы л р а -са й л а р д а н аратын кпш-пр^м б а с т а у - б у л а к
тарра то сп а ж а с а п , соны н суымен ш у к а н а к , шарын еп н
дерш суа ры п , к уз д е б а л а - ш а р а н ь щ ене к е ю р е к н е а б е с ш
ж инап а л а ты н . Коп кеппкпей б1реуден-б}реу ен еге алып
т у р а к т ы к эс ш к е ден к о ю ш ы л а р кеб ейе б а стай д ы . Б ур ы н
б а й л а р д ы н кенпне ш еск еш н е мэз болы п, с щ 1рш б о с к а со-
зып ж ур ге н ет1 Т1р! т а л а й кедейге ой т у с ш , ж ер т ы р м ал а п ,
епн с а л у г а ю р к ш едь Ж а л г ы з Аш ы лы ем ес, енд1 1ргелес
ж а т к а н А б д ы р а , К ы з б е й т , К у ж 1бай вн1р1нде де о сы ндай
епнш1, ж а т а к а у ы л д а р пайда б о л а б а с т а г а н . К,аз1р сол
б е к т е р д е п каз к а т а р к о н ы ст а н г а н ж ет1-сеп з а у ы л д а
д и к а н ш ы л ы к ты н д э м 1н таты п, с о к а н ы н с а б ы н у с т а у г а
тесе л ш к а л г а н ж у з д е н а с а т у т ш б а р квр1нед1. Е н д 1 сол ар-
ды н кол ы на к у н а р л ы ж ер, нэрл1 с у тисе, кэд^мпдей 1ргел1
ел болып кететш тур1 бар... Б е к е осы ж а й л а р д ы байып
пен б аян дай келш, Д е м е ж а н г а мол д е н е п м е н е н с е р 1ле
б уры лды да:
— О сы н ы н б эр 1 — е з щ н щ акыл-кенес1н, к ерсеткен
у л п - е н е г е н гой, Д е м е ж а н шырарым. К а л ы н к а з а к к а у ы
мына т у б ш д е т у р а к т ы к э с 1п керек екенш сезбен айты п та
т у а щ и р д щ , е з щ б а с т а п е п н салып, юпен де д э л е л д е д 1н.
Т а к б 1р кер кеуде, керен к у л а к б 1р е у б о л м а с а , у г а т ы н
у а к ы т т а р ы болды гой. Енд1, М1не, колы м ы зды есеге ж е т
К131П, о р та д а н ойып ж е р - с у эпер1п о ты р сы н . Б у д а н а р т ы к
не 1стейс1н б у л етек б а сты , ш а б а н - ш а р д а к ж у р т ь щ а ?
Ж а с а г а н ж а к с ы л ы г ь щ б 1зден к а й т п а с а к у д а й д а н , келер
нэс1л, у р п а к т а н к а й т а р . «Ел б а гы н а т у г а н а за м а ты м
асыл б е п м , аман бол» дегеннен б а с к а не ба р б 1з д щ колы
м ы з д а ? — деп аз сез бен ел алрысын жетк1зд1.
Д е м е ж а н д а к а з 1р а к ш ы л , кесек жуз1 н у р л а н а т у с ш
к а р т сез1'не м е р е й л е н т оты рган
— Р а к м е т , б арды ай тты н , Беке. Б а й к а п отырмын
еткен енбек, теккен тер текке кетпеген ек е н ,— д е д 1 толк и
Т1Л к а ты п .— Б 1р а к бул эл1 к а г а з д а г ы д у н и е рой. Енд1
соны т е з д е т т 1ске асы руы м ы з керек. С 1з д е р д 1 ш а к ы р г а н
себеб1м де сол е д 1.
— Н е б у й ы р са н , б\з дайы н.

363
Т ек ж ол б а с т а п берьш, аргы ж ары н ез1м1зге коя
б е р ,— д е е п о т ы р га н д а р .
— Ендеш е, со з б у й д а р а с а л а бермей, А б д ы р а д а н алы-
натын то р а н г а ж а к ы н а р а д а ю р к ш кетейж. О сы ж у м ы с к а
дэл каз1р к а н ш а адам ш ы рара а л а с ы з д а р ?
Б ул с у р а к к а А к б о л а т т а н ш ы к к а н намысты, ер кедей
К у р к е б а й ж а у а п берд1.
— О сы ж а н а с а й - с а й д а ш аш ы л ы п отырран ж у з уйл1
ж а т а к б а р м ы з д е д ж кой. Солардын, к е б ь а к балалы -
ш ага л ы , е р - а з а м а т ы сай а д а м д а р . Т ш т 1 ш а ц ы р а к басы
б 1рден деген де, ж у з ж т г п к ол м а-к ол ж инап беруге б о л а ­
ды
— О н д а Т1ПТ1 ж а к с ы . Слздерге уш кун нэубет беремш.
Ж т т т е р щ к етп ен -к у р еп н , т е с е а мен кай л а сы н алып,
с а к а д а й сай турсы н А л д а г ы сэ р с е н б ш щ сэ тш е А б д ы р а
ез е ш н щ а н г а р ы н а н т а б ы с а й ы к .
О сы сез б а й л а у болды. Б ек ел ер осы дан кешн кеп
бегел ген ж ок, кы мы з 1шш, к о н а к а с ы г а сойы л ган м ал ды д
етш ен а уы з тид1 де, асы гы с а т к а конды. К у а н ы ш т а р ы
койнына сы йм ай, бул ж а н а л ы к т ы т е с т е п к а л ы н елге
т е п е ж е т ю з б е к болы п, кешк! сал кы н м ен ж у р 1п кеткен

V
Уэдел1 кун ж етк енд е, к а с ы н а б!р топ а д ам ерт1п, Д е ­
м еж ан д а ертелетш а т к а к он ган . Б у л а р д ы н 1Ш1Нде осы
е л д 1н з эн п л ер ! Т ы н ы б а й мен Тус1птен б а с к а , е п н ш ш к т щ ,
то га н к а з у д ы н ж ай ы н б1лет1н Д и к а н б а й б а с т а т к а н ез
аул ы ны н б 1раз ж т т т е р 1 д е б а р . О й д а г ы е л д 1н ж а п п а й
ж а й л а у р а кеш1п ж а т к а н кез1 едк Б ул кундер1 бук1л С а р ы -
ел ец , К е к ж а й д а к , Б о з д а к , К,ы ры кк уды к ен!р1 тугел
к о з г а л ы с к а кел!пт1. К,ай ж ар ы н а к а р а с а н д а , т а у р а к ара й
бет алган у ш р -у ш р ж ы л к ы , к о р а - к о р а кой, б а я у ы р гал га н
туйел1 кеш тер у ш ы р а с а д ы . Т а ц е р т е н п ерте салкы нмен
а т к а конган салт а тты л а р сондай к е ш т е р д щ талайы н
басы п озып, с э с к е т у е ш ам а сы н д а А ш ы л ы г а ж е г п .
Д е м е ж а н д а р келгенде, А б д ы р а езен1И1н т а у ш атк ал ы -
на т а я у он ж а к к а б а г ы н д а ж у з к а р а л ы К1С1 ш огы рланы п
к утш т у р ед1. А т к а мшгеш , ег1зге М1нгескен1, ж а я у ы бар,
ал а -ш о б ы р кы зы к топ. Т а к ы м д а р ы н а к ы ск а н , иы ктары на
салы п бос у с т а г а н кетпен-куректер1 кунге ш аг ы л а ж а р к -
ж у р к ет1п, б у л ел к ед е буры н б о л м а га н ез ге ш е керш ютен
дерек бергендей. Т о й -д у м а н г а , ж ел 1к -та м а ш а г а ж и н а л ган
к ы зы к к у м а р кыр к а з а г ы емес, к а л ы н к а й р а т танытып,

364
1ске ж у м ы л г а н енбек тобы. Б э р ш щ алд ы н да, сол у ж ы м -
д а с к а н к ау ы м н ы н к о л б а с ы са р д а р ы н д а й болып, бш к
коныр а тты н у с т ш д е Б е к е н щ 031 т у р .
С ез! мен 1С1 б 1р ж ерден шыра берм ейтш , етек басты
ж у р ты н ы н е н ж а р мш езш ен эбден запы болран Д е м е ж а н ,
к а ш а н та у б ек тер ш е ж еткенш е, к ещ л ш ж а й л а р а н б1р
к уд ж тен а ры ла алм а й келе ж а т к а н . Кен ет к а р с ы алды н ан
к а у ы м д а с к а н елд1, неге д е б о л с а дайы н, т а с -т у ш н топты
кергенде, а р к а сы кецш с а л а бердй А с т ы н д а г ы тертебелд1
та й п а л т а ж о р г а л а т ы п , ез тобы н ан о зы н к ы р а п келд1 де,
кутш т у р г а н к епн нл ж ке т а к а й бере:
— У а , орта толсын, х а л а й ы к . 1ске с э т ! — д е д 1 ж а р к ы н
ж у з б е н са н к ы л д а й ун каты п.
— К е м д 1п езщ м ен толып, та ки я т е б е болсын, Д е м е ­
ж а н ш ырагым! С е р к е а з су д а н етп е й тш к о р а л ы койд ай
уйлыгы п т у р г а н х а л к ы н б а р . Е ю т 1з п н , б\р ш ылбыр ез
колы нда. Б а с т а й б е р !— д е д 1 Б е к е д е к ур ю р еген зор д а у ы с-
пен.
— О н д а не т у р ы с бар? Т а р т атты н ба сы н — а л ы н б ас
к а м а л д а й боп келген А б д ы р а н ы н суы на!
Сол с е з д 1н а у ы з д а н ш ы гуы м у н екен, то птан ы п ту р г ан
к а л ы н к ар а ш а р у а ш уы л д а п , к о с тап кетт1.
— К у т к е ш м 13 — е з 1н рой.
— Баста!
— Ерд1к соны ннан...
— С у алаты н кемейд1 кез1М!зге б1р к ер сетш П — д е с 1п,
ж а к п а р та сты ж а н г ы р ы к т ы р а , ен д а л а н ы б а с т а р ы н а
кетерд1.
Б ул м ан ай дьщ ж ер ж а д ы с ы Д е м е ж а н г а ж а к с ы т а н ы с
болаты н. Т у б 1нде то га н алып, с у ш ы г а р г а н д а й кун т у с а ,
езен а н г а р ы н ь щ кай ту сы к о л а й л ы б о л а р екен деп, буры н
д а б 1рнеше рет к е л т к а й т к а н ы бар-ды . К а с ы н а Беке,
Ты ны бай, Д и к а н б а й д ы ерт1п, топ алдына т у с е бердь
Тем ен де, бш к ж а р к а б а к а сты н д а , т а с т а н - т а с к а согы-
лып, курк1рей ары ндап, А б д ы р а езен1 агы п ж аты р . К а р с ы
бетте, арнаны н ш ы гы с к а п т а л ы н д а , тал-теректер1 к е г е р 1п,
Б а х а л д а й мен Д о х а л д а й д ы н зэЙ1мкелер1 кер1нед1. О л а р д ы н
ендеп кеткен е п с а л к а б ы , еп н г е су алаты н то ган ы д а сол
карсы ж а к т а . А л езеннщ б а ты с бет1 эл1 игер1лмеген тын
д а л а , т у п н т а р т с а н майы ш ы гаты н, к а р а то п ы р а кты , боз
ж у с а н д ы кен ж а з ы к болатын. Т а у етег ш е ж а к ы н д а г а н
сайын шалгын шеб1, к а р а г а н - т о б ы л г ы с ы молайып, ж ер
к у й к а с ы к ал ы н д ай туседи Ж а т а к а у ы л д а р биыл кектем-
де осы б е к т е р г е со к ам ен ты р м а л а п , б 1раз е п н с а л г а н екен.
Каз1р сол еп н дер! т а к т а бетш ж ас ы р ы п , к а у л а п ес1п

365
калыпты. А л ы наты н т о г а н алдымен осы е п н д ж т! басы п
е т у г е тшс. Б 1р а к езен ак,гары тым терен., бш к к а б а к т ы ц
а сты н да ж аты р. Торан кем еш н едэу1р ж о р ар ы д а н алып,
к а б ы р г а л а т ы п экелм есец, дэл т у с п а - т у с т а н су ш ырара
алм айсы ц. С о н д ы к т а н олар эл1 де т ер т-б ес ш акы ры м
ж о г а р ы ерлеп , т а у ш а т к а л ы н а 1шкер1леп ене туст1.
Б у л а р д ы н 1Ш1нде е г ш ш ш к т е н х а б а р ы мол, кез1 к а р а к -
тысы Д и к а н б а й едк С о л езен арнасы н кезбен шолып,
ж т к ар а п шыкты д а , к асы н дары Д е м е ж а н мен Б ек еге
буры лы п:
— 0С1Л1, б а с то ран н ы ц к ем еш н е езен арысыныц тебш-
деп келш, ж а к с ы серш нмен с о к к а н ы д у р ы с болады . С о н ­
д ы к тан арн ан ы ц кец ж а й ы л м а й , кы сы лы п а к к а н жэне
осы ж а р ар а мол аун аран у р ы м та л тусы н т а ц д а п а л а й ы к ,—
деген а к ы л айтты.
Б а с к а л а р д а соны ц сезш куп к ерш , эл1 де б1раз ерлей
туск ен. Тшт1 к арсы б е т т е п х а л д а й л а р торан ы ны ц кемеш-
нен де ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й е т щ ю р е п бары п б 1р -а к ток-
тады. Б ул ез ен арысыныц лы ксы п келш, б е р п ж а г а н ы
ж уы п ж а т к а н к ы с а ц т у с ы б о л а ты н . 0 рине, ж а ц а то ган
т а у беткетпн керлеп, кец ж а з ы к к а кетер1лгенше, едэу1р
ж ер к аз у д ы , кеп ецбект1 керек кылады. Б 1р а к оныц есе-
С1не су б а р а ты н е п с а л к а б ы у л г а я туспек.
О сы а р а г а келгенде бэр1 аттан т у сш , ж а г а л а у г а к ар а й
бет алды. Ж у р т к ец ш дк Ж 1п т т е р к етп ен -к у реп н оцтайлап ,
ж у м ы ст ы б а с т а п к е т у ге к улш ы ны п дайын тур. 0 р ту ст а н
кы сы лм ай ш ы к к а н е м ен -ж а р к ы н кулк1, эзш -осп ак , суй-
1Н1ШТ1 леб1здер ест1лед1.
— К е к т е к у д а й , ж е р д е х а л д а й билеунп ед1. А бды р а -
ныц мелд1р ту н ы гы н а 61зд 1ц де колымыз ж е т т 1-ау акыры!
— Х а л д а й л а р а р ы к т а г ы суы нан ат с у а р с а ц а ш у л а -
нып, куты кеткендей б о л у ш ы ед{. Енд1 не 1стер екен?
— ©згесш не кы лайы н, 61 р пут бидайы н б1р койга
б у л д а н ы п эрец беруцн ед1-ау. Ёнд1 б 1 3 Д1ц де аузы мы з а к
нан га тиет1н ш ы г а р , — дескен уы тты сездер у ш к ы н атады .
— А л, б а ст а й м ы з б а ? — дед1 Б е к е эл! де ез к езш е ез!
сенбегендей, Д е м е ж а н г а к арап.
— Б а с т а й ы к ! — дед1 Д е м е ж а н . С о н а н соц кепш1Л1кке
бу р ы л ды д а : — А л, х а л а й ы к , б!з буг1Н а т а - б а б а м ы з 1степ
кермеген ж а ц а 61 р Т1рл1кке к1р1скел1 турм ы з. О сы тоган ды
б1Т1рсек, а с а у езен А б д ы р а н ы ауы з д ы к та п , алты к у л а к
су алам ы з. О л с у А ш ы лы мен Н у р а н ы ц кец а л к а б ы н
к а л а й кегертем д е с е н де ж етедк К а л а й о йлайсы ндар,
осыны о р ы н д а у 61з д 1ц колы м ы здан келе м е,— деген
д а у ы с т а й ун катып.

366
Ж и н а л г а н д а р тары д а т а у ж ан ры рты п, ш ул асы п
кегп.
— К ел ген де кан дай!
— Х алдайларды н, д а аягы асп.аннан са л б ы р а п туспе-
ген ш ы гар. О л а р д а ©31М13 си як ты пенде...
— Т е к жер-судын, к о ж а с ы д е м есен , белш ауы рты п,
б у т а б асы н сындырран х а л д а й б а р ма? С о л а р г а м алай-
л ы к к а ж ал д а н ы п , бар ш а р у а с ы н а т к а р ы п ж ур ге н — та гы
0 3 1 М1 3 Д1Н сорлы к а з а к , — дес ш ш и ы рш ы к а т к а п , намысты
ундер е с т 1ЛД1.
Д е м е ж а н ж у р т т ы н гуш деген д а б ы р -ш у ы н ы ц ба сы лу ы н
кутш аз К1д1рд1 де:
— Е н деш е осы ж у м ы с а я к т а л г а н ш а , а з д е р г е то га н -
ба сы — ш ан ия етш, Б е к е а га м ы з д ы та га й ы н д а н м ы н
Б у г а н не а й т а с ы н д а р ? — деген . К е п ш Ы к оны д а к остап
— Ж ен-ак!
— Б е к е болсын.
— Б 1зге Б ек еден б а с к а ш ан и ян ы н тшт1 каж ет1 ж о к , —
десш ж атты.
— Олай болса, бупннен бастап ш ания-м ураптары н —
осы Б еке. Т оранра а д а м ш ы г а р у , к езеп м ен ауы сты ры п
отыру осы К1СШЩ к ол ы н д а б о лады ... Ал, кэне, 1ске ю р ь
сешк!
Б 1рнеше адам к а н ж ы г а д а б а й л а у л ы ж у р ге н аркан-
дары н ш еш ш экел1п, б о л а ш а к т о га н н ы н т а с та бан ы н
б ел п л ей б а с т а д ы . Б у л а р д а ж ер ден геш н елшейт1н ар-
наулы аспап ж ок , кез мелшер1 рана. Б 1р а к ж ер ж ад ы сы н
ж а к с ы б1лет1н Д и к а н б а й , Б е к е си я к ты к е ю р е п да н гы л
улкендер мен с а х а р а д а мал кездеп, ан а у л а п ескен кыра-
р ы , мерген ж т т т е р мулт кетер емес. Т о г а н н ы н б а с кемеЙ1н
су екп1ндеп еркш с о г а ты н д а й сэл е щ с т е у алып, арка н
керш, эр ж ер г е б е л п согып, к а з ы к к а г ы п б а р а ж аты р .
— Ал к ал ранд ары м ы з к а р а п ту р м а й , б а с т а й бермей-
М13 б е ? — дест1 ты кы р ш ы п турран Ж1пттер а л а к а н д а р ы н а
тугарт.
Б ул кезде Б ек е кол асты н д а гы а д а м д а р д ы он-оннан
топтап, э р к ай сы сы н а к а з ы к т а р д ы н а р а с ы н бел!п бер1п
ж атк а н -д ы . Ж т т т е р д щ к у ш - к а й р а т ы н а , к у р а л - с а й м а н ы -
на к а р а й а р а л а ст ы р а 1р1ктеп ж ур . Э лден у а к ы т т а Д е м е ­
ж ан н ы н к а с ы н а келд1 де, т а н д а п алга н ж а к с ы курект1н
61 р!н колына устатты .
— Ал, Д е м е ж а н , х а л к ы н н ь щ к ам ы н ойлап, осы 61'р
ж а н а кешт1 б а с т а п ж ур ген ез1Н е д щ гой. Ы рым болсын,
а л га ш к ы курект1 сен сал ш ы , ез1н б а с т а ш ы , — дед1 шын
ы кылас б1ЛД1р1П.

367
Д е м е ж а н сез ге келген ж ок, у с т ш д е п ш апаны н ш еш ш
л а к т ы р ы п т а с т а д ы да, 1ске к1р1С1п к е г п .
— А у , шр1м, дикан бабанын, аруагы, езщ долдай
гер!— деп курект1 табанымен басып, жерге унгысына
дешн енпзд1 де, алгаш кы топыракты атып Ж1бердк
О сы ны куткендей, м а н а д а н бер1 к ол да ры кышып эрен,
турган ж ш ттер де к а у ы р т ж .ум ы ска арал а сы п кеттк
К и ы р ш ы к к у м г а , ш агы л т а с к а тиген суйм енн щ , кетпен-
к у р е к т щ жуз1 ш а к ы р - ш у к ы р етш , А б д ы р а ац га ры н лезде
ецбек д у б 1рше то лты ры п Ж1берд1. Ж у з к а р а л ы к ю кемшде
ж а р т ы ш а к ы р ы м д а й ж е р г е шеп ж ай ы п , колтыгын ж а з а ,
к у л а ш т а й сермеп ж аты р . Т о г а н н ы н кемейге ж а к ы н Т1ре-
м есш е Б е к е ез ш щ : К а д ы р б е к , С а д ы р б е к , Ж у м а б е к дей-
тш у ш улын к а т а р са л г а н екен. Э к е с ш е т а р т к а н ен ш ен
1р 1 денелй атпал а з а м а т т а р колы тиген ж ерш ойып ту с ш
ен серш ба рады .
Д е м е ж а н суйм ен у с т а г а н сол уш ж 1п т т щ кимылына
б !р а зг а деЙ1н к ар а п ту р д ы . Эс^ресе С а д ы р б е к пен Ж у м а ­
бек к ейл ек терш ш еш ш , б е л у а р ы н а дей1н ж а л а н а ш т а н ы п
а л га н екен. А у ы р суйменд1 к е т е р е с о к к а н д а , са п ты а я к -
та й к а р еттер1 б у л т - б у л т ойнап, тиген ж ер ш опырып,
ойып Ж1беред1. Ж е к е о л а р емес, ж а с е с ш р 1м б а л а д а н
енкейген кэр1ге деЙ1н ш а м а -ш а р к ы н ш а куш салып, ки-
м ы л д а п - а к ж а т ы р . Д е м е ж а н б 1р н е ш е у 1мен Т1лдес1п те кер-
Д1. О с ы л а р д ы н кепш1Л1п буры н б а й л а р д ы н ес1Г1нде, хал-
д а й л а р д ы н ж а л ш ы л ы г ы н д а кун керш , б а л а - ш а г а багы п
ж у р ге н ж а н д а р екен. С онры ж ы л д а р ж а т а к аул ы н д агы
ж а н а кэс1пке ден койып, эр ж а к т а н бас к ур а й б астап ты .
А т а т е п , ру ж е ш де эр т у р л к Б а й г а р а - Ж а у г а ш та: К,ара-
менде мен Б а й м у р а т та , А к б о л а т , Ш е т ж те а р ал а сы п
ж у р . Тшт1 б у л Т е р т у ы л г а ж а т п а й т ы н К а р а к у р с а к , М эм -
бет, Ж у м ы к та , к и ы р д а гы Т у м а - т о к п а к , М у р ы н д а у ш ы -
расы п к ал а д ы . А л а й д а ру су р а сы п , с а л м а к салысты рып,
Ж1кке бел1Н1п ж у р г е н ешк1м ж о к . Б у л а р д ы б1р1кт1рген
к а н д а с т ы к , р у л а с т ы к емес, о р т а к тагд ы р ы , кункер1с
КЭС161 т а б ы с т ы р га н , ту р м ы сы ту ы сты р га н ж ан да р. Р у - р у
боп ж е н к ш е кеш1п ж ур ге н бы лайгы кеп к а з а к т а н бел1Н1п
к а л г а н а р а л д а й . Эр рудьщ а р ас ы н а н сыгылып ш ыккан
нэр-сел^ндей.
« Б ыты рап ж у р г е н к а з а к т ы н басын, ай д а га н н ы н ал
ды нд а кетет1н ер1степ малы емес, осы ндай Т1леу1 б1р т у р а к
ты кэс1п б1р1кт1ред1 е к е н -а у !— деп ойлады Д е м е ж а н , иык
с у й есе к а т а р к и м ы л д а ган кеп к а у ы м г а к а р а п т у р ы п .—
Э л д е 01здщ х а л ы к т ы н у й тк ы -м эй еп осы лардан б а с т а л а р

368
ма? Слрэ, со л ай шырар... М ы н а у — буры н б а й к а л м а г а н
ж а н а нышан, в з ге ш е б!рл!к б ел пс1 р о й ».
Б ек е мен Д и к а н б а й екеу1 ж ер казы п ж а т к а н эр ж !пт-
тщ к а с ы н а бары п:
— С ы з ы к т а н а у ы т к ы м а й т у р а к азы н ы здар. Торанн ы н
еш ек1 кез. Б и п т п б!р кезден а р тп а сы н . Т о п ы р а гы н алыс-
к а ш а ш п а й , ещ е ж ар ы н а к о я н ж о н д а п уш п к о й ы н д а р !—
деп к а д ар а л ап журген-Д1. Э л ден у а к ы т т а Б е к е Д е м е ж а н ­
нын ж ан ы н а келш, кек ш е п т щ у с т ш е ж а м б а с т а п отыра
к е г п . Ш а р ш а р а н сиякты , м а т а б е л б е у ш щ б!р уш ы м ен
м ан дайы н ьщ терш су р т т к
— О сы к ар к ы н м ен ты нбай к и м ы л д а са , торанны н ка-
зылуы к а н ш а р а со зы л уы м у м к ш ? — дед1 Д е м е ж а н д а
онын к а т а р ы н а н орын алып.
— К1м б1лсш, буры н К1м торам к азы п к ер ш т1?— деп
Б е к е е з у та рты п к у л д к — Б у п н а л р а ш к ы кун болран сон,
ж у р т дурм екп ен кеп ж и н а л д ы р о й . Унем! б у л а й б о л а берер
д ейм 1сщ . Д еген м ен ж у м ы с ба сы н а н кы ры к -оты з а д ам д ы
у збей тш ш ы гарм ы з.
— Иэ, а я к ж а г ы к о ж ы р а п , сиы р к у й м ы ш а к т а н ы п
кетш ж у р м е с ш . Ж у р т ш епке, е п н - т е п н г е а р а л а с ы п кет-
пей т у р г а н д а , б т р ш а л г а н д а р ы н ы з ж ен гой.
— ©31м де с о г а н белд1 буы п отырмын. Ж а н у я д а
бо л са, ж а з о р та с ы н а деЙ1н б1Т1р1п к ал а р м ы з . Тшт1 осы
то га н ды ертер ек 1ске косып, б е к т е р д е п епнд1 б!рер мэрте
су а р ы п к а л а м ы з б а деген де ойымыз б а р , — дед1 Б е к е
н ы к сен1ммен.— Ал б у л елге ег1ст1К жерд1 к а ш а н бел ш
берес1н?
— Ол ж а г ы н а а л а н б о л м а й -а к койы н ы з,— дед1 Д е ­
м еж ан д а Б е к е н н щ кен1Л1Н о р н ы к ты р а с ей л еп .— Ж е р ен
алдымен осы т о га н д ы к азу га к а т ы с к а н ен б екк о р калын,
б у к а р а г а тиед1. Т о г а н казы лы п 61ТС1Н. А м а н д ы к болса
к узге та м а н о сы л а й б а с к о с а м ы з да, жерд1 адам саны н а
к а р а й а р к а н д а п бел ш алам ы з.
— ИлэЙ1м, со ган ж е т ю з е ш . К у д а й б у й ы р с а , келер
ж ы лгы е п с к е к ап ы сы з д а й ы н д а л а м ы з гой. С о к а - с а й м а н -
ды, т у к ы м д ы к а сты к ты д а ерте к а м д а п , с а к а д а й сай
отырамыз.
Д е м е ж а н т о га н ж у л г е с ш бойлай ж ер казы п ж а т к а н
Ж1пттерд1 кезбен шолып б1раз отырды да:
— О н д а мен кайтайы н, Б е к е а г а . Е р тен б 1з д щ ауы л-
дар ж а й л а у г а к е ш у г е ти1с едк М у н д а г ы ш а р у а ез1Н1зге
а м а н а т ,— деп е т е п н к агы п турегелд1.
Ты ныбай, Т у с ш т е р б у р ы н ы р а к а т к а конып, у ю р д а й д ы

369
к утш ту р р а н . Д е м е ж а н а т т а н а р алд ы н да, элдене есш е
ту ск ен д е й , Б е к е г е к а й т а буры лды :
— С1здерде сойыс, са у ы н ж ары к а л а й ? А у ы р енбек
у с т ш д е а з ы к -т у л ж т е н кысылып к ал м ай сы н д а р м а ? — дед1
онын бетш е к ар а п . Б е к е кумьлж ш калды.
— Ж у р т т ы н ене к е ю р е к а й р а н - ш а л а б ы б а р р о й . Б1р-
дем е кып кун керер...
Д е м е ж а н онын сез ш а я к т а т п а д ы :
— ©31не ж а з д а й с а у ы п 1шуге ею к ул ы н ды бие, топ
о р т а н а со й ы с к а деп б1р-ею \р\ к а р а мен он т а к т ы кой
бел ем ш . Ж а й л а у р а мал а й д а р а н д а , осы мацнан к у т т
туры п, ж о л д а н алы п к а л ы н д а р .
— А п ы ра й , шырарым Д е м е ж а н - а й , б1зге осы 1стеген
ж а к с ы л ы г ы н д а аз емес. « Т у й ен щ таны раны ж а п ы р а к »
деп, 61 р сеш к а р а к т а й бергешм1з к а л а й бо л а р ек ен ?— деп
Б е к е ж е л к е сш касып, шын уялы п т у р .
— Е ш тен е етпес. « М ы н С13-б13ден б 1р ш ы ж -м ы ж ар-
тык» деген бар гой. Б у л м енщ т о г а н г а к о с к а н у л е а м
б о л сы н ,— дед1 Д е м е ж а н а ты н а мшш ж аты п .
С о н ы айтып орны нан к о з г а л а берген-дк Кенет ез ен н щ
арры к а б а г ы н а н бер! к ул д и л а п келе ж а т к а н т ер т-б ес
с а л т а тты га кез1 т у с п . ©ншен т о к ж а р а у , сем1з ат мшген,
к а р а КИ1МД1, ыздиран б1реулер. О л а р д ы Б е к е де б а й к а п
к а л г а н екен.
— У ю р д а й , сэл к уте т у р а с ы н ба, к ай те сщ . М ы н а л а р
тег1н к1С1лер емес. С ы р т по ш ы м да ры н а К а р а га н д а , осы-
л а р б1зге эдеЙ1 келе ж а т к а н С1белер болы п ж у р м е с 1н,—
дед1 арт ж а к т а н к о б а л ж и д а у ы с т а п .
— Иэ, со л ай болды... А н а б!р к а р а а т к а мшген, денге-
лек к а л п а к т ы ж уа н ы , д эуд е б о л с а , Д о х а л д а й мен Б а х а л -
д а й д ы н 61 р!. О с ы л а р ш у р к а н ш ы г а р м а с а ж а р а д ы , — деп
Т ы н ы ба й д а секем а ла сейлеп тур.
Д е м е ж а н ундеген жок- Т у п сы рты н а шыгып, курен1-
Т1п кетт1 де, к асы н дары ш арын топпен то га н казып ж а т-
к а н д а р д а н а у л а р ы р а к ба ры п турды . Н е де б о лса ж ур тты
а л а н етпей, о н а ш а д а кут1п а л м а к .
К е ш е п ж а н б ы р д а н кеЙ1н А б д ы р а езеи1Н1н тус1 бузы -
лып, т а с ы н к ы р а п ж а т к а н - д ы . Э л п л е р а т куйрырын бура-
тын мол су д ь щ ж а й ы л м а л а у т у с ы н а а ттары н к ам ш ы л а п
койы п-койып кетт1 де, берг1 ж а р а г а кеш1п е т е шыкты.
А л д ы н р ы к а р а а т к а м Ы п , к а р а к а л п а к кигеш — шынында
да, Д о х а л д а й екен. Э н е у к у ш Ш и-ам бы н ы н тойында
Д е м е ж а н м е н ш эл к ем -ш а л ы с кеп кал а ты н киям пуры с,
тентек х а л д а й д ь щ ез1. Айдынын сы рты на салып, астын-
д а г ы к а р а а т т ы н а к п а ж о р га сы м ен теб1ндеп келд! де,

370
топ К1СШЩ а р а с ы н а су г ы н а к»р1п то к та д ы . Х а л д а й л а р д ы ц
е з д ш н е н еш ю м г е сэлем берм ейтш эдетй Д е м е ж а н д а
унс1з са за р ы п к ал д ы .
— У ю р д а й , б у л не к ы л га н а д а м д а р ? Б ул ж ур т м ун да
не 1степ ж а т ы р ? — дед1 Д о х а л д а й ац -тац болган ш ш шде.
Бьлмегенсш, ж о р т а с у р а п турран ы белпл1.
— К ерм ей т у р с ы ц б а ? К ,а за к тар ез е п н ш е с у а п а р у
у цин, торан казы п ж а т ы р .
— «Торан к аз ган ы » к а л а й ? О сы м ан да к а р а - к у р а
к ебейгенге кеш кен ел ме десек... Э й, м ы н алар, р а сы н д а
да, б1рдецеш ш у к ы л а п казып ж а т ы р ,— дед1 ол ат у стш ен
к оп ан д а й мойнын созы п.— С о н д а суды кайдан а л м а к -
сы н дар?
— А б д ы р а д а н ! Ж а ц а рана е з щ к е ш т еткен А б д ы р а -
дан а л а м ы з ,— дед1 Д е м е ж а н к ам ш ы сы м ен езен ж а к т ы
нускап.
— Ол с у д ы ц иес1 бар емес пе. А б д ы р а ез еш т у г е л ь
мен х а л д а й л а р р а к ар а й ты н ы н бш м ей тш бе е д щ д е р ? —
Д о х а л д а й д ы ц ж уз!нен кекес1Н кулк1 жуг1р1п е г п .
— Х а л д а й л а р д ы ц б 1р ж а к т а н арызып экелген суы ж о к
шырар. А б д ы р а езеш ж ер ж а р а л г а л ы осы л а й а р к ы р а п
агып ж а т к а н ж о к па.
— Б 1р а к мен1ц к о л ы м д а Е ж е н х а н н ы ц ез1 б е к т п
берген т а ц б а л ы к а г а з ы б а р гой. С о н д а бул ез ен н щ к о ж а с ы
юм екен! а п - а н ы к а й ты л г а н .
— С ен Е ж е н х а н н ы ц улы бол ган д а , 613 к ул ы гой деп
пе ед1ц? Д у н и е к а г а з г а к а р а п т у р с а , ондай т а ц б а л ы
к у ж а т б1зде де бар.
Д о х а л д а й бул ж а ц а л ы к т ы э л 1 б1лмейт1н б о л с а керек.
Езу! ж айы лы п, м ар д ам си кулд1.
— К,агаз д е й с щ бе? О н ы юм б е р 1п ж у р сендерге?
— С ен бей т у р с ы ц ба? М э, ж а к с ы л а п кер1п ал ен-
деш е!— Д е м е ж а н б е ш п е т ш щ 1ШК1 к а л т а сы н а н кызыл а л а
т а ц б а ба сы л г а н етектей б1р п а р а к к а г а з д ы суырып алды
да, х а л д а й д ы ц т а н а у ы н ы ц алдына тосты. — К а л а й , к езщ
енд1 жетт! ме?
— М у м к ш е м е с ,— дед1 Д о х а л д а й ез к е з 1не ез1 сенбе-
гендей.— К а з а к к а кор б о л га н б у л к а й д а г ы к а г а з ?
— Д у р ы с т а п окы са й ш ы . Х ат танитын ш ы гарсы ц ...
Сонан соц а сты н д а г ы т а ц б а г а к а р а !
Тен тек х а л д а й д ы ц т а у к у л а т а р д а й боп келген а л г а ш к ы
арыны басы лы п калды .
— Б ул з ац ды к у ж а т емес. А л ж ы г а н Ш и -а м б ы н ы ц
1степ журген1 гой... С ен д ер муны п а р а г а саты п алгансы ц -
д а р ,— дед! иеп д1р-д1р ет1п.

37'
Д е м е ж а н к а г а з д ы б у ктеп , к а л т а с ы н а к а й т а салып
койды д а , х а л д а й д ы ашык, а ж у л а п , к а р к ы л д а п кулш
Ж1берд1.
— Эй, сен е з щ х ал да й м ы н , ак, суй ек пш деп пирен-
генщ б о л м а с а , б а с ы н д а т а у ы к т ы н миындай ми ж о к екен
р о й , — дед1 ат у с т ш д е ен сесш к е т е р е т у с ш . — Б ш п кой:
х а л д а й л а р д ь щ баяры з а м а н ы еткен. К а з а к кеш е е з ш щ
а т а -к о н ы с ж е р ш б!р а л с а , б у п н о р та д а н ойып сура ие
болды. К а р а х а л ы к т ы н осы ж е н г е ш — ж ецген . А н а т у р ­
ран ж у р т енд1 саран е с е беред1 деп т у р с ы н б а ? — деп а рт
ж а г ы н д а торан казы п ж а т к а н калын к е п ш ш к т 1 н уск ады .
Д о х а л д а й д ы н к а р а к ош к ы л жуз1 б1р арарып, б!р сур-
ланды. Ы з а д а н ж а р ы л а ж а з д а п , б 1р а к дэл к а з 1р кепке
т о п ы р а к ш а ш а алм асы н сезш , дщкес{ куры п турраны
беЛГ1Л1.
— Ж а р а й д ы , торанды к аза б ер щ д ер . Б1рак, к аш а н
айтты н деме, е н б е к те р щ з а я кетедд,— дед1 езш зорра
т е ж е п .— М ен е з 1м де осы б е тк е торан шырарралы ж у р
е д 1м... Д а й ы н д а п б е р г е н д е р 1н к а й т а ж а к с ы болды.
— Оны у ары н да керерм1з!
— К е р с е к керерм!з!
— Б а р . С е н г е н щ у л ы к б о л с а, а ры зы вды айта бер
— О сы А б д ы р а д а н к а з а к к а б 1р та м ш ы с у та ты р са м ,
х а л д а й аты м ешс1н!
— С е н 1н а ты н еш ер. Б 1рак а н а ж у р г е н калын, ел осы
бетш ен к ай тп ас.
— Отпен ойнам а, Д е м е ж а н !.. Б а с ы н кетед1,— деп
Д о х а л д а й аты ньщ ба сы н б у р а берген.
— К а й к а з а к т ь щ басы к а н ж ы г а н д а ж у р ед1?! ©зщ де
а й д а р ы н а с а к б о л !— деп д а у ы с т а п кал ды Д е м е ж а н ,
сырт а й н а л а берген Д о х а л д а й д ы н ж он а р к а с ы н д а ш уба -
тылып б а р а ж а т к а н ж у а н ер!М1не кез1 тус1п.
Х а л д а й л а р тобы ж а н а г ы келген 131мен езеннен етш ,
е з д е р ш щ зэй1мкес1не к а р а й бет алды.
— М ы н а к э ш р д щ бет1 ж а м а н гой. Б ул ит енд1 м аза
берер деймкщ,^— дед1 Б е к е шын к о б а л ж ы г а н т у р бай-
к аты п .— Т о г а н д ы к а з д ы р м а й , ш ы ркы м ы зды бузы п ж ур -
месе ж а р а д ы .
Д е м е ж а н да х а л д а й л а р д ь щ онайш ылы кпен есе -тен д 1к
бермес1не кез1 жет1п, 1штей кау1п ойл ап калып ед1. Б 1р а к
сы рттай сыр берм едк
— Б ул а р м ен сейлесет1н де, алы саты н д а — мен гой.
С ен дер ж у м ы ст ы т о к т а т п а й ж ург1зе б е р 1н д ер ,— д е д 1
Б ек еге к а р а п . — Б 1р а к тым бейк ам да бо л м а н д а р . А за-

372
м атта р а т - к е л т н са й л ап , со й ы л -ш о кп ар ы н такы м ы нда
уста й ты н болсын.
— Б у л а р б 1зге не ютей к ояр дейсщ . К а й т а , е з щ с а к
бол, Д е м е ж а н ш ы рагы м . Ж а ц а г ы л а р э р к а н д а й к а с т ы к т а н
та й ы н б а й д ы .— дед1 Беке.
Д е м е ж а н д а р аз б а й ы р к а л ы п т у р д ы д а , халдайларды н,
к а р а с ы б а т т ы - а у деген м е з п л д е , о ры н дары н ан к оз гал ы п
к е г п . А л д а к иян-к есю киын т а р т ы е к утш т у р г а н ы б е л ­
ил! ед1. Д емежаннын, б а сы н а ай ы кп ас д а у ш н г е ш , ж еме-
ж ем ге келгенде шын т е п е р 1 н т сол к е р е т ш каз1р ю мге
д е бо л с а а н ы к б о л а ты н .

VI

Дохалдай езьез б о л га л ы , дэл б у г ш п д е й корланы п,


н а м ы ста н б а га н ш ы га р . Т ен тек х а л д а й к а т т ы долырып,
а ш у л а н г а н кезде т у п сы рты н а ш ыгып, китар кез1 ш аты -
нап, ш абы н га н б у р а д а й ею езуш ен кеб1к агып кететш1
болуш ы е д 1. Б у п н д е сондай куйге туст1.
Б у л а й б о л а р деп юм ой л ага н ?! К а н ш а елемейм1н десе
де, ж а ц а г ы Д ем еж ан ны н , муны а ж у а л а п , а с к а к т а й кул-
ген1, с о н ш а л ы к б!р т а к а п п а р л ы к п е н т а ц б а л ы к а г а з д ы
танауынын. алды на экелш т о с к а н ы кез алдынан кетпей
копды. М у н ы ц ез1 а д а м акы л ы н а сы йм айты н зац сы з зор-
лы к, с у м д ы к ки ян а тта й к е р 1нген. Сенбей^н десе, к а з а к -
т а р г а А б д ы р а мен 1\араун,г1р ез ен д ер ш ен ек1 т о га н су
беркпген! т у р а л ы ек1мет б у й р ы гы м а н ь ч ж у р ж э н е к ы тай
т ш д ер ш д е мердей б а д ы р а й ы п ж а з у л ы т у р . А я к ж а г ы н а
1ле ж анж уны ны н, ез1 кол койып, тан,басын б а ск а н ... Б ул
не? ©юмет осы н да гы х а л д а й л а р р а берген а рты кш ы л ы к-
тары н кайты п алраны ма со н д а ? Ж о к , олай болуы м ум кш
емес. Кект1н, улы Е ж е н х а н ез сертш ен т а й м а у р а ти 1с.
М у н д а б1р гэп бар. Туб1 шик1, эйтеу1р... О сы ны ц бэр 1 —
берг! ж а к т а р ы Ши-амбынын. 1степ ж ур ге н к и туркы сы . Ол
к а з а к т а р д а н кеп пара алып, ж а ц а г ы ек! езенд! 613Д1Н,
сы рты м ыздан саты п Ж1беру1 де м у м к 1н р о й . Э й, солай
ш ы гар. С о ц р ы ж ы л д ар ы Д е м е ж а н м е н тым эмпей боп
кету! ж а м а н ед!... Ж о к , бул к о р л ы к к а езге кенсе де,
Д о х а л д а й кене ал м а с. С о л у ш ш 1ле ж а н ж у ц ы н а тшт1
сонау Пекиндег1 императордын, ез к у з ы р ы н а б а р с а да,
бул мэселен1ц а н ы к -та н ы г ы н а ж етпей ты нбас.
Б урын о сы ндагы х а л д а й л а р к а з а к у ю р д а й ы Д е м е ж а н ­
нын, Б о з д а к т а к о р а - ж а й салды ры п, К а р а с у б о й лары н а
епн еге б а с т а г а н ы н кергенде, «е, мейл1, б!р а д а м не бул-
Д1рер дей с1н» деп, бэлендей мэн бере коймаран-ды. К е й 1н

373
ез у ю р д а й л а р ы н а елштеп, казак, кедейлер1 т а у б ектерш-
д е п А ш ы л ы , К у ж 1ба й с ияк т ы юцп- пр1м е з е н - б у л а к т а р д ы
па йда ланып, жер тыр м а л ап , е п н с а л а б а с т а г а н д а да , х а л ­
д а й л а р а йылын ж и г ан ж о к . Э л п л е р д щ т а зд ы н б ас ы н д а й
ойдым- ойдым е п н ш керш, с ы рт т ары на н сылтын кып, к ул ш
жур ет ш . . . Ал саран к у л ю керек болса! Енд1, мше, «елемеген
а у р у ж а м а н , ескермеген д а у ж а м а н » деп к а з а к т а р д ы н
ездер1 а й т ка н д а й , б у р а т а н а ж у р т ы н б1рте-б1рте б а с к а
ш ы р ы п б а р а ж а т ы р . Б у п н А б д ы р а р а к е л т а уыз с а л г а н
к е ш п е н дше р ертен колындары м а л - м у л ю щ и , к а т ын - б а -
л ан ды т а л а п а лу да н т а йы н а ма?!
Ос ы ойлар б а сы н а келгенде, Д о х а л д а й жын бурандай
одан а рма н к у т ы р ы н а т у с т к А с т ы н д а г ы к а р а ж о р г а н ы
б а у ы р л а т а т а р т ып ж1берш, е п н а р ас ы н д а г ы с у ы р т п а к
жол мен з э ш м к е с ш е к а р а й а г ы з а ж ене лг ен . Со л б е т ш д е
еш ж ер г е т о к т а м а й , б а у - б а к ш а л ы , с а л к ын - с а ял ы ©з к а к -
па сы на к е л т , ат ба сын б1р - а к Т1редь А т т а н карг ып т у с ш,
шылбырын к а с ы н д а селк ек теп ш а у ы п ж у р г е н мал а йына
у с т а т а с а л ды да, а у л а н ь щ т е р ш д е п имек шатырлы, юре
бер1С1не эр т у р л 1 ан бейнелер1 с а л ын га н у й 1не к а р а й
умтылды.
Д о х а л д а й д ы ц б ур ы нг ы эйел! ка йт ыс болып, осы был-
тыр г а н а К е х а л д а й д ы н ж е т ш о тыр г а н с у л у кызына унлен-
ген-дк ЭлI т е с е к к ыз у ы б а с ы л м а г а н сол ж а с и!с ес1не тус-
кенде, кейде у а к с ы з у а к ы т т а о кыра нып, осылай а сыгыс
уйг е келет1Н1 б о лу ш ы ед1. Ерк е т о к а л к у й е у 1Н1н бу л к а р ­
б а л а с ж у р ю ш де с о нда й ж а к с ы л ы к к а ж о р ы с а керек,
к улын м у ш е а кезге у р ы п т у р а т ы н к ы н а ма бел, та р кей-
лект1н узын, ж ы р ы к етег1нен а п п а к санын ж а р к ы л д а т ы п ,
б у р а л а майысып, а лдына ш ы г а берген... Б 1р а к Д о х а л д а й -
дь щ дэл каз1р о га н к а р а у г а м у р ш а с ы ж о к ед1. Б у р а н д а п
ж ол ын бегеген ж а с т о к а л д ь щ ж у м с а к жер1нен камшымен
шып е т к 131п б 1р та рт т ы да , лэм-мим Т1Л к а т п ас та н , т е р п
бе л ме ге к а р а й ете шыкты. А л к ы н г а н куЙ1 б у р ы ш т а г ы
улкен к ар а с а н д ы к т ы н к ас ын а келген. 0 з ж ан ы на н тас-
т а ма йт ы н К1лт1мен д е р е у э л п с а н д ы к ты ашып, эр турл1
асыл т а с т а р мен к а т т а у л ы а к ш а б у м а л а р ы н ы ц а ра с ын а н
е з 1не т а ныс т а н б а л ы к а г а з д ы алып шыкты. Со л к аг а зд ы
керг енде г ан а , а т к а к т а п о й н а к ш ы г а н ж у р е п орнына тус-
кендей болды.
Б у л — о сыдан ж у з ж и ы р м а ж ы л д а й бурын, император
Ц я н ь лу нн ын т у с ын д а , м у н ын бесшнл а т а с ы н а бершген
г р а мо та ед1. Мше , осында А б д ы р а мен К, араунг1рдщ суы
Д о х а л д а й мен т а г ы б а с к а х а л д а й л а р э у л е т ше б а ла с ы н ь щ
б а л а с ы н а деЙ1н му ра боп к ал ат ы н ы т у ра л ы тайра т а н б а

374
б а с к а н д а й ж а з у л ы тур. Ц я нь лу н — а лп ыс жыл бойы
( 1736— 1796) бил 1к к ур г а н , Цин д и н а с т и я с ы н ы н т©ртшш1
императоры. С о д а н бер 1 а р а д а бес б1рдей император
а у ы сс а да , бул г ра мо та к у ш ш ж о й га н жо к . Д о х а л д а й
эулет1 о с ы нда гы ж е р - с у д ы н к о ж а с ы , а танып ©ркен жай ып
келедь.. Т е к б а я г ы а лпысыншы ж ы л д а р д а г ы к а з а к - ду н г е н
к е т е р ш с 1 кезшде, онда б у л он у ш ж а с а р б а л а ед1 гой,
м ун ын м ар к у м э к е с 1 Ресей ж е р ш е б а с с а у г а л а п барып,
С а р к а н т т а бес- алты жыл ту рып к а й т к а н ы б о л м а с а, б а с к а
у а к ы т т а осы ©лкеден т а б ан а у д а р г а н емес. Ал а р а д а
со нша заман еткенде, неше а т а н иа н бер1 б а у ы р ы н а бас-
кан меннпгще т а л т у с т е б1реулер келш кол с у г ып отырса,
оган к ал а й т в з у г е бола ды?
Кернн белме ден ж а з ы к с ы з жэб1р керген ерке т о к а л д ы н
кынсылап ж ы л а г а н ы естьлдь К у й е у ш щ келш ж у б а т у ы н ,
а йма л ап б а у ы р г а б ас у ы н к ут ш ж а т к а н ы т у с ш ж т ь 1пп
кур г ыр к о н к ы л д а п - а к т у р с а да, Д о х а л д а й оган б у р ы ла
алмады. Б у ш р д е п ша г ын б ел ме д е г и б а д а т к у ж ы р а с ы
б а рт у г ын. М у н д а а т а - б а б а Т131М1 ж а з ы л г а н а р у а к т а р так-
тасы, б у д д а м у с Ы жэ н е эр турл1 а нд а р к е йш нд е п шрлер
б е й н еп т у ра д ы. Ол к у д а й л а р г а ж а г а л а й к у л ш ы л ы к етш
келд1 де, т у л ю ш р ш щ а лд ын а ж у п н ш отыра кетт1. М а н ь ч ­
ж у р , С 1бе с а л т ы н д а , Тулк1 — ж еб еу ш1 эулие, б а к- д э у л е т ,
л а у а з ы м П1р1 болып есептеледк С 1белер тулк1Н1 ©лт1рмей-
Д1. Тшт1 тулК1 куып келе ж а т к а н а н ш ы л а р г а кез1ксе, сол
тулК1Н1Н неше есе кунын т©леп, а ман алып к ал а т ы ны бар.
К,аз1р Д о х а л д а й сол т у л ю п1р1Н1н а л д ын да к а т т а у л ы
а л а ка н ын м ан да йы н а типз1п, сиына куб1рлейд1.
— У а , тэн1р1м, ез1н ж ар бо ла гер! А т а л а р ы м а сыйла-
ран а т а к та н, ба к- д э у л е т т е н мен1 де м а х р у м к а л ды р м а ..
Дш1 ж а т ж а б а й ы л а р д ы н к а с ке й пигылынан е з щ к орг ап
к о р ш а й ж ур !
Ол мана а ш у у с т ш д е т а н б а л ы к а г а з ы н алып, б 1рден
Ш и - а м б ы г а тартып кетерм1н деп о йл аг ан. К(аз1р к у л ш ы ­
л ы к кезшде к е ш л ш е т а у п их К1рд1 ме, онысы тым у шк а-
л а к т ы к сиякты кершд!. Б ул тек Д о х а л д а й г а г ан а келген
з ау а л емес, букьл х а л д а й а т а у л ы г а тенген кате р гой
Со нд ы к та н алдымен сол а га йы н да р ы м е н а кы лд а сы п, б!р
ту йшге кел1п а л г а н сон, Ш и - а м б ы г а сонан кешн, х а л д а й ­
лар т1зе к ос а отырып, сес кврсеткен д у р ы с болар. . . Осы
б а й ла м г а б е юг ен Д о х а л д а й с ы р т к а шыгып, ш аб а р м ан ын
та уып алды да, тез Т1згш у шымен барып, Б а х а л д а й мен
К е х ал да й д ы, та гы б а с к а с о л а р д ан т а р а г а н эулетт1 ту ге л
шакырып келуге буйырды. Ал бэр1Н1н б а с ш ы с ы Ш и х а л д а й

375
б ол с а — Ш э у е ше к т е , улкен улыктын, к ас ы н да отыр. Оны
к а л а г а б а р г а н сон, д а к о с ып а л у г а болады.
Б а с к а халда йла рдын, м е к е н- ж а й л а р ы д а бэлендей
к а ш ы к еместк Бэр1 д е о с ы да н ж и ыр ма -о т ы з шакырым
тендректеп А ш ы лы , К а р а к а б а к , А б д ы р а ендрше шогыр-
л ан г ан . К е ш к е к а р а й солардын, э р к ай с ыс ы е ре н -жа ра ны -
мен ©з а лд ын а б 1р ж у а н топ болып, Дох а лдайдын, у шн е
келш т у е ю ж ат т ы.
Ж а л п ы б у л а й м а к т а г ы а б е- с ол а н, ж у р т ы сан ж а г ы н ан
о нщ а кеп б олма йтын. О с ы н д а г ы т е р т - б е с халдайдын,
тендрепне т о пт а л г а н , у з а с а у ш ж у з т у т ш ш а ма с ын д а .
Б 1р а к онын, е с е с ш е к о л д а р ы н д а мол ба йлык, ш е к а з б ил ж
бар. Маншын, ек1мет1 т а р а п ы н а н б ершг ен кеп артык-
шылык, жендлдштер ба р. Слбе-солан, ж у р т ы а л ы м- с ал ы к
тел емейдк Эйел1 ул та пс а , он с е п з г е т о л г а н ш а е юм е т те н
с а у г а алып т у р а д ы. © з д е р ш щ шен- шек пеш де кеп. Еюшн,
61 р 1 х а л д а й , ш е к а р а кузетуш1 хор ыл да йл а р. . . Ж е р - с у
мол шы л ы г ы солардын, колында. Эрине, Слбе-солан, а т ау лы
ол байлыктын, ИГ1Л1Г1Н б 1рдей кере бермейдк О л а р да
т а п к а бел1Н1п, 1р 1л е р 1 у с а к т а р ы н ж ут ы п , бай, кедей, орта- |
ш а г а ж1ктеле б а с т а г а н . 0 з алдына д е р б ес кэс1п 1стеуге <
ш а м а л а р ы келмей, а л п а у ы т х а л д а й л а р г а ж а л д а н ы п ж у р -
гендер1 к а н ш а м а . А л а й д а с о га н к а р а м а с т а н , булардын, |
бэр1н1н, б ас ы н б1р1кт1ретш б1р о р т а к мудде бар. Ол — е к ь ;
мет берген а р т ы к ш ы л ы к т а р д ы с а к т а п к а л у м у д д е а . ©з
1Ш1нде к а й ш ы л ы к т а р ы бо лг а нымен, с ы рт к а келгенде сыр ;
алдырмай, б е р 1ше б1р1пп кетет1Н1 де сондыктан. ©йткеш ■
х алдайлардын, катардагы а т а р м а н - ш аб а р м а н ы , тшт1
ес1ктеп малайынын, ез1 б а с к а ж у р т т а н э л д е к а й д а устем
екен1н ж а к с ы б1лед1.
Со нымен б1рге б а я г ы а т а м з ам ан ы н д а ез т у га н топы-
р а гын а н кол у зш , ем1р бойы ш е к ар а к уз етш, шетте ж ур ге н
б у л к а у ы м н ы ц ез с а л т - с а н а с ы н а н , тш^нен, д1н1нен айры-
лып, б1рте-б1рте ж а й к у р а н д ы т о б ыр г а айналып б а р а
ж а т к а н ы д а кезге у рып т у р у ш ы е д1. Булардын, каз1рг1
м ек ен - ж а й л ар ы д а — к ал ын казактын, о рт а с ын д а гы
шаг ын а рал 1спетт1. С ы р т к ы кысым к ушейген сайын
б у л а р да езшен-ез1 ту йы к т а лы п , та р ше цб е р г е сыг ыла
т у с ет ш . Б а с к а х ал ы к т а р м е н кан а р а л а с т ы р у г а катан,
тыйым с а л г а н д ы к т а н , а л ы с - ж у ы к демей б1ршщ кызына
б 1р 1 уйлене беред1. Ж а с Ж1пттер1 ж ы л ы н а б 1р ай казар-
м а г а жина л ып, о к атып, кылыш ш а б у г а ж а т т ы к к а н ы бол-
м ас а , одан езге окуы, х а т - с а у а т ы тым шамалы ед1. Т1ПТ1
х ал да ймыз, аксуйекп1з деп плренетш а лп ау ыт б айлары-

376
ньщ ез1 д у ни е де болып ж а т к а н ©згерютердщ к ебшен
х а б ар с ы з, мещреу , т о па с ж а н д а р болатын. Т е к е ю м е т
берген шекс1з х ук ык - б и л ! к пен к о л д а р ы н д а г ы к а р у - ж а р а к
к а н а б у ла р д ы к у р ып к етуден с а к т а п келе ж а т к а н д а й .
А л т о п а с т ы к пен н а д а н д ы к у я с а л г а н ж е р д е к у р кеуде
мен к а р а куш к ос а ж у р е т ш эдетк Х а л д а й л а р сол к уш
Д о х а л д а й д ь щ у шн де отырып, у з а к д у ыл д ас т ы . Бэр1 де
А б д ы р а ©зенше кол с у к к а н к а з а к т а р д ы ц б у п н п э рекетш
ада м т в з п а з с у м д ы к р ет ш д е к а б ы л д а г а н . Б а х а л д а й ,
К е х а л д а й л а р т а р а п ы н а н зр турл! у с ы н ы с т а р айтылды.
Кер а у ы з К е х а л д а й е ж е л п о мы ра уме н к у шк е кетш, то г а н
к аз ып ж а т к а н д а р д ы б ыкп ырт тигендей етш, с о йылдап
куып т а с т а й ы к деп ©зеуредк Б 1р а к о га н Б а х а л д а й к ос ыл а
коймады. Ол сан ж а г ы н а н а б е - с о л а н д ы он есе орап
кететш к а з а к т ы к а р а кушпе н ж е н у к и ы н г а т у с е п н ш
айтып, о з ш ш е с а к т ы к ж а с а г а н . А л бул жолы еюм е т кол-
у шын беред!, эскер ш ы г а р а д ы деп сешм а р т у г а т а г ы
болмайды. Д е м е ж а н н ы н к олына т а н б а л ы к а г а з у ст а т ып ,
к у ш е й т т о тырга н а й м а к эм1рнпсшщ ©31 емес пе? С о н д а
Ши -а мб ын ын б у л кылыг ын к а л а й тус1ну керек? А й м а к
эм1ринс1 п а р а г а с а ты лд ы дей1н десе, к а г а з г а кол койып,
т а н б а б а с к а н 1ле ж а н ж у н ы н ы н ©31... А й м а к , ел к е эк1мдер1
ж е н у шы н а н ж а л г а с ы п , ы мы ра л а с ып кетт1 д е у г е ауыз-
д а р ы т а г ы б а рма йд ы .
Б э р 1 айналып кел1п, к а з а к у ю р д а й ы н ы н к ол ын д аг ы
т а н б а л ы к а г а з г а Т1реле берген. С о н ы кай тп ек керек?
К,олдарыида ©к1мет к а г а з ы т у р г а н д а , к о ш п е нд 1л е р д 1н к уш
б е р м е й т Ы б ел г 1л 1. Б у г а н келгенде х а л д а й л а р д ь щ кеЙ1НГ1
ж а с м ыр за ла р ы Т1ПТ1 к ы з у л ы к танытты.
— Егер б а р мэселе Д е м е ж а н у ю р д а й г а Т1рел1п т у рс а ,
оган ж а л г ы з о к ж а л ы н с ын . О ны ж а й р а т у д ы мен- ак
мойныма а ла йы н, — дед1 Д о х а л д а й д ь щ немере 1Н1С1 Бу-
жь щх а.
Ол эншеЙ1нде у р ы н а р г а к а р а т а ппа й ж у р е т ш нагыз
со ды р д ы н ©31 бола тын. О с ы к а з 1р б а р д е с ен т а йына тын
тур1 жок . Оны мун да й катерл1 ж о л д а н у л к е н д е р д 1н ©31
зорга то к т а тт ы . Ж и н а л г а н д а р о л а й - б у л а й ы рг ас ып к©р1п,
акыры ертен к а л а г а ж у р е т 1н боп кел!СТ1. С о л ж е р д е
Ши х ал да йм е н а к ы л да сы п , б э р 1 б1рл1кте Ш и - а м б ы г а
к1рмек. Алдыме н а й м а к э м 1р и п с ш щ а у ж а й ы н туЙ1п, не
1стеу керект1пн сона н кей1н б1ржо ла шешпек болды.
Ер т е н шд е олар уэдел1 ж е р д е б а с косып, ш а л к а р ту е
ш ам а с ын д а Ш э у е ш е к к е келген. Тустер1 с у ы к , к а б а к т а р ы
катулы. С 1б е л е р д 1н м а н ь ч ж у р- к ы т а й д а н б!р е р е к ш е л т ,
ше т1нен ш ом ба л, 1р1 келет1н-д1. Б у п н бэр! де мереке кун-

377
дершдей а с т а р ын а с э й г у л ж а т т а р ы н мшш, у с т е р ш е к а^а
Ж1бек шапан, т е б е с ш е к а у ыр с ы н к ад ар а н, кек тысты, к ар а
к а л п а к т а р ы н к и т , ж а с а н ы п ш ы р ы п т ы . Каз1р юлец к а р а
кшнген, а й д а ры т о к п а к т а й а с а у топ мына калпында
ж е м т ж к е у ймелеген калын, к а р а к ус , куппгендерд1 еске
салады.
Б у л а р жан,а ж а м б ы л д ы н ш ш к а к ж а р ы п ©пп, ез-
д е р ш щ а т ам а н д а р ы Ш и х а л д а й д ы н к а к п а с ы н а ат басын
б 1р - а к Т1ред1. Ш и х а л д а й у шн де, т у е ю тамарын ш ш отыр
екен, ж е р л е с т е р ш щ топтанран мына ж у р к ш к е р т , таныр-
кап калды.
— Иэ, жол болсын. Сендерд1 канда й жел а й да п кел-
дI? — дед1 ол х а л д а й л а р р а ж а р а л а й кез ж ! б е р ш . — Кэне,
уйг е ю р щ де р .
Б 1р а к о ла р у йг е юрмедй Ж у р к т е р ш щ а сыгыс екенш
айтып, би1к л а п а с а с ты нд а г ы к е ле н к ес ш е са ял ад ы. О с ы ­
л а р д ы н 1Ш1Нде ж а с ы да, ж ол ы д а улкен1 Б а х а л д а й б о л а ­
тын. Ол а шу л ы к а б а к п е н туй1ле отырып, сонгы кундер1
Абдыра ангарында болып ж а т к а н окиг а ны аз сезбен
б ая н д а п келд1 де:
— А б д ы р а д а н т о га н а л у г а к а з а к т а р д ы н колы к ал а й
жетт1? К а з а к у к 1рдайы Д е м е ж а н г а т а н б а л ы к а г а з д ы К1м
алып берд1? Т а н а у ы м ы з д ы н а с т ы нда ютел1п ж а т к а н
астыртын эрекетт! 61з д 1Н б 1л м е у 1м13 к а л а й ? Сен б о лс ан
у л ы к т ь щ он Т1зесш басып, дэл к а с ын да отырсын. О с ы н ы н
б э рш сезш-б1ле жур1п, б1зден ж а с ы р г а н ы н к а л ай ? О с ы
д а а д а л д ы к п а ? — деп а т а ма н н ын ез1не шуйл1КТ1.
Ш и х а л д а й бу л 1стщ б а с ы - к а с ы н д а ез1Н1н бо лм а га нын
айтып, а нт- су 1ШТ1. А й м а к эм1рнпс1 бул жолы ез ойын
к а с ы н да о т ыр г а н б у г а н д а сезд1рмей, бар ш ар уа ны а с ­
тыртын у й ы м д а с т ы р г а н кершед1. К а з а к к а ег1СТ1к ж е р- с у
б е ру т у р а л ы т а н б а л ы к а г а з д ы н 1леден бек1Т1Л1п келгенш
б 1р - а к 61Л1ПТ1. Ол осы ж а й л а р д ы айта кел1п:
— Бо л ар 1с болды. Ж о г а р ы н ы н б у йры г ы н а бойсун-
б а с к а а ма л ы н к айс ы? Д е й д а л а г а агып ж а т к а н А б д ы р а -
ньщ мол суын а я й с ы н ба? К а з а к т а р да б 1р шет1нен пайда-
л а н сы н , — дегендей сьщай та ны т ка н .
Б 1р а к ерекп1ген а ш у л ы топтын бул мэмлеге то кта йтын
тур1 жок . /Хохалдай мен Б а х а л д а й е к е у 1 ек1 ж а к т а н :
— Е н де ш е 61зд 1 Ш и - а м б ы н ы н алд ын а б ас т а п бар
М у н ы н к ан д а й з а н г а сиятынын улкен у лы к т ь щ ©31 тус1Н-
Д1рС1Н!
— Иэ, е н д т энпмен1 сол ж а к т а ж а л г а с т ы ра й ык .
К а з а к т ы н кол ына к а г а з уста тып, к уш - ку шт е п айдап
салып отырган сол Ши- а мб ын ын ез1 екен гой. Ендеше

378
сонын, а лд ын ан б1р-ак к а й т а й ы к , — деп е ю р е шт е п бол-
мады.
— Ж а р а й д ы , келш к а л г а н е к е н а н д е р , б а рып ке-
решк, — дед1 Ш и х а л д а й о нша к у л ш ы н а к о йм а й. — Б 1р а к
со да н б 1рдеме шы г а кояр ма екен? Ме н де осы мэселе
ж а й ын д а эм1рипмен б!р рет сей ле с ке нм ш. Улыктын,
бета л ыс ы маран уна ма ды. ..
Т у с т е н кешн бэр1 б а с к у р ап , улыктын, к ец с е с ш е к е л ­
ген. Э н ш е ш н д е т а у к у л а т а р д а й б о лып ж у р е т ш х а л д а й л а р ,
б у л рет б а ст а р ын а ю т у с т к е л ге н д г а ме, Ши-амбынын,
к а б ы л д а у б е л ме с ш е ж а к ы н д а г а н д а , екпшдер1 ба сылып,
ж у а с ы п калды. К а с т а р ы н д а р ы сойыл с о г а р с е р ж т е р ш
Шихалдайдын, б е л м е с ш д е к ал дырып, улкен у л ы к к а т е р т
халдайдын, ездер1 рана ю р м ек болды. Б 1ра к, к а с кылг а н-
дай, Ш и - а м б ы д а б у п н б у л а р д ы б 1рден к а б ы л д а й к о й м а ­
ды. О с ы нь щ алд ын да 1шке орыс к онсу лы Б орн е м ан ю р т
кеткен екен. Со л ш ы к к а н ш а , с а ры л ып у з а к отырды.
Не з а м а н д а б у л а р д ы н да к е зе п к е л д ь а у акыры. Б у г 1н
Ши-амбынын, а ж а р ы кел1спей, к аб ар ы к а т ь щ к ы р а п отыр
екен. Х а л д а й л а р д ы сол т у й шг е н к а л пы н да , с а лк ы н ка-
былдады. Б у л а р кен, залдын, орта т у с ы н а к е л 1п, ек! кол-
дарын м ац да й ла ры на койып, И1Л1П тэж1м еткен кезде де,
орнынан т у р а коймай, «отырын да р» деген и ша ра н ы
иепмен рана нуска ды.
— Иэ, т©ртеулер1н к а з да й Т131Л1П не кып жур с1нде р?
деген б ул а р б у ш р д е п о р ын д ы кт ар ра ж ай рас ып болран
мезетте.
Ы ц ы р а нг а н, сызды д а у ы с ы н а н о нша хош а ла койма
раны бьлшш тур. Б1ра к «шеш1нген с у д а н т а й ы нб ас » де-
гендей, х а л д а й л а р да енд! ш е п н б е с к е бел б а й л а г а н . Б ул
жо л ы да Б а х а л д а й а лг а т у с т , м а н ьч ж у р , к ытай Т1Л
дерш а р а л а с т ы р а , бегелмей сейлеп кеттк Х а л д а й л а р
э у л ет 1н1н, Цин империясына с 1н,1рген е н б е п н , оларра берш
ген х у к ы к - п р а в о л а р ды , е к 1метпен а р а д а г ы кел1С1м-шарт
та рд ы т а р а т ы п айтып келд1 де:
— С о ц г ы кезде ду ни ед е не бо лып ж а т к а н ы н 613 тус1-
нуден калдык, улы мэртебел1м. Империянын, с у ш к п сар-
б а з д а р ы х а л д а й кайсы, о сында г ы мал б аг ып ж ур ге н
к ай м а на к а з а к кайсы, а р а - ж 1 п ж ой ыл ы п б а р а ды . А б д ы р а
мен К а р а у н п р — к ос езен осы о тыр г а н х а л д а й л а р мен
жал п ы С1бе-еолац журтынын, менш1Г1 екен1н е з 1ндз ж а к с ы
б1лес1з. Енд1, мше, сол ез енд ерг е к а з а к т а р да ж а р н а л а с
болып, ж а р м а с ы п ж а т к а н кер!нед1. Рас -ет1р1 пн К1М б1лс1н,
Тертуылдын, у ю р д а й ы Д е м е ж а н н ы н колынд а ею т ог а н
су дь щ р у к с а т к а г а з ы ба р дегенд! айтады. . . М у н ы к ал а й

379
тус!нем1з, у лы мэртебел1м? К у ш кешеге дешн юрме сана-
лып келген б у р а т а н а ж у р т х а л д а й л а р ме н терезе тецес-
т 1р 1п, тал т у с т е тебем1зге ойнап, т о н а у г а ю р к с е , сонан
к е ш н п т1рш1Л1кте не к ыз ы к к ал ды ? М у н ы заманнын,
азганы, з а ц н ы ц т о зг а ны д е й м 13 бе? О с ы с у мд ы к т ы к е з ь
м 1з к ер с е де, к е ц ш м 13 сенбей, соны ез а у з ьщ ы з да н угы-
н а й ы к деп к е л д ж , — деген-дк
Оны Д о х а л д а й д а 1ле костап, к е м е ш н д е п а шу л ы
с е з ш 1ржпей айтып калды.
— Иэ, соны тусшд1рщ1зип, у лы мэртебел1м. К а з а к -
т а р А б д ы р а д а н т о г а н а л м а к болып, кешеден бер! корыс-
к оп а с ы н ш ы га ры п к оп а рып ж а т ы р . ©здерш кызыл а ла кан
кылып, а йдап т а с т а й ы к деп б!р о к т а л д ы к та, алдымен
С13Д1Н а лд ь щы зд а н е т е ш к деп келдж.
Ш и - а м б ы у рт ы с а лб ыр а п, май б а с к а н б т к кезш ашып-
ж у м ы п е н ж а р т ы нд а п о тырган-ды. Д о х а л д а й сез1Н1н
тусында баланьщ сезш кызыктагандай, т а н а у ын ы н
а стына н мырс етш кулд1.
— « Б у р а т а н а , к 1рме ж у р т » деп о т ы р г а н д а р ы н К1м
сендерд1н?— дед1 Б а х а л д а й г а к а р а п . — К е к т щ улы Ежен-
х ан н ы н к у з ы р ы н д а б у р а т а н а ж у р т деген болмайды...
Ол — жер ж у з ш д е п б а р ш а х а л ы к т а р д ы н к амкор экес1.
Б у л — кепке б е л г ш , Ко нф у ц и й 1Л1М1ндег1 импера то рга
бер^лген а ны к т а м а бола тын. Б 1р а к к а з 1р Ш и- а м бы н ыц
к о л д а н у ы н д а эдеЙ1 м а з а к уш1н а йтылг а н кекесш сиякты
болып ест1лд1. Б а х а л д а й к и па кт а п:
— Ол ж а г ы с о л а й гой... Д ег енм е н асыл т е к т 1 м э н ж у
ултымен с а л ы с т ы р г а н д а , к а з а к т ы енд1 к1м деп а йтуг а
б о л а д ы ? — деп э л д еб 1р кисын айтып келе ж а т ы р ед1, Ши-
а мбы онын с е з 1н б ел ш Ж1б е р д 1.
— С а л ы с т ы р ы п кер!.. Т а р б а г а т а й д а а б е - с о л а ц ж у р -
тынан к а н ш а а да м бар?
— Уш ж у з т у т ш н щ ш ам ас ы н д а . . .
— «Уш ж у з т у т ш ...» А л бул а й м а к т а г ы к а з а к т а р д ы ц
саны к а з 1р он бес м ы ц т у т ш н е н асып кетт1. Ен де ш е аймак-
т ы ц н е п з п х а л к ы к а з а к т а р деп б1л у 1М13 керек... Б а йк а й-
с ын да р ма, ю м н щ к1рме, К1МН1Ц ба й ыр гы ж у р т екенш эл1
а н ы к т а у г а т у р а келед!.
М ы н а сезд1 ест1генде долы Д о х а л д а й жында нып кете
ж аз д а д ы . Безгег1 у с т а г а н д а й к а л ш - к а л ш е т 1п, аузынан
кеб1п б у р к ы р а п, орнынан атып турды.
— Тус1нбед1м, улы мэртебел1м! О нд а а й м а к эм1рш!с1
а мб а н ь д ы да к а з а к т а н коят ын ш ы г а р м ы з ? ! — дег енде ею
кез1 ж а с к а толып кетти Енд1 аз б о лс а ецюлдеп ж ыл а п
ж1беруг е ш а к тур.

380
— Иэ, к у н д е р д щ к у н ш д е солай б о лу ы д а ра жа п
емес, — дед! Ш и - а м б ы е ш т е н е б о л м а г а н д а й халдайдын.
к еск шше с у л е - с ап а кез Ж1берш.— Д у н и е д е б!р орында
т у р ат ы н е штене жок, бэрх езгеред1... Б у д а н былай к а з а к ­
тар мал е а р ш к а н а коймай, е п н салып, мемлекетке а с т ы к
енд1ру1 керек.
Х а л д а й л а р : «мына у лы к ты б1рдене шалып кеткен
ш ы г а р » дегендей, б 1р ш щ б ет ш е б 1р! урейлене кез салып
е г п . Д о х а л д а й ещи ш ыд а й алмай, ен со нг ы дэ л ел г е
ж у п н ш , к ал т а с ы на н б а я р ы а т а с ын а берьлген келдей
кызыл а ла к а г а з д ы су ыр ып алды.
— Ал, мын а га н не а йтас ыз , улы мэртебел1м? Ос ы нда
А б д ы р а мен К а р а у н п р е з е н д е р ш щ ю м г е к ара йтыны
а п- ан ык ж а з ы л г а н гой,— деп о рнынан т у р ы п барып, т а н ­
б алы к у ж а т т ы Ш и - а м б ы н ы н а лд ын а та с т а ды .
К а л г а н х а н д а й л а р да сонын 1с 1н к а й т а л а п , к ал т а -
л ар ына н дэл с о нд а й к а г а з шыгарып, у л ы к т ы ц а лд ын а
жайды. Ш и - а м б ы а с ы к к а н жок. А л ты н ж и е к п к е з 1 ЛД1 р 1 -
п н баппеи к и т , э л п к а г а з д а р д ы б1ршен сон б1р{н ба жа й-
лап к ар а п шыкты д а , б ы л а й ы р а к а лып койды.
— М у н д а т у р г а н не к а й ш ы л ы к бар? Б у л к у ж а т т а р д а
А б д ы р а мен К а р а у н п р езендер! х а л д а й л а р г а б 1р ж о ла ,
б а сы б у т ш берьлсш деген сез ж о к кой. « Осы езендерден
п а й д а л а н у г а е р ж т Ь делшген... М а р х а м а т , сол с у л а р д ы
б урынрыда й к а ж е т к е ж а р а т ы п , е п н с а л у л а р ь щ а К1М
к арс ы болып о т ы р ? — дед1 ек1 а л а к а н ы н б!рдей ж а й ы п . —
Е с т е р щ д е болсын, б!р кезде сендерг е мол ж е р - с у сыйла-
ган империя к а ж е т к езшде оны к ай т а ры п алып, б е л к к е
с а л у г а да ер1кт1.
Б ул мэселеде, э й т е у 1р, б у л а р т у с 1нбейтш б 1рдене ба р
Н е х а л да йл ар эбден ж аб а й ы ла ны п, т у к с е з б е й т1и кер
с о к ыр г а а йна лг ан да, не б о л м а с а б 1реулер мына о тырган
у л ы к т ь щ басын а йналдырып, д у а л а п кеткен.
— Тукт1 т у с шс е м б у йы р ма с ын . Апы р а у, бу л ду ние не
боп б а р а д ы , улы м эрте бе л1м?— деп Б а х а л д а й торыгып
отырып к ал га н.
— Д у р ы с а йтасьщ. С е н де р д у ние ш тус1нуден калган-
с ын да р , — дед! Ши - ам бы ж а н а г ы т а н б а л ы к а г а з д а р д ы н
б 1рш колына к а йт а а лып . — М ш е к и , бу л к у ж а т т ы сендер-
Д1Н б а б а л а р ь щ а т а б ы с еткеннен бер! а р а д а б1р расырдан
а стам у а к ы т е т 1пт1. О с ы у з а к мерз1м 1Ш1нде ештене ез-
гермед1 деп о йл а йс ы н д а р ма? Ол кезде к а с и е г п Цин
империясы он колын Т ы н ы к м у х и т к а , сол колын шыгыс
Т у р к 1с т а н г а артып, д э у 1рлеп т у р г а н шары болатын. . . Ал
империяньщ каз1рп ж а г д а й ы кала й? О с ы т у р а л ы б а с

381
к атырып, ойларан б1реу ба р ма с е н де рд щ а р ал а р ь щ д а ?
Эй, бш ме й мш , ондай ешюмд1 кере а лм ад ы м- а у ! Б э р щ де
б а я г ы аталарьщнын, е ц б е п н сатып, ем1р бойы жа т ып
ш ю л е р щ келед1. К, алталарынды к а л ь щда т ы п, б а ю д а н
баск,а 61 р туЙ1 р ой ж о к б а с т а р ы н д а . С е н д е р д щ улы импе-
рияга суйен1ш-т1рек болып, а да л кызмет етк ендерщ осы
ма?
Х а л д а й л а р д ы н аптыгы ба сылып, ж ы м - ж ы р т отырып
к а л г а н . Е ш к а й с ы с ы б 1р а у ы з у э ж а й т у г а б ат ыл ы бармай,
не де б о л с а у л ы к с е з ш щ а кырын куттк
— Ал сендер х а л д а й с ы н д а р гой. Бар к уд ыре т кол-
д а р ы н д а т у р екен. Б а р л ы к есю тэртшт1 каз кал пын да
с а кт аг ыл арын , келед1 екен... М ы к т ы б о л с ан да р , империя-
нын бу рынг ы и ел жт е р ш е з ш е к а йт а ры п б е р щ де р н п ! —
дед! Ш и - а м б ы о т ы р г а н д а р г а ж а г а л а й кез с а л ы п . — О с ы ­
да н он бес ж ы л б урын ф р а н ц у з д а р та рт ы п а лг а н У н д ь
кытайды, небзр1 б е с - а лт ы - а к жыл б у ры н Ж а п о н и я н ы н
к а р а у ы н а ет ш кеткен Ко ре ян ы к ай т а ры п альщдар. ©ткен
ж ы л г ы их эт уа н к е т е р ш а кез1нде шет елд1ктермен к ак -
тыг ыс ып к а л г а н ы м ы з уш1Н, терт ж у з елу миллион лян
айып телегел1 отырмыз. Оны да болдыртпай та с т ан д а р. . .
Ше т мемлекеттер бук1л с ы р т к ы са уда н ы , манызды т е н 13
порттарын ез ш е ц г е л ш е а л у д ы н сыртында, Германия
Ц и н д а у к а л а с ы н , Ан г л ия Г у а н ж о у д ы ( Го нк онк т1) т о к с ан
то гыз ж ы л г а а р е н д а г а алып отыр. Оны а зы р к а н с а н,
ж а ц а осында орыс консулы Б орн еман келш айтып к е г п . —
Ш и - а м б ы кекете езу т а р т т ы . — С о н ы н а й т у ын ш а , киыр
ш ы г ыс т а г ы Л ю й ш а н ь ( П о р т - А р т у р ) мен Д а л я н ь порттары
д а у з а к мерз1мге Р о с с и я к а р а у ы н а бер1лшт1. С о н г ы 61Т1М-
д е орыс с а у д а с ы н а н а лынатын т а м о ж н а са лыг ы ек1 есе
азайтылыпты. . . Б13 ез е л 1М13д^ т ел ег р а ф б ол ма г а н д ы кт а н,
о р т а л ы к т ан к ел ет1н осында й х а б а р л а р д ы орыс елш1л1Г1
а ркыл ы естит1н б о лг анб ы з . Оны б1луш1 ме е д1ндер?.. Ал
б а р к у д ыр е т с е н д е р д щ к о л д а р ь щ д а т у р с а , осы е з г е р к т е р -
Д1Н бэр1н болдырмай, б а я г ы з а м ан д ы к ай т а д а н орната
к ойында ршы!
Х а л д а й л а р д а ун жок. М о й ын да р ын ан су кеткендей
б а с т а р ы с а л быр а п, мелши1П отырып калды. Т е к осы т у с т а
Д о х а л д а й г ана б ас ы н к е т е р у ге ж а р ап :
— Ал 613ДЩ ек1мет к а й д а? Э с к е р 1М13 к а й д а ? Улы
император о сы ны н б э р ше жол б е р 1п койып, к ал а й шыдап
о т ыр ? — дед1 д а у ы с ы ж е р а с т ына н ш ы к к а н д а й карлыг ып.
Ш и -а м б ы бу л кезде аз бегел1с ж а с а п , а лд ын да гы имек .
т р у б к а с ы н а темек! т олтырып жа т к ан - ды . Кулген!, элде

382
к у йшг еш белпслз, ершдер1 с а лб ыр а п, бет- шшш1 кисайып
ке г п.
— А - а , сендер императорра с е н т отыр е кенсщдер
р о й ? Имп е р а то р Г у а н с ю й д щ к олынан б ил ж кеткел1 к а ш а н .
Ол каз1р Н а н ь х а й к е л ш щ о р т а с ы н д а г ы ша г ын а р ал д а
ж а р т ы л а й т у т к ы н д а отыр. Б ат ыр к е р ш е с щ д е р гой, барып
б ос ат ып а л ы н д а р ! — дед1 т р у б к а с ы н к о м а г а й л а н а со-
рып.— К,аз1р ба р билж ж е а р па тша йы м Цысидын, к о л ын ­
да. Им п е р а т о р г а б у й р е п бу рран, р е ф о р м а ш ы л а р мен
и х э ту а нш ы л ар ды ж а к т а г а н э ю м д е р д щ кеб1 ж а з а г а тар-
тылып ж а т ы р . И м пе ра т ор эулет1, у лы князь Д у а н ь Ш ы г ы с
Т у р ю с т а н г а ж е р а уд а ры лы п, к а з 1р К у л ж а д а отыр... С е н ­
дер осыны б1лес1ндер ме? Б шм е й с щ д е р . Е ш т е н е ш сезбей-
бшмей ж у р е с щ д е р де, 613 х а л д а й м ы з деп ппренесщдер.
И м п е р а т о р д ы н он колы князь Д у а н ь н ы н к а с ы н да К1МС1Н-
дер сендер?.. Ш а м а - ш а р ы к к а д а к а р а у керек кой. К,аз1р
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а г ы жерг1Л1кт1 х а л ы к т а р м е н с а н а с п а с а
болмайды. К,олымызга у ста п к ал г а н е н д 1п е р 1С1М13 — осы
елке мен М он г о л ия гана. Егер осында й аумалы- текпел1,
а ла с а п ыр а н з а м а н д а Ш ы гы с Т у р ю с т а н н ы н жерпл1кт1
ж у р т ы б а с к етерсе, дэл каз1р ол бул1кт1 к1м б а с а а ла р ед1?
С е н де р ме?.. С о л ай , к у р м е г п х а л д а й л а р . А б д ы р а н ы н
с у ына т а л а с а м ы з деп жур1п, бул кундер1не з ар боп калып
ж ур ме н де р .
Бул а й т ы л г а нд а р д ы н к е б 1н х а л д а й л а р б1р1нш1 рет ес-
т 1п отыр ед1. Ел а х у а л ы н у г ы нг а н сайын, е з д е р 1н элдеб1р
урей билеп, сурепеттер1 у шы п кетт1. Э н ш е ш н д е ж а л ы
д о г а д а й болып, а йд а ры н ан жел е с т т у р а т ы н а лк еу де
а л п ау ы т т а р д ь щ кыры сынып, ле з д е ж у а с ы п к а л г а н . О с ы ­
л а р ды н б э рш коздырып, б а с т а п келген д о н а й б а т т ы Д о х а л ­
д а й д ы н д а б ур ы нг ы арыны ж о к ед1... А л м ан ад а н бер!
э н п м е г е а р а ла с па й , бой б а г ы п к а л г ан экк1 Ш н х а л д а й г а
осы кезде г ана т1л 61Т1П, «мен б у л а р д ы н 1шшде жок пын »
дегенд1 сезд1ре, Ш и - а м б ы г а б у р ы л д ы да:
— Осы ж а й д ы С13Д1Н а лд ь щы зд а мен де е с к е р т т е д 1м.
Б 1р а к б у л а р мен1 т ы н д а г ы с ы келмед1,— дед1 шын кинал-
ран т у р б а й к а т ы п . — С о н д а б у л ю а л е р г е не бу йыр ас ы з ,
улы мэртебел1м? Б у л а р енд1 А б д ы р а д а н т о га н алып
ж а т к а н к а з а к т а р г а т а р ш ы л ы к ж а с а м а у ы керек кой?
— Э л б э т т а . К а з а к т ы н к ол ын а р у к с а т к а г а з ы сол
у шш б е р ш п о тырга н ж о к п а ? — дед! Ш и - а м б ы . — Д е м е ­
жан у ю р д а й м е н о й н а м а н д ар : ол осы о тырга н кай-кай-
сыларыннан э л д е к а й д а с а у а т т ы . З а м а н н ы н агымын да,
занды да ж а к с ы б1лед1. Д е м е ж а н мун да й ж е н 1ске менщ
а рк а м д а жетт! деп о йл а с а н д а р , к а т е л е с е а н д е р . Ол у з а к

383
жыл ку р е с ш ж у р ш , ж е р - с у р а деген правоны ез кунймен
ж е щ п а л д ы , — деп аз б е г е л д к — К а з а к т а р д ь щ отырык-
ш ы л ы к к а айналып, е п н с а л у ы н а каз1р мемлекет те муддел!
болып отыр. Э й т е у 1р, ю м нщ колымен б олс а да, осы елкеде
мол а с т ы к енд1рзлу1 керек! Т у с ш ж т 1 ме?
С е з осымен а я к т а лы п, х а л д а й л а р к ош айтысып, шыгып
б а р а ж ат т ы. Улыктын, с е з ш е а ма л с ы з мойындап, сырттай
кенген р а й та н ы т к ан ыме н, 1штей кеп нэрс еге келкпей,
кендлдерше к ы ж ы л ж ина п кеткеш б е л г ш . А н ы к у гы н г ан
61 р ж а й ла р ы: империянын б а с ы н а н б а к тайып, к уш - к у а -
тынан а йрыла б а с т а г а н екен. Д е м е к х а л д а й л а р д ы н да
к олына н бил 1К кетш, з а м ан ы т а р ы л а тусед1 деген сез. 0 3 -
дер! о ц а ш а шыгып а к ы л к о с к а нд а , осыны а ш ы к мойын-
да ды. Е н д е ш е ж а г д а й г а к а р а й бе шмд е л ш, е н д т к у р е с
тэс1лш де е з г е р т у г е т у р а келедк
С о ц г ы бIр б а й ла м д ы Ш и х а л д а й айтып едк Б у л айма к -
т а казактын, кеп екеш рас. Б 1 ра к ба сы б1р1кпейтш бере-
кес13Д1п т а гы ба р. Е н д т ж е р д е х а л д а й л а р у ст а на т ын
бIр а ма л — казак, р у ла ры н 1штей 1рггу, а т к а м1нер ел
ж у а н д а р ы н ы н а р а с ын а от ж а г ы п , б1р-б1р1не айдап салу.
Со н а н сон, рет! келсе, пзле б ас ы боп жу р ге н, ен каушт1
ж а у — Д е м е ж а н н ы н к е з ш к у р т у керек. Оны д а а шы к
1стемей, ез а га й ы н д ар ы н ь щ колымен от кесеуд1 ойластыр-
ган же н. Б э р 1 б1р а уы з д а н осы б э т у а г а токтады. . ..

О с ы д а н б!р а п т а еткенде, А б д ы р а а нг ар ы н к а б а к т а п ,
у б а п - ш у б а г а н б!р т у й д е к кеш кетш б а р а жат т ы. Б ул —
Ш а г ы ж д а г ы к о н ыс ы н а н кешеулей коз г алып, ж а й л а у га
к а р а й бет а лг ан Ы с к а к т ы н кепи ед1. О ла р ж ы лд а г ы
эдет1 б о й ын ша таудын т1рмес!нде кел1ктер1Н1н бел1н
суытып, и т а р к а - ж а п п а л а р ы н Т 1п п , б!рер кун еру болды.
Д э л осы м ац а й д а к а л ы н ж а т а к а у ы лд а р ы ж а б ыл ып
т о га н к а з ып ж а т к а н - д ы . Ку тпег ен кер1н1стен Ы с к а к т ы н
кез1 а л а к а н д а й болып, ж у р е п т о к т а п к а л а ж а з д а г а н .
Б у р ын иен ж а т а т ы н б е к т е р д е п шу р айл ы а л к ап т ы онан-
мунан куралган белг1С13 б!р адамдар иемден1п алыпты.
Б 1р енкей к о л да ры на со й ыл -ш о кп ар у с т а г а н со йда уыл-
да й Ж1пттер кешкен ел дщ ж ол ын ан епндер1н корып,
ма н а й ын а б а р г а н м а л ды ж о л а т п а й куып т а ст а йт ы н бо-
лыпты. Ы с к а к к а д а со лай 1стед1. М у н ы н ендеп жай ыл г ан
кеп ж ы л к ы с ы кек епнн1н шет1н басып кеткен екен, у ш
Ж1Г1Т к ор а с ын а т ы рк ы р а т а куып кел1п, а у ы р - а у ы р сездер
айтып т а с т а ды . Еш сездер1Н1н б1р1 — Д е м е ж а н . М у н д а г ы
к ал ы н ж а т а к соны к ат т ы бу керш, а р к а т у т а т ы н кершедь

384
Ау з ы н д а г ы ураны, сиынатын к ур ан ы — сол Д е м е ж а н н ы н
улык та н эперген т а н б а л ы к аг азы.
Ы с к а к т ы н е з е г ше ©рт кетш, ыз а да н ж а р ы л а ж а з д а п
отырранда, тары б!р пэлеге у шы ра ды . О с ы нд а келе с а лы-
сымен к а л а й тез т 1л т а б ы с а к ойг а нын К1М б1лсш, мунын.
малын барып, отын жарып ж ур г е н кедей-кепннк ж а л ш ы -
л а р ын ы н б1рнешеу1 сол к уш кешке т а ма н к а р а к о с та р ы н
жыгып, ж а т а к а у ы л г а к е ш ш к е г п . « Ж а у ы р мен ж а у ы р
касынысып т а б ыс а ды » деген осы екен. Ы с к а к ©М1ршде
мундай к орланып а я к а с т ы б о л м а г а н шыгар. А к ы р ы
о с ы н а у пэлел1 ж е рг е ж а к ы н келш к он г а ны на ©кше б а с ­
т а г а н . Б у л ду ние не боп ба ра ды , япыра у ?! А т т а п б а с с а ,
алдынан Д е м е ж а н шы г а ды . Ел де с о н ь ш , ж ер д е сонык!,
с у да сонык1. Е л г е ш а ш к а н улп-©неге, а т а к - а б ы р о й да
сонык1... С о н д а Ы с к а к к а й д а б а ры п кун к©ред1? О с ы б!р
шдеттен к утыл а тын кун б а р ма, ж о к па?!
О с ы л а й ш а , ©з с а к а л ы н ©31 жу л ып , ж а л ш ы - к о с ш ы -
л арын с абап , о ла рд а н к ал г а н е ш ш е к 1 к атын ына н алып,
кушп- пысып отырран к у н нщ е р т е щ н д е м у н ын а уы лы на
Д о х а л д а й келе калды. Ж а й келмеген. 1ргесше келш кон­
ган Ы с к а к т ы уй 1Ш1мен е р у л ж к е ш а к ы р а к е л т т ь
Бу л мулде кутпеген ж а г д а й едК ЭшеЙ1нде б у й т ш
к о н а к к а ш а к ы р м а к т у п л , берген сэлем1нд| д у р ы с т а п ал-
майтын Д о х а л д а й д ы н ©31 к у р м е т к е р се т е келгенде, Ы с к а к
кешеден б е р п б а р л ы к а ш у - ыз а с ын умытып, т©бес1 кекке
е к 1- а к е л 1 жетпей калды. Т у е м е з п л ш д е к ас ын а э й е л д е р 1н
©рен-жаранын е р т 1п, козы кеш ж е р д е к е р ш ш т у рра н
х а л д а й д ы н зэЙ1мкес1не к а р а й бет алды.
Д о х а л д а й б а к ш а с ы н ы н 1ш}не арнайы уй т 1к т 1рш койг ан
екен. Б у л а р д ы аса сыйлы к о н а к рет1нде эспеттеп, хан
кетере к ар сы алды. Ко й сойылып ж ат ы р, кымыз к уйылып
ж ат ы р. Ж а с ы н а н к а л а ж а г а л а г а н Ы с к а к т ы н а р а к - ш а р а п -
пен де, апиынмен де э у е с т т ба р болатын. О с ы жо л ы
Д о х а л д а й е к еу 1 о н а ш а уйде кэЙ1п боп отырып, та ла й-
т а л а й энг1меге барысты.
Ы с к а к та 1ш п1К1р1н ж ас ыр ра н ж о к , Д о х а л д а й досы-
на 1ше г шщ к ырындысына деЙ1н а к т а р ы п салды. К е б ш ш е ,
Д е м е ж а н н а н керген к орл ык - з о рлыг ын а йт к а н. в з ш щ
м ус ыл ма нш а х ат с а у а т ы бар, к ы т а й ш а д а тэп-тэу|р тш
б1лед1. Б 1ра к сог ан к а р а м а с т а н , ж ол ы болмай, т ы м к у р с а
эл 1 кунге д е й 1н зэнг1Л1кке колы жетпей жур. . . О н ы н у л ы к
а лдында бет-бедел а лу ын а мумк1нд'1к бермей, ж у р е р
жолына шеккен нарда й болып келденен ж ат ып а лг ан —
Д е м е ж а н екен. Ы с к а к т а н манса пты да, а б ы р о й - а т ак т ы д а
кызганатын кер!нед1. Т е р т у ы л 1Ш1нде у ю р д а й л ы к к а
П К Жумадиюв 385
ж а р м а с а т ы н б1рден-б1р б а к т а л а с ы м осы деп коркады...
Ал Ыскактын. у л ы к к а, х а л д а й л а р г а деген ы к ыл ас - ку р-
м ет1 ерекше. Д е м е ж а н муны сол х а л д а й л а р г а ж а к ы н д ы г ы
у щш у на тпа йды , ел 1пннде с у т к е тиген куппктей етш,
унем1 шетк е к а г ы п ж у р е д к
Уй ие с ш щ де к ут к еш осы бо ла тын. Е к е у 1 б 1р ш щ кышы-
ган ж е р ш б1р 1 кас ып, тез Т1Л т аб ыс ып кег п. Д о х а л д а й да
е шт е н ес ш ж а с ы р м а й , е з ш ш е а гы л -т еп л «сыр» актарды.
©31 к а з а к т ы керемет ж а к с ы керед1 екен. О н ы н ш ш д е
б а л а ж а с т а н б1рге оскен Т е р т у ы л юсьлерше деген сый-
курмет1 Т1ПТ1 б а с к а ш а . О с ы ку н г е дейш ешк айс ыс ымен
11цэй д ес ш, Т1лге келген жер! ж ок . Т е к со нда й т а м а ш а
жу р т т ы, е з д е р ше н б 1р у л т у м а г а н д а й , Д е м е ж а н сияк ты
каны бетен, к а й д а г ы б 1р к1рмен1н билеп о т ыр г а н ын а
бу л да к а т т ы к ор л а на т ын к е р 1нед1. Х а л д а й л а р уш1н к а з а к ­
ты юм б ил е се де б э р 1б 1р гой. Бул тек Т е р т у ы л ж т т т е р ш
а я г а н д ы к т а н , ж а н ы а ш ы г а н д ы к т а н айтып отыр... Р а с ,
Д е м е ж а н д ы а й ма к т ы н эм1рш1С1 Ш и - а м б ы суйейдк Э р к ан -
дай у л ы к т ь щ жерпл1кт1 ж у р т т а н ш ы к к а н сондай б!р адам-
га с у йе н е т ш э де т 1 гой. Б 1р а к о ла р да к а н ш а т у р а р дейс1Н-
Ш и - а м б ы к а з 1р а у р у , т е р 1нен кер1 ж у ы к дес е де болады...
Д е м е к у ю р д а й л ы к ман са п Т е р т у ы л д ы н ез а з а м а т т а р ы н а
тиетш кез1 де а л ы е емес. С о н д а б о л а ш а к у ю р д а й юм
б о л м а к ? Б ул т у р а л ы х а л д а й л а р е з а р а а кы л да сы п, осы
Ы с к а к м ы р з а г а то кта пты. Б у д а н б а с к а л а й ы к К1м бар,
шынынд а? Т ы н ы б а й б ол с а — ж а л т а к , Ке к с е г ен б олс а —
61р беткей, нойыс... С о н д а у ю р д а й л ы к к а Ы с к а к т а н
а р т ы к а д а м д ы к ай д а н 1здеп т а пп а к с ь щ ? !
' Д е м е к , к а з а к т ь щ и п ж а к с ы л а р ы н ь щ да, х а л да йл ар -
дь щ да о р т а к ж а у ы — Д е м е ж а н . С о да н негурлым те з 1рек
к ут ыл с а , н е б1р т а л а п ты а з а м а т к а жол а шы л ма к . Д е м е ­
ж а н н ы н ойлап ж у р г е ш — бул е л д щ к амы емес, ез муд-
дес1. ©31 К1рме б ол г ан сон, Т е р т у ы л у ш ш б а с катырып
кайтед1?.. Эне, м ан ай ын а кшен е з 1 сияк ты ж о к - ж т к ,
К1рмен1 жи на п алып, А б д ы р а д а н тоган каз дырып жатыр.
О н д а г ы ойы — к еде й- ке пш1к т1н карнын тойдырып, кол-
т ы к т а р ы н а дым бурк1п, осы е л д щ е р- а з а ма ты на , ру басы-
л ар ын а к ар с ы а й д а п с а лм а к. Т е р т у ы л д ы к е п е - к е р 1неу
ыдыратып, к а й д а г ы б!р к елденен кек а т т ы л а р г а жем
етпек... Д е м е ж а н н ы н кзр1 Ш и - ам бы н ы ж а й алдап жур -
ген1 б ол м а с а , М а н ш ы н е ю м е т ш е деген а д ал д ыг ы да тым
к у м э нд ь О г а н дэлел — 1шкер1ден же р а у ы п келген сешм-
С13 к ы т а й л а р м е н эмпей кер1нед1. К, аладагы Л и - ш а н с ы н
деген са яси к ылмыскермен кеп ж ы л д а н бер! уЙ1рл1п
бар. Оны а з ы р к а н с а н , о сында а й д а у д а ж у р г е н е ю кытай-

386
ды ез з э ш м к е с шд е ж а с ы р ы н у с т а п отыр. Б у л ж ай д ы
жорары у л ы к т а р бьлмейд! р о й . Б1лсе, Д е м е ж а н н ы н ман-
дайынан сипамайды.
Осы с е з д е р д щ бэр1 де Ы с к а к т ы н ку л а ры на майдай
жарып ед1. А п и ын г а е л л г е н ек1 до с к а й т а - к а й т а т©с т у шс -
т 1 р т , б у д а н кешн мэнг1 а ж ы р а м а с к а серт байласты.
К о н а к т а р к а й т а р д а у й иелер1 Ы с к а к т ы н б а л а - ш а г а с ы н а
б 1р -61 р КИ1МД1К ж 1бек у л е с т 1рш, мол с ый- сияпа т К©рсеТТ1.
Т а р т у - т а р а л р ы н ы н ен у лкеш а тт а н а р кезде мэл1м болды.
Д о х а л д а й осы елге аты ш ы кк а н , у ст ш е н с у т е п л м е й т ш ,
эйпл1 к а р а ж о р г а н ы же т е к т е п экелш, к елдене н т а р т к а н д а ,
Ы с к а к т ы н м у л де ес1 а уып к а л а ж а з д а д ы .
— Д о х а л д а й д о с ы м- ау ! М ы н а у ы н т т т 1 бу л ©лкеде
ж о к сый болды-ау. . . М у н ы н ксшкасын калай к а й ы р а м ? —
деген к уа н га н ын а н ж ы л а п Ж1бере ж а з д а п .
— Е к е у 1м 1з тос к а г ы с к а н д о с- т а м ыр б о л д ы к кой.
Ж а к ы н д о ста р а р ас ы н д а нелер а у ы с п ай ды дейс1н. Ер
мойнында кыл а р к а н ш1р1мес. Т1р1 ж у р с е н б1р к а йт а ра р-
сын, — дед1 Д о х а л д а й д а к ат т ы т о л к ы г а н а д а м н ы н кейш-
не тус1п.
Б 1р а к х а л д а й д ы н ксшкасы коп кутт1рет1н, тым алыс-
та гы нэрсе емес екен. Б а с к а л а р а т к а М1Н1П ж а т к а н д а ,
екеу1 к а р а ж о р г а н ы н «ку йрыг ын м а й л ау » уш1н, 1шке
к ай та К1рген. Б у л а р торг1 у йде б 1р- б1р т о с т а г а н кытай
ш а р аб ын та ртып Ж1берген сон, Д о х а л д а й б у р ы ш т а г ы
тем1р с а н д ы к т а н с у ж а н а а л т ы а т а р наган алып, Ы с к а к ­
тын колына у ста тты.
— Бул з а м а н д а к а р у с ы з ж у р у г е болмайды. Д о с бар,
д у шп а н бар... О с ы к ару мен д о сы нд ы корг ап, ж а у ы н д ы
ж ай ра т а ты н бол!.. А т а б 1л ме се н иенге барып, ан атып
ж а т т ы г а р с ы н , — деп н а г а нг а к ос а б!р к о р а п о к усынды.
Ы с к а к н аг а нды алд ы да, ш а п а н ы н ь щ 1ШК1 к ал т а с ы -
на с у н г т п Ж1берд1. К е п с©з айтып ш а ш ы л г а н ж ок :
— Тус1нд1м, тамыр... Ар ж а г ы н ©з1ме к о я б е р ! — дед1
ба р болганы.
Д у н и е д е ж а к с ы л ы к а т а у л ы асыл т а с с и я к ты сирек
у ш ы ра с ка нм е н , ж а м а н д ы к т ь щ к а ш а н д а у й 1р 1мен ж у р е т 1Н
эде т 1 гой. О л а р б 1р ш - б 1р 1 и1С1нен сез1п, кунш1Л1к жерден
1здеп кел1п т а б ыс ад ы . К а р а н и е г п х а л д а й мен ындыны
ж а м а н Ы с к а к т а б1р-б1р1мен б е й у а к т а о с ыла й т аб ыс ып
ед 1.

13* 387
VI!
Ж ы л д а р ы д а г д ы с ы б о й ы н ша ж а й л а у г а к а р а й удере
кешкен ел е з д е р ш щ байырры м е к ен- ко н ыс тарын а келш
о рн ык к а н ы н а да б1рнеше кундер болран. Б е т е г ел 1 беттер
мен к а у боп ескен к а л ы н кияктьщ, 6ургенд1, тогайлы
с а й - с а л а н ы н сонысы эл1 б а с ы л а койран жок . 0 з е н бой-
ла р ын да ры кейб1р ш у й п н к о н ы с т а р д а б а р а к ы , бшк к ау -
д ы н а р а с ын а н кулын мен т о р п а к т ы н жоны з орг а кылтыл-
д а с а , ж у п р ш еткен иттщ, к о з м - л а к т ы н кылпы кершбей,
с у с ы л д ар а н сыб ысы рана б ш н е д ! . О й д ы н к а р а отынан
ж ер ш , б а л б ы р а р а п б а л а у с а н ы а нс а п келген кеп ж ы л к ы
к а л ы н у к о р г а с ы н д ы а ш ы р к а н а асап, а у ы з да р ын ан а к
кеб1к а к к а н ш а мелдектеп б!р т о ятын т а к . Ал у к о р г а с ы н г а
ж а й ы л г а н ж ы л к ы н ы ц уыз к ымызын !шш к е рс е н гой!
Ж у п а р и!с! кецс!р!к ж а р ып , ш а л - ш а у к а н д ы ш ал к а с ы н а н
т у а р г е н д е й , к е б т сынып, ш ам ыр к ан ып ту рады.
Биыл иыгынан б!р б а т п а н ж у к т у ск енде й болып, А бды-
р а да н а лынатын ж а н а т о г ан ны н ж у м ы с ы н б а с т а п берш
келген Д е м е ж а н н ы ц да б!р кец!ЛД1 ш а г ы ед!. Биылгы
ж а з бел шенл'п б!р д ем ал а ты н, берекел!, бейб1т ж аз ым
б о ла р деп, ж а й л а у г а д а ж а к с ы ииетпен келген. Ж ы л д а г ы -
га К а р а г а н д а биыл биеш де мол б а йл а ты п, ж а н а ж у р т к а
б !р енкей ою-ернект!, а к ш а н к а н у йлер Т1КК131П, елге
де, е з ш е кызык, б1р с а л т а н а т т ы ж а з е т ю з б е к болатын.
Биб! бес ж а с к а т о л г ан Н а з а р б е к л н т а й г а М1нген тойын
д а осы ж а й л а у уст!нде ж а с а м а к болып, ауылдын, Ж 1 п т -
жел ец, кы з - ка ты ны к,аз1р сол а л д а г ы мерекен1н дайын-
д ы г ы нд а ж ур г е н.
О сы н д а й мэре -сэ ре бейб1т кештерд1н б)р1нде а уы л га
ат-кел^п де, сырт по шымы да бетен, б!р топ конак, кел1'п
туст1. Кллец к у м 1с е р- ту рма нд ы, к а б а ж а л ды , ж а т а г а н
ат т ар М1нген, к ыз ы л д ы - ж а сы лд ы, ж ы р ы к етек сырма
щ^п а н да р ы т о б ыг ы н а тус1п, б а с т а р ы н а ш о ш а к тебел1
айыр к а л п а к киген ецгезердей !р! К1с!лер. Э лплерд1н
ж а н а г ы елден ерек КИ1М улг!с1мен б1рге, а як т ар ы н д а г ы
к ал ы н у л т а нд ы , б1теу бас, оюлы ет1ктер! дё ауыл а дам-
д а ры на б1р ту рл 1 к ы з ы к к ер ш ш , к он а к т а р а ттан тус1п
у й г е гаргенше, б а л а - ш а г а уд1рей!с1П, у лкендер а у ы з да р ын
а шып к ар а п калг ан- ды. . . А л ыс т а н ат терлетш, эдей!
келген бу л бес К1с! — Д е р б !л ж1 н г е к ар ай ты н О р к а ш а р д ы н
к а л м а к т а р ы ед].
Д е м е ж а н бу л х а б а р д ы ауыл с ырт ын даг ы т е б е басын-
д а отырып ест1ген. Б 1р к иы р д а гы к а л м а к т а р д ы н жай
ж у р м е г е ш белг1л1. Ж у р е п 61'р ж а м а н д ы к т ы сезгендей,

388
тыжыр ынып калд-ы. Д е г ен ме н конак. уйге ту ск ен ж а т
ж у р т т ы к ж о л а у ш ы л а р д ы кеп к у г п р м е й , ез1 келш аман-
дасты.
А й т к а н д а й - а к , тер а лд ын да бед1рейш бес к а л м а к отыр.
Б е с е у д щ б!р! — ез у л п с ш д е с э щи кшнген, о т ыз да р ш ам а -
с ын даг ы ж а с ж т т те, к а л г а н д а р ы — ж а с ы у л г а й г а н е г де
к ю л е р . 0 зд е р 1 шетшен к а з а к ш а г а с у д а й екен. Кешпен -
д ш е р д щ салтымен, а у ы л - а й м а к т ы н а ма нд ыг ын , уй ие с шщ
с а у - с а л ам а т т ы гы н жездей к а к т а п с у р а с т ы р ы п жатыр. ..
Б э р ж щ б а с ш ы с ы — о р т а д а о т ыр г а н ж а н а г ы ж а с ж т т
б олс а керек. Д е м е ж а н о ны н енш ш ы р а м ы т к а н д а й болып,
«осыны к айд а н керд1м» деп о йланып калып едк Ж т т т щ
ез1 еске салды: к ек темд е Ш и - а м б ы н ы н то йында М а д а н
у к1рдайдын ка с ын а н керген екен. Б ул — Т а р б а г а т а й д а г ы
К а л м а к т ь щ М а д а н н а н к е й ш п т а г ы б!р бетк е у с т а р, б е л ­
ил! а да м ы — К о л к а з э н п едк
Д е м е ж а н кеш б а т п а й т у р г а н д а б!р м ал га б а т а ж а с а -
тып, а лыста н с у са п келген ж о л а у ш ы л а р г а тез кымыз
э ке лу г е буйырды. К о н а к т а р э з 1р ше кеп шеплле коймай,
с у р а к к а гана ж а у а п берш, б у йыг ы отыр. К а з а к са лт ын д а
уйге тускен к о н а к т ь щ ез1 б а с т а п а йт па са , келе са лып
б уйым т а й с у р а у э д е п а з д ж бо ла ды. Ол ж а г ы кейш ж а т а -
ж а с т а н а , не а т т а н а р д а сез б ол у г а тшс. С о н д ы к т а н «осын-
а у бес 61'рдей ойрат э ул е т ш б1здщ ж а к к а кан да й жел
айдап келд! екен?»... деген с у р а к Д е м е ж а н н ы н к ек ейшде
т у р с а да, сы р т ка ш ы г а р у г а а с ы кп а ды .
К о л к а Т1Л1Н1Н а з д а п б ш н е т ш м у ю с т т б ол м ас а , к а з а к -
ша агылып шешен сейлейтш, к а з а к - к а л м а к у р д ю н е а с а
ж у йр Iк Ж1пт екен. Д е м е ж а н д ы сыртта й ж а к с ы б 1лет'шш,
онын ел 1 ш ш д е п бедел1 к а л м а к ж у р т ы н а да кеншен мэл1м
екенш ж о р г а т'шмен э д е м ‘1 ж е т ю з ш отыр.
— К а з а к деген 1ргел1, улкен халы к кой. Б 1з С1здерд1
ез(М1зге у л п т у т а м ы з , — дед1 ол б!р с е з ш д е . — К а з а к -
К а л м а к — б 1р а т а д а н т а р а г а н , кшз ту ырлы к ты 61р елм1з.
Е ж е л п ерте з ам ан д а , Гун деген улы ^.аганат т у с ын д а бул
агайынды ек1 х а л ы к унем1 б1рге к еш ш ж у р г е н екен. Б 1р
Т 1лде сейлепт1, б 1рдей т у р м ы с к енп ртт! . .. С о д а н к ун де рд щ
б|р куншде э л п х а л ы к т ы н б 1р б е л т : « Б 1з е н д 1 кен да л а-
га ба рамыз. Со л у л а н - б а й т а к д а л а д а емш- ерк ш кешш
ж у р е т ш к а з а к б ол а мыз » деп, А л т а й т а у л а р ы н а н асып,
б а т ы с ка к а р а й кешшт! де, е ю ш ш б е л т : « Б 1з е ш к а й д а
кешпейм13. О с ы н д а м э н п к ал ма к пы з » дептк С е й т ш
ж а н а гы а уа кешке ндер « К а за к » а т а н ып т ы да , кешпей
к ал га нд а р « К а л м а к » атаныпты. .. Б 1р а к екеу1 де т е р т тул'ш
малдыц с у т ш шип, етш жеп, б у р ы н г ы д а й к е ш п е н д ш к п е н

389
ем1р суршт1. Ег ер 613ДЩ а рг ы а т а л а р ы м ы з сол жол!
т а р т п а к т а м а й б1рге кеипп кеткенде, 613 де к а з 1р каза]
болып журед1 е к ен б1з, — деп К о л к а р а к а т т а н а кул дь
Д е м е ж а н б 1р с е з д щ к е зе п н д е кал мак та рдын, бу.
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а та гы к ай ж е рл ер д е к он ыс теуп
о тыр га н ын с у р а г а н . К о л к а бул ж а г ы н а н да мол хабарда]
екен. К а л м а к т ы н бул а й м а к т а г ы н е п з п мекеш Орка ша]
мен К о б ы к болса, У р а н х а й а т ал ат ын т а г ы б 1р б е л и
Ал т а й е щ р ш д е к е р ш е д ь С о н а н сон, сан ж а г ы н а н молыра]
о р н а л а с к а н б!р ж е р 1 — Б у р а т о л а , 1л е д е п М он г ол к ур
а уданы. .. Е с т у ш ш е К а ш к а р и я д а г ы алты ш э р 1 жакть
мекендеп к а л г а н д а р ы да б а р дес едк
— Б 1р а к ж а н аг ыл а рдын, бэ рш ж и на г а н д а , сан ж аг ы
нан о с ы н д а гы казактын, ши ре п н е де ж е т п е й д ь — дел
К о л к а . — Солардын, бэр! б а я г ы е з щ 1з б ше т ш Жо нг а]
х а н ды г ы т а лк а н д а л ы п , ш а ц ы р а г ы о рт ас ын а тускенде
эр ж е р д е ш аш ы л ы п к а л г а н орданын, сыныгы, о йра нда л
ган О й р а т у р п а г ы гой б ытырап ж ур ге н. С а й д а саны
к у м д а 131 жок. .. С 1рэ, б а с ы мы з б 1р ж е рг е косылмай, осыла!
е те т ш ш ы г а р м ы з д у ние ден.
А л а й д а бул ж у м б а к ж о л а у ш ы л а р ш а р у а жайьп
ертенге к а л д ы р м а д ы. Ш а й д а с т а р к а н ы жина лып, ет гпс
кенге д е ш н п о н а ш а к а л г а н б!р э реджте, К о л к а туей
с у ы к к а с а л а отырып, э д е ш келген б уй ы м та йл ар ы н ж е т ю з
Д 1. С е з ш щ арты 31 ЛД1 , с а л ма к т ы ж ат ы р . Б у л а р осы ж а
кында г ана б 1р уй 1р ж ы л к ы ж ог а лт ып , сонын, 1зше тус<
келген ж о к ш ы л а р екен. А л д ы р г а н д а р ы аз емес, а т-айгыры
ту б и е с 1 а р а л а с к ы р ык -о т ы з жылкынын, сорабы. Со;
ж ы л к ы б е р п К о р ы м с у бойынан О р к а ш а р г а к е ш е м 13 дег
о т ы р г а н д а , б1р ту нде ж о к болып шык к ан . У рыла р кун
б у рын т о руыл да п, у р ы м т а л мезетт1 к у т т ж у р с е керек
Б а с к а ж ы л к ы ш ы л а р а у ы л г а а с 1шуге кеткенде, в р 1ст(
к а л г а н ею к у з ет пл ш сойылмен б]р-б1р к агып, оп-она!
тус1р1пт1 де, топ ж ыл к ын ы б в л т алып, д у р ю р е т е куыг
экеткен.
Ер т е н ш д е к а л м а к т а р 13 к е с т ж у р т , колды болгаь
ж ы л к ы н ь щ к у н г е й д е п Т е р т у ыл ж а г ы н а кеткенш ш ам а
лайды. Со л ман да б 1р а т а к т ы ж ау ы р ы н ш ы ба р екен, 01.
да ж а у ы р ы н г а к а ра п Ж1б е р т , у з а п б а р а ж а т к а н ж ы л к ы ­
нын б а г ытын дэл н ус к а п б е р т т к . . С о д а н 1ле-шала б!р тог
ку г ын шы шыга ды. О л а р су ыт ж у р 1с, к уг ын у е т ш д е п ж ы л ­
кынын ж а с т е з епн ен, с о й д а к т а л ы п ж а т к а н 13 сорабынан
ж ан ы л ма й , С 1б е т 1 езешнен етш, б е р п бетте о тырга н Т е р ­
туыл а у ы л д а р ы н ы н ш е т ш е дешн келедк Б 1р а к бул журт
ж а п п а й ж а й л а у г а к е ш т ж а т к а н к а р б а л а с кез болган-
дыктан, ел 1шше ш и г е н сон. ж ы л к ы н ы н 131 шиырра к о с ы ­
лып, а да с ты р ы п кетедь. . О с ы д а н кешн а ма лы кур ыра н
курыншылар е л ше к айт ы п барып, енд1 е з д е р ш щ д а у г е р
ж о к ш ы л а р ы н а т к а мшпзшт1.
К о л к а осы ж а й л а р д ы б а я н д а й келш, ка с ын да ры серш-
терш та ныстырды. М а н а д а н бер! се з ге а р а л а с п а й т у с ш
с у ы к к а салып, т у й ш п отырран е г де л е у ею к а л м а к — жо-
г ал га н жы лк ын ы н иелер1 екен. Ал о л а р д а н т е мешрек
ж а й г а с к а н узын бойлы, к есе к а р а — ж а н а г ы 1зипл,
ж а у ы р ы н ш ы н ы н н ак ез1 — Б о д у х а эулие. С о н а н к ешнп
ж а с т а у ж т т ж а й а тк о сш ы , ш а б а р м а н кершедк
Ж о р р а Т1ЛД1 К о л к а д а н сез а р т ы л а р емес. Д е м е ж а н -
нын а л д ы- ар т ы н орап, т у й ы к к а к а м а г а н д а й , ж ы г а т ы н
ж ер ш е ж а к ы н д а п келед1.
— А л ды р г а н — албырт. М а л а шу ы у с т ш д е бу л кал-
м ак та р к ершг енг е куйе жар ып отыр деп о йл аман ыз,
у юр д а й. К о лд ы б о лг ан жылк ы а з д щ е л д щ к а л ы н орта-
сына келш с щ ш отыр. Юрген 13 б а р да , ш ы к к а н 13 ж ок .
Демек, уры — б а с к а ж а к т а н к е л 1п, 13 т а с т а г а н б|реу
емес, осы е л д щ ез адамы. А л а т ы н а тап , т у с ш т ус т е п бер
десендз, у рымыз — Байс ерке. Д э л ж ы л к ы ж о г а л а р а л ­
дында Б а й с е р к е н щ б1здщ ж а к к а келгенш керген а д а м д а р
бар. А й р а к - к у э м ы з дайын. . . С о к к ы г а ж ы гы л г а н ек1 жыл-
кышын ын 61 р 1 каз1р эл у с т ш д е ж а т ы р . « Б а с ж а р ы л с а
берщ 1ш1нде» деп, енд1 с о ны н а ма н к ал уы н т^леп отырмыз.
Егер ол о ла й - б ул а й боп кетсе, Б а йс е р к е уры г ана емес,
канды мойын к у н ы к е р 1м болып шыгады. О с ы 1СТ1 э д 1л
тексерщ, ж о г а л г а н мал ымыз ды а лд ым ыз г а салып берер
деген ум1тпен ез1Н13ге ж у п н е келген ж ай ым ы з б а р , — деп
ауыр с а л м а к с а л а, 31л т а с т а й сейлеп отыр.
О с ы да н кешн К о л к а ез у ю р д а й л а р ы М а д а н н ы ц Д е-
межанра ж о л д а г а н сэ лем хатын у сынды. Х а т маз му ны
да ж а н а г ы а йтылг а н ж а й л а р д ы ба янда йды. Ен сонында
М а д а н : «1ргелес о т ыр г а н к а з а к - к а л м а к б у д а н кей1н де
тату-тэтт1 т у р г а ны мы з ж а к с ы гой. Ел а р а с ы у шыг ып,
егерге айналып кетпесш» дей кел1п, мына б а р г а н а дам-
дарды кеп с а нд а лт па й, ш а р у а с ы н т е з 1рек тындырып
б е р у Д 1 6ТШ1ПТ1.
Д е м е ж а н н ы н к а б а г ы тус!п, н а у к а с ы ж а н ы н а б а т к а н
а дамда й шытына ойланып калды. « Ка п, т а г ы б\р айык-
пас д а у д ы н б а с т а л г а н ы ма? Т ы н ы м - т а г а т т а п т ы р а р кун1
болар ма екен бул ел дщ . Т у з д е н кашып, у йг е т ыг ыл са н,
апанда ж а т к а н а юд а й с у н п л е п т у р г ы з а т ын ы бар-ау. . .
О н а ш а от б а с ын д а етк1зет1н аз к у н п ж а й л а у кызыгын да

391
кеп к ер г еш ме?» деп Гиреулер т у ны г ы на т а с атып лайла-
г андай, 1штей катты к у ш н д к
Казактын. бойында б а лта мен шау ып т а ст а йт ы н мш-
мерез кеп кой. Солардын, 1шшде Демежаннын, е т е- ме т е
же к керетш1 — осы б а р ы м т а мен урлык... Урлык ты тыйям
деп к ан ша а лы сс а да, кеп ж ы л д а н бер1 осы б!р Б а йс е р к е
деген пэлеге ш а м а с ы ж е т п е й - а к койды. Д е м е ж а н оны
уры деп а й ы п та с а, б а с ка ел ж у а н д а р ы «батырым, барым-
т а шым » деп а р а г а т у с ед к Кешпел1 к а у ы м эл1 б а т ыр л ы к
пен урлыктын, а р а - ж т н а ж ы р а т а а лм ай ж у р . З ам а ны
еткен сон,, б а т ыр деген а д ам ы ц ы з б а р ы м т а ш ы г а , одан
у с а к т а п барып, а кыры у р ы г а айна л ып кетед1 екен гой... Ал
соны т у с ш ш ж ур ге н к ю б ар ма? О с ы н д а г ы Т е р т у ы л д ь щ
кеп атка мше р1 Б а й с ер к еш ел к ор г айт ы н батырымыз,
а р ы с к а с а л а р а йб а р ы м ыз деп к ол па шт а йд ы . О л а р е з г е
ж у р т т а н есе к а й т а р у у ш ш , б а с к а е л д щ у ры ла ры басынып
кетпеу1 у ш ш , осында й б\р б а у кеспе урыны, ж а л а ц т е с
ж ан к е ш т пн к о л да ры нд а укклеп у с т а п от ыр г а нды у иата ды.
Б ай се р к е э л д е к а л а й у р л ы к т а н у с т а л ы п к ал с а , сол у ш ш
ж ыг ы н ды болып, айып т ел еу де н ж ал ык па й д ы. Ж э н е сонын,
а уы р с а л м а г ы, кеп шыгыны к а р а п а й ы м х а л ы к к а тусед1.
Ба йс е р к е осыдан у ш - т е р т ж ыл бу рын Керейден кеп
ж ы л к ы алып, онын, а у ы р т п а л ы г ы та гы да ж у р т у ст ше
тусет1н б олг ан сон,, Д е м е ж а н ол шырынды телетпей,
урыны а б а к т ы г а ж а п т ы р ы п та с т а га н. С о г а н осы елд1ц
ж у а н д а р ы кенд1 ме? «Ойбай, а рысымыз ды к а п а с к а к ама т-
паймыз» деп, Т е р т у ы л д ь щ а к с а к а л , к а р а с а к а л ы тугел
жин а лы п кел!п, с а л м а к салып отырып алды. О л а рды
т ы н д а м а с а , Дем е ж а н ны н , каны бел ек б е т е н д т , а г а й ы н ­
га ж а н ы а ш ы м а с , ж а т б а у ы р л ы г ы с а н а ла т ы н болды. С о ­
нан сон, а ма л жо к , мол шыгынды калын, К а р а м е н д е н 1н
мойнына са л ды да, Байсеркен1 а б а к т ы д а н босатып ж 1бер-
Д 1... ©31Н1Ц со нда г ы к е н 1Л ж ы к п а с с о л к ы л д а кт ы г ы на енд1
0К 1Н 1П отыр.
О ба л ы кэнекн, у р л ы к т ы М а н ш ы н у лы кт а р ы да катты
ж е к керш, оны к ылмыс а та у лы ны ц с о р ак ы сы деп б1'лед1.
Бэл юм, м а н ь ч ж у р - к ы т а й ж у р т ы н ы н да ез1НД1К к е м к т ж -
тер1 кеп болар, б1рак а шт а н ел1п ба ра ж а т с а да у р л ы к
ж а с ам а й д ы . О л а р у рл ык ты адам са на сынан мулдем
жойып Ж1берген де с е де болады. Е ж е л п ерте з а м а н д а б1р
к ат а л император у р л ы к к ылг ан а д а м н ы н 61 р колын шауып
т а с т а у ту ра л ы з а н ш ы га р г а н екен. С о д а н бер1 кылмыс-
т ын бул тур1 т а с тыйылга н. К а з а к о р т а с ын да у р л ы к бар
ж э не ж ы лк ыны у р л а р а н д а б|рлеп-ек1леп емес, жуз де п -
елулеп б1р-ак а йда йды дегенд] ест!генде, к ы т а й а д а м д а ры
ж а г а с ы н у ста йды. Б у л а л г а ш у ю р д а й с а й л а н г а н д а ,
Ши - а мб ын ын Д е м е ж а н г а а й т ка н улкен ет шк ш де осы
ж е ш нд е болып едк
— Б а с к а с ы н кере ж а т а р м ы з . Ал дыме н осы у р л ык ты
тыйшы. У р л ык к тег ен а д а м г а еш ракым б ол м ас ы н, — дсп
катты та псырг а н- ды.
Енд1, мже, «б 1р карын майды 61р к у м а л а к ипр1тед1»
дегендей, б!р Б а й с е р к е н ж ез1-ак бук!л ел атына К1 р кел
Т1 р 1п 61ТТ1. Ол каз1р де ештемег е кез1 же т пе с е дс, мына
ж ы лк ыд а н Байсеркешн, колы т а з а емес екенш ш ш б!р
туйс!кпен а н г а р г а н д а й болып едк М ын а к а л м а к т а р жай
жу р г е н жок, б 1рден ен 1н и к ж а н ы к с е з ж келш отыр. Эйт-
седе, Д е м е ж а н б1рден ж ыг ыл а к е т к ю келмей, ею у ш т ы л а у
ж а у а п кайырды.
— Б13Д1Н к а з а к та малы ж о г а л с а , алдымен к у м а л а к
салып, бал а ша ды . Б 1ра к к у м а л а к т ы н с в 31 о н ш а л ы к
дэл шыга бермейд1,— дед1 к о п а к т а р ы н ы ц ж у з ж е куле
к ар ап отыр ып . — О з д е р ж а у ы р ы н г а к а ра п б о л ж а г а н
е к е н а з д е р . Юм б 1л с ж , оган к а н ш а л ы к сену ге болатынын
Ан ык та п керешк: егер б о л ж а м д а р ы н ы з д у р ы с ш ыкс а ,
ма лда рыныз ды а йда п к ай та р с ы з д а р. Ал б а л ш а ш ык с а
онда б э р 1М13Д1 э у р е ге с а л га н ж а л а к о р ж а у ы ры нд ы о т к а
ж а г у г а ту ра келер.
К а л м а к т а р бIрIн 1н б е т ж е б\р\ к ар а п, э л п с в з д 1 кенлл-
д е р ж е а у ы р алып к ал г а ны б айка лды .
— Урыны у ст а п бермесенлз, 0зщ1з бIл 1н 1з . Б 1р а к б 1з д т
Б о д ух а эулиеге кумэн келт1рунл б о л м а н ы з , — дед1 т е р де
отырган мал и е л е р ж щ б|рк— Б о д у х а — ж ай ж а у ы р ы нш ы
емес, эр 1 к у р м е г п л а м а л а р д ы ц 61 р 1. Ол е ш к а ш а н ет1рж
айтпайды.
Бе т - ау зы н д а б 1р тал к ы л т а н а к ж о к , 1лмиген, а р ы к
Б о д у х а Снрдене айткыс ы келгендей т а м а г ы н кенед1 де,
к а л м а к ш а т у а ш к а з элдеб!р сезд1 куцк етш, у н а з к ал ды
Д е м е ж а н б!р ж а г ы ермек болс ын деген оймен, эр 1 к а л м а к
б ал г е р ж с ын аг ысы келш:
— Иэ, а йтпа кшы, а т а к т ы ж а у ы р ы н ш ы н ы н 031 орта
мызда отыр екен гой. Зау мен келш к а л г ан е к е н с 1з, маган
да б 1р б ал а шы п берщ1знп, — деген эз1л-шыны а р а л а с
— Иэ, с е й т 1Н13... У ю р д а й г а бал ашып б е р п л з , — деп
оны К о л к а да к ос тай тускен.
Б о д ух а к иы к кезш тоцкерш, Д е м е ж а н г а ж а л т етш б 1р
к ара ды да , к ыз ы л - к у ре ц к а п т а л ш ап ан ын ы ц койын кал
тасынан шуп ерек к е о р а л г а н элденеш алып шыкты. Э л п
шн ка т т а уы н ж а з г а н д а , а р а с ын ап са рг ыш т а рт к а н, юш
кентай гана ж ау ы р ы н к е р ж дк Н об а йына К а р а г а н д а то к

393
гынын, не е ш к ш щ ж а у ы р ы н ы ©31 ете а кырын сейлейтш
а да м екен
— Бур ан енд1 от керек кой. А з ы р а к кола мта , шок
болса да ж а р а й д ы , — дед1 б а я у Т1Л катып.
Д е м е ж а н ж е р о ш а к б а с ы н а н от эке луг е буйырран
Ку туш1 ж т т т е р д щ б 1р 1 б1р т а б а шокты к ыш к а ш п е н
кысып к етерш келд1 де, кшз у й д щ о р т а с ын а койды. Б о д у х а
к \ йр ыг ым е н ж ы л ж ы п, о ттын к ас ын а ж а к ын да р ан . Т о н г ан
а д а м д а й ж а н а г ы ж а у ы р ы н д ы ш о к к а к а к т а п б 1раз о т ы р ­
ды Со н а н с о н д е н г е ле к у ст е л у с т ш д е п о ндык шамды
е з ше т а м а н та ртып, а й н а г а у щл г ен кербез келшшектей,
э л п ж а у ы р ы н д ы а у д а р ы п - т ец к е р ш , кеп сыралады.
— Б 13 енд1 б а л г а не т у с с е соны а йтамыз, у юр д а й.
А й ы п к а б у й ы р м а й с ы н , — дед1 элден у а к ы т т а ба сын к ег же н
еТК131П
Э л б э т т а Б13 с 1зден тек шынды, б арды б о л ж а деп
отырран ж о к п ы з ба. А к с е й л е ! — дед1 Д е м е ж а н езу т а р ­
тып.
Кенет Б о д у х а н ь щ киык к е з 1 у лкейе т у с ш, ж а у ырынр а
к а д а л ы п к атып к алды С о н ы н бетшен, шынында да, б 1р-
денен1 к ерш отырран т э р 1з д 1 Ж ын ым е н сейлескендей
ерн 1 ж ы б ы р л а п , т у а ш к а з с ездер айтып к а л ад ы . А н да -
с а нд а ш а л к а й ы п ш а н ы р а к к а к ар а п а ла д ы да , к у ж а у ы -
рында к ут ы к а л р а н д а й к а й т а тенедк
— Апы ра й, э... Б у л не болраны с о н д а ? — деп куйры-
рымен жор ра л ап, Д е м е ж а н н ы н к а с ын а ж а к ы н д а д ы . —
Кэне, он кол ыныз ды б е р щ 1зшк
Д е м е ж а н колын усынран. Б о д у х а а ла к а н р а у шл е
тус1п, ба сын ш а й к а п койып, кейш шег1Н1п кетт1. Элдене-
ден а б ы р ж ы г а н д а й т у с 1 б у зылып, ез т 1Л1нде с е р щ т е рше
б ф д е н е айтты
Б а л г е р ш , с е н 1н к ы б ы р - ж ы б ы р ы н кебеЙ1П кетт1-ау.
Б ал ын а не т у с с е де к орр ан бай айта б ер , — дед! Д е м е ж а н
мына э у р е - с а р с а н н ь щ тез1рек б1ту1н к ал ап .
Б о д у х а сол сезге ш а м ы р к ан д ы ма, жа у ыр ы нр а к а д а ­
лып к а р а г а н куЙ1 сейлеп кетт1.
Сен, у ю р д а й , к а з а к т ы н к а р а д а н ш ы кк а н х ан ысь щ
гой Б а с кеспек бо лс а д а г ы тил кеспек жо к . М а г а н кейш
каНарынды т 1пп жу р ме . Мен э улиенщ берген аянын,
т э н 1р1Н1н кез1ме керсеткенш а й т а м ы н , — деп а з б е г ел д й —
Ж а у ы р ы н к у а н а р л ы к е ш т е н е айтпайды. К 1лен да у- да -
май, а т ы с - ш а б ыс к ерш отырмын. Биыл ж а с ы н к ы р ык к а
толг а н екен, сол аз е м 1р 1нде тыныш еткен б 1р жылын
жок Д о с ы ц аз, ж а у ь щ Т1ПТ1 кеп- ак. Б у п н г е дейш жал-
мап ж ут ып к ойма й, к ал а й а ма н к ой г ан ы н а таным бар

394
Д э л каз1р б а с ь щ а киын к ате р т е н т тур Ж е н кун, жетГ -
ай, ж е т 1 жыл. . . Н а к к е с т айта а лма ймын. Эйтеу1р б 1р <
з а у а л д ы н бары анык. Ж а у л а р ы н н ы ц с а г а н а р н а г а н уы, не |
а татын о гы к а л т а с ы н д а жур. . . С а к болгайсын,. С а д а к а н а
сенбе, с а к т ы г ы н а сен! Б а с к а не айтайын, менщ ба лы м а 1
тускен нэрсе о сы , — дед1 Б од у х а .
М ы н а сезд1 е т г е н д е , Д е м е ж а н н ы н т у л а бойы шымыр-
шымыр етш, а р к а с ы м уз да п кеткен. Б 1р а к сыр берген ж о к , ;
к а р к ы л д а п к у л ш Ж1берд].
— Апыра й, б а с ы м а мын б 1р пэлеш б 1р- ак у й д щ - а у
Ж а р а й д ы , а к ы л - к е н е с щ есте болар. . С а д а к а м емес,
сыйлыгым. Келген ж ол ын а менен б 1р ат мшш кайт, дед!
к а л м а к б а л г е р 1 ырза боп кетсш деген оймен
Осы т у с т а К о л к а с ез г е а р а л а с ып :
— Кейд е б а л г а эр т у р л 1 нэрсе т у с е беред1 гой Эйтпес е
а й ма к т а г ы ен беделд1 у ю р д а й д ы н б а с ы н а о с ы н ш а м а
к а у т т е н т т у р дег енг е К1м сенед1?!— деп Б о д у х а н н ы н
а й т к а нд а р ын ж у ы п - ш а й г а н болды...
А л ыс т а н келген ж о л а у ш ы л а р д ы у з а к к у г п р т к оюдыц
орны жок. Е р т е щ н д е Д е м е ж а н к ас ын а Ты н ыба й, Тус1п
б а с т а т к а н т ер т - бе с гаа ертт1 де, К а л м а к ж о к ш ы л а р ы н
б ас тап , К а р а ж а л , Б е к е н б а й ж а й л а у л а р ы н д а о тыр г а н
К а р а ме н д е а у ы л да р ы н а к а р а й бет тузед1 Сол е л д щ устш
де топ к урып, к а л м а к т ь щ д а уы н б1ржо ла б1Т1р1п к а й т п а к
Б у л а р сол к у ш К а й р а к т ы н ы ж а й л а г а н Ш е т 1к т1н
шетк1 а у ы л д а р ы н ы н б 1р1не конды да, ж о л - ж е н е к е й Белек-
бай мен Ы с к а к т ы , Б е р 1кболды ертш алып, ерт е щн де
кешке т а ма н К а р а ж а л д а г ы кексеген а ул ы на кел1п туст1.
К е л е а к у н 1- ак б у л а р 1ске к1р1скен. Ен а лд ым ен ш а б а р м а н
Ж1 б е р т, Сартерект1 ж а й ла й т ы н Б а й с е р к е н 1 ш ак ыртып
алды. Караменден1н к а з 1р п би 1 Кудер1 мен Ж у м а б а й ,
С у л т а н а й , М а к ы п сиякты б а с т ы - б а с т ы а д а м д а р ы н а тугел
х а б а р берпзд1. Со л ж е р д е сойыс к ам да т ы п, уй тщт'фш
К ек сег ен а ул ын ь щ у с т 1 улкен жиынг а а йналды К а л м а к -
тарды белек у йг е тус1рд1 де, алдымен 1с т щ а ны к - т а ны г ына
кез ж е т к 131п а лу уш1н, Б а й с е р к е н 1 о на ша о р т а г а алып
ездер1 тергеу жург1зе б а с т а г а н
Бул кунде ж а с ы к ы р ы к т ы н 1шш а р а л а п кеткен палуан
Байс ерк е к е й шп ж ы л д а р ы курест1 мулде койып, унем1 ат
у с т 1нде, ж о р т у ы л д а журетш-д|'. ©31 де эбден толысып,
енсегей 1р! денес1 б у р ы н г ы д а н ары мел же мден е т у с т , ат
уст1 ш а й к а с ы н д а б 1рнеше к1С1ге а лд ыр ма йт ын нагыз кек-
ж а л г а айналып едк Б ай с ер к е — Б у к а н ь щ кедей табы, аз
ауыл Б е р 1ден ш ы кк а н Ж 1п т . Б е р 1 дес е — б е р 1, уй басы
ере турегелет1н ш е т ше н колшыл, к а р а сойыл а з а м а т т а р ы

395
кеп. Э а р е с е , М а й ш ы б а й , К о й ш ы б а й дейтш агайынды
ж 1п т т е р Ба й с ерк е ме н т 1зе к ос а к и м ы л д а г а н д а , с о нда ры н а
тускен к ан ша к у г ы н ш ы г а да а лд ыр ма йд ы десетш.
О сы Б е р Ы н Ж1пттер'1 кептен урлыкпен айналысып,
кыс куидер1 Ж а н д ы б а й б у л а г ы н кыстайтын кедей а у ы л ­
дардын, к а з ан ы унем1 майланып ж а т а т ы н ын осы е л дщ
бор! - ак б1луш1 ед1. Б|рак олар ез м ан ай ын а с о ктыкпа й,
ж ылк ыны т у -т у алые ж а к т а р д а н экелетш болган сон.,
а га йы н а р ас ы керм е г ен- бшме г ен г е салынатын. Бклетш-
д е р д щ а й т у ы н ш а , Б а й с е р к е н щ ш ы г ы с та г ы Керей, У а к ,
Ж у м ы к а р ас ын д а , т е р к к е й д е п М у р ы н , Т о г а с 1шшде ез1
с и я к т ы с ы б а й л а с у р ы ла р ы бар. Э р к а й с ы с ы ездер1 алг ан
жы л к ыны к ол га с а к т а м а й , ж а н а г ы с ыб а й л а с т а р ы а ркылы
а л ы с к а асырып, а й ы р б ас ж а с а п , тез жы т ыр ып отырады.
У с т а л м а г а н — уры емес, А й г а к- к у э с ы , не малынын кез!
б о л м а г а н сон, кеп ретте ж о к ш ы л а р д ы н с е з ж е рг е бас-
тырмай, к а м ш ы л а р ы н ы н ушын да берместен кутылып
кетунм ед|.
Д е м е ж а н н ы н у р ы л а р г а т 1с 1н б а с к а н ы с о нш а лы к , егер
осы жол ы к а л м а к ж ы лк ыс ы Б айс ерк еден шы к с а , аямас-
ка беюген. ©зше ниеттес сер!к 1здеп, осы ж ай д ы К у д е р 1ге
а й т к а н д а, ол да м ун ы ц с е з ш а йнымай кос тады. Б а й с е р ­
кенщ лан ы К у д е р щ щ де ж у р е п н е майда й тиш болган-ды.
К а й д а б а р с а да б ет ш е нпркеу болып, алдынан шыгады
екен. Ол, Д е м е ж а н , Ке к се г ен ушеу1 о н а ш а к ал г а н б!р с э т ­
те, е з ш щ б а с ы н а н еткен 61 р ж а г д а й д ы э нпмел еп бердк
©ткен к уз де ол К о ш к а р б а й 1шше ею ел а ра с ын д а г ы
б 1р д а у м ен барып, о й д а - ж о к т а б!р т о йг а катыса ды. Кудер|'-
нщ а кындыгын ж а к с ы б ше т ш ж у р т оны кеу-кеулеп о р т а ­
га алып, сол тещрёкт1 тыйг ан. Дэмел1 деген акын келш-
шекпен а й т ы с т ы р м а к бо ла ды. К у д е р ш щ а йтысатын ойы
ж о к екен, 61'рак Д эм е л ! еленмен ез1 со ктыгып, бастыр-
м ал а тып б а р а ж а т к а н соц, а ма лс ы з ж а у а п ка й ы ру га
т у р а келед1. А л г а ш ы н д а ж а й сез к а г ы с у д а н б а с т а л г а н
айтыс к ыз а келе ел мен е л д щ а р а с ын с а л ы с т ы р уг а , б1рш-
бIрI му к а ты п, ж а м а н д а у г а дейш б а рады. О нд а да алдымен
тшекеп к е л шш е к т щ ез! екен. Б1р с е з д щ к е з е пн д е жырынды
Д эм ел ! м ун ын а лд ын а Б айс ерк еш келденен тартыпты:

Ба й се р ке — сенщ аган залым ед|,


Зарлатып момын елдщ малым жед|
Сонда да Т ертуы лга шыр б1тиейд|,
Арамдык журтка кашап жагып ед|?—

дегенде, мунда йды кутпеген Кудер! тебеден у р г а н да й


отырып калыпты Э л п с е з д щ шымбайына б а т ка ны сонша,

396
мандайынан суп суык. тер шыгып к а с ы н да г ы сср1гп еп
насыбай с у р а п а тка н боп, аз-кем аял ж ас а й д ы
Сод сэтте есше 61р сез т у с е к а л а д ы Осы айтыс бола ды
дегенд! ест1генде, сол елге ертеректе у за ты лы п б а р г а н
Тертуылдын. б 1р кызы б уг а н жан ы а шып: «эй, ол кекбет
с а г а н женд1рер д е й м к ж . Д э м е л Ы ц елен.1 неше т а ц г а
та у с ыл м а й ды. Оны с у р ж д 1ретж 61р уятты жер'жен у с т а -
масан.. Кайын а тас ы ш ай кы- пэ нн ле у К1С1 ед1 б 1р куш
у й к ы е ы ра п ж у р т , к е л ж ж щ к ерпес ш а шыпты деген с ез
бар. Со л е с ж д е болсын» деп е с к ерт кеш ба р ды Кудер!
амал жок, ж а н ы к ы с ы л г а н д а , к е л ж ш е к т ’щ сол осал ж е р ш е
ж ар м а с ы п едк

Дэмел|-ау, ж а к с ы менен ж аман тек бе,


Ж ам андап ж а л п а к елд! мунын жен бе?
Б 1р енпц кеткендей-ак шуйлп'есщ,
Атана кол салдырган саган мен бе-1

Осы сезд1 е с п г е н д е , м а н а д а н бер! е л сш ерге д о ма ла п


бет к а р а т п а й о тырга н Д эмел !
— Япырай, к ай д у ш п ан ы м жетк1зд1 екеи^ деп
ешреп Ж1б е р т , уйден ш ы га ж е н е л ш т 1
. Кудер1 осы э ц п м е ш э л д е б 1р т у т а н г а н намыспен
ж а н г ы р т а б ая н д а й к е л 1п, Д е м е ж а н г а
— Б у л Байс ерк е куйел1 а г а ш т а й б э р 1М13Д1 былг а п
б 1тт 1 гой. Б]р ж ер г е б а р а к а л г а н д а , э с 1ресе, ел келесше
ж у р 1п, т а р т ы с к а тускенде, соны к а ш а н бет!М13ге б а с ар
екен деп, кыпылд ау ме н кун1М1з етет!н б о л д ы , — деп е з шше
б|р мун. ш а к к а н д а й болып едк
— Ендеше, Б ай с ер к е десе б а у ы р л а р ы ц ез1Л1п, к ор г а ш
тай беруд1 койында р У р л ы к К1мге абырой эперуш! е д 1
Урылардын. уясын т а л к а н д а м а й турып, бул елге тыныш
т ы к ж о к ? — деп Д е м е ж а н одан ары п ж ры га тускен
Б 1р а к бул жол ы да о ца йшыл ык пе и а лдыра коятын
Байс ерке кержбед1 Ук1'рдайы, з эн пс! , бш болып, уш
ж а к т а н у тыла п к у с а да, ол к а л м а к малынан акпын да
саумын деп, ек1 колын т е б е с ш е койып, бет б а к т ы р м а д ы
Оз1н актайтын карсы дэлел! де жетк1Л1кт1. К а л м а к жыл-
кысы у рл а н а т ы н т у с т а Б а й с е р к е н ж О р к а ш а р б е к т е р 1не
ба рг а ны рас екен. Б 1р а к ол бул жолы у р л ык т ы ойына
да алмай, т а з а ниетпен, кептен к атынай алмай жур ге н
Шотай 1ппндег1 кайын ж у р т ы н а ба рыпты Ж э н е ж ал г ы з
да емес, ер-эйел1, б а л а - ш а г а с ы а р а л а с , б о к т а ш а к 61р
кауым адам боп барган. Кайын ж у р т ы п д а он ш а кт ы кун
аялдап, та ла й а у ы л д а р д а к о н ак т а болганын сол елд1ц

397
бэр! р а с та йд ы А л э й е л ш щ т е р ю н ш е н ондай ушрл1 ж ы л к ы
емес с ы н ык еркеш сары а т а н мен к ул а те бе л б е с п жете-
леп к ай т к ан ы н о с ы нд а г ы а райында р тугел керген
— « К а с к ы р д ы н а узы ж е с е де кан, ж е м ес е де кан»
д е й сщ д е р гой Э й т п е с е осы ж ол ы, к у д а й куэ, к а л м а к
ж ы лк ы с ы н а н колым т а з а , — деп Б ай се р к е ант-су шлп
отырып алд ы
О н ы н бу л со нг ы ж а у а б ы н к а л м а к к у г ы н шы л а р ы да
е с т т отыр ед1 Б ф а к о л а р д ы н да т у п к е с а к т а г а н ез дэлел-
дер1 ба р с и як т ы Б а й с е р к е н щ с о з ше илана коймады
Ка йын ж у р т ы на ж а й б а р д ы н ба, элде ж ы л к ы
торып, ж ор т у ыл ме н б а р д ы н ба, онда б1здщ ж ум ы с ы м ыз
жо к . Ж ы л к ы н ы 031 н а л м а с а н , с ы б а й л а с т а р ы н а шыгарып
б е р д щ Э й т е у 1р ту нд е жы лк ы га тиген де, к у з е т ш Ы урып
ж ы к к а н д а — с е н сщ Егер к у з е т ш ш щ екеу1 б1рдей сол
с о к к ы д а н е л т кетпесе, к ылмысынды мойнына койып
берер1 х ак , д е с ш о ла р д а ра йына н к а й т а р емес
Б а л г е р Б о д у х а да о к т ы н - о кт ы н ж ау ыр ы н р а к а ра п
койып
Ж ы л к ы а л ы с к а кеткен жок , осы е л д щ 1шшде. Алды-
арты т у й ы к б ф киын ж е р д е тырулы т у р , — дегеннен 61 р
т а нб ай д ы
О с ы л а й ш а а л г а ш к ы к у н п терг еу еш нэтиже бермед!
К а л м а к т а р а й р а к - к у э л ар ы н а л д ы р м а к болып, ез елше
к 1с 1 ша п т ы рды да, Т е р т у ы л К1с1лер! Б е р 1 а уы лд а ры на ,
Ш о т а й 1шше астыртын а д а м д а р Ж1берш, к о с ы м ш а дерек-
тер ж ина ур а К1 р!ст1.
Б 1р а к бул д а у д ы н ж у ы к а р а д а б1тетш турх ж о к , тшт1
одан а рма н а с к ын а туст1. А р а д а у ш кун еткенде, елше
кеткен К а л м а к ж а у ш ы с ы к а с ы н а кеп К1С1 ерт1п, айбынды
топ болып о р а л ды 0здер1мен б1рге с у м д ы к х а б а р ала
келген Ж ы л к ы г а ж а у ш а п к а н кун1 сойылга ж ы г ыл г ан
ек1 к у з е т ш ш щ бф1 б а с ын а ка т т ы тиген с о к к ы д а н о на л а
алмай, е л т к е т т т 1 Екшш1С1Н1н бет1 сэл бе р 1 к а р а г а н
екен, оны а т к а мш1зш ала кел1пт1
Мы н а ж а г д а й д а н кейш к а л м а к ж о к ш ы л а р ы мысасы-
на мшш, мул де к уш е й ш с а л а берд1 Т е р т у ы л ж а г ы енд1
у р л ы к ж ы л к ы н ы н сыртында К1С1 кун ына к ос а ж ыг ыл ма к.
К у э г а т а р т ы л г а н кузетшш1Н сез1 де б у л т а р т п а с т а й а ны к
ед1 Ол ез1 ж о р т у ы л д а кеп ж ур г е н , м о с к а л д а у к а л м а к
екен Б а й с е р к еш б у ры нн а н б1лет1н болып шыкты. Ж ы л ­
кы га уры тигенде, « ка йт- кай т» деп к ар с ы ш ап ка н ею
к у з е т ш ш щ бф1 осы Ай ж а р ы г ы н д а ез1мен бетпе-бет
келш сойыл сштескен Б а йс е р к е ш а п - ан ык таныг анын

398
айтады.. Б 1р а к екеу1 беттескенде, Б а йс е р к е онын. с е з ш
де ерг е б а с т ы р ма ды .
— Кой, ж а р кы н ым , к1С1ге е йт ш пэлеадл ж а п п а «Ко-
р ы к ка н га к ос кершедЬ> деп, меш б а с к а б1реумен ш а т а с
тырып отырран ш ы га р с ы н С а г а н тиген менщ сойылым
б ол м а с М е ш м е н бетпе-бет келсен, сен б уйт ш с а й ра п
отырма ра н болар е д щ , — деп э л п б а й г у с т ы н е з ш а ж у а г а
айналдырды.
А л а й д а к а л м а к даугерлер1 де к а д а л г а н ж е р ш е н кан
алатын, к а й т п а с кайсардын, ездер! едк О л а р енд1 Бай-
серкемен т э ж 1 к е л е с т ж а т п а й , ауыз ды Д е м е ж а н мен
К е к с е г ен нщ е з ш е салды
— 0 з ба сын а р а ш а л а у у ш ш , айыпкер а да м не айт
пайды У рынын с е з ш е уйып о тыр атын ж а й ы м ыз ж о к
А к малымыз ды а лг ан уры деп те, к а н д ы мойын куныкер
деп те енд1 ез дерщд! у с т а й м ы з У р л а н г ан отыз ж ы л к ы
б ас ы н а к ос ар, к уйр ыг ын а л р к е у айыбымен енд1 алпыс
б ола ды . Клсшщ к уны — к ы р ы к бест! Сейт1'п д е ц г е ле к ж у з
жылк ыны а лд ымызг а с а л а с ы н д а р Э йт пе с е т у р ы са ты н
жерщд1 айт! Ерег ес ке б а р с а к , б 1з д щ к а л м а к 1шшде де
сойыл суйреткен с о ды рл ар аз емес, — д ес ш, т а к 61 р к у д а
т у с е келген немелердей, К а р а м е н д е н щ з э н п а Кексегеньпн,
тер1нде ш а л жи ы п ж а т ы п алды.
Н а г ы з киын кезен енд1 туып ед1. Б уй те берсе ек! ел
а ра с ын д а б а р ым т а , ж а р г ы ба ст а л ы п, о нын акыры айык-
пас а р а з д ы к ка , а т ы с - ш а б ы с к а а йн а ла т ын т у р 1 б а р Д е м е
жан, Кексег ен, Кудер1, ушеу1 Б ай с е р к е ш о рт а л ар ы на
алып, сонгы рет кысып с у р а г а н
— Мейл1, ж а з г а н к у л д а ш а р ш а у ж о к Осы жолг ы
пэлендл та гы да мойнымызга кетер1п ала йык , не де болса
шынынды айт! деп сыр та рт ы п та керд1
— Шынынды а йт па с а ц, ез о ба л ын ез1н,е, у л ы к к а
у ста п берем1з де, ба р жауапкернпл1кт1 езш,е а р т а м ы з , —
деп к о к а н л ок кы да ж а с а ды .
Б 1р а к нендей кырра с а л с а да, Ба й с ер к е а йт ка нын а н
кайтпай, М1збакпай отырып алды. Д э л к а з 1р о нын кесек
п ш ш г е н , б ат ыр б1Т1мдес, с а з а р г а н с у ы к ж у з 1нен, от
шашып, к ай мы к па й к ар а й т ы н улкен етк1р кездер1нен сыр
у шыг ын а н г а р у киын ед1. Не бу л жолы, ез1 а йтка н дай ,
к а л м а к ж ыл к ыс ы н а н колы т а з а , не б ол м а са 13 ж ас ыр ып ,
к утылып кетет1н1не ете сешмд1 Е к е у 1н1н к айс ыс ына
т а б а н т 1реп отыр екен? А ж ы р а т у м у м к 1н емес.. Ак ыры
Те р т у ыл К1С1Лер! а ма л д а р ы т аус ыл ып, к а л м а к ж о к ш ы -
ларына ен сонгы т о к етер ж а у а п т а р ы н айтты

399
б з д е р щ керш о т ыр с ы нд а р, 613 к а н т а тергеп-тек
серсек те ештенеш’н а ны г ына ж ет е а лм а дык. Сендер
у р л а н г а н жылк ыны Б а йс ерк е де н к е ре с щ де р Ал ол болса
а кпын да саумын деген б 1р се з ше н та нб а йды. Не ж ог ал -
ган малды к к©31, не урыны у ст а п а лг а н а й г а к - ку э ж о к
Б 1р а к сол у ш 1н е к 1 е л д щ а расы н егер кылып, а т ы сп а йы к
та, ш а б ы сп а й ы к . К а л а д а ек! ж а к к а о р т ак у л ы к бар,
со г ан ж у п н е ш к Б 13 енд1 Б а й с ер к ег е а ра т у с пе й - а к кой-
д ы к Е н д т а р ы з д а р ы н д ы у л ы к к а а йт ы н д а р, деген-д[
Б|’р а к к а л м а к т а р д ы ц к а л а д а г ы у л ы к к а ж у п ш п , да у-
ды у з а р т у г а к у л к ы ж о к сиякты. Э л д е к а л а г а ба рс а ,
з а н шы л ж ырынды к а з а к т а р т а к ы м г а салып, куш бермей
кетед1 деп о йлады ма, ездер! ж ек е ш ы р ы п у з а к кенест!
де, Т1ПТ1 бу л е л д щ ойына келмеген к ай д а г ы б 1р с у м д ык ты
о йлап та пты
— Ж ы л к ы н ы н 131 с о йд а кт а лы п, а ул ы на келш т у р с а
да 1рге куш к е р с е т т , мойындамай о тыр с ы нда р гой.
Ендеше былай б о лс ын , — дед1 К о л к а б э р ш щ атынан сез
у с т а п . — Т 1л 1м 1з , Д1Н1М13 белек болганмен, жараткан
т э щ р б1-реу гой. У л ы к к а б арып у й л ы к к а н ш а , к а з а к - к а л -
м а к к а о р т ак , а т а - б а б а н ы н еск1 жо л ын а б а гын айык .
Б а й с е р к е « К а р а кумэ ннан» ©тсш. « Ур лы к ж ы л к ыд а н да,
кIсI е л 1М1нен д е акпын, а да л м ы н» деп колына к ур ан устап,
ж а н ын б е р е т де, к ут ы лы п ж у р е берс1н. Ж ы л к ы — с е й ш ,
ж а н и ман ын бIздIк 1 Б 13 де е л 1М1зге мал алып кайт-
п а с а к та, т ы м к у р с а 61'р к а з а к т ы н ж а н ын алып кай-
т а й ы к' деген т у с ш с у ы к к а салып
М у н ыс ы ж а л г ы з Б ай с ер ке емес, тугел Т е р т у ы л г а сын
ед1 « К а р а кумэн» дегенд! ест1гендер1 бо лм а са , бу л отыр-
г а н д а р д ы н 1шшде о н д а й с у мд ы к т ы керген е ш к 1м ж о к
екен А л г а ш е с п ге нд е к атты шошынып, уд1реЙ1С1п калды
К а л м а к т а р д ы н да эдеГп осындай киын жерден у с т а г а н ы
енд! мэл1м болды. Д е м е ж а н к а ра кумэннын, калай ©ту
тэрт1бш с у р а г а н д а , Б о д у х а л а м а онын мэшсш былай ту-
С1НД1рД1.
Бул — а д а м н ы н а р иманына, Д1н-сен1м|'не сын болган-
дай а са киын шарт. К©шпенд1лер а р а с ын да кенеден
келе ж а т к а н , к а з а к - к а л м а к к а о ртак , 61 р тетенше жосын
екен О с ы н д а й а у ы р к ылмыс у стшде, К1С1 ел1М1 кез1нде,
а й г а к - к у э с ы з куд1кт1 ж а г д а й д а айыпкер к а ра кумэн
у с т а йды Эрине, муны о р ы н д а у д а к а з а к пен к а л м а к сал-
тынын ©з е р е к ш е л 1п бар. Ай т ы п отыр са, калмактард1к1 —
т ш п с у м д ы к Айыпк ер к у д а й алдында ©злпн а кт ы г ын
д э л ел деу у шш , бу д д а бейнесм алдына ж аг ы п койг а н «Бур-
хан шыраг ын» д э р ет сындырып еш|’ру керек Мундаи
400
а да м халы к а л д ын да кар;.бет б о л у д ы ц еыртында, к у д ай
дь щ ж у з ш енд! кермейд1 деген сез.
Ал казактард1К1 одан гер! с ын айыра к . Б|рак ол да оцай
емес. Ж а н беретш а д а м у с т ш е кебш ки'ш, к аз ул ы т у р г а н
керден а т т а у ы керек. Ж э н е сонын, а л д ын да колына к ур а и
у ст а п турып: «Егер менщ осы к ы л м ы с к а титтей а р а л а-
сым б о лс а, кудайдын, кулы, п а й г а м б а р д ь щ умбет1 болмай
кетейш. Ек1 ду ние де имансыз, кэгпр к а у ы мы н д а етейш»
деп х а с а м 1шу1 керек. Б 1р сез бен а й т к а н д а , бу л д а к у д ай -
дан безген, к ау ы м н а н к уы л г а н сумпайынын. ез1 болып
шыгады.
Мына сезд1 ест1генде, к а з а к т а р к а р а д а й шошып, к атты
Т 1к с ш ш калды. Т 1р 1дей ж а н берш, иманын са тт ы деген не
с у мд ык ?! Б 1ра к к енбес ке т а гы а м а л ы ц ж ок . Ж а н беру-
ден тайсактасан. , к ыл м ыс к а ж ыг ы н ды б о лг а нь щ. О с ы
ш е ш 1м д 1 ест1ртпек болып, ек! ж а к ездер! о тыр г а н о н а ш а
уйге Б а й с ерк еш ш а к ы рд ы Е н д т мэселе с о ны н ж а у а б ы н а
байланысты.
Б а й с е р к е е з ж е к о й ы л г а н ш а р т т ы а л г а ш ест1генде,
ен!нде б1р т а м ш ы кан к а л м а й , кулбеттен1П, бо зар ы п кетт!
де, есш тез ж и н а п а л а койды. © зп п н та у д а н - та ста н
к а й т п а г а н ер М1нез1не б а с ы п :
— Ж а р а й д ы , сендерге керег'[ ж ан екен гой... Ж а н
алгыш эз1'реЙ1Л1м сендер б о лс а нд а р , соны алып тынын-
д а р ? — дед1 д а ус ы б!р турл1 к а р л ы г ы нк ы р а п .
Д е м е ж а н к а л м а к т а р д ы н малда н б е з 1п, неге ж а н г а
ж ар м а с к а н ы н т у с ш е а лма й, к а л ы н ойда отыр едк Б а й ­
серке элг1 сезд1 а й т к а н д а, селт етш б ас ын к етерш алды
Ж у й р щ кен1Л1 онын сез1нен емес, уншен б!р с е н 1м с 13Д1к т 1
шалып к а л г а н д а й болды.
— Б у л с е н 1н сонгы с е з 1ц бе, Б а й с е р к е? Эл! де ойла 11-
с а н к а й т е д 1?.. К а з а к : «малым — ж а н ым н ыц с а д а г а с ы ,
ж а н ы м — а ры мн ы н с а да г а с ы » д е у ш 1 ед|. Сен ж а н ы нд ы
ар уш1н кидын ба, элде мал у ш 1н кидын ба? Тек шыныц-
ды айт!— деп акырып калды.
Ба йс е р к е н 1н ж а у а б ы да к ыс к а болды.
— « Ж а у ж а г а д а н а лг а нд а , бер! етектен а ла ды» деп,
б э р щ жиыл ып к а л ма к пе н к ос а ш ау ы п о тыр г а н ж ок сы н-
д а р ма. К а л к а н б ола р х ал кь щ , а к т а п а ла р а г а й ы н ы н
б олма са, ж а л г ы з ж а н д ы ж а л д а м а г а н д а не к т е й м ш ? Б о л ­
сын. Т э у е к е л !— д е д 1 ол д а к а с ары с ы п.
Енд1 бег елуд)н орны жок . Со л кун1 т у с к е та ма н бар-
лыгы а т к а конып, ойг а к ар а й бет алды. ©йткеш « жан
беру» рес1М1 Д1Н о ртал ыг ы м е ш 1тте е ту ге т и 1с бо ла тын.
А р к а рл ы да г ы Кудер! меш1Т1 а ра конып ба ра т ы п жер

401
Б у л а р б у п н ж о л г а ш ы р ы п кетш, е рт е ц п ж у м а намаз ына
улгеру1 керек.
Б у л х а б а р сол к у ш - а к ж а й л а у д а р ы букьл елге тара-
ран. К а р а кумэн, ж а н беру дегендер1 юмг е де б ол с а тосын,
бурын б у л е л к е д е б о л м а га н о ки га . С о н д ы к т а н д а л а г а
к ар а й агылран топ-топ а д а м н ы н 1нпнде осындай к ыз ы к
уыпн келе ж а т к а н к елдене н кек а т т ы л а р да аз емес-Т1
С о н д а й б 1р белек топ к у р а г а н Бер1 ж т т т е р ш щ орта-
сында Б а й с е р к е н щ ез1 келе ж а т ы р . Каз1р ол улкен сем1з
торы а т т ы н у с т ш д е тебеде й болып, кезге о к ш а у шалына-
ды. Кеп тен у р л ы к т ы кэсш етш, ж а м а н аты шыгып к а л ­
ганы б о л м а с а , наг ыз б а т ы р г а б1ткен ту лг а . Б 1реу байлы-
гымен, б1реу м а н с а бым е н кезге туссе, мунын еннпсше
тиг еш у р л ы к болды. Б а т ы р л ы к т ы н к уш еткен сон, ба сында
б а р ы м т а ш ы а тан ып журд1 де, акыры б а р д ы н бермесш
т а р т ып а ла т ын у р л ык т ы к э с шк е а йн а лд ы р га н . Со л жор-
т уылмен ж у р т - а к , б 1р рулы елд1 а с ы р а п келед1. С о г а н
орай ел 1ппнде бедел1 де бар, ж у р т е р ж а з с а н а с а т ы н
елеул1 а д а м д а р д ы н б1р1.
Каз1р Байсеркен1н к ас ын да ж у п ж а з б а й б1рге келе
ж а т к а н д а р д ы н 1Ш1нде Ы с к а к та б ар едк Б 1рталайдан бер1
е к е у ш щ ымы- жымы 61р. Ж ы р ы н д ы Ы с к а к анрал батыр
Б а й с е р к е н 1н кезс1з ерл1п мен бо йын да г ы мол к айратын
кеп п а й д а л ан а д ы . ©31 ешт е с к е н а д а м д а р р а оны эдеш ай-
да п салып, тунделет1п ж ы л к ы алдырып, а лы с к а асырып
Ж1берет1н кездер1 де аз болмайтын. . . Ба й с ер ке осы жолы
да е л - ж у р т т а н т ык ка н к упиясын сол Ы с к а к п е н рана бел1-
сш ед!.
Э не ук у нн е н бер1 к а н ш а б е т б а к т ы к к а са лынг аныме н,
к а л м а к ж ыл к ыс ын а н Б а й с е р к е н 1н колы т а за емес-т1.
О ны н о б а с т а б1р топ а д а м м е н Ш от а й 1 ш жд е п кайын
ж у р т ы н а б а р г а н ы да рас. Ол ж а г ы н а н е ш к а н д а й куд1к
т удырма йды. Б у л сэтс1з ж о р ы к сол Ш о т а й д а жур ге н
к у н д е р д щ б 1р э ред1пнде болып едк
Ш о т а й л а р мен О р к а ш а р д а г ы к а л м а к т ы н шетк1 а у ы л ­
д а ры 1ргелес отыратын-ды. Б у л кайын ж у р т ы н а ба ра
ж ат ып , ж о л - же н е к е й е р к т е жа й ыл ып ж а т к а н к а л м а к ­
т ы н к ал ын ж ыл к ы с ы н жи1 у ш ы р а т а д ы . Ем1н-ерк1н е р 1с-
теген юлен б{р кур а т т а р д ы, т уырыл г ан ту биелерд1 к е р ­
генде, у р ын ы н кез1 ту нып кетед1. Со л а р а д а шуг ыл шенпм-
ге кел1п, к ас ы н а ере ш ык к ан Ы л е р Ы ц б 1рIн элдеб1р
с ы л тау мен кер1 к ай т а р а д ы д а , елде к ал га н ж т т т е р г е
тез жетс1н деп х а б а р Ж1'бередк М у н д а кездесет1н жер,
у а к ы т мелшер1 де дэл а йтылган- ды. . . Ал ез1 олар келген-
ше, кайын ж у р т ын а барып, а ун ап - ку на п ж а т а турады.

402
Б 1р у а к а т к а мшш, ел к ы д ыр г а н болып, же р ж а д ыс ын ,
ж ыл к ы ©р 1С1 н к е ш л ш е туЙ1п, б а к ы л а у м е н болады.
Уэдел1 у а к ы т т а а р т т а г ы Б е р 1Ж1пттер1 де келш жеткен-
Д 1. О л а р ел к е зш е туспей т у н д е л е т т келш, сол м а н д а т ы
уры с а й л а р д ы н б1рше беюнген. Бул т у ра л ы кайын ж у р т
та, к у д а л а р а у л ын д а ж а т к а н Б а й с е р к е нщ б а с к а сер1ктер1
де ешт е н е сезбейдк Буран дейш Ж1пттер1мен астыртын
т ш де с ш ж у р ге н Ба й с ер к е 61 р куш ел у й кы г а кеткен сон
атына мшш ез т обына к ос ыл ад ы да, б ей к а м ж а т к а н
к а л м а к т ы н ж ы л к ы с ы н а тшп бередк Со л жолы «кайт-
кайт!» деп к арс ы у мт ы л га н е ю к уз етцпш сойылмен б1р-б1р
урып, ту с 1р 1п кеткеш де рас болатын. К а р а н г ы д а к а ра
со йылдын к ат е тиерш юм б1лген. К у з е т ш ш щ б1р1 е ю р ш
барып, аттан у ш ы п т у с ш едк О р э , мерт болып кетсе,
кеткен-ак... Б а й с е р к е н щ о ла рм е н 1С1 б олг ан жок . Ж е п е л -
демеде кол г а тускен к ы р ык -о т ы з жы лк ын ы сер1ктер1нщ
алдына салып берш, б1раз ж е рг е дейш у за т ып келд1 де
с о н д а р ы н д а ку г ын шы ж ог ын б1лген сон, ез1 т а н алд ын да
Шо т а й аулына барып, б у рк е нш ж а т ы п к а л г ан- ды . О н ы н
бул с у ы к жур1С1н к ас ын да ж а т к а н эйел1 г ана сезген.
Б 1р а к эйел ойы б а с к а д а ед1. Ол куйеу1н осы а у ы л д а г ы
бойжеткен б а л д ы з д а р ы н ы н б!р1 н оятура б а рды ма деп,
е з ш ш е тон т ш ш , б1разга дейш б у ртиып журд1.
Ба й с ер к е бу л ж о л г ы 1с 1н 1н к ап ыс ыз дырына к атты
сен1мд1 болатын. ©М1р1 та ла й у р л ы к 1степ жур!п, дэл
мундай 13 ж а с ы р ы п керген емес-т1. К а йы н ж у р т ы н а кыды-
рып б а р г а н а д а мн ан б1реулер куд1ктенед|-ау, ит а рк а сы
кияннан ш е - ш а л а к у г ын шы келед1-ау деп, Т1ПТ1 кэперше
де алмаран. Киыннан к иы с т ыр ыл г ан ез ж о с п а р ы н ы н
е ш к ан да й куд1к т у ды рм а йт ы ны на ш у б э с 13 сенген1 с онша-
лык, бул жолы колды б о лг а н ж ыл к ын ы а лы е б1р ж а к к а
асырып ж1беруге де а с ык п ай , кеш1-кон к а р б а л а с ы кез1н-
де М ын б а й ш ат ын да гы б 1р киын к у ы с к а к а м а й турып,
ап-сап ба сы л г ан сон, уй ба сы е ю - у ш т е н с1Н1р1п кетерм1з
деп ойлаган. . . Б 1р а к оган жетк1збед1 гой. 1 ле- шала арт-
тарынан к у г ын шы келш, а д ы мд а ры н а ш т ы р м а д ы.
Байс ерке энеукун1 е з ш Д е м е ж а н мен Ке к се г ен о р т а г а
алып, к атты кысып с у р а г а н кезде, « ос ыл ар да н сыр жа -
сырмай не де болса ш ы н д ы к ка келеЙ1н» деп б1р о к т а л г а н
В 1ра к сол ойын Ы с к а к к а а й т к а н д а, ол муны к ол м а- кол
айнытып тастады.
— Д е м е ж а н н а н ж а к с ы л ы к кутпе. Ол с а г а н ба р шы-
нынды айткызып а ла ды да, у л ы к к а у с т а п бер1п, кез1НД1
а ба к т ыд а жылт ы ра та ды . 1зщд1 ж а к с ы ж а с ы р г а н екенс1н,
осы бет'щде т а с бек1п турып к а л ! — деп а кыл берген
403
©етш ж у р г е н д е д а у у л г а я ту сш, оган енд1 влген кузет-
ш ш щ куны к ос ыд ды д а , ж а б у л ы к аз а н сол ж а б у л ы К уЙ Ш -
де к ал а берген. Енд1, мше, к ар а кумэн деген пэле шыкты.
Ж а н беру, х ас ам 1шу к а н ш а киын бо лс а да, б у л т а р у г а
м у р ш а с ы н келт!рмед1 гой. О нсыз да б ылганып болган
к у н э ка р ж ан д ы берш к у т ы л у д а н б а с к а а ма лы жок . Эз)‘ рше
ешк1м барып келмеген о д у н и е н щ а за бын у аг ын д а кере
ж а т а р , алдымен оган мына д у н и е н щ т е п е р ш ш е н к ут ы л у
керек едк .
Б у л а р а р а г а 61 р конып, ертеш'нде ту е э л е тшд е Ар-
к ар л ы д а г ы Кудер1 м е ш т н е же т т к Б у л менптт1 осыдан
т ер т - бе с жыл бу рын Кудер! ез к а р а ж а т ы н а са л дырг ан -
ды. ©з орт а с ын а у л п шашып, ку д а л а г а « ку да й ушн»
э к е л т о рна ту ы ж а с ж т т т щ а т аг ы н осы а т ы р а п к а тез
ж а й ы н Ж1берген. К,аз1р М у к ы р д ы н бшк к а б а г ы н д а г ы
кврнект1 ж е р г е с а л ын г а н а к менлт с о н а да йд а н кез тар-
тады. Д э л 1ргесшде С1бет1 езен1нен су т а р т а т ын К,айын-
бай то га н ы а г ыи ж а т ы р . Э р ь б ер 1 еткен а д а м д а р а т басын
б у рм а й кетпейтш С ы м ай ы л зэнг1Н1н зираты да осында.
С о н г ы ж ы л д а р ы Б у к а д а н т а р а й ты н К а р а м е н д е мен
Ж у м ы к т о г а с т ы н кеп а у ы л да р ы осы К а й ы нб а й тоганын
б ойлай ег1н ег1п, к ы с т а у салып, о т ы р ы к ш ы л ы к к а бой у ра
б а с т а г а н . Э р ж у м а сайын м ац ай д а г ы к а л ы н ел намазга
жина лып, осы меш!тте б а с кос ып ту рад ы. Меш1тт1ц
имамы — ж у р т «ногай молла» а та п кеткен Пах ри дде н
каз !рет к а л а д а н а л г а ш кеш!п келгенде, ж а г ы н а п ыш а к
ж а н ы г ан д а й , 1лмиген а р ы к к ю сиякты ед1. Ай н а л а сы
у ш - т е р т ж ы л д ыц 1Ш1нде кэд1мг1дей к оцданып, б у г а г ы
с а л б ы р а п, сем1р!п алыпты.
К а с а м 1Ш1П, жа н б е ру рес1М1не Па хр и д д е н имам ж е т ж
болып шыкты. Не ше куннен бер1 осы е л д 1н а т к а м 1нер ип
ж а к с ы л а р ы б1Т1ре а л м а г ан да уды н менптке кел 1п, ш а р и ­
г ат жол ы мен шеш1м т а б а т ы н болг анына Т1ПТ1 куанып
к а л г а н сынай танытты.
— М1не, б у ла р ы ц ы з бик с а у а б л ы , а бзал ]'с болган
А д а м пен десшщ акылы жетпейт1н а к пен к а ра , кунэ меп
н а к а к а р а с ы к у д а й - т а г а л а у а т а б а р а к а н ь щ к уз ырында
б т м т а п к а н ы ж е н - а к , — деп ез к ш е к ул ш ы на к5р 1с 1п
кетт1.
Енд]'п ж е р д е ую’рдай, з э н п , е л у б ас ы сиякты ел бас-
шылары была й калып, ба р б и л 1к Па хрид д е н имам мен
Б о д у х а л а м а н ь щ колына етт1. Буг1нп ж у м а намазына
жи н а л г а н ы бар, осы окиг а ны эдей! к еру ге келген эуеской
ж у р т бар, халы к ере п а йс ыз кеп едк Меш1тке а дам сый-

404
майтын б ол г а нд ык т а н , ж а н б ер у ресмиет! сырт а л а н д а,
зират ма н ы нда гы кек ж а с а ц д а е т е т ш болды.
« Ж а н беру» д е г е ш щ з ж а й к ур а н у ста п, ант- суын 1ше
с а л у емес. О н ы н да у л к е н д ь ю ш ш м а ш а х а т ы кеп болып
шыкты. М у н д а да ел!кт1 ж е р л е у к е з шд е п д е й Т1р1 адамра
кэд1мпдей ж а н а з а шыга рылад ы. К у ш б у рын к а б 1р казы-
лып койылады... К ыс к ас ы , ж а н берген а д ам бул Т1рл1кке
к ош - ко шы н айтып, о д у ни е н щ т а б а л д ы р ы г ы н а барып
кайтады. Б у л к к е к а л м а к ж а г ы н а н а р а л а с к а н Б о д у х а
лама К а р а кумэ ннын у с а к - т у й е п н е дешн тугендеп, с о ны ц
м у л т 1кс13 орында луын катты к а д а г а л а п ж у р .
Па х ридде н имам ен алдымен Б а й с ер к ег е д э р е т алып
келуд1 буйырды. Со н а н сон онын. сырт к шм де р ш шош-
т 1р 1п, б|р к а б а т кебш КИГ13Д1 де, улкен а к к ш з д щ у с т ш е
келденен ж ат к ыз ып , ж а н а з а о к у д ы н к ам ын а Кф1ст1.
Кэд1мг1 ж а н а з а ! « А с с а л а т а ж а н а з а ! » деп д а у ы с т а й ж а р
салып, ж и н а л г а н ж ур т т ы с а п к а ту рг ыз ып ж атыр. О с ы
к е р ш к т щ е з ь а к а да м ды ж а н н а н т у н 1 л д | р т , б у ю л л р и п -
л(ктен безд1рш Ж1бергендей ед|.
Н а м а з г а К1 р1сер а л д ын д а , П а х ри д д е н к ас ам 1ш'ш, ж а н
б е р у дщ мэн1С1н тус1нд1рд1. О нь щ а йт уы н ша , каз1р намаз
окылысымен, ж а н а з а с ы ш ы г а р ы л г ан кунзкар пенденщ
ж а н ы ез ше н к ыр ык кез а лыстап кетед1. С о н а н сон, ол
колына к ур ан у ста п, ант суын 1шед1 де, к аз ул ы т у р г а л
к а б 1рден а ттап етед1. Егер ол шын к у н з к а р бо лс а, сол
жерде жа н узш, каб1рге к у л а п тусу1 де мумкш. Т1пт1
аман калганнын, ез шд е, ар-има ннан ада, к у д а й а лдында
к ар а жу з , ж ы н- ш а й т а н д а р к ау ым ы на косылып, о ду ние де
кер г азабын та ртып, т о з а к отына куймек...
— С о н г ы рет еск ерте мш: кунэл1 пенде Байс ерке, сен
осыган р из ас ын б а ? — дед1 имам сез1Н1н сонында.
— Р из а мын ! — деген Байсеркен1н уН1 с а н к етш Т1ПТ1
а йдынданып ест1лд1.
— О н д а н ам а з га к1р1сел1к. А с с а л а т а ж а н а з а ! Кэне,
мусылман к ау ым, т е п е с а п к а т у рь щ ы з да р .
Ж а л г ы з р а к а г а т ж а н а з а нам а з ы арткы к а т а р д ы н
б|р1нде т у р г а н Д е м е ж а н г а ж ы лд а й у з а к кер1НД1. Ж а н
дуниесш б\р а у ы р с е з 1мдер билеп, 1штей Байсеркен! аяп
кетш е д ! : « ос ын шама к ор л ык к а, а р - у ж д а н а з а б ы н а к е н у ь
не Ка ра га н да, осы б а й ру с т ы н колы, р а сында д а , к а л м а к
жылк ыс ына н т а з а болып ж у р м ес ш . А з а м а т к а а ра т у су -
Д1Н орнына текке куйд1р1п, о бал ж а с а п отырран ж о к п ыз
ба» деген б 1р ек1Н1шт1 ой ж у г 1р1п еткен. Н а м а з окылып
болып, Па хрид д е н мен Б о д у х а Б ай с е р к е н щ ек! колтыгы-
нан суйеп, каб|р басына к а р а й алып ж ур г е н д е де, Д е м е -

405
жаннын, т е б е к у й к а с ы шымырла п, е з ш ете ж ай с ы з се-
31НД1.
А й н ал а н ы б 1р с у с т ы , т ы н ы ш т ы к билеп алг а н. ©Л1КТ1
жерл ег ен кезде д е а б ы р - с а б ы р Т1Л к а т у л а р б о л у шы едк
К,аз1р о н д а й д а ешт е н е е е п л м е й д к Б ай с е р к е н щ и Ы т у с т ,
нардай т у л г а с ы ш е п п кеткендей. У с т ш е а п п а к кебшдей
ш у б а л а н д а г а н без кейлек к и т а л г а н д т ме, е з шд е ен-ту с
к а л ма й , к у шу п е ре к т е й б о з ар ы п кеткен... Ол каз1р казулы
к аб 1рд щ ж и е г ш д е бет1 а шылра н к у р а н д ы к олына у стап,
П а х р и д д е н н щ а у з ы н а н ш ы к к а н ант с е з д е р ш к а й т а ла п
тур.
— М е н — к у д а й д ы н кулы, М у х а м м е т т щ умбет1 Б а й ­
серке — а л л а н ы н атымен ант етемш! Жо р а л р а н к а л м а к
ж ы л к ы с ы н а н да, елген а д а мы на н да арым т а з а, колым
пак... Со л у ш ш ж ан ым д ы беремш. Ег ер осы 1сте кылдай
к и я н а ты м б о лс а, к у д а й д ы н кулы, п ай р а мб а рд ы ц у м б е т ь
нен ш ы р ы п , д ш а з д е р к а у ы м ы н д а кетейш... Осы а р а д а
к ыр шы н ымн ан киылып, ж а н та пс ы р у ра эз1рмш!
Б а йс е р к е ант с е з ш айтып болып, Па х р и д д е н у сынг а н
к а с а м суын д а 1 ш т с а л г а н . Енд1 тек бет1не а к мата керш-
ген к аб 1 р д щ у ст ш е н а тт а п ету1 г ана к а л ып едк Н а г ыз
киын кезен енд1 ту ранда й. К,ияметт1н кыл кеп1р1 де мундай
болмас. Ж у р т демдер1Н 1Ш1не алып, а л т щ е й тынып калып-
ты... Б айс ерк е, не у ш ш екен, орда н а тт ау ра ж ур е к с шг ен де й
бегел1п тур. Б 1ресе кер а уз ы н д а г ы а к м а т а г а , б]ресе
б ас ы н кетерш, к е п л д 1р а с п а н г а кара йды. М ын а калпын-
д а к а р а н г ы керден а т та п ету1 ек1 т а ла й, кумп берш 1шше
тус1п кетет1н сиякты. . . Ол енд1 не де болса тэуекелге
бел б а йла п, орда н а т т а у г а б е шмд е л е берген.
Б 1р а к а тт ап улгермед1. Осы сэт а р т к ы к а т а р д а н ышкы-
на а йг айл а ра н бхр ж а т д а у ы с естшдк Ащы айрайы кула к-
ты ж а р ып , ел1 т ы ныштык ты да р е т к 131п айырып Ж1берген-
дей б о лг а н б!р адам:
— А г а т а й - а й , 613 уш1н ез ж а н ы н д ы кинамашы! Сен1Н
о рнына к а з ы л г а н керге мен- ак тусеЙ1Н... Бермеш1 ж а ­
нынды!.. У а , т о к т а т ы н д а р, хал а йык ! Ж ы л к ы — менде.
У р л а г а н — менмш... М ал ы нн ы н кез! тугел, осы к а з 1р а л ­
дына с а л ай ы н ! — деп жа н у шы р а д а у ы с т а п сейлеген куш
ж у р т т ы кимелеп алг а шыкты.
Ж и н а л г а н д а р а н- т ан болып, енд1 сол д а у ы с шыкка н
ж а к к а к а ра га н. Б у л — Б а й с е р к е н щ немере 1ша, сырык-
т а й узын бойлы, б ат ыр т у л г а л ы ж а с ж 1п т К,ойшыбай
б ола тын. Ол келген бойда а г а с ы н ы н мойнына асылып,
енк1лдеп ж ы л а п Ж1берд1 де, оны к а б 1р б а сы на н а у л а к к а
э кеткенше асыгып, к ол тыг ына н у с т а п суйрелей женелд!.
Б ай с ерк е э л 1 де есш жия алмай, е л 1 мен Т1ршщ а р а ­
сында сенделш т у рг ан - ды. IН1С1Н1Н. ж е т е п н д е кетш б а р а
жатып:
— Эй, К о й ш ыб ай - а й, бекер 1стедщ-ау! Курыннан
кутылу ра енд1 б 1р - ак а тт а м ж е р калып е д 1 р о й , — дед! бар
айтканы.
С о л - а к м у н екен, м а н ад ан бер! б а й л а у л ы турран Т1Л
мен к е м е й дщ тиеп арытылып, к е п ш ш к а р ан ь щ у я с ы н д а й
гулеп коя бердк Енд1 э у е с к о й топ Б а йс е р к е мен Койшы-
байды к орша п, неше а л у а н с у р а к ж а у д ы р ы п ж ат ы р.
О ки р а нын б у л а й ш а а я к а стына н ю л т б у ры лу ы Тер-
туыл к ю л е р ш де к ат т ы а б ы р ж ы т ы п та ст а ра н . Байсерке-
нщ з неукуннен бер1 мойындамай, к а н ш а ж у р т т ы с а рс а нр а
салып, енд1 келш о йл а м а р а н ж е рде н о м а к а с а жырылу ы
суйекке т а ц б а т у а р е р д е й улкен намыс болып едь О н ы н
есесше к а л м а к ж о к ш ы л а р ы айы о ны на н т у г а н д а й ай-
да рына н жел е с т шыра келдк Б о д у х а л а м а тшт1 а ш ы к
т а б а л а у г а дешн б а ры п едк Ол б 1р шетте о н а ш а турран
Кексег ен мен Д е м е ж а н н ы н к ас ын а келш:
— У ю рд а й , к ал а й екен? М е н щ сэуегейл1г1ме енд1
кумэн келт^ре койма ссь щ. А й т к а н ы м а й н а - к а т е с 13 дэл
келген ж о к п а ? ! — деп эж1м а й г ы з д а г а н к есе жуз1 быт-
шыт болып, о кы ра на кулд1.
Д е м е ж а н онсыз да бойын кернеген а ш у д а н ж а р ы л а
ж а з д а п т у р ед1. Л а м а н ы н бет1не а ж ы р а я к а р а д ы да:
— Б о д а у ы ж о к бос сезд1 к а й т е с щ , Б о д у х а . О д а н да
м а л ы н н ы н т а б ы л г а н ы н а шук1рл1к е т 1п, а ма ны нд а а уы л ын а
к а й т с а й ш ы , — дед1 31ЛД1 ун к а т ы п . — Б13Д1 с е г е - ж а м а н д а -
массьщ. « К а з а к т ь щ у р ы с ы н ы н да иманы ба р екен» деп
кайт елще... Ж а н а Б а й с ер к е б э р щ Д 1 ж ер с о ктырып, жер-
о ш а к т ай ш у к ы р д а н а т та п кетсе кайте р ен?!
— Иэ-иэ... С е з щ н щ ж е н 1 бар, у ю р д а й . А д а м д а р б!р
к у д а йд а н к о р ы к п а с а , бу л дуниен! ©ртеп Ж1бермес пе е д 1,—
деп Б о д у х а ез сез ш ж у ы п - ш а й г а н болды.
Д е м е ж а н б у д а н ары сезд! у з а к к а с озг ысы келмедь
А н ад а й ж е р де ки1Н1п ж а т к а н Б а й с е р к е н щ к уйбе щн кут1п
аз бегелд1 де, Б е р 1 ж 1г 1т т е р 1н к ас ы н а ш ак ы р ы п алды.
У р ы ла р д ы н жун1 жыгылып, ж а с ы н к ы р а п калыпты. К1с1ге
тура к ар а й алмай, т е м е нш ж т е й беред1.
— Иэ, сонымен ж ы л к ы к а й д а ? — дед1 Д е м е ж а н Кой-
шыбайг а б урылып.
— Ж ы л к ы ж а й л а у д а . . . М ы н б а й ша т ы н да бек1тул1
тур. А л с а н , М 1 н е , бас! Б 1зден бгр к а т е л ж етт1, у к 1рдай.
— Ж э , оньщды к оя тур... М а л ы н ы н кез1 тугел гой,
эйтеу 1р?

407
— Т у п- т у г е л . О т ы з бес жылкы. Б 1р т а йы н а кол типз-
ГеН1М13 жок.
— Ендеше, мына ю а л е р д 1 осы каз1р ертш барас ын-
д а р д а , малый тугендеп а лд ын а с а л ас ын д а р . Айып- анжы-
га тары он жылкы кесемш. Оны ешк!мге а л а к а н жай ма й,
ж ы л у ж ин а ма й , ез м а л да р ы нн ан т е л е й с щде р. У кт ы н да р
ма?
— У к т ы к , у ю р да й . А й т к а н ын ыз д ы к ал т етпей орын-
д а й м ы з , — дест1 ж т т т е р к у р а к ушып.
— У к с а н д а р , ж о г а л ы н д а р кез1ме кершбей!
— Апы ра й, Д е м е ж а н мыр з а -а у, ю а куны калып ба ра-
ды р о й ... Оран к а н д а й бил1к айтасын,?— деген Б од у х а
осы т у с т а се з ге а р а л а с ы п .
Д е м е ж а н е н д т с е з ш к а л м а к д а у г ер ле рп п н ба сшыс ы
К о л к а г а к ар а п сейледк
— Клп к унын мен бг прмеймш. Оны к а л а д а г ы у л ы к
шешедк Б а й с е р к е сол ютеген кылмысы у шш, б у п н а ба к -
тыга айдалады. Е н д 1п д а у д ы сол к ала у лы г ына н куасыц-
д а р ! — дед! кес1мд1 сез1н к ы с к а кайырып.
К а л м а к ж о к ш ы л а р ы б у д а н ары с а у д а л а с п а д ы . О л а р
у ыс т а н шыгып, ум1Т узд]'рген ж ы л к ы н ы ц та б ыл г аны на
к уа н ып т у р ед1. ©з м ал ынын сыртында а йыпк а к е а лг е н
он бест1ге разы болды д а , а т к а конды.
Б 1р а к онын есеснте Д е м е ж а н бил!пне наразы, кунк|'л
с ездер Т е р т у ы л ю а л е р ш щ ез 1Ш1нен шыга б а с т аг а н.
Кексег ен, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р Б а й се р к еш а б а к т ы г а ай-
д а т а м деген1н у на т па й , кырын к а б а к танытты. Кексег ен
а ш ы к к а р с ы л ы к к а б а р м а с а да:
— Ит те бо лс а у я л а с ы м ы з ед1 гой. А р ы с т а й а за ма тты
а б а к т ы г а к а м а т к а п ы м ы з ел атына намыс болып ж у р м е с
пе е к е н ? — деп мэймецкелеп б а с т ап едк Ы с к а к онын
сез1н 1ле кос тап:
— Б у л — б а р ы п т у р г ан а я м а с т ы к кой... Байс ерк е —
ел ш е т ш д е к орг а нымыз, сойыл с о г ар а й б а ры мы з емес пе
ед). С у йе шш- Т1 р е п ж о к т а й , ел а з а м а т ы н у л ы к к а устап
берд1 деген не с у мд ык ?! К1с! куны к а н ш а г а т у с с е де, ел-
ж у р т болып кетермес пе е д ж ? — деп Б айс ерк ег е б а уыры
ез!лгенс1П, а га йы н а р а с ы н а от т а с т а г а н д а й болган.
Д е м е ж а н шыдай алмай кет1п:
— Эй, шыраг ым, ж а у ы р г а к он г ан а ла к а н а т сауыс-
к а н ш а б ей м е з п л ш ы к ы л ы кт а г а н ы н д ы койшы. Осы сенен
а кы л с у р а г а н к!м б а р ? — деп оны тыйып т а с т а д ы . —
К а р а б у к а р а н ы н онсыз да а р к а л а г а н алым- с ал ыг ы а'з-
д а й- ак , енд1 о г а н « Ба й с е рк е шыгыны» дегенд1 к ос п а к с ыц
ба? А з а м а т деген1ц — к аз ан бу за р, уй тентек уры ма?
У ял асым, урпарым деп, уры мен карыны э у е кт ет ш б о л д ык
емес пе. У р л а г а н жылкысынын, айыбы мен елген юсшш.
кунын унем1 б 1реу телеп о т ы р с а , Б а йс е р к е б а с к а шыкпа-
ганда кайтед1? Колы мен ютеген екен, мойны мен кетерсш.
« Ар с ы з колым 1стед1, арлы бет1м у ялды» деп, тел! мен
тентек тщ ш ы р ы н ы н ел б а й к у с к а ш а н р ы кетеред1? Ес т е р щ-
де болсын, б у д а н кешн о нда йг а ж ол берктмейдк Юм
кылмыс ж а с а с а , е ю м е т заны а лд ын да ез1 ж а у а п бередь
С о д ы р мен со йк ан г а, сойыл суйреткен у р ы г а сонда гана
т о кта у -тыйым б о л а д ы , — дей т у с т , к ат т ы ш и р ы к к а н а ш у
у с т ш д е ш ы мб а й г а б а т ар шы нды к т ы айтып ед1.
Осы свзден кейш о г а н а ш ы к жон керсетш, к ар с ы к е л ­
ген е ш юм болмады. Не о йл ас а да 1штершде. Д е м е ж а н енд!
б егелген жок. У л ы к т ы н а тына х а т ж а з ы п, к ас ын а ез
ш а б а р м ан ы Р а к ы м б а с т а т к а н бес ю а косып, сол к у ш - а к
Б айс ерк еш к а л а г а ж е не л т ш Ж1берген. Со н а н сон к а л м а к -
т ын малын ту ге ндеп, ж о л г а с а л уд ы Ке к с е г ен г е тапсыр-
ды да, ез1 Тыныб а й, Тус1птерд1 ерт1п, а уы л ы на к а р а й
та рты п к е г п .

VIII
Ку н Юнн бесшнен а уып, ек1НД1ге к а р а й ецкейген мез-
плде, ер1'стен мал к айтып, а й н а л а - т в н 1рек т е р т тул1'кт1н
шуына то лг а н ш а к т а а уы л сыртындары т е б е н 1н ба сы на
к в т е р ш п , ем1р- болмыска би1ктен кез ж 1б еру Д е м е ж а н н ы н
кептен бе рп эдет1 ед1.
Эс1Л1, кешпенд1лер Т1рл1п ш а г ы н ш а н ы р а к а с т ы н д а г ы
тар а я г а сия бермеген гой. Б а я г ы Т э у к е х ан н ын тусын-
д а гы д ай « Ку лте бе н1н б а с ын д а кунде жиын» бо лм а га ны-
мен, эл 1 кунге дейш ел а г а с ы н ы н сияз ашып, топ т а р ат а -
тын, ж арлы к шашып, бил1к а й т а т ын « кабинет!»— осы
т е б е н щ басы. Казактын, «узын к ул аг ы» аркыл ы жетет^н
неше а лу а н ж а н а л ы к т а р алдымен осы т е б е ба сы н д а
айтылып, сода н ары а у ы з д а н - а у ы з г а к е ш е д ь Ел п п шщ
а рыз- шаг ымы, т а гы б а с к а у с а к - т у й е к ж у м ы с т а р ы да
осында б1т1п ж ат а ды .
Б у п н Д е м е ж а н т е ш р е п о нда й о пыр-топырда н о н а ш а
ед1. К а з 1р к ас ында к а р т у с т а з ы Ли-шансын, гана бар.
О н ы н мунда келгешне б\р а п т а да н асып кетсе де, Д е м е ­
жаннын, ез! уйде болмай, б1раз кун Байсеркен1н д а у ы н д а
ж у р 1п, а уы лг а кеше г ан а оралг ан- ды. С о д а н бер! де ауыл
уст! к1сщен а рылма й, енд1 г ана е к е у ш щ о н а ш а к ал г а н кез»
болатын. Элде к а л а д а н келген сый к он а кп ен а л а нс ы з
эцг!мелесс1н дед! ме, м у н да йд а т е б е ба сы на ук^рдайдын

409
со нынан ере ш ыг а т ы н а у ы л д ы н ересек а д ам д а р ы да кун
д е п э д е т т е р ш е н бой та ртып, б у л а р д ы б у п н жеке ж1берш
ед1... К,аз1р Л и - ш а н с ы н н ы н реш ж а к с ы . Кептен е ш к ай д а
у за ма й, к а л а д а к ам а л ып ж у р г е н д1мкэс а да м мына
кен ду ние ге келгел!, ес ж ина п, к у н а п к ал г а ны ба йка -
лады.
К а л а д а н Л и - ш а н с ы н а л а келген б1р улкен ж а н а л ы к —
а й м а к эм1рШ1С1 Ш и - а м б ы о с ы д а н б1раз кун бурын 1ле
ж а н ж у н ы н ь щ ш а к ы р т у ы м е н К , ул ж а га ж у р т кетштк Тез
ж е т с ш деген тыгыз б у й ры кп ен а с ы г ы с а тт а н с а керек.
С о ны н ан т а р а п ж у р г е н к ау е се т к е Ка р а г а н д а , Ш и - а м б ы
ус т ше н т у с к ен а р ы з - ш а г ы м г а б а йла ныс ты орнынан алына
ма, элде б а с к а а й м а к к а а у ы с а ма, эйтеу1р Т а р б а г а т а й г а
ор а л у ы е ю т а л а й д е с ед ь Кешеде н бер1 Д е м е ж а н д ы катты
а ла н еткен б1р ж ай осы едь
Е к е у 1 каз1р кек б ет т е п кшздей у й ы с к ан ма м ы к бете-
генщ у с т ш е ж а м б а с т а й ж а й г а с ы п , сол ж а й ы н д а э нпме-
л есш отыр. Ег ер Ши - ам бы бу л а й м а к т а н а уы с а т ын болса,
о н ь щ о р н ы н а юм келу1 мумк1н деген с у р а к к а Л и - ш а н с ы н
ек1 у ш т ы л а у ж а у а п кайырды:
— К1м 61ЛС1Н. К,аз1р о р т а л ы к т а ж у з е г е асып ж а т к а н
реформа мен с а р а й м а н ын д а гы т а р т ы с к а байланыс ты,
б а с шы б е к з а д а л а р а р а с ы н д а а уыс- куй1с езгер1стер кеп
болып ж а т ы р . С о н д а й л а р д ы н т а ла йы шеншен теменде-
Т1Л1П, Ш ы г ы с Ту рк 1с т а нг а Ж1бер1лд1. О л а р г а да жай лы
орын, ж а к с ы к ызмет керек. Т а р б а г а т а й сиякты ш а лг а й
т у к ш р г е со нда й « ж а з ы к т ы л а р д ы н» б1р1н экелу1 д е г а ж а п
емес. Не ме се 1ле ж а н ж у н ы ез а й н а л а с ы н д а г ы у л ы к т а р д ы н
б 1р 1н Ж1бере ме, н а к ты кесш айту киын, — деген.
С о на н кешн Л и - ш а н с ы н н ы н б1р айтканы: М а н ш ы н
ек1мет1 о р т а л ы к т а г ан а емес, шеткер1 а й м а к т а р д а да
ез1Н1н тем1р к у р с а у ы н та ры лт а т у с 1п отыр. А й д а у д а ж у р ­
ген а д а м д а р г а куд1к кушеЙ1п, кысым керсетйле б а с т а у ы
сонын 61 р дэлел1. Б 1р а к муны Цин с а ра й ы ны н элденеден
бел а лып, ныг а юы емес, сонг ы ж а н т а л а с , т у я к серпу1, ез
ем1р1н у з а р т у д ы н а ма лы деп у г у керек. ©йткеш а з а т т ы к
ж ол ын да алысып ж у р г е н тенкер1сш1, зиялы к а у ы м г ан а
емес, ел 1шшдеп 1р! енд1р1с иелер1, тшт1 шетел де т у р а т ын
б 1л 1кт 1, бай м у г а д ж ы р л а р д а 1 д и н ас ти ян ь щ бил1к басы-
нан к е т у 1н т а л а п етш ж а т к а н к ершедк Ал ел Т1зпнше
сырттан кол с у гып о т ы р г а н шет ме мл е к ет т е р дщ де монар-
хиянын к у л а у ы н а муддел1 екен1 белпл1. К,аз1р ж е с 1р
па тш а йы м Цыси Пекиндег! Е в р о п а л ы к елш1лерге кун

1 М у р а д ж ы р — эмигрант

410
сайын к он а к а с ы берш, к а н ш а ж аг ы н г а н ым е н , киюы каш-
кан дуниеш у з а к у с т а п т у р а а лм а с ы анык... Ли-шансын,
осы ж а й л а р д ы айта к е л т :
— Д е г ен м ен эм1рнл у л ы к т а р д ы н а у ы с у ы б у л а й м а к к а
да кейб1р у н а мс ы з е з г е р к т е р экелу1 м у м к ш , — дед1 ж у д е у
ж у з ш е н э л д е б 1р у ай ы м та бы б ш н ш . — ©йткеш, Ши-
амбынын, у стшен узд1кс1з арыз ж аз ы п , о ны н кетуш талап
етш отырран — х а л д а й л а р р о й ... Ж а н а келген а д а м Цин
са ра йы ны н е ж е л п Т1реп — х а л д а й л а р д ы ц к о л ты г ына дым
бу рюп, к ай т а д а н к у т ы р т а ма деп к ор к амы н .
Д е м е ж а н тш к ат к а н жок . Кенет ез ж у р е п н щ элдене-
ден шымыр- шымыр етш, сыз дап а у ы р р а нын се з дь Ши-
а мб ыны н б у л а й ш а е ш ю м г е ж е н а йт па с т а н тым а сы г ы с
а тт а н уы — о г а н да б 1р т ык ыр ды н т а я нг а ны гой. Иэ,
Л и - ш а н с ы н д у р ы с айтад ы: а й м а к т а э м1 р ш ш щ а у ы с у ы ел
ем1рше де, м у н ы н ез б а с ы н а да кеп к и ын д ы кт а р экелу!
мумкш. Д у н и е ш т е н г е рщ т у р г а н т а р а з ы н ы н ба сы на
езгер1с е н т , оган ж а н а т а с т а р с а л ын ад ы деген сез. Б у р ын
Ш и - а м б ыд а н ж а с к а н ы п , б у г ы п ж у р ге н т а л а й л а р д ы н
енд1 б а тыл б а с кетер1п, а ш ы к а й к а с к а шы г а ты н ы айт-
паса да т у а ш к т к
Ол 61 р сэт теменде, с а й т а б а н ы н д а а л к а - к о т а н о т ы р ­
ган а к у йлерге кез Ж1бердк О с ы а р а д а н ауыл с ырт ын даг ы
б и е б а у г а ш ог ы р ла нг а н кеп жылкы, м а л д ы н кешк1 с а у ы-
мына к]р1скен а д а м д а р д ы н к а р б а л а с т 1р л т , кеш жолы-
мен эр1-бер1 еткен ж ур пн ш ь ле р де алак,анга с а л г а н д ай
айкын кер1нед1.
Б1р мезет онын ойын котан о р т а с ы н д а г ы д а н г а з а шу
белш Ж1берд1. А у ыл иттер1 элденеге к ыркысып, у ма р-
ж у м а р т а л а с ып ж а т ы р екен. Со л ит т ерд щ м ан ында ул-
кенд1-К1Ш1Л1 б!р топ б а л а ж у р . Тебеттерд1Н о рт а с ын а
сойган м ал д ы н кан-жынын, ек пе с ш т а с т а п, эдеЙ1 кыркыс-
тырып ж у р ге н — О л ж а б а й тентек сиякты. Ж а с ы он те рт к е
то лг а нш а акыл ю р м е й- а к койды- ау, осы б алара. .. Д е м е ­
ж ан е р ж е т ш к а л г а н а с ы р а н ды улы О л ж а б а й д ы н мына
ю н е 1штей к ын ж ыл ы п о т ы р г а н д а, кеп итт1н к о р ш а у ы н д а
ж а н у ш ы р а ш а й к а с ы п ж ур ге н ез1Н1н суЙ1кт1 т а з ыс ы
Ке к ту йг ын д ы кер1п калды. Тект1 т азы б у л а й ш а б а р а к ы
иттермен т а л а с п а с а керек едк Оны да кисынын тауып,
те б е л е с к е а р ал а с т ы р г а н — О л ж а б а й , эрине. К а п, ж у ш
ж у к а , К1рпияз неме о к ы с т а б!р ж е р 1н ж а р а к а т т а п алып
ж у р е р ме екен?
Соны ойлап у л п р г е н ш е болг а н ж ок , т а л а с ы п ж а т к а н
кеп ит куйын с о к к а н д а й у й к ы - т у й к ы б1р куйге у шыра ды.
Кекту йг ын, сIрэ, ызасы келген болар, кез 1леспес ж ылд ам-

411
дыклен к а й к ы бел к а н ш ык , б а р а к ы , шардак, тебеттерд!
т у с - т у с к а л а к т ы р ы п жлберд! де, калын. то пырдь щ ара-
сынан сытылып ш ыг а бердк Со л бет! б у л ю л де й ж е л т ,
т е б е б а с ы нд а отырран иесше к а р а й т а рт ып едь Б а с к а
иттер сонынан бой са л ып к у у г а ба т а а лм а й кьщсылап
к ал а берген.
К е к т у й г ын жун1 т ы к ы р бо лг а нымен, а я к т ар ы сом, элд!
келген, суйект1, 1р1 т а зы б ола т ын. К е у д е а апа йтес, бел1
к аб ы с ып жатыр. К а ш а н керсен де к а н шы р да й катып,
б а уы ры на н ж а р а г а н осы б!р кал пын ан ж а з б а й д ы . Кол-
д а н к уй ы л га н елшеул1 асты рана 1 ш т , Ы р ы с к а н ны н
о т а у ы н д а ж е к е т е с е к т е ж а т а д ы . Т у р г а н бойы суреттей
су лу , ж а н - ж а н у а р д ы н 1шшдеп б!р кер1кт1С1 едк Д е м е ж а н
онын осы э д е м ш п н е , эр1 алгыр к у м а й л ы г ы на кызыгып,
еткен жылы е ю бест1ге са тып а лган- ды. Б 1р а к ез кунын
э л д е к а ш а н етед1. К ы с бойы т у л ю мен коянды к ынадай
кырып, иесш ыргын к ы з ы к ка б а тыр га н.
К е к т у й г ын Д е м е ж а н н ы н к ас ын а келш, ш аг ы н га нд а й
б 1р-ек! рет к ы ц с ы л ад ы да, ж а к с ы л а п кер1Л1П алып, у шы н д а
ш а ш а г ы бар ж у п - ж у к а к у л а к т а р ы н ж а л б ы р а т а , мойнын-
д а г ы щыт ы р а л ы каррысын сылдырлатып, д у р - д у р С1ЛК1Н-
Д1. Со1!ан сон а уы л ж а к к а б у ры л ы п карап алд ы д а , иес1-
Н1н а я г ы н а б а с ын суйеп ж а т а кетт!.
Л и - ш а н с ы н бул т у к ы м д а с а нш ы ит!н бурын тшт! к е р ­
месе керек, т а н ы р к а й с у к т а н ы п калды.
— Итт1н де мунда й э д е м ю бола ды екен-ау! ©31 ж э н е
канда й ест1?! Ж а н а г ы кеп иттен керген ж а п а с ы н с а г ан
шарынып ж а т к а н ы н керд1н б е, — дед! ба с ын ш а й ка п.
Д е м е ж а н д а каз1р К е к т у й г ы н н ы н к ун ды з д а й жылты-
ра г ан жон ына н сипап, иттерд1н Т1С1 ба тып кеткен жер1 ж о к
па деп, ене-бойын а ны кт ап к ар а п ж ат к ан - д ы . Кенет ол
т а з ы н ы н кез1нен 1рк1лген ж а с т ы ба йка ды.
— Б ай г у с ым -а й, сен1 а н а л а р эбден ж а л г ы з д а г а н
екен-ау! « Кеп ит б 1р ж а к , кек ит б 1р ж а к » деген осы екен
гой,— дед1 ол б а я у к у р с ш ш . — Б ул б е й ш а р а г а да е з ш щ
нэа лдестер1 ту п- ту г ел еш. О л а р д а н а р т ы к ж ар а л г а н ы
уШ1Н, ездер1не у к с а м а г а н д ы г ы уш1н ж ек керед1... Ж а к -
с ы л ар д ы н керген куш осы гой к аш а н д а !
Д е м е ж а н с о ц г ы ж ы л д а р ы кыс а й л ар ы нд а ит жупрт' ш,
кус са л умен э уе с тенш жу р ге н. Л и - ш а н с ы н г а сол аншы-
л ы к жайын э нпм е л е п кеттк Бул к е р 1п жу р г е н т1рш1Л1кте
с а я т ш ы л ы к к а жетет1н е штене жок- Д у н и е н щ кам-кай-
гысын ойлатпайтын, пендеш1Л1кт1н юр- ко к ыс ы на н а у л ак ,
а да м ды т а биг а тп е н т у ыс т ыр ат ын ж а л г ы з кызык сол
гана. ©з шщ ел келесшен, а га йын а рпа лыс ына н эбден

412
к аж ыг а н ы н , р е п келсе б а с ы н д а г ы ба р бил 1к-мансапты
сол кызыгып ж у р г е н д е р г е - а к берш, к а л г а н ©М1рш тыныш
етк1зп'с1 к е л е т жш айтып едк.. К е л е а б!р сэтте аргы бет-
т с п ©3 1 Н1Н, кайын а та с ы К у р м а н к а ж ын ы еске алып:
— Слз ол к 1с ]'н 1 ж а к с ы б 1л е с 13 гой. Б а я г ы д а ше к а ра
бел ш жу р г е нд е , а у л ы нд а болгансыз. .. Б ат ы р л ык т ы да,
б а к - д э у л е т ш де б1р ба сы на у ш п - т е п п берген К1С1 сол Ку ре -
к ендей-а к болар. Со л к ю сонын, бэршен у а з кешш, дуние-
ден неге ерте суынды деп, к а й ра н к а л у ш ы ем. Се йт с ем,
бу л жалганнын, т у р а к с ы з д ы г ы н , б а й л ы к та, мансап та
е шюм ге опа б ер м е й т шш к а ж ы ж а р ы к т ы к ерте урынган
екен гой... Мен ол к ю сек1ЛД1 к а ж ы г а барып, к уд а й
жолын куып кетпеспш. Б|рак кызыл т у л ю д е й б у л а н д а -
ган ку д у н и е н щ сонына т у с у де н тыйылармын. Д э л к а з 1р,
шынымды айтсам, мен де б а л а - ш а г а м н ы н к а с ы н д а тыныш
ж а т у д а н б а с к а а рма н да, т 1лек те ж о к , — деп едк
Ли-шансын, онын, соз1н зей]’ н коя, о йлана тыцда п о т ы р ­
ган. Д е м е ж а н ойын а я к т а г а н кезде, с ыпа йылап кана д а у
айтты:
— Бил1ктен де, б а йл ы кт а н д а без1нуге б о ла р, б 1р а к
ем1рден, к урестен шег1не а л м а с с ы н , — дед! б а я у ун к а ­
ты п . — ©йткеш, ем1р деп жургешм1зд1н 031 — курес. Сен1ц
ко л ынд аг ы бил 1к кейде сол к ур ес у ш ж к а ж е т болады.
031Н, ойлап к е р ш 1: егер сен б 1р е л д 1н у ю р д а й ы б о л м а с а ц ,
у л ы к та р сен1мен с а н а с а р ма ед1? Ко лыц д а билж, куш
б ол м а с а , х а л да йл ар м е н т 1ресе а ла р ма е д щ? Бул кунде
жай к 1с 1н 1н. с©31н К1м т ыцда йды? О с ы ж а г ы н о й л ад ыц
б а ? — соны айтып аз бегелд1 де. М эс еле н, мен каз1р Ши-
амбынь щ орнына Т а р б а г а т а й г а г уб ер н а то р к оямыз десе,
е ш к а ш а н б а с т а р т п а с е д 1м,— деп езу1 ж а й ыл ып к ул дк
— Ол ж а г ы солай гой... Д ег енм е н же т е к к е журмей-
тш ж е т е с 13 ж у р т ы н б 1лек т а л д ы р а д ы екен. Е ю т^зпн, 61 р
шы лб ыр ы н 03 к ол ын д а б о л м а г а н сон, ж а л т а к т а г а н ж ар т ы
бил 1к те к аж ы т ы п 61ТТ1.. . Ш а р ш а д ы м . Б 1р Б а й с е р к е н 1н,
биылгы с а л г а н л а н ы т а ла й ш аш ы м д ы а г а рт т ы б1лем,—
дей келш, ж а к ы н д а болып ©ткен « К а р а к умэ ннщ» жай ын
айтып кетт1.
Бул Л и - ш а н с ы н у ш ш де бурын ест1меген, тосын ж а н а -
лык ед1. Д е м е ж а н н ы н э н п м е с ш ык ыл а с коя тында п, онын,
к ал ай б о лг анын ег жей- тег же й! не деЙ1н с у ра п, у гынып
отырды да:
— Егер Б ай с ер к е сол а р а д а « жанын берш», каб1рден
аттап кетсе, к а л м а к т а р сог ан иланып, ел1не к айт а т ын ба
ед1?— дед1 б у г а н т а н ы р к а й кара п.
— К а й т п а г а н д а не 1стейд1. Б а й с е р к е ш н к ут ыл уы н а

413
б 1р - ак к а д а м жер калган. Б 1р а к ж е м е - ж е м г е келгенде,
сол к аз ыл га н о р д а н а т т а й а лма ды гой.
К ы з ы к екен... Б у л енд1 кешпендьлер к ау ымы н да
гана б о ла тын жай. Еш т е це де н та йынбайтын, к а р а ж у р е к
у ры ны ц да ж а н т у к ш р ш д е б 1р у шк ы н ы н ы ц к ал га ны гой.
Ал ц и ви л и з а ц и я г а жетк ен Е в р о п а л ы к т а р мундай жа н
беру, к а с а м 1шу дегенге кулген бо ла р ед1.
— А д а л д ы к па, э лде н а д а н д ы к па, э й т е у 1р, б 1з д щ
х а л ы к б а л а л ы к дэу1рден эл1 у з а п кете а лг ан жок .
Сен оран а с ы к п а , — дед1 Ли-шансын,.
Неге?
— Ж ы л д а р етедк. . С е н щ х а л к ы ц да б а л а л ы к д э у 1р-
мен к ош а йтысады. Б 1р а к ол кездеп а д а м д а р каб1рд1
к а н ш а терец к аз ып к о йс ац да, к ымс ын б ай а ттап кететш
болады. . .
Осы сэтте б у л а р д ы ц наз ары т у с т ж ж а к т а г ы ту мсык-
тан кылт етш ш ы га келген ею с а л т а т т ы г а ауды. К е ш ю
с ал кын мен с у ы т ж у р т келе ж а т к а н , б е к т е р ш ш е п ток,
ы к ш а м КИ1МД1 е к 1 ж а с Ж1п т а уы л га т а ма н ойысыцк ырап
б а рд ы да, т е б е б а с ы н д а о тырранда рра кез1 т у с 1п, осылай
к а р а й бет алды. Кум1с ер- ту рма нд ы, култе ж а л к ул а
бест1ге м 1нген ез Ы н Э б д 1ра сы л ды Д е м е ж а н с о на да йд а н
та нып отырган. К е р 1м б а й д ы ц кенжес1, ж и ы р м а г а ж а ц а
келген ж а с ж т т к а з 1р А ж а р д ы ц колында, улкен шацы-
р а к т ы ц иес1 с а на ла д ы . О с ы д а н ек1 ж ы л д ай бурын к а л а ­
д а г ы Е шен - СеЙ1т т 1ц медресес1н б т р ш шыккан. Э з 1рше
осы тец1рект1ц б а л а л а р ы н окытып, Т1Л1Н сындырып ж у р .
Ж а к ы н д а к а л а г а осы елд1ц зекетке ж и н а л г а н малын
а йд а с ы п кет1п ед1. С о д а н о р а л ы п келе ж а т к а н бет1 болса
керек.
Е ю Ж1Г1Т а р к а н бойы к а л г а н д а аттан тус1п, у к 1рдай-
д ы ц к ас ы н а ж а я у л а п келд1 де, д а уы с т а р ы н с о за - соз а
сэлем бер1ст1.
— Иэ, ж ол болсын. Сен е з щ к а л а д а ж у р щ ю р е п кал-
д ы ц г о й ? — дед1 Д е м е ж а н 1н1с1не ж ыл ы шырай б 1л д 1р1п.
— С о л а й болды. У с а к - т у й е к ш а р уа м е н каз1ретт1ц
к ас ын да бегел1п к а л д ы м , — дед1 тур-элпет1 К е р 1мбайдан
г е р 1 А ж а р г а кел1цк1рейт1н, келбетт1 ж а с ж т т . — Зекет
малыныц б ас- а яры ж и н а л р а н ша е д э у 1р у а к ы т етт1. О ны ц
у стще, каз1ретт1 б 1л е с 13 р о й , ж а к ы н д а мешггте окыл а тын
т а р а у ы х к а к а т ы с а с ы ц деп, Ж1бермей у с т а п калганы.
— Ж е н - ж е н . . . К,алацда не ж а ц а л ы к бар?
— Е ш т е ц е жок, сол езщ1Э кергендей. Ши- а мб ы 1ле
ж а к т а б 1раз бег елед1- ау деймш. .. М у н д а г ы бар бил1кт1
у а к ы т ш а Ш и х а л д а й г а к ал дырыпты деген с ез бар.

414
Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н б 1ршщ бетше б1р1 мэшст1
кез т а с т а п е г п . Шы ны ме н- ак , х а л д а й л а р д ь щ к ай т а да н
а т к а мше б а с т а г а н ы ма б у л ? Ш и х а л д а й д ы н а я к а с т ына н
т а к к а о тыр а к алу ы, сез ж о к , с о ны н нышаны.
Б 1р а к Э бд1ра сыл осы т у с т а булардын ойын белт,
тагы б 1р тосын х аб а р ж е т ю з д ь
— А й т па к шы, сонан к ешнп 61 р улкен ж а н а л ы к : к а з 1р
Ш э у е ш е к к е Э с е т а кы н келш ж а т ы р . Ы б ы р а й б айбат-
ш ан ы н у йше тускен екен... Не с ш айтас ыз , бу л кунде
о й ы н - т ам а ша н ын бэр1 сол тен1ректе.
Б у л х аб а р р а Д е м е ж а н да 61'рден елен е т т , к о з г а л а к -
тап калды.
— Из, не дейдЬа у . .. М ы н а у ы н б 1р к у а н ы ш т ы нэрсе
екен. Эсетт1 сен е з щ а н ы к к е р д щ бе?
— Е кермей... Т т т 1 б1р-ек1 кун к а с ы н д а журд1м
Т а р а у ы х окылран к уш ол ю а де меьштке келд1. Э с е т т щ
ез1 эннп рана емес, медресе б т р г е н , о кымысты а д а м екен
рой.
— Иэ, оны к айд а н б 1л д 1н?
— Басында Эсет Ешен-Сештке кьщырлау сурак
койып, екеу1 ш а р и р а т к а т а л а с ып к алып едк Арт ын ан
ы р а к а й г а кел 1п, д о с т а сы п к е г п - а у дейм1н. Э с е т сол а р а д а
д о мб ы р а сы н а ла салып, а д а м а т а д а н берг1 пайрамбар-
л а р шеж1рес1н еленмен кол ма- кол ж ыр л ап берд1.
— С о л а й де... Ал э ннпнщ б ет а л ыс ы к ал а й екен? Ол
жарын с у р а м а д ы н ба?
— Э с е т бIр сез1нде: « Ма м ы р б е к т е р е ш ак ыр ы п ед1.
Керей ж а к к а ж у р е м ш » деп отырды. Б 1р а к елге а п а рма й
коймаймын деп, 613Д 1Н К у д е р 1 де к а с ын ан к ал м а й ж ур ге н
— К у д е р 1 к а л а д а ма ед1?
— Ол да ж а к ы н д а келген. Меш1т с а л д ыр г ан а д а м д а р -
ды ту ге л ш ак ы р д ы гой осы жолы.
Д е м е ж а н ойланып калды. Б ф д е м е г е к аз ы л а ой Ж1бер-
ген кез1нде к иг а ш б1ткен к о ю к а с ы н ы н а р а с ы н д а кос
с ыз ык пайда бо лу шы ед1. Со л с ыз ык та ры терендей тус-
Т1 де:
— Ка п, Э с е т Кере йге ет1п кетпей т у р г а н д а , осы елге
б 1р э к е л у 1М13 керек ед1. Кудер1ге кене койса ж а к с ы болды-
а у! — дед1 элден у а к ы т т а .
— К е н е т 1н шыгар. .. Кудер1Н1н де е с ю жыны кайта
козып, Э с е т келгел1 елендет1п жу р .
— Былай ютесек кайте д1?— дед1 Д е м е ж а н шуг ыл
шеш1мге к елш. — Улкен энпп 1ргем1зге келгенде у н с 13 кал-
г анымыз у я т болар. Сен ертен к а л а г а к ай т а ж у р т кет

415
Мен Э с е т к е х а т ж а з ы п берешн. Со ны апарып, акынды осы
елге к о н а к к а ш ак ы р ы п кел.
— Б а р а й ы н , — дед1 Э б д 1ра с ыл с ез г е келмес тен. —
Х ат ын ыз ды д а йы нд а п койыныз. Ертен, с а лк ы нд а ж у р т
кетешн
О с ы д а н кешн ж т т т е р р у к с а т с ура п, ж у р у г е ын,гай-
л ан г ан .
— ©з де р щ а у ы л г а т у с т , кымыз ш п е й с щ д е р ме?
Э б д 1 р а сы л элденеден ы цг а й с ы зд а н г а н д ай , к ы з а р а к т а й
кулдк
— Каз1р о р а з а гой, ага... К у н батып, а уыз а ш к а н ш а ,
613 де улкен а у ы л г а ж е т т к ал ар м ыз .
— Э, со лай екен гой. Б1здщ Биб1 е к е у л е р щ - а к сопы
с ындар, э й т е у 1р. Ке шн с а у а п т а р ы ц н а н б 1зге де карасасын,-
д а р гой. — деп Д е м е ж а н эз1лдей к у л д к — Ал ендеше жол-
д а р ы н болсын!
Ж 1п т т е р а т т а р ы н а млпп, б 1р-ек 1 белд1н, а ст ы н д а о тыр ­
ган К е р 1м б а й д ы ц улкен а у ы л ы на к ар а й ж у р ш к ег п. Д е ­
м е жан Ы с ш е осы а у ы л г а кона сал деп а й т у г а б!р о кт а л -
ды да, т а я у д а г ана уйленш, шымылдыг ы жел пш д е п т у р г а н
Ж1ПТТ1 ж ол ын ан к ал ды рг ы с ы келмед1. Э б д 1расыл биыл
ж а й л а у г а ш ыг а р а лд ын да , б ая г ы ез1 к а у т т е н ш журет1н
к а р а тэмп1ш кызга уйлен1п тынган-ды.
Д е м е ж а н к а л а ш ы ж т т т е р м е н эн,пмелес1п т у р г а н д а ,
Л и - ш а н с ы н белден асып, ары т а ма н узап к е т т т й Бул да
кек тазысын ерт1П, с о л ай к а р а й аяндады. Б у л а р ш ы к к а н
т е б е н щ б а т ы с ж а г ы н д а г ы т а у б а у р а й ы нд а кайын, терек,
мойыл а р а л а с ескен жыныс т о г а й ба р- т у гы н. Со л тогайга
д е ш н п ек1 а р а л ы к — ж ар т ы ш а к ы р ы м д а й а ш ы к алан.
Осы т е п с е н д е п к а л ы н б а л а у с а н ы н а р а с ын д а кып-кызыл
ш у г ы н ы к гулде р есуш1 ед1. Л и - ш а н с ы н гул т е р у д щ кызы-
гына тус1п, т а у е т е п н д е п т о г а й д ы н шет1не деЙ1н барып
калыпты. Со ны н ан келе ж а т к а н Д е м е ж а н д ы керш, ол
д а бер1 беттед!.
— М ше , керд1Н бе, к а л а д а г ы ж у р т т ы н е п п ес1'ре
алмай ж у р ге н гулдер1 мунда ез1нен-ез|‘ ж ай к а л ы п ес1п
т у р , — дед1 к ол ынд аг ы гул шог ын б у л а н д а т а , с о н а да йд а н
д а уы ст а п .
— Ал 613Д1Н а д а м д а р осы гулдерге кез кырын да
с а л м а й д ы , — дед1 Д е м е ж а н .
— Эрине, ©не бойы г у л д щ а р а с ын да ж ур ге н сон, оны
т е р т , э уре ге т у с т кайтс1н.
Д е м е ж а н эл1 де ж а н а г ы Э с е т т у ра л ы ойдан арыла
алмай келе ж а т к а н . К а сы н а ж а к ы н д а г а н кона гына сол
ж а н а л ы к т ы х аб а р л а д ы.

416
— К,уана берщ13, Л и - ш а н с ы ц . Б 1з д щ а у ы л г а ж а к ы н д а
Э с е т келедк
— Ол к 1м ед1?— дед1 ол буран т а ц ы р к а й к ар а п.
— Э с е т — к а з а к т ы н а т а к т ы а кыны, э р 1 а с к а к э н ш ю .
М е к е н 1 — ш е к а р а н ы н ар ж а к б етщде. К,аз 1р Ш э у е ш е к т е
ж у р екен. Ер т е н а рна йы К1С1 Ж1 бе р т , осы елге ш ак ы р а йы н
деп отырмын.
— ОНо, бу л ж а к с ы болг а н екен. О н д а й е н ер п а з а д а м
келсе, ж а й л а у ©М1р1 т т т 1 кыза тусед1 десеГшп.
— Айтпаныз . С о л э н ш ш б1р к е р у ге кептен к у ш та р
е д 1м. З эу мен келш к а л г а н екен, о нын бу л с а па р ы н улкен
т о й - ду ма н г а айналдырып, сый- сияпа тымен а тт а н д ыр с а м
деген ойым б а р.
— Д у р ы с б о л г а н , — дед1 Л и - ш а н с ы н гул шогын ку-
шы рла на шскеп т у р ы п . — А д а м ем1р1 тым к ы с к а гой. Б 1р
у а к ы т с е й т т к е щ л к ет ерм ес е бола ма. ©зщ а й н а л а н а
к ара шы: мына ж а с ы л ж а й л а у , ж а к п а р тас, ж ын ы с т о г а й
сондай бIр энд1 кутш, к ос а ж а н ры ру ра да йын турран
ж о к па?!
Б у л кезде кун енкейш, ба тыс ж а к т а г ы бш к ж а л д а н
асып б а р а ж а т к а н- д ы. Ж а н а г ана кун ш у г ы л а с ы ойна-
ган с а й- с а л а, тер1скей бет т е рг е коныр келенке тола бас-
тапты. К,аз 1р т а с а д а к ал г а н а у ы л бул а р а д а н кершбейди
Б 1р а к сол ж а к т а н кой- коз ынын ж а м ы р а г а н ун1, ж е л ’щ е п
жылк ыны е рю ке а й д а га н Ж 1п т т е р д щ ки к уы ест1лед1.
Кенет Ке к т у й г ы н э лденеден секем а лг ан д ай , то г а й
ж а к к а к ар а п б1р-ек1 рет урд! де, иес1Н1Н а яг ына оралып,
кынсылап ды б ыс бергендей болды. Оны Д е м е ж а н да
б1рден б а йка п: «мына б а й к у с элдеб1р а нн ын и а н сез1п,
соган шы д а м с ы з да н ы п т у р - а у , — деп ойлады 1Ш1нен.—
Ж э н е мына а л а с у р у ы н а К а р а г а н д а, ж а й а н емес, мунын
ж у р е п д а у а л а м а й т ы н каскыр, не а ю сек!лд1 1р1 а н болуы
д а мумк1н».
Б 1р а к бул ж а й д ы лезде у мытып кеткен. О ны н ойын
Л и - ш а н с ы н бел ш Ж1бер1п едк
— А д а м д ы к а ж ы т а т ы н — к а р т т ы к та, ауыр ж у м ы с та
емес, е ш к а н д а й езгер1с, ж а н а л ы г ы ж ок , б1ркелю мимырт
т1рл 1к,— дед1 ол ж а н а г ы б!р ойын с а б а к т а й т у с ш . — ©не
бойы гылымнын, не с а я с а т т ы н со нын да ж ур г е н К1с1нщ
а н к ас ы кеу1п, миы к у р г а п кете ме деймш. ©зген1 61л-
мейм1н, мен каз1р ез1мнен со нда й б!р ру х ани а ш т ык т ы
сез1Н1п ж ур м 1н... Сен де ж а н а «ем1рден к а жы ды м, ш ар ш а -
дым» дегендей б 1р сез айттын р о й . Б у л да со нда й уак ыт-
т ы к торыру... т!рл1ктен су ыну шыл ы к . Ал ж а н а г ы е з щ
а йт к а н Э с е т с ияк т ы ен е рпа з а д а м д а р ж а н ж а р а с ы н
жа з ып , с ынга н кещлд! б ут шд е йд к
Б у л а р эр т у р л 1 э нп м е м е н т о г а й д ы н ш е т ш е дешн
барып, одан кер1 б у рылды. Со л маннан а л а к а н а т сауыс -
к а н д а р ш ы к ыл ы к т а п , элдеб1р ж а т д ыб ыс т а н бе л п берген-
дей бо ла ды. К ек ту йр ы н да Д е м е ж а н н ы н аярына оралып,
м а з а с ы з к ь щ с ы л а у ы н к ойма й келе ж ат к а н . . . «Апырай,
мына б а йр у с к а не болды?» д ег еш сол едк Кенет а рт жа к -
т а ры на н элдек1м к а т к а н т у л а к т ы с а б а у м е н салып к алг а н-
дай, т а ре еткен б\р д ы бы с естьлдк Е к е у 1де селт етш артына
бурылран.
— Б 1реу м ыл т ык атты р о й . Тшт1 т а я у д а н шыкты 031, —
дед1 Л и - ш а н с ы н э л п дыбысты тез а ж ы р а т ы п . — Ш е к а р а
ж а к ы н ба бу л же р д е н ?
— К е м ш д е бес ш а к ы р ы м д ай болар...
— О нд а осы м ан иын б]ршен атылды. Э л д е б 1реу ан
атып ж у р ме екен?
Д э л осы мезетте ж ан ар ы торай ж а к т а н т а р е еткен
м ы л т ы к д а у с ы еде л - же де л ек1 рет ш ык т ы да , иесшщ
к а с ы н д а келе ж а т к а н Кек ту йрын к а н к ете калып, у ршык -
тай у ш р 1лген бет1 к у л а п туст1. Д е м е ж а н ту кк е туешбей,
С1леЙ1п т у р ы п к а л г а н .
— Ж а т . . . ж а т у керек!— Л и - ш а н с ы н ы шкын а айрай-
лап, Д е м е ж а н д ы ж у л к а та рт ы п ж ы к т ы д а , оны д е н е а м е н
ж а б а , ©31 де к у л а й берд!.
— Не? Не б о л д ы ? — дод1 Д е м е ж а н эл 1 де еш т е н ен щ
б а йыб ы н а б а р а алмай.
— Юм де болса 61ЗД1 коздеп атты. Т о ра йда жас ырын-
ран б1реулер бар...
— ©31Н13 ж а р а л а н ы п к ал г а н ж о к с ы з б а ? — Д е м е ж а н
к ат т ы алкынып, б о за ры п кеткен Л и - ш а н с ы н г а к ар а га н.
— Мен аманмын. . . О ла р меш емес, сеш коздеп атып
тур гой, Д е м е ж а н - а у !
Осы сэт ат т у я г ы н ы н д у б 1р 1 ест1Л1п, б 1реулер кас-
т а рына ш а у ы п келгендей болган. С а у ы н биелерд1 ер1ске
беттеткен ж ы л к ы ш ы л а р екен. Д е р е у а т т а р ы н а н каргып
тус1п, екеуш суйемелдеп о рын д а ры н а н тургызды. Мылтык.
д а у с ы н ола р да ест1се керек, б 1р а к еш т е м е г е тус1Н1п
т у р г а н жо к .
— Н е болды, Д е м е ж а н а г а ?
— М ы л т ы к кай т у с т а н а т ы л д ы ? — деп а л а к т а п айна-
л а г а к ара й беред1.
Д э л к а с т а р ы н д а э л с 13 гана б у ж р ш согып, су лап
ж а т к а н К е к т у й г ы н г а б у л а р енд1 гана наз ар а уд а р ы п ед1.
Д е м е ж а н н ы н т у ла - бо й ы ш1м1'ркен1п кеттк А ж а л о гынын
ез1н суйемдей ж ер д е н суйкеп еткешн ол енд1 рана айкын
сезшгендей болды.
— Кермей т у р с ы н б а ? М ын а торайдын, 1ипнде ж а с ы -
рынып ж а т к а н ж а у бар. Тез а уы л г а х а б а р л а . Б1рнеше к ю
а т к а конып, осы м а н а й ды тугел с у з ш ш ы к с ы н ! — дед!
ж ы л к ы ш ы л а р г а ж а р л ы к берш.
Е ю Ж1Г1ТТ1Н, б!р1 д е р е у ауыл ж а к к а к а р а й т у р а шапты
да, е к ш ш 1С1 аттын, б ас ы н т о г а й ж а к к а бу рды. Д е м е ж а н
эл 1 де К ек т у йрынн ан кез ала а лм ай ту рра н. Б а й г у с тазы-
нын, ет ж а н ы шыкпай, б1разга дешн ден есшен Д1р1Л кетпей
ж ат т ы да, а р т к ы а я г ын со нг ы рет б о ла р - б о л м а с сершп,
тынышта лып калды. О к он, ж а к к ол тыг ына н тиш, сол
ж а к ж ау ы р ын ын ан ш ыг ы п кетштк Кызыл ж о с а кан шеп
ба сын бояп, к а р а ж е рг е с щ ш ж а т ы р . А й н а л а ш ашыл ып
ж а т к а н кып-кызыл ш у г ы н ы к гулдер...
— Иттер-ай! Е с 1л ж а н у а р д ь щ о б ал ын а к а л ды - ау ! —
Д е м е ж а н е к а к а т к а н д а й зор т у л г а с ы н а л к ш д 1р е кур-
С1НД1.
— Е ш т е н е етпес. К а й т а е з щ н щ а ма н к а л г а н ы н а
к у а н с а й ш ы , — дед! Л и - ш а н с ы н оны ж у б а т ы п . — С а р а н
кезелген о к кой бул... Иес1 у ш ш мерт б о лг ан, ит те бо лс а
киел1 ж а н у а р екен.
— Б у л — с у м д ы к кой!.. Юм б о лды екен? Айтын ыз шы:
осыдан кешн к ал ай ем1р с у р у г е болады?
Д е м е ж а н эл1 де ес ш ж ия а л м а й с е н д е л т тур. Ол ез1не
к а с т ы к ойлайтын ж а у л а р ы н ы н коп екен1н бше т ш. Б 1р а к
дэл мынадай ел1мге кияр деп о й л а м а у ш ы ед1. Урейден гер1
т а ц ы р к а у ы ба сым, т у с 1Н1к с 13 б!р к уйге туст1.
— А л ы с т а н келген ж а у емес. Бул, с ез жо к , х а л д а й ­
л а р д ы н 1С1,— дед1 Л и - ш а н с ы н . — А ш ы к ж а у л ы к к а кеш-
кенш о с ы д а н - а к б 1ле бер. Ши - ам бы кет1С1мен к утырынып
шыга келгенш кермейс1н бе?!
Осы кезде а й на л а - т е щ р е к а й г а й - с у р е н г е толып, ауыл
ж а к т а н « к а й д а - к а й д а » дескен с а л т а тт ы ж т т т е р шауып
шыкты. О л а р д ы н со нынан ж а я у - ж а л п ы ш у б ы р г а н ер-
эйел, б а л а - ш а г а кершед1. Ж а н а г ы ж ы л к ы ш ы л а р «ук!р-
да й г а б1реулер о к атыпты» дегеннен е з г е ж ар ыт ы п е штене
а йт па са керек, ес1 ш ы кк а н ж у р т е р г е к а р ай екпес1 еш1п,
ж а п а - т а р м а г а й тырмыс ып келедк
К а п, э л п л е р бук^л елд1 дурл1кт1рген екен-ау! Жур1-
Н13, а л д а ры н ан шыг ып к е р ш ю береЙ1к,— дед! Д е м е ж а н .
Ат т ы ла р мыл ты к д а у с ы ш ы к к а н ж а к т ы бетке алып,
т о га йг а к а р а й ша у ып к е г п де, Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
а лкынып жетк ен а у ы л а д а м д а р ы н ы н к о р ш а у ы н д а калды.
Ба с ын д а гы ж а у л ы г ы н колына у с та ра н куЙ1 к у с т а й ушып,
алдымен жетк ен — Биб1 едк Ол ж а ц а « Д е м е ж а н г а б 1реу-
лер о к атыпты» дегенд! ести салыс ымен, сез аягын кутпей
осылай к ар а й т у р а ж уп рг ен - д 1 , с о д а н к аша н т е б е ба сына
ж е т к е н ш е ж а н у шы ры п, тырбына берген. А у ы р шолпы
т а к к а н кос бурымы белше орал ып, ж у р п з б е й койган
сон,, ж а у л ы г ы м е н к ос а к олына жинап алыпты. Д е м е ж а н
а лд ына н ш ыг а келгенде, ез к е з ше ез1 сенбегендей, е с а з
ацырып сэл т у р д ы д а , е к п е а е ш ш , сенделектеген куш
к у й е у ш щ иыгына а сы л а кеттк
— А р ы с т а ны м -а й! 7 \р\ е к ен с щ гой... С е ш б 1реу атып
кетт1 дегенде, с о р л а г а н жер1 осы шы г а р деп, зэре-иманым
к а л м ап ед1. А к у д ай , а к с а р б а с ! Б 1р ж ол г а пер 1штен как-
кан екен гой!— деп т а с кып к у ш а к т а п , айрыла р емес.
Б и б ш щ колын Д е м е ж а н н ы н 031 зорг а а жыра тты.
— Кой енд!, ж у р т т а н у я т болады... Эне, к а й н а г а л а р ы н
к ар а п ту р!
Р а с ы н д а д а , б у л кезде а уы л а д а м д а р ы тугел жетш,
б у л а р д ы к о р ш а л а лган- ды. Б1реулер1 К е к т у й г ы н н ы н
к а с ын а барып, а у д а р ы п - т е н ке р ш к ара п жатыр. Б|'рак эл!
т у к к е т у а н б е й , т у с - т у с т а н с у р а к ж а у д ы р ы п , оган жэне
ездер1 ж а у а п берш, т ы н ы к кешт1 б а с т а р ын а кетердк
— М ы л т ы к к ай д ан а т ылды ез1?
— Т о г а й д а ж ас ыр ын ып , б у г ы п ж а т к а н б1реулер б о л ­
ган гой, шама сы.
— Ел аман, ж у р т тынышта бу л не деген м а с к а р а ? !
— А п ы р а й десейш1... Кез1 киып к ал ай атты екен?
— К е к т у й г ы н н ы н а ж а л ы н а кершген гой.
— Б 1р келген кате р гой. Б эр ше н де у м р д а й д ы н аман
к ал г а ны н а й т с а й ш ы , — де с ш а р а н ы н у я с ы нд а й гу-гу етед1.
Бу л кезде кун у я с ын а к 1р 1п, с а й - с а л а г а к еу пм тусе
б а с т а г ан - ды . Д е м е ж а н ж и на лг ан ж у р т к а ж а г а л а й кез
салып, шип э й е л 1 Ы р ыс к а н д ы 1здеген. Б 1р а к не у ш 1н екен,
с у л у т о ка л еш жерден кершбед1. « Ж а с неме к орык к аны-
нан ж у р е п коз г ал ып, б1рдемеге у ш ы р а м а с а ж ар ад ы »
деген б 1р урей де б а с кетергендей болып едк Б у л ойын
с ы р т к а шыга рып, Ы р ы с к а н д ы с у р а у г а ынгайсызданды
да, ж и н а л г а н кепш1л1кке кара п:
— Ау , хал а йык , б ей у ак ы т т а бу л не ту рыс ? К а т е р
дешз , у ш ы к ден1з, эйтеу1р б!р а ж а л д а н к ал г а ны мы з
а н ы к кой. М ы н а Б и б 1н 1н ж а н а о сында а т а г а н акс ар-
басы ба р. О д а н да уйге барып, с о нын б а с ын муж1мей-
М13 б е ? — деп ез1 де кул1п, ж у р т т ы да д у кулд1рд1.
Ж^пттер кетпен-курек э ке л 1п, елген тазыны кемуге
ю р к к е н д е , б а с к а л а р а уы л г а к ар а й бет алды. К а з 1р Д е ­
межан кен!Л1нде, б\р к ате рден а ман к ал га н а д а м д а р д а
болатын, к у а ныш пен урей а р а л а с б1р сез1мдер а л а б у р -
тады. Кенет е с ше э н е у к у н п Б о д у х а л а м а н ы н сез1 т у ст к
К а л м а к балгер1 бу ран бал а ш ы п отырып, жет1 кун, ж е т 1
ай, не жет1 ж ы л д ы к а т е р г е санап, ш а р т еткен ж о к па
е д 1? Иэ , дэл о сы ла й деген... 1штей есептеп к е р т ед1, жет!
емес, б у г ш с е п з ш н п кун екен. Б у л не с о нда ? Т а г д ы р
ма? Ж а у ы р ы н ш ы н ь щ а й тк а ны келмесе де, с а нд ы ра г ы -
н ы н д э л шы к к ан ы к ал а й ? Со л к а л м а к т а б1р к ас ие т б а р - а у
не дегенмен. Егер онын, а й т ка ны шын болса, ол катерден
бу л е г п гой. Ил э шм , солай б олсын. Б а с к а тенген пэле-
ж а л а осы мен т ынс а болганы.
Б у л а р ауылдын, т е р ш д е п улкен а к у й д щ к ас ын а кел­
генде, а лд а р ы на н с ы л а н д а й б а сып Ы р ы с к а н к е ршдк
©ншде е ш к а н д а й у ре й - к о р к ы ны шт а н б ел п жо к . Еш т е н е
б ол м а га нд а й , е з щ щ э д е м ш п н б1р сэт естен ш ыг ар м ай т ы н
эдет1мен н аз д ан а к у л ш келедк
— Иэ, не боп к ал ды ? А м а н с ы з д а р ма, эйтеу1р?—
дейд1 сьщрьфлай ун катып.
Демежан канша с а б ы р с а к т аг а н ы м е н , к емейшде
т у р г ан сезд1 1рке а лм а й калды.
— С е ш м у н д а й дэт'1 бер1к деп к1м ойлаган... Б 1з мунда
кырылып к ал а ж а з д а д ы к . Ал се н щ Т1ПТ1 б а к а й ы нп а н
келет1н емес к о й ? — дед1 д а ус ы н а н екпе сызы а нг ар ы -
лып.
Б 1р а к Ы р ы с к а н н ы н оган бэлендей кы с ы ла коятын
т ур 1 жо к . Сэ л- пэ л кыза рып, с о н ы н 031 а к к у б а е н ше
эдем1 рен косып, сыныкси кулд1 де:
— На з ымд ы у й ы кт а т а й ын деп, тесе кк е к иса йг аным
сол е д -1. А м а н д ы к х а б а р ы н д ы е с т п е н сон, с а бы р с а к т а п
отырмыз , — дед1 а к т а л г а н д а й б олып. — Не болды ез1?
Кектуйрынды б1реулер а тып кеткен дей ме?
Д е м е ж а н езу тартып, м у н ая курсшд!.
— Иэ, с о л а й болды... Юм бклген, К е к т у й г ы н г а еш1Г1п
жу р ге нд е р кеп екен гой. Иттер ж а с ыр ын ы п келш, е а л
тазыны атып кетт1,— дед1 Ы р ы с к а н н а н б е т 1н б у р а берш.
Бул кезде Биб1 б а с т а т к а н эйелдер а б ыр - с а б ы р куйге
тус'щ, к а р б а л а с ы п ж а т к а н . М а й л ы к арасы к ор а да г ы
к ойд ын шетшен б 1р а к с а р б а с 1сект1 у с т а п экелш, Ж1 Г 1 Т -
терд!н бЁр^не ж э у к е м д е т т ж а т ы р екен. Биб1 Д е м е ж а н н ы н
к а р с ы ла с к а н ы н а к а р а м а й , к у н нщ кызыл ш а п а г ы т а р а м а й
т у рг ан да , осы а у ы л д а г ы сексенг е келген кэр1 э ж е Сэнд1ба-
ланы е р т т к е л т , ж а н а с о йылга н к о й д ын е к п е а м е н как,-
тырып, у ш ы к т а т ы п Ж1берд1.
Ымырт уЙ1рЁлЁп, к а с к а р а й г а н мезплде, мана а тка
конып, т у с - т у с к а шау ып кеткен ж т т т е р де кайтып о рал-
ды. О л а р а у ы л с ыртындары мойылды с а й мен о дан арры
калын, жы ны с т ы к а н ш а ш а р л а с а да, ештене т а п п а й кай-
тыпты. Б1реулер1 кеш жол ымен б1рнеше кезен асып, биж
т у рр ы д а н к а р а у ы л д а п та б а й к а р а н екен, т а я у мацнан
ондай сед еге й- с ол пы к а р а - к у р а к е з д е р ш е т у с е коймапты.
Ал Д е м е ж а н осы б 1р урейл1 окираны б у д а н ары дабыр-
айтпай, тез1рек б а с ы п т а с т а у р а тырысты. Б а л а - ш а р а ,
б а у ыр - т ур а н ды у а й ы м ра салып, к о р к ы т п а у у шш , езш
сыртта й кещлд! у ст а п отырды. К е п кенпкпей ауыл а д а м ­
д а р ы о с ы д а н б 1рер с а р а т б у ры нг ы д у р б е л е нД 1 умытып,
б а с к а э н п м е г е а йналып к е г п . Уй иесшен ж а к ы н д а осы
а уылра Э с е т а к ы н н ын келетшш е с т т , соны б1р а лу а н
с ез кылды.
Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н ез ш ш д е а ла й- ду ле й у й т к и с о к ка н
к а р а бо ран эл1 б а сылра н ж о к едь Б а с ы н д а оран ертен
д е р е у к а л а ра ж у р т к е т т , болран окираны у л ы к к а мэл1м-
десем кайтед1 деген б]р ой келген. Б 1р а к ол ойынан тез
к ай ты п калды. М у н ы т у с ш е т ш , м у н да й б а с сы з д ы к к а
тыйым салып, Т1зпндеп о тыр ат ын Ш и - а м б ы болса жо к .
О н ы н о р н ы н д а к а л г а н Ш и х а л д а й д ы н а лд ын а мун шагып,
м у с э ш р с т б а р г ы с ы келмедк ©з шщ ж ал гы зд ыг ын , шын
к о р г а н с ы з екенш енд1 сезгендей. К у з д щ к а р а су ыгында
ык тасын , к а м с а у ы ж о к к а р а л а ш ы к т а о тыр г а н дай, т!р-
Ш1Л1КТ1Н ж ы л у ы кет^п, б 1р турл 1 с у р е н с 13 тартты. ЭншеЙ1'н-
д е ж а р а с ы п т у р а т ы н б ал а л а р ы н ы н еркел1'п, о й к а с т а п
К1р1П-ШЫ Г Ы П ж у р ге н Ы р ы с к а н н ы н эсем сынгыр К У Л К 1С 1
де буГ1н ш а н ш у д а й к а д а л ы п, сонын бэр1 элдеб1р д а ра -
кылык, б е й м а з а л ы к сиякты кер1не берген.
0 з б а с ын а н еткен к а т е р д щ тым жен1л емес екен1-н ол
каз1р б 1р - а к а д а м н ы н жуз1нен о кы г а н д а й болады. Ол —
а йны м а с ж а р ы Биб1 гана. Тек с о ны н гана б о т а ла г а н
кезшен урей т а н б а с ы ешкен жо к . К а й р а н Биб1, ерекше
ж а р а т ы л г а н э у л ие а д а м с ы н гой сен... Биб1Н1н ж а н ы
мелд1р айна тзр1зд1, бэр1н ж ас ыр м а й к е р с е т т ту рад ы.
Б у л кунде буК1Л а у ы л д ы н к ам к о р а на с ын а а йна л г ан Биб1
мол ыкылас-пей1л1мен к о н а к т а р ы н да риза етш, окта-
текте куйеу1не к а ра кезш т у нд ы р а к а р а п коюды да умыт-
пайды.
«Егер мен о л а й - б у л а й болып кетсем, б а с к а л а р р а е ш ­
тене емес, осы с о рл ы г а киын тиед!-ау!» деп толг анды
Д е м е ж а н 1Ш1нен. М у н д а й д а е з ш жан-тзн1'мен тус1'нет1н,
бу л уш1н ж а н ы н к июг а эз1р, о сындай б1р а д а м н ы н бол-
ранына да шук1рш1Л1к е т т е д 1. Буг1нг1 тун кезег1 токал-
Д1К1 болса да, ол Ы р ы с к а н н ы н о т а у ын а б а рма й, Биб1Н1н
к а с ын да к ал ып койды...
Ал б у л кезде О й ж а й л а у д ы н те р е ц ш ат к а л , уры сай-
л а р ын ын б1рше б еюнг ен е м с а л т атты ит т у мс ыг ы етпей-
тш калын, ж ы н ы с т ы н а р а с ын а н б а с п а л а п ш ы р ы п , К а р а -
уНГ1 р а нр а рынд ары кеш ж о л ы н а к е л т т у с 1п еди Екеу1 де
к ара а т к а мшш, к а р а кшм кигенджтен, бетке ж у р а т ы н д ай
кою тун кара црылырында б1ршщ с у л б а с ы н б1р1 зорра
а ж ы р а т ы п келедк О л а р а р т ы к д ы б ы с шы г а рм а й , а т т а р ы н
б а я у бастырып, т ы н т ында ра нд а й у р л а н а а янда п келд1 де
б1р-ек1 т у м с ы к а йна лран сон, к а т т ы жур1спен темен к а р а й
ж а р ы с ы п к ег п.
К а р а тунд1 жа м ы л ы п, к а р а л ы жол ра ш ы к к а н бул е м
жанкешт1 — Д о х а л д а й д ь щ Ш1С1 Б у ж ь щ х а мен Ы с к а к
болатын. Б у л а р а н к а р а у д ы ж е л е у е т т , тау ш ш е о с ы д а н
ек1 кун б у рын шы к к ан - ды С о д а н б ер 1 е ш м м н щ кезше
туспей, ж ы н ы с торай, у ры с а й л а р ды па на л а п, б у п н т а н
ата, ж у р т шырт у й к ы д а ж а т к а н д а , Д е м е ж а н а ул ын ы н
т у сы н а к е л т ед1. Астын дар ы а т т а р ы н б1р-ек1 кезен астын-
дары к а л ь щ т а л д ы н 1Ш1не м а т ас т ы р ы п койып, ездер1
у р ы мт а л ж е р г е б у к п а л а п , ж а я у ж а к ы н д а г а н . Ы с к а к т ы н
к а л т а с ы н д а а л т ы а т а р наган, Б у ж ы н х а н ы н койнында
1штен а с ы н г а н ш о л а к м ыл тык бар. Екеу1 уйден а л а ш ы к ­
кан а зы к та р ын к а ж а л а п , к а л ы н ж ы ны ст ы н 1шшде кун
енкейгенше са рыл ып у з а к отырды. Д е м е ж а н н ы н каз1р
а уы л да екеш, онын кунде кешке т а м а н т е б е н щ ба сына
кетер1Л1п, осы то рай дын ш е т ш е деЙ1н серуендеп кайта-
тыны к у ш б у ры н зерттелш, эбден а ны к та л га н- д ы .
Б у л е к е у ш мун да й киын 1ске а йда п с а л г а н — Д о х а л ­
дай бо ла тын. Ол а й м а к эм1рнпс1 Ш и - а м б ы н ы н 1леге
а т та н г ан ы н ж э не бу л с а п а р д а н к а й т а р - к а й т п а с ы негай-
был екен1н ести са лыс ымен, Д е м е ж а н г а деген о к т а у л ы
мылтыкты б ас ып келетщ кез1м осы деп шешкен. Э к ю
х алда й т а я у д а Б ай с ер к е о к ир ас ы н а б а йла ныс ты Т е р т у ы л
ж у а н д а р ы н ь щ а р а с ын а тары д а 1ртю тус1п, ала ауыз-
д ы к к а у ш ы р а г а н ж а г д а й ы н д а е с т ш - б ш п отыр ед1. Со л
жиыннан к ат т ы ширыг ып к а й т к а н Ы с к а к Байсеркен!
а б а к т ы да н к у т к а р ы п бер деп, Д о х а л д а й д ы ез1 1здеп
келген-д1. К у л а н н ь щ к а с ы н у ын а м ыл ты к б а с у ы дэл кел­
ген осы к олайлы сэтт1 Д о х а л д а й к ол да н шы г а рры с ы кел-
мед1. Ол Т1ПТ1 к уп ия л ык ты к а т а н с а к т а у уш1н, бу л ж ол ы
б а с к а с ы б а й л а с т а р ым е н де а к ы л д а с па й , б1рден 1ске
к1р1скен.
Д о х а л д а й б а с ы нд а бу л катерл1 ш а р у а г а Ы с к а к т ы
ж ал г ы з ж^беруд! о йл астырг а н. Б 1р а к ж е м е -ж е м г е келген­
де, онын е з б а сы н а т а г ы с е н т кете а лмады. У р ы н ша к ,
о ж а р неме б1рденеш булд1р1п, к а п ыл ыс т а к ол га т у с ш
к а л г а н д а й б о лс а, м у н ын б а р купиясын эшкерелеп, сатып
кету1 де м у м к ш гой... С о н д ы к т а н осындай к а р а ниетке
кептен колы кышып, к у л ш ы н ы п ж у р ге н б у з а к ы 1ша
Б у ж ы ц х а н ы Ы с к а к т ы н к ас ы н а э деш косып ед|. Б уж ын -
х а н ы н да 1шю есеб1 е з жд е . Егер Ы с к а к элденеден ши
шыга рып, 1СТ1 булд1ргендей болс а, онда бул с а п а р да н ол
т 1р 1 к а й т п а у г а ТИ1С бо ла тын.
Бэр! де алдын ала о й ла с т ы рг а н д а й онына айналып
келе ж а т к а н . Б у п н у ю р д а й а ул ы нд а а р т ы к к о н а к ж ок ,
ол е з 1н 1н к ун д е п д а г д ы с ы н а н ж а н ы л м а у г а тшс... Иэ, дэл
со лай болды. Д е м е ж а н кун енкейе б ере т е б е басына
кетер1лд1, к а с ы н д а кеп а д а м ж ок , сырт к ар а лд ы сы ш а ­
гын, тэштиген б1реу ерш ж у р . Со л екеу! т е бе б а с ында
ш ош а йы п е д э у 1р отырды. О д а н т е м е н п ой ж а к т а н келе
ж а т к а н ею с а лт аттымен э н п м е л е с ш , т а г ы б1раз бегел-
д)... Со н а н сон, к а с ы н да г ы к а л а ш а кшнген, с и д а л а у с е р т и
ертш, о сыла й к ар а й а ян д а ды . Тшт1 бер1 ж ак ы н д а п , мойыл-
ды т о га й д ы н ш е т ш е дейш келд1. Е к еу нпн алды-артын
оран, б 1р к ек а л а т а зы ж у й т ю п ж у р . Б а с т а б ы н д а б ул а р
э лп сум1рейген а р ы к а д а м н ы н юм екен!н б1ле а лма й дал
болып ед1, ж а к ы н д а г а н д а Б у ж ы н х а оны ж а з б а й танып,
мырс ет1п кул 1п Ж1берд1. Б а л а р а к кез1нде му н ы н да Шэуе-
шектег! кытай г имн а зияс ын да е ю - у ш ж ыл о кыг аны бар-
ту гын. Б 1р а к о к у г а мойны ж а р бермей, мектепт1 б|'т1рмей
кеткен. С о н д а ез1не с а б а к берген, гимназия м у д 1р 1 Ли-
ш а н с ы н гой мынау... А р а л а р ы н д а та ла й к ы з ы к окига
болып ед]. Ол т у рал ы э нп м е айтып ж а т у г а каз1р м урша
жо к .
Элг1лерд1н таяп келген1 с о нш а , т у р ь т у а а нык таны-
лып, ТШТ1 сейлескен сездер1не деЙ1н ест1Л1п турды. Ы с к а к
пен Б у ж ы н х а кия бетте, уй орнындай кал ын а р ш а н ы н
туб1нде ж а т к а н - д ы . Екеу1 де к а р у л а ры н ынг а йл ап , не де
бо лс а ту сыртынан к езд еме к болып, а н а л ар д ын а уыл г а
к а р а й бу ры л у ын кутт1... К е к тазы б у л а р ж а т к а н т у с к а
к ара п, б1р-ек1 рет у р ш д ы бы с бергенде, ж а н д а р ы шыгып
кете ж а з д а п , аршанын. а ра с ын а б у г а тускен. Ка й т а да н
б а с кетергенде,, Д е м е ж а н д а р орнынан к оз г алып ба ра
ж а т ы р екен. Енд! аз б ег ел се у за п кететш тур! бар.
— А т ! — дед1 Бужынха Ыскакты буйЁрЁнен туртш.
Д о х а л д а й д ы н астыртын та псыру ы бойынша, окты а л ­
дымен Ы с к а к ш ы г а р у г а т ш с ед1. Б у ж ы н х а тек а на у мулт
кеткен ж а г д а й д а г ана к и мы л да уы керек. Ы с к а к кеп
к ад а л ы п к ез д ег ен 1мен, дэл а ту га келгенде к е 31 ж а с а у -
рап, колы к ал тыра п, берекес! кашты. Б у р ын иен д а л а д а
екеу1 т а л а й нысана атып, ж а т т ы к к а н бола тын. Енд! не
к у д а й урып т у р г ан ы бел п а з .
— Ат с а йшы , иттщ ба ла сы, не кып о т ы р с ы н ? — деп
Б у ж ы н х а бул жолы онын б у ш р ш е н к а т т ы р а к ту йш Ж1бер-
Д1. ©3 1 де ш ол ак б ерден к есш иыгына т 1реп, о нта йл ай
берген.
Ы с к а к б 1р емес, е м рет атты. Б 1р а к ею ж о л д а да а т к а н
огы д а л а г а кеттк Со л кезде Д е м е ж а н мен Л и - ш а н с ы н
к ал т т у р а калып, артына б у р ы л г а н . Д э л осы сэ тте к а к
ж у р е к т щ б ас ы деп, кездеп турып, Б у ж ы н х а н ы ц ез1
ш у р т п е ш ба сып к алып ед|... О д а н арг ыс ы б ул ы цг ыр
Э й т е у 1р, о ктын б 1реуге тигенш бшедк К е к т а з ы н ы н шор-
шып т у ск е нш, сонан сон а на е к е у ш щ де у й ме - ж у й ме
к ул а г а ны н кез1 шал ып калды. Б у д а н ары кутш г уруг а
м ур ш а л ар ы б олг ан жок. ©йткеш дэл осы м е з п лд е сол
маннан ж ы л к ы ш ы л а р к е р ш т , ж а н а г ы жы г ы л ы п жат -
к а н д а р г а к а р а й ту ра шапкан. Бул а р а д а енд| бе г е лу г е
журектер1 д а у а л а м а д ы , о рында рына н а ты п турып, к а л ы н
б ур г е нн щ а рас ымен б у кшендей жене лг ен. Е д э у 1р уза п
барып, а рт т а р ын а б у ры л ы п Ка р а г а н д а , ж а н а г ы жерг е
б|раз а д а м н ын жиналып к ал га ны н керд1. А рт т а ры на н
к уг ын шыга тыны а й т п а с а да белг1л1. Осы бе т т е ршде
б у л а р то г а й 1Ш1не б е к т п койган а т т ар ы н ы н к а с ын а кел1п,
к аш а н к ар а нг ы тус1п, кез б а й л а н г а н ш а , сол ж е р д е тырп
етпей ж а т ы п алды.
А т ы л га н о к т ы ц Д е м е ж а н г а да ры ма й, к ас ын да гы кек
тазы га тиген1н б у л а р кейш, к уг ын шы ж т т т е р д щ сез1нен
а цгарды. Е ю к а ш к ы н 61'р к а р а нг ы к ал т а р ы с т а , б е йм е з п л
к1С1неп 6елг1 бермеу упл'н т у мы л д ы р ы к кип'з1п койган а т ­
т а ры н ы н ш а у ж а й ы н а н у ста п, тын, тындап отырган-ды.
А к т а м у ш р ш г е н ш а м а д а б1р-ек1 с а л т атты б у л а р ж а с ы -
рынган уры с а йд ын к а б а г ы н а т а ма н келд1 де, е з ар а
с а мб ыр л ап сейлес1п кетт1.
— Кой, кез байланып ба ра ды , к а й т а й ы к , — дед| 61-
реу1.— О к ы с т а 61'р жерден шыга келш, ез!м1зд| жа з ым
ет1п журмес1'н.
— Мейл1, к а й т с а к к а й т а й ы к . Э й т е у 1р, ую'рдай аман
к алды гой, со г ан да ш у ю р ш ш к . — дед! ек1нш1С1.
— К а й т а , а ж а л ы ж о к десейш1. А д а м г а а тылг ан о к ­
т ын а д а с ып барып, итке тигенш кермейс1н бе?!
О с ы да н кейш к уг ы н ш ы л а р а т т а р ы н ы н ба сын к е р 1
бурып, дуб1рлер1 б1рте-б1рте у за п б а р а жат ты. Не ше
куннен берг! е н б е к т е р ш щ з ая кеткен1н Ы с к а к пен Б у ж ы н ­
ха осы а р а д а 61р - а к б Ы п ед]. Со л к уыста т.агы 61 р г •• ат-
тай. отырып, жер-дуниеьп к ою к а р а н г ы л ы к т у м и ! . зн
кезде гана, о р ы н д а ры н а н коз г алды. Бул д э р м е нп з дж -
тер1 у ш ш Д о х а л д а й е к е у ш щ де м ан да йл а ры на н сипамай-
тыны белг1л1 К,аз1р б у л а р е з а р а а кы лд а сы п, алдын ала
эз1рлеп алран с е з д е р ш 1штей к а й т а ла п, ж а т т а п келеди

IX

К,аран,ры т у н а ртына н а ра й ла п тан, келетш1 сек1ЛД1,


к ы т ым ы р кыс а р т ы н а н ж а д ы р а п ж а з к е л е т ш сек1лд1, бул
ду ни е де ж а к с ы л ы к пен жама ндыктын, , к у а ныш пен к а й ­
ры ньщ унем1 орын а лм а сы п , кезектесш отыр атыны г аж ап -
а у 1 Осы с у р е н с 13 окирадан кешн а р а д а б1р а пт а еткенде,
Ч ем еж ан а уы л ын а Э с е т к е л т т у с т к А д а м д а р д ы кайгы-
муннан се ш л те м ш, к е щ л д е р д е к ат ы п ж а т к а н шер-шемен-
Д1 Ж1б1темш деп, эн1мен, сэ шмен д у м а н д а т а кел1п ед1.
У з а к саррайып, те с е к т а рт ып ж а т к а н н а у к а с е з ш
к у т к а р а т ы н тэу1пт1 к ал а й кутсе, немесе капыд а колра
тускен к а с б ат ыр с о нынан 1здеп келер елш1Н1 к а л а й
кутсе, Д е м е ж а н да Э с е т т 1 дэл солай т а р а т с ы з д а н а кут1п
ед1 Ол энеукунг1 о ки р а д а н кеЙ1н а рай ын а р а с ы н ы н ен1м-
с 13 д а у ы н а , кау - ке р1к с е з ш е де а р ал а с п а й , арыз айта
келгендерд1 ез зэнг1, е л у б а с ы л а р ы н а ж1бер1п, уйден шык-
пай к у с а л а н ы п ж а т ы п алран-ды... К1Ш1 бес1Н кез^нде
а у ы л д ы н т у с т ж жар ын да ры коныр белден б1р топ к!с1 бер»
к а р а й к у л а р а н д а , Д е м е ж а н эшейшдег1 па ндык, 1р1Л1Г1нен
айрылып, у йде отырран ж у р т т ы б а ст а п , д а ла р а ез1 шыкты.
Д а я ш ы ж1Г1ттер келген к о н а к т а р д ы керме б а с ын д а к ар с ы
алып, а т т арын б а йл а п ж а т к а н д а , ол б1раз адаммен уй
сыртында кут1п т у р ед1.
Б а с к а л а р д а н ки1м сэн1 белек, кеп а да м ны н колпаш
к о р ш а у ы н д а келе ж а т к а н эннпш м у н д а г ы л а р со н а да йд а н
шы ра м ы т ы п турран-ды. Со л курметт1 к о н а к Ж1пттерд1н
к ош ам е тт е п колтырынан а л у ы н кутпей- ак, а ттан лып ет1п
ез1 туст1 де, шылб ырын б1реуге у с т а т а салып, тосып т у р ­
ран топка к а р а й а янда ды. Б а с ы н д а ж а с ы л тебел1 кундыз
бер1к, у с т ш д е сол т у стес, мол шшшген, ж е ш л ж1бек ша-
паны бар, орта бойлы, кен иыкты, к а р а торы ж т т Д е м е ­
ж а н д ы т у р а б етке алып, а п п а к к а л ад а й м а р ж а н т1стерш
керсете, а кс ия кул1п келед1 екен. Е к е у 1 еск! т а ны с т а р ш а,
у ш к а й т а р а те с туЙ 1с т 1р 1п, к у ш а к т а с ы п кер1СТ1.
©ншде т о с ы р к а у , не ж а т с ы н у жо к , к а й д а ж у р с е де
е з ш ерк ш с е з ше т ш Эсет б1р1нш1 боп т1л катты. С э л кешн
ш е п н т , ез1нен э л д е ка й д а би1к Д е м е ж а н н ы н зор т у лг а с ы на
с у к т а н а к ара п алды да:
Б эс е дейм1Н-ау,.. Мен о йл аг а н, менщ к иялымда г ы
Д е м е ж а н о с ы нд а й б о л с а керек едП Ак ын киялы а лд а ма -
г а н е к е н . . . А ры с т а н- сы н ды а г а м ы з г а к у ш а г ы м толып, 61 р
ж а с а п к а л д ы м - а у ! — деп а л г а ш к ы эсергн 1р1кпей айтып
салды.
— К у д а й берген бойымызбен к у ш а к т ы т о лтыра жа -
т а рмы з -а у. Ал кен1ЛД1 то лт ыр а а ла мы з б а? Гап осында
гой, Э с е т , — деген Д е м е ж а н да куле ткл к а т ы п . — Хош
келдщ е л 1М13ге! А к ы н д ы к д а н к ы н мен а с к а к э нщ бул
К у л ы с т а й д ы ш а р л а п кеткел1 к а ш а н . Тек дид а ры нд ы 61 р
керу ге зар едж. О н ы н да сэт1 т у с т ь а у акыры.
Э с е т т щ к а с ы н да г ы а д а м д а р г а кезек енд| тиш ед1 Бул
т оптын 1Ш1нде Ы б ы р а й б а й б а т ш а , КудерК Б а б а л ы к бар
екен. О л а р да т у с - т у с т а н ж а м ы р а с ы п , бу ры н н ан 1летш
ауыл а д ам да ры ме н а м а н д а сы п ж а т ы р Б у л а р д а н б а с к а
а кы н ны н к ас ын а ерш жу р ге н э нн л- жы ршы ж т т т е р бар
Б ар лы г ы ду ыл д ас ып , Э с е г п о р т аг а ала, к уш б у ры н дайын-
дап койган к о н а к уйге к а р а й бет алды
К о н а к т а р сеп'з к а н а т , эсем а к уйг е ю р т , тер а л д ын ­
д а г ы к о с - к а б а т к1лем, керпе у с т ш е ж а й г а с к а н сон, аман-
с а у л ык , ж а н а л ы к с у р а с у одан а ры ж а л г а с ы п кеттк К а з 1р
Э с е т т щ к а т а р ы н д а о тырга н Ы б ы р а й б а й б а т ш а е з ш щ орып
сейлейтш э д е л м е н Д е м е ж а н г а к уле к а р а д ы да:
— К а л ай , а у р у - с ы р к а у , дерт-дербезе, п э л е - ж а л а д ан
а м а нс ыз да р гой? Ке л де н е н у шык , кау 1п- кате р эмсе солай
а йналып етс1н!— дед1 аз сез г е кеп м аг ына сыйдырып
О н ы н сез лэм1нен б у л а р д ы н ж а к ы н д а Д е м е ж а н б а ­
сына тенген катерл1 о киг аны ест1ген1, бу л жол ы Э с е т к е
ж ай ьпеспей, 61'р ж а г ы дос пешлш танытып, кен1л аулай
келгеш мэл1м боп калды. Б 1р а к Ы б ы р а й к е щ л а з жа й д ы
одан ары к а з б а л а г а н жок. Энг1мен1 б у г 1и г 1 курметт1
к о н а к т ы н ь щг а йына к ара й б у ры п экетт1.
— К а л а г а Э с а г а н келге л 1, мына Б а б а л ы к е к е у 1М13
с а уд а н ы д а , одан т у се т ш пайданы да былай жинап койып,
э н ш ш щ ш а ш п а у ы н к е т е р 1п ж у р м 1 3 ... Б 1р бес кунд1к ал-
д а мш ы ду ние гой. Со ны н бэ рш ж и на с а к , Э с е т т щ б1р
эш'не тати м а? ! — деп е з ш щ с е р ш к М1нез1не басып, уй
1Ш Щ ЖеЛП1НД1ре ТуСТ1.
Эс е т те а л г а ш к ы к а у ы ш у э с е р 1мен, кен1лдес, дос
Ж1пттер о р т а с ын да н урла на т олк ып о тырга н-ды Ол да
1ле ж а у а п катып:
— Иэ, Ы б ы р а й д ы н айтка н ы рас. «Б1р а й м а к т ы н
а к ш а ме н шай к а й н а т к а н б а й б а т ш а с ы н е з щ е к ос шы етш
алган сенде де а рма н жок, Н ай м а н б а й ба ла сы » деп,
кешеден бер! мен де кун1не уш у а к т э у б е ет1п келе ж ат ыр-
мып,— деп кепш1Л1кт1 ду кулд 1рд].
С е з э лп е т т е рш е Ка р а г а н д а , б у л а р д ы н к а л а д а элде-
неше кун б!рге болып, э з ш - к а л ж ы н д а р ы ж ар а с ы п , та ту-
дос а д а м д а р боп кеткеш к ер ш ш т у р. О с ы о тыр г а н дар-
д ын шш ще Д е м е ж а н н а н ж а с ы у лк е ш ж о к екен. Ж е н
с у р а с а келгенде, Э с е т т щ ез1 б у д а н алты-жет1 ж а с К1нп
болып шыкты. С у й е п — Арг ын, е ж е л п ата ж у р т ы К,ар-
к а р а л ы манында к ерщедк Енрак ез! Семей е щ р ш д е туган.
Э к е а Н а й м а н б а й б 1раз жыл сол к а л а д а ж у м ы с 1степ, одан
М э м б е т 1шше у з а ты л г а н эпкесш с а г ал а п , Б а к т ы г а к е шш
келгенде, Э с е т небэр1 жет1 ж а с а р б а л а екен. Б а к т ы д а
х ат с а у а т ы н ашып, кешн С ем ей д е медреседе окыпты.
Экес! оны молла болып ш ы га ды деп ум1ттенсе керек.
Б1рак ол э ке с шщ ол у м т н а к т а м а й , ер ж е т е келе колына
д о м б ы р а алып, б 1ржола а к ы н д ы к ж о л г а т у сшт й А т а к т ы
Ы р ы с ж а н м е н а й т ы с к а н д а , бул эл1 ж и ы р м а г а тола койма-
ган б о та т1рсек б о з б а л а екен.
Э с е т а ш ы к - ж а р к ы н мшезбен к е с 1ле сейлеп, уй иесше
ез жа й ын о с ы ла й ш а ба ян ет1п келд1 де:
— Е р Ж1ПТТ1Н б 1р ел1 — кайын ж у р т ы дейд1 гой. Соны-
мен уйренген жерд1 мекен кып ту рып ж а т ы р м ы з , — дед1
ж а д ы р а й тус1П.— Мекен дег енде, ж ай т у т ш тутет1П, от
ж а к к а н ж е р 1М13Д 1 айтып отырмын. Эйтпесе, сол К е к ту м а ,
Б а к т ы д а а ны к 61 р ай т у р а к т а г а н к ез 1м болды ма екен?
А р к а мен А л а т а у , А л т а й мен Т а р б а г а т а й — осы улан елке
гой — менщ мекен- жайым. .. А к па тша мен Е ж е н х а н н ы н
т а рт ып койган сызыг ы д а маг а н б ег ет бо ла алг ан жо к .
Со л с ы з ык т ы н б1ресе он, ж а г ы н а , б1ресе сол ж а г ы н а
е т ш , ек! елд1 кезек ж а й л а п журит ж а т к а н ж ай ым бар.
Д е м е ж а н к он аг ы н ьщ энг1мес1н з е й 1н коя тындай
отырып, б 1р сезд1н к е з е гж д е б у р ы н онын с о нша жерд1
шар ла й жур1п, Т е р т у ы л 11шне ат ба сын бура к ойма г анын
еске са лып еткен. Эс е т у н а т п а г а н д а й уй иес1не ж а л т
етш 61 р к а р а д ы да, тез ж у м с а р д ы .
— Ол К 1нэ ек1 ж а к т а н б 1рдей бо ла р, ук1рдай, — дед!
е з у т а р т ы п . — Ме н ез аягымен ел кыдырып, сапыра сауып
ж у р ге н а кын емесп1н. « Ш а к ы р г а н н а н к а л м а, ш ак ырма-
г ан г а б а рм а » деген атам к а з а к т ы н к аг ид а сы н бер1к
у с т а нг а н а дам м ын .
— О нд а к1нэ б1зден б о лг а н екен... С о н ы н есе сш осы
жол ы а йып- а н жыс ым е н к ай т а ра рм ыз . Б1зд1Н елд1 эл1 13
гуспеген, сонысы б а с ы лм а г а н е р ю м деп б1лерс1н. ©з ун1НД1
б 1р е сту г е к у ш т а р боп, шелдеп отырган х а л к ь щ бар
Эн а ц с а г а н ж у р т ь щ д ы д у н и е н щ к1р-кокысынан тазартып,
желдет1п б!р етерс1н!— дед1 Д е м е ж а н да е з ш щ а л г а ш к ы
сез ш ж у ы п - ш а й г а н д а й болып
Б ул кезде тер а лд ын а мол д а с т а р к а н жай ыл ып, кымыз
к у й ы л а б а с т а г а н . М у н да й курметт1 к о н а к т а р г а кой сою
к. орлагандык бо ла р едк Э р к а й с ы с ы б 1р - б 1р койд ыц басын
ж е у г е л а й ы к сый к1С1лер бас к о с к а н д а , к а з а к т ы н тай
соятын эдет1... К о н а к т а р к ымыз 1ипп о т ыр га нд а , ек1
ж т т к ыс ырдын 61 р ж у н т т а й с е м 13, а с а у тайын е с ж а лдына
з орг а суйреп экелш, а кыннан б а т а су р а ды . Э с е т кол
жайып, ба т а ж а с а у г а ы цг а йл а н а бергенде, к ас ын да
отырган Ыбы ра й б а й б а т ш а :
— Э с а г а , осы жол ы елецмен б а т а бериизпл Осы
а р а д а к ол ма- кол т у г а н ж а ц а сез б о л с ы н ш ы 1 деп калды
Э с е т кеп бегелген жок. Сэ л ырг алып, к о з г а л а к т а п
алды да, ж а й г а н колын т у а р м е г е н калпы, т а к п а к т а п
ш уб ы рта женелд1

А лы ска кеткен дацкыц бар


Агайын берген наркын бар
Д емежан койып атыцды,
Д ем еан куткен халкын бар
Азамат-ерд1ц белпс1 —
Киын кы стау кундерде
А к алмастай жаркылдар.
Ж а к с ы сез тауып айтпасам,
Ж абы д ан кандай паркым бар?
Кад1рлеп меш ж атырсын,
К а з а к пен ногай, с артын бар
Достарым коршап турганда,
А к кещл ед1м анкылдар
Айгайга буГ1 н басармын]
©ленмен Iнж у шашармын
Кен1лдер1нд1 буп н таппасам,
К е к каска тайдын обалын
Сол кезде маган артындар!

— Аумин, а л л а у а к б а р ! — деп бетш сипады


О т ыр г а н д а р б1рден д у ыл д а с ы п кетт1 Эр т у с та н акын
е н е рше суй1нген ж ур тт ы ц :
— Ой, бэрекелде!
— Мше , к ол ма- кол с уырып с а л га н елец деп осыны
айт!
— М ы н а б а т а н ы н ез1 б 1р б е с т ‘| л1к болды- а у! дескен
кетерме- ко л па ш сездер! ест1лед1.
О с ы л а й ш а жел1кт1 к ецшмен ж а к с ы б а с т а л г а н бул
мзсл их а т тун ж а р ы м ы а у г а н ш а 61 р т о л а с т а г а н ж о к
О т ы р ы с т ы ц б а с кез1нде Ку дер! г ана шешшмей, к1рбец
та рт а берген. Кызыл шырайлы д ец г еле к жуз!нен уайым
та бы кетпей, б 1р шытырман си уст1нае отыр ед1. Ш ай д а н
кейш д а л а г а ш ы к к ан 61 р э ред 1кте Д е м е ж а н д ы о ц а ш а л а п ,
к а л а д а Э б д ф а с ы л д а н ест1ген о к и г а нь щ ж а й - ж а п с а р ы н
сурастырды
Б ул с у м д ы к кой, Д е м е ж а н ага . Мен сол ж ай ды
ест1гел1 мына ду ние ден т у н ш п , ез1мд1 к оя р га ж ер таппа-
д ы м , — дед1 а шу ме н т у т а н р а н д а й к ыз у л а н а сейлеп.
Д е м е ж а н ж а с д о с ы на м у н ш а к к а н д а й к у р с ш е т 1л
катты.
— Иэ, о й д а - ж о к т а со нда й б 1р 1С болды. С о г а н осы
кунг е д е йш ез1м де кайр ан мын . С1рэ, менщ жер басып
ж у р г е ш м б1реулерге у на ма йт ы н б олу ы керек.
— К ш д е р соны 1степ ж у р ге н? 0 з щ 13 юмнен к у д ж-
тенепз?
— Б ф ж а к т а н ж а у келд1 д е й с щ бе Х а л д а й л а р д ь щ
у й ы м д а ст ы ры п ж ур г е н к а с т а н д ы г ы да б а яг ы. Э л д е олар
Ы с к а к т ы н , не е ш ж к е н Бер1 ж т т т е р ш щ колымен от
кесеп отыр ма, юм б ы с ш .
— Бер1 Ж1пттер1 дегенде, Б а й с е р к е н щ ез1 а б ак т ы д а
ж а т ы р Б а с к а л а р ы н ы н колынан келе кояр ма екен?
— Со л Б а й с е р к е у ш ш еш а лу ы м у м к ш гой.
— О л а р д ы н бет1 к айт ы п к ал ды гой. М у н д а й юке
б а тыл ы б а р а коймас, дед1 Ку дер1 . — Ал Ы с к а к деген1-
Н1здщ ж а н ы ба р. Б у л к ун де Д о х а л д а й д ы н к а ра жор-
г ас ы Ы с к а к т ы н т а к ы м ы н д а ж у р . Екеу1 те с кагысып,
т а м ы р болран десед1..
С о л а й де Ендеше, сол Ы с к а к т а н - а к келген
екен Д о х а л д а й к а р а ж о р г а н ы елее колынан ш ы га р а р
ма О ны н к о л к а с ы д а осал бо лма ран ы д а , — деп Д е м е ж а н
д а ойланып к а л ды
— О л а й б олс а тентекке тыйым керек. Ы с к а к т ы агайын
келес1не с а л а й ы к , — деген К у д е р 1 ши рыг а тус1п.
А л а й д а Д е м е ж а н н ы н дэл к а з 1р еск1 ж а р а н ы н аузын
т ырнап, сол б 1р к е н 1л с 1з о к и г ан ы ж а н г ы р т а б е р г 1С1 ж о к
сияк ты
О ла й етуге колы мыз д а накты дэл ел ж о к кой. Э з 1р-
ше а с ы к п а й коя т у р , — дед1 К у д е р 1ге 631 т о к т а у с а лып . —
Ж у р , одан д а к о н а к т а р г а б а р а й ы к . М ы н а Э с е т аттанып
кеткенше, езге дуниен1 у мы т а й ы кш ы. Энш1'н1Н енер1н
т а м а ш а л а п , 613 де б1р желп1нейж... Ерт е н Эбд1расыл
е к е у щ осы т е н ф е к т е п енерпа з ж а с т а р д ы т у г е л ж и на н д а р
Э с е т унем1 к ол га т у с е бере ме, т ы м к у р с а эн1н уйрешп,
с е з ш ж а т т а п к а л с ы н , — деп К у д е р Ы ерт1п, к он а к уйге
к а р а й бет алды
Б ф а к бул куш а лыста н а т согып келген ж о л а у ш ы л а р
к о н а к - а с ы д а н а уз ы б о с а м а й , кеб1нше э н п м е - д у ке н курып
отырды да, эн с ау ыг ын б а с т а у г а асыкпады. Б у л а р буг!Н
келш, ертен к айт а ты н к о н ак емес, а лд а т а л а и кызык.
кундер бар. Э с е т м ан а а т к о с ш ы ж т т уйге м р п з ш , кере-
г енщ б а сы н а ш п койган у к ш д о мб ы р а с ы н алып, к о н а к
к э д е а ретшде, ж ай б а я у д а уы с п е н конырлатып, е ю - у ш
к а н а эн айтты да, б у п н ш е ж у р т т а соны к а н а г а т тутты
Н а г ы з эн де, с а л т а н а т т ы с а у ы к та ерт е н шде б а с т а л ы п
ед1. Кешеде н бер1 ж а й л а у у с т ш д е ш им а нд а й жи1 отырган
к а л ы н елге « у ю рд а й а уы л ы на Э с е т к е л т т 1 » деген х а б а р
тугел т а рап , ж а й ыл ып бо лг ан- ды К о н а к т а р с э ск ел ш
шайла рын 1шш, одан к ымызг а отырган мезплде , акынды
керш к а л у г а а с ы к к а н эн к у м а р эле умет ж а н - ж а к т а н
куйыл а ба стад ы. Кеп к енлкпей- а к Эсет о тыр г а н с е п з
к ан а т, улкен а к у й д щ 1Ш1-сырты х а л ы к к а сыймай кет
Т1. Э н ш ш щ ша б ы т ы н шак ыр ы п , а р к а сы н к оз дыра тын
да — осында й у лы жиын, к а у м а л а г а н к ау ым б ол с а керек.
Эс е т те б у п н зар кушне келш, т о м а г а с ы н сыпырган бур-
юттей, к ырланып с а л а берш едь
Каз1р тер а лд ын да о тырга н э н ш ш щ ту р- с ипа ты, кшм
сэн1 де е з г е ж у р т т а н а ла бетен. Э с ш , Э с е т с а л - с е р ш щ
ш у б а т ы л га н кестел! ки1мдер1нен гер1 к а л а с э т м е н журуд1
у на та тын . Уст1нде ж а н а у л п д е с у р г ы л т ш у г а д а н Т1г1лген
б еш п е т - ша л б а р , а я г ын да су ж а н а хром е т т б а р К и с ы к
ж а г ал ы, ж а с ы л Ж1бек к е й л е г 1Н1н б а с к ы ту йме ле рш агы-
тып т а с т а п, м ал да сы н курып, ук1Л1 д о мб ыр а ме н б1рге
к уй ы лг а нд а й комда нып алыпты. Элде, к ат т ы а й г ай г а
б а с к а н д а шеке т а мы ры с о л к ыл д а п , б а сы зен1п кетпеу
у ш ш т а п к а н а ма лы ма, эн с а л а р д а к у н д ы з берк1н шеш1п,
б 1р ш а р ш ы Ж1бек о р а м ал м ен кен м ан да йын к а у с ыр а ,
шарт туЙ1п байлап т а с т а й д ы екен. Д о м б ы р а с ы н бебеу
кактырып, с а л ал ы с а у с а к т а р ы перне бойында эсем жо р
галап, эн т1легендей « ж у р - ж у р л е т ш » алды да, 61 р м е з п л
де шыга ндап, шы рка п кетт1. К а йс ы энд1 айтса да, алды
мен, о с ы ла йша , а щы а й г а й г а б1р б а сып а ла ты н эдет1 Со л
ш а к т а сэл т о м п а к т а у б1ткен к о н ыр к ай кездер1нен от
у шк ынд ап , шыкшытпен т у т а с к а н ж у а н мойны 1с1нгендей
к а б а р а ту се д к Со л а л г а ш к ы а щ ы а йг ай у с т ш д е ш ы р к а у
кекке шыгып алып, б1раз к а л ы к т а п т у р а д ы да, со да н
к айта с о рг ал ап , майда б у лк ш жел1ске а уыса ды. Эн са з ы н а
б а л к ы г ан осындай с э т т е р ш д е эншеЙ1нде б у ж ы р л а у кер1
нет1н кара торы жуз1 нурланып, б у с а н а жы лт ы р а п, а ж а р -
л ан а тусед!.
Эсеттн! каз1рп айтып о тыр га н ы — а кын нь щ ш ар ш ы
то пк а ез енерш т а ныс тырып е тетш эйпл! э н1 — «Кисымет»
Аргынмын, атым — Эсет арындаган
Арындап эн сала ма дарымаган
Аспанныц аясында эн ш алкытып,
Булбулм ы н даусым кекте дамылдаган
Кемекей кек какпасы н энмен ашса,
Тег1лт1П меруерт-маржан сауылдаган
Тулпармын топтан озран, тосыркаман,
Ш а р ш ы топ, ер киям ж о к шабылмаган
Ж оррамын ж урттан озган, жортарманмын,
М айдамын, майда жел1С мамырлаган
Ж ур ты м н ы н аса топыр жиынында
Б у Г1н Г1 эн адыра салынбаган!

Эн к,удфет1н1н т ы нд а у ш ын ы уйытып, б аг ын дырып ал


раны с о нша , у йде отырран ж у р т т ы н э нше шнд е эниллерд1
кетермелеп ж а т а т ы н «ой, пэл1», «не дейд1-ау!» дескен
эдеттег1 с е з ш айтура д а м у р ш а с ы келмей, с шешп катып
к а л ы пты.
Б 1р а к ез э н ш щ б а г а с ы н кел1ст1рт ез1 айтып отырран
Э се т ж у р т т ы н о нда й к етерме к ол па шы н а з эр у емес с и я к ­
ты К е п ш ш к т щ куларын т у нд ыр а , е з ш щ б ш к д а ус ын ж е т ­
кен ж е р ш е дешн ш ы р к а т ы п б1р алды д а , тары д а майда
желюпен м а м ы р л а т а женелд!

Тауы кпын тары терген Найман шалдан,


Найман ел, айын туды мацдайшадан
Каздай калкып, уйректей журм1н жуз1п
Кел-елде, кеп журтымда кыдыр шалган
Ерт1с, Сыр, Ес1Л, 1ле езендер1м,
Т ау етпес Тарбагатай, Тянынаннан
Ойда орыс, кырда кытай коныстасым,
Аулым бар Ауранга да таяп барган.
Ж елр абы з осы ортанын, заржагымын,
Толкытып токсан бунак эпге салган!

©лщ енл’п, уйып калран к ал ы н к ау ым тек осы кезде


рана ес жина п, ез1не-ез1 келгендей болып ед1. Ж у р т дуыл-
дай к е т е р ш т , мана есткпмей калран леб1здер енд1 айты
лып ж а т ы р
Ой, пэлИ
С е з - а к емес пе?!
Эн Ш 1р к 1н ез иесш т а п п а й ж у р екен рой.
Бэршен де к у л а к к ур ышын кандырып, алпыс ек 1
т а мы ры н ды ид1'рет1Н эсем д а уыс т ы айтсайшы!
Ой, кеп ж а с а ©ркешн есс1н, енерпа з азаматым!
д ес ш т а м с а н а т а ц ы р к а г а н с ез де р ест1лед1
Д е м е ж а н ж у р т т ы н ерекшг ен гу-гу д а бы ры н а арал а с-
пай жа ц а ры а с к а к т а р а н эн т у с ы нд а т у л а бойы дуылдап
ш ы мы р л а га н д а й 61 р куйге т у с 1п, у н с 13 мелши!п отырып
калып ед1. 0 з ем1ршде т а ла й энип, ел ен шп п керш ж у р т ,
нагыз енер иесш т ау ы п тындараны осы. Б а с т а п к ы кезде
бурын кул а ры уйренбеген у лы л ы к т ы с а н а к уша рына
с ыйдыра алмай, бул да е с е н л р е п кал ран. Ж а л п ы Т е р т у ы л
IШ1 эн тузеген, ж ы р ба пта ран енерпаз ел болмаранымен,
д у ма н- т ой д а « а х а у - а й д а й г а » б а с п а йт ы н ы кемде-кем. С о н ­
р ы ж ы л д а р ы бул елде Э с е т т щ ез эндерш уйрешп айтып
ж ур г е н д е р де аз емес-т1. К а з 1р с о ла рд ын бэр! мына эшш-
мен с а л ыс тырран да , д а р и я н ын к ас ындары ш у к а н а к су
сиякты, тым к ор а ш к е р ш ш едк Эн дег еннщ ез! жа н
кызы к у ш ш а йтыла тын к ы з д ы р м а н ын кызыл ен еш а йгайы
емес, ез а лд ын а ж а т к а н б 1р элем екен гой. Эн т ы нд а у
шысына э с е м д ж пен к у ш т а р л ы к т ы гана да рытып коймай,
адам бойына а й ы р ы к ш а куш- ж1гер куятын, с а р к ы л м а с
к уа т кез1 екен. Ол Э с е т т щ а с к а к та , к у п т , зор да уы с ы н
тындай отырып, ез бойына с о нда й б!р к у а т т ы н куйылып
ж а т к а н ы н се з шд к Б ур ын е з шд е жок, орны толма й т у р г ан
кем-кетжт! осы эндер т о лтырг а нда й. М у к а л г а н , ж а с ы г а н
кен1Л1 к а йт а ж е т ш п , у шт а лы п, к а й р а л г а н д а й болып едь
Ол б1р а у ы к дэл карсы а лд ын да эн ш ыр к а п отырран
Э с е т к е кез Ж1берш, э н ш ш щ ез б ойын да да сондай о р а с ан
алып куш ж а т к а н ы н а нг а р д ы. Бойы о р т а ш а кершгенмен,
с у й е п т у т а с , а па йтес, шымыр екен. Ш а р б о л а т т а й серпш-
Д1, а с к а к эндер алдымен сол куатты, кен к еу деде корг а -
сындай корытылып, сонан сон та сы п тег1лш, с ы р т к а
шыгып ж а т к а н д а й эсер калдырады.
Д е м е ж а н а у ы р ойдан с е рп’1Л1п, ба сын кетерш а лг а нд а ,
Эсет эн ырг аг ын ез ге ртш, «К,ара кездЬ> ш ы р к а п отыр
екен. Р аш ы кт ы к , ж а с т ы к ж ы р л ар ы н да энип жер1не жет-
К131П, у з 1л д 1ре, узджт1рш айтады. Кейде зор У Н Д 1, б и 1к
да уы с т ы керек етет1н ш ы р к а у эндерд1н а р а с ы н д а о с ы н­
дай майда жел1ст1 эндерге к ешш, сэл тыныстап алатын
эдет1 сиякты. М у н д а да е з е к ж а р д ы екш1ш, кол же т пе с
арман е к сж атады. Энш1 келес1 б 1р кезекте е з ш щ а так ты
« М а к п а л ын а » ауысып, к ай та о р а л м а с ж И т т ж дэуренд!
ж о к т а г а н д а й болады. Б у л эншн, эс1ресе:

Ук1Л1 коцырала уйрек сек1лд1м-ай,


Кеткен соц колдаи шыгып ек1НД1М-ай! —

де йт ' 1н к а й ы р м а с ы н а к е л г е н д е , т шт ' 1 аН у р ы п , ж а л ы н шаш-


к а н д а й . У й 1Ш1нде с ы г ы л ы с ы п отырган калын жиын осы
т у с т а к о п ан да й ж е л п 1Н1С 1п:
— Ой, ж а л г а н дуние-ай!
— 0 с т ш а лд ар к ат ы п, т1л у шы н а н бал бер 1п ж ур ш, 61р
кущ сан соктырып, ек шд1 рет шщ б а р - а у ! — дес!п ж ат ы р
Б у п н п ж и ы н г а еркектер рана емес, осы мацайдын,
Биб1, Ы р ы с к а н б а с т а т к а н кеп к ыз- ке лшшек, сылкым-
с у л у эйелдер1 де мол к ат ы с ы п отырран. Э с е т е н д 1 б1р а у ы к
сол а р у л а р т о б ын а кез к и ы р ы н с а л а отырып, б оз б а л а л ык ,
ж а с т ы к жел1кт1 ж ы р ет ш кеттк

Ж а з ш ы ры п , ж ам ан ш ы лы к жоралранда,
Тал гулдеп, шалрын е с т оцалганда.
К.аракат, булдргеншн, бэр! гпсш,
Сай-сайра кыз-келшшек жоралранда.
Б 1р сырлы, сег13 кырлы бозбалалар
Рашырын 1здеп табар со барранда.
Оларра тал шымылдык, шалрын тесек,
Басы на ж асты к болар томар да онда,—

дегенде, ж т т т е р жары д у - д у к у л ю т , ж а с эйелдер мен


VК1л 1 к ы з да р бет!н басып, уял ыс ып к ал ды. « Б е т 1м-ау,
кезбен к е р ш , колмен у с т а п алрандай, осынын, бэрш
к ай да н б1ле беред1 екен» дейтш т э р 1 3 Д1.
Э н ш 1 ез1не аз тыныс б е р у уш1н, а р а - а р а с ы н д а осылай-
ша желд1рте ж ы р л а п кел1п, к е л е а б!р сэ тте а т а к т ы « 1нжу-
м а р ж а н д ы» шы рка п кет1п ед1. Б у л эн де осындары жас-
кэр1, улкен-к1шш1 б 1рден уйытып, б а у р а п экеткен. Энни
д а у с ы ш ы р к а у би1кке а с п а нд а п барып- ба рып, б\р мезплде
к а н а т ы т а лр а н д а й к а й т а сорралады.

Сейп1л-Мзл|'к, Ж ам алдай.
Бейнет1не кенсем-ай.
К,озы керпеш, Баяндай
Б 1р молада елсем-ай! —

деп уз1лд1ргенде, т а л а й л а р е р ж а з курс1Н1п калып е д 1.


Ж а с к ы з - б о з б ал а сондай б 1р ж а н к иыск ан м а х а б б а т
т а ц ы н а л д ан кутсе, у лкендер жары кыз болып — калын,-
д ы к а танып, Ж1Г1Т болып — к у й еу атанып жур1п, кез1нде
сол 61'р ы с т ы к сез1мд1 к ал а й кас терлеп, б а р а л ама ра ны н а
ек1нет1н сек1лд1.
Эн а я к т а лр а н сэ тте Э с е т т щ д о м б ыр а к а г ыс ын а н кез
алмай к ар а п отырран Кудер1 ен) б а л б у л жанып, енсес1н
кетере берд! де:
— А л да , айна л айын Э с е т ара-ай! С 1зге осындай ы с­
тык, к има с сез айткызран к ызда д а арман ба р ма екен?
Клм екен а кы нд ы с а бы р- та ра тт а н айырып, пэ ру ан а еткен
сол периза т?! — деп о т ыр ра н да рды д у кулд1рд1.
О с ы д а н кеЙ1Н Эсет те аз-кем тыныс алрысы келгендей
ма н да йын ы ц тер1н сурт1п, элг1 с ез г е ез1 де косыла кул1п
отырды да:
— Ал енд1, « ж а м а н к ойшы ©рюш б 1р - а к к ун де т а у ы
сады» дегендей, б а ры мы з д ы б у п н с а р к ы п а лмайык. Ер-
тенге де б 1рдеме к а л с ы н . Е н д 1п кезект1 а у ы лд ы н алты
а уыз ына б е р е ш к , — деп д о м б ы р а с ы н ж а н а г ана ж у р т
назарын е з ш е а у д а р г а н К у д е р 1ге усынды.
К у д е р 1 м ун да йды кут п е с е керек, до мб ыр а ны колына
аларын а лс а да, капел1мде кысылып к а л г а н тур бай-
катты.
— Апырай, э... Б 13Д1Н айтып ж у р г е ш м 13 — ж а й ауыл
а р ас ын ын « э л э у л а й л 1мЬ> гой. Э с а г а н н а н кешн д а р и ян ы н
к ас ын а н к у д ы к к а з г а н д а й б о л а м - а у ! — деп т а р т ы н ш а к -
тап ед1, Д е м е ж а н мен Ы бы ра й ек1 ж а к т а н :
— Кэне, сен де б 1рдене айт ендк « Э нш е ш н д е а уыз
ж ап па с, той дег енде ел ен т а п п а с т ы н » кер1 к е л т ж ур -
месш.
— Е ю н щ 61 р 1 Э с е т б о ла берсе, ен е р де кад1р к ал а
ма? « А л у а н - а л у а н ж у й р ж бар, э лше к а р а й ж у п р е д Ь .
С е н щ де б1р к е р ш т к а л а т ы н жер1н о с ы , — де с ш кеу-
кеулеп коймады.
Кудер1Н1н ун1 тым бИ1к бо лм а га ным е н , э н д1 н а к ыс ы на
келт1р1п а йтатын б1р с ы д ы р г ы д а у с ы б а р, онын уст1не
ж а к с ы до мб ыр а шы. Д о м б ы р а н ы к у й к ы л ж ы т ы п , сан ыр-
г а к к а салып, желд1рте шерт1п отырды да:
— Мен каз1р улкен эннпмен ж а г а л а с ы п , эн шырка -
м а й - а к кояйын... У с т а н б а й кеткен1м б ол м а с а , ©лен нпр-
кшн1н 61ЗД1Н а у ы л г а д а б!р тунеп а т т а н г а н ы ба р ед1. Мен
одан да Э с е т а га р а арнап б1р-ек1 а уы з леб1з б1лд1реЙ1н,—
деп та ма ры н кенеп алып, осы елге Э с е т экеп ен пзг ен
шы г ы с т ы ц х и с с а ш ы л м а к а мы ме н эндете ж©нелд1.

К е з болып б1реу кырдан, 61реу ойдан,


Эсетпен аз рана кун салдым сайран.
Керсетш 61р кун бетИн, 61 р кун сыртын,
Осылай ете бермек ем1р кайран!

Кайдасын, кайран ж асты к, К1М урлады?


Ж о к т ы ансап Ш1рк1н журек шымырлады.
Ш ар ы ктап кек ж у з ’ш е б 1р шыра алмай
Ш а у тарткан бурж т болдык тугырдары.

Кор болып жылдар егп жалындаран,


Жуйрпкгей кам ау тер1 алынбаран.
0теЙ1н алдарында аз желдетш,
Конганы рас болса дарын маран

Лт косып неге керек озбарасын,


Эсара, 61р кетердан сез барасын.
Энщмен апдилеп кеп ояттын, сен,
Ел1мшн ж1г1т-желен, бозбаласын.

Д ан кы н а еырттан талай сыйынып ем,


Туртюлеп елен. ип'рюн бушр!мнен.
Эсара, сен кете'ч1ц, мен калармын,
Адаскан каздг }олып уйр1мнен...

Б ул — ерте к а н а т к са да , кек ж у з ш д е ша р ык т а п,
еркш у ш а алмай калг- н ж ас е н е р п а з д ь щ ара акынга
ш а к к а н муны едк Кудер1 шын т е б 1решс у с т ш д е осы еленд)
1рк1лмей, т у й д е п м е н тез айтып ш ык т ы да:
— Б 13Д1Н, ш а б а т ы н жер1М13 осы рана, Э с е т ара. Аз да
б о лс а осыран разы б о ла с ы з , — деп к у л е т у с т , домбыраны
акыннын, е з ш е к ай т а усынды.
Э с е т элдеб!р н у к а т т а н кезш алмай, ж а с Ж1Г1гп уйып
т ында п калран-ды. ©лен, а я к т а лр а н кезде орнынан лып
ет1п к е т ер ш е берген. Кудер1Н1 б а у ы р ы н а тартып, катты
кысып к у ш а к т а д ы .
— Бэрекелде, ба уы р ы м . Сен е з 1н, тепл1п т у р г а н акын
ек ен сщ р о й . М ы н а д а й м ай т а лм а ны т у р г а н д а , Т е р т у ы л д ы н
а к ын ды а лыс т а н 1здейт1н ж е ш ж о к екен!— деп орнына
к а й т а ж а й г а с т ы д а , — Б 1р а к бес1ктен бел!н шыкпач
ж ат ып , « ш а у т а рт ып к ал дым » д ег ен 1це жол болсын. Мен
тек сол ж е р ш т у сш б е д 1 м, — дед1.
Кудер1 сэл к ыза рып кетт! де:
-— Ертерек ш а р у а б а с т ы болып, ел келес1не а ра л а сы п
кетт1к. ©ленге кол тне б е р м е й д 1 д ег ен 1м гой, Э с е т ага.
С о л ж а й ым д ы с е з д 1р 1П, е з 1н 1зге шагым еткешм емес
пе— деп ж а д ы р а й кулд1.
А к ы н д ы к енерг е Э с е т м ул де б а с к а ш а к ара йды екен.
Ол Т1ПТ1 б у л а р о й л а м а г а н жерден шыкты.
— Пэл 1, сол да сез бе екен? Б и л 1к пен елен б1р-б|рше
кедерг! ж а с а й д ы деп К1М айтты сендерге? Э л д е акын б о л ­
ран а да м тек ж а л г ы з атын с а б а л а п , ел кыдырып журу1
керек деп о й л ай с ы нд а р ма? А б ы л а й хан ту сы н д а Б у к а р
а т а н о р д а ны н б а с ж ы р а у ы эр! а к ы л шы с ы болган. Сол К1С1
бил 1К пен а т а к т а н кенде к алып па? Ал б у п н п к а з а к т а
ш ы нж ы р б а л а к, ш у б а р тес, нагыз б1Л1кт1 К1С1 А б а й д а й - а к
болар. Ол да К у н а н б а й б а л а с ы деген ж уа нд ы гы на н ,
мансап пен ба йлы к т а н акындырын а р т ы к с а н а г ан жок
па ед1. К,аз1р « к а з а к к а к ар а се з ге дес бермед1м» деп
ез1 а йт к а н д а й , а к ы н д ы к енерде о нын алдына т у с е т ш К1м
б а р ? — деп ез ойларын ерекше к ы з у шабытпен баян
егп .
О с ы т у с т а ек1 г <ыц ш а р пы с у ын а к ызыг а карап
с,алган Д е м е ж а н свзге а рал а сты. О л м а н ад ан берI Кудер1-
1Щ елецмен а йт к а н мунын да, а к ы н д ы к енерд1 кызг ыш-
'ай коры ран Э с е т ойларын д а ж а к с ы урынып отыр едк
— М ы н а у ы н ете орынды сез б олды - ау , Эсет. Б у р ын
из ескермей, б ш н ю р е м е й ж у р г е н б!р нэрсенщ ба сын
к а к с ы а шы п б е рдщ- ау ! Б ул елде а кы н д ы к т ы а р д а к т у та -
ъ ш бурын о н д а й у л п - е н е г е ш н б о л м а г а н ы гой. А к ын д ы к -
'ы ел а к т а п, б а йды м ак та п ж у р е т ш ж а й е л е н ш ш щ кэсЁб!
1.еп карайды бул жу р т . Ж а н ы н а н елен ш ы г а р у д ы б ш к т !
щ а м г а мш санайды. . . Ж а с ы р а т ы н не бар, бу ры н мен де
юлай ойлайтынмын. Ш ы н ы м д ы айтса м, « ел ен - жы рд ы
с.ойып, ел ж у м ыс ы н а а рала с, к а с ы м да бол» деп, осы
^ у д е р ш щ о б а л ы на к ал га н мен ед1м. Со л катемд1 енд1
:езшш отырмын. Б 1з тшт1 к е р б а л а е к е нб 13-ау. С о л м М -
л1зд1 бет1м1зге ш ы ж г ы р ы п б а с к а н д а й б о л д ь щ - а у ! — деп
5сетке а с а б1р риз ашыл ыкп ен суЙ1не кара ды.
— Э л д е де кеш ем е с , — дед! Э с е т са бы р л ы калпын
с,айта т а у ы п . — Кудер1, сен каз1р нешеге келдщ?
— Ж и ы р м а жет1дем1н.
— Э т т е н дуние... Н а г ы з дер ш а г ы н емес пе. Т а б и г а т
: ыйлаг а н да рын а д а м д а р д ы н б а с ын а сирек конады. Ога н
г ус ау салып, кезш б 1т е у — кунэ гой. Ш ы р а г ы м - а у , елен. —
: е н щ к о л ы нд аг ы кару ын, киып т у с е р к ы л ы ш ы н емес пе.
Ер ж Iп т а к а л м а с к а тот ж у ы т п ай , бес к ар у ы н б а б ы н д а
устайтын болар... А б а й т у р а л ы ж а н а айттым. Б ыл а йг ы
ел ж у а н д а р ы, б а к кундес ж а у л а р ы сол А б а й д ы ц у лык-
гыгынан емес, от ауызды, о р а к Т1ЛД1 а кы н ды г ы н ан кор-
кады. Б ой ы м д а гы м1н-мерезд1, з об а ла н - з о р л ыг ы м д ы е тюр
т*1лмен туйреп кете ме деп ж а н д а р ы шыгады. .. Сен е з 1н
к у д ай берген койнындаг ы а лтынынды ж е з г е а й ы рб а с т ап
ж у р ек енсщ- а у , Ж1Г1Т1М,— деп Кудер1г е к ар а п р а к а т т а н а
кулд|.
Д е м е ж а н н ы н ес ше дэл осы т у с т а е з ш щ еск1 танысы
Э р ш акын т у с ш ед1. С о н ы н кеЙ1нп т а гд ы р ы не болды екен
деп, о кта - текте ойлап коятын. Б 1р с е з д 1н кезег1нде Эсет-
тен сол Эр1птщ ж а й ын с ура ды.
— О с ы да н он бес-он алты жыл б у рын Ш э у е ш е к т е
Э р ш Т э щ р б е р г ен о в деген ж т т аз у а к ы т к онсу лдын т1л-
машы боп т у р ы п ед1. О н ы н да эжептэу1р а к ы н ды г ы б о л а ­
тын. Со л Э р ш т е н не х аб а р б ш е с щ ? Бар ма ез1?— де-
генд1.
— О-о, б 1лгенде к а н д а й ! — деп Э с е т к е н 1лдене ж а у а п
берд].— К а з 1р С ы б а н н а н ш ы к к ан а р у а кт ы , улкен акын-
нын бIр 1 — сол Эр1п. О с ы т а я у ж ы л д а р д а К а з а н ка л а сы -
нан « З и я д а - Ш а м у р а т » ж э не «Б1ржан мен С а р а н ы н ай-
тысы» деген ек1 ю т а б ы б асылып шыкты. Шэ у еше к т е н
к ай тк а н н а н кейш б1раз ж ы л Ж е т к у , К а п а л манында
т 1 л м а ш т ы к мшдет а т к а р ы п ед1, каз1р ол ж а к т а н кайтып,
ез елшде с т а р ш ын б о лып ж у р - а у деймш.
Ж а с ш аг ын да б1раз у а к ы т сы йл а с, дэ мд ес болган
адамнын, а м а н д ы к х а б а р ы н е с т т , Д е м е ж а н кэд1мпдей
к уа нып к,алды.
— Апыра й, ол б а й г у с т а бар екен-ау! ©31 б1р анкыл
д а г а н ж а к с ы Ж 1 п т ед1,— дед1 еткен кундерд1 есше т у а р -
гендей.
Б у п н п отырыс б 1ресе энге кезек берш, б 1ресе осылай
э н п м е - д у к е н г е ауысып, б1р улкен м а г ын а лы м э с л их ат к а
а йна лып ед1. Б у д а н кешн де б 1рнеше кун бойы Д е м е ж а н
а уыл ына н опыр-топыр мол жиын арылг а н жок. Эсетт1
е ю - у ш кун бойы каз1р К е р 1м б а й д ы н к а р а ш а ц ы ра г ы н д а
о т ыр г а н Эбд1расыл к о н ак еттк Бул урд1ст1 энш1, сер1 кыз-
б о з б а л а с ы б а р б а с к а а у ы л д а р да 1ле ж а лг а с т ыр ы п, эн
мерекес1 кун еткен сайын к ыза т у с к ен. А р а д а б1р ж у м а
еткенде, энш1ге ере келген Ы бы р а й , Б а б а л ы к т а р к ал а г а
к айтып к е г и де, Э с е т б1р-ек1 ж ол да с ым е н ез1 рана калып
ед1.
Бу л кундер1 Э с е т е з эндер1мен коса, б у рын бул ел
ест1меген Арканын, а т а к т ы энш1лер1 Б 1ржа н, А к а н , Ж а я у
М у с а , У к 1л 1 Ы б ы р а й эндерш де кеп айтып ж а юм е н болды.
Б 1р гажабы-, Эсетт1Н энш1Л1Г1 мен а кы н ды г ы б 1рдей. Екеу1-
не кезек а уы с ы п , кос к ан а т ы т а л м а й у з а к са мг ад ы . Ка у -
м ал а г а н калын, ел дщ к о л к а л а п су ра уы м е н ез1Н1н Ырыс-
жан мен айтысын э лд е не ше рет к а й т а л а п , одан ба ск а : ,
« А г а ш ат», « Н у г м а н — Наг ым» , « М у н , л ы к — З арл ы к »
сек1лд1 д а с т а н д а р ы н д а кеп айтып, к ол м а- кол кецпрш
а лг ан дэмел1 ж а с т а р г а унем1 к ай т а л а п айткызып о т ы р - !
ды. ©ткен жылы М а м ы р б е к т е р е н щ а ул ына б а р г а нд а , (
Керей 1шшен ест1ген б1р а ны з бойынша, « С а л и х а —
Сэ ме н» атты т а г ы б1р д а с т а н ш ы г а р г а н екен. Осы сапар-
ында сол д а ст а н д ы да кещте, ж а н г ы р т а ж ы р ла п журд1
Бу л дастандардын, к а й - к а й с ы сы нд а да ез т е н 1не
к ос ыл а а лмай а р м а н д а кеткен г аш ы к та р , е р - а за м а т т ы н '
б а с ы н а ту ск ен а уы р хал, хан мен у эз1рдщ опасыздыгы,
адамнын, -адамга ж а с а г а н киянат- зорлыры сез болады.
Демежан нын , б1р а н д а г а н ы , акын сонын б э р ш д е де унем1
элс1здер ж а г ы н а шыгып, э д ш е т а з д ж т ! айыптап, зорлык-
ш ынын б ет ш е ш а к п а к т а н б а с ы н шы жг ы р ы п б а с к а н д а й
бо ла ды екен. ;
Со л эндер мен у з а к д а с т а н д а р а р а с ын да , Э с е т к аз а к
к ау ы м ы н а к а р а т ы л г а н етк!'р сын, г акылия елендерд! де :
к и Ё айтып ж у рд1. Э л д е к аз е к е н т ж е а й ты л г ан кен,ест1
ы нда м ай кете ме деп к ау ш т е н е ме, е л е н д е р ш е д ш у а г ы з -
[,арын, шариратты д а кеп косады. О с ы н а у ж а л г а н н ы н
>пасыздыгын, 61 р бес к у н д ж ж а р ы к д у н и е н щ э л ь а к е те
ныгатынын, о ду ни е г е б а р г а н т а н д а - м а х ш а р к ун де рш де
;унэлы пенде ©з кы лы г ы у ш ш к у д а й алд ын да ж а у а п
>еретшш да йым еске салып отырады. М у н ы с ы к а р а н г ы
;лд1 т ы м к у р с а шариратпен коркытып, т у з у жолра с а л с а м
1еген 61 р тшектен туран тэр1здк А кы н н ы н кеп о й- а р м ан ы
Демежаннын, д а ж а н ы н ж е п д е й ж е п ж ур ге н ел мунымен
ю г а с к а н д а й , екеу1 сырлас, м у н да с куйге т у с т , тез дос-
’асып к е т т едк
Б ыла йг ы калын, к е п ш ш к т щ к ор ш а у ын а н босап, к а л т
ггкен 61 р с э тт е р ш д е екеу1 к а с т а р ы н а К у д е р Ы г ана алып,
р а к э нп м е- к е н е с к у р а т ы н болг ан. С о н д а й о н а ш а отырыс-
' ард ын б 1ршде Э с е т б а с ы н д а г ы б ул а р бкле бермейтш
'агы б 1р шер- ше мен нщ сыры ашылды. Ол да К у д е р ш щ
1га а кы н га койг ан б!р о к ш а у с у р а у ы н а н т у ын д а п к е т т
1Д1. Ж а с Ж1пт ©31 п!р т у т к а н Э с е т к е т а м с а н а , т а б ын а
<,арап отырып:
— Э с а г а , бу л К у л ы с т а й д а , К у л ы с т а й г ан а емес,
ДС1 Н а й м а н д а дэл к а з 1р а з д щ а л д ы н ы з г а т у с е т ш , С13Д1
:езден суршд1ретш а кын ба р деп о йламаймын. С о г а н
<,арамастан, С13Д1 М э м б е т 1 шшде п б!р а с т а К э р 1мбай
зкынмен айтысып, сода н ж е щ л ге н екен деген б!р л а к а п
гарап ж у р рой. О с ы н ы н мэш сш ©з а уз ь щы з д а н урынайын
цеп ед1м,— деген-д1.
Ак ы н н ы н ©Н1 кенет ж у д е у тартып, к онырай ып б1раз
отырды да:
— Е, ба уы р ы м - а й, Э с е т а г а н н ы н кай с ©31 н ы с а на г а
дэл ти1п ж у р дейсщ. Е с п р к у л а к , у г а р ми б о лм а г а н сон,
кейде а тка н оры н а й д а л а г а к е т т , ж а р т а с к а т и т жан-
рырыгып ж а т а д ы . « Кы рт т ы езген ж е н е д ь езгенд1 к уд ай-
дан безген жецедЬ> дейтш бе ед1? М е ш ж е н д 1м деп жур-
гендер де сондай к у д а й д а н безген б1реулер ш ы г а р , — деп
Кудер1ге к ар а п жымиып кулдк
С о д а н а ры «менщ бу л мунымды б1реу у к с а , сен угар-
сын» дегендей, Д е м е ж а н г а к а р а п койып, б!р о к ш а у сыр
толг ап к ег п. С о н д а й а й т ы ст а р д а а кын нын к у л а ш ы н еркш
жай дырма й, етектен тартып ж у р ге н б!р к ырсык ж ай бар.
Ол — онын ж а л г ы зд ы г ы , Н а й м а н г а юрмел1п. К а з а к т ы н
т у б ше жетпей коймайтын осы ж ж п п л д щ Э се т б а сы н а да
кеп ш ы р г а л а н салыпты. А с пен т ойда Эсетпе н к а г ыс ы п
калран а кы нд а р б а с к а с ез та ппа й к ыс ыл г а н д а , ылги
да 1рге куш керсетш, сол ж а л рыз дыг ын т1лге тиек ететш
кершед]. «Сен б1зге м р м е с щ. . . Ж а л г ы з уй Аргынсын. Т е п
ж а р ы г а н б!реу б о л с а н , к ат ы н ын н ын етепнен уста п, кайын
ж у р т ы н д а неге ка ц г ыр ып ж у р с щ ? » дейд! екен. Со на н сон
юммен а й т ыс с а д а , к а й т а л а п айта б е р е т ш д е р 1 — Эсет-
т щ э к е а Н а й м а н б а й д ы н к е д е ш пп , а л г а ш к е ш т келген
ж ы л д а р ы б а л а - ш а г а с ы н а с ы р а у у шш , К е к т у м а д а насыбай
у п п , ш а к ш а са тып кун кергеш... М э м б е т а кы н ы К а л и д ы н
да, М у р ы н акыны К э р 1б а йд ы н да Э с е т т щ б етше басып,
к ат ты мш кып т а к к а н ы осы болыпты. М у н д а й д а сез асы-
лын с а л м а к т а п , дэл т е р е л ж а й т а т ын юм б а р ? Уранг а
ш ап к а н к ара нры каз а к: « Ойба й, 61'здщ а кын ымыз жендЬ>
д ес ш, элплерд1 кетермелеп, д а б ы р а й т ы п эк ететш кершед].
Э с е т т щ де к ат т ы корынатын, к орл а на т ын жер! осы
екен. « Кел г енде Ж и е н к у л г а ш ыкп айды у шм » деп С а р а
кыз а й т к а н д а й , е з ш щ юрмел1Г1Н, ж ал г ыз д ыг ы н бетше
б а с к а н д а , бу л д а а р к а с ы н а ер б а т к а н шил1 ж ау ы р д а й
б уг е же к т е й бередк Б1р кунде б олс а Н ай м а нн ын жерш
жерлеп, суын 1ш1п о тырга н сон, кепке т о пы р а к ш а ш а
алмай, к ар с ы ж а к т ы н с о ра кы м1н-мерез1не Т1С1Н батырып
ештене а йта алмай, кеб1нше бой б а гып, к а ш а согысады.
А к ын мун ш а к к а н д а й осы ж а й л а р д ы сыр кылып
айта к е л т , с ез т у ш н ш К у д е р 1ге арнады:
— С о л ай , Ж1Г1Т1М. Кейде сыртта й к а р а г а н к1С)'ге мен
бIр т е р т к у б ы л а с ы сай, а р ма нс ы з а д ам д а й кер1ну1'м мум-
К1н. Энеукунг ! а р н а у е л е н ш д е сен м аг ан солай деп айт-
ты н да... Б 1р а к сыртын кулк1мен сылап, энмен тузеп
ж у р г е ш б ол м а с а , сол Э с е т а г а н н ы н да б 1р б асына жетер-
Л1К муны бар. Мен ер д а у с ы м д ы кулл1 к а з а к к а ж е т к 13-
сем деп элекке т у с ш ж ур с е м , б1реулер мен] белгенш,
шетке к а к к а н ы н коймайды. «Не ол емес, бул емес, менщ
де к у т м — кун емес» деп А б ай а йт ка нд а й , ит-корлыкпен
еткен б 1р т1рл1к те 613Д1К1,— деп Э се т алып кеудесш сш-
к н ш р е , ауыр куро'нд).
Осы сездерд! ес п г е нде , Д е м е ж а н н ы н да журег! сыз-
дап, ауырып кеткендей болды. Неткен у к с а с хал е д 1?! Д э л
мун ын б а с ын д а г ы м ун гой — Эсетт1'н де айтып отырганы.
К у л г а н а д а й куып, к ай д а б а р с а н к у т к ар м а й т ы н неткен
айыкп ас д е рт ед!?! К а й р а н ел, осылай ж ж - ж ж к е бел1Н1П,
алты б а к а н ала а уыз к уйшде б а с ы н б1р1кпей етер ме
екенсщ? Б у к 1л х а л ы к т ы н суй|кт!с1не а йналган, елен а й ­
тып, эн шы рка п, к е й ш кетергеннен б а с к а ж а з ы г ы ж ок , ел
е р к е а акын нын т а рт ып ж у р ге н з ары мынау болса, бас-
к ам ыз г а не жо р ык ?!
— Б у л айтып о т ы р г а н ын — 61'р с е н 1н б а с ы н д а гы хал
емес, бэр!м1здщ о р т а к мунымыз ^г ой, Э с е т Сен меьйн
кышыг а н жер1МД! деп б а с к а н ь щ сонша, кентек б о лг ан
к отыр т а й л а к т а й ж а у ы р ы н ы м д ы т о с а б е р п м келедк..
К а з а к к а 61'ткен а кы н ны н да, б а т ы р д ы н да м а н д а й ын ы н
соры бес ел1 екен рой . Мен б у п н соны у к т ы м - а у ! — дед!
Д е м е ж а н да аз сезбен сыр а шк а н д а й болып.
О с ы л а й ш а эн мен ж ыр д ы н, м ун мен с ы рд ы н э л д т н д е
ж у р т , б у л а р у а к ы т т ы н к ала й зымырап еткенш де а нг ар-
калып ед1. Э с е т т е р бул елде ж и ы р м а кундей к о н а к
болып, акыры р у к с а т с у ра п к ай т а т ын м е з п л ж е г п . К о на к-
тар ертен ж у р е м 13 деген к у ш Б и б ш щ улкен ш а н ы р а г ы н д а
к о ш т а с у кеш1 сек!ЛД1 сонгы б 1р от ыр ыс болды. К о н а к т а р
ат т а н а р а лдында б й л а й г ы к а л ы н жиын т а р ап , 61 р топ
кещлдес, ж а к ы н а д а м д а р г ана к ал г ан- ды. Б у л кун!
акы н г а ешюм эн айт деп к ол к а с а л га н жок. Э с е т т щ ез1
э нп м е у с т ш д е д о мб ы р а с ын алып, к а р а с е з г е т ус пейтш
кейб1р ойларын еленмен ж е т ю з т о тырган. Ел а га с ы
Д е м е ж а н г а , осы е л д щ е л ен к ум а р к ы з - б о з б ал а с ы н а
ризалыгын айта келш:
— БЁр б а сы н а б а к - д э у л е т к а т а р конган, сез кадЁрш
б 1л е т 1н, к а з а к т ы н б 1р а з а м а т ы е з 1Н13д е й- а к б ола р. Мен
с 1зге разымын, у к 1рдай. Ке рс ет к е н с ы й - ку рм е т щ ! з г е кеп-
кеп ракмет! Ж а н а б 1р ер1с, дос т а пт ы м деп кайтармын. ..
©мIр 1 б 1реуд: м ак та п е л е н а й т к а н ж ан емес ем. Энеу-
куннен берг! мына Биб1 женешемн1н ы к ы л а с - п е й ш кешл1-
ме е л ен болып о ралып ту р. К а р ы з бо лма сын, соны айта
к етейш, — деп уй 1ппн б!р кулд1р1п алды да, энге косып
б!'рнеше а уы з ж ы р айтты.

Ак. куба ж арьщ болса бойы сунгак,


Кызметке шакырранда турса зымгап.
Д аусы «эу» легенде эрен, шыгып,
Кеудеа ецкейгенде етсе бул гак..

Кар а кас, ж а з ы к мацдай, кара кезд1,


Д аусы ж1п-ж1ц1шке, ж ум сак сезд1.
Л е б 131 майга ер1ткен коргасындай,
Керсен. де ертелькеш б>р М1незд|...

О с ы л а йш а у з а к ж ы р л а п келд! де, енд1 Д е м е ж а н г а


к ара п ез ойын к о р ы т к анд а й болып едк
— Ер Ж1Г1ТТ1Н б а с ын а б а к ы т к ус ы эр турл1 жолмен
келш конады. Кейде ол биж мансап, б а к - д э у л е т болып та,
нурлы а кыл, та л а нт - д а ры н болып та, ж а к с ы ж а р , суйжт1
б а ла болып та конуы мумк!н. Б а р ла п отырсам, осынын
б 1разы ез ба сы н д а т у р екен, Д е м е ж а н ага. Со л тек у за г ы-
нан болсын деп Т1лей1к,— деген-д!.
О с ы т у с т а Д е м е ж а н да к он а г ы н а к ар а п отырып,
энеу кунне н бер1 к е ю р е п н д е т у н е т т , кешнге с а к т а г а н б1р
ойын о р т а г а салды.
— К а з а к б а к ы т т ы к у с к а тенегенде, с о ны н к ун д е р д щ
к у ш н де быр етш у шы п к ететшш ескерген болар. Шы н д а п
ой Ж1берсен, б 1р к уш с ен щ б ас ын н а н у ш а ж е н е лш , бас-
кара б а ры п конатын б а я н с ы з нэрсеш б а к ы т де у ге бола
ма? Сен ж а н а б шк ма н с а п, б а к - д э у л е т т у р а л ы айттьщ,
Эсет. Б 1р е у л е р д щ к ызра нышын ко$дырып, с а у б а сынды
да ур а са лра н на н б а с к а с о да н менщ к ерш ж у р г е н ра ка -
тым ш а м а л ы - а у . К,аз1р сол а з ы н - а у л а к б ш п к п менен
та рт ы п а л г ы с ы келш, т у з а к курып, т о р у ыл д а п жу р ге нд е р
к а н ш а м а . Ж а к ы н д а б 1реулер сыртымнан б а с п а л а п келш,
о к атты... С о л а р б!р куш к апыс ын *гауып ж а р ра ж ы к п а с ,
т а л а п ж е м е с д е й м ю н ? ! Б а к ы т деп — мына с ен щ басьщ-
д а г ы енер б а к ы т ы н айт! К у д а й берген та ла нт пен енбект1
айт. Ен г а ж а б ы , оны сенен е ш ю м д0 т арт ып а л а а лма йды
гой... Б а й — б 1р ж у т т ы к , б ат ыр — б 1р о кт ы к . Ал а к ы н ны н
©нер1 ж у т а м а й д ы . Т ш т 1 елгеннен кеЙ1н де ел а у з ында
ж а т т а л ы п, с а л га н эн1, а й т ка н сез1 кал а ды. ©31н а йта
б е ре т ш кеменгер А б а й д а осы а к и к а т т ы ж а к с ы у гы н га н
б о ла р- ау . Б ай л ы к т ы да, ма н са пт ы да тэрк етш, енерге
ден коюы с о да н ш ы г а р , — деп аз б вг елш, ойын ж ин а к т а п
алды д а . — Сен м а г а н осыны у к т ы р д ы н , Эсет. Эн1нмен,
ен ерщмен кел1п, м ан д а й г а согып т у р ы п уктырдь щ. Сен
келгел1, мен а ш к а н ж а ц а л ы к осы. Со л уш1Н де с а г а н мьщ
да б 1р ракмет! Сен — м э н п елмеуг е, б о л а ш а к к а бет а л ­
ган а д а м с ы н гой. Со л с а п а р ы н у з а к болсын! Ш ы рк а й
б ер!— деп шын ы кы л а с п е й ш н б|'лд1'рд1.
Б у л сез дер т у с ы н д а Э с е т те б 1р кызарып, б1р агарып,
к ат т ы т о лк ып отырган-ды.
— Апы ра й, меш тым кол ж е т п е с б шкк е шыгарып
к ойдыныз- а у! ©з бойыныз б ш к бо лг а н сон, б а с к а н ы да
сол денгейден керг^щз келген1 гой... Ел арас ы а т ка м ш е р -
ден ести а лм ай ж у р ге н , мулде ж а н а леб1з б ол д ы - а у —
мына с е з 1н 1з. Т е б е м кек ке ж е г п - а у ! — деп кезше ж а с
уй 1р 1л 1п, к а й т а д а н д о м б ы р а г а кол созды...
Ертен1нде сэскел1к кымызд ан кеЙ1'н к о н ак т а р а ттана-
тын болды. Э с е т ез тобымен ж о л - же н е к е й К , а ра ж ал да г ы
Кудер1 а ул ын а с о р ы п , содан ары Ж у м а к ж а й л а у ы н басып,
Керейге к а р а й бет алмак.
Д э л а т т а н а р д а А ж а р б э й б 1ше Э с ет к е т а й т у я к ж а м б ы
усынг ан- ды. Биб! ез колымен акын нын иыгына к ундыз
ж а г а л ы м а к па л ш ап ан ж а у ы п , Д е м е ж а н устшен су т е п л -
мейтш к ур ен ж о р г а ат М1нг1зд1. К,асына е р 1п ж у р ге н ек!
ж о л д а сы н а да б 1р - б 1р к у н а н же т е л е т тк О с ы д а н к ей ш - ак
Э с е т т е р кеп бегелген жок, к има й к ош т а с ып , бу л а у ы л г а
эл 1 т а л а й келетшш айтып, а ттан ып к е г п .
Эс е т т е р бел асып кеткенше, Д е м е ж а н уйге юрмей есж
а лд ын да у з а к к ар а п т у рды. К е н ш л езд е орта т у с т , ай
бойы эн мен ж ы р д ы н ордасына а йна лг ан ез аулы б1рден
к у л а з ы п к ал га нд а й к ер ш д к ©мч'рдщ б а р к ызык м е р о к е а
сол эннплермен б1рге кеткендей, б а с ы н а т а г ы ж а л г ы з д ы к
т у с ш, к е ю р е п н м ун то рлады. . .
Кенет, онын наз ары а с ты н д а гы атын к а р а терге т у а -
р 1п, кеш ж ол ын ан бер1 к а р а й к у й ы н д а т а к у л а г а н ж а л г ы з
ж а у ш ы — с а л т а т т ы г а ауды. Эй, мынау т е п н ж у р ю емес...
Е л 1нпнде т а г ы б\р б у л ж , л а н б а с т а л м а с а не кылсын?!

Б у п н е л е н - а л ан д а ертемен а т к а к он г ан Б е к е кун бойы


тыным та пк ан жок. Т а у б е к т е р ш д е п А б д ы р а , Ашылы,
е щ р ш ж а й л а г а н ж а т а к а у ы л д а р д ы б\р шетшен т у р е т у ­
гел а рал а п шыкты. О ны н бу ла й тым су ыт ж у р г е н себеб1,
о сыдан 61 р а пт а б у р ы н казылып б!ткен т о г а н г а б уп н - е р -
тен су Ж1бер1п, с ы на к т а н е т ю з у керек ед1. Егер т о га н
ж у л г е а м е н езен суы 1рк1лмей ж а к с ы ж у р т кеткендей
б о лс а, осы к а п т а л г а салран епнд1 т ы м к у р с а б1р мэрте
су ар ып у лг ер сек деп а с ы к к а н ж ай ы ба р.
Ол к еше г ан а ж а т а к а у ы л да р д ы н с е р ж т е с т салран
аз епн1н б а с т а н - а я к а р а ла п ш ы к к а н . Биыл а с т ы к т ы н
шыгымы ж а м а н кер1нбейд1. К,ар суымен ертерек е плг ен
бидай б ас жа р ып , мойын с о за б а ст ап ты . К е ш е у 1лдеп
кенже себ1лген арпа мен с у л ын ы н ез1 ж а п ы р а к жайып,
б уаз ып тур. Ол да б о лс а т о п ы р а к к а с1нген к а р суы мен
к е к те м п ж а н б ы р д ы н ш а р ап а т ы. Ал сонры б1р-ею айда
аспа ннан б1р т а мш ы нэр т а м б а й , о нын у с т ш е б а тыс та н
а ны з а к жел сорып , же р к ур га п б а р а ж а т ы р . К е к е п н н щ
ж ап ы р а г ы с а рг айып, шелден к ат а ла п тур. Ертеден кешке
деЙ1н жал ын ы б1р к а й т п а й ертен1п т у р г а н кунн1н ыстыгы
мынау. Егер мына б е т 1нде т у р с а , б у л а р д ы н аз е г Ы жер
т а г а н д а п , дэн а лм аг ан куЙ1 к ур ап, у шы п кету1 мумк1н.
Эттен, не кыла сын , дэл о с ы кезде б!р рет дэн суын бер1п
ж1берсе, е п н н щ к е п к а й т а к е т е р ш п , д у р ете тускел1
тур.
Ж1Г1ттер энеукун1 т о г а н н ы н у зы н - ы р г ас ы н б 1Т 1р 1п,
аяг ын е п с а л к а б ы н а деЙ1н ж е т к 131 п койды д а , а уы л д а р ы н а
б арып келмек болып, Бекеден е к ь у ш кунге с у ра ны п кет-
кен-Д1. С о д а н бер! б\р апта е т т 1, т е б е керсеткен еш к ай сыс ы
ж ок . ©з дершше, т а у кулаткандай а р ка ла ры н кен,ге
салып, к а т ы н - б а л а с ы н ь щ к а с ы н да тыр-тыр кас ынып ж а ­
тыр Ма, К 1М 61Л С Ш .
О й л а ра ны нд а й - а к, ж т т т е р д щ кеб1 эр турл1 л р ш ш к
каракет1мен ж а н - ж а к к а б ытырап к е т т т ь Б1реулер1 азын-
а у л а к мал ына к ы с т ы к шеп ш ау ы п а л у д ы ц к а м ы н а к1р1ссе,
екшнл б1реулер1 тозып т урра н у й- ж а йы н б у т шд е п ж у р .
Ал кек жайлаудын, к ы з ы р ы н эл1 у мыта алмай ж у р г е н
кейб1р т ы м а к сер1, п ыс ы к та ры б1рер ж у м а кымыз 1нпп,
с у й е п н а г а р т ы п келу у ш ш , т а у д а г ы елге т а ртып отырып-
ты... К е з щ тайып, сэл мойны б о с а с а 1стейтшдер1 осы. Б е к е
а йг айды с а лып ж у р т , он т а к т ы адамнын, басын эрен
курап алды. Калгандарын с о цымызда н тез келсш
деп т а пс ыр д ы да, к олына тускендерд1 е п с ба сына н е р т т
келдь
Б е к е н щ ©31 биыл б 1рнеше ж а р л ы - ж а к ы б а й керш1-
лер1мен ж е к е б 1р а уыл болып, ж а з бойы осы тоганнын,
б ас ын ж ай ла г ан - д ы . Эр он кун са йын а уысып т у р а т ы н
Ж1п т т е р д 1 а у ы л д а р ы н а к ай т а р ма й , э д е ш ж у м ы с ба сында
у с т а п, 031 б а л а - ш а г а с ы м е н с о л а р г а а с -с у к ам д а п б е р 1п
отырды. Б а с к а л а р р а улг1 б олу у ш 1н, е з ш щ к а йр ат т ы уш
у лын да б 1р кун бо с а т п а й, т о га н к а з у ж у м ы с ы н а аямай
с а л ып е д 1. М 1неки, сол е ц б е п а кт а л ды. Ж а з бойы жаг ын
ж а р , Т1Л1Н кез кылып ж у р т , ек! а й дег ен де т о г а нны н т а с
т а б ан ы н б1Т1р1п шыкты. Б е к е к а з 1р б э р 1нен бурын Д е м е ­
жаннын, а л д ын да у я т к а калмай, ©з уэдес1н о ры нд а г ан ын а
риза ед1.
Ж1г1ттер сол куш кеш б а т к а н ш а е п с б а сы н д а болып,
б а с а р ы кт а н та рай тын К1Ш1 ж у л г е л е р д щ к©меЙ1н женде-
Д 1. А г ы п келген су а т ы з г а б 1рден ж а й ыл а т ы нд а й е т т ,
б 1рнеше ж е рде н к у л а к ба йла п, э з 1рлеп койды. Е н д 1 тек
кемейге барып т о г а н г а су с а л у гана калып едк Беке
кеше сол у ш 1н е г 1н с у а р у д ы н ж ай ын ж а к с ы б шетш Боз-
д а к т а г ы Д и к а н б а й г а К1С1 Ж1берген. К,ас к а р а я олар д а
к е л т калды.
А л а ж а з д а й а л а к а н д а р ы ойылып, улкен-к1Ш1С1 ж а б ы л а
жер к аз ып ж у р т , э р е н б т р г е н тоганнан с у а гы з у —
б у л а р уШ1н б 1р мереке, той сиякты. Е р т е щ н де б э р 1 б а с
к ур ап, кемейге к а р а й бет алды. Б е к е н щ к а р а ш а аулы
т о г а н н ы н дэл бел о р т а с ын да , кемейден ек1 ша к ыр ы м д а й
ж е р д е болатын. Б а л а - ш а р а , ер-эйел демей сол ек1 ара-
лыкты ш у г а толтырып, а т т ы л ы - ж а я у шубырып келед1.
©зен суын т о г а н г а б у р у у ш 1Н, кектемде эдеш кал-
дырып кеткен е м к у л а ш т а й жерд1 эл1 де к а з у керек едй
Кемейд! ж е н д е у к иынга ту ск ен жо к , к ол да ры н а курек,
кетпен, суймен устаран Ж1пттер актык, к уш т е р ш ж у м са п ,
жа ц а ры жерд1 шай к а й н а т ы м г а Ж1бермей копарып тас-
тады. Б 1р а к су с а ла т ы н сэт жакындаган сайын,
Бекеши, к е ц ш н е н 61 р к о б а л ж у кетпей т у р. Ж а с кезшде
сан рет к у р ес к е т у с ш ж ур г е н д е де, дэл м у н д а й а быр жып,
ж у р е к с ш б е г е н шыгар. Б у л т о г а н ды к аз у ын каз ып б т р д 1 -
ау, енд1 о сыдан с у ж у р е ме, мэселе сонда. С а л г а н суы
акпай, с о на у б1р к а й к а н г а б а р г а н д а к е л к т к ай та шал-
кыса не ютемек? О н д а ж а з бойы ы с ты к ка к а к т а л г а н
е а л ен б ек т щ з ая кеткеш де... Со л ойын Д и к а н б а й г а
айтып ед1, ол мунын, к е ш л ш о р н ы к т ы р а сейледк
— Ке к т е м д е а р к а н керш, к а п ыс ыз ел ше г ен сияк ты
ед1к кой. Егер сол 1зден а у ы т к ы п к етпесендер, кеп кедер-
п бола коймас. . . О д а н да т о га нд ы к ан да йтын б!р малынды
дайындай бер! — деп к у р д а с ы иек к а г ып, лек1те кулдк
— А у з ы н а май! О с ы т о г ан на н су журд1 б а р гой, сен1
май к у й р ы к к а б!р тойрызармын.
К е к те м де б у л а р то г а н к а з а б а с т а г а н д а , осы Д и к а н -
б а йды н акылымен, езен с у ыны н он ж а к кемерге мол
а у н аг ан шндеу т у сы н эдеЙ! т а нд а п а лган- ды. С о л а р ы
ду ры с б олг ан екен. С ы р т к шм д е р ш шеш1п, б а л а к т а р ы н
к а р а санра дейш т у р ш а лг а н э л у е т т 1 Ж1пттер кемейде
ж а т к а н улкен т а с т а р д ы суйменмен к опарып, а рн а г а
к а р а й а унатып Ж1беру1 м ун екен, езен а гысы лыкс ып
келш, т ог а н нын кемеЙ1н суи1р т1Л1мен б!р ж а л а п алды да,
содан а ры мол екпшмен лап е т 1п, женк1ле женелд1... Сол
сэт бук1л ж а г а л а у к уа ны ш т ы унге, а й г а й - ш у г а толып
кетт1.
— А кудай! А к с а р б а с !
— У а, Д и к а н б а б а н ы н а р у а г ы е з щ колдай гер!
— Су-с у. .. С у кетш барады.
— Б1ЗД1Н де 61 р тоган су г а к олымыз жетет1н кун
б о ла ды екен-ау!
— Айнала йын, А б д ы р а -а й , с о нша жыл а с а у д а й ар-
кырап агып ж а т к а н д а , ж а л ь щ а кол апа ртпа й койып ен,
се н щ б а с ы н а да нокта с а л д ы к - а у ! — дескен неше алуан
с е з д е р , к е щ л д 1 к у л к 1 , а й г а й - с у р е н бу к 1 Л ш а т к а л д ы жан,-
гырыктырды.
Б!р топ ба ла а к к а н сумен жар ыс ып , тоганды ж а г а л а й
жупр^п ба рады. Б е к е н щ бэйб1шес1 К а м к а б а с т а т к а н
к а р т а н эйелдер м ун да й ж а к с ы л ы к к а ш а ш у л а р ы н д а
ала келген екен. Со л ар кещлд1 ж а р к ы н унмен:
— У а, с у и е а С у л ейме н, е з щ колдай гер!
— К а р а каз ан, сары б а л а н ы н т ш е у ш е о сыла й ж е н к 1-
Л1п а г а бер, ж ар ык ты г ым!
Жер1М1зге к ут - б е р е к е б е р !— десш, д а с т а р к а н г а
туйген курт- 1р1м ппктерш т о г а н бо йла та , ш аш ып ж а т т ы
Д э л осы кезде Б е к е н щ улкен улы Кад1рбек осы кунге
деп э деш с а к т а р а н б!р а к с а р б а с 1сек койды суйреп экелш,
то раннын е р н еу ше ж ы к т ы д а , ба сын к уб ы ла ра кара тып,
ле к е т пыша кпе н орып Ж1бердк Б у л «торан к а н да у» ,
« кырма н к а н д а у » де йт ш е пн г ш ле р д щ есга ырымы б о л а ­
тын. О н ы н д а ел т у р м ы с ы н а ене б а с т а г а н ы рой.
Ал бул кунде ж а с ы а лп ыс т ан асып кеткен к ар т Бек е
к у а н ы ш т а н ж ыл а п т у р ед1. Бет-элпет1 кулгеш, не ж ы л а
раны б е л п а з б 1р к ыз ы к т у р г е енш, ке у де с ш ж а п к а н мол
б у ры л с а к а л ы к уйы н с о к к а н д а й т у л а п кетть К а р т палуан-
ньщ к апса рай, 1р1 денес1 б а я у а л ю н ш , ею кезден ыткы-
ран ы с т ы к ж а с томен сырранап келш, с а к а л ы н ы н ушын-
д а мелт1лдеп сэл т у р д ы д а , т о раннын ж и е п н д е п ж а с
т о п ы р а к к а тамды.
К у а н ы ш у с т ш д е ж е л т п ту рр а н к у р д а с ы Д и к а н б а й
мен тары б а с к а э з ш ж а р а с к а н е г д е ж т т т е р енд1 Б е к е ш
о ртара алып, е з д е р 1Н1н м у р а п т а р ы н торанра то рытпа к
болран. Б 1р а к к ар т т ы н бел1 шойрылып журген1н ескер1п,
аярын сура тиг13Д1 де, тез к а й т а т а р т ы п алды. Ал Б е к е н щ
ез1 ештенеден т а й ын а ты н тур1 жо к :
— С а л ы н д а р ! А я м ан да р. . . Енд1 ел1п кетсем д е ар-
маным ж о к ! — деп б э р ш е кене берген.
О с ы с э т д у ы л д а г а н к ал ын кепш1л1кт1н арас ын а н:
— Бэр1 осы ш а л д ы н енбег1 гой.
— О с ы т о г ан ды « Б е к е тоганы» деп а т а с а к кайтед1?—
дескен д а у ы с т а р е с т 1ЛД1.
Б ! р а к ж у р т т ы н шуы б а с ы ла берген кезде, Б е к е колы
мен ж а й к а п , к е п ш 1Л1к т 1 е з 1не к а р а т ы п алды да:
— Ж о к , ж а р а н д а р , б у л а р ы н к ис ынг а келе кояр ма
е к е н ?— дед1 б а я у т1л к а т ы п . — С е н де р нагыз ж а р ы л к а у -
шыл а ры н д ы у мы т ы п т у р г а н с и я к ты сы нд а р . С о н ш а жыл
у л ы к т а р ме н у с т а с ы п , х ал д а й л а р м е н к ак ты гы сы п жур1п,
осы с у ды б1зге алып берген Д е м е ж а н емес пе ед1?! Ендеше
б у л т о га нд ы сол а з а м а т т ы н атымен атайык.
Ж и н а л г а н ж у р т о ны н с е з ш ше костап, т а г ы д а дуыл
д а сы п кетт1:
— Иэ, а йтпа кшы, с о л ай екен-ау.
— Т а б ы л г а н сез!
— « Д е м е ж а н то га ны» болсын.
— К а п, б у п н п мерекеге у ю р д а й д ы н ©31 ка т ы с с а
б о ла тын е д ! !— де с ш жатыр. . .
К ен ет к е п ш ш к т щ д а б ы р ы с у сепкендей басылып,
б э р ш щ н аз ары е з енн1н арры бет1не ауып ед1. Б у л а р д ы н
су алг ан к емешнен киыс те м е шре к , к ар с ы к а б а к т а н
Д о х а л д а й мен Б а х а л д а й д ы н т о г а н д а р ы б а с т а л ат ы н - д ы .
Со л т ог а н ды ж а г а л а п ж у р г е н е м с а лт атты бер 1 т а ма н
ерлеп к е л т , к а з а к т а р д ы н мэре -сэ ре боп ж а т к а н мына
Т1рл1пне т а н д а н г а н д а й , аз-кем к ар а п т у рды да , а т т а р ы н ы н
б а сын кер1 бурып, темен к а р а й ж ор та ж е не лд ь. .
— Ка п, а на л ар к о ж а й ы н д а р ы н а айтып б а ра т ы н бол-
ды-ау. Д о х а л д а й до цы з б 1р кесел ж а с а п ж у р м е с е не
к ылс ын ?! — дед1 Б е к е элденеден к а у т т е н г е н д е й .
— К е а р ж а с а г а н д а не 1стейд1? 1штер1 куйсе т уз ж а л а -
сын!— дед1 Б е к е н щ к уреске т у с ш ж у р ге н палуан улы
Жумабек.
— Из, б1здщ к ол да да т а ц б а л ы к а г а з б а р емес пе,—
дест1 т а г ы б1реулер а р к а с ы н кенге салып.
Аз д ан сон ол да у мы т болып, б ар л ы гы ж а н а т о г а н н ы н
бойымен е п с б а с ын а к арай а ян д а ды . С у к е л мм е й б1р-
келм ж ы л д ам агып жатыр. Со ны к е р т Б е к е н щ де к е н ш
орныга туст1. О л а р орта ж о л д а г ы к а р а ш а а у ы л д ы н т у с ы н а
т а я г а н д а , мана а т к а м ш т , сумен ж а р ы с а жене лг ен б]р
Ж1пт кетпенш т а к ы м ы н а кысып, к а й т а ш ау ы п келед1 екен.
Е ю езу1 ею к у л а г ы н д а , су йшнн с у р а г а н д а й с о н а да йд а н
д а л а к т а п келед1.
— С у ж е т т т к . . С у ег1нге ж е т т 1 !— дей беред1 элс1Н-
эл1.— Б а р г а н су ды е м а р ы к к а бвл1п, е п с к е к ап т ат ып
Ж1берД 1М.
Осы ж е р г е келгенде, ж а я у ш у б ы р г а н кеп катын-
к ал аш , б а л а - ш а г а а у ы лд а калып койды д а , еркектер
ж а г ы тугел1мен ег1с б а с ы н а к а р а й тартты. Ш ын ы нд а да,
е п с к е ж ет е бере е м г е бел1нген су екпшдей агып, а р ык т ы н
бет1н жуып ж а т ы р екен. А л д ы т а к т а - т а к т а а н ы з да р г а
ж а й ыл а б а стап ты. Б 1р а к жур1С1 б а я у , к е н е з е а к е у 1п, кан-
сып к ал г а н т о п ы р а к к а шу р ыл да й С1Н1п ж ат ы р . Эл1 куры-
ган аш а д а м н ын а уз ын а нэр т а мы з г а н д а й , ж а н а гана
ж а п ы р а г ы с а рг ай ып , бур!с1 п т у р г а н ег1н с у тигеннен кейш
лезде ен1 ю р т , Т1'р1ле б а с т а г а н ы б а йк а ла д ы. . .
— Егер б у п н - е р т е н су 1шпегенде, е п н д е р 1н кушп кет
кендей екен. Нес1н а й т а с ын , су дер к ез 1нде жет1пт1,— дед1
к в з к а р а к т ы Д и к а н б а й бхр к а р а г а н д а - а к м э н- жа й г а т у с ш е
койып.
О с ы д а н кешн Б е к е е к е у 1 атпен жел1нк1реп ж у р т ,
е п с т щ б а с - ая г ын т ез айна лып шыкты. Д и к а н б а й атыз-
да рг а а р ы к т а р т у , е н д еу б а бын у н а тп а й, кеп к е м ш ш к
та уы п к ел ед 1. К,ажетт1 ж е р д е к у л а к б а й л а н б а г а н , бораз-
да т а р т ы л м а га н . Т еб шд е п келген мол с у д ы н ©31 т а к т а г а
т е п е ж а й ыл май , ж ы р а - ж ы к п ы л д ы к у а ла п , д е й д а л а тер1с
кетш жатыр. .. Д и к а н б а й сол ман да ж ур ге н с у шы ж т т -
т е р д щ к ас ын а келш, б1раз кешст1 сез дер айтты.
— Ш ы р а к т а р ы м - а у , епнд1 б у л а й с у а р м а й д ы гой. С у д ы
т а к т а н ы н б а с ы н а к а п т а т ы п ж1берш, керек жерд[ е з щ
т а у ы п бар деп, кол кус ырып к ара п т у р у г а бола ма екен?
А т ы з д а а л а к ал ды рм ай , ег шг е с у ды жетелеп а п а р у керек.
Б1рнеше К1С1 к ет пе н - к ур е пн т а с т а м а й , осынын, 1шшде
ж у р у г е т у р а келеди А л а т а р т у , б о р а з д а б а й л а у дегенд!
б1лес1ндер ме е з д е р щ ?
Ж т т т е р ж е л к е ле р щ к ас ып куле береди О с ы л а р д ы н
бэр! — к е ш еп кешпендклер — мал со нын да журге н: кой-
шы, туйеш1, ж ы л к ы ш ы л а р гой. 1 ш ш а р а а б е - с о л а н ж у р -
тымен а ра л ас ы п , х а л д а й л а р г а м а л а й л ы к к а ж а л д а н г а н
б1реулер1 б ол м а с а , к е п ш ш п е п н с а л уд ын кыры-сырын
б!ле бермейт1Н-Д1. Б е к е соны еске алып:
— Д и к а н б а й - а у , б у л а р д а н оны несш с у р а п турсын,.
Ос ы нпркшдер к у р ы к пен т а я к б о лм а с а , кетпен-курек
у с т а п к е р д 1 д е й с щ бе. Б у л а р д ш — эншеЙ1н т а й ы нш а н ын
мурнын ж у д ы р ы к п е н тескендей б!р елерменд1к те б а я г ы , —
деп ж у р т т ы д а д у кулд1рген.
Д и к а н б а й м ын а ла р г а кур с е з д щ конбайтынын 61ЛД1
де, д ер е у аттан т у с ш , ет еп н шеш1п, б а ла г ы н тур1п тас-
тады. Енд1 ол а с ык п ай с у шы ж 1 пт т е р г е е п н с у а р у д ы н
э д 1с - т э с 1Л 1н у й ре т у ге К1р1ст1. Кетпенд1 к ал ай устап, суды
к а л а й ж е т е л е у к е р е к т т н , ег1НН1н кег ше з а к ы м келт1рмей
ала т а р т у д ы н ама л ын керсет1п ж у р . Д и к а н б а й д ы н епт1-
Л1п со нша , к олына кез ше с п е йд 1. З шде й кетпенд1 жеп-
ж е щ л тебес1нде ойнатып, майлы к а с ы к т а й шырк айнал-
дырады. Е п н с у а р у — онын бул ж а л г а н д а г ы ен, б!р суЙ1'к-
Т1 1С1 сиякты, м ун да й д а ен1 нурланып, ж а с а н г ы р а п кетед1
екен. Ол к айд а б а р с а , су да сонын т а б а н ы н ж ал а п , буй-
д а л а г а н т а й л а к т а й со нынан елпектеп ерш отырады.
Ку н енкейе бере б у л а р е п с б а с ы н а ек1-уш к а н а ж т т
к ал ды рды да, б а с к а л а р ы ж о г а р ы д а , ж а н а то га ннын жа-
г ас ында о тыр г а н Б е к е н щ а уы лы на к ара й бет алды.
А у ы л а д а м д а р ы к е н 1л д 1. Д э л 1ргелер1нде — ж а н а
тоган. Со л т о г а н д а у з а к жыл бойы кол жетпес арман боп
келген А б д ы р а н ы н су ы сыл дыра п агып жатыр. Б уд ан
улкен куа ныш бола ма?! « К е з к ор к а к , кол батыр» деген
осы. Б!р кезде ен д а л а г а е п н салып, оган езен а рнасынан
с у а п а р у деген кешпенд1 ж у р т к а кияметтей киын кершуни
е д 1. Ол да, М1не, кол да н келет1н, уйренш1КТ1 1ске айналды.
М а н а то г а н б а с ын д а айтып сойылган малдын ет1н жеп,
с о рп а -с у 1Ш1П, б еттерше кан ж у п р г е н епнш1 к ау ы м д а с ­
т а р к а н жин а лг ан на н кешн де Бекеши, уйшеи та ра м а й, ■
•кепке дешн д у ыл д ас ы п отырды. Дэмел1 деген ж И т т е р
эн салып, д о м б ы р а тартып, к а р а т а а уы л д ы е з д е р ш ш е
к ыз ы к ду ма нр а толтырды.
Кун к е ш ю р т кеткенд1ктен, Д и к а н б а й б у л а у ы л да н
б у п н де к а йт п а й конып калып едь О н ы н у ст ш е Б е к е де
к ол к а салып:
— 1 С1М13 ДЩ ш а л а г а й екенш е з щ де б а й к а д ы н гой.
Ертен е п с ба сы на барып, т а г ы б 1р рет керш к а й т , — деп
оны Ж1бермей алып к а л г а н .
Ел ж а т а р д а б у л а р а ттарын о т к а кою у шш д а л а г а
шыккан- ды. Ай к о р г а л а п к ал г а н е ш а р а н ы н кез1 болатын.
Б|р м е з п л д е т е м е н п ж а к т а н э л д е ю м н щ т у н т ынышты-
гын б у за , т а с ы р л а т ы п шау ып келе ж а т к а н ы ба йка л ды.
К а с т а р ы н а келгенде таныды, мана е п с б а с ы нд а к ал г а н
Б ек ен щ о ртаншы улы С а д ы р б е к екен. Ол аттан туспеген
куш, е н т т н б а с а алмай:
— Не боп к а л ды ? Т о г а н н ы н б1р жерш орып кеткен
ж о к па? С у мул де к ур ып к алды гой!— дед1 а б ы р ж и ткл
катып.
Бе к е мен Д и к а н б а й д а ештемег е т у с ш б е й т а н ы р к а с ы п
тур. С э лд е н сон ушеу1 а т т ы л ы - ж а я у а янда п, к ыр ык -е л у
к а д ам ж е р д е п т о га н н ы н к ас ын а келдк М ше , кызык! М а -
нары тоган толы с у с а р к ы л у г а айналып, т а б а н ы н д а болар-
б олма с б1рдене ж ы лт ыра йды.
— Б у л к ал а й бо лг аны ? Э л д е т а с к ы н кел1п, т о г а н н ы н
кемеЙ1н б уз ы п к е г п м е? — дед1 Б е к е т а н - т а м а ш а болып.
Д и к а н б а й одан г е р 1 дэлелд1рек п1к1р айтты.
— О л а й бо лма с. Т а с к ы н келген к у н нщ е з 1нде де
то га н нын суы б у л а й ш а с а р к ы л м а у г а тшс. М ы н а у адам-
нан келген 1с кой. Б 1реулер ба йла п а лг ан шыга р, д э у де
болса...
— Юм б а й л а у ы м ум кш?
— К 1м д е р щ бар ма... Халдайдын, К1с'|лер1 мана тору-
ылдап ж ур ге н ж о к па ед1. С о л а р д а н - а к келд1.
— Ж а у ы з д а р - а й ! . . К у д а й д ы н иен-тег1н агып ж а т к а н
суын да а я д ы - а у б 1зден!— деп Б е к е к у щ р е ш п кетт1.
— Кой, б у ла й т у р а бергеннен не шыга ды. Не де бо лс а
кемейге ба рып к е р е ш к , — дед1 Д и к а н б а й .
Ушеу! а т к а конып, к а с т а р ы н а т аг ы б!р-ек! ж 1п т ертш,
.тоганнын ба сы на к ар а й аяндады. Д и к а н б а й д ы н кауп!
р а с к а шыкты. Б у л а р ж а к ы н д а й бергенде, сол т у с та н
а т т а р д ы н пыскырынг аны, б 1р е у л е р д 1н д а б ыр л а с ып сей-
лескен! е с т 1ЛД1. ©здер! шылым т артып отыр ма, эр же рде
к ас кы рд ы н кезшдей ж ы л т ы р а г а н от кер1нед1. О л а р да
15—К Жумад 1лов 449
К1М келер екен деп к ут ш о т ыр с а керек, а тт ы л а р а р к а н бойы
та яп к а л г а н д а :
— Б у л к 1м ? Жендер1нд1 а й т ь щ да р !— деген эм!рл1
д а у ы с е с п л д к Б у л а р т о к т а м а й ж у р е берген.
— Ж а к ы н д а м а н д а р ! . . А т ы п т а с т а й м ы н ! — д е д 1 ж а на -
гы д а у ы с б ур ы нг ы д а н д а к а т а йы п. Эл де не ш са кыр ла ты п,
мылтык, ш ак п а г ы н кайырып ж а т к а н ы б а й к а лд ы .
— М ы н а у — Д о х а л д а й д ь щ 1Н1С1 Б у ж ы н х а рой ... Бул
каныпез ер ю н е л т 1руден т а й ы н б а й д ы , — дед1 сейлеп т у р ­
ран а д а м д ы д а у с ы н а н т а ны г а н С а д ы р б е к .
— ©з де рщ К1м б о л а с ы н д а р ? — А л д а келе ж а т к а н Бек е
а тынын б ас ы н т е ж е дк
— Б 1з х а л д а й д ы н к 1С1л е р 1М1 3 ... Се н де р мунда не кып
ж у р ге н а д а м с ы н д а р ?
— Б13 осында е п н с у а р ы п ж у р ге н к а з а кт а р м ы з . Ту н
ж ам ыл ы п к е л т , с у ымыз ды ба йла п а л г а н д а р ь щ не, шырак-
тарым-ау?
К а р с ы ж а к т ы н к а р а с ы он ш а к т ы а да м н ан кем болмас.
Э л п сезд1 к елеме ждеп, о кы р а н а кулгендер1 естклд!.
— С е н де р ме е п н су ар ып ж у р г е н ? К а з а к к а наннын
не кереп б ар ? А й р а н д а р ы н д ы 1имп, к ур т т а р ы н д ы к а ж а -
лап ж у р е б ер м е й с щ д е р ме?! Х а - х а - х а ! — К а р к ы л д а г а н
кулк1лер1 т у н тыны шт ы г ын бузып, т а у - т а с к а жа н г ы-
рыкты.
Б е к е не ютерш б 1лмей д а г д а р ы п тур. А у з ы н а сез туспей,
аз б е г е л ш барып:
— Б у л а р ы н к е п е - к е р1неу з ор л ы к кой, а га йы н да р - а у .
Б13Д1Н к ол ым ыз д а д а е к 1м етт1н р у к с а т каразы б а р , — деп
тары да а лг а т а ма н ж у р е ту скен.
Со л сэт т а р е еткен мылтык д а у с ы етс1лд1 де, зуылдап
ыекырран о к т у н п а уа н ы Т1Л1П еткендей болды.
— Мен не айтып турмын? Ж а к ы н д а м а деп ескертт1м
рой сендерге... О с ы к а з 1р о к к а у ша йы н демесендер, бул
жерден тез т а йы нда р!
К а з а к т а р . ама л жо к , а тт арын ын ба сын кер1 бурды.
Б 1р а к Б е к е ундемей кетуд1 л ай ык сы з керд1 бшем:
— Ж а р а й д ы , сендермен ертен сейлесем1'з,— дед1 ез!н-
ше а й б а т ш е п п . — Е с т е р 1нде болсын, бу л к ы л ы к т а р ы н
уШ1н эл1 ж а у а п берес^ндер?
— С е й л е с с е к с е й л е с е р м 13. Д е м е ж а н гой — с е н т отыр-
г андарьщ. Оны да к ерш а л а р м ы з ! — д е д 1 Б у ж ы н х а мар-
да мс и кул1п.— С е н д е р д щ к а г а з д а р ы н е с к 1рген... К а з а к к а
к а г а з алып берген Ш и - а м б ы н ы н ©31 кайда кеткенш б 1ле-
С1ндер ме?
Б у д а н а ры к ер м а л да сы п т у р у д ы н орны жок. Ж 1пттер
И1ндер1 т у с ш а уы л г а кайтты. М а н ар ы т а с ы п - т е п л г е н
к у а н ы ш - ш а т т ы к т а н 13 де к ал м а й , сонын, бэр1 торандары
сумен б1рге с а р к ы л р а н д а й болып, ауыл у с т ш к е ш л а з -
д 1к ж а й л а п алды. С а д ы р б е к , Ж у м а б е к т е й ка йр а т т ы , ж а с
ж 1г1ттер ыз а да н ж а р ы л а р д а й болып, ж а р а л ы а нд а й Т1С-
терш ш ы к ы р л а т а бередк Б е к е н щ ©31 де 1стер ама л т а ппа й
сенделш тур.
— Апырай, т ы м к у р с а тары б 1р кун шыдай т у рм а ды -
ау! К у р а г а н е п н н щ т а нд а йы на енд1 рана нэр та мы з га н-
дай болранда, куре т а мы р ы м ы з д ы киып кеткенш карашы!
Д и к а н б а й - а у , енд1 не 1с т е й м 13? А к ыл ы нд ы а й т ш ы , — дей
беред1 элс ш- элк
Б1р к ы з ы р ы , Д и к а н б а й м у н д а йд а кеп ойланып ж а т -
пайды. Оран бэр! айкын, к уш б у ры н о йл а с т ы ры п койран
ТЭР13Д1.
— Бур ан не а к ы л айтатыны ба р. Сен екеу1М 13 д щ
С031М13Д1 к ыс т ыра й ын деп т у рра н б!реу б а р ма? Д е р е у
Д е м е ж а н г а ю а Ж1беру керек. Т а н б а л ы к ара з д а у к 1рдай-
д ь щ ез1нде рой. Ел а рас ын ын ©31 келмеЙ1нше е штене
шеш1лмейд1,— дед1 ол с а б ыр л ы калпын бу зб а й.
О сы тунде, т а н атуын к у т п е й- ак , Б©кен1н улкен улы
К,ад1рбек т ы н ат т а у ы п мшд1 де, ж а й л а у р а к а р а й аттанып
к ег п. Ол т у ш бойы тынбай ж у р т отырып, ер т е щ н де ту е
кез1нде О й ж а й л а у д а отырран Д е м е ж а н а у ы л ы на аты бол-
дырып эрен жет1п ед1. Э с е т т е р а ттан ып б а р а ж а т к а н д а ,
кеш ж ол ын ан бер1 к у л ар а н ж ал р ы з к а р а осы К,ад1рбек
болатын...
Д е м е ж а н одан ег1С б а с ын д а болран ж а й д ы тэпт1штеп
кеп с ура ды. К,ад1рбек те керген-(^1лген1н ж ш к е Т1згендей
тугел б а я н д а п, э к е с 1нщ айт деп т а п с ы р г а н с э л е м 1н кос а
жетк1зд1. ЕГ 1нн 1н курап т у р г а н ын , ж а н а т о га н н ы н суы
е п с б а с ы н а енд1 ж е те бергенде, х а л д а й л а р д ы н ютеген
зорлыгын, а ма л ы к у р ы г а н егшш1 ж у р т т ы н у к 1рда йда н
б 1р жэ р де м бола ма деп, терт к езб ен кут1п о тыр г а н ын да,
ж ы л а г а н д а й болып, ж а с ы р м а й ту ге л айтып ед1.
Д е м е ж а н буран бэлендей та нд а нр ан жок. А л д а о сын­
дай б 1р теке т1рестщ бо ла рын бшген а да м тэр1здк Тек
к а л ы н ойра б а т к а н кездеп эдет1мен, б 1рта лайг а деЙ1н
Т1Л катпай, муртын т^стелеп отырып калды.
Иэ, х а л д а й л а р д ы н к а й т а д а н к уш алып, б а с кетере бас-
т а г а ны рас болды. Б ур ын м ун да йды тектеп, т а р а з ы н ы тен
устап отыратын Ш и - а м б ы б ол с а ж о к , енд1 не 1стесек те
бил1к ез к ол ым ыз да деген1 рой ... М у н д а й д а не 1стеу керек
екен? Ундемей к а л с а н , к о р ы к к а н ы н болып шыгады. Б у г а
берсен, сура беред!... Енд! а я н а т ын не к а л ды е з 1? К,иын
к ылс а б а с ы н д а г ы ма н с а бын а ла р, б 1р а к Д е м е ж а н кеше
ез1 дем берген енбекпп букар-асын ж ыл а ты п койып, б а с ­
т а г а н 1С1Н о р т а ж о л д а к а л д ы р а а лма йды гой. А й к а с а т ы н
а д а м ы Д о х а л д а й екен. Осы жолы не де болса б 1р ш а й ка -
сып коретш ш ыг а р .
Б а с т а б ы н д а оган с а нд ы к т а ж а т к а н т а н б а л ы к аг а зд ы
алып, к а л а д а г ы у л ы к к а ж у п н с е м кайтед1 деген б!р ой
келген. Б 1р а к ол ниетшен тез кайтып калды. С о н д а ба ра-
тын а дамы — Ш и х а л д а й ма? Б ул элп ту лк щен к о р л ы к
керш, к а с к ы р г а арыз айта б а р г а н н ы н кер1 емес пе. Д е м е ­
ж а н басымен Б а х а л д а й мен Д о х а л д а й д ы н ус т ше н ш а г ым
айтып Ш и х а л д а й г а б а р с а , ест1ген ел а ртын а шы п кулмей
ме? Х а л д а й л а р к а ш а н д а к а р а куштен б а с к а н ы таны
майды. А л ы с к а н д а алып урып, б а с ы н а н куш алып кетсен.
г ан а сешмен с а на с у ы мумкш. К а з а к т ы н да х а л ы к екен!п,
1ргел1, намысты ж у р т екенш ке рс е т е тш у а к ы т ж е г п емес
пе?! З о р л ы к ж а с а п , з ан ды б уз ы п о тыр га н — х ал да йл а р-
д ын ©31 гой. Е нд е ш е б у кп а н т а й л а п , к ор г а н а беретш н?
б а р ? Не е с е н д 1 Ж1бермей ел к а т а р л ы ©м1р с у р у керек те, но
б о л м а с а к у л д а р д ы н санын кебейтпей, же р бетшен курып
кету керек кой. Б у д а н б а с к а жол жо к .
Ол ен алдымен б1р-ек1 кезен а стында т а к а у отырган
Б а й г а р а - Ж а у г а ш т ы н зэнплер1 Ты н ыб ай мен Т у с п т
ш а к ыр т ып алды. Бул ею з э н п де к а н ш а б у л а н к уйрык ,
м а й ы с к а к болг анымен, ел а тына М1н болар, намыск;з
шап па й т у р а алмады. Б у л а р сол к у н ь а к О й ж а й л а у , Бала-
жайлау, Жуантебе, Кайрактыда И1нт1рес1п отырган
к ал ы н Б а й г а р а мен Ж а у г а ш к а , А к б о л а т пен Ш е т ' к
1шше, с о н а у к иы р д а гы К а р а м е н д е мен Б а й м у р а т к а кос-
кос атпен к 1сI шаптырды. С о л ш а п к ы н ш ы - ж а у ш ы л а р
а ркылы эр р у дын з э н п а мен е л у б а с ыл а р ы на : «эркайсысы
к ас т а р ы н а ат-к©л1п, с о йы л - шо кп а р ы сай кырык- елудеп
к а р у лы Ж1Г1Т е р т 1п, ек1 куннен к а л ма й А б д ы р а а н г а р ы -
нан та былсын! » деген ты г ыз б у й р ы к ж©нелтт1.
А с т ы на т ы н ат берш, к ас ын а ю а косып, со л кун:
К,ад1рбект1 де кер1 к а й т а р г а н. « Б у к 1л ойдагы ж а т а к
а у ыл да р б у т а рт ар к©л1ктер1не мшш, б а лт а -на йз а сы п
сайлап, а й к а с к а э з 1р т у рсын» деп Бвкеге де арнайы сэлем
жолдады.
Ертен1нде к ас ын а ж у з к ар а л ы с а й д а уы л Ж1Г1Т ерт1п,
Д е м е ж а н н ы н ©31 де о йг а к ар а й бет а лг а н . Сол к уш бесш
а уа т о г ан ны н квмей1нде о тырга н Б©кен1н а уы л ы на келд1.
9 з)рше к а с ы н д а г ы а д а м д а р д ы ел кезше тус1рмей, бектер-
д е п ж а т а к а у ы л д а р г а т а р а т ы п Ж1берд1 де, ©31 мунда он
ша к ты к1С1мен гана келш едк Бекеден мэн - жа йды су ра с-
тырранда, х а л д а й л а р д ы н эл» де кемейге кунд1з-туш
к ару лы ку з ет к ойып о тыр г а н ы мзл1м болды.
т.- Мен зл1 о лармен ж у з д е с к е н ж о к пы н гой. Б 1р рет
Д о х а л д а й м е н сейлес ш, а лдынан етешк. Т 1лге кенсе кенд|,
кенбесе ез о б а л да р ы е з д е р ш е ! — дед1 Д е м е ж а н ж у р т к а
акыл с а л а сейлеп.
Ол ез т обына Б е к е ш косып алды да, сол к у ш - а к ж а к ы н
ж е р д е п Д о х а л д а й д ы н з э ш м к е а н е к арай бет ту зе д к
О б е - с о л а н а лпауыттарынын, а р а с ы н д а сонгы ж ы л д а р ы
ылдидагы т а сы ерг е д о ма ла п , ка т т ы байып б а р а жат -
каны — осы Д о х а л д а й болатын. ©з меннппнен тыс,
1Н1лерх мен б а л а л а р ы н ы н а тына с а л ы н г а н э лденеше
к о р а - ж а й ы бар. А б д ы р а н ы н сол ж а к к апталын алып ж а т ­
кан у шы - к иы р сы з кеп е п н де осы Д о х а л д а й эулетнге
карайды. К е ш н п кезде о ны н терт тул1к малынын ез! э л ­
денеше к о р а г а ж е т ш , шу р а йл ы ж а й л а у , к ы с т а у л а р д ы да
солар иемдене б а с т а г а н . Сонымен ол е м ме г п н , с у ш к п
кулы, акс уйе к, а лп ау ыт пы н деп б1р ш а л к ы с а , э а р е с е
онын к еу де с ш е нан ш а р ш , к атты б у л а нд ы р ат ы н осы
ба йлыг ы ед1.
Д е м е ж а н д а р келгенде, Д о х а л д а й бьрнеше а рбамен
е п с б а сы на н ж о н ы ш к а тасытып, м а л а й л ар ы на маяла тып
ж а т ы р екен. 031 т о к п а к т а й а йд а ры а р к а с ы н д а шуба -
л ан да п, ек1 колын а р т ы н а у с т а г а н куЙ1 эрк1мге б1р зек1п,
б у й р ы к бер1п т у р . К, астарына келген салт а ттыла р тобын
кермеген, керсе де елемеген сынай танытып, куж!рейген
б у к а мойнын бул ж а к к а б у р а коймады. ЭдеЙ1 н а м ыс к а
тшп, к а з а к т а р д ы н кырын сындырып, к ор л аг ыс ы келген
Т у р1...

Б у д а н ары у н с 13 т у р а б еру г е Д емежаннын, да тез1М1


жетпед ь К,ысаска — кысас . Бул д а оны кермеген, ке рс е де
т а н ы ма г а н болып, ер у стшен сэл кетер1лд1 де:
— М а г а н Д о х а л д а й деген керек ед1. К е з д е р 1не тускен
ж о к п а ? — дед1 б а у - б а у ж о н ы ш к а н ы м а я н ы ц уст1не лак -
тырып ж а т к а н ж т т т е р г е д а уы ст а п.
«Эл1 кунге деЙ1н Д о х а л д а й д ы та ны м а й т ы н бул кайдан
журге н а д а м д а р ? » дегендей, мал а й ж т т т е р б у л а р г а тац-
д а на карап, к ас ын да т у р г а н к о ж а й ы н д а р ы н иег1мен
нускады.
— Е-е, Д о х а л д а й д ы н ез1 мунда т ур екен гой,— деп
Д е м е ж а н оган енд1 гана наз ар с а л г а н . — Ау, х ал да й, бер!
таман келсейип. Сен не, к е ш н п кезде кермейтш болган-
сын ба?
М а л а й л а р ы н ы н кез!нше айтылг а н мынадай ектем сезге
453
Д о х а л д а й , эрине, ш а м д а ны п калды. К а п - к а р а боп т у т т п ,
бер1 т а м а н келд1 де:
— К1м меш тергеп т у р р а н ? — дед1 ею колын артына
у с т а г а н к у ш а т т ы л а р д ы н б ойынан а с ы ра к а р а п . — А-а,
Д е м е ж а н , сен е к е н с щ рой... Не керек саран? Х а л д а й л а р ­
д ы н у юр д а й р а барынбайтынын у мытып к ал ра нс ын ба?
— Мен мунда шен с а лыс ты рра л ы келгем ж о к . С е н де
с©31м бар. Б е р 1 т а м а н кел, — деп Д е м е ж а н а ттан т у с т ,
шылбырын ш а б а р м а н ы н а у с т а т т ы да, ез1 Д о х а л д а й д ы
о н а ш а л а й берд1.
Х а л д а й л а р д а к ам с ы з о тыр ма г ан с е ю л д г Кен а у л а н ы н
1Ш1нде ерттеул! а т т а р тур. Со л м а н д а ж ас ыр ы п койран
к а р у л ы ж а с а к б а ры б а й к а л а д ы . Д е м е ж а н с о л а рд ы кез
киырымен б\р шолып е г п де, келген ш а р у а с ы н а кештк
— Ал, х ал да й, сен енд1 кетеген т у йе б а с т ан б ай , сез
тында . Б 1з д щ е л д щ у з а к жыл 1здешп ж у р т , б!р-ек1 тоган
с у г а е юм е т т е н р у к с а т а лг а нын б 1лесщ. Кеп жыл кернл
о тыр г а н а га йынбыз . К а з а к т а р да осы е з д ер щ сиякты
е п н салып, отырыкты ел б о лг ыс ы келедк Ж а т а к а уы л д а р
ж а з бойы т о га н казып, енд1 е п н д е р ш е су Ж1берешн десе,
с е н щ а д а м д а р ь щ кемейд! т а с б а й л а п алып, карумен
коркытып, ман ына жан ж о л а т п а й т у р г а н кершедк М у н ы
к а л а й т у с щ е м 13? Мен осынь щ м э ш с ш ез а уз ыннан угынып,
эдеЙ1 а лд ын на н етейщ деп келд1м...
— Егер келген ш а р у а н сол болса, оран бола а у з ьщды
а у ы р т п а й - а к к ой, — деп Д о х а л д а й онын с е з ш бел1п Ж1бер-
Д1.— А б д ы р а д а н су дэметуш1 б ол м ан д а р. Ол — ежелден
6 1 3 Д1Н эулетке б а с ы б у т ш тиген е н ш 1. ©К1мет к а з а к к а епн
с а л ды ра м десе, б а с к а ж а к т а н ж е р- с у т а у ып берс1н.
— С о л а й ма? М у н д а й егеске б а р м а с а к кайтед1?..
1ргелес отырып, араздасканымыз жараспас. Береке-
б 1т 1мге келеЙ1к.— деп Д е м е ж а н эл1 де т а т у л ы к к а шакырып
кер1п ед1. Б 1р а к Д о х а л д а й :
— Ж о к , м у н да йд а береке б олу ы мумюн емес, — деп
аргы жар ын т ы н д а гы с ы келмей, та гы да орта жолда н
киш к е г п . — К а з а к т ы н а лд ын да гы малы сиякты, жер мен
су да — б1здщ ба йлыг ымыз . Мэс еле н, мен сенщ жы л к ын д ы
р у к с а т с ы з бел1П алып айдай жене лс ем, к ала й к а р а р е д 1н?
БуЛ Д а СОЛ ССК1 ЛД1 .
— М а л — эрк)мн1н, енбекпен жи га н дуниес1. Ал А б ­
дыра — к у д а й д ы н ж а р а т к а н езеш гой, — дед! Д е м е ж а н . —
Сен де сол А б д ы р а н ы ц суын ту ге л па йда л ап ып отырган
ж ок с ь щ. взкчнен артылып, а й д а л а г а , к ур дым га С1Н1П
ж а т к а н су ды аяйсын, ба?
— Ж о к , сез осьтмен 61т т 1... С у бершмейд!. А б д ы р а —
менщ меннппм екен, мен оны с а т а м ба, д а л а г а арызам
ба, К1мнщ к а н ш а ш а р у а с ы б ар? Б э р 1 айтылды рой . Енд1
оны к а й т а - к а й т а езе бергеннен не ш ы р а д ы ? — деп Д о х а л ­
дай кетуге ынрайланран.
— Сен, х ал да й, ш ыб ы нд а ма й т у р а т у р ! — дед1 Д е м е ­
ж ан онын алдын б е г еп , — Б а й к а , 613 де к а р г а да б о лс а
халыкпыз. . . « Асты к о р л ам а — кус тыр ады, х ал ык ты кор-
л а м а — тыштыр ады» деген м а к а л д ы е с т у щ ба р ма? Сен
эл1 ез1н с у ра п а лг а н а у р у д ы н емш т а б а алмай жур ме! ..
— Сен меш ейтш к о р к ы т п а ! — д е д 1 Д о х а л д а й кекете
езу т а р т ы п . — « Т о ка л е ш ю му шз с у р а й м ы н деп ж у р т ,
к у л а г ын а н а йырылыпты» дегенд1 де к а з а к айтпап па едк
©здерщ тэп-тэу1р м ак ал ш ы г а р а с ь щ д а р да, сог ан к у л а к
а сп а й т ы нд а р ы н не?.. Ш а н ы р а к к а к а р а н д а р : ел ю м д ш ,
жер К1МД1К1? С о н ы 61Л1П б а ры п сейлендер.
— А к ы р г ы с©зщ осы гой, Д о х а л д а й ?
— Ос ы - а к!
— О нд а ©з о б а л ы н езще. .. Т а р т а ттын басын!
Д е м е ж а н б у д а н ары б ег елг ен жок. Шабарманы
к о л д е н е н т а р т а берген торы т о б е л г е лып е т т тез мшд1
де, оз тобын б а с т а п ж у р т к ег п.
Б у л а р сол к уш Б е к е н щ а у л ы нд а аял ж а с а п , а р тт а г ы
елден х аб а р к у г п . Ж а г д а й б е л п л к ек1 ж а к т ь щ б 1р а йка с-
сыз т а р а ма й т ы ны а йк ы н да лы п к а л г а н . Т у н 1 бойы жан-
ж а к т а н ш ап к ы н ш ыл а р кел1п ж ат т ы. Ж а й л а у д а г ы эр
ауыл да н с а йл ан ып ш ы кк а н ж1пттер т а я у же р г е к е л т ,
у к 1рдайдан б у й р ы к к у т т т у р г а н к©р1нед1... Ас т ырт ын
жеткен х аб а р р а К а р а г а н д а , бу л кеште х а л д а й л а р да
кара п ж а т п ай , б1р-б1рше кю1 шаптырып, кол жи на п
ж а т к а н ы мэл1м болды.
Ми к ай н а т к а н к ы р ык кун ш ш д е н щ апта пты ыс т ык
кундерш1н б 1р 1 ед1. А с п а н д а тенгедей б у л т жок . К у н кез1
б у п н де мыс т а б а к т а й ба лк ып, к окжиектен енд1 к©тер1Л1п
келе ж а т к а н д а , Д е м е ж а н , Тыныба й, Бе к ел ер к ырык - ел у
адаммен т о г а н н ы н к©мей1не к а р а й бет т узед к Б у л а р не-
пз1нен кешеден бер! Б©кен1н т е щ р е п н е ж ина л ып ж а т к а н
ж а т а к а у ы л д а р д ь щ Ж1пттер1 бола тын. А р а л а р ы н д а б 1р
а т к а ек1-ек1ден М1нгескендер1, е п з г е , т а й - б а й т а л г а м1нген-
дер1 де бар. Эйтеу1р, к ол да ры кур емес, айыр, ба лт а ,
сойыл, ш ок па р у с т а п алг а н. Ж е р у ш ш ж а р г ы л а с ы п , су
у шш со ры с у га эз1р, н аг ыз ©лкпей берюпейтш ж ан ку й е р
топ т а — о с ы л а р . .. Ал Д е м е ж а н кыр елшен ж ина лг ан
к ал ын колды эз1рше б у л т о п к а коспай, б1р белд1н ас-
тында, у р ы мт а л ж е рг е ж а с ы р ы п у с т а п отырган-ды.
О л а р да каз1р ж о т а - ж о т а г а к а р а у ы л койып, б е л п бершсе-
а к болраны, лап к о ю га дайын ту р.
А б д ы р а а нра ры нь щ бул гусы ш н д е л т келген, эр кезде
т а с к ы н д о м а л ат ы п экелген к о ры м ды - к о йт а сы мол, кец
к ойна у бола тын. Т е м е н д е т а с т а н - т а с к а согылып, ак
к е б т н а с п а н г а а т ка н т а у ез еш к у р юр е п агып жатыр.
К у н д 13- т ун 1 бIр т ы нб а с сарынмен а за н - к а з а н шу салып,
д о л д а н а ж е цю ле д ! . К е ш е л ер арг ы ж о н г а калын, несер
ж а у г а н сияк ты ед1. Б у п н езен а гы сы ны ц т у п бузылыи,
л а и ла н а к а р а к о ш к ы л тартып, арна сына н а с а р д а й молая
т у с т т ь А с а у езен т о лк ы нд а р ы кейде а зу т ю н акситып
а т ы лг ал ы т у р г а н к е к ж а л берш1 еск е еа лс а , енд1 б1рде
шашын жай ып , бетш ж ы р т к а н долы га у к с а п кетедк Бул
да б у р к - с а р к етш, каНарына мшген тентек х а л д а й д ы ц
а шу ынд ай.
То г ан б а с ын д а г ы куз ет кетпептк К а й т а е ю - у ш есе
кебейе т у ск еш б а й ка л ад ы . С ы р т к а р а л ды с ы жиы рма -о т ы з
а да м н ан кем болмас. Д е м е ж а н д а р ж а к ы н д а п келгенде,
олар д а а т т а р ы н а мшш, к а р б а л а с ы п калды. Он шак ты
ю а ш ц колында *мылтык бар. К а л г а н д а р ы а й б ал т а , с у ц п
шок па рмен ка ру ла ны пт ы . Б э р 1н1ц а л д ын да б шк торы ат-
т ы ц у с т ш д е мылтыгын ер!Н1ц к ас ын а келденец салып,
Б у ж ы ц х а ту р. Ке л е ж а т к а н ала шобыр, шок пыт топты
менс1нбей, ма р да м с ы п би1ктен карайды.
К а з а к т а р 1р к 1лмей с у ы т жур1п кел1п, ео’к пен тердей
жер к а л г анд а , Т1зпн тартты. М ын а т о пт ыц 1Ш1нде Д о х а л -
д а й л ар к е ршб е йдк Кепш1Л1п — Б у ж ы ц х а т э р 13 Д1 халдай-
л а р д ы ц ж а с мырзалары, с о л ар д ыц сойылыи с о к к а н С1бе-
с о ла ц ны ц а лк е у де , содыр Ж1пттер1... Д е м е ж а н б 1рI*нш 1
боп т 1л катты:
— Мен к еше сен1ц а г а ц Д о х а л д а й г а мэн-жайды
тус1 нд1 р1п а й т ка н м ы н, — дед1 ол Б у ж ы ц х а г а б у ры лы п. —
М ын а ж у р т т ы ц ж у м ы с ы н а к е де р п ж а с ам а й , тез кет1цдер
бу л а рад ан . Эйтпесе арты ж а н ж а л г а айналуы мумкш.
Б у ж ы ц х а к а с ы н да г ы с е р 1к те р 1не бурылып, ез т Ы н д е
б1рдеце айтып ед|, а н а ла р а ш ы к м а з а к ет!п, д а р а к ы л а н а
КуЛД1.
— Б 1з ж а н ж а л д а н корыкпаймыз. С о г ы с к ы л а р ы ц ы з
келсе, кызмет1ц1зге д а й ы нб ы з , — дед1 Б у ж ы ц х а алдын-
д а г ы мылтыкты колымен сипап койып.
— Т е б е л е с е ш к а й д а к аш п а с, алдымен т 1лге келей1к.
Б э л к 1м , сойыл с1лтес!п ж а т п а й - а к б1т1сет1н шыгармыз.
— Мен ештеце б1лмейм1н,— дед1 Б у ж ы ц х а . — Б1Т1М
керек болс а, эне, халдайлар» келе жа т ы р, солармен сей-
лес!Ц1 3 .
Д е м е ж а н ж ай л а п а рт ына б у р ы л г а н . Ан а н ы ц айтка н ы
рас екен, А б д ы р а н ы ц ар ж а к к а б а г ы н кенерслеп, к а л ы н
нешр кол келе жатыр. Б 1р енкей б а р а н а т к а мшш, к а ра
ки1м киген, с а й д ы н т а с ы н д а й с а й да уы л топ. Узын ы рг ас ы
жетшс- сексеннен кем болмас. Э л п л е р а рг ы к а б а к т а н бер1
т у с ш , т а у е з е н ш щ ж а й ы л м а л а у б1р ту сы на н кешш етт1
де, осылай к ар а й ту ра тартты. Е н а л д а туйедей кара
а р г ы м а к к а мшген Д о х а л д а й , о нын ею ж а г ы н д а у зе н п
к агыстырып, Б а х а л д а й мен К е х а л д а й келе ж ат ыр . Х а л ­
д а йл ар екпшдей с у ы т ж у р т келш, ез т о б ын а к ос ылды да,
к арс ы ж а к к а сонан кешн гана н аз ар салды.
О л а р д ы н каз1рп жиыны ж у з г е ж у ы к адам ед|. К е б ь
н щ мойындарына асып а лг ан м ыл т ык т ар ы бар. Ж а т а к
а у ы л д а р д ы н к у р а н д ы , ш о к пы т то б ын кезге 1лмей, сан-
м ушз де шп т у р г а н ы б е л г ш . М е й м а н а с ы тасып, э с пе н а ’ ген
Д о х а л д а й б1р!нш1 болып е з 1 соктыкты:
— Иэ, у юр д а й , т а гы келш к а л г а н с ы н б а ? — дет.1
Д е м е ж а н г а ж о г а р ы д а н м у а р к е й к а р а п . — К е ш е са га н
бэр 1 ескертклген сиякты ед1 гой. Б 1рдемеге у шы ра ма й
т у р г а н д а т а р а с а н д а р кайтед!? Эйтпесе, кер1п т у р с ы н гой,
а рты ете ж а м а н болады.
— Мен сол С63Д1 с а г а н а йтайын деп т у р ед!м, — дед|
Д е м е ж а н . — Т е б е л е с ш ы к п ас ы н дес ен, мына б е л т 1р 1к-
т е р 1н,Д1 ал да, кет осы а радан. .. 0 з д е р 1ц пэле к у м а с а н д а р ,
613 ж а н ж а л 1здеп т у р г а н ы м ы з ж ок .
— Ал пэле к у с а к ше?
— О нд а наг ыз майдан болады. Буг1н не бел кетед!, не
б1лек кетед|\
— Мыналармен бе?.. Кырарсындар! — Д ох а л д ай
к а з а к т а р д ы н то б ына кара п, к а р к ы л д а п кулд1.— Текке
кан б ол а с ын д а р гой... С е н де р г е ж ан ы м а шы г а н сон а й ­
тып турмын. Б 1з д 1н Ж1пттер б у п н тым ашулы. Б1реулер1н
о к к а у ш ы п кетсендер, к а ш а н айттьщ деме, мен ж ау а н
бере а лмаймын.
— Е-е, сен мылтыг ына сен1п т у р ек ен ещ гой... Халык-
т ын каНарына ж ол ыг ы п жу р ме , Дохалдай. Б1лес1ц
гой, х а л ы к к о з г ал с а к а л а й болатынын!
Осы кезде м а н ад ан берI у н а з т у р г ан К е х а л д а й кал-
тасынан кум1с б а у л ы с а г а т ы н алып к ар а д ы да:
— Ос ы л а рм е н тэж1келес1п т у р а м ы з ба ? Естершен
шыкп аста й ет1П са ба п , айдап т а с т а н д а р ! — дед! ат у с т ш д е
илрене тус1п.
Б 1р а к Д о х а л д а й а с ы г а р емес. Эл1 де а ш ы к м а з а к ет1п,
корлай тусуд1 ниет еткендей.
— С е н щ х а л ы к деп т у р г а н ы н — мыналар гой. Мен

457
мундай к иынды- жиындыны х а л ы к к а с а н а м а й м ы н , — дед!
ол Д е м е ж а н р а к а р а п . — К а з 1р сенщ соцынна н еретш
Т е р т у ы л т а б ы л а кояр ма екен? Сен бул елге алдымен
ез б ас ы н д ы сыйдырып ал.
— А у ы л ит1 а л а б ол с а да, б е р Ы керг енде б 1р1пп кете-
тш. Ка пы к алып ж ур ме , халдай!
— Мен ж а ц а айттым рой : осы к а з 1р о к к а у ша йын де-
месен, мына ж а л а н а я к т а р ы н д ы жина п ал да, а ма нын да
жол ы на туе.
— Е н де ш е ез о б а л ы н ез ще! Мен саран керсетешн —
х а л ы к к аЬ а р ы н ы н к андай болатынын!
Д е м е ж а н соны айтып, атынын б ас ы н б у р а берд1 де,
к ас ын д а турран Б е к е г е ым какты.
Х а л д а й л а р б у ла р ды кетед1 деп о й л ас а керек, ездерш-
ше к о р к ыт т ы к , женд1к деп м ас а йр а п калган- ды. Со л кезде
Бек е топтан б е л ш т , е з е н н щ к аба рына шау ып шыкты да,
атын ары-бер1 о й к а ст а ты п , атой бердк Б у л — эр т е б е н щ
б а с ы нд а к а р а у ы л д а п т урра н ж т т т е р г е керсеткен шартты
б ел п ед1. Со л б е л п н щ бер1лу1 м ун екен, жерден шыра
келгендей, ма н а й да ры к ы р а т - к ы р а т т ы н басынан к ал ы н
нешр с а л т а т т ы л а р кершд1 де, т а у д а н до ма ла р ан корым
т а ста й, осылай к а р а й лап койды. Ж и ы н ы бес ж у з к а р а лы
к 1с 1 а р а л д а турран шарын топты ж а н - ж а к т ы кусырып,
к о рша й ш а у ы п келед1.
— Я, а ру а к!
— Кабанбай-Кабанбай!
— Баймурат-Баймурат!
— Урып т а ст а ! С ш е й т е с о к ит т щ б а л а л а р ы н ! — деген
а й г ай - с у р е н к у л а к ту ндыра ды.
Бул тек А б д ы р а то га ны у шш болган а й к а с емес,
у з а к ж ы л д ан бер! бер1ш боп ж и н а л г а н ызы мен кектщ,
х а л д а й л а р д а н керген к о р л ы к пен з орл ык тын атойлап
с ы р т к а шыгу ы едк Х а л ы к каНары дэл каз1р ж о л ын да не
т у р с а да ж а п ыр ы п та пт а п кетердей, селдей каптап, жа-
кындап келед!.
Х ал д а й л а р м ун да йды кутпесе керек. Капел1мде мыл-
т ы к а т у г а да ш а м а л а р ы келмей, естер1 шыгып уйлыгып
калды. Бул кезде м ан ад ан эрен шыдап турран ж а т а к
Ж1пттер1 де т а я у жерден ж о л б а р ы с ш а атылып ед1. О л а р
аттылы-жа<гу к а п та п а р а л а с а бергенде, к у й ы нд а т а ш а п ­
кан аттыл :рдын а л г а ш к ы лег1 де ж етш, а й к а са тиген со-
ЙЫЛ-ШОК1: рдын с а ты р- с у т ы ры е с т 1л 1п те калган-ды.
Д е м е ж . н н ь щ да к а ра п т у р у г а дэт1 шыдамай, е п з г е
М1нген 6\\) а т а к ша л ы н ын колындагы кара сойылды ала
салып, у 'Ын кызу о рт а с ын а а р а л ас ы п к ег л. Бурын
мундай ат уст1 ш ай к а с ы н а к а т ы с п а с а да, т у л а бойын
кернеген а ш у еш т е м е г е к а р а т а р емес. Кекпен а л т е н г е н
к ар у л ы кол, эне- мше д ег ен ше к арс ы ж а к т ы н б1рнеше
адамын Т1зеден карып, шуйдеден согып, у шырып т у п р -
Д1... Х а л д а й л а р мыл тык тар ын аспанра атып, к у р донай-
б а т керсеткеш б о лм а с а , ешюмд1 кездей атура журектер1
д а у а л а ма д ы . Тек к а л ы н к о р ш а у д ы н а р ас ы н д а калран
Б у ж ы н х а рана ез н ыс ан а с ын ж а н у ш ы р а 1здеп ж у р ед1
Ол б у д а н 61 р ай б у рын к ап ы кеткен к ар ы мт а сы н осы
ж ол ы к ал а й д а к ай т а ру ы керек-т1. А л а й д а к а р а - к у р ы м
кеп а да м н ын а р а с ын а н б1р а зг а дейш Д е м е ж а н д ы нысана-
ра Ш1КТ1ре а лма й кор болды. Б1р кезде к а л ы н к ы сп а кт а н
ж а н дэрмен сытылып ш ы р ы п , Д е м е ж а н д ы кез1мен 1здеп
тауып, ту сыртынан м ы л т ы р ы н кезей берген-дк Б 1р а к
атып улг ермедк О н ж а к карын к ы р к а тиген Б е к е нщ кара
сойылы Б у ж ы н х а н ь щ к ол ын д аг ы мылтыкты у шырып
ТуС1рД1.
Бул сэтте т у с - т у с т а н атойлап ш ап к а н а уыл Ж1пттер1
тугел жетш, х а л д а й л а р д ы н ш а г ын тобын селдей жап ы-
рып е т е ш ы кк а н . К а р с ы л а с у г а м у р ш а л а р ы н келт 1рмей,
алдымен мылтык у с т а г а н д а р д ы урып тус1рд1 де, к алг а н-
дарын да к е з д 1 - а ш ы п - ж у мг а н ш а уйпа п Ж1берд1. Т е п е ат-
тан тус1р1п, к ар у л а р ын тартып алып, к а р с ы л а с к а н д а р ы н
тырыстырып байлап т а с т а ды. . . Д е м е ж а н осы кезде гана,
ес жиып, тыные а лг а нд ай болып едь
— Б у з ы н д а р т а с бегеттП С у д ы в31М1М13д1н т о га н га
са лындар. . . Х а л д а й л а р д ы н ет кызу ы б а сылс ын, б1р-б1рден
езенге а парып т о г ы т ы н д а р ! — дед| ол ат у с т ш д е а кыра
б у й р ы к берш.
Осы с е з д щ а уы з д а н шыгуы мун екен, ж у р т т ы н б1разы
т о га нн ы н кемейше к а р а й у мт ыл ды да, Бекен1н палуан
у л д ар ы Кад^рбек, С а ды р б е к , Ж у м а б е к б а с т а г а н ж а т а к
Ж1пттер1 Б а х а л д а й мен Ке х ал да й д ы, Б у ж ы н х а сиякты
тагы б1рнеше а б е н щ ж а с м ыр за ла р ы н к а р с ы л а ск а н д а ры -
на к а р а м а й суйреп апарып, ез ен н щ И1р1м1не т а с та п- та с -
тап Ж1берд1...
Х а л д а й л а р д ы н а р а с ын д а к а р а к у шк е мыгым, диюдай
к айр аттысы Д о х а л д а й екен. Б 1р м е- б 1рге келгенде ешк1мд1
беттетпей, ж ан у шырып, к ат т ы ка рс ыла ст ы . Ж т т т е р
ж а б ыл ып кет1п, суйрелеп езенге к а р а й а па ра ж а т к а н д а ,
кенет элг1лерд1 а л к ш т а с т а п, т у р а кашты. . . Д е м е ж а н
бул кезде аттан т у с ш , сум1рейш с у да н шыгып ж а т к а н
х а л д а й л а р д ы н кызыг ына к ар а п ту рг ан-ды.
— У с т а н д а р Д о х а л д а й д ы ! Бэ л е б а сы — сол гой
459
031Н ж елкелеп отырып, менщ ал д ы м а алып к е л щ д е р !—
д е д 1 ол а к ы р а д а у ы с т а п .
Ж т т т е р к а ш к ы н х а л да йд ы к у т к а р г а н жок. Л е з д е
та рп а б ас салып, колын а р т ы на к айырды д а , у ю р д а й д ы н
алдына с у йрелеп а лып келдй
— Д о х а л д а й , сен кеше б ат ыр сияк ты е д щ рой . Б у п н
к ашып б а р а жатканын, к а л а й ? — дед1 Д е м е ж а н мурты-
пан кул 1п — Ал сейленп, кэне, х а л ы к каНары к ал а й екен?
— Сен б 13дI к а п ы д а а лд а п соктын,. Б у л а д а л д ы к к а
ж а т п а й д ы , — дед1 Д о х а л д а й к а л ш - к а л ш е т ш . — Ха л да йра
кол к е т е рг ен щ унин, сен эл! ж а у а п берес щ!
С о л а й ма? А к ы р ы ж а у а п беред! екенмш гой, сенен
келген керд1 б 1р - ак к е р т алайын.. Ж т т т е р , ж ы гы н д а р
мына иттщ ба ла сы н !
Ж у м а б е к се з ге келген жо к , Д о х а л д а й д ы ж ар ас ын ан
С1лке та ртып, шек е т у а р д 1 де, т е р т т а ранда тып, желке-
сщен басып т у рды. Д е м е ж а н желен, шап ан ны ц 1шшен
б уын г ан куМ1С б е л д т к е колын а па рды да, кында т у р г ан
б о л а т пыша гын ж а р к етгазш суырып алды. Д у ы л д а г а н
к ал ын ел б\р сэт тына к а л г а н У ю рд а й а ш у у с т ш д е х а л ­
д а йды кендрдектен орып Ж1бере ме деи, бэр1 де к атты
Т1КС1НШ к ал ып ед| К а с ы н д а т а я у турран Ты н ыба й да
солай о йл аса керек:
— Ук1рдай, е с 1Н13Д1 жиыцыз ! О с ы пэ л енщ канына о р ­
т а к болып к а й т е а з . М а г а н кишы б\р ж о л р ы ашу ьщды! —
деп а р а ш а тшегендей келденендей берд!.
Б 1р а к Д е м е ж а н о нын с е з ш т ы н д а г а н жок. Т ы н ыб а йды
колымен ж а с к а п , была й т а ма н ысырды да:
— К о р ы к п а . Ара м немен1н канына колымды былгап
кайтей1н Кептен бер! осы итт1ц а й д а р ы н а кез1м т у с т ,
катты кызыгып ж у р у ш ‘| ем. М у н ы к ут ы р т ы п ж ур ге н —
осы а йд а р гой Мен каз1р бул иттщ к а р а г а й д а й муЙ131н
к а г ып а ла й ы н! — деп Д о х а л д а й д ы н сэл бурыл та рт а б а с ­
т а г а н ж у а н бу рымын т у т а м д а п у с т а ды да, та й кузегендей
дэл туб1нен борт етк1зш к е с т алды. Со на н сон ксшындагы
а й д а р д ы н ер1М1не ж ыл а н у с т а г а н д а й жирене к а ра п сэл
ту рды д а , дэл к а с ын да т о лк ынд ан ып агып ж а т к а н А б д ы-
ра нын суына л а к т ы р ы п ж^берд!.
— Б у д а н гер1 ба сы\щы кескен1н а р т ы к ед1 рой . Е нд !
мен1 Т1 р1 к ал ды рм ай б а у ы з да п т а с т а ! — дед1 ж1Г1ттерд1н
колынан эл 1 де б о с а м а г а н Д о х а л д а й ышкына кырылдап.
— Айттым гой: сенщ а рам к а н ы н а колымды былг ар
ж ай ым ж о к , — д е д 1 Д е м е ж а н пыша гын кынына кайта
с а л ып ж а т ы п . — Сен кеше т о к а л ешк! т у ра л ы мак ал д ы
еске салып е д 1Н. Ю м ш н т о ка л ешк! болг анын енд! керген
шырарсын,... Эз1рше осы тойг анынмен б а р а тур. Б у д а н
кешн бул тоганнын. кемейше а гт а п б а с с а н, б а с ы нн ан
айрыласын,.
Д о х а л д а й с у й р е т ш п орнынан т у р г а н кезде, айналаны
ж а н г ы р ы кт ы р г а н кулю кернедк О н ы н мына кейпше
к ул меу мумкш емес-т1. Осы ж а н а гана е з ш е а й б а р берш,
д о г а д а й шлш т у р г а н ж у а н а й д а р д ы н орнында орып а л ­
ган шид1н туб1ршдей урпиген б1рдене калыпты...
СЛрэ, адам б а л а с ы ез е м1 ршщ бшк шынына окта-
текте гана б 1р к етершетш болуы керек. Д э л к а з 1р Д е м е ­
ж а н да е з ш щ со нда й б шк т е т у р г ан ын сез шдк Б у д а н
кешн а лд а не кутш т у р г а н ы н мм б шс ш , эйтеу1р осы сэт
кептен ж а н ын ж е п д е й жеп, маза бермей ж у р ге н б1р
а р ма нын ы н о р ы н д а лг а ны анык. Со л у ш ш к ан да й ж а з а
т а р т с а да разы ед1. А р т ы н д а о сынын б э р ш е куэ болып,
рухы кетершген калын ел к а л с а , кеп бейнетпен келген
мына т о г а н д аг ы с у енд1 с а р к ы л м а й агып ж а т с а болганы.
О д а н а рг ыс ы кул б о лм а с а , бу л болсын!
— / Юпттер, м ын ал а рд ь щ к а р у ы н тугел сыпырып
а лы н д а р да, ездер1н б о с ат ы п к оя бер1ндер. А л а р с ыб а га -
сын алды гой... Е н д 1 о с ы т о йг ан д а рым е н б а р с ы н , — дед.1
ол к е п ш Ы к к е карап.
Б1р т э у 1р!, ек1 ж а к т а н да адам шыгыны ж о к екен. Аз-
дан сон х а л д а й л а р тобы с о к кы ти1п, ж е щ л ж а р а к а т
алган, а я к -к ол ын ан мерт1ккен а д ам д а р ы н а т ка М1нпз1п,
берекес1з у б а п - ш у б а п , ез з эш мк е л е р ше к айтып б а ра
жатты. Б у л а р д ы н ем1рде б1р1нш1 рет бет1 кайтып, абырой-
дан айрылып, ка т т ы жа с ып , м а с к а р а бо лг аны осы ед1.
Сол куш рухы 61 р к ет е р 1лген к а з а к Ж1пттер1 ж а н а
тоганнын, б а с ын д а б!р к е к к а с к а н ы айтып сойып, жен1с
к уа ныш ы н тойлады. А б д ы р а а цг а р ы н улы жиын, топыр
ет1п б1рер кун д у м а н д а т ы п ж а т т ы да, ертен,1нде керген
кызык тарын айтып т а у ы с а алмай, а у ы лд а ры на т а рад ы.
Бул ж а н а л ы к а р а д а б 1р апта етпей, б у к и К у л ы с т а й
елкес1не жайылды. Д о с суй1нд], д у ш п а н куЙ1нд1. Д е м е ­
ж а н ны н ес1М1 а н ы з га айналып, а у ы з д а н - а у ы з г а кешт1.
Бурын а л а к а н д а й ег1ст1К жерг е, б\р т а мш ы с у г а зар болып
журге н ж а р л ы - ж а к ы б а й , к а л ы н енбекш1 ж у р т т ы н Д е м е ­
ж а н г а деген а лгыс- т1леп тшт! белек ед1.
— Т у с а н осылай ту!
— Х а л ы к камын ойл аг а н а з а м а т о сы нд а й- а к болар.
— Бэршен де х а л д а й л а р д ы н с а с ы к к еу дес ш басып,
енсем1зд| б1р кетер1п т а ст а д ы - а у !
— К у д а й енд! сонын ж ан ын а ж а м а н д ы к бермес!н!
Пэ л е ж а л а д а н карыс б о лр а й! — деп шын ж ур е к т е н ш ы к ­
кан т1лек-батасын арна ды.
Ал осы сэ тте Д е межан нын , б а кк у н д е с ж а у л а р ы бул
окираны е з д е р ш ш е ж ор ып , оран сырттай тон шшпп, сан-
с а к к а жуг1рт1п жатт ы.
— Б э л е м н щ с у р ш г е н жер1 осы болран екен!
— Е н д 1 к у т ы л м а с т а й болып, к а н д ы к акпанра мыктап
1Л1нген екен...
— Х а л д а й л а р оны те г ш к ал ды рм ас . Е н д 1 у л ы к т ь щ
д а с а ры 1зше т у с ш , у с т а с а т ы н ы — Д е м е ж а н болар.
— Ш о к - ш о к ! Тым асып кетш ед1... 0 з 1не де сол ке­
рек!— дес ш, т а л а й д ы н кыбы канып, т а б а л а п жатты.
К а л а й деген к ун д е де, осы окир ада н кешн Д е м е ж а н
б а с ы н а б у л т у ш р ш п , элдеб1р з а у а л д ы н твн1п келе жат -
каны а ны к ед1. А л д а немен тына ры белг1С1з, алмарайып,
а у ы р кундер к у т т турран.
т е р п н ш ! б ел I м

ДАР АГАШЫ

У а к ы т мамыр айынын соны, улы с э с к е нщ кез1 бола


тын. Кек ж у з ш д е тецгедей б у л т жо к . З е н п р аспан ж а н а
рана жуыл ып, т а з а сурт1лген ж а с ы л шыныда й мелд1реп
тур. К е ш е кеште ж а у ы п еткен мол ж а н б ы р д а н кешн
дуние ш а н - т о з ан на н арылып, а йна ла те ш р е к те н б1р жа-
са ндык , б а лрын дык б ш н д к Б е тег е мен ж у с ан , с е л е у мен
кур енсе а р а л а с ж у з турл1 шеп ескен Б о з д а к д а л а с ы
кектем ш у а г ы н а к еу десш тосып, б у с а н а б е р т т ж ат ы р
Сэ л жел т у р с а болганы, ж а н а ж е т ш е б а с т а г а н ж е р д щ
т у п к ун д ы з д а й кулпырып, б1рде ж ас ы л , 61'рде с у р г ы лт
т у с к е енед1.
С о н г ы б 1р айда Д е м е ж а н н ы н а т ка м ш т , а уыл да н
у за п ш ы кк а н ы осы ед1. К е к т е м нщ ез к унпне е н т , дуние-
Н1н тулеп ж а с а р г а н ы н енд1 а н г а р г а н д а й , а йн а л ас ын а
мунды кещлмен т а ны р к а й к ар а п, к е ю р е п н кере б1рнеше
рет терен тыныс тартты. Т а м п ы с т а б и г а т т ы н мэнг1 б\р
калыпты т у р ма й , тез а лма сып, б1рш-б1р1 умыттырып
о тыратыны г а ж а п - а у . О с ы да н б 1рнеше ай бурын бул
елкен1 кал ын кар басып ж а т п а г а н , у с ю р ж аяз к ы с п а га н,
мынау б а й т а к д а л а д а а к т у т ек бо ран у й т к ы м а г а н сек1л-
Д1. «Кун ж а м а н ы кетед1, а дам ж а м а н ы к ал ад ы » дегенд!
к а з а к о сы н д а йд а а йтка н болар.
Каз1р Д е м е ж а н к ек 1р е п н д е ЭЛ1 сей1ле к ой м аг ан б!р
к а п а л ы мун бар. Ос ы да н б\р ж ар ы м айдай бурын А ж а р
анасы ка йт ы с бо лг ан. Со л к ю н щ к ы р к ы еткенше, Биб1
екеу1 С а р ы е л е н д е п улкен а у ы л д а болып, к аз а н ы н артын
кут!ст1. Б е р т 1нге дейш езш т ын у с т а п келген А ж а р бэй-
б1ше а у ы р м а й - с ыр к а м а й , кенеттен дуние са л ды Ж а с и х
намазын о кы п отырып, с э ж д е г е ба сын койган куйI ж у р т
к е т т т к М о л д а л а р д ы н а й т у ы н ша , мундай ел1м ете сирек,
к у д а й - т а г а л а е з ш щ 1луде б»р суйген к.улына г ана Ж1бере-
тш кершед1. А ж а р к е з ш щ н р ю ш д е ж ан б а л а с ы н а ж а к ­
с ы л ы к етуден т а нб а й , тек ал рыска беленш, эдем! ем1р
с у р т ед1, ж а р ы к ду ни е де н де еш киналыссыз, аза п- мих н ат
т арт па й, эдем! к ал п ы н д а еттк
Ой л а м ар а н жерден, д а й ы нд ык с ыз келген к аз а Д еме-
ж а н г а е те а у ы р тидк Т а с е м ше п н Ж 1 б т п , та р к ур с а г ы н
к е н т п , 1штен ж а р ы п ш ы к п а с а да, А ж а р о нын а к с у т ш
емген а н а с ы е д 1 гой. О с ы л а й ж ер ба сып ж у р ге ш у шш, ол
тек б 1р - ак а д а м г а , сол а н а г а к а р ы з д а р болатын. М ын а б 1р
к а м с а у ы жок, егей ем1рде езгеден т а п п а г а н мешр-шапа-
гатты сол юсщен т а у ы п е д ь а у . ©з щн щ ен ж а к ы н а д а м ы ц
дуниеден еткенде, с ен щ де т 1 р л т н н щ б1р б е л ш е п соны-
мен б1рге кететш сияк ты ма, к ал а й ? А ж а р а н а сы н кайт-
пас са па рр а у за ты п с а л г а н н а н бер1, Д е м е ж а н к е щ л ш е де
а л г а у т у с ш , ж а л п ы ем1р, ел^м т у р а л ы кеп ойлайтын болып
ед1. А д а м ем1р1 к ан да й к ы с к а ? ! Б 1р а к Т1р1 пенде соны
о йл ам ау ра тырысып, е з ш а л д а р к а т у у ш ш неше турл! кар-
б а л а с к а м - к а р а к е т , б1тпес, т а у с ы л м а с ермектер та уып
журед1. Ал шындап ой Ж1берсен, т ! р л жт е п к ыз ы к -к уа н ыш,
талас-тартыс, жещс-жещлю дег ен де рщ — езпци-езщ
е м е к а т к е н , ж а й кун ет г аз у дщ а ма л ы сиякты. Осыны
о й л а г а н д а , Д е м е ж а н бул бес к у н д ж ж а л г а н дуниеден
т а б ан Т 1 р е р дэнекер та п п а й, е м 1рден су ына тусуин ед|.
Д е м е ж а н у з а к у а к ы т к ар а лы к а з а ны н сонында ж у р т ,
Б о з д а к т а г ы ез а уылына кеше гана оралг а н- ды. Бул а ттан
т у с ш , у й г е юре р- юр ме с те , а ла шапкын, бе йм а з а Т1рлж
к а йт а ба ст а л ды . А с т ы н да г ы атын к а р а терге т у с ' ф т ,
б у ю л а у ы л д ы н итш шула тып, к а л а д а н Ш и х а л д а й д ы ц
ш а б а р м а н ы ж е г п . К о л ын да б у ю л у ю рд а й - з э н п л е р ертен-
нен к ал ма й Ш з у е ш е к к е ж е т с ш деген ш а к ы р у к а г а зы
б ар. Со ны с ы н т а б ы с етт1 де, Т1зпн у шымен }лгер1 кеттк
Б у п н Д е м е ж а н н ы н к ас ын а шкп Э б д 1 р а сы л мен ш а б а р ­
маны Р а к ы м д ы ертш, к а л а г а а с ыг ы с аттанып бара ж а т ­
кан себеб1 сол ед1.
К а л а г а а п а ра т ы н к ур е жол ез з э ш м к е с ш щ дэл туб1-
нен етедк Б ул кунде « Д е м е ж а н к а р а г а ш ы » а т ан а б а с т а ­
ган каль щ тал с о н а д а й д а н кез тартып, кегерш тур. О с ы ­
дан он ш а к т ы жыл б у рын ш ан шылг ан б ал а п а н ш ы бы к т а р
каз1р кекке бой созып, ж а п - ж а с ы л ну орма'нга айнал-
ган-ды. ©з колымен е а р г е н сол с а ял ы б а к т ы кергенде,
кен1Л1 селт етш, сэл с ерп г енде й болды. Кептен к ерк пег ен
Д и к а н б а й д а н ш а р у а ж а й ын бкпмек болып, ат б ас ы н солай
к ар а й бу рг а н.
О сы з эшмкед е к ы сы -ж аз ы кешпей, е пс б а с ында
464
о тыратын он шак,ты у й д щ с о р а б ы б а р. Б а я г ы А к ш ок ы -
дан к е ш т келетш епннмлер эулет1 тугел осы жерд1 мекен-
деп калг ан. Ж а з бойы е п н су ар ып , шшен шауып, к а з 1р
Д е м е ж а н н ы н ба р ш а р у а с ы н д е н г е л е т т т у р г а н д а р —
со лар. Т у р л а у л ы е н б екк е суйенген т у р а к т ы к э с т неге
ж а м а н болсын, сол а д а м д а р аз ж ы л д ы н ш ш д е тез ес
жинап, к а т а р г а к ос ыл ып кеткен. Б у л кунде зр ушне элде-
неше 1рI к ар а , он-он бестен у с а к б т п , осы т е щ р е к т е п ен
куйл 1, т о к т у р а т ы н а у ы л д а р д ы н б|рше а йналган. К,аз1р
с о н а у кек ж а з ы к т а ш у б а р т ы п к ершг ен 1' рш-уакты б1р
т а б ын мал да осы к ор а д а н ерген-дк М у н д а г ы ба р билжт!
Д и к а н б а й д ы н к олына е т м з т берген Д е м е ж а н н ы н жаз -
г ытурым к ы с т а у д а н кешкеннен бер! ез з эш м ке с ше ат
б а сын Т1реп т у р г а н ы осы.
Б у л а р келгенде, Д и к а н б а й кен а у л а н ы н шин а г а ш
ж а н к а л а р ы н а толтырып, элдеб1р с ы н ык а р б а г а ж а н а д а н
ж э р е н д ж са л ып ж а т ы р екен. © з де р ш щ к ам ко р к ож ас ын
к е р т , к а л б а л а к т а п алдынан шыкты.
— Ж а к с ы к е л д Ы з , у ю р д а й . Уйге т у с ш шай 1ш щ 13,—
деп ш ы лбырын а ж а р м а с т ы .
— Ж о к , ра кмет. А с ы г ы с к а л а г а к е т т ба ра жатыр-
мын,— дед1 Д е м е ж а н а т т а н т у с е к ойма й. — Ж о л - ж е н е к е й
пысыктыгым у с т а п, ш а р у а жа й ын б1леЙ1н дег ешм гой...
Иэ, ездер1нде не хал болып ж а т ы р ?
©з 1сше мыгым Д и к а н б а й а сып- сас уды бшмейд!. Ж у ­
мыс б а рыс ын колмен к ой г а нд а й ет1п, тэпт1штеп баян-
д а у г а К1р1ст1.
— Хал ж ам а н емес. Б 1зде куш-к©л1к ж а г ы кыстан
ку йл 1 шыкты гой. ©з1н1зге к а р а с т ы епнд1 жерд1н дымы
кеппей турып, ерте к е к т е м д е - а к е п п у л п р г е н б 1з. Биыл
б 1раз т ын к©тер1П, е п с к елемш е д э у 1р у лг айт т ы к . Ал о нын
есе сше кеп ж ы лд а н бер! у збей жы р т ы л ы п келе ж а т к а н
еск1 а ны з да р д ы д е м а л д ы р у уш1н ж о н ы ш к а сеу1п та ста -
дым. К,аз1р к ар суымен а й д а лг ан а л г а ш к ы а с т ы к т е п е
кектеп, т а к т а бетш ж а с ы р ы п калды. Биыл, к у д а к ал а с а ,
тэу1р ен1м а латын жылы мыз,— деп Д е м е ж а н н ы н кенллш
о рнык тыра н ык сен1ммен сейлейд1.
— Бэрекелд1, Д ы к а ! Ж а к с ы болган екен. Биыл мен
де а з г е септ1пмд1 т и п з е алмадым. Б 13Д1К1 — сол езщ1зге
сен1п ж а т к а н .
— Е, м у н да б!з б а р мы з гой... С13 келгенде не б1Т1рер
ед!Н1 3 ? — деп кулд1 Д и к а н б а й . — Б а л а л а р е р ж е г п . Б а с к а
Ж 1п т т е р де е п с ж у м ы с ы н а эбден ма шы к та н ы п алды.
— Б а л а демекип, осы а уы лд а б а л а н ы н ба сы 61'раз бар
емес п е ? — дед! Д е м е ж а н ес!не элдене тускендей.
— Е, ш у ю р ш ш к . . . Эр уйден бес-оннан кара с и р а к т а р
е р е д 1. О н ы неге с у р а д ы ц ы з ?
— Б1з енд1 осы а у ы лд а н мектеп а шу ы м ыз керек, —
дед1 Д е м е ж а н . — Б 1з д щ Н а з а р б е к те мектеп ж а с ын а н асып
барады. .. К а л а д а н уй с а л ат ы н у с т а а лд ыр с а м , биыл
соны кептеп-кемектеп б т р е а л а м ы з ба ?
— Е, б т р м е й . . . К,аз1р ж т т т е р д щ колы бос. Ж у м ы с -
тын, а р а - а р а с ы н д а ж а б ы л ы п кетпейм13 бе.
— О нд а осы ж а г ы н е с к е р Ы з н н , Д ы к а . Ж т т т е р г е
э ре д ж т е ю р ш ш к у й д ыр а берщ!з. А у ы р с ы н б а с ы н , у стеме
акысын ©31м толеймш.
— Ш ы р а г ы м , Д е м е ж а н - а у , сешн, ойлап жургешн, —
б1здщ к амымыз емес пе. ©з б а л а л а р ым ы з д ы окыта тын
мектептен нем1зд1 аяйык. К а й т а а шы л сы н шы сол мектеп.
©31М13 ЭЛ1ПТ1 т а я к деп бьлмесек те, т ы м к у р с а у рп а г ым ыз
к а р а танып к а л с ы н , — деп Д и к а н б а й ар ж а г ы н айткыз-
бай, ©31 билеп к е г п .
Д е м е ж а н м у н да келген ш а р у а с ы н б т р ш , енд1 к ошта-
сып ж у р у г е ы н г а й л а н г а н .
— А й т п а кш ы, ж о г а р г ы ж а т а к а у ы л д а р д а н х а б а р л а с -
к а н д а р ба р ма? Биыл Б ок е шн к уш не болып ж а т ы р е к ен ?—
дед1 дэл ж у р ер д е .
— О, ол кэр1 ш оц г е н щ муртын биыл б а л т а кесетш
емес, — деп Д и к а н б а й к ощл де н е кулД1.— Ж а к ы н д а сол
ж а к к а ба рып кайтт ым. Ж а т а к кедейлер1 ©зара сер1кте-
сш, кэд1мг1дей т ы н к©тер1п ж ат ы р. Б ы л т ы р г ы д а й емес,
е п с ж у м ы с ы н а да тоселе б а с т а г а н . Ж а н а д а н мал-
ш ы- жа л ш ы коп уйлер к о ш т келЁп, 1ргел1 елге айна-
лыпты.
— Биыл х а л д а й л а р т а р а п ы на н к у к а й корсеткен ешк1м
болмап па, э й т е у 1р ? — дед1 Д е м е ж а н ез у тартып.
— Х а л д а й л а р э з 1рше тыныш К0р1нед!. К а з 1рд1н ©31нде
т о га н д а р ын д а с а р к ы р а п с у а гып ж ат ы р . Ж а з д а пэйек
ж а к с ы шыксын деп, а р т ы к с у л а р ы н т т т 1 ш а б ы н д ы к к а
с а л ып койыпты... Б ок е н щ ек1 езу1 ек1 к у л аг ын да .
— Апырай, ж а к с ы б олг ан е к е н ! — дед1 Д е м е ж а н шын
к уа ны п . — Дег енм е н олар э л 1 б а с т ы к п а й ж а т ы р гой.
К а ш а н коштерш тузеп а л г а н ш а , а н д а - с а н да барып, бас-
коз б ол а т у р а р сы з.
Д е м е ж а н соны айтып, а т ы н ы н б ас ы н б у р а берген-дк
Кенет мал кора ж а к т а н осылай к а р а й ж у п р е басып
келе ж а т к а н б 1реуге к©31 ту сти Ж а к ы н д а г а н д а таныды,
©31Н1Н б а г б а ны Жан, Ш у л и екен.
— Л а у и я 1, сэл т у р а туры' нызшы, — деп с о на да йда н
колын ерб е н де т ш, ж у п р ш келедк
«Е, бу л ба й г у с т ы му л де умытып к е т т п ш - а у . Бугам не
к ерепм болды екен?» деп, Д е м е ж а н а тыны н, б а с ын тежеп
к ут ш ту рды. К а с ы на келгенде, б а г б а н г а жылы шырай
бклд|рш, ж а й - к у й ш с у р а г а н . Жан, ез а х у а л ын а н кыс-
к а ш а а к б а р б е р т жа т ы р. Айт ы с ы н а Ка р а г а н д а , онын
ш а р у а с ы да ж а к с ы ж у р т ж а т с а керек. ©зше к а ра ст ы
ж е р ш ендеп, кек е ш с т е р ш ту ге л о тыргызып болыпты.
Енд! сог ан 1Н1С1 екеу1 мал к о р а л а р ы па н кен тасып апарып,
т ы ц а йт к ыш т е п п ж у р ге н кершедк. . Ж а ц сонгы кезде
ептеп к а з а к ш а сейлейтшд! ш ы га ры п едк
— М у н д а жер де тола , с у да тола... Т ы н а й т к ы ш к а
пул керек емес. Бэр1 хау... ж а к с ы ! — дед! ол ба с б а р м а г ы н
к е р с е т т . — Л а у и я , 613 С1зге разымыз.
— Б а с к а к ан да й м у к т а ж ы н б а р ? К е р е п ц болс а, мына
К1с1ге айтып т у р. Ол б э р ш о ры н д а йд ы , — дед1 Д е м е ж а н
к ас ын д а т у р г ан Д и к а н б а й д ы н уск а п.
— Каз1р е штеце керек емес. Кере к бо лс а мен айтады...
Б13ДЩ ж о н т у 2 ж а к с ы ЮС1,— деп ол Диканбайдын, да
м а к т а уы н ж е т ю з т жа т ы р .
С о н а н сон, келген ш а р у а с ы енд1 ес1’не тускендей,
к а л та с ы н а к т а р а б а с т а г а н . Б е ш п е т 1н1н, ш а л б а р ы ны н
жырт ык- те с 1 п н т ш т т жур!п, б!р у а к ы т та Т1лдей к аг а з
т а у ы п алды.
— Ой- я, С13Д1Н кез1ккен1Н13 к ан да й ж а к с ы болды.
Э йтпес е мен ез1М 1здеп ба ра й ы н деп ж у р ед1м,— дед1
б а л а д а й мэз бо лып. — О с ы д а н е ю - у ш кун бу рын к а л а г а
ба рып кайтып ем. М ы н а х ат ты С1зге Ли-шансын. бер|'п
Ж1берд1.
Д е м е ж а н к а г а з д ы н б у к т е у ш а шт ы да, таныс ж а з у г а
ж ыл д а м кез жуп рт 1 п шыкты: «мен!н ж а г д а й ы м мэз
емес. Н а у к а с т а н ы п калдым. К а л а г а келсен, маг ан бас
с у г ып ш ы га р с ь щ » депт1 Л и- ша нс ын -
— О г а н не болт.ы екен? Б1лмед1Н1*з б е ? — дед1 ол.
— Ой-я, Л и - ш а н с ы н каз^р н а у к а с кой. С1зге айтатын
сез! ба р секшд1. . Осы хатты умытпай С1зге т а б ы с ет деп
катты е т ш т ед!.
— Ж а р а й д ы . Мен ез1м де к а л а г а б а р а жатырмын.
Л и - ш а н с ы н г а м ш д е г п т у р д е К1р1п ш ы г а м , — деп Д е м е ж а н
орнынан к о з г а л а берд!.

1 Л а у и я — кыг айша : кожайын, мырза дегенд1 б1лд1ред|.


2Ж о н т у — шаруашылык. баскаратын адам
Ж а ц р а ж о л ы к к а н сайын, осы б!р кытай ш а р у а с ы н ы ц
а да л ды г ын а , е н бе к к ор л ыг ы н а т а н кал а ды. Б у л а р д ы н м ун ­
да келгешне д е он ш а к т ы жыл болды. С о н д а ба йка ра ны,
ж ы лд а кектем шыгысымен а л а та нн а н к а ра кешке дейш
б!р тыным кермейд1 гой б а й г у с т а р . К а ш а н керсен, к о л ы ­
нан тесе сш т а с та м а й , жер ш у к ы л а п ж у р ге ш. Б у л а р г а
у ша н т ещз кеп ж е р д щ де к аж ет ! жо к . Ау ыл 1ргесшдеп
ек1 т а к т а жерден к ыруа р ешм алады. Ж э н е сол аз е п с п
к ала й б а п т а йд ы д е й а з гой. Т о п ы р а кт а н б1р туйIр 1рт!к
к алдырма й, жерд| кэд1мп т е р 1ше илейд|. Ж а з о р т а с ын да
б>р келш к а р а с а ц , б у л а р д ы н жер! ж ай е пс емес, гул
аланы, немесе колдан т1ккен кесте сиякты. Кекешстпл
ешп ш ы к п ас ы н а коймай, к у л а г ын а н тартып е а р е т ж д е й . . .
Ал кузджунI э лп ж ер д е к а у ы н - к а р б ы з д е йс щ бе, помидор,
кияр д е й с щ бе, картоп, к ап ус та, пияз д е й с щ бе, ж е у ге
а уыз т а б ы л м ай у ш л ш к а л ад ы . С о н д ы к т а н олар к е й шп
ж ыл д ар ы алг ан е ш м д е р ш щ бIр б е л т н б а з а р г а апарып
са та тын болган. Б а с ын д а кел|'кт1 Д е м е ж а н н ы н айтуымен
Д и к а н б а й б е р т т у р у ш ы едк А р а д а б!рер жыл етпей,
е з д е р 1 а т -а р б а с а т ын алды. Аг ай ын ды е к е у 1 жылдан-
ж ы лг а коттанып, байып б а р а ж а т ы р . К у з д щ ешм жина-
лып болг ан кезде, жыл сайын Д е м е ж а н г а да э ж е п т э у 1р
а к ш а экелш б е р е т Ы бар. Аз емес, кемшде у ш - т е р т к а р а -
нын сомасы. Д е м е ж а н а лг ысы келмесе, Ж а н т ы к па л ап
элекке т у с е д г
— Л а у и я , муныныз ж а р а м а й д ы . Б 1з т у б а с т а т а б ы с к а
о р т а к б ола мыз деп кел1ст1к кой. С о л у э д е куппнде калуы
керек,— деп бэйек болады.
©ткен жылы Д е м е ж а н г а : «ос ыларды мен ж ш с 13 бай-
лап жу р г е н жо к пы н ба» деген ой келш, б|р рет сыр тартып
керген-д1.
— Ж а н , с е н щ б ас ы н а к иы н ш ы л ык ту ск енде , с а г а н
аздап кол ушын берг ешм рас. Б ) р ак онымды мшдет ет-
пеймш. Егер е з щ е к олайлы же р т а п с а н , кай ж а к к а ,
к аша н кетем десен д е е р щ т ю н , — деп э н п м е с ж бастай
б е р т ед1, Ж а н арг ы ж аг ы н а йт кы з ба д ы.
— Л а у и я , С13 6 3 1 Ц13 к у м а с а ны з, 613 е ш к а й д а кетпей-
М1 3 . Мен елеем, 1н!м мен б а л а л а р ы м ж у м ы с 1стейд1 о сы н ­
да. М у н д а й к ун ар л ы жерд|, мол суды, С1здей к а йырымды
ко ж а йы н д ы кайдан 1здеп т а б а м ы з ? — деп ба сы же р г е
жеткенше шлш, э б п е р г е тускен- дй
С о д а н кайтып б у л ж а й ын да э н п м е болг ан жок. К,ара-
пайым к ытай а д а м д а р ы т а т у кернл, адал ж ум ы с к е р ре-
тшде ез к а л а у л а р ы н ш а ту рып ж а т ы р .
Д е м е ж а н ез ауылынан узап, к а л а г а т а ма н ж ак ын да -
ран сайын, оны а рттары ш а р у а д а н гер1, а лд а е з ш кутш
т урран ж а й л а р к е б 1рек а л а н д а т а б а с т а п ед!. Б у л а й м а к к а
осы кунге дейш ж а н а э м 1ршн та ра й ын да лм а й, Ш и - а м б ы ­
нын орны бIр ж ы л д ан бер1 бос тур. У а к ы т ш а колына т а н б а
уста п, 1с б а с к а р ы п отырран Ш и х а л д а й сол а тарынын
е з ш е мэз болып, ел ж у м ы с ы н а бой са л ып а р а л а с у д ы
койран-ды. О р э , б1рдемен1 булд1рш а ла рм ы н деп корка-
тын сек1лд1. Ж и ы н ашып, ж а р л ы к ш а ш у р а да ж у р е п
д а у а л а м а й , кырдары р у -т а йп а б а с ш ыл а р ы н да ез беттер1-
мен коя берген. Енд1 оган а я к астынан ж ан б т п , у юр д а й-
з энплерд1 б у л а й ш а т ы р ы з т у р д е ш а к ы р т у ы н а не себеп
болды екен? Д е м е ж а н к а н ш а о йланса да, со нын мэшсш
накты б ш е а лма й келедк Э л д е а й м а к к а ж а н а эм1рцл келе
ж а т ы р ма? Ш и х а л д а й д ы ш ы р к ы р а т к а н сондай б 1р декей-
д щ думпу1 ме? Эй, солай шыгар. . . М а н ш ы н еюмет1 к ан ша
етекбасты, ж а й б а с а р дегенмен, с о н а у алые а ст а на д а н
т у к ш р д е п Т а р б а г а т а й а йма гы на б 1р у лы к ты н келш жете-
тш у а к ы т ы болды емес пе?!
Ш и -а мб ы еткен ж ы лы 1л ег е б а р г а н са па ры н а н кузге
с а л ым кайтып о р а л г а н . Ш э у е ш е к т е тары е ю - у ш ай б илж
курып, тек д е к а б р ь а йынын б а с ы нд а рана артынып-тар-
тынып, К, улжара б 1р ж о л а кеш1п к е г л . К.ызмет1 теменде-
меген, к ай т а елке б ас т ы г ы н ы н о р ы н б а с а р ы болып жо-
г арылапты. 1леге 1шкер1ден ж а н а Ж а н ж у н — ж а с ге­
н ера л -г уб ер н ат о р келген екен. Со нд а й ж а с эм1‘рппге Ши-
амбы с е к1 ЛД1 е л д 1н - ж е р д 1н ж а г д а й ы н б1лет1н т э ж 1р иб ел 1
к а р т т а р д ы н б1р1 кемектесу! керек болыпты-мыс.
Ш и - а м б ын ы н аз у а к ы т к а б ол с а да к а й т а о ралу ы
Д е м е ж а н г а ж а м а н б олг ан жок. Ол к е л ю м е н , былтыргы
тога н б а с ы н д а г ы о кирадан кеЙ1н н а м ы с к а шауып, к атты
д у р л ж ке н х а л д а й л а р д ы н кеудес1н тез басып тастады.
К1нэл1 Д е м е ж а н емес, к е р к ш ш е , к о л д а р ы нд а ек1мет б ер ­
ген з ан ды к а г а з ы б а р к а з а к т а р г а к арс ы б у л ж шырарган
Д о х а л д а й д ы н эрекет1н с о т к а р л ык , б а с б у з а р л ы к деп тап-
ты. С е й т ш ол бу л елмен к ош т а с ып б а р а ж а т ы п та,
Д е м е ж а н г а ш а р а п а т ы н т и п з ш кетт1.
Т а р б а г а т а й д а т у р г а н отыз ж ы л д ы н 1Ш1Нде ма н ь ч жу р
улыг ы б1раз б а й л ы к ж и н а г а н екен. Т^р! малды есепке
а лм а ра н да , к ойм а да ры м у л ж - м у к э м а л ы н ы н ез1 элденеше
а р б а г а ж у к болып, т у т а с б 1р керуен к у р а г а н . Д е м е ж а н
оны к ал а у лы к т а ры ме н б1рге туст1к ж е рг е дейш узатып
салды. К а л а д а н едэу1р узап шыгып, К а р а у н п р д ш кеп1р1-
нен еткен сон, Ш и - а м б ы к уймес ш т о кт а ты п же р г е туст1
де, артында б у лд ы ра п к ал ып б а р а ж а т к а н Ш э у е ш е к т щ
к а л ы н та лынан кез алмай, у з а к к ар а п турды. Элден
у а к ы т т а о рама лын алып, б у ла н г а н к езэ йнепн суртк1лед1:
— К а й р а н Ш э у е ш е к ! К,ут конг ан, к,асиетт1 же р ед1.
Кимаймын.. . Мен бул к ал а р а к ы лш ы л д а г а н к ыр ык ж а-
сымда келш ем, ж ет шс т е н а с к а н д а кетш б а р а жат ы рм ы н.
Е нд1 кайтып кере алмаспын, а р э д а ! . . 0 м1р деген сол,
мырза лар. Б 1р к ун п де й болма й ©те ш ы к т ы , — деп 1штен
тына курсшдй
У з а та шыккандардын, к е п ш ш п осы а р а д а к о ш т а сы п
кайтып кетт1 де, Д е м е ж а н б1раз а даммен Д а м ы л т а м
б екетше дейш ерш ба рды. Б у л онын, у з а к жыл д з мде с
болып, тэ рб ие с ш керген, ©з тардырына шешун п ыкпал
еткен м ан ь ч ж у р у лыг ына деген ен, с о н р ы курмет1 ед1. Екеу1
а йр ы л ы с ар да к у ш а к т а с ы п к ошта сты. Д е м е ж а н н ы н к арс ы
алдында сол сэт б1р а й м а к т ы н к ат а л эм1рш1С1 емес, томар-
дай рана к а у с а г а н шал тур ед!. Ш и - а м б ы н ы н ©М1р1 к©31не
ж а с алып, б о с а г а н ы н к©рген1 осы. А йр ы л ы с а р сэ тте лык-
сып келген ж а с т ы т о к т а т а алмай, кэд1мг1дей жыл а ды .
— У а к ы т нлркш к ал а й тез ©тед1?! Сен менщ к олыма
келгенде он ек1 ж а с а р б а л а ед1н,— деген м ун ын бе т ше
к а р а п . — У з а к жыл д э м д е с - т у з д а с болдык. ©з басым,
ш ама м келгенше, с а г а н ж а й б а г ы н ы ш т ы кызметкер емес,
б а ла м рет1нде к а р а у г а тырыстым. Т а г д ы р г а не шара,
енд1, м1не, айрылыс атын кез жетт1. Б э р 1М13 де пендем)з
гой... Б 1р-61 р 1м 13Д1 с©г е- жамандамай, ж а к с ы к ещл мен
еске ала тын болайык.
Со л сэт Д е м е ж а н н ы н кезшен д е е р ж а з ж а с шыгып
кеткен. Е ш еркек а й д а л а д а , улкен ж о л д ы н уст1нде турып,
б1р-б1р1мен о сы ла й ж ы л а п коштасты. К,аз1р ойлап отырса,
ол Ш и - а м б ы н ын ж а л г ы з б у г а н деген ы кы л ас ы емес,
осында еткен ем1р1мен, к ай та о р а л м а с ж а с т ы к шаг ымен
к ош т а с у ы екен рой. Э л д е секемцпл к арт кен1Л1 с о н д а - а к
б 1рденеш сезд1 ме екен? О сы д а н ба рран сон кеп у з а г а н
жо к . А р а д а у ш ай еткенде Ши - ам бы к ай ты с болды деген
х аб а р келдк С е й т ш К у л ы с т а й е л ш щ ©М1ршде елеул1 13
калдырран а т а к т ы м ан ь ч жу р улыры да бу л дуниеден ете
ШЫКТЫ. Эс 1ЛI, К1С1Н1Н К а Д 1р 1 К631 ЖуМЫЛРЭН СОН б1Л1НеД1
рой. Бул кунде Т а р б а г а т а й ж у р т ш ы л ы г ы « б а яг ы Ш и - а м ­
б ынын т у сы н д а » дескен б'\р а у ы з се з бе н ол м а р к умд ы да
о кта - тек те еске алып кояды.
К,аз1р Д е м е ж а н ез1Н1н сол б 1р империя екь/нмен ара
катынасын еске тус1рш, ой с а р а б ы н а с а л с а , накты ж ш
таруг а болмайтын, к ай ш ы лы гы мол, к о с - к а б а т сез1мге
беленед!. С о г а н К а ра га нд а , ©м1р дегеьпн дайын к а л ы п к а
зорлап с ыйдыру ра келмейт1н, ©те курделГ нэрсе болса
керек. Д у н и е д е к атып к а л г а н е ш т е н е ж о к , ж а к с ы л ы к та,
ж а м а н д ы к т а с а л ыс тырма л ы. Ал эрб1р а д а м — ез алдына
ж а т к а н б!р элем. Сон,гы кезде Демежаннын, кез! жеткен
б)р шындык, а д а м д а р : к ытай, м ан ьч жу р, к аз а к, к а л м а к
деп эр т у рл 1 у л т к а немесе б а гы нд ыр у шы - б а г ы н у ш ы ,
бай-кедей деген т а п к а гана белпип коймай, ж а к с ы адам,
ж а м а н адам болып та ж ж т е л е т ш сиякты... А д а м д а р д ы ц
у л т к а , т а п к а а йрылу ы — кезг е керипп т у р г ан сы рт к ы
к а б ы г ы гана. Олардын. орнын а л м а с т ы р у г а , е з а р а тецес-
т«руге де б ола р. Ал ж а к с ы л ы к пен ж а м а н д ы к т ы н шекара-
сын ж о ю кияметтей киынга ту сер- ау ! . .
А й м а к т а г ы у л ы к т а р д ы н а лм а с у ы н а кара й, ел жуа н -
д а р ы н ы ц Д е м е ж а н г а деген к ат ын ас ы да к ы р ы к кубылып,
ез ге румен келе ж а т ы р . Э а р е с е былт ырг ы то г а н б а с ы н ­
д а г ы о к и г а д а н кешн досы да, д у ш п а н ы да б у д а н к атты
сескенш, у р к т к а л г а н д а й едк Айд а ры н а н айрылган
Д о х а л д а й т е б е ша ш ы к а й т а е с ш жетктгенше, алты ай
бойы ж у р т к е зш е к е р ш е алмай, у й ш д е к ус ал ан ы п жатый
алган-ды. Тек а йда ры у з а ры п, ерш коюга ж а р а г а н соц
гана, к а й т а д а н а т к а мшген. Д е м е ж а н г а кеткен кепи,
эрине, у м ы т к а н жок. Б ур ын ол к е б ш ш е е л к е д е п Ши-
а мб ыда н ж а с к а н ы п ж ур е т ш - д к Ол елд! деген х а б а р д ы
ест1генде, уЙ1нде отырып юил-пр1‘ м той ж ас а п т ы. О сы д г н
кеЙ1'н-ак кеп бегелмей, койны-коншын а к ш а г а , алтъш-
кум1ске толтырып алып, К, улжа г а ж у р 1п к е т к е н - Д 1. 1ле
ж а н ж у н ы н а ш а г ы м айтып, ш а м а с ы келсе, Д е м е ж а н н а н
еш а л м а к десед!. Ол кеткел! де, мше, ск!-уш айдын жуз)
болды, сол с а п а р д а н зл1 о р а л га н жок.
О с ы н ы н а ртына н 1‘л е - ша л а былт ырд ан бер! а б а к т ы д а
ж а т к а н Б а й с е р к е де б1р т у н ш н 1Ш1нде )31м-кайым ж о к
болып шыкты. Б ш е т ш д е р д щ а й т у ы н ша , оны да турмеден
к аш ы р ы п Ж1берген — х а л д а й л а р к ер ше д к Кеп кеш1кпей
Байсеркен1‘н де К у л ж а г а к ар а й бет тузеген! мэл1'м болды.
Ж а л г ы з кетпей, Б е р 1Н1н б 1рнеше Ж 1 г т н к а с ын а ерт1п
алыпты. О л а р К у л ж а г а б а р г а н д а к а ж е т б о ла тын жол
к а р а ж а т ы н д а алдын ала о йл ас т ыр са керек. Ж о л -ж е н е к е й
Мэмбетт1Н алые о т а р д а ж а т к а н ж ыл к ыс ы на тиш, 1р1-
1р1С1нен т а н д а п жур1п, алпыс жы лк ын ы айдап кетштк..
Каз^р Д о х а л д а й мен Б а й с ер к е К у л ж а к ал а с ы нд а бас
туЙ1ст1р1п, Д е м е ж а н г а к ар с ы астыртын 1С к о з га п жа т ы р
деген сы б ыс б а р.
Каз1р Т е р т у ы л 1шшде де д а у ы л а лд ын да гы д а й б 1р
а лд ам шы т ы ны ш т ы к о р н а г а н . Эншей1нде Д е м е ж а н н ы н
орнына т а ла с ып, кыркысып ж а т а т ы н эр р у ды н а т к а
М1нер ж у а н д а р ы да э л ш т щ артын багып, ба йг ыз да й бугым
калг ан- ды. Не ш кутет!Н1 белг!С!3, эйтеу!р бэр! де райып-
тан келетш б1р е з ге р к т 1 с а р ы л а тосып жур. . . Э л д е осы
пэледен а у л а к ж у р е т к дегеш ме, б у рынрыда й а ш ы к кар-
с ы л ы к к а б а р м а й, к ас ы н а да ж ол а м а й , с у ы к т у с е ж г е
тырылран су ырда й, у й - у й л е р ж д е т ы н тында п ж а т к а н
жайы бар...
О с ы л а й ш а б1ржен б1р1 туып б а л а л а р а н к а л ы н ойдын
к у ша ры нд а , к ас ын да ры с е р ж т е р ш е де б1р а у ы з Т1Л кзтпа-
ран куй 1, Д е м е ж а н ш а л к а р т у е ш а м а с ы н д а Ш э у е ш е к к е
К1рд 1. К а л а н ы н ш е т ж е 1лжгенде, Э б д 1р а с ыл к а т а р л а с а
берт:
— Д е м е ж а н ара, б!з б у п н кай уйге т у с у н л е к ? — деп
к ал ды б1ршш1 рет ды б ы с б е р т .
Д е м е ж а н с ел т е т т басын кетерш алган. Бул т у ра л ы
ойланбапты гой... А йт т ы- айт п ады, ю м н щ к ор а сы н а бурыл-
ганы д у ры с ? Б ур ын к е б ж ш е Ы б ы р а й д ы н уйше т у су ш!
ед1. Б 1р а к ол уйден к он а к а рылма йды, ырду - дырд уы мол.
Сэ л ойланып калып:
— Б а б а л ы к т ы н к ор а с ын а тарт. С о н ы н уЙ1 т ы ны шт а у
б о ла р , — дед! 1н1с1не. С о н а н со н к а с ы н да г ы Р а к ы м г а
бурылды д а : — сен Ш и х а л д а й г а ба рып 61ЛШ1, ж у р т жи-
налды ма е к ен ?— деп ш аб а р м а н ы н ж у м с а п Ж1берд1.
Б у л а р ж а м б ы л д ы н 1Ш1Н к а к жа р ып , сырткы к ак п а д а н
шыга бергенде, Р а к ы м с о нд а ры н а н куып ж е г п .
— У к 1 р д а йл а рд ы н алды келе б а стап ты. Тек Керейд1н
у к 1рдайы Турысбект1 к у т 1п о тыр г а н кер1нед1. Т у с т е н кейш
с а г а т у ш т е кенсеге ж и н а л у керек екен, — дед1 ол мэн-
ЖЭ Й ДЫ ТуС1НД1р1П.
Д е м е ж а н т е с к а л т а с ы н а н с а г ат ы н алып к а р а д ы да:
— Оныс ына зл 1 кеп у а к ы т ба р. Ж у р ш д е р , оган дейЁн
ша й г а канып а л а й ы к , — деп атын тебппп, а лг а т у с е бердь
Б а б а л ы к а у л а с ы н д а ж у р екен. К, акпадан к1рген Д е ­
межан ды керш, к у р а к у шы п алдынан шыкты. 031 алыс-
тагы Керей ш ш е н кеше г ана оралыгтты. А п а р г а н сау-
да сы кус ет болып, ыргын пайда тус1рген сек1лд1. Кен
а ул а ны н кора, койма ж а к б у р ы шы у ш р - у ш р ма л г а, тай-
тай ж у н , тер1-терсекке толып кет1пт1. Со л м а н да б1рнеше
Ж1Г1Т а р б а д а н ж у к тус1р1п, к а р б а л а с ы п ж у р . Д е м е ж а н -
дар а ттан тускен сон, Снрден уйге К1ре коймай, а у л а д а
сэл к1Д1р1степ калды.
— Б1зд1н ,т1рл1К о с ы , — дед! Б а б а л ы к койма манында
жургендерд1 иепмен нускап.— Казакты н к ор а с ы нд а
Ш1р1п ж а т к а н ж у н мен т е р Ы к а л а г а та сып э ке ле м 13. Оны
тиын-тебенге, б ул - ша й , б уй ы м га а й на лд ы р а м ы з да,
с ок ыр дын ез бидайын ез1не к уырып бергендей, к ыр да г ы
елге к ай т а апа рып е т ю э е м 13. Эйтеу1р, к у жанра 61 р ты-
н ы ш т ы к жок .
— Тшт1 с е н щ о сынын ду рыс. « Е с е к т щ артын ж у да,
мал т а у ы п кел» деп А б а й т е п н айтка н ба. К а з а к т ы н
ж а т ы п 1шер ж а л к а у л ы р ы н а эбден зырыры кайнаранда
ш ы к к а н сез р о й б у л , — деп Д е м е ж а н оны кетермелеп
койды.
Б а б а л ы к а у л а с ы н ь щ б!р ж а к к а п т ал ы на Е ше н - Се шт -
т щ м е ш т салынран-ды. Каз1р у ш а р басына ай орна-
тылран, бш к м у н ар а л ы кек менлт кун нурына шарылып
Т1ПТ1 а с к а к т а п кершедк Д е м е ж а н н ы н е с ш е о с ыдан он
ш а к т ы жыл б у рын дэл осы у йде Е ш е н - С е ш г п а лраш
кергеш, б о л а ш а к менлтке орын т а н д а р а н д а , Б а б а л ы к т ы н
ез ж е р ш щ ж а р т ыс ы н б е л ш берг еш оралды.
— Каз1рет калай, ж у р ш ж а т ы р м а ? — дед1 ол менлт
ж а к т ы и еп мен нускап.
— Е, ол гасшщ упайы тугел р о й . Каз1р б 1р « а л л а уа к-
бары» б 1р кой боп м а н ы р а п т у р г а н ж о к па , — деп Б а б а л ы к
к у л а н а к у л д к — Кэне, уйге ю р щ 1здер... Ш эк е т к ай д а с ын ?
К о н а к т а р г а керпе сал!
Бу л кунде б 1рнеше б а л а н ы н а на с ы болып у лп рг е н ,
узын бойлы, а к с а ры Ш э к е т тор алдына корпе жайып,
коп ник т а ст ап , к о н а к т а р д ы 1зетпен к арс ы алды. Т©рт-бес
ж а с т а г ы к1шкентай к ыз бен а яг ын апыл-тапыл ба ск а н
е к ь у ш ж а с а р ул б а л а е т е п не о р а л ып б 1рге ж у р . 031 тары
а у ы р а я к ты ма, к а л а й , т а л д ы р м а ш , а ш а н денес1 ж уа н-
т ы к т а у к©р1нд1. Ш э к е т т щ Д е м е ж а н д ы кептен к©р1п тур-
ганы осы ед1. Ж а с эйел у й - ш ш щ а ма нд ыг ын су ра й кел1п,
61 р с а бы рлы , ибалы ж у з б е н А ж а р а на сы н а кещл айтты.
Ал Э б д1ра сыл бул с е м ь я г а тшт1 ж а к ы н болатын. Уш
жыл бойы 1ргедеп Ешен-СеЙ1тт1Н медресес1нде о кыг анда ,
бу л уйге к у н де К1р 1п-шыгып, ©з а дамынд ай С1Н1С1П кеткен.
Шэ ке т каз1р соны еске а лг ан д ай , Э б д 1 р а сы л г а карап,
жымиып кулд1 де:
— К а з 1 р е н д 1 у й л 1 -ба ра н д ы болып, улкен ш ан ы ракты
у ста п турран ©З1н р о й . Б ал а л ы болды деп е с т 1 Д1 К. К1шкен-
та й л ар ы н н ы н б а уы бер1к болсы н !— деп ж а с ж т т к е
к утты болсын айтты.
Д е м е ж а н бул т у е ю отыр ыс та кеп бегелген жок . Б а б а ­
л ы кт ы н б1р мал ына б а т а 1стед1 де, шайра канып алган
сон а ты на мшш, ж а м б ы л д ы н 1ш1ндеп ук1мет к енсесше
к а р а й б ет алды. Б а с к а уюрдай-зэнг^лер де осында екен.
Эз1рше 1шке юре коймай, кен а у л а ны н 1Ш1Н к а з а к ы унге
толтырып тертте н- бестен к ора л а нып с©йлесш тур. Д е ­
м е жан а ынан т у с ш, к а с т а р ы н а т а я г а н д а , у ю р д а й л а р
тобы ж а п ы р л а с а сэлем б е р к т , ю ш ш к 1зет к е р с е т к т к
Б у л а р д ы н бэр 1 д е б у ры нн ан у з е н п к а г ыс ы п келе
ж а т к а н сыралры ж т т т е р . Б у л т о п к а ж а н а д а н косыл-
раны — К е р е й д щ ж а с у ю р д а й ы Т у р ы с б е к к ана . Ма м ы р -
бек т е р е Керей ж у а н д а р ы н ы н ка т т ы тул ап к ар с ыл а с -
к ан ына к а р а м а й , еткен к ыс т а улкен улы Т у р ы с б е к к е
у юр д а й л ы г ы н е т к 131П б е р т , к е н ш н б 1р ж о л а тындырг а н-
ды. Т у р- т у л ра сы э ке сше келетш, ж а с ы отызра ж а н а ш н -
ген кара с у р ж т т Д е м е ж а н р а а й р ы к ша шт ипа т бклд^рт,
шле сэлемдест1.
Каз1р о сында т у рра н бес у ю р д а й д ы н ш ш д е ж а с ы
у лкеш — Д е м е ж а н мен Ш э ш екен. Эз1лкеш, ш а к п а Т1ЛД1
Ш э ш ездер1Н1н осы т у р ы с т а р ы н а н шыга рып, б 1р к ы з ы к
к а л ж ы н айтты. У к 1р д а йл а р д ы н Д е м е ж а н н а н б а с ка с ы :
Та нрыт та, М а д а н мен Т у р ы с б е к те, Ш э й ш щ ез1 де орта
бойлы, шэкене рана ж1Г1ттер бола тын. Ж е к е ж у р г е н д е
а т ак - а б ы р о й л а р ы к е т е р 1п б1Л1нбеген1мен, к а з 1р енсегей
1р 1 денел1 Д е м е ж а н н ы н к а с ын да с о л ар д ын бэр» шег1п,
а ла с а р ы п кеткендей едк Ж а с ы к у р б ы ШэЙ1, Д е м е ж а н -
мен эз1лдесе берет1Н эдет1мен, б у г а н ш ал к ал а й к ар а п
алды да:
— К а й р а н нарым-ай, кад1р1НД1 б1лмей ж у р екенб1з-
ау! ©31Н келгел1 айдынымыз асып, то па нымыз толып
к ал г аны н к ара шы. .. Б а р кщэн — м е з п л ш е н кеш т у г а н ы н
гой. Э йтпес е К а б а н б а й а т а м ы з сек1лд1 кол б а с т а г а н б ат ыр
б олар ма ед1н, кайте р ед1н?!— деп топтанып т у р г а н д а р д ы
д у кулд1рген.
— Бул К1С1Н1 каз1р б а т ыр емес деп к 1м айтады. Д о х а л -
дайдай до л ын ын а йда рын кес!п а л у упин де, б1раз ж у р е к
керек ш ы г а р , — дед1 к а л м а к у ю р д а й ы М а д а н с е з ге ара-
ласып.
Д е м е ж а н езу тартып, аз бегелд1 де, ж а н а г ы ШэЙ1
С631Н1Н орайына ол д а б!р Э31Л айтты.
— Сен е й т т кортык ж а р а л г а н ы н уш1н к о р л а н б а й - а к
кой, ШэЙ1. ©31н а йтпа кшы, б а т ы р л а р д ы н дэурен1 етт1 емес
пе. Каз1р сен сиякты о р т а ш а л а р д ы н заманы. Б ул кунде
езгеден а р т ы к б о йы н да, ойын да кезге ш ы кк а н суйелдей
кер1Н1п ту рады. .. К,аз1р ж ыл а г а ны нм ен , туйен1н к у л а г ы н а
шыгып, жыл б а с ы а т а н г ан т ы ш к а н д а й , туб1нде осы сен
о за сы н , — деп колтыг ынан гана келетш к у р да с ы н к уша к -
тап, а р ка с ы на н к аг ып койды.
Б у л а р эрнен 1 э н п м е е т т , к у л 1 С1 п т у р р а н д а , 1 ш ж а к т а н
кенсе кызметкерлер1Н1н б1р1 ш ы р ы п ;
— М ы р з а л ар , 1шке К1р1н1здер. С 1з д е р д 1 х а л да й к у т т
отыр, — деп х а б ар л ад ы .
Д а л а д а т у р г а н д а р д а б ы р л а с а шубырып, кец а у л ан ы н
т в р ш д е п кенсеге к а р а й бет алды. Со л бе т т е р ш д е узын
Д9Л13Д1Ц бIр ж а к к а п та л ын алып ж а т к а н , б!р кезде Ши-
а мбы о тыр атын кец залра е г п . Ш и х а л д а й т е р д е п устел
б а с ын д а ш ош а й ы п жа л ры з отыр екен. Э к ю неме б ул а рд ы
кере с а л а орнынан куле т урег ел ш, к ар с ы ж у р д к
— О, а йма рымыз да ры к а з а к - к а л м а к т ы ц ип жаксы--
лары, т е п е а м а нс ы з д а р ма? Ел-журттарын. ыз б а к у а т ,
б а кытты, бейб!т т у р м ы с кечирш ж ат ы р м а ? — деп м у н д а й ­
да тек а й м а к э м 1 р ш 1 С 1 рана а йт ат ын ресми сездерд1 Т1 3 -
бектеп, кол берш а м а н д а с ы п ж а т ы р .
Егер онын, орнында шын г уб е р н а т о р - а м б ы н ы ц е з 1
отырса, оган к ай та р ыл а т ын ж а у а п та с а л тан ат ты, ресми
б о ла р ед1. О н д а б у л а р да: « П а т ш а л а р д ы ц патшасы, к е к т щ
улы Е ж е н х а н н ы ц камк орл ыг ында . .. » деп бастап, б 1раз
кесклер ед1. У ю р д а й л а р каз!р онда й к е те р щ ю, бипаз сез г е
ба рма ды. Э л д е еттер1 уйренш кеткен Ш и х а л д а й д ы бой-
л ар ын а т о гы т п ад ы ма:
— Ш у ю р , а ма нш ы лы к.
— ©31Ц де с а у - с а л а м а т ж у р ш ж а т ы р с ы ц ба, хал-
д а й ? — деген свздерд1 ж а й ерш ушымен г ана а йткан
болды.
Д е м е ж а н н ы ц б1рталайдан бер! Ши х ал да йм ен бет
к е р к к е ш осы ед1. У а к ы т ш а бо лс а да колына билж тигел1
х а л д а й д ы ц ец1 майг а берткен бида йда й жылтыра п, жа-
с а цг ы р а п алыпты. ©М1р1 шыр б1тпейт1н т а р ам ы с денес1
балрын тартып, т о лы с а ту ск ен бе, калай. . . Ж а с ы алпыстан
асып кетт1 дейт1н емес, селеудей селд1реген с а ка л - му рт ы н-
д а б 1р тал а к жок. «Осы да с а йт а н сиякты к арт айма йды
екен, — деп ойлады Д е м е ж а н оныц б ет ш е к ар а п отырып. —
Б 13Д1Ц б а л а кез1м1зде осында й ед1, эл1 сол калпы».
Б 1р а к каз1р Ш и х а л д а й д ы ц б у ю л болмысынан б1р сен1м-
С13Д1К, элденеден журекс1нген, к о б а л ж у бары б ай ка л ад ы.
Э к е с ш щ к а л па г ын ки!п а лг а н б а л а д а й к ан ша кокилан-
ганымен, мына кец к а б и н е г п де, мэртебел1, би1к устелд1
д е то лтыра а лмай отырганы сез1Л1п тур. Сонысын е з 1 де
б1лет1н сеюлд!, бейне мыналар элдеб1р у рл ыг ын ыц уст1-
нен ту ск енде й, ез1нен-вз1 к уыстанып, к и б ы жы к т а п б1раз
отырды да, б1рден н е п з п ш а р у а с ы н а квшт1.
— Ал, курметт'1 мырзалар, С1здерд| мен мунда аса
б 1р мацызды х а б а р а йт ур а ша к ыр ы п отырмын. Ши- а мб ы
кеткел! б 13Д1 ' ц а й м а к т ы ц б а с ш ыс ы з к ал г а н ын е з д е р 1Ц13
б1лес1здер. Е н д 1, мше, сол куткен сэт те келш жеттй Тар-
б а г а т а й г а ж а ц а эм1рш1 келе ж а т ы р ! — дед1 ол с а лтан ат ты
турде.
О т ы р г а н д а р б1ршщ б етше б!р1 к ара п, к о з г а л а к т а п
калды да , «ол юм болды екен» дегендей, к а й т а д а н хал-
аайга ен,сер1лд1.
— Кел етш жана э м 1рнпм13 — М а т е н - ам б ы деген
К1С1,— дед1 Ш и х а л д а й ез с е з ш а ры к арай с а б а к т а п . — Ол
5у п н - е р т е н К у л ж а д а н а т т а н б а к к е рше д к У з а с а он т а к т ы
кунде б 13Д1 ‘ н а й м а к т ы н ш е к а р а с ы н а ж е т ш к а л у г а ти1с.
Мэртебел1 улык ты кай жерден, к ал а й к ар с ы а ла мы з ?
Енд1 с о ны н ж а й ын а к ы л д а с а й ы к .
Х а л д а й д ы н ж а н а л ы к х а б ары бу л о т ы р г а н д а р д ы н
: а на с ы на эл1 т о л ы к ж е т е койма ды ма, б1рден д у р л т п
костай жене лг ен е н ш м болмады.
— С о н д а ол тере к а й ж ерден келе ж а т ы р ? 1шкер1ден
арнайы Ж1берген а д а м б а , элде осы елкенщ е з ж ен шык-
к,ан у л ы к п а ? — д е д 1 ш а п ш а н М1 н езд 1 Ш эЙ 1 ш ы дай алмай.
— М а т е н - а м б ы — 1л е н щ т у р г ыл ык т ы адамы. Улты —
с1бе, х а л д а й л а р э у л е т ш е н , — дегенде Ш и х а л д а й д ы н жуз1
жайнап коя берд1. Э с 1ресе « х а л да й л а р эулетшен» деген
:езд1 ерекше екпшмен, астын сызып т у р ы п а йт т ы . —
Бурын ол кеп ж ы л бойы К у р е д е п ш е к ара эскерш бас-
карып т у рг ан . Е ж е н х а н г а шын бершген, ер ж у р е к офи-
церлерд1н 61р 1. Алдын ала айтып кояйын, М1нез1 тым
катал, а на у - м ын а у к ы л ж а к к а кенбейт1н адам. . . Б 1з д щ
а й м а к к а сонда й б!р а з у лы б а с шы б о лм а са , кеЙ1нг1 кезде
гым ж а й ыл ып кетт1к емес пе,— деп м ыс ык м у р т ы н ыц
астынан жымиып кул1п койды.
Ж а н а эм1рш1Н1н алые а с т а на д а н , Е ж е н х а н н ы н ез
к асынан келмей, т а я у д а н т а б ы л г а н ы н а ж э не т а з а канды
ман ьч жу р де емес, осы т е щ р е к т е п кеп х а л д а й д ы н б1р!
болып ш ы кк а н ы на мына о т ы р г а н д а р д ы н кен1Л1 орта
т у сш, б 1р сэ т к о н ы р а й ыс ып калды. Ал Д е м е ж а н енд1Г1
желд1н к а й ж а к т а н сог атынын сез1п, 1штен тына куреш-
Д1. Б у д а н была йг ы ж у р т к ен е с1не а р ал ас п а й, бойын ж и ­
нап, т у й ы к т а л а тус1п ед1.
Мэртебел1 М ат е н - а мб ы н ы кай жерден к арс ы а ламыз
дегенде, бэр! а к ы л д а с а келш, а й м а к о рт а л ыг ын а н уш-
терт кунш1л 1к ж е р д е п М а й л ы н ь щ жонын л а й ы к деп
тапты. Со л манда ты бекеттер Керей ж а й л а у ы ме н ту спа -
т у с келед1. Уй Т1'гу, сойыс к а м д а у да к иынга т у с п е й д 1.
У лык ты Уты бекет1нен, не К а р а т а й т ы н ы н а су ын а н карсы
алып, кек ж а й л а у , эсем т а б и т а т а я с ы нд а б^рнеше кун
ерк1н кес1лш ж а т у г а болады.
— Бул жолы 613Д1Н ж а с у к 1рдай Т у р ы с б е к мыр за нын
жел1 онынан т у р д ы - а у дейм1н,— деп Ш и х а л д а й ндыкылык-
тап кулд1.— Со л а р а т а он ш а к т ы уй Т1Г1П, к он ак а сы ,
сойыс к а м д а у Керей елше кнынга т у сп е с деп ойлаймын...
Б 1зден э кещз М а м ы р б е к т е р е г е сэлем айтьщыз. Ко на к т ы
к а л а й жене лту д1 ол ю с 1 бэр1М1зден ж а к с ы бкледг Ал ел
1Ш1нен т а б ы л м ай т ы н а з ы к - т у л ж т щ кей т у р л е р ш 613 кала-
дан а л а ба р а м ы з .
Б у л у сынысты Т у р ы с б е к те к у а н а к аб ыл да ды . Алыс-
тан келе ж а т к а н бейтаныс эм1ринш б1ршнн рет кутш
а лу абыройы е з ш е тиг енш т а г д ы р д ь щ ерекше сыйындай
к ерш ед1.
— Ол ж ар ын а алан, бо лма ныз, х ал да й. Бэр! е з щ 1з
а й т к а н д а й б о л а д ы , — дед1 ол е ш б а л б у л жанып.
— Ендеше, к е л е а ж е т ш щ ба сы н д а бэр1М1'з Д е р б ш -
ж ш д е т а б ы с а т ы н бо ла йык . Б ул с апа рра е з д е р щ 1зден
б а с к а з э н п , е л у б ас ы, ыста ршын , билерд1 де ерт1п алы-
н ы з д а р , — д е д 1 Ш и х ал д а й .
О сымен сез б т п , барлыры д а л а р а к а р а й бет алран.
Б 1р а к б1рден т а р а п кете коймай, келе ж а т к а н эм1рш1ге
сыртта й тон П1Ш1П, э р к а й с ы с ы эр турл1 ж о р а м а л айтып,
а у л а д а эн,г1мелесш т у р.
— Апыр- ай, мына келе ж а т к а н жан,а улыктын. у с к Ы
тым ка т т ы дед1-ау... Келмей ж а т ы п к о р к ы т т ы - а у ! — дед1
былай шыра б ере Тацрыттын, ж у з 1нен м а з а с ы з д ы к 61л 1-
Н1П.
Б 1р а к т а л а й д ы б а с т а н ©ткерген ШэЙ1 сиякты кене
кездер айылын жи ят ын емес:
— Е, т э й Iр 1, «мен тимеген бай ба р ма» депт1 р о й бая-
рыда б 1р катын. Со л а йтка ндй, керген улырымыздын
алд ы- арты осы д е й с щ бе... Бьлдщдер ме, сол у лы к т ы н
т а м а г ы тес1К пе е к ен ?— деген Т а н г ы т к а куле карап.
— И т б ш п пе... Т а м а г ы т е а к б о лм а с а , а шт а н ел1п
к ал м а й м а , — деп Т а н г ы т к а л т а с ы н а н шытыралы ш а к ш а -
сын ш ы г а рып, н а с ы б а й г а кол созг а н.
— Ендеше, ш у р к етпе. С о л т а м а к еткен т есжтен
уЙ1р-уЙ1р жы лк ы, к о р а - к о р а кой д а етедк Ал кой еткен
жерден сен екеу1М1з де б 1рдеме кып ©терм1з... О д а н да
н а с ы б а йы нд ы э ке лни, — деп ШэЙ1 иепн к аг ып койып,
к у л а н а кулд1.
Ал Д е м е ж а н б о л а ш а к э м 1р ш ш щ х а л да й э у л е т 1нен
екенш ест1геннен бер1, а лда бу л у шш ©те колайсыз, киын
кундер келе ж а т к а н ы н б у к ш болмысымен сез1нгендей
болып ед1. С о нд ы к т а н у к 1р д а й л а р ды н кысыр кенесше
а ра л ас п а й, олармен к ош айтысып, атына к а р а й беттей
берген. М а д а н мен Ш э ш сонынан куып ж ет ш, аз гана
аял ж а с а у ы н е т шд к
Б у л ек1 ук1рдай д а Байсеркен! 1здеп ж у р екен. М а д а н
осыдан ек1 жыл бу рын алген калмактын. кунын ж о к т а с а ,
Ш э ш биыл к ек темд е у р л а н г а н М э м б е т т щ жы л к ыс ы н
да ула йды. Ал Б а й с е р к е б олс а жо к , а б а к т ы д а н к ашып
шы к к а н бойы ушты-куйд1 райып болран. Б 1р а к уры колра
туспей кеткенмен, а рт ында ел1-журты бар. Со л урланран
ж ы л к ы мен к 1с 1 кунын Д е м е ж а н к ал а й е н д 1рш беред1?
Сонын, жайын бшмек.
Д е м е ж а н д а у г е р л е р д щ сезш ты ндап бола бере, кар-
кылдап к улш Ж1берд1
— Эй, сен е к е у л е рщ эл1 б а л а е к е н а н д е р р о й , — деген
ею уюрдайдын, бе т ше кезек к а р а п . — Се н д е р г е Б а й с е р к еш
турмеден кашырып Ж1берген а да м ды айтайын б а? О н д а
ана отырган Ш и х ал д а й м е н с е йл е с щ д е р. Урыны к у т к а ры п,
колына к у р ы к у с т а т ып Ж1берген с о л а р. Ал Байсеркешн,
©31 керек бо лс а, ол каз1р с еш мен м е нщ колымыз жет-
пейтш жерде, Д о х а л д а й екеу1 К у л ж а д а , Матен- амбынын,
к а с ын да жур. . . О л а р да улык пен б 1рге к а й т а ты н шыга р,
алд арынан шыгып к у т т а л ы н д а р ! — дед1 де б у рылып ж у р е
бердк
Е ю у ю р д а й б 1р 1н 1н, бет1не б1р1 к ара п, анырып турып
к а л г ан. Д е м е ж а н сол куш а л д а г ы жол с а п а ры н кырдары
з эн , п- е лу б а сыла рг а х а б а р л а у уш^н, Р а к ы м д ы елге кай-
т арды да, ©31 Бабалыктын, у шн де конып калды.

II
У л ы к кецсесшен Д е межан нын , к а б а г ы н к1рбен, шалып,
ж а б ы г ы ц к ы р а п к ай т к а н ы н Б а б а л ы к б1рден а цг ар д ы . Б1р-
а к а р т ы к с у р а у бер1п м а з а л а г а н ж о к . Т е р п б ел ме г е
керпе тесеп, ж а с т ы к т а с т а д ы да:
— Ш а р ш а г а н ш а г а р с ы з . О с ы нд а а з ы р а к демалы-
ныз, — деп дал а г а шыгып кетт1.
Д е м е ж а н т ерезесш к ар а цг ы л ап койган с а лк ы н белме-
де кез шырымын алып, б1р с а г а т т а й у й ы кт а п турды.
М а н а г ы д а й емес, т у л а бойы с е р п п , жен,1леЙ1п калыпты.
Кун кешюрш к а л с а керек, к а б ы р г а г а к иг аш с эу ле тус1п
тур. Демежаннын, оянуын куткендей, осы кезде сырттан
уй иес1 де о рал г ан. Енд1, М1не, к он а гын а у ы р ойдан сешлт-
К1С1 келгендей эр турл1 э н п м е л е р айтып отыр.
Бабалыктын, с а у д а ба бымен бу л К у л ы с т а й д а шарла -
маган жер1 жок. 1рг еде г 1 Т е р т у ы л мен М э м б е т 1ш1 г ана
емес, сонау ш а л га йд а ры Ж у м ы к , Керей ортасы да мунын,
емш-еркш а р ал а с а т ы н ез а ул ын д ай болып кеткен. Ка й
ел, кай ру болма сын б а с к а н ы ж а т ы р к а с а да саудагерд1
с ырт ка теппейд!. А р б а с ы н суйрет1п а ул ына б а р с а бол-
ганы, бала-шагасымен ©здер|-ак алдына-н шубырып
шыгады. О н ы н у ст ше бул ж 1п т ж а й б а к а л ш ы кеп с а у да -
гердщ б 1р 1 емес, е з ш щ ет! т1рл1пнщ а р к а сы нд а , эр ел дщ
с о р п а г а шырар а з а м а т т а р ы м е н ж а к с ы а р а л ас ы п , о л а рг а
тек с а у д а с ы н е т ю з ш коймай, с ез ш- на з ын е т ю з е т ш дэре-
жег е ж е т ш к а л г а н . « 0 з щ би б о л м а с а н да, би т у се т ш
уй бол» демекчл, к ы р д а г ы у к л рд а й- зэ нп ле р д щ ©31 к а л а г а
келсе, осы Б а б а л ы к т ы н у шн е ат б ас ы н т1реп, а ун ап - ку на п
ж ат а т ы н ы бар.
Уй иес! ез т а б ы с ы н м ак т а н кып, а шып а йт па са да,
сонгы ж ы л д а р ы т а с ы ©рге до ма ла п , байып келе жат -
каны б а йк а ла д ы. Каз1р ол б а я г ы ж а л г ы з атты с а у д аг е р
емес, е з ш е кемекнп б!рнеше а д а м у ст а йт ын болган. Ай-
н ал ыста гы а к ш а мен с а у д а - с а т т ы к буйымдарынын. сыр-
тында, т е р т т у л щ т щ эр т у р ш е н б1раз мал да жи;-;ап тас-
т а г а н кер1нед1. Егер ел 1ргес1 тыныш болып, б а ла л ар ы
к о л к а н а т к а ж а р а й т ы п кун т у с а , туб! к ырг а кешпп шыгып,
ш а р у а б аг ып кетет!н ойы бар.
Б а б а л ы к ©з ж а г д а н ы н о с ы ла й ш а сыпа йылап жетк13Д1
де, б 1р м е з п лд е Д е м е ж а н г а бурылып, е з 1нше б!р сыр
айтты.
— Кеп елд1 а р а л ап , т а ла й ж е р д 1н дэм1н татып ж у р м 1з
гой. С о н д а б 1р б а й ка г ан ы м : а з д щ д а н к ь щ ы з т е р т ук1рдай
елге ту ге л ж а й ыл ып кеткен екен. Э р е л д щ енбек сонында
жу р г е н к а р а па йы м к а р а ш а р у а с ы ез ук1рдай-зэнплер1-
нен гер! а з д щ ес1м1Ц1зд1 кеп айтады. Ж а р л ы -ж а к ы б а й д ы и ,
ж о к шыс ы, к а р а кылды р;ак ж а р г а н эд!Л казы деп, сырты-
ныздан а р к а ту тып ж ур е д ! екен. Э а р е с е ана жылг ы осы
елге А б д ы р а д а н с у эпер1п, тентек х а л да йд ы ж у а с ыт -
к ан ыныз ел 1Ш1нде а н ы з г а а йна лып кеткен.
Эрине, ез! т у р а л ы жылы сез ест!генд| к'ш ж ек керсш,
Д е м е ж а н да мерейлеьпп калды. Сонымен б1рге Б а б а л ы к
осы сез дерд! н б эр ш м у н ын к е щ л ш к е т е р у уш1н, бугп1
эдей! айтып отыр га н ын да ж а к с ы пайымдады.
— Б 1ра к ж у р т т ы н б э р 1 олай емес шыгар. Б а с к а ш а
сейлеп, с ы р т т а й к ы ж ы р т ы п ж у р е т ’ш тер1с азу, кисыктары
д а аз б о л м а с , — дед! о нын бет1не куле карап.
— Со л гой — менщ де айтайын деп келе ж а т к а н ы м , —
деп Б а б а л ы к э н п м е с ш ары к а р а й ж а л г а д ы . — Ж а н а г ы
03Щ13Д1 шр т у т а т ы н к ал ь щ б у к а р а к ау ымн а н б а с к а , С13
дегенде каны катып калг ан, к а р а д а й ©шчгш журет1н тагы
б 1р пэле к уг ан топ ба р. О л а р — к еб шше , кырыс, надан
б а йл а р мен аткам1нер, ел пысыктары. Э л г ше р С1зд‘щ
атыныз ш ы кк а н ж е р де юрпщей жиырылып, у са к- ту й ек ,
пыш-пыш ©секке жем е т к ю келед!. К о рк а йы н ба, рет!
келгенде, о н д а й л а р д ы ц т а ла йымен айтысып та калдым.
Тшт! а з д щ бет1-жуз1н.1зд1 кермеген б1реулер1 сыртьщыз-
дан да ттап ж у р е д ь а у . С о н д а й кездерде: «эттен, ен беп
еш, тузы сор болып ж ур г е н, к а й р ан Д е м е ж а н а га м- а й! »
деп С1зге ж ан ым а шып кетедй
Д е м е ж а н Бабалыктын, еш б у к п е а з , агынан ж а р ы л г а н
се з де р ш т ында й отырып: «осы мен, шынында да, ж у р т
м у а р к е й т ш д е й д э р е ж е г е жеткен болуым керек» деп тол-
ганды 1шшен.
— Бул ду ние т а р ы л ы п б а р а ж а т ы р - а у , б а уырым.
К,айда барып сияр е к ен б1з ? — деп к е ю р е п н к арыс айыра
курс1НД1.— М ын а келе ж а т к а н М а т е н - а м б ы деген х а л д а й ­
лар эулетшен к ершедк Ол да н а м ы с к а шаппа с, еск1
кепн к ум а с де й м ющ .
Бабалык, б1р сэ т у н с 1з калды. 1штей к а б ы р г а с ы
кайысып, к ат т ы аяп о тыр га н ы б е л п л к Б 1р-ек! рет Д е м е ­
жаннын, ж у з ш е ба рл а й к а р а п алды д а , ез б а с ы н а келген
та гы б 1р ойды айтты.
— Б ул е л д щ енд1 слзде к а р ы з ы ж ок . Б 1л е т 1н К1с!
болса, е п з д е й - а к ерг е с у й р е д 1н,1з гой. « То р г а й ж а ц б ы р
ж а у с а б а л а па ны н к орг а йды, б у р ш а к ж а у с а ба сын кор-
гайды» деген сез б а р. О с ы х а л д а й л а р д ь щ да, т а г ы б а с к а
ел жуандарынын, д а а з г е кеп керш, кимай журген1 —
у ю р д а й л ы к бо лс а, к ур ыс ын, сол м а н са бын к ы з ы к ка н
б1реу1не е т к 131п бер1п к у т ы л м а й с ыз б а ? К, удайга шук1р,
д э у л е т 1н1з жетед!... Ал егер а л д а - ж а л д а ел Т1рл1пнен
ж а л ы к с а ц ы з , к ол да гы малды с атьщыз да, к а л а г а келш
ш а л к а ц ы з д а н тус1п ж ат ы ц ыз . Б1р1н,1зд1 ек1 ет1п, кебейт1п
беруд1 мен- ак м1ндет1ме а ла йы н, — деген-дк
Д е м е ж а н уй иес1Н1н шын д о с т ы к пеЙ1 Л1 не разы бола
отырып, б а л а н ы н сезш к ы з ы к т а г а н д а й к а р к ы л д а п кул1п
Ж1 б е р д 1 .
— Эй, Б а б а л ы к - а й , с е н 1н т а з а кен1лщд1 т у с 1н1п отыр-
мын. Б 1р а к мен ол к а л ы п к а сыймаймын гой... Менен енд1
Р а м а з а н Шэн1шев шыга к о й м а с , — деп о й л ан га нд а й аз
у а к ы т у н с 13 к а л д ы . — Ал мансап-бил1к жен1не келеек, сол
а ж ы р ы к т ы дэл каз1р менен ешк1М а лм ай отыр емес пе.
Мойныма э деш кыл а р к а н суйрет1п ж1бер1п, т у б ш д е
сонымен шалып, ж ы к п а к ойы бар! ма, К1М б1лс1н...
Бул кезде кун к ешюрш, уй 1Ш1 а л а келенке т а р т а
б а с т аг а н. Шэ ке т а у ы з уйден шишалы шам ж а г ы п экелш,
тер а лд ын да гы д е н г е л ек устелд1н у с т ш е койды да, куйеу1-
не «бер1 шыгып кетш1» дегенд! к аб а г ы ме н уктырып,
майда жур1спен ес1кке к а р а й беттед1.
Д е м е ж а н б!р сэт терг! у йде о н а ш а калг а н- ды. Ш а м
К Жумад1лов 481
жар ыр ымен с а м а л а д а й ж а й н а п к ершг ен уй 1шшде б1р
т а з а л ы к , ю р п и я з д ы к б а й к а л а д ы . К а м - к а й г ы с ы з , бейб1т
т1рл 1к у я с ын д а й . Ш а ш а у ш ы ры п , шаш ы л ып ж а т к а н б1р
с а б а к ж ш жо к , эр нэрс е ез орнында, б1р-б1рше к е р ж
берш, кез к у а н т а д ы . К а й ж ар ын а карасан, да , т аб ыс кер
азаматтын. рана емес, соны у к с а т ы п отырран укыпты,
1смер э йел дщ кол т а ц б а с ы айкын с е з Ы п ту р.
« Ад а м б а к ы т т ы б о лу у ш ш , о н ш а л ы к кеп нэрсенщ
кереп ж о к е к ен -а у! — деп о йлады Д е м е ж а н а йна л ас ын а
б а ж а й л а й кез Ж1берш.— Ол у ш ш с а у б ас ы н д ы даура
салып, ел билеп, улык, б о л у д ы н да к ажет1 ж о к шырар. С о ­
нын, 1Ш1нде э а р е с е осы Бабалыктын, т а нд а п ту ск е н жол ы
д у р ы с - а у . Ен, бастысы, е ш юм г е т э у е л а з е р к ш д ж ба р рой
басында. .. Б у л у ш ш ру ж т , партия, топ деген урым жо к .
К а л а мен д а л а н ь щ о р т а с ы н д а емш-еркш, к а з д а й к ал кы п
ж у р г е ш . Т е р т у ю р д а й е л д щ 1Ш1нде осы ж т г п к а с к е р е т 1н
К1С1 т а б ы л а к о я р ма екен»?!
Б у к и ем1р1 кез а л д ын да ет1п келе ж а т к а н Б а б а л ы к ­
т ы н е з ге к а з а к к а у к с а м а й т ы н о к ш а у Т1рл1п Д е м е ж а н г а
б 1р турл 1 к ы з ык кер1нуш1 ед1. Б1р мезет о ны н кез алдына
осыдан ж и ы р м а ж ы л д ай б у рын Р а м а з а н б а йд ь щ дел-
бес1н у с т а п журет1н, ж а с есшр1м а тшы б а л а кел1п т у р а
калды. . . Егер кез кермей, б а с к а б!реу айтса, нанбас
ед1. Б1р кезде ез1 т а л а й рет кол у шын берген корг ансыз,
ж е т 1м Ж 1п т енд] м у н ын ез1не п а на болг ысы келед!.
Б 1реу озып, б 1реу тозып ж а т к а н заман...
О с ы кезде б 1р е у л е р д щ д а л а д а д а б ы р ла с ы п сейлескен1
ест1лд1 де, ш е - ша л а терг1 уйд1н ес1п ашылып, 61'р топ к1с1-
Н1н 1шке юр1п келе ж а т к а н ы б а й ка л д ы. Алдыме н элдеюм-
Н1н а п па к сзлдес1 кершген. Е ш е н - С е ш т каз1рет екен.
К а с ы н д а Э б д1ра сыл мен Б а б а л ы к , бу л та нымайтын тары
б1р-ею адам б а р. С1рэ, ж а н а г ана а к ш а м намазын етеп,
меплттен ш ы к к а н беттер1 б олс а керек.
Е ш е н - С е ш т д а ус ы н соза, ш а н ь ф а к к а сэлем берд1 де,
б о с а г а д а сэл кщ1р1п калды. Д е м е ж а н орнынан турып, кол
берш а ма нд асты.
— С а у - с а л а м а т б а р с ы з б а , К а з 1рет? Кэне, ж о г а р ы
шыгыныз.
— Э, у ю р д а й , С13 осында е к е н а з гой,— деп Е ш е н - С е й 1т
с а л к ы н д а у сэлемдес1п те рг е озды.
Б ул кунде ж а с ы е л у ге та я п к а л г а н к а з 1*рет сонры
ж ы лд ары ж а к с ы толысып, енеш п алыпты. Кас-к1рп1г1
кою, улкен кездер1, И1р1лген о р а к т у м с ы г ы мен со п а к ш а
ж у з 1 не ж а р а с ы п т у р а т ы н , к ы с к а ту ж ы р ы л р а н , мелщей
к а р а са к а л ы к1рш1кс13 ак сэ л деш н фонында тшт! айш ык-
танып к е р ш е д ь Б а я г ы э р ю м нщ а у з ына б!р к ар а п отыра-
тын жалтан. кез, ж а с ы к молда емес, у ш а жа рл ы, сез1 ек-
тем. А л г а ш к ы а ма н- сэ л емн ен кешн, Д е м е ж а н г а бу рылып:
— Ку т т ы меш1т — к у д ай у ш н щ дэл 1ргесше келш
отырып, н а м а з г а ю р м е г е ш щ з к ала й, Д е м е ж а н м ы р з а ? —
деп кэд1мг1дей кшэ а рта сейлеп отыр.
Д е м е ж а н ж а у а п б еру г е а с ы к п а й, муртынын, астынан
жымиып кулд!. «Ал с а г а н керек болса!. . М у н ы сынап-
мшейтшдер аз ед1, енд1 к а з 1рет келш к ос ылды ма?»
— Б13 ж у м ы с б а с т ы а д а м б ы з гой, к а з 1рет. ©не бойы
менлтке б арып ж ур ме г е н сон, а нд а - с а н д а т е б е керсеткен
не б ола ды? Б 1р а к к е щ л 1М13 хак, ниет1м1з ту зу . С ы р т т а
ж у р с е к те, б1здерд1 б э т и х а н ы з д а н т а с т а м а с с ы з , — деген
сез аягын эзйлге суйеп.
Б 1р а к каз1ретт1н оган т о кт а йт ы н тур1 жок . Ты к сы р ы п
экетш ба ра ды .
— М ше , к е р д 1Н13 бе, а з д е р к у н д е л 1к т1 ж ум ы с т ы ,
к о л д а ры н ы з д а г ы бшпкт1 к елдене н т а р т а с ы з д а р . А л а й д а
С13 к а н ш а л а у а з ы м д ы бо лс ан ы з д а , А к па тша мен Ежен-
ханнан улкен е м е с а з гой. Со л па тша а г з а м д а р д ы н е з 1 эр
жексенб1 с а йын к у д а й г а к у л ш ы л ы к етуд1 естен шыга р-
майды.
Д е м е ж а н о сында й к ы с ы л ш а н д а б!р ойнакы мшез
т а б у ш ы ед1. С о л эдет1не б асып, б!р а щ ы мыскыл айтты.
— Б13Д1 А к п а т ш а мен Е ж е н х а н г а сал ы сты ры п кайте-
С13, казЁрет. П а т ш а л а р б1р к у д а й г а т а б ы н с а , оны н есе сш е
олар е з к у з ы р ы н а м нллнондарды табы н ды ры п оты рган
ж о к па. Т 1 ПТ1 со л а р о к т а - т е к т е Ш1ркеуге к1ргенде де,
ж у р т ал д ы н да е з д е р ш щ улы лы гы н сез1Н1п, поптарды
ш ул гы ту у ш 1 н б а р а т ы н б о л у ы к ер ек ,— деп лекгге к у л д 1 .
Е ш е н - С е ш т Д е м е ж а н н ы н мына с е з 1нен элдеб1р уытты
а шу ды сез1п, т'1кс1Н1п к а л г а н . Б 1р а к райынан к а йт а р
емес:
— Де г енм е н , д ш ж о л ын а б у л а й н е мк ур а й ды к а р а у г а
болмайды, у к 1рд а й э п е н д 1. Была й?ы ж у р т а з д е р г е к ара п
у л г 1 алады. Ел арасы, а з д е р кулкЁге а й на лд ы рс а ны зд а р ,
К1м келед1 б у л меш1тке?
— Шук1рл1к ет1щз, каз1рет. А д а м б а л а с ы н а алдымен
к а н а г а т керек, — дед1 Д е м е ж а н , тым асып б а р а ж а т к а н
дш е к 1Л1нщ е т к е н 1н ес1не т у с 1р 1п.— О с ы д а н он ш а к т ы жыл
бурын, дэл осы Б а б а л ы к т ы н уй1нде а з б е н а л г а ш таныс-
к анымыз ес1Н13де ба р ма? Со л кезде ж а г д а й ы н ы з к а н д а й
ед1? С'1з д 1н к ол ьщ ыз да м ын а дай улкен меипт т у п л , намаз
окитын б а с п а н а н ы з д а ж о к болатын. . . С о д а н бер1 С13
бен 613 к а н ш а ж у м ы с б т р д ж . М у с ы л м а н ш ы л ы к жолы-

16* 483
нан аянып к ал г а н ж е р 1М13 ба р ма? Ш а м а м ы з келгенше,
осы мешгг п т у р г ы з у г а ат с а л ы с т ы к. Онын, ка с ын а н м ед­
ресе ашып, к ы р ел шен б а л а ж ина п б ердж. К,аз1‘р к а л а д а
г ана емес, Т е р т у ы л д ь щ ез 1шшде бес б1рдей меппт бар...
К а л а й ойл айсыз , о с ы л а р д ы н с а у а б ы к у д а й алдында
менщ кунэмдI аз д а б о л с а ж е щ л д е т п е с пе екен?
Б у г а н келгенде Е ш е н - С е ш т тез мойындап, курт т у с ш
калды. К ы с ы л г а н ы б ола р, а к сары, с у л у жуз1 к ызарып
к е г п.
— Оны б и е м , Д е м е ж а н мырза. Мен с 1з д щ ол енб еп-
Н13Д1 е ш к а ш а н у мы т па й м ы н , — дед1 т у т ы г а , ж ы л д а м д а т а
сейл еп . — Шынын а йт у керек, ол кезде С13 бен б 1з дщ
ж о л ы м ыз е те с э г п т у й ш с т 1 гой. О нд а а з , эрине, тек
к у д а й ж ол ын г ана о йл аг ан ж о к с ы з , кыр с а х а р а г а меппт
с а л д ы р у С13Д1Н елд1 о т ы р ы к ш ы л ы к к а а й н а лд ы р с а м деген
м а к с а т ы н ы з г а де п келе к ег п. .. Айтынызшы: с 1з д щ де дэл
с о да н зиян т а р т к а н ж е р щ 13 б о лды ма?
— О л а й деп к у н э г а б а т а р ж а й ы м жо к . Кешпел1
х а л ы к т ы н б!р ж е р г е орын т еу ш, тез1рек т у р а к т а у ы н а
менл т т е рд щ у йт кы б о лг ан ы рас...
— М ше , к е р д щ 13 бе, д ш ис л а мн ьщ а д а м д а р д ы т у з у
ж о л г а с а л г а н н а н б а с к а еш з а л ал ы ж о к , — дед1 Ешен-
СеЙ1т.— Ж а р а й д ы , меш1тке к е л ме й -а к койьщыз, б 1р а к С13
уЙ1н1зде де о р а з а у с т а п , н а м а з г а ж ы г ы л м ай д ы дейд1 гой.
Со л р а с па?
— Р а с , — дед1 Д е м е ж а н б 1рден мойындап. — Ме н кеп-
Ш1Л1КТ1Н к амы у Ш1Н, ез б а с ы мд ы у мы тк ан а дам м ын . Керек
дес ещз, бес у а к ы т н амаз окып, ез к ун э мн ан а р ы л у г а да
м ур ш ам бола бермейдк С13 осыган с е н ес 13 бе?
— Э л бе тт е . Х а л ы к к а кызмет ету, а да м б а л а сы на
ж а к с ы л ы к ж а с а у — ол да с а у а п к а ж ат а ды . . . Б 1р а к лау-
х у л- м а к п о з д а эрк1м ез 1сше ез1 ж а у а п беру1 керек кой.
— О з к е к т е п к уд а й д ы айтып к ор к ыт а сы з. Ал мен
бо лс ам ж е р д е п х а л д а й л а р д ы н эле пне н к у т ы л а алмай
ж у р м ш , — деп кулд1 Д е м е ж а н . — О з д е р д щ де осы дуниеге
бет бурып, а д а м д а р г а кол у шы н б еретш к езд ер 1Н13 бола
ма?
— Б 1з д щ к у з айт ы ны мы з — ж а л г а н !с! емес, а к ы р е т т щ
1С1... О д у ни е д е к и я м е т т щ кыл кеп1р1, т о з а к оты бар.
Осыны у мы т па ныз , ук1рдай.
— А м а л не, ж а з м ы ш т ы н б а с к а са лг а нын к е р е м 13
де. Б 1р а к а л л а - т а г а л а М а н ш ы н у л ы к т а р ы н д а й емес, эд1-
летке к а ра йт ы н ш ыг а р . Б у л д у ни е де куй1к т а р т к а н пен-
дес1н о нда т а г ы куйд1рмес.
— А с т а п ы р а л л а ! М ы н а у ы н ы з к е р ш е у куп1рл1к кой,
у ю р д а й , — деп К,аз1рет ж а г а с ы н у с т а д ы . — Тез т э уб е г е
келш, а л л а г а ж а л ба рынь щыз . ..
Д е м е ж а н б у д а н ары каз1ретпен д а у л а с ы п ж а т к ы с ы
келмед1. А й т ы с а берсе э н п м е улрайып, а р а л а р ы ушырып
кететш тур1 бар. О н ы н у ст ше Е ш е н - С е ш т — Б а б а л ы к т ы н
к атты к ур ме т т е йт ш адамы. А р а д а н от ш ы р ы п кете ме деп,
онын да к ыпылдап отырраны б а й к а л а д ы. С о нд ы к т а н сез
аярын эз1лге суйеп, ж у ып -ш а й ра н болды.
— К е ш 1р 1Н13, каз1рет. Эл1 к ар т ай ы п т у р р а м ы з ж о к .
Мухаммет Ралаиссаламга да п а й р а мб а р л ы к кырык
ж а с ы н д а конран десед1 р о й . . . Осы жол ы мына х а л д а й л а р ­
дын каНарынан аман к ал с а м, ез1м де к у д ай ж ол ын а
б1ржола т у с е ш н деп ж у р м ш , — деп о т ыр ра н да рды д у
К у Л Д 1рД1.
О с ы да н кейш бул т а к ы р ы пт а сез болран ж о к . Ешен-
С е ш т б а с к а э н п м е г е айналып, к о н а к а с ы р а сойылран
малдь щ етш б1рге отырып жед1 де, у шн е кайтып кетть
Ер т е щ н де Д е м е ж а н к а л а ра Э бд1 ра сы лд ы е р т 1п ш ы р ы п ,
б а л а - ша р а р а б а з а р л ы к алып берд1 де, ез1 т у с к е т а ма н
ж а я у а янда п, кытай б а з а р ы нд а р ы Л и - ш а н с ы н н ы н уЙ1не
к а р а й бет алды. К у ж ы н а р а н к а л ы н а д ам н ын а ра с ын ан
иы к карысып, зорра жол т а у ы п келед1. К, айыршылык,
ж о к ш ы л ы к т а б ы бу л к ешеден тшт1 а йкын сез1лет1н-д1.
А й н а л а д а н к уырылран ж у а н ы н , ш1р1ген ше п - ша л амн ын ,
зырыр майынын ис1 шулырып, к о л к а н д ы к а б а ды .
Ол кешен1н ек1 к а п т а л ы нд а г ы у й м е - ж у й м е ж а й м а л а р -
д ын а р а с ы н а н ет1п к а лт а ры ст а ры т а н ы с уйд1н а лд ын а
келген. Е с ж К1л т т е у с 13 бос т у р екен, а кырын а шып 1шке
К1рд1. А у ы з у й д е е ш ю м ж о к . Т а м а г ы н кенеп ды б ы с берд1.
Со л кезде г ана т у п ю белме ден элдеб1р т ыкыр 61Л1НД1 де:
— Б ул К1м? — деген т а н ы с д а у ы с ест1лд1.
Д е м е ж а н шиден т о к ы л г а н ысырма перден1 к е т е р 1п,
т а б а л д ы р ы к т а н а т т а г а н куЙ1, ез кез1не ез1 сенбегендей
анырып турып калды. Ж а т а г а н к ам ы с кресл о да элдеб1р
к1тапка у н ш п , Л и - ш а н с ы н емес, с о га н у кс а й т ы н б!реу
отыр. М у н ы кер1п, орнынан с о з а л а н д а п к е т ер ш е берд1.
— Ой-я... Д е м е ж а н с ы н б а ? Келген^н к ан да й ж а к с ы
бо лды! — дед1 ж а н дэ рмен муньщ колына ж а р м а с ы п . —
Ж у р , к ещрек ж ер г е шыг а й ык .
Екеу1 а у ы з уйг е ш ы р ы п , ас 1шетш би1к устел б а с ын а
карама-карсы жайгасты.
— Иэ, х а л щ 1з к а л ай ? С13Д1 н а у к а с т а н ы п к ал ды деп
ест1Д1м б е ? — дед1 Д е м е ж а н уй иес 1Н1н ж у д е у ж у з ш е бар-
лай кез Ж 1б е р 1п.

485
— С о л а й боп тур... О с ы кектемнен бер! ш а б а г ы тускен
ш а р кы ш а р б а д а й сыр бере б а стар аным.
Л и - ш а н с ы н с у м д ы к а рып кетштк Онсыз д а кырым ет1
жок,, к а т п а д е н е а бу рынрыда н ары катып- семш, С1н1р1не
1Л1Н1П эрен т у р. Ко к та мы ры бьлеуленген т а к ы р к у й к а с ы
мен к а т п а р - к а т п а р эж1м б а с к а н бет-жуз1 шытынай жу-
карып, б ол а ты к а й т к а н кез ж а н а р ы ш у ш р е ш п 1шше
т у с ш кеткен.
— Дэр 1 г е рг е к е р ш д щ 13 бе? О л а р н а у к а с т ы н бетш
айырран б о л а р ? — дед1 Д е м е ж а н д а у с ы н сергек шырарура
тырысып.
— Дэр1герд1н к олына т у с с е н б е л г ш рой: к ай да г ы
п э л енщ бэ рш уймелетед1,— деп Л и - ш а н с ы н е з у тартып
кулген б о лд ы . — О л а р д ы н сез1не сенсен, менщ ауырмай-
тын жер1м жок,: ж у й к е ж у к а р ы п , ж у р е к элс1реген. ©кпе
кабынып, б а у ы р д ь щ к,ызмет1 н аш а рл а ра н. С а н а й берсен
толып жатыр. .. Ж а н Шу л иде н х а т ж а з ы п ж1бер1п ед1м,
а лг а н е к е н с щ рой.
— Из, С13Д1Н ауырып к а л г а нь щ ыз д ы со да н е с т 1д 1м.
— С е н щ к а л а г а неге к ат ы н ам а й ж а т к а н ы н д ы мен де
сол Ж а н н а н у гындым. А н а н к а й т ы с болыпты. К а й г ы на
ортакпын. ©М1р деген сол гой, кезд1 а ш ы п - ж у м г а н ш а ©те
ш ы г а д ы . — Л и - ш а н с ы н соны айтып, аз-кем б е г е л д к —
Иэ, ©з ж а г д а й ы н к а л ай ? Д у н и е д е не б о лып ж а т ы р ?
Д е м е ж а н сезд1 неден б а с т а р ын бшмей ойланып калды.
Бу р ын шешу1 киын неб1р туЙ1ншект1 61'рге т а лк ыл ап , шер
т а р к а т ы с ып , 1ШК1 сырды букпей ем1н-ерк1н с©йлесет1н
а д а м ы — осы Л и - ш а н с ы н едь О н ь щ ©31 мына дай куйг е
тус1пт1. Ж а й с ы з , у з а к энг1ме к о з г а с а м , а у р у адамды
к а ж ы т ы п алып ж у р м е с пе екем деп, аз б е г е л т отырды
да:
— Ж а н а л ы к кеп, Л и - ш а н с ы н . Ш и х а л д а й кыр е л ш д е п
у к1рдайларды тугел ш а к ы р г а н екен. К е ш е соньщ кабыл-
д а у ы н д а б о л д ы к , — дед1.
-т1 Иэ, не а йтад ы? Каз1р а й м а к т ы н Т13Г1Н1Н у ста п
отырган сол гой,— дед1 Л и - ш а н с ы н ентелей тусш.
— О з эл1 ест1меген екенс13 гой. А й м а к к а ж а н а эм1рш1
келе ж а т к а н кершедк
— С о л а й ма! Иэ, юм келед1 екен?
— М а т е н - ам б ы деген 1ленщ т у р г ыл ы к т ы с1бес1 дейд!.
Х а л д а й э у л е т 1нену . К у р е д е эскер б а с т ы к болган дей ме?
Т е п н д е , С1белерд1 ‘мун да й ж о г а р ы кызметк е коятын ба
ед1? М е н осы ж а г ы н тус1не а л м а д ы м , — дед1 Д е м е ж а н .
— Шы н ы н д а да, к ы з ы к екен!— Л и - ш а н с ы н да ой­
ланып калды.

486
— С о н д а б1зге т а з а канды м ан ь ч ж у р улырын кима-
раны ма?
— Кимар ан ы емес, ж е т ю п е г е ш шырар, — дед1 Ли-
ша н с ы н. — ©зщ ойлап к е р ш к ез ше н ж у з есе, мын есе кеп
хань улты мен тары б а с к а б у р а т а н а х а л ы к т а р д ы б а с к а р у
у пин, к а н ш а м ан ьч жу р чино внип керек? Т ш т 1 аздаран
хат с а у а т ы бар м ан ьч жу р а т а у лы н ы н колына тугел т а н б а
улест1рген к уннщ е з ш д е де т а пш ы л ы к ету1 мумк ш гой.
Онын у с т ш е каз1р а ла с а п ыр а н, к у г ы н - с у р п н болып ж а ­
тыр... Со на н сон е з д е р ш е б1р т а б ан ж а к ы н а б е л е р г е
а р к а су йемег енде кайте дк
Д е м е ж а н б1раз ж а й г а осы э н п м е у с т ш д е к ан ык к ан -
дай болды. К а й р а н Л и - ш а н с ы н - а й ! А у р у д а н жудеп-
ж а д а п елгел1 о т ы р са да, к е ю р е п шам ж а к к а н д а й са йра п
тур. К,иян шетте ж у р ш те, Цин с а р а й ы н ы н эр кимылын
т а мы рш ыд а й б о л ж а п , к ал т ж1бермей б а к ы л а п отырганы.
— Е-е, с о л а й дещз. .. С о н д а М а т е н - а м б ы кандай сая-
са т жург1зу1 м у м к ш ? Ол е з ш щ х а л д а й л а р ы н а а р к а суйей-
Д1 гой, эрине?
— О г а н сез ба р м а , — дед1 Л и - ш а н с ь щ о й л а н б а с т а н . —
Т е г ж д е т а к иес1 м ан ь ч жу р эк1мдер1нен гер1 осында й билш
ба сы на к езд ейсо к келген юрмелер киын болады. О л а р ез
к о ж а л а р ы н а ж а г ы н у уш1н, эр турл1 к а т ы г е з дш ке б а р а
беред1... Мэс еле н, 613Д1Н х ань у лтынан ш ы кк а н , ж а к ы н д а
кызмет! ес1п, а с т а н а л ы к елкен1н б а с т ы г ы болып тагайын-
д а л г а н генерал Ю а н ь Ш и х ай , к а з 1р ез х а л к ы н а опасыз-
д ы к ж а с а у ж а г ы н а н , м ан ь ч ж у р билеуш1лер1нен де асып
т у с ш отыр.
— Д е м е к , М а т е н - а м б ы д а б1здщ елге к ы р с ы к т а н
б а с к а ештене экеле к о й м а с , — дед1 Д е м е ж а н т о ры кк а н -
дай темен к а р а п . — Ол келе са лып м аг ан т 1сш б а т ы р а ма
деп коркам.
— К а л а й ш а ? Сен оны бу рынн ан б1летш бе е д 1н?
— Ж о к . Жу рег 1м б1рденен1 сез едг М а т е н 1л е н 1н
тургыны болса, ол с ез жок , к а з а к т а р м е н ежел ден атысып-
шабысып келе ж а т к а н неме гой. Ой-ер1С1 де б е л г Ы. . . М у н ­
да кел1С1мен о с ы нд а г ы а г а й ы нд а р ы н ын кепн к ума с д е й с 1з
бе. Онын у ст ше Д о х а л д а й менщ у с п м не н ша г ым жинап,
осыдан ек1-уш ай бурын К у л ж а г а кеткен. Ол да тегш
журге н жок, енд1п с онда г ы у лы к та рм е н а уыз ж а л а с ы п
ж а т к а н шыга р.
— Ж а л п ы х а л ы к к а ештене 1стей коймас. Ал сенщ
б а сына б у л т ушр1лу1 эбден м у м к ш , — дед1 Л и - ш а н с ы н
оны костап.

487
— ©з1н.1зге 1шкерщен келген х а т - х а б а р жок, па? О рт а -
л ы к т а каз1р не болып ж а т ы р ?
— Бэлендей езгер!с ж ок . И х э т у а н ш ы л а р д у р б е л ещ -
нен кешн, ж е а р па тш а йы м Цин т а гы н а к айта к е л т
орн ы к ка н . А л И мп е ра т ор Г у а н с ю й б а й л а у л ы б у з а уд а й
эл1 сонын т у т к ы н ы н д а отыр. « Б 1р э й ел дщ а йласы к ы р ы к
есекке ж у к болады» дейтш бе ед1 к а з а к т а р ? Кэр1 мыстан
Цы с и ез ©М1р1н у з а р т а т у с у у ш ш , ы мы р а га к е л т , реформа-
ш ы л а р д ы н кейб1р т а л а п т а р ы н к аб ы л д а й т ы н болыпты.
— Д е м е к , С13 бен б 1зге ж у ы к а р а д а атайын деп
т у р г а н т а н ж о к д е с е щ з и п , — дед1 Д е м е ж а н б а я у к ур с шш.
— О з ©ткенде тегеу1ршд1, ж а с кур еск ер С у н ь -Я тс е н
т у р а л ы уМ1ТТ1 се з де р айтып едщ1з. О л а р д ы н эрекетшен
де ешт е н е ш ы г а ты н емес пе?
Л и - ш а н с ы н к а з а н - а я к б а с ы н д а г ы б1р шелмек к е шеп
дэр1 т у нд ы ры п койган екен. С о д а н о рт а кесе куйып алып
та нд а й ы н ж1бггп.
— 0 з е п м д 1 ертег ен б1р шел к етпей- а к к о й ды, — дед1
ол ш а г ы н г а н д а й бо лып. — Ж а н а не т у ра л ы сез етш ек?
Иэ, С у н ь -Я т с е н ж а й ы н д а екен гой... Мен ж а к ы н д а гана
онын «К,ытай п р о б л е ма л а р ы н ь щ ш е н п мЬ деген ют а пш а -
сын о к ы п ш ыкт ым. М у н д а ол Цин дин ас тиясын а у д а р ы п
т а с т а у д ы н а йкы н пр о гр амм а с ын усынады. М ы н а д а й т е рт
иероглифтен т у р а т ы н «Тянь минь у чань» ( «кек тщ м а н ­
да ты да мэнг1Л1к емес») деген сезд1 б1зде С у нь - Я т с е н г е
дей1н ешк1м д е а йт к а н емес. Ол ез1 к у р г а н «Тунмэнхой»
у йы мы н ын а лд ын а у ш улкен М1ндет койыпты! М а н ь ч ж у р
у стемд1пн к у л а т у , респ уб л и к а к у р у , ел 1нпнде а г р а р л ы к
р е ф ор м ал ар ж а с а у . . . Б ул у йымнын бедел1 каз1р 1шю
ел к ел ерде кунне н- ку нге кушеЙ1п келед1.
«Е, булард1К1 де эл1 т у м а г а н с и ы р д ы н у ы з ы н д а й б 1рдеме
болды гой» деп, Д е м е ж а н та гы да м а р г а у тартып, басы-
лып калды. Б у р ы н Л и - ш а н с ы н а з а т т ы к т у ра л ы осылай
тенд1ре сейлегенде, б у г а н М а н ш ы н еюмет1 кыл уст1нде
т у р г а н д а й , эне- мше к у л ай т ы нд а й кершуш1 ед1. « А ш к а
т а р т к а н — кешке т а р т а д ы» деп, ол ум1т те куйрыг ын
у с т а тп а й, а лыста п ба рады.
— Цин устемд1П кеп у з а м а й куйрейд1, оган е ш к а н д а й
кумэн1н б о л м а с ын , — дед1 Л и - ш а н с ы н онын ойын окып
к о й г а нд а й . — Оны сен ез кезщмен к ер е с щ . Ал мен, ек1-
Н1шке орай, сол б!р а рма н ды к унге ж ет е а лмайтын шы-
гармын. М ын а н а у к а с т ы н бет1 ж а м а н , туб1 алып жемей
т ы н б а с , — деп кез1не ж а с у ш р ш п , мун ай ып отырды.
Д е м е ж а н д а оны м а з а л а г ы с ы келмей, б 1р сэт у н а з

488
к а л га н. Л и - ш а н с ы н элден у а к ы т т а к а й т а се р п ге н д е й
болды:
— Э т т е н , аз у а к ы т к а , т ш т 1 б1р г ана сэтке ж а р ы к
дуниеге к ай т а оралып, сол б 1р а з а т елге к оз дщ киыгымен
бо лс а да к а р а р ма едП— дед1 ен! б а л б у л ж а н ы п . — М ж е ,
менщ ж а с ы м биыл алпыс жет1ге толды. С о н ы н к ы р ы к
ижылын а з а т т ы к ж о л ы н д а г ы к у р ес к е а р н а г ан екенмш
' А д а м болып ж а р а л г а н сон, к у р 1шкен-жегенге мэз болмай,
белпл1 б 1р идеялар упин а л ы с к а н г а ж е т е т ш не ба р бул
т1рл1кте?! Т т т 1 сол ж о л д а ж ан киып, б а с ын д ы б е р у д щ
031 р а к а т емес пе. О н д а ел1м де к о рк ы н ышт ы емес, к а йт а
бук1л ©м1рщ е м а г ына б е р т , сэн ю р п з ш т у ра д ы. ИПркш,
ер ж у р е к к у р е с к е р л е р дщ а лгы са пы н д а ж у р т , кеудесш
о к к а тосеп ©лген а д а м д а д а а рма н б а р ма екен? Енд1, мше,
ш ал г а й д а г ы шагын к а л а н ы н б!р б у р ы шы н д а тосектен
т у р уы м м ун болып, аш иттей б у р а л ы п ж а т к а н т у р 1м
мынау. Е ш ю м г е кажет1 ж ок , а рам ©Л1м гой — м у н ын
аты...
— О з д щ ш е , а дам б а ла сы , м шд е т т 1 ту рде, о кта н ©лу1
керек пе? — дед1 Д е м е ж а н о ны н с е з ш 6©Л1П.
— Неге? Мен былайг ы б ей у аз ж а н д а р д ы айтып отыр-
гам ж ок . Э н п м е бул а р а д а М а н ш ы н у с т е м д т н е к арс ы
к ы р ы к жыл курескен кэр1 к а к с а л — мен т у ра л ы болып
отыр гой,— дед1 Л и - ш а н с ы н к ушн е д а у ы с т а п . — 0 з щ сен-
ген, эд^лет деп т а п к а н курес ж ол ы н а б у к ш ©М1р 1н д 1 арнай
турып, сонын н э т и ж е с 1н кермей кету к ан да й е к Ы ш т ! ? !
Б у л ж а г ы н ан , м аг ан К а р а га н д а , сен б а к ы тт ы сы н, Д е ­
межан.
— Калайша?
— ©з х ал к ын д ы о т ы р ы к ш ы л ы к к а б а ул ып, б!р кыр
а сырса м деп ед1н, оны о рында дын. А б д ы р а ©зеншен
ж у р т к а су эперсем деп едщ, эперд1Н- « Х а л д а й л а р д ы н
б 1р 1н 1н ке у де с ше М1Н1П отырып, а й да рын кес1п алсам»
дегенд1 к©п а йтушы ен, оны да 1степ тындын.. Б 1р а да м га
осынын ©31 аз ж е щ с пе? Ш ын а йт ам, сен ©з к ар ы зы нн ан
к утыл дын, Д е м е ж а н !
— «К, асапшыга мал кайгы, к а р а ешк1ге ж ан кайгы»
Б1зд1К1 — а с к а н д ы к т а н емес, саскандыктан 1стелген,
к урып кетпеуд1н а ма л ы да ба ягы. Б 1р а к М а н ш ы н улык-
та ры с о ны н ©31Н коп к©р1п о тыр г а н ж о к па. «Айгыр кутыр-
са ат болады, ат к у т ы р с а ет бо ла ды» деупп ед1. С о н ы н
кебш ки1п ж у р е м 1з бе, К1м бьлсш?!
— Пэл 1, сол да сез бе е к е н ? — Л и - ш а н с ы н колын
с е рм е дк — К,айта ш а й к а с т ы н шие л е шс е т у с к е н 1не куан-
б айс ын ба. Егер мен сен сияк ты дешм с а у , тепсе т е м 1р
у зетш ж а с ж т т б олс ам , курестен е ш к а ш а н ш а й лы к па с
ед1м... Мен ж а к ы н д а орыс ж а з у ш ы с ы М ак с и м Горькийдщ
« Д а у ы л п а з т у р а л ы жыр» деген э н п м е с ш окыдым. Р а ж а п
дуние!.. С у р а п ы л д а у ы л д а н тек май б а с к а н г аг ар уйректер
мен ш а н к ы л д а к ш а г а л а л а р гана к о р к а д ы депт1 ж аз ушы .
Ал шын д а у ы л п а з к ы р ан д а р сол улы с у р а п ы л д ы ц орта-
сында, н а й з а г а й д ы ц к ас ын д а жу р ме к !
Со ны а й т к а н д а , Ли-шансын, 61 р сэт бойын женген
д е р т п у м ы т к а н д а й , к а й т а ката йып, ж к е р л е н е т у с т 1. Не
сикыры барын К1м б шс ш , осы к1С1мен т 1лге келсен, б о л ­
таны, ез!мен б 1рге сеш де ел1кт1рш экетедь ©ЗЩД1 ш а р ы к к а
у с т а г а н д а й , м у к а л г а н ж у з щ ж е т ш п , к ай р ал ып шык-
к ан ынды б 1р - а к бшесщ. .. Егер Ли-шансын, олай- булай
боп кетсе, м у н ын ку ш н е б о л м а к ? К а п т а г а н к а л ы н ж а у д ы н
о рт а с ын да с у й е ш ш с 1з ж а л г ы з к ал г а н ы ма? Д е м е ж а н
61р с е з д щ к е зе пн д е е з ш щ осы мунын айтып ед1, Л и - ш а н ­
с ы н онысын к уп т а й коймады:
— Сен неге езщ Д 1 ж а л г ы з б ы н деп о йлайсын? Артын-
да е л щ - ж у р т ы н бар... Сол х ал к ьщмен 61 рге бол! Сен
о ла рта х а л - к а д а р ь щ ш а ж а к с ы л ы к 1стед1н. О л а р да сеш
к о р г а у т а ти1с.
Д е м е ж а н у с т а з ы н а езге сырын айтса да, в з шш е намыс
ет1п, ел 1Ш1Н1Н а ла а уыз дыг ын кеп ш аг ы н а бермеуш1 ед1.
Бул жол ы д а ез ж а р а с ы н ез1 т ырна г ыс ы кел мед1:
— М э с е л е сол е т е к ба с т ы елде боп ту р-а у . ©з халкын-
нын к у д ай суйер кылыгы жок , б1рак ж а к с ы кермей та гы
т у р а алмайсын. . . Т а я з с у да ш ор шы га н б а л ы кт а й, корлык-
пен еткен кун де б 1 з д ш , — деп к ыс к а кайырды.
М а н а д а н бер1 д а мы л с ы з кеп сейлегенд1К1 ме, н а у к а с
а д а м н ы н сыр алдырып, ш ар ша п к ал г а ны б ай ка л ды.
Со ны с ы н ез1 де сезген болар, енд1 Д е м е ж а н г а айтар
ш а р у а с ы н а кешт1.
— Ж а н а айттым гой, с ы р к а т ы м н ы н бета лыс ы жама н.
Мен, с 1рэ, кеп у з а м а й т ы н ш ы г а р м ы н , — д е д 1 Л и - ш а н ­
сын.-— 0 3 1 н бьлесщ, менщ а р т ы мд а к ал ып б а р а ж а т к а н
м у к а м а л - б а й л ы к жок. 0м1р бойы т1рнектеп ж а з г а н дуние-
лер1мд1 ж а к ы н д а ек1-уш том етш туптед1м де, Пекиндег!
мемлекеттщ а р х ив к е ж ол д а п Ж1берд1м. Д у н и е бул кал-
пында т у р м а с . Келер у р п а к т ь щ кэдес1не ж а р ап , 61 реу
б о л м ас а б 1р е у д щ кез1не шалыгар. . . С о на н кеЙ1НГ1 менен
к а л а ты н мура — ж у з д е г е н том К1тап. К е п ш ш п — еш
жерден та птырмайтын , сирек у ш ы р а с а т ы н К1таптар. Юм
к е ршг енн щ Т1С1 де б а т а бермейдк Эр1 ойлап, бер! ойлап
келш, мен сол ю т а п т а р д ы с а та н к ал ды ру ды уйтардым.
Сен мен 1н ен суЙ1КТ1 шэк!рт 1мс щ гой. Ег ер осы елкеде
менен элдеб1р тэл1м, 13 к а л с а , ол сешн, б о й ы н да калып ба
рады. Со л ю т а п т а р д ы к аб ыл а л ! — деп орнынан турып
тупк1 у йг е К1 р 1п к е г п де, к олына б1р т а р а к к а г а з у стаг
ка йт а о р а л д ы. — М ше , ол т у ра л ы есиет те ж а з ы п койдым
Ыр д а н а сы сенде турсын. Ме н кек тэщ’ р к ш е с а па р ш е п г
кеткеннен кешн, к е л ж ж 1 б е р т алдырарсын,.
Д е м е ж а н б 1ра з г а дешн ештен,е айта алмай, тамагынг!
к е п т е л т т у ры п а лг ан т у ш н ш е к т а р а г а н ш а у н а з отырды
да, тек элден у а к ы т т а :
— Ракмет, кад1рл1 Ли-шансын,. Ют а пт а р ы ны з д ы
кез1мн1н, к а р а ш ы г ы н д а й с а к т а п , а з д е й у с т а з ы м бо лг а нын
эркез м ак та н етш, ж у р е р м ш , — дед1 теб1рене тш к а т ы п . —
Жи1 кел1п, хал1н,1зд1 61Л1П т у р ар м ы н С1збен эл 1 т а ла й
к е р 1с е м 13.
О с ы да н кешн Д е м е ж а н к о ш т а с ы п ш ы гу г а а йна л г ан
Е с ж к е т а ма н ж у р е берд1 де, артына к ай т а бурылды. К,ал-
тасын а к т а р ы п ед1, к у м э ж н и п н д е б!р б у д а кесек а к ш а
ж у р екен. Со ны алып у с т е л д щ у с т ш е койды.
— М ын ан ы эз1рше дэр1-дэрмекке ж а р а т а р с ы з Т а г ы
б а с к а м у к т а ж ы ц ы з б о лс а, Жан,нан Ж 1 б е р т т у р а р м ы н , —
деп Ли-шансын.нын, с ы п а й ы л ы к к ерсетш, к ар с ы сез ай
туына улгертпей, ж ы л д а м б а с ы п шыгып кетт1.
Б у л е з ш е у з а к жыл а к ы л ш ы - у с т а з болып, ем1рше
ешпес 13 к а л д ы р г а н осы б!р зиялы к ытай а дамыме н ен,
сонгы кездесу1 екен1н дэл осы сэтте Д е м е ж а н бшген ж о к
ед1.

III
М ай л ы мен Жэй1р тауларынын, б1р-б1р1не ентелесе
ен,кеЙ1п кел1п, е з а р а т у м с ы к туЙ1ст1рет1н бу л ту сы а л а с а
к ы р а т к а айналып, суЙ1рлен1п барып б1тетш-дь Ур1мж1 мен
К у л ж а д а н шыгып, К у л ы с т а й г а к ул а й т ы н куре жол ек1
таудын, ш е к ар а с ы н д а г ы осы мойнакты басып етедк Б 1р а к
сол к ат п ар - к а т п а р т а у у с п р т ш щ ез1 ары-бер1 еткен а тты
к1С1'ге б\р кунш1Л1к жол ед1. Осы а р а л ы к т а Уты жэне
Ж а м а н т ы а т а л а т ы н ек1 б1рдей бекет б а р. Со л бек еттердщ
бел о р т а с ын д а ж а г а с ы кек майсалы, кек ора й шал г ынды
боп келетш, Келденен, атты м е л д 1р сулы езен агып ж а т ы р
Алые ж о л д а н шан, ж ут ы п , ш ал ды г ы п келе ж а т к а н мэр
тебел! у лык т ы кут^п алу уипн, дэл осы Келдененнен ко-
лайлы жерд1 1здеп т а б у киын.
К у р е ж о л д а н сэл б у р ы с т а у б у л а к бойына ж а к ы н д а
он-он бес у й Т1плт к а л г а н . Юлен, 6\р ш а н к а й д а й ак
у 31кт 1, ою-ернект1, сэнд! о т а у л а р . Со л уйлерд1н, т у сыртын

491
д а ты кек ж а с а н д а ж и ы р ма -о т ы з бие б а й л а у л ы тур. К,аз1р
бул а у ы л у ла н - а с ыр той д а йындырындай к а р б а л а с Т1рл1к
у с т шде . Ж а н а г ы а к уйлерден а у л а р ы р а к т т л г е н к а р а ш а
уйлер м ан ында мал сойылып, к аз а н асылып, т а н а у ы н а
су жетпей а б ынып ж у р г е н а д а м д а р д ы кересщ.
М а м ы р б е к т ер е мен о нын улы Т у р ы с б е к у ю р д а й д ы н
бул жолы е ш т е н е с ш а янып калмай, ез де р ш ш е , а рма н с ыз
б!р к е а л г е ш б а й к а л а д ы. Б у р ын унем1 киыр жай ла п, шет
конып келген К е р е й д щ ©зге ж у а н д а р ы да к ал а улык-
та рымен к оя н - к о л т ык а р а л а с а алмай е з д е рш е есе тимей
к ал га ны н содан керш, кептен а р м а н д а болып ж у р е т ш - д к
Енд1, мше, э нш е й ш д е к ол д а р ы жетпей тш, ш ак ырып кел­
а р е а лмайтын мэртебел! у лы кт ы а л г а ш к утш а лу абыройы
е з д е р ш е тиг енш б а с т а р ын а конг ан ырыста й ырымдап,
катты ду рл 1Г1С1П к алып ед1. Уй т к у , сойыс к а м д а у , та гы
б а с к а д а с т а р к а н ж а б д ы г ы н да а уырс ын б ай, к у л шы на ,
т а л а с а м о й ын дар ын а алып, аянб а й ш ашыл ып ж а т к а н
У лы к т ы н к е з ш е т у с ш , ж а к с ы танылып, аузын алып кала-
тын ж ол ым ыз осы деп, у ж ы м д а с а , елермендене ю р к ш
едг Сонымен б1рге ж а й ш ы л ы к т а бул ж а к к а ат басын
б у р а б ермейтш е з г е р у дын а д а м д а р ы н а кыр керсетш,
естер1нен т а ндырып Ж1береЙ1к деген ур-кеппе м а к т а н ш а к -
т ы к т а ж о к емес едг
Ма й л ы - ж э й 1 р д а г ы Керей мен У а к т ы н ук1рдай, з э н п,
е л у б а с ы л а р ы б1рнеше куннен бер* к он а к к ут у камымен
о сында ж у р с е керек. Б у л а р д ы н у с т ш е топ-тобымен алыс-
т а гы М э мб е т , Т е р т у ы л , Ж у м ы к ю а л е р 1 кел1п о ша рыл ды.
О л а р д ы н сонын а л а ездер1Н1н т1гет1н ушн артып, соятын
малын айдап, к а с ы н д а б1р топ а дамы бар, к а л м а к ук1р-
дайы М а д а н кел1П т у с т к Е н с о нын да, кеше т у е э ле тшд е
ка л а у л ы к т а р ы мен х ал д а й л а р ы н ертш, Ш и х а л д а й д ы н
ез1 де ж е т 1п ед1. Э р к а й с ы с ы е з д е р ш е Т1плген бел ек - бел ек
уйг е т у с ш, мына б1р с а лк ы н с а м а л д ы кек ж а й л а у д а ерк1н
тыныста п ж ат к а н . Ел ж у а н д а р ы н ь щ к а з 1р ет пен кымыз-
дан а у ы з д а р ы б о са м а йд ы . О д а н к алт етсе, эр турл1 кысыр
энпмен1, ру ла р а р а с ы н д а г ы д а у - ш а р д ы ермек етедк А т
д у б 1р I ест1лсе, бэр! К у р е ж ол ж а к к а елендеп, х а б а р кутедк
О с ы да н б}р кеш ж е р д е п Уты б е к ет 1не а рна у лы а д ам д а р
к ойылган У лы к т ы н тебес1 к е р 1нген сэтте, с о л ар Т1зпн
ушымен кел1п х а б а р л а у г а т и к .
Т е р т у ы л д а н келген к ырык - отыз адам ею уйге бел1Н1п
тускен-Д1. Каз1р Д е м е ж а н к ас ын да Кексеген, Тыныбай,
Б е р 1кбол, Е ж е б а й , М э ж е н сиякты з э н п , е л у б а с ы л а р бар.
Б1рак с о л ар д ын бэр! де Д е м е ж а н н ы н к а с - к а б а г ы н багып,
онша ш е ш ш е коймай б уйыг ы т а р т а беред!. 0зд1-ез1 жек е

492
б е л ш ш ш у ш р к е л е с к е н д е б о лм а с а , жиын о тыр ра н да айта-
тын эн.г1мелер1 ж а й ауыл а р а с ы н ы н у с а к - т у й е к куйбе шнен
у за й коймаран. Соран К а р а г а н д а, у ю р д а й л ы к м ан с а пт а н
уМ1Т1 бар, дэмел1 ж т т т е р д щ к е щ л ш е тары да к ур т тус-
кеш б е л г ш . М ше , а й м а к к а жан,а эм1рнп келе жа т ы р . Ал
кез келген у л ы к ез к а л а у ы н ш а б1раз а уы с- к у ш с ж а с а м а й
коймайды. Ж а н а э м 1р ш ш 1н х а л д а й л а р эулетшен екеш ра с
болса, Д е м е ж а н д ы кырына а ла к е л е т Ы а й тп а са да тус1-
Н1КТ1. К,аз1р Т е р т у ы л ж у а н д а р ы сыртта й б е й б 1т к ершг еш-
мен, 1штер1 т о лг ан есе п- к иса п, т е к е Т1рес а н д ы с у болатын.
Б у л а р д ы н бэр1 де дойбы т а к т а с ы н а ун1лген с унрыл а ойын-
шыдай б1рнеше ж у р 1 е п алдын ала о йлайтындар.
Д о х а л д а й г а ш е с т К у л ж а г а кеткен Б а й с ер к е сол узак,
с а па р д а н эл1 о р ал г а н жо к . Б э л к 1м, ол мына у лык пе н тш
та быс ып, б1рге келе ж а т к а н шыгар. .. О н ы н д а анысын
а н д а у керек. Ал Ы с к а к б ол с а ез у ш р ш е н б е л ш ш, каз1р
х а л д а й л а р д ы н к а с ы н д а ж у р . Ол э н е у к у ш б у л а р г а шес-
пей эдеш кешндеп к а л га н- ды . К е ш е Ш и х ал д а й м е н б 1рге
келд1. 031 Д е м е ж а н г а а ш ы к т а н - а ш ы к кыр керсетш, алыс-
тан о йк а с т а п ететшд1 шыга рыпты. Элде желд1н кай
ж а к т а н с о г ары н сезе ме, каз1р а т к а м ше р л е р ж а г ы сол
Ы с к а к т ы т е н 1ректей б а с т а г а н . А у л а к к а ш ы р ы п , ба с туЙ1с-
Т1ре к а л с а , к у б 1р- сыбыр энг1мелер1 б1тпейд1... О с ы н ы а ны к
сезген Д е м е ж а н да «ойбай, мен1 кол да й к е р 1ндер» деп
е ш к а й с ыс ын а ж а л п у ы ш т а й коймады. Е ж е л п пан, сыр-
б а з к ал пы на н айнымай, к а л а д а н а ла ш ы кк а н элдеб1р
к1тапка ун1л1п, т е р а л д ын да ш а л к а л а п ж а т а берд1.
О ны н есесше, осында келгел1 Д е м е ж а н д ы Керей
ж у а н д а р ы жи1 тен1ректеп кетт1. М у н ы н арг ы т е п Т е р т у ы л
емес, Керей екенш м ун да ры ла рд ы н бэр1 бшет1н-д1. А н а
б 1р ж ы л д ар ы арнайы юс1 салып, елге д е ш ак ыр ы п керген.
Ж а к ы н н а н бер! сол ниеттер1н к ай т а ж а н г ы р т ы п жу р .
Мерк1т, Ж а с т а б а н , Шеру ш1 р у л ар ы н ы н б а с т ы а д а м д а р ы
кеше муны о р т а л ар ын а алып, о н а ш а у йде к о н а к а с ы бердй
КеЙ1нп кезде Д е м е ж а н н ы н б а с ы н а б у л т у ш р ш п журген1н
Т е р т у ыл 1Ш1ндег1 куб1р- сыбырды б у л а р да ест1ген секшд1.
Б 1раз бо йла ры уйренген сон, Кеб ен , О т а р ш ы , Ш е к 1бай,
©тегендер е з д е р 1Н1н б у г а н т у ы с к а н е к е н 1н а ш ы к айта б а с ­
т ага н . Э а р е с е , Д е м е ж а н м е н р у л ас с а н а ла т ы н , М е р ю т т е н
ш ык к ан О т а р ш ы зэнг1 б!р с е з жд е :
— А л ы с т а ж у р с е н де а с ыл д ын сыныгы — арысымыз-
сьщ. « Ж а л г ы з б а л а с ы а т к а ш ап с а , шешес1 у ш н д е отырып
та кымын кысад ы» демекнп сыртыннан а та к - а б ы р о йы ц -
ды е ст1п, т ш е у ле с боп отырмыз. Сен1 н а г а ш ы ж у р т ы н д а
к акпай кер1п, б1рденеден тарырып ж у р демеймш... Б 1р а к
493
а р т ы н д а а т а ж у р т ы н , — калын, Керей барын умытпа.
Э л д е к а л а й б а с ы н а ж а л г ы з д ы к т у с ш , с у йешш, т|рек
к а ж е т б о л г а н д а , мына 613Д1 еск е а ла ты н бол, — деп муны
б а уырра тартып, е з д е р ш е менипктегендей болып ед1.
Д е м е ж а н бул жолы ел б а с ш ы л а р ы н ь щ ы к ы л а с - п е й ш -
не т о й т а р ыс ж а с а м а й , к уле ть щдап, алрыс айтка н да
койран. ©31мен к а н д а с , р у л ас а т а л а т ы н адамдардын, ор-
та с ы н д а б о л у оран да б1р турл1 к ы з ы к едк Со л ж е р д е
отырып, б а с ын а неше турл« ой келдк «Ал мен Ке р е й- ак
болайын. М ше , ез1ммен р у ла с шсьлердщ к а с ы н д а отырмын.
С о нд а 613Д1Н а р а м ы з д а к а н д а й ж а к ь ш д ы к б олу ы м у м ­
к ш ? — деген езше-ез1 с у р а к койып.— Т у р 1М13, м ше з 1м13
у к с а с па? Э л д е к ан ымыз б1рдей айналып, ж у р е п м 13
б|ркелк1 с о г а ма? Неме се о й - ш ю р 1м1з, а рма н- т 1л е п м 1з б1р
жерден ш ы г а ма? Ж о к , о ла й б олу ы мумкш емес. Мына -
л а р д ы н сол б 1з д щ ел д е п Ты н ыб а йд а н, Кексегеннен,
Ы с к а к т а н к а й ж е р 1 а рт ы к? Егер Керей каны б 1р ш - б 1р!
магниттей т а рт ы п т у р а т ы н б о лс а, б у л а р д ь щ ездер1 неге
ру -ру га бел1н1п, к ы р ы к п ы ш а к болып, к ыркысып ж а т а -
ды? Тшт1 б 1р руды койып, б 1р экеден т у г а н а гайынды
а д а м д а р неге керместей б о лып а р а з д а с а д ы ? С о г ан кара-
ганда, кан, ру б 1рл 1г! деген — ж ай а лд ам шы тусш1к.
А д а м д а р д ы шын т у ы с т ы р ат ы н — к а н д а с т ы к емес, мулде
б а с к а нэрсе. О н ы н не екенш дэл казгр кес1п айта алмайды».
Э с Ы , ру -та йпа де г ен 1М13Д1Н ©31 — к у н к е р к к ам ы уш1н
е з а р а к ау ы м д а сы п, б1рл1кте кеш1'п-конып ж у р ге н а д а м ­
д а р д ы н б ел пл ! 61 р тобы емес пе. Бэ л юм , ертеде солай
ем1р с у р у к а ж е т болг ан шырар. М а л ын , ж е р 1н, конысын,
намысын к ор г а у уш1Н к ажет. Эр а да м ды ез б ау ы ры на
та ртат ын , уйып о т ы р г а н улты, т у т а с мемлекет1 б о л м аг ан
сон, эркгм ж е к е- же к е, К1Ш1-пр1М т о п к а б е л ш ш ж а н бак-
па г ан да , ез провосын к ор р ам а ра н да кайтед1? Ж1к-Ж1кке
б ел жг е н р у ш ыл д ы к т ы н о с ы кунг е дей!н к ур ым а й келе
ж а т к а н ы да с ондыкта н. . С о л к уш еткен есга тэрт1п бул
кунде к а з а к т ы н сорына айна лып о тыр . А л а й д а бул х а л ы к
к аш а н г ы осылай бытырап ж у р е бермек? Б у л а р д ь щ да
о р т а к у р а н г а шауып, б!р тудын а стына ж ина л а т ын у а г ы
болды емес пе?!
Д а с т а р к а н жина л ып, к елденен а д а м д а р та рап, Д еме-
жанмен о н а ш а к а л г а н б 1р сэтте, Кебен, О т ар ш ы , Шек1-
б айла р ездер1Н1Н а кт ы к Т1лег1н айтты. Б у л а р д ы н кай-
кайсысы д а у з а к жыл бойы М а м ы р б е к теремен у юрда й-
л ы к к а т а л а сы п, б1рак ж е м е - ж е м г е келгенде ол эрекет-
тер1нен е ш т е н е шыкпай, эбден к а ж ы г а н а да м да р. С о нг ы
жол ы бэр! у тыла й сонына тус^п ж у р 1п, М а м ы р б ек т! су рш-

494
д1ргендей болып е д г А л а й д а экю т е р е е се бш т а уы п , ба-
сындаг ы ман са б ын б а л а с ы Т у р ы с б е к к е етюз д! де, б у л а р
тары д а т а к ы р ра отырып калды.
Б а т ы р б т м д 1 , кен., кесек жузд1, бу л кунде шар т а рт ы п
калран, к а й т п а с к а й с а р К е б е н о с ы л а р д ы н б эрш т ут а н -
ран ызамен б а я н д а й келш, Д е м е ж а н р а б ур ы лд ы да:
— « 0 з елт1рмейд1, ж а т ж а р ы л к а м а й д ы » «КIс 1 елшде
с у л т ан б о л г а н ш а , ез е л щд е у л т а н бол», — дейд1 к а з а к
А у ы л д а ры н ын а уз ы с а с ы к деп, 613 сеш у лт а н кыла кой-
маспыз. Т е р е ге киран бил1кт1 саран кима ймыз ба ? К а ш а н -
ры шетте ж у р е бересщ, ез о ртамызр а б1р о рал с а йшы.
Б ас ын да ры барынмен, м а н с а б ы н м е н - а к орал... Д о х а л д а й
д и ю д ы н а йда рын кесш ту л еткенщд1 ест1генде, сыртыннан
мактанып, д у р л т п калранбыз. Енд1 613Д1 мына тебе-
М1зде ойнаран т е р е л е р д щ т е п ю сш е н к у т к а р ш ы , айна
лайын. Осы отырран б э р 1М13 бЁр с е н щ к ы зм е т щ д е б о ла йы к,
хан к е т е р ш а л а й ык ! — деп к ат т ы к о л к а салран.
Д е м е ж а н к а з а к т ы н Ж1кке, рура б ел шг е н есю са л тына
бук1л болмысымен к арс ы б о ла т у р а, дэл каз1р о д а н тыс-
кары ем1р с у р е а лмайтынын осы а р а д а б1р1нш1 рет мойын-
д ара нда й болды. Б у л елде русыз, иес^з а дам ра орын
жок . Сен не Керей, не Те р т у ыл , не Ж у м ы к б о л у ы н керек.
Т е р т у ы л д а р муны буг»нге деЙ1н, к ур ы ранда сол ел дщ
ж иеш б олра н дыкт а н, кешег! К е р 1м ба й д ын мурагер1 атан-
г ан ды к т а н сыйдырып ж у р . Ал Кере йле р болса, м ун ын
бойында 613ДЩ канымыз б а р деп б а у ыр ы н а та ртып отыр
О сы екеу1Н1н б 1р 1 б ол м ашы , онда сен1н а уз ынн ан сез
орнына алтын с а ул а п т у р с а да , е шюм керек кылмайды
Апыра й, ду ние неткен тар ед1 ?!
Д е м е ж а н б 1р а у ы к ез1Н1н Т е р т у ы л е л 1мен к ошта сып,
Керейге кеш1п келе ж а т к а н ы н кез алдына елесте тш кер-
Д1. Т1ПТ1 а кыл ра сыймайды екен рой. М у н ы н б у г ш г е деЙ1н
б ас т ар ан 1С1, е с 1рген же м ! с1 б ар емес пе? Оны к ай д а
т а с т а м а к ? К у ш кеше Кер1мб а йдьщ ез1не есиет еткен елш
К1мге к ал д ыр а д ы ? А р у а к т ы к а л а й а т т а м а к ? Б 1р б а сына
т ы ны шт ы к тшеп, х а л д а й л а р д а н к ашып келгенде, т а б а т ы н
о лж а с ы терелермен т 1ресу ме? Бул елге эбден б а уы р
басып, С1Н1С1П а лг а н М а м ы р б е к о на йшыл ы к пе н орын
б ос а т а к ояд ы деп К1м айтты? Ж и ы р м а жыл бойы же к е
билеп келген т е р е н щ о сында ж а г ы н ып ж ур г е н ж а к т а с -
тары а з д е йс 1н бе?! Т а г ы д а т а ртыс, т а г ы да у р ы с - к е р 1с.
Ж а р а й д ы , М ам ыр б ек пе н майда ндас ып , ру б а с ы л а р д ы н
кемепмен Т у р ы с б ек те н бул у к 1р д а йл ыкт ы т артып алсын-
ак. Со на н кей1н не б о лм а к? Т е ре ле рден кутыл ып, а р к а
басы кен1ген сон, мына отырган а г а й ы н д а р ы н ы н кан да й

495
мше зг е б а са т ы н ы н юм б ш п т к Керей 1шше келш орнык к ан
сон,, мунын енд1 Т е р т у ы л Л1С1 ш ы р ы п ж ур м е й ме? Сыртта н
б а с с а у р а л а п келген юрме, а н б е а т ан у ы да мумюн рой...
Кой, же р о р та с ын а келгенде, б а йда н ш ы кк а н катында й
жылы орнын с у ыт у — б а с к а г а ж а р а с к а н м е н , Д е м е ж а н г а
ж а р а с п а с . Т а с ту ск ен ж е р ш е ауыр. «Юммен к а р а й с а н ,
сонымен а г а р » , — дегенд1 де к а з а к айткан. О б а с т а т а гд ыр
м а н д а й г а соны ж а з г а н екен, к у д а й д ы н б а с к а са лга нын
не де б олс а к ерш алады.
О сы ойг а берш б е юг ен Д е м е ж а н езшен ж а у а п кутш
отырган р у л а с т а р ы н а бу ры л ы п к ар а д ы да:
— К а ны б 1рге т у ы с деп, ж а т с ы н б а й б а у ы р г а та рт к ан -
д а р ы н а ра кмет, а га йы н да р . Б у д а н кешн б у л елд1 туб1
б 1рге тергашм, е рде ж а т к а н ер1С1м деп б шермш. Мен у шш
б э р ш б 1рдейсщ. Н а г а ш ы ж у р т , ата ж у р т деп б е л ш ж а т а р
ел1м жок. Ег ер К ер е й- На й ма н меш с ыйдырса , менш
к у ш а г ы м а сонын екеу1 де сияды... Ке р е й д щ а уы л ы на б!р
т у т ш келш к ос ыл г а нмен, одан е шюм кебеймес те, азаймас.
Б э р 1м 1з д щ де б а с е р ю м 13 ез1м1зде сиякты кершгенмен,
б ар бил 1к кекте к у д а й , ж е р д е у л ы к ты н колында. Ара-
л а р ь щ ы з д а осыны о йл а г ан ж ан б а р ма? Эне, алыстан
а йб ат шег1п ж а н а эм1рип келе ж а т ыр . О н ы н канда й
к ырг а са ла т ы н ын и м бшг е н? Т е п н д е Керей мен Найма н
э р к а й сы с ы ж ек е ш ау ып бэйге алмайды. Бэр1 береке-
б1рл1кке кел1п, к а з а к деген б1р т у д ы н а стына ж и н а л с а гана,
ел к ат а р ы н а Ы п п , есеге колы жетед1. М 1не, менш орта-
л а р ы н а т а ст а йт ы н у ра н ым осы. Мен б 1р б асымды суйе-
п м — Керей, ет1м — Т е р т у ы л деп бе л 1 п- жа рм а й- а к, бэр1-
Н1зге о р т а к Д е м е ж а н болып к ал а т урай ын д а , — дег ен-д1
а й на ла с ын а ж а г а л а й кез Ж1 б ер т.
О н ы н бу л сез1н к о с т а г а н да, т е р к к е ш ы га рг а н да ешк1м
болмады. Бэр1 у н с 13 анырып отырып калг ан. С о г а н кара-
г анда, м у н д а й ойды у г ы н у г а б у л а р эл1 да йын емес сеюлд1.
А й к а й л а с а н ж а р т а с т а ж а н г ы р ы г у ш ы ед1, мына ла рда н
ондай да ж а у а п кайтпады. Э л д е Д е м е ж а н н ы н к а з а к
т ш н д е , а д а м з а т т 1л 1нде айтылг ан о йларын Керей т ш н е
а у д а р у керек болды ма, эйтеу1р ек1 ж а к у г ы с п аг ан , та-
б ы с па г а н куЙ1 т а рад ы.
К а р с ы а л у ш ы л а р ездер1 тускен у йлерде туст1к ас-
тарын жеп, онын сонын кымызбен ж а л г а с т ы ры п отыр-
ган-ды. Кенет, с ыртта ж у р г е н б1реулерд1н а б ыр - с а бы р
д а у ы с т а р ы есплд1.
— Келе ж а т ы р !
— К у р е ж ол да н бер! бурылды. . .

496
— Ку йме мен келед1. Со ны н ан ерген некерлер1 бар,
десш жатты.
Ж у р т т ы н бэр1 ду рл 1пп д а л а г а шыкты. Шынында да,
пар ат ж е п л г е н кон ырау л ы куйме кезеннен асып, т т л г е н
уйлерге таяп к а л г ан екен. К у й м е ж а л г ы з емес, сонында
с э у юл деп ж е л т келе ж а т к а н т ерт- бес с а л т атты бар
Б 1р а к б у л а р куткен у л ы к к а у к с а м а й д ы . Ку йр ы г ын Т1лер-
сектен шо р т кескен кьлен ш о л а к ат мпип, б а с т а р ы н а
ед1рейген калпак, у с т е р ш е сары а ла туймел1 ж а с ы л беш-
пет киген салт атты с о л д а т т а р д ы н да турЁ бетен... К о н ы ­
раулы куйме са л дыртып к е л т к а с т а р ы н а т а я г а н д а мэл1м
болды. Бул келген — Ш э у е ш е к т е н орыс консулы С о к ов
болып шыкты. Борнеман кеткен сон, онын орнын биыл
жыл б а сында Серг ей Ва сил ье вич С о к ов деген б1реу бас-
кан-ды. С о ны н у лы к т ы к а р с ы а л у г а ш ык к ан бет1 екен.
У с т ш е с у р г ыл т ш у г а д а н т т л г е н костюм, б а с ы н а сол
тустес шляпа киген, с а к а л - м у р т ы н де н г ел е т е т у ж ы р г а н ,
ж а с ы елулер ш а м а с ы н д а г ы ж а н а консул куймеден же щл
се юрш туст1 де, е з ш к у т т т у р г а н к а л а у л ы к т а р ы н а
к ар а й бет алды. К а с ы н д а кол ына имек т а я к устап, ею ел1
к а л ма й ж ур г е н, кез1лд1ржт1 к а з ^ к т ш м а ш ы бар.
— Иэ, у лы кт а н эл1 х а б а р ж о к п а ? — дед1 консул
Ш и х а л д а й г а кол берш ж а т ы п . — С1здер ертпей к етсещз дер
де, мшеки, с о нд а р ы н ы з д а н 613 де к е л т кал дык .
— С1ЗД1 о с ы л а й са л та н ат пе н к у т т а лу у шш , б!з эдеш
бурын келд1к к ой, — деп м ыс ык мурт Ш и х а л д а й е з у 1
жайыл ып кулд1.— Б 1р а к ештенеден к ур к а л г а н ж ок сыз -
дар, консул мырза, мэртебел1 у л ы к кеш1пп ж ат ы р.
— Мен алдынгы кун1 Ш э у е ш е к т е н ш ы г а р д а , К у л ж а -
мен телег ра ф аркылы т ш д е с к е м , — дед1 С о к о в . — О л а р д ы н
ж о л г а ш ы к к ан ы на б1р ж у м а д а н асыпты. Б у г 1ндер осы
т у с к а кел1п к а л у г а тшс.
У л ы кт а р консулды о р т аг а алып, ездер1 о тырга н уйге
енпз1п экетть М а н а д а н демдер1н 1Ш1не тартып, унс1з
т у рг ан ж у р т д а б ы р л а с ы п калды.
— Ко нсу л келд1 гой, енд1 у л ы к та кенпге коймас.
— О р ы с та р бшед1 гой. Б1з сиякты б о с к а с анда л м ай ,
у л ы к ты н нак келет1н кезшде дэл же т к е нш кермейс1н бе.
— К у л ж а м е н б 1рдеме а ркыл ы сейлест1м деп т у р гой.
Онысы не керемет екен?
— Б 13Д1Н у л ы к т а р д а ондай к у р ал б о л ма г а н ы ма? О л а р
неге алдын ал.а сейлес1п, у а к ыт ы н дэл 61л 1п келмег ен?—
десш гу-гу етед1.
— Ызд1н к а л а л а р д ы н а р а с ын да те л ег ра ф б а йла ныс ы
497
ж о к . О н д а й х а б а р Ресейд1 айналып, Ш э у е ш е к к е Бах ты
а ркылы ж етед1 , — дед1 э л д еюм б к л п ш с ш т .
Д а л а г а б\р ш ы ры п к а л г а н сон., ж у р т енд) 1шке юре
коймай, эр ж е р д е к о р а ла ны п с ей л е с ш тур. Уй сыртындаг ы
кек м а й с аг а а л к а - к о т а н ж а й г а с ы п ж а т к а н д а р да бар
О сы н д а й 61 р э р е д ж т е Д е м е ж а н н ы н , к а с ын а М а м ы р б е к
келш, бы л а й т а м а н о н а ш а л а й бердь Т е р е н щ ж а с ы ал-
п ы ск а та яп к а л с а да, эл1 а ж а р ы т а й м а г а н , а кбер те,
т о лы ск а н ш а г ы н д а . Н е ш е куннен бер! Керей ж у а н д а р ы-
нын Д е м е ж а н д ы о р т а г а алып, куп и я кенес к ур га ны оган
д а ж е т ш ж а т к а н сиякты.
— К а л а й , у ю р д а й , ез б а у ы р л а р ы нн ь щ о рт а с ын а келш,
а ун а п - к у н а п дегендей, ж а к с ы тыныг ып ж ат ы р с ын ба?
Б13Д1Н ел ете б а у ы р м а л , эр! тым к а н ш ы л келедк.. 0 з
а р а с ы н д а к ы р кы с ы п ж ат к а н ым е н , с ы р т к а деген сыпайы-
лыгы жетед1, — дед1 э д е ш сыр т а р т к а н д а й болып.
Д е м е ж а н д а кеп к у г п р м е й , ьле ж а у а п катты.
— О г а н сез б а р ма, Мэк е. Керейлер — к ан ша де г ен ­
мен, т е р е н щ алдын керген, т э рт ш к е ту ск ен ел гой,— дед1
кекеткеш, э лд е к е п ш ж т а с т а г а н ы б е л п а з . — Ал мен бол-
сам б у л елге конакпын. « К о н а к т а е р ж ж о к , май берсе
де жей беред1».
— Б 1р а к б у л ел д щ май а с а т ы п отырып, с у й е п мен
с щ 1рщ к о с а ж у т к ы з ы п Ж1берет1Н1 де болады . А б а й л а у
керек ,— деп кулд1 М ам ы р б ек .
— Оны к а л а й т у с ш д ж , М э к е ?
— ©зщ де ш е т - ж а г а с ы н ест1п ж а т к а н шыгарсын.
М е ш бу л ел к а ж ы т ы п б о л д ы , — д е д 1 М а м ы р б е к шагын-
г а н да й. — О с ы нд а г ы ру б а с ыл а р ы ездер1Н1н а та салтынан
айни б а с т а д ы. Бейне менщ бесшпл а т ам 9б1лпеЙ1ст1 б!р
кезде он ею А б а к Керейд1н ип ж а к с ы л а р ы А б ы ла й д а н
к ал а п алып, е з д е р 1не хан кетермеген сек1ЛД1. Со д а н бер!
ж у з елу ж ы л бойы б у л а р д ы т е р е билемеген сеюлдк. . О л а р
е з д е р ш ш е з ам а н озды, з а н тозды деп т опшыла йды. Бекер.
З а м а н н ы н да, з а н н ы н д а сырт к а у ы з ы езгергенмен, дэ ш
сол калпында. К у н орнынан шыгады, ай орнына батады. . .
Керейд1 те ре билесе, к а л ы н к ытайды уш гасыр бойы
м эн жу билеп келед]. Те ре г е к а р с ы ш ык к ан ы — Еженха н-
га келт1рген куп1рл1к екен1н бше ме бу л сыгырлар?!
Д е м е ж а н онын с ез ш белмей, у н с 13 тындай б е р д 1.
« Ос ын ын бэрш маг а н неге айтып т у р ? — деп ойлады 11Ш-
нен.— Э л д е Т е р т у ы л д ы н т у р т п е п н е шыдама й, ата жур -
тына а р к а т1ресе, орнымды та ртып а ла д ы деп к ау ш т е н ге ш
ме? Мен1н ж ол ым а к есе- келденен т у рм а , жы л ы орнынды
суытпа, мен т а мы р ы м д ы терен,ге ж а й г а н а даммын деп,
куш к ерсеткеш ме?»
— 0 з б а с ын д а ры ж а й р о й ... Сен т у с ш е д 1 деп айтып
т у р мы н , — дед1 М а м ы р б е к д а ус ын барынша жумсак
шырарура т ыр ы с ы п . — « А й л ас катын — мунда с». С е н щ
де ж ар да й ы нд ы е с т ш жатырмын. К е р е й д щ маран ж а с а й -
тын д о на й б а т ын сен Те р т у ыл ж у а н д а р ы н а н керш ж у р с щ .
Жа л р ы з д ы к , ю р ш т а р л ы к т а ц с ы к б о л м ас саран да... Ит
уред1, керуен квшедй Б1р-б1р1м1зге корраныш, с у й е ш ш
болып ж у р е ш к. С е н щ де, менщ де ж у п н е т ш ж е р 1М13 —
у л ы к кой. Со л у л ы к а л д ын да ж у з 1м1з д щ ж а р ы к болуын
ойлайык.
— Ал у л ы к к а ж а р у у ш ш не 1Стеу1М13 к е р е к ?— Д е м е ­
ж а н муртынын а стына н жымиып к улдк
— Бклем, сен х ал да йл ар ме н у с т а с ып ж у р с щ . М ын а
з а м ан д а сонын, к аже т 1 ба р ма? Е л - ж у р т д е й м 13. Ертен.
б а с ы на кун т у с а , сол е л д щ к айс ыс ы а ра т у с у г е ж а р а й д ы ?
Егер к ар с ы б о лм а с а н , мен с еш х а л д а й л а р ме н т а т у л а с -
тырсам деген ойым бар... Буран к а л а й к ар а й с ын ?
Т у с 1н 1кт 1. Д е м е к , М а м ы р б е к м у н ын Т е р т у ы л 1имнде
б 1ржола орныгып к а л у ы н к ал а й д ы екен. Б1р-б1р1М1здщ
жолымыз ды кесш етпей, алыста н сыйл а сай ык . Ж ы р а к т а
ж у р с е н — досынмын, ж а к ы н р а к е л с е н — кас ын мын де-
ген1 р о й б у л. Д е м е ж а н терен^н к е м е й ш д е п к ул к шден
осыны таныды. К ы р ы к калалы, к у л б ш т е е се п- к иса пты
у на тпа йтын эдет1мен, не де б олс а б а рды айтып, а р а л ар ы н
а шып а луды ж е н керген.
— Айтар ойынызды антаргандай б олдым, Мэке.
К а л а г а н ь щ ы з береке-б1рл1к болс а, мен де соны 1здеп
жур ге н адаммын. Менен б 1р к ия на т б о л а р - а у деп к а у ш
о й л а м а й - а к койьщыз. О р ма н н ь щ 1Ш1 шытырма н шиырга
толы бо лс а да, а рыс тан ж ур ге н 1збен ж о л б а р ы с журмей-
Д1 деген сез бар... С1з бен 613 жемт1к б а с ын д а емес, ж е н 1с
ж ол ын да у ш ы р а с с а к нетт1?!— деген-д1.
Бул с е з д 1н а с т а рын М а м ы р б е к те к ал т ж1бермей
ж а к с ы укты. К а р а с у р ж у з ш е кан ж у п р 1п, а р ка с ы кещп
к ал г а нд а й болды.
— М ше , бу л бшген а да м нын сез1. О с ы л а й дерщд! ©з1м
де сез1п е м , — дед1 ©щ б а лб у л ж а н ы п . — Б 1р а к у л ы к т а р
ж©ншдег1 с у р а г ы м а ж а у а п бермед1н р о й . Х а л д а й л а р д ы
не 1стейм1з?
— У лы к т а р д е й с 13 б е ? — Д е м е ж а н к а б а г ы н шытып
ойланып к а л д ы . — Бил1к-мансапты а йт а с ыз гой? Б 1з д щ
колымызда сол бил^к б а р ма, ©31? Т а к т а д а г ы до йб ы ны н
тасындай, каз1р к айсымызды к ай д а а парып коям десе де,

499
у л ы к т ы н ©31 шенлп ж у р ге н ж б к па? «Кой а сыгы деме,
к ол ына ж а к с а с а к а кой, — дейд1 екен. А л 613 у л ы к т ы н
к олына ж а к к а н , с а л м а к т ы с а к а б ол г ым ыз келедк Ушр-
генде а л ш ы т у с т , к ене йле рдщ тобын б у з г а н ы мы з г а
мэз боламыз. .. Егер б шпк пен ман са п а д а м г а сол у ш ш
керек б о лс а , м аг ан о н ы н к уны кек тиын. С о г а н бола х а л ­
д а й л а р д ы н а лд ын д а к у л д ы к урып, кеппр1м с у р а р жайым
ж о к , — деп к е а м ш б1р-ак айтты.
М у н д а й ойды у г ы н у г а М а м ы р б е к те д а йы н емес едк Э р
с е з д щ а с т а р ын а к а н ш а у щ л с е де, б а й ы б ы н а б а р а алмай,
а нырып т у р ы п калды. Д е м е ж а н о н ы н к арымы ж ет е бер-
мейтш алые к иырг а т а р т ы п кеткендей. М у н ы н бе т ше
ж а п а к т а й к ар а п сэл т у р д ы да:
— Ол ж а г ы н ©31н 61л. М е н т — ж а й а г а л ы к акыл
гой... Б1р кунде б ол с а к ар а п о тыр г а н ханымыз. О с ы у лык-
т а р с ы з куН1м 13 б а р м а ? — деп с е з а яг ын ж у ы п - ш а й г а н
болды.
К у н е ю н д к е т а м а н енкешп к а л г ан кез бо ла тын. Д е м е ­
ж а н б1раз а даммен уйге ю р т , а я к суытып о т ыр га нд а р ы
сол ед1. Д а л а д а н т а г ы да:
— Ой ба й , к е л т к а л д ы ! — дескен ш у ест1лд1.
« Ке л ет ш у л ы г ы к е л т осы б1р м аг ына с ыз сергелден
тез1рек тынс а екен» деп, Д е м е ж а н д а орнынан к ет ерше
б ердк Д а л а г а ш ык с а , а с т ы н д а г ы аты к а р а терге малы-
нып, 1лгер1нд1-кей1нд1 кеткен э лд еюм к а м ш ы с ы ме н куре
ж ол ды н ус к а п , к е п ш Ы к к е с а м б ы р л а п сейлеп т у р екен.
Бейне у лы кт ы ©31 к е т е р 1п экелгендей т а н а у р а п ж у р т т ы
а уз ына к ар а ты п алыпты. Д е м е ж а н н ы н у к к аны — у л ы к
ез н е ке р 1мен У т ыд а н бер1 ш ы к к а н кер1нед1. Кеп кешжпей
осында к е л т к а л у г а тшс.
А й т к а н д а й - а к , а р а д а б!р шай к ай н а ты м д а й у а к ы т
еткенде, к ур е ж о л д а н у б а п - ш у б а п бер1 б у р ы л г а н а р б а ­
л ар Т1збег1 к©р1нд1. Е н ал д а пар атты, у е т ш е ж а с ы л бере-
зенттен кун к а г а р кур ке Т1пп койган ж ещ л фаэтон, онын
соны нда улкен д о н г а л а к т ы , к о с -к о с атты д а ш а й а р б ал а р .
О л а р д ы н да у с т ш д е к ам ы ста н то к ы л ган бойра куркелер1
бар. А л д ьщ р ы л а р ы н а а дам отырып, а р тк ы л а р ы н а б 1рын-
гай ж у к т и е л т т к С о г а н К а р а г а н д а , ж а н а э м 1р ш 1 бала-
ш а г а , ж а с а у - ж а б д ы г ы м е н б1рж ола кеш1П келе ж а т к а н г а
уксайды .
Эне-М1не деген ш е, ж о л а у ш ы л а р д ь щ алды каз к а т а р
Т1плген а к у й л е р д щ м аны на кел1п те калды . К у т т алуш ы -
л ар ек1ге ж а р ы л ы п а р а л а р ы н а н улк ен к еш е ж а с а п , ан-
та л а с ы п т у р . А лдьщ ры ф аэто н а р к а н бойы ж ер г е то к та д ы
да, 1шшен е ю - у ш адам туст1. Уст1нде су р г ы л т туст1, кым-
б а т ш у г а д а н т ш л г е н зскери кшм1 бар, бойы, о р та д ан гер|
жорары, дембел ше, иыкты келген, к ы с ы к кез, ж у а н к а ра
куймеден ту ск ен бет1 он колын ж о г а р ы кетерш, к е п ш ш к к е
сэ л е мд е с у ырымын ж а е а д ы да, ж у р т т ы к а к жа р ып , тер
ж а к т а т у р г а н х а л д а й л а р т обына к а р а й бет т у з ед й
С1рэ, б у л е л дщ неше куннен бер! а л б ар ы нд ы болып,
с а ры ла куткен мэртебел! у лы г ы — осы б олс а керек. Б1р
а й м а к т ы н зм1рш1С1 деген у лк ен л а у а з ы м д ы эл1 бойына
а щ р м е г е ш , эскери ф о рма сы н шеппп у лг ер ме г еш к ершш
ту р. Б урын унем1 улде мен б у лде ге о ра н ы п отыратын
Ш и - а м б ыг а кез1 уйренген ж у р т бешпет1 т1зесше жетпей-
тш к а р а ш о л а к офицерд1 кергенде, кещлдер! толмай
б а с т а б ы н д а сэл т о с ыр к а п к ал г а н. Б 1р а к полковник Матен -
н щ олармен км б олг ан жо к . А яг ы н к ад а п басып, т е р д е п
к ал ы н т о пк а ж а к ы н д а й берд1 де, он колын кун к а г а р ы н а
апарып, к а л т т у р а к ал ды
Со л а к мун екен, тер ж а к т а к а з к а т а р Т131л ш т у р г ан
х а л д а й л а р эулет1 н а м а з г а ж ы г ы л г а н д а й , у л ы к т ь щ аягын
к у ш а терт т а г а н д а п ж а т а - ж а т а кет1ст1. М а н ь ч ж у р - к ы т а й
с а л т ын да б а с урып, к у р ме т к е р с е т у д щ ен ж о г а р г ы тур|
осы. Ж а н а г ы л а р д ы н к ас ын да тек орыс консулы С о к о в
к а н а сорайып ж а л г ы з калып едь Ол ез1Н1н мына т у ры-
сына ь щг а й с ы з д ан г ан д а й , ж а н - ж а г ы н а ж а л т а н д а й к ар а п
алды да , е к ь у ш к а д а м а лг а шыгып, е з ш у л ы к к а таныс-
тырып жатты.
— С 13Д1Н а лд ьщ ы з д а т у р г а н — улы Р ос с и я империя-
сынын Шэ у ешек тег 1 х у к ы к т ы консулы Серг ей Ва си л ь е вич
Со ко в . Цин империясыньщ Т а р б а г а т а й д а г ы т е тен ше
ек1Л1, г уб е рна тор М а т е н мырзамен ж у з кер1скен1ме к уа-
н ыштымын!— дед1 ол эр сез1н н а к па - н а к , шегелей сейлеп.
Екеу! кол а лысып кер1с1п ж а т к а н д а , х а л д а й л а р тобы
д а о рында рына н турегелген. О л а р ез э м 1р ш 1с ше к утты
к а д ам Т1леп, с э л е мд е с у м у м к ш д т н е енд1 г ана ие болып
е д 1. Ш и х а л д а й б\р а д ы м а лг а шыгып:
— А л ые ж ол да н ш а р ш а п - ш а л д ы к п а й , ж а к с ы ж е т т Ы з
бе, улы мэртебел1м? Т а р б а г а т а й а й м а г ы н д а г ы ер ж у р е к
х ал д а й л а р эулет1 мен т а г ы б а с к а к а з а к , к а л м а к сиякты
б у р а т а н а ж у р т т ы н ек1лдер1 а з д щ а лд ын ыз д а т у р , — дед1
ол да е з ш щ ш1нк1лдеген Ж1н1шке д а у ы сы н к а т т ы р а к
шы га руг а тырысып.
Со на н сон к ас ы н да т у р г ан к а л а эк1мдер1 мен Б а х а л ­
дай, К е х а л д а й , Т у х а л д а й дегендерд! ж а г а л а й т а ныстырып
шыкты. Х а л д а й л а р д ь щ ею езулер1 е к1 к у л а г ы н да . Ж а н а
эм1рш1ге ез Т1л д е р 1нде б 1рдене айтып, к а у к ы л д а с ы п ж а ­
тыр.

501
Мше , о сыдан кешн рана сол к а н а т т а турран казак.,
к а л м а к т ы н у ю р д а й - з э н п л е р ш ё кезек т и т ед}. Ш и х а л д а й
каз1р баяры м а й ы с к а к , м а йд а мшезш к ай т а тауыпты.
У л ы к т ы н а лд ын да к у р д а й ж о р ра л ап , э р к а й с ыс ын ын
т у с ын а т а я р а нд а , у ю р д а й л а р д ы н а т ы - ж е н д е р ш айтып, б 1р
шеттен та ны с т ы ры п келедк
— Б13 каз1р к а з а к т ы н Керей т ай п а с ы н ы н конысында
турмыз, улы мэртебел1м. М ы н а ю а — сол Керей елшщ
байырры б а с ш ы с ы М а м ы р б е к тере. К а с ы н д а турран —
онын ба ла сы, Т у р ы с б е к у юр д а й.
— Ал мына ю а — Т а р б а г а т а й д а г ы к а л м а к - ш а х а р
ж у р т ы н ы н б и л е у н н а — М а д а н у юрда й. ..
К а с т а р ы н а келгенде б ай ка ды : М а т е н - а м б ы б у л а р керш
ж у р г е н м а н ь ч ж у р - к ы т а й э ю м д е р ш щ к е б ш е у кс а ма й т ын ,
с а к а л ы н кырып т а ста п, т а нк ы т а н а у ы н ы н алдына ед1рей-
тш м у р т к о йг ан ю а екен. Д у р д и г е н к а л ы н е рн ш щ астынан
алтын т к т е р ш к ер с е т е с а л к ы н жымиып, у ю р д а й л а р д ы н
колын а л г а н сайын, т у е т о к т а т а к ар а п етедк
— Ал, мына К1С1 — бу л а й ма к т ы н ен байырры тур-
рыны с а на л а т ы н Т е р т у ы л е л 1Н1н б а с ш ы с ы — Д е м е ж а н
у ю р д а й!
М а т е н - а м б ы Д е м е ж а н н ы н колын а ла берш, онын
б етше ш а н ш ы л а к ар а п ту рып калды. К а ны н 1Ш1не тартып,
е д 1рейген м ыс ык мурты ж ы б ы р ете ту скенде й болды. 031
к а з а к ш а т а з а сейл ей тш неме екен.
— А-а... Д е м е ж а н — а з екенс1з гой. Т а н ы с к а н ы м а
ете к у а н ы ш т ы м ы н , — дед1 ж а г ы к арыс ып к а л га нд а й эр
сез ш Т1С1Н1Н а р а с ын а н с ы з д ы к т а т а шырарып.
Д е м е ж а н онын с е з ш ж а у а п с ы з калдыррысы келмед1
М у н д а й д а а йт ы ла ты н ресми т э р т 1п бойынша:
— П а т ш а л а р д ы н патшасы, кект^н улы Е ж е н х а н н ы н
ел1М1зге ж^берген тетенше еюлш карсы алып турганыма
мен де бакыттымын, улы мэртебел1м,— дед1 таза кытай
Т1Л1НДе.
М а т е н н 1н бойы Д е м е ж а н н ы н ирынан рана келед1
екен. « Мынаны к а р а й гер!» деп, т а н д а нг а н д а й , онын жу-
31не ш а л к а л а п б\р к а р а д ы да, к а т а р ы н д а турран Ш э ш г е
к а ра й ете берд!.
Ос ы л а й у лы к т ы к арс ы алу , т а ны су с а л т а н ат ы б^разга
со зыл г ан. Кез ек эр е л д 1н з э н п - е л у б а с ы л а р ы н а келгенде,
Ш и х а л д а й о ла р ды б а с - б а с ы н а таныстырып жатпады.
« Мы на л ар — керейд1н ип жаксылары», « мынала р —
Т е р т у ы л д ы н а т к а м ш е р л е р Ь деп, б е л е к -б е л е к топтасып
т у р г а н д а р д ы колымен ж а й к а п керсетт1 де, Ма т е н - ам бы ны
арнайы т^плген о к ш а у о р д а г а к а р а й б а с т а п ж у р д к

502
Улыкпен с а п а р л а с болып б 1рге келе ж а т к а н а да м да р
тобы да едэу1р екен. М а т е н н щ эйел1, ер ж е т т к ал г а н улы
мен кызы, о л а рд ы н кас ына ерген некерлершен б а с к а ,
шен1 темен терелер, кузет мшде тш а т к а р а т ы н шержтер
бар
Со л а д а м д а р д ь щ а р а с ын а н кенет Д о х а л д а й мен Б а й ­
серкеш кергенде, к ар с ы а л у ш ы л а р катты т а ны р к а с ы п
калды. Д о х а л д а й сэл ысылып, ж у д е у та рт к ан ыме н , мереш
тасып, кещлд! ж у р г е ш б а й к а л а д ы . Ж е л к е с ш д е п ай-
да ры б у ры н г ыд а й у ш а с ы н а т у с ш т у р ма г а н ы м е н, каз1р
е ру г е ж ар а п , е д э у 1р у за р ы п к ал г а н . Б 1р сэт Д е м е ж а н
е к е у ш щ кездер1 т у ш с т к а л д ы д а , Д о х а л д а й ж ан а р ы н
тез тайдырып э ке г п .
Ал Б а йс ерк еш бул кезде Т е р т у ы л ж у а н д а р ы к орша п
алган-ды. Кексег ен, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р оны т а к б1р
к а ж ы д а н келгендей к ар с ы алып, ш у р к ы ра с ы п жатыр. . .
Каз1р олар у ш ш с о н а у алые с а п а р д а н э м1ршшщ ез1мен
б1рге келген Б ай с ерк еден беделд1 К1С1 жок . Элде, е з д е р ш ш е
Д е м е ж а н г а керсеткен кыры ма, Ы с к а к б а с т а г а н б 1р топ
с а мб ырл а й сейлеп, к ат т ы д а ур ы г ы с ы п тур. Байс ерке
Д е м е ж а н г а б у р ы л м а д ы, кермеген, елемеген сынай таны-
тып, кас ын а н о й к а с т а п е т е бердь
Бул кезде М а т е н - а м б ы мен консул Соковт1 о рт а г а
алган к ал а эюмдер1 арнайы т^плген к он а к у йг е ю р т б а ра
ж а т к а н . У л ы к т а р т а р а п ы на н ешк1м мез1рет1 ж а с а п ша-
кы рма га н сон, эл1 с ырын а л м а г а н эм^ршшщ уст1не б а са -
кектеп к 1 р т б а р у г а е ш к а й с ы с ы н ы н ба тылы ба рма й,
у ю рд а й л а р д а л а д а И1р1л 1п калды. А с к а к у л ы к т ы н б ула р-
ды адам к а т а р ы н а с а н а м а й , ертпей кеткен1 ж а н д а р ы н а
к а н ша б а т с а да, сырттай сыр бермеген, елемеген болып,
эрнеш э н п м е ет1п т ур. Д е г енмен сол ж а к т а н 61 р х а б а р
бола ма деп, к о н а к у й д щ е с т не о к т ы н - о к т ы н кез т а с т а п
кояды... Б1р кезде 1ш ж а к т а н Ы с к а к пен Д о х а л д а й шыгып,
эл 1 де Те р т у ыл к1С1лер1ш'н а р ас ы н д а т у р г а н Б ай се р к еш
шак ырып алды. У ш е у 1 м ан аты жукт1 а р б а л а р д ы н б 1р 1нен
тус!рген элдеб1р с а нды к т ы к о л д а с а кетер1п, к о н а к уйге
к ай та да н ен1п кеттк
Тек осы кезде г ана мшез1 ш а п ш а ц ШэЙ1 у ю р д а й шыдай
алмай:
— Кап, б э р 1 М 1 3 жиналып, иманын с а т к а н Ы с к а к
пен ба укеспе Ба йс ер к е курлы б о л м а д ы к- а у ! Ит елген
жерден ша б ы л ып алдынан ш ы к к а н д а , у лы кт а н керген
сыйымыз осы м а ? — деген намыстан т у т а н г а н д а й болып.
— Тшт1 ИТП1С1Н, К1С1М1С1Н демед1-ау. Келмей жатып
к еудес1мен басып, та пт а п етт1-ау!— деп Т а н г ы т т а ширы-
гып тур.
503
Д е м е ж а н ез1мен к атты ойнайтын Ш э ш г е ж а л т етш
б 1р к ар а ды да:
— Эттен,, к у р д ас - а й , б а л а е к ен сщ- а у . Атан. Отыншы
ем1р бойы осыла рмен неге алысып етт1 д ей с щ? Жасын,
к ы р ы к беске к елгенше соны т у с ш б е г е н щ б е ? — деп л еюте
кулд1. — Е а к т е н к а ш а н с у йе к л а к т ы р а д ы екен деп ту ра-
мыз ба осыла й? Ж у р щ д е р , у йг е ю р т отырайык. *
— Б 1зге ж у р щ д е р , б у п н п к о н а к а с ы л а р ы н менщ мой-
нымда б о лс ын , — дед] Ш э ш к а с ы н д а т у р г а н у ю р д а й л а р г а
к а ра п.
Б а р лы г ы д а б ы р л а с а с о й л е с т , о р т а д а г ы бос у й ле р д щ
б1рше б у р ы ла берген. Б 1р а к 1шке ю р т улгермед1. Кенет
а рт ж а к т а р ы н а н э л д е ю м н щ ш а н к ы л д а г а н , с у й ю м а з
д а у с ы ест1лд1. Б у р ыл ып к а р а с а , у л ы к т а р ушнен шы к к а н
Ш и х а л д а й д ы н ш а б а р м а н ы кол ынд аг ы б1р к а г а з д ы да-
у ы с т а п окып т у р екен.
— М а м ы р б е к тере, К е р е й д щ у ю р д а й ы Т у рыс б ек ,
Ж у м ы к т ы н у ю р д а й ы Т а нг ы т , М э м б е т т 1н ук1рдайы Ш0Й1,
к а л м а к у ю р д а й ы М а д а н . . . Слздерд1 улы мэртебел1 Матен-
амбы ез д а с т а р к а н ы н а ш ак ыр а д ы .
Бэр1 т а н д а н г а н д а й б 1р 1Н1н бет1не б1р1 к ара ды. Т 1з 1мде
Д е м е ж а н н ы н аты-ж©н! ж о к болып шыкты. Б ас ын да
ж а н с а к естццм бе, немесе ш а б а р м а н жан ыл ып айтпай
к е г п ме деп о й л а г а н . Ж о к , бэр! а п- ан ык, к а г а з г а жаз ыл-
ган ду ни е де ж а н ы л ы с б о л у ш ы ма едк А т ы а т а л г а н д а р д ы н
б1рден енсес1 к0тер1Л1п, ШэЙ1Н1н де, Т а н г ы т т ы н д а ондер1
г ул - гул ж а й на п ш ы г а келд1. О л а р к о н ак уйг е к ар а й бет
а лг а нд а , Д е м е ж а н сол орнында ж а л г ы з сопайып турып
к ал г а н . Ш э ш ы н г а й с ы зд а н г а н д ай арт ж а г ы н а жалт-
ж а л т к ар а п, ж а н а г ы ш а б а р м а н г а Д е м е ж а н д ы к©рсет1п,
элденен1 с у р а п ж ат т ы. А н а у к о л ынд аг ы к а г а з г а к айта
ущлд1 де, б1рдене деп б а с ы н шайка ды. ..
Д е м е ж а н о л а р д ы н с©31н а к ы р ы н а деЙ1н кут1п т у р а
алмады. К а н ы д у етш б а с ын а шап ты да, ештенеш ест1-
меген, кермеген куш т ерю а йн а лы п ж у р е берд1. Енд1 бэр1
д е тус1н1кт1. М а т е н - а м б ы муны Т131мге эдеЙ1 к ос па г ан б о л ­
ды. Келе са лып кескен а л г а ш к ы ж а з а с ы , юмд1 кырына
алатынын осы б а с т а н ж а л п а к елг е ж ар ия л аг ан ы . . . Д е м е ­
ж а н к аш а н ез! ту ск ен уйге жеткенше, артымнан б1реулер
д а у ы с т а п ш а к ы р а р , не куып келер деп дэмеленген. Б 1р а к
ш е - ша л а сонда й пендеш1Л1кке б а р г а н ы упнн, озтне ка т т ы
ыза болып, к ы з а ры п кетт1. «Бэсе, осылай бо лс а керек ед1.
Бэсе...» дей берд1 1ипнен.
Енд1 бул а р а д а б1р минут кщ1руд1Н ез1 ж ан т о з п а з
азап ед1. Б у д а н откен к ор л ы к болм ас. ©з уйлер!Н1Н касы-
на келсе, э ншейшде с ын ап т а й с у с ып т о кт а ма й т ын . Т е р т ­
у ы л д ы н ж у а н д а р ы , к а с к ы л г ан д а й, ту ге л осында т ур екен.
Б а р лы г ы а у ы з д а р ы н ашып к ар а п калыпты. . . А к иык кыран
аюмен, не к ас кы р м е н а й к а с у с т ш д е к а п ыд а канаты
кайрылып, к ан сы р ап ж а т к а н д а , ж а р ы м е с ж а п а л а к т а р
мен т а л а п с ы з т а з к а р а л а р , к ул к ын ы ж а м а н к у з г ы н мен
кунш1л куипгендер о сыла й а йна ла к о р ш а п, т а с к а конып
отырар ед1... М у н ы аяг ан, м у а р к е г е н , т а н д а н г а н , кыбы
канг ан, т а б а л а г а н кеп кездер Д е м е ж а н н ы н енменшен етш
кете ж а з д а ды .
— Неме нег е т е а р е й е к а л д ы н д а р ? С у й е к т е р щ е б а с к а н
к ор л ык , к у л д ы к т а н б а с ы н т а м а ш а л а п т у р с ы н д а р ма?
«031 ж а р ы м а г а н н ы н с а р к ы т ы н 1шпе» деп, сол х а л д а й ­
лармен т а б а к т а с б о л м а й - а к койдым. Ж а н а лг ыш э з 1рей-
1Л1М сол б о лс а , Ма т е н не н келген керд1 к е р т - а к алдым.
Т а р т ы н д а р а т т ы н ба сы н! — дед1 ол ш а б а р м а н д а р ы н а
а кы ра эм1р етш.
Кун к е ш ю р ш к а л га н- ды . А р а д а ж а р т ы с а г а т етпей,
Д е м е ж а н у л ы к т а р г а т т л г е н а к уйлерд1 а р т к а т а с т а п, а т ­
та нып б а р а жатт ы. Касында шабарманы Ракымнан
б а с к а Кудер1 мен Б е р ж б о л г ан а бар. Т е р т у ы л д ы н е з г е
ж у а н д а р ы б а с ын д а к оп ан да п а т т а р ы н ерттегешмен, жеме-
ж емг е келгенде, б!рге ж у р т к етуге тэуекелдер1 жетпей,
у л ы к ты н т е ш р е п н д е а й н а л с о к т а п калып койды.

IV

1 л едеп ш ек ар а эскер1Н1н п о л к о вн и п , К у р е б е к 1Н1С1Н1н


буры нгы б а с т ы г ы М а т е н - а м б ы н ы н Т а р б а г а т а й г а эм1рш1
болып орн ы к к ан ы н а д а б1р ж ы л д а й у а к ы т еткен. Ол
а лга ш Ш э у е ш е к к е келш, Ш и-а м бы н ы н юлем мен Ж1бекке
о ран ган а б а ж а д а й кен кабинет1не К1ргенде, «осынын бэр!
ен1м бе, элде тус1м бе» деп, ез к езш е ез1 сенбегендей
м эн п р ш калы п ед1. О сы д а н б1рер жыл буры н ойы т у п л
тус1не ю рмеген к ездейсок б а к ы т т а н басы айналып, б1раз-
га деЙ1н е с е н п р е п журд1 де, кенет, у й к ы д а н ш ош ып оян-
гандай, ез м ш д е тш е а ш к а р а к т а н а к!р1С1п кетт1.
Акыры, ол б1рте-б1рте ес жинап, о сынын бэр! кектен
т у с е к ал г а н б1рдене емес, енбекпен а лг ан у л е а м , з ан ды
с ыб а га м деп, ез1н-ез1 сещире б а с т а г а н . Б ул жен1нде ез1н
актайтын дэлелдер1 де жетк1Л1кт1 е д 1. Асыл тект1 м ан ь ч ж у р
канынан ж а р а л м а й , с щ б е х а л ы к с1беден ш ы кк а н ы бол-
маса, бу л да ж е р д е ж а т к а н б1реу емес, х а л д а й л а р н э с ш -
нен... М у н ы н аргы т е п С о х а л д а й л а р эулет1 ш е к а р а кузет1
Уш1н с о н а у Киыр Шы гы ст а н кеш1р1п экелген с 1бе ж у р т ы -
505
нын ш ш д е п ен, б ш к т ! а д а м д а р д ы н б 1р! бо ла тын. Им пе р и я ­
нын, адал кулы, шын бершген жауынгер1 атанды. Манщын,
вк)мет1Н1н осы е л к е д е орнырып к ал у ын а ж ан - тэшмен
кызмет етт1. Арры, е р т е д е п енбектерш былай койг анда,
еткен расырдын а лп ыс ыншы жылд ар ын д а р ы 1ледеп
уйрыр-дунген к е т е рЫ с 1 к езшде империя у ш ш к а с ы к каны
к ал р а н ша а я н б ай а л ы с к а н д а р д ы ц ка т ары н да ер журек
С о х а л д а й у рпары да ба р едй М а т е н н щ ез э к е а мен ек1
арасы сол сорыста к а з а болды.
Экес1 елгенде, М а т е н эл1 ка б ы рра сы катпаран, он бес
жа с та ры ж а с есшр1м ба ла бо ла тын. Ол кезде колынан
ештене келмесе де, к е т е р ш с ц п - б у л ш ц л л е р г е деген ешпен-
Д1Л1К мэнг1 Ж1б1местей, к ек1репнде муз болып катып
калып ед1. Б1рак, « ж а л г а н 1 а а кы ре тке к е т п е йд Ь деген
рас екен. Ке йш М а т е н сол кан ды к ектщ к арымт ас ын
неше есе кып к а йт а рд ы гой. М а н ш ы н ек1мет1 ж ет ш с ш и п
ж ы л д а р д ы н б а с ын д а Ш ы ц ж а н г а кайтып орал ганда,
ж и ы р м а д а г ы ж а с ж ! п т ез1 тьленш, ж а з а л а у ш ы э с к ер д щ
са пына ко с ыл г ан. М а т е н н щ а я м а с к ат а л д ык п е н кезге
тускен кез1 д е осы т у е ед1. Не керек, к а й к ы кылышын
к е т е р Ы с н п д у нг еннщ, у йг ыр мен к а з а к т ы н к ан ына ар-
мансыз с у а р д ы гой. Кэр1 демей, ж а с демей т ш т 1 б е а к т е п
б а л а г а дешн н ай з а г а шанши б ерг еш есшде. . . Со л жанк еш-
Т1 ерл1п 1ле ж а н ж у н ы н ь щ штипа тына ш п п , а й р ы к ш а
а лг ы с к а , б а г а л ы с ы й л ы к к а ие болды. К е т е р Ы с кезшде
т а л а у г а т у с ш кеткен э к е сш щ жер- суын, тагы б а с к а иелш-
терш ез ше к айт а рып алды.
Кеп кенпкпей Матенд1 Т я н ьц зи нд е п офицерлер дайын-
да йтын эскери мектепке о к у г а Ж 1 б е р г е н . Ол осында у ш
ж ы лд а й окып, майор шешмен б т р ш шыкты. Ж а к с ы
о кыг а н, каб1летт1 офицер ретшде, 1ШК1 е л к е д е п импера ­
тор а рми я сы н ы н к у р а м ы н д а ебш т а у ы п калып коюына
б олу шы ед1. Б 1р а к ол ез1 ту ып- е ске н Жо цр а р и я н ы н кен
б а й т а к д а л а с ы мен экесшен к ал га н мол дэулетт1 кимай,
1леге кайтып оралды. Б1р есептен, сонысы д у р ы с та б о л ­
тан екен. О р т а л ы к т а г ы ер к еюрек м ан ьч жу р офицер-
л е р ш щ а р ас ы н д а кез туртк1 б о л г а н ш а, мына кен, с а х а р а д а
конышынан басып, еркш ж у р г е ш ж а к с ы емес пе? Кейш
ол полковник шенш алды, б е ю ш е б а с т ы г ы болып кетер1л-
Д1. Б у д а н аррыны ез1 де дэметпей, сол жеткен д э р е ж е с ш щ
е з ш е шук1рл1к етш, б а й л ы к пен м ан с а пт ы н ра ка тын керш
ж у р т жа т к а н- ды . Б у л а й ш а а я к а с т ына н басына б а к
конып, е щ е т е п т а сы ерг е д о м а л ай д ы деп к1м ойлаган?!
С о д а н бер! е л ке д е т а л а й эк1мдер а уысып жатты.
Б1реулер1 Ма т е н д! к ол да са , енд! б1реулер1 муны кырына
алып, шет к а к п а й ж а с а г а н кездер1 де болды . Э а р е с е
1леден былтыр ауы сы п кеткен кэр1 ж а н ж у н бул деген де
к а б а г ы ж а р а с п а й , ю рш дей ж иы ры ла к ал аты ны бар-
турын. Ол муны о сы д ан ек1 ж ыл буры н П екинге б а р аты н
к а у ш т 1 са п а р р а Ж1бергенде, шен алып, шекпен кш'п кайт-
сын деп емес, б а р с а к елмеске ж у м с а р а н д а й б а с к а б!р
ойда б олганы анык,.
1 ле ж а н ж у н ы е з ш е к а р а с т ы букка Ш ы ры с Турю'стан

елкесш ен ж иналран а л ы м -с а л ы к т ы н есебш ен император


са р а й ы н а жыл сайын мол сы й л ы к -сы б а га Ж 1 б е р т о ты р а-
тын-ды. С ы й л ы к ты н б а сы — мын сан с э й г у л ж а ттар ,
ж эи л к -ж э н п к ж ам бы , алтын-кум1с, асыл т а с т а р болса,
одан ары баралы ан тер1лер1, ез а лд ы н а улкен керуен
кур айты н а з ы к -т у л ж , астык, т у р ш д е ж а л р а с а беретш . Сол
а с та н а р а ж е н е л т ш е т ш мол б а й л ы к сонры кезде 1ШК1 ел-
кедег1 и х э туа н ш ы л ар кетер1Л1С1не, ел 11шндег1 а л а с а п ы р а н
жаугерш1Л1кке байлан ы сты , б1р-ею жыл Ж 1б е р 1лмей
бегел1п к а л г а н . Ж о л устш дег1 эр к а л а д а бул1к шырып
ж а т к а н д а , м ундай мол казы н а н ы алм арай ы п а лы е с а п а р ­
ра ш ы рарура осы ндары у л ы к т а р д ы н журег1 д а у а л а й
коймаран. Б 1рак ж ор арры ж а к т а н уст1-уст1не б у й р ы к
келш, с у р а у с а л а берген сон, к ш р т к а л г а н керуенд1
акы ры ж е н е л т у г е м э ж б у р болып едк
К а н д а й с а йт а нн ьщ т у р т ке шн К1м 61ЛС1Н, алые та к а у т т 1
с а п а р г а а т та н ат ын керуенд1 к1м б а с к а р а д ы дегенде, 1ле
ж а н ж у н ы н ь щ е с 1не М а т е н т у с е к етшть А м а л ж о к , буйрык-
к а б о й с у н у г а т у р а келген. М ш д е т ауыр. Керу ен деген
аты б о лм а с а , му н ы н ©31 о нд а га н а рб а, ж у з д е г е н ту йе г е
артылг ан у з а к с а л к а р кеш ед1. О н ы н с ыртын да айдап
а па ра т ын м ын д а га н ж ы л к ы мен 1р1 к а р а с ы т а г ы бар.
Ж а л п ы с о ма с ы миллио ндаг а н лян т у р а т ы н о с ын ш а м а
мол д у н и е н щ Т131М1Н М ат е н г е у с т а т т ы да, оны к о р г а у г а
елудей г ан а к ар у лы ж а с а к берд1. Н е осы б ай лы к ты шып-
шырга сын шы г а рм а й император с а р а й ы н а а па ра с ын , не
сол ж о л д а ба сынды б е ре с щ. Ек1Н1н б!р1.
Э лд е б у г а н кек т э н 1р1с ш щ кез1 т у з у болды ма, К у л ж а -
дан кектемде шыгып кеткен керуен ж о л д а терт ай ж у р т ,
коныр куз ту ск енд е а с т а н а г а аман- есен жет т ! - ау , эйтеу1р.
Т а ла й рет к е л г а тус1п, т о н а у г а да у ш ы р а й ж а з д а ды .
Кейде ж о л д а г ы бул1кт1н б а с ыл у ы н к у т т , кей бекеттерде
апталап ж а т к а н кездер! д е болды. Д ег енм е н ж ырынды
Мат ен ж о л д а г ы е юм е т о ры нда ры на н кемек а ла отырып,
елд1м-талдым дегенде, Пе кинг е ж е т ш ж ыг ыл г а н.
Бул — И х э т уа н ш ы л а р б у л т кез1нде жес1'р па тшайым
Цыси мен император Г у а н с ю й д щ б1р ж а р ы м ж ы л д а й б а с

507
с а у г а л а п к а ш ы п ж у р т , а с т а н а г а ж а ц а д а н оралып ж а т ­
кан кез1 б о л а т ы н . И м п е р а т о р с а р а й ы а я у с ы з тоналып,
с о г ы с т а жендлгеш у ш ш ше т мемлекеттерге к иса псыз кеп
айып т е л ей тш болып, Цин ©юметшщ нагыз к у й з е л т
т у р г а н ша г ы ед1. Д э л о сында й кысылшан, кезенде ит
а р к а с ы к и я н д а г ы Ш ы г ы с Т у р ю с т а н н а н о с ын ша ма мол
к а з ы на н ы ц келе к а л у ы тагдырдын, те т е н ше сыйындай
кершген. Квк тен Т1легендер1 жерден т а б ыл г а н д а й , импе-*
ра тор сарайынын, разы б о л г а н ы сонша, осы керуенд1
еш пэлеге у р ы н д ы р м а й аман- есен алып келген ер ж у р е к
офицерд1 ж е а р патшайымнын, ез1 к аб ы лд а йт ы н болыпты...
Б у л х а б а р д ы ест1генде, М а т е н н щ зэре- иманы ушып,
«эй, к у р ы г а н жер^м осы ш ы г а р» деп о йлаг а н. ©йткеш
онын, колы т а з а емес-тк Э келе ж а т к а н алтын-кум1стен
ж о л - ж е н е к е й к ым к ыр г ан ы, менипктеп б а с ы п к а л г а н ы бар
ед1. Со л у р л ыг ы м а ш ы л г а н екен деп, есшен танып к а л а
ж а з д а г а н . Н е керек, туб1 к айыр бо лды гой, э й т е у 1р.
С а р а й д а г ы к а б ы л д а у д ы М а т е н ©ле-елгенше умытпай-
ды. Ш а л г а й т у к ш р д е ту ып-вс ке н к а р апа йы м х а л д а й улы-
нын, император с а р а й ы на н б1р- ак шыгуы, шынында да,
ада м айтса н ан г ыс ыз тан, к а л а р л ы к ж а г д а й ед1. Э тек
к у л д а р д ы н б а с т а у ы м е н с а л т а н а т т ы сарайдын, т а б а л д ы -
рыгын а т т а г а н д а , Матенн1н, ес1 шыгып, к©31 ештен,ен1
к©р1п ж ар ыт п а ды . Э й т е у 1р, алтын т а к т а э лд е к 1мн1Н отыр-
ганын б1лед1. ©31Н1н сол т у с к а т а я у барып, етпеттеп жы-
гылг анын б1лед1. Ж а н дэрмен мандайын уш мэрте ж е рг е
ТИГ131П, б 1р з а м а н д а сулдес1н суйрет1п турегелген. . . С о н д а
гана б а йк а ды : жес1р па т ша йы м небэр1 бес- алты к ад а м
ж е р де б у г а н мей1рлене к ар а п отыр екен. Ж а с ы ж е т ш с к е
та яп к ал ды де йт ш емес, б е т - а ж а р ы н д а б1р тал эж1м ж о к ,
у з а с а к ы р ы к т а г ы эйел сиякты. М а т е н н щ а б д ы ра п сас-
канын к ы з ы к к©рд1 ме, э лд е мунын, келюкен, т в р т п а к
т у л г а с ы н а к ар а п, м ун да й еркект1 к ур ж1бермейтш ©31Н1Н
ж а с т ы к шаг ын еске тус1рд1 ме, ж е а р па тшайым сэл жы-
миып кулд1. Со л ж ы лы шырайын б у зб ай , керуенн1н Ш ы гы с
Ту рк1ста ннан к аш а н ш ы кк а нын , ж о л д а к а р а к ш ы л а р д ы ц
колына тус1п к алмай, алые ж е р д е н к а л а й же т к е нш су ра с-
тырды. Матеншн, эскери шен^н, к ан да й кызмет а т к а ры п
журген1н де тэпт1штеп б ш п алды. Со н а н сон, мунын,
бе т ше к а д а л а к ар а п аз отырды да:
— С а г а н а лг ыс ж ар и я л а й м ы н , полковник, — д е д 1 б а я у
Т 1Л к а т ы п . — С е н щ бул ен.бепн.Д 1 император с а ра йы эр-
к аш а н ес к ер е т 1н б олады. С е н сияк ты Цин т а г ын а шын
берьлген а д а л жауынгерлерд1н, а с т а н а д а г ан а емес, шал-
г ай даг ы Ш ы гы с Т у р ю с т а н ©лкес1нен д е т а б ыл г а ны ©те

508
с у й с ш е р л ж , — деп сэл бегелд1 де, к а с ы н д а эм1р к у т т
турран к е м е к нп л е р ш щ б1рше б у р ы л д ы : — Б у й р ы к ж а з :
полковникке б у п н н е н б а с т а п У а н атары б ер ш с ш . Ж з н е
Ш ы ры с Т у р ю с т а н д а г ы б1р а й м а к к а а мб ан ь болып т а г а й-
ындалсын!
М э н п естен кетпейтш, б а с - а яр ы о н - а к м ину тк а созыл-
ран осы 61 р сэт Ма т е н е м 1р ш щ ен, б и ж шыны едк ЦПрюн,
а дам кол ынд а ш е к а з б и л ж б о л у деген к а н д а й ражап!..
Т а к кудырет1 деген осы екен гой. Ж е п р п а т ш а й ы м б у г а н
б 1р а уы з с ез айтып, с икырлы т а я к ш а с ы н сштеп к алып ед1,
бу л к ар а па й ы м халдай у лы на н — у а н г а , к ат а р д а ры
полковниктен — а м б а н ь г а а йна лды д а ш ы га келд1...
С е й т т , М а т е н былтыр ж ы л а яг ын да а с т а н а с а па р ын а н
осындай мол о лж а м е н о ралган. Ж е с 1р па тш а йы м Цыси-
дын б уйрыгын е ш ю м н щ е з г е ртуг е к а к ы сы жок. Б у л енд!
б1рден ж о г а р ы л а п , Ш ы г ы с Ту рк1ста нды у ысында устап
т у р г а н ж а н ж у н н а н кей1нп у ш г у б е р н а т о р д ы н б1р1 болу ы
керек. М а т е н , эрине, Т а р б а г а т а й д ы т а нд а ды . Осы айма к -
ты отыз жыл билеген Ш и - а м б ын ы ж ы л ы орнынан к о з г а г а н
да — сол ж а р л ы к т ы н думпу1 б о л а ты н . С е й т ш Матенн1Н
б аккундес тер1 о нын кез1н к у р т а м ыз деп жур1п, тебелер1не
к а л а й шыга рып а лг а нын ездер1 де а н г а р м а й к а л га н.
М а т е н - а м б ы ж а р а т ы л ы с ы н а н эскери а да м б о лг анды к -
тан, б у л а й м а к т а г ы а л г а шк ы ж у м ы с ы н а рми я да н б а с т а д ы.
К,ала г арнизонын к,айта курып, о ла рд ы т е п е осы з аман-
гы от к а р у ме н ж а р а к т а н д ы р д ы . Ш и - а м б ы т у с ында ры
кэр1-куртан, и! ж у м с а к офицерлерд1 а уыстырып, о л а р д ы н
орнына Ж1герл1, ж а с к ома ндирлер т а г ай ы нд а д ы . Ж ы л
сайын эскери д а й ы нд ык т а н ет1п к а й т а ты н с1бе-солан,
к а л м а к - ч а х а р ж а с т а р ы н ы н биылгы ж а т т ы г у ы н д а ез
колына алып, к а т а н т э р т ш к е салды.
Ол а й м а к т аг ы то лып ж а т к а н мекеме-кенселерд1 де
к ай та к а ра п, о л а р д ы н с а нд а бар, с а н а т т а ж о к , к е р е к а з -
дерш к ыс ка рт ып, онын о рнына ж а н а к е ц с е л е р курды.
С о л а р д ы н 61 р 1 — мемлекет к а у ш а з д т н коррайтын бас-
карма. О н ы н ез1 каз1р кол а с ты нд а ж уз д е г е н жа н сы з ы,
мьщнан а ста м 1р1ктелген ж а з а л а у ш ы эскер1 ба р, е т е
улкен, беделд1 мекемеге айналран. Б ул т э р т 1пт1 ол еткен
жылы 1ШК1 елкелерден кер1П, кещл^не туЙ1п к айт к а н- ды.
Б у д ан былай е ю м е т ж у р т т а н тусет1н арыз- ша рымды, да у-
шарды г ан а кут1п о тырма йды, ел ш ш д е не болып ж ат -
канын кунб е- ку н естит1н болады. Б у л М а н ш ы н империя-
сында « б а у ж а жуйес1» деп а т а л а ды . Б а у ж а — улкен
к ал ал ар д ы рана емес, эр ауыл, эр ш а н ы р а к к а дейш
509
к амтитын, ж а н - ж а к к а т а р м а к т а л ы п ж а т к а н ермекнлнщ
торы тэр1зд1 е т е курдел1 нэрсе.
Оны к а з а к о р т а с ы н а экелгенде, б ыла й болып шыкты:
ру б а с ы л а р ы ез к а р а м а г ы н д а г ы эр а уы л г а , ауыл а к с а ­
калы к онсы отырран эрб1р ш а ц ы р а к к а , отарасы ез у ш н щ
эр б Iр а д а м ы н а ж а у а п б еру г е ти1с. Юм де - юм зан,ра к айшы
кылмыс 1стесе, не е ю м е т к е к арс ы сез айтса, касындары
К1С1 ТИ1СТ1 орынра к о л м а - ко л мэл1мдеу! керек. Оны 1сте-
месе, сол к ы л м ы с к е р д щ ж а к т а с ы , с ыб а й л а с ы ретшде ол
д а к ос а ж а у а п к а т а рт ы ла ды . С е й т т б1р сез б ен а й т к а нд а ,
Б а у ж а ж у й е а — а д а м д а р д ы б1р-б1рше андытып койран
жансыз дард ын, у я с ы сеюлд! б1рден,е едк
Б а л а ж а с ы н а н 1ле е щ р ш д е п к а л ы н Кызайдын., Ал б ан -
С у а н н ь щ а р а с ы н д а а р б ас ып ескен М а т е н - а м б ы казактын.
Т1Л1Н гана емес, т ур м ы с- с а лт ы н, м ще з - к у л кы н д а ж а к с ы
бьпетш-дь Т а р б а р а т а й д а г ы ел ем1р1мен т а н ы са келе, мун-
да ры ж у р т т ы н 1ле к а з а к т а р ы н а н е ш к а н д а й а йы р ма шы -
л ы р ы ж о к екен1не кез1 жетт1. Ж а р а т ы л ы с ы н а н с ез г е
уй 1р , е с е к - а я н д ес е к у л а к т а р ы елендеп т у р а т ы н мундай
е л д щ а р а с ы н а ж а н с ы з д а р мен с а л п а н к у л а к т а р д ы куп1нщ
бит1ндей е р г 131п ж1берУ т т т 1 де киын емес ед1. Э нш е ш нд е
б1^1Н1Н уст1нен б!р1 арЫЗ ж а з ы п , б1р1Н-б1р1 м ук а тып, кыр-
кысып ж у р е т щ к а з ек е н е р м е к ш 1Н1н торына т!пт1 онай
шырматылды. К,аз1р м ул де р а ка т : с о н а у ш а л ра й да ж а т ­
кан элдеб1р а у ы л д а элдек1м к а т т ы р а к жетел!п койса да,
ж а н с ы з д а р а р кы л ы М а т е н н 1н к ул а рына кунбе- ку н ж е т ш
жат а ды .
О с ы ж у м ы с т а р д ы тугел тындырып, ретке салып ал-
г ан ша, М а т е н - а м б ы б!р жыл бойы к а л а д а н аттап шык-
пады. К,ыр елщ билеп отырган ук1рдай-зэнг1лерд1н де
е ш к а й с ы с ы н а с о кт ы к па ды . У л ы к ундемеген сайын ел
ж у а н д а р ы н ы н о д а н а р м а н уреЙ1 ушып, кауп1 к ушейе т у с ­
кен. ©з ара б эс т ес к ен дей кезек-кезек т а р т у - т а р а л г ы -
ларын экелш, эм1рш1Н1н кемеЙ1н т ыг ын да ум ен ж у р . Ежел-
ден 1 ш т - ж е и уйренген Матенн1н енеип де е л ш е у с 13 кен
ед1. А л д ын а келгешн к а й т а р м а й , т а м а г ы м а к ы лк а ны кетер
деместен, алтын-кум1с, а сы л ж ам бы ны , т е рт т у л щ мал-
ды уЙ1р-уЙ1р1мен кылгытып ж у т а берд1... М а т е н о сында
келгел! М а м ы р б е к теремен майлы к а с ы к т а й а р а л ас ып
кеткен. Со л М а м ы р б е к т щ акылымен, М а й л ы н ы н кунгей
б е т ш д е п М а й к а б а к деген жерден к ы с т а у с ал дырды да,
б ылт ырд ан бер1 ж и н а лы п к ал га н кеп малды сол ж а к к а
а па рт к ы з ып т а с т а ды . Б ул же р эр! кезден та са , эр! К,ул-
ж а б а з а р ы н а мал а йда тып т у р у г а ете у рымта л ед1...
Ж а н а э м 1р ш 1 к ун д е п э д ет ш ш е б у п н де кенсеге ерте
келдк Ол ж а к ы н д а рана Ших алда йдын, юнп кызы М а х у
с ул ура уйленген. Же рпл1кт1 ман шын терелер1 ез эйелшен
б а с к а тары у ш канизак у с т а у р а ержт1 болатын. Ш ар
тартып к а л г а н д ш ме, к а з 1р Матенд1 езге ж у м ы с т а н гер1
сол ж а с каниз ак та р кеб1рек т и т ы к та т ы п ж у р . О ны н
у с т ш е М а х у деген де б!р жел1мдей ж а б ы с к а н , тойымсыз
пэле, ш ы р м а у ы к т а й оратылып, к а н - с ел щд ! сыгып алады.
Б у п н де э м1 р ш ш щ ж у з ш д е сондай б!р жа н ра ка ты н а н
т у га н б а к ы т т ы ш а р ш а у бар.
Б ул кун де М а т е н - а м б ы б у р ы н гы эскери ф ормасы н
т а ст а п , ба й ы р гы М а н ш ы н у л ы к т а р ы н ш а , Ж1бек камзол,
кел ю л деген Ж1бек ж ел ен киетш б о л г а н . А сы к п а й м ан газ
б а сы п келш, ез орны на ж а й г а с т ы да, к ем екн лсш е 1шке
ешк1мд1 К1рг1збеуд1 буйырып, у с т е л ш щ у с т ш д е ж а т к а н
элдеб1р п а п к а л а р д ы а у д а р ы с т ы р а ба стад ы .
Б ы лт ы рда н б е р 1 М а т е н - а м б ы Б а у ж а ж у й е а а ркылы
к а з а к т ы н а т к а мшер ру б а с ы л а р ы т у р а л ы мол-мол м а ­
териал топтап, о л а р д ы н К1С1Л1К калпын, мше з- ку л к ын
тугел а н ы к та п болг а н- ды. Юм к ор к а к , К1м батыр, К1м
ж ом а р т , К1М с а р а н, у к 1 р д а й ла рд ы н ел1 1ш1ндеп бет-бедел1
кандай, ек1метке шын бер1Л1п, а да л кызмет 1с т е йт 1н1
кайсы, юмн1н 1шшде к ы жы л , к ар с ы лы к, б у кп е бар — о с ы ­
нын бэр 1 каз1р эм1рш1Н1Н а л а к а н ы н д а . Р у л а р а р а с ын д а г ы
д а у - ш а р , ешт1к, а р аз ды кт ы да зеЙ1н коя зерттеп, тэпт1ш-
теп 61Л1П а лг а н . У ю р д а й л а р мен зэнплерд1н э рк айсысына
ж е к е - ж е к е а ш ы л г а н папка бар. М а т е н - ам б ы каз1р солар-
ды к а р а п отыр.
Со л п а п к а л а р д ы е з а р а салыстырып, с а л м а к т а п к е л ­
генде, «б1зге керек адам» деп, ен алдымен б ел ш а лг аны —
М а м ы р б е к т ер е болды. Иэ, М а м ы р б е к к е сенуге болады.
А р г ы т е п — а кс уй е к, хан тукымынан. . . Ола р к а ш а н д а
кене т э р т ш т 1 ж а к т а й д ы . Б а с к а л а р сияк ты терелерд!'н
арт ж а г ы н д а т1реп т у р г а н рулы ел1, к ор г ан ы ш Т1рег1 жо к ,
ез у с т е м д ш н с а к т а п к а л у уш1н а ма лс ы з еюметт1 ж аг а т -
тайды... Ал К е р е йд щ е з г е ру б а с ыл а р ы онымен ем1р
бойы бил1кке т а л а с ы п келе ж а т к а н к ершедь Мейл1, талас-
сын, алыссын. Мамырбек т1н де м аз ас ын май 1шкендей
к е т 1 р т , унем1 кыл уст1нде к ыпылдату мен болсын. О л а рд ы
да есек д э ме ме н е м е к с т п к о ю керек. К а з а к т ы н айдай
алмай ж ур ге н кеп малын а я й с ы н ба, с а й л а у сайын у л ы к ­
т ы н кен1Л1н т а б а м ы з деп, шашылсын да ж у р с ш . Ал шын-
т у а й т к а келгенде, б 1зге к ереп — т ер е ту кымы. О ла р
б аг ы ны шт ы ж у р т ы н к ал ай б!р шыбыкпен а й да са, ез1нен
ж о г а р г ы у л ы к к а да к ал а й ж а г ы н у д ы б1лед1...
« Демек, дэл каз1р б 1зге Керей 1шшен терелерден

512
колайлы о д а к т а с т а б у киын» деп, М а т е н сыртында « М а ­
мырбек — Ту р ы сб е к » деген ж а з у ы бар папканы былай-
ыр а к алып койды.
О н ы н а ст ы н д а ж а т к а н екшнп папканы колына алып
ед1, бу л э к е л ь б а л а л ы Енсе мен Т а ц г ы т ту ра л ы а ны к та м а -
лар екен. Е н с е — Ж у м ы к т ы н т у н г ы ш у м р д а й ы , Ме к ег е
барып келгел1 Е н с е к а ж ы а тан а ды. Осы бе т т еп Ж у м ы к ­
тын басын к у р ап , Е ж е н х а н г а б а г ы н д ы р у ж е ш н д е кеп
енбек а щ р г е н а да м . К е ш н п кезде у юр д а й л ы гы н б а л а с ы
Т а н г ы т к а е т ю з т , ез1 у шн де к у д ай жолын у с т а ны п ж ат -
канымен, ел ш ш д е п бедел1 а рта т у с пе с е кем1ген жок. . . Ал
Т а н г ы т ж а с болг анымен, е з ш щ влер ж е рш бшетш, ею-
метке к арс ы а ш ы к а й к а с к а ба рма йтын, к а з а к у м р д а й -
л ар ын ын 1Ш1нде а са айлалы, с а к Ж1пт. О р э , а т а д а н
б а л а г а ж а л г а с ы п келе ж а т к а н бул юш к е н т а й динас тияны
д а эз1рше к оз га м а й, орнында к а л д ы р а т у р г а н жен б о ла р.
Па пк ан ы а у д а ры с т ыр ы п отырран М а т е н н щ кез1 кенет
элдеб1р к а г а з г а т у с ш, м у рт ы н ы н а с т ы н а н жымиып к\лд1.
Енсе бил 1КТ1 б а ла с ы н а е т ю з е р д е мынадай есиет айтыпты:
«Ел б а с к а р у деген онай емес, б ал а м. О г а н б а й л ы к пен
к ар а к у ш т е н . б а с к а , акыл мен айла да керек. Т у т а с
Ж у м ы к т ы у ы с ы мд а у с т а ймын дес ен, К о ш к а р б а й д ь щ ур-
лыгын тыям деп эуре б о лма , М а м е т е к т щ ек1 ж а к с ы с ы н ы н
басын б 1р жерг е кос па, Ш о т а й мен Эл мэ мб е т т е н да ста р-
к анынды аяма. С о н д а к а л ма кп е н 1ргелес отырган С а т ы
мен К. араша ©31- а к к е л 1п к ол т ыг ына тыг ыл а ды» деген
екен... ©з ел1Н1н а у ж а й ы н туЙ1п болг ан, р у л ар д ь щ та-
мырын дэп б а с ы п б1Л1п о тырган, на г ыз т1 с к ак к ан адамнын.
С031 гой бул. Мейл!, Т а н г ы т т а орнында к а л а ту рсын. Эке-
С1Н1Н е с и е т 1н орындап, е з ш щ Мэ метек , К, ошкарбай, Шо-
тайымен а ндысып ж у р е берс1н.
Келес1 папка М э м б е т т щ каз1рг! ук1рдайы ШзЙ1ге ар-
налган ед1. ШэЙ1 — бу л е л д щ учинил у ю р д а й ы . Б а с к а л а р
сиякты т у кы м к у а л а г а н династия емес. Б у г 1нге дешн
бил!К Мэмбетт1н ек1 ж у а н руы Т о г а л а к пен Т у м а т а й г а
кезек ауысып отырыпты. ШэЙ1Н1н а т а с ы Отыншы би —
осыдан к ыр ык жыл бу рынг ы ду нг ен д у рб е л е щ кез1нде
Цин е юм е т ш е карсы кол ына к а р у алып курескен к ю . Ал
мундай а да м ны н у р п а г ы б ил ж б а с ын а к ал а й к е л т ж у р ?
Матен ойланып калды. Ш э ш ш у ю р д а й л ы к к а кетерген
кэр| тарлан Ш и - а м б ын ы н б а с ы нд а кан да й есеп болды
екен? Э л де к у н л п нд е т а л а нг ан , ж а з ык ты а да м н ын б а л а сы
енд! кайтып б а с кетермейд1, ж а л т а к , ж а с ы к бола ды
деп ойлады ма? Ке з шд е со лай к ар а л у ы да м ум к ш- ау.
Лемек, кез1нде ек1метке к арс ы о ппозинияда ж ур ге н а дам-
I 7 К Жумадйпов 513
д а р д ы о с ы л а й ш а б ау ыр р а т а р т у , кендлш а у л а у керек
болран р о й ... А л Ш э ш н щ ез ба сы былай ж а м а н ж т т
к е ршб е йдк IЙ1 ж у м с а к , елгезек а д а м сиякты. ©з шщ
колы да а ш ы к екен: эр жол ы к ал ара келген сайын «отыр­
ран орныца кер1мд1пм, келген ж о л ы н а е р у л т м » деп,
с ый- сияпа т а ла келуд1 умытпайды. .. Д е г ен ме н оган онша
с е н т те кетпей, эр к а д а м ы н андып отыр у керек болар.
К е л е а б\р п а пк а га кез1 т у ск енде , эм1рппнщ к а б а г ы
к урт т у шлш, а у р у ы ж а н ы н а б а т к а н а д а м д а й тыжырынып
калды. « Б у л а р д ы н бэр1 де е штене ем е с - ау , б а с к а л а р ы -
ньщ ж а р а с ы ж е ш л . Б эр ше н д е мына Т е р т у ы л д ы н уюр-
да йы Д е м е ж а н нан к ут ы л у киын боп т у р - а у » деп ойлады
Ма т е н , э л д е б 1р ж а р ы л г ы ш затты у с т а р а н д а й э л п па пк а га
колын еппен а п а р а берш.
Б ул папка б а с к а л а р ы н а н гер1 к о м а к т ы л а у едк Д е м е ­
ж а н н ы н ем1рбаяны да кызык: ©31 т а з а Т е р т у ы л емес, бу л
елге жиен екен. Т е р т у ы л д ы н т у нг ы ш угардайы Кер1мбай-
дын к а р ы н д а с ы н а н туыпты. Экес1 Керей 1шшен шы к к а н
бIр б у з а к ы к ершедк Б а я г ы к е т е р ш с кезшде еюм е т к е
к ар с ы кы лм ы с ы упин ж а з а г а тартылран. .. Д е м е к еюм е т к е
к а р с ы л ы к о ны н к анында ж а т ы р деген сез... Б 1ра к ез1
к а р ш а д а й ы н а н К е р 1м б а й д ы н т э р б и е с ш д е е с т т ь Кешн
Ш и - а м б ын ы н к олында а м а н а т т а ж у р т окыган. К ы т а й ш а
ж а к с ы б1лед1. Ш и - а м б ы н ы н е р к е а , ен ж а к ы н кемекцн'-
л е р ш щ б1р1 болыпты. Кер^мбай елген сон, Т е р т у ы л ж у а н ­
д а р ы н ы н к ар с ыл ыг ы н а к ар а ма й , у ю р д а й л ы к к а соны куш-
пен б е к т п ж^берген. С о л у ш ш ру б а с ы л а р ы ны н кеб1
Д е м е ж а н г а еш. ©з у ю р д а й л а р ы н ы ц бойында К е р е йд щ
каны т у ла п ж а т к а н ы н кенпрмейдь
Б 1р а к е з ш к ан ша с ы р т к а тепсе де, Д е м е ж а н б у л ел-“
ден к а с ар ы сы п кетер емес. ©з р у л а с т а р ы — Керейлер
неше д у р ю н К1С1 са лып, « о р т а м ыз г а кел, М а м ы р б е к т щ
орнын алып берешк» деп к ан ша ш а к ы р с а да б ар ма га н .
©з де г еш б о л м а с а ы р ы к к а кенбейтш, б!р беткей, ер мшез-
Д1Н адамы... Ел 1шшдеп ру Ж1пн м а н с у к етш, е з шш е ка-
з а к т ы 61 р т у д ы н а стына то пт аг ы с ы келедк Б 1р а к онысы-
нан Э31 рше е ш б 1р н эти же шыкпапты. . . Ал кешпендкперд!
о т ы р ы к ш ы л ы к к а ундеп, е п н с а л у г а б а ул ы г а н ы ж е м к а з
емес. Каз1р т а у е'зеншен тога н тартып, к а з а к т а р да е п н
еге ба ст а г ан. Х а л д а й л а р г а каны кас. О с ы д а н е ю - у ш жыл
бурын, А б д ы р а а н г а р ы н д а г ы су т а л а с ы кезшде Д о х а л д а й -
ды кушпен б а с ы п отырып, а йда рын кесш алган. Д е м е ­
ж а н н ы н х а л д а й л а р г а б у л а й еш1гу1 ж а й д а н - ж а й емес,
онын ар ж а г ы н д а М а н ш ы н у с т е м д т н е деген зшд1 к а р с ы ­
л ы к ж а т к а н ы езшен-ез1 т у с М к т к
514
Жа нс ы з д а рд ы н , астыртын мэл1мет1 бо йын ша , Д е м е ж а н
ж у р г е н ж е р ш д е ты м кесек сейл ей тш к е рше д к М а н ш ы н
еюмет' шщ к у ш с а н а у лы екенш, ендеше империянын итар-
шысы х а л д а й л а р д ь щ да у с т е м д т кеп у з а м а й к ул а йт ынын
ш а р ш ы то птын а лд ы н д а б1рнеше рет к а й т а л а п айтынты...
С о н д а оган не жетпейд1? Ш и - а м б ы да й мэртебел1 у л ы к ­
т ы н тэ рб иесш керген, м ан с а п- бшпк т е н кенде емес, а ук а т -
ты бай а д ам н ы н бо йын д а гы м у н да й мшезд1 к а л а й т у с ш у г е
болады? Д е м е к , Д е м е ж а н ме мл е к ет т щ 1 шю- тыс кы ж а г -
дайынан мол х а б а р д а р деген сез. О л ж а л г ы з емес. О н ы н
с а у а т ы н ашып, е ю м е т к е к ар с ы айдап салып, жел1кт1рш
ж у р ге н т а г ы б 1реу лер бар... Ол юм сонда ? С а я с и кыл-
мыстары упин 1ШК1 елкеден ж е р ауып келген б у з а к ы л а р
б о лу шы е д 1. Э л д е ш к е р щ е быкс ып ж а т к а н ерт у шк ын ы н
экелш, эр ж е рг е от т а с т а п ж у р г е н — с о л а р д ы н 1С1 ме?
М а т е н - а м б ы осы с у р а к т ы н ш е ш у ш т а п к а н ш а тыным
кермей, ж а н с ы з д а р а р к ы л ы Д е м е ж а н н ы н к ал а мен дала-
д а г ы б а йл а ныс ты а д а м д а р ы н ту ге л с у з 1п ш ы кк а н . А к ы р ы
Ж1пт1н у шы гы ш ы к т ы - а у б 1р жерден. К а л ы н шиы р д ы н
а рас ын а н со к ыр с у р л е у д щ с о р а б ы мен м у н д а л а п к ерше
кегп. . . Д е м е ж а н гимназияда окып ж у р ге нде, с а я с и сешм-
С13Д1П уШ1Н 1ШК1 елкеден Ш ы гы с Турк^станга же р а у ­
д а ры лг а н Л и - ш а н с ы н деген б1реуден с а б а к алыпты. Со-
нан кей1н де б у л а р у с т а з д ы к - ш э ю р т т ж ба й л а ныс ын узбей,
у з а к жыл д о с т ы к к а т ы н а с т а б о лг ан. Е к е у ш щ ж а к ы н д ы г ы
сонша, э лп Л и - ш а н с ы н е л е р ш щ а лд ын да ез1Н1н вм1р
бойы ж и на г а н том- том ю т а п т а р ы мен ж а с ы р ы н ж а з б а -
ларын, б а с к а б 1реу г е емес, Д е м е ж а н г а калдырыпты.
А н ык та й келгенде, о нын ж а л г ы з Л и - ш а н с ы н г ана емес,
1шкерщен жер а у ы п келген б а с к а да к ыт а й б о с к ы н д а р ы на
б у й р е п б у р а т ы н ы мэл1м болды. С а я с и ж а г ы н а н кумэнд!,
а га йынды Ж а н д а р д ы н семьясын ез зэЙ1мкес1не кеш1р1п
апарып, у з а к ж ы лд а н берх у ст а п от ыр у ы д а — сонын бЁр
дэл ел 1.
Д е м е ж а н н ы н з а н г а с ыйм ай т ын 1с-эрекет1 т у ра л ы
М а т е н - а м б ы м у н да келмей т у р ы п - а к е еп ге н. О н ы н уст1нен
у л ы к к а ш а г ы м а йта б а р г а н Д о х а л д а й мен Ба й с ерк е
К у л ж а д а ж у р ге н к езшде де, кешн у з а к ж о л д а с а п а р л а с
болган ш а к т а д а м ун д а г ы ж а г д а й д ы ек1 ж а к т а п , кул а -
гына куйып б олг ан- ды. Ол т у р а л ы д а т т а у сездерд1 кеп
ест1ген1 с о нш а , М а т е н н щ кез алдына э л д е б 1р к у б ы ж ы к
елестеген. А л г а ш рет Д е м е ж а н д ы М а й л ы н ы н кезен1нде
керд1 гой. Б ыла й б а р л а п к а р а с а , ондай к о рк ы н ышт ы
ештенес! жок, т у р - т у л г а с ы кел1скен, аса а ж а р л ы к а з а к
екен. К е у де с ш ешк!мге б а с т ы р м а йт ын ер екеш, т эка пп ар
17* 515
екеш байк,алады... Со л жо л ы ет к ызу ме н бул онын, кырын
сындырып алмак, болып, эр1 сынап к ер у у шш , б а с к а
уюрдайларды дастарканга ш а к ы р ра н д а , Д е м е ж а н д ы
э деш к ал ды р ы п к е г п . Онысы у ш к а р ы л ы к болды, эрине.
Ж а у д ы б 1рден секем алдырып, у р ю т у д щ кажет1 ж о к
ед1. Д е м е ж а н бул о йл ар а нд ай аярына ж ы р ы л ы п , жал -
барынран ж о к , е з ш щ к а й т п ас к а йс ар л ы р ын а басып,
т а ма м елдщ к е з ш ш е муны ж у р т к а т а с т а д ы да ж у р е бердь
Б у л Ш э у е ш е к к е келгеннен кешн де: « Д е ме ж а н д ы
колра алып, а б а к т ы ра ж а б ь щ ы з . Тшт1 б о л м а с а у юрда й-
лырын т а ртып алып, б ил жтен т а йдырыныз » деп к о л к а
с а л у ш ы л а р аз болран жок . Д е м е ж а н р а каны кас х а л д а й ­
л ар д а , у ю р д а й л ы к т а н дэмел1 о нын ез р у л а с т а р ы д а топ-
тобымен к е л т , осында й т1лекп кеп а й т ка н . Б 1р а к Матен-
амбы асыкпады. Д е м е ж а н н ы н с а р ы 1зше т у с т , б у ю л кыл-
мысын ж т к е Т131П а л р а н ш а , е ш юм г е тю ж ар ы п , сыр бер-
медк ©йткеш эм1рш1Н1н квздеген1 оны м ан са пт а н тай-
дырып к а н а к ою емес, рет1 келсе империянын ж а у ы рет1н-
де, кезш б 1р ж о л а к у р т у б о л а ты н . Тек с о нын шартын эл1
де бо лс а т о лтыра т у с у керек... Тулк1Н1н к ы з ы л д ы р ы —
ез1Н1н соры. К,айта, Д е м е ж а н н ы н эз1рше бил1к б ас ында
ж у р е ту рраны ж а к с ы . Б а к т а л а с т а р ы н ы н кундест1Г1н коз-
дырып, ру б а с ш ы л а р ы м е н а р ас ы эбден ушырып, тузелмес-
тей а с к ы н а берс1н. К а з а к т ы н сыры б е л г Ы р о й . Б1р куш
е з д е р 1- ак кел1п, «мына Д е м е ж а н н а н 613Д1 к у т к а р а гер»
деп ж а л ы н а т ы н болады.
М а т е н -а м б ы папканы н 1Ш1не Т1г1лген эр турл1 караз-
д а р д ы а у д а р ы с т ы р ы п у з а к отырды. Б ы лай ойлап к а р а са ,
Д е м е ж а н р а деген то р ж ай ы л ы п, т у з а к к уры лы п болган
екен. Енд1 тек орайы келгенде Ж 1п т 1н ушын са у м а л а й
тарты п, ш ы рмап ж ы ру рана калы пты . Т е р т у ы л ж уа н д а р ы н
1ске косаты н , о сы ндагы у ю р д а й -з э н г 1л е р д щ колымен от
кесейт1н кез келген си якты ... Ол а лд ы н да ж а т к а н шым-
ш ы к т о р г а й д а й рана ж ез к о н ы р а у д ы к ак ты да, ес1ктен
б а с с у к к а н кемекш1С1не:
— Маган Шихалдайды ш а к ы р ш ы , — д е д 1 к ыс ка
буйырып.
Кеп кеннкпей 1шке а яг ын мыс ык ша басып, Ш и х а л д а й
К1рд1. Ол каз1р д е о сы н д а гы б ас х ал да й сана латын. Эм1р-
Ш1Н1Н алдына кел1п, сэл и ш п тэж1м етт1 де, т а я у т у рг ан
о ры нд ык к а ж ай г а с т ы . Б ур ын гы Ш и - а м б ын ы н к езшдеп-
дей емес, е з 1н к а з 1р е р ю шр е к сез1нед1. Бил1к басында
к у л а г ы н а кыл а па рт па йт ын м а н ь ч ж у р б ек за да сы емес,
ез у я л а с ы — х а л д а й эулет1 отыр. Ал биыл эм1ршш1 ез1не
к у й е у б а л а ет ш алгалы, онын мереш Т1ПТ1 та с ы н к ыр а п
ж ур г е н.
©з ойынын, эсер1мен ширырып отырран М а т е н сезд1
у з а к к а созран жок, б1рден юке к ештк
— Егер Д е м е ж а н д ы орнынан т у а р с е к , Тертуылдын.
у ю р д а й л ы гы н а юмд1 л а й ы к к е р е с 13? — д е д 1 ол кайын а та-
сынын ж у з ш е б а рл а й кез ж1берш.
Осы э н п м е ш Ш и х а л д а й д а кептен кутш ж у р с е керек,
б1рден елен, етш, бойын т ж т еп алды.
— Иэ, д у р ы с а йтас ыз , улы мэртебел1м. Ол к а р а к -
шыны а лш а н д ат ып к о йм а й, а яг ын аспа нн ан келт1ретш
кез ж е г п , — дед1 к и ы к кез1 ш о к та й ж а й н а п . — Егер б 1з д щ
1С1М13ге шын бершген, елгезек а д а м д ы 1здесек, ол о рынг а
Ы с к а к т а н д у ры сы б о лм а с .
— Ы с к а к д е й с 13 б е ? — Э м 1р ш ш щ к а б а г ы т у с ш , кен. ш
толмай к ал г а ны б а й к а л д ы . — Ол тым у ш к а л а к , эр1 ез
елше суйк1М1 ж о к Ж 1п т кой. Б 1зге дэл к а з 1р ел ш ш д е
бедел1 бар, орныкты а да м керек. Т а г ы юмдер бар? Еске
т у с 1р1н,13Ш1.
Ш и х а л д а й ойланып калып, б 1рнеше з э н л л е р д щ атын
атады. О л а р д ы н 1шшде Кексег ен, Тын ыба й, Б е р 1кбол,
Тус1птер бар ед1.
— О с ы л а р д ы н а р а с ы н д а ж у а н а т а д а н шык к ан , бас-
к ал ар д ы сонынан ерте ала тын 61Л1КТ1С1, э с 1ресе, Д е м е ж а н -
ра Т1С1Н б ас ып журген1 к айс ыс ы?
— Б у л а р д ы н ж у а н а т а д а н ш ыкт ы дейтшдер! — К е к ­
сеген мен Т ы н ы б а й гой. У ю р д а й л ы к о рыннан дэмет1п,
Д е м е ж а н м е н т а й т а л а с ы п келген де — сол екеук Тыныба й-
дын руы — Ж а у г а ш . Со л ж а г ы н а н ептеп с о л к ы л д а к т ы к
ж ас а й т ы н ы бар. Б 1р а к б у л а р д а б э т у а ж о к кой. У юр д а й -
л ыкт а н ум1ттенд1рсен1з, Д е м е ж а н н а н б1р-ак кунде т а й к ы п
шыга келу1 мумк1н,— деп Ш и х а л д а й м ард ам с и кулдк
— О нд а сол е ^е уш щ б1р1не т о к т а р м ы з , — дед1 М а т е н , —
Демек, ж а н а г ы а т аг а н з эн пл е рщ1 з Д е м е ж а н н ы н уст'шен
ш ыг а рыл г ан ук1мге кол койып, мерл ерш б а с ад ы гой?
— О г а н куМЭНЩ13 болмасын, улы мэртебел1м. Д е м е ­
ж а н н ы н ез руы Керей екенш б 1л е с 13. Т ер т у ыл ж у а н д а р ы
ез Т1зпндерш ж а т колына у с т а т ып к ойганын суйег1М1зге
тускен т а н б а деп, ка т т ы к орл а нып жур. . . Ал Ь1с к а к пен
Ба йс ерк е нщ Д е м е ж а н д ы а т а р г а огы жо к .
— Б ай с е рк е н щ де су ттен ак, с у д а н т а з а болып тур-
ганы ш а м ал ы - а у. О н ы н ез1 ба ры п т у р г а н ба ры мт а шы,
б а ук е с п е у ры екен гой...
— Ол рас. Б 1р а к онын у р л ы г ы н а н к а з а к т а р д ы н
ез1не б ол м а с а , е ю м е т к е келетш зиян жок. . . Б ай с ерк е —
а тка н ок, с у ырг ан кылыш. Ол кез келген у а к ы т т а 613Д1Н
кажет!М13ге ж а р а у ы мумк1н.

517
— Ж а р а й д ы , Б айс ерк е де, Ы с к а к та б1здщ назары-
мызда б о л а д ы , — дед1 М а т е н - а м б ы о р ы н д ы к к а ш а л к а я
т у с ш . — Ж а н а г ы зэн,г1лер т а я у к ун дерде менщ алдыма
келетш болсын. Тек ж у р т к а д а б ы р а кылма й, е л е у с 1з
экелш, ж е к е - ж е к е ж о л ык т ы рь щы з .
— Тус1нд1м, улы мэртебел1м.
Ш и х а л д а й о с ы д а н кешн кеп бегелмей, е з ш щ мысык
т а ба н , майда журю1мен ес жт е н ш ы р ы п к е г п де, Матен-
амбы эз1рше е з ш е рана б е л г ш к у п ия ж ос па ры н ойлап,
орнында о тырып калды.

Ел ж а й л а у д а н т у с т , кузекке келш конг анына да


б 1рт а л ай у а к ы т болран. Ш е п саррайып, ши шашары,
селеу б ас ы к у а ц та ртып, а й н а л а т е щ р е к су ррылт-с ары
т у с к е ен1пт1. А с п а н а йдынындары у з а к с а па ры н к ы с ка рт а
ту ск ен кун кез1 де каз1р к а й ы р л а г а н кемедей к иыс та у
ж у з е т ш бо лг а н. Д а л а т е с ш де бу рынрыда й ш епртк е
шырылда май д ы, к еб ел ек у шп а йд ы. Ертеден кешке дейш
жа р ы б 1р с ембейтш эний т о р г а й л а р да ж ы р т е г у ш ток-
т а т ка н . Кек ж у з !н д е тек к а й т к а н к а з д а р мен тырна л а р
Т1збег1 рана ун салып етедк К у с т а р д ы н к о ш т а с у эн! а д ам
ж у р е г ш са рынышты м у н г а толтырып, ж а з ж э р м е н к е а -
Н1Н та раранын, шу а кт ы , жы л ы к у н д е р д щ а рт т а к ал г а нын
еске салрандай.
Б у л кундер1 Д е м е ж а н а ул ы е з к ы с т а у л а р ы н а т а я у
кел1п, Б о з д а к т а р ы к у з ек ж у р т ын д а отырран-ды. Улы сэске
кезшде б1р топ с а л т атты сол а у ы лд а н ш ы р ы п , кез у шын да
к а л ы н т а лы б у л д ы р а п кер1Н1п т у рр а н з эшмкег е к а р а й
бет алды. К а з 1р Д е м е ж а н к а с ын да егей улы О л ж а б а й мен
ш а б а р м а н ы Р а к ы м н а н б а с к а толып ж а т к а н б а л а серж-
т е р 1 бар. О ла р — он ж а с а р улы Н аз ар бе к, биыл ж е т 1ге
толран к1шкентай кызы Н аз ы м ж э н е с о л а рг а 1лесе ш ы кк а н
к е р ш ь к о л а н н ы н б а л а л ар ы . Б у г 1н ж а с б у л д 1ршшдер
мойындарына эр турл1 м ат а да н, кшзден т1гшген к ал та -
с у мк а л а р ы н асып, к а р а з - к а р ы н д а ш т а р ы н алып, б1р1нш1
рет мектепке б а р а ж а т ы р .
Т у р - т ул ра с ы экес1не келет1н, мелжемд1, б о й ш а н Н а з а р ­
бек а с т ы н д а г ы к а р а ж а л к ул а кунанын ж а й т а н как-
кызып, мына шу б ыры н ды ж у р т т ы н жур1С1не 1Ш1 пыскан-
дай, кейде то птын а лд ын а тус1п, о зь щк ы р а п кетед1. Б и б 1
а па сы бойына ш а к ет1п Т1гш берген ш и б а р кы т бешпет-
ш а л б а р ы мен кек торрынмен т ы с т а л г а н елт1р1 тымары
оны б а л а д а н гер! ж а с е с ш р 1м б о з б а л а г а у к с а т а д ы . Ал

518
ба сы н да ю ш к ен та й у к ш б е р м ба р, кызыл к а т и л а кам-
з о л ы н ы н е ш е щ р ш д е кум1С ту й м е л е р уймелеген, а к у рш к
кыз Н азы мды ж у р ю сагы з, ж у а с аттардын. б1рше м ш п зген
екен. Каз1р а с т ы н д а г ы атын у с т ь у с т ш е кам ш ы л а п , б а л а -
л а р д ы н соны нда к ал ы п к ойганы н а корл аны п келедк
— Кеке, ана Наз арбе кт1 к ар а н ы з ш ы : ол меш ы л р и
да е ст ш а р т к а т а с т а п кетед1,— дейд1 э ке сше шаг ын г а н -
дай.
— Мейл1, о ла р эз1рше о за ту рсын. Ал мектепте с а б а к
о кыра нд а, сен б э р ш щ а лд ын а т у с е с щ , — деп Д е м е ж а н
кызын ж у б а т ы п кояды.
К у р ы лы с ы былт ыр б а с т а л ра н е ю к л а с т ы к мектеп у ш
биыл ж а з д а зорра б1ткен-д1. б т к е н жылы медресе б т р г е н
б 1р ж а с мурал1мд1 осында к ецпрш экелгешне де б!раз
у а к ы т болган. С а б а к б а с т а л а т ы н кез ет1п б ар а д ы . Д ем е -
жаннын, 031 Т е р т у ы л мен М э м б е т а р а с ын д а г ы к ы с т а у л ы к
жер да у ым е н ж а к ы н д а Б а р л ы к к а кет1п, сол ж а к т а он-он
бес кун а йн а л ы п калды да, ж а с мугал1м Р аз из бу л кел-
генше ©зд1пнен с а б а к б а с т а й алмай, ты к ыр шы п кут1п
отыр екен. С о д а н кешеден б е р 1 м а н а й д а г ы б а л а л а р д ы ц
ба сын к у р ап, сол мектепт1 ашып беру у шш , б у п н а у ы л да н
эдеЙ1 ш ы кк а н бет» ед1.
Ол о к т а - т е к те мойын созып, б ала лардын, а л а - ш а б ы р
тобына к а ра йды . Б у л а р д ы н , ж а с мелшер1, ки1м рет1, М1нген
кел1ктер1 де эр килы. Кейб1'реулер1 т а й - к у н а н г а , ж у а с ,
М и т е п з д е р г е е ю- ек щен мшг есш алыпты. Кепш1Л1Г1 —
©'. ауыл ында г ы м а л ш ы - ж а л ш ы н ы н кус т а б ан , к а р а с и ра к
б а ла ла р ы. Б 1р а к б у п н б э р ш щ де ж у з ш д е б1р а л а б у р т к а н
куа ныш бар. Бул е н1рде мектепке б а ру , к ол г а к аг а з-
к ары н да ш у с т а у деген — эл1 ешк1м ест1п бклмеген ж а н а -
лык. Со л ж у м б а к ражайыптын, е с 1пн ашып, 1Ш1не к 1р1п
кергенше т а г а т т а ппа й, а с ыг ып келе ж а т к а н д а р ы б ай ка -
лады. О с ы н а у с у р г ыл т т а рт к а н, к у з п к у а н д а л а д а гулдей
к ул пырг ан б а л а л а р д ь щ мына кеск1Н1 61р о к ш а у , ж а с ы л
а р а л да й эсер ет1п, ж у д е у к ещл г е ж ы л у к у й г а нд а й болады.
Б ул а р келгенде, з эшмкен щ шет ж а г ы н д а г ы , шп-сырты
а п п а к ш а г а л а д а й мектеп уй 1н 1н. алд ын да улкен-к1Ш1С1
а р а л а с кеп а д а м к у т т тур екен. К,аз1р « Д е м е ж а н к а р а ­
та шы» а тал ып кеткен бу л а уы лд а да он б ес - жи ырма
т у т ш н щ ба сы к у р а л ы п калган. Бэр1 де к ы с ы- жа з ы ешк ай-
да кешпей осында о тыр атын егшш1, шепш! ж а т а к т а р .
Була р да о к у ж а с ы н д а г ы б а л а л а р ы н ы н т ш н с ы н дыр ма к
болып, осы мектепт^н а шыл у ын кут1п жу р ге н. Муг а л1м
Разиз б а ла л а р д ы бойына карай с а пк а ту рг ыз ып, есебш
алып жатыр екен. О л а р г а енд! а уы л да н келгендер косы-
лып, а й на л а мэре-сэре ш у г а толып к е г п . Клшкентайлары
э к е - ш е ш е л е р ш щ е т е п не оралып, а й р ы л а р емес. Ка г ыл е з
ж а с мугал1м козы белг ендей зыр ж у п р т , б а л а л ар д ы
улк ендерде н зорра а ж ы р а т ы п алды.
— С а н а д ы н ба ? Б у п н к а н ш а б а л а келшт1?— дед1
Д е м е ж а н Р а з и з д щ к ас ын а ж а к ы н д а п .
— Э з 1рше отыз ею... Б а л а к ебешп кетсе, туб1 ею
к л а с к а б е л ет ш шырармыз.
— Б е л м е н ж е т е д к Оран неге кысылып т у р с ы н?
— Орын ж е т е д ь а у . О н д а м аг ан кемекпн керек кой,
Д е м е ж а н а г а . Мен е ю к л а с к а к ал ай жет1сем?
— К е м е к ш Ы е з щ тап. Тшт1 б о лм а с а , с а г а н биылша
Э б д 1ра сы л ды к о с а р м ы з , — дед1 Д е м е ж а н . — А л ды ме н
о ку ды б 1р б а с т а п а л а йы к шы. К а л г а н ы т о л ы г а ж а т а р .
— Не 1с т е йм 13? Б а с т а й м ы з ба, Д е м е ж а н а г а ?
— Эрине. Б у п н с э р с е н б ш щ сэть.. К а д а м д а р ь щ кутты
болсын!
Раз из мугал1м б а л а л а р д ы шуб ыртып, 1шке е н п з ш
э к е г п . Д и к а н б а й мен У лбо с ы н б у п н мектепке ею б 1рдей
немерес1н экел1п т у р екен. К а р т т а р д ы н к уа н ышта ры
койнына сияр емес. Д и к а н б а й кэд1мпдей кез1не ж а с
алып:
— Айн ал а йын, Д е м е ж а н - а й ! У з а к жыл е л щ нщ аузын
а к нанга т ип з ем деп элекке тус1п ен. Б у п н , мше, к ар а нг ы
х ал к ь щ н ы н о рт а с ын а э к е л т , ез колынмен ш ы р а к ж ак -
канд^ай б олдын-ау!. . Осы кад1р1НД1 де б1лмес пе екен бул
а га йын ж у р т ы н ? ! — деп к у а н ы ш т а н ж ыла п Ж1берш ед1.
Д е м е ж а н да 1штей к ат т ы т олк ып т у рг ан-ды. К а р т т ы н
сез1не мерейлене кулдк
— Э т т е н , Д ы к а - а й , сен екеу1м1з кай енбепм1зг е карым-
т а дэ ме тш ед1к? А г а й ын н а н кайтпас а, у р п а гын ан кайтар.
Эйтеу1р, б 1р дэн б о л с а да осы елге себе берешк те.
Б а л а л а р о р н а ла с ып б о л д ы - а у деген мезетте, Д е м е ж а н ,
Д и к а н б а й б а с т а т к а н б1раз у лк е н де р 1шке К1рд1. Б у л {пн-
сырты т а п- т у й н а к т а й эктелген, ерс1л1-карсылы ею бел-
мел!, енсел1 уй ед1. Терезелер1 с а м а л а д а й ж ар ык , карсы
а л д ын да к а р а т а кт а сы , о тыратын п а рта с ы бар. П а р т а л а р ы
эл1 с ы р л а н б а г а н , о с ында г ы а г а ш ш ы л а р д ь щ колынан
шык к ан , сэл дерек1леу. Э й тс е де а л г а ш к ы к ад ам у шш
ж а р а п тур. Б а л а л а р б о йла рын а карай, э з 1рше б 1р белмеде
з орг а сиып отыр. Ен а лд ын г ы к а т а р д ы н б1р1нен е з шщ
кызы Н а з ым д ы кергенде, Д е м е ж а н н ы н к езше ж а с уЙ1рш-
Д1. Не упин екен, к е ш нп кезде ж о к т а н езгеге ке н1Л 1 босай-
тын болып жур. . . Со ны с ы н сезд1рпс1 келмей, б а л а л а р г а
к а г а з - к а р ы н д а ш т а р а т ы п ж у р ге н Раз из мугал1мге бурыл-
ды да:
— Ал, 1ске сэт! М е к т е п т е р щ к у т т ы болсын, айна-
лай ындар! Ж а к с ы о кы н да р . ©з де рщ у ш ш де, 61'р кезде
ЭЛ1ПТ1 т а я к деп бшмей, к а р а т а ны ма й к а л г а н э ке -ше ше
з э у з а т т а р ы н у ш ш де о кындар. . . Т а л а п т а р ы н а нур ж а у -
сын, менщ юшк ент а й 6ул д1ршшд ер1м! — деп, Н а з ы м н ы н
ман да йын а н шскед1 де, тез б у р ы л ып шыгып к е г п.
Д а л а г а ш ы к к а н сон Д и к а н б а й ек еу 1 к ы р м а н г а к а р а й
бет а лг ан. М у н д а ж у м ы с кызып ж а т ыр . Т 1к а стыкты
э л д е к а ш а н орып, к ы р м а н г а т а с ы п алыпты. А у а райы
осылай а ш ы к боп т у р с а , енд1 б1раз кунде а с т ы к б а с т ы р уд ы
а як та п к ал ат ы н тур1 бар. ©шм мелшер ш с у р а г а н д а ,
Д и к а н б а й д ы н ж а у а б ы д а сешмд1 шыкты.
— Биылгы а с т ы к т у а м 1 ж а м а н емес. Т у к ы м ба сы на
алды ж и ы рма бестен, арты ж и ы р м а д а н айналып ж а т ы р , —
дед1 ол са спа й сейлейтш эдет1мен.
О д а н а ргысын Д е м е ж а н д а к а з б а л а п с у р а м а д ы
Д и к а н б а й г а акыл у йрететш емес. У з а к ж ы л дэ мд е с боп
келе ж а т к а н к а р т т ы н а д а л ды г ын а сенедк К а й т а алынган
ен1мд1 к а л а й о р н а л а с т ы р у ж а й ын Д и к а н б а й д ы н ез1 сез
етш келе ж а т ы р .
— Келер ж ы л д ь щ т у кы мы мен жыл бойы жететш
а з ы к т ы к а с т ы кт ы к о й м а га к уйып а лг анбы з . Енд1 б\р
бел1пн с а б а н г а белеп, у р а г а кемш т а с т а д ы к , — дед1 ол
к ырма нн ын 61 р шет1нде т а у боп ж а т к а н дэн у й м е п н щ
к ас ын а келгенде. — Ал к а л г а н вшмд1 не 1стейтш1М1зд1
■ез1нмен а кы л д а с а й ы н деп ед1м. Б 1разын са ты п а к ш а г а
айна лд ы р а м ы з ба, э лде бу л а ст ыкт ы д а е р т е - ж а р ы к т а
у р а л а п т а с т а г а н ы м ы з ж ен бе?
— С13 эл 1 ек1метке л я н 1 т ек пей тш бе е д 1Н13? — дед1
Д е м е ж а н онын 6ет1не карап.
— Е, онын ж а р а с ы ж е н ш гой. О ны мына ба стырылып
ж а т к а н а с т ы к т а н - а к т е к п е й м 13 б е ? — дед1 б а с к а р у ш ы
а р к а с ын кенге с а л ып . — Е к 1 к ос ег1нге т у с е тш с а л ы к
алпыс путтан а с а коймас.
— Ендеше, мына а с т ы к т ы н ж а р т ыс ы н б а з а р г а а п а ­
рып с а т та, к ал га ны н у р а г а кемш т а с т а . — дед1 Д е м е ­
ж а н . — А лд а гы кь1 стын калай бо ла рын юм б1лген. Б у л ел
ашыкпай, ж у т к а у ш ы р а м а й ж у р е ме, сондай к иы н- кы с т а у
кундерде б!р кажет1м1зге ж а р а р .
Д и к а н б а й кеп се з ге ж о к а д ам . К у п а л г а ны н б1лд1рш,
басын изед! де койды. Б а я г ы А к ш о к ы д а н кеш1п келет1н

1 Л я ц — епншьлерден алынатын салык,.


д и к а н д а р эулет1 Д е м е ж а н г а кут болып к он г ан ы анык.
Б у л а р б а р д а ешт е м е г е а ла нд а м ай д ы . Е п ш орылып, шеб1
шабылып, б а р ш а р у а с ы д е ц г ел е нш ж у р т ж а т а д ы . Бул
елге ж а н а к э с т т щ у л п с ш ша ш ы п, кешпенд1 к ау ым г а
е л н ш ш к т щ кыры-сырын у йрету цп де — осы Д и к а н б а й -
л ар. С о н д ы к т а н Д е м е ж а н осы б!р у нде м е йт ш б1ртога
к ар т т ы н а л д ын да езш унем1 к ар ыз д а р сезшунп едк Б у п н
элдеб1р ой т у с ш , ж а к с ы к е р н п а м е н арылып 61 р сейлес-
К1С1 келд1.
— Осы С13 бен б1зд]'н дэ мд ес б ол г а н ы мы зг а неше
жыл болды, Д ы к а ?
Ж и ы р м а ж ы л д а н асты гой... Оны неге с у р а д ы н ? —
К а р т д и к ан т а н д а н ы п тур.
— С о л а й екен-ау, э?! 0 т т б а р а ж а т к а н заман...
О р э б 1р-б1р1м 1зге сэтт1 куш кездескен шыга рмыз. Со д а н
бер 1 1шэй д е с т , т у е ж ы р т ы с к а н ж е р 1М13 жок . Б а с к а л а р
с ияк ты есе п- к ис а пк а да ба рыспа ппыз . Е г ш нщ иен е з щ 13
болды кыз да, С13 есгрген дайын нанды жеп ж у р е бертг пз . ..
Д ег ен м е н айтынызшы: м аг ан е н б е г щ 13, е се шз кетш ж у р ­
ген ж о к па? К а л а у ы н , с у р а у ы н ба р шыгар. А л дымыз да
з лд е к а н д а й кундер т у р? Мойн ыма к а р ы з б о л м а с ы н , —
деген-д1.
Д и к а н б а й м ун да йды кутпесе керек, к атты сасып,
а б ы р ж ы п калды.
— Апыра й, Д е м е ж а н шыраг ым- а й, мунда й сезд1 неге
айтып т у р с ы н м а г а н ? Э л д е бул к ар т т ы н елер ша г ы жа-
к ында ды деп а р ы з д а с к а н ы н б а ? — дегенде у ш карлыгып,
б урыл с а к а л ы д|'р!лдеп к е г п . — Егер о ла й ойласан, осы
б а с т а н айтып кояйын: с а г а н ею д у ние де мен разы. Кысыл-
г анда кол т ыг ына алып п а на л а т к а н н а н б а с к а , сенен з аре­
дей зэб1р керсем не дейсщ- Кел1мсек, юрме д е п з т , е шюм г е
кезтуртк1 кылг ан ж е р щ жок. Енд1, мше, 1ш к е ш м 13 а л д ы ­
мызда, 1ш п е г е ш м 13 артымыз да, б 1зден бай, б^зден ток
ауыл бар ма бу л ешрде?! У з а к жыл а к дэгпнд! сапыртып,
койма нн ын К1ЛТ1Н у с т а т к а н д а , менен б1р есеп алып кердщ
бе екенещ. А й р а н д а й аптап, к у б 1дей ш е т ж ур ге шм кайда
ен б а й л ы к т ы н о ртас ын да ?! «Ас у с т а г а н н ы н а за б ы катты»
дейд! К а й т а ала Ж1бщд1 а т т а г а н ж е р 1м болса, сен кеш
мен беиоакты.. . Ж а к с ы л ы г ы н менен к а й т п ас а, б а ла м н ы н
б а ла с ы н а та псырып кетермш! — деп эншейшде се з ге с а р а н
Д и к а н б а й к ат ты к у щ р е н ш ж ы л а р м а н к уйг е жеткен.
Ак ы ры о й д а - ж о к т а ш ык к ан э н п м е ш Д е м е ж а н н ы н 031
зорга б а с к а н д а й болды.
— Ж а р а й д ы , а к с а к а п , кен1лщ1’зге ауыр алманыз. К э р 1
еле ме, ж а с еле ме, оны юм бклген. М е н ш ж а й сез сыр-
агысы ретшде айтылг а н б1р сыр р о й , — деп к ар т ты кушак,
тап, кендлдене к у л д к — Д е г ен м ен ю с ш щ а лдынан етш
арылган деген ж а к с ы гой. М е н щ де кен,шм жай ланып
калды. «Бал у с т а г а н ба рма гы н жа л ай ды » д ей д г Егер
э лд ек а нд а й м у к т а ж ь щ б о л с а, кысылмай, ба за рр а а с т ы к
сатып, уЙ-1ШШЩ керек- жар аг ын б у т ш д е п ал.
Ш а л к а р т у с т щ кезк К,ырманда ж у м ы с кыза т у с т т !
Д э л о рт а г а ушлг ен бидай маясын, пар ат жеккен алып
ш а нт а с зыр к аг ып айналып ж у р . Узын д е л бе н щ б 1р ушын
колына у с т а г а н ж а с Ж1п'т о р т а д а ту рып, а нд а - с а н д а
узын ш ыбыртк ысын ш а р т ы л д а т а сермеп кояды. К ы р ­
маннын ше т шде эл1 мурты б у з ы л м а г а н э лд енеше а с т ы к
ма я л ар ы тур... Д и к а н б а й тыныш т у р а алмайтын эдет1мен
колына айыр алып, ш а р у а г а а р а л а с ы п кетт! де, Д е м е ж а н
б 1р шетте кузем ж у н ш д е й к е п с т ж а т к а н с а б ан у й м е п н щ
у с тш е б а ры п жа н та йд ы .
Ой, ра ка т- ай ! А к у лп а с а б а н — б ы л к ы л д а г а н м ам ык
тесектей. Т а н а у ы н а кун ис1, дэн ис1 келедк Со л а р а д а
ду нк шде г ен ш а н т а с т ы н унш т ы нда п, Д е м е ж а н К031Н
ж у м г а н куш у з а к жатт ы. С о н а у б 1р ж ы л д а р д а г ы ал
г а ш к ы кырманды е с 1не алг а н. Ол кезде а с т ы к ба стырып
кырман к ы з ы л д а у дегенщ1з к вшпе нд ше р уш1н ерт е п де й
к ы з ык кер1нуш1 е д 1. К,аз1р бу л к э с т те т а н с ы к бо лу да н
калып, ел т у р м ы сы на дендеп ен1п б а р а д ы . Б у р ын г ы д а й
емес, кап суйрет1п, кеусен с у р а у ш ы л а р да азайыпты. Бул
кундер1 А б д ы р а мен К , а р ау нп р д е н а лынг ан ж а н а тога н
б а с т а р ын д а осында й э лденеше к ы р м а н н ы н кызып жат-
каны с е з с 13... Биыл Б е к е л е р д щ а стыг ы к ал а й екен? Дик ан-
байдан с у р а у керек ед1.
Б 1р мезетте к а с ы н а келген б1реуд!н тык ыр ын ест^п,
К031Н а шып алды. в з ш щ б а г б а н ы Ж а н Ш у л и екен — келш
ту рг ан . Б а й к у с т а ©н-тус к ал май , э лденеге к ат т ы а бы р жы п
т у р г а н ы б а й к а л а д ы . Б у г а н к а й т а - к а й т а И1Л1П, т о н к а н д а п
тэж1м етт1 де:
— Л а у и я , С13 осында е к ен с1з гой. Мен а зд| 1здеп
а уылг а б а р г а л ы тур ед»м,— дед1 элдек1м ест^п к ал а ма
дегендей ж а н - ж а г ы н а а л а к т а й к ар а п.
— Иэ, не боп к а л д ы ? — Д е м е ж а н элденеден секем
а лг анд ай орнынан к©тер1ле берген.
— Ж а г д а й киын, лауия. . . Журщ^з, о н а ш а шыгып свй-
лесеЙ1к.
Б у л а р кырманнын. сыртын айналып, эл1 б ас т ырылм а -
ган арпа ма я с ын ын д а л д а с ы н а кел1п т о кта ды.
— Хал жа м а н, лауия. . . Ой, к ан д а й ж а м а н ? ! — дед1
Ж а н ж а н а г ы сезш к а й т а л а п . — Б1з ойда ж о к т а еюм е т т ен
523
куг ын к ерш ж а т ы р м ыз . Э н е у к у ш Г у н а н ж у й г е 1 апарып,
©31мд 1 б 1р терг еп ед1, кеше к а л а д а 1шмд1 у с т а п апарып
ду рег е ж ы р ы п т ы .
— Иэ, мына у к ы з ы к екен... С о н д а не юнэ к ояды
се н д е р г е ?— деп Д е м е ж а н онын б етше т а ны р к а й карады.
— Бул ж е к е б1зге келген пэле емес. М э с е л е н щ б1р
у шы азге жалгасып ж а т ы р , — дед1 Ж а н . — Былтыр
©л ш к а л г а н Л и - ш а н с ы н д ы су ра йды. Сол ма р к ум мен
С13Д1Н а р а н ы з д а к ан д а й ж а к ы н д ы к ба рын б ш п а келедк..
С о л а й де... О л а р енд1 маг а н с а я с и айып т а к п а к
екен гой!— Д е м е ж а н н ы н каны к а ш ы п , су рланып кетт1.
С о л а й - а у деймш... Б ылт ыр мен а р б а г а тиеп е з Ы з г е
экеп берген Л и - ш а н с ы н н ы н ю т а п т а р ы ба р емес пе? С о н ы н
жа й ын к а з б а л а й бередк. . «1шк1 ©лкеден келген тагы юм-
дермен б а йл а ныс ы б а р » деп ш у к шияды.
— Iн1н к а й д а ? К а м а у д а ж а т ы р ма?
Ж о к , уйде... Ес ш е н т а н д ыр а с о к к ы г а жыгып, к©-
шеге шы г а ры п т а с т а г а н жершен ту нде а рбамен алып
келд1м.
— Ж у р 1Н13, х а л ш б 1Л е Й 1К.
Ж а н 1н1с1мен екеу1 б а у - б а к ш а ег1сше т а к а у , шет ж а к ­
та гы ж а т а г а н у йл е р д е т у ратын - д ы. Б у л а р солай к а р а й
аяндады. Ж а л г ы з а т - а р б а д а н б а с к а у ре рг е ит1 ж ок , кэд1м-
п кытай ш а р у а с ы н ы н мекен-жайы. М у н д а да к у ы ры л г ан
Ш0ПТ1Н, з ыгыр майын ын и а шыгады. Б о с а г а д а кетпен-
к у р е к т 1н а рам шеп отайтын т е с е л е р д 1Н тур-тур1 суйеул!
тур. Б у л а р 1шке К1ргенде, а быс ынды ек1 эйел б а ла л ар ы н
ерт1п д а л а г а шыгып кетт1 де, еркектерд! о н а ш а к алдырды.
Ж а с Ж1пт т©рг1 б е л м е д е п же р тесекте ет пе т 1нен тус1п
ж а т ы р екен. У с т ш е ж у к а л т а н керпе ж а у ы п койыпты.
Д е м е ж а н д ы к©р1п, б ас ы н квтермек бо лды да , ж а р а с ы н
а уы р с ын г а н д а й ышкына ыныранып, к а й т а д а н ж а т а кетт1.
Ж о н а р к а мен ек1 к уй р ык т а н с а у жер к а л м а г а н сек1лд1.
— Ж а т а бер, к о з г а л м а , — дед1 Д е м е ж а н а л а с а орын-
д ы к т а р д ы н б1р1 не ж а й г а с ы п ж а т ы п . — Иэ, энг1менд 1
айтшы: м у н д а й а з а п к а к а л а й у шы ра п ж у р с щ ?
К1Ш1 Ж а н б1рден т1л к ат а ко йм а га н . Онын орнына
а га сы ж а у а п бердк
— М у н ы н М1нез1 тым к ызба гой. Улыкпен д у р ыс т а п
сейлеспей, к а р с ы л а с к а н к©р1нед1,— дед! Ы с ш К1нэлай
с ейл еп. — Э йт пе с е к ыр ык к а м ш ы дурен1 К1м к©р1нгенге
сог а ма?
Д е м е ж а н б ел ме ш кез!мен шолып ©тт1. Уй 1Ш1 тым

1 Г у н а н ж у й — 1ШК1 1стер баск.армасы.

524
жупыны: тесек- орын, у с т е л - о р ын ды к т а н б а с к а еш м у л ж
жо к . Он, ж а к б у р ы ш т а г ы а л а с а у стел у с т ш д е Ж а н д а р д ы н
а т а - б а б а с ы н ь щ аты ж аз ы л ра н араш т а к т а тур. Бул
к ытай с а л ты н да « а р у а к т а р б у р ы шы » деп а тал а ды. Ме-
реке-мейрам кундер1 сол у ст е л г е турл1 т а р а м д а р койып,
е л жт е р г е а рнап е з д е р ш ш е « к у р б а н д ы к » шалады. ..
— Б 1зге енд1 бу л ж е р д е к а л у г а болмайды, к о ж а йы н .
Э йтпес е ж а м а н б о л а д ы , — дед1 б!р кезде юпп Жан,ра
Т1Л б 1ткендей. — М е н щ ш е , а з г е де б!р ж а к к а т а я т у р у
керек шырар. О л а р э а р е с е , с 1зге е п л п п алран.
— Т а я т у р д е й с щ б е ? — Д е м е ж а н е р ж а з езу т а р т т ы . —
Мен т у р а л ы не айтады со нд а ?
— Мен т а я к т а н ес1м а уып ж а т к а н д а , тергеуиплер
е з а р а э н п м е л е с т отырды. « Д е м е ж а н у ю р д а й д ы н да д у р е
т а к т а й ы н а керьлетш кез1 алые емес» дед1 б1реу1... О л а р
С13Д1 у с т а йт ын СеК1ЛД1.
Д е м е ж а н кутпеген ж а р д а й д ы ц б айыб ы н а эл1 де т о л ы к
б а р а а лма й, ойланып отырып калран-ды. С е з г е улкен
Жан, а ра л ас т ы :
— Ой-я... З а м а н к ал ай бу зыл ып б а р а д ы ? ! О з д щ
а д ам да р р а ж а к с ы л ы к еткеннен б а с к а ж аз ыр ы ц ы з ж о к
кой. С а к болыцыз, Л а у и я .
— О л а р б у д а н былай сендерд1 м а з а л а й койма с. Е н д 1
куз т у с к енде е ш к а й д а к еш п е й -а к осында о тыр а б е р 1и-
д е р , — дед1 Д е м е ж а н . — У л ы к к а керег 1 мен екем р о й .
О ла рм ен ез^м с ейлес ермш.
Со ны айтып, о рнынан кетер1ле берген. Юнн Ж а н
ш ынт а кт ай б а сы н к е т е р т , к ина ла Т1Л катты.
— О л а р меш к а н ш а урып к ина са д а , с 1з т у р а л ы б 1р
а уыз ж а м а н с ез а й т ка м ж ок , к о ж а й ы н . С13Д1 а кт айт ын
куэ керек болса, 613 дайынбыз. . .
Д е м е ж а н ракмет1н айтты да, к о ш т а с ы п шыгып ке т т 1.
Ол ез б а с ы н а т е н т келе ж а т к а н к а у ш бу лт ы н ь щ а у м а г ы
мен 31л салмарын енд1 рана а йкын сез1нгендей болды.
Бэсе, М а т е н - а м б ы б ы л т ыр д ан бер1 муны м а з а л а м а й , неге
ж ы м - ж ы л а с ж а т ы п а лд ы деп ед1, б у г а н а й н а л а ор казып,
ж а н - ж а г ы н Т 1м 1скшеп ж у р екен р о й . У л ы к т а р д ы н куып
журген1 — кесшген а й д а р д ы н кег1, А б д ы р а н ы и суы да
емес, одан гер! э л д е к а й д а т ерен де ж а т ы р екен. М у н ы н
1С-эрекетш ж а й х ал д а й л а р ме н а р а д а г ы к а к т ы г ы с деп
ка ра ма й , оган б а с к а ш а ту е б е р п а келед1. Д е м е к , у л ы к к а
Д е м е ж а н д ы тек орнынан алып, билжтен т а й д ы р у аз,
муны ек1метке к ар с ы с а яс и кылмыскер рет1нде, ауыр
ж а з а г а та рт п а к. Б а я г ы д а ж ан ы ж ай т а п к а н Л и - ш а н с ы н
мен а га йынды Ж а н д а р д ы б у г а н зкеп Т1ркеп отырраны
содан.. Эй, бул М а т е н - а м б ы д а н з у л ы м д ы к а ртылмас.
Л и - ш а н с ы н б а й к у с т ы н ертерек е л т кеткеш де д у р ы с
болран екен-ау. Э й т пе с е оны да э р 1- бер 1 суйрелеп, а з а п к а
с а л а р ма ед1, к а йт е р едк
Д е м е ж а н с а б а к т а н шыратын б а л а л а р д ы кутпестен,
атына М1НД1 де, к а с ы н а ешк1мд1 ертпей, ж а л г ы з ж у р ш
кеттк Б а с ын а киын 1С т у с т , ауыр ойг а б а т к а н кезде осылай
о н а ша к ал а т ы н э деть О с ы б е т ш де б 1рден а у ы л г а да бар-
май, б о я у ы к а ш к а н с у р г ы л т д а л а д а ж а п а д а н - ж а л г ы з
с е н д е л т кеп ж у р д й Т у с т е н кешн кун райы курт бузылып,
аснан т е р ш д е к ор г ас ы н т у с т 1, к а з б а у ы р б у л т т а р ' ж е н к 1 л е
б а с т а г а н К у б ы л а ж а к т а н суйект1 к ап ка н ыз г ырык жел
ур 1п тур. М ын а д у н и е н щ та рл ыг ын, е з ш щ шын ж а л г ы з
екенш енд! с е з ш т келедк Т у л а бойын к у р с а г а н ашу-
ызамен к ос а, э л д е б 1р д э р м е н а з д щ билеп а лг ан. Осындай-
да к ас ына н т а б ыл ып, акыл к ос ат ы н ж а н а ш ы р дос т а
к а л м аг а н екен-ау. ЭншеЙ1нде т е щ р е п н е н ш ы р к уй!р 1л 1п
шыкпайтын кеп ж а н д а й ш а п , з э н п - е л у б а с ы л а р д а тым-
тырыс, х а б а р л а с ы п хал с у р а г а н б 1р е у 1 бо лс ашы. «Неткен
к аг ал ж а з а ед!?! Н е ж а з ы г ы м б а р ед1?»— дей берд1 ез1-
нен-ез1 ш и ы р ш ык атып.
Б 1р м е з г 1л де м ан ай ын а б а р л а п кез Ж1берсе, бу л А б д ы р а
а нг а рын ерлеп, ж о г а р г ы т а у б е к т е р 1не к ар а й шыгып
кет1пт1. М у н д а к а л а й келш к ал г а н ы б е л п а з . Козы кеш
ж ер д е ж а т а к а уыл да ры, о ла р ды н а с т ы к маяла рыме н
к ем к е р 1лген к ь ф м ан д а р ы к е р 1нед|... Б а с ын д а оган Бекег е
б арып энпмелес1п, шер т а р к а т ы с ы п к ай т с ам ба екен
деген б 1р ой келген. А л а й д а б 1раз жер ж ур ге ннен кеЙ1н,
ол райынан кайтып калды. Ол к ау ымм е н де б 1те кайна сып
кетпеген, э л д е б 1р бетенд1кт1 с ез шдк О н д а б а р г а н д а не
б1Т1ред1? О н д а г ы л а р муны а с к а р бел1м, с у йе н 1ш -т 1рег 1м
деп б1лед1. О л а р г а б а с ы н а 1С т у с т , куты к аш к ан , ж а лг ы з
к ал г ан б 1реу емес, т а у д а н - т а с т а н кайтпайтын, к уд ыре т
купи кол ынд а т у р г а н , мыкты Д е м е ж а н керек. М ын а
сум!рейген, сынган к алпында о л а рд ы н кезше т у с 1 П , ж у р т
Ж1герш ж а с ы т к а н д а не м а р х а д а м т а б а д ы ? Б е й ш а р а л а р
мен к о р г а н с ыз д а р ж а т а к а уы л д ы н ез1нде де толып ж атыр.
Ж а к с ы ит 6Л1МТШн керсетпейд1». Бул енд1 ешгамге
пэ лес 1н ж у к т ы р м а й , не де болс а, тардыр салран т аук ымет -
Т1 ез! кетеру1 керек.
Ол ж а т а к а у ы л г а кол созым ж е р к а л г а н д а , ат басын
кер1 бурды. Б у л кезде к о рг ас ы н б у л т т а р жер ба уырл а п,
темендей тус1п, С1р к 1реп ж а н б ы р ж а у а б а с т а г а н . А р к а н
бойы жерден а р ы ешт е н е кершбей, айна ланы ту ма н тум-
шал а п алган. Ж е л м е н ерегескен с у ы к ж а н б ы р б 1рте-
б 1рте к у ше шп, с а б а л а п бетке у р г а н да й болады. Ау ыл кай
ж а к т а калды? Онын, да б а г д а р ы н б Ы п келе ж атк а ы жок.
Т 13ПН1Н бос у ст а п, а с т ын д а гы торы т о б е л д 1 еркше Ж 1бер-
д1. А р а д а к а н ш а у а к ы т еткеш б е л п а з . Б 1р м е з п л д е кою
ту ма н жыртырынан ак ж о л а к т а р т к а н батыс ж а к т а г ы
б о з а м ы к сэулеге к ара п, к ун нщ к е ш к 1р т к ал г а ны н анда-
ды.
Ол осында й бу ль щрыр т у м а н а р а с ы н д а и е а з , ж о л сы з
д а л амен тары у з а к ж у р д к Э й т е у 1р а с т ы нд а г ы торы тебел
алг а н бетшен ж а н ы л м а й ту ра келе ж а т к а н се ю л д к Ж о л -
жвнекей не б!р ж у р п н п п , не ауыл к а р а с ы кершсеип
О с ы н а у ту ма нд ы, с у ы к , с у р г ы л т д у н и е д е Д е м е ж а н н ы н
б]р 031 а д а с ы п к ал г а н д а й . К а й д а к урып кеткен б у л а р д ы н
б э р 1? Э н ш е ш н д е кен д а л а г а сыймай к ыркысып ж у р е т ш ,
И1нт1рескен ел к а й д а ? Б э р ; муны ж у р т ы н а т а ст а п, б 1р
ж а к к а а у а к о ш т кеткеннен а ман ба? Бар гой, кайда
к е г п дейс щ. 1р г ес 1з ел т у м а н д ы куш кезге т у с у пп ме едк.
Са й - с ай д а , ж ы л г а - ж ы л г а н ь щ б о й ын да ж а у ы н н а н кор-
гала п, у й л е р 1нде о т ка к а к т а л ы п о тыр г а н шыга р. Б у г 1н
нагыз к а р а к а з а н н ы н к ас ын да , булк1лдеп к а й н а г а н ж а с
с о рпа нын ИС1Н сез1Н1п, уйден шы кп а й отыратын кун. Б у г а н
Ка ра га нд а , о л а рд ь щ ж а г д а й ы э л д е к а й д а ж ак сы . . . К а й р а н
ел дэл каз1р оз у ю р д а й л а р ы н ь щ о с ы на у к ал ын ж ан б ыр -
дь щ а стында б а с с у г а т ы н пана таппай, к ан г ырып жур -
ген1н б1лер ме екен?!
Б 1р мезетте кеш х а б а р ы б ш н т , а й н а л а г а к е у п м т у с е
б а с т а г а н . Ж а у ы н б ас ыла р емес, с о р г а л а п удей ж а у ы п
тур. Ж е р бедер1н б о л ж а у да к иынга а йна лып ба рады.
Д е м е ж а н б а р а р б а гы т т а н адас ып, м ул де т е р 1с кеткен
шыгармын деп ойлаган. . . Ж о к , а д а с па пт ы . Элден у а к ы т т а
алдынан ит у р д к К о ю ы мы р т т ы н а ра с ын ан от жыл т ы л да п,
дункиген ки 13 у й л е р д 1н с у л б а с ы коршдк Иэ, торы тобел
ауылды ту ра т ау ы п к е л т т к Д а л а д а ешк1м ж ок , бэр! де
м алда рын к ора л а п б о лг а н сон ж а н б ы р д а н к ор г а ла п , 1шке
к!р 1п кеткен1 б а й к а л а д ы
Торы тобел к от а нны ц Т0 р 1ндеп улкен а к у йл ер д 1ц
б 1р 1нIн, б е л де у 1не т у м с ы к т'фед1. Д е м е ж а н аттан туст1. 0 не
бойынын мал манда й су болып, а р е с щ ю р е п к ал г а нын сол
кезде рана б айка ды. Ат д у б 1р 1н е с т т , 1штен шапан бур-
кенген б!р эйел ж у г 1р 1п шыккан. Ы р ы с к а н екен. М у н ы н
к олындаг ы торы т е б е л д 1н шылбырын алып, б ел деу г е бай-
лады. Кап, шын а д а с к а н екен-ау... © з ж щ улкен уйге
туспей, о т а у г а б у ры л ы п кеткенш Д е м е ж а н енд1 б1лд1.
— К о к е а - а у , мына к а л ы н ж а н б ы р д ы н а стында кай-
дан ж у р с 1з ? — дед! Ы р ы с ка н сынгыра й ун катып.
527
Д е м е ж а н ундеген жок,. Кшз у й д щ е с т н серпе ашып,
1шке к 1р д 1. Ы р ы с к а н мунын, у с т ш д е п су к шмдер ш шенпп,
тыма г ын, к ам шы сы н алып, ж ан ы к а л м а й ж у п р ш жу р .
Д е р е у шам ж аг ып , а к о т а у д ы н 1шш ж а й н а т ы п Ж1берд1.
Д э л о ртад ары юн пл е у к а з а н а с т ы нда к у т е з е к тщ ш о р ы
маздайды. Д е м е ж а н устшен буы б у рк ыр а п , о т к а жак ын-
ы р ак к е л т отыр ды д а , а л а к а н ы н к ак та ды.
— Б а л а л а р келд1 м е ?— дед1 а л а у л ар а н кызыл шок
тан кез алмаран куш.
Е, олар келгел1 кашан. Б а л а л а р ж ау ы н р а у рынба й
ерте келд1,— дед1 Ы р ы с к а н каз а н а стына ж а н а д а н тезек
к ал а п ж а т ы п . — А п а с ы б у п н у лы ны н о кура барранын
к уа н ыш етш, мал айтып сойран. А у ы л а д а м д а р ы сол
улкен уйде от ыр - а у деймш.
« Апа сы» деп отырраны — Биб1 р о й . Ы р ы с ка н н ы н ез
к у н д е а т у р а л ы б у л а й ж ы л ы - ж ы л ы сейлеу1 — т а т у л ы к к а
шакырраны. . . Б а р л ы к т а н келгел1 Д е м е ж а н н ы н б у л уйге
б а с с у гып от ыр г а ны осы ед1. Ы р ы с к а н соны э лд е б 1р
ж а к с ы л ы к к а ж о р ы с а керек. С ы р т т а н юрген кутупп эйел
С а к ы п к а к ы с к а - к ы с к а э м 1р б ерш, а я г ы н ы н ушымен
б а сы п елпек к аг ад ы . Е н к е ш п к о з г а л г а н д а шолпысы
сылдырап, а лд ын а о р а т ы л ып т у с е берген т о к бурымын
а р к а с ы н а к а р а й сершп кояды. Б ул кунде ж а с ы о ты з ды н
1Ш1не е н д 1 1Л1нген, б э д е н д 1, ж а с э йе л дщ нагыз то лыск а н
шары ед1. С у н г а к келген с у л у мус1Н1 ж у м ы р л а н а тус1п,
а к к у б а , нурлы ж у з 1 а л а б у р т к а н 1ШК1 с ез 1М э с е р 1мен
б а л б у л жанып, к а з 1р Т1ПТ1 а ж а р л а н а тускендей.
Д е м е ж а н т о к а л ы н ь щ кезд1 а р б а г а н зипа бойына б 1р-
ек1 рет у р л а н а к ар а п е г п де, на з ары н б а с к а ж а к к а бурып
экетт1. Кеп к а р а й берсе, к е н ш д е п к ыжыл , к у д 1к-к 1рб е н н 1н
бэр 1 умытылып, жур ег ! к ур г ы р д ы н майдай ер1п ж ур е
б е р е р 1н сезгендей, к а й т а д а н т а с б е к шш алды.
Со нг ы ж ы л д а р ы Ы р ыс к а н ме н ек1 а р а с ын а б 1р с а лк ы н
сыз ат тускен-Д1. Со л сыз ат б 1р т е - б 1рте у лг а йып, еткел
бермес, терец ж а р г а айна лып ба рады. А л г а ш косылг ан
к ездеп т а т у - т э т т 1 кундер, Биб1 мен Ы р ы с к а н а р а с ын д а г ы
а цыз г а а йна лг ан с ый л а с т ы к бу л кунде келмеске кеткен-
дей. О б а л ы кэнеки, Биб1 б а й г у с т а К1нэ жок , п е н д е ш ш к
осы К1Ш1 эйелден шыкты. Е ю б а л а ду ние ге к ал ай келд1
солай, б а я г ы бет мо н ша г ы тепл1п т у р а т ы н , ибалы Ы р ыс ­
кан к урт ез ге рш, б!р к уп 1р л 1к, а с т а м ш ы л ы к к а бой алды-
рып едк Э л д е осы м а ц а й д а г ы а б ыс ы н - а ж ы н н ы ц а раг а от
салып, к у ш - ку шт е г ен ше н болды ма, ж а с эйел а уы л - айм а к-
ты ц элпештеп а л а к а н г а са лг а нын кетере алмай калды.
Ы р ы с к а н н ы ц о йынша, от б а с ы н ы н бук1л бил1Г1 тек сонын
колында болу ы керек. Б и б ш щ ж е к е ш а ц ы р а к у ста п,
б а йга да, б а л а ра да о р т а к болранын кешпрмейдк.. Бэлюм,
т а ра з ы б асын тек у с т а й алмаран Д е м е ж а н н ы н ез кшэсы
да аз емес ш ы га р. Э й е л д е р д щ эр к ад а м ы н андып, унем1
б а л а - ш а г а н ы н к ас ы н да о т ы р уг а м у н ын м у р ш а с ы болды
ма. К а лы н ел дщ камы деп ж у р т , от б ас ы н ойдан шыгарып
алыпты. Е нд 1, мше, сонын, са за йы н т а рт ып жур . « Б а к и а с а
мал кетед1, к а р а м а с а катын к е т е д Ь , — деген осы.
Кеп кешжпей кутуип эйел ас у й ж а к т а н с а м а уы р
кетерш экелш, тер а лд ын а д а с т а р к а н ж а с а й б а с т а г а н .
Ж а н б ы р а стында к ат т ы ж а у р а п тонып келген Д е м е ж а н
у н с 13 отырып шай 1штк Ы р ы с к а н оны э н п м е г е т а р т к ыс ы
келш, м ек тептеп а л г а ш к ы с а б а к т ь щ жайын с у ра ст ы р г ан .
Ог а н да шенлле коймады, э й е л шщ с у р а г ы н а к ы с к а - к ы с к а
ж а у а п берш, к аб а г ы н ж а з б а г а н к у ш отыра бердк Со л
с а лк ы н ды к т ы Ы р ы с к а н да сезгендей. М у н д а й д а онын да
кылт ете к а л а ты н эдетк Т а к а п п а р , ж а с т о ка л енд1 бурын-
гыдай ел шлд еуш койып, канын 1шше тартып, безерш
алды. ©31 н келш енке ймес ен, мен де с а г а н он шырай бере
коймаспын деп, егеске кеткеш б е л г ш .
Д е м е ж а н Ы р ы с к а н н ы н о с ы нда й б е з бу йр е к каттыл ы-
гына кайран калады. А д а м д ы а д а м г а ж а к ы н ететш кещл
екен гой. К е щ л д е ж ы л у к а л м а г а н жерде, к ойн ында г ы
эйел 1н де т а с кесектей с у ы к т а р т а бередк Т 1птг ж у р е к
кызуы, тэн л эз за ты да ж ан ж а к ы н д ы г ы н а кеп1лд1к бере
алмайды. Т е с е к кызыгын э с 1ресе эйел заты тез у мыт а ды.
Мына Ы р ы с к а н — со нда й у м ы т ш а к эйелдерд1н б1рк Бул
б а й г у с т ы н о с а л жер1 — тесек. . . К у н а р а ла п келетш ез
кезепн т а г а т с ы з кещлмеы ш ы д а м с ы з д ан а кутш журед!.
Ел жатып, т а м с е ш а м е н ж е л 1мдей ж аб ы с ып , шырма у ык -
тай оратылады. Сен! к у ш а г ы н а алып а й м а л а у д а н , тэн
ракатын, тесе к к ызыгын бел1суден жал ык па йд ы . ©л 1п-
еш1п, жеп коя ж а з д а п ж а т к а н кездеп сездер1н ес т к е н ! . .
Осыдан кешн т а с ж у р е п Ж1бит1н шыга р, тшт1 сен уш1н
жан ын киып, к у р б а н боп кетер ме екен деп ойлайсын.
Ж о к , олай емес, ертен шде к а р а с а н , еткен туннен б е л п
жок , бед1рейген бетпакты к е р е с 1н. Иэ, мунда й э йе л дщ
са г ан б а л а т а уы п беру! де мумк1н. Б 1р а к ол да ерл ь за йы п-
тынын арасын ж а к ы н д а т а коймайды. К у р с а г ы н д а г ы б а ла
а м а н а т к а койылган зат сиякты. Со л а м а на т т а н к утыл г ан
кун1 к айта да н б о с т а н д ы к к а умтыл а ды. О г а н к а ш а н д а
ез б а с ы кымба т. Сен у ш ш азап т а рт ар , к у р б а н д ы к к а
ба рар жайы жок.
Ал Биб! ше? Ол б а й г у с т ы н жен! белек кой. Ол — ез

529
ба сын у мы т к а н, к у й е у 1 у ш ш б у ю л Т1рл1пн пида кып шал-
ган адам. Биб1 — мунын, ©31, эйел бейнесше айналып
кеткен Д е м е ж а н н ы н еюннл жа р тыс ы. . . Ал Ы р ыс к а н б уг а н
мулде ж а т адам. Ж а н ж у р е п , е т - б ау ы р ы а ра л а спа йт ы н,
б у тшд е й б ел ек дуние. А м а л с ы з т у т к ы н г а тускен, орайы
келгенде сенен еш алып, к аш ып к у т ы л у д ы н жолын ойлап
ж у р г е н ж а у д ы н т у к ы м ы сеюлдк. . А л о с ы н д а й э-йелдщ ез
ерше ен а кырын а дейш адал боп к а л у ы м у м юн бе? Осыны
о й л а г а нд а , Д е м е ж а н б у ш р ш е н ш а н ш у у с т а г а н а д а мд а й
ю р ж щ етш, т1стен1п калды. Э л д е ю м му н ы н ж у р е п н шен-
г елше алып, а я ус ыз мытып, кысып Ж 1берген сияктанды.
О с ы д а н он ш а к т ы кун бурын, бу л Б а р л ы к т а ж у р г е н ­
де, осы а у ы л г а М а м ы р б е к т щ улы Т у р ы с б е к у ю р д а й
конып к е т т т 1... Е ю - у ш ж о л д а с ы м е н Ш э у е ше к т е н шыгып,
е лше кетш б а р а ж а т к а н д а ж о л - ж е н е к е й с о к с а керек.
Д е м е ж а н н ы н а у ы л д а ж о к екенш б1лмед1 д е й с щ бе, куш
б урын е с т т - б ш п , эдеш б у р ы л г а н ы н д а кумэн жо к . Ж э н е
Биб1 о тыр г а н улкен уйге туспей, ат б а с ы н б 1рден Ы р ы с ­
к ан ны н о т ау ы на т 1реген. О с ы нд а кона -ту ней жатып, ер-
т е н ш д е ш а л к а р т у с т е аттаныпты. С ы л т а у ы — М ам ы р б е к
аулы Ы р ы с к а н г а туп н а г а шы боп келед1-мыс... Ка йра н
Б и б 1 осыны кере т у р а , бул келгенде Т1С ж ар ып ештене
айтпады гой. Д е м е ж а н бу л х а б а р д ы ж эй сез а р а с ын д а
б а с к а б 1реуден е с т т калды.
Ал енд1 о сыдан кеЙ1н койнында ж а т к а н э йелще сен1п
кер! К у д 1к т 1н ж е п к ур ты ж у р е п н д 1 кем)р1п, муж1мей кер-
С1н!.. Т у р ы с б е к т 1н м у н да кел1С1 де т е п н емес. ЭншеЙ1нде
м ун ын а йб ат ы н ан ыгып, манайын б а с а алмайтын бота
Т1рсек т е р е н 1н бул к ай б а с ы нг ан ы ? Д е м е к о ны н да кала-
д а гы у л ы к т а р д ы н а у ж а й ы н туЙ1п, ауыз ж а л а с ы п , э л д е б 1р
ж е м т 1к ИС1Н сезген1 гой... Ко р бо лг а н ж е р щ осы екен,
Демежан!
Кенет онын б а с ы н а та гы б!р ж а т ой сап ете калды.
Мын а о т ыр г а н с у м ы ра й катын да м у н ын б а сына булт
уЙ1р!лгенш сез1п, ез!не б о л а ш а к коныс, ер1с Чздеп ж ур -
мес1н... М ын а к ылыг ына Ка р а г а н д а , солай болуы да
г а ж а п емес. Ж а р а й д ы , ерк ек т 1н кен1Л1 ауды делж. Егер
ж а т ойы б о лм а са , оны Ы ры с к а н неге к ондыра ды? К а з а к
к а нш а к о н а к ж а й болг анымен, у й 1нде еркег1 жок , ж а с
эйелдщ сыпайы с ы л т ау айтып, ж о л а у ш ы н ы кондырмай
ж 1беру г е к а к ы с ы б а р. Е р т е н сез б олады, к у й еу 1мшн
бетше Ш1ркеу келед1 деп ж а с к а н а р е д 1. Д е м е к , Ы р ы с к а н ­
нын ештенеден ыгып, т а й с а л м а г а н ы гой. Ал, б 1лгенгнд 1
1степ ал деп а ш ы к к а кеткен1.
Д а с т а р к а н ж а с а п берген со н кутунн эйел кет1п, от
б а с ында екеу! рана к ал г а н- ды. Д е м е ж а н к е с е д е п шайды
колына а ла берш, Ы р ы с к а н н ы ц ж у з ш е тары б»р рет
кара п 0тт1. Бе т - ал пе т ш д е т у к е з г е р к жок, а к Ж1'бек ора-
малын ше к е с ше кира ш т а ртып отырран т а к а п п а р да
кербез калпы. «Эйел заты арып ж а т к а н су сиякты. О нь щ
у стшен ел к е ш т етсе де 13 к ал м а й ды » деп ойлады Д е м е ­
ж ан 1шшен. О с ы у йг е ж а к ы н д а рана бетен ерк е к т щ конып
аттанраны ес ше ту ск енде , з ыг ыр д а ны кайнап, ез эйелш
арам а ст а й ж е к к е р т к ег п. Б у п н ш е сыр бермей, ундемей
кетермш деп о й л аг а н. Б 1р а к шыдай алмады.
— Мен ж о к т а б у л уй эр1-бер1 еткен ж у р п н ш ш щ
тунеп а т та н ат ы н б ек ет ш е айналыпты гой? Не болды?
Кзне, шынынды а й т ! — дегенде, д а у ы с ы н ы н к ал а й катты
шыгып кеткешн ез1 де а н г а р м а й калды.
Осы сезд1 м а н а д а н бер1 Ы р ы с ка н да к у т т отырса
керек, б у г а н ж а л т етш к а р а д ы да:
— Н а к с у й е р щ ж е т ю з г е н екен гой... М е ш к а р а уы л -
да г ан на н б а с к а ол к у б а с к ат ы н нь щ б т р е р 1 ба р м а ? —
дед1 улкен кой кездер1 шыныдай шытынап.
— Б и б ш щ о б а л ы н а к ал ма . Ол мундай д у ни е с е з ш
сейлемейд1,— дед1 Д е м е ж а н . — Д е м е к , Т у р ы с б е к т щ конып
кеткен1 рас кой?
— Рас... К у ы с у й г е к о н а к келмеупп ме ед1?!
— Иэ, сонан кейш не болды? К,онакты немен сыйла-
дын?
— Не б о лу ш ы ед1... Б у р к 1' тт 1н а л г а н ж е м ше б\р кара-
к ус конды д а кетт!.
— С о л а й де... К , а р ак у с т а р д ь щ к а ш а н д а да йынды
торитын эдет1 рой . Б 1р а к ж а т т у мсыры тиген ж е м т жк е
бурк1тт1н к а й т а о рал май тын ын о й л а д ы н ба ?
Ы р ы с к а н ундей алмай, кез1мен жер ш ук ы п отырып
калды. Д е м е ж а н ез бойынан элдеб1р жен1лд1кт1 с е з 1нген-
дей болды. Ж а н ы н жег1дей жеген к уд жт е н гер|, а щы да
б олс а ш ын д ык а р т ы к ед 1... Б у д а н а ры бул уйде б1р сэт те
б е г е л п а келмеген. Орнынан б а я у кетер1лд1 де, керегенщ
б а с ы нд а соргып т у р г а н к шм д е р ш алып кише б астад ы.
Енд1 к а м шы сы н та ппа й ту рг ан -д ы . Ы р ы с к а н 1рге ж а к т а
ж а т к а н к ам шы ны алып, колына у ста тты.
— Мэ, ур менИ А я м а й с а б ашы. .. А ш у ы н б а сылсын.
А р к а м д а с е н щ к а м ш ы н н ы н т а б ы к ал сын.
Д е м е ж а н бойын кернеген долы а шу д ы кушпен зорга
тежеп, ы з а ла н а езу тартты.
— Ж о к . Урып кайтей1н. М е н шырылда тып катын
са бай тын к а з а к ем ес шн гой... Д э м е т п е й - а к кой: сен тшт1
у р у г а д а т а т ы ма й с ы ц . Сен о б а с т а бет! ж ы л т ы р а г а н
т е к а з к ар едщ. Е с ж т е п б а с ы нд ы т е р г е суйресе м де, сол
к а р к у й щ д е к алдын... К,ош бол!
С о ны айтып е а к к е к а р а й бет а лг ан. Ы р ы с к а н куып
ж е т ш , иыгына асылды.
— Д е м е ж а н - а у , енд1 мен не ют ей мш? О д а н да меш ез
кольщмен ©лт1р1п кет!
— Бьлмеймш... Б у п н н е н б а с т а п сен а за тсын. Т е р ю н щ е
к ет е с щ бе, те р е г е т и е с щ бе, э лде б а л а л а р ын д ы багып,
осында о т ыр а с ы н ба, ол ж а г ы н е з щ шеш. Б 1р а к меш
к ай та о р ал а р деп кутпе!
Ес1кт1 ж у л к а сершп д а л а г а ш ы кк а н . Ж а н б ы р басы-
лыпты. Т у н а спа нын к у р с а г а н б у лт к а б а т ы то зг ан теке-
меттей ыдырап, с о ны н ж ы р т ы к - т е с т н е н ж а л г ы з - ж а р ы м
ж у л д ы з д а р с ыг ал ай д ы . А у а д а с а лк ын сыз б а р . Д е м е ж а н
к е ю р е п н кере, терен тыныс тартты. К,аз 1р о нын бойын
а ш у д а , кек те емес, езект1 ертеген е ю ш ш , д э р м е н а з д ж
билеп а л г ан. ©зш б1р турл1 аяп кетт1. Неткен енбег1 еш,
ту зы сор а д а м е д 1? ! Б 1реуг е ж а с а г а н ж а к с ы л ы г ь щ тек
ж а м а н д ы к болып к а йт а ты н ы нес1? О с ы н а у т 1рл 1кте бул
кимайтын, бу л кымба т са на йт ы н не к алды ©31? Б 1р есеп-
тен о с ынын ез-1 д у р ы с болды ма, юм 61ЛС1Н. Б у г а н енд1
э р к а н д а й ж а з а , Т1ПТ1 ©Л1мн 1н ©31 де к о рк ы н ышт ы емес.
©лгеннен кей1н а ртым не б ол а ды деп киналмайды, онын
да тебес1 к©р1Н1п калды.
Ол а уы л д ы н сыртына шыгып, ж а н б ы р с у ы н а мал-
шынган боз ж у с а н д ы кеш1п, т аг ы б 1раз журд1. Ойлап
к а р а с а , б у ю л ©М1р1 б 1р у з а к т у е т э р 13Д1, бу л эл1 к а л ы н
у й к ы д а ж а т к а н сеюлд1 ме, к а л ай ? С о л у й к ы д а н оянса
бэр1 д е б у ры н г ы баз к ал пы на к е л ет 1ндей... Ай н ал а ны
бетке ж у к к а н д а й кою к а р а н г ы л ы к т у м ш а л а п алган.
Ау ы л а д а м д а р ы т а г ы да у з а к у й к ы г а б а с койг а н сиякты.
Тек Б и б 1 о тырга н улкен у й д щ 1ргесшен ту н т у н е п н жарып,
ж а л г ы з с э у ле от ж ы л т ыр ай ды . Д е м е ж а н сол о т к а к арай
а яндады.
Е р т е н 1нде т у с к е т ама н а у ы л г а кутпеген жерден Б а б а ­
л ы к келш туст1. А р б а с ы н ж е п п , ж а й с а у д а ютеген а д а м ­
нын кейп1нде ж у р ге ш м е н , келген ж у м ы с ы б а с к а екен. Оны
т е т ен ше т а п с ы р м а м е н каладагы Ыбырай байбатша
Ж1бершт1.
— К,аз1р у л ы к т а р д ы н бета л ыс ы ж ам а н . Ке н с е манын-
д а г ы л а р д ы н с ы п с ы н ©сег1не Ка р а г а н д а , к©п к е ш 1к т 1рмей
Д е м е ж а н д ы у ста йтын сек1лд1. М ат е н - а м б ы н ы н тырна г ына
б 1р 1Л1нсе, одан кутылып ш ы г у киын. Д е м е ж а н у а к ы т ш а
алые 61 р ж а к к а бой т а с а л а й т у р г а н д а й бо ла ма, эйтеу1р,
к ап ыд а к а л м а с ы н , — деп т а т а р досы д у г а й - д у г а й сэлем
жолда пты.
Д е м е ж а н ©з б а сы н а т е н т келе ж а т к а н э л д е б 1р к а у ш
барын сезгеш мен, б 1р а к 1стщ б етал ы сы дэл б у л а й ж едел-
деп кетер деп о й л ам ап ед1? Не 1стеу керек? Бой т а с а л а у
дегеш не пэле тары д а ? Б 1р сэт ты р ы р ы к к а Т1релгендей
торы гы п отырып калды . Б ул э н п м е у с т ш д е к а с т а р ы н д а
Биб1 рана бар ед1. Б а й р у с эйел ды бы сы н ш ы рарм ай, у н а з
е п л ш ж ы л а п Ж 1бердк
— У л ы к т ы н д а , кере а лма ран кеп арайыннын да
к е зш е куЙ1к болып журген1 — у ю р д а й л ы к мансап кой, сол
куррырын е з д е р ш е е т ю з ш берш, к у т ы л с а н кайтед1 — д е ­
ген к е з ш щ ж а с ы н с у ртш отырып. Д е м е ж а н к ур с шд к
— Эй, б э й б 1ше-ай, ман са бын алам десе, у л ы к т ы н
колын К 1м карыпты. О л а р д ы н ойы а ры да ж а т ы р р о й . М е ш
а б а к т ы г а б1р с у н г т п алмай, кещлдер1 тына р дейм1сщ?!
Уй 1Ш1Н б 1р сэт уНС13Д1К билеген. Б а р а р жер, б а с а р
т а у жок , а й на л а т а с к а м а у , ©ткелс1з ш ы ныра у к уз тэр1зд1.
К,ара к ©31 ж а с к а толып, б о т ал а п о тырга н Биб1 осы т у с т а
е ш ю м н щ ес1не келмеген т а г ы б1р ой айтты.
— О нда , орньщнан т у с е т 1 Н 1 н т у р а л ы арызынды ж а з ып
ж^бер де, аргы беттег1 м е н 1 н т е р к Ы м е т а рт ы п кет. Сен1-
мен б1рге мен де кетеЙ1н... Ол ел А к п а т ш а г а к ар а й д ы
гой, у л ы к т ы н к ур ыг ы ж е т е коймас.
Б а б а л ы к а у ы р х а б а р д ы жетк1зер1н жетк1зсе де, содан
шыга тын жол таппай, к а б ы р г а с ы кайысып, ка т т ы кина-
лып отырган. М ы н а с©зд1 ест1генде, селт етш басын кетерш
алды.
— Биб1шт1н осы а к ы л ы мен1н де к ек ешме конып
тур. А й тты- ай тп ады, у л ы к т ы н арыны к а й т к а н ш а , кайын
ж у р т ы н ы з г а б а р а т у р с а н ы з кайтед1. КеЙ1н ел 1Ш1 тыныш-
талып, ап-сап б а с ыл г а н сон, к а й т а о р а л а р с ы з , — деген
ол да Бибш1 костап.
— Сен не, маг а н к а ш к ы н бол демекс1н б е ? — Д е м е ­
ж а н о нын б етше а ж ы р а я к арады.
— К а ш ы п кетпен!з, кайын ж у р т ы н ы з г а а м а н д а с а
барыныз. .. К, ажыга сэлем бермегел1 де кеп болды емес
пе С 1 з г е ?
Б 1р а к Д е м е ж а н н ы н бул а к ы л г а кенет1н сьщайы керш-
бед1. А к к у б а кесек жуз1 к у р е н т п , намыспен т у т а н а
туст1 де:
— Ж о к , Б а б а л ы к , о ны н ж е ш келе к о й м а с , — дед1
басын ш а й к а п . — Биб1 е к е у 1н мен1 к айы н д а та т ы н кезд1
т а пк ан екенс1ндер. « 0 з ж у р т ы н сыншыл бо л г анд а , кайын
ж у р т ы н мшш1л» деген к айд а? . . С у ы р сиган к у ы с к а к а с кы р

533
сия бермейдк Ж о л б а р ы с ж ы м ы н д а ж а т ы п вледк Са й-
б о л а т к а с а у г а с у р а п б а р р а н ш а, а б а к т ы д а ц п р т е ш м а р т ы к
емес пе.
в з ш щ а нр ы рт т а у айтып к ал г а н ы н Б и б 1 де енд1 т у сш-
гендей, к айтып к ол к а л а м ад ы. Б а с ы н д а к ал а й ойламаран?
Б а с ы м а 1с туст1 екен деп, э й е л ш щ е т е п н е ж ар ма с ып ,
кайын ж у р т ы н а б а р ы п тырылатын ж т т — Д е м е ж а н ба?
М у н ь щ к у й е у ш щ орны тым бшкте р о й . 0 лсе де сол бшкте
т у ры п вледк
— Кенлр, ж ан ы м . М е н т — ж а й эйелдж пен айтылран
б 1р с е з де. Ш ы н ы н да да, к а ш а й ы к дегеш м — кай сас-
к а н ы м ? — дед1 в з ш щ ж е щ л т е к т т н е ©кшгендей.
Ал Д е м е ж а н е з ш щ а ктырына, з а н а лд ын да езш а кт а п
ала тынын а сен1мд! ед1. А д а м д ы а б а к т ы г а к а м а п, ж а з а р а
т а р т у уш1н де, б 1раз дэ лел керек емес пе. С о н д ы к та н
а р к а сы н кенге салып:
— М е н щ ш е , вйт1п к о р к ы п - с а с а т ы н д а й ештене жок .
Мен б 1р К1С1 ©лт1рсем екен, почта т о н а с а м екен... К,иын
к ылс а у юр д а йл ыр ын а ла р , асып б а р а ж а т с а а ба к т ы с ы на
камар. .. Т1рш1Л1Кте оны да б1р кврел1к,— деп Биб! мен
Б а б а л ы к т ы н к в н ш н о рнык тыра, к а р к ы л д а п кулд».
О с ы д а н кеЙ1н Б а б а л ы к к©п бвгелмей, б1р шай 1ШТ1 де
а ттанып кетт1. Ал Д е м е ж а н т а р д ы рд ь щ б а с к а салганын
кут1п, уЙ1нде к а л а берген. Б 1р а к б у д а н кеЙ1нг1 о киг ал а р
ол о йл а г анн а н гер1 э лд е к а й д а жедел, эр1 тым дерек1
т у е ала б а с т ап едк
Биыл куз ерте т у с 1п, ж а у ы н - ш а ш ы н мол айып, бала-
ш а г а к он то ррай болып то на б а с т а г а н сон, Д е м е ж а н
аулы к ыс т а у ра к©ш1п алган- ды. Б у л а уы лд а г ы биылгы
улкен ж а н а л ы к — мектеп. С а б а к к а ж а к ы н жерден бара-
тын б о лг анын а б а л а л а р д а к уа ны п к а л га н. К 1шкентай
у л - к ы з д а р ы эл1п-биден с а у а т ы н ашып, с ол ард ын дурме-
пмен улкендер кос а окып, со г ан б у м л ауыл мэре-сэре
болысып, к эп е р с 13 ж у р 1п жа т к ан - ды . . .
О сы н да й сурен с!з куз к у н д е р 1И1н б1ршде, казау! мен
к а р а ш а н ы н ©Л1а р а с ы н д а г ы айсыз каран ры ту н д е пар ат
ж е п л г е н б!р а р б а Д е м е ж а н н ы н зэЙ1мкес1н б етке алып,
салды рты п келе ж атты . Улкен ш реш кенщ уст1нде к а л а д а н
ш ы кк ан бес-алты ш ер ж б а р. Ш е р 1к тер д 1Н б 1р 1 ат айдап,
к а л г а н д а р ы арт ж а к т а мылты ктарын к у ш а к т а п у н с 13
отыр. Б э р 1 де м ур тта р ы енд1 тебш деп келе ж а т к а н балан
Ж1пттер. Ки1мдер1 ж у к а л т а н екен, к у з д щ су ы к жел1нен
ы к та г а н д а й , б1р-б1рше тырыла тусед1.
Б у л а р г а б у г 1 н т у е кезш де ган а ты гыз бу й р ы к берш-
ген -Д 1. К а л а д а н кешке карай шыгып кетш, межел! ж ер ге

534
тун ортасы а уа жетед! де, шырт у й к ы д а ж а т к а н Д е м е ж а н
у юр д а йд ы у ста п, кер1 кайтады. Т а п с ы р м а онша ж е т л де
емес, б1рак к а р у ы бар бес- алты а дамра ауыр деп айтура
да болмайды. Бурын м у н да й ж о р ы к к а к а т ы с п а г а н ж а с
шержтер не де б олс а сол а у ы л г а тез1рек ж ет ш , б у й ры к т ы
орындап, к а з а к у м р д а й ы н б ай ла п алып к а й т у г а асыгып
келе ж а т к а н .
Эз1рше бэр! де, сол б а с т ы к т а р д ы н а йтка нында й,
м у л т ж п з , ж а к с ы е т ш ж а т ы р . Ту н о р т а с ы ауып, ел уйкыг а
к е г п - а у деген м езп лде , б у л а р Д е м е ж а н з э ш м к е с ж щ
1‘ргесше де келш ж е г п . А у ы л г а т а я г а н сон ж у р ю т е р ш
б эсендетш, а р б а с ыкырын ест1ртпеуге тырысып, б а я у шб1-
ген а ян г а к ештк К а р а жол а уыл сыртындаг ы калын,
к а р а г а ш пен шы на р ескен улкен б а у д ы айналып, к ор ша у -
д у а л д ы н т у б ш ж а н а п етед1 екен...
Кенет, сол т у с к а келгенде, б у л а р кутпеген окига
болды. К а р а н г ы ту н к у ш а г ы н а н элдеб1р а д а м д а р атылып-
атылып шыга келд! де, а р б а н ы н у с т ш д е бейк а м отырган
шержтерд! т а рп а б ас с а л д ы. А й к а й л а у р а да, мылтык а т у г а
д а м ур ш а л а р ы н келт1рмед1. Д е р е у колдарын артына
к айырып байлап, а у ы з д а р ы н а ш уб ер е к пе, кшз бе, б1р-
денелерд! тыгып та с т а ды . Со н а н кешн шеттершен ж ер г е
ж ыг ы п салып, ал кеп тепюле... К а мш ы н ы н а с т ы на алып, ал
кеп саба! . .
— С е н де р Д е м е ж а н д ы у с т а у г а келд1ндер гой, э?
Д е м е ж а н деген — мына мен... Ал, мыкты б о л с а н д а р , у ст а п
керщдерип, кэне!— деп ш ык п ыр та д ы б а с ы нд а ш о ш а к
тыма г ы бар, енгезердей б1реу1.
Эне-м^не дег енше ш е р 1к т е рд 1н б э р 1 ел1мш1 к уйг е т у с ш,
естер1нен танып калды. Э л п а д а м д а р тым а с ы г ы с сиякты.
Ыныранып, т а лы к с ы п ж а т к а н шер1ктерд1 сол б а йл а у лы
куй^нде а р б ан ын уст1не л а к т ы р а б а с т а д ы.
— Ей, Б айс ерк е , мынанын б 1р е у 1 ел1п капты гой. Оны
не 1стейм1з?— деген д а у ы с естшд1.
— Ундеме. Дем1н 1ш1нде болсын... 0лген1н б а к т ы н
1Ш1не кемш кетем1з,— дед1 ек1нш1С1.
О с ы ны н бэр 1 тым тез, а й на л ас ы бес-он минуттын
1Ш1нде болып ед1. Э л г ш е р ш е р 1к т е рд 1н мылтыгын тартып
алып, Т1р1лерш а р б а г а тиед! де, сэл ес1 б а р л а у б1реу1не
Т 1з п н устатып, к а л а г а а п а ра т ы н к ар а ж о л г а са лып Ж 1бер-
Д|. Ал алген ш е р ж т щ денес1н б а к ш а н ы н 1Ш1не енг 131п,
а сыгыс ш у к ыр к аз д ы да, бет1н ж ас ыр ы п кемген болды.
Сонан сон б е л п а з а д а м д а р т а л д ы н а р а с ын а байлап
койган а т т а р ы н а мше-м1не салып, алые б»р ж а к к а тасыр-
латын ш а б а женелдй
Ту н ж а м ы л г а н канды кол к а р а к ш ы л а р д ы н бул 1сш
к а л а мен д а л а д а ж ан а р ы ше рж т е рд е н б а с к а керген куэ
жо к . Д э л 1ргедег1 а уы л а д а м д а р ы да е штенеш сезбей,
шырт у й к ы д а ж а т а берген. Э д е ш у й ы мд а с т ы ры лг ан бул
к а с т а н д ы к т ы осы с э т а й ма кт ь щ эм1рппс1 М а т е н - ам б ы мен
онын а йна ла с ын д а ры б 1рен- с ара н а д а м д а р рана бйпп
отыр едк
О ны н есе сше б у л о киг а е р т е щ н д е - а к б у ю л а й м а к к а
мэл 1м болды. « Д е м е ж а н а уы лы на б а р г а н шерштерд1
к е ка ла к ойдай етш с а б ап , б!реу 1н у р ы п е л т 1рттЬ> деген
х а б а р д ы у л ы к т а р д ы н ез1 а с ы г ы с ж а р и я л а д ы да, одан к а ­
з а к т ы н «узын к ул аг ы» а ркыл ы а у ы з д а н - а у ы з г а к е шш
т а р ап жат т ы.
М а т е н - а м б ы г а к е р е п н щ е з 1 де осы ед1. Келес1 к уш
ган ата к а л а ж а н д а р ы м ы к ыр ы к - е л у эскермен келш, Д е ­
м е ж а н н ы н а ул ын к орша ды. ©з дершше т ш т у ж у р п з г е н
болып, к е ш е п елген ш е р ж т щ с у й е п н де, т а к б 1р б!рге
кем1скен немелердей, оп-онай т а у ы п алды.
Сонымен, «кылмыс» а нык талып, Д е м е ж а н д ы колга
а л у д ы н шарты д а толып к а л ып едг. А р а д а б!рер с а г а т
етпей, у л а р д а й ш у л а г а н а уыл ды а р т к а т а ст а п, ж а з а л а у -
шы эскер тобы к а л а г а к а р а й бет алды. А л ды- а ртын б1рдей
к о р ш а г а н к а р у л ы к у з е т т щ о р т а с ын да пар атты арба
кет1п ба рады. А р б а н ы н арт ж а г ы н д а , ат а й д а у ш ы г а ар-
кас ын берш, к о л -а я гы н а К1сен са лын г ан Д е м е ж а н отыр.

VI

Эз1рше о д у н и е ге ба ры п к а й т к а н пенде ж ок. Б 1р а к


«Адам б а л а с ы уш куннен кеЙ1н керге де уш р болады»
дегенд!, о б а с т а юм айтса д а , та уы п айткан . Т у р м е Т1рл!-
п н е б 1р те-б 1рте Д е м е ж а н д а кенд1ге б а ста п ед1. О н ы н
к а р а н г ы к ап ас ты мекен е т 1п ж а т к а н ы н а да, М1не, уш
айдан асып барады . О га н к а з 1р у ш ы -к и ы р сы з кен д а л а-
д ан тиген енш1 — у зы н ды гы алты аттам, келденен! тер т
аттам та р кам ера. Т е б е с ш д е тенкерклген т у н г и ы к кек
к у м б е з 1нен б уй ы р ган ы — т е м 1р торлы терезеден Т1ЛК1М-
ден1п кер1нет1н з е н г 1р асп а н н ы н к1шкентай киыгы гана.
Б 1р кезде ер киялы б у кш К у л ы с т а й елкес1не сыймай
ж у р е т ш а з а т ер к а з 1р а ю д ы н ап а н ы н д ай сол та р к уы ск а
а м а л сы з сыйып ж а ты р .
Ойла й- ойла й ой-киял д а с а р к ы лу г а айналг ан. А д а м
са на сы сырткы дуниемен кунбе- кун к а т ы н а с к а туспеген
сон, е ш б 1р б у л а к - б а с т а у к уйма йтын т у й ы к к е л д 1н суын-
дай с о рт а н т а р т а беред! екен. Кейде жел ш а й ка п, толкын
гурып, е з ш ш е б уы р к а н г а н ы ме н , бэр1б1р а р н а с ын а н а спай,
<ешрппп барып б асылады. К е ю р е п н кернеген а щ ы запы-
эан ш ы г а р жол таппай б у л к ы н а т ы н ы бар. М у н д а й д а
Демежан е з ш щ акын болып т у м а г а н ы н а е к ш е д к «Ег ер
ленщ орнымда Э с е т сияк ты акын ж а т с а , не турл1 елен-
кыр, т а у с ы л м а с д а с т а н- х и к а я т у а р е д ь а у » деп ойлайды
ппнен. А к ы н киналса т ш н е н бал т а ма д ы. Ал ЭК1МД1 кина-
-аннан не шыга ды? Б а с ы н д а г ы ба гын, б а г ы ны шт ы ж ур -
’ын тартып алып, ед1, мшеки, кеп ж а б ы н ы ц б1р! болып
;ала бердк
Д е м е ж а н к у н д 1з -т у ш ой сонына т у с ш с а р ы л га н д а ,
а бан Т1реп т о кт а г а н ы мынау болды. Т а с т у р м е — т у щл е -
ш де, т а нд а на ты н да нэрсе емес, ез е м1 р ш щ з анды жал -
асы, корытындысы с ияк т ы со нг ы 61 р а су ы екен. Т1пт1
>ны ж у р т т а н а л а бе т ен , мунын, б а с ын а г ана тенген те-
енше з ау ал деуге де болмас. М у н ы н б ас ы н а кигеш де —
)укш х а л ы к т ы н пешенес 1не ж а з ы л г а н тем1р нокта. Тек
1а ск ал а рдын н ок т ас ы б а с ы н д а турул1 ж у р . Ал Д е м е ж а н -
,ы у с т а п э к е л д 1 де, т у кы р т ы п б а й ла п койды. Ай ы р м а -
нылыгы — сол гана. Б а с ы н д а н о к та сы ту рул ! ж у р ге н
езш бул д а б ос т ан дыг ым , а за тт ы г ым деп угыпты. Енд1
у га н к ал г а ны — к а п а с т а етк1зет1н ем1рд1н а к т ы к кун-
ер1, ягни е л 1мн 1н да йындыг ы. Б у д а н б ыл а й т1рш1Л1кт1н
олып ж а т к а н к а м - х а р а к е т ш е н м у н ын ба сы азат. О н ы н
эр! а ртта калды. . Е н д т м а к с а т — ез1 ш ы кк а н би1пнде
у рыста п еле б1лу керек. Ал б ш к т е ту ры п е л у — ел ка-
арлы ем1р с у ру де н э л д е к а й д а киын.
А д а м б а л а с ы не уш^н е м 1р суред1? Ж а л п ы , а да м Т1р-
1пшн мэн1 неде? Д е м е ж а н осы с у р а к т а р т е н 1р е п нд е
анша казылып о йл ан са да , е з ш к а н а г а т т а н д ы р а т ы н
сарытымды ж а у а п т а б а алмады. Б у л дуниен1н ж а л г а н -
ыгы, о па сыздыг ына н б а с к а к а з а к т ы н кене кисында ры да
а рдымды ештене айтпапты. С о д а н ол б1раз у ак ыт ,
сакында т у р м е бастыры экел1п берген Конфуцид1н трак-
а ттарына ущлген. Б 1р а к о сыдан ж и ы р ма бес г ас ыр
урын ем1р су рг ен к ы т а й ды н улы ойшылы д а б у г а н дайын
штене у с т а т а коймады. О н ы н а й т к а н д ар ы н ы н кеб1
эщлге конганымен, Д1ттеген жерден шыкпай, э й т е у 1р
|рденес1 жетпей т у р г а н д а й эсер калдырды.
Конфуций а д а м г е р ш Ы к тэрбиес1н бес с а л а г а белед1:
цамды сую, парыз, М1нез-кулык нормалары, б ш м , адал-
ык... А д а мд ы су ю дег енде онын усына тын т а гы бес
ринциш бар: к айырымдыл ык , к1Ш1пей1лд1к, м а х а б б а т ,
;анашырлык, шыншылдык. М у н ы н улг1лер1н ол к а ш а нд а
эне заманна н 1здейд1. Е ртед е еткен Я о ш у н ь сиякты
эулиелерд1 к е ш н п у р п а к к а енеге кып та ртад ы. .. Д е м е ­
ж а н н ы н 61 р т ан к алг а ны, Аб ай д ы ц : «талап, енбек, терен
ой, к а н а г а т , р а к ы м ойлап к о й , — бес асыл 1с кенсеьиз»
д е й т Ы , ж а н а г ы К о н ф у ц и д щ бес п р и н ц и т м е н ундес келед1
екен. А б а й оны к ал а й б1лген? Э л д е а у д а р м а д а н о кыган
ба ? Ол ж а г ы н а ж ы р а т а алмады.. .
Ал м ш е з - к у л ы к н орм а ла ры н сез еткенде, Ко нфуций
а д а м д а р а р а с ы н д а г ы к ат ы н ас т ы т а гы беске б е л т т к бас-
т ы к пен б а г ы н ы шт ы а р а с ын да гы, эке мен ба ла , ага мен
1н 1, ер мен эйел жэне д о с та р а р а с ы н д а г ы катынас. С о н д а
айналып к е л т айтатыны: б а л а с ы экеге, ш ю а г а г а , эйел1
ерше, т е м е н п у л ы к ж о г а р г ы у л ы к к а б а г ы н у керек те, бэр 1
жина л ып и мп е р а то рг а к у л ш ы л ы к ету1 к аж е т . «Хань
улты — б 1р семья. Кулл1 х а л ы к т ы ц э к е а де, ш е ш е а де —
император» депт1 ол б1р с езшде.
Эрине, Ко нфу ци й де жер б е т ш д е эд1летс1зд1к, т е ц а з -
Д1К барын мойындайды. А л а й д а бул к а й ш ы л ы к т а р туп-
Т1Ц т у б ш д е а д а м д а р д ы ц 1штей тулеуЦ а д а м г е р ш ш к т 1 гпр
тутуы, б1рте-б1рте к емелдену жо л ы мен шецплед! деп
санайды. О ны ц б у л т у ж ы р ы м ы н а Д е м е ж а н косыла кой-
мады. А д а м д а р е з д т н е н 0С1П, ондай эулиел1к, т а з а л ы к к а
жеткенше, туйен1ц к уйрыг ы ж ер г е т у с т , ешк1Н1ц куйрыгы
кекке ш ы к п а й ма. О р э , Ко нфу ций бу л к аг ид а ла р ын сол
кезде дэу1рлеп ту рг ан х ань у лт ы ны ц жаг да йы н а н, ез
з а м а н ын ы ц шындыг ынан а лып ж а з г а н секшдк Б о л а ш а к -
т а х ан ь у лт ы ез дербест1пнен айрылып, неше гасыр
бойы м ан ь ч жу р л е р г е б агынатынын, сол империянын
к у р ам ы н д а к а з а к деген кешпенд1 х а л ы к болатынын,
кундерд1ц кун1нде оныц а з а м а т т а р ы н ы ц басына к андай
1с т у с е т ш ш улы ойшыл кайдан б1лс1н?!
Эл 1 кемел1не кел1п б о л м аг ан бул к ымк уыт ду ние де
ж а л п ы г а б 1рдей о р т а к угым, т у т а с тус1Н1К ж ок . Б 1р х а л ы к ­
т ыц м у д д е с 1 т у рг ыс ын а н 13г Ы к , ерл1кке б а ла н га н нэрсе,
е к 1н ш 1 б 1р к а у ы м н ы ц кез1мен Ка р а г а н д а , б у з а к ы лы к,
к а р а к ш ы л ы к болып ш ы га ды екен. А к ы р ы н д а Д е м е ж а н
адам ем1ршщ мэн1н 1здест1руд1 койды. Оны бклудщ енд1
б у г а н кажет1 де ш ам а л ы ед1. К а й т а одан герк адам не
уШ1н к у р б а н д ы к к а барып, елден ерек жан киюга ТИ1 С? ©з
а жа л ын а н бурын келетш ел1мнщ мэн1 неде? О с ы ж в ншде
о йланса, оныц жен1 б аска . .. Б 1р а к ел1мде маг ына бола
ма? « © Л Д 1Ц, М а м а й , кор б о лдыц » — сонымен 61ТТ1 емес
пе? Э йтсе де а д а м д а р т1рл1кте турл1ше ем1р сурет1Н1
сиякты, вл 1мн 1ц де тур-тур1 ба р гой. Ит ел1м, ешюмге
кажет1 ж о к бейкунэ ел1м, ерл1к вл1м ба р. Б у л а р д ы калай
гана б)р к а т а р г а коярсыц?!
Онын, ес ше у с т а зы Л и - ш а н с ы н н ы н е л е р ш е ж а к ы н д а -
г ан да , сыр р ы п а йтка н б!р сез1 орал ды: « Т 1р! пендеге
б 1р 0Л1М х ак . С о н д ы к т а н о зщ д у р ы с деп т а п к а н б е л г ш
б 1р идеялар учли курес м ай да н ы н да ж у р т , кеуденд! о к к а
тесеп елг енг е не ж е т с ш » , — деп ед1-ау мунымен кош-
тасып жатып. ©31 збден э л - к у а т т а н айрылып, к а у с а ра н
шарында, ж а й д а н - ж а й ж а н т а п с ыр а ты н болранына катты
оюнбеп пе ед1 сол жолы. Сора н К а р а га н д а , е м 1р д щ мэш
курес болраны ма? С о л а й шырар... Ендеше, е л 1мн 1н мэш
де курес. С о н д а е м 1р мен ел1м а жы р а с п ай д ы . 0 л 1м —
0М1рд1н, з анды ж а л р а с ы болып, б1рш-б1р1 т о лыктырып
турады. А ж а л — л р ш Ы к т щ ж о л ы н д а а ранын ашып, кесе-
келденен жа т ы п алран т а ж а л , к ор к ын ыш т ы б 1рден.е
емес, к а йт а 0М1рд|‘н, мэн 1н а йкында йтын табири т а раз ыра
айналмак.
Д е м е ж а н бул байламынын, д у р ы с - б у р ыс т ы р ы н а кез1
а ны к жетпесе де, соран 031 сенг1с1 келд1. О с ы ойын улкен
б 1р о л ж а д а й кор1п, 1штей к уа н ып калды. 0з1нен э л д е б 1р
ж е н 1л д 1кт 1 сез1нген. Ш ын ын д а да, Д е м е ж а н д а й адамра
0Л1м ж ас ты ры н а к©пт1н б1р1 боп, к у р д а н - к у р б а с коя
са л у кунэ р о й ... Оран к а й т а осындай т у т к ы н ра т у с т ,
ж ау л а р ы н а н ауыр ж а з а к у т у ж а р а с а т ы н сиякты ма,
кала й?
А д а м д ы адам тар к а п а с , т а с зынданра к а н ш а кама -
ранымен, с о н а у 61'р т©бедег1 терезе т о ры нда й с ы р т к ы
дуниемен ж а л ра ст ы ра ты н б!р с а ц ы л а у бэр1б1р т а б ы л а д ы
екен. С о н д а й б!р ж а р ы к сэ у ле ден тардыр Д е м е ж а н д ы
да м а х ру м к а лдырра н ж ок . М у н ы о с ы н а у сызды, с у ы к
камера ра экел1п к ам а р а н к у н н щ ертен1нде, к ас ын а к а р а у -
ылдарын е р т т , т у рм е б а с т ы ры к 1р 1п ш ы кк а н . Ж а с ы ал-
ПЫСТЫН 1Ш1Н МОЛ Э р а Л Э П кеткен, К©31ЛД1р1КТ1, кзр| м а н ь ч ­
ж у р буран жылы шыраймен а ма нд а с ып , ©З1нше а яра нда й
т у р байкатты. Аярындары К1сен1н алдырып, 1Ш1не с а б ан
салынран кенеп к а н а р д а н езге лыпа сы ж о к т а к т а й тесек-
т 1н уст1не ж у м с а к тесен1ш, жылы керпе б е р п з д к Д е м е ж а н -
га т у р м е б ас т ы гы ны н тур1 таныс, б!р керген а да м ы сиякты.
Б 1р а к к а н ш а о йл а с а да, н ак ты ес1не т у а р е алмады.
Т у рм е б ас т ы гы ны н кунде т а не р т е н к ам е р а л а р ды а р а ­
лап шыгатын эдет1 екен. Е р т е щ н д е ол т а г ы келд1. Бул
жолы к ас ын да ешк1м жок, ж а л г ы з ез1. Е с 1ктен юрген
бойда куле ж а к ы н д а п , кол бер1п а ма нд ас т ы .
— Х а л 1н 1з к а л а й, Д е м е ж а н мырза? М е ш т аны м а д ы -
ныз-ау дейм1н?— дед1 м ун ь щ бет1не карап.
Д е м е ж а н ынг а йсызд ан ып, иы ры н кетерд!.

539
— Слзд1 б 1р же р д е н керген сияктымын. Б 1р а к е а м е
т у а р е а лма й турмын.
— Мен — Г а у г а н м ы н гой... Е а ш з д е ме, б а я г ы д а а з ­
д щ ел г е алым-салык, жина й б а р г а ны м ? Сол жолы ел
1шннде бу л ж шы г ы п кете ж а з д а г а н ж о к па ед1?
Б у д а н он бес ж ы л д а й бу рын болг ан о ки г а Д е м е ж а н -
нын е с ш е енд1 т у с т к Иэ , м ын а у со нда г ы топ ба ст ыг ы
екен гой. Екеу1 ж а й л а у д а н к а л а г а кайтып к е л ю м е н , Ши-
а мб ынын а лд ын а 61 рге юр г е ш ба р ед1-ау.
— Кеш1рщ1з. О д а н бер! кеп жыл етш кетт1 гой. Онда
менщ экем Кер1мбай у ю р д а й д ы н ез1 Т1р1 болатын...
— Иэ, у а к ы т деген к а л а й зымырап тез етед1?! С о н ­
д а г ы Ш и - а м б ы н ы н ез1 ж о к бул д у н и е д е , — дед1 Г а у г а н
т а к т а й н а р д ы н ш е т ш е Т1зе б у г ш ж ат ы п . — Со д а н кешн де
С1збен 61 р ж о л ы к с а м деп т а л а й о кт а лдым. Б 1р а к с о ны н
сэт1 т у спей ж у р е т ш .
— Енд1, мше, жо л ы га а лмай ж ур ге н а дамь щыз ды
т а г д ыр айдап, а л д ьщ ы зг а алып келд1,— дед1 Д е м е ж а н
езу тартып.
— Е а щ з д е ме, Д е м е ж а н мырза, мен а з д щ алдьщыз-
да мэнг1 к ар ы з д а р мы н г о й , — дед1 Г а у г а н . — С13 болма-
саныз, мен 1н с у й е п м енд1п к ур а п к ал ар ма ед1, кайтер
ед1.
— Калайша?
— Ой-я... С13 умытып к ал г а н е к е н а з гой. Ши - а мбы
меш ж а й л а у д а г ы б у л 1к т 1н б а с кун э ка ры деп тауып, сол
у шш ©31МД1- ез ш ©лт1руге у К1м еткен ж о к па ед1. С13 а ра
туспегенде, мен сол к уш у 1 ш т , не асылып, кок тэн1р1С1не
с а па р ш е г уг е т шс болатынмын.
Э л д е к а ш а н умыт б о лг а н к о р ш к т е р Д е м е ж а н н ы н кез
а лд ын да енд1 г ан а к ай т а т 1р 1лгендей болып едг
— Иэ-иэ... енд1 ес1ме т у ст к С о л ж олы Ши - а мбы ка-
Ьарына М1Н1П, тым к атты кет1п едк
— С13, ЭС1Л1, кайырымды а да м с ы з гой. Б 1реуге еткен
ж а к с ы л ы г ы н ы з д ы ж ш к е Т 131П ж у р м е й с 13,— дед1 Г а у г а н
к ал т а с ын а н а лг ан о рам а лым е н к©з1лд1р1Г1н с уртюл еп
отырып. — Ал мен сол б 1р кунд1 эл1 умытк а ным ж о к .
М о й ны мд а гы к ар ы з ды к а л а й к а й т а ра м деп, а нд а - с а н да
С13Д1 еске алып коятынмын.
— Р а к м е т , Г а у мырза! Ж а к с ы л ы к т ы у мы т п а у да К1М
К0 р 1нгенн 1н колынан келе бермейд1,— дед1 Д е м е ж а н . — .
С13 а лы м -с ал ык мекемес шде е д 1Н13 гой. М у н д а к а л а й
келш к а л га нс ы з ?
— Со л ©31Н13 б ше т ш ж а й л а у д а г ы бул1ктен кеЙ1н ;
менщ к ы з ме т 1м д 1 томендетт! емес пе. Б 1раз жыл к а л а г а

540
экелген малдан кан б а ж ы а ла ты н б а з а р ба с т ыг ы болдым.
Ал ж а н а ж а м б ы л д ы н к урылысын а я к та п , мына т у р ме
салынып б1ткенде, б а с к а а д а м т а п п а г а н д а й меш осында
Ж1б ер д 1.
— Е, ж е н- же н . . . Слзбен к а й т а у ш ы р а с к а н ы м а куа-
ныштымын. Б 1р а к керш т у р с ы з р о й . . . — дед1 Д е м е ж а н
ауз ына ыцрайлы сез т у с п е й. — Б у л а й кездесем1з деп юм
ойларан.
— О к а с ы жок. Д у н и е деген сол: б 1р кун бетш берсе,
б 1р кун сыртын бередк..
Ойда ж о к т а е с ю т а ныс ы Г а у га н м е н у ш ы р а с у ы Д е м е ­
ж ан ны н к а п а л ы к е щл ш сэл де б олс а с е р п т к е нд е й болып
ед1. С о г а н К а р а г а н д а, а д а м г а ж а с а г а н ж а к с ы л ы к кайт-
пайды деп, умгг у з у г е де б о лм а йды екен. Э й т е у 1р, б 1рде
б о л м а с а б 1рде а лд ь щн а н шыгады. .. С о д а н бер1 де Г а у г а н
кун а р а л а т ы п келш, мунымен э н п м е л е с ш ту рад ы. К а л а ­
да не болып ж ат ка ны н , алые а с т а н а д а г ы ж а н а л ы к т а р д ы
ж а с ыр м а й айтып т у ра т ы н да сол. Кейде койнына тыгып,
эр турл 1 ют а п экелш б е р е т Ы б а р. Т а р к а п а с т а ж а л г ы з д ы к
з арын тартып ж а т к а н а д а м г а с о ны н ез1 де улкен медеу.
Со л Г а у г а н н ы н а стыртын к е ме п м ен сонг ы б 1р айда Д е ­
м е ж а н г а елден де а д а м д а р к а т ы н а й б а с т аг а н. Ж а к ы н д а
к ас ын а Д и к а н б а й мен Б ек еш ертш, Биб1 келш кеттк
Э й т е у 1р Г а у г а н - б а й г у с к а р а н г ы т у с е элплерд1 т у р м е н щ
тар е с 1пнен е н г 131п алып, ез к а б и н е т 1нде мунымен о на ша
ж о лы к ты р г ан . Биб1 к е з 1Н1н ж а с ы н тыя алмай, к а ш а н
кетер-кеткенше ег1Л1п ж ы л а у м е н болды... С о н а н сон аз
у а к ы т 1шшде к ат т ы ж ас ы п , к а р т айы п кеткен1 — Д и к а н ­
бай екен. Д е м е ж а н г а к а р а с а болды, кешл1 босап, аман-
с а у л ы к с у р а г а н н а н б а с к а ештене а йта алмады. О г а н
Ка ра га н да, к а р т Б е к е е з ш щ ж у а н с щ 1р к а й р ат т ы л ыг ын а
басып, куш коса, Ж 1гер бере сейлеген:
— Бас ым а мундай ю туст1 деп, тым ж а с ы п кетпе,
Д е м е ж а н шырагым. «Ат ж а к с ы с ы н кермеден, ер ж а к с ы -
сын т у рме ден кер»,— депт1 б у ры н г ы а тал а рымыз . Б э л к 1м,
б о л а ш ак т ы б о л ж а г а н н а н а йт ылг ан сез шыгар. К а м а у -
капас , а й д а у - с у р п н д ег ен 1Н1з е з 1ндей е р- а з а м а т т ь щ г ана
б асына т у с ед к Ж а л г ы з б ы н , ж а л к ы м ы н деп о й л ама, ар-
тында Т1л е у 1н д 1 т^леген к ал ы н б у к а р а х а л к ь щ бар. С о л а р
А б д ы р а д а л а с ы н д а ескен а к дэнд1 а у з ына с а л г а н сайын,
ез1нд1 алг ыспен еске алады. Со л ешреген е л - ж у р т ь щ ,
ж а р л ы - ж а к ы б а й кеп ж а т а г ы н е з 1не д у г а й - д у г а й сэлем
жолдады. . . Б а с к а кол да н келер не бар, к у д айы м келденен
к а т е р 1нен, п а т ш а н ьщ к э р 1нен с а к т а с ы н ! — деп т о к т а г а н .
С ы р т т а й сыр б ермег ешмен, Б е к е н щ де к е ц ш босап,
к о н к ы л д а п т у р г а н ы б е л г ш . К а й т с ш , осылай ж а к с ы тшек
айтып, к а б ы р г а с ы к а й ы ск а н н а н б а с к а к о л да ры н а н келер
дэрмен жок. Бэр1 де ж е т 1м б а ла д а й ж а у т а н д а п :
— Б у л т е р г е у - т е кс е р у д щ ш е т - ше п бар ма? Сынайы,
к а ш а н б о с а т а т ы н с и я к т ы ? — деп мунын, езшен сурайды.
Демежан амалсыздан:
— С э л шыдайык,. М е ш а б а к т ы д а к а ша нры барып
о тырар д е й с щ . Ж а з р а к ара й коя беретш шырар, — деп
о ла рды ж у б а т к а н болды.
Б 1р а к м у н ын б у л с е з ш е Б е к е мен Д и к а н б а й илан-
ранымен, Биб1 сене к ойма ды. Ол к у й е у ш щ кещл к ушн
с ез шен емес, к ас- кабарынан, д а у ы с ыррарынан танып
дардыланран. У а к ы т б т п , к о ш т а с а р м е з п л жеткенде,
б а йрус эйел Д е м е ж а н н ы н мойнынан т а с кып к у ш а к т а п
айырылс ашы. К а с ы п д а г ы к а р а у ы л ше ржт е н де, жол с е р 1к
ш а л д а р д а н д а т а р т ы на коймады. © Л1м е с 1р 1г! тигендей
ыш к ы н а д а у ы с салып:
— Бьлем... Сен меш алд ап т у р с ы н р о й , Д е м е ж а н - а у !
Жу рег 1м б 1р с у м д ы к т ы сезед1... Сен1 т 1р 1 коймайды бул
ж а у ы з д а р . Е н д 1 с е н 1н алтын ж у з щ д ! кору ж о к кой б 1зге!..
Б о с ар а н д а ж а т ы п елерпн, мен1 е з щмен б 1рге алып кал!—
деп зар е щрег ен де, Д е м е ж а н н ы н да, к ас ын да ры карттар-
дь щ д а сай с у й ег ш с ы р к ы р а т к а н . Б е к е мен Д и к а н б а й
ею ж а к т а п :
— Кой, Биб1, са бы р ет. О нда й ж а м а н ырымды бас-
та ма .
— А б а к т ы р а тускен к а з а к т ы н а л д ы- ар т ы Д е м е ж а н
д е й с 1н бе. Б у л д а ер б а с ын а келген у ш ы к шырар. А м а н д ы к
болс а, э л 1- ак бо са н ы п шыр ад ы , — д е с 1п Биб)Н1 зорра
жубатты.
Бул к е з д е с у д 1н ауыр тигеш со нша , Д е м е ж а н б 1рнеше
кунге дешн езше-ез1 келе алмай ж у р д к Кейш келген
Эбд^расыл мен Д и к а н б а й г а Б и б ш 1 б у д а н ары к ал аг а
экелмеуд1 тапсырг ан. К а з 1р б а й г у с т ы н к ун 1 не болып ж у р
екен? Б и б Ы о йл а с а болды, ж у р е п кан к а к с а п коя береди
Ол тек Б и б ш щ а лд ын да гана езш кшэлы санайтын.
Со н а н кешн а р а г а апта салып, К у д е р 1 мен Б а б а л ы к
к е л т кетт1. Э з 1рше а т к а мшер агайыннан т е б е керсет-
кеш — сол екеу1 гана. О л а р да Г а у га нм ен астыртын т 1л
табысып, к а р а у ы л д а р д ы па ра ла п, к а р а н г ы т у с е жа с ыр ы-
нып кел 1пт 1. Ел 1ш 1ндег 1 б 1раз ж а н а л ы к т ы Д е м е ж а н
с о ла р д ан е с т 1п- б 1ЛД1. Ж а к ы н д а Т е р т у ыл елшде тетенше
с а йл ау етш, Д е м е ж а н н ы н орнына у ю р д а й л ы к к а Кексе-

542
генд1 б е к т г т . Д э л с а й л а у к а р с ан ы н д а ел 111л та гы да
Ж1кке бел1Н1п, д а у ы с к а Кексег ен, Т ын ыб а й, Ы с к а к ушеу1
к ат а р тускен екен. М а т е н - ам б ы бул жол ы Кексегенд1
колай к е р т т к Б 1р а к с а й л а у г а дейш э л п л е р д щ б э рш
дэмеленд1рш, э р к ай с ы сы на ж е к е - ж е к е у э д е берш ж у р т ,
Д е м е ж а н д ы к а ра ла йт ы н к а г а з д а р г а тугел мер ба стырып
а лг а н кершедк К у д е р 1 осы ж а й л а р д ы а йта келш:
— Ел ж у а н д а р ы н ы н а з г е кеп к ерг еш у ю' рдайлык
ед], оларын алып, а р м а н д а р ы н а ж е т ш т ынды гой. Енд1
а з г е у лы к т а р б ур ы нг ы д а й ш у ш л е к о й м а с , — деген элде-
неге ум1т арта сейлеп.
— Е, у л ы к та н не кайыр с у р а й с ь щ . К а з а к т ы н ез колы-
мен ез ж буындырып елт1руге келгенде, б у л а р а лд ын а ж а н
са ла м а , — дед1 Д е м е ж а н к у р с ж ж . — У лы к т ы койшы, бэр1-
нен де у ю р д а й , з э н п л е р д щ ж ина л ып б а с к а н мер1 киын
болып т ур. О к ы с а н ж а н ы н ту рнл г едк М а г а н жапсыр-
маган пэлес! жо к .
— Б а с к а е л д щ у ю р д а й л а р ы д а мер б ас ып па?
— Ту г ел. Б а с т ыг ы М ам ыр б ек , Турысбек болып,
Та нг ыт , К е к се г ен ге деЙ1'н т е г 1с кол койган. Тек Ш э ш н щ
г ана колы жок . Б1р жыл т у га н тел ед1... Кад1р1н ж а н а
61ЛД1М а зам аттын.
Со л ж ол ы Ку дер! буган та гы б1р ж аналы к хабар жет-
К1зген. Д е м е ж а н г а б1р септ1Г1 тиеме деп, к у а н а , аптыга
турып айтып едк
— ■А йт па кш ы, еткен ж ы л ы а з д щ а у ы л г а б а р г а н
шер1ктерд1 с о к к ы г а жыг ып , б1реу1н мерт к ылг ан Ба й с ер ке
мен Ы с к а к т ы н ж т т т е р 1 болып ш ык т ы , — деген ен1 бал-
бу л жа н ып . — Б 1рге б а р г а н а д а м д а р д ы н кейб1реу1 1СТ1Н
мэн1С1н кеЙ1н тус1нсе керек. С о л а р д ы н ез1-ак ж у р т к а
жай ып жур .
Бул Д е м е ж а н у шш а с а к а ж е т ф а к п едк К у а н г а н ы на н
Кудер1Н1 к у ш а к т а й а лг а н .
— Бэсе, ез1м де с о л а й ' ш ы г а р деп ойлап ед1*м. М а г а н
к ур ы л г а н к а к п а н н ь щ ен кау1пт!С1 осы ед1 гой... Ал сен осы
деректерд1 к а г а з г а тус1р1п, а й г а к к у э л а р д ы н колын кой-
дырып б ере а л а с ы н б а ?
— Со л нэрс е ез1мнщ де о йымда б а р , — дед1 Ку де р] .—
Эуел! ез1щзбен а кы л д а с ы п алайын деп ед1м. Со л т у н п
о киг аны н эдеЙ1 к ас т а н д ык п ен 1'стелген1н ра ста п, а яг ын а
кеп адам кол койып, 1ледеп у л ы к к а ж1берсек пе деп
О ТЙ ф М Ы З.
— Б у л а р ы н да д у р ы с екен. Б1'рак с о з б у й д а г а салып
журт алмай, т е з д е й н д е р , — дед1 Д е м е ж а н т а га тс ы з -
данып.

543
Кудер1 мен Бабалык, е к е у ш щ б у д а н б а с к а да ж а с а п
ж ур ге н т1рлжтер1 б а р екен. О л а р Р а м а з а н Шэ шш е в ,
Ы бы р а й б а й б а т ш а , М у р а у ы т ба й сиякты каланын, беделд!
а д а мд а р ы н орыс консулына салып, у л ы к к а сол а ркылы
ыкпал етуд1 о й л ас т ы р г а н к е р ш е д ь Консул Со к ов каз1р
Ш э у е ш е к т е жок, Б а т ы с С161Р ш е к а р а б а с к а р м а с ы н ы н
ша к ырт у ыме н , О м б ы г а кетшть Со л к е л ю м е н ж а н а г ы
к1С1лер ю р ш свйлеспек. Егер орыс консулы шындап ара-
ла с са , М ат е н - а м б ы н ы н оны т ы н д а м а с к а ш ам ас ы к айс ы
деп, ж1 пттер соны к е щ л д е р ш е кеп а у ж а л т у т а д ы екен.
Б у л ж ай Д е м е ж а н к е щ л ш д е де ум1т у шк ын ы н тутатып,
енкейген е н сесш б!р к етерш т а с т а г а н . С о д а н бер1 к ал а
мен д а л а д а н б1рдей т а г а т с ы з х а б а р к ут ш ж у р ге н ж а й ы
бар.
Каз1р Н а у р ы з айы туып, кун у з а р а б а с т а г а н . Д е м е ж а н
ж а т к а н к а м е р а г а ж ы л у мен ж а р ы к м о л ыр а к ту сш, кек-
т е м нщ ж а к ы н д а п к а л г а н ы н сезд1ргендей. Кейде терезе
торына ш ы м ш ы к т о рг ай л ар , мо м а ка н кептерлер келш
конады. К у с екеш к у с та к о с - к ос та н ж у п т а с ы п ж у р е т ш бо-
лыпты. О л а р да е з д е рш е у я салып, у р п а к к а л д ы р у д ь щ
МЭНПЛ1К к а м ы н а ю р к к е н .
Ш а м а с ы , т у е мезпл1 болып к а л г ан шыгар. Б 1р кезде
ес1к с ыр т ы н да г ы к ар а кулыптын, а шылг аны, белд1к тем1р-
Д 1Н са лдырла п б о с а г а н ы ест1ЛД1. 1л е - ша ла ту рме ба стыгы
Гауган, мен б 1р к а р т а ц к а р а у ы л д ы н ю р т келе ж а т к а н ы
б а йка л ды. К о л д а р ы н д а шелекке са лг а н, д а с т а р к а н г а
о р аг ан б у ы н ш а к - т у й 1ншек тер 1 ба р. Б 1реулер сырттан
т а м а к экелген с е ю л д г К а р а у ы л к е т е р 1п келген з атта рын
б у р ы ш т а г ы ж а т а г а н устелд1н, у с т 1не койып, келген 131мен
шыгып кетт1 де, б ел ме де Г а у г а н юд1рш калды.
— Ал ы с т ы к т а й т а м а к алыныз, Д е м е ж а н мырза. ©31
б 1р дэмд1 т а г а м - а у деймш, ис1 мурынды ж ар ы п б а р а д ы , —
дед1 ол к уле Т1Л катып.
— К1М э к е л д 1 екен, б1лмед1щз бе?
— Оны мына х ат т а н о к ы р с ы з , — деп Г а у г а н калта сы-
нан буктеул1 к а г а з алып у статты.
— Х а т у й гы р досы Э с е н а ж ы д а н екен. 1 ш ш де карын-
даш пен асы гы с су й к ек тете ж а з ы л г а н бес-алты гана сейлем
бар. Д е м е ж а н н ы н о й д а - ж о к т а м ынадай киын ж а г д а й г а
тап бо л г а н ы н а уй 1Ш1мен к атты кынж ылатынын, б 1ра к
т у б 1нде 1с онына кел1п, аманды кпен бет кер1сет1н1не сен1мд1
екен1н ж азы пты . « М ы н ау А у а х а н н ь щ с а г а н арнап п1С1рген
т а га м ы е д 1. Б13Д1Н у й д 1' н дэм! та р т а р ма екен деп ырымдап,
е з 1не эдеш Ж 1б е р 1п отыр» д еп т 1 х а т т ы н аягында.
Д е м е ж а н н ы н кез!не ж а с уй 1р1лд 1. Бул — ба яг ы Ши-

544
амбыныц а л д ын да тьлмаш болып, мунымен б1рге кызмет
1стеген, кешн а л ы м - с а л ы к мекемес ше а у ы с к а н Э с е н а ж ы
р о й . Д е м е ж а н к а л а г а келгенде кейде с о ны н у йш е т у с ш ,
олар д а к ыр д а г ы мунын а у л ы н а к е л т , ж ш а р а л а с ы п
т у ратын. Уй 1Ш1мен к о н а кж а й , к а з а г у а р , ж а к с ы а д а м ­
дар. Д е м е к еск1 д о с т а р д ы н муны эл1 у м ы т п а г а н ы гой.
Э с е н а ж ы мына отырран Г а у г а нм е н де кызметтес болган,
ж а к с ы та ныс юсшер. . . Б 1ра к Д е м е ж а н ем1ршщ а к т ы к
с а г ат ы н д а сол уйден т а г ы да дэм т а т а т ы ны н дэл к а з 1р
бшген ж о к ед!.
— Э не ук у нн е н бер! б 1р б а й к а г а н ы м , — дед| Гауган,
ыдыстагы т а г а м д а р д ы устел у ст ше койып ж а т к а н Д е м е ­
ж а н г а к а р а п . — Слзд1 ез т у ы с т а р ы н ыз г ана емес, к а л а ­
да г ы уйгыр, езбек, т а т а р а г а й ы н д а р да т е б е с ш е к е т е р т ,
катты сыйлайды екен. К у н к ур г а т п а й т а м а к э к е л т ж ат -
кандары. К е з ш д е о л а р г а да кеп ж ак с ы л ы г ы н ы з еткен
гой, шам а с ы?
— С о л а р д ы н бэрш ж а р ы л к а п т а с т а д ы м деу г е болмас.
Б 1ра к л р ш ш к т е сол а да мд а р м е н д е осы е з Ы з сияк ты
ж а к с ы с ы йл а с к а н ед1к,— дед! Д е м е ж а н . — Ал, Г а у мырза,
а з де т а м а к к а к е л щ 1з.
Т о н а з ыг а н ет, т а б а к к а са лын га н ы с т ы к манты, сарым-
с а к т а н п 1С1рген т э т т 1 к а л а ш де йс 1з бе, шаг ын у с т е л д щ
уст1 сыймай кетт1. М у н д а й а с - с у д ы н сонг ы кезде Д е м е ж а н
атына ж ш кел1п ж а т к а н ы д а рас едй А у ы л д а н Э б д 1расыл
мен Д и к а н б а й кезектесш экелет1Н мол а з ы к т ь щ сыртында,
к а л а да г ы Б а б а л ы к , Ы бы р а й сек1лд1 т а н ы с - б ш с т е р д е н де
апта сайын осында й сый т а б а к т а р К1р1п ж а т а т ы н . Ж а л г ы з
адам сонын бэ рш жеп т а у ы сп ай д ы, эрине. Асып к ал г а н
мол т а г а м к е б ш ше т у р м е к а р а у ы л д а р ы н а б уйырады.
Г а у г а н каз1р соны еске алып:
— Мын а к ал пы н да б у к 1л турмен1 а сырайтын т у р а д з
б ар- а у , ук1рдай. Мегпн к а р а у ы л д а р ы м н ы н эбден д э ш п п
алг аны сонша, С1зге сырттан т а м а к келе ж а т к а н д а , аш
иттей куйр ык та рын б у л г а н д а т ы п т у р а д ы , — деп р а к а т т а н а
К у Л Д 1.
— Эрине, Г а у г а н да е з ш а с ы л тект1 м ан ьч жу р н э с ш -
ненм1н деп есептейт1н. 1ш к 1 сырын тугел а кт а р ы п а й т п а с а
да, ж а н а эм1рнл М ат е н - а м б ын ы ж а р а т п а й т ы н ы сез1лед1.
Онын С1бе ж ур т ын а н шыгып, мынадай ж о г а р ы шенге ие
болуын а к ы л г а сыйымсыз, к ез д ей со кт ы к деп б1лед1.
Х а л да йл а рды ту рпа й ы, надан деп, а лымсынба й отырады.
Егер бил 1к б а с ы нд а М а т е н - а м б ы сияк ты б 1реу емес, асыл
тект1 ма н ь ч жу р ЭК1М1 о тырса, Д е м е ж а н д а й а з а м а т т ы
б у й т т к ор л а м ас ед1. Б э р 1 де х а л д а й л а р д ы н б ш м с 1з,
18 К. Ж учадиов
дерек1Л1пнен т у ы п отыр дегенд1 с ез а р а с ын да айтып т а
калады.
Г а у г а ц к а з 1р д е е з ш щ т е к т ш п н е барып, т а б а к т а р ы
мэнт1ден б 1рер мэрте алды да, е з г е а с к а сурына коймады.
Ол м ан ад ан б е р 1 Д емежаннын, а сыкты ж ш к т щ ойынды
етш к а с к ы р ш а к ал ай ж ул ы п ж е г е н ш е т а н д а н а кез салып
отырран.
— М ш е , нарыз кешпенд1лер эулет1 деп С13Д1 айтура
б о л а д ы , — дед1 с у ш ш ш ш ж а с ы р м а й . — Слзге к ар а п о т ы ­
рып, г ас шщ тэбет1 а шы л ы п кетед1 екен.
— Осынын, б э р 1 С 13Д 1Н, а р к а ц ыз р о й , — дед1 Д е м е ж а н . —
Айтыцыз шы, Г а у мырза: С13 а д а м г е р ш ш к парызын етеп,
маран ж э р д е м колын созып журс1з. Осы к ы л ы р ь щ ы з д ы
ж ор ар г ы у л ы к т а р с е з ш к а л с а , езщ1зге к е а р ! тиед1 деп
к а у ш т е н б е й а з бе?
— М а р а н не 1стейд1? Киын к ы лс а кызмет1мд1 тары
бIр са ты т е м е н д е т е р , — деп к у л д 1 Гауган,.— М е н 1 Ши-
а мб ын ы ц к аЬ а ры на н к у т к а р ы п, ел1мнен алып калран
631 Ц13 емес пе е д 1Ц13. Е ндеше, мен1ц к ал га н е м 1р 1м —
Т у г е Л 1МеН С 13Д 1К 1...
О с ы да н кей 1н Г а у г а ц кеп бегелмей ш ы р ы п кеткен.
А з д ан соц манары к а р а у ы л кел 1п, к а л г а н т а м а к пен
ы д ы с - ая к ты жина п экетть Д е м е ж а н ток б а с у уш1н каме-
р а ныц 1Ш1нде сендел!п б 1раз ж у р д 1 де, акыры т е с е п н е
ба рып кисайды.
« Ж а к с ы л ы к ж а с а с а ц ж а к ы н р а емес, ж а т к а ж а с а у
керек екен рой,— деп ойлады ол ж а ц а г ы Г а у г а ц д ы еске
а лып. — Айт к ан с е з шд е т у ратын , т э рб ие м е к теб 1н керген
а да м д а р. Асыл тект1М1з д е с е дегендей. Е ц бастысы, М1нез-
дер1нде к ул ды к , ж а р ы м п а з д ы к жок. .. А л б а л а ж а с т а н
б 1рге ескен, у з а к ж ы л узецг1 карысып к а т а р ж ур ге н
Т е р т у ы л д ы н аткам1‘нер пы с ы к та ры б 1р рет кел^п, т е б е
к ер с е т у ге де ж а р а м а д ы - а у ! Со ны ойлаура ю с ш п , мэде-
ниет! жетпед1. К у л д ы к т ы ц та кия т а ц б а с ы ба ст а р ын а н
эл 1 кетпеген1 р о й ... У л ы к к а ж а к с ы к ершш, шен-шекпен
алып кал у у ш ш , к иы н- кы ст а у кун дерде муны бэр! сатып
кетт1. К у д ы к т а ж а т к а н кур б а к а л а р мына дуниен1Ц шын
келбетш т а н ы п - б 1л м е й- ак етер ме екен?! Ана жылы бау-
кеспе уры Б а й с ер к е у р л ы к т а н усталып, ту рме ге тускенде,
бэр 1 т у с - т у с т а н ш ап кы л ап , ел1п к ал а ж а з д а п ед1. Ал
б у п н ез у г а рд а йл ар ын а кол ушын беруг е де ж а р ам а ды. ..
Иэ, а йтпа кшы, Б ай с ер к е — о л а р д ы ц ез б ау ырл а ры,
Т е р ту ыл екен р о й . Ал Д е м е ж а н н ы н гам екенш б 1р кудай-
д ы ц ез! бьлсш. Д е м е к , олар бугал х а л ы к т ы н егал1 б олу
дэрежес1не эл! к е т е р 1лген жо к . А д а м деген а р д а кт ы

546
атты иелену б ыла й ту рсын, о ла рды казак, деп а й т у д ын
©31 обал. Бэр1 де — юшк ент а й т в р ту ы л да р, юш к ен т а й
керейлер...»
О с ы н д а й ш ы р м а - ш а т у ой к у ш а р ы н д а ж ат ып , Д е м е ­
ж а н н ын к©31 1Л1Н1П кетштк К а н ш а у й ы к т а ра ны б е л п а з ,
салдыр-гулд^р еткен э л д е б 1р ж а т д ы б ы с т а н оянды. Б 1р
кезде е а к ашылып, 1шке б1реулердщ ю р т ж а т к а н ы ан-
рарылды. Д е м е ж а н кезш а шы п алранымен, эл1 де у йк ы д а н
айыра коймай, сол кисайран куй! ж ат к а н - д ы . Кенет боса-
рада турран М а т е н - ам б ы н ы керш, б ас ы н к етерш алды.
К а с ы н д а т у рм е бастыры Г а у г а н ж з н е э неукуннен бер!
муны с у р а к к а алып ж у р ге н т ерг еу нл терелер бар. М а т е н
б е л ме нщ о р т а с ын а т а ма н ж а к ы н д а д ы да:
— А - а, Д е м е ж а н мырза, а з осында е к е н а з гой? Бей-
мезпл келш, у йк ы ны зд ы б узып Ж1берген ж ок пы з б а ? —
деп езу1 ж а й ыл ып к улдк
«Бул ит т1мтшш м у н да не 1здеп ж у р екен?» деген'
б\р оймен Д е м е ж а н орнынан кетер1ЛД1. Т е р г е у - с у р а к аяк-
та лг ан сиякты едь М а т е н б у г а н бурын д а б1рнеше рет
кел1п кеткен. Б 1р а к о нда к а м е р а г а К1рмейт1н, т у р м е бас-
тыг ын ын кабинет1не, не с у р а к ш ы л а р белмес1не ш а к ы р т а -
тын-ды. Не де б ол с а ж е ш н 61лг!с1 кел1П, М а т е н н щ к ас ын а
та яп келд1 де:
— Иэ, э м 1р ш 1м, ж ай серуендеп ж у р с щ бе? Э л д е
мыналар сен1 де осында к а м а г а л ы айдап экелд1 м е ? — дед1
оган ж о г а р ы д а н т ен е карап.
М у н д а й т ж е ш а б у ы л д ы кутпеген М а т е н са сып калды:
— К а л а й ш а ? Мен, шынымен- ак, к ылмыск ерг е у кс ай -
мын б а ? — деп иыгын кетер1п кулг ен болды.
— Юм бшсш. Каз1р к ал ай деп болады. . . Им пе ра т о р
Г у а н с ю й д щ ©31 мырза к а м а к т а о т ыр га н да, к а р ап а йы м
х а лд а й у лы н ь щ т у р м е г е тусу1не т а н д а н а т ы н не бар?!
Мын а с©зд1 е с п г е н д е э м 1р ш 1н1н ш а ш п а у ы н к©тер1п
ж ур ге н К1Ш1 терелерд1н кез1 ш а р а с ы н а н шыгып, ады-
райып кетт1. Б 1р а к М а т е н сыр берген жок. К а й т а жан ы
юрш, кен1лдене тускен сьщай танытты.
— К е р д щ 1здер гой, м ыр за л ар. Б ул Д е м е ж а н уюрда й-
мен с е й л е с у д 1н ©31 д у ни ен щ р а к а т ы , — дед1 к а с ын да гы -
л а р г а карап. — О з д е р б а р а т у р ьщ ыз д ар . Б 1з д 1н ек еу ар а,
о на ша айтысатын э н п м е м 13 ба р.
Б а с к а л а р а я к т а р ы н ы н ушымен басып, д а л а г а шыгып
к ег п де, 1ште екеу1 гана калды. К а р а у ы л д а р д ы н б1р1
сырттан ек1 о р ы н д ы к экел1п койды.
— Отырьщыз, Д е м е ж а н мыр за , — дед1 М а т е н сол
о ры нды к т а р ды н б 1р 1не ж а й г а с ы п ж а т ы п . — Шы н ы н д а да,
547
б 1р емш-ерюн о тыр ып э н п м е л е с е й ж ш к © з Ы з б ы е а з , бул
т у рме д ег е н 1н,13 тек к ы л м ы с т ы л ар ж а й ла г ан , ©те к в щ л п з
же р р о й . Шы н ы мд ы айтса м, осында келгенде, а з д е н б а с к а
сыр ашып, се йл ес ет ш де ешк1м жо к .
« Мын а неме б у п н тым ш а л к ы п отыр екен. Ушр геш
а лшы т у с ш , т а г ы б 1р жерден упай алып ш ы к к а н - а у » деп
ойлады Д е м е ж а н . М а т е н н щ к а т а р ы н а к е л т , ж а ц а г ы
о р ы нд ы к т ар д ы ц б 1рше ол да Т1зе б у к п .
— Сен болсан, кылышьщн а н кан тамып, т у у деген
т у ю р т жерг е туспей т у р г а н мэртебел! улыксын. Мен
болсам, к а м а у д а ж а т к а н ту ткынмын. Б 1з дщ а р а м ы з д а
к ан да й э н п м е б олу ы м ум к ш?
— О-о, м ун да й ю ш ш е ш л д ш к т щ к ереп не? С\з к е ш е п
у ю р д а й , б 1р е л д щ кесем1 е м е с с 13 'бе. Мерз1мшен сзл кеш-
теу ту ып к а л г а н ь щ ыз б ол м а с а , кулл1 к а з а к к а хан бола-
т ы н - а к а да м с ы з .
«Ит-ай, а д а мд ы о с ыла й м а з а к ет1п, корлайтыны ж а м а н
гой!» Д е м е ж а н к а м а у г а алынг ал ы, оны ду р е г е жат к ыз ып ,
не урып- с ог ып к и н а га н ешк1м жо к . Б 1р а к онын есесше,
М а т е н - а м б ы н ь щ а н д а - с ан д а осылай кел1п, т ы ш ка нд ы
д о м а л а т ы п ойна г ан мысыктай, свзбен шымшып, тэлкек
етет1Н1 бар. Т а я к еттен г ан а втсе, сез суйектен ет ет ш ш
ж а к с ы б1лед1 итт 1н баласы. Д е м е ж а н н ы н корланганын,
ы за га б у л ы к к а н ы н керш, содан кэд1мгщей л э з з ат алады.
Т у т к ы н н а н ж а у а п а л у онын колы бос к е з ш д е п ен сушкт1
е рм е п. М у н д а й д а Д е м е ж а н да ештенеден та ртынб а й,
екеу1, к еб шше , а ш ы к кетет1н.
— Т у р м е д е ж а т к а н к ал ай б о ла ды екен, Д е м е ж а н
мырза? Клсшщ 1Ш1 пыспай м а ? — дед1 М а т е н а л а келенке
к а м е р а ны н 1Ш1Н кез1мен шолып отырып.
— К,ызыгып т у р с а н, мен 1н кас ыма к е л т б 1раз кун
ж а т с а йш ы. А б а к т ы н ы н не екенш сонда б 1л е с 1н.
— Б1ЗД1 койшы, 613 м у н да й терт д у а л г а бойымыз
уйренген ж а н д а р м ы з гой,— дед1 М а т е н онын сез1н елен
кылма й. .— С13 сияк ты кшз уйде туып, с а м а лд ы салкын
а у а д а , кен с а х а р а д а ерюн ©екен кешпещилерг е киын гой.
Э с 1ресе а с т ы на ж у й р ж ат М1Н1П, к ыран к у с салып, у шк ыр
та зы жетелеп, д у ни е н 1н кызыгын белшеден кеш1п журген
с 1здей а д ам ны н мынадай та р к а п а с т а о тыруы обал- ак. . .
С 1зге жан ым ашиды, Д е м е ж а н мырза. О з кайткен кунде
де бул а за п т а н к ут ы л уы ц ы з керек...
— в з щ ш е м аг ан а кыл айтып, жол склтеуге келген
екенс1н гой.
— Ж о к , шын айтам... Б у к ш к ылмысыцызды мойын­
дап, е з Ы з д щ онба й к а т е л е с ке н 1Н13Д1 айтып, еюметтен

548
кеппр1м с у р а ц ы з . Егер шын ж а л б а ры н ы п е т ш с е щ з ,
куд1рет1 кушт1 Е ж е н х а н н ы н р а кымы мол гой, кенлру! де
М у МК 1 Н .
— Е ж е н х а н деп о т ыр г а н ы н К1М с е н щ? К у с а д а н дертке
шалдыгып, б е й ш ар а , М1сюн куйге ту ск ен император
Гу а нсюй ме? Э л д е Цин са ра йымен бЁрге т у г а н жиеннщ
де т у б ш е жеткен жес!р п а тш ай ы м Цысид1 а й т а с ы н ба ?
— О з г е бэр 1б 1р емес пе? Т а к т а юм отырса — сол
Е же н ха н ! Немене б у ю л Цин империясы ш е к е н 1зге тар
келш тур ма?
— Эй, сол империянын да кул1 к екке ушып, ш а ны ра г ы
о ртас ына т у с е т ш кез1 алые емес-ау.
М е й м ан ас ы тасып, м ар д а м с ы п о т ыр га н М а т е н н щ бу л
жолы к у л у ге ш а м а с ы келмей калды.
— Ол ж аг ы н у а й ы м д а м а й - а к койьщыз, у ю р да й . Цин
устемд1п к у л а с а да, с 1з с и я к т ы л ар д ы н т ала йын т а б а н ы на
салып барып кулайды. Э й т е у 1р С1зден гер1 е м 1р 1м 1з д щ
у з а к б о ла тынына еш кумэн ж о к , — дед1 к ы за р а к т а п .
«Мына сум д у р ы с айтып о т ыр , — деп о йлады Д е м е ж а н
ш ш е н . — © ю ш шк е орай, м а р к у м Л и - ш а н с ы н сиякты мен
де М а н ш ын е ю м е т ш щ куйреген кез 1 Н коре алмай ет е т ш
шыгармын».
— Сонымен не ютейтш болдыныз, Д е м е ж а н мырза?
©з кылмысьщыз ды мойындап, ©К1меттен кепир 1м сурай-
сыз ба, элде осы к а с а р ы с к а н куЙ1 ду ние ден е те шыга-
сыз б а ? — дед1 М а т е н - а м б ы к а й т а д а н ж а й д а р ы к ал ы пк а
ТуС1П.
— М а г а н ж а к к а н ж ал а - к у й е н ж у к п а г а н сон, е н д 1
е з 1мд 1 кемекке ш а к ыра йын д е д 1н бе, з э л 1м неме?
— Б а с к а б 1р мэдениетт1 ж у р т т ы н ©К1Л1 б олс а, аймак-
тын эм1рппсше «улы мэртебел1м» деп сейлер е д 1. С 1здерге
с е п с ж о к кой б 1рак...
— О ла й деп б а г ы н ы шт ы к у л д а р ы н айта ж а т а р . Ал
мен сенщ б ш ипн д! мойындамаймын.
— Д е м е к бул С13Д1Н т у зе л ме с к е бет а лг ань щыз гой...
Ал да 63 Щ13Д1 к ан да й ж а з а кут1п т у р г а н ы н б1лес1з бе?
— Сен мен 1 ейтш коркытпа. Мен эд1лет ж о л ын да
е л 1мнен де т а й с а лм ай т ы н а да м м ын .
— Бекер... Бекер олай о йл а йс ы з , — дед1 М а т е н - а м б ы
басын ш а й к а п . — О з эл1 ж а с с ы з гой. К,ырык жет1 ж а с
деген не, тэЙ1р1. Ер ж т т т щ нагыз т о лы с к ан шагы... Б 1з
ж ак ын да Т у р ы сб е к у к 1рдай е к еу 1м 1з с 1з дщ а уыл г а барып
кайттык. Эйелдер1н1з кандай! Ырше н б!р! е т е д 1...
Д е м е ж а н Т1Л к а т к а н жок . Б!реу ж а р а с ы н ы н аузын
549
канын ш ы г а р а т ырна п а лрандай, к а н к а к с а п отырып
калды.
— Мен эл 1 д е а з д 1 б о сатып а лу жа р ын да ж у р м ш.
« 0 ткен 1с е г п , енд 1 кек к у м а й - а к койындар» деп халдай-
л а р ды д а б а с ы п т а с т а д ы м , — дед1 М а т е н - ам б ы сезш жал-
растырып, — Б 1р а к маран а з д щ ез а райындарьщыз киын
болып тур. У юр д а й, з э н п - е л у б а с ы л а р «Б1ЗД1 Д е м е ж а н -
нан к у т к а р а гер!» деп мерл ерш басып, ж ор ар ы га арыз
ж е н е л тш жатыр. .. А й т п а к ш ы , а з Т ер т у ыл емес, Керей
е к е н а з р о й ? О ла р е з де р ш у з а к жыл ж а т б 1ре у дщ биле-
генш катты н ам ы с к ы л а д ы екен.
— С а ра н к е р е п н щ ез1 сол емес пе? К а з а к т ы н алты
б а к а н а ла ауыз дырына н зиян ш е п п отырмаран шыгар-
сын , — дед1 Д е м е ж а н езу т а р т ып . — А й т п а кш ы, сен де
м ан ь ч ж у р емес, а б е с щ р о й . М а н ш ы н е ю м е т 1 сеш к ал а й
бил 1к б а с ы н а койып отыр?
— М а н ь ч ж у р мен с 1бе а га йынды х а л ы к т а р р о й . О л а р
кейде б 1р 1н 1н. орнына б 1р 1 ж у р е беред1,— деп М а т е н - а м б ы
ж ан ы ж а й т а п к а н д а й , р а к а т т а н а кулд1.— Ал мына к а з а к ­
т ын а р ас ы киын екен. Э р ру ез алдына ж а т к а н б|р мем­
лекет! ©з ш е к ар а сы н ан кия ба стырма йды.
«Мына с у м ы р а й д ы н айтып отырраны рас. Зэл1м неме
к а з а к т ы н осал же р ш к а л а й дэп басып б ш п алран?» деп
о йлады Д е м е ж а н . М а т е н н щ жуз1'не жирене карап, аз
отырды да:
— Сен м ан ад а н бер! маран а рт ы ла ты н ен а у ы р кунэ ш
неге а у ы з г а алмай отырсын? Слрэ, сонын туб1нде б1р
ш и к 1Л 1к б ар - а у, ш а м а с ы ? — деп келемеждей кулдк
— Нен1 а йтас ыз ?
— Умытып к ал ды н ба? Элг1 Б айс ерк е мен Ы с к а к т ы н
к олымен к у р б а н д ы к к а шалып, б 1з д щ б а к ш а н ы н 1Ш1не
кемд1р1п т а ст а йт ы н ш е р ж т щ ел!Г1 ше? А д а м е л т 1ру ен
ауыр к ылмыс с а на лма йт ы н ба ед1?
Ма т е н мунда йды кутпесе керек, е н 1 к а р а к ошкыл
тартып, ауз ына сез туспей, муд1рш калды. Тек элден
у а к ыт т а :
— Ол ж а г ы н ал1 а н ы к т а у керек. А й р а к- ку э л ар бар
гой... т е к с е р е м 1з , — д е д 1 т у р а ж а у а п беруден ж а л т а р ы п.
Т у л а бойын а ш у кернеп, к ал ш ы л д ап кеткен Д е м е ж а н
осы т у с т а езш у с т а й алмай калды. К а рс ы а л д ын да отыр­
ран М а т е н н щ ж а р ас ы н а н бу р ю т т е й б у р ш у с т а ды да,
т а ба н ы н ж е рг е т ип з б е й Т1К к етерш алды. А н а у ж а н дэ рм е н
а йка йла п, кемек ш а к ы р м а к болып ед1, оган м у р ш а с ын
келт1рмей, куректей колымен та ма рына н кыса койды:
— Дыбысынды ш ыг ар м а, иттщ баласы! Эйтпесе
550
к а р а у ы л д а р ы н ж е т ш у л г 1ргенше, ж ан ь щ д ы жа На нн а м г а
Ж1беремш,— д е д 1 зеки тш к а т ы п . — Неткен а рам, не деген
су а йт едщ, о нб а га н с у мы ра й? ! Т у р г а н б ойын толг ан
нэж1с, нагыз мерез екенсщ гой. О с ы д а н кейш де а даммын,
улыкпын деп, жер б а с ып ж у р с щ д е р , э?.. 1рш-ш1р1ген
М а н ш ы н н ы н ен соцг ы е л е к с е п , ж у р т ы н а ба йла п кеткен
б у р а л к ы т е б е т 1С1н сен! Ал намысты неме б о л с а н жа р ыл ып
ел ш кетш1, кэне! Сен ит а лд ын да и м огырганын у мыткан
екенсщ. Бэлем, осы т у р г ан ж е р щ д е Д о х а л д а й д ы н арткы
аягын куштырып, мына ш у б а т ы л г а н а йд а ры н д ы т у т ам -
дап турып ж ул ып алайын ба?! Ж о г а л кез1ме кершбей!
Бу д ан кешн бул ж а к к а а я к б а с у ш ы болма... Т 1фу, к ан да й
жшркешпт е д щ ? ! — деп у л ы к т ы н а лк ы м ын а н колын
босатты д а , б ет ш е былш е т п з ш т у п р ш Ж1б е р д 1.
М а н ь ч ж у р кытай са лтында , бетке т у к 1ру — та як пен
у рг ан на н э лд е к а й д а ауыр. Ол а быр ойда н айрылып, б 1р-
ж о л а к ар а бет б о лг анн ь щ б е л п а . Е с е ц г 1реп к ал г а н М а т е н
дереу к алта сын сипалап, колына е ш т е н е туспег ен сон,
ш у б а т ыл г а н ж 1бек ш ап а н ы н ь щ ж е ш ме н бетш с урттк Б у л
жолы Д е м е ж а н н а н о нб а й жен1лген1н сез1п тур. Б 1р а к
к а н ш а с у р т ю л е с е де, бетшдег1 к а р а т а ц б а енд! кайтып
т а з а р м а с т а й , мэнг 1 к алып к ойг аны а ны к ед1.
— ЕНД1 т 1р 1 к ал а м деп о йл а м а . С е н 1н т а г д ы р ы н мен1ц
к а т ы м д а , — дед! М а т е н ес1к а лдына ба ры п а лг а н сон а йб ат
шепп.
— Оу, с а г а н т а г ы тш б 1тешн дед1 ме? Бер! келш1
е з щ! — деп Д е м е ж а н тап берген.
Д о н а й б а т ы н сыртына салып, ж ай ж у н ш корбитып
журген1 б ол м а са , Матен ж ар а т ы л ыс ын а н с у м д ы к к о р к а к
болатын. Е с 1ктен лып е т 1п к ала й шыгып кеткен1н бул
тшт! а нг а р м а й да калды.

VII

Т у р м е к ам е р а сы н д а еткен сол о к и г а д а н бер1 де ек1-уш


айдын ж у з 1 болды. Э р к а й с ы с ы ж ы л г а б е р г 1С1з, т а с б а к а д а й
т ырмыс ка н, у з а к а йлар. Бул у а к ы т т у р ме д е ж а т к а н
т у гк ы н на н гер1, М а т е н - а м б ы нь щ ж ан ы н а к атты батып
ед1. Ку н еткен сайын эм 1р ш ш щ ж у й к е с 1 ж у к а р ы п , уйкы-
-кулк1ден айрыла б а с т а г а н . Кез1 Ш1Н1п кетсе болды, ту-
сше Д е м е ж а н к 1ре д 1. Э л д е б 1р элуетт1 к ол да р а лк ы м ын а н
сыгып, б уындырып ж ат к а н д а й , к а р а терге т у с ш , шошып
оянады. К у н д е ж а т а р а лдында б у р ы ш т а т у р ат ы н куыр-
ш а к к у д айы н а сиынып, к ан ша ж а л б а р ы н с а да осы б!р
халден а рыла а л м а й - а к койды. К а с ы н д а ак с а за нд а й

551
к е р Ы п ж а т к а н М а х у с у л у г а да б у р ы л у г а м ур ш а сы бол-
май, аз к у н н щ 1Ш1нде а у р у д а н т у р г а н д а й ж у д еп к е т т едк
М ат е н - а м б ы к а н ш а а с ыкк а ным е н, Д е м е ж а н км эл1 сол
к у йшде к о з ра ус ыз ж а т ы р . Б у л онын, бар кылмысын хат ка
т у а р т , а я к жа р ын а б у ю л у ю р д а й - з э н л л е р д щ мерш бас-
тырып, К у л ж а р а ж е н е л тш Ж 1б ерг енше де, мше, б 1рнеше
айдын жуз1 болды. С о д а н эл! х а б а р жок . М ун да ры ла р
Д е м е ж а н р а ел1м ж а з а с ы н су ра ран- ды. Ал мунда й ауыр
ж а з а н ы тек ©лкедеп улкен у л ы к ты н ез1 беютуч керек.
1ле ж а ц ж у ц ы Ш ы р ы с Т у р ю с т а н г а ж а ц а д а н келген, ел
ж а г д а й ы н жет1к бшмейтш, к о р к а к т а у адам ед1. О р э , сол
©зшше с а к т ы к 1степ, 1СТ1 эдеш кейшге созып отыр ма,
ЮМ 61ЛС1Н.
К е щ л ш е б 1р т о к санайтыны, у ю р д а й - з э н п л е р Д е м е ­
ж ан ра сырттай ж а у ы к к а н ым е н , ж е м е - же м г е келгенде
т а й к ы п кете ме деп к орк ып ед], жок , олай болмады.
М а н с а п дес е 1шкен асын жерг е коятын, улыктын, ынгайын
б а кк ы ш ел ж у а н д а р ы ж е к е - ж е к е у р л ан ып келш, уюм-
а рызг а мерлерш басып бердк К е й б 1ре у ле р 1 ездер1 келмей,
арнайы б а р г а н Б айс ерк е , Ы с к а к т а р д а н мерш берш
Ж1бер1пт1. Т ы м к у р с а ©з к олымыз та за к алсын деп, да лба -
с а л а г а н турлерк.. Тек М э м б е т т щ у ю р д а й ы Ш эш рана
мерш беруден б а с т а рт к ан .
— Ар ы с т а н т у га н Д е м е ж а н н ы н х а л ы к у шш кандасып,
ж у р т у ш ш ж а р г ы г а тускеннен б а с к а ж а з ы г ы бар ма ед1?!
Н а к а к канра колымды матырып, о бал ына к ал а р жайым
ж о к , — деп мерш ©31 де б а спа й, с е з ш тындайтын кейб 1р
з энплерд1 де айнытып та стапты.
С о да н бер! ШэЙ1 у ю р д а й г а М а т е н н щ Т1С1 басулы
б олатын. Кол а с т ы н д а гы ж ан д а р м б а с к а р м а с ы н а Шэш-
нщ а т а с ы О тын шы биден б а с т а п а рр ы - б е р пс ш каз ба-
л а у д ы т а псырып та койды. К,аз|'р ел 1шшде ерш жур ге н
ж а н с ы з д а р а ркылы Ш э ш н щ пагжасы да к ал ын д ай т у с т
ед1.
Б а с к а с ы ештене емес-ау, М ат е н - а м б ы г а бэршен де
мына Д е м е ж а н н ы н э у р е п киынга т у с т т у р . Кун озган
сайын о г а н курган т у з а г ы уз1луге айналып, ж а й г а н торы
сетшеп ба рады. Д е м е ж а н д ы Т1Л т а р т к ыз б ас деген ен
ауыр кылмысы — а ул ына б а р га н шер1кт1 « ел т 1руЬ> ед1
гой. У а к ы т ©те келе онын, да ш и к ю шыга б а стады. К а з а к ­
тын, аузына сез т у р а ма, ш е р 1к т 1 мурдем кет 1рген Д е м е ­
ж а н емес, Ы с к а к пен Б а й с е р к е н щ Ж1пттер1 екенш сол
тунп ж ор ыкка катыскан адамдардын е з д ер ь ак жур тка
ж а й ып ж у р г е н к е рше д к Ал ел 1шшде Д е м е ж а н д ы жа к -
тайтын к е й б 1р к ю л е р со ла р д ы к уэ г а тартып, 1ле жац-

552
ж у н ына а рыз ж е н е л т ш т 1 деген с е з бар. Егер ол ф а к п
аны к та л с а , М а т е н н щ е з ж а г д а й ы к иынга а йна лма к.
©з дершщ к а н д а с б а у ыр ы Д е м е ж а н д ы с а т к а н Ы с к а к пен
Байс ерке муны аяр дейс щ бе, катты к ы с п а к к а алып
с у р а с а , со нын б эрш у йы мд а с т ы р ы п ж ур ге н М а т е н н щ
езш у ст а п берер1 хак. Апыра й, а лды- а ртын ойламайтын
неткен а к ы м а к ед1?! С о л а р г а с е н т , о д а к курып ж у р ге н
мунын езш де атып е л т 1ретш К1С1 жок. Д е м е ж а н к а з 1р
М а т е н н щ мойнына б а й л а н га н т а с с ею лд к Т е з 1рек кезш
к уртып к у т ы л м а с а , ез1мен б 1рге муны да с у т у б ш е ала
ке т у 1 м у м к ш .
Биыл ж аз ерте шыкк а н- ды. М а м ы р айы туысымен
ыстык т у с ш , аспа нн ан б1р т а мш ы ж а н б ы р ж а у м а й , т1р-
ш ш к т щ т а ндыры та рт ы лы п ту р. Э а р е с е а йна ла с ы бшк
дуалмен к о р ш а л га н ж а м б ы л д ы н 1пп тшт1 к апырык, не
уп еткен жел сокпайды. Ум1т пен куд1к а р а л а с неше алуан
ойдын к у р с а у ы н д а отырган М а т е н - а м б ы тынысы тарыл-
гандай одан ары к а п а л а н а т у с едк Ы з а мен ыстык кабат-
тасып, зыкысын кет1ргеш сонша, у с т ш д е п к елюлдеген
Ж1бек ж е л ещ н ш е ш т , б)р б у р ы ш к а атып урды да, п1л
су йепн ен 1стелген желпуиике ж а р м а с т ы .
Д эл о сындай киын кыстау кезенде, 1шке ез1Н1н кемек
Ш1С1, ж а с С1бе Ж1ПТ1 к 1р 1п, К у л ж а д а н келген купия пакет
Т1 у с ын г а н д а , М а т е н - а м б ы н ы н к ан да й куйде болг а ны
айтпаса да тусш1кт1. Ес1 шыгып к у а н га н ы со нша , пакетт1
колына а лг а н со н, с а л т бо й ын ша Пекин к а л а с ы орна
л ас к а н туст1К- шыг ыска к ара й тэж1м етуд! де умытып
б1рден ашып о к у г а к1р1скен... Б 1р а к у м т а к т а л м а д ы
О к ы г а н сайын каны к ашып, б оз а р а т у с т 1. Д е м е ж а н д ы
да рг а а су т у р а л ь ь д а й ы н ук1мд1 окимын ба деп д э м е л е т п
ед1, о н ы н о р н ы н а б у г а н арты кумэнд1, кеп м а ш а х а т ж у м ы с
та уып берштк
«Май айыньщ ж и ы р м а с ы н д а Демежен женшдеп
а р ы з - ша гы мд а рд ы т е к се р у ге К у л ж а к ал а с ын а н зан 1с
тер1н б а с к а р а т ы н улкен сановник шыгады. Со л Шэуе-
шекке барып, ж е р г ш к п орында 1спен т а н ы с к ан сон,
кес1М1Н сонынан б 1р- ак айтады...» делшген купия хатта.
М э са га н керек болса! « Т 1леп алг ан а у р у д ы н ем1
табылмайды» дегендей, ез1не де сол керек. Х а л д а й л а р д ь щ
жыртысын жыртам деп, а йд а ла д а жу р г е н кыр к аз аг ы
Д е ме ж а нм е н а й ка с ы п не жыны б а р ед1?! Бул а кыл б 1лсе,
о б ас т а соны б ау ы ры на та ртуы керек ед1 гой. Д е м е ж а н д ы
у з а к жыл к ол г а у ста п келген Ши- а мб ы а к ы м а к де й с щ
бе, сол кэр1 т арл ан б 1р д е н е т б 1лген гой.
Ма т е н - ам бы от алып к а м ы с к а тускендей катты капа

553
ланды. 1леде отырран у л ы к т а р д ы н с о лк ыл д а к т ы г ы н а ,
ж е т е с 13Д1Г1не ыза болран. Б 1рнеше айдан бер! с о з б у й д а г а
салраны аз бо лра н дай, енд1 оны ж а з бойы б1тпейтш,
узын- со на р жырра а й н а л д ы р м а к кой. Б уйт ш, ездерш
де, мундары елд1 де э уре ге са л ра н ша , у ю м - а р ы з д ы н
шетше «ел1м ж а з а с ы б е р ш с ш » деген у ш сезд1 ж а з а салура
б а т ы л д а р ы ж е тп е г еш ме? С о д а н б у л ш е коятын не б а р ?
Не деген бос б ел б еу , не деген шс алмас, кеще ед1?! О с ы д а н
кейш б у л е ю м е г п юм басынбайды, юм тебеце шыгып
ойнактамайды?!
Осы сэт онын к е н ш шд е неше а лу а н к у д 1к п ойлар
к ы ла н бердк Э л д е ж о г а р ы ж а к т а о т ы р га н д а р д ы н бул
жол ы Д е м е ж а н г а емес, м у н ын е з ш е ш у ш л е т ш ойы бар
ма? Бул Т а р б а г а т а й г а э м 1р ш 1 боп беюгенде, к ызг аныш-
тан 1Ш1 куйгендер, тшт! а ш ы к к арс ы ш ык к а н д а р да кеп
б о лг а н. Тек а с т а на д а н экелген ж е с 1р па т ша й ы м н ы н
б уйрыгын б у з а алмай, а ма лс ыз кенген-дк Э л д е с онда йла р
ж а н ж у н н ы н ба сын а йналдырып, Матенд1 сур1нд1ру уш1н
эдеЙ1 т ы р н а к астынан к!р 1здеп отыр ма екен? С о ла й
б олу ы да му м к ш- ау . К а л а й б о л г а нд а да ж а к с ы л ы к емес,
э й т е у 1р. Егер тексеруш1 у л ы к М ат е н г е т ю н б а сып келе-
тш1 рас б о лс а, онда кеп к ойма нын б е т 1 ашыла ды. Тергеу-
те к се ру кезшде Д е м е ж а н да , а й г ак - к у эл а р да с у р а к к а
т а р т ы л м ай калмайды. А л Д е м е ж а н г а сез тисе, у лы кт ы н
б а сын шыр а й н а л д ы ру г а онын Т1Л1 жет1'п тур. Б ас ын да
бэр 1 ап- айкын, оп-онай сиякты ед1, к а л а й - к а л ай киындап
кетт 1 бул дуние?
Ж о к , б у й тш кол к у с ыр ып к а р а п о тыр уг а болмайды
екен. 0рш1гел1 т у р г а н е р т т 1н алд ын алу керек. Е н аб-
залы — тексеруш1 улык ты бул а й м а к к а к ел т 1рмеу, Деме-
жанмен де, е з г е а й г а к - к у э ла р м е н де т1лдест1рмеу... Б 1р а к
б у п н - е р т е н жол га ш ы к к а л ы т у р г а н у л ы к т ы н алдын
к а л а й т о са рсьщ. Енд1 тек о с ы н д а гы ел ж у а н д а р ы н шошы-
тып а л м а й, ез с е з д е р ш де т у р а т ы н д а й ет1п да йында г ан на н
б а с к а а ма л жок. Ен т ш м д ю — келет1н у л ы к к а к а з а кт а р -
дын ез1н к а й р ап салу. . . Ж е к е бул гана емес, у юрда й-
з э н г 1лер де ез мерлер1 уш1н ж а у а п беру г е тшс кой. С о л а р
сез1нде нык т у рс а , М а т е н г е бэлендей с а л м а к т у с е кой-
мас.
Ал келе ж а т к а н у л ы к юм? М э с е л е сонда. Х а т т а
ж аз ыл га ны н да й, « ж о г а р г ы сановник» деген1не Ка ра га нда,
ол 1шкер1ден келген декейлерд1Н б 1р! б о лу ы да мумк^н. К 1м
де болса, оны осы к а л а д а к у т т о т ы р уг а болмайды. А й м а к
ше к ар а сы н а ш н б е й т у р г а н д а , б 1рнеше кунш1Л1к жерден
карс ы а л у керек. У лы к ты н а у ж а й ы н ел о ртас ын а келмей

554
ту рра нда , а у л а к т а туйген жен. Оны к ут ш алура, эрине,
М ат ен ж ал рыз б арма йды, осындары Т е р т у ы л д ы н а т к а
мшерлер1 мен б у ю л у юр да й -з э н п л е р д 1 ту ге л ертш а ла ды.
Ол а р ез а рызда рын мунда емес, сол ж а к т а , жол у с т шде
айтатын болсын. Юм бьлед1, сэт1 туссе. . . Ж о л Керей ж ай
л а у ы ны н устшен етед1 гой. Былтыр м ун ын езш к ар с ы
алг ан бекетке кеп уй т т л с ш деп, М а м ы р б е к те р е г е осы
б ас т а н х а б а р л а у керек. М а м ы р б е к сешмд1 адам Ол
б эрш де реттейд1.
Сол с а г а т т а н б а с т а п М а т е н - а м б ы елкеден келе ж а т к а н
у лы к т ы к ар сы а лу д ы н к а м ы н а ю р к т к Ж э н е бу л дайын-
дык ты е л - ж у р тк а д а б ы р а л а м а й , ете купия турде, ж пиш
келеп ж у р п з у г е т ы ры ск а н . А р а д а б 1р ж у м а еткенде ат
т ебел шдей 1ржтелген шагын топ, Керей 1нпндеп б1р жиын
га к а т ы с а мы з деген с ыл тау мен, Ш э у е ше к т е н елеус!3 ат
танып кегп. ..

Ал б у л кезде К у л ж а к а л а с ы н а н шыгып, Ш э у е ш е к к е
к а р а й бет алг ан князь Д у а н ь у з а к ж о л д ы н тен ортас ы
нан енд1 гана асып ед1. Б у л елкеге ж а к ы н д а келген мэр
тебел1 князь б а с ын д а ел керу, жер керу м а к с а т ы н д а эр1
у л ы к т а р д ь щ кеу-кеулеу1мен осы с а п а р г а шыгу ын шыгып
к а л с а да, жол а з а б ы ж а н ы н а б а т к а н сайын, е з ш щ жел
екпе ж е щ л т е к т т н е 1штей е к ш ш келе ж ат к а н - д ы . Ку н
болса э уе айна лып ж е р г е т ус к енде й ыстык. Ж о н г а р и я
ньщ е л с13, с у сы з шел д а л а с ы т а у с ы л а р емес.
Э л д е а л г а шк ы а ры нн ын б а с ыл м а р а н кез1 ме, ж о л д ы н
б1рш1ш ж а р т ы с ы б1Л1нбей тез еткен сиякты ед1 Селен
коныстар ж ш о р н а л а с к а н б а у - б а к ш а л ы , с а л к ын - с а ял ы
1ле ешр1 оган кеп к и ы нд ы к келт1рген жок. О д а н бер1
Е р е н к а б ы р г а н ы н ба тыс а л е м ш е 1Л1н1п, би1к асура кетер
1лген кезде де князь Д у а н ь бэлендей кина ла коймады.
К а й т а т а у 11111, эсем табират кер1Н1стер1 к е з д 1н ж ау ы н
алып, кен1Л1Н желп1нд1ре тускен. Т а л к ы н ы н кезен1нен
асып, би1к т а у у с т ш д е п ж а п - ж а с ы л С а й р а м келд1‘н ж а г а -
сына келгенде, у л ы к т ь щ м ул де ес1 шыгып кетт1. Таби-
г ат т ын а р д а су л ул ыг ын киып кете алмай, кел ж и е п н е
шатыр Т1КК131П, б!р-ек1 кун демалды.
Ж о л д ы н нагыз киямет1 т а у л ы е л к еш а р т к а т а с т а п,
Та ки я к ал ас ы на н еткеннен кешн б а с т а л д ы гой. А й н а л а
кез жетер жерг е дейш б у д ы р с ы з к ум а й т д а л а . Керуен
сарайы аталатын б екеттерг е мерз1мшде жет1п ж ы г ы л
масан, жо л - же не к е й с у та уып 1шудщ ез1 ете кат екен
Се йт ш К у л ж а д а н ш ы к к а н д а р ы н а он ш а к т ы кун еткенде,
555
Ш и х у шаНарына е л т - т а л ы п зорра жетш едк К а л а деген
аты демесен, бул да о йп а тк а о р н а л а с ка н, аса к а пырык,
ыстык жер болып шыкты Дег енм е н сол к а л а д а б 1рер
кун демалып, жерпл1кт1 е м м е т т щ сый-сияпатын керш,
ж а н ш а к ы р у г а ту ра келген. Аз ап т ы узак. с а п а рд ы кайта-
дап ж а л г а с т ы р р а н ы б у п н гана. Б ы е т ш д е р д щ айтуынша,
б а р а т ы н жерлер1 эл1 алые, Ш э у е ш е к к е дейш кемшде терт
ж у з ша к ыр ы м д а й жол ж у р у керек к ершедк
К н язь Д у а н ь н ы ц бул ж у р ю н щ ез1 жина кы, жецкл де
емес, э лд е не ше к е л жт ер т 1з б е п н к ур айт ы н у з а к - с а л к а р
кеш т э р 13Д1 Е н а лд а кесемдеп у ш ат жеккен, у с т ш д е
Ж 1бек шатырлы б а л д а х а н а с ы бар, кос д е н г е л е к т 1 д а ш а й
а р б а д а мэртебел1 у лы к т ы н ©31 келе ж а т ы р . Оньщ сон,ын-
да кузет эскер1 мен б а л д а х а н а кетеретш ж у к ш1 - ку лд а р
о р н а л а с ка н, жол ш а т ы р л ар ы мен азык-тул1к а ртк ан, ат
ж е м ш тиеген та гы б 1рнеше а р б а л а р бар. Ко с - к о с т а н
ж е п л г е н ш е т 1нен с е м 13, к у й л 1 а тт ард ы са р ж е л д 1р 1п, жер
енд1'рт, к атты айдап кетуге б ола р едК Б 1ра к император
э у л е т 1 са н а ла т ы н , мэртебел1 м ан ь ч ж у р б е к за да сы на ондай
асыгыс, с у ыт ж у р 1с ж ар а с п а й д ы. С э н - с а л т а н а т т ы буз-
бай, б1ркелк1 мимырт аянмен б а я у ж ы л ж ы п отыруы
керек.
М у н ы н сыртында ж у р п н ц п л е р д щ жуг1Н ауырлатып,
жолын бегейт1н т а г ы б 1р к ос ым ша м а ш а х а т бар. Елд1
к он ыс т а рдьщ, д е р е в н я - а у ы л д а р д ы н ту сына н еткенде, арба
у е т ш д е п ауыр б а л д а х а н а н ы же р г е т у с 1р 1п, бек за да ны он
шак ты адам ж а я у кетерш журу1 шарт Тек ел кезшен
у з а г ан сон гана к ай т а да н келжке отырура болады. Онда
да а ма лд ы н ж ок т ы г ы на н, жолдын, кашыктырынан. . . Жо л-
женекей к а л а л а р р а с о к к а н д а , б а л д а х а н а н ы сол к ал ан ы ц
ж е р г 1Л1кт 1 у л ы к - т е р е л е р 1 к е т ер е д 1. Ш и х у г а келгенде де
солай болды. Б у п н шарын к а л а н ы н к 1шкентай тересы-
ма к т а ры князь Д у а н ьд 1 кеш жерг е дейш к е т е р 1п келш,
ж а н а рана к ош - к о ш айтысып, у за ты п салган-ды. Осылай-
ша, с а л т а н а т т ы шерумен к ал а д а н узап ш ы к к а н ш а ж а я у
ш у б ы р г а н жург1нш1лер енд1 г ана кел1ктер1не к а й т а о т ы­
рып, аздап тыныс алган к е з д ер 1 едь
Князь Д у а н ь к ыр ык ка ж а с ы ж а н а 1 л шг е н 1 не кара-
мастан, д е н е а а шы га н к а м ыр д а й к аб а ры п ту ратын,
бы л к ыл да га н, акберте, сем13 К1С1 едк ©М1р1 кун ти1п, жел
к а к п а г а н а к к уба , ба лг ын ж у з 1 каз1р ыс т ык т ан быршып,
к ур е н 1 те т у с 1 п, ж1бек к у р к е л 1 б а л д а х а н а н ы н 1 ш 1 нде к е з 1 н
а ш ы п - ж у мы п зорга отыр. У с т 1 нде б1р1нш1 д э р е ж е л 1 с а н о в ­
ник екен1н б1ЛД1рет1н, ею ен1р1не тырна бейнес1 зерленген,
мол п1Ш1лген Ж1бек желен, а йд а рлы ба сында ж а к у т
556
тасты, шошак, тебел1, айыр к а л па гы бар. Ж1 бе к ж е л е ц н щ
узын жещне н зорра к е р ш с т ш с о я у т ы р н а кт ы кос колынан
желпу1Ш1 туспей, д а мы л с ы з ж е л п ж ш келедк К а п ы р ы к
ыстыкта Т1Л1 а уз ына сыймай, шел кысып б а р а ж а т к а н
сон, к ас ын да турран жез шелмектен кайна ран су куйып
1ШТ1.
1ш пыстыратын у з а к ж о л д а киял да н б а с к а с е р ж
жок. К,аз1р князь Д у а н ь н ы н ез1 мунда отырранымен, ой-
киялы а с т а на д а р ы сэ ши с а р а й л а р д ы ш ар ла п жу р . Кейде
631 шн осы х а л ш э ж у а л а р а н д а й , е з уш к и с а й т а , жымиып
кулш кояды. С о н а у алые Пе киндеп алтынмен апталып,
кум1спен куптелген император с а р а й ы мен о с ы н а у кун
к ак т а ра н Ж о н г а р д а л а с ы н ы н а р ас ы н д а к андай бай-
ланые болуы м ум кш? Сора н та нда на ды . Та рдыр нпркш-
шн а да м б а л а с ы н а ж а с а й т ы н зорлыры кеп екен р о й .
Ко лын да к у д 1рет 1 б а р л а р б у д а н к у т ы л г ы сы к е л т , зенб1-
рекке салран топтай ш ы мы р а та атып Ж1берш ед1 бул
байрус бурын атын е с т т е ш б о лм а с а , т у а н е де к 1 р т керме-
ген, шалрайдары Ш ырыс Т у р м с т а н н а н б 1р - ак шыкты.
Каз1р онын, мына т у р ш е к ар а п, князь Д у а н ьд 1 к уш кеше
Цин с а ра й ы нд а а л ш а н б а с ы п ж ур г е н ж о г а р ы шенд1
сановник деп к1м а йтар? К а р ш а д а й ы н а н император
Г у а нсюймен б!рге ескен, 61 р у стел ден ас 1шкен б ек за да ,
асыл тект1 император эулет1 деп к1м айтар?!
М а н ь ч ж у р л е р у с т е м д ж еткен Цин д ин ас тиясы б ил ж
курып т у р г а н ы на , М1не, ек1 ж у з алпыс терт ж ы л б о лг а н
екен. Со д а н бер1 а т а д а н б а л а г а мирас б о лып келе ж а т к а н
алтын т а к к а т о р ы з император отырыпты. С о л а р д ы н ул-
кызынан б у т а к т а л ы п ерб1ген у р п а к т ь щ 631 каз1р алты
мьщга жетед1. Ал князь Д у а н ь — сол алты мьщнын ж а й
г ана бгреу 1 емес, каз1рп император Г у а нс ю й г е терт а т а ­
дан косылатын ен ж а к ы н туысы. М у н ы н экес1 де, атас ы
д а ездер1 т а к к а о тыр ма г анымен, Цин с а ра й ы ны н Т1рег1
боп келе ж а т к а н б ш к т 1 а д а м д а р бо ла тын.
Осыны о й л а г а н д а , князь Д у а н ь ез т а г ды р ын а шагын-
г андай, 1штен тына, к ал т ы ра й курс1нд1. К е з алдына ж е а р
п а т шайым Ц ы с и д щ канын 1ш1не т а рт к а н, с у п - с у р бейнес1
елестедк С а р а й м ан ын д а гы б а с к а да кеп сановниктер
сиякты бул да оны б а л а ж а с ы н а н ж ек керуш1 едь Б 1рак,
амал к ан ша, 6 \р а уыз к а р с ы сез а йт у г а дэрмен1 жок.
Мшеки, сэл к ыл д а н тайып кетш ед1, акыры не болды?
Шы г ы с Турк1станнын кула дуз1не к ан г ыртты да Ж1берд1...
Япырмай, о т к а с а л с а куймейтш, с у г а с а л с а батпайтын,
мундай д а ж ул д ы з ы онынан т у га н эйел б ола ды екен.
Император С я н ьф а нн ы н к еше п к а н и з а п куйеу! елген
557
сон, т а л а й б а к т а л а с ы н ы н б а с ын жойып, ж и ы р м а жет!
ж а с ы н д а б шпк б а с ы н а келш ед1, мше, к ы р ы к бес жыл
бойы т а б а н а у д а р м а й т а к т а отыр. Н е б 1р аузымен к ус
т1стейт1н, а зу ы алты к а ры с сановниктер еркек б ас т а р ы-
мен осы б 1р шуйкедей эйелге ш а м а л а р ы ж е т п е й - а к
койды
1862 жылдын к е к те мш д е И м пе ра т ор Сяньфан
к айтыс болып, онын орнына алты ж а с а р улы Т у н ж и
т а к к а отырранда, оран ешк!м танданран жок. ©йткеш
ол елген и мпера то рдын б1рден-б1р мурагер! болатын
Ал м у р а г е р д щ шешес1 Цыси, с а ра й салты бойынша,
регентша — ба с у э з 1р болып т а га йы нд а лд ы . Б 1ра к Тун-
ж и д 1н ем1р1 у з а к к а б а р г а н жок. Небэр1 он тогыз ж а с ы н ­
да, артына у р п а к к а л д ы р м а г а н куй 1 кек тэшр^сше са па р
шект1. Д эл осы т у с т а ж е а р па т шайым Ц ы с и д щ билж
ба с ына н т а я т ы н - а к ж е ш ба р едк Ж у р т т ы н бэр1 солай деп
ойлаг ан. Ж о г а р г ы а к с уй е кт ер к е н е а , император Сянь-
фа ннын ©зге б а л а с ы ж о к б о лг а н д ы кт а н , онын а г а с ын ан
т у га н немере 1н 1С1, ж и ыр м а ж а с а р П у - Л у н д ы т а к иес1 деп
у й г ар ы п та койган.. Б 1ра к к ер е п не, ж е а р патшайым
о ла рд ы н бул ж о с п а р ы н 1ске асырмай, т а с - та лк ан ын
шы г а рд ы К у шпе н т 1зеге салып отырып, император Сянь-
фа ннын Ш1С1 улы князь Чун мен е з ш щ с 1нл 1с 1 Д э ф а н н а н
ту га н терт ж а с а р Гуансюйд1 т а к мурагер1 етш тагайын-
да ды Ал жес1р п а тш ай ы м сол б у ры нг ы д а й ез жиенше
регентша болып к ал а берд!.
К а з ф с а ра й манында Г у анс юй т у рал ы « Т а к к а ж ыла п
келш о тырга н император» деген с е з б а р. О ла й д е й т Ы ,
т а к м у р а г е р ж т е р т ж а с ы н д а а т а - а н а с ы н ы н бауырынан
кушпен а жы ра т ы п, а л г аш са ра йг а алып келгенде, ол:
«менш император болгым келмейдг Мен1 м ам ам а Ж 1б е р 1н-
дер» деп к о л д ы - а я к к а т у р ма й жыла п, уЙ1не к а р а й каш-
ка! кершед1 Б э л к 1м, сонда сэби ж у р е п б 1рдемен! сезд!
ме ол б а й г у с т ы н да бук1л ем1р1 н а г а шы апасынын езп-
С1нде к а й г ы - к а с ф е т п е н етш келе ж а т ы р р о й .
Князь Д у а н н ы н император Гу анс юй де н ек! ж а с улкен-
Д1П бар Б 1рак соган к а р а м ас т а н е к е у 1 с ара й манындаг ы
б е к з а д а л а р г а а р на лг ан мектепте б 1рге окыды. Гу а нсюй
ж а с ын ан Д1мкэс, 1лмиген а р ы к б а л а болатын Онын уст1-
не а т а- а н а с ын ын б ау ы р ы н ан ерте а ж ы р а г а н д ш ме, о ку га
ынтасыз тым бе йм а з а тентек болды М у г а л 1мнщ тап-
сырмас ын о р ы нд а у к а п е р ш е де келмей, к ла ста е з 1нщ
о йыншыкта рымен эурелен1п отыратын. С а л т бойынша,
с а б а к окымайтын т э р т 1п с 13 ш э к 1ртке д у р е с о г ы л у г а т и 1с
ед1 М у г а л ш д е р к ан ш а тютер ш кайраранымен, б о л а ш а к

558 .V - '-г,.- *
императорды ж а з а л а у р а б а т ы л д а ры жетпей, онын. орнына
д у рег е кезекпен б а с к а б а л а л а р д ы ж а т к ы з а т ы н - д ы . Б а л а
кезшде князь Д у а н ь д а к е к т щ улы Г у а н с ю й г е а рналран
б а м б у к т а я к т ы ц д э м ш т а л а й т а тып керген. Т а г д ы р ы
манда йына ж а з г а н сол а щы сордан б у л эл1 кунге дейш
а рылг ан жок . Имп е р а то р Г у а н с ю й д щ б а с ы н а б у л т уш-
рьпсе-ак болтаны, мунын, а р к а с ы н а ы л р и да э ц п р т а я к
ойнаумен келедк
Импера то р Г у а нс юй т а к и е а деген аты б о л м а с а, н а ­
га шы а па с ыныц шецгелшен ем1р1 бо са п керген ж ок .
Ж е т е а з , ы н ж ы к неме т ы м к у р с а е з ш щ б о л а ш а к эйелш
де ерюмен т а ц д а п а лм ад ы -а у! . . Кн яз ь Дуаньнын, эл1 кунге
дейш е с шде : 1888 жы л ы о к т я б р ь а йында он жет1ге то лг а н
м ура г ерг е к а л ы н д ы к т а ц д а у с а л т а н а т ы е тш ж ат т ы. Бул
ец соцгы, уШ1НШ1 с у р ы п т а у бо ла тын. Б у л т а н д а у г а су л у-
л а р д ы ц с у л уы деп 1р1ктелш а лын г ан , м а н ь ч ж у р а к с уй е к-
т е р ш щ о т ыз кызы к атысты. К о л д а р ы н д а г ы т а к т а й ш а г а
а т ы - ж е ш , а т а - т е п , ж а с ы ж а з ы л г а н а р у л а р алтын т а к т а
к а т а р о тырран ж е а р па т шайым мен мура г ер Г у а н с ю й д щ
алдына келш, б 1р - б 1рден к е р Ы с берген. Э т т е ц дуние!
Юмдер ж о к дейс1ц б у л а р д ы ц а р а с ын д а ? ! У лд е мен бу лде ге
о ра н г ан неб1р к а р а к а т кез, к ыпша бел с у л у л а р б о л а ш а к
им пе ра то рд ы ц кец1Л1 к ай с ым ы зг а а у а р екен деп, б у р а л а
б а с ы п е т ш жатты. О б а с т а ж а с м у р а г е р д щ наз ары б а с к а
бIр кызра тус1п ед1. Б 1р а к онысынан ешт е ц е шыкпады.
0йткен1 жес1р п ат ш а й ы м о г а н деген к а л ы н д ык т ы кун1
бурын о йластырып койган- ды. Ж а ц а г ы отыз к ыз ды ц
а р а с ын д а Цы с и д ыц т у г а н ага сы, генерал Гуй С я н ь н ы ц
кызы Л у н Юй бикеш те ба р-ту г ын. О л а сып б а р а ж а т к а н
е ш т е ц е а жок, о р т а ш а рана ец1 бар, ж ай к а т а р д а г ы кеп
к ы зд а рд ыц б 1р 1 бо ла тын. Ж е с 1р па т ша йы м м у р а г е р д щ
е з ш ш е тулап, к а р с ы л а с к а н ы н а к а р а м а й , а кыры оны сол
Л у н Юйге уйленд!рд1.
С о ны ц а ртына н кеп кеипкпей, 1889 ж ы л д ыц кектем1н-
де он с е п зг е толран император Г у а н с ю й ресми т а к к а
отырды. Ж а с и м п е ра т ор д ы ц ез Т1зпш е з ш е тигендей,
ж е а р па тшайым б1раз у а к ы т билжтен шеттетшг ен с и я к ­
ты болып та кершген. И м п ер а т о р Г у а нс ю й рефо рмашы
Кан Ювэйд1'ц ыкпалымен мемлекет б а с к а р у 1с1не к е й б 1р
е згерютер енг1збек болып та т а ла п т а н г а н . Со л ж ы л д а р ы
императорды к о л д а г а н ж а ц а ш ы л ж а с т а р к а т а р ы н д а осы
отырран князь Д у а н ь да ба р едь.. Б 1р а к ол дэ ур ен у з а к к а
созылмады р о й . Генерал Ю а н ь Ш и к а й д ы ц саткындыры-
нан р е фо р ма шы л а р д ыц сарай тецкер1С1н ж а с а у ж е н 1ндег1
бар к упиясы эшкере болды да, ж е а р па тшайым б а р

559
билжт! к ай т а да н ©з колына алды... Мше , император
Г у а н с ю й д щ мырза к а м а к к а алынып, к а т а н б а к ы л а у
а стыида отырранына да он жылра ж у ы к т а п калыпты.
С а йру с к у с а д а н а у р у р а шалдырып, каз!р кун еткен сайын
саррайып, с е н ш б а ра ж а т ы р деген с ез ба р. Ал жетшс у ш
ж а с т а г ы ж е а р па тшайымды ©ткен жылы паралич согып,
б ет- ау з ы кисайып к е г п деп едь Б 1р а к о л мыстан император
Г у а нсюйд! ж а л м а п ж у т п а й турып, одан б у рын ©ле кой-
мас.
Кн яз ь Д у а н ь ж е а р па т шайым Ц ы с и д щ с а р а й д а г ы
с у м д ы к т а р ы н еске а лс а , осы кунге дешн а р к а с ы н а н суп-
с у ы к т е р шыгады. Д у н и е д е мундай да колы канды, жолы
зарлы а д а м б ола ды екен. Осы б 1р э й е л дщ колынан кан-
ша м а ж а з ы к с ы з ж а н д а р о дуниеге аттанды. Ол ез б ил ь
гчне к а у ш т е н д ! р е д ь а у деген а д а м д а р д ы н бэ рш а я у с ы з
ку р тып отырды. Цыси ен, алдымен е з ш щ к у н д е а , и мпера ­
тор С я н ф а н н ы н з ан ды эйел1 Ц ы ан ь нь щ кезш жойды. ©зь
нщ т у г а н кел1Н1, император ' Гунжидын эйел! А л т у э к у й е уь
нен ею к а б а т к а л ып ед1, б о л а ш а к м у р а г е р д щ дуниеге
келуше м у м к ш д ж бермей, сорлы эйелд1 у берш елт1рд1.
©йткеш, А л т у э ул т а б ат ы н болс а, ол занды т у рде м у р а ­
гердщ р ег ен тшасы деген а т а к алып, Ц ы с и д ын с а ра йд а н
шыгып к а л у ы мумк1н ед1.
Ж е а р па тш а йы м е з ш щ к а с т а н д ы к эрекеттер1н бас
этек Ан ь Д э х а й мен Л и Лянин аркылы ж у з е г е асырып
отырды. Ал император с а ра й ы нд а не кеп, шшлрьлген
этек к у л д а р кеп. Цыси б ил ж б а сында отырган кезде
с а р а й д а г ы этек тердщ саны у ш мы ига ж е г п . Тугел1мен
дерл1к к ы т а й ултынан ш ы к к а н бул м уг еде к жанкешт!-
лерд1н бойында калыпты а д а м д а р г а деген а я у с ы з ешпен-
Д1Л1К ж а т у ш ы ед1. О л а р д ы н колына ш е к а з бил1к бер!лген1
сонша, ж а н а г ы А н ь Д э х а й мен Л и Л янин ны ц алдында
ж ог арры сановниктерд1н ©31 д1р1лдеп ту ратын. Ж е с 1р
па тшайымды кен1Л1 тускен еркектермен ж ал г а с т ыр а т ы н
да сол этектер ...Иэ, Цыси х а н ы м ем1рд1н л эз за тын б 1р
К1сщей-ак та тып б а к т ы гой. Ол алтын т а к т а эулнемс1п
отырып-ак, ек! мэрте некес1з б а л а тапты. Б 1р е у 1н ез!Н1н
е ж е л п а шы на с ы генерал Ж у н Л у д е н , екшипсш Пекин
т е а тр ы н ы н энш1с!, ж а с ж)Г1Т Яо Б а о ша н на н тапты
деген сез бар. Б 1р а к сол екеуш1ц де жымын б1лд1рмед1
гой. Кеп у з а ма й ж а н а г ы э н ш ш щ де, одан ту га н нэресте-
Н1ц де К031Н ж о й ып Ж1берд1 де, ал генерал Ж у н Л у д е н
т у г а н кызы э к е с ш щ колында б о й ж е т 1п, есе бердй Ак ы ры
ол кыз да д а л а д а к ал г а н жо к . О с ы да н бес-алты жыл
бурын император Г у а н с ю й д щ 1ша — екшцп улы князь
Чунге узатып, кутты орнына кондырып та
койды.
Ж е а р па т ша йы м Цыси у а к ы т ы и ы ц к еб ш ж а з д ы к
са ра й — И х э юа н ь д а е т юз е дк Онын, туран кун! а с т а н а д а
жыл сайын улкен мереке болып т ойл ан ады. Со л к у ш
ж а з д ы к са ра йра он мыц кептер у с т а п экелннп, ж е а р
па тш а й ы мн ы ц у з а к ом1р суру! у шш , к ол да н у шы ры л а ды . . .
Ал с а р а й д а т у р а т ы н ондаран суретгш неше ж ы лд а н бер1
ж е а р па тшайымды эр кырынан бейнелеп, б т р е а лма й
келед!. Со на н к ешнп б1р е рм еп — айырым б е л ме де са к -
т ала т ын а сы л т а ста р, эр турл1 эшекейлер. М у н д а арнайы
к о р а п к а салынран ларыл, меруерт, ж а к у т , г ау Ьа р та с-
т а р д ы ц алты мындай тур1 бар. Кейд е к е ц ш тускен конак-
та рына со л арын к е р с е т т т а м а ш а л а й д ы . Б 1р б ел ме д е —
дуние ж у з ш д е ж а с а л р а н с а р а т т а р коллекциясы. Сол
с а г а т т а р а л у ан турл! ун шырарып, ж е а р п а т ша й ы мн ыц
акты к минуттарын санайды. П е ки н нщ б а т ы с с о л т у с т т н -
д е п эсем т а б и р а т а ясына алтынмен а пта п с а лдырран
мав з ол е й д щ де ©з иесш к ут ш ту рра нына э лденеше жыл
болды.
О р э , ж е а р па тш а йы м е з ш щ де, император Гу а нс юй -
д щ де у з а к к а б а р м а сы н сезет1н бо лу ы керек. Ж а к ы н д а
б о л а ш а к т а к мурагер1н де алдын ала белг1леп койыпты.
Император Г у а н с ю й д е б а л а жок. . . Ал б у д а н кешнг1 Цин
тарыныц иес1 юм болады д е й с 1з р о й ? Ж а ц а р ы Ц ы с и д щ
некес1з кызынан туран ек1 ж а с а р жиеш — Л у И. Ал бала-
ныц экес1 улы князь Чун бас у э з 1р — рег ентша болып
тарайындалыпты.
Эрине, князь Д у а н ь дэл каз1р ез кез1мен керген, ж а к с ы
б 1летш жа й ла ры н г ан а еске алып отыр гой. Б о л а ш а к т ы
юм б о л ж а й а лг ан? О с ы д а н ту ра алты ай еткенде, ягни
1908 ж ы л д ыц 15 н оя б р1нде ж е с 1р па тш а йы м Ц ы с и д щ де
бул ем1рден к о ш т ас а ты ны н, б1рак ез! ж а н у зерден б!р
кун бурын импера тор Г у а н с ю й ге у б е р п з ш елт1ретшш ол
каз1р б 1лген ж о к едь Ж а л г ы з ж е с 1р па тшайым Цыси рана
емес, буК1л кытайды у ш расырга ж у ы к билеген Цин
динас тиясыныц да небэр! у ш - а к ж ы л д ы к ем1р1 к ал г анын
каз1р м ел ше р ле у киын ед1. Со л сиякты ж а ц а г ы ез1 мен-
С1нбей о тырган Л у И атты ек1 ж а с а р б а л а С ю а н ь т у н деген
девизбен М а н ш ы ц н ы ц ец соцг ы императоры атанып, бес
ж а с к а т о л м ай т а к т а н м э ц п таятынын, кеЙ1н ол ер
жете келе ж а п о н д а р д ы ц колына етш, он бес жыл бойы
Киыр Ш ы гы с та г ы М а н ж у г о а т а л ат ы н к у ы р ш а к мемлекет-
Т1 б а с к а р ы п т у р ат ын ын дэл к а з 1р князь Д у а н ь кайдан
б 1Л С 1Н .
Ал осыдан ж и ы р м а жыл еткенде ж е а р патшайым
Цысид ыц м ола сыныц б а с ын д а с у м д ы к о к и г а боларын

561
д а эз1рше ешк1м б 1лген жок, едК 1928 жылдын, ж а з ы н д а
Гоминдан, а рми яс ы н ы н г енералы С у н ь Д я н и н эскери
ж а т т ы г у е т юз ем деген сыл т а у ме н сол м а н а й га б аратынын,
м а в з о ле й дщ а стын кеулеп, ж е а р патшайымнын, табытын
тонайтынын, се йт ш ж ал п ы с о м а с ы жет1 ж у з елу миллион
до л ла р т у р а т ы н а сыл т а с т а р д ы уптеп кететшш, ал кырык
бес жыл бойы т а б ан а у д а р м а й т а к т а отырран дуние
коныз Цыси т а р ды р д ын т э лк е п н е у шы р а п , акыры ез
каб1р1н1н, б а с ы нд а ж а л а ц а ш к а л а ты ны н юм б о л ж а й
а лган?!
Кн язь Д у а н ь б 1р сэт киял ду ние сшен селт етш оянган-
дай, б у п н п б о л м ы с к а к ай та оралды. Б о р п ы л д а г а н шан,ды
жол к анша ж у р с е н т а у с ы л а р емес. Ж у р п ш ш л е р борбас-
т а у келген шел д а л а ра б а р га н сайын шжерклеп ене ту сш-
Т1. Жолдын, ею к а п т ал ы нд а ш а н ж а у - ш а н ж а у ескен жын,-
рыл мен жиде, а лыс т а н с а г ым кетерш, о рма нд а й у лг а йып
к е р ш е т ш ш о к - ш о к т о р а нт ы торайынан езге кезге ту сер
ештеце жок. Т у с т ж т е п Е р е н к а б ы р г а С1лемдер1 б1рте-б1рте
алыстап, м у н а р г а батып, калып барады. Ал булардын,
м ан да й а лд ын да кекжи екпен а с т а с к а н т а гы б1р кеплд1р
б ел деу бар. Ш а м а с ы , М а й л ы - ж э ш р т а у л а р ы болура
ти1с. Б 1р а к ол да бупн-ертен, жетк1зе к оят ын же р емес.
М а н ш ы н терес1 элденеден т а р а т с ы з д а н г а н д а й порт-
фе л шде ж а т к а н Ш ы р ы с Т у р ю с т а н н ы н к ар т ас ы н алып
карады. Ш и х у д а н ш ы кк а н сон к у н ш ш к ж е р де Шепейз!
деген тары 61 р бекет ба р екен. Со ны н дэл кас ын а н Ж ы р -
ралан ез еш агып етед1. Буг1н кешке к ар а й сол езен бойына
жет1п ж ы г ы л с а да ж а м а н бол мае ед1. М ы н а ыстыкта
одан б а с к а жерден пана т а б у да киын болар. Ж е р г ш к п
ж у р т осы м ац ай жен1нде: « Т о з а к — жетеу , Шепейз1мен
с е п з » , — дейд1 екен. Со л сез т е п н шыкты дейс1н бе?!
Б у п н т а н а т ка л ы князь Д у а н ь д ! элденен1 сыл тау ра тып,
осы а р а д а н кеЙ1н кайтып кетсем б е деген 61р ой маз ал а п
келед!. Шы н ы н д а д а , «денсаулырым кетермед1, аурып
калдым» деу1не б о ла ды р о й . Б 1р а к о ла й ет1р1к айтура
аксуйект1к намысы Ж1бермед1. Не де б о лс а, 1лгер1 ж ы лж и
беруден б а с к а а ма л жо к . Ш э у е ш е к — осыдан тура б 1р
ж а р ы м расыр бурын Цин а рмия с ынын атынын туяры
жеткен же р р о й , бул да б1рдеме кып жетер.
Т а рд ы рд ы н т э л к е п деген осы екен. Б у р ын тек карта-
дан рана керш, империя и е л т н е кешн к ос ылг а н жерлерг е
ж ай м ак т анышпе н к ара ра ны бо лма са, кундерд1н кун1нде
Ж о н г а р и я н ы н шел д а л а с ы н д а ест1п с а н д а ла рм ы н деп юм
ойларан?! М у н ы эдеЙ1 ж а з а с ы н та ртсын деп Ж1берд1 р о й
бул ме шре у тукп1рге. Е н де ш е бэр1не т е з уг е т у р а келедк
562
Бурынна н р е ф о р м а ш ы л а р ж а г ы н д а ж ур г е н князь
Д у а н ь , осыдан б 1рнеше жыл бурын 1ШК1 ел к ел ер д е Ихэту-
аншылар к е т е р ш а б у р к ете к а л г а н д а , с о л а р г а тшектес
болг аны рас. Ж е к е бул гана емес, жыл сайын к а б ын д а п
б а ра ж а т к а н шетел к ап ит а л ын ын к ыс па г ын а н к ут ыл у
у шш , к е т е р шс ц п л ер д 1 с а н о вн ик т ер д щ кеб1-ак колдап
шыкты. Т т т 1 х а л ы к каНарынан к а й м ы к к а н ж е а р пат-
шайымнын 031 де не к т е р ш бклмей, ею у дай куйг е туст!.
Б а с т а б ы н д а шетел а д а м д а р ы н ж а п п а й к ы ру г а б у й р ы к
берш, мэселеш а скындырып ж1берген сол мыстаннын ез1
емес пе едк Кешн ж а г д а й езгергенде, б у л т етш, б урынг ы-
сына мулде к арс ы б а г ы т уста ды. Не керек, осындай е м
жузд1, т у р л а у с ы з с а я с а т т ы ц с а лд а р ы н а н к е т е р ш с жен1лд1
гой, эйтеу1р... Цин еюмет1 шетелд1ктерге ж у з миллион-
да га н лян айып телеп, кеппр1м с у р а у г а м э ж б у р болды.
Б 1ра к эбден а ск ын ып а лг а н Е в р о п а л ы к т а р оны да к а н а г а т
тутпады. Ке з шд е к е т ер ш с ш пл ер г е б у й р е п бурып, кол
ушын берген ж о г а р ы шенд1 эк1мдерд1 шет1нен ж а з а л а у д ы
т а ла п етт1. М у н д а й к у р б а н д ы к к а ж е с 1р па тша йы м да кеп
кинала койган жок, к ай т а ез к а р с ы л а с т а р ы н а н кутылып
к ал у д ы н ТИ1МД1 жол ы деп бшген. С а р а й ма н ы нд а гы он
ек1 министрд1 а я у с ыз , ауыр ж а з а г а тартты. Со л о к к а
б ай л а нг а н он ек1Н1н б!р1 — осы о тыр га н князь Д у а н ь
Ж а з а г а к е а л г е н д е р д щ а р а с ы н д а Т1келей император
эулет1 с а на лып, са ры б е л б е у буынып журет1н, не б1р
м а р к а с к а б е к з а д а л а р бар ед1. Ал князь Ц з а й С юн ь —
император Гуансюйд1н, ж а т ы р ы б е л е к демесен, б1р экеден
т у га н а г а с ы- т уг ы н . Жес1р па тш а йы м о с ыл а р д ын бу кш
л а у а з ым -ш е н де р ш ж у р д а й кып сыпырып алд ы да , «езш-
©31 ©лт1руге» у к 1м шыга рды. К©п у з а м а й Цин сарайын-
д а г ы 1ШК1 1стер п а л ат а сы н ын б а с т ы г ы Ч ж о Ш у ц я о мен
С а н д у н е л к е а н щ г у б е рн а то р ы Юй С я н ь да э л п л е р д щ
кебш кид1... С о л а р д ы н 1Ш1нде Т1р1 к ал г а ны — осы князь
Д у а н ь гана. М у н ы н а лг ан эйел1 ж е а р п а тш ай ы м г а
немере ту ыс боп келет1Н. Э л д е сонын ш а р ап а т ы тид1 ме,
муны б 1р ж о л г а а ж а л д а н а р а ш а л а п , б а р с а келмес алые
елке — Ш ыг ыс Ту рк 1 с т а нг а жер а уд а рд ы. Эрине, князь
Д у а н ь б а с ын д а катты корланып, езше-ез1 кол ж у м с а й
ж а з д а г а н кездер1 де болды. ©йткеш к ы т а й - м а н ь ч ж у р
салтында, а д а м н ы н езш-вз1 елт1ру1 к ор л ык емес, к ур ба н -
дык, ерл1К са на латын. .. Эйтседе, кеп у з а ма й му н ы н бойын-
да тIрш1л 1к рухы белен алып, Жес1р п а т ш а й ы мг а ерегес-
кенде, эл1 де бо лс а же р бетшде ж у р е т у р у д ы ж е н керген.
Бул к а 31р де сол к а к п а с т ы н ел1М1н кут1п ж у р . С о н ы н
к©31 курып, ЭК1МШ1Л1К а у ы с к а н д а й бо лс а, ©31Н1Н бул ©лкеде

563
б1р кун т у р м а й, а с т а н а г а к а йт а о ра л ат ы н ы н а сешмдь
Б ул ту ра л ы б а с к а л а р да солай ойлайды. 1ле ж а н ж у н ы -
нын да князь Д у а н ь г а ж ер ауып келген а д а м ретшде
к ар а ма й , мунын, а лд ын да кэу тек к аг ып, сыйлап ту ратын ы
сондыкта н.
Князь Д у а н ь д ы Ш ы г ы с Т у р ю с т а н г а келген сон, тым
к у л д ы р а т ы п ж1бермей, оган е л к е д е п з ан ж у й е с ш бас-
к а р у д ы усынг ан- ды. К ы з м е т т щ аты — кызмет. Б1р кунде
бо лс а к у н щ т у с ш т у р г ан сон, е з ш е ж у к те л ге н м ш д е г п
а т к а р м а с а та гы болмайды. Е н д 1, мше, киян т у к ш р д е п
к©шпенд1лерд1н, мекешн 1здеп, са н д а лы п келе ж а т к а н
тур1 мынау. Е с т у ш ш е , Т а р б а г а т а й а й м а гы нд а юл ен 61’р
бул 1КШ1, с о т к ар к а з а к т а р т у р а т ы н к ершедк Б ул осы
с а па ры нд а е ю м е т к е к арс ы б а с кетерген Д е м е ж а н деген
сондай б{р б у з а к ы н ы н кылмысын тексерш, у ю м ш шыга-
рып к а й т у ы керек. Б ы л а й к а р а с а н , к у л к щ к е л е д 1: 1шк1
©лкелерде, а с т а н а д а , тшт1 Цин с а р а й ы н ы ц ©31нде неб 1р
ко к ж а л б е к з а д а л а р с о т с ы з - с у р а к с ы з ©Л1М к ушып ж а т к а н -
да, к ай д аг ы б!р ереу1ЛШ1 к а з а к т ы н а к - к а р а с ы н а н ы к т а у
к1мге керек бо лды екен?! К ы л м ы с 1стед1 ме, ба сын кагып
т а с т а да к а р а п отыр.
Бул осы ойын с а п а р г а а т т а н б а й т у р г а н д а 1ле жан-
ж ун ы н а а ш ы к а йтты да. Б 1р а к ж о г а р г ы у л ы к к а сол
Д е м е ж а н деген а д ам д ы к а р а л а у мен б1рге актайтын
к а г а з д а р да кеп т у с ш ж а т к а н коршедк Ук1м айтар а л ­
дында сонын. а нык - т а ныг ын д у р ы ст а п тексеру керек.
Б у р а т а н а х а л ы к т а р т у ра т ы н ш е к а р а л ы к елкеде мундай
у са к - т у й е к к е мэн бермесе б о лма йды деседк М у н д а г ы
у л ы к та р онсыз да ш деба ймен арен ба гын ып отырган
ж а б а й ы ж у р т т ы н а р ас ы н а н т а г ы б1р ерт шыгып кете ме
деп к ау ш т е н е д к
Князь Д у а н ь н ы н керуен-кеш1 ол куш Шепейз1ге жете
а лг а н жок. Межел1 ж е рг е ертен^нде т у с к е к ара й эрен
жет1п, Ж ы р г а л а н езен1И1н ж а г а с ы н д а б1рер кун еру болды.

VI II

Ал мэртебел! у лы к ты карс ы а л у г а ш ы кк а н ел адам-


да ры осыдан у ш - т е р т кун бурын Керей ж а й л а у ы н а 1ш-
кер1лей ен^п, Ке л де н е ц г е келш то к т а га н- ды . Бул еткен
жылы М ат ен - а м бы ны кут1п а ла ты н саялы, са л кын коныс-
тын дэл ез1 ед1. М а м ы р б е к т ер е мен о нын улы Т у ры с б ек
у ю р д а й биыл да сол а р а г а э лденеше уй тжт1рш, капы-

564
сыз да й ы н д а лг ан екен. М а т е н - а м б ы б а с т а г а н у ю р д а й-
з эн пл е р е з д е р ш е а рна л г ан к о н а ка с ы л а р ы н жеп, сол
жерде е ю - у ш кундей кутш жатт ы.
Б 1р а к келетш у лык тын т е б е а кершер емес. Уты беке-
тше ж 1берген ш ол г ы нш ы ла р д ан да еш х а б а р жок . Матен-
амбы К у л ж а д а н берГ1 031 ж а т к а б ше т ш бекеттерд1 канша
са на г аныме н, у лы кт ы н мына ж у р ю о нын е се бш е багын-
б аг а н се ю л д к Улык к ешжк ен сайын, М а т е н де са быр-
т а г а т т а н айрылып, м а з а с ыз д а н а б а с т а д ы.
Ол а й м а к о рт ал ыг ына н а т т а н а р д а , к а с ы н д а г ы у ю р ­
дай, з э н п - е л у б а с ы л а р г а :
— Б13 не осы жо л ы Д е м е ж а н д ы б 1р ж о л а к а р а ла п,
келмеске кет1ретшдей етш, у ю м ш б е ю г п р ш алып кайта-
мыз да, не оны а кта п, ж а л а ж а п к а н ы м ы з у ш ш су т у б ш е
©31М13 к етем13. Б э р щ н щ де б а с ы п берген м е р л е р щ бар...
Улы к ты н алдына б а р г а н д а , с о л кы л д а м а й , с е з д е р 1нде
т у р ы н д а р ! — деп эбден ж е т е с ш е ж е т к 131п, шуйлеп алып
шыккан- ды.
Не у пин екен, К ел ден ен г е келгел1, ел ж у а н д а р ы сол
а л г а ш к ы арыннан айрыла б а с т а г а н с е к 1л д 1. Егер мына
а р а д а естш у з а к ж а т а берсе, елден ш ы к к а н д а - а к ек1
удай куйде нега йбыл да нып зорг а шескен Т е р т у ы л К1С 1-
л ерше эр турл1 ой тус1п, райдан кайтып к ал ат ын тур1 бар.
Э р ж е р д е кунк1л-сунк1л э н г 1ме, куд1кт1 б а с к о с у л а р кебейе
б а стаг ан. .. Б у л а р д ы н бул ж у р ю т е р ш щ мэн1н осы теьиректе
отырран Керейлер эл1 б ше койган жо к . Егер б 1ле к ал са ,
онын арты да ж а к с ы л ы к к а с о к п ау ы м у м к 1н. К а н ш а д е ­
генмен, Д е м е ж а н н ы н с у й е п — Керей. А г а й ы н - к а р ы н д а с
канг а к ыз б ас д ейм1сщ. О с ы нд а й 61 р кау1п барын кешелер
М ат е н нщ есше с а лг а н М а м ы р б е к ед1.
Осыны ест1геннен кеЙ1н-ак у лы к т а н маза к ег п. Ак ы ры
М ам ыр б е к екеу1 о н а ш а а к ы л д а с к а н д а , бул жерден тез1рек
к е т е р ш п кету керек деген б э т у а г а келдк Б у л а р енд1 кеп
бегелмей ж о л г а шыгып, к а ж е т болса Ш и х у г а дейш б а р у г а
бел б а йл а га н.
Осы тэуекелмен б у л а р б1рнеше ки1з уйлерд1, абылай-
■ша-костарды туйег е арткызып, жетк1л1кт1 жол а зыгы мен
сойыс малын алып, б у п н кун шыга келдененнен аттанып
та к е т т едк А т т ы к ю г е жер а лы е па, а рб амен итырыктап
ек1 кун журет1н жол ды с а л т атты б1р-ак кунде б а сады.
Б ул а р сол к у ш - а к ек1 бекет жер алып, У л а н б у л а к к а
ж е т 1п конган. Осы а р а д а а т т а р ын тыныктырып, жетектег1
б 1р та йдын ж ы л ы - ж у м с а г ы н а тойып алды да, та нг ы
салкынмен т а гы да ж ол г а шыгып кеттк О л а р д ы н да ой-
лары — б у п н не де бо лс а Шепейз1ге жет1п жыг ыл у .

565
Ж э ш р д щ к ун г ешне б1р ш н г е н сон,, жол ыратемен
ещстей беретш. Ж и ы н ка расы е л у -а лпы с к а ж у ы к адам
б!ркелк1 б у лк е к ж е л к п е н с у ы т ж у р т келе жатт ы. Матен-
а мб ынын 031 алда, а с т ы нд а г ы к а к п а н бел кара ж о р г а н ы н
т а й п а лг а н ж у р 1 а м е н топ б а ст а п , бегелмей т а рт а д ы да
отырады. Ол Т1ПТ1 1СТ1Н о с ы ла й бет б у р г а н ын а , мэртебел1
у лык т ы негурлым ел 1шшен ж ы р а к т а к арс ы алып, ш ар уа -
ны о н а ш а ж е р д е б т р е т ш б о лг ан ы н а к уаыышты едк
М ат е н - а м б ы бул ж ол ы 1с к а г а з д а р ы н реттейтш з ан орны-
нын 61 р ею а д а мы на н б а с к а к ал а у лыг ын да , мундайда
кас ын а н ею ел1 к ал ма й тын х а лд а й л а р д ы да эдеш ерт-
пей, бу л с а п а р г а б1рынгай к а з а к т а р д ы гана алып ш ы к ­
кан. ©йткеш бул 1ске е з г е ш а ра л ас т ы р м а й , у л ы к к а
айт ыл а р а ры з- ша г ым д ы к а з а к т ы н ©з ауз ымен ж е т ю з у-
Д1 жон керген.
К,аз1р онын к ас ын д а ©31мен ы мы- жымы б1р М а м ы р б е к
тереден б а с к а , у ю р д а й л а р д а н : Коксеген, Та нг ыт , Т у р ы с ­
бек бар. Тек М э м б е т т щ ук1рдайы ШэЙ1 гана сол мерш
б а с п а г а н , райынан к а й т п аг а н куЙ1, ауырып жатырмын д е ­
ген с ыл та у ме н бул жолы да жы ры лы п калып койды... Ал
топтын н е п з п курамы — Т о рт у ыл к1С1лер1. Бержбол,
Кудер1 сиякты Д е м е ж а н д ы а ш ы к ж а к т а й т ы н б1рен-саран
а д а м д а р б ол м ас а , к а л г а н з эн п - е л уб а с ы , а к с а к а л , билер-
Д 1Н К 061 ос ында е д 1. М ат е н - а м б ы бул жолы с о л ард ын
б а с - б а с ы н а юс1 шаптырып, эдеЙ1 косып алган. Ж ы л б а ­
сында о с ы л а р д ы н т а л а йы Д е м е ж а н н ы н у стшен ж аз ы л г а н
ш а г ы м га к ызды- кыз дымен мор ба сып калды да, енд1 сол
у ш ш ж а у а п т ы болып, мына с а п а р г а е р ж а з шескен жай-
л ары бар.
М а т е н - а м б ы б у п н у ю р д а й л а р д ы н э рк айсысын кезек-
кезек к ас ы н а алып, эр турл1 э нп м е м е н а лд а рк а т ы п келед1.
Емекс1ткен ж ы л ы- ж ы л ы создер айтып, шырга тастап, 03
ж а г ы н а т а р т а т у с пек болады. Ж е м е - ж е м г е келгенде ай-
нып кетпес1н, с о л к ы л д а к т ы к ж а с а п журмес1н деген1...
Эз1рше ен а кы р ы на деЙ1н к ас ым да к ал ад ы деп катты
сенген а дам ы — М а м ы р б е к к ан а . Ал ез ге у ю р д а й - з э нп -
лерд1н ел шет1нен у з а г а н сайын та ба н ы т а й г ан ак та п,
эр турл1 М1нез к ерсетш, к ы с к а кунде к ыр ык кубылып
келе ж а т к а н ы рас ед1.
Т е р т у ы л д ы н каз1рп ук1рдайы Кексег ен де бу л са па рг а
о нща бой с а л а коймай, с е л с о к т а у аттанды. Онын у з а к
жыл бойы Д е м е ж а н м е н бел1се а лма й журген1 у ю р д а й л ы к
мансап болса, оган кслы же т ш тынган. Д е м е ж а н бил!к-
тен г ан а айрылып коймай, а б а к т ы г а кама лып, пу шайма н,
му шюл куйге туст1. О г а н а р т ы л г ан к ы лм ыс - юн а р а т т ы н
кеб! ет1р1К ж а л а екешн дё 1штер1 сезедй Узында еш1,
к ы с ка да к е п кетсе де, а га й ын кещл1 осымен тынса
керек ед1. Маншын, у лы г ы на к о л ж а у л ы к болып ж ур ге н
енд1п эрекет1 Кексег енг е де а р т ы к т а у к ерше берген.
У лы к ка сешм бар ма? ©пз г е т у г а н кун б у з а у г а т у м а с ын а
к1м кешл. Е рт е ц п куш е л - ж у р т не айтады? С о н ы н алды
т ушлген а шу - ы за т у ршде , мол д у мп ум е н же т ш те ж а т к а н .
О сыла й к ар а й а т та н ар а лдында , К а р а м е н д е н щ езшен
кешнп б асты адамы, а т а л а с Ш1С1 К у д е р 1 келш, б у г а н
а уы р- ау ы р сез дер айтты:
— У р л ы к к а а т т а н г а н немедей ту кс иге н т у рл ер щ н е н
тущлд^м-ау. Аг а й ы н д ы екпеге к ис а н да, ел1мге калай
к иясындар? Д е м е ж а н — жел ж а г ы н д а панамыз, кун
ж а г ы нд а с а я м ыз емес пе едк О с ы ж у р т ел болсын, х а л ы к
к ата рына косылсын дегеннен б а с к а ж а з ы г ы ба р ма ед1?
Ж а б ы л ы п жур1п ж а р г а жыгып, а ла р м ан са пт ар ы н д ы
алдындар. Кы р сонынан калмай, к у л г а н а д а й к уа тын
енд1 не э ке л е р щ нщ куны б ар ? Ел намысы к а й д а ? С у й е к к е
г ан б а тус1р1п, ез б ет те р щ е ж у с а кетпейт1н куйе ж а к к ы -
ларын келе ме? Е р т е н п у р п а к к а , келер нэсшге не айта-
сындар?.. Б а й к а н д а р , е р т е н - а к у р л ы к т а р ы н а шы л а ды .
У л ы к к а ерген а д а м н ы н улы ж о л д ы н у с т ш д е улып к а л а ­
тын да кез1 болады. . . Ег ер осы жолы к ол да ры нд ы к ан г а
ма т ы рс а нда р , енд1п 1С1М сендермен, мына т у р г а н сешмен
болады, К е к с е г е н ! — деп ыза мен ертене ту рып, ел атынан
ауыр с а л м а к са л ып ед1.
Ж а с ы К1Ш1 болганмен, Кудер1 каз1р ту ге л Т е р т у ы л д ы н
сез1н устап ж у р г е н беделд1 Ж1пттерд1н б1р1. Улкен шаны-
р а кт а о тырган, к е ше п кэр1 з э н п С ы м ай ы л д ы н урпагы.
Кексег ен у м р д а й а танг анымен, ел 1Ш1Н1Н кеп ш а р уа с ы
осы К у д е р 1 т е щ р е п н д е шеш1Л1п ж а т а т ы н . Егер ол т е р 1с
б у рылып кетсе, К а р а м е н д е н щ к а к ж ар ы л а т ы н ы анык.
Соны мен, Ке к се г ен каз1р ел а д а м д а р ы н ы н да с е з ш а я к к а
б а с а алмай, М а т е н - ам б ы н ы н да бет1н к а й т а р у г а тэуекел1
жетпей, ек1 у д а й куйде ба сы к ат ы п келе ж ат к ан - д ы .
О сы са п а р у с т ш д е бгр-еК 1 рет ез1Н1н ен д 1 Г1 б а к т а л а с ы —
Т ы ныбайм ен Т 1 л д е с 1 п, сыр та р ты п к ер ш е д 1 , б1рак ол:
— Б а у ы р 631М13Д1К1 екен1 рас. А л а й д а б 1з д щ колда
ту рг ан не б ар ? О б а л ы бо лс а — у л ы к к а бо лс ын ! — д е г е н ­
нен б а с к а а ш ы п - ж а р ы п ешт е н е айтпады.
Т ы н ыб а йд ын да кемеш белг1л1: Д е м е ж а н н а н кутылса,
61 р т а бан ж а к ы н д а й тусет1н ук1рдайлык манса пты былай
койг анда, т ы м к у р с а Ж а у г а ш 1Ш1нде е з ш щ б1ршш1 адам
болып к ал ат ы н ы н ж а к с ы б1лед|.
Осы т о пт ы н 1Ш1нде а р а а га йын с а н а л ат ы н Ж у м ы к т ы н
567
у ю р д а й ы Т а н г ы т бо лс а керек едк К а з 1р ол келденен
кезге Тертуылдын, 1ШК1 к ш е а р а л а с па й т ы н сырт адам
сек1лд1, езш тым бе йк а м устап келедк Бул с апарра Шэш-
нщ ермей к ал уы оран да б1раз ой т у а р г е н . Б 1р а к эл1 де
б 1р ж а г ы н а а н ы к б е т т е й алмай, э р 1- с э р 1 куйде жур . Былай
ойлап к а р а с а , Д е м е ж а н н а н а ш ы к киянат, з ор л ык керген
жер1 ж о к екен. Онын, ж у р т алдында тым а с к а к кершш,
б а с к а у ю рд а й л а р д ы бойы мен б а сы п ту ра т ы н ы гана
к е щ л ге а зда п к ур т т у а р г е н д е й болады. Онын, у с т ш е
Д е м е ж а н с о н р ы ж ы л д а р ы Т а н г ы т т ы н ба с ына н аттап
т е р ю к е й де п Ж у м ы к т ы н К у р м а н к а ж ы , Б у т а б а й сиякты
б а с ш ы л а р ы ме н а лыс- берю ж а с а п , к оя н - ко лт ы к а р а л а с ып
кетт1. Со нысы у намайды. .. Эйтпесе, Д е м е ж а н ел1мге
киятын а д а м ба?! Iст1н бет1 к ала й б ур ы л с а да, акы и е а
Т е р т у ыл к ю л е р ш щ 031 ш еш с ш . О га н бола Т а нг ы т т ы н
а й м а к эм 1рШ1С1 М а т е н - а м бы м е н туе шэшеш, а р а з д а са т ын
жай ы жо к .
Ал б у ла рм ен салыстырганда, Мамырбек те ре н щ
ой-П1 к!р 1 мул де айкын едк Ол Д е м е ж а н н ы н б а с к а касиет-
тер1нен гер1 Керейл1пнен катты сескенед1. Керейд1н ру
б а с ы л а ры терел ер мен у з а к жыл а йка сып, акыры кол-
да ры на н ештене келмеген сон, Д е м е ж а н д ы бауырра
та рт а б а с т а г а н ы н бул да т а л а й д а н бер{ сез1п-б1Л1п жур.
Рас, кезшде Д е м е ж а н ез р у ла с т а ры канша к ол к а ла п
ш а к ы рс а да, ез1Н1'н жылы орнын су ы т кы с ы келмеген. Ал
осы жолы а б а к т ы д а н к утылып шыга тын болса, езш
екпелеткен Т ер т у ыл 1Ш1не б1р кун де т о кта май, б 1рден
ата ж у р т ы н а т а рт у ы мумк1н... Д е м е ж а н Керей ш ш е келд1
дегенше, терелерден бил1к кетт1 дей бер. Соны кере турып,
к ар с ы л а с ы н канды к а к п а н н а н калай б о с ат у г а болады?
Е н д 1 картайганда М а м ы р б е к к е де ты ны ш т ы к керек.
Шук1р, эз1рше у к1рдайлыгын улкен улы Ту рысбек ке
етк1зд1. Келес1 кезекте К1ш! улы Кызыр, немере М а Ома р
тур... Эл 1 де болса Керейд1 у з а к жыл билейтш у р п а к бар
артында. ©з э у л е т ше кау1п тенд1рет1н мыкты б а к т а л а с т ы н
жер ба сып ж у р г е ш буран Т1ПТ1 де тшмд! емес. Мамырбект1н
б ылт ырдан бер1 М ат е н - а м бы ме н тез Т1Л табысып, майлы
к а с ык т а й а р а л а с ы п кету себеб1 де содан болатын.
Ал ж а с у ю р д а й Т у р ы с б е к т щ ж а г д а й ы б у л а р д ы н еш-
кайс ыс ына да у к с а м а й д ы . Б у л кунде онын еал-дерт1
б ак - д э у л е т те, мансап та емес, 61 р кергеннен естен т а н ­
дыра г а ш ы к еткен Ы р ы с ка н с у л уд а . Каз1р ат уст1нде,
у з а к с а па р д а келе ж а т к а н кезшде де ж а с э йе л дщ а к
б орыкта й балг ын жуз1 кез алдынан б1р сэт кетпейд!...
Ту р ы сб е к Ыр ыс ка нд ы а лг аш рет осыдан у ш- т е р т жыл
568
бурын, Ж у м ы к к а те р ю н д е п б а р г а н ж е р ш д е керген. Бул
да сол е л д еп 61р а с к а барып ж у р т , сонда кездейсок
у шы ра с ып калды. Е к е у 1 к а с - к а б а к п е н урысып, келшшек-
т щ кетэр1 емесш сезсе де, ж о л а у ш ы л а п ж у р г е нд е о н а ш а
к е з д ес у дщ ретш к е л л р е а лм а ра н . Б 1р а к бет1 жылтыр
эйелден месел1 кайтып кермеген т е р е н щ ж а с мырзасы
сол жолы ж у р е п н е от т у с ш , ка т т ы б у л ш т кайтып едй
Ы р ы с к а н т е р ю н ш е н кайтып келгеннен кейш де, Т у ры с -
бек онымен та гы б!р жолы гуды ц сэтш кеп 1здест1рдй
Б 1ра к ол кезде а р ы с т ан да й а к ы р г а н Д е м е ж а н а ул ын ы н
мацына к ала й ж а н а с а р сь щ. . . С о д а н былтыр кузде Шэ у е-
шекке б 1р б а р г а н с а па ры нд а , Д е м е ж а н н ы н ж а к ы н д а Бар-
л ы кк а а тт а н ы п кеткешн ес т ш, не де болса т э уе кел г е бел
б а йла г а н. К а с ы н а е ю ж ы л п ос Ж1птш е р т т , эдеш кеш-
т е т т барып т у с ш ед1. Э л д е у с т а р а н ы н жуз1ндей ауыткып
ту ра т ы н ерке т о к а л д ы н ба йына ж а с а г а н бгр к ысас ы ма,
Ы р ы с к а н бул жолы ештенеден т а ртынба ды. Ол да муны
кептен а н с а п кут!П журген1н се з д1р 1п, т у ш бойы от к у ш а -
гында ертеп, ж а н д ы р г а н д а й болган. Т у р ы с б е к ез е м 1ршде
та ла й с у л у- с ы л к ы м д а р д ы кер1п жур1п, дэл мына сиякты
жа л ы н да й шар пыга н , су ра пыл эйелд1 ж о л ы к т ы р г а н емес-
Т1... Ка й р а н Ы р ы с к а н ! К о л г а кел1п конар ма ек ен сщ б!р
кун1? Д е м е ж а н Т1р1 т у р г а н д а , сенен а с п а нд а г ы бу лт
ж у ы к кой. Б 1рак, К1М бшед1, ум1т т а ны атып келе ж а т к а н
сеюлдк « К у д а й д ы н ез ж ан ын а н берер1 жок , б1реуд1юн
б 1реуге а уд а ры п беред1» деген де сез бар... Осыны ойла-
ганда, Т у р ы с б е к ат уст1нде келе жатып, ез1нен-ез1
жымындап куле береди К а л а й бо лг а н кунде де, осы с а па р
мунын ем1рше де елеул1 ез ге рю енг1зу1 мумк1н...
О с ы л а й ша , ж т к к е с а я к кос ылг ан, м ыс ык Т1леул1, ат
тебелшдей шаг ын топ дэл ма н д а йд а н ш а к ы р а й г а н кунд1
де елен кылмай, межел1 же р г е же т к енш е асыгып келедй
О ла р ш а л к а р т у е ша м а сы н д а Т у з к е л бекетше аз-кем
аял ж ас ап , ат шалдырып, сусын ба сып алды да, тагы да
жо л г а шыкты. О с ы да н былай бетегелй боз ж у с а н д ы т а у
уст 1рт 1 а ртта калып, с о рт а н шел, к у м д а у ы т д а л а бас-
талады. Ка зылып кеткен куре жол б орбас, май т о п ы р а к к а
айналып, ж у р п н ш ш е р к а л ы н ш а ц н ы н а стында к ала тын
болган сон, жол т а га нын т а ст а п, тын да ла м е н тете тартып
келедй О с ы урд1спен т а лм а й ж у р т отырса, кеш бата
Шепейз 1Н1н де к ар а с ы н к е р 1п к а л ар м ыз деген ум1тпен, э л 1
белш б о сатып ш ал дыг а к ойма г ан ж а р а у а тт ард ы одан
арман кысай тусед1.
Кун К1Ш1 бес^нге т а к а г а н д а , кез у шы н а н б у д а к т а г а н
бозгылт мунар кер1НД1. Б ас - а я г ы жинакы, ш о к ж у р п н ш !
569
емес, у б а к - ш у б а к шуйкеленг ен мол шан. А с ы к п а й б а яу
ж ы л ж ы п келе ж а т к а н ы н а Ка ра га нд а , ж у к п а р б а л а р
керуеш сиякты.
Бул кеп кел1кпен а л ы с т а н шеру та ртып келе ж а т к а н
у л ы к екенше М а т е н - а м б ы ш у б э к ел т1рмедк Осы а р а д а
а т ы ны н ба сын тежеп, ш у б ы р г а н с а л т а т т ы ла р д ы н алды-
артын ж ина п алды. Т е к мэртебел1 улыкпен элдеб1р бекет-
те, не к а л а д а у ш ы р а с п а й , шел д а л а д а , шанды жол у с т шде
бетпе-бет к елгешне сэл ы н г а йс ыз д а ны п ту р. Б 1р а к болары
болды, енд1 ш е п н е т ш жер ж ок . С а л т а т т ы к а з а к т а р д ы
м ан ай ын а ш о к т а й шрш а лд ы да , а лд а г ы к ез д е с у д щ тэр-
Т1бш тус1НД1ре бастады. ..

Б ул кезде князь Д у а н ь н ы н а р б а л а р ы Шепейзщен он


ш а к ы ры м д а й г ана у за п ш ы кк а н- ды . Кешеде н бер1 Жы р-
г а л а н е з е н ш щ ж а г а с ы н д а еру болып, ес ж и н а г а н ж у р п н -
нллер б у г 1н т у е а у а кел1к жект1рш, е з де ршше , кешк1
с ал кын мен жол га ш ы к к а н бет1 ед1.
Б 1р а к кун а п т а бы эл1 к ай т а коймапты. Д а л а т е с ш де
уп еткен жел жо к , эуе а йна л ып ж е рг е ту скенде й к ап ыр ы к
ы с т ы к буып т у р. Ол да ешт е н е емес- ау, кешеден берг
б у лт т а й у й ы с к ан са ры м ас а пэле боп ж аб ыс ты . К а д а л г а н
же рше н кан а ла ты н мун да й да елермен жэнд1к болады
екен, ш а к к а н т у сы н у д а й ашытып, д у ылд атып экет1п
б а рады. ©М1р1 мундай с у м д ык ты кермеген князь Д у а н ь
каз1р ек1 колына да мы л бермей, ез етш ез! жу л ып жеп,
тыр-тыр к а с ын ып келед1.
Ж о л д ы н ек1 к ап т а лы нд а ж а г а л а у ы н а т у з шег1п к а л г ан
с о рт а н к е л д е р д 1н с у л б ас ы кер1нед1. Сол т у с к а к ал ын
кога, к еупая к ам ы с есшт1. Ж о л б а с т а у ш ы л а р : « М а с а н ы н
у я сы — осы к оп ал ы к е л д щ маны. Ертендер у с т 1ртке
1Л1нген со н бул пэледен кут ы л а мы з » деп улык ты ж у б а т к а н
болады. Эй, б 1р а к о г а н деЙ1н де мас а сы к ур г ы р ЮС1Н1
к ае к ыр д а й т а ла п б т р е т ш шыга р.
О с ы л а й ш а , ы ст ы к пен м ас а д а н к а б а т к о р л ык кер1п,
Т1рщей т о з а к к а тус1п келе ж а т к а н б 1р мезплде, карсы
беттен кетер1лген б\р ту йдек ш а н ды а лд а ат айдап келе
ж а т к а н князь Д у а н ь н ы н а д ам д а р ы да б айка п калып ед1.
О л а р б1рден у л ы к к а мэл1мдед1. У лы к б а л д а х а н а н ы н пер-
дес1н сырып, а лд аг ы шан ш ы к к ан ж а к к а сэл к ар а п о т ы р ­
ды да, дереу жур1ст1 т окта ттырып, арткы а р б а д а г ы кузет
б а стыгын ша к ыр ы п алды. К у з е т б а с т ыг ы дурб1 салып
керш, ж а н а г ы 1рт1к-1рт1к к ою ш ан ны н а рас ына н к ыла н
берген кшен са л т а тт ыл а р екен1н а ны к т а г а нд а , князь
570
Дуаньнын, к е щ л ш е кэд1мпдей к а у ш юре б а с т а п едк Не
деп болады: кешпел1 тары ж у р т мекендеген бейтаныс
елкеде, иес 13 ж а п а н т у з д е топтанран уры- к а ры, к а р а к ш ы -
лардын, жортып журу1 де мумк ш р о й . Э л д е мунын, келе
ж а т к а ны н б ш п калып, э деш жол у с т ш д е куртып Ж1беру
у ш ш сайланып шык к ан , э л п к ы л м ыс к е рд щ а д а м д а р ы ма
екен?
К у з е т б а с т ы ры да буран ж а р ы ты п ж а у а п бере алма ды.
Бар б т р г е ш , к ар а у ы нд а ры он ш а к т ы шер1кп каруын
асындырып, к ат а ры н а Т1зш койыпты. А к ы р ы алдары
к ал ын нешрдщ юм екешн б1лу у шш , жол б а с т а у ш ы а б е -
л е р д щ б 1р 1н а т к а м ш п з ш , ш ол ры нш ы лы кк а ж1беруге
тура келдь К е л ж т щ т о к т а у ы м ун екен, ызындаран сары
маса да той ж а с а р а н д а й ж аб ы л ы п берген. А р б а н ы н устш-
де твзш отыру м умк ш б о л ма г а н сон, князь Д у а н ь б а л ­
д а х ан а н ы жерг е т у п р у г е буйырды.
Б у л кезде карсы б е т т е п с а лт а тт ы л а р да о к бойы
таяп калг ан- ды. Ш о л р ы н ш ы кен1лдеп к у д ж т 1 б1рден
сейшткен ж а к с ы х а б а р экелдй Б у л келе ж а т к а н д а р —
уры да, к а р а к ш ы да емес, мэртебел1 у лы к ты карсы а л у г а
шы к к а н Т а р б а г а т а й е л ш щ а д а м д а р ы екен. М а т е н - а м б ы -
ньщ ©31 б а с т а г а н сол елд1н у ю р д а й - з э н п л е р ь
Князь Д у а н ь т а нд а ны п калды. А л ые ж о л д а н арып-
ашып, м ас а г а т а л а нып келе ж а т к а н д а , б ейта ныс ж а б а й ы
ж у р т б у йт ш неше кунш1л1к жерден а лд ына н шыгады,
к оша мет- к у рмет к в р с е т е д 1 деп юм ойларан?! Б у л жолы да
б 1р катерден к ал га ны н сез1Н1п, керемет куа нып кетт1.
Б 1р а к сырт квзге сыр а лдырран жо к . ©311пн аксуйект1к,
у л ы к т ы к инабатын к ай т а тауып, м ан г а з ш ш ш д е б а лда -
х ан а г а кел1п отырды да, с а л т ан а т т ы шерумен 1лгер1
ж ы л ж у г а б у й р ы к б е р д 1. Д е р е у б а р а б а н кагылып, керней
тартылды. Б1ркелк1 ки1нген он ею а да м б а л д а х а н а н ы
иыктарына салып, к а р у л ы куз ет к о р ш а у ы н д а , аттыла рра
к ара й ж а я у л а п ж а к ы н д а й бердй
Бул сэтте к а р с ы д а г ы к ал ы н топ та а т т а р ы н а у л а к к а
калдырып, вздер1 ж а я у л а п келе ж а т к а н . Бэр1 де к ап тал
шапанды, ш о ш а к т ы м а кт ы к а з а к т а р . М ы н а ыстыкта ана
кшммен пысынамай, т у нш ыг ып кетпей, к ал ай шыдап ж ур -
гендер1 т а н к ал ар л ык . С а п к а ту рма й, тэрт1п с а к т а м а й ,
к ор а л а г а н к ойша ш уб ыр ы п келеди А р а л а р ы а р к а н бойын-
дай ж а к ы н д а г а н д а , с а л т а н а т т ы шеру т окт а п, жукш1лер
б ал да х а н а н ы ж ер г е т у а р д ь С о л - а к м ун екен, ж а н а г ы
ш о ш а к т ы м а к т ы л а р ес1к пен тердей же р ге ж а к ы н д а п
келд1 де, бейне намазра жырылг а н муриттердей, б о р б а с
то пы ра кт ы н у с т ш е терт та ранда п ж а т а - ж а т а кет1ст1.

571
« Ж о к , мына ла р к а н ш а ж а б а й ы , ж ыр т кы ш болганы-
мен, колра у йретшг ен а н сиякты екен» деп о йлады князь
Д у а н ь кен1Л1 орнына ту сш. Балдахананын, а лдыцг ы перде-
сш сырып т а с т а п, а с т ы н д а г ы ж у м с а к креслора шал-
к ай ын кыр а п отырды.
Т е р т та ранда п, к ул д ы к , урып ж а т к а н топтын, ен а л ­
дында о с ы л а рд ы н а м аз г а у й ы т к а н михрабтары имамдай
М а т е н - а м б ы ж а т ы р е д 1. Ол т э ртш бойынша, мандайын
жерг е у ш марте типзд1 де, орнынан тез ту рег ел дк Со на н
сон е ю колын кусырып, кбзш темен с а л г а н куш б а я у тьл
катты.
— П а т ш а л а р д ы н патшас ы, к е к тщ улы Еж е н ха н н ы н
туысы, император э ул е т ше н т а р а г а н улы мэртебел1 бек-
зада , асыл тект1 князь, алые ж о л д а н ш а р ш а п - ш а л д ы к п а й
аман- есен жеттчщз бе? Т а р б а г а т а й а й ма гы н д а ж ас а йт ы н
б у р а т а н а ж у р т т ы н и п ж а к с ы л а р ы с1зге б ас урып, к ур мет
к е р с е т у г е келш т у р ! — дед1 а с а б1р м ул э шм к е й т к е
К1р1П.
Б 1р г а ж а б ы , — онын к ас ы н д а г ы ш о ш а к т ы м а к т ы л а р
эл 1 де о рында рына н ко з га л м а й, б ук тусш, етпеттеген
куй 1 ж а т ы р ед1.
— Р а к м е т , а мбань! Б ул а р ы ны з д ы император Гу а нсюй
мен жес1р па тшайым Цысиг е керсеткен к у р ме т деп 61л-
ем , — д е д 1 сэл басын изеп. Со на н с о н : — а н а ла р ь ща айт-
сайшы: о рында рына н турегелс1н, — деп ез у тартып кулд1.
М атен -ам б ы : «менен б у й р ы к болм айы нш а, у л ы к ты н
алдында тыпыр етпей ж а т а бер1ндер»,— деп у ю р д а й -
зэнг1лерге ж ол бойы уйретш келген-Д1. Ол б1р-ею к ад ам
а лга ш ыкты да:
— Улы мэртебел1 князь, С13 к а з а к т а р д ы бшмей-
с 13 гой... Б у л а р — а йт к а нын ан кайтпайтын, ©те б!р беткей,
к ай са р халык. .. Ел б а с ш ы л а р ы н ы н ез1ьизге айта келген
а р ыз - арм а ны бар. Со л тьлектерш о р ы нд а ма й ы нш а , б у ла р
осы же рде к оз г ал ма й ж а т а беред1,— дед1 мунын да миы-
гына ж ы мы ек ы к у л ю ж у п р т .
— Ол не арыз? Кэне, ©з ауыз дарымен айтсын.
М а тен -а м б ы ж а н а г ы к а з а к т а р д ы н бэр1н емес, алдынгы
к а т а р д а ж а т к а н Мамырбект1 гана орнынан тургызды. Ол
т ыма г ын колына алып, у л ы к к а тары б!р рет бас шп т э ж 1м
е т т 1 де, б1ркелю тесел ген да уыспен 1рк1лмей сейлеп кеттк
К у л ж а д а н ере ш ы к к ан С1бе Т1лма шы онын с е з д е р 1н у л ы к ­
ка к олма- кол а у д а р ы п тур.
— Уа, улы мэртебел1 бекзада! Ал дыныз да ж а т к а н
Ке р е й- Н а й ма нн ы н иг1 ж а к с ы л а р ы С13Д1Н куз ырыныз га
б 1р гана т 1лекпен кел1п отыр. А р а м ы з д а н Д е м е ж а н деген

572
бул 1К шыкты. У л ы к к а еш, х а л д а й г а кас. К а р с ы келген
х а л д а й д ы ц а й да ры н к е а п а ла ды , а ул ы на б а р г а н шер1кт1
елт1ред1. Ол ол ма, тшт! б э р 1м1з д щ э ке м 13, кас ие т щне н
айналайын Е же н х а н н ы ц д э р г ей ше шэк к е л т1рш, бу кш елд1
оган к ар с ы у п т т е п ж у р . . . Б 1зд] сол к а р а к ш ы д а н к ут к а р ы -
цыз. О з д е н мына ж у р т т ы ц с у ра йт ы н ы осы г а н а ! — деп
т о кт а г а н.
— Ол т1лектер1Ц13 о р ы н д а л а д ы ,— дед1 князь ойлан-
б а с т а н .— Б 1р а к мына келгендер ю м д ер ? Соны б!лу1м
керек.
Ма т е н - а м бы к а з а к т а р г а ез т ш н д е б 1рдеце айтып ед1,
терт т а г а н д а п ж а т к а н д а р етектерш каг ып, о рында ры-
нан турег елдк С о на н соц князь Д у а н ь г а о ла рд ы б 1р - б 1рден
т а ныстыра б а с т а г а н . О с ы н д а т у р г а н у ю р д а й л а р : К е к с е ­
ген, Т а цг ыт , М ам ыр б ек , Т у ры сб ек т е н б а с т а п з э ц п - е лу -
б а с ы л а р г а дешн к ай с ыс ы ны ц кай ру да н келгешн айтып,
т е п е а тап шыкты. Е ш ю м к а л м а г а н сиякты. Кулл1
К у л ыс т а й ел1Н1ц ру кесемдер1 а лдына ту ге л к е л т т к
Князь Д у а н ь о йланып калды: «Егер Т а р б а г а т а й -
да г ы к а з а к р у л ар ы н ыц б 1р а уы з д а н а йтар а ры з - арм а ны
осы болс а, менщ сол у ш ш ит а р к а с ы к ия н д аг ы Ш э у е ш е к к е
б а р у ы м н ы ц не кажет1 б а р ? — деген ой келд1 о ныц б а с ы ­
на. — Д е м е ж а н р а деген у м м г е осы а р а д а - а к кол койып
берш, К у л ж а г а к а йт а бермеймш бе?!»
Ол с о л ай 1стед1. Д е м е ж а н шын кылмысты ма? Ол е з 1
кандай а дам ? Б у л мэселеге б у к а р а х ал ык , к ал ы ц ецбекш1
к ау ым калай к а р а й д ы ? Б ул т у ра л ы М а н ш ы ц терес1 б а с
катырып, ойланып ж а т п а д ы . К а й т а енд1п к ал га н жол
аза бын та ртпа й, 1СТ1Ц осылай тез т ы н г ан ы на к уа ны п ед1.
Па пк ас ы н а кта рып, алдын а ла д а йында п кой г а н ук1мд1
т а уы п алды д а , т е к с т щ с о цы н да г ы эдеш а ш ы к к а л ды рг а н
жерге: « Терту ыл т а й п а сы н ы ц бурынры у к 1рдайы Д е м е ж а н
Кер1мбай б а ла с ы ел ш ш е 1ртк1 салып, Цин е ю м е т ш е
карс ы к а с т а н д ы к эрекеттер ж а с а г а н ы у ш 1н, а й м а к хал-
кыныц ет1Н1Ш1 бо йын ша, ел1м ж а з а с ы н а к е с 1л с 1н! У к 1м
д а р г а а су а ркылы орындалсын!» деп жа з ып, а я г ын а кол
койып, т а ц б а б ас ып берд!.
— Егер соиша жерден келгенде ба р а йт а р тшектерщ13
осы бо лс а, ол ж у м ы с осымен 6 ё т т 1,— дед1 ол т а ц б а л ы
к аг аз д ы М а т е н - а м б ы н ы ц колына у с т а т ып ж а т ы п . — Мен
енд1 С1з д е р д 1ц елге б а р ма й - а к , осы а р а д ан к е р 1 к айтып
кетсем деп отырмын.
Мына с е з д 1 ест1генде, Матеин1ц т у л а бойы д у етш,
к уа нышт а н ес1 ш ык к а н ы с онша , колы к ал тыра п, т а ц ­
балы к а г а з д ы ж е рг е т у а р щ ала ж а з д а ды .

573
— 0 3 Щ13 бшнлз,
улы мэртебел1 князь... Дегенмен
6 1 3 Д1Н, 0 ЛКеМ13Д1
К0 3 Щ 13беН К б р Ш , аК,ЫЛ-КенеСЩ13Д1
03
айтып кайтканыныз дурыс болар ед1,— дед! жай сыпайы-
лы к УШ1Н.
— Ш э у е ш е к к е дейш енд1 к а н ш а же р калды?
— Э л 1 де ж е т ь с е п з бекеттей болып к а л ар .
— Р ак мет! . . О н с ы з да ж о л д а кеп б е г е л т калдым. Ен
бастысы, ж у м ы с 61ТТ1 гой. Мен енд1, с 1здерден р у кс а т
болс а, 1леге к айтып к е т е шн, — дед1 м а с а д а н мазасы
к е т т , бе т - ау зын с ип а л а п о тыр г а н князь.
О с ы д а н кешн ол коп б ег ел г ен жок, к е л ж т щ басын
кер1 б у р у г а эм1р бердк У лы к ты к арс ы ала ш ы кк ан д а р,
енд1 оны Шепейз1ге дейш у з а т ы п са лу ы керек едк Сол
ж е р д е улкен к о н а к а с ы б ерш, М а н ш ы н т е р ес ш мол
сый- сияпатпен разы кып а т т а н д ыр м ак .
А с ыл тект1 б е к з а д а н ы н ж у р т к е з шш е к е л жк е мшбей-
т 1н эдет1. Оны енд1 б е с ж т е п б а л а д а й з у з а г а салып, ж а я у
кетерш ж у р у г е т у р а келед!. Б 1р е у д 1 кетермек т у п л карыс
жерг е ж а я у ж у р у г е е рше т ш кыр к а з а гы уш1н, бэршен де
осынысы киын болды. Б 1р а к не 1с т е й с 1н, тэ рт ш солай.
А л ы с т а н келген асыл тект1 у л ы к к а к ур ме т к ерсетпесе
та гы болмайды. Т а р б а г а т а й д а н ш ы кк а н а лпыс а да м он-
оннан б ел шш, б а л д а х а н а ке т е ру ге кезекке ту ры п калды.
А л г а ш к ы кезек М ам ыр б ек , Кексеген, Та нг ыт , Турыс-
бек б а с т а г а н у ю р д а й л а р мен б1рнеше кернект! зэнг1лерге
ти1п е д 1. Кел1к б1ткенд1 а р т ж а к т а калдырып, э л п ле р
т а б ы т кетерген а д а м д а р д а й а лг а ту ст к Б у л а р д ы н бэр1 де
к ап та л шапан, с а п т а ма ет1к киген, етт1-женд1, сем1з к1сшер
болатын. Б а л д а х а н а с ы к ур г ы р да 31лдей ауыр екен. Есш-
ген май т о п ы ра кт ы т о л а р с а к т а н кешш, зорга жур1п
келед!. М а й б а с к а н сем13 д е н ел ер 1нен т а р а м - т а р а м тер
к е т т , аз у а к ы т 1Ш1нде керес1Н1 эбден к е р т ед1.
Кексег ен мен Т а нг ы т б а л д а х а н а н ы н узын ж а к т а у
а г а ш т а р ы н и ы к та р ы н а салып, ен а лда к а т а р келе ж а т ­
кан. Б!р мезетте Т а н г ы т т а н а у ы н ы н астынан мырс етш
кулд1 де:
— К у д а у а н д а , «бас а к ы м а к болса, а я к б ос к а шар-
шайды» деген рас екен гой. О с ы нш а м а а з а п к а тусет1ндей
не б ас ым ы з г а кун ту ды екен?— деп к а л ды к ас ын да гы
сер1пне.
Кексеген де т е р ю ше сыймай, мына к о р л ы к к а зорга
шыдап келе ж а т с а керек, 1ле ж а у а п катты.
— Айтпа. Ит елген жерден осы а запты е з 1М13 1здеп
келген ж ок пы з ба. «Терег е ерген ер-токымын а рка л а йды»

574
деп, уль'кка иескенде уш пакка ш ыкканымыз осы рой ...
6з1м1зге де сол керек!— деген ызамен кунк етш.
Б у л а р сол к у ш т а б а н д а р ы н а н т а у с ыл ып , Ж ы р г а л а н -
нын ж а г а с ы н а к а с к а р а я з ор г а ж е т т ь ©зен бойына уй
т т п , ша т ыр туррызын, орен дегенде ес ж и н а г а н болды.
Ер т е н шд е жетектеп келген ту б ие н щ б1рш сойып, с а б а д а г ы
кымызды котарып, у л ы к к а к о н а к а с ы б е р дь Р у б ас ы
у ю р д а й - з э н п л е р д щ М а т е н н щ т а п сы р у ы м е н э деш а ла
шы к к ан ж о р г а аттары, т а й т уя к , к о й т у я к ж а м б ы л а р ы
ба р ед1, с о л ар ы н т а р т у е г п .
Келес1 к уш танертен, князь Д у а н ь б\р а д ам д ы кур-
б а н д ы к к а ш ал г аны, б1р б а с к а н т а н б а с ы у шш , 61 р у ш р
ж ы л к ы г а , к ор ж ы н толы кум1с ж а м б ы г а ие болып, К у л ж а -
га к а р ай бет т у з е д к «Улы империянын, мэртебес1 уш1н,
онын, к а р а у ы н д а осында й а н к а у , а нг ырт, ж а б а й ы ж у р т -
т ын бо лг ан ы д а тер1с емес е к ен -а у! »— деп ойлады ол
031Н1Н Ж1бек шатырл ы б а л д а х а н а с ы н а ж а й г а с ы п ж ат ы п .
Сол к уш у л ы к т ы н кен1Л1н т ауып, у па йын ту ге ндег ен
М ат ен де р тобы да а т т а р ы н ы н ба сын кер1 бурып, тер1с-
Т1кке к ар а й с у ыт ж у р 1п кетт1.

IX

А б а к т ы 1Ш1ндеп б1ршен-б1р1 т у г а н д а й у к с а с кундер


б а я у ж ы л ж ы п ©Т1П жат т ы. Т а н а т с а кеш б атпа йтын,
ж ыл д ай с а р ы л г а н ж а з д ы н у з а к кун1 т у т к ы н уш1н Т1ПТ1
у з а р а тускендей.
К е й ш п кезде Д е м е ж а н н а н уйкы к а ш а б а с т а г а н . Ерте-
ден кешке деЙ1н к а м е р а н ы н 1Ш1нде бос сенделш, т о р д а гы
ба ры с т а й а л а с у р а д ы . Кейде у а к ы т ©тк1зу у ш ш к©к бур-
ш ак т а н к у м а л а к са лып, ж о к т а н ©зген1 ермек етет1Н1 бар.
О н ы н да онып т у р г а н ы шамалы. К у м а л а к т ы к ан ш а
та рт с а да, ез б о с а г а с ы ж а л а н а ш т а н ы п , к а н ж ы г а с ы н а
ештене ш н б е й , ж у р е к т у с ы ылги да т е р т б у р ш а к т а н
топтанып тусед1 де, ма н да й алды т у й ы к т а л а беред1... Б у л
к у м а л а к т ы н т1Л1не сенбейд1, эрине. Б 1р а к унем1 к а й т а л а н а
берген сон, кен1лд1 купт1 етш, эр а лу а н ойга са ла д ы .
С онры кундер1 керген ту стер! де ю а к у а н а р л ы к т а й
емес. Экес1 Кер1мбай мен А ж а р а н а с ы К1ред1 т у с 1не. Э к е
к а б аг ы салкын, ызгарлы. «©З1не а м а н а т етш к ал ды р г ан
аз а уыл Т е р т у ы л д ы колына тугендеп у с т а й а лма дын-
ау. Е л щ к а й д а ? Ж е р 1н к а й д а ? А я д а й к у ы с к а тыгылып
мына о тыр ыс ын ны н аты не?» дейт1н тэр1зд1. Ал А ж а р
анасы сол т!р1 кез1ндег1дей муны а ял ап , колынан дэм
татырып, кымыз у сынып журед!. Бул ез1Н1Н ш а р ша п-

575
т а лг а ны н с е з д 1рш, Ажардын, ж у п а р шет! омыра у ын а
б а л а ш а б а с коят ын сеюлдк. . Бьлетшдер Т1р1 а д ам ны н
т у с ш д е ел1 а р у а к п е н б 1рге ж у р т , б!р а я к т ан ас 1шуш
ж а к с ы л ы к к а жор ыма йды. Д е м е ж а н ж у р е п б\р с у мд ык ты
сезгендей, кун сайын к о рк ы н ышт ы х а б а р кутедк К а с
к ылг анда й, с о н р ы б!р а йд а М а т е н - ам б ы да, б а с к а тергеу-
ш ь с у р а к ш ы л а р да т е б е кврсетуд1 койды.
Ж а к ы н д а б!р рет т у р ме б а с т ы ры Г а у г а н н а н к ал а
ж ан а л ы ры н с у р а р а н д а , ол а й м а к э м 1р ш 1с ш щ к а з 1р Ш э у е ­
шекте ж о к екенш, э л д е б 1р алые са па рр а а як а с т ына н
шурыл ж у р ш кеткенш айткан. М а т е н - а м б ы сонда кайда
кету1 м умк ш? Э л д е т е т е н ше ж а р д а й болып, 1ле ж а ц ж у н ы
ш ак ыр т ы п к е г п ме? Б 1р а к Г а у г а н эм1'ршшщ К у л ж а г а
кетпегенш, э й т е у 1р осы а й м а к т ын ж е р ш д е п ел 1Ш1нде
журген1н айтады. О д а н аррысын ол да б 1л щ к 1ремейд1.
Д е м е ж а н эр1 ойлап, бер! ойлап, бул ж у м б а к т ы н ш е ш у 1н
т а б а а лмай койран-ды. А к ы р ы о ны н шын дере гш осыдан
б!р ж у м а бурын К у д е р щ е н ест1Д1.
Кудер1 к ас ын а Б а б а л ы к т ы ж э не Ы бы р а й б а й б а т ш а -
нын 1н1с 1 Р арып т ы е р т 1п келген екен. Ушеу1Н1Н де иыктары
с а лб ы р а п тус1п кет1пт1. Экелген х а б а р л а р ы да тым ж ай с ы з
болып шыкты. М а т е н су м бул жолы да кулыг ын асырыпты.
К у л ж а д а н Д е м е ж а н н ы н юше б айла н ыс ты а рыз- шаг ым-
д а рды тек с е ру ге а рна йы у л ы к ш ы кк а н екен. Ма т ен -а м б ы
к ас ын а эр р у д ын ук1рдай-зэнплер1н жина п алып, алыс-
тан келе ж а т к а н сол у л ы к т ы н алдынан шыгып кетштк
Ж э н е бу л са па рын ешк1мге д а б ы р а кылмай, ел кез1не
туспей, т у нг е к ар а й у рланып а т т а н г а н . А н га ры , тексеруге
шы к к ан тереш мунда келт1рмей, с у р к и я су мд ык та ры н
о н а ш а д а тындырып, рет1 келсе орта ж о л д а н кер1 кайыр-
м а к сек1лд1... Кудер1 осы ж а й л а р д ы ызалы кас1ретпен
к у й 1не ту ры п жетк1зд1 де:
— О с ы л а й ш а , кырдын к ае к ы р ы мен ойдын шие-
б©р 1С1 улып табыс ып, ы л ык к а н итше у й 1р1мен б 1рге атта-
ныпты. Б у л ж у р т т ы н ындыны ж ам а н , Д е м е ж а н ага.
К а р а о р м а н д а й х ал к ым бар деп ж у р г е ш м 13 ыктасыны
жок , селд1р селеу к ур лы бо лма ды гой. Т у к таппай туйык-
ка к а м а л д ы к - а у . Шы ны ме н- ак , а ма л- а йл а н ы н к у р ыг аны
м а ? — деп к ат т ы к уш р е н ш кет1п ед1.
Д е м е ж а н канын 1Ш1не тартып, су п- су р болып к е г п де,
жа л ы н ата, к ал т ы ра й курс1нд1.
— Бэсе, ез!м де солай б ола р деп ойлап ем. Б э р 1 жер
ж у т к а н д а й ж ы м - ж ы л а с ж о г а л ып кет1п е д 1, у лы к т ы н да
у рлыг ы ба р екен гой. М е н ш ж а н а з а м д ы елден а ул а кт а ,
шетте шы г а ры п ж у р екен р о й !

576
Былтырда н бер1 буран а ра т у с ш, а кт а п а ла мы з деп
ж ур ге н аз рана т о п т ы н д а колынан е штене келмей к ап ыд а
ка л г аны енд1 а нг а рылды. К у д е р щ е н кейш Р арып пен
Б а б а л ы к б1рш-б1р1 т о лы к ты р а кезек сейлеп, тагы 61 р ум1т-
т щ к еп л г е нш баян еттк
Д е м е ж а н д ы к ия н а тк а кимай, к у т к а р ы п к а л с а к деген
т агы 61р эрекет Ш э у е ш е к т е п шетел м у г а ж ы р л а р ы сана-
латын т а т а р - е з б е к с а у д а г е р л е р ш щ а р а с ы н д а да ж у р т
ж а тк а н- ды. О л а р д ы н то бын да Д е м е ж а н м е н у з а к жыл
а рал а с ып, ж а к с ы с ы йл а с к а н Р а м а з а н Ш э ш ш е в , Ыбы р а й
б а й б а т ш а , М у р а у ы т бай, Е ш е н - С е ш т д а мо лл а сиякты
белпл1 а д а м д а р б а р - ту гы н . С о л а р о с ы нда гы орыс кон­
сулы С о к о в т ы н с а п а р да н о р а л у ы н к у т т ж у р т , ж а к ы н д а
сонын к а б ы л д а у ы н д а болыпты. Б 1рак, а ма л не, ум1ттер1
а к т а л ма г а н . Ко нсу л Р ос си я с а у д а с ы н а е н б е п сщг ен а дам-
да рды к ан ша к ур метте гешмен , М а н ш ы н е ю м е т ш щ 1шю
1С1не кол сугып, мундай шы р г а ла нр а а р а л а с а алмайтынын
ете сыпайы турде, а ш ы к айтыпты... Иэ, С о к ов т ы да
т у с ш у г е болады. ©йткеш керьшлес е ю империя а р а с ы н ­
д а гы к ат ы на с улкен есептерге к ур ы л г а н гой. Же ке л ег ен
а д ам д а р д ы н т а гд ы р ы н а бола б1р-б1р1мен сезге к е л ю п ,
ту е ж ыр т ы с ы п ж а т а ма?
О н ы н у етше консул Со ко в сонгы кезде Ш э у е ш е к т е
кеп т у р а к т а м а й , б!ресе П е т е р б ур г к а , б 1ресе Омб ы г а
с а па р ш е г т , унем1 ат у с т ш д е журге н. ©з ж у м ы с ы да
б а стан асып ж а т ы р . К о н с у л д ы н кен,1л куЙ1 де каз1р юс1
к ыз ыг а р лы к емес ед1. О с ы д а н ею жыл бу ры н гана аяк-
т а лг ан о р ы с - ж а по н с о г ыс ын да па т ша эскер1 м а с к а р а
болып ж е н 1л 1п калды. С о г а н ьлес кетер1Л1п, п а тш а тагын
ш ай к а л т а ж а з д а г а н б1ршш1 орыс ре в о люци я с ы ны н думпу1
эл1 б а с ы ла койган жок. П е т е р б у р гт а г ы «канды жексенб1»
а тала тын к айг ылы о ки г а да п а тш а чиновниктершщ
бет1не тускен к а ра д а к т а й , к ал ы н б у к а р а н ы о дан арман
а шындыра тускен. Б у н т а р л а р мен б у лжн пл ер Р ос си я н ы н
ез1 1Ш1нде де кебешп б а р ад ы . Д э л осында й ж а г д а й д а
консул Со ко в юмге же н айтып, юмдерг е р а к ы м - ш а п а г а т
ойлаг а ндай?!
О с ы н ы н бэ рш оймен шолып еткен Д е м е ж а н тун жа -
мылып, ж а с ыр ын ы п келген до с т а рын кеп у с т а м а й , кай-
тарып Ж1берд1.
— Шы д а йы к , ж1пттер. Б э р 1н1н к ы з ык ка ны менщ
басым екен гой. «Еркек токты — к у р б а н д ы к » деп, ол
б а с к а бэйге т т л г е н ! кашан. . . Не де бо лс а у л ы к т ы н ха-
барын кутеЙ1к. Бэлк1м, 613 шошитындай катерл1 е ш ­
тене бола к ой м а с , — деген-дк
О К. Жумадмов
577
Б1рак. Ж1пттерд1 о с ы ла й ж у б а т к а н ы м е н , ез1 э л д е б 1р
з а у а л д ь щ ж а к ы н д а п к ал г а н ын 1ШК1 б!р т у йс ж пе н анг ар-
г анда й болып е дь Со ра н е з ш к е н д 1р т , 1штей д а йы н д а ла
б а старан. .. Д е г ен м ен кейде а л ы с т а г ы тун т у н е п н щ ара-
сынан ж ы л т ы р а г а н э л а з оттай, э д д е б 1р Г у шт- с эу л е кыла ц
б ередь Б э л к 1м елкеден шыкк а ' н^у л ык к а р а кылды как,
ж ар ра н э д 1л б!реу болып, б у г а н азаттык, берер. Те рше н
кер1 ж у ык , к а л т - к у л т етш эрен о тыр г а н М а н ш ы н еюмет1
бу л о й л аг а нд а й к а т а л д ы к к а б а р м а с . Х а л ы к т ы ц каЬары-
нан, а ш у - ай б а р ы на н ж а с ка н а р . . .
Кенпкпей сол кещлд1 купт1 еткен сумдык, х а б а р да
ке л 1п жетт1. Оны экелген — Д е м е ж а н н ы н ту рме ден тап-
кан досы Г а у г а н е д 1. К у н батып, а к т а м уЙ1р1ле б а с т а г а н
апак,-сапак. мезг шде сол Г а у г а н к ам ер а ны н ес1пн ашып,
а сы гы с К1р1п келд1 де, бо са г ад а с шешп турып калды. Ал а
келенке, элс1з ж а р ы к т ы н ез1нде-ак, е ш ерт е ш 1ргендей
тут1пп, катты а б ы р ж ы п т у р г а н ы б а йк а ла д ы.
— Не болды? Не х а б а р м е н келд1ц?— дед1 ж у р е п а у ­
зына сыймай, а т к а л а к т а п кеткен Д е м е ж а н орнынан
атып турып.
— Ж а р д а й киын, д о стым. .. — Г а у г а н т у р а к а р а й а л ­
май, кезш т а й д ы ры п экетт1.— У л ы к т а р б у п н кешке т а ма н
к а л а г а кайтып оралды. С 1зге с у м д ы к ж а з а к е с п р т
ЭКеЛ1ПТ1.
— Ол не? ©Л1М гой — айтып т у р г а ны н?
— Иэ... « Д а р г а асылсын» дел1нген. Ж а н а гана уюм-
Н1н к е ш 1р мес1н м аг ан экеп б е р т к е г п. О г а н дейш к уз е т т 1
ек1 есе к у ше йт у т у р а л ы б у й р ы к бар.
Е н а лдымен Д е м е ж а н н ы н е з е пн ертеген ыс т ык толкын
к е т е р и ш де, ш е - ша ла жон а р к а с ы муздап, т у л а бойын
б 1р с у ы к ы з г а р Т1Л1П егкендей болды. К е з алды кара у ыт-
канда й, ештенен1 кермей к ал ып ед1. С 1рэ, б 1р сэт нык басып
т у р а алмай сендел1п кеткен болар, Г а у г а н колтыгынан
суйеп, т е с е п н е отыргызды.
«Бул не? К о рк ын ыш п а ? — деп ойлады ол акыл- есш
тез ж ин а п а л у г а тырысып. — М у н д а т у р г а н не бар? Мен
осындай б 1р х а б а р д ы кептен кутш ж ур ге н ж о к па ед1м?»
— Т ын дан ыз, С1зге ертенге к а л у г а болмайды, ушрдай.
Б у п н ту нд е к а л а й д а к а ш у ы н ы з керек, — дед1 Г а у г а н
асы га Т1Л катып.
— Ка йд а ?. . К а л а й ? — Д е м е ж а н онын бет!не а ныра я
карады.
— Т у рмеден к у т к а р у — менщ мойнымда. Ол ж аг ын
ойластырып'"та койды м...
— К а ш к а н д а к а й д а б арам? К а й д а барып с ыям ын? —
ол эл 1 де ©31не-031 келе а лма й , а л а с у р г а н б 1р куйде отыр
— Б о с т а н д ы к к а б 1р ш ык с а н ы з, дуние кен, же р е з щ 1з-
Д1К1 р о й , б 1р пана т а б ы л ар . Э л д е ш е к ар а асып кеткендей
бо ла сы з ба...
— Ал а з ше? О з д щ к у ш щ з не бола ды? Мен у ш ш
б а с ыныз кетед! р о й .
— М а р а н а л а н бо лма цыз. Осы т у р м е ш е м 1р бойы
к у з е т т отыр ар д е й а з бе, мен де бул а р а д а н ке т е м ш, —
дед1 Г а у г а н - — ©зпиз бьлеаз, мен с 1з д щ а лд ын ыз да
к а р ы з да р ед!м гой... Со л к а ры з ымн а н к у т ыл ат ы н сэт т у ­
ган Т Э р 13Д 1.
К а з 1р у з а к т о л г ан ы п о т ы р уг а у а к ы т жо к . Не де болса
б 1р ж а г ы н а тез шыгуы керек. Т а г д ы р д ы н а рна п Ж1берген
а жа л ын к у т т осында отыра ма, элде б\р кун де бо лс а
б о с т а н д ы к к а шыгып, ж а р ы к ду ние де к а л а т у р г ан ы ж ен
бе? Не ютеу керек?
Д е м е ж а н сол с у р а к к а ж а у а п 1здегендей ала су рып,
т у р ме н щ торлы те ре з ес ше к а р а г а н . Терезеден к у л п н
аспа нн ын киык шет1, к у б ы л а д а н ж а н а т у г а н э л д е б 1р
ж а р ы к ж у л д ы з кер1Н1п т у р екен. Ал ып аспа н шы ра к -
та рына н кез1не т у с к е ш — ж а л г ы з ж а р ы к ж у л д ы з гана.
Ке з кысып б е л п бергендей, б о с т а н д ы к к а ымдап шакыр-
гандай бо ла ды. Ж а р ы к ду ние мунымен сол ж у л д ы з
а ркылы т ш д е с ш т у р г а н д а й . С о г а н к а р а у ы мун екен, ерюн-
Д1кке у мт ы лг ан л р ш ш к ру х ы б 1рден белен алып, ереуш-
деп коя берд1. ©Л1м к айд а к а ш а д ы ? А р а н ы н а шып т у р г а н
а ж а л т у з а г ы н а еш к ар с ы л ы кс ыз асыла кеткенше, б!р кун
де бо лс а ж а р ы к ду ние де ж у р г е ш , тым б о л м а с а алысып
елген1 а р т ы к емес пе?! Ар ж а г ы н о йл ап ж а т у г а м ур ш а с ы
болган жок, бIр к в з с 1з тэ уе келг е бел байлады.
— Ж а р а й д ы , мен кел 1с т 1м,— дед1 ол Г а у г а н н ы н б етше
к а р а п . — Б 1р а к мына неше к а б а т к о р ш а у д а н к ал а й шыга-
мыз? Елден келген е ш к 1м бар ма?
— Б у п н тустен кешн а з д щ б а л а н ыз келш кеткен
— Ка йсысы?
— Улкен у лы н ы з ше? Ат ы — О л ж а б а й емес пе ед1?
Б у п н к е л т Э с е н а ж ы н ы н уйше т у с т т к Е рт е н С1зге т а м а к
экелмек.
— С о л а й ма? О н д а , тэуекел! У с т а д ы м а з д щ е т е п щ з
ден!— Д е м е ж а н ш ир ы к ка нд ай орнынан ту рып кетт1.
Г а у г а н да к уа ны п к а л г а н т у р б айка тты:
— М 1не, бу л ду рыс болды. Мен де кек т э щ р ю н щ ал
дында ез кунэмнан а рыла тын б о лдым, — деп, Д е м е ж а н г а
кайрат бергендей, о нын иыгынан к а г ып к ойд ы. — К и ш т
дайын отырьщыз. Ме н кузетиплерд1 о рна лас тырып, ел
у й к ы г а к е г п - а у деген м е з п л д е о ра л а мы н .
Г а у г а н ш ы р ы п кеткеннен кешн де, Д е м е ж а н эр турл1
ой к у р с а у ы н д а мел шиш у з а к отырды. К е ю р е п н д е к у д ж
пен уМ1т кезек а лм а сы п, а л а с у р а д ы . «Ту рме бастыгынын,
осы а йт ы п келген х а б а р ы а н ы к па? У лы кт а р муны а ба к -
тыдан эдеш к ашырып, к уг ын у с т ш д е мерт кылайын деп
ж ур ге н ж о к па?» деген де б 1р кумэнд! ой кылан, берген.
Ж о к , Гауганнын, а л д а у ы му м к ш емес. 0 зшен де, сезшен де
ондай ештене б а й ка л ма й д ы . Тшт1, к ал ай бо лг а н кунде
де, м у н ын Г а у г а нр а сенбеске а ма л ы жок , к а р м а н г а н д а
колына ш г е р ен с о н р ы ум1т т а л ш ы г ы — сол гана. М у н д а й
м у м кшд ж те н а й р ы л у г а Д е м е ж а н н ы н ж у р е п д а у а л а м а д ы .
А й т к а н ы н д а й - а к , а р а д а б 1р ет асым у а к ы т еткенде,
Г а у г а н к айтып оралды. Есжт1 с а лд ы рл а тп а й у н а з ашты
да, май шам жар ыр ын да отырган Д е м е ж а н д ы к а с ын а
ымдап ш ак ыр ы п алды.
— Ал к о з г а л а й ы к ! — д е д 1 с ы б ы р етш.
Б а к и тыкырын б 1л д 1рмей к ай т а к ул ып т а п ж а п ты да,
к а р а н г ы д э л 1збен букендей ж ен е лд ь Д е м е ж а н да о нын
сонынан ею е л 1 а ж ы р а м а й 1лес1п келед1. Ай к ор г а л а п
к а л г а н ©Л1а р а н ы н кез1, а йна л ан ы к ою к а р а н г ы л ы к б а ска н .
Тек аспа н т е р ш д е п ж ы п ы р л а г а н ж у л д ы з д а р д а н гана
э л с 13 с эу ле тус1п тур. Г а у г а н д а л а г а ш ы кк а н сон, т ын
т ы н д а г а н д а й кузетгш т у р г а н к а к па ж а к к а му к ия т к ара п
алды да, м ыс ык т а б а н д а п енкейген куЙ1 а у л ан ы н тер1не
к ар а й б а с т а п ж у р д к
Тем1р к а к па лы , т е щ р е п н бшк д у ал ме н корша п тас-
т а г ан к а ра ту рме — б е ю ш с 1Ш1ндеп б е ю ш с сиякты, жам-
б ылд ын шыгыс с о л т у с т 1к б ур ы шы н ала, о н а ш а салынган-
ды. Т у р м е д у а л ы н а н с е к 1ру б у л а р г а кеп киындык келт1р-
ген жок. Г а у г а н к у ш б у рын осы манг а ш у м а к т а л г а н
кенд1р а р к а н экеп койг а н екен. Б 1р ш щ иырына б1р1 а я к
койып, д у а л д ы н уст1не шыкты да, ж а н а г ы арканмен
с а у ма л ап , ар ж а г ы н а оп-онай асып туст1.
Д е м е ж а н т у р м е к о р ш а у ы н а н кутылг анымен, енд1 а с у
бермес б ш к к орг а н — ж а м б ы л д а н к ал а й шыга мыз деп,
соны у ай ы м д а п келе ж а т к а н . Кенет Г а у г а н оны тан-
т а м а ш а к алдырып, б е к 1Н1СТ1н к а л а г а шыратын б а тыс к ак-
пасына к а р а й бет алды.
— Тез1рек жур1н!з. К а к п а ж а б ы л ы п к ал ма й турранда,
к а л а г а ет1п кетешк, — дед1 ол алк ына сыбырлап.
— К а л а й е т е м 13? О н д а куз ет б а р емес п е ? — деген
Д е м е ж а н с е р ш н е т а н ы рк а й кара п.
— Ж у р е б е р щ 13. О л а р тунге к а р а й б ею ш с к е к1рген-
дерд1 г ана тек сере дк С ы р т к а ш ы к к а н д а р г а жол а шык .
Шынында да , солай болды. А й н ал а т а с та й карацры.
Б ул кезде к ал а к е ш е л е р ш де а да м аяры м ул де сиреп
кала тын. Б у л а р р а ж ол - ж е н е к ей е шюм кезжпедк Ж а м ­
былдын, сырткы юре б е р ю н д е сырырайран жалрыз фо на рь
1лул 1 т у р екен. Ею ш е р ж о н ж а к б ос а г а д а р ы о ры нд ы к та
е з а р а с е й л е с т , т е м е ю т а рт ып отыр. Т у р м е бастыры олар-
ды танитын с е к ш и , Д е м е ж а н д ы ы к ж а р ын а алып, э лп -
лерге «кайырлы кеш» айтып к олын кетерд1 де, т ус ына н
ете б е р д 1... Он ш а кт ы к а д а м у з а ра н ш а , арт ж а к т а н
шырар э м 1рл 1 да уы с т ы, не а тт а н да ра н ыс к ы ры к т ы кут-
кен-дк Б 1р а к о нда й ештене ест1лмед1. Екеу1 а я к т ар ын
ж т басып, эне- мше д е г ен ше т у н койнына с щ ш кеткен.
Ж а м б ы л б е ю ш с 1 мен к а л а н ы н « Ж а н а м а х а л а » а та-
латын ш ы р ы с шетш б е л т ж а т к а н е ю ж у з метрдей а ш ы к
а л а н бар. О с ы а р а д а н улкен к а р а с у арып е т е д ь Б у л а р
кеп1рге деЙ1н т у р а ж у р т келд1 де, сол к а р а с у д ы бойлап
тер1ст1кке к а р а й бет т у з е д к Е к е у 1 лэм-мим тш к а т п а с т а н
ж т а янда п, тары он минуттай ж ол жу р ге н. Тек су бойын-
дары кал ын ШШ1КТ1Н 1Ш1не к 1рген сон рана, де м де рш
б 1р- ак алды. Г а у г а н осы а р а д а к о ш т а с ы п калып коятын
сынай танытты.
— Б 1зге енд1 а йр ы лы с у г а т у р а келед1,— дед1 ол Д е м е ­
ж а н ны н колын а лып . — Ж о л ы н ы з болсын! Е рт е н сэскег е
дешн кугын бола коймас. Б ул к а л а д а т у рма й, негурлым
уза п кетуге тырысыныз.
— Р а к м е т , Г а у мырза! Слзге к ан да й а лг ы с а йтарымды
б 1лмей турмын.
— Ешт е н е етпейд1. 0 м 1рде а д а м г а ж а с а г а н б 1р ж а к с ы -
лыгым кайтты деп с а н а с а н ы з болганы. С 1зге кол у шын
беру кек т э щ р ю н щ а лд ын да гы борышым ед1, соны ете-
гешме куаныштымын.
— Б а я г ы д а мен а з г е а р а тускенде, мен1н б а с ы м а
тенген е ш к а н д а й к а у т ж о к ед1. Ал с 1з мен уш1н е з 1Н13Д1
катерге байлап т у р с ы з г ой ,— дед1 Д е м е ж а н толки тш
каты п.
— О к а емес. Жа кс ыл ык , та есеп-кисап болмайды.. . Тек
т у б 1 к айыр болсын д е н 1з! О с ы д а н к утылып кетсен!з,
мен1н е н б е п м н щ е те л ге н 1.
— Ал е з 1Н13 к ай да б а р ас ыз ? К,олга т у с с е н 13, С13Д1
ондырмайды гой, — дед1 Д е м е ж а н онын колын эл1 де
Ж1бермей.
— Ол ж а г ы н а а л а н болманыз. М е ш ж ас ыр а т ы н
а да мд а р бар...
Д е м е ж а н Г а у г а н н ы н к а н г а ж а к т а й к аг ыл ез денес1н

581
мол к у ш а г ы н а алып, кимай к ошта сты. О сы д а н б 1рер
с а ра т бурын ол т у р а л ы к у д ж ойларанына 1штей уялып
т у р Мше , а йт ка н с е з шд е т у р а т ы н жэне ж а с ар а н ж а к с ы -
лыгына е ш к ан д а й к ар ы мт а т шемейт ш нарыз ер деп мына
Г а у г а н д ы айтура болады. О сы а д а м д а да б1р ж у м б а к
сыр б ар - а у. Э н п м е л е с у г е уакыттын. тар болранын к а ­
раты!..
Сэ л ден сон Г а у г а н ж а н а г ы келген 131мен кешн
кайтты да, Д е м е ж а н к а л а н ь щ т е р к т ж ж ар ын да гы П а р а ­
д е н м а х а л л а с ы н а к а р а й аянда п ж у р т кетть Б ул а р а д а н
Э с е н а ж ы н ы н у ш о нша к а ш ы к емес-т1. Ж а н а г ы К, арасуды
ж а г а л а п к е л т , к а л ы н шы на р ескен келденен кешеге
б у рылды да, е з ш е т а н ы с уйд1 т е з -а к т а уы п алды.
М у н д а г ы л а р э л д е к а ш а н ж а т ы п к ал г а н сеюлд!, тере-
з еле ршде т а м жа р ыр ы ба йка лма йды . Д е м е ж а н к а к п а н ы н
т у б ш е к е л т , ез1 бклетш т а р е с ж т щ тиеп н агытты да,
т ыкырын б1ЛД1рмей 1шке ю рдк Туррын у й л е р1 а у л а н ы н
тер ж а г ы н д а бо ла тын. Е а к т е р 1 ж а б ы к , 1штен ш п койып-
ты. Д е м е ж а н е н т 1п н басып, ес1К а л д ын да гы ж а т а г а н орын-
д ык т а б 1раз отырды да, б 1р мезетте шетю те ре з ен1н эйнепн
какты.
Элден у а к ы т т а да ла н у йде шам жанып, э лд е к1мн1н
к е б 1С1н сыр п ы л да ты п келе ж а т к а н ы б ай ка л ды. 1л е- шала
е с 1к ашылып, ар ж а р ын а н шуй кедей к э р 1 кемп1р — Э с е н а ­
ж ы н ы н шешес1 кер!нд1. А л а келенкеде с а к а л - м у р т ы е с 1п
кеткен Д е м е ж а н д ы тани алмай, уд1реЙ1п тур.
— Б у л юм? С 1зге юм керек?
— Мен гой, мамай... Д е м е ж а н м ы н , — дед1 бул акырын
т 1л катып. К а р т э ж е н 1н шырайы б 1рден жылып коя берд1.
— Демежан? Жараткан-ау, не дейд1... Куданын
мунысына да ш у к 1р. С13Д1 б о с а т к а н екен гой?
— Босатты. . . Э с е н а ж ы к а й д а ?
— Ол уйде ж ок . О с ы д а н у ш- т е р т кун бурын Дерб1л-
ж ш г е кеткен... Б ал а м - а у , б о с а г а д а не кып турсын? 1шке
К1р с е й ш1.
Д е м е ж а н дэл1зге к 1ргенде, ар ж а г ы н ан Э с е н а ж ы н ы н
эйел1 А у а х а н кер!Н1С б е р д 1. Ж о л а у ш ы л а п кеткен к у й е у1м
кел1п к ал ды ма деп о йл ас а керек, а ш ы к - ш а ш ы к шыга
келген бэденд1 ж а с эйел тез кер1 шепн1п кетт1... О л ж а б а й
осында екен, б1р белмеден кез1н у к а л а п ол да шыгып
келедь Э к е с 1н танып, мойнына а сы л а кетт1.
Д е м е ж а н н ы н ба р с е н т келген а дамы Э с е н а ж ы б о л а ­
тын Уй ие с шщ б о л м аг а ны н а катты е ю н т т у р. Ол а с ыг ы с
ед1 А л г а ш к ы к а у ы ш у, дурл1гу сэт1 е т ю м е н , касына
Э с е н а ж ы н ы н эйел! А у а х а н мен О л ж а б а й д ы алып, о на ша
582
кенес курды. Т у рм ед е н к аш ып шы к к а н х а л ш о с ы л а рг а
рана х а б а р л а г а н . ©з б а с ы н ы н каз1р к а у т а с т ы нда екенш
айта келш, б!рер кун о с ында к ал а ту рур а А у а х а н н а н
р у к с а т су р а ды . А у а х а н к у й е у 1мен бЁрге Д е м е ж а н а ул ымен
у з а к ж ыл д ан б е р 1 а р а л а с ып журген, а к ы л ы на корю сай,
а с а меймандос, меЙ1р 1м д 1 эйел едк Т т т 1 с ез г е де келмес-
тен:
— О не де г еш щ з , Д е м е ж а н - э к а . О с ы н д а й к ысылг а н-
да пана б о лу г а ж а р а м а с а к , а да м шы лы гы мы з, а з г е деген
достыг ымыз кайсы. Б ул у йде к а н ш а ж а т а м десендз де,
тер1М1з С13Д1К1,— дед1 у йг ыр э йелдерше тэн б и я з ыл ык
танытып.
— Р а к м е т . Б 1р а к мен бу л уйде у з а к ж а т а а лмаймын
гой. У з а с а ертен, кеште к а л а й д а кету1м к ере к , — дед1
Д е м е ж а н м эн - жа йды т у с ш д 1 р т . — М е н щ мунда келгешм
т у рал ы е п ш м г е т 1с ж а р ып , сыр беруип б о лм а ны з д а р.
Э ж е й г е де, б а л а л а р г а да осыны ка т т ы та псырып койыцыз.
Со на н сон, е з ш щ егей улы О л ж а б а й г а бурылды. Ол да
каз1р ж а с ы ж и ы р м а д а н асып, с о к т а л д а й ж 1п т бо лг ан.
Ж а с ы н а н тым е рк е- тэй т ж е с к е н д ш ме, элде ж а т ы р ы н а
т арт ып к е г п ме, М1нез1нщ ептеген а у с а р л ы г ы б а р е д 1.
Экес1 колды б о лг а н н ан бер1 ее к1р1п, б а й с а л та рт к ан ы
б а йк а ла д ы. Д е м е ж а н осы баласынын, жуз1не сынай к ар а п
сэл отыр ды да:
— Сен каз1р атынды ерттеп м 1н де, тунделет1п елге
ж у р т кет!— дед! б уй ыр а т 1л к а т ы п . — Б 1р а к шу шыгар-
май, ж у р 1С1Ннен секем а лдырмай, а у ы л г а а кырын барып
туе. Бол г а н жайды тек шешене, Б и б 1ге гана х а б а р л а .
Б а с к а б!р пенде б 1лмесш. Со на н со н мен1н ез атым —
торы тебелд1 ерттеп к ос ар ы н а ал да , ертен кешке к ара й
осында жет. У к т ы н б а ? А й т па кш ы, Биб1де мен1н алты-
а т а р наганым ба р, соны у мытпай а ла келерещ... Ал
отырма, ж е н е л ! — дед! б а л а с ы н ы н иыгынан кагып.
О л ж а б а й к о р а да б а йл а у лы т у р г а н а тына ер салып,
сол сэ тте- ак а т т а н ып кеткен. Б 1ра к Д е м е ж а н сонан кеЙ1н
де б 1р жерде б айыз т а у ы п о тыр а алмады. А у а х а н к он а к
уйге т е с е к са лып койг ан екен. А л а й д а ол уйде к ал г ыс ы
келмей, с а к т ы к ойлап, сыртка ж а т у д ы ж ен керд1. А у л а-
ньщ т у к п 1р ж а г ы н д а эр турл1 ж е м ю а г а ш т а р ы епл г ен
саялы б а у ба р- т у гы н. Б а у д ы н б 1р б ур ы шы нд а к ур ыл ы с к а
ж а р а т у упин жентектей буылып, м а я г а салып койган
ка м ы с б о л у шы ед1. Со л маянын тебес!н у нг 1п ез1не уя
ж ас а п алды да, к шм ше н куЙ1 кисая кетт1.
Ш1рк1н, азат-ерк1н дуние-ай! С е н щ б 1р г ана с э т щ е
пара-пар келетш не ба р екен?! А ба кт ы сы з, а йда ус ыз ,
583
б а к ы л а у с ы з , б а йл а ус ы з, б о с т а н д ы к т а ж у р у д щ , мына б1р
к а р а к ул п н а с п а н д а к о л а м т а н ы н ш о г ын да й козданып
к е р ш е т ш ж у л д ы з д а р ш о г ы р ы на б 1р мезпл осылай к а ра п
жатудын, ез1 р а к а т екен рой . Б а д а н а д а й 1р1 ж у л д ы з д а р
б у п н Т1ПТ1 ж е рг е ж а к ы н д а й т у с ш, та мып кетердей мелткл-
деп тур... А н а у — кэд1мп Т е м 1рказ ык, мына б1реулер1 —
сог ан а р к а н д а у л ы ак сары атты а йна ла торып жу р г е н
Жет1 к а р а к ш ы . С о н ш а жыл к ек к у м б е з ш щ астында
е мш-еркш с а й р а нд а п ж у р т , о с ы л а р г а а нык т ап б!р к а ра у-
ра да м ур ш а с ы бо лм а пт ы - а у. К у н д е р д щ к ун шде ж ул ды з -
ды, а ш ы к а с п а нг а , б 1р ж у т ы м т а з а а у а г а з ар болармын
деп юм о йл а г ан? !
Кеп у а к ы т к а п а с т а ж а т ы п т у н ш ы к к а н Д е м е ж а н мына
б 1р к а м ы с к уы сы на колы ж ет к ен ш е ж а й л а у г а ш ык к ан д а й
ж ы р г ап калды. Д е м е к к а ш к ы н н ь щ ем1р1 т у т к ын ны ц
Т1рл1пнен гер1 б 1р мыс ка л тэу1р бо лг а ны рой . Бул енд1
б у п н н е н б а с т а п к а ш к ы н д ы к к а уйрену1 керек. Б у л кала-
да, к а л а т у г ш бу кш а й м а к т а енд1 б у г а н орын жок. Со нда
к айд а кетед1? К а й д а б а ры п кун кермек? ©ткен жылы
б у ла й к а ш у т у п л , ж а й бой т а с а л а у д ь щ езш катты намыс
кер1п, б а с т а р т к а н ж о к па ед1?.. Е н д т а у ят - н амы с к а
ж а т п а й ма? Б 1р а к о нда бул эл1 б о ст а н ды к та ж у р ед1
гой. А л д а к ат е р барын с е з шге шмен, дэл каз1’ рпд ей аранын
ашып, а ж а л т е н е коймаган. Енд1 ж а г д а й езгердк Ка-
пастан к а шу , а н ы к е л 1мнен бас с а у г а л а у е р- ж1птке айып
болып с ана л ма йды. Б у л т у п л дэн1шпан К о р к ы т т ы н 631
а ж а л д ы а д а с ты р ып к е т у д1н жолын 1здеген... С о н д а бул
кайда б арып ж ан с а кт а й д ы ?
Э р 1 ойлап, б е р1 ойлап келгенде, Д е м е ж а н ны н . а лдында
ек1 гана ж ол ба р екен. Б1реу1 — еткен жылы Б и б ш щ
ет1нген!ндей, ше к а ра а с ып кетш, кайын а тас ы К у р м а н
к а ж ы н ы н а уылына барып тыгылу. Б 1р а к бул ер Ж1птке
абырой э перетш жол емес, жай бой т а с а л а у , ж ан б а г у д ы ц
г ана э ре к е т 1. Б ул тшт1 кайын ж у р т ын а б ас с а у г а л а п
б а р у г а а р л а н б а с едк Б 1р а к ездер1 б!реуге к1р1птар боп
о т ыр га нд а , о ла р юмг е пана боп, к ан а т ы н ы н а стына ал-
г андай? Егер М а н ш ы н еюмет1 шындап к ол к а са лс а , патша
э ю м д е р 1 у ст а п алып, к а йт а етк!31П б е р у 1 де му м к 1н гой.
ЕК1нШ1С1 — айкын курес жолы. М а н ш ы н ек1мет1мен
еле- елгенше алысып е т у д 1н б а с т а м а с ы . Д е м е ж а н касына
б 1рнеше сен1мд1 с е р ж ертед1 де, е ш к а й д а б у ры л м а ст а н ,
т у ра А л т а й г а тартады. А л т а й д а г ы А б а к К е р е й д щ 1Ш1нде
ек1метке б аг ын а коймай, т а у с а г ал а п , ту зде жортып ж у р ­
ген ж о л б а с а р ж т т т е р кеп дейт1н-д1. С о л а р г а барып
косылады. .. Эт т е н , сонында с а йд ын та сында й 1р1ктелген

584
>ес ж у з с а р б аз ы бо лс а, Маншын, т е р е л е р ш щ э уселесш
ерер едП Ал ондай с а р б а з д ы жиып а лу киын емес. К,аз1р
е коп — у л ы к к а к ар с ы та нып ж у р ге н ж 1п т кеп. Ереукл-
,еп ерге к о я г а н Д е м е ж а н н ы н д а н к ын е с т 1се, е з д е р 1- ак
у с- т у с т а н а гыл а б ас т ай т ын ы анык. Ал дыме н шаг ын б!р
.аланы б а сып алып, сондагы от к а р у д ы кол га т у а р с е , ар
<агы к оп аг а тиген ©рттей ©31- ак л а у л а п жвне ле дк. .
Ланшын ©К1мет1 ©з 1шшен 1рш, басы к атып ж а т к а н д а , бул
ар шетшен т и т б ерсе гой, нлрюн! О сы нд а гы Матен-
мбымен, х а л д а йл ар м е н сол кезде б!р ж у з д е с ш керсе...
С о нг ы б 1рнеше т у нд е р ш м аз ас ыз оймен ю р ш к клмей
тк1зген Д е м е ж а н о с ын д а й т э г п киял к у ш а г ы н д а ж ат ып ,
анг а т а я у т а лы г ып у й ы кт а п кеткен. Б 1р кызыгы, ж а н а
ана арман еткен ойынын ж а л г а с ы н т у с ш д е керштк.. Бул
'31 кол б а с т а г а н б а т ыр екен дейдь У с т ш д е т о р г а й к©зд1
к са у ыт, колында кун н у рын а ш аг ыл га н , с е п з кырлы
к найза, сонына ерген мын-сан кол бар сиякты. Б о з д а к
.аласынан берг етш, Ш э у е ш е к к е к ар а й ш а б у ы л д а п келе
каткандай. . . Ж а у эскер1 ж а м б ы л д ы н 1шше тыгылып
,алган с еюлд к Шойын к а к п а ж а б ы к . Б о с а г а д а т у р г а н ек1
лерж ешк1мд1 ж о л а т па й , а й б ат шегедк Д е м е ж а н э л п л е р г е
к ак па н ы а ш» деп а к ы р а т ын т э р 13Д1. Б 1рак, не унпн екен,
,аусы шыкпайды. Б у л атын т е б ш ш , ш е р ж те р г е к ам шы
1лтемек болады. Енд1 б!р к а р а с а , кол ынд а к а м ш ы емес,
»1р е у д1н ершген а йда ры ж ур . Д о х а л д а й д ы н айдары...
^асканынан манайына кез Ж1берсе, к а с ы н да г ы к ал ын
кОлдан б 1р де - б1р а д а м жо к . К, акпанын а л д ын да б 1р ©31
калг ыз калыпты. . . Ж а н а г ы е ю ш е р ш т щ б 1р1 узын найза-
1ьщ у шын м ун ын е нд1ршепне т 1реп т у р г ан сиякты. Сэл
[.имылдаса ©нменшен е п п кетердей. Д е м е ж а н а р т ж а г ы -
1ан жэрдем кутш, ж ан у шы р а а йка йла йды. Б 1р а к д а ус ы
ныкпайды...
О с ы л а й ш а , б а с тыг ырыл ып ж а т ы п оянып кеткен. Ай-
1ала с а м а л а д а й ж а п - ж а р ы к , кун у яс ы на н е д э у 1р кетер-
лш калыпты. А н д а п к а р а с а , шынында да, т а м а г ы н ы н
1стына б 1р нэрсе к атты к а д ал ы п т у р екен. Э л д е б 1р камыс-
ъ щ ту б 1р 1... ©31Н1Н кайда ж а т к а н ы н е н д 1 гана пайымда-
?андай болды. Б а с ын к етермек ниет1мен сэл-пэл к озгалып
-Д1, а стында г ы к а м ы с у йме п ту ге л сылдырлап коя бердк
Демежан селк ете к ал га н. « Ко янды камыс елт1ред1» деген
зсы екен гой. ©з шщ сол кылыг ына н а м ы с т а н га н да й
эрнынан ушып турегелд!. Б а к ш а н ы н 1Ш1 ж ы м- ж ы р т , а ул а
жактан да тырс еткен дыбыс ест1лмейд1. М а я н ы н ус-
инде т у л а бойы мен к в р Ы с б е р т , сорайып сэл ту рд ы да,

585
е з ш щ к,аз1рп х а л ш е н ал ыг а н д а й орнына к ай т а отыра
кетть
« Апырай, э л п О л ж а б а й а уылра а ман- есен ж е г п ме
екен? А й т к а н д ы орындап, ат алып келсе ж а к с ы болды-
а у ! — деп о йл ады 1шшен.— О дан гер1 е с т и яр л ау б 1р е у дщ
колра т у с пе г ен ш к е р д щ бе. Б а л а неме б 1рдемещ булд1рш
а л м а с а ж ар а д ы » .
Т у нд е б у д а н б!р к а т е л ж кетшт1. Со л Олжа байд ын,
атына мше салып, а уылра ез1 неге т а рт ып кетпед1? Сол
ж а к т а н ат ауыстырып мшш, к уг ын шы к е л т жеткенше,
у за п кетер ед1 р о й . А б ы р - с а б ы р д а оп-он,ай нэрс енщ еске
келмегенш к а р а ш ы . М ы н а кудайдын. у з а к кунш енд1
к ал а й б ат ыр а ды ?
Улы с э с к е кезшде А у а х а н к е л т д ы бы с берд1. А с 1шуге
ш а к ы р а кел1ПТ1. Д е м е ж а н же р г е т у с т , б е т ь ко л ы н ж у д ы
да, у р л а н а б а с ы п а с уйг е юрдк К а з а г у а р эйел кэд1мпдей
ет асып, с о рпа ютеп койган екен. Б 1р а к а с к а тэбет1 шап-
пай, э р к а й с ыс ын ан т ш п - к а ш ы п а у ы з тиген болды. О сы д а н
кешн А у а х а н д ы к а л а д а не болып ж а т к а н ы н 61л 1п келуге
Ж1берд1 де, ез1 орнына к ай т а кел1п жатт ы.
Т у с к е к ар а й А у а х а н кайтып о р а л г а н . Онын, а йтуын ша,
буг1н тан,ертен,нен бер1 к ал а к е ш е л е рш е эскер толып кет1п-
Т 1. Жа мб ыл ды н , 1Ш1-сыртын, со г ан т а я у м а х а л ла л ар д ы
тугел Т1НТ1П ж а т к а н кершед!. Ан,кау эйел бу л о киранын
к а у т т 1 а с т а р ы н енд1 а ц г а р с а керек, вн,-тустен айрылып,
уЙ1не эрен, жет1пт1. Д е м е ж а н да оны аяп к ег п.
— Ег ер ж а м а н а йт па й ж а к с ы жок, осы корара кугын
к е л т , меш к ол г а т у а р г е н д е й болса, с1з меш керд1м-
бшд1м д е м е й с 13. Ме н мунда а з д е р г е б1ЛД1рмей, ез^м кел1п
тыгылран боламын... э йт е у 1р, С1здерге пэле ж ук ты р -
м а у г а т ыр ы са рм ы н, — дед1 ол А у а х а н д ы ж у б а т ы п.
О л ж а б а й д а н э л 1 х а б а р жок. Т ы м к у р с а ел ж а к т а н
б а с к а б 1реулер к е л т к а л а ма деп, Д е м е ж а н к уш бойы
а ла ц д а у м е н болды. Кеш батып, 1ндр карацрылыры тус-
кенше, еш дерек бо лма ды. Енд1 ум1ТТ1 куд1к жен,1п, кау1п-
к ат е р к ай т а к ушейе б а с т а г а н . Э л п О л ж а б а й сорлы б!р
пэлеге у ш ы р а м а с а не кылсын. Егер ол ел ж а т к а н ш а
келмесе, бул жерден коныс а у д а р у г а ту ра келедк..
А л О л ж а б а й бу л кезде эке сш к у т к а р ы п к а л а ты н х ал де
емес ед1. Ж а с Ж 1п т а н д а у с ы з д а енд1 к ут ы лм ас т ай болып,
улыктардын, к ак па н ы н а мыкта п тус1п калган-ды.
Демежаннын, к аш ып кеткен1н т у рме к а р а у ы лд а р ы
тацертен, кузет а у ы с к а н кезде б 1р - а к бшген. К у н д е п
эдеттер1 бойынша, кезекш1 к ар а у ы л б!р к у м а н к ар а шай
мен кур1ш бо т к а сы н жэ н е ж ар т ы к а л а ш нанын кетер1п

586
( амера г а юргенде, т у т к ы н ез орнында б олм а й шыкты.
Подан ол есшен т анра нд ай , ацырып сэл ту рд ы да, к а р а у ы л
Застырына а т та н да п т у р а ж у п р д к А р а д а ж а р т ы са ра т
эткенде, б у л окира са тылы т у р д е жорарры у лык та рра
1,ешн ж ет ш , б у ю л б е ю ш с аярынан т 1к т у р ы п е д 1.
Б у л кезде алые ж о л д а н а т с о р ы п келген М а т е н - а м б ы
)л 1 т е с е п н е н т у р а коймай, М а х у сулудын, к ас ын да керь
пп-созылып ж а т к а н - д ы . Б а р л а у баскармасынын, б а стыгы
ш а л а к т а п ж у п р ш к е л т , Де м е жа н ны н , ушты- куйд1 райып
юлг анын хабарлаганда, аймак эм1рш1С1 ж ы нд а ны п
:ете ж а з д а д ы . ©йткеш ол кеше келе са лысымен, ж у р т ш ы -
1ы к к у л а к т а н б а й т у р г а н д а , у ю м д 1 б у п н о рында п Ж1бер-
1ек болып, жамбылдын, сырт ж а г ы н д а г ы к а р а с у бойына
(.ар арашын к у р у т у ра л ы бу йры к т ы б е р т те койган. . . Енд1
;елш ецшен, маубастын, айтып т у р г а н сез! мынау!
К,итар к е з 1 шатынап, орнынан атып т у р г а н М а т е н
(сыгыс ки1не салып, б 1рден ту рме ге к ар а й умтылды. ©з
:©31мен к ермесе сенбейтшдей. Кел1п к а р а с а , шынында да,
Хемежан ж а т к а н камера к а ц ы р а п б о с калыпты. К е ш е
колдан келе са лыс ымен к у з е г п е ю есе к у ше йт у жен1нде
урме б ас т ы гы на б у й р ы к б ер г ен 1 ес1не т у с ш, де ре у Га у -
ацды 1здетт1рген. Егер к а з 1р к олына туссе, тут1п ж е у г е
►ар ед1. А л а й д а ол кэр1 с а йт а н т у р м е н щ 1Ш1-сыртында
1ПТ1 у шн де де ж о к болып шыкты. Т у с ш ж т й екеу1 т 1л
абысып, б 1рге кеткен болды.
О с ы д ан к ейш- а к б у к 1л к а л а со г ыс кез1ндепдей с у ы к
ус алган. Д е р е у к а л а г арнизонына д а бы л кагылып,
каз ал а ушы топтын, ж а л а н г а н ж а с а у ы л д а р ы б е ю ш е т щ
ш1-сыртын, т а я у м а н да т ы кешелерд1 т ш т у г е К1р1ст1. Енд!
'1реу лер1 к а л а д а б у рын Д е м е ж а н т у с ш ж у р ге н у йл ерг е
>арып, а с т ы н - ус т ше келт1р 1п а к т а р ы п жатт ы. Тек каланын,
лет ж а г ы н д а г ы Эсенажынын, уш г ана е ш к 1мн1н ес1не
елмепт1.
Та гы б 1р тус1 с у ык, айбынды топ Б о з д а к т а о тырга н
Демежаннын а ул ына карай а ттан ып кеткен. К а с ы н а
<иырма ш а к ты шер1к ерт1п, бу л топты б ас т а п б а рг а н
Лскак болатын. Ол к а з 1р Д е м е ж а н н ы н ту рме ден к ашып
еткен1не М а т е н - а м б ы д а н кем к у ш н ш ж у р ге н жок . Былтыр
узден бе р 1 Ы с к а к т ы н айы онынан т у га нд а й , мейманасы
асып, е з 1н керемет ба кытты сез1Н1п ж у р г е н - д 1. Т1ПТ1
лденеге ж а н ы кешген сэттерде, Д е м е ж а н н ы н к а м а у д а
тырганы ес1не т у с с е болганы, е н 1 ж а д ы р а п с а л а б е р е т 1н.
)ган осылай д у ни е н щ а с т ы - у с т 1не, б а с ы - а я г ы н а кел1п
енкер1лг ен 1, к а л ы п т а с к а н у г ы м д а р д ы н езгерген1 керек.
<ерсш б у л ж у р т ю м н щ юм екен1н!.. К у ш кеше к еп т щ

587
ауз ына н ту с пе йт ш, ел камк оры, ж у р т ж а к с ы с ы а тан г ан
Д е м е ж а н юм? Со ды р, с о й к ан аты калмай, суйюм1 к е т т
жу р ге н Ы с к а к К1м болды к а з 1р? Кейде осыны о й л аг ан д а ,
кен,1Л1 босап: «эй, айналайын еюмет- ай, т у п т щ т у б ш д е
эрюмд! е з орнына койып, артык-кемд1 е с т ш б1р тенес-
т 1рет11пн, б а р - а у ? » деп к у а н ы ш т а н жы ла п Ж 1бере ж а з -
д а у ш ы ед1.
Ал ж а к ы н д а Шепейз1 с а па р ын а катысып, улыктын,
Д е м е ж а н г а шырарг а н у ю м ш кез1мен кергеннен бер1,
Ы с к а к ез ойына б у р ы нг ыд а н ары беки тускен. в з ш щ
т а н д а г а н жолынын, д у р ы с екенше тары б1р рет кез1 жет-
кендей болып едк К е ц ш н д е титтей а я у шы л ы к , не арынын,
алд ын да к ымсыну да б олг ан ж ок . К а й т а ез ба сы на ете
кол а йс ы з адамнын, же р бетшен е ш ш к ететшш о йл а г анда
кендл1 жа й ла нып , м а р к а я тускен. Ы с к а к у ш ш Д е м е ж а н
к а ш а н да онын, юм екенш эйгшеп т у р а т ы н тэн,1р т а ра з ы сы
секшд1 ед1. Енд1 одан к утыл а ды. Ег ер ду ние де бурк1т деген
кыран к у с б а р ы н ж у р т б 1лмесе, к а р а к у с т а р д ы буйт1п
к о р л а м а с ед1 рой... Д е м е ж а н онын, ж ол ын да кесе келденен,
ж а т ы п а лг ан 31л к а р а т а с сиякты. Соны к ал а й д а а у да ры п
т а с т а у керек. О с ы ж у р т к ешнп кезде а за тт ы к , ерюнд1К
д е г ен д1 текке айтып ж у р д е й с щ бе. Ы с к а к к а да а з а т т ы к
керек. Ен, б а с т ы с ы — Д е м е ж а н д а р д а н а з а т болу. А д а м ­
нын, когам а лд ы н д а г ы тен,С13Д1Г1, б 1р - б1р1не к ерсетер кор-
лыгы мен зорлыгы ештене емес- ау, оны т у зе у ге болады,
ен киыны — к у д а й ж а р а т т ы д е й т 1н а рт ы к шы л ы кт а р д ы
жою. Ту мы с ы н а н акылды, та пк ыр , шешен а тан ып ж у р г е н
асыл тект1лер курыса, Ы с к а к т а р г а жол а шы л ад ы . Д е м е -
ж ан с ы з ем1р — бул уш1н б у р к т ж о к аспан, арыстаны
ж о к орман, жа й ын ы ж о к т е щз 1спетт1.
О с ы н д а й ойлармен у ыт т а н г а н Ы с к а к кеп эскермен
барып, ту е э ле т шд е Д е м е ж а н н ы н а ул ы н коршады. Уй
ба сын к ал д ыр м а й а ста н- ке стещн шыгарып, жукт1Н-арты,
бу ыл г ан тен, ушлген ж у н г е д е й1н ту ге л к ара п шыкты.
Б 1р а к 1здеген1н таппады. А у ы л а д ам д а р ы ештенеден
хаб а рс ы з , бейк а м екен1 б а йк а ла д ы. Д е м е к , Д е м е ж а н
а уы л га ж е т 1п улгермеген, к а л а нь щ б1р ж е р 1нде тыгылып
ж а т ы р деген сез. А к ы р ы к а н ша а к т а р с а да, ж ур тт ы
к ан ша кысып с у р а с а да, ештене таппай, эскерд1 ертш
кешн кайткан.
Б 1р а к к а л а г а ж а к ы н д а й бергенде, Ы с к а к к а тагы б!р
ой туст1. Д е м е ж а н кайда бет алс а д а , аулы на б1р сокпай,
х аб а р л а с п а й кетпейдк Е ю а р а д а к а л ай д а 61'р б а йла ные
бо лу г а ти1С. Ал к ал а мен а уылды кос атын жол б 1реу-ак.
Ендеше, осы жол бойын то рыга н на н ти1мд1С1 жок . Сон-

588
дыктан ол К а р а у н п р д щ а н г а р ы н а дейш су ыт ж у р т келд1
де, к ас ын д а г ы э с к е р д 1 к ай т а ры п Ж1берш, е з 1 е ю - у ш кана
адаммен ©зен бойындары калын, т а л д ы н а ра с ын д а ж а с ы -
рынып к ал ып койды. Осы а р а д а н ©зенге салынран жал рыз
кешр де, э р 1- бе р1 ©ткен ж у р п н н п л е р де а л а к а н р а са л га н-
дай к е р ш ш ту рад ы. Б у л а р кун б а т к а н ш а т а л д ы н а ра с ын ан
б аспалап, к ар а йр а нд ы к алт Ж1бермей б а к ы л а д ы да о тыр­
ды.
Бул м ез п лд е к ал а д а р ы т ш т у де т о к т а у с ы з ж у р т
жатка н- ды. Б 1р а к он мын да га н х а л ы к т у р а т ы н к а л а д а н
жасырынран а да м ды т а у ы п а л у к а л ы н ш е п т щ а ра с ын ан
пне 1здегенмен б1рдей едк Осыны ж а к с ы сезшген Ы с к а к
га сол орнында т а п ж ы лм а й ж а т а берд1.
Б 1р м е з п лд е ж а з д ы н ж ы лд а й с а р ы л га н у з а к куш де
э з ш щ а лы е са па рын а я к т а п, б а т ы с т а г ы Б а к т ы т а у ы н ы н
ж ел ке с ше барып к о н а к т а у г а а йналган. Се де ге й жур1ст1
адам, эрине, к у н д 1з журмейд1, а п а к - с а п а к кешк1 ымыртты
бетке алады. А к ш а м уЙ1р 1Л1п, кез б а йл а н а р ш а к т а тос-
к а у ыл да ж а т к а н д а р т а л д ы н а ра с ын а н шыгып, енд! ж ар -
к а б а к т ы н а с ты н д а гы к е ш р д щ дэл а у з ына кел1п турды.
Ат т а ры на М1Н1П, к а р у л а р ы н са йлап, к а ш а т ы н б!реу болса,
к уа ж е не л у г е дайын т у р .
Ж ы ры н д ы Ы с к а к ж а г д а й д ы капысыз, н ак б о л ж а г а н
екен. Кеп к у г п р г е н жок, сам ж а м ы р а п , т©н1рекке к е у пм
тусе б а с т а г а н кезде, торы те бе л атты к ос а р ы на а лг ан
О л ж а б а й дэл к е ш р д щ у с т 1нде б у л а р г а а й к а с а к ег п.
Ы с к а к ж а с Ж1ПТТ1 де, ж е т е к т е п атты да б 1рден т а ныг ан .
Тертеу1 ж а н - ж а г ы н а н корша п ту ра к ал ды да, шылбыры-
нан шэп б е р 1п у с т а й алды. О д а н ары Т1лге де к е л т1рген
жок . О л ж а б а й д ы н колын а рт ына к айырып байлап, аягын
а ттын б а у ы ры на н т а с к ылып т а ны п т а с т а д ы да , о ртаг а
алып ш а п к ы л а г а н куЙ1 ж а м б ы л д ы н 1Ш1не К1рд1. Сол бет1
еш жерге б у р ы л м ас т а н , эл1 а шу ы т а р к а м а й , кенсес1нен
кайтпай о тырган М ат е н - а м б ы н ы н у ст ш е е н пз д к
Ал куН1 бойы кал а ны а с т ы - у с т 1не келт 1р1п, к ан ша
т1нтсе де ештене т аппа й, мойнына су к е т т , ыза да н ж а р ы л а
ж а з д а п эрен о тыр г а н М а т е н т а г д ы р д ы н Ж1берген т е тен ше
сыйын квргенде, к уа нг ан ын ан Ы с к а к т ы к у ш а к т а п , бет1-
нен суЙ1П алды. М а к т а у ы н да ж е т ю з ш жа т ы р . 0 з г е с 1нен
бурын б а р л а у б а с к а р м а с ы н ы н б а с т ы г ы н а к ар а п турып:
— Б э р щ жиналып, б 1р Ы с к а к к урлы б олма дында р-
ау. М 1не, империяга шын бер1лгенд1к, нагыз ерл1к деп
осыны а йт ! — дед1-ау шар шы т о пт ы н а лдында.
Ы с к а к к а э м1р ш 1Н1н а уз ын а н ш ы к к а н осы б 1р а уыз
С03Д1Н ©31- ак жетед!. Б у д а н а р т ы к с ый- сияпа тт ын к ереп
жок,. К а т а л у с т а з д а н м а к т а у е е п г е н б а л а д а й енд б албу л
жанып, к езшен ж а с шыгып к е г п .
Б у д а н а рг ыс ы б е л п л к О л ж а б а й б а й г у с к а тергеу-
с у р а к, к и н а у - к ы с п а к ба ст ал ды . А л г а ш ы н д а б1разга дешн
ол да к ас а р ы сы п, е штене айтпады. Б 1р а к ж а с ы н а н б у ла
боп ©екен нэу етек мыр за ны н ж а н ы тым т э г п , эр1 к о р к а к
болатын. Ж з н е онысы тез а р а д а - а к мэл1м боп калды.
Ма т е н -а м б ы : «егер шынынды айтпасан, осы каз1р атып
т а ст а ймы н » деп, а л т ы а т а р ы н к еу десше Т1регенде-ак, О л ­
ж а б а й д ы н к©31 ж ы п ы л ы к т а п к е г п. . . С о д а н кешн- ак
кысымды к ушейт е ту ск ен. Ж1птт1 д у р е г е ж а тк ыз ып ,
у л па д ай а п п а к а р ка с ы н а бес- алты к ам шы тиген кезде-ак,
т а я к к а ш ыда м а й, б ар шынын а к т а р ы п салды.
У л ы к к а к е р е п н щ ©31 де осы едк О с ы да н кешн б{р
минут бег елг ен жок. О л ж а б а й д ы колы б а йл а ул ы кушнде
а л д а р ы на с а лды да, ж а з а л а у ш ы т о п т ы н б а с т ы г ы Б у ж ы н х а
мен Ы с к а к б а с т а г а н ж у з д е й ш е р ж Э с е н а ж ы н ы н к орасына
к а р а й лап койды...
О л ж а б а й д ы н к е ш жк ен ше к ара п, б!р с у м д ы к т ь щ бол-
ганын Д е м е ж а н да сезш едк Б у п н тунде ж у р т аягы
б а с ы л г а н сон, к а л а д а н к ал а й д а шыгып кетуге бел байла-
ган. А у а х а н эр турл1 с ы л т а у айтып, ма н ай ын да гы кернп-
лершен а т с у р а п б а рып ед1, е штене та ппа й кайтты. Б!реу-
лер1 уй1нде жо к , кейб1реулер1 колжтер1 бола т у р а берпс1
келмеген. Ещи ж а я у кетуден б а с к а а ма л жок. Ж о л -
женекей б у т а р т а р б 1рдене т а б ыл ар . Б у г ш тун к а р а нг ы -
сын жамыл ып, А б д ы р а д а г ы ж а т а к а уы л га бдр жетсе, одан
арг ысы к и ынг а т у сп е с ед1...
Б 1р а к « ж а з м ы ш т а н озмыш ж о к » деген рас екен. Д е м е ­
ж а н ны н бул а кы рг ы у м т де 1ске аспады. Ел орынга
отырып у л п р е р - у л п р м е с т е , Э с е н а ж ы н ы н корасын к ал ы н
эскерд1н к ор ш а п к а л г а н ы мэл1м болды. Б 1р тобы уйд1н
1Ш1Н асты-уст1не келт1р1п, к о л д а ры на фонарь у с т а г а н тагы
б 1р б в л ш а у л а н ы н 1Ш1Н, б а к ш а н ы н б у ры ш- б у р ыш ы н
Т1НТ1П жур . Ай на л а д а б ы р - д у б ы р г а толып, б 1реу лердщ
к ыт а й ша а кырып б о к т а г ан ы, эйелдер мен б ал а л а р д ын
шынгырып ж ы л а г а н ы ест1лед1.
«Мше, осымен бэр1 де 61ТТ1!— деп ойлады эл1 де камыс-
т ын а р ас ы н д а ж а т к а н Д е м е ж а н б а рма гы н ша й на п. —
Эттен, дуние-ай! ©етш екшд1румен, сан с о к тыр ум е н - ак
е г пн - а у ! »
А у л а д а т а пы р а к т а п ж у п р г е н а я к дыбысы эл1 басыл-
ган жок .
— Б э р ш к ар а п болдык. Енд1 мына б 1р ка м ы с т ы н
а р а с ын да ж а т п а с а , — дед! элдек1м е н ж а р ун катып.
— Б у л к ора да кешеден берх б а й л а г а н а д ам т у р а ма.
1НД1П б а с к а б1р ж а к к а у за п кеткен шырар, — дед1 еюн-
ШС1.
Кеп а да м н ын о сыла й к а р а й беттег еш ба й ка лд ы . Б!реу-
1ер! к а м ы с у й м е п н щ эр ж е р ш е а ш а сурып, т е к с е р т ж ур .
— К а мы ст ы б ау - б а у ы м е н алып, ту ге л к о п а р ы н д а р ! —
[,еп буйырды э л д е юм эм1рл1 да уы с п е н. Б у л — Б у ж ь щ х а
'Д1.
— О с ы га н колды б ы л г ап, э уре болып ж у р е м 13 бе. О т
;оя с а л с а к кайте д1?— дед1 т а г ы б^реуь
— ©рт у лг а йып, б а с к а уйлерд1 а лып к е т т ж у р м е й ме?
— Е, мейл1, ж ан керек б олс а, ездер1 е ш и р т а лады.
О сы сэтте б а с к а л а р д ы т о к т а т ы п койып, б1р а да м б у г а н
рнап к а з а к ш а т1л катты.
— Эй, Д е м е ж а н , сеш к а н т а р т ып т у р екен... ш ы к
»ер1 к ас а р ы сп ай ! ©рттщ ш ш д е калып, т о з а к отына
1р1дей у й т ш п кет1п журме. . . Б а у ы р ы н д а г ы б а л а н у с т а п
ергенде, сен1 К1м аяйды деп т у рс ын? !
Д е м е ж а н а н ы к айырды: б у л — Ы с к а к т ы н да у с ы. «Ит-
й, ж а н ы неткен С1р1 ед!... С а р ы 131ме тус1п жур!п, туб1ме
сы жетт1-ау, акыры!»
Элден у а к ы т т а б ы кс ыг а н тут1н ис1 шыгып, к ам ыс
[аясынын 61 р шеттен сытырлап ж а н а б а с т а г а н ы бай-
алды. Не 1стеу керек? О с ы а р а д а т а п ж ы л м а й жатып,
улге а й н а лу керек пе? Ж о к , элде... Б^рак же р бе т шде
аб1р1н к а л м а у деген с у м д ы к кой!
Уй иелерш де осы м ан га эдеЙ1 а йд а п экелсе керек. ©рт
л га я б а с т а г а н кезде, А у а х а н н ь щ ж а н у ш ы р а « Д е м е ж а н ! »
еп шынг ырг ан д а у с ы ест1лд1.
— Мын а катынды да отка т а с т а н д а р ! Байы келгенде,
йнасымен б^рге ж ат ы п ертешп кетт1 д е р м 13,— дед1
•ужынха к а т а н б у й р ы к ет1п.
Сол С03Д1Н а у ы з д а н шыгуы м ун екен, ж а с а у ы л д а р
йелд1н, ышкына а л а с у р ы п к а р с ы л а с к а н ы н а ка ра ма й ,
санган отка к ара й суйреп келе ж а т к а н ы а нта рылды.
Б у д а н ары б ег ел уг е болмайтын ед1. Кенет ж а л ы н
1арпыган к а м ы с уй!нд!с! ж а н б!ткендей тенсел1п кетт1
е, сонын б 1р б ур ы шы на н Д е м е ж а н ж о л б а р ы с ш а атылды.
)йы — Б у ж ь щ х а н ы н , не Ы с к а к т ы н а лк ым ын а колы б1р
иксе, ж а с т ы г ы н а ла ж ы г ы л у ед1.
Б ! р а к к а м а л а п т у р г а н кеп ш е р ж ога н улг!ртпед1,
ус-тустан шиебер1ше ж аб ы л ы п кетт1 де, кол - ая гын
езде байлап алды.
X

Небэр1 б\р тэул1кке с о зы л г ан к а ш к ы н д ы к е м 1р осылай


с э т с 13 а як тал ды. Д е м е ж а н д ы бурын ©31 ж а т к а н камера г а
к айта экелш к а м а г а н . Е ш нэрсе езгермеген, сол бурынры
тас ту рме , тактай тесек, жулдызды аспаннын, киы ры

рана к е р ше т ш торлы терезе... Т е к кузет к ушейе тускен.


Бурынры к а р а у ы л д а р д ы н орнын ж а н а а д ам д а р басыпты.
Турме кузетш1лер1 емес, жазалаушы топтын жасауыл-
дары. Узын дэл1зде а я к тыкыры молайып, к ар ул ы шерж-
т е р д щ е с ж алдынан кетпей турраны ба йка ла д ы.
«Мше, осымен бэр! де а я к т а л д ы , — де ойлады Д е м е ­
жан эр1-сэр1 куйден кутыл ра нда й, ©з бойынан э л д е б 1р
жен1лд1кт1 с е з ш ш . — ©М1р д 1н б1тпес, таусылмас кам-
харакет1, к а й сыс ын а ту се м деп бас к ат ы р а ты н тарау-
та ра у жолдары а р т т а калды. Е н д 1 м ун ын алдында б 1р
рана ж ол тур. Эр1 к ыс к а , эр1 т ете ©л1м жолы. А ж а л д ы н
к у т к а р м а с курыры...»
0 М1р-Т1рЛ1К еНД1 буЛ уШ1Н 63 МЭН1Н ЖОЙЫП, ЖЭЙ еК1НШ1
катардары нэрсе боп калран. Осы сэттен бастап ол тары
да 6Л1МН1Н МЭН1Н ойлаура кешт1. Ал ел1м атаулыда мэн-
марына бола ма? Болранда кандай!.. Егер мунын ел1мш-
де ешкандай кун болмаса, ек1мет сол ушш б1р жылдан
бер1 ак тер, кек терге тус 1п, сабылар ма ед1? ©Л1м — ем1р-
Д1Н С1рге жияр корытындысы. ©м 1рд1Н нэр1 мен сел1 кейде
онын с о н р ы нуктес1нде ж атуы да мумк1н.
Адам б а ла с ын ын жарык дуниеге келу-келмеу1 —
кездейсоктык- Ал ду ние ден ету1 — м ш д е г п з ан ды л ы к ка
ж ат а ды . Мэс еле н, осы Д е м е ж а н н ы н ем1рге келмей калуы
да ык тима л ед1 р о й . С о л б 1р А л т а йдар ы М е р к 1т т 1н к ашк ын
Ж1Г1Т1 б а сы на 1с ту сш, Кер1мбайдын к о л т ы р ы н панала-
маса , осында ж у р 1п Г у л д а р а й ы м сулумен у шы р а с п а с а ,
бул шырылдап жерг е т у спе с ед1. К е й 1н ат ж а л ы н тартып
мшш, ел а г а с ы — Д е м е ж а н у к 1рдай а т а н б а с едь.. С о нын
б э р ш щ кисыны к а л а й келген десейш1?!
Д ем е к , б у л ж а л а м а ж а р т а с т ы ж ар ы п ш ык к ан б1р туп
шы рша да й, ешк1м кутпеген кисынсыз жерден дуниеге
<ел1пт1. Аз б а, кеп пе, ж ер бетшде к ы р ы к жетч жыл Т1рш1-
тж к ешштк Осынау кен с а х а р а д а жал-куйрыгын жел
"араган ж у й р ж аттарра мшш, онды- солды т а ла й шан-
1атыпты. Т а н д а п ж у р т ж а р с у ш п т к К а р а к е з а р у л а р д ы н
мреуш емес, н ешеуш кос - к ос тап кушыпты. Кеш те бо лс а
Зала сушп, артына урпак калдырыпты. Бак-дэулеттщ,
лансап пен б и л жт щ де кы зы ры н б!р к ю д е й та тып к е р т т ь
Эз ерю е з шд е ж у р ге н кезшде, к а р а к а з а к т у п л , к ылышы-
тн кан т а м г а н х а л д а й г а да дес бермептк. . Ер ж т т к е
>удан а р т ы к не керек? Б ул артын кермеген, бу л дэ мш
■атпаган, бул к има йтындай не калды бес к у н д ж дуниеде?
1НД1 б у г а н тек д у р ы с т а п еле б\лу керек. Д о с ы да, д у ш п ан ы
[.а к ерсш — Д е м е ж а н н ы н а ж а л д ы к ас к а й ы п ту рып к а л а й
^арсы алг анын! Бул т1рлжте муны кере а лм а й т ында р,
ш т а р л ы к етш, б а с ы нд а г ы ба гын к ыз г а н а т ын д а р кеп едк
:нд1 а к т ы к з а у а л ш а г ы нд а да мунын к айтп ас к а й с а р
1Л1М1Н к е р т , 1штер1 куйсш!
Ра с , Д е м е ж а н м ун да й т а гд ыр д ы е з 1 к ал а п а лг а н жо к .
К а р ы к дуниемен к о ш т а с у г а асыгып, бул т1рлжт1 тэрк
■ткен жер! б а р ма? Ойлап к а р а с а , е м 1ршде ынк етш
[уырмаган жан екен. Табигат буган к уш - к а й р а т пе н
;оса де н с а ул ык т ы д а аямай берген-дк Ег ер к езд ейсо к
;атер кезжпегенде, сексенге т т т 1 т о к с а н г а дешн ж а с а й
*еру1 мумюн ед1. Б 1ра к о га н жетюзбед1 гой... А с п а н да г ы
1Й да, к у л 1мдеген кун де муны кенпрер. О с ы н а у ж а р ы к
[униеде ж у р е т у р у ы унин бу л не 1стемед1? А к т ы к са га -
ында т а с т у р м е ш бузып, к аш ып та кердй К а ш к ы н д ы к —
„орлык, намыс б олс а да, к ара нры керден б1р кундж
карыкты а р т ы к санады. Б 1ра к д э м- ы р из ык б1ткен сон,
1мал не? ©м 1р буран е г е йл ж керсеттк А ^ г а ш шыр етш
керге тускенде, тар к у р с а г ы н к е щ т т , т а с е м ш е п н Ж161Т-
;ен ез а на сынын а к сут1 б у йырма й, н е а б е с ш б а с к а эйел-
йн о мы р а уын а н т а у ы п едй Ка тыге з т а г д ыр сол к ата лды-
ынан б 1р а йныг а н жок.. ©м1р бойы ж а л г ы з д ы к зарын
артты. Туран ел де егей, а г а й ы н - ж у р т та егей, е ю м е т те
>гей, Т1ПТ1 б а г ы п - к а г ы п е а р г е н б а у ыр ы нд а г ы ба ла да
>гей болып шыкты. . . О с ы нд а й о р т аг а к ал ай г ана сыйып,
онша жыл калай ж ер басып ж у р г е н ш е к айр ан кала ды.
О К. Ж у ч а д 1лон 593
Адам ем1р1 к ы с ка . Ерте келер, кеш келер, тубшде
к ут ш турран 61 р ел1м б а ры хак. Со л е л 1мшн ез1 ©мгр бойы
кыр со ныннан к ал май андып ж ур ге шм ен , ©з н ыс ан ас ын а
эр турл 1 ж ол мен келед1 екен. Б 1реулер а с а рын асап,
ж а с а р ы н ж а с а п , эбден ж а с ы жеткенде, ел1м жас тырына
а р м а н с ы з б а с кояды. Еюн пл б1реулер ем конбас дертке
у шы ра п, кеп у а к ы т т е с е к т а ртып ж а т ы п , э л а р е п барып
уз1лед1. Ал у Ш1НШ1 б 1реулер о к ы с т а а т т а н ж ы ры лы п , не
с о гыс та , б а р ы м т а д а ю а к ол ына н мерт болады. Булардын,
барлыры да а л л а н ы н а к ел1М1, немесе а ж а л ы н а ту ра
келген та рд ы р д ь щ ж а з у ы деп к ар а ла ты н , ж у р т т ы н ет1
уйренген, кун сайын болып т у р а т ы н к а з а ла р .
Ал Д е м е ж а н н ы н к утш жатканы — казанын жанагы
уш турше де келщк1ремейд1. М уныю — ажалына ту ра
келген а к ©Л1м де, не а д а с к а н окта н, с о ды рд ы н сойылы-
нан бола тын о к ы с к а з а да емес. Д э л мунда й к уш бурын
да йы н д а йт ы н , сол у ш ш б у ю л ©юмет, з а н о рында ры айлар
бойы эб1герге т у с е т ш , ©з у ю м д е р ш к у д а й д ы н буйрырын-
дай кагазга т у а р т , х а т т а п - ш от т а п э келетш ©Л1мд1 бул
е л к е ш н к а з а г ы эл1 б а с т ан кенпрш керген ж о к . Со нда ,
му н ы к ш к ан д а й ©Л1м деп а та у ра б о ла д ы? Е л - ж у р т , мешгг-
тег1 имам- каз1реттер бу ран к ал а й к ар а й д ы екен? Осы
туста еткен жылы Ешен-Сейгг к а з 1ретпен дауласканы
е а н е туст1. Эттен, сол д а мо лл ам ен осы кезде 61’р жолырып
се йл ес ер ме ед1?!
Де г ен ме н мунын о д у ние ге а т т а н у ы н а б у ю л мемлекет
а р ал а с ы п , е ю м е т т щ ©31 кемекке к е л т о тыр уын а К а р а г а н ­
да, б у л да осал е л 1м болмараны. Сора н К а ра га нд а , кешн
бара-бара юмнщ канша ем1р суретшш, юмнщ кашан
©летшш к е к т е п к у д ай емес, жердег1 ©юметтщ ез1 б а с к а ры п
отыр уы да м ум юн -а у . Мэс еле н, к а з а к т ы н ба йла ры к а н ­
дай малды е а м г е алып калып, к айс ыс ын сатып, к айсысын
соятынын к у ш б урын мелшерлеп коймайтын ба едк Бул
да сол сек1лд1 б1рдене... Д е м е к мунын ©Л1М1 к уд а й д ын
буйрыры емес, ©юметтщ 1С1 болды. А д а м мен адамнын,
па т ша мен б а гы н ышт ы н ын а р а с ын д а г ы к е зе к п к ур ба н -
дык. Т а г д ы р буран е ш ю м г е у кс а ма й т ы н , б у лт а ры с -
б у р а л а н ы кеп, ерекше ©м1р сыйлап ед1, ел1мнщ де бул
594
ел к е д е жбк, тетенш е турш Ж1бергенш к ер м ей сщ бе?!
Осылайша, ой а ртына н ой туып, кепке д е йш шршк
а й к а с т ы р м а р а н Д е м е ж а н тек т а н а лд ын да рана т а лыг ып
уйыктап кеткен-д1. Содан к ам е р а 1шше жарык тусш,
турме карауылы тэнертенп асын экелген кезде б !р- ак
оянды. Тэбет1 т а ртып т у р м а с а да, эл ж и н а у у шш , б|‘р
т о с т а г а н шай мен ж а р т ы к а л а ш т ы т у г ш к ал д ыр м а й сорып
алды. БэлкЁм акырры а т а у ы, сонры д э м к ..

К а р а у ы л ыдыстарын жина п а л а р д а , оган к а р а ки1мд|,


к у л у бас, кэр1 д у нг ен 1лесе юрген. Колтыгына кыскан
т е р т б у р ы шт ы айнасы, кол ынд а шы ла пшы н, шэ у пм 1 бар.

Шаштаразы екен. Э л п байрус ка ра уы лд ар ды н к е з ш ше


Демежаннын ест кеткен шашын алып, сакал-муртын
басып берд1.
— Бул не? Матен-амбы меш то йг а а па ра й ын деп
ж ас а н д ыр ып ж а т к а н ж о к п а ? — дед1 Д е м е ж а н онын б етше
куле кара п.

— Мен ешт е н е б шмей мш. М е н щ мшдет!м — тек ш а ш


алу.

— Б ас а л а т ы н д а р — б а с к а л а р д е м е к а з гой?

Ш а ш т а р а з т1л к а т к а н ж ок , ш э у п м ш , шыла пшынын


кетерш, келген 131мен к ай т а ш ы ры п кеттк
« Бу л да б!р бггкен 1с б о л д ы , — деп о йлады Д е м е ж а н ,
ж е шл е шп к а л г а н к а у р а д а й ба сы мен с а к а л - м у р т ы н сипап
гурып. — К а н ш а дегенмен, е ж е л де н мемлекет б а с к а р ы п
келе ж а т к а н , мэдениетт1, у кы п т ы х а л ы к кой. Ос ында й
у с а к- ту йе к ке дейш мулт жЁбермейдЬ.
Арада б1рер са ра т еткенде, тары да кшт сылдыры
^стшп, ес1к ашылды. Ал ып к етуге келген жендеттер
л ы г а р деп о йлаг а н. Ж о к , б а с к а с ы емес, б а с ж е н д ет —
Матен - амб ынь щ ез1 екен. Бул жол ы жалгыз К1руден
«асканып, жасауылдарын ерте келштк Бупн т а н е р т ен
к а м б ы л д ы н сырт ж а г ы н а д а р а рашын орнаттырып
к.ойып, б 1р сэтке Д е м е ж а н д ы керш к ай ту ра юрг ен бет1 ед1.
Ук1м о ры нд а ла р а лдында ту ткын ме н сонры рет сейлесш,

595
е з ш ш е б 1р р а к а т т а н у г а келген. Э б д е н ж е ш л ш, ж е р тезек
болран жауыньщ жуш ж ы ры лы п , жасыганын к еру —
М а т е н унин мерекеден кем емес. Б у п н ез1 тшт1 кен1лд1
екен.
— Х ал к ал а й , Демежан мырза? Бупн ш ырайын ыз
жаксы рой. Орэ, у й кы н ы з к ан ы п т у р р а н - а у д е й м ш ? —
дед1 о р с а к т юш керсете, а кс ия кулш.
Д е м е ж а н орнынан т у р м а с т а н , т е се кте отырран куш
ж а у а п б е рдк
— Иэ, ары т а з а , арамдыры ж о к а д а м к а ш а н д а алан-
сыз, тэтт1 у йы кт а йд ы . Буюл 61 р а й м а к т ы н улыры мен
тереа мен ушш ш а п к ыл а п журге нде, а ла нд а й тын не
б ар?
— Бэсе, мен де солай б ол а р деп ойлап ем... Осы С13Д1
жакында т у рме ден кашып кетш, кайтадан у ста лып
калды дей ме? О л не сез?
— Иэ, с о л а й болды... Ег ер к утылып кеткенде, сешмен
б а с к а ш а ж а р д а й д а кездесетш ед1м.
— Апы ра й, э... О н д а дер к езшде у с т а п а лг а нымыз
д у р ы с бо лг а н екен. Э л п б а л а н ы з келш мэл1мдемегенде
Т1ПТ1 кутыл ып кете ж а з д а п с ы з - а у ! — дед1 М а т е н т а к б]'р
сол упин е к ш ш турран а д а м д а й . — Д е г енмен к а ш к а н ы н ы з
бекер болган. Мен С13Д1 мундай коркак деп ойл аг а н
ж о к ед1м.
— К у д а й 61ЛС1Н, К1МН1Н к ор к ак , К1МН1Н ба тыр екен1н,—
Д е м е ж а н мырс ет1п кулд1.— К а п т а г а н эскер, осынша
бил 1к кол ынд а турып, сен де меш ж ет юк ен щнен к ам а п
отырран ж о к шыг а рсын .
— А м а л не, тэ рт ш солай. ©31не кушрлж келт1р1п,
к арс ы ш ы к к а н б уз а к ыр а Цин е ю м е т ш щ заны ете к а т а л , —
д е д 1 М а т е н ез1нше к ина лг ан т у р б а й к а т ы п . — Мен С13Д1
к у т к а р ы п к а л у уш1н к а н ш а м а к уш салдым. Б 1р а к оган
з ан р у к с а т етпедь..
У лы к ты н монтаны с е з 1н а як та т па й, Демеж ан кенет
к ар к ы л д а п кул1п ж1берд1.
— К а н д а й арамсьщ, итт1н б а л а с ы ? ! — дед1 о нын бет1не
Т1ке к ар а п т у р ы п . — С о н а у Шепейз1ге меш к у т к а р у уш1н
б а р г а н е к ен с1н гой. Ке л е ж а т к а н у лы к ты да сол у шш жол
59А
эртадан к ай та ры п ж 1б е р д щ бе? Сен сияк ты е к 1 жузд!
энб аг ан да р ды кара жер ойылып кетпей калай кетерт
гур екен?
М а т е н н щ мейма нас ы тасып, а р к а с ын кецге с а л га ны
:онша, элг1 сезг е титтей де а ш у л а н б а д ы .
— Б 1рге барраным б о лм а са , бу л 1ске менщ титтей
эраласым жок. ©з б а у ы р л а р ы н не тшесе, у л ы к соны
э е к т п берд1, — дед1 ол бурынрыдан ары ж а й д а р ы л а н а
г у с т .— Т ы м к у р с а С1зге б!реу 1 ара т у с п е д ь а у . К а з а к т а р -
з,ы мун да й без бу йре к, берекеаз ел деп К1М ойларан?!
— Х а л ы к т а ж у м ы с ь щ б о лм а сы н. А л с а т к ы н д а р кай
?лден болсын т аб ыл а ды.
— Ал б а л а ц ы з ше? Б а л а н ы з д ы н ©31 сатып к е г п р о й
: 13Д 1... А й н ал а н ы з д ы н бэр1 ж а у болраны ма с о нда ?
Д е м е ж а н ундеген жок, журег1 сыздай ауырып, б етш
5урып экеттк Матен сум мунын. ж ан ж а р а с ы н та уып,
юны эдеш тырнап т у р. Д е м е ж а н д ы к а т а л ж а з а м е н де,
эл1ммен де к ор к ыт а а лма сын сезш, оны азаптаудын,
эсындай ж а н а т э с 1Л1не к е ш 1п е д 1.
— Айт па кшы, с 1зге эл1 ук1мд1 ж ар и я л а м а р а н екен
-ой. С13 буг1Н, а м а н д ы к бо лс а, дарра а с ы л а с ы з , — дед1
^\атен, осы с е з 1мн1н эсер1 к ал а й бо ла р екен дегендей, онын
5етше т ес ше к а р а п . — К,анша ба тыр болраньщызбен,
ЭЛ1МН1Н т у с 1 с у ы к кой, к орк ып т у рра н ж о к с ы з б а ? Сын —
: аг атта куш берейш деп, С1зге эдеЙ1 б урылдым.
— Бекер э уре болрансын, мен ел1мнен к ор ы к па йм ын , —
1ед1 Д е м е ж а н . — 0 Л1мнщ ен киын жер1 — а ж а л м е н
►кекпе-жек алысып, жалрыз ж а т ы п жан у зу де рой. Ал
Ч а н ш ь щ ек1мет1 о с ы н ш а ма э у р е ге тус1п, са л та н ат пе н ат-
гандырайын деп ж а т с а , со нын ез1 к ы з ы к емес пе?!
«Ту-у, мынаран д а у а ж о к екен!— деп ойлады М а т е н
Т а р а сы т а у с ы л р а н д а й . — Шыныме н- ак, кыры сынбай,
►кун! жырылмай кеткен1 ме? ©Л1м алд ын да да а лг а н
эетшен кайтпайтын мундай да кыныр а д а м бола ды екен?!»
— © кМ и т-ак!... С 1збен эбден до ст а сы п кетш ед1м.
К.имай ту рра ны м , — дед1 ол к аб ы р р а сы к ай ы с к а н д ай
к.ипактап.— О з сияк ты ©з ойын а ш ы к айтатын а дам да

597
к ал м а й б а р а д ы р о й ... А м а л не, д а р б а сы н д а кездескенше
с а у болыныз.
М а т е н - ам б ы соны айтып б у р ы л а берд1 де, е с ж к е т а ма н
барып, элдене есше ту скенде й к а й т а оралды.
— Б у л мэ с е ле нщ енд1 бэлендей мэш де ж ок . Д е г е н ­
мен, айтынызшы: э лп б1здщ Гауган, сорлыны кай к у ы с к а
ТЫГЫП КеТТ1Н,13?
Демежан Гауганнын, к ол г а туспей кеткешн бшп,
к е н 1Л 1 к е т е р ш п калды. Б ай р ус аман к ут ы л г ан екен рой.
— Сен не, б а с к а ж а л а н а зда й, онын канын да маран
а р т п а к с ы н б а ? — дед1 кекете ез у тартып.
— Э л б э т т а . Оны азгырып алып кеткен а з емес пе?
— Г ау ган — адал адам рой, ог а н кай жерден болсын
орын т а бы л ад ы . Аспан а стынь щ б1р к у ы с ы н да журген
шыга р.
Т у к ке т у с ш б е г е н М а т е н басын ш а й к а п сэл ту рды да,
нокерлерш ертш шыгып к е г п .
О с ы д ан к ешн- ак о к и г а ба ры с ы курт жеделдей б а с т а -
ган. Эншешнде о рнынан жылжымай ж ат ы п ала тын
та сбака уакыт бупн шапкан а т т а й зымырап, тым тез
0Т1П ж а т к а н сияктанды.
Т у е а у а дэл1зден т о пы рл аг а н а я к дыбысы ж ш е е т ш п
т у р д ы да, б 1р м е з п л д е салдыр-гулд1р ес1к ашылып, 1шке
к а р у у с т а г а н он ш а к т ы шер1к К1рд1. Б э р 1нщ де тустер!
суы к, ж а у тус^ргендей с у ст а ны п алыпты. Э л п л е р Д е м е ­
ж а н н ы н к ол - а я гы н а к1сен салып, к а у м а л а п д а лара алып
шыкты. Со л камалап к ор ш а г а н к уш т у рм е а у л а с ы нд а
жегул1 турран пар атты арбара экел^п отыррызды.
Д е м е ж а н н ы н у с т ш д е к ал а сэ шмен Т1г1лген шиб а р кь п
б еш бе т - ша лб ар ы , б а с ын д а к урен к а т и п ад а н оюлап сыр-
ран к а з а к ы т а кия сы, аярында конетоз хром ет1Г1 бар. Ак
к е й л е п н щ о мы р а у ын а г ы т ы п койыпты. Кептен кун квз1Н€
шыкпай к а п а с т а о тыррандык тан, элде 1штеп алай-дулер
толкыныс тан, каз1р о ны н ©Ш эдеттепс1нен а кшыл тартып
61 р турл 1 б о за ры п шалынады.
«Я, ж а р а т к а н ! Я, а т а н ы н а р у а гы , в з щ ж а р бола г е р ! —
деп т 1л е д 1 а р б а о рнынан козгала б ерг ен де. — Бойга к у а т
598
ойга са бы р бер. Д о с к а к у л ю, д у ш п а нр а т а б а кыла керме!..
Мен — шештпш! ШеЙ1т кетш барамын. . .»
А б а к т ы н ы н а уыр, к а р а к а к п а с ы к а к ж ар ы л ы п а ш ы л а
берген. Буларды е с 1к алд ын да аттылы адамдар тобы
кутш т у р екен. К е п ш ш п — к а р а а т к а м ш т , к а р а кшм
киген халдайлар. Шихалдай бастаткан Дохалдай,
Б ах ал да й , К е х а л д а й л а р т у ге л осында ж ур . Олар ушш
б у п н у ла н - а с ыр той. Ж ы л ы н а б!р келетш « К е к шыбык »
ме ре к е а де мундай бо лма с. ИПренгенде у з е н п б а у л а р ы н
узш кете ж а з д а п , д а у ы л а л д ы н д а гы у з а к к а р г а д а й шуыл-
цасып, д а р а к ы л а н а карк-карк кул1сед1... Демежан сол
калын т о п т ы н а р ас ы н а н Ыскакты керш к ал ды. С о нг ы
э киг а да н кейш о ны н х а л д а й л а р а р а с ы н д а г ы бедел! т т т 1
арта тускен. Каз1р де б у п н п к у н нщ бар а у ы р т па л ыг ы
: ог ан ту скенде й, а с т ы н д а г ы а тын т а н а у к ак т ырып, а р б а г а
жол ашып, к е ш е д е н б е й с а у а т елд! куып ж у р .
Ал д ы - а рт ы н к а у м а л а г а н к ал ы н э с к е р д щ к о р ш а у ы н д а
1ар атты а р б а ж а м б ы л д ы н б а т ы с к а к п а с ы н а к а р а й бет
алды. О л а р д ы н с о нынан ж а н а г ы а т т ы ла р 1лес1п келеди
Б 1рнеше шер1к а р б а н ы н уст1не шыгып, т у т к ы н н ы н иыгы-
г!ан, желкес1нен б а с ы п у ста п алыпты. Юлен ш и б ая шер1к-
гердщ о р т а с ын д а ертег1Н1н а л ы бы нд а й болып Д е м е ж а н
этыр.Сырттай к а р а г а н а д а м г а бул к е р Ы с Гулливерьд!
устап экеле ж а т к а н л ил и пу тт а р ды еске с а л а р ед1...
«Мен каз^р кан м айда нга , урыс а ла нын а аттанып
бара ж а т ы р м ы н , — деп сенд1рд1 Д е м е ж а н ез1н-ез!.— К у ш
ген емес, эрине. Ж а у — к а р а к у р т т а й кеп, мен — ж а лг ы з -
бын. М е н щ бул ш а й к а с т а н а ма н кайту ым ек1 талай. . . Кеп
цушпан меш корлап, аза пта п елт1ру1 де мумюн. Б| р ак
ж а у алд ын да колым к а л т ы р а м а с , Т1зем буг1лмес. Ка ст ык -
пен келген а ж а л д ы к ас к а й ы п т у р ы п к арс ы алармын!»
Са л т а на т т ы, к ар а л ы шеру ж а м б ы л д ы н б а т ыс к а к п а ­
сы нан шыгып, к а р а с у бойына келд1 де, юлт темен бурыл-
ды. Осы а р а д а, каланын «Жана м а х а л ла » а т ал ат ы н
шетк1 кешелер1 мен б е ю ш с т щ ек1 о р т а с ын да а ш ы к а л а н
б ар-туг ын. К а р а с у бо йында г ы сол ж а с ы л а л а н д а к а п т аг а н

599
а да м шог ыры кершедк Жолдын ею к ап т а лы нд а да
Т131Л1П т у рра н кеп х ал ык .
— Келе жатыр. ..
— Д е м е ж а н д ы зкеле ж ат ы р !
— Ж у р 1ндер, дардын, к а с ын а б а ры п керейж...
— К у ры сы н, б а ла - ш а р а н ь щ журеп у шы п кетт
ж у р е р , — дескен се з де р а уы з д ан - а у ы зр а кешт, ала-
шабыр, к у р а н д ы топ е з ш ш е д у ы л д ас ы п т у р.
Эс к ер к о р ш а у ын д а р ы пар атты а р б а ж а н а г ы калын,
жиынра жетпей т о к т а д ы да, Д е м е ж а н д ы же р г е т у а р д ь
Со н а н сон, к ару лы ше ржт ер оны о р т а г а алып, сонадай
жерде к еп ш ш кте н окшау, белепрек турган улыктарга
карай алып журдк Демежан енд1 б айка ды: жиналган
журттын дэл к ар с ы алдында, аркан бойындай жерг е
б иж дар курылыпты. Оны да к е ш е л ь б у п н о р н а т с а керек,
жуан беренеден киылг а н д а р а г а ш ы эл1 юр ш ал м аг а н
к ушнде, к е г ал ды жазыкта шанкандай болып, алыстан
кезге урып ту р.
Б ул м ан да да кару л ы ж а с а к ж е т к ш к п екен. Кала
гарнизонын ту ге л о с ында экелген сиякты, э с ке р д щ б!р
тобы д а р а г а ш т ы н к а с ын да , к а л г а н д а р ы ж и н а лг ан жур т-
ты кешн ысырып, алд ынг ы к а т а р д а Т131л т тур... Ж а л п ы
мына жиында енсен1 езген уреймен коса, а йр ы к ша су сты
салтанаттылык ба р. Элден уакытта эскер а р ас ын д а
б а р а б а н урылып, керней тартылды. Ук1м ш ы г а р у д ы н
дайындыгы. А д а мд ы ж а з а л а у г а , ук1м о р ы нд а у г а келген­
де, бул елде е ж е л де н к а л ы п т а с к а н урд1с, б у л ж ы м а с тэр-
Т1П б а ры к е р Ы п тур.
М а т е н - а м б ы д а б у п н да р б а с ы н а мереке к ез шде п де й
ж ас ан ып , шен-шекпен1мен кел1ПТ1. У с л н д е алтын зерл1
ж^бек шапан, б а с ын д а ш о ш а к т е б е с ш е козалы а сыл т а с
о рна ты л г а н айыр к ал па к. ©31 элденеге а сыгу л ы сиякты.
Ол ж у р т т ы н а лд ы- арты ж ина л ып б олды- ау деген мезплде,
тактайдан к иылган б иж м шб ен щ уст1не шыгып, ук1м
о ки б а с т а д ы. О н ы н к ыт а й т Ы н д е о кыг а н с е з д е р 1н С1бе
т ш ма ш ы Д а б ы н т а й к олма- кол к а з а к ш а г а а уд а ры п тур.
С а н рет к а й т а л а н г а н е ж е л п ж а р а п а з а н , ойдан шыгарыл-
ган « кылмыстардын» л з б е п . . .

600
Демежан онын сезже кулак, койган жок. Б 1р сэт
карсы а лдында ур1ккен койдай у йл ыг ып т у р г а н к е п ш Ы к
ке назар салды. 0з аул ына н , жакын-тугандарынан
б1реулер келд1 ме деп канша тжтт караса да, к е з же
е ш к 1м ш к п е д к Ж а л пы , мына тургандардын а рас ын да
кыр к аз а гы ж о к т ы н касы. Б э р 1 де осы к ал а ны н кытайы,
дунг еш, уйгыры, к а з а г ы а р ал а с , эр а лу ан к э с т к т е й т ж
к у р а м а журты. К ы р ел1 к а з 1р ж ап па й ж а й л а у г а кешт
жатыр. Онь щ устше олар улыктардын бупнп 1сжен
х а б а р с ы з бола тын. М а т е н - а м б ы кыр к а з а г ы н ы н к ал а г а
кеп катынама йтын, осындай к а р б а л а с кезж эдеш т а нд а п
алган.
К ы р ы к к у р а у к а р а т о б ыр д ын сырт ж а г ы н д а а т к а
мшген б1р ш о г ы р а д а м д а р к е р ж е д к Д е м е ж а н оларды
ж а з б а й таныды: Т е р т у ы л д ы н каз1рп у шр дайы Кексег ен
б а с т а т к а н осы е л дщ з э ц г ь е л у б а с ы л а р ы . Со л топта Б а й ­
серке, Ы с к а к , Т ы н ы б а й л а р д а н б а с к а , М ам ыр б е к , Турыс-
бек, Т а н г ы т у ш р д а й л а р д а т у р екен. Б у л а р — э не у ку ш
Шепейз1 с а па ры на катысып, Демежанга к ыр ык рудан
т а с а т ка нд а й , ук1мже мер басып, у л ы к к а к у л д ы к урып
к айтк а нд ар. .. Д е м е ж а н куш кеше ез1мен б!рге ж ур ге н ру
ба сы ла ры на эдеш кез т о кта тып, б1рнеше ре г суз1ле к а ра
ды. Б 1ра к о л а р д ы н е ш к а й с ы с ы н ы н б у г а н бу рылып к а р а у г а
жуз1 шыдама ды. Б э р 1 де т ы м а к т а р ын к е зд ер 1не т у с 1ре
ки1п, темен т у к ы р а бередк
Ук1м о кылып бо лг а н сиякты. Т а г ы да керней тартылып
барабан дущалдедь Жасауылдар Демежаннын кол-
а я г ын да гы К1сенд1 алып, да р агашына к а р ай бешмдей
берген... Кенет бэр! тына калысты. 0 йткен1 дэл осы мезет
те арт ж а к т а н к он ыр ау лы куйме к е л т то кта п, одан
к ас ын да ек1-уш а дамы бар, орыс консулы С о к ов т у с т
ж а т ы р ед1.
Д е м е ж а н да э л д е б 1р у м 1тпен сол т у с к а ж а л т бурылды
Б ал а к ез1нде ест1ген кеп е р т е п л е р д е т а з ш а баланы, не
жиНангез ба тыр ды осылай дарга аскалы жатканда,
г айыптан элдеб1р куш кел1п, к у т к а р ы п алатыны болу шы
ед1. А я к а стына н сондай б1р езгер1с бола ма деп, бул да
дэмелешп к а л га н. Б 1р а к ол ертег! гой, ем1рде ондай

601
р а жа й ы п т а р к ездесе бере ме... С о к о в Матен-амбынын,
к а с ын а келш, ж ыл ы ж у з б е н кол б е р т а ма нд а с ып жатыр.
Ж ан-жагын ж т шол ып ш ы к к а н к он с у л д ын мына азия-
л ы к ж а б а й ы л ы к т ы у на тп а й т у р г а н ы б а й к а лд ы . Д е м е ж а н
о нын эр С931Н карыс Ж1бермей, ба р зешшмен тындап
т у рра н. С о к о в а й м а к эм1рнпсше к а р а п :
— Дэл о с ын д а й аумалы-т©кпел1 кезенде мынадай
а у ы р ж а з а кесу м ш д е г п ме? Ж э н е оны т а ма м е л д щ кезш-
ше ж а р и я т у р д е о р ы н д а у д ьщ не кажет1 б а р ? — дегендей
б^рдене айтты.
Б 1р а к оран Матен-амбы к ы с ы л а ты н емес, эзшмен
к уле ту ры п ж а у а п катты.
— ЕНД1 не 1стейм1з, консул мырза? Оздер сиякты
а у ы р к ы л м ыс т ы л ар д ы а йдап ж 1б е ре т ш О б 1р 1М13, Итжек -
кен1М13 ж о к . Им п е р и я жауларын о ду ние г е а т т а н ды ра
беру ден б а с к а а м а л ым ы з к а й с ы ? — деген-дк
О с ы д а н кейш консул де е штене а йтпай т о кт а п калды.
Енд1 т у т к ы нд ы д а р а с т ын а а па рып, ук1мд1 о р ы н д а у рана
калг а н- ды. Б 1р а к к е н ш жа й ла нып , мереш тасып турран
М а т е н - а м б ы е з ш щ к а с а к ы ж а у ы м е н сонры рет тары бЁр
Т1лдеспей кала а лма ды. Ол куз ет к о р ш а у ы н д а турран
Д е м е ж а н н ы н к а с ын а келд! де:
— Ал, Д е м е ж а н мырза, енд1 не а йт а р ын ы з б а р ? К е р ш
турсыз рой , С1зден е ш т е н е н 1 аяп к ал ып жатканымыз
ж о к , — деген м а с а т т а н а к у л т турып.
— А й т а ры жок, бэр1 ©з д э р е ж е с ш д е ©тш жатыр. . . Т 1п-
Т1 сен ©лгенде де мундай к у р м е т к орс етше к ой м ас , — дедЁ
Д е м е ж а н да езу т а р т ы п . — Б 1р а к сен э д 1л у л ы к болсан,
мен1н а к т ы к Т1л е п м д 1 с у р а м а й с ы н ба?
— Иэ, не тклепн б ар ?
— Мен мусылманмын рой . Т ы м к у р с а дэрет алып, ею
р а х а г а т н а м а з окып алайын.
Ш ы ры с е л д е р ш щ са лт ын да а йы пк ер д 1н а к т ы к тшег ш
оры нда у деген эдет б а р Со л урд1стен М а т е н де аттап
кете алмады.
— Жарайды, бо лс ын, — дед1 кенпей1лд1л1к к е р с е т 1п.
Со н а н со н жасауылдарра бурылды д а : — Ту тк ын ды су
ж а г а с ы н а а п а р ы н д а р ! — деп буйырды.
602
Он шак.ты ш е р 1к Демеж анды камалаган к уш су
ж а г а с ы н а т а ма н экелд1 де, не 1стер екен дегендей, сырты
нан б ак ыл а п турды.
Ал Де м е жа н ны н , дэ рет алып, н а м а з о китын ойы ж о к
ту гын. ©м 1р бойы с э ж д е г е б ас ы тимегенде, енд1 к у д а й г а
сиынды не, с иын бады не?! О ны н каз1р ба р о й л аг ан ы —
бес минут болса да о с ы на у ж а р ы к д у н и е ш у з а р т а т у с у
болатын. С у л у д ы н к езшдей мелт-мвлт еткен к а р а с у д ы н
ж а г а с ы н а барып, ж ур е ме л отырды да, а с ы к п ай б е т ь к о л ы н
шайды. Су сап-салкын екен, денеа ширап, жещлешп
калды.

Б у л а к т ы н ар ж а г ы н д а у с а к б а л а л а р ойнап ж у р ге н
Жасы жетьсепздер ш а м а с ы н д а г ы, к э з е ке йш щ ещрше
у ймелетш т е н г е -м он ш ак т а к к а н , к1шкентай к а з а к кызы
б у г а н т а к а у к е л т , т а м а ш а л а й к ар а п т у р. М ын а к а п т а г а н
к ал ын е л д щ назары осы а д а м д а екенш сэби ж у р е п сезе-
тш сек1лд1. К,ыз Т1ПТ1 суйк1мд1 екен. © з шщ На з ымы с и я к
ты... Б а л а г а не берсем екен деп к а л т а с ы н к арм а нып
ед1, колына кум1с б а у л ы с а г а т ш к т к Б!р ж ы л бойы гее
к а лт а с ы нд а жатып, мунын ж у р е к согысын, а к т ы к кун
дерш с а н а г ан ж а л г ы з с е р т ед1.
— Мэ, а ла гой, к ы з ым ! — деп с а г а т т ы аргы ж а г а д а г ы
кек ш е п т щ у с т 1не та с т а ды . К а й р а н Т1рл1к к ш э а з сэби кыз
бейнес1нде мунымен к о ш т а с ы п т у р г а н тэр1зд1.
Ол ж у ын ып б о лг а н сон, намаз о кы г а н а д а м н ын кейпше
т у с т , енкеЙ1п б а р а ж а т к а н кунге к ар а п б!раз турды. .. Ес1л
вм1р-ай, к ан да й к ы с к а ед1н сен?! Кезд! а ш ы п - ж у м г а н д а й
б1р сэтте зымырап ете ш ы к к а н ы н ба ? К у н 1н тунге, т у н ш
кунге уласып, у а к ы т т ы н мына к а р а с у д а й т е п н ет1п ж а т к а н
кез1нде, с е н щ кад1р1нд1 К1м б1лген. Енд1, мше, т а у с ы л а р
саркылар шагында, сен1н бес минутынды жан а лг ы ш
эз1реЙ1лден з орг а с у р а п алд ы- ау! Б а р - ж о г ы б е с - а к минут
М у н ы н ем!р1 бес минутка у за рд ы . . .© з ш щ мына т у р ы сы на
карап, кенет Д е м е ж а н н ы н ес ше Э с е т акын айта б еретш
« А г аш ат» к ис с а с ы туст1. Со л к ис с а да хан б а л а сы К а с е н
езш д а рг а а с к а л ы ж а т к а н д а , а г а ш а т т ы н т е т т н б у р ап
а с п а нг а к у с боп у ш а жвнелет1н1 б ар-ды Эттен, ду ние - а й
М у н ы н да сондай а г а ш аты, у ш а р кана ты болар ма ед1?!
Демежаннын, к е щ л ж д е каз1р ел1мнен та йса лып к орк у
да, е з е п н ертеген е к ш ш те ж ок . Тек ем1рге деген екпе,
е з ш е деген а яныш кана бар. Ит те, к ус та тырбанып
Т1рл1к е т т ж а т к а н о с ы н а у к ым- ку ыт ду ние г е б1р б ас ы ны н
с ы йм а г аны н о йл а г а нд а , езш катты аяп кетт ед1. Ж а т
ж е р д е ж у р с е б1р сэр1, ез елше, е з ш щ т у га н топыра гына
сыйдырмад ы гой... Кез алдынан б у ю л ем1р1 ж а л т - ж у л т
етт, ж ыл д а м кеше б а с та г а н . Бэр! емес, эрине, естен
кетпес ш о к - ш о к к е р М с т е р . . . А к ы р ы со нын бэр1 ту тас ып,
б 1р 1Г1 п к е г п де, б1р д а р а бейнеге айналды. Ол — Биб!
бейнеа Б и б ш щ кара кез! боталап, а д а м г а б1р ж а у д ы р а п
кара йтын ы б о лу шы едк Т у р а сол к ал пы н да кез алдына
келт ту рып алды.. «Бакыл б о л! — дед1 Демеж ан сол
бейнеге к ар а п т у р ы п . — Мен сеш б ак ыт т ы ете алмадым.
К о с катын алып к ор л аг ан ым а з д а й, орта ж о л д а аныра тып
та ст а п кетт1м-ау. К а р г ам а . . . Кегшре гер!...»
Б у д а н а рг ыс ы бульщрыр. ©з шщ женд еттер коршауын-
да дар а г а ш к а к а р ай к е т т ба ра ж а т к а н ы н б1лед1. Элде-
неге а с ы к к а н д а й ешк1мге б у рылып к а р а г а н да жок, к а п ­
тап т у р г а н х а л ы к к а 61 р а уыз тш де катпады. Д а р а г а ш т ы н
а с т ында г ы к у л а м а л ы к елденен т а к т а й г а ез1 сек1р!п ш ы к ­
ты Д е н е с ш е ж е н д е т т 1н а р ам колын т ип з б е й кенд1р а р к а н
шме пн де мойнына ез1 кид1...
Б>р Ка ра га нд а ту ра манда й а лдында мыс т а б а к т а й
б а л к ы г а н кып-кызыл кун т у р г а н сиякты ед1. Келес1 сэтте
т а ба н ы ж е рг е тимей к а л ды да, д у ни ен щ бар с а л ма гы
мойнына тускендей, тынысы б т п , э лг 1 кун сен1п бара
жатты. А й н а л а - т е н 1рек эп-сэтте к а п -к а р а тунекке а й ­
налды.
М е з п л ш е н не ерте, не кеш ту га н, ем1рге ек1 келмес
е а л Д е м е ж а н дуниеден о сы ла й етп. ..
©з ж у м ы с т а р ы н т ындырг а н сон, уйлыгып т у р г ан у лы к
та, к а п т а г а н калын эскер де ж а р ы к т а н к а ш к а н та рак а н-
дай лезде гайып болды. Демежаннын жа н с ы з денес1
к е пт 1н колына енд1 гана т и т ед1. Ж у р т е л 1 денен1 аспак-
тагы а р к а н на н б о с ат ып алып жатканда, жамбылдын
сырт ж ар ын да гы к а р а ж ол ды шан да ты п , т а с к ы н селдей
болып, калын. нешр са л т а т т ы ла р келш же т т к Б у л а р —
А б д ы р а анра рынд а е п н салып, кун керген ж а т а к ауыл-
дардын Беке бастаткан азаматтары едь Бупн сэ ске
кезшде бу л с у м д ы к х а б а р д ы оларра Д и к а н б а й ж е т ю з т
б арг а н. С о д а н б1р-б1р ш о л а к т а р ы н ерттеп мшш, кол да ры-
на сойыл, шок па р, ай ырла рын алып, шау ып жеткен бет-
тер1 осы бола тын. Б 1рак, ама л не, кеш калды. Егер осыдан
бЁрер сагат бурын жеткенде, ездершщ сушкт1 кесем-
дерш к у т к а р ы п к ал а р ма ед1, кайте р ед1?!
Бул т 1рл 1КТ1Н ш а р у а с ы бтп, енд1 елжт1 о дуниеге
а т т а н д ы р у д ы н э н п м е а б а с т а л г а н д а , бейне жерден шыга
келгендей, дш иелери имам, каз1реттер к ап т а п кеттк
Ешен-СеЙ1т бастаган бул д у ал ы ауыздар Демежанды
ж а т к ол ы на н елген шешт , иманды К1С1 деп б аг а ла д ы.
Суйект1 сол куН1 Е ш е н - С е ш т ез м е ш 1т 1не а па ры п тунетт1
де, ерт е н шде Ж а у ы р т а м д а г ы м ус ы л м а н д а р зиратына
а р у л ап ж е р л е д 1. Жаназага букы к ал а журтшылыгы
тугел ж и н а лг ан . О н д а да о й л аг ан д а ры — ез к а м да ры .
0йткен1 шешт болган а д а м г а т о пы р а к с а л у д ы н ез1 а скан
с а у а п кер1нед1...
О с ы н ы н ер т е н шд е Б о з д а к д а л а с ы н д а а да м айтса
нангысыз тары б\р с у м д ы к о киг а болды. Д е м е ж а н г а
ш ыг а ры л га н ук1мн1н екшип т а р м а г ы н д а о ны н кора-
жайын, ж е р - су ын ек1мет м усэ д1ра ' кылып, т е р т т у л ж
малын хан талапайга салу т у ра л ы а йтылг а н- ды. Бул
М а т е н - а м б ы ны н ез к ылмысын ж е н 1 л д е т т , к а з а к т а р д ы н
да колын б ылгай т у с у уш1н, эдеЙ1 ойлап т а п к а н айласы
ед1.
Сол куш улы сэске кезшде ж а й л а у р а к е ш у г е к а м да ны п
жиын отырган к а л ы н Б а й г а р а - Ж а у г а ш а т т ы л ы - ж а я у
к а ра лы а у ы л г а к а р а й арыла б а с т а д ы. Б у л а р ел1кке к ур ан
о к у немесе т1р1лерге кен1л а йт у у ш ш емес, к е ше п ез ук1р-
д а йл а р ы н ы н аулын талап а лг а лы келе ж а т к а н . Б у л топ-
тын 1Ш1нде Б а й г а р а - Ж а у г а ш т ы н ез а д ам д а р ы н а н б а с к а ,

1М у с э д 1 р а — конфиска.

605
Ы с к а к , Б а й с е р к е сек1лд1 езге рулардын, а т к а м ш е р пысык-
тары, б а ук ес п е б а р ы м т а ш ы л а р ы да б ар едк
Ж и н а л г а н к ар а т о б ыр ен алдымен т е р т т у л ж малды
ерютен а йда тып экелш, п ыш а к у стшен б е л к к е с а л у г а
К1 р 1СТ1. Б1 реу ж ы л к ы г а , б1реу т у йег е ж а р м а с с а , енд1 б1реу-
лер! о н- ж и ы р м а д а н кой к о с а к т а п жа т ы р . А т а н е п з , сауын
сиырла р да юм к ер ш г е нн щ кол ынд а ж у р . Б у л а р д ы н
бэр1 Д е м е ж а н г а а к ы с ы кеткен, е н б е п сщг ен б 1реулер
б олс а екен-ау, и е а з мал да н к амтып к ал уд ы , т а л а п - б у л а у -
ды о л ж а керген аш кез а г а йы н д а р . Сурауы жок , иеа
ж ок , т е п н д у ни е н щ т у - т а л а к а й ы н шыга рып, эне- мше де-
генше тып-типыл еттк

Бул кунде ж а с ы сексенге та яп к ал г а н , е з ш осы м а л ­


дын и е а м ш деп са на йтын к ар т М а й л ы к э л 1 Т1р» ед1. Сол
б а й г у с э р ю м н щ колына б!р ж а р м а с ы п , ж ан у ш ы р а кеп
таласты А к ы р ы онысынан е штене е н бейтш б олг ан сон,
к а н ы р а п бос к а л г а н б и е б а у б а с ын д а е к п е а к уйш отыра
кетт1.
— Ш а б ы н д а р ! . . Т а л а н д а р ! Ой-пой, шеттерщнен ж а у
тус1рг1ш, неткен ер ед!ндер?! Та л т у с т е т а л а п а й г а с а ла -
тындай не ж а з ы г ы м ба р ед1?!. Кер1мбай мен Д е м е ж а н н ы н
а р у а г ы а т а р - а у сендерд1‘ !— деген с а к а л ы н а н алты т а р а м
ж а с агып отырып.
Ел 1рш а лг а н есер ж у р т мунымен де тынг а н жок . Ке-
шеуйпдеп кел1п, м а л да н у ле с тимей к а л г а н д а р ы енд! а к
уйлерд! т а л а у г а ю р 1стк Ж а й л а у г а кешер алд ын да буып-
т у й ш койг ан тендерд1 т а л к а н д а п , к о л г а ш к к е н асыл
бу йым, ки^м-кешекке деЙ1н б е л к ш экет1п ж ат ы р. Енд!
б1реулер1 т а к б1р дуниен1 б1рге ж и ы с к ан д а й , юл е м- мл ш е ,
туски^з, текеметтерд1 де суйреп б а р а ды . Эбден а к кезден1п
а лг ан а ш к а р а к т а р ы ен с онында а к уйлерд^н у з ж т е р ш
сыпыра б а с т а г а н . Бейне алые б 1р елкеден а я м а с ж а у кел-
гендей Б а я г ы Ж о н г а р ж о р ыг ы к а йт а ба ст а л га нд а й. . .
Биб1 неше куннен бер1 к ат т ы ж ы л а у л а р куйде, ауыр
кайгы устшде едй Байгус эйел кеше кеште Д е м е ж а н
ка з а с ын е с т к е н сэ тте- ак, к а р а шашын жайып Ж1б е р 1п, э л 1
нуры та йма ган ал кызыл, с у л у жуз1н тырнагымен осып,

606
к ан ж о с а еткен. С о д а н бер! у з д Ы а з ж ы л а у у с т ш д е ж ш-
жи1 т а лып кетт, к а с ы н да г ы Беке, Диканбай сиякты
улкендер с у б у р к т , з о р г а т 1р 1 л тт а лы п отырран-ды. Б у п н
тан, а т к а л ы бу л а уы л д ы н ж а у ш а п к а н д а й х ал г е у шы р а п,
мал-жаннын, т а л а у г а т у с т ж а т к а н ы н а да Биб1 к ещл ау-
д а р а коймаган. .. Тек с ырт т а н алд еюмдер т у а р л е т е шау ып
к е л т , ез1 о тыр г а н с е п з к а н а т а к орданын, арткы у з т н
сыпырып а лг ан кезде гана, ога н ес к1ргендей болды.
Э у е л д е ту кк е т у с ш е алмай, ж а р т ы л а й ж а л а н а ш к а л г а н
басындагы шацыракка к ара п аз отыр ды д а , сонда да
е шт е м е н щ б а йыб ын а б а р а а лма й, ж у п р т д а л а г а шыкты.
М а н а й д а мал к уы п ж у р г е н ж у р т т ы , д у н и е - м у л ж к е т е р т
бара жаткан адамдарды керг енде гана, с а на с ы н а б1р-
дене жеткендей болды. К о р г а н с ы з зйел тек осы кезде
кепшшкке карап дауыс салып, з ар л а п коя бе рш едк
— Ел1м-ау!.. Ж у р т ы м - а у ! Б ул не кылгандарын,? Б у л
ш а ц ы р а к — б э р щ н щ б ас ы н д ы косып, осы елд1 ел кылган
ш а н ы р а к е д 1 гой. Осы уйде а д а л а с ы мд ы 1Ш1П, к олымна н
т а ла й дэм татып е д 1ндер рой ... Не бе т т е р щ м е н т а ла п
жатырсындар? Тымкурса, «булшг еннен булд1рге а лм а »
деген а т а м казактын, са лтын у м ы т п а с а н д а рш ы ! . . Не болды
сендерге? М а г а н жандарын, а ш ы м а с а д а , а р у а к - к у д а й д а н
у я л с а н д а р н е г п ? ! — деп эр топтын, к а с ын а б1р барып,
осы сездерд1 з ар л а п а йтумен б о л г а н .
Б 1р а к дэл каз1р онын, зарын ести коятын к у л а к ж о к
ед1. Д у н и е г е кез1 тунран ж у р т кол ына 1Л1ккенд1 к а л д ы р ­
май, та ла п, тендеп экет1п жатыр. ©з ара малра, мул1кке
та ла сып, тебелес!п, к ыркыс ып жаткандар к а н ша м а. . .
Биб1 ж ы ла у ы н кшт т о к т а т т ы да, элдене ес1не тускен-
дей, к а й т а д а н уйг е К1рд1. Т е р а лд ын да у с т ш д е п ж у г 1
ш аш ыл ып к алг а н, улкен с а р ы а л а с а н д ы к т у р едк Сонын,
К1ЛТ1Н кон, ыраулата б у р а п а шт ы да , 1Ш1нен элдеб1р Ж1бек
м ат а г а о ра лг а н буктеул1 кагаз а лып шыкты. Б ул —
А б д ы р а мен К,араун,пр езендершен Д е м е ж а н а тына бер-
1лген ек1 т о га н с у ды н т а н б а л ы к у ж а т ы болатын. Биб1
соны у с т а й шыкты д а л а г а . К,отан о рт а с ы н д а т у р г а н
а т т ы лы - ж ая у лы а д а мд а р р а ж а к ы н д а п б а рд ы да:
— Эй, дэм аткырлар-ау! Демежаннын ем1р бойы
ойлараны с е н де р д щ к а м д а р ы н емес пе ед|. Б у г ш кез!
ж у м ы л м а й ж ат ып , сонын б э рш у м ы т к а н д а р ь щ б а ? М а л д ы
рой т а ла п а л д ын да р, ал мынаны не ют е и с щ д е р ? Буран
к а й с ы л а р ы н не б о л а с ы н д а р ? — деп э лп к а г а з д ы б у л а н д а -
та ж ор ары кетерген.
Б 1р а к Б и б ш щ бу л с е з ш е де к у л а к а с к а н е ш ю м болма-
ды. ©йткеш б у л ж у р г е н д е р — е п н е п п , жер е м ш е п н емген
енбекнл ж у р т емес, т е р т тул1к малды г ана ба йл ы к деп
са на йтын кэд1мп кешпендклер, онын 1шшде де ш а р у а г а
кыры жок, ж а й к о с а к а р а с ы н д а кун керш журге н, тойым-
сыз то б ыр б ола т ын. О л а р д ы н к а г а з г а к а р а у г а да мур-
шас ы келмей, э р ка й сы с ы ж е т е к т е п жылк ысымен, к ос ак-
т а гы койымен э уре болып, ез беттер1мен куйбендест
жур. . . Б и б ш щ т у ла бойын ыза кернед1. Кенет ж е р о ш а к т а
ж а н ы п ж а т к а н о т к а кез1 туст1 де, солай к а р а й бурылды.
— Ал ендеше!. . С е н де р г е ж е р- с у д ы н кереп ж о к екен
рой. Д е м е ж а н м е н б!рге мунын да кул1 кекке у шс ы н ! — деп
к а г а з д ы о т ка т а с т а у г а у мт ы л а берген.
О сы сэт м ан ад а н бер! к айг ылы э йел дщ эр кимылын
а ндып т у р г ан Беке, ж а н ушырг а ы куЙ1 т у р а ж у п р д 1 де,
Биб1Н1н жолын бегеп, к у ш а к т а й алды.
— Алда, Биб1 ш ыра г ым - а й ! Сэ л с а б ы р етш1, айна-
лайын... А ш у уст1нде к ар а п о т ы р га н б а рымыздан, ауызы-
мыздагы н анымыздан айыра жаздадын-ау! Бул Деме­
ж а н д а й ер1мнщ к а н ша жыл х ал да йл а рме н алысып ж у р т ,
эрен а лг ан к а г а зы емес пе ед1. Е с 1л ер кун! кеше сол
у ш ш басын берген ж о к па?! К о л ын да жиг аны, к е н ш н д е
иманы жо к , кеп т о г ы ш а р д ы кайтес^н. М а г а н бер бул
к а г а з д ы ! Д е м е ж а н н а н к ал г а н бул мураны иманшартымдай,
к у р а н ы м д а й с а к т а р м ы н ! — деп Биб1Н1н колындаг ы к а г а з ­
ды алды да, а с а б!р киел1 затты у с т а г а н д а й , ерн1не а парып
тэуеп етш, к е ю р е п н е басты.
Енд1 б1раздан кей1н мынгырып жаткан бай ауыл
кешкен елд1н ж у р т ы н д а й к ан ы р а п бос к алып ед1. Д е м е ­
ж а н г а к а р а с т ы уйлерден ш аг ы л м а г а н , т о на л м а г ан бЁр»
ж о к . Тек Ы р ы с к а н н ы н а к о т ау ы рана кол тимей б у тш
гур. Оны да М а м ы р б е к т е р е н щ а д а м д а р ы к о р г ап кал­
ган. М а м ы р б е к т щ улы Т у р ы с б е к Ы р ыс к а н д ы м а л -жа ны-
мен кецпрш э ке ту г е у лы к т а н р у к с а т ала келштк Улкен
б 1р кора кой мен б!р ушр жылк ы да ж а с т о к а л д ы ц еннп-
:ще ТИ1ПТ1... Е н д 1, мже, у з а т к а н кыздай э лд енеше ту йе г е
жупн артып, а т т арын ерттеп, о ла р да орнынан козга-
лайын деп ж ат ы р.
Ку н ек1нд1ге т а ма н е ц к е й г е н д е , б1р-ек1 к елщке у с а к-
гуйек ж у к тендеген тары б1р шагын кеш о ла рд а н белшш,
гау ж а к к а к ара й бет тузед1. Б у л — А б д ы р а анрарындары
Бекенщ ж а т а к а уы л ын а б а р а ж а т к а н Б и б ш щ кешп едк
Байг ус эйел, кайрыдан б у п л ш , ат ж а л ы н к ушып, эрен
ж у р т келедк Б а к ыт ы м, ба ры м деп есептеген сушкт1 ж а р ы
Д е ме ж ан на н ел1 айрылса, б ау ырын да ры б а л а с ы Н а з ар -
эектен Т1р1 айрылып, кос-кабат жаза шеккендей, кан
жутып калран ж а й ы бар.
« Ке р е йд щ урпарын ж а т ж у р т т а к ал дырм а й мыз » деп,
Ч а м ы р б е к т щ а д а м д а р ы он е ю г е келген ул б ал а ны бай-
пагандай етш алып калды. Назарбектщ « ап ат а йл ап »
шырылдаган у ш Б и б ш щ к у л а ры на н б!р сэт кетер емес.
А р т т а к а ц ы р а п к у л а зы ра н Б о з д а к д а л а с ы калып ба-
рады. Д у н и е д е Д е м е ж а н деген а д а м б о л м а га н д а й . О ны н
зйбынды а к о р д а сы о с ы н а у елкеге к он ба г ан д ай .
эпилог
С о д а н б е р 1 де а р а д а бес- алты ж ы л д а й у а к ы т еткен.
А р м ан мен ум1тке жукт1 ж а н а ж иы р ма с ы н шы расыр б1рте-
б1рте к у ш алып, адамзат тарихына жыл сайын жана
беттер к о с у д а . Бул м ерз 1м 1ипнде к а ш а н д а ду ние жуз1
х а л к ы н ь щ бестен б1рш к у р а п келген улы К ы т а й мемле-
к е т ш щ ем1ршде де е з ге рю т е р а з емес-т1.
С о н ы н ен б а ст ы с ы — о с ыдан е ю ж ыл бу рын бул елд!
ею ж у з алпыс жет1 ж ы л бойы узд1КС1э билеген Цин
дин ас тияс ы тактан т а йдырылып, монар хия жойылды.
С е й т ш , м а р к у м Д е м е ж а н мен онын а кы лш ы у с т а зы Ли-
ш ан с ы нн ын жете а л м а й кеткен езекжарды а р м а н д ар ы
кеш те б ол с а ж у з е г е а с к а н д а й болып едк Б 1р а к бу да н
олар о йл ар а нд ай к а л ы н енбекшп б у к а р а р а а з а т т ы к таны
атып, ерюндж тие койран жок. Сунь Ятсен бастаган
р е во лю ц и ял ы к к о з г ал ы с монархияны к ул а тып, жен1ске
колы жетк ешмен, онын жем1С1н кер- тартпа, оншыл куштер
п а йда ла н ы п кетт1. Бы л т ы р д а н б е р 1 ж а н а к ур ы л г а н рес-
п у бл ика н ын президент! болып, б ил ж ба сы на б1р кездег1
Цин с а р а й ы ны н ж а л д а м а л ы к у л ы — генерал Ю а н ь Шикай
к е л т о тырып алды.
Ш ы г ы с Т у р ю с т а н д а к ур ы л г а н ж а н а е ю м ет те сонын
айна катес1з кешпрмеа т э р 13Д1. 1л е д е п б у ры н г ы ж а н ж у н
а уы с т ы да , о нын орнына Я н ь Ця н- Цин деген б 1реу кел1п
отырды. Б у л да заты к ыт а й у лт ын а н шыкты дегеш бол-
ма с а , М а н ш ы н ею' метшщ ба йыр гы чиновниктер1н!н бГр1
ед1. Б эл юм , м о н а р х ия ны н к у л а у ы 1ШК1 елкелер^ог! к ал ы н
к.ытай ж у р т ш ы л ы р ы на и г ш к п эсерш т ипз се тип зш те
жатк а н шырар. Б 1р а к Ш ы ры с Т у р ю с т а н д а г ы б у р а т а н а
<алыктар у чин, бул е з г е р к т щ келш-кетер1 ш а ма л ы болды.
Гек к о ж а й ы н д а р а у ыс т ы да, к у л д а р бурынры к ал пын да
<.ала берд1.
Дег енмен, е м 1р б 1р о рында т у ры п к ал май , ж а н а р ып ,
« а л г а с ы п ж а т ы р ед1. Е р - а з а м а т т ы атып-асып к у р тк а ны -
лен, а на ла р у л т а б у ы н т о к т а т к а н жо к . А т туярын тай
>асып, к е ш еп к у б у т а к т ы н орнын ж а с е с к ш д е р ж а у ы п
'ур. Тарбагатай мен Б а р л ы к т а уы н ы н ею о р т а с ын да
с.айткан куспен жарыс ып, э л 1 де к а з д а й Т1зшп ел кешед!.
Эйтседе жыл еткен сайын а т т ын ж ал ы, т у й е н щ к омында
к у р е т шд е р азайып, К у л ы с т а й е л ш щ б1р б е л т отырык-
ныл ы к ка ойыса б а с т аг а н. Баягы Демежан са лдырран
яенпт-медреселер ман ында , т о г а н - е п с т ж б а с т а р ы н д а там
'ЙЛ1 к о р ж а - з э шм к е л е р к а т а р ы мола я тускен. Демеж ан
1ты у мы т ы лг ан жок . К а й т а ез1 елгеннен кешн а з а м а т т ы н
>р т у л г а с ы б у р ы нг ы д а н ары бшктеп, 1р1лент кеткендей.
Эл т у ралы а йтыла тын аныз-энг1ме, еткенд1 екак ата
?ске а ла ты н ж о к т а у ж ы р л а р к а н ш а м а .
У а к ы т май а йы ны н соны, ш а л к а р т у с т щ кез1 болатын.
^ары жиектен шыгып, Ш э у е ш е к к е к а р а й бет а лг ан б 1р топ
к у р п н ш ш щ де каз1рп э нпмес1 сол Д е м е ж а н т е щ р е п н д е .
Гоптын дэл о р т а с ы н д а , к а р а ж а л кула ж о р г а н ы н у с т ш д е
Эсет акын келе ж а т ы р . К а с ы н д а ез а т к о сш ы сы на н б а с к а
Судер!, Б а б а л ы к ж эн е Ш е т ж т щ ж а с з э н п а Б е л е к б а й бар.
Э с е т т щ бул кунде ж а с ы к ы р ы к бестерге келш, ж т т
(расы атанран шары. К а р а торы, к он ы р к ай жуз1 казЁр
1К с у р тартып, т о л ы с а т у с т т к У с тш д е кец-мол Т1г1лген
касыл Ж1бек ш ап ан , б а с ы н д а к ундыз б ерщ. А р т ы н а бек-
ерген улкен а ла к ор ж ы н ны н б1р б ас ында у к ш д о мбы ра -
1ын к у л а г ы к ер ш е д к А т а к т ы э н ш ш щ б1раз у а к ы т Е м 1л
юйында, Б а р л ы к т а н к ай т к а н е л д щ 1шшде болып, енд1
; алага оралып келе ж а т к а н бет1 едк Эл1 де, а с ыкп ай
ката беретш сынайы бар-ды. Б 1р а к ж а к ы н д а арры б е т т е п
лден «тез к айтс ын» деген шугыл хабар келген. Осы
казда Ак патша эулетшщ та к к а отырранына уш жуз

611
жыл толып, с о га н ба йла ныс ты ж е р - ж е р д е улкен мереке-
той ©тк131л ме к екен. Э с е г п Ж е т ю у ещршде ететш сол
т о йг а ш ак ы р ы п ж а т к а н к ер ш е д к
Б ул топтын, 1Ш1нде каз1р ж а с ы улкен1 де, кеп елд1,
кеп жерд1 а р а л а г а н кене кез б шпр1 де Э с е т са на л ад ы.
М ы н а ж а г ы Семей, К а р к а р а л ы , ту ст1п Ж е т ю у , Б а л к а ш ,
шыгысы Т а р б а г а т а й , Б а р л ы к болып, ол дэ мш татып, суын
1шпеген ж ер кемде-кем. Кешнп ж ы л д ар ы К у л ыс т а й
ещр1 де онын, жыл сайын к е л т , эн ш ал к ыт ып к ай та тын
к у т мекенше а йн а лг ан .
Б ул е л к е н щ ж ер ж а д ы с ы н ж а к с ы 61л етш Эсет С а р ы -
жиектен узап, Б о з д а к д а л ас ын баса, к а л а г а т ете тартып
келе ж а т к а н д а , а лыста н к е г ерш ш а л ын г а н калын, талды
ж а з б а й таныды. Б 1рден елен етш, б а с ын кетерш алды да:
— М ын а кершг ен Д е м е ж а н н ы н к а р а а г а ш ы емес пе? —
д е д 1 с е ршт е р ше к а р а п . — Э л д е мен ж ан ыл ып ту рмын ба?
— Ж о к , д у р ы с айтып к е л е а з .
— Со л к а р а г а ш т ы н дэл ез1...
— Б у л е щ р д е Д е м е ж а н з эй1м ке с1нен б а с к а мундай
к а л ы н талды, са ял ы ж е р д 1 Н е з 1де ж о к к,ой,— дес ш к а с ы н ­
д а г ылар ше кос тады.
Б у д а н была йг ы б 1р а л у ан энг1ме осы сезден б а стал ып
к ет1п ед1. Э с е т сэл т о м п а к т а у б1ткен улкен кой кездерш
сол а лд ын да гы ш о к т а лд ан алмай, б!р с э т унс1з калды
да:
— К а й р а н к а р а а г а ш ! . . С е н щ с а я н д а д а т а л а й аунап-
к ун а п жа т ы п , эн шал к ытып ед1к-ау!— деп кержтей кеу-
дес1Н С1лкшд1ре, те ре н тыныс т а р т т ы . — Ме н А к па тша мен
Е ж е н х а н г а к ар а йт ы н к а з а к т ы н ек1 у лысын б1рдей, кезек
а р а л а п ж у р м ш гой. С о н д а б 1р б а й ка г ан ы м , х ал к ым деп
кан жу т ып , ел1м деп ещреген, Т1ПТ1 сол ж о л да б асын
берген Демежандай азаматты ете сирек у шыра ттым.
М а р к у м ж т т т щ терес! ед1 гой. Тиген жерш а к а л м ас т а й
Т1Л1П тусет1н ондай ерлер к айда- а каз1р?
Б ул кунде ж а с ы о ты з ды н ж у а н 1Ш1Н а р а ла п, Терту ыл -
д ын б у г 1нг1 белд1 а д ам ы на а йна лг ан Кудер1 де онын
бул с ез ш ж а к с ы угынып, 1штей к у п т ап келе ж ат к а н .

612
— Д у р ы с а йт т ы ны з - ау , Э с е т ага . К а й р а н Д е м е ж а н та р
хуние, тайкы мандайра сыймай кетт1 рой. К ез шд е ол
5укш елг е пана болып ед1, ал 613 оган пана бола а л д ы к
1а? Ка д1рш б 1лмей, со нынан ермей, кор еткен е э 1М13
•ой!— деп ол да 1ште ж а т к а н ш е р -ше ме н ш т а р к а т к а н д а й
)ОЛДЫ .

— Д е м е ж а н а й р ы к ш а ж а р а л г а н ж ан е д ь С о г а н орай
■агдыры д а ерекше болды гой,— дед1 Эсет ойын ары
[.арай с а б а к т а п . — А р к а мен Ж е т 1 с у ж ер ш а р ал а п ж ур -
енде, мен 1гшнара А к п а т ш а г а ж а к п а й калып, сона у 1б1р-
31б 1рге, И т же к ке н г е а йда лып кеткендерд1 б шуц л ем. Ал
>ндай ел а г а с ы н ы н б у л а й ш а катан жазага тартылып,
□аршы т оп т ы н а лд ын да дарга а сы лг аны н керген де,
:ст1ген де емеспш... Н а к а к кетт1 гой к айр ан с абаз!
М а н а д а н сер1ктер1Н1н с е з 1н тында п, у н с 13 келе жат -
чаны б ол м ас а , Д е м е ж а н т урал ы кеп ойлап, кеп кайгыр-
ан а д а м н ы н б1р1 Б а б а л ы к ед1.
— Б13ДЩ со ры мы з га , дэл сол т у с т а Матен-амбыдай
;ызыл кез пэле тап келмед1 ме,— дед1 ол осы кезде э нп -
1еге а р а л а с ы п . — Х а л д а й л а р д ы н намысын жыртып, осы
л д 1н содыры мен сойканын Д е м е ж а н н ы н сонына салып
койган — сол залым емес пе... Б 1р а к н а к а к т е п л г е н кан
к1б ермейд1 екен гой. А к ы р ы сол М а т ен де кор болып,
рш-ш 1р 1п елген ж о к па?!
Матен-амбыга журт жирен1шпен кара п, ж ек керш
;еткен1 со нша , онын а тын а там а й, умытуга ты ры с у шы
Д1. А м а л жок, Д е м е ж а н сез б олг ан жерде ол да е р 1кс13
[уызга алынады. . . О с ы д а н ек1-уш жыл бурын, М а н ш ы н
»к1мет1 к у л а р д ы н а лдында , Матен де к ай тыс болган.
)лде к ездейсоктык, элде т а г д ы р д ы н ж 1берген ж а з а с ы , —
Хемежан е л 1м 1нен кей^н кеп у за ма й , ол к у л г а н а д е йт 1Н
[ауасыз дертке ш а л ды гы п е д 1. Цин динас тиясы т а к т а н
аяр а л д ын да М а т е н н 1н ж у й к е с 1 сыр берш, кунд!з кулк1,
унде у йк ы д а н айрылран-ды. Кез1 1Л1Н1П кетсе болтаны,
усше Д е м е ж а н К1ред1. Ж э н е ж а й к е р ш т к ана коймай,
чолындагы ш а ш а к т ы найзасымен э м 1р ш 1нщ д е н е с 1н сук-
;ылап ж ат а ды . О я н а кел1п ка ра са , ж а н а г ы найза с у к к а н

613
жер 1р1цдеп 1С1п шы г а келедк С о д а н не керек, жыл у аг ын а
жетпей, М а т е н н щ вне бойы ш у р к т е с ж мерезге айналг ан.
У с т ь б а с ы н 1р 1н, кеулеп, а кыры твсек т а рт ып ж а т ы п кал-
ган-ды. С о д а н кеп у з а м а д ы гой. ©31 сонгы рет сойылын
согып, к ы з г ы ш т а й к ор ы га н М а н ш ы н у с т е м д ш м е н б 1рге
ол да 1 р ш - н п р т , ж а р ы к ду ние ден епмп к ег п. ..
Э с е т М а т е н ж а й ын бу рын е с т 1меген екен. Шын тан-
да ны п б а сы н ша й ка ды :
— Мынау б 1р г а ж а п нэрсе екен! Кан карызы кар-
гыстай тиген екен-ау.. . Ке йд е ел1 а р у а к т ы н да осылай вш
ала тыны б о л а д ы , — дед1 сушшшш ж а с ы р м а й . — Айт-
пакшы, каз1р Биб1 к ай д а ? С о р л ы с у л у не куйде ж у р ?
— Биб1 байгус т 1р 1... К а з 1р А б д ы р а д а г ы жатактар
ауы л ын д а , Д е м е ж а н н ы н отын енпрмей, вз алдына т у т ш
т у т е т ш о т ы р г а н жайы б а р , — дед1 Кудер1 ж а у а п б е р ш . —
Экес1 Курман кажы да , а га сы К ы д ы р м ол д а болыс та
б 1рнеше рет келш, а р гыб ет к е квипрш экетпек болып
ед1, терк1н1не кайтп ай , отырып к а л ды гой, бейша ра.
Эсет каба гы н юрбен шалып, а у ы р ойга б а т к а нд ай
б 1ра з г а деЙ1н у н с 13 келе жатты.
— Иэ... Эйел з ат ы н да вз ерше шын бершген, нагыз
а с ы к ж а р деп а й т у г а болатын, со нда й б!р тект1 ж а н д а р
б о л а д ы , — д е д 1 элден у а к ы т т а . — Ал мен еткен жылы
М а м ы р б е к т щ а уы л ы на б а р г а н ым д а , Ы р ы с к а н д ы керд1м.
Ол сы л к ым ны н ойына ештене келет1Н емес. Тесекпен
б 1рге квщл де жанрырра н сиякты. «Эйел к ыр ык шырак-
ты» дейд1 р о й , б 1рI свнсе, е к ш н п а ж а н а б е р е д 1... Турыс-
б ек т 1н н ак су йе р т о к а лы Т1ПТ1 бу рынрысынан да кулпырып,
жа й на й ту скен бе деп к а л д ы м , — деп а к ы н аз-кем аял
ж а с а д ы да, ойын ары к а р а й ж а л г а п э к е п ч . — Бул кез-
дес у одан гвр1 маран а у ы р л а у тид1. Ы ры с к а нд ы керген
сайын, Д е м е ж а н е а м е тус1п, а ла й- ду ле й уйыткыран кещл-
Д1 б а с а а лс амшы. .. Кейде ел ш к а л г а н ж ак ы н а д а м н ы н ’
М1Н1П ж у р ге н атын, не б 1р суЙ1кт1 затын бетен б| реуд1

колынан кврсен, к ещ л щд ! мун б а са т ын ы ба р гой. Мен;
де сондай куй кешт1м. « Оп ас ы з ж а л г а н - а й , б!р кун1 квз1Н1
ж у м ы л с а , о сыла й тел1м-тел1м боп, кер1нгенн1'н колында
кетед1 екенс1н-ау» дед^м 1Ш1мнен.
614
Бул кезде б1ркелк1 булан, к у йрыкпе н суыт ж у р т келе
к ат к ан жолаушылар Демежан карагашына та яп кал-
'ан-ды. К у р е ж ол з э ш м к е н щ ж е л к е сше н сэл киыс етед1
;кен. Со л туска келгенде, Э с е т с е р щ те р ш е б урылып:
— З эш м ке г е сог а ж у р е ш к. Осында б 1раз ат шал-
щрып, а р у а к т ы еске алып, б э шт о кып а т т а н а й ы к , — дед1
>аяу т1л катып.
Бул з э шм к е д е е ж е л д е н орын т еу ш к ал га н кейб 1р кер-
ш- к о ла н б о л м а с а , Д е м е ж а н н ы н ез т у ы с т а р ы н а н каз1р
:шк1м ж о к болатын. М у с э д 1ра г а 1л ш т , к а з ын а к а р а у ы на
>ткен к ор а - жа й, е п с п к , ш а б ы н д ы к ж е р л е р б а с ын д а
прер жыл иен т у р д ы да, кешн ж е р г Ы к п е ю м е т оны
^ытайдын 61 р б ай саудагерше сатып Ж1берген. К а з 1р
^анайында жыртылган жер, кектеген е пнне н баска
[.ыбыр еткен т1р1 ж а н кершбейди И еп з , ел1 дуниедей
цанырап бос к алыпты.
Ж у р п н г ш л е р з э ш м к е н щ е з ш е с о к к а н жок, а уы л сыр-
ындагы калын карагаштын саясына келт то к т а ды .
зау-бакшанын коршау-дуалдары к у л а п, кершг ен жер!-
1ен К0Л1КТ1 К1С1 ете беретшдей, а н д ы з -а нд ыз ж о л г а айна-
[ыпты. А г а ш а р а с ы н д а г ы ж щ ш к е а р ык т а с ылдыра п су
1гып ж а т ы р екен. Ж о л а у ш ы л а р сол арада а т т ар ы н ы н
(уыздыгын алып, аз-кем аял жасады. Тещректе азан-
^азан 61 р шу бар. К е к к е бой с о з г ан з эу л1м шынар, к ар а
( гашта рдын б а с ы н а к а л ы н к а р г а у я салран екен. С о л а р
[.арк-карк е т т , маз а берер емес.
— Осы а г а ш т а р д ы н б э рш Д е м е ж а н м ар к у м к а л а д а н
;к! б а г б а н э к е л т , ©з колымен ект!рш ед1,— дед1 зэшм-
сенщ са лыну т арих ын ж а к с ы б ше т ш Б а б а л ы к . — Аз жыл
шшде ну о рма н га айналып, кулпырып е с т кеткен. М ун ы
1.а сэншен айырып, с е л д 1ретш Ж1бертт1 гой.
— Д е м е ж а н н а н б е л п ка л ды рм а ймы з деп, тугел вртеп,
■койып Ж1бермегенше ш у ю р ш Ы к е т , — дед1 Кудер1 айна-
тасына б а р л а й кез Ж 1 б е р т . — Оба л - а й! Еккен а д а м н ы н
)31 жок, т ал- тере кт ер е н ш - е с т тур. А д а м е м 1р ш щ у за к -
гыгы а г а ш к у р лы б олма г а н ы- ау. ..
Эс е т б у л а р д ы н э нг 1месше у н а з к у л а к койып, су

615
ж а г а с ы н д а г ы к е г а л д а м а л д а сы н курып отырран-ды. Е с ше
еткен кундер о ра л ды ма екен, ещн де еленге т о лг а т к а н
к ез шд е п д е й б1р ш и р ы кк а н м а з а с ы з д ы к бар.
— Неке рб ек , к а л к а м , менщ д о мб ы р а мд ы эпере сал-
шы, — дед1 61 р мезетте к ас ын да а т ко с шы боп ерш журге н
ж а с ж т т к е б урылып.
Д о м б ы р а н ы к о л ы на а лг а н н а н кешн де, к у л а к кушн
1здегендей, кос 1шекп с а б а л а й шертш т а г ы б1раз отырды.
031 жи1 а йт ат ы н «К,исыметтщ» б е л г ш э уе ш ж у р - ж у р л е п ,
1шекке о ра л а бередк О с ы л а й ш а а з ы р а к а р к а коздырып,
ш а б ы т ш а к ы р ы п алд ы д а , е з ш щ ш ы р к а у бшк да ус ымен
а л г а ш к ы « а х а- ау -д ы» ж е р ш е ж е т ю з е б1р кайырып т а ста п,
м а мы рл аг а н майда б у л ю л жел1ске басты.

Кер1лген кер бетеге, кайран Боздак,


Ж а ту ш ы ен койын коздап, туйен боздап.
Бул кунде кара карран маза бермей,
Кайрыны кен1Л1мдег1 кетт1-ау козрап.

Кержген сонадайдан, беу карараш,


Кез1ме сеш ойласам келедд ж ас.
Кузелген ш олак байтал куйрырындай,
Калы псы н ж апан тузде ж ап-жаланаш .

Дегенде, беу карагаш , сэнщ кайда,


Тербеткен тен1рек'п эн1н кайда?
Алыстан кезд1 арбаган ак уйлер мен
Терт тул1к ер1п журген малый кайда?

Кешкенде ж у к артатын туйен кайда?


Саянда байлап койган биец кайда?
Ж ай ы лы п терт тарапка данкы кеткен,
Кешег! ер Демежан иен, кайда?!

Э се т осы у р д к п е н 1рк1лмей у з а к С1лтед1. К а с ы нд а г ы


ж о л д а с т а р ы да кыбыр етпей, уйып тындап калган. Акын
ж ан д ы К у д е р 1Н1н кен!Л1 бос ед1, кез1не 1рк1лген жасты
керсетпей, терЁс айна ла берд1. Э с е т с ез несерш т е пп ,
желд1рт1п барып басылганда, шын суЙ1нген алгашкы
сезд! де сол айтып ед1.

616
— К а йр а н, Э с е т ара-ай! Ж е р ш е ж е т ю з ш ж а к с ы айт-
тын,ыз-ау. К е з ш д е Д е м е ж а н д ы эн жырымен, с э н- с а л т ан а т
бабымен д у р ы с т а п ж о к т а й да а лма ран едщ. Шын ж о к -
т а уш ыс ын а , енерпа зына ж ол ык па й жур екен-ау. Мын а
ж о к т а у б э й т н д з окыран к у р ан на н кем болды ма? О с ы
д у ра мы з жетсе, м ар ку м орнынан б1р а унап ту ск ен шыга р-
а у! — деген кунлрене ткл катып.
— Иэ, Д е м е ж а н езщ13Д1 е м 1р бойы к а д 1рлеп етш едк
Д о с т ы к к арыз ына н б1р кутылдь щыз .
— М ы н а у 61 р ж а т т а п айтып ж у р е т ш , ж у р т к а ж ая т ын
сез б о л д ы - а у ! — де с ш Б а б а л ы к , Белекбайлар да кос тап
кетш ед1.
Бул т а к т а Э с е т т щ ез1 де ж а н а г ы ш а б ы т т ы кызу кал-
пынан эл 1 а ры ла а л м а й о тыр г а н . ©Н1 к а р а коныр тартып,
термен жылтыра п, н ур л ан а туст1 де:
— Демежаннын к ай к ылыгын, кай ж а к с ы л ы г ын
айтып т а уы с а р с ы н . О н ы н ем1р1 он а у ы з ел ен емес, у з а к
д а с т а н - ж ы р ж а з у г а т а т и ды , — деп аз бег елш б а рып
К у д е р 1ге к ар а п б1р а г а л ы к кенес а й т т ы : — Кудер1, сен де
еленнен жу г ен устап ж ур г е н ж а н е м е с с щ рой . О сы же нш-
де б1р т о лг ан ы п керсен болмай ма. Ж ы л д а р етер, топыр-
а к тозып, т а с т а м у жш е р . К а р а г а ш та к ур а п ж ай ын а
калар. . . Д у н и е д е тозбайтын, к ене рмейт1н б1р-ак нэрсе бар.
Ол — а р т т а г ы урпак,ка к ал ат ы н асыл сез, е л ен -ж ы р .
Ш а м а л а р ы н келсе, Демежандай дегдарга еленмен ес-
к ертюш согындар!
О с ы д а н кеЙ1н ж о л а у ш ы л а р бу л жерде кеп бег елг ен
ж ок . Т у с а у л ы к уш н де у з а н к ы р а п кеткен а т т а р ы н у ст а п
мшд1 де, к а л а г а к а р а й а с ы г ы с жур1п кетт!...

Д э л осы ж а з к у н д е р ш щ б 1р!нде Шэу ешек т1 н Ж а у ы р -


там ж а к ш е т ш д е п к а л ы н з и р а т т ы н 1шшде де 613 б1летш
б 1раз а да мд а р ж у р ед1. Кеп темпеш1к, а л а - к у л а беЙ1'ттер-
Д1Н а р а с ын да Т1кшелеу етш т у р г ы з г ан терт к у л а к т ы
шагын зират т у р . Б у л — Д е м е ж а н зираты. Ал б1р сэт

617
топ а д а м н а н о н а ш а л а н ы п , сол з ир а т т ы н к ас ы н д а турран
эйел — Биб! б о ла т ын.
Биб! б у п н у ст ш е к о н ыр к ай кейлек, к а р а катипа к а м ­
зол к и т , б а с ы н а к а р а б вртпе шэл1 жамыл ыпты. Э р жолы
з ират б а с ы н а келген сайын о сыла й к а р а жамылып, а за
т у т а т ы н э д е т 1. К е ш е Д е м е ж а н н ы н азаппен влт1р1лгенше
тура бес ж ы л т о лг ан. С о л к ар а л ы кун к а йт а айналып
с о к к а н сайын, Б и б 1 б!р малый сойып, шек б е р т , к ур ан
о кыта ды. С о н ы н ертешнде, м ш д е г п турде, з ират б ас ына
келш к ай та ды. К е ш е де ж а т а к а уы л ды н кэр1-жасы Б и б ш щ
у шн е жина лып, Д е м е ж а н д ы еске т у а р г е н . Б у п н т а нерт ен
Б в ке н щ К1Ш1 улы Ж у м а б е к к е ат ж е к т 1рш, к©п а д а м каб1'р
б ас ы н а а рна йы келген беттер1 е д 1.
Б и б ш щ ж а с ы эл 1 елу ге Ы н е к ой м ас а да, ©щ солгын
тартып, к у р т к ар т а й ы п кетштк Б 1р к ездеп т а н а рай ын да й
ш а п а к атып т у р а т ы н с у л у , нурлы ж у з ш е у с а к эж1мдер
т у с е б а с т а г а н . К а л ы н к ар а ш а ш ы н а да к умю ж а л а т к а н -
дай а к т а л д а р а р а л ас ып т ы . К а с 1рет т у нг а н нэркес к ар а
к ез д е р ш де мэнг1 а ры л м а йт ы н б!р т у н г и ы к мун бар.
Каз^р о йл а п о т ы р с а , Д е м е ж а н екеу1 ж иы рма бес жыл
бойы б|р ш а н ы р а к т ы н а с т ын д а ж у п ж а з б а й ©м1р сурген
екен. Б и б ш щ кешкен Т1рл1пм, керген к ы з ы к д э у р е н 1м
д е й т ш 1 д е — сол кайта о ра л мае б ак ы т т ы кундерк Ол
б у рын да тек Д е м е ж а н у шш ем 1р с у р 1п е д 1, е н д т к а л г ан
т1рл!кте де сонын т у т ш ш тутет1п, рухына д у г а окыту
унин гана ж у р ге н сиякты. Д е м е ж а н к аз ас ы кезшде Б и б 1
де ©З1не кол ж у м с а п , к у й е у ш щ со нынан а т т а н ы п кетуд1
кеп о йл ас т ы р г ан . Б 1р а к онысы к у д а й г а куп1рл1к, шари-
г а т к а к ай ш ы келет1Н болды. Ж а с ы н а н д 1ндар, сопы боп
вскен Б и б ш 1н к©н!Л1нде к а з 1р медеу т у т а р б!р гана ж у б а -
нышы бар. Ол ана ду ние г е б а р г а н д а, т а нд а м а х ш а р
к у н де р 1нде Д е м е ж а н м е н к а й т а д а н к а у ы ш а м деп ойлайды.
©31 н со г ан к а л т к ы с ы з с е н д 1р 1п койган. Ол уш1н к у д ай
алд ын да бетке плркеу болатын б 1р де - б1р к ат е Ж1бермей,
а яг ын шалые баспай, пендел^к, жубайылык парызын
а да л а т к а р ы п б а р у ы керек.
С о р л ы эйел зират б а с ы н д а эл1 де у з а к т у р а берер ме

618
ед1, кайтер е д 1, а р т ж а г ы н а н Беке келт дыбыс бердк
— Ш ы р а г ы м Биб1, кун к е ш ю р т б а р а ды , к оз г ал а йы к.
Мунда к а н ш а сарылып турранмен, е с 1л Д е м е ж а н енд1
б 1зге о р а л а р ма?! К,аб1р б а с ын д а б у л а й ш а кеп к у щ р е н у
аруакка ауыр, кудай а л д ын да асылык бо ла ды десед1
рой. Е н Д1Г1 к алран а я т - д у р ам ыз ды уйге б арып о к и ы к , —
деген Б и б ш щ колтырынан суйемелдеп.
Бул к у н де ж а с ы жетшстчц 1шш мол а р ал а п кеткен
Б ек е де с а к а л - ш а ш ы селеудей а га рып, у л г а й г а н к а р т к а
айналыпты. Дег енм е н т а б и г а т берген куш к у а т ы с а р к ы л а
к оймаг ан, жу р 1с - т у ры с ы ширак. Эл1 кунге деЙ1н баягы
Д е м е ж а н т о га нын ы н К1лт1н у ста п, ез!мен кун1 бхр, КЭС161
б 1р ег1нш1 к а у ы м г а а кы лш ы а г а атанып, Бибщей ж е с 1рге
с у йе шш боп, жур1п ж а т к а н ж ай ы бар.
Ку н енкейе б ар лы гы арбага отырып, Абдырадагы
ауылга к ар а й бет алды. Кала с ырт ын даг ы к а л а т э р 13-
д е н т , арт жактарында к а л ы н мола к а р а у ы т а д ы . Бупн
же р б а с ып журген1нмен, т1ршшкте канша асып- тас-
канынмен, туб1нде кеуде т о с а р кермен, т о к ы р а р т у р а г ы н
осы а р а дегендей, б а т а р к ун нщ к е т ю с а г ы м ын а б е п п ,
у з а г ан сайын у лг а я, к о м а к т а н а тусед1.

1985 октябрь
1987 июнь
Алматы творчество уш.
МАЗМУНЫ

Б 1Р 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
ЖОЛ ТОРАБЫ 5

Е К 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
ТАРД Ы Р ТАЛКЫ СЫ 165

У Ш 1Н Ш 1 Б 0 Л I М
УАКЫ Т КЕРУЕН 1 314

Т 0 Р Т 1 Н Ш 1 Б О Л 1М
ДАР АРА Ш Ы 463

ЭП И ЛО Г 610

Вам также может понравиться