Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Ç A L IK U § U
РА Ш О Д Н У РИ Г У Н Т Е К И Н
РОМАН
Туркчадап Мирзахйлон Исмоилий таржимасн
Тошкепт
Гафур Гулом номндаги Лдабиёт Da сапъат пашриётп
1988
И (Т урк )
Г 95
Туртинчи нашри
4703000000 - 38
Г -------------------------8 4 - 8 8
М352(04) —88
18 В N 5 — 635 —00038 — X
БИРИНЧИ КИСМ
5
шидан куринган з^а^и^ий осмонга тиксам, улар мсш
мнсофга кира бошлабди, д еб суюнишарди. Мен мураб
бияларимни шу зайлда алдар, улар биздан яширмо^ч!
булган з^аётни томоша ^илаётган кишидай ^увонар
алдаганим ва интицом олаётганим учун з^узур цилардим
Алекси опа вазифани туш унтириб булгандан сун:
бизни ёзишга ^уйиб берди.
Олдинги парталарга з^уен бериб турган огйр табиатль
пепи^адам у^увчи ^излар алла^ачон ишни бошлаб ю бо
ришди. Уларпинг ёнида утирмасам з^ам, нималар ёзаёт
ганларини кифтлари устидан куриб тургандай була^
эдим: «Илк хотирамда долган бирдан-бир нарса мездри
бон онажонимминг кичкина каравотчам устига эгилга;
олтин сочли азиз боши, менга мездру муз^аббат била!
кулимсираган з^аворанг кузларидир...» тарзида шоирои;
бир ёлгон... Аслида эса оналар олтин ва з$аворапглард;и
бош^а рангларда >;ам буладилар. Фа^ат сур л ар 'н и т
у^увчилари ^аламидап шундай рапгларга буялиб чш;ш!
у бечоралар учун бир мажбурият, биз учун эса одат эдп
Менга келсак, мен бутунлай бош^ача ^из эдим. Ж уд;
ёшлигимда айрилгап онамдан эсимда низ^оятда оз н-арс;
долган. Лекин онамнипг олтин сочли, з^аворанг кузл!
булмаганини ани^ биламан. Шундай булгандан кейин
унинг асл ^иёфасини узгартириб тушунтиришга ва буи
дан мамнун булишга з^еч ^андай куч мени мажбур ^илол
майди...
^ %
«Нима ёзеам экан?» деган уй мени ^ийнарди. Деворд;
Биби Марямнинг буё^ли сурати тагига осиб ^уйилгаг
каккули соат тинмай юриб турибди, мен эса з^али з^а>
ан^айиб утирибман. Бошимдаги лентани ечдим, сочла
римни секин-аста кузимга тушира бошладим. Бир к;ули>
билан ^аламни огзимга ти^иб, уни тилим билан айлан
тириб утирдим.
Файласуфларнинг, шоирларнинг бир марса ёзиб тур
ганда бурун ^ашиш, багба^аларини чузиш галати одат
лари бор-да ахир... Риалам тишлаб сочимни кузимга туши
риб утиришим з^ам менинг чу^ур хаёл сураётганлигимш
билдириши керак.
Хайрияткп, менда хаёлотга берилиш найтларп жуд;
кам буларди. Акс .%олда. растим эртаклардаги Чоршапб;
*■: :■? ^
12
Онамни бегона ерга цуйганимиздан сунг, И стамбулга
кайтиш отамнинг юрагига сигмади... Иннайкейын,
бувим, холаларим билан куришишдан цочди шекилли
з^ам... Шунга царамай, мени уларнинг олдига ю бориш ни
уз бурчи деб билди. Назаримда, кун сайин уси б бора-
ётган циз болани казармада, аскарлар цулиДа тарбиялаш
яхши булмайди, д еб уйлаган булса з^ам керак.
* * *
Мени Истамбулга хизматкор аскаримиз Хусаин элтиб
цуйди.
Люкс пароходни ва уст-бош и хароб бир араб аскари
цулидаги жажжи чацалоцни куз олдингизга келтиринг...
Ким билади, бу манзара пароходдаги одамларга кизиц,
балки аянч курингандир. Лекин йулга )^усайндан бошца
одам билан чицсам бунчалик бахтиёр булолмасдим.
Ч орбогимизнинг орцасидаги бутазорда бир тош
цовуз, бу з^овуз лабида цуллари ягринидан синиб тушган
ялангоч бола цайкали бор эди,
Дастлабки келган кунларимда бу синиц з^айкал
офтобдан, ёгингарчиликдан цорайган ранги билан менга
майиб, са>>ройи боладай 3tapo6 куринган эди. ^овуздаги
зилол сувлар устига тукилган цизгиш япроцларга цара-
ганда кеч куз пайти эди. Шу баргларни томоша цилиб
туриб, унинг тагида сузиш иб юрган бир цанча цизил
балицни курдиму, бувим не азобда дазм оллаб кийдир-
ган узун шойи куйлагим ва янги ботинкаларим билан
тугри з^овузга сакрадим.
А троф дан ций-чув кутарилди. Нима булганини бил-
гунимча булмай, холаларим мени юцорига цучоцлаб олиб
чицишди-да, з^ам упиб, з^ам койиб, кийимларимни уз-
гартиришди.
Бу оз^-воз^лар, бу койишлардан тилим куйгани учун
з^овузга тушишга ортиц юрагим бетламай цолди. Энди
унинг четидаги цумлар устида чузилиб, бошимни сувга
тициб ётадиган булдим.
Бир кун з^овуз буйида балицларни томоша цилиб
ётган эдим. Бу воцеа худди шу бугунгидай эсимда.
Бувим бир оз орцада, эгнидан цеч тушмайдигап цора
чорш афига1 уралиб, богчадаги скамейкада утирган эди.
у^усайн эса намоз у^иётгапдай, бувим ёнида' чуккалаб
олган эди.
I?
ган ^амоно юзимни тескари угириб олар, мен энди-энди
ургана бошлаган туркча сузлар билан: «)^усайн пис, Х у
саин -чиркин, Э Д Э П С И З . . . О О » 1 деб ерга тупурардим.
Шундай булса цам, бечора «ёмон, ярамас» )^усайн-
нинг Байрутга етар-етмас менга юборган бир цути хур-
моси жа^лимни пасайтиргандай б^^лди. Хурмоларнинг
тугашидан фалокатдан цурццандай цурццаним цолда
бир утиришда цаммасини пок-покиза туширдим. Хай-
рият, данаклари цолди. Улар менга бир неча цафталик
эрмак булди. Бир цисмини хачирларга тациладиган мун-
чоцлар билан аралаштириб ипга тиздим, ёввойи одам-
ларникига ухшаган шода мунчоц ясаб, буйнимга илиб
олдим. 1^олганларини богчанинг цар ер-цар ерига экдим.
Неча ойгача цар куни эрталаб кичкина идишда уларга
сув цуяр, богчада хурмозор булишини кутар эдим.
Бечора бувим эсини йуцогиб цуйди. Мени йулга со-
лиш чиндан цам имконсиз эди. Сацар гира-ширасида
уйгонар, кечцурун чарчаб, цориб-толганимга цадар бе-
вошликлар цилар эдим. О возим учгудай булса, чорбог-
да хавотирга тушишарди. Чунки бу менинг бирор еримни
кесиб олиб, овозимни чицармай цонимни тиндириш, ё
бир ерга йицилиб кетиб, огрицдан тулганиш, ёхуд стул
оёцларини арралаш, тушак жилдларини буяш каби
зарарли ишлар билан машгул эканлигимни билдирар
эди.
Бир кун цушларга латта, пайрацалардан уя ясаш
учун дарахтларнинг цир учига чицар, бошца бир кун
учоц мурисидан тош отиб, ошпаз хотинни цурцитиш
учун томга тирмашар эдим.
Чорбоцца ора-сира бир доктор келиб турарди. Бир
кун шу докторни эшик олдида кутиб турган буш извошга
чивдиму жониворларни цамчиладим. Бошца бир кун
эса каттакон кир тогорани судраб бориб денгизга тушир-
дим-да, унга утириб олиб узимни оцинга топширдим.
Билмайман, бошцаларда цам шуыдайми, лекин бизнинг
оиламизда етим болани уриш гуноц цисобланади. Ж уда
з^аддимдан ошиб кетган кезларимда цулимдан етаклаб
бориб бирор уйга цамаб цуйишарди. Берадиган жазо-
лари uiy эди, холос.
)^амма болалар «соцолли амаки» деб чацирадиган
галати табиатли бир цариндошимиз бор эди. Ана шу
соцолли амаки менинг цулларимни «Авлиё панжара»
дерди. Чунки бармоцларим бирор кун цам яра-чак,адан
21
онамизни зиёрат цилгани келишибди, дсган сузлар била!
ж он томирини узи б олардим.
Бошца бир уцитувчимизнинг цаддан ташцари тозг
покизалигига эътибор цилдим. У ёнимдан утиб кетаётг
ганда ручкамнинг ёмон ёзишидан шикоят цилмоцчи бу
лар, бечоранимг оппоц ёцасига сиё>$ сачратиб юбора]
эдим.
Яна бир уцитувчимиз бор эди, буниси газандалар
дан жуда цурцарди. Китобларнинг биридан рангли чаё 1
расмини топдиму, авайлаб атрофини кесдим, кейин ов
цатхонадап битта каттакон суна тутиб келиб, цалип
цогоз парчасини елим билан супа устига ёпиштирдим-да
кечкуруп даре тайёрлаётган пайтимизда, бир бацон
б и л а н уцитувчимизнипг ёпига бориб, С)'нани стол усти
га ц у й и б ю борди.м .
Мен упи саволга тутиб турган эдим. Суна бирда!
урмалай бошладп. Бечора хотип керосин лампанин
ё р у т д а цуркипчли бир чаён бугинларини, нишлариш
титратиб столда урмалаб келаётганини курди-ю, бирда 1
додлаб ю борди. Дар^ол ёнида турган линейкани олиб
бир уришда супами столга цапиштирди. Кейин орцасиш
деворга суяб, цуллари билан юзини тусиб, анчагач.
цушига келолмай турди.
Уша кеча узим цам ётоцда бир соатча у ёцдан-б;
ёцца аганаб, юрагим эзилди.
Мен у вацтда ун икки ёшга чиодан, кунглимда ор
з^аё туйгулари анчагина уйгониб цолган эди. Уцитувчим
га цилган муомаламдан уялдим. Бу айбим осонгин;
кечириб юбориладиган айб эмаслигини англар, эртага
албатта цийноц-цистовга олинишимга ацлим етар эди
Ким билади, оцибати нима булади?
Мудира опани тушимда бир неча бор курдим, ёнимг;
газабланиб келар, кузларини олайтириб бацирарди.
Эртаси кун биринчи даре воцеасиз утди. А еки 1
иккинчи дарснинг охиррогида синф эшиги очилиб, му
раббиялардан бири кирди-ю, уцитувчимга бир нимала]
дегандан сунг, мени ташцарига имо цилди. Нацада]
цурцинчли!
М ен елкаларимни цисиб, тилимни чуччайтириб се
кин ташцарига чициб бораётгапимда болалар кули шар
уцитувчим эса линейка билан столни секип-секин та
циллатиб уларии жим булишга, шовцин солмасликк;
чацирар эди.
Бир пафасда мудира кабинетига стпб келдим, кел
диму, таажжубда цолдим. М удирапинг чез;раси тушимд;
22
курган,, че.'фага сира ухшамас эдп.- Ш ундайкп, часн
сурати ёгшштирилган суна уйинини уйлаб чицарган,
уцитувчиди з^ушидан кетказган ярамас- к,из мен эма'су, у
эканпга ишонар даражада цайратда цолдим.
Че>;рас!1да гам, лабларида титроц. бор эди. М ени
цулимдан ушлаб багрига босмоцчи булгандай бир цара-
кат цилди, лекмн цуйиб юборди.
— Фарида болам... Сснга бир хабар айтмоцчиман...
Огир хабар... Отанг пича бстоб эмиш... Пича дсяп-
ман, лекин анчагина булса цам эцтимол...
М удира опа цулидаги бир парча цогозпи буклар, су-
зини улаштиришга цийналар эди.
Мени синфдан чацириб кслгам мураббиянинг бирдан
юзига румолча тусиб ташцарига чициб кетганини кур-
дим.
Тушуидим. Бир мима демоцчи булдим, лекин мудира
опа сингари менинг цам тилим тутилиб цолди. Бошимни
угириб, очиц деразадан дарахтларга царадим. Уларнинг
о ф т о б нури тушган тепаларида цалдиргочлар учишиб
юрарди.
Бирдан мен цам ушалар сингари ж онланиб кетдим.
— Тушундим, ma soeur, куюнманг... Начора? }^амма-
миз цам уламиз...— дедим.
Бу сафар мудира опа бошимни куксига босди , анча
вацтгача цуйиб юбормади.
Мактабимизда бегоналар киритилмайдиган кун були-
шига царамай, бир оздаи сунг холаларим мени кургани
келишди. Рухсат сураб уйга олиб кетмоцчи булишган
эди, мен кунмадим. Имтицонлар жуда цам яцинлашиб
цолгани уша купи цар маз^алдагидан у>ам зи ёдр оц шухлик
цилишимга халацит бермади. Шу дараж ада шухлик
цилдимки, кечки даре тайёрлаш пайтида баданим ут
булиб ёнди, танбалларга ухшаш, цулларимни партага
цуйиб ухладим ва уша кеча овцат цам смадим.
* * *
Ёзги каникулимни Басима холамнинг 1^узётогидаги
чорбогида утказдим.
Бу ердаги болалар билан кунглим овунмас эди. Баси
ма холамнинг цизи Нажмия онасининг этагидан ажрал-
майдиган камгап, хастацол цизалоц эди. К омрон акаси-
нинг худди узгинаси деса булади.
Хайриятки, атрофда Болцондан кучирма цилинган-
ларнинг болалари бор экан. Уларни богчага туплаб
олиб, ций-чув солар, кечга цадар туполон цилардим.
23
Бир оз вацтдан кейин бечора уртоцл-арим ■цувгйнг
учрашди, чорбог богбони уларни кучага цувди.
Уртоцларим кунгилчан болалар эди; курган цацорат
ларини писаид цилмай, мени. чорбогдан олиб цочган
келишарди. Нема соатлаб далаларда бевошлик цилар
полизларнинг четанларидан ошиб утиб егулик угирлар
дик.
Кечцурун юзим оф тобда пурснллаб, этаклари.ммин
йиртицларини тилинган цулларим билан яширишга ти
ришиб уйга кириб келганимда, холам сочларини-голар
бир тутам ялтироц тук остидаги пушти огзимн очиб opa
сира эснаб утирган, шу эуэли'да эси паст ялцов мушукк
ухшаган Нажмияни мснга ибрат цилиб курсатарди
Сулувлнги, билимдонлиги, нозиклиги, тарбияси, бил
майман яма нима балоси билан нуцул бошимга тацилла!
уриладиганлардан яна бпри Комрон эди.
Нажмия булса... Гапнинг цисцаси, онасининг этак
лари остида усган, юмшоц, мумии уй мушуги эди
Лекин цизларнинг шунаца булиши кераклигипи ичимд.
маъцуллар цам эдим.
Лекин йигирмага яцинлашиб цолган, тароватл]
юнца лаблари устида майин мнйицлар сабза ура бош
лагам кап-катта Комронга нима булди? 1^изларникиг
ухшаган заифона оёцларида оппоц чарм туфлиси
ипак пайпоцлари, юрганда ёш новдадай тебранувчи cap
цомати, шоци куйлагинипг очиц ёцасидан чициб турга]
узун, оц буйни билан эркакдан кура купроц цизг
ухшаган бу йигитга жуда ёмои жацлим чицарди.
Эркак цариндошлар, цуни-цушннлар уни яхши йиги1
д сб мацташгудай булпшеа, цоним цайнаб кетарди.
Неча бор югуриб келиб, оёким лат егандай узимш
устига ташлаганимми, китобларини йиртганимни, бекор
чи бацоналар билан жанжал чицармоцчи булганимш
эслайман. «Х,ой, оллоцнинг цули, циз болага ухша(
утирмай бир оз жонлансанг-чи, бирон марса десанг-чи
ана шунда мпсоли мушукдай буйнингга осплиб, сеш
тупроцца булаб ташлай, сочларингни юлай, илон куз
ларига ухшаган яшил кузларингга чанг солай!» де(
уйлайман.
Оёцларига тош юмалатиб ю бориб кужанак цилга!
кумимнн ич-ичимдан завц билан титраб туриб эслай
мам. Лекин у узнни етилган эркак кишидай цисоблаб
менга юцоридам к,арайди, кузларини жилмайтириб: «Бо
лалигимг цачоп цолади, а, Фарида?» дойди.
«Ж уда соз, лекин сеида цам цачонгача давом этад!
24
бу писмицлик, бу совчи олдига чиццан цари циэнинг позу
карашмаси?..»
Бу сузларни цар нима булганда ^ам- айтолмайман,
албатта. Худога шукур, ёшим у н уч-ун туртларда... Шу
ёшдаги бир цизнинг цурслигини шу цадар бир назокат
билан царшилаган хушмуомала кишидан ортицча хафа
булиш ярашмайди. Беихтиёр ножуя суз чициб кетиши-
дан цурцаётгандек, огзимни цулим билан ёп и б оламан,
уни бемалол сукиб олиш учун богчапинг хилват бурчак-
ларига цочиб к.стаман.
Емгир цуйиб турган кунларнинг бирида цариндош
хотинлар кийим-кечак цацида гаплашиб у'гиришгаи эди.
Хотинлар тиктирмоцчи булишган цишки кийимларининг
ранги тугрисида Комроннинг фикрини сураб цолишди.
Меп бир бурчакда тилимни чицариб, кузларимни
олайтириб, куйлагимнинг енгини ямаш билан машгул
эдим. Узимни тутолмадим, цаццацауриб кулиб ю бордим.
Холаваччам:
— Нимага куляпсан?— деб суради.
— Узим...— дедим. — Эсимга бир парса туш иб
кетди...
— Нима тушди?
— Айтмайман...
— Куп ноз цилаверма. Дарвоце, сенинг ичингда ran
турармиди... барибир айтасан бир кун...
— Ундай булса хаф а булма... Сен хонимлар билан
кийим тугрисида гаплашиб турганингда, мен сени худо
янглиш яратган деб- уйладим... 1^из булганингдами...
лекин х,озирги ёшингда эмас... Масалан, ун уч-ун турт
ёшларингда...
— Ж уда соз, ксйин...
— Боятдан бери атиги бир царич йиртицни ямагунча
бармоцларимпи илма-тешик цилиб олганим учун цам
меп йигирма-йигирма икки ёшлардаги бир эркак...
— Э, кейин.
— Кейин нима буларди, оллоцпинг амри, пайгамбар-
нинг цапли билап сени узимга олардим, вассалом.
Уйдагиларнинг цаммаси шарацлаб кулиб юборди.
Бошимни кутардиму, хдммапипг кузи менга тикилиб
турганипи курдим.
Мецмонлардан бири беадабгарчилик килди:
— Ж уда соз, буни цозир цам цилиш м.умкин, Фаргк
да, - деди.
Эсим огдп. Кузларимни олайтириб:
— К^апдай цилиб?— деб сурадим.
25
— 1^андай цилпб? Комронга тогасаи цуясап-да... У
сенинг безакларинг гам и ни сиди, йиртицларипгпм тпка-
ди. Сен цам куча ишларига царайсан.
Аччигим чмциб туриб кстдим. Лекин бу гал купрок
узимдан аччиглапган эдим. Нима цилай, гап-сузни узим
бошлаб берган эдим. Мен бемаъни гаплар айтишда бу
цадар цаддимдан ошиб кстган эмасдим, чамамда шу
хоин йиртиц куйлак эс-цушимни олиб куйган булса
керак.
Шундай булса цам, цурцоц олдин мушт кутарадп,
дегандск яна цужумга утдим.
— Булади, лекин Комронбей учун зарарли булар деб
уйлайман,— дед и м ,— чунки худо курсатмасин, уйда жан-
жал чиццудай булса холаваччамнинг э^оли нима булар
экан. Бир мацаллар нозик оёцларига тушган тошни
эсларидан чицармаган булсалар керак, деб уйлайман...—
Кулгилар орасида галати бир жиддият билан хонамга
чициб кетаётган эдим, аммо эшикка етганимда яна
цайрилдим. — Беадаблик цилдим,— дедим, — ун туртга
кириб цолган бир циз учун жуда уят иш булди, айбга
буюрманглар.
Товонларимни зина тахталарига уриб, эшикларни
ланг очиб хонамга кириб кетдим. Узимни каравотга туп-
дай ташладим. Пастда цаз^цацалар даном этарди. Сай
дам, балки мени эрмак цилишаётгандир. Барака то-
пишсин.
Комронга тсгсам цацицатам цам яхши булса керак.
Чунки ёшларимиз кун сайин ортиб, у билан жанжалла-
шиш бацоналари камайиб борар эди. Бир марта булса
цам соч юлишиб, бош уриш иб аламимни чицариб олиш
учун унга тегишдан бошца чора йуцдай куринарди.
* * *
Езги каникул охирида мактабимиз бирмунча вацт
цайнаб тошар, бу тошциилик фацат биринчи чорак им-
тицонларигача давом этарди.
Сабаби шуки, ун уч-ун турт ёшга кирган католик
дугоналарим бацорги Пасха байрамида дастлабки
маросимларни цилишар, этаклари ерга тегадиган оц
шоци куйлаклар кийишиб, келинчак юз пардасига ух-
шаган румоллар ураб олиб, И со пайгамбарни эслашарди.
Черковда мум шамлар ёцилади, орган чалиниб, дуо-
лар уцилади; цаммаёцни тулдирган бацор гулларипинг
муаттар буйлари билан аралашиб кетган исириц, алой
тутунлари ичида цилинадигаи бу маросим жуда чиройли
25
булади. Ш уииси ёмонки, каникул кунларида цилинади-
ган бу маросимда хоин дугоналарим унаш иб ^уйилган
йигитларига вафосизлик циладиган, асал муми рангли,
мовий кузли И сони рупара келган бир, э^атто бир
неча эркак билан булиб алдайдилар.
Мактаб очилганда дугоналарим чамадонларининг
бир бурчагига яшмриб макгублар, расмлар, эсдалик
цилиб бсрилган гуллар, невлай, яма цандай нарсалар
келтирадилар.
Богчада иккитадан ё учтадан булиб цул ушлашиб
юрганларида гаплашган гапларипи билардпм. К^излар-
нинг энг маъсумасига, энг диндорларига цадя цилинган
рапгли, зарли пайгамбар ё малак суратларининг тагида
сацланадиган расмлар йигитларники экаиини осонгина
билиб олардим. Богчанинг бир бурчагида бирор цизнинг
теварагида учган чивинлар цам уцолмайдиган бир шип-
шиш билан дугонаси цулогига айтган гапидан цам беха-
бар цолмасдим.
Бу мавсумда цизлар иккитадан-учтадан булиб оли-
шиб, бир-бирларига слимдай ёпишиб кетишарди.
М ен бечора эсам богчада цам, синф да цам яккаланиб
цолардим. Дугоналарим мендан сир сацлашарди. Улар
мураббиялардам цам купроц мендан цурцишарди. Н ега
дейсизми? Чунки сергап эдим, соцолли амаки айтгандай,
ичимда ran турмас эди. М абодо цизлардан биронтаси
цушни йигит билан богча папжараси орцали гул олиб-
беришганини курдимми — булди, богчада дарров айю-
цаннос кутараман. Начора, бундам нарсаларга жуда э^ам
уч эдим.
)^еч эсимдан чицмайди: циш кунларининг бирида кеч-
цурун даре тайёрлаш билан машгул эдик. Мишел исмли
тиришцоц бир циз нуноц дугонасига Рим тарихини
ургатиш учун мураббиядап ижозат сураб, энг орцадаги
цаторга угиб утирган экан. Д арсхопа жимжит эди,
шу жимжитлик ичида бирдан пициллаган овоз эпштилди.
М ураббия бошини кутариб:
— Нима булди, Мишел, йиглаяпсанми? Нимага? —
деб суради.
Мишел куз ёшларидан ивпб кетган ю зини цули билан
тусиб олди.
Упинг урнига мен жавоб бердим:
— Мишел карфагенликлариипг епгилганига хафа
булди, шупга йиглаяпти,— дедим.
Сппфда бирам ца^цаца кутарилдпки...
Хуллас, дугоналарим мспи узларпга цушмасликда
27
^ацли эдилар. Фацат цаммадан ажралиб цолиш, кап-кат-
такон циз цолимда эси паст бола муомаласини куриш
унча яхши нарса эмас эди.
Ёшим ун бешга цараб борарди. )^амма оналаримиз
келин булган, бувиларимиз эса: «Вой, шурим, уйда цолиб
кетяпсизлар!» д еб цаяжонга тушадиган ва цазрати Айюб
цудугига1 чопадиган ёш...
Буйим чузилмай цолган эди. Аммо шух-ужарли
гимга царамай, цоматим келишиб, чецрамда ажойиб ранг-
лар, нурлар ёниб, уча бошлаган эди.
' Соцолли амаки баъзан цулларимдан ушлаб, мени
дераза ёнига олиб борарди-да, юзимни худди кузларига
суртадигандек, юзини яцин келтириб: «Р^изим, бу нима?..
Бу цанаца ранг, цей?.. Гулдек тоза-я. На сулади, на
эскийди!» деярди.
Ойнага цараб: «)^а, жоним, циз деган цам шунаца
буладими? Феъли бури боласига ухшаса-ю, юзи рассом
чизгандай чиройли б ул са!»— деб уйлар, универсал мага
зин кургазмасида бувакни томоша цилаётгандай тилим-
ни чицариб, кузларимни олайтириб, узимни эрмак цилар эдим.
;}:
Каникуллар ичида энг яхши курганим Пасха байрами
эди. Бу икки цафталик каникулни утказнш учун 1^узёто-
гига борганимда гилослар пшиган, катта богнинг кучага
цараган томонини бош дан-охир тусиб олган дарахтлар-
даги гилослар чайцалиб турган буларди.
Гилосни жуда яхши курардим. Ана шу ун беш цунни
чумчуцлар сингари фацат гилос ейиш билан тугатар,
шохларининг эн г учларида цолган гилосларни цам тугат-
май туриб мактабга цайтмас эдим.
Бир купи кечки пайт дарахт устига чициб олиб, гилос
ея, дапакларини узоц-узоцларга ота бошладим.
Шу данаклардап бири кучада утиб кетаётган бир кек
са цушнимизнинг пац бурнига бориб тегса буладими?
Боёциш нима булганини билмай донг цотиб цолди,
атрофига тслба кузлар билан жовдираб царади, лекин
бошипи кутариб дарахтга цараш цеч эсига келмади.
Овозимни чицармасам, утирган еримдан цимирлама-
сам, балки мени ?;еч курмай, биронта цуш учиб кетаётиб
данак тушириб ю борди, деб цуя цоларди.
Мен эсам, ницоятда цурццанимга, уялганимга ца-
рамай, узимни тутолмасдап кулиб юбордим.
^ ^
47
К о н ф ет н и нг бир д о н ас ин и о л и б л а б л а р и м г а келтир-
дим. 1^уш б ол а с и н и эркалаганига ухшаш, к онфе тни си-
л а б т ур и б у б ила н гаплашар эдим.
Бул ам ц ул и ни узатди.
— Уни менга бер-а, Фарида, — деди.
Унга галати цилиб царадим.
— Нега энди?
— Ейман...
— Кут ич ани о лд и н г д а очиб катта хато ц ил и бм и зу
О л и б келган нарсаларингни у з и н г е й д и г а н булсанг, иши-
миз тоза...
— Фацат шуни бер...
Чиндан цам бу нима деган ran? Биров огзига солган
нарсадан жирканмагач... Нималар миямга келмади.
^ а р ц о л д а бир дацица шошиб у й л а н и б цолган булсам
керак, б у л а м бирдан ц ул ини узатиб, конфетни бармоц-
л арим дан ю л и б о лмоцчи булди. Л е к и н мен чаццонрок
царакат цилдим. Конфетни о гз и мд а беркитиб, у н г а ти-
л и м ни чицардим.
— Сиз нинг б унаца цул югуртириш о да ти нг из йуц эди
шекилли, цандай б^лди? — д еб цазилл ашдим. — Шош-
манг, мен сизга б унд а й ажо йиб к он фе т ни нг цандай ейи-
лишини курсатай, кейин б илг анин гиз ни цилинг.
Бо шимни бир оз орцага ташлаб, яна т ил и м н и чицар-
дим, к он фе т ни т ил и м у с ти га цуйдим. У секин-секин эри-
ган сари к ал л амн и икки т омо нг а тебратар, т и л им буш
бу лм аг ан и учун, конфе т л аз з ат инин г ажойиб лиг ини цул
э^аракатлари билан б и л д ир а р эдим.
Бул ам шу цадар галати бир цайрат била н огзимга
т и к и л и б цолдики, у з им ни т у т о л м а й к у л а б ош ла д им
Кейин я на у зимни босиб, цутини унга узатдим.
— Э н д и керакли нарсани у р га ни б олг анинг из учун
б ит та к он фе т цадя ц и л а м а н , — дедим.
Ко м р о н ^ аз ил аралаш цилиб цутини иргитди.
— Хо цл а ма й ма н, цаммаси у зинг га цолсин, — деди,
— Бу н ин г учун цам куп рацмат.
Ур т а м и з д а гапириладига н ran д е я р л и цолмаган
эди. О д о б юзасидан у й д а г и л а р н п н г со г- сал омат лик лари-
ни сураб, у л а р г а са лом айтганимдан су нг цутичаларни
ц у л т п г им г а цисдиму, чицишга тайё рл анд им.
Бирдан д а ц л и з ёпидаги х онад а пастак шарпа эши-
тилди. М у ш у к сингари ц ул оц л а р и м н и д и кк а йт и рп б тур-
дим.
Мак т аб лав цал ари ва карталар о сиб ц уйи ла д иг а н бу
х о н ан и н г эшиг и бир оз аввал очилган эди. К ейин лавца-
48
л ар д ан бирин инг йиц ил г ан иг а ухшаш б ир т овуш эши-
тилди. )^озир цам у рт ада ги о й н а л и эшик о р ц ас и да сич-
цон т ицирида н фарц ц и л м ай д иг ан бир товуш, ц аракат
б ор л и ги с е з и л иб турарди.
Бу-ламга б и лд и р ма с д а н эшикка разм с о л ди м , о, нима-
ларни курдим! Х ир а о йна орц аси да к аттакон бош сояси...
Д а р ц о л сирга т у ш у н д и м — М и ш е л эди у. Бирон картага
эц тиё ж т у ш л г а н и н и л ацм а м у р а б б и я г а айтгану, д а ц л и з
ёнидаги б у х онадан б изни п о йл а га н и келган.
Соя йуцолди. Л е к и н ойна т агидаги калит тещигид ан
у циз б изга цараб т у р га ни шубцасиз эди. Нима цили шим
керак? Комрон и кка лам из б и р- б ир и ми з га к унг ил цуйган
кишилар б улг аним из учу н у б изд ан бошцача нарсалар-
ни кутар эди. Буламга: « Бо р энди, х у д о й у л ин г ни очиц
цилсин, уйд аг ил а рг а са ло м айт», д е б ап и л- т ап и л эшикдан
чициб кетсам, сирни т у ш у н и б цолади, й у л а к д а б ош и м ни
ц у л л а р и орасига о л и б сицади-да, со чл а ри мн и т уз г и т и б :
« Х у п менга цангома айтган э к а н с а н - д а ? ! » д е б к ул а ди .
Бу цурцув уша о н д а менга ц у в л и к йу ли н и очиб берд и.
Яхши нарса эмас царцолда, л е к и н начора? М о д о м и к и
ро лни уйнай бошлаган эканмиз, э н д и у н и о хиригача у й -
нашимиз керак.
М и ш е л цам мактабдаги д у г о н а л а р и м н и н г к у п ч и ли г и
сингари т уркча б и л м ас эди. Шун инг у чу н цар цанд ай
сафс ат ад ан цадиксирашга у р и н йу ц эди. Ишцилиб,
овоз, царакатлар о шиц- маъшуцлар царакатига у х ш а с а
бас...
— Э си мд ан чицишига сал ц ол иб ди , — д е д и м К о мр он -
га, — энагангнинг невараси ч о рб огда мид и?
Энаг анин г невараси неча й и л л а р д а н бери ч орб о гд а
юриб усган етим б о л а эди.
Ко м ро н саволимга цайрон булди...
— Ал бат т а , чорбогда... 1^аёцца кетарди? — деди.
— Албатта... Биламан... Фацат... 1^айдам, узим... Шу
б о л а ни бирам яхши кураманки...
Бул ам кулимсиради.
— Бу яна нимаси? — деди, — Юзига цайр или б цара-
ганинг цам йуц эди- ку бсчоранинг...
Галатп G;;p царакат б илан:
— Юзига царамаганим н им ани ис бо т цилади, яхши
к урмаганимнимп? — дедим.
— Бу цандай т ент акл ик?
— )^а, мен у б о л а н и шу цадар яхши кураманки...
— Ме н «яхши к ур а ма н» су з ин и « Г у л тутган а ё л »
р о л и н и уйнаган артист царакати билан б у й н и м н и бу-
4 - 1049 49
киб, ц у л л а р и м н и кук симд а цовуштирган ц о л д а айтдим,
куз цирим била н эса эшикка разм солдим.
Ми ше л о л т и огиз туркча суз билса, б у л а р п и н г учтаси
м у т л а ц о «яхши курмоц, севги, савдо» каби с у зл ар б ули -
ши керак. М а б о д о шу т ах ми н и м д а янглишган т ацдирим-
да )$ам, у б у су зл а рн и л у га тд а н то пиб ола р ёки « ях ши
кура манк и» с узин инг нацадар «да^ шат ли» маъноси бор-
лигини т уркча б и ла диг ан цар цандай ода мда н с у ра б ола
б ил а р эдн. Бу м ас ал ада фацат М иш ел ниг ина эмас, Ком-
ро пн и цам наз арда тутиш зарур эди. Бу иккинчп сиёсат-
ни ^арх,олда у д д а ц и ло лмага н б ул с ам керак.
Ко мрон с у зл а р и м г а >$ам, цили цл ар имга цам кулиб:
— Бу ш а мо л цаердан эсди бирдапига, Фарида? —
деди.
Каердап эсса эсаверсин. >^озир цараб т ур ади ган пайт-
ми? }^амоп бояги царо рат б илан:
— Начора, шундай... Яхши кураман, вассалом, — де-
дим. — Мс н га суз бер... Уйга б ор г ан и нг д а ана шу боёциш
б о л а г а м е нипг но ми мд ан су венир 1 урнида... Сув енир ур-
нида... Бил дингми, су венир д 'амур “ урнида.
Э наг анин г неварасига э л т и б бер деб, М и ш е л н и н г ку-
зи да Ко мр он га бир нарсалар бсргим келарди. Фацат
ч ун т акл ар имд ан, аксига олиб, ту р ма к ла н га н цог озла рд ан
бошца нарса ч ицмади; мен б у ц ог озла рни к еч ц ур унги
д а р е т айёрлаш п а й т ла р ид а м у др а б у ти рад иг ан мураб-
бия га отиш у ч у н т у р м а к л а б цуйг ан эдим. Л е к и н чорасиз-
л п к б унд ам цам я х широ ц бир нарсани к у нг л и м г а солди.
Ко мр он н и б ирд а ниг а ц у л л а р и д а н ушл ад им, цучогига
ташл анад иган бир вазиятни олд им- да:
— Уша б о л а ни м е н ин г у ч у н цучогингга о л а с а н , —
д е д и м . — Бет ларидан, к у з л ар и да н цайта-цайта упасан,
уцдингми?. . Ваъда берасанми-а?..
Ко м ро н б ила н цучо цлашга нда й турардик. Нафасла-
римиз б и р - б ир и ми з ни к и б ил а н аралашиб борарди. )^еч
нарсадан хаб ари йуц б у л а м б у цароратга т у шу н ол ма с ,
цайрат пд ан ц у т у л а о л м а с эди.
Роль му ва фф ац ия т б ила н у й н аб б ули нди . Э н д и парда
т уш еа б уларди. К о м р о н ни нг ц у л л ар и ни ц уй и б ю бо ри б,
зз гин бир циёфад а у з и м н и ташцарига отдим. М и ш е л йу-
л а к д а о рц амд а н стиб к е л и б б у й н и мг а о сил ад и, д е б уй-
лардим. А т р о ф н и н г ж и м ж и т ли г ин и б и ли б т ух т а д и м , ор-
* * н<
* * *
Уша ёз саёцатга чицдим. Узоцца эмас, Тацирдогига...
Маълу.мки, х у д о мснга х о ла л ар д ан м у л р о ц нарса берма-
ган. Ш ул а р д ан бири хам Тацирдогида. Э р и А з и з поччам
хо ла мг а у й л а н г а нд а н бери уша ерда дех,цончилпк кила-
ди. М у ж г о н деган мепдан уч ёш катта цизлари цам бор.
^ а р и п д о ш л а р и м н и п г б о л а ла рп ичида цамма сид ан куп-
роц ушан и яхши кураман.
53
Му ж го н х у п у к циз. Л е к и н мен бунга парво ц илмай-
ман. О р а м и з д а уч ёш фарц б у ли ш и г а царамай, ме н ун и
ё ш л иг им д ан бери катта опам у р н и д а куриб, у р г ан и б
цолганман. )^,озир фарцимиз ж у д а камайиб цолган б ул-
са цам, ц ам о н уига аввалгидай цараб « оп а» д еб гапира-
ман.
М у ж г о н опам м е нинг т амом аксим. М е н цанчалик
шух, цанчалик олов булсам, у шунчалик огир, вазмин.
Б ун инг у с ти га сад зугми цам бор. Х оц ла га н ин и цилди-
радиган б и т т а шунинг у зи десам булади. Баъзан наси-
^ а тл ари га парво цилмай, х о ци шлар ига царши чицсам
цамки, яна б уй с ун иш га т уг ри келади. Нега? Узим цам
>;айронман. Од а м б ол аси бировни яхши куриш цалока-
тига уч рад ими, тамом, у шан га цул б у л и б цолади.
М у ж г о н О й ш а ходам б ил а н бирга нсча й ил д а бир
марта И с т а м б у л г а келар, бир неча цафта ч ор б ог да цо-
дар, ё б ошца х о да д а р и м ни к ид а ме ^мо н б у да р эди.
Уша ёз Т а ц и р д о ш д а н ме ни чацириб хат кедди. О й ш а
х о д а м Б ас и ма х ода мга ёзган хатида: « Сизд ап- к у. уми-
д и м йуг-а, л е к и н Фаридани ёзги каникулида, албатта,
юборс ангиз, >;еч булмаса, икки ойгина т у р и б кетса, кута-
миз. Б ил аси з- ку, биз цам хо ла м из . Келмаса, поччаси
цам, мен ^ам, М уж г он цам ж у д а цаттиц х аф а б ул а миз » ,
дебди.
Б ас има х о л а м билан Нажмия Т ац ирд ог ини д у н ё н и н г
бир б у рч а г и д а д е б цисо блаша р, о л и с ю л д у з л а р г а цара-
гандай к у з л а р и ни су зишиб: « Б у лм а га н r an ! Шунча
жойга цандай б ор и б б у л а д и ? » д е б вацима цилишарди.
М е н ясама б и р ц урм ат б и л а н з^узурларида э гили б:
— И ж о з а т б ерсаларингиз, у ернинг б о р и б б у лм а йд и -
ган жой э ма сл иг ин и ис б от цилиш зацматини б у й н и мг а
о л с а м , — д еди м.
Д у г о н а л а р и м орасида ёзги к аник ул к у н л а р и д а оила-
л ари б и ла н б ирга саёцатга ч ицадиганлар ва цайтгандан
кейин б и зг а огиз к у п и р т ир и б м ац т ан ади ганл ар б уларди.
Демак, м а к т аб о чилганда б изга цам м у н д о ц цадни кута-
риб гапириш имкони туг ила ди.
Б у л т у р г и севги савдосига б у й и л саёцат х,икояси цу-
шидса б ор ми, ажойиб д а б д а б а будар эди. К^ани энди
мен цам п о р т ф е л и м н и ц ул и мг а олсаму, р о м а н л а р д а
ёз ил ган а ме р и к а л и к цизлар сингари якка у з и м кемага
т у ш и б ж у н а б цолсам. Л е к и н х о л а л а р и м б у о р з у м н и ва-
^ има ли ч и н ц ир и ц б ила н царшилаб, ёнимга б и тт а одам
о лм а сд а н й у л г а чицишимга рози б у л м а д и л а р . Шунда
^ам: « 1^оронгида панжарадан д ен ги з га царама... Ке ма
54
зи напо ял арид ан ю г у р и б т у шм а » каби о г и р нас и^ат лари
била н таъбимни р о с а т ир риц цилишди, г у ё Тац ирд оцц а
цатнайдиган т о го р а д а й п ар о хо д н и н г Т р а н с а т л а н т и к а
кемалари сингари саксон м е т рл и з и н а п о я л а р и бор-
дай...
М у ж го н ни к урм а га н им га икки й и л б у л г а н эди. Шу
орада усибди, е т и л и б д и , гаплашишга о д а м н и н г юраги
б ет ла майд ига н д а р а ж а д а керик с а л о б а т л и б у л и б ц олиб-
ди. Шунга царамай, бир зу мд а апо ц- чапо ц б у л и б кет-
дик.
О йш а х о ла м б ил а н М у ж г о н н и н г д у с т л а р и ж у да куп.
М е н цам уш ал а р г а ц уш ил и б олдим.
)^ар кун м е ц м о н д о р ч и л и к к а чорбоцца, ё боцца чаци-
риб кетишарди. Э н д и катта циз б у л и б ц о л га нимни , яраш-
маган цилиц цилсам, айб б ул и ши ни а й т г а н л а р и уч у н ца-
ра кат л аримга ж у д а эцт иё т б у л а б о ш л а д и м . Бсгона
х от ин л а р г а ц оч ириц лар айтганимда, у л а р н и н г савол ла-
рига жиддий, м у л о й и м жавоблар ц и л г а н и м д а у з им н и
ме цмон уй иии у й н а ё т г а н цугирчоцца у х ш ат а рд и м. Шун-
дай б у л с а ^ам, о д а м л а р орасига ц уш ил и ш м е н да г урур
уй г от ма й ц ол мас эди.
М е ц м о н д о р ч и л и к л а р бацримни цар цанча очса цам,
л ек и н у л а р М у ж г о н б ила н ёлгиз ц ол ган б а х т л и дамла-
рим кадар эмас эди.
Поччамнинг у й и д енгиз б у йи д а г и б а л а н д цирликда.
М уж г он опам баъзи ж ой л ар и тик д е в о р г а ухшаган б у
цирдан д е н г и з б у й и г а тушиши мни х а в ф л и ^ ис обл аб, ав-
валлари бунга й у л цуймай келди. К е й и н эса ме н у ч у н
цеч цандай хав ф йу цл и ги г а у зи э$ам ишо нд и. Со а тл а р
б уйи ц умд а ётар, сув б е тид а тош юма л ат ар, денгиз бу-
йид а у з о ц - у з о ц л а р г а кет иб цолар эдик.
Денгиз б у м а в с у м д а ниц оя тда чир ой ли, сокин б у л с а
^ам, л екин нашъасиз эди. Баъзан с о а т л а р у т а рд и , л е к и н
сат^ида на бир е л ка н ва на нафис т у м а н парчаси кури-
нарди. Кечки п а й т л а р д а д енгиз о д а м н и н г юра ги н и чица-
риб юбора диг ан д а ра ж а д а кенгайиб, ш у п п а й и б цоларди.
Хайриятки, ме н б у тац ли кан и о л д и н д а н с е з и б олар, д е н
гиз б у йи д аг и ц оя ла р ни цацца^аларим б и л а н г у р и л л а т а р
эдим.
Бир кун М у ж г о н иккимиз д е нг и з б у й и г а т уш диг у ,
у з оц да ги б у р у н г а цараб кетдик. М а ц с а д и м и з ана шу бу-
ру н ни ц о с ил цилган цоялар орцасидаги пана ц ул т иц ца
бориш эди, фацат аксига олиб, й ул б е рк чициб цолди.
О ё ц к ий им л ар и ми з ни ечиб сувга т у ш и ш д а н бошца чора
йуц эди. М с н и - к у б у нарса севинтирди- я, л с к п н (пЧ)чгч
55
стиб, хонимча б у л и б долгам Мужго пии нима циламиз?
Хуар камча айтганимда цам т у ф л и л а р и билам пайпоц-
л а р и н и ечмаслигини б и лг а ни м учун:
— Кел, Муж го н опа, сони омичиб олай... Ку т ар иб ут-
казнб ц уя м а и >— д е д и м -
Му жг ом у мам ад и.
— Жи н пи циз, кап-катта одамни цандай о л и б ута-
сан! - деди.
Бечора Мужгом, ёшига ухшаш буйи цам мемикидам
катта булгами учун мени к ут ар иб утишга кучи етмайди,
д е б уйлагам-да.
Ж а д а л яциилашиб:
— Курамиз, б у цам бир тажриба-да, кутара олсам
марра б и з н и к и , — д е ди му , б о л д и р л а р и д а н у ш л а б д аст
кутардим.
М у ж го м аввал б у ни бир-икки о д и м л и к симов д е б уй-
лади, ксйин ц у л имд ан чицишга царакат цилди.
— Ж и н н и л и к цилма, цуйвор. Мени цандай кутара-
с а н ? — д еб кулди. Кейим я ла нг о ёцла рим билан. сув кечиб
к ет ган имни куриб, д о д с ол г у д а й булди.
— 1^ушдай енгилсан, ома, — д е д и м , — Т и п ир ч ил а й д и -
гам б у лс а н г шал оп л аб йициламиз, ик ков имизминг ^ам
ш у р и м и з цурийди. Тек турсанг, эсом- омон у ти б оламиз.
Беч ор а цизнинг ранги у чи б кетди. Чурц э т г у да й б у л-
са мосомгисими йу цо т иб цуйишдан цурциб, окзини, куз-
л а р и н и юмиб цул лар и б ила н сочларимга ё п иш иб олди.
Бечора Му жг он бир царичлик сувда, х у д д и жар ёца-
сидан утаёт гамдай кузл ар ини юмиб, цучогимда цимир-
л а шг а юраги б ет ла май борарди.
Бу р ун г а ет ганд а н им ал а рни к урд ик денг? Сувдан тор-
т и б ц у^илган бир цайицча ёнида овцат еб утиргам учта
б али цч и бизнн к уриб цолса буладими.
М у ж г о мм и нг эс х она си чициб кетди, ц у л л а р и м н и х у д
ди си н ди р ад и га н да й цисиб:
— М у р о д и н г г а ет д инг ми, Фарида? Э н д и нима цил-
д и к ? — д е д и пичирлаб.
М ен кулдим.
— Балицчилар одам ейишмайди-ку, — дедим.
Л е к и н ацв олимиз чиндан цам х ун у к эди. Масалан,
т и з з а м н и н г кузл аригач а очиц б о л д и р л а р и м , ц у л д а пай-
поьуларим билам о д а м л а р г а куринадиган а ^в олд а эмас
эди м.
М у ж г о н су му рг ид а н цочган ургимч акд ек, ингичка
б о л д и р л а р и б ила н цочиш царакатига т у ши б цолди. Мен-
га б у ва^м айбдай т у ю л д и , шунинг уч у н б а ли ц ч и л а р н и
гапга солиш фикрига т ушд им.
56
Сув уша купи нега йу лл а рн и боспб кстгани, денгиз-
нинг цайси т о м о н л а р и д а цачон балиц т у т и ш г а н и н и сура-
дим. Ишцилиб, гапга солиш ниятида айтилган сафсаталар бу...
Бал иц чила рни нг иккитаси йигирма, ё б у н д а н ортиц-
ро ц ёшлардаги икки йигиту, биттаси с о ц о л л и ч ол эди.
Йигитлар уятчан куринди. Жа в об ни ч о л цилди. Л е
нин у э^ам мен сингари г апдонл икни я хши к ураркан
шекилли, менинг к и мл иг им ни суради.
Бир з умг ин а шошиб тур гани мда н сунг: « М а р и к а де-
ган цизман. Савдогар амакимникига И с т а м б у л д а м ме:ц-
м он б у л и б кел дим», д е б юриб кетдим.
Муж го п мени ц у л и м д а н у шл аб с у др а м о ц ч и б улг ан-
дай олд инг а т ортар: « Х у д о жазоингни берс ин. Нега бун-
дай ц и лд инг ?» д е б койир эди.
— Ь^айдам,— д е д и м мен ^ а м , — И с т а м б у л д а г и х о ла -
л арим: « Т и л и н г н и тий. Бе^уда вац-иллама. У е р нинг
о да м л а р и гийбатчи б у л а д и » , д е б т айи нл а шу в д и- д а. Ба-
лицч ила р: « Б у цандай м у с у л м о н к,из, б о ш и н и г и н а эмас,
сонини цам очиб ю р и б д и » д е йишма син дедим-да...
Х ул л ас и , цурцоц Му жг он б у а^ ам ия тсиз нарсадан
катга воцеа ясади...
* '•}: *
Ксчцурун М уж г он иккимиз цултиьу\ашиб сайр цилиб
юрганимизда, бпр ёш сувори офицери о рц а ми з га туш-
ганини куриб цолдик. Бу о фи це р о т и г а т а ъ л и м б ераёт ган
куринарди. Ле к ин х у д о н и н г д ал а сид а б о р и л а д и г а н бош-
ца жой цуриб кетгандай, н у ц у л биз юрган й у л д а б ориб-
келар, ён имиз дан у т а ё т г а н д а бизга т и к и л и б цоларди.
Яна шундайин г алати авзодаки, ^ ал и- за мо н т у х т а б гап-
лашади, д еб уйлайсан...
Бир кун у яна о ти ни уй нат а- уйнат а б и з ни д ев ор че-
т ид аг и д арах тл ар орцасига цочириб, ё н и м и з д а н у т и б
кетгандап сунг се к ин ги н а к ул дим у, т о м о г и м н и цириб:
— Тушундик, М у ж г о н опа, —дедим. М у ж г о н юзимга
царади.
— Нима демоцчисан, Ф а р и д а ? —д е б суради.
— Шуни д е мо цч иман ки, биз аввалгидай ёш цизча
эмасмиз, опа... О ф и ц е р билан яхшигина ж и га р с у х т а л и -
гингиз б о р экан...
М у ж го н к ула б ошл ад и.
— Менингми? Ж и н н и циз!
— Бизни >;ам б ир оз ме нсиб м у о м а л а цилиш даража-
сига тушсангиз кандай б у ла р экан, х о н и м афандим?
— Офицер мспга илцац булиб юрибди, д еб уйлайсанми?
57
— Бундай у й л а м а с л и к у ч у н бир оз т у м т о ц б ул иш ке-
рак.
М у ж г о н яна кулди. Л е к и н б у сафарги к у л г и си д а бир
оз из тиро б бор эди. Ке йин чуцур тин олди.
— Жо нг инам , мен о рцасидан биров югу ра ди га н циз
эмасман-ку... У сени деб, а тр оф ими зд а парвона б у л и б
юрибди.
— Нацотки, опа!..
Ку з ла рим мошдай очилди.
— }Ça, сени д е б юрибди... Сен кел масд ан аввал цам
курардим, л е к и н й у л б у йи д аг и мана шу д а ра х т л а р ора-
сидан мени цувмай, индамай у т и б кстарди-да, цайтиб
ке л ма с эди...
Уша кун к ечцурун овцатдан сунг М у ж го н иккимиз уй
о л д и г а чицдик. Гаплашиб юриб д енгиз т о м о н г а кетдик.
— Сенинг бир д а р д и н г бор, Фарида, цеч гапирмай-
с а н , — д е д и Мужгон.
Бир оз и к ки лан иб ту р га ни м да п сунг:
— К у н д у з и айтган б е ^ у д а гапингни >;еч мия мдан
чицара олмаяпман, к у нг л и м х и ж и л , - д еб жавоб бердим.
М уж г о н шошиб сур ад и:
— Нима дсвдим?
— « М е н о рцасидаи биро в югур ади ган циз э м а с
ман -ку » дединг.
Муж го н юмшоц цина кулди.
— А н а холос, сенга ним а куйгулик?
М ен М у ж го н н и н г ц у л л а р и н и ушл ад им, к у з л ар и мн и
ж овдиратиб, м у н г л и т овуш билан:
— Нима, сен х ун ук миса н, опа? — деб су радим.
У яна к улди, м е н и э р ка лаб б ст имг а аста шапати
урди.
— Х у н у к ^ам эмасман, ч ир ой ли цам... Уртачаман
д е яйину , шу б ил а н гапни т амом цилайлик... С ен га кел-
сак, била санми, ёшинг усган сари о да мнинг ^ уш ини ола-
д и га н даражад а о ч и л и б боряпсан!
1^улларимни М у ж г о н н и н г ел касиг а цуйдим, у н и уп-
моцчидай б у рн и м н и б у р н и г а тацаб:
— Мен и з;ам ур тач а д е я й л и г у , шу б ил а н б у масала-
ни бит ира йли к, — дедим.
1^ияликнинг четига кел ган эдик. Ердан тош т у п л а б
д е н г и з г а ота б ошл ад им. М у ж г о н цам менга цушилди,
л е к и н бояциш тош отишни б и л м а с д и — ц у л и д а цуввати
му ц эди.
Ме н отган т ош ла р о с м о н д а бир з умг ин а к ури нмай
кстар к ейин я лт и ря б б ооиб, c v e r a уц-
58
д ай о т ил иб кириб кетарди. Уники эса к у л г и л и бир ал фо з-
д а юмалаб бориб, циргоц т о ш ла р иг а у р и л а р ёки этак-
даги цумларга тушарди. Биз ичагимиз у з и л г у д а й б у л и б
к ул а р эдик.
Нима цам д ейсиз, ой ёг ду с иг а ч у м и л г а н д е н г и з н и н г
икки ёш цизга багишл анга н ил цо ми ш уг и на б у л м а с л и г и
керак эди, л ек ин начора. Бир оздап кейин М у ж г о н чар-
чаб каттакон т ошга утирди. Мен цам т у р г а н еримга
ч уккаладим.
М уж г он м ак т аб д о ш ла ри м туг рис ида >^ар х и л с а в о л л а р
б с р а бошлади. М ен цам М и ш с л т у г р и с и д а г и бир меча
воцеапп айтиб б ерд им. Ке йип т ил имнп т иё л м а й , уз уй-
ди рм а ла р пм ни айтишга киришдим.
Буп инг нима цожати бор эди? А ж аб о, М у ж г о н г а шу
парсаларни айтиб беришг а мени мажбур цилган парса
шунчаки бир ш у х л и к э цт иё жиг ина э д и м и ? С айд ам.
Н оу р и н иш ц ил а ёт га нимни сезиб, тили.чни шунча ти-
йишга ур инс ам цам, цеч эпини ц ил ол м ай с у з л а р эдим.
Мужго нга айт иб берган нарсаларим д у г о н а л а р и м н и
б у р и эртагидаги сингари цандай ал да г ан им э^икоясидан
иб орат эди. У мацал роль т ал а би билан у з и м н и ц айг ули
ц о л г а сол ардим, л е к и н б у сафар бунга ма_жбурият б у л-
маса >>ам, нима у чу нд ир, яна узимни, ц ай гу о г у ши г а
т ашл адим. Овозим аста-секин му нг о либ, б о ц и ш л а р и м
т е л б а л а н и б борди. М у ж г о н н и н г юзига царашдан ц урц иб
к у з л ар и мн и о л и б цочар эдим. Уни нг го^ эт акл ари, ё
т у г м а л а р и н и уйнар, гоц б ош им ни тиззасига цуйиб, н у ц у л
д енгнзга, у з оц л а р г а т ик ил ард им.
^ и к о я м н и н г ц ац рамо ни ни аввал М у ж г о н д а н яшириш-
га т иришдиму, кейинча б у н и цам о г з и м д а н чицариб
юбо рд им.
М уж г он соч лари мни силаб, су зл а ри мг а жи мг ин а цу-
л о ц с ол и б' у т и р а р д и .
С уз и мн и битириб, д у г о н а л а р и м ц ац ид а ё л г о н- я ш иц
нарсалар айтганим а й б ли ги н и б уй ни м га о лг а н и мд а , у
н им а ла р д ед и денг?
— Бечора Фар ид агин ам! Комрон чиндан ^ам жига-
рингд ан у риб цол иб ди!
Ж и н и м цузгади-ю, б и рд а н у з им ни М у ж г о н н и н г ус-
т иг а ташладим, уни ц ур и б цолган утлар и ч и д а ю м а л а т и б
т о рт ц и л а й бошладим.
— Нима дединг, она, нима д ед и нг ? М е н у н а ц а сариц
чаённи...
М у ж г о н у л и б - т и р и л и б у з и н и ц ут ц ази шга тиришар,
т ипи рч ил ар ди.
59
— Р^уйвор, цуйвор дейма н сенга! Усти бошимни
йиртасан! О д а м л а р курса шарманда буламиз , х у д о хай-
рингни берсин, б унд а й цилма, — д еб ёлворарди.
— Сузингни цайтариб ол...
— Хуп, цайтариб олд им. Нима д сса нг циламан,
л е ки н мснп цуйиб юбор.
— Ам м о юз-хотир учун эмас, мсни. алдаб цуйиш учун
эмас...
— Ж у д а соз, юз-хотир учун эмас... сени алдаш учун
эмас... Чиндан...
Мужгон у рнид ан туриб, уст- бошини цоца бошлади.
— Фарида, чиндан цам жинни булибсан, — д ед и ку-
либ.
Мен у р нимд а н турмаган эдим, т ит раб тур иб :
— Х у д о д а н цурцмай менга цандай т уц м ат цилдинг-а,
она! Мен цали ёшман, — дедим.
А на шундан кейин у з и м н и т ух т а т о л м а й йиглаб юбор-
дим.
* * И:
Уша куни кечаси ж у д а ё м он б езовт а б у л и б чицдим.
Негадир у й ц у м келмас, алацлар, турга ил инган каттакон
б а л и ц сингари у ёц дан- бу ёцца у з им ни отар, т ул г ан а р
эдим.
Хайриятки, кечалар цисца эди. Тонг ёришгунча М у ж
гон ёнимдан жилмади.
Ичимда бир нарса узгаргандай у з и м д а н - у з и м да^-
шатли бир цуРкУв. нафрат цис этардим. Дам- бадам ёш
б ол а д а й М уж г о н н и н г б у й ни г а ташланар: « Н е г а бунд ай
дединг, о пажон?» д е б цунграр эдим.
У яиа цам бат тарроц ц уж у мг а учрашдан цурццани
у чу н на «ца», « на « й у ц » деяр, индамай со чл аримни силар,
бошимни багрига босиб, мени юпатишга тиришар эди.
То нг ёришар пайт у н и н г цам асаб тори у з ил д и, жацли
чициб мени койиб берди:
— Жинни, яхши куриш айбми? 1^иёмат цупгани йуц-
ку!.. Ж у д а б у л м а с а уй л ан а рс и зл а р, шу б ил а н о ла м гу-
листон... Ухла, безор цилиб юбординг -ку! Мен б унаца
о д о б с из л и к ка т о ка т ц илолмаймаи.
Муж го н о па мн инг жацл и б у сафар >;ам б у йн и м н и
эгиб цуйди. Б ун дан т ашкари у билан ran тал ашиб ути-
ришга у з им д а цам м а ж ол цолмагап эдп. М у с ё Сег емнинг
б у т уп кеча б у ри б ила н олишиб, сацарга яцин уз идан
кетиб цолгап э ч к и с и 1 сингари ц о л д а н кетган эдим.
* * *
Эрт ас ига шу е р л и к б о й л а р д а н б и р и н и н г ч о рб о ги га
т а к л и ф цилинган эдик. У м р и м д а шу б у г у н г и д а й б а г р и м
очилган кун б у л м а г а н д и р дейман.
Ойша х ола м б ил а н М уж г о н чорбог з^овузи б у й и д а
катталар ■ билан га п ла ши б утирган лар ид а, б о л а л а р н и
ё н и мг а о л д и м у , т ев ар а кд а у т н и утга, сувни су вга отиб,
т у п о л о н цила б ош ла д им. Э^атто бир цур б и т т а я й д о ц о т г а
м ин мо цч и булиб, ж о н и м н и хатарга цам ц уй д им . Х о л а м
б и ла н М уж г о н ме ни к у р и б цолишиб, ц ул - бо ш ишорала-
ри билан имо цилишарди.
У л а рн и н г нима д е мо ц чи э к а к л и кл а р и ни ж у д а яхши
б ил с ам з^ам, анцо всираб у з и м н и курмаган га солар, да-
р ах т лар ичига кириб, к уздан гойиб б у л а р эдим.
)^а, ёши ун бешга етиб, у л ар н и н г нозик иб орас и б и л а н
айтганда, « бу йи ч у з и л и б цол ган » цизнинг х и з м а т к о р л а р
о рас ид а боши очиц, по йча лари яланг, у с т - б о ш и о ч и л и б
ш у х л ик цилиб юриши айб, буни у з и м цам т у шу н ам ан ,
л е к и н начора, уз и мн и г у л л и к к а соламан.
Бир мацал М у ж г о нн и ёлгиз топиб, ц у л и д а н ушл а-
диму:
— А р м а н кел инига ухшаган б у х о н и м л а р н и н г ним ас и
ёциб ц ол д и сенга? Унд ан кура мен билан ю р , — д еди м.
— Кеча са^арга д о в у р з^оли-жонимни ц у йд и нг м и? —
деди. Ке йин илова ц илди: — Сен, рости, г ал а т и м а х л у ц -
сан, жонив орга ухшайсан, Фарида. Кеча к е ч ц у р у н цан-
дай аз^волда эдинг? Э р т а л а б икки соат у х л а р - у х л а м а с
д арров т у р и б кетдинг. Аз^волингдан цеч чарчаган кишига
ухшамайсан. Рангинг ноппа- нозандай, к у з л а р и н г п о р и л -
лайди. 1^ара, мени не аз^волга со лдинг!
Чиндан цам б е чо ра М у ж г о н ачинарли аз^волда эди.
Кечаси у хл а м а г а н и у ч у н юзи, к узл а р и ни н г о ц и з^ам б о л
му м и сипгари саргайиб кетган эди.
— Утган ишга салавот, — д е д и му , яна ю г у р и б кст иб
цолдим.
"к- ^ &
О ц шо м пайти. А р а в а м и з кечикиб цолгани у ч у н яёв
ке л аё тиб миз . А л б а т т а , б у н и с и яна яхши. У ёгини су риш-
гирилса, ч о рб ог ун ча у з о ц з^ам эмас... Х о л а м уз т енги
61
иккита цушниси билам орцада келарди. Ме н булсам, бир
оз че^раси о чила бошл аган Муж го н билан цул ушлашиб,
анча ил г ар ид а келар эдим. Йул н ин г бир т о м о н и д а йициц
дев орла р, шохлар б ила н тус илг ан боглар, нариги т о м о
нид а эса по ён сиз у м и д с и з л и к к а ухшаган елкансиз, ту-
мансиз денгиз...
Б огла рд а барвацт куз бошланган, дев орла р, шохлар
ё н и д а говла б ётган кукатлар цуриган, ^амм асин и чанг-
т у з о н босган, б ир- биридан унча у з о ц эк ил мага н них,ол-
л а р ни н г титраб т урган ола- цуроц соялари чанг й у лг а
х аз он аралаш т уш иб турарди.
Фацат у з о цл ард а, уз ц ол ига ташл аб цуйи лга н боглар-
нинг ичкарисида б ир цанча цизил д он ала р соч ил иб ётиб-
ди. Булар пишган май мунжо нл ар, б у ла р н и парвардигор
ч о ли цу шлар — чиг гаклар есин, д еб яратган.
Шу сабабдан у м и д с и з л и к д енги зин и бир ёцца цу^иб,
Му ж го н н и н г цул ида н ушладим-да, м ай м у нж о н л а р то-
м о н судрай б ошл ад им.
Ор цада гил ар т о шб ац а цадами билан б изд ан утиб,
цуйи чорбоп-шнг этагига етгунларича, биз ишимизни
саксон марта б ит ириб оламиз.
Фацат М у ж г о н она ода мнинг то ца тини т о ц цилиб
юбора диг ан даражад а имилл айди. Дал а у р т а с и д а юриб
б ор аётг анд а т у ф л и с и н и н г пошналари б у к и ла д и, у р и б
ол и нг ан э кп нл а р н ин г хас- чуплари о ёц ла рига киришидан
цурцади, икки царичлик чуцурдан цатлашга т уг ри кел-
ганда т а р а д д у д ц или б цолади.
Бир цур б и тт а итнп нг ^ у ж у м и г а у ч р а д и к . Ит б у л г а н д а
^ам, М у ж г о н н и н г ц ул су мк асиг а сигиб кетадиган кич-
кина кучук. М у ж г о н шу кучукчани курди-ю, в о й д о д л а б
цоча б ошлади. К ейин майм}'нжонни е йишдан з^ам цурца
бо шл а ди : « М е ъ да н г бузилади... огрийсан...» д е б мевалар-
ни ц ул и мд а н о л и б т ашл амо цч и б улди. Д ам- бад ам бир-
бир им из г а осил амиз, торт ишамиз. М а й м у н ж о н л а р эзи-
лади, газимизга чапланади. Кенг ёцасига икки цатор
т асма б ила н лангар шакли т ик ил ган оц шойи кофтам
д о г б у л и б кетди.
Ор ца да г ил а р б изга ет и б о л г у н л а р и ч а б из ишимизни
б и ти р и б о л а м и з д е га н эдим, л е к и н М у ж г о н икковимиз
б у жанжа лни бир ё ц л и к цилгунимизча, у л а р пастдаги
й у лн и н г Оошига ети б цолишибди. Бизни й у ц о т и б цу-
йишгаи 6j?Aiívjca керак, ч орбоцца кетавермай, орцага
цараб туршпарди. Епла рид а б итта эркак киши ^ам
бор.
62
— Вой, ким э к а н - а ? — девди, мен:
— Ким б ул а рд и, б и р о н йулчи, ё ц иш ло цид ир- д а, —
дедим.
— Ундай б у л м а с а керак.
Т у гр и си н и айтсам, мен цам шундай д е б у й л а м а й м а н .
О ц ш о м о ла - цо ро н ги ли г ид а , йу л б у й и д аг и кат та дарахт-
л ар сояси о расида у н ч а яхши к уринмас а цам, ц а р ^ о л д а
бошца ода м эк анл иги с е з и л и б турарди.
Бир озд ан су н г у киши бизга цул с и л та д и, кейин
ул а р д а н ажраб биз т о м о н келаверди.
— Ж у д а цизиц! >^арцолда б ит т а -я ри м та таниш б у л -
са керак, — деди-ю, бир оздан су нг ^аяжон б и л а н цичци-
рпб юборди: — Фарида, Ко мр он га ухшайди. .. К,оч!..
— Булмаган ran. Куй-э, б у ерда у н и м а цилади? —
дедим.
— Вой худо, х у д д и узи!
М уж г о н югур иб кетди. Мен б улс ам, аксинча, цада-
ми м ни се ки нла шт ирд им. Нафасим т иц ил иб, т и з з ал а ри м -
да т ит р о ц тур гани ни сезаётган эдим.
Й у л б у й и д а т ух т а д им . О ё г и м ни катта т о шг а ц уй и б
эг илдим- да, т у ф л и г и м н и н г ипини ечиб, яна с е ки н -с е ки н
б о г л ай бошл ад им.
Юзма-юз к елганимизда, мен босиц, б ир оз к еса тиц
билам:
— Тавба, — д е д и м , — сиз б у ерларда?.. Шунча у з о ц
й у л зацматини цандай ц или б у а д а н г и з г а о л д и н г и з ?
У цеч нима демас, ёт у б ег она о л д и д а т у р г а н д е к т ор-
т инчо ц бир жилма йиш б ила н юзимг а царарди. К е йи н
ц у л и н и узатди.
Мен б у л и м и и то ртиб , орцага о л д и м :
— М уж г о н омам икковимиз у з и м и з н и м а й м у н ж о н
б ила н зиёфат цилдик. К^улларим шира, к ей ин у с т и га чанг
ёгшшди. Х о л а л а р и м цалай? Нажмия цалай?
— Ку зл а ри н гд а н у п и б цолишди, Фарида.
— Мерси.
— Нацадар куйибсан, Фарида... Т е р и л а р и м г кучиб
тушибди...
— ^уё шдан .
Шу ер д а М у ж г о н ran цотди:
— Сен цам шундай, Комрон.
Мен у з и м н и т у т и б т у р о л м ад и м.
— Ким билсин... о ф т о б д а ш а мс и яс из 1 юрганми, а? —
д еди м.
1 Ш а м с и я — зонтик.
63
Ку лишд ик. Кейин юриб кетдик.
Бир о зд а н су н г М уж г о н била н Ой ша х о л а м б у л а м н и
у р т а л а р и г а олишди. Х о л а м н и н г цушнил ар и цирцдан
о шиб кетган б у ли ш с а цам, уз л ар ин и хотин, Ко мр он ни
эса эркак киши э^исоблаб о л д и н д а боришарди.
Мен б о л ал а р била н о л д и н д а кетаётган б у л с а м цам
ц у л о ц л а р и м орцада эди. Булам у зини цандай шамо л
у чи риб к е лти рг анини х ола м билан Му жг о н га уцтира'ёт-
ганлиги ц у л оц л а р им г а кириб борар эди.
— Бу ёз И с т ам б ул д а жуда зерикиб ц о л д и м , — деяр-
ди у. — Л е ки н , б илм айси зл ар, шу цадар куп...
Пошнамни жацл б и л а н ерга урдим, ичимда: « А л б а т -
та, бахтиёр т у л н и ёт э л ла рг а цочириб ю бо рг анин гда н
кейин б у н д ан орт иц нима б у л с и н ? » — д е б уй л ад и м.
Ко м ро н су з ин и д ав ом эттирди:
— Тунов кеча о йнин г у н беши эди. Бир у р т о г и м н и н г
у л ф а т л а р и б ил а н О л а м д о г и г а чицдик. Н иц оя тд а чирой-
л и бир кеча эди. Ле кин , менинг уткинчи, к еткинчиларг а
цеч тоцатим йуц. Т о н г ёришар пайтда цеч кимга айтмас-
д ан ёлгиз у з и м т уг ри ша^арга т ушиб кетдим. Р^исцаси,
юрагим ж у д а ёмон сицилаверди. Бир неча кунга Истам-
б у л д а н б ош им ни о л и б кетмасам б у лм а й д и г а н куринди.
Л е к и н цаерга цам бор ард им? Я л ов а ни нг мав суми эмас.
Б ур с а эса шу о й л а р д а д у за х д а й ёниб кетади. Бирдан
эс имг а с из лар т ушиб цол дила ринг из. Узим цам сизлар-
ни у л г у д а й согинган эдим.
* * *
Уша куни, кечц ур ун поччам билан х о л а м Ко мр он ни
ал ла ма ца лг а ча б о г да т у т и б цолишди. М у ж г о н цам, бур-
нидан т о р т с а йицилар ц ол а тд а б ул иш иг а царамай, ул а р
ё н и да н жилмай у г и р д и .
М ен б улс ам, аксинча, у зимни нари тут ар, цар дам
ичкарига кириб ётар ё б о г н ин г т у р ид а к уздан гойиб
б у л а р эдим.
Бир мац ал нима у ч у н д и р у л а р н и н г ё н лар иг а келиш-
га т уг ри келди. Ко м ро н ме нда н хафа б у лг а н г а ухшаш
бир оцангда:
— М е цмо нд а н ц ур м ат цам аялар экан-да, — деди.
Мен кули б е л к а л а р и м н и цисдим.
— «Мех;мон м е цм о н г а э л б у л м а й д и » д е й д и л а р , —
д еди м.
М у ж г о н ме ни яна цочиб кетмасин д е б цулимдан,
эта гимд ан у ш л а б у т и рарди. Бир с и лк иб ц у л ид а н чиц-
диму, у йцу м кел япт и д е б ёто гимга кириб кетдим.
64
Му'жгон я рим кечада: ётоцца кйрганд-а, мен у р н и м д а
у х л а б ётган эдим. У к аравот имнинг ч ет и г а у ти риб , гозим-
га царади. К у л и б ю б о р м а й деб, у ё н и м г а а г д а р и л и б хур-
рак ота бошл ад им.
М уж г он з^ рл и к б и л а н бошимни к у т ар д и.
— У з ингни у х л а ё т г а н г а солма, к у з и н г н и о ч, — д еди.
Мен цам:
— Х у д о цацци, у х л а ё т у в д и м , — д е д и м у , к у з л а р и м н и
катта очдим.
А н а шундан к ейин икковимиз ^ам у з и м и з н и т у т о л м а й
к у л и б юбордик.
М у ж г о н б е т и м н и силаб:
— Т ах ми н им т уг р и чицди, — деди.
Кескин бир ца ра к ат б ила н каравот с и м л а р и н и гижир-
л а т и б у р н и м д а н т у р ди м -д а:
— Нима д е мо цчис ан ? — дедим.
Уни нг э с хо н ас и чициб кетди.
— )^еч... ^еч...— деди, кейин к у л и б т у р и б ё л в ор а бош-
л ади : — Х у д о х а й р и н г н и берсин, м е н б и л а н ёцалашма,
чарчаб $ л а й д е б т ур иб ман.
М у ж г о н шу нд а н к ейин чироцни у ч и р и б ж ой иг а ётди.
Бир неча м и н у т д а н су н г мен у н и н г к а ра в о т и г а бор-
дим-да, бошин и ё с т иц да н кут ариб ^ у л л а р и м г а о лд им.
Л е к и н боёциш у х л а б ц ол ган экан. К у з л а р и н и очмай:
— Куй, Фарида, б у н д а й ц и лм а , — д е б ялинди.
— Х уп, л е к и н т и л и м н и н г у чи да б и р нарса т ур и б д п ,
^ оз ир шуни айтмасам, б у г у н ^ам у х л а ё л м а й м а н , — д еди м.
Ётоцнинг ц оро нгил игига, Мужгоннинг к у зл а р и
ю м у ц л и г и г а царамай, б е т имн и у н и н г с о ч л а р и г а т ег мзиб
т у р и б ц у л о г и г а ш ив ир лад им:
— Ми ян г га т е л б а л а р ч а у й келибди... билдим. .. У нг а
бир нима д е г у д а й булсанг, сени м а ж б у р а н ц у ч о цл аб
о л аману , и к ко в им и зн и баб-баравар д е н г и з г а ташл ай-
ман...
М у жг о н:
— Хуп... хуп... Истаганинг б у лс и н , — д еди- да, з^амон
б ошини аста- секин с и л к и т и б т у р г а н и м г а царамай, я па
у й цуга толди.
* * *
К о м р о н н и н г к е л и ш и чиндан ^ам т а ъ б и м н и х ир а цил-
ди. Унга нисбат ан к у н г л и м д а у й го н г а н жа^лга, цурцув-
га, жирканишга у х ша ш царама-царши э$ис кун сайин ор-
т иб борарди. Р у п а р а келган ч о ц л а р и м и з д а э^еч ним ада н
цеч нима йу ц ц у п о л л и к цилар, цочиб кетар эдим.
5 -1 0 4 9 65
Барака т опк ур А з и з поччам ме ^ мо ни га я х ш и л а б нух-
т а у р и б цуйди. Уни з е ри к ти р ма сл и к у чу н у й и г а тез-те:
мез^монлар чацирар, з^ар кун аравага с о л и б айлантирар
ёки з^амцишлоцларидан бирин инг боги, ё п о л и з и г а олиб
кетар эди.
Бир к у пи эрталаб ана шундай ч ац ир иц лар нинг биригг
т а й ё р л а на ё тг ан б у л а м билан зина б о ши д а т у ц ин и ш ке-
л и б ц ол дим. Й ул имни т усди- ю, биров э ши т и б цолмасми-
кап, д еган вацм б ил а н атрофига цараб о л г а н д а н сунг:
— М е ц м о н д о р ч и л и к н и н г к упл игид ан у л а р булсам
у л и б б у л д и м , Фарида, — деди.
Мен з ина панжараси билан К о м р о н н и н г орасидаги
ж ой д а н ун га бир ер имни тегизмай у т и б к ет а олармикан-
мап, д еган чут билан банд эдим.
— Ёмонми? Сизни з$ар кун саёцат цилдиришяпти-
к у , — дедим.
Ко м ро н к ино я ому з кулимсир.ади, к у з л а р и н и шифтга
т ик иб :
— М ец м о н ме цмо нг а э л б улмайди, аммо мез^моннинг
м е з б о н н и ме цмо нга гиз-гизлаши эски у с у л л а р д а н , — д е
д и . — )^ай майли, мен з^ам шундай цилай...
Бу л ам кеча мен: «Мез^мон мез^монга э л б у л м ай д и»
д е г а н с у з им н и не гад ир бе тимг а солар, б у н и н г уч у н мен-
га таъна т оши отар эди.
— Яхши, л е к и н зор лан ади ган жойи йуц. Э^ар куни ян-
ги- янги ж ой ла р ни куряпсиз, янги о д а м л а р н и танияп-
сиз, — дедим.
У тагин л а би ни бурди.
— Таниётган о д а м л а р и м з$еч б азфимни очадиган
о д а м л а р эмас...
М е н т и л и м н и т иё л м а д и м .
— Сиз нинг базфингизни очадиган о д а м н и у бечора-
л а р цаердан т о п и ш с и н ? — дедим.
Базфини очадиган ода м з^ацидаги гапим б и л а н ким-
га шпора цилг анимни Ко м ро н т у шу н га н эди. 5^аяжон
б и л а н ц у л л а р и н и чуз иб :
— Фарид а! — деди.
Фацат узатган ц у л л а р и цав ода цолди. М е н у билан
зи н а орасидаги т ор ер да н л и п этиб у т и б кет ди м. Пого-
н а л ар н и икки та- ик ки тада н босиб, а шу л а айта- айта боц-
ца чивдим.
* * *
А х и р бир куни М у ж г о н ц ила диг анини цилди.
Бир куни э р т а л а б М у ж г о н иккаламиз д е н г и з б уйид а
сайр ц или б юрган эдик. Кеча ёмгир ёццани у ч у н з^авода
бб
к уз салцинл иги б о р эди. Туманга, исга у хшаг ан бир б у-
л.ут цуёш юзини цопдаган. Денг изн инг с о к и н ю з и д а цаер-
д ан к елганлиги н о м а ъ л у м бир ё г ду т и т р ай д и. У з о ц д а
е л к а нл а ри тушган бир цанча балицчи цайиги к у ла н к а
сингари царакатсиз турард и.
Уша куни цандай ц или б б у л с а з^ам уз бошига цолган
К о мр о н н ин г катта к учадан у т и б кет аё тг анин и к уриб
цолдим.
Каттакон д а ра х т т о м и р и д а ут ирган М у ж г о н юзи д е н -
гиз т омо н га у г и ри л г а н б у лг а н и учун, К о м р о н н и сез-
мади. М е н з^ам цеч ним ани курмаган кишиДек гавдамни
я ри м -ё р ти тескари у г и р и б олдим. Шу а л ф о з д а з$еч нима
курмасам, з^еч нима эш ит ма са м цам К о м р о н н и н г биз т о
мо н г а к ел аёт га иини сезар, в у ж у д и м д а е н г и л т и т р о ц
т у р г а н л иг и н и з$ис этар эдим.
Мужго н:
— )^а, бирдан д а м и н г ичингга т у ш и б к е т д и ? — де-
ди-ю, бошини уг ириб , у н_у н беш о д и м н ар и д а к е лаёт га н
К о м р о н н и курди.
О ё ц у ч и да т уриб, бир неча мин ут суз^бат цилиш маж-
б у р и я т и д а н цочишнинг и мк они цолмади.
К о м р о н М у ж го н га цараб ran б о ш л ад и :
— Буг ун з^ам шамс ия нгиз ни эсдан ч иц ар маб сиз - да? —
деди.
М у ж г о н к у л и б жа в об цилди:
— }^а, бугун цам ёмгир ёгиш х авфи бор...
Б ул а м уз ини нг сокин, б ецарор т аб и а т иг а ух шаг ан бу-
гу нги цаводан ж у д а м а м н у н э к анл иг ини гапирг ан эди,
М у ж г о н бунга эътироз этди. ^ у л и д а г и шамс ия ни очиб-
ёп иб утиргач:
— Яхши-ю, л е к и н о да мн и дицц ин афас ц и ли б юбо ра -
д и , — деди, — Бу м а в с у м д а н кейин к у н л а р купин ча шу
б у г у н г и г а ухшаб тур ав ер ади. Сунгра циш. Б ил м ай с из ,
б у е р н ин г циши о д а м н и н г юрагини си ци б юборади. ..
О т а м аксига о ли б шунд ай к у ник иб к ет ди ки , б ошц а ерга
жунат ишм асин д е б цурцади.
К о м р о н ц а зи лл ашди :
— Б у ернинг цишига куп царши ч ицав ерманг . К им
била ди, балки б у е р л и к биро н б ада вл ат о д а м д а н к уёв
циларсиз.
М у ж г о н б уни ж и д д и й т ушу ниб , к а л л а с и н и си л-
киди.
— Х у д о сацласин.
Шу д а м ё н и м и з д а н бир яланг о ё ц б а ли ц ч и у т и б
цолди. М е н б ир к ун б у цари балицчига у з и м н и М а р и к а
67
д е б танитган эдим. Бошига янги цизил р у м о л ур аб олиб-
ди. Мен и куриб, з$ол суради:
— Камнамо б у л и б кетдинг, Марика?
— Б ир он кун сиз б и ла н балиц овига чицсамми деб
ю р и б м а н , — дедим.
Бир- биримиз б ила н гаплашиб, денгиз л а би г а цараб
кетдик. Бир оздан с у н г яна у л ар н ин г ёнига цайтиб кел-
сам, М у ж го н б у л а м г а М ар ика воцеасини х,икоя цилиб
т ур г ан экан. С у з ин и битириб, билагимдан ушлади.
— Ме н и эмас, Фаридани Тацирдогида ц о л д и ри б кет-
сак к е ра к , — д е д и , — Ку ёв чицди. Исо капитан деган ба-
лицч ининг у г л и г а сурашяпти. Балицчи деб, з^афсалангиз
пир б улмасин, ниц оя т да бадавл ат киши.
К омр он кулди.
— М и л л и о н е р б у л г а н д а з^ам биз у н ин г д а влат иг а уч-
маймиз, а, Ф а р и д а ? — деди. — Мен Ф а рид а нин г б уласи
б у л г а н и м у ч у н б у нг а з^еч рози б ул ол ма йм ан.
Э с л и- ^ уш л и М у ж г о н н и бугун цайси шай гон васваса-
сига олди экан? Комроннииг шу сузига у нима дейди денг?
— Бунисини цуяверинг. Фаридага яна бошца а л омат
ж о й л а р д а н з$ам чицяпти. Масалан, цуёшдай п о р л аб т у р
ган бир су вори офицери. )^ар оцшом отига мин иб уйи-
миз нин г о л д и г а келади, Фаридага манзур б ул иш учун з^ар
х и л хавфли з^унарлар курсатади.
К омр он б у сафар цаццаца у риб кулиб юборди. Л е к и н
б у цаццаца ичида к ул г иг а ухшамаган г алати бир нар-
са — кунгил смницлиги бор эди.
— Бунисига бир ним а деёл майман. Их т иё р у з и д а , —
д еди.
Му жг о н га яширицча: «з^али ц улимга т уш ас а н у » ишо-
ра сини ц илдим- да:
— Сен з^аддингдан ошяпсан, биласан-ку, мен бунаца
бемаъни гапларни ё ц т и р м а й м а н , - дедим.
У, эз^тиёти шартдан К омр он нинг о рцасига у т и б олиб,
к у зл ар ини цисди.
— Иккаламиз з$еч б ун ац а гапларни гапирмаймиз, а,
Фарида? — деди.
— Ёлгончи, туцматчи...
Комронга жон кирди:
— Менга з^ам айтсанг б улаверади, М у ж г о н , — д е д и , —
М е н ахир ёт эмасман-ку...
Ж а ц л билан ер тепиндим.
— Тушундим. Сиз билан жанжалсиз гаплашиб б ул-
мас экан. Х у д о г а т о пширд ик, — д е ди му , жацл б ила н д е н
гиз т о мо нг а т ез -т ез ю р иб кетдим.
68
* * *
# Н* %
* * *
85
гача цилган ёв войил игим уч у н пу ша ймо н б у л а р эдим.
1^иш у р т а с и б у л с а цам гузал, ж имжи т о цш ом эди.
А т р о ф и м и з д а г и цуруц тог т е п а ла р и о л т и н м а р ж о й каби
т ов ла н ар д и. М е н д а К о мр он г а нисбатан у й г о нг а н м а й л д а
б у м а н з ар а ни н г >$ам з^иссаси бормид и, билмайман .
Шу д а м у н и н г к у нг л ин и о ла д иг а н б и р о н суз топиш
истаги ц а лб и мн и нг ёндир.увчи э^тиёжига айланди. Л е к и н
м и я м г а з$еч нарса к елмас эди.
Э н д и о рц ага цайтишдан б ошца чорамиз ц ол м а г а н д а н
кейин, К о мр он :
— Шу е р д а бир оз ут и рс а к цалай б у л а р экан, Ф а
р и д а ? - деди.
— И х т иё р с е н д а ,— дедим.
У н а ши л га н им и зд а н кейин ун и биринчи м а р та сенси-
рашим эди.
К о м р о н шимига цам парво ц ил ма й уша ер да г и бир
тош у с т и г а утирди. М е н дарров ц у л и да н у ш л а б тургиз-
дим.
— Сен нозиксан, ц у р у ц ерга утирма, — д е д и м у ,
у с т и м д а г и кук пальтомни ечиб тагига солдим.
К о м р о н к уз л ар и га и шо нма с эди.
— Нима циляпсан, Ф а р и д а ? — деди.
— Т агин о гри б- не тиб ц о л м а г и н , — д еди м. — М у н д о г
у й л а б курсам, сени асраш б у н д а н кейин м е н и н г бурчим
экан.
Б ул а м б у сафар з;ам ц у л о ц л а р и г а и ш о нм а ди ше-
к ил л и :
— Н имал ар деяпсан, Ф а р и д а ? — деди. — Ш у су зл ар-
ни сен айтяпсанми? У н а ши л га н им и зд а н к ей ин се нд ан
эшитг ан энг ширин сузим.
Б о ш и м н и энгаштириб, ж им турдим.
К о м р о н пал ьт о мни ц у л и г а олд и. С ил а ёт га нда й бир
з^аракат б и л а н енгларига, ёцасига, т уг м а л а р и г а тегар
эди.
— Сен га бир оз ситам цилиш н и я т и да эдим, Фарида.
Э н д и ф и кр и м д а н ц а й т д и м , — деди.
К у з и м н и ердан о л масд ан:
— С ен г а цеч ё м о н л и к ц илг аним й у ц эди-ку, — дедим.
У м е н и яна ёввойи ц и ли б цуйишдан ц урцаётгандай,
ё н и м г а я цинл а ши шд а н б е з и л л а б :
— Фикримча, цилдинг, Ф а р и д а , — д е д и , — з^атто зиё-
д а цилд инг . Уна ши л га н к ишисини шунаца оёц о с т и цила-
д и л а р м и ? К у н г л и м г а ё м о н гаплар келди. 1^айдам, Муж-
го н я н г л и шг ан эмасмикан?
Ночор к у л д и м . К о мр о н а ж а б л а н и б са ба б ин и суради.
86
Д аст лаб жав об б е р г и м келмади. У ц у й м а г а н д а н к е й и н
эса к у зл а ри мн и о л и б цочиб:
— Мужгон янгл ишган булс а, б у н ч а л и к б у л м а с
э д и к , — д еди м.
— Б ун ч ал и ги нимаси? Яъни у н аш ил г а н и м и з м и ?
Ку з л а р и м н и ю м и б т ур и б икки м ар та б о ш и м н и с и л-
кидим.
— Фар ид ам!
Кичик бир ф а р ё дг а ухшаган б у овоз з$али-з$али цу-
л оц л ар им д а. К у з л а р и м н и очдим-да, у н и н г к ат т а йг а нд а й
куринган к у з л а р и д а йирик ёш т о м ч и с и н и курдим.
— М е н и шу д а м шунчалар б а х т и ё р э тд инг ки, у л а ё т -
ган имд а з$ам э с и м г а т ушс а йиглайман. Юз и мг а б у н д а й
боцма. Сен з^али ж у д а кичиксан. И л о ж йуц, се н б у н д а й
н арсал арни англамайсан. З^амма г и н а л а р н и у н у т д и м
энди.
Ко м ро н б и л а к л а р и м д а н у ш л а б т ур а рд и . М е н з^ам т ор-
т и б о л м а ди м , ф ац ат з^унграб йиглай б о ш л а д и м . Б у ш ун -
д ай йиги эдики, Ко м р о н цурциб кетди.
Бояги й у л б и л а н орцага ц а й т а ё т г ан и ми з д а з$ам м е н
тез-тез ху р си н ар , з^ициллаб йиглар эдим. У о р т и ц ц у л и -
ни ме нга т ег и з и ш г а ботинмасди. Л е к и н м е н к у н гл и ж о -
йига т уш га н ин и сезиб, х у р с ан д б у л д и м .
Чо р б о ц ц а я ц инл ашгани мизд а:
— Сен о л д и н кир. Ме н ц о в у з д а ю з и м н и я х ш и л а б
ювиб олай. М е н и шу а цв олд а к у ри ш са н и м а д е йиша-
ди? — дедим.
* * *
Бирдан эс имга т уш г а нд а й ц и ли б К о м р о н д а н с у р а д и м :
— Европага саёз^ат цилармишсан, рос тми?
— Ш ун д ай б и р фикр бор. Тугриси, м е н и к и з^ам эмас,
М ад р и д д а г и а ма к и м ни нг х а ё л и , — д е б ж а в об б е р д и . —
1^аердан эшит д инг ?
Бир оз и к к и л а н и б т ур г а н и м д а н су нг:
— Д о к т о р н и н г цизидан, — дедим.
— Д о к т о р н и н г цизи сенга му нч а куп х а б а р л а р етка-
зиб т урар экан, Фарида?
87
, ■i —: Т угр иси ни айт, Фарида. Шунинг у ч у н к ел ганми-
ДИМГ? -
Енимга я цинлашган эди.. 1^уллари б ила н б ош им ни
с и ла г ис и келар, л е ки н цурк ишим дан , яна орам.изни буза-
д и га н аксл ик цилишимдан цурцар эди. З^олбуки, мен ак-
синча; у н г а куник а бош ла га н эдим. С'аволпни яна бир
м ар та к а йт ар иб айтди:
— Т ах ми н им тугрими, Фарида?
К о м р о н н и н г ни,%оятда х у р с а н д б улг аним и сезиб, «ца»
м а ън о си да бошимни силкит дим.
— 1^андай яхши... Кечадан бери т о л е и м шунч алик
у з г а р ди к и!
К у л л а р и н и мен у т и рг ан курси су янч иц ла р иг а цуйиб
у с т и м г а эгилди. Бу вази ятд а т у р т т о м о н и д а н цуршал-
ган эдим. М ен г а к,ул т е г и з м а с л и к уч у н з^ийла б и ла н то-
п и л г а н у с у л утирган е р и м д а мени к ирп ит ик он сингари
з^урпайтирар, е л к ал а ри мн и кут ариб орцага чекинар эдим.
Ж у д а яцин к е л и б цолган юзига б о ц ма с ли к у ч у н р у м о л-
чамни у й н а б туриб:
— А м а к и н г нима т а к л и ф киляпт и? — д е б су радим.
— Б у л а ди га н га ухшамайди. Ме н и э л ч и х о н а с е к р е т а
ри ц или б олмоцчи. А н и ц бир мас ла ги ёки а м а л и б ул ма -
ган эркакни эркак эмас, д е б х ис об ла йди . Мен, табиий,
у н и н г ф ик р ини айтяпман. « К е л а ж а к д а б ир э л ч и х о н а
а м а л д о р и б и л а н Европага кетиш б ал к и Ф ар и д а н и цам
х у р с а н д цилар», дейди. 1^айдам, шунга у х ша ш бир-
т а л а й сузлар...
С у ц б а т ж и дд и й туе олг ани учун Ко мр он м е н и цуршо-
видан ч ицариб цаддини ро стлади. Ме н з$ам д а р ц о л ур-
ним д ан т ур д и м.
Суз^батимиз уз ил мад и.
— Бу т а к л и ф ни нега « б у л а д и г а н ran э м а с» д ед инг ?
Европага б ор са нг х у р с а н д б улм айс анми?
— Бу т о м о н и н и а йт а ет ган им йук,. Бундам кейин мен
к у нг л и г а нима ёцеа цила ве рад иг ан киши эмасман. >^аё-
т и м г а ал оцас и б ул г ан цар бир нарсани сем б и л а н масла-
ц ат ла ши шг а мажбу рма н. Шундай эмасми?
— У нд а й б у л с а кета берасан.
— Демак, И с т а м б у л д а н кет ишим га розисан, а, Ф а
рида?
— Демак, эркак киши учу н б и ро н м ас л ак зарур
булса...
— М е н и н г у р н и м д а б у л с а н г сен кет ар мид инг?
— К е та р д и м д е б у й ла й м а н . Бу н ин г у с т и г а сен цам
ш ундай ц ил и ши нг керак, д е б уйлайман.
88
Эътироф ц и ли ш и м керакки, б у с у з л а р н н ё л г и з т и л и м
айтар эди. Д и л и м д а эса, уша дам б у т у н л а й б ош ца нарса-
ни айтмоцда эдим. Х,ацицатда, мени цам т у ш у н и ш керак.
« С е н и т ашл аб к е тав ер айми ?» д е гу вч ига б ошц ача жа в об
б е ри б б у ла д и м и ?
Иккинчидан, К о м р о н з^ам бу а й р и л и ц н и шу цадар
о с о н ц а бу л ц и л г а ни м га ц айрон эди. М е н г а цара масд ан
у й ичида б ир- икки о ди м юргандан су н г ц а йр и л и б , б ояги
саволни яна ц а й т а р и б . б.ерди:
— Демак, а м а к и м ни нг т ак л ифин и ц у б у л цилсам, се-
нингча т уг ри б у ла д и?
— Х>а.
Ко мр он т ин олд и:
— )^а, б у л м а с а у й л а б курамиз. У з и л - к е с и л б ир ца-
рорга келиш у ч у н ц ал и вацтимиз бор.
Юрагим е н г и л г и н а д у к у рл а д и . « У й л а б к у р а м и з » д е -
гандан кейин яна цандай ran б ул и ши м у м к и н ?
О д а м л а р цар д о и м ме нда н т ал аб к и лг а н б ир о г и р л и к
билан суз б о ш л а д и м :
— Бу ишда яна у й л а б к урадиг ан н а р са б о р л и г и -
ни сезмаяпман. А м а к и н г н и н г т ак л ифи ^ ам ё м о н б у л -
майди.
— А м а л деган. нарса цисца б у л а ди м и, Фар ид а?
— TyrpupoFH, у з о ц цам б ул м ай д и. А т и г и бир, икки,
уч ё т у р т й ил д ир. Куз очиб- юмгунча у т и б кетади. Иннай-
кейин, орад а к е л и б т ур аса н цам...
Бир, икки, уч, т у р т йилни б а р м о ц л а р и м б и л а н шу ца-
дар осон санардимки;..
Бир о й да н су нг К о м р он н и Р а ла т а л и м а н и д а кемага
утцаздик. Уни Европа саё^атига ташвиц э т г ан им у чу н
ц а р и н д о шл а ри м ии нс цаммаси мени т а б р и к цилди. Фацат
М у ж г о нг и н а х у р с а н д б ул ма ди . Т а ц и рд о г и д а н ме нга ёз-
ган хатида: « Я х ш и иш цилмабсан, Фарида. Рози б у л м а с -
л иг ин г керак эди. Э н г яхши в а ц тл ар и нг и зн и а й р и л и е д а
ут ка з иш да н ним а маъно бор? Турт й и л д а р р о в у т и б ке-
тадиган в ацт ми?» д ебд и.
Л е к и н б у т у р т й и л Му жг он ц у р цц а н и д а н анча т ез
утди.
К омр он пе н си яг а чиццан амакиси б и л а н И с т а м б у л г а
б у т у н л а й цайт иб келганда, мактабни б и т и р и б чиццаним-
га бир ой б у л г а н эди.
Ма кт аб да н чициш! Ме н у ерда яшаб т ур г а н пайтла-
89
р и м д а б у о ла - цо ро нг и б и н о г а каптархона, д е б о т rçÿürai
эдим. 1^улимда я хшими- ёмо нми бир д и п л о м б и л а н узим
ни т ашцарига отадиган к у ни м ни нг мен у ч у н ц утулии
б а й р а м и б у л и ши ни а йт и б юрардим. Л е к и н кунларнин:
б и р и д а к аптархона эшиг и очилганда, у з и м н и , б у й и м ш
б и р м у н ч а у з айт ир ган цора чоршаф, б а л а н д по шна т уф
л и л а р б и л а н кучага ч иц ца ним да б у т у н л а й гангиб цол
д им. Б у н и нг у с ти га х о л а м з$ам ч о р б ог да т у й т а р а д д у д и
ни б о ш л а б юборди. Бу нарса м е н и т ам о м а н шошири(
цуйди.
Ч о р б о г буёцчилар, д у р а д го рл а р , б ичицчил ар ва у з о !
е р л а р д а н ётадиган б у л и б келган ц а ри н д о ш л а р билаь
гоз$ т у л и б , гоз$ бушарди. З^ар ким у зига я ра ша б ир он ии
б и л а н б а н д эди. Ул ар з^озирдан т а к л и ф н о м а ёзиш, кам)
к у с т л а р н и со т иб олиш у ч у н бозорга цатнаш, кийим ти
киш б и л а н машгул. М е н шошиб ц о л г а н и м д а н ишбу
з а р м о н л и к цилардим. Б ир он ишга ц ул у р и ш у ёвд;
т у р с и н , б о ш ц ал а рн и нг иш иг а х а л а л б е ра д и г а н 3çap хи;
б е ма з а г а р ч и л и к л а р ц ил а рд им. М е н д а с у нг ги т е л б а л ш
х у р у ж и б ошл анга н эди. Б ур у нг ид а й м е ^ м о н л а р н и т
б о л а л а р и н и теварагимга туп лаб , ч о рб о гни бошимгг
к ут ар а рд и м.
З^амма ердаги с и нг ар и о шх он ад а цам р е м о н т , буёк
и ш л а р и борарди. Шун инг у ч у н янги ошпаз ц оз о н - т о в о ц
л а р и н и з^овлининг т у р и г а цурилга н чайлага кучириб, ов
цатни о чи ц да пишира б ошл аган эди.
Бир к уни кечга яцин ошпаз нинг чай ла о л д и д а варацу
п и ш и р а ё т га ни н и курдим. Шу он мия мга б и т т а шайтон
л и к келди.
— Б о л а л а р , — д е д и м , — сизл ар шу б о с т и р м а л а р н и ш
о р ц а си г а у ти б , б е киниб тур ингл ар . Т о ву ш л а р и н г н и чи
царм англ ар. М е н с и з л ар га вараци у г и р л а б к е л т и р а м а н
Беш м и н у т цам у т а р - у т м а с ц у л и м д а бир т о в о ц варацу
б и л а н кичкина у р т о ц л а р и м ёнига цайтиб к е л ди м .
Б о л а л а р г а т е г и ш л а р и н и бериб, ц а мма с ини з^овлиниш
б у р ч а к - б у рч аг иг а т ар ц ат и б юбо рг а ни м ва т о в о ц н и б о с
т и р м а г а б е рк и т и б цуйг аним, хайриятамки, я х ш и булгак
экан. Л е к и н б у нарсанинг оцибатини, ошпаз варацилар
ни й у ц о л г а н и н и б и л г а н д а н сунг газаби цайнаб, зир
ю г у р и ш и н и х а ё л и м г а к е л т и рм а га н эдим.
Бир о зд а н сунг о ш х о н а чайласи о л д и д а ц и ё м а т цупти
О ш п аз : « К и м у г ир л а г а н б у л с а з$ам ж о н и н и бугиз ида^
с у г у р и б о л а м а н ! » д е б цичцира бошл ад и. Б о л а л а р н и ш
ю раги чициб кетди. У л а р м е н и н г с уз им га з$ам ц у л о ц со-
л и ш м а й ц оч иб б еришд и. 1^очиб, шубз^асиз, я хши цилиш-
90
ди. Чунки, б и рп а сд а н кейин ошпаз б и з н и б и л и б ц ол д и- ю,
ц ул и да г и ч овлисини т аё цд а й с и лк и т и б у с т и м и з г а бос ти-
ри б келаверди.
Расво одам б о л а л а р о ра с ид а кат т аси м е н эк ан и мн и
к урд и д ег унча у л а р н и цуйиб, м е ни ц у в и б кетди. Югу риб
к е л а ёт и б й у л д а г у р с и л л а б йиц ил г ан д ан с у н г баттар
ж а^ ли чициб кетди.
Ошпаз янги, м е н и т анимайди, ш у ни н г у ч у н а ^в о ли м
м у ш к у л эди. К у л г а т уш г у д а й б улс ам, у з и м н и н г ким-
л и г им н и т уш ун ти рг у ни м ча , х;еч б у л м а с а икки м ар та
ч овли з арбини ейишим, шарманда б у л и ш и м т ур г а н
ran.
Ч о рб о г т о м о н г а чап беришнинг и л о ж и б у л м а г а н д а н
кейин чор-ночор кучага цараб у р и б к ет ди м, й у л б у й и
чирцираб, д о д с о л и б бордим.
Х у д о у з и ёрлацади- ю, эр та ла б да н б е р и иш б ил а н б анд
б у лг а н тикувчи х о н и м шогирди Д и л б а р х а л ф а 1 б и ла н
^о в лиг а дам о л г а ни чициб келаётган экан. Й у л че ти да
у л а р г а т уцнаш к е л д и м у « к е л я п т и ! » д е б б у й и н л а р и г а
о си л ди м , о рц ал а ри г а яшириндим.
Дил бар х а л ф а ошпаз човлисига ц у л л а р и н и к ут ар иб:
— Бу нимаси, ошпаз, жин ни -м и нн и б у л д и н г м и ? А х и р
б у к е л и н хо ним- ку! — д е б ушцирди.
Бошца пайт булса, б у суз учун Д ил б а р х а л ф а н и ал-
б а тт а ю л и б о л а р ди м . Л е к и н шу цадар ц у рц и б кетган
эдимки, у з и м ^ам б и л м ай у н г а ц уш ил иб :
— Х у д о ^ацци, ме н к е л ин х о нимм ан, о ш п а з ! — д е я
чинцирдим.
Мен б у ошпаз сингари жинни, г айри о д а м н и курган
эмасман. Ошпаз Д ил б ар х а л ф а б ил а н т ик ув чи х о ним-
нинг с у з л а ри г а бир оз ишонмай т урди. «Йу ц, б ун ац а
б е зо р и к е ли н б у лм а йд и . Ундай булса, ме нг а янги шим
о л и б берасан. Буни цара, шимнинг т из з а с и н и й и р т д и н г ! »
деди.
Бечора й и ц и л г а н д а б у р н ин и ^ам я ра ц и л и б о ли бд и.
Ле кин, б а рак а т о пк ур, б у р н и м н и ^ам т ул а йс а н, д е б туриб'
олмади.
Яш ир и б к ет ишга цилган ^а ра ка тл ар имг а царамай, б у
к ом ед ия ц а мма нинг цу л ог иг а етди ва э^ар гал овцат ус-
т и д а ме н га цараб-цараб цуйиш о да т т у с и г а кирди.
* * *
96
— Вазифа б а ж а р ил и ши керак, х о ни м а ф а н д и , — д е -
дим, — б унин г учун д а д и л б улиш л оз им. Д у г о н а н г и з
м е ни т анийдими?
— Йуц. Тугрироги, у з и н г и з н и курмаган. Фа ц ат Ком-
р о н б е й г а у н аш ил г а н и н г и з н и била ди, х о л о с .
— К о м р о н б е й н и т ани йди ми?
Э н д и м е н да цам о р т и ц с у р о г и - с а в о л л а р г а м а д ор цол-
мади. Шу дам с у ро ц а ц ли м н и ола р д а р а ж а д а ме ни за-
б у н ц илг аниг а царамай, у чиндан кет мо цч и б у л и б цуз-
галса, й у л и д а н ц айт армас эдим, д е б у й л а й м а н .
— М е н г а царанг, Ф а р и д а хоним. Нега б и р д а н икки-
л а н и б ц ол г ан имг а т уш у н м а я п с и з . Ме н б у е р д а б у й и ет-
ган б ир цизга дуч кел арма н, д е б у й л а г ан эдим. М а на
э н д и к урс ам р у п а р а м д а м а к та б ёшидаги циз т ур и б д и .
Сизни ё м о н хафа ц или б цуярмиканман, д е б ц у ра д им .
И к к ил а нг а ни мн и нг са ба б и шу.
Б е г он а хотин м е н г а ачинаётгандай к уринди, Бу ц о л
н аф с о н и я т и м г а тегиб, м а д ор берди.
У р н и мд а н т ур ди м, с ка м е й к а р у п а р а си д аг и д а р а х т г а
о рц амн и суядим, ц у л л а р и м н и цов ушти риб сокин, ц ат то
м а г ру р б и р товуш б и ла н :
— Б у н д ай а ^в олд а и к к и л ан и б ут ириш т у г р и к е л м а й -
д и , — д е д и м . — К у ри б т у р и б м а н , гаплаша диг ан г ап имиз
му цим. Ш ун и н г учун, ачинишни бир ёцца й и г и ш т и р и б
цуйиб, очицчасига гапиришсак, яна цам я х ш и р о ц б у ла д и.
Х о т и н м е нинг д а д и л л и г и м н и куриб, у з и н и анча ун г-
л а б о лд и , кейин шу нд а й б и р с а во л берди:
— К о м р о н б е й н и ж у д а я хши курасизми?
— Б у н и н г сизга н и м а алоцаси б о р л и г и н и к ур м ая п-
ман, х о н и м афанди.
— Б ал ки б ордир, Ф а р и д а хоним.
— О ч и ц гаплашмасак, ^ озир айтг анимдек, б ир ер д а
д е п с и н и б т ур ав ер амиз у, м у р о д ц о с и л б у л м а й д и , х о н и м
афанди.
— Ж у д а соз, ш унд а й ц илайлик. Сизга К о м р о н б е й н и
б ош ца б ир о в цам яхши куришини айтишга м а ж бу р ма н .
— Я хш и куриши м у м ки н , хоним афанди. К о м р о н ёш
йигит, б у н и н г ус т иг а ж у д а куп ф аз и л а т л а р и бор. Бошца
б ир ов у н и куз остига о л г ан булса, б ун га ц а й р о н б у л а д и -
ган жопи йуц.
Бирор япроц шитир этмаган б у сокин, г у з а л ёз оцшо-
м и д а к у т ил м а г а н б у р о н т у р г а нл и г и ни англар, л е к и н
у з и м д а п а й д о б у л г а н ц а нд айд ир бир куч б и л а н у н г а
царши ц а м л а т а й ё рл а р эдим.
7 - 1049 97
Х о т и н г а айтган с унгги с у з л а р и м д а бир о з и с т е^ з о з;а
б о р эди. У р н ид а н т ур м а с д а н о ц у з и н и т у г р и л аш ид а н, ас.
б и й ^аракат б и л а н чоршафининг э т а к л а ри н и тузати<
ск аме йк а т а х т а л а р и н и ушл ашид ан — у н и н г ^ам гапг
т е з р о ц х о т и м а бериш царорида э к а нл и ги н и а н г л а д т
Машин а каби тез, и фо дас из бир товуш б и л а н сузлад!-
— Д ас тл а б ме н га кичкина циздай к ури нган б улс;
гиз э$ам, мана эн ди к а м о л о т топган, ^ар жи^ ат да н ети;
ган циз о л д и д а у т и р га н им ни т у ш у н и б т у р и б ма н. Ко>
р о н б ей м ас ал асиг а келсак, сизнинг ц адр инг из га етмага
куринади. Нхуд, цайдам, етган б у л с а цам, у т к ин чи заис|
л и к к а учраган, гапнинг цисцаси, К о м р о н б е й икки йи
б у н д а н аввал д у го н а м билан Европада танишади. Э нд
у ёгини айтсамми- йуцми, бунис ини билмайман .
Бо шимни си лк ит ди м.
— С у з л а р и н г и з н и н г т уг р ил и ги н и и с б о т цилиш учу!
э$а, айтинг.
— Д у г о н а м н и н г исми Мунаввар. Э ск и са ро й арбоб
л а р и д ан б ир ин и нг цизи. А в в а л бировга к у н г и л бери
т еккану, л е к и н б ах ти очилмаган. Кейин касал б у л и
цолди. Д о к т о р л а р Европага юборингл ар, д е б маслаца
беришди. Б ат амо м т у з ал и б, энди ю ртига цайтаман де
турганда, б о ш и г а шу савдо тушади. К о м р о н б е й бир мг
э^ал Швейцарияга е т и б келади. Уни из л аб келганми,
вазифа била нми, б у н и с и н и яхши б и лм айман . Уша ерд
учрашишади. К о м р он б ей , Швейцарияга бир з$афта т ур и
цайтгани кел ган б у л с а э^ам, у ерда яцин икки о й л а б цоли
кетади. З^атто б у н и н г у чу н жазо цам олг ан б у л с а кера!
— Ижо за т ин ги з била н б итта савол, — д е д и м , — б>
л а р н и ме н га айт ти ришд ан д у г о н а н г и з н и н г мацсад
ним а экан?
Бегона х о т и н б у сафар у р н и д ан т у р иш га м а ж бу р бул
ди, ц у л ц о п л и ц у л л а р и н и цовуштириб:
— М а на шуни айтиш цийин-да, — деди. — М ун а вв а
б у г у н с из ни нг д у шм ан и нг из ^ исобланади.
— Астагф ирулло!
— Шундай, Фа р ид а хоним. Л е к и н у з и ё м о н одам
мае. Ж у д а э;ам ра^мдил. Ко м ро н бе й у н и н г у ч у н шунчак;
бир т а с о д и ф эмас. У д у г о на м га у й л а н м о ц ч и эди. А г а
б у н д а бир ё м о н л и к булса, з^аммаси К о мр о н б е й д а н . Чун
ки бошца б ир ов б и л а н боши б ог л и б у л а т ур и б , шу ишн]
цилган. М е н и касал ётган к унгилча н бир х о т и н н и н
у л и б - н е т и б цолиш хавфи цурцитади, у х д а м г а мана шун
дай ярамас в азифа ни о ли шг а мажбу р цилган с абаб э^а!
ана шу ц урц ув б улд и.
98
— Яъни, К о м р он б ей у н г а у й ла н ма са д е м о ц ч и м и с и з ?
— Ёлго н гапириб н и м а циламан, з$а. М ун а в в а р б у ха-
б а рд ан кейин з^ечам яшамайди.
— Бечоранинг п е шо н ас и шур экан.
— Тугриси, ик ка л ан г из н ин г з^ам п е шо н а н г и з шур.
О рт иц ча м ал ов ат ц и ли б юбо рг анин и б и л д и р и ш у ч у н
ц ул и м б ила н ишора ц и л и б кулдим.
— М е н и аралаштирманг, сиз з^озирча фацат д у г о н а н -
гизни уй л аш ин г из мумкин.
— Нега энди, Фа р и д а х о н им ? Тугри, М ун а в в а р ме-
нинг шунч а й и л л и к д у г о н а м . Л е к и н сиз з^ам ж у д а я хши-
сиз, иннайкейин, б у ишда си зни нг айбингиз, гуноз^ингиз
йуц, ёш цизсиз. Шун инг у ч у н сизга з$ам ачинаман...
Б у сафар я на з$ам д а г а л р о ц м у о м а л а ц и л д и м . М а г р у р
циёфада:
— А чин ишинг из га й у л ц у й м а й м а н ! — д е д и м . — Фик-
римча, э н ди гаплашадиган гапимиз цолмади.
Б ег он а хо тин бир н ар са ахтараётгандай ц у л с у мк а -
сини очиб- ёпаёт ганини к урд им. Гапга х о т и м а б ери ш ни-
я т ид а э к анл иг имни куриб, б и т т а т а х л о г л и ц ц ог о з чицар-
ди.
— Ф а р и да хоним, с у з л а р и м г а балки ишо нма ссиз, д е б
К о м р о н б е й н и н г б и тт а х а т ин и о л и б келган эдим. С а й
дам, к урс анги з хафа б улм ас ми к а нс из ?
Х а т ни аввал ц ул им б и л а н итариб т аш л а м о ц ч и б у л -
дим. Л е к и н хат о иш ц и л и б цуйишдан цурц иб , у н и о л-
дим.
— Хоз^ласангиз сизга т аш ла б кетай, к е йи н уц ир с из .
Э н д и д у г о н а м г а кераги цолмади.
Елк а ла р им ни цисиб:
— М е н г а цам ф ой дас и й у ц , — дедим, — Д у г о н а н г и з г а
х о т и р а б у л и б цолиши мумки н. Уз ида ц олгани м аъ цу л ро ц.
Фацат б ир з умг ин а иж оз ат берсангиз, куз ю г у р т и р и б
чицсам.
К о р о н г и ц уюцл ашиб ц ол ган эди. Да ра хт ла р о ра с и д а н
й у л г а чициб, хатни к у з л а р и м г а яцинл ашт ирд им, б у ёзув-
га у р г а н и б цолганим у ч у н цийналмай уц и й б ош л а -
дим:
Х а т « М е н и н г сариц г у лим », д еб бошланган. К е й ин
б ир цатор тасвирлар.
К у ёш чицишдан аввал д у н ё г а б и л и н а р - б и л и н м а с б и р
ё р у г л и к сочилгани сингари, сариц гулни к у ри шд ан аввал
у н и н г ц алб иг а цам шундай ё р у г л и к ёйилганмиш. « И ч и м -
да анг л аш ил ма с бир цувонч бор. Мен м у т л а ц о а ж о й и б
нарсага й у л иц а м а н» д е я р эди. Низ^оят, у а ж ой иб нарсаг а
99
йулицибди, бир кун кечцурун м у с о ф и р х о н а б о г и д а чи
роцлар ёнади-ю, царшисида сариц г ул ни куради...
М а к ту б ни нг у ёгини жуда шошиб у цид им, т о б о р а цу-
юцлашиб б ор аёт ган цоронгида к узл ар им с а тр ла р ни ш)
цадар ёмон фарц цилардики, цеч нарсани эс имд а олиб
цо ло лм ад и м, д е са м булади. Негадир, м а к т у б н и н г бир не-
ча бор т ак ро р уц иг аним шу сунгги с а трла рин и з^али 3<;ai«:
кузларим у н г и д а к у ри б тураман:
«Р^албим буш эди. Севиш эз^тиёжи б и ла н ёнардим
Сизнинг paco, нозик цоматингизни, бинафша к у зл ар и
нгизни к урд иму , з^амма нарсанинг ранги у з г а р ди »
Бегона х о т и н о гир- огир о ди мл а р б ила н ё нимг а к е л и б
титроц т овуш б илан:
— Фар ид а хоним, сизни хафа цилдим. Л е к и н ишо
нинг...— д е б суз бошлаган эди, мен бирдан с у з и н и чурт
кесдим. М а к т у б н и уз ат иб :
— Нега э н д и , — д е д и м , — хафа ц иладиг ан з$еч ним;
йуц-ку? Бу б у л а д и г а н нарса. Аксинча, сизга ташак
кур з^ам айтмоцчиман. Мен инг к уз имни очдингиз. Э нду
сиздан ижозат сурайман.
Б ошимни х и ё л с и лк и ти б юриб кетдим. Л е к и н у ор
цамдан яна чацирди:
— Фар ид а х оним, яна бир м и н ут га ру х са т бер
сангиз. Д у г ом а мг а нима дейин?
— Ваз ифангиз ни бажарганингизни айтинг. У ёгину
энди узи б ила ди, д еярсиз. Вассалом.
Бегона х о т и н менга яна бир нима д еди, л е к и н меь
ц ул оц со л ма д им, шошиб д арах т л ар ичига к ириб к ет
дим.
К омр он ик ка л ам и зн и нг яна бир бор ярашишимизну
к урмайд иган цоя ё нида у вафосиз м е ни цанчалар кутган
экан — б илмайман. Ле к и н кутишдан т о л и б у йиг а келган-
да, чизицли макт аб д афт а рини нг варагига ё з ил иб , столга
цуйилган шу са трла рни курганда, з^арцолда шошиб
цолар:
« К о м р о н б е й афанди. « Са р иц г у л » р о м а н ин и бошидан
охиригача т ушир ди к. То у л г Ун и м и зча б ир- биримиз ни
куриш йуц. Сендан нафратланаман.
ФАРИДА»
ИККИНЧИ КИСМ
* * *
* * *
1 Н о з и р — министр.
111
ж айини цандай-экан? Вой, шуримга шурва», — д е б уйла-
дим, .
З и н а п анж араси ёнига саккизтами-унтами челак ти-
зи б ц у йи ш и бди . Устига м ен ч о р бо гд а у й н аб юрган тахта-
ларга ухш аш би т т а у зу н тахтани ётцизиш иб, скамейка
цилишибди. У н да бир туда эркак ва хоти н киши ути-
рибди.
Кора ж ун чодрасини ияги тагидан тугнагичлаб ол-
ган, кузлари кук шишага ухшаган бир кекса х о ти н н и
курдиму, ён ига б о р и б , дарди м ни айтдим. М енга ачина-
ётгандай цараб:
— Бу ишда янгилигингиз кури ни б тур и б ди . Ми-
нистрлнкда таниш ингиз йуцми? — деди.
— Йуц. Балки б у л са бо р д и р , лекин билмайман. Бу-
нинг цандай а^амияти бор? — д е б сурадим.
Сузларига цараганда, таж рибали муаллима экани
би л и н и б турган б у кук кузли хо ти н кулимсиради.
— Буни к ей и н ро ц туш ун и б оласиз, цизим, — д е д и . —
Юринг, си зн и бошлангич мактаблар булимига ол и б ки-
рай. У е р д а у м ум и й таълим бул и м и н ин г м удири бей
аф анди билан куришишга царакат цилинг.
М удир ц ора соцолли, ю зи н и чечак бузган хумкалла,
ба р о ц цошли, н ицоятда х ун ук одам экан. К абин ети га
кирганимда, сто ли ёнида тикка турган икки ж увон билан
гаплашаётган эди.
А ёллардан б и р и титраётгани б и л и н и б турган цуллари
билан су м каси дан гижим ц огозларни чицариб, битта-
битталаб с тол га цуйди.
М удир ц ого зл а р н и синчиклаб куздан кечирди, имзо-
ларига, м уцрига царади, кейин:
— Боринг, и см и н ги зн и секретарга ё з д и р и н г ,— деди.
Х оним лар э г и л и б -б ук и л и б , таъзим цилиб чициб ке-
тишди.
— Сиз нима д е й с и з , хоним?
Бу савол м енга тааллуцли эди. Бир оз у зи м н и йуцо-
тиб, д у д у ц л а н и б арзимни айта бош ладим. Л ек ин у бир-
дан сузи м ни кесди. Дагал товуш билан:
— М уаллималик цилмоцчимисиз? И с т е ъ д о д и н ги з
борми? — деди.
Мен у зи м н и яна беш баттар йуцотдим.
— Яъьи д и п л о м д е м о ц ч и м и с и з ? — дедим.
М удир ас а б и й бир царакат билан лабларини бурди.
Бурчакда утирган озги н кишига б о ш и н и сил-
китди.
— К у р яп си зм и буни! О дам бугилмай буладими!
112
И с т и д о 1 билан гувоцном а уртаси даги т а ф о в у т н и з^ам
билмайдилар. Я н а муаллима булармиш ! К ей и н ойлик оз,
ю бораётган ж о й и н г и з узоц, д е б д о д солиш ади.
Кузларим тинди, ер бо ш и м да гир айланарди, нима
дей иш и м ни билмай теваракка ж авдирар эдим.
М удир яна цам дагалроц товуш билан:
— Я на нимани кутиб т ур и бс и з? — д е д и . — Боринг,
билмасангиз, билгандан сура б олинг, И с т и д о ё зи н г.
Мен ш ош и б цолдим; цеч нимага царамай, к абин етдан
оти ли б чициб кетмоцчи б у л и б турганимда, бурчакда
утирган озги н киши уртага тушди:
— Бей а ф а н д и з^азратлари, рух са т берсалар, б и р
огиз гапим б о р э д и , — д е д и ,— Х оним , си зг а битта х о л и с
угитим бор...
Ё оллоц, нималар дейди-я! М ен си нгари хо н и м л а р
муаллималикдан кура з^унарга цавасланиш лари керак
эмиш. Бей а ф а н д и айтганларидек, и с т и д о билан гувоцно-
ма о раси даги ф а р ц н и цалигача билмаганим учун муал-
лималикни эп л а б кетишим асоса н ш убц али эмиш. А гар
з^аракат цилсам, масалан, тикувчи б ул и б , бир куним ни
куриб кетсам булар эмиш.
З и н а дан ту ш и б келаётганимда кузларимга а т р о ф
ц оп -ц о р о н г и куринди. Биров цулимдан ушлади. Х аёл и м
шу цадар пари ш он эдики, до д л а б ю б о р и ш и м га оз цолди.
— И ш и нг нима булди, цизим?
Бу саволни яна бояги кук кузли х о н и м берган эди .
Аламдан, ум и дси зли к дан йиглаб ю б о р м а с л и к учун тиш -
ларимни ц и си б т у р и б воцеани с у зл а б берди м .
У ш ирингина кулимсираб:
— Т аниш инг борм и-й уц лиги н и шу важ дан сураган
эдим, ц и з и м ,— деди , — Майли, х а ф а булм а. Бошца чора
то п и л и б цолар. Юр, сени таниш були м м удирл ар идан б и -
рининг олди га о л и б борай, барака т о п с и н , ём он одаммас.
Яна зи н адан ю цори га чицдик. Кари муаллима б у са-
ф ар м ени каттакон канцеляриядан хи ра о й н а билан аж-
ратиб цуйилган кичкина цужрага о л и б кирди. Бугун чин-
дан з$ам ом адим келишмаётган эди. Ч ун к и у ер да цам
у м ид багиш лайдиган манзарага дуч келмадим. С оц ол и-
нинг би р ёги цора, иккинчи ёги о п п о ц би р аф анди ж и ги -
б и й р о н и чициб, огзидан ут пуркар, руп а р а с и д а м ени н г
би р озги н а анвалги цолимга туш иб д и р -д и р ти траб ту р -
ган бир кекса ходи м н и ур и б ю б о р а д и г а н д а й царакат
циларди.
8-1049 113
О л д и д а турган бир чашка цаз^вани ю вин ди сувни ту-
каётгандай дер аза дан кучага сочи б ю б о р д и , кейин х о д и -
мини эш икдан итни т е п и б чицаргандай чицариб ю борди.
Я нги таниш имни секи н гин а этагидан тортдим.
— Вой улай, т е з р о ц цочайлик б у ердан, — дедим.
Л ек ин цочишга улгурмадик. М удир б и зн и к ури б цол-
ди.
— Келинг, Наима х у ж о н и м 1, — деди.
Жаз^лдор одам нинг шунча тез жаз^лидан туш иш ини
умрим б и н о б у л и б эн д и куришим эди. К андай галати
ф еъ лл ари б ор б у амалдорларнинг, ё тавба!
Кук куз муаллима бир неча огиз су з билан аз^волимни
англатди. М уди р ширин би р табассум билан менга:
— Ж у д а соз, цизим, ж у д а соз. Кел, бу ёцца у т и Р> ку-
р а м и з ,— деди .
Бу цуйдай б е о з о р одам нинг шу топ даги н а кучага
цацвасини сочган, цари хо ди м н и тут дарахтини силкита-
ётгандай си лкиб-силкиб ташцарига итариб чицарган
одам эканига иш онтириш уч ун мингта гувоц керак эди.
— Ю зи нгн и оч, курайин-чи, цизим. У-у-у!.. >^али ёш
бол а экансану. Нечага кирдинг?
— Я ц и н да йигирмага туламан, афандим.
— А ж о й и б . )^арз$олда шундай. Лекин сен шаз^ардан
ташцарига кетолмайсан. Сен учун анча хавф бор.
— Н и м а учун, афандим?
— Н им а уч уни борм и, цизим? Сабаби ошкор.
М у д и р ц а д е б кулар, цули билан ю зимни к урсатиб
Наима х у ж о н и м г а ишоратлар цилар, аммо очиц-ош кор
к ури ни б турган с абаби ни негадир суз билан айтмас эди.
Низ^оят, кук куз хон и м га кузини цисиб:
— М е н бош ца цеч нарса деёлмайман. Узинг хотинлар
тили билан яхш ироц туш унтирарсан, Наима х о н и м ,—
деди.
К ей и н с о ц о л и н и икки ён ига ай ир иб тур иб, у з-у зи га
гапираётгандай илова цилди:
— Аз$, билсайдинг, вилоятларда цанча ярамас, и бни
ярамаслар бор!
М ен з$ам чин кунглимдан ажабланиб:
— А ф а н д и м , и бни ярамаслар дегани н гиз кимлар?
М ен билмайман. Л ек ин с и з цам менга улар йуц ж ой дан
да р е б е р а р с и з ,— дедим.
М удир б у сафар цулларини ти ззалари ни н г кузига
ури б, яна з^ам цаттицроц кулди.
114
— Э!.. Ж у д а с о д д а экансан-ку!
М ен одам ларни би р курганимда ё яхш и к ури б цола-
ман, ё ёмон. К ей и н б у илк з^иссимнинг у зг ар г ан и н и би л-
майман.
Нима у ч унди р, б у киши бирдан кунглимга хуш к е л и б
цолди. Бир т о м о н и оц, иккинчи т о м о н и цоралигича тур-
ган соц ол и шу цадар цизиц эдики, ю з и н и ун г т о м о н га
угирганда б и р д а н ёш кишига ухшар, чап т о м о н г а уги р са
у одам г о й и б б ул а р ди -ю , ур н и да оц с о ц о л л и цари киши
кулимсирай бош ларди.
— Д о р у л м у а л л и м о т д а н 1 шу йил ч иц ди нги зм и , х он и м
цизим? — д е б с у р а д и у.
— Йуц, аф анди м , мен д о р ул м уа л л и м отд а н чиццан
эмасман. «D am es de Sion»2 мактабини битирганман.
— Кандай мактаб экан у?
М удирга у з у н д а н -у з у н изоз^от б е р г а н и м д а н к ей и н
дипломимни узатдим. У французча билмайдиганга ухшай-
ди. Буни билдир м асл и к учун, цогозни у ё г и д а н -б у ёгидан
царар, цулида айл анти риб курар эди.
— Яхши. Аъло!..
Наима хоним :
— Ж о н и м , б е й аф анди, сиз яхш илик цилишни сева-
сиз, шу цизни б у ш цайтарманг, — д е д и так а л л уф еи з ци-
либ.
М уди р цош л арин и чимириб, с о ц о л и н и ти тиб т у р и б
уйлар эди.
— Ж у д а со з, ж у д а с о з , — д е д ^ .— А м м о би зн ик и л ар
бу мактабнинг ди п л ом и н и цабул цилишармикан?
Эсига б и р нарса тушгандай, цулин и сто л га урди -ю :
— К изим , И с т а м б у л руш дияларидан 3 б и р и д а ф р а н
цуз тили муаллималигини сурасанг, цалай буларкин?
Булди, у ёгини узи м ургатиб цуя^ан. Т угри И с т а м б у л
М а о р и ф м удирлигига борасан...
Мен дарров ун ин г сузи н и б у л д и м :
— И с та м б у л д а цола олмайман, и л о ж и йуц, а ф а н
д и м ,— д е д и м , — Албатта, вилоятлардан б и р и га кетишим
керак, м аж бурм ан.
У ш ош иб цолди.
— Камол топ! — деди, — Уз хох,ипш би лан А натолия-
га кетмоцчи булган муаллимани б и р и н ч и марта учрати-
1 Д о р у л м у а л л и м о т — х о т ин- ^и з л а р б ч л и м юрти.
2 „Dames de Sion» 1843 йилда А л ь фо п с ва Т а д о р Ра т и с т о н л а р
т омомпда п я ^ у д и й л а р н н католшека а й л а н т и р и ш у ч у н т а ш к я л цнлнн-
ган *;излар ди ний мактаби.
3 Р у lu д п я — Т у р к и я д а турт с и п ф л и б о ш л а и г и ч мгкттб.
115
шим. О ф а р и н , б и з муаллималаримизни И стам б ул да н чи-
царгунча царо терга туш и б к етам изу!'С ен нима дейсан,
Н аима хуж оним?
М у ди р мендан гумонсирарди. М угамбирлик билан
м ен и текширар, оилам з^ацида саволлар бе р ар ди . Бо-
ёциш н и тинчитгунча ж они м бугзимга келди.
М у д и р утирган еридан: «Шаз^об а ф а н д и !» д е б чацир-
ди. Ж а в о н билан канцелярия уртасидаги эш ик да кички-
на, чуваккина бир йигит куринди.
— М енга цара, Ш ацоб афанди, б у хоним ц и зн и олиб
чиц, А н атоли яда муаллималик цилсам д е й д и , и сти до
ё з и б кел, узи м кураман.
Э н д и ишим битгандай цувонар, м удирн и н г буй ни га
ос и л и б , соц ол и н и н г оц т ом он и д ан -у п г и м келарди.
Шаз^об аф анди мени канцелярияда цогозлар тицилиб
ётган бир стол ёнига утцазди, мудир тайинлаган илти-
м о сн о м а н и ёзиш учун менга саволлар берар, жавобла-
римни б и р парча цогозга цайд цилиб борарди. Б у камба-
гал циёф а, касал башара маъмурда цурцоц, з^уркак бир
з^олат б о р эди. Савол б ер г ан и юзимга цараганда 'з^адеб
киприклари пирилларди.
Д е р а за ён и д а турган урта ёшли иккита секретарь бир-
би р и билан з^адеб пичирлашар, ора-сира би зг а ер ости-
дан цараб цуйишарди. Бири:
— Шаз^об, сен бугун цаттиц чарчадинг, бутам. Куй,
шу и сти до н и б и з ё з и б бер а цолайлик, — деди .
— }^али кунглимда бир о з шодлик бор, тилим з$ам
тинч турмайди.
)^еч цандай м уносабатй б^лмаса з^ам:
— Бу и д о р а да уртоцлар бир-бирларига мунча яхши
гамхурлик цилишар э к а н ! — дедим.
Шаз^об аф анди ц и п -ц изари б бош и ни эгди. К а^дам,
б и р о н н о у р и н нарса цилиб цуйдимми? ^ а р ц о л д а шунга
ухш ай ди. Чунки нарёцдагилар з^ам кулардилар. Н има де-
йиш ганини аниц билолмадим, лекин биттасининг: «М у-
аллима хо н и м анча пишиц, цув» деганини у ц и б цолдим.
Бу су зл ар н и н г м аъноси нима экан? У аф анди лар нима
дем оц ч и эдилар?
И с т и д о н и н г цора тексти би р неча марта м у д и р ёнига
б ор и б -к е л ди . К изил си ёц билан чизилиб, учирилгандан
сунг т озага кучирилди. М удир:
— Бор энди, цизим. Оллоз^ цулласин. М ен цулимдан
келганича ёрдам ц илам ан,— деди.
Ёнида бо ш ц а одамлар булгани учун о ртиц б и р нарса
д ей и ш г а боти н м адим . Л ек и н б у ц о го зн и кимга ю б о р и -
Нб
шимни, нима де й и ш и м н и билмас эдим. З о р а Наима х о -
нимни тагин к ури б цолсам деган ум ид б и л а н теварагим-
га цараган эдим, кузим Ш ацоб а ф а н д и г а тушди.
Кичик котиб зи н а да би ровн и кути б тур га н эди. К уз-
ларимиз туцнаш келганда уялинцираб б о ш и н и эгди. Бир
нарса д еги си келса цам, юраги дов б е р м а ё т г а н и с е зи л и б
турарди. Ёнидан у т и б кетаётиб тухтади м .
— Бугун сизга куп зацмат етказдим, — д е д и м . — Э н д и
б у н и цаерга о л и б б о р и б бериш имни цам лутф ан ай ти б
беролм айси зм и , афандим?
У цануз кузларини кутармай турарди. Б у ю к бир мар-
з^амат с ураб ёл вораётган дай юмш оц, ти т р о ц товуш
билан:
— А р и за н и н г орц аси дан юриш ц и й и н нарса, цам-
ш и ра 1 хоним, — д еди . — Рухсат б е р с а н г и з , и с ти дои н ги з
билан каминангиз машгул булса. Сиз б е з о в т а булманг.
Фацат ора-си ра канцелярияга учраб т ур са н ги з.
— К ачон келай? — дедим.
— Икки-уч кундан кейин.
Иш нинг икки-уч кунга чузилиши та ъ б и м н и хира цил-
ган эди. Лекин келиб-кетиш роса би р о й г а чузилди. Бе-
чора Ш ац об а ф а н д и н и н г гайрати б ул м аса, балки яна
з^ам чузилармиди.
Ундай-мундай дей иш ади -ю , лекин эркаклар ор аси да
з^ам анча о дам ох ун л а р бор. Бу йигитчадан курган яхши-
лигимни цеч цачон унутмайман. М е н и эш и к да н курган
соати ч о п и б келар, зи н а теп аси да кутиб турарди.
У цули Да ц огозлари м билан х о н а д а н -х о н а г а цатна-
ганини куриб, уялганимдан ерга- к ир иб кетар, цандай
м ин натдорчилик билдирсам , д е б ц ийналар эдим.
Бир куни кичик котиб б уй ни н и латта билан бо гл аб
олган эди. Б у ги л и б йуталар, гапирганда н а ф аси ц иси б
цоларди.
— Касалмисиз? Нега шу ацволда и д о р а г а келди-
нгиз? — д е б сурадим.
— Бугун ж а в о б билиш учун к ел и ш и н ги зн и би лар-
д и м , - деди.
Б е и х ги ё р кулдим. Бу са ба б була олармиди?
Ш ац о б а ф а н д и б уги ц товуши би л а н давом этди:
— Табиий, бо ш ц а ишлар цам бор. Б и л асиз, мактаб-
лар янги очилган.
— М енга б е р а ди г ан яхши ж а и о би н ги з борми?
— Билмадим. ^ о г о з л а р и н г и з Хнлц м а о р и ф и м удири -
) ^ 1 н ш и р а — о па ё сппг ил (ф о р сч а ).
117
да. Келсалар узлари билан гаплашаман, девди.
Х алц м ао р и ф и мудири хумрайган ю зи га яна з$ам даз^-
шат цуш иб турган цора к узой нак тациб олиб, о л д и д а де-
валаниб ётган би р цучоц ц огозни би тта-битта и м золаб
ерга отар, оц муйловли к оти б х у д д и намоз уц иётган дай
э г и л и б -б у к и л и б уларни йигарди.
К урца-писа:
— А ф а н ди м , м ени уч расин деган э к а н с и з ,— дедим.
Ю зимга царамасдан, дагал товуш билан:
— Сабр цил, хоним. Курмаяпсанми? — д е д и .
О ц муйловли коти б куз-цош лари билан кутиш имоси-
ни цилди. А й б иш ц ил и б цуйганимни ту ш у н и б , бир
неча цадам орцага чекиндим. П арда ён и да к у ти б тур-
дим.
М у ди р цогозларни тугатгандан сунг к узо й на ги н и ол-
ди-да, румолча билан шишаларини артиб ту р и б :
— И с т и д о и н ги з рад ц и л и н д и ,— деди, — З а в ж и н г и з-
н ин г хизм ати уттиз йилга етмапти.
— М ени н г истидоимми, афандим? Бунда б и р хато
б у л м а с и н ,— дедим.
— Сен Хайрия хон им эмасмисан?
— Йуц, мен Ф аридаман, афандим.
— К айси Фарида? )^а, эсим га тушди. Куп а ф с у с , сиз-
ники з$ам шундай. М актабингизнинг М а ор и ф м ин и стрли -
гида и ноб ат и йук экан. Б у диплом билан с и зн и ишга
тай и н лаб булмайди.
— Хуп, лекин м енинг тацдирим нима булади?
Бу м аъносиз савол и х т и ё р с и з лабларимдан учди.
М у д и р яна кузой наги н и тацди, кейин мен би л ан з^азил-
лаш аётгандай цилиб:
— Э н д и у ёгини, и ж озати н ги з билан, у зи н г и з била-
с и з , — д е д и . — Ш унча ишлар устига си зн ин г з^ам тавди-
р и н ги зн и уйлайдиган булсак, з^олимизга вой.
Умримда зазф и н и з^еч маз^ал унутм айдиган минут-
ларимдан би р и шу эди. )^айз$от, таеди ри м нима була-
ди?!
Я хш им и-ём онм и, йилларча заз^мат чекдим. Ш у ёшим-
да энг у зо ц ерларга отланган эдим. Ш ундай булгани
з^олда м ени цувмоедалар. Э н д и мен нима циламан? Яна
х ол а м н и н г уйига цайтганимдан кура, улганим яхши!
Чицмаган ж о н д а н би р у м ид д е б , нариги м уди рн и н г
ол ди га ю гурдим. Йиглаб ю б ор м асл и к учун тиш ларимни
ц и си б туриб:
— Бей афандим, м ен и н г ди плом и м ярамас эмиш,
нима цилай э н д и ? — деди м .
118
ТТТу сузл арн и ай ти б т у р и б узи м ни а н чаги на й у ц о т и б
ц уйибм анм и, б о ё ц и ш цаттиц хаф а булди.
— М ен нима цилай, цизим? Бировга б и р о в н и н г ж о н и
ачимас э к а н ,— деди.
Ш у шафцат ю раги м га анча далда б ул ди .
— Б ей аф андим , мен, албатта иш т о п и ш и м керак.
}^еч ким хо^ламаган, э н г у зо а д а г и ц и ш л оц б у л са ^ам
майли, ж о н - ж о н д е б борам ан, — деди м .
М удир т у й ц у сдан э си г а б и р нарса туш гандай:
— Тухта, ц и з и м ,— д еди , — Яна б и р таваккал-да...
Бурчакда, д е р а за ё н и д а новча, б а р в ас т а б и р б е й га
з е т а у ц и б утирган эди. Ю зи к у ч а т о м о н г а у г и р и к л и к бул-
гани учун, э н д и о ц а р а бош лаган сочлари б и л а н с о ц о л и -
нинг би р ц исм и ни ги на к ури б турган эди м .
М удир шу кишига цараб:
— Б ей аф андим , б и р зум гина и ж о з а т б е р а ди л а р -
ми? — деди.
У з;еч нима дем а сд а н угирилди, орир-огир одимлар б и
лан ён им и зга келди.
М уди р цули билан м ени курсатиб:
— Б ей афандим, с и з с авобн и яхши к урасиз. Бу цизча
ф р а н ц у з мактабини б и т и р и б чиццан экан. Аз^волидан,
сузла ри да н к ибор о и ла б о л а с и эканлиги б и л и н и б т у р и б -
ди. Лекин, би л асиз, ш уру гавгога уч рам ай ди ган б и р -
гина оллоз$. И ш лам аса булм ас экан. Э н г у з о к , ц иш лоцца
б ул са з^ам борам ан, д ей д и . Б и знинг к атт а к он л ари м и зн и
узи н г и з биласиз-ку. Т а в си ф га нима з^ожат? «Б у л м а й д и !»
д ей и ш а ди -ю б е з б у л и б туравериш ади. Сиз м инистр б е й
аф анди га бир-икки ориз шипш иб цуйиш марз^аматида
бу л са н ги з олам гулистон-да, ж оним б е й а ф а н д и , — д еди .
М уди р б у с у зл а р н и гапира туриб, у н и н г б е м ав р и д
мез^нат ю ки о с т и д а чука бошлаган елк ал арин и силарди.
Кийиниш идан, у з и н и тутиш идан мен таниган одамлар-
нинг э^аммасидан бош кача эканлигини туш ун ди м . М у-
ди рга цул оц с о л и б т у р и б астагина эгилди , я х ш и р о ц
эшитиш учун цулин и цулогининг о р ц а с и г а цуйди.
Бир о з цонли, л ек и н юмшоц, мунгли к узл ари н и м енга
угирди, б угиц би р товуш билан ф р а н ц у зч а сузл ай б ош -
лади. К ай си мактабдан чиццанимга, цандай уциганимга,
нима цилмоцчи эканим га ои д саволлар б е р д и . Кдйтаргам
ж авоблари м дан х у р с а н д булгани с е з и л и б турарди.
Биз с у зл аш и б т ур га н и м и зда булим м у д и р и нашъа ци-
л и б куларди.
— Ф р ан ц у зч ан и бу л б у л д а й сайрайди-я, ё оллоз^!
Турк щ и з и учун мацтовга сазовор бир ф а з и л а т ,— д ея р ди .
119
Г улмисол хал ф а >$ар доим: « О й н и н г у н б е ш и цоронги
булса, ун беши ёруг», деярди. Мана энди каттакон шоир
эканлигини мен кейинча б и л и б олган уша м е ^ р и б о н ки
ши менга цараб турганда, мен учун ^ам ой н и н г ёруг
кунлари яцинлашиб келаётганини се за бош ладим. Бир
о й дан б е р и аста-секин й у цота борган хуш вацтлигимни
яна т о п и б олдим.
У киши менга шу дамгача э^еч кимдан эшитмаган
чирой ли сузларни суйлагандан сунг, мени м ин и стр каби-
нети га етаклаб кирди.
У у т и б борган да ходи м л а р уринларидан турар, эшик-
лар эса гуё у з-у зи д а н оч или б кетарди.
Ярим соатдан сун г Б... вилоятидаги м арказий руш-
ди я да буш булган географ и я ва раем дарси муаллимлиги
урн и га тайинландим.
Ч олицуши уша оцш ом А й ю б г а цайтаётганида с у ю н -
чидан учиб борарди. Б ун дан б у ё н у >$ам у з н о н и н и узи
топадиган инсон эди. Э н ди ^еч ким унга н ом и мар^амат
ва ^имоят д е б аталган ш аф цатсиз ^ацорат т о ш и н и ота
олмайди.
Уч кундан сунг бу т у н расмият тугалиб, йул харажат-
ларини ^ам олдим.
Бир куни са^арлаб Гулмисол хал ф а м е н и кемага
о л и б чивди. Ш а ^об а ф а н д и тонгда лиманга келиб, би з-
ни кутиб турган экан. Б у йигитчанинг одамгарчили-
гини ула-улгунимча унутмайман. 5^амма иш имни барта-
раф ц илибди, б оради ган еримдаги мусофирхона
адресигача ^еч би р нарсани эсидан чицармабди. ^ о з и р
^ам боглиц бу й н и г а зарар цилиши аниц б ул ган лиман
шамолига, нам ^авосига царамай, менга оц йул тилагани
келди.
Чам адони м н и ва йул з^адяси цилиб келтирган кичкина
цутичасини каютага у з цули билан жойлаш тирди. К ейин
неча цайта пастга туш и б чициб, каюта ходи м л ари га бир
нималар тайинлади.
Кема лангардан буш агунча п ал убани н г б и р четида
утирдик.
Одам айрилиц со а ти д а тинмай гаплашиши, б о р гапи-
ни ай ти б олиш и керак эмасми? )^олбуки, шу бир соат
ичида Г улм исол х ал ф а иккаламиз ж у д а б о р с а ун огиз су з
айтгандирмиз. У хира кук кузлари билан д е н г и зн и т о м о
ша цилар, цулларимни у й н а б утирарди. Л ек ин кема лан
гардан буш аётган да о ртиц чидаб туролмади: « О н ан гн и
)^ам шу ер да кемага утцазганман, Ф арида. А м м о у сенга
ухш аш ёлгиз эмасди. Х у д о хоцласа, се н и мана шундай
120
яна цучогимга о л ам ан »,— деди. К ей и н з^унграб йиглай
бошлади.
Шаз^об аф а н ди н и н г ё н и м и зд а экан и га царамай, мен
з$ам узи м н и тутолм айдиган бир а л ф о зд а эди м . Л е к и н шу
дам би рдан с у р о н кутарилди: «Туш, хо н и м , з^озир зи н а
ол и нади !» дей и ш ди -ю , б о ёц и ш х а л ф а м н и елкаларидан
уш лаб тор тиш а-тортиш а зин адан т у ш и р и б ю б о р и ш д и .
Кичик коти б з^амон ё н и м да турарди. Раз^мат айтиш
уч ун цулимни узатганимда, ю зи сап -сар гай и б, кузлари
т у л и б турган и ни курдим. Биринчи м арта ю зимга д а ди л
цараб, отим ни сурашга ж уръат этди. К ейин:
— Ф арида хон им , бу тун лай кетяп си з, шундайми? —
деди.
А й р и л и ц дам ларининг теги рм он тош и дай усти м га
тушган огирлигига царамай, кулгидан у зим ни тутол -
мадим.
— Я на цандай шубз^а булиш и м у м к и н ? — деди м .
У ортиц з$еч нима дем ади, цулини цулим дан чицариб,
ю гурганича зинадан туш и б кетди.
* * *
Д е н г и з с аф а р и н и ж у д а яхши кураман. О л ти -етт и ёш -
ларда, кичкина болали ги м да отамнинг аскарлари би л ан
бирга цилган саёз^атимнинг гашти з^али з^ам ди л и м д а
яшайди. Кема, ундаги одамлар, з^атто Х у с а и н з^ам эси м -
дан чиццану, л ек и н катта ден ги зд а н у ч и б утган б и р цуш-
нинг э с и д а нимаики ц олиш и мумкин булса, м е н д а з^ам
ж у д а б о р с а ушанчалик н арса цолган. )^ар тар а ф и оц ар
чироцлар билан тулган мовий б у ш л и в д а учиш гашти!
Д е н г и зн и н г мендаги кенг огуш таъсирига царамай, палу-
бада туролмадим; кеманинг тумш уц т о м о н и д а н ай лани б
у т и б каютамга туш и б кетдим, Шаз^об аф а н д и келтирган
цутича ч ам адоним нинг у с т и д а турган эди . Н и м али гин и
билгим цистаб очдим. Бир цути ф о н д а н . . . 1 М е н д у н ё д а
энг яхши курган нарса!
Кичик к оти бн и н г з^адяларидан б и р и н и о л и б лабла-
римга келтирдим. Л ек ин шу дам б и р да н и г а к узларим га
ёш чиади. Н ега б у н да й йигладим — билмайман! У зи м н и
тутиш га интилган сарим куз ёшларим ортар, к у к си м да
би р нарса т и ц и л и б турарди. С абаб си з и з т и р о б и м м ана
шу б еч о р а к о н ф е т д а н келаётгандай, у н и б е и х т и ё р ж о й и -
га со лди м у , цутини каютамнинг кичкина д е р а з а с и д а н
ден ги зг а ул оц ти рди м .
1 Ф о н д а н — ичига л ик ё р жо й л а н г а н ш о к о л а д л и к о н ф е т .
121
^ а , д у н ё д а куз ёш ларидан з^ам бем аъни н арса бул-
майди. Б уни туш унаман. Ш ундай б у л са з^ам, м ана з^озир,
шу сатрларни ё з и б турганимда з^ам киприкларимдан ёш-
лар цуйилиб, олдимдаги даф тар варагини цабартирм оц-
да.
Ё б у таш царида ш арпасиз ёгиб турган ём гир таъсири-
микан? )^озир И стам б ул цалай экан? У е р д а з^ам шундай
ём гир ёгяптимикан? ё к и К узётоги даги бог з^озир ой ёг-
д у с и д а п ори л лаб ёняптимикан?
К ом рон , ёлгиз сен д ан г и н а эмас, сен б о р ерлардан
з^ам нафратланаман!
* * *
Б угун эрталаб уйгонганим да, неча кундан б е р и давом
этган ёмгир тинган эди. Булутлар тарцалибди. Д ер а зам -
н инг руп араси даги ю ксак тоглар те п а с и д а тум ан ни н г
н а ф и с пардалари торти либди .
К ечаси ётаётиб, де р а зан и ё п и б цуйиш эси м д а н чиц-
цан экан. Енгил тон г ш абадаси каравотим ёпицларига,
тузгиган сочларимга туш и б турган цуёш н урл ари н и са-
риц иплар сингари з^илпиллатар, гоз^о у з и б ташлар
эди.
М у с о ф и р х о н а н и н г мана шу кичкина н о м е р и д а беш
кундан б е р и асабларим зи ё д а с и билан б узи л ди . К ечаси
б и рдан у й г о н и б кетдим, царасам, бетларим ц иров туш-
ган я п р о ^ а р сингари ивибди. Болишим з$ам з^ул. Демак,
у й ц у д а йиглаганман. М ана эн д и би р парча ц уёш кунг-
лимга нур с о ч и б , у м иди м ни яна ж онл а н ти р а ёти р , менга
мактаб ё т о ц х о н а с и д а кутиб олганим баз^ор сабоз^лари-
нинг з^афифлигини бахш этаётир.
Бугунги кун м енга ху ш х аб ар келтириши керак. Э н ди
цур^адиган ж о й и м цолмаган эди. С ую ни б, ур н и м д ан сак-
раб турдим. Э с к и бичим умивальник ол ди да т у р и б ю вина
бош ладим.
Т о з а б у л о ц сувига бош чаларини чукириб олган цуш-
лар сингари, м ен з^ам сувни атрофимга, рупарадаги ойна-
га сачратар эдим.
Э ш и к сек и н тациллади, кейи н З^ожи халф ани н г:
— Сабоз^и ш арифлари хайрли булсин, о т и н цизим.
Б угун яна эр та турибсан-да? — деган о во зи эш итилди.
Ш ух би р товуш билан:
— Б он ж у р , ^ о ж и халфа, — д е д и м .— Ш унац а булди.
Уйгонганим ни цаердан билдингиз?
}^ожи х а л ф а кулди.
— Х дй рон м ан , цушга ухшаш чирциллаб турасан.
Э^ацицатан, цушга ухшашлигим б о р л и г и г а у з и м д а з^ам
ишонч п ай до б у л а бошлаган эди.
— Н о н уш тан гн и ол и б келайми?
— Б угун н онуш та цилмай цуя цол сам булмайдими?
О в о з б у саф ар жаз^л цилди:
— Йуц... булмайди! М енга бун аца гапингни цуй. Ку-
чага чициш йук, кунгил очиш йуц, ц ам овдаги одам дай
хонага тицилдинг-'цолдинг. Э н д и овцат з^ам ем айди ган
булсанг, рупарангдаги цушнингга у х ш а йсан-цоласан.
5^ожи халфа кейинги жумлани нариги номердаги цуш-
нига эш иттирмаслик учун огзи ни ц у л ф теш игига ц уй и б ,
ов о зи н и пасайтириб айтди.
)^ожи хал ф а билан ж у д а з$ам д у с т л а ш и б кетган
эдик. Биринчи куни саз^арда у й го н ди м у, дарз^ол кийи н иб,
п о р т ф ел и м н и цултицца урдим-да, м у с о ф и р х о н а зи н а с и -
дан пастга сакраб-сакраб туша бош л ади м . Х о ж и х а л ф а
яна уша о ц ф артуги ни тутиб олиб, кичиккина з^овуз
лабида н аргил а 1 тозалаётган экан.
М ени куриши билан цирц йиллик дустлардай:
— А н а хол ос, Ф арида хоним, нега м унча барвацт уй -
гондинг-а? Й улдан чарчаб келган, з$али тушгача у хл ай -
ди, д е б у й л о в д и м ,— деди.
М ен кулиб:
— Вой, тушгача ух л аб буладими? И ш га келган муал-
лима тушгача цандай ётади? — дедим.
З^ожи халф а наргиласини б и р ёцца ц у й и б, цуллаРини
белига тиради.
— М у н и цара! Узи ёш бола, куча чангитиб мактаб
цатнайдиган зингарча-ю, яна б у киши у ц и т ган и б о р а р -
м и ш ! - д е б кула бошлади.
М а о р и ф министрлигидан тайин ц о гози м н и олган
минутим дан бош л аб шухликларни йигиш тириш га маж-
б ур эдим. Л ек ин ^ о ж и халф анинг м ен и ёш бо л а у р н и д а
курганига чидаб туролмай, яна шухлигим цузи ди , п о р т
ф ел и м н и тупдай о ти б, яна тути б олдим.
Бу з^аракатим )^ожи ха лф ани н г к а й ф и н и чог цилди,
чапак чалиб ю бо р ди .
— Ёлгон айтмабманми! Мана, з$али з$ам ёш бол а -
с а н ,— д е д и ца^цаца у ри б.
М у с о ф и р х о н а хизм атк ори билан шунчалик маймана
булиш цанчалик тугри экан, б у н и с и н и билмадим . Л е к и н
мен з$ам унга цуш илиб кулдим, кейин у ё ц - б у ёв д а н анча
гаплашдик.
123
^ о ж и халфа: « Н о н у ш т а цилмай мактабга кетмай-
сан», — д е б оё г и н и ти раб туриб олди.
— У цароцчилар о р а си да кечга довур оч ю р и б була-
д и м и ахир, уйласанг-чи, хужоним? )^озир с е н г а пишлоц,
с у т о п к е л и б берам ан. И ннай к ейи н , афандим, б у г у н би-
ринчи кун, шунмнг учун унча шошмасанг з$ам б у л а д и ,—
д е б мени цуярда-цуймай з^овуз лабига утцазди.
Вацт эрта булгани учун м у с о ф и р х о н а з^овлисида з^али
з^еч ким йуц эди.
>^ожи х ал ф а рупарадаги дуконлардан би ри га цараб:
— Мулла, би зн и н г муаллимамизга И стам бу л тешик-
кулчалари билан сут ол и б кел, — де ди -ю , кейи н мен то-
м онга угир или б, уни мацтади: — М улланинг сути сут-
ж он да! С изларнинг И стам були нги здаги сутн и бун ик и -
нинг ол ди да чилим суви деявер.
^ о ж и хал ф ан и н г ривоятига кура, Мулла си гирларини
ё зи н -ц и ш и н н о к билан боцар, шунинг учун сути д а н нок
з^иди келиб турар эмиш.
К ари армани б у си рни айтиб тур иб, менга се к и н ку-
зи н и ц и с и б цуйди, кейин:
— Л ек и ги н М улланинг узи д а н з;ам андаккина нок
з^иди келиб т у р а д и ,— д е б цазиллашди.
М ен ц овуз б у й и д а н он уш т а цилиб тургунимча, ^ о ж и
халфа, б и р ё е д а н , чилимни чаяр, иккинчи ёц дан, шаз;ар-
нинг битм ас-туганм ас гийбатларини айтиб, м ен и кулди-
рарди. Ё х у д о , б у одам билмайдиган нима б о р экан? У
мактаб м уаллималарининг хатти-з^аракатларини, цатто
улардан цар б и р и н и н г цандай, цанча кийими б о р л и г и н и
з;ам мукаммал биларди.
Н он уш та цилиб б у л и б урнимдан турган эдим.
— Ш ощ м ай тур, у зим бош лаб бораман. Мактаб-
ку яцин-а, л ек ин йули i^ypFyp чатоц, адаш иб цола-
с а н , — деди -да, оц соц оёги билан олдимда ли конглаб
б о р и б , м ени марказий руш ди ян и нг яшил б у ё ц л и ёгоч
да р воза си ол д и д а н о л и б чивди. У булмаса, б у цингир-
цийш иц кучаларда адашиб цолишим турган ran
экан.
Т аш царисидан цанчалик х ар об куринмасин, ба р и бир,
кунгил цуйиш нияти билан кирган мактабимда м ени цан-
дай ф ал окат царш илаганини б атаф си л су зл аб бери ш им
керак.
К о р о в у л х о н а д а з;еч ким йуц эди. Богдан у г и б кста-
ёти б, цулида эск и чарм п ор тф е л ь билан чикиб кела-
ётган б и р х о т и н г а дуч келдим. Э г н и д а катак матодан
цилинган ч орш аф, бетид-а маркам ёпилган икки ца-
124
ват парда б о р эди. М ени к ури б ту х т а д и , синчиклаб
царади.
— Н има иш ингиз б о р эди, хоним?
— М у ди р а х о н и м н и курмоцчиман.
— Б и рор ишингиз борми? М у д и р а менман.
— Ш ундайм и, афандим, — дед и м . — М е н г ео гр аф и я
ва раем дарсл ари га тайинланган ян ги муаллимангиз
Фаридаман. Кеча Истам булдан келдим.
Катак чорш аф л и мудира ю зи н и очди. М ени ю ц о р и да н
пастгача кузи билан с у зи б чивди, к е й и н т ар а д д уд л ан и б
гапирди:
— Бу ерда б и р о н хато б ул м аси н тагин, цизим. Тугри,
бизда географ и я ва раем м уаллим асининг урн и буш эди.
Лекин би р ^ а ф т а б ур ун Г ели бул и мактабидан б и тт а
муаллима ю б ор и ш ди .
М ен узи м н и тамом й уцотиб цуйдим .
— Б ундай булишиГа з^еч ацлим етм ай ди, а ф а н д и м ,—
д е д и м ,— А х и р м ен и М аори ф м и н и стр л и ги да н ю б о р и щ -
ди-ку! Б уйруц п ортф елим да.
М уди р а тор, чукик пеш онасига ч и ц и б кетган цошла-
рини кутарди-да, ю зимга ^айрат би л а н цараб:
— Вой х у д о , вой худо! Кани, беринг-чи, б у й р у г и -
нгизни б и р к у р а й ,— деди.
Б оёциш х о т и н цогозни бир неча марта уциди, тари-
хига царади, кейи н бошини ли циллатиб:
— Бунака хатолар булиб т у р а д и ,— деди, — Билмас-
дан, иккалангизни ^ам бир ури н га тайинлаш ибди. Вой
б е ч о р а }^урия хоним -эй!
— Х У Р ИЯ х о н и м ким, афандим?
— Г ели були дан келган ^алиги муаллима. Узи яхш и-
гина ж увон. У е р н и н г з^авоси м и ж о зи г а тугри келмай, шу
ё о д а келган. О б б о , бечоранинг б о ш и д а кургилик б о р
экан-да.
— Фа^ат у эмас, мен ^ам ё м о н а^волдаман, а ф а н
д и м ,— дедим.
— }^а, б у н и с и ^ам тугри. М асала б и р ё^лик булгунча,
у бечор ани дилгир ^илмай турайлик. М е н э^озир би р иш
билан м а о р и ф булимига кетяпман. Ю ринг, бирга б о р а
^олайлик. З о р а б и р о н йулини топсак.
М а о р и ф бу л и м и н и н г мудири иш билан келган одам-
ларга у х л а б ^олгандай кузларини ю м и б у т и р и б м уомала
^иладиган, су зл ар и н и у й ^ уси р аётг а н да й б у л и б -к е с и б
гапирадиган, теп са-тебраи м ас, огир таби атли киши экан.
У б и з н и н г гапимизни юраги с и ^ и л и б у т и р и б эшитган-
дан сун г салмо!^ланиб гапирди:
125
— М ен нима ^илай? У злари шундай ^илишганки,
шундай булган-да, И ста м бу л га ёзайлик-чи, курамиз,
^андай ж а в о б келар экан.
Гапга ба лан д буйли бир киши аралашди. М е н бу н и
калта нимчаси остидан чи^иб турган ^изил б е л б о г и г а
^араб аравакаш булса керак, д е б уйлаган эди м . К ейин
билсам, були м котиби экан.
— Т ар и х и га ^аралса, б у хоним тугри си да бери л ган
б у й р у н я н г и ,— д е д и котиб, — Ш унинг учун б у кишини
м а^бул булган, j;aiyvH д е б э$исоблаш керак.
М у д и р м у д р а б ути р и б ха ё л сураётгандай у й л а н и б
1>олди, кейин:
— Й у 1>, гарчи б у тугри б у л с а з^ам, лекин у н и с и н и иш-
дан четлатиш ту г р и си д а б у й р у ^ йу^. М йни стрли к дан су-
раб а н и ^ а й л и к . Саккиз-ун кун ичида ж а в о б оламиз.
Сиз э^ам, м у д и р а хоним, унгача сабр ^илиб т у р а с и з ,—
Деди.
Катак чорш афли м удира ор^асидан яна уш а ^ингир-
^ийш и^ кучалар билан мактабга судралиб келдим. Кош
ки э д и тугри м у с о ф и р х о н а г а кета долган булсам!
^ у р и я х о н и м ^ир^ беш ёшларда, ^орача, паст буй,
тажанг х о т и н экан. Во^еадан хабардор бул ар -б ул м ас
ю зи баттар ^орайди, кузлари олайди, ингичка бу й н и -
нинг икки том он идаги том ирлари бу р т и б чицди. К ей и н
болалар бай рам и да ш ишириб чийиллатадиган пуф ак
сингари овоз чи^ариб ф а р ё д кутарди:
— Э, х у д о , б у нима деган ran, дустлар! Б у ^андай
шурлик!
)^урия х о н и м ерга й и^илиб, э^ушидан кетди.
М уаллимлар хо н аси да т у п о л о н кутарилди. К узо й н а к
та^иб олган б и р ^ари муаллима эшикка тупланган у^ув-
чиларни ^ айдар, уларни зу р га туси б турарди.
У^итувчилар )^урия х у ж о н и м н и диванга ёт^ и зи ш ди ,
ю зи га сув с еп и ш ди , нашатир з;идлатиб, куйлагининг ё^а-
ларини ечишди, бурга талаган кукрагини иш^ашди.
М ен б утун л ай узим ни й у ^ о т и б ^уйдим, ц улим да п о р т
фель, нима ^илишимни билмай бурчакда ж им турдим.
^ а л и эш икдаги у^увчиларни ^увиб чи^арган м уал ли
ма к узой н аги устидан м енга хум рай и б ^аради.
— К изим , одамгарчилигингга ^айрон б у л и б ^олдим!
Бунинг у сти га яна кулиб у т и р и б с а н ,— деди.
Таъна ^илишга х , а ^ и б о р эди. А ф су с к и , у зи м н и
тутолмай кулимсираётган эдим. З^урия х он и м дан эмас,
узи м ни й у ^ о т и б ^уйганимдан кулаётганимни у б оё^ и ш
^аердан билсин?
126
Лек ин кулган б и р м енгина эм ас эди м . У зун буй л и,
тим i^opa кузли би р ёш ж увон з^ам п и ^ и л л а б кулаётган
эди. У ёнимга келиб, ^улогимга шивирлади:
— Билмаганлар: б у х о ти н н и н г э р и у сти та х о т и н
олипти, уйига кундош ол и б к е л ип ти , д е б уйлайди.
Улай агар, ш айтонлагани йу^, аламидан ^иляпти.
З^урия хо н и м кузларини очди; б у р н и д а н , бетлари дан
сув' о^ар эди. ^ о р н и д а бо м б а п ортл аган дай гуриллатиб
кекирар, б ош и н и ликиллатиб чин^ирарди:
— Вой дустлари м , менга нима булди? Ш унча ёшга
кирганимда з^али бо ш и м да шу с авдолар з^ам бор
эканми?!
«Б ул бул н и н г ш ури — тилидан» д е й и ш а д и , тугри ran.
М ен яна бир эз^тиётсизлик ^илдим. К а^ си гурдан з^ам
з$ол с ур аб цолдим!
— Бир о з яхш и бул ди н ги з шекиллик? Х у д о г а
шукур, — дебм ан.
А ж а б булди, узим га-узим ^илдим. Э^урия хон им бирам
ш ан^иб бер ди к и , б у н и суз билан а й т и б берол м айм ан .
Вой шурим, нималар демади-я! Ж о н и г а 1^асд ^илишга
^илиб 1$уйиб, к ей и н з^ол сураганмишман. Д у н ё д а б у н д а н
о р т и ^ ю зсизли к, з^аёсизлик, т а р б и я с и з л и к булмас-
ниш!
Бир бурчакка ти^илиб, уялганимдан кузларимни
ю м и б олдим. М уаллималар Э^урия х о н и м н и з^еч тинчита
олишмас эди. О в о з и н и пардама-парда к утариб борар,
ш ундай сузлар айтардики, марказий р у ш д и я д а эмас, ку-
чада з$ам бун дай сузла р огизга о ли нм асди . 1^андай нарса
эканлигим ю зи м да н куриниб турган эмиш . Унинг о гзи да -
ги ош ини олиш учун ким билади, м и н и с т р л и к д а неча
кишига...
Бурчакда ту р ибм ан , куз олдимни ^ орон ги л и к босар,
в уж удим м узлаб бо р а р , тишларим такирларди. Э нг даз$-
шатлиси шу эдики, боннца муаллималар з^ам унинг га-
пини маъ^уллашаётгандай бир а в зо д а эди л ар.
Бирданига аллаким уртадаги с то л га б и р мушт туш ир-
ди. Стаканлар билан графинлар ж и р и н г л а б кетди.
Мушт туширган киши з^алигина м е н би л ан бирга ку-
лишган тим i^opa кузли ёш ж увон эди. У з^озир ^оплонга
айланган эди. Кутарилган сари жаз^лга айланиб борган
би р товуш билан ^ич^ирди:
— М уди ра хон и м , б у ^ана^а мудиралик? Бу х о т и н
нинг бош ^ а б и р муаллима номусига ти л теги зи ш ига нима
учун йул ^уясиз? Б из ахир ^аердамиз? Агар яна бир o f h 3
с у з айтишига йул ^уйсангиз, уни эм ас, си зн и судга тор-
127
таман, Бу хоти н узи н и н г цаердалигини э с и д а н чи^ариб
^уйяпти!..
FÇopa куз муаллима б у гал з$ам ер т е п и н и б , нариги
х у ж о н и м л а р га з^ужум ^ила кетди.
— О ф а р и н , сизларга, дугоналар! Ж у д а х ур сан д
^илдинглар! Мактаб ичида уз к а сбдош им и зн ин г з^а-
^ орат ^илинишига шундай хотирж ам rçapaô турсанг-
лар-а!.. .
О р ага би р зум да жим лик чукди. Курия хо н и м ёлгиз
^ол аётгани н и би л и б яна йиглашга, жазава бош лаш га ту-
тинди. Яхшиямки, б и рдан дарсга rçyHFnporç чалиниб 1^ол-
ди. Муаллималар даф тарларини, китобларини, тикиш-
бичиш саватларини кутариб тар^ала бош ладилар.
М у д и р а хоним:
— Сизни к абин ети м да кутаман, ц и з и м ,— д е д и -ю , у
з^ам чи^иб кетди.
Бир оздан сунг боя м ен и з^имоя ^илган ёш ж увон
иккаламиз цолдик.
Унга м иннатдорчилик би лдирищ ниятида:
— Каранг, мени д е б си з з;ам анча овора б у л ди н ги з, —
деди м .
У «аз^амияти йу^» дем о ^ ч и булгандай елкаларини
у ч и р и б кулди.
— Ж ур т таг а шундай ^илдим. Б ун дайларнинг ана
шуна»;а таъзирини б е р и б к;уймаса булмайди. О да м н и н г
б о ш и г а чи^иб олишади. Ундан кейин ш урингиз ^урийди.
Д а р с д а н кейин. куришармиз, а?
М уд и р ан и н г к абинетига боришга б ор ди м у, лекин
эш икни о ч и б киришга юрагим бетламади. Я на шу з^аеда
ran очилиш ини уй лаб кунглим б е ^ у з у р булди. Oërç-
^улим буш аш ди, п о р т ф е л и м огирлашди, з;еч кимга
кури нм ай мактабдан чи^иб м у с о ф и р х о н а га в;айтдим.
* * *
128
М е н и министрга тавсия ^илган кекса ш о и р д а п булак
танишим йуцлигини айтдим. Э^ожи халф а у н и н г о т и н и
эш итиб, ёш боладай с у ю н и б кетди.
— Вой, у менинг валиулнеъматим-ку! 1 — д е б ю б о р -
ди. — У бир ва^тлар б у е р д а идодия 2 м у д и р и эди. Фа-
риш танинг узи у, болам! Ёз, ^изим, д а р р о в ё з! М енга
з^урматинг булса, м ендан з;ам д у о айт. «Р^улингиз )^ожн
х а л ф а муборак ^ ул и н ги зн и кузларига с у р т а д и » ,—
дегин.
* * *
Б ечора )^ожи х а л ф а о ^ со ^ оёгини с у д р а б т е з -т е з
тепага чи^ар, « п р о к у р о р б е й ^урцмасин, м а о р и ф б ул п -
м ининг мудирини ^атти^ си^иш тирсин, з^а^ци б ор »,
деяр, ё булмаса: «Баладия и нж ен ер и эртага И с т а м б у л -
га кетаётипти. М а о р и ф министрлигига учрайм ан д с б
ваъда 1$илди», деган гапларни то п и б келарди.
Б у ^андай т а аж ж уб улка! Бошимга туш ган савдоп и
би р со ат ичида з^амма б и л и б олипти. М у с о ф и р х о н а
^аз^вахонасида, з^амманинг о г зи да шу ran!
— )^ожи халфа, б у ^андай ran, б у е р д а з^амма
б и р -б и р и н и билар экан! — дедим.
Чол энсасини ^аш иб туриб:
— Э, бу ер кичкина з^овучдай ж ой ^ и з и м ,— деди. —
Бу ер 1^аерда-ю, тош и дан , тупрогидан урги л ай, Истам-
бу л ^аерда! Бундай ran у ер да булсами, з^еч ким бил-
майди, ёпиглиц ^ о зо н ёпиглигича кетаверади. Б у ер н и н г
гийбати куп. Сен б у н и б и л и б ^уйишинг керак. М ендан
с ен га би р насиз^ат: а^лли-з^ушли бул, о д о б л и бул. Д ук он -
ларда, б о зор л ар да ю зи н г н и о ч иб юрма. )^а-да! ( В о й х у д о ,
б у «з^а-да» сузини ш уна^а з^ам галати ^или б ай тарди к и!)
Х у д о насиб бую рса, с е н и н г з;ам омадинг келар. Бу е р д а
би р муаллима б ор эди. О р и ф а х уж он и м . С уд раиси
уш анга уйланди. М ана эн д и егани олдида, ем агани ор-
тида. Сенга з^ам х у д о ш ундай бахт б е р с и н . Нима, сен
ун и чиройли х о т и н д и р дейсанми? Чирой йул бул си н!
Фа^ат иф ф атли, о гир-вазм ин хотин эди. З^озир д у н ё д а
одам учун номусдан ^имматли нарса йу^!
)^ожи халфанинг м енга ишончи, з^усни таважжуз^и кун
сай и н о р т и б борди. )^ар куни уйидан м айда-чуйда нарса-
лар: чойнак ураб ^уйиладиган тур ёпи^, каштали сочи^,
9 - 1049 129
ёгочдан ^илинган суратли елпигич ва шуларга ухшаган
бую млар келтириб, уй им н и безар эди.
Го^и маз^аллар гаплашнб утирганим изда, пастдан
хир^и товуш эшитилади:
— )^ожи халфа, яна ^айси жаз^аннамга гумдон бул-
д и н г ? — Бу у^ожи халф анинг хуж айи н и, м у с о ф и р х о н а
эгаси эди. Ш ундай пайтларда бу ^ари чол х у д д и ашула
аптаётгандай паст, мулойим, ма^омли товуш билан:
— >^а, ово зп п г учкур, -%а! >^ожи х ал ф ани н г бош ига
битган бало бул ди нг сен, >;а! — дсй ди, кейин овозип и
кутариб ж авоб ^иладм: — Х^озпр, ,\озпр!.. О з р о ^ юмуш
б о р эди.
131
булга кетибди. Ш у кетганча з^еч дараги булм абди. На
б и р о н марта к ел и бди ва на икки энлик хат ё з и б ю бо р и б -
ди. О хири, кунларнинг бирида, И стам булдан келган бир
дугон а си да н э р и н и н г Б... да эканлигини ва уша ер да бош-
1^а бир хоти н га уйланганини эш итибди. Начора, шундай
з^ам булади: ш ариатимиз турттагача х о ти н олишга рухсат
беради! Б оё^иш ^ушним бир оз йиглаб-си^тагандан
сун г уч б о л аси н и ол и б, шу ерга е т и б келибди. Келишга
келибди-ку, л ек и н эрига манзур булмабди. Бир ма.-^аллар
ялина-ёлвора зур га олган катта хоти н и н и г и н а эмас, з^ат-
то ж игар п о р а бол алари н и з^ам кургиси келмай, уларни
т е з М онастирга ^айтларинг, д е б ^истаётган эмиш. «Ш ун-
ча йиллик э р и м си з, менга ж абр ^илманг!» д е б оё^ларига
узи н и ташласа з^ам, итдай суй кан и б ялинса з^ам золим
э ри олиб ^олишга кунмаётган эмиш.
Бу у зу н з^икояни эш итиб, чидаб туролмадим:
— Вой айланай, хон им , сизни ём он курган одам олди-
да нега у з и н г и з н и шунча х ор к,иласиз? У си зн и урса, сиз
з^ам уринг, аламдан ч и ^ а с и з,— дедим.
М онастирлик х о т и н менинг жох,иллигимга ачинаёт-
гандай кулим сираб туриб:
— Айланай синглим, ахир у куз очиб курганим-а!
Ш унча йил би р ё с т и ^ а бош ^ уйиб келдик. Эрдан айри-
лиш осонми, айланай! — деди-да, титро^ товуш билан
би р байт у^иди: «О н а дан кечилар, ёрдан кечилмас».
М енинг жаз^лим чи^иб кетди.
— Сени алдаган эркакни ¡^андай ^илиб севи б булади!
М ен бунга з$еч туш уна олм айм ан,— дедим.
У ]^ора тиш ларини курсатиб аччиц^ина кулди.
— )^али ж у д а з^ам ёшсиз, синглим. Иш ^ у т и Да ёнма-
гансиз-да, би лм а й си з. Х у д о бош и нги зга с о л м а с и н ,—
деди.
— М ен би р ^изни биламан: туйига икки кун к;ол-
ганда, унаш иб ^уйилган кишиси бош ^а бир хо т и н билан
ю р и б алдаганини б и л и б долгану, унаш илганда тарпан
у зуги ни у ша з^аёсизнинг юзига о ти б уриб, б ег о н а
юртларга бо ш и н и о л и б кетиб долган.
— К ей и н п)-шаймон булгандпр у к;из, синглим, бечо-
ра? С о п ш и б -с а р г а й и б , юраклари к,он булгандир. Уруш да
у^ еганларни з<.еч эш итмагапмисиз, синглим? Баъзилари
уь> еганларипп билмай ^олишади, яна уч-турт кадам ил-
гари з^ам боси ш ади. Яра янгилигпда огримайди, сингил-
ж он . Бир оз с овуси н, иннайкепин курасан. Боё^иш
1^из хуп к у й и б-ён ади, ^ийналадн.
Бирданига каравотдан сакраб тушдим, ж и ш ш л а р д а й
132
у й д а у ё ^ -б у ci; ю ра бош ладпм. ÍÍmfhp д с р а за л а р н и
цамчилар, кучадан итнинг хириллаб к у р ган и эш и т и -
ларди.
М он асти рдан келган х о т и н ичидан х у р с и н и б о л и б ,
с у зи н и давом цилди:
— Г урбат элдаман. 1^анотларим сини^. 1^улимда куч-
цувват, танимда мадор йуц. М оп асти рда б у л г а н и м да
э;аш-паш дегунча эримни б у м анж ала^и н и нг ^ улидан
т о р т и б олардим, а!
^ а й р о н л и к д а н кузларимни катта очиб:
— К^андай цилардингиз? — дсдим.
— К ундош им б у с р д а эри м н и се^рлаб, б о ш ш ш 6 o f -
лаб ^уйган. Бечоранинг тилини, огзини б ог л а б ^уйган.
Л екин М онастир ж одугарлар и бу ерн ик и дан кучли, ама-
ли зур. Куп эмас, уч мажидия 1 б ерсам бас, эр и м н и
уш а алвастининг ^улидан ^ут^азиб, у зи м га цайтариб
бери ш арди .
А н а шундан кейин цушним рум элилик 2 ж о д у га р л а р
т у г р и с и д а у зу н д а н -у зо ^ изо^лар б ер а бош лади:
— Б и зда О р и ф Х у ж а деган бир албан бор. Ш у киши
д у о у^ и б, тунгизнииг ^улогини дурбиыга ай ла н т и р и б
ю бо р га н . >^ар ^андай хоти н ана шу д у р б и н п и к узи га
т у т и б эрига бир ^араса булди: эри >;ар цанча б у зу ^ б у л с а
?;ам дарров тузук б у л и б ^олади. Нимага дссан г, бопн^а
х о ти н л ар унга тунгиздай к у ри ни б ^олар экан. И н н ай к е-
йин, О р и ф Х уж а гоз^и ма^аллар сову н дан ж и н д е к к с си б
олар экану, игна санчиб, д у о у^игандан с у н г срга к умиб
1^уяр экан. Совун т у п р о ц д а эриган сайип одам ни н г душ-
мани ^ам турган ери да эр и б , игнадай ингичка б у л и б
^олар экан.
Б оё^иш хотин ж одугарл ар ,%аь;ида шу хил ^пкоялар
^илиб ути ри б , тунука там акидонини ^улдан туш ирм ас,
у стм а -у с т цигаркалар ур аб чскар эди.
На^адар бсмаъни, аяпч сузлар! А йпицса, с о п уган дан
с ун г о f рий бош лайдиган яра ^ацидаги гаплари! А ж а б о ,
ш ундай булиши мумкинми? М ен у золим ни >;сч с о г и п и б ,
саргайяпманми? Уни х,еч уйлаяпманми?
М он асти рл ик цушним ю зи га чанлаб ташлапгап б уё^ -
лари, сатил сопларига ухш аган цошлари, чукик кузлари
а т р о ф и д а ^ур^инчли б и р х;алца ташкил этган сурм алари
олдим м сп да жирканч >^исси уйготган эди. Л ек ин бу л ар
133
эрппп ка'ггпрпб к с л тп р it■и у«;ум килипгам хрипла, восита
эканипн сезгапимдам кепип юрагим ачпшпб кстди.
Б е ч о р а х отим .^амои:
— Э р п ш а м п и м г ку:;ига исси^ курипиш учуй, ^атто
болаларим риз^ими кссиб элик, хина, сурма со т и б ол-
сам, кслимчакдай ясаппб-тусансам >>ам булмаяпти. >^али
айтдмму, ж о д у цилиб ^уйишгап, — деди.
Уша купдаи бе р и эмшгим гитиллаб очилди дегунча,
кмриб келаётган цуппш.ч экапимп ь^айрилиб ^арамасда-
Mot; бплмб т урама п, кирадм-ю:
— Бумимпсан, СШ1П 1ЛЖОШ1М? Пмча утирай, майлп-
ми? — дейдм.
Нлгпзл” !; шумчалар ;¡;omi!mi-;i тегдпкп, умипг о в о з п п п
эшитсам, с у я я и б кетаднгаи булнб ^олдпм. ^ а л а м и м п п
улок;гпрамап-да, толиккам бармок. ларпмпм б и р меча б о р
очиб-юмаман, кейип цушпимпинг мепга аллацачоп
ёд булпб долгам б а д б а х т im:i^h .%пкоясипи завь; билам
эппгшч! га тайёрланамап.
ijí
Деразамдам баланд цир куриниб туради; дастлабкн
кумлар уштмг мапзараси ба^римни очар эди. Эмди бу ,%ам
меъдам|-а тега бошлади. Агар одам бу тумамли ём ба-
гирлар ш абадасида сочларини тузги т и б юрмаса, этак-
ларини шамол учирмаса, тик ^ояларда у л о а д а й сакраб
яйрамаса, ун ин г нима кераги бор?
О^, уй дан бош и м н и олиб чи^иб кетиб, далаларда
соатларча кезгам, 6 o f теварагидан панжарага калтак уриб,
дарахт ш охларига тош отиб ^ушларми чучитган купла-
рим ^аии, ^аерда? )^олбуки, Анатолияга кслишимдан
ма^сад ,^ам шу эди!
1^изало^лигимдам бер и раем чизишми ж у д а яхши ку-
рамам. М актабда ^амиша тула ба^о о л и б келган даремм
uiy эди. Ч о р б о г д а т о п -тоза уй депорларига, мактабдагн
^айкалларнипг мармар супаларига одди й , ё рапгли ца-
ламлар билан чизган расмларим учуп ^анчалар о зо р
курган, ж азол ар тортган эдим. И стам бу лда н жунаётга-
нимда чамадонимга бирталай раем ^огози билан рамглп
^аламлар с о л и б олган эдим.
М у с о ф и р х о п а д а г и ёлгмзлик кунларнмда ёзув-чизув-
дан си^илсам раем солардим, б у мемипг учуп яхшигима
тасалли буларди. )^атто З^ожи халфанимг битта к;ора
^алам, яма би тта су» буё^ли иккнта расмини солишга
^аракат ^плиб курдим.
Бу суратларнимг камчалмк ухшагамипи билмаймаи.
13-1
Лекин у у;-!!ши б у р ш ш п и г цуйнлипшдам, кузларпш пгг
тузплпш пдаи булмагапда х,ам, .^ар^олда, такпр б о ш п д а п ,
ш опдай муйловларидам ва 01^ фартугидам таниб, ус тал и -
гпмга г^ойил цолди.
Б оё^иш эринм асдан б о з о р айланиб, сурати га ром
цмлдириш учун ^изига а р зо н атлас, бахмал, ипак, рамг-
ли мупчоцлар соти б о л и б берарди.
А х и й р и , г^аттиц зерикаётганим ми куриб, )^ожи х а л ф а
м спи у й и га таклиф к^иладигаи булди. У х оти м и н и н г эп-
чпллиги, рузгори н и тсж ам бплап тутгамлиги с а б а б л и
цутидай чиройли у 11 солиб, буш вацтларида бол алари -
ппмг ёрдами билан кук буёцг^а бу ят и б ол п бди.
Уйи бир жарлик ёг^асида эди. Ж ар шу к,адар чу^урки,
х;овлининг чирмов г^оплаб ётгам ёгоч п анж арасига 1^ули-
пгмзни ^уйиб пастга ^арасамгиз, бсЯиингиз ай лани б ке-
тади. М е п ана шу богда )^ожи ха л ф ан и н г ои л аси билам
1;апчалик бахтли соаглар ксчирдим!
Н сврик хоним саматиялик 1 экан. Э р и сипгарп, у з;ам
содда, ме^рибом, о^купгнл хотим экан. М спи курпш б и
лам: «И с та м б у л ^идими о л и б келдипг, кичкина х о н и м !»
д с б у зи н и буйним га отди.
И стам бул тилга оли нгап да ^амнша кузларига ёш чи-
>;ар, забардаст кукси э^асрат обидам тем ирчи б о с ^ о н и -
даГ1 ш иш иб тушар эди.
>^ожи халф анинг уп иккига кирган М ират помлп би р
угли билан ^ о й г о н у ш дсгам уч турт ёшлн б п р цизи б ор
эди. ^ ойк он уш , ^ а м м а е т г а сув чсчагп тогпиб кстгамга
ухшаш порсиллоклар бплап тулпц б етлари лавлаги
сппгари цип-цизпл, ^ошларп цалпп, уятчап, б ссум а ц ап -
гмна ^пз.
М ират эса булик„ э т д о р оп асин и пг теск а р и си , у ба-
лпц цо^псидай НУРУН. рапгсиз, кичкппа бола.
З^ожи халфа саводсиз, авом одам бул са >^ам, илмнппг
цадру ь^ипматига стар, упп х,урмат гсилардп. И псом- х;ам-
ма парсапп билиши керак, с и распп и айтгапда, кпсавур-
лпк ^ам бпр куп эмас, бпр куп асцатпб ^олади,
деп дп. Мират теки ни л армапм мактабпда уг^пбдм, мама
эп д и икки йилдап б е р п усм опл п макчабпдя уцпётган
эмиш. >|ожп хал ф ани н г мро 1 раммаспга бипоам, бу б о л а
>;ар иккп мплда мактабпми углартпгпб туришп, патпжада,
йпгпрма ёшида ф ра н и у з, псмпс, пнглпз ва птальян тпл-
ларими мукаммал бмлгам одам булмб стилиш п ксрак
?'мип1. Албатта, бу ним ж ои бола упгача шупча плмлар
гоки остп да эзнлмб у л п б кстмаса!
1 С а м а т и м — Пс т л х б у л
1л Г)
^ о ж и хал ф а бир кун угли тугрисида гапириб туриб
мендан:
— Углимнинг оти М ират эканлигига д и ^ а т ^ил-
дингми? — д е б суради. — Ж у д а д о н о исм. Буни топгунча
роса бир ^ аф та калламии кавлаштирдим. Икки тилга ^ам
тугри кела бсради: арманчасига Мират, туркчасига
М урод.
Кейин ни^ оятда д о н о бир ran айтмо^чи эканлигига
ишорат ь^илиб бир кузини 1^исди-да, к;ушиб )^уйди:
— Мират ярамас бир ^или^ ^илиб, ж а^лимни чи^ар-
гудай булса, мен унга сен Мират .^ам эмассан, М у р о д ^ам,
бор-й у ги м еретсан дейман.
Бир купи ул арн и ки да эдим. Нима >$ам булди -ю , rçopa
арманининг жаз^ли чи^иб кетди. Ж у д а ^ам кулгили бул-
ди-да! Боланинг гуно^и онаси пиширган ов^атни ё^тир-
магани булди.
— Мана б у мутта^амга ^аранг! М уш тум дек буйи
бор, турли-туман ф еъ л-хуй и бор. Тиланчига бодр и н г
бери ш са ё^мабди: ^ийшик; экан, д е б кучага о ти б ю бо-
рибди. Эшак ком п отн и н г нималигини цаердан билсин?
Наси^атларимни ^улоп-шгга ^уйиб ол. 1/lÿrçca, угит-наси-
^атларга буй сунм аганларн и н г бош ида таёк; синади. Сен
у зи н г кимсанки, х у д о н и н г н о н -н аси басин и ё^тирмайсан!
Сен сопи бил, coi i сени.
Сен ссни бил, оси сспп.
Сен сени бплмас эсапг,
Ма ж а к л а ш а р эн с а п п ш!
136
ришга д о й р парчага тушди. Бсчора к;из иук^штирши
ту гри си да гапириб тур иб, анча бсмаъни нарсалар сунла-
ди. Мактабда ^улогимга яхш игина едгйилнб долгами у>;уп
^ изнинг хатосини тузатиб, чу^интиршпга д о й р в а г а и
с о д д а маълумотлар бердим.
}^ожи хал ф а сузлари м ни эш ити б кузлари сл а й д и , бо-
шида со ч и булмагани учуп ^ошларининг туки диккайдп.
Х ри сти а н ди ни з^а^идаги билн.мим уига м уъ ж и задай ту-
юлди: « Б у ^андай иш-а! Бир мусулм он к;изи м ени н г ди-
нимни п опларим издаи з^ам яхш иро^ билса-я! М еи с с н и
шунчаки бир муаллима д с б юрган эканман, ссн эс ан г
аслида муътабар олима экансан!» д с б та^синлар ук,иди.
5^ожи халфа, урнидан ^имирлаши со л н и и г лим ап дан
ж илиш идан х,ам ^ий и нр о^ булган ссм и з х о т и н и н и п г ум-
ганидан ушлаб меп том о н га тортди. « Ш у ^ и зал о ц н и
м енинг номимдан п еш о н а си н и н г урт а си да н у п . ту-
ш ундингми?» д е б устимга итарди.
Б ечор а )^ожи х алф а у зи н и эркак д е б з^исоблагани
учун хоти н и га уптирган эди.
1^ари м у с о ф и р х о н а хо ди м и уша кундан бош л а б рупа-
ра келган з^ар би р кишига мени, менинг чу^ур илмимни
ма^тайдиган булди. Ш ундай булдики, м у с о ф и р х о н а г а
к ириб чиодан ва^тларимда ^а^вахоыада б е к о р утирган
кишилар мени куриш учун баш араларини д ср а за о й на-
ларига ё п иш тир иб ^арардилар.
Мен: «}^ожи халфа, х у д о .%аь;^и, б у н дай ^илманг, б у н -
дай нарсаларпимг мима кераги бор?» д е б ^ и зи ш и б
гапирганимда, у з^атто исён кутарар, «ж урттага ^иляп-
ман, шу гапларим катталарнинг ^улогига стса, сенга ^ил-
гаи муомалаларидан уял и ш си н дейман-да», дсярди.
)^ожи халфанинг оиласи билап таниш ганим м енга
боннца б и р масалада з^ам ф о й д а л и булди. Саматиялик
хон им ж у д а ширин м ур а бб ол а р пиширар, меваларни ша-
карлашнн яхши биларди. Бу парса м енинг «П ай гам б ар-
лар тар ихи » з^а^идаги билимимдаи з^арз^олда апчагина
ф о й д а л и илм эди.
Неврик хонимдап м у р а б б о ииш ириш нипг о с о п , ^улай
йулларини урганиб, Гулмисол хал ф ани н г ов^ат пиши-
риш усуллари пи ёзи б ^уйгап даф таримга буларн и ,\ам
яхш илаб кучирдим. Бундам сунгра ширинлпк гадоси Чо-
^ли^ушиминг гам и ни б и з емасак, ким ейди?
Х у д о хоз^лаб ишларим ю рип ш б кетса, м ени н г з^ам тс-
памда бошнанам булса, уз-узим га м у р а ббо л ар уч ун
м ахсус б у ф е т соти б оламап. }^ожи ха л ф а н и н г уйидаги
сипгари, раф ларини ж и м ж и м адо р ^огозлар би лан б е з а й -
137
ман, б у раф ларга ё^ут, ка^рабо, са д а ф каби порлаб ту-
радиган ранг-баранг ^ада^лар тераман. Ш униси яхшйки,
буларни сгим кслганда бировдан рух са т с ураб ёки 1^ули
эгрилик ь^илиб утирмайман! Х у д о хо?у\аса, ^анча есам
>;ам, ^сч касал булмайман.
)^а, цизил, сариц, о^ м у р аб бо идишлари т ер и л и б тура-
ди. Булар ор а с и д а ф а^ат яшил рангдагиси булмайди!
Э нди >^еч ма^ал эсимга кслмайдиган К ом рон н ин г мен
пафрат билан ^арайдиган кузлари яшил рангни менга
хунук к урсатиб ^уйди.
Мана э п д и у кузларпи яхши хотирлайман. К омрон,
илгарилари >$ам, >;озирда ссндан наф ратл ани б юрган
ксзларимдаги сингари, кузларингни ё^тирмас эдим. Бу
наф рат бош ланганда мен ^али ун икки ёшга кирмаган
эдим. Узинг э^ам, албатта, унутмаган бул сан г керак. )^ар
дам ^опучларимга туп роц т ул ди р и б ю зингга сочардим.
А ж а б о , бу ф а^ат болалик шухлигигинамиди? Йу^, 1^уёш
нурлари акс у р и б турган йусинли д е н г и з каби ичларида
>$ийла уч^унлари ча^наган кузларингга а зо б бериш учун
сочар эдим.
* * *
Яна гапимдан адашдим. )^олбуки, ма^садим ф а^ат
бугунги воц еаларнигина ё зи б ^уйишдан и борат эди. 1^а-
ерда тухтаб эдим? )^а, ^ о ж и халф а бир неча кундан
б у ён энди муралагаи ^уёш туф а й ли болаларча зав^лан-
ганимни курди-ю , б и р о н срдам яхши хабар эш ити бди,
д е б уйлаб, м е н д ан суриш тира бошлади. М енга тегишли
би р он хаб ар и и н г ундан аввал ^улогимга етиши мумкин-
ми ахир? 1^аерда оч ^олишимни ^ам, д а ч о н уй^ум
келишини ?^ам б у галати м у с о ф и р х о н а х и зм атк ори дан
сураб юрмасам, д е б уйлайман!
>^ожи халфа:
— Куп н о з ^илаверма, айт. Бундай пи^ирлаб кули-
шингнинг б о и с н йун эмас. Х у д о билади, б и р о н хушха-
бар эшитган курипасан, — деди.
Ундан }$ам ^ у л о ш ди н гро ц куриниш иегадир кунглим-
ни кутарар, ярим з^азил, ярим ж и д д и й бир а л ф о зд а
маънолн ^ил и б кулар, кузларимни ^исар эдим.
— Ким би л син , балки айтиб булмайдиган б и р о н сир-
д и р , - дед им.
1^уёш шу ^адар чиройли эдики, у н и н г г ой и б були ш и-
дан ^\'ркпб, м у с о ф и р х о п а н п п г п арирогидаги куприкка
чшсдпм. Румарамдаги тик -гспалпкка караб юрдим, супгра
ботцоцлпк орк,асидаги бир чакалакдан ути б, яна бир
куприкдан чшсдпм. Х/ьм! анчагпна айланишим мумкин
138
эди, лскин йулни адаш тириб ^уйишдан з^ам цур^инчли-
poi^ нарсага дуч келдим. Савлатли чодрам ца маркам
тусилган юз нардам булиш ига ^арамай, б и р неча ш уб-
з^али эркак ор^амдан туш и б суз ога бош лади.
^ о ж и халф анинг насиз^атлари эснмга туш ди-ю , цур-
1^иб, дарров ор^амга цайтдим.
М а о р и ф булимидаги цизил куйлакли с арк оти бн ин г:
«з^али з;ам Истам булдан 'з^еч ^андай хат-хабар келгани
йун, з^амшира хоним » д с б ж аво б бериш ига иш онардим .
Лскин кучага ч и ^ а н д а н ксйип, у срга з^ам бир учраб кс-
лиш лозим.
М удирпииг хизматчнси мени зппада куриб:
— Яхши келдипг, х у ж о н и м , б ей ссии йу^лаётгап эди.
О з булмаса семи ц иди ри б м у с о ф и р х о н а г а б о р а р д и м , —
деди.
Бей дегапи м аориф м удири эди. К,изик;! М удир япгп
1^изил мопут ёпилган ёзув столи ор^асида дои м п й .%ор-
f h i 1лиг и ни цондириш учун кузларини ю м и б жим ути рар
141
тинмай тер тукардим. ^ ул п даги цпсцмчнп бети п п м п;п-
цпрлатаётган би р ца^пачи:
— Ш упдай булсип, >;а, шуидай б у л с и п ,— д е б бацп-
рарди. — О л л о ^ цаердаки булса, сем >.;ам н о иингни уша
ердан т о 111:6 оласан.
О л ом он ичида ца^ца^а кутарилдм. Шу а сн ода циг.ил
куйлакли к оги б х;ам бирдан са^нада пайдо булди.
иачипи ёц аси дан бугиб, зинадан пастга ь;араб уло^-
тирдп.
— Беадаб! >^озир огзингнн дабдала циламан! — д е б
бацирди.
Одамлар нега кулишди экан? ^а^вачининг сузлари
х,ам мулла айтган сузларнинг узгинаси эди-ку!
>^урпя хо н и м шупдай йигладп, шармандалик шу
цадар кучайдики, б у масхарабозликдан цутулиш учун ж о-
нимни хам бериш га тайёрдим. Мен них,оят:
— Хуп, хуп, хо^лаганингиз булсип. Лекин х у д о ^ац-
ци, менп ^ у й и б ю борин г, — деди м у, ерга ёти£> о ли б уп-
моцчи булгап тиззаларимни зурга цутцариб м а о р и ф му-
диринипг кабинетнга цайтиб кириб кетдим.
Бир оздап сунг менга марказий рушдиядаги дарсла-
римдан у з ихтиёрим билап воз кечганим ва Зай ни л ар
мактаби муаллималигини танлаганим ^ацида би р цогоз-
га цул ц у й дп р и б олдилар.
Бир соат ичида буту п расмият битди. Ж о й и д а н
цимирлай олмайдиган м удроц м аориф м удири эса из-
вошда ^оким уйига б о р й б , буй руц ца цул ц уиди ри б
келди.
Баъзап ойлар буйпча столма-стол сарсон булгап иш-
лар, агар хи.\пш булса, мана шупдай о с о п >;ал б\'лар
экан...
М усоф м р х о и а д а н цайтганимда, Х ож и хал ф а мени
эшикда кугпб олдп. У х,ам ранжпган, ?$ам сую пгап бир
ал ф оз д .1:
— Сен яшпрднпгу, мен билмай цолдпм, шундай-да?
Х у д о м уборак цплсим, — д е д п.
— ЫиМсШИ билдингиз?
— Б уй ру ги н г келганини, жоппм...
— ^ а и д а й б уй р уц , Х,ожи халфа?
— К^узим, сени марказий рушдияда о ли б цолиш ибди,
З^урпя х о п п м н и п г п аспорти пи цулпга бер и ш и бди .
— Янглиш, З^ожп халфа. М ен >;озпр м ао ри ф м удири-
нннг ол дпдан келппмам. Ун таг’; гаи йук.
Чол мег'.пнг юзпмга шу^^алапиС) карадп:
1-12
— Пуц, 6 у:!пуц кеча кечкурум келпбдм. И т о и ч л и
ж о й д а н эшитдмм. Бундам чикдм, м удир с е и д а » яшм-
рибди-да. Х,али б у ерда б п р о н л у т т н б о зл и к б у л м а с и н
тагпн? Гаппр, тушуптир.
Х,ожи ха лф ани п г с о ддал п ги даи , гумоисмраётганидлм
кула-кула воцеани сузл аб б е р д и м , кеинн п ортф ел и м дам
б у й р у ц и и ол и (5 цулимда смлкмтднм:
— Маза цилдик, З^ожи халфа! Ш вейц ари ядек бир
ж ойга кетяпмиз.
Х о ж п халфанпмг м с п и ш 1 гапп.чпи эш птн б кпттакон
бурим х у р о з т о ж и с и д е к ц изари б кстдн. К,улларммп бир-
бн ри га урмб, жа.\л билам гапирдм:
— Ннма цмлиб к у й д 1Пп', жох,;ь\ бола, мима цилмб
цуйдимг? А хп йр и семи тузокк,а туш м риш ибдп-да! Чо;;
тез, б о р п б мудирмипг ёкаепдам ол!
Яма елкампи цпедим:
— Булмайди, З^ожи халфа. Сиз бупака хаф а булмамг,
о г р м б -н е ти б колсапгиз, бп з мима киламиз?
Бечоранинг мен туфайли цизишишига, жах.\и чицпшига
б ор экан. Ксчцурун бутун масала ойдим б у л д п
М аорм ф мудири З^урия х о н и м н п н г тараф ппи оли бди.
М а о р и ф мпмистрлигпга ёзган х ати да Х,урия х о п и м н и п г
та ж рн бал и муаллнма зк анлигини паж килмб, менимг
бошк;а ерга ю борилиш ммми и л ти м ос цилпбдл. Леким
мнмистрлик, мима учундир, моим б у е р д а к ол ди р п б , ра-
^пбамми я^иида очиладигам б ош ц а бир мактабга ю б о-
рмшими м у во ф и ц курибди.
Кеча кеч^урун келгап б у й р у ц м у н осаб ат и билам
м а о р и ф мудири, рушдия м уди раси ва З^урия х о п и м н и н г
Р ум эли дан келган ^амша^ри молия м удири кечасм
туп л ан и ш иб, мепи би р цишлоцца да ф цилмш, ур-
ним-га З^урия х он и м н и о л и б цолиш учун план ту зи -
шибди.
З^урия хопим нинг м аормф булмми нулагида мен
билан туциниш кслиши х,ам апвалдан тузилган планга
м у в о ф н ц ю з бер и бди . Зуатто уша м у й с а ф п д муллами .\ам
м ахсус чациртмрпшгап экан.
М ен м а ор и ф м удири п и пг сузл ари да п кейин а ж о й м б
Европа ц п т л о к л а р и д а н бирмга нпти лаётгандск ¡пошиб
турганим Зайнилар к/.мплогига келсак, б у тоглар ор а с и д а
цуш учмас, карпом утмас би р ер экан! Бир йилдам
б ер и буш турган уринга эпг х а р о б муаллнмлар х;ам бо-
ришга кунмай келаётган экам.
Мем бу иарсаларни эшитмб, тамом хайратда цолдмм.
С очи-соц олига оц кнрган каттаком бир амалдорминг б у
143
цадар пасткашлик билан мени алдаганини ^еч ацлга
си гди ра олмас эдим.
^ о ж и халф а асаби бу зи л и б бош ини тебратар:
— Сен билмайсан, у м удроц илонни! М удраб утира-
ди-ю, одамга шундай ташланадики, цаердан келганини
билмай цоласан, уадингм и, афандим? — дерди.
— Бас, майли! И н со н н и энг яцин цариндош лари баг-
ритош лик билан чаццанларидан сунг бсгоналарн и н г чац-
цани цаерга борарди? Мен Зай ни ларда ^ам бахтимни
то п 11б кетаман. 1^уя беринг, кунгиллари туц булсин!
£ ^ ^
Зайнилар, 28 октябрь
* * *
Аравада кузим ^ о ж и халф анинг ю зи га туш ди дегунч а
узимни тута олмай кулардим. У б у у р и н с и з вацти
чоглигимнинг с аб аб и н и билар, гамгин би р кулимсираш
билан бош и ни тебрати б:
— Куласан-да! Т оп и б олганинг н уцул цицир-^и-
цир! — д е б менга тунгиллар эди.
Ксйин кечцурунги теп к ин и н г да^ ш ати ни эс-
лаб:
— Лаънати золим мепи шундай теп ди ки , биласанм и,
афапдпм, ц орним нипг ичини аралаш-цуралаш цилиб
ю бо рди . Мират, мендан сснга оталик наси^ати: унг цу-
лоц-сул кулогипгда булсин, зи н ^ ор э р -х о т и н н и н г уртаси -
га тушма. Э р -х от и н ипакдир, орага тушган куппакдир,
деган гап б о р , — деярди.
Пи^оят, н!ах.ар ташцарпсидаги бу л о ц ц а с г и б келдик.
Биз шу ерда айрилиш имиз керак. З^ожи хал ф а ичига
тулдприб келган иккн шишадаги сунларни ту к и б ташлаб,
булоц суиидан олди-да, цари аравакашга у зу н д а н -
у зо ц йул-йурицлар берди. Неирик х о п п м кеча м ен и н г
учун ёпган нонларипи кузларидап дув-дув ёш тук и б
туриб саиатларимга жойлади.
М енга тамомила парпосиздек курипгап ёввойи З^ой-
гонуш бпр сри да цуцкисдап огри ц тургандай б и рдан йиг-
лаб ю б о р дн . Яна цапдап ииглади донг! К улоги м да пкки-
147
та инж у балдоц б о р эди. Ш уларни чицариб, )^ойгонуш-
нинг цулогига тациб цуйдим.
^ о ж и халфа ^адямдан хи ж о ла т булди.
— Йуц, ху ж о н и м , ^адя деган нарса пулга олинадиган
булм аслиги керак. Булар цимматба^о инжулар, — деди.
М ен кулимсирадим. 1^изнинг мен учун куздан туккан
и н ж улари ёнида б у балдоцлар икки чаца з^ам турмаслиги-
ни, цандай цилиб англатиб булади б у с о ф виждонли
кишига?
З^ожи халфа, мени аравага миндиргандан сунг, яна
чуКур тин олди, кейин цулини кукрагига ури б:
— Улай агар, сендан айрилиб цолаётганим — кеча
еган тепким дан оги р роц б у л я п т и ,— деди.
Кечаги ^ангомани хотирлатган б у сузлардан мен яна
би р марта кулиб ю бордим . Арава юра бошлаган эди.
У э^амон орцамдан барм огини би ги з цилиб:
— Куласан-да, шайтон циз, куласан-да! — деярди.
Ох,, орали к шу пайтдан тез узаймаса-ю , кузларимни
кура билсанг, бу сузларни айтмас эдинг, )^ожи халфа!
^ ^
149
олган чолга дуч келдик. У цовургалари т е р и си дан уй наб
чиццан озг и н бир сигирни арцонидан тор ти б, шу уйлар-
нинг бирига цараб судраётган эди. Бизни куриб тухтади-
да, тикилиб цараб цолди. Бу чол Зай ни л ар циш;\.оги-
н и н г о ц с о ц о л и экан. Аравакаш у ни тапир экан. Бир неча
огиз суз билап у менииг кимлигимпи туш унтирди.
Бели б ур ма, цоп-цора ч о др а м па маркам ёпилган ю з
п ар д а м ичида мспипг ё шгина цизлигимни б и л и б булма с
эди. Ш у п г а цара ма с да н, о ц с о ц о л афа мди менп жуда
ясаигап-тусанган деб уйлади шскплли, мен т о м о н г а та-
а ж ж у б л а п п б царади. Ке нии с п г ир п пи ялапг о ё ц б ир
б о ла г а т о п ш ир п б , б из н и цишло цнинг т о р куча ла ри б и
лап э рг а шт и р п б кстдп. Э н д и уйларпи я х ш п р о ц к у р а бош-
ладим. Б о с ф о р д а , 1^ог>оц цпшлогп теварагида, олдига
т у р л а р ёйиб куиилгап п а и р о п а балпк/ш кулб а ла рп бу-
лардн. Кулбалар депгиз ш а м о л п ш ш г з а р б а л а р и билап
цийшайгап, ёмгпр о с т п д а ч ирпб, к о р а п п б кстгап эди.
Зайнилар цпшлоги даставвал мепга уша уйларпи хотпр-
латди.
О с т и л а р и д а турт уступли мо лхо па , ус т и л а ри д а о с м а
шо т и билан чициладигап бир-икки хона. Х а р ^ о л д а , З а й
нил а р шу дамгача мен эшитган, с у р а т ла ри н и мен курган
ц и шло ц ла р пипг з^еч б и р и г а у х ш а м а с эди.
А т р о ф и баланд тахталар билан ураб олинган бир
бо г н и н г цизил эшиги олдида тухтадик. Баргларига цадар
цоп-цора куринган бу циш лоцда цизи,\ рангни э н д и кур-
япман.
О ц с о ц о л эшикни мушт у р и б тациллата бош лади.
)^ар урганда эшик й ицилиб кетай-йицилиб кетай д е б
ларзанглар эди.
Биринчи марта огиз очишга журъат этдим.
— Ичкарида з^еч ким йуцца у х ш а й д и ,— деди м .
О ц с о ц о л бош т е бр ат и б ж авоб цилди:
— Хатича хоним шом н ам озини уциётган булса ке-
рак, би р оз кутамиз.
Аравакаш нинг кутишга вацти йуц эди, юкларимни
эш ик ён и да цолдириб, б и з билан хайрлаш иб кетди.
О ц с о ц о л а б о с и н и н г этакларини йигиш тириб ерга
утирди. М ен чамадонимнинг би р чеккасига ом онатги н а
утирдим . И кковим из гаплаша бошладик.
Унинг гапидан маълум булишича, Хатича хон им де-
гани х у д о ж у й х о ти н були б, аллацандай тарицатга м ансуб
экан. 1^ишлоцда улганга з^ам, тирикка з^ам шу царар
эмиш. Мавлуд уцирмиш, келинларнинг ю зи н и очармиш,
улим туш агида ётган касаллар огзига замзам том изар-
150
миш, улган х оти н л ар н и ювиб, кафанга урармиш .
1^ишлоц о ц с о ц о л и царцолда Мадраса курган одам га
ухшар эди. Ф урсатдан ф ой да л ан и б, насиз^ат цилмоцчи
булганлигини фаз^младим. Янги усу л таълимига царши
булмаса з^ам, лскин янги мактабларнинг д и н дар сл а р и н и
эсдан чицариб цуяётганликларидан ш икоят цила б о ш -
лади.
Унинг сузи га цараганда, шу вацтга цадар З а й н и л а р
мактабига бир цанча муаллима кслиб к сти бди , л с к и н
аф суск и , з;еч бири цуръони каримни, илму з^олни старл и к
даражада билмас экан.
О ц с о ц о л аф анди Хатича хон и м дан м ам н ун эканлиги-
ни сузлади. М ен бу ди н и й дарсларни яна шу солиз^а,
оцила, о б и д а хоти н га цавола цилиб, у з и м бош ц а д а р с
ларни уцитсам, циш лоцни >;аддан з и ё д х у р с а н д цилган
булармишман.
Мен бу насиз^атларни эш итиб утирганим да, ичкари-
дап ёгоч кавушнинг тарацлаб кслаётгапи эш итилди. О ц -
со ц ол аф анди иккаламиз урн и м и здан ту р дик . Эш ик о р -
цасида тем ир тамба шицирлади, кейин дагал бир овоз:
— Ким у? — д е б бацирди.
— Биз, Хатича хоним . Б... дан бир х у ж о н и м к ел ибди .
Хатича х он и м баланд буйли, юзи япалоц, етмиш ёшли
кампир экан. Х инага буялган сочлари у с т и д а н яшил ру-
мол ура б о ли бди. Х и ёл букри эгни да х у д о ж у й хо т и н л а р
киядиган цорамтир ч оп о н бор. Йунилган тош дек цаттиц,
б угдой р ан г ю зи д а одам иш онмайдиган дараж ада ёш
кузлари пориллаб, о п п о ц тишлари йилтиллаб турарди. У
чодра тагидан ю зи м н и куришга тириш иб:
— Хуш кслибсан, хуж он и м , кира цол! — деди.
Кучага ч и ц и ш .т а ц и ц цилингандек, б и р цули би лан
эшикка тираниб, иккиичи цули билан ю кларим ни ол ди .
Ксйин эш икни яна тамбалаб, мсни ичкарига бош лаб ки-
риб кстди.
У олдинда, мен орц ада богчадан 5'тдик, м а о р и ф м уди-
рининг зур ф идо к о р л и к л а р билан яигидан б арп о цилган
мактаб б и н о с и х,ам нариги ёцда курган уй л ари м н и нг
худди у зг и н а си эди. Фацат пастки цаватдаги устун л а р
атроф ига цоцилган ва з^али цорай иб улгурмаган тахта-
лар бу ерн и с и н ф цилгап эди.
Эшикдан кираётганимда Хатича хо н и м мепм цулим-
дан уш лаб тухтатди.
— Тухта, ц и з и м ,— деди.
Мен цуццисдан чучнб кетдим. У лабларпни пичирла-
ти б д уо уц игапдан сунг:
151
— Юр, цизим, би см й л ло д е б унг о ёгин г билан к и р ,—
деди.
Пастки цават зи н д о н сингари ц о п-ц орон ги эди. Кам-
пир мени цулимдан ушлаб, бир торгина са^ндан олиб
утди. Эскиргаиидан погоналари лициллаб турган цорон-
ги бир зинапоядан ол и б чицди. Юцори цават бир вайрона
даз^лиздан ва дераза эшиклари маркам ёпилган катта-
кон хонадан и борат эди. М а о р и ф мудири мацтаган му-
аллималар ётоги шу экан.
Хатича хоним юкни ерга цуйди-да, уй ни н г бир бурча-
гида ж авоплик вазифасини утовчи эски учоц нчидан бит-
та чироц о л и б ёцди.
— Бу йил уйда з^еч кии турмагаии учун чамг б о с и б
ёти бди . Х удо хоз^ласа, эрталаб туриб тозалайман.
Бу бечор а хотип мактабнипг эски муаллимаси эмиш.
М а о р и ф булими мактабни бу аз^волга келтиргач, уни
кучага чицариб ташлашга купгли булмай, икки юз цуруш
ой лик билаи шу ерда ол и б цолибди. Ярим муаллима,
ярим хо ди м адек бир ran. Хатича хоним мен нимани хоз^-
ласам, шупи цилишга тайёр эканлигини айтди.
Воёциш хоти н н и н г мендан цурцаётганлигини сездим.
>^ар нима булганда з^ам мен унинг бош лиги з^исоблана-
ман. М ен бировга ёмонликни раво курадиган циз эмас-
лигимни бир неча огиз суз билан туш унтирганимдан
сун г хонани куздап кечира бошладим.
Эск ир гаи и дан илма-тешик бул и б кетган м огор девор
цогозл*ари, ёмгирдан, захдан чириб, тахталари цоп-цо-
райиб кетган шип, бир бурчакда йицилиб, вайрон бу л и б
ётган уч оц ёнида цийшиц би р каравот. Дсмак, бун дан
сунг з^аётим мана шу хон ада утади!
З^авосиз би р ертулага туш и б цолгандек, н аф асим бу-
гилар, цулларим, оёцларим музлар эди.
— Айлаиай Хатича хоним , царашиб ю бо р и н г , шу де-
разалардан бирини очайлик. Узим ёлгиз оча олмасам
к е р а к ,— дедим.
Кампир мснинг ишга цул уриш импи хоз^ламаётгандек
куринар эди. У тириш иб-тирмаш иб деразалардан б и р и
ни очди. Д ер а зада п царадиму, эсмм чицнб кетаёзди.
Д е р а за орцаси гури стон эди. Учларидап з^али оцш ом
ёруги ари м а 1'ап сарви дарахтлар, ,\ар ер-з^ар ер да м о зо р
тошлари, булардан пастрокда, цамишлар ор а с и д а сувла-
ри йилтираб турган ботцоцлар.
Кампир чуцур тин олгаидан сунг:
— О дам бу нарсаларга кузи тириклигида куникиши
керак, цизим, з^аммамизнинг борадиган еримиз шу, — деди.
152
Бу огиздан чициб кетган шунчаки б и р сузм и ди ёки
узи м ,%ам билмасдан б у манзара царш исида цурциб, са-
росимага тушганмидим? Билмайман. З^ар^олда у зи м н и
цулга олишга ^аракат цилдим. Д адил булиш керак эд и ,
шунипг учун хушчацчацлик билан:-
— Демак, бу ер да гуристон б о р экан-да? М еп бил-
мабман з^ам,— дедим.
— }^а, цизим, Зайнилар ц абри стон и шу ерда. Э с к и
замонлардан цолган. )^озир уликларни бо ш ц а ерга цу-
йишади, бу ер тар ихи й ж ой бу л и б цолган. М ен дарров
б о р и б З ай ни о тан и н г цабрига чироц ё ц и б келай, .%озир
цайтаман.
— Зайни ота дегани н гиз ким, Хатича хоним?
— Х у д о ра^мат цилсин, табаррук киши. )^у, анови
сарви дарахтининг тагида ётади.
Хатича хоним пичирлаб д у о уциб, гапдан сунг зинага
цараб юрди. М ен б у н да й нарсалардан шу вацтгача цурц-
мас эдим. Мана >$озир эса сарви цидлари билан т ул и ц
би р цоронги хон а да ёлгиз цолиш м енда валима уйготди .
Кампирнинг орц асидаи югурдим.
— М ен ,\ам бирга борайми? — д е б сурадим.
— Юра цол, цизим, борсан г яна яхши булади. Кела
с о л и б З ай ни отани зи ёрат цилиб цуйсанг яхши булади.
М а к та бн и н гор ц а эш игидан утиб ц абр и ст о н га чицдик.
Тошлар ораси билан ю р и б кетдик.
Баъзан рамазон ва э^айит араф а^ари да холаларим
мени Айгобдаги хи л хонам и зга о л и б бо ри ш ар эди.
Лекин мен улим нацадар цайгули, да^шатли би р нар-
са эканлигини биринчи маротаба мана шу цорон ги З а й
нилар м озори дагин а )^ис этдим.
1^абрлар устидаги тошлар мен курган м о зо р лавца-
ларидап бутуплай бош ца шаклда эди. Булар солдатлар
сингари саф т о р ти б турибди: баланд, тугри, тепалари
тскис, ялпоц, рапглари цоп-цора. Ёзувларини уц иш н и н г
илож и йуц эди. Фак,ат устларида катта ц ар ф билан «Ё
р аббн й » д с б ёзилган сузларпигина ажрата олардим.
Ёш болалигпмда бир эртак эшнтганман. Билмайман,
цайсп бир ёш с ул топ н и ол и б цочиш учун у з о ц тог орца-
сндап бир лашкар йулга чицибди. Аскарлар к у н дузл ари
горларга кирнб яширинар, кечалари йул юрар эканлар.
К,оронгида биров куриб цолмасин, д е б эгннларига цора
кафап кийиб олишаркан.
Шу тахлит ойларча йул ю рпшгандан к сй и н ша.^арни
босм оцч и бу л и б туришгап кечада ёш султон га х у д о п и н г
ра^ми к елибди-ю , цоронгиликда яш ириниб, п у с и б кела-
153
ётгап бу цора кафанли туи цушипнни тошга ай лаптириб
ю борибди.
М озо р да г и апа шу цатор ётган цора тошларни к)'риб,
уш а эртакни эсладим. Миямга: «А ж а бо , б у уша цурцинч-
ли улим аскарлари тошга айланган эртакдаги мамлакат
iuy булм аси н !» деган ф икр келди.
— Зай ни лар аслда кимлар экан, Хатича хоним? -
д с б сурадим.
— М ен >$ам билмайман, цизим, бу циш лоц азалдан
уш аларники эмиш. >^озир минораларидан бош ца >;еч
нарса цолмаган. Х у д о ра^мат цилсин уларни. З ай н и ота
ул арн и нг улуги экан. >^сч ким тузата олмаган касаллар-
ни шу ерга келтиришадн. М ен бу ерга битта шол хотмн-
ни кутариб келганларипи биламап. К,айтишда у з оёгн
билан гориб кетди.
Зай ни отанинг саганаси ц абристонппнт этагпда, кат-
такон бир сарви дарахтин и нг тагида экан. Хатича хоним
>;ар куни кечаси саганага кириб, учта чироц ёц иб чицар
экан: би ри ни дарахтнинг тагига, иккипчисипм эш икнииг
ичкари томонига, учинчисини эса цабрпинг бош т о м он и -
га ц у яР экан.
Сагана туп роц тулдирилган чуцурга ухш айди. Зай-
ни ота мана шу чуцурда стти йилгача цуёш ю зи н и кур-
май ётибди. Улгандан кейин табаррук ж асадига х,еч
ким цул текизм абди. Устига сандиц ту и г а р и б цуйи-
шибдн.
Хатича хоним чпроцлардан иккитасини еццандан
сунг саганага тушиладиган бир печа потопали зи н апи
курсатиб:
— Юр, цизнм, ичкари кирайлик,— де д и.
М ен бу погоиалардан пастга тушишга ж уръат цилол-
май турдим. Хатича хон и м орцасига угирилиб:
— Юр, цизим, шу ерга келгандан кейин кирмай кет-
санг гуно^ булдди. К унглипгда нима тилагннт б^'лса,
З а й н и отадан тилагин, — деди.
Юрагнм дарахт яп рогидай титраб зп н а д а н ’ тушдим.
1\а б р г а цуйилаётган ^ликларда сезги цобилиятн булса
эди, мен шу дацицада .\ис этган парсаларимпп, албатта,
сезган булардилар. Д им огим га зах, сонуц т у и р о ц >;.|ди
урилди. Займи отанинг т о б у т п яшил рангга буялган ру.%
туиукаси билли цоплапгап эд::. Кейинчалик Хатича хо-
нимдап эпштшиимга к,араганда, бутун ум рин и капоат г,а
мух,тожликда утказган З ай н и ота улгандан кейин то бу г-
нинг чиройли ^ашаматлн нарсалар билан ё п п л п п т ни
хо.хламабди, Гох;о у с ц -б у ёцдан келтирнб спиладигаи
1 Г>4
парсалар бир да ф т а турмасдап парча-парча б у л и б
йиртплпб кстар эм п т .
Камтшр пичир-пичир д у о уц и б ю р и б , авлиёнинг б о -
ншдагн чироцца с г цуйди, кейин менга угир или б:
— 1\ишлоцда б и р ов уладиган булса, А з р о и л алай-
ди ссалом олди н З а й п и отанинг д у зу р и г а келади, ана
шунда бу чироц у з-у з и д а н учиб цолади. Э н ди , цизим,
Займи отадан тилагингни тила, — деди.
Тиззаларим букилар, ортиц тик туриш га мадорим ет-
м а £т, цуриб борарди. Утдск ёмиб турган п еш о на м н и З а й -
1ш б о б о пн иг совуц тошига цуйдим. Л абларим билап эмас,
купроц яралн цалбим билан сузлаётган дек секин-сским:
— З ай пи о т а ж о н п м ,— д с д и м ,— мен кичик, ж о.\и л
Чоликушпдан бош ц а бир нарса эмасман. С ендай цандай
я лп п и б-ёл в ориб тнлак тилашпи билмаймап. Ыуцсонла-
рпмга царама, сснга ёцадигап и арсаларнпнг >^еч би ри нп
менга ургатишмаган. Эшитдим, сен етти йил цуёш нури-
пи курмай, шу ер да ёлгиз утирпбсап. Балки сен .^ам ип-
соп ларни п г золим лигидап, ва ф о си зл и ги да н цочгапдир-
сан? О таж оппм , сеп д а н бир парса тилайман. Шу етти
йпл ичида цуёшларпинг, шамолларнипг д а ср ати н и чекиб
саргайган дамларинг булгандир, албатта. Сени у ша
дацицаларпинг аччиг аламларига чидатган малак сабри -
дан менга дам би р оз бср. Меи дам а зоб л ар и м п и , алам-
ларимни йигнсиз, о д с и з кечирай...
^ ^
Зайнилар, 20 ноябрь
^ ^ ^
163
шунча миясига яхши киради, д еб ишонган Хатича хо-
ним з^ам хурсанд.
Хатича хоним суюнганидан:
— Х у д о умрингга барака берсин, айланай цизим!
Э н д и бош им тинчиб ко лДи>— Деди.
А ммо ма^садим ф а^ат шундангина и бор ат эм ас эди.
М ен болаларга бир оз з^аёт ва шодлик >>ам бериш тила-
гида эдим. А ф с у с к и , б у тилакка етиш нинг и л ож и й у е д е к
куринади.
Бу кишло к нинг уйларида, кучаларида, м озорл ари да-
ги сингари болаларида ^ам к °Р а гамгинлик б о р эди.
Рангсиз лаблари кулишнинг нима эканлигини билмас, з$а-
ракатсиз, з^амиша гаму з^асрат тула кузлари д о и м о
улимни уй ла ётга н д ек куринади. М ен з^ам сек и н -сек и н
ушаларга у х ш аб боряпмиканман? Илгарилари улим
т угр и си да ф икрим бутунлай бошцача эди: одам эллик
ёшигача, олтмиш ёшигача, хуллас, хоз^хаганича чарчага-
нидан м адори кУРигУнма юради, югуради, ишлайди,
сунгра кузлари ширин уй ^ у истаги билан ю мила бош-
лайди. А н а шунда оп пок , т о з а курпага кириб ётади. Уй^у
уни ^амраб олади-да, галати бир кайф ичида кулим-
сираб, каттиК уйк;уга толади. 1^уёш нурларида порлаган
ок мармарлар устига кучок-НУч о К гуллар сочилади...
Уша мармарлардаги кичкина чукурчалардан сув ичгани
Кушлар келиб кУнаДм- Улим сузи н и эшитганимда, куз-
ларим ^арш исига шу хил ж о н о н ва ш одон манзаралар
келарди. Э н ди унинг аччи^ м азасини ер, усимлик ва сар-
ви дарахтлари о р аси да тилим билан тоти б, димогларим
билан б у й л а р и н и з^идлаётгандайман!
Болаларнинг шунчалик огир, шунчалик нохуш экан-
ликларида Хатича х о н и м н и н г з$ам анча-мунча айби бор.
Бу боё^и ш хо ти н м уаллиманинг вазиф аси болалар кал'
бидаги д у н ё в и й истак ва интилиш ларни йу^отиш дан и б о
рат, д е б туш унади. Ш унинг учун з^ар маз^ал б еч ор а бола-
ларни улимга дуч келтирпшга з^аракат этади. Унинг
ф икрича д ев ор даги бир меча т а би и ёт лавз^алари си н ф г а
шу ма^садда келтирилган. Масалан:
165
Ж а ъ ф а р oFa о г р и б ^ ол ади . А т р о ф и г а к и з б о л а л а р
й и г и л и ш и б , кУРъ о н у к и ш аДи > сжзига суй т о м и з и ш а д и .
Б о л а о л а к у зл а р и н и ю м и б ж о н б е р г а н д а , к и зч а л а Р
ф а р ё д у р и б й и гл аш ади , и я ги н и б о гл а ш а д и . К е й и н Ж а ъ
ф а р OFann т а х т а г а ё т ^ и з и б ю в и ш а ди .
Б ол ал ар э ш и к д а н с и н д и р и б о л и и г а н т а х т а н и яш ил
д у р р а л а р б и л а п ёп и ш га н д а , б у л а р ясаган т о б у т н и н г уш а
к у р к и н ч л и ^ а к и ^ и й т о б у т д а н ф а р к и ^ о л м а с эд и .
)^аф из Н у р и ч и н к и р о к , маш ъум то вуш би лам ж а н о з а -
га ча ^ и р ган да, а з о п ай тганда, ж а м о за н а м о з и у ^ и г а н д а
б а д а н и м д а ч у м о л и ю р г а п д е к бул ар дн . К^абр у с т и д а : «Ё
Ж а ъ ф а р б и н т и З а ^ р о » д е й д и г а н о д а т и б о р э д и к и , кеча-
лар и т у ш л а р и м г а к и р и б чикар эди.
Ю ^ о р и д а ай т г а н и м д е к , б у кип1ЛОК1ШМГ >>а.воси, ай-
ни^ са, >>ар с о а т и б и т м а й д и г а н д е к ч у з и л и б к ет а д и г а н ке-
чалари о д а м д и м о г и г а ул и м ^ и д и н и к ел ти р а д и ... Б у п д а й
к е ч а л а р н и п г в а^ималарига, куР>$УплаР ига чидаш...
Б и р к уп и кечаси т о г д а к а ш Ки Рл а Р у л и й б о ш л а ш д и .
М е н ж у д а ё м о н к у р ^ и б к ет д и м . Н и м а б у л с а ^ам, пастга,
Хатича х о н и м н и н г ^ уж раси га туш мокчи булдим .
Л с к и н у н й н г м о г о р >^иди к ел и б т у р га н , е р т у л а г а у х -
шаган ^ у ж р а с и н и н г э ш и г и н и о ч ган и м да, к а111Ки Рл а Рн и ш '
у л и ш и д а н ^ам м и н г м а р о т а б а да ^ ш ат л и м а н з а р а г а дуч
кел ди м .
Кампир о п п о к чорш аф га ур а н и б олиб, ж о й н а м о з
у с т и д а у т и р а р , ^ у ш и д а н к етган с и н г а р и б у г и к б и р т ову-
ши би л а м а л л а н а р с а л а р у*>и Р> у ё ^ - б у ё к к а т е б р а и и б ,
у з у н т а с б с ^ и н и y i'npap эди.
* * íf;
З а й н и л а р ^ и ш л о г и д а м ен уч н а р с а га к у н ги л куя
б о ш л а д и м : б и р и н ч и с и — д е р а з а м т а ги д а ги о к а р б у л о к ,
у т и н и м с и з ш и л д и р а б , ё л г и з л и к к е ч а л а р и м д а м е н г а к ам_
д а м л и к к и л аД и -
И к к и н ч и с и — кичкима Ва.^би, яъни Х а т и ч а х о н и м
салтанати зам и н и да ум ри н и сан ди к ичида ж а з о тортиш
би л а н у т к а з г а н б о л а . У зи м и м г т е н г д о ш л а р и г а ^еч б и р
у х ш а м а г а н б у к и ч к и на ш а й т о н н и яхш и к у р и б к о л д и м . Б у
б о л а >;арфларни галати т а л а ф ф у з эт а р , ш ирим т и л б и л а н
э р к и н гап л а ш а р эди... В а^ би би р к уп и б о г д а п о р л о к
к у з л а р и н и к и с и б м е н г а каРаДи -
— Н и м а г а к аРа йсан, Ва^би? — д е б с у р а д и м .
В а^ б и ^еч тап т о р т м а й :
- Ж у д а ч и р о й л и ки з эк а н с а н ! А к ам га о л и б б е р а й ,
166
б и з н и н г к е л и н и м и з б у л г и н . А к ам с е п г а т у ф л и л а р , к у й -
лаклар, т а р о ^ л а р о л и б б с р а д и . . . — д е д и .
В а ^ б и н и и г 5^амма н а р с а с и мсм га с ^ а д и , л е к и н м е н
б и л а н >;еч > ;и соблаш м ай ди. Б а ъ за п жа>;лим ч и к к а н Д а,
К у л о ги н и с е к и н ч у з и б ц у й г а н и м д а кам б у н г а >>еч п а р в о
ц и л м а й д и . Ким б и л а д и , б а л к и х у д д и т у н а р с а с и у ч у н
у н и ш ун ч а л и к яхш и к у р и б к ° л г ан Ди Рм а н - В а ^ б и д а н б у
у р и н с и з т а к л и ф н и э ш и т и б ко ш л а Р им ни ч и м и р д и м .
— О д а м к ам у з м у а л л и м а с и г а ш у и д а й н а р с а л а р н и
ай та д и м и ? Б и р о в э ш и т и б к ол са, т и л и н г н и к е с и б о л а д и ! —
дедим.
В а ^ б и м е н и н г с о д д а л и г и м д а н к у л а ё т г а н д с к к и л и 6:
— Э си м н и ебманми! Нима бировга айтарм идим! —
д е д и . В о й х у д о б у з и н га р ч а к и ш л о К б о л а с и н и м а л а р н и
билм айди-я!
У яна т о р т и н м а й д а в о м эт ди :
— С е н и и с т а м б у л л и к к е л и н о й и д е й м а н . С емга каш-
т ан л ар о л и б к е л и б б е р а м а п . А к ам б у й н и п г г а т и л л о м ар -
ж о н л а р т а^ади.
— Н и м а , >;али к е л и н о й и н г йу^ми?
— Б о р , л с к и п у к о р а киз. У н и Х,асан ч у п о н г а б е р а м и з .
— А к а н г н и м а иш ^илади?
— Ж андарма.
— Ж а н д а р м а н и м а ^илади?
В а ^ б и у й л а н и б ^ олди. К е н и и б о ш и н и к а ш и б:
— К о ф и р л а р н и с у я д и , — д ед и .
В а ^ б и н и н г м агр ур к а й с а р л и г и м ен га ё ц а р э д и . У у з и -
ни катта о д а м л а р д е к тута б и л а д и . Д а р с д а х а т о с и н и ту-
за т са м у я л а д и , к е й и н ц и з а р и б , я п г л и ш и н и т у з а т и ш г а
у н а м а й д и . М а б о д о к а т т и К т у р и б талаб ^ и л а д и г а н б у л -
сам, ю з и м г а п а ф р а т б и л а н к араб:
— С е н х о т и п к иш и сан, а ц л и н г е т м а й д и , — д е й д и .
М ех,рим т у ш и б д о л г а н у ч и н ч и п а р с а г а к ел сак , у кич-
кина е т и м ч а к и з д и р . Д а р е б о ш л а г а п и м н и н г б е ш и н ч и к у
пи б у л с а керак. П а р т а л а р г а к уз ю г у р т и р а б о ш л а г а н
э д и м , ю р а г и м ш и р и н б и р х,аяж он б и л а н у й н а б к с т д и .
Э н г о х и р г и п а р т а д а о к д е с а б )'л ади ган м а й и п саркиш
со ч л и , о ^ и ш т анл и , малак к аби гузал ю з л и б и р ^ и зч а га
купим т у ш д и , У и н ж у каби о к т и ш л а р и н и н и л т и р а т и б ,
менга к ули б турарди.
Ким эк а н б у к и з ? ^ а е р д а н п а й д о б у л и б к °л д и ?
— К,апи, б у ё к к а кс.л-чи! — д с б КУЛ п м о с и б и л а н ча-
Кирдим .
1\пз к>'1И ча;с,коплиги б и л а н \ ;р п п д а п с а к р а б т у р д и ,
м е н м а к т а б д а кп л гаи пм дек , о л д и м г а н р г и ш л а б к ел д и .
1;67
Б с ч о р а н и н г у с т - б о ш и х а р о б эди . О ё к л а р и яланг, соч -
лари т у зг и н . Э г п и д а г и р анги учган чит к у й л а г и н и н г
й и р т и к л а р и д а н ок, н о з и к б а д а н и к у р и н и б т у р а р эд и .
М и т т и к у л ч а л а р и н и уш лади м .
— Ю з и м г а каРа. к и ч к и н а м ,— д е д и м .
1^изча куРКа'^УР^а б о ш и н и к утар ди , ж и н г а л а к кип-
р и к л ар и о р а с и д а б и р ж у ф т л о ж у в а р д куз ча^ нади.
З а й н и л а р ^и'ш логида чеккан и з т и р о б л а р и м м е н и йиг-
латм аган эди . Л е к и н б у я р и м ялангоч к и зч а н и н г ч и ~
р о й л и к у зл а р и , к и з и л ла бл ар о р к а с и д а икки к ато р и н ж у
ш о д а с и д е к к у л и б т у р га н ти ш лар и , агар уш а дам у з и м н и
у ш л а б ко л м а с а м . м е н и кУн г р а т и б й и г л а т и б ю б о р а р д и .
1^изчанинг ю з ч а с и н и с е к и н г и н а си л а д и м , к е й и н .^ам-
ма к и зл а р д а н с у р а г а н и м г а ухш аш б у н д а н ^ам:
— О т и н г З а э ф о м и , кичкинам, й у к са О й ш а ? — д е б су-
радим .
У т о з а И с т а м б у л л а ^ ж а с и д а ода м и ш о н и б б у л м а й д и -
ган б и р ш и р и н т и л би лан :
— М е н и н г от и м М у н и с а , х у ж о н и м , — д е д и .
— С ен шу м а к т а б д а ук и й с а н м и ?
)^а, х у ж о н и м .
— Н е г а ш унча к у н да н б е р и к ел м адинг?
— О пам ю бо р м а д и , хуж он и м , ишимиз б о р эди-да.
Э н ди келиб тураман.
— Н и м а, о н а н г йукми?
— Опам бор, хуж оним .
— О н а н г к аерда?
К и ч к и н а киз к у з л а р и н и к у й и с о л и н т и р и б ж им б у л и б кол
ди. М е н б и л м а с д а н б о л а к а л б и д а г и ш и л и н и б ёт ган ярага
т е г и б к е т г а н л и г и м н и т у ш у н д и м . Ш у н и н г у ч у н б у к а КДа"
ги с а в о л л а р и м н и т у х т а т и б , б о ш к а н а р с а н и с у р а д и м :
— К еч а к е ч к у р у н аш ула айтган с е н м и д и н г , М у н и с а ?
Кеч а к е ч к у р у н к у ш ни б о г д а аллаким и иги ч к а б о л а
о в о з и б и л а н а ш у л а а й т г а н и н и эш и тг а н э д и м . Б у о в о з шу
Кадар ш ир ин , б у е р д а эш и т г а н о в о з л а р и м г а к еч у х ш а м а с
эдики, б о ш и м н и д ер азага тираб, кузларим ни юмдим, бир
н еч а м и н у т у з и м н и б о ш к а ер л ар да, о т и н и айтгим келма-
ган в а ф о с и з л а р ю р т и д а э к а н д е к с е з д и м .
А ш у л а ай тга н б о л а б у к и ч к и на к и з д а н б о ш к а б у л и ш и
м у м к и н э м а с эди .
М у н и с а у я л и б , б о ш и н и си л к и д и .
— М еп эдим , х у ж о н и м ,— деди.
1^изчани ж о й и г а ж у п а т и б , д а р с н и б о ш л а д и м . И ч и м д а
ч и р о к ё к и л г а н д е к б и р з^ис п а й д о б у л д и . Б у к и ч ки н а киз
м е н г а и л и к ба>;ор к у ё ш и к аби т а ъ си р килди.
168
К^ор и ч и д а кум и fah к КУш иними и с и т га н з а р р и н к у ё ш
н у р и к аби м с н и и си тди.
Х д с р а т тула, с о в у к ин и ч и д а б о ш и н и к а н о т л а Р и
о р а с и г а с у к и б , т и т р а г а н хаста, з а и ф Ч о л и к у ш и с е к и н - с е -
кин ж о п л а н а , э с к и ш у х ч а н л и г и н и яна т о п а б о ш л а д и . Ву-
ж у д и м н и н г к ара к ат л а р и га а ж и б б и р у й н о ^ и л и к , о в о з и м -
га, с у з л а р и м г а >>ароратли б и р о ^ а н г д у ш и л а б о р д и .
Д а р е б е р и б т у р ган ч о г л а р и м д а к у зл а р и м и х т и ё р с и з
у н г а ^ а р а б ц о л а р д и . У к ам м е н г а к а р а р д и . Ш и р и н - ш и
р и н к у л и м с и р а б т у р г а н и н ж у т и ш л а р и га , у п и б о л г и м
келган л о ж у в а р д к у зл а р и г а к а в асл ан ар , у м р и м д а б и р и м -
чи м арта у з и м д а о н а л и к м у ^ а б б а т и у й г о п а б о ш л а г а п и -
н и ^ и с эт а р д и м .
Ёл ги з яш аш га м а ж б у р б у л г а н ш у к у н л а р и м д а к ан и
э н д и ш у н д а й б и р к и зи м б у л с а ! А ф с у с к и , б у н а р с а м е н г а
насиб булмайди.
М у н и сан и Хатича хон и м дан сур и ш ти р и б, ж у д а о з
н а р с а б и л и б о л д и м . « О п а м » д е г а н и у га й о н а с и э м и ш .
О таси илгари ур м он м аъмурларидан бири булган эк ан .
И к к и н ч и х о т и н и З а й н и л а р к и ш л о г и Дан б у л г а н и у ч у н ,
п е н с и я г а ч и ^ и б , шу ер га к у ч и б к е л и б д и . Х о т и н и н и н г
у й и , б и р о з е р и б о р эм и ш . Б у н д а н т а ш к а р и , о л а д и г а н
б е ш - у н КУРУШ п е н с и я п у л и б и л а н кун к еч и р а р э м и ш л а р .
— С у з и н г и з г а Караганда, б у л а р н и н г о и л а с и у н ч а кам-
бага л э м а с к у р и н а д и , — д е д и м Х а т и ч а х о н и м г а . — Н е г а
э н д и к и зга ё м о н караш ади?
К а м п и р к о ш и н и ч им ирди .
— Ш у н ч а л и к к ар аш га н и га к ам ш у к у р д е й и ш к ер а к .
Б о ш к а х о т и н б у л с а кучага ч и к а р и б т а ш лар э д и .
— Н е г а энди?
— М у н и с а н и н г о н а с и ё м о н х о т и н , к и зи м . Я х ш и э с и м -
д а йук> б е ш й и л б у л д и м и , о л т и й и л б у л д и м и , б и л м а й м а н ,
о н а с и б и р ж а н д а р м а о ф и ц е р и б и л а н к о ч и б к етган . М у
н и с а у м а^ ал ж у д а кичкина эд и . К е й и н о ф и ц е р б у н и н г
о н а с и п и таш л аб , б о ш к а ерга к е т и б к олгаь1- К е й и н ан ч а-
м уп ч а ran б у л д и , й игитлар т о к к а о л и б ч и к и б у й п а ш г а н
д е й и ш а д и . Х у л л а с и калом, б у з у к х о т и н д е г а и н о м и
бор.
— >^ай, б у - к у ш у н д а й д и р , Х ат и ч а х о н и м , л с к и н к и з '
д а н и м а айб?
К а м п и р б о ш и н и чай к ади , ю з и д а т а б а с с у м а л о м а т и
куринди.
— Н и м а к ил111псии д е й с а н ? Б у н д а й х о т и п н и н г к и '
зи н и ш ойи и п ак лар га ураш га курблари етмайди
Кам.
169
М у н и с а м а к т а б га >;ар к уп и цатпай ол м а с эд и . Саба-
б и н п сур асам:
« О п а м кир ю в д и р д и , о п ам п о л ю в д и р д и , о п а м т о ^ ц а
5'тин т е р и ш г а ю б о р д и » ^ а б и л и д а ж а в о б л а р б е р а р эд и .
Б о л а л а р б у ^ и зн и унч а я хш и к у р и ш м а с д и . С и н ф д а
>;ар д о и м у з л а р и н и у н д а н о л и б ^ оч ар, п а й т т о п и ш с а
я п ш р и ^ ч а ж о н и н и о г р и т и б й и гл а т а р д и л а р . Б у н д а м е н и н г
х;ам о з м и - к у п м и а й б и м б о р эд и . Бу к и ч к и н а ^ и зг а у й г о н -
ган м с > ф и м н и я ш и р м а с эд и м . С и н ф д а у н и эр к а л а г а н и м -
ни, б о г д а ё н и м г а ч а ^ и р и б о л и б га п л а ш га н и м н и к у р и б , б о -
л а л а р н и н г ж а ^ л и ч и ^ арди.
Бир куни М у н и са н и н г мактаб б о ги д а йиглаганини,
« Н и м а ^ и л д и м си зл ар га? Н и м а ё м о н л и к ^илдим ? 1^уйинг-
л а р !» д е б ё л в о р г а н и н и э ш и т д и м - д а , у з и м н и к у р с а т м а с -
да н д е р а з а д а н ^ ар а ди м . 1^излар б у л о е д а н о ш з л а р и г а сув
т у л д и р и б , М у н и с а н и цувар, о г и з л а р и д а г и с у в н и у н г а
п урк а р э д и л а р . Б с ч о р а циз й и г л а б у ё а д а н - б у ё ^ а ^очар,
ю зи н и , б у й н и н и ^уллари би лан тусиш га ^аракат ^иларди.
О г и р , ^ у р ц о ^ т а б и а т , л о ^ а й д ^ и зл а р ярали оэ^уни ь>ув-
лаган ов и т л а р и г а у х ш а р д и л а р . Улар ^ о р а оёь^лари б и
лан ч а ц ^ о н и р г и ш л аш а р , у л и м т и к у с т и д а г и ^ у з г у н л а р
с и н г а р и й и р т ^ и ч л а р ч а ^ и ч ^ и р и !у\ар к у т а р и ш и б , М у н и с а
а т р о ф и д а ю г у р и ш а р д и . Б о ё ^ и ш ^ п зн и го^ б у р ч а к л а р г а
т и ^ и ш а р , г о ^ т у п р о ^ а й и ^ и т и ш а р ёк и о г и з л а р и н и ши-
ш ирган с у в н и й и р т и ц к у й л а г и н и н г я р и м о ч и ^ ё ^ а с и д а н
к у р и н и б т у р г а н к ук рагига п у р к а ш а р д и .
А ^ \ и м б о ш и м д а н у ч д и , у й д а н т е л б а л а р ч а о т и л и б чи-
1^иб, п а ст га ^ а р а б ю г у р д и м . Ш у н д а й ю г у р д и м к и , у н г
о ё г и м чири к з и н а п о г о н а л а р и н и н г б и р и н и с и н д и р и б , и ч и
га т у ш и б к е т д и . М е н б о ^ а е т и б к е л г а н и м д а м ам зара
у зг а р г а н эд и . М у н и с а г а у з и с и н г а р и кичкина, л е к и н куч-
ли, ч а ^ о н ё р д а м ч и т о п и л и б д и . Бу В а^ би эди.
Т у ^ ^ и з я шар б у а з а м а т н и н г ^ а ^ р а м о н л и г и н и б и р ум р
э с д а н ч и ^ а р м а й м а н . В а^ би б у л о ^ с у в и о ^ и б т у ш а д и г а н
нари ёе д а г и л о й ^ а к улобга к и р и б олиб, М у н и с а н и хаф а
ц и л а ё т г а н л а р г а ^ а д е б л о й сач р атар , у з и ^ам с у в д а ги
у р д а к д е к и в и б б о р а р д и . 1^уллари, о ё ^ л а р и , ю з и — >;амма-
ёг и л о й д а н ^ о р а й и б к е т и б д и . И н г и ч к а о в о з и эса, ^ и зл а р -
н и н г 1;и й -ч у в л а р и о р а с и д а п о д а ч и н а й и д с к , ж а р а п г л а б
чи^ар эди .
— >^ой, к о ф и р н и н г ^ и зл а р и , т е г м а н г л а р М у н и с а г а !
Б у л м а с а х,ам м ан гн и суя м ан ! — д е б ц и ч ^ и р а р д и .
К,излар б у ^ у ж у м г а д о ш б е р о л м а й ч с к и п и ш г а маж-
бур булдилар. М у н и са н и ярим ^уш сиз х о л д а ц у ч о ш м га
о л и б у'ппмга к у т а р и б ксл ди м .
17О
Б у кичик гу з а л н и б а гр и м г а б о с г а н и м д а , о, н и м а л а р
э$ис ^ и л г а н и м н и а й т и б б е р а о л м а й м а и . 1^алби м н ин г ич-
и ч и да ^ а й н о ^ було»; о ч и л г а п д е к , в у ж у д и м н и ^ а я ж о н л и
бир ^арорат б о с и б борди. Бу ^арорат том ирларим да
ю г у р и б , м с н и ш и р и н -ш и р и н э л и т а р , к у зл а р и м г а ёш чи-
^ ари б, н а ф а с и м н и бугар эди.
Б ум дай с а р х у ш л и к н и б и р м а^ал б о ш д а п к е ч и р г а н д с к
б у л и б к ет ди м . А м м о ^асрда? 1^ачон?
Х ,озир шу с а т р л а р н и ё з и б т у р г а н и м д а , ^ а л б и м у р и ш -
д ан т у х т а б , к узл а р и м у з о ^ у т м и ш г а т и к и л а б о ш л а д и .
«}^а, ц аер да?.. К^ачоп?» д е б у й л а й м а н . Бу, ^ а р ^ о л д а , з е
ки б и р т у ш н и н г х о т и р а с и б у л и ш и керак. Ч ун к и б у у з о ^
д у д м а л х о т и р а д а р у ё каби а^лга с и г м а й д и г а н н а р с а л а р
б о р . У з и м н и ф а з о л а р д а у ч а ё т г а н д а й ку рам ан . А т р о ф и м д а
ю зи м г а , со ч л а р и м г а у р и л и б , ш и т и р л а б ок^аётган х а з о н л а р
с е л и б о р . А ж а б о , ^аерда? Йук;, йук> ё л г о н , б у н д а й н а р с а -
л а р н и у м р и м д а б и р и н ч и м ар т а ^ и с эт я п м а н !
^ £ н«
Ш у куп и у ^ у в ч и л а р и м н и э с д а н ч и ^ а р и б , фаь;ат М у
н и с а б и л а н м аш гул б у л д и м . Б у р о н л а р о з о р е т к а з г а н о ^
гул с и н г а р и гузал в у ж у д и н и , о ^ и п ак к а у х ш а ш оч с а
р и ^ с о ч л а р и н и ю вдим .
Б е ч о р а у з и н и б о с о л м а й у н м и н у т ч а ^ и ^ и л л а б й и гл а -
ди . О , б у куз ёш лари! Н а з а р и м д а , б у ё ш л а р ^ и з н и н г ю з и -
д а н э м а с , м е н и н г яр ал ан ган ^ а л б и м д а н о ц и б т у ш а ё т г а н -
Де к -
К^изча с е к и н - с е к и и м ен га к ун и к а б о р д и . Э с к и куй лак -
л а р и м д а п б и р и н и н а р и д а н - б е р и у н г а м о с л а б т ик а б о ш -
лаганимда, М ун и са мушук б о л а с и д ек этакларим га су й -
калар, ёш и ^ ур и м аган к у з л а р и н и ю з и м г а т и к и б у т и р а р д и .
Зуяётнинг м уш кул , н о^ а ^ з а р б а л а р и г а б а р в а ^ т у ч р а -
ган з^ар б и р ёш б о л а д а г и с и н г а р и , М у н и с а д а х,ам к атта
киши х,оли б о р . М е н ф а ^ а т б и р - и к к и о н д а н б е р и г и н а ту-
ш уна б о ш л а г а н б а ъ зи н а р с а л а р и м н и у к у п д а н б и л а д и .
5^а, у ч т а кичкима у к а си г а у з и к;арар, б у л а р н и н г б у т у п
т а ш к п ш и п и у з и т о р т а р экан. Ш у н д а й б у л с а з^ам, н е г а д и р ,
уга й о п а с и г а ёцм ас, ,%ар кун б и р п еч а м ар т а калтак
е й и ш д а и ^ у т у л м а с экан. Б у н д а н б и р ^ а ф т а и л г а р и б о г -
ларига ^уш м исининг сигири туш ибди. М у н и са эса уп и
з^айдаб ч и ^ ар гу н ч а кичкина у к а с и б с л а н ч а к д а п й и ^ и л и б
к с т и б д и . Угай о н а с и М у н и с а н и у л г у д е к у р и б д и - д а , к е й и н
м о л х о н а г а о л и б к и р и б ^ам аб ^ у й и б д и . И к к и кун ^ о т г а н
н о н б у р д а л а р и д а п б о ш ^ а з^сч н и м а б е р м а б д и . М у н и с а
171
м е н г а ф и л т и ш л а р и с и н г а р и ок; б а д а н и д а г и ц и зар га н , ку-
карган е р л а р и п и к ур с атди . Булар уш а калтак и зл а р и
экан.
М е н чи д а ёл м а й :
— О т а н г п и н г разами к е л м а й д и м и сен га , М у н и с а ? —
д с б сурадим .
У м енинг соддалигим га дай рой булаётгандек, ю зим га
т и к и л и б ^ а р ади , к сй и н к у л и м с п р а б :
— У >;ам м с п г а ач ип ади, м ен унга... Н и м а ^илай лпк ,
и к к а л а м и з и п н г >;ам . ^ у л и м и з д а н б и р н а р с а к елм аса, —
деди.
Ш у с у з л а р н и айта т у р и б , ш у и д а й чу^ур х у р с и н д и ,
м и тт и ^ у л ч а л а р и н и у м и д с и з л и к б и л а н ш у н д а й ё з д и к и ,
ю р а г и м ал а м д а н ё р и л и б к е т а ё з д и .
М у н и с а н и се в а -с ев а , с е в и н а - с е в и н а ^ у г и р ч о а д е к ясат-
ди м . К и ч к и н а м г а ц у.\ о й н а с и д а уз и ни к ур с а тг а н эд и м ,
с е в и н г а н и д а н 1^ и п -^ и за р и б кетди. П у ш т и л е н т а б и л а н
и к к ита ^ и л и б у р и л г а н с о ч л а р и г а , калта в;илиб т и к и л г а н
кук ю н г к уй лаги га, у з у н i^opa п а й п о 1у\.арига х у д д и б и -
р о в н и н г э г н и д а г и н а р с а л а р д е к ^ у р ^ и б ^арар эд и .
К ейин эш итсам , М ун и с а н и н г ясан-тусани Зай н и л ар
^ и ш л о г и д а б и р н еч а кун г а п -су з б у л и б д и . Б а ъ з и л а р и
м е н и н г я х ш и л и г и м д а н х у р с а н д б у л и ш с а , к у п ч и л и к м ен -
дан х а ф а б ул и бди . О н аси тоглар да бевош ю рган бир
и л о н б о л а с и г а ш у н ч а л и к ш а ф ^ а т ^ или ш о р т и ^ ч а эм иш .
С у н г р а б у я с а н - т у с а н л а р н и гуно>> д е б > ;и соблаганлар
б о л а н и о н а с и т у ш га н ё м о н й улга б о ш л а й д и , д е б ай ти -
ш и бди .
Б е ч о р а М у н и с а п у ш т и л е н т а с и д а н , калта кук куйла-
ги дан, ^ о р а п а й п о ^ л а р и д а н у з о ^ ц у в о н и б ю р о л м а д и .
Угай о н а с и , н и м а у ч у н д и р б у к и й и м л а р н и е ч и н т и р и б
с а н д и г и г а с о л и б ^ уй ди . У икки к у н дан к е й и н я н а э с к и ,
й и р т и ^ к у й л а к д а м ак таб га кел ди .
М у н и с а м а к т а б г а кам дан-кам кел ади. М ан а уч к у н
д а н б е р и у н и к у р м а й м а н . Б е ч о р а г а н и м а б у л д и экан?
Э р т а г а к и ч к и н а В а ^ б и д а н с у р и ш т и р и б курам ан.
%^ £
Зайнилар, 30 ноябрь
К у н с а й и н м а к т а б г а м е з ф и м о ш и б б о р я п т и . Бир ма-
^аллар т а ш л а н д и ^ б у л и б ёт ган с и н ф э н д и т о за , ш инам
ш аклга ки р ди . У ни б и р о з я с а т и ш г а з^ам м у в а ф ф а ц б у л -
ди м .
172
Д а с т л а б к и к ун лар м е н г а ё в в о й и , б е г о н а к у р и н г а н
б о л а л а р э н д и у з и м г а я^ин, к у зи м г а и с с и ^ б у л и б 1^0 -
ли ш ди . М е н у л а р г а у р г а н и б ^ о л д и м м и ё к и м е н и н г т и н -
май ^ и лган мез^натим с о я с и д а у л а р н и н г у з л а р и о д о б -
га кира б о ш л а ш д и м и , б у н и с и н и б и л м а й м а н , л е к и н з^ар-
>;олда и к к о в и н и н г з^ам т а ъ с и р и б у л г а н д и р , д е б у й л а й -
ман.
М е н куп и ш л ай м ан . У л а р д а н к у р а к у п р о ^ , у з и м у ч у н ,
узим ни бекорчиликдан, ёлгизликнинг огир м уси батлар и -
дан ^ ут^азм о^ учун кечаларни к у н дузл арга а й л а н т и р и б
ю борам ан . М уваф ф аци ятси зли к ларга учрасам, кунглим-
н и ч у к т и р м а й м а н . Бу б е п а р в о к у зл и , ж о р л к у н г и л л и
б о л а л а р д а б и р о з туш унч а, б и р п арч а з^аёт зав^ и у й г о т а
о л г а н л и г и м н и з$ис эт са м с у ю н а м а н .
1^ишло^и ^ у ш н и л а р и м д а н б а ъ з и л а р и гоз^-гоада м е н
га м е ^ м о н б у л и б к ел и ш ади . Б у л а р з^ам ча^ ч а^ л а ш и б га п -
л а ш и ш н и ё м о н к у р ади г ан , к у л и ш н и з^еч б и л м а й д и г а н л а р .
Б алки у л а р м е н д а н т о р т и н и ш а р ? Д а с т л а б к и к у н л а р д а
и л о ж и б о р и ч а с о д д а р о ^ к и й и н и ш г а з^аракат ^ и л г а н и м г а
^арам ай, м е н и ж у д а я с а н и б ю р а д и , у з и г а з е б б е р а д и , д е б
ё ^ т и р м а г а н л и к л а р и н и т у ш у н и б ту р а м а н . Ь^ишло^ о ^ с о -
ь^олининг х о т и н и з^атто б у н и б и р н е ч а м ар т а у з и м г а
шама ^ и лди .
М е н ^ у л и м д а н к ел га ни ч а у л а р г а ё ^ и ш , м а н з у р б у -
ли ш га з^аракат к;илдим. )^атто б а ъ з и л а р и н и н г д у о й и са -
л о м л а р и н и ё з и б , к у й л а к л а р и н и б и ч и б - т и к и б б е р г а н в а^ т-
л ар и м з^ам куп б у л д и . Э н д и м е н и н г т у г р и м д а г и ф и к р л а р
б и р о з у зг а р г а н б у л с а керак, д е б у й л а й м а н .
И л г а р и г и к ун и о ^ с о ^ о л н и н г х о т и н и ян а м е н и к и г а ке-
л и б , э р и д у о д е б ю б о р г а н л и г и н и а йтди. О ц с о ^ о л : « М у а л -
л и м а н г н и д а с т л а б к у р г а н и м д а м е н г а у н ч а ё ц м аган э д и .
Э н д и б и л с а м , мана, т е п а м д а х у д о , ё м о н 1^из э м а с э к а н .
М актабни ноп п а-н озан дай б о ш ^ а р и б у т и р и б д и . Б и р о н
н а р с а к е р а к б у л с а , т о р т и н м а с д а н айта б е р с и н » д е г а н
эм иш .
Т абиий, бу и лтиф отга ташаккур билдир дим .
Бу е р д а м е н и ё ^ т и р а д и г а н , т е з - т е з й у ^ л а б т у р а д и г а н
я н а б и т т а о б р у л и ш ахе б о р . У р ш л о ^ д о я с и Н а з и ф а
М у л л о . О т и З а з ф о ёк и О й ш а б у л м а г а н и у ч у н б о ш ^ а
ж о й д а н кел ган , д е б у й л а й м а н , ч у н к и с е р г а п л и г и з^ам ш у н -
дан далолат беради.
Р и й б а т ч и экан д с й ш п м а с и н д е б , о д а м л а р д а н куп н а р
са с у р и ш т и р м а й м а н . Л е к и н ^ и ш л о ^ д а г и з^ар х и л ^ и з и ^ ,
аломат воцеаларни д ояп и н г у зп айтиб беради. Бу х о т и н -
н и н г у з и г а х о с ф аз^ м -ф аросати, н а з о к а т и б о р . М а с а л а н ,
173
б и р к упи у й д а икк алам из ё л г и з у т и р г а н и м и з г а ^ара-
май, б о ш ^ а л а р н и н г э ш и т и б ^ о л и ш и д а н ^ у р ^ а ё т г а н д е к ,
о г з и н и ^ у л о г и м г а я ^ и н л а ш т и р и б , М у н и с а н и н г о н а с и з^а-
^ и д а и й и б , з^атто а ч и н и б га п и р д и . О х и р д а б о ш и н и т е б -
р атиб:
— >^амма а й б п о н д а в о ^ и э р и д а . Гуноз; у н и н г б у й н и -
да. Л е к и н , ^ и зи м , б у га п л а р и м н и б и р о в б и л м а с и н . О д а м -
ни г а п - с у з г а ^ о л д и р и ш а д и , — д е б т а й и н л а д и .
Д о я х о н и м н и н г б и р ц о р и у г л и б о р эм и ш . )^ози р ф и т р
й и ^ а н и Б... лар га кетган, д е д и . И ш л а р и ю р и ш и б к етган
б у л с а к ерак, ш у н и н г у ч у н з^алигача ^ а й т и б к ел м а б д и .
Бу й и л х у д о н а с и б ^ и лса у г л и м н и у й л а н т и р м о ^ ч и м а н ,
деди.
Б о ё ^ и ш х о т и н п а й ти к е л д и д ег у н ч а , у г л и н и ма^тар,
кузларини м аъноли-м аъноли ^ и си б ^уйиб, м ендан узи ч а
у м и д в о р б у л а р д и . Б аъ зи ^ о и д а ва ш артларга р и о я фил
сам, ^ о р и а ф а н д и г а зав ж а б у л и ш ш а р а ф и г а м у я с с а р б у -
ли ш и м м у м к и н эк а н л и г и н и фаз^младим. 1^ис^аси, б у х о
ти н м е н и з е р и к т и р м а й ю ради .
М а н а б у г у н з^ам э р т а л а б у й и м га к ел и б , м ав луд у ^ и ш -
ни б и л и ш - б и л м а с л и г и м н и су р а д и . Г а п и н и н г м а з м у н и д а н ,
я ^ и н д а ^ и ш л о е д а т у й б у л а р эк ан . З а й м и л а р о д а т и д а
т у й д а м у з и к а чалиш у р н и г а м а в л уд у ^ и л ар к ан .
К у л и б ю б о р м а с л и к у ч у н л а б л а р и м н и т и ш л а б ту -
риб:
— Б и л а м а н , л е к и н о в о з и м йу!$, д о я х о н и м , — д е -
дим.
Д о я х о н и м а ф с у с ^и лди . Э с к и х у ж о н и м л а р д а н б и р и
м а в л у д н и ж у д а я хш и у ^ и р , б у б и л а н ж у д а куп п у л то-
пар экан. Л е к и н доя х о н и м н и н г б у г у н г и к е л и ш и д а н ма^-
с а д и б у э м а с э д и . Э р г а б е р и л а ё т г а н ^ из ж у д а к ам багал
эм и ш . 1^ушнилар с а в о б б у л а р д е б , ^ и зга б и р - и к к и са т и л
б и л а н к у р п а -т у ш а к ^ и л и б б е р и ш и б д и . К е л и н н и гуш анга-
да к ур с а т и ш у ч у н м е н д а н з^ам б и р о н т а э с к и к у й л а г и н и
>>адя ^ и л с а я х ш и б у л а р д и , д е б б у н и ю б о р и ш и б д и . Б у н и н г
у с т и г а у 1^из м е н у ч у н ё т - б е г о н а б у л м а й , у з у^у'вчила-
р и м д а н б и р и эм и ш .
Бу х а б а р н и э ш и т и б з;анг-манг б у л и б ^ ол ди м .
— М е н и н г у^Ув ч и лаРим о р а с и д а к ел и н б у л а д и г а н
^из йуЧ э д и -к у ? Э н г ка тгаси э н д и ун нккига к и р г а н , —
дедим.
Н а з и ф а х о н и м кулди.
— В ой а й л а н а п , ^ изим , у н икки ёш озм и ? М е н гуш ан-
гага к и р г а н и м д а у н б е ш ё ш д а эд и м , м сп и у т и р и б долган
^ари ^ из д е й и ш д и . Т утри, э с к и о д а т л а р .\;озмр та к, и к, кн-
174
л ин ган , л е к и н начора, к;из ст и м , з^еч к и м и йу^, ку ч а да
^ олди. 1^иш лоада Мез^мет д е г а н б и р ч у п о н б о р , ш у н г а
б е р я п м и з . )^ар мима б у л г а н д а з;ам, б и р б у р д а н о н т о п и б
к ел и б е г и з и б турар .
— К им э к а н у ^из, д о я х о н и м ?
— За^ро.
С и н ф д а е т т и , ё са к к и з т а З а з ф о б о р э д и , ш у н и н г у ч у н
д а р р о и б и л и б о л о л м а д и м . Д о я х о н и м к;айси З а з ф о э к а н -
л и г и н и ай тг ан да , да^ ш ат да н э с и м о г и б ^ о л а ё з д и .
Ч у п о н Мез^мет у й л а н а ё т г а н З а з ф о о д а м н и н г т у ш и г а
к и р са ^ у р ^ и б к е т а д и га н а л ф о з д а н о ги р а , т е л б а б и р к,из
э д и . Х и н а р ан ги да , ч у п д е к ^ а т т и ^ т у з г о ^ с о ч л ар и , м ум
с и н г а р и р а н г с и з ю з и д а яна шу т у с д а с е п к и л л а р и , т о р
п е ш о н а с и д а к о с а л а р и д а н у й н а б ч и ^ а н к;ур^инчли к у з-
л ар и б о р эди . Б и р и н ч и к у р г а н и м д а ё ^ , б у ^ и з н и н г к асал-
л и г и и и фаз^млаган эд и м . У с и п ф д а з^еч г ап и р м а с э д и .
М а б о д о б и р о н н а р с а н и с у р а г и с и к е л с а ёк и д а р с и н и
у^ и ш л о з и м б у л с а , б и р д а н ж а з а в а с и т у т и б ц о л г а н д е к ,
ч и н ^ и р о ^ т о в у ш б и л а н ц и ч ^ и р а б о ш л а р эди.
Л е к и н м е н б и р н арсага з^айронман. З а з ф о ш у д о л и
та ^ арам ай , з^исоб д а р с и д а ва ё д л а ш д а с и н ф д а з;амма-
д а н о л д и н д а т у р а р эди.
У с и н ф д а г и си н г а р и б о г д а з^ам б о л а л а р г а ^ у ш и л м а с ,
т о б у т ва ж а н о з а з^а^идаги д и н и й к;уши!у^арни а й т м а с ,
н аш ъ али д а ф н у й и н л а р и г а з^ам ^ а тн а ш м а сд и . Л е к и н
у н и н г б и р н е ч а к ун д а б и р м а р о т а б а у з и ё л г и з у й н а й д и -
ган б и р у й и н и б о р эд и к и , б у м е н и б о л а л а р н и н г б о ш ц а
у й и н л а р и д а н з^ам б а т т а р р о ^ даз^шатга с о л а р д и . З а з ф о
богн и н г ур таси да тур и б олиб, х у д д и о см он дан келаёт-
ган б и р о в о з н и э ш и т а ё т г а н д е к , к у з л а р и н и о л а й т и р а р ,
т у р г а н е р и д а са м ов а р каби п и ш и л л а р , гал ати ваз^имали
о в о з л а р ч и н а р а б о ш л а р д и . К е й и н б у ж а з а в а с и куча-
й и б , 1^изгиш со ч л а р и з^урпаяр, о г з и к у п и р а р , ч и н ^ и р и б
гир а й л а н а б о ш л а р д и . Бу, ш у б ^ а с и з , у н и н г у й и н и э д и .
Л е к и н м е н у н и н г б у у й и н и н и к урсам , н е г а д и р , т и т р а й
бош лардим.
Д о я х о н и м ана шу ^ и з н и н г к е л и н б у л и ш и н и а й т г а н
да, у з и м ч а у й л а д и м : «Эво.^, З а з ф о к е л и н л и к к е ч а с и д а
зав ^ и ^ у з г а б ч у п о н Мез^метга шу у й и н и н и ^ и л и б б е р с а ,
б е ч о р а э р н и н г з^оли ним а б у л а р к и н ? »
Н а з и ф а М у л л о к ет га н д а н к е й и н яна б и т т а э с к и к у й -
л а г и м н и с у к и б , З а з ф о г а к е л и н л и к к уй л аги т и к а б о ш л а -
д и м . Н а чора? Бу б е ч о р а *;изни б и р оз б у л с а з^ам я с а н -
т и р и ш к ер ак , т аги н ч у п о н Мез^мет б и р и н ч и к е ч а д а ё ^
^ о ч и б к е т и б ^ о л м а си н .
175
Зайн ила р, 1 д е к а б р ь
К е ч а к е ч ^ у р у н о ^ с о к о л н и н г у й и д а З а з ;р о н и н г т у й и
б у л д и . Ч у п о н М е ^ м е т у к с и м а с и н д е б , ^ ш и л о^ м а й д о н и -
д а д у м б и р а , с у р н а й ч а л д и р д и л а р , би р-и к к и полвонн,и
к ураш га с о л д и л а р . Х о т и н - х а л а ж з^ам ало>;ида ут и р и ш
^ и лди , м а в л уд у^ и ди .
М е н к ел и н га т и к и б б е р г а н куй лак ни ^ и ш л о ^ ^ария-
лар и ж у д а е в р о п а ч а б у л и б к е т и б д и , д е й и ш д и . Д у л о г и м -
га а т р о ф д а н : « Э р т а г а о х и р а т » , « м у н к а р н а к и р » , «о т а ш
г у р з и » к а би с у з л а р ч ал и н ар ди . Б у н и н г ак си га ю р и б ,
б а ъ з и ж у в о н л а р н и н г о г и з л а р и д а н сув о^ар, о р а л а р и д а
к ел и н ч а к к а к у зл а р и к у я ёт га н л а р з$а,ч т о п и л а р д и .
К е ч а д а анча б а г р и м оч и л д и . О ^ с о ^ о л н и н г х о т и н и
к е т и в о р г а н з и ё ф а т т а й ё р л а б д и . У р т адаги га п л ар дан б у
ф и д о к о р л и к З а п р о д а н ^ам к у п р о ^ « и с т а м б у л л и к х у ж о -
н и м » н и ^ о й и л ь;олдириш у ч у н ^ и л и н ган л иг и б и л и н и б
т у р а р эд и .
К е л и н н и ч у п о н Мез^метга т о п ш и р и ш д а н аввал катта-
лар га м у л о з и м а т — ^ул у п и ш м а р о с и м и у т к а з и л д и . Уят-
чан ^ и ш л о ^ и й и ги т к у з л а р и н и ю м и б о л и б у п г а н ц у л ‘
лар о р а с и д а м е н и к и з^ам б о р эд и . М у а л л и м а о н а у р _
н и д а б у л г а н и у ч у н , м е н и н г ц у л и м н и з^ам у п и ш з а р у р
экан.
Б у ь>ул у п и ш м а р о с и м и д а ш у н д а й б и р я ш и р и н к о м е
д и я у й н а л д и к и , б у н и з^еч ^ ач он у н у т м а й м а н . О ^ с о ^ о л -
нинг хотин и билан доя хон и м бош чилигида беш -олтита
к ам п и р у з у н б и р каравотга т и з и л и б у т и р г а н эд и . М е н
уларга ухш аш оё^ларим ни йигиш тириб утириш ни бил-
м аганим у ч у н у ч о ц ё н и д а г и кир с а н д и ^ н и н г б и р ч ет и га
у т и р и б о л г а н эд и м .
К у з л а р и н и е р д а н у зи ш г а б о т и п о л м а г а н ч у п о н Мез$-
м ет аввал м е н и курм ади. Д о я х о н и м : «Мез^мет угл и м ,
х у ж о н и м н и н г з^ам ^ у л и н и у п » д е б м е н и к ур с а тг а н д а ,
боёь;иш у я л и б - т о р т и н и б ё н и м г а келди . М е н ж и д д и й
в;иёфа б и л а н ь^улимни у з а т д и м . Л е к и н ч у п о н б а р м о 1ул.а-
р и м н и у ш л а г а н з а х о т и яна к;уйиб ю б о р д и . Б у н и н г о д а м
^ у ли э к а н л и г и г а и ш о н м а ё т г а н д е к , к у зл а р и ж а в д и р а р эди.
М ен кулгимни билдирм асликка тиришиб:
— Уп, у г л и м , — д е д и м .
Б о ё ^ и ш , яна ^ у л и м н и у ш л а д и -д а , у я л и ш -т о р т и н и ш н и
б и р ё ^ а й и ш ш т и р и б ц у й и б ю з и м г а б о в д и — к у зл а р и -
м и з уч р а ш д и . Э н г ё м о н и шу б у л д и к и , х у д д и ш у а с н о д а
176.
у ч о а д а н ю з и м г а у р г а н кучли ал ан га ё р у г и д а к у л и б
т у р г а н л и г и м н и к у р и б ^олди. Ч у п о н н и н г х у д д и шу д а м -
даги ш о ш ц и н л и г и д е к к улгили б и р н а р с а н и у м р и м б и н о
б у л и б курган эм ас м а н.
К,ул у п и ш м а р о с и м и д а н с у н г к у ё в н и к е л и н гуш анга-
с и г а о л и б к и р д и л а р . З а ^ р о янги к и й и м л а р и , б и р оз ас-
вал уз к;улим б и л а н т ар аб б е з а г а н с о ч л а р и б и л а н ч и р о й -
ли ^ и з д е к к у р и н и ш и м ум к ин эди . Ф а ^ а т б у е р н и н г
о д а т и г а кура, х д р и р п арда у р н и г а я ш и л а т л а с д а н ^ о п г а
у х ш а т н б ^ и л и н га н б и р н арса ичига к и р и т и б ^ у й и л г а н -
лиги у ч у н у н и н г ^ у с н и ч у п о н г а ц а н д а й т а ъ си р ^илган -
л и г и н и к ура о л м а д и м .
^ ^
За йнил ар , 15 декабрь
1 2 -1 0 4 9 177
^ ^ ^
Зайнилар, 1 7 декабрь
178
экан? Ким б и л с и н , б е ч о р а ^ ай си зу л м а т и ч и д а к ум и л ган
экан? О ч с а р и ^ с о ч л а р и , ким б и л а д и , ц о р о н г и л и к н и н г
^ айси б и р ц у ч о г и д а .х а з о н - я п р о ^ л а р г а т у ш г а н о й н и н г
у л и м т и к ё г д у с и к аби ^ а е р л а р д а т и т р а б ю р и б д и экан?
Н еч а с о а т у т г а н л и г и н и б и л м а й м а н . О д а м б у н д а й
з^олларда ва^тни с е з и ш з^иссини й у ^ о т и б к;уяди. Б и р д а н
^ а б р и с т о н т о м о н д а г и э ш и к т а ^ и л л а ё т г а н д е к б у л д и . Ш а-
м о л д а н б о ш ^ а н и м а б у л и ш и м ум к ин ? Л е к и н у н д а й
эм а с . Б у ш ам ол з а р б а с и д а н б о ш ^ а б и р н а р с а . К у р п а м -
д а н к у т а р и л и б 1^уло^ с о л д и м , кеча ^ о р о н г и л и г и д а 6yFMi$
б и р и н с о н й и г и с и н и э ш и т г а н д е к б у л д и м . Дарз^ол у р н и м -
д а н с а к р аб т у р д и м , ел к ам га к ур п а т а ш л а б , п аст га ю г у -
р и б туш ди м .
М а^ с а д и м Х а т и ч а х о н и м н и н г з^ужрасига б о р и б , у н и
у й г о т и ш эди . Л е к и н у з^ам б у о в о з н и э ш и т г а н эк ан , б и р
^ у л и д а шам б и л а н ю г у р и б ч и ^ и б к ел д и .
Би з э ш и к н и б и р д а н и г а о ч и б ю б о р и ш г а б о т и н о л м а й
т у р д и к . Б у о р а д а б у р о н з^ам т и н г а н э д и . Х а т и ч а х о н и м
эр к а к л а р н и к и г а у х ш а ш й у г о н т о в у ш б и л а н :
— Ким у? — д е б ци ч ^ и р ди .
А м м о ж а в о б б у л м а д и . К ам п ир яна б и р м арта с у р а -
ди. А н а ш у н д а н к е й и н ш а м о л н и н г ш о в ^ и н и и ч и д а н о з и к
й и ги т о в у ш и н и э ш и т д и к . Х а ти ч а х о н и м :
— С ен к и м с а н ? — д е б яна б а ^ и р д и .
Л е к и н м ен о в о з н и т а н и б , « М у н и с а ! М у н и с а ! » д е я
^ и ч ^ и р и б т а м б а н и оч а б о ш л а г а н эд и м .
Э ш и к о ч и л а р -о ч и л м а с и ч к ари га f^op аралаш ш а м о л
ё п и р и л и б к и р д и - ю , кам пир ц у л и д а г и шам б и р д а н уч ди .
К ,ор он ги л и к да ^ у ч о ги м га м у з д е к с о в у ^ кич ик б и р ву-
ж у д т уш ди . Х а т и ч а х о н и м ш амни ё^ и ш б и л а н о п о р а
бул г у н ч а , м ен у н и б а г р и м г а б о с и б , з^унграб й и гл а б т у р -
ди м .
М у н и с а т а м о м м а д о р и ^ у р и б , ^ у л л а р и м д а бе>;уш
ёт а р д и . Ю з и к ум -к ук к у к а р и б кетган, с о ч л а р и т у з г и г а н ,
к и й и м л а р и н и п г и чига l^op тулган эди .
Б о л а н и с ч и н т и р и б у з ж о й и м г а ё т ^ и з д и м . Б и р п арч а
ч и тн и Х а ти ч а х о н и м н и н г м а п ^ а л и д а и с и т и б к ел и б , М у -
н и с а н и н г б а д а н и п и ишцай б о ш л а д и м . М у н и с а у з и г а
к ел ар-к ел м ас, о г з и д а н ч и о д а н б и р и п ч и с у з шу б)'лди:
— Б ир б у р д а и о н бер и п г...
Х а й ри ят , о з г и н а с у т и м и з б о р эк ан . У ш ап п и с и т и б
б а х т и к;ора ^ и зга кот и к, би л а н и ч и р а б о ш л а д и к .
М и н у т л а р у Т1'ан с а й и п М у п и с а п м н г ю з и ^ и за р п б ,
к у зл а р п д а н ур п а й д о б у л а б о ш л а д и . У ^ у л л а р п м д а ё т и б
х у р с и н а р , аччи ц -ач ч иц пнгларди.
i 73
Оз$, у н и н г к у з л а р и д а г и м и н н а т д о р ч и л и к ! Д у н ё д а
к и ч к и н а г и н а я хш и л и к ^ и л и ш д а н з^ам а ж о й и б н а р с а йу^.
П у р т а н а и ч и да в а й р о н б у л г а н кем а с и н г а р и л а р за г а
к и р г ан б у ц о р о н г и х о н а м у ч о ^ н и н г ^ и з и л ал а н г а л а р и
и ч и д а б и р д а н и г а ш у н д а й и н м у н и с , м а съ у д б и р уяга ай-
л а н д и к и , з^озиргина з^аётдан ш и к о я т л а н г а н л и г и м у ч у н
у з - у з и м д а н у я л а б о ш л а д и м . М у н и с а с е к и н - с е к и н тил га
к и р д и . 1^улларини ^ у й н и м г а т и ^ и б , сар гиш с о ч л а р и н и
б и л а к л а р и м у с т и г а т у к и б , к у зл а р и м г а т и к и л а р , с у р а г а н
с а в о л л а р и м г а о г и р - о г и р ж а в о б б е р а р д и . К еч а к е ч ^ у р у н
у г а й о н а с и д а н ж у д а ё м о н ¡^урк;иб к ет и б, р ш л о ^ н и н г
н а р и г и ч ет и д а г и б и р о м б о р д а с о м о н н и н г ичига б е к и н и б
о л и б д и . С о м о н о д а м н и к у р п а д е к иссик, са^ л ар эм и ш .
Л е к и н б у г у н ^ а т т и ^ очир;ибди. К у н д у з и т а ш ^ а р и г а чи^-
са, я н а у й г а т у т и б к е л и ш л а р и д а н ^ у р ^ и б , ч о р - н о ч о р кеч
к ириш ини кутиб ётибди.
Б е ч о р а б о л а н и н г и ш о н г а н т о г и м ен э к а н м а н . К у н и
билан: « Х у ж о н и м албатта н он беради», д е б у зи н и ю па-
тибди.
Б и р о з д а н с у н г б о л а н и н г п о р л о ц к у зл а р и г а м у н г
ч у к ди , ч е з ф а с и д а г и с у ю н ч у т л а р и уча б о ш л а д и . С а б а б и -
ни с у р а ш н и н г л у з у м и й у н э д и . Ч у н к и х у д д и ш у н д а й ]^ур-
^ув м е н д а >>ам у й г о н г а н эд и . Э р т а г а э р т а л а б М у н и с а н и
я н а у й и г а ю б о р и ш к ер ак б у л а д и .
Ш у н д а й б у л с а з^ам, ц а л б и м д а з а и ф б и р у м и д й у ^
э м а с э д и . Б аъ зан ^ а л б и м д а з^еч маз^ал у ш а л м а й д и г а н -
да й т у ю л а д и г а н о р з у - у м и д л а р я ш ай ди . М е н д а г и з^озир-
ги у м и д з$ам ш унга у х ш а р д и .
М ун и сада б е ф о й д а о р зу уйготиш дан ^ур^аётгандек,
п аст товуш билан Хатича хон и м га дедим:
— А гар б у беч о р а н и о та-он аси уйларига сигдириш -
маётган булса, узим га ^из ^илиб олсам, йу^ дей и ш м ас-
м и к ин ? М е н и н г з^ам з^еч к и м и м ¡луц. Х у д о з^аь^и, б у н и
у з б о л а м д е к п арв ар и ш ^ ила м ан . Б е р и ш м а с м и к и н -а ?
Б у утли ор зум гуё Х атича х он и м н и н г лабларидан
у ч а д и г а н с у з л а р г а б о г л и е д е к , т и т р а б , ^ а л т и р а б , ^ул-
ларим ни узатар, б уй н и м н и букардим .
К а м п и р к у з л а р и н и у ч о ^ ^ а т и к и б о л и б , у й л а н и б ту-
рарди. К ей ин секин бош ини тебратди:
— Ё м о н б у л м а с эд и . Э р т а г а о ^ сок ,ол б и л а н гапла-
ш и б к ур а й л и к . У х у п д е с а , о т а с и н и з^ам к у н д и р а м и з .
Я хш и б у л а д и ,— деди.
М е н у м р и м д а ш унч ал и к у м и д б а г и ш л о в ч и а ж о й и б
сузлар эш итганим ни эслол м ай м ан . Ж а в о б ^илмасдан,
М у н и с а н и багримга босди м . Бола ^уларимни уп и б:
180
— О н а ж о н и м , о н а г и н а м ! — д е б й и гл ай б о ш л а д и .
М е н шу с а т р л а р н и ё з и б т у р га н и м д а , М у н и с а м е н и н г
у р н и м д а ё т и б у х л а я п т и , сар м ^ с о ч л а р н д а у ч о ^ о л о в и -
н и н г м асъ у д ш у ъ л ал ар и т и т р ая п т и . Т е з - т е з , ч у к у р - ч у ц у р
х у р с и п а д п . Т у л и б - т у л и б п утал ади .
Н р а б б п й , шу б о л а н и м е н г а б е р и ш с а , н а ц а д а р б а х т и -
ёр б у л а р д и м ! У п д а на ц о р о н ш к е ч ал ар да н , па д а ^ ш а т л и
п у р т а н а л а р д а н па на б с ч о р а ч и л п к д а н — .\сч б и р нар-
са д а н ^ ур^ м ас э д и м . Уни у з ^ули м б и л а н п у н а л а б у с т и -
раман, б а х т и ё р ц и лам ан. М е н б и р з а м о н л а р б о ш ^ а
б о л а л а р н и о р з у ^ и л и б ю р г а н эд и м , л е к и н у л а р н и н г
^ а м м асн б и р кун к е ч ц у р у н б и р д а н и г а ^ а л б и м д а у л и б
к ет ди . ,
М е н э н д и т а ^ д и р и м г а к у н и к и б ц о л д и м . Я н а грамма
н а р с а н и се в а б о ш л а д и м . К о м р о н , б и р к у н к е ч ^ у р у н
^албимдаги уш а кичкинтойларни улдирган у зи н г булга-
н и н г ^ о л да, б у к еча с е н д а н б и р в а ц тл а р д а ги д а р а ж а д а
нафратланмайман.
^ Н*
Зайнилар, 18 декабрь
181
б е р м а й н и м а ^илади. Й у ^ д ес а, к улига б е ш - у н ^ уруш
бсрам из-да.
У ш ан д а с у ю н г а н и м д а н ж и н н и б у л и б ^ олм а га н и м га
^ а й р о н м а н . М у р о д и м г а шу ^адар о с о н ет ар м ап , д е б у й -
л а б м и д и м ! К е ч ^ у р у н д а н б е р и н еч а с о а т л а б у й л а д и м ,
^ и л а д и га п э ъ т и р о з л а р и г а ж а в о б л а р т а й ё р л а д и м , ю рак-
ларим м ю м ш ат и ш уч у н м и я м д а та ъ си р л и с у з л а р сарала-
д и м . >^сч и л о ж и н и ^ и л ол м ас ам , о н а м д а н д о л г а н б и р
н е ч а жав^ар м а р ж о н л а р п и б е р и ш ^ а р о р и г а к сл ди м . У
н а р с а л а р н и шу б е ч о р а е т и м ч а н и ^ у т ^ а зи ш д а н >^ам ях-
ш и р о ^ б н р ер га с а р ф 1^ила о л ар м и д и м ? Л е к и н б у ф и д о -
к о р л и к л а р и м н и н г >^сч б и р и г а э^ожат ^ ол м ад и . М у н и с а
б и р ж о п л и ^ у г и р ч о а д е к ^ улл ари м га т у т ^ и з и л м о о д а
эд и .
М е н бопл^алар си н г а р и эм асм ан, ж у д а с е в и н г а н ,
б а х т и ё р бу л г а н д а м л а р и м д а т у й г у л а р и м н и с у з би л а н
а н гл ата олм ай м а н. А л б а т т а , р уп а р а м д а ги к и ш и н и н г б у й -
н и г а о с и л и ш и м , ун и у п и ш и м , т о р т ^ н л а ш и м керак. О ^ с о -
1^ол а ф а н д и з^ам уш а дам х у д д и ш у ндай т а ^ л и к а о с т и д а
э д и , л е к и н т ир и ш ^ у л и н и н г би р м арта у п и л и ш и б и л а н -
г и н а ^ у т у л и б кетди.
Икки соатдан сунг о ^ со ^ о л М ун и сан и н г отаси билан
м а к т а б г а к и р и б келди. М е н у к и ш и н и б а д б у р у ш , ва>^и-
м али, з о л и м одам , д е б у й л а б ю р а р д и м . )^ о л б у к и , кич-
к и н а ги н а , касал м ан д, ю п у н б и р ч ол экан.
М ем га и с т а м б у л л и к э к а н и н и , л е к и н ^ и р ^ й и л ч адан
б е р и ю р т и н и к у р м а г а н л и г и н и ай тди . Ч игал т у ш н и айта-
ё т г а н д е к , С ар и ер , О ^ с а р о й ^ а ^ и д а чалкаш -чулкаш ^ и л и б
га п и р д и .
М у н и с а н и мемга б е р и ш г а р о з и эди . Л е к и н ^ и зи га
ж у д а ж о н и а ч и ё т г а н и н и с е з д и м . Б о л а н и н г б а х т и н и очиш
у ч у н ь^улимдан к сл г а н и н и аям а сл и ги м н и , у н и у з б о л а м -
д а н а ф з а л к у р и б т а р б и я л а ш и м н и , ^ар д о и м у з и г а кур-
с а т и б т у р и ш л и г и м н и ваъда эт д и м .
З а й н и л а р ^ и ш л о ги п и м г камбагал, ^ о р о н г и м ак та б и
шу ва^тгача б у м д а й б и р б а й р а м н и , б у н д а й б и р ш оди
х у р р а м л и к н и к у р м а га н д и р . М у н и с а ик к ал ам и з ц ув он-
ч и м и з д а н уй лар га, д а ^ л и з л а р г а си г м а с д и к . Б у и г а амин-
мам. К^аз^а^аларимиз б у г о т л а р д а м у д р а б ётгам ^уш лар-
ми у й г о т и б ю б о р а д и г а н д а р а ж а д а ш и ф т л а р г а у р и л и б
жарангларди.
М у н и с а б и р н еч а с о а т и ч и д а кич кина, н о з и к к и н а х о -
н и м г а ай л а н ди . Р^изил ч и тдан к уй л аги м б о р э д и , у н и
к и й м а й ^ уй ган эд и м . У ш ан и б и р о з т о р а й т и р и б , калта-
р о ^ ^ и л и б ^изч ам га а ж о й и б к о с т ю м к;илиб б е р д и м . М у
182
н и с а шу к и й и м д а б и р >>унлам с у в д е к , о г и з г а с о л и ш б и л а н
э р и б к ет а д и га н ш о к о л а д к о н ф с т д е к б у л и б ^ о л ди .
К,ор б и р кун аввалги ш а х т и д а н б и р м у н ч а ^ ай тган
б у л с а -%ам, з^амон с г и б т у р а р эд и . I^opoHFii т у ш м а с д а н
аввал б о л а н и ^ у л и д а н е т а к л а б б о ^ ц а о л и б ч и а д н м . Х а -
тича хон и м Займи отани н г чи ро^ л ари н и ё ^ а н и кетгунча
би рга-би р га ю рдик, уйнаш дик, ^увлашдик, м о зо р тош -
л а р и о р а с и д а f>op о т и ш д и к .
1^ ув н о^л и гим и з 1^ари к а м п и р н и н г з$ам ш о д о н ю з и г а
кулги чи ^ арди .
— Ь^ани, и ч к ари к и р и н г л а р э н д и ! С о в ц о т и б , к асал
б у л и б ^ о л а с и з л а р , — д е я р , ш и р и н - ш и р и н кул а р ди .
С ов ^отиш ? О д а м н и н г и ч и д а ^ у ё ш л а р ча^мар э к а н у ,
ян а у с о в ц о т а р м и ш м и ! ..
Бу о^ш ом о см он менга ш охларини гарбдан ш а р ^ а
Кадар ч у з и б ю б о р г а н д а р а х т г а у х ш а б к у р и н д и . У с с к и н -
с е к и н т е б р а н г а н д а у с т и м и з г а oi$ г у л л а р и н и т у кк ан кат-
такон ж асм ин бутаси га ухш арди.
^ ^ ^
З а ш шл а р, 30 де кабрь
М у н и с а б и л а н шу ^адар а п о ^ -ч а п о ^ б у л и б к е т д и к -
ки!.. Б у к и ч к ин а 1^из д а р с л а р д а н о р т г а н з^амма ва^ ти м -
н и о л а р д и . Н и м а н и к и б и л с а м у и г а у р г а т г и м к ел ади .
>^ар к у н и икки с о а т ф р а н ц у з т и л и у*>и т ам ан, ^ и ш л о а д а -
гилар б и л и б ц о л и ш с а б и з н и т о ш б у р о н ц и л и ш м а с и н , д е б
э ш и к л а р н и , д с р а з а л а р н и мазикам б с к и т а м а н -д а , у й и н г а
т у и ш ш н и з;ам у р га т а м а н .
Б а ъ за н у з и м г а к улгим ^ и ст а й д и .
— Ч о л и ^ у ш и ! М у н и с а м и з^амма н а р с а г а у р г а т а м а н ,
д с б т а г и н )^ож и х а л ф а н и п г у г л и М и р а т г а у х ш а т и б 1>уй-
м а ги н ,— дсйман.
Бу к ам багал ц и ш л о ^ ^ и зи з^адемай а с л з о д а г а у х ш ^б
ц о л д и . )^ар б и р з^аракатидан, з^ар б и р с у з и д а н м а л о в а т
б у й и к е л и б т у р а д и . А в в а л л а р и б у н г а з^айрон ^ о л а р д и м .
Э н д и эс а с а б а б и г а т у ш у н а б о ш л а д и м . М у н и с а н и н г о н а с и
одамлар айтгандек тумори хотим эм ас куринади.
К ,изало^ м е н д а н м и ^ о я т д а м и м м а т д о р . Б аъ зан >;сч
нимадан-з^еч мима й у ^ ё п и м г а к ел адм -да, ^ у л л а р и м н и
умилаб б с т л а р и г а , л а б л а р и г а с у р т а б о ш л а й д и . А м а шум-
д а м ен з^ам у н и н г ц ул ч ас и м и з^онучларимга о л м б , м и т т и
б а р м о ^ ч а л а р и н и б и т т а - б и т т а уп а м а н .
Б с ч о р а ци з м с н и ^ а н о т и г а о л и б я х ш и л и к ц п л д и , д с б
183
у й л а й д и . >^олбуки, м с н и н г ^ ан о ти м га кириш б и л а н чи-
накам я х ш и л и к и и у н и н г у з и ^илди.
К^изгинамнинг ^ а ^ а ж о н л и г и , о д а м н и н г э с и г а келма-
ган галати гаплари к и ш и п и ^ а й р о н ^ о л д и р а д и !.. Бирга
т у р а б о ш л а г а н и м и з н и н г икк ин ч и купи:
— М у н и с а , хси^ласанг м е н и о й и д е я в е р , я х ш и р о ^
б у л а д и , — д с г а н эд и м , ш и р и н г и н а к у л и м с и р а б б е т и м г а
1^аради-да:
— В ой , б у л а р м и д и , о п а ж о и ! — д е д и .
— Нега булмасин?
— )^али к и ч к и н а си з-к у , о п а ж о н , с и з н и о й и д е б бу-
л ади м и !
Б у с у з и н а ф с о н и я т и м г а т егди . Б а р м о г и м б и л а н п у п и -
с а ц и ли б:
— )^а, ш ай т он , н им а га кичкина б у л а р экан м ан?
Й и г и р м а ёш га кирдим -а, кап-катта х о т и н м а н , — д е д и м .
М у н и с а т и л и н и н г у ч и н и т и ш л а р и о р а с и д а с и ^ и б ту-
р и б м е н г а ь^арар, з^еч н и м а д е м а й н у ^ у л к ул ар эд и .
— Ёлгонми? К ап -к атта х о т и н м а н , — д е д и м яна.
У катта о д а м л а р д а й л а б л а р и н и б у р д и .
— М е н д а н ун ч а катта эм а с с и з - к у , о п а ж о н ! Ж у д а
б о р с а у н т у р т -у н б е ш г а к и р г а н д и р с и з .
У зи м н и т у т о л м а й к у л и б ю б о р д и м . М у н и с а у я л и б ,
то р т и н и б туриб:
— С и з к ел и нч ак б у л г а н и н г и з д а -ч и , о п а ж о н , с о ч и м г а
за р и п л а р т а ^ а м а н ,— д е д и , — Х у д д и си з г а у х ш а г а н б и р
ч и р о й л и ...
1^улим б и л а н б о л а н и н г о г з и н и ёп д и м .
— Я н а ш у н а ^ а г а п л а р н и айтсанг, т и л и н г н и у з и б
о л а м а н !— дедим .
* * *
К и ч к и н ам я с а н - т у с а н н и , н о з-к а р а ш м а н и я хш и кура-
ди. М е н у з и г а о р о б е р а д и г а н ^ и зл а р н и з^еч ё ^ т и р м а с
эд и м . М а н а э н д и М у н и с а н и н г о й н а к о л д и д а у з и г а о р о
бериш ига, ойнакдаги аксини ё^тириб, кулим сираш ига
^ у ш и м к е т и б ь;араб ^олам ан. Х,атто б и р к ун и к еч аси 1^ули-
д а н куйган гу г у р т ч у п и н и ^ам т о п и б олди м . К^изи туш м а-
гур я ш и р и н ч а ^ о ш л а р и н и ^ о р а й т и р и б о л м о ^ ч и бу л г а н
эк ап . Р^изи^, к и м д а н у р г а п д и экан? Б и л м ай м ан ... Х^озир-
г и с и -к у гурга-я, б и р н еч а й и л дан к е й и п б у й г а етса,
б и р о п т а й и г и т н и я х ш и к у р и б , т е г и б к етса н и м а бу лади ?
Ш у ёг и э с и м г а туш са, -\амма о н а л а р д а й 5^аяжонланаман,
з^ам ^ у в о н а м а н .
184
М у н и с а кеча ^ и з а р и б - б у з а р и б т у р и б м е н д а н б и р н ар-
с а н и и л т и м о с ^и лди . С оч и м н и у з и н г и з н и н г с о ч и н г и з г а
ухш ати б тараб ^уйсангиз, дейди.
Х у д о д а н б и р д а н - б и р т ил аган н арса м М у н и с а б и л а н
х у д д и ^ у г и р ч о ^ у й н а ё т г а н д а й у й н а ш э д и . 1^ и згинам ни
тиззаларим ораси га олдим, сочларини ёй ди м , к ей и н
хо> 9 \ а г а н и д а й ^ и л и б у р и б ц у й д и м .
М у н и с а т окч а д а г и кичк и на о й н а к н и о л и б :
— О п а ж о н и м , к ел и нг, и к к ал ам и з ё н м а - ё н т у р и б о й -
накка ^ арайлик, — д е д и .
С уратга т у ш а ё т г а н о п а - с и н г и л л а р д а й , б о ш л а р и м и з -
ни б и р - б и р и г а с у я д и к . О й н а к и ч и да к ули ш а р, б и р - б и р и -
м и з г а т ил к у р сатар эд и к .
М у н и с а л о ж у в а р д к у зл а р и , о п п о ^ т а н и , н о з и к , ш и
р и н ю з ч а с и б и л а н малак к аби гу зал эд и . Л е к и н у х у р -
с а н д б у л м а д и . Б у р н и м н и , л а б л а р и м н и уш л а б :
— А т т ан г, о п а ж о н , си з г а у х ш а м а с э к а н м а н - д а , — д е -
ди.
— С ен я х ш и р о ^ с а н - к у , б о л а м .
— Н и м ам яхш и, о п а ж о н ? М е н с и з д а ^ а ч и р о й л и эм а с -
ман!..
У б о ш и н и ян а ^ам купроь; я ^ и н л а ш т и р а р , б у й н и м -
н и н г т а г и д а н у т к а з и б олган ^ улч аси б и л а н б е т и м н и с и -
лар эди.
— О п а ж о н , с и з б а р ^ у т г а у х ш а й с и з . Ю з и н г и з г а цара-
ган киши у з и н и о й н а к к а с о л г а н д а й к ур а о л а д и , — д е д и .
Бу ^ а ^ а ж о н ^ и з н и н г с у з л а р и д а н к ули б , б и р м и н у т г и -
н а ил г ар и зу р д и ^ а т б и л а н у з и м у р и б ^ у й г а н с о ч л а р и н и
т у з г и т и б ю б о р д и м . Я ш и р и б н и м а ^ и лам ан, ахи р д а ф т а -
р и м н и у з и м д а н бопл^а ^еч ким у ^ и м а й д и - к у ! М е н у з и м -
н и х а ё л ^ илган д а р а ж а д а г и д а н з^ам ч и р о й л и р о ^ д е б
уйлай бош ладим. «Ф арида, сен узингни билмайсан. С еи
д а ^еч кимга у хш ам аган б о ш ^ а н а р с ал ар б о р » д е г а н -
л ар га >>а^ б е р г и м келади.
Н и м а т у г р и с и д а г а п и р а ё т г а н эдим ? Х,а, к и ч к и п ам
т у г р и с и д а ! Уни эс - ^ у ш л и ^ и л и б т а р б и я л а г у н и м ч а , у
м е н и у з и с и н г а р и н о з-к а р а ш м а л и ^ и л и б ^ у я д и г а н к у р и -
нади.
* :[с #
Зайнилар, 29 январь
Д а ф т а р и м г а б и р о й д а н б е р и 1^ул у р г а н и м й у^ . )^ар-
э^олда, х о т и р а ё з и ш д а н ^ам ф о й д а л и р о ц и ш л а р и м б у л д и .
И н н а й к е й и п , б а х т л и к у н л а р н и н г н и м а с и н и ,%ам ё з а р -
динг?
185
Б и р о й д а н б е р и ч у ц у р к у н г и л р о п а т и и ч и д а яш адим .
Л е к и п , а ф с у с к и , б у ?$ол у з о ^ б о р м а д и . И к к и кун аввал б у
е р д а н у г г а н п о ч т а ар аваси м с н г а т у р т т а ха т т а ш л а б ке-
т и б д и . К о н в е р т л а р г а к у зи м т у ш а р -т у ш м а с, ичи м ё н и б
к ет ди . К и м л а р д а н к е л г а н и н и , и ч л а р и д а н и м ал ар ё з и л -
г а н и н и б и л м а с а м ^ам:
— Оз^, к о ш к и й д и ц у л и м га е т и б к ел м ай й у л д а й у ^ о л -
ган б у л с а ! — д е д и м .
Д а с т л а б к и т а х м и н и м д а я н гл и ш м ага н э д и м . К о н в е р т
у с т и д а г и ё з у в н и т а н и р д и м . Х а тл а р у н д а н к ел ган эд и .
К о н в е р т л а р м е н и т о п и б к с л г у н ч а ^ у л д а н -^ у л г а у т и б -
д и , у с т и кук, ^ и зи л ё з у в л а р и , м у зф л а р б и л а н т у л и б д и .
К,ул т е г и з и ш г а ю р а г и м д о в у р м а й , б и т т а с и н и н г у с т и д а г и
а д р е с н и у в и д и м : «Б... ша^ар м а р к а з и й р у ш д и я с и муал-
л и м л а р и д а н Ф а р и д а х о н и м а ф а н д и г а » д е й и л г а н эди .
К он вер тларн и гижим лаб, учо^ ёнидаги этаж срк ага
и р г и т д и м . Д е р а з а ё н и г а к ел д и м , б о ш и м н и у н и н г о й н а -
гига ^ у й и б , у з о ^ - у з о ^ л а р г а т и к и л и б , у й г а т о л д и м .
М у н и с а м е н и к у р и б та ш в и ш га туш ди:
— О п а ж о п , б и р е р и н г и з о г р и я п т и м и ? Р а н г и н г и з о^ а-
р и б к ет д и ,— деди.
У зим ни бо си ш га тир и ш и б кулимсирадим.
— >^еч н и м а б у л г а н и й уц , бо л а м . П и ч а б о ш и м о г р и -
я п ти , х о л о с . И к к а л а м и з б и р о з б о ^ ^ а ч и ^ и б а й л а н с а к
тузалади.
К е ч а си к у з л а р и м н и ц о р о н г и л и к к а т и к и б , у з о ^ ва^т-
л ар гач а м и ж ж а ^ о^ м ай ёт ди м . Ч у ^ у р б и р т а р а д д у д и ч и д а
ё и а р д и м . Ю з с и з з о л и м б у м а к т у б л а р и д а , ким б и л а д и ,
м е н г а н и м а л а р д е г а н , н и м а л а р га ж а с о р а т ^ и лган экан?
Б и р неч а б о р ч и р о ^ н и ё ц и б , х а т л а р н и у ^ и м о ^ ч и б у л д и м ,
лекин узим ни босдим. Бу хатларни у^иш айб,
м е н у ч у н б и р т у ш к у н л и к эди .
О р а д а н и к к и кун у т д и. М а к т у б л а р ^ а м о н у ша е р д а
с т а р , у й ^ а в о с и п и за ^ а р л а г а н д а й м е н и а з о б л а р эд и .
Р ам ги н , э з г и н э^олатим М у н и с а г а >>ам ю а д и . Б е ч о р а 1>из
м ени дардга солган нима экапини билар, этаж еркадаги
к о н в е р т л а р г а н а ф р а т б и л а н ^ а р а б -^ а р а б 1;уяр эд и .
Ш у б у г у н к е ч ^ у р у н з^ам я на д а р а з а ё н и д а у й г а т о л и б
т у р г а н эд и м , М у н и с а т о р т и н и б ё н и м г а к ел д и , к е й и н ю р а -
ги б е т л а м а й г и н а :
— О п а ж о н и м , м сп б и р н и м а ц и л и б ц у й д п м , б и л м а й -
ман, ж а ^ л и н г и з ч и к а р м п к а н ? — д ед и .
М е н чурт у г и р и л д и м . К у з л а р и м н х т и ё р с и з э т а ж е р к а -
га гагурди. Х а т л а р ж о й и д а й у ц эди ! Ю р аги м а л ам дан
г у ж а п а к б у л д п , ч и даёл м ай :
18о
— Х а т л а р ^ани? — д е б с у р а д и м .
М у н и с а б о ш и н и эгди.
— Ё^иб ю бордим , опаж он. Нима ^илайип, си зн и
жуда эзи б юбориш ди!
М е н б у г и б и р тову ш би л а н :
— Н и м а ^ и л и б ^ у й д и н г, М у н и с а ? ! — д е б ^ и ч ^ и р д и м .
Б о л а м е н и н г ^ атти^ ж а ^ л и м ч и ^ и ш и н и , е л к а с и -
дан уш лаб силкита бош лаш им ни кути б титрарди. Б о-
ш им ни ^ у л л а р и м га т и р а б , с е к и н - с е к и п й игла й б о ш л а -
дим.
— О п а ж о н и м , й иглам анг. Х а т л а р и ы г и з н и ё ^ а н и м
йу^, с и з г а ж у р т т а г а ш у н дай д е д и м . Б у н ч а л и к к у й и б - ё н -
м а с а н г и з , к е й и н ё ^ и б ю б о р а р д и м . M an a.
К и ч к и н а 1^ули би лан б о ш и м н и с и л а р , и к к и н ч и с и
б и л а н х а т л а р н и ^ ули м га у ш л а т и ш г а ^ арак ат ^ и л а р д и .
— О л , о п а ж о н и м , б у л а р я хш и к ур г ан к и ш и н г д а н
к ел гап га у х ш а й д и , — д е д и . М е н с е с к а н и б т уш ди м .
— Т и р м и з а к , б у ^ анд ай ran? — д е б ^ и ч ^ и р д и м .
— С а й д а м , о п а ж о и . Я х ш и к урга н к и ш и н г и з д а н к ел -
маса, ш ун ч а й и гл а р м и д и н г и з?
Куп нарса биладигап бу ^ а ^ а ж о н н и н г су зл а р и д а н
у я л д и м , куз ёш л а р и м д а н у я л д и м . Э н д и б у а ^ в о л га
х о т и м а б е р и ш керак эди . М е н i^apop ^ илди м .
— К и ч к и н аги н ам , кошки шу с у з л а р н и айтм аган б у л -
санг. М о д о м и к и , айтиш га ай т д и н г , э н д и м е н сем га и с б о т
^ и л и б б е р а й и м . Х атл ар м ен я хш и к урган о д а м д а н к е л г а н
эм а с . К ел , и к к о в и м и з б и р г а ё ^ и б т а ш л а й м и з.
Уй ичи KjopoHFM эди . Ф а ^ а т учок;да б и р у т и н ч а л а с и
го^ ё н и б , го:^ у чаРДи- Х а т л а р д а н б и р и н и утга т а ш л а д и м .
К он верт гуж анак б у л и б ёна бош лади. Ёниб б ул ган дан
к е й и н и к к и н ч и с и н и , с у н г р а у ч и н ч и с и н и таш лади м .
М у н и с а а н гл аш и л м ас б и р ^ а я ж о н б и л а н б а г р и м г а
с у ^ и л а р д и . М а к т у б л а р б и р и н - к е т и п ён а р к а н , ^ а р ш и м и з -
д а ж о п б е р а ё т г а п б и р одам б о р д е к , ^ а я ж о н и ч ида с у к у т
^ и л и б т у р д и к . Н а в бат т у р т и н ч и хатга к ел ганда, и ч и м д а
ч и д а б б у л м а й д и г а н б и р п у ш а й м о н л и к у т и ён д и . Л е к и н
у ч тас и ё н и б к ет га н дан к е й и н б у п и с и н и о л и б ^ о л о л м а с
э д и м . К^албимнинг би р п а р ч а с и н и у з и б о л а ё т г а п д е к б и р
и з т и р о б б и л а н у п и с и н и ^ам у т г а и р г и т д и м .
С уп гги м а к т у б ав в ал ги л ар и дек б и р д а н т у т а б к е т м а д и .
Бир чеккасидан нозиккина т утун чи^ариб, кейин сек и н -
секин ёна бош лади. О х и р и д а конвер тнинг ^ о в ж и р аб
очилганини, майда ёзувлар билан тули ^ бир ^ о г о зн и н г
с е к и н - с е к и н ён а б о ш л а г а н и н и к у р д и м . Бу а з о б г а ч и д а й
олм а й ^ и й н а л а р эд и м . М у н и с а , к у н г л и м д а у т а ё т г а н
¡87
н а р с а л а р н и б и л г а н д с к , э г и л и б ^ у л и н и у т г а суВДи-да,
м а к т у б н и н г б и р п а р ч а с и н и ^ у т ^ а з и б ^ олди.
Бу п а р ч а н и б о л а н и у х л а т г а н д а н к е й и н г и н а ^ у л и м га
о л д п м . У н д а шу сатр лар о м о н цолган эди.
« ...К е ч а э р т а л а б омам ю з п м г а ^ а р а д и -ю , . й и гл а б
ю б о р д и . « Н и м а б у л д и , ойп? Н е г а й п г л а й с и з ? » — д с б
су р а д п м .
О л д и н гап м р ги си келм ади. «>^еч... Б ир туш к у р и б -
ман», д е б цуя ^олди. Л е к и п м е н ^ у й м а д и м , я л и н д п м , ёл-
в о р д п м , о х п р п с у з л а ш г а м а ж б у р ^п лди м . С е к п н - с е к и н
й и г л а б т у р и б ш ул ар н п айтди:
— Б у г у н Ф а р и д а т у ш и м га к и р и б д и . М е н ^ о р о н г и
е р л а р д а и з л а б ю р г ан эм и ш м ан , р у п а р а к ел ган о д а м л а р -
дан: « Ф а р и д а шу ер д а м и , х у д о х а й р и н г и з н и б е р с и н ! »
д е б с у р а р м и ш м а н . Ю зи ё п и ц б и р х о т и н м е н и ^ у л и м д а н
у ш л а б т а к и я г а у х ш а г а н о л а - ^ о р о н г и б и р е р га б о ш л а б
к и р а р м и ш -д а : « Ф а р и д а шу ер д а . Д и ф т е р и т к а са л и дан
у л д и » , д е я р м и ш . «К^арасам, б е ч о р а б о л а м к у зл а р и ю м у ^
ё т и б д и . у^али р а н г и н и н г ^ о н и >;ам к е т м а б д и . М е н аччи^-
ачч и ^ й и г л а б у й г о н и б к ет ди м . Улик к урган т и р и к
к у р а ди , д е й д и л а р , ш у н д а й эм а с м и , углим? Я ^ и н д а
Ф а р и д а н и к урам ан , а, К о м р о н ? »
О й и м н и н г с у з л а р и н и с е н г а ай н ан ё з д и м . М а й л и , м е н и
б и р ё ^ а ^ у й и б тур, л е к и н о н а н г у р н и д а г и м ан а шу
к ек с а х о т и н н и >;адеб й иглат а б е р и ш тугри м и ? Х о л а н г -
н и н г т у ш л а р и у ш а н д а н б е р и м е н и н г х,ам т у ш и м б у л и б
^ о л ди . К^ачон к у з л а р и м н и ю м м а й и н , ^арва^т с е н и у з о ^
б и р ю р т н и н г ^ о р о н ш з^ужрасида к у з л а р и н г ю м у^ ,
f>opa с о ч л а р и н г , г у л д е к ю з и н г ...»
М а к т у б п а р ч а с и шу е р д а тугар, м ен га ф а ^ а т х о л а м -
нинг м отам инигина билдирарди. Комрон, куриб туриб-
с ан к и , б и з н и >;амма н а р с а б и р - б и р и м и з д а н ай и р а д и . Б и з
э н д и и к к и д у ш м а н э м а с м и з , ба л к и б и р - б и р и н и х,еч
ва^т кура о л м а й д и г а н икки б е г о н а м и з .
Зайнилар, 5 февраль
К еч а к е ч а с и б о т ^ о ^ л и к д а у ^ о в о з и э ш и т и л д и . М е н
^ у р ^ и б к е т д и м . М у н и с а э с а п ар в о ци лм ади .
— Б у л и б т у р а д и , ж а н д а р м л а р ^ а р о ^ ч и л а р н и 1^увиб
ю р и ш и б д и ,— деди.
О т и ш м а ^ и с ^ а п а у за л а р б и л а н ун м и н у т ч а д а в о м
этгандан к ей и н тухтади.
188
Во^еани эрта билан билдик. М ун и сан и н г тахм ини
т у г р и ч и е д и . П о ч т а н и талаган б и р н еч а д а р б а д а р б и л а н
жандарм ораси да жанг булибди. Ж ан дар м л ардан б и р и
у л и б , и к к и н ч и с и н и о ги р я р а л а н ган з<;олда З а й н и л а р г а
к е л т и р и ш и б д и . У з^озир м у с о ф и р х о н а д а ё т га н э м и ш .
Туш п а л л а с и д а кичик Ваз^би з^аллослаб м а к т а б г а
ю г у р и б к ел д и -д а , ^ у л и м д а н у ш л а б :
— 1^из х у ж о н и м , т е з з о р и н г н и ( ч о д р а н г н и д е м о ^ ч и
бул са керак) ёп и н , ю р т езр о ц ! С ени м у с о ф и р х о н а г а
ч а^ и р и ш я п т и , — д е д и .
— Ким ча^иряпти?
— Д о к т о р ч а ^ и р и б д и , о т а м айтди.
Дарз^ол ч о д р а м н и ё п и н д и м , о л д и н д а В а ^ б и , о р е а д а
м е н м у с о ф и р х о н а г а т е з л а б к етдик .
М у с о ф и р х о н а и к к ита к и ч к ин а б у л м а д а н ва з и н а п о я л и
х а р о б даз^лиздан и б о р а т к у р и м с и з б о с т и р м а э к а н .
Т у н д а ^ о р б у р о н г а ё касалга у ч р аг а н й у л о в ч и л а р кеч а-
л а р и шу е р г а к е л и б т у н а ш а р экан. Гоз^ маз^аллар ш у н д а й
о д а м л а р н и о в ц ат б и л а н з^ам й у ^ л а б т у р и ш а р эк ан .
Эш ик олдида бир чиройли от ер т еп и н и б турар
эд и . Б у р у н л а р и д а н б у г ё п и р и л и б ч и ^ а р д и . М е н у н и н г
т у м ш у г и н и с и л а б , ич к ари га к и р д и м . >^овли ^ о р о н ш
булгани учун чироц ёц и б цуйиш ибди.
О ё г и г а к атт а к о н эти к, э г н и г а ^ али н ш и н е л ь к и й и б
ол г а н б и р с е м и з з^арбий д о к т о р з и н а п о г о н а с и г а у т и р и б
о л и б , б и р н и м ал ар ёз а р , ^ о р о н г и д а ю з и у н ч а я хш и ку-
р и н м а г а н б и р неч а киши б и л а н о р а - с и р а г а п л а ш и б ^ уя р -
ди . Д о к т о р н и н г ю з и н и ё н д а н к ур д и м . О п п о ^ , ^ а л и н
м у й л о в л а р и , б а р о ^ ц о ш л а р и , ж о н л и ва ё ^ и м л и ю з и
б о р э д и . Л е к и н у о д а м л а р г а дагал, з^атто у я т с у з л а р
б и л а н га п и р а р д и . Ё р а б б и й , ш у ц адар ё м о н с у з л а р
а й т а р д и к и , у г и р и л и б ^ а й т и б к етгим з^ам кел ди .
Д о к т о р мутла^о яна би р х у н у к суз айтмоцчи булган-
л и г и н и б и л д и р и б т ур ган дагал б и р ^аз^аз^а б и л а н к у л и б
б о ш и н и ку тар ган э д и , м е н и к у р и б ^ о л д и . К у л г и с и
б и р д а н т у х т а д и . К е й и н н а п а р м о н к и те л л и , к у к р а г и б и л а н
б и т т а 1^ора с о ^ о л л и киш ига у г и р и л и б ^ и ч ^ и р д и :
— ^ о й , к а пи та н, жаз^линг ч и ^ м а с и н , л е к и н с е н г а
«А й и ^ полвон» д еб от ^уйганларнинг з^ а^ и бор. Ора-
м и з д а х о т и н киш и б о р экан, м ен б и л м а й с е н и н г к а с р и н г
б и л а н о г з и м н и р о с а чакки ^ и л и б м а н !
У шу с у з и н и а й т г а н д а н к е й и н м е н т о м о н г а ?;аради:
— С и н гл и м , к е ч и р и н г м е н и , к е л г а н и н г и з н и к у р м а б -
ман. Ю ^ о р и г а чи^инг. Й уц, п ича ш о ш м а н г, м е н т у ш и б
ол ай . З и н а п о я ж о н и ч и ^ и б з у р г а т у р и б д и . И к к о в и м и з н и
189
б и р д а н к ута р а олм ас. 1^ани, ч и ц и н г э н д и , м ен туш -
дим.
П о г о н а л а р д а н б и р д а н и г а и к к ита-ик к ита с а к р а б ю ^ о -
ри чивдим.
1^ари д о к т о р н и н г « к а п и т а н » д е г а н о д а м и н и т а ^ и р
ц и л а ё т г а н л и г и з^амон ц у л о г и м га э ш и т и л и б т у р д и .
— К а п и т а н и м , б у м у ал л и м а и ст а м б у л л и к . 1^андай
б и л г а н и м г а з^айрондирсан? А , капитаним ? С ен к о и н о т д а
б у л а д и г а н з$ар б и р з^одисага ц у й д е к а н ц а й и б ц ар ай сан !
М е н у н и з и н а п о я д а н ч и ц и ш и д а н б и л и б ол д и м . К у р д и н г -
ми, х у д д и к а к л и к де к и р г и ш л а б ч и ади . Э н д и хоз^ласанг,
ё ш и н и з^ам а й т и б б е р а м а н : ним а д е с а н г де, л е к и н б у
х о т и н ч а н и н г ё ш и ц и р а д а н ош ган эм ас.
Б у хи л гаплар ц ан ч адан б е р и м е н и с о ш н т и р и б ке-
ларди. У зи м ч а кулдим : « М а н а шу е р д а ян гл и ш д и н г, д о к
т о р а ф а н д и м ! » д е б ц уй ди м .
Б еш м и н у т д а н с у н г цари д о к т о р о г и р эт и к л а р и б и л а н
з и н а п о я н и г и ж и р л а т и б ю ц о р и ч и вди . К е й и н ю з и м г а
ц а р а м а с д а н га п и р а б о ш л а д и .
— А ф а н д и м , в о ц е а м аълум , б и р я р а д о р и м и з б о р ,
у н ч а о г и р э м а с , ф а ц а т ца р аб т у р и ш керак. М е н б и р
о з д а н к е й и н кетам ан. Р^илинадиган иш у н ч а м у ш к у л
эм а с , л е к и н я р а д о р н и н г ц о н и б у з и л и б ц о л и ш и д а н цур-
цаман. Бу е р д а г и о д а м л а р д о к т о р л а р г а ун ч а и ш о н и ш м а й -
ди. П а й т и н и т о г ш ш и б , д а р р о в т а б и б л а р г а , б а х ш и л а р г а
ц ар ат и ш ади . Я р а л а р га булмагур зарарли н ар с ал а р
ё п и ш т и р и ш д а н >^ам т о й и ш м а й д и . С из м ак таб курган
илм ли а ё л с и з . Р^илинадиган и ш л ар н и у з и м а й т и б б е р а
ман. К асал у р н и д ан т у р и б к ет м а гу н ч а ца р аб т у р а с и з .
Л екин бун га дош бер ар м и к и н си з, йуцмикин?
— Б у л а д и , д о к т о р б е й . М е н и н г а с а б л а р и м маркам.
}^еч н а р с а д а н ц у р ц м а й м а н , а ф а н д и м .
Д о к т о р м е н г а а ж а б л а н и б царади.
— Р^ани, ю з и н г н и оч, к у р ай и н , — д е д и .
Б у т а к а л л у ф с и з с у з л а р д а галати б и р с а м и м и я т б о р
эд и . М е н >;еч т о р т и н м а с д а н ю з и м н и о ч ди м . )^атто
б и р о з к у л и б з$ам ц у й ди м .
К,ари д о к т о р ц у л л а р и н и ё з д и , с о д д а ю з и д а галати
з^айроплик к у р и н д и . К е й и н цаз^цаз^а у р и б :
— Сен б у ерларда нима излаб ю рибсан? — деди.
Бу гал м е н ш о ш и б ц о л д и м . А ж а б о , б у о д а м м е н и
т а н и р м и д и ? Ш у п г а царам ай, м ен >;ам з^азил ц и л и ш д а н
ц у р ц м а д и м . Д о к т о р н и н г о д а м д а шу цадар и ш он ч , шу
к,адар я к п п л я к ,%исси у й г о т а д и г а н и с с и ц ч е з ф а с и б о р
эди кп ...
190
— М ени танийман д еб ту р и б олм асси з, деган ф и к р-
дам ан , д о к т о р б е й . ..
— Ш а х с и н г н и эм а с, х и л и н г н и т а н и й м а н , ц и зи м , х и
л и н гн и ! А ф с у с к и , е р ю з и д а ж у д а к а м а й и б б о р а ё т г а н
хилингни.
— Ф и л и М аз^мудларга1 у х ш а б м и , а ф а н д и м ?
Беш о й д а п б е р и и ч и м д а з у р г а б о с и б к с л а ё т г а п ш у х -
л и к л ар п м яна б о ш к у тар д и . А л е к с и о п а >;ар д о и м м е н и
эркалатпб булмайди, деярди. Ч унки да р ^ о л ш ухлик
ц илиш га, с у з л а р н и б у зи ш г а , ёш б о л а ц и л и ^ л а р и н и
ц и л и ш га т у т и н а м а н .
)^арз^олда д о к т о р м е н д а низ^оятда о д о б л и , п о к о д а м
т а а с с у р о т п н и ц о л д и р д и . У яна б о я г и д е к г у р и л л а г а н
ц а^ ц а^а би л а н :
— >^озирги ф и л л а р н и н г й у г о н , с у л а ц м о н б о б о л а р и г а
с и р а з^ам у х ш а м а г а н п о з и к , кичкина, х у ш ч а ц ч а ц м а х л у ц -
эй ! К,ари б у л с а м ,%ам б у с и ф а т л а р и н г г а « г у з а л » с и ф а т и н и
з^ам ц у ш и б ц у й и ш и м м ум к ин . 1^ани, айт-чи, г у з а л
а с л з о д а , б у ер л а р г а цаер дам к е л и б х о л д и н г ? — У е з д
з^арбий д о к т о р и н и н г дагал с у з л а р и д а н , г у л д у р а г а н цаз$-
цаз^аларида с е з и л а р - с е з и л м а с б и р з^асрат б о р л и г и н и
пайцай бош ладим. М ен у зи м н и огир тутиш га ти р и -
ш иб:
— М е н м у а л л и м ам ан , д о к т о р б е й . Х и з м а т ц и л и ш
н и я ти м б о р э д и , шу е р г а ю б о р и ш д и . М е н ж о й т а н л а м а й -
ман. I^aepra ю б о р и ш с а з^ам иш л ай б е р а м а н , — д е д и м .
М е н шу с у з л а р н и а й т и б т у р г а н и м д а , д о к т о р ю з и м г а
т и к и л и б цо лди .
— Д е м а к , с е н б у ер га х и з м а т цилиш у ч у н к ел д и н г?
М а ъ р и ф а т уч у н , ц и ш л о ц б о л а л а р и г а х и з м а т цили ш у ч у н ,
ш ундайми?
— >^а, м а ц са д и м шу.
— Ш у ёш да, шу ч езфа, шу ц и ё ф а д а - я ? Й у ц , м е н г а
т у г р и с и н и айт. К у з л а р и м г а б и р ц ар аг и н -ч и , з^а, ш у н д а й !
С ен м е н и и ш о н а ц о л д и , д е б у й л а й с а н м и ?
Д о к т о р н и н г сал ц и ё н о ц л а р и ичига я ш и р и н г а н ва
ш ир и н -ш и р ин кулим сираб турган оц киприкли кузлари
ху д д и кунглим нинг ичини к уриб тургандек эди.
— У н д а й эм ас, ц изим . А с л с а б а б б о ш ц а е р д а . >^атто
т и р и к ч и л и к д а р д и з;ам эм ас. С е н я ш и р и ш г а т и р и ш г а н
са й и н м ен яхш ир оц куряпман. У зи н гн и н г ким лигингни,
о и л а н г н и , х о н а д о н и н г н и , ш ун г а у х ш а ш н а р с а л а р н и с у р а -
сам а й т м а й с а н , ш ун дай м и ? К у р д и н г м и , ц а н д а й б и л и б
'Фили М а х м у д — мамонт.
191
оляпман. Бу ер да бир сир бор. Л ек ин мен ко вл ашт ири б
утирмайман, кичик бир ишор а булса бас.
И к к о в им и з >;ам жим булиб цолдик. 1\ари д о к то р бир
оз уй ла б тургандан сунг:
— Сенга к ич кина гина хизмат цилсам, ижо за т бера-
санми? — деб сур ад и. — Сени бошца я хш ир оц ерга ку-
чирсам хо^лармидинг ? М а о р и ф м и н ис г рл иг и да битта-
и кки та т ан и шл ар и м бор.
— Йуц! Ра>;мат, д окторбей. Ишла б турган еримдан
хурсандман.
Д о к то р яна кулимсираб ел ка л ар и нц учирди, ке йи н
з^азиллашаётгандек цилиб:
— Ж у д а соз! Ж у д а соз! Л ек ин шуни билиб цуйгинки,
ф и д о к о р л и к сен уйлаганча ^ а з ил ran эмас. Бир кун
эмас, бир кум ж о н и нг сицилса, менга икки э нл и к хат
ёз, ад рес им ни ташлаб кетаман. Бу бир одамгарчилик.
— Ташаккур, афандим.
— Бу масала битди. Эн д и ишимизга утайлик. 1^ила-
диган и шл ар и нг н и т ушу н т и р и б берай.
1^ари д о кт о р нариги х он ан ин г э шигини очди. Бир
ц ий ши ц каравот у стида гавдаси, юзи аскар плаши билан
ёп иб цуйилган я ра дор ётар эди.
Доктор:
— ^ а л а й с а н , мулла, бир оз туз ук булдингми? —
д е б суради.
Ярадор киши цули билан плашини кутариб ётган ер-
дан т урмоцчи булди.
— 1^имирлама, ёт. Нима, б и р о н е р ин г огрияптими?
— Йуц, куп ра^мат. Фацат бет суягим бир оз луцил-
лаяпти.
Д о к т о р яна кулди.
— Э);, ме ни н г азиз айицларим. Т и з з ас и ни нг цопцо-
гини бет суяги дейди-я! Р^орнини т о в о ни д а деб у йла йди
бу. П а йт и келганда о д амл арн инг кузини шамгалат ци-
лишдан тойишмайди. Т уз ал иб кетади, мулла, >;еч нарса
булмайди. Худ ог а шукур цил, уц х и ёл чапдан утганда
шуринг цурирди. Нима, бир з;афта утар- утмас у рн ин гд ан
туриб, ю ри б кетмоцчимисан? Й у ^ . т у г р и келмайди. Мана
шу ерда ж о н и н г н и н г р о ^ а т и н и кузлаб ёта тур. }^а, бу
цизча нима д ес а шуни циласан, г апини цайтармайсан,
уцдингми? Сен ин г д о к т о р и н г шу, яра нг ни шу ни нг узи
боглайди. М а б о до у эди-бу эди деб ran ц айт арг анинг ни
эшитсам, ^а уз ин гд ан койин. Худо ^ацци, узим келиб оё-
гингни туграм-туграм цилиб кесиб ташлайман.
Д о к т ор я р а д о р н и н г б и н т и н и еча бошлади. Ярага
192
тег иб кетганда, у « с е к и н р о г - э й ! » деб ц ич цир иб юбордм.
— О в о з и н г н и учир. >^айф-эй се ндай эркакка! Ш о п -
дай муйловинг, уз ун с о ц о л ин г б и л а н му ш т у м де к ц и з ч а
ол ди да вой- войлашга уялма йс анми? Бу я р а эмас, у й иц -
чоц. Шу нд ай касал б оцувчиг а т о п ш и р и ш л а р и н и билсам,
з^атто ме н з;ам б ир е ри мн и дема й к е ст и ра р эдим.
Б и р со атда н сунг с е р с о ц о л к а пи т ан б илан д о к т о р
ж у н а б кетди.
Д у н ё д а бунд ан з^ам а ж о й и б р о ц т а с о д и ф б улиши мум-
кинми? М е н у мр им б ин о булиб, б ир курган о д а м и м н и н г
ме нд а шу цадар чуцур т а а с с у р о т л а р ^ о л д и р г а н л и г и н и
з^еч э сл ай олмайман.
* * *
Зайн ил ар, 24 ф е в р а л ь
196
— Н ач ор а , д о я хол а, н а с и б б у .л м а д и ,— д е д и м .
Х у л л а с и , у якка к у зо й н а к л и м и т т и а ф а н д и б и р с у з
би л а н З а й н и л а р ц и ш л о г и н и о с т и н - у с т у н ц и л и б к ст д и .
1^ и ш л оц и л ар н и н г д у д и о с м о н г а мивди.
Ер ю з и д а З а й н и л а р д а н >;ам р а с в о р о ц ц и ш л о ц б о р л и -
ги н и ха ёл га к с л т и р и ш м ум кин э м а с л и г и н и б и л г а н и м з^ол-
да, б у ца й гу м е н г а т а ъ с и р цила б о ш л а д и . Ф а ц а т б у л а р д а н
М у н и с а г и н а м у с т а с н о эд и . У яр ам ас, с у ю н ч и ичига сиг-
май учар, «1^ачон к е т а м и з , о п а ж о н ? И к к и к у н д а н к е й и н
к ет а м и зм и ? » д е б ц у ш д а й т а л п и п а р д и .
* * *
Зайнил ар, 3 март
Э рта га й у л г а ч и ц а м и з.
М у н и с а д а с т л а б к и ку н лар да ж у д а с у ю н а ё т г а н э д и .
Л е к и п к сч адан б е р и у и д а а л л ац а н д ай м а ъ ю с л и к к у р и н а
бош лади.
Гоз^о к у з л а р и н и у зо к ,-у з о ц л а р га т и к и б о л и б у й л а р ,
сураган иарсаларим га п ари ш он хоти р л и к билан ж а в о б
б е р а р эди.
— М у н и с а , м е н б и л а н к ст ги н г к ел м а с а , майли, таш -
л аб к е т а й , — д е г а н э д и м , у ап и л -тап и л :
— Х у д о курсатм асин, оп а ж о н и м , у з имни цудуц ц а
т аш лайм ан -а! — д е д и .
— А к а -у к а л а р и н г д а н а ж р а л и ш и н г г а х а ф а м а с м и с а н ?
— Х а ф а эм асм ан, опаж оним .
— Б у л м а с а о т а н г н и к урги нг к е л а ё т г а н д и р - д а ?
— О т а м г а ач и н а м а н , л е к и н у н ч а л и к я х ш и к у р м а й м а н
уни, опаж он.
— Ж у д а с о з , у н д а й б у л с а д а р д и н г ни м ада ?
К у з л а р и н и е р г а т и к и б о л и б и н д а м а й у т и р а д и , ц атт и ц -
р о ц талаб ц и л с ам б у й н и м г а о с и л и б о л и б , ё л г о н д а к а м к у
д а б о ш л а й д и . Л е к и н мен б у с о х т а х у ш ч а ц ч а ц л и к к а
и ш о н м а й м а н . М у н и с а н и н г з^ациций с у ю н ч и н и б и л м а й -
манми? М е н у н и н г т и н и ц к у з л а р и д а з^аммаиацг б и р
цайгу, м у н г б о р л и г и н и к у р и б ю р а р д и м . А й т г и н , д е б
э;ар цанча ц и ст а са м з$ам з^аракатларим без^уда к ет а р -
ди.
Б у г у н ю з б е р г а н б и р з^одиса б у ц и з ч а н и н г ц а л б и д а
я ш и р и н и б ё т га н д а р д н и м ен га а ё н ц и л и б ц у й д и . К е ч ^ у -
р у н М у н и с а ан чагач а й у ц б у л и б к е т д и . ^ о л б у к и , у ш а
дам у з и г а м уз^ тож ли ги м н и б и л а р д и — й ул т а р а д д у д и
у ч у н м ен га ц а р а ш и ш и керак эди .
197
Б и р н е ч а м арта ч а ц и р д и м . Ж а в о б б у л м а д и . А л б а т т а ,
б о г ч а д а б у л с а керак эд и . Д с р а з а н и о ч и б : « М у н и с а !
М у н и с а ! » д е б ч ац и рди м .
И н г и ч к а т о в у ш и б и л а н у з о ц д а н , З а й н и о т а с а г а н а си
ёнидан: «А ф андим , ^ ози р бораман», д е б ж ав об берди.
О л д и м г а к елганда, у е р д а ё л г и з н и м а ц и л и б ю р г а н -
л и г и н и с у р а д и м . Ж а в о б и д а ш ош ар, б е м а ъ н и б а ^ о н а л а р
б и л а н м е н и алдаш га т и р и ш а р эди.
Ю з и г а д и ц ц а т ц и л и б ц арадим . К у з л а р и ц и п -ц и з и л .
Х и ё л с у л и ц ц а н б е т л а р и д а янги цуриган куз ё ш л а р и н и н г
и з л а р п б о р . Б и р д а н ва.^м б о с д и м ени . У е р д а н и м а цил-
г а н и п и , н ега й и гл а г а н и н и а п тт и р и ш у ч у й ц а т т и ц к,ис-
т о в г а ол д и м . Билак ч алари ц улл ари м да, г ази н и яш и р иш
у ч у н б о ш и и и с о л и н т п р г а п , л а б л а р п д а е н г и л б и р т и т р о;;
билап сукуг цилиб турардн.
М е п у н н >$ар н и м а к и л и б б у л с а з$ам г а п и р т и р и ш г а
ц а р о р цилган эди м . А га р ^ а ц м ц ат н и м е п д а н я ш и р а д и г а н
б у л с а , у п и б у ер га т а ш л а б к ет и п ш м н и а й т д и м . А н а
ш у н д а п к с й и н ч и д а ёл м а д и . Катта б и р г у н о ^ н и б у й н и г а
о л а ё т г а н д а й , б о ш и н и с о л п н т п р и б , у я л а -у я л а гап и р а
бош лади:
— О й и м м ен и к у р г а н п к е л и б д и . К е т и ш и м н и э ш и т и б -
д и -да... А ч ч и г и и г к ел м а сп п , о п а ж о н .
Б у к аттак он г у н о ^ н и а и т и б т у р г а н д а б у т у н в у ж у д и
т и т р а р , к у зл а р и ёш га т у л и б б о р а р эди.
'Гуш ундим . Кичик, м и т т и к у н г л и н и н г а л а м и н и м е н д а н
у м и д э т и ш и м у м к и н б у л г а н д а р а ж а д а н о р т и ц р о ц ту-
шундпм.
Ю з и г а туш гам с о ч л а р и н и т у за т д и м , ё н о ц л а р и н и се -
к и н -с е к и м с и л а б т у р и б , ю м ш о ц , б о с и ц т о в у ш би лан :
— Б у н и п г у ч у й п ег а ц у р ц а с а п , н е г а й и гл а й с а н ?
О й и н г - к у , албатта, к у р а с а н -д а , — д е д и м .
Б е ч о р а э^ануз и ш о н м а с , ц у р к д - п и с а т и к к ан к у з л а р и н и
м е н д а н о л о л м а с д и . >^амма м аф р ат, лаънат билам ц а р а й -
д и г а н у х о т и м н и яхш и к у р м а г а н л и г и г а м е н и и ш о н т и р и ш
у ч у н б о л а л а р ч а с а б а б л а р ц и д и р а р эди . Л е к и н о й и с и н и
ш у ц адар яхши курар , ш у цадар ж о н д а н се в а р д и к и ...
— Б о л а м , о н а н г н и я х ш и к у р м а й д и г а н б у л с а н г , м ен
с е н и ж у д а ё м о н а й б ц и лам ан , — д е д и м . — О н а н и ^ам
я х ш и к ур м аган б о р м и ? Ю г ур , чоп, ч а ц и р и б кел. « О п а м
с е н и а л б а т т а к ур и ш и м керак, д е я п т и » д е г и н . М е н сага-
нанипг олдига бораман.
М у н и са тиззамга ёп и ш и б этакларимни у п д и , кейин
ю г у р г а н и ч а б о гч а га ч и ц и б к етди. Бу иш им ж у д а ё м о н
эз ^ ти ёт си зл и к эди , б и л а м а н . А гар шу х о т и н б и л а н гап-
198
лз'.пганимни к у р и б ц ол и ш са, ё м о н г а п л а р т а р ц а л а д и ,
балк и о т и м н и б у е р д а л а ъ н ат б и л а н т и л г а о л и ш а д и г а н
б у л а д и . М ай л и , м им а б у л с а б у л ди !
С аган а н и н г п а с т и д а , д а р а х т б у т а л а р и о р а с и д а у л а р н и
аи ч аги н а кутди м . М у ш т и п а р х о т и н у з о ^ к е т и б д о л г а н
экан. М у н и с а ум и й у л д а н ц а й т а р и б к е л и ш у ч у н ц ам и ш -
з о р н и н г о р ц а с и г а у т и б кетган б у л с а к ер ак.
Ни^оят, куриниш ди. О п а -б о л а н и н г ён м а -ён келиш и
ш у цадар FaMi'HH, т у цадар >;азин б и р м а и з а р а к а с б
эт ган ди к и ... Б и р - б и р л а р п д а н т о р т и н а ё т г а н д а й , у я л а ё т -
ган дай а й р и -а й р и ю р и б кслиш ар, б о т ^ о ц л а р г а б о т и б
колиш аётгандай ж урттага сусткаш лик ^илиш арди. Бу
хот ин га м у^аббат, ш аф цат тула н арсал ар айтиш га
тайёрланган эдим . Л екин, негадир уч раш ган и м и здан
кейин б и р -б и р и м и зга айтадиган су з т о п о л м а й цолдик.
У з у н б у й л и , н о з и к д а н к елган б и р ж у в о н эк ан . Oprça-
с и д а н я м о ц т у ш г а н э с к и ч одра, ю з п а р д а с и у р н и д а
б п н а ф ш а р а н г з^арир д у р р а , о ё ц л а р и д а т о в о н л а р и т у ш га н ,
м айи ш ган , й и р т и ц - я м о ц кавуш. Б и р о в д а н ц у р ц а ё т г а н д а й
ц а л т и р а ё т г а н и н и с е з и б т у р и б м а н . И л о ж и б о р и ч а в азм и н ,
б о с и ц куриниш га тириш иб:
— Ю зи н ги зн и очсангиз, — дедим .
Бир оз иккиланиб тургандан сун г ю з п ар даси н и
к утар ди. Низ^оятда т о з а л и г и о ч и ц -о ш к о р к у р и н и б т у р а р -
ди. Ж у д а б о р с а у т т и з - у т т и з б е ш ё ш л а р д а . Л е к и н сар -
г и м т и р ч е з ф а с и т у ц адар з^орши, т о л г и н к у р и н а р д и к и ...
Б у н д а й х о т и н л а р н и м ен ж у д а б у я л и б ю р и ш а д и , д е б
у й л а р эди м . ^ о л б у к и , ю з и д а б у ё ц д а н а с а р й у ц . М е н г а
ц а тт и ц т а ъ си р ц и л га н н а р с а у н и п г М у н и с а г а ж у д а >;ам
у х ш а ш л и г и э д и . Б и р д а н М у н и с а у с г а н , ш у ёш га к е л и б
ц о л г а н д а й т у ю л и б к етди ... К е й и н , к е й и н ...
Б о л а н и г а й р и и х т и ё р и й б и р з^аракат б и л а н ел к а л а р и -
д а н у ш л а б т и з з а л а р и м г а т о р т д и м . У п к ам OFwp н а ф а с л а р
б и л а н т у л и б , к у з л а р и м г а ёш ч и ц и б б о р а р д и . У д д а м га
ол г ан в а зи ф а м катта, f o h t катта в а з и ф а э д и . Б у н и ф а ц а т
м е н ц илиш им, М у н и с а н и яхши, а х л о ^ л и а^л э т и б т а р б и я -
лаш и м керак. У м р и м н и н г э н г катта т а с а л л и с и т у б у л а д и .
М и я м д а н у т а ё т г а н ф и к р л а р н и у з^ам м е н б и л а н б и р г а
к еч и р а ё т г а н д а й :
— Х о н и м а ф а н д и м , б у к ичкина ц и з ч а н и у з ц у л и н г и з -
д а вояга е т к а з и ш б а х т и н и т о л е с и з г а н а с и б ци лм аган
к у р и н а д и , — д е д и м , — Н ач ор а, д у н ё ш у н а ц а . С и зга а й т а
д и г а н гапим шу: к у н г л и н г и з т у ц б у л с и н . М е н М у н и с а н и
б а г р и м г а о л д и м . Уз ц и з и м д а й т а р б и я ц и л а м а н . )^еч б и р
н а р с а д а н к а м си т м а й м а н .
199
У б ир инчи марта сузлашга журъат этди:
— Биламан, кичик хоним. Мунис а менга айтар эди.
Гох,ида йулим тушса к е ли б куриб ке тиб турардим. Худо
с из д ан ррзи булсин.
— Бундан чиади, М ун ис ан и куриб ту рг ан экан-
сиз-да?
М и т т и цулчалари билан белимни цучоцлаб турган
М у ми са ни нг яна тит рай б ошлаг анини сездим. Я н а бир
р л м и ш и ошкор булган эди. Демак, о на си н и я ш ири цча
к у ри б юрган экан. Сунгра ян а з^ам цайгули т ом он и
шуки, мендан я ш ири цча кур иша ё тг ан ини о н а си г а айтиб
цуйи шд ан уялган.
— Бу ерда цолганимизда-ю, б олани з^аммавацт сизга
кур с ат и б турар э д и м , — д е д и м . — А ф с у с к и э ртаг а Б...га
жу най ма н. У ердан цаёцца кетишим з^али маълум эмас.
Ку нг ли нги зн и туц тутаверинг, хоним афанди. 1^изингиз-
га она буламан деб, албатта, айтолмайман. Ч у н к и о па н ин г
у р н и н и з^еч ким ва х,еч нарса босолмайди. Фац ат яхшиги-
на о н а булишга з^аракат циламан.
Па ст л ик д аг и ц ами шзо рд а б ир ов нин г ш ит ирл аб юрга-
н и н и курдик. У ме ни нг уцувчим Ж а ъ ф а р о г ан инг отаси
эди. Б о т ц о цл и кд а ёввойи у рд ак овлаб юрарди.
М у н ис а н и н г ойиси б ирд ан б езовта булди.
— Кета цолай, айланай хопим, мени сиз билан
к у р и ш м а с и н , — деди.
Бу сузлар беч ора х о т и н н и н г цалби нак,адар н о з и к
э к ан л и г и н и курсатарди. Мен буни а^волидан, у з и н и ту-
ти ши да н, юзидаги ма ън ол а рд ан з^ам фаз^млаган эдим.
Д ас т л а б к и тахмипим тугри эди. М ун ис а ц а лби ни нг з^ам
ю з и каби ч ир ойлилиг и ва к иб о рл иг и ни бахтсиз о на си да н
олган экан. Боёциш х о т и н н и н г гап-сузга ц олишимдан бе
з ов та булиши ме нд а чуцур т аа ссу ро т цолдирди. Унда
яхши з^пслар цо лд ир мас да н а жр ал ол мас эдим. Рийбат-
л арг а парво цилма сл иги мн и курсатиш учун:
— Нега мунча шошасиз? Яна пича т ур и нг а х и р , —
дедим.
Б е ч о р а хотин самимий м и н на т до р чи ли к б илан цулла-
римг а царар, ул ар н и у п г и с и келиб лаблари т и трар эди.
Л е к и н менга теголмас, тег ишг а ж уръ ат цилолмас эди.
К ей ин ги довул йиццан т е р а к узагига утирдик, М у н и
сани у рт ам изг а олдик. Э н д и ran навбати унга келган
эди. Бо ёц иш хотин, с а рг узашти ни менга айтса кунгли
б ир оз бушайдигандай, к уй иб- пи ши б гапирар, шундай
ч и р о й л и н а р о с л и сузлар эдики...
Бу х от и н н и н г оддий, л е к и н цайгули бир сарг узашти
2 00
б о р экан. Истамбулда, Ру м е л и к о в о г и д а тугилпОдл. К;;-
чи к ки на амал эга си булган отаси ©план он асн б ир и н-
кетин в а фо т ц ил ган дан ксйин, уни Б а к и р к у й д а ки бор
б ир оилага асран ди цилиб беришибди. Уйдаги кп чп к
бола лар билан б и р г а усган, ахийри к оя га е ти б кпч ик
хоним д аражасига эришган. Ун бсш-ун олти сшларг а
етганда яхши-яхши жо й л а р д а н огиз с о лу вчи ла р бу.лса-да,
у >^еч бирига кунмагап, з^аммасига б а р о н а топтан. Чумки
у н ин г кунгил б е р г ап кйшиси булган. У х о н а д о п н и н г
кичик бсйп булиб, у ша вацтлар ц ар бий ма к та бд а уцпр,
м уйловла ри э н д и - э я д и сабза ура б ошл аг ан ёш йиг'птча
экан. Шундай булса-да, ор ал ар ид а ака-ук ал ик ¡uní
борли ги сабабли, у нда н умидиор булолмагам. Л;;.чо
э^афта бо шл ар ида у н ин г юзиип к ур ишп и, овойшш
э ш ит иш н и уша к е зл а р д а б ахт дсб х ис об ла га н.
Уша пайтларда уй хужаси Б... в илоя т м ол ия булпми-
нинг мудирлигига т ай и нл а п г а н и учун хар(5.;й ма кг аб да
уциё тг ан углини Ис т а мб у л д а ёлгиз ц о л д и р и б о и л а си н и
шу ерга кучириб кслгап.
Б...да ёш мактаб т ал аба си ни курмай у т к а з га п турт они
у ни ту рт йиллик а й р и л и ц цадар сарг айтирг ап, копии у ёз
ка иикулларипи о та- она си олдида у т к а зг ан и кслганда...
Куп утмасдан сир фош булган — уй хужаси, уй бека-
си, у л ар ни нг ц изл ар и — ^аммаси -б ир да ииг а бу мушти-
парга хужум цилишгану, уни уйда ц о л д и р и ш н и хо^лаш-
май а т р о ф ц ишл оц л ар н ин г бири да яшовчи кари камгшр
и х тиё риг а юб оришг ан . М ун ис ан ин г т у р т ё ш ид а д и фт е -
ритдан улган оп аси шу ерда тугилгаи экан. Б и р б о ла л и к
х о т и нн и кии ^ а м олар эди? Ах ий ри у й иг лаб-с ицтаб
бир цари ур мон чи га тегишга рози булган. Д а ст л аб ки
п ай тл ард а чурц этган овоз чицармай, т а в д и р и г а тан
б ери б юрибди. Л е к и н эри мана шу З а й н и л а р цишло-
гига ке либ у рн ашг а нд ан супг уни ч идаб булмайдиг ан
д ар аж ад а жуда ц атт иц х а ф а х о н л и к эза бошл аб ди. К^орон-
ги у йид а ут и ри б ца ср ат чекар, кундан-куыга сули б
б орар экан.
Б е ч ор а хотин шу сузл ар ни айтиб т у р г а п д а у з и пи яна
у ша OFiip ц о р о н г и л и к ичида кура ётг андай кузларига,
вужудига ^ о р г и н л и к чука борди.
Ана шу кунларда цар оцчил арни цувлаб ц ишло цц а бир
жа нд ар м отряди келибди. 1^амишзорнинг у т о м о н и г а
чо дир ёйиб, икки-уч э^афта тургаи а с к а р л а р н и н г ёш
о ф и ц е р и уни т аъ ци б цила бошлаган. Х о т и н цам ша йтон
васвасасига учиб, э р и билан б оласини ташлагану, у ша
о ф и ц е р билап ц очи б кстган...
201
Бу оддий >;икоя менга ж у д а таъсир цилди, л е ки н са-
б а б и н и узим цам билмайман. Кеч к ир иб ке лмоцда эди.
М у н и с а н и он аси б и л ан холи цолдириб, узим ма кт аб го-
м о н г а ю ри б кетдим. Б и р - б и р и н и х,еч мацал куришмасли-
ги мумкин булган бу икки и н с о н н и н г балки б ир- би ри га
а йт ад иг ан гаплари б ордир. Ёки меминг о лди мд а хо>;лаш-
г а нл ари ча цучоцлашиб йиглаша олмас, к ун г илл ар ид а
б а л ки ц иж ро н яраси цолар!
М о з о р то шл ар и уст и да н цатлаб ма ктаб имг а цайтаёт-
г ап имд а юр ак -юраг имд ан э з и л и б у й л а й м а н : «Муниса,
м е н се ни д унё да цеч киминг йуцлиги, ёп-ё лг из ли гин г
учун ссвар, сенг а цар д оим а чиниб келар эдим. М ан а энди
с е н г а рашк цила бошладим! Сенга гариб, х а р о б бир
х о ти нн и , цар нима булг анд а цам сенга о на булган бир
о н а н и цизганяпман. Сен т уг илиб усган е рл ар да н айрилар
э к ан с ан , кузларингда о на н и г о ^и н ин г хотир асини, лабла-
р и н г д а она ё шл а р и н и н г т аъ ми ни олиб кетасан!»
* * *
Б... 10 март
Ч о д и р л и н и н г З а й п и л а р д а н цам расвороц ц и ш л о ц
э к а н л и г и н и эшитган эдим. Шундай булса ^ам, бу ерд а
ойла рча сарсон булгандан, т у р л и ^ацо рат ла рг а уч раг ан -
дан кура уша ерга б о ри ш минг чандон а фз а л эди.
Б о ш и мн и с ол ин тир ди м ва н а ф а с каби м а йи н т ов уш
билан:
— Хуп, цабул цилшпга м а ж б у р м а н , — дедим.
Л е к и н м а о р иф мудири ж а во б им н и эшит мади. Ч у н к и
шу пайт бир дан эшик очилди-ю, ташцаридан биров: «Ке-
лишди!» деб цичцирди.
М а о р и ф мудири с м о ки пг и ни елпитиб э ш и к д а н зин-
гиллаб чициб кетди. М е н и н г кетишдан б о ш ц а чорам
цолмаган эди. Энди э ш и к да н чицаман деб турганимда,
м а о р и ф муд ирин инг фр ан ц уз ча л аб : «Марцамат, киринг-
лар» деган овозини э ш и т иб "цолдим.
Ташца ридан олдим и с с иц пальтоли б ир ёш ж у в о н
кирди. Ю з и н и курдиму, вой деб юб о ри шд ан у зи мн и
тутолмадим. Г'азетачининг ц айл иг и менинг э с к и с и н ф -
д оши м Кр ис тиа на Варез эди.
К ри ст иа на ёзги к а ни ку л л а р н и н г бирида о и л а с и б ил ан
Ф р а н ц и я г а кетиб, у ерд а газ ет а м у ^ а р р и р л и г и д а иш-
лаган б ир ёш буласига т ек к ан у , кейин цайтиб к елмаг ан
эди.
211
Дугонам бир неча йил ичида одам ишон олмай ди ган
даражада узгарибди, салобат.ли х от и н б улиб цолибди.
О в оз имн и э ши тиб бопшни угирди ва юзимдаги цалин
пардага царамай мени дар.^ол таниди.
— Чолицуши, менинг кичкина Чолицушим, шу ерда-
мпсан? 0.%, бу цандай тасодиф!
Кр ис тиа на мени ^аммадан к у п ро ц яхши курадиган
дугонам эди. 1^улларимдан ушлаб мени ка би не т уртаси-
га етаклади. К,уймай юзпардамни очди, бетл ари мд ан
чулп-чулп у п а бошлади. Мен ^алига довур курмаган эри,
айницса, м а о р и ф мудири, ким билади, нималарни
уйларди.
Мен уларга орцамни у гиРи 6 олиб, кузларимдаги
ёшларни к ур сат ма сл ик учун юзи мн и д у го на мн ин г елка-
сига яширдим.
— 0.%, Чолнцушим, ^ар хи л нарсалар миямга келар-
ди-ю, л еки н сени бундай цоп-цора чодрага кумилган,
кузларидан ёш ц уйил иб турган цолда курарман, деб уй-
ламаган эдим.
Секин-секин у зи мн и боса бордим, я ш ир и цч а юзимни
я н а тусиб олмоцчи булган эдим, дугонам цуйма-
ди. Кейин йуц д еганимга унамай, мени э ри томонг а
угирди.
— Пьер, сенга Ч о л и ц у ш и н и т аништир ама н, — деди.
Пьер Фор узун буй, хушруй, оциш киши экан. Л е к и н
кузимга дали-гули куринди. Ким билади, мен огир-ваз-
мин одамлар о рас ид а т ур иб ург ан иб цолганим учун у
боёциш менга шундай туюлгандир.
Газетачи цулимни у пд и-да, эски тан иши б илан гап-
лашаётгандай:
— Мадемуазель, сизни куриш ш а р а ф и г а н о й и л бул-
ганим учун куп б а х т и ё р м а н , — д е д и . — Билсангиз, б из ^е-
чам нотаниш эмасмиз. Крис тиа на сизни жуд а куп гапи-
рарди... Б ашар ти у т ан ишт ирма га нд а >>ам, мен бари бир,
Чолицу.шипи т ан и б олардим. Мак таб да дугоналари-
нгиз ва уциту вч ил ар инг из билан бирг а тушган сура-
ти нг из бор. Унда и яг инг из ни К р ис т иа на н ин г елка сиг а
цу йи б олиб си з. Курдингизми, мен сизни цандай тан ий-
ман!
Улар м а о р и ф м уд ирин и бутунлай унутгандай, ф а ц а т
мен билан г аплашишар эди. Бир зум б о ши мн и у ги риб
тев ар акка царадим. Куз лари м шундай бир манзарага
тушдики, б ошц а ж ой да булсам, ца^цаца у р и б кулиб юбо-
рардим. Ме-\моплар билан б ир га к а б ин е тг а бир цанча
одам цам кирибди. Я р им д о й р а цуриб тур ган бу одамлар
212
у р т ас й да м а о р и ф мудири турибди. )^аммасининг огизла-
ри ^ ай р а т д а н бир царич очилган, аломат ф о к у с ч и у й и -
нини то мо ша цилаётган ц иш лоц ил ар си нг ар и м е н и н г
ф р а н ц у з ч а сузлашимга а н ц а й и б туришарди.
З^аммасидан ц и з и ш шу эдики, З а й н и л а р г а б о р г а н
жа м о а т ишлари и н ж ен ер и цам шулар о р ас и д а эди. Ке-
й ин билсам, бу афа нди м у с о ф и р л а р н и ме ц мо н ц ил иб ди .
Б о ё ци ш а хи йр и муродиг а етгам, яъни ю з и м н и кур га н
эди. Шу б илан бирга, ц иш ло ц да м а о ри ф м у д и р и г а ме н
ту гри мд а айтгаы ф р а н ц у з ч а с уз ла рин и эслаб, ^ а р ^ о л д а
х и ж о л а т ^ам тортгапдир.
Булар иш булган эди. Э с к и с и н ф д о ш и м г а у з и м н и шу
цадар туш кун бир а^волда кур сатиш н а ф с о н и я т и м г а тег-
ди. Б у н и н г устига у зи мн и мискин, эзгин ку р са тг и м кел-
май, и л о ж и борича дадиллик, х ушвацтлик б и л а н б а л а н д
ов о зд а сузлашавердим.
Ни ^ оя т, м а о р и ф м уд ири а ^в о ли ни н г а я н ч л иг и ни
тушунди-да, митти гавдаси б ил ан кулгили б и р а ^в о л д а
р е в е р а н с цилиб:
— 1^ани, мар^амат, у ти рин гл ар, туриб ц о л д и н г л а р , —
дед и к урс ил ар ии курсатиб.
М е н и н г чициб кетиш п ай тим келган эди. Ш у н и н г
учун Кристианага:
— Э нд и менга и ж о з а т , — д едим секингина.
Л е к и н у сацичдай ё п и ш и б олиб, мени ^еч ё н и да н жил -
д ир м ас эди. Ду го на мн ин г м е ни бушатгиси к е л м а га н ин и
м а о р и ф мудири цам курди. З^озиргина ме нг а у лг уда й со-
вуц, ё мон муомалада булган бу одам чуцур бир ^ у р м а т
б ил ан цошимда эгилиб, ме нг а ^ам бир курси и нъ о м
цилди.
— Хо н им афандим, т и к к а турманг, марцамат, — деди.
Н о ч о р утирдим. Крис тиа на , ме ни нг бу ер да ц о р а чод-
рага у р а л и б турганимни >^еч ацлига сигдира олмай, э р и г а
нуцу л r an уцтирар эди:
— Сен билмайсан-да, Пьер, Фа ри д а жу да а лома т
циз. И с та м б у л н и н г энг асл оиласидан. Ш у цадар у т к и р
закоси, а ж о й и б бир х а р а кт ер и борки... Уни бу е р да ку р и б
э^айрон б у ли б цолдим.
Д у г о на м н и н г мацташи менга цам хуш ёцар, >;ам ме ни
у я л т и р а р эди.
Кузл ар им гоцо м а о р и ф м уд ириг а тушиб цоларди.
Б о ё ц и ш >;алигача у зи ни ^ ай р а т д а н цутцаза о лмаган эди.
О, :цаёсиз жамоат ишл ар и инженери-чи! У к а б и н е т н и н г
б ир бурча гиг а суц ил иб олиб, мени ку зл ар и б и л а н еб
юб о р г у да й булиб ут ирар эди.
213
Т аб и ий , унга циё боцмаётган эдим. Б аъ з и д а одам-
нинг ю з и д а пашша юради-ю, эти ж и м и р л а б кетади.
И н ж е н е р к уз л а р и н и н г з^ам юзи мд а пашша си нг ар и айла-
н иб ю р г а н и н и ц арамасданоц сезар, б е з о в та булардим.
К р и с т и а н а н и н г ц изи цишин и босиш у чун мана шуп-
дай и з о ^ б е р и ш г а ма жб ур булдим:
— Бу н а рса ла рг а ажа бл ани лма с а цам булади, чунки
э^ар ким б ир нарсага з^авас цилгандек, мен э$ам уцитув-
чиликни цавас цилдим. К унг лимнинг истаги билан шу
т о м о н л а р д а ишлашга, мактаб б о ла лари учун хизмат
этишга царор цилдим. З^аётимдан мамнунман, ^ ар ц о л д а
елканли ц ай и а д а д унё саёцатига ч иц цан чал ик х ав фл и
ноз эмас бу. З^айропман, буни нг нацадар т а б и и й нарса
э к а н л иг и ни н ег адир тушунгинг келмайди.
Мусьё П ь ер Ф о р кучли овоз билан аравани цуруц
олиб цочди:
— Мен т ушунаман, мадемуазель, кунг илнинг бу хил
н о з ик т а р о н а л а р и н и К р и с т иа на цам, шуб^асиз , жуда
яхши тушунади. Б и р о ц шошиб цолди-да. М е н и н г бундан
чицарадиган хулосам шуки, И с та мб у лд а гарб тарбияси-
ни олган янги цизлар авлоди п айдо булибди. Булар
Пь ер Л о т и н и н г д еза н ша нт е ла р 1 си нг ари б е ф о й д а упка-
лашлар б илан у з л а р и н и хароб цилувчи н аслдан бутунлай
бошца бир наслга ма нсубдирлар. Бу л ар цуруц хаёлдан
кура >$аракатни аъло курадилару Ис т амб ул да г и ро ца т ва
с аода тл ар ида н воз кечиб, уз и х т и ё р ла р и б ил ан Анато-
лия ни уй г от г ан и бо рад ил ар. На ца да р гузал, нацадар
о л и ж а н о б л и к намунаси! Мен учун т оп и б бу лмайдиг ан
бир мацола мавзуи! Т у р к ла р ни н г у й г о н и ш и д а н б а^с этга-
нимда, ру хс а т этсангиз, си зн ин г отинг-изни ^ам цайд
этсам, мадемуазель, Фа р и д а Чолицуши.
Мен апил-тапил:
— Крис тиа на , э р ин г га ме ни нг о ти мн и газ ет ада чица-
ришга йул цуйсанг, сен б ил ан д ус тл и ги ми з тамом була
д и , — дедим.
П ь е р Ф о р у зи м ни я ш и р и н сацламоцчи б улг ани мн и
янглиш тушунди.
— Бу ка мт ар л ик э$ам н и^ оя тд а чиройли, мадемуазель,
деди. — Сиз каби а ж о й и б бир ц из н ин г ор зу л ар и га
буйс унмо ц в аз и фа мд и р. Вило ят ни нг цайси б ах ти ёр мак-
табида у ^ итУвчи ли к ц ил аё тг ан ин г из н и су ра шим мум-
кинми?
Б..., 2 8 март
Б..., 7 апрель
1 О р г а н — чолгу асбоби.
226
— Давом эт, бутам, давом эт, и л ти м о с цил ам ан ,—
;еди.
М ен ж авоб берм адим . Орган устига б о п ш м н и яна
;ам энгаш тириб о л и б , куздаги ёшларим цуригунча чал-
;им. Кейин э^иц-циц н а ф а с олиб, эзги н, тол ги н бир цол-
;а урнимдан турдим.
— С изда нацадар чуцур музика и с т е ъ д о д и , нацадар
;ассос бир цалб б о р экан, Ф арида хоним! Бола цалби-
[инг шу цадар чуцур цайгуни цандай ^ ис эта олишига
жабланаман.
М ен узи м ни п арвоси з курсатишга тириш иб:
— Булар гимн д е б аталган диний ц уш ицлардан би-
1и. )^а, купинча ш унаца гамгин булади булар, афандим.
•ам менда эмас, куйларда, — дедим.
Ю суф аф анди сузларим га ишонмади, бо ш и н и тсбра-
иб:
— Узимни санъат устаси д е б ц и со б л а й о л м а й м а н ,—
;еди. — Лекин бир м узика парчаси чалинганда ундаги
[)азилатларнинг цайси бири к омпозиторга, цайси бири
[жрочига о и д эканлигини аницлашда янглишмайман.
^шулачиларнинг овозларидаги сингари и ж ро ч и л а рн и н г
¡армоцларида >$ам у зи г а х о с тулцинлар булади, б у эс а
^>ацат ц ас со с цалбдангина келиб чицади. Ш у гимн д е б
.йтган диний а ш у л а л а р и п г и зд а п баъзиларипинг
ю тасини менга цадя цилипшнгиз мумкинми?
— Булар цулоцца ути ри б долгам нарсалар, афан-
;им, ноталарни цаердан билай?
— ^ е ч ц и с и йуц. Бир кун вацти би лан орган си и га
'тириб чалиб б е р са н ги з, каминангиз ^ам и ж озати н ги з
¡илан даф тарга ё з и б олади. Бир вацтлар ваф от цилиб
:етган бир цари п оп дан каминангиз ^ам битта орган
оти б олган эди. М узи к а асбобларига м е н д а ж у д а катта
;изициш бо р, аф андим . Мен уни уз хо н а м н и н г бурчагига
;уйганман... Ш у парсаларни мен >;ам чалишни истар-
;им.
Б ир-бирим из билан гаплашиб залдан чицдик. Аж ра-
.иш пайтимизда Ш айх Ю суф аф анди м енга ё зи л и б шун-
;ай деди:
— М енд а ж у д а цаттиц ^асратга чуккан пайтларим-
,а ёзилган парчалар бор. ^ а л и б у л ар н и ^еч кимга
алиб берганим йуц. Тушунишмайди, ишонаман. Х у д о
[асиб бу ю р са, шуларни сизга би р кун чалиб бераман.
-1има дей си з, кичик хоним?
Бу воцеа Ш айх Ю с у ф аф анди билан булган и ноцли-
имизни яна би р карра оширди. Ваъда цилган парча-
227
ларпи цали эшитганим йуц. Лскин ж уда чиройли нарса-
лар булиш ига шубца цилмайман. Чунки б у хаста ^ассос
киши бир парча тахтага теги б кстса ^ам, тахтадан мунг
чицади, д с б уйлайман. Бир меча кун аввал болалардан
би ри у зи с о т и б олмоцчи булган бир удни келтириб кур-
сатди. Ш айх Ю су ф аф аиди барм оцларининг учини уд
торларига тегизганда менга шундай тую лдики, бу нозик
бармоцлар удга эмас, кунглимнинг ич-ичига теккандай
булди.
* * *
Б..., 5 май
# ^ %
Б..., 20 м а й
* * *
Б..., 25 июль
# ^ £
Б..., 21 август
* * *
Б..., 17 октябрь
1 Ж у м б а — надчмий т у р к уй ла ри да т а ш ^ а р и га ч и ^ а р и б ци-
ли н га н дарча. Й чка ри да н т у р и б ^ араган киши т а ш ^ а р и д а н курин-
майди.
16-1049 241
Кейин уртадаги унгайсизликка барцам бери ш учун бул-
са керак:
— Вой, б у ёмгир-эй, б у ёмгир-эй! О дам ни кумиб
ташлай д е й д и - я ! — деди.
Мен уи ин г ю зи га диццат билан цараб турардим.
Ундаги паришонликыимг сабаби ёмгир эмас, тамоман
бош ц а нарса эканлиги равшан эди. А с л мацсадини
айтишдан аввал, у зи н и бир оз б о с и б олмоцчи эканлигп-
ни фацмлаб, дарров суриштиришга тутинмадим.
Юрагимда уйгопган биринчи ц и с м ен и алдамади. У
истараси иссиц, яхши, тарбияли хоти н эди. Них;оят:
— Ким билап куришиб утирибм ан, а ф а н д и м ? — д е б
сурадим.
У мепдан тортинаётгаидай бош и ни солинтирди.
— Ф арида хон им афандим, мен ёт эмасман. Гарчи
з^озиргача куришмаган булсак цамки, мен си зн и яхши
т ап и й м ан ,— У бир оз тухтади, кейин узи га куч йиццап-
дай яна давом цилди: — Мен цамкасбларингиздан бири-
нинг опаси буламан. М актабингизнинг м узика муаллими
Ш айх Ю суф аф а н ди н и н г опасиман.
Бирдан н аф аси м огзимга тицилди. Л ек ин маркам ту-
риш, сир берм асли к керак эди. Ш унинг учун:
— Шунацами, афандим, куришганимиз учун хурсанд-
м а н ,— дедим. — Ш айх аф анди бир оз тузукмилар?
Бу, албатта, шундай бема.%алда, шу ацволда келган
бир кишига айгиладиган суз эмасди, лекин бош ц а нима
з$ам дея олардим.
М ецмоп ж а во б тополм ай жим турарди. М ен эсам
ю зи га боциш дан цурц иб кузларимни ерга царатиб ол-
дим. Ь^улоцларимга заи ф бир йики эш итилди. ^утулш п-
нинг имкони булмаган бир фалокатга унаётгандай, 6о-
шимни яна п астроц со л и н т и р и б о ли б кутдим.
У йиглаб ю бо р м а с л и к учун куксини, б уй н и н и цул-
лари билан э з и б туриб:
— Укам шу кеча ж он б е р а д и ...— деди. — Кечга келиб
ацволи огирлашди. О лти соатдан б е р и у з и н и билмапди.
Эрталабга етмаса керак.
Ж авоб берм адим . Н има цам деярдим!
— Кичик х о н и м , — д е д и у , — Ю суф м ендан уч ёш ки-
чик булса х,амки, мен уни углим д е б биламан. Нимага
десан ги з, онамиз улганда Ю суф кичкина бувак эди, мои
э$ам унчалик катта эмасдим. Ш у ацволимда ун га оналик
цилдим. Бутун ум рим н и шу билан утказдим. Тул цол-
ганимда ёшим си зн ик и ча эди. Ю суфгинам ёлгиз цолма-
сип, д е б бош ца эр цилмадим. Мана эн д и у м ени ёлгиз
242
ташлаб кетяпти! Буларпи нима учун мснгд ай тасти р д е -
ярсиз, хон им афанди? М ен и айб цилманг, сипни ш уп дай
бема^ал б с зов т а цилганим учун, сиздан ё л в о р и б илти-
мос циладиган нарсам учун м ендан хаф а булм анг, м ен и
цувманг...
С узи шу ерга келганда би рдан оёцлари б у к и л и б , ер-
га чукди. Бир бало б ул и б цолди шекилли, д е б ел к а ла ри -
дан уш лаб тургазмоцчи булди м . Л екин у ср д а с у д р а л и б ,
йиглаб ю ри б, оёцларимни уп а бошлади.
Э ц т и ё т билан узи м ни цутцаздим. Ш ундай п а й т л а р д а
одам у зи н и цанчалик огир-вазм ин тутиш м ум к и н б ул са,
мен цам шундай вазмин товуш билан гапирдим.
— Х о н и м афанди, цайгунгизни туш ун и б т у р и б м а н ,
айтинг, цулимдан келадиган нарса булса...
Х о т и н н и н г й и ш д а н шишган цовоцлари о сти да ги су-
п иц мовий кузларида ум ид учцунлари чацнади. Б о ё ц и ш
кукси н ин г дукурини цуллари билан босиш га т и р и ш и б:
— Ю суф ун йилдан б е р и касал эди, — дсди. — 1^анча-
лар царакат цилдим, цанчалар тириш иб-тирмаш дим, л е
кин лат.нати касал йуц бу лм ади, укам бсч о р а н и ичдан
кемира борди . Ницоят, б у в о ц е а ю з бсрди... С изни курди.
У шунаца, ц а ссос одам. А н а шундан кейин куз у н г и м д а
х а зо й бул а бошлади.
Мана шу срда у зи м н и тутолмай эъ ти р о з цилдим:
— Х о н и м афанди, цасамёд циламанки, ук ангизга б и -
р он ём онли к цилганим йуц. Узим-чи? А хир у зи м >^ам
цанотлари цайрилган би р шурликмап!
У яна осцларимга оси лди.
— Х о н и м цизим, болам, си зн ин г э^ам севга н и н ги з
б ор ди р , жа:цлингиз чи^часин. 1^асам ич д е с а н г и з ичай,
мен б у ерга сиздан шикоят цилгани кслганим йуц. М е н ,
бир царашда куринганимдек, багри тош, дагал х о т и н
эмасман. Ж у д а борсам Ю с у ф н и н г опасиман. Й иллар
б у й и ун ин г музикаси ичида яшадим. С и здан гин а эм а с,
цатто урталарингиздаги таниш ликдан цам ш икоятим йуц.
Ю с у ф ё т и б цолгандан кейин шамдай куйиб, э р и б б о р а р -
ди. М ен уни куриб, д у н ё д а н шукроналик билап кетяпти,
д е б уйлардим. Дарцацицат, на шикоят цилар, на и з т и р о б
тортар на на аччиц сузла р айтарди. Баъзан з^ушидан
кетар, шу'пдай кезларда цовоцлари пирпирар, ц о н с и з
лаблари яширин бир т а б ассум билан с и зн и н г и см и н ги з-
ни шивирлар эди. Ю с у ф б у д а р д ш ш шу мацалгача м енга
айтмаган эди, лекин кеча цулларимпи ушлади, б а р м о ц -
ларимшт бирма-бир у п ди , кейин: «Уни яна б и р марта
курсат мепга, опа!» д е б ёш болалардек ялппа Счмплади.
243
Ю суф учун цар цандай ф идокорликка рози булсам цам,
б у и лтимосини бажариш имга кузим етмас эди. Юрагим
садпора булди. «Тузал, Ю суф, т с з р о ц тузук бул, айланай.
Бир кун албатта курасин!» д е б п еш онаси н и, сочларини
силадим. Оц, Ф арида хоним, кошки эди унинг менга з^еч
нима демай х а ф а булганини, кейин тескари угирилиб,
кузларини цаыдайин ум идсизлик билан ю миб олганини
курсангиз!.. Буни суз билан англатиб булмайди. Бугун
кечга б о р и б кузларини бутунлай ю м и б олди. Э н ди куз-
ларини з^еч маз^ал очмаслигини билардим. Мен б у куз-
лар учун бутун умримни, бахтимни ф и д о цилган, ундан
з^еч бир нарсамни аямаган эдим. З о р -и н т и зо р булган
нарсасини сунгги марта курмасдан кузларини юмганини
куриш! М ен б у аламни суз билан туш ун тири б беролм ай-
ман сизга. Ф арида хоним, бун и н г имкони йуц! Бир савоб
иш цилинг, айланай! Бу ж он чицаётганда огзига томи-
зилаётган сувдай булади.
У ортиц гапиролмай цолди. Ю зимни этакларим ичига
яшириб, болаларча чинцириб, йиглаб ю бордим .
^ И* #
Ч..., 23 апрель
* * *
Бу шацарда энг яхши курган ерим — с о й б у й и д а г и
Т о л з о р д е б аталган ж о й эди. Байрам кунларида у ерга
бо ри ш дан тортинаман. Л ек ин баъзан кечки пайт мак-
табдан цайтишда М ун иса иккаламиз б о р а м и з . Т о л з о р д а
ф ацат толларгина эмас, чинорлар з^ам б о р . Ким би л ади,
б у урм он неча ёшда экан? Ч и н ор л ар н и н г пастлари кал-
лаклаб таш ланибди, ф ацат у заклаРи билан те п а д а -
ги шохлари, яп роцларигина цолибди. К ечцурун соялар
ч узила бошлаган пайтда б у ерга келган киши у з и н и
учи-кеги курипмайдиган вайрона ц у бб а тагига к ир иб
цолгандай сезади. Ендан туш и б тургап оцш ом ц у ё ш и д а
б у азамат, х а р о б чинор узаклари куз илгамас у зу н , с и
н иц устун л арга ухш а б кетади. С о й пи н г нариги ю з и д а
атр оф л а р и га четан тутилган цатор-цатор боглар, улар
о р а с и д а сояларга кумилгап с у ц м о ц йуллар бор. У зо ц д а н
ана уш а йулларга царасам, булар м снга о дам н и энг
ш ирин орзулари ушаладиган бош ц а б и р д у н ё г а о л и б
б о р а д и г а п д е к туюлади.
Шацар бой л ари «Хасталар теп аси » д е б аталган ер д а
туриш ар экан. Н ом и ёмон б ул с а з^ам, у з и эн г шод, энг
б а х т и ё р кишилар макони. Ч...га келганимда, м е н г а у
251
ердан бир чиройли уй курсатишган эди, лекин рад цил-
дим, чунки х,озир мен Б...даги сингари бадавлат эмас-
ман. Ш уни н г учун теж ам л и роц яшашга, кичикроц уйда
туриш га м ажбурман. Л екин ^ ози рги уйим >;ам унча
ём о н эмас. Ша>;арнинг о б о д ерида: яциним изда майдон,
ца^вахоналар, дукоплар бор. Масалан, бу'гун эрталаб
Т о л зо р г а жунаган шацар а^олиси би зн и н г уй им и з ёнп-
дан утди. }^озир вацт анча эрта бул са цам, цайтиб ке-
лишяптп. Бир зумгина аввал Т о л зор д ан бир туда о ф и
цер цайтиб келди. Улар рупарадан шошиб келаёт.ган
л е й те н а н т билан гаплашиш у'чун тухташди.
— Нега мунча эрта цайтдинглар? — д е б суради лей-
тенант. — М ен эпди кетяпман, навбатчилпкдан ^ози р
буш ад и м.
М у н д и р и н и н г олди цамиша очиц ю радиган сем из,
кекса цулогаси:
— О пора булмай, цайта цол. Бугун Т о л зо р н и н г ма-
заси йуц. К^анча цидирсак цам гулбаш акар1 йуц, — д е б
ж авоб цилди. М ен бу ц улогасини кучада куп учратардим.
Тавба, б у шацарнинг э;арбийлари гулбашакарни мунча
яхши куришмаса-я! Каттасининг цам, кичигининг
з^ам огзидан гулбашакар тушмайди. Назаримда, б у гул-
дан цилинган ширинлик б у л са керак. 1^изиц, Х и зр И л ё с
ку'нида гулбашакар цидириш, топилмаса х а ф а бу-
лиш — ёш болалик-ку!
)^а, мен б у «гулбаш акар» сузи н и кучада катталар-
дан цам, бол алардан цам ж у д а куп марта эшитдим.
Масалан, бир куни кечцурун мактабдан келаётган эдим.
О л ди м да ф ацирларча кийинган бир неча йигит кетаёт-
ган эди. Ш улардан би ттаси га бир нимани е д е б таклиф
цилишди шекилли, у кунмай:
— Х у д о цацци, булмайди. Х^озир овцат едим. М ева
тугул, б ош ц а нарса цам том огим дан утмайди, — деди.
Иккинчиси:
— )^еч нима утмайдими? Гулабашакар цам-а? — д е б
у н и елкасидан тортди.
Э н ди йигит э ри ди, кулим сираб туриб:
— 1^.ани э н д и у б и зг а насиб булса! — деди.
Гоци мацаллар цацвахона о лди да утирган эркак-
лар шу мацаллар сув таш иб кун утказадиган камбагал,
лекин хушчацчац, шух йигитчага цазил цилишарди:
— М енга цара, Су'лаймон, туй и н гн и цачон циламиз?
— Р^ачон хо ц ласанги з. М е н цаммавацт тайёрман.
1 Г у л б а ш а к а р — гул^анд.
252
— Сулаймом, улгудай камбагалсан, куни н г ц андай
утади?
— Р^уруц нонимга гулбашакар с у р т и б еявераман.
М е нга бундам ортиц нима керак?
Бу цазилкашликни царийб цар кум такрорлашади.
Б ун и си з^ам би р нави, лекин цушним ^ о ф и з б у р б о н
аф а н ди н и н г бир цилиги мени ж у д а з^ам з^айром цилди.
У уч кун аввал кучада М ун и с а н и уш лаб олиб, цуярда-
цуймай бетларидам упди-да:
— Уц, сендан гулбашакарнинг циди келади-я! — д е д и .
Кучада Т о л зор д а н цайтаётган одамлар купайди.
Бирдан бол а кулгиси — М у н и с а н и н г о в о зи эш итилди.
}^а, М у н и с а келяпти! У ярамасни шу ту р т соат и ч и да
ху д д и тур т ой курмагандай согиндим.
^
* * *
Ч..., 10 май
259
з^алида жон ри шт ал ар и ни сукуриб олдим... Ким билсин,
бу мукаммал, аж о йи б д астур хо п атрофмда утирган цан-
ча х о т и нн и н г т омо цл ар и букизларида колган экан? Ким
билсин, мез^монларнинг цанчаси пилка ва п ичоцла рини
э пл ай ол маг анликлари учуй бу орда цанчадан-цанча тер
т ук к ан экан? Б еч ор ал арн имг цанчасн овцатни цандай
олишни, цандай ей ишн и билмагани учун овцатлардан
воз ксчишга мажбур булган экан?
Бугун ана шу ларн инг х,аммаси учун цасос олдим.
М ен шу цадар чаццон, эпчил царакатлар цилардимки,
х о ни м ла р з^айрон булишиб, менга ер о стидап цараб цо-
лар эдилар. Мен з^ам уларга ора-сира цараб цуяр эдим.
Л е к и н ме ни нг царашларим уларнинг кулларидаг и вил-
кала рни т итратар, огзидаги оицатларини буг излариг а
т и ци б цуяр, сув ичишга мажбур циларди. Мошуд, жо-
з^ил х о т и нл а рг а у з и ни одам ур ни да c o r r a n , кулгили
ф р а н ц у з ч а т а л а ф ф у з и билан узига бип о цуйиб юрган
б е й уг л и л и к грек к а мп ирн и д унёга келгаплигига пушай-
мон цилд ириб юбордим.
У мураббия, мен мактаб укитувчиси булгапим учун
у з и ни мен билан з^амкасаба деб ф ар а з цнларди. Мен
б ил ан я ш и р и н бир м у н оз ар а га киришни у з ин и н г маслак
бурчи деб билди шекилли. Л е к и н мен шу цадар масха-
р ас ин и чицардимки!.. Мацсадипи туркча т ушу н ти р иш га
о ж и з л и к цилар, «мен туркчапи яхши б ил ма йм ан » деб
цу тул ишга тиришарди. Л н а шундан ксйин:
— Хайр, майли, мадемуазель, ф р а н ц у з ч а гаплашай-
лик, — дедим.
М у р аб б ия ф р а н ц у з ч а гаплашиб курмоцчи булди, л е
к и н мен ун ин г ф р а н ц у з ч а ганларига кулдим.
1^исцаси, кичкина, ах,амиятсиз бошлангич мактаб
му алл имас и гой иб булди. Меп яна «Дам дё си он » нинг
э н г уткир, б у р р о муа лл имал ар ип и з^ам йиглар даража-
сига келти рг ан тили зах,ар, ужар, золим Чо ли цуши га ай-
ландим.
Биз мур абб ия билан олий табаца й и г и н ла р ид а цул-
лани ла ди ган усули одоб х,а;<ида муи оз ар а бошлаган
эдик, у б еч о ра суз тонол май цолиб:
— >^арх,олда меп ю кс ак ж а ми яг л ар г а ки ри б чиццан-
ман, цамма н арсани уз кузим билан к у р г а н м а н , —
деди.
У шу сузи билан мени мот цнлмоцчи булган эди. Мен
эсам, ун ин г юзпга г олиб т ан тап ас п билан цараб, кулим-
сирадим.
— 'Гузук, л еки н ф а ца т кириб- чициш к и ф о я . эмас,
260
одам уша муцитда у з и н и н г т абпий ?;аёти б и л а п яшамо-
гй лозим, — дедим.
Тар б ия си у цадар э маслиг ига п ш ор ат цилгувчи бу
з^ужумдан сунг б о ё ц и ш соб булди. К и ч к и н а п опюзо да-
л ард ан б ир ин ин г д а ре соа ти ке лг аиини б а р о н а цилиб,
ч ициб кетди.
Хонимлар цуйлардай мулойим б ули б цолишди. Улар
к и б р у цаво ва г у р у р л а р и н и н г и ф л ос и и ц о б л а р и й ир т иб
ташлангандан к е й и н г и п а уз аелларига цайтад ил ар. Рос-
т и н и айтганда, ё мо н одамлар эмасди. А п а шундан
ке й ин мен цам уз ах.волини биладиган, а з^ м ия т с и з л и -
гини тушунадиган мазл}-м, содда ма к та б уциту вч ис и
ма вц еи га туша бордим.
Хо ни м афа нди ва кичик хонимлар т е з- т ез келиб ту-
р и ш и м н и самимият б илан илтимос цилдилар.
— Гоци-г о^ида к е ли б тураман, л е к и п х,адеб келавср-
сам цандай булади, одамлар нима д ей иш ад и? Тез - тез
ке лг а ни мн и куришеа, м е ни сизлардан б и р н им а тама
цилиб юрибди, деб у й л а ш а д и , — дедим.
Хо н им афа нди мен цандай одамнинг циз и э канлиг им-
ни суриштирди. У цар нима цилиб б у л с а :цам м е н и гапга
с ол и ш н и истарди.
— Бадавлат бир о и ла н ин г ф а ц и р л и к к а т у ш и б цол-
ган ц и з и м а н , — дедим.
— Хо ни м цизим, сиз шу цуснингиз, шу фаз и ла тл а-
ри нг из билан ж у д а яхош ж ой г а т у ш и ш и п г и з мум-
кин.
— Балки, х оним а фа нд и, мени цам у з и г а мун оси б
курадиг ан б ир он з а р а р си з одам б ор ди р . Ф а ц а т мен
у зи м ни пешона т е р и м билан боцеам д ей ма н , шундай
цилсам яхшироц булади. Мец н ат цилиш айб э м а с - к у , —
д ед им .^
— Борди-ю, с и зн и яхши бир о и ла н и н г я х ш и ги н а бо-
ла си га муносиб куришеа, нима деяр э дингиз?
— Албатта, ме нг а курсатган бу ш а р а ф л а р и учун
таш ак к ур б ил ди рард им, л е ки н фи кр и мч а , ц аб у л цил-
масдим.
Бул ар ни нг асл маце ад ла рин и к е й и н р о ц пайцадим.
Улар са рв ат л ар и ни куз-кузлаш, шу б и л ан к у з л а р им н и
ц ама шт ир иш уч ун ги н а м е цм он д о р ч и л и к к а чациришма-
ган экан.
П о ш о н и н г ка тта цизи бирдан ме нг а б о г л а ри м и кур-
са тг ис и келиб цолди. Б ог ла ри цам худди р ан г- ба ра нг
гуллар билан б ез ал ган залларига ухшарди. Б у ерда ца-
наца гуллар, д арахтла р, кукатлар, бут ал ар й уц эди!
261
^ а р цадамда гул туваклари! Ана шундай цилиб, кич-
кина, ясама урмончада, паст буйли ёш царагайлар
ичида...
Л ек ин буни т ушу н т и р и ш учун ун и кки кун аввал
б ули б утган б ир в оце ани айтиб у т и ш г а мажбур-
ман: •
М ак т аб им и зн и нг т а н а ф ф у с богчасига туташ катта-
кон узумзори бор. Бо ла ла р чстап т усицни б уз иб юбор-
ганликлари учун богча билан узумзор б ир - би р иг а цу-
шилг.б кетган. Б о ш л а р и п и цизил латталар б ил ан боглаб
олган уч-туртта камбагал ишчи бир неча кундан б ери
ер чопиш билан о во ра эди. Т а н а ф ф у с маз^алларида
ё нл ар иг а борар, б еч о р а л ар н и п г дулдай т ер т ук иб иш-
лаг ап лари ни т о мо ш а килардим. Мен айтмоцчи булган
у н т купи булар о ра с ид а битта ёш ишчи п а й до булгани-
ни курдим. У з$ам б уларг а ухшаш кийинган, л еки н ба-
шарасп, у зп ни т ут иши бошцача эди. Масалан, цуёшда
куйгам юз пни нг тагида оциш тиницлик, к у з л а р ид а бош-
цача уг бор эди. К,уллари >;ам х о т и н л а р н и к и синг ари
д ю з и к, кичкина. Н а р иг и шпчилар синг ари к екса булма-
г ани учун ёниг а бормадим. Упинг узи келди. И с с и в д а н
чуллаганини айтиб, «ц излардан биро нтас иг а сув келтир-
т и р и б берсангиз», деди.
Ду нё да ёмоп ку.ргапим — хуроздан цам цочадиган
х от инл ар ди р. Ш у н и н г учун цочмадим. М а к та б уцитув-
чиси э канл иг имни уйлаб:
— Хуп, углим, бир о зг и на кут, а й т а м а н , — дедим.
Мен ичимда: «Ка мб аг а л булиб цолган аслзодалар-
д ан булиши керак», деб уйладим.
Б у ишчи з^ам уятчан, з^ам дадил эди. М е н б ил ан гап-
лашаётганда, гоз^о уз ини йуцотиб, д уду ц ла н иб цоларди.
Ш у билан бирга, суцб атг а алоцаси булмаган г алати са-
ноллар цам б ер ар ди : « Бу е р да арзончиликми? 1^иш цат-
тицми? Нок, олма борми?..» дейди. Узи б о ш ц а ердан
келган э м и 1и.
Сувни ичиб турганда, мен кули мси раб : « М и яс и
а й н и б р о ц цолган куринади, бечора!»— деб у сл а
дим.
П о ш о н и н г богида, у хд аси га ц а р а г а йз ор л ик ни тацлид
цилиш каби з^ацоратли бурч тушган б е ч о р а д ар ах тл ар
о рас ид а курган н а р с а м н и н г мени шунчал ик ажаблан-
т и р г ан ип и пайцаб ол ишг а юц орид аг и т а ф с и л о т к и ф о я
цилса керак.
^ а шу д ар ах т ла р о р а с и д а яна уша ка мбаг ал мар-
д и к о р г а дуч келдим. Л е к и н бу са фар б уту нл а й б ошц а
262
ц и ё ф а д а эди. У циличи, тугмалари, о р д ен ла р и, ёцаси,
юзи, тишлари, >;атто б уял ган сочлариг а цадар я л т и р а б
ту рг аи штаб капитани эди. Ху дд и суратга т у ш аё тг ан д ай ,
икк ит а царагай ор ас ид а г авдасини гоз, к а л ла с ин и б а
л ан д тутиб, г етр лари пи б и р - б и р и г а ё п и ш т и р и б т урар,
ингмчка муйловлари остида, ярим юму ц л а б л а р и и чида
ти шл ар п, шух кузлари порил лард и. К,исцаси, т ур иши ,
к у р и н и ш и шупдай эдики, у ни курган одам оц цулцоп-
л а р и б илан цозир ц ил ич ин и сугуради-ю: « С а ф бул!» дсб
б у йр уц бсради, деб уйлайди.
Л е к и н шу он т ушу н ди мк и , о ф и ц е р г а бу б у й р у ц н и
б о ш ц а одам берибди. П о ш о н и н г катта цизи Н а р и м а хо-
ним:
— Вой Эцсон, сен шу ердамидинг? К^аердан к е л и б
цолдинг? — деб ажабланди.
Л е к и н бечора х от и н р о л и н и шу цадар х у н у к у й на ди -
ки, «Вс>й! Эцсон, ц аердан к е ли б цолдинг?» деб а жа бла н-
ганда, овозида: «Вой улай, ёл го н с уз л а ё т г а н им из очиц-
о ш к о р се зил иб т ур и бд и -я » дегувчи о ^ а н г б о р л и г и н и
б и л й б олиш цийин эмасди.
}^а, б у кулгили « ц а жв и й оп ер а» д е к о р а ц и я с и и чи да
ц и з и ц комедия у й на ш и м и з керак, аммо н им а учун? Б у н и
к е й и н р о ц тушуниб оларман. )^озир эса с ир б ер ма с ли к ,
ог ир ва жасур булиш керак.
}^ар>;олда, бу п ошол ар мужда ла р ц ил и ш н и яхши
к ура ди ган одамларга у хша йд и ла р . Л е к и н мен э^ам буг ун
б уш келмайман, нима ц и л и ш с а цилишсин, о гз имн и очиб
цолмайман. Улар м е ни у ял иб , цочиб кетади, д е б уйлаш-
ган булсалар керак. )^еч-да, узан ги да н т уш а ди г ан а н ой и
о и I
иуц!
— Фа р и д а хоним а фа нд и , сиз цам биз си нг ар и истам-
б ул ли к с и з . Булам ва сут ц ардошим Э ^ с о н н и с и зг а тац-
д им этсам х а ф а булмассиз, шундай эмасми? — деди Н а
р и м а хоним.
М е н цеч тортинмай:
— Аксипча, жу д а ху'рсанд буламан, а ф а н д и м , —
дедим.
Су нг р а унинг с у з л а ши г а имкон б ермай у з и м н и та-
ништирд им.
— Ф а р и д а Ни з о ми д д и н , м а о р и ф а р м и я с и н и н г энг
ки ч и к о ф и ц е р л а р и д а н бири.
Ёш о ф и ц е р чиройли, ж а нг а ри ц и ё ф а с и н и у з о ц сац-
л аб цололмади. Аж а бо , б унд а уни ай бла б б уладими?
К и ч к и н а бошлангич мактаб му аллимаси бир н еч а кун
аввал ма рди кор ц и ё ф а с и д а курган бир к и ш и н и бугун
263
куёшдай порлаб, э ртаклардаг и шаз^з.одалар сингари цусн
ту киб ту рг ан ини курса-ю, цаяжони дан сущими йуцотма-
са! Ацлга сигадиган парсами шу?
)^а, аксинча булди, мен эмас, у шошиб цолди! Б изг а
мактабда цамма ф а н л а р асосида йиллар буйи ти ри-
шиб-тирмашиб ургатишган «салом маросими»пи бу йи-
гит яхши у зл аштирма ган куринади. У аскари й салом учун
кутарган цулини ярим йулдан цайтариб туширди. Мен
билан цул о лишиб куришмоцчи булди шекилли, л еки н
цулини чузганда, ундаги оц цулцопни куриб, я н а да рро в
то рт и б олди. Назаримда, цулцоп чугга айлангану, цу-
л ин и куйдира б ошлаг андай булиб кетди...
Уч-турт ми нут ча б ама й ли х от ир гаплашдим. Б е ч о р а
йигит мардикор к и йим ид а келиб мендан сув су ра ганини
эслаётган бу лс а керак, кузи кузимга тушг анда уялиб,
ерга цараб оларди. Л е к и н мен у ^одисадан бехабардай,
уз ини энди кур аётг ан дай г аплашиб туравердим.
Бир оздан сунг Н а р и м а хоним иккаламиз уйга цайт-
дик. Боёциш хо ти н юраги чопмайроц ran бошлади:
— Фа ри д а хоним, Э. \сонни албатта т аниг андир-
сиз? —деди.
Апа холос, мактаб богидаги воцеадан бу з^ам хабар-
дор экан-да?
Мен п а р в о си з г ин а цилиб:
Ха, — деб цуя цолдим.
— Балки кун гл ин ги зг а б ир он ran келар, шунинг
учун т уг ри си ни айтиб берай, хоним афанди. Э цс он
у рт оцлари б ил ан гаров уйнашган экан. Ешлик-да, афан-
дим, шунаца булади.
А ж а б л а ни б л а б л а р и мн и буришдан у зи мн и тутолма-
дим.
— Ыима деб гаров уйнашади, афандим?
На рима х о н им ц иза риб кетди, х и жо л ат п а з л и г и н и
яшириш учун кулди.
— Хоним афа нд им, мактабдан цайтиб кслаётга-
нинг изда о ф и ц е р л а р д а н баъзи лари с и з п и куришган
экан, жуда х,ам гузал деб мацташибди. Биз истамбул-
ликмиз, шу ни нг учун, бу ерл икл ар сингари, бу хил
ганларип х,ацорат д еб цисобламаймиз, шундай эмасми,
гузалим? Ана шундан ке йи н Э ^ с о н «цар нима цилиб
булса з^ам шу му алл има хоним билан гаплашамап», деб
гаров уииабди. Шу купи жирка пмасдан м а рд ик ор л ар д ан
б и ри н ин г ки й им и ни к и й иб б о р и б гаровни ютмбди. 1<^и-
з и ц, а ?
Мен жавоб бермадим. Б еч о р а На р и м а хо ним сузлари-
264
пинг ме пд а цолдирган т аа ссу ро ти ц а нча лп к ссшуц.экапп-
ни я хшиг ин а англарди.
Буг унг и т а а жж уб к о м е ди ян ин г сунгги пардаси я н а
тепадаги мех,монхонада уйналди. Э ц с о н б е й билан ку-
ршиг аним х аб ар и у ерга ме нд ан ол ди н ети б келибди.
Бупи цамма ц атнашчиларнинг ю з л ар и курсатиб ту-
рарди.
УII б е к а с и н и н г махфий и шо ра с и б ил ан мех,мопхона-
дагилар с е ки и - с е к и н чициб кетишди. Ф а ц ат Н а ри ыа хо-
ним колди.
Хоним а фа н ди бир оз и к к и л а н и б тургандан сунг:
— Эз^сон калай экан, х о н им ц и з н м ? — деб суради.
— Я х ш и г и н а йигитга ухшайди, х о ним а ф а н д и м , —
дедим.
— Юз и з$ам чиройли, узи з^ам уцими;или, — д с д и у
м ени нг ж а в о б им д ан кейин. — )^озир ма р та б а с к н и кута-
риб, Б а й р у т г а юборишяпти.
— Р^андай яхши! Хдцицатан чиройли, ёцимли йигит.
Ил ми цам, сиз айтгандай, мукамма л к у р и н а д и , — дедим.
О н а - б о л а б ир -би ри га ялт э т и б цараб олишди. Б у
гапимга з^ам д а й р ой цолишар, з^ам х ур са нд булишарди.
Хо н им а фа н д и цицирлаб кулди.
— Х у д о умрингга барак а б ерси н, цизим, м уш ку л им н и
осон цилдинг, — деди. — Мен Эз^сонни ч ац ал о ^л иг и да н
эмизиб, уз им катта цилганман. Ф а р и д а хоним цизим, ёш
цизлар б ил ан очиц-чочиц г ап лаши б булмайди, л е к ин сиз,
худога шукур, эс-цуши жойида, ф а р о с а т л и цизсиз. Ал-
батта, з^амма нарса х у дони нг иро да си билан булади.
М е н с и з н и Э ^ с он г а олиб берсам, девдим. Сизн и ж у д а
ё цт и ри б цолибди. У цам с и зг а мапзур тушган булса, ин-
шооллоз^, бахтл_и буласиз. Э ц с о н н и б и р ойгина о т п ус ка г а
ч ацириб олиб, т у йл ари нг из ни шу ер да утказамиз, хуп-
ми? К е й и н Б ай рут га бирга жу на йс из л ар .
Бо г да бошланган ком е ди ян ин г о ц иб ати нима б ули -
шини аллацачон сезган эдим. Ч и и д а н цам кулгили марса:
бегома е р д а мени царийб т анимаг ан кишимга олиб бе-
ришмоцчи! Шу дам бирдам юр аг имг а мумг тулди, н ег али-
гини б илма йман. Лек ип к а й фи м ч ог ли ги ни бил дирмаг а-
ним синг ари, юрагимдаги бу мунгми з^ам с езди рма с-
дим.
— Х о н и м афанди, ж о р и ян г и з учу'н бу ни.^оятда к атт а
шараф. Сиз г а х,ам, Эз^сонбейга з^ам бутун ц ал би м да н
т а ш ак к ур билдираман. Л е к и н б у н ин г илозки й у ц , — д е
дим. ^
Уй б е к а с и шошиб цолди.
265
— Н е г а цизим? Э^алигина уни ёц ти рг ан ин ги зни , чи-
р ой л и э к а н и н и айтувдингиз-ку!
Мен кулдим.
— Х о н и м афандим, яна цайта айтамап: Эз^сонбей чи-
р ой ли ва арзи гул и йигит, л е к и н ор ам из д а никоз; имкони
б о рли ги а?у\имга келган ё кунглимдан утган булса,
у ни нг ф а з и л а т л а р и н и очиц-ошкор айта олармидим,
афандим? Б у нарса ёш циз учун з^аддан зиёд енгилтак-
л и к булмасмиди?
О н а - б о л а яна б ир - би р иг а царади, орага цисцагина
сук уна т тушди. Кейин Н а р и м а х он им цулл аримни уш-
лаб:
— Ф а р и д а хоним! ^арэ^олда у з ил -кес ил жа во б ин ги з
шу б улмасин, чунки Э ц с о н б е й жу д а цаттиц х а ф а бу-
лади.
— Я н а ц ай та ри б айтаман: Э ц с о н б е й жу да чир ой ли
йигит, хоз^лаганини ололади.
— Шунд ай -к у, л екин у с из ни хоз^лайди. Б о я уртоц-
лари б ил ан гаров у йна га н ин и айтдик. )^еч ж а ц о н д а шун-
дай з^ам цил ади ларми , гузалим? Б о л а б е ч о ра ун кундан
б ер и ут ичида: «Улсам уламанки, ундан цайтмайман,
албатта оламан! » дейди.
Н а р и м а х о н им бу гапни з^али куп чузишини, мени
кунд ири ш учун анча царакат ц ил и ши н и сезиб, б ун ин г
иложи й у ц л и ги ни юмшоц сузлар б ил ан цатъий цилиб ту-
шунтирдим. К е й и н кетишга и ж о з а т сурадим.
Н а р и м а х о н им цаттиц х а ф а булди. Тарв узи цултиги-
дан тушиб, онасига:
— О й и ж о н , Эз^сонга уз ин ги з айтинг, ме ни н г огзим
бормайди. Ф а р и д а хоним рад этар, деб уйламаган эдим.
Э нд и жу д а ц а т ти ц х а ф а булади-да, — деди.
Оз$ бу эркаклар-а! ^ а м м а с и з^ам худписанд, цаммаси-
нинг з$ам к и б р и цавоси баланд! Б и з л а р н и н г цам цалбла-
римиз б о р л и г и н и , б и з л а р н и н г з$ам «албатта» хозу^аган
н ар са ла р им и з булиши му мк и нл и ги ни цеч э сл ар и га кел-
т ирг ил ар и келмайди.
* * *
Ч..., 6 май
Ч..., 15 май
Ч..., 5 июнь
271
# ^ #
Ч..., 2 0 и ю н ь
274
Кейин о р ц а си д а турган о ф и ц е р н и т ан ишт ирди .
— И ж о з а т берсангиз, ц улинг из цам у з и н и н г ж о н а -
жо н д у сти ни т ан ишт ирса: в ал и ул пе ъ ма ти м майор Бур-
цонидди нбе й. Д у с т им и з майор, л е к и н б и з билган о д д и й
м а йо рл ар дан эмас, машцур С у л о ц з о д а л а р н и н г кичик ав-
лоди...
С у л о ц з од ал ар н нн г бу кичик авлоди аллацачон ц ир ц
б ешл арн и у р и б цуйган эди. С очл ари б план му йл о вл а ри га
о ц аралашган. К иб о р онладан э к а н л и г и ц а м м а ё ш д а н
к ур и ни б турарди. Кийиниши, тур иши , с у з л а ш и Ф а р ид у н-
дан б утунл ай бошцача эди. ^ и ё ф а с и , о п п о ц соч л ар и
у ртог и менда цолдирган цурцув ар а ла ш ёмон таассу-
ротни тарцатди. Кунглим э нд и бир оз т и нч иг ан да й
булди.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г г аплари равон, ж о н л и эди. У
б о ши ни н о з и к к и н а эгиб, у з о а д а н с а ло м берди. К е й и н
ц аддини хи ё л букиб:
— Б у р ц о н и д д и н бандангиз, — деди. — Афа нд им, мар-
*;ум п ад ар и б у з р у кв о ри м из цамма м ул к л а р и ичида шу
б ог ни к у пр о ц яхши курардилар. « Б у ер ж у д а хосиятли.
М е н цанча б ахт топган булсам, ц а м м а с и н и шу с р д а т оп -
ганман», д еяр ди лар. Ж а н о б л а р и н и н г т а ш р и ф и о л ия л ар и -
н и куриб, п адари б у з р у к в о р и м и з н и н г суз л ар ин и б ир
кар омат деб билдим.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г бу с у з л а р и н и хушомад деб
т ушуниш ке ракдир. Л е к и н у н и н г бу б о ц ц а цанаца алоца-
си бор?
Мен а ж а б ла н и б На з ми я га царадим, у нда н изо); к ут ар-
дим. Л е к и н у менга царамас, к у з л а р и н и ердан кута рмас
эди. Шу дамгача мен бог ни нг эгаси д е б б ил ган хо ти н М у
нисами цул и Дан етаклаб олиб ч ициб кетди.
Шу ер да яри м соатдан о р т и ц р о ц в а лац лаши б у ти рди к.
Т уг ри ро ги, у л а р н ин г узлари валацлашди. Ч у н к и менда^,
г апир иш у ёцда турсин, гапни э ш и т и ш г а ^ам мажол цол-
маган эди. Г^урцув омбур с ин га ри ц а л б и м н и цисар, н а ф а -
симни бугар, миямни карахт цил иб борар ди. )^еч н а р с а
т ушунмас, цеч нарса сезмас, и ни д а ц у ж у мг а учраган жо-
нивор б о л а с и н и н г идр ок сиз ц урцув и б илан б у рча кка ти-
цилиб, шумшай иб утирардим.
П а с т д а б и р о в г ижжа к чала бошл ади, кейин г азал
уцилди. С у н гр а йугои ва инг ич ка о воз ла р аралашиб б и р
неча ашу ла айтди.
Н а з м и я б ил ан н ишо нл иси д ив а нд а ёнма-ён у т и ри ш ар ,
с е ки н - с е к и н с у р и ли ш иб б и р - б и р и н и н г ц уйниг а к и р и б
б о ришар ди. Уларга орцамни у г и р и б олдим. Нацадар ^ а ё -
275
сиз одамлар-а! К иноларда курсатиладигап паскаш ишц
са ^па лари да м бири ии иккита б егона олдида си ра уялмай,
заррама т о рт и пм а й уйнашса-я!... >^а, булар жуд а ёмон,
^ а ё с и з одамлар!
Семиз хотин столга бир нсча шиша, овцат тузалган
п ат нис к с лт ири б цуйди. Б у р ц о н и д ди н б ей цулларини
чу нта кл ари га солиб олиб, у ёц-бу ёцца юрар, ора-сира
бизга о рц аси ни цилиб ст ол олдида тухтар эди. Шу
ю р и 1и ла р н ин г бирида ма йо р ол димд а тухтаганини,
с е ки н г и н а э гилг анини курдим.
— Л у т ф а н цабул цилмайдилармп, кичик хоним? -
дсди.
Мен ц айрат билап кузларимии кутардим. 1^улидаги
кичкима ц ада^да ёцут симгари цип-цизил ичимлик пор-
лади. Б о ш и м н и чайцаб рад этдим. Кейин паст о б о з б и
лан:
— Хох/ламайман, — дедим.
У яма цам ку про ц эгилди, иссиц нафас и юзнмга урил-
ди.
— З а р а р цилмайди, кичик хоним. Д у н ё н и н г энг но-
зик, энг хушцазм ликёри. Шундай эмасми, Н а зм и я х о
ним?
Н а з ми я б оши ни чайцади.
— М а ж б у р килманг, Б ур ц они дди пб ей . Ф а р и д а бу ер-
да уз у й и д а у ти рг ан да й ут ирав ер син. Кунгли хоз^лагани-
ни цилсин.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г о ц ар а бошлаган сочлари, му-
мин на ки бо р чех,раси шу дамгача менга муб ^ам бир
ишонч б е ри б келган эди. Э н д и упдан цам цурца бошла-
дим. Ё оллоц, бо ши мг а яна цандай балолар тушди? 1^а-
ерга келиб цолдим? Э нд и цандай цутуламан?
Уйдаги чироцлар се к ин - се к ин уча борди. Ку зл ари мг а
чуккан бу ц о ро н г и л н к ичида майда учцунчалар учишади,
музика садоси цуло цл ар имг а узоц-узоцлардаги денгиз
у к и р и г и д е к эшитилади.
— О п п о ц цизим, овцат макали келди, пастда бир не-
ча м е ^ м о н и м и з бор, сизни кутиб утиришибди.
Бу с у з л а р пи уша семиз хоти н келиб айтди. Мен Ку
шинга ке лг апдай булдим.
— Рацмат. Тобим цо чи бр о ц турибди, мени цуя цо-
линг, — дедим.
Н а зм и я юг ури б ёнимга келди.
— Фари даг ипа м, худо цацци, ёт кишилар йуц. Фари-
дун билан Б у р ^ о п и д д и н б е й н и н г б ир -ик ки та ошнаси, ке
йин ул ар д ан б аъ з и л а р и н и н г нишонл ил ари, хот инл ар и,
276
ца, хотинлари, холос. Чицмасанг айб булар, ахир улар
се ни деб келишган.
Би ла кл ар и мн и На з м и я н ин г цулидан ч иц а ри шг а ти ри-
шар, ку рс ин инг с уя нч ицл ар иг а т и рм аш иб , уз имн и бур-
чакка урардим. Суз огзимга келмас эди. 'Гишларимни
маркам сициб олмасам, б ир - би р иг а уфилиб та к ир л ай
бошларди.
Б у р ц он ид ди п бе й :
— Б и з н ин г б ур чи ми з мецмон нима б ую рса, нима хо ^-
ласа шуни цилишдир. Сиз ме:цмонларнинг ё н и г а тушинг,
Фа ри д а хоним пича бстоб булиб цо лд ил ар дсб айтинг,
Мен гн оз хоним, б и з ни нг о в ца тим из ни шу ерга келти-
ринг. Ме.цмонимни ёлгиз ц о лд и рм ас л ик ни у з и м н ин г буф-
чим деб биламан.
Мен бу гапни эшитиб, ж и н п п б ули б цолаёздим. Уйда
Б у р ц о н и д д и н б е й билан ёлгиз цолай? У билан у ти р и б
овцат цилай!
Н и м а ц ил аё тг ан им ни билмасдан, б у н и н г ма ънос ига
цам б ормасдан с а кр аб курсидан турдиму, ж о н и м н и н г бо-
рича:
— Ж у д а соз, хо.^лаганларипгиз б у л с и н ! — д еб цич-
цирдим.
На змия н и ш о н л и с и билан ол ди н да борди. Бу рц они д-
д ин б ей эса мендан бир одим о рц ад а келди.
Р^оронги т а ш ц а р ин и нг этагида б и т т а э ши к очилди.
Уткир ёруг к узл аримн и бирдан цамаштирди. Ш и ф т д а н
т укилиб турган кучли ёругда г а н ди ра к ла б бир неча одим
юрдим. Д е в о р л а р д а ойнаклар п о рил лар , б улар мецмон-
х о на ни ^ад си з -ц и со б си з уза й ти р иб курсатарди. 1^андил-
лар эса ц о р о нг и да чопиб ке таётган м а шъал лар си нг ар и
у зо ц- узоц ларг а к^тарди.
Ни ма б улди менга? Худди т ушдаг и си нг ар и жуда куп
кузларни, э рк ак ва аё лларнинг хира, булганч ю з л ар и ни
куряпман. Ке й ин бирдан дацшатли ц ар са к ла р янгради.
Ов о зл ар м уз и ка са доларини босиб гувиллар, кучаяр, тог
шамолидай у зо ц- узоц ларг а г улдираб кетарди.
— Яшас ин Б у рц они дди нб ей ! Я ш а с и н Гулбашакар!
Яшасин Гулбашакар! Гулбашакар!..
* * *
И з м и р , 20 сентябрь
285
— Начора, цизим? В а зи ф а бурчи. Сен бормасанг, у
бормаса, ким бор ад и а х и р ? — деди.
М а о р и ф б у л им и ни нг и дорасида иш б ил ан келган
о дамлар ц амиша т у л и б- т ош иб ётади. Б ур чакд аг и курси-
дан б ирдан харци товуш кутарилди:
— Вой, бу яма цаидай ёнгоц цурти, а?
Ёнгоц цурти? И п а к цурти, Гулбашакар деб-ку жо-
н им ни олишган эди, энди ё н г оц цурти б ул иш и м цолган
экан-да?
М е н чурт угирилдим. М е н г а турли-туман исмлар, уз
м а й л л ар и га цараб гоц «ширин», гоз$ «цурт» каби исмлар
б ерг ан цаёс изл ар да н б и р и н и тутиб олдим. Эн д и уп ин г
т а ъ з и р и н и яхшилаб б ермоцчи, б ошц а ла рн ин г аламини
бундам чицариб олмоцчи б у ли б турганимда, у сузлашга
и мкон бсрмай, м а о р и ф б у ли ми мудири т о м о н г а угирил-
ди-ю, б у й р у ц б ер аё тг ап да й цилиб:
— К ич ик хоним нимани хоцласа бер, ху до цацци, ха-
ф а цилма ц и з а л о ц н и , — деди. Мудир гоят ц ур ма т б илан
жа во б берди:
— Б у й р у ц л а р и н и б а ж о к е лти ри шг а тай ёрман , Рашид-
б е й афанди. Л е к и н з^озир цацицатан цам б из д а буш у р и н
йуц. Ф а ц ат р у шд и ян ин г ф р а н ц у з ч а му алл имал иг и у р н и
бор, холос. Албатта, бу у р и н хонимга т у г р и келмайди.
— Н е г а т уг ри келмас экан, афандим? — д е д им у зим-
ни тутолмай. — Ах и р ж о р и я н г и з Б...даги х о т и н- ц и з ла р
б и л и м ю р т и д а ф р а н ц у з т и л и н и уцитган-ку!
М у д и р шошиб цолди.
— Шунаца, л е к и н к о н к у р с эъл он цилганмиз. Э рт а г а
имтиз^он.
Рашид бе й:
— Ж у д а соз! Кич ик х он им з$ам ко нкур сг а цатнашсин,
хупми? — деди, — Узим з^ам имти цо нд а буламан, х удо
хоз^\аса, мен келмасдан имтиз^он бошланмас...
Рашидбей, чамамда, ка тта одам булса керак. Л е к ин ,
вой худо-ей, мунчаям бадбуруш-а! Ху ну к б а ш а р а с и н и
куриб, к ул и б ю б о р м а с л и к учун л аб лар имн и ма ркам тиш-
л аб турдим. О д ам дег ан ё бугдойранг, ё оц булади, шун-
дай эмасми? Бу бей а ф а н д и н и н г юзида я н г и г и н а битган
я ра л ар ми нг зациллигиДан т о р т и б кумир цо ра си га ча бул-
ган минг хи л ранг б о р эди. Т е р и с и н и н г т у си шу цадар
м о г о р эдики, ё ц а с ин и нг кир б улиб ке тмаганига одам >;ай-
р о н цолади. Б а м и с ол и б ир о в з^азиллашиб ц ули ни ^ ° Р а
куяга тиццану, к е й и н б у н и н г ю зи га к е л т и р и б суртган
дейсиз. Я р а г а ухшаш цип-цизил, к ип р ик с и з ц ово ц ла ри
о ст и д а б и р - б ир и га т уташг уда й булиб кетган б ац а кузлар.
286
О п п о ц муйловлари у ст ид ан лаб лар иг ача о с и л и б тушган
галати бурун. Л у н ж л а р и н и бир т о мо ш а циладиган. Худ-
ди маймунлар о г и з л а р и г а ёнгоц т улг азиб ол га нл ар и да г и
си нг ари л у нж ла ри ю з и н и н г икки ёгидан о с и л и б тушган.
Аммо роса м ало ват цилиб юбордим. ^ а ц и ц а т н и айт-
ганда, Рашидбей а ф а н д и н и н г б и р неча ог из суз б илан
менга цилган яхш ил и ги з^азилакам н ар с а эмас. ^арз^ол-
да, табиат бу бей а ф а н д и н и н г ю зини чиз гандан сунг жуд а
з^аддидан ошиб кетгапиыи кургану, а д о л а т с и з л и г и н и
Ю13ИШ учун унга азкойиб цалб берган.
Менингча, ку нг ил гузаллиги юз-куз г узаллигидан
мипг чандон яхшир оц !
Р^албсиз г узаллик б е ч о ра холавачча ц и з л а р н и н г з^аё-
т и п и барбод цилишдан, кунглини с и н д и р и ш д а н б ошца
нимаг а з^ам ярарди!
Измир, 22 сентябрь
Измир, 25 сентябрь
Измир, 2 7 сентябрь
Измир, 28 сентябрь
^^ ^
/£а р ш и ё ц а , 3 о к т я б р ь
** *
1{аршиёца, 7 октябрь
292
Бир цулимга чамадонимни олиб, иккинчи цулим
лан Мунисани етаклаб эшикдан чициб кетишим осон. Ле-
кин цаерга бораман? Мана, орадан уч кун утиб кетган
булса цам, цупуз цароримни амалга оширганим йуц, >;а-
лигача шу ердаман. Бу ерга келган кечам дафтаримга
ёзишга уялган нарсамни мана энди буйнимга олиш най
ти келди.
Мен бу ерга кечцурун, цош цорайган пайтда келган
эдим. Хуш, кечани уз уйимда утказиб, эрталаб келсам
булмасмиди? Албатта, яхши буларди. Ленин, начора,
иложи йуц эди.
Бу ерга келган уша бахти цора кечамда чорбог ме:ц-
монлар билан лиц тула эди. Рашидбей афанди ва унинг
цизлари меии янги сотиб олинган чиройли буюмдай мез^-
монларга куз-кузлай бошладилар. Хамма менга цавас-
ланиб, цатто бир оз ачиниб царарди. М е н у зи м н и камтар,
назокатли тутиб, э$ар бир кишининг кунглини олишга ти-
ришдим. Мени бунга янги вазиятим мажбур в^иларди.
Шу мацал бирдан бошим айланиб, ^ушимдан кетиб цол-
дим. Эс-эс биламан: курсининг четига утириб цолдим,
лабларимдаги паришон табассумни сацлашга тиришиб,
ярим минутга, балки бундан цам камроц муддатга куз-
ларимни юмдим.
Рашидбей, цизлари, ме^монлар шошиб цолишди. Са-
боцат стаканда сув кутариб чопиб келди, зурлаб бир не-
ча цултум ичирди. Бир-биримиз билан ^азиллашаётган-
дай, иккаламиз кула бошладик.
Бир ме>;мон кампир за>;арханда цилиб:
— )^еч нарса эмас, жануб шабадасининг таъсири, хо-
лос. Вой бу замоннинг тажанг, нозик цизлари-ей! >^аво
жиндек узгардими — булди, дарров гулдай саргайпшади-
цолишадп,— деди.
Х,амма мени цийинчиликка чидамайдиган арзанда,
нозик, касал циз деб цисоблади. Мен уларнинг гаплари-
ни бош ишораси билан тасдицлар, шундай деб уйлаган-
лари }'чун ^атто миннатдор х,ам здим.
Лекип уларга ёлгон айтдим. Бу сафарги ?;ушд;.н ке-
тишимнпнг сабаби бошца эди. Шу куни Чолицуши ум р я
да биринчи марта оч цолган эди! Нима цилай, уялсам-да
ёзи б цуйишга мажбурман.
293
^
%аршиёт$а, 11 октябрь
* **
298
Шуларга ухшаган яна бир цанча сузлар... Катта хал-
фанинг б у сузларига «касбдошига цилаётган з^асрати»
д е б цуя цолган эдим. Лекин кеча кечцурун кампир юра-
гини очиб солди.
— 1^изим, цандай цилсак эканки, сен шу уйга
маз^камроц богланиб цолсанг. Миямга бир уй келяп-
ти-ю... )^а, кунглингга бошца ran келиб юрмасин,
айланай. Худо цацци, бу тугрида менга биров з^еч
нима дегани йуц.
Халфага бу сузларни биров ургатганига шубцам цол-
мади. Шундай булса з^ам, узимни сезмаганга солиб,
кулоц солиб туравердим. У бошлаган сузини давом
эттиришга цайициб, бошца нарсалар тугрисида гапира
кетди:
— Хужайинимиз унча цари цам эмас, уни ёшлигидан
биламан. Уни чиройли деб булмайди, лекин давлати, з$а-
шамати бор. Иннайкейин, табиати з^ам яхши. 1^изим, бу
уйга бека керак-да, бусиз булмайди. Бугун булмаса эр-
тага Фарз^унда билан Сабоцат эр цилиб кетади. Х удо
курсатмасин, бирон ёмон хотинга кунимиз цолса борми,
нац шуримиз цурийди-да! Фарида хомим, цизлар муйло-
вини бураб юрадиган йигитларга з^ам тегишади, лекин
бундацанги дабдабани цаерда курсин? Оц, бейимизга
биронта муносиб цизча топсак эдик. А, нима дейсан, ци-
зим?
Мен чурц этмай, аччиц-аччиц жилмайиб, уйга ботиб
утирардим. Рашидбей афандининг менга курсатган шун-
ча з^урмати, Сабоцат билан Фарцунданинг дарсларига
цилган шунча эътибори, биз билан соатларча цазиллаш-
гани, з^атто туп уйнашгани... Демак, шуларнинг цамма-
■си.„- Маориф булимининг котиби: ■<<Рашидбей хоз^ласа
сени француз тили уцитувчисц цилиб тайинлашарди,
з^арз^олда, бирон нияти булса керак», дегани беж из эмас
■экан-да!
Бир неча йил илгари шундай сузларни эшитсам, ал-
батта, исён кутарардим. Лекин цозир гапни унча чуз-
маслик ум}41 парвосизгипа зкавоб .цилдим:
■ ■ — Сиз.билан совчиликка бориб, Рашидбей афандига
яхшигина цайлиц топиб келишимиз мумкин эди, лекин,
афсуски, бир:икки кундан кейин К^ушотасига кетяпман.
Бир неча ойдан кейин нишонлим уша ерга келади, туй
циламиз,— дедим. Кейин шошганидан юзимга жавдираб
цараб цолган кампирга: — Х удо тинчингизни берсин,
халфа хоним, мен эртароц ётмасам булмайди, — дедиму
уйимга кириб кетдим.
299
ушотаси, 25 ноябрь
^ уш от аси, 15 д е к а б р ь
К^ушотаса, 1 5 д е к а б р ь
К^уш огаси, 1 5 д е к а б р ь
уш отаси, 25 я н ва р ь
^ % 4*
I^yutoracu, 28 январь
К^ушотаси, 7 ф евра л ь
^ ^
К^ушотаси, 25 февраль
^^ ^
Я н а 2'5 ф е в р а л ь , к е ч а с и
Кушотаси, 26 февраль
К^уиютаси, 5 май
^ ❖
** *
/уушотаси, 1 сентябрь
^^^
¡^угиотасида, 25 сентябрь
1 К, а й м а ^ о м — у езд , ш а ^ а р ч а б о ш л ш и .
333
полмагансан. Ч... маориф кенгашмасидан келган жавобни
уциб чивдим, ичимга бир челак заэ^ар ^уйилгандай булди.
Фарида! Гуё сен у ерда... Йу^, йу^ айтмайман!.. Тарбия-
ли, юксак илмли урфон ходимларининг ^аламларидан,
огизларидан чнодан нарсаларни менинг бетайин аскар
огзим ^ам айтишга номус ^илади. Биласан, мен огзимга
келганини цайтармайман, энг жирканч сузларни ?^ам ог-
зимда тутиб ^ололмайман. Хулласи, Фаридажон, ярали
о^уни ов итлари ^андай ураб олишса, сенинг атрофии гни
^ам шундай ураб олишган. Энг маъсум э^аракатинг
узингга ^арши далилга айланган, протоколларга, тергов
^огозларига тушган. У^увчи ^изларинг касал булган
пайтларда мени мактабга ча^ирганинг, кичкинамиз
улаётганда чидаёлмасдан бошингни бир зумгина елкамга
^уйганинг, касал булиб ^олганингдан кейин тепангда
кечирган соатларим — буларнинг ^аммаси жиноят
эмиш! Юзсизлигимиз шу даражага етган эмишки, Оу
ерларнинг урф-одатини, номус ва иффатини поймол
^илибмиз. Атрофимиздаги одамларни писанд цилмаган
эмишмиз. З^аммага сени касал д еб эълон ^илиб, узимиз
далаларда цулти^лашиб юрган, молага миниб уйнаган
эмишмиз. Мактабдаги ишингни ташлаб ^уйиб, богимда
от чоптириб юрганмишсан. Булар >;ам озлик цилиб '
ша^ар таш^арисидаги хилват чорбоода чи^иб —
эмишмиз!
Фаридажон, сенга бу гапларни ^андай эшит-
сам, худди шундай, буямасдан айтиб берди- -Г' - - 1 :?*
тасаллилар билан сени яна бир неча ва^тгача ов;, *'■'
дим. Умидларингни секин-секин, бирма-бир . . ••
билардим. Лекин ундай цилмадим. Нима учун .б г .
ми? Касбим, ёшим менда бир ишонч ^осил к
за^арни биратула ютиши керак, унда ё улади, у 4улади.
За^арни сироп билан, билмайман, яна нима балолар
билан аралаштириб ^ултум-^ултум ичишдан ёмон нарса
йу^. Фалокатни жиндай-жиндайдан айтиш нима-ю,
одамни арралаб улдириш нима!
Шундай, Фарида, .^аётдан ^аттиц шапати единг. Ёл-
гиз булсанг, сени бу зарба улдирарди. Уйлаб кур-а,
шунча одам ^ушдай бир боланинг устига ташланса, ни
ма булади? Шукр ^ил, тасодиф сени чиринди чу^урига
ташланган бир кари чол билан учраштирди. Умрим соати
алла^ачон ун бирни уриб булган. Майли, зиёни йу^.
Сенга хизмат р л и ш учун долган умрим х,ам етади. Шун-
га муяссар булсам, бир туда а>;мо^она гийбатлар ичида
хазон булган кунларимга ачинмай утаман. Руур^ма, Фа-
334
рида, бу хам у г и б кетади. Ёшсан, умидингни узма, з^али
бахтли кунларинг булади, курасан.
И стеъфонгни узим элтиб бермо^чи эдим, айнидим.
Сени шу аз^волда ёлгиз ташлаб кетиб булмайди. Ёш бола-
лар хдётида баъзан ах,амиятсиз нарсалар з$ам а^амият
касб этиб к,олади. Юр, Фарида, очиц з^авога чи^айлик,
^уйлар, сигирлар олдига борайлик. Бу х,амвонлар курган
яхшиликларини эвазси?. цолдиришмайдп, ишонавер.
К^ари доктор истеъф;>мни кснвертга солиб, унбошига
берди.
Бу бир парча ^огоз умримиинг бир булагинигина
эмас, кунглимнинг сунгги тасаллисини хам олиб кетди.
На^адар длцмльт, с рабб^'и, наг^адар ал^мли! Нимагаки
умид билан цул. чузсам, умидим пуч чи^ади, нимагаки
мезф ^уйсам у л и б кетади! Мана, уч йил анвал куз о^шом-
лари н и н гби р и да ^излик руёларим, булар билан бирга уз
болаларим з^а^идаги орзу-умидларим, кейин эса М ун и
сам улди. Булар ор^асидан зора етим кунглимни ову-
тишса, д еб умид ^илган у^увчиларимдан айрилдим. Ж у -
жаларини таз^ликада курган она цуш сингари м ени
талпинтирган, титратган бу нарсалар куз япро^лари
каби бирин-кетин хазон булиб, тузгиб кетяпти. Мен з^али
на учга тулганим йуц. Юзимдан, танимдан болалик
.... у-рт-яч" лекин кунглим узим мезф ^уйган,
^имнинг уликлари билан тулди!
$ :}: ={г
И
:* *
Бу сатрларни тузала бошлаган кунларимда ётган
хонам дер азаси олдида ёзмоедаман. Богда, шохлардан
сира тинмай к,уру^ хазон ёмгири ёгаётир,
Дарахтларнинг шохларини ялангочлаб тукилаётган
бу хазонлардан баъзиларини шамол деразадан учириб
киради, дафтаримнинг саргайган са^ифаларига сочиб
кетади.
1^ари дустим нинг суни^ мовий кузларидаги шаф^ат,
мар^амат, п о к ва гаразсиз оталик му^аббати кунглим-
да сунгги я т и л япро^ каби яшар эди. Унга эр д е б царашга
мажбур булган кунимдан бери бу сунгги япро^ З^ам сар-
гая бошлади. З^аёт шундай булгандан кейин (;улимиз-
дан нима з^ам келарди? Бунга э;ам буйин эгишим
керак.
Чумоли оёги сингари ингичка ёзувлар билан тулган
хотира дафтаримнинг охирги са^ифасига келдим. Кан-
дай мунгли тасодиф! Саргузаштларим билан бирга даф-
341
тарим з;ам тугаётир. Янги з^аётим учун янги дафтар
тутишнинг з^ожати йу^, айтар нарсаларимни айтиб бул-
дим... Ахир эртага бош^а бировнинг хасми булганимдан
сунг бунга *>андай з^а^им бор, ^андай жасорат циламан?
И нди нга эрталаб бировнинг хонасида уйгонадиган ёш
жувоннинг з^аёти ^исман шухлик, ^исман куз ёшларидан
иборат булган Чолицуши билан ^андай ало^аси бул-
син?
Чоли^уши бугун узининг куз ёшлари билан ивитгап
дафтар са.^ифаларига тукилган куз япро^лари орасига
абадий кумилади.
Айрилик,нинг бу сунгги соатида з;а^и^атни яшириб
утиришнинг нима кераги бор? Сен у^имайдиган бу даф-
таримни фа^ат сен учун ёзганман, Комрон! Да, нима-
ики деган булсам, нимаики ёзган булсам, ^аммаси сен
учун эди. Янглишгапимни,- ни>;оятда катта хатога йул
^уйганимпи мана бугун буйнимга оламан. Мен >>еч бир
нарсага ^арамай, сен билан бахтиёр була олардим. Да,
э^еч нимага ^арамай севилардим, севилганимдан ^ам бе-
хабар эмас эдим, лекин бу мени ^аноатлантирмади. Хоз;-
лардимки, мени куп, яна з$ам куп севсинлар, мен севган
даражада булмаса з^ам (чунки бунинг имкони йу^),
лоа^ал шунгая^ин бир севги билан севсинлар. Шунчалик
севилишга менинг ^а^^им бормиди? Йувдир, д е б уйлай-
ман, Комрон. Мен кичкина, жоз^ил ^изман. Севишнинг,
узи ни севдиришнинг усули бор, шундай эмасми, Ком
рон? Долбуки, мен бу нарсани з$еч, з;ечам билмас
эдим...
С е н и н г « с а р и 1$ гулинг» ким билсин, ^андай жозибали
хотин э д и экан! Бу сузларни сенга таъна цилиш учун
айтаётганим йу^, Комрон. Ишон, агар у сени бахтиёр
1$илган булса, хаёлимда у билан ярашишга тайёрман.
Ким билсин, у сенга ^андай чиройли сузлар айтган, ^ан-
дай чиройли хатлар ёзган экан? Мен эсам, балки сенинг
болаларингга, болаларимизга яхшигина она була олар
дим. Фа^ат шугина.
Комрон, мен сени ^анчалик севганимни сендан ай-
рилганимдан кейингина билдим. Даётда орттирган таж-
рибаларим, бош^аларни севгани учун дея курма, зинх,ор
ундай эмас! Мен буни кунглимнинг ичидаги умидсиз
хаёлингни сева-сева билдим.
Зайнилар ^абристонининг ^оронгилигида, шамол
эрталабгача укириб ч и ^ а н узун кечаларда, ^ишло^ ара-
валарининг ^унгиро^лари ингичка овоз билан жиринг-
лаб турган кенг далаларда, толзорнинг хушбуй лох
342
>;идлари билан тулган или^ йулларида ^ам, ?;аммава^т
сенинг ёнингда булдим, хаёлинг багрида яшадим.
Эртага мени ^айли^ циладиган боё^иш чол мени оц
гул каби маъсум бир 1^из деб ^исоблайди, о, ^андай янг-
лишади!
Ссвги савдоси бироита бева ^албини, вужудини мени-
ки ^адар яксон, хокисор ^илмагандир, деб уйлайман.
Комрон, бир-биримиздан асл бугун айриламиз. Бугун
булнб угган нарсаларга ^арама, сен ^аммава^т бир оз
меники эдинг, мен эсам бутун цалбим билан сеники...
II
III
352
чузиб айтар, фац ат арзан да бол ал аргина биладиган
ш ирин нозли ^или^лар билан лабларипи б у р а р , тилини
чуччайтириб ч и ^арар.бетл ари н ин г ч у ^урч ал ари н и курса-
тиб тинмай гапирар эди. 1^увончидан мает булиб утир-
ган 1$ари поччаси шу д араж ага етдики, эски ^азилкаш-
лигини цилишдан узини тутиб цололмади. Ф а р и д а кич-
киналигида унинг устки лабини барм оц л ари билан ^ и си б
туриб: «Вой ярам ас Чоли^уши-ей! Гилосларим ни угир-
лаб олибсан, б ер бу ё ^ а ! » деяр, ушлаб олган лабиыинг
учидан упиб оларди.
Азизбей ат роф д а кутарилган ^а^ца>;алар ичида «Вой,
ундай ^илманг, п очч а!» деб ^ичцирган Ф ар и д а н и ияги-
дан ушлаб туриб, эски ^азилини такрорлади. Ксйин Фа-
риданинг юзига тикилиб туриб:
— М енда нима гуно^, Чол и^уш и? Дамма айб узинг-
да. Уйли-жойли, салобатли хотинсану, >>али табиатинг,
ю зинг ёш боланикига ухшайди, Ким сен и н г юзингни
ж увон юзи дейди? — деди.
К ом роннипг ю зи оп -о^ари б кетди. Ч ол и ^у ш и бошь;а
б ировни ки эканлигини у биринчи м арта х,ис этди.
Ш у кечадан кейинги икки кун ичида К ом рон Ф а р и
дани жуда оз курди. Чолицуш и ун йил аввал Та^ирдоги-
да бир неча тенг^ур ^излар билан дуст тутинган эди.
Энди улар уй-жойли, салобатли хоним лар булиб цолиш-
ган. А н а шу дустлари Ф ари д ан и ^оли ж он и га цуйишмас,
йуцлаб келиб б и р неча соатлаб утириш гани ^ам етмай,
цайтишларида Ч ол и ^уш и н и ?^ам суд раб уйма-уй, богма-
б ог олиб ю риш арди.
М уж гон К ом рон н ин г ичидан эзилаётганини куриб
^у в он ар, кузлари кулиб турса э$ам, ш икоятланиб гапи-
рарди:
— О б б о , Ф ар и д ан и );еч бизга туйдиришмас экан-да.
Аслида-ку шундай ю ргани яхши-я, нимага десант, ба>;ри
очилади, ёзилади.
К ом рон шу икки кун ичида Ф ари д ан и бир марта ов^ат
ма^алида, иккинчи марта кучадан чод рага у р ан и б кириб
келаётганида курди.
Н и ^оят , учинчи кечанинг тонги ^ам келди. К ом рон
одатига ^арш и бугун жуда эрта турган эди. Т он г энДи-
энди ёриш а бошлаган, >;али );амма уйь^уда ётган пайт
эди. К ом рон >;ужрасинйнг деразаларидан би ри н и оча-
ётганда, бирдан кузлари богда ю рган Ф ар и д а н и куриб
^олди. Д еразан и нг очилганини у >^ам сезган эди. Бирдан
б ош и н и кутарди-да, янги чик;иб келаётган цуёшга царши
цулини с о я б о н цилиб туриб:
23-1049 353
— Уйгондингизми, Комронбей ?— деди.— О , одат-
ларингиз узгариб кетибди. Бурунлари сизни уйготиш
учун деразангиздан ёзда з^овуч-^овуч тошлар, ^иш да эса
^ о р л а р отиш керак булар эди. Сиз э$ам жиндек анато-
лиялик булиб ^ол и бси з. М ен А натолияда шу ма^ал
уйгонсам: «Танбал, одам э$ам о ф т о б ч и ^ а н д а н кейин ту-
рад и м и !» деб уялтиришарди.
Э ск и уй ин^аро^, хуш ча^ч а^ Ч ол и^уш и н и эслатаёт-
ган бу сузларини суйлагувчининг ов ози д а ^албга сарин-
лик ва м у саф ф ол и к багишловчи тинив> о ^ а р сув о^ангн
б о р эди.
К ом рон ю раги бетламайгина суради:
— Мен э$ам чи^айми, Фарида?
Ф ар и д а ^улини ^ам он п еш онасида ь^уёшга соябом
1$илиб туриб, эски ва^тлардагидек яш и ри ^ч а м азах
^илди:
— З а х ^авон ин г нозик вужудингизга о з о р етказиши-
дан ^ур^м асан ги з, ёмон булмас эди. Сизни анатолияча-
сига ме^мон ^илардим.
Ф а р и д а К ом рон н и каттакон ёнго*> дарахтинингтагига
олиб б ори б , кеча кечк;урун эсдан чи^иб ^олдирилган бир
стулга утцазди.
— Энди мени б и р зумгина кутасиз, Комронбей.
— Такаллуфни ^уям из деган эдик шекилли?
— Бир озгина са б р ^иласиз, ва^ти билан-да. Бирда-
нига ^урм атсизлик ^л олм ай м ан, ю рагим дов бермайди.
К ом рон кулди.
— Лекин бу яна э^ам з у р р о ^ ^урматсизлик, Ф ари д а!
М енга: «К ом рон бей !» деб муомала ^ л с а н г , мени масха-
р а ^илаётгандай туюласан. Й у ^ , ру хсат бермайман бу
хилда муомалангга!
Ф ар и д а э$ам куларди:
— Тугри, х ,а ^ и н г и з б ор, з$а*;кинг б о р , ундай демас-
ликка тиришаман. Энди менга рухсат, сенга сут ^айнатиб
келай.
— Ф ари д а, 1$уй, илтимос ь^ламан!
— Б е к ор уж арл и к ^иласан! Анатолиялик хотиннпнг
уз майлича иш куришига, хизмат ^илишига йул ^уйили-
ши — унинг учун курсатилган энг катта >^урмат була-
ди. — У бир оз ^азил-мутойиба, бир оз ^айгули о^ангд а
сузин и давом ^илди: — А х и р кунгил овлаш учун уй ш пи
ни ^илишдан б о ш ^ а ^еч ^андай ж ози б ам и з йу^-ку!..
Ф ар и д а кетди. Унинг ^ози рг и н а урнидан туриб, бог да
^улида мис ^умгон билан ^у р у н чуп йигиб ю рган ^оро-
вул билан гаплашгани эшитилиб турарди.
354
Ахийри у ичидан буг чтулб турган б и р к о с а цайыо^
сут кутариб келди.
— Су гдан кунглим тулмади, К ом рон . Л еки н уч кун-
дан сунг, э$а, бугун ^айси кун? Булди, пайшанба куни
эрталаб сени зиёф атга ча^и рам ан. Ш у ^уй сутини ича-
сапу, лекин к урасан , бутунлай бош ца, аломат н а р с а
булади. Бу менинг каттакон сирим, цандайлигини бил-
гинг келмайдими? Ь^изи^майсанми? Вой улай, одам >^ам
шунчалик ^ и сс и з буладими! Хуп, э^озирнинг у зи д аё^
айтиб б ера ^олай. Куйни уч кун н ок билан б о ^ам ан .
Ы азаримда, с о в 1>отаётганга ухшайсан, >;аво б и р оз сал-
цин. Нима, мени Б аси м а холам, «тентак ^из, углимни
касал ^илиб ^уй ибди!» деб ^аргасинм и? Тухта, мен со-
вуц^а, захга урган и б ^олганман, рум олим ни берай,
у р ан и б ол.
Ф а р и д а тугногич билан буйнига тугнаб олган ^и зил
ю нг ш арф и н и чи^арди-да, эрталабки з а х ^ав од ан о з о р
тортаётгандек, секингина титрай бош лаган К ом рон н и н г
елкалари билан кукрагини у р аб ^уйди.
К ом рон н ин г кузлари олдида ун йил аввалги б о ш ^ а
б и р оцш ом гавдаланди. ^узётогид аги ч орб о г н и н г таш-
цари эшигидан б и р неча одим нарида... я н а шундай
елкаларига кичкина кукранг пальтосини ташлаган калта
этакли, ^ о р а фартугли муъжазгина мактаб *>изини, унинг
кук сиё% билан буяган барм о^ч ал ари н и курди. Уш анда
катта одамлардай. «Э н д и сени асраш менинг б урч и м д и р»
деган эди. Уш а ов оз ^ о з и р яна К ом рон н ин г ^у л о^л ари г а
эшитилди.
— К ом рон, худди 1>ариларга ухшайсан-а! Ь^улингдан
сутинг тукилиб, тиззаларингни куйдирсайди. Н ега бун-
д а^а уйчансан?
— Деч, эсим га б и р н а р с а тушди-да...
Ф а р и д а эсига тушган н арсаси н и айтдиргиси келмаёт-
гандай сузини булди.
— М ен з;ам шундай. Елкангда рум ол к у ри б : « К о м
р о н хон и м » деганим эсим га тушди.
* * *
356
* * *
IV
358
— Мунчалик шошилмай, купроь; турсанг булмайди-
ми? — деб сурарди.
Ч ол и ^уш и эса кетиш сузини эшитиб, з^ар доим м аш ^и
ту шар:
— И л ож и йу^-да, почча. Д ар нима булганда з;ам
Ч ол и ^уш и боип^а уянинг он аси , унинг йулига кузлари
турт булиб турганлар з^ам б о р , — деяр эди.
* * *
* * *
360
ди. Болалардан бушаб, д ар^ол теварагига ж ав д и раб
^арад и. Н а р и р о а д а , каттакон бир- каштан дарахти орь^а-
сида Ч ол и ^уш и К ом ронга ^ули билан б и р нималар ш п о
ра к^илиб турарди.
— М аъ н оси га туш унсангиз керак, Комронбей? Биз
^ам б о р м и э ,— деди.
Ф а р и д а кесатганда ёки шухлик ^илгиси келганда ^а-
миша буласини «сиз»лай бош ларди. Д оэи р э^ам кулиб ту-
ри б сизлаш ини давом этди:
— М ени барва^т истеъ фога ч и ^ари б ю б ор и б си з. К а_
ни мснинг тегишим? Э ск и ^илмиш ларингиз унутилган
деб уйлаётгандирсиз, афандим? В ^ о з и р сукут хд^ини
б е раси з ё булмаса уш а эски гилос в о^еаси 6 }'гун кечк,у-
рун д астурхон устида ж онланганини курасиз.
Ф а р и д а бундам ун йил аввал мана т у д арв оза олди-
да ^илгандек, э^озир >;ам тилини тишлари ораси д а ь;и-
сиб, унпмг пушти учини чик,ариб туриб кула бош-
лади.
К ом рон пальтосинипг чунтагидан битта ^утича
чи^арди, кейин кулиб туриб:
— Атаганим б ор эди, Ф ари д а, бу куп яхши булди,—
деди. — Мем з^ам бугун ичига ром солимган б и р к,ути
шоколадли конф ет олган эдим, хилпаг ^илиб узим емок;-
чи эдим, н ачора, модомики, шундай хавфга учрадик,
мима з^ам деяр эдик...
Ф а р и д а ёш боладек су ю н и б кетди.
— Вой, ь^апдай яхши-я, ^андай яхши-я!
— Лекин битта шартим б о р , Ч ол и ^уш и , конфстлар-
ни ян а узим окзингга солиб ^уяман.
— Каидай к,илиб?
— Д ов б и р ва^тлардагидек-да. Ун икки-ун уч ёшинг-
да к,андай к/тлардмк.
К ом рон шу сузларни айта туриб, Ф ари д аг а битта
к он ф ет узатган эди, у бир меча секунд иккилангапдан
сунг секим б о т и н и чузиб, хиёл титрай бошлагаы лабла-
рини очди. Лекин К ом рон з^ар к,апча ^и ст аса з^ам, Чоли-
^уш и долгам конфетларни бу хилда олишга кум-
мади.
— М енга бер, овк,атдан сунг Н аж дад билан еймиз, —
деди.
— Ф ар и д а, ю р, ана шу д еворгача борайлик. К ара,
денгиз н а^ад ар чиройли бупти. Б и р о з гаплашамиз, т о
м ош а ь^иламиз.
— Х уп . Олдин шу ^утичани ичкарига ташлаб чи^ай.
Би р зумгина кутиб тур.
361
К ом рон уни билагидан ушлади. Бу унга биринчи м ар
та ж асор ат ^илиб, цул тегизиши эди.
— Й у ^, Ф ар и д а, сенга иш ониб булмайди. Б и р зум-
гина кутиб тур, келаман дейсану, келмайсан. Ёки кел-
санг з^ам, ким билади, цачон ва ^андай келасан. Шуна-
1^а, сснга ишончим ^олмаган, Ф ари д а, — деди.
Ч ол и ^уш и з$еч нима демади, ф а ^ а т бош ини эгиб, у
билан ёнма-ён ю ри б кетди.
К ом рон н ин г шу 01>ш0 м маш^и паст эди. Узини босол-
май, калта-култа, кслишмаган сузлар билан ну^ул зор-
ланарди. П астд а о^ш ом гира-шираси ^ую ^л аш иб б о р а р
эди. К ом рон учиб кетастган бир гала цушми курса-
тиб:
— Ф ари д а, я!;инда сен >>ам шу в^ушлар сингари учиб
кетасан, а? — деди.
362
VI
363
этакларини, иккинчи 1^ули билан э с а ч орш аф и н и н г йирт-
^ич 1>уш цанотлари сингари лапанглаб, ю ^ о р и кутарил-
ган пелеринасини ушлаб келарди.
К,из ю зи н и кура;г-курмас К ом роннинг ю раги ^ини-
дан чи ^иб кетаёзди; Ы арминнинг ч орш аф и н и ёпиниб,
Ф а р и д а келарди!
И ккал аси бир-бкрига я^инлашган пайтда бирд ак ша-
мол Ф ари д ан и н г цулидаги ш амсияни уч и ри б кетди. Чо-
ли^уш и воклаб ш ам сиясини ушламок,чи булгап эди, ша-
мол б и р ^утурди-ю, этакларини кутариб, пелеринасини
учирди, сочл ари н и тузгитиб ю борд и. К ом рон ва^тида
етиб келди: ш амсияни бир бута тагида ушлаб олди.
Кейин Ф ари д ан и н г ёнига чопиб келиб, уни пальтосининг
этаги билан шамолдан тусди, ч орш аф и н и ёпиниб оли-
шига ёрдам берди.
— Яхш иямки, вагугида келиб холдинг, К о м р о н ,— де-
ди Ч ол и ^уш и . — О з булмаса шамол мени чинакам чоли-
^уш илари син гари учи ри б кетарди!
Ф а р и д а ян а бир нима демоцчи булди-ю, лскин шамол
^утуриб, б ош и н и эгишга, кузлари билан огзини юмишга
м аж бур ^илди.
Улар секин-секин ю р и б кетишди. К ом рон уни йул
буйи пальтосининг багри билан шамолдан тусиб борд и .
Ф а р и д а энди сузлай оладиган аз^волга келган эди.
Лекин у, ним а учундир, гапириш дан кура купрок; кулар
эди. Баайни кулги шамолига йули^андай узини тутол-
май ну^ул хохол ард и . Кулгидан бугилиб, н а ф а си ти^и-
либ туриб, кулгининг сабаб и н и англата бошлади:
— Биласанми, нимага куляпман, К ом рон? Мез^мон-
дорчиликда утирувдик, бирдан б о зо р г а б ори ш и м зарур-
лиги эсимга туш иб 1>олди. Эгнимда йилдирим б о р эди, бу
аз^волда, албатта, б о з о р г а боролм асдим . Б е ч о р а Н арм и н
битта яхш илик ^илиб ю борд и. Б о з о р г а унинг ч о р ш а ф и
ни ёпиниб бордим . Бетим ёпик^лиг;, б о зо р д а н ч и ^и б кела-
ётсам, б и р о ф и ц е р ор^ам д ан эргаш иб келаверди. Б и р
маз$ал етиб келадб: «Н а р м и н хоним, сизм исиз? На*;адар
кутилмаган бахт-а!» д еса буладими? Б оё ^ и ш Н арм и н
менга яхш илик ^иламан деб, узини ш арм анда ^илиб
^уйгани менга шунацаям ^изиц туюлдики, мен пи^ил-
лаб кулиб ю борд им . Б е ч о р а о ф и ц е р янглишганини ту-
шуниб, ^очворд и ... Кочмай нима з^ам ^илсин: Н арм и н
урни д а кап-катта хотинни куради-ю...
К ом рон кулимсираб туриб эшитди. Ф а р и д а давом
этди:
— Лекин б е ч о р а ^изнинг си ри н и сенга айтиб, куп
364
ёмон иш ^илдим. Тийилиб улмаган тилим 1<;уймади-да...
Ж о н К ом рон, худо з ^ а ^ и , бировга огзингдан ч и ^арм а,
хупми? Балки келажакда, ким билсин, Н арм и н унга
кунгил ^уйиб цолар... Огзингдан чик(арм асанг, уларга ^и-
ладиган яхшилигинг шу булади...
— Ваъда берам ан, Ф арид а. Лекин Н арм и н з^али ж у д а
з^ам ёш-ку...
Ф ари д а:
— Эз^тимол. Лекин бумага ёш ларнинг ^алби курин-
ганидай булиб чи^авермай ди,— деди.
Унинг сузларида заи ф бир гина б о р эди.
Ш у сузлардан кейин анчагача жим бориш ди. Д ам он
ёнма-сн кетишарди. Ш ам ол аста-секин сусайиб, улар-
нинг ^адамлари з^ам секинлаш иб борд и . Б е ч ор ал ар
йулнинг тугаишдан i^ypi^ap эдилар.
К ом рон ичидан эзилиб уйларди: « Б оя г и н а табиат
менга маъносиз, узим эсам к еракси з б и р н а рса булиб
куринган эди... Энди эса пуштиранг ^и за л о ^ ч о р ш а ф и
ичида титраётгандай куринган нозик, кичик, чиройли
н арсан и шамолдан бир озгина з^имоя ^илиш менга ^анча-
лик бахт келтирди. Дамма ва^т шундай булиши мумкин
эди. М ен бу кичкина, куз^ликкина вужудни хоз^ласам бах-
тиёр ^ила олар, узим з^ам бахтиёр була олардим... Аф-
с у с !»
Ф а р и д а хаёлга чумиб, ^адамларини аста-аста секин-
лаш тириб борард и . У бирдан яна гапира бошлади,
гапирганда з^ам з^озирги суз^батларига з^еч ал о^аси бул-
маган н арсал ар тугрисида гапирарди:
— Д ар нима булганда з^ам, бу кичкина са ё ^ а т баз$-
римни анча очди. Бир-икки йил гаштини су ри б ю рам ан...
Кейин, холаларимни, з^аммангизни согинсам , тагин кела-
ман... А н а шундай ^илиб, йиллар утади, секин-секин
сочл арим о ^ а р а бошлайди, сеники з^ам шундай булади,
албатта. Бир-биримизни курганимизда яна хурсан д була-
миз, айрилганимизда эса ачинишимиз балки озайиб бо-
рар... Ким билади, б и р кун эмас-бир кун бутунлай 1^ай-
тиб ,%ам келарман, шундай эмасми? Даёт бу, з^ар н а р с а
булиши мумкин... А н а шунда сен менинг чинакам акам
булиб ^оласан... 1^ари л ар бирин-кетин кетишган с а р и
биз з^ам бир-биримизнинг к;адримизга к у п р о ^ етадиган
буламиз. Майда, аз^амиятсиз камчиликларимизга ор-
ти^ча п арв о ^илмаймиз. Шундай ^илиб, ум рим изнинг
сунгги дамларини ёшлик чогларимиз утган ерларда...
О в ози н и н г биллурдаги куринм ас д арз ж аранги ку-
чайиб, сузларига яш ирин з^узун ва алам оз^анги б е р и б
борард и ,..
365
Йулда бол аси билан кетаётган б и р тиланчи хотинга
дуч келишди. Яланг о ё ^ бола Ф ари д ан и н г ат роф и д а
п арв он а булар, озгин ^уллари билан унинг этакларини
силарди.
К ом рон хотинга хайр берди. Ф а р и д а э с а кичкина
етимчаларни суйиб-сийпашга урган иб ^олгани учун га-
дой боланинг бош ини силашдан жирканмади.
Улар ян а кэриб кетишганда, тиланчи хотин ор^ал ари-
дан д уо цилиб ^олди:
— Худойим бир-бирингиздан айирмасин. Худойим
шу чиройли цизни сенга эз^сон ^илсин!..
Ёшлар и хтиёрсиз тухтаб ^олдилар. К ом рон н ин г ^ал-
бидаги аламли утмиш куз унгида акс этди.
— Ф ар и д а, эшитдингми, нима деганини?— деб сура-
ди у.
Бу саволга Ф ари д ан и н г кузларидан юмалаган бир
ж у ф т йирик томчи ж ав об булди. Энди улар бир-бирла-
рига яцин келишга ботинишмай, айри-айри ю р и б ке-
тишди.
* * *
Улар ч о р б о ^ а о ^ш ом ол а-^оронгисида етиб келиш
ди. Ш ам ол тиниб, з^аво очилиб кетган эди. Д арахтл ар
э са у з о ^ кураш дан чарчаб, м удраб ^олгандек куринарди.
К оял ард а худди ичидан си зи б чи^аётгандай н ози к сад аф
шуъла гоз^ пориллаб куринади, гоз$ учиб ^олади.
— Д о з и р ва^т эрта, Ф ари д а. Дали улар шаз^ардан
^айтиб келишгани з^ам йуц. У ш а ^ о я томонга б о р и б , айла-
ниб келсак, нима дейсан?
Ф а р и д а бош ин и солинтириб, м аж олсизлик билан:
— М ен га рухеат бер, К ом рон. Б о р и б ечинмасам бул-
майди, шамол бош имни огритиб ю борд и , — деб у зр су-
ради.
Д алигина Ф ари д ан и н г жонли, уйно^и вужуди а т р о
ф и д а худди ж онл и нарсадай учиб, куксини, тиззаларини
эз;тирос билан цучиб турган пуштиранг ч о р ш а ф энди
ж он си з латтадай елкаларида сол ин и б турарди.
Ф а р и д а ^имирлаш га м адори ^олмагандек, д арв оза
ёнидаги тош га секин утирди-да, ^ум га ш ам сияси билан
умидсизлиги 1>адар чу^ур, з^аёти каби ш икаста чизи^л ар
чиза бошлади. Бир оздан сунг К ом рон з^ам ёнига утирди,
елкасини Ф ар и д ан и н г елкасига тегизиб, ^улини секин уз
кулига олди. К из б и р сесканди-ю, ^ а ё ^ ^ а цочеам экан де-
гандек, а т р оф и г а ж овд и раб ^арад и . К ом рон унинг чуцур-
ЧУ!>УР хурси нгани н и, з^озиргина ёввойиларча ча^наган
366
кузларига бир дам муминлик, итоаткорлик малоз^ати
чукканини курди. Ф а р и д а музлаган, титраган булини
эски ниш онлисининг ^улларига таслим ^илди. И ккал аси
э$ам кузларини юмди. К ом рон н ин г ёпиц ^ о в о ^ л а р и ичида
майда уч^унлар ж ивирлаш ар, у: «М ан а, ^улимда Ф ари-
данинг 1$ули титраб тирибди. Демак, одам бол аси ру ёбг а
чи^майди деган тушлар з$ам амалга ош ар экан-да!» деб
уйларди. У ахийри кузларини очди.
Ф а р и д а йиглай-йиглай ухлаб долган ёш б ол а сингари
аз^ён-аз^ёнда х у рси н и б ^у яр, з^амон огирлаш иб бораётган
бош и н и унинг елкасига ^уйиб утирарди. Ф ари д ан и н г з^о-
лида, ^улларини топш ириш ида мазлум киши таслимлиги
б о р эди.
К ом рон з$ар ^им ирлаганда унинг узига ян а з^ам я р к -
ров> су^улганини, булини яна з$ам ^ а т т и ^ р о ^ си^аётгани-
ни сези б турди.
Бирдан йигит лаблари паст, низ^оятда паст товуш би-
лан:
— М ен гулбаш акарни яхш и кураман, — деб шивир-
лади.
Эш икнинг гитиллаб очилиши ёш ларни ш ирин уй-
^удан уйготиб ю борд и . Ф а р и д а у ^ ов ози н и эшитган ^уш
ч а ^ о н л и г и билан урнидан сак р аб турди. Олдинда Нар-
мин кирди. Ч ол и ^уш и з^аяжонли севинч билан унинг
буйнига осилди. Ёш ^и зн и маз^кам-маз^кам ^у ч о^л ар,
сочл аридан, кузларидан чулп-чулп упарди. Деч ким
бу севинч сабаб и н и билмас эди. Ч ол и ^уш и н и н г бир
зумгина аввалги з^оргинлигидан асар з^ам ^олмаган эди.
Кичкинтойларни кулига олиб, бош идан ю ^ о р и г а ирги-
тар, уларни чин 1$иртирарди.
Д амма ичкарига ^ а р а б ю рганда, Ф ар и д а узини о р
еада олиб ^олиб, ичкариги эш ик панасида К ом рон н и
кутиб турди. Уни кургач, паст товуш билан:
— М ерси , К ом рон, — деди.
VII
Эрт аси га Ф а р и д а яна узи ёлгиз шаз^арга тушиб, туш
маз^алида з^ориб-толиб келди. Ч арч аб , узи зурга тушгани-
га ь^арамай, болаларни яна туплади-ю, з^овлида баланд
арги м чо^ цилди.
К ом рон Азизбейнинг ^ари, эзм а бир мез^монидан зур-
га ^утилиб, з^овлига ч и ^ а н д а Ф а р и д а Н аж дад билан ар-
гимчоц учаётган эди. Ч ол и ^уш и кучининг б о р и ч а аргим-
ч о^н и учи рар, Н аж дад э с а мушук боласидек буйнига
осил иб чин^ирард и.
К ом рон ун йил аввалгидек, Ойша холасининг:"'
— Ф ари д а, ^изим , жиннилик ^илма, бол ани йи^ита-
с а н ! — деб ^и ч^и рган и н и эшитди.
Ч ол и ^уш и 1^уло^ осмади, аксинча, бутун ^алби би-
лан ^увон и б ^ич^ирди.
— Вой хола-ей, нимага ^у р ^аси з? Наж даднинг асл
эгаси зорланмаяпти-ю! Шундайми, К ом рон?
Ф ар и д а болаларнинг энг каттаси, айни зам онд а энг
1^урк оги булган Н арм и нн и чин^иртириб, ж он и н и олган-
дан сунг узи з;ам аргим чоадан тушди. С оч л ари терлаб,
^ и за р и б кетган пеш онасига, ю зига ёпиш иб долган эди.
У кулига ёпишган а р ^ о н ипларини туш ириш учун з^овуч-
ларини бир-бирига инн^аб туриб:
— Н азарим да, >;амма учиб булди шек»илли, — деган
эди, К ом рон ю раги бстламайгина:
— М ени эсдан чи^ардинг, Ф а р и д а ,— деди.
Чолицуш и без^олгина жилмайди. « Й у ^ » дейишга
кунгли булмас, «хуп » дейишга э с а ботина олмас эди.
А н а шундан кейин б и р ар^он га, бир дарахт ш охига
^ а р а б олиб:
— Дайронман, цандай булар экан, — деди. — А р ^ о н
иккаламизни кутара олмас дейман, а, М уж гон?
М уж гон арц он ни ушлади, кейин К ом рон н ин г кузла-
рига секин тикилиб:
— Гап ар ^он д а эмас... Ф ар и д а жуда чарчаган. Аз;во-
лига каРа! К ом рон. Ч а р ч а б зурга турган хотинни яна
беш баттар чарчатиш гуно>> булар деб-уйлайман,— деди.
Ф ар и д а аввал: «Д еч ^и си йуц, нима буларди» деб тур
ган булса з;ам, кейин М уж гоннинг сузлари ва кузларида-
ги маънони тушунди-ю, гуноз; цилиб ^уйган ёш бол а син-
гари изза булиб, в;уркиб бош ини солинтирди. Сунгра
паст товуш билан:
— Да, ж уда чарчаганман, тобим з^ам жойида э м а с ,—
деди.
Чиндан з;ам аз^воли касал кишиникига ухш арди,
з^алигина кузларида чацнаб турган шухлик утвари з^ам
сунган эди.
М уж гон з^алигача кузларини К ом рон д ан олмаган эди,
у паст овоз билан:
— М ен уйлаганимдан з^ам б а т т а р р о ^ багринг тош
экан, К ом рон! — деди.
К ом рон з^ам Ф ари д аг а эшиттирмаслик учун паст то-
вуш билан.
— Н ега энди? — деб суради.
М уж гон уни хилватга суд раб кетди.
368
— Б ечорани н г а^волини курмаяпсанми? Б ахти ни ^о-
ра, ^албинп яра ^плганинг з^ам етмадими?
— М уж гон!...
— Уми шунча йилдан бери биронтам из йу^ламадик.
Согиниб-саргайганига чидамай, озорл ар и н и , алам ва
^айгуларини унутиб к,айтиб келди. Келган кунлари ж уда
яхши эди. Сен булсанг, ]$албида анчагина битиб долган
ярасин и яна очиб ю бординг... — М уж гоннинг кузларига
ёш келди...— Эртага жунайди, лекин б еч оран и н г ^анча-
лик азоб, ^анчалик и зт ироб ичида ж унаш ини мен яхш и
биламан... Шундай, К ом рон , Ф ар и д а эртага кетади!
Даммаёгини тайёрлаб ^уйди. М ен з^ам бундан б е х а б а р
эдим. Ф а р и д а бу с а ф а р менга на ^албини очди ва на з;аё-
тига дойр б и р он н арса айтди. Туй^усдан жунаётганлиги-
ни айтди. И м оним комил, бу гапи ёлгон. А слда Ф а р и д а ,
сендан ^ о ч и б кетяпти, ахи р цачопгача а з о б тортади?
М ен бу гапларни сенга шунчаки айтастганим йук,, К ом
рон . М ен бу айрили^нинг Ф ар и д а учун жуда з;ам оги р бу-
лишидан цур^ам ан. Ф а р и д а бардам, одамнинг а^ли
ишонмайдиган дараж ада бардам, лекин, з$ар ^ол д а хот и н
киши. Сен уни жувонм арг ^илган кишисан, шунинг учун
ундан ^ а р з д о р са н ! Энди э^ар нима булса з^ам шу айрили»;
соатларида узингни бардам, огир тут, Ф ар и д аг а э^ам ило-
жи б о р и ч а куч бер, ^увват бер.
К ом рон бу сузларни эшитиб, яшил кузларигача 01>а-
ри б кетди.
— Ф а ^ а т Ф арид ан и нг х азон булган з;аётини гапира-
сан, хуш, меники-чи? — деди.
— Сени ки узингнинг х о р ш и н г билан булди.
— Бунчалик багри тош булма, М уж гон !
— Туш унгин ахир, илож и булганда эди, мен бундай
тисарилиб турм ас эдим. Н и м а ^илайлик, ^улимиздан з^еч
н а рса келмайди. А х и р Ф а р и д а б ош ^а одамнинг хотин и ,
б еч оран и н г бош и богли^. К уриб турибман, сен з^ам ж у д а
б ахтси зсан . Илгаригидай сендан х а ф а эмасман. Л еки н,
нима ^илайлик, ночорм из...
^ ^ *
V III
370
мен кетгунимча са^лайсан, кейин айтигаииг мумкпн. Би-
ламан, ^ у ^ и с д а н келиб цолганимни куриб, з^амманглар
з^айрон булдинглар. Сизларни шунчалик согиндимки, ор-
ти ^ чидаёлмадим, деб айтдим, тугри айтдим. Л екин асо-
сий са б а б бунда эмас. М ен бу ерга дунёда энг яхш и к у р
ган кишим уч ой аввал улим тушагида ётганда ун га
берган ваъдамни б аж ари ш учун келганман. М у ж г о н ,
сизл арга ёлгон айтишга м аж б ур булдим. М ен тулман,
эрим уч ой аввал рак касалидан ваф от этди».
Ф а р и д а шу сузл арн и айтиб туриб, бош и н и елкамга
цуйди, з^унг-з^унг йиглади. Куз ёш ларини тухтата олмай,
^и^ил л аб, н аф аси тик^илиб т ури б гапирди: «Д ок т ори м
ж он берадиган куни мени олдига ч а^и р и б : « Ф а р и д а ,
энди муз^тожлик чекмайсан, бунисидан ^ур^май ман,
чунки з^амма нарсам сенга ^олади. Сендай содда, ог и р
б и р хотиннинг умрига баз^узур етиб ортади. Лекин мени
б о ш ^ а н а р с а ташвишга солади, Ф ари д а. Д ар цанча бой-
бадавлат булганда з;ам, к и м сасиз хотиннинг ёлгиз яш аш и
^ийин булади. Иннайкейин, пул бош ^а-ю , ш аф ^ а т бош-
^а. Ф ар и д а, мени гуримда тинч ётсин десанг, ваъда б е р :
улганимдан кейин Истамбулга, ^ариндош -уругл аринг
олдига б ор асан . Баш арти улар олдида бутунлай ^олгинг
келмаганда >>ам, з^арз^олда, икки-уч ой б о р и б тур. Д ун ё
б е в а ф о . Балки б и р кун эмас-бир кун ян а уш ал арга
ишинг туш ар. Балки б ори б - б ор и б ^албингда оил а шаф-
^атига эздгиёж тугилар. ^ и с ^ а с и , Ф аридагинам , оиланг
билан яраш иш ингдан кунглим гущ булса, улганимда
кузим о ч и ^ кетмайди, гуримда з^ам тинч ётаман», — деди.
М ен унинг бу сунгги о р з у с и н и ерига етказиш тугрик
сида йиглаб туриб ваъда бердим.. Л екин д окторим нинг б у
билан кунгли тулмади. У эски нишонлим билан з^ам яра-
шишимми истади, ахи р б и р кун К ом рон аканг булиб ^о-
лар-ку, деди. Уз цулинг билан К ом рон га топш иргин, деб
менга муз^рланган, битта пакет з^ам берди. «Б у н и н г ичида
битта эски кунгил китоби б о р , мени б и р маз^аллар ж у д а
цайгуга солган китоб. Э с к и ниш онлинг з^ам буни албатта
у ^и ш и н и хоз;лайман. Буни ^андай з^олда булса, шундай
топш ириш га ^асам ёд 1^ил», — деди.
Д а ^ и ^ а т шундай, М уж гон . Энди з^амма гапни бил-
динг. Б о ё ^ и ш докторим ж уда пок, з^алол одам эди. У
оилам билан яраш иш имни з^аётимдаги ёлгизликдан,
етимликдан цутулишимнинг бирдан-бир йули деб билар-
ди. Б е ч ор а, бу н а р са мен учун н а^ад ар аламли, н а ^ а д а р
оги р булишини хаёлигаз^ам келтирмаган. Шундай ^илиб,
д окторим ни М ун исан ин г ёнига ^уйдиму, И стам бул га
371
Нараб жунадпм. У срд а эшитган нарсал арим докторим-
нинг пасиятпни сри га етказипшм мушкул булиппши кур-
сатди. К ом рсннинг хоти ни ваф от ^плганини ф а ^ а т уш а
срд а эшп'гдим. Кейин мен тугримда >;ар хил булмагур
гаплар тар^алганини билдпм. К ом роннипг хоти ни тирик
булганда х,ам бошкд ran эди. М енга эри я^инда улган ту л
хотин, деб к,арашар, ои'ласида бир неча кун туриб кетиш-
га келган, дсб уйлашардн. М ан а эпди ^аммаигиз, К ом рон
^ам, сен х,ам — мени хаммадан купроь; т}'шундинг. Сен
мен тугримда ^апдай ёмон н арсал ар уйлашипг мумкин
эди. «Й плларча ёлгиз, са р со п булпб юрди, сом он д ск сар-
гаиди, бош идан не-не савдоларни кечирди, мана энди,
ким билади, ^андай тубап ният билан узини бир i^apu
чолга сотдп... Э ск и ниш онлисининг бош и очп^лигини
эшитиб, яна уш а тубан ният билан д арров орамиздаги,
беш йил илгари узи нох,а^ ^а^орат л ар , лаънатлар билан
ташлаб кетган онласига, пишонлиси олдига ^айтиб кел-
ди», дейишларингиз мумкнп эди. О рал ари н ги зд а шундай
деб уйламайдиган дараж ада мар^аматли, рахум-шаф^атли
кишилар булса, улар олдида ?^ам ичимдап эзилиб улар-
дим.
М уж гон ^ам он кучайиб борган ^ а я ж о н ва алам билан
сузларди.
— О ^ , К ом рон ! Ф ар и д а бу сузл арини ^андай алам
билан узини ури б , куз ёшларини тукиб туриб айтганини
курсайдинг! М ана, шу охирги сузл арини ;ула-улгунча
эсимдан чи^армайман: « О и л а учогимдан ^андай догу
>;асратда кегганимни, ^аётимнииг ^анчалик алам ва куз
ёшлари билан тули^ булганини, ^айси багри тош сабаб-
лар мени э р ^илишга м аж бур этганини суз билан айтиб
бериш нинг имкони йун;. Ниш йигирма беш га етган, умри-
нинг беш йилидан бир ^исм ини м ож ар ол ар ичида, бир
^исмини эринингуй ида кечирган хотиннинг юзига, бада-
нига эрк ак лаби тегмаган б ок и р а циз экани айтилса, ал-
батта, э^амма кулади, ,ч;амма уни з^аёсиз, ёлгончи дейди,
шундай эмасми, М уж гон? Бунинг аксини и сб от ^илиб
булмайди, иложи йу^. Бош ка айтадиган гапим йуку. Д о к
тор К ом рон га тайинлаган пакетда нима б о р экан, бил-
майман. Э^тим ол, ичида кутплмаган б и р он н а р са б орд и р.
М енга ^анчалик orn p изтмробли булса ^ам, ра^матли-
нинг сунгги о рзу си н и ермга етказдим. Лекин пакетни уз
*;улим билан топш ириш га курбим егмайди. Буни эртага
кемага утирганимдан сунг, орам издаги х;амма н а р са бит-
гандан сунг К ом рон га б ери б 1$ у я р сан »,— деди.
М уж гон жимиди. Даётнинг энг аччиц ва аламли дам-
372
ларида э^ам узини тетик, б о с и ^ ушлайдиган бу ж упон ?^о-
зи р сш боладск йиглар эди. У К ом рон га ^ал ти роц 1>ул*
ларини чузиб:
— Уни ёлгиз ^уйиб юбормайлик, К ом рон , — д ед и .—
Керак булса, зурлик билап олиб к/элайлик. Утган ишга
салавот, нима булган булса булди, энди бир-бирингиздан
айрилмаслигингиз керак! К уриб турибм ан, ортш ^ чидол-
майсизлар.
К ом рон н ии г вужуди музлаб б орард и . Эн г а>;амиятсиз
бир тушдан, энг заи ф б и р хотирад ан ойларча касал бу-
либ, кичиккина умид билан яш аб келган бир хаёл п араст
учун бу умид, бу бахт ^аддидан зиёд эди. Узун муддатли
^уш сизликдан кейин узига келган огир касал си и гари
К ом рон э;ам э$еч нимага тушунмай ^орон г и д а к узл ари н и
ж'авдиратиб теваракка ц арар, ну^ул киприкларини пир-
пиратарди.
М у ж гон румоли ичидан ^изил мух,р босил ган б и р па-
кетни чи^арди.
— Ф ар и д аг а берган ваъдамга ^арамай, буни сен га
э^озир т оп ш и ряп м ан ,— деди.
Ж у в о н румолини тузатиб, уйдан чицм о^чи булган
эди. К ом рон ушлаб ^олди:
— М уж гон , сендан битта илтимосим б ор. Бизнинг
савдоим изни ^аммадан к ура сен к у п р о ^ биласан. Пакст-
ни б и рга очиб, ичидаги н арсан и бирга у^ийлик.
М у ж гон стол устидаги ч и р о ^ н и ё^цунча, К ом рон па-
кетни очди. Ичидан битта хату яна битта каттакон к о н
верт чиеди. Й угон, йирик >;арфлар билан ёзилган мак-
туб К ом рон га хитоб ^илар эди:
«Углим, Комронбей!
Сизга бу мактубни ёзган одам умрининг б и р о з и н и
китобларга, бир цисмини э с а >>аёт деб аталган чигал
муштлаш ярад орл ари га багишлаган тарки дунё б и р
чолки, хати цулингизга етмасдан анча бурун оламдан
утган булади. У чолнинг бутун борлиги билан яхш и
курган б и р б еч орага охи рги м арта яхшилик 1^илиб кстиш
тилаги б у мактубни сизга улим тушагида ётган жойпда
ёзишга м аж б ур ^илди. К у л о^ солинг.
« Б и р кун у з о ^ ^ишловдаги вайрона мактабда ёгду ка-
би тоза, умид каби гузал б и р истамбуллик ^и зн и учрат-
дим. К ор он г и 1^иш кечасида, ^ о р элаб ёгиб тургам б и р
пайтдг уйингизнинг д еразаси н и очсангизу, цоронптлик-
дан булбул нагмасини эш итсангиз, шунда ^андай була-
сиз? М ен ^ам уш анда шундай булдим. Бу маъсум м озик
к и б о р 1$изни, табиатнинг бу гузал ва нодир хил ^атини
373
к,айси лаънати толе ва тасод и ф бу i^opoHFH р ш л о ^ харо-
баси га келтириб ташлади? 1^алби йиглайди-ю, кузлари
билан лаблари кулади, ф и д ок орл и к ^а^идйги ^ан гом ал ар
билан мени алдайди. М ен эсам: «Оз$, б е ч о р а ^и з! М ен
сени Истам булда ташлаб кетган н одон, жоз^ил ёрингми-
димки, бу гапларингга и ш он сам !» деб уйладим. Уй^уга
^онмай уйгонган ёш боланики сингари хум орли кузлари,
i^aepra ^адам ташлашини билмаган кишиники сингари
аз^воли, хаёлий лабларининг б у саси билан титраётгандек
куринган дудок,лари, хаёлий ^учовд а талпинаётганга
ухш аган атвори, з^аракатлари менга бутун си рн и аён
^илди.
Э ск и зам он достонларида Лайлисини ^идириб, сазфо-
ларда сарг ард он булган М аж нун ни гоз^о шукуз$ ва мамну-
ният билан эслаб ^уярдим. Ф ари д ан и курган кунимдан
бош лаб у достонни эсдан чи^ардим. Энди янги замон-
нинг м озор л ар билан тули^ ^ о р о н г и ^иш л о^л арид а
и л ож си з и ш ^ руёларини ахтарган бу ойдин кузли, ипак-
дай майин, маъсум, ол и ж ан об «Лайли»сини тез-тез эс-
лайдиган булдим. И кки йилдан кейин тагин учрашдик.
Д ам он эски дарди бошида, ^албини ичдан кем ирм овда
эди. Эз$, аттанг, дастлаб курган куним нега уни отимга
унгариб, зурл аб булса з$ам Истамбулга, оиласига элтиб
ташламадим! Рафлатда ^олдим, гафлатда!
Ф а р и д а билан иккинчи марта учраш ганимизда, фур-
сат ^улдан кетган эди. Сиз уйланиб олган эдингиз.
Ф ари д ан и , з^али ёш, эсидан ч и ^ари б ю борад и , деб уйла-
ган эдим. У касал ётган пайтда и т т и ф о^о ^улимга даф-
тари тушиб ^олди, ^арасам эз$-з$а, цалбининг я р а си туза-
ладиган ярал ард ан эмас. Д аф т арга бутун з^аётини ёзибди.
А н а шундан кейин бутун умидим узилди, з^олбуки, уни
уз боламдай даволам о^чи эдим. А м м о бунга з^ам одам-
ларнинг ф и с ^ у ф асод л ари , туз^мат ва гийбатлари имкон
бермади. А н а шундан кейин менда я х ш и р о ^ одам топиб,
Ф ари д ан и уш анга бериш ф и к ри тугилди. Л екин бу з$ам
хавфли эди. Э р и з$ар ^ан ча одам охун булганда. -^ам,
Ф арид ад ан муз^аббат талаб ^илиши турган ran эди. Гарци
^изгинам муз^аббат учун тугилган, муз^аббат йулида сар-
гайган булса з^амки, бегона иип^и унга гур азобид ан бат-
тар булиши ан и ^ эди. М ан а шу хавф дан ^урц и б, чор-
н о ч о р уз никоз^имга олдим. Ш у тарифа уни улгунимча
з^имоя ^иу\ишим мумкин эди. Улганимдан кейин э с а беш-
ун ^уруш лик давлатим, уч-турт ердаги мулким уни муз$-
тож ^илиб ^уймас эди. Шубз^али ^и з булиб яшашдан к ура
чтул булиб хот и рж ам яшаш ун и н гучун з$ам унгай буларди.
374
Ш ун иси >>ам борк и , ахир бир кун м уроди э^осил булиши-
га имоним >>ам комил эди. Даётда нималар руй бермайди!
Н и ^оят , хотипингизнипг в аф от и мен га янги умид ба-
ппплади. Сизнинг тугрингизда ^ам м ава^т Истамбулдан
хат-хабар олиб турардим. Хотинингизнинг вафоти си зн и
цайгуртирган булиши мумкин, б и р о ^ мени ^ам ^айгур-
тирди десам тилёгламалик ^илган буламан. Ф ари д ан и б у
х уж ак урси н га цилинган ёлгондакам н икоад ан бушатиб,
сиз билан топиш тириш учун унгай пайт пойлаб ю рард и м .
Билмайман, одамлар бу >>аракатимга ^андай ц араш ар
экан? Лекин мен одамлариинг гийбатларига, мен тугрим-
да айтган ё уйлаган н арсал ари га аллацачон туфлаган
одамман.
К арори м н и амалга ош ирам ан, деб турганимда бирд ан
касалим зури ц иб кетди. А н а шундан кейин масаланинг
уч-гурт ой ичида уз-узидан ^ал булишига ацлим етди.
Кайдам, тафсилотга >;ожат борм и кан ? Энди муддаога.,
5;тайлик, Ф ари д ан и бир б а р о н а билан Истамбулга юбо-
раман. Хатим ни уз цули билан топш ириш ига шубкам
йу^. М ен унинг табиатипи яхши билпб олдим, аломат
к^ти. Э^тим ол, и н ж и ’^лик па ё эъ т и роз цилар, лекин сен
буш келма, х азон булмасин десант, ж ав об берм а! З а р у р
65 'лса, хотин-^изларни олиб 1;очадиган тогли^лар синга-
ри ёввойи ва к,упол бул. К уч оп ш гд а ж он берса, бил-
гипки, к,увончдан, бахтиёрлигидан ж он беради.
Ш ун и э$ам эслатиб утайки, б у ишда сени зарр ач а ^а м
уйлагаиим йу^. Кунглимнинг розилигига ^арасам , сенга
напнки Ф а р и д а каби нодмра цизни, г^атто упимдаги му-
шукни ^ ам б ерм ас эдим. Н а ч о р а , б у телба ^изларга ^ е ч
ацл ургатиб булмас экан. Сенга ухш аш цуру^, цалбсиз
одамларнинг нимасини яхши кури ш арки н, х,айронман...
Маркум Хайрулло»
Эслатма. Пакетда Ф ари д ан и н г д аф т ари б о р . Утган
йил О л а ж а ^ о я г а кучиб борганим изда, ичига шу д аф т ар
солинган санд и ^часи н и бекитиб куйиб, извош чилар
угирлаб кетишибди, деб айтган эдим. Ф ар и д а ч у р^ эт-
маган булса э^ам, лекин жуда цаттив; эзилганини курдим.
Бу даф тарин и нг ахир бир кун керак булиб ^олиш и мум-
кпнлигини уйлаб, жуда тугри иш ^илган эканм ан!»
IX
М уж гон билан К ом рон Чолицуш инимг кук муцовали
цалин д аф т ари н и туширишганда, д ераза орк;аси ёриш нб,
дарахтларда ^ушлар чирциллаша бошлаган иди.
375
К ом рсн .%орпшлпк са пзтироб огирлаштирган бо-
шини дафтарпинг саргайган сах п ф аси г а ^уйди-да, куп
ерлари куз ёшларп билам ювилган бу азиз сатрл арни
кдйта-кайта упдп.
Д аф т арп и ёппб, бир ёк ^а к,уйпшмо^чи булиб туриш-
ганда, М уж гон нип г кузлари д аф тар м у^овасига тушди.
У кук мукрвапи ч п р о^к а яцпн кслтириб ^аради.
— Д аф т ар тугамабди, К ом рон. М у^оваси д а х,ам ёзув-
лар б о р . Лским дафтар кук булгапи учун си ё ^ яхпш ку-
рппмаяпти, — дсди.
Улар чирок,ни кутаршиди, бош ларипи д афтар устида
бир-бирларига я^инлаш тириб, шу сатрларни ^ийинчилик
билап у^пш ди.
«К еча д афтарим ни абадий ёпган эдпм. Н и к о ^ кечаси-
нипг са б о ^ и д а наинки х от и ра ёзиш, ^атто эски ю зимни
куриш учуп ойпага ^араш га, эски товушимми эшитиш
учун унимни чи^ариш га ^ам журъат )^ила олмас эдим.
Ф а^ат...
Шундай ь;илиб, кеча мен келпнчак булдим. Селга уч-
рагаы х азон каби узимни о^и н га таслим этдим. Ким нима
деса килдим, з^еч н арсани ^айтармадим. Ш унчалики, д ок
тор Измирдам келтирган узун этакли куйлакни кийди-
риш ларига, сочларим нинг бир ёгига бир тутам кумуш ип
илаш тириш ларига х„ам куарш илик ^илмадим. Ф а ^ а т о р о
бериш учун мени катта тош ойнакка олиб келишганда,
^еч кимсага сездирм асдан кузларимни юмиб олдим. Бул-
гани шу. Бутун исёним ф а ^ а т )иундангина и б ор ат булди.
М ени кургани бир ^ан ча ёту бетона келди. Булар ора-
сида илгари мен билап ишлашган муаллималар х^ам б о р
эди. Айтган сузл ари ^улогимга кирмас, ^ам м асига з$ам
бир хилда аянч табассум билап ж ав об ^илишдан
узгасига кучим етмас эди.
Бир кампир юзимни куриб:
— Чоли тушмагурнинг хупам толем б о р экап-да. Тур-
нанинг н а^ кузидан урибди-я! — деди.
Хайруллобей уйга кечки ов^ат ма^алида етиб келди.
Семиз гавдасини к орсет си ^и б турган смокинг кийиб ол-
гап эди. Кизил галстуги бир ё>^к,а жуда галати булиб *;ий-:
шайиб кетибди. Ю рагим эзилиб, х а ф а булиб турганимга
к,арамай, кулиб ю бори ш д ан узимни тутиб ^ололмадим.
Б оё^и ш н и кулги ^илиб ^уйишга йу^лигини уй-
лаб, ^изил галстугини ч и ^ари б олиб урнига б ош ^аен н и ,
яраш адиганини боглаб ^уйдим.
Хайруллобей кулиб туриб:
— Баракалло, ^изим, сен ажойиб уй бекаси була-
376
сам. Курдингми, ёш ь>изга уйланишнппг фазилатларп-
ни? - деди.
Мехумонлар таркалишди. Биз ем ак хона д еразаси ёнп-
да ру б а р у утирардик. Хайруллобей:
— Кичкипам, нега кечикиб к^олганлигпмнп бпласап-
м и?— деб с у р а д и .— М ун н саш ш г м озори п и зиёрат к^илиб
келдим. ^ а б р и г а бир даста гул ва сенипг келипчаклик
ипларингдан бир си^мм куйиб келдим. Б оя ^и ш сеиинг
олдингда гапириш га тортппардп, лскин ёлгиз .^олгани-
мизда нук,ул: « О п аж он и м кслинчак булиб, сочл арига ку-
муш ип так^камда, мои х,ам та^моь^шйдмм», деярди. 1'а>$-
матлининг с а р и ^ сочларига п ш ш узим та^ардпм, аф-
суски булмади.
Д ок т ор шу сузларии айтиб тургамда, узимпи тутол-
май ю зимни деразага угирдиму, мала шу аламли куз
о^ш ом ин и нг кузга куринмас тумани еннгари киприкла-
римда к,уриб колаёгган ёшлар билан тулиб-тулиб йиг-
ладим.
Кечанинг илк соатларини х,ар кунгидай пастда, ов-
^атхонада угказдик. Хайруллобсй кузойнакларини та-
к;иб олиб, бурчакда аллак;андай китоб у^и б утирди.
— Келинойим, янги куёвнииг китоб у ^и б утириш и
ярашмайди, лскин мени айбга буюрмайсап-да. Дурима,
кечалар узун, ёш келинчакка иш ^ д ост онл ари у^иш га
э$ам ва^т топилади, — деди.
Ч еккаларини тикиб утирган румолим устига бошим-
ни япа ^ам к у п р о ^ солиптирдим. Э:^, бу j^apii д окт ор!
Уни ^анчалар севардим, мана энди к;анчалар нафрат-
ланаман ундан! Демак, аламдан, ^айгу-гамдан бе.^ол
булиб бош им ни елкаеига ^уйган 'кезларимда, у « ...Де
м ак,-oi^ кшгриклар остида яш иринган бу гуно.^сиз
мовий кузлар менга хотин дсб, булаж ак к;айли^ деб
j^apa6 келган экан-да!..»
■Соат ун бирга жом ургуича шу хил аччи^-аламли
уйлар билан банд булдюм. Н и ^оят , д окт ор китобипи
столга к^уйиб, керишди, эснади, кемим:
— Дой, келинойим, ётмш керак, ю р, — дсб урнидан
турди.
Кулдаримдан игнам, ямаб утирган н арсам тушиб
кетди. Урнимдан туриб столдаги ш амдонни олдим-да,
дарпардани ёгшш б а ^он аси билан д ераза ёнига бордим.
Кеча зулматига у з о ^ тикилиб турдим. Д ози р сен чику,
hjopoHFn йулларга тушиб ¡^оч, деган уй келди миямга.
Лекин д ок т ор:
— Келинойим, жуда узок; уйланиб холдинг? Булди,
377
чиц тепага. У нбош ига тайиплапдпган ишларим б о р, мен
хам орцангдан чицаман,— деб цолди.
Д ок т орн и н г цари энагаси билан бир цушни хотин
менга келинлик либосини кийдиришди. Кейин цулимга
япа ш амдонни тутцазишиб, мени куёвимнинг ^ у ж р а си г а
олиб киришди. Хайруллобей пастдан чицмаган экан.
Мен ж авон ёнига келиб тухтадим, кукрагимни совуцдан
сацлаётгандай, цулларимни цовуштириб олдим. Ш у ца-
дар титрардимки, цулимдаги шамдон тинмай т ебран ар,
гоцо сочларим нинг учини куйдирарди.
Н ицоят, зинада, кейин да^лизда оёц товуши эшитил-
ди. Хайруллобей ашулани мингаллаб, йул-йулакай смо-
киигини ечиб кирди. Кирди-ю, мени куриб ?;анг-манг бу-
ли§ цолди.
— Дой, циз цали ётганинг йуцми? — деди.
Ж а в о б бергани огзимни очган эдим, тишларим такил-
лаб йул цуймади.
Д ок т ор ёнимга келиб, юзимга аж абланиб царади.
— Дой, циз, нима булди? Д уж рам да нима цилиб
ю ри бсан ?
Бирдан ^ у ж р ан и гулдирос ца>;ца^а ларзага келтирди.
— Вой шурим, >^али сен...
Д ок т ор ца^ца^адан буш л иб, сузини тугатолмади.
Кейин шапалоцларини тиззаларига шапиллатиб ур-
ди-ю, барм оц л ари билап огзини ёпиб туриб:
— Демак, сен бу ерга... Вой, шарманда! Чиидаи цам
эру хотин булдик, деб 5'йлабсан-да!.. Т уф, уятсиз, бе-
о р ! — дсди. — Х)^до ж азон гн и берси н!... Отанг тенги бир
одамни...
К а^ц а^а зуридан деворлар цимирлаб, шифт бош им га
агдарилгандек булди.
— Вой, ц ор а ю ракли цаёсиз-э! Киз бош ииг билан
менинг цуж рам га тунги куйлакда кириш га уялма-
дингми?
У ш а пайтдаги ацволимни куриш ни истардим, ким
билсин, цандай рангга кириб, цандай рангдан чицдим
экан.
— Докторбей , худо цаци, билганим йуц, узл ари
шундай дейишди-да...
— Х уп, улар-ку шундай номаъцул уйлашибди, сен-
чи?! Дунёда цар н ар са булиши мумкин, бунга ацлим
етади, лекин шу ёшимда ^урматимга, и ф ф ати м га бир юз-
сиз цизнинг цужум цилиши мумкинлигини цеч ацлим-
га келтирмаган эдим.
Вой худо, бу цандай цийноц азоб и ! Ер ёрилмади-ю,
3 78
ерга кириб кетмадим. Лабларим ни ц онатар д араж ад а
тишлар эдим. ^им ирладим дегунча, у ёлгондан лули-
лик цилар, д еразанинг олдига келиб куйлагининг ёца-
сидан буйнини чузиб, цичцирарди:
— Дой, циз, яцпн келма, цурцаман! Д о зи р д еразан и
очам ану дод солам ан! «Халойиц цз'тцазинглар!» дей-
ман! Ш у ёшимда менга...
Гапининг ох и ри н и эшитмай, ^у ж р ад ан цочиб чициб
кетдим. Л екин билмайман, менга ним а булди, яна цай-
тиб кирдим. 1^албимнинг ^ам и ш а итоат цилишга маж-
б у р этувчи амри билан:
— О т а! О т а ж о н !— деб ф ар ёд цилдим, йиглаб т уриб
узимни цучогига отдим.
У цам цучогига олди, цалбдан чиццан айни ф а р ё д
билан:
— Кизим! Болам! — деб пеш онамдан упди.
Оталик бусаси н и н г лаззатини, титраб турган у лаб-
ларни улгунимча эсимдан чицармайман!
* * *
У з ^у ж рам га кирдим. У ерда з$ам йиглар, э^ам кулар
эдим. Ш у цадар ш овцин кутардимки, д ок т ор у з э^ужра-
сидан деворим ни дукуллатиб:
— Дой, циз, уйни йицасан, бу цанаца ш ов ц и н !— де-
ди. — Рийбатчи цушнилар мендан куриш ади. Келинчак-
ни эрталабгача бац и рти риб чицди дейишади-я!
Лекин д окторнинг узи цам мендан кам ш овцин
кутармас, х;ужрасида айланиб ю ри б , нуцул:
— Б у о х и р зам он цизларидан н ом усим изни, иф ф а-
тимизни узинг асра , узингга ом онат, э худ о! — деб ба-
цириш ини цуймас эди.
Ш у кеча у уз эу'жрасида, мен з^ам у з з^ужрамда ун
м артача уйгонгандирмиз. Д еворни дупурлатишиб, ху-
р о з син гари чацириш ар, цуш син гари сай рашар, баца
сингари цуруллашар, бир-биримизга тинчлик бермай
гутурлашардик.
^ ^ ^
379
дустлигимизда у эркаклигини }'нутган булса цам, мен
хотин кишилигимни унутмабман.
Э рк акл арн и н г купчилиги жз'да ёмон, багри тош бу-
лади, бунпси з^ацицат. "Хотинларнинг з с а цаммаси яхши,
багри юмпюц булади, буписи >>ам х,ацицат. Л екин эр-
каклар ораси д а яхши ниятли, тоза ю ракл ил ари б о р,
ж уда оз булса з^амки, з;ар>;олда б ор. Бундай эркаклар-
даги кдлб поклигипи хотинлардан топиб булмайди».
# # #
381
бориш ди. B o f эшигига етишганда, цари ош паз хотин ру-
параларидан чициб цолди. Кампир:
— Сизларга кетаётувдим, кичик х он и м л ар,— де
д и .— Бейлар извош олиб келишди, сизн и кутиб тури-
шибди.
Азизбей билан К ом рон уларни иккинчи цават да^-
лизида кутиб олишди. Азизбей цули билан уйга и ш о р а
цилиб:
— И ккита бемаврид мецмон келди, шовцин цил-
м англар,— деди. Кейин Ф ари д ан и бошидан-оёгигача
су зи б чицди. — Бу нимаси, кичик хоним, ц ора терга ту-
шиб кетибсан?!
Азизбей кулимсираб, Ф арид ага яцин келди, иягидан
ушлаб кузларига тикилди.
— Кема келишга келди-ю, лекин сенга фойдаси йуц.
Э р и н г ж ав об бермаяпти, — деди.
Ф ар и д а б и р цадам орц ага ташланди, з^айратидан
кузлари олайди.
— П очч а, мима деяпсиз!
Азизбей барм оги билан К ом рон га и ш о р а цил-
ди.
— М ан а эринг, цизим, менинг дахлим йуц. — деди.
Ф а р и д а войлаб ю зини тусди. Йицилиб кетиши мум-
:син эди, б и р оц аллакимнинг цули билагидан ушлаб цол-
ди. Ф ар и д а кузларини очиб царади: олдида К ом рон
турарди.
Азизбей ш одиёна бир цацца^а билан:
— Эй, хайрият, ахи ри ц аф асга тушдингми, Чолицу-
ши? Кани, типирчилаб боц-чи, бир курай, цани типир-
чилаб боц-чи! К ани> курайлик-чи, фойдаси б о р м и к а н ? —
деди.
Ф а р и д а ю зи н и тусишга ^арак ат цилса цам, билагини
К ом рондан цутцазолмас, бош и н и беркитиш га у р и н са
з$ам, К ом рон н ин г кукси ва елкасидан бош ц а ерни то-
нолмас эди.
Азизбей яна бояги цаз^цаз^а билан:
— А троф и н гд аги л ар сенга тузоц цуришди, Чолицу-
ш и,— деди.— Сирингни мана т у х ои н М уж гон ф о ш ци-
либ цу^ди. Х у д о рацмат цилгур д октори нг К ом рон га
дафтарингни ю б ор г ан экан, д аф т арн и олиб, тугри цо-
зининг олдига бордим . У зинг ёзган баъзи н арсал арн и нг
жойларини курсатдим. К ози ацлли одам экан, д арров
нико^ингга ф ат в о берди; тушундингми, Чолицуши? М а
на энди К ом рон сенинг эринг, энди у з^еч цачон сени
гашлаб кетмайди.
282
Ф а р и д а шу кадар цизариб кстд-.'ки, ю зинипг ранги
мовий кузларига з;ам уриб, куз цорачицларида утлар
чацнади.
— Бас, Чолицуш и, куп н о з цилаверма! К ури б ту-
рибм из, суюнганингдан шундай циляпсан. М енга цара:
«П оч ч а, чаккн цилмадингиз, кунглимдаги булди» дс.
Кани, такрорла!
Азизбей уни зурлаб т ак рор зтткрди. Кейин з^ужра
эшигмни очиб, голибона бир цаццаз^а билан:
— Ш ари ат нули билан вакил отам ан, аф ан д и м ,—
деди,— Чолицуш у, э кечирасизлар, Ф а р и д а хоним но-
мидан мака гау Комронбейнп куёвликка цабул цилдим.
Ф о т и ^ а цилинг, биз оминни бу ердан т уриб айтамиз,.—
деди. Кейкн Ф ар и д аг а угирилиб з^азиллашди: — Э н д н
нима дейсан, Чолицуш и? Муштумдек б ол асан у неча
йилдан бери зконимизни олиб келасан! Хуш ? Эн д и хуп
бопл аб к,улга туширдимми?
Богдан болаларнинг чугури эшитилиб турарди.
Азизбей:
— Энди табриклар, цул УпишлаР бош л ан ад и ,— д е
д и .— Йуц, яхш иси, буни кечга цолдирайлик. У з цулим
билан цулинг ургулсин туй зи ёф ат и тайёрлайман. Ка-
ни, углим! Бизнинг вацир-вуцуримиздан сизл арга ф о н
да йук,. Бир-бирингизга айтадиган гапларингиз б орд и р.
Углим, анови о р ц а йулни курдингми? Баракалла, ана
шу т ор зи н а билан хотинингни олиб цоч. Узоцца, хоху-
лаган ерингга б о р . Кейин би рга цайтиб келарсиз-
лар.
К ом рон Ф ар и д ан и цулидан тортиб, зина том онга
кетаётганда, М уж гон орц аларидан етиб келди. Дугона-
лар йиглаб туриб упишдилар.
Азизбей кузларида пайдо булган ёшларини билдир-
маслик учун бурн ини гувуллатиб цоцди-да, нотиц сии-
гари цулини силтаб туриб:
— Дой, гилосимни угирлагаи Чолицуш и! Уни бошца-
га угирлатсанг борм и, нах мендан балога цоласан-а! К а_
ни, з^озир цайтариб бер, шу билан з^исоб-китобимизни ту-
гатайлик,— деди. У з^алигача цулини К ом рон д ан буша-
та олмаган Ф ари д ан и баланд к угари б упгандан сунг
яна йигит цучогига отди.— Бугуп кечаси денгиз пурта-
на.сига йулицардинг, биз сени цутцариб цолдик. Л екин
ёнингдаги « сар и ц пуртана», назаримда, ян а з$ам хавф-
лироц куринади. Х у д о паноз^ида асраси н сени, Чоли-
цуши!
И кки бахтиёр тор зинадан ю маланиб кетар д араж ад а
383
пастга учиб туш ди.Комрон цулини Ф ариданинг белидан
утказиб олиб, уни маркам цисар, чангалидаги нозик
барм оцл арни огритиб эзарди.
Зи п ап оял арни н г бирида Ф арид ан и нг этаги илашиб
цолди. Д аи си раш и б бир н аф асги н а тухташди. Чолицу-
ши этагини бушатиш билап о в о р а экан, К ом рон ^ая-
ж он ичида н аф аси тицилиб:
— Ф ари д а, мспики эканлигингга >>сч ишонолмаяп-
ман! М еники эканлигингга, цалбимни иш онтириш учун,
вазнингпи син аб куришим керак, — деди.
К ом рон уни ёш боладай азод кутариб олди. Ф а р и
да узини цутцазиш учун типирчилар, н аф аси бугилиб
>;ансирарди. Ч орш аф и д ан тузиб чиццан сочл ари Комрон-
нинг юзига урилар, цучок,да талгшниши йигит кучига
куч б ерар, >;арорати цонини циздирарди. К ом рон уни
пастгача кутариб тушди. Киз эса ж арга цулаётган киши
сингари н аф аси н и ичига олиб, кузларини гамиб олди.
У гоз; кулар, гоц йигларди.
Ф а р и д а ташцари эшигига етганда ялина бошлади:
— А.^волимга цара, К ом рон ! Ш у а^волда цандай
ташцарига чицамиз? Рухсат бер, ю цорига чициб, бир
зумда кийиниб тушай.
К ом рон бушатмади.
— И л ож и йуц, Ф ари д а. Бир марта булди-булди.
Энди зурга цулга киритганимда яна бушатайми, йуц,—
деди кулиб.
Ф ари д ан и н г царшилик цилишига ортиц м адори цол-
мади шекилли, бош ини К ом роннинг куксига цуйиб,
уяла-уяла:
— Уш анда кетиб цолганимга узимни з;ам пушаймон
булмаган дейсапми? — деди.
К ом рон унинг ю зини курмасди. Фацат бетларини,
лабларини силаб-сийпаган, суйиб ардоцлаган бармоц-
ларга иссиц куз ёшлари томаётганини х,ис этарди.
^ ^
25-1049 385
з^ислардан ж удо булсам-а!...» деб цурцардим. Шундай
пайтларда, ёниб тугалишидан цурциб, чироцларни цан-
дай у ч и ри б цуйишса, мен з$ам шундай цилар, яъни хаё-
лингни кузларимдан узоцлаштириш га тиришардим.
Ф а р и д а, тогларда бир ут усади, отини билмайман. Одам
уни цанча куп з^идласа, б ора- б ора з^идини пайцамайдиган
булиб цолади. Бу ажойиб з^иддан мазфум булгиси кел-
маган киши уни маълум муддатгача узидан узоклаш-
тиради. Д ав оси шу. Гоз^о ян а уш а ажойиб з;идни цумсаб,
з$ар цандай >>идни, масалан, ярам ас «С ар и ц гул» з^идини
з$ам ди'могига келтиради. А н а шу ут уз з^идлари туфайли
бем а^ал х азон булади: одамлар узиб олишиб цулларида
сулдиришади, эза-эза улдиришади. Ф арид а, догу з^ас-
ратда цорайган кузларинг, алам ва уцубатдан сар?а)*ган
гузал ю зинг билан сени цулларда эзилган с а р и з^иди
ортган уш а хушбуй гулларга ухшатаман. Гапларимга
туш уняпсанми, азизим? Эвоз$, кузларинг ортиц кулмаяп-
ти. Демак, менинг бемаънидай куринган бу сузларим ни
эрм ак циляпсан.
Ф а р и д а уйцу элитган ёш бол а сингари кузларини
ю м иб олди. К иприкларида ёшлар жилваланар эди. Бу
з^аяжонли кечинмалар унинг м адорини цуритди, тизза-
лари уз-узидан букила бошлади, у бутун огирлигини
К ом рон н и н г цулларига ташлади.
Худди тушдагидай, ёлгиз лабларининг з^аракати би
лан шивирлади:
— К уриб турибсан, Чолицуш и абадий улди.
К рм рон бош и н и яна з^ам яцинлаштириб, айни оз^ангда
шивирлади:
— Дечциси йуц, «Ч ол иц уш и»га булган бутун муз^аб-
батимни бош цасига, «Гул баш ак ар»га бердим...
К ом рон цулларида з^амон огирлаш иб бораётган бу
м аж ол си з вужуднинг бирдан жонланганини, з^аёт завци
билан талпинганини сезди.
— Й ук, ундай дема, ж он К ом рон !
Ф а р и д а з^ануз К ом рон н ин г куксида ётган бош и н и
хиёл орц ага ташлаб, ю зини унга царатди. Кесик, бугиц
н а ф а с титратаётган буйнининг томирлари к укари б бо-
ра р , ю зи ёниб, кузларида цизил учкунлар уйнарди.
К ом рон яна бояги сузин и т ак рор айтди:
— Гулбаш акар, менинг, фац ат менинггина Гулбаша-
карим!
Ф а р и д а бутун вужуди билан цалтираб оёцларинпнг
учига турди, йигитнинг елкаларидан маркам цучоцлади,
томирларидаги з^амма цони лабларига ыигилгандай эди,
у буйнини чузди...
* * *
388
И б р о ^ и м Шиносий биринчи турк драматурги
булиш билам бирга уз юртида катта ижтимоий-
сиссий ва адабий-бадиий фаолият курсатган йирик
ш оир >;амда публицистдир. Я ^и н маслакдоши ва
дусти Ого>; афандп билан 1860 йилда ташкнл этган
«Т арж ум ош т адпол», кейпнчалик эса узи чинара
бошлаган «Т асвири аф к о р » газсталарп уша ва^тда-
ги Усмонли Туркиянинг сиёсий-ижтнмоий даётида,
янгича адабиёт учун курашда му^пм роль уй-
нади.
389-
Уз даврининг йирик ж амоат арбоб и ва маъри-
ф атп арвари булган Н ом и ^ Камол янгича адабиёт-
нинг юзага келиши ва о ё ^ ^ а туришида шижоат
курсатган ёзу’вчидир. Азучад Мид^ат миллим мав-
зуларни адабиётга олиб кириш, ёзувчилик ма^о-
ратини эгаллаш бобида дастлабкп ^адамларни
^уйган булса, Н ом и ^ Камол бу соз^ада яна ^ам
дадилро-^ ^алам тебратди, гарб адабиётикимг энг
яхши намуыалари таж рибасини ижодий узлаштир-
ган ^олда бир талай оригинал асарлар яратди.
Унинг «Интибоз^ ёкп Алибейпинг саргузашти»
(1874) ва «Ж азм п» (1880) романлари янгп ада-
биётнинг шаклланишида муз^им а^ампятга эга бул-
ди. Адибнинг 1$атор пьесалари з^а^ида з^ам шу
гапни айтиш мумкин.
390
сезилиб турди. Лекин шунга ^арамай би р гуру)?
сарватифунунчилар — маш^ур ш оир Т ав ф и ^ Фик-
рат (1867— 1915), прозачилардан Холид Зи ё Ушоц-
лигил (1866— 1945), Мсз^мет Р ау ф (1875 — 1931),
Ж ап об Шаз^обиддин (1870— 1934) ва бош цаларнинг
баракали ижоди туфайли асарларда янги мавзулар-
11 м ишлаш, инсониинг ички дунёсини таз^лил цилшн,
баёп ва услуб майоратным ош ириш ну^таи паза-
ридан адабиёт янги погонага кутарилди, дсб айтиш
мумкин. Турк революцион адабиётининг утмиш-
доши Т ав ф и ^ Фикратнинг жаз^олат осм онида
чацмоздай ча>$нагап шеърлари, Холид Зи ё Ушо^-
лишлпинг туркларнипг биринчи миллий ро.мани
дсб тула а с о с билан эътироф этилган «Таци^ланган
м у^аббат» (1900) сннгари цатор асарл ари , М с^мет
Гауфнинг «Сентябрь» ва б ош ^ а романлари,
Ж ап об Ш а^обиддинпинг талай шсър ва пьссалари
бунга ёр^ип мисол була олади.
Адабиёт майдонига кириб келган учинчи авлод
пакиллари ораси д а ^усайн Раз^мий (1864— 1944),
Холида Адиб (1884— 1964), Умар Сайфиддин
(1884— 1920), Рашод Нурп (1898— 1956), Эржумапд
Акрам (1896— 1956) каби адиблар алоз^ида ажралиб
туради.
Биринчи жах,он уруши куп мамлакатларда
булганн каби турк хал^ининг бош ига \ам тачай
кулфатлар келтирди. ^у к м р он доиралар мамлакат-
ин уруш гирдобига тортгаплиги натижасида халц-
пинг ун мипглаб ф арзандлари бировларпинг
манфаатлари учун жанг майдонларида з^алок
булди, ^ишлоц хужалиги ва саноат инцирозга юз
тугди, 'Гуркияга империалистик давлатларнинг
цушиплари бостири б кирди. Уз-уэидан равшапки,
мамлакатда ю зага келган бу огир аз^вол адабиётга
з^ам таъсир ^илмай ^олмади. Б и н обари н уша йил-
ларда яратилган асарларнинг купчилигида умидсиз-
лик ва тушкунлик кайфияти уступ турар, реал
з^аётга ал о^аси булмаган нарсалар мадз; ^илинарди.
Лекин айни бир ва^тда чет элликлар асорати га
^арш и бош кутаришга даъват этган ватанпарвар
адибларнинг овози з^ам эшитила бошлади. Туркия
муста^илликни бой бериб, мустамлакага айланиб
цолиш хавф и юзага келган бир пайтда, ^ушни
Россияда галаба цозонган Октябрь революцияси-
нинг бевосита таъсирн остида бош ланган миллий-
391
озодлик э^аракати эаф ар билан тугаб, республика
эълоп ^илиниши турк адабиётп тарпхпда ямги
са ^ п ф а очди. Туркия рссиубликаси эълон килин-
гандап ксйинги дастлабки иплларда империалист-
ларга ^аршп олиб борплгап миллий озодлик
урупш .^а^ида .\икоя ^илувчи асарлар пайдо булди.
Холида Адибпинг « Оташ куйлак», Рашод Нурининг
«Яшил кеча»>, Ака Гундузминг (1886— 1958) «Дик-
меи юлдузи», Мс.%мсд Рауфнинг «Н аж от » роман-
лари тулар жумласидапдир. Уша даврда яра-
тилган энг яхшп асарларда хал^ бош ига тушган
огир кулфатлар ^аь^ида суз юритилди, султои
э^укуматииинг разил сиссати, бос^пмчиларнинг бе-
бошликлари очиб ташланди, ме^паткашларпинг
очлиги ва ^ашшо^лпги г^исобига бойлик туплаган
та^водорл ар ^амда ^укмром доиралар фош ^илин-
ди. Бу парса Рашод Мури, Х усаи н Ра.^мий ва
бош ^аларм пнг х^атор асарларида уз ифодаснпи
топди. Бу срда шуни ^ам айтпб утиш керакки,
миллий озодлик уруши мавзуига багишлангаи куп-
чилик роман, ^исса ва .%икояларда асосп н ь^а^рамон-
лар ^илиб хал^ оммаси эмас, балки якка оф ицерлар
курсатилгаи, хал^ эса онгсиз ва итоаткор. омма
сифатида тасвмрланган. Лским уша паытларда
демократик йуналишга маыеу-6 булган адиблариимг
^ат ор асарлари х,ам юэага келдики, уларда
урушнипг бош ^а^рам ои и х;илиб хал^ тасиирланди,
чиндан э^ам ватан муста^иллигини са^лаб долган
оддий шичилар .— д сзд онлар, ишчилар, х,уиарманд-
лар зур самимият билан ^аламга олимды.
392
шод Энпс (1909), Садри Эртсм (1900- 1943), Х у
саин Ра^мий, Рашод Нури ва бонн^аларпииг турк
во^слигипи тап^идий тасвпрлагам энг яхиш ром ан
ва ^икоялари худди шу даврда боснлпб чикди.
Н озим ^пкмат, Сабо^иддпп Али (1906— 1948),
Суад Дарвиш (1905— 1963) х,амда Рифат Илгазиинг
(1911) жамият иллатларпни ф о т этувчп ва уларга
i$apinn курашга чорлсичи асарларп >;ам худди
шу даврда юзага келди. Бу даврнииг энг вдами-
ятли томони яиа шупдакп, yiua иплларда турк
прозасп д а рсволюниоп-дсмократик иуналиш пайдо
булди. Зу р истсъдодли адпб Сабо.\иддин Али
ана шу йуналшшпшг энг псш^адам вакилидпр.
Романпавис, ^икояиавис ва ш оир спфатида у
узидан ксйинги авлод вакилларига катта таъсир
утказди. Сабо^иддин Али дастлабки ^нкояларида
романтик ру^даги ^а^рамомларми яратган булса,
кеминги асарларпда тугридаи-тугри рсволю цион
Kypaujra даъват этиш даражасига кутарилди. Ёзув-
чииипг «^уй пжо^лик Ю су ф » (1936) ва «Ичимиз-
даги мблис» (1944) романлари кснг жамоатчилик
томонидан катта ^изи^иш билап кутиб олинди.
Сабо^иддии Алииииг ижодида д ездонлар мавзуи
айникса му^им урин эгаллайди. Ушбу давр адабиёти
^а^и да ran кстганда тараодийпарвар ёзувчиларни
уюштиришда, уларнн му^им мавзулар томон йу-
налтиришда катта роль уйвагаи «Расмли ой»
журналининг хизматларипи ало^ида таъкидлаб
утиш ксрак. 30-йилларнинг бош ларида журналист
ва адиб, ксиинчалик езилган «Совет И т г и ф о^и д а
45 бсш кун» китобининг муаллифи Зак ари я Сертсл
ва р а ф и ^аси Сабина Сертсл томонидан н а т р этиб
турнлган бу журнал турк адабмётида дсмократмк
^апотнппг ривожланишида, ^ат ор истсъдодли
сзувчиларнимг стишиб чи^ншида катта ахуамиятга
эга булди.
393
Туркияда гадойлик яхиш касб булиб 1;олгап-
лигини за^архандалик билан таъкидлайди.
394
1^улингиздагн «Чол и ^уш и» р ом ан и Рашод Ну-
ри Гунтекиннинг ижодида ало^ида у ри н эгаллайди.
Романдаги во^еалар биринчи ж а ^ о н уруш и арафа-
сида ва уруш йилларида юз беради. Романнинг
узи эса турк хал^ининг чет эллик асоратчиларига
1$арши кураши галаба билан якунланган, нмпериа-
листларнинг Туркияга бост ири б кирган ^ушинлари
тор-мор цилинган, мамлакат янги рун, янги кайфият
билан яшаётгаи бпр пайтда босил иб чи^ди. Тур-
кияда неча асрлардан бери эрксизлик ва ^у^у^сиз-
ликка ма^кум этиб келпнган, энди э с а бу со ^ад а
б и р о р узгариш булишини интизорлик билан кута-
ётган хотин-^изларнинг бир вакиласи .\а^ида>
унинг бошидан кечган аччш^ саргузаш тлари тугри-
сида, 1?ишло 1?ларда з^укм сураётган саводсизлик,
1?ашшо^лик ва хурликлар ^а^и д а з^икоя ^илувчи бу
асар тез ф урсат д а узининг минг-минглаб китоб-
хонини топди.
Ушбу романнинг китобхонни ^аё ж он г а со-
лувчи, уни дар^ол узига ром 1$илувчи жи^ат-
лари нимада? Унинг энг биринчи фазилати —
ром аннинг бош ^а^рам он и булмиш тадбиркор,
журъатли, дилбар ва о^ила ^из Ф а р и д а образи д и р.
Сиз ром анни у ^и р экансиз, куз унгингизда Фарида-
нинг >;ам шаддод, э^ам шух ва и ф ф атл и ^и ёф аси
намоён булади, сиз у билан би рга ^аётда куп
]$ийинчиликларни енгиб утгандек, яхши одамларни
севиб, ёмонларидан биргаликда нафратлангандек
буласиз. Сиз китобнинг сунгги са ^и ф аси н и ёпар
экансиз, шундай зукко ва шундай хуш ча^ча^,
л обар *;из йулида учраган грамма говларни, жамики
т а ^ и р ва камчиликларни даъф ^илиб, ни>;оят
бахтини топганлигидан ^увонасиз. Б у асарнинг
яна бир фазилати шундаки,' оддий ме^иаткаш
вакиллари унда му^аббат ва или^ самимият билан
тасвирлангап. Булар узи 04 Еа юпун булса >;ам,
лекин ор-номуси з^амда виждонини >;ар нарсадан
устун ^уядиган, айпи ва^тда м е ^рн б он ва дилкаш
инсонлардир. Сиз Ф ари да билам би рга куп жи.%ат-
даи а^воли э^озир ^ам узгармаган турк ^ишло^-
ларини кезиб чик;асиз, у ердаги ог и р шароитни,
с а в о д « ^ оч-ялангоч, юпун ^и ш л о^ болаларини
куриб ачинасиз, )^ожи халф а ва Хайруллобей
сингари тозакунгил, камтар, м уш ф и 1$ кишиларни
чин ^албдан севиб ^оласиз. 1^олаверса, ром ан ти-
395
лига х о с булган соддалик ва ё^имлилик, чуь^ур
лиризм зав^ингизни оширмай нуймайди Бу роман
турк тилида ва 1$атор хорижий тилларда бир неча
б о р босилганлигини'нг сабаби ^ам шунда.
Миад ^ак и м ов
М УНД АРИЖ А
Биринчи *>исм.................................................................................................. 5
Иккинчи içmcm.............................................................................. .................. 101
Учпнчи ]^исм..................................................................................................... 247
Туртинчи ^и см ............................................................................................... 285
Бспш нчи rçncM................................................................................................ 344
Турк романчилиги ва Рашод Нури ,%а^ида икки огиз су з.... ............ 388
На узбекском языке
РАШОД НУРИ ГУНТЕКИИ
ПТИЧК А ПЕВЧАЯ
Переиздание
И Б 3817
Босм ахонага берилди 11.09.87. Босишга рухсат этилди 16.04.88. Ф орм ат и 8 4 Х Ю 8 1/ 32.
Б осм ахон а ^огози №2. Баииковская гарнитура. Ю ^ о р и босма. Шартли б осм а л. 21,0. Шарт-
ли кр-оттиск 21,42. Н аш р л. 22,31. Т ираж и 60 000. Заказ 1049. Б а ^ о си 2с. 40т. Ш арт н ом а
109-87.
Г а ф у р Гулом номндаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 700129. Тошкент. Навоий кучаси, 30.
И (Т у рк ).