Вы находитесь на странице: 1из 400

R E § A T N U R I G Ü N T E K IN

Ç A L IK U § U
РА Ш О Д Н У РИ Г У Н Т Е К И Н

РОМАН
Туркчадап Мирзахйлон Исмоилий таржимасн

Тошкепт
Гафур Гулом номндаги Лдабиёт Da сапъат пашриётп
1988
И (Т урк )
Г 95

Туртинчи нашри

4703000000 - 38
Г -------------------------8 4 - 8 8
М352(04) —88

18 В N 5 — 635 —00038 — X
БИРИНЧИ КИСМ

Б..., 19... йил, сентябрь

Туртинчи синф да эдим. Ешим ун иккиларда булиши


керак. Ф ранцуз тили му'аллимамиз Алекси опа бир кун
бизга иншодан вазифа топширди. «)^аётдаги илк хотира-
ларингизни ёзишга ^аракат дилинг. Курайлик-чи, нима-
ларни эслар экансизлар. Сизлар учун бу аж ойиб хаёл
машци бул ади »,— деган эди у.
^сч эсимдан чи^майди: шухлигимдан, сергаплигим-
дан безо р булган мураббияларим мени урто^ларимдан
айириб, синф бурчагидаги бир кишилик кичкина партага
утцазиб ^уйишган эди.
М удира айтгандек, мен «даре пайтида цушниларимни
гапга тутмасликни, у(;итуичимизнинг сузларини одоб
билан тинглашни ургангунимга цадар» у ерда сургун
э;аёт кечиришга ма>;кум эдим.
Бир ёнимда каттакон ёгоч уступ бор: нимаики цилин-
са пинагини бузмайдиган ва ора-сира паккимнинг учи
билан у ср-бу ерига озор берганимда мардона чидаб ту-
радиган вазмин, узун, гунг цушни.
Нариги ёнимда эса, монастирь тарбияемга мос сал^ин
ва гамгин ола^ороигиликни са^лаш учун ясаб ^уйилганга
ухшаган, дарпардалари >;еч ма^ал очилмайдиган узун
дераза. Мен соз нарса кашф ^илдим: куксимни партага
суяб, иягимни бир оз кутарсам, дераза дарпардалари
тирцишидан осмоининг бир булаги-ю, акация шохлари
орасидан битга уй деразаси билан балкон панжараси
куринар эди.
Тугрисини айтгапда, мапзара унчалик чиройли эмас-
ди. Д ераза );амиша ёпи^ турар, балкон панжарасида эса
^ар доим ча^ало^нинг йургаклари ёйиб ^уйилгап булар
эди.
Асиин меп шу нарсаларни кура олганим учун >;ам хур-
санд эдим.
Даре пайтларида ^улларимни иякка тираб, уцитуичи-
ларимга ни>;оятда художуй куриниш учун лозим булган
бир алф озда кузларимни кукка — дераза эшиги тирци-

5
шидан куринган з^а^и^ий осмонга тиксам, улар мсш
мнсофга кира бошлабди, д еб суюнишарди. Мен мураб
бияларимни шу зайлда алдар, улар биздан яширмо^ч!
булган з^аётни томоша ^илаётган кишидай ^увонар
алдаганим ва интицом олаётганим учун з^узур цилардим
Алекси опа вазифани туш унтириб булгандан сун:
бизни ёзишга ^уйиб берди.
Олдинги парталарга з^уен бериб турган огйр табиатль
пепи^адам у^увчи ^излар алла^ачон ишни бошлаб ю бо
ришди. Уларпинг ёнида утирмасам з^ам, нималар ёзаёт
ганларини кифтлари устидан куриб тургандай була^
эдим: «Илк хотирамда долган бирдан-бир нарса мездри
бон онажонимминг кичкина каравотчам устига эгилга;
олтин сочли азиз боши, менга мездру муз^аббат била!
кулимсираган з^аворанг кузларидир...» тарзида шоирои;
бир ёлгон... Аслида эса оналар олтин ва з$аворапглард;и
бош^а рангларда >;ам буладилар. Фа^ат сур л ар 'н и т
у^увчилари ^аламидап шундай рапгларга буялиб чш;ш!
у бечоралар учун бир мажбурият, биз учун эса одат эдп
Менга келсак, мен бутунлай бош^ача ^из эдим. Ж уд;
ёшлигимда айрилгап онамдан эсимда низ^оятда оз н-арс;
долган. Лекин онамнипг олтин сочли, з^аворанг кузл!
булмаганини ани^ биламан. Шундай булгандан кейин
унинг асл ^иёфасини узгартириб тушунтиришга ва буи
дан мамнун булишга з^еч ^андай куч мени мажбур ^илол
майди...
^ %
«Нима ёзеам экан?» деган уй мени ^ийнарди. Деворд;
Биби Марямнинг буё^ли сурати тагига осиб ^уйилгаг
каккули соат тинмай юриб турибди, мен эса з^али з^а>
ан^айиб утирибман. Бошимдаги лентани ечдим, сочла
римни секин-аста кузимга тушира бошладим. Бир к;ули>
билан ^аламни огзимга ти^иб, уни тилим билан айлан
тириб утирдим.
Файласуфларнинг, шоирларнинг бир марса ёзиб тур
ганда бурун ^ашиш, багба^аларини чузиш галати одат
лари бор-да ахир... Риалам тишлаб сочимни кузимга туши
риб утиришим з^ам менинг чу^ур хаёл сураётганлигимш
билдириши керак.
Хайрияткп, менда хаёлотга берилиш найтларп жуд;
кам буларди. Акс .%олда. растим эртаклардаги Чоршапб;

Сур (Кш-ш) —она (французча). Бу орда француз католп


тарб[I'лхо;:¿1 мурабг:Iао ’.
6
аёл билан ÿ liobç онасининг э^аёти сингари чигал-бутал
булиб утар эди.
Орадан йиллар утди. Мана энди бегопа бир ша^арда,
нотаниш бир ме^мопхопа номерида утириб хотирала-
римни ёзяпман... Сира тонгги ёришмайдигандск туюлгап
тун азоби дап ’Цутули-пг учуй хотпраларимни ёзи б турган
шу соатимда бир ^улим ёш болалик чогларимдаги си н ­
гари яна сочларимни тузгитиб, кузларим устига тушириш
билан машгул.
Бунинг сабаби атрофдаги ,\аёт оцимига узини ^уйиб
юборадиган снгилтак, бенарво ^изало^ эканлигимдан
булса ксрак, д еб уйлайман. Огир кунларда уз-узим, у з
фикрларим билан таи^о к,олиш учун кузларим билан
дунё орасига шу сочларимни парда цмлиб ^уйишга
тиришардим.
1^аламни кабоб сихидай тишларим орасида айланти-
ришимга келсак, тугрисини айтсам, бунинг з^икматигш
узим )^ам билмайман. Бутуи билганим шуки, лабларимдан
бинафша сиё^ доглари аримас эди. ^ а т т о бир кун,
энди кузга куриниб келаётган ^излик чогларимда, мак-
табимга мени кургани келган бир одамнинг олдига
муйлов ^уйган кишидай чиедиму, уялганимдан ерга ки-
риб кетаёздим.
Нима тугрида гапираётган эдим? J^a... Алекси опа-
нинг илк хотираларни ёздирмо^чи булган иншоси
тугрисида...
Уша куни jçap ^анча уйласам ?$ам, фа^ат шу нарсалар-
нигина ёзганим эсимда:
«Мен бали^лар сингари кул ичида тугилганга ухшай-
ман. Онамни эс-эс биламан... Отам, энагам, хизматкори-
миз 5^усайн >$ам эсимда... Бир кум мени кучада ^увган
цора лайчани... Бир кум тула саватдан яширицча узум
олаётганимда бармогимни ча^иб олган арини... Кузим
огриганда томизилган ^изил доринп... М сэфибон Х,усайн
билан Исгамбулга кслганимизни... >Ça, шуларга ухшаш
куп нарсаларни эслаймам... Лекии булардан х,еч бирп
илк хотира эмас... узим яхпш курган кулда, 1>ую^ япрок;-
лар орасида ^ип-ялангоч булиб чумилнб юрган вацтла-
римдагидай эски хотиралар эмас... Д епгиздай поёнсиз
бир кул... «Ичида катта-катта япро^лар, атрофида да-
рахтлар булса, бу кул ^андай цилиб денгиздай катта бу-
лиши мумкин?» дслрсизлар... Худо jçarçrçn, ёлгоп сузлаёт-
гамим йу^, узим >;ам сизларга ухшаб хдйронман... Аммо,
аслида ту н д а й булгапдан кейип иложим цанча?..»
Ипшом симфда укилганда, дугоналармм мен томонга
угирилипш б, уриб кулиб юборшиди. Бечор;
Алекси опа уларни тинчитиш учун анчагина за^ма'
чекди.
* * #

1^изиги шуки, Алекси опа ^ора кийими ичида косо]


сингари буйи, о^орли оппо^ ё^аси, сарой хониминин:
пешонага тортилгап чоршафига ухшаш б о т кийим!
тагидан куриниб турган сепкилли ^онсиз юзи ва аноргу^
сингари ^ип-^изил лаблари билан з^озир рупарамда пай
до булиб, яна уша саволни берса, э^озир ^ам yш‘шдa^
боннца жавоб тополмасам керак, яна баливдай кулд;
тугилганимни айта бошлайман.
Кейинчалик у ё^-бу ё^дан сурииггириб билсам, б^
кул Мусул атрофида, оти доим эсимдан чи^иб ^оладигаь
бир кичкина кишло^ ёнбош ида экан; менинг поёнси:
денгизим чакалак орасидаги ^уру^ ирмоадап долган би(
э^овуч сувдан иборат экан.
* * *

Отам у ма^аллар М усулда хизмат ь^илар экан. М е 1


икки ярим ёшлар чамасида эканман. Ёз шу ^адар иссш
келибдики, ша^арда туришнинг иложи ^олмагандаь
кейин, отам мени онам билан ^ишло^^а келтири(
^^йншга мажбур булибди. Узи эса ^ар купи эртала(
отда М усулга тушар, куч^урунлари, кун ботганда:
кейин, яна ь;айтиб келар экан.
Онам менга ^арай олмайдиган а^волда ^атти^ каса;
экан. Ш унипг учун анча ва^тларгача к;аровсиз ^олиб
ман... О йлаб хизматкорлар уйида сарсон булибман
Кейин ^ишло^ларнинг биридап Фотима деган кимсаси:
бир араб хотинни топишган... Фотима мени янгигин;
улган ча^алоки уркида куриб, ундан долгам си й н а о
билам опалик мехрини мепга берибди.
Дастлабки йилларда са^ро боласидай у си ^ман..
Фотима мени орк,асига к,опчиодай осиб олиб, жазирам;
оф тобларда кутариб юрар, хурмо дарахтларига ^а>
кутариб чи^ар экан.
Шуыдай цилиб, уша пайтлар мен хали айтгап ^ишло^
1^а келибмпз. Фотима мени >;ар куш: эрталаб ози^-ов
^атнмпз билан шу чакалакка кслтирар; мени ь;ип-ялан
гоч цилнб сувга солар экан... Кеч^урунгача юмаланиши(
учпашар, ашулалар айтишар, бирга овцат 1^илиша{
8
'эканмйз'.. Кейим, уйцумиз' к ел ган д а,^ ум йигг.б сстик
'^илар, гавдаларимиз су'вда, бош ларимпз цумда- кучсм$-
лашиб, бетларимпзпи бетларимизга ^уйшииб" уйкуга
кетар эканмиз...
Суз з^аёти тану жонимга шунчалик сингиб кетган
эканки, Мусулга кдйтганимизда дснгиздан чикдан ба-
л'икдай к;11Йналиб к,олибман. Феълим бузилпб, х,ар
замон типирчилар, найти келди дегумча у ст -бош п м т .
- ечиб ’ ташлаб, кучага ^ип-ялангоч ю гуриб чи^иб кстар
эканман...
Фотиманииг бурнпда, бетларида, ь;улларида гурралар
аримас эди. Мен бу хил гурраларга шунчалик одатлаппб
колгап эдимки, гуррасиз юзлар мепга ^гкшиа хунук
куринардп.
М енинг учун энг катта мотам Фотимадан ажралишим
булди.
Ша^арма-ша^ар юра-юра ахийрн Карбалога келдик.
У ва^т турт ёшларда эдим. Бундай ёшда куп нарсаларни
унча-мунча эсда олиб к,олиш мумкин. Фотимага яхшиги-
на ердан куёв чиоди. Энагамнииг келин булганп, гушан-
гага киргани бугунгидай куз унгимда.
Юзлари Фотиманики сингари гурра булганп учун
менга ни^оятда гузал куринган хотинлар билан тула
уйда, мени ¡^учоедан ^учо^ца олишар, кейин Ф отиманииг
ёнига ут^азишарди.
Сунгра уртага ^уйилгап баркашлардап х,овучлаб ов-
^атлар еганимизни эслайман. Н ихоят, кун ^орп-шли-
гидан ва э^ардам хурмача сингари юмалайверишдан чар-
чаб, энагамнииг тиззасида я на барва^т ухлаб ^олибман.
Фотима онамиз угли Хусаин Карбалода ша.%ид бул-
ганда ^аётмиди-йу^миди — билмайман. Бечора аёл уша
^ора кунгача яшаб, жигаргушаси догида .%ар к,анча
фарёд кутарган булмасим, лскин унинг ф арёди туй кеча-
сининг эртасига бегона бир хотим цучош да ётганимни
куриб, мен кутарган доду фарёд олдида х,еч нарса бул-
магандир.
Хуллас, Карбало Карбало булиб, бундай шов^пнли
мотам ни курмагандпр дсб уйлайман. Ф арёд уриб йиг-
лашдап, о>;у воздан овозим бугилгач, катта одамлар
сингари очлик эълон к;илиб, печа кунгача ов^ат емадим.
Энагамдан айрилиб, э^асрат ичида ^олдим, лекин бу
^асратни бир печа ойлардан сунг Х,усайн номлп бир
сусори аскаргина упуттира олди. Х,усайн таълим пайтида
отдан йик>илиб, майиб булгап аскар эди. Отам уни уйга
хизматкор ^ил’иб олди. ^усайн дсвонаро^ одам эди. Ме-
9
ни жонидан орти^ яхиш курарди. Мен эсам уш-шг
севгисини оёц ости ^илиб, тузатиб булмайдиган бир
вафосизлик билан хорлардим. Мен Фотима билан бирга
ётиб ургапиб цолган булсам э^ам, бу билан бирга.ётмас
эдим. Лекин са^арда хурозлар ^ичцирди дегунча куз-
ларимни очиб унинг хонасига югуриб кирар, от минган-
дай устига миниб олиб, бармо^ларим билан ^овоцларини
йириб очардим.
Илгари Фотима мени богларга, далаларга ургатган
булса, Х,усайп казармага, аскарлар му^итига олиб кирди.
Бу узун муйловли, йугон одамнинг >^ар хил уйинларга
усталигини >;еч кимда курган эмасман. Уйинларининг
асл гузаллиги хавфли, ^аяжонли ^ и л и ^ ар и д а эди. Маса-
лан, мени резинка тупдай осмонга иргитиб ушлаб олар
ёки ^алпогига ут^азиб оё^ларимдан ушларди-да, турган
срида сакрар, гир айланар эди. Сочларим тузгир, куз-
ларим тинар, маза ^илганимдан шундай ^ий^ириб-^ич-
цирардимки, бундай лаззатыи кейин >$еч ^аерда топма-
дим.
Баъзан ёмон о^ибатлар >^ам буларди. Лекин мен, ора-
миздаги аадга биноан, уйинда жоним ачиса йигламасли-
гим, ундан >;еч кимга шикоят ^илмаслигим керак. Мен
катта одамлардай сир са^лашга ургандим. М ени бунга
инсоф дан кура купро^, у мен билан уйнамай ^уяди, деб
^ ур ^ ак л и ги м мажбур циларди.
Кичиклигимда, мени цилиги сову^ дейишарди. Балки
бу тугридир ^ам. Нимагаки, ким билан уйнасам жонини
огритар, додлатар эдим. Бу феъл ^ар^олда )^усайн билан
булган уйинларимнинг оцибати булса керак.
Ж оним 5$ар ^анча огриганда з;ам фалокатни о^-вой
^илмай, очи^ чеэ;ра билан ^аршилашим ундан менга бир
ёдгордир.
>^усайн баъзан казармада анатолиялик аскарларга
чолгу чалдирар, мени яна хурмачадай бошига ут^азиб
олиб, ^изиц уйинлар ^иларди.
Бир пайт у билан отда ^ам сайр ^иладиган булдик.
Отам уйда йу^лигида )^усайн огилдан отни олиб чи^ар,
мени ^учош га олиб далаларда соатларча уйнатиб юрар-
ди. Биро^, бу эрмагимиз у з о 1^ а бормади. Иш^илиб,
гуно^ига ^олмайину, ошпаз хотин булса керак, у бир
кун бизни отамга чаади, бечора >^усайи отамдан икки
тарсаки еди-ю, шу-шу отга я^инлашмай ^уйди.
Асл му^аббат гавгосиз, шовцинсиз булмайди, дейи-
шади. Биз ^ам )^усайн билан кунда энг ози турт-беш
марта уриш иб олардик.
10
Бир ^изик, одатим бор эди. Х опанинг бир. бурчагида
чуккалаб, юзимни деворга угириб олардим. ^ усай н уч-
турт минутча мени уз з^олимга ташлаб цуяр, кейин разами
келиб, бирдан кутариб оларди-да, чин^иртириб ю^орига
иргитар эди.
1^учогида бир оз тихирлик ^илиб утирганимдан сунг,
ахийри бетидан упишга рози булардим. Шу тахлит яра-
шиб олардик.
)^усайн билан ^адрдонлигимиз икки йил давом
этди. Лекин у йиллар з^озиргига з^еч ухшамайди. Шу
^адар узун, шу ^адар узун эдики улар!..

*■: :■? ^

Ёшлик хотираларимни сузлаб туриб, ну^ул Фотима


билан ^усайндан ба^с этишим бир оз айб булмасмикан?
М снинг отам Н изомиддин номли бир сувори майори
эди. Она> 1га уйлангаи йили уни Д иёрбакирга жунатиш-
ган. Шу кстганича Истамбулга бош^а ^айтиб келмаган.
Диёрбакирдан Мусулга, М усулдан Хоникинга, у ердан
Багдодга, Карбалога1 утган... Бир ерда а^алли бир йил
з^ам турмагап.
Онамни мснга ухшатишади. Онам отамга тушган
йили олдирган бир расми бор, худди менинг узгинам.
Фа^ат бечора онам соглиц жиз^атидан менга з^еч ухшамас
эди. Ж уда заиф экая. Битмас-туганмас йулларга, тог-
ларнйнг ^атти^ з^авосига, далаларнинг жазирамасига
чидаш берадиган соглиги йу^ экан. К ейин, афтидан, та-
гин бир касали з^ам булган. Бечоранинг эр билан булган
бутун з^аёти шу касалликни яшириш билан утган”-
Нима ^илсин, отамни жуда яхши курар экан. Мени зур-
лаб эримдан ажратишади, деб ^ур^ар экан...
Отам Истамбулдан з^амон узоьу\ашиб борар, з$ар бир
сафари олдидан онам га:
— Сени з$еч булмаса бир мавсумгина, майли, икки
ойгина опангнинг ёнига ю бориб турай. О нанг бечора
з$ам ^ариб ^олди... Ким билсин сени кургиси келиб,
юраги эзилиб утиргандир,— деса, онам:
— Шу ёгини з^ам писанда ^илибмидик? И стамбулга
бирга ^айтамиз, демабмидик? — деяркан.
Гам касалига бориб та^алса:

1Д и с р 6 а к п р —Туркия ша^арларидап бирм. Му с у л , Баг-


д о д иа К а р й а л о —Иро^ ша^арлари; бпрничи жа.^ои урушигача
11ро»> Усмоплп импирпяСида эди.
11
— Менинг цеч цанаца дардим йуц... Пича чарчадим,
холос... Тунов куни цаво бир оз узгарди-да, шундан
булдим, утиб кетади... — дсяр экан.
Аммо Истамбулни кургиси келганини отамдан цами-
ша яшириб келар экан. Тавба, яшириб булармиди.
Уйцуга кетганидан икки минут утар-утмас отамни
уйготар, ^аландардаги чорбогимизни, нарёцдаги чака-
лакни, ёхуд Б осф ор сувларини курганлигипи айтар
экан... Ж индаккина уйцу ичида утган бир нсча минутга
шу цадар узун тушни сигдириш — у ерларни одам жуда
цам кургиси келган булишидан эмасмикан?
Бувим царбий министрликка, сарой мулозимларининг
олдига бориб, отамни Истамбулга цайтаришларипи >;ар
цанча илтимос цилса >$ам, >;ар цанча йиглаб-сицтаса >;ам,
бу ёлворишлар цеч цандай наф бсрмаган.
Ницоят, онамнинг касали отрлаш гандан сунг, отам
цеч булмаса уни Истамбулга одиб бориб цуйиш учун
бир ойга рухсат сурагану, жавобни з;ам кутиб утирмас-
дан.йулга чиццан.
Туяларга ортилган кажаваларда утириб, чулдан утга-
нимиз худди бугунгидай эсимда.
Байрутга етиб, денгизни куришимиз биланоц онам
бир оз жоплангапдай булди. Дунган уйимизда онам
mch.ii курпасига утцазиб, сочларимни таради, цулларим-
нипг кирлигиии, тугмаларимнинг тушганлигини куриб
хафа булди, бошини багримга босиб йиглади.
Бир-икки кундан кейин урнидан турди. Сандиш дан
янгп кийимларини олиб ясанди. Ксчцурун отамни кутиб
олгапи пастга тушдик. Отам менда цурс табиат аскар
таассуротини цолдирган эди. Лекин ушанда онамнинг
туриб юрганини куриб, суюнганидан югуриб келди-да,
онамни эндигина юра бошлаган гудак боладай цуллари-
дан ушлаб йиглади,— мен буни ,%еч эсимдан чицармай-
ман...
Бу бизнипг бирга ксчирган сунгги кунимиз булди.
Онамни эртаси куни очиц саыдиц ёпида, боши кийимлар
бухчаси устига цуйилган, лабларида цон цотиб цолган
цолда топишди — онам улиб цолган эди.
Олти яшар боланинг анча-мунча нарсага ацли стиши
керак. Лекин мен ,\еч нимани уцмагандай парвосиз
юравердим.
Биз тушган уйда одам куп эди. Хдли >^ам эсимда, бир
неча кунгача каттакон богда болалар билан бугишиб
юрдим, Хусаин билан кучаларда, денгиз буйларида ай-
ландим, жоме х,овлпспга кириб цуббаларни томоша цилдим.

12
Онамни бегона ерга цуйганимиздан сунг, И стамбулга
кайтиш отамнинг юрагига сигмади... Иннайкейын,
бувим, холаларим билан куришишдан цочди шекилли
з^ам... Шунга царамай, мени уларнинг олдига ю бориш ни
уз бурчи деб билди. Назаримда, кун сайин уси б бора-
ётган циз болани казармада, аскарлар цулиДа тарбиялаш
яхши булмайди, д еб уйлаган булса з^ам керак.
* * *
Мени Истамбулга хизматкор аскаримиз Хусаин элтиб
цуйди.
Люкс пароходни ва уст-бош и хароб бир араб аскари
цулидаги жажжи чацалоцни куз олдингизга келтиринг...
Ким билади, бу манзара пароходдаги одамларга кизиц,
балки аянч курингандир. Лекин йулга )^усайндан бошца
одам билан чицсам бунчалик бахтиёр булолмасдим.
Ч орбогимизнинг орцасидаги бутазорда бир тош
цовуз, бу з^овуз лабида цуллари ягринидан синиб тушган
ялангоч бола цайкали бор эди,
Дастлабки келган кунларимда бу синиц з^айкал
офтобдан, ёгингарчиликдан цорайган ранги билан менга
майиб, са>>ройи боладай 3tapo6 куринган эди. ^овуздаги
зилол сувлар устига тукилган цизгиш япроцларга цара-
ганда кеч куз пайти эди. Шу баргларни томоша цилиб
туриб, унинг тагида сузиш иб юрган бир цанча цизил
балицни курдиму, бувим не азобда дазм оллаб кийдир-
ган узун шойи куйлагим ва янги ботинкаларим билан
тугри з^овузга сакрадим.
А троф дан ций-чув кутарилди. Нима булганини бил-
гунимча булмай, холаларим мени юцорига цучоцлаб олиб
чицишди-да, з^ам упиб, з^ам койиб, кийимларимни уз-
гартиришди.
Бу оз^-воз^лар, бу койишлардан тилим куйгани учун
з^овузга тушишга ортиц юрагим бетламай цолди. Энди
унинг четидаги цумлар устида чузилиб, бошимни сувга
тициб ётадиган булдим.
Бир кун з^овуз буйида балицларни томоша цилиб
ётган эдим. Бу воцеа худди шу бугунгидай эсимда.
Бувим бир оз орцада, эгнидан цеч тушмайдигап цора
чорш афига1 уралиб, богчадаги скамейкада утирган эди.
у^усайн эса намоз у^иётгапдай, бувим ёнида' чуккалаб
олган эди.

1 Ч о р ша ф —араб, турк, эрои хотиилари ёгшнадпган чодпра,


парапжшшпг бир хили.
13
Секин-сскин гаплашаётганларини эшитдим. >Çap з;ол-
да туркча сузлашаётган булишса керак, нима дейиша-
ётганларини тушупмадим. Фацат овозларидан, дам-бадам
■мснга ' ца'раб-цараб цуйишларидаи шуб^аламдим. 1\улоц-
ларимнп цуёндай динг цилиб олдим. Мен чайнаб з^овузга
ташластган тсшик кулчаларга тупланаётган цизил балик-
лар гопиб булиб, бувим билан ^усайннинг сувдагп
акслари кузимга курима бсшладп. )уусайн менга
цараб-цараб, каттаком даструмолчаси билан кузларимп
артарди. Болаларнимг баъзан ёшларига мос келмагам
галати сезгилари булади.
Бу гамлардан бир суицасд цидини сездим: Сусаннин
мендан айиришмоцчи!
Н ега эмди? Лскин майда сабабларга ацлим етадиган
ёшда эмас эдим... Фацат бу айрилиц вацти-соати келгап-
да, куннинг ботишипи... ёмгирнинг ёгишини тусиб бул-
магани каби, бу з^ам х,еч бир йусин билан олдини олиб
булмайдиган бир фалокат экамини жуда яхши тушу-
нардим.
У ш а кечаси бувимнинг ë r o F n r a жуфтлаштириб цуйил-
ган кичкина каравотчамда бирдан кузларим очилиб кет-
ди. Бошимиздаги цизил цалпоцли чироц учиц булса з^ам,
деразалардам тушиб турган ой нуридан хона ёп-ёрук
эди. Уйцум цочди. Юрагимда чидаб булмайдиган бир
алам майдо булди. Билакларимга тираниб, секин бувимга
царадим, унипг ухлаётгамига ипюнганимдан кейин
каравотимдан аста тушдим, оёц учида гориб хона,.ан
ч и у и м . Бошца болалар сингари цоронгиликдан, ёлгиз-
ликдан цур к,мас эдим. Зи на погоналари гижирлади
дсгунча, катта одам эз^тиёткорлиги билан турган еримда
тухтаб, сскин-аста даз^лизга тушдим.
Эшикларни цулфлаб цуйишибди. Лекин богча эшиги
ёнидаги дераза очиц экан, жонимга шу opa кирди. Дера-
задан бир сакраб ташцарига тушдим. >^усайн богчанинг
париги четидаги богбон цужрасида ётарди. Ксчаси
киядиган оц куйлагимпипг узун этакларини оёцларимга
уралаштира-уралаштира уша crçrça чопиб кетдим. У^у'л:-
рага кира солиб, >^усайннпнг каравотигачициб ол­
дим.
У жуда цаттиц ухларди. Арабистомда эканимизда
з;ам эрталаб уни уйкотиш учун озмунча мез^иат сарф
цилмасдим. Кузларипп очншга унамагаидан кейин, отга
минаётгандай цорпига минпб олиб цисташ, узуп муйлов-
ларини тизгин килиб тортиш, «чух»лаш керак буларди.
Лекин бу кеча уни уйготишдан цуркдим. ViiFonca, мспи
14
ил гаригидай ёнпга утцазишга куимайди, ялимиб-ёлвори-
шимга царамай, бувимга элтиб беради, д е б уйладим.
А ели бирдан-бир тилагим охирги кечани-унинг ёнида
утказиш эди.
Уша кечаси цилган ножуя царакатим яцин вацтларгача
оиламиз огзидан тушмай келди.
Бувим са^арга яцин уйгонганда ёнида йуцлигимни
куриб, шайтонлаб цолаёзибди... Бир неча минут ичида
бутун чорбог оёцца турибди... Чироц, шамлар кутаришиб
богчани, денгиз буйларини ахтаришибди. Бугот ораси-
дан кучагача, цайицхоиадан э^овузнинг икки царич суви-
гача ^аммаёцпи остин-устун цилишибди. Р^ушни полиз
цудугига чироц тушириб царашибди...
Бир ма^ал бувимиипг эсига Х,уеайи туш ибди-ю , у ёт-
гап ^ужрага цараб чопибди. Кслиб цараеа, мсп аскарпинг
буйнидан маркам цучоцлаб ухлаб ётгаи эмишман.
Айрилиц кунипимг фож иасипи цали-цали эслаб ку-
ламаи. Мен умримда уша кунгидай хокисорлик цилга-
ни.мни билмайман. )^усайн эшик ёнида тиз чукиб олиб,
шопдай муйловлари борлигидан >;ам уялмай йиклади,
мен эеа Багдодда, Сурияда араб тиланчиларидан урга-
миб олган дуоларим билам бувимнинг, холаларимнинг
этакларини упнб, умдан ажратмаеликларини еураб
ялиндим.
* * :К

Романларда цайгуга учраган одамлар елкаси чуккан,


кузлари сунган, царакатсиз, унсиз, яна з^ам очицроги,
гариб цилиб тасвирланади.
Менда доим о бунинг акеи булади. 1^ачон огир цай-
гуга чукеам,кузларим порлайди,че^рам очилади, терим-
га сигмай кетаман. Д унёии пиеамд цилмагандай, ца^ца^а
уриб куламан, турли шухликлар, телбаликлар циламан.
Шу билан бирга оцу зорини яцин одамига, бошцаларга
айтолмайдиган кишилар учун буни ж уда яхши одат деб
циеоблайман.
^уеайндан айрилганимдан кейин цам шундай цилга-
ним эсимда. Ярамаеликлардан цутурар, мени юпансин
деб олиб келишган царипдош болаларни уриб-еуриб
жонларини олардим.
Нту бегоналар кузпда айб буладигаи бир вафоепзлик
билам Хуеайппи кумглимдап чицариб ташладим. Аммо
яхшп билмайман, балки умдан чнпакам хафа булганим
учуп шупдай цилгамднрман. Олдимда номи тмлга олии-

I?
ган ^амоно юзимни тескари угириб олар, мен энди-энди
ургана бошлаган туркча сузлар билан: «)^усайн пис, Х у­
саин -чиркин, Э Д Э П С И З . . . О О » 1 деб ерга тупурардим.
Шундай булса цам, бечора «ёмон, ярамас» )^усайн-
нинг Байрутга етар-етмас менга юборган бир цути хур-
моси жа^лимни пасайтиргандай б^^лди. Хурмоларнинг
тугашидан фалокатдан цурццандай цурццаним цолда
бир утиришда цаммасини пок-покиза туширдим. Хай-
рият, данаклари цолди. Улар менга бир неча цафталик
эрмак булди. Бир цисмини хачирларга тациладиган мун-
чоцлар билан аралаштириб ипга тиздим, ёввойи одам-
ларникига ухшаган шода мунчоц ясаб, буйнимга илиб
олдим. 1^олганларини богчанинг цар ер-цар ерига экдим.
Неча ойгача цар куни эрталаб кичкина идишда уларга
сув цуяр, богчада хурмозор булишини кутар эдим.
Бечора бувим эсини йуцогиб цуйди. Мени йулга со-
лиш чиндан цам имконсиз эди. Сацар гира-ширасида
уйгонар, кечцурун чарчаб, цориб-толганимга цадар бе-
вошликлар цилар эдим. О возим учгудай булса, чорбог-
да хавотирга тушишарди. Чунки бу менинг бирор еримни
кесиб олиб, овозимни чицармай цонимни тиндириш, ё
бир ерга йицилиб кетиб, огрицдан тулганиш, ёхуд стул
оёцларини арралаш, тушак жилдларини буяш каби
зарарли ишлар билан машгул эканлигимни билдирар
эди.
Бир кун цушларга латта, пайрацалардан уя ясаш
учун дарахтларнинг цир учига чицар, бошца бир кун
учоц мурисидан тош отиб, ошпаз хотинни цурцитиш
учун томга тирмашар эдим.
Чорбоцца ора-сира бир доктор келиб турарди. Бир
кун шу докторни эшик олдида кутиб турган буш извошга
чивдиму жониворларни цамчиладим. Бошца бир кун
эса каттакон кир тогорани судраб бориб денгизга тушир-
дим-да, унга утириб олиб узимни оцинга топширдим.
Билмайман, бошцаларда цам шуыдайми, лекин бизнинг
оиламизда етим болани уриш гуноц цисобланади. Ж уда
з^аддимдан ошиб кетган кезларимда цулимдан етаклаб
бориб бирор уйга цамаб цуйишарди. Берадиган жазо-
лари uiy эди, холос.
)^амма болалар «соцолли амаки» деб чацирадиган
галати табиатли бир цариндошимиз бор эди. Ана шу
соцолли амаки менинг цулларимни «Авлиё панжара»
дерди. Чунки бармоцларим бирор кун цам яра-чак,адан

1 Хусаин ÜMOII, JÇycaiin ярамас, адабсиз...оо.


16
холи булмас, хина цуйган хотинларникига ухшаб, ундан
латта, бинтлар арнмас эди.
Тенгцурларим билан бир хил муомалада булмас
эдим. Еши анча катта булган цариндош болалар цам
мендан безилларди. Менда, цалбимда севги олови уч-
цунлагудай булса, бу цам бир фалокат буларди. Одам-
ларга ухшаб севишни, ссвганимни мецру шафцат билан
эъзозлашни урганмаган эдим. Яхши курган одамим ус-
тига цайвон боласидай отилар, цулоцларини чузар, ю зи-
ни тирнар, итариб-туртиб ж онидан безор цилардим.
^ариндош болалар орасида фацат биттасидан тор-
тинар, ушандангина цайицар эдим.
У Басима холамнинг угли Комрон эди. Аммо уни
бола дейиш унча тугри келмайди. Аввало ёши мендан
анча ортиц, цолаверса, жуда одобли, сазмин. Болаларга
цушилишни ёцтирмайди. Руулларини чунтакларига суциб
олиб, ё денгиз буйида узи ёлгиз айланиб юради, ё бул-
маса дарахтлар соясида китоб уциб утиради.
Комроннинг сочлари жпнгалак, саргиш юзи эса
нозик, оппоц, ярцироц. Шунчалар ярцироцки, юрагим
чопса-ю цулоцларига ёпишиб олиб, яциндан бетларига
царасам, худди ойнадаги каби узимни куришимга ишо-
наман.
Ундан тортинсам ^ам, барибир жанжаллашдим.
Д енгиз буйидан саватда харсангтош ташиётган эдим,
шулардан биттасини оёгига ташлаб ю бордим. Билмай-
ман, тош ош рм иди ё у анчагина нозикмиди, бирдаиига
чинцириб вой-войлаб юборди. Эсим чициб кетди. Богча-
даги каттакон чинорга маймундек чаццон тирмашиб
чициб кетдим. Мени у ердан на озор, па дуц ва на ёлво-
ришлар тушира олди. Охири богбон ни орцамдан чицар-
дилар. У кутарилган сари мен >;ам дарахт учига чициб
кетавердим. Аммо у, ош римни ку-тара. олмайдиган ин-
гичка шохларга чицишдан тоймайдиган бир алф озда
эканлигимни, агар орцамдан чицаверса фалокат руй
беришп мумкинлигини куриб, пастга тушиб кетди.
* * *

Хуллас, уша кеча цоронги тушгунча дарахт ш охида


цушдай утирдим.
М сиинг дастимдан бечора бувимнинг уйцусида цало-
ват колмади. Боёциш хотим менинг телбалигимга кун
сайип кумроц шпона борди. Гоцо сацарда, кечаги шуру
гаг.гомдам боши тинчишга удгурмай, бувим менинг шок-
2 - 1049 17
цин-суроним билан уйгонар, курпасидатулганар, менинг
цулларимдан ушлаб олиб: «Узи улиб, цариган чогимда бу
махлуцни бошимга бало цилиб ташлаб кстди-я?» деб
онамдан хафа буларди.
Ш униси ^ам аницки, шу чоц онам гуридан чициб:
«Ш у махлуцни дейсизми, ё мени?» дейдигаи булса, бувим
албатта меии дсган, уни келган срига цайтариб юборгап
буларди.
Албатта, касалманд бир кампирнинг кечаси ^оргин-
лиги босилмасдан уйгоншпи жабр. Лекин шуниси цам
борки, кечаси билан тиниб-типчиган тацдирда цам
ёлгизлик ру^и билан уйгониш, жудоликлар аламида азоб
чскиш янада огирроц булади.
Хуллас, шупча зацмат етказганимга царамай, бувим-
нипг мен билан овунганига, меп билан бахтиёр булганига
ишонамап.

Бувимдап ж удо булганимизда туцциз ёшларда эдим.


Отам ^ам иттифоцо Истамбулда эди. •
Отам бечорапи бу сафар Тринолидан Альбанияга
ишга утказишибди. Ш унинг учуй Истамбулда атиги бир
^афта цолиши мумкин эди.
Бувимнинг улими уни мушкул ах,волга солиб цуйди.
Бева оф и цер туцциз яшар цизини етаклаб тогу тошлар
орасида саргардон булиб юролмас эди. Мени сицилиб
цолди д еб цурцибми, холаларимга ташлаб кетишга нега-
дир кунгли чопмади. Нимани уйлаган булса уйлагандир,
^ар^олда бир кун мени етаклаб бориб кемага утцазди.
Истамбулга у тДик- Куприкда яна аравага тушиб, учи-
кети куринмаган урлардан ошдик, бозорлардан утдик,
кейин битга каттакон гиштин бино олдига келиб
тухтадик.
Бу ер умримнипг уп йилини камоцда утказишим ке-
рак булган сурлар (вогиг) мактаби эди. Бизни эшик ёни-
даги пардалари, деразалари ёпиц, олацоронги бир хонага
олиб киришди.
>^амма парса аввалдаи гаплашиб цуйплган булса кс-
рак, бир оздан кейин цора кийимли бир хотим кирдн-ю,
тугрп менинг устимга келиб энгашдн. Бопшдаги оц румо-
лининг учларппи галати бир купшипг цапотларп симгари
сочларимга тегизиб туриб, якипдап юзимга тикилди,
бетларимни силади.
Мактабга цуйгаи бпримчи цадамим лиги бир бемаъпи-
лик, яна бир ярамаслик билам бошланганими эслаймам.
Отам мудира опа билан гаплашиб турганида, мен
хонаии айланиб уни-буни конлаштира бошладим. Бир
вазанинг рангли расмларига бармогимни тегизиб кур-
моцчи булувдим, у туши б чил-чпл булди.
Отам циличипи шарацлатиб урнидан сапчиб турди,
жа>^л билан цулимдан тортди.
Синган вазанинг эгаси мудира ома эса, аксинча, ку-
лардн. 1<,улларими силкитиб, отамни типчлантирипм-а
>;аракат цилди.
;|: ^

Мактабда бу вазага ухшаш яна цанча нарсаларнп


синдиришим турган гаи. Уйдаги бевошлигим у ерда ^ам
давом эгди. М ураббияларимиз чиндан э^ам малак каби
сабрли хотинлар эди, ёки менинг яхши томонларим бор
эди. Йуцса, менинг дастимдан бу цадар о зор чекишлари
мумкинми, цалай?
Синфда сира тинмай туполон цилар, у ёцдан-бу ёцца
утиб юрардим.
)^амма сингари зииадан тушиш менинг одатим эмас
эди. Албатта бирор бурчакка бициниб олиб, синфдош ла-
римнинг тушишларими нойлар, кейин панжара ёгочш а
отга мингамдай сакраб чициб олиб, узнмми пастга цуйиб
юборардим. Еки оёцларимни жуфтлаш тириб зиналардан
сакрардим.
Богда цуригаи дарахт буларди. Пайти кслди дегумча
ушанга тирмашиб чициб олганимни, пумисаларга цулоц
солмай танаф ф ус охиригача шохдан-шохга иргиганиммм
курган муаллимам: «Бу одам боласп эмас, чолицушм»1
дсб койигам эди.
Ана шундай цилпб, уша кумдан бош лаб асл номим
умутилди-ю, цамма мспи «Чолицуши» деб атайдиган
булди.
Билмайман, бу исм ксйинчалпк цамдай цилиб оила-
мизга х.ам утди-ю, Фарида отим, байрам кмйими сингари
жуда кам цуллаиадигаи расмий от булиб цолди.
«Чолицун!и» менинг уз им га цам ёцарди, нимагаки бу
ном куп ма^ал 'жоипмга opa кирарди. Биром ножуя
царакатимдан шикоят цилшпеа, бацузур елкаларимпи
учириб: «На чора... Чолпцушииинг цулидам бошца нима
келарди», деярд им.

1 Ч о л и цу ши —бутазор цушн, читтак.


10
Баъзан мактабимизга эчкиникига ухшаган кичкина
соцол цуйиб олган кузойнакли поп келиб-кетиб юрарди.
Бир кун сочимнинг учидан цайчи билан жиндак ке-
сиб, елим билан иягимга ёпиш тириб олдим. Уцитувчи-
миз мен томонга цараганда ж а г и м п и ^овучимнинг ичига
яширар, нари ërçrça цараши билан цулларимни олардиму,
соцолимни селкиллатиб, попга тацлид цилар, болаларни
ку.лдирар эдим. Уцитувчимиз бу ца^ца^алар.нингсабабини
билолмай, томоги ёрилгудай булиб бацирар эди.
Нимаям булади-ю, бир мах,ал юзимни синфимизни
йулакка очиладиган деразаси томонга угириб цолмай-
манми? Ь^арасам, ойна орцасидан мудира опа менга цараб
турибди-да!
Ш ошиб цолганимдан нима цилсам булади? Буйнимни
эгдим, бармогимни лабимга келтириб «жим!» ишорасини
цилдим, кейин эса бармоцларим билан унга бир буса
юбордим.
Мактабнинг каттаси ана шу мудира опа эди. Энг
кекса муаллималаргача ^амма уни худодай ^урмат ци-
ларди. Шундай булгани х;олда, ундан муаллимга нисба-
тан сир сацлашни сурашим хотин боёциш га наша цилди.
Синфга кирса салобатини сацлаб цололмаслигидан цур-
цаётгандай кулди, кейин цули билан менга пуписа цилиб,
йулак “цоронгилигида куздан гойиб булди.
Мудира опа бир куни мени овцатхонада цулга тушир-
ди. Синфдан угирлаб чиццан цогоз саватимга овцат сар-
цитларини солиб турган эдим. Мудира дагал товуш б и ­
лан:
— Бу ёцца кел, Фарида, нима циляпсан?— деди.
1^илаётган нарсамнинг ёмонлигини билмас эдим.
Юзига тик цараб:
— Итларга овцат бсриш цам ёмон нарсамп, масур? —
дедим.
— Ь^анаца итларга? 1^анаца овцат?
— Вайронадаги итларга... О.^, ma soeur1 мен борга-
нимда цанчалик суюниш ганини бир курсангиз эди...
Кеча кечцурун булса, ^у, бурчакда кутиб олишди,
оёцларимга ёпишишди... «Сабр цилинглар... вайронага
элтиб бераман... унгача улиб цолмассизлар...» десам ^ам
золимлар цулоц солпшмади. Осилишиб мени ерга йици-
тишяпти... Менинг >^ам ужарлигим тутиб кетди. Саватга
этагимни маркам ёпиб олдим... Сал булмаса мени тилка-
пора цилиб ташлашарди... Хайриятки, бир тешиккулчачи
утиб кетаётган экан, цутцазиб олди.
1Ma Soeur (французча) —менинг опам, опа.
20
Мудира кузларймга тикилиб туриб эшитди.
— Ж уда соз, xÿiu, мактабдан цандай цилиб чиц-
динг? — деб суради у.
Мен цеч тап тортмай:
— Кирхонанимг орцасидаги девордан ошиб туш-
дим, — дедим. '
Мудира катта бир фалокат хабарини эшитгандай
бошини цичиб:
— ^андай ботиндинг? — деди.
Мен яна тугрисини айтдим:
— Ажабланманг, ma soeur ...Девор жуда паст...
Иннайкейин, цандай цилиб эшикдан чицишим мум-
кии?.. 1^оровул мени чицариб цуярмиди? Биринчи чиц-
цанимда: «Сени ma soeur Т ерез чациряпти», д еб алдаб
цочган эдим... Илтимос циламан, сиз цам менга халацит
берманг... Чупки итларнинг оч цолиш хавфи бор...
М ураббияларимиз хуп галати хотинлар эди-да. Бош-
ца бирон макгабда шу нарсаларни цилсам ё мени цамаб
цуйишар, ёбулмасабирортажазобериш ар эди, дебуйлайман.
У мен билан пачакилашиб утирмаслик учун узини
босди.
— Итларни, цайвонларни парвариш цилиш яхши нар-
са, лекин итоатсизлик цилиш ярамайди... Саватни менга
ташлаб кет... Сарцитларни итларга цоровул элтиб бера-
ди, айтаман,— деди.
Умримда цеч ким мени шу хотинчалик яхши кур-
маган булса керак.
М ураббняларимизнинг шунга ухшаш царакатлари у
вацт елнипг тоцца таъсирига ухшаш бир нарса булиб,
менинг шухлигимни, интизомсизлигимни даф этишдан
ож из куринарди. Фацат булар аста-секин танамга сингиб,
учмас излар, ш ифосиз заифликлар, пазокат замзамаси
цолдирмаганмикап, д еб цурцаман.
* * *
Шупдай, мен цацицатдан з^ам тушупиб булмайдиган
галати циз эдим. Уцитувчиларимнинг заиф томопларини
билиб олардим. )Çap бир уцитувчининг жигига нима куп-
роц тегишини осонгина топиб олар, шунга цараб мужда
тайёрлардим.
Масалан, Матильд она помли цари, ницоятда мутаас-
сиб бпр музика уцитувчимиз бор эди. У давордаги
Биби Марям сурати олдида кузларидан ёш тукиб ибодат
цилиб турганда, мен сурат теварагидаучиб юргак пашша-
ларпи курсатардим-да, «ma soeur», малойикалар азиз

21
онамизни зиёрат цилгани келишибди, дсган сузлар била!
ж он томирини узи б олардим.
Бошца бир уцитувчимизнинг цаддан ташцари тозг
покизалигига эътибор цилдим. У ёнимдан утиб кетаётг
ганда ручкамнинг ёмон ёзишидан шикоят цилмоцчи бу
лар, бечоранимг оппоц ёцасига сиё>$ сачратиб юбора]
эдим.
Яна бир уцитувчимиз бор эди, буниси газандалар
дан жуда цурцарди. Китобларнинг биридан рангли чаё 1
расмини топдиму, авайлаб атрофини кесдим, кейин ов
цатхонадап битта каттакон суна тутиб келиб, цалип
цогоз парчасини елим билан супа устига ёпиштирдим-да
кечкуруп даре тайёрлаётган пайтимизда, бир бацон
б и л а н уцитувчимизнипг ёпига бориб, С)'нани стол усти
га ц у й и б ю борди.м .
Мен упи саволга тутиб турган эдим. Суна бирда!
урмалай бошладп. Бечора хотип керосин лампанин
ё р у т д а цуркипчли бир чаён бугинларини, нишлариш
титратиб столда урмалаб келаётганини курди-ю, бирда 1
додлаб ю борди. Дар^ол ёнида турган линейкани олиб
бир уришда супами столга цапиштирди. Кейин орцасиш
деворга суяб, цуллари билан юзини тусиб, анчагач.
цушига келолмай турди.
Уша кеча узим цам ётоцда бир соатча у ёцдан-б;
ёцца аганаб, юрагим эзилди.
Мен у вацтда ун икки ёшга чиодан, кунглимда ор
з^аё туйгулари анчагина уйгониб цолган эди. Уцитувчим
га цилган муомаламдан уялдим. Бу айбим осонгин;
кечириб юбориладиган айб эмаслигини англар, эртага
албатта цийноц-цистовга олинишимга ацлим етар эди
Ким билади, оцибати нима булади?
Мудира опани тушимда бир неча бор курдим, ёнимг;
газабланиб келар, кузларини олайтириб бацирарди.
Эртаси кун биринчи даре воцеасиз утди. А еки 1
иккинчи дарснинг охиррогида синф эшиги очилиб, му
раббиялардан бири кирди-ю, уцитувчимга бир нимала]
дегандан сунг, мени ташцарига имо цилди. Нацада]
цурцинчли!
М ен елкаларимни цисиб, тилимни чуччайтириб се
кин ташцарига чициб бораётгапимда болалар кули шар
уцитувчим эса линейка билан столни секип-секин та
циллатиб уларии жим булишга, шовцин солмасликк;
чацирар эди.
Бир пафасда мудира кабинетига стпб келдим, кел
диму, таажжубда цолдим. М удирапинг чез;раси тушимд;
22
курган,, че.'фага сира ухшамас эдп.- Ш ундайкп, часн
сурати ёгшштирилган суна уйинини уйлаб чицарган,
уцитувчиди з^ушидан кетказган ярамас- к,из мен эма'су, у
эканпга ишонар даражада цайратда цолдим.
Че>;рас!1да гам, лабларида титроц. бор эди. М ени
цулимдан ушлаб багрига босмоцчи булгандай бир цара-
кат цилди, лекмн цуйиб юборди.
— Фарида болам... Сснга бир хабар айтмоцчиман...
Огир хабар... Отанг пича бстоб эмиш... Пича дсяп-
ман, лекин анчагина булса цам эцтимол...
М удира опа цулидаги бир парча цогозпи буклар, су-
зини улаштиришга цийналар эди.
Мени синфдан чацириб кслгам мураббиянинг бирдан
юзига румолча тусиб ташцарига чициб кетганини кур-
дим.
Тушуидим. Бир мима демоцчи булдим, лекин мудира
опа сингари менинг цам тилим тутилиб цолди. Бошимни
угириб, очиц деразадан дарахтларга царадим. Уларнинг
о ф т о б нури тушган тепаларида цалдиргочлар учишиб
юрарди.
Бирдан мен цам ушалар сингари ж онланиб кетдим.
— Тушундим, ma soeur, куюнманг... Начора? }^амма-
миз цам уламиз...— дедим.
Бу сафар мудира опа бошимни куксига босди , анча
вацтгача цуйиб юбормади.
Мактабимизда бегоналар киритилмайдиган кун були-
шига царамай, бир оздаи сунг холаларим мени кургани
келишди. Рухсат сураб уйга олиб кетмоцчи булишган
эди, мен кунмадим. Имтицонлар жуда цам яцинлашиб
цолгани уша купи цар маз^алдагидан у>ам зи ёдр оц шухлик
цилишимга халацит бермади. Шу дараж ада шухлик
цилдимки, кечки даре тайёрлаш пайтида баданим ут
булиб ёнди, танбалларга ухшаш, цулларимни партага
цуйиб ухладим ва уша кеча овцат цам смадим.
* * *
Ёзги каникулимни Басима холамнинг 1^узётогидаги
чорбогида утказдим.
Бу ердаги болалар билан кунглим овунмас эди. Баси­
ма холамнинг цизи Нажмия онасининг этагидан ажрал-
майдиган камгап, хастацол цизалоц эди. К омрон акаси-
нинг худди узгинаси деса булади.
Хайриятки, атрофда Болцондан кучирма цилинган-
ларнинг болалари бор экан. Уларни богчага туплаб
олиб, ций-чув солар, кечга цадар туполон цилардим.
23
Бир оз вацтдан кейин бечора уртоцл-арим ■цувгйнг
учрашди, чорбог богбони уларни кучага цувди.
Уртоцларим кунгилчан болалар эди; курган цацорат
ларини писаид цилмай, мени. чорбогдан олиб цочган
келишарди. Нема соатлаб далаларда бевошлик цилар
полизларнинг четанларидан ошиб утиб егулик угирлар
дик.
Кечцурун юзим оф тобда пурснллаб, этаклари.ммин
йиртицларини тилинган цулларим билан яширишга ти
ришиб уйга кириб келганимда, холам сочларини-голар
бир тутам ялтироц тук остидаги пушти огзимн очиб opa
сира эснаб утирган, шу эуэли'да эси паст ялцов мушукк
ухшаган Нажмияни мснга ибрат цилиб курсатарди
Сулувлнги, билимдонлиги, нозиклиги, тарбияси, бил
майман яма нима балоси билан нуцул бошимга тацилла!
уриладиганлардан яна бпри Комрон эди.
Нажмия булса... Гапнинг цисцаси, онасининг этак
лари остида усган, юмшоц, мумии уй мушуги эди
Лекин цизларнинг шунаца булиши кераклигипи ичимд.
маъцуллар цам эдим.
Лекин йигирмага яцинлашиб цолган, тароватл]
юнца лаблари устида майин мнйицлар сабза ура бош
лагам кап-катта Комронга нима булди? 1^изларникиг
ухшаган заифона оёцларида оппоц чарм туфлиси
ипак пайпоцлари, юрганда ёш новдадай тебранувчи cap
цомати, шоци куйлагинипг очиц ёцасидан чициб турга]
узун, оц буйни билан эркакдан кура купроц цизг
ухшаган бу йигитга жуда ёмои жацлим чицарди.
Эркак цариндошлар, цуни-цушннлар уни яхши йиги1
д сб мацташгудай булпшеа, цоним цайнаб кетарди.
Неча бор югуриб келиб, оёким лат егандай узимш
устига ташлаганимми, китобларини йиртганимни, бекор
чи бацоналар билан жанжал чицармоцчи булганимш
эслайман. «Х,ой, оллоцнинг цули, циз болага ухша(
утирмай бир оз жонлансанг-чи, бирон марса десанг-чи
ана шунда мпсоли мушукдай буйнингга осплиб, сеш
тупроцца булаб ташлай, сочларингни юлай, илон куз
ларига ухшаган яшил кузларингга чанг солай!» де(
уйлайман.
Оёцларига тош юмалатиб ю бориб кужанак цилга!
кумимнн ич-ичимдан завц билан титраб туриб эслай
мам. Лекин у узнни етилган эркак кишидай цисоблаб
менга юцоридам к,арайди, кузларини жилмайтириб: «Бо
лалигимг цачоп цолади, а, Фарида?» дойди.
«Ж уда соз, лекин сеида цам цачонгача давом этад!
24
бу писмицлик, бу совчи олдига чиццан цари циэнинг позу
карашмаси?..»
Бу сузларни цар нима булганда ^ам- айтолмайман,
албатта. Худога шукур, ёшим у н уч-ун туртларда... Шу
ёшдаги бир цизнинг цурслигини шу цадар бир назокат
билан царшилаган хушмуомала кишидан ортицча хафа
булиш ярашмайди. Беихтиёр ножуя суз чициб кетиши-
дан цурцаётгандек, огзимни цулим билан ёп и б оламан,
уни бемалол сукиб олиш учун богчапинг хилват бурчак-
ларига цочиб к.стаман.
Емгир цуйиб турган кунларнинг бирида цариндош
хотинлар кийим-кечак цацида гаплашиб у'гиришгаи эди.
Хотинлар тиктирмоцчи булишган цишки кийимларининг
ранги тугрисида Комроннинг фикрини сураб цолишди.
Меп бир бурчакда тилимни чицариб, кузларимни
олайтириб, куйлагимнинг енгини ямаш билан машгул
эдим. Узимни тутолмадим, цаццацауриб кулиб ю бордим.
Холаваччам:
— Нимага куляпсан?— деб суради.
— Узим...— дедим. — Эсимга бир парса туш иб
кетди...
— Нима тушди?
— Айтмайман...
— Куп ноз цилаверма. Дарвоце, сенинг ичингда ran
турармиди... барибир айтасан бир кун...
— Ундай булса хаф а булма... Сен хонимлар билан
кийим тугрисида гаплашиб турганингда, мен сени худо
янглиш яратган деб- уйладим... 1^из булганингдами...
лекин х,озирги ёшингда эмас... Масалан, ун уч-ун турт
ёшларингда...
— Ж уда соз, ксйин...
— Боятдан бери атиги бир царич йиртицни ямагунча
бармоцларимпи илма-тешик цилиб олганим учун цам
меп йигирма-йигирма икки ёшлардаги бир эркак...
— Э, кейин.
— Кейин нима буларди, оллоцпинг амри, пайгамбар-
нинг цапли билап сени узимга олардим, вассалом.
Уйдагиларнинг цаммаси шарацлаб кулиб юборди.
Бошимни кутардиму, хдммапипг кузи менга тикилиб
турганипи курдим.
Мецмонлардан бири беадабгарчилик килди:
— Ж уда соз, буни цозир цам цилиш м.умкин, Фаргк
да, - деди.
Эсим огдп. Кузларимни олайтириб:
— К^апдай цилиб?— деб сурадим.
25
— 1^андай цилпб? Комронга тогасаи цуясап-да... У
сенинг безакларинг гам и ни сиди, йиртицларипгпм тпка-
ди. Сен цам куча ишларига царайсан.
Аччигим чмциб туриб кстдим. Лекин бу гал купрок
узимдан аччиглапган эдим. Нима цилай, гап-сузни узим
бошлаб берган эдим. Мен бемаъни гаплар айтишда бу
цадар цаддимдан ошиб кстган эмасдим, чамамда шу
хоин йиртиц куйлак эс-цушимни олиб куйган булса
керак.
Шундай булса цам, цурцоц олдин мушт кутарадп,
дегандск яна цужумга утдим.
— Булади, лекин Комронбей учун зарарли булар деб
уйлайман,— дед и м ,— чунки худо курсатмасин, уйда жан-
жал чиццудай булса холаваччамнинг э^оли нима булар
экан. Бир мацаллар нозик оёцларига тушган тошни
эсларидан чицармаган булсалар керак, деб уйлайман...—
Кулгилар орасида галати бир жиддият билан хонамга
чициб кетаётган эдим, аммо эшикка етганимда яна
цайрилдим. — Беадаблик цилдим,— дедим, — ун туртга
кириб цолган бир циз учун жуда уят иш булди, айбга
буюрманглар.
Товонларимни зина тахталарига уриб, эшикларни
ланг очиб хонамга кириб кетдим. Узимни каравотга туп-
дай ташладим. Пастда цаз^цацалар даном этарди. Сай­
дам, балки мени эрмак цилишаётгандир. Барака то-
пишсин.
Комронга тсгсам цацицатам цам яхши булса керак.
Чунки ёшларимиз кун сайин ортиб, у билан жанжалла-
шиш бацоналари камайиб борар эди. Бир марта булса
цам соч юлишиб, бош уриш иб аламимни чицариб олиш
учун унга тегишдан бошца чора йуцдай куринарди.
* * *
Езги каникул охирида мактабимиз бирмунча вацт
цайнаб тошар, бу тошциилик фацат биринчи чорак им-
тицонларигача давом этарди.
Сабаби шуки, ун уч-ун турт ёшга кирган католик
дугоналарим бацорги Пасха байрамида дастлабки
маросимларни цилишар, этаклари ерга тегадиган оц
шоци куйлаклар кийишиб, келинчак юз пардасига ух-
шаган румоллар ураб олиб, И со пайгамбарни эслашарди.
Черковда мум шамлар ёцилади, орган чалиниб, дуо-
лар уцилади; цаммаёцни тулдирган бацор гулларипинг
муаттар буйлари билан аралашиб кетган исириц, алой
тутунлари ичида цилинадигаи бу маросим жуда чиройли
25
булади. Ш уииси ёмонки, каникул кунларида цилинади-
ган бу маросимда хоин дугоналарим унаш иб ^уйилган
йигитларига вафосизлик циладиган, асал муми рангли,
мовий кузли И сони рупара келган бир, э^атто бир
неча эркак билан булиб алдайдилар.
Мактаб очилганда дугоналарим чамадонларининг
бир бурчагига яшмриб макгублар, расмлар, эсдалик
цилиб бсрилган гуллар, невлай, яма цандай нарсалар
келтирадилар.
Богчада иккитадан ё учтадан булиб цул ушлашиб
юрганларида гаплашган гапларипи билардпм. К^излар-
нинг энг маъсумасига, энг диндорларига цадя цилинган
рапгли, зарли пайгамбар ё малак суратларининг тагида
сацланадиган расмлар йигитларники экаиини осонгина
билиб олардим. Богчанинг бир бурчагида бирор цизнинг
теварагида учган чивинлар цам уцолмайдиган бир шип-
шиш билан дугонаси цулогига айтган гапидан цам беха-
бар цолмасдим.
Бу мавсумда цизлар иккитадан-учтадан булиб оли-
шиб, бир-бирларига слимдай ёпишиб кетишарди.
М ен бечора эсам богчада цам, синф да цам яккаланиб
цолардим. Дугоналарим мендан сир сацлашарди. Улар
мураббиялардам цам купроц мендан цурцишарди. Н ега
дейсизми? Чунки сергап эдим, соцолли амаки айтгандай,
ичимда ran турмас эди. М абодо цизлардан биронтаси
цушни йигит билан богча папжараси орцали гул олиб-
беришганини курдимми — булди, богчада дарров айю-
цаннос кутараман. Начора, бундам нарсаларга жуда э^ам
уч эдим.
)^еч эсимдан чицмайди: циш кунларининг бирида кеч-
цурун даре тайёрлаш билан машгул эдик. Мишел исмли
тиришцоц бир циз нуноц дугонасига Рим тарихини
ургатиш учун мураббиядап ижозат сураб, энг орцадаги
цаторга угиб утирган экан. Д арсхопа жимжит эди,
шу жимжитлик ичида бирдан пициллаган овоз эпштилди.
М ураббия бошини кутариб:
— Нима булди, Мишел, йиглаяпсанми? Нимага? —
деб суради.
Мишел куз ёшларидан ивпб кетган ю зини цули билан
тусиб олди.
Упинг урнига мен жавоб бердим:
— Мишел карфагенликлариипг епгилганига хафа
булди, шупга йиглаяпти,— дедим.
Сппфда бирам ца^цаца кутарилдпки...
Хуллас, дугоналарим мспи узларпга цушмасликда
27
^ацли эдилар. Фацат цаммадан ажралиб цолиш, кап-кат-
такон циз цолимда эси паст бола муомаласини куриш
унча яхши нарса эмас эди.
Ёшим ун бешга цараб борарди. )^амма оналаримиз
келин булган, бувиларимиз эса: «Вой, шурим, уйда цолиб
кетяпсизлар!» д еб цаяжонга тушадиган ва цазрати Айюб
цудугига1 чопадиган ёш...
Буйим чузилмай цолган эди. Аммо шух-ужарли
гимга царамай, цоматим келишиб, чецрамда ажойиб ранг-
лар, нурлар ёниб, уча бошлаган эди.
' Соцолли амаки баъзан цулларимдан ушлаб, мени
дераза ёнига олиб борарди-да, юзимни худди кузларига
суртадигандек, юзини яцин келтириб: «Р^изим, бу нима?..
Бу цанаца ранг, цей?.. Гулдек тоза-я. На сулади, на
эскийди!» деярди.
Ойнага цараб: «)^а, жоним, циз деган цам шунаца
буладими? Феъли бури боласига ухшаса-ю, юзи рассом
чизгандай чиройли б ул са!»— деб уйлар, универсал мага­
зин кургазмасида бувакни томоша цилаётгандай тилим-
ни чицариб, кузларимни олайтириб, узимни эрмак цилар эдим.
;}:
Каникуллар ичида энг яхши курганим Пасха байрами
эди. Бу икки цафталик каникулни утказнш учун 1^узёто-
гига борганимда гилослар пшиган, катта богнинг кучага
цараган томонини бош дан-охир тусиб олган дарахтлар-
даги гилослар чайцалиб турган буларди.
Гилосни жуда яхши курардим. Ана шу ун беш цунни
чумчуцлар сингари фацат гилос ейиш билан тугатар,
шохларининг эн г учларида цолган гилосларни цам тугат-
май туриб мактабга цайтмас эдим.
Бир купи кечки пайт дарахт устига чициб олиб, гилос
ея, дапакларини узоц-узоцларга ота бошладим.
Шу данаклардап бири кучада утиб кетаётган бир кек­
са цушнимизнинг пац бурнига бориб тегса буладими?
Боёциш нима булганини билмай донг цотиб цолди,
атрофига тслба кузлар билан жовдираб царади, лекин
бошипи кутариб дарахтга цараш цеч эсига келмади.
Овозимни чицармасам, утирган еримдан цимирлама-
сам, балки мени ?;еч курмай, биронта цуш учиб кетаётиб
данак тушириб ю борди, деб цуя цоларди.
Мен эсам, ницоятда цурццанимга, уялганимга ца-
рамай, узимни тутолмасдап кулиб юбордим.

1 а :: р а г и Л п ю0 к, у д у г и —Истамбулда Мухаммад майгам-


бар сацобаларидап Лбу Айюб Амсари дафн этилгап маш^ур цабристон.
28
Каттакон шохда огга мимыб олгандай утирган, смра
уялмасдан, цаё цилмасдан кулаётган цизни курди-ю,
боециш ;узини тутиб туролмади, жа^ли чиццанидан
цош-кузларини ^йнатиб:
— Баракалло, оппоц ци зи м ,— д е д и ,— Бу йшингиз
бизга ёцмади, худо биладй, сиздай буйи етиб цолган
кап-каттакон бир цизнинг...
Уша замом ер ёрмлса, ерга кириб кетгудай булдим.
Бечора гулдек юзим ким билади, цандай рангларга
кирди экан! Дарахтдан йицилиб кетиш хавфига з^ам
царамай, цулларимми мактабда киядиган куйлагимнинг
кукраги устида цовуштириб буймимни хиёл букдим-да:
— Кечиринг, б ей аф ан ди м ,— д ед и м ,— худо цацци,
бсхосдан булди... Я на ^ам тугриси, билмай цолдим...—
Бу гумоцкорларча ёлвориш усули мактабда мураббия-
лар, диыдор уцувчилар Биби Марям билан И со олдида
ду о уциётган мацалларида цулланаДигаи УСУЛ ЭДИ- ^ аР"
цолда, бунингтаъсири узоц вацтлардан бери синаб кели-
нарди. У неча асрлардан бери илоций она билан болани
шу цабилда юпатиб келгани учун, бу кексами з^ам охирда
инсоф га кслтириши мумкин эди.
Тахминимда ямглишмадим. 1^ушпим бу риёкор суз-
ларимга, овозимдаги цалтироцца алданди, юмшалди. Ни-
магадир, менга бирон яхши марса айтиш зарурлигини
сезгандай:
— Бу хил парвосизликнинг буйи етиб долгам цизга
зарари етиши мумкимлигини туш унмайсизми?— деди.
Нима демоцчи экамлигини жуда яхши туш униб тур-
сам >;ам, кузларимни пирпиратиб:
— Нега энди, афандим? — деб сурадим.
У киши цуёшминг ёндан тушиб турган нурларига
цулини парда цилиб, менга диццат билан разм солди,
кейин хохолаб кулди.
— Масалан, сизни углимга олиб бермоцчп булсам...
Мен цам кулиб юбордим.
— У томонига хотиржам булсинлар, афандим. О доб-
ли циз булгапимда цам олмас эдипгиз!
— Нега эпди, билолмадим?
— Чунки мепинг дарахтга чициш, гилос дамакларини
отшпдан цам каттароц айбларим бор... Биринчидан,
бой циз эмасмам... К,улогимга чалингам гапларга цара-
гамда, камбагал цизни цеч-ким назарига илмас эмпш...
Ипнайксйин, чиройим <%ам йуц... Мендам сурасапгиз,
бу — камбагалликдап цам каттароц бир камчилик...
Бу сузлар кекса бейни ж уда цнзицтириб цуйди.
29
— Сиз хунукмисиз, цизим?— деди.
Мен лабларимни чуччайтирдим.
— Нималар дсяпсиз? Нина, мен узимни бйлмаймап-
ми? — дедим .— Р^из деган х;ам шунаца булармишми?
1^изга узун буй, сариц соч, мовий ёки яшил кузлар ло-
зим...
Кекса бей бир мацаллар чатоц юрганга ухшайди...
Ралати боциш, ширим товуш билан:
— Оц, бечора цизим ,— деди, — Сен гузалликнинг
нималигини биладиган, узингнинг цандайлигингни фарц
этадиган ёшдамисан-а? Х^ар нима булганда цам... Р^ани,
отингиз нима, билиб цуяйлик?
— Чолицуши.
— Ие, бу цандай от булди?
— П ардон 1, мени мактабда шундай дейишади-да...
А сл исмим Фарида. Узим сингари цупол-тупол исм.
— Фарида хоним... Сизнинг отингиз цам узингиз сип-
гари гузал, бунга амин булинг. Кошкийди углимга сиз-
дацасини топсам...
Билмайман, нима учундир бу кибор циёфали, ширин
сузли киши билан шухлик цилгим келиб кетди.
— Шу цолда узларига цам гилос отсак булади
денг?
— Албатта... Албатта... ^ еч шубца йуц...
— 5^озирча рухеат этсангиз, сизга бир о з гилос
териб берсам. Мени кечирганингиз исботи учун гилос-
ларни, албатта, олишингиз керак... Икки минут...
Олмахон чаццонлиги билан шохларга тирмашиб чи-
циб кетдим. Кекса цушним цулларини кузларига тутиб:
— Ана, шохлар цирсиллаяпти... Мен сабаб буламан-
да... Йициласиз, Фарида хоним! — деб бацирарди.
Мен бу вацимага эътибор бермай, гапдан толмас
эдим.
— У^айрон булманг... Йицилишга урганиб цолган-
ман... Масалан, яцин булсак, чаккамдаги яра изини
курардингиз. Ш ундай изки, бутун гузалликларни цечга
чицаради...
— >^ай-цай, цизим... Йициласиз...
— Булди, афандим, булди... лекин буларни сизга
цандай цилиб бераман?! Топдим, афандим, бунинг цам
йулини топдим.
Фартугимнинг чунтагидан румолча олдим-да, унга
гилосларни солиб, учларпни тугунчага ухшатиб тугдим.
— Румолчага парво цилманг... )^али бурнимни арт-
1 Пар л он (рагс1оп) —ксчнраспз (фрапцузчп).
30
тан им йуц...- Топ-тоза... Илтимос, фацат ерга туширмас-
дан ушлаб оласиз... Бир... Икки... Ум!
Кекса цушыим кутилмаган бир чаццонлик билан ру-
молчани тутиб олди.
— Куп рацмат, цнзим,— деди. — Ана х о л о с .э н д и ру-
молчангизни цандай цайтариб бераман?
— ^ ечци си йуц... Сизга мендан з^адя була цолсин.
— llo ra энди?
— Н ега булмасин? Бунинг бошца томони >;ам бор...
Мен бир неча кундан сунг ётоцхонага цайтиб кстаман.
Мактабимизда бир одат бор... Каникул кунларида цизлар
йнгитлар билам тапишшпади, кейин, мактаб очилгапда,
буларпи бир-бирларига мацтапишади. Мен буидай парса-
ларни цилмаганим учун улар олдида ж уда цисиламап...
Аммо улар бстимга очиц-сочиц бир нарса дейиш га
ботиншпмайди, мени мутлацо ацмоц деб билишса керак-
да. Бу сафар бир галати иш циламап... Мактабга цайтга-
нимдан кейин, бир сирим бордай бошимни солиптприб
уй суриб юрамап, гамгин-гамгин кулимсийман. Улар:
«Чолицуши, сен даби р ran бор-а?» деб, албатта, сурашади.
Меи цам нохушгина: «Йуц, менда гагт нима цилсип?»
дейман... Ишоиишмай, мени цистай бошлашади. Ана
шундам кейин: «Хайр, айтсам айтай... лекин бировга
огизларингиздан чицармайсизлар, царгапасизлар», дей -
ману, битта ёлконни дундириб юбораман.
— 1^андай ёлгон?
— Сиз билан танишганим ёлгонни осонлаш тиради.
«Саргил, узун буй бир эркак билан девор устида
дилдорлик цилишдик», дейман... Албатта, оц сочли дея
олмайман. Сочингизнинг узи цам ёшликда оцара бошла-
ган булса керак... Дугопаларимнипг феълини биламан-да.
Дарров: «Нима цацда гаплашдинглар?»— д еб сурашади.
Мени чиройли экансиз, деди д еб онт ичаман. Мен цам
унга бир румолча гилос бердим, деб, албатта, айтмайман.
Гул бердим, дейман... йуц, буписи цам тугри келмайди...
Гулни румолчада бермайдилар-ку... Румолчамни цадя
цилдим, дейман, вассалом...
Бир озгина аввал бир-биримиз билап ёцалашгудай
булгапимиз з^олда, эпди кекса цушним билан чацчацла-
шиб кулишар, цул силкиишб хайрлашар эдик...
Уша йил ёзида шу дарахтга чициш иллатим бошимга
бало булдп.
Августнпнг ой д и и кечаларидан бири. Чорбоцца бир
туда мецмон келган эдп. Булар орасида Наримон помли
нигпрма беш ёшларда бир тул хотпп цам бор эдп. Упппг
31
онда-сонда чорбоцца келган кунлари катта во^еа ^исоб-
ланарди.
Д унёда узларидан бошца цеч кимни ёцтирмайдиган
холаларимдан тортиб хизматчи цизларга цадар —
цамма бу хотинга мацлиё булиб цолган эди.
Н аримоннинг эри бундан бир йил аввал улган. На-
римон эрини жуда цам яхши курарди, дейиш ади. Шунинг
учун у цамиша цора кийиб юрар экан. Лекин менга
шундай туюладики, бу хотиннинг саргимтир чецрасига
жуда цам ярашиб тушган цора кийими аза тамом бул-
гандан сунг ечилгудай булса, унинг цуруцлиги ошкор
булиб цолади.
Н аримоннинг менга цилган муомалалари ит мушукни
эркалаганига ухшарди. Лекин мен унга цеч эликмас
эдим. Орамиз анча совуц эди. Менга цилган илтифотла-
рини жуда совуц царшилардим.
Уртамиздаги совуцликнинг цали цам давом этганига
царамай, тан беришим керак: Наримон улгудай чиройли
эди. Менга ёцмайдигап бир нарсаси булса, у цам нозу-
карашмаларга учлиги эди. Хогинлар ичида-ку узини ун-
ча-мунча яхши тутарди-я, лекин, мабодо орага битта-
яримта эркак аралашиб цолгудай булсами, ана унда
юзи узгарар, овози, цаццацалари, цилицлари бутунлай
бошца туе олардп. 1^исцаси, мактабимдаги енг ичида иш
курадиган дугоналаримнинг яна цам саводи чиццанроги...
Эри цацида ran очилгудай булса, бу хотиннинг:
«О , менинг хдётим битди!» деб ёлгон таассурот
цолдиришга царакат цилиши жон-жонимдан утиб кетар-
ди. У шундай цилганда ич-ичимда газабга кслар, «кузга
яцинроц биронтаси учрасин, курам из», д еб уй-
лардим.
Чорбогимизда Наримонга тенг келадиган цсч ким
йуц эди. Латта Нажмияни эса, табиий, одам сони га
цушиб булмайди. Холаларим сочлари, бошлари оцарган
цари хотинлар. Гоц унинг, гоц бунинг оёцларини тушаш-
дан бошца гаплари йуц. У цолда, у цолда...
Мен Наримоннинг чорбоцца мазахурак булиб цолга-
нининг сабабини сеза бошлагандай эдим. У эси паст
буламни куз остига олиб цуйган эди. В тегмоцчимикан?
Ундай деб уйламайман. Уттизга яцинлашиб цолган тул
хотиннинг йигирма ёшлардаги йигитчага тегиш царака-
тига тушиши пасткашликнинг бориб тургани... Агар у
бундай пасткашликдан цайтмаса, бемаъни холаларимда
тажрибасиз болаларини калхатга олдириб цуймайдиган
куз топилармикан?
32
У ^олда, у ^олда?
У э^олдаси борми? Бахтиёр тул, уз ^ашамати, фанта-
зияси олдида тиз чукадиган биронта шуринг цургурни
топгунча менинг булам билан кунглини чог циляпти.
Комронни эси паст дедим-а, йуц, цизишганимдан айт-
дим... Йуцса, у нима цилаётганини яхши биладиган сарнц
чаён. Н аримон билан гаплашганда узини пинцон тутишга
тиришади, лекин мендан цочиб цутила олармикан?
Болалар билан ёцалашиб ё ипдан сакраб уйн аб
турган, ёх у д ерга ётиб олиб, царта ф оли очаётган кез-
ларимда з;ам кузларим фацат уларда булади...
Булам цаерда булса цам, у ша хотиннинг пинжига
кириб олади. Гоцо цеч нарсадан бехабар дек ёнларидан
утиб кетаман. Ана шундай кезларда овозларини пасай-
тиришади ё гапни бошца ёцца бур и б юбориш ади... «Н има
цилишса цилишавермайдими, сенга нима?» деярсизлар.
М енга нимами? Комрон душманим булганда цам, цар-
цолда, булам... 1^андайлиги номаълум булган бир хотин
уни бузар экану, мен цараб утираманми?..
Нима тугрисида гапираётган эдим?.. )^а, августнинг
ойдин кечаларидан бири... М е^монлар чорбог олдидаги
айвонда уринсиз ёцилган катта лампанинг ё р у т д а
цангомалашиб утиришган эди.
Н аримоннинг музика ноталари сингари улчовли,
оцангдор ца^цацалари асабимга теккани учун боцца
чициб бир бурчакда, цоронги дарахтлар тагида хаёл
суриб утирган эдим.
Азамат шохларидан бир цисми цушни боцца осилиб
тушган битта цари чинор бор. Бечоранинг ейишга
ярагули меваси булмаганига царамай, салобати учун
яхши курардим. Устида, худди супада юргандай, цеч
цурцмасдан юриладиган йугон, соя бон шохларига чициб
айланар, ёх у д утирардим.
Уша кеча цам шундай цилдим, анчагина баланд
шохига чициб утирдим.
Бир оздан сунг цулогимга енгил оёц товуши, орцаси-
дан эса бугиц цацца^а эшитилди.
Дар^ол кузларимни очиб, цулоцларимни динг цилиб
турдим... Нима десам булади. Булам бахтиёр тул билан
мен томон келарди...
Ь^армогига балиц яцинлашганини курган балицчи
сингари, бош дан-оёц диццатга айландим. Утирган еримда
шовцин солиб юбормасайдим, деб утакам ёриларди.
Бецуда цурцув!
Улар узларидан шу цадар кетишган эдики, утирган
3 -1 0 4 9 33
ери'мда бонг урсам )^ам эшитишмас эди. Наримон ол-
динда, булам эса араб малайдай турт-беш цадам орцада
келарди. Девор орасидан утиб, пари кетишга мадорлари
етмагани учун мен чициб олган дарахт тагига келиб тух-
ташди:
— Келинг, чацалоцларим? Келинг, цузиларим!.. Сиз-
ларни менга оллоц насиб цилди. Бир оздан сунг кури-
шамиз... Бу гузал ойдин кечада сизларда унутилмас
бир хотира цолдириш учум цулимиздан келганича гайрат
циламиз !
Худди шу чоц бир чигиртка чириллай бошламайдимп?
Д од дейман! Буламнинг бахтиёр тулга айтаётган
ганларини эшитолмай цолдим... К,улимдан келса: «}^ой,
нотавон, нимадан цурцасан? Бу ерларда ким буларди?..
О возингни чицарсанг-чи! » д еб бацирардим.
Комроннипг «Наримон, азизим, малагим», дсган суз-
ларигина цулогимга чалинди. Даг-даг титрай бошладим.
Йицилиб тушмаганимда цам, шарпа циламан, япроцларни
шитирлатиб юбораман, деб цурцар эдим. Бу орада Н ари­
мон хонимнинг цам бир-иккита сузини эшитдим...
«И лтимос циламан, Комронбей, илтимос циламан»,—
деяр эди.
Ни^оят, овозлар тинди. Наримон секин-секин девор
томон юрди, цушни бокда бош ца биров бору, уни курмоц-
чи булгандай, оёцларининг учига туриб царади.
Комрон эса унинг орцасида нима цилишини билмаёт-
гандай турарди...
Буламнинг бирдан у томонга юрганини, цулларини
кутарганини курдим... Юрагим цинидан чициб кетаёзди,
«ахийри ацли бошига келди, бу ёмон хотинга шапати
отади», д еб уйлайман. Комрон шундай цила цолса, мен
^ам ^унграб узимни дарахтдан ташлайман, у билан умр-
бод ярашаман. Ленин у махлуц бундай цилмади. 1^излар-
никига ухшаш оппоц цуллари билан Н аримонни аввал
елкаларида? 1, кейин эса билакларидан маркам ушлаб узи-
га тортди. К учоц цучоцца, нафас нафасга туташди.
Чинор барглари орасидан тушган ой ёругида иккови-
нинг сочлари бир-бириникига аралашиб кетганини
курдим.
Ё раббий, бу цандай разолат, цандай разолат-а!
Бутун вужудим даг-даг титрарди. Бир оз аввал уларга га-
лати бир уйин курсатиб цуйишга rçapop цилган булсам,
энди мени сезиш масин деб утакам ёриларди. Х^ациций
цушга айланиб, бу шохлардан кукка парвоз цилишни,
осмондаги ой манзилида гойиб булиб, бу дунёдаги
34
одамларнинг юзларини курмасликни нечоглик истар
эдим!..
Лабларимни бармоцларим билан си ци б турганимга
царамай, огзимдан бир овоз чиеди. Бу ф ар ёд булса керак.
Лекин пастдагилар тушунгунча ф арёдим цаццацага ай-
ланди. Уятсизларнинг уша дамдаги талвасасини, цур^у-
вини бир курсангиз эди!
Бир озгина олдин оёцларини ой ёгдуси каби ерга
тегизмай юраётгандай туюлган бахтиёр тул энди дарахт-
ларга урилиб, цоциниб-суциниб цоча бошлади. Холавач-
чам цам шундай цилмоцчи булди. Лекин Наримон изи-
дан бир неча одим борди-ю, кейин ннма уйласа уйлаган-
дир, тарвузи ц у л т и г и д а н тушиб цайтиб келди.
Мен циладиган бошца иш тополмаганим учун цамон
кулар эдим. У маш^ур «1^арга билан Тулки» эртагидаги
тулки сингари, дарахт тагида у ёц -бу ёцца юра бошлади.
Ницоят, уятни бир ёцца йигиштириб цуйиб:
— Фарида, жонгинам, бир оз пастроцца туша оласиз-
ми? — деди.
Мен кулгини тухтатиб, жиддий о^ангда:
— Нима ишингиз бор? — дедим.
— )^еч... сенга гапим бор эди-да...
— М енинг эса сиз билан гаплашадиган гапим йуц...
Роцатимни бузманг.
— Фарида, цазилингни цуй...
— >^азилимни? Нега цуяр эканман?
— Л екин цаддингдан ошяпсан... Сен пастга тушишни
хоэуламасанг, мен тепага чицишим мумкин.
— А на холос, бунисига нима дейсан! Йулда кетаёт-
ганида кичкинагина кулоб сувни куриб эсанкираб цола-
диган, ^атлашга царор бериш дан аввал туфлиларига,
сувга уч-турт марта цараб оладиган, курсига утириш
олдидан шимининг тиззаларини бармоцларининг учи
билан ушлаб юцори тортиб цуяДиган нозик, нозанин
буламнинг дарахтга чицмоцчи булганига, цуй, кулма!
Шу кеча Комрон чиндан цам ва^шийлашган эди.
Пастдаги шохлардан бирига осилиб чицди, кейин яна
цам ю цори чициш царакатига тушди.
Шу кеча у билан дарахт устида ю зма-ю з келиш фикри
нимагадир мени ^айицтирарди. Учрашсак фалокат ю з
берарди. Унинг яшил илон кузларини яциндан курсам,
дарахт шохлари орасида потирлашиб бир-бири билан
олишган икки йиртцич цушга айланамиз. Кузларни уйиб-
пастга отамиз. Е уни, ё узимни.
Лекин, нима учундир, бу ёмонликни раво курмадим.
35
Ж ойимда тугриланиб, ксскин товуш билан буюрдим:
— Тухтанг уша ерда!
У парно цилмади, жавоб цам бермади. Чициб олган
шохи устида тугриланиб, яна цам юцорига царай бош-
лади.
— Тухтанг, оцибати ёмон булади! — дедим. — Била-
сизки, мен Чолицушиман. Дарахтлар менинг коинотим.
Бу жойларга мендан бошца одамнинг оёц босишига
кузим етмайди.
— Бу яна цандай ran булди, Фарида?
^ацицатан з^ам бу цанаца ran эди?
Ночор цазилга олдим. Яцинлашса, яна з^ам юцори
чициш тараддудига тушиб:
— Биласизки, сизни ^урмат циламан,— деди м ,—
Сизни дарахтдан йицилишга мажбур этсам ж уда ёмон
хафа буламан. ^озиргина шеър уциган овозингиз бир-
данига «В ойдод!» «В ойдод!» д еб бацира бошласа, ф ож иа
булади.
Унинг овозини тацлид эта туриб, ца^цаца уриб кулиб
юбордим.
— Булмаса куришамиз! — деди Комрон.
1^ур^Ув унга далда, чаццонлик багишлади. Т аэдиддан
цайицмай, остимдаги шохларга тирмаша бошлади.
Дарахтда цувлашмачоц уйинини бошладик. У яцин-
лашди дегунча мен юцори чицаман. Ш охлар э^амон
ингичкалашиб боради. Бир цур девор устига сакраб ту-
пшб цочмоцчи з^ам булдим. Бироц сакрашга цурбим етса
цам, сакрамайман, нимагаки, бир еримни майиб цилиб
олгудай булсам, булам урнига менинг додлаш эцтимолим
бор.
Х^арцолда нима булса цам, шу кеча бир-биримизга
яцин келмаслигимиз керак. Сиёсатни узгартириб сура-
дим:
— Мен билан нега бунчалик гаплашмоцчи булгани-
нгизнинг сабабини билсак буладими?
Саволимни эшитиб, у цам узгарди, жиддий туе олиб:
— Сен билан з^азиллашяпмизу, лекин масала ж уда
муцим, Фарида... Сеидам цурцяпман... — деди.
— Шунацами? Нимадап цурцасиз?
— Ш ухлик цилишингдан...
— О, цар кунги ишим-ку бу!
— Бугунгиси бошца куплардагига ухшамаганидан...
— Бугун бирон фаицулодда нарса юз бердими?
Комроп ж уда чарчаган, узуккан эди. Шими з^ам эсига
келмай, шохлардан бирига утирди. )^амон з^азиллашаёт-
36
гандай куринса цам, аслида йиглаб юборадиган ацволда
эди.
Унга ачинганим учун эмас, у билан гаплашишга
тоцатим цолмагани, ундан тезроц цутулгим келгани
учун:
— Рам ем а ,— д ед и м ,— цурцадиган цсч парса булгани
йуц, кунглингни туц тутавер... Бор, мсцмонларинг олди-
га, айб булади.
— Фарида, шунчаки сузми ё онтми?
— Суз х;ам, опт цам... Хоцлаганинг...
— Ишопсам буладими?
— Менингча, ишониш керак... Ахир бурунгидай ёш
бола эмасман-ку...
— Фарида...
— И ннайкейин, цайронман: менинг нима дейишим-
дан цурцасан? Мен-ку дарахтда уз йулимча у т и Р и (5 -
ман...
— 1^айдам, ичимда цеч ишонгим келмайди...
— Катта булиб цолганимни, эси кирган циз булган-
лигимни сенга айтишдан, албатта, бир мацсад бор... Бор,
суюкли булам... О ртиц узукма... Баъзи нарсалар борки,
буларни ёш бола цам сезади... Лекин, улгайиб бораётган
ёш циз цеч фарцига бормайди... Бор, кунглингни хуш
цил...
Комроннинг вацми секин-секин цайратга айланиб бо-
раётгандай куринарди. Мени албатта кургиси келгандек,
бошини кутариб:
— Гапларинг бутунлай бошцача-я, Фарида, — деди.
Гап чузилса, кети куринмаслиги мумкин. Шунинг
учун ясама газаб билан бацириб бердим.
— Бас энди!.. Гапни чузаверсанг сузим ни цайтариб
оламан... Тушунсанг-чи!
Пуписам уни цурцитди. Ш ошиб-пишиб дарахтдан
тушди-да, Наримон кетган томонга цараб юришдан
уялгапдай, богнинг этагига цараб кетди.
Бахтиёр тул уша кечадан сунг чорбогда куринмади.
Комронга келсак, узоц вацтларгача мендан цадиксираб
юрди, мои буни ссздим.
Комрон Истамбулга тушганда, цар сафар мспга
цадялар олиб цайтарди. Бптта расмли япон сояпари,
шойи румолчалар, ипак пайпоцлар, юраксурат пардоз
ойнаси, чиройли цул сумкаси тортиц цилди...
Болалик шухликларини ташламаган к.издан кура
купроц стилгап цизга ёцадиган бу парсаларнипг мспга
цадя цилипишида цандай маъно бор эди? Чолицушининг
37
кузларини буяшдан, жанжалларининг олдини олиб,
шухлигига тусцин булишдан бошца нима цам буларди?
Биров сени эсдан чицармаса, завцлаииш мумкинли-
гини тушунадиган ёшга етиб цолган эдим. Яна бу чирой-
ли нарсалар узимга цам ёцарди.
Лекин бу цадялар меига манзур булганини на Ком-
ропга, на бошцаларга билдиргим келмас эди.
Бунинг устига нозик цамишлар терилган,■к,ийиц куз-
ли япон цизларининг суратлари билан безалган сояпа-
римни ерга, т}тпроцца туширган пайтларимда олмасам,
холаларим:
— Фарида, сснга берилган цадяларни шундай цадр-
лайсанми? — деб таъиа цилишарди.
Сумкамнинг ялтироц, юмшоц терисига бармоцларпм
текканда, цамиша цурмат >^исси туярдим; бир кун ана
шу сумкага цулимдаги цул меваларни солмоцчи булган-
дай бир царакат цилиб, холаларимни роса жагиллат-
дим.
Яна цам ^ушёрроц булганимда, Комроннинг бу >^ади-
гидан яна цам купроц фойдаланар, турли дуц-пугшса
билан уни яна нималар... нималар олиб беришга мажбур
этардим.
Лекин узим шу цадар яхши курган бу нарсаларимни
йиртгим, синдиргим, кейин оёцларим остига олиб йиг-
лаб туриб депсагим келарди.
Буламга булган кеким, нафратим цеч тарцалмас эди.
Бошца йиллар мактабнинг очилиши кунлари яцин-
лашган сари бошим окрир, кузларим тинарди. Аммо
уша йил бу уйдан, бу одамлардан узоцлашадиган ку-
нимни интизорлик билан кутдим.
# ^ #
Мактаб очилган цафтанинг якшанбасида мураб-
биялар бизни Кягитхона 1 томонга олиб чицишди.
М ураббиялар кучада юришни жуда ёмон куришади,
лекин уша куни нима булдига цоронгигача цолиб кет-
дик.
Мен энг орцада кетаётган эдим. К^андай булганлиги-
ни билмайман. Бир. мацал Царасам, дугоналарим билан
менинг уртамдаги масофа ж уда узайиб кетибди. Мени
одатдагича олдинда кетаётибди деб уйлашган булишса
керак, цеч ёцдан мени йуцловчи овоз чицмади. Бир пайт
ёнимга бир куланка кела бошлади. ^арасам Мишел:
' Кягитхона — Истамбул атрофидаги бир район ва сой
помп.
38
— Сенмисан, Чслицуши? Нега якка узи н г судралиб
кетяпсан? — деди.
Упг оёгимнинг болдирига чанднлган румолчани кур-
сатдим.
— >^али уйнаб туриб йицилганимда, оёгимни яралаб
олганимдан бехабарга ухшайсан-а? — дедим.
Мишел ёмон циз эмас эди. ^олимга ачинди.
— Хоцлайсанми, сенга ёрдам цилай?
— ^арцолда, мени опичиб олиш фикринг-ку йуц-
Дир?..
— Табиий, йуц... Иложи йуц-да... Фацат цултицлаб
олишим мумкин, хупми? Бундай эмас... К,улингни елкам-
га цуй... Мацкамроц ушла... Мен цам белингдан ушлаб
оламан... Огригинг пича камаяди... Р^алай, юрганингда
жонинг унча огримаяптими?
Айтганини цилдим. >^ацицатан, а^волим амча енгил
тортди.
— М е р с и 1, Мишел, сен жуда аж ойиб ц и зсан,— де-
дим.
Бир оз горганимиздан сунг Мишел:
— Биласанми, Фарида, бу а^полда юргапимизни ду-
гоналаримиз куришеа, иима деб уйлашади? — деб су-
ради.
— Нима деб уйлашади?
— Фарида з^ам ошиц булибди... Мишелга дардини
айтяпти, д еб уйлашади.
Бирдан тухтадим.
— Гапннг ростм и?— деб сурадпм.
— Албатта...
— Ундай булса, цултигимдан чиц.
Шу буйруцни бера туриб, аскар командиридай жид-
дий туе олдим.
Мишел мени цамон цуйиб гобормай:
— Эски сафсата, — д ед и ,— нацотки шуига цам ишон-
санг?
— Сафсатами, нега?
— 1^излар сенииг цанацалигингни билишмайдими?
— Нима демоцчисан?
— )^еч сенда бундай можаро булиши мумкин эмасли-
гини... Бироп билан юриш э^тимолинг йуцлигини...
— Нега энди?.. Мени хумук деб уйлайсанми?
— Йуц... Хунук демаймап... Аксинча, чиройлисан
цам... Фацат улгудай лацмасан, огзинг буш...

1 Мсрси (тегя!) —ра^мат (фртщузча)


39
— Мени шундай д еб уйлайсанми?
— Менгина эмас, цамма >;ам шупдай д сб уйлай-
ди... Ссвги бобида Чолицуши чинакам гурд дейи-
шади.
Туркчасини аммо унча яхши билмайману, лекин
французчасига гурд дегани осмацовоц, сувцовоц, болцо-
воц маъноларини беради. Кайси бири булса з^ам, ёмон
парса... Зотан, пастак буйим, булиц гавдам билан бу цо-
воцлардан бирига амчагина ухшаб цам кетишим мум-
кин... Шу цолда Чолицушидан кейин меига яна гурд де-
гап лацаб цуйилса куп ёмон булади! Нима цилиб булса
з^ам, одамни шарманда цилувчи бу хавфнинг олдини
олиш керак.
Мишелнинг узидан урганган бир цилицни цилдим —
бошимни слкасига цуйдим, тагдор цилиб юзига царадим,
кейин гамгин кулимсираб:
— Майли, сизлар шундай деб уйлай туринглар,—
дедим.
— Нима деяпсан, Фарида?
Мишел таца-тац тухтади, менга ажабланиб царади.
Мен буйнимни цисиб тасдицладим.
— Аф суски, ш ундай,— дедим. Кейин ёлгонимни
осон роц цазм цилиниши учун бир оц цам уриб цуйдим.
Мишел б у сафар з^айратидан айюцаннос тортиб
ю борди:
— А ж ойиб!.. Ж уда ажойиб, Фарида!.. А ф суски, з^еч
ишонгим келмайди.
Бсчора Мишел севги савдосига шунчалар ишцибоз
эдики, буни бошцаларда сезди дегунча, юраги суюнч-
ларга тулиб кетарди. Фацат узи айтганидек, ишониш-
га, очиц-ошкор севинишга ботинолмасди.
Беадабгарчилик цилиб цуйдим. Номусим учун буни
охирига етказишим керак.
— Ш ундай, Мишел, мен цам бировни яхши кура-
ман, — дедим.
— Фацат яхши курасан холосми, Чолицуши?
— Ш убцасиз, унинг цам майли бор, гранд 1 гурд.
Боя унинг менга айтган гурд сузини мен з^ам олди-
га «катта» сифатини цушиб узига цадя этдиму, «бу
сенсан, сени и г отинг бу» дейшп эсимга келмас эди.
Демак, ёлгоп бошланар-бошланмас узимни тани-
тишга муваффац булибмап, нацадар бахт!
Мишел энди мени зур мецр билан суяб борарди.

1 Гранд (уг;»1к1с) —катта (франиузча).


40
— А й т и б бср, Фарида... А й т и б бер, цандай б у л д и ?
Демак, сем ^ам, а? К^андай ажойиб нарса, а, шундай
эмасми?
— А л б а т т а ажойиб!..
— Ким у?.. Я хш и курган йиг и ти нг ж у д а цам чи-
ройлими?
— Ж у д а чиройли!
— К,аерда курд ипг ? К^андай т ан и шд ин г ?

— Бас, куп ялимт ира ве рма .


Узим цам я л и н т и р м а й и н д еб у л и б т у р и б ма н. Л е к и н
нимами т у к иб гапираман? А на ш уи и с и н и б и лм айман .
С евгили кшиинг б у л г а н д а т о ш и б цоласан, чунки у н и н г
висолиыи эс л ашн инг у зи нацадар цийин, нацадар
цийип...
— Б ул а цол, Фарида... Я ширма... Б у л м а с а мен би-
лан цазиллашибсан- да.
Бирдан шошиб ц ол дим. )^азилми? Х у д о сацласин...
М е н осмацоЕоц ё сувцовоцманми?. . Б у л м а с а шундай
бир ишц савдосини т уцийки, уз инг ц а й р о н цолгин?..
М ишел га севган кишим билан мац тан иш у ч у н ким-
нинг от ини айтсам сизга манзур б у л а д и ? Комрон!. .
— Бул ам б и ла н и шц и б о з л и к цилишамиз...
— Утган йил м ак таб д а ц л и з и д а мен курган сар-
гимтир йигит б у ла нгми ?
— Х у д д и уша...
— О, цандай ч иройли, а!
Мен сизга айтдим- ку, М и ш е л севиш у ч у н я р ат и лг а н
циз эди... Комроп шу маз^алгача ма к та б га икки ё уч
марта келгандир... Мишел , жигар циди д и м о г и г а урган
м у шу к сингари, ёш йиг ит нинг ц и д и н и б и л и б д а р р ов
д а цл и з г а югуриб чио дани, бизни п о йл а г а н и цизиц
эмасми ахир?
Юл д уз л ар чицди. Куз кириб ц ол г а н и г а царамай,
цаво одам д имо г иг а эким б у й л ар и ни у р и б т у р га н ёз
цавосига ухшарди.
Вужуд им б у т у п о г и р л и г и б ила н М и ш е л е л к а си г а
тушди, сочларимиз, б е т ла р им и з б и р - б и р и м и з н и к и г а
ёпишди. Мен у з и м т у циг а н а фсо нан и ц ик оя ц ил а
б ошл ад им.
— Бундан з^ам ч и р о й л и р о ц кеча эди, — д е д и м . —
Э шик о л д ид а ги о д а м л а р д а н у з о к р оц ц а кетдик... Мен о л-
динда, б у л а м икки-уч о д п м орцада... У м е н г а а ж о й и б нар-
салар сузларди. А м м о нимала р с у з л а г а н и н и т а к р о р л а -
майман. Чунки хоцламайман.. . Чиг ирт к ала р б ир ам чирил-
41
лашдики... Юрдик, юрдик... Ой ёкдусида х,овузга ай-
ланган м а й д о н л ар д ан д арах тл ар о рас ид аги цоронги
жо йл ар га кириб кетамиз. Кейин яна о й д ин майдо нл ар-
га чицамиз... Бир озд ан су нг тагин ц ор о н ги л ик ка шун-
гиймиз.
— Богинглар мунча у з у н экан, Фарида?
Х а т о цилиб цуйишдан ж у да цурцаман.
— Йуц, у нч а у з у н эмасу, у зимиз се кин- секин юр-
дик-да. .. — дедим, кейин цикоямнинг у ёгини а й т д и м , —
А х и р и й улим из о х и ри г а цам келди... Б огнин г этагида
цушним изн инг д е в ор и га о си л и б тушган кат так он чинор
бор. Ушанинг тагига к ел иб тухтадик. М е н оёцларим-
нинг у чи да туриб, у з и м н и цушнимизнинг б ог ига цара-
ётганга солдим... У ц у л ла р ин и ишцайди... Бир нима
цилмоцчи... Л е к и н юраги бетламайди...
— Орцангни цилиб т ур ган булсанг... Бу нарсаларни
цандай курдинг.
— Б у л а мн и нг сояси д св ор га т уш иб турувди-да...
Шундан...
Рол имн и ж у да яхши уйнаёт ган б у лс а м керакки, га-
пириб т у р иб титрар, овозим бугизимга т и ц и л и б цолар,
к у зл а ри мг а ёш келар эди...
— Кейин нима б у лд и , Фарида, кейин?
— Кейин холаваччам б ирд ан б и л а к л а р и м н и уш-
лади...
— Вой, цандай ажойиб-а!.. Кейин-чи?
— Кейин... у ёгини билмайман...
— Э, ж у д а цизиц ж о й да т ух т ат и б цуйдинг-да...
— Кейин д а ра х т д а н бир цуш шарпа келди... Ж у д а
ё м о н цуш экан... 1^урциб цочиб кетдик...
О р т и ц куз ё шл ари мни т ут о лмас, б ош им н и Ми ше л -
нинг куксига цуйи б о либ, пиц-пиц йиглар эдим... Бу ¡ л и т
цанча чузилар экан, билмайман... Хайрият, й у ц б у л и б кет-
ганимиз ни ахийри сезишди... Бацириб-чацириб б изни
и з л а й бошл ад ила р. М и ш е л у л а р г а овоз цилди.
— Кетяпмиз, л е к и н тез ю р о л м а я п м и з , — д еди. — Чо-
л и ц у ш и н и н г о ёг и л а т ебди...
Яша, Мишел! .. Ме н з$ам х у д д и шунинг у ч у н йигла-
япман... Э н д и т ез р о ц ю риб кетишимиз мумки н.
Уша кеча з^амма у х л а г а н д а н кейин цам у р н я м д а
йиг лаб ётдим. Л е к и н шуни сиг а аминманки, б у сафар
ё шл а р роль т у ф а й л и эмас, уэ-З'зимга ачинганим т уф ай-
л и т у к и л м о ц д а эди. М о до м и к и, д у г о н а л а р и м г а узим-
нинг гурд з м а с л и г и м н и и с б о т этиш уч у н б и тт а ёл гон
т у ци шг а царор б ерг ан эканман, д\-нёда б ошца ода м
42
то пи л ма га н де к , нега э н д и б ул а мни, д у н ё н и н г з^еч ж иним
с у йм ай д иг а н инсони б у л г а н К о мр он н и т и л г а о л д и м?
Э р т а л а б уй го на р- у йг о н ма с М и ш ел н и ц у л и д а н у ш л а б
бир чстга тортаману, к е ч ц у р ун ги г ап л а р и м н и н г ц аммаси
ё л г о н л и г и н и айтаман, д е б к у н гл и мг а т у г и б цуйдим.
Ле к и н , нетайки, э р т а л а б у й г о н г а н и м д а жа^ ли м
тарцалган, х и ж о л а т п а з л и г и м з^ам мени т ар к этган эди.
М е н г а цар м ац ал г ид ан бошкача куз б и л а н цараб,
касал б о л а г а цилинадиган му ом а ла н и ц и л а б ош л аг ан
М и ш е л г а цацицатни айтишга б от ина о л м а д и м .
М е н и н г гагшм с е ки н- сс кин д у г о н а л а р и м орас ига
тарца лд и. Мишел у л а р г а цаттиц т а йи н л а г а н б у л с а
керак, цеч ким менга б у гапнинг учини чицармасди. Фа-
цат царашларидан, к у л и ш л а р и д а н ним а д е м о ц ч и экан-
л и к л а р и н и б и ли б т ур ард им. Бу нарса м е н д а г ал а ти г у ру р
т у гдир ард и. Шухлигимми, я ра м а с л и г и м н и бир неча вацт-
гача ташлашга мажбу р б у л д и м . Э н д и цар ким ме н га бу-
л а син и яхши куриб цол ган циз, деб царар эди... Шундай
б у л г а н д а н кейин кап-катта цизнинг г у д а к б о л а сингари
цатлаб, сакраб уйнаши, я ра м а с л и к л а р ц и ли ш и ж у д а з^ам
ярашмаган нарса-да!
А ф с у с к и , сут билан кирган жон б и л а н чицади, д е й-
дилар. К е чцу рун лар и о х и р г и т а н а ф ф у с д а М и ш е л н и н г
ц ул иг а осилиб, у н г а янги т уциг ан у й д и р м а л а р и м н и
айтар, шу б ила н б ир га уз им з^ам шайт о н васвасасига
у чи б бор ар эдим.

^ ^

Я на бир саёз^атдан эн ди цайтиб кел ган эдик.


Уша куни М и ш е л нима у ч у н д и р б из б и л а н сайрга
чицмади. У мени эшик да к у т иб олди, ц у л и м д а н ушл аб ,
ме ни б ог н ин г бир бурчи га ю г ур т ир иб о л и б келди.
— Сеига битта ran т о п и б ц у й д и м , — деди. — }^ам
су юн асан , з$ам хафа буласан...
— !!??
— Бу г ун сенинг м а л л а б у л а н г м ак таб га келди! ..

— Ал бат т а, сени й у ц л а б келган-да... К о ш к и й д и сен


цам ме н билап цолган б улсанг.
Ишонгим к елмас эди. М у ц и м р о ц с а баб булмаса,
К о м р о н мени нечун ах тар иб келсин? М и ш е л з^арз^олда
я нгл иш курган б у л с а керак.
Л е к и н шубцамни у з и г а айтмадим. Ё л г о н д а к а м д а н
и шо нга н булиб:
— Йигит к унг ил берган цизини кургани келишидан
цам таб иийр оц нарса б ули ши мумкинми? — дедим.
— Курмаг анингга хафа булд инг , а?
— Ал ба тт а .
Мишел б е т им н и силади.
— Хафа б улма, яна к е л а д и , — д е д и , — м о д о м ик и яхши
курар экан...
— Шубцасиз...
Уша куни кечцурун ОБцатдан су н г Мат ил ьд опа ме-
ни чацирди-да, зар т асма билан бир- бирига богланган
расмли иккита цанд цутичани узатиб:
— Б ул а рн и сенга булан г о либ к е л д и , — деди.
Матильд о па цеч жиним севмайдиган хотин. А м м о
цутичаларни уз ат аё т га ни д а буйнига о с и л и б б ет ла рин и
упишдан у з и м н и зурга у шл а б цолдим.
Демак, М и ш е л хато курмаган. Мен и б у л а м йу цл аб
келган экан. Д у г он а ла р им орасида м е нинг чупчагимга
шубца б ила н царовчилар булса, б у иккита цутичани
кургандан кейин у л а р цам фик рла рин и уз гарт иришг а
мажбур б у ла д и л а р . Нацадар яхши!
^ у т и ч а л а р и м н и н г бири л и к ё р л и ранг-баранг кон-
фетлар, иккинчиси эса зар цог озларга ур ал г ан шоколад-
лар билан т у л а эди. Уч-беш ой илгари булг анд а, б у нар-
саларни энг яцин д у г о н ал а р и мд а н цам зур э?;тиёт б ила н
яширган б у ла р д и м . А м м о уша кеча д ар е т айёрлаш
соатида ц ут ич алар им си нфд а цул да н- цу л га кучиб юрди.
1^излар эса, цар цайсиси уз инсофига цараб, цутича-
дан битта, иккита, ё учтадан конфет олишди.
Баъзилари у з о а д а н тагд ор ишоралар циларди. Мен
уз имни у ял а ё т г а н г а солиб, юзимни четга угирар, ку-
лар эдим. 1^андай яхши-я!
Мишел, афсуски, тагидаги зар ц огозлари курина
бошлаган ц ут ич а ла римни узимга цайтариб бера-
ётиб:
— Бу цутичалар о да т д а келин цизларга б е ри лад ига н
ширинлик цутичаси була ди, Ф а р и д а , — д е б пичирлади.
Узим т уциг ан эртак менга лс)'да цимматга тушди,
л ек ин начора?
Орадап уч кун утди. Имтицон учун бир география
картасини б у я ё т г а н эдим. Менга б у ё ц ч и л и к цеч тугри
келмапди. Унча эпим б улм аган и }гчун ?^ар дам рапглар-
ни бир- бирига арала шт ириб юборар, цулларимга, лаб-
ларимга ранг т ег и з и б олардим.
Уша куни цам шу ацв олд а шплаб т ур г а н и м д а дар-
возабоннинг цизи синфг а кириб, б у л а м мени кургани
к елганини, цозир ц а б у л х о н а д а кут иб т ур гани ни айтди.
Нима ц ил ишимни билмай, к у р с ид а у ти рг ан у ц и г у в ч и -
мизга а л ан гл а б царай б ош ла д им. Бу ^ ал и- цал и эс и мд а .
— Бор, Фарида, картангни цуй, уша ё р д а т у р а в е р -
син... М е ^ м о н н и н г о л д и г а ч и ц , — деди.
Кар т ал а рн и -к у ж о й ид а цол дираман, ж у д а соз...
А м м о м е ^ мо н ни цайси ц иё фа д а кургани чицаман?
Ёнимдаги д уг она м ф ар т у г и н и н г ч ун таг ид ан к ич к ин а
ойнакча чицарди-ю, мени э р м ак цила ёт гандай, ру па-
рамга ц у й и б цуйди.
Юзим билан огзимнинг а ^в оли га м а й м у н л а р й иг л а й -
ди. Х а т ёз ганда ручкани о г зи м га солиш о д а ти м б у л г а -
ни учу н м у й ц а ла м ни ^ам о гз имг а с ол ибм ан. Л а б л а р и м -
да сариц, цизил, кук ра нгл ар й у л - й у л б у л и б ёт а рд и.
Б ул арн и на р у м ол ча б ила н артиб, на сув ва на с о в у н
б ила н ювиб чицаришнинг и л о ж и йу цл иги ни, б у н д а й
ц и лг уд ай булс ам, б у т у н л а й с у рк а б ю б ор и ш и м м у м к и н -
л игини б и ла рд им.
К о м р о н н и н г - к у а^амияти йуг-а, ун и нг о л д и г а ц айс и
а л ф о з д а чицишни хоэ^ласам, Jrma а л ф о з д а чицавера-
ману, л е к и н кел увчининг к и мл и ги н и б и ли б , пиц- пиц ку-
лиш аё тг а н д у г о на л ар и м к у з и д а мен к у н г и л берг ан,
^ ат т о у нашили ш о л д и д а т'урган цизман. Х у д о у з жазо-
сини берс ин!
Й у л ак да н чицаётганда к у зи м тушган о й н а ю р а г и м -
нинг ц аб зия тини бешбаттар о шири б юборди. Шу цадар-
ки, д а ц л и з буш булганда, м у т л а ц о ичкарига к и рм а га н
б у л а р д и м . Нима цилайки, у ер да э^ам ^ ар а к а т и м га
маъно б е ра д иг а н бегона о д а м л а р бор.
Начора, б ула р иш б у лд и . Э ш и кн и ж а д а л о ч д и м у ,
ичкарига у е д а й о т ил иб кирдим. Ко мр он д е ра з а ё н и д а
т икка т ур г а н экан. Тугр и о л д и г а б о р г уд а й б у лс а м , ким
б и ла ди, б ал к и цул о ли ш и б куришишга тугр.и к е л ар ;
б у л а м н и н г х от ин л ар н ик и га у х ша ш тоза, ч и р о й л и ц ул и-
ни кир ц у л и м и и н г ранглари б ила н расво ц или б цуйи-
шим мумкин.
Ку зим с т о л у с т и да яна зар тас мала р б и л а н б и р - б и -
рига б ог л а н г а н пакетларга т ушди. Бул ар м е н г а экан-
л иг ин и т у ш у н д и м . Э н д и шовцин кут ар масд ан ц у л ла -
римдаги, л а б л а ри м да г и б у ё ц л а р н и ёш б о л а т е н т а к л и г и
пардаси о ст иг а яширишдан б ошц а чора ц ол м а г а н эди.
I^opa ф а р т у г им н ин г э та к ла ри н и ушлаб, п а к е т л а р о л д и ­
да чир ой ли, у з у н бир ре вера нс цилдим. Шу н да б а р м о ц -
л а ри м н и бир оз б у лс а цам эт акл арим б ил а н я ш и р и т
и м к о н и н и эсдан ч ицар мад им; кейин п а к е т л ар г а б и р
45
цатор х,ароратли упишлар юбориб, шу бацонада лабла-
римнинг б у ё ц л а р и н п цам бирму нча беркитдим.
Комрон к у л и б ёнимга келди. Унга цам бир оз илти-
фот цилиш керак эди.
— Ж у д а катта и л т и ф о т д а б ул иб с из , Ко мр он б е й
а ф а н д и м , — д е д и м , — Гарчи шокол адл ар, к он фе т ла р ци-
личим цацци б у л с а цамки, одам бир оз х иж о л а т тор-
тар экам... Илга риг и кунги цутичада бир х и л конфе т бор
эди. Х у д о хо?$ласа, ушал ар нинг о п а- синги лл ари шу цу-
тичалардан чициб цолса ажаб эмас... Ле к ин х,аци-
ций таърифига имкон йуц. О д а м у л а р ни огиз да эрит-
ганда, юраги цам бирга эрир экан.
Комрон:
— Бу сафар яна цам ц имма тл ир оц нарса топарсап,
д с б у й ла н ма н, Фарида, — деди.
Ясама б ир шошцинлик, са б рс из л ик била н у курсат-
гап цутичапи очдим. Ичидан иккита зар цог озли кнтиб
чиеди. Б у л а р ма в лу д б айр а мл а ри д а кичик бодала; ,та
цадя к и ли над иган расмли эртаклар цабклидаги нарса-
лар эди. Б ул а м мен .\сч англай олмаган бир сабаб би-
лан калака цилмоцчп б ул г ан б у л с а керак. Шу ипя тд а
б у ерга ов ора б у л и б келп;: 1 И чиндан цам уят... Нима
цилай, ё таъзирпнп бериб цуйсаммикан? Э^анронмап,
аммо у з и м н и т ут о лма д им. Б уё к д и л а б л а ри м га сира
ярашмаган бир ж идд ия т билан:
— Хга д ял а р н и н г цаммаси учу п ташаккур б и л д и р к т
керак, — д едп м. — Ижозат бсрсапгиз, ензга кичик бир
ого.^лантириш цилсам... бVIр иеча йил аввал сиз х,ам ёш
б о л а эдингиз... л е к ин уша вацтда цам жиддиятинг пз,
огир лиг инги з била н катта о да м ла р га ух шар ди нгиз у,
^арцол да б о л а эдингиз, шундай эмасми? Х у д о г а шукур,
сиз й и л да н- йи л га усяпсиз, расмли роман цацрамонла-
рига ухшаш йигит б у л и б бор япсиз у, мен нима уч у н
д ои м о с р и м д а цотиб турибман.
Ко м ро н ^айр ат б ила н к у з л а р и к и олайтнрди.
— Пардон, Фарида, а н г л а м а д и м , — деди.
— А н г л а м а й д и г а н цеч нарса йуц. Сиз катта б у ля п -
сизу, нега мен « О л т и н к у т у б х о н а » эр так лар ини уц ий -
диган гудак ц о л д а цоляпман? Нега мен у н беш ёшга
кириб ц ол ган цизга цили над иган м у о м ал а га л о й и ц
булмаяпман?
Ко мр он ц ам он юзимга т а а ж ж у б л а н и б царарди.
— Яна анг лам ади м, Фарида?
Унииг англамаганига а ж а б л ан и б е л ка л а р и мн и цис-
дим, л а б л а р и м н и бурдим. Л е кин , тугриси, нима демок,-
чи б ул г ан им н и уз им цам т уш ун м а с д и м . К,илмишимга
п у ша ймо н еяр, цочиб кетиш пайини из лар эдим.
Энд и асабий царакат б ила н иккинчи цутича-
п и !и' ипипи уздим. Б ун дан я на уша. х и л к о н ф е т л а р
чыкди.
К омр он з^амон бир расмият билам са л эгилди.
— Сиз га б уйиг а етиб цол ган циздай м у о м а л а цилиш
кор ак лиг ини огзимгиздан эшит и пшм м е н и н и ^ о я т д а
бахтиёр' цилди, Фарида, — дсди. — К пт о б ч а л а р учу н
спадам у з р сураш ксрак, д с б уй ла м ай ма н , чунки бу ки-
т о бч алар з^азилдан бошца марса э м а с л и г и н и к о н ф е т л а р
курсатди. Мацсад сизга китоб кел ти ришги ма б у лг а н д а ,
бо.ч сиз айтган р о ма и ла р д а н т а пл а б кел тп рга п б у л а р -
дпм.
К омр оп минг Оу ифодаси, б у сузлари, албатта. ,%азил
эдп. Шундай б у л с а цам, у н и н г о л д и м д а т у р и б айтган
б у сузлари, бу овозлари монга ёциб т ушди.
Ж а в об беришга мажбу р б у л м а с л и к у ч у м ц у л л а р и м -
пи д у о у циё тган кишидай б ир- бири га ц ов ушти рпб , чу-
к,ур цайратга тушган одам р о л и н и у й н а й б ош л ад и м. У
гапириб б ул г ан д ан кейин юзиг а царадим; к у з л а р и м г а
тушган с оч л ари мни бош цара кат и била н с и л к иб :
— Нима деганингизни эшит мадим. К о н ф е т б и ра м
яхши эканки... Х у л ла с и, б у л а р н и куриб, ярашдик. В ас­
салом. Ку п рацмат, К о м р о н б с й , — дсдим.
Гапими эшитмай ц ол ган им учун таъби т и р р и ц б у л -
гапга ухшадн, л е к и н буни с е з д и р м а с л и к к а т ир и ш д и ,
бир тин олди- ю, ясама с о в у ц ц о н л и к б ила н:
— Нима цам дердик, агар б ол а л а р з^адяси з^ушин-
гизга ёк,маса, б унд а н кейин катта о д а м л а р г а т у г р и ке-
ладиган нарсалар билан кургани келамиз, — деди.
Мен энди фацат к о н ф е т л а р и м б и ла н о в о р а да й
куринар, жавоцир самдицчами т о мо ша ц и л а ё т г а н д е к
ц ут ич алар га с у цл а ни б царар, ичидаги ш и р и н л и к л а р н и
олиб, ра смл и газета б ет ига терар, териб тур иб , уз и мч а
б у л а р - б у л м а с нарсаларни гапирар эдим:
— Б ул а рн и ейиш цам бир санъат, Ко м р о н . Та ги н
б у санъатни камина о ж и за л ар и кашф этди. 1^ара, ма-
салам, м ан а шу саригини ц и зи лид ан о л д и н есанг, з^еч
цандай зарар курмайсап, шундай эмасми? Л е ки н , м ин г
афсус! Ч у н ки цизили цам ж у д а ширин, и нн айк ейи н, б и р
оз н о рд о н з^ам. Буни аввал есанг, саригининг н о з и к лаз-
затига, шо и ро н а б уйиг а жабр булади. Оз$, ж он и м к о н ­
ф ет ла р!

47
К о н ф ет н и нг бир д о н ас ин и о л и б л а б л а р и м г а келтир-
дим. 1^уш б ол а с и н и эркалаганига ухшаш, к онфе тни си-
л а б т ур и б у б ила н гаплашар эдим.
Бул ам ц ул и ни узатди.
— Уни менга бер-а, Фарида, — деди.
Унга галати цилиб царадим.
— Нега энди?
— Ейман...
— Кут ич ани о лд и н г д а очиб катта хато ц ил и бм и зу
О л и б келган нарсаларингни у з и н г е й д и г а н булсанг, иши-
миз тоза...
— Фацат шуни бер...
Чиндан цам бу нима деган ran? Биров огзига солган
нарсадан жирканмагач... Нималар миямга келмади.
^ а р ц о л д а бир дацица шошиб у й л а н и б цолган булсам
керак, б у л а м бирдан ц ул ини узатиб, конфетни бармоц-
л арим дан ю л и б о лмоцчи булди. Л е к и н мен чаццонрок
царакат цилдим. Конфетни о гз и мд а беркитиб, у н г а ти-
л и м ни чицардим.
— Сиз нинг б унаца цул югуртириш о да ти нг из йуц эди
шекилли, цандай б^лди? — д еб цазилл ашдим. — Шош-
манг, мен сизга б унд а й ажо йиб к он фе т ни нг цандай ейи-
лишини курсатай, кейин б илг анин гиз ни цилинг.
Бо шимни бир оз орцага ташлаб, яна т ил и м н и чицар-
дим, к он фе т ни т ил и м у с ти га цуйдим. У секин-секин эри-
ган сари к ал л амн и икки т омо нг а тебратар, т и л им буш
бу лм аг ан и учун, конфе т л аз з ат инин г ажойиб лиг ини цул
э^аракатлари билан б и л д ир а р эдим.
Бул ам шу цадар галати бир цайрат била н огзимга
т и к и л и б цолдики, у з им ни т у т о л м а й к у л а б ош ла д им
Кейин я на у зимни босиб, цутини унга узатдим.
— Э н д и керакли нарсани у р га ни б олг анинг из учун
б ит та к он фе т цадя ц и л а м а н , — дедим.
Ко м р о н ^ аз ил аралаш цилиб цутини иргитди.
— Хо цл а ма й ма н, цаммаси у зинг га цолсин, — деди,
— Бу н ин г учун цам куп рацмат.
Ур т а м и з д а гапириладига н ran д е я р л и цолмаган
эди. О д о б юзасидан у й д а г и л а р н п н г со г- сал омат лик лари-
ни сураб, у л а р г а са лом айтганимдан су нг цутичаларни
ц у л т п г им г а цисдиму, чицишга тайё рл анд им.
Бирдан д а ц л и з ёпидаги х онад а пастак шарпа эши-
тилди. М у ш у к сингари ц ул оц л а р и м н и д и кк а йт и рп б тур-
дим.
Мак т аб лав цал ари ва карталар о сиб ц уйи ла д иг а н бу
х о н ан и н г эшиг и бир оз аввал очилган эди. К ейин лавца-
48
л ар д ан бирин инг йиц ил г ан иг а ухшаш б ир т овуш эши-
тилди. )^озир цам у рт ада ги о й н а л и эшик о р ц ас и да сич-
цон т ицирида н фарц ц и л м ай д иг ан бир товуш, ц аракат
б ор л и ги с е з и л иб турарди.
Бу-ламга б и лд и р ма с д а н эшикка разм с о л ди м , о, нима-
ларни курдим! Х ир а о йна орц аси да к аттакон бош сояси...
Д а р ц о л сирга т у ш у н д и м — М и ш е л эди у. Бирон картага
эц тиё ж т у ш л г а н и н и л ацм а м у р а б б и я г а айтгану, д а ц л и з
ёнидаги б у х онадан б изни п о йл а га н и келган.
Соя йуцолди. Л е к и н ойна т агидаги калит тещигид ан
у циз б изга цараб т у р га ни шубцасиз эди. Нима цили шим
керак? Комрон и кка лам из б и р- б ир и ми з га к унг ил цуйган
кишилар б улг аним из учу н у б изд ан бошцача нарсалар-
ни кутар эди. Буламга: « Бо р энди, х у д о й у л ин г ни очиц
цилсин, уйд аг ил а рг а са ло м айт», д е б ап и л- т ап и л эшикдан
чициб кетсам, сирни т у ш у н и б цолади, й у л а к д а б ош и м ни
ц у л л а р и орасига о л и б сицади-да, со чл а ри мн и т уз г и т и б :
« Х у п менга цангома айтган э к а н с а н - д а ? ! » д е б к ул а ди .
Бу цурцув уша о н д а менга ц у в л и к йу ли н и очиб берд и.
Яхши нарса эмас царцолда, л е к и н начора? М о д о м и к и
ро лни уйнай бошлаган эканмиз, э н д и у н и о хиригача у й -
нашимиз керак.
М и ш е л цам мактабдаги д у г о н а л а р и м н и н г к у п ч и ли г и
сингари т уркча б и л м ас эди. Шун инг у чу н цар цанд ай
сафс ат ад ан цадиксирашга у р и н йу ц эди. Ишцилиб,
овоз, царакатлар о шиц- маъшуцлар царакатига у х ш а с а
бас...
— Э си мд ан чицишига сал ц ол иб ди , — д е д и м К о мр он -
га, — энагангнинг невараси ч о рб огда мид и?
Энаг анин г невараси неча й и л л а р д а н бери ч орб о гд а
юриб усган етим б о л а эди.
Ко м ро н саволимга цайрон булди...
— Ал бат т а , чорбогда... 1^аёцца кетарди? — деди.
— Албатта... Биламан... Фацат... 1^айдам, узим... Шу
б о л а ни бирам яхши кураманки...
Бул ам кулимсиради.
— Бу яна нимаси? — деди, — Юзига цайр или б цара-
ганинг цам йуц эди- ку бсчоранинг...
Галатп G;;p царакат б илан:
— Юзига царамаганим н им ани ис бо т цилади, яхши
к урмаганимнимп? — дедим.
— Бу цандай т ент акл ик?
— )^а, мен у б о л а н и шу цадар яхши кураманки...
— Ме н «яхши к ур а ма н» су з ин и « Г у л тутган а ё л »
р о л и н и уйнаган артист царакати билан б у й н и м н и бу-
4 - 1049 49
киб, ц у л л а р и м н и кук симд а цовуштирган ц о л д а айтдим,
куз цирим била н эса эшикка разм солдим.
Ми ше л о л т и огиз туркча суз билса, б у л а р п и н г учтаси
м у т л а ц о «яхши курмоц, севги, савдо» каби с у зл ар б ули -
ши керак. М а б о д о шу т ах ми н и м д а янглишган т ацдирим-
да )$ам, у б у су зл а рн и л у га тд а н то пиб ола р ёки « ях ши
кура манк и» с узин инг нацадар «да^ шат ли» маъноси бор-
лигини т уркча б и ла диг ан цар цандай ода мда н с у ра б ола
б ил а р эдн. Бу м ас ал ада фацат М иш ел ниг ина эмас, Ком-
ро пн и цам наз арда тутиш зарур эди. Бу иккинчп сиёсат-
ни ^арх,олда у д д а ц и ло лмага н б ул с ам керак.
Ко мрон с у зл а р и м г а >$ам, цили цл ар имга цам кулиб:
— Бу ш а мо л цаердан эсди бирдапига, Фарида? —
деди.
Каердап эсса эсаверсин. >^озир цараб т ур ади ган пайт-
ми? }^амоп бояги царо рат б илан:
— Начора, шундай... Яхши кураман, вассалом, — де-
дим. — Мс н га суз бер... Уйга б ор г ан и нг д а ана шу боёциш
б о л а г а м е нипг но ми мд ан су венир 1 урнида... Сув енир ур-
нида... Бил дингми, су венир д 'амур “ урнида.
Э наг анин г неварасига э л т и б бер деб, М и ш е л н и н г ку-
зи да Ко мр он га бир нарсалар бсргим келарди. Фацат
ч ун т акл ар имд ан, аксига олиб, ту р ма к ла н га н цог озла рд ан
бошца нарса ч ицмади; мен б у ц ог озла рни к еч ц ур унги
д а р е т айёрлаш п а й т ла р ид а м у др а б у ти рад иг ан мураб-
бия га отиш у ч у н т у р м а к л а б цуйг ан эдим. Л е к и н чорасиз-
л п к б унд ам цам я х широ ц бир нарсани к у нг л и м г а солди.
Ко мр он н и б ирд а ниг а ц у л л а р и д а н ушл ад им, цучогига
ташл анад иган бир вазиятни олд им- да:
— Уша б о л а ни м е н ин г у ч у н цучогингга о л а с а н , —
д е д и м . — Бет ларидан, к у з л ар и да н цайта-цайта упасан,
уцдингми?. . Ваъда берасанми-а?..
Ко м ро н б ила н цучо цлашга нда й турардик. Нафасла-
римиз б и р - б ир и ми з ни к и б ил а н аралашиб борарди. )^еч
нарсадан хаб ари йуц б у л а м б у цароратга т у шу н ол ма с ,
цайрат пд ан ц у т у л а о л м а с эди.
Роль му ва фф ац ия т б ила н у й н аб б ули нди . Э н д и парда
т уш еа б уларди. К о м р о н ни нг ц у л л ар и ни ц уй и б ю бо ри б,
зз гин бир циёфад а у з и м н и ташцарига отдим. М и ш е л йу-
л а к д а о рц амд а н стиб к е л и б б у й н и мг а о сил ад и, д е б уй-
лардим. А т р о ф н и н г ж и м ж и т ли г ин и б и ли б т ух т а д и м , ор-

1 С у в е н и р (50шс1ш) — эсдалик, х,лдя (ф р а н ц у з ч а ).


2 I. а Н1 о и г е — ссвги. Я о и V с п I г (I ’ а ш о г с — севги эсда-
ЛИ1И.
50
цамга цайгиб, л авцалар х о на с и н и н г эшиги о лд иг а кел-
дим. Ичкаридан шарпа цам, овоз >>ам эши ти л ма г ап и
учун эшикни очишдан у з им ни т у т и б ц о л о л м а д и м . Нима-
ларни курмай! О н да - с о н д а б и зг а м у з и к а дарси б е рг а ни
келадитан цари Касав-е эм асми бу? ^ а л т и р о ц о ё ц л а р и
билан бир т а б у р ет ка г а чициб о либ, шкаф у с т и да н н о т а
д афтари цидиряпти...
Тфу, х уд о жазоингми б ерсин! Миш е л д еб ваз^имата
тушибман, Ко мр он о л д и д а у з и м н и б е к о р г а ш ар маид а
цилибма.ч-а!
Бсзгак т ут г ан одамдай ю з и м н и н г у т б у л и б ё нгани ип
цис этдим. Синфга кдйткш у р н и г а б о к к а чициб кет дим.
У ерда чашма жумрагини очиб, о ст ит а б ош им н и т у т д и м .
В у ж у д и м д а оло в у>арорати б ил а н б ир га т ит роц ^ам
бор эди. Чашма сунлари со ч ла ри м да н , юзпмд ан оциб,
к уйл а гим ичига кириб борар, мен эсам:
« Се в ги деган нарсаникт р о л и о д а м ни шу кадар ён-
д ириб титратса, ким билади, у н инт уз и цандай э кан? »
д еб уйлардим...
* * *
Уша йил Ко м р он мактабга бир неча бор цатнад;:.
Шунч алик куп келдики, ашик х,ар сафар о чи л га нд а м с и и
даэ^лизга чациргани к ел ишаёт га нда й т у ю л и б , юрагим у й -
най б ошл ар эди. У мента кел ти рт ан ш ок ол а дл а р , пирож-
ноелар, пасталар билан б у ту н синф таъ.минлапиб т урдм,
десам булади.
О ч к у з л и к д а х,ам т ир иш цо цл иг и цадар маш.^ур б у л т а н
с и н ф д ош ла р им д ан Мари П ир л а н т а ж ия н цанд- цурсла-
римни о п п о ц йирик т ишл ари о р а с и д а г а ж ир л ат и б е йди-
да, я шири шн ииг эпини ц ил ол ма та н :цасад билан:
— Жи т арс ух т ант ки шундай а жо йиб н а рсал ар к ел ти р-
тапдан кейин, у зинт з^ам роса ж ит ари дан у р и б с а н - д а , —
дейди.
А ф с у с, б у мо жа ро ж он имг а т ег а бошлади. Баъзида
уз и мч а у й л а н и б кётаман: ran ташувчи б о л а н и н г о гз и ни
ёниш у ч у н к е л ти рил аёт ган б у на р са л ар ни д у г о н а л а р и м т а
бошцача цилиб курсатишим з^аёсизлик эмасми? Иннай-
кейин, Ко м ро н нега эиди ма к та б га шунча тез к е л и б т у -
рибди? >^ар сафар «Шу т о м о н л а р д а т ур а ди т ан б ир ка са л
у р т о т и м н и кургани к ел иб эдим-да. Тацсин б ог и д а бир он
машц э ши тп б кетап деб эдим-да...» каби саоа бл ар кур-
сатади.
Бошца бир кун \ем нарса су рамасам цам:
- О т о ч я и и г Н’.чиоптошида б и р K a . u v « ’ 1' -

риб келяпман... О т а м у кишини куп яхши к у р а р д и , —
деди.
Уз и мн и т у т о л м а с д а н бирд аниг а з^амла цилиб:
— О т и нима? Нима иш цилади? А д р е с и цандай? —
д еди м.
Бул ам шошиб цолди. Шу даражад а шошдики, бирон-
та ёл г он исм, ё л г о н адрес з^ам т илига келмади. Рангдан
рангга кириб, к у л и б туриб:
— Нима циласан сураб? Сени нимаси цизицтира-
ди? — каби с у зл а р билан мени алдашга т утинди.
Бу нд а муз^им б ир масала бордай:
— Ке лас и э^афта б о шл а р и да б ор и б х о л а м д а н сурай-
м а н , — дедим.
К о м р о н б у гапимни эшитиб, б ешбаттар цизариб
кетди.
— Зинз^ор су рай курма! Он амга огзингдан чицарма!..
У киши б и ла н кури шишимни з$еч хоз^ламайди, — д е б ёл-
вора бошлади.
Заз^арли чаён, мени з^еч а л да й олмайсан... С е н и нг юра-
гингда н и м а ла р б ор л и ги ни биламан.
Разаб б и л а н у р н им д а н т ур ди м, у з у р л и к б и л а н ушла-
моцчи бу лг а н ц у л л а р и м н и ч ун такл ар имг а яширдим.
— На о т а н г и з н и н г д у с т л а р и ва на у з и н г и з н и н г д уст -
л арин гиз ме ни цизйцтиради, д е б уйласангиз, х ат о цила-
сиз... У р и нс и з л а ц м а л и к цилд им холос, — д е д и м у , ташца-
рига чициб кетдим.

* * н<

Уша к у нд ан кейин Комрон з^ар сафар мак таб га кел-


гаида т у р л и х и л бацоналар цилиб, о л д и г а чицишдан бош
т орт д им. )^ар сафар о л и б келган ц ут ич а ла р ин и синф-
да, ё б ог д а й и р т иб очадиган, и чи да г ил а рини нг бир дона-
сига з^ам ц ул у р ма й, б о л ал а р ус т иг а сочиб ю бо ра д иг а н
бу лд и м.
^ а ц и ц а т о йд ай равшан эди. Бахтиёр т у л м у т л а ц о шу
а т р о ф л а р д а т у р и ш и керак. Уша кечадан кейин, албатта,
пи санд ал ари ш у н да й булган. Бул ам т ез -тез у н и ки г а бо-
ради, шу орад а ме ни з^ам й у ^ а б туради.
Хозу^аган а х л о ц с и з л и к л а р и н и цилишаверсин... М ен га
нима, фацат икки у р т а д а мени уй и нч о ц ц ил иш ла ри жон
т ом и р и м н и су гур ард и. Шу нарса эс имга т у ш д и д ег у нч а
б ада нимни ут о ла р, ал ам им д ан йиг л аб ю б о р м а с л и к уч у н
л а б л а р и м н и т и ш л а б цонатар эдим.
Н а р и м о н н и н г цаерда тур ишини у й д а г и л а р д а н сураб
52
б и ли б олиш цеч ran эмас, л е к и н б у х о т и н н и н г отини т пл-
га олиш мен учу н чидаб б у л м а й д и г а н нарсадай т у ю -
ларди.
Дам олиш к у нл а ри нинг бирида у й г а борган эдим,
ме цмо н ла р да н бири Нажмияга:
— Илгари купи Наримондан хат о л д им , ж уда б а х т л и
э м и ш , — д е б цолди.
Кичкина л айчапи ц ов уз да ч у м и лт и рг ан и о ли б чициб
кетаётгам эдим. Шу с у зл арн и э ш и т д и м у , эшмк о л д и д а
тух т ад им, ерга чуккалаб кучукчани ц уч о ги мд ан секин цу-
йиб юбордим.
Бахтиер т у л ^ацида бир нарса сураш фикрим й у ц
эди, л е к и н цу л ог имг а биров пахта т ициб цуйи бд ими?
М е цм о н цамон сузларди.
— Э р и д а н ж у д а х ур са нд га у х ша й ди , бечора бу г а л
зора б а х тл и булса...
Нажмия одам овозини т ак р о рл а й д и г а н цаммом гум-
базига у хшаб:
— )^а, ца. Бу гал зора б а х тл и б у л с а бечора, — д е б,
м е ц мо н н ин г с у зл а ри н и т акрорл ад и- ю, ацмоцона б и р
тарзда гапга х от има берди.
Чорасиз бир за рур ат бошимга тушди. )^азил-мутойи-
ба цилиб:
— Х о н и м афанди яна эрга т е г д ил а рм и ? — д е б сура-
дим.
— 1^айси х оним афанди?
— С из г а хат ёзган хоним. На ри м он хоним.
М ец м о н у р н и г а Нажмия жав об берд и:
— Вой, х абаринг йуцми? 1^ачонларию... На ри м он
б итта и нжен ерг а теккан... Беш- олт и о йд ан бери эр и
билан И з ми р да туради...
« Б у гал зора б а хт ли булса, бечора...» деган т и л ак н и
мен цам учинчи марта такрорлаб, кучукчани цучокимга
олд иму , ташцарига пир ил лаб чициб кетдим. Л е к и н х,о-
вузга б ор м ад и м: четанлар, 6 of т у с и ц ла р и ус ти да н сак-
раб утиб, 6 of а тр офид а гир айлана б ошладим.

* * *
Уша ёз саёцатга чицдим. Узоцца эмас, Тацирдогига...
Маълу.мки, х у д о мснга х о ла л ар д ан м у л р о ц нарса берма-
ган. Ш ул а р д ан бири хам Тацирдогида. Э р и А з и з поччам
хо ла мг а у й л а н г а нд а н бери уша ерда дех,цончилпк кила-
ди. М у ж г о н деган мепдан уч ёш катта цизлари цам бор.
^ а р и п д о ш л а р и м н и п г б о л а ла рп ичида цамма сид ан куп-
роц ушан и яхши кураман.
53
Му ж го н х у п у к циз. Л е к и н мен бунга парво ц илмай-
ман. О р а м и з д а уч ёш фарц б у ли ш и г а царамай, ме н ун и
ё ш л иг им д ан бери катта опам у р н и д а куриб, у р г ан и б
цолганман. )^,озир фарцимиз ж у д а камайиб цолган б ул-
са цам, ц ам о н уига аввалгидай цараб « оп а» д еб гапира-
ман.
М у ж г о н опам м е нинг т амом аксим. М е н цанчалик
шух, цанчалик олов булсам, у шунчалик огир, вазмин.
Б ун инг у с ти га сад зугми цам бор. Х оц ла га н ин и цилди-
радиган б и т т а шунинг у зи десам булади. Баъзан наси-
^ а тл ари га парво цилмай, х о ци шлар ига царши чицсам
цамки, яна б уй с ун иш га т уг ри келади. Нега? Узим цам
>;айронман. Од а м б ол аси бировни яхши куриш цалока-
тига уч рад ими, тамом, у шан га цул б у л и б цолади.
М у ж г о н О й ш а ходам б ил а н бирга нсча й ил д а бир
марта И с т а м б у л г а келар, бир неча цафта ч ор б ог да цо-
дар, ё б ошца х о да д а р и м ни к ид а ме ^мо н б у да р эди.
Уша ёз Т а ц и р д о ш д а н ме ни чацириб хат кедди. О й ш а
х о д а м Б ас и ма х ода мга ёзган хатида: « Сизд ап- к у. уми-
д и м йуг-а, л е к и н Фаридани ёзги каникулида, албатта,
юборс ангиз, >;еч булмаса, икки ойгина т у р и б кетса, кута-
миз. Б ил аси з- ку, биз цам хо ла м из . Келмаса, поччаси
цам, мен ^ам, М уж г он цам ж у д а цаттиц х аф а б ул а миз » ,
дебди.
Б ас има х о л а м билан Нажмия Т ац ирд ог ини д у н ё н и н г
бир б у рч а г и д а д е б цисо блаша р, о л и с ю л д у з л а р г а цара-
гандай к у з л а р и ни су зишиб: « Б у лм а га н r an ! Шунча
жойга цандай б ор и б б у л а д и ? » д е б вацима цилишарди.
М е н ясама б и р ц урм ат б и л а н з^узурларида э гили б:
— И ж о з а т б ерсаларингиз, у ернинг б о р и б б у лм а йд и -
ган жой э ма сл иг ин и ис б от цилиш зацматини б у й н и мг а
о л с а м , — д еди м.
Д у г о н а л а р и м орасида ёзги к аник ул к у н л а р и д а оила-
л ари б и ла н б ирга саёцатга ч ицадиганлар ва цайтгандан
кейин б и зг а огиз к у п и р т ир и б м ац т ан ади ганл ар б уларди.
Демак, м а к т аб о чилганда б изга цам м у н д о ц цадни кута-
риб гапириш имкони туг ила ди.
Б у л т у р г и севги савдосига б у й и л саёцат х,икояси цу-
шидса б ор ми, ажойиб д а б д а б а будар эди. К^ани энди
мен цам п о р т ф е л и м н и ц ул и мг а олсаму, р о м а н л а р д а
ёз ил ган а ме р и к а л и к цизлар сингари якка у з и м кемага
т у ш и б ж у н а б цолсам. Л е к и н х о л а л а р и м б у о р з у м н и ва-
^ има ли ч и н ц ир и ц б ила н царшилаб, ёнимга б и тт а одам
о лм а сд а н й у л г а чицишимга рози б у л м а д и л а р . Шунда
^ам: « 1^оронгида панжарадан д ен ги з га царама... Ке ма
54
зи напо ял арид ан ю г у р и б т у шм а » каби о г и р нас и^ат лари
била н таъбимни р о с а т ир риц цилишди, г у ё Тац ирд оцц а
цатнайдиган т о го р а д а й п ар о хо д н и н г Т р а н с а т л а н т и к а
кемалари сингари саксон м е т рл и з и н а п о я л а р и бор-
дай...
М у ж го н ни к урм а га н им га икки й и л б у л г а н эди. Шу
орада усибди, е т и л и б д и , гаплашишга о д а м н и н г юраги
б ет ла майд ига н д а р а ж а д а керик с а л о б а т л и б у л и б ц олиб-
ди. Шунга царамай, бир зу мд а апо ц- чапо ц б у л и б кет-
дик.
О йш а х о ла м б ил а н М у ж г о н н и н г д у с т л а р и ж у да куп.
М е н цам уш ал а р г а ц уш ил и б олдим.
)^ар кун м е ц м о н д о р ч и л и к к а чорбоцца, ё боцца чаци-
риб кетишарди. Э н д и катта циз б у л и б ц о л га нимни , яраш-
маган цилиц цилсам, айб б ул и ши ни а й т г а н л а р и уч у н ца-
ра кат л аримга ж у д а эцт иё т б у л а б о ш л а д и м . Бсгона
х от ин л а р г а ц оч ириц лар айтганимда, у л а р н и н г савол ла-
рига жиддий, м у л о й и м жавоблар ц и л г а н и м д а у з им н и
ме цмон уй иии у й н а ё т г а н цугирчоцца у х ш ат а рд и м. Шун-
дай б у л с а ^ам, о д а м л а р орасига ц уш ил и ш м е н да г урур
уй г от ма й ц ол мас эди.
М е ц м о н д о р ч и л и к л а р бацримни цар цанча очса цам,
л ек и н у л а р М у ж г о н б ила н ёлгиз ц ол ган б а х т л и дамла-
рим кадар эмас эди.
Поччамнинг у й и д енгиз б у йи д а г и б а л а н д цирликда.
М уж г он опам баъзи ж ой л ар и тик д е в о р г а ухшаган б у
цирдан д е н г и з б у й и г а тушиши мни х а в ф л и ^ ис обл аб, ав-
валлари бунга й у л цуймай келди. К е й и н эса ме н у ч у н
цеч цандай хав ф йу цл и ги г а у зи э$ам ишо нд и. Со а тл а р
б уйи ц умд а ётар, сув б е тид а тош юма л ат ар, денгиз бу-
йид а у з о ц - у з о ц л а р г а кет иб цолар эдик.
Денгиз б у м а в с у м д а ниц оя тда чир ой ли, сокин б у л с а
^ам, л екин нашъасиз эди. Баъзан с о а т л а р у т а рд и , л е к и н
сат^ида на бир е л ка н ва на нафис т у м а н парчаси кури-
нарди. Кечки п а й т л а р д а д енгиз о д а м н и н г юра ги н и чица-
риб юбора диг ан д а ра ж а д а кенгайиб, ш у п п а й и б цоларди.
Хайриятки, ме н б у тац ли кан и о л д и н д а н с е з и б олар, д е н ­
гиз б у йи д аг и ц оя ла р ни цацца^аларим б и л а н г у р и л л а т а р
эдим.
Бир кун М у ж г о н иккимиз д е нг и з б у й и г а т уш диг у ,
у з оц да ги б у р у н г а цараб кетдик. М а ц с а д и м и з ана шу бу-
ру н ни ц о с ил цилган цоялар орцасидаги пана ц ул т иц ца
бориш эди, фацат аксига олиб, й ул б е рк чициб цолди.
О ё ц к ий им л ар и ми з ни ечиб сувга т у ш и ш д а н бошца чора
йуц эди. М с н и - к у б у нарса севинтирди- я, л с к п н (пЧ)чгч
55
стиб, хонимча б у л и б долгам Мужго пии нима циламиз?
Хуар камча айтганимда цам т у ф л и л а р и билам пайпоц-
л а р и н и ечмаслигини б и лг а ни м учун:
— Кел, Муж го н опа, сони омичиб олай... Ку т ар иб ут-
казнб ц уя м а и >— д е д и м -
Му жг ом у мам ад и.
— Жи н пи циз, кап-катта одамни цандай о л и б ута-
сан! - деди.
Бечора Мужгом, ёшига ухшаш буйи цам мемикидам
катта булгами учун мени к ут ар иб утишга кучи етмайди,
д е б уйлагам-да.
Ж а д а л яциилашиб:
— Курамиз, б у цам бир тажриба-да, кутара олсам
марра б и з н и к и , — д е ди му , б о л д и р л а р и д а н у ш л а б д аст
кутардим.
М у ж го м аввал б у ни бир-икки о д и м л и к симов д е б уй-
лади, ксйин ц у л имд ан чицишга царакат цилди.
— Ж и н н и л и к цилма, цуйвор. Мени цандай кутара-
с а н ? — д еб кулди. Кейим я ла нг о ёцла рим билан. сув кечиб
к ет ган имни куриб, д о д с ол г у д а й булди.
— 1^ушдай енгилсан, ома, — д е д и м , — Т и п ир ч ил а й д и -
гам б у лс а н г шал оп л аб йициламиз, ик ков имизминг ^ам
ш у р и м и з цурийди. Тек турсанг, эсом- омон у ти б оламиз.
Беч ор а цизнинг ранги у чи б кетди. Чурц э т г у да й б у л-
са мосомгисими йу цо т иб цуйишдан цурциб, окзини, куз-
л а р и н и юмиб цул лар и б ила н сочларимга ё п иш иб олди.
Бечора Му жг он бир царичлик сувда, х у д д и жар ёца-
сидан утаёт гамдай кузл ар ини юмиб, цучогимда цимир-
л а шг а юраги б ет ла май борарди.
Бу р ун г а ет ганд а н им ал а рни к урд ик денг? Сувдан тор-
т и б ц у^илган бир цайицча ёнида овцат еб утиргам учта
б али цч и бизнн к уриб цолса буладими.
М у ж г о мм и нг эс х она си чициб кетди, ц у л л а р и м н и х у д ­
ди си н ди р ад и га н да й цисиб:
— М у р о д и н г г а ет д инг ми, Фарида? Э н д и нима цил-
д и к ? — д е д и пичирлаб.
М ен кулдим.
— Балицчилар одам ейишмайди-ку, — дедим.
Л е к и н ацв олимиз чиндан цам х ун у к эди. Масалан,
т и з з а м н и н г кузл аригач а очиц б о л д и р л а р и м , ц у л д а пай-
поьуларим билам о д а м л а р г а куринадиган а ^в олд а эмас
эди м.
М у ж г о н су му рг ид а н цочган ургимч акд ек, ингичка
б о л д и р л а р и б ила н цочиш царакатига т у ши б цолди. Мен-
га б у ва^м айбдай т у ю л д и , шунинг уч у н б а ли ц ч и л а р н и
гапга солиш фикрига т ушд им.
56
Сув уша купи нега йу лл а рн и боспб кстгани, денгиз-
нинг цайси т о м о н л а р и д а цачон балиц т у т и ш г а н и н и сура-
дим. Ишцилиб, гапга солиш ниятида айтилган сафсаталар бу...
Бал иц чила рни нг иккитаси йигирма, ё б у н д а н ортиц-
ро ц ёшлардаги икки йигиту, биттаси с о ц о л л и ч ол эди.
Йигитлар уятчан куринди. Жа в об ни ч о л цилди. Л е ­
нин у э^ам мен сингари г апдонл икни я хши к ураркан
шекилли, менинг к и мл иг им ни суради.
Бир з умг ин а шошиб тур гани мда н сунг: « М а р и к а де-
ган цизман. Савдогар амакимникига И с т а м б у л д а м ме:ц-
м он б у л и б кел дим», д е б юриб кетдим.
Муж го п мени ц у л и м д а н у шл аб с у др а м о ц ч и б улг ан-
дай олд инг а т ортар: « Х у д о жазоингни берс ин. Нега бун-
дай ц и лд инг ?» д е б койир эди.
— Ь^айдам,— д е д и м мен ^ а м , — И с т а м б у л д а г и х о ла -
л арим: « Т и л и н г н и тий. Бе^уда вац-иллама. У е р нинг
о да м л а р и гийбатчи б у л а д и » , д е б т айи нл а шу в д и- д а. Ба-
лицч ила р: « Б у цандай м у с у л м о н к,из, б о ш и н и г и н а эмас,
сонини цам очиб ю р и б д и » д е йишма син дедим-да...
Х ул л ас и , цурцоц Му жг он б у а^ ам ия тсиз нарсадан
катга воцеа ясади...
* '•}: *
Ксчцурун М уж г он иккимиз цултиьу\ашиб сайр цилиб
юрганимизда, бпр ёш сувори офицери о рц а ми з га туш-
ганини куриб цолдик. Бу о фи це р о т и г а т а ъ л и м б ераёт ган
куринарди. Ле к ин х у д о н и н г д ал а сид а б о р и л а д и г а н бош-
ца жой цуриб кетгандай, н у ц у л биз юрган й у л д а б ориб-
келар, ён имиз дан у т а ё т г а н д а бизга т и к и л и б цоларди.
Яна шундайин г алати авзодаки, ^ ал и- за мо н т у х т а б гап-
лашади, д еб уйлайсан...
Бир кун у яна о ти ни уй нат а- уйнат а б и з ни д ев ор че-
т ид аг и д арах тл ар орцасига цочириб, ё н и м и з д а н у т и б
кетгандап сунг се к ин ги н а к ул дим у, т о м о г и м н и цириб:
— Тушундик, М у ж г о н опа, —дедим. М у ж г о н юзимга
царади.
— Нима демоцчисан, Ф а р и д а ? —д е б суради.
— Шуни д е мо цч иман ки, биз аввалгидай ёш цизча
эмасмиз, опа... О ф и ц е р билан яхшигина ж и га р с у х т а л и -
гингиз б о р экан...
М у ж го н к ула б ошл ад и.
— Менингми? Ж и н н и циз!
— Бизни >;ам б ир оз ме нсиб м у о м а л а цилиш даража-
сига тушсангиз кандай б у ла р экан, х о н и м афандим?
— Офицер мспга илцац булиб юрибди, д еб уйлайсанми?

57
— Бундай у й л а м а с л и к у ч у н бир оз т у м т о ц б ул иш ке-
рак.
М у ж г о н яна кулди. Л е к и н б у сафарги к у л г и си д а бир
оз из тиро б бор эди. Ке йин чуцур тин олди.
— Жо нг инам , мен о рцасидан биров югу ра ди га н циз
эмасман-ку... У сени деб, а тр оф ими зд а парвона б у л и б
юрибди.
— Нацотки, опа!..
Ку з ла рим мошдай очилди.
— }Ça, сени д е б юрибди... Сен кел масд ан аввал цам
курардим, л е к и н й у л б у йи д аг и мана шу д а ра х т л а р ора-
сидан мени цувмай, индамай у т и б кстарди-да, цайтиб
ке л ма с эди...
Уша кун к ечцурун овцатдан сунг М у ж го н иккимиз уй
о л д и г а чицдик. Гаплашиб юриб д енгиз т о м о н г а кетдик.
— Сенинг бир д а р д и н г бор, Фарида, цеч гапирмай-
с а н , — д е д и Мужгон.
Бир оз и к ки лан иб ту р га ни м да п сунг:
— К у н д у з и айтган б е ^ у д а гапингни >;еч мия мдан
чицара олмаяпман, к у нг л и м х и ж и л , - д еб жавоб бердим.
М уж г о н шошиб сур ад и:
— Нима дсвдим?
— « М е н о рцасидаи биро в югур ади ган циз э м а с ­
ман -ку » дединг.
Муж го н юмшоц цина кулди.
— А н а холос, сенга ним а куйгулик?
М ен М у ж го н н и н г ц у л л а р и н и ушл ад им, к у з л ар и мн и
ж овдиратиб, м у н г л и т овуш билан:
— Нима, сен х ун ук миса н, опа? — деб су радим.
У яна к улди, м е н и э р ка лаб б ст имг а аста шапати
урди.
— Х у н у к ^ам эмасман, ч ир ой ли цам... Уртачаман
д е яйину , шу б ил а н гапни т амом цилайлик... С ен га кел-
сак, била санми, ёшинг усган сари о да мнинг ^ уш ини ола-
д и га н даражад а о ч и л и б боряпсан!
1^улларимни М у ж г о н н и н г ел касиг а цуйдим, у н и уп-
моцчидай б у рн и м н и б у р н и г а тацаб:
— Мен и з;ам ур тач а д е я й л и г у , шу б ил а н б у масала-
ни бит ира йли к, — дедим.
1^ияликнинг четига кел ган эдик. Ердан тош т у п л а б
д е н г и з г а ота б ошл ад им. М у ж г о н цам менга цушилди,
л е к и н бояциш тош отишни б и л м а с д и — ц у л и д а цуввати
му ц эди.
Ме н отган т ош ла р о с м о н д а бир з умг ин а к ури нмай
кстар к ейин я лт и ря б б ооиб, c v e r a уц-
58
д ай о т ил иб кириб кетарди. Уники эса к у л г и л и бир ал фо з-
д а юмалаб бориб, циргоц т о ш ла р иг а у р и л а р ёки этак-
даги цумларга тушарди. Биз ичагимиз у з и л г у д а й б у л и б
к ул а р эдик.
Нима цам д ейсиз, ой ёг ду с иг а ч у м и л г а н д е н г и з н и н г
икки ёш цизга багишл анга н ил цо ми ш уг и на б у л м а с л и г и
керак эди, л ек ин начора. Бир оздап кейин М у ж г о н чар-
чаб каттакон т ошга утирди. Мен цам т у р г а н еримга
ч уккаладим.
М уж г он м ак т аб д о ш ла ри м туг рис ида >^ар х и л с а в о л л а р
б с р а бошлади. М ен цам М и ш с л т у г р и с и д а г и бир меча
воцеапп айтиб б ерд им. Ке йип т ил имнп т иё л м а й , уз уй-
ди рм а ла р пм ни айтишга киришдим.
Буп инг нима цожати бор эди? А ж аб о, М у ж г о н г а шу
парсаларни айтиб беришг а мени мажбур цилган парса
шунчаки бир ш у х л и к э цт иё жиг ина э д и м и ? С айд ам.
Н оу р и н иш ц ил а ёт га нимни сезиб, тили.чни шунча ти-
йишга ур инс ам цам, цеч эпини ц ил ол м ай с у з л а р эдим.
Мужго нга айт иб берган нарсаларим д у г о н а л а р и м н и
б у р и эртагидаги сингари цандай ал да г ан им э^икоясидан
иб орат эди. У мацал роль т ал а би билан у з и м н и ц айг ули
ц о л г а сол ардим, л е к и н б у сафар бунга ма_жбурият б у л-
маса >>ам, нима у чу нд ир, яна узимни, ц ай гу о г у ши г а
т ашл адим. Овозим аста-секин му нг о либ, б о ц и ш л а р и м
т е л б а л а н и б борди. М у ж г о н н и н г юзига царашдан ц урц иб
к у з л ар и мн и о л и б цочар эдим. Уни нг го^ эт акл ари, ё
т у г м а л а р и н и уйнар, гоц б ош им ни тиззасига цуйиб, н у ц у л
д енгнзга, у з оц л а р г а т ик ил ард им.
^ и к о я м н и н г ц ац рамо ни ни аввал М у ж г о н д а н яшириш-
га т иришдиму, кейинча б у н и цам о г з и м д а н чицариб
юбо рд им.
М уж г он соч лари мни силаб, су зл а ри мг а жи мг ин а цу-
л о ц с ол и б' у т и р а р д и .
С уз и мн и битириб, д у г о н а л а р и м ц ац ид а ё л г о н- я ш иц
нарсалар айтганим а й б ли ги н и б уй ни м га о лг а н и мд а , у
н им а ла р д ед и денг?
— Бечора Фар ид агин ам! Комрон чиндан ^ам жига-
рингд ан у риб цол иб ди!
Ж и н и м цузгади-ю, б и рд а н у з им ни М у ж г о н н и н г ус-
т иг а ташладим, уни ц ур и б цолган утлар и ч и д а ю м а л а т и б
т о рт ц и л а й бошладим.
— Нима дединг, она, нима д ед и нг ? М е н у н а ц а сариц
чаённи...
М у ж г о н у л и б - т и р и л и б у з и н и ц ут ц ази шга тиришар,
т ипи рч ил ар ди.
59
— Р^уйвор, цуйвор дейма н сенга! Усти бошимни
йиртасан! О д а м л а р курса шарманда буламиз , х у д о хай-
рингни берсин, б унд а й цилма, — д еб ёлворарди.
— Сузингни цайтариб ол...
— Хуп, цайтариб олд им. Нима д сса нг циламан,
л е ки н мснп цуйиб юбор.
— Ам м о юз-хотир учун эмас, мсни. алдаб цуйиш учун
эмас...
— Ж у д а соз, юз-хотир учун эмас... сени алдаш учун
эмас... Чиндан...
Мужгон у рнид ан туриб, уст- бошини цоца бошлади.
— Фарида, чиндан цам жинни булибсан, — д ед и ку-
либ.
Мен у р нимд а н турмаган эдим, т ит раб тур иб :
— Х у д о д а н цурцмай менга цандай т уц м ат цилдинг-а,
она! Мен цали ёшман, — дедим.
А на шундан кейин у з и м н и т ух т а т о л м а й йиглаб юбор-
дим.
* * И:
Уша куни кечаси ж у д а ё м он б езовт а б у л и б чицдим.
Негадир у й ц у м келмас, алацлар, турга ил инган каттакон
б а л и ц сингари у ёц дан- бу ёцца у з им ни отар, т ул г ан а р
эдим.
Хайриятки, кечалар цисца эди. Тонг ёришгунча М у ж ­
гон ёнимдан жилмади.
Ичимда бир нарса узгаргандай у з и м д а н - у з и м да^-
шатли бир цуРкУв. нафрат цис этардим. Дам- бадам ёш
б ол а д а й М уж г о н н и н г б у й ни г а ташланар: « Н е г а бунд ай
дединг, о пажон?» д е б цунграр эдим.
У яиа цам бат тарроц ц уж у мг а учрашдан цурццани
у чу н на «ца», « на « й у ц » деяр, индамай со чл аримни силар,
бошимни багрига босиб, мени юпатишга тиришар эди.
То нг ёришар пайт у н и н г цам асаб тори у з ил д и, жацли
чициб мени койиб берди:
— Жинни, яхши куриш айбми? 1^иёмат цупгани йуц-
ку!.. Ж у д а б у л м а с а уй л ан а рс и зл а р, шу б ил а н о ла м гу-
листон... Ухла, безор цилиб юбординг -ку! Мен б унаца
о д о б с из л и к ка т о ка т ц илолмаймаи.
Муж го н о па мн инг жацл и б у сафар >;ам б у йн и м н и
эгиб цуйди. Б ун дан т ашкари у билан ran тал ашиб ути-
ришга у з им д а цам м а ж ол цолмагап эдп. М у с ё Сег емнинг
б у т уп кеча б у ри б ила н олишиб, сацарга яцин уз идан
кетиб цолгап э ч к и с и 1 сингари ц о л д а н кетган эдим.

‘Француз болалари эртаги назарда тутилади.


60
К у зи м илииган пай тда М у ж г о н п и н г я на ширин т и л
билан:
— У з^ам сенга бепар во ца ра ма с, — д е г а н и н и эшит-
ган б у лс а м цам, б у н г а царши исён к ут ар и шг а ц ур б им
етмай у х л а б цолдим.

* * *
Эрт ас ига шу е р л и к б о й л а р д а н б и р и н и н г ч о рб о ги га
т а к л и ф цилинган эдик. У м р и м д а шу б у г у н г и д а й б а г р и м
очилган кун б у л м а г а н д и р дейман.
Ойша х ола м б ил а н М уж г о н чорбог з^овузи б у й и д а
катталар ■ билан га п ла ши б утирган лар ид а, б о л а л а р н и
ё н и мг а о л д и м у , т ев ар а кд а у т н и утга, сувни су вга отиб,
т у п о л о н цила б ош ла д им. Э^атто бир цур б и т т а я й д о ц о т г а
м ин мо цч и булиб, ж о н и м н и хатарга цам ц уй д им . Х о л а м
б и ла н М уж г о н ме ни к у р и б цолишиб, ц ул - бо ш ишорала-
ри билан имо цилишарди.
У л а рн и н г нима д е мо ц чи э к а к л и кл а р и ни ж у д а яхши
б ил с ам з^ам, анцо всираб у з и м н и курмаган га солар, да-
р ах т лар ичига кириб, к уздан гойиб б у л а р эдим.
)^а, ёши ун бешга етиб, у л ар н и н г нозик иб орас и б и л а н
айтганда, « бу йи ч у з и л и б цол ган » цизнинг х и з м а т к о р л а р
о рас ид а боши очиц, по йча лари яланг, у с т - б о ш и о ч и л и б
ш у х л ик цилиб юриши айб, буни у з и м цам т у шу н ам ан ,
л е к и н начора, уз и мн и г у л л и к к а соламан.
Бир мацал М у ж г о нн и ёлгиз топиб, ц у л и д а н ушл а-
диму:
— А р м а н кел инига ухшаган б у х о н и м л а р н и н г ним ас и
ёциб ц ол д и сенга? Унд ан кура мен билан ю р , — д еди м.
— Кеча са^арга д о в у р з^оли-жонимни ц у йд и нг м и? —
деди. Ке йин илова ц илди: — Сен, рости, г ал а т и м а х л у ц -
сан, жонив орга ухшайсан, Фарида. Кеча к е ч ц у р у н цан-
дай аз^волда эдинг? Э р т а л а б икки соат у х л а р - у х л а м а с
д арров т у р и б кетдинг. Аз^волингдан цеч чарчаган кишига
ухшамайсан. Рангинг ноппа- нозандай, к у з л а р и н г п о р и л -
лайди. 1^ара, мени не аз^волга со лдинг!
Чиндан цам б е чо ра М у ж г о н ачинарли аз^волда эди.
Кечаси у хл а м а г а н и у ч у н юзи, к узл а р и ни н г о ц и з^ам б о л
му м и сипгари саргайиб кетган эди.
— Утган ишга салавот, — д е д и му , яна ю г у р и б кст иб
цолдим.
"к- ^ &
О ц шо м пайти. А р а в а м и з кечикиб цолгани у ч у н яёв
ке л аё тиб миз . А л б а т т а , б у н и с и яна яхши. У ёгини су риш-
гирилса, ч о рб ог ун ча у з о ц з^ам эмас... Х о л а м уз т енги
61
иккита цушниси билам орцада келарди. Ме н булсам, бир
оз че^раси о чила бошл аган Муж го н билан цул ушлашиб,
анча ил г ар ид а келар эдим. Йул н ин г бир т о м о н и д а йициц
дев орла р, шохлар б ила н тус илг ан боглар, нариги т о м о ­
нид а эса по ён сиз у м и д с и з л и к к а ухшаган елкансиз, ту-
мансиз денгиз...
Б огла рд а барвацт куз бошланган, дев орла р, шохлар
ё н и д а говла б ётган кукатлар цуриган, ^амм асин и чанг-
т у з о н босган, б ир- биридан унча у з о ц эк ил мага н них,ол-
л а р ни н г титраб т урган ола- цуроц соялари чанг й у лг а
х аз он аралаш т уш иб турарди.
Фацат у з о цл ард а, уз ц ол ига ташл аб цуйи лга н боглар-
нинг ичкарисида б ир цанча цизил д он ала р соч ил иб ётиб-
ди. Булар пишган май мунжо нл ар, б у ла р н и парвардигор
ч о ли цу шлар — чиг гаклар есин, д еб яратган.
Шу сабабдан у м и д с и з л и к д енги зин и бир ёцца цу^иб,
Му ж го н н и н г цул ида н ушладим-да, м ай м у нж о н л а р то-
м о н судрай б ошл ад им.
Ор цада гил ар т о шб ац а цадами билан б изд ан утиб,
цуйи чорбоп-шнг этагига етгунларича, биз ишимизни
саксон марта б ит ириб оламиз.
Фацат М у ж г о н она ода мнинг то ца тини т о ц цилиб
юбора диг ан даражад а имилл айди. Дал а у р т а с и д а юриб
б ор аётг анд а т у ф л и с и н и н г пошналари б у к и ла д и, у р и б
ол и нг ан э кп нл а р н ин г хас- чуплари о ёц ла рига киришидан
цурцади, икки царичлик чуцурдан цатлашга т уг ри кел-
ганда т а р а д д у д ц или б цолади.
Бир цур б и тт а итнп нг ^ у ж у м и г а у ч р а д и к . Ит б у л г а н д а
^ам, М у ж г о н н и н г ц ул су мк асиг а сигиб кетадиган кич-
кина кучук. М у ж г о н шу кучукчани курди-ю, в о й д о д л а б
цоча б ошлади. К ейин майм}'нжонни е йишдан з^ам цурца
бо шл а ди : « М е ъ да н г бузилади... огрийсан...» д е б мевалар-
ни ц ул и мд а н о л и б т ашл амо цч и б улди. Д ам- бад ам бир-
бир им из г а осил амиз, торт ишамиз. М а й м у н ж о н л а р эзи-
лади, газимизга чапланади. Кенг ёцасига икки цатор
т асма б ила н лангар шакли т ик ил ган оц шойи кофтам
д о г б у л и б кетди.
Ор ца да г ил а р б изга ет и б о л г у н л а р и ч а б из ишимизни
б и ти р и б о л а м и з д е га н эдим, л е к и н М у ж г о н икковимиз
б у жанжа лни бир ё ц л и к цилгунимизча, у л а р пастдаги
й у лн и н г Оошига ети б цолишибди. Бизни й у ц о т и б цу-
йишгаи 6j?Aiívjca керак, ч орбоцца кетавермай, орцага
цараб туршпарди. Епла рид а б итта эркак киши ^ам
бор.

62
— Вой, ким э к а н - а ? — девди, мен:
— Ким б ул а рд и, б и р о н йулчи, ё ц иш ло цид ир- д а, —
дедим.
— Ундай б у л м а с а керак.
Т у гр и си н и айтсам, мен цам шундай д е б у й л а м а й м а н .
О ц ш о м о ла - цо ро н ги ли г ид а , йу л б у й и д аг и кат та дарахт-
л ар сояси о расида у н ч а яхши к уринмас а цам, ц а р ^ о л д а
бошца ода м эк анл иги с е з и л и б турарди.
Бир озд ан су н г у киши бизга цул с и л та д и, кейин
ул а р д а н ажраб биз т о м о н келаверди.
— Ж у д а цизиц! >^арцолда б ит т а -я ри м та таниш б у л -
са керак, — деди-ю, бир оздан су нг ^аяжон б и л а н цичци-
рпб юборди: — Фарида, Ко мр он га ухшайди. .. К,оч!..
— Булмаган ran. Куй-э, б у ерда у н и м а цилади? —
дедим.
— Вой худо, х у д д и узи!
М уж г о н югур иб кетди. Мен б улс ам, аксинча, цада-
ми м ни се ки нла шт ирд им. Нафасим т иц ил иб, т и з з ал а ри м -
да т ит р о ц тур гани ни сезаётган эдим.
Й у л б у й и д а т ух т а д им . О ё г и м ни катта т о шг а ц уй и б
эг илдим- да, т у ф л и г и м н и н г ипини ечиб, яна с е ки н -с е ки н
б о г л ай бошл ад им.
Юзма-юз к елганимизда, мен босиц, б ир оз к еса тиц
билам:
— Тавба, — д е д и м , — сиз б у ерларда?.. Шунча у з о ц
й у л зацматини цандай ц или б у а д а н г и з г а о л д и н г и з ?
У цеч нима демас, ёт у б ег она о л д и д а т у р г а н д е к т ор-
т инчо ц бир жилма йиш б ила н юзимг а царарди. К е йи н
ц у л и н и узатди.
Мен б у л и м и и то ртиб , орцага о л д и м :
— М уж г о н омам икковимиз у з и м и з н и м а й м у н ж о н
б ила н зиёфат цилдик. К^улларим шира, к ей ин у с т и га чанг
ёгшшди. Х о л а л а р и м цалай? Нажмия цалай?
— Ку зл а ри н гд а н у п и б цолишди, Фарида.
— Мерси.
— Нацадар куйибсан, Фарида... Т е р и л а р и м г кучиб
тушибди...
— ^уё шдан .
Шу ер д а М у ж г о н ran цотди:
— Сен цам шундай, Комрон.
Мен у з и м н и т у т и б т у р о л м ад и м.
— Ким билсин... о ф т о б д а ш а мс и яс из 1 юрганми, а? —
д еди м.

1 Ш а м с и я — зонтик.
63
Ку лишд ик. Кейин юриб кетдик.
Бир о зд а н су н г М уж г о н била н Ой ша х о л а м б у л а м н и
у р т а л а р и г а олишди. Х о л а м н и н г цушнил ар и цирцдан
о шиб кетган б у ли ш с а цам, уз л ар ин и хотин, Ко мр он ни
эса эркак киши э^исоблаб о л д и н д а боришарди.
Мен б о л ал а р била н о л д и н д а кетаётган б у л с а м цам
ц у л о ц л а р и м орцада эди. Булам у зини цандай шамо л
у чи риб к е лти рг анини х ола м билан Му жг о н га уцтира'ёт-
ганлиги ц у л оц л а р им г а кириб борар эди.
— Бу ёз И с т ам б ул д а жуда зерикиб ц о л д и м , — деяр-
ди у. — Л е ки н , б илм айси зл ар, шу цадар куп...
Пошнамни жацл б и л а н ерга урдим, ичимда: « А л б а т -
та, бахтиёр т у л н и ёт э л ла рг а цочириб ю бо рг анин гда н
кейин б у н д ан орт иц нима б у л с и н ? » — д е б уй л ад и м.
Ко м ро н су з ин и д ав ом эттирди:
— Тунов кеча о йнин г у н беши эди. Бир у р т о г и м н и н г
у л ф а т л а р и б ил а н О л а м д о г и г а чицдик. Н иц оя тд а чирой-
л и бир кеча эди. Ле кин , менинг уткинчи, к еткинчиларг а
цеч тоцатим йуц. Т о н г ёришар пайтда цеч кимга айтмас-
д ан ёлгиз у з и м т уг ри ша^арга т ушиб кетдим. Р^исцаси,
юрагим ж у д а ёмон сицилаверди. Бир неча кунга Истам-
б у л д а н б ош им ни о л и б кетмасам б у лм а й д и г а н куринди.
Л е к и н цаерга цам бор ард им? Я л ов а ни нг мав суми эмас.
Б ур с а эса шу о й л а р д а д у за х д а й ёниб кетади. Бирдан
эс имг а с из лар т ушиб цол дила ринг из. Узим цам сизлар-
ни у л г у д а й согинган эдим.
* * *
Уша куни, кечц ур ун поччам билан х о л а м Ко мр он ни
ал ла ма ца лг а ча б о г да т у т и б цолишди. М у ж г о н цам, бур-
нидан т о р т с а йицилар ц ол а тд а б ул иш иг а царамай, ул а р
ё н и да н жилмай у г и р д и .
М ен б улс ам, аксинча, у зимни нари тут ар, цар дам
ичкарига кириб ётар ё б о г н ин г т у р ид а к уздан гойиб
б у л а р эдим.
Бир мац ал нима у ч у н д и р у л а р н и н г ё н лар иг а келиш-
га т уг ри келди. Ко м ро н ме нда н хафа б у лг а н г а ухшаш
бир оцангда:
— М е цмо нд а н ц ур м ат цам аялар экан-да, — деди.
Мен кули б е л к а л а р и м н и цисдим.
— «Мех;мон м е цм о н г а э л б у л м а й д и » д е й д и л а р , —
д еди м.
М у ж г о н ме ни яна цочиб кетмасин д е б цулимдан,
эта гимд ан у ш л а б у т и рарди. Бир с и лк иб ц у л ид а н чиц-
диму, у йцу м кел япт и д е б ёто гимга кириб кетдим.
64
Му'жгон я рим кечада: ётоцца кйрганд-а, мен у р н и м д а
у х л а б ётган эдим. У к аравот имнинг ч ет и г а у ти риб , гозим-
га царади. К у л и б ю б о р м а й деб, у ё н и м г а а г д а р и л и б хур-
рак ота бошл ад им.
М уж г он з^ рл и к б и л а н бошимни к у т ар д и.
— У з ингни у х л а ё т г а н г а солма, к у з и н г н и о ч, — д еди.
Мен цам:
— Х у д о цацци, у х л а ё т у в д и м , — д е д и м у , к у з л а р и м н и
катта очдим.
А н а шундан к ейин икковимиз ^ам у з и м и з н и т у т о л м а й
к у л и б юбордик.
М у ж г о н б е т и м н и силаб:
— Т ах ми н им т уг р и чицди, — деди.
Кескин бир ца ра к ат б ила н каравот с и м л а р и н и гижир-
л а т и б у р н и м д а н т у р ди м -д а:
— Нима д е мо цчис ан ? — дедим.
Уни нг э с хо н ас и чициб кетди.
— )^еч... ^еч...— деди, кейин к у л и б т у р и б ё л в ор а бош-
л ади : — Х у д о х а й р и н г н и берсин, м е н б и л а н ёцалашма,
чарчаб $ л а й д е б т ур иб ман.
М у ж г о н шу нд а н к ейин чироцни у ч и р и б ж ой иг а ётди.
Бир неча м и н у т д а н су н г мен у н и н г к а ра в о т и г а бор-
дим-да, бошин и ё с т иц да н кут ариб ^ у л л а р и м г а о лд им.
Л е к и н боёциш у х л а б ц ол ган экан. К у з л а р и н и очмай:
— Куй, Фарида, б у н д а й ц и лм а , — д е б ялинди.
— Х уп, л е к и н т и л и м н и н г у чи да б и р нарса т ур и б д п ,
^ оз ир шуни айтмасам, б у г у н ^ам у х л а ё л м а й м а н , — д еди м.
Ётоцнинг ц оро нгил игига, Мужгоннинг к у зл а р и
ю м у ц л и г и г а царамай, б е т имн и у н и н г с о ч л а р и г а т ег мзиб
т у р и б ц у л о г и г а ш ив ир лад им:
— Ми ян г га т е л б а л а р ч а у й келибди... билдим. .. У нг а
бир нима д е г у д а й булсанг, сени м а ж б у р а н ц у ч о цл аб
о л аману , и к ко в им и зн и баб-баравар д е н г и з г а ташл ай-
ман...
М у жг о н:
— Хуп... хуп... Истаганинг б у лс и н , — д еди- да, з^амон
б ошини аста- секин с и л к и т и б т у р г а н и м г а царамай, я па
у й цуга толди.
* * *
К о м р о н н и н г к е л и ш и чиндан ^ам т а ъ б и м н и х ир а цил-
ди. Унга нисбат ан к у н г л и м д а у й го н г а н жа^лга, цурцув-
га, жирканишга у х ша ш царама-царши э$ис кун сайин ор-
т иб борарди. Р у п а р а келган ч о ц л а р и м и з д а э^еч ним ада н
цеч нима йу ц ц у п о л л и к цилар, цочиб кетар эдим.
5 -1 0 4 9 65
Барака т опк ур А з и з поччам ме ^ мо ни га я х ш и л а б нух-
т а у р и б цуйди. Уни з е ри к ти р ма сл и к у чу н у й и г а тез-те:
мез^монлар чацирар, з^ар кун аравага с о л и б айлантирар
ёки з^амцишлоцларидан бирин инг боги, ё п о л и з и г а олиб
кетар эди.
Бир к у пи эрталаб ана шундай ч ац ир иц лар нинг биригг
т а й ё р л а на ё тг ан б у л а м билан зина б о ши д а т у ц ин и ш ке-
л и б ц ол дим. Й ул имни т усди- ю, биров э ши т и б цолмасми-
кап, д еган вацм б ил а н атрофига цараб о л г а н д а н сунг:
— М е ц м о н д о р ч и л и к н и н г к упл игид ан у л а р булсам
у л и б б у л д и м , Фарида, — деди.
Мен з ина панжараси билан К о м р о н н и н г орасидаги
ж ой д а н ун га бир ер имни тегизмай у т и б к ет а олармикан-
мап, д еган чут билан банд эдим.
— Ёмонми? Сизни з$ар кун саёцат цилдиришяпти-
к у , — дедим.
Ко м ро н к ино я ому з кулимсир.ади, к у з л а р и н и шифтга
т ик иб :
— М ец м о н ме цмо нг а э л б улмайди, аммо мез^моннинг
м е з б о н н и ме цмо нга гиз-гизлаши эски у с у л л а р д а н , — д е ­
д и . — )^ай майли, мен з^ам шундай цилай...
Бу л ам кеча мен: «Мез^мон мез^монга э л б у л м ай д и»
д е г а н с у з им н и не гад ир бе тимг а солар, б у н и н г уч у н мен-
га таъна т оши отар эди.
— Яхши, л е к и н зор лан ади ган жойи йуц. Э^ар куни ян-
ги- янги ж ой ла р ни куряпсиз, янги о д а м л а р н и танияп-
сиз, — дедим.
У тагин л а би ни бурди.
— Таниётган о д а м л а р и м з$еч б азфимни очадиган
о д а м л а р эмас...
М е н т и л и м н и т иё л м а д и м .
— Сиз нинг базфингизни очадиган о д а м н и у бечора-
л а р цаердан т о п и ш с и н ? — дедим.
Базфини очадиган ода м з^ацидаги гапим б и л а н ким-
га шпора цилг анимни Ко м ро н т у шу н га н эди. 5^аяжон
б и л а н ц у л л а р и н и чуз иб :
— Фарид а! — деди.
Фацат узатган ц у л л а р и цав ода цолди. М е н у билан
зи н а орасидаги т ор ер да н л и п этиб у т и б кет ди м. Пого-
н а л ар н и икки та- ик ки тада н босиб, а шу л а айта- айта боц-
ца чивдим.
* * *
А х и р бир куни М у ж г о н ц ила диг анини цилди.
Бир куни э р т а л а б М у ж г о н иккаламиз д е н г и з б уйид а
сайр ц или б юрган эдик. Кеча ёмгир ёццани у ч у н з^авода
бб
к уз салцинл иги б о р эди. Туманга, исга у хшаг ан бир б у-
л.ут цуёш юзини цопдаган. Денг изн инг с о к и н ю з и д а цаер-
д ан к елганлиги н о м а ъ л у м бир ё г ду т и т р ай д и. У з о ц д а
е л к а нл а ри тушган бир цанча балицчи цайиги к у ла н к а
сингари царакатсиз турард и.
Уша куни цандай ц или б б у л с а з^ам уз бошига цолган
К о мр о н н ин г катта к учадан у т и б кет аё тг анин и к уриб
цолдим.
Каттакон д а ра х т т о м и р и д а ут ирган М у ж г о н юзи д е н -
гиз т омо н га у г и ри л г а н б у лг а н и учун, К о м р о н н и сез-
мади. М е н з^ам цеч ним ани курмаган кишиДек гавдамни
я ри м -ё р ти тескари у г и р и б олдим. Шу а л ф о з д а з$еч нима
курмасам, з^еч нима эш ит ма са м цам К о м р о н н и н г биз т о ­
мо н г а к ел аёт га иини сезар, в у ж у д и м д а е н г и л т и т р о ц
т у р г а н л иг и н и з$ис этар эдим.
Мужго н:
— )^а, бирдан д а м и н г ичингга т у ш и б к е т д и ? — де-
ди-ю, бошини уг ириб , у н_у н беш о д и м н ар и д а к е лаёт га н
К о м р о н н и курди.
О ё ц у ч и да т уриб, бир неча мин ут суз^бат цилиш маж-
б у р и я т и д а н цочишнинг и мк они цолмади.
К о м р о н М у ж го н га цараб ran б о ш л ад и :
— Буг ун з^ам шамс ия нгиз ни эсдан ч иц ар маб сиз - да? —
деди.
М у ж г о н к у л и б жа в об цилди:
— }^а, бугун цам ёмгир ёгиш х авфи бор...
Б ул а м уз ини нг сокин, б ецарор т аб и а т иг а ух шаг ан бу-
гу нги цаводан ж у д а м а м н у н э к анл иг ини гапирг ан эди,
М у ж г о н бунга эътироз этди. ^ у л и д а г и шамс ия ни очиб-
ёп иб утиргач:
— Яхши-ю, л е к и н о да мн и дицц ин афас ц и ли б юбо ра -
д и , — деди, — Бу м а в с у м д а н кейин к у н л а р купин ча шу
б у г у н г и г а ухшаб тур ав ер ади. Сунгра циш. Б ил м ай с из ,
б у е р н ин г циши о д а м н и н г юрагини си ци б юборади. ..
О т а м аксига о ли б шунд ай к у ник иб к ет ди ки , б ошц а ерга
жунат ишм асин д е б цурцади.
К о м р о н ц а зи лл ашди :
— Б у ернинг цишига куп царши ч ицав ерманг . К им
била ди, балки б у е р л и к биро н б ада вл ат о д а м д а н к уёв
циларсиз.
М у ж г о н б уни ж и д д и й т ушу ниб , к а л л а с и н и си л-
киди.
— Х у д о сацласин.
Шу д а м ё н и м и з д а н бир яланг о ё ц б а ли ц ч и у т и б
цолди. М е н б ир к ун б у цари балицчига у з и м н и М а р и к а
67
д е б танитган эдим. Бошига янги цизил р у м о л ур аб олиб-
ди. Мен и куриб, з$ол суради:
— Камнамо б у л и б кетдинг, Марика?
— Б ир он кун сиз б и ла н балиц овига чицсамми деб
ю р и б м а н , — дедим.
Бир- биримиз б ила н гаплашиб, денгиз л а би г а цараб
кетдик. Бир оздан с у н г яна у л ар н ин г ёнига цайтиб кел-
сам, М у ж го н б у л а м г а М ар ика воцеасини х,икоя цилиб
т ур г ан экан. С у з ин и битириб, билагимдан ушлади.
— Ме н и эмас, Фаридани Тацирдогида ц о л д и ри б кет-
сак к е ра к , — д е д и , — Ку ёв чицди. Исо капитан деган ба-
лицч ининг у г л и г а сурашяпти. Балицчи деб, з^афсалангиз
пир б улмасин, ниц оя т да бадавл ат киши.
К омр он кулди.
— М и л л и о н е р б у л г а н д а з^ам биз у н ин г д а влат иг а уч-
маймиз, а, Ф а р и д а ? — деди. — Мен Ф а рид а нин г б уласи
б у л г а н и м у ч у н б у нг а з^еч рози б ул ол ма йм ан.
Э с л и- ^ уш л и М у ж г о н н и бугун цайси шай гон васваса-
сига олди экан? Комроннииг шу сузига у нима дейди денг?
— Бунисини цуяверинг. Фаридага яна бошца а л омат
ж о й л а р д а н з$ам чицяпти. Масалан, цуёшдай п о р л аб т у р ­
ган бир су вори офицери. )^ар оцшом отига мин иб уйи-
миз нин г о л д и г а келади, Фаридага манзур б ул иш учун з^ар
х и л хавфли з^унарлар курсатади.
К омр он б у сафар цаццаца у риб кулиб юборди. Л е к и н
б у цаццаца ичида к ул г иг а ухшамаган г алати бир нар-
са — кунгил смницлиги бор эди.
— Бунисига бир ним а деёл майман. Их т иё р у з и д а , —
д еди.
Му жг о н га яширицча: «з^али ц улимга т уш ас а н у » ишо-
ра сини ц илдим- да:
— Сен з^аддингдан ошяпсан, биласан-ку, мен бунаца
бемаъни гапларни ё ц т и р м а й м а н , - дедим.
У, эз^тиёти шартдан К омр он нинг о рцасига у т и б олиб,
к у зл ар ини цисди.
— Иккаламиз з$еч б ун ац а гапларни гапирмаймиз, а,
Фарида? — деди.
— Ёлгончи, туцматчи...
Комронга жон кирди:
— Менга з^ам айтсанг б улаверади, М у ж г о н , — д е д и , —
М е н ахир ёт эмасман-ку...
Ж а ц л билан ер тепиндим.
— Тушундим. Сиз билан жанжалсиз гаплашиб б ул-
мас экан. Х у д о г а т о пширд ик, — д е ди му , жацл б ила н д е н ­
гиз т о мо нг а т ез -т ез ю р иб кетдим.
68
* * *

Т ез -т ез юриб кетган б у л с а м цам, б у к ет иш им б о ш л а н -


ган б у л м а г у р гап-сузга х о т и м а б е р м а г а н л и г и н и с е з и б
т у р а р д и м . Денгиз л а б и г а ет г а ни мд а н сунг, сувга ж а ц л
б и л а н тош ота б ош ла д им. О р а - с ир а е р га э гилг ан б у л и б
о рц ага царарднм. К у р га н нар сал ар им м е н и т и н ч и т а д и -
ган эмасди.
М у ж г о н мени мацв э ти шг а яцпнлашган, б у н и н г ол-
д и н и о ла д иг а н чора м е н д а й у ц эди.
О л д и н к ул иб г а п л а ш и б т ур иш ди . К е йи н ик ко в и >$ам
ж и дд и йл а шд и . М уж г о н айт адиг ан гапини т о п о л м а ё т г а н -
д е к шамсиясининг учи б и л а н ер чизар, б у л а м б у л с а цай-
к ал си игар и цимир э тм ай турарди. Ницоят, и к к о в и н и н г
^ ам ме н т о мо нг а у г и р и л и б цараганини ва энг ё м о н и шу
ёцца цараб к ел аё тг а нл а ри ни курдим.
М а с а л а ойдин. У з и м н и ц ирг оцнинг энг т и к е р и д а н
ж о н и м н и н г борича ц у м л о ц ц а т ашл адим. Уша кун, у ш а
т а ш л а ш и м д а цандай ц и л и б ю м а ла б к етмаг анимга, бир
е р и м н и эмас, бир цанча е р и м н и чаца ц и л и б о л м а г а н и м г а
э^али-цали цайрон б у ла м ан .
Нетайин, б у х ат ар ли т е л б а л и к цам м е н и у л а р д а н цут-
цазиб цололмади. Б о ш и м ни у г и р и б царадим, у л а р цам
ц и р г оц н и н г бошца бир е р и д ан пастга се к ин -с е ки н т у ш и б
ке л иш япт и!
1^оча б ош ла гу д ай б у лс а м , б у н о зи к и н с о н л а р о т г а
м и н и б ц ув ла ганл ари да цам м е н и т у т о л м а с л и к л а р и т ур -
ган ran. Фацат, шуниси б орки, ме нинг цоч ишим маъно-
сиз кет май ди: цамма с ирг а т у ш у н г а н и м н и ёки цеч б у л -
маганда, б иро н нарсадан ш у б ^ а л а нг а ни мн и б и л д и р а д и .
Шу н ин г учун цеч цанд ай д а рд им, гамим й у ц д ай ора-
си ра д ен ги з га тош о т а - о т а т ез - те з юриб к ет ди м. О л д и н -
да ги б у р у н д а н у т и б о л с а м у л а р д а н с а л о м а т ц у т у л и б
кет ар дим. Л е к и н о м а д и м к ел ишмай б у г у н э р т а л а б д е н г и з
о рц ага чекилибди, цоя ч е ти д а цуп- цур уц е р о ч и л и б
ц ол иб ди .
П л а н и м тайёр эди. ^ у м л о ц д а яна бир оз ю р г а н и м д а п
сунг, у ердаги тор с у ц м о ц д а н т ирмашиб цирг оцца чиц иб
ола ман. Бу суцмоц э ч к и л ар з у р г а чицадиган ц а л т и с й у л
б у л г а н и д а н , ул ар м е ни цув ишд ан ц урциша ди, натижа-
да, и з и м ни йуцотишади.
А м м о б у ру ннин г у т а р а ф и д а мен р у п ар а к е л г а н к о ­
медия, туг рирог и, ф о ж и а б и р неча м и нут гач а ц а м м а нар-
сани эс и мд а н чицариб ю б ор д и. )^али ё н и м и з д а н у т и б
к етган цари балицчи, ц ул и Да кур ак б ил а н б и р д а й д и
69
цора итни цув иб к е л и б цолди. Ж о н и в о р ак ил л аб у з и н и
у ён-бу ёнга урар, чо л етиб келиб кураги била н бечора-
нинг т уг ри кел ган жойига туширарди.
О л д и н ит ц ут ур ган б у лс а керак, д е б у й л а б у з и м н и
пича й у ц от иб цуйдим. Кейин билсам, б а ли цч ининг у зи
баттарроц ц у т у р и б д и : эсини йу цо тиб типи рч ил айд и, ир-
гишлайдн, бациради.
Бирдам ёнига боришга юрагим б е т ла м а й цичцирдим:
— Ни 1м а цилд и, нимага урасиз б у бечорани?
Ч о л ц а де б цансирар эди. Бир з умг ин а таёцца дам
бериб к уракка таяндм. Йиглагудаи то вуш билан:
— Нима к,плди эмиш, ут т и з _ц у р у ш л и к ц ор амо йн и
т укиб габорди, м а р а з , — дсдп. — Л е к и н у н и сенга ташл аб
кетмайман.
Ж а цл и ни н г сабаби маълум булди. Б ал ицчининг цум-
л оцдаги у ч о г и д а цайнаётган бир челак ц ор а мо й ни ит
агдариб юбо рмбд и. Катта гунох! Л е к и н бечора итни
цайпц эшкаги бмлан у р и б у л дп р и ш г а арзийдиган гу но ^
эмас!
Ит бир цоя ёригига, узига бехатар к уринган жойга
кирпб олди. Бир оздан кейин эшкакли д у ш м а н н и н г янги
^ ужумига дуч к е л г а н д а нима цилишини, уз оёги б ила н
киргам бу ц оп ц он д ан цандай ц ут ул иш ин и уйламай, я л а н г
у л и р эди. ^ о л б у к и , ц ум л оц билан т уп п а - т у г р и цочиб
кетса ёки мен тушга н йу лд ан юцорига т ир машиб чицса,
батамом ц у т у л и б кетарди.
Вацтим булс а, б е чо ра итни цутцазиш у чу н б иро н нар-
са цилардим. Л е к и н начора, у з и м ни н г д ар д им б ош им д ан
ошиб ётибди. Ме н цам ун и нг сингари цувгинга учраган
эдим.
Мужгом б и л а н б у л а м н и н г б у р у н г а цайтиш э ^т и м о л и
ацлимни у чи рд и. Ор ца мг а царамасдан цамо н т ез цадам-
лар билан б о р и б цирпэцца тирмаша бошл ад им.
Лекин аввалги у й и м г а царши, б у т у н л а й цочиб кетиш-
га купглим чопмади. Ора- сира тух таб , киши б и л м а с ор-
цамга, т уг рир ог и, пастга цараб-цараб цуяр эдим.
Ит воцеаси М у ж г о н билан К о мр он н и ^ам ж а л б цил-
ган курипади. Ул а р агдарилган ц ор а мо й идиши ё нида
^аяжон билам гаплашардилар.
Ах ий р и б у л а м н и н г чунтакдан ц ам ё нн и о л и б балицчи-
га пул б е рг анин и курдим. Шуниси цизиц б у лд и ки , бали ц-
чи су юнганидан эшкагини ерга цуйди-да, ме н т о м о н г а
уг ирилиб, ц ул и б и ла н ишора цила бошлади.
Минг ц ат ла шукур, ит ц ут ул ди . У л а р н и н г орцадан
чацираёт ганларига парво цилмай, т у г р и у й г а кетавердим.
70
М у ж г о н н и н г ц и лм иш ини эс ласам, а ц ли м м и я м д а н
учади. Б у т у н в у ж у д и м н и т и т р о ц босади. >^ар д а м му шт -
л а р и м н и цисиб: « Расво б у л д и м , сени цараб тур, М у ж -
г о н ! » д е яр д им .
У йл айм анк и, уша жа.^л б и л а н И с т а м б у л г а цам е т и б
о ла р ди м. Л е к и н эшик о л д и д а А з и з поччам р у п а р а м д а н
чициб цолди.
— Ь^изим, нима б у лд и ? Л а в л а г и г а ух ша б ц из а ри б
к ет иб сан? Биров ц у в д и м и ? — д е б суради.
А с а б и й бир о>;ангда к у лдим .
— Нега цувар экан, гточча? — д е д и м у , б о л а л а р т о в у ш и
к е л и б т у р га н ^о влиг а ю г у р и б кириб кетдим.
Са_цндаги каттакон д а ра х т г а а р ш м ч о ц со линга н эди.
Го^и к у н л а р цушни б о л а л а р н и йигиб, б у ерни ш о в ц и н ли
б о л а л а р богчасига а й л а н т и ри б ю бо ра рд им. Б у г у н к ичик
у р т о ц л а р и м ме нинг чацириб чиц ишимни :цам к у т м а с д а н
каттасидан- кич игигача й иг и ли ш иб д и, аргимчоц ат ро-
ф и д а т у п о л о н к ут ар иб у йнашя пт и.
О м а д и м д а н айланай! Й у л д а к е л а ё т г а н и м д а у з х о н а м -
га кириб, эшикни цу.лфлаб о ла ма н, д е б у й л а г а н э д им .
Л е к и н ул а р, албатта, о рц а мд а н келишар, эшик ни з у р л и к
б и л а н о чд ириш га э^аракат ц илишиб, ишни нг р а с в о с и н и
чицаришарди. Мана эн ди б о л а л а р орас ига кириб ишни
ж и н н и л и к к а айлантираман-да, у л а р н и ё нимг а й у л а т м а й -
ман. У р т о ц л а р и м аргимчоц т а л а ш и б т уришган экан. М е н
д а рр ов о ра л ар и га с у ц и л д и м у , б о л а л а р н и ц ул ишо ра с и
б ил а н иккига б у л и б:
— Кани, цамманг четга чиц. С е н л а р н и б и тт а- битт а-
д а н у з и м у ч и р а м а н , — дедим.
А р г и м ч о ц ц а ут и рд им, к и чк и н т о й л а р д а н б и т т а с и н и
ц уч о ги мг а о либ, се кин- секин у ч а б ош ла д им.
К уп у т м а й Ко м р он л а р э^ам е т и б к ел ишиб, б о л а л а р
о р а с и д а туришди.
М у ж г о н сира тинмай цансирар, ора- сира к у к с и ни цу-
л и б и л а н б о с иб - бо си б цуяр эди. Бул ам уни ж у д а тез
ю г у р т и р и б келган б у л с а керак. Ич имд а « Ба т та р б у л ! »
д е ди м -д а , а-ргимчоцни я на ^ам т е з р о ц уча б о ш л а д и м .
Че т д а навбат кутиб т ур г ан б о л а л а р : « К у п у ч и р д и н -
гиз, б и з н и э;ам учиринг, б и з н и цам», д е б цичцира б ош -
лашди. М е н эсам цул оц с о л ма с, т е п а м д а г и д а р а х т я пр оц -
ларини шитирлатиб, тобора баландроц, тезроц учар эдим.
Б у ц о л б о л а л а р н и б у т у н л а й а саби йла шти рд и. Саб р-
т о ц а т л а р и тугаб, аргимчоцца я цин к е л а б о ш л а д и л а р .
М у ж г о н б ил а н К о мр о н у л а р н и ц у л л а р и д а н у ш л а б че тг а
т о рт ар , б о л а л а р эса цайтмай у ж а р л и к цилишарди. З^ам-
71
масидан з^ам ё м о н и шу б улд ик и, мен билан уча ёт ган кич­
ки н-тойнинг з^аммаёги т и л и н д и . . Т из з ал а ри м орас ид ан
т у л г а н и б чирцираё тган б у б е чо ран инг а р ц о н н и . цуйи б
юборишидан, ерга йи ц ил и б у л и ш и д а н цуРНа б ош ла д им.
Ночор, аргимчо цни тух т ат иб , б ол а ни тушмришга
киришдим. « Ш у н ч а л и к нарсадан. цурцад ига н кичкина
бол а га аргимчоц учишни ким цуйибди? Бу нд ац ал а р у й г
ларида, кичик у к а л а р и н и н г б е ши к ла р ид а т еб р ан иш са
яхшироц б у л а д и » , д еб б ол аг а т у н г и л л а б берд им. Яна
шунга ухшаш бир цанча с у зл ар айтдим. Бул ар Ком-
ронни чучитиш учун, ме н билан гаплашишга йу л цуймас-
л и к учу н а йт илга н шунчаки- с у зл а р эди. Х а йр ия тки ,
бошца б о л а л а р з^ам х у д д и шундай овоз, шундай оз^анг-
д а цичциришиб, богни б о шл а ри г а илишди.
— Мен и з^ам учиринг, Ф а р и д а опа. М е н и з^ам. Ме н и
з^ам. Мени.
— Йуц, цеч цайсингизни олмайман, цурцоц экансиз-
лар.
— Ку рц м ай м из , Фар ид а опа, цурцмаймиз, ц урцмай-
миз, цурцмаймиз...
Шу чоц у й д ер а за с ид а н х о л а м н и н г овози э ш ит и л д и:
— Фарида, у л а р н и н г цам бир оз к у нг и л л а р и г а куара,
жоним.
Д а р ц о л у ша ёцца у г ир ил иб , у з у н д а н - у з о ц ran тала-ша
бошладим:
— Хо ла, шунд ай д е йс изу , й иц и л и б т уш иб бир ерла-
рини майиб ц и л и б олишса, кейин ме ни койийсиз.
— А й л а н а й цизим, б о л а л а рн и йицитиш шартми! Се-
кинроц учиргин- да.
— Хола, б и лм а га н кишига ух шаб гапирманг, илти-
мо с циламан. Тавба, Ч о ли ц у ш и н и б ил майси зми? М е н г а
ишо ниб б у л а д и м и ? Бо шимд а минг х и л фикр. А р г и м ч о ц
у ча ё тг ан и мд а шайт он у л г у р т у р т и б : «>^айда, з^айда, пича
тезроц, т е з р о ц » д е б т у р тк ил ай ди. « Ун да й дема, ё н и мд а
ёш бол а б о р ! » д е б ж а в об б е рс ам цам, цуймайди. «)^айда,
цайда. Я на пича тез лат, тез лат, нима б у л и б ц о л а с а н ! »
деявсради. А р ц о н , д а р а х т шохлари, я пр оц л ар и цам жур
б у ли ш иб : «З^айда, Фарида, цайда, Ф а р и д а ! » дея бериша-
ди. Шунча з^а-з^ага бир беч ора Ч о л и цу ш и цандай чидаб
т ур а олади? У з и н г и з у й л а б куринг, ахир!
До ку рим т у ш а бошл ад и, орцам у г и р и к б у л г а н и г а ца-
рамай, б у л а м н и н г ё н и мд а т ур г ан и ни з^ис этаман. С у з и м
тинар-тинмас, у н и н г r an б ошл ашиг а шубх^а к,^лмайман.
Нима цилай? У нг а рупара к ел и шд аи к,андай ц ут у л с а м
була ди?
72
' Б о л а л а р д а н б ит т ас и эта гимга о с и л г а н эди, ц у л т и г и -
д а н у ш л а б д ас т кут ариб о лд им. Б у ёш у р т о ц л а р й м н и н г
э н г ' К и ч к и н т о й и , етти-саккиз ешли б о л а эди. Юз ини
юз имга яцин к е л т и р и б т ур и б : ' '
— К у н г л и н г цолмасин, с е ни ^ам бир у чи р иб куяй.
Л е к и н бу д у м б о ц б етинг ни ц он ат иб олс ак, чатоц б у л м а и -
дими? — дедим.
1Бол'анинг орц аси да соя п ай до б улд и. У К о м р о н п и к и
эди. Б о ла бошии и бошимдан айирар- айирмас, у б и л а п
юзма-юз, кузма-куз к ел ишимг а шуб цам цол мад и. Э н д и
у п да н цандай ц ут ул ама н? У нд а н цочиш, цурциш — д у н ё -
да энг ём о н курган нарсам.
Шун инг уч у н б о л а ни ц у л и мд а н т у ш и р и б , тик ка сиг а
К о м р о н н и н г к у з л а р и га тикилд'им.
— Бор, бола. Ко м ро н аканг нинг ё н и г а бор. У ц изл ар
сингари карашмали, нозик йигит. С ени су тд ан ц ол ган
ёш онадай ал ла л ай д и, чайцатмасдан, чарчат мас дан авай-
л а б у чирт иради. Л е кин , зин^ор т ип и рч ил а ма . Ч у н к и у
к ишинин г н озик ц у л л а р и сени у ш л а б ц о л о л м а й д и . Икко-
винг з^ам йициласан.
Ният им — к у з л ар и м н и к у з л а р и г а цадаб, уни бош эг-
д и р г у нч а iuy у тк и р зах,арли к инояни д а в о м эттириш эди.
А м м о у к у з л а р и ни о л и б цочмас, « б е к о р ур ин ас а н, х,амма
сирни б или б о лд им» дегувчи назар билан т ик ил иб турарди.
А н а ш у нд а у й и н н и б ой б ерг а ни мн и с е за б о ш л а ди м.
Б ошимни эгиб, чанг ц ул и мн и р у м о л ч а м б и л а н ар тишга
киришдим.
К омр он :
— М а й н а циляпсан-а, я р а м а с , — д е д и , — Мана, ^ оз ир
б ирга учишамиз , курамиз...
К о м р о н чаццон бир царакат б и ла н пи д жа ги ни ечиб,
М у ж г о н н и н г цул ига иргитди.
Х о л а м дера зад ан:
— Х>ой, Комрон, б о л а л и к цилма. У шайт он цизга б ас
келолмайсан, ут-бстингни майиб цилади! — д е б цичцирди.
Бо ла л ар т о м ош а цизиц б у ли ш и н и се зиб , четга чициш-
ди. Биз аргимчоц ё и и д а ё лгиз цолдик.
Бу л ам кулиб:
— Нимаг а цараб т ур иб сан, Фарида, ц у р ^ я п с а н м и ? —
Деди.
Б у сафар юзига царашга юрагим б е т л а ма й:
— ¡le ra цурк,сф зканман, — д е д и м у , аргимч оц ца
о си л ди м .
А р ц о н гижирлади, аргимчоц с с к и н - се к ин ^ ар ак ат га
келди.
73
М е н эз^тиёт б ила н з^аракат цилар, у ч и ш ни нг н и ц о ят да
огир б у л и ш и н и се зганим уч у н к учимни тежар, тиззала-
ри мни аста- секин букиш б и л а н кифоя ланар эдим.
С ур ъа т имиз орта бориб, д а ра хт ларз англ ай, япроц-
лари ш ит ир ла й борди.
Икк ал а миз цам т иш ла ри м пз п и цисиб, бир огиз гапир-
гудай б у л с а к кучдан цол ад игандс к, жим учар эдик.
)^аракат с а р х у ш л и г и д а н сскин-сскип б ош им айланиб,
у з и м д а н к е т иб бордим.
К о м р о н н и н г боши бирд аниг а баргл ар га б о р и б тегди,
у з у н со чл ари пешонасига т у з г иб тушди.
К и н о я л и т овуш б илан:
— П у ш а й м о н б у л а б о ш л ад и нг из ш е к и л л и ? — д еб
сурадим.
У з$ам к у л иб :
— Ким п у ша й м о н б у л и ши ни курамиз з^али,— деди.
Т уз гиган со чл ари о расида п о р и л л а б т ур г ан я ш ил куз-
л а р и м е н д а гал ати бир кин, ситам уй го тди. К у ч и мн и нг
б ор ич а т и з з а л а р и м н и букиб, аргимчоцца суръат бердим.
Э н д и з$ар б о р и б - к е л и ш и м и з д а б ош ла ри миз б ар гл а р ичи­
га кириб-чицар, с оч л а ри миз б и р - б и ри м из н ик и га арала-
шиб кетарди. Бир мац ал х у д д и т уш да гид ай х о л а м н и н г :
«Бас, б а с ! » д е га н цичциригини эшитдим.
Б ун и К о м р о н цам т а кро рл ад и:
— Бас-а, Фарида!
— Б у н и с изд ан су раш керак, — д е б жавоб берд им.
— М е н д а н сурал са : йуц, — деди. — М у ж г о н д а н эшит-
ган а ж ойиб н а р са л ар и мд а н с у н г м с н ин г чарчашим мум-
кин эмас...
Т и з з а л а р и м б ирд а ниг а бушашди, арцон ц у л и м д а н чи-
циб к е т и ши д ан цурвдим.
К о м р о н су з ин и д ав ом цилди:
— Б у н и се нд ан к утмаг ан эдим. Б у ерга сени д е б кел-
ган эдим, Фарида, — деди.
З^аракатдан ц ол г ан имг а царамай, ар гимч о ц з^амон
бояги т е з л и к д а учарди. ^ у л л а р и м н и арцон о рц аси дан
утк аз иб, п а н жа л а р и м ни бир- бири га к иришт ирд им.
— Т у ш а й л и к энди, й и ц и л а м и з , — д е б я ли н ди м .
У з^олимни сезмади.
— Йуц, Фарида, й и ц и л и б у л с а к ул а ми з ки , м е н г а те-
гишга ро зи б у л г а н л и г и н г н и у з о гзи нгд ан эшит м ай т у р и б
се ни б уш ат ма й ма н, — деди.
Л а б л а р и с о ч л ар и м орас ид ан пешонамга, к у з л а р и м г а
т ег иб кетар эди. Т из з а л а р и м б у к ил д и, б и р- б ир и га ки-
ришган п а н ж а л а р и м очилиб, ц у л л а р и м арцон а т р о ф и д а
74
саланглай бошлади. Комрон мени шу аснода ушлаб цол-
маса, йицилишим турган ran эди. Лекин мени сацлаб
цолишга кучи етмади. Салмоги бузилган аргимчоц арцо-
ни бирдан айланди-ю, биз ерга гурсиллаб йицилдик.
Пича з^ушимдан кет иб ёт г а ни мд а н с у н г к у з л а р и м н и
очсам, х о л а м н и н г цучогида ётибман. Х о л а м з$ул р у м о л ч а
б и л а н ч аккаларимни силар:
— Бир еринг о грияптими, ц и з и м ? — д е б суради.
Бо шимни кутариб:
— Йуц, хола, — дедим.
— Булмаса, нега йиглайсан?
— Йигл адимми, хола?
— Ку з ла ри н гд а ги ёшлар-чи?
Б ош имн и х о л а м н и н г куксига босдим.
— Й иц илм асд ан аввал йиглаган б у л с а м керак, х о ­
л а , — д е ди м .
Н
*#
Уч к унд ан су нг Ой ша х о л а м била н М у ж г о н з^ам дас-
т у р х о м тузаб, биз била н И ст а м б у л г а жунад и. Басима х о ­
л а м к е л иш имиз ни у г л и н и н г х ат ид ан б и л и б, Н ажм ия
иккови б изни Рал а та с та нци ясид а к у т иб олди.
Уна ши л га н им н ин г д а с т л а б к и з^афталарини з^аммадан
цочиб ут к аз дим . К у п ро ц К о м р он д ан у з и м н и то рт ар эдим.
У м е н б и л а н ё лгиз цолишни, .бирга а йл ани шни, гапла-
шишни хо-з^арди. Биламан, з;ар бир у н а ш и л г а н й иг и т
каби, у н и н г б унга цацци б о р эди. Фацат н и м а цила йк и,
м е н д у н ё д а г и у н ашилг ан ц изл ар нинг энг галатиси, энг
ёввойисиман. К о мр о н н ин г ру па р а к е л а ё тг а н ин и к у р д и м
д е г у н ч а з^урккан о т сингари п о т ир л а б цочар, ш у к у й и
к уриниш бермай кетар эдим.
М у ж г о н о рц а ли бир у л ь т и м а т у м б е рд и м. Р упа ра кел -
г а н и ми з д а мен билан у на шил г ан кишидай гаплашмасин,
д е ди м . С у з и мг а кирмаса, з^амма ишни буза ман, д е б
цасам ичдим.
М у ж го н , Т ац ирд ог ид аг и сингари, б у е р д а з^ам ёто-
г имга т ез - те з к ириб насиз^ат циларди.
— Нега б у н д ай ж и нн и л и к циласан, Фарида? — д е я р-
ди. — У н и у л г у д а й яхши кури шингни -ку б ил а ма н. З^озир
с и з л а р н и н г энг яхши вацтларингиз. Ким б и л а д и , у н и н г
се нга айтадиган цандай ч и р ой л и гап лар и б о р экан...
М у ж г о н баъзан шу б ила н к и ф о я л а ни б ц ол май , н оз и к
ц у л л а р и била н со чл аримни силар, у н и н г т и л и д а н гапи-
рарди.
К у р п а м д а шумша йиб о л и б:
— Хоз^ламайман... ^ у р ц а м а н , у ял аман , галати-да...
75
Т у ш у н т и р а о л м а й м а н . . . — д е б б е з й лл а р, ё н и м г а келса
•йиглар эдим.
М у ж г о н м е ни т ашл аб у хл а г а н и кетганидан кейин,
К о м р он н и н г с у з л ар и н и у з -уз имга айтар, б у с у зл а р оцанг-
ги ичида у х л а б цолардйм.

# Н* %

Х о л а м ме нга атаб бир у з у к б у ю рт ир и бд и . Ко м ро н


б ила н у н а ш ил г а н им и з нишонаси цилиб та ц ил а ди г ан б у
у з у к ме нинг яра-чаца б армо ги мг а я ц п нл а шт ир иб б ул-
майдиг ан даражада, ажойиб, куз олгувчи эди.
Х о л а м И с т а м б у л г а б ор и б келган к у н л а р и н и н г бири-
да мени д е ра з а ёнига чацириб келиб, шу у з у к н и бир
м у ж д а каби курсатди. Кейин, рупарадаги д а р а х т л а р ора-
сида б о т и б б о р а ёт г ан цуёшга т у т и б то влатганда, кузла-
римни юмиб т и с ар ил д им , ц у л л а р и м н и орцамг а утказдим,
ц иза рганимни к у рс ат мас лмк учу н юзимни пар да орца-
сига олдим.
Х о л а м м е н ин г м у д д а о м г а т уш унма ди, с у ю н и б б уйни га
о с ил м а г а н и мг а ц а йр он цол аё тганд ай:
— Ёцт ир мад инг ми ё, Фарида? — деди.
Меп с о в уц ц ин а цилиб:
- — Ж у д а чиройли, хола, мерси, — дедим.
Бу ц или г им д ан д и л и озор т опг ан и с е з и л ц б турарди.
А с кин озо ри у з о ц ц а бормади. Я н а к у лишга б ошл аб :
— Ь^улингпи узат, б ир тациб курайлик, — деди. —
Эски уз уг имг га у л ч а т и б цилд ирдим. Х у д о хо^ласа, л о й и ц
келар.
Х о л а м з у р л и к б ила н т о рт иб о ла диг анд ай, ц у л им ни
орцамга б е к ит иб :
— >^озир эмас, хола, — д е д и м . — Кейпн...
— Б о л а л и к цилма, Фарида.
У ж а рл и к б и л а н б ош им ни с о л инт ир иб , о ё ц л а р и м н и н г
учини т о м о ш а цила бошладим.
— Бир неча к у нд ан сунг ц а ри н до ш л а р и м и з н и чаци-
риб, кичкина з и ё ф а т берамиз. У на шг анимиз нишо на сини
тацамиз.
Юрагим т и п и р л а й бошлади.
— Х о цл а м а й ма н , — д еди м. — М а б о д о шуни м у т л а ц о
ут каз иш керак д е б цисоблас ангиз, майли, ма к та б га кет-
ганимдан кейин утказинг.
Ж у д а катта т а л а б цуйи б ю бо рг ан эдим. Л е к и н х о ла м
авзойини сира у з гар тирма ди. К у л и м с и р а б т у р и б л аб л а-
рини цисди-ю, о шко ра бир мазах б ила н:
76
— Шунаца дегнн? Ф о т и^ а ошида с е н и н г . у р н и н г г а
бошца биро вни вакил ц или б цуяр э канм из- да! Тугри,
н и к о а д а шундай, л е ки н ф от и ца д а ^ ал и б унд а й о д а т
чиццани йуц, к,изим.
М у н о с и б жавоб б у лм а г а н и уч у н ерга цараб т у р а ве р -
дим.
Х о л а м о ладиган с а бо г и м ни нг за хр ип и юмшатиш ния-
т и д а бир цули билан б е л и м да н уш л а ди, иккинчиси б и л а н
б ет имн и, сочларимни, пе шо н ам ни с и ла б т у р иб :
— Фарида, айланай, эн ди б о л а л и к н и т ашлаш пайт и
к е л д и , — деди. — Э н д и с е нинг х о л а н г г и н а эмас, о на нг
^амман... Бундан жуда х у р с ан д э к ан л и г и м н и айт иб у т и -
р ишнинг цожати б у лм а с а керак? Сен К о м р о н уч у н х у л ц -
атвори бизга маълум б у л м а г а н з^ар цандай ёт циздан
минг чандон аълосан. Фацат... Фацат бир оз х,авойисан.
Б о л а л и к чогларда б у н и н г у н ч а ли к за рари йуцдир. Л е -
кин кун сайин усяпсан. Усган саринг, албатта, а ц л и н г
э^ам ошади, уз инг цам о г ир -б ос иц була саи. М ак т аб и нг н и
б и т и ри б уй лангунларингча, эц-^а, э^али т у р т йил бор. Оз-
м у нча вацтми! Шумдай б у л с а э^ам, сен у н а ш и л г а н циз-
сан. Нима д емоцчилигимми, цайдам, а нг лат а о л д и м м и ?
Огир- вазмин, ж ид д ий б у л и ш и и г керак. Бо лал ик ка , шух-
ликка, у жа р ли к ка х о т и м а бер. К о м р о н н и н г ц ан ча л ик
м у л о й и м л и г и н и , табиати, цисси ц анчал ик н о з и к л и г и н и
биласан.
)^ар бир сузи ц ул о г и м д а цолган б у у г и т д а цацицатан
з^ам ёц иб -к уйд ира диг ан б и р о н парса б ор м ид и ? Буни шу
б у г у н а нг л аб т ур гани м йуц. Л е к и н ним а цилай, х о л а м
м е ни у г л и учун бир оз к ам си т аё тг а нл и ги ни сезиб ту р га н
эдим.
У г и т л а р ин ин г цандай таъсир ц и лг а н л и г и н и б и л м о ц ч и
б у л г а н д а й:
— Э н д и писанда цилиб о лишд ик, шундайми, Ф а р и ­
д а ? — д е д и , — ^ ар и нд о ш - у р у г н и , б и р- ик кит а ё р - д у с т л а р -
ни чацириб, фоти^а т уй и циламиз.
У з и м н и гуллар, беза кл ар б и л а н я са ти лг а н с т о л о л д и -
да, цозиргача мен цеч т ациб курмаган безакда, б у т у н л а й
бошца сочлар, бошца че^рада у н и н г ё н и д а у т и р г а н д е к
курдим. Д амм анинг кузи бизда...
Бирдан титраб, т и п и рч ил а б цичцирдим:
— ЙуК> б у лм айд и, хола!
Шу фарё д билаи югур иб чициб кетдим.
М у ж г о н шу ку нл а рд а мен у ч у н опадан о р т и ц бир нар-
са, она дара жа си да эди. Ке чала ри ё то г и м и з д а ёл гиз цол-
ган к е з л а р и м чироцни учираман-да, у н и н г к еч ин мала р-
77
дан озган в у ж у д и ни цучоцлайман, жавоб б ерм ас ин д еб
огзини ц ул и м била н ту с иб ёлвораман.
— Д у н ё д а энг рацмим келган, энг мазах цилган одам-
л а ри м у на шил г ан цизлар эди. Мен у ша л а р н и н г бири бу-
л и б цолдим. У л ар г а ялин. >^еч ким мени у н а ши лг а н циз
демасин. Уяламан, цурцаман, мен >;али ёш б оламан. Ол-
д и ми з д а >;али т у р т у з у н йил бор. Унгача катта б уламан,
куникаман. М е н г а ц е ч ким унашилг ан цизга цилинад иган
му о м а л а н и цилмасин.
Ницоят, М уж г о н огзини ц ул и мд а н бушатди. У:
— Х у п , — деди, — Л е к и н бир шарт билан. Ав вало, мен
билан бугишмайсан, цолавсрса, у н и яхши курганингни
фацат узимга, фацат уз имга гина яна бир м ар та айтасан.
Шу дам ю зимн и Му жг о н ни п г багрига босиб, б ошим
б ила н у с т м а - у с т бир неча марта «з$а» ишора сини цилдим.

* * *

М у ж г о н ваъдасида турди. Уйд аги лар цам, ташцари-


д аг ил ар з^ам у н а ш и л г ан им н и б етимга с ол м ас эди. Ти-
шимга т е г а ди г ан л ар чициб цолса, я хшил аб таъзирини
олар, д а р ц о л нафаси ичига тушиб кетарди. З^атто шулар-
дан бири бир к у н и огзига енгил гина шапати цам еди. Хай-
риятки, б е г о н а эмас, б у ла м н и н г уз гинаси! М е н у н и ша-
патилашга т а мо м з^ацли эдим. Л е к и н х у д о сацлади. Баси-
ма х олам б и л и б ц ол гу дай булса, ким билади, бошимга
нима у й ин л а р с о л а рд и экай!
Шундай б у л с а з^амки, у зимни чо рб ог ичра роз^атда
сезмасдим. Масалан, мавцеим ортгани учу н к ун л ар д ан
бир куни м е ни из зат л и х о н а л а рн и нг бириг а кучиришди.
Па рд ал арим ни, каравотимни, жавонимни уз гартириш-
ди. Мен цам, табиий, б у л а рн и нг са ба б ин и сурашга бо-
т ин ол м ад и м.
Бир куни аравага тушиб, М е р д и во н цишлогидаг и
т уй га кет аё тг ан эдик. А р а в а д а ода м куп экан. Ж о й то-
полмай:
— А р а в а ка шн и нг ёнига чициб о ла ц о л а й , — дедим.
О д а м л а р цац-цаз$ у р и б к ул иб юбо ришд и. М е н циза-
риб, се кин аравага чициб олдим.
Эски о д а т и м н и ц или б о шх онада н цоци, мева-чева
у г и рл а га н и к и рг а ни мд а муттаз^ам ошпаз:
— Кунглингиз х оз ^а г анин и айтаверинг, кичик
хоним. С и з н и н г зоти о л и я н ги з га у г и р л и к я р а ш м а й д и , —
д е б мен б и л а н з^азиллашарди.
Мен га з$еч ким бир ним а д емаг ан б у л с а з;ам, кучадан
78
бироы б о л а н и чацириб киришга ю р а г и м б е т л а м а с эди.
Фацат т и шн и тишга цуйиш, ^ ам м а с и г а чидаш керак эди.
Л е к и н б у л а р орас ид а энг чидаб б у л м а й д и г а н и К о м р о н
эди. Ч о р б о гд а ги сунгги к у нл а ри м у б и л а н б е ки н м а ч о ц
уй наш б и л а н у т д и д е са м була ди.
У м е н и х о л и топиш пай тини из л аб юрарди. М е н эс а м
б у т у н ш ай то н ли ги м ни ишлатиб, б и р о р е р д а танцо у ч р а -
мас л и к ка царакат цилардим.
Гоци м а ца л ла р бирга сайр эт айли к, д е б т ак ли ф цил-
ган аравасига я цинлашмас, цеч ^ о л и - ж о н и м г а ц уйм ай ту-
риб олса, ёнимиз га М у ж г о н д а н б ошц а б ир он к ишини
ола рди м- да , й у л буйи уша б и л а н т и н м а й гаплашиб к ет ар
эдим. М у ж г о п д а п бошцасипи д еди м. >у"1, М у ж г о н н и н г
ме ни у билан ц о л д и ри б ц оч м ас л пг и га ёки у р и н -
сиз б е маз аг ар чил ик лар ц и лм а с л и г и г а ишончим йу ц
эди.
Бир кун и Комрон:
— Биласанми, Фарида, м е н и н г б а х т и м н и царо ц и ля п -
с а н , — д е д и.
М е н у з и м н и т у то л ма й:
— ) ^ал итдан -а? — дедим.
Б у с аво лни шу цадар цизиц сураб ман ки, икко -
вимиз ^ам к у л и б юбордик.
— М у ж г о н г а айтган су зи н гн и у з огзингдан ^ам б ир
эшит и шни истар эдим. Бунга з^аццим б у л с а керак, д е б
у й л а й м а н , — деди.
М у ж г о н г а нима д еган им э с и м д а йуцдай, ё л г о н д а н
к у з л а р и м н и о смо нг а кут ардим, у й л а н д и м , кейин:
— ?^а, — д е д и м , — аммо М у ж г о н циз бола, Ж о р и я н -
гиз з$ам, уйлай манк и, шундай. У р т а м и з д а у т г а н цар
цандай нарса цар кимга айт илма йди.
— М е н э$ар кимманми?
— Ян г ли ш т ушу нманг из. Р ух с о р и н г и з бир оз х о т и н
к ишиник иг а у хшас а з^амки, эркаксиз. Демак, циз у р т о ц -
ца а йт илад иг ан цар цандай нарса эркак кишига а й т и л ­
майди.
— М е н унашилг ан кишипг эмасманми?
— Э н д и айтмасак б у л м а й д и г а н г а ухшайди. Бил а си з-
ки, мен б у су зни ёцтирмайман.
— А н а курдингми, у з и м н и б ах тсйз д е б т у г р и айт г ан
эканман. Балки яна о гзимга урарсан, д е б б у с у зн и ай-
тишга ж а с о ра т эт олмайман. Л е к и н се нга нисбат ан к унг-
л и м д а шу нд а й бир т у й г у борки...
Неча вацтлардап бери тут цич б ерм^ётган ц о п ц о н и м г а
ил иниш у с т и д а эканимни анг лад им. Гапирсам ё т о в у ш и м
79
титраши, ё б ошц а б и ро н но жуя иш ц или б цуйишим мум-
кин. К о м р о н н и н г сузини о г зи да цол дириб, кучага югур-
ганимча чиц иб кетдим.
У з^ам о рц амд ан ю г ур и б келяпти, д с б у й л а г ан эдим.
Л е к и н шарпаси эш ит ил ма га нд ан кейин се кинла шд им,
бир озд ан кейин эса йу лин и цилиб орцамга царадим.
У д а р а х т л а р д а н б ир ин и нг т аги даг и цамиш к у р с ид а б е ­
гам у т и рг ан эди.
Уз-уз им га:
— Яхши иш цилмадим-да, — дедим.
К о м р о н шу чог менга цараса, пу ша ймо н б у л г а н и м н и
курарди-ю, ё нимг а келарди, д сб уйлайман. К е л г а нд а
рости, ме н цам цочмас эдим.
Б у л а м н и н г у ти р и ш и д а чиндан цам бахт и царо бу лг а н
кишининг авзойи бор эди. Уз имга д а л д а бериш уч у н суз-
лай б о ш л а д и м :
— Йигит у л г у р, сариц чаёп. Шу б ог да бах тиёр тул-
нинг этаги о рц аси дан цанчалик югурганингни эсимдан
ч ицарганим йуц. А ж а б цилдим.

Т а ъ ти лн и нг сунгги к у нл а р и д а б ош им га тушган сав-


д он и цам айт масд ан у т о л м ай ма н .
Бир к уни у н г ц у л и м ни н г б а рм о г и н и каттакон л а т т а
б илан б о г л а б о л г а н и м н и ч о рб ог да гил ар к ур иб цолшиди.
С аб аби ни с у раг анл арга :
— З^ечциси йуц, ж и н д е к ерини т и л и б о лд им, т у з а л и б
к е т а д и , — д еди м.
Х о л а м ярани у ж а р л и к б и ла н я ширг анимни сезиб:
— Яна б и р б а л о цилгансан-да. Ёмондирки, яшира-
сан. Д о к т о р г а к урсатайлик, кейин б ошим га б а л о б ул м а-
син, — деди.
Воцеа б у н д а й б у л г ан эди: бир куни х о ла м м е ни ётоц-
х о на ж а во н и да н б и т та р у м о л ч а о л и б чиццани юборди.
Жа в о н т о р т м а л а р и д а н б и ри д а мо вий б а х м а л цопланган
б и тт а ц утича к у р и б ц олдим. У нд ан у н а ш ил г а н им бе лг ис и
цилиб о л и н г а н у з у к чицди. Ушани б ар мо ги мг а тациб
кургим к елди, т ац ди м цам, л е к и н б у цавас ме нга ж у да
цимматга т ушд и. Х о л а м цурццандек, у з у к бир оз то р ци-
л и б ц у йи л га н экан; б а р м о г и мд а н чицмай т у р и б олди. Бе-
ф ой да ц ая жо н б ила и у н и чицаришга у р инд им, б ул ма га н-
дан кейин т и ш и м н и ишга со лдим . Бу н да н цам цеч нима
чицмади. Тирм ашган сарим б а р мо г и м шишиб, у з у к циси-
л и б борди.
80
• Х о л а м г а айтсам-ку, албатта, бир ч а р а си н и т о пишар
эди. Ле-кин шу у з у к б ила н ц ул га т ушиш ва^ми, н егад ир
н а ф с он и ят им га тегар эди. Ш у н и н г у ч у н б а рм о г и м н и д ар-
ров л а т та б и л а н б о г л а б олд им. Роса ик ки кунгача уз
э^ужрамга кириб, б е к ин иб юрдим. Л а т т а н и ечиб т а ш л а б
со ат ларча у р и нд и м. Учинчи куни ц ац и ца тн и х о л а мг а ай-
таман д е б тур г ан и мд а , у з ук у з - у з и д а н чиц иб кетса б у л а -
дими! Нима сабаб б у лд и ? )^арцолда, шу у т г а н икки кун
ичида э з и л и б - с и ц и л г а н и м д а н озиб цолган б у лс а м керак.
К а н и к у л н и н г о хирг и к у нид а й у л т а р а д д у д и г а т ушд им.
К омр он б унга нороз и б улди.
—' Б у н ча ли к шошили шн инг нима ^ ожа ти бор, Ф а р и ­
да? Я н а бир неча кун тур сан г б у л а д и - к у , — деди.
Л с к и н мен иб ра тл и уцувчидай, кунма дим .
— М у р а б б и я л а р , мактаб очилган куни, албатта, кела-
сан, д е б тайинлашган. Бу й п л д а р с л а р о гир б у л а д и , —
д е б б о л а л а р ч а бах,оналар цилдим.
К омр он б у т ер сл и ги м ни куриб, я на бат т ар цайгу га
тушди.
Э рт ас и куни мени мактабга о л и б к е т а ё т и б цам цеч
гапирмади. Фацат айрилиш чогимизда:
— М е н д а н б у нч ал ик тез цочиб кет ишин гни к ут маг ан
эдим, Фарида, — д е б упкалади.

А с л и д а эса ацли-цуши бошида, т ир и ш ц о ц у цу в чи


эмасдим. Иннайкейин, б ошим га т ушга н с а в д ол ар м е н и
тамо м шошириб цуйган эди.
Д а ст л аб к и уч ой б ац ол а ри м ж у да ём о н б у лд и . Р айр ат
цилиб у з и м н и ц ул га олмасам, с и н фд а ц ол ишим т у р га н
гап эди.
Е ту к л и к т а б е л л а р и тарцатилган к уни к е ч ц у р у н А л е к -
си опа ме ни бурч акк а то ртиб :
— Б а ц ол ар и нг и з ёе дими, Ф а р и д а ? — деб суради.
Ба д би н бир а л ф о з да б ош им ни с и лк и т и б :
— А н ч а ёмон, т а мк-иг, — дедим.
— А н ч а эмас, б ут ун ла й. Сизнинг шунч али к ё м о н у ц и -
ганингизни цеч курмаган эдим. Аксинча, б у йил я х ши р о ц
у ц и р си з д е б к ут ган эдим.
— Тугр и айтасиз. Бу йил ут ган й и л г и д а н бир ёш у л -
гайдим.
— Фац ат шугинами?
Ралати! А л е к с и опа б е т имн и силар, т аг до р ц и ли б ку-
ларди. Нима цилишимни билмай; кузларимни о ли б цочдим.
Вой б у м у р а б би ял а р - э ! Д у нё ишл ари га э^еч ц из и цм а й-
б - 1049 81
д иган к ури нишса з^ам, май да- чуйд а гийбатларгача ха-
б а р д о р б у л и б т ур ади лар . Кимдан билишади? 1^андай би-
л иш ади ? О р а л а р и д а ун йил яшаганимга, са вд ойи циз
б у л м а г а н и м г а царамай, б у нг а з$еч т уш у на о л м а с эдим.
Бир б а ц он а б ила н у з и м н и цутцазиш пайига тушганим-
д а А л с к с и опа яна шама цилди:
— Т а б е лд а г и б а^ ол ар и нг и зн и б и р о вл а рг а курсатиш-
д ан у я л а р с и з д е б у й л а й м а н , — деди. Кейин о рцасидан та-
гин бир таъна т оши отди: — Бу йил синфдан утмасангиз,
б у ерда яна б ир йил, у з у н бир йил ц ол иш хавфи з$ам бор.
Ку рдимк и, ц уж у мг а утмасам, А л с к с и опад ан осон-
ликч а цочиб ц у т у л о л м а й м а н . Чор-ночор ю зси зл ик цилиб,
ясама с о ф л и к билан:
— Х ав фи бор д ейс изми? Нимага хавфи б у л а д и ? —
д е б сурадим.
А л е к с и опа аё лл ар гид и- б ид и си н ин г учига чиццани
эди. Бундам зи ёд аси мен билан юзма- юз келиш, очицча-
сига гаплашиш деган суз буларди. Енгилганини сездир-
м а с ли к у чу н н о з л и бир карашма б ил а н бе тимг а секин
у р и б цуйди. Кейин:
— Уни уз ацлинг б ила н т о пиб о л а р с а н , — деб, кета-
верди.
^ ^ %
М и ш е л б у й и л ма кт аб да йуц эди. Булса, м е ни албат-
та гапга солар, м ия мдаги п а р иш о нл и кн и м у т л а ц о орт-
т ирар эди.
Бир й и л аввал у з и м туциг ан з^икояни айтиб турганим-
д а ц анчал ик эркин, жушцин булс ам, б у йил у н а ши лг а н
циз вазиятига т ушга нимд ан кейин шунч али к цурц оц б у ­
л и б цол дим. Д у г о м а л а р и м д а н м е ни т аб р ик л аг ан л ар н и
цисца, ц у р у ц ташаккур б и л а н жунатар, я цинл ашиш май-
л и н и к у р с а т г ан л ар д а н юз у г и р и б кетар эдим.
Фацат биттаси, биз ёц лард аги армани д о к т о р н и н г
цизи, у ж а р л и г и м н и енгишга му ва фф ац б улди. Дам олиш
к у н л а р и н и м а к т аб д а ут к аз д им . Уч ой ичида у й г а икки,
ё уч м а р та ги н а бордим.
Саб абини у з и м з$ам ун ча яхши билмаган б у у ж а р л и -
гим Бас има х о л а м б ила н Нажмияни тажанг цилар, Ком-
рон эса нима д е б у йлашин и, цандай чора к у ри шини бил-
май ц ийналар эди. У д а ст л а б к и о й л а р д а мактаб га з$ар
цафта к ург ани к е л и б т урди. М у р а б б и я л а р и м о г и з д а
бир ним а д е й иш ма с а цам, у н а ши лг а н йиг ит нинг уцувчи
циз б и л а н к е ли б кури шишига ж а ц л л а р и чицар, б ул а м-
нинг м е н и д а ц л и з д а кутиб т у р г а ни н и айтиб, юз л ар ин и
бур и шт и ра р эди.
82
Мен о д а т д а д а цл и з эшигининг бир тав ац аси ни ж у рт -
тага очиб цуяр, у н г а суяниб, ц у л л а р и м н и ф а р т у г и м н и н г
цайиш камарига суццаним з^олда ж и л л а б у л с а беш м и н у т
тик т у р и б гаплашардим. Б ул а м о ра - с и ра х ат ё з иб
туриш истаги б о р л и г и н и айтган эди. Л е к и н мен, мураб-
б ия лар ими з ташцаридан к ел ади ган х а т л а р н и туркча б и -
л а ди г а н л а р д а н б ит таси га у цит т ир иб , к ей ин йиртиб таш-
лашади, д еган б ар о н а билан б у ф и к р и д а н цайтардим.
Шу к у ри ш иш ла р ни н г б ирид а о р а м и з д а н цора м у ш у к
утг ани з^али-цали эсимда. К омр он у з о ц т ур м аг а н и м г а
жацли чициб, эшикни з у р л и к б и л а н ё пиб ц уймоцчи б у л -
ди. Ле к ин мен й у л цуймадим: яцинлаилганда ташцарига
о т и л и б чицишга хез ланиб, сек^ингина:
— И л т и м о с циламан, Комрон, х о н а д а к у ри ниб -ку -
ринмай т ур г ан т еш ик цанча булса, икки шунча куз з^ам
бор, буни б и л и б цуйишингиз керак, — д е ди м .
У б ирд а н тухт ад и.
— Бу цандай ran, Фарида? Биз ахир у н а ши лг а н ки-
шилармиз- ку! — деди.
Секин е л к а м н и цисдим:
— А с л д а ишни шу нарса б у з а ё т и б д и к у - я , —д е д и м —
Бир кун эмас, бир кун: « К у р и ш и ш л а р и н г и з ж у да б ош-
цача буля пт и. Кечирасиз, б у е р н и н г м а кт аб экан-
л игини э сда н чицарманг», ц а б ил и да суз эшити шни хоз^ла-
масангиз...
Ко мр он о п п о ц оцариб к етди ва шу к у нд ан б о ш л а б
мактабга оёц б ос май цуйди.
Бу ишим цацицатан цам яхши эмасди. Л е к и н б ош ца
чорам б у л м а с а ним а цилай? К о м р о н о л д и д а н цайт иб
келиб с инфг а киришим, цамма ме н га у г и р и л и б цараши
юрагимни эз май цолмасди.
Нима д е я ёт га н эдим? З^а, д о к т о р н и н г цизи д ам о ли ш
к у н л а ри н ин г б и р ид а цайтиб кел иб:
— К о м р о н б е й Европага кетармиш, шунд айми? — д е б
суради.
Мен ним а д е йи ши м ни б и л м ай шо шиб ц ол дим.
— {^аердан эшитдинг? — дедим.
— О т а м д а н , М а д р ид д аг и ама киси ч ацир тириб ди.
«1^айдам» д е йи шн и г урур им кутармади.
— }^а, шундай бир нияти бор, пича саёз^ат ц или б кел-
моцчи э д и , — д еди м.
— С аё цат нимаси, эл ч их о на г ас е кр а та рь б ула рми ш- ку.
— Вацтинча.
Суз^батни шу ерда б у л и б тар ца лд ик. Д у г о н а м н и н г
отаси ч о р б о г и м и з д а н оёги у з и л м а г а н бир киши эди. Шу-
83
нинг уч у н б у гапнйнг т уг р ил и ги г а шубца цилмадим. Л е ­
нин б у нарсани менга б илд ир и шм аг а ни га ^айрон б ул д им.
К у н л а р н и ^и'собладим. Ч орб огда н хабар о лм а га ни м га
йиг ирма кун булибди.
Уша кечаси фацат шу нарсани у й л а б чицдим. Ком-
ро нг а цилган бемаъни сит амл арим у чу н ачинар, шунча-
л и к м у ци м бир нарсани ме нга айтмаганини у й л а б , юра-
гимдан э зил ар эдим. З^арцолда биз бир- бири миз била н
бо г ла нг ан кишилар эдик.
Э рт ас иг а пайшанба эдп. )^аво очиц б улг ани учун туш-
дан кейин айлангани чицишимиз керак. Л е к и н ичим пи-
шиб цийна ла бошладим. Шундай эзгувчи у й л а р б ила н
яна бир кунни утказиш фикри мени цурцувга солди.
М у д и р а н и н г олд иг а б ордим-да, х о л а м н и н г б е то б л и г и -
ни айтиб, р у х с а г сурадим.
Х у д о д а н айланай, шу куни м у ра б б и я л а р д а н бири
^ а р т о л г а кетаётган экан. Э р е н к у й станциясигача бирга
кетиш шарти билан м у д и р а и л т и мо си м ни цондирди.
К^улимда б и т та кичкина чамадонча б ил а н чорбоц-
ца кириб б ор г а н и м д а цоронги тушай д е б ц ол ган эди.
Э ш и к д а м е ни чорбог ити кут иб олди. Бу цари ит ни-
^ о я т д а очкуз, ёпишцоц эди. Ч у н та ги мд а ^амиша яхши-
м и - ё м о н м и б ир нарса б о р л и ги ни билг ани у ч у н й у л и м н и
тусар, о л д и н г и о ёц ла риг а т ур и б о л и б т ис а р и л и б борар,
ме н га ёп ишишга уринардп. К о мр он н ин г цам д а ра х т л а р
о р а л а б м е н т о м о н к е лаётга нини к урдиму, д арров чукка-
л адим. Ит эг пи мн и кир цилмасин, д е б ифло с о ёц ла р и д а н
у ш л а б т ур д и м .
У с у л о ц м о н огзини у л и ё т г а н д а й очиб, т и л и н и о сил ти-
рар, ме н эсам б у рн ида н цисардим. Х ул л а с , у р т а м и з д а
уйинга, т ал а шм аг а ухшаш бир нарса борар эди.
К о м р он н и фацат ё нимг а к е лг анд аг ин а курган киши-
дай:
— Б у н и нг кул ишига царанг, — д е д и м , — О г з и мунча
катта-я, т и м с о цн и ки г а у хшам айд ими?
У л а б л а р и д а з а^арханда т аб асс ум билан ме нга цараб
турарди.
Итни ц у ^ и б юбо ри б э т а к л ар и мн и цоцдим. Ь^улларим-
ни р у м о л ч а м билан арт ганимдан су нг б и ри н и б у л а м г а
уз ат дим.
— Б о н ж у р , 1 Комрон, х о л а м цалай? А ц в о л и огир эмас-
дир, иншоолло^. ..

' Б о н ж у р — салом (французча).


84
У х и ё л т а а ж ж у б г а тушиб:
— .Ойимми? — д е б с у р а д и . — О й и м conna-coF. Кас ал
д е б эшит динг ми?
— З^а, касал д е б эшитдим, х ав о ти р о л д им , Як шанб а-
ни к утмай с у ра б к елдим.
— С е н г а к и м айтди?
Яна биттй ё л г о н ran т опишга ф у р с а т ц о л ма г ан и
учун:
— Д о к т о р н и н г цизи, — дедим.
— У ша шундай дедими?
— З^а, гаплашиб турган эдик, суз о рас ид а: « О т а м н и
си зл а рн и ки г а чациртиришибди, х о л а н г и з б ет о б шекил-
ли», деди.
К о м р о н ц а й р он б у л и б цолди.
— Янг лишга н. До кт о р кейинги к у н л а р д а о й им н и
з^ам, б ошц ани з^ам кургани кел гани йуц.
Бу ц а лт и с гапни у з о ц чузиб у т и р м а д и м .
— Х айр ия т , ж у д а ёмон ташвиш цил а ёт га н э д и м , —
д е д и м , — У л а р ичкарида б у л с а л а р керак, албатта?..
Ч ам а д о н и м н и ердан оли б юрмоцчи б у л г а н эдим, К о м ­
ро н ц у л и м д а н ушлади.
— Нега шошасан, Фарида? З^амиша мендан цоча-
с а н , - деди.
— Нега эн ди?— дедим,— Туфлигим сицяпти-да...
Иннайке йин, ичкарига бирга кирм-аймизми ахир?
— Бир га кирамиз, л е к ин у е р д а цойнацой, ^ а мм а
била н гап лаши шг а мажбу р б ула миз . З^олбуки, сен б и л а н
ёлгиз г ап лаш моц чи эдим.
З^аяжонимни яшириш уч у н з^азил-мутоиба ц и л и б:
— И хт иё ринг из , — дедим.
— Мерси. У нд а й булса, агар хоцл ас анг, з^еч кимга
куриниш б е р м а й ц о в л и д а б ир оз айл ана йли к.
1^очиб к ет иш им д ан ц урцаётгандай, ц у л и м н и ц уй и б
ю бо рм а с эди. Чама до нч а мни ц у л и г а олди. Ёнма-ён ю р и б
кетдик. Б ир -бир имиз г а у н а ш и л г а н и м и з д а н бери б ири н чи
марта ёнма-ён...
Янги т у т и л г а н цуш юраги цандай пат ирл аса, м е ни к и
цам шундай пат ирл ади. Шундайки, ц у л и м н и ц уйиб юбо р-
ганида цам цочишга ц ур б им е т м а с м и д и д е б у й л а й -
ман.
Бир - би р им из г а бир огиз з$ам суз айт май з^овлининг
т ур и га б о р д и к . К ом р о н у й л а г а н и м д а н о р т и ц хафа, эз г ин
куринарди. Б у уч ой ичида нималар б у лг а н и н и , орамиз-
д а цандай у з гар иш юз берг анин и б и лм а йм ан . Фацат з;о-
зир ун и нг о л д и д а у з и м н и айб д ор д е б ц и со б ла р , шу дам-

85
гача цилган ёв войил игим уч у н пу ша ймо н б у л а р эдим.
1^иш у р т а с и б у л с а цам гузал, ж имжи т о цш ом эди.
А т р о ф и м и з д а г и цуруц тог т е п а ла р и о л т и н м а р ж о й каби
т ов ла н ар д и. М е н д а К о мр он г а нисбатан у й г о нг а н м а й л д а
б у м а н з ар а ни н г >$ам з^иссаси бормид и, билмайман .
Шу д а м у н и н г к у нг л ин и о ла д иг а н б и р о н суз топиш
истаги ц а лб и мн и нг ёндир.увчи э^тиёжига айланди. Л е к и н
м и я м г а з$еч нарса к елмас эди.
Э н д и о рц ага цайтишдан б ошца чорамиз ц ол м а г а н д а н
кейин, К о мр он :
— Шу е р д а бир оз ут и рс а к цалай б у л а р экан, Ф а­
р и д а ? - деди.
— И х т иё р с е н д а ,— дедим.
У н а ши л га н им и зд а н кейин ун и биринчи м а р та сенси-
рашим эди.
К о м р о н шимига цам парво ц ил ма й уша ер да г и бир
тош у с т и г а утирди. М е н дарров ц у л и да н у ш л а б тургиз-
дим.
— Сен нозиксан, ц у р у ц ерга утирма, — д е д и м у ,
у с т и м д а г и кук пальтомни ечиб тагига солдим.
К о м р о н к уз л ар и га и шо нма с эди.
— Нима циляпсан, Ф а р и д а ? — деди.
— Т агин о гри б- не тиб ц о л м а г и н , — д еди м. — М у н д о г
у й л а б курсам, сени асраш б у н д а н кейин м е н и н г бурчим
экан.
Б ул а м б у сафар з;ам ц у л о ц л а р и г а и ш о нм а ди ше-
к ил л и :
— Н имал ар деяпсан, Ф а р и д а ? — деди. — Ш у су зл ар-
ни сен айтяпсанми? У н а ши л га н им и зд а н к ей ин се нд ан
эшитг ан энг ширин сузим.
Б о ш и м н и энгаштириб, ж им турдим.
К о м р о н пал ьт о мни ц у л и г а олд и. С ил а ёт га нда й бир
з^аракат б и л а н енгларига, ёцасига, т уг м а л а р и г а тегар
эди.
— Сен га бир оз ситам цилиш н и я т и да эдим, Фарида.
Э н д и ф и кр и м д а н ц а й т д и м , — деди.
К у з и м н и ердан о л масд ан:
— С ен г а цеч ё м о н л и к ц илг аним й у ц эди-ку, — дедим.
У м е н и яна ёввойи ц и ли б цуйишдан ц урцаётгандай,
ё н и м г а я цинл а ши шд а н б е з и л л а б :
— Фикримча, цилдинг, Ф а р и д а , — д е д и , — з^атто зиё-
д а цилд инг . Уна ши л га н к ишисини шунаца оёц о с т и цила-
д и л а р м и ? К у н г л и м г а ё м о н гаплар келди. 1^айдам, Муж-
го н я н г л и шг ан эмасмикан?
Ночор к у л д и м . К о мр о н а ж а б л а н и б са ба б ин и суради.
86
Д аст лаб жав об б е р г и м келмади. У ц у й м а г а н д а н к е й и н
эса к у зл а ри мн и о л и б цочиб:
— Мужгон янгл ишган булс а, б у н ч а л и к б у л м а с
э д и к , — д еди м.
— Б ун ч ал и ги нимаси? Яъни у н аш ил г а н и м и з м и ?
Ку з л а р и м н и ю м и б т ур и б икки м ар та б о ш и м н и с и л-
кидим.
— Фар ид ам!
Кичик бир ф а р ё дг а ухшаган б у овоз з$али-з$али цу-
л оц л ар им д а. К у з л а р и м н и очдим-да, у н и н г к ат т а йг а нд а й
куринган к у з л а р и д а йирик ёш т о м ч и с и н и курдим.
— М е н и шу д а м шунчалар б а х т и ё р э тд инг ки, у л а ё т -
ган имд а з$ам э с и м г а т ушс а йиглайман. Юз и мг а б у н д а й
боцма. Сен з^али ж у д а кичиксан. И л о ж йуц, се н б у н д а й
н арсал арни англамайсан. З^амма г и н а л а р н и у н у т д и м
энди.
Ко м ро н б и л а к л а р и м д а н у ш л а б т ур а рд и . М е н з^ам т ор-
т и б о л м а ди м , ф ац ат з^унграб йиглай б о ш л а д и м . Б у ш ун -
д ай йиги эдики, Ко м р о н цурциб кетди.
Бояги й у л б и л а н орцага ц а й т а ё т г ан и ми з д а з$ам м е н
тез-тез ху р си н ар , з^ициллаб йиглар эдим. У о р т и ц ц у л и -
ни ме нга т ег и з и ш г а ботинмасди. Л е к и н м е н к у н гл и ж о -
йига т уш га н ин и сезиб, х у р с ан д б у л д и м .
Чо р б о ц ц а я ц инл ашгани мизд а:
— Сен о л д и н кир. Ме н ц о в у з д а ю з и м н и я х ш и л а б
ювиб олай. М е н и шу а цв олд а к у ри ш са н и м а д е йиша-
ди? — дедим.

* * *

Бирдан эс имга т уш г а нд а й ц и ли б К о м р о н д а н с у р а д и м :
— Европага саёз^ат цилармишсан, рос тми?
— Ш ун д ай б и р фикр бор. Тугриси, м е н и к и з^ам эмас,
М ад р и д д а г и а ма к и м ни нг х а ё л и , — д е б ж а в об б е р д и . —
1^аердан эшит д инг ?
Бир оз и к к и л а н и б т ур г а н и м д а н су нг:
— Д о к т о р н и н г цизидан, — дедим.
— Д о к т о р н и н г цизи сенга му нч а куп х а б а р л а р етка-
зиб т урар экан, Фарида?

К о м р о н д и ц ц а т била н юзимг а цараб т у р а рд и . 1^иза-


риб, б ош и м н и у г и р и б о лд им.
— М е н г а цара, о й и м н и н г к а са л л и г и цам б а ц о н а б у л -
масин тагин?

87
, ■i —: Т угр иси ни айт, Фарида. Шунинг у ч у н к ел ганми-
ДИМГ? -
Енимга я цинлашган эди.. 1^уллари б ила н б ош им ни
с и ла г ис и келар, л е ки н цурк ишим дан , яна орам.изни буза-
д и га н аксл ик цилишимдан цурцар эди. З^олбуки, мен ак-
синча; у н г а куник а бош ла га н эдим. С'аволпни яна бир
м ар та к а йт ар иб айтди:
— Т ах ми н им тугрими, Фарида?
К о м р о н н и н г ни,%оятда х у р с а н д б улг аним и сезиб, «ца»
м а ън о си да бошимни силкит дим.
— 1^андай яхши... Кечадан бери т о л е и м шунч алик
у з г а р ди к и!
К у л л а р и н и мен у т и рг ан курси су янч иц ла р иг а цуйиб
у с т и м г а эгилди. Бу вази ятд а т у р т т о м о н и д а н цуршал-
ган эдим. М ен г а к,ул т е г и з м а с л и к уч у н з^ийла б и ла н то-
п и л г а н у с у л утирган е р и м д а мени к ирп ит ик он сингари
з^урпайтирар, е л к ал а ри мн и кут ариб орцага чекинар эдим.
Ж у д а яцин к е л и б цолган юзига б о ц ма с ли к у ч у н р у м о л-
чамни у й н а б туриб:
— А м а к и н г нима т а к л и ф киляпт и? — д е б су радим.
— Б у л а ди га н га ухшамайди. Ме н и э л ч и х о н а с е к р е т а ­
ри ц или б олмоцчи. А н и ц бир мас ла ги ёки а м а л и б ул ма -
ган эркакни эркак эмас, д е б х ис об ла йди . Мен, табиий,
у н и н г ф ик р ини айтяпман. « К е л а ж а к д а б ир э л ч и х о н а
а м а л д о р и б и л а н Европага кетиш б ал к и Ф ар и д а н и цам
х у р с а н д цилар», дейди. 1^айдам, шунга у х ша ш бир-
т а л а й сузлар...
С у ц б а т ж и дд и й туе олг ани учун Ко мр он м е н и цуршо-
видан ч ицариб цаддини ро стлади. Ме н з$ам д а р ц о л ур-
ним д ан т ур д и м.
Суз^батимиз уз ил мад и.
— Бу т а к л и ф ни нега « б у л а д и г а н ran э м а с» д ед инг ?
Европага б ор са нг х у р с а н д б улм айс анми?
— Бу т о м о н и н и а йт а ет ган им йук,. Бундам кейин мен
к у нг л и г а нима ёцеа цила ве рад иг ан киши эмасман. >^аё-
т и м г а ал оцас и б ул г ан цар бир нарсани сем б и л а н масла-
ц ат ла ши шг а мажбу рма н. Шундай эмасми?
— У нд а й б у л с а кета берасан.
— Демак, И с т а м б у л д а н кет ишим га розисан, а, Ф а ­
рида?
— Демак, эркак киши учу н б и ро н м ас л ак зарур
булса...
— М е н и н г у р н и м д а б у л с а н г сен кет ар мид инг?
— К е та р д и м д е б у й ла й м а н . Бу н ин г у с т и г а сен цам
ш ундай ц ил и ши нг керак, д е б уйлайман.
88
Эътироф ц и ли ш и м керакки, б у с у з л а р н н ё л г и з т и л и м
айтар эди. Д и л и м д а эса, уша дам б у т у н л а й б ош ца нарса-
ни айтмоцда эдим. Х,ацицатда, мени цам т у ш у н и ш керак.
« С е н и т ашл аб к е тав ер айми ?» д е гу вч ига б ошц ача жа в об
б е ри б б у ла д и м и ?
Иккинчидан, К о м р о н з^ам бу а й р и л и ц н и шу цадар
о с о н ц а бу л ц и л г а ни м га ц айрон эди. М е н г а цара масд ан
у й ичида б ир- икки о ди м юргандан су н г ц а йр и л и б , б ояги
саволни яна ц а й т а р и б . б.ерди:
— Демак, а м а к и м ни нг т ак л ифин и ц у б у л цилсам, се-
нингча т уг ри б у ла д и?
— Х>а.
Ко мр он т ин олд и:
— )^а, б у л м а с а у й л а б курамиз. У з и л - к е с и л б ир ца-
рорга келиш у ч у н ц ал и вацтимиз бор.
Юрагим е н г и л г и н а д у к у рл а д и . « У й л а б к у р а м и з » д е -
гандан кейин яна цандай ran б ул и ши м у м к и н ?
О д а м л а р цар д о и м ме нда н т ал аб к и лг а н б ир о г и р л и к
билан суз б о ш л а д и м :
— Бу ишда яна у й л а б к урадиг ан н а р са б о р л и г и -
ни сезмаяпман. А м а к и н г н и н г т ак л ифи ^ ам ё м о н б у л -
майди.
— А м а л деган. нарса цисца б у л а ди м и, Фар ид а?
— TyrpupoFH, у з о ц цам б ул м ай д и. А т и г и бир, икки,
уч ё т у р т й ил д ир. Куз очиб- юмгунча у т и б кетади. Иннай-
кейин, орад а к е л и б т ур аса н цам...
Бир, икки, уч, т у р т йилни б а р м о ц л а р и м б и л а н шу ца-
дар осон санардимки;..

Бир о й да н су нг К о м р он н и Р а ла т а л и м а н и д а кемага
утцаздик. Уни Европа саё^атига ташвиц э т г ан им у чу н
ц а р и н д о шл а ри м ии нс цаммаси мени т а б р и к цилди. Фацат
М у ж г о нг и н а х у р с а н д б ул ма ди . Т а ц и рд о г и д а н ме нга ёз-
ган хатида: « Я х ш и иш цилмабсан, Фарида. Рози б у л м а с -
л иг ин г керак эди. Э н г яхши в а ц тл ар и нг и зн и а й р и л и е д а
ут ка з иш да н ним а маъно бор? Турт й и л д а р р о в у т и б ке-
тадиган в ацт ми?» д ебд и.
Л е к и н б у т у р т й и л Му жг он ц у р цц а н и д а н анча т ез
утди.
К омр он пе н си яг а чиццан амакиси б и л а н И с т а м б у л г а
б у т у н л а й цайт иб келганда, мактабни б и т и р и б чиццаним-
га бир ой б у л г а н эди.
Ма кт аб да н чициш! Ме н у ерда яшаб т ур г а н пайтла-
89
р и м д а б у о ла - цо ро нг и б и н о г а каптархона, д е б о т rçÿürai
эдим. 1^улимда я хшими- ёмо нми бир д и п л о м б и л а н узим
ни т ашцарига отадиган к у ни м ни нг мен у ч у н ц утулии
б а й р а м и б у л и ши ни а йт и б юрардим. Л е к и н кунларнин:
б и р и д а к аптархона эшиг и очилганда, у з и м н и , б у й и м ш
б и р м у н ч а у з айт ир ган цора чоршаф, б а л а н д по шна т уф
л и л а р б и л а н кучага ч иц ца ним да б у т у н л а й гангиб цол
д им. Б у н и нг у с ти га х о л а м з$ам ч о р б ог да т у й т а р а д д у д и
ни б о ш л а б юборди. Бу нарса м е н и т ам о м а н шошири(
цуйди.
Ч о р б о г буёцчилар, д у р а д го рл а р , б ичицчил ар ва у з о !
е р л а р д а н ётадиган б у л и б келган ц а ри н д о ш л а р билаь
гоз$ т у л и б , гоз$ бушарди. З^ар ким у зига я ра ша б ир он ии
б и л а н б а н д эди. Ул ар з^озирдан т а к л и ф н о м а ёзиш, кам)
к у с т л а р н и со т иб олиш у ч у н бозорга цатнаш, кийим ти
киш б и л а н машгул. М е н шошиб ц о л г а н и м д а н ишбу
з а р м о н л и к цилардим. Б ир он ишга ц ул у р и ш у ёвд;
т у р с и н , б о ш ц ал а рн и нг иш иг а х а л а л б е ра д и г а н 3çap хи;
б е ма з а г а р ч и л и к л а р ц ил а рд им. М е н д а с у нг ги т е л б а л ш
х у р у ж и б ошл анга н эди. Б ур у нг ид а й м е ^ м о н л а р н и т
б о л а л а р и н и теварагимга туп лаб , ч о рб о гни бошимгг
к ут ар а рд и м.
З^амма ердаги с и нг ар и о шх он ад а цам р е м о н т , буёк
и ш л а р и борарди. Шун инг у ч у н янги ошпаз ц оз о н - т о в о ц
л а р и н и з^овлининг т у р и г а цурилга н чайлага кучириб, ов
цатни о чи ц да пишира б ошл аган эди.
Бир к уни кечга яцин ошпаз нинг чай ла о л д и д а варацу
п и ш и р а ё т га ни н и курдим. Шу он мия мга б и т т а шайтон
л и к келди.
— Б о л а л а р , — д е д и м , — сизл ар шу б о с т и р м а л а р н и ш
о р ц а си г а у ти б , б е киниб тур ингл ар . Т о ву ш л а р и н г н и чи
царм англ ар. М е н с и з л ар га вараци у г и р л а б к е л т и р а м а н
Беш м и н у т цам у т а р - у т м а с ц у л и м д а бир т о в о ц варацу
б и л а н кичкина у р т о ц л а р и м ёнига цайтиб к е л ди м .
Б о л а л а р г а т е г и ш л а р и н и бериб, ц а мма с ини з^овлиниш
б у р ч а к - б у рч аг иг а т ар ц ат и б юбо рг а ни м ва т о в о ц н и б о с
т и р м а г а б е рк и т и б цуйг аним, хайриятамки, я х ш и булгак
экан. Л е к и н б у нарсанинг оцибатини, ошпаз варацилар
ни й у ц о л г а н и н и б и л г а н д а н сунг газаби цайнаб, зир
ю г у р и ш и н и х а ё л и м г а к е л т и рм а га н эдим.
Бир о зд а н сунг о ш х о н а чайласи о л д и д а ц и ё м а т цупти
О ш п аз : « К и м у г ир л а г а н б у л с а з$ам ж о н и н и бугиз ида^
с у г у р и б о л а м а н ! » д е б цичцира бошл ад и. Б о л а л а р н и ш
ю раги чициб кетди. У л а р м е н и н г с уз им га з$ам ц у л о ц со-
л и ш м а й ц оч иб б еришд и. 1^очиб, шубз^асиз, я хши цилиш-
90
ди. Чунки, б и рп а сд а н кейин ошпаз б и з н и б и л и б ц ол д и- ю,
ц ул и да г и ч овлисини т аё цд а й с и лк и т и б у с т и м и з г а бос ти-
ри б келаверди.
Расво одам б о л а л а р о ра с ид а кат т аси м е н эк ан и мн и
к урд и д ег унча у л а р н и цуйиб, м е ни ц у в и б кетди. Югу риб
к е л а ёт и б й у л д а г у р с и л л а б йиц ил г ан д ан с у н г баттар
ж а^ ли чициб кетди.
Ошпаз янги, м е н и т анимайди, ш у ни н г у ч у н а ^в о ли м
м у ш к у л эди. К у л г а т уш г у д а й б улс ам, у з и м н и н г ким-
л и г им н и т уш ун ти рг у ни м ча , х;еч б у л м а с а икки м ар та
ч овли з арбини ейишим, шарманда б у л и ш и м т ур г а н
ran.
Ч о рб о г т о м о н г а чап беришнинг и л о ж и б у л м а г а н д а н
кейин чор-ночор кучага цараб у р и б к ет ди м, й у л б у й и
чирцираб, д о д с о л и б бордим.
Х у д о у з и ёрлацади- ю, эр та ла б да н б е р и иш б ил а н б анд
б у лг а н тикувчи х о н и м шогирди Д и л б а р х а л ф а 1 б и ла н
^о в лиг а дам о л г а ни чициб келаётган экан. Й у л че ти да
у л а р г а т уцнаш к е л д и м у « к е л я п т и ! » д е б б у й и н л а р и г а
о си л ди м , о рц ал а ри г а яшириндим.
Дил бар х а л ф а ошпаз човлисига ц у л л а р и н и к ут ар иб:
— Бу нимаси, ошпаз, жин ни -м и нн и б у л д и н г м и ? А х и р
б у к е л и н хо ним- ку! — д е б ушцирди.
Бошца пайт булса, б у суз учун Д ил б а р х а л ф а н и ал-
б а тт а ю л и б о л а р ди м . Л е к и н шу цадар ц у рц и б кетган
эдимки, у з и м ^ам б и л м ай у н г а ц уш ил иб :
— Х у д о ^ацци, ме н к е л ин х о нимм ан, о ш п а з ! — д е я
чинцирдим.
Мен б у ошпаз сингари жинни, г айри о д а м н и курган
эмасман. Ошпаз Д ил б ар х а л ф а б ил а н т ик ув чи х о ним-
нинг с у з л а ри г а бир оз ишонмай т урди. «Йу ц, б ун ац а
б е зо р и к е ли н б у лм а йд и . Ундай булса, ме нг а янги шим
о л и б берасан. Буни цара, шимнинг т из з а с и н и й и р т д и н г ! »
деди.
Бечора й и ц и л г а н д а б у р н ин и ^ам я ра ц и л и б о ли бд и.
Ле кин, б а рак а т о пк ур, б у р н и м н и ^ам т ул а йс а н, д е б туриб'
олмади.
Яш ир и б к ет ишга цилган ^а ра ка тл ар имг а царамай, б у
к ом ед ия ц а мма нинг цу л ог иг а етди ва э^ар гал овцат ус-
т и д а ме н га цараб-цараб цуйиш о да т т у с и г а кирди.

1 X а л ф а — бу срда шогирд маъносида. Бундам таш^арп пеш-


^адам ок;соч, хизматкор маъноларида ^ам кслади. Эркак ва аёллар
исмига ^ушпб айтилади.
91
Т у й г а у ч кун цолган эди. Яна цар куни кечки п а й т у ш ;
машъум ц овл и эшигида, б ол ал ар б ила н а р цо н д а н сак
ра шиб у й н аб юрг ан и мд а янги бир з^ужумга учради^
Л е к и н . б у сафарги ц у ж у м мени ошпаз ц у л и д а н цутца
зишга з^аракат этган тикувчи х он имд а н б у лд и . Утти
йил ча д ан бери ч о р б ог да кийим тикиб ксл ган б у францу
х о н и м о лт ми ш ёшли, к уз ой н ак ли цари циз эди. У дунё
нин г энг нозик, энг ширин м у о м а л а л и а ё л л а р и д а н були
шига царамай, шу оцшо м у цам менга о л о в пуркди
— Кечирасиз, м а дмаз ел ь, бир неча к у н д а н кейин сиз
ни мадам, д е б атай б ошл айми з. Шу ишингиз т уг р им и
Кий ими н ги зн и о хирг и март а улчаб куриш уч у н сиз«]
я р и м со атдан бери ахтараман-а, — деди.
Э н г ё м о н и — Басима х о л а м ни нг у б и л а н бирга келга
ни б улди. Х у м р а й и б тур ишид ан, жанжал чиц цуд ай булса
тик}'вчининг ёнини о ли ши аниц эди.
— Пардон, мадмазель, шу ерда эдим, к у п афсус, ах
т ар га ни н ги з ни б ил ма бм ан , — дедим.
Х о л а м индамай т у р о л м а д и . Мени йулга с о л м о ц ч и б у л
ганда, царвацт ия ги мда н у ш л а б силар' эди, цоз ир :цаг
шу нд а й ц ил а т уриб:
— А й л а н а й болам, >;озир сенинг овозингни, цаццаца
л а р и н г н и биров э ш и тм а сл и ги к ера к- ку, — д еди. — Уч кун
д а н кейин >>ам, чацирган м е цм о н л а р и м и з о р а с и да ян
шундай цилмасайдинг, д е б цурцаман.
З^арвацт бевош, ц у р с к уринганимга царамай, уш;
к у н л а р цор ишиц ц а я жо н л а р чангалида т а л п и н г а н ва эр
к аланиш, м у л о й и м б у л и ш эцтиёжи била н юрак-багриг
э з и л и б юрган к у н л а р и м эди.
Иягимни х о л а м н и н г ц у л и д а н чицармай, э т а г и мн и бар
м о ц л а р и м б ил а н икки ё нид а н ушладим- да, енгилгин;
ре в ер а нс цилиб, т и з з а л а р и м н и букдим.
— Х а ф а б ул манг , хола, — д е д и м , — куп эмас, фаца’
уч к у н г и н а я на т иш ин г из н и тишингизга ц у й и б туринг
А н а у н д а н к ей ин сиз ме н га х о л а эмас, б о шц а исмли
б ош ца с и ф а т л и киши б у л а си з . Ч оли цу ши х о л а с и г а цил
ган ш у х л и г и н и Ф а р и да у х о н и м афандига ц и л о л м а й д и
)^а, б у н г а журъат э т о л м а й д и , к ун гл и нг и з т у ц булс ин
Х о л а м н и н г к у з л а р и г а ёш чицди, б е т л а р и м д а н чулп
ч у л п у п и б:
— ^ а м и ш а о нанг у Р ни Да эдим, я на шу нд а й були(
цол ама п, Ф а р и д а м , — деди.
92
Юрак т у л ц и н и м шу даражага етган эд ики, ме н з^ам
у н и б и цинл а рид а н у ш л а б азот к ут ардим, я на ш у з^аяжон
б и ла н б е т л а р ид а н уп дим.

* * *

Ма д ем у а з е л ь ма й да икир- чикирл аридан б ошц а камчи-


л и г и цолмаган оц к уй л аг им н и цул ига олг анд а, цип-циза-
риб кет ган лиг имни ц ис этдим. У й д а г и л а р н и б ир ма - би р
с и ла б у п мо кд а , ёл во рмо цц а бошл ад им:
— Нима булади- я, ташцарига чициб т у р с а л а р и п г и з .
Сиз л ар н ин г о л д и н г и з д а к иёлмайман. Ч о л и ц у ш и н и орца-
с и д а н у з у н эт акли к у й л а к д а т о в у с г а у х ш а г а н и н и куз о л д и -
л ар ин г из г а бир к елтиринг. Вой, цандай к у л г и л и - я ! У з им
з^ам роса куламан-да. « Шу нарса о д д и й к и й и м д а б у л а
цол си н», д еб з$ар к,анча ялинсам цам, б ари бир, д а р д им -
ни з^еч кимга анг лат а олмадим.
М а д ем у аз е ль ц у л и д а куйл ак б ил а н о л д и м г а келганда,
б а м и с о л и биров м е ни тут мо цч и б у л а ё т г а н д е к , у з и м н и
о л и б цочар, дир- дир титрар эдим.
Т а т ц а р и д а г и л а р т у п о л о н кутаришар, кирамиз д е б
ичкарига суцилишарди.
— Бир оз к утинглар, и л т им о с цила ман, б и р м и н ут -
гина, кейин х ^ммангиэни чац ир аман , — д е б ё л в ор д и м .
Ле к и н ул а р гапимга ишонмасдилар.
— А л д а й д и , ечиб ташл аганд ан кейин ч а ц и р а д и , — д е б
эшик о л д и д а бациришарди.
А н а шундан кейин икки т о мо н у р т а с и д а з^аяжонли
т ор ти шу в кетди.
'Гашцарида б о л а л а р з$ам, катталар з^ам аралаш цич-
циришади, кулишади, эшикни итаришади, ме н эсам б о р
кучим б ил а н эшикни ичкаридан т о р т и б т ур ди м.
Супада т емир н аг алл и б от ин ка л ар и б и л а н ер т еп и -
ниб: «цужум... цужум... жанг...» д е б цичциришган б ол а-
л а р н и н г овозига б у т у н чорбог ю гу риб келди.
М а д ем у а з е л ь т ев ар аг им да парвона б у л и б :
— Вой, цуйинглар, х у д о цацци, ц у ^ ин г ла р , к уй л ак
й и р т и л а д и , — д е б чинцирар, л е кн н о в о з и н и цеч ким
эшитмасди.
Нимаям б улдй- ю, б ир з у м д а т у п о л о н т ийи лд и. Эшик-
ка оёц д у п у р и яцинл ашиб келаверди. К о м р о н н и н г :
— Оч, Фарида, менман. Мен инг к ири ши мг а тациц
йун, табиий. А мм о , семга ёрдам цилгани к е л д и м , — д ега-
н ин и э ш и т д и м у жацл им чициб гангиб ц ол д и м.
Бу сафар:
93
— З^амма кирсин, майли, л е к ин сен эмас. Х у д о цацци,
сен кет. Б у л м а с а х у д о ур син йиглаб ю б о р а м а н , — д е б ёл-
вора бошл ад им.
Ле к и н К ом р о н ё л вор ишл арим га ц у л о ц сол мад и,
эшикни цаттиц итариб, икки цанотини л а н г очиб юбор-
ди.
Ме н а пи л- т ап ил у й н и н г бир бурчига цочдим-да, цу-
л и мга кирган бир пальтога чирманиб олд им.
М а д ем у а з е л ь ё рил а р даражада эди.
— Ж о н и м н и цоцай, к уй л ак хароб б у л д и , — д е б соч-
л арини ю ла бошлади.
Комрон пал ьт о ни бир учидан ушл ад и- да , к у л и б ту-
риб:
— Енгилганингга тан беравер энди, Фарида. Оч,
к уйл агин гни курайин, — деди.
Ме нд а на овоз б ор эди ва на ^аракат.
Бир оз к ут га н да н кейин яна у т и н а бошл ад и:
— Фарида, ^о зир кучадан келдим. Ж у д а чарчаган-
ман. Мени куп цийнама. Ку йла гингни шунчалар к ург им
келадики, у ж а р л и к цилаверсанг, з у р л и к цилиш мажбу-
ри я ти д а цоламан. М ен г а цара, бешгача санайман: бир,
икки, уч, турт, беш.
Комрон ил о жи б ор ич а кечиктириб айтган ана шу
« б еш » да н с у н г пал ьто ни тортди-да, ю зимн и куз ёшлари
била н ювиб у т и р г а н и м н и куриб, ё м о н а^в олг а тушди,
кейин б о л а л а р н и итар иб чицариб, эшикни ё пиб цуйди.
М а д е м у а з е л ь ^ а йр о н л и к д а н л о л б у л и б цолди. Ко мр он
э;ам царийб шу а^ во лд а эди. Бир оздан су н г у я т л и , алам-
л и бир товуш билан:
— Кечир мёни, Ф а р и д а , — д е д и . — Сен б и л а н шунча-
ки ц а зи лл ашмо цч и эдим. З^аццим б у л с а керак, д е б уй-
лов дим. Ле кин , ^ ал и ^ам ёш б о л а экансан... М е н и кечи-
расан-да, а?
Бошимни ^ ам о н п ал ьт о ичида я ш ири б т у р и б жавоб
ц ил д им:
— Хуп, л е к и н б у ердан шу з а м о н чициб кетасан.
— Бир шарт б илан. Сени бог т у р и д а г и цоя о л д и д а
кутаман. Э си н гд а ми , т у р т й и л аввал ик ка ламиз у ша ерда
ярашган эдик. Б у г ун ^ам шундай циламиз. Х у пм и ?
Бир оз и к к и л а н и б т у р г ан и мд а н кейин:
— Х уп, б о р а м а н , — д е д и м , — Л е к и н сен ^ о зи р о ц чи-
циб кет.
Боёциш м а д е м у а з е л д а з$ам б у г алати т а б иа т к ел инчак
б и л а н с у з л аш иш га о р т и ц жасо ра т цо лма г ан эди. У огиз
очмай к у й л а г и м н и е чириб о лг а нд а н сунг, я на калт а
94
к у й л а г и м н и к ийдиму, у с т и д а н цора ранг м а к т а б ф ар ту -
гимни илиб, М у ж г о н н и н г э$ам юзига царамай, у з ^уж-
рамга ч опиб к ириб кетдим. У ерда к у з л а р и м д а г и ц изил-
л и к й у цо л г у н ч а с ов уц сув б ил а н ю з и м н и т о з а ювдим.
Боцца т уш г а н и м д а цош цорая бошл аган эди. Э н д и э$ам-
ма ran — у з и м н и цеч к имга курс ат мас да н, у н и н г ё ниг а
б о р и б о л и ш д а цолган эди.
Уз и мн и айл ани б юрган кишига с о л и б , о ш х о н а орца-
сида пича юрдим, ошпаз б и л а н бир-икки о гиз с у з л а ш д и м .
Кейин се кин- секин т ашцари эшикка цараб юрд им. Мац-
садим: из имни б у т у н л а й йу цо т га нимд а н к ей и н д е в о р та-
гидап у ти б, у н и н г ён ига тушиш эди. Лекин...
З^амиша очиц т у р ад и га н куча эшиг и ни н г о л д и д а цора
чоршафли, у з у н б у й л и бир х о т и н кишини к у р и б ц о л д им .
Юзи ё пиц эди. Ч о рб о г д а н бир н ар са с у р а ш ния ти
б у л с а >>ам, сурашга юраги б ет ла м ай т у р г а н д е к к ури нди .
Ко м ро н мени а л л а м а ^ а л д а н бери к у т и б т у р и б д и .
Чо ршаф ичидан таниш юз к ури ни ши д ан ва м е н и гапга
т у т и б ц о л и ш и д а н цурциб, й у ли м ни у з г а р т и р д и м - д а , да-
р а х тл ар орасига у з и м н и ур м оц ч и б у л д и м . Л е к и н у м е н и
чац ир иб цолди.
— О й и м ц и з афандим, б ир оз сабр ц и л и ш и н г и з м у м-
кинми?
Ночор цайтдим, эшикка цараб ю р иб б ор ди м.
— Марцамат, х о н и м афанди, б и р о н х и з м а т б о р м и д и ?
— М а р к у м С ай ф у д д и н пошшонинг ч о р б о г и шуми?
— Шу, афандим.
— Шу ч о р б ог да тур аси зми, афандим?
— *а.
— У н д а й булса, сизга бир и л т и м о с и м бор.
— Буюринг, афандим.
— М е н Фар ид а х о н и м билан к у р и ш м о ц ч и эдим.
Пича гал ат и б у л и б кетдим. К у л иб ю б о р м а с л и к у ч у н
дарр ов б ош им н и эгдим. М е н « х он и м а ф а нд и » д е йи л г а-
ним ни б иринчи м ар та эшит г аним у ч у н б у суз м е н г а шун-
д а й г ал ати туюлдики. ..
« Ф а р и д а х он им а фанд и» ме н э к а н л и г и м н и а й т и б б у л-
мас, б у нг а юрагим б е т л а м а с эди. Л а б л а р и м н и т и ш л а б
т ур и б :
— Ж у д а соз, х о н и м афанди, — д е д и м , — м а р ^а м а т ци-
л и б ичкарига кирсангиз, ч о рб о г д а г и л а р д а н су рарсиз ,
си зг а Ф а р и да х о н и м н и чацириб беришади.
К о р а ч оршафл и х о т и н эшикдан кириб, ё н й м г а к е л и б
о лг ан эди.
— Сиз ни уч р ат га ним куп яхши б у л д и , ц у з и м , — де-
95
ди. — Сиздан б и т та ёрдам сурайман. Ме н Ф а р и д а хо ним
а фанд и б и л а н х ил в ат цилиб гаплашмоцчиман, шуни ай-
тасиз. И л о ж и булса, б у н и цеч ким б и л м а с л и г и керак.
А ж а б л а н и б юзига царадим, аммо атроф ц ор онг и б ул-
гани, ч оршафини цалигача очмагани у ч у н чех,расини
фарц эт о лма д им.
Бир оз ик ки л ан и б т у рг ани мда н сунг:
— Х о н и м а ф а н д и , — д е д и м , — г алати ац в ол д а булга-
ним у ч у н д а б д у р у с т д а н т у г ри с ин и а йт о лма д им. Фар ид а
м е н б уламан.
Х о т и н бир оз цая жонл анд и:
— К о м р о н б е й г а т ушаё тг ан Фа р ид а х о н и м сизми?
— Ч о р б о г д а б ит т агин а Фарида бор, х о н и м афанди, —
д е б к ул им си р ад и м.
Ко р а ч оршафл и х о т и н бирдан т у х т а б цолди. Бир оз-
гина а в в а л у з и н и Фар ид а б ил а н к у ри шти риб ц уйи ши мни
с а б р с и з л и к б и л а н истаган ц ол д а эн ди р у п а р а м д а цай-
к алд ай ц от и б ц ол ган ига цандай маъно берс а б ул а рд и ?
А ж аб о, Ф а р и да мен э канл иги мга цали цам ишонмаёт-
ганмикан? Ё бошца б ир он сирп б ормид и? К изи1>с и н аёт-
га н ли г им ни яшири шг а тиришиб, я на гапиришга мажбу р
булдим:
— А м р и н г и з г а инт изорман, х о ни м афанди.
Кизиц, ч оршафл и х о тин цамон огиз очмай турарди.
Сал гина о лд и нд а , д а ра х т л а р о ра с ид а т ур г ан б ог ска-
ме йк а си г а к у зи м тушди- ю:
— Хо цл а са нг из , у ш а ерга борайлшс, х о н и м а ф а н д и , —
д е д и м , — }^еч ким бизга х а л а ц и т б ерм айд и, б а ц у з у р гап-
л ашамиз.
Х о т и н н и н г с у к у т и биз ск аме йк ага б о р и б у ти р га н и-
ми з да н к е йи н цам д ав ом этди. А х и й ри , царо рга келган
б у л с а керак, ц ул и н и цаттиц силтаб, чоршафини кутар-
д и — у т т и з ё ш л ар чама сид а ацлли, асабий б ир х о т и н чец-
раси очилди. К ° Р онги т у ш и б цол ганига царамай, юзи
цурц ин чли б ир а л ф о з д а саргайиб к е тган лиг и к у ри ниб
турарди.
— Фа р ид а х оним, — д е д и у, — м е н бир эски д у г о на м -
нйнг зури б и л а н элчи б у л и б келдим. Л е к и н у с т и м г а ол-
ган в а з ифа мнинг б у цадар огир б у л и ш и н и б и лм а г а н экан-
ман. З^алигина сизни куришга учиб т ур г ан и м цолда, мана-
энди, цочиб к ет са м д е б ут и риб ман.
В уж уд и мг а бир т и т р о ц ёпишди, юрагим ц аттиц ду-
к урл ай бошл ад и. А г а р у з и м н и ц ул га о лмасам, у айтгани-
ни цилиб ц оч иб к е т иш лиг ин и се зиб цол дим. У з и м н и и л о ­
жи борича х о т и р ж а м курсатишга т ир ишиб :

96
— Вазифа б а ж а р ил и ши керак, х о ни м а ф а н д и , — д е -
дим, — б унин г учун д а д и л б улиш л оз им. Д у г о н а н г и з
м е ни т анийдими?
— Йуц. Тугрироги, у з и н г и з н и курмаган. Фа ц ат Ком-
р о н б е й г а у н аш ил г а н и н г и з н и била ди, х о л о с .
— К о м р о н б е й н и т ани йди ми?

Э н д и м е н да цам о р т и ц с у р о г и - с а в о л л а р г а м а д ор цол-
мади. Шу дам с у ро ц а ц ли м н и ола р д а р а ж а д а ме ни за-
б у н ц илг аниг а царамай, у чиндан кет мо цч и б у л и б цуз-
галса, й у л и д а н ц айт армас эдим, д е б у й л а й м а н .
— М е н г а царанг, Ф а р и д а хоним. Нега б и р д а н икки-
л а н и б ц ол г ан имг а т уш у н м а я п с и з . Ме н б у е р д а б у й и ет-
ган б ир цизга дуч кел арма н, д е б у й л а г ан эдим. М а на
э н д и к урс ам р у п а р а м д а м а к та б ёшидаги циз т ур и б д и .
Сизни ё м о н хафа ц или б цуярмиканман, д е б ц у ра д им .
И к к ил а нг а ни мн и нг са ба б и шу.
Б е г он а хотин м е н г а ачинаётгандай к уринди, Бу ц о л
н аф с о н и я т и м г а тегиб, м а д ор берди.
У р н и мд а н т ур ди м, с ка м е й к а р у п а р а си д аг и д а р а х т г а
о рц амн и суядим, ц у л л а р и м н и цов ушти риб сокин, ц ат то
м а г ру р б и р товуш б и ла н :
— Б у н д ай а ^в олд а и к к и л ан и б ут ириш т у г р и к е л м а й -
д и , — д е д и м . — К у ри б т у р и б м а н , гаплаша диг ан г ап имиз
му цим. Ш ун и н г учун, ачинишни бир ёцца й и г и ш т и р и б
цуйиб, очицчасига гапиришсак, яна цам я х ш и р о ц б у ла д и.
Х о т и н м е нинг д а д и л л и г и м н и куриб, у з и н и анча ун г-
л а б о лд и , кейин шу нд а й б и р с а во л берди:
— К о м р о н б е й н и ж у д а я хши курасизми?
— Б у н и н г сизга н и м а алоцаси б о р л и г и н и к ур м ая п-
ман, х о н и м афанди.
— Б ал ки б ордир, Ф а р и д а хоним.
— О ч и ц гаплашмасак, ^ озир айтг анимдек, б ир ер д а
д е п с и н и б т ур ав ер амиз у, м у р о д ц о с и л б у л м а й д и , х о н и м
афанди.
— Ж у д а соз, ш унд а й ц илайлик. Сизга К о м р о н б е й н и
б ош ца б ир о в цам яхши куришини айтишга м а ж бу р ма н .
— Я хш и куриши м у м ки н , хоним афанди. К о м р о н ёш
йигит, б у н и н г ус т иг а ж у д а куп ф аз и л а т л а р и бор. Бошца
б ир ов у н и куз остига о л г ан булса, б ун га ц а й р о н б у л а д и -
ган жопи йуц.
Бирор япроц шитир этмаган б у сокин, г у з а л ёз оцшо-
м и д а к у т ил м а г а н б у р о н т у р г а нл и г и ни англар, л е к и н
у з и м д а п а й д о б у л г а н ц а нд айд ир бир куч б и л а н у н г а
царши ц а м л а т а й ё рл а р эдим.
7 - 1049 97
Х о т и н г а айтган с унгги с у з л а р и м д а бир о з и с т е^ з о з;а
б о р эди. У р н ид а н т ур м а с д а н о ц у з и н и т у г р и л аш ид а н, ас.
б и й ^аракат б и л а н чоршафининг э т а к л а ри н и тузати<
ск аме йк а т а х т а л а р и н и ушл ашид ан — у н и н г ^ам гапг
т е з р о ц х о т и м а бериш царорида э к а нл и ги н и а н г л а д т
Машин а каби тез, и фо дас из бир товуш б и л а н сузлад!-
— Д ас тл а б ме н га кичкина циздай к ури нган б улс;
гиз э$ам, мана эн ди к а м о л о т топган, ^ар жи^ ат да н ети;
ган циз о л д и д а у т и р га н им ни т у ш у н и б т у р и б ма н. Ко>
р о н б ей м ас ал асиг а келсак, сизнинг ц адр инг из га етмага
куринади. Нхуд, цайдам, етган б у л с а цам, у т к ин чи заис|
л и к к а учраган, гапнинг цисцаси, К о м р о н б е й икки йи
б у н д а н аввал д у го н а м билан Европада танишади. Э нд
у ёгини айтсамми- йуцми, бунис ини билмайман .
Бо шимни си лк ит ди м.
— С у з л а р и н г и з н и н г т уг р ил и ги н и и с б о т цилиш учу!
э$а, айтинг.
— Д у г о н а м н и н г исми Мунаввар. Э ск и са ро й арбоб
л а р и д ан б ир ин и нг цизи. А в в а л бировга к у н г и л бери
т еккану, л е к и н б ах ти очилмаган. Кейин касал б у л и
цолди. Д о к т о р л а р Европага юборингл ар, д е б маслаца
беришди. Б ат амо м т у з ал и б, энди ю ртига цайтаман де
турганда, б о ш и г а шу савдо тушади. К о м р о н б е й бир мг
э^ал Швейцарияга е т и б келади. Уни из л аб келганми,
вазифа била нми, б у н и с и н и яхши б и лм айман . Уша ерд
учрашишади. К о м р он б ей , Швейцарияга бир з$афта т ур и
цайтгани кел ган б у л с а э^ам, у ерда яцин икки о й л а б цоли
кетади. З^атто б у н и н г у чу н жазо цам олг ан б у л с а кера!
— Ижо за т ин ги з била н б итта савол, — д е д и м , — б>
л а р н и ме н га айт ти ришд ан д у г о н а н г и з н и н г мацсад
ним а экан?
Бегона х о т и н б у сафар у р н и д ан т у р иш га м а ж бу р бул
ди, ц у л ц о п л и ц у л л а р и н и цовуштириб:
— М а на шуни айтиш цийин-да, — деди. — М ун а вв а
б у г у н с из ни нг д у шм ан и нг из ^ исобланади.
— Астагф ирулло!
— Шундай, Фа р ид а хоним. Л е к и н у з и ё м о н одам
мае. Ж у д а э;ам ра^мдил. Ко м ро н бе й у н и н г у ч у н шунчак;
бир т а с о д и ф эмас. У д у г о на м га у й л а н м о ц ч и эди. А г а
б у н д а бир ё м о н л и к булса, з^аммаси К о мр о н б е й д а н . Чун
ки бошца б ир ов б и л а н боши б ог л и б у л а т ур и б , шу ишн]
цилган. М е н и касал ётган к унгилча н бир х о т и н н и н
у л и б - н е т и б цолиш хавфи цурцитади, у х д а м г а мана шун
дай ярамас в азифа ни о ли шг а мажбу р цилган с абаб э^а!
ана шу ц урц ув б улд и.
98
— Яъни, К о м р он б ей у н г а у й ла н ма са д е м о ц ч и м и с и з ?
— Ёлго н гапириб н и м а циламан, з$а. М ун а в в а р б у ха-
б а рд ан кейин з^ечам яшамайди.
— Бечоранинг п е шо н ас и шур экан.
— Тугриси, ик ка л ан г из н ин г з^ам п е шо н а н г и з шур.
О рт иц ча м ал ов ат ц и ли б юбо рг анин и б и л д и р и ш у ч у н
ц ул и м б ила н ишора ц и л и б кулдим.
— М е н и аралаштирманг, сиз з^озирча фацат д у г о н а н -
гизни уй л аш ин г из мумкин.
— Нега энди, Фа р и д а х о н им ? Тугри, М ун а в в а р ме-
нинг шунч а й и л л и к д у г о н а м . Л е к и н сиз з^ам ж у д а я хши-
сиз, иннайкейин, б у ишда си зни нг айбингиз, гуноз^ингиз
йуц, ёш цизсиз. Шун инг у ч у н сизга з$ам ачинаман...
Б у сафар я на з$ам д а г а л р о ц м у о м а л а ц и л д и м . М а г р у р
циёфада:
— А чин ишинг из га й у л ц у й м а й м а н ! — д е д и м . — Фик-
римча, э н ди гаплашадиган гапимиз цолмади.
Б ег он а хо тин бир н ар са ахтараётгандай ц у л с у мк а -
сини очиб- ёпаёт ганини к урд им. Гапга х о т и м а б ери ш ни-
я т ид а э к анл иг имни куриб, б и т т а т а х л о г л и ц ц ог о з чицар-
ди.
— Ф а р и да хоним, с у з л а р и м г а балки ишо нма ссиз, д е б
К о м р о н б е й н и н г б и тт а х а т ин и о л и б келган эдим. С а й ­
дам, к урс анги з хафа б улм ас ми к а нс из ?
Х а т ни аввал ц ул им б и л а н итариб т аш л а м о ц ч и б у л -
дим. Л е к и н хат о иш ц и л и б цуйишдан цурц иб , у н и о л-
дим.
— Хоз^ласангиз сизга т аш ла б кетай, к е йи н уц ир с из .
Э н д и д у г о н а м г а кераги цолмади.
Елк а ла р им ни цисиб:
— М е н г а цам ф ой дас и й у ц , — дедим, — Д у г о н а н г и з г а
х о т и р а б у л и б цолиши мумки н. Уз ида ц олгани м аъ цу л ро ц.
Фацат б ир з умг ин а иж оз ат берсангиз, куз ю г у р т и р и б
чицсам.
К о р о н г и ц уюцл ашиб ц ол ган эди. Да ра хт ла р о ра с и д а н
й у л г а чициб, хатни к у з л а р и м г а яцинл ашт ирд им, б у ёзув-
га у р г а н и б цолганим у ч у н цийналмай уц и й б ош л а -
дим:
Х а т « М е н и н г сариц г у лим », д еб бошланган. К е й ин
б ир цатор тасвирлар.
К у ёш чицишдан аввал д у н ё г а б и л и н а р - б и л и н м а с б и р
ё р у г л и к сочилгани сингари, сариц гулни к у ри шд ан аввал
у н и н г ц алб иг а цам шундай ё р у г л и к ёйилганмиш. « И ч и м -
да анг л аш ил ма с бир цувонч бор. Мен м у т л а ц о а ж о й и б
нарсага й у л иц а м а н» д е я р эди. Низ^оят, у а ж ой иб нарсаг а
99
йулицибди, бир кун кечцурун м у с о ф и р х о н а б о г и д а чи
роцлар ёнади-ю, царшисида сариц г ул ни куради...
М а к ту б ни нг у ёгини жуда шошиб у цид им, т о б о р а цу-
юцлашиб б ор аёт ган цоронгида к узл ар им с а тр ла р ни ш)
цадар ёмон фарц цилардики, цеч нарсани эс имд а олиб
цо ло лм ад и м, д е са м булади. Негадир, м а к т у б н и н г бир не-
ча бор т ак ро р уц иг аним шу сунгги с а трла рин и з^али 3<;ai«:
кузларим у н г и д а к у ри б тураман:
«Р^албим буш эди. Севиш эз^тиёжи б и ла н ёнардим
Сизнинг paco, нозик цоматингизни, бинафша к у зл ар и
нгизни к урд иму , з^амма нарсанинг ранги у з г а р ди »
Бегона х о т и н о гир- огир о ди мл а р б ила н ё нимг а к е л и б
титроц т овуш б илан:
— Фар ид а хоним, сизни хафа цилдим. Л е к и н ишо
нинг...— д е б суз бошлаган эди, мен бирдан с у з и н и чурт
кесдим. М а к т у б н и уз ат иб :
— Нега э н д и , — д е д и м , — хафа ц иладиг ан з$еч ним;
йуц-ку? Бу б у л а д и г а н нарса. Аксинча, сизга ташак
кур з^ам айтмоцчиман. Мен инг к уз имни очдингиз. Э нду
сиздан ижозат сурайман.
Б ошимни х и ё л с и лк и ти б юриб кетдим. Л е к и н у ор
цамдан яна чацирди:
— Фар ид а х оним, яна бир м и н ут га ру х са т бер
сангиз. Д у г ом а мг а нима дейин?
— Ваз ифангиз ни бажарганингизни айтинг. У ёгину
энди узи б ила ди, д еярсиз. Вассалом.
Бегона х о т и н менга яна бир нима д еди, л е к и н меь
ц ул оц со л ма д им, шошиб д арах т л ар ичига к ириб к ет ­
дим.
К омр он ик ка л ам и зн и нг яна бир бор ярашишимизну
к урмайд иган цоя ё нида у вафосиз м е ни цанчалар кутган
экан — б илмайман. Ле к и н кутишдан т о л и б у йиг а келган-
да, чизицли макт аб д афт а рини нг варагига ё з ил иб , столга
цуйилган шу са трла рни курганда, з^арцолда шошиб
цолар:
« К о м р о н б е й афанди. « Са р иц г у л » р о м а н ин и бошидан
охиригача т ушир ди к. То у л г Ун и м и зча б ир- биримиз ни
куриш йуц. Сендан нафратланаман.

ФАРИДА»
ИККИНЧИ КИСМ

Б... 19... йил сентябрь.

— Ке лга н кунингдан б е р и кечани кеча, к у н д у з н и


к у н д у з д ем ай ёзганинг ёзган. К еч б ит ма йд и га н н и м а ё з ув
бу? Х а т м и десам, хат д а фт а р г а ёз ил майд и. К и т о б м и д е-
сам, б ила миз, кит обни со ч- с оц ол и бор о д а м л а р ёзади.
Сен б у л с а н г му шт у мд а й б ол аса н. М у н д о г гапирсанг-чи,
н и м а б а л о ёзяпсан?
М е н г а бу саволни м у с о ф и р х о н а н и н г цари х и з м а т к о р и
З^ожи х а л ф а берди. У бир с о а тд а н о р т иц р оц т а ш ц а р и д а
у з и ч а а шу л а айтиб юриб п ол артди, энди чарчаб, м е н б и-
л а н пича валацлашгани кирди.
)^ожи х ал фа нинг авзойини куриб у з и м н и т у т о л м а д и м ,
х о х о л о б к ул и б юбордим.
— Б у цанаца кепата, З^ожи халфа?
З^амма вацт оц фа рт у г т у т и б юрадиган )^ожи х а л ф а
б у г у н эски замон х о ти н л а р кийимини к ийиб о л и б, я л а н г
о ёц ла р и билан п ол ни ишцаб то зал аё гган, й и ц и л и б кет-
м а с л и к уч у н цул и Да кат так он таёц у ш л а б о л г а н эди.
— На чора, х о тин к ишинин г ишини ц и л г ан ин г да н ке-
йин х о т ин ча кийинишинг керак-да, — деди.
М е н ацён-ацёнда гаплашиб т ур ади ган к а с а л м а н д цуш-
н им да н ташцари, н о ме р и м г а кириб-чициб ю р а д и г а н бир-
д ан -б и р киши )^ожи х а л ф а эди. Д аст лаб ки к у н л а р д а
т ор ти н ар д и. Бир иш б и л а н н о м е ри мг а к и рад иг ан б у лс а ,
э шик ни т а ц и л ла ти б : « Б о ш и н г н и беркит, о т и н цизим, ме н
к и р я п м а н » деярди.
Мен з^ам ц азиллашиб:
— Кираверинг, отажон, ишингиз б у л г а н д а н кейин
кирасиз-да. Ё, о ра миз д а т а к а л л у ф г а эцтиёж б о р м и? — д е-
ярдим.
У тириш юзини яна б еш ба т та р т ир ишт ири б:
— У, у. у, иш — сен б и л г а н д а й осо н эмас, цизим.
И с л о м « м у ц о д д а р о т л а р и » ё н и г а б унд а й очиц -со чиц ки-
риб б у л м а й д и , — д с б ме ни к ой и р эди.
« М у ц о д д а р о т » д ег ан и ц а р ц о л д а х о т и н - х а л а ж б у л с а
керак. Л е к и н м у а л л и м а л и к гу р ур и м к ут ар м аг ан и у ч у н
101
б у н и ^ о ж и х а л ф а д а н сурамас эдим. А хи й ри , з^азил цила-
цила, б у х и л андишанинг уринсиз эк ан л иг и ни }^ожи
хал фа га т уш у н т и рд и м . Э н д и эсига келса, эшикни тацил-
латади-ю, т о р т и н м а с д а н кириб келаверади.
З^ожи х а л ф а к ул г им з^адеб т ийи ла в ер ма г ан иг а аввал
цизишса з$ам, к ей ин парво цилмай цуйди.
— Ж у р т т а г а жа^ли чицсин д е б куляпсан- да, ф ой дас и
йуц, — деди. Ке йин к у зл а р и д а галати бир м у н г билан
илова цилди:
— ^ а ф а с д а г и цуш сингари н о м е р и н г д а ё л ги з сици-
л и б цолдинг, майли, з^азиллаш, кул, з^ечциси йуц. Д у с т ли -
гимиз ортаверса, з^али сенга у йинга з$ам т у ши б бераман,
к унг л инг о чилсин, деб, уцдингми, афандим?..
Нималар ёз аёт ганимн и }^ожи х ал ф а г а айт иб б ул ма с
эди.
— Х а т и м ж у д а хун ук , машц циляпман, ^ о ж и х а л ­
ф а , — д е д и м . — И н ди н га эрталаб д ар е б ош ла йма н. Бола-
лар айб ц и ли б юришма син тагин.
>^ожи х а л ф а с у рат га тушаётган о да м да й т аё г иг а суя-
ниб, к у зл а р и д а ширин бир таб асс ум б ил а н жавоб берди:
— А л д а й с а н , б о л а ! ^ о ж и х ал фа и л о н н и н г ёг ини яла-
ган, била санм и? З^али у л а р х ушх ат б у лд и- ю, сен бад-
хатми? У л а р н и н г ёз ганлари икки чацага арзимайди. Би-
ламиз : ч у м о л и н и н г оёгига ух шат иб эг ри- бугр и цилиб
ёзишади, ним а цили шеа ушал ар цилишади. Биз мацка-
ма л ар д а хуп пишган о даммиз, не-не а м а л д о р л а р н и кур-
ганмиз, б и л д и нг м и? Бир д а рд и нг б ор сенинг, бор, з$а!
А м м о - л е к и н б и л м а й цолмасмиз. ^ а , айтмоцчи, ёзаётга-
нингда б а р м о ц л а р и н г г а сиёз$ тегмасин, шунга цазир бул,
б у лм а с а б о л а л а р о л д и д а чиндан з$ам уя т га цоласан. )^а,
бупти, сен ё з ув и нг н и ёз, мен з^ам чициб п о л и м н и тозалай.
^ о ж и х а л ф а н и куза тганимдан су нг яна с т о л ёнига
келдим. Л е к и н ёзишга ути рмад им. Ч о л н и н г баъзи сузла-
ри мени у й г а солди.
Боёциш т у г р и гапиради. ^ ац и ц а т а н з$ам, ме н кап-
катта о дамман, инд и нг а эрталаб иш б о ш л а й д и г а н муал-
лимаман. Б у н д а й б у л г а н д а н кейин у з и м д а б о л а л и г и м д а н
з;еч б ир из, з^еч бир асар ц о л д и р м а с л и к к а т ир ишишим
керак. ^ о ж и х а л ф а цали л а б л а р и м д а г и сиёз^ни айтгани
йуц, ц о л б у к и б у сиёз$, б а р м о ц ла р им д аг и сиёз^ нимаси?
^ а , д а фт а р и м н и т у л д и р и б ут ирган к е ч л а ри м да у з и м н и
макт абда куришим, о рт иц з^еч мацал к у рм а й д и г а н одам-
л а р им н ин г т е в а р а г и м д а парвона б у л а ё т г а н д а й т ую л иш и,
ажабо, шу сиёз^ д о г л а р и с абабидан эмасмикан?
З^ожи х а л ф а н и н г : « ^ а ф а с д а г и цуш сингари номе-
102
ри н гда ё л г и з с и ци л и б ц ол ди н г » деган с у зл а р и м иямдан
з$еч кетмайди.
К а ф ас л а р н и н г з^аммасидан цутулган ш у б у г у н г и ку-
н им да би р о в н и мени ц аф асдаги цушга у х ш ати ш и тугри
эмас. И н най к ей и н , цуш с у з и д а эски « Ч о л и ц у ш и » н и к и
сингари синган цаноти, ю милган тум ш уги би л ан йицил-
ган ж о й и д а н туриш майли з^ам б ор. З^ожи х а л ф а з$адеб
шу х и л д а гапираверса, ор а м и зн и н г б у з и л и б ц ол иш и дан
цурцаман.
Э н д и даф тари м н и чала ц о л д и р и б кетм аслик у ч у н яна
би р марта гайрат цилишим, орцада цолган ж ирканч
д у н ё г а ян а бир карра боц и ш и м керак.
Уша оцш ом б е г о н а х о т и н д а н би лади га н и м н и б и л и б ,
з^ужрамга цайтиб келаётувдим, таш царида холам га дуч
к ел и б цолдим. Узимни ц о р о н ги бир бурчакка ол м оц ч и
булдим. Лекин холам м ени куриб:
— Ким у ? — д е б суради. — Сенмисан, Ф арида? Н ега
бекин яп сан ?
Ж а в о б берм асдан о л д и д а турар эдим. Б и р -б и р и м и з-
н ин г ю зи м и зн и равшан куролмасдик.
— Н е г а боц ца бормаяпсан?

— }^еч шумлигинг цолмас экан-да!


К урин м ас бир цул б у г зи м н и цисар, н а ф аси м б у г и л и б
бо р а р эди.
— Хола, — дедим.
Х ол ам шу дам менга б и р огиз ширин с у з айтса, се-
кингина ёногим ни ушласа, сочларимни силаса, йиглаб
цулларига отилар, балки з^амма нарсани айти б бе р г а н
бул арди м .
Л ек и н у м енинг цолим ни сезмади. «Я н а нима д а р д и н г
бо р , Ф а р и д а ? » — деди. Х о лам дан бир н арса сураганим -
да, у цамиша шундай деяр эди . А ммо шу кеча б у с у зл ар
менга: «ц ачон тийиласан?» дей и л аёт га н да й эш ити л ди.
— )^еч, хо л аж он , и ж о за т берсан ги з, с и зн и бир уп -
с а м ,— деди м .
)^ар н им а булганда з^ам, холам онам у р н и д а эди. У ни
сунгги марта упмай, айрилиб кета олмас эдим.
Ж а в о б и н и кутмай цуллаР ини ушладим, ц о р о н г и д а
икки б е ти дан , сунгра кузларидан упдим.
* * *

У й и м да цамма нарса ости н -у с ту н б у л и б кетди. Кур-


силарга кийимлар о ти б ташланди. К о м о д то р тм а л а р и -
1С.4
дан куйлак-лозимлар о си л и в тушди. М ен жазм этган
нарсани циладиган киши у 3 уйини дарбадар мактаб бо-
ласи уйидай ташлаб кетса айб булади. Л ек ин на чора,
вацт ж у д а цам зиц.
Д ер а за д а чироц куринса кириб цолиш ларидан цурциб,
К омронга ц олдириладиган бир неча сатрни ц орон ги да
пайпаслаб ёздим .
Кейин ж а в он и м н и очдим. Р^изил л ен та билан боглаб
цуйилган ди пл ом и м н и , эсдалик цилиб сацлаб келган бир
неча нарсамни, онамдан цолган ба л доц н и , у зук сингари
бир-иккита ф а ц и р о н а безакларни мактаб чамадончаси-
га тулдирдим.
Уйларидан цочган асранди цизларнинг з;ам шундай
цилганларини эслаб, аччиц-аччиц кулар эдим.
Каерга бо р и ш и м н и ф ацат кучага чиццанимдан кейин-
гина уй ладим . J^a, цаерга бораман? К у н дуз б ул са цам
кошки эди. М иям да яхши з$ал этилмаган б и р уй б о р эди.
М ен шу кечани б и р амаллаб утказиш ф и к р и д а эдим.
Л екин шундай бемаз^алда цаерга с и ги н и б б о р а олардим?
}^ар бир эз^тимолни назарда тутганим з^олда, цулимда
кичкина чамадонча билан далада саргайи б ю рол м ас эдим.
Бир оздан с у н г ч о р б огда циёмат цупади. Ш армандалик-
дан цурциб, балки полицияга хабар цилишмас. Лекин
теварак-атрофга м утлацо одам ю гуртириш ади. П о е з д ,
кема у ёцда тур си н , з^атто аравада кетиш з^ам хавфли.
Д арров и зи м н и т о п и б олишади. Л ек ин у з билганича
яшашни истаган кишини зурлик билан ч о р б о ц ц а цай-
тариб кела ол ади ган куч йуц. Фацат царори м н и ёш
бол а ж ин н ил и ги , и н ж и ц циз н о зи д е б санашади, м ени
цам, узл а р и н и з^ам б е к о р х а ф а цилишади.
Уларни б у ф и к рдан цайтариш, з^атто отим ни тилга
олишга тавба килдирисз учун эртага холамга цандай хат
ёзиш лигим ни билардим . Лекин бу кечани цаерда утказа-
ман?
О лди н шаз^ар а т р о ф и да г и ч орбогларда турадиган ур-
тоцларим э си м г а келди. Борсам бош ларига кутаришлари
турган ran. Л е к и н б у куп х ун у к нарса. Ш ун да й вазиятда
би р цизни, майли би р кечага булса з^ам, уй лари га кири-
тиш балки у зл ар и га з$ам эриш туюлар. И н н а й к е й и н , б у
ацволни изоз$ цилиш учун уларга б и р о н нарса дей и ш з;ам
керак. Ё т-бегон а одамларга з^исоб бери ш , улардан наси-
з$ат эшитиш узи м га з^ам огир бул и ш ин и се за р эдим. Ни-
з^оят, энг аввал эсим га келадиган исмлар, албатта, уйда-
гиларнинг цам дарров эсларига тушади, и ннайкейин,
улар х у д д и уш а ерларга б о р и б ц идириш ади. Уртоцла-
104
римнинг ота-оналари ярим кечада м ени с у р о ц л а б келган
цариндош ларимга м ени ю з-х о т и р цилиб: « б у е р д а й у ц »
дей иш га б о т и н а олишармикан?
Станцияга бори лади ган катта йулни хавф л и б и л и б ,
орцадаги Ичаранкуй йулига тушдим. К о р о н г и л и к дам
сай и н ц ую цлаш иб борарди . Нима ц илиш имни билм ай
ю рагимга дукур тушган, ж а со р ати м н и йуцотган пайтим-
да цуццисдан эсимга би р н арса келди. С аккиз-ун йилча
аввал цариндош лари м издан б и р и н и н г у й и д а сут эм и зган
энага булар эди. Б олц о н дан кучирма б у л и б келган шу
х о т и н С а ^ р о й и ж ади дд а турар, ч о р б оц ц а т е з - т е з к елиб
кетарди.
Утган йил у зу н оцшом сай ридан ц ай т и б к е л а ёт и б
у н и н г б о г и д а ярим соатча дам олган эдик. Э ск и л а р и м н и
з$ар д ои м унга берганим учун, менга ж у д а яхши царар
эди. Кечаси шу хоти н н и к и д а ё ти б цолсам, з^еч ким ме-
н инг у ер д а эканлигимни гумок цилмас эди.
Кучадан битта арава у ти б кетаётган эди . О л д и н у н и
тухтатм оцчи булдим, лекин -аравага туш и ш н и н г кети
хавф л и эканлигини, ён и м да майда пулим з^ам йуцли ги ни
уй лаб, тухтатмадим.
Ч о р -н о ч о р С ац р о й и ж ади д то м он га п и ё д а йул олдим.
К о р о н г и д а б и р о н соя кургудек, ё о ёц д у п у р и эш и т г у д е к
булсам, титраб тухтаб цолардим. К ° Р он ги кечада, хи л-
ват дала йулида ёлгиз кетаётган х о т и н д а н ким шубз^а
цилмас эди? Хайриятки, а тр о ф жимжит. Фак,ат б и р б о г
ён и дан у т и б кетаётганим да анчагина ц ур к и б олдим. Ру-
п арамдан бир туда мает киши ашула а й ти б келаверди.
Б ир сакраб бог четидаги пастак четандан о ш и б у тди м -да,
улар у т и б кетгунларича уш а ер да п иси б ётдим. Б ог д а ит
бу л са м и , р о са булганимча булардим.
К ей и н С а зф ой иж ади д кучасида таёги ни ц ор ги н -то л -
гин с у д р а б юрган цоровулга дуч келдим. Х айриятки, цо-
ровул м е н и курмай ён кучалардан б и р и га к ир иб кетди.
Э н ага билан ун ин г чол эри мени к ури б ш ош и б цо-
лишди. Й ул да бир ёлгон ту ц и б цуйган эди м . Ш у н и а й ­
т и б б ерди м :
— Катта амаким билан У ск удордан келаётувдик. Ш у
е р д а аравамизнинг гилдираги с и н и б цолди. Бемаз^алда
б ош ц а ара ва т оп о л м ади к . Ч о р -н о ч ор п и ё д а йулга туш дик.
Бир маз^ал у зоц дан си зларн ин г ч ирогингиз к у р и н и б цол-
ди. Амаким: «Бор, Фарида, бетон а ж о й эмас, б у кеча
э н аган гни к и да цуна цол. М ен цам шу ерда, б и р ош нам-
н икида цол ам ан »,— д е б айтди.
Т угри си, туциган бац онам б у с о ф ви ж до н ли киш илар-
105
ни осон ги н а и ш о н т и р и б цуя оладиган уткир б а р о н а з$ам
эмасди. Л е к и н кичкина х он и м н и би р кеча м е^ м он цилиш
улар учун шу цадар катта шараф эди ки , сузлари м дан
гумонсираш мади.
Б ечор а энагам м енга с о л и б берган ва ичларига атир
сепган т о п -т о з а курпа-тушакларини эрталаб буш , бузил-
маган э^олда курган зам он и о ёц ларидан м адор цочган-
дир. Х^ечциси йуц, у зам он цуш аллацачон уч иб, карвон
у т и б кетган эди...

* * *

Уша кеча, энагам н ин г уй ида ч ироцни у ч и р и б , цорон -


гида бир план тайёрладим.
Ж а в о н и м н и н г бурчагида, цизил лентага уралган з^ол-
да секи н -с е к и н саргайиб, йуц булиш дан б о ш ц а б и р нар-
сага ярамайдигандай, куринган ди пл ом и м уш а зам он ку-
зимга и с си ц к у р и н и б кетди. Одамлар маъцуллаган ана
шу цогоз парчасига ум ид кузи билан тикилд-им. А н а шу
цогоз билан А н ато л и я вилоятларининг б и р и д а муалли-
малик цила олар, бу ту н цаётимни болалар о р а с и д а шод,
бахти ёр у тк аза билар эдим.
И стам бу л дан чиц и б олгунимча А й ю б с у л т о н д а г и Гул-
мисол х а л ф а н и н г у й и д а яширинишга царор бер ди м . Гул-
мисол халфа онамнинг энагаси эди. Онам куёвга чиццанда,
уни з$ам А й ю б д а бир цари цоровулбошига узатишган экан.
О намни ж у д а яхши кургани билан, холаларим билан
чициша ол м асди. Катта бувим ти р и к л иги да ора-сира
ч ор боцц а келар, м енга А й ю б д а н рангли уй ин ч оцл ар кел-
тирар эди. Катта бувим улгандан кейин э с а х а л ф а бу-
тунлай келмай цуйди, холаларим з$ам ун и тилга олиш-
майдиган бу лди . С аба би н и билмайман, лекин ораларида
би р о н ran утган б у л са керак.
^ арцол да, И с т а м б у л д а мен учун Г ул м и сол х а л ф а ­
нинг уй идан х а в ф с и з р о ц ж о й йуц эди.
Холам м иямда ш ох о т и б бораётган м актубим н и ол-
гандан сунг йиглаш дан бош ц а ^еч нима цилолмайди.
Начора? Л е к и н рази л угли з$ам з^арцолда и н с о н эди.
Изи м ни то п г а н д а цам, йулим ни тусиш га боти н ол м ай ди .
Эрталаб б орсам , х а л ф а н и н г эшиги очиц экан. Хинага
буялган с о ч л ар и усти д а н рум ол ураб оли б, яланг оёц-
ларида ёгоч кавуш билан дац лизн и юваётган экан.
у^еч нима д е м а сд а н , эш ик ол ди да у н и анча том ош а
цилиб турдим. Ю зим мацкам ёгшц бу л га н и учун м ени та-
ниёлмади, н у р с и з мовий кузларини тикиб:
106
— Б и р о н ишингиз б о р м и д и , х о н и м ? — д е б с ур ади .
Бир-икки марта ю ти нган и м дан сунг:
— Энага, м ени т а н и м а д и н г и зм и ?— д е д и м .
О в о з и м унга галати таъ си р цилди. )^урккандай o p e a ­
ra чекилди.
— С у бх он ол л о! С у б хон ол л о ! — д е б ю б о р д и .—
Ю зи нгн и оч-а, хоним!
Кичкина чамадонимни з$ул тошга ц уйи б, ч о р ш аф и м н и
кутардим. Х ал ф а войлаб ю борди:
— Вой, Гузида! Гузидам келибди! Оз^, болам!
Том ирлари уй наб чиццан за и ф цуллари билан б у й -
нимга о си л ди , кузларидан селдай ёш келди.
— Вой, болагинам! Вой, б о л а г и н а м !— д е б чинцирар
эди.
Мен бунчалик катта з^аяжон с а б а б и н и т у ш у н ди м .
Одамлар мени урган сарим онамга ух ш аб бо р а ё т г а н л и -
гимни айтишарди. О н ам н и цеч вацт э с и д а н чицармаган
би р дугонаси: «Г узи дани н г х у д д и йигирма ёш идаги ю зи,
овози. Ф ариданинг су зл ар и н и йигламасдан эш итолм ай -
ман», дея р эди.
Г у лм и сол х алф а з^ам з^озир шу аз^волда эди. Йиглаш -
нинг яхши нарсалигини б у кекса черкас аёл кузларида
ёш курмасдан аввал тушунмаган эдим.
М ен онамни э с - э с биламан. Ташлаб кетилган баъзи
уй ла рда чанг-тупроцца б ел а н и б , чизиц б у ёц л а р и у ч и б
кетган э с к и суратлар сингари хирагина эслайман. Б у
нарса з^озиргача м енда на цайгу ва на севги уй готган
эди. Л ек и н Гулмисол х алф а цариб цолганлиги учун мени
онам дан ажратолмай: «Г узи дам !» д е б цичцирганда, ичим
галати бу л и б кетди. Онам куз унгимга келди, у лими_
нинг оташ и цалбимга кучди, мен з^ам: « О й и , о й и ж о -
ним!» д е б циц-з^иц йиглай бошладим.
Б еч ор а халф а уз дарди н и ун ути б, м енга п арвона б у -
лар эди. Йиглаб туриб:
— Х алф а, онам менга ж у д а цам ухш армиди? — д е б
сурадим.
— Ж у д а цам, цизим. С ени куриб, ацлим ш о ш и б цол-
ди, ум и д е б уйлабман. Х у д о й и м сенга е р у кукдай у з о ц
умр б с р с и н .
Кари халфа, дацлиз ёнидаги уй да м е н и ёш бола-
дай ечи нтираётганда з^ам, з^амон з^ициллаб йиглар
эди.
Унинг тур пардали кичкина к улбасида утказган даст-
лабки соатл ари м ни н г м азаси ни асло унутм айм ан . М ен и
ечинтиргандан су н г тур чойш аб ёпилган каравотига ёт-
107
цизди, б ош и м н и тиззасига цуйди, пеш онам н и, сочларим-
ни силаб т у р и б онамдан гапирди.
Тугилган куни ю зи д а мовий пардаси билан биринчи
марта цучогига олган пайтдан то айрилган кунигача
булган х о т и р о т и н и би р-бир айтиб берди.
Навбат м енга келганда, мен цам бош имга тушган
нарсаларни б а т а ф с и л цикоя цилиб бердим . Х а л ф а сузла-
римни болалар эртагини эшитаётгандай кулим сираб ути-
ри б эшитар, гоци мацаллари: «вой цуз и м 'э й!» д е б хур-
с и н и б цуяр эди. А м м о кеча кечцурун ч орбогдан цан-
дай бош о л и б кетганимни, ула-улгунимча у ерга цайт-
маслигимни айтганимда, э с х о н а си чициб кетди.
— Ф арида, болал и к цилибсан. К о м р о н б е й адашибди,
тавба цилади, иккиламчи бун дай цилмайди.
Г улмисол хал ф ага газабимни ту ш ун тири ш н ин г ило-
ж и йуц эди. Ш у ни н г учун цикоям охи ри да:
— Гулмисол халфа, оцарган бо ш и н г и зн и бек орга
чарчатманг. М е н си зн и к и да икки-уч кун м е^ м он була-
ману, кейин б ош ц а ю рт га кетаман. Уз мецнатим билан
кун к урам ан ,— дедим.
Мен шу су зл а р н и айтиб турганимда, б оёц и ш кампир-
нинг кузлари ёшга тулди, цуллаРимни силаб бетларига,
лабларига суртди.
— Бу цулларни кузим циядими, б о л а м ! — деярди.
Х алф ани тиззаларим устига утцаздим-да, б у цуллар
учун энди цурцинчли цеч нарса йуцлигини, бевош лик
цилган б ол а л ар н и н г ора-сира цулоцларини ч узи б цу-
йишдан б о ш ц а иш цилмаслигини айтдим. У сузларим ни
утирган е р и д а сачраб, ажинли бетл ар и н и б у р у ш ти р и б
эшитди.
А н ато л и яда цандай муаллималик цилишимни, цандай 1
тадбирлар куриш им ни шу цадар с у ю н и б сузладимки,
охи р и да у цам м ени н г цаяж оним га цушилди. Яшил лат-
тага уралган кичкина ц уръонни токчадан олди-да, ун и
уртага цуйиб, б у ердан кетгунимча м ени цеч кимга айт-
маслик т у г р и с и д а цасам ичди. У ёцдан м ени ахтариб
келгувчилар булса, эшикдан цайтарадиган булди.
Уша куни кечгача Г улмисол х а л ф а билан уй ишлари-
ни цилдик. М е н цози ргача фацат та й ёр овцат е б келар-
дим. Шу вацтгача ацалли битта ту ху м цам пиширмаган
эдим. Э н ди одатлар узгариш и керак. О ш паз, хизматчи
цайда менга энди? )^озир Г улм исол х ал ф а ён и м да экан,
ундан овцатни цандуй пиширишни, кир ва догларни
ювишни, а й т и т г а уят булса >>ам, й иртиц ямашни у р ган и б
олишим керак.
108
1 Туф лилари м ни , п айпоцларимни еча с о л и б , дарз<;ол
ишга туш и б кетдим. Х а л ф а н и н г норози ли ги га, оц-во^ла-
рига цулоц солмай, цудуцдан челак-челак сув то р тд и м .
П ол л ар н и ювдим, артдим. К ей и н яна ц удуц ён ига у т и -
риб, у билан сабзавот тозалашдим.
С абзавот тозалаш д е б цуя цоламизу, л ек ин у цандай
майда иш! Х алф а мен арчган картошкаларни куриб, в ой -
лаб ю борди:
— К изим , картошкаларнинг ярмини пучоцца ч иц а ри б
ю боряпсан!..
Мен шукроналик билан царадим.
— М инг цатла рацмат, халф а. Сиз ай тм аганингизда,
минг заз^мат билан с о т и б олган картош каларимнинг яр-
мини пучоцца чицарардиму, ду н ё д а н б у н и н г ф а р ц и г а
бормай у т и б кетардим ,— деди м .
Х алф адан урганадиган нарсаларимни ёзиш у ч у н
ёним га битта дафтарча к елти ри б цуйдим.
Дам-бадам:
— Энага, картошканинг б и р дон а с и неча цуруш ту-
ради? П уч оги н и куп кесганда, неча сан ти м етр кесиш
керак? — д е б сурар, шу хил суроцларим би лан кампир-
ни кулдирар э д и м ,— Кейин, энага, полни ювиш учун неча
пацир сув керак? — деган эдим, боёц иш йиглаб ю б о р д и .
Бир жоз^ил черкас х оти н г а янги усул м актабни цан-
дай туш ун т и р и б булади? Уй ишларини цил и б т у р и б с у ю -
нар, кечадан бери цалбимда цузгалган з а и ф ог р и ц н и н г
тухтагани н и з^ис этар эдим.
Сатилларни утга цуйганимиздан кейин о ш х о н а д а ги
п ок и за буйрага утирдик.
— Вой, халф а бувим-эй, ким билади, б о р а д и г а н ж о -
йим цанаца экан! —дедим, — М ен ара би сто н н и э с - э с 6 и-
ламан. А н атолия царцолда ундан ч и р ой л и р о ц ди р . У
ер н и н г одамлари бизларга ухшамас змиш. У злари кам-
багал эм и ш у, лекин кунгиллари шунча кенг, шунча б о й
эмишки, цеч ким узига, цариндош игагина эмас, ц а тт о
душ манларига цилган яхш иликларини цам ю зи га сол и ш -
дай багритош лик цилишмас эмиш. Кичкина м актабим
булади. Хдммаёгини гулларга кумаман. Болаларим, б и р
талай болам булади. Узим ни «оп а» дегизам ан . Кам-
багалларига уз цулим билан фартуглар тикаман. « К а й -
си цулинг билан?» де р с и з. Кулманг, масхара цилманг.
Б.уни з$ам у рган иб оламан, албатта.
Х а л ф а гоц кулар, гоц ичи огриётгандай э зи л а р д и .
— Ф арида, болагинам! Сен хато йулга к и р я п с а н ,—
д е б хурси нар ди.
109
— Ким х ато йулга кирганини э с о н булсак курармиз.
Бу ишлар тугагандан сунг холамга уша дацшатли
хатни ёздим. Бир е р и да шундай дедим: «С и з билан очиц
гаплашаман, хола. К омрон з^еч цачон менга цеч нарса
айтган эмас, ш унингдек, м енда узи г а б и н о цуйган цай-
сар, маъносиз, ж о н с и з, з^аракатсиз м ецм он бол адан бош-
ца таассурот з^ам цолдирган эмас. З а и ф , кичкина, чуп-
хашакдан ясалган одам. Яна санайми?
М ен ун и з^еч цачон на ёцтирдим, на хоцладим ва на
унга нисбатан бош ц а б и р он цис билан царадим. « Ш у н ­
дай экан, н ечун унга рози булдинг?» д ея р си з. Чолицу-
шининг мияси йуцлиги маълум. Б ир ж ин н ил и к цилиб
цуйдим-да. Хайриятки, узи м ни вацтида тутиб олдим. Уг-
лингиз тугри си да шундай фикрлар юритаётган цизнинг
бахтли х о н а д о н и н г и з учун цанчалик фалокат булиш ини
туш ун и ш ин ги з керак. Ш ундай цилиб, мен бугун сизлар-
дан айрилиш, орамиздаги цамма ипларни батамом узиш
йули билан ана шу фалокатнинг о л ди н и олдим. Неча
йилдан б е р и си злардан курган яхшилигимнинг бир ози-
ни шу билан цайтардим, д е б уйлайман.
Бу сафсаталаримни эш итганингиздан кейин менинг
отимни тилга олишдай паст ишдан у зи н ги зн и сацлаши-
нгизга аминман. Яна шуни з^ам билиб ц уйиш ингиз керак-
ки, огизга о л и б булмайдиган бу с аф сатал арн и уялмас-
дан, цайицмасдан сизга ёзаётган нонкур, тар бия сиз циз,
агар унга р у п а р а келгудай булсангиз, кирчи х о т и н жан-
ж алини цилиш дан цам тоймайди. Бун ин г учун энг яхши-
си — би р -б и р и м и зн и н г отимизни тилга олмасликдир.
Фараз цилинг, Ч олицуш и з^ам онаси сингари аллацаер-
ларда у л и б кетди. Х оцласангиз, бир-икки томчи куз
ёши тукинг. Б ун га аралашмайман. Ф ацат у з о в д а цам з^а-
зир булинг, ёрдам цилайин д е б юрманг. >^ацорат билан
рад этаман.
Мен йигирма ёш ида сувдан тойм айдиган одамман.
Кунглим хоцлаганича яшайман».
Бу о д о б с и з мактубни эсласам, цар дои м у ял и б йиг-
лайман. И л о ж и м йуц эди. Х олам нинг мени излашига,
балки й улим ни тусиш ига бошцача царшилик курсатол-
масдим. К уйси н , ён си н холам, лекин м ени соп ш м а с и н ...

* * *

Эртаси кун мактубни уз цулим билан почтага топш и-


риб, тугри М а о р и ф министрлигига кетдим. Э гн и м да Гул-
ч п с о л х а л ф а н и н г у зу н чоршафи, ю зи м д а пешаси. Ш ун-
¡10
дай цилишга м ажбур эдим. Ч ун к и кучада у зи м н и б и р о в -
га танитмаслигим керак. Б у н д а н ташцари, о ч и ц -соч и ц
ю радиган муаллималарга М а о р и ф м ин и стр л и ги да ун ча
и ш онмасликларини з^ам эшитган э д т ^ .
М а о р и ф м ин и стрли гин и нг эш игига етгунча вацтим
анча чог, у зи м дадил эдим. И ш лари м н и н г ж у д а о с о н б и -
тишидан ум идвордим . Х изм атч ил ардан би р и м е н и М а о ­
р и ф м и н и стри н ин г ёнига б о ш л а б киради. У цам д и п л о -
мимни курар-курмас: «Хуш келдинг, о п п о ц цизим. Б и з
сизлардаца одамларга и н т и зо р эдик», д е й д и -ю , м ен и
А н а тол и ян и н г энг яшил улкаларидан би ри га тай и н эта-
ди, д е б уйлар эдим. Фацат эш икдан кирар-кирмас з^аво
бирдан узгарди: мени галати би р ц аяж он, цурцув олди .
Э г р и -б у гр и коридорлар, б и н о н и н г пастки цаторидан у с т-
ки цаватигача чузилган а ж о й и б зиналар, б у к ор и дор л ар
ва зиналардаги талай одамлар. Бировдан бир нима су-
рашга юрагим бетламай, теварагимга ж о в д и р -ж о в д и р
царардим.
Унг том оним да, бацайбат эшик устига: «М и н и с т р л и к
секр етари ати » д е б ёзилган лавцани к ури б цолдим. }^ар-
з^олда, М а о р и ф м ин и стри н ин г к абин ети уща ер д а бу л и -
ши керак эди. Эш ик ён и да з^аммаёги йиртилиб, и плари
о с и л и б цолган сахтиён тушакли эски курсида би р керик
ходи м ути ри б ди . Унинг д и м оги шунчалар баланд эди ки ,
курган киши: «М инистр, ё у н и н г у р и н б о са р и ш уларми-
кан?» д е б гумонсираса ур и н л и буларди.
М ен цуРНа'писа ён ига келдим-да:
— Н о з и р б е й н и 1, ё бул м аса у р и н б ос а р л а р и н и кур-
моцчи э д и м ,— дедим.
Х о д и м бармоцларига т у п у р и б , ш опдай м уйл ов лар и-
нинг уч ин и буради, кейи н ш оцона би р цараш би л ан
менга куз ю гуртириб, огир-вазмин суради:
— Н о з и р б е й д а нима ишинг бор?
— Муаллималикка олса, д е б с у р а б келувдим.
У м уйловларининг цай шаклга кирганини куриш у ч у н
лаблари н и ю цорига б у р и б т у р и б ж авоб цилди:
— Бундай нарсалар би л ан Н о з и р б е й н и б е з о в т а цил-
майдилар. Кадрлар були м и га учра.
«К адрлар булимига учра» дегани нималигини с ураган
эдим, у ж авоб бери ш ни эп курмай, яна бояги м агрур шо-
ц о н а авзо билан бо ш и н и теск ари у г и р и б олди.
Ч о р ш а ф и м ичида у зи м н и эрмак цилиб тили м н и чи-
цардим. «Хизм аткори шунчалик булгандан к ейи н , ху-

1 Н о з и р — министр.

111
ж айини цандай-экан? Вой, шуримга шурва», — д е б уйла-
дим, .
З и н а п анж араси ёнига саккизтами-унтами челак ти-
зи б ц у йи ш и бди . Устига м ен ч о р бо гд а у й н аб юрган тахта-
ларга ухш аш би т т а у зу н тахтани ётцизиш иб, скамейка
цилишибди. У н да бир туда эркак ва хоти н киши ути-
рибди.
Кора ж ун чодрасини ияги тагидан тугнагичлаб ол-
ган, кузлари кук шишага ухшаган бир кекса х о ти н н и
курдиму, ён ига б о р и б , дарди м ни айтдим. М енга ачина-
ётгандай цараб:
— Бу ишда янгилигингиз кури ни б тур и б ди . Ми-
нистрлнкда таниш ингиз йуцми? — деди.
— Йуц. Балки б у л са бо р д и р , лекин билмайман. Бу-
нинг цандай а^амияти бор? — д е б сурадим.
Сузларига цараганда, таж рибали муаллима экани
би л и н и б турган б у кук кузли хо ти н кулимсиради.
— Буни к ей и н ро ц туш ун и б оласиз, цизим, — д е д и . —
Юринг, си зн и бошлангич мактаблар булимига ол и б ки-
рай. У е р д а у м ум и й таълим бул и м и н ин г м удири бей
аф анди билан куришишга царакат цилинг.
М удир ц ора соцолли, ю зи н и чечак бузган хумкалла,
ба р о ц цошли, н ицоятда х ун ук одам экан. К абин ети га
кирганимда, сто ли ёнида тикка турган икки ж увон билан
гаплашаётган эди.
А ёллардан б и р и титраётгани б и л и н и б турган цуллари
билан су м каси дан гижим ц огозларни чицариб, битта-
битталаб с тол га цуйди.
М удир ц ого зл а р н и синчиклаб куздан кечирди, имзо-
ларига, м уцрига царади, кейин:
— Боринг, и см и н ги зн и секретарга ё з д и р и н г ,— деди.
Х оним лар э г и л и б -б ук и л и б , таъзим цилиб чициб ке-
тишди.
— Сиз нима д е й с и з , хоним?
Бу савол м енга тааллуцли эди. Бир оз у зи м н и йуцо-
тиб, д у д у ц л а н и б арзимни айта бош ладим. Л ек ин у бир-
дан сузи м ни кесди. Дагал товуш билан:
— М уаллималик цилмоцчимисиз? И с т е ъ д о д и н ги з
борми? — деди.
Мен у зи м н и яна беш баттар йуцотдим.
— Яъьи д и п л о м д е м о ц ч и м и с и з ? — дедим.
М удир ас а б и й бир царакат билан лабларини бурди.
Бурчакда утирган озги н кишига б о ш и н и сил-
китди.
— К у р яп си зм и буни! О дам бугилмай буладими!
112
И с т и д о 1 билан гувоцном а уртаси даги т а ф о в у т н и з^ам
билмайдилар. Я н а муаллима булармиш ! К ей и н ойлик оз,
ю бораётган ж о й и н г и з узоц, д е б д о д солиш ади.
Кузларим тинди, ер бо ш и м да гир айланарди, нима
дей иш и м ни билмай теваракка ж авдирар эдим.
М удир яна цам дагалроц товуш билан:
— Я на нимани кутиб т ур и бс и з? — д е д и . — Боринг,
билмасангиз, билгандан сура б олинг, И с т и д о ё зи н г.
Мен ш ош и б цолдим; цеч нимага царамай, к абин етдан
оти ли б чициб кетмоцчи б у л и б турганимда, бурчакда
утирган озги н киши уртага тушди:
— Бей а ф а н д и з^азратлари, рух са т берсалар, б и р
огиз гапим б о р э д и , — д е д и ,— Х оним , си зг а битта х о л и с
угитим бор...
Ё оллоц, нималар дейди-я! М ен си нгари хо н и м л а р
муаллималикдан кура з^унарга цавасланиш лари керак
эмиш. Бей а ф а н д и айтганларидек, и с т и д о билан гувоцно-
ма о раси даги ф а р ц н и цалигача билмаганим учун муал-
лималикни эп л а б кетишим асоса н ш убц али эмиш. А гар
з^аракат цилсам, масалан, тикувчи б ул и б , бир куним ни
куриб кетсам булар эмиш.
З и н а дан ту ш и б келаётганимда кузларимга а т р о ф
ц оп -ц о р о н г и куринди. Биров цулимдан ушлади. Х аёл и м
шу цадар пари ш он эдики, до д л а б ю б о р и ш и м га оз цолди.
— И ш и нг нима булди, цизим?
Бу саволни яна бояги кук кузли х о н и м берган эди .
Аламдан, ум и дси зли к дан йиглаб ю б о р м а с л и к учун тиш -
ларимни ц и си б т у р и б воцеани с у зл а б берди м .
У ш ирингина кулимсираб:
— Т аниш инг борм и-й уц лиги н и шу важ дан сураган
эдим, ц и з и м ,— деди , — Майли, х а ф а булм а. Бошца чора
то п и л и б цолар. Юр, сени таниш були м м удирл ар идан б и -
рининг олди га о л и б борай, барака т о п с и н , ём он одаммас.
Яна зи н адан ю цори га чицдик. Кари муаллима б у са-
ф ар м ени каттакон канцеляриядан хи ра о й н а билан аж-
ратиб цуйилган кичкина цужрага о л и б кирди. Бугун чин-
дан з$ам ом адим келишмаётган эди. Ч ун к и у ер да цам
у м ид багиш лайдиган манзарага дуч келмадим. С оц ол и-
нинг би р ёги цора, иккинчи ёги о п п о ц би р аф анди ж и ги -
б и й р о н и чициб, огзидан ут пуркар, руп а р а с и д а м ени н г
би р озги н а анвалги цолимга туш иб д и р -д и р ти траб ту р -
ган бир кекса ходи м н и ур и б ю б о р а д и г а н д а й царакат
циларди.

1 И с т и д о — ар и за, илт имосмома (араб ч а).

8-1049 113
О л д и д а турган бир чашка цаз^вани ю вин ди сувни ту-
каётгандай дер аза дан кучага сочи б ю б о р д и , кейин х о д и -
мини эш икдан итни т е п и б чицаргандай чицариб ю борди.
Я нги таниш имни секи н гин а этагидан тортдим.
— Вой улай, т е з р о ц цочайлик б у ердан, — дедим.
Л ек ин цочишга улгурмадик. М удир б и зн и к ури б цол-
ди.
— Келинг, Наима х у ж о н и м 1, — деди.
Жаз^лдор одам нинг шунча тез жаз^лидан туш иш ини
умрим б и н о б у л и б эн д и куришим эди. К андай галати
ф еъ лл ари б ор б у амалдорларнинг, ё тавба!
Кук куз муаллима бир неча огиз су з билан аз^волимни
англатди. М уди р ширин би р табассум билан менга:
— Ж у д а соз, цизим, ж у д а соз. Кел, бу ёцца у т и Р> ку-
р а м и з ,— деди .
Бу цуйдай б е о з о р одам нинг шу топ даги н а кучага
цацвасини сочган, цари хо ди м н и тут дарахтини силкита-
ётгандай си лкиб-силкиб ташцарига итариб чицарган
одам эканига иш онтириш уч ун мингта гувоц керак эди.
— Ю зи нгн и оч, курайин-чи, цизим. У-у-у!.. >^али ёш
бол а экансану. Нечага кирдинг?
— Я ц и н да йигирмага туламан, афандим.
— А ж о й и б . )^арз$олда шундай. Лекин сен шаз^ардан
ташцарига кетолмайсан. Сен учун анча хавф бор.
— Н и м а учун, афандим?
— Н им а уч уни борм и, цизим? Сабаби ошкор.
М у д и р ц а д е б кулар, цули билан ю зимни к урсатиб
Наима х у ж о н и м г а ишоратлар цилар, аммо очиц-ош кор
к ури ни б турган с абаби ни негадир суз билан айтмас эди.
Низ^оят, кук куз хон и м га кузини цисиб:
— М е н бош ца цеч нарса деёлмайман. Узинг хотинлар
тили билан яхш ироц туш унтирарсан, Наима х о н и м ,—
деди.
К ей и н с о ц о л и н и икки ён ига ай ир иб тур иб, у з-у зи га
гапираётгандай илова цилди:
— Аз$, билсайдинг, вилоятларда цанча ярамас, и бни
ярамаслар бор!
М ен з$ам чин кунглимдан ажабланиб:
— А ф а н д и м , и бни ярамаслар дегани н гиз кимлар?
М ен билмайман. Л ек ин с и з цам менга улар йуц ж ой дан
да р е б е р а р с и з ,— дедим.
М удир б у сафар цулларини ти ззалари ни н г кузига
ури б, яна з^ам цаттицроц кулди.

1 Х у ж о н и м — муаллима, асл у^итувчи.

114
— Э!.. Ж у д а с о д д а экансан-ку!
М ен одам ларни би р курганимда ё яхш и к ури б цола-
ман, ё ёмон. К ей и н б у илк з^иссимнинг у зг ар г ан и н и би л-
майман.
Нима у ч унди р, б у киши бирдан кунглимга хуш к е л и б
цолди. Бир т о м о н и оц, иккинчи т о м о н и цоралигича тур-
ган соц ол и шу цадар цизиц эдики, ю з и н и ун г т о м о н га
угирганда б и р д а н ёш кишига ухшар, чап т о м о н г а уги р са
у одам г о й и б б ул а р ди -ю , ур н и да оц с о ц о л л и цари киши
кулимсирай бош ларди.
— Д о р у л м у а л л и м о т д а н 1 шу йил ч иц ди нги зм и , х он и м
цизим? — д е б с у р а д и у.
— Йуц, аф анди м , мен д о р ул м уа л л и м отд а н чиццан
эмасман. «D am es de Sion»2 мактабини битирганман.
— Кандай мактаб экан у?
М удирга у з у н д а н -у з у н изоз^от б е р г а н и м д а н к ей и н
дипломимни узатдим. У французча билмайдиганга ухшай-
ди. Буни билдир м асл и к учун, цогозни у ё г и д а н -б у ёгидан
царар, цулида айл анти риб курар эди.
— Яхши. Аъло!..
Наима хоним :
— Ж о н и м , б е й аф анди, сиз яхш илик цилишни сева-
сиз, шу цизни б у ш цайтарманг, — д е д и так а л л уф еи з ци-
либ.
М уди р цош л арин и чимириб, с о ц о л и н и ти тиб т у р и б
уйлар эди.
— Ж у д а со з, ж у д а с о з , — д е д ^ .— А м м о би зн ик и л ар
бу мактабнинг ди п л ом и н и цабул цилишармикан?
Эсига б и р нарса тушгандай, цулин и сто л га урди -ю :
— К изим , И с т а м б у л руш дияларидан 3 б и р и д а ф р а н ­
цуз тили муаллималигини сурасанг, цалай буларкин?
Булди, у ёгини узи м ургатиб цуя^ан. Т угри И с т а м б у л
М а о р и ф м удирлигига борасан...
Мен дарров ун ин г сузи н и б у л д и м :
— И с та м б у л д а цола олмайман, и л о ж и йуц, а ф а н ­
д и м ,— д е д и м , — Албатта, вилоятлардан б и р и га кетишим
керак, м аж бурм ан.
У ш ош иб цолди.
— Камол топ! — деди, — Уз хох,ипш би лан А натолия-
га кетмоцчи булган муаллимани б и р и н ч и марта учрати-

1 Д о р у л м у а л л и м о т — х о т ин- ^и з л а р б ч л и м юрти.
2 „Dames de Sion» 1843 йилда А л ь фо п с ва Т а д о р Ра т и с т о н л а р
т омомпда п я ^ у д и й л а р н н католшека а й л а н т и р и ш у ч у н т а ш к я л цнлнн-
ган *;излар ди ний мактаби.
3 Р у lu д п я — Т у р к и я д а турт с и п ф л и б о ш л а и г и ч мгкттб.

115
шим. О ф а р и н , б и з муаллималаримизни И стам б ул да н чи-
царгунча царо терга туш и б к етам изу!'С ен нима дейсан,
Н аима хуж оним?
М у ди р мендан гумонсирарди. М угамбирлик билан
м ен и текширар, оилам з^ацида саволлар бе р ар ди . Бо-
ёциш н и тинчитгунча ж они м бугзимга келди.
М у д и р утирган еридан: «Шаз^об а ф а н д и !» д е б чацир-
ди. Ж а в о н билан канцелярия уртасидаги эш ик да кички-
на, чуваккина бир йигит куринди.
— М енга цара, Ш ацоб афанди, б у хоним ц и зн и олиб
чиц, А н атоли яда муаллималик цилсам д е й д и , и сти до
ё з и б кел, узи м кураман.
Э н д и ишим битгандай цувонар, м удирн и н г буй ни га
ос и л и б , соц ол и н и н г оц т ом он и д ан -у п г и м келарди.
Шаз^об аф анди мени канцелярияда цогозлар тицилиб
ётган бир стол ёнига утцазди, мудир тайинлаган илти-
м о сн о м а н и ёзиш учун менга саволлар берар, жавобла-
римни б и р парча цогозга цайд цилиб борарди. Б у камба-
гал циёф а, касал башара маъмурда цурцоц, з^уркак бир
з^олат б о р эди. Савол б ер г ан и юзимга цараганда 'з^адеб
киприклари пирилларди.
Д е р а за ён и д а турган урта ёшли иккита секретарь бир-
би р и билан з^адеб пичирлашар, ора-сира би зг а ер ости-
дан цараб цуйишарди. Бири:
— Шаз^об, сен бугун цаттиц чарчадинг, бутам. Куй,
шу и сти до н и б и з ё з и б бер а цолайлик, — деди .
— }^али кунглимда бир о з шодлик бор, тилим з$ам
тинч турмайди.
)^еч цандай м уносабатй б^лмаса з^ам:
— Бу и д о р а да уртоцлар бир-бирларига мунча яхши
гамхурлик цилишар э к а н ! — дедим.
Шаз^об аф анди ц и п -ц изари б бош и ни эгди. К а^дам,
б и р о н н о у р и н нарса цилиб цуйдимми? ^ а р ц о л д а шунга
ухш ай ди. Чунки нарёцдагилар з^ам кулардилар. Н има де-
йиш ганини аниц билолмадим, лекин биттасининг: «М у-
аллима хо н и м анча пишиц, цув» деганини у ц и б цолдим.
Бу су зл ар н и н г м аъноси нима экан? У аф анди лар нима
дем оц ч и эдилар?
И с т и д о н и н г цора тексти би р неча марта м у д и р ёнига
б ор и б -к е л ди . К изил си ёц билан чизилиб, учирилгандан
сунг т озага кучирилди. М удир:
— Бор энди, цизим. Оллоз^ цулласин. М ен цулимдан
келганича ёрдам ц илам ан,— деди.
Ёнида бо ш ц а одамлар булгани учун о ртиц б и р нарса
д ей и ш г а боти н м адим . Л ек и н б у ц о го зн и кимга ю б о р и -

Нб
шимни, нима де й и ш и м н и билмас эдим. З о р а Наима х о -
нимни тагин к ури б цолсам деган ум ид б и л а н теварагим-
га цараган эдим, кузим Ш ацоб а ф а н д и г а тушди.
Кичик котиб зи н а да би ровн и кути б тур га н эди. К уз-
ларимиз туцнаш келганда уялинцираб б о ш и н и эгди. Бир
нарса д еги си келса цам, юраги дов б е р м а ё т г а н и с е зи л и б
турарди. Ёнидан у т и б кетаётиб тухтади м .
— Бугун сизга куп зацмат етказдим, — д е д и м . — Э н д и
б у н и цаерга о л и б б о р и б бериш имни цам лутф ан ай ти б
беролм айси зм и , афандим?
У цануз кузларини кутармай турарди. Б у ю к бир мар-
з^амат с ураб ёл вораётган дай юмш оц, ти т р о ц товуш
билан:
— А р и за н и н г орц аси дан юриш ц и й и н нарса, цам-
ш и ра 1 хоним, — д еди . — Рухсат б е р с а н г и з , и с ти дои н ги з
билан каминангиз машгул булса. Сиз б е з о в т а булманг.
Фацат ора-си ра канцелярияга учраб т ур са н ги з.
— К ачон келай? — дедим.
— Икки-уч кундан кейин.
Иш нинг икки-уч кунга чузилиши та ъ б и м н и хира цил-
ган эди. Лекин келиб-кетиш роса би р о й г а чузилди. Бе-
чора Ш ац об а ф а н д и н и н г гайрати б ул м аса, балки яна
з^ам чузилармиди.
Ундай-мундай дей иш ади -ю , лекин эркаклар ор аси да
з^ам анча о дам ох ун л а р бор. Бу йигитчадан курган яхши-
лигимни цеч цачон унутмайман. М е н и эш и к да н курган
соати ч о п и б келар, зи н а теп аси да кутиб турарди.
У цули Да ц огозлари м билан х о н а д а н -х о н а г а цатна-
ганини куриб, уялганимдан ерга- к ир иб кетар, цандай
м ин натдорчилик билдирсам , д е б ц ийналар эдим.
Бир куни кичик котиб б уй ни н и латта билан бо гл аб
олган эди. Б у ги л и б йуталар, гапирганда н а ф аси ц иси б
цоларди.
— Касалмисиз? Нега шу ацволда и д о р а г а келди-
нгиз? — д е б сурадим.
— Бугун ж а в о б билиш учун к ел и ш и н ги зн и би лар-
д и м , - деди.
Б е и х ги ё р кулдим. Бу са ба б була олармиди?
Ш ац о б а ф а н д и б уги ц товуши би л а н давом этди:
— Табиий, бо ш ц а ишлар цам бор. Б и л асиз, мактаб-
лар янги очилган.
— М енга б е р а ди г ан яхши ж а и о би н ги з борми?
— Билмадим. ^ о г о з л а р и н г и з Хнлц м а о р и ф и м удири -

) ^ 1 н ш и р а — о па ё сппг ил (ф о р сч а ).

117
да. Келсалар узлари билан гаплашаман, девди.
Х алц м ао р и ф и мудири хумрайган ю зи га яна з$ам даз^-
шат цуш иб турган цора к узой нак тациб олиб, о л д и д а де-
валаниб ётган би р цучоц ц огозни би тта-битта и м золаб
ерга отар, оц муйловли к оти б х у д д и намоз уц иётган дай
э г и л и б -б у к и л и б уларни йигарди.
К урца-писа:
— А ф а н ди м , м ени уч расин деган э к а н с и з ,— дедим.
Ю зимга царамасдан, дагал товуш билан:
— Сабр цил, хоним. Курмаяпсанми? — д е д и .
О ц муйловли коти б куз-цош лари билан кутиш имоси-
ни цилди. А й б иш ц ил и б цуйганимни ту ш у н и б , бир
неча цадам орцага чекиндим. П арда ён и да к у ти б тур-
дим.
М у ди р цогозларни тугатгандан сунг к узо й на ги н и ол-
ди-да, румолча билан шишаларини артиб ту р и б :
— И с т и д о и н ги з рад ц и л и н д и ,— деди, — З а в ж и н г и з-
н ин г хизм ати уттиз йилга етмапти.
— М ени н г истидоимми, афандим? Бунда б и р хато
б у л м а с и н ,— дедим.
— Сен Хайрия хон им эмасмисан?
— Йуц, мен Ф аридаман, афандим.
— К айси Фарида? )^а, эсим га тушди. Куп а ф с у с , сиз-
ники з$ам шундай. М актабингизнинг М а ор и ф м ин и стрли -
гида и ноб ат и йук экан. Б у диплом билан с и зн и ишга
тай и н лаб булмайди.
— Хуп, лекин м енинг тацдирим нима булади?
Бу м аъносиз савол и х т и ё р с и з лабларимдан учди.
М у д и р яна кузой наги н и тацди, кейин мен би л ан з^азил-
лаш аётгандай цилиб:
— Э н д и у ёгини, и ж озати н ги з билан, у зи н г и з била-
с и з , — д е д и . — Ш унча ишлар устига си зн ин г з^ам тавди-
р и н ги зн и уйлайдиган булсак, з^олимизга вой.
Умримда зазф и н и з^еч маз^ал унутм айдиган минут-
ларимдан би р и шу эди. )^айз$от, таеди ри м нима була-
ди?!
Я хш им и-ём онм и, йилларча заз^мат чекдим. Ш у ёшим-
да энг у зо ц ерларга отланган эдим. Ш ундай булгани
з^олда м ени цувмоедалар. Э н д и мен нима циламан? Яна
х ол а м н и н г уйига цайтганимдан кура, улганим яхши!
Чицмаган ж о н д а н би р у м ид д е б , нариги м уди рн и н г
ол ди га ю гурдим. Йиглаб ю б ор м асл и к учун тиш ларимни
ц и си б туриб:
— Бей афандим, м ен и н г ди плом и м ярамас эмиш,
нима цилай э н д и ? — деди м .

118
ТТТу сузл арн и ай ти б т у р и б узи м ни а н чаги на й у ц о т и б
ц уйибм анм и, б о ё ц и ш цаттиц хаф а булди.
— М ен нима цилай, цизим? Бировга б и р о в н и н г ж о н и
ачимас э к а н ,— деди.
Ш у шафцат ю раги м га анча далда б ул ди .
— Б ей аф андим , мен, албатта иш т о п и ш и м керак.
}^еч ким хо^ламаган, э н г у зо а д а г и ц и ш л оц б у л са ^ам
майли, ж о н - ж о н д е б борам ан, — деди м .
М удир т у й ц у сдан э си г а б и р нарса туш гандай:
— Тухта, ц и з и м ,— д еди , — Яна б и р таваккал-да...
Бурчакда, д е р а за ё н и д а новча, б а р в ас т а б и р б е й га­
з е т а у ц и б утирган эди. Ю зи к у ч а т о м о н г а у г и р и к л и к бул-
гани учун, э н д и о ц а р а бош лаган сочлари б и л а н с о ц о л и -
нинг би р ц исм и ни ги на к ури б турган эди м .
М удир шу кишига цараб:
— Б ей аф андим , б и р зум гина и ж о з а т б е р а ди л а р -
ми? — деди.
У з;еч нима дем а сд а н угирилди, орир-огир одимлар б и ­
лан ён им и зга келди.
М уди р цули билан м ени курсатиб:
— Б ей афандим, с и з с авобн и яхши к урасиз. Бу цизча
ф р а н ц у з мактабини б и т и р и б чиццан экан. Аз^волидан,
сузла ри да н к ибор о и ла б о л а с и эканлиги б и л и н и б т у р и б -
ди. Лекин, би л асиз, ш уру гавгога уч рам ай ди ган б и р -
гина оллоз$. И ш лам аса булм ас экан. Э н г у з о к , ц иш лоцца
б ул са з^ам борам ан, д ей д и . Б и знинг к атт а к он л ари м и зн и
узи н г и з биласиз-ку. Т а в си ф га нима з^ожат? «Б у л м а й д и !»
д ей и ш а ди -ю б е з б у л и б туравериш ади. Сиз м инистр б е й
аф анди га бир-икки ориз шипш иб цуйиш марз^аматида
бу л са н ги з олам гулистон-да, ж оним б е й а ф а н д и , — д еди .
М уди р б у с у зл а р н и гапира туриб, у н и н г б е м ав р и д
мез^нат ю ки о с т и д а чука бошлаган елк ал арин и силарди.
Кийиниш идан, у з и н и тутиш идан мен таниган одамлар-
нинг э^аммасидан бош кача эканлигини туш ун ди м . М у-
ди рга цул оц с о л и б т у р и б астагина эгилди , я х ш и р о ц
эшитиш учун цулин и цулогининг о р ц а с и г а цуйди.
Бир о з цонли, л ек и н юмшоц, мунгли к узл ари н и м енга
угирди, б угиц би р товуш билан ф р а н ц у зч а сузл ай б ош -
лади. К ай си мактабдан чиццанимга, цандай уциганимга,
нима цилмоцчи эканим га ои д саволлар б е р д и . Кдйтаргам
ж авоблари м дан х у р с а н д булгани с е з и л и б турарди.
Биз с у зл аш и б т ур га н и м и зда булим м у д и р и нашъа ци-
л и б куларди.
— Ф р ан ц у зч ан и бу л б у л д а й сайрайди-я, ё оллоз^!
Турк щ и з и учун мацтовга сазовор бир ф а з и л а т ,— д ея р ди .

119
Г улмисол хал ф а >$ар доим: « О й н и н г у н б е ш и цоронги
булса, ун беши ёруг», деярди. Мана энди каттакон шоир
эканлигини мен кейинча б и л и б олган уша м е ^ р и б о н ки­
ши менга цараб турганда, мен учун ^ам ой н и н г ёруг
кунлари яцинлашиб келаётганини се за бош ладим. Бир
о й дан б е р и аста-секин й у цота борган хуш вацтлигимни
яна т о п и б олдим.
У киши менга шу дамгача э^еч кимдан эшитмаган
чирой ли сузларни суйлагандан сунг, мени м ин и стр каби-
нети га етаклаб кирди.
У у т и б борган да ходи м л а р уринларидан турар, эшик-
лар эса гуё у з-у зи д а н оч или б кетарди.
Ярим соатдан сун г Б... вилоятидаги м арказий руш-
ди я да буш булган географ и я ва раем дарси муаллимлиги
урн и га тайинландим.
Ч олицуши уша оцш ом А й ю б г а цайтаётганида с у ю н -
чидан учиб борарди. Б ун дан б у ё н у >$ам у з н о н и н и узи
топадиган инсон эди. Э н ди ^еч ким унга н ом и мар^амат
ва ^имоят д е б аталган ш аф цатсиз ^ацорат т о ш и н и ота
олмайди.
Уч кундан сунг бу т у н расмият тугалиб, йул харажат-
ларини ^ам олдим.
Бир куни са^арлаб Гулмисол хал ф а м е н и кемага
о л и б чивди. Ш а ^об а ф а н д и тонгда лиманга келиб, би з-
ни кутиб турган экан. Б у йигитчанинг одамгарчили-
гини ула-улгунимча унутмайман. 5^амма иш имни барта-
раф ц илибди, б оради ган еримдаги мусофирхона
адресигача ^еч би р нарсани эсидан чицармабди. ^ о з и р
^ам боглиц бу й н и г а зарар цилиши аниц б ул ган лиман
шамолига, нам ^авосига царамай, менга оц йул тилагани
келди.
Чам адони м н и ва йул з^адяси цилиб келтирган кичкина
цутичасини каютага у з цули билан жойлаш тирди. К ейин
неча цайта пастга туш и б чициб, каюта ходи м л ари га бир
нималар тайинлади.
Кема лангардан буш агунча п ал убани н г б и р четида
утирдик.
Одам айрилиц со а ти д а тинмай гаплашиши, б о р гапи-
ни ай ти б олиш и керак эмасми? )^олбуки, шу бир соат
ичида Г улм исол х ал ф а иккаламиз ж у д а б о р с а ун огиз су з
айтгандирмиз. У хира кук кузлари билан д е н г и зн и т о м о ­
ша цилар, цулларимни у й н а б утирарди. Л ек ин кема лан­
гардан буш аётган да о ртиц чидаб туролмади: « О н ан гн и
)^ам шу ер да кемага утцазганман, Ф арида. А м м о у сенга
ухш аш ёлгиз эмасди. Х у д о хоцласа, се н и мана шундай

120
яна цучогимга о л ам ан »,— деди. К ей и н з^унграб йиглай
бошлади.
Шаз^об аф а н ди н и н г ё н и м и зд а экан и га царамай, мен
з$ам узи м н и тутолм айдиган бир а л ф о зд а эди м . Л е к и н шу
дам би рдан с у р о н кутарилди: «Туш, хо н и м , з^озир зи н а
ол и нади !» дей и ш ди -ю , б о ёц и ш х а л ф а м н и елкаларидан
уш лаб тор тиш а-тортиш а зин адан т у ш и р и б ю б о р и ш д и .
Кичик коти б з^амон ё н и м да турарди. Раз^мат айтиш
уч ун цулимни узатганимда, ю зи сап -сар гай и б, кузлари
т у л и б турган и ни курдим. Биринчи м арта ю зимга д а ди л
цараб, отим ни сурашга ж уръат этди. К ейин:
— Ф арида хон им , бу тун лай кетяп си з, шундайми? —
деди.
А й р и л и ц дам ларининг теги рм он тош и дай усти м га
тушган огирлигига царамай, кулгидан у зим ни тутол -
мадим.
— Я на цандай шубз^а булиш и м у м к и н ? — деди м .
У ортиц з$еч нима дем ади, цулини цулим дан чицариб,
ю гурганича зинадан туш и б кетди.

* * *
Д е н г и з с аф а р и н и ж у д а яхши кураман. О л ти -етт и ёш -
ларда, кичкина болали ги м да отамнинг аскарлари би л ан
бирга цилган саёз^атимнинг гашти з^али з^ам ди л и м д а
яшайди. Кема, ундаги одамлар, з^атто Х у с а и н з^ам эси м -
дан чиццану, л ек и н катта ден ги зд а н у ч и б утган б и р цуш-
нинг э с и д а нимаики ц олиш и мумкин булса, м е н д а з^ам
ж у д а б о р с а ушанчалик н арса цолган. )^ар тар а ф и оц ар
чироцлар билан тулган мовий б у ш л и в д а учиш гашти!
Д е н г и зн и н г мендаги кенг огуш таъсирига царамай, палу-
бада туролмадим; кеманинг тумш уц т о м о н и д а н ай лани б
у т и б каютамга туш и б кетдим, Шаз^об аф а н д и келтирган
цутича ч ам адоним нинг у с т и д а турган эди . Н и м али гин и
билгим цистаб очдим. Бир цути ф о н д а н . . . 1 М е н д у н ё д а
энг яхши курган нарса!
Кичик к оти бн и н г з^адяларидан б и р и н и о л и б лабла-
римга келтирдим. Л ек ин шу дам б и р да н и г а к узларим га
ёш чиади. Н ега б у н да й йигладим — билмайман! У зи м н и
тутиш га интилган сарим куз ёшларим ортар, к у к си м да
би р нарса т и ц и л и б турарди. С абаб си з и з т и р о б и м м ана
шу б еч о р а к о н ф е т д а н келаётгандай, у н и б е и х т и ё р ж о й и -
га со лди м у , цутини каютамнинг кичкина д е р а з а с и д а н
ден ги зг а ул оц ти рди м .

1 Ф о н д а н — ичига л ик ё р жо й л а н г а н ш о к о л а д л и к о н ф е т .

121
^ а , д у н ё д а куз ёш ларидан з^ам бем аъни н арса бул-
майди. Б уни туш унаман. Ш ундай б у л са з^ам, м ана з^озир,
шу сатрларни ё з и б турганимда з^ам киприкларимдан ёш-
лар цуйилиб, олдимдаги даф тар варагини цабартирм оц-
да.
Ё б у таш царида ш арпасиз ёгиб турган ём гир таъсири-
микан? )^озир И стам б ул цалай экан? У е р д а з^ам шундай
ём гир ёгяптимикан? ё к и К узётоги даги бог з^озир ой ёг-
д у с и д а п ори л лаб ёняптимикан?
К ом рон , ёлгиз сен д ан г и н а эмас, сен б о р ерлардан
з^ам нафратланаман!
* * *
Б угун эрталаб уйгонганим да, неча кундан б е р и давом
этган ёмгир тинган эди. Булутлар тарцалибди. Д ер а зам -
н инг руп араси даги ю ксак тоглар те п а с и д а тум ан ни н г
н а ф и с пардалари торти либди .
К ечаси ётаётиб, де р а зан и ё п и б цуйиш эси м д а н чиц-
цан экан. Енгил тон г ш абадаси каравотим ёпицларига,
тузгиган сочларимга туш и б турган цуёш н урл ари н и са-
риц иплар сингари з^илпиллатар, гоз^о у з и б ташлар
эди.
М у с о ф и р х о н а н и н г мана шу кичкина н о м е р и д а беш
кундан б е р и асабларим зи ё д а с и билан б узи л ди . К ечаси
б и рдан у й г о н и б кетдим, царасам, бетларим ц иров туш-
ган я п р о ^ а р сингари ивибди. Болишим з$ам з^ул. Демак,
у й ц у д а йиглаганман. М ана эн д и би р парча ц уёш кунг-
лимга нур с о ч и б , у м иди м ни яна ж онл а н ти р а ёти р , менга
мактаб ё т о ц х о н а с и д а кутиб олганим баз^ор сабоз^лари-
нинг з^афифлигини бахш этаётир.
Бугунги кун м енга ху ш х аб ар келтириши керак. Э н ди
цур^адиган ж о й и м цолмаган эди. С ую ни б, ур н и м д ан сак-
раб турдим. Э с к и бичим умивальник ол ди да т у р и б ю вина
бош ладим.
Т о з а б у л о ц сувига бош чаларини чукириб олган цуш-
лар сингари, м ен з^ам сувни атрофимга, рупарадаги ойна-
га сачратар эдим.
Э ш и к сек и н тациллади, кейи н З^ожи халф ани н г:
— Сабоз^и ш арифлари хайрли булсин, о т и н цизим.
Б угун яна эр та турибсан-да? — деган о во зи эш итилди.
Ш ух би р товуш билан:
— Б он ж у р , ^ о ж и халфа, — д е д и м .— Ш унац а булди.
Уйгонганим ни цаердан билдингиз?
}^ожи х а л ф а кулди.
— Х дй рон м ан , цушга ухшаш чирциллаб турасан.
Э^ацицатан, цушга ухшашлигим б о р л и г и г а у з и м д а з^ам
ишонч п ай до б у л а бошлаган эди.
— Н о н уш тан гн и ол и б келайми?
— Б угун н онуш та цилмай цуя цол сам булмайдими?
О в о з б у саф ар жаз^л цилди:
— Йуц... булмайди! М енга бун аца гапингни цуй. Ку-
чага чициш йук, кунгил очиш йуц, ц ам овдаги одам дай
хонага тицилдинг-'цолдинг. Э н д и овцат з^ам ем айди ган
булсанг, рупарангдаги цушнингга у х ш а йсан-цоласан.
5^ожи халфа кейинги жумлани нариги номердаги цуш-
нига эш иттирмаслик учун огзи ни ц у л ф теш игига ц уй и б ,
ов о зи н и пасайтириб айтди.
)^ожи хал ф а билан ж у д а з$ам д у с т л а ш и б кетган
эдик. Биринчи куни саз^арда у й го н ди м у, дарз^ол кийи н иб,
п о р т ф ел и м н и цултицца урдим-да, м у с о ф и р х о н а зи н а с и -
дан пастга сакраб-сакраб туша бош л ади м . Х о ж и х а л ф а
яна уша о ц ф артуги ни тутиб олиб, кичиккина з^овуз
лабида н аргил а 1 тозалаётган экан.
М ени куриши билан цирц йиллик дустлардай:
— А н а хол ос, Ф арида хоним, нега м унча барвацт уй -
гондинг-а? Й улдан чарчаб келган, з$али тушгача у хл ай -
ди, д е б у й л о в д и м ,— деди.
М ен кулиб:
— Вой, тушгача ух л аб буладими? И ш га келган муал-
лима тушгача цандай ётади? — дедим.
З^ожи халф а наргиласини б и р ёцца ц у й и б, цуллаРини
белига тиради.
— М у н и цара! Узи ёш бола, куча чангитиб мактаб
цатнайдиган зингарча-ю, яна б у киши у ц и т ган и б о р а р -
м и ш ! - д е б кула бошлади.
М а о р и ф министрлигидан тайин ц о гози м н и олган
минутим дан бош л аб шухликларни йигиш тириш га маж-
б ур эдим. Л ек ин ^ о ж и халф анинг м ен и ёш бо л а у р н и д а
курганига чидаб туролмай, яна шухлигим цузи ди , п о р т ­
ф ел и м н и тупдай о ти б, яна тути б олдим.
Бу з^аракатим )^ожи ха лф ани н г к а й ф и н и чог цилди,
чапак чалиб ю бо р ди .
— Ёлгон айтмабманми! Мана, з$али з$ам ёш бол а -
с а н ,— д е д и ца^цаца у ри б.
М у с о ф и р х о н а хизм атк ори билан шунчалик маймана
булиш цанчалик тугри экан, б у н и с и н и билмадим . Л е к и н
мен з$ам унга цуш илиб кулдим, кейин у ё ц - б у ёв д а н анча
гаплашдик.

' Н а р г и л а — калён, чилимнинг бир тури.

123
^ о ж и халфа: « Н о н у ш т а цилмай мактабга кетмай-
сан», — д е б оё г и н и ти раб туриб олди.
— У цароцчилар о р а си да кечга довур оч ю р и б була-
д и м и ахир, уйласанг-чи, хужоним? )^озир с е н г а пишлоц,
с у т о п к е л и б берам ан. И ннай к ейи н , афандим, б у г у н би-
ринчи кун, шунмнг учун унча шошмасанг з$ам б у л а д и ,—
д е б мени цуярда-цуймай з^овуз лабига утцазди.
Вацт эрта булгани учун м у с о ф и р х о н а з^овлисида з^али
з^еч ким йуц эди.
>^ожи х ал ф а рупарадаги дуконлардан би ри га цараб:
— Мулла, би зн и н г муаллимамизга И стам бу л тешик-
кулчалари билан сут ол и б кел, — де ди -ю , кейи н мен то-
м онга угир или б, уни мацтади: — М улланинг сути сут-
ж он да! С изларнинг И стам були нги здаги сутн и бун ик и -
нинг ол ди да чилим суви деявер.
^ о ж и хал ф ан и н г ривоятига кура, Мулла си гирларини
ё зи н -ц и ш и н н о к билан боцар, шунинг учун сути д а н нок
з^иди келиб турар эмиш.
К ари армани б у си рни айтиб тур иб, менга се к и н ку-
зи н и ц и с и б цуйди, кейин:
— Л ек и ги н М улланинг узи д а н з;ам андаккина нок
з^иди келиб т у р а д и ,— д е б цазиллашди.
М ен ц овуз б у й и д а н он уш т а цилиб тургунимча, ^ о ж и
халфа, б и р ё е д а н , чилимни чаяр, иккинчи ёц дан, шаз;ар-
нинг битм ас-туганм ас гийбатларини айтиб, м ен и кулди-
рарди. Ё х у д о , б у одам билмайдиган нима б о р экан? У
мактаб м уаллималарининг хатти-з^аракатларини, цатто
улардан цар б и р и н и н г цандай, цанча кийими б о р л и г и н и
з;ам мукаммал биларди.
Н он уш та цилиб б у л и б урнимдан турган эдим.
— Ш ощ м ай тур, у зим бош лаб бораман. Мактаб-
ку яцин-а, л ек ин йули i^ypFyp чатоц, адаш иб цола-
с а н , — деди -да, оц соц оёги билан олдимда ли конглаб
б о р и б , м ени марказий руш ди ян и нг яшил б у ё ц л и ёгоч
да р воза си ол д и д а н о л и б чивди. У булмаса, б у цингир-
цийш иц кучаларда адашиб цолишим турган ran
экан.
Т аш царисидан цанчалик х ар об куринмасин, ба р и бир,
кунгил цуйиш нияти билан кирган мактабимда м ени цан-
дай ф ал окат царш илаганини б атаф си л су зл аб бери ш им
керак.
К о р о в у л х о н а д а з;еч ким йуц эди. Богдан у г и б кста-
ёти б, цулида эск и чарм п ор тф е л ь билан чикиб кела-
ётган б и р х о т и н г а дуч келдим. Э г н и д а катак матодан
цилинган ч орш аф, бетид-а маркам ёпилган икки ца-

124
ват парда б о р эди. М ени к ури б ту х т а д и , синчиклаб
царади.
— Н има иш ингиз б о р эди, хоним?
— М у ди р а х о н и м н и курмоцчиман.
— Б и рор ишингиз борми? М у д и р а менман.
— Ш ундайм и, афандим, — дед и м . — М е н г ео гр аф и я
ва раем дарсл ари га тайинланган ян ги муаллимангиз
Фаридаман. Кеча Истам булдан келдим.
Катак чорш аф л и мудира ю зи н и очди. М ени ю ц о р и да н
пастгача кузи билан с у зи б чивди, к е й и н т ар а д д уд л ан и б
гапирди:
— Бу ерда б и р о н хато б ул м аси н тагин, цизим. Тугри,
бизда географ и я ва раем м уаллим асининг урн и буш эди.
Лекин би р ^ а ф т а б ур ун Г ели бул и мактабидан б и тт а
муаллима ю б ор и ш ди .
М ен узи м н и тамом й уцотиб цуйдим .
— Б ундай булишиГа з^еч ацлим етм ай ди, а ф а н д и м ,—
д е д и м ,— А х и р м ен и М аори ф м и н и стр л и ги да н ю б о р и щ -
ди-ку! Б уйруц п ортф елим да.
М уди р а тор, чукик пеш онасига ч и ц и б кетган цошла-
рини кутарди-да, ю зимга ^айрат би л а н цараб:
— Вой х у д о , вой худо! Кани, беринг-чи, б у й р у г и -
нгизни б и р к у р а й ,— деди.
Б оёциш х о т и н цогозни бир неча марта уциди, тари-
хига царади, кейи н бошини ли циллатиб:
— Бунака хатолар булиб т у р а д и ,— деди, — Билмас-
дан, иккалангизни ^ам бир ури н га тайинлаш ибди. Вой
б е ч о р а }^урия хоним -эй!
— Х У Р ИЯ х о н и м ким, афандим?
— Г ели були дан келган ^алиги муаллима. Узи яхш и-
гина ж увон. У е р н и н г з^авоси м и ж о зи г а тугри келмай, шу
ё о д а келган. О б б о , бечоранинг б о ш и д а кургилик б о р
экан-да.
— Фа^ат у эмас, мен ^ам ё м о н а^волдаман, а ф а н ­
д и м ,— дедим.
— }^а, б у н и с и ^ам тугри. М асала б и р ё^лик булгунча,
у бечор ани дилгир ^илмай турайлик. М е н э^озир би р иш
билан м а о р и ф булимига кетяпман. Ю ринг, бирга б о р а
^олайлик. З о р а б и р о н йулини топсак.
М а о р и ф бу л и м и н и н г мудири иш билан келган одам-
ларга у х л а б ^олгандай кузларини ю м и б у т и р и б м уомала
^иладиган, су зл ар и н и у й ^ уси р аётг а н да й б у л и б -к е с и б
гапирадиган, теп са-тебраи м ас, огир таби атли киши экан.
У б и з н и н г гапимизни юраги с и ^ и л и б у т и р и б эшитган-
дан сун г салмо!^ланиб гапирди:

125
— М ен нима ^илай? У злари шундай ^илишганки,
шундай булган-да, И ста м бу л га ёзайлик-чи, курамиз,
^андай ж а в о б келар экан.
Гапга ба лан д буйли бир киши аралашди. М е н бу н и
калта нимчаси остидан чи^иб турган ^изил б е л б о г и г а
^араб аравакаш булса керак, д е б уйлаган эди м . К ейин
билсам, були м котиби экан.
— Т ар и х и га ^аралса, б у хоним тугри си да бери л ган
б у й р у н я н г и ,— д е д и котиб, — Ш унинг учун б у кишини
м а^бул булган, j;aiyvH д е б э$исоблаш керак.
М у д и р м у д р а б ути р и б ха ё л сураётгандай у й л а н и б
1>олди, кейин:
— Й у 1>, гарчи б у тугри б у л с а з^ам, лекин у н и с и н и иш-
дан четлатиш ту г р и си д а б у й р у ^ йу^. М йни стрли к дан су-
раб а н и ^ а й л и к . Саккиз-ун кун ичида ж а в о б оламиз.
Сиз э^ам, м у д и р а хоним, унгача сабр ^илиб т у р а с и з ,—
Деди.
Катак чорш афли м удира ор^асидан яна уш а ^ингир-
^ийш и^ кучалар билан мактабга судралиб келдим. Кош ­
ки э д и тугри м у с о ф и р х о н а г а кета долган булсам!
^ у р и я х о н и м ^ир^ беш ёшларда, ^орача, паст буй,
тажанг х о т и н экан. Во^еадан хабардор бул ар -б ул м ас
ю зи баттар ^орайди, кузлари олайди, ингичка бу й н и -
нинг икки том он идаги том ирлари бу р т и б чицди. К ей и н
болалар бай рам и да ш ишириб чийиллатадиган пуф ак
сингари овоз чи^ариб ф а р ё д кутарди:
— Э, х у д о , б у нима деган ran, дустлар! Б у ^андай
шурлик!
)^урия х о н и м ерга й и^илиб, э^ушидан кетди.
М уаллимлар хо н аси да т у п о л о н кутарилди. К узо й н а к
та^иб олган б и р ^ари муаллима эшикка тупланган у^ув-
чиларни ^ айдар, уларни зу р га туси б турарди.
У^итувчилар )^урия х у ж о н и м н и диванга ёт^ и зи ш ди ,
ю зи га сув с еп и ш ди , нашатир з;идлатиб, куйлагининг ё^а-
ларини ечишди, бурга талаган кукрагини иш^ашди.
М ен б утун л ай узим ни й у ^ о т и б ^уйдим, ц улим да п о р т ­
фель, нима ^илишимни билмай бурчакда ж им турдим.
^ а л и эш икдаги у^увчиларни ^увиб чи^арган м уал ли ­
ма к узой н аги устидан м енга хум рай и б ^аради.
— К изим , одамгарчилигингга ^айрон б у л и б ^олдим!
Бунинг у сти га яна кулиб у т и р и б с а н ,— деди.
Таъна ^илишга х , а ^ и б о р эди. А ф су с к и , у зи м н и
тутолмай кулимсираётган эдим. З^урия х он и м дан эмас,
узи м ни й у ^ о т и б ^уйганимдан кулаётганимни у б оё^ и ш
^аердан билсин?

126
Лек ин кулган б и р м енгина эм ас эди м . У зун буй л и,
тим i^opa кузли би р ёш ж увон з^ам п и ^ и л л а б кулаётган
эди. У ёнимга келиб, ^улогимга шивирлади:
— Билмаганлар: б у х о ти н н и н г э р и у сти та х о т и н
олипти, уйига кундош ол и б к е л ип ти , д е б уйлайди.
Улай агар, ш айтонлагани йу^, аламидан ^иляпти.
З^урия хо н и м кузларини очди; б у р н и д а н , бетлари дан
сув' о^ар эди. ^ о р н и д а бо м б а п ортл аган дай гуриллатиб
кекирар, б ош и н и ликиллатиб чин^ирарди:
— Вой дустлари м , менга нима булди? Ш унча ёшга
кирганимда з^али бо ш и м да шу с авдолар з^ам бор
эканми?!
«Б ул бул н и н г ш ури — тилидан» д е й и ш а д и , тугри ran.
М ен яна бир эз^тиётсизлик ^илдим. К а^ си гурдан з^ам
з$ол с ур аб цолдим!
— Бир о з яхш и бул ди н ги з шекиллик? Х у д о г а
шукур, — дебм ан.
А ж а б булди, узим га-узим ^илдим. Э^урия хон им бирам
ш ан^иб бер ди к и , б у н и суз билан а й т и б берол м айм ан .
Вой шурим, нималар демади-я! Ж о н и г а 1^асд ^илишга
^илиб 1$уйиб, к ей и н з^ол сураганмишман. Д у н ё д а б у н д а н
о р т и ^ ю зсизли к, з^аёсизлик, т а р б и я с и з л и к булмас-
ниш!
Бир бурчакка ти^илиб, уялганимдан кузларимни
ю м и б олдим. М уаллималар Э^урия х о н и м н и з^еч тинчита
олишмас эди. О в о з и н и пардама-парда к утариб борар,
ш ундай сузлар айтардики, марказий р у ш д и я д а эмас, ку-
чада з$ам бун дай сузла р огизга о ли нм асди . 1^андай нарса
эканлигим ю зи м да н куриниб турган эмиш . Унинг о гзи да -
ги ош ини олиш учун ким билади, м и н и с т р л и к д а неча
кишига...
Бурчакда ту р ибм ан , куз олдимни ^ орон ги л и к босар,
в уж удим м узлаб бо р а р , тишларим такирларди. Э нг даз$-
шатлиси шу эдики, боннца муаллималар з^ам унинг га-
пини маъ^уллашаётгандай бир а в зо д а эди л ар.
Бирданига аллаким уртадаги с то л га б и р мушт туш ир-
ди. Стаканлар билан графинлар ж и р и н г л а б кетди.
Мушт туширган киши з^алигина м е н би л ан бирга ку-
лишган тим i^opa кузли ёш ж увон эди. У з^озир ^оплонга
айланган эди. Кутарилган сари жаз^лга айланиб борган
би р товуш билан ^ич^ирди:
— М уди ра хон и м , б у ^ана^а мудиралик? Бу х о т и н ­
нинг бош ^ а б и р муаллима номусига ти л теги зи ш ига нима
учун йул ^уясиз? Б из ахир ^аердамиз? Агар яна бир o f h 3
с у з айтишига йул ^уйсангиз, уни эм ас, си зн и судга тор-

127
таман, Бу хоти н узи н и н г цаердалигини э с и д а н чи^ариб
^уйяпти!..
FÇopa куз муаллима б у гал з$ам ер т е п и н и б , нариги
х у ж о н и м л а р га з^ужум ^ила кетди.
— О ф а р и н , сизларга, дугоналар! Ж у д а х ур сан д
^илдинглар! Мактаб ичида уз к а сбдош им и зн ин г з^а-
^ орат ^илинишига шундай хотирж ам rçapaô турсанг-
лар-а!.. .
О р ага би р зум да жим лик чукди. Курия хо н и м ёлгиз
^ол аётгани н и би л и б яна йиглашга, жазава бош лаш га ту-
тинди. Яхшиямки, б и рдан дарсга rçyHFnporç чалиниб 1^ол-
ди. Муаллималар даф тарларини, китобларини, тикиш-
бичиш саватларини кутариб тар^ала бош ладилар.
М у д и р а хоним:
— Сизни к абин ети м да кутаман, ц и з и м ,— д е д и -ю , у
з^ам чи^иб кетди.
Бир оздан сунг боя м ен и з^имоя ^илган ёш ж увон
иккаламиз цолдик.
Унга м иннатдорчилик би лдирищ ниятида:
— Каранг, мени д е б си з з;ам анча овора б у л ди н ги з, —
деди м .
У «аз^амияти йу^» дем о ^ ч и булгандай елкаларини
у ч и р и б кулди.
— Ж ур т таг а шундай ^илдим. Б ун дайларнинг ана
шуна»;а таъзирини б е р и б к;уймаса булмайди. О да м н и н г
б о ш и г а чи^иб олишади. Ундан кейин ш урингиз ^урийди.
Д а р с д а н кейин. куришармиз, а?
М уд и р ан и н г к абинетига боришга б ор ди м у, лекин
эш икни о ч и б киришга юрагим бетламади. Я на шу з^аеда
ran очилиш ини уй лаб кунглим б е ^ у з у р булди. Oërç-
^улим буш аш ди, п о р т ф е л и м огирлашди, з;еч кимга
кури нм ай мактабдан чи^иб м у с о ф и р х о н а га в;айтдим.

* * *

К о ж и х ал ф а мени курар-курмас ^улларини силкиб


ёзд и , к у ю н и б гапира кетди.
— Вой х у ж он и м , с е н бе ч о р ан и н г бош и нгга нималар
солиш мабди-я!
Тавба, бу т у н вот^еадан х а б а р д о р экан. Д арров rçaep-
дан з$ам б и л к б олганига з^айронман.
— Х азир бул, к.изим, к узи н гн и катта оч энди. Истам-
бул га ёзамиз, д е б се н и яна ла^иллатиб ю риш масин.
М а о р й ф м ин и стрл и гида таниш инг бул са да р р ов хат
ёзайлик, — деди.

128
М е н и министрга тавсия ^илган кекса ш о и р д а п булак
танишим йуцлигини айтдим. Э^ожи халф а у н и н г о т и н и
эш итиб, ёш боладай с у ю н и б кетди.
— Вой, у менинг валиулнеъматим-ку! 1 — д е б ю б о р -
ди. — У бир ва^тлар б у е р д а идодия 2 м у д и р и эди. Фа-
риш танинг узи у, болам! Ёз, ^изим, д а р р о в ё з! М енга
з^урматинг булса, м ендан з;ам д у о айт. «Р^улингиз )^ожн
х а л ф а муборак ^ ул и н ги зн и кузларига с у р т а д и » ,—
дегин.
* * *
Б ечора )^ожи х а л ф а о ^ со ^ оёгини с у д р а б т е з -т е з
тепага чи^ар, « п р о к у р о р б е й ^урцмасин, м а о р и ф б ул п -
м ининг мудирини ^атти^ си^иш тирсин, з^а^ци б ор »,
деяр, ё булмаса: «Баладия и нж ен ер и эртага И с т а м б у л -
га кетаётипти. М а о р и ф министрлигига учрайм ан д с б
ваъда 1$илди», деган гапларни то п и б келарди.
Б у ^андай т а аж ж уб улка! Бошимга туш ган савдоп и
би р со ат ичида з^амма б и л и б олипти. М у с о ф и р х о н а
^аз^вахонасида, з^амманинг о г зи да шу ran!
— )^ожи халфа, б у ^андай ran, б у е р д а з^амма
б и р -б и р и н и билар экан! — дедим.
Чол энсасини ^аш иб туриб:
— Э, бу ер кичкина з^овучдай ж ой ^ и з и м ,— деди. —
Бу ер 1^аерда-ю, тош и дан , тупрогидан урги л ай, Истам-
бу л ^аерда! Бундай ran у ер да булсами, з^еч ким бил-
майди, ёпиглиц ^ о зо н ёпиглигича кетаверади. Б у ер н и н г
гийбати куп. Сен б у н и б и л и б ^уйишинг керак. М ендан
с ен га би р насиз^ат: а^лли-з^ушли бул, о д о б л и бул. Д ук он -
ларда, б о зор л ар да ю зи н г н и о ч иб юрма. )^а-да! ( В о й х у д о ,
б у «з^а-да» сузини ш уна^а з^ам галати ^или б ай тарди к и!)
Х у д о насиб бую рса, с е н и н г з;ам омадинг келар. Бу е р д а
би р муаллима б ор эди. О р и ф а х уж он и м . С уд раиси
уш анга уйланди. М ана эн д и егани олдида, ем агани ор-
тида. Сенга з^ам х у д о ш ундай бахт б е р с и н . Нима, сен
ун и чиройли х о т и н д и р дейсанми? Чирой йул бул си н!
Фа^ат иф ф атли, о гир-вазм ин хотин эди. З^озир д у н ё д а
одам учун номусдан ^имматли нарса йу^!
)^ожи халфанинг м енга ишончи, з^усни таважжуз^и кун
сай и н о р т и б борди. )^ар куни уйидан м айда-чуйда нарса-
лар: чойнак ураб ^уйиладиган тур ёпи^, каштали сочи^,

1 В 1 л и у л и с i м а т - н е ъма т и пи берувчи (ар аб ч а).


" Идодия — О т а г у р к и с л о ^ о т и г а ч а Ту рк ияда мапжуд бу л г а н
ю ^ о р и с и и ф л и мактаб.

9 - 1049 129
ёгочдан ^илинган суратли елпигич ва шуларга ухшаган
бую млар келтириб, уй им н и безар эди.
Го^и маз^аллар гаплашнб утирганим изда, пастдан
хир^и товуш эшитилади:
— )^ожи халфа, яна ^айси жаз^аннамга гумдон бул-
д и н г ? — Бу у^ожи халф анинг хуж айи н и, м у с о ф и р х о н а
эгаси эди. Ш ундай пайтларда бу ^ари чол х у д д и ашула
аптаётгандай паст, мулойим, ма^омли товуш билан:
— >^а, ово зп п г учкур, -%а! >^ожи х ал ф ани н г бош ига
битган бало бул ди нг сен, >;а! — дсй ди, кейин овозип и
кутариб ж авоб ^иладм: — Х^озпр, ,\озпр!.. О з р о ^ юмуш
б о р эди.

М у с о ф и р х о п а д а Х,ожи халфадан булак яна бнтта дус-


тпм з^ам бор эди. У уттпз беш-^прь; ёшларга с ги б цолган
бп р му [i iти пар хотп п . М онастир деган ж ой дап кслгап.
У билан цандаи дустл ап ш б цолганимизни >;озпр айтпб
берамап. М у с о ф и р х о н а г а кслгап купим ксчцуруп помс-
рпмда нарсаларимпи жойлаш тираётган эдим. Бирдан
эшпк сскнп гптиллади. Н^айрнлиб ^арадим: эшикдан са-
риц чит куйлаклп, яшил румолли бир хоти п кириб
ксляпти.
У ичкарига кириб сурашди:
— Яхш имисиз? Хуш кслибсиз, хон им цизим.
Упа-элик чаплаб ташланган озгин юзи шувоги
кучган срларига оз^ак с у р ти б ^уйилган вайрона дево рн и
эслатади; сурмали ^ошлари, тиш ^ори суртилган к;ора
тишлари баш арасини мурданикига ухшатади.
Мен хиёл саросималаниб:
— Хуш к сл и бси з, а ф а н д и м ,— дедим.
— Волидалари ^аерда?
— l^anai^a волида, хон им афанди?
— Муаллима... Сиз муаллиманинг ^изи эмасмисиз?
Мен узи м ни тутолмай кулиб ю б о р д и м .
— Мен муаллим анинг ^изи эмас, узи м ан, афандим!
У, ерга чуккаламо^чи булаётгандек, ^улларини тизза-
ларига урди.
— Вой! М уаллима з^али сизмисиз? Умрим б и н о бул и б
си зда^ а муштумдай муаллимани з^еч курмаган эдим. Мен
си зн и ёши анчага б о р и б долган огир-вазм ин муаллима-
д и р си з, д е б уй лабман.
— >^озир ш уна^аси з;ам учраб ^олади, а ф а н д и м ,—
дедим.
— )^а, учрайди... )^а, учрайди... Бу д у н ё д а нималар
булмайди! Биз з^ам шу ерда, рупарангиздаги н о м е р д а ту-
130
рамиз. Болаларни ухлати б, си з билан с у р а ш и б чи^ай д е б
кирувдим... Х у д о кам ^илмасин, кундузлари б о л а л а р н и н г
говгасидан цулим буш амайди. Лекин кеч к и р и б, болал ар
ух лади дегунча, юрагим бирам си^иладики, асти сура-
манг. Елгизлик ф а^ат х у д о н и н г узи гаги н а яраш ади,
шундай эмасми, сингилжон? У й лайсан-уйлайсан, уй ин г-
нинг тагига етолмай чекасан, яна чекасан. К ечалари
ана шундай тонг оттираман. Х у д о етказди с и зн и , айланай
синглим. М ун дог у т и р и б з^асратлашсак, к ун гл и м и з е н ги л
тортар.
У б еч о р а аввал м ен и «хон и м 1^изим» д е б ran бош ла-
ди-ю , кейин, менинг муаллималигимни б и л ган да н сунг,
б у су зи н и узгартириб, «синглим» дея бош лади.
М ен унга стулни курсатиб:
— Марз^амат, ути ри н г, — деди м , узим эсам каравот-
нинг четига утириб, о ё ^ а р и м н и уйната бош л ади м .
М онастирдан келган хотин:
— М ен стулда у т и Ролм а^ ман> синглим, — д еди .
К ей и н галати бир а л ф о з д а ерга, оё^ларим н ин г таккина-
сига ути ри б , ти ззал ари ни чунцайтирди-да, куйл аги н ин г
чунтагидан тунука там ак идони н и олиб, иккита йугон -
й угон цигарка уради. Ш улардан би ттаси н и м енга инъом
1$ИЛДИ.
— Раз^мат, мен чекмайман, а ф ан ди м ,— деди м .
— М е н з^ам б у р у н чекмасдим, — д е д и у х о ти н . — Л е ­
кин гаму з^асрат ^уймади.
1^ушним з^а^и^атан з^ам б ахтси з эди. С узл ари га ^ара-
ганда, М он асти рда ту п п а-тузук одамнинг ^ изи экам. Бог-
лари, узум зорл ари , з;укиз-сигирлари б о р экан. О т а с и -
нинг з^овлисида з^амиша турт-беш та камбагал кун к ури б
келаркан. М он асти рни н г о брул и бе й л ар и д ан купги н аси
унга огиз солишган б у л с а з^ам, бу жоз^иллик ^илибми:
« Й у ^ , ь>илич т а ^ а н о ф и ц е р д а н б о ш ц а си н и хозу\амай-
ман», д е б туриб оли бди. Кошкийди уш ан да он ас и р оса
калтаклаб, бейлардан б и р о н таси га б е р и б ю б о р г а н б у л с а
эмиш. Л ек ин у бечо р а х о т и н з^ам бошига г^андай сандолар
туш и ш и ни цасрдан би л ибди ! К елиб-кслиб, б и тт аю би т-
та ^изин и белидаги ^иличидан булак молу мулки iiyi> бир
лей тсн а н т га бсри бди. Э^урриятгача 1 бир нав тур и ш и б ди .
Кей и н 31-мартда эри з^аракатдаги ^ушип би л ан Истам-

1 By е рда сш т у р к л а р м и н г 1908 пнлгп рсволюмштси плиарда


т у т и л а ё т г а н булса корак. Ш у р с в о л юц ия д а Тур к пя к о н с т п т у ф ш л и
м о н а р х и я де б эълон ^ и л ип г а н иа 1876 йилдаг и к о н с т и т у ц и я
^а ит а д а н тикламгап эди.

131
булга кетибди. Ш у кетганча з^еч дараги булм абди. На
б и р о н марта к ел и бди ва на икки энлик хат ё з и б ю бо р и б -
ди. О хири, кунларнинг бирида, И стам булдан келган бир
дугон а си да н э р и н и н г Б... да эканлигини ва уша ер да бош-
1^а бир хоти н га уйланганини эш итибди. Начора, шундай
з^ам булади: ш ариатимиз турттагача х о ти н олишга рухсат
беради! Б оё^иш ^ушним бир оз йиглаб-си^тагандан
сун г уч б о л аси н и ол и б, шу ерга е т и б келибди. Келишга
келибди-ку, л ек и н эрига манзур булмабди. Бир ма.-^аллар
ялина-ёлвора зур га олган катта хоти н и н и г и н а эмас, з^ат-
то ж игар п о р а бол алари н и з^ам кургиси келмай, уларни
т е з М онастирга ^айтларинг, д е б ^истаётган эмиш. «Ш ун-
ча йиллик э р и м си з, менга ж абр ^илманг!» д е б оё^ларига
узи н и ташласа з^ам, итдай суй кан и б ялинса з^ам золим
э ри олиб ^олишга кунмаётган эмиш.
Бу у зу н з^икояни эш итиб, чидаб туролмадим:
— Вой айланай, хон им , сизни ём он курган одам олди-
да нега у з и н г и з н и шунча х ор к,иласиз? У си зн и урса, сиз
з^ам уринг, аламдан ч и ^ а с и з,— дедим.
М онастирлик х о т и н менинг жох,иллигимга ачинаёт-
гандай кулим сираб туриб:
— Айланай синглим, ахир у куз очиб курганим-а!
Ш унча йил би р ё с т и ^ а бош ^ уйиб келдик. Эрдан айри-
лиш осонми, айланай! — деди-да, титро^ товуш билан
би р байт у^иди: «О н а дан кечилар, ёрдан кечилмас».
М енинг жаз^лим чи^иб кетди.
— Сени алдаган эркакни ¡^андай ^илиб севи б булади!
М ен бунга з$еч туш уна олм айм ан,— дедим.
У ]^ора тиш ларини курсатиб аччиц^ина кулди.
— )^али ж у д а з^ам ёшсиз, синглим. Иш ^ у т и Да ёнма-
гансиз-да, би лм а й си з. Х у д о бош и нги зга с о л м а с и н ,—
деди.
— М ен би р ^изни биламан: туйига икки кун к;ол-
ганда, унаш иб ^уйилган кишиси бош ^а бир хо т и н билан
ю р и б алдаганини б и л и б долгану, унаш илганда тарпан
у зуги ни у ша з^аёсизнинг юзига о ти б уриб, б ег о н а
юртларга бо ш и н и о л и б кетиб долган.
— К ей и н п)-шаймон булгандпр у к;из, синглим, бечо-
ра? С о п ш и б -с а р г а й и б , юраклари к,он булгандир. Уруш да
у^ еганларни з<.еч эш итмагапмисиз, синглим? Баъзилари
уь> еганларипп билмай ^олишади, яна уч-турт кадам ил-
гари з^ам боси ш ади. Яра янгилигпда огримайди, сингил-
ж он . Бир оз с овуси н, иннайкепин курасан. Боё^иш
1^из хуп к у й и б-ён ади, ^ийналадн.
Бирданига каравотдан сакраб тушдим, ж и ш ш л а р д а й
132
у й д а у ё ^ -б у ci; ю ра бош ладпм. ÍÍmfhp д с р а за л а р н и
цамчилар, кучадан итнинг хириллаб к у р ган и эш и т и -
ларди.
М он асти рдан келган х о т и н ичидан х у р с и н и б о л и б ,
с у зи н и давом цилди:
— Г урбат элдаман. 1^анотларим сини^. 1^улимда куч-
цувват, танимда мадор йуц. М оп асти рда б у л г а н и м да
э;аш-паш дегунча эримни б у м анж ала^и н и нг ^ улидан
т о р т и б олардим, а!
^ а й р о н л и к д а н кузларимни катта очиб:
— К^андай цилардингиз? — дсдим.
— К ундош им б у с р д а эри м н и се^рлаб, б о ш ш ш 6 o f -
лаб ^уйган. Бечоранинг тилини, огзини б ог л а б ^уйган.
Л екин М онастир ж одугарлар и бу ерн ик и дан кучли, ама-
ли зур. Куп эмас, уч мажидия 1 б ерсам бас, эр и м н и
уш а алвастининг ^улидан ^ут^азиб, у зи м га цайтариб
бери ш арди .
А н а шундан кейин цушним рум элилик 2 ж о д у га р л а р
т у г р и с и д а у зу н д а н -у зо ^ изо^лар б ер а бош лади:
— Б и зда О р и ф Х у ж а деган бир албан бор. Ш у киши
д у о у^ и б, тунгизнииг ^улогини дурбиыга ай ла н т и р и б
ю бо р га н . >^ар ^андай хоти н ана шу д у р б и н п и к узи га
т у т и б эрига бир ^араса булди: эри >;ар цанча б у зу ^ б у л с а
?;ам дарров тузук б у л и б ^олади. Нимага дссан г, бопн^а
х о ти н л ар унга тунгиздай к у ри ни б ^олар экан. И н н ай к е-
йин, О р и ф Х уж а гоз^и ма^аллар сову н дан ж и н д е к к с си б
олар экану, игна санчиб, д у о у^игандан с у н г срга к умиб
1^уяр экан. Совун т у п р о ц д а эриган сайип одам ни н г душ-
мани ^ам турган ери да эр и б , игнадай ингичка б у л и б
^олар экан.
Б оё^иш хотин ж одугарл ар ,%аь;ида шу хил ^пкоялар
^илиб ути ри б , тунука там акидонини ^улдан туш ирм ас,
у стм а -у с т цигаркалар ур аб чскар эди.
На^адар бсмаъни, аяпч сузлар! А йпицса, с о п уган дан
с ун г о f рий бош лайдиган яра ^ацидаги гаплари! А ж а б о ,
ш ундай булиши мумкинми? М ен у золим ни >;сч с о г и п и б ,
саргайяпманми? Уни х,еч уйлаяпманми?
М он асти рл ик цушним ю зи га чанлаб ташлапгап б уё^ -
лари, сатил сопларига ухш аган цошлари, чукик кузлари
а т р о ф и д а ^ур^инчли б и р х;алца ташкил этган сурм алари
олдим м сп да жирканч >^исси уйготган эди. Л ек ин бу л ар

1 М а ж п д и я — иигирма цурушли танга.


2 Р у м э л и — Усмопли Т у р к и я ш ш г Цпропа цпсми.

133
эрппп ка'ггпрпб к с л тп р it■и у«;ум килипгам хрипла, восита
эканипн сезгапимдам кепип юрагим ачпшпб кстди.
Б е ч о р а х отим .^амои:
— Э р п ш а м п и м г ку:;ига исси^ курипиш учуй, ^атто
болаларим риз^ими кссиб элик, хина, сурма со т и б ол-
сам, кслимчакдай ясаппб-тусансам >>ам булмаяпти. >^али
айтдмму, ж о д у цилиб ^уйишгап, — деди.
Уша купдаи бе р и эмшгим гитиллаб очилди дегунча,
кмриб келаётган цуппш.ч экапимп ь^айрилиб ^арамасда-
Mot; бплмб т урама п, кирадм-ю:
— Бумимпсан, СШ1П 1ЛЖОШ1М? Пмча утирай, майлп-
ми? — дейдм.
Нлгпзл” !; шумчалар ;¡;omi!mi-;i тегдпкп, умипг о в о з п п п
эшитсам, с у я я и б кетаднгаи булнб ^олдпм. ^ а л а м и м п п
улок;гпрамап-да, толиккам бармок. ларпмпм б и р меча б о р
очиб-юмаман, кейип цушпимпинг мепга аллацачоп
ёд булпб долгам б а д б а х т im:i^h .%пкоясипи завь; билам
эппгшч! га тайёрланамап.
ijí
Деразамдам баланд цир куриниб туради; дастлабкн
кумлар уштмг мапзараси ба^римни очар эди. Эмди бу ,%ам
меъдам|-а тега бошлади. Агар одам бу тумамли ём ба-
гирлар ш абадасида сочларини тузги т и б юрмаса, этак-
ларини шамол учирмаса, тик ^ояларда у л о а д а й сакраб
яйрамаса, ун ин г нима кераги бор?
О^, уй дан бош и м н и олиб чи^иб кетиб, далаларда
соатларча кезгам, 6 o f теварагидан панжарага калтак уриб,
дарахт ш охларига тош отиб ^ушларми чучитган купла-
рим ^аии, ^аерда? )^олбуки, Анатолияга кслишимдан
ма^сад ,^ам шу эди!
1^изало^лигимдам бер и раем чизишми ж у д а яхши ку-
рамам. М актабда ^амиша тула ба^о о л и б келган даремм
uiy эди. Ч о р б о г д а т о п -тоза уй депорларига, мактабдагн
^айкалларнипг мармар супаларига одди й , ё рапгли ца-
ламлар билан чизган расмларим учуп ^анчалар о зо р
курган, ж азол ар тортган эдим. И стам бу лда н жунаётга-
нимда чамадонимга бирталай раем ^огози билан рамглп
^аламлар с о л и б олган эдим.
М у с о ф и р х о п а д а г и ёлгмзлик кунларнмда ёзув-чизув-
дан си^илсам раем солардим, б у мемипг учуп яхшигима
тасалли буларди. )^атто З^ожи халфанимг битта к;ора
^алам, яма би тта су» буё^ли иккнта расмини солишга
^аракат ^плиб курдим.
Бу суратларнимг камчалмк ухшагамипи билмаймаи.
13-1
Лекин у у;-!!ши б у р ш ш п и г цуйнлипшдам, кузларпш пгг
тузплпш пдаи булмагапда х,ам, .^ар^олда, такпр б о ш п д а п ,
ш опдай муйловларидам ва 01^ фартугидам таниб, ус тал и -
гпмга г^ойил цолди.
Б оё^иш эринм асдан б о з о р айланиб, сурати га ром
цмлдириш учун ^изига а р зо н атлас, бахмал, ипак, рамг-
ли мупчоцлар соти б о л и б берарди.
А х и й р и , г^аттиц зерикаётганим ми куриб, )^ожи х а л ф а
м спи у й и га таклиф к^иладигаи булди. У х оти м и н и н г эп-
чпллиги, рузгори н и тсж ам бплап тутгамлиги с а б а б л и
цутидай чиройли у 11 солиб, буш вацтларида бол алари -
ппмг ёрдами билан кук буёцг^а бу ят и б ол п бди.
Уйи бир жарлик ёг^асида эди. Ж ар шу к,адар чу^урки,
х;овлининг чирмов г^оплаб ётгам ёгоч п анж арасига 1^ули-
пгмзни ^уйиб пастга ^арасамгиз, бсЯиингиз ай лани б ке-
тади. М е п ана шу богда )^ожи ха л ф ан и н г ои л аси билам
1;апчалик бахтли соаглар ксчирдим!
Н сврик хоним саматиялик 1 экан. Э р и сипгарп, у з;ам
содда, ме^рибом, о^купгнл хотим экан. М спи курпш б и ­
лам: «И с та м б у л ^идими о л и б келдипг, кичкина х о н и м !»
д с б у зи н и буйним га отди.
И стам бул тилга оли нгап да ^амнша кузларига ёш чи-
>;ар, забардаст кукси э^асрат обидам тем ирчи б о с ^ о н и -
даГ1 ш иш иб тушар эди.
>^ожи халф анинг уп иккига кирган М ират помлп би р
угли билан ^ о й г о н у ш дсгам уч турт ёшлн б п р цизи б ор
эди. ^ ойк он уш , ^ а м м а е т г а сув чсчагп тогпиб кстгамга
ухшаш порсиллоклар бплап тулпц б етлари лавлаги
сппгари цип-цизпл, ^ошларп цалпп, уятчап, б ссум а ц ап -
гмна ^пз.
М ират эса булик„ э т д о р оп асин и пг теск а р и си , у ба-
лпц цо^псидай НУРУН. рапгсиз, кичкппа бола.
З^ожи халфа саводсиз, авом одам бул са >^ам, илмнппг
цадру ь^ипматига стар, упп х,урмат гсилардп. И псом- х;ам-
ма парсапп билиши керак, с и распп и айтгапда, кпсавур-
лпк ^ам бпр куп эмас, бпр куп асцатпб ^олади,
деп дп. Мират теки ни л армапм мактабпда уг^пбдм, мама
эп д и икки йилдап б е р п усм опл п макчабпдя уцпётган
эмиш. >|ожп хал ф ани н г мро 1 раммаспга бипоам, бу б о л а
>;ар иккп мплда мактабпми углартпгпб туришп, патпжада,
йпгпрма ёшида ф ра н и у з, псмпс, пнглпз ва птальян тпл-
ларими мукаммал бмлгам одам булмб стилиш п ксрак
?'мип1. Албатта, бу ним ж ои бола упгача шупча плмлар
гоки остп да эзнлмб у л п б кстмаса!
1 С а м а т и м — Пс т л х б у л

1л Г)
^ о ж и хал ф а бир кун угли тугрисида гапириб туриб
мендан:
— Углимнинг оти М ират эканлигига д и ^ а т ^ил-
дингми? — д е б суради. — Ж у д а д о н о исм. Буни топгунча
роса бир ^ аф та калламии кавлаштирдим. Икки тилга ^ам
тугри кела бсради: арманчасига Мират, туркчасига
М урод.
Кейин ни^ оятда д о н о бир ran айтмо^чи эканлигига
ишорат ь^илиб бир кузини 1^исди-да, к;ушиб )^уйди:
— Мират ярамас бир ^или^ ^илиб, ж а^лимни чи^ар-
гудай булса, мен унга сен Мират .^ам эмассан, М у р о д ^ам,
бор-й у ги м еретсан дейман.
Бир купи ул арн и ки да эдим. Нима >$ам булди -ю , rçopa
арманининг жаз^ли чи^иб кетди. Ж у д а ^ам кулгили бул-
ди-да! Боланинг гуно^и онаси пиширган ов^атни ё^тир-
магани булди.
— Мана б у мутта^амга ^аранг! М уш тум дек буйи
бор, турли-туман ф еъ л-хуй и бор. Тиланчига бодр и н г
бери ш са ё^мабди: ^ийшик; экан, д е б кучага о ти б ю бо-
рибди. Эшак ком п отн и н г нималигини цаердан билсин?
Наси^атларимни ^улоп-шгга ^уйиб ол. 1/lÿrçca, угит-наси-
^атларга буй сунм аганларн и н г бош ида таёк; синади. Сен
у зи н г кимсанки, х у д о н и н г н о н -н аси басин и ё^тирмайсан!
Сен сопи бил, coi i сени.
Сен ссни бил, оси сспп.
Сен сени бплмас эсапг,
Ма ж а к л а ш а р эн с а п п ш!

>ÇoriFOHymra келсак, ^из булишига ^арамай, упинг


у^ишига }^ам М иратпикидап кам а>;амият берилмасди.
^ о й г о н у ш армани-католик мактабида у^ирди. >^ожи
хал ф а бир куни ^ушниларидан ^илвираб долган бир чолу
rçopa шалвар кийган бир хоти н о л ди да ^изини си наб
куришимии илтимос цилди.
Д у н ёд а бун да и )^ам кулгилиро^ нарса булмас. )\о ж и
халф а ^изчасининг кптобларини, даф тарл ари н и зурлик
билан тн ззаспга ^уйиб:
— К,ани, курайлик-чи, ^ о й г о н у ш , х у ж оп и м ол дида
ю зимии ^ора к;илсанг, едирган нопим, ичирган памагим-
ни бурннпгдан чи^арпб о л ам а н ,— деди.
1^издан бир-икки к;упайтириш ва булиш масалалари-
дан сураб булгач, « Паигамбарлар тарихи» д е б аталган
бир расмли к итоб н и очдим. Кузим И с о ва чуциити-

1 М с р с т (туркча) — лапашапг, ак^ов.

136
ришга д о й р парчага тушди. Бсчора к;из иук^штирши
ту гри си да гапириб тур иб, анча бсмаъни нарсалар сунла-
ди. Мактабда ^улогимга яхш игина едгйилнб долгами у>;уп
^ изнинг хатосини тузатиб, чу^интиршпга д о й р в а г а и
с о д д а маълумотлар бердим.
}^ожи хал ф а сузлари м ни эш ити б кузлари сл а й д и , бо-
шида со ч и булмагани учуп ^ошларининг туки диккайдп.
Х ри сти а н ди ни з^а^идаги билн.мим уига м уъ ж и задай ту-
юлди: « Б у ^андай иш-а! Бир мусулм он к;изи м ени н г ди-
нимни п опларим издаи з^ам яхш иро^ билса-я! М еи с с н и
шунчаки бир муаллима д с б юрган эканман, ссн эс ан г
аслида муътабар олима экансан!» д с б та^синлар ук,иди.
5^ожи халфа, урнидан ^имирлаши со л н и и г лим ап дан
ж илиш идан х,ам ^ий и нр о^ булган ссм и з х о т и н и н и п г ум-
ганидан ушлаб меп том о н га тортди. « Ш у ^ и зал о ц н и
м енинг номимдан п еш о н а си н и н г урт а си да н у п . ту-
ш ундингми?» д е б устимга итарди.
Б ечор а )^ожи х алф а у зи н и эркак д е б з^исоблагани
учун хоти н и га уптирган эди.
1^ари м у с о ф и р х о н а хо ди м и уша кундан бош л а б рупа-
ра келган з^ар би р кишига мени, менинг чу^ур илмимни
ма^тайдиган булди. Ш ундай булдики, м у с о ф и р х о н а г а
к ириб чиодан ва^тларимда ^а^вахоыада б е к о р утирган
кишилар мени куриш учун баш араларини д ср а за о й на-
ларига ё п иш тир иб ^арардилар.
Мен: «}^ожи халфа, х у д о .%аь;^и, б у н дай ^илманг, б у н -
дай нарсаларпимг мима кераги бор?» д е б ^ и зи ш и б
гапирганимда, у з^атто исён кутарар, «ж урттага ^иляп-
ман, шу гапларим катталарнинг ^улогига стса, сенга ^ил-
гаи муомалаларидан уял и ш си н дейман-да», дсярди.
)^ожи халфанинг оиласи билап таниш ганим м енга
боннца б и р масалада з^ам ф о й д а л и булди. Саматиялик
хон им ж у д а ширин м ур а бб ол а р пиширар, меваларни ша-
карлашнн яхши биларди. Бу парса м енинг «П ай гам б ар-
лар тар ихи » з^а^идаги билимимдаи з^арз^олда апчагина
ф о й д а л и илм эди.
Неврик хонимдап м у р а б б о ииш ириш нипг о с о п , ^улай
йулларини урганиб, Гулмисол хал ф ани н г ов^ат пиши-
риш усуллари пи ёзи б ^уйгап даф таримга буларн и ,\ам
яхш илаб кучирдим. Бундам сунгра ширинлпк гадоси Чо-
^ли^ушиминг гам и ни б и з емасак, ким ейди?
Х у д о хоз^лаб ишларим ю рип ш б кетса, м ени н г з^ам тс-
памда бошнанам булса, уз-узим га м у р а ббо л ар уч ун
м ахсус б у ф е т соти б оламап. }^ожи ха л ф а н и н г уйидаги
сипгари, раф ларини ж и м ж и м адо р ^огозлар би лан б е з а й -
137
ман, б у раф ларга ё^ут, ка^рабо, са д а ф каби порлаб ту-
радиган ранг-баранг ^ада^лар тераман. Ш униси яхшйки,
буларни сгим кслганда бировдан рух са т с ураб ёки 1^ули
эгрилик ь^илиб утирмайман! Х у д о хо?у\аса, ^анча есам
>;ам, ^сч касал булмайман.
)^а, цизил, сариц, о^ м у р аб бо идишлари т ер и л и б тура-
ди. Булар ор а с и д а ф а^ат яшил рангдагиси булмайди!
Э нди >^еч ма^ал эсимга кслмайдиган К ом рон н ин г мен
пафрат билан ^арайдиган кузлари яшил рангни менга
хунук к урсатиб ^уйди.
Мана э п д и у кузларпи яхши хотирлайман. К омрон,
илгарилари >$ам, >;озирда ссндан наф ратл ани б юрган
ксзларимдаги сингари, кузларингни ё^тирмас эдим. Бу
наф рат бош ланганда мен ^али ун икки ёшга кирмаган
эдим. Узинг э^ам, албатта, унутмаган бул сан г керак. )^ар
дам ^опучларимга туп роц т ул ди р и б ю зингга сочардим.
А ж а б о , бу ф а^ат болалик шухлигигинамиди? Йу^, 1^уёш
нурлари акс у р и б турган йусинли д е н г и з каби ичларида
>$ийла уч^унлари ча^наган кузларингга а зо б бериш учун
сочар эдим.
* * *
Яна гапимдан адашдим. )^олбуки, ма^садим ф а^ат
бугунги воц еаларнигина ё зи б ^уйишдан и борат эди. 1^а-
ерда тухтаб эдим? )^а, ^ о ж и халф а бир неча кундан
б у ён энди муралагаи ^уёш туф а й ли болаларча зав^лан-
ганимни курди-ю , б и р о н срдам яхши хабар эш ити бди,
д е б уйлаб, м е н д ан суриш тира бошлади. М енга тегишли
би р он хаб ар и и н г ундан аввал ^улогимга етиши мумкин-
ми ахир? 1^аерда оч ^олишимни ^ам, д а ч о н уй^ум
келишини ?^ам б у галати м у с о ф и р х о н а х и зм атк ори дан
сураб юрмасам, д е б уйлайман!
>^ожи халфа:
— Куп н о з ^илаверма, айт. Бундай пи^ирлаб кули-
шингнинг б о и с н йун эмас. Х у д о билади, б и р о н хушха-
бар эшитган курипасан, — деди.
Ундан }$ам ^ у л о ш ди н гро ц куриниш иегадир кунглим-
ни кутарар, ярим з^азил, ярим ж и д д и й бир а л ф о зд а
маънолн ^ил и б кулар, кузларимни ^исар эдим.
— Ким би л син , балки айтиб булмайдиган б и р о н сир-
д и р , - дед им.
1^уёш шу ^адар чиройли эдики, у н и н г г ой и б були ш и-
дан ^\'ркпб, м у с о ф и р х о п а н п п г п арирогидаги куприкка
чшсдпм. Румарамдаги тик -гспалпкка караб юрдим, супгра
ботцоцлпк орк,асидаги бир чакалакдан ути б, яна бир
куприкдан чшсдпм. Х/ьм! анчагпна айланишим мумкин
138
эди, лскин йулни адаш тириб ^уйишдан з^ам цур^инчли-
poi^ нарсага дуч келдим. Савлатли чодрам ца маркам
тусилган юз нардам булиш ига ^арамай, б и р неча ш уб-
з^али эркак ор^амдан туш и б суз ога бош лади.
^ о ж и халф анинг насиз^атлари эснмга туш ди-ю , цур-
1^иб, дарров ор^амга цайтдим.
М а о р и ф булимидаги цизил куйлакли с арк оти бн ин г:
«з^али з;ам Истам булдан 'з^еч ^андай хат-хабар келгани
йун, з^амшира хоним » д с б ж аво б бериш ига иш онардим .
Лскин кучага ч и ^ а н д а н ксйип, у срга з^ам бир учраб кс-
лиш лозим.
М удирпииг хизматчнси мени зппада куриб:
— Яхши келдипг, х у ж о н и м , б ей ссии йу^лаётгап эди.
О з булмаса семи ц иди ри б м у с о ф и р х о н а г а б о р а р д и м , —
деди.
Бей дегапи м аориф м удири эди. К,изик;! М удир япгп
1^изил мопут ёпилган ёзув столи ор^асида дои м п й .%ор-
f h i 1лиг и ни цондириш учун кузларини ю м и б жим ути рар

эди. К,уллари ёнларига тушган, ё^алари счилган, кузлари


ярим ю му^ з^олда уйга ботган. М ени куриб эсп ади , ке-
ришди, кейии до н а-дона ^илиб сузлай бош лади:
— Х о н и м ^изим, М а о р и ф министрлигидап з^алигача
ж авоб олганим из йу^. Хоз^ишлари ^андай були ш ип и бил-
майман. Лскин )^урия хон им таж рибали муаллима бул-
гани учун уни олиб ^олишеа керак, д е б уйлайман. Маса-
ла с и зн и н г ф ойдан гизга з^ал булмаган т а а д и р д а мушкул
аз^волга туш иб ^олишингиз турган гаи. Миямга би р ф и к р
келди. Бу ердан атиги икки соатлик б и р м а с о ф а д а
За й н и л ар деган ^ишло^ бор. ^ авоси , суви яхши, табиати
низ^оятда гузал, а^олиси ахло^ли, виж донли, гапнинг
^исцаси, жаннатдай би р ж ой. У ерда битта ва^ф мактаби
б о р эди. Бултур шу мактабпи анча овора б у л и б р е м о н т
^илдик, яхшиладик. К упгина мактаб ^ уроллари с о т и б
олдик. Мактаб ичида муаллималар турадиган м а х с у с у й
з^ам бо р . Э н ди б и р о н ёш муаллиманинг з^имматига,
ж о н б о з л и г и г а муз^тожмиз. У ерга си здек п ок и за б и р
хо н и м н и н г бори ш ин и ж у д а -ж у д а истар эдик. З^аци^атан
з^ам яхши жой. Хуп дес а н ги з, ватанингизга ж у д а катта
хизмат ^илган буларди н ги з. Тугри, у ердаги ой л ик 6 у
е р н ик и дан бирмунча камро^. Лскин б ун и н г эвазига у
ер да гушт, сут, тухум ва б ош ^ а ов^атлар нархи б у ердаги
билан солиш тириб булм айдиган д а р а ж ада арзон .
Хоз^ласангиз, у ердан анча-мунча пул з^ам о р т т и р и б ола-
сиз. Албатта, имкон тугилди дегунча, о й л и г и н г и зн и
орттираман, бу ердаги ойлик билан баравар б у л и б
139
цолади. У ^олда маошимгиз б у ердаги и доди й мактаби-
нинг м удираси н и ки дан jçaM ортиц роц булади.
Бу таклифга нима д е б ж авоб бери ш н и билмай цол-
дим.
М а ор и ф м удири су зи н и давом эттирди:
— М актабда битта цари хоти н бор. У jçaM даре бера-
ди, }^ам мактаб ишларини цилади. А с л и да н ам озин и ^ам,
н иёзими jçaM канда цилмайдиган б и р хотин. Фацат янги-
ча уцитиш ус ул лари ни билмайди, холос. Х о^ласангиз,
сиз уни 5^ам тарбия циласиз. М а б о д о , Зай ни л ар ёцмай-
диган булса, м енга икки эилик хат ё з и б ю бо р сан г и з, сиз-
ни дар^ол б у ерга, у з и н г и з б о п ж ой г а чацириб оламан.
Шошмай туринг, >^али у ерни кургандан кейин марказга
тайинлаш еа >$ам «борм айм ан » д е б о ёг и н г и зн и ти раб ола-
сиз.
îfc îfc ^
>^аво я х ш и .м а н з а р а яхши, сгулнк-ичкулик арзон,
одамлари соз. К^исцаси, Ш вейцария ^иш локдаридан би-
ри. Ш ундай булгандан кейин одам боласи х удо дан яна
нималар тилаши мумкин?
К узимнинг олдига цуёшли йуллар, салцин боглар, да-
лалар, урм онлар келар, юрагим дукиллаб урарди.
Шупдап б ул са >;ам бирдамига « ху п » дейиш га юрагим •
ботпнмасди. Х,еч булмаса бу нарсани >^ожи халф адан
сурамай >^ал килолмас эдим.
— Э н ди рухеат бсрса н ги з, икки соатдан кейин келиб,
жаг.обинп б ерса м , афандим, — дедим.
М у д и р б с й г а бир оз ж оп киргат!дек булди.
— Лекин, цизим, бу иш ж у д а шошилинч. Бошца
талабгорлар >;ам бор. К,улдан чицарсанг, кейин аралаш-
маймап.
— Упдай булса, лоацал би р соатга ж авоб б ер сан ги з,
б е й афандим, — дедим.
М а ор и ф м у ди р и н и н г ёнидан чица с о л и б да^ лизда
рацибам }^урия хоним га pÿriapa келиб цолсам буладими!
Б...да бизга икки рациба деган ном цуйганларини бир
неча кун аввал яна уша >^ожи халф адан эшитган эдим.
Б}' хо ти н дан шунчалик юрак олдирган эдимки, ю зи п и к у -
риб цурциб кетдим. Узимни курмасликка с о л и б ёнидан
тез ути б кетмоцчи булдим. Лекин йулимни тусди, сулло:^
тиланчндай чодрамни баридан уш лаб менга гапира
бошлади.
— Х о н и м аф анди , цизим, цайси куни сизга нисбатан
ём он о д о б с и з л и к цилдим. Х у д о ха й ри нги зн и б е р с и н , ме-
140
нинг гуно^имни кечиринг. А с а б ём он нарса. Ёмон х а ф а
булувдим-да... Ох,, цизим, м е н и н г бош и м га тушган с авдо-
ларни билсангиз, а^волимга ачинардингиз. З^ар^олда,
о д о б с и з л и к цилганим учун кечиринг.
М ен цурциб:
— З^ечциси йуц, а ф а н д и м ,— деди м -да, у т и б кетм оцчи
булдим.
Лекин у негадир мени ц у й и б ю б о р и ш н и и стам ас эди.
Аввало, а^волидан шикоят цилди, цулида беш ж о н би л ан
кучада цолишини, тиланчилик цилишга м а ж б у р бу л и ш и -
ни айтди.
З^урия хон им борган сари цайнар, о в о з и н и пардама-
парда кутариб, жирканч бир тарзда ёлворарди. М ен иима
дей и ш и м н и , нима цилиш имни билмай ш ош иб цолдим .
З^аммасидан з^ам ём они б у аянч к о м еди я н и куриш
учун атр о ф и м и зга ма^кама х оди м лари , к отиблари, ца^ва
ва шарбат ташийдиган ю гурдак бол ал а р да н и б о р а т
каттакон о лом он тупланди.
Юзим, цулларим ут д ек ён а бош лади. У ялганимдан
ерга кириб борардим.
Э н д и мен ялина бош ладим:
— И лти м ос циламан, х у ж о н и м , с е к и н р о ц гапиринг.
З^амма би зга цараб турибди.
Л ек ин у яна баттар авж цила бош лади. Э н ди сочла-
рини ю л и б , ёцасининг тугмаларини у з и б йиглар, цулла-
римни, тиззаларимни упгани ёпишар эди.
А т р о ф и м и зд а г и о л о м о н н и н г з^амон к упайиб б о р а -
ётганлигини куриб, да^шатга тушдим. И с та м б у л д а ку­
ча урт а си д а тиш тузатадиган, кийимлардан д о г кетка-
задиган, совун, сирли д о р и -д а р м о н сотади ган б а ц и р о ц
чайцовчининг атр оф и га одамлар кандай туп л ан и ш са,
би з >^ам х у д д и шундай одамлар у р т аси да долган эдик...
А т р о ф д а н «бечор ага ж а бр бу л и б д и , йиглатма шур-
ликни кичик хоним !» цабил и да сузлар ^ам эш итила б о ш ­
лади. Бирдан тепам да п а й д о булган яшил саллали,
йугон гавдали, оп поц с оц ол мулла туппа-тугри м ен га
х и т о б цилди:
— Ь^изим, кекса од-амларга з^урмат, и л т и ф о т б и р ва-
зи ф а и й диния ва и н с о н и я д и р ,— деди. — К^уй, шу б е ч о р а
х о т и н н и н г ризцига чанг солма. Х удо н и з^ам, п ай га м б ар н и
з^ам х у ш н у д цил. Ж а в о б и .%ац р а ззо ц и оламдир. А л б а т-
та, сенга >>ам гойиб х а зи н а си да н бош ^а бир эшик о ч и б
берур.
Ч одра ичида бир ёцдан титрар, иккинчи ё а д а н с и р а

141
тинмай тер тукардим. ^ ул п даги цпсцмчнп бети п п м п;п-
цпрлатаётган би р ца^пачи:
— Ш упдай булсип, >;а, шуидай б у л с и п ,— д е б бацп-
рарди. — О л л о ^ цаердаки булса, сем >.;ам н о иингни уша
ердан т о 111:6 оласан.
О л ом он ичида ца^ца^а кутарилдм. Шу а сн ода циг.ил
куйлакли к оги б х;ам бирдан са^нада пайдо булди.
иачипи ёц аси дан бугиб, зинадан пастга ь;араб уло^-
тирдп.
— Беадаб! >^озир огзингнн дабдала циламан! — д е б
бацирди.
Одамлар нега кулишди экан? ^а^вачининг сузлари
х,ам мулла айтган сузларнинг узгинаси эди-ку!
>^урпя хо н и м шупдай йигладп, шармандалик шу
цадар кучайдики, б у масхарабозликдан цутулиш учун ж о-
нимни хам бериш га тайёрдим. Мен них,оят:
— Хуп, хуп, хо^лаганингиз булсип. Лекин х у д о ^ац-
ци, менп ^ у й и б ю борин г, — деди м у, ерга ёти£> о ли б уп-
моцчи булгап тиззаларимни зурга цутцариб м а о р и ф му-
диринипг кабинетнга цайтиб кириб кетдим.
Бир оздап сунг менга марказий рушдиядаги дарсла-
римдан у з ихтиёрим билап воз кечганим ва Зай ни л ар
мактаби муаллималигини танлаганим ^ацида би р цогоз-
га цул ц у й дп р и б олдилар.
Бир соат ичида буту п расмият битди. Ж о й и д а н
цимирлай олмайдиган м удроц м аориф м удири эса из-
вошда ^оким уйига б о р й б , буй руц ца цул ц уиди ри б
келди.
Баъзап ойлар буйпча столма-стол сарсон булгап иш-
лар, агар хи.\пш булса, мана шупдай о с о п >;ал б\'лар
экан...
М усоф м р х о и а д а н цайтганимда, Х ож и хал ф а мени
эшикда кугпб олдп. У х,ам ранжпган, ?$ам сую пгап бир
ал ф оз д .1:
— Сен яшпрднпгу, мен билмай цолдпм, шундай-да?
Х у д о м уборак цплсим, — д е д п.
— ЫиМсШИ билдингиз?
— Б уй ру ги н г келганини, жоппм...
— ^ а и д а й б уй р уц , Х,ожи халфа?
— К^узим, сени марказий рушдияда о ли б цолиш ибди,
З^урпя х о п п м н и п г п аспорти пи цулпга бер и ш и бди .
— Янглиш, З^ожп халфа. М ен >;озпр м ао ри ф м удири-
нннг ол дпдан келппмам. Ун таг’; гаи йук.
Чол мег'.пнг юзпмга шу^^алапиС) карадп:
1-12
— Пуц, 6 у:!пуц кеча кечкурум келпбдм. И т о и ч л и
ж о й д а н эшитдмм. Бундам чикдм, м удир с е и д а » яшм-
рибди-да. Х,али б у ерда б п р о н л у т т н б о зл и к б у л м а с и н
тагпн? Гаппр, тушуптир.
Х,ожи ха лф ани п г с о ддал п ги даи , гумоисмраётганидлм
кула-кула воцеани сузл аб б е р д и м , кеинн п ортф ел и м дам
б у й р у ц и и ол и (5 цулимда смлкмтднм:
— Маза цилдик, З^ожи халфа! Ш вейц ари ядек бир
ж ойга кетяпмиз.
Х о ж п халфанпмг м с п и ш 1 гапп.чпи эш птн б кпттакон
бурим х у р о з т о ж и с и д е к ц изари б кстдн. К,улларммп бир-
бн ри га урмб, жа.\л билам гапирдм:
— Ннма цмлиб к у й д 1Пп', жох,;ь\ бола, мима цилмб
цуйдимг? А хп йр и семи тузокк,а туш м риш ибдп-да! Чо;;
тез, б о р п б мудирмипг ёкаепдам ол!
Яма елкампи цпедим:
— Булмайди, З^ожи халфа. Сиз бупака хаф а булмамг,
о г р м б -н е ти б колсапгиз, бп з мима киламиз?
Бечоранинг мен туфайли цизишишига, жах.\и чицпшига
б ор экан. Ксчцурун бутун масала ойдим б у л д п
М аорм ф мудири З^урия х о н и м н п н г тараф ппи оли бди.
М а о р и ф мпмистрлигпга ёзган х ати да Х,урия х о п и м н и п г
та ж рн бал и муаллнма зк анлигини паж килмб, менимг
бошк;а ерга ю борилиш ммми и л ти м ос цилпбдл. Леким
мнмистрлик, мима учундир, моим б у е р д а к ол ди р п б , ра-
^пбамми я^иида очиладигам б ош ц а бир мактабга ю б о-
рмшими м у во ф и ц курибди.
Кеча кеч^урун келгап б у й р у ц м у н осаб ат и билам
м а о р и ф мудири, рушдия м уди раси ва З^урия х о п и м н и н г
Р ум эли дан келган ^амша^ри молия м удири кечасм
туп л ан и ш иб, мепи би р цишлоцца да ф цилмш, ур-
ним-га З^урия х он и м н и о л и б цолиш учун план ту зи -
шибди.
З^урия хопим нинг м аормф булмми нулагида мен
билан туциниш кслиши х,ам апвалдан тузилган планга
м у в о ф н ц ю з бер и бди . Зуатто уша м у й с а ф п д муллами .\ам
м ахсус чациртмрпшгап экан.
М ен м а ор и ф м удири п и пг сузл ари да п кейин а ж о й м б
Европа ц п т л о к л а р и д а н бирмга нпти лаётгандск ¡пошиб
турганим Зайнилар к/.мплогига келсак, б у тоглар ор а с и д а
цуш учмас, карпом утмас би р ер экан! Бир йилдам
б ер и буш турган уринга эпг х а р о б муаллнмлар х;ам бо-
ришга кунмай келаётган экам.
Мем бу иарсаларни эшитмб, тамом хайратда цолдмм.
С очи-соц олига оц кнрган каттаком бир амалдорминг б у
143
цадар пасткашлик билан мени алдаганини ^еч ацлга
си гди ра олмас эдим.
^ о ж и халф а асаби бу зи л и б бош ини тебратар:
— Сен билмайсан, у м удроц илонни! М удраб утира-
ди-ю, одамга шундай ташланадики, цаердан келганини
билмай цоласан, уадингм и, афандим? — дерди.
— Бас, майли! И н со н н и энг яцин цариндош лари баг-
ритош лик билан чаццанларидан сунг бсгоналарн и н г чац-
цани цаерга борарди? Мен Зай ни ларда ^ам бахтимни
то п 11б кетаман. 1^уя беринг, кунгиллари туц булсин!

£ ^ ^

Зайнилар, 28 октябрь

Бугун кечцурун Зайнилар цишлогига аравада етиб


келдим. М а о р и ф мудири йулнп п о езд тезл иги да улчана-
диган йул билан ^исоблаган булса керак. Чунки «атиги
икки соатлик» деган йули сах;ардан то тунга цадар чу-
зилди. У табаррук одам шурлик нима >;ам цилсин. А й б
ун да эмас, айб го^ тог чуцциларига тирмашиб
чиццан, го^ цуриган сойлар узанига тушган Зайнилар
йулига тем ир йул ётцизмаганларда... ^ о ж и хал ф ани н г
оиласи мени ша^ардан ярим соатлик у з о а д а булган бир
булоццача у за т и б келди. Бутун оила туйга, яна >^ам тугри-
р о ш , жаназага кетаётгандай кийинган эди.
Арава тайёр булганлигини айтгани келган >^ожи хал-
ф ани танимай цолишимга о з цолди. У оц ф артугини, тош
ётцизилган саунда, да^лизда ва зинапояларда узига х о с
бир о^ангда шалоплатиб судрайдиган кавушларини ечиб
ташлаб, эгнига ранги у чган мовутдан тикилган, ёцаси
ёп иц у зун чакмон, оёцларига имомлар киядиган чуцур
калиш кийиб олибди. А зи зи я бичимидаги каттакон 5^ожи
д уп п и си с о ч с и з б ош и ни цулоцларига цадар ё п и б тур иб-
ди. Неврик хон им , З^ойгонуш ва М иратларнинг бе-
заклари х;ам ун ик и дан цолишмайди.
Ичида бош и м дан куп аччиг соатлар кечирганимга
царамай, кичкина номерим дан цайгу->;асрат билан ай-
рилдим. М актабда бизга бир шеър ёд олдириш ган эди;
одам яшаган ерларида бирга булган одамларга кузга
куринмайдиган нозик иплар билан б о г л ан и б цолар
эмиш; айрилиц соатларида бу боглар чузилар ва гижжак
торлари с и нгари мунгли с а д о билан узилар, >$ар бир
тор у зи л г а н д а одам нинг юраги айрилиц дарди билан
144
эзилар эмиш. Буни ёзган шоир нацадар з^ацликан.
Ралати бир т а с о д и ф билан м онастирли к цушним >>ам
худди шу куни Б... дан жунади. Лекин у ^ар^олда мен-
дан купроц ачинарли бир вазиятда жунади.
Кеча кечцурун кийим-кечакларимни йигиш тириб 1^у-
й иб ётдим. Уйцумда ора-сира бацирган товушлар эш ит-
диму, лекин ^еч уйгона олмадим.
Бирданига кутарилган цаттиц тараца-туруц мени ур-
нимдан т у р ги зи б ю борди. К ор и дор д а алланарсалар ерга
туш иб синар, кеча ж и м ж и тли ги да бол ал арн и нг чинци-
риши, калтак ва тарсаки овози эш итиларди. Уйцусира-
ганимдан м у со ф и р х о н а га ут туш ибди, д е б уйлабман. Л е ­
кин ёнгинга учраганлар би р-бирларини урмасалар керак.
Сочларим тузгиган, оёцларим яланг ^о л да н ом ерда н
ю гури б чивдиму, да.^шатли бир манзарани курдим. Дев-
сифат, ш опмуйлов бир о ф и ц е р м онастирли к цушнимни
ерга судраб, этиклари билан тепаётган эди. Болалар
эса:
— О н а ж о н ! Д од! Отам он а м и зн и улдиряпти! — д е б
чинциришарди.
Б ечора хо ти н ^ар тепкидан илон сингари чинцириб,
тушаётган ^ар цамчидан ф а р ё д кутариб, пол у ст и д а
судралар, лекин одам иш ониб булм айди ган би р чаццон-
лик билан ердан туриб о ф и ц е р тиззаларига ёпиш арди:
— Ч уринг булай, ц урбон ин г булай, ж о н эр, ул ди р-
санг улдир, лекин мени ташлаб кет>Га, цуйма!..
Ярим ялангоч булганим учун яна н ом ери м га цайтиб
кирдим. Асли, кирмасам ?$ам цулимдан нима келарди?
Пастки цаватдагилар >$ам уй гонган булсалар керак.
У ердаги кори дордан оёц дупурлари, гала-говур овозлар
эшитила бошлади.
К ор и до р шипида ёруглик куринди, зинапояда эс а
З^ожи х ал ф ан и н г тацир боши ярцираб кетди. Бечора чол
ту п о л о н н и эш итиб уйгонган, мойчироцни кутариб, ички
куйлак билан ташцарига чопи б чиццан эди. У:
— Уят эмасми! Бу цандай шармандагарчилик! М усо-
ф и р х о н а д а >;ам шунаца ж анж ал циладиларми! — д е б
бацира-чацира уртага тушди.
Лекин о ф и ц е р З^ожи ха лф ани н г цорнига шу цадар
за р б билан тепдики, бечора каттакон ф у т б о л ту п и дай
^авога иргиб, ция очиц турган эшикдан н ом ери м га гур-
силлаб келиб тушди, ялангоёцлари ю цорига кутарилиб
кетди. Хайриятки, мен ети б келиб б е ч о р а н и н г б ош и н и
ушлаб цолдим. Булмаса, ялангоч боши полга ури л и б,
ош цовоц дай ёри л и б кетарди.
1 0 - 1049 145
Уйцусирашлик, цур^уп, ва^м, супгра 5^ожи хал ф ани п г
м о ж а р о с и асаб томирларимни б у з и б ю бо р ди .
1^ари чол:
— Вой, худо! Вой т у р и м ! Вой, лаънати золим! —
д е б с 5'кина-сукина урнидан турди.
Л ек ип шу дам мен каравотга узи м ни ташладим. Ум-
римда бош имга кслмагаи бир ца^ца^а жазаваси ичида
хириллар, бугилар, цулларим билан курпани гижимлаб
тулганар эдим. Ортиь; ташцарида нималар булаётганини
билиш з^олида эмас эдим.
О возл ар, ш овцин-суронлар бутуплай типиб, мусо-
ф и р х о п а г а сукунат чукканга ь;адар узпмга келолмадпм.
В оц сани мснга кейин айтиб бсри ш ди: м опастирлик
хом им иинг з^аёсиз му.^аббати ох и р и эри пи и г мсъдасига
теги бдп , о ф п и е р нима килиб бул са ,%ам х о т ш ш н и бола-
лари билан юртига ю бориш га i^apop цплибдн. П 1у кеча
би л етл арн и олгаплиги ни, эртасига эрталаб узи келпб
жунатмоцчи экаилигиии айтгапи келибди.
Лекип м онастирлик хоним уни о со п л и к билан цуйиб
ю борармиди? 'Габиий, ёлвора, суркана бошлаган. Урта-
ларида, ким билсин, цандай сузлар, цандай м ож аролар
утгандан сун г бу цур^инчли калтак ф асли бошланган.
Икки соатчадан сунг энди ухлайман д е б турганимда
)^ожи хал ф а эш игимни ц оциб цолди.
— М енга цара, х уж опи м . М у с о ф и р х о н а д а сендап
бош ца х о т и н киши йуц. Бечора ^уш идан кетиб ётибди.
Фацат кулиш керак эмас. Бор, х у д о хайрингни б е р с и н ,
^ олидан хабар ол. Б и зпинг оти м из эркак экан... ёнига
кириб булм айди. У л и б-нетиб цолса борм и, бош им iiat^
балога цолади-я! — деди.
Х^ожи ха лф ани н г ю зи н и ция очилган эш икдан кур-
диму, мени яна кулги олди. З^олини сурамоцчи булдим,
л скин огзи м га з^еч цандай суз келмади.
^ о ж и ха л ф а юзиМга ху м р ай и б царади-да, ярим мунг-
ли бир а л ф о з д а бош тебрати б:
— Куласан-да! Т о п и б олганинг нуцул ^ицир-^ицир!
Ёмон 1иумсан-да! Буни царанглар энди! — деди.
«К ул а са н -да» сузи н и шундай галати цилиб айтдики,
яна у зи м н и кулгидан тухтата олмадим.
Б ечора цушним ол ди да бир соатча овора булдим.
Б о ёц и ш н и н г бадан и кукариб, з^аммаёги м оматалоц бу-
либ к етибди. Т е з-т е з ^ушидам кетар, к узларининг цораси
ю милиб, жаглари ^алтирарди.
Мен з^аётимда биринчи марта шундай б е т о б г а учра-
146
шим эди. Нима ^илишимни билмай цолдим. Лекин бо ш -
га тушганни куз курар, дейдилар, ш ундай пайтларда
упинг >^ам йули топилар экан...
З^др бири энг ками беш минут давом этган б у ш айтон-
лаш пайтларида беч ор а н и н г билакларини, бадан л ари ни
уцалар, цизига граф индан суп ц уй ди р и б, юзига сочар
эдим. П е ш о н а си , бетлари, лабл ари н ип г б и р цанча е р и
ёрилган. Бу ёрицлардан ти зги б чицаётган цонлар элик-
•ларга, сурмаларга цориш иб, куксига лой ца сувдек
оц и б тушар эди. Вой х удо, мунча куп б у ё ц б о р экан б у
гозда!... Юзига цанча сув сепсам э;ам, э;еч ювилиб туга-
масди.
Бугун эрталаб уйгонсам рупарамдаги н ом ер б у ш а б
цолибди. О ф и ц е р эрталаб келиб ун и б олал ари би л ан
аравага с о л и б о л и б кетибди. 1^ушним кетиш дан аввал
мени куриш, хайрлашиш учун уйим га к ирибди, л ек и н
кеча узи т уф ай л и у й ц у с и з цолганимни билгани учун,
уйготиш га кузи циймабди. ^ о ж и хал ф ага сал о м и н и
топш ириб, кузларимдан цайта-цайта у п и б цолибди.

* * *
Аравада кузим ^ о ж и халф анинг ю зи га туш ди дегунч а
узимни тута олмай кулардим. У б у у р и н с и з вацти
чоглигимнинг с аб аб и н и билар, гамгин би р кулимсираш
билан бош и ни тебрати б:
— Куласан-да! Т оп и б олганинг н уцул цицир-^и-
цир! — д е б менга тунгиллар эди.
Ксйин кечцурунги теп к ин и н г да^ ш ати ни эс-
лаб:
— Лаънати золим мепи шундай теп ди ки , биласанм и,
афапдпм, ц орним нипг ичини аралаш-цуралаш цилиб
ю бо рди . Мират, мендан сснга оталик наси^ати: унг цу-
лоц-сул кулогипгда булсин, зи н ^ ор э р -х о т и н н и н г уртаси -
га тушма. Э р -х от и н ипакдир, орага тушган куппакдир,
деган гап б о р , — деярди.
Пи^оят, н!ах.ар ташцарпсидаги бу л о ц ц а с г и б келдик.
Биз шу ерда айрилиш имиз керак. З^ожи хал ф а ичига
тулдприб келган иккн шишадаги сунларни ту к и б ташлаб,
булоц суиидан олди-да, цари аравакашга у зу н д а н -
у зо ц йул-йурицлар берди. Неирик х о п п м кеча м ен и н г
учун ёпган нонларипи кузларидап дув-дув ёш тук и б
туриб саиатларимга жойлади.
М енга тамомила парпосиздек курипгап ёввойи З^ой-
гонуш бпр сри да цуцкисдап огри ц тургандай б и рдан йиг-
лаб ю б о р дн . Яна цапдап ииглади донг! К улоги м да пкки-
147
та инж у балдоц б о р эди. Ш уларни чицариб, )^ойгонуш-
нинг цулогига тациб цуйдим.
^ о ж и халфа ^адямдан хи ж о ла т булди.
— Йуц, ху ж о н и м , ^адя деган нарса пулга олинадиган
булм аслиги керак. Булар цимматба^о инжулар, — деди.
М ен кулимсирадим. 1^изнинг мен учун куздан туккан
и н ж улари ёнида б у балдоцлар икки чаца з^ам турмаслиги-
ни, цандай цилиб англатиб булади б у с о ф виждонли
кишига?
З^ожи халфа, мени аравага миндиргандан сунг, яна
чуКур тин олди, кейин цулини кукрагига ури б:
— Улай агар, сендан айрилиб цолаётганим — кеча
еган тепким дан оги р роц б у л я п т и ,— деди.
Кечаги ^ангомани хотирлатган б у сузлардан мен яна
би р марта кулиб ю бордим . Арава юра бошлаган эди.
У э^амон орцамдан барм огини би ги з цилиб:
— Куласан-да, шайтон циз, куласан-да! — деярди.
Ох,, орали к шу пайтдан тез узаймаса-ю , кузларимни
кура билсанг, бу сузларни айтмас эдинг, )^ожи халфа!

^ ^

Арава уй дим -чуцур тог йулига тушди. Го>; суви цу-


р и б цолган тог сой ларин и н г у зан и дан утар, гоз^ эки н си з
далалар, бузи л ган боглар ён и да ю р и б борарди.
Баъзан якка-дукка де^ цон л ар, чарчоцдан инграётган-
га ухш аб о в о з чицарган аравалар, ути н орцалаб кетаётган
яланг о ё ц аёллар учраб цоларди.
Ё л г и зо ёц б о г йулидан у з у н муйловли, цароцчиларга
ухшаш ва^имали иккита ж андарм а чициб келди. Ёни-
миздан у т и б к етаёти б аравакашга:
— А сс а л о м у ал ай кум !— д е й и ш ди -ю , менга тикилиб
царашди.
>^ожи халф а: «Й уллар, х у д о г а шукур, тинч, шундай
бул са ^амки, ю зи нгн и б е р к и т и б юр. Сенинг суратинг
з^амма е р д а очса буладиган суратлардан эмас. Фа^м-
ладингми, аф андим », деган эди.
У зоцдан би ро вн и н г келаётганини курдим дегунча
>^ожи ха л ф а н и н г таъкидини эслаб, дарров ю зи м н и т у ­
ей б олардим.
Соатлар утган сай ин йуллар ж им и б, гамгин туе о л и б
борарди. К,ишлоц араваларининг ингичка, ч и н ц ироц то-
вуш чицариб гиж иллайдиган ф азилати бор. Буни уй-
лаб чш^арганлар хуп яхши иш цилишган-да! Ж арларда,
дараларда гилдираклар гиж и л л а б чицарган акси садолар
148
одамга ху дди тасалли берувчи ово здай эш итилди. T of
о р а л и ш д а н у г и б к етаётганим изда мснга шундай тую л-
дики, узоцларда, шу куйгандай куринган цора тошлар
орц асида куз илгамас би р йул б о р у , ингичка овозли б и р
хотин мунгли товуш билан йиглаб-сицтаб кети м и здан
ю гуриб келаётганга ухшайди.
Кеч кириб келмоцда. К^уёш тепалар ор ц ас и г а сек и н -
секин утар, жарларга цорон гул и к чукар эди.
, Йулнинг цали о х и р и куринмайди. З^атто б и р о р циш-
лоц, би р о р т у п -д а р а х т куринмайди...
Ю рагимда секи н -се к и н цурцув у й г о н а бош лади. Ке-
часигача З а й ни лар цишлогига ст и б ололм асак, нима
булади? Бирдан мана шу тоглар о р а с и д а ёлгиз тунаш-
га м ажбур булсак-а?
Аравакаш ора-си ра тухтаб отларига дам берар, ул ар
билан бам и сол и одамлар билан гаплаш аётгандск гап-
лашарди.
Тошлар о р а с и д а яна шундай тухтаб, отларига дам
бер а бошлаганда, мен пайтдан ф ой д а л а н и б :
— >^али у з о ц м и ? — д е б сурадим.
Аравакаш б о ш и н и OFMp-OFiip т е б р а т и б ж а в о б б ер ди :
— Йуц, келдик.
Бу киши ёши анчага ети б цолган одам булмаганда,
мен билан ^азиллашяпти, д с б уйлар эдим.
— Р^амдай булди? На у зо ц куринади ва на ц и ш л о ц ,—
деди м з^айрон булиб.
Чол аравадан юкларимни т у ш и р аёт и б ж авоб берди :
— Mana шу суц моцдан тушамиз. З ай н и л ар бу е р д а н
беш минутлик йул. У ёцца арава б орм айди .
Биз тошлар ора си дан минора зи н а п о я с и д е к тик суц-
м оц билан пастга туша бошладик. П астда, оцш ом ола-
цоронгулиги ичида цоп-цора сарви да р а х т зо р и , а т р о ф и
четан билан тусилган ялангоч боглар о р а с и д а якка-дук-
ка кулбалар, ёгоч уйлар борли гин и курдим.
Бир царашда Зайнилар менга у е р -б у ери да >;али
тутунлари б у р ц с и б турган би р c h f h h х а р о бас и га у х ш а б
куринди.
^ и ш л о ц дей ил ган да куз олдимга Б о с ф о р д а г и кум-кук
дарахтлар ичига кумилган цадимий ч ор бо гл ар н и н г кап-
тархоналарига ухшаган дилбар, ёцимли кулбалари ке-
ларди. За й н и л ар уйлари эса йициламан д е б турган ц о ра
вайроналарга ухш айди.
Бир йициц тег и р м о н олдида а б о 1 кийиб, салла у р а 6

1 А б о — дагал мато ски к ш и з д а н т икилгам узум кипим, чопом.

149
олган чолга дуч келдик. У цовургалари т е р и си дан уй наб
чиццан озг и н бир сигирни арцонидан тор ти б, шу уйлар-
нинг бирига цараб судраётган эди. Бизни куриб тухтади-
да, тикилиб цараб цолди. Бу чол Зай ни л ар циш;\.оги-
н и н г о ц с о ц о л и экан. Аравакаш у ни тапир экан. Бир неча
огиз суз билап у менииг кимлигимпи туш унтирди.
Бели б ур ма, цоп-цора ч о др а м па маркам ёпилган ю з
п ар д а м ичида мспипг ё шгина цизлигимни б и л и б булма с
эди. Ш у п г а цара ма с да н, о ц с о ц о л афа мди менп жуда
ясаигап-тусанган деб уйлади шскплли, мен т о м о н г а та-
а ж ж у б л а п п б царади. Ке нии с п г ир п пи ялапг о ё ц б ир
б о ла г а т о п ш ир п б , б из н и цишло цнинг т о р куча ла ри б и ­
лап э рг а шт и р п б кстдп. Э н д и уйларпи я х ш п р о ц к у р а бош-
ладим. Б о с ф о р д а , 1^ог>оц цпшлогп теварагида, олдига
т у р л а р ёйиб куиилгап п а и р о п а балпк/ш кулб а ла рп бу-
лардн. Кулбалар депгиз ш а м о л п ш ш г з а р б а л а р и билап
цийшайгап, ёмгпр о с т п д а ч ирпб, к о р а п п б кстгап эди.
Зайнилар цпшлоги даставвал мепга уша уйларпи хотпр-
латди.
О с т и л а р и д а турт уступли мо лхо па , ус т и л а ри д а о с м а
шо т и билан чициладигап бир-икки хона. Х а р ^ о л д а , З а й­
нил а р шу дамгача мен эшитган, с у р а т ла ри н и мен курган
ц и шло ц ла р пипг з^еч б и р и г а у х ш а м а с эди.
А т р о ф и баланд тахталар билан ураб олинган бир
бо г н и н г цизил эшиги олдида тухтадик. Баргларига цадар
цоп-цора куринган бу циш лоцда цизи,\ рангни э н д и кур-
япман.
О ц с о ц о л эшикни мушт у р и б тациллата бош лади.
)^ар урганда эшик й ицилиб кетай-йицилиб кетай д е б
ларзанглар эди.
Биринчи марта огиз очишга журъат этдим.
— Ичкарида з^еч ким йуцца у х ш а й д и ,— деди м .
О ц с о ц о л бош т е бр ат и б ж авоб цилди:
— Хатича хоним шом н ам озини уциётган булса ке-
рак, би р оз кутамиз.
Аравакаш нинг кутишга вацти йуц эди, юкларимни
эш ик ён и да цолдириб, б и з билан хайрлаш иб кетди.
О ц с о ц о л а б о с и н и н г этакларини йигиш тириб ерга
утирди. М ен чамадонимнинг би р чеккасига ом онатги н а
утирдим . И кковим из гаплаша бошладик.
Унинг гапидан маълум булишича, Хатича хон им де-
гани х у д о ж у й х о ти н були б, аллацандай тарицатга м ансуб
экан. 1^ишлоцда улганга з^ам, тирикка з^ам шу царар
эмиш. Мавлуд уцирмиш, келинларнинг ю зи н и очармиш,
улим туш агида ётган касаллар огзига замзам том изар-
150
миш, улган х оти н л ар н и ювиб, кафанга урармиш .
1^ишлоц о ц с о ц о л и царцолда Мадраса курган одам га
ухшар эди. Ф урсатдан ф ой да л ан и б, насиз^ат цилмоцчи
булганлигини фаз^младим. Янги усу л таълимига царши
булмаса з^ам, лскин янги мактабларнинг д и н дар сл а р и н и
эсдан чицариб цуяётганликларидан ш икоят цила б о ш -
лади.
Унинг сузи га цараганда, шу вацтга цадар З а й н и л а р
мактабига бир цанча муаллима кслиб к сти бди , л с к и н
аф суск и , з;еч бири цуръони каримни, илму з^олни старл и к
даражада билмас экан.
О ц с о ц о л аф анди Хатича хон и м дан м ам н ун эканлиги-
ни сузлади. М ен бу ди н и й дарсларни яна шу солиз^а,
оцила, о б и д а хоти н га цавола цилиб, у з и м бош ц а д а р с ­
ларни уцитсам, циш лоцни >;аддан з и ё д х у р с а н д цилган
булармишман.
Мен бу насиз^атларни эш итиб утирганим да, ичкари-
дап ёгоч кавушнинг тарацлаб кслаётгапи эш итилди. О ц -
со ц ол аф анди иккаламиз урн и м и здан ту р дик . Эш ик о р -
цасида тем ир тамба шицирлади, кейин дагал бир овоз:
— Ким у? — д е б бацирди.
— Биз, Хатича хоним . Б... дан бир х у ж о н и м к ел ибди .
Хатича х он и м баланд буйли, юзи япалоц, етмиш ёшли
кампир экан. Х инага буялган сочлари у с т и д а н яшил ру-
мол ура б о ли бди. Х и ёл букри эгни да х у д о ж у й хо т и н л а р
киядиган цорамтир ч оп о н бор. Йунилган тош дек цаттиц,
б угдой р ан г ю зи д а одам иш онмайдиган дараж ада ёш
кузлари пориллаб, о п п о ц тишлари йилтиллаб турарди. У
чодра тагидан ю зи м н и куришга тириш иб:
— Хуш кслибсан, хуж он и м , кира цол! — деди.
Кучага ч и ц и ш .т а ц и ц цилингандек, б и р цули би лан
эшикка тираниб, иккиичи цули билан ю кларим ни ол ди .
Ксйин эш икни яна тамбалаб, мсни ичкарига бош лаб ки-
риб кстди.
У олдинда, мен орц ада богчадан 5'тдик, м а о р и ф м уди-
рининг зур ф идо к о р л и к л а р билан яигидан б арп о цилган
мактаб б и н о с и х,ам нариги ёцда курган уй л ари м н и нг
худди у зг и н а си эди. Фацат пастки цаватдаги устун л а р
атроф ига цоцилган ва з^али цорай иб улгурмаган тахта-
лар бу ерн и с и н ф цилгап эди.
Эшикдан кираётганимда Хатича хо н и м мепм цулим-
дан уш лаб тухтатди.
— Тухта, ц и з и м ,— деди.
Мен цуццисдан чучнб кетдим. У лабларпни пичирла-
ти б д уо уц игапдан сунг:
151
— Юр, цизим, би см й л ло д е б унг о ёгин г билан к и р ,—
деди.
Пастки цават зи н д о н сингари ц о п-ц орон ги эди. Кам-
пир мени цулимдан ушлаб, бир торгина са^ндан олиб
утди. Эскиргаиидан погоналари лициллаб турган цорон-
ги бир зинапоядан ол и б чицди. Юцори цават бир вайрона
даз^лиздан ва дераза эшиклари маркам ёпилган катта-
кон хонадан и борат эди. М а о р и ф мудири мацтаган му-
аллималар ётоги шу экан.
Хатича хоним юкни ерга цуйди-да, уй ни н г бир бурча-
гида ж авоплик вазифасини утовчи эски учоц нчидан бит-
та чироц о л и б ёцди.
— Бу йил уйда з^еч кии турмагаии учун чамг б о с и б
ёти бди . Х удо хоз^ласа, эрталаб туриб тозалайман.
Бу бечор а хотип мактабнипг эски муаллимаси эмиш.
М а о р и ф булими мактабни бу аз^волга келтиргач, уни
кучага чицариб ташлашга купгли булмай, икки юз цуруш
ой лик билаи шу ерда ол и б цолибди. Ярим муаллима,
ярим хо ди м адек бир ran. Хатича хоним мен нимани хоз^-
ласам, шупи цилишга тайёр эканлигини айтди.
Воёциш хоти н н и н г мендан цурцаётганлигини сездим.
>^ар нима булганда з^ам мен унинг бош лиги з^исоблана-
ман. М ен бировга ёмонликни раво курадиган циз эмас-
лигимни бир неча огиз суз билан туш унтирганимдан
сун г хонани куздап кечира бошладим.
Эск ир гаи и дан илма-тешик бул и б кетган м огор девор
цогозл*ари, ёмгирдан, захдан чириб, тахталари цоп-цо-
райиб кетган шип, бир бурчакда йицилиб, вайрон бу л и б
ётган уч оц ёнида цийшиц би р каравот. Дсмак, бун дан
сунг з^аётим мана шу хон ада утади!
З^авосиз би р ертулага туш и б цолгандек, н аф асим бу-
гилар, цулларим, оёцларим музлар эди.
— Айлаиай Хатича хоним , царашиб ю бо р и н г , шу де-
разалардан бирини очайлик. Узим ёлгиз оча олмасам
к е р а к ,— дедим.
Кампир мснинг ишга цул уриш импи хоз^ламаётгандек
куринар эди. У тириш иб-тирмаш иб деразалардан б и р и ­
ни очди. Д ер а зада п царадиму, эсмм чицнб кетаёзди.
Д е р а за орцаси гури стон эди. Учларидап з^али оцш ом
ёруги ари м а 1'ап сарви дарахтлар, ,\ар ер-з^ар ер да м о зо р
тошлари, булардан пастрокда, цамишлар ор а с и д а сувла-
ри йилтираб турган ботцоцлар.
Кампир чуцур тин олгаидан сунг:
— О дам бу нарсаларга кузи тириклигида куникиши
керак, цизим, з^аммамизнинг борадиган еримиз шу, — деди.
152
Бу огиздан чициб кетган шунчаки б и р сузм и ди ёки
узи м ,%ам билмасдан б у манзара царш исида цурциб, са-
росимага тушганмидим? Билмайман. З^ар^олда у зи м н и
цулга олишга ^аракат цилдим. Д адил булиш керак эд и ,
шунипг учун хушчацчацлик билан:-
— Демак, бу ер да гуристон б о р экан-да? М еп бил-
мабман з^ам,— дедим.
— }^а, цизим, Зайнилар ц абри стон и шу ерда. Э с к и
замонлардан цолган. )^озир уликларни бо ш ц а ерга цу-
йишади, бу ер тар ихи й ж ой бу л и б цолган. М ен дарров
б о р и б З ай ни о тан и н г цабрига чироц ё ц и б келай, .%озир
цайтаман.
— Зайни ота дегани н гиз ким, Хатича хоним?
— Х у д о ра^мат цилсин, табаррук киши. )^у, анови
сарви дарахтининг тагида ётади.
Хатича хоним пичирлаб д у о уциб, гапдан сунг зинага
цараб юрди. М ен б у н да й нарсалардан шу вацтгача цурц-
мас эдим. Мана >$озир эса сарви цидлари билан т ул и ц
би р цоронги хон а да ёлгиз цолиш м енда валима уйготди .
Кампирнинг орц асидаи югурдим.
— М ен ,\ам бирга борайми? — д е б сурадим.
— Юра цол, цизим, борсан г яна яхши булади. Кела
с о л и б З ай ни отани зи ёрат цилиб цуйсанг яхши булади.
М а к та бн и н гор ц а эш игидан утиб ц абр и ст о н га чицдик.
Тошлар ораси билан ю р и б кетдик.
Баъзан рамазон ва э^айит араф а^ари да холаларим
мени Айгобдаги хи л хонам и зга о л и б бо ри ш ар эди.
Лекин мен улим нацадар цайгули, да^шатли би р нар-
са эканлигини биринчи маротаба мана шу цорон ги З а й ­
нилар м озори дагин а )^ис этдим.
1^абрлар устидаги тошлар мен курган м о зо р лавца-
ларидап бутуплай бош ца шаклда эди. Булар солдатлар
сингари саф т о р ти б турибди: баланд, тугри, тепалари
тскис, ялпоц, рапглари цоп-цора. Ёзувларини уц иш н и н г
илож и йуц эди. Фак,ат устларида катта ц ар ф билан «Ё
р аббн й » д с б ёзилган сузларпигина ажрата олардим.
Ёш болалигпмда бир эртак эшнтганман. Билмайман,
цайсп бир ёш с ул топ н и ол и б цочиш учун у з о ц тог орца-
сндап бир лашкар йулга чицибди. Аскарлар к у н дузл ари
горларга кирнб яширинар, кечалари йул юрар эканлар.
К,оронгида биров куриб цолмасин, д е б эгннларига цора
кафап кийиб олишаркан.
Шу тахлит ойларча йул ю рпшгандан к сй и н ша.^арни
босм оцч и бу л и б туришгап кечада ёш султон га х у д о п и н г
ра^ми к елибди-ю , цоронгиликда яш ириниб, п у с и б кела-
153
ётгап бу цора кафанли туи цушипнни тошга ай лаптириб
ю борибди.
М озо р да г и апа шу цатор ётган цора тошларни к)'риб,
уш а эртакни эсладим. Миямга: «А ж а бо , б у уша цурцинч-
ли улим аскарлари тошга айланган эртакдаги мамлакат
iuy булм аси н !» деган ф икр келди.
— Зай ни лар аслда кимлар экан, Хатича хоним? -
д с б сурадим.
— М ен >$ам билмайман, цизим, бу циш лоц азалдан
уш аларники эмиш. >^озир минораларидан бош ца >;еч
нарса цолмаган. Х у д о ра^мат цилсин уларни. З ай н и ота
ул арн и нг улуги экан. >^сч ким тузата олмаган касаллар-
ни шу ерга келтиришадн. М ен бу ерга битта шол хотмн-
ни кутариб келганларипи биламап. К,айтишда у з оёгн
билан гориб кетди.
Зай ни отанинг саганаси ц абристонппнт этагпда, кат-
такон бир сарви дарахтин и нг тагида экан. Хатича хоним
>;ар куни кечаси саганага кириб, учта чироц ёц иб чицар
экан: би ри ни дарахтнинг тагига, иккипчисипм эш икнииг
ичкари томонига, учинчисини эса цабрпинг бош т о м он и -
га ц у яР экан.
Сагана туп роц тулдирилган чуцурга ухш айди. Зай-
ни ота мана шу чуцурда стти йилгача цуёш ю зи н и кур-
май ётибди. Улгандан кейин табаррук ж асадига х,еч
ким цул текизм абди. Устига сандиц ту и г а р и б цуйи-
шибдн.
Хатича хоним чпроцлардан иккитасини еццандан
сунг саганага тушиладиган бир печа потопали зи н апи
курсатиб:
— Юр, цизнм, ичкари кирайлик,— де д и.
М ен бу погоиалардан пастга тушишга ж уръат цилол-
май турдим. Хатича хон и м орцасига угирилиб:
— Юр, цизим, шу ерга келгандан кейин кирмай кет-
санг гуно^ булдди. К унглипгда нима тилагннт б^'лса,
З а й н и отадан тилагин, — деди.
Юрагнм дарахт яп рогидай титраб зп н а д а н ’ тушдим.
1\а б р г а цуйилаётган ^ликларда сезги цобилиятн булса
эди, мен шу дацицада .\ис этган парсаларимпп, албатта,
сезган булардилар. Д им огим га зах, сонуц т у и р о ц >;.|ди
урилди. Займи отанинг т о б у т п яшил рангга буялган ру.%
туиукаси билли цоплапгап эд::. Кейинчалик Хатича хо-
нимдап эпштшиимга к,араганда, бутун ум рин и капоат г,а
мух,тожликда утказган З ай н и ота улгандан кейин то бу г-
нинг чиройли ^ашаматлн нарсалар билан ё п п л п п т ни
хо.хламабди, Гох;о у с ц -б у ёцдан келтирнб спиладигаи
1 Г>4
парсалар бир да ф т а турмасдап парча-парча б у л и б
йиртплпб кстар эм п т .
Камтшр пичир-пичир д у о уц и б ю р и б , авлиёнинг б о -
ншдагн чироцца с г цуйди, кейин менга угир или б:
— 1\ишлоцда б и р ов уладиган булса, А з р о и л алай-
ди ссалом олди н З а й п и отанинг д у зу р и г а келади, ана
шунда бу чироц у з-у з и д а н учиб цолади. Э н ди , цизим,
Займи отадан тилагингни тила, — деди.
Тиззаларим букилар, ортиц тик туриш га мадорим ет-
м а £т, цуриб борарди. Утдск ёмиб турган п еш о на м н и З а й -
1ш б о б о пн иг совуц тошига цуйдим. Л абларим билап эмас,
купроц яралн цалбим билан сузлаётган дек секин-сским:
— З ай пи о т а ж о н п м ,— д с д и м ,— мен кичик, ж о.\и л
Чоликушпдан бош ц а бир нарса эмасман. С ендай цандай
я лп п и б-ёл в ориб тнлак тилашпи билмаймап. Ыуцсонла-
рпмга царама, сснга ёцадигап и арсаларнпнг >^еч би ри нп
менга ургатишмаган. Эшитдим, сен етти йил цуёш нури-
пи курмай, шу ер да ёлгиз утирпбсап. Балки сен .^ам ип-
соп ларни п г золим лигидап, ва ф о си зл и ги да н цочгапдир-
сан? О таж оппм , сеп д а н бир парса тилайман. Шу етти
йпл ичида цуёшларпинг, шамолларнипг д а ср ати н и чекиб
саргайган дамларинг булгандир, албатта. Сени у ша
дацицаларпинг аччиг аламларига чидатган малак сабри -
дан менга дам би р оз бср. Меи дам а зоб л ар и м п и , алам-
ларимни йигнсиз, о д с и з кечирай...

^ ^

Х онамда узим ёлгизман. Хатича хо н и м м еии барвацт


ташлаб, мактабпипг паст цаватидаги ер тул а га ухшаш
дуж расига кириб кетди. У ерда ярим кечагача тоа т у и б о -
дат цилиб, т а с б е д уги р и б утиради.
Икки соатдан б е р и чироц ёругида шу сатрларни ёз-
моцдамаи. Ташцаридан узоцдаги суп ш ариаси келар,
ора-сира ш ифтда алланималар тицирлар эди. Ю рагимда
бир вадм билан буларга цулоц соламан. Бир мадал бу вай-
рона би п о ичидан яма бошца овозлар эш итила бош лади.
З и н а п о я тахталари секин-сским гиж ирлар, д а д л и зд а
одамлар пичирлашаётгандай сирли о в о зл а р э ш и т и ­
ла рд и.
Чолицуши, булди, ёт энди. Ярим кечада «ш и рин суй -
лашгап бу опозлардан цурцм^- Булар ц а н ч а л т с золим
булишмасим, с ари ц гулларминг стим хол а цизига цилган
ж а бр у ж а ф ол а р и дан ортиц ёмонлик цилиш м айди сенга.
155
^ ^ ^

Зайнилар, 20 ноябрь

Бугун эрталаб д и с о б л а б курдим. Зайниларга кслга-


нимга н ари -бери си билан би р ой були бди. Бу бир ой
м енга д о з и р ун йилдан дам о ртиц куринди. Ш у кунга
цадар дафтаримга б и р о н нарса ёзгим келмади. TyFpn-
р о f и, ёзиш дан дурдди м .
Д астлабки кунларда юрагим дасрат ва алам билан
тули ц эди, ким билади, дандай бемаъни нарсаларни ё з и б
ю б о р и ш и м мумкин эди. Мана энди б у срга куника бош-
ладим. А лекси оп ани н г огзидан тушмайдиган бир гапи
б о р эди: « 1^изларим, у м и д с и з касалликларнинг, табиий
ф алокатларнинг би ргин а д о р и си бор: чидаш ва буйсу-
ниш... Гам-аламларда яширин шафдат б о р . Ш икоят
дилмаганларни, узлари и и о ч и д чедра билан даршила-
ганларни камроц азобл ай ди », деярди.
Чолицуши бу сузларни дар доим кулимсираб эшитар-
ди. Мана энди уларни тугри д е б билади, кулишга ж асо-
рат дам цилолмайди.
З ай ни ларда утган мана шу бир ой ичида шундай
дамлар булдики, буту н умидсизликка чулгандим. «Бе-
ду д а уринма! Энди у ёгига чидай олм айсан!» деяр эдим
узимга.
А п а шундай дамларда А лекси опани н г пайгам барона
сузл ари менга ёрдам берарди . Юрагим д о н йиглаб турса
дам кулар, ашула айтар, душтак чала бош лар эдим.
Ш ундайки, цалбим, пидоят, б у кайфиятнинг ёлгонлигига
ииюнар, сувга тушгап гуллар каби титрай-титрай тирила
бош лар эди.
Кейин атроф и м даги нарсалардан тасалли цидиришга
тутиндим . К,улимга кирган янги япроцни бетларимга,
лабларим!-а суртар, богда н то п и б олган н и м ж он мушук
бо л а си н и куксимга б о са р , нафасларим билан иситар
эдим. Ж у д а булмай кетгандан кейин уз-узим га: «Кунг-
лингни чуктирма, Ф арида! Узингни цулга ол. Биласанки,
да ё т д а кулиб турувчи ю зингдан, юрагингдан, ж асора-
тингдан бошца деч нарсанг долмаган!» деярдим . Бу хуш-
чадчацлик ясама, уткинчи бир нарса эканлиги маълум.
Майли! Ш ундай дам б улси н. Еиид ертулага кирган бир
парча нур, йициц дев о р т о т л а р и ораси да унган заи ф бир
гул, дар мима булганда дам, даёт аломати, и н с о н тасал-
ли сиди р.
156
Бугун жума, мактаб ёпиц. Бир неча кундан б е р и тин-
май ёгаётган е к г и р тухтади. Т аш царида куз у з и н и н г
сунгги айрилиц б а й р ам и н и утказяпти. У зо ц да ги цатор-
цатор тоглар, цамиш зорлардаги сувлар цуёшга к ул иб
боц иш аётган дек куринарди. Сарви дар ах т л ар и , м о з о р
тош лари ^ам ва^имали манзараларини й у ц о т г а н д е к эди.
Узи м ни н г цалбимга царайман. Мен э н д и ^амма нарсага
куни к и б цолган, 5^атто б у жо^ил, д и л х у н цишлоцца би р
о з ургана, уни сева бош лаган эдим.

^ ^ ^

Келган куни м ни н г эртасига эрталаб д а р е бош ладим.


Мана шу биринчи кун >;аётимнинг эн г у н у т и л м а с куни
б у л и б цолади.
М ао р и ф м уд и р и н и н г зур ф и д о к о р л и к л а р эвазига ян-
гилаган дар схо н аси га эрталаб тузу к р о ц разм с о л и б ца-
радим. Бу ер илгари м о л хо н а булганга у х ш а й д и . Фацат
бу н га п ол цили ш и бди , деразаларини к ен га й ти ри б, куз-
ларига ой на с о л и ш и б ди .
М ури исидай ц о п -ц о р а куринган д е в о р ц ого зл а р и да
усти остига ц ил и б цоцилган битта харита, битта ск ел е т
чизмаси, битта д е ^ ц о н ф ер м аси ва и лон расм и сол и нган
суратлар оси л и б турарди. М аориф м у д и р и айтган янги
д а р е цуроллари ^ ар ^ ол да шулар б у л с а керак.
С и нф н ин г б о г тар аф и даги д е в о р и д а м о л х о н а вацти-
дан цолган ох у р т у р и б д и ; бу н и о л и б таш лаш ни л ози м
курмай, устига тахта цоциш иб, сандицца у х ш а т и б цуйи-
шибди.
Болалар овцатларини, китобларини ва м актабда ёциш
уч ун дала-даштлардан те р и б келган чуп-хаш акларини
шу ерда сацлашар экан.
Хатича ха л ф а бу с ан диц н и нг бош ц а б и р в а зи ф а си
бо р л и г и н и .%ам айтди. Таёц таъсир цилм ай диган шух
болаларни уш анинг ичига цамаб одам цилармиш. К^иш-
л о ц оц с о ц о л и н и н г угли Ва^би мактабдаги б у т у н ум рин и
шу сандиц ичида утказаркан. Ва^би ё м о н иш ц ил и б цуй-
са, узи тугри б о р и б сандицца тушар эм и ш у , т о б у т д а г и
уликдай чалцанчасига ёти б, цопцоцни з^ам у зи ё п и б цуяр-
м и ш.
Мен ажабланиб:
— О ц с о ц о л аф а н д и н и н г жа.^ли ч и ц м а й д и м и ? — д е б
сурадим.
Хатича хон им бо ш и н и тебратди.
— О ц с о ц о л ф ацат х ур сан д булади. «Баракалла, Ха-
157
тича хоним! Х уп яхиш цилибсан, ацли киради. Бизники-
да цам сандиц бор, бетам из шухлик цилди дегунча, х у д о
б у ю р с а , мен з^ам э н д и сандицца соламан», — дейди.
— Тарбиянинг а ж о й и б усули! Бундан чиади, мак-
та б д а угил болалар з^ам б о р экан-да?
— Э, бор, икки-учта. Лекин катталарини Рариблар
цишлогидаги угил болалар мактабига ю бо р а м и з.
— Рариблар цишлоги цаерда?
— Х,ов анови ток орасида. Курдингми, о ц а р и б туриб-
ди-ю?
— Болаларга цийин эмасми? 1^орда, цишда у срга
цандай бориб-келиш ади?
— Урганиб цолишган. Лойгарчилик булмаса, бир со-
атга цолмай ет и б бориш ади. Лекин ёмгирда, лойгарчи-
ликда, б ур он турганда пича цийналишади.
— Ундай булса, нега уларни з^ам шу е р д а уцитавер-
маймиз?
— )^еч назвал хотинлар эркаклар билан цуш ил и б уци-
ганми?
— Вой, улар цанацасига эркак булсин?
— Эркак булмай нима, цизим! Ун икки-ун уч ёшга
к ир иб цолган кап-каттакон йигитлар, ахир!
Хатича хон им ямланиб цолди, тилининг учида бир
нарса бор эди-ю , лекин айтишга ботинмади. Кейин та-
ваккал цилиб айтиб ю б ор ди :
— Бундан б у ё н з^еч илож и йуц...
— Нимага?
— Сен ж уда з^ам ёш муаллимасан-да, шунинг учун,
цизим.
И ста м бу л да « н ом у сл и хоти н х у р о зд а н з^ам цочади»
деган таъбир бор. Назаримда, Хатича хо н и м з;ам уша
хи л идан булса керак, шунинг учун жавоб цайтариш ни эп
курмай, бошца ишларга у р и н и б кетди.
З у р ф идокорликлар эвазига цулга киритилган мактаб
ц ур оли ни н г бир цисм ини м а ж а ш чициб кстган беш дона
эски парта ташкил цилса керак. Лекин ш ун иси цизиц
эдики, буларни ф ойда ла н м асда н с и н ф н и н г бир бурчаги-
га девалаб ташлашибди.
— Нега бун дай цилдингиз, Хатича хоним? — д с б с у -
радим.
— М ен цилганим йуц, эски муаллима цилган, ци-
з и м ,— деди. — Болалар б ун д а й нарсаларда ути р и б урга-
пишмаган. М и норадай баланд ж оига чициб утирган
одам пи п г миясига илм кирармишми? Э ск и муаллима
мактаблар и нсп ек торп , ё катталардан б и р о н т а с п суриш-
158
ти р и б цолмасин, д е б парталарни мактабдан б у т у н л а й чи-
цариб ташлашга цайицди. Болалар мактабга янги ке-
лишганда, бари бир, партага утцазамиз. Д а р е бош лан ган -
дан кепин пастдаги буй рага туш ирамиз. Б адавлат бола-
ларнипг эса курпачалари бор.
Камнирдан менга царашпб ю б ор и ш н и и л ти м о с цил-
дим. Буйраларпи о л и б ташлаб, полни ювдим, кейи н п а р ­
таларни тизиб, бу эскн м ол хон ан и би р м у н ч а с и н ф кепа-
таспга киргиздим.
Хатича хонимиимг п о р о зи эканлиги ю з-к у зи д а н курн-
ннб турарди. Ш упдай бул са >уам, царшилик цплишга
юрагп дои бермас, пчмаики бу ю рсам цайтармас эдч. М ен
шпларнп тезроц бн тириш пайида эдим. Л скин цулларим-
нн ювпб улгурмасдап, талабаларим б и р п п -к с т п п ксла
бошлашди.
Бечораларпппг кийим-бош ларп шу цадар ю пун, ха-
р о б эдпки! Хатто б п р о н т а е п п и и г о ёгп да майпоц хам йуц!
Бсмиларини эскн, ж у л д у р буз латталар бплап маркам
ураб олишибди. Я лан гп оп ча кийиб олган ёгоч кавуш-
ларипи тацирлатпб с и н ф эшигигача келишадп-да, ка-
вушларини уша ерга счиб, ёпма-ён т и з и б цуйишади.
Ь^пзалоцлар мени куриб ^айицишдн-ю , эш икдан уя-
либ цараб цолишди. М ен уларпи яцинроц келинглар, д е б
чацирганимда, цуллари билан ю зларини ту с и б , эшик
орц асига яш ириниб олиш ди. А хи йр и, баъ зи л ари н п би-
лакларидан ушлаб, зурга с и н ф га о л и б кирдим.
Ь^изчалар ёнимга келиш иб, кузчаларини юмган >^ол-
да цулларимни шундай упа бош лаш дики, кулиб ю б о -
ришдан уэимни зу р г а тути б цолдим. 1^ иш л оц да о д а т
б у л и б цолган бу угшш кулгили бир о^ангда чулпиллар,
цулим усти да о з-о з д а н сулак цоларди. М ен э^ам, цизалоц-
ларни узимга и с и т и б олиш учун, э^ар би ри га икки-уч
оги з ширин суз айтардим. Аммо улар мумкин цадар ш и­
рин тил билам сураган саволларимни одам ни таж анг ци-
л иб ю борадиган би р ужарлик, сукунат билан ж а в о б с и з
цолдиришарди. Анча н оз цилишгандан, тор ти н и ш га н д ан
сунггима отларими айтишга рози булишарди:
— За^ро...
— Ойша...
— Зацро...
— Ойша...
— За^ро...
— Ойша...
Вой худо! Бу циш лоцда Зах,ро билан О й ш алар мун-
ча куп экан! Бу е р д а э^еч куладиган нарса булм аса э^ам,
159
миямга цизиц уйлар келди. Масалан, и нсп ек тор келиб,
уцувчиларим билан танишмоцчи булса, « с и н ф д а туцциз-
та Ойша билан ун иккита За зф о бо р » дей м ан у, цутула-
ман. Сунгра дарсни о с о н о ли б бориш учун цамма Ойша-
ларни си н ф н и н г би р тарафига, Зазф о ла рн и иккинчи та-
раф ига утцазиш мумкин. Ёки бундай цилса з^ам булади,
масалан, туп уйнатганимда (т а н а ф ф у с маз^алларида циз-
чаларни богда, албатта, уйнатиб, ба^рларини очаман),
Ойшалар бу ёц ца-Зазф олар у ёцца утсин, д е б с и н ф н и бир
зум да иккига бу л и б ю бориш мумкин булади.
Бу нарса менга анчагина эрмак булди. Мактабга
янги циз келса:
— 1^изим, сен Зац ром и сан , ё Ойша? — д е б сурар, ку-
пинча саволимда з^ацли були б чицардим.
Луппи юзли кичкина циз з^аммасидан >;ам ц ацаж онроц
чициб цолди. Р^ора кузларини юзимга тикиб туриб:
— М енинг отим ни цаердан б и л а с и з ? — деди.
Талабаларимни парталарга утцаздим-да, з^ар ким у з
ж ой и н и эсидан чицармасин, д е б тайинладим. Бечора-
ларнинг аз^волларини куриш керак эди! Парталарда
утириш нинг эпини цилишолмас, дарахт ш охида ёки том
бу готи да утиргандай галати важоцатда эдилар. Ёнлари-
дан кетдим дегунча, ер остидан менга бир цараб цуйиб,
кулгили бир ал ф озда саланглаб турган кир оёцларини
секи н тагларига йигиш тириб олишар, шу цилицлари
билан косасига яширинган тошбацаларни эсимга туши-
ришар эди. На чора, секин-аста куникиб кетишади.
Бир нарса мени ж уда з^айрон цилиб цу^ди. Ёнимга
уял и б-тор ти н и б зурга келган, кузларини гамиб тур и б
цулимни упган ва цишлоц келинчакларидай огизларидан
би р суз з;ам чицармаган б у цизчалар к итобларини очар-
очмас баланд товуш билан шу цадар бац ир иб-ч аци ри б
у ц и б кетишдики!..
Синфда болалар купайган сари шовцин >>ам ор тиб,
каллам гир айлана бошлади.
Хатича хонимдан:
— >^амиша шунаца бацириш иб уЦишаДими? Бунга
цандай чидаб булади? — д е б сурадим.
Хатича х о н и м бир о з з^айрон бул и б менга царади.
— Албатта, цизим! Мактаб бу! Теша урмаса ёгоч
йунилармишми? К^анча цаттиц бациришса, даре шунча
яхши мияга к и р а д и ,— д е б ж авоб берди.
Синф болаларга тулган эди. М актабнинг би рдан -бир
чиройли ва янги аш ёси булган уцитувчи столига зарб
билан бир мушт туш ирдим. Ш овцинни тухтати б, о в оз
160
чицармай уцишларини бу ю р м о ц ч и эдим. Лекин б у н г а
цеч ким эъ тибйр килмади, би р о н т а с и бош и ни к утар и б
цараб цам цуймади. Аксипча, тош отилган ари у я с и д а й
яна беш баттар говур бошланди.
« А й зу б и л л о ц и , абжад, цавваз, хутти, жим, у с т у п ,
ж еж и м асра жи».
Болаларни тугри йулга с о л и б ю боргун ч а анчагина
цийналиш имни билсам цам, царцолда бунга м у в а ф ф а ц
булиш им га шубкам йуц эди.
— Хатича хоним, бугун узи н г и з билганингизча у ц и -
таверинг, — дедим унга. — М ен с и н ф д а тартиб урнатм а-
гунимча дарсн и бошлай олмайман.
Кампир менга ш убцаланиб царади-ю:
— 1^изим, би з курган-билганимизни уцитам и з. Сиз
билган нарсаларни биз билмаймиз, нима цилайлик, мак-
таб курмаган булсак, — деди.
Б оёц иш н и нг нима дем оцчи булганлигини кейинча ту-
шундим. Хатича хоним мени с и н а б куряпти, д е б у й л а б д и .
Шурлик кампир икки юз цуруш лик ойлигидан аж р а б
цолмасам деб, шунацаям цурцадики!..
>^аво оч иц булганига царамай, цизларнинг бир нсчаси
бо ш лари ни эски ю зпардалар билан ураб мактабга ке-
лишди. Хатича хоним дан б у н и н г сабаби ни сураган эди м ,
у бу саволимга цар мацалгидай аж абланиб ж авоб б е р д и :
— Вой худо, булар келин буладиган кап-катта циз-
лар-ку, айланай! Кучада б ош л ари ни очиб ю риш са ай б
б^^лади, ахир!
Е рабби й ! К узда рангини йуцотган гуллар с и н гар и
сулгин б у ун-ун икки яшар болалар цандай цилиб б у й и
етгану, цандай цилиб келинчак экан! М ен чиндан цам
галати б и р юртга келиб цолибман!
Бу ацвол би р жицатдан м ен и н г кунглимни кутармай
цолмади. Буларни келин бул ади ган циз, д е б ю р ади ган
одамлар менга уйда ути ри б цолган цари циз д е б царай-
ди, энди цеч ким мени кичкина циз, д е б масхара цил-
майди.
М актабга цаммадан кейин у г и л болалар келди. Бу
шурликлар катталар цатори уй ишларини цилишар, цу-
дуцдан сув тортишар, сигир согиш ар, тоцца чициб у т и н
те р и б келишар экан.
Хатича хоним уларга бир о з ташцарида кутиб туринг-
лар, д е б б у ю р д и , кейин за и ф б и р цадик билан менга ю з-
ланди.
— Рум олингни ураб олиш эсин гдан ч ицибдим и, ци-
з и м ? — деди .
11-1049 161
— Р ум олпинг нима ксраги бор?
— Э, ^изим, керак булганда ь^андай! М айли-ку, мен
аралашмайман, лекпн бошга рум ол урамай даре бериш
гуно^ булмасмикип?
«Билмаймап» дейиш га уялдим. Х иёл ^изариб:
— Румолим уйда ^ о л и б д и ,— д с б ёлкон ишлатдим.
Хатича хоним:
— Булмаса, ^изим, мен сенга топ -то за батист румол
бора ц о л а й ,— деди -ю , ю гури б ^ужрасига кириб кетди.
Очгапда ц улф п жаранглаган сапдикидан битта яшил р у ­
мол чицармб бердп.
На чора, бошга тушганни куз куради! Сочларимни
дурра бплан урадпм. Истам бул кучаларида ф о л б о ^ и б
ю раднгап лули цпзларникига ухш атиб икки учини ия-
гим тагидан боглаб олдим.
Таимой дарп а рдаси ёпилган деразалардан б и р и н и н г
ойпаси хира кузгуга ухш арди. М ен секин уша ерга ке-
либ, узи м пи ойнага сола бошладим. Мактабга тайинлан-
ганимдан кейин узи м ни н г муаллималик ь^иёфам ^андай
булиш ини уй л а б ^уйган эдим. Фикримча, муаллима уз
вазиф асин и ба ж а р и б турган пайтда боннца хотинлар син-
гари кийинмаслиги керак. И ж о д и м ж уда с о д д а эди: тиз-
загача туш и б турган ^ора сатин куйлак, бел да ингичка
ай и 111 камар, п асгро^да иккита кичкина чунтак — бири
р ум о л ч а у ч у н , иккинчиси хоти ра даф тарчаси учун. Лекин
бу ^ора мапзарани бир оз очиш учун о^ матодан сер ба р
ён;а ^илипади. Мен у зу н сочларни ё^тирмайман, лекин
у^итуичп х о ти п сочини калта кестириши ярамайди. Бир
ойдап бер и сочим ни узайтириш га ^ар ^анча тиришеам
)^ам, ,\алнгача елкамга тушгани йу^.
Мен би ри нч и дарега тай ёрл ан и б, худди шу тахлитда
кпйиндим. Ужар сочларимни пеш онамга туш масин, д е б
хуп тарадим. Ялтиро^, ^ора куйлагим, тар овдан ^уту-
лар-^утулмас яна диккая бош лаган калта сочларим ус-
тидаги б у яшил дурра шу к;адар галати б у л и б куринди-
ки, ^а.^а.^а у р и б кулиб ю бо р и ш дан узи м ни зурга ушлаб
^олдим.
С очларимни Хатича хоним берган яшил д у р р а билан
урашга м а ж б у р к;илган у^увчи бол алари м н и сизларга
таниш тириб утай. Э нг авпал с и н ф да г и бу тун у м р и н и сич-
1^он сингари с а н д и а д а утказадиган кичкина Ва^би. Бу
бола чиндан >;ам шум сич^онга ухш айди: м унчо^ си н га ­
ри ^ора, я лтир о^ кузлари мугамбир, кичкина ю зи, у зу н -
чо^ ияги б ор, у мактабнинг энг шайтон боласи...
Бури б о л а с и д е к юмалоц, о^ куз, ялтиро^ тишли, ^ип-
162
^изил лабли, к оп-^ора араб бол а — Ж а ъ ф а р ora. Ун и
биров Ж аъ ф ар д е б ча^ирса, мактабда >^еч к аиДай ж а в о б
бермай, кучага чиккач> тош отар экан.
Ун яшар Аш ур; б у скелет сингари озги н, кир, и ф л о с
ю зи н и чечак бузган чутир бола.
Ни^оят, с и н ф н и н г энг кузга куринган бол аси — }^а-
ф и з Нури. Бу б о л а ун ёшга э н д и кирган б у л с а ^ам, ю зи
етмишга кирган чолники сингари б у р и ш и б -т и р и ш и б кст-
ган. И яги н ин г тагида битган яраси бо р. Ялангоч б у й н и
барглари с и д и р и б олинган новдага у х ш а^ди. Ш и-
шиб кетган касал ко в о 1$лаРиДа би тта >;ам киирик йуц,
тухумга ухшаган бош и да о^ салла. Гапнинг ^ис^аси, б у
пулга том ош а ^илдириладиган а ж о й и б м ахлу^нинг
уз и.
Ш у куни эрталаб Хатича хо н и м ка<5 ри стон дан япгн
кесиб чи^илган у зун чиви^ларни ёнига к у й и б ол и б, б о -
лаларни битта-битта ча^ира бош лади. Чацирилган б о л а
Хатича х о н и м н и н г саволларига ж а воб б е р и б турганда,
бу т у н с и н ф аввалгидек ш ов^ ин -сурон билан дарси ни пи-
ши^тирарди. Эсимда: А л ек си оп а с и н ф д а шов^ин сол -
гудек булсак, шам сингари сап-сариц барм о^ л ари н и
би р -би р и г а кириштириб, Б и би Марям тахлитида моиий
кузларини ю ^ори га кутарарди-да: « М ен га ж а^анпам
азо б и н и тортди ряп си з», деяр эди.
С инф даги э^амма шов^ин, ^амма тар т и б с и зл и к н и н г
сабабчиси, албатта, Чоли^уши буларди. М ана эн д и ана
шу ш ов^ ин -сурон азобларини у зи н г бо ш и нгдан кечиряп-
сан, Чоли^уши! Одамни ж ин н и ^иладиган б у ш ов^инни
боси ш учун, укувчиларимни овоз чи^армай утириш га,
с и н ф д а бери лган дарсни ^амма баравар эш итиш га урга-
тиш уч ун икки к аФта ж о н куйдирдим.
Хайрият, ме^натим з о е кетмади. Дастлабки к унларда
^анчалик гайрат ^илсам >$ам, лекин уларни эплай олма-
дим. Хатича х он им н ин г с и н ф д а илон сингари чинцирган
ингичка новдаларидан кейин овозим уларга ж у д а ж о н -
сиз эш итилар эди... Баъзан и л ож и н и тополмай: «Х ати ч а
хоним, б у ё о д а келинг!» д е б таин^арига ба^ирар эдим.
Унинг сун урги га ути р и б олиб, о с м о н д а у ч иб ю радиган
ялмогиз сингари си нф га оти ли б кириши дардим га даво
буларди.
Ни^оят, си нф даги ш овкин-суронларни сски н -аста
босиш га м уваф ф а^ булдим. Э н д и с и н ф д а папина уч са
эшитилади. Болалар секин-сскин сузга кпра дига н бул ди -
лар. С и н ф да ^анча бак ир иб-ч а^и ри б у^пшса, д а р е л а р и

163
шунча миясига яхши киради, д еб ишонган Хатича хо-
ним з^ам хурсанд.
Хатича хоним суюнганидан:
— Х у д о умрингга барака берсин, айланай цизим!
Э н д и бош им тинчиб ко лДи>— Деди.
А ммо ма^садим ф а^ат шундангина и бор ат эм ас эди.
М ен болаларга бир оз з^аёт ва шодлик >>ам бериш тила-
гида эдим. А ф с у с к и , б у тилакка етиш нинг и л ож и й у е д е к
куринади.
Бу кишло к нинг уйларида, кучаларида, м озорл ари да-
ги сингари болаларида ^ам к °Р а гамгинлик б о р эди.
Рангсиз лаблари кулишнинг нима эканлигини билмас, з$а-
ракатсиз, з^амиша гаму з^асрат тула кузлари д о и м о
улимни уй ла ётга н д ек куринади. М ен з^ам сек и н -сек и н
ушаларга у х ш аб боряпмиканман? Илгарилари улим
т угр и си да ф икрим бутунлай бошцача эди: одам эллик
ёшигача, олтмиш ёшигача, хуллас, хоз^хаганича чарчага-
нидан м адори кУРигУнма юради, югуради, ишлайди,
сунгра кузлари ширин уй ^ у истаги билан ю мила бош-
лайди. А н а шунда оп пок , т о з а курпага кириб ётади. Уй^у
уни ^амраб олади-да, галати бир кайф ичида кулим-
сираб, каттиК уйк;уга толади. 1^уёш нурларида порлаган
ок мармарлар устига кучок-НУч о К гуллар сочилади...
Уша мармарлардаги кичкина чукурчалардан сув ичгани
Кушлар келиб кУнаДм- Улим сузи н и эшитганимда, куз-
ларим ^арш исига шу хил ж о н о н ва ш одон манзаралар
келарди. Э н ди унинг аччи^ м азасини ер, усимлик ва сар-
ви дарахтлари о р аси да тилим билан тоти б, димогларим
билан б у й л а р и н и з^идлаётгандайман!
Болаларнинг шунчалик огир, шунчалик нохуш экан-
ликларида Хатича х о н и м н и н г з$ам анча-мунча айби бор.
Бу боё^и ш хо ти н м уаллиманинг вазиф аси болалар кал'
бидаги д у н ё в и й истак ва интилиш ларни йу^отиш дан и б о ­
рат, д е б туш унади. Ш унинг учун з^ар маз^ал б еч ор а бола-
ларни улимга дуч келтирпшга з^аракат этади. Унинг
ф икрича д ев ор даги бир меча т а би и ёт лавз^алари си н ф г а
шу ма^садда келтирилган. Масалан:

Бу дунё фо п и й д и р , .\ем кимга ^олмас.


Ут, эй дунё, ут, эй охир э а м о н д и р , —

^абилида кур^инчли шеърлар у ^ итганДан сунг скелет


сурати солинган ко го зн и курсатади, «эртага, б и з улга-
нимиздан кейин, этларим из й у к о л и б>, суякларимиз мана
164
ш у н д а й б у л и б к о л а д и ! » д е б у л и м н и н г д а ^ ш а т и н и , гур
а з о б л а р и н и т у ш у н т и р а кстади.
К а м п и р н и п г ф и к р и ч а , н ар и г и с у р а т л а р >^ам шу н а р с а -
л а р н и и ф о д а этади . М ас ал ан , к и ш л о ^ х о п а д о п и т а с в и р
этилган сур атни курсатиб: « Х у д о й и т а о л о б у к уй лар н и
Куллармм сс п н , к с и н н м ен га и б о д а т ^ и л п ш с и п , д с б я р а т-
ган. Б п з -к у , шу ц у й л а р н и т у й и б у л м а г а п ^ о р и и м и з г а
ж о й л а й м и з , л с к и н о л л о .\и т а о л о о л д и д а г и - б у р ч и м п з н и
у т а я п м и з м и ? Уташ ^ а ёа д а ! Л с к и н эр т а г а т у п р о ^ к а к и р -
г а н и м п з д а , м у н к а р н а к и р кУл и Да Утли г у р з и с и б и л а н
т е п а м п з г а келгапда, к у р а м и з, ^ о л и м и з калай б у л а р
экан»? Ш у т а х л и т д а ал л а н а р с а л а р с у й л а р , яна ул н м т а с -
в и р и н п б о ш л а р эди.
И л о н с у р а т и с о л и н г а н р асм га келсак, Х а т и ч а х о н и м
б у н и Ш о ^ м а р о н , яъни и л о н л а р п о д ш о с и , д е б т у ш у н т и -
рибди. ^ и ш л о ^ и л а р о г р и б -н е т и б ^олиш са, и см л ари н и
ан а шу и л о н н и н г ^ о р н и г а ё з и б , у л а р н и ш и ф о л а б к ел ган .
Х,а, ш у б е ч о р а б о л а л а р н и н г и а ^ г л а р и н и б и р о з ч о г
Килиш, у л а р н и к у л д и р и ш у ч у н н и м алар ^ и л м ади м ! Ф а-
кат б у т у н к илггш ^ а р ак ат л ар и м з о е кетмок;да. М а к т а б г а
т а н а ф ф у с у с у л и н и ^ам к и р г и зд и м . Б о л а л а р н и я р им с о -
атда, б и р с о а т д а б и р м арта б о ц ^ а о л и б чи^ар, у л а р г а
к у н ги л о ч а д и г а н ки з и К-Кизи1^ у й и н л а р у р г а т а р э д и м .
Л е к и н , н и м а у ч у н д и р , б у у й и н -к у л г и л а р б о л а л а р н и к и_
зи^тирмае эди . А н а ш у нда й к е з л а р д а б о л а л а р н и у з
з^олларига т а ш л а б к у й и б , б и р ч етга ч и ^ и б т у р а р д и м .
Мез^нат эз га н , ж а ф о к урган катта ё ш л и о д а м л а р г а
ух ш а ш , р а н г л а р и сул ги н , к у зл а р и га м ги н б у к и ч к и н а
К и з ч а л а р н и н г э н г яхш и к урган у й и н л а р и б и р б у р ч а к к а
т и ^ и л и б о л и б , ул и м , т о б у т , ж а н о з а , А з р о и л , ^ а бр к а б и
куркинчли сузлар билан тули ^ д « н и й ашулалар айтиш -
д а н и б о р а т эди . Я н а б и т т а а ш у л а л а р и б о р э д и к и , б у н и
т и т р о ^ т о в у ш ч а л а р и б и л а н ч и н ^ и р а б ув и л л а ш а р д и :

Угрилар каби счинтирар семи,


Бир цуруц тобутга ^уярлар семи,
Золим улимдан ^утулмайсан >;сч.
1^излар ш у нд ай д е б н ол а к и л и ш г а н д а , куз о л д и м д а н
д аф н м аросим лари саф торти б утарди.
У к у в ч и л а р и м н и н г эн г я хш и к урган у й и н л а р и у л и к
кумиш т а ^ л и д и эди . Б у у й и н о д а т д а катта т а н а ф ф у с
маз^алларида у й н а л а р д и . Б у т е а т р п ь е с а с и г а у х ш а б к ет -
ган у й и н д а б о ш р о л л а р н и )^аф и з Н у р и б и л а н а р а б Ж а ъ -
ф ар ога уйнарди.

165
Ж а ъ ф а р oFa о г р и б ^ ол ади . А т р о ф и г а к и з б о л а л а р
й и г и л и ш и б , кУРъ о н у к и ш аДи > сжзига суй т о м и з и ш а д и .
Б о л а о л а к у зл а р и н и ю м и б ж о н б е р г а н д а , к и зч а л а Р
ф а р ё д у р и б й и гл аш ади , и я ги н и б о гл а ш а д и . К е й и н Ж а ъ ­
ф а р OFann т а х т а г а ё т ^ и з и б ю в и ш а ди .
Б ол ал ар э ш и к д а н с и н д и р и б о л и и г а н т а х т а н и яш ил
д у р р а л а р б и л а п ёп и ш га н д а , б у л а р ясаган т о б у т н и н г уш а
к у р к и н ч л и ^ а к и ^ и й т о б у т д а н ф а р к и ^ о л м а с эд и .
)^аф из Н у р и ч и н к и р о к , маш ъум то вуш би лам ж а н о з а -
га ча ^ и р ган да, а з о п ай тганда, ж а м о за н а м о з и у ^ и г а н д а
б а д а н и м д а ч у м о л и ю р г а п д е к бул ар дн . К^абр у с т и д а : «Ё
Ж а ъ ф а р б и н т и З а ^ р о » д е й д и г а н о д а т и б о р э д и к и , кеча-
лар и т у ш л а р и м г а к и р и б чикар эди.
Ю ^ о р и д а ай т г а н и м д е к , б у кип1ЛОК1ШМГ >>а.воси, ай-
ни^ са, >>ар с о а т и б и т м а й д и г а н д е к ч у з и л и б к ет а д и г а н ке-
чалари о д а м д и м о г и г а ул и м ^ и д и н и к ел ти р а д и ... Б у п д а й
к е ч а л а р н и п г в а^ималарига, куР>$УплаР ига чидаш...
Б и р к уп и кечаси т о г д а к а ш Ки Рл а Р у л и й б о ш л а ш д и .
М е н ж у д а ё м о н к у р ^ и б к ет д и м . Н и м а б у л с а ^ам, пастга,
Хатича х о н и м н и н г ^ уж раси га туш мокчи булдим .
Л с к и н у н й н г м о г о р >^иди к ел и б т у р га н , е р т у л а г а у х -
шаган ^ у ж р а с и н и н г э ш и г и н и о ч ган и м да, к а111Ки Рл а Рн и ш '
у л и ш и д а н ^ам м и н г м а р о т а б а да ^ ш ат л и м а н з а р а г а дуч
кел ди м .
Кампир о п п о к чорш аф га ур а н и б олиб, ж о й н а м о з
у с т и д а у т и р а р , ^ у ш и д а н к етган с и н г а р и б у г и к б и р т ову-
ши би л а м а л л а н а р с а л а р у*>и Р> у ё ^ - б у ё к к а т е б р а и и б ,
у з у н т а с б с ^ и н и y i'npap эди.

* * íf;

З а й н и л а р ^ и ш л о г и д а м ен уч н а р с а га к у н ги л куя
б о ш л а д и м : б и р и н ч и с и — д е р а з а м т а ги д а ги о к а р б у л о к ,
у т и н и м с и з ш и л д и р а б , ё л г и з л и к к е ч а л а р и м д а м е н г а к ам_
д а м л и к к и л аД и -
И к к и н ч и с и — кичкима Ва.^би, яъни Х а т и ч а х о н и м
салтанати зам и н и да ум ри н и сан ди к ичида ж а з о тортиш
би л а н у т к а з г а н б о л а . У зи м и м г т е н г д о ш л а р и г а ^еч б и р
у х ш а м а г а н б у к и ч к и на ш а й т о н н и яхш и к у р и б к о л д и м . Б у
б о л а >;арфларни галати т а л а ф ф у з эт а р , ш ирим т и л б и л а н
э р к и н гап л а ш а р эди... В а^ би би р к уп и б о г д а п о р л о к
к у з л а р и н и к и с и б м е н г а каРаДи -
— Н и м а г а к аРа йсан, Ва^би? — д е б с у р а д и м .
В а^ б и ^еч тап т о р т м а й :
- Ж у д а ч и р о й л и ки з эк а н с а н ! А к ам га о л и б б е р а й ,

166
б и з н и н г к е л и н и м и з б у л г и н . А к ам с е п г а т у ф л и л а р , к у й -
лаклар, т а р о ^ л а р о л и б б с р а д и . . . — д е д и .
В а ^ б и н и и г 5^амма н а р с а с и мсм га с ^ а д и , л е к и н м е н
б и л а н >;еч > ;и соблаш м ай ди. Б а ъ за п жа>;лим ч и к к а н Д а,
К у л о ги н и с е к и н ч у з и б ц у й г а н и м д а кам б у н г а >>еч п а р в о
ц и л м а й д и . Ким б и л а д и , б а л к и х у д д и т у н а р с а с и у ч у н
у н и ш ун ч а л и к яхш и к у р и б к ° л г ан Ди Рм а н - В а ^ б и д а н б у
у р и н с и з т а к л и ф н и э ш и т и б ко ш л а Р им ни ч и м и р д и м .
— О д а м к ам у з м у а л л и м а с и г а ш у и д а й н а р с а л а р н и
ай та д и м и ? Б и р о в э ш и т и б к ол са, т и л и н г н и к е с и б о л а д и ! —
дедим.
В а ^ б и м е н и н г с о д д а л и г и м д а н к у л а ё т г а н д с к к и л и 6:
— Э си м н и ебманми! Нима бировга айтарм идим! —
д е д и . В о й х у д о б у з и н га р ч а к и ш л о К б о л а с и н и м а л а р н и
билм айди-я!
У яна т о р т и н м а й д а в о м эт ди :
— С е н и и с т а м б у л л и к к е л и н о й и д е й м а н . С емга каш-
т ан л ар о л и б к е л и б б е р а м а п . А к ам б у й н и п г г а т и л л о м ар -
ж о н л а р т а^ади.
— Н и м а , >;али к е л и н о й и н г йу^ми?
— Б о р , л с к и п у к о р а киз. У н и Х,асан ч у п о н г а б е р а м и з .
— А к а н г н и м а иш ^илади?
— Ж андарма.
— Ж а н д а р м а н и м а ^илади?
В а ^ б и у й л а н и б ^ олди. К е н и и б о ш и н и к а ш и б:
— К о ф и р л а р н и с у я д и , — д ед и .
В а ^ б и н и н г м агр ур к а й с а р л и г и м ен га ё ц а р э д и . У у з и -
ни катта о д а м л а р д е к тута б и л а д и . Д а р с д а х а т о с и н и ту-
за т са м у я л а д и , к е й и н ц и з а р и б , я п г л и ш и н и т у з а т и ш г а
у н а м а й д и . М а б о д о к а т т и К т у р и б талаб ^ и л а д и г а н б у л -
сам, ю з и м г а п а ф р а т б и л а н к араб:
— С е н х о т и п к иш и сан, а ц л и н г е т м а й д и , — д е й д и .
М ех,рим т у ш и б д о л г а н у ч и н ч и п а р с а г а к ел сак , у кич-
кина е т и м ч а к и з д и р . Д а р е б о ш л а г а п и м н и н г б е ш и н ч и к у ­
пи б у л с а керак. П а р т а л а р г а к уз ю г у р т и р а б о ш л а г а н
э д и м , ю р а г и м ш и р и н б и р х,аяж он б и л а н у й н а б к с т д и .
Э н г о х и р г и п а р т а д а о к д е с а б )'л ади ган м а й и п саркиш
со ч л и , о ^ и ш т анл и , малак к аби гузал ю з л и б и р ^ и зч а га
купим т у ш д и , У и н ж у каби о к т и ш л а р и н и н и л т и р а т и б ,
менга к ули б турарди.
Ким эк а н б у к и з ? ^ а е р д а н п а й д о б у л и б к °л д и ?
— К,апи, б у ё к к а кс.л-чи! — д с б КУЛ п м о с и б и л а н ча-
Кирдим .
1\пз к>'1И ча;с,коплиги б и л а н \ ;р п п д а п с а к р а б т у р д и ,
м е н м а к т а б д а кп л гаи пм дек , о л д и м г а н р г и ш л а б к ел д и .

1;67
Б с ч о р а н и н г у с т - б о ш и х а р о б эди . О ё к л а р и яланг, соч -
лари т у зг и н . Э г п и д а г и р анги учган чит к у й л а г и н и н г
й и р т и к л а р и д а н ок, н о з и к б а д а н и к у р и н и б т у р а р эд и .
М и т т и к у л ч а л а р и н и уш лади м .
— Ю з и м г а каРа. к и ч к и н а м ,— д е д и м .
1^изча куРКа'^УР^а б о ш и н и к утар ди , ж и н г а л а к кип-
р и к л ар и о р а с и д а б и р ж у ф т л о ж у в а р д куз ча^ нади.
З а й н и л а р ^и'ш логида чеккан и з т и р о б л а р и м м е н и йиг-
латм аган эди . Л е к и н б у я р и м ялангоч к и зч а н и н г ч и ~
р о й л и к у зл а р и , к и з и л ла бл ар о р к а с и д а икки к ато р и н ж у
ш о д а с и д е к к у л и б т у р га н ти ш лар и , агар уш а дам у з и м н и
у ш л а б ко л м а с а м . м е н и кУн г р а т и б й и г л а т и б ю б о р а р д и .
1^изчанинг ю з ч а с и н и с е к и н г и н а си л а д и м , к е й и н .^ам-
ма к и зл а р д а н с у р а г а н и м г а ухш аш б у н д а н ^ам:
— О т и н г З а э ф о м и , кичкинам, й у к са О й ш а ? — д е б су-
радим .
У т о з а И с т а м б у л л а ^ ж а с и д а ода м и ш о н и б б у л м а й д и -
ган б и р ш и р и н т и л би лан :
— М е н и н г от и м М у н и с а , х у ж о н и м , — д е д и .
— С ен шу м а к т а б д а ук и й с а н м и ?
)^а, х у ж о н и м .
— Н е г а ш унча к у н да н б е р и к ел м адинг?
— О пам ю бо р м а д и , хуж он и м , ишимиз б о р эди-да.
Э н ди келиб тураман.
— Н и м а, о н а н г йукми?
— Опам бор, хуж оним .
— О н а н г к аерда?
К и ч к и н а киз к у з л а р и н и к у й и с о л и н т и р и б ж им б у л и б кол
ди. М е н б и л м а с д а н б о л а к а л б и д а г и ш и л и н и б ёт ган ярага
т е г и б к е т г а н л и г и м н и т у ш у н д и м . Ш у н и н г у ч у н б у к а КДа"
ги с а в о л л а р и м н и т у х т а т и б , б о ш к а н а р с а н и с у р а д и м :
— К еч а к е ч к у р у н аш ула айтган с е н м и д и н г , М у н и с а ?
Кеч а к е ч к у р у н к у ш ни б о г д а аллаким и иги ч к а б о л а
о в о з и б и л а н а ш у л а а й т г а н и н и эш и тг а н э д и м . Б у о в о з шу
Кадар ш ир ин , б у е р д а эш и т г а н о в о з л а р и м г а к еч у х ш а м а с
эдики, б о ш и м н и д ер азага тираб, кузларим ни юмдим, бир
н еч а м и н у т у з и м н и б о ш к а ер л ар да, о т и н и айтгим келма-
ган в а ф о с и з л а р ю р т и д а э к а н д е к с е з д и м .
А ш у л а ай тга н б о л а б у к и ч к и на к и з д а н б о ш к а б у л и ш и
м у м к и н э м а с эди .
М у н и с а у я л и б , б о ш и н и си л к и д и .
— М еп эдим , х у ж о н и м ,— деди.
1^изчани ж о й и г а ж у п а т и б , д а р с н и б о ш л а д и м . И ч и м д а
ч и р о к ё к и л г а н д е к б и р з^ис п а й д о б у л д и . Б у к и ч ки н а киз
м е н г а и л и к ба>;ор к у ё ш и к аби т а ъ си р килди.

168
К^ор и ч и д а кум и fah к КУш иними и с и т га н з а р р и н к у ё ш
н у р и к аби м с н и и си тди.
Х д с р а т тула, с о в у к ин и ч и д а б о ш и н и к а н о т л а Р и
о р а с и г а с у к и б , т и т р а г а н хаста, з а и ф Ч о л и к у ш и с е к и н - с е -
кин ж о п л а н а , э с к и ш у х ч а н л и г и н и яна т о п а б о ш л а д и . Ву-
ж у д и м н и н г к ара к ат л а р и га а ж и б б и р у й н о ^ и л и к , о в о з и м -
га, с у з л а р и м г а >>ароратли б и р о ^ а н г д у ш и л а б о р д и .
Д а р е б е р и б т у р ган ч о г л а р и м д а к у зл а р и м и х т и ё р с и з
у н г а ^ а р а б ц о л а р д и . У к ам м е н г а к а р а р д и . Ш и р и н - ш и ­
р и н к у л и м с и р а б т у р г а н и н ж у т и ш л а р и га , у п и б о л г и м
келган л о ж у в а р д к у зл а р и г а к а в асл ан ар , у м р и м д а б и р и м -
чи м арта у з и м д а о н а л и к м у ^ а б б а т и у й г о п а б о ш л а г а п и -
н и ^ и с эт а р д и м .
Ёл ги з яш аш га м а ж б у р б у л г а н ш у к у н л а р и м д а к ан и
э н д и ш у н д а й б и р к и зи м б у л с а ! А ф с у с к и , б у н а р с а м е н г а
насиб булмайди.
М у н и сан и Хатича хон и м дан сур и ш ти р и б, ж у д а о з
н а р с а б и л и б о л д и м . « О п а м » д е г а н и у га й о н а с и э м и ш .
О таси илгари ур м он м аъмурларидан бири булган эк ан .
И к к и н ч и х о т и н и З а й н и л а р к и ш л о г и Дан б у л г а н и у ч у н ,
п е н с и я г а ч и ^ и б , шу ер га к у ч и б к е л и б д и . Х о т и н и н и н г
у й и , б и р о з е р и б о р эм и ш . Б у н д а н т а ш к а р и , о л а д и г а н
б е ш - у н КУРУШ п е н с и я п у л и б и л а н кун к еч и р а р э м и ш л а р .
— С у з и н г и з г а Караганда, б у л а р н и н г о и л а с и у н ч а кам-
бага л э м а с к у р и н а д и , — д е д и м Х а т и ч а х о н и м г а . — Н е г а
э н д и к и зга ё м о н караш ади?
К а м п и р к о ш и н и ч им ирди .
— Ш у н ч а л и к к ар аш га н и га к ам ш у к у р д е й и ш к ер а к .
Б о ш к а х о т и н б у л с а кучага ч и к а р и б т а ш лар э д и .
— Н е г а энди?
— М у н и с а н и н г о н а с и ё м о н х о т и н , к и зи м . Я х ш и э с и м -
д а йук> б е ш й и л б у л д и м и , о л т и й и л б у л д и м и , б и л м а й м а н ,
о н а с и б и р ж а н д а р м а о ф и ц е р и б и л а н к о ч и б к етган . М у ­
н и с а у м а^ ал ж у д а кичкина эд и . К е й и н о ф и ц е р б у н и н г
о н а с и п и таш л аб , б о ш к а ерга к е т и б к олгаь1- К е й и н ан ч а-
м уп ч а ran б у л д и , й игитлар т о к к а о л и б ч и к и б у й п а ш г а н
д е й и ш а д и . Х у л л а с и калом, б у з у к х о т и н д е г а и н о м и
бор.
— >^ай, б у - к у ш у н д а й д и р , Х ат и ч а х о н и м , л с к и н к и з '
д а н и м а айб?
К а м п и р б о ш и н и чай к ади , ю з и д а т а б а с с у м а л о м а т и
куринди.
— Н и м а к ил111псии д е й с а н ? Б у н д а й х о т и п н и н г к и '
зи н и ш ойи и п ак лар га ураш га курблари етмайди
Кам.

169
М у н и с а м а к т а б га >;ар к уп и цатпай ол м а с эд и . Саба-
б и н п сур асам:
« О п а м кир ю в д и р д и , о п ам п о л ю в д и р д и , о п а м т о ^ ц а
5'тин т е р и ш г а ю б о р д и » ^ а б и л и д а ж а в о б л а р б е р а р эд и .
Б о л а л а р б у ^ и зн и унч а я хш и к у р и ш м а с д и . С и н ф д а
>;ар д о и м у з л а р и н и у н д а н о л и б ^ оч ар, п а й т т о п и ш с а
я п ш р и ^ ч а ж о н и н и о г р и т и б й и гл а т а р д и л а р . Б у н д а м е н и н г
х;ам о з м и - к у п м и а й б и м б о р эд и . Бу к и ч к и н а ^ и зг а у й г о н -
ган м с > ф и м н и я ш и р м а с эд и м . С и н ф д а у н и эр к а л а г а н и м -
ни, б о г д а ё н и м г а ч а ^ и р и б о л и б га п л а ш га н и м н и к у р и б , б о -
л а л а р н и н г ж а ^ л и ч и ^ арди.
Бир куни М у н и са н и н г мактаб б о ги д а йиглаганини,
« Н и м а ^ и л д и м си зл ар га? Н и м а ё м о н л и к ^илдим ? 1^уйинг-
л а р !» д е б ё л в о р г а н и н и э ш и т д и м - д а , у з и м н и к у р с а т м а с -
да н д е р а з а д а н ^ ар а ди м . 1^излар б у л о е д а н о ш з л а р и г а сув
т у л д и р и б , М у н и с а н и цувар, о г и з л а р и д а г и с у в н и у н г а
п урк а р э д и л а р . Б с ч о р а циз й и г л а б у ё а д а н - б у ё ^ а ^очар,
ю зи н и , б у й н и н и ^уллари би лан тусиш га ^аракат ^иларди.
О г и р , ^ у р ц о ^ т а б и а т , л о ^ а й д ^ и зл а р ярали оэ^уни ь>ув-
лаган ов и т л а р и г а у х ш а р д и л а р . Улар ^ о р а оёь^лари б и ­
лан ч а ц ^ о н и р г и ш л аш а р , у л и м т и к у с т и д а г и ^ у з г у н л а р
с и н г а р и й и р т ^ и ч л а р ч а ^ и ч ^ и р и !у\ар к у т а р и ш и б , М у н и с а
а т р о ф и д а ю г у р и ш а р д и . Б о ё ^ и ш ^ п зн и го^ б у р ч а к л а р г а
т и ^ и ш а р , г о ^ т у п р о ^ а й и ^ и т и ш а р ёк и о г и з л а р и н и ши-
ш ирган с у в н и й и р т и ц к у й л а г и н и н г я р и м о ч и ^ ё ^ а с и д а н
к у р и н и б т у р г а н к ук рагига п у р к а ш а р д и .
А ^ \ и м б о ш и м д а н у ч д и , у й д а н т е л б а л а р ч а о т и л и б чи-
1^иб, п а ст га ^ а р а б ю г у р д и м . Ш у н д а й ю г у р д и м к и , у н г
о ё г и м чири к з и н а п о г о н а л а р и н и н г б и р и н и с и н д и р и б , и ч и ­
га т у ш и б к е т д и . М е н б о ^ а е т и б к е л г а н и м д а м ам зара
у зг а р г а н эд и . М у н и с а г а у з и с и н г а р и кичкина, л е к и н куч-
ли, ч а ^ о н ё р д а м ч и т о п и л и б д и . Бу В а^ би эди.
Т у ^ ^ и з я шар б у а з а м а т н и н г ^ а ^ р а м о н л и г и н и б и р ум р
э с д а н ч и ^ а р м а й м а н . В а^ би б у л о ^ с у в и о ^ и б т у ш а д и г а н
нари ёе д а г и л о й ^ а к улобга к и р и б олиб, М у н и с а н и хаф а
ц и л а ё т г а н л а р г а ^ а д е б л о й сач р атар , у з и ^ам с у в д а ги
у р д а к д е к и в и б б о р а р д и . 1^уллари, о ё ^ л а р и , ю з и — >;амма-
ёг и л о й д а н ^ о р а й и б к е т и б д и . И н г и ч к а о в о з и эса, ^ и зл а р -
н и н г 1;и й -ч у в л а р и о р а с и д а п о д а ч и н а й и д с к , ж а р а п г л а б
чи^ар эди .
— >^ой, к о ф и р н и н г ^ и зл а р и , т е г м а н г л а р М у н и с а г а !
Б у л м а с а х,ам м ан гн и суя м ан ! — д е б ц и ч ^ и р а р д и .
К,излар б у ^ у ж у м г а д о ш б е р о л м а й ч с к и п и ш г а маж-
бур булдилар. М у н и са н и ярим ^уш сиз х о л д а ц у ч о ш м га
о л и б у'ппмга к у т а р и б ксл ди м .

17О
Б у кичик гу з а л н и б а гр и м г а б о с г а н и м д а , о, н и м а л а р
э$ис ^ и л г а н и м н и а й т и б б е р а о л м а й м а и . 1^алби м н ин г ич-
и ч и да ^ а й н о ^ було»; о ч и л г а п д е к , в у ж у д и м н и ^ а я ж о н л и
бир ^арорат б о с и б борди. Бу ^арорат том ирларим да
ю г у р и б , м с н и ш и р и н -ш и р и н э л и т а р , к у зл а р и м г а ёш чи-
^ ари б, н а ф а с и м н и бугар эди.
Б ум дай с а р х у ш л и к н и б и р м а^ал б о ш д а п к е ч и р г а н д с к
б у л и б к ет ди м . А м м о ^асрда? 1^ачон?
Х ,озир шу с а т р л а р н и ё з и б т у р г а н и м д а , ^ а л б и м у р и ш -
д ан т у х т а б , к узл а р и м у з о ^ у т м и ш г а т и к и л а б о ш л а д и .
«}^а, ц аер да?.. К^ачоп?» д е б у й л а й м а н . Бу, ^ а р ^ о л д а , з е ­
ки б и р т у ш н и н г х о т и р а с и б у л и ш и керак. Ч ун к и б у у з о ^
д у д м а л х о т и р а д а р у ё каби а^лга с и г м а й д и г а н н а р с а л а р
б о р . У з и м н и ф а з о л а р д а у ч а ё т г а н д а й ку рам ан . А т р о ф и м д а
ю зи м г а , со ч л а р и м г а у р и л и б , ш и т и р л а б ок^аётган х а з о н л а р
с е л и б о р . А ж а б о , ^аерда? Йук;, йук> ё л г о н , б у н д а й н а р с а -
л а р н и у м р и м д а б и р и н ч и м ар т а ^ и с эт я п м а н !

^ £ н«

Ш у куп и у ^ у в ч и л а р и м н и э с д а н ч и ^ а р и б , фаь;ат М у ­
н и с а б и л а н м аш гул б у л д и м . Б у р о н л а р о з о р е т к а з г а н о ^
гул с и н г а р и гузал в у ж у д и н и , о ^ и п ак к а у х ш а ш оч с а ­
р и ^ с о ч л а р и н и ю вдим .
Б е ч о р а у з и н и б о с о л м а й у н м и н у т ч а ^ и ^ и л л а б й и гл а -
ди . О , б у куз ёш лари! Н а з а р и м д а , б у ё ш л а р ^ и з н и н г ю з и -
д а н э м а с , м е н и н г яр ал ан ган ^ а л б и м д а н о ц и б т у ш а ё т г а н -
Де к -
К^изча с е к и н - с е к и и м ен га к ун и к а б о р д и . Э с к и куй лак -
л а р и м д а п б и р и н и н а р и д а н - б е р и у н г а м о с л а б т ик а б о ш -
лаганимда, М ун и са мушук б о л а с и д ек этакларим га су й -
калар, ёш и ^ ур и м аган к у з л а р и н и ю з и м г а т и к и б у т и р а р д и .
Зуяётнинг м уш кул , н о^ а ^ з а р б а л а р и г а б а р в а ^ т у ч р а -
ган з^ар б и р ёш б о л а д а г и с и н г а р и , М у н и с а д а х,ам к атта
киши х,оли б о р . М е н ф а ^ а т б и р - и к к и о н д а н б е р и г и н а ту-
ш уна б о ш л а г а н б а ъ зи н а р с а л а р и м н и у к у п д а н б и л а д и .
5^а, у ч т а кичкима у к а си г а у з и к;арар, б у л а р н и н г б у т у п
т а ш к п ш и п и у з и т о р т а р экан. Ш у н д а й б у л с а з^ам, н е г а д и р ,
уга й о п а с и г а ёцм ас, ,%ар кун б и р п еч а м ар т а калтак
е й и ш д а и ^ у т у л м а с экан. Б у н д а н б и р ^ а ф т а и л г а р и б о г -
ларига ^уш м исининг сигири туш ибди. М у н и са эса уп и
з^айдаб ч и ^ ар гу н ч а кичкина у к а с и б с л а н ч а к д а п й и ^ и л и б
к с т и б д и . Угай о н а с и М у н и с а н и у л г у д е к у р и б д и - д а , к е й и н
м о л х о н а г а о л и б к и р и б ^ам аб ^ у й и б д и . И к к и кун ^ о т г а н
н о н б у р д а л а р и д а п б о ш ^ а з^сч н и м а б е р м а б д и . М у н и с а

171
м е н г а ф и л т и ш л а р и с и н г а р и ок; б а д а н и д а г и ц и зар га н , ку-
карган е р л а р и п и к ур с атди . Булар уш а калтак и зл а р и
экан.
М е н чи д а ёл м а й :
— О т а н г п и н г разами к е л м а й д и м и сен га , М у н и с а ? —
д с б сурадим .
У м енинг соддалигим га дай рой булаётгандек, ю зим га
т и к и л и б ^ а р ади , к сй и н к у л и м с п р а б :
— У >;ам м с п г а ач ип ади, м ен унга... Н и м а ^илай лпк ,
и к к а л а м и з и п н г >;ам . ^ у л и м и з д а н б и р н а р с а к елм аса, —
деди.
Ш у с у з л а р н и айта т у р и б , ш у и д а й чу^ур х у р с и н д и ,
м и тт и ^ у л ч а л а р и н и у м и д с и з л и к б и л а н ш у н д а й ё з д и к и ,
ю р а г и м ал а м д а н ё р и л и б к е т а ё з д и .
М у н и с а н и се в а -с ев а , с е в и н а - с е в и н а ^ у г и р ч о а д е к ясат-
ди м . К и ч к и н а м г а ц у.\ о й н а с и д а уз и ни к ур с а тг а н эд и м ,
с е в и н г а н и д а н 1^ и п -^ и за р и б кетди. П у ш т и л е н т а б и л а н
и к к ита ^ и л и б у р и л г а н с о ч л а р и г а , калта в;илиб т и к и л г а н
кук ю н г к уй лаги га, у з у н i^opa п а й п о 1у\.арига х у д д и б и -
р о в н и н г э г н и д а г и н а р с а л а р д е к ^ у р ^ и б ^арар эд и .
К ейин эш итсам , М ун и с а н и н г ясан-тусани Зай н и л ар
^ и ш л о г и д а б и р н еч а кун г а п -су з б у л и б д и . Б а ъ з и л а р и
м е н и н г я х ш и л и г и м д а н х у р с а н д б у л и ш с а , к у п ч и л и к м ен -
дан х а ф а б ул и бди . О н аси тоглар да бевош ю рган бир
и л о н б о л а с и г а ш у н ч а л и к ш а ф ^ а т ^ или ш о р т и ^ ч а эм иш .
С у н г р а б у я с а н - т у с а н л а р н и гуно>> д е б > ;и соблаганлар
б о л а н и о н а с и т у ш га н ё м о н й улга б о ш л а й д и , д е б ай ти -
ш и бди .
Б е ч о р а М у н и с а п у ш т и л е н т а с и д а н , калта кук куйла-
ги дан, ^ о р а п а й п о ^ л а р и д а н у з о ^ ц у в о н и б ю р о л м а д и .
Угай о н а с и , н и м а у ч у н д и р б у к и й и м л а р н и е ч и н т и р и б
с а н д и г и г а с о л и б ^ уй ди . У икки к у н дан к е й и н я н а э с к и ,
й и р т и ^ к у й л а к д а м ак таб га кел ди .
М у н и с а м а к т а б г а кам дан-кам кел ади. М ан а уч к у н ­
д а н б е р и у н и к у р м а й м а н . Б е ч о р а г а н и м а б у л д и экан?
Э р т а г а к и ч к и н а В а ^ б и д а н с у р и ш т и р и б курам ан.

%^ £

Зайнилар, 30 ноябрь

К у н с а й и н м а к т а б г а м е з ф и м о ш и б б о р я п т и . Бир ма-
^аллар т а ш л а н д и ^ б у л и б ёт ган с и н ф э н д и т о за , ш инам
ш аклга ки р ди . У ни б и р о з я с а т и ш г а з^ам м у в а ф ф а ц б у л -
ди м .

172
Д а с т л а б к и к ун лар м е н г а ё в в о й и , б е г о н а к у р и н г а н
б о л а л а р э н д и у з и м г а я^ин, к у зи м г а и с с и ^ б у л и б 1^0 -
ли ш ди . М е н у л а р г а у р г а н и б ^ о л д и м м и ё к и м е н и н г т и н -
май ^ и лган мез^натим с о я с и д а у л а р н и н г у з л а р и о д о б -
га кира б о ш л а ш д и м и , б у н и с и н и б и л м а й м а н , л е к и н з^ар-
>;олда и к к о в и н и н г з^ам т а ъ с и р и б у л г а н д и р , д е б у й л а й -
ман.
М е н куп и ш л ай м ан . У л а р д а н к у р а к у п р о ^ , у з и м у ч у н ,
узим ни бекорчиликдан, ёлгизликнинг огир м уси батлар и -
дан ^ ут^азм о^ учун кечаларни к у н дузл арга а й л а н т и р и б
ю борам ан . М уваф ф аци ятси зли к ларга учрасам, кунглим-
н и ч у к т и р м а й м а н . Бу б е п а р в о к у зл и , ж о р л к у н г и л л и
б о л а л а р д а б и р о з туш унч а, б и р п арч а з^аёт зав^ и у й г о т а
о л г а н л и г и м н и з$ис эт са м с у ю н а м а н .
1^ишло^и ^ у ш н и л а р и м д а н б а ъ з и л а р и гоз^-гоада м е н ­
га м е ^ м о н б у л и б к ел и ш ади . Б у л а р з^ам ча^ ч а^ л а ш и б га п -
л а ш и ш н и ё м о н к у р ади г ан , к у л и ш н и з^еч б и л м а й д и г а н л а р .
Б алки у л а р м е н д а н т о р т и н и ш а р ? Д а с т л а б к и к у н л а р д а
и л о ж и б о р и ч а с о д д а р о ^ к и й и н и ш г а з^аракат ^ и л г а н и м г а
^арам ай, м е н и ж у д а я с а н и б ю р а д и , у з и г а з е б б е р а д и , д е б
ё ^ т и р м а г а н л и к л а р и н и т у ш у н и б ту р а м а н . Ь^ишло^ о ^ с о -
ь^олининг х о т и н и з^атто б у н и б и р н е ч а м ар т а у з и м г а
шама ^ и лди .
М е н ^ у л и м д а н к ел га ни ч а у л а р г а ё ^ и ш , м а н з у р б у -
ли ш га з^аракат к;илдим. )^атто б а ъ з и л а р и н и н г д у о й и са -
л о м л а р и н и ё з и б , к у й л а к л а р и н и б и ч и б - т и к и б б е р г а н в а^ т-
л ар и м з^ам куп б у л д и . Э н д и м е н и н г т у г р и м д а г и ф и к р л а р
б и р о з у зг а р г а н б у л с а керак, д е б у й л а й м а н .
И л г а р и г и к ун и о ^ с о ^ о л н и н г х о т и н и ян а м е н и к и г а ке-
л и б , э р и д у о д е б ю б о р г а н л и г и н и а йтди. О ц с о ^ о л : « М у а л -
л и м а н г н и д а с т л а б к у р г а н и м д а м е н г а у н ч а ё ц м аган э д и .
Э н д и б и л с а м , мана, т е п а м д а х у д о , ё м о н 1^из э м а с э к а н .
М актабни ноп п а-н озан дай б о ш ^ а р и б у т и р и б д и . Б и р о н
н а р с а к е р а к б у л с а , т о р т и н м а с д а н айта б е р с и н » д е г а н
эм иш .
Т абиий, бу и лтиф отга ташаккур билдир дим .
Бу е р д а м е н и ё ^ т и р а д и г а н , т е з - т е з й у ^ л а б т у р а д и г а н
я н а б и т т а о б р у л и ш ахе б о р . У р ш л о ^ д о я с и Н а з и ф а
М у л л о . О т и З а з ф о ёк и О й ш а б у л м а г а н и у ч у н б о ш ^ а
ж о й д а н кел ган , д е б у й л а й м а н , ч у н к и с е р г а п л и г и з^ам ш у н -
дан далолат беради.
Р и й б а т ч и экан д с й ш п м а с и н д е б , о д а м л а р д а н куп н а р ­
са с у р и ш т и р м а й м а н . Л е к и н ^ и ш л о ^ д а г и з^ар х и л ^ и з и ^ ,
аломат воцеаларни д ояп и н г у зп айтиб беради. Бу х о т и н -
н и н г у з и г а х о с ф аз^ м -ф аросати, н а з о к а т и б о р . М а с а л а н ,

173
б и р к упи у й д а икк алам из ё л г и з у т и р г а н и м и з г а ^ара-
май, б о ш ^ а л а р н и н г э ш и т и б ^ о л и ш и д а н ^ у р ^ а ё т г а н д е к ,
о г з и н и ^ у л о г и м г а я ^ и н л а ш т и р и б , М у н и с а н и н г о н а с и з^а-
^ и д а и й и б , з^атто а ч и н и б га п и р д и . О х и р д а б о ш и н и т е б -
р атиб:
— >^амма а й б п о н д а в о ^ и э р и д а . Гуноз; у н и н г б у й н и -
да. Л е к и н , ^ и зи м , б у га п л а р и м н и б и р о в б и л м а с и н . О д а м -
ни г а п - с у з г а ^ о л д и р и ш а д и , — д е б т а й и н л а д и .
Д о я х о н и м н и н г б и р ц о р и у г л и б о р эм и ш . )^ози р ф и т р
й и ^ а н и Б... лар га кетган, д е д и . И ш л а р и ю р и ш и б к етган
б у л с а к ерак, ш у н и н г у ч у н з^алигача ^ а й т и б к ел м а б д и .
Бу й и л х у д о н а с и б ^ и лса у г л и м н и у й л а н т и р м о ^ ч и м а н ,
деди.
Б о ё ^ и ш х о т и н п а й ти к е л д и д ег у н ч а , у г л и н и ма^тар,
кузларини м аъноли-м аъноли ^ и си б ^уйиб, м ендан узи ч а
у м и д в о р б у л а р д и . Б аъ зи ^ о и д а ва ш артларга р и о я фил­
сам, ^ о р и а ф а н д и г а зав ж а б у л и ш ш а р а ф и г а м у я с с а р б у -
ли ш и м м у м к и н эк а н л и г и н и фаз^младим. 1^ис^аси, б у х о ­
ти н м е н и з е р и к т и р м а й ю ради .
М а н а б у г у н з^ам э р т а л а б у й и м га к ел и б , м ав луд у ^ и ш -
ни б и л и ш - б и л м а с л и г и м н и су р а д и . Г а п и н и н г м а з м у н и д а н ,
я ^ и н д а ^ и ш л о е д а т у й б у л а р эк ан . З а й м и л а р о д а т и д а
т у й д а м у з и к а чалиш у р н и г а м а в л уд у ^ и л ар к ан .
К у л и б ю б о р м а с л и к у ч у н л а б л а р и м н и т и ш л а б ту -
риб:
— Б и л а м а н , л е к и н о в о з и м йу!$, д о я х о н и м , — д е -
дим.
Д о я х о н и м а ф с у с ^и лди . Э с к и х у ж о н и м л а р д а н б и р и
м а в л у д н и ж у д а я хш и у ^ и р , б у б и л а н ж у д а куп п у л то-
пар экан. Л е к и н доя х о н и м н и н г б у г у н г и к е л и ш и д а н ма^-
с а д и б у э м а с э д и . Э р г а б е р и л а ё т г а н ^ из ж у д а к ам багал
эм и ш . 1^ушнилар с а в о б б у л а р д е б , ^ и зга б и р - и к к и са т и л
б и л а н к у р п а -т у ш а к ^ и л и б б е р и ш и б д и . К е л и н н и гуш анга-
да к ур с а т и ш у ч у н м е н д а н з^ам б и р о н т а э с к и к у й л а г и н и
>>адя ^ и л с а я х ш и б у л а р д и , д е б б у н и ю б о р и ш и б д и . Б у н и н г
у с т и г а у 1^из м е н у ч у н ё т - б е г о н а б у л м а й , у з у^у'вчила-
р и м д а н б и р и эм и ш .
Бу х а б а р н и э ш и т и б з;анг-манг б у л и б ^ ол ди м .
— М е н и н г у^Ув ч и лаРим о р а с и д а к ел и н б у л а д и г а н
^из йуЧ э д и -к у ? Э н г ка тгаси э н д и ун нккига к и р г а н , —
дедим.
Н а з и ф а х о н и м кулди.
— В ой а й л а н а п , ^ изим , у н икки ёш озм и ? М е н гуш ан-
гага к и р г а н и м д а у н б е ш ё ш д а эд и м , м сп и у т и р и б долган
^ари ^ из д е й и ш д и . Т утри, э с к и о д а т л а р .\;озмр та к, и к, кн-

174
л ин ган , л е к и н начора, к;из ст и м , з^еч к и м и йу^, ку ч а да
^ олди. 1^иш лоада Мез^мет д е г а н б и р ч у п о н б о р , ш у н г а
б е р я п м и з . )^ар мима б у л г а н д а з;ам, б и р б у р д а н о н т о п и б
к ел и б е г и з и б турар .
— К им э к а н у ^из, д о я х о н и м ?
— За^ро.
С и н ф д а е т т и , ё са к к и з т а З а з ф о б о р э д и , ш у н и н г у ч у н
д а р р о и б и л и б о л о л м а д и м . Д о я х о н и м к;айси З а з ф о э к а н -
л и г и н и ай тг ан да , да^ ш ат да н э с и м о г и б ^ о л а ё з д и .
Ч у п о н Мез^мет у й л а н а ё т г а н З а з ф о о д а м н и н г т у ш и г а
к и р са ^ у р ^ и б к е т а д и га н а л ф о з д а н о ги р а , т е л б а б и р к,из
э д и . Х и н а р ан ги да , ч у п д е к ^ а т т и ^ т у з г о ^ с о ч л ар и , м ум
с и н г а р и р а н г с и з ю з и д а яна шу т у с д а с е п к и л л а р и , т о р
п е ш о н а с и д а к о с а л а р и д а н у й н а б ч и ^ а н к;ур^инчли к у з-
л ар и б о р эди . Б и р и н ч и к у р г а н и м д а ё ^ , б у ^ и з н и н г к асал-
л и г и и и фаз^млаган эд и м . У с и п ф д а з^еч г ап и р м а с э д и .
М а б о д о б и р о н н а р с а н и с у р а г и с и к е л с а ёк и д а р с и н и
у^ и ш л о з и м б у л с а , б и р д а н ж а з а в а с и т у т и б ц о л г а н д е к ,
ч и н ^ и р о ^ т о в у ш б и л а н ц и ч ^ и р а б о ш л а р эди.
Л е к и н м е н б и р н арсага з^айронман. З а з ф о ш у д о л и ­
та ^ арам ай , з^исоб д а р с и д а ва ё д л а ш д а с и н ф д а з;амма-
д а н о л д и н д а т у р а р эди.
У с и н ф д а г и си н г а р и б о г д а з^ам б о л а л а р г а ^ у ш и л м а с ,
т о б у т ва ж а н о з а з^а^идаги д и н и й к;уши!у^арни а й т м а с ,
н аш ъ али д а ф н у й и н л а р и г а з^ам ^ а тн а ш м а сд и . Л е к и н
у н и н г б и р н е ч а к ун д а б и р м а р о т а б а у з и ё л г и з у й н а й д и -
ган б и р у й и н и б о р эд и к и , б у м е н и б о л а л а р н и н г б о ш ц а
у й и н л а р и д а н з^ам б а т т а р р о ^ даз^шатга с о л а р д и . З а з ф о
богн и н г ур таси да тур и б олиб, х у д д и о см он дан келаёт-
ган б и р о в о з н и э ш и т а ё т г а н д е к , к у з л а р и н и о л а й т и р а р ,
т у р г а н е р и д а са м ов а р каби п и ш и л л а р , гал ати ваз^имали
о в о з л а р ч и н а р а б о ш л а р д и . К е й и н б у ж а з а в а с и куча-
й и б , 1^изгиш со ч л а р и з^урпаяр, о г з и к у п и р а р , ч и н ^ и р и б
гир а й л а н а б о ш л а р д и . Бу, ш у б ^ а с и з , у н и н г у й и н и э д и .
Л е к и н м е н у н и н г б у у й и н и н и к урсам , н е г а д и р , т и т р а й
бош лардим.
Д о я х о н и м ана шу ^ и з н и н г к е л и н б у л и ш и н и а й т г а н ­
да, у з и м ч а у й л а д и м : «Эво.^, З а з ф о к е л и н л и к к е ч а с и д а
зав ^ и ^ у з г а б ч у п о н Мез^метга шу у й и н и н и ^ и л и б б е р с а ,
б е ч о р а э р н и н г з^оли ним а б у л а р к и н ? »
Н а з и ф а М у л л о к ет га н д а н к е й и н яна б и т т а э с к и к у й -
л а г и м н и с у к и б , З а з ф о г а к е л и н л и к к уй л аги т и к а б о ш л а -
д и м . Н а чора? Бу б е ч о р а *;изни б и р оз б у л с а з^ам я с а н -
т и р и ш к ер ак , т аги н ч у п о н Мез^мет б и р и н ч и к е ч а д а ё ^
^ о ч и б к е т и б ^ о л м а си н .

175
Зайн ила р, 1 д е к а б р ь

К е ч а к е ч ^ у р у н о ^ с о к о л н и н г у й и д а З а з ;р о н и н г т у й и
б у л д и . Ч у п о н М е ^ м е т у к с и м а с и н д е б , ^ ш и л о^ м а й д о н и -
д а д у м б и р а , с у р н а й ч а л д и р д и л а р , би р-и к к и полвонн,и
к ураш га с о л д и л а р . Х о т и н - х а л а ж з^ам ало>;ида ут и р и ш
^ и лди , м а в л уд у^ и ди .
М е н к ел и н га т и к и б б е р г а н куй лак ни ^ и ш л о ^ ^ария-
лар и ж у д а е в р о п а ч а б у л и б к е т и б д и , д е й и ш д и . Д у л о г и м -
га а т р о ф д а н : « Э р т а г а о х и р а т » , « м у н к а р н а к и р » , «о т а ш
г у р з и » к а би с у з л а р ч ал и н ар ди . Б у н и н г ак си га ю р и б ,
б а ъ з и ж у в о н л а р н и н г о г и з л а р и д а н сув о^ар, о р а л а р и д а
к ел и н ч а к к а к у зл а р и к у я ёт га н л а р з$а,ч т о п и л а р д и .
К е ч а д а анча б а г р и м оч и л д и . О ^ с о ^ о л н и н г х о т и н и
к е т и в о р г а н з и ё ф а т т а й ё р л а б д и . У р т адаги га п л ар дан б у
ф и д о к о р л и к З а п р о д а н ^ам к у п р о ^ « и с т а м б у л л и к х у ж о -
н и м » н и ^ о й и л ь;олдириш у ч у н ^ и л и н ган л иг и б и л и н и б
т у р а р эд и .
К е л и н н и ч у п о н Мез^метга т о п ш и р и ш д а н аввал катта-
лар га м у л о з и м а т — ^ул у п и ш м а р о с и м и у т к а з и л д и . Уят-
чан ^ и ш л о ^ и й и ги т к у з л а р и н и ю м и б о л и б у п г а н ц у л ‘
лар о р а с и д а м е н и к и з^ам б о р эд и . М у а л л и м а о н а у р _
н и д а б у л г а н и у ч у н , м е н и н г ц у л и м н и з^ам у п и ш з а р у р
экан.
Б у ь>ул у п и ш м а р о с и м и д а ш у н д а й б и р я ш и р и н к о м е ­
д и я у й н а л д и к и , б у н и з^еч ^ ач он у н у т м а й м а н . О ^ с о ^ о л -
нинг хотин и билан доя хон и м бош чилигида беш -олтита
к ам п и р у з у н б и р каравотга т и з и л и б у т и р г а н эд и . М е н
уларга ухш аш оё^ларим ни йигиш тириб утириш ни бил-
м аганим у ч у н у ч о ц ё н и д а г и кир с а н д и ^ н и н г б и р ч ет и га
у т и р и б о л г а н эд и м .
К у з л а р и н и е р д а н у зи ш г а б о т и п о л м а г а н ч у п о н Мез$-
м ет аввал м е н и курм ади. Д о я х о н и м : «Мез^мет угл и м ,
х у ж о н и м н и н г з^ам ^ у л и н и у п » д е б м е н и к ур с а тг а н д а ,
боёь;иш у я л и б - т о р т и н и б ё н и м г а келди . М е н ж и д д и й
в;иёфа б и л а н ь^улимни у з а т д и м . Л е к и н ч у п о н б а р м о 1ул.а-
р и м н и у ш л а г а н з а х о т и яна к;уйиб ю б о р д и . Б у н и н г о д а м
^ у ли э к а н л и г и г а и ш о н м а ё т г а н д е к , к у зл а р и ж а в д и р а р эди.
М ен кулгимни билдирм асликка тиришиб:
— Уп, у г л и м , — д е д и м .
Б о ё ^ и ш , яна ^ у л и м н и у ш л а д и -д а , у я л и ш -т о р т и н и ш н и
б и р ё ^ а й и ш ш т и р и б ц у й и б ю з и м г а б о в д и — к у зл а р и -
м и з уч р а ш д и . Э н г ё м о н и шу б у л д и к и , х у д д и ш у а с н о д а

176.
у ч о а д а н ю з и м г а у р г а н кучли ал ан га ё р у г и д а к у л и б
т у р г а н л и г и м н и к у р и б ^олди. Ч у п о н н и н г х у д д и шу д а м -
даги ш о ш ц и н л и г и д е к к улгили б и р н а р с а н и у м р и м б и н о
б у л и б курган эм ас м а н.
К,ул у п и ш м а р о с и м и д а н с у н г к у ё в н и к е л и н гуш анга-
с и г а о л и б к и р д и л а р . З а ^ р о янги к и й и м л а р и , б и р оз ас-
вал уз к;улим б и л а н т ар аб б е з а г а н с о ч л а р и б и л а н ч и р о й -
ли ^ и з д е к к у р и н и ш и м ум к ин эди . Ф а ^ а т б у е р н и н г
о д а т и г а кура, х д р и р п арда у р н и г а я ш и л а т л а с д а н ^ о п г а
у х ш а т н б ^ и л и н га н б и р н арса ичига к и р и т и б ^ у й и л г а н -
лиги у ч у н у н и н г ^ у с н и ч у п о н г а ц а н д а й т а ъ си р ^илган -
л и г и н и к ура о л м а д и м .

^ ^

За йнил ар , 15 декабрь

Бугун эрталаб уй гон ган и м да а т р о ф и м д а бир нарса


е т м а г а н д е к к у р и н д и . М е н уй лан а, ^ и д и р а б о ш л а д и м ва
о х и р и т о п д и м : кеч ал ари б о г д а м у н г л и т о в у ш б и л а н чул-
д и р а б т у р г а н б у л о ц тухтаган эди .
Д е р а з а н и о ч и б ^уяй д е б у Р н и м Дан т у р д и м . Д е -
р а за д а р п а р д а л а р и оч и л м а й т и х и р л и к ^ и л г а н д а н с у н г ,
за р б билан тортувдим , ораларидан ^ор тукила б ош -
лади.
А н а х о л о с , б у г у н кечаси ^ор ё г и б , З а й н и л а р т а н и б
б у л м а й д и г а н к еп а т ага к ири бди.
Х а т и ч а х о н и м б у е р д а ^ ор ёгса, т о б а ^ о р г а ч а э р и -
май т у р а д и , д е б ай тган эди. 1^андай я х ш и нарса! Д ем а к ,
я п р о ^ л а р и ^ам ^ о р а к у рин ган , ю р а к л а р н и с и ^ и б ю б о р а -
д и г а н б у ^ о р о н г и у л к а н и н г асл б а ^ о р и циш о й л а р и д а н
б о ш л а н а р экан. М е н ц о р н и яхш и к у р ам ан . У м ен у ч у н
янги о ч и л га н б о д о м г у л л а р и д а н ^ам гузал. Б о г д а м а н а
шу о^, т о з а , ю м ш о ц ^ ор л ар и ч и д а ю м а л а н г а н к е з л а р и м -
д а т о п г а н н аш ъ у н а м о н и ^ а т т о б а й р а м л а р д а н >^ам о л о л -
м айм ан. С у н г р а и н с о н учун н а ф р а т л а н г а н о д а м л а р и г а
н и с б а т а н н а ^ а д а р т отл и и н ти м ом в а си л а л а р и б у л а о л а -
ди . Бир ва^тлар м е н и н г б и т т а д у ш м а н и м б о р э д и , 1^ор-
дан ж у д а ^ у р ^ а р д и . 1\алин ж е м п е р ё ^ а л а р и и ч и д а
яш и р ган и нгич к а б у й н и г а б и л д и р м а с д а н ^о,р т у л д и р -
сам, с о в у ^ д а н кукарган л а б л а р и н и т и т р а т и б , р а н г д а н -
р ангга ки рар , м е н б у н и к у р и б с у ю н а р д и м .

1 2 -1 0 4 9 177
^ ^ ^

Зайнилар, 1 7 декабрь

1^ор э л а б ёгар, й у л л ар б о с и л и б б о р а р э д и . )^амма-


ё ^ н и !^ор б о с д и , э н д и у ^ у в ч и л а р и м д а н ан ч аси м ак табга
к с л о л м а й ^ олди .
Б у г у н з^аётимнинг э н г аччи^, э н г аламли к ун и б у л д и .
Э р т а б и л а н у ^ у в ч и л а р и м м с н г а ё м о н х а б а р о л и б келиш -
ди . К еч а к е ч ^ у р у н М у н и с а б и р ё м о н иш к;илиб ^ уй ган
эк ап , у г а й о н а с и у с т и г а т а ё ^ к у т а р и б ю г у р и б д и . Б о л а
б е ч о р а у й д е р а з а с и д а н т а ш л а б ь^очибди. У й д а г и л а р ^ о р ­
да, ь ;ор о н ги да узоь; ц олм а й ц а й т и б келади, б и р о з д а н
к ейин эш и к н и та^иллатиб ёлворади, д е б уй лаш и бди .
Л е к и н , ^анча-^амча с о а т л а р у т и б кетган б у л с а >;ам,
б о л а б е ч о р а ^ ай тм аб ди . А н а ш у н дан к е й и н ^ у ш н и л а р г а
х а б а р к и л и ш и б д и . 1^ишло^ б о л а л а р и машъал к у т ар и б,
к у ч а л а р н и а й л а н и ш и б д и . Л е к и н у н и н г ^ а е р д а эк а н л и г и -
ни, ^ а е р г а к ет г а н л и г и н и б и л и ш а о л м а б д и .
М у н и с а н и н г э н г ё м о н курган урток;лари з^ам а ч и н а
б о ш л а д и л а р . К е ч ^ у р у н г а ч а ^ и д и р м а га н ж о й л а р и ^ол-
м ади. Б у к и ч к и н а ^ и зч ага ^ анчалик аз^амият б е р г а н -
л и г и м н и б и л г а н и у ч у н ^ и ш л о ^ о ^ с о ^ о л и Ваз^би о р -
^али м е н и ^ и д и р и ш н а т и ж а л а р и д а н х а б а р д о р ^ и л и б
турди.
Б у г у н Ваз^би катта эр к а к л а р д е к , ж и д д и й ва таш-
виш л и э д и . М у н и с а н и н г з^али з^ам т о п и л м а г а н л и г и н и
б и л д и р и ш у ч у н кучадан т у р и б кукарган з^овучларини
к у р с а т а р , ^ о ш л а р и н и ч и м и р и б : « Б е ч о р а ь>из й у ^ о л и б
^ ол ди . Б у р и л а р е б кетган б у л с а к ер а к !» д е я р д и . К ечга
б о р и б , Ваз^бининг ш у б ^ а с и катталарга з^ам т а ъ с и р цила
б о ш л а д и : « Ш у н д а й б у р о н д а м у ш т д е к ^ из б о л а б о ш ^ а
^ и ш л о ^ ^ а к ет а о л м а й д и . Е б и р о н е р д а с о в у а д а н м у з л а б
улди, ё булм аса йирт^ичлар сди » дегувчилар купайди.
О д а м - о д а м н и т а н и б б у л м а й д и г а н ^ор б у р о н и н и т у н
^ о р а т у м а н д е к ^ ам р а б о л г ан д а, ю р а г и м д а даз^шатли
б и р у м и д с и з л и к п а й д о б у л д и . Х^аётни з о л и м ва а д о л а т -
с и з н а р с а д е г у в ч и л а р н и н г ф и к р и г а б и р и н ч и м ар т а и ш о-
на б о ш л а д и м . >^аётга к;арши и с ё н кутар ди м .
О в о з и м , н а ф а с и м б.угилди, б о ш и м о т а ш л а р и ч и да
ё н д и , б а р в а ^ т к урп ага к и р д и м , ё р у г к у зи м г а о з о р б е р -
ган и у ч у н чироь;ни у ч н р д и м .
Тапн^арида б у р о н з^амон з^ай^ирар, д е р а з а э ш и к л а -
рига кел иб уриларди.
К им б и л с и н , б е ч о р а ^ и з г и н а з^озир ^ а е р л а р д а ё т и б д и

178
экан? Ким б и л с и н , б е ч о р а ^ ай си зу л м а т и ч и д а к ум и л ган
экан? О ч с а р и ^ с о ч л а р и , ким б и л а д и , ц о р о н г и л и к н и н г
^ айси б и р ц у ч о г и д а .х а з о н - я п р о ^ л а р г а т у ш г а н о й н и н г
у л и м т и к ё г д у с и к аби ^ а е р л а р д а т и т р а б ю р и б д и экан?
Н еч а с о а т у т г а н л и г и н и б и л м а й м а н . О д а м б у н д а й
з^олларда ва^тни с е з и ш з^иссини й у ^ о т и б к;уяди. Б и р д а н
^ а б р и с т о н т о м о н д а г и э ш и к т а ^ и л л а ё т г а н д е к б у л д и . Ш а-
м о л д а н б о ш ^ а н и м а б у л и ш и м ум к ин ? Л е к и н у н д а й
эм а с . Б у ш ам ол з а р б а с и д а н б о ш ^ а б и р н а р с а . К у р п а м -
д а н к у т а р и л и б 1^уло^ с о л д и м , кеча ^ о р о н г и л и г и д а 6yFMi$
б и р и н с о н й и г и с и н и э ш и т г а н д е к б у л д и м . Дарз^ол у р н и м -
д а н с а к р аб т у р д и м , ел к ам га к ур п а т а ш л а б , п аст га ю г у -
р и б туш ди м .
М а^ с а д и м Х а т и ч а х о н и м н и н г з^ужрасига б о р и б , у н и
у й г о т и ш эди . Л е к и н у з^ам б у о в о з н и э ш и т г а н эк ан , б и р
^ у л и д а шам б и л а н ю г у р и б ч и ^ и б к ел д и .
Би з э ш и к н и б и р д а н и г а о ч и б ю б о р и ш г а б о т и н о л м а й
т у р д и к . Б у о р а д а б у р о н з^ам т и н г а н э д и . Х а т и ч а х о н и м
эр к а к л а р н и к и г а у х ш а ш й у г о н т о в у ш б и л а н :
— Ким у? — д е б ци ч ^ и р ди .
А м м о ж а в о б б у л м а д и . К ам п ир яна б и р м арта с у р а -
ди. А н а ш у н д а н к е й и н ш а м о л н и н г ш о в ^ и н и и ч и д а н о з и к
й и ги т о в у ш и н и э ш и т д и к . Х а ти ч а х о н и м :
— С ен к и м с а н ? — д е б яна б а ^ и р д и .
Л е к и н м ен о в о з н и т а н и б , « М у н и с а ! М у н и с а ! » д е я
^ и ч ^ и р и б т а м б а н и оч а б о ш л а г а н эд и м .
Э ш и к о ч и л а р -о ч и л м а с и ч к ари га f^op аралаш ш а м о л
ё п и р и л и б к и р д и - ю , кам пир ц у л и д а г и шам б и р д а н уч ди .
К ,ор он ги л и к да ^ у ч о ги м га м у з д е к с о в у ^ кич ик б и р ву-
ж у д т уш ди . Х а т и ч а х о н и м ш амни ё^ и ш б и л а н о п о р а
бул г у н ч а , м ен у н и б а г р и м г а б о с и б , з^унграб й и гл а б т у р -
ди м .
М у н и с а т а м о м м а д о р и ^ у р и б , ^ у л л а р и м д а бе>;уш
ёт а р д и . Ю з и к ум -к ук к у к а р и б кетган, с о ч л а р и т у з г и г а н ,
к и й и м л а р и н и п г и чига l^op тулган эди .
Б о л а н и с ч и н т и р и б у з ж о й и м г а ё т ^ и з д и м . Б и р п арч а
ч и тн и Х а ти ч а х о н и м н и н г м а п ^ а л и д а и с и т и б к ел и б , М у -
н и с а н и н г б а д а н и п и ишцай б о ш л а д и м . М у н и с а у з и г а
к ел ар-к ел м ас, о г з и д а н ч и о д а н б и р и п ч и с у з шу б)'лди:
— Б ир б у р д а и о н бер и п г...
Х а й ри ят , о з г и н а с у т и м и з б о р эк ан . У ш ап п и с и т и б
б а х т и к;ора ^ и зга кот и к, би л а н и ч и р а б о ш л а д и к .
М и н у т л а р у Т1'ан с а й и п М у п и с а п м н г ю з и ^ и за р п б ,
к у зл а р п д а н ур п а й д о б у л а б о ш л а д и . У ^ у л л а р п м д а ё т и б
х у р с и н а р , аччи ц -ач ч иц пнгларди.
i 73
Оз$, у н и н г к у з л а р и д а г и м и н н а т д о р ч и л и к ! Д у н ё д а
к и ч к и н а г и н а я хш и л и к ^ и л и ш д а н з^ам а ж о й и б н а р с а йу^.
П у р т а н а и ч и да в а й р о н б у л г а н кем а с и н г а р и л а р за г а
к и р г ан б у ц о р о н г и х о н а м у ч о ^ н и н г ^ и з и л ал а н г а л а р и
и ч и д а б и р д а н и г а ш у н д а й и н м у н и с , м а съ у д б и р уяга ай-
л а н д и к и , з^озиргина з^аётдан ш и к о я т л а н г а н л и г и м у ч у н
у з - у з и м д а н у я л а б о ш л а д и м . М у н и с а с е к и н - с е к и н тил га
к и р д и . 1^улларини ^ у й н и м г а т и ^ и б , сар гиш с о ч л а р и н и
б и л а к л а р и м у с т и г а т у к и б , к у зл а р и м г а т и к и л а р , с у р а г а н
с а в о л л а р и м г а о г и р - о г и р ж а в о б б е р а р д и . К еч а к е ч ^ у р у н
у г а й о н а с и д а н ж у д а ё м о н ¡^урк;иб к ет и б, р ш л о ^ н и н г
н а р и г и ч ет и д а г и б и р о м б о р д а с о м о н н и н г ичига б е к и н и б
о л и б д и . С о м о н о д а м н и к у р п а д е к иссик, са^ л ар эм и ш .
Л е к и н б у г у н ^ а т т и ^ очир;ибди. К у н д у з и т а ш ^ а р и г а чи^-
са, я н а у й г а т у т и б к е л и ш л а р и д а н ^ у р ^ и б , ч о р - н о ч о р кеч
к ириш ини кутиб ётибди.
Б е ч о р а б о л а н и н г и ш о н г а н т о г и м ен э к а н м а н . К у н и
билан: « Х у ж о н и м албатта н он беради», д е б у зи н и ю па-
тибди.
Б и р о з д а н с у н г б о л а н и н г п о р л о ц к у зл а р и г а м у н г
ч у к ди , ч е з ф а с и д а г и с у ю н ч у т л а р и уча б о ш л а д и . С а б а б и -
ни с у р а ш н и н г л у з у м и й у н э д и . Ч у н к и х у д д и ш у н д а й ]^ур-
^ув м е н д а >>ам у й г о н г а н эд и . Э р т а г а э р т а л а б М у н и с а н и
я н а у й и г а ю б о р и ш к ер ак б у л а д и .
Ш у н д а й б у л с а з^ам, ц а л б и м д а з а и ф б и р у м и д й у ^
э м а с э д и . Б аъ зан ^ а л б и м д а з^еч маз^ал у ш а л м а й д и г а н -
да й т у ю л а д и г а н о р з у - у м и д л а р я ш ай ди . М е н д а г и з^озир-
ги у м и д з$ам ш унга у х ш а р д и .
М ун и сада б е ф о й д а о р зу уйготиш дан ^ур^аётгандек,
п аст товуш билан Хатича хон и м га дедим:
— А гар б у беч о р а н и о та-он аси уйларига сигдириш -
маётган булса, узим га ^из ^илиб олсам, йу^ дей и ш м ас-
м и к ин ? М е н и н г з^ам з^еч к и м и м ¡луц. Х у д о з^аь^и, б у н и
у з б о л а м д е к п арв ар и ш ^ ила м ан . Б е р и ш м а с м и к и н -а ?
Б у утли ор зум гуё Х атича х он и м н и н г лабларидан
у ч а д и г а н с у з л а р г а б о г л и е д е к , т и т р а б , ^ а л т и р а б , ^ул-
ларим ни узатар, б уй н и м н и букардим .
К а м п и р к у з л а р и н и у ч о ^ ^ а т и к и б о л и б , у й л а н и б ту-
рарди. К ей ин секин бош ини тебратди:
— Ё м о н б у л м а с эд и . Э р т а г а о ^ сок ,ол б и л а н гапла-
ш и б к ур а й л и к . У х у п д е с а , о т а с и н и з^ам к у н д и р а м и з .
Я хш и б у л а д и ,— деди.
М е н у м р и м д а ш унч ал и к у м и д б а г и ш л о в ч и а ж о й и б
сузлар эш итганим ни эслол м ай м ан . Ж а в о б ^илмасдан,
М у н и с а н и багримга босди м . Бола ^уларимни уп и б:

180
— О н а ж о н и м , о н а г и н а м ! — д е б й и гл ай б о ш л а д и .
М е н шу с а т р л а р н и ё з и б т у р га н и м д а , М у н и с а м е н и н г
у р н и м д а ё т и б у х л а я п т и , сар м ^ с о ч л а р н д а у ч о ^ о л о в и -
н и н г м асъ у д ш у ъ л ал ар и т и т р ая п т и . Т е з - т е з , ч у к у р - ч у ц у р
х у р с и п а д п . Т у л и б - т у л и б п утал ади .
Н р а б б п й , шу б о л а н и м е н г а б е р и ш с а , н а ц а д а р б а х т и -
ёр б у л а р д и м ! У п д а на ц о р о н ш к е ч ал ар да н , па д а ^ ш а т л и
п у р т а н а л а р д а н па на б с ч о р а ч и л п к д а н — .\сч б и р нар-
са д а н ^ ур^ м ас э д и м . Уни у з ^ули м б и л а н п у н а л а б у с т и -
раман, б а х т и ё р ц и лам ан. М е н б и р з а м о н л а р б о ш ^ а
б о л а л а р н и о р з у ^ и л и б ю р г а н эд и м , л е к и н у л а р н и н г
^ а м м асн б и р кун к е ч ц у р у н б и р д а н и г а ^ а л б и м д а у л и б
к ет ди . ,
М е н э н д и т а ^ д и р и м г а к у н и к и б ц о л д и м . Я н а грамма
н а р с а н и се в а б о ш л а д и м . К о м р о н , б и р к у н к е ч ^ у р у н
^албимдаги уш а кичкинтойларни улдирган у зи н г булга-
н и н г ^ о л да, б у к еча с е н д а н б и р в а ц тл а р д а ги д а р а ж а д а
нафратланмайман.

^ Н*

Зайнилар, 18 декабрь

Б у г у н к ечаси ^ам м и ж ж а ^ок;май ч и п са м керак.


К асаллар си н г а р и , б а х т л и л а р г а ^ам к еч ал ар ш у н д а й
у з у н т у ю л а д и ... Э р т а л а б Х ати ч а х о н и м б и л а н ц и ш л о ^
о ^ с о ^ о л и н и н г уй и га бор дик . Б ечора чол м ен и М ун и са-
д а н х а б а р и зл а б к е л а ё г и б д и , д е б у й л а г а н экан.
— >^али з;ам т о п и л м а д и , яна б и р - и к к и е р д а н у м и д и м
б о р , — д е б д а р ^ о л м е н г а т аса л л и б е р а б о ш л а д и .
М е н к еч ас и б у л г а н в о ^ е а н и а й т и б б е р д и м . С у з и м
о х и р и г а я ^ и н л а ш га н с а р и ю р а г и м д у к у р и о р т а р , к уз
о л д и м ^ о р а й и б б о р а р д и . Д у н ё д а >^еч ^ и л и б б у л м а й д и г а н
бир нарса учун ёл вораётгандек, ^улларимни ^овуш тир-
Д И М:
— Ш у кич ки на ^ и зн и м е н г а б е р и н г . У зи м г а ^из ц и-
л и б ол ай , б а г р и м д а аср ай. У з и н г и з к у р и б т у р и б с и з , у
б е ч о р а уга й о н а с и н и н г ^ у л и д а х а з о н б у л а д и .
С Ц с о ^ о л к у з л а р и н и ю м д и , с о ^ о л и н и т и т к и л а б уй л а-
н и б турди. К ейин:
— Ж у д а яхш и , ^ и зи м , ^ а^ и ^ а т а н >$ам с а в о б иш ^ил-
ган б у л а с а н , — д е д и .
— Демак, М у н и са н и менга берасиз?
— О таси нариги болаларини зурга бо^ ол м ай ди -ю ,

181
б е р м а й н и м а ^илади. Й у ^ д ес а, к улига б е ш - у н ^ уруш
бсрам из-да.
У ш ан д а с у ю н г а н и м д а н ж и н н и б у л и б ^ олм а га н и м га
^ а й р о н м а н . М у р о д и м г а шу ^адар о с о н ет ар м ап , д е б у й -
л а б м и д и м ! К е ч ^ у р у н д а н б е р и н еч а с о а т л а б у й л а д и м ,
^ и л а д и га п э ъ т и р о з л а р и г а ж а в о б л а р т а й ё р л а д и м , ю рак-
ларим м ю м ш ат и ш уч у н м и я м д а та ъ си р л и с у з л а р сарала-
д и м . >^сч и л о ж и н и ^ и л ол м ас ам , о н а м д а н д о л г а н б и р
н е ч а жав^ар м а р ж о н л а р п и б е р и ш ^ а р о р и г а к сл ди м . У
н а р с а л а р н и шу б е ч о р а е т и м ч а н и ^ у т ^ а зи ш д а н >^ам ях-
ш и р о ^ б н р ер га с а р ф 1^ила о л ар м и д и м ? Л е к и н б у ф и д о -
к о р л и к л а р и м н и н г >^сч б и р и г а э^ожат ^ ол м ад и . М у н и с а
б и р ж о п л и ^ у г и р ч о а д е к ^ улл ари м га т у т ^ и з и л м о о д а
эд и .
М е н бопл^алар си н г а р и эм асм ан, ж у д а с е в и н г а н ,
б а х т и ё р бу л г а н д а м л а р и м д а т у й г у л а р и м н и с у з би л а н
а н гл ата олм ай м а н. А л б а т т а , р уп а р а м д а ги к и ш и н и н г б у й -
н и г а о с и л и ш и м , ун и у п и ш и м , т о р т ^ н л а ш и м керак. О ^ с о -
1^ол а ф а н д и з^ам уш а дам х у д д и ш у ндай т а ^ л и к а о с т и д а
э д и , л е к и н т ир и ш ^ у л и н и н г би р м арта у п и л и ш и б и л а н -
г и н а ^ у т у л и б кетди.
Икки соатдан сунг о ^ со ^ о л М ун и сан и н г отаси билан
м а к т а б г а к и р и б келди. М е н у к и ш и н и б а д б у р у ш , ва>^и-
м али, з о л и м одам , д е б у й л а б ю р а р д и м . )^ о л б у к и , кич-
к и н а ги н а , касал м ан д, ю п у н б и р ч ол экан.
М ем га и с т а м б у л л и к э к а н и н и , л е к и н ^ и р ^ й и л ч адан
б е р и ю р т и н и к у р м а г а н л и г и н и ай тди . Ч игал т у ш н и айта-
ё т г а н д е к , С ар и ер , О ^ с а р о й ^ а ^ и д а чалкаш -чулкаш ^ и л и б
га п и р д и .
М у н и с а н и мемга б е р и ш г а р о з и эди . Л е к и н ^ и зи га
ж у д а ж о н и а ч и ё т г а н и н и с е з д и м . Б о л а н и н г б а х т и н и очиш
у ч у н ь^улимдан к сл г а н и н и аям а сл и ги м н и , у н и у з б о л а м -
д а н а ф з а л к у р и б т а р б и я л а ш и м н и , ^ар д о и м у з и г а кур-
с а т и б т у р и ш л и г и м н и ваъда эт д и м .
З а й н и л а р ^ и ш л о ги п и м г камбагал, ^ о р о н г и м ак та б и
шу ва^тгача б у м д а й б и р б а й р а м н и , б у н д а й б и р ш оди
х у р р а м л и к н и к у р м а га н д и р . М у н и с а ик к ал ам и з ц ув он-
ч и м и з д а н уй лар га, д а ^ л и з л а р г а си г м а с д и к . Б у и г а амин-
мам. К^аз^а^аларимиз б у г о т л а р д а м у д р а б ётгам ^уш лар-
ми у й г о т и б ю б о р а д и г а н д а р а ж а д а ш и ф т л а р г а у р и л и б
жарангларди.
М у н и с а б и р н еч а с о а т и ч и д а кич кина, н о з и к к и н а х о -
н и м г а ай л а н ди . Р^изил ч и тдан к уй л аги м б о р э д и , у н и
к и й м а й ^ уй ган эд и м . У ш ан и б и р о з т о р а й т и р и б , калта-
р о ^ ^ и л и б ^изч ам га а ж о й и б к о с т ю м к;илиб б е р д и м . М у ­
182
н и с а шу к и й и м д а б и р >>унлам с у в д е к , о г и з г а с о л и ш б и л а н
э р и б к ет а д и га н ш о к о л а д к о н ф с т д е к б у л и б ^ о л ди .
К,ор б и р кун аввалги ш а х т и д а н б и р м у н ч а ^ ай тган
б у л с а -%ам, з^амон с г и б т у р а р эд и . I^opoHFii т у ш м а с д а н
аввал б о л а н и ^ у л и д а н е т а к л а б б о ^ ц а о л и б ч и а д н м . Х а -
тича хон и м Займи отани н г чи ро^ л ари н и ё ^ а н и кетгунча
би рга-би р га ю рдик, уйнаш дик, ^увлашдик, м о зо р тош -
л а р и о р а с и д а f>op о т и ш д и к .
1^ ув н о^л и гим и з 1^ари к а м п и р н и н г з$ам ш о д о н ю з и г а
кулги чи ^ арди .
— Ь^ани, и ч к ари к и р и н г л а р э н д и ! С о в ц о т и б , к асал
б у л и б ^ о л а с и з л а р , — д е я р , ш и р и н - ш и р и н кул а р ди .
С ов ^отиш ? О д а м н и н г и ч и д а ^ у ё ш л а р ча^мар э к а н у ,
ян а у с о в ц о т а р м и ш м и ! ..
Бу о^ш ом о см он менга ш охларини гарбдан ш а р ^ а
Кадар ч у з и б ю б о р г а н д а р а х т г а у х ш а б к у р и н д и . У с с к и н -
с е к и н т е б р а н г а н д а у с т и м и з г а oi$ г у л л а р и н и т у кк ан кат-
такон ж асм ин бутаси га ухш арди.

^ ^ ^

З а ш шл а р, 30 де кабрь

М у н и с а б и л а н шу ^адар а п о ^ -ч а п о ^ б у л и б к е т д и к -
ки!.. Б у к и ч к ин а 1^из д а р с л а р д а н о р т г а н з^амма ва^ ти м -
н и о л а р д и . Н и м а н и к и б и л с а м у и г а у р г а т г и м к ел ади .
>^ар к у н и икки с о а т ф р а н ц у з т и л и у*>и т ам ан, ^ и ш л о а д а -
гилар б и л и б ц о л и ш с а б и з н и т о ш б у р о н ц и л и ш м а с и н , д е б
э ш и к л а р н и , д с р а з а л а р н и мазикам б с к и т а м а н -д а , у й и н г а
т у и ш ш н и з;ам у р га т а м а н .
Б а ъ за н у з и м г а к улгим ^ и ст а й д и .
— Ч о л и ^ у ш и ! М у н и с а м и з^амма н а р с а г а у р г а т а м а н ,
д с б т а г и н )^ож и х а л ф а н и п г у г л и М и р а т г а у х ш а т и б 1>уй-
м а ги н ,— дсйман.
Бу к ам багал ц и ш л о ^ ^ и зи з^адемай а с л з о д а г а у х ш ^б
ц о л д и . )^ар б и р з^аракатидан, з^ар б и р с у з и д а н м а л о в а т
б у й и к е л и б т у р а д и . А в в а л л а р и б у н г а з^айрон ^ о л а р д и м .
Э н д и эс а с а б а б и г а т у ш у н а б о ш л а д и м . М у н и с а н и н г о н а с и
одамлар айтгандек тумори хотим эм ас куринади.
К ,изало^ м е н д а н м и ^ о я т д а м и м м а т д о р . Б аъ зан >;сч
нимадан-з^еч мима й у ^ ё п и м г а к ел адм -да, ^ у л л а р и м н и
умилаб б с т л а р и г а , л а б л а р и г а с у р т а б о ш л а й д и . А м а шум-
д а м ен з^ам у н и н г ц ул ч ас и м и з^онучларимга о л м б , м и т т и
б а р м о ^ ч а л а р и н и б и т т а - б и т т а уп а м а н .
Б с ч о р а ци з м с н и ^ а н о т и г а о л и б я х ш и л и к ц п л д и , д с б

183
у й л а й д и . >^олбуки, м с н и н г ^ ан о ти м га кириш б и л а н чи-
накам я х ш и л и к и и у н и н г у з и ^илди.
К^изгинамнинг ^ а ^ а ж о н л и г и , о д а м н и н г э с и г а келма-
ган галати гаплари к и ш и п и ^ а й р о н ^ о л д и р а д и !.. Бирга
т у р а б о ш л а г а н и м и з н и н г икк ин ч и купи:
— М у н и с а , хси^ласанг м е н и о й и д е я в е р , я х ш и р о ^
б у л а д и , — д с г а н эд и м , ш и р и н г и н а к у л и м с и р а б б е т и м г а
1^аради-да:
— В ой , б у л а р м и д и , о п а ж о и ! — д е д и .
— Нега булмасин?
— )^али к и ч к и н а си з-к у , о п а ж о н , с и з н и о й и д е б бу-
л ади м и !
Б у с у з и н а ф с о н и я т и м г а т егди . Б а р м о г и м б и л а н п у п и -
с а ц и ли б:
— )^а, ш ай т он , н им а га кичкина б у л а р экан м ан?
Й и г и р м а ёш га кирдим -а, кап-катта х о т и н м а н , — д е д и м .
М у н и с а т и л и н и н г у ч и н и т и ш л а р и о р а с и д а с и ^ и б ту-
р и б м е н г а ь^арар, з^еч н и м а д е м а й н у ^ у л к ул ар эд и .
— Ёлгонми? К ап -к атта х о т и н м а н , — д е д и м яна.
У катта о д а м л а р д а й л а б л а р и н и б у р д и .
— М е н д а н ун ч а катта эм а с с и з - к у , о п а ж о н ! Ж у д а
б о р с а у н т у р т -у н б е ш г а к и р г а н д и р с и з .
У зи м н и т у т о л м а й к у л и б ю б о р д и м . М у н и с а у я л и б ,
то р т и н и б туриб:
— С и з к ел и нч ак б у л г а н и н г и з д а -ч и , о п а ж о н , с о ч и м г а
за р и п л а р т а ^ а м а н ,— д е д и , — Х у д д и си з г а у х ш а г а н б и р
ч и р о й л и ...
1^улим б и л а н б о л а н и н г о г з и н и ёп д и м .
— Я н а ш у н а ^ а г а п л а р н и айтсанг, т и л и н г н и у з и б
о л а м а н !— дедим .

* * *

К и ч к и н ам я с а н - т у с а н н и , н о з-к а р а ш м а н и я хш и кура-
ди. М е н у з и г а о р о б е р а д и г а н ^ и зл а р н и з^еч ё ^ т и р м а с
эд и м . М а н а э н д и М у н и с а н и н г о й н а к о л д и д а у з и г а о р о
бериш ига, ойнакдаги аксини ё^тириб, кулим сираш ига
^ у ш и м к е т и б ь;араб ^олам ан. Х,атто б и р к ун и к еч аси 1^ули-
д а н куйган гу г у р т ч у п и н и ^ам т о п и б олди м . К^изи туш м а-
гур я ш и р и н ч а ^ о ш л а р и н и ^ о р а й т и р и б о л м о ^ ч и бу л г а н
эк ап . Р^изи^, к и м д а н у р г а п д и экан? Б и л м ай м ан ... Х^озир-
г и с и -к у гурга-я, б и р н еч а й и л дан к е й и п б у й г а етса,
б и р о п т а й и г и т н и я х ш и к у р и б , т е г и б к етса н и м а бу лади ?
Ш у ёг и э с и м г а туш са, -\амма о н а л а р д а й 5^аяжонланаман,
з^ам ^ у в о н а м а н .

184
М у н и с а кеча ^ и з а р и б - б у з а р и б т у р и б м е н д а н б и р н ар-
с а н и и л т и м о с ^и лди . С оч и м н и у з и н г и з н и н г с о ч и н г и з г а
ухш ати б тараб ^уйсангиз, дейди.
Х у д о д а н б и р д а н - б и р т ил аган н арса м М у н и с а б и л а н
х у д д и ^ у г и р ч о ^ у й н а ё т г а н д а й у й н а ш э д и . 1^ и згинам ни
тиззаларим ораси га олдим, сочларини ёй ди м , к ей и н
хо> 9 \ а г а н и д а й ^ и л и б у р и б ц у й д и м .
М у н и с а т окч а д а г и кичк и на о й н а к н и о л и б :
— О п а ж о н и м , к ел и нг, и к к ал ам и з ё н м а - ё н т у р и б о й -
накка ^ арайлик, — д е д и .
С уратга т у ш а ё т г а н о п а - с и н г и л л а р д а й , б о ш л а р и м и з -
ни б и р - б и р и г а с у я д и к . О й н а к и ч и да к ули ш а р, б и р - б и р и -
м и з г а т ил к у р сатар эд и к .
М у н и с а л о ж у в а р д к у зл а р и , о п п о ^ т а н и , н о з и к , ш и ­
р и н ю з ч а с и б и л а н малак к аби гу зал эд и . Л е к и н у х у р -
с а н д б у л м а д и . Б у р н и м н и , л а б л а р и м н и уш л а б :
— А т т ан г, о п а ж о н , си з г а у х ш а м а с э к а н м а н - д а , — д е -
ди.
— С ен я х ш и р о ^ с а н - к у , б о л а м .
— Н и м ам яхш и, о п а ж о н ? М е н с и з д а ^ а ч и р о й л и эм а с -
ман!..
У б о ш и н и ян а ^ам купроь; я ^ и н л а ш т и р а р , б у й н и м -
н и н г т а г и д а н у т к а з и б олган ^ улч аси б и л а н б е т и м н и с и -
лар эди.
— О п а ж о н , с и з б а р ^ у т г а у х ш а й с и з . Ю з и н г и з г а цара-
ган киши у з и н и о й н а к к а с о л г а н д а й к ур а о л а д и , — д е д и .
Бу ^ а ^ а ж о н ^ и з н и н г с у з л а р и д а н к ули б , б и р м и н у т г и -
н а ил г ар и зу р д и ^ а т б и л а н у з и м у р и б ^ у й г а н с о ч л а р и н и
т у з г и т и б ю б о р д и м . Я ш и р и б н и м а ^ и лам ан, ахи р д а ф т а -
р и м н и у з и м д а н бопл^а ^еч ким у ^ и м а й д и - к у ! М е н у з и м -
н и х а ё л ^ илган д а р а ж а д а г и д а н з^ам ч и р о й л и р о ^ д е б
уйлай бош ладим. «Ф арида, сен узингни билмайсан. С еи ­
д а ^еч кимга у хш ам аган б о ш ^ а н а р с ал ар б о р » д е г а н -
л ар га >>а^ б е р г и м келади.
Н и м а т у г р и с и д а г а п и р а ё т г а н эдим ? Х,а, к и ч к и п ам
т у г р и с и д а ! Уни эс - ^ у ш л и ^ и л и б т а р б и я л а г у н и м ч а , у
м е н и у з и с и н г а р и н о з-к а р а ш м а л и ^ и л и б ^ у я д и г а н к у р и -
нади.
* :[с #
Зайнилар, 29 январь
Д а ф т а р и м г а б и р о й д а н б е р и 1^ул у р г а н и м й у^ . )^ар-
э^олда, х о т и р а ё з и ш д а н ^ам ф о й д а л и р о ц и ш л а р и м б у л д и .
И н н а й к е й и п , б а х т л и к у н л а р н и н г н и м а с и н и ,%ам ё з а р -
динг?

185
Б и р о й д а н б е р и ч у ц у р к у н г и л р о п а т и и ч и д а яш адим .
Л е к и п , а ф с у с к и , б у ?$ол у з о ^ б о р м а д и . И к к и кун аввал б у
е р д а н у г г а н п о ч т а ар аваси м с н г а т у р т т а ха т т а ш л а б ке-
т и б д и . К о н в е р т л а р г а к у зи м т у ш а р -т у ш м а с, ичи м ё н и б
к ет ди . К и м л а р д а н к е л г а н и н и , и ч л а р и д а н и м ал ар ё з и л -
г а н и н и б и л м а с а м ^ам:
— Оз^, к о ш к и й д и ц у л и м га е т и б к ел м ай й у л д а й у ^ о л -
ган б у л с а ! — д е д и м .
Д а с т л а б к и т а х м и н и м д а я н гл и ш м ага н э д и м . К о н в е р т
у с т и д а г и ё з у в н и т а н и р д и м . Х а тл а р у н д а н к ел ган эд и .
К о н в е р т л а р м е н и т о п и б к с л г у н ч а ^ у л д а н -^ у л г а у т и б -
д и , у с т и кук, ^ и зи л ё з у в л а р и , м у зф л а р б и л а н т у л и б д и .
К,ул т е г и з и ш г а ю р а г и м д о в у р м а й , б и т т а с и н и н г у с т и д а г и
а д р е с н и у в и д и м : «Б... ша^ар м а р к а з и й р у ш д и я с и муал-
л и м л а р и д а н Ф а р и д а х о н и м а ф а н д и г а » д е й и л г а н эди .
К он вер тларн и гижим лаб, учо^ ёнидаги этаж срк ага
и р г и т д и м . Д е р а з а ё н и г а к ел д и м , б о ш и м н и у н и н г о й н а -
гига ^ у й и б , у з о ^ - у з о ^ л а р г а т и к и л и б , у й г а т о л д и м .
М у н и с а м е н и к у р и б та ш в и ш га туш ди:
— О п а ж о п , б и р е р и н г и з о г р и я п т и м и ? Р а н г и н г и з о^ а-
р и б к ет д и ,— деди.
У зим ни бо си ш га тир и ш и б кулимсирадим.
— >^еч н и м а б у л г а н и й уц , бо л а м . П и ч а б о ш и м о г р и -
я п ти , х о л о с . И к к а л а м и з б и р о з б о ^ ^ а ч и ^ и б а й л а н с а к
тузалади.
К е ч а си к у з л а р и м н и ц о р о н г и л и к к а т и к и б , у з о ^ ва^т-
л ар гач а м и ж ж а ^ о^ м ай ёт ди м . Ч у ^ у р б и р т а р а д д у д и ч и д а
ё и а р д и м . Ю з с и з з о л и м б у м а к т у б л а р и д а , ким б и л а д и ,
м е н г а н и м а л а р д е г а н , н и м а л а р га ж а с о р а т ^ и лган экан?
Б и р неч а б о р ч и р о ^ н и ё ц и б , х а т л а р н и у ^ и м о ^ ч и б у л д и м ,
лекин узим ни босдим. Бу хатларни у^иш айб,
м е н у ч у н б и р т у ш к у н л и к эди .
О р а д а н и к к и кун у т д и. М а к т у б л а р ^ а м о н у ша е р д а
с т а р , у й ^ а в о с и п и за ^ а р л а г а н д а й м е н и а з о б л а р эд и .
Р ам ги н , э з г и н э^олатим М у н и с а г а >>ам ю а д и . Б е ч о р а 1>из
м ени дардга солган нима экапини билар, этаж еркадаги
к о н в е р т л а р г а н а ф р а т б и л а н ^ а р а б -^ а р а б 1;уяр эд и .
Ш у б у г у н к е ч ^ у р у н з^ам я на д а р а з а ё н и д а у й г а т о л и б
т у р г а н эд и м , М у н и с а т о р т и н и б ё н и м г а к ел д и , к е й и н ю р а -
ги б е т л а м а й г и н а :
— О п а ж о н и м , м сп б и р н и м а ц и л и б ц у й д п м , б и л м а й -
ман, ж а ^ л и н г и з ч и к а р м п к а н ? — д ед и .
М е н чурт у г и р и л д и м . К у з л а р и м н х т и ё р с и з э т а ж е р к а -
га гагурди. Х а т л а р ж о й и д а й у ц эди ! Ю р аги м а л ам дан
г у ж а п а к б у л д п , ч и даёл м ай :

18о
— Х а т л а р ^ани? — д е б с у р а д и м .
М у н и с а б о ш и н и эгди.
— Ё^иб ю бордим , опаж он. Нима ^илайип, си зн и
жуда эзи б юбориш ди!
М е н б у г и б и р тову ш би л а н :
— Н и м а ^ и л и б ^ у й д и н г, М у н и с а ? ! — д е б ^ и ч ^ и р д и м .
Б о л а м е н и н г ^ атти^ ж а ^ л и м ч и ^ и ш и н и , е л к а с и -
дан уш лаб силкита бош лаш им ни кути б титрарди. Б о-
ш им ни ^ у л л а р и м га т и р а б , с е к и н - с е к и п й игла й б о ш л а -
дим.
— О п а ж о н и м , й иглам анг. Х а т л а р и ы г и з н и ё ^ а н и м
йу^, с и з г а ж у р т т а г а ш у н дай д е д и м . Б у н ч а л и к к у й и б - ё н -
м а с а н г и з , к е й и н ё ^ и б ю б о р а р д и м . M an a.
К и ч к и н а 1^ули би лан б о ш и м н и с и л а р , и к к и н ч и с и
б и л а н х а т л а р н и ^ ули м га у ш л а т и ш г а ^ арак ат ^ и л а р д и .
— О л , о п а ж о н и м , б у л а р я хш и к ур г ан к и ш и н г д а н
к ел гап га у х ш а й д и , — д е д и . М е н с е с к а н и б т уш ди м .
— Т и р м и з а к , б у ^ анд ай ran? — д е б ^ и ч ^ и р д и м .
— С а й д а м , о п а ж о и . Я х ш и к урга н к и ш и н г и з д а н к ел -
маса, ш ун ч а й и гл а р м и д и н г и з?
Куп нарса биладигап бу ^ а ^ а ж о н н и н г су зл а р и д а н
у я л д и м , куз ёш л а р и м д а н у я л д и м . Э н д и б у а ^ в о л га
х о т и м а б е р и ш керак эди . М е н i^apop ^ илди м .
— К и ч к и н аги н ам , кошки шу с у з л а р н и айтм аган б у л -
санг. М о д о м и к и , айтиш га ай т д и н г , э н д и м е н сем га и с б о т
^ и л и б б е р а й и м . Х атл ар м ен я хш и к урган о д а м д а н к е л г а н
эм а с . К ел , и к к о в и м и з б и р г а ё ^ и б т а ш л а й м и з.
Уй ичи KjopoHFM эди . Ф а ^ а т учок;да б и р у т и н ч а л а с и
го^ ё н и б , го:^ у чаРДи- Х а т л а р д а н б и р и н и утга т а ш л а д и м .
К он верт гуж анак б у л и б ёна бош лади. Ёниб б ул ган дан
к е й и н и к к и н ч и с и н и , с у н г р а у ч и н ч и с и н и таш лади м .
М у н и с а а н гл аш и л м ас б и р ^ а я ж о н б и л а н б а г р и м г а
с у ^ и л а р д и . М а к т у б л а р б и р и н - к е т и п ён а р к а н , ^ а р ш и м и з -
д а ж о п б е р а ё т г а п б и р одам б о р д е к , ^ а я ж о н и ч ида с у к у т
^ и л и б т у р д и к . Н а в бат т у р т и н ч и хатга к ел ганда, и ч и м д а
ч и д а б б у л м а й д и г а н б и р п у ш а й м о н л и к у т и ён д и . Л е к и н
у ч тас и ё н и б к ет га н дан к е й и н б у п и с и н и о л и б ^ о л о л м а с
э д и м . К^албимнинг би р п а р ч а с и н и у з и б о л а ё т г а п д е к б и р
и з т и р о б б и л а н у п и с и н и ^ам у т г а и р г и т д и м .
С уп гги м а к т у б ав в ал ги л ар и дек б и р д а н т у т а б к е т м а д и .
Бир чеккасидан нозиккина т утун чи^ариб, кейин сек и н -
секин ёна бош лади. О х и р и д а конвер тнинг ^ о в ж и р аб
очилганини, майда ёзувлар билан тули ^ бир ^ о г о зн и н г
с е к и н - с е к и н ён а б о ш л а г а н и н и к у р д и м . Бу а з о б г а ч и д а й
олм а й ^ и й н а л а р эд и м . М у н и с а , к у н г л и м д а у т а ё т г а н

¡87
н а р с а л а р н и б и л г а н д с к , э г и л и б ^ у л и н и у т г а суВДи-да,
м а к т у б н и н г б и р п а р ч а с и н и ^ у т ^ а з и б ^ олди.
Бу п а р ч а н и б о л а н и у х л а т г а н д а н к е й и н г и н а ^ у л и м га
о л д п м . У н д а шу сатр лар о м о н цолган эди.
« ...К е ч а э р т а л а б омам ю з п м г а ^ а р а д и -ю , . й и гл а б
ю б о р д и . « Н и м а б у л д и , ойп? Н е г а й п г л а й с и з ? » — д с б
су р а д п м .
О л д и н гап м р ги си келм ади. «>^еч... Б ир туш к у р и б -
ман», д е б цуя ^олди. Л е к и п м е н ^ у й м а д и м , я л и н д п м , ёл-
в о р д п м , о х п р п с у з л а ш г а м а ж б у р ^п лди м . С е к п н - с е к и н
й и г л а б т у р и б ш ул ар н п айтди:
— Б у г у н Ф а р и д а т у ш и м га к и р и б д и . М е н ^ о р о н г и
е р л а р д а и з л а б ю р г ан эм и ш м ан , р у п а р а к ел ган о д а м л а р -
дан: « Ф а р и д а шу ер д а м и , х у д о х а й р и н г и з н и б е р с и н ! »
д е б с у р а р м и ш м а н . Ю зи ё п и ц б и р х о т и н м е н и ^ у л и м д а н
у ш л а б т а к и я г а у х ш а г а н о л а - ^ о р о н г и б и р е р га б о ш л а б
к и р а р м и ш -д а : « Ф а р и д а шу ер д а . Д и ф т е р и т к а са л и дан
у л д и » , д е я р м и ш . «К^арасам, б е ч о р а б о л а м к у зл а р и ю м у ^
ё т и б д и . у^али р а н г и н и н г ^ о н и >;ам к е т м а б д и . М е н аччи^-
ачч и ^ й и г л а б у й г о н и б к ет ди м . Улик к урган т и р и к
к у р а ди , д е й д и л а р , ш у н д а й эм а с м и , углим? Я ^ и н д а
Ф а р и д а н и к урам ан , а, К о м р о н ? »
О й и м н и н г с у з л а р и н и с е н г а ай н ан ё з д и м . М а й л и , м е н и
б и р ё ^ а ^ у й и б тур, л е к и н о н а н г у р н и д а г и м ан а шу
к ек с а х о т и н н и >;адеб й иглат а б е р и ш тугри м и ? Х о л а н г -
н и н г т у ш л а р и у ш а н д а н б е р и м е н и н г х,ам т у ш и м б у л и б
^ о л ди . К^ачон к у з л а р и м н и ю м м а й и н , ^арва^т с е н и у з о ^
б и р ю р т н и н г ^ о р о н ш з^ужрасида к у з л а р и н г ю м у^ ,
f>opa с о ч л а р и н г , г у л д е к ю з и н г ...»
М а к т у б п а р ч а с и шу е р д а тугар, м ен га ф а ^ а т х о л а м -
нинг м отам инигина билдирарди. Комрон, куриб туриб-
с ан к и , б и з н и >;амма н а р с а б и р - б и р и м и з д а н ай и р а д и . Б и з
э н д и и к к и д у ш м а н э м а с м и з , ба л к и б и р - б и р и н и х,еч
ва^т кура о л м а й д и г а н икки б е г о н а м и з .

Зайнилар, 5 февраль

К еч а к е ч а с и б о т ^ о ^ л и к д а у ^ о в о з и э ш и т и л д и . М е н
^ у р ^ и б к е т д и м . М у н и с а э с а п ар в о ци лм ади .
— Б у л и б т у р а д и , ж а н д а р м л а р ^ а р о ^ ч и л а р н и 1^увиб
ю р и ш и б д и ,— деди.
О т и ш м а ^ и с ^ а п а у за л а р б и л а н ун м и н у т ч а д а в о м
этгандан к ей и н тухтади.

188
Во^еани эрта билан билдик. М ун и сан и н г тахм ини
т у г р и ч и е д и . П о ч т а н и талаган б и р н еч а д а р б а д а р б и л а н
жандарм ораси да жанг булибди. Ж ан дар м л ардан б и р и
у л и б , и к к и н ч и с и н и о ги р я р а л а н ган з<;олда З а й н и л а р г а
к е л т и р и ш и б д и . У з^озир м у с о ф и р х о н а д а ё т га н э м и ш .
Туш п а л л а с и д а кичик Ваз^би з^аллослаб м а к т а б г а
ю г у р и б к ел д и -д а , ^ у л и м д а н у ш л а б :
— 1^из х у ж о н и м , т е з з о р и н г н и ( ч о д р а н г н и д е м о ^ ч и
бул са керак) ёп и н , ю р т езр о ц ! С ени м у с о ф и р х о н а г а
ч а^ и р и ш я п т и , — д е д и .
— Ким ча^иряпти?
— Д о к т о р ч а ^ и р и б д и , о т а м айтди.
Дарз^ол ч о д р а м н и ё п и н д и м , о л д и н д а В а ^ б и , о р е а д а
м е н м у с о ф и р х о н а г а т е з л а б к етдик .
М у с о ф и р х о н а и к к ита к и ч к ин а б у л м а д а н ва з и н а п о я л и
х а р о б даз^лиздан и б о р а т к у р и м с и з б о с т и р м а э к а н .
Т у н д а ^ о р б у р о н г а ё касалга у ч р аг а н й у л о в ч и л а р кеч а-
л а р и шу е р г а к е л и б т у н а ш а р экан. Гоз^ маз^аллар ш у н д а й
о д а м л а р н и о в ц ат б и л а н з^ам й у ^ л а б т у р и ш а р эк ан .
Эш ик олдида бир чиройли от ер т еп и н и б турар
эд и . Б у р у н л а р и д а н б у г ё п и р и л и б ч и ^ а р д и . М е н у н и н г
т у м ш у г и н и с и л а б , ич к ари га к и р д и м . >^овли ^ о р о н ш
булгани учун чироц ёц и б цуйиш ибди.
О ё г и г а к атт а к о н эти к, э г н и г а ^ али н ш и н е л ь к и й и б
ол г а н б и р с е м и з з^арбий д о к т о р з и н а п о г о н а с и г а у т и р и б
о л и б , б и р н и м ал ар ёз а р , ^ о р о н г и д а ю з и у н ч а я хш и ку-
р и н м а г а н б и р неч а киши б и л а н о р а - с и р а г а п л а ш и б ^ уя р -
ди . Д о к т о р н и н г ю з и н и ё н д а н к ур д и м . О п п о ^ , ^ а л и н
м у й л о в л а р и , б а р о ^ ц о ш л а р и , ж о н л и ва ё ^ и м л и ю з и
б о р э д и . Л е к и н у о д а м л а р г а дагал, з^атто у я т с у з л а р
б и л а н га п и р а р д и . Ё р а б б и й , ш у ц адар ё м о н с у з л а р
а й т а р д и к и , у г и р и л и б ^ а й т и б к етгим з^ам кел ди .
Д о к т о р мутла^о яна би р х у н у к суз айтмоцчи булган-
л и г и н и б и л д и р и б т ур ган дагал б и р ^аз^аз^а б и л а н к у л и б
б о ш и н и ку тар ган э д и , м е н и к у р и б ^ о л д и . К у л г и с и
б и р д а н т у х т а д и . К е й и н н а п а р м о н к и те л л и , к у к р а г и б и л а н
б и т т а 1^ора с о ^ о л л и киш ига у г и р и л и б ^ и ч ^ и р д и :
— ^ о й , к а пи та н, жаз^линг ч и ^ м а с и н , л е к и н с е н г а
«А й и ^ полвон» д еб от ^уйганларнинг з^ а^ и бор. Ора-
м и з д а х о т и н киш и б о р экан, м ен б и л м а й с е н и н г к а с р и н г
б и л а н о г з и м н и р о с а чакки ^ и л и б м а н !
У шу с у з и н и а й т г а н д а н к е й и н м е н т о м о н г а ?;аради:
— С и н гл и м , к е ч и р и н г м е н и , к е л г а н и н г и з н и к у р м а б -
ман. Ю ^ о р и г а чи^инг. Й уц, п ича ш о ш м а н г, м е н т у ш и б
ол ай . З и н а п о я ж о н и ч и ^ и б з у р г а т у р и б д и . И к к о в и м и з н и

189
б и р д а н к ута р а олм ас. 1^ани, ч и ц и н г э н д и , м ен туш -
дим.
П о г о н а л а р д а н б и р д а н и г а и к к ита-ик к ита с а к р а б ю ^ о -
ри чивдим.
1^ари д о к т о р н и н г « к а п и т а н » д е г а н о д а м и н и т а ^ и р
ц и л а ё т г а н л и г и з^амон ц у л о г и м га э ш и т и л и б т у р д и .
— К а п и т а н и м , б у м у ал л и м а и ст а м б у л л и к . 1^андай
б и л г а н и м г а з^айрондирсан? А , капитаним ? С ен к о и н о т д а
б у л а д и г а н з$ар б и р з^одисага ц у й д е к а н ц а й и б ц ар ай сан !
М е н у н и з и н а п о я д а н ч и ц и ш и д а н б и л и б ол д и м . К у р д и н г -
ми, х у д д и к а к л и к де к и р г и ш л а б ч и ади . Э н д и хоз^ласанг,
ё ш и н и з^ам а й т и б б е р а м а н : ним а д е с а н г де, л е к и н б у
х о т и н ч а н и н г ё ш и ц и р а д а н ош ган эм ас.
Б у хи л гаплар ц ан ч адан б е р и м е н и с о ш н т и р и б ке-
ларди. У зи м ч а кулдим : « М а н а шу е р д а ян гл и ш д и н г, д о к ­
т о р а ф а н д и м ! » д е б ц уй ди м .
Б еш м и н у т д а н с у н г цари д о к т о р о г и р эт и к л а р и б и л а н
з и н а п о я н и г и ж и р л а т и б ю ц о р и ч и вди . К е й и н ю з и м г а
ц а р а м а с д а н га п и р а б о ш л а д и .
— А ф а н д и м , в о ц е а м аълум , б и р я р а д о р и м и з б о р ,
у н ч а о г и р э м а с , ф а ц а т ца р аб т у р и ш керак. М е н б и р
о з д а н к е й и н кетам ан. Р^илинадиган иш у н ч а м у ш к у л
эм а с , л е к и н я р а д о р н и н г ц о н и б у з и л и б ц о л и ш и д а н цур-
цаман. Бу е р д а г и о д а м л а р д о к т о р л а р г а ун ч а и ш о н и ш м а й -
ди. П а й т и н и т о г ш ш и б , д а р р о в т а б и б л а р г а , б а х ш и л а р г а
ц ар ат и ш ади . Я р а л а р га булмагур зарарли н ар с ал а р
ё п и ш т и р и ш д а н >^ам т о й и ш м а й д и . С из м ак таб курган
илм ли а ё л с и з . Р^илинадиган и ш л ар н и у з и м а й т и б б е р а ­
ман. К асал у р н и д ан т у р и б к ет м а гу н ч а ца р аб т у р а с и з .
Л екин бун га дош бер ар м и к и н си з, йуцмикин?
— Б у л а д и , д о к т о р б е й . М е н и н г а с а б л а р и м маркам.
}^еч н а р с а д а н ц у р ц м а й м а н , а ф а н д и м .
Д о к т о р м е н г а а ж а б л а н и б царади.
— Р^ани, ю з и н г н и оч, к у р ай и н , — д е д и .
Б у т а к а л л у ф с и з с у з л а р д а галати б и р с а м и м и я т б о р
эд и . М е н >;еч т о р т и н м а с д а н ю з и м н и о ч ди м . )^атто
б и р о з к у л и б з$ам ц у й ди м .
К,ари д о к т о р ц у л л а р и н и ё з д и , с о д д а ю з и д а галати
з^айроплик к у р и н д и . К е й и н цаз^цаз^а у р и б :
— Сен б у ерларда нима излаб ю рибсан? — деди.
Бу гал м е н ш о ш и б ц о л д и м . А ж а б о , б у о д а м м е н и
т а н и р м и д и ? Ш у п г а царам ай, м ен >;ам з^азил ц и л и ш д а н
ц у р ц м а д и м . Д о к т о р н и н г о д а м д а шу цадар и ш он ч , шу
к,адар я к п п л я к ,%исси у й г о т а д и г а н и с с и ц ч е з ф а с и б о р
эди кп ...

190
— М ени танийман д еб ту р и б олм асси з, деган ф и к р-
дам ан , д о к т о р б е й . ..
— Ш а х с и н г н и эм а с, х и л и н г н и т а н и й м а н , ц и зи м , х и ­
л и н гн и ! А ф с у с к и , е р ю з и д а ж у д а к а м а й и б б о р а ё т г а н
хилингни.
— Ф и л и М аз^мудларга1 у х ш а б м и , а ф а н д и м ?
Беш о й д а п б е р и и ч и м д а з у р г а б о с и б к с л а ё т г а п ш у х -
л и к л ар п м яна б о ш к у тар д и . А л е к с и о п а >;ар д о и м м е н и
эркалатпб булмайди, деярди. Ч унки да р ^ о л ш ухлик
ц илиш га, с у з л а р н и б у зи ш г а , ёш б о л а ц и л и ^ л а р и н и
ц и л и ш га т у т и н а м а н .
)^арз^олда д о к т о р м е н д а низ^оятда о д о б л и , п о к о д а м
т а а с с у р о т п н и ц о л д и р д и . У яна б о я г и д е к г у р и л л а г а н
ц а^ ц а^а би л а н :
— >^озирги ф и л л а р н и н г й у г о н , с у л а ц м о н б о б о л а р и г а
с и р а з^ам у х ш а м а г а н п о з и к , кичкина, х у ш ч а ц ч а ц м а х л у ц -
эй ! К,ари б у л с а м ,%ам б у с и ф а т л а р и н г г а « г у з а л » с и ф а т и н и
з^ам ц у ш и б ц у й и ш и м м ум к ин . 1^ани, айт-чи, г у з а л
а с л з о д а , б у ер л а р г а цаер дам к е л и б х о л д и н г ? — У е з д
з^арбий д о к т о р и н и н г дагал с у з л а р и д а н , г у л д у р а г а н цаз$-
цаз^аларида с е з и л а р - с е з и л м а с б и р з^асрат б о р л и г и н и
пайцай бош ладим. М ен у зи м н и огир тутиш га ти р и -
ш иб:
— М е н м у а л л и м ам ан , д о к т о р б е й . Х и з м а т ц и л и ш
н и я ти м б о р э д и , шу е р г а ю б о р и ш д и . М е н ж о й т а н л а м а й -
ман. I^aepra ю б о р и ш с а з^ам иш л ай б е р а м а н , — д е д и м .
М е н шу с у з л а р н и а й т и б т у р г а н и м д а , д о к т о р ю з и м г а
т и к и л и б цо лди .
— Д е м а к , с е н б у ер га х и з м а т цилиш у ч у н к ел д и н г?
М а ъ р и ф а т уч у н , ц и ш л о ц б о л а л а р и г а х и з м а т цили ш у ч у н ,
ш ундайми?
— >^а, м а ц са д и м шу.
— Ш у ёш да, шу ч езфа, шу ц и ё ф а д а - я ? Й у ц , м е н г а
т у г р и с и н и айт. К у з л а р и м г а б и р ц ар аг и н -ч и , з^а, ш у н д а й !
С ен м е н и и ш о н а ц о л д и , д е б у й л а й с а н м и ?
Д о к т о р н и н г сал ц и ё н о ц л а р и ичига я ш и р и н г а н ва
ш ир и н -ш и р ин кулим сираб турган оц киприкли кузлари
ху д д и кунглим нинг ичини к уриб тургандек эди.
— У н д а й эм ас, ц изим . А с л с а б а б б о ш ц а е р д а . >^атто
т и р и к ч и л и к д а р д и з;ам эм ас. С е н я ш и р и ш г а т и р и ш г а н
са й и н м ен яхш ир оц куряпман. У зи н гн и н г ким лигингни,
о и л а н г н и , х о н а д о н и н г н и , ш ун г а у х ш а ш н а р с а л а р н и с у р а -
сам а й т м а й с а н , ш ун дай м и ? К у р д и н г м и , ц а н д а й б и л и б

'Фили М а х м у д — мамонт.

191
оляпман. Бу ер да бир сир бор. Л ек ин мен ко вл ашт ири б
утирмайман, кичик бир ишор а булса бас.
И к к о в им и з >;ам жим булиб цолдик. 1\ари д о к то р бир
оз уй ла б тургандан сунг:
— Сенга к ич кина гина хизмат цилсам, ижо за т бера-
санми? — деб сур ад и. — Сени бошца я хш ир оц ерга ку-
чирсам хо^лармидинг ? М а о р и ф м и н ис г рл иг и да битта-
и кки та т ан и шл ар и м бор.
— Йуц! Ра>;мат, д окторбей. Ишла б турган еримдан
хурсандман.
Д о к то р яна кулимсираб ел ка л ар и нц учирди, ке йи н
з^азиллашаётгандек цилиб:
— Ж у д а соз! Ж у д а соз! Л ек ин шуни билиб цуйгинки,
ф и д о к о р л и к сен уйлаганча ^ а з ил ran эмас. Бир кун
эмас, бир кум ж о н и нг сицилса, менга икки э нл и к хат
ёз, ад рес им ни ташлаб кетаман. Бу бир одамгарчилик.
— Ташаккур, афандим.
— Бу масала битди. Эн д и ишимизга утайлик. 1^ила-
диган и шл ар и нг н и т ушу н т и р и б берай.
1^ари д о кт о р нариги х он ан ин г э шигини очди. Бир
ц ий ши ц каравот у стида гавдаси, юзи аскар плаши билан
ёп иб цуйилган я ра дор ётар эди.
Доктор:
— ^ а л а й с а н , мулла, бир оз туз ук булдингми? —
д е б суради.
Ярадор киши цули билан плашини кутариб ётган ер-
дан т урмоцчи булди.
— 1^имирлама, ёт. Нима, б и р о н е р ин г огрияптими?
— Йуц, куп ра^мат. Фацат бет суягим бир оз луцил-
лаяпти.
Д о к т о р яна кулди.
— Э);, ме ни н г азиз айицларим. Т и з з ас и ни нг цопцо-
гини бет суяги дейди-я! Р^орнини т о в о ни д а деб у йла йди
бу. П а йт и келганда о д амл арн инг кузини шамгалат ци-
лишдан тойишмайди. Т уз ал иб кетади, мулла, >;еч нарса
булмайди. Худ ог а шукур цил, уц х и ёл чапдан утганда
шуринг цурирди. Нима, бир з;афта утар- утмас у рн ин гд ан
туриб, ю ри б кетмоцчимисан? Й у ^ . т у г р и келмайди. Мана
шу ерда ж о н и н г н и н г р о ^ а т и н и кузлаб ёта тур. }^а, бу
цизча нима д ес а шуни циласан, г апини цайтармайсан,
уцдингми? Сен ин г д о к т о р и н г шу, яра нг ни шу ни нг узи
боглайди. М а б о до у эди-бу эди деб ran ц айт арг анинг ни
эшитсам, ^а уз ин гд ан койин. Худо ^ацци, узим келиб оё-
гингни туграм-туграм цилиб кесиб ташлайман.
Д о к т ор я р а д о р н и н г б и н т и н и еча бошлади. Ярага
192
тег иб кетганда, у « с е к и н р о г - э й ! » деб ц ич цир иб юбордм.
— О в о з и н г н и учир. >^айф-эй се ндай эркакка! Ш о п -
дай муйловинг, уз ун с о ц о л ин г б и л а н му ш т у м де к ц и з ч а
ол ди да вой- войлашга уялма йс анми? Бу я р а эмас, у й иц -
чоц. Шу нд ай касал б оцувчиг а т о п ш и р и ш л а р и н и билсам,
з^атто ме н з;ам б ир е ри мн и дема й к е ст и ра р эдим.
Б и р со атда н сунг с е р с о ц о л к а пи т ан б илан д о к т о р
ж у н а б кетди.
Д у н ё д а бунд ан з^ам а ж о й и б р о ц т а с о д и ф б улиши мум-
кинми? М е н у мр им б ин о булиб, б ир курган о д а м и м н и н г
ме нд а шу цадар чуцур т а а с с у р о т л а р ^ о л д и р г а н л и г и н и
з^еч э сл ай олмайман.

* * *

Зайн ил ар, 24 ф е в р а л ь

Б у й и л ё зн и барвацт келади, дей ишад и. Б и р ^ а ф т а -


дан б е р и э^аволар очи^. К у н д у з л а р и ^ у ё ш ч ар а^л айд и.
Т е п а л а р д а цор булмаса, одам у з и н и ма й ойи п аллала-
р и д а д е б з^ис этади.
Б уг ун жума. Тушки о в ^ а т д а н с ун г х о н а м д а у т и р иб ,
сув б у ё а д а М у н и с а н и н г с у р а т и н и со л иш билан ма шг ул
эдим. Б и р д а н э ш и к та^иллади. Х а т и ч а х о н им р у м о л и
б у йн и г а тушган, цул- оёцлари т и т р аг а н з^олда ки ри б ксл-
ди. Уни з^еч маз^ал бундай с а р о с и м а л и ва з$аяжонли
к урмаг ан эдим.
— Вой, ху жоним, м а ктаб га и к к и т а а фа н д и келди.
Б и р и м а о р и ф му дири эмиш, т е к ш и р г а н и келибди. Т ез
туш! Улар б илан гаплашишга т о б и м йуц.
Ш о ша - п и ш а ч одрамни ё п и н а т ур иб, у зимча к у ла р
эдим. К а б и н е т и д а у ти р и б ц у л - оё ги ни ц им ир л ат и шг а з^ам
э р и н а д и г а н бу тамба лла р шоз^и ш ун ча е р га заз^мат ч е к и б
келса-я! Бу н га и ш о ни б буладими!
Пастда, с и н ф эшиги ёнида, б и р и низ^оятда новча,
у н ис и роят п ак а на икки к и ш и га дуч келдим. М е н куз-
ларим б ил ан ун и ц и д ир а б о шл аг ан имд а, п а ка на к и ши
ме н т о м о н г а тугри ю р и б келди. 1^оронгиликда мен у н ч а
яхши кур о лма г ан ю з и д а я к к а к у з о й н а к п о р л а р эди.
— М у а л л и м а хо нимми си з? Э^урматимни арз этаман.
М е н м а о р и ф м уд ири Рашид Н оз и м м а н . Бу ^ а н д а й х о ­
р о ш и ер? Бу ер мактаб эмас, огил-ку!
С и н ф н и н г э ши ги ни оча т ур иб:
— И ч и б ир оз ёруг, а ф а н д и м , — дедим.
1 3 -1 0 4 9 193
М у д и р н и н г митти гавдасига си ра з^ам ярашмаган бир
а л ф о з д а о ёц л ар и ни катта-катта ташлаб юрадиг ан бирам
г алати о дат и б ор эканки...
У э ши кд ан бир о д и н ичкари ташлади-ю, тухтади.
К ей и н нут ц сузламоцчидай цулини силкит иб:
— Азизим, бунга цара, бу цандай разолат, цандай
разолат! — деди. — Ма кт аб д ей иш учун ми нг та гувоз$
к е ра к бунга! Шу з^олда цандай т а ра цц ийп арв ар буласан?
«Е з^аммаси, ё з^еч бириси!» деганимминг нацадар у р и нл и
э к а н иг а тан берарс ан дейман?
Э нд и ул ар н и д ур устр оц кура бошладим. М уд ир даст-
лаб кузимга ёш бола, э нди е ти ли б келаётган усмирдай
куринг ан эди — аслида э л ли к ёшни ур иб цуйган куса
киши экан. Нуцул цоши б илан кузини уйнатар, айтган
з^ар сузига цараб тириш юз иг а алоз^ида-алоз^ида маъно
берарди..
Н а р иг и с и эса новчадан келган, цотма, цорамагиз,
и нг ичка муйлоили киши эди. Улгудай новчалигидан бир
оз букир >>ам чицарибди.
М а о р и ф мудири яна менга царади.
— А фа н д и м , урт ог имни сизга танитай: в илоя т жа-
моат ишл ари були ми нин г и н ж е н е р и Мумтозбей.
Мен и нд амай цолмаслик учун:
— Шу на ца ми, афандим. Ж у д а соз, — дедим.
М а о р и ф м уд ири с и н ф н и н г муста.\камлигини текшир-
моцчидай о ёц л а р и н и д у пур ла т иб юрар, п арт ала рни, су-
рат р а м к ал ар и ни з^ассасининг учи билан ту ци лл ат иб
у ри б курарди.
— Азиз им, катта р еж ал ар и м бор. 5^аммасини б уз иб
ян ги да н цураман. П о к и з а б ин ол ар соламан. Талаб
цилган м а бл аг ла ри мн и беришмаса, а>;волларига вой!
И шн и т аг ид ан пухта к,илдим. Ис тамб ул ма т бу от и ни
ут очишга т а й ё р турган б атарея деявер, ме нд ан ки чик
бир и ш о р а б улс а бас — пац-пуц!.. Даз^шатли бомбар-
димон бо шл ан ад и. Билдингми, ё бу калла ичидаги д унё
з^ацицатга айланади, ё мен м а нс а бимн и ташлаб кетаман.
Бу ч и р о й л и суз л ар ни н г з^аммаси мен учун, бир б еч о ра
ц ишло ц у ^ и т Увчисининг ку зл ар ин и цамаштириш учун
а й т и л а ё т га ни г а з^еч шубз^а й уц эди. Мудир як ка кузой-
н аг ини я н а тузатиб:
— 1^анча уцувчингиз бор? — деди.
— Ун учта циз, т у рт та угил бола, афандим.
— Ун е тт и та бола учун б ит та мактаб! Р а р и б дабдаба!
Сен б и н о н и курасанми, Мумтоз?
— М о л майдонда, к у р и т нима з^ожат!
194
М а о р и ф м уд ири гоят зур р е ж а с и >>ацида гагшриб
турганда и н ж е н е р н и н г ер остидан ме нг а р азм солаётга-
нини сездим. А х и й р и мени тушунмасин, деб ше р иг иг а
н и ^ о я т д а буз уц ф р а н ц у з тилида:
— ^ о й , азизим, б и р о н б ар он а б ил ан ш у и и нг ю з и н и
очтирсанг-чи. Ч е ^ р а с и юз пардаси о с т и д а ^ а м утдай ё н и б
•турибди. К^аердан келиб цолибди-я бу е р г а ? — деди.
М а о р и ф му дири менда цолд ирг ан таа сс ур о ти г а
ухшамас экан. Урт оги ни нг бу с узл ар ид ан таъби т и р р и ^
булди-ю, ф р а н ц у з ч а н и упдан ^ам б еш б а т т а р бузиб:
— И л т и м о с циламан, азизим, мактаб дами з, о г а р бу-
линг, — деди.
Мудир и яг ини нг остида халтадай о с и л и б турган т е р п ­
ении р е з ин к ад ай чузиб, бир н имал ар у й л а р эди. Би рд ан
менга уг ирилиб, ц а ро ри ни эълон цилди:
— А фа н ди м , ме н бу мактабни ёп ти рама н.
М ен э^айрон б улиб сурадим:
— Не га энди, афандим, бир н им а булдими?
— А фа н д и м , бундай расво ж о й д а б о л а т ар б ия цил иб
булмайди. И н н а й к е й и н , уцувчилар э^ам оз. Вилоятдан
кетгунимча ц иш ло цл арн ииг купида а рз он , л еки н чи-
ройли, тоза, модерн, яъни янги т а р т и б д а г и макт аб лар
б ар п о цилиш учун бутун кучимни с а р ф ^иламан, т и р и -
шаман. Энд и, ма р^ама т цилиб, м е н и нг с а во лл ар имг а
жаво'б б ерсанг из.
Б о н ж у р и н и н г 1 чунтагидан ч и р ой л и цуйин д а ф т а р
олди. М ак таб га оид баъзи м а ъ лу мо т ла рн и ёзиб булган-
дан сунг:
— Сизга келсак, а ф а н д и м , — д е д и , — сизни боннца
б и ро н му н ос и б ур ин га тайин этарман. М а к т а б н и ё п иш
тугрисидаги б уй ру цн и олганингиздан к е й и н Б... га келар-
сиз, у й ла ш иб курамиз. Мар^амат, исмингиз?
— Фарида.
— А фа нд и м, Е вр опа да яхши б ир о дат бор. О та с и -
нинг и сми ни з;ам цушиб айтадилар. Унда исм яна ^ ам
а ницроц булади. Сиз, уцитувчилар, бу я нг и л и к л а р н и зур
б е р и б ту рму шг а оши р ишл ар и нг и з керак. Ф а ра з э т ай ли к,
сиз с и н ф ж у р н а л и г а укУВЧИ1|ГИЗ М а л о в а т А л и хужа цизи
деб ёзасиз. Йуц. Мал о ва т Али деб ёзаверинг, шун инг
уз и кифоя. Тушундинг изми, а фа нд им? П а д а р и н г и з н и н г
исми?
— Н из оми дди н.
— А фа н д и м , с изн и Фар ид а Н и з о м и д д и н деймиз. Б у

1 Олди ^ися^а, ор^асида уэуп йирмоч этакли, смокинга ухшаш эркак


пиджаги.
195
н а р с а с и з г а д а с т л а б эр и ш т у ю л и ш и м ум к и н , л е к и н
к у н и к и б к ет а си э . 1^аерда у ц и г а н с и з ?
М а к т а б и м н и ай тм ади м . Ч ун к и ф р а н ц у з ч а б и л и ш и м
о ш к о р б у л с а , и н ж е н е р б о я г и с у з л а р и уч ун балк и б и р о з
х и ж о л а т т о р т а р . Ш у н и н г у ч у н : « Х у с у с и й таз^сил к урган -
м ан, а ф а н д и м » , д е д и м .
— Б...га к е л г а н и н г и з д а м е н г а у ч р а р с и з . С и зга м у н о -
с и б ж о й т о п и б цуяман. Юр э н д и , М у м т о з, п л а п и м и з д а
я н а икки ц и ш л о ц б о р .
Б о л а л а р п а р т а с и д а н б й р и д а у з у н , ин гичка о ё ц л а -
р и н и о с и л т и р и б у т и р г а н и н ж е н е р яна уш а « ч и р о й л и »
ф р а н ц у з ч а с и д а м ин ги лл ади :
— Б у ж у д а а ж о й и б п ар са. М е н и т аш л аб к ет а в ер .
Б и р б а л о ц и л и б б у л с а х,ам ю з и н и о ч т и р и б кура-
ман.
М а о р и ф м у д и р и яна б с з о в т а б у л д и . М е н д а ш у б ^ а туг-
д и р м а с л и к у ч у н гап н и ч а л г и г и б турк ч а ган и р ди:
— В а ц т и м и з б о р . Р а п о р т и н г и з н и к е й и н ё з а р с и з . 1^а-
ни, к е т д и к , — д е б , у р н и д а н ц узгал ди .
И н ж е н е р куча э ш и ги о л д и д а т у х т а б , б н н о н и н г
т о м и н и , д е р а з а л а р и н и т ек ш и р а ёт га м ки ш и да й царар,
ё р у ц ц а ч и ц и ш и м н и кутар эд и .
У ж а р л и г и м т у т и б о р ц а м н и у ги р д и м -д а , у з и м н и б и р
н и м а л а р б и л а н м аш гулдай ц и л и б олди м .
Б о ё ц и ш б о г ч а д а н у т и б к е т а ё т г а н д а ,%ам б н р - и к к и м а р ­
та б о ш и н и у г и р и б ц аради. Куча э ш и г и д а н ч и о д а н д а н
к е й и н э с а т а х т а д е в о р с а р х а т и д а н муралар, г о ^ о о ё ц л а р и -
н и н г у ч и д а т у р и б и ч карига куз ю гу р т и р а р эди.
В о ц е а б и р з у м д а ^ и ш л о о д а ёй и л д и . Ж у м а к уп и б у л и -
ш ига ц арам ай , б о л ал ар , у л а р н и н г о н а л а р и м а к т а б га чо-
п и б к ел ар, м а к т а б н и н г ё п и л и ш и д а н гам ч ек и ш а р ди . М е н
б о л а л а р н и м ак та бга у х ш а ш у з и м г а ^ам царш и, ё т у б е ­
тона, ^ и с с и з д е б ^ и с о б л а б ю р а р д и м . Э н д и улар ц у л и м н и
й и г л а б у п и ш а р , б у э с а м е н г а ц атт иц таъси р ц и л а р д и .
Х а т и ч а х о н н м б о ш и г а к аттакон б и р ж а к е т н и ё п и б
о л и б у й и г а к и р и б кетди. М е н х,ам ё м о н ах,волга т у ш и б
ц о л д и м . ^ а ц гап н и ай тган да, б у б а х т с и з л и к т о г и у б е ч о -
р а н и н г б о ш и г а а гдар и лган эди .
К е ч ц у р у н о ц с о ц о л н и н г х о т ы н и б и л а н д о я х о л а ян а
м а к т а б г а к ел и ш д и . Икковы х,ам х а ф а эд и . Д о я х о л а
м е н г а м а ъ н о л и - м а ъ н о л и ц а р а б уу, тор т ар :
— М е н и н г бошк,а т и л а гп м ;^ам б о р э д и , л е к и н .%ац
т а о л о ё р д а м ц и л м а д и , — д е я р эди.
Б у ц а й гу га м ен з^ам я са м а б и р цайгу б и л а н ж а в о б
ц и л и ш и м к ер ак эд и . К у з л а р м м н и ер га т и к и б т у р и б :

196
— Н ач ор а , д о я хол а, н а с и б б у .л м а д и ,— д е д и м .
Х у л л а с и , у якка к у зо й н а к л и м и т т и а ф а н д и б и р с у з
би л а н З а й н и л а р ц и ш л о г и н и о с т и н - у с т у н ц и л и б к ст д и .
1^ и ш л оц и л ар н и н г д у д и о с м о н г а мивди.
Ер ю з и д а З а й н и л а р д а н >;ам р а с в о р о ц ц и ш л о ц б о р л и -
ги н и ха ёл га к с л т и р и ш м ум кин э м а с л и г и н и б и л г а н и м з^ол-
да, б у ца й гу м е н г а т а ъ с и р цила б о ш л а д и . Ф а ц а т б у л а р д а н
М у н и с а г и н а м у с т а с н о эд и . У яр ам ас, с у ю н ч и ичига сиг-
май учар, «1^ачон к е т а м и з , о п а ж о н ? И к к и к у н д а н к е й и н
к ет а м и зм и ? » д е б ц у ш д а й т а л п и п а р д и .

* * *
Зайнил ар, 3 март

Э рта га й у л г а ч и ц а м и з.
М у н и с а д а с т л а б к и ку н лар да ж у д а с у ю н а ё т г а н э д и .
Л е к и п к сч адан б е р и у и д а а л л ац а н д ай м а ъ ю с л и к к у р и н а
бош лади.
Гоз^о к у з л а р и н и у зо к ,-у з о ц л а р га т и к и б о л и б у й л а р ,
сураган иарсаларим га п ари ш он хоти р л и к билан ж а в о б
б е р а р эди.
— М у н и с а , м е н б и л а н к ст ги н г к ел м а с а , майли, таш -
л аб к е т а й , — д е г а н э д и м , у ап и л -тап и л :
— Х у д о курсатм асин, оп а ж о н и м , у з имни цудуц ц а
т аш лайм ан -а! — д е д и .
— А к а -у к а л а р и н г д а н а ж р а л и ш и н г г а х а ф а м а с м и с а н ?
— Х а ф а эм асм ан, опаж оним .
— Б у л м а с а о т а н г н и к урги нг к е л а ё т г а н д и р - д а ?
— О т а м г а ач и н а м а н , л е к и н у н ч а л и к я х ш и к у р м а й м а н
уни, опаж он.
— Ж у д а с о з , у н д а й б у л с а д а р д и н г ни м ада ?

К у з л а р и н и е р г а т и к и б о л и б и н д а м а й у т и р а д и , ц атт и ц -
р о ц талаб ц и л с ам б у й н и м г а о с и л и б о л и б , ё л г о н д а к а м к у ­
д а б о ш л а й д и . Л е к и н мен б у с о х т а х у ш ч а ц ч а ц л и к к а
и ш о н м а й м а н . М у н и с а н и н г з^ациций с у ю н ч и н и б и л м а й -
манми? М е н у н и н г т и н и ц к у з л а р и д а з^аммаиацг б и р
цайгу, м у н г б о р л и г и н и к у р и б ю р а р д и м . А й т г и н , д е б
э;ар цанча ц и ст а са м з$ам з^аракатларим без^уда к ет а р -
ди.
Б у г у н ю з б е р г а н б и р з^одиса б у ц и з ч а н и н г ц а л б и д а
я ш и р и н и б ё т га н д а р д н и м ен га а ё н ц и л и б ц у й д и . К е ч ^ у -
р у н М у н и с а ан чагач а й у ц б у л и б к е т д и . ^ о л б у к и , у ш а
дам у з и г а м уз^ тож ли ги м н и б и л а р д и — й ул т а р а д д у д и
у ч у н м ен га ц а р а ш и ш и керак эди .

197
Б и р н е ч а м арта ч а ц и р д и м . Ж а в о б б у л м а д и . А л б а т т а ,
б о г ч а д а б у л с а керак эд и . Д с р а з а н и о ч и б : « М у н и с а !
М у н и с а ! » д е б ч ац и рди м .
И н г и ч к а т о в у ш и б и л а н у з о ц д а н , З а й н и о т а с а г а н а си
ёнидан: «А ф андим , ^ ози р бораман», д е б ж ав об берди.
О л д и м г а к елганда, у е р д а ё л г и з н и м а ц и л и б ю р г а н -
л и г и н и с у р а д и м . Ж а в о б и д а ш ош ар, б е м а ъ н и б а ^ о н а л а р
б и л а н м е н и алдаш га т и р и ш а р эди.
Ю з и г а д и ц ц а т ц и л и б ц арадим . К у з л а р и ц и п -ц и з и л .
Х и ё л с у л и ц ц а н б е т л а р и д а янги цуриган куз ё ш л а р и н и н г
и з л а р п б о р . Б и р д а н ва.^м б о с д и м ени . У е р д а н и м а цил-
г а н и п и , н ега й и гл а г а н и н и а п тт и р и ш у ч у й ц а т т и ц к,ис-
т о в г а ол д и м . Билак ч алари ц улл ари м да, г ази н и яш и р иш
у ч у н б о ш и и и с о л и н т п р г а п , л а б л а р п д а е н г и л б и р т и т р о;;
билап сукуг цилиб турардн.
М е п у н н >$ар н и м а к и л и б б у л с а з$ам г а п и р т и р и ш г а
ц а р о р цилган эди м . А га р ^ а ц м ц ат н и м е п д а н я ш и р а д и г а н
б у л с а , у п и б у ер га т а ш л а б к ет и п ш м н и а й т д и м . А н а
ш у н д а п к с й и н ч и д а ёл м а д и . Катта б и р г у н о ^ н и б у й н и г а
о л а ё т г а н д а й , б о ш и н и с о л п н т п р и б , у я л а -у я л а гап и р а
бош лади:
— О й и м м ен и к у р г а н п к е л и б д и . К е т и ш и м н и э ш и т и б -
д и -да... А ч ч и г и и г к ел м а сп п , о п а ж о н .
Б у к аттак он г у н о ^ н и а и т и б т у р г а н д а б у т у н в у ж у д и
т и т р а р , к у зл а р и ёш га т у л и б б о р а р эди.
'Гуш ундим . Кичик, м и т т и к у н г л и н и н г а л а м и н и м е н д а н
у м и д э т и ш и м у м к и н б у л г а н д а р а ж а д а н о р т и ц р о ц ту-
шундпм.
Ю з и г а туш гам с о ч л а р и н и т у за т д и м , ё н о ц л а р и н и се -
к и н -с е к и м с и л а б т у р и б , ю м ш о ц , б о с и ц т о в у ш би лан :
— Б у н и п г у ч у й п ег а ц у р ц а с а п , н е г а й и гл а й с а н ?
О й и н г - к у , албатта, к у р а с а н -д а , — д е д и м .
Б е ч о р а э^ануз и ш о н м а с , ц у р к д - п и с а т и к к ан к у з л а р и н и
м е н д а н о л о л м а с д и . >^амма м аф р ат, лаънат билам ц а р а й -
д и г а н у х о т и м н и яхш и к у р м а г а н л и г и г а м е н и и ш о н т и р и ш
у ч у н б о л а л а р ч а с а б а б л а р ц и д и р а р эди . Л е к и н о й и с и н и
ш у ц адар яхши курар , ш у цадар ж о н д а н се в а р д и к и ...
— Б о л а м , о н а н г н и я х ш и к у р м а й д и г а н б у л с а н г , м ен
с е н и ж у д а ё м о н а й б ц и лам ан , — д е д и м . — О н а н и ^ам
я х ш и к ур м аган б о р м и ? Ю г ур , чоп, ч а ц и р и б кел. « О п а м
с е н и а л б а т т а к ур и ш и м керак, д е я п т и » д е г и н . М е н сага-
нанипг олдига бораман.
М у н и са тиззамга ёп и ш и б этакларимни у п д и , кейин
ю г у р г а н и ч а б о гч а га ч и ц и б к етди. Бу иш им ж у д а ё м о н
эз ^ ти ёт си зл и к эди , б и л а м а н . А гар шу х о т и н б и л а н гап-

198
лз'.пганимни к у р и б ц ол и ш са, ё м о н г а п л а р т а р ц а л а д и ,
балк и о т и м н и б у е р д а л а ъ н ат б и л а н т и л г а о л и ш а д и г а н
б у л а д и . М ай л и , м им а б у л с а б у л ди !
С аган а н и н г п а с т и д а , д а р а х т б у т а л а р и о р а с и д а у л а р н и
аи ч аги н а кутди м . М у ш т и п а р х о т и н у з о ^ к е т и б д о л г а н
экан. М у н и с а ум и й у л д а н ц а й т а р и б к е л и ш у ч у н ц ам и ш -
з о р н и н г о р ц а с и г а у т и б кетган б у л с а к ер ак.
Ни^оят, куриниш ди. О п а -б о л а н и н г ён м а -ён келиш и
ш у цадар FaMi'HH, т у цадар >;азин б и р м а и з а р а к а с б
эт ган ди к и ... Б и р - б и р л а р п д а н т о р т и н а ё т г а н д а й , у я л а ё т -
ган дай а й р и -а й р и ю р и б кслиш ар, б о т ^ о ц л а р г а б о т и б
колиш аётгандай ж урттага сусткаш лик ^илиш арди. Бу
хот ин га м у^аббат, ш аф цат тула н арсал ар айтиш га
тайёрланган эдим . Л екин, негадир уч раш ган и м и здан
кейин б и р -б и р и м и зга айтадиган су з т о п о л м а й цолдик.
У з у н б у й л и , н о з и к д а н к елган б и р ж у в о н эк ан . Oprça-
с и д а н я м о ц т у ш г а н э с к и ч одра, ю з п а р д а с и у р н и д а
б п н а ф ш а р а н г з^арир д у р р а , о ё ц л а р и д а т о в о н л а р и т у ш га н ,
м айи ш ган , й и р т и ц - я м о ц кавуш. Б и р о в д а н ц у р ц а ё т г а н д а й
ц а л т и р а ё т г а н и н и с е з и б т у р и б м а н . И л о ж и б о р и ч а в азм и н ,
б о с и ц куриниш га тириш иб:
— Ю зи н ги зн и очсангиз, — дедим .
Бир оз иккиланиб тургандан сун г ю з п ар даси н и
к утар ди. Низ^оятда т о з а л и г и о ч и ц -о ш к о р к у р и н и б т у р а р -
ди. Ж у д а б о р с а у т т и з - у т т и з б е ш ё ш л а р д а . Л е к и н сар -
г и м т и р ч е з ф а с и т у ц адар з^орши, т о л г и н к у р и н а р д и к и ...
Б у н д а й х о т и н л а р н и м ен ж у д а б у я л и б ю р и ш а д и , д е б
у й л а р эди м . ^ о л б у к и , ю з и д а б у ё ц д а н а с а р й у ц . М е н г а
ц а тт и ц т а ъ си р ц и л га н н а р с а у н и п г М у н и с а г а ж у д а >;ам
у х ш а ш л и г и э д и . Б и р д а н М у н и с а у с г а н , ш у ёш га к е л и б
ц о л г а н д а й т у ю л и б к етди ... К е й и н , к е й и н ...
Б о л а н и г а й р и и х т и ё р и й б и р з^аракат б и л а н ел к а л а р и -
д а н у ш л а б т и з з а л а р и м г а т о р т д и м . У п к ам OFwp н а ф а с л а р
б и л а н т у л и б , к у з л а р и м г а ёш ч и ц и б б о р а р д и . У д д а м га
ол г ан в а зи ф а м катта, f o h t катта в а з и ф а э д и . Б у н и ф а ц а т
м е н ц илиш им, М у н и с а н и яхши, а х л о ^ л и а^л э т и б т а р б и я -
лаш и м керак. У м р и м н и н г э н г катта т а с а л л и с и т у б у л а д и .
М и я м д а н у т а ё т г а н ф и к р л а р н и у з^ам м е н б и л а н б и р г а
к еч и р а ё т г а н д а й :
— Х о н и м а ф а н д и м , б у к ичкина ц и з ч а н и у з ц у л и н г и з -
д а вояга е т к а з и ш б а х т и н и т о л е с и з г а н а с и б ци лм аган
к у р и н а д и , — д е д и м , — Н ач ор а, д у н ё ш у н а ц а . С и зга а й т а ­
д и г а н гапим шу: к у н г л и н г и з т у ц б у л с и н . М е н М у н и с а н и
б а г р и м г а о л д и м . Уз ц и з и м д а й т а р б и я ц и л а м а н . )^еч б и р
н а р с а д а н к а м си т м а й м а н .

199
У б ир инчи марта сузлашга журъат этди:
— Биламан, кичик хоним. Мунис а менга айтар эди.
Гох,ида йулим тушса к е ли б куриб ке тиб турардим. Худо
с из д ан ррзи булсин.
— Бундан чиади, М ун ис ан и куриб ту рг ан экан-
сиз-да?
М и т т и цулчалари билан белимни цучоцлаб турган
М у ми са ни нг яна тит рай б ошлаг анини сездим. Я н а бир
р л м и ш и ошкор булган эди. Демак, о на си н и я ш ири цча
к у ри б юрган экан. Сунгра ян а з^ам цайгули т ом он и
шуки, мендан я ш ири цча кур иша ё тг ан ини о н а си г а айтиб
цуйи шд ан уялган.
— Бу ерда цолганимизда-ю, б олани з^аммавацт сизга
кур с ат и б турар э д и м , — д е д и м . — А ф с у с к и э ртаг а Б...га
жу най ма н. У ердан цаёцца кетишим з^али маълум эмас.
Ку нг ли нги зн и туц тутаверинг, хоним афанди. 1^изингиз-
га она буламан деб, албатта, айтолмайман. Ч у н к и о па н ин г
у р н и н и з^еч ким ва х,еч нарса босолмайди. Фац ат яхшиги-
на о н а булишга з^аракат циламан.
Па ст л ик д аг и ц ами шзо рд а б ир ов нин г ш ит ирл аб юрга-
н и н и курдик. У ме ни нг уцувчим Ж а ъ ф а р о г ан инг отаси
эди. Б о т ц о цл и кд а ёввойи у рд ак овлаб юрарди.
М у н ис а н и н г ойиси б ирд ан б езовта булди.
— Кета цолай, айланай хопим, мени сиз билан
к у р и ш м а с и н , — деди.
Бу сузлар беч ора х о т и н н и н г цалби нак,адар н о з и к
э к ан л и г и н и курсатарди. Мен буни а^волидан, у з и н и ту-
ти ши да н, юзидаги ма ън ол а рд ан з^ам фаз^млаган эдим.
Д ас т л а б к и тахмипим тугри эди. М ун ис а ц а лби ни нг з^ам
ю з и каби ч ир ойлилиг и ва к иб о рл иг и ни бахтсиз о на си да н
олган экан. Боёциш х о т и н н и н г гап-сузга ц олишимдан бе­
з ов та булиши ме нд а чуцур т аа ссу ро т цолдирди. Унда
яхши з^пслар цо лд ир мас да н а жр ал ол мас эдим. Рийбат-
л арг а парво цилма сл иги мн и курсатиш учун:
— Нега мунча шошасиз? Яна пича т ур и нг а х и р , —
дедим.
Б е ч о р а хотин самимий м и н на т до р чи ли к б илан цулла-
римг а царар, ул ар н и у п г и с и келиб лаблари т и трар эди.
Л е к и н менга теголмас, тег ишг а ж уръ ат цилолмас эди.
К ей ин ги довул йиццан т е р а к узагига утирдик, М у н и ­
сани у рт ам изг а олдик. Э н д и ran навбати унга келган
эди. Бо ёц иш хотин, с а рг узашти ни менга айтса кунгли
б ир оз бушайдигандай, к уй иб- пи ши б гапирар, шундай
ч и р о й л и н а р о с л и сузлар эдики...
Бу х от и н н и н г оддий, л е к и н цайгули бир сарг узашти
2 00
б о р экан. Истамбулда, Ру м е л и к о в о г и д а тугилпОдл. К;;-
чи к ки на амал эга си булган отаси ©план он асн б ир и н-
кетин в а фо т ц ил ган дан ксйин, уни Б а к и р к у й д а ки бор
б ир оилага асран ди цилиб беришибди. Уйдаги кп чп к
бола лар билан б и р г а усган, ахийри к оя га е ти б кпч ик
хоним д аражасига эришган. Ун бсш-ун олти сшларг а
етганда яхши-яхши жо й л а р д а н огиз с о лу вчи ла р бу.лса-да,
у >^еч бирига кунмагап, з^аммасига б а р о н а топтан. Чумки
у н ин г кунгил б е р г ап кйшиси булган. У х о н а д о п н и н г
кичик бсйп булиб, у ша вацтлар ц ар бий ма к та бд а уцпр,
м уйловла ри э н д и - э я д и сабза ура б ошл аг ан ёш йиг'птча
экан. Шундай булса-да, ор ал ар ид а ака-ук ал ик ¡uní
борли ги сабабли, у нда н умидиор булолмагам. Л;;.чо
э^афта бо шл ар ида у н ин г юзиип к ур ишп и, овойшш
э ш ит иш н и уша к е зл а р д а б ахт дсб х ис об ла га н.
Уша пайтларда уй хужаси Б... в илоя т м ол ия булпми-
нинг мудирлигига т ай и нл а п г а н и учун хар(5.;й ма кг аб да
уциё тг ан углини Ис т а мб у л д а ёлгиз ц о л д и р и б о и л а си н и
шу ерга кучириб кслгап.
Б...да ёш мактаб т ал аба си ни курмай у т к а з га п турт они
у ни ту рт йиллик а й р и л и ц цадар сарг айтирг ап, копии у ёз
ка иикулларипи о та- она си олдида у т к а зг ан и кслганда...
Куп утмасдан сир фош булган — уй хужаси, уй бека-
си, у л ар ни нг ц изл ар и — ^аммаси -б ир да ииг а бу мушти-
парга хужум цилишгану, уни уйда ц о л д и р и ш н и хо^лаш-
май а т р о ф ц ишл оц л ар н ин г бири да яшовчи кари камгшр
и х тиё риг а юб оришг ан . М ун ис ан ин г т у р т ё ш ид а д и фт е -
ритдан улган оп аси шу ерда тугилгаи экан. Б и р б о ла л и к
х о т и нн и кии ^ а м олар эди? Ах ий ри у й иг лаб-с ицтаб
бир цари ур мон чи га тегишга рози булган. Д а ст л аб ки
п ай тл ард а чурц этган овоз чицармай, т а в д и р и г а тан
б ери б юрибди. Л е к и н эри мана шу З а й н и л а р цишло-
гига ке либ у рн ашг а нд ан супг уни ч идаб булмайдиг ан
д ар аж ад а жуда ц атт иц х а ф а х о н л и к эза бошл аб ди. К^орон-
ги у йид а ут и ри б ца ср ат чекар, кундан-куыга сули б
б орар экан.
Б е ч ор а хотин шу сузл ар ни айтиб т у р г а п д а у з и пи яна
у ша OFiip ц о р о н г и л и к ичида кура ётг андай кузларига,
вужудига ^ о р г и н л и к чука борди.
Ана шу кунларда цар оцчил арни цувлаб ц ишло цц а бир
жа нд ар м отряди келибди. 1^амишзорнинг у т о м о н и г а
чо дир ёйиб, икки-уч э^афта тургаи а с к а р л а р н и н г ёш
о ф и ц е р и уни т аъ ци б цила бошлаган. Х о т и н цам ша йтон
васвасасига учиб, э р и билан б оласини ташлагану, у ша
о ф и ц е р билап ц очи б кстган...
201
Бу оддий >;икоя менга ж у д а таъсир цилди, л е ки н са-
б а б и н и узим цам билмайман. Кеч к ир иб ке лмоцда эди.
М у н и с а н и он аси б и л ан холи цолдириб, узим ма кт аб го-
м о н г а ю ри б кетдим. Б и р - б и р и н и х,еч мацал куришмасли-
ги мумкин булган бу икки и н с о н н и н г балки б ир- би ри га
а йт ад иг ан гаплари б ордир. Ёки меминг о лди мд а хо>;лаш-
г а нл ари ча цучоцлашиб йиглаша олмас, к ун г илл ар ид а
б а л ки ц иж ро н яраси цолар!
М о з о р то шл ар и уст и да н цатлаб ма ктаб имг а цайтаёт-
г ап имд а юр ак -юраг имд ан э з и л и б у й л а й м а н : «Муниса,
м е н се ни д унё да цеч киминг йуцлиги, ёп-ё лг из ли гин г
учун ссвар, сенг а цар д оим а чиниб келар эдим. М ан а энди
с е н г а рашк цила бошладим! Сенга гариб, х а р о б бир
х о ти нн и , цар нима булг анд а цам сенга о на булган бир
о н а н и цизганяпман. Сен т уг илиб усган е рл ар да н айрилар
э к ан с ан , кузларингда о на н и г о ^и н ин г хотир асини, лабла-
р и н г д а она ё шл а р и н и н г т аъ ми ни олиб кетасан!»
* * *

Б... 10 март

З а йн и л а р ц ишлог идан келтирилган ц ог оз ла рим ни


с умкаг а солпб бугун э р тал аб м а о р и ф б ули ми га кетдим.
М у н и с а ухлаганича цолди. Вацт эрта булг ани учун идора
э н д и очила бо шл аг ан эди. Битт а-икк ита келган амалдор-
л ар б о с и б- б ос иб ца^ва ичишар, калён чекишарди.
Х,ожи д уппил и с а р к о т и б у рнида жи нг ал ак цор а со-
цолли, кир ёцали бир а фа н д и утирарди. Х од и м л а р н и н г
б ит та с ид а н сураган эдим, м а о р и ф мудири б илан б ир га
бош к от иб ни нг цам у зг ар га ни ни, ишим булса шу соц ол ли
а ф а н д и билан г ап ла ши ши м кер акл иг ин и айтди.
С а р к о т иб ни н г ё ни га я ц и н р о ц келиб салом бердим.
М а о р и ф мудири а ф а н д и н и н г буйрути б ил ан ёпилган
З а й н и л а р ма кт аб ини нг уциту вч ис и э канимни, ма ктаб иш-
л а р и н и то пши р га ни ке лг а ни мн и айтдим.
Саркотиб б ир оз у й л а н и б турди.
— )^а, шунацами, жуд а с о з , — деди. — Б и р оз ташца-
р и д а кутиб туринг, м уд ир а ф а н д и келсин.
И д о р а н и н г ола-цоронг и, бугиц д а ^ л и з и д а м уд и рн и
р о с а уч соат кутишга тугри келди. Бу е р ла рг а келиб-
кетувчилар одамга т и к и л и б царар, ц атто суз от увчилар
цам булар эди.
Д е р аз а л а р да н б и т т а с и н и н г ёнига с и н и ц шоти тиклаб
ц уйи шг ан экан, у ш а ни н г п о г о на ла р ид ан б ири га с уя ниб
202
ку тиб турдим. 1^уллари лой, мовийранГ ч а лво рл и суфи-
намо бир киши ф о н т а н ё ни д а с а бз а в о т т озал ар , шох-
л ар и ёнимдаги д е р а з а н и н г ичигача к и р и б кетган катта-
к он б ир гилос д ар а х т и д а ч у м ч у ^ а р ч ирц и лл а ша р
эди.
Т и рс ак ла ри мни тиззамга, ияг имн и ц улл арим га цуйиб
о л иб уйланардим.
Кеча эрталаб шу вацтда З а й н и л а р д а н чицмаган
эдим. Катта-кичик у ц у в ч и ла р им н ин г з^аммаси дово н ус-
ти да ги арава йулиг ача мени узат иб ц уйишди. Наца да р
у ятс из кунглим б ор менинг! Т ев ара гим да ги од амл ар ни
ж он -ж они мд ан ях ши куриб цоламан. А з и з почч амн инг
галати бир сузи бор. Го ^о цулл аримда н ушлаб олиб:
— Э^, ме н ин г ё п и ш ц о ц цизим, о л д и н о д а м л ар д ан ёт-
сирайсан, цочасан, кейин-чи, худди с а ци чда й шунацаям
ё п и ш и б оласаики... — деярди.
Поччам б о ё ц и ш н и п г гапи тугри экан. Бу б о ла ларн мп г
з^аммасига юрагим ач иши б цолди. Ч и р о й л и л а р и г а чирой-
ли, ху нукл ар иг а хунук, камбаг алларг а к амб аг ал бул-
ган лик лар и учун з^ар а йри лга н е р и м д а ц а л б и м н и н г бир
п арчасини мана шундай ташлаб ке таверса м, ж у д а бул-
ган экан!
Бечоралар б и р и н - к е т и н цулимни у п и ш Ди- Ч у п о н
Мез^мет З а ц р о орцали менга янги туг илг ан у л о ц н и совга
цил иб юборибди. Б о ё ц и ш н и н г >;адяси кунглимга шунча-
лар таъсир цилдики... }^али кузлари оч ил ма г ан бу кички-
на улоцчани М у н и с а н и н г ц у ч о ш г а т о п ши р ди м . А ра ва
г и л ди р ак ла р ин и нг мунг ли г иж и рл аши буш с а з ф о н и ола
бошлади. С еки н- се ки н З а й н и л а р д а н у зо ц ла шд и к. Бола-
л ар цора тошлар о р а с и д а куздан г о й и б булгунларича,
ул арг а Мунис а и к к им и з румолча с и л к и ти б бор дик.
Ар ава нинг м у с о ф и р х о н а эшиги о лди да т у хт ат иши
^ о ж и х а лф а ни н г я н а бир аломат м о ж а р о с и г а тугри
к е ли б цолди.
Б у чол огзида ц о р а жи гар билан э ш и к д а н ши пил лаб
чициб цолган бир ка ттако н мушукни ц увла б келарди.
1^улидаги калён к а р н а й и н и цамчидай с и л к и ти б: «Тухта,
к о ф и р н и н г мушуги, т е р и н г н и шилиб о л а м а н !» деб бацир-
г анича ёнимдан у т и б ке таётган эди, « ^ о ж и х а л ф а ! » деб
чацирдим.
)^ожи х а л ф а о в о з н и н г ц аердан к е л а ё т г а н и н и д ар ро в
бил ол ма й тухтади, к е й и н мени арава и чи да курар-кур-
мас цу лла рини к у та р иб куча у р т а с ид а о в о з и н и н г борича:
«Вой, икки кузим, о ти ни м! » деб бацирди.
Б е ч о ра н ин г с ую н чи ичиг а сигмас эди. О г з и д а г и жи-
203
гар билам рупарадаги айвон деворига тирмаша бошлаган
му шу кка кулиб:
— Бор, гаштингни цилавср, цурцма! >^алол булсин! —
деди-го, ёнимга келди.
Х,ожи х ал фа шу цадар хурсанд эдики, ц у ч о ш д а улоц-
часи билан орцамдан чициб борган М у ни са га мус офир-
хо нан мн г ф ац ат и к ки нчи цаватидагина кузи тушди.
— Ис, хужоним, бу ким булди? К,аердан пайдо 6 ÿ \ -
ди? — деб суради.
— М ен инг циз им бу, >^ожи халфа, — дедим. — Эшит-
гапингиз йуц, З а й н и л а р д а куёвга-чицдим, мама битта циз
курдим.
>^ожи х ал ф а М у и и с а н и н г иягиГш силаб туриб:
— Сузлаганга царама, сузлатгапга цара. А жа б эмас,
ху до берсин. К и р о й и циз д еса дегулик. Антицаси, —
деди.
Яхши т а с о д и ф — м о в и йр а нг номерим буш экан. Жу-
д а суюндим. Кечцурун )^ожи х ал фа мени цу'я РДа"НУЙмай
у й и г а овцатга чацирди.
Ча рча ганимни б а р о н а цилиб цеч ч иццим келмади.
Л е к и н чол ту ри б олди.
— Гапингни цара-ю, олти ой яёв ю рг ан инг да >;ам зи-
гпрча чарчамайсан. Тавба де, — деди.
# #

Б у марсаларнинг ^ам мас и яхши, >;аммаси соз! Л ек ин


мени упла т; ап б ошц а бир масала бор. Кеча кечцурун
ухлашдан олдпн у зи мч а ^ с о б - к и т о б цилдим, на ти жа
шунчалар галати чицдики, и шо на олмадим. Б арм оцл ар им
б илан я на бир марта ^ и с о б л а б чицдим. Аф с у с к и , тугри.
Н а т и ж а н и п г куп х у нукл иг иг а царамай, у зи м ни кулгидан
ту ти б цололмадим. М е н шу мах^алгача уз ме^натим, гай-
ратпм соясида умр у т к а з и б келяпман, деб уйлар эдим.
>^олбуки, цулимдаги- унча-мунча пули мн и с а р ф л а б
цуйибман.
Б еч ор а Гулмисол ёту б ег о н а ерл арг а к е таётг ани мд а
э ^ т и ё г и шартдан пулим б ули ши к е р ак ли г ин и айтиб,
о на мн и нг ол мо сл а ри да н б и р ин и сотган, п ули ни алоцида
б и р з^амёнга сол иб б ерган эди.
^ о з и р г а ч а анча пул са рфл аб ман . )^а-я, анча вацт
и шсиз юрдим. К е й и н йул х а ра ж ат л ар и цам оз мунча бул-
мади. Буминг уст и га б ир камбагал ц ишлоц уцитувчиси-
дан бошца нарса э м а с ли г им ни цам уйламабман. Тевара-
гимда камбагал, оч о д а мл ар н и куфганимда о з м и -KÿnMH
204
ёрдам цилишпи в аз ифам деб билардим. Лсжин одамлар
ж уд а :^ам и н с о ф си з булишади. Юзимдаг и ю м ш о ц л и к д а н
ю рак ла ни б, тевараг имда очилган цуллар к е й и п г и вацт-
л ард а шу цадар к уп ай иб кстган эдики...
Табиий, циммати цан ча ли ги ни мен шу кунг ача тузук-
р о ц билолмаган бир неча цурушлик о й ли г и м -\амма
х ар а жа тл ар ни кутара олмас эди. Яна бир ё мон то мо н и шу
эдики, ана шу о й ли к л а р и м д а н и к к и т а с и н и ^ ал иг ач а
ол ишг а м ув а ф ф а ц булмай келардим.
А н а шундай э ,\ ти ёжл ар т уг илди дегунча, д а р ^ о л ^ам-
ёнга цул урардим. Л е к ^ н бу шу рл ик х ал та ча ,%озир шу
цадар епгиллашиб ке тиб дик и, и чи да ги ла рни санашга
юр аг им бетламайди. Демак, беш о й ни нг б ут ун мо ж ар о -
сига, бутун ^о рг ин- т ол ги пл иг имг а царамай м е ни яшат-
ган япа о ила мнинг ёрдами булибди.
Дераза да н тушган ч инор баргларини у й н а б т ур и б шу-
л ар н и уйлаганимда, ^ам кулгим, ^ам йиг лаг им цистайди.
Л е к и н узимни бошца бир нарса билан ю п а т а бошлайман.
« Х а ф а булма, Чолицуши. )^еч цандай д ар ома д цил-
маган булсанг >^ам, л е к и н турмуш, яшаш, чидаш н и м а
э к а н ли ги н и урганмадингми? Бу оз д аромадми? Бу нда н
ке йи н б олаликни ташла, вояга етиб, кап-катта хоти н бу-
л иб келяпсан, цизим!» дейман.
М е н шу хил у й л а ни б турганимда, о л а- ц ор оп г и да^-
л из д а бирдан гала-говур кутарилди. К^ари х из ма тк о р б ир
цулида пальто, икки нчи ц улида ^ас са б ил ан м а о р и ф
м уд и р и н и н г к а би нет иг а з и нг ил лаб у ти б кетди.
Б и р неча минутдан сунг йугон б у й н ин и ти к тутиб, як-
ка кузо йн аг ини я р ц и р а г и б з и на да н чициб келаётган мит-
ти мудирни курдим. О рц а с и д а н к а б и н ет га ки рмоц чи
булган эдим, х.озиргина муд и рн ин г п альт оси б илан ^ас-
с аси ни кутариб утган соцолли хиз маткор й у ли мн и тусди.
— Тухта, хоним. Бе й а ф а н д и н а ф а с л а р и н и унг ла б о л ­
еин. Нимага шошасан? О н а г н и н г ц о р ни д а цандай цилиб
т уц ци з ой кутдинг-а! — д е б мени кой иб берди.
Бу нда й муо малаларга сскин- аста у р г а н и б цолган
эдим, шунинг учун х а ф а булмадим. )^атто, аксинча,
ю м шо ц бир товуш билан и лт имо с цилдим:
— Айланай отажон, бей афа нди ц а^ в ас ин и ичиб бул-
ганл ар ида н су и г хабар цилсангиз, кутган муа лл иман ги з
келибди, десангиз.
М а о р и ф мудири мени кутаётгани йуц эди. Л е к и н
шундай десам, х из ма тк ор ж о п б о з л и к курсатармикан, д е б
уйладим. Начора, бу х ил н а й ра нг ла р ни ур га нма с аи г из
булмайди.
205
Р^ари хизматкор уч-турт минутдан суиг япа кабинет-
дан чицди. 1^ора чодрам ичида мени пайцамади шекил-
ли, узича гулдирай бошлади:
— К^асрга кстди у хотин? Тавба, одамнинг икки оёги-
ни бир э тик ка т ици б цуйиб, узи йуц б улиб кетганини!
— Ха фа булманг, ота, шу ердаман.
— Юр, кира цол, сснинг >$ам ^ о ж а т и н г чицсин.
Мудир л а б л а ри ни н г учида каттакон сигара билан уз
у рп ид а б ошяланг утирар, бурчакдаги курсига чукиб ол-
ган ксксароц кишиг а митти гавдасидан кутилмаган йу-
гон, дадил товуш билан алланарсалар сузлар эди:
— Афа ндим, бу цандай жой, цандай ер-а! Д унё -дунё
и с ро фг а р ч и л и к л а р н и цилишади-ю, узл ар иг а мундог ном-
лари ёзилган т а ш р и ф н о м а б о с ти р иб олишмайди! Саксон
киши сизни курмоцчи экан лиг ин и э шикда туриб хизмат-
кордан айттиришади. Хи зма ткор булса и смларни тугри
айтолмайди, чувалаштириб юборади. Мен и дорада тел-
ба П е т р о ц оид ас ини жо р ий этишга т ар афдор ман . Хиз-
матчиларни ф а ц а т расмий ^ а ё т ла ри да г ин а эмас, шахсий
^ а ё т л ар и да 5^ам т е к ш и р и б туриш керак. Еган-ичган нар-
саларига, утирг ан-борг ан ерларига, кийган ки йим ла риг а
аралашмасдап булмайди. М у д ир л ик в аз ифас иг а ке-
лишим б илапоц мактабларга буйру ц тарцатдим. « Ками да
икки кунда амалга оширмасдан дазмолсиз шим, ёцасиз
куйлак к ий иб келадиган уцитувчилар булса, дарцол иш-
дан цупилсин», д е б буюрдим. Кеча ма ктаблардан б ир ин и
тек ши рг ап и бордим. Э ш ик олдида бир уцитувчига дуч
келиб цолсам буладими! Танимасдан: «Бор, уцитувчига
айт, м а о р иф му дири келди», дедим. Л е к и н у:
— Афа ндим, уцитувчи ка миналари б у л а д и , — деб
жа во б берди.
— Йуц, сен мактаб хиз маткори б ули ши нг керак. Чун-
ки уциту вч ин ипг кепатаси бунаца булмайди. Шуна ца
расво кийинган уцитувчини курсам, цулидан етаклаб
кучага чицариб т а ш л а й м а н , — дедим.
У тошдай цотди-цолди. Ор ц амг а царамай ичкари кир-
дим. Яна эртага ма ктабига бораман. Агар уни яна уша
кепатада курсам, ишдан бушатаман.
Арз имн и айтиш учун м уд ирни нг сузи тугашини ку-
тардим. Л ек ин у н д а гапини ту г а т и т и штиёци куринмас-
ди. Аксиича, дам са йи н ут олиб, асаб т о р л ар и ни
чузиб борди.
— Шунаца, афа нд им, мактабларга: « Муа лл има ва
муаллимлар мутлацо узл ар иг а т а ш р и ф н о м а бостириш-
син. Бусиз цилинадиг ан мур ожаат лар цабул этилмайди»,
206
д с б буйр уц бсрдим. Л с к и н т ушунишма йди!
М у дир бирдан менга цупо л цилиб царади.
— Аминманки, муаллима хо ним э^ам б у й р у ц н и олган
б у ли шл а ри керак. Я н а шунга царамай, т а ш р и ф н о м а с и з
м у р о ж а а т этмоцдалар. Я н а х и зм ат к ор огзида: « С и з бир
х о н и м н и чацирган экансиз, ке ли б ди » т ар он ас и! Ким? 1^а-
наца хоним? Сариц э т и к кийгам М е ^ м е т OFa, дегандай.
)^айратдан цотиб цолдим. Демак, бу ту н бу сузлар, бу
жа цл лар мен учун экан. Т а ш р и ф н о м а с и з и ч к ар и кирмоц-
чи булгапим учун!
— Мен бу хил б уйр у ц олгамим йук, а ф а н д и м , —
д едим зурга.
— Нега олмас э кансиз? Узипгиз ц а е рд а уцитасиз?"
— Утган >^афта келгансиз, З а й п и л а р ц ишло гидаг п
мактаб да уцитардим. Сиз ёптирг ан мактабда.
М а о р и ф мудири бир ц о ши ни кута риб у й л а и и б цолди.
— )Ça, >ça, эсладим. Нима цилдингиз, х , ис о б- к ит об и ш 1
тугриладиигизми?
— Б уй ру гин ги зг а му^вофиц цаммасини ту'гриладим,
афа нд им. Сиз тайинла га н >;ужжатларни >;ам олиб
келдим.
— Ж у д а соз, с арко ти бг а беринг, т е к ш и р и б чицснн.
Кир ёцали са рк от и б мени роса икки соат терг ов цил-
ди. )^ужжатларни цайта-цайта куздан ут ка зар, « и с р о ф -
г арч ил ик санъати», «жужжат исботи», « за р у р а т цайдла-
ри», « и з о цо т нусхаси» ва яна аллацандай мен ту шун ма й-
диган н арсаларни айтар, цишлоц о ц со ц о л ид а н о л иб
келган д алолатларимг а э ъ т и р о з б и л д и ра р эди.
М ен уни шошилтирг удай булсам, л а б л а р и н и буриб,
«бу э^ам уцитувчи» дегандай х,аракатлар цилардн... Ха-
т о с а р ф цилинган жи н да й пул учун ме ни йиглатгудай
бу'ларди...
Кейин яыа битт а цийтиц топди. Бил майман, неча
й и л булган экан, хулласи, аввалги уцитувчилардам
б ир и га томни р ем о нт цилиш учуп икки юз э л л и к цуру'ш
б е ри ш га н экан, уша ии п г ^ у ж ж а т и йуц эмиш. « Н е г а уша
пу лп и н г ^и соб и йуц? )^ужжати цани! То п ма с ан г судга
кетасан», деб ер тепинди.
— Бе й афандим, уидай цилманг, ме н ин г у ерга бор-
ганимга ярим й ил ^ам булгапи йуц, — дедим.
Хурлигимдан йиглагим келар, гап имн и т у ш у н т и р а ол-
маганимга сицилар эдим. У ахийри:
— Худо сацласин, афандим, худо сацласим, афандим.
М е н бундай разола тга рози булолмайман, афандим.
Ж и н н и булишга вацтим йуц, а ф а н д и м , — д е б гулдираб
207
т уриб, ц ог оз ла р ни олди-да, м а о р и ф м у д и р ин и нг кабине-
т иг а кириб кетди.
Мен ут ирг ан х он ад а б ир и саллали, и кки нчи си муй-
л ов ла ри з^ануз терлагандай кур ин ган и кк и та к о т иб бор
эди. Улар с т о л л а р н и н г ор ца си д а уз ишлари б ил ан маш-
гулдай кури нишар , б и з н и н г г апимизга ал оц ал ар и й увд ай
у т и р иш а р эди.
С а рк от и б я ; ц л билап чициб кетган з^амоно бу икки
к от иб у р и н л а р и д а н сапчиб турди-да, мудир к а би н ет и га
т уташ э ш ик к а ц ул оц ла ри ни цуйиб, ran пойлай бошлади.
Фа ца т к о т и б л а р н и н г ме цнатлари зое кетди. И к к и ми-
нутдан с ун г му ди р ни н г биз турган х он ад аг ина эмас, ку-
чада з$ам баз^узур э ши тил ад иг ан овоз б илан б ац ир га ни
э шитилди.
Саллали кот иб с ую нг ан ида н ёш к о т и б н и н г е лка си га
уриб:
— Худо се ндан р о з и булсин, мудирбей! Баччаг арни
р о с а бопла! )^а, д ин с из н и т а ъ з и ри н и и мо нси з б е р а д и , —
деярди.
М а о р и ф м уд ир и с а р к от и бг а шундай д еб бац ир ар эди:
— Туйдим, афа нд им, сендан туйдим! Бу цандай рас-
миятчилик, бу цандай ra n ахир! >^аци бор хоти нн инг ,
з^аци бор хотиннинг ! Сенга неча йилги ц и с о б н и цаерд ан
т о п и б беради? А цл ин г етмаётг ан булса, жуна, йуцол!
Хоз^лаган ери н гг а боравер, т у р т т а р а ф и н г цибла! Кет-
майдиган булсанг, се ни узим кеткизаман! З^ой дейман,
ёз з^озир аризангни! Ёзма санг одам эмассан!
Эвоз$, юраг им тушгудай булди.
— Вой, а фа нд и ла р, узи»ч хоз^ламаган м ож а р о г а сабаб
б у л д и м , — д ед им котибларга. — Ке та цолай, у жаз^л ус-
т и да мени курмасин. Бал ки ё мо н нарсалар г ап ир иб юбо-
рар.
Саллали к от и б х у рс анд чил иг ид ан у й ин г а т у ши б кетар
а л ф о з д а эди.
— Йуц, синглим, йуц, хав от ир цилма. У шунга муно-
сиб аблаз;. Гоци-гоз^ида у зи да н з$ам о д о б с и з р о ц одам чи-
циб т а н о б ин и шунаца т о р т и б цуймаса, ж о н и роз^ат кур-
майди бу ит тиш, ит тери! Ху д о с е нд ан р оз и булсин.
Э н д и мана шу ка лтакдан сунг бир неча кун т и нч и б
цолади. У зи н и н г з^ам, б и з н и н г з$ам б оши ми з говгадан
цутулади...
К аб ин етд аг и о воз тинди. К отиб лар дарз^ол с то лл ар и
то мо нг а югуришди. Саллали цори уз-узича:
— Бу бир масал: д и н с и з н и т а ъ з и р и н и и мо н си з б е р а ­
д и , — деб г улдирар эди.
208
Саркот иб о ё ц л ар и б илан соцол.и . з;ам т и т р а б к и р и б
келди. Бо ши н и у ги рмай ё н и г а цараб ол ган циз си нг ар и,
б ир ку зи н ин г цири б и л ан к о т и б л ар г а разм солди. Улар
шу цадар жим, шу цадар з;алим ишлаб у т и р и ш а р э ди ки ,
с а р к о т и б хот иржам булиб, г у др ан а- гу дран а у р н и г а ке-
либ утирди.
Л е к и н узини з$еч б о со л м а с эди. Б ир неча ма р та уэ$
т ортиб, х у р с и ни б ол ганда н к е й и н с е к и н - с е к и н суз л ай
бошлади:
— Э л л и к ёшга кйрган, аллацанча и д о р а л а р д а ишла-
ган бир ки ши н ин г ацли шу нарса ла рг а етмаса-я! Узи
э р та га д а ф булар-кетар, к е й и н данак б и з н и н г б о ш и м и з д а
чацилади. Борди-ю, куз о г ри гид ай ре в из о р к ели б цолди!
И ш л а р н и и пидан-иг на сиг ача тек ши р иб : «З^ой, каллава-
рамлар, нима бало, ел ка л ар инг из д аг и э ш а к бо ши ми ?
Б у икки юз э л ли к ц у р у шн ин г нега з^ужжати йуц? Б у
р ас во га р чи л ик н и нега курмадинг лар?» д е б цолади. Ун-
да нима булади? Р ев изор з^аммамизни судга б е р с а з^ацли.
Дав ла т х аз ин аси б ил ан у й н а ш и б б ула рми шми ! А г а р
бу ни я ш ир и б кетсак, худо з^ацци, юз й и лд ан к е й и н
з;ам бу пулни авлоду а ж дод ими зда н у н д и р и б о лишади.
Ко т иб л ар б о ш ла ри ни д а ф т а р д а н кута ришиб, бу д о н о
г а пл арн и з^урмат б ил ан т и нг лаб у т и р иш а р эди.
С ар ко т иб в ази ятн и анча т у з ук ц ис обла б:
— Э шитд инг ла рми, и шёц ма сн ин г н омаъц ул г ап лари -
ни? — д е б суради.
1^ори ажаб ла ни б бош кутарди.
— Йуг-э, дарвоце, б ир овоз эшитгандай булдик, сиз-
га оидмиди?
— ^ и с м а н менга. Р^орнини ёрса а л и ф чицмайди-ю...
— Х а ф а булманг, с а р к о т и б афанди. У к иш и з^исоб-
к и т о б да н бехабарлар. Ж а н о б л а р и булмаса, уч кунда бу
и д о р а остин-устун б у л и б кетади.
Бу с уз ла рни цори сузларди. Бо яг ин а с а р к о т и б учра-
ган з^ацоратлардан ёш бо ла да й су юн ган цори а фа нди!
Е р а бб ий , булар цанаца одамлар узи!
Шу билан б ирг а саллали ко ти б ни н г т а х м и н и анчаги-
н а тугри чивди. С ар ко ти б бо шида н утган б у р о н д а н к е ­
й ин хи йл а юмшалган, о ш р л а ш г а н куринарди.
Б и р си гар а тутатиб, т у т ун л ар и ни и кки т о м о н г а п у ф -
лади-да:
— Сатцайи одам кет. Бу давлатга х измат цилган цай-
си бир одамдан к имн инг кунгли шод булибди! — деди.
Кейин, мени о р т и ц о в о р а цилмай, ц о г о з л а р н и т е з г и н а
цабул цил иб олди.
1 4 - 1049 209
Би р оздан сунг уз ишим масаласида я и а м а о р и ф му-
д и р и н и н г ^ у з у р и г а кирдим; чарчаганимдан тиззаларим
титрар, кузларим тинар эди.
Мудир энди бошца масала билан ов ор а эди. Укириб-
у шц ир иб хи зма тк о рл ар г а к а би н ет и ни н г ч ан ги ни артди-
рар, девордаги су ра т ла рн ии г у р и нл а р и н и узгартирар,
ора- сира к ич ки на ой на га у з и ни солиб, сочларини, галс-
тугини тузатар эди.
З^амон бояги бурчакда утирган кекса а ф а н д и билан
у рт ал ар ид а булиб турган гаплардан бу т а й ё р га р ли кн и нг
с аба бини билиб олдим. Б....га Пьер Фор деган бир ф р а н ­
цуз газстачиси келибди. М а о р и ф мудири кеча вилоят
.^окими берган з и ёф а т д а н ана шу му ^ а р р ир ва унинг
ра фи ц ас и билан танишибди. П ь ер Фо р ЖуДЗ.
йиб одам эмиш. Газетасида: « Яшп л Б...да бир неча
куп» деган с а р ла з ^а билан цатор мацолалар бермоцчп
эмиш.
Мудир ^ а я ж о п л а н и б ^ и к оя циларди:
— Эр - хо тин бугун соат учда зи ёр ат цилгани келамиз,
д еб ваъда этишди. Уларга ма ктаб лари ми зда н бир-икки-
т ас ини курсатаман. Г арчи- ев ропа ликла рг а кук рак кериб
курсатгули ма кт абларимиз булмаса ^амки, цитдай сиё-
сат ишлатамиз. З^ар^олда ф ой д а м и з г а битта мацола бу-
лади, деб умидворман. Хайриятки, мен шу ердаман, йук,-
с а бу з и ё р а т мендан аввалги мудир вацтига тугри
келсами, ев ро п ал и к олдида тоза расво булардик.
Мен >^амон э шик ёнида, п арданинг б и р цанотида
кутиб турар эдим. У шошиб:
— Яна нима г апингиз бор, хоним? — деди.
— Иш л а р н и т о н ш и р и б булдим, афандим.
— Ж у д а соз, ра^мат.
— !!!
— Рацмат, к е тишин ги з мумкин.
— М ен и б ошц а б и р о н ерг а тайинлаш учун буйруги-
нгиз булиши ке рак эди.
— З^а, л е к и н ^ о з и р ч а буш у р и н йуц. Ур ин бушади
дегунча бир нар са цилармиз. И с м и н г и з н и ёзд и ри б
кетинг.
М а о р и ф мудири бу с уз ла рни шошилиб, дагал цилиб
айтар, т е з р о ц чициб к е ти ш им ни истар эди.
«Урин бушади дегунча!»
Бу сузни Истамбулда, М а о р и ф м и н ис т рл иг и да цам
жу д а куп ма рта эшитган, афсуски, ма ън ос и ни жуда яхши
б ил и б олган эдим. М у д и р н и н г асабий овози менда ёмон
б ир исеп уйготди. Чи ци б кстпш учун з ш п к то мо пг а бир
210
одим ташладим, л екип уша замон куз ун гим ни б ир хаёл,
м у с оф ир хо н ад аг и н о м е р и м и з д а кичкина ул оц ча с и б илан
мени кутиб утирган М у н и с а н и н г хаёли олди.
мен эпди эски Ф а р и д а эмас эдим. Уддасига ог ир
в а зи ф а л а р н и олган бир о на эдим.
Ана шундан кейип яна орц амг а цайтдим. Кучадан ут-
кинчиларга ёмгирда ш и м т и ра б цул чузгаи гадо с и н г а р и
бошим солииган ^олда, о поз имда бир цурцоц т и л ан чи
о^ ан г и билан:
— Бей афандим, кут ишг а ф ур са тим йуц, — д е д и м . —
Ай ти шг а уяламан, жуда ёмон а^иолдаман. Х ^ з и р б и р о н -
та иш бермасангиз...
О р т и ц гапира олмадим. Хурлигимдан, у ял г а н и м д а н
н аф ас и м бугилди, к узла рим ёшга тулиб борди.
У бояг идай шошцин, дагал товуш билан:
— Айтдим-ку, хопим, буш ур ин йуц, — деди. — Л е к и н
Ч о д и р л и д а битта цишлоц ма ктаб и бор, б о рс ан г из царши-
лигим йуц. У ерни ёмон де йишади. Болалар ц иш ло ц ца^-
в а хон аси да уцишармиш. Уцитувчи ё ти б- ту рад иг ан ж о й
>^ам йуц эмиш. Маъцул курсангиз т ай инл айма н, й у к
д есанг из ях шир оц ж о й ч иццунч а кутасиз.

Ч о д и р л и н и н г З а й п и л а р д а н цам расвороц ц и ш л о ц
э к а н л и г и н и эшитган эдим. Шундай булса ^ам, бу ерд а
ойла рча сарсон булгандан, т у р л и ^ацо рат ла рг а уч раг ан -
дан кура уша ерга б о ри ш минг чандон а фз а л эди.
Б о ш и мн и с ол ин тир ди м ва н а ф а с каби м а йи н т ов уш
билан:
— Хуп, цабул цилшпга м а ж б у р м а н , — дедим.
Л е к и н м а о р иф мудири ж а во б им н и эшит мади. Ч у н к и
шу пайт бир дан эшик очилди-ю, ташцаридан биров: «Ке-
лишди!» деб цичцирди.
М а о р и ф мудири с м о ки пг и ни елпитиб э ш и к д а н зин-
гиллаб чициб кетди. М е н и н г кетишдан б о ш ц а чорам
цолмаган эди. Энди э ш и к да н чицаман деб турганимда,
м а о р и ф муд ирин инг фр ан ц уз ча л аб : «Марцамат, киринг-
лар» деган овозини э ш и т иб "цолдим.
Ташца ридан олдим и с с иц пальтоли б ир ёш ж у в о н
кирди. Ю з и н и курдиму, вой деб юб о ри шд ан у зи мн и
тутолмадим. Г'азетачининг ц айл иг и менинг э с к и с и н ф -
д оши м Кр ис тиа на Варез эди.
К ри ст иа на ёзги к а ни ку л л а р н и н г бирида о и л а с и б ил ан
Ф р а н ц и я г а кетиб, у ерд а газ ет а м у ^ а р р и р л и г и д а иш-
лаган б ир ёш буласига т ек к ан у , кейин цайтиб к елмаг ан
эди.
211
Дугонам бир неча йил ичида одам ишон олмай ди ган
даражада узгарибди, салобат.ли х от и н б улиб цолибди.
О в оз имн и э ши тиб бопшни угирди ва юзимдаги цалин
пардага царамай мени дар.^ол таниди.
— Чолицуши, менинг кичкина Чолицушим, шу ерда-
мпсан? 0.%, бу цандай тасодиф!
Кр ис тиа на мени ^аммадан к у п ро ц яхши курадиган
дугонам эди. 1^улларимдан ушлаб мени ка би не т уртаси-
га етаклади. К,уймай юзпардамни очди, бетл ари мд ан
чулп-чулп у п а бошлади. Мен ^алига довур курмаган эри,
айницса, м а о р и ф мудири, ким билади, нималарни
уйларди.
Мен уларга орцамни у гиРи 6 олиб, кузларимдаги
ёшларни к ур сат ма сл ик учун юзи мн и д у го на мн ин г елка-
сига яширдим.
— 0.%, Чолнцушим, ^ар хи л нарсалар миямга келар-
ди-ю, л еки н сени бундай цоп-цора чодрага кумилган,
кузларидан ёш ц уйил иб турган цолда курарман, деб уй-
ламаган эдим.
Секин-секин у зи мн и боса бордим, я ш ир и цч а юзимни
я н а тусиб олмоцчи булган эдим, дугонам цуйма-
ди. Кейин йуц д еганимга унамай, мени э ри томонг а
угирди.
— Пьер, сенга Ч о л и ц у ш и н и т аништир ама н, — деди.
Пьер Фор узун буй, хушруй, оциш киши экан. Л е к и н
кузимга дали-гули куринди. Ким билади, мен огир-ваз-
мин одамлар о рас ид а т ур иб ург ан иб цолганим учун у
боёциш менга шундай туюлгандир.
Газетачи цулимни у пд и-да, эски тан иши б илан гап-
лашаётгандай:
— Мадемуазель, сизни куриш ш а р а ф и г а н о й и л бул-
ганим учун куп б а х т и ё р м а н , — д е д и . — Билсангиз, б из ^е-
чам нотаниш эмасмиз. Крис тиа на сизни жуд а куп гапи-
рарди... Б ашар ти у т ан ишт ирма га нд а >>ам, мен бари бир,
Чолицу.шипи т ан и б олардим. Мак таб да дугоналари-
нгиз ва уциту вч ил ар инг из билан бирг а тушган сура-
ти нг из бор. Унда и яг инг из ни К р ис т иа на н ин г елка сиг а
цу йи б олиб си з. Курдингизми, мен сизни цандай тан ий-
ман!
Улар м а о р и ф м уд ирин и бутунлай унутгандай, ф а ц а т
мен билан г аплашишар эди. Бир зум б о ши мн и у ги риб
тев ар акка царадим. Куз лари м шундай бир манзарага
тушдики, б ошц а ж ой да булсам, ца^цаца у р и б кулиб юбо-
рардим. Ме-\моплар билан б ир га к а б ин е тг а бир цанча
одам цам кирибди. Я р им д о й р а цуриб тур ган бу одамлар
212
у р т ас й да м а о р и ф мудири турибди. )^аммасининг огизла-
ри ^ ай р а т д а н бир царич очилган, аломат ф о к у с ч и у й и -
нини то мо ша цилаётган ц иш лоц ил ар си нг ар и м е н и н г
ф р а н ц у з ч а сузлашимга а н ц а й и б туришарди.
З^аммасидан ц и з и ш шу эдики, З а й н и л а р г а б о р г а н
жа м о а т ишлари и н ж ен ер и цам шулар о р ас и д а эди. Ке-
й ин билсам, бу афа нди м у с о ф и р л а р н и ме ц мо н ц ил иб ди .
Б о ё ци ш а хи йр и муродиг а етгам, яъни ю з и м н и кур га н
эди. Шу б илан бирга, ц иш ло ц да м а о ри ф м у д и р и г а ме н
ту гри мд а айтгаы ф р а н ц у з ч а с уз ла рин и эслаб, ^ а р ^ о л д а
х и ж о л а т ^ам тортгапдир.
Булар иш булган эди. Э с к и с и н ф д о ш и м г а у з и м н и шу
цадар туш кун бир а^волда кур сатиш н а ф с о н и я т и м г а тег-
ди. Б у н и н г устига у зи мн и мискин, эзгин ку р са тг и м кел-
май, и л о ж и борича дадиллик, х ушвацтлик б и л а н б а л а н д
ов о зд а сузлашавердим.
Ни ^ оя т, м а о р и ф м уд ири а ^в о ли ни н г а я н ч л иг и ни
тушунди-да, митти гавдаси б ил ан кулгили б и р а ^в о л д а
р е в е р а н с цилиб:
— 1^ани, мар^амат, у ти рин гл ар, туриб ц о л д и н г л а р , —
дед и к урс ил ар ии курсатиб.
М е н и н г чициб кетиш п ай тим келган эди. Ш у н и н г
учун Кристианага:
— Э нд и менга и ж о з а т , — д едим секингина.
Л е к и н у сацичдай ё п и ш и б олиб, мени ^еч ё н и да н жил -
д ир м ас эди. Ду го на мн ин г м е ни бушатгиси к е л м а га н ин и
м а о р и ф мудири цам курди. З^озиргина ме нг а у лг уда й со-
вуц, ё мон муомалада булган бу одам чуцур бир ^ у р м а т
б ил ан цошимда эгилиб, ме нг а ^ам бир курси и нъ о м
цилди.
— Хо н им афандим, т и к к а турманг, марцамат, — деди.
Н о ч о р утирдим. Крис тиа на , ме ни нг бу ер да ц о р а чод-
рага у р а л и б турганимни >^еч ацлига сигдира олмай, э р и г а
нуцу л r an уцтирар эди:
— Сен билмайсан-да, Пьер, Фа ри д а жу да а лома т
циз. И с та м б у л н и н г энг асл оиласидан. Ш у цадар у т к и р
закоси, а ж о й и б бир х а р а кт ер и борки... Уни бу е р да ку р и б
э^айрон б у ли б цолдим.
Д у г о на м н и н г мацташи менга цам хуш ёцар, >;ам ме ни
у я л т и р а р эди.
Кузл ар им гоцо м а о р и ф м уд ириг а тушиб цоларди.
Б о ё ц и ш >;алигача у зи ни ^ ай р а т д а н цутцаза о лмаган эди.
О, :цаёсиз жамоат ишл ар и инженери-чи! У к а б и н е т н и н г
б ир бурча гиг а суц ил иб олиб, мени ку зл ар и б и л а н еб
юб о р г у да й булиб ут ирар эди.
213
Т аб и ий , унга циё боцмаётган эдим. Б аъ з и д а одам-
нинг ю з и д а пашша юради-ю, эти ж и м и р л а б кетади.
И н ж е н е р к уз л а р и н и н г з^ам юзи мд а пашша си нг ар и айла-
н иб ю р г а н и н и ц арамасданоц сезар, б е з о в та булардим.
К р и с т и а н а н и н г ц изи цишин и босиш у чун мана шуп-
дай и з о ^ б е р и ш г а ма жб ур булдим:
— Бу н а рса ла рг а ажа бл ани лма с а цам булади, чунки
э^ар ким б ир нарсага з^авас цилгандек, мен э$ам уцитув-
чиликни цавас цилдим. К унг лимнинг истаги билан шу
т о м о н л а р д а ишлашга, мактаб б о ла лари учун хизмат
этишга царор цилдим. З^аётимдан мамнунман, ^ ар ц о л д а
елканли ц ай и а д а д унё саёцатига ч иц цан чал ик х ав фл и
ноз эмас бу. З^айропман, буни нг нацадар т а б и и й нарса
э к а н л иг и ни н ег адир тушунгинг келмайди.
Мусьё П ь ер Ф о р кучли овоз билан аравани цуруц
олиб цочди:
— Мен т ушунаман, мадемуазель, кунг илнинг бу хил
н о з ик т а р о н а л а р и н и К р и с т иа на цам, шуб^асиз , жуда
яхши тушунади. Б и р о ц шошиб цолди-да. М е н и н г бундан
чицарадиган хулосам шуки, И с та мб у лд а гарб тарбияси-
ни олган янги цизлар авлоди п айдо булибди. Булар
Пь ер Л о т и н и н г д еза н ша нт е ла р 1 си нг ари б е ф о й д а упка-
лашлар б илан у з л а р и н и хароб цилувчи н аслдан бутунлай
бошца бир наслга ма нсубдирлар. Бу л ар цуруц хаёлдан
кура >$аракатни аъло курадилару Ис т амб ул да г и ро ца т ва
с аода тл ар ида н воз кечиб, уз и х т и ё р ла р и б ил ан Анато-
лия ни уй г от г ан и бо рад ил ар. На ца да р гузал, нацадар
о л и ж а н о б л и к намунаси! Мен учун т оп и б бу лмайдиг ан
бир мацола мавзуи! Т у р к ла р ни н г у й г о н и ш и д а н б а^с этга-
нимда, ру хс а т этсангиз, си зн ин г отинг-изни ^ам цайд
этсам, мадемуазель, Фа р и д а Чолицуши.
Мен апил-тапил:
— Крис тиа на , э р ин г га ме ни нг о ти мн и газ ет ада чица-
ришга йул цуйсанг, сен б ил ан д ус тл и ги ми з тамом була­
д и , — дедим.
П ь е р Ф о р у зи м ни я ш и р и н сацламоцчи б улг ани мн и
янглиш тушунди.
— Бу ка мт ар л ик э$ам н и^ оя тд а чиройли, мадемуазель,
деди. — Сиз каби а ж о й и б бир ц из н ин г ор зу л ар и га
буйс унмо ц в аз и фа мд и р. Вило ят ни нг цайси б ах ти ёр мак-
табида у ^ итУвчи ли к ц ил аё тг ан ин г из н и су ра шим мум-
кинми?

1 П ь е р Л о т и — француз ёзувчиси; д е з а н ш а н т е (с1с$сп-


с1>ап1с*) —умиди пучга чи^цанлар.
214
Боя айтдим-ку булар иш б улд и деб!
Я лт э т и б м а о р и ф муд и ри га царадим-да, туркча цил иб :
— Каминага т а к л и ф э т г а н мактаб инг из ц а е рд а
эди? — д е д и м . — Чодмрли ц ишлог и дегандай б у ли б э ди-
нгиз шекилли.
П ь е р Ф о р ц айдла рини д ав ом э т т и р а т уриб:
— Шошманг , ш о ш м а н г , - д е д и , — нима д е д ин г из : Чо -
г ир ли ми ё булмаса Чо ни р ли ми ? Мадемуазель, в и л о я т д а
циладиган са ё^ат имизда ф у р с а т топилса, гузал ц и ш л о г и -
нгизга );ам б о р иб с изн и уц ув чи ла р ин г из о рас ид а з и ё р а т
цилиб келамиз.
М а о р и ф мудири лавлагидай ц иза риб у р н и д а н с а п ч иб
турди.
— М ад емуазел ь Ф ар и д а х о н им афа нд и ц и ш л о ц муал-
л и м а л и г и н и талаб этяпти. Л е к и н мен вилоят м а р к а з и д а г и
х о т и н- ц и з ла р мактабида ф р а н ц у з тилини у 1>и т с а я н а
э^ам к у п р о ц ф о й д а ке лти рар дег ан цаноатдаман.
Ту шу н ол ма й ю зи га царадим. Мен га т у р к ч а л а б шу
изоз^отни берди:
— Ф р а н ц у з мактабини т у г а тг а ни н ги зн и ва ф р а н ц у з -
ча б и л и ш и н г и з н и айтмаган э ди нг из, бундай б у л г а нд ан
к е й и н иш узгаради. Э нд и с и з н и м и ми ст рл икка та вс и я
циламан. Бу й ру ц ол гу ни ми з ча в акила б улиб и шл аб т ура-
сиз. Э р т а г а эртал аб да н ишга тушасиз, хупми?
З^аётнинг бир ф а л о к а т д а н ке йи н цар д оим с а о д а т
к е л т и р и ш и аж о йи б маталда айтилганидек, о й н и н г ун
б еши ц о р о н г и булса, ун б еши мутлацо ёруг б у л и ш и н и
б ил ард им, албатта. Л е к и н б у ё ру г ли к н и н г шу цадар
ц уюц цоронгида, шу цадар о г ир минутда т у г и л и ш и н и
ацлимга к е лти ра олмас эдим.
М у н и с а яна куз ун гимга келди. Лекин бу с а ф а р му-
с о ф и р х о н а н оме ри да к и чки на улоцчали к амб аг ал б о л а
ц и ё ф а с и эмас, балки ч и р ой л и б и р уйни нг гулгун богча-
с ида г улчамбар ясаётган б а х тл и цизча б улиб к ур и нд и.
А й р и л и ш пайт имиз да К р и с т и а н а мени б и р четга т о р-
тиб:
— Фарида, сендан уни сурамоцчиман. У на ши б ц уйил-
ган эдинг, нега тегмадинг?

— Н е г а жа воб б срмайсан? Куёвинг цаерда?


Боши'мни с о ли н ти ри б п аст товуш билан:
— Утган йил кузда у нда н айрилдик, — дедим.
Бу жа в о б Кристианага ц ат ти ц таъсир цилди.
— Намотки, Фарида? Р ос т айтяпсанми? О ^, б е ч о р а
Ч о ли ц уш и! Сени бу ер га ц айси шамол к е л т и р г а н л и г и н и
э нд и т у ш у н д и м , — деди.
. Б а р м о цл ар и мн и маркам ушлаб турган цуллари дир-
дир титрарди.
— Фарида, уни жуда яхши курардинг, шундай эмас-
ми? Яширма, азизим! Буйнинг га олишдан з^аммавацт
цочиб юрардинг , л еки н шундай бу лс а з^ам, з^амма би-
ларди.
К р ис т иа н ан ин г кузлари, г ира-шира хаё лда цолган
тушни эслаётгандек, з^оргин бир тусда юмилди. Кей ин
з^ароратли бир товуш билан давом цилди:
— З^аццинг б ор эди, уни яхши курмай булмас эди.
Би р неча марта сени кургани келгани эсимда. кимга
ухшамаган бир ц и ё ф ас и бор эди. Бечора! Сенга жуда
раз^мим кслади, Фарида! Ёш циз учун севган ё ри н ин г
улимини куришдан з^ам ка ттароц б ахт си зл ик булмаса
керак, деб уйлайман.
«Сенга жу да раз^мим келади, Фарида. Ёш циз учун
севган ё р и н и н г у л им ин и куришдан з^ам ка ттароц фало-
кат булмаса керак» деганингда бо ши мн и с ол ин ги рй б;
кузларимни ю м и б олдим. «Тугри з^аццинг бор!» дедим.'
Уша аз^волда бошца нима з^ам дея олардим? Л е к и н мен
сенга ёлгон айтдим, Кристиана.
Мен ёш циз учун бундам з^ам ка ттароц бахтсизлик-
лар б ор ли г ин и биламан. Севгили ё р и н и н г у ли ми ни к у р ­
ган ёш ц изла р сен уйлаганча бахтсиз кишилар эмас.
Уларнинг ку нг лини юпатадиган катта тас ал лил ар и бор.
Ора да н йиллар, ойлар утгандан с ун г бир кеча ёт эллар-
нинг цоронги, совуц з^ужрасида ёлгиз цолган дамл ари да
уз ё р л а р и н и н г с и ймоси ни куз унгларига ке лти ри ш имко-
нига эгалар. « Бу б е чо ра к уз ла рни нг сунгги боциши
меники эди» д ей иш г а з^ацлари бор. Бу х аё ли й юз ни
ц ал бл ар ин инг лаб лари билан у па олг андирлар. Л е к и н
мен бу з^авдан маз^румман, Кристиана!
Н5 # ^
Б..., 19 март

Бугун э р та ла б Б... шазэдшдаги хот ин- ци зл ар макта-


бида даре б е р а бошладим. Бу ерга тез к у н и к и б кетсам
керак. Л е к ин З а й н и л а р д а н кейин бу ер ни ёцт ирмадим
десам айб булар.
Янги з^амкасбларим кур ин ишда н ёмон одамларга ух-
шамайдилар. Уцувчиларим тахминан м е ни п г ёшимда,
баъзилари ме нд ан з^ам каттароц, н опп а- н оз а нд ай хоним-
лар десам булади.
Мактаб м уд и р и Ражаб а фа н ди салла у р а б юрар
216
экан. Ма к та бг а келганимда м у ов и на х о н им мени т у г р и
мудир к а би нети га бошлаб кирди. Ражаб а ф а н д и н и н г
ма ор иф бу лимиг а кетг анлиг ини, ^ал и- за мо н к е л и б
^ол иши ни айтиб, бир оз к ут и ш н и и лт имо с цилди.
Го^ де ра за да н т а н а ф ф у с б огчасини т о м о ш а цилиб,
гоц д ев о р д а осиглиц турли-туман ё зувларни у ц и ш г а
гиришиб, ярим соатча кутиб утирдим.
М у д ир н и ^ о я г келди. Й у л д а селга учраб, к и й и м и
астар-аврасигача ^ у л булиб кетибди.
М уд ир мени к а би нег ида куриб:
— Хуш келдинг, цизим. З^озир м а о р и ф б ул им и да ай-
гишди секи. О л л о ^ жу мл ам и зн и м уб ора к э т с и н , — деди.
М у д и р н и н г о п по ц юма ло ц с оц ол ураб турган ч е ^ р а с и
ичида ю м а л о ц юзи, олма каби ц ип-цизил б стлари, жав-
^ираб тур ган гилай кузлари бо р эди.
Устидан оцаётган сувларга цараб:
— О ^ , худо кутаргил, ша мс иян и олиб чициш э с и м д а н
чицибди. Роса шурим цуриди! Ац лс из калла ж а б р и н и
□ёц то р та р, дейишади, л е к и н бу с а фа р ки йим т ортди.
Айб цилма, цизим, бир оз ц у ри б олмасам б у л м а й д и , —
?еди.
М у ди р чопон ини еча бошлади. М е н у р н и м д а н ту-
риб:
— А фа нд и м, сизни б ез овта цилмай. К е й и н келар-
ман, — д е б ташцарига чицмоцчи булдим.
Л е к и н Ражаб а фа нд и цул и шорас и билан м е н и жо -
йимга утцазди.
— Йуц, жо н им цизим, т а к а л л у ф н им а ^о жа т! Б и з
сенга о т а урнидаги о д а м м и з , — деди.
Ч о п о п н и н г ичида н а па рм он чизицли с а р и ц ат ла сдан
нимчагами ё куйлакками ухша ган бир н ар са б о р эди.
Ецасига царасанг куйлак дейсан, чунт акл ар иг а ц ар ас а нг
нимча.
Ра жа б а фа нд и стулини печ ка ёнига сур иб утирди-да,
г ов онл ари га от тацасига у хш а ти б жуд а катта м их ла р цо-
^илган кун б от иика ли о ё ц л а р и н и утга я ц и н л а ш т и р и б ,
мен б ил ан гаплаша бошлади.
М у д и р н и н г сандонга б ол га ур ил га нд а чиц ад иг ан га
ухшаш йу го н ва цулоцларни кар циладиган д аг ал овози
5ор эди. «Ру> >;арфларини «Р» шаклида т а л а ф ф у з э тарди.
— Ж у д а ^ам ёш бола экансан-ку, цизим! — деди.
З^амма ерда э ш итав ери б ж о н и м г а т ек кан с уз н и у цам
айтди.
— Албатта, бу иш цулингга о сон ли кча кирма га ндир,
\ е к и н б ун и цулда сацлаб цолиш ундан ^ам ц и й и н р о ^
217
булар, д с б уйлайман. Шунинг учун гай рат ц илишинг
керак. М е н и н г муаллималарим ^ам уз йулл ари билан
цизларим у р н ид аг и кишилар. Ш у сабабли н иц о ят д а
у зл ар и ни огир, ж и д ди й тутишлари керак. Б и р вацт муал-
л им ал ар имд ан биттаси куп хунук иш цилиб цуйди. К,ора-
си учсин! М а о р и ф були ми билан к е ли ши б ут ирмасданоц,
п ас п о р т и н и цулига б ериб цувиб чицардим. Ш у н а ц а
эмасми, Ш а ^ н о з а хоним? Ни ма бало, огзингга т а лц он
солиб олганмисан?
Ш а ^ н о з а хоним, яъни мактаб м уд и р и н и н г муовини
йуталмасдан т у р и б б и р о н суз айта олмайдиг ан урта ёш-
ли, з а ъ ф ар о н, хаста юзл и бир х о т и н эди. Анчадан бери
бир нар са д ей и ш г а ^а ра к ат ц ил аётг ан лиг ин и с езиб ути-
рардим. У а с аб ий бир товуш билап:
— >^а-ца, шундай б ул ув д и ,— деди. К ей и н суз навба-
тини цулдан б ерг иси келмадими, то мд ан т а ра ш а тушган-
дек цилиб гапирди:
— З^аммоллар икки ма жи ди яд ан камига унашмаяп-
ти, нима циламиз?
Ражаб а фа н ди , устидан бур э ш и л и б чицаётган нам
б о т ин к а л а р и г а ут кетаётгандек, бирд ан с а кр аб турди.
— Бу м ут та ^ а м л а р н и царанг, вой лаънатилар-эй!
Улай агар, ю к л а р н и узим орцалаб ташийман. Мен телба-
ро ц одамман. А йтд им ми — циламан. Бор, б о р и б айт.
Ке йи н у я н а ме нг а юзланди:
— Сен к уз л а р и мн и н г р илайлигини куряпсанми? Х у ­
до номи б и л ан цасам ичаманки, мен бу к уз л ар им н и минг
лирага э^ам сотмайман. Од амл а ри мг а мана шундай бир
цараш цилс ам бас, ацл-^ушлари б о ш л а ри да н учади-ке-
тади. Яъни, масалан, муддаом шуки, циз деган нарса
ацл->^ушли, о д о бл и , яхши т ар б ия ли б ули ши керак. Вази-
фа с иг а цусур етказмасин, т а ш ца р и да муа лл имал ик но-
мига и снод ке лти рма си н. М у ов ин а хоним, д аре вацти
булиб цолди дейсанми?
— Булди, а фа нд им, цизлар с и н ф г а киришди.
— Юр, цизим, сени у^увчи ц из ла рин гг а т а н и ш т и р и б
цуяй. Л е к и н х а й р и н г н и берсин, шу ю з и н г н и аввал яхши-
лаб ювиб ол.
Мудир а ф а н д и сунгги су зл а ри ни б ир оз т ор ти ни б,
ов озини п а с а й т и р и б айтди. Мен ж у д а ц ат ти ц х и ж о л а т
булиб цолдим. Тавба. Юзимг а б и р н ар са тегибдими?
Му ов ин а х о н и м б ил ан куз у р и ш т и р и б олишдик. У
?;ам мен с и н г а р и т аа ж ж у б д а эди.
— Нима, ю з и м г а б и р на рс а тегибдими, афа нд им? —
деб сурадим.
218
— 1^изим, хотим зоти зеб у з и й н а т г а уч келади. Лекин
му алл имал ар ю з -к уз ла рин и м а н а шу ндай буяб с и н ф г а
к ир и шс а — тугри келмайди. М е н и н г с е нг а о т а л а р ч а
насиз^атим шу.
Мен у я л и б- то рт и ни б :
— Л е к и н менда буёц йуц, мудир а фа нд и , мен з^алига-
ча, ю з и мг а буёц суртган одам э м а с м а н , — дедим.
Р ажа б а фа н д и и шонмас да н ю з и м г а т и ки л и б :
— А н а холос, ана х о л о с , — деярди.
Мен б и рд ан сирга тушуниб, у з имн и т у т о л м а с д а н ку-
либ юбордим.
— М у д и р афандим, сиз айтган б уё цл ар да н мен з;ам
куйганман. Л ек и н начора, худо с у рт иб ди , сув билам
ю в и ш н и н г и ложи б у лм а с а , — дедим.
М уо в и н а х он им з^ам менга ц ушилиб кула б ошлади.
— Х о н и м н и н г ранги т абиий, а ф а н д и м , — деди.
Б и з н и н г кулгиларимиз м уд ир а ф а н д и г а з^ам юа дн .
Уиинг кул иши з^ам одамлар кул ги си да н б о ш ц а ч а р о ц эди.
«Хо-хо-хо» деб кулганда «х» ц а р ф и н и янги ма ктабга кел-
ган б о ла л ар г а а л и фб е у р гат аёт ган дек, д о н а - д о н а ц ил и б
чицарарди.
— А н а у томо шан и царанг! Худо б ерибди, худо... Х у ­
до бир б е р с а б иратула беради. )^ай, муо ви на хоним, с ен
мана шундай ч иройли юз н и курганмисан? 1^изим, о н а н г
с енг а сут у р н иг а гулцанд э мизганми? Вой худо!
Ража б а фа н ди низ^оятда яхши одам б улс а керак. Ан -
ч агина к а й ф и м очилди.
У з^амон устидан буги ч ициб турган ч о п о н и н и кийди,
биз б и р г а с и н ф г а кетдик. К о р и д о р д е р а з а л а р и н и н г би-
р и д а тал аб ал ар им ни куриб, н а ф а с и м б угзимга тицилди.
Биз ичк ари кирдик. Ё раббий, му н ча одам куп! С и н ф д а
э л ли к т а ч а циз б ола бор эди. Э^аммаси цам мен т ен г и кат-
т а- катта цизлар. Б ул ар н и н г б ир д а и и г а менга т ик и лг ан
ту рл и- туман кузлари ц а рши с ид а ерг а ки ри б ке тг уде к бу-
л иб тур ар ди м.
Ража б а фа н д и шу з ах о ти чиц иб к е тг ан ид а мен жу д а
ё м он а цв ол да цолардим, н имаг а десангиз, у з и мн и йуцо-
т иб ш о ш и б цолган эдим. Ха йр и я т к и , м уд ирда о д а м л а р н и
уз суз иг а цулоц сол дир иш ф а з и л а т и кучли экан.
— 1^ани, цизим, ж о й и н г г а бор-чи! — деб г увиллади-
да, м е ни цуярда-цуймай к а ф е д р а ст ол и га чицарди. К е й и н
у' зундан-узоц суз бошлади. Вой худо, н и м а л ар н и гапир-
мади! Е в ро па л ик ла р -к у т а б и иё т ни , кимёни, ф а л а к и ё т н и ,
р и ёз а т н и араблардан олган экан, хуш, нима учун б и з
с в р о п а л и к л а р д а н илми жадидми олмай, н о ма ъц у л ч и л и к
219
цил иб келамиз? Е в р о па л ик ла р ни н г илму у р ф о н па до-
н и ш м а н д л и к хазиналариг а туциниш, у л а р н ин г билим со-
^ а л а р ид аг и галабаларига чанг солиш — ц он ун и й талаш-
дир. Бу талаш туплар, ми лтиц лар ёрдами билан
эмас, б алки ф ац а т ф р а н ц у з тили о рц а ли ги н а цилинар
эмиш.
Му дир а фа н д и дам са йин цайнаб, ж у ш и б борди. У
ц уло цл ар н и цоматга келти рад иг ан мома ца л ди ро цд е к
д а^ ша т ли товуши билан г улдираб гапирар, мени курса-
тиб:
— Д у н ё н и н г ^амма ма млакатлари эга булган билим
х а з и н а с и н и н г ка лити мана шу муштумдек к ич ки на циз
цулидадир. Сизлар буни нг кич ки на ли ги га цараманглар.
Бу йи с и н ч а ла к де к бу лс а >>ам, ичи жавох,ирлар б илан ту-
л иа ди р. Ецасига ёпишинг, б уг изи га чанг солиыг илмини
огзидан олинг, л им о нд ек си циб чицаринг!
У малъун ца^ц а^а ла рда н б ир и н и н г б ошл ан иш ид а н
цурциб, с и н ф д а н цочиб чициб ке тишг а ша йланиб турар-
дим. Ё раб бий , бемаъни кулги мени босса, шармапда бу;
ламан! М е н у з и м н и маркам тутиб, с и н ф г а б ир и нч и марта
куз ташладим. Ан а холос, улар ^ам кулишяпти. Шунд ай
цилиб, т о л и б а л а р и м 1 билан алоцам шир ин табас сумл ар
б илан бошланди. Бу боциш, бу я ш и р и н ку лимсираш уша
маэ;ал б и р - б и р и м и з н и н г цалбимизг а ме ^р солди, деб у;й-
лайман.
С и н ф д а кулги кучайиб борди, буни а хи йр и мудир
а ф а н д и ^ам с е з и б цолди. У муштини царси лл ати б кафед-
рага урди, ми иг лира га >^ам со тм ай ди ган гилай кузлари-
н инг ц и й ш и ц цараши билан с и н ф г а олайди.
— Бу цандай гап?.. Бу цандай гап?.. А, бу цандай
гап?.. И з з а т и н и билмаган нодонлар! Х от и н з о т и н и эрка-
л атиб бу лмайди. Худо урсин, ц аммангни ма жац лаб таш-
лайман! Юм, огизла рин гн и! К уйдирг ан калладай нимага
илжаяс анл ар?
1^излар бу дуц-пу'писага у'нча п арво цилмас эдилар.
Улардан кур а мен к уп роц цурциб кетдим.
М у д и р н и н г нутци ян а ун беш ми путч а давом этди.
С ин ф да я н а кулги ку чайг уде к булса, Р ажа б аф а нд и
столга му'шт уриб, ярим ^азил, ярим жиддий укирик билан:
— Н и ма га т ир жа я са н ла р? ^ о з и р ^а мма нг ни о мб ур га
о л а м а н ! — д е б бацирарди.
С у з ин и н г о х и р й д а Ражаб а ф а н д и я н а бир ма рта цич-
цириб:

1 Т о л и б а - у^увчн циз (арабча).


220
— Эта гиг а маркам ёпишинглар, ё цас ин и цулдап чи-
царманглар, илмини л имомдек сициб о л ма с амг ш, она-
нгиздан, отангиздан, давлатдан, хал кд ан еган н о н и н г и з
jçapoM б у л с и н ! — деди-да, си нфда м чициб кетди.
Т ол и ба ла р им билап ёлгиз цолган т у дастла бки ми-
нутим н еч огл ик огир б ули ши ни уйламаган эканман. Э р-
тадам-кечгача тинмай гапирадиган мах,мадана Чол и цу ши ,
тут cran булбулдек, о гзини о чолмай цолди. Миямд а цеч
цандай ф и к р йуц, у бум-буш эди. А й ти шг а бир огиз суз
т оп а олмас эдим. Узимни т утолмай, и х ти ё рс и з к улимси-
рай бошладим. Ха йриятки, т о л и ба ла р им ме ни ^ ал и >^ам
мудир а ф а н д и н и н г сузларига куляпти, деб у йла шибди.
Улар цам кузларимга ти ки ли б кулимсирай бошл ад ил ар .
А н а шунда бир дан юрагимга ж а с о р а т кирди. Энди у зи м-
ни анча б осиб олдим.
— Х о н и м л а р , — деб суз б о ш л а д и м , — мен бир о з
ф р а н ц у з ч а биламан, агар си зл арг а шун инг н афи тегса,
узимни б ахтиёр деб билардим.
Юрагимдаги цурцув тарцалиб, э нди ти ли м' ч иц иб цол-
ди. О р т и ц цийналмай суйлар, ц и з л а р им н ин г се к и н - с е к и н
менга э л ик а ёт г ан л ик л ар и ни с е з и б борардим. Шун да й
катта х о ни м ла р ни цизларим де.йиш нацадар бахт! Фа-
цаг к уп ро ц кулншади, бу ме н га ёцмайди. Кулишса-ку
майли-я, Ражаб афанды минг л ира га сот майдиг ан ц ий ш и ц
цараши билан с и п ф дераза сида н куриб цолс а ё мо н бу-
лади. Ш у н и н г учун т ол иба ла рим га к ич ик ки на т а н б е ^ ци-
л ишни л оз им курдим.
— Хонимлар! К ул ишла рин ги з табассум д о и р а с и д а н
чициб кетмасин. Сизларга дуц цилиш учун ме ни нг кулим-
да мудир а фа нд и айтган омбурга ухшаш :цеч н им а йуц.
Фац ат с из ла рд ан х афа буламан, холос, — дедим.
1^исцаси, б ири нчи дарсим яхши утди. С и н ф д а н чица-
ётгамимда цизлардан бири ён и мг а келиб, мудир а ф а н д и
нима учун омбур д ег анлиг ини т у ш у н т и р и б берди. У куп
куладиган цизларга « ти шл ар ин гн и омб ур б илан с у г у ри б
оламан», деб дуц ураркан.
* * *

Б..., 2 8 март

1^изларимдан куп, жуда куп хурсандман. М ен и шу


цадар яхши ку ри б цолишдики, т а н а ф ф у с м а ^ а л л а р д а
^ам изимдан цолишмайди. ^ а м к а с б л а р г а келсак, туг ри си ,
уларпи цам ёмон одамлар деб булмайди. Ме н га сов уц
221
царапдпгаплар, муаллимлар хо на си н ин г бир бурчаптда
ер ости дан хумрайишиб, мен тугримда х ун ук нарсалар
шив ир ла шад ига нл ар ^ам йуц эмас. Не ажаб, одам у йи да
^ам ^а мма ни бир хил яхши кура олмайди-ку.
Уцитувчилар о рас ид а и стам бу лл ик Н а з иц а билан
Васфия деган иккита ёш жу в он ни яхши к ур иб цолдим.
Бул ар б ир - би рл ар ида н ^еч айрилмайдилар. Л е к и н муо-
вина Ш а ^ н о з а хоним, булар б илан яцин алоца цилманг,
д е б айтди менга. Аммо нима уч унл иг ини билмайман. Бу-
л а рд ан б ошц а ян а и кки та т а ни ши м >^ам бор. Б и р и бир
ма ^аллар ма ркази й рушдияда мени м уд о фа а цилган уз ун
буйли, т и м ц ор а кузли муаллима хотин. Б у ерд а
э^афтада бир кун даре беради. Му дир а ф а н д и н и н г ш л а й
б о ци шл а р и д а н цурцмайдиган б ирдан-бир у рт ог и ми з шу.
Аксинча, Ража б а фа нд и н и н г узи ундан ^айицади, мовий
ч о п о н и н и н г ё цас ини ушлаб: « Ж у д а ф е ъ л и ёмон-да! Шун-
дан б ир цутулсам борми, худо ^ацци, кузим т у за л и б ке-
тади!» дейди. Ик к ин чи танишим — т и шл ар и о тн ик и га
ухшаган, к уз о й н а к л а р и н и цеч вацт олмайдиган к екса му­
аллима. Ис та мб у лд а турган к езл ар имда купинча ша^ар
а т р о ф и п о ез д иг а б ир га т уши б цолардик. Гу зт еп а то-
монларида, а лл ац ае рда муа лл имал ик циларди. Кампир
мени таниганми, яна юз имг а т икилиб:
— Х уд оё тавба! Ш унч ал ик бир- би ри га ухшаган одам-
ларни у мр им б ин о б улиб курган эмасман. Бир м а ^ал лар
по езд да битта шух мактаб ц из и ни куриб юрардим. Сизга
шунаца э^ам ухшайдики!.. Л екин, у назаримда, ф р а н ц у з
эди шекилли. У шундай шухлик цилардики, буту'н вагон
ичаги у з и лг уд ек булиб к у л а рд и , — дейди.
Мен э^ам кузимни о либ цочиб:
— Э ^ т им о л, шунаца цам б у л а д и , — дейман.
М ак т аб да б ир неча э рк ак муаллимлар цам бор. Ма-
салан, З о ^ и д афанди. Бу к екса киши д ин дарси беради.
Г е о г р аф и я уцитувчиси, и с т е ъ ф о г а чиццан м уй с а ф и д п о л ­
ковник Умарбей. Ис ми ни мен билмайдиган бир ёзув му-
аллими ва му зи ка муаллими Шайх Ю с у ф а фа нди; бу
ф ац ат м актаб гаг ина эмас, бут ун Б... шаэфига шузфати
кетган киши. Ю с у ф а фа нд и ^ац иц атан >^ам бир ма^ал-
лар Мав л ов ий л ар сулукасига ша йх ли к цилган. Б е ч о р а
бир неча й и л аввал цаттиц огриб, с ил касалига йулиц-
цан. Д о к т о р л ар ж о й и н и узгартирмаса, ул иш ин и айтган-
лар. Ш ун и н г учун тул опаси билан икки йил аввал Б...
шазфига кучиб келган. У э^озир опаси билан кич кина бир
уйда турар эмиш. А н а шу ки ч ки на у йн и курган-билган-
лар уни му зи к а му зе йи га ухшатадилар. )^ар чолгудан,
222
э;ар создан бо р эмиш. Шайх а ф а н д и бу ер да машздф
б аст ако р с и ф а т и д а х,ам танилган. Унинг а сарл ар и ку й -
ланар, чалинар, одам у ларн и йиг ла ма сд ан т инг лай ол-
мас экан.
Мен у ни б ир и нч и марта ёмгир ёгиб тур ган б ир кунда
курдим. Т а н а ф ф у с д а уцувчи ц из ла рим б ил ан бирга боц-
ца чициб, б и р оз з^аво олиб келмоцчи булдим. М е н у е р д а
янги туп у й и н и н и курсатдим, бирг а у йна шдим, а нч аг ина
баз фи мн и очдим. Ич ка ри га к и рг а н и м д а ц ора ку йл аг им
ивиб кетган эди. Ж о й и келганда шуни з^ам айтиб кета-
йинки, м е н и х т ир о этган муа лл имал ик куйлаги с еки н- се-
кин б ошцаларг а з^ам раем була бошлади. З^атто у*>Увчи
цизларим >^ам т и к т и р и б ки йишад иг ан булишди. М у д ир
афа нд и куй лакн инг рангига ц у шилма-й:
— М у су л мо н цизи цора ки й иш и ту г ри келмайди!
Я шил булиши к е р а к , — деярди.
Биз эса, шуниси яхши, кирчимол, деб у нис иг а уна-
мас эдик. Му аллимлар б у лм аси да а т р о ф и ка фе лл и кат-
так он печ ка ё ни б турарди. И к к и д е в ор бурчаги б илан шу
печка о ра с иг а кириб, куйлаг имни ц ур ита ётг ан эдим. 1^ул "
ларим ч унт а кл ар имг а солинган эди. Шу маз^ал э ш и к очи-
либ, уттиз беш ёшларда, нозик, новча б ир аф а нд и к и р и б
келди. У э р к ак у ц ит ув чил ар ими з си нг ар и граждан к и й и-
мида эди. Шундай булишига царамай, ю ц о р и д а т а ъ р и ф
цилинган Ш а й х Ю с у ф аф а нд и худди шу киши э ка н ли ги -
ни пайцадим. М ак таб да уни жу д а яхши куришади. М у а л ­
лимлар дарров уни у ра б олишди, п а л ь т ос ин и еч и нт и ри ш-
ди. Узимни печка панасига о л иб т уриб, ер остидан у н г а
царадим. Юмшоц, хушмуомала одам экан. Зазрил ю з и д а
куиинча у л и ш га маз^кум булган ка саллардаги рангсиз,
нозик, т и н и ц оц с ил ли к бор эди. Ч и р о й л и с а ри ц соцолли,
оч кук ку зл ар и менга п ан си онд аг и о л а- цор он ги д а ^ ли з -
ларда муш'ли- мунгли к улимсираг ан И с о с у р а т л а р и н и
хотирлатди. Сузлари т ас вирдан о жи з нацадар ш и р и н
эди. Бу з^алим, ширин овозда б и л и н а р - б и л и н м а с бир ши -
коят оз^анги бор эди. Бу — касал б о л а л а р н и н г о в о з и д а
буладиган эзгин, гамгин ши к о я т ни н г у зг и на с и эди. Узи-
ни ураб олган уцитувчиларга з$еч т и н и б битмаган ёмгир -
дан ш и к о я т цилар, очиц з^аволарни с а б р с и з л и к билан ку-
т а ё тг ан ли г ин и айтар эди. Ш у н д а бир зу мг и на к у зл а ри -
миз б и р - б и р и г а туцнашди. ^ о р о н ш б урчакда т у рг ан и м
учун мени д уру ст ро ц куриш н и я т ид а к уз ла рин и хи ёл 1$и-
си б царади. Кейип:
— Ким бу кичик хоним, т о л и б а л а р и м и з д а п эмас-
мк? — деб сур ад и.
223
У ц и тув чи лар нин г ^ ам ма с и б ир дан мен томонгаг ца-
рашди. В асф ия х о н им э с а кулиб туриб:
— Кечиринг, бей а фа нд и, т а н и ш т и р и ш эси миз да н
чицибди. Янги ф р а н ц у з т и л и уцитувчимиз Ф а р и д а х о ­
н и м , — деди.
Т у р г ан е ри мд ан б о ши м ни эгиб салом бердим.
— Б у ю к б ас та ко ри ми з билан т ан ишг ан им учун жуда
ма мнунман, а ф а н д и м , — дедим. С анъат корла р бундай
г ап лар га ж у д а м о й ил булишади. Ша йх Ю с у ф а фа н-
д и н и н г о ц и ш ч е зфас ид а з а и ф б ир ц и з ил л ик п айдо булди.
1^улларини цовуштириб, б у й н и н и эгди.
— Ками нан гиз б аста кор ма ртабасиг а л о й и ц булади-
ган б и р о н асар я ра тг ан иг а имони комил эмас. Агар
б аъзи б и р майда н а рса ла рим мацтовга са зо во р булган
булса, б у }^амид ва Ф и т р а т каби баъзи б у ю к шоирлар-
даги илоз^ий гуссани са ми мий б ир овоз б ил ан и ф о д а
э т иш да н и б о р а т д и р , — деди.
Р^исцаси, бу Ю с у ф а ф а н д и н и уз ак амдек я хш и ку-
ри б цолдим.
# ❖

Б..., 7 апрель

М е н и н г э нг катта о р зу л ар и мд ан б ир и ушалди. Кеча


бир кичкина, чиройли, т о за уйга кучиб кирдик. Худо
х а й р и н и б ерсин, буни менга )^ожи х а л ф а т о п и б берди.
Ё нид а бог час и бор бу уч х он ал и кичкина, ш и ри н г и н а
у й ^ о ж и х а л ф а н и к и д а н атиги икки-уч м и н у т л и к масо-
фада. З^аммасидан з;ам яхшис и шу булдики, бу у й н и
ичидаги ашёси билан и жар аг а бердилар.
Кеча М у н и с а и к к и м и з н и н г суюн чими з и чи ми зг а сиг-
май кетди. Уйни тоза'лаб, н а р са ла р ни ж о й - ж о й и г а цуйи-
шимиз ке р ак эди. 1^аёцда! Кулишдан, б и р - б и р и м и з н и
цувишдан, уйноцлаш, ц увонишдан б ошц а н ар са г а цули-
миз тегмади... Б е ч о р а М у н ис а кузл ар иг а ишонмай, узи-
ни са р ой га ки ри б цолг анд ек >>ис этарди. Ф а ц ат Маз лум
( ч уп он Мез^мет бизга з;адя цилган у л о ц н и н г о т и ни М а з ­
лум цуйд ик) б и з н и ё мон ц у р ^ и т и б юборди. Б у ярамас
о ч иц цолган о шх о н а э ши ги д ан богчага, у ердан ху'дди
таги м и н о р а д е к тик ж а р л и к к а ц араб чопиб кетди. Худо
б ир сацлади, я н а бир цадам бо сса тугри жа р г а цулаб
кетарди. Леки'н бу ша йто н ма хлуцлар о ё ц л а р и н и цаерга
цу йи шн и ме нд ан я х ш и р о ц билишади. >^арз;олда, уни
224
тутиб ичк ар ига о л иб киргунча, ю р а к л а р и м и з ёр и лг ан -
дан баттар булди.
>^а, у й им и з д а н н иц о ят д а х ур са нд м из . М у н и с а са>;н-
даги мовий к а ф е л л а р у сти да югуради, си рг ан ад и, девор-
даги гул р а с м л а р и н и цуллари б ил ан с и й п а б цувонади.
Фац ат к е чц уру нла ри, цош цорая б о ш л а г а н д а бир оз
уксиб цоламиз. Р^ушниларникига цул л а Р иДа тугуича б и ­
лан оталари, ака-укалари келишади. Б и з н и н г у й и м и з н и
эса бу с о а тл ар д а з^еч ким йуцламайдй. Б и р умр шундай
б улиб цолади.
Бу ю р т н и н г баз^ори шундай а ж о й и б б ула р экапки...
Х^аммаёц кум-кук б у ли б кетди. Б о г ч а м д а р ан г- бар анг
гуллар очилди, х о на м н и н г д е р а з а л а р и г а ч ир мо в уц л ар
чирмаша бошлади. Бог ч ам и зн ин г э та ги да ги тик ж а р л п к
я шил ш о н а ла рг а ухшаб цолди. Б у я ш и л л и к л а р ичпда
л олалар янги я р а л а р д е к цип-циз ил б у л и б очилади. Б у ­
ту н буш к у н л а р и м н и богчада М у н и с а б и л ан б ек и н м а ч о ц
уйнаш, а р ц он да са кр аш билан у тк а за ми з . Ч а рча ган кез-
л ар и ми з да мен раем с ол ишг а у ти ра ма н, М у н ис а э с а
у л о т б и л ан чаман ичида ч уз ил и б ётади. М ен д а раем
солиш з^аваси я н а уйгонди. Б и р неча к у н д а н б е р и сув-
б уёц б илан М у н и с а н и н г ра с ми ни ч измоцдама н. Яр ама с
циз т е к ту ри б берса, сурат ал лац ач он б и т га н б уларди,
л еки н ж и м т ур и ш ж о н и г а тегади. Б о ш и д а дала гулла-
р идан ц ил и нг ан чамбар, ялангоч ц у л л а р и д а у лоц б ил ан
р уп ара мда ж и м у т и р иш г а то ц ат и етмайди.
Баъзан М а з л у м ун ама сд ан узун, и н г и ч к а о ёц л а р п н и
т и пи р ч и л а т а бошл айди. Ан а шундай п а й т л а р д а М у н и с а
и рг иб у р н и д а н туради-да:
— О п а ж о н и м , ху до э^ацци, мен ж о н - ж о н деб т у р и б
б ерардиму, л е к и н Мазл ум унама яп ти, н и м а цилай! —
деб цочиб кетади.
М ен ж а ц л и м ч иц иб б армо ги м б и л ан у н г а п у пи са ци-
ламан:
— Нима, м е н с е н и нг ш а й т о н л иг ин г ни билмайманми?
Сен ж у р т т а г а ж о н и в о р н и ц ит ицл аяпса н!
Мак та бд аг и д а рс ла ри м з^ам ё мо н к е т а ё тг а ни йуц. Му-
дир а ф а н д и м е нд а н жу д а хурсанд. Ф а ц а т к у ли ш ни яхши
курганим у чу н баъзан мендан х а ф а б у л и б цолади.
— )^а-да, с е нг а >;ам омб ур о л иб келаман-да! — дейди.
М е н ё л г о н да н л аб л ар и мн и бур иб :
— Начора, д о мл а афанди. Устки л аб и м бир оз кал-
тароц, ш у ни нг учун ж и дд ий т у р г а н и м д а з^ам м е н и кул-
япти деб у й л а й с и з , — дейман.
Му дир а ф а н д и нимагадир чет т и л л а р г а з^авас билан
1 5 - 1049 225
царарди. Аллацандай б ир зеки ф р а н ц у з а л и ф б е с и н и то
п иб олиб, ^ и жж а л а б уциб юради. Баъзан мендан суз
л а р н и н г ма ъпос ини сураб олади-да, д ар с л и к чеккасиг;
ц ора цалам билан ёз иб цуяди.
Шайх Ю с у ф а фа нд и билан жу да и но ц ла ши б кетдик
Б у нозик, гамгин б емо р менга жуда ёцади. У овозидг
я ш и р и н и б ётган шикоя тли оцапг билан шундай гузал
шундай аломат нарсалар айтадики...
Ун кун аввал жуда галати э^одиса руй берди. Мак
т а б и ми з да кераксиз эски ашёлар тициб ташланган бир
з а л бор. Уша куни бир уцув жадвали о лиш учун ш)
залг а кирдим. Дер аза ла р ёп иц булгани сабабли за-'
ичи кечцурунгидай ола-цоронги эди. Тевараг имг а цара-
ган эдим, бурчакда чанг б осиб ётган бир э ски органга
кузим тушди. Бирдан юрагим ш ир ин- ши рин ур а бошла-
ди. Ке йи н юрагимга мунг чукди. Бо л ал ик ч о г л а р и м н и н 1
б а х т и ё р кунлари шу орган чалган огир, чуцур илоций
к уйлар ичида утган эди. Унутилган д у стн ин г мозоригг
яцинл ашаё тг ан де к, т и т р о ц ичида ун ин г ё ни га келдим
З а л г а н им а учун келганимни, цаерда э к ан лиг имн и унут-
ган эдим. Секин оёгимни босдим, клавишлардан биригг
б а р м о г и м н и цуйдим. О р г а н ярали кунгилдан келаёт-
г а нд ек огир, дардли садо берди. О^, бу садо!
Нима ц ил аёт ганл иг имни уйлаб утир мас да н ёнигг
кур си к е лт и ри б цуйдим. Орг ан ёниг а ут ириб, яхши кур­
ган черков г имнларидан б ир ин и секин, г оят се кин чалг
бошладим.
О р г а м н и тинг лаб т уриб, се кин- сек ин у з и м н и йуцотг
бордим, ог ир б ир рус цаърига т о р т и ла бошладим. Мак-
т а б и м н и н г ола-цоропги к ор и до р л а р и ку зл ар им унгида
гавдаланар, цора фар гуг ли , калта сочли мактаб дош ду-
г о н ал ар и м шу д а ^л изда н туп-туп б ули б упгарди. Бу
е р д а цанча цолиб кетганлигимни, нималар чалганимни
б илма йман. Утган к у н ла ри м ни нг утган р у ё с иг а узимни
т а м о м и л а таслим этган эдим.
О р ц а м д а чуцур б ир хурсиниш, я пр о цл ар орасидаь
ша мол утаё тг ан ли ги га ухшаш бир товуш эшитдим. Ен;
г илг ина т и т р а б бо ши мн и угирдим. Ол а- цор он ги ли кд г
кузимг а Ш ай х Ю с у ф а ф а н д и н и н г саргищ си й мо си ку-
ринди. Б и р с ин иц жа во нг а суяниб, боши ни солинтирг а^
^ о л д а цулоц солиб турар, кук куз ла рид а чуцур б и р э;ас-
р ат бор эди.
Тух таг ани мн и куриб:

1 О р г а н — чолгу асбоби.
226
— Давом эт, бутам, давом эт, и л ти м о с цил ам ан ,—
;еди.
М ен ж авоб берм адим . Орган устига б о п ш м н и яна
;ам энгаш тириб о л и б , куздаги ёшларим цуригунча чал-
;им. Кейин э^иц-циц н а ф а с олиб, эзги н, тол ги н бир цол-
;а урнимдан турдим.
— С изда нацадар чуцур музика и с т е ъ д о д и , нацадар
;ассос бир цалб б о р экан, Ф арида хоним! Бола цалби-
[инг шу цадар чуцур цайгуни цандай ^ ис эта олишига
жабланаман.
М ен узи м ни п арвоси з курсатишга тириш иб:
— Булар гимн д е б аталган диний ц уш ицлардан би-
1и. )^а, купинча ш унаца гамгин булади булар, афандим.
•ам менда эмас, куйларда, — дедим.
Ю суф аф анди сузларим га ишонмади, бо ш и н и тсбра-
иб:
— Узимни санъат устаси д е б ц и со б л а й о л м а й м а н ,—
;еди. — Лекин бир м узика парчаси чалинганда ундаги
[)азилатларнинг цайси бири к омпозиторга, цайси бири
[жрочига о и д эканлигини аницлашда янглишмайман.
^шулачиларнинг овозларидаги сингари и ж ро ч и л а рн и н г
¡армоцларида >$ам у зи г а х о с тулцинлар булади, б у эс а
^>ацат ц ас со с цалбдангина келиб чицади. Ш у гимн д е б
.йтган диний а ш у л а л а р и п г и зд а п баъзиларипинг
ю тасини менга цадя цилипшнгиз мумкинми?
— Булар цулоцца ути ри б долгам нарсалар, афан-
;им, ноталарни цаердан билай?
— ^ е ч ц и с и йуц. Бир кун вацти би лан орган си и га
'тириб чалиб б е р са н ги з, каминангиз ^ам и ж озати н ги з
¡илан даф тарга ё з и б олади. Бир вацтлар ваф от цилиб
:етган бир цари п оп дан каминангиз ^ам битта орган
оти б олган эди. М узи к а асбобларига м е н д а ж у д а катта
;изициш бо р, аф андим . Мен уни уз хо н а м н и н г бурчагига
;уйганман... Ш у парсаларни мен >;ам чалишни истар-
;им.
Б ир-бирим из билан гаплашиб залдан чицдик. Аж ра-
.иш пайтимизда Ш айх Ю суф аф анди м енга ё зи л и б шун-
;ай деди:
— М енд а ж у д а цаттиц ^асратга чуккан пайтларим-
,а ёзилган парчалар бор. ^ а л и б у л ар н и ^еч кимга
алиб берганим йуц. Тушунишмайди, ишонаман. Х у д о
[асиб бу ю р са, шуларни сизга би р кун чалиб бераман.
-1има дей си з, кичик хоним?
Бу воцеа Ш айх Ю с у ф аф анди билан булган и ноцли-
имизни яна би р карра оширди. Ваъда цилган парча-
227
ларпи цали эшитганим йуц. Лскин ж уда чиройли нарса-
лар булиш ига шубца цилмайман. Чунки б у хаста ^ассос
киши бир парча тахтага теги б кстса ^ам, тахтадан мунг
чицади, д с б уйлайман. Бир меча кун аввал болалардан
би ри у зи с о т и б олмоцчи булган бир удни келтириб кур-
сатди. Ш айх Ю су ф аф аиди барм оцларининг учини уд
торларига тегизганда менга шундай тую лдики, бу нозик
бармоцлар удга эмас, кунглимнинг ич-ичига теккандай
булди.

* * *

Б..., 5 май

Кеча бир ём он иш цилиб цуйдим. Маълум булиб


цолади, д е б юрагим титрайди. 1^илган нарсамнинг ёмон-
лигини биламан, лекин на чора? Кунглимнинг хо^иши
шундай булди.
Муаллимлар ^ афтада бир марта кечцурун мактабда
навбатчилик циладилар. Кеча менинг навбатим эди.
К ечцурун цизлар с и н ф л ар д а даре тайёрлаб утирганла-
рида, би з Ш ацноза х он и м иккаламиз мактабпи куздан
кечира бошладик. С инф лардан биридаги лампа яхши
ёнмаётганин'и куриб ичкари кирдик. М уови н а хоним ни-
цоятда эпчил, билармон хотин. 1^улидан цар иш келади.
К урсига чициб лампани тузата бошладн. Ш у вацт эшик-
дан цари ходи м а кириб келди. Р^улида мактуб бор эди,
у орцадагп партада утирган бир уцувчи циз ёнига
келди. Х о ди м а хатни цизга э н д и узатган эди, муовина
хон и м турган ёридан:
— Тухтанг, Ойша! У н им а?— д е б цичцирди.
— >^еч... Ж амила хон им га б е р и б цуйинглар, деб
макгаб цоровулига шу хатни ташлаб кетишган экан.
— М енга бер, уни. Уцувчи цизларга келган хатларни
аввал мен куришим керак, д е б неча марта сизларга таъ-
кидлаганман. Мунча ацлеиз хотинсан!
Шу дам кутилмаган х,одиса руй берди. Ж ам ила ур-
нидан сап чи б турдг.-да, ходи м ан и н г цулидаи хатни тор-
ти б олди.
Ш а^н оза хон им вазминлигини бузмай:
— Бу ёцца кел, Жамила! — д'еди.
Лекин Ж ам ила турган еридан цимирламади.
— Бу ёцца кел, дсяпм ан сенга, Ж амила, нега буй-
сунмайсан?
О зги н касалманд Ш а^н оза хон и м н и н г ов о зи шу ца-
228
дар кучли эдики, мен т и т р аб кетдим. С и н ф г а чуцур би р
сукунат чукди. Пашша учса эшитилар эди.
Ж ам ила бош и ни сол и н т и р и б, се к и н -с е к и н с н и м и зг а
келди. У ун олти-ун етти ёшларда, х у ш р уй ги н а циз эди.
М ен хдмпша дуго н а лар и да н цочиб, богда, бурч ак-бур-
чакда уз и ёлгиз хаёлга чукиб ю рганлигини курар эдим.
Д арсларда .\ам уйчаи, гамгин утирарди.
1\из ю зи ни яциндан куриб, унипг и з т п р о б д а эканли-
гини англадим. Ю зи да би р томчи цон цолмаган эди.
1^аршимизда бош э г и б турар, лаблари титрар, цовоцла-
ри худдп у'чаётгандск, киприклари пир пи рар эди.
— Жамила, хатни мснга бер.

М уо ви н а хоним, газабига чидай олмай, ер те п и н д и .


— Бер, нимага анцай и б турибсан?
— Нега эмди, му'овина хоним, нега?
А н а шу «нега» сузи да, мана шу бир о г и з су'зда гам­
гин бир и сён б ор эди. М уовина хоним ц у п о л б и р цара-
кат билан цулини чузиб, циз чангалидан м ак т у бн и олди.
Кейин:
— Бор ж ойингга б о р и б у т и р ,— деди.
Ш ацноза хоним конвертга царади-ю, ц ош л арин и ч и -
мирди. Лекин у зи н и йуцотмади. Чуцур с у к у н а т д а экан-
лигига царамай, ^ а яж о н ичида экани о ш к о р с е з и л и б
турган си нф га х и т о б цилди:
— Хат Ж ам илан и нг Суриядаги акасидан келибди.
Лекин менга итоат цилмагани учун хатни эртагача б ер -
м а й м ан ,— деди.
1^излар яна к и т об уцишга тутиндилар. М у ови н а х о ­
ним билан чициб кетаётиб, си нф га ер о с т и д а н куз югур-
тирдим. О рца парталарда утирган б и р неча циз бир-
б и р и билан алланималар тÿFpиcидa шивирлашарди.
Ж ам ил а эса бош и н и партасига цуйиб о л и б д и , елкалари
ди р-ди р титрарди.
К ор и д о р д а кетаёти б, муовина хонимга:
— Ж а зо и н г и з oFnp б у л д и , — дедим. — Эртагача цан-
дай цилиб чидайди. Ким билсин, юраги саб р с и зл и к д а н
ёрилаётгандир.
— Ташвиш цилма, цизим. У б у хатни цеч вацт уци-
маслигини билади, ту'шунди.
— 1^андай цилиб, муовина хоним? Н ац отк и акаси­
дан келган хатни берм асангиз?
— Бермайман, цизим.
— Нима учун?
— Чунки акасидан келган эмас.
229
М уовина хоним ово зи н и яна ^ам п астроц цилиб су-
зи н и давом этди:
— Бу Ж амила туппа-тузук одам пинг цизи. Ш у йил
би р сш л ей теп аптни яхнш курпб цолибди. О таси булса
цеч цам рози эмас. 1^из уйда ^ам, мактабда >;ам назо-
рат цилиб юрилади. Л ей теп аптн и Бандирмага ю б ори ш -
ди. Бкз бу цизалоцпи секп н -секи н лсй тен антдан совут-
моцчимиз. Лекпн у б ечор а цизнинг ярасини тез-тез ян-
гилаб турадп. Бу цулимга тушган учинчи хати.
Биз гаплаша-гаплаша муовина хон и м п и и г кабинети-
га кирдик. Ша.^поза хон им дагал бир царакат билан
хатии гижпмлади-да, печканинг цопцогипи очнб, ичига
ташладп.
Вацт ярим кечага яцинлашиб цолган эди. М ен нав-
батчи муаллимадар х он а с и д а уйцум кслмай утирган
эдим. Нпцоят, царорга келдим. К ори до рд а айланиб юр-
ган навбатчи ходи м ан и бир бах,она билан пастга туши-
р и б ю б о р и б , муовина х он и м н и н г буш кабинетига кир-
дим. Пардалари очиц цолган бир дер аза дан хира ой
ё гду си туш иб турар эди. Бам исоли тунги угр и дек тит-
раб, печканинг ц опц оги ни очдим. Йиртилган, эзилган
ц огоз парчалари ичидан Ж ам иланинг ба х т с и з мактуби-
ии топдим.
Навбатчилик цилган кечаларимда э^амма ухлагандан
с ун г буш коридорларда, шарпасиз, цорон ги ё тоц хон а-
ларда айланиб юриш менга ницоятда ёцади. Бир ерда
у с т и очилиб кетган кич кина цизнинг курпасини ё п и б
цуяман, бош ца срда йуталаётган касал бол ан ин г курпа­
си н и тузатаман, ё н и б турган бош часига цулимни боса-
ман, п арироцда чиройли сочларини ёсти ц да тузгитиб,
бош ц а бир циз ухлаяпти. «Ярим очиц, н ози к лаблари
билан нима умидда, нима тилакда куляпти э к а н ? » — д е б
узи м дан сурайман.
Бир нсча цизча ухл аб ётган б у ола-цоронги, шарпа­
с и з ётоц хон ал арга о г и р - о т р руё булути чуккандек ку-
ринади. А н а шу б улутн и тарцатиб ю борм асли к , бечора-
ларни ширин туш ларидан бевацт мацрум цилмаслик
уч ун оёц л арим н ин г учида, юрагим така-пука бул и б
юраман.
Уша кечаси Ж ам и л ан и н г ё т о ш г а келсам, б е ч о р а
эн д и ухлаган экан. Буни киприкларида ^али ц ури б ул-
гурмагаи куз ёш ларидан фацмладим.
Секин бош и у с т и д а эгилиб:
— Бахтиёр кичкина ц и з ,— д е д и м ,— севгилингдан
кслгап мактубпи мактаб ф артуги пи н г чунтагидап топ-
230
ганингда, ким билсин, цанчалик ссвинаркинсан! К,улинг-
дан кетган б у цимматли нарсани цайси б и р тун п ари си
б у ерга келтириб цуйганини у з-узин гдан су р а р сан ! Ж а -
мила, у тун париси эмас, шунчаки би р беч ор а , наф рат
цилган б и р кишисидан келиши мумкин булган хатл ар ни
цар доим цалбининг б и р парчаси билан ц у шиб ёциш га
ма^кум булган бир бах ти цародир...

# ^ %

Б..., 20 м а й

Кеча мактабда уцишлар тамом бул ди . Уч кундап


к ейин имтицонлар бош ланади.
Б...даги бутун хо ти н -ц и зл ар мактаблари б у г ун ша-
^ардан би р соатлик м а с о ф а д а оцадиган д а р ё б у й и д а
май байрамини утказадилар. М ен купчилик би ла н утка-
зиладиган бун дай с ай ри саё^агларни ёцти рм ай м ан. Ш у-
нинг уч ун у ёцца борм ай, уша кунни уз богч ам да утка-
зиш ни ният цилдим. Л ек ин Муниса, мактаб ц и з л ар и н и н г
цуш иц айтиб утганларини куриб, х а ф а б у л а бош л ади .
Э н д и у н и юпатшига утирган цам эдимки, б и р д а н эш и к
тациллаб цолди. Чицсам, бирга ишлайдиган муаллима-
лардан Васфия билан сунгги с и н ф д а уцувчи б и р цанча
цизлар экан. М ени дарров олдингга с о л и б кел, д е б му-
д и р ю бо р и б д и .
Ражаб афанди:
— Х у д о э;ацци, мен унга атаб цузи суй д и р г а н , цалво
пиш иртирган эдим. Б у цандай бемаънилик! Я рам айди
аф анди м , я р ам ай ди !— д е б ба ц ир иб б е р и б д и .
1^изларга келсак, улар цам сунгги с и н ф н о м и дан ил-
ти м ос цилгани келиш ибди.
— И пак цурти ч и ^ а с а , би з цам чицмаймиз! — д е б
цизлар т ур и б олиш ибди.
«И п а к ц у р т и » — м ен и н г янги лацабим. Ч ол и ц уш и
битди. Э н д и «И п ак цурти» чиади. Э нг ё м о н и шуки, ёш и
улгайи б цолган циз уцувчиларим мени « И п а к цурти»
д е б ю зимга айтишдан тортиниш м айди. Х у д о бу
н арса и ззат-наф симга, муаллималик шаънимга цаттиц
тегади. Б у лацаб мактабда цолса, бир нави эди-я, з о р -
ланмас эдим. Л ек ин илгариги купи ц а^в ахонал арн и нг
б и р и ён и д а н у т и б кетаётганим да бадавлат би р и п а к ф у -
руш эканлиги таъриф цилинган чолворли, чопомли цу-
п о л бир киши о в о з и н и н г бо ри ча бацириб:
231
— Саккизта тутзори м бор! Саккизови цам мана шу
битта «И пак цуртига» ц урб он б у л с и н ! — д еса була-
дими? Ш ундай уялиб кетдимки, ер ёрилмади-ю , ерга
к ириб кетмадим. Иккиламчи у кучага о ё ц б осм ай ц у п -
дим.
Мен мушкул ацволда цолган эдим. «Бормайман», де-
сам, «ноз-> циляпти дейиш ади, масхара цилишади. Шу-
нинг учун чор-ночор чодрамни ёп и н и б бирга чициб кет-
дим.
Кичик цизларга оц кийимлар кийдириш ибди. Д ар ё
л аби да оц гуллар чаман-чаман очилиб турарди. Бу ша-
^арда, тавба, хотин-цизлар мактаби шунча ^ам куп
экан. Я шил боглар орасидаги суц м оц йуллардан ашу-
лалар айтиб келаётган мактаб цизларининг охи ри ку-
ринмас эдп.
Эркак уцитувчилар дарён ин г нариги ю зидаги бир
чакалакзорга тупланиш ибди. Бизнинг орам изда фацат
Ражаб аф анди гин а кукиш чопони, каттакон цора шам-
сияси билан айланиб юрар, бир чеккада тош дан учоц
цилаётган ош пазга бацирнб-чаци ри б бир нималар бую -
рарди. Муаллимлар билам катта ёшли уцувчи цизлар
чодраларини ташлаб, очиц ю з билан яйрашга мудир
а ф а н ди н и зурга кундириб, ахийри ун и эркаклар тупига
жунатдилар.
Билмайман, бугун мима уч унди р одамлар кунглимга
сигмас эди. Бу юзларча циз болаларнинг хушчацчацлиги,
ш оди хуррамлиги меня чарчатар, юрагимга цайгудан,
гамдап бош ца нарса берм ас эди.
Бир ён да бошлангич мактаб цизлари музика билан
ашула айтишар, бош ц а бир ёнда бир туда ёш цизлар
би р -би р и п и итариш иб, цичциришиб, туп уйнашар ё х у д
аси р олиш у й и н и н и уйнашар, нарироцда болалар, катта
ёшдаги аёллар шеърлар уц ир ё х у д декломам/ия уциёт-
ган бошца би р болан и олцишлар эдилар.
М униса одамлар ичида йуц бу л и б кетди. Ярамас циз
м ен билам утирармиди!
Узоцда, баланд бир жарлик ё ц а с и д а бир неча каш­
тан дарахти бор эди. Ёш муаллималардан баъзилари
кагта уцувчи цизлар билан шу ерга аргимчоц солиш ди.
1^алин япроцлар о р а си да ранг-баранг куйлаклар кузга
чалимиб кетар, ц ам м аёада цичцирицлар, ца^цацалар
эшитиларди.
М ен оло м он да н сек и н аж ралиб чициб, дар ё буйига
тушдим-да, уш а ердаги каттакон цоя куланкасига келиб
утпрдим . Тош ораларида битган рангсиз, ж о н с п з сариц
232
гулларни узиб, оёцларим тагида оц иб турган сувга отар-
дим. Узим чуцур-чуцур уйлардим.
Бирдан орцамда би ро в ингичка товуш билан:
— Топдим! «И п ак цурти» шу ерда э к а н ! — д е б чин-
ц ир иб ю борди.
М ени аргимчоцда учиргани ц иди ри б ю риш ган экан.
М ени цуярда-цуймай с у д р а б ол и б кетишди. «Хо:цламай-
ман, чарчаганман, аргимчоц учишни б и л м ай м ан» де с ам
>$ам цуйишмади. Сузимга муаллималар цам, уцувчи
к,излар ^ам цулоц солишмади. Мурувват хо н и м , яъни
мени бир вац'тлар марказий Рушдия мактабида ^ и м ся
цилган тимцора кузли муаллима мен би л ан у ч м оц чи
эканлигини айтди. Аргимчоцлардан би р и га чицдик. Л е-
кин, а ф сус, цулларим титрар, оёцларим гавдамни кута-
ришдан ож и зд ек букилар эди. Б ечора М урувват би р
неча б ор учгандан кейин воз кечди.
— Бекор овора буляпмиз... Сен чиндан з^ам, учиш-
дан цурцяпсан. Ю зинг докадай оц а ри б кетди, йицила-
с а н , — деди.
Тушки овцатда м удир аф анди би з билан б у л ди . М е-
нинг бугунги кайф си зли ги м ни у цам сезгап эди. О ра-
сира:
— ^ о й , нега кулмайсан, х у ф т о н ц из? Кулма дега-
ним да нуцул куласан. Э н ди эса цовогингдан ц ор ёгяп-
т и , — д е б цичцирар эди.
Боёциш овцатдан к ей и п ^ам изимдан цолмади. Мак-
табдан мен учун самовар х,ам ол ди ри б келибди. М ен га
у з цули билан чой дамлаб берм оцчи булди. Уцитувчи-
лардан би ри мени у зо ц д а п имлади. М ен а ега ён ига б о р -
дим. У:
— Ходималардан б и р и н и ю б о р и б тан б ур о л д и р и б
келдик. Нарироцца б о р и б , Ш айх Ю суф а ф ан ди г а би р
та н бур чалдирайлик. ^ а р нима цилиб б у л с а ^ам, б у
лацманинг цулидан цутули б к ел ,— деди.
>^ацицатан э^ам б у н да й ф урсатни цулдан чиц ари б
булм ас эди. Шайх Ю с у ф аф анди н ин г м узи каси м ени х,а-
м он ром цилиб борар эди. Бечора анча вацтдан б е р и
б е т о б б у л и б цолиб, мактабга келмай ю рарди . Фак,ат
би р неча кун аввалгина оё ц ц а тургаплигини эш итдик.
Бугунги мактаб байрамига кунгли цумсаб келибди.
Муаллималаримиз Ш айх Ю с у ф аф анди н и б и р амал-
лаб эркаклар олдидан чацириб олишди. Саккиз-уп аёл
бир були б, узи м и зн и >;еч кимга курсатмасликка ти ри -
шиб, со й буйидаги суц м оц йул билан ю р и б кегдик. Ш а й х
а ф а н д и н и н г бугуп кайф и яхши, бацри оч иц эди . Й у л
233
узоцлаш ган сари у н и н г чарчаб цолишидан цурццанларга
кулиб:
— М снга цолса суц м оц цеч тугамасин, чарчамай ке­
та бераман. Бугун у зи м н и ж уда дадил, бацувват э;ис
ц иляпман,— деди.
Дугоналарим дан б и р и цулогимга яцин келиб, эркак
муаллимлардан баъзилари хилватда ароц ичишганла-
рини, Ш айх аф андига цам би р ыеча цадац бериш ганини
айтди. Ю суф а ф ан ди н и н г кайфи чоглиги балки шу са-
бабдан ди р.
Сой буйидаги суц м оц билан ун беш минутча юрга-
н им издан кейин би р вайрона тегирмон ён идан чицдик.
«Ш алола» д е б аталган шу ерда тог оралиги би рдан то-
раяр, мисоли б уг о з вуж удга келарди. Сой буй идаги
цоялар шу цадар баланд эдики, пастга цуёш тушмас,
сувлар гуё шафац аксида оцаётгандек туюларди.
О в о зи м и зн и б у срдан цеч ким эшита олмас эди.
Ш айх Ю суф а ф а н ди н и цалин япроцли бир ёнгоц дарах-
ти нинг тагига келти ри б у т *>азишди, цулига танбур тут-
цазишди.
М ен анчагина нарида сувларни купи ртири б оцаётган
цоя устидаги сой га тик и л иб цолдим. Л екин дугоналарим
яна мспи у 3 >>олимга цуйишмади.
— Йуц, йуц, б у ёцца ксл, келмасанг булм ай-
ди! — деб мени бастакорнинг рупарасмга утцазиб цуйишди.
Т анбур поласи бош ланди. Бу м узика бир умр эсим -
дан чицмайди! Д угонал ари м кукатлар у с ти да ярим-ёрти
ч узилиш иб ётишар эдилар. >^атто эн г багри тош курин-
ганларнинг лаблари йиглаб ю б о р а д и г а н д е к титрар, куз-
л арида ёш п а йдо буларди.
Ж и гарранг сочларин и елкаларимга тук и б утирган
В асф иянинг цулогига:
— М ен Ш айх Ю с у ф а ф ан ди н и н г у й и н и н и би ри нч и
марта мактабда эшитган эдим. Ж у д а яхши чалган эди,
л ек ин бунчалик эмас, — деди м .
В асфия су зу к кузлари билан маъноли цилиб кулим-
сирагандан кейин:
— >^а, Ю с у ф аф а н ди у м р и д а цеч мацал шу бугу н ги -
д е к бахти ёр, айни зам о н д а ба хтси з булган э м а с ,— деди.
М ен:
— Нега? — д е б сурадим.
У ю зимга диццат билан царади. К ей и н б ош и н и яна
елкамга цуйиб:
— Ж им, эш итайлик, — деди.
Бугун Ш айх Ю с у ф а ф а н д и фацат эски шарциларни
234
чалар, куйларди. Булардан цсч б и р и н и т у мацалга ца-
дар эшитмаган эдим. )^ар ашуланинг о х и р и д а ^ о зи р
тамом бул и б цолади, д е б юрагим уй н ар ди . Л ек и н куз-
лари ярим юмуц, се к и н -с е к и н цони ц оч и б б о р а ётг а н чак-
калари майда терлар билан ивиц би р ^ о л да у би р ашу-
ладан кейин яна б и р и н и бош лар эди.
Кузларимни ярим ю м у ц кузлардан айира олмас
эдим. Бир махдл сулгин ён оцлари га бир неча томчи ёш
тукилганини курдим. Бирдам юрагим у й н а б кетди. Бир
б еч о р а хастани шунчалик чарчатиш г у н о ц эди. Ч и даб
ту^ра олмадим, цушицлардан би ри ни тугатганда:
— Бир оз дам олмайсизми? Тоби м ги з цочганга ух-
шайди. Нима булди? — дсдим.
Шайх Ю суф афамди ж авоб берм ади. 5^ул киприкла-
ри ор аси да болаларча маъсум кузлари билан м енга
с у з и л и б царади. К ей и н б ош и н и яна тамбурга эгиб, янги
цуш ицни бошлади:
«Багрим ути, очтирма м ени н г огзи м н и зи н цор ,
З ол и м , мени суйлатмаки, цалбимда нелар б о р !»
Ю с у ф афамди шар цини тугатгандан сунг, боп ш тан-
б у р усти га тушди. Б ечора ^уш идан кетган экан. Х^амма
ш ош иб цолди. Мен:
— Биз са б а б булдик, бунчалик чарчатмаслик керак
э д и ! — дедим.
Румолчамни ^уллаб келиш учун тош дан -тош га сак-
раб, сойга тушдим. Бу енгил би р з^ушсизлик, балки бош
айланишидан бош ца нарса амас эди. Румолчамни ц ул л аб
келганимда, Шайх Ю с у ф аф анди кузларини очган эди.
— Бизни цурц итиб ю б о р д и н г и з, а ф а н д и м ,— деди м .
У бец ол ги н а кулимсираб:
— ^ е ч ц и с и йуц... Ш унаца б у л и б т у р а д и ,— д е б ж аво б
б ерди .
Д угоналарим да галати бир кайфият б о р л и г и н и с е з а
бош ладим. Улар м енга тагдор цилиб царашар, паст о в о з
би лан у за р о шивирлашардилар.
Яна шу йул билан цайгдик. М ен Васфия билан энг
орц ада келдим.
— Шайх а ф а н ди да би р марса бо р га ухш айди, ичи-
дан эзп л аётган дек к у р и м ади ,— дедим.
Д угонам м енга яма бо я г и д е к тагдор цилиб царади.
К ейин:
— Рост гапиряпсизм и, Фарида? Х а ф а булманг-ку,
лекин мен бунга ишонмайман. Бундан чицди, сиз гап-
дан б е х а б а р экансиз-да?
Васфия менга галати цилиб тикилиб турарди.
235
— Х аб а р д о р булсам, яшириб у т и р а р м и д и м ,— дедим.
У яна ишонмадп.
— Бу'тун шацар билади-ю , бир си з билмайсизми?
Бу' м аъносиз шуб.^ага кулимсираб елкаларимни цис-
дим.
— Узингпз биласиз-ку, мен шацарда уйдан чицмай,
ёлгиз яшайман. Бировларнипг ran и билан ишкм цам
йуц.
Д угонам цулларимнн ушлади.
— Ю суф аф анди сени улгудек яхши куради, Ф а р и ­
да! — деди.
И х т и ё р с и з цулларим билап ю зимии беркитдим.
Сой буй и д а болаларнинг сую нчли шовцинлари цамон
давом этарди. >^еч кимга се зди р м асд ан одамлардан ай-
рилдиму, икки 6 o f орасидаги суц м оц билан уйга цайтиб
кетдим.

* * *

Б..., 25 июль

Ез ойлари тугам айдигандек чузилиб кетди. Ж ази ра-


ма одам чидай олмайдиган дараж ада цаттиц. }^амма
н арса саргайди, а т р о ф д а яшилликдан асар цолмади.
Рупарадаги кум-кук тепалар саргайди, х азо н тусига
кирди. Улар узоц да, ёз цуёш ининг кузларни цамашти-
рувчи нурлари ичида каттакон култепалари сингари
ж о н с и з , маъносиз куринади. М ен уларни куриб сицила-
ман, бугиламан, юрак си ци н ти сига тоцат цилолмай-
ман.
Шацар буш аб цолди. -Уцувчи цизлар тарцалди. Уци-
тувчилардан купгинаси каникулларини бош ца ж ой л ар д а
утказгани кетди. Н азица билан Васфия менга ора-си ра
И с там булдан хат ё з и б туриш ади. Бу йил И стам б ул жу-
д а чиройли эмиш. Сувларни, ор ол н и тасвир цилиб бити-
ра олмайдилар. И л о ж и н и топиш са, у ша е РДа цолар
эмишлар.
Т угрисини айтсам, м ени н г ?;ам б у ерда долгим йуц.
Ш айх Ю су ф аф анди воц еаси менга ж у д а цаттиц таъсир
цилди. Одамлар ичида куринишга уялиб цолдим. Мак-
таблар очиладиган вацт келганда, бош ц а ерга ю б о р и ш -
ларини илтимос циламан. Яна >^ам узоц, яна э$ам ём он-
р о ц ер б улса рози м ан. Ш ундай ер булсинки, м ен и чар-
чатсин, майли, к упр оц ишлашга м аж бур цилсин, лекин
м ен и уз цолимга цуйсин.
236
Б..., 5 август

Муаллималик цила бош лаганим дан б е р и иккинчи


марта уцувчи цизларим эр цилишмоцда. Л е к и н б у са ф ар
бечор а Зац рон ик и сингари эмас. Бу кеча, шу с оа тд а
Ж ам ила кузларида ц у р и б улгурмаган ёш лари билан ух-
лаётгани йуц. Бу кеча, шу соатда Ж а м и л ан и н г гузал
бош ига севгилиси ёш л е й тен антин и н г кукси ёт о ц булди.
Б у ёшларнинг иккаласи ^ам бир-бир л арига булган ишц-
м уцаббатларида шу цадар цаттиц турдики, ни^оят, ота-
оналари бош эгишга м аж бур булдилар.
Ж ам илани цам З а ц р о сингари уз цулим билан ясан-
тирдим. Куп вацтлардан б е р и бун да й маъракалардан
цочиб юрардим. Лекин Ж а м и ла уйимга у з и келиб, цул-
ларимни уп иб ёлворди. А ж а б о , кечаларнинг бирида,
ц ор он ги да узига цилган хизматимни фацмлаган эд и м и -
кин? Бумисини билмайман. Лекин о н асин и , о тасини р о зи
цилган кунида з^аммадан олди н менга севинчилагани
келди. Балки шубцаси булгандир?
^ а , Ж амилани у з цулим билан б е зади м , келинлик
л и б о с и н и узим кийгаздим... Бу ерда бир о дат б ор: ким
б у л с а цам ёш цизларнинг сочига битта келинлик ипи
тацади, бу яхшилик аломати булади. )^ар цанча царши
турганимга царамай, Ж ам иланинг онаси со ч и м к и н г бир
т ар аф и га калтагина ип тациб цуйди.
Л ей тен антн и куриш цавасим б о р эди. Ж ам ила н и
у н и н г цулида курмасдан туриб, бахтларига иш она олм ас
эдим. Л екин бунга имкон булмади. Барвацт уй га цай-
тишга м аж бур булдим.
^ а р ерда булгапи сингари, б у ерда цам цамма хо-
тин ларн ин г яширицча менга цараганларини, би р-бир ла-
рига алланималар шивирлашганини с е з и б турардим .
^ а м м а п и н г огзида яна уша «И пак цурти». Шаз^ар ба-
ладия бош лигининг хоти н и д е б айтилган, олмосларга,
олтинларга кумилгап би р сем и з хоти н ю зимга тик и либ
царагандан сунг, м енга эшитадиган цилиб ё н и да г и -
ларга:
— Бу «Ипак цурти» чиндан цам о ф а т и ж о н экан, бс-
чорани н г куйиб-ёниш и б е ж и з эмас! — деди.
Ш ундан кейип б у е р д а цоЛолмас эдим. Ж ам ил ан и нг
о н аси дан и ж озат сурадим, бетоб ли ги м н и , о ё ц д а тура
олмаётганлигимни айтдим. Еш келиннинг ё н и д а м ендан
237
бош ца яна бир цанча муаллима бор эди. Кампир уша-
ларпи курсатиб:
— Ж амилага муаллималари угит-насицат цилишяп-
ти, ссн цам бир парса айтиб кет, хоним цизим, — деди.
Бу бсгараз ор зу н и кулимсираб тур и б цабул цилдим.
Уцувчимни бир четга тортиб:
— Жамила, — д е д и м ,— муаллиманг булганим учун
о н а н г с е н г а н а с и ц а т цилишимни илтимос этди. Сен наси-
цатларнинг эпг яхш исини узингга узи н г бергансан. Ле-
кин, бутам, сени бир масалада ого^лантириб цуяй:
л ей тен антин г э^озир с е н и н г ёнингга келмасдан туриб,
кучадан бир б его н а хо ти н н и н г келганини, сенга яширин
гапи борли гин и хабар цилишса, зин^ор у зи н гн и сацла,
цизим у хотиндан цоч, чиройли бош ингни лей тен антин г-
нинг цувватли багрига яшир.
Ким билади, Жамила б у суЬларга цайрон цолгандир.
)^аци бор, чунки энди мен >^ам бу нарсаларга ^ айрон-
ман. Бу нарсаларни би р б его н а огиздан эш итаётгандек,
сабаби ни , маъносини уз-узим дан сурайман.

# ^ £
Б..., 21 август

Шу оцшом кичкина богчамизда зи ё ф а т булди. М у ­


н иса иккаламиз ^ о ж и халф апинг оиласини кечки ов-
цатга чацириб келдик. Кунглимиз ху'ш булсин, д е б куча­
дан уч-туртта цизил ц огозда н ясалган чироц олдирдим,
уларни бо дом дарахтин и нг стол устпга эгилган шохла-
рига осдик. >^ожи халф а буларни куриб ж уда х урсан д
булди.
— Бор бул, бу з и ё ф а т эмас, унинчи июль тантана-
с и - к у !— деди.
Мен кулдим.
— 5^ожи халфа, бугугн м енинг унинчи и ю л и м , - д е ­
дим.
}^а, бугун чиндан цам з^уррият куним эди. Чоли-
цуш ининг цафасдан цутулганига б у кеча р о с а би р йил
тулган эди. Бир йил, яъни уч ю з олтмиш беш кун! 1^анча
куп-а!
Дастлаб кайфим анча тузук эди. Тинмасдан кулар,
сузлардим. Шу цадар э^азилкашликлар цилдимки, са-
матиялик хо н им н ин г кулгидан нафаси тицилар, >^ойго-
нуш нинг севинч-ла тули ц ширмон ю зи б о д о м ш охидаги
цизил чироцлардек ц и зари б борарди. 5^ожи халф а эса
цулларини тиззаларига уриб:
235
— Нима бало, цизим, ичипгда шайтоп б о р м п ? — д с б
кулди.
Ксчга довур богч ада утирдик, сунгра ц о г о з чнроцла-
римнинг бирини Миратга, иккинчисини )^ойгонуш га бе-
риб, мез^монларим билан хайрлашдим. М у н и с а кундуз-п
чарчаб цолгани учун би з гаплашиб у т и р г ан и м и здаёц кур-
си да мудрай бошлаган эди. Уни уйга к и р ги зи б ю б о -
риб, узим богчада ёлгиз цолдим.
Ж и м ж и т ёруг бир кеча эди. 1^ушни у й л а р н и п г чироц-
лари аллацачон учган. Шу ю лдузли о с м о н ичида тог
цурципчлп бпр со я д с к курипарди.
П ешонамни цулларим билам ушлаб, богч а н и н г сову;;
тем ир панжарасига цуйдим. А тр о ф и м д а на шарпа, на
би р х,аёт асари бор. Фацаг жар тагида, б у чидаб бул-
майдиган жазирамага царамай, з^амон ц уримасдан оца-
ётган сувнинг чулдираши, унда ю л д у зл а р н и н г акси.
1^огоз чироцнинг мум шами эрий бош лади. Уларнинг
рангли нурлари билан бирга ичимдаги ш одликнинг з^ам
с у н а бошлаганини, кунглимга чуцур, огир би р цорон гп -
лик чукаётганлигини з^ис этардим.
М ен утган шу йилнинг з^ам цоронги, з^ам о й д и н кун-
ларини бирма-бир хаёлимдан кечирдим. Ё р а бб и й , бул ар
нацадар узоц, у з о ц вацтларда бул и б утган экан!
Совуцца, ж а б р у ж аф ога, мецнат ва машаццатга ши-
коятсиз чидам б е ради ган соглом вужудим бо р.
Эз^тимол, яна цирц йил-эллик йил яшарман. Эз^-
тимол, яна эллик йилдан кейин б у ц ази н галабанинг
з^азин йиллигини цайд этиш лозим булар. >^аёт нацадар
у зу н , ё раббий, нацадар узун!
Эцтимол, М ун иса у вацт ёнимда булмас. Сочларимга
сек и п -сек и н оц тушар...
Х уп, умид цилайин, чидайин, мен б у н га рози м ан, ле-
кин нима эвазига, нимапи кутиш эвазига?
Ш у бир йил ичида бир неча марта у зи м н и тутолмай
йигладим. Лскин у ларн и нг з^еч би ри да шу кеча цовоцла-
р и м и ун г ичини ёндирган куз ёшларимдаги аччицлик йуц
эди . У вацтлар ф ацаг кузларим йигларди. Бу кеча эса
кунглим йигламоцда.
* * *
Б..., 1 октябрь
Д арсларнинг бош ланганига икки ц аф та бу лди . Му-
аллималарнинг купи яна Б...га цайтиб келди. >^атто, Ис-
там булда цоламан, деган Васфия з^ам келди. Б ечор а буш
ури н тополмабди.
239
Н азицанинг бош ига эса давлат цуши ц уни бди . Ж ум а
кунларининг би ри да икки д уг о н а Б о с ф о р ё н и да бир ёш
о ф и ц е р билан учраш иш ибди. О ф и ц е р уларни Ф оти^гача
у за т и б цуйибди.
Бу икки дугонам >;озпргача учратган ^амма эркак-
лар каби, б у о ф и ц е р цам Васфияни манзур курибди.
Х^атто, билмайман, аллацаиси паркда учрашадиган цам
бул и ш ибди . Лекин, аксига келиб, уша куни Васфиялар-
никига ме.^мои к елиб цолибди. У о ф и ц е р н и алдашга
кунгли булмай, Н ази^адан ил ти м ос цилибди:
— Ж о н Назима, м ени н г урнимга сен бор. Бугун ке-
лолмади, д е б айт. Бошца кугн цаерда учраш иш имизни
би л и б кел, — дебди .
Кечцуру'н Н ази ц а цайтиб келиб, йигитни курмаган-
лигини айтибди. Л ек и н цизнинг ах,воли, кайфияти алла-
цандай эмиш. Бир цанча кундан кейин сир очилибди.
Уша куни Н азица цар нима цилиб б улса цам ёш
о ф и ц е р н и у зи га м аф тун эти бди . Х о и н циз бир э^афтадан
су н г унаш иб цам оли бди.
Васфия бу' ц о ди са дан ж у д а цаттиц эзи л и б д и . Бир
ёцдан, азиз д уг о н аси то м о н и д ан алданганига куйса, ик-
кинчи ёцдан ё л ш з цолганлиги учу^н дард чекар эди.
Т е з-т е з оц уриб:
— О ц Ф арида хоним , сиз билан нацадар яхши д ус т
бу л а олардик. Лекин цандай цилиб туш унтирсам экан,
с и з шу цадар хушчацчац, яхши, ж о н о н цизсиз-ку, лекин
яшаш гаштини б и л м а й с и з ,— дерди.
Уяларда туху м ла рн и янги цушчалар ё р и б чиццанда,
нацадар нашъали бир цаёт бошланса, мактаб э;ам ц ози р
шунга ухшаган бир ацволда эди.
Бир неча кун аввал чацмоцлар, м омацалдироцлар
би л ан бош ланган шиддатли ёмгир жазирама ва сок и н
ё з кунларининг м енга берган мавридсиз гаму гуссала-
рини, д у д м о л э^аёт э^оргинлигини ю виб кетди. Э н д и цуш-
дай енгилман, вацтим шу цадар чогки!..

* * *
Б..., 17 октябрь

Ёмгир ун кундан б е р и тинмайди, шивалагани шива-


лаган. Д астлабки кунларда мен цатори суянган, сулгин
чеэфаларига м у с а ф ф о э^аёт ранги ю гурган кечки гуллар
х а р о б булди. Б ечоралар богчада, тинмай ёгаётган ёмгир
о с т и д а бош лари ни з г и б туради, « б ас э н д и ! » дей иш аёт-
гандек, шимтираб титрашади.
240
Б угун кечцурун м актабдан цайтаётганим да м ен и н г
цам ацволим уларникидан цолиш мас эди. Ш а л а б б о и ви б
кетдим. Чодрам бадан им га ёпиш ди, кучада учраганлар
м е н и т о з а кулги цилишди.
М у н и с а шу оцшом м енга би р ацволда кури нди . Ша-
м олл аб цолишидан ц у рц иб , унамаганига цуймай, бар-
вацт ётциздим, липа гу'ли цайнатиб ичирдим. Я рамас
циз инж ицлик цилар, м е н и н г вацмимдан куларди.
— О паж оиим , сов уц одам га нима циларди? Бултур
цорда, с о м о н х он ад а ётганим эси н ги здан чицдими? — де -
ярди.
Ш у кеча цеч уйцум келмади. М ун и са н и ухлатганим -
дан кейи н цулимга к и т о б ол и б, диванга чузи л дим . Ём-
гирнинг томда, тарновларда чицарган ш овц и н и н и , у;н
б еш кундан бери битмаган б у мотам к уйи н и э ш и т и б ёт-
дим. Кднча вацт у тган и н и билмайман. Б и р д а н и г а эш и -
гим цаттиц-цаттиц тациллай бош лади. Ш ундай бем ацал-
д а ким булиш и мумкин эди?
Эш икни очишга ю рагим бетламади. М е ц м о н х о н а
ж у м б а с и д а н 1 царадим. К^ороншда у зи н и ё м ш р д а н ж у м -
б а панасига олиб новча б и р хотин турарди. 1^улидаги
к леёнка ёпилган ф о н а р ь ё г д у с и кучадаги ё м ш р к у л о б -
л а р и да живирлар эди.
— Ким у? — д е б сурадим.
Т и т р о ц бир товуш:
— Очинг, Ф арида х о н и м н и кургани келдим , — деди .
Э ш и кн и дир-дир ти т р а б т у р и б очдим. Уша машъум
оц ш ом дан бер и б е г о н а хоти н л ар дан ю рагим б е з и л л а б
цолган. К^айси-цачон мана шундай б е г о н а одам л а р н и н г
м е н и ахтараётганларини билсам, ём он хабар о л и б кел-
гандир, д е б цурциб кетаман. Бемацал келган м е ц м о н
ю зи м н и куриш учун ч и р о г и н и кутарди. А н а ш ун да м ен
>;ам у н и н г сулгин ч ец раси н и, гам тула мовий к у зл а р и н и
курдим.
— Кирсам майлими, хуж оним ?
Унинг юзи, овози м е н г а да лда берди. Ким э к ан л и ги -
ни, нимага келганини с у р а б утириш ни л о зи м курмай,
ё н и м да ги ме>;монхона э ш и г и н и очдим-да:
— Мар.^амат,— дедим.
Х о т и н уй ни цул ц и л и б цуйпшдан т о р т и н а ё т г а н д а й
теварагига царар, ути р и ш га юраги бетламай тур ар ди .

1 Ж у м б а — надчмий т у р к уй ла ри да т а ш ^ а р и га ч и ^ а р и б ци-
ли н га н дарча. Й чка ри да н т у р и б ^ араган киши т а ш ^ а р и д а н курин-
майди.

16-1049 241
Кейин уртадаги унгайсизликка барцам бери ш учун бул-
са керак:
— Вой, б у ёмгир-эй, б у ёмгир-эй! О дам ни кумиб
ташлай д е й д и - я ! — деди.
Мен уи ин г ю зи га диццат билан цараб турардим.
Ундаги паришонликыимг сабаби ёмгир эмас, тамоман
бош ц а нарса эканлиги равшан эди. А с л мацсадини
айтишдан аввал, у зи н и бир оз б о с и б олмоцчи эканлигп-
ни фацмлаб, дарров суриштиришга тутинмадим.
Юрагимда уйгопган биринчи ц и с м ен и алдамади. У
истараси иссиц, яхши, тарбияли хоти н эди. Них;оят:
— Ким билап куришиб утирибм ан, а ф а н д и м ? — д е б
сурадим.
У мепдан тортинаётгаидай бош и ни солинтирди.
— Ф арида хон им афандим, мен ёт эмасман. Гарчи
з^озиргача куришмаган булсак цамки, мен си зн и яхши
т ап и й м ан ,— У бир оз тухтади, кейин узи га куч йиццап-
дай яна давом цилди: — Мен цамкасбларингиздан бири-
нинг опаси буламан. М актабингизнинг м узика муаллими
Ш айх Ю суф аф а н ди н и н г опасиман.
Бирдан н аф аси м огзимга тицилди. Л ек ин маркам ту-
риш, сир берм асли к керак эди. Ш унинг учун:
— Шунацами, афандим, куришганимиз учун хурсанд-
м а н ,— дедим. — Ш айх аф анди бир оз тузукмилар?
Бу, албатта, шундай бема.%алда, шу ацволда келган
бир кишига айгиладиган суз эмасди, лекин бош ц а нима
з$ам дея олардим.
М ецмоп ж а во б тополм ай жим турарди. М ен эсам
ю зи га боциш дан цурц иб кузларимни ерга царатиб ол-
дим. Ь^улоцларимга заи ф бир йики эш итилди. ^утулш п-
нинг имкони булмаган бир фалокатга унаётгандай, 6о-
шимни яна п астроц со л и н т и р и б о ли б кутдим.
У йиглаб ю бо р м а с л и к учун куксини, б уй н и н и цул-
лари билан э з и б туриб:
— Укам шу кеча ж он б е р а д и ...— деди. — Кечга келиб
ацволи огирлашди. О лти соатдан б е р и у з и н и билмапди.
Эрталабга етмаса керак.
Ж авоб берм адим . Н има цам деярдим!
— Кичик х о н и м , — д е д и у , — Ю суф м ендан уч ёш ки-
чик булса х,амки, мен уни углим д е б биламан. Нимага
десан ги з, онамиз улганда Ю суф кичкина бувак эди, мои
э$ам унчалик катта эмасдим. Ш у ацволимда ун га оналик
цилдим. Бутун ум рим н и шу билан утказдим. Тул цол-
ганимда ёшим си зн ик и ча эди. Ю суфгинам ёлгиз цолма-
сип, д е б бош ца эр цилмадим. Мана эн д и у м ени ёлгиз
242
ташлаб кетяпти! Буларпи нима учун мснгд ай тасти р д е -
ярсиз, хон им афанди? М ен и айб цилманг, сипни ш уп дай
бема^ал б с зов т а цилганим учун, сиздан ё л в о р и б илти-
мос циладиган нарсам учун м ендан хаф а булм анг, м ен и
цувманг...
С узи шу ерга келганда би рдан оёцлари б у к и л и б , ер-
га чукди. Бир бало б ул и б цолди шекилли, д е б ел к а ла ри -
дан уш лаб тургазмоцчи булди м . Л екин у ср д а с у д р а л и б ,
йиглаб ю ри б, оёцларимни уп а бошлади.
Э ц т и ё т билан узи м ни цутцаздим. Ш ундай п а й т л а р д а
одам у зи н и цанчалик огир-вазм ин тутиш м ум к и н б ул са,
мен цам шундай вазмин товуш билан гапирдим.
— Х о н и м афанди, цайгунгизни туш ун и б т у р и б м а н ,
айтинг, цулимдан келадиган нарса булса...
Х о т и н н и н г й и ш д а н шишган цовоцлари о сти да ги су-
п иц мовий кузларида ум ид учцунлари чацнади. Б о ё ц и ш
кукси н ин г дукурини цуллари билан босиш га т и р и ш и б:
— Ю суф ун йилдан б е р и касал эди, — дсди. — 1^анча-
лар царакат цилдим, цанчалар тириш иб-тирмаш дим, л е ­
кин лат.нати касал йуц бу лм ади, укам бсч о р а н и ичдан
кемира борди . Ницоят, б у в о ц е а ю з бсрди... С изни курди.
У шунаца, ц а ссос одам. А н а шундан кейин куз у н г и м д а
х а зо й бул а бошлади.
Мана шу срда у зи м н и тутолмай эъ ти р о з цилдим:
— Х о н и м афанди, цасамёд циламанки, ук ангизга б и -
р он ём онли к цилганим йуц. Узим-чи? А хир у зи м >^ам
цанотлари цайрилган би р шурликмап!
У яна осцларимга оси лди.
— Х о н и м цизим, болам, си зн ин г э^ам севга н и н ги з
б ор ди р , жа:цлингиз чи^часин. 1^асам ич д е с а н г и з ичай,
мен б у ерга сиздан шикоят цилгани кслганим йуц. М е н ,
бир царашда куринганимдек, багри тош, дагал х о т и н
эмасман. Ж у д а борсам Ю с у ф н и н г опасиман. Й иллар
б у й и ун ин г музикаси ичида яшадим. С и здан гин а эм а с,
цатто урталарингиздаги таниш ликдан цам ш икоятим йуц.
Ю с у ф ё т и б цолгандан кейин шамдай куйиб, э р и б б о р а р -
ди. М ен уни куриб, д у н ё д а н шукроналик билап кетяпти,
д е б уйлардим. Дарцацицат, на шикоят цилар, на и з т и р о б
тортар на на аччиц сузла р айтарди. Баъзан з^ушидан
кетар, шу'пдай кезларда цовоцлари пирпирар, ц о н с и з
лаблари яширин бир т а б ассум билан с и зн и н г и см и н ги з-
ни шивирлар эди. Ю с у ф б у д а р д ш ш шу мацалгача м енга
айтмаган эди, лекин кеча цулларимпи ушлади, б а р м о ц -
ларимшт бирма-бир у п ди , кейин: «Уни яна б и р марта
курсат мепга, опа!» д е б ёш болалардек ялппа Счмплади.
243
Ю суф учун цар цандай ф идокорликка рози булсам цам,
б у и лтимосини бажариш имга кузим етмас эди. Юрагим
садпора булди. «Тузал, Ю суф, т с з р о ц тузук бул, айланай.
Бир кун албатта курасин!» д е б п еш онаси н и, сочларини
силадим. Оц, Ф арида хоним, кошки эди унинг менга з^еч
нима демай х а ф а булганини, кейин тескари угирилиб,
кузларини цаыдайин ум идсизлик билан ю миб олганини
курсангиз!.. Буни суз билан англатиб булмайди. Бугун
кечга б о р и б кузларини бутунлай ю м и б олди. Э н ди куз-
ларини з^еч маз^ал очмаслигини билардим. Мен б у куз-
лар учун бутун умримни, бахтимни ф и д о цилган, ундан
з^еч бир нарсамни аямаган эдим. З о р -и н т и зо р булган
нарсасини сунгги марта курмасдан кузларини юмганини
куриш! М ен б у аламни суз билан туш ун тири б беролм ай-
ман сизга. Ф арида хоним, бун и н г имкони йуц! Бир савоб
иш цилинг, айланай! Бу ж он чицаётганда огзига томи-
зилаётган сувдай булади.
У ортиц гапиролмай цолди. Ю зимни этакларим ичига
яшириб, болаларча чинцириб, йиглаб ю бордим .

^ И* #

Шу кеча воцеаларини эсим да бир тушдай сацлаб цо-


ламан.
Жа,\а остида, олдимдаги хира чироц орц асида бир
цанча тор, ц ор он ги кучалардан у ти б борди м . )^еч нарса-
ни сезмас, з^еч нарсани уйламас, селга учраган яп роц
сингари и х ти ёр с и з илгарилардим.
М ени соя-куланкалар билан тулиц баз^аво, кенг бир
хонага олиб кирдилар. Д еворл арда танбурлар, удлар,
гижжаклар осилган, токчаларда цар хил найлар тици-
л иб ётибди. Бастакор мана шу чолгу ас боблари билан
тулиц хон а н и н г бир бурчагида, кенг темир каравотда
ж он б е р м о а д а эди.
Б из оёц учида ю риб, секин яцинлашдик. Мум си нга­
ри сап-сариц ю зи га улим сукунати чуккан, ю муц кузла-
рининг чуцурига цоронгилик тулган эди. Фацат лабла-
рида, о п п оц тиш ларини хиёл кутариб турган ярим ю м уц
лабларида цаёт асари куринарди.
Боя шу цадар э зи л и б куйган, паришон куринган
боёциш хотин мана энди улим туш агида ётган бахти
цорапинг сунгги тилагини ерига етказгандан кейин, у зи -
пи з^айроп цоладиган даразкада огир, вазмин тутарди. Е
раббий, севги, м ец р у му'цаббат д е б аталган нарсада цан-
чалар муьжизалар бор-а! М актабга б о р а ди г ан углини
244
уйготаётган она сингари, цул ин и ук а си н и н г б о ш и г а
цуйиб:
— Ю суф , болам, кузингни оч. Ф арида хо н и м с е н д а н
цол су р а б келди. Оч кузингни, Ю суф , — деди.
Б е т о б цеч нарса эшитмас, цсч нарса с е зм а с эди. Х о ­
тим да.\шатга тушди. Намотки укаси к узи ни очмай у л п б
кетаверса? Вадима уни сски н -с е к и н цаяжонга со л и б , б о я -
ги иш опчипи й уцотиб борди. Б оёц иш яма буги ли б , н а ф а -
си ти ц и либ, йиглай бошлади.
— Ю суф , айланай болам, цеч булмаса бир марта к у­
зингни оч! Курмай улиб кетсанг, мен яна баттар а з о б д а
ц о ла м ап !
Ачинганим дан юракларим эзилар, о ш р л и г и м н и кута-
ра олм агандек оёцларим б у к и л и б борар эди. Каравот-
нинг бош том он идаги столга ухш аш бир цора н а рса га
суян и б тургандим. Кейин у'нинг орган эканлигини б и -
либ, титраб кетдим. К^албим б у б е ч о р а кузларни су н гги
марта оча биладиган муъжиза шу орган булиш и м умкин-
лигини шивирлади. Миямга келган уй балки бир ж и н о я т ,
балки ундан цам каттароц г у н о з д и р , лекин бу орган цам,
ч еккасидан цараганларни уз ига тортувчи жарлар с и н г а ­
ри, м ени узига тор тм оцда эди. И х т и ё р с и з оёгим н и б о с -
дим, ба рм оги м ни клавишлардан би р и н и н г усти га ц уй-
дим...
О рган ярали кунгил си нгари мунгли-мунгли ингради.
Уйнинг цорон ги бурчаклари, деворларига у з у н - у з у н соя-
лари туш и б ту'рган со зл ар яш ирин ф игон билан ти т р ай
бош лади.
^ а ц и ц а тм и ё менинг ёшлар билан тусилган к узл ари м
вацмими, нима эканлигини айтолмайман, лекин касал
шу о в о зд а н сунг мовий к узл ари н и охирги марта очган-
дай б у л и б кетди!
О п а с и курпага ю зи н и т и ц и б ф а р ё д ур и б йиглар эди.
Бир му'цаддас вазиф а утаётган дек , жасад у сти г а э н -
гашдим, ц аётнинг сунгги н аф а сл а р и билан б о ц и й к ури н-
ган кузларига лабларимни теги зди м . Эвоц, нацотки б и -
ринчи б уса м уликнинг ю м уц кузларига насиб цилган
булса?!
* * *
Б..., 2 н о я бр ь

Б у оцш ом Б...даги у й и м да утадиган сунгги кечам.


Э ртага сацар ж у наб кетаман.
Уша воцеадан сунг, албатта, б у ер да цола ол м а с
245
эдим. Шаз^арда з^амма мени гапиради, менга цизицади.
М актабга бораётган ё цайтаётган кезларимда неча бор
одамлар орцамга тушди; ю з пардамни икки цават цилиб
олганимга царамай, ю зимни куриш учун неча б ор йу-
лимни тусиш ди. Баъзилар овозларин и пича п астроц ци-
лишни з^ам эп курмай: «Э , «И пак цурти-ку», бу! « Б ечо-
ра Ш айх!» д е б цичцирганларини цам бир неча б о р эшит-
дим.
Д у г он а л ар и м олдида о ш з очиш дан уялар, с и н ф га
кирганимда эса лавлагидай ц ип -цизариб кетганимни
цис этардим.
Бу аз^вол шундай давом эта олмас эди. Ш унинг учун
м а о р и ф м удири га учрашишга м аж бу р булдим. Бу ер-
нинг цавоси м и ж 0 зи 1м га ёцмаётганлигини айтиб, бош ц а
ердан даре бери ш ларин и и лтимос цилдим. Миш-миш-
лардан у цам хабардор б улса керак, истагимга царши
чицмади. Л ек и н бош ца ердан дарров урин топиш осон
эмаслигини айтди. М ен ойлиги о зр о ц бул и б , кичикроц
мактаб б у л с а з^ам ро зи эканлигимни айтдим. И ш цилиб,
у з о ц р о е д а б у л с а бас, дедим.
Икки кун аввал б у й р у ц келди: Ч... Руш диясига тайин
цилишибди.
Б еч ор а Ч олицуш и шамолга учраган куз япрогига
ай ландн !...
У Ч И Н Ч И 1^ИСМ

Ч..., 23 апрель

Бугун Х изр И л ё с куни. У йда ёлгизман. Йуц, ф а ц ат


уй дагин а эмас, бутун шацарчада бир узи м булсам ке-
рак. Уйлар буш, дуконлар ёп иц . Б утун а^оли о зи ц -ов-
цатларини саватларига со л и б, цузи к аб о б и егани сацар-
лаб т о л з о р г а жунашди. Кучамиз бурчагида, цамиша б и р
шол гадо утирарди. У цам бу н д ай вацти чоглицдан цол-
гиси келмай, худди аравага м инаётгандай, бир ц ам м ол
елкасига к ерил и б минди-да, одамлар тупига цуш или б
кетди.
Л ек и н цаммадан ?^ам итлар менга ёцди. Б у мугам-
бир ж он и вор л ар , зи ё ф а т н и п г ц иди н и би либ, тугунлар,
саватлар ва бош ц а нарсалар би л ан йулга чиццан о д а м ­
лар ор ц асидан галалашиб эр гаш и б кетишди.
М у н и са н и цуш ниларимиздан полк имоми }^офиз б у р ­
б о н аф ан д и н и н г хотини билан цуш иб ю б ор ди м . У м ен-
сиз бор м а сл и ги н и айтиб инж ицлик цилган эди, б о ш и м н и
рум ол би л а н боклаб олиб:
— Б ир оз тоби м цочиб т у р и б д и , ту зу к булсам ор -
цангдан б о р а м а н ,— дедим.
Уларни т оби м цочиб т у р и б д и , д е б алдаган б у л са м
цам, бугун, аксинча, тобим цам, кайфим ^ам ж у д а яхши.
Б о ри ш н и хох^амаганимга келсак, б у н д а й у й и н -к ул ги -
лар о р т и ц юрагимга сигмай цолган эди.
Уйда ёлгиз цолдим дегунча, бош имдаги д у р р а н и
о л и б ташладим-да, паст овоз билан куйлаб, э^уштак ча-
л и б ю р и б у й ишларини цила бош ладим. М ак табда кун-
б у й и эркакларча ме?;нат цилганимдан кейин у й д а о ра-
си ра р у зг о р ишлари билан ш угулланиш дан шу цадар
лаззатлан ар димки...
Уй иш ларини битирганим дан сунг навбат цуш ларга
келди. Ш умларнинг ц аф асл ари н и тозаладим, сувл ари -
ни янгиладим, кейин о ф т о б кури ш си н д е б ц а ф асл ар и н и
б о ц ц а о л и б чицдим. Х^озир р о с а ярим д ю ж и н а цуш им и з
бор. Бу ёц ца келишда М азлум ни 5^ожи х ал ф ан и н г у г л и -
га ц ол дир иш дан бош ца чора тополм аган эдик. М у н и с а
247
ж уда х а ф а булди, улоцчасидан айрилгаии учун йиг-
лади. Р^изгинам ичикмасин д е б шу цушларни ол и б бер-
дим. К ей и н булар узимга ^ам эрмак булди. Фацат цуш-
ним и зн ин г малла мушугидан цанотли дустларим изга
х,еч кун йуц. 1^афасларни боц ц а чицардимми — булди,
рупараларига келиб ути р и б олади. М ундай цараганда,
у з и б е о з о р , мулойим гина мушук. Яишл кузларини хи ёл
очиб цушларга ма^лиё б ул и б царайди, баъзан ияклари-
ни титратиб миёвлаб цам цуяди. Курган киши ун и цуш-
лар билан гаплашяптими дей ди.
Бугун н им а циларкан, д е б цушлардан би ттаси н и ца-
фасдан чицардиму, мупиукнинг тумшугига яцин келти-
ри б тутдим. Устидан цаттиц шамол э с и б утгандек, зо-
лимнинг туклари ^урпайди, яшил кузларида учцунлар
порлади, ю м ш о ц панжалари ичидан тирноцлари чицди.
У цушга ташланишга шайланиб турарди.
Бечора цушча чангалимда цанотларини, бу й н и н и ци-
с и б шунчалар титрадик и !..
Буш цулим билан мушукни буй ни дан чангалла-
дим-да:
— Бу х о и н яшил кузларингнинг 1иирингина м удраб
турганини курган киши сени ос м ондаги малакларни ха-
ёл циляпти д е б у й л а й д и ,— д е д и м .— }^олбуки, с ен и н г
дардинг мана шу бечорани тилка-пора цилиш, шундай
эмасми? Р^араб тур, мен сендан цандай аж о й и б ц асос
оламан!
Нариги п анж ам ни очдим. Б ечора цушча бирдан сил-
кинди, лекин, о з о д булганига ишонмаётгандай, тухтаб
цолди. Бир о зда н кейин ингичка би р товуш билан чир-
циллаб у ч и б кетди. М ен м уш укпинг цушга цайрат ва
алам билан тик и либ цолган яшил кузларини ю зимга
яцин к елтириб, ца^ца^а у р и б кулдим.
— Хуш, с а р и ц иблис, цушчани парчаладингми? — д е б
мазах цилдим.
Кунглимда чуцур бир цувонч уйгонди. Фацат б у са-
риц м уш укдангина эмас, балки б ечор а кичкина цушча-
ларга кун берм айди ган ^амма сариц махлуцлардан
цам уч олгандай цувонардим.
Лекин к айф и м н и нариги цушларнипг зо р у аф гон и
б у зи б цуйди. Б у цацицатан з о р у аф гон м иди — билмай-
ман, аммо м ен га у бечоралар: « Н е г а би зн п з^ам дугона-
миз сингари бахтли цплмайсан?» дейиш аётган дан ту-
юлди.
К унглимнинг д о и м о буй суни ли ш и керак булган хо-
^иши, буй р уги билан цафаслар ён ига бордим. Ш у
248
бор и ш и м да цаммасини о з о д цилишим муцаррар эд и .
Л екин бирдан М ун и са эсим га тушди. Бети м ни ц аф а с-
лардан би ри ни н г симига цуйиб:
— Т узук , сизл арн и-к у бушатиш ц и й и н эмас, л ек и н
М унисага, манави сари ц золим га цандай ж авоб б ер а -
миз? 1^улимиздан нима келади, кичкиналар? >^ар цанча
уринсак ^ам сариц хоинлардан у зи м и з н и цутцаза ол-
маймиз! — дедим.
1^ушлардан сунг навбат узи м га келди. М ен цаво оч иц
кунларда бош и м н и ^арвацт совуц сувда ювар, к ей и н
о ф т о б д а цуритишни яхши курардим.
Бугун э;ам шундай цилдим. К ей и н цафаслар рупара-
сидаги урикка чициб, ^ул сочларимни бацор ел и д а
цурита бошладим. Сочларим узай и б, белимга туш иб цо-
либди. Б...да сочларимнинг нечук калталигини дугон ала-
римга айтишдан уялган эдим. Улар соч цирцишни х о -
тинлар учун айб, тугрироги, катта гуноц, д е б э^исоблар-
дилар. М ен цар кимлардан, цатто ^ о ж и халф адан цам
соч д о р и с и ол и б ишлатардим. Улар сочларим нинг ш у н ­
дай те з у с и б кетганини куришгандан с ун г ^амма цикмат
узларида, дори л ари да эканлигини айтишар, д ор и л а р и -
нинг зурлигига менинг сочларимни ш оцид цилиб курса-
тишарди.
М ен утирган урик цафасларнинг цоц руп а раси да эди.
Ь^ушлар м унчоц кузларини цуёш да йилтиратиш иб, цар
хил о^ангда сайрашарди. М ен уларга тацлид ц ил и б
^уштак чалар, ингичкагина ш охда х у д д и аргимчоадай
учиб утирардим . Бир ма^ал ц уш ни м изни н г д е р а за с и г а
кузим туш и б цолмайдими! Вой улай, нимани курдим
денг? П о л к имоми )^офиз К,урбон аф а н ди елпич товоц-
дай яп ал оц ю зидаги мачит ч и р о ш си нгари ё н и б турган
юмалоц, шилпиц кузлари билан менга э с и о ги б цараб
тур са буладими! Ь^андай ацволга тушганимни су з билан
айтиб беролм айм ан. Р^илигим, ц иёф атим би р нарсага у х -
шаса цам гурга эди: оёцларим очиц, эгни м да ярим -ёрти
бадан им н и ё п и б турган оц куйлак. Биринчи ^аракатим —
орцам билан битта бу л и б турган пари ш он сочларим ни
то р т и б буйним ни, кукрагимни тусиш дан и борат б ул ди .
К ейин у зи м н и шохдан пастга отдим. Хайриятки, дарахт
баланд эмас эди. К,улоцларимга: «Ё олло.%, у зи н г асра!»
деган товуш эшитилди. Д арахтдап у зи н и ташлаган, ж о -
ни огригам мену, вой-войлаган цушним )^офиз б у р б о н
аф апди булди!
М ен }^офиз К^урбоп аф ан ди н и н г ном и и и кулмасдан
айтолмайман. Эллик ёшпи у р и б цуйган б у табаррук ки-
249
ши полк имоми. У у зи н и ж у д а бадавлатман, д е б мац-
танади. Х о т и н и цали уттизга ^ам кирмаган, чиройли,
покиза, кузлари цоп-цора, хуш бичим би р черкас жувон.
Б и з у билан ж уда цалинмиз. Буч-ун М унисани уйнатганй
о л и б кетган ^ам шу жувон. Боласи булмагани учун ме-
н инг кичкина ш айтонимни уз б ол аси дай яхши куради.
Л ек и н бугунги воцеа к айф имни б у з и б цуйди. И м ом дом -
ладан ж у д а ём о н уялдим. Ким билсин, у лгУДай айб
цилгандир. )^озир, шу сатрларни ё зи б турганимда э$ам,
уятдан ю зи м утдай ёнаётгани н и, лавлагидай ц изари б
кетганини с е з и б турибман. Вой, худо! Мактаб муаллима-
си цам бу л д и м у , л ек ин цалигача шухлигимни цуймай-
ман! Б...даги цизлар билим ю ртининг м удири Ражаб
аф а н ди менга: « Х у д о те з курсатмасин, лекин бир кун
э м ас-би р кун улганингда, ж а н о з а уциган имомни э^ам
кулдириб ю б о р а с а н -д а !» деган эди.
Бу ерга келганимиздан б е р и даф тарим п о р тф ел и м -
д а ётарди. Ш уни н г учун сунгги олти ой ичида бул и б
утган воцеаларни б у г у н тушки овцатдан кейин езиш
ниятим б ор эди.
Д е р а за ё н и г а келдим. Бу ердаи б у г о з билан циргоц-
даги х,арбий истех,комларнинг бир цисми кафтдай кури-
н и б туради. А с л и д а би з б у уй га шу дер а за м енга ёцца-
ни учун кучиб келган эдик. Булмаса, у н и н г бо ш ц а цеч
цандай ф ази л ати йуц эди.
Б...дан т е з р о ц бош имни о л и б цочиш у'чун, таклиф
цилишган б и р и н ч и буш у р и н н и дарров цабул этган, у
вацт бу ер н и н г менга манзур булиш -булмаслиги, ой ли-
гимнинг камлиги хаёлимга цам келмаган эди. Л ек и н толе-
имга бу' ер яхши чицди. Ш ирингина, тинчгина >;арбий ша-
цар экан. Т у б ерликданми, келгиндиданми, ишцилиб,
кимданки б у л с а цам отасини, ака ё укасини, углини, эри -
ни суфасангиз ё о ф и ц е р , ё с олдат — хулласи, ц арби й б у ­
л и б чицади. Уцитувчиларнинг э$ам бир цисми ё рота и м о­
ми, ё полк м у ф т и с и , ё булмаса, умуман, армияга алоца-
д ор кишилар. К^ушним 5^офиз б у р б о н аф анди ^ам салла-
си билан бирга баъзан ?;арбий ф о р м а кийиб, цатто ёнига
цилич з$ам та ц и б олади.
Ч ...хотинлари м енга ж у д а ёвди. В аф о д о р , ишчан,
^аётларидан мамнун, со дда, камтар экан. М е^н ат н и
цанча яхши куришса, уйин -к улгин и ?$ам шунча севи-
шаркан. Б и р он з^афта йуцки, ту'йсиз утсин. )^ар би р туй,
турли-туман н ом билан аталадиган кечаларга, м аросим -
ларга улаш иб, р оса б и р з^афтага чузилади. Н атиж а-
да, б у е р н и н г хо ти н л ар и цар кеча уй ин-кулги цили-
шади.
250
Авваллари б у ш а цаердан пул етказиш ар экан, д е б
з^айрон булардим. К ей и н билсам, б у н и н г бош ц а сири
б о р экан. Масалан, цар бир х о т и н узи н и н г келинчаклиги-
даги кийимларини у н йил, йигирма йил туйга кияр
экан-да, кейин т о п -то за долина цизига б е р а р экан.
Б уларнинг уйин-кулгилари ж уда содда . Бир цари
армани хоти н келиб гармонь чалади, кейин у н и о дм и г и -
на куйлаклик ва озги на пул билан р о зи цилиб чицари-
шади.
}^а, бул арн и нг уйин-кулгилари ж у д а содда. Ш унча-
лигига цам ху рсан д булиш ади, бу н и с и ж у д а яхши! Оц,
кошкийди, мен цам шулар о р аси да тугилган булсам!
К ош кийди, бир кун м снинг цам барм оцларим хинага,
з^овучларим хур м о рангига буялган булса... Бас, б о ш ц а
тугри л арда гаплашайлик.
К^ушниларим мени, нима учундир, яхши куриб цо-
лишди. Ф ацаг уларга аралашмаганимга, уйин-кулгилар-
га цуш илиб бацримни очмаганимга ж ацллари чицади...
К ерик экан дей иш м аси н, д е б уларга у зи м н и п о я н д о з
цилдим, мактабдаги цизларига з^ам, у л ар н и н г у злари га
з^ам цулимдан келганича царашдим, хи зм ати м н и аяма-
дим.

* * *
Бу шацарда энг яхши курган ерим — с о й б у й и д а г и
Т о л з о р д е б аталган ж о й эди. Байрам кунларида у ерга
бо ри ш дан тортинаман. Л ек ин баъзан кечки пайт мак-
табдан цайтишда М ун иса иккаламиз б о р а м и з . Т о л з о р д а
ф ацат толларгина эмас, чинорлар з^ам б о р . Ким би л ади,
б у урм он неча ёшда экан? Ч и н ор л ар н и н г пастлари кал-
лаклаб таш ланибди, ф ацат у заклаРи билан те п а д а -
ги шохлари, яп роцларигина цолибди. К ечцурун соялар
ч узила бошлаган пайтда б у ерга келган киши у з и н и
учи-кеги курипмайдиган вайрона ц у бб а тагига к ир иб
цолгандай сезади. Ендан туш и б тургап оцш ом ц у ё ш и д а
б у азамат, х а р о б чинор узаклари куз илгамас у зу н , с и ­
н иц устун л арга ухш а б кетади. С о й пи н г нариги ю з и д а
атр оф л а р и га четан тутилган цатор-цатор боглар, улар
о р а с и д а сояларга кумилгап с у ц м о ц йуллар бор. У зо ц д а н
ана уш а йулларга царасам, булар м снга о дам н и энг
ш ирин орзулари ушаладиган бош ц а б и р д у н ё г а о л и б
б о р а д и г а п д е к туюлади.
Шацар бой л ари «Хасталар теп аси » д е б аталган ер д а
туриш ар экан. Н ом и ёмон б ул с а з^ам, у з и эн г шод, энг
б а х т и ё р кишилар макони. Ч...га келганимда, м е н г а у
251
ердан бир чиройли уй курсатишган эди, лекин рад цил-
дим, чунки х,озир мен Б...даги сингари бадавлат эмас-
ман. Ш уни н г учун теж ам л и роц яшашга, кичикроц уйда
туриш га м ажбурман. Л екин ^ ози рги уйим >;ам унча
ём о н эмас. Ша>;арнинг о б о д ерида: яциним изда майдон,
ца^вахоналар, дукоплар бор. Масалан, бу'гун эрталаб
Т о л зо р г а жунаган шацар а^олиси би зн и н г уй им и з ёнп-
дан утди. }^озир вацт анча эрта бул са цам, цайтиб ке-
лишяптп. Бир зумгина аввал Т о л зор д ан бир туда о ф и ­
цер цайтиб келди. Улар рупарадан шошиб келаёт.ган
л е й те н а н т билан гаплашиш у'чун тухташди.
— Нега мунча эрта цайтдинглар? — д е б суради лей-
тенант. — М ен эпди кетяпман, навбатчилпкдан ^ози р
буш ад и м.
М у н д и р и н и н г олди цамиша очиц ю радиган сем из,
кекса цулогаси:
— О пора булмай, цайта цол. Бугун Т о л зо р н и н г ма-
заси йуц. К^анча цидирсак цам гулбаш акар1 йуц, — д е б
ж авоб цилди. М ен бу ц улогасини кучада куп учратардим.
Тавба, б у шацарнинг э;арбийлари гулбашакарни мунча
яхши куришмаса-я! Каттасининг цам, кичигининг
з^ам огзидан гулбашакар тушмайди. Назаримда, б у гул-
дан цилинган ширинлик б у л са керак. 1^изиц, Х и зр И л ё с
ку'нида гулбашакар цидириш, топилмаса х а ф а бу-
лиш — ёш болалик-ку!
)^а, мен б у «гулбаш акар» сузи н и кучада катталар-
дан цам, бол алардан цам ж у д а куп марта эшитдим.
Масалан, бир куни кечцурун мактабдан келаётган эдим.
О л ди м да ф ацирларча кийинган бир неча йигит кетаёт-
ган эди. Ш улардан би ттаси га бир нимани е д е б таклиф
цилишди шекилли, у кунмай:
— Х у д о цацци, булмайди. Х^озир овцат едим. М ева
тугул, б ош ц а нарса цам том огим дан утмайди, — деди.
Иккинчиси:
— )^еч нима утмайдими? Гулабашакар цам-а? — д е б
у н и елкасидан тортди.
Э н ди йигит э ри ди, кулим сираб туриб:
— 1^.ани э н д и у б и зг а насиб булса! — деди.
Гоци мацаллар цацвахона о лди да утирган эркак-
лар шу мацаллар сув таш иб кун утказадиган камбагал,
лекин хушчацчац, шух йигитчага цазил цилишарди:
— М енга цара, Су'лаймон, туй и н гн и цачон циламиз?
— Р^ачон хо ц ласанги з. М е н цаммавацт тайёрман.

1 Г у л б а ш а к а р — гул^анд.

252
— Сулаймом, улгудай камбагалсан, куни н г ц андай
утади?
— Р^уруц нонимга гулбашакар с у р т и б еявераман.
М е нга бундам ортиц нима керак?
Бу цазилкашликни царийб цар кум такрорлашади.
Б ун и си з^ам би р нави, лекин цушним ^ о ф и з б у р б о н
аф а н ди н и н г бир цилиги мени ж у д а з^ам з^айром цилди.
У уч кун аввал кучада М ун и с а н и уш лаб олиб, цуярда-
цуймай бетларидам упди-да:
— Уц, сендан гулбашакарнинг циди келади-я! — д е д и .
Кучада Т о л зор д а н цайтаётган одамлар купайди.
Бирдан бол а кулгиси — М у н и с а н и н г о в о зи эш итилди.
}^а, М у н и с а келяпти! У ярамасни шу ту р т соат и ч и да
ху д д и тур т ой курмагандай согиндим.
^

23 апрель (икки соатдан к е й и н )

А х и й р и гулбашакарнинг ним алигини би л и б о лди м .


М у н и с а Т о л зо р д а учраган б и р цанча муаллимларга
менинг б етоб л и ги м н и айтган экан, ташвишланишиб, цай-
тишда эшигим олдидан су раб утишди.
Ичкарига киринглар д е б уларга би р неча дац и ц а
ялиндим. Гап ораси да биттаси дан з^азиллашиб:
— ^ ал ай, цсч булмаса си злар гулбашакар топ ди ла-
римгми? Кучада'н о ф и ц е р л ар ути б кетаётиб, гулбаш а­
кар топиш маганидан зорланиш ди, — деди м .
Д угонам кулиб ю борди.
— Ж у д а яхши биласизки, биз з$ам. уша лаззатдан
мазфум б у л д и к ,— деди.
— Н е г а ? — д е б сурадим.
— Чунки кел.мадингиз.
Ш ош иб ю зи га царадим. К ей и н кулимсирашга цара-
кат цилиб:
— Ия, б у цандай булди? — дедим.
М уаллималар хохолаш м б кулиб ю б ори ш ди . )^алиги
дугон ам менга шубз^а билам цараб:
— Чиндан з^ам .билмайсизми? — деди.
— Х у д о цацци, билмайман.
— Б ечор а Фаридагинам, с е н иацадар соддасан !. Ч...
эркаклари шу чиройли рамгинг учун семга гулбашакар
д е б ном цуйишган!
М ен саросимам зуридам дуду ц л ан и б :
— Нацотки? Меми-я? Демак, гулбашакар д ег ан да р и ,
253
кучадаги йигитлар нонг а сур т иб емоцчи булган нарса-
лари мен эканман-да! Вой улмасам!
Уялганимдан цулларим б ил ан юзи мн и бекитдим. Д е ­
мак, мен шундай каттакон б и р шацар огзига тушибман.
Ё раббий, б у цандай шармандагарчилик!
Ду гона м зур л аб юз и мн и очди, кейин ярим з^азил,
ярим чин цилиб:
— Б у н и н г х а ф а буладиган ж о й и йуц-ку? Бутун
б ошли шацар э р ка кл ар ин и у зи нг из га жалб цилибсиз,
бундай б ах тг а цандай х о т и н муяссар булади? —
деди.
Бу э р к ак л а р мунчаям ёмон булишмаса! М е н и бу
е рд а з^ам тинч цуйишмайди. Вой худо, энди одамларг а
цандай куринаман, ц у шн ил ари мн инг юзиг а цандай ци-
л иб царайман?!
* * *
Ч..., 1 май

Уйда у т и р и б уцувч ила римни нг д а ф т а р л а р и н и кура-


ётган эдим. Э ш и к тациллади. М ун ис а пастдан:
— О п а ж о н , мецмон к е л д и , — деб цичцирди.
Т а ш ца р и да ц о р а ч о р ш аф л и бир хо ти н айланиб юрар-
ди. Юзи ёп и ц б у л га ни учун таниёлмадим. Тараддудла-
ниб:
— Кимсиз, а ф а н д и м ? — деб сурадим.
Би рда н кулги кутарилди. Хо ни м мушук си нг ар и буй-
нимга ташланди. Тавба, М у н и с а экан! Ярамас циз мени
белимдан у шл аб цовл ид а а йл ан ти ра бошлади. >^еч цуй-
май юзимни, б у й н и м н и у па кетди. Ч о р ш а ф к и чки на мни
б уйиг а етган ц из г а ух ша тиб цуйибди.
Кич кина шу икки йил ичида буйига тортиб, хушцо-
мат, чиройли, к у й д и р м а ж о н циз б ули б цолди. У кун
с айин гулдек очилиб, з^усн т у к и б борарди. Б у йл а р и м и з
з^ам царийб б ара ва р б ули б цолди. Л е к ин одам куз унги-
даги н ар с а л а р н и н г у зг аР иб б о р и ш и н и купинча ф а р ц
цилолмайди.
М ун ис ан и м а на шу ч о р ш а ф д а куриб, ичимга сигмай
с уюн иши м к е ра к эди. М е н э с а х а ф а булдим. Б ун и М у ­
н ис а з^ам фацмлади.
— Оп а ж о н , н им а булди? ^ аз и лл аш ди м -д а. Нима,
сизни х а ф а ц ил и б цуйдимми? — деб суради.
Б сч ор а ёмон иш цилиб цуйгандек, у к и н и б юзимг а
тикиларди.
254
— Муниса, — делим, — с е н и б ут уп умр ёнимда о либ
цололмайман. Куриб тур и бм ан , турмайсан. >^озир-
д аноц т у й ла рд а кслпнчаклик и п л а р и н и б оши нг г а та-
циб цувонасан. Биламан, цизим, ё ни мд а цолмайсан,
келинчак булиб, мени алб ат та ёлгиз ташла б кетасан.
А н а шу ё лг изл ик ни нг алами ц о з и р д а н о ц ю р аг и мг а
чанг солаётгандек, ку зл ар имг а ёш келди. М у н и с а ?$еч
булмаса мени бир огиз суз б и л ан ю па т с а эди, деб мул-
тнллаб туфган кузларим б ил ан ялинаман. Л е к ин я ра м а с
цпз л аб л а р и н и букиб:
— Начора, опажоним? О д а т шу, — деди.
— Демак, бир б егонага тегиб, мени ёлгиз ц о лд и ри б
кетасан, шундайми?
М у н и с а жа во б бермади, ф а ц а т кулиб цуя цолди. Ле-
кпн цандай кулди-а! З о л и м циз ^ о з и р д а п о ц у ни
мендан о р т и ц севарди.
Энди бояги су зл а ри мн и нг акси ни гапира бо шл а-
Дим.
— Майли, келинчак б у лс ан г буларсан, лекин й иг и р-
ма ёшга киргунинггача цали анча вацт бор.
— Й и г и рм а ёш? Вой, бу куп эмасми, оп а жо н им ?
— Унда ун туцциз, майли, ун саккиз э^ам булсин. Ин -
дамайсан-а? Куласан-да. «Узим биламан» д е м оц чи
б ули б куласан. Худо цацци, ун са кки зд ан камига бул-
майди.
Яр ама с циз кулар, бу ёш са вдоси уни аж а бл ан ти -
рарди. Уялмасам, цунг-цунг йиглардим. С ари ц одамл ар -
нин г э^аммаси в афо си з булади, улар одам бошига з^ами-
ша цайгу-алам солади.

* * *

Ч..., 10 май

М а к т а б цизларим о рас ид а ун икки, ун уч ё ш л а р да


бир б ад ав лат п ошо н ип г цизи уцийди. Буйи пак-пакана,
озгингииа, тишл ари чирик, а ф т и бужир, и н ж и ц циз.
М е н бир купи мазах цилиб, у н и Н а д и д а хоним а ф а н д и
дег ан эдим, ана шундан б е р и ма ктабдаг илар ^ам у н и
х о н и м а фа н д и дейдиган булишди.
Н а д и д а Хасталар т е п а с и н и н г энг ч и р ой л и у й ла р и д а н
б и р и д а туради. У цар кун п о ш о о т ас ин и нг л а н д о с и д а
ма к та бг а келади. Му й ло в ла ри цучцор муг из иг а у хша ган
ад ъю т а н т и олиб кслиб цуяди.
255
М е н г а шундай туюладп: бир кичкина о й им ц и з мак-
табг а уцишда н ^ ам ку ра у з и ни камбагал с и нф до шл а-
р иг а ва ц атто у ц ит ув чил ари га куз-куз цилиш учун келади.
Д у г о н а л а р и г а худди ч ур ил ар и де к муомала цилади. Му-
аллималар уминг минг т урли ца^рига, нозига чидашади,
б унп у з л а р и н и н г в аз и ф а с и деб билишади. О н а с и цпзи-
н ин г у ц и т у вч ил ар и ни тез-тез у й и га чакириб, мсх,мон ци-
либ ту'ради. Б е ч о р а д уг она ла рпм у'ларникида куфган
д аб да б а ва тамтамами, давлат ва салтанатни, еган ов-
цатларини, х он им афа пд ил арми мг ки йим -к еч ак л ар ини
ай ти б б п т и р а олмайдилар. Д у г о н а ла р им н ин г мароцла-
ри меми э^ам кулдиради, цам ж и рка нти рад и. Б у Абдура-
з$им п о ш о л а р н и н г цандай одамлар экамлигига тушун-
дим. Бу лар — дабдабалари, салт аматлари б ил ан майда,
б ачкана о д а м ла р н ин г кузини цамаштиришдан завц ола-
диган б ир т уд а мацтанчоц т ел бал ард ир.
Д у г о н а л а р и м б ир неча м а рт а мени ^ам о либ бо-
р ишмо цчи булишди. Л е к и н мен бугни узим учун бир
з^ацорат билиб, ж е р к и б ташладим.
Камбагал уцу'вчиларимнинг б о ти нк а л а р и н и к и й г и з и б
цуйишдан, ку йл ак ла р ид а ги чангла рни ц оцишдан тор-
т инм аг ан им ц о л д а бу кичик, а рз анд а хоним а ф а н д и н и
курсам кунг лим айнийди. Б аъ з ан д а р е мацаллариДа суз
билан савалаб э;ам угаман. Ш у нг а царамасдан, у мени
б ошц а у ц и ту в чи ла ри д ан к ур а к у п ро ц яхши куради,
изимдан ц олм ай ди — су й ка нг а ни суйканган.
Бугу'н туш м а ^а л и д а э ши ги ми з олдида бир арава
ке либ тухтади. Я лт э т иб царадим: вой, бу Аб д у р а ц и м
п о ш о н и н г л ан д о с и эмасми? Мугуз муйловли адъютант-
н инг арава э ш и г и н и очганини, тол иба м Н а д и д а хоним-
н инг т ев ар а кд а югур ишг ан м а ца лл а бола лар и о р а с ид а
ма лика в и ц о р и б ил ан у й им г а к е ла ёт ган ини курдим.
Буту'н м а ц а лл а н ин г огзи о ч ил и б цолди. Ь^ушнилари-
ми з ни нг д е р а з а л а р и х о ти н - х а л а ж н и н г б оши билан
тулди.
Н а д и д а х о н и м опаси дан хат о л иб келган эди. Хатда:
« М у ал л им а х он им , п о шо отам, волидам ва б а нда нг из
бугун б из га т а ш р и ф б у ю р и ш и н г и з н и и лт имос циламиз
ва ам рин ги зг а ю б о р и л г а н арава б ил ан к е л и ш и н г и з н и
кутамиз», д е й и л г а н эди.
М ац са д л а р и г а д ар ц о л тушундим. ^ а ш а м а т ва сар-
в атлари билам, д а б да б а ва т а н т а н а л а р и билан н ар иг и
уцитунчилар с и н г а р и м е ни н г з;ам ку зл а римн и цамаш-
т ирмоцчилар. О л д и н б ир- ик ки огиз совуц т ашакк ур б и ­
лан кичик х о н и м н и , ад ъюта нтни, ар ава лар ини ц а й т ар и б
256
юб о р мо ц ч п цам булдим. Л е к ин цалбпмда б и рд а п б о ' ^ц а
бпр орзу уйгопди: бу к е рик з о д аг о пл ар г а я хш и р о ц са-
б оц б с р и б цуймоцчи булдим.
Мен Ис та мб у лд а б у ла рда н цам б ал ан др оц , юксак-
ро ц мавцедаги п о ш о л а р н и куп курганман. М е н у л а р н и н г
апчагипа т а ъ з и р л а р и н и берганман. Ю з л а р и д а н ницоб-
л а р и ни олиб ташлаш, цашаматли ц и ё ф а л а р и о стп да
яшн ри н га н п а с к аш ли кл ар и са ц е чл и к л а р и н и м а й д о пг а
чпцариш Ч о л и ц у ш и н и н г энг яхши к ург ан эрмагн эдп.
Шунд ай тугилган булсам, мен нима ц ил айин? Унча смой
циз эмасман, кич кина ла рни, н очо р ла рн и я хш и кураман.
Л е к и н бой-бадавлатларга, кибор х,аволикларга царшп
доим золиммап.
И к ки йил жим яшадим, бугу'н эса бир оз шухлик цп-
л иш га цаццим бор.
Од ат и мг а царши, бугун жуд а содда б у л с а з^ам, лс-
ки н башанг кийиндим. Ху дог а шукур, б и р маз^аллар
амаким П а р и ж д а н ю бор га н бит та кук к о с т ю ми м бор
эди.
Н а д и д а хо ним а ф а н д и н и пастдаги х о н а д а ан чаг ппа
к у т д и ри б цуйишдан торт инмадим, Б...да э к ан л и г и м д а
аллацайси бир Е в р оп а ж у р н ал и да н с о ч л а р и модали цп-
л и б таралган бир хо ти н киши р ас ми ни к е с и б олган эдим.
Ш у н и о й на г и м н и н г р оми г а цадаб ц у йи б т а р а ни ш га ту-
тппдим. Узимни у ша н г а ух ша тиш учун б у т у н санъат ва
ма цо ра т им н и с а р ф цилдим. Натижада, мадам н и ц о я т д а
гузал булс а х,ам, л е к и н ф а с л и у тг ан ро ц эди. Л е к и н нима
цплай? М е н бугун бир арт и ст си нг ари б у к иб о р ц ишлоц
д и л б а р л а р и д а ц олдирадиган т а а с с у р о т и м н и г и н а уйла-
шим керак.
К ич к ин а х он им н и п астда к ут д и р и ш да н мацсадим,
ф а ц а т я с а н иб - ту с ан иш да н ги н а и б о ра т э м ас эди. Ола-цо-
ронги, ф а ц и р ашёли у й о йна гид а кул имс и ра га н ёш циз-
ни т о м о ш а цилиш учун з$ам ку тд ир ган эдим. Мен
ой на к да ги цизга б ег о н а одамга цараё тг анде к, уялиб-
ц и з а ри б царардим. Мод оми ки , х оти ра д а ф т а р и м н и мсн-
дан б о ш ц а цеч ким уцимас экан, не га э н д и ц а ц и ц а т н и
э ъ т и р о ф этмайин? О й н а к д а ме нг а ц араб к у л и мс и р а б
ту рг ан циз н иц о я т д а гузал эди. Д и ц ц а т б ил ан царага-
нимда, у ме нг а и н с о н н и н г ацлини ш о ш и р и б цуядиган
д а р а ж а д а гузал куринди. М е н г а т ам ома н янги к уз ла р
цараб турар эди. Бу кузлар мен б ир маз^аллар И с т а м ­
б у л д а т аниг ан шод, шух, цайгусиз Ч о л и ц у ш и н и н г куз-
л а р и г а си ра ухшамас эди. Бу к у з л а р д а ц о р о нг и кеча-
л а р д а бо ца -б оца утган ёл г из л ик д а м л а р и н и н г ц о р а алам
1 7 - 1049 257
ва гуссалари, цоргинлик, дилхунлик, уй цу га ва бошц;
н арса ла рг а туймаган кузла рнинг аччиц ма зфуми яти бо]
эди. Бу кузлар кулмаса ж ои л и бир и з т ир о б каби зур в
чуцур к у р ин а билардилар. Фацат кула б ошл ад и дегун
ларича, з$ар нарса у зг ари б кетади. А н а шун да кичраяди
н у р ла р и и члариг а сигмайди, майда учцунлар каби ёноц
л ари га туки ла бошлайди.
Бу ю зд а нацадар гузал, нацадар аломат чизицла]
бор? Од амд а йиглаб ю бо ри ш з^авасини т у гд и р а д и г а 1
гузал нарсалар бор. Н у ц с о н ла р им д а цам цанда йд ир ма
л оца т б о рл иг и ни кураман. Тацир дог идаг и поччам: «Фа
рида, ц ошларинг з^ам тилингга ухшади, гузал-гузал
н о з и к - п о з и к бошланади-ю, кейин й улини йуцотиб цуя
ди», дояр экан. Поччам айтган гузал-гузал, нозик-нози]
бошланг анда н сунг, й улини йуцотган бу цошл ар нин
чаккаларга цараб н иц оят да ч иройли с уз ил иб кетганли
гинн курдим.
■Энди мама бу лаблар! Юц ор иг ис и бир оз калта, цис
ца булганлиги учун д оим о кулиб, д оим о устк и тишла
р имн и бир оз курсатиб турган у стк и лабим, бир мацал
л ар Бурсадаг и )^ожи аф а нд и айтганидек, ме ни цабрг;
з^ам кулги б ил ан олиб боради.
На ди да х о н им н ин г пастда б о т и н к а л а р и н и ж ур т
таг а д у ку рл ат иб ю рг ан л и г и н и э шитсам з^ам, негадир
ойна кдаг и кичик х онимда н у з им н и а й и р а олмай
ман.
Б...да « И п а к цурти», Ч...да «Г улба шак ар» д е б цуйил
ган л ацаблар менга цанча озор етказган эди. М а н а з^о
зир, о йна да к у р и н иб турган ёш цизга, субз^идам ё р у п
каби равшан, циров т о м ч и ла р и ут ирг ан апрел ь гуллар!
ка би т оз а б у цизга мен цам шу и смл арн и б ер и ш д а н з;о
з и р тортинмадим. Б и р о в цараб турма ганми экан, дега!
з^адик билан теварагимга жалангладим, с у нг р а уз-узим
ни, кузларимни, ёноц лари мни , иягимни упиш учу!
о й н а к к а чузилдим. Юра гим цуш ка би ти пи рч ил ар, лаб
лари м л азз ат билан титрарди.
Лекин, а фс уски , о йна к ла р з;ам э р к ак ла р и ж о д ид и р
И н е о н цеч маз^ал уз сочларини, к уз ла рин и упмайди. Н и
ма цилса з^ам ц ан ча ли к т и р и ш иб -т и рм а шс а з$ам, у з и ш
ф а ц а т л абларидан, огзидангина...
Ё олло, н ималар деяпман? А л ек с и опа: « П о п ж а д да
си одам ц ал бини з$ам поп цилади», д еяр эди. Бунда!
чицди, н о з л и цил иб т аралган бош з^ам одамни нозл!
цил иб ю б о р ар ми ки н ? М ак т аб уцит ув чис иг а ярашмага!
нацадар маъносиз, нацадар айб сузлар бу.
258
И к к и йил жим у т и р ганимдан ке йи н б уг у н б и р оз
шухлик цилишга з^аццим б о р эди.
Х о н и м л ар н и з ал л а р п и н г б и р и д а а р т и с т л и к н и э н д и
ург ана бошлаган ки ши ла р ц и ё ф а с и б и л а н ме нг а ц араб
т у р и шг ан л ар и ни куриб, ичимдан кулдим, ке йи н : «>^али
курасиз, пича сабр ц ил ин гл ар » деб к ун гл им да н утка з-
дим. Улар бо шц ал ар с ин га ри уй бека сини, о й им ц и з -
л а р и н и н г э такл ар и да н у пмаг анлиг имни, ш ун ч а к и с о д д а
ва сарбаст салом билам к и ф о я л а н г а н л и г и м н и куриб,
ц ай ро н б ули б цолишди. Б и р - б и р л а р и г а т а а ж ж у б л а н и б
царашди. К^'полгина кийинган бир ц ари грек х о т и н
( Б е й у г л и ' д а н келган м у р а бб и я булс а ке р ак , д еб уй-
л ай ман ) т евараг и тил ла да н цилинган к у з о й н а г и н и
б у р н и г а цундириб, м е ни б оши мд ан - оё ги мг ач а с у з и б
чицди.
Узимни тутишимда, ц ара ка тл ари мд а т у цадар б ир
таб и ий л ик , с уз л а р и м д а шунчалик п у т у р с и з б и р ишон ч
б ор эдики, зал куз илгамас п урт ан аг а уч ра га н ке ма с и н ­
гари остин-уст ун б у л и б кетди.
Бу е р да э г а л а р и н и н г д иди я х ш и л и г и н и дал о ла т ци-
ладиган б и р о н т а н а ф и с на рс а йуц эди. З а л з^ар х и л
ц им матб ац о н ар са ла р т и ц и б ташланган г а з м о л д у к о н и -
га ухшарди... Бу е р н и н г о й и м л а р и мана шу залда сага-
надаги ул ик л ар с и н г а р и у м р л а р и н и у т к а з а д и л а р , Ч...
ш а зфин ин г содда, о дми х от и нл а р и н и ц ай р а т г а с о л и ш д а н
з авцланадилар.
С арб аст ва цатъий з^аракатларим б и л а н залг а с е к и н-
се ки н эга булар, у з л а р и н и эса ивидиц, н о ш у д мецмон-
ларг а а йл а н т и р и б б о р ар эдим. Б у дагал, к ул ги ли коме-
д и я ни у й н а б турганимда, у й ин и м н и с е з д и р и б ц у й м а с л и к
учун, хатти-з^аракатларимни т аб и ий д е к т у т и ш г а т и р и ш -
дим. Улар н и м а и ки курсатсалар, н и м а и к и су зл асал ар,
н им аи ки цилсалар — цамма сини ё ц т и р м а г а н л и г и м н и
се здирдим. Д и д л а р и н и н г пастлигини, н о ш у д л и к л а р и н и
сездиришг а, алам ц ил д и р и шг а царакат этдим. Мас ал ан ,
п о ш о н и н г катта цизи с ур ат ла рн и курсатганда, мен 6у-
л а р н и н г оддий нарса ла р э к а н ли ги н и т а ъки дл аб , т аг дор
шамалар билан чимч ил иб олдим. К е й и н бир б у р ча к д а
о с и г ли ц т ур га н к и ч к и н а с ур атни куриб, з ал да б ирд ан -
б ир з^ациций са нъ ат ас ари булган б у г уз ал н а р с а н и н г
н им а учун б у р ча к ка т ициб ц уй ил г ан л иг и ни сурадим.
1^исцаси, д а б д а б а л а р и н и н г цеч б и ри г а ажаб ла нм ад им .
)^амма н а р с а л а р и н и т а н ц ид цилдим. А йн иц са , овцат ма-

1 Б е й у г л и — Истамбулнинг бир райони.

259
з^алида жон ри шт ал ар и ни сукуриб олдим... Ким билсин,
бу мукаммал, аж о йи б д астур хо п атрофмда утирган цан-
ча х о т и нн и н г т омо цл ар и букизларида колган экан? Ким
билсин, мез^монларнинг цанчаси пилка ва п ичоцла рини
э пл ай ол маг анликлари учуй бу орда цанчадан-цанча тер
т ук к ан экан? Б еч ор ал арн имг цанчасн овцатни цандай
олишни, цандай ей ишн и билмагани учун овцатлардан
воз ксчишга мажбур булган экан?
Бугун ана шу ларн инг х,аммаси учун цасос олдим.
М ен шу цадар чаццон, эпчил царакатлар цилардимки,
х о ни м ла р з^айрон булишиб, менга ер о стидап цараб цо-
лар эдилар. Мен з^ам уларга ора-сира цараб цуяр эдим.
Л е к и н ме ни нг царашларим уларнинг кулларидаг и вил-
кала рни т итратар, огзидаги оицатларини буг излариг а
т и ци б цуяр, сув ичишга мажбур циларди. Мошуд, жо-
з^ил х о т и нл а рг а у з и ни одам ур ни да c o r r a n , кулгили
ф р а н ц у з ч а т а л а ф ф у з и билан узига бип о цуйиб юрган
б е й уг л и л и к грек к а мп ирн и д унёга келгаплигига пушай-
мон цилд ириб юбордим.
У мураббия, мен мактаб укитувчиси булгапим учун
у з и ни мен билан з^амкасаба деб ф ар а з цнларди. Мен
б ил ан я ш и р и н бир м у н оз ар а га киришни у з ин и н г маслак
бурчи деб билди шекилли. Л е к и н мен шу цадар масха-
р ас ин и чицардимки!.. Мацсадипи туркча т ушу н ти р иш га
о ж и з л и к цилар, «мен туркчапи яхши б ил ма йм ан » деб
цу тул ишга тиришарди. Л н а шундан ксйин:
— Хайр, майли, мадемуазель, ф р а н ц у з ч а гаплашай-
лик, — дедим.
М у р аб б ия ф р а н ц у з ч а гаплашиб курмоцчи булди, л е ­
к и н мен ун ин г ф р а н ц у з ч а ганларига кулдим.
1^исцаси, кичкина, ах,амиятсиз бошлангич мактаб
му алл имас и гой иб булди. Меп яна «Дам дё си он » нинг
э н г уткир, б у р р о муа лл имал ар ип и з^ам йиглар даража-
сига келти рг ан тили зах,ар, ужар, золим Чо ли цуши га ай-
ландим.
Биз мур абб ия билан олий табаца й и г и н ла р ид а цул-
лани ла ди ган усули одоб х,а;<ида муи оз ар а бошлаган
эдик, у б еч о ра суз тонол май цолиб:
— >^арх,олда меп ю кс ак ж а ми яг л ар г а ки ри б чиццан-
ман, цамма н арсани уз кузим билан к у р г а н м а н , —
деди.
У шу сузи билан мени мот цнлмоцчи булган эди. Мен
эсам, ун ин г юзпга г олиб т ан тап ас п билан цараб, кулим-
сирадим.
— 'Гузук, л еки н ф а ца т кириб- чициш к и ф о я . эмас,
260
одам уша муцитда у з и н и н г т абпий ?;аёти б и л а п яшамо-
гй лозим, — дедим.
Тар б ия си у цадар э маслиг ига п ш ор ат цилгувчи бу
з^ужумдан сунг б о ё ц и ш соб булди. К и ч к и н а п опюзо да-
л ард ан б ир ин ин г д а ре соа ти ке лг аиини б а р о н а цилиб,
ч ициб кетди.
Хонимлар цуйлардай мулойим б ули б цолишди. Улар
к и б р у цаво ва г у р у р л а р и н и н г и ф л ос и и ц о б л а р и й ир т иб
ташлангандан к е й и н г и п а уз аелларига цайтад ил ар. Рос-
т и н и айтганда, ё мо н одамлар эмасди. А п а шундан
ке й ин мен цам уз ах.волини биладиган, а з^ м ия т с и з л и -
гини тушунадиган мазл}-м, содда ма к та б уциту вч ис и
ма вц еи га туша бордим.
Хо ни м афа нди ва кичик хонимлар т е з- т ез келиб ту-
р и ш и м н и самимият б илан илтимос цилдилар.
— Гоци-г о^ида к е ли б тураман, л е к и п х,адеб келавср-
сам цандай булади, одамлар нима д ей иш ад и? Тез - тез
ке лг а ни мн и куришеа, м е ни сизлардан б и р н им а тама
цилиб юрибди, деб у й л а ш а д и , — дедим.
Хо н им афа нди мен цандай одамнинг циз и э канлиг им-
ни суриштирди. У цар нима цилиб б у л с а :цам м е н и гапга
с ол и ш н и истарди.
— Бадавлат бир о и ла н ин г ф а ц и р л и к к а т у ш и б цол-
ган ц и з и м а н , — дедим.
— Хо ни м цизим, сиз шу цуснингиз, шу фаз и ла тл а-
ри нг из билан ж у д а яхош ж ой г а т у ш и ш и п г и з мум-
кин.
— Балки, х оним а фа нд и, мени цам у з и г а мун оси б
курадиг ан б ир он з а р а р си з одам б ор ди р . Ф а ц а т мен
у зи м ни пешона т е р и м билан боцеам д ей ма н , шундай
цилсам яхшироц булади. Мец н ат цилиш айб э м а с - к у , —
д ед им .^
— Борди-ю, с и зн и яхши бир о и ла н и н г я х ш и ги н а бо-
ла си га муносиб куришеа, нима деяр э дингиз?
— Албатта, ме нг а курсатган бу ш а р а ф л а р и учун
таш ак к ур б ил ди рард им, л е ки н фи кр и мч а , ц аб у л цил-
масдим.
Бул ар ни нг асл маце ад ла рин и к е й и н р о ц пайцадим.
Улар са рв ат л ар и ни куз-кузлаш, шу б и л ан к у з л а р им н и
ц ама шт ир иш уч ун ги н а м е цм он д о р ч и л и к к а чациришма-
ган экан.
П о ш о н и н г ка тта цизи бирдан ме нг а б о г л а ри м и кур-
са тг ис и келиб цолди. Б ог ла ри цам худди р ан г- ба ра нг
гуллар билан б ез ал ган залларига ухшарди. Б у ерда ца-
наца гуллар, д арахтла р, кукатлар, бут ал ар й уц эди!
261
^ а р цадамда гул туваклари! Ана шундай цилиб, кич-
кина, ясама урмончада, паст буйли ёш царагайлар
ичида...
Л ек ин буни т ушу н т и р и ш учун ун и кки кун аввал
б ули б утган б ир в оце ани айтиб у т и ш г а мажбур-
ман: •
М ак т аб им и зн и нг т а н а ф ф у с богчасига туташ катта-
кон узумзори бор. Бо ла ла р чстап т усицни б уз иб юбор-
ганликлари учун богча билан узумзор б ир - би р иг а цу-
шилг.б кетган. Б о ш л а р и п и цизил латталар б ил ан боглаб
олган уч-туртта камбагал ишчи бир неча кундан б ери
ер чопиш билан о во ра эди. Т а н а ф ф у с маз^алларида
ё нл ар иг а борар, б еч о р а л ар н и п г дулдай т ер т ук иб иш-
лаг ап лари ни т о мо ш а килардим. Мен айтмоцчи булган
у н т купи булар о ра с ид а битта ёш ишчи п а й до булгани-
ни курдим. У з$ам б уларг а ухшаш кийинган, л еки н ба-
шарасп, у зп ни т ут иши бошцача эди. Масалан, цуёшда
куйгам юз пни нг тагида оциш тиницлик, к у з л а р ид а бош-
цача уг бор эди. К,уллари >;ам х о т и н л а р н и к и синг ари
д ю з и к, кичкина. Н а р иг и шпчилар синг ари к екса булма-
г ани учун ёниг а бормадим. Упинг узи келди. И с с и в д а н
чуллаганини айтиб, «ц излардан биро нтас иг а сув келтир-
т и р и б берсангиз», деди.
Ду нё да ёмоп ку.ргапим — хуроздан цам цочадиган
х от инл ар ди р. Ш у н и н г учун цочмадим. М а к та б уцитув-
чиси э канл иг имни уйлаб:
— Хуп, углим, бир о зг и на кут, а й т а м а н , — дедим.
Мен ичимда: «Ка мб аг а л булиб цолган аслзодалар-
д ан булиши керак», деб уйладим.
Б у ишчи з^ам уятчан, з^ам дадил эди. М е н б ил ан гап-
лашаётганда, гоз^о уз ини йуцотиб, д уду ц ла н иб цоларди.
Ш у билан бирга, суцб атг а алоцаси булмаган г алати са-
ноллар цам б ер ар ди : « Бу е р да арзончиликми? 1^иш цат-
тицми? Нок, олма борми?..» дейди. Узи б о ш ц а ердан
келган э м и 1и.
Сувни ичиб турганда, мен кули мси раб : « М и яс и
а й н и б р о ц цолган куринади, бечора!»— деб у сл а­
дим.
П о ш о н и н г богида, у хд аси га ц а р а г а йз ор л ик ни тацлид
цилиш каби з^ацоратли бурч тушган б е ч о р а д ар ах тл ар
о рас ид а курган н а р с а м н и н г мени шунчал ик ажаблан-
т и р г ан ип и пайцаб ол ишг а юц орид аг и т а ф с и л о т к и ф о я
цилса керак.
^ а шу д ар ах т ла р о р а с и д а яна уша ка мбаг ал мар-
д и к о р г а дуч келдим. Л е к и н бу са фар б уту нл а й б ошц а
262
ц и ё ф а д а эди. У циличи, тугмалари, о р д ен ла р и, ёцаси,
юзи, тишлари, >;атто б уял ган сочлариг а цадар я л т и р а б
ту рг аи штаб капитани эди. Ху дд и суратга т у ш аё тг ан д ай ,
икк ит а царагай ор ас ид а г авдасини гоз, к а л ла с ин и б а ­
л ан д тутиб, г етр лари пи б и р - б и р и г а ё п и ш т и р и б т урар,
ингмчка муйловлари остида, ярим юму ц л а б л а р и и чида
ти шл ар п, шух кузлари порил лард и. К,исцаси, т ур иши ,
к у р и н и ш и шупдай эдики, у ни курган одам оц цулцоп-
л а р и б илан цозир ц ил ич ин и сугуради-ю: « С а ф бул!» дсб
б у йр уц бсради, деб уйлайди.
Л е к и н шу он т ушу н ди мк и , о ф и ц е р г а бу б у й р у ц н и
б о ш ц а одам берибди. П о ш о н и н г катта цизи Н а р и м а хо-
ним:
— Вой Эцсон, сен шу ердамидинг? К^аердан к е л и б
цолдинг? — деб ажабланди.
Л е к и н бечора х от и н р о л и н и шу цадар х у н у к у й на ди -
ки, «Вс>й! Эцсон, ц аердан к е ли б цолдинг?» деб а жа бла н-
ганда, овозида: «Вой улай, ёл го н с уз л а ё т г а н им из очиц-
о ш к о р се зил иб т ур и бд и -я » дегувчи о ^ а н г б о р л и г и н и
б и л й б олиш цийин эмасди.
}^а, б у кулгили « ц а жв и й оп ер а» д е к о р а ц и я с и и чи да
ц и з и ц комедия у й на ш и м и з керак, аммо н им а учун? Б у н и
к е й и н р о ц тушуниб оларман. )^озир эса с ир б ер ма с ли к ,
ог ир ва жасур булиш керак.
}^ар>;олда, бу п ошол ар мужда ла р ц ил и ш н и яхши
к ура ди ган одамларга у хша йд и ла р . Л е к и н мен э^ам буг ун
б уш келмайман, нима ц и л и ш с а цилишсин, о гз имн и очиб
цолмайман. Улар м е ни у ял иб , цочиб кетади, д е б уйлаш-
ган булсалар керак. )^еч-да, узан ги да н т уш а ди г ан а н ой и
о и I
иуц!
— Фа р и д а хоним а фа нд и , сиз цам биз си нг ар и истам-
б ул ли к с и з . Булам ва сут ц ардошим Э ^ с о н н и с и зг а тац-
д им этсам х а ф а булмассиз, шундай эмасми? — деди Н а ­
р и м а хоним.
М е н цеч тортинмай:
— Аксипча, жу д а ху'рсанд буламан, а ф а н д и м , —
дедим.
Су нг р а унинг с у з л а ши г а имкон б ермай у з и м н и та-
ништирд им.
— Ф а р и д а Ни з о ми д д и н , м а о р и ф а р м и я с и н и н г энг
ки ч и к о ф и ц е р л а р и д а н бири.
Ёш о ф и ц е р чиройли, ж а нг а ри ц и ё ф а с и н и у з о ц сац-
л аб цололмади. Аж а бо , б унд а уни ай бла б б уладими?
К и ч к и н а бошлангич мактаб му аллимаси бир н еч а кун
аввал ма рди кор ц и ё ф а с и д а курган бир к и ш и н и бугун
263
куёшдай порлаб, э ртаклардаг и шаз^з.одалар сингари цусн
ту киб ту рг ан ини курса-ю, цаяжони дан сущими йуцотма-
са! Ацлга сигадиган парсами шу?
)^а, аксинча булди, мен эмас, у шошиб цолди! Б изг а
мактабда цамма ф а н л а р асосида йиллар буйи ти ри-
шиб-тирмашиб ургатишган «салом маросими»пи бу йи-
гит яхши у зл аштирма ган куринади. У аскари й салом учун
кутарган цулини ярим йулдан цайтариб туширди. Мен
билан цул о лишиб куришмоцчи булди шекилли, л еки н
цулини чузганда, ундаги оц цулцопни куриб, я н а да рро в
то рт и б олди. Назаримда, цулцоп чугга айлангану, цу-
л ин и куйдира б ошлаг андай булиб кетди...
Уч-турт ми нут ча б ама й ли х от ир гаплашдим. Б е ч о р а
йигит мардикор к и йим ид а келиб мендан сув су ра ганини
эслаётган бу лс а керак, кузи кузимга тушг анда уялиб,
ерга цараб оларди. Л е к и н мен у ^одисадан бехабардай,
уз ини энди кур аётг ан дай г аплашиб туравердим.
Бир оздан сунг Н а р и м а хоним иккаламиз уйга цайт-
дик. Боёциш хо ти н юраги чопмайроц ran бошлади:
— Фа ри д а хоним, Э. \сонни албатта т аниг андир-
сиз? —деди.
Апа холос, мактаб богидаги воцеадан бу з^ам хабар-
дор экан-да?
Мен п а р в о си з г ин а цилиб:
Ха, — деб цуя цолдим.
— Балки кун гл ин ги зг а б ир он ran келар, шунинг
учун т уг ри си ни айтиб берай, хоним афанди. Э цс он
у рт оцлари б ил ан гаров уйнашган экан. Ешлик-да, афан-
дим, шунаца булади.
А ж а б л а ни б л а б л а р и мн и буришдан у зи мн и тутолма-
дим.
— Ыима деб гаров уйнашади, афандим?
На рима х о н им ц иза риб кетди, х и жо л ат п а з л и г и н и
яшириш учун кулди.
— Хоним афа нд им, мактабдан цайтиб кслаётга-
нинг изда о ф и ц е р л а р д а н баъзи лари с и з п и куришган
экан, жуда х,ам гузал деб мацташибди. Биз истамбул-
ликмиз, шу ни нг учун, бу ерл икл ар сингари, бу хил
ганларип х,ацорат д еб цисобламаймиз, шундай эмасми,
гузалим? Ана шундан ке йи н Э ^ с о н «цар нима цилиб
булса з^ам шу му алл има хоним билан гаплашамап», деб
гаров уииабди. Шу купи жирка пмасдан м а рд ик ор л ар д ан
б и ри н ин г ки й им и ни к и й иб б о р и б гаровни ютмбди. 1<^и-
з и ц, а ?
Мен жавоб бермадим. Б еч о р а На р и м а хо ним сузлари-
264
пинг ме пд а цолдирган т аа ссу ро ти ц а нча лп к ссшуц.экапп-
ни я хшиг ин а англарди.
Буг унг и т а а жж уб к о м е ди ян ин г сунгги пардаси я н а
тепадаги мех,монхонада уйналди. Э ц с о н б е й билан ку-
ршиг аним х аб ар и у ерга ме нд ан ол ди н ети б келибди.
Бупи цамма ц атнашчиларнинг ю з л ар и курсатиб ту-
рарди.
УII б е к а с и н и н г махфий и шо ра с и б ил ан мех,мопхона-
дагилар с е ки и - с е к и н чициб кетишди. Ф а ц ат Н а ри ыа хо-
ним колди.
Хоним а фа н ди бир оз и к к и л а н и б тургандан сунг:
— Эз^сон калай экан, х о н им ц и з н м ? — деб суради.
— Я х ш и г и н а йигитга ухшайди, х о ним а ф а н д и м , —
дедим.
— Юз и з$ам чиройли, узи з^ам уцими;или, — д с д и у
м ени нг ж а в о б им д ан кейин. — )^озир ма р та б а с к н и кута-
риб, Б а й р у т г а юборишяпти.
— Р^андай яхши! Хдцицатан чиройли, ёцимли йигит.
Ил ми цам, сиз айтгандай, мукамма л к у р и н а д и , — дедим.
О н а - б о л а б ир -би ри га ялт э т и б цараб олишди. Б у
гапимга з^ам д а й р ой цолишар, з^ам х ур са нд булишарди.
Хо н им а фа н д и цицирлаб кулди.
— Х у д о умрингга барак а б ерси н, цизим, м уш ку л им н и
осон цилдинг, — деди. — Мен Эз^сонни ч ац ал о ^л иг и да н
эмизиб, уз им катта цилганман. Ф а р и д а хоним цизим, ёш
цизлар б ил ан очиц-чочиц г ап лаши б булмайди, л е к ин сиз,
худога шукур, эс-цуши жойида, ф а р о с а т л и цизсиз. Ал-
батта, з^амма нарса х у дони нг иро да си билан булади.
М е н с и з н и Э ^ с он г а олиб берсам, девдим. Сизн и ж у д а
ё цт и ри б цолибди. У цам с и зг а мапзур тушган булса, ин-
шооллоз^, бахтл_и буласиз. Э ц с о н н и б и р ойгина о т п ус ка г а
ч ацириб олиб, т у йл ари нг из ни шу ер да утказамиз, хуп-
ми? К е й и н Б ай рут га бирга жу на йс из л ар .
Бо г да бошланган ком е ди ян ин г о ц иб ати нима б ули -
шини аллацачон сезган эдим. Ч и и д а н цам кулгили марса:
бегома е р д а мени царийб т анимаг ан кишимга олиб бе-
ришмоцчи! Шу дам бирдам юр аг имг а мумг тулди, н ег али-
гини б илма йман. Лек ип к а й фи м ч ог ли ги ни бил дирмаг а-
ним синг ари, юрагимдаги бу мунгми з^ам с езди рма с-
дим.
— Х о н и м афанди, ж о р и ян г и з учу'н бу ни.^оятда к атт а
шараф. Сиз г а х,ам, Эз^сонбейга з^ам бутун ц ал би м да н
т а ш ак к ур билдираман. Л е к и н б у н ин г илозки й у ц , — д е ­
дим. ^
Уй б е к а с и шошиб цолди.
265
— Н е г а цизим? Э^алигина уни ёц ти рг ан ин ги зни , чи-
р ой л и э к а н и н и айтувдингиз-ку!
Мен кулдим.
— Х о н и м афандим, яна цайта айтамап: Эз^сонбей чи-
р ой ли ва арзи гул и йигит, л е к и н ор ам из д а никоз; имкони
б о рли ги а?у\имга келган ё кунглимдан утган булса,
у ни нг ф а з и л а т л а р и н и очиц-ошкор айта олармидим,
афандим? Б у нарса ёш циз учун з^аддан зиёд енгилтак-
л и к булмасмиди?
О н а - б о л а яна б ир - би р иг а царади, орага цисцагина
сук уна т тушди. Кейин Н а р и м а х он им цулл аримни уш-
лаб:
— Ф а р и д а хоним! ^арэ^олда у з ил -кес ил жа во б ин ги з
шу б улмасин, чунки Э ц с о н б е й жу д а цаттиц х а ф а бу-
лади.
— Я н а ц ай та ри б айтаман: Э ц с о н б е й жу да чир ой ли
йигит, хоз^лаганини ололади.
— Шунд ай -к у, л екин у с из ни хоз^лайди. Б о я уртоц-
лари б ил ан гаров у йна га н ин и айтдик. )^еч ж а ц о н д а шун-
дай з^ам цил ади ларми , гузалим? Б о л а б е ч о ра ун кундан
б ер и ут ичида: «Улсам уламанки, ундан цайтмайман,
албатта оламан! » дейди.
Н а р и м а х о н им бу гапни з^али куп чузишини, мени
кунд ири ш учун анча царакат ц ил и ши н и сезиб, б ун ин г
иложи й у ц л и ги ни юмшоц сузлар б ил ан цатъий цилиб ту-
шунтирдим. К е й и н кетишга и ж о з а т сурадим.
Н а р и м а х о н им цаттиц х а ф а булди. Тарв узи цултиги-
дан тушиб, онасига:
— О й и ж о н , Эз^сонга уз ин ги з айтинг, ме ни н г огзим
бормайди. Ф а р и д а хоним рад этар, деб уйламаган эдим.
Э нд и жу д а ц а т ти ц х а ф а булади-да, — деди.
Оз$ бу эркаклар-а! ^ а м м а с и з^ам худписанд, цаммаси-
нинг з$ам к и б р и цавоси баланд! Б и з л а р н и н г цам цалбла-
римиз б о р л и г и н и , б и з л а р н и н г з$ам «албатта» хозу^аган
н ар са ла р им и з булиши му мк и нл и ги ни цеч э сл ар и га кел-
т ирг ил ар и келмайди.
* * *

П о ш о н и н г араваси мени у й и м г а к е лт и ри б ташлаган-


да, М у н и с а ц у ш н и м и з н и к и Да экан. Ечинмасдан аввал
у зимни я н а б ир о й на к к а солиб, т о мо ш а цилмоцчи бул-
дим. Уй ичи ол а- ц ор он г и эди. Д е в о р г а т уши б т у р г ан хи-
ра ой ё руг иг а ухшаш о йна кд а у з и м н и зург а- зург а т ан ир
эдим. Би л ма йма н , цандай нур у й и н и булди: калта кук
266
куйлагим кузимг а о ппоц к у р и н и б кетди. Э т а к л а р и уза-
йиб, ц о р о н г и л и к д а чузилиб ётган оц и п а к к а ухша рди.
Би рд ан цулларим билап ю з и м н и тусдим. Худ ди шу
п ай т М у н и с а у йг а юг ури б кирди-да:
— О п а ж о н и м ! — деб цичцирди.
Ундан ё рд ам сураётгандай ц у л л а р и м н и узатдим.
«Мунис а!» д емоцчи эдим, л е к и н л а б л а ри м да н б о шц а бир
исм, ме ни н афр а т л а н т и р г а н ка тта д у ш м а н и м н и н г и сми
чициб кетди!

Ч..., 6 май

Шу ,\;афта совчилардап бошим чицмади. Кечагм мас-


х а р а б о з л и к д а у зи м ни унглаб ол иш га улгурмай, б уг ун
я н а бир к ом е д и я ни н г ц а ^ ра м он и булдим. Фацат б у н и с и
ке чагисидан мипг цатла ёмон, аянчли к о м ед ия булди.
Воцеани у зг артирмай ёзаман. С а ^ н а — б из н ин г паст-
даги м е ^ м о н хо на м из . Бирдан )^ожа б у р б о н а ф а н д и н и н г
х от и н и ки ри б келади. Э г н и д а ф а ц а т т у й л а р г а г и н а ё пи -
н и б б о р а д иг а н ^ашама тл и ч орша ф, б у й н и д а шо да- шо да
ти л ла ма р жо й . Азуюли галати, к уз ла ри йиг лаг анг а ух-
шайди.
Га пл аши шг а бошлаймиз.
Мен :
— На з ар и мд а, ме цмо н ч а ц и р и ц ц а к е та ёт г ан га у х ш а й -
сизми?
У:
— Йуц, синглим, ат айла б с и з н и н г о л д и н ги з га кир-
дим.
Мен :
— Ж у д а >$ам я с ан иб си з ми бугун? М е н учунми?
У:
— )^а, синглим, сиз учун.
М е н ^ а з и л д а н у зимни тиёлмай:
— Б у л м а с а менга совчи б у л и б ке либсиз-да?
У с од д а к уз ла рид а с о ф ц а й ра т б ил ан:
— 1^аердан билдингиз?
Мен с а р ос им а булиб цолдим.
— А?! Ростдан э;ам менга совчи б у ли б к е лд инг из ми ?
У хурсиниб:
— 5^а, синглим.
Мен:
— Кимга?
267
У д унё да ги энг оддий нарса туг рисида гапираётган-
даи: ■
— М е н и н г эримга.
Шу цадар содда х о т и н н и н г цеч сир б ермай цазил ци-
а и ш и ме нг а жуда хуш ё ц д и , цахцаца уриб кулиб юбор-

дим. Л е к и п у кулмайди, аксинча, кузлариг а ёш келади.


■У:
— Ай лан ай синглим, з ри м с изн и ё ц ти риб цолибди,
с изн и оламап, деб мени цуймоцчи. Ялиндим, ёлвордим,
«цечциси йуц, майли, у х о ним ни з^ам олинг, зинх,ор мени
цуймамг. Би з опа-сингилдай утирамиз. Меи смзларнииг
о в ц а т ин г из н и п иш ири б бераман, х изма тл ар и нг из н и ци-
ламан», дедим. Айланай жмгарнм, менга р а ^ ми нг келсин!
— К.урбон а фа нд и сизни к.уйиб, мени о л иш и га кузи
етадими?
У од амн и дод д ег из иб юб ор ад иг а н бир с од да лик би-
лан:
— )^а, етади. « Эл л ик ти л ла беришг а розиман», дейди.
Мен:
— Б е ч о р а цушним, к ун гл ин ги зни туц тутаверинг.
>^еч мах,ал у н и н г айтгани булмайди!
Б е ч о р а хо ти н дуо цилади.
П ар да.

Ч..., 15 май

Бугун кечцур)'н ма ктабда уцишлар тугагандан сунг


мудира х о н им мспи ка би не ти га чацириб олди-да, цовоги-
ни со ли б туриб:
— Ф а р и д а хоним ц и з и м , — д е д и , — с из нин г жи д д и я т
ва г ай рат ин гиз менга жу да ёцади. Л е к и н б итта камчили-
гингиз бор: у з и н г и з н и цалигача Ис та мб у лд а деб биласиз.
Гузаллик б ошг а балодир, деган машцур ran бор. Сиз
з^ам гузал, цам ёлгиз б улг анинг из учун у зи нг из ни дуруст-
роц с а цл аш ин ги з керак эди. ^ о л б у к и , баъзи бир э^т иё т-
с и зл и кл ар г а йул цуйгансиз. Х а ф а булманг, цизим! Ж и -
ноят д ег ан им йуц, э ^ т и ё т с н з л и к деяпман. Ху дог а шукур,
шацримиз у н да ца хилват, цолоц ша царлардан эмас. Хо-
тинл ар анча тузук, яхши к ий ин иб ю р а олишади. Муалли-
ма ла римиз цам шундай. А е к и н б ошц ал ар учун таб и ий
булган б и р н ар са сиз да о д а м ла р ни нг д иццатини жалб
цилиб цуйди. Чунки, цизим, ёшлиг инг из, цуснингиз учра-
ган э р к а к л а р н и ц ай рил иб царашга ма жб ур цилади. О ц и-
268
батда шах,арда цар хил фиск;и ф а с о д л а р т а р ц а л а бошла-
ди. Мсп бу орда х,еч нарсапи б ил ма ган да й угирсам з^ам
л скин цамма гапдан хабардорман. Масалан, казарма-
лардаги о ф и ц е рл а рд а н , ца^в ахо нал ард аг и д у к о н д о р л а р -
дан т о р т и б т о идодия мактабидаги ю ц о р и с и н ф талаба-
ларигача сизни танимаган, сиздан г апирмаган одам йуц
эмиш. Бу туг рида ким з^ац, н им а сабаб б ил ап ran очганим
масаласига келсак, буни пг цам и кки та б о и с и бор, цизим.
Аввало, яхши, одобли циз б улс анг из з^ам, л е к и н таж ри ба -
сизсиз. Биз одамл ари ипг я х ши- с мон ини б ил ад иг ан ёш га
етиб цолганмиз. Ш уп и н г учун сизга он ал ик, оп ал ик ци-
лиш б у рчи ни ухдамга олмоцчи булдим. 1^олаверса, мак-
т а б и ми з ни п г шаъни масаласи >^ам бор, шундай змасми,
цизим?
М у д и р а хопим юзимга царамасдан и к к и л а н и б д авом
цилди:
— Мак таб цам мачит сипг ари т а б а р р у к жой. Уни
гийбатлардан, туз^матлардан ва бошца ки р-дог лардан
сацлаш б и з ни нг эпг муз^им бур чимизд ир . Шундай эмас-
ми, цизим? 1^уриб кетгур шу ху нук гап-сузлар, афе уски,
мактаб шаънига х,ам тегяпти. Кечцурум ц изла рини, син-
гилл арин и олиб кетиш учуп мактаб эшигиг а келувчи ота-
лар, ак а ла рн ин г цанчалик к уп ай иб к е тг ан ли ги га разм
солмадингизми? Эз^тимол, сиз бунга д иц ц а т цам цилма-
гандирсиз. Л е к ип мен яхши биламан. Улар ц и з л а ри пи ё
с и н г ил л ар и ни олиб кетишдан кура к у пр о ц сизни ку ри ш
н ия т ид а келадилар. Би р куни камбагал уцувчи цизлари-
миздан б и р и н и н г сочини уриб, учига к и чки на л ен т а 6 o f -
лаб цуйибсиз. Билмайман, цаердап бил ди экан, бир эси
паст л е й т е н а н т цизчага пул бериб, л е н т а с и н и т о р т и б
олибди! )^озир уша лен тан и ора- сира кук раг ига т а ц и б
олиб: « Э н д и мепи г ен ера лл исс имус д е й и ш л а р и н г керак,
чунки б у ор де нн и Г улбашакардап о л г а п м а н ! » — деб ур-
то цл ар и билам цазил ла шиб юрармиш.
Кеча дарвозабом Мез^мет OFa бир г алати хабар айтди.
Ил га ри куни кечасм ц овоцхопадан кслаётган бир т у д а
мает мактаб э ши ги пи пг о лди да тухтабди, шулардап бир и:
«М еи де во р да г и мама шу цор ат ошг а Г у л б а ш ак а рп ин г
цули т ек ка пмп и курганман. Кслипглар, худо хдцци, щу
т ошни авлиё тош деб к узл ар ими зг а с у р т а й л и к ! » — дебди.
Куриб т ур и бс и зк и , цизим, бу иарсалар у з и м г и зн ип г з^ам,
ма к т а б и пг и з н и пг ,%ам шаъпига цеч тугри келмайди. Я н а
шуписи цизицкм, булар цам етмагапдек, я н а б ит та х у н у к
иш цилгансиз: Абдурацим п о ш о н и п г у й и д а капитан Э ^ -
сомбей билам гаплашгансиз. Хоним а ф а н д и н и п г т ак ли -
269
ф и н и цабул ц ил га ни нг из да цам б ошц а ran эди, бир ов бу-
ни огизга о либ утирмасди. Л е к и н ёш йигит б илан гап-
л ашг ани нг из , кейин эса унга тегиш т а к л и ф и н и рад эт-
ганингиз гап-сузга сабаб булди. « Шу нд ай Э ц с о н б е й г а к и
унамабди, демак, у б ошцани яхши куради! А ж а б о ким
экан у?» цабилида >;ар хил гаплар юрибди.
Бу с уз ла рни цимирламай, жа во б цилмай у ти р и б эшит-
дим. М у д ир а хоним б оши да ме ни нг эът иро з ва исспим-
дан цурццан булса, энди, аксинча, сукутимдан вацимага
т у ша бошлади. Ни ^ о я т , юраг и дов урмай сур ад п:
— Б ул ар г а нима дейсиз, Ф а р и д а хоним?
С ек и п х урсиниб, у йг а чумиб т ур иб жа во б цил-
д им:
— С у зл а р и н г и з н и н г цаммаси тугри, мудира хоним.
Узим цам зимдам се зиб юрардим. Бу шинам шацарни
ташла б ке тишг а кузим циймайди, л ски н начора? Ми-
н и с т р л и к к а хат ёзсангиз. Б и р о н сабаб курсатиб, мени
б о шц а ерга к у ч ир иш ла р ин и илт имос цилсангиз. Бу маса-
л ад а ме нг а циладиган энг катта одамг ар чи лиг ин ги з ва
р ац м у ш а ф ца т ии г из т у булади. Х атда асл са ба бн и кур-
сатмай, б о ш ц а бац она лар ке лти рас из . Май ли «т ажр иб а-
сиз» денг, « цулидан иш келмайди» денг, «жо ци л» денг,
«осий» денг, нима де са нг из денг, муд ира хоним, сиздан
х а ф а булмайман. И шци либ , « ша ^а рд а гап-суз б улг ани
учун хоцламайман», дема сан ги з булди.
М у д и р а х он им чурц э тмай у йла р эди. К уз лари мг а
чиццан ё шл а р н и к урс ат ма сл ик учун д е ра за т о м он г а уги-
р и ли б олдим. Уфвда, кечки кукиш осмон тагида naFa-na-
Fa т у ту н ла рг а ухшаган то г ла рн и т омош а цила бошладим.
Чол иц ущшн инг д имо гиг а ана шу тоглардаи янги гур-
бат б уй ла ри кирарди. Р ур ба т буйлари! Р у р ба т б у й и ни
бутун цалби б ил ан цидл ама ганла р учун н ацадар маъно-
сиз суз бу! Ха ё лим да яна у ша таниш йуллар, ц амо н то-
райиб, цу'зун тул иб борган, о х ири ку ри нмаг ан гурбат
йулл ари ч узилиб ётар, ц ул оц л ар и мд а утки нчи аравалар-
н ин г ё н и ц о воз билан г и жи рла ган й и т л а р и эшитиларди.
1^ачонгача, ё раббий, цачонгача гурбат з а ц р и н и юта-
ман? Н и м а учун? 1^айси м ур од имг а етиш учун?
* * *

Ч..., 5 июнь

^ у ш л а р и м н и н г оци тутди. Ш у узугн каникул о й л а р и д а


цушларим си нг ар и уйихмда цамалиб утирдим, М у д и р а хо-
270
ним се нт ябрдан аввал б ошц а е р га к у ч и р и л и ш и м н и н г
и ложи йуцл иг ин и айтди. ^ о з и р у з имн и о д а м ла р н ин г эс-
ларидан ч ицаришга киришиб, куча-куйга цадам б осма й-
ман. К,ушниларим цам мени илг ариг ид ай й уцла шмайди.
Эцтимол, гап-сузлардан з;айицишар. Ф а ц ат х ол амг а
ухшаган битт а цари хотип билан г аплашиб тураман.
О в оз и х ол амн ик иг а шунацаям у хша йд ики , кеча у ял и б-
т о р т и н и б тур иб ундан бир нарса ни и лт и мо с цилдим.
— Ай ла на й хо ним афанди, ме ни « х у ж о н и м » д емай,
т уг рида н- туг ри Ф а р и д а д ес а нг из цалай буларкин-а? —
дедим.
К,ушпчм бир оз шошиб цолди, л е ки н г апимни цайтар-
мади. У сузлаб т урганда ку зл а римн и гамиб оламан, шун-
да узимни яна К,узётогпдаги б ог им из д а к ур а б ошл ай -
ман!..
Ё раббнй, цандай ярашмаган н ар са л а р н и сузлайма-
на! Балки менда >$ам асаб касали бошл ан гап ди р? >^арз-;ол-
да, юраг имда бир ц ар о рс из л ик бор... Я н а бир ма ^ ал л ар -
дагидай куламан, яна М ун ис а б ил ан ^ а м м ол б о ла лар
синг ари курашамиз, бугишамиз. Я н а цушлар билан уйна-
шиб ^ у ш та к чаламиз. Шу нд ай б улс а цам, на б еса ран -
жомли ги м цалбимни т ар к этади ва на цайгум! И ч им г а
ч ир оц ёцса ^ам ёришмайди...
Кечаси кемада Ч...га к е ла ё тг ан и ми з да уйцум цочиб
кетган эди. Аллацандай бир йуловчи цоро нг и д ен г из г а
цараб олиб, мунгли б ир т ов уш билан: « С е н да ди р о в о р а
кунглим, сендадир!» д еб ашула айтарди.
Бу а шу ла у ша соати эсимдан ^ам ч ициб кетган эди.
О р а да н ойлар утди. Л е к и н бог чамиз даг и э р т а н г и гуллар
очила бошлаган апрель к у н л а р и н и н г бирида, э^еч нима-
дан-з^еч нима йуц, ана шу ашулани х и рг ойи цила бошла-
дим. И н с о н цалби нацадар т у шу н иб б улм ай ди ган б ир
муаммо! Атиги бир ма рт аг ина э шитган шу а ш у ла н и н г
оцангини, суз л ар ин и цандай цил иб эсда олиб ц олибман?
М ан а энди, нима билан машгул булмай ин : цушларга сув
бераманми, дер аз амд ан к ур ин иб турган д е н г и з н и т о м о ш а
циламанми, шпцилиб, цаммавацт шу а шула ни мин-
гиллаб айтганим-айтган. Кеч а кечц уру н шу а шула­
нин г « С е н д а д и р овор а кунглим, сендадир!» д е й и л г а н
сунгги ми ср а си ни т ак р о р л а б тур иб б и р да н й иг лаб
юбордим. Бу нг а з^еч сабаб й уц эди, чунки а шу ла ни нг н а
с у з ла р ид а гам бор эди ва на оз^ангида. А йт дим -к у,
асаб!
Э нд и цсч мацал бу ашулани айтмайман!

271
# ^ #

Ч..., 2 0 и ю н ь

М ак т а б д а На змия дегап бир дугонам бор. Йи г ир ма


ту р т- йи гир ма бсш ёшларда, чиройли, хушчацчац, цазил-
каш бир цмз. Ти ли ниц оятд а ширин. Хар оцшом б ир он
е р г а т а к л и ф цилипади. Муал ли мал ар имп з у ни унча ёцти-
ришмайди. Узим цам у нинг т уг ри си да анча-мунча паст-
баланд гаплар эшитамап. К,апдам, балки ч иройли кийин-
гани учун ёцтиришмас, кузлари к)тяр?
Н а з м и я н и бир кашгганга у нашпб цуйишган дсйиша-
ди. Ж у д а яхшп йигит эмиш. Л с к ин йиги тн ии г ота-онаси
>;озир нико>у\аппга р о з и л и к б ер ма ёт ган ларп учун яши-
рицча уч раши б т уришар экан. На змпя буни менга сир деб
айтди, б ир о вг а окзингдан чицарма, деб плт имос этди.
Кеча у ид а з ер и кк а ни м да н таре ёр ил иб кстай деб
ут ир г ан им да На змия кс либ колди.
— Ф а р и д а хоним, сиз ни олиб кетганп к е л д и м , — де-
ди. — Буг ун Ф а р и д у п н и н г холаси чацирган эди. Суч; 6о-
шидаги б ог ла р ид а з и ё ф а т берп шар экан. Сиз ни танима-
са цам салом айтди, менп, албатта, олиб ксласап деб
юборди.
— К,андай булади? Билмаган еримга цандай бора-
м а н ? — дедим.
На з ми я ку зл ар ид а у п к а билан царади-да:
— Унашган к иши мн инг холаси нима учун сенг а б е т о ­
на булар экан? — деди. — М е н Фа ри д у н н и сен б илан та-
н и ш т и р и б цуймоцчи эдим: дидимга цойил цоласан' деб
уйлайман. Сен бормасанг, улай агар, меп >;ам бо рмай -
ман.
Мен б о р м ас л и к учун талай б ац она лар курсатдим.
Аммо ц амма си ни Н а з м и я рад этди, тан бериш керак, ба-
>^оналаримнинг цаммаси цам асоссиз, б о ла л а р ' б а ц о н а с и -
дай содда эди. Б ун и н г устига, ю ц ор ид а айтдим. На зми я
жуд а ша йто н циз, од амн инг у ёгидан кириб, бу ёгидан
чицади.
У шунча ялинди, шунча ёлвордики, охири, и л о ж то-
полмай, хуп дедим.
Хуп д ей и ш г а дедиму, л е к и н бир нарса мени х и ж и л ци-
л и б цуйди. М у н и с а н и к ий и н т и р м о ц ч и булувдим, Н а з м и я
ц ошл ар и ни чимириб:
— Кич ки н ан и ^ам олиб б ормоцчимисан? — деди.
— Албатта! Бу лма с а уни цандай цилиб у й д а ёлгиз
цолд ири б кетаман? Е ха ла ци т берадими?
272
— Йуг-э, н ега халацит берсин? Б о р с а я н а яхши. Г о ц и
мацаллар уйга ташлаб кетардииг-да...
— Тугри, л е ки н ш)' ма^алгача б и р о н срг а ётиб цолга-
ни боргап эмасман.
Мен э нд п цеч парса курмаган цнз змасдим. Шу и к к и
йпл пчида б оши мг а пе-не савдолар тушмади, не-не нар-
саларпи курмадим, эшитмадим. Н и м а булди, цапдай ж и н
меми чалдики, уша ид а Н а з м и я и и н г с уз л ар и ме ид а ш) 'б^а
уйкотмади! Шу нп с иг а х;,еч т у шу н а ол мапма н. Балки з е р и -
кпш, т оз а цавога интилиш ииггпёци тукри йулдан о з д ир -
гандир?
К ич ки на извош бизни с о й н п н г ул ю зи га олпб утди-да,
боглар ораснда, дарахтлар со я си да кумилган тор пул
билан олмб кстди. Ярим ё чоракам бпр соат ча ла рда н ке-
йин бир боцца келпб тушдпк. Бу срлар пих,оятда хилиат,
ни.^оятда ч и р ой л и жо йл ар эдп. Й у лд а куп п ода си ии уч-
ратдик. Бир цари чупон дала цудугидан су» тортиб, т ош
т о г ор ад а цуйларпп сугоряпти. И н г п ч к а мугпзчалари б и ­
лан т о г о р а б о ши да б и р - б и р л а р ш ш сузишгап улоцлар М у ­
нис а и к к а ла м из ни н г э си миз г а М аз л у м н и т ушп р пб габор-
ди. Из в ошд ан иргиб тушдигу, у л о ц ла р да н б ир ин и ушлаб,
узун цулоцларидан, сув т омч ила г ан к и ч к и на тумшуцчаси-
дан упдик. Бир кунглим ч упо нд ан б ит т ас ин и сотиб ол ай
цам дедим. Л е к и н нима циламиз? Л х и р яц инд а яна т а ш ­
л а б - к е т ш и г а мажбур булампз. Уз гамимиз б о ш и м и з д а н
ош и б- то ши б ётгани устига я н а б ир гамга нима цожат?
Биз тушган бог б ин ос и у чи - ке ти н и куз и лг аёлмайди-
ган п о ё н с и з у зумзор у р т а с ид а эди. А т р о ф и кум-кук д а ­
рахтла р билан ур аб олинган.
Ф а р и д у н б е й н и н г холаси ёши цайтган семиз х о т и н
экан. Кий ган кийимлари, у зи г а берган ороси, т у г р и с и н и
айтсам, менга манзур булмади. Р^ари хо ти нг а б у н ч а л и к
з е б у з и й н а т ярашмайди. С очл ар и с а р и ц ц а буялган, чак-
к ал ар ид а зулф, б е т л ар и да эли к, цисцаси, т а аж жу б нарса!
Бу х о г и н б из ни иккинчи цаватга бошл аб чициб, бо-
шимдан чор!иафимни олди. К ей и н худди ц ид л аё т га нд ай
цилиб, цаддан зиёд бир т а к а л л у ф с и з л и к билан б ет л ар и м-
дан упди-да:
— 1^адр цилиб ке лг ани нг га х ур са нд булдим, о л м о с
цизим! Гу'лбашакар д ег ан л а р и ч а б о р экансан, гиргит-
тон! Ч и п д а н цам од амн инг еб ю б о р г и с и келади. К у йи б -
^ ' е н г а н л а р и ч а б ор экан, тасаддуц, — деди.
Ж у д а ёмон цизариб кетдим. Л е к и н с е зд и р ма с л и к ке-
ра к эди. Бу х от ин н им а д е я ё т г а н и н и узи цам б ил ма й д и -
ган б аъз и н одо н ла рг а ухшайди.
1 8 -1 0 4 9 273
М у н и с а и ккаламизни у йда ёлгиз ц олдиришиб, уз оц
йуц булиб кетишди. 1^уёш ботди. Кечцурунги пушти ёгду
чо рбо гн и ураб олган яшилликлар орасида се ки н- сек ин
йуцо ли б борди. Ичимдаги ва^мни тарцатиш учун М у н и ­
са б ил ан э;азиллашардим. Л ек ин цани энди тарцалса!
Ю р а ги мн и ва^м цурти кемирар, ичимни чироц ёцса ёри-
ма йдиг ан ц оро нг и ли к б осиб борарди.
Бо г да н эркаклар, хотинлар овози, цаццацалари, шух-
ликлари, бу зу ц г и ж ж ак ни н г созла на ёт гани э шитиларди.
Д е ра з а д а н боши мн и чиц ари б царадим, л е ки н цалин
я пр о цл ар орасидап цеч нимани куриб булмасди.
Ни ^ о я т , зи на поя да н оёц дупури эпштилди. Би р оздан
ке йи н э ши к очилиб, цулида каттакон ч пр оц б илан уй бе-
каси ки ри б кслдп.
— Оппок. цизим, ссни жу ртт аг а цоронг ида куттириб
цуйдим. Куп ботаёт га нд а бог шундай ч иройли буладики,
цуспиг а >;еч туймайди киши.
Кампир ч иро цн ин г п ил иг ин и тузата т уриб, ойдин
кеча ла рда бу бог ж а нн ат булиб ке тишини айта бошлаган-
да Н а зм и я кирди. Э ш и к ташц ар ис и да ^ ар б и й ф о р м а л и к
икк ит а о ф и ц е р н и н г у зу н цор аси куринди. Б ош и м очиц
эди, дар ро в уз имн и олиб цочиб, цулларим б и л ан соч-
л а р и мн и ё пмоцчи булдим.
Н а зм и я кулиб юборди.
— Ж о н г и н а м , мунча ^ам цишлоци булмасанг! З^ар-
х;олда, ме н ин г н и ш о н л и м д а н 1 цочмассан дейман? Р^улинг-
ни тушир, вой худо, уя т эмасми? — деди.
Тугри айтади, цочишга ун ча лик сабаб ^ам йуц эди.
О ф и ц е р л а р т о рт ини ши б, и кки л ан иш иб ичкари ки-
ришди. Н а з м и я ул ард ан б и р и н и таништирди:
— Фа ри д ун бе й , н ишонлим. Ф ар и д а хоним, дугонам.
Толеимга, и кк а ла яхши курган к и ши ла ри мн ин г э^ам исм-
л ари б и р - би р иг а яцин тушди.
Ёш о ф и ц е р бу л а т и ф а г а о г з ин и катта очиб кулди. )^а-
ли-цали эсимда, к ич ик ли ги мд а катта бувим галати гугурт
цутилар с оти б оларди. Ш у л а р н и н г устида муйловла ри
буралган, е лка лари чиццан, ж и н г ал ак с оч л ар и ни н г бир
тутами к узл ар иг а ту шиб турган ярмарка о л и ф т а с и н и н г
сурати буларди. Ф а р и д у н б е й ^ам ана уша гугурт цутила-
рини нг б ир и да н сакраб тушг анд ай эди. б у л и м и и такал-
луфсизлик билан дагал цулига олиб цисди, силкитиб туриб:
— Хо н им афандим, ташаккур, биз ни н и ^ о я т д а мин-'
натдор цилдингиз, кечамизга ш а р аф бердингиз, саломат
булинг, — деди.
1 Н и ш о п л и — у наш илган киши.

274
Кейин о р ц а си д а турган о ф и ц е р н и т ан ишт ирди .
— И ж о з а т берсангиз, ц улинг из цам у з и н и н г ж о н а -
жо н д у сти ни т ан ишт ирса: в ал и ул пе ъ ма ти м майор Бур-
цонидди нбе й. Д у с т им и з майор, л е к и н б и з билган о д д и й
м а йо рл ар дан эмас, машцур С у л о ц з о д а л а р н и н г кичик ав-
лоди...
С у л о ц з од ал ар н нн г бу кичик авлоди аллацачон ц ир ц
б ешл арн и у р и б цуйган эди. С очл ари б план му йл о вл а ри га
о ц аралашган. К иб о р онладан э к а н л и г и ц а м м а ё ш д а н
к ур и ни б турарди. Кийиниши, тур иши , с у з л а ш и Ф а р ид у н-
дан б утунл ай бошцача эди. ^ и ё ф а с и , о п п о ц соч л ар и
у ртог и менда цолдирган цурцув ар а ла ш ёмон таассу-
ротни тарцатди. Кунглим э нд и бир оз т и нч иг ан да й
булди.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г г аплари равон, ж о н л и эди. У
б о ши ни н о з и к к и н а эгиб, у з о а д а н с а ло м берди. К е й и н
ц аддини хи ё л букиб:
— Б у р ц о н и д д и н бандангиз, — деди. — Афа нд им, мар-
*;ум п ад ар и б у з р у кв о ри м из цамма м ул к л а р и ичида шу
б ог ни к у пр о ц яхши курардилар. « Б у ер ж у д а хосиятли.
М е н цанча б ахт топган булсам, ц а м м а с и н и шу с р д а т оп -
ганман», д еяр ди лар. Ж а н о б л а р и н и н г т а ш р и ф и о л ия л ар и -
н и куриб, п адари б у з р у к в о р и м и з н и н г суз л ар ин и б ир
кар омат деб билдим.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г бу с у з л а р и н и хушомад деб
т ушуниш ке ракдир. Л е к и н у н и н г бу б о ц ц а цанаца алоца-
си бор?
Мен а ж а б ла н и б На з ми я га царадим, у нда н изо); к ут ар-
дим. Л е к и н у менга царамас, к у з л а р и н и ердан кута рмас
эди. Шу дамгача мен бог ни нг эгаси д е б б ил ган хо ти н М у ­
нисами цул и Дан етаклаб олиб ч ициб кетди.
Шу ер да яри м соатдан о р т и ц р о ц в а лац лаши б у ти рди к.
Т уг ри ро ги, у л а р н ин г узлари валацлашди. Ч у н к и менда^,
г апир иш у ёцда турсин, гапни э ш и т и ш г а ^ам мажол цол-
маган эди. Г^урцув омбур с ин га ри ц а л б и м н и цисар, н а ф а -
симни бугар, миямни карахт цил иб борар ди. )^еч н а р с а
т ушунмас, цеч нарса сезмас, и ни д а ц у ж у мг а учраган жо-
нивор б о л а с и н и н г идр ок сиз ц урцув и б илан б у рча кка ти-
цилиб, шумшай иб утирардим.
П а с т д а б и р о в г ижжа к чала бошл ади, кейин г азал
уцилди. С у н гр а йугои ва инг ич ка о воз ла р аралашиб б и р
неча ашу ла айтди.
Н а з м и я б ил ан н ишо нл иси д ив а нд а ёнма-ён у т и ри ш ар ,
с е ки н - с е к и н с у р и ли ш иб б и р - б и р и н и н г ц уйниг а к и р и б
б о ришар ди. Уларга орцамни у г и р и б олдим. Нацадар ^ а ё -
275
сиз одамлар-а! К иноларда курсатиладигап паскаш ишц
са ^па лари да м бири ии иккита б егона олдида си ра уялмай,
заррама т о рт и пм а й уйнашса-я!... >^а, булар жуд а ёмон,
^ а ё с и з одамлар!
Семиз хотин столга бир нсча шиша, овцат тузалган
п ат нис к с лт ири б цуйди. Б у р ц о н и д ди н б ей цулларини
чу нта кл ари га солиб олиб, у ёц-бу ёцца юрар, ора-сира
бизга о рц аси ни цилиб ст ол олдида тухтар эди. Шу
ю р и 1и ла р н ин г бирида ма йо р ол димд а тухтаганини,
с е ки н г и н а э гилг анини курдим.
— Л у т ф а н цабул цилмайдилармп, кичик хоним? -
дсди.
Мен ц айрат билап кузларимии кутардим. 1^улидаги
кичкима ц ада^да ёцут симгари цип-цизил ичимлик пор-
лади. Б о ш и м н и чайцаб рад этдим. Кейин паст о б о з б и ­
лан:
— Хох/ламайман, — дедим.
У яма цам ку про ц эгилди, иссиц нафас и юзнмга урил-
ди.
— З а р а р цилмайди, кичик хоним. Д у н ё н и н г энг но-
зик, энг хушцазм ликёри. Шундай эмасми, Н а зм и я х о ­
ним?
Н а з ми я б оши ни чайцади.
— М а ж б у р килманг, Б ур ц они дди пб ей . Ф а р и д а бу ер-
да уз у й и д а у ти рг ан да й ут ирав ер син. Кунгли хоз^лагани-
ни цилсин.
Б у р ц о н и д д и н б е й н и н г о ц ар а бошлаган сочлари, му-
мин на ки бо р чех,раси шу дамгача менга муб ^ам бир
ишонч б е ри б келган эди. Э н д и упдан цам цурца бошла-
дим. Ё оллоц, бо ши мг а яна цандай балолар тушди? 1^а-
ерга келиб цолдим? Э нд и цандай цутуламан?
Уйдаги чироцлар се к ин - се к ин уча борди. Ку зл ари мг а
чуккан бу ц о ро н г и л н к ичида майда учцунчалар учишади,
музика садоси цуло цл ар имг а узоц-узоцлардаги денгиз
у к и р и г и д е к эшитилади.
— О п п о ц цизим, овцат макали келди, пастда бир не-
ча м е ^ м о н и м и з бор, сизни кутиб утиришибди.
Бу с у з л а р пи уша семиз хоти н келиб айтди. Мен Ку­
шинга ке лг апдай булдим.
— Рацмат. Тобим цо чи бр о ц турибди, мени цуя цо-
линг, — дедим.
Н а зм и я юг ури б ёнимга келди.
— Фари даг ипа м, худо цацци, ёт кишилар йуц. Фари-
дун билан Б у р ^ о п и д д и н б е й н и н г б ир -ик ки та ошнаси, ке­
йин ул ар д ан б аъ з и л а р и н и н г нишонл ил ари, хот инл ар и,
276
ца, хотинлари, холос. Чицмасанг айб булар, ахир улар
се ни деб келишган.
Би ла кл ар и мн и На з м и я н ин г цулидан ч иц а ри шг а ти ри-
шар, ку рс ин инг с уя нч ицл ар иг а т и рм аш иб , уз имн и бур-
чакка урардим. Суз огзимга келмас эди. 'Гишларимни
маркам сициб олмасам, б ир - би р иг а уфилиб та к ир л ай
бошларди.
Б у р ц он ид ди п бе й :
— Б и з н ин г б ур чи ми з мецмон нима б ую рса, нима хо ^-
ласа шуни цилишдир. Сиз ме:цмонларнинг ё н и г а тушинг,
Фа ри д а хоним пича бстоб булиб цо лд ил ар дсб айтинг,
Мен гн оз хоним, б и з ни нг о в ца тим из ни шу ерга келти-
ринг. Ме.цмонимни ёлгиз ц о лд и рм ас л ик ни у з и м н ин г буф-
чим деб биламан.
Мен бу гапни эшитиб, ж и н п п б ули б цолаёздим. Уйда
Б у р ц о н и д д и н б е й билан ёлгиз цолай? У билан у ти р и б
овцат цилай!
Н и м а ц ил аё тг ан им ни билмасдан, б у н и н г ма ънос ига
цам б ормасдан с а кр аб курсидан турдиму, ж о н и м н и н г бо-
рича:
— Ж у д а соз, хо.^лаганларипгиз б у л с и н ! — д еб цич-
цирдим.
На змия н и ш о н л и с и билан ол ди н да борди. Бу рц они д-
д ин б ей эса мендан бир одим о рц ад а келди.
Р^оронги т а ш ц а р ин и нг этагида б и т т а э ши к очилди.
Уткир ёруг к узл аримн и бирдан цамаштирди. Ш и ф т д а н
т укилиб турган кучли ёругда г а н ди ра к ла б бир неча одим
юрдим. Д е в о р л а р д а ойнаклар п о рил лар , б улар мецмон-
х о на ни ^ад си з -ц и со б си з уза й ти р иб курсатарди. 1^андил-
лар эса ц о р о нг и да чопиб ке таётган м а шъал лар си нг ар и
у зо ц- узоц ларг а к^тарди.
Ни ма б улди менга? Худди т ушдаг и си нг ар и жуда куп
кузларни, э рк ак ва аё лларнинг хира, булганч ю з л ар и ни
куряпман. Ке й ин бирдан дацшатли ц ар са к ла р янгради.
Ов о зл ар м уз и ка са доларини босиб гувиллар, кучаяр, тог
шамолидай у зо ц- узоц ларг а г улдираб кетарди.
— Яшас ин Б у рц они дди нб ей ! Я ш а с и н Гулбашакар!
Яшасин Гулбашакар! Гулбашакар!..
* * *

Ку зл ар имн и очиб, у зимни М у н и с а н и н г ц улла рида


курдим. Кичкинам: « О п аж он и м! О п а ж о н и м ! » деб йиг-
лар, ю з и н и юз имг а босиб, цул соч лар имн и, атир ачиш-
тирган ку зл а римн и упарди. Уст-бошим ж и ц ц а цул эди.
277
О л а - ц о р о н г и хонада жу да куп кузлар менга т и к и л и б тур-
г ан ини >;ис этардим. Б и р ин ч и цилган царакатим очиц
б у й н и м н и цулларим билан ёпиш булди.
Н о т а н и ш бир товуш:
— Та шца риг а чицинг, и лт и мо с циламан, ташцарига
ч и ц и н г ! — деб бацирарди.
Х и ё л тулганиб ур ним да н турмоцчи булдлм, л екин
б ир цул елкамдан ушлади.
— К,урцма, цизим, цурцма, цеч нима б улг ани й у ц , —
деди.
К и пр и к л ар и м п и хи ёл очиб, бу су зн и суйлаган киши-
н и н г юз иг а царадим. У ^ а м и ш а му нд ир и ни нг олди очиц
ю ра ди га н семиз цулогаси эди. У з^ам менга царади, ке-
й ин ёнидагп кишига угирилиб:
— Бечора, чиндан х,ам ёш бола э к а н , — деди.
Н а з м и я ёп имд а чуккалаб олиб, п ап ж а л а р и м п и уца-
лар:
— Фаридагинам, ц ушинг га кслдингми? Б и з н и бирам
ц у р ц и ти б юбординг ки! — деярди.
Ю з и н и курмаслик учун б о ш и м н и т ес кар и угириб, куз-
л а р и м н и юмиб олдим.
К е й и н билсам, з^ушимдан кетибману, чорак соатча
у з и м г а келмабман. Ат ир с е пи ши бди , жу н ёциб цидлати-
шибди, цеч бир нар са кор цилмабди. А х и р и умидлари-
ни узиб, шацардан д о кт ор ке лт и рг ан и арава з$ам тайёр-
л а б цуйишибди.
Узимг а ке лг анимдан ке й ин ме ни у ша ар ава да шаз^ар-
га ж у н а т и ш л а р и н и и лт и мо с цилдим. Й у ц дейишса, кеча-
си бу лг ани га царамай, яёв жу н аш да н з^ам тоймаслиг им-
ни айтдим. Ч о р - но ч ор р о з и булишди. Семиз цулогаси
п ал ь т о с и н и кийиб, ара ва кашни нг ё ни га чициб
олди.
Ж у н а ш п а й т им из д а Бурз^ониддинбей у н г а йсизла-
н и б ён и мг а келди-да, ю з и м г а царашга ю р а г и бетла-
май:
— Ф а р и д а хоним, сиз, б из н и жу д а х а т о т ушунд и-
н г и з , — д е д и , — И ш о ни н г: з$еч к и мн инг сизга н ис ба тан
ё м он н и я т и йуц зди. Ш у н ч а к и сизни мез^мон цилиш, бог
с а йл ид а я йр а т и ш истаг ида эдик. Ис т а мб у л д а т а р б и я ол-
ган, сунгра, масалан, б и р н еч а кун аввал у рто ц ла ри ми з -
н и н г б и р и билап з^амсуз^бат б улишдан т о р ти нм а га н ки-
чик х о н и м н и н г бу цадар ваз^ший т аб и ат и б о р л и г и н и ца-
ерд ан билибмиз? Я н а ц а й та ри б айтаман: сизга н ис ба тан
ё мо н н ия т им из йуц эди. Ш у н д ай б улс а з^ам, х а ф а булга-
нин ги з учун сиздан узр сурайман.
278
^ ^

Ара ва боглар ор ас ид ан тор йуллар з у л м а т и г а шу нг иб


кетди. Б и р б урча к да совуц егандек шум ша йи б, кузла-
ри мн и юмиб бордим. Х а ёл и м д а с е ки н - с е к и н б о шц а кеча-
нинг савдоси гавдалана борди. Ь^узётогидаги чорбог-
дан б оши мн и о либ ц о ро нг и йулларга т у шг а н кечам...
Хушбу й лох д а р а х т и н и н г шохлари с о я б о н л и а ра ва
дераза ча сида н го цо и чкарига киради-да, юз имг а, кузла-
римг а тегиб, ш и р и н х аё лл а ри м ни цувади.
Б о ш и н и ар ав а ни н г нариг и д е р а з а ч а с и г а суяб у ти р -
ган М у н и с а н и н г чуцур-чуцур х у р с и н г а н и н и эшитдиму,
п аст товуш билан:
— Муниса, у й г о н д и н г м и ? — деб сурадим.
Ж а в о б бермади, б о ш и н и яна б атт ар э г и б олди. Разм
солсам, бечорам йиглаяпти! М и с о ли к а т т а киши лар дай ,
куз ё шла рин и ц о р о н г и л и к д а я ш ир и б йиг лая пти.
Р^улларини ушлаб:
— Н и м а булди, ц у з и м ? — деб сурадим.
Мен д ан к у п р о ц яшаган, мендан к у п р о ц ацли булган
киши и з т и р о б и б ил ан б ошимни цучоцлади, ке йи н цуло-
римга яцин келиб:
— О п а ж о н и м , б ир а м йигладим, б и р а м цуРВДи м к и ' -
Сиз ни н им а учун ч а цирг а нл ар ин и п айца дим, опагинам!
Эн д и зинц ор у нда й е рл арг а б ор май лик ! Хупми? Сиз н и ­
ма дейсиз? Х у д о курсатмасин, онам сингари... у нда ме-
н ин г цолим нима булади, опажон?
Оц, цандай шармандалик, ц ан да й т ушк унл ик, ё
раббий! Р аз о л а т г а тушган хо ти н с и н г а р и бу к ич ки на
циздан уялар, к у з л а р и м н и олиб цочардим. К е й и н б о ш и м ­
ни ун ин г к ич ки на т и зз ал ар и га цуйдим, т о у й г а етгунча,
о н ас и н и н г ц учог ида йиглаган б о л а с и н га ри , п иц -п иц
йиглаб бордим.
* * *

М у д и р а х о н и м н и н г у й и га б органимда, кун э нди чиц-


цан эди. Б о ё ц и ш ка мп ир шу цадар б ар в ац т келг ани мн и,
к у з л а р им н ин г йиг идан цизарганини, р а н г и м н и н г сарга-
й и б к е тг ан ин и кур иб шошиб цолди.
— Т и н ч ли к ди р , иншооллоэ;, Ф а р и д а хоним! Н и м а
булди, цизим? С ен и ^еч ма^ал бу к е п а т а д а курмагаи
эдим... Т о б и н г жойидами?
Бу х о т и н н и н г о гирлиги, ж и д ди й ва ши дда тл и чеэфаси
ц албимни оч иш га йул цуймай, мени ц а м и ш а ц ур ци ти б
279
келарди. Л ек ин шу топда, шу Gerona юрт да д ардимни
очи-шга умдап бошца кишим йуц ЭДИ- И н н ай к еи и н, вази-
фам, хизмат бурчим з^а.ч меии шупга м-ажбур циларди.
Кеча кечаси булиб утган воцеани уялиб-цизариб, даг-
даг т ит ра б ту ри б айтиб бердим. Б и р о н н ук та с ин и яши-
р иб цолмадим. Кампир суз цотмасдан, ц о шл ари ни чи-
ми р иб ути риб эшитди. }^икоямнинг о хи р ид а цаддимни
букдим, цулларимни чуздим, тасалли тилаётг андай куз-
л а р и г а термилиб:
— Му д ир а х о н и м , - де-дим,— сиз мендаи каттасиз,
к у п р о ц нарса -биласиз. Худо з^ацци, туг ри си ни айтинг.
На мотки меи эмди ёмон хотин деб саналсам?
Бу савол мудирада цаттиц з^аяжон ва алам уйготди:
И я г им да н ушлаб юз имн и кутарди, кузларимга яцин ке-
л иб т икилди, лекин .х,ар вацтдагидай му ди ра кузи билан
ёт- бе го на кузи билан эмас, йуц, севгувчи кузи билан,
м е з ф и б о п она кузи билан тикилди. Кейин иягимни сйла-
ди, т и з з а с и д а турган цулимни суйиб сийпади, т и т р о ц то-
вуш билан се кип- сек ин ran бошлади:
— Фарида, с енинг бу цадар маъсум, ц алол циз эка-
н ин г ни шу кунчага ацлимга цам келтирмаган эдим. Яхши
муомалага, катта севгига сазовор циз экансан. Бечораги-
нам... Эх, у Назмия-я! К^изим, мен анчагина нар са пи би-
ламан. Х,амма н арсани фаз^млайман. Л ек ин дунё шунаца
дунёки, билгам на рс а ла р ин гн ин г к уп гн на си ни я шири шг а
мажб ур сан . На зми я куп ёмон хотин. М ак т аб ни у келти-
раё тг ан исподлардан цутцазшп учун куп царакат цилдим,
ка тталарг а ял иниб-ёлвордим. Булмади, з^аракатларим
з о е кетди. Ун и жо й ид а н ц им ирл ат иб булмайди. Ч у нк и
шаз^ар баладия бошлигидан, г ар низо н б ошл иг ид ан тор-
тиб батальон имомигача з^адди-цисобсиз х,омийлари
бор. На зми я бу ердан кетса, ки бор х о ним ла рг а ким ла-
ган ба рд о рл ик цилади? Катта амалдорлар яшири цча цура-
диган айшу ишрат кеча ла рид а ким уд чалади, ким у й на б
беради? Б у р ц о п и д д и н б е й си иг ар и паскаш махлуцлар
се ндай маъсум, соф, покиза, гузал ц из л ар нн цандай ци-
либ цулга т уширади? Фарида, у л а р н ин г сенг а цуйган
т уз о цл а р и н и жуда яхши тушунаман. Ана уша Бурц они д-
д ин б е й о тасидаи цолган бутун молу мулкини бахти цора
х о т и н л а р н и расво цилшп, куп о и ла л ар н ин г ёстигини
цу ритиш учун сов ур иб келаётган цари маишатпарастдир.
)^усни, ч иро йи бутун Ч... аз^олисинипг огзидан тушмай
келаётган ёшгина цизнп цулга ту ши ри ш ун ин г учун из-
з а т н а ф с масаласи булипш керак! Huí о ф и ц е р л а р кучалар-
да ц ил ичл ар ин и шицирлат иб йулига куз тутган, ч о р ш а ф
280
остидаги ю з и ни бир ку ришни у з ла ри учун г а ла б а деб бил-
ган ёш цизни айшу ишрат оламига ц ул т иц л аб кириш,
уэи сингари ша ^ ват парас тла рни « Яшасин Б у р ц о н и д д и н -
бей!» деб цич цирт ири ш — ун ин г учун ш а р а ф ,%исобла-
нади.
И н н а йк ей и н, Эх,сонбей б ил ан г ап ла шг а ни н г цам цу-
логига етган. Па йц ая пс а нми , цнзим? Ана шундан к е й и н
На з ми ян и уртаг а солишган. Ким биладм у н г а н им а ваъ-
да цилишган экан? О ц и б а т б о ши нг га шу у й и н н и с о л и ш ­
ган. Ш ун ча ли к осон цутулганипгга шукур цил, цизим!
Энди, цизим, шацарда цолишинг ryFpn кслмайди. Бу ra n
икки-уч кун ичида бутун ша ^арг а тарцалади. Б и р и н ч и
кема б илан тезда ж у н аб ке т иш ип г керак. Б о р а д и г а н
еринг, цариндош- уругларинг, т ан и ш- б и л и ш л а р и н г бор-
ми?
— М у д и р а хоним, ме ни нг ^еч ки пим йуц.
— Ундай булса, И з м ир г а бор. У ерда м е н и н г и к к и т а
танишим бор. Б и р и — муаллима, и к к и нч ис и — м а о р и ф
б у л и ми н ин г саркоти би . Мен хат ёзиб б ерам ан . 1^улидан
келган ёрд амини аямас, б и р о н ердан д а р е т оп и б б ерар,
деб умид циламан.
Унинг ме эф и бо нл и ги юр аг и мн и илитди. Ёмгирда,
цорда ул ишда н цутцазилган мушук б о ла си си нг ар и м у ­
д и р а х оп им га суцилар, сочларимни с ил аёт га н ц ул ла р иг а
цурца-писа б е т л ар и мн и суртар, ке йи н у ц у лл а ри ни агда-
риб, ка фт л ар и да н упардим.
Кампир чуцургина х у рси ниб олгандап к е й и н с у з ин и
я н а давом эттирди:
— Шу ах,волда у й ин гг а цайтишинг туг ри б улмай-
ди, Фарида. Юр, цизим, сени юц ор иг а о либ чициб ётци-
зай, пича ухлаб ол. Ул-булларинг б ил ан М у н и с а н и
узим б о р и б олиб келаман. К етг ун ин гч а м е н и к и д а
турасан.
М у ди ра н ин г ю ц о р и цаватдаги х о н а с и д а кечгача го>;
уйгониб, го^ ухлаб ётдим. Ку зл ар имни очгудай булсам,
б еч ор а ё н и м г а ю г у р и б келади-да, цулинп п е шо н ам га цуя-
ди, Ч...цизлари се нг а ри ц ушкокил цилиб у р и б олган соч-
л а р п мн и силайди.
— Т о б и н г цочдими, Фарида? Б и р о н е р и н г о гри яп т и-
ии, ц и з и м ? — деб сурайди.
Х>еч ергьм огримас, conna-coF эдим. Ф а ц ат бе>;ол б ули б
б о ши м ни ё стиц ца ташлар, кичкина бола да й п о з цил иб
ётардим. Ме н га шундай т уюлардики, у ме ни цанча куп
упса, силаб-сийпаса, янги топган онам мех,ринипг цал-
б им да ян а ^ам к уп ро ц ^ а р о ра т и цолади- ва к е л а жа к да
281
б о ши м г а тушадиган ёлгизлик, б ет об лик кунларида, цадя
д а с т р у м ол ла р да цолган цид сингари, менга тасалли бу-
лади.

«Маликаи Мария» кемаси, 2 июль

Шамо л да н сацланиш учун пальтомни кийиб, ой бот-


гунча т е п а д а утирдим. П а лу б ад а цеч ким йуц эди. Фацат
кечц ур ун да н бери в ази яти ни узгартирмаган б и р новча
йулчи, т и р с а к л а р и н и пал уба нин г т емир п ан жа с иг а цуйиб
олиб, шамолда з^уштак билан мунгли куйлар чаларди.
Мен д ен г из н и биламан, ун и яхши кураман; менга узи-
н и н г ички цаёти б илан яшовчи жо н ли нарсадай курина-
ди: цар доим кулади, суйлайди, инграйди, цацрланади.
Л е к и н шу кеча у сув саз^роси цудрати, тасаллиси булма-
ган п о ё н с и з ё л г и з л и к к а ухша б куринди.
Кеч ан ин г рутубати суяк-суягимдан у т иб кетгандай
даг-даг т и т р а б пастга тушдим. М у н и с а ка ют ад а ухлаб
ётарди. А н а шу п оё нс из ё л г и з ли к ни н г цалби ураё тг ан да й
д е н г из т уб ид ан келаётган шов-шувларга цулоц со либ
у т и р и б х от и р а л а р и м н и ёзар эдим.
* * *

Бугун му д ир а хо ним ме ни лимангача уз ат иб келди.


Т а н и ш л а р и м н и н г цеч б ири билан хайрлашмадим. Фа ца т
х ол амг а ухшаган к а мп и р н и к и г а кирдим, к у з л а р им н и
ю м д им у сунгги марта « Ф ар и да » д е б отимни айтг ан ини
эшитдим.
Б...да М аз л ум н и цолд ирг ан булсак, бу ерда цушл арни
ташла б к с тишг а тугри келди. Ула рни мудира х он им га
т оп ши рди м, овцатидан, сувидан хабар олиб т у р и ш и н и
и лт и мо с цилдим. Л е к и н му д ир а хоним:
— Фарида, агар ул ар н и шунч ал ик яхши курсапг, кел,
уз цулинг б ил ан о зод цил, савоб б у л а д и , — деди.
Ичим тула мунг б ил ан кулимсирадим.
— Йуц, муд ир а х о н и м , — д е д и м , — б у р у нл ар и мен
з$ам сиз си нг ар и шундай уй ла рди м. Л ек и н э нди ф и к р и м
узгарди. 1^ушлар н им а хо з^\ аг анликларини у зл ар и з;ам
бил ма йд иг ан гуноцсиз, ацлсиз жо н ив ор л ар . Ь^афасдан
цочгунча у зл а р и н и уриб, п отирлашади. Б и р о ц у ларн и
т а ш ца р ид а б а хт кутиб ту рг ан и га ишонасизми? Йуц, ас-
ло у ндай эмас! М е н и н г назаримда, бу шур ли кл ар з$ар
282
нима булг анд а з^ам уз ц аф а с л а р и г а у р г а н и б ц олиша ди,
о чиц з^авога чицишганларида-чи? У-у, д а ра хт шохида,
б ошл ар и ни ц а нот ла ри ичига суциб о л иб ут ка з га н кечала-
р и д а то эртал аб гач а ц а ф а с л а р и н и ц умса йд ила р, к ич к ин а
ку зч ал ар ин и epyF д е р аз а ла рг а т и к и б з^асрат чекадилар.
1^ушларни з ур л и к билан ц аф а с л а р и г а с о л и ш керак, му-
д и р а хоним, з ур л и к билан, зу рл и к билан!..
Куз ёшларим н а фа с им и и бугди, к а м п ир б ет л а р и м н и
силаб:
— Фарида, ж}гда галати цизсан-да. О д а м деган шун-
чаки нарсага цам йиглайдими? — деди.
^

Кемада ме н б ил ан Ч...да чиццан б и р цанча й улов чи


бор эди. Шулар орасидаги и к к и т а о ф и ц е р н и н г су цб а ти
цулогимга чалинди.
Ёши у зи да н каттасига деярди:
— Э ц с о н б е й т у рт кун аввал йулга ч и ци ш и ке рак эди.
Би р неча кун кутгин, Б ай р у т г а бирг а жу най ми з, дедим.
М е н и н г гапимга кирди-ю, цолди. Ш у н д а й цилиб, у н и н г
б оши га тушган балог а мен сабабчи булдим. Агар т у р т кун
илгари ж ун аб кетгап булса, бу с а вд ол арг а цолмас эди.
Ёши каттаси:
— ^ а ц и ц а т а н з$ам, ачинадиган в о ц е а , — деди, — )^ай-
ро нман , Эз^сон шу нац а тез эмасди-ку? Н и м а булди,~ во-
це ан инг т а ф с и л о т и д а н х а б а ри н г борми?
— М е н уз кузим билан курдим-ку! Ке ч а бал адия ка-
з и н о с и д а эдик. Б у р ц о н и д д и н б е й б ил ьяр д у й н а ёт г ан эди.
Ш у ма:цал Э ц с о н эшикдан кирди-ю, м а й о р н и бир четг а
т ортиб, ал ланимал ар дея бошлади. О л д и н з^овлицишмас-
дан, па ст овоз билан гаплашишди. У р т а д а ним а у т г а н и н и
билмайман. Б и р д а н и г а Эз^сон пича о р ц а с и г а ч еки нди -ю,
Б у р ц о н и д д и н б е й г а у хшатиб ша па лоц туширди. М а й о р
т уп п о н ч а с и г а цул югуртирди. Л е к ин Эзусон ундан ол дин-
р о ц т у п п о н ч а с и н и чицарди. Ш у он б ир н еч а киши
б ир д а н и г а у с т л а ри га ташланмаса, цон т у ки л и ш и т ур га н
r a n эди. Э рт а г а >;арбий т р и б у н а л Эз^сон м а са ла с ин и ку-
ради. Б и з л а р д а н б ир о н т а м и з шу и ш н и ц ил ган ими зда ми ,
з^олимизга ма ймун лар йигларди. Чамамда, Эз^сон п о шо -
нинг б ир н имаси б улс а керак.
— Х о т и н и н и н г зкияни, э м из и б к а т та цилган угли.
— Ундай булса, к ич ки на жа з о б ил ан ц у т ул иб кета-
ди. А м м о - л ек и н Бурз^оннинг б е ти г а т у ш и р и б хуп я х ш и
цилибди. Ёмон цуту риб кетган эди муттацам.
283
— Дарвоце, нимага ж а н ж ал цилишибди?
— И к к а л ас и ни нг цам гапига цараганда, сиё с ат тала-
шиб ж а н ж а л цилишган эмиш. Шу армиями си ёсатдан
цеч цутцазишмади, цутцазишмади-да!
— Худо цацци, менга цолса, бу ерда х от и н ж а нж а ли
бор. Б у р ц о н н и билмайсанми?
О ф и ц ё р л а р у за ро г аплашишиб ёнимдан у т иб кстиш-
ди.
Ксма жунаш олдида бир чол цайицчи каютамга кел-
т и р и б б ерган гулдастанинг кимдан э к а н ли ги н и энди
пайцадим.
Э ц с о н б е й , з^аётда сизни балки з^еч мацал учратмас-
ман ёки учратсам з;ам, сизни танимаганга со ли б у ™ б
кетарман. Л е к и н мени деб ц а рб ий судга ту шишд ан той-
магап кунингизда, мсни яна эслаганингиз учун сизни
бир умр унутмайман. Кимдан экан лиг ин и а йтти рмай кир-
гизган ва шу билан цалби нг из ни нг н о з ик л иг и ни билдир-
ган г ул лари нг изд ан б ит т а япроц ча си ни д афтари мд а, хо-
т и р и н г и з н и э с а энг тоза, п ок нарса каби цал би мд а сац-
лайман!
Т а ш ц а ри да бояги кимсасиз йулчи мунгли ку йл ар и ни
з^амон з^уштак билан чалиб турарди. К аю т ам ни н г очиц
д ер аз а си да н б о ши м ни чицардим. Ден гиз у ст и д а з^арир
т о н г пард аси куринди. У худди сувдан кут ар ил аё тг ан
бугни эслатарди.
Чоли цу ши , ёт энди! Уйцусиз кеча ва ц о р г и н ли к бечо-
ра ку зл а ри нг ни ачиштиряпти. Тонгдан н им ан и кутасан?
А х и р т он г — у з оц -у зо цл ар да уйцуга ва яна б о шц а нар-
сала рг а цонган са риц г улларнинг бахтиёр ку з ла р ин и
очадиган дам-ку!
Т У Р Т И Н Ч И 1^ИСМ

И з м и р , 20 сентябрь

Мама, уч ойдан б е р и Из мирдаман. И ш л а р и м м и н г ма-


заси йуц. Э нд и б ит т а умидим цолди. Э р т а г а у цам пучга
чицса, билмайман, нима цилар э кан мап . Бун н у й ла шг а
юрагим бетламайди. Ч...даги мактаб м у д и р а с и н и н г тав-
с иян ома си билан учрашишим л оз и м бу лг ан киши мен
келмасдан бир ой аввал касал булиб, И с т а м б ул г а о л т и
ой дам олгани кетибди. Чор-ночор у з и м м а о р и ф б улими-
нинг му дириг а бордим. У ерда кимми к ур д им денг?.. Б...
даги уша мудраб утирадиган, а л а ц л аё т га нг а ухшаб га-
пирадиган б ат т о л н и курмайинми! Т а б и а т царашдан х,ам
кумроц ухлаш учун ярагган у му д ро ц к у з ла р мени ^еч
танимади.
— Уч-турт куидан кейин хабар олинг, б и р нима цила-
м и з , — деди.
Уч-турт кун дег ани — уминг т и л и д а б и р- и кк и ой дсга-
ни эди; Начора, шундай цам булди.
Бугум яна хабар олгани бордим. М у д и р бу са фар цит-
дай и л т и ф о т курсатди. )^алим, маъсум т о ву ши билам ёри -
ла бошлади:
— ^ и з и м , бу ердан икки с оа тл ик м а с о ф а д а б итт а бу-
л ис мактаби бор. Об -^а во си яхши, м а нз а р а с и н и ц оя т д а
чирой ли жой...
Бу нутц ме ни З а йн и л а р ц иш лог иг а ю б о р и л а ё т г а н д а г и
н утцнинг у з ги па с и эди. Бирдам ж и н н и л и г и м тутди-ю, ку-
либ, су зи пи огзидан олдим:
— Узипгизми уринт ирма нг , бей афа нди, снзн ин г ур-
нинг изг а мен г а п и р а й , — дедим. — М а о р и ф булими куп
мсцнат ва маблаг с а р ф к,илиб, м ак та бн и б утунл ай янгила-
ди. Энди у мсндай сш му алл иманинг х,иммат ва ф и д о к о р -
л игига муцтож, шундайми? Мерси, бей афанди. Бу илт и-
ф о т и н г и з н и б ир марта З а й н и л а р ц иш лог иг а кетаётга-
нимда курган эдим.
Бу с у з л а р ни айтиб тургапимда, албатта, мудир м е н и
цувиб чнцаради, дсб ишонган эдим. Л е к и п цизи ц булди.
Жах,ли чицмадн, аксипча, цац-цац у р и б кулиб юбордп.
К ей ип ф а й л а с у ф н а м о :

285
— Начора, цизим? В а зи ф а бурчи. Сен бормасанг, у
бормаса, ким бор ад и а х и р ? — деди.
М а о р и ф б у л им и ни нг и дорасида иш б ил ан келган
о дамлар ц амиша т у л и б- т ош иб ётади. Б ур чакд аг и курси-
дан б ирдан харци товуш кутарилди:
— Вой, бу яма цаидай ёнгоц цурти, а?
Ёнгоц цурти? И п а к цурти, Гулбашакар деб-ку жо-
н им ни олишган эди, энди ё н г оц цурти б ул иш и м цолган
экан-да?
М е н чурт угирилдим. М е н г а турли-туман исмлар, уз
м а й л л ар и га цараб гоц «ширин», гоз$ «цурт» каби исмлар
б ерг ан цаёс изл ар да н б и р и н и тутиб олдим. Эн д и уп ин г
т а ъ з и р и н и яхшилаб б ермоцчи, б ошц а ла рн ин г аламини
бундам чицариб олмоцчи б у ли б турганимда, у сузлашга
и мкон бсрмай, м а о р и ф б у ли ми мудири т о м о н г а угирил-
ди-ю, б у й р у ц б ер аё тг ап да й цилиб:
— К ич ик хоним нимани хоцласа бер, ху до цацци, ха-
ф а цилма ц и з а л о ц н и , — деди. Мудир гоят ц ур ма т б илан
жа во б берди:
— Б у й р у ц л а р и н и б а ж о к е лти ри шг а тай ёрман , Рашид-
б е й афанди. Л е к и н з^озир цацицатан цам б из д а буш у р и н
йуц. Ф а ц ат р у шд и ян ин г ф р а н ц у з ч а му алл имал иг и у р н и
бор, холос. Албатта, бу у р и н хонимга т у г р и келмайди.
— Н е г а т уг ри келмас экан, афандим? — д е д им у зим-
ни тутолмай. — Ах и р ж о р и я н г и з Б...даги х о т и н- ц и з ла р
б и л и м ю р т и д а ф р а н ц у з т и л и н и уцитган-ку!
М у д и р шошиб цолди.
— Шунаца, л е к и н к о н к у р с эъл он цилганмиз. Э рт а г а
имтиз^он.
Рашид бе й:
— Ж у д а соз! Кич ик х он им з$ам ко нкур сг а цатнашсин,
хупми? — деди, — Узим з^ам имти цо нд а буламан, х удо
хоз^\аса, мен келмасдан имтиз^он бошланмас...
Рашидбей, чамамда, ка тта одам булса керак. Л е к ин ,
вой худо-ей, мунчаям бадбуруш-а! Ху ну к б а ш а р а с и н и
куриб, к ул и б ю б о р м а с л и к учун л аб лар имн и ма ркам тиш-
л аб турдим. О д ам дег ан ё бугдойранг, ё оц булади, шун-
дай эмасми? Бу бей а ф а н д и н и н г юзида я н г и г и н а битган
я ра л ар ми нг зациллигиДан т о р т и б кумир цо ра си га ча бул-
ган минг хи л ранг б о р эди. Т е р и с и н и н г т у си шу цадар
м о г о р эдики, ё ц а с ин и нг кир б улиб ке тмаганига одам >;ай-
р о н цолади. Б а м и с ол и б ир о в з^азиллашиб ц ули ни ^ ° Р а
куяга тиццану, к е й и н б у н и н г ю зи га к е л т и р и б суртган
дейсиз. Я р а г а ухшаш цип-цизил, к ип р ик с и з ц ово ц ла ри
о ст и д а б и р - б ир и га т уташг уда й булиб кетган б ац а кузлар.
286
О п п о ц муйловлари у ст ид ан лаб лар иг ача о с и л и б тушган
галати бурун. Л у н ж л а р и н и бир т о мо ш а циладиган. Худ-
ди маймунлар о г и з л а р и г а ёнгоц т улг азиб ол га нл ар и да г и
си нг ари л у нж ла ри ю з и н и н г икки ёгидан о с и л и б тушган.
Аммо роса м ало ват цилиб юбордим. ^ а ц и ц а т н и айт-
ганда, Рашидбей а ф а н д и н и н г б и р неча ог из суз б илан
менга цилган яхш ил и ги з^азилакам н ар с а эмас. ^арз^ол-
да, табиат бу бей а ф а н д и н и н г ю зини чиз гандан сунг жуд а
з^аддидан ошиб кетгапиыи кургану, а д о л а т с и з л и г и н и
Ю13ИШ учун унга азкойиб цалб берган.
Менингча, ку нг ил гузаллиги юз-куз г узаллигидан
мипг чандон яхшир оц !
Р^албсиз г узаллик б е ч о ра холавачча ц и з л а р н и н г з^аё-
т и п и барбод цилишдан, кунглини с и н д и р и ш д а н б ошца
нимаг а з^ам ярарди!

Измир, 22 сентябрь

Бугун ко нкур сг а цатнашдим. Ёзув имтиз^они ёмон ут-


ди. «Истицсор, и ст ис мо р, и с т и т о ф каби о т ла рд а н ясалган
саккиз-ун ф е ъ л н и н г утмиш ва ц о з ир г и з а м о н шакллари-
н и ф р ан ц уз ча ё зи б курсатинг», дейишди. Б у суз ла р ни н г
т у р кч ас и ни бил са йди мки , ф р а н ц у з ч а с и н и ёзсам! Л е к и н
ог зак и имтиз^он яхши утди. Р а ши дбе й а ф а н д и мен билан
ф р а н ц у з ч а сузлашди. Имтиз^онда ал ба тт а ю т и б чици-
ш имн и суз о рас ид а и ш о р а цил иб кетди.
Э худо, М ун и с а г а раз^минг келсин-да!
%%

Измир, 25 сентябрь

Бугунги к он к у р с н ат и жа ла ри эълон цилинди. Мен им-


тиз^ондан утолмабман. М а о р и ф б у л и м и н и н г кот иб лари-
дан бири:
— Рашидбей а ф а н д и хозу^аса, албатта, утардингиз.
У ни нг раъйига ким царши чица оларди? На зар имд а, би-
р о н нияти булса к е р а к , — деди.
Аздволим жу д а огир. И к к и кундан к е й и н у й н ин г ижа-
р а з^ацини тулашим керак. Он амд ан цолган сунгги ме­
д ал ьо н цора к ун имг а яради. Бугун уни цушн ил ар имд ан
б и р и г а бердим, э р и г а соттириб, п у ли н и о либ ке либ бера-
ди. Бу ёдгордан аж ра га ни м учун жу д а ачиндим, чунки
287
и чида ойим билан отам уйланган й ил лари да тушган су-
р а т л а р и бор эди. Б с ч о р а сурат энди ялапгоч цолди! Ле-
ки н бу >;ак,да цам уз имг а тасаллп топднм:
— Онам билан отам бир парча олтпн ичида ётган-
дан кура, кимсасиз ц и з ла р ин и нг цалбида яшашни, ал-
батта, афзал куришади, — дсдим.

Измир, 2 7 сентябрь

Бугун Раши дбс й а фа н д и д а н бир парча хат олдим. У


мс пг а иш топибди. Бу ц а 1у!а гапланшш учун мспп 1>ар-
ши ск ад аг п чорбо ги га т а к л п ф цплибди. М а о р и ф булими-
даги котиб бу б е й н п н г ме пг а царшил пк ц и л г а ш п ш ай-
т и б эди. Дсмак, но ту грп айтгап экам-да? Курамиз,
э р та га маълум буладп.

Измир, 28 сентябрь

Рашидбей а ф а н д и н и н г 1^аршиёцадаги чорбог ид ан


ц о з и р г и п а цайтиб келдим. Чо рб о ги чинакам са ройг а
ухшайди. У кпшига н им а учун шу'нча >;урмат билан
ц а р а ш ла р ин и н г са ба би н и энди пайцадим.
Рашидбей мени х^.урмат-эцтиром билан цабул цилди.
Ф р а н ц у з ч а г ап и ри шп м ни жу д а ёцтиргапини, л е к и н э^ам-
ка с бл ар ин и нг менга цилган а дол ат с из ли кл ари га моне
б у ло лм аг ан лиг ин и айтди. Х атид а тилга олинг ан иш эса
ц из л ар ин и ф р а н ц у з ч а г а уцитиш иши эмиш.
— Хоним ц и з и м , — д е д и , — и ст еъдодинг из каби одоб
ва ц иё фа нг из ^ам ме нг а жу д а манзур булди. М а о р и ф
ма к та бл ар и да у з и п ги з га ж абр цилиб нима циласиз?
Р^изларимга ф р а н ц у з т и лин и уфгатинг. Биз билан бирг а
у т и ри б, бирга турасиз. Сизга битта ч иро й ли х о н а бера-
миз, хупми?
Б у аслда м у р а б б и я л и к эди. ^ а р ц о л д а м а ктаб да му-
а лл имал ик цилишдаи анча тинч, анча ф о й д а л и иш булса
керак. Лскин, афс уски, мен бу ишни азалдан ёмон ку-
рар, х изм ат к ор ли кд а й б ир нарса деб цараб кёлардим.
Р аши дбе йн и х а ф а цилиш т уг ри булмасди. Курсатган
ишон чи ва м а р^ама ти учун т а ш ак к ур билдирдим. Л е к и н
М у н и с а н и б ац она цил иб т а к л и ф и н и цабул э толм асл и-
г имни айтдим. Р аши дбе й э са бу с аба бн и асоссиз деб топ-
ди.
288
— Уни з$ам бош и м и з устида кутарамиз, цизим. Бир
кичкина бола фац ир хон ам изга цанчалик юк бул ар ди ?—
деди.
Шундай булса з^ам цатъий жавобимни бермадим. Уч
кун муз^лат сурадим. Охирги марта з^аракат цилиб кура-
ман. Расмий ж о й д а н иш топсам — яхши, топмасам —
начора!

^^ ^

/£а р ш и ё ц а , 3 о к т я б р ь

Муниса иккаламизга кушкнинг устки цаватидан цучц


цафаси сингари кичкина, ширингина Зуужра бериш ди.
Деразасидан ден ги з куриниб туради.
Ярим кечагача дер а за м ён ида утириб, бухта билан
денгизни томоша ^илдим. Деразадан бутун курфаз ку­
риниб туради. Рупарада Измир, юлдузлар сочилиб
ётган оц булут пагалари сингари тепалари, муцташам
бир иллюминация нурлари ичида порлаган К ордон
кучаси билан шу цадар гузалки, кишининг цуш ини
олади.
Очигини айтсам, рупарадаги Р^аршиёца бухтаси мен-
га цаммасидан з;ам купроц ёцди. У ерда нацадар гузал,
нацадар жозибали з^аёт бор. Ярим кечагача трамвайлар
цатнайди, газ фонар лар ни нг яшил ёгдуларида ёшлар
тудаси кети узилм ай юради. Узоцда денгизга цизил,
яшил нурлар с о ч и б турган казинода чалинаётган ги-
тараларнинг гоз$ ш ух, гоз; мунгли садолари эшити-
л
ади
.
Билмайман, нега менга бундай туюлар экан? Меп у
ерда сайр цилиб юрганларнинг кийимларидаги оц ё цо-
ра догларпигина кураман. Уларнинг з^аммаси бир -бп р -
ларини севувчи нишонлилар булиб туюлди. Фацат улар-
гппа эмас, балки ^ о р о н г и бурчакларда, денгизда, цор-
лари дангал куриниб турган цоялар орасида з^ам ана шу-
лардай ошиц-маъшуцлар юргандай булади.
Денгиздан келган шов-шув севишганлар шипшиси-
дай эшитилади. Кечанинг кукрагимни тулдирган илиц
нафаси — бошларини ёр куксига цуйиб, нигоз^ларини
ошицларининг тунги денгизлар каби цорайган яшил куз-
ларига тиккан ёш ¡^изларнинг з^ароратли лабларидан ке-
лаётгандай...
19-1049 289
Мени бу чорбогда ёш бекадай з^урмат билан кутиб
олишди. Уз юким з$еч маз^ал менга огирлик цилмаган
эди. Шунга царамай, чамадонимни юцорига кутариб чи-
^ишимга йул цуйишмади. Уни цари хизматкор унамага-
нимга цуймай цулимдан олди. Мен ундан ж уда миннат-
дорман. Муниса эса бундай нарсаларни тушунишга з$али
ёш лик цилади. Чорбог з^ашамати унинг кузларини ца-
маштириб цуйди. Юцорига чициб кетаётганимизда, Му­
н и са з$ар вацт уйимизда цилиб юрадиган з^азилни так-
рорлади. Зинанинг ярмига чиццанимда, бирдан. этагимга
осилди-ю, погонадан пастга торта бошлади. Мен дарров
ц у лиДан ушлаб, цулогпга шивирладим:
— Муниса, биз бировнинг уйидамиз-а, болам... Х удо
н а с и б цилса, узимизнинг уйнмиз булар, унда...
Кичкинам бирдан гухтади, гапимга тушунган эди.
^у ж р а га кирганимизда, кулчадай чиройли юзида севинч-
д а н асар цолмаган эди. Болам бечора дардимни зкуда
н о зи к тушунади. Буйнимга осилди, з$ар маз^алгидан з^ам
цаттицроц багримга су^илди, юз-кузларимдан чулп-чулп
упди.

*#
Деразани ёпа туриб, ташцарига яна бир марта цара-
дим: одамлар тарцалган, чироцлар учган, з^алигина цир-
го!$ фонарлари билан уйнашган денгиз энди цумлоц цир-
говдан анча чекиниб, пиш-пиш ухлаётган бола сингари,
цояларнинг оппоц ёстигига бош цуйган.
#^ ^

Бугун шу ёцца келаётганимда... Йуц, буни ёзолмай-


ман. Кейин...

** *
1{аршиёца, 7 октябрь

Рашидбейнинг чорбогида кунимиз ёмон утмаяпти.


Иккита цизни уцитаман: бири — менинг ёшимда, иккин-
чи си кичикроц. Каттасининг исми Фарз^унда, з^уснда
отасининг узгинаси. Бунинг устига улгудай инжиц з^ам.
Кичиги — Сабоцат, б у опасининг тескариси, худди цу-
гирчоцдай чиройли, ширин, цацажон циз.
290
Хизматкор хотинлардан бири бир куни кузини маьно-
ли цисиб:
— У ма^ал рацматли хоним афанди касал эдилар.
Битта ёшгина царбий доктор келиб хабар олиб турарди.
Хоним афанди уша докторнинг юзига куп цараганлари
учун шунаца чиройли циз туццанлар,— деди.
Менинг ^адигим купроц хизматкор хотинлардан эди.
)^ацицатни яширишнинг нима кераги бор, ахир мен х;ам
ушаларнинг биттасиман-ку? Лекин мен жуда эцтиёт бул-
дим, цеч бирига иш буюрмадим... Ш унипг учун мени цур-
мат цилишади. Дарвоце, бунда Рашидбей афанди томо-
нидан менга курсатилаётган эътиборнинг цам таъсири
булса керак, д е б уйлайман.
Чорбогнинг энг катта нуцсони — ари инидай гувил-
лаб туриши эди. Ме^монларнинг кети узилмайди. Битта
мецмон келдими булди: Фар^унда билан Сабоцат мез;-
мон олдига чицинг, деб ^ол-жонимга цуйишмайди, б у
эса менга з$еч ёцмайди. Буниси з^ам гурга-я, Рашидбей
афандининг катта угли Ж амилбейнинг чорбогда туриши
мени ёмон дилгир цилади. Уттизларга кириб цолган бе-
маъни, бадцазм йигит... Йилнинг ун ойини Европада
отасининг молу дунёсини совуриш билан, икки ойини
эса шу ерда, Измирда бекорчилик билан утказар экан.
Хайрият, ана шу икки ойнинг сунгги кунларини кечириб
турибмиз. Акс з^олда, чорбопш бундан уч кун аввал таш-
лаб кетган булардим. Уйда булса сенга нима, деярсиз?
Мен з$ам шундай деб уйлаган эдим, лекин янглишиб-
ман...
Уч кун аввал Фарцунда билан Сабо^ат мени пастдаги
ме^монхонада кечгача ушлаб цолишди. Улардан зурга
цутулиб, цоронгида тепага чициб кетаётган эдим, учинчи
цават зинапоясининг майдончасида турган бир эркак цо-
расини куриб, юрак-пурагим чициб кетди. Апил-тапил
орцага ташландим. Лекин шу он Ж амилбей шарпа цилиб
цолди:
— 1^урцманг, кичик хоним, м енм ан,— деди.
íiH томондаги деразаларнинг биридан Жамилбейнинг
юзига хирагина épyF тушиб турган эди.
— Кечирасиз, бей афанди, цуццисдан таний олма-
ди м ,— дедим у ёнидан утиб кетмоцчи булдим.
Лекин Ж амилбей унгга бир цадам ташлаб, йулимни
тусиб олди.
— Уйцум цочиб, деразадан ойнинг чицишини т о м о ­
ша цилмоцчи булиб турган эдим, кичик хоним,— деди.
Ниятини пайцадим. Шунинг учун узимни хеч нима
291
сезмаганга солиб, сскни утиб кетмоцчи булдим, аммо у
гагшрпб цолдп. Гшшнп жавобспз цолдирмаслик учун
мсп .\ам:
— Х,озир ом чицадпган вацт эмас-ку, афапдим,— де-
дпм.
У паст 01503 билан:
— Нега чицмас экан, кичик хоиим?— дсди. — >^озир
зинапоядан чпццан мана бу тулии ой-чи? Бунинг жон
олгувчи ёгдусини царанг, цайси ойдан кам, ажабо?
Жамилбей бирдан билакларимга ёпишди, цароратли
пафаси юзимга урилди, мен жоп-жацдим билан узимни
орцага ташладим. Орцамда з и напоя панжараси булмаса,
туппа-тугри пастга агдарилиб тушардим. Панжарага бо-
шимпи ёмоп урпб олдим. «Вой!» деб юборгапимни узим
з^ам билмай цолдим.
Жамилбей шарпа цилмай яна ёнимга етиб келди.
Юзини курмасам цам, саросимада, х,аяжон ичида экани-
ни ссзиб турардим.
— Фарида хоним, кечиринг меня. Бирон ерингизни
уриб олдингизми?— дсди. «Йуц, >>еч нима эмас, фацат
мени у 3 х,олимга цуйинг!» деб ёлвормоцчи булган
эдим, лекип огзимдан бугиц бир фарёддан бошца нарса
чицмади. Овозимни чицармаслик учун дарров румолчам
билан огзимни ёпдим. Румолчам ивигандай булди, цара-
сам, лабим цонабди. Зинапоя деразасининг ёнида эдик.
Ундан тушиб турган хира ёругда Жамилбей з^ам цонни
курди. У вацм титроги сезилиб турган товуш билан:
— Фарида хоним, мен дунёдаги энг паскаш одам-
нинг ишипи цилдим,— деди. — Мени кечиринг, кечирга-
нингизни айтиш мурувватини аяманг, Фарида хоним.
Р^илинган одобсизликдан кейин уцилган бу одоб баъ-
зи тукларимни цурпайтириб, жасоратимни яна узимга
цайтарди.
Дагал товуш билан:
— Муомалангизда цеч цандай гайритабиийлик йуц,
аф андим,— дедим. — Хизматкор хотинларга, асраб олин-
ган цизларга бу хил муомала цилиш одатга кириб цол-
ган... Хизматкор хотинлар ва сигиниб кун курувчи муш-
типарлар вазиятидан фарц цилмайдиган бир вазиятда
уйларипгизга келишга рози булганимда, мен бу нарса-
ларни куздан цочирмагап эдим. Бировга айтиб цуяди, деб
цурцманг. Эртага бирон барона билан бу ердан кетаман.
Шу сузларни айтдиму зинапоядан хотиржам, парво-
сиз чициб бориб уйимга кириб кетдим.

292
Бир цулимга чамадонимни олиб, иккинчи цулим
лан Мунисани етаклаб эшикдан чициб кетишим осон. Ле-
кин цаерга бораман? Мана, орадан уч кун утиб кетган
булса цам, цупуз цароримни амалга оширганим йуц, >;а-
лигача шу ердаман. Бу ерга келган кечам дафтаримга
ёзишга уялган нарсамни мана энди буйнимга олиш най­
ти келди.
Мен бу ерга кечцурун, цош цорайган пайтда келган
эдим. Хуш, кечани уз уйимда утказиб, эрталаб келсам
булмасмиди? Албатта, яхши буларди. Ленин, начора,
иложи йуц эди.
Бу ерга келган уша бахти цора кечамда чорбог ме:ц-
монлар билан лиц тула эди. Рашидбей афанди ва унинг
цизлари меии янги сотиб олинган чиройли буюмдай мез^-
монларга куз-кузлай бошладилар. Хамма менга цавас-
ланиб, цатто бир оз ачиниб царарди. М е н у зи м н и камтар,
назокатли тутиб, э$ар бир кишининг кунглини олишга ти-
ришдим. Мени бунга янги вазиятим мажбур в^иларди.
Шу мацал бирдан бошим айланиб, ^ушимдан кетиб цол-
дим. Эс-эс биламан: курсининг четига утириб цолдим,
лабларимдаги паришон табассумни сацлашга тиришиб,
ярим минутга, балки бундан цам камроц муддатга куз-
ларимни юмдим.
Рашидбей, цизлари, ме^монлар шошиб цолишди. Са-
боцат стаканда сув кутариб чопиб келди, зурлаб бир не-
ча цултум ичирди. Бир-биримиз билан ^азиллашаётган-
дай, иккаламиз кула бошладик.
Бир ме>;мон кампир за>;арханда цилиб:
— )^еч нарса эмас, жануб шабадасининг таъсири, хо-
лос. Вой бу замоннинг тажанг, нозик цизлари-ей! >^аво
жиндек узгардими — булди, дарров гулдай саргайпшади-
цолишадп,— деди.
Х,амма мени цийинчиликка чидамайдиган арзанда,
нозик, касал циз деб цисоблади. Мен уларнинг гаплари-
ни бош ишораси билан тасдицлар, шундай деб уйлаган-
лари }'чун ^атто миннатдор х,ам здим.
Лекип уларга ёлгон айтдим. Бу сафарги ?;ушд;.н ке-
тишимнпнг сабаби бошца эди. Шу куни Чолицуши ум р я ­
да биринчи марта оч цолган эди! Нима цилай, уялсам-да
ёзи б цуйишга мажбурман.

293
^

%аршиёт$а, 11 октябрь

Бугун Фарцунда билан Сабо^атга яна Измирдан ме^-


монлар келди. Булар ун беш билан йигирма ёшлар урта-
сидаги туртта циз эди. Чошгоцдан сунг денгиз саёцатига
чицмоцчи, цайицда Байроцлигача бормоцчи булдик. Э н ­
ди кучага чиццанимизда, аксига юриб, ёмгир ёгиб цолди.
Тарвузимиз цултигимиздан тушиб, яна мех,монхонага
цайтиб кирдик. Кичик хонимлар бир оз пианино чалиш-
ди, у ёц-бу ёкдан гийбат цилпшди, кейин иккита-иккита
булиб бурчак-бурчакда шивирлаша бошлашди. Худди
биров цптицлаётгапдай, цпчцнришиб, шарацлашиб ку-
лишларпдан нпмаларни гаплашаётганлари маълум эДи.
Сабо^ат жуда х.ам шух, жуда шайтон циз. Мецмонла-
рини зериктпрмаслик учун турли-туман цизицчиликлар
уйлаб чицаради. Этажеркада оила аъзолари ва Д)'стла-
ринипг суратлари билан тулиц альбомлар бор эди. Шу-
лардан биттасини олди-да, дугоналарини стол атрофига
йигиб, суратларини курсата бошлади. Суратлар эмас, Са-
боцатнинг топган гаплари галати эди. У цар бир суратни
ушлаб олиб, ундаги кишининг цаёти, табиати тугрисида
шундай цизиц нарсалар айтардики, кула-кула ичаклари-
миз узиларди. Масалан, кукраги орденлар билан тула,
^айбатли бир пошо, яъпи дунё ^укмронидай куринган бу
муйсафид чолни хотини супурги билан роса урган эмиш.
1^ариндошларидан савлатли бир хотиннинг суратини
курсатди, афтидан, вилоятли экани билиниб турарди.
Бир кун кемадан Ьууцорияли лиманига тушаётганида,
бир нима булиб, денгизга йицилиб кетибди. Эсхонаси
чициб кетганидан уз вилоятининг шевасида: «Ширин жо-
нимдан айриляпман, цутцаринглар!» деб чинцирибди.
Рашидбейнинг конялик сут тогаси бор экан. Сурати­
ни курган киши кулмай туролмайди. Бошида салла, эгни-
да чолвор, имом домланинг узгинаси. Бунинг рупара-
сидаги иккинчи суратда эса депутат булгандан кейин
фрак кийиб, якка кузойнак билан тушган расми
турибди.
Имом домла депутатга хумрайиб цараб турибди, д е ­
путат эса уни эрмак цилиб олайиб турибди. Бу шунацаям
аломат сурат эдики, янги са^ифани очиб юбормасин, дёб
Сабоцатнинг цулини ушлаб олиб -тоза кулдим.
Фар^унда мен билан ^азиллаша бошлади:
— Фарида хоним, хо:цласангиз сизни шу зоту >>усн-
294
ободга берамиз, э^озир боши очиц, — деди. — Аввалги хо-
тинларини цуйиб, эпди депутатга лойиц, европалашган
хоним цидириб юрибди.
Мен цамон кулишдан тухтамай стол ёнидан узоцлаш-
дим-да, Фар^ундага:
— )^озироц ёзинг, мен розиман. У кишига тегадиган
хотин бошца ердан бахт тополмаганда цам умрини цеч
булмаса кулги билан утказади-ку, — дедим.
Сабоцат янги сацифани очиб, мсни цули билап им-
лади.
— Фарида хоним, мана бу суратни курсангиз, де-
путатимиздан айниб цолармикансиз, д е б цурцаман,—
деди.
Мецмонларнинг цаммаси бир о т з д а н : «Вой, мупчаям
чиройли экан!» деб цичциришди, кейин цулларини сил-
китишиб, мени чациришди.
Мен улар томонга бора туриб:
— Фойдаси йуц, цар цанаца булганда цам мен уз де-
путатимдан кечмайман,— дедим.
Альбом устида бир-бирига аралашиб кетган майин
сочлар орасидан бошимни суцдим, мен >;ам улар цатори
«вой» дейишдан узимни тутиб цололмадим. Альбом са^и-
фасидан кузларимга тикйлиб кулимсираётган сурат Ком-
ронники эди!
Сабоцат бу сурат эгасини мазах цилмади, цайтага,
куп цурмат ва иззат билан дугоналарига таъриф цилиб
берди: -
— Бу киши Мунаввар холамнинг куёвлари булади-
лар. Утган бацор Истамбулда эканимизда туйлари бул-
ди. Узини курсангиз, сурати цам гапми! Бирам кузлари,
бирам хушбичим бурни борки, томоша циладиган. Шош-
манглар, мен сизларга бир бошца цизиц нарсани айтиб
берай: бу бей холаларидан бирининг цизини яхши ку-
рармиш. Ь^из эса кичкина, инжиц, жуда т у х нарса эмиш.
Шухлигидан, цацажонлигидан унга Чолицуши деган
лацаб >^ам цуйишган экан. Чолицуши К омронбейни нима
учундир х о ^ а м а б д и , кунгил кунгил-да...
Шундай цилиб, туйларига бир кун цолганда ёту бего-
на юртларга бошини олиб цочиб кетибди. Комронбей ой-
ларча куйиб-ёниб вафосиз цизни кутибди. Тугри-да, цай-
тиб келиш кунглида булса, туй кечаси цочиб кетармиди?
Мунаввар холам цайнанасининг цулини упганда мен
уша ерда эдим. Бечора кампир, бир шохда турмайдиган
у галати Чолицушини эслади шекилли, ёш боладай йиг-
лаб юборди.
Бу тафсплотни оркамдаги пианинога суянпб, цсч
нима дсмасдап, цпмир эгмай турпб эшптдим. Комрон ^а-
мон альбом ичидап менга кулиб турарди.
Секшп'ина:
— Р^албсш! — дедпм.
Сабо^аг меига царади:
— Жуда тугри айтдингиз, Фарида хоним. Шу цадар
гузал, шу цадар ажойиб бир йигитга вафо цилмагам циз-
ни «вафосиз» демасдан булмайди.
^ ^

Комрон, м е н сендан нафратланаман. Булмаса, бу


хабарни эшитганимда йиглар, ^ушимдан кетар, аза тутар-
дим. Аксинча, мен шу купи шунчалар кулдим, атрофим-
дагн одамларни шунчалар хушвацт цилдимки, умримда
>$еч мацал бундай булмаган эди. Агар бир неча соатдан
кейин бошимга фалокат тушмагап булса, мен шу бугунни
умримпинг энг бахтли куни деб ^исоблардим.
Кечки пайт цаво очилиб, далада сайр цилишимизга
имкон тугилди. Биз сел суви ^айцириб оцаётган апх,ор
буйи билан кетаётган эдик, мецмонлардан бири анх,ор-
нинг нариги юзидаги хризантема гулини куриб: «Вой,
мунчаям чиройлик-а, цани энди олишнинг иложи бул ­
са!» деб цолди.
Мен кулиб:
— Хоцласангиз, сизга цадя цилишим мумкин,— де-
дим.
Ан^ор кенг, чуцур булгани учун анчагина хавфли эди.
1^излар кулишди. Биттаси ^азиллашиб:
— Куприк булса-ю, яхши буларди-я,— деди.
Мен парвойимга >^ам келтирмай:
— Куприксиз ^ам утса булади,— дедим-у, сувга сак-
радим.
Орцадан ций-чув кутарилди.
У томонга бир амаллаб утишга утдим, лекин хризан­
темами узиб олишга муваффац булмадим, чумки циргоц-
ца етганимда оёгим тийганиб кетди. Йицилиб кетмаслик
учум бир бутага осилиб эдим тиканлари цулларимпи ти-
либ юборди.
)^а, шу фалокат бошимга тушмаган булса, тикам тил-
ган цулларимнинг ачишиб огришига чидолмай то чор-
боццача оцшом цоромгисида, йиглаб келгам булмасам,
шу кунни умримнимг энг шод, энг хушчацчац куни деб
билардим.
296
Комрон, сепдан нафратлангапим учунгина бетона
юртларга цочиб кетганман. Энди пафратим шу цадар
кучайдики, орамиздаги узоц масофалар .\ам кифоя цил-
май цолди. Энди ссн яшаб, пафас олиб турган мамлакат-
дан з^ам б о т олиб кетсам дейман!
Ортиц бу уйда цолмаслик царорига келдим. Шунинг
умун цар икки-уч кунда Измирга тушиб, маориф булими-
га учраб турдим. Эски муаллимларимдан Берениш опа-
ни шу ерда икки ойча аввал бир курган эдим. Мактабда
уциб юрган ксзларимда узини мспга яцим тутганини эс-
лаб, бошимдаги савдодан бир оз айтиб берувдим. Кеча
эрталаб кемада яна учрашиб цолдик. У суюниб:
— Фарида, иеча кундан бери сени излайман,— де-
ди. — К,оронтинадаги мактабимизга битта турк тили ва
раем муаллимаси керак. Мудирага сени тавсия цилдим.
Алоцида уй тутишнинг цозкати йуц, мактабда тура-
верасан. Ахир бизнинг з^аётимизга урганиб цолгансан-
КУ-
Юрагим цинидан чициб кетар даражада типцрчилай
бошлади. У ерга борсам, яна уша ёшлик х,идлари, мунг-
ли орган садолари келиб турган жойга тушеам, болалик
чогларимдаги ширин хаёлларимнинг бир цисми билан
цовушадигандай булиб кетдим.
Уйлаб утирмасданоц:
— Ж уда соз, масур, зкон деб бораман! Раз^мат,—
дедим.
Бугун у ёцца боришдан аввал яна маориф булимига
кирдим, маце ад-им — з^узкжатларимпи цайтариб олиш
эди. У ерда мудир мени уч кундан бери суроцлаб юрга-
нини айтишди. Нима деяр экан деб олдига кирдим.
Маориф мудири мени куриш биланоц:
— Роса интизор цилдинг-да, цизим! Толеингга битга
яхши жой чициб цолди. ^ушотаси мактабига юбора-
м ан ,— деди.
Бир ёцда Берениш она айтган мактаб, ундаги тинчги-
на цаёт, иккинчи ёцда бу. Балки К,ушотасидаги урин ях-
широцдир? У цолда, Берениш онага берган сузим нима
булади?
Минутлар утар, мен эса жавоб цилмай жим турар-
дим. К,айси бирини танлай: тинч цаётними ё {^ушотаси-
даги мактабга борсам, учрашим эцтимол булган мухдож-
лик ва йуцеилликними? Ажабо, бунинг цам узига яраша
тасаллиси, бошца бир жозибаси йуцми?
Куз уигнмга мактабларимизда ташлаб цуйилган,
умрлари цупол цулларда зо е утаётган кичкина болалар
297
келди. У бечоралар очилиш учун жиндаккина цуёшга,
жиндаккина парваришга муцтож булган гуллардир. Улар
ана шундай ^арорат келтирувчи, парвариш цилгувчи-
ларга кунгилларининг бутун му^аббат ва шукрона-
ларини багишлайдилар. Бошимга тушган з^амма фало-
катларга царамай, бу кичкина камбагалларни бутун
цалбим билан яхши куриб цолганимни англадим. Ажабо,
Муниса цам менинг олдимга ушалар орасидан келмаган-
миди?
Бундан ташцари, сунгги икки йиллик цаётимда унча-
мунча тажриба з$ам орттирган эдим. Егду огриц кузлар-
ни цанча ачиштирса, бахт цам дардли кунгилларни шунча
эзади. Огриц кузлар каби, дардли кунгиллар учун цам
энг яхши даво цоронгиликдир!
Мен муаллимликни очликдан улмаслик учун цабул
цилган эдим. ^и соби м тугри чицмади. Бу касб кишиси
ахир бир кун очликдан улади. Улса нима? Ахир бу касб
кунглимнинг ра^му шафцатга булган очлигини туйдира-
ди, уз цаётимпи бошцалар бахти саодатига багишлаш
тасаллисини беради. З е р о у улган кунларнинг улган руё-
ларини тирилтириб булмайди, бунинг иложи йуц. Бо-
шимдан исириц цидларининг хумори, цулоцларимдан ор-
ганларнинг мунгли йигилари секин-секин йун булиб кет-
ган. 1^ушотасида мецру муцаббат ва марцамат кутиб
утирган кичкинтойлар куз олдимга келди-ю, кулим-
сираб:
— Ж уда соз, бей афандим, бораман,— дедим.

* **

Буйруцни олгунимча бу сирни чорбогда з^еч кимга


айтмасликка царор цилган эдим. Аекин бир з^одиса ай-
тишга мажбур цилди. Катта халф а 1 анчадан бери менга
галати-галати нарсалар айтиб юрарди. Кеча з^ам з^еч
нарсадан з;еч нарса йуц бирдан:
— 1^изим, кун сайин сен га муцаббатим ортяпти,—
де б цолди. — Фацат менгина эмас, бошцалар цам шун­
дай... Фар^унда билан Сабо^ат з^ам ёшу лекин уйга
к^рк булишолмайди. Сен келганингдан з;амма нарса ух-
гарди цолди. Табиатинг, ахлоцинг чиройли, каттага кат-
тадай, кичикка кичикдай муомала циласан...

1 Катта х а л ф а — хизматкор хотинлар бошлиги, экономка.

298
Шуларга ухшаган яна бир цанча сузлар... Катта хал-
фанинг б у сузларига «касбдошига цилаётган з^асрати»
д е б цуя цолган эдим. Лекин кеча кечцурун кампир юра-
гини очиб солди.
— 1^изим, цандай цилсак эканки, сен шу уйга
маз^камроц богланиб цолсанг. Миямга бир уй келяп-
ти-ю... )^а, кунглингга бошца ran келиб юрмасин,
айланай. Худо цацци, бу тугрида менга биров з^еч
нима дегани йуц.
Халфага бу сузларни биров ургатганига шубцам цол-
мади. Шундай булса з^ам, узимни сезмаганга солиб,
кулоц солиб туравердим. У бошлаган сузини давом
эттиришга цайициб, бошца нарсалар тугрисида гапира
кетди:
— Хужайинимиз унча цари цам эмас, уни ёшлигидан
биламан. Уни чиройли деб булмайди, лекин давлати, з$а-
шамати бор. Иннайкейин, табиати з^ам яхши. 1^изим, бу
уйга бека керак-да, бусиз булмайди. Бугун булмаса эр-
тага Фарз^унда билан Сабоцат эр цилиб кетади. Х удо
курсатмасин, бирон ёмон хотинга кунимиз цолса борми,
нац шуримиз цурийди-да! Фарида хомим, цизлар муйло-
вини бураб юрадиган йигитларга з^ам тегишади, лекин
бундацанги дабдабани цаерда курсин? Оц, бейимизга
биронта муносиб цизча топсак эдик. А, нима дейсан, ци-
зим?
Мен чурц этмай, аччиц-аччиц жилмайиб, уйга ботиб
утирардим. Рашидбей афандининг менга курсатган шун-
ча з^урмати, Сабоцат билан Фарцунданинг дарсларига
цилган шунча эътибори, биз билан соатларча цазиллаш-
гани, з^атто туп уйнашгани... Демак, шуларнинг цамма-
■си.„- Маориф булимининг котиби: ■<<Рашидбей хоз^ласа
сени француз тили уцитувчисц цилиб тайинлашарди,
з^арз^олда, бирон нияти булса керак», дегани беж из эмас
■экан-да!
Бир неча йил илгари шундай сузларни эшитсам, ал-
батта, исён кутарардим. Лекин цозир гапни унча чуз-
маслик ум}41 парвосизгипа зкавоб .цилдим:
■ ■ — Сиз.билан совчиликка бориб, Рашидбей афандига
яхшигина цайлиц топиб келишимиз мумкин эди, лекин,
афсуски, бир:икки кундан кейин К^ушотасига кетяпман.
Бир неча ойдан кейин нишонлим уша ерга келади, туй
циламиз,— дедим. Кейин шошганидан юзимга жавдираб
цараб цолган кампирга: — Х удо тинчингизни берсин,
халфа хоним, мен эртароц ётмасам булмайди, — дедиму
уйимга кириб кетдим.
299
ушотаси, 25 ноябрь

«К^ушотасига борасизми?» деганларида: «К,ушота-


си!.. Менинг отим!.. Неча-неча вацтлардан бери мени
интизор этган бахтни, кунгил роцатини уша ердан то-
паман!» деб суюнган эдим. Суюнчим хато чицмади. К,уш-
отасини цамма ердан ,%ам купроц яхшм куриб цолдим.
Балки чиройли ердир деб уйларсиз? Йуц. К,ушотасини
Муниса иккаламиз — бу сариц тути билан бирга — Ро­
бинзон Крузо сингари уз бошимизга мез$нг1Т ва зацмат
билан яшасак буладиган орол деб уйлаган эдим, лекин
ундай булиб чицмади. Балки у ерда роцатимни топиб
олгандирман? Йуц, бундай з;ам эмас. К,айтага, бу ерда
жуда куп ишлайман. Ундай булса сабаби цайда? Бери-
ладиган жавоб бир оз кулгили. Лекин, нима цилай, туг-
риси шу: 1^ушотасини жонга роз^ат берадиган чиройли
ж ой булмагани учун яхши куриб цолдим. Назаримда,
табиат фацат чиройли цуснларнигина эмас, чиройли ер-
ларни, чиройли денгизларни цам инсон кунглига зимдан
озор етказиш учун яратган.
Бир ой аввал бу шацарга келиб, мактабнинг бош му-
аллимасига учрадим. Эллик ёшларга етиб цолган бу
касалманд, эзгин хотин мени рупарасига утцазиб, шун-
дай деди:
— ^изим, уч ой ичида тогдай икки углимни цора
ерга бердим. Д унё кузимга цоронги булди. Сени бу ерга
иккинчи муаллима цилиб юборишибди. Ёшсан, уцимиш-
ли куринасан, энди мактабни сенга топшираман. Бил-
ганингча бошцар. Яна йккита муаллимгь\ар бор — ёш-
лари цайтиб цолган хотинлар, улардан ёруглик йуц.'
Кулимдан келганича з;аракат цилишимпи айтдим,
сузим устидан хам чикдим.
Кеча бош муаллима:
— Фарида хоним цизим, сенга з^ар цанча миннат-
дорчилик билдирсам з^ам оз. Ваъда цилганингдан ун
чандон ортиц жон куйдирдинг, — деди. — Бир ой ичида
мактабимиз цам, болалар з^ам гулдай очилиб кетди.
Худо хайрингни берсин. >^амкасбларингдан тортиб то
кичкинтойларгача сени яхши куришади. Узим х_,ам баъ-
зида дардимни, кунглим аламини унутиб, сен билан
бирга кулишадиган булдим.
Бечора хотин мени узпга ёциш учуигина шундай жон
куйдираётир д е б уйлайди, миннатдор булади. Ж он куй-
300
дириб ишлаш, узипи бутун цалби билан бошцаларга ба-
гишлаш пацадар яхши парса! Чоликуши бугуплай эскм
Чолицушига айланди. 11а Ч...дагп эзгип цаёт х^оргиплиги,
на Измирдаги исснлардаи асар цолди, типиц ёз осм онида
пайдо булган уткипчи булутдай, ^аммасп тарцалдн.
Сочларим толама-тола оцарганга цадар узимни бош-
цаларпинг болаларига, уларнинг бахтлари йулига тикиш-
дан энди асло цурцмайман. Икки йил аввал, куз оцшом-
ларинннг бирида кунглимда улдирилган жигаргуша-
ларим урннни бошцаларнинг болаларига бсрдим.

^ уш от аси, 15 д е к а б р ь

Бир неча кундан бери одамларнинг огзидан «уруш»


сузи тушмай цолди. Бутун фикру хаёлим мактаб билан
банд булгани учун бу миш-мишларга цулоц солмас эдим.
Бугун ша^арда чинакам циёмат цупти, уруш эълон ци-
линибди!
*
^ ^^

К^ушотаса, 1 5 д е к а б р ь

Урушнинг бошланганига ун беш кун булиб цолди.


Мацаллий госпиталга ^ар кун гала-гала ярадорлар келиб
турибди. Мактаб мотам ичида цолди. Купгина у^Увчи-
ларимнинг армияда ё оталари, ё акалари бор. Бечора
болалар уруш дацшатини упчалик билишмаса )^ам, катта
одамлардай бушашиб, цайгуришиб юришади.

К^уш огаси, 1 5 д е к а б р ь

Бу цандай шурлик, ё раббий, бу цапдай шурлик! Бу­


гун цумондонликнипг буйруги билан мактабимизми
эгалладилар: вацтипча госпиталь цилишар эмиш. Хо>>-
лагаиларини цилишспп, мснга нима! Лскин мактаб бу-
шагунча мен нима циламан? Вацгимни нима билан ут-
казамап?
301
К,угиотаси, 24 д е к а б р ь

Бугун мактабда цолган бир неча китобимни олгани


бордим. Мактабни шунчалик ивирситиб юборишибдики,
одам китобини эмас, узини йуцотиб цуйса цам топол-
майди. Ноилож чициб кета бошладим. З^амшира цизлар-
дан бири:
— Шошманг, бош доктордан сураб курайлик. Ча-
мамда, бир неча китобпи олиб цуювди шекилли, — деди.
Хона ичи шишалар, бинтлар, дори цутичалари билан
тула эди. Бош доктор кителини ечиб ташлаб, ана шу
нарсаларни тартибга солаётган экан. Орцаси угирикли
булгани учун фацат буйнини, оц сочларини ва шимарил-
ган билакларинигина курдим. Шу ацволда ундан китоб
сураш одобсизлик буларди.
З^амширани енгидан тортиб:
— ^уйинг, — дедим.
У гапимни эшитмади.
— Бей афанди, цали суратли бир кднча французча
китоб топган эдингиз, цани ушалар? — деди.
К,ари докторнинг бирдан жацли чициб кетди. Юзини
цам угирмай шундай ёмон, шундай уят суз билан жавоб
цилдики, ихтиёрсиз юзимни цулларим билан тусиб,
цочиб кетмоцчи булдим. Лекин шу он у биз томонга
угирилди-ю, бирдан:
— Вой, кичкина, сенмисан?! — д е б юборди.
Уни куриб, мен цам узимни тутолмай цичцирдим:
— Докторбей! Зайнилардаги докторбей!
Муболагаси йуц, б у цичцирицдан зиёд бир фарёд
эди.
Д окторбей шошганидан столдаги шишаларни агда-
риб-тунтариб ёнимга югуриб келди, цулларимни ушлади,
бошимни олдига тортиб, чоршафим устидан сочларимни
упди.
Биз бир-биримиз билан фацат бир кунлик, цатто бир
кунлик цам эмас, бир неча соатлик таниш эдик. Лекин
цандай илинж цисси бир-биримизни боглаб цуйган экан-
ки, икки йилдан сунг, худдн цирц йиллик цадрдон
дустлардек, з^атто ота-боладек бир-биримизга ташлан-
дик. Тавба, инсон цалбини цеч билиб булмас экан-да!..
Хайруллобей худди Зайнилардаги сингари:
— К^ани, гапир, ярамас, бу срда нима цилиб юриб-
сан? — деб суради.
302
Болаларникига ухшаган шух мовий кузлари оц кип-
риклари ичида шунацаям чиройли пориллардики! Мен
з^ам, худди Зайнилардагига ухшаш, унинг кузлари олдида
кулиб туриб:
— Биласизки, мен муаллимаман, д о к т о р б е й ,— де-
дим. — Юртма-юрт юрибман. Э нди шу ерга тайинлашди.
Бутун з^аётимни ва кунглимда бор нарсаларни бил-
гандай, мунг тула бир товуш билан:
— З^алигачайин хабар йуцми, кичкина? — деб суради.
Бирдан юзимга сув сочиб юборилгандай сссканиб
тушдим. Узимни ажабланаётганга солиб, кузларимни
пирпиратдим.
— Кимдан, докторбей? — дедим.
Чол жацли чициб, бармоги билан пуписа цилди.
— Нега ёлгон айтасан, кичкипа? Лабларинг ёлгон
гапиришни урганибдп-ю, лекин кузларинг билан юзипг
боягидай. Кимдан дейсанми? Сени шундай юртма-юрт
саргардон кездиргандан, ушандан...
Кулиб, елкаларимни цисдим.
— Маориф демоцчисиз-да? Албатта, з;ар бир муалли-
ма уз мамлакатининг болаларига хизмат цилиши керак.
Доктор яна Зайнилардаг-и шубцасини такрорлади.
Унинг упкаси менга цаттиц таъсир цилгани учун з^ар бир
сузи эсимда сацланиб цолган эди:
— Шу ёшда, шу циёфа, шу чезфада-я? Ж у д а соз,
майли, шундай булсин, ярамас циз, шундай булсин, лекин
сен ёввойилик цилма.
У дориларини, мен эса китобларимни эсдан чицариб,
узо ц гаплашдик.
— Демак, шу мактабда муаллималик циласан, шун-
дайми?
— Мактабимизни олиб цуйганларингизга бирам хафа
булдимки, докторбей.
— Шошма, бошца нарсани уйлаб турибман... У цу-
риб кет 1'ур цишлоцнинг оти нима эдй? }^ов сенга касал
боцувчиликни ургатган ерим-чи? Эсингдами? Менга ца-
ра, бу ерда з^ам менга ёрдам циласанми? Аслда б у икки
ишНинг бир-биридан фарци катта эмас: сенинг митти
маймупчаларинг цам, менинг «азиз айицчаларим» з^ам
{!>уцан бир-бирларига жуда ухшашади. Улар з^ам, булар
з^ам софдил, содда. Узинг биласан, цозир уруш, меники-
лар ут ичида, шундай булгандан кейин уларга ёрдам
берсанг — савоб иш цилган буласан, кичкина циз...
Бирдан юзимга кулги югурди, ёш боладай сую ниб
кетдим. 1^анаца иш булса з;ам майли, ишцилиб, куч-цув-
303
ватимни, мезфу му^аббатимни, бутун вацтимни багиш-
лайдиган иш булса бас.
— Ж уда соз, докторбей, цачон десангиз, шунда ишга
тушавераман.
— )^озир тушаверасан. Буни цара, цандай кепатага
солишибди. Булар цул билан эмас, балки...
Яна огизга олиб булмайдиган хунук суз айтилди. Мен
уялиб:
— Фацат бир шарт билан, докторбей... Енимда
аскарча сузлашмайсиз, — дедим.
У кулди.
— З^аракат циламан, кичкина, царакат циламан...
Мабодо бехосдан огзимдан чициб кетса, айб цилмайсан-
д а , - деди.
Иккаламиз кечгача ишладик, госпитални эртадан кела
бошлайдиган ярадорларни цабул цилишга тайёрладик.
# ^&

уш отаси, 25 я н ва р ь

Мана, бир ойдан бери Хайруллобейнинг ёнида цам-


ширалик циламан. Уруш давом этаётир. Госпиталга кела-
ётган ярадорларниш' охири куринмайди. Ишим шу цадар
купки, баъзи кечалар уйимга цам кетолмайман. Кеча
огир ярадор булиб келган бир кекса капитанга бутун
кечаси билан парвона булиб чицншга тугри келди. Шун-
дай чарчабманки, эрталаб мазам цочиб, дорихонамиздаги
курсида утиргапимча ухлаб цолибман.
Уйцумда елкамга кимнингдир цули тскканими сез-
дим. Кузларимни очиб царасам, олдимда доктор Хайрул-
лобей турибди. Совцотиб колишимдан цурциб, уйготиб
юбормаслик учун устимга секингина одеял ёпаётган
экан.
Докторбей деразадан тупшб турган заиф топг ёру-
гида яна хам сулгин, янахам >;оргин куринган мовий куз-
лари билан кулпмсираб туриб:
— Ухла, кичкина, тиичгина \гхла, — дедп.
Шундай пайтда цилинган бу шафцат цалбимда ширин
миннатдорчилик уйготди. Бир нпма дегпм, мипнатдорчи-
лик билдкргим келди, лекин булмади — уйку енгдн, цор-
гин-толгин кулимсираб, яна ухлаб колдим.
Иккита катта нуцсонига царамай, бу цари докторпи
жуда яхши куриб цолдим. Нуцсонларидап бири шуки, у
огзини жуда ёмон чакки цилади. Тугри, атрофидагпларда
304
э^ам айб бор, лекин бу сабаб эмас-да! Баъзида огзидан
шундай хунук сузлар чициб кетадики, олдидан цочиб ке-
тиб, бир неча кунгача бетига царолмай юраман.
Шуииси цизицки, доктор узининг айбини билмайди
эмас, билади.
— Парво цилма, кпчкина, ^ечциси йуц, аскарликда,—
дейди.
Хайруллобей айбини астойдил пушмопи ва ёцимли
уятчанлиги билан афв эттирган, цатто манзур цилган
ёш болага ухшайди.
Иккинчи нуцсони бунисидан >^ам каттарок. Бу цупол,
дагал одамда э;еч тушуниб булмайдиган галати бир
нозиклик бор. Одам узига айтишга цатч юраги бстламаган
нарсаларни усталик билан огзидан сугуриб олади!
Масалан, мен уз саргузаштимни uiy ма^алгача >;еч кимга
огзимдан чицармай яшириб келардим, шунинг цам бир
цисмини билиб олибди-да! Р^аидай цилиб айтиб цуйдим
денг? Улай агар, узим цам билмайман. Гоци-гоцида
берган якка-дукка саволларига цуруц, калта-култа жа-
воблар бсришдан нарига утмасликка тиришиб келар­
дим. Кейин билсам, ана шу яккам-дуккам сузларимни
бир ерга туплаб, бутун бошли бир цикоя чицариб
олибди.
Докторнинг цеч кими йуц. Йигирма беш йил муцад-
дам уйланган экан, орадан туцциз ой y ™ ai°5 хотини
тиф касалидан улиб цолибди. Кейин уйланмабди. Узи
родослик эмиш. 1^ушотасида ?$ам мулки бор дейишади.
П олковниклик маошига унча э^тиёжи :цам йуц, чунки
касалларга оладиган ойлигидан цам купроц царашиб
турадн. Масалан, кеча бир ярадорнинг уйидан келган
хатини 5'^иб бердим. Ярадор солдатнинг цари онаси
камбагаллик к/.тйнаб юборганини, болалари очликдан ти-
ланчилик цила бошлагапини ёзибди. Солдат хатни эши-
тиб, о:ц-воц кутарди.
Хайруллобей ён томонда ётган касални цараётган
эди. Бирдан у бечора солдатга угирилпб:
— Аммо мени цойил цолдирдпнг! Х,ой, пимангизга
ишопиб шупча гадойваччани тугаспзлар!— деди.
Бу золпм таъна юрагпмга уцдай санчилди. >^озир
ж ойи ?>:ас, булмаса буми, албатта, цари докторнинг
юзига солардим. Бир оздан кейин унинг узи бу хдцда
ran очиб цолди.
— Кпчкина, ана- шу ярадор онасининг адресини
секин бплиб ол, бсш-ун лира юборармиз, — деди.
Билишимча, бу цари доктор армияда на пул учун ва
20- 10-19 305
на аскарлик бурчи учун хизмат цилади. Унинг уз интили-
ши бор: бу интилиш «азиз айицчаларим» деб атаган
боёциш солдатларга булган муцаббатидир. Лекин, бил-
майман, нима учундир бу муцаббатини худди уят нарса-
дай яшириб юради.

^ % 4*
I^yutoracu, 28 январь

Бугун эрталаб госпиталга келганимда, OFHp ярадор


булган туртта офицер келтирилганини айтишди. З^амши-
ралардан бири:
— Хайруллобей сизни йуцлаяптилар,— деди.
Огир операциялар маз^алида доктор мени з^амиша
бирга олиб кирарди.
— Бупдай ва^имали нарсаларни сенга курсатиш, ал-
батта, яхши эмас, кичкина, лекин сендан эпчилроц одам
булмаса нима цилай? З^аммаси жацлимни чицаради,
бациртиради, кейин цилаётган ишимни билмай цола-
ман,— деярди.
Чоршафимни олиб ташлаб, апил-тапил халатни кий-
дим. Лекин мен кийиниб чиццунимча операция тугабди:
ярадорни замбилда юцорига олиб чициб кетишаётган
экан.
Хайруллобей мени ёнига чацириб олиб:
— Кичкина, сенсиз роса ямоцчилик цилдик, — деди.
Операцияни у ямоцчилик д еб атарди.— Ёшгина штаб
майори цулимизга тушиб цолди. Граната унг цули билан
юзининг бир тарафини расво цилиб ташлабди. Кабине-
тимга ётциздим. Узинг царамасанг булмайди. Боёциш
жиддий парваришга муцтож.
Шу тарифа гаплашиб кабинетга кирдик. Юз-цули
бинтлар билан боглаб ташланган бир киши каравотда
жим ётарди. Енига бордик. Юзининг чап тарафи жиндак-
кина куриниб турарди. Менга иссиц куринди... Лекин
цаерда курганимпи б у аз^волида эслаш цийин эди.
Хайруллобей ярадорнинг чап томирини ушлаб ту­
рарди, кейин унинг кззига яцин келиб:
— Эз^сонбей!.. Эз^сонбей!.. — деб чацирди.
Бирдан миямда чацмоц ургаидай булди. У Ч...да,
Абдураз^им подшонинг чорбогида учрашган штаб капи-
тани эди. Бир цадам орцага чекиндим, кабинетдан цочиб
чициш, иккиламчи мени бу ярадор офицернинг ёнига
кзбормаслигини доктордан илтимос цилиш ниятида
306
эдим. Таниган булса цам, куриб турган нарсасига ишон-
масди. Ким билсин, яралангандан бери неча марта цуши-
дан кетган, дард ичида, уг ичида неча бор кузларига
>;ар нималар куринган экан. >^а, заи ф кузларининг
боцишидан сездим: мени куриб турганига ишонмади,
цонсиз лаблари билан хиёл жилмайди-ю, тагин кузла-
рини юмиб олди.
Э ^сонбей! Бир неча ой аввал менинг ёшлигимдан,
цимоя цилиш мумкин булган отам, акам... бирон кимсам
йуцлигидан фойдаланиб, мени ишрат кечасига алдаб
обордилар. Кейин Ч... шацридан жунарканман, юрагимда
сургун цилинган оддий куча хотинининг цацирлиги бош
кутарди, шармандаликка чидай олмай юзимни цулларим
билан яширишга мажбур булдим. Думёни бошдап-охир
бир зулм, узимни эса уша зулмга буйсунишдан бошца
чораси цолмаган бир муштипар дсб ^исобланган куним-
да сиз мени цимоя цилдингиз, маслагингизни, истицбо-
лингизни хавфда цолдирдингиз, цатто ширин жонингиз-
ни цам тикиб, мурувват цилдингиз.
Модомики, цайгули бир тасодиф бугун бизни яна
учраштирган экан, майли, сиздан цочмайман, мана шу
умидсиз, мана шу огир кунларингизда ёнингизда синг-
лингиз булиб хизматингизни циламан.
* * *

К^ушотаси, 7 ф евра л ь

Э цсонбейнинг яраси цурцинчли эмас, бирор ойдан


кейин туриб кстса керак. Унг цошидан бош ланиб то
иягигача чузилиб тушган яраси юзини ни^оятда хунук
цилиб цуяди.
Хайруллобей яра богларини узгартираётганда мен
ёнида турмадим. Юрагим дов бермагани учун эмас, ал-
батта, чунки цар купи бупдан цам баттарроц яраларни
куриб тураман, асл сабаби бошца эди: мен унга цараб
турсам, дацшатли ярасига пичоц урилгандан ортиц озор
етишиии билардим...
Бечора госпиталдан цандай башара билан чициб ке-
тишипи билар, бу з^ацда бир нима демаса цам, чуцур алам
ва цапгу билан эзилиб келарди.
Хайруллобей:
— Пича сабр цил, йигит, яна йигирма кунлардан
кейин соппа-сог булиб кетасан,— деса, Э ц сонбей утдай
ёниб кетарди.
307
Ярадорнипг шу оь'ир кунларини енгиллатиш учун
цалбпмпипг бутун шафцат цобилиятипи сарф циляпман.
Баъзан каравотипипг спида утириб кптоблар уциб, эр-
таклар айтиб бсрамаи.
)^а, бечора чурц этмайди, лекин хуиук булиб цолиш
дацшатндан азоблапаётгаып ва бу азобдан бир зум цам
цутула олмаганн яццол куриниб туради. Баъзан енг
ичида тасалли бсришга царакат циламап. Узимпи бутун-
лай бошца нарсалар тугрисида гапираётгапга солиб,
дунёда юз гузаллигидай фойдасиз, з^атто зарарли нарса­
лар йуцлигини, асл гузалликни одамнинг руцидан, куиг-
лидан цидириш кераклигини айтаман.

^ ^

К^ушотаси, 25 февраль

Э цсонбей биз кутгандан эртароц тузалиб кетди. Бу-


гун эрталаб сутчойни олиб кирсам, кийиниб олган экан.
Бир йилча аввал Абдурацим пошонинг богида порлаб
турган формаси, чиройли ва магрур чецраси билан менга
дуч келган 1итаб капитани ихтиёрсиз куз унгимда гавда-
ланди. Бу майорлик формасининг ёцаси ичида ингичка
буйни цилтираб турган, юзидаги яра изидан худди айб
нарсадай уялаётган дардли аскар нацотки уша чиройли,
магрур штаб капитани булса?
Хафа булганимни япшролмадим, буни бошца нарсага
йуйишга тиришиб ёлгондака зках,л цилдим:
— Эцсонбей, бу ахир ёш болалик-ку! Бутунлай ту-
залмай туриб, нимага кийиниб олдингиз?
Э цсонбей кузларини ерга олиб:
— Ётавериш одамни баттар касал цилади-да,— деди.
Иккаламиз з^ам жим булиб цолдик. Бир оздан кейин
Эз^сонбей таъби тиррицлигини япшришга тиришиб:
— Кетмасам булмайди, шукур, тузалиб кетдим,—
деди.
Разним келганидан юрагим эзилди. Сездирмаслик
учун гапни дарров цазилга айлантирдим:
— Эцсонбей, чотимда, гапимга кирмайдиганга ух-
шайсиз. Яна жангари цайсарлигиигиз цистаб турибди,
дейман-а! З^озир бориб докторга чацаман, келиб таъзи-
рингизни б е р а д и !— дедим.
Патнисни цуйдиму шошиб ташцарига чициб кетдим.
Лекин докторнинг олдига бормадим.
308
2 5 ф е в р а л ь ( к е ч к и п айт )

Хайруллобей билан цаттиц айтишиб цолдим. Иш ус-


тида эмас, йуц, бировларнинг ишига аралашаверишдан
^аддидан ошиб кетгани учун...
Э ^сонбей тугрисида гаплашиб туриб эдик. Мен ю зи-
нинг бузилганидан жуда цаттиц хафа булаётганини айт-
сам, Хайруллобей лабини буриб:
— З^ацци бор, мен унинг урнида булсам узимни ден -
гизга ташлардим. Бунаца башара балицларга ем булиш-
дан бошца нимага ярарди!— д е б цолса буладими!
Ж оним чициб кетди.
— Мен сизни бошцача одам д еб уйлаб юрардим, док-
торбей. 1^алб гузаллиги олдида юз гузаллигининг неча
пуллик ацамияти бор? — дедим.
Хайруллобей кулиб, мени мазах цила бошлади.
— Бекор айтибсан, кичкина. Бундаца башарали
одамга биров цайрилиб з;ам царамайди. Айницса, сенинг
ёшингдаги цизлар.
Гапининг ростлигини таъкидлаш учун ёцасини тутди.
Мен исён цилдим.
— Сирларимни жиндай-жиндайдан угирладингиз, шу
йусинда ^аётимни озми-купми билиб цам олдингиз. Ме-
нинг чиройли, ницоятда чиройли нишонлим бор эди.
Мени алдади, мен уни цалбимдан юлиб чицардим, мен
ундан нафратланаман!
Хайруллобей яна хохолаб кулиб юборди. Кейин оц
киприклар ичида мугамбирлик билан кулиб турган мо-
вий кузларини худди цалбимни курмоцчи булгандай
юзимга тикиб туриб:
— Р^ани, менга бир кара-чи, кичкина, — деди. — Ун-
дай эмас, кузимга цараб туриб айт-чи: уни яхши курасан-
ми-йуцми?
— Ёмон кураман, нафратланаман!
Доктор мягимдан ушлади, >;амон кузларимга тикилиб
туриб:
— Вой бечора-ей! Шунча йилдан бери унинг йулпда
цовдек ёниб келяпсан-ку! У цайвон сен билан бирга
узига >$ам жабр циляпти. Бундаца ишцни у дунё-бу ду н е
тополманди, — деди.
Разаб кучидан товуишм бугилиб:
— Нечун менга бу огир туцматни раво курдингиз?
Ахир цаердан биласиз?— дедим.
309
— Эсингдадир, бунга Зайнилар цишлогида куришга-
нимиздаёц тушунганман. Яширмай цуя цол, бекор овора
буласан. Бола кузларингдан ишцинг ёшдай оциб ту-
рибди...
Куз унгим цорайиб, цулоцларим шаншлларди, у эса
з$амон гапирар эди:
— Сен бошцалардан ажраб тур асан, бошцалар ораси-
да ёт-бегонадай куринасан. Кулишларинг шу цадар з$ор-
гин, алаылики, юрагим эзилиб кетади, кичкина! Билсанг,
туш кураётган одамларгина шундай кулиши мумкин.
Сен аслида бошцалардан у згача яратилгансан. Сирли
бусадан тугилиб, яна шу буса билан озицланган, усган
парплар бор, дейишади. Бу гапни бутунлай уйдирма
деб булмайди, нимага десант, у париларнинг дунёда на-
муналари бор. Фаридажон, сен ушаларнинг биттасисан.
Сен севиш ва севилиш учун яратилган нарсасан. Вой
тентак циз-эй, ёмон янглишгансан-да! Нима булганда
з$ам у эси пастпи цулдан чицармаслигинг керак эди. Ахир
бахтинг очилиб кетарди!
Бирдан фарёд кутардим, типирчилаб ер тепиндим:
— Нега бу гапларни айтдингиз? Менда нима цасди-
нгиз бор? — деб йиглай бошладим.
Ана шундан кейин доктор айтган гапларига пушай-
мон булди.
— Тугри айтасан, кичкина, з^аццинг бор. Бу нарсалар-
ни семга айтмаслигим керак эди. Ацмоцлик цилдим, ке-
чир мени, кичкина,— деб менга тасалли бера бошлади.
Разабим з^аддан ташцари цайнаган эди, юзига з^ам
царагим келмай:
— Курарсиз, мен уни ёмон курганлигимни бир исбот
цилиб б е р а й !— дедиму эшикни тац ёпиб чициб кетдим.

^^ ^

Я н а 2'5 ф е в р а л ь , к е ч а с и

Эз^сонбейнинг чирогини олиб келганимда, у з^амон


формасини ечмаган, кечки шафацнинг денгиздаги уйй 1
нини дераза ёнида томоша цилиб турган эди.
Мен индамай чициб кетмаслик учун:
— З^арбий формангизни жуда согиниб цолибсиз-да,
афандим,— дедим.
Хонага оцшом ола-цоронгилиги чуккан эди. Эз^сон-
бей шу ола-цоронгиликдан юраклангандай дудмолгина
310
цилиб кулимсиради, ксйин уз дардини биринчи марта
очиб айтди:
— Х,арбий формани дейсизми, афандим? )^а, эн ди
бирдан-бир умидим шунда цолди. Юзимни шу ацволга
келтирган цам узи. Энди мсни бу фалокатдан цутцазади-
ган цам яна узи булади.
Мен бу сузларнинг маъносига тушунмай, Э цсоибей -
нинг юзига цайрон булиб царадим. У чуцургина тин
олиб давом этди:
— Бу цийин нарса эмас, Фарида хоним. А сл о
таажжубга урин йуц. Тугри царакатдаги армияга цайта-
ман. Граната чала цолдирган ишни уруш охирига етказ-
син, ана унда мен цам цутуламан.
Еш майор бу сузларни кичкина бола уксиниши ва
изтироб билан айтди. Мен унга орцамни цилиб чироц
ёцаётган эдим. З^алиги сузларидан кейин билдирмасдан
гугуртни пуфлаб учирдиму пилигини тузатмоцчи бул-
гандай чироц устига энгашиб, ни^оягда паст товуш
билан:
— Ундай деманг, Эцсонбей. Хо^ласангиз бахтиёр
булишингиз мумкин. Масалан, яхшигина бир цизга
уйлансангиз, ширингина оилангиз, болаларингиз булади,
э^амма нарса эсдан чициб кетади, — дедим.
Унга цайрилиб царамасам цам менга угирилмай,
э^амон дераза ёнида денгизни томоша цилаётганини се-
зиб турардим.
— Фарида хоним, нацадар пок юракли циз эканли-
гингизни билмасам, мени масхара циляпсиз д еб уйлар-
дим. Мени шу а^волимда ким цам хоцлар эди? Мен б у
кепатага тушмасимдан аввал цеч булмаса юзимга кулмай
царашлари мумкин булган кунларда ^ам бир цизга
ёцмадим, энди т у ногиронлик билан...
Э ^со н бей сузини давом эттирмади, бир оз жим тур-
гандан кейин, узини босиб олишга тиришиб:
— Фарида хоним, булар бекорчи гаплар. Кечиринг,
чироцни ёциб юборсангиз,— деди...
Яна битта гугурт чацдим, лекин цулимни, нима учун-
дир, чироцца олиб боролмадим, кузларимни липиллаб
турган утга тикиб, хаёл суриб кетдим, мен шу тахлитда
гугурт чупининг ёниб булишини кутардим. Хонага эски
ола-цоронгилик тушгандан кейин:
— Э цсонбей , сиз уша муваффациятга эришган дам-
ларингизда магрур, худбин киши эдингиз,— д е д и м ,—
Алам ва умидсизлик цалбингизни цозиргидай ингратма-
ган эди. Ушанда маслагингизни, цатто азиз ж онингизни
311
з^ам хавфда цолдирпб, бир бечора цизни, бошлангич
мактабпингбир фацир муаллимасини цимоя цилдингиз.
Кейин з^аммасидан з^ам муцими шуки, — дардингизни
биламан, йуц, яширманг э н д и ,— шу бугупгисидан кам
бахтсиз эмасдингиз. Шундай булгандан кейин нега энди
уша бечора бошлангич мактаб муаллимаси уз з^аётини
сизнинг бахтингиз йулига тикмасии?
Ярадор майор ичидаи ёнирилиб чикцан бир товуш
билап:
— Фарида хоним, илтимос циламан, руёбга чицмай-
диган бу хил хаёллар билан мсни бутунлай бахтсиз
цилманг! — деди.
Мен цатьий царорга келган эдим. У томонга шартта
угирилдим. Бошимни солинтириб:
— Эз^сонбей, мени цабул цилинг,' илтимос цила-
ман!— дедим. — Йуц деманг, курамиз, сизни бахтиёр
циламан, бахтли булиб яшаймиз...
Куз ёшларим унгимда парда тортди, цоронгида
майорнинг юзини кура олмадим. Эз^сонбей узатган цу-
лимни лабларига келтирди-да, цурца-писа бармоцларим-
нинг учини упди.
* **

Энди тамом! Бундан кейин цеч ким уни жигар-баг-


римдан яхши курганимни юзимга сола олмайди.
* *❖

Кушотаси, 26 февраль

Уша кундан бери сен менинг учун бир бегонадан,


душмандан бошца нарса эмас эдинг, Комрон. З^еч маз^ал
юз куришмаслигимизни, то улгунимизча кузимиз кузи-
мизга тушмаслигини, бир-биримизнинг овозимизни бир
умр эшитмаслигимизни билардим. Шундай булса цам,
сенинг нишонлипг эканим х_,иссини з^амиша кунглимда
сацлаб келардим. Нима демай, нима цилмайин мен узим-
ни з^аммавацт сенинг мулкинг д еб келаман ва бу тушун-
чадан з^еч вацт цутула олмайман.
}^а, ёлгон айтишнинг нима з^ожати бор? Бугун наф-
ратларимга, исёнларимга, бутун булиб утган парсаларга
царамай, мен яна цисман сеники эдим. Буни биринчи
марта бугун эрталаб, бировнинг ыишонлиси булиб уй-
гонган дамимда цис этдим. }^а, бировнинг нишонлиси!
312
Шупча йилларнипг шунча суб^-сабо^ида сепинг нишон-
лингмап деб уйгониб келганимдан кейин, бирдап узга
ки 111 и н и 11 г нишонлиси булиб уйгониш!.. Комроп, фацат
бугун эрталабгина сендан чинакамига айрилдим. Хамда
бирон ёдгорлик олишга, суыгги марта бопшни угириб
орцасига, орцасида цолган нарсаларга царашга цацци
булмаган муцожир сингари айрилдим!..

Бугун эрталаб Эцсонбей билан куришганимдан сунг


уни Хайруллобейнинг олдига олиб бор иб, унашгани-
мизни айтмоцчи эдим. Бу катта воцеа учун цар купи ки-
йиб юрадиган цамширалик халатим тугри келмаслиги,
нишоплимни балки дилгир цилиши мумкин эди. Ш унинг
учун богда уси б ётган гуллардан узиб, кукрагимга тациб
олдим.
Бугун эрталаб ^ам Э ^сонбей формада эди. М ени
куриб, ёш боладай очилиб кетди. Шу бугундан бошлаб
уни бахтли цилиш менинг бурчим, д е б уйладим-да, зур-
ма-зуракайига кулимсираб цулимни узатдим:
— Бонжур, Э ^ с о н б ей ,— дедим.
Кейин дастадан бир неча ницолни сугуриб олиб, мун-
дирига тациб цуйдим.
— Бугун кечаси яхши ухлаган булсангиз керак?
— Ж уда яхши. Узингиз-чи?
— Олти ойлик чацалоцдай тинч, бехархаша.
— Ундай булса нега юзингиз саргайган?
— Билмайсизми, бахт цам одамни саргайтиради.
Шундан кейин иккаламиз жим булиб цолдик.
Э цсонбейнинг лаблари оп-оцариб кетган эди. Бир оз
жим тургандан кейин огир-огир сузлай бошлади. Ора-
сира овозиминг титрашидан цурциб тухтаб цолар, кейин
яна иккиланиб давом этарди:
— Фарида хоним, сиздан то улгунимча миннатдор-
ман. Менга эски бахтиёр пайтларимда цам насиб цил-
маган мислсиз бир кеча багишладингиз. Сизга боя рос-
тини айтмадим. Тугриси, шу кеча тонг отганга цадар
мижжа цоцмай чикдим. «Илтимос циламан, мени цабул
цилинг», деган сузларингиз цулоцларимдан кетмади...
Ухламадим, чунки, сиз.нинг нишонлиигиз булиб утказаёт-
ган бирдан-бир кечамнинг бир минутини .%ам зое кет-
казмаслик керак эди... Умримпипг охиригача сиздан мин-
натдор булиб цоламан.
Э.^сонбейнинг юзига царадим.
313
— Сиз ни .^аммавацт бахтиср циламан,— дсдим.
У чуцур цаяжон ичида эди. Кулларимни ушламоцчи
булди, лекин юраги бетламади. Худди касал болага
гапираётгандек, юмшоц, ме^рибон товуш билан:
— Йуц, Фарида хоним, бу кечанинг эртаси булиши
мумкин эмаслигини билардим, — деди. — Шу кеча ни-
цоятда бахтиёр булдим. Лекин, шунга царамай, бугун
кетаман, бир неча соатдан сунг сиздан айриламан.
— Нега энди, Эцсонбей? Мени хоцламайсизми? Туг-
ри эмас, менга шунча умид бергандан сунг кетиб цоли-
шингиз тугри эмас!
О ф и ц ер орцаси билан деворга суянди, кузларини
юмди, кейин чуцур-чуцур хурсиниб:
— Оц бу о в о з!— деди-да, бирдан силкиниб, царийб
дагал товуш билан: — Яна бир оз гайрат курсатсангиз,
рацму шафцат сизни мени яхши курганлигингизга
ишонтиради, — деб айтди.
— Нега ишонтирмасин, Эцсонбей? Модомики, сиз
билан унашишга кундим, демак, бунда бир сабаб бор!
Э ^ со н бей аччиц истецзо билан жавоб берди:
— Тугри, модомики, менга тегиш истагини билдири-
шингиз, демак, мени яхши курасиз. Лекин мени бу хилда
яхши куришингизни истамайман. Намотки нико^ингизга
чин муцаббат оцибати д е б царасангиз, Фарида хоним!

— Фарида хоним, намотки мени бахтсиз ногирага


цилинадиган шафцатдан афзал булмаган ишц садацасини
цабул цилиш даражасига тушган, тамом булган бир
одам д е б ^исобласангиз?
П о ён си з бир цайгу ичида бошимни солинтирдим.
— Тугри айтасиз. Биз иккаламиз з^ам бахтсиз одам-
лармиз. Дардларимиз бирикса, бахтларимиз очилиб
кетармиди экан, деб уйлабман... Янглишибман...—
Кейин деворда осиглиц циличга ишора цилиб илова
этдим: — Сизнинг ^арцолда тасаллингиз бор. Боя айт-
ганингиздек, фронтга цайтишингиз мумкин. Мен асам
хотин кишиман, сиздан минг марта бахтсизроцман...
* * *
Совуц циш сабо^ларидан бирида кеча оцшом унаш-
ган йигит билан циз кукракларига нозик, яшил ницол-
лар тациб, лабларида ^ам худди уша ни^оллар сингари
жонсиз табассум билан бир-бирига жилмайиб турарди.
Улар ун минутчадан кейин кузларида ёш билан бахтсиз
ака ва кимсасиз сингил каби бир-бирларидан айрил-
дилар.
1{ушотаси, 2 апрель
Уч кун олдин мактабни узимизга цайтиб беришди.
Беш ойлик танаффусдан сунг кеча яна даре бошладик.
Лекин бундан нима фойда? Ахир уциш йили тугаб
цолаёзди-ку!
Бацор синфларни ёрцин цуёш нурлари, эртанги гул
буплари билан тулдирадж Деворларда Урта ер денги-
- зининг яшил сайцали уйнайди. Болаларда з$ам, катта-
ларда з$ам укиш-уцитишга майл цолмади.
Бош муаллима К/ушотасида цолмайман д е б оёгини
тираб туриб олди. Шундан кейин уни бундан бир ойча
анвал бошца ерга кучиришиб, урнига мени тайинлашди.
«Бош муаллнма»лик унвонини битиришиб, урнига «му-
дир» сузини киритишди. Мен бир жи^атдан бу нарсага
хурсанд булмадим, чунки мактабимдаги муаллималар
менга х)^нук царайдиган булиб цолишди. Гарчи булар
бунчалик маълумотли, уцимишли муаллималар булиш-
маса з$ам, цар^олда, ёшлари бир ерга бориб цолган
хотинлардир. М аориф министрлигидаги амалдорларнинг
тили билан айтганда, з$ар бири ун беш-йигирма йиллик
тажрибага эга булган у^итУвчилаР ЭДИ- Ушаларнинг
урнида булсам, бир кун келиб, цизим тенги бир зангар-
чани бошимга келтириб катта цилиб цуйишеа, албатта,
мен >;ам хафа булардим.
Март ойининг бошларида Хайруллобейни пенсияга
чицаришди. У узи бадавлат одам, ойликка муз^тож эмас.
Шундай булса з^ам иззат-нафеига тегди.
— Севгили айицчаларимдан бир цанчасининг кузини
уз цулим билан ёпдим. Менинг кузларимни з$ам ушалар
ёпса, мозоримга з$ам узлари олиб бор и б цуйишеа девдим,
булмади, — деди.
Хайруллобей бутун ёшлигини илму фанга багишла-
ган, натижада, мукаммал маълумотга эга булган киши
эди. Уййда жуда катта кутубхонаси бор. Шундай булса
з^ам, дунёда китобдан бемаъни, бекорчи нарса булмайди,
китобни ёзувчилар з$ам, уни уцувчилар з$ам з^аётда
з$еч нимага тушунмайдиган пандавацилар, д е б юради.
Кеча уринли бир далил билан мот цилмоцчи булдим.
— Хуп, ундай булса, нима учун узингиз шунча куп
китоб уцидингиз, з^атто мени цам уцишга ташвиц цила-
си з?— дедим.
Бу шундай кучли далил эдики, оцар сувни цам тух-
тата оларди. Лекин у пинагини бузмади, аксинча хохолаб
кулди, мени эрмак цилиб:
315
— Роса бопладинг-ку, кичкина! Лекин менинг айтга-
нимни цил, деб сенга ким айтди?— деди.
Бу цари докторга цеч тушуна олмайман. Ниманики
яхши курса, шукга царши туради. Мени цам озор берган
пайтларида >;арвацтдагидан купроц яхши курганлигини
с ези б тураман.
Хайруллобей армиядаги хизматидан бушагандап бери
куни билан уйига бекиниб олиб китоб уцийди. Гоцида
эса аскарликда ёдгор булиб цолган этикларни кияди-да,
елкасига жандарм сингари милтигини осиб олиб,
Дулдулига миниб чициб кетади. (Дулдул — унинг
яхши курган цадрдон оти.) 1^ишлоцларда айламиб юриб
касал боцади, узини овутадиган нарсаларни цидириб
юради. Уйида саксон яшарЛик сут энагаси билан у
«унбоши» деб атайдиган чулоц богбон цолади.
Бундан уч кун аввал Хайруллобей мени Муниса
билан уйига чацирди. Кайфи чог эди. Мен кутубхона-
сини ковлаштириш билан овора булгунимча, Муниса
билан ёш боладай уйнашди. Мунисага шундай жиддий
буйруцлар берардики, кула-кула улаёздим.
— Энди бекинмачоц уйнаймиз, лекин одам топол-
майдиган жойга бекиниш йуц, бошмалдоцдай боласан,
бир ерга кириб олсанг, кечгача цидиришга тугри
келади. Иннайкейин, мабодо мени тополмасанг, >;айрон
булма, бекинган еримда ухлаб цолган буламан,— деди.
Бир неча кундан бери Мунисага чоршаф ёпинтира-
ман. К^изгинам ун туртга кириб цолди, буйи >;ам буйимга
етди. Кичкинам гулдай очилди, оцца мойил оч сариц
сочлари орасида оппоц, кулчадай юзи, кун фаслига ца-
раб узгариб турадиган кум-кук кузлари билан кулганда
ёноцларида гуллар очган, йиглаганда эса кузларидан
инжулар тукилган пари цизларига ухшарди.
Хайруллобей чоршаф ёпинтиришимга тиш-тирноги
билан царши. Мен >;ам унинг >;али жуда ёшлигини
биламан, лекин нима цилай, цурцаман. Таниш-билишлар-
дан баъзплари:
— Фаридахонпм, сен бунипгни эркаклардан цочир.
Бевацт цайнана булиб цолмагин тагин,— дейишарди.
Ичимда аллакапдай >;оврициш бор: хам суюпаман,
цам хижил буламан. К,айнаналарнп бекорга за^ар
дейишмапди.
Кеча мактабдан келаётган эд и к .. Бир мацал куча-
нинг ул юзида келаётган ун олти-ун етти ёшли хуш-
руйгина йигитчага кузим тушиб цолди. Бу мактаб бола-
сининг биз томонга цараб-цараб цуйиши менга галати
316
туголди. Псчпмнппг тагидаи Мунисага секип разм
солдим. Нимани курдим д е т ? Н оин соф сарнц чаён йи-
гитчага куз цири билап табассумлар узатса-я! Шунчалик
вацмга тушдимки, куча уртасида э^ушдан кстиб цоли-
шимга сал цолди. К,из тушмасурни цулпдан ушлаб олиб,
тергай бошладим. Олдпп буйнига олмади. К,арасаки, мен
гапларига ишопмаймап, шупдан кейим ёлгондакам йиг-
лашга турди. Сариц чаён, куз ёшларини курсам, чидол-
масдап мснинг цам йиглаб юборишимни билади-да.
— Мен цам сенга цанаца жазо беришни биламан,—
д сд и м ,— Бозордан туц яшил ипаклик сотиб олдим, сенга
шундап чоршаф тикяпман.
Бугун эрталаб цам Муниса билан атиргул мойи усти-
да цаттиц жанжаллашиб олдик. Бундан бир неча ой
аввал Хайруллобей билан гаплашиб ути ри б суз орасида
т у моими яхпш курганлигимни айтиб эдим. Билмайман,
цаердан топди экан, уч-турт кундан кейин Хайруллобей
менга бир шиша атиргул мойи келтириб берган эди. А д о
булиб цолмасин, деб жуда тежаб ишлатдим. Х удо ум-
рипгни бергур ноинсоф циз булса цеч аямайди. Уйда
жиндаккина ёлгиз цолдими — булди, уй ичини атиргул
мойимимг х,иди тутиб кетади. Мен цистовга олсам,
узини билмасликка солиб:
— Текканим йуц, опажон, худо у р с и н ,— д е б цасам
ича бошлайди.
^ ^^

К^уиютаси, 5 май

Бугун эрталаб Муниса бир оз тоби цочиб, ранги учиб


уйгонди. Кузлари цизариб, юзи сулишиб турди. Мактаб-
да ишим ннцоятда куплиги учун уйда цолишнинг иложи
булмади. Битта кампир цушнимиз бор эди, шундан М у ­
нисага цараб туришни илтимос цилдиму узим Хайрулло-
бейникига чопиб кетдим. Унга Мумисанинг касаллигини
айтиб, келиб хабар олишини илтимос цилмоцчи эдим.
Лекин омадим келишмади: ярим соатча аввал Дулдулига
миниб, аллацаерга чициб кетган экан,-
Уйга цайтиб келсам, Муниса урнида ётибди. Руушним
эса, умридан барака топсин, кечгача Мунисанинг ёнида
пайпоц туциб у тмрибди.
Мунисанимг резандаси, йутали эрталабгидан анча
кучайган, боши утдай ёниб турган эди. Овози хириллаб
цолибди. Нафас олаётганида том ош да бир парса халацит
317
бераётганини айтди. Иягидан ушлаб, огзини очтирдим,
буйнида цулимга цаттиц нарсалар, безлар уринди.
Кузларини цамаштирганига царамай, чироцни огзига
тутиб царадим. Огзининг ичида, калта тили атрофида
оц шишлар куринди.
Муниса менинг ташвишга тушганимдан кулиб:
— Йуталсам нима бупти, опажон? Зайниларда цам
йуталардим-ку, эсингиздан чицдими? — деди.
Кичкинам тугри айтади. Зайниларда, ца^ратон совуц-
да, цор ичидан топган кечамизда цам йуталмаганмиди?
Болаларда шамоллаш нима деган нарса? Утиб кетади...
Лекин Хайруллобейни топмаганим хижил цилади. >^о-
зиргина унбоши келиб, Хайруллобейнинг цушни циш-
лоцда ётиб цолганлигини айтиб кетди. Худоё, у келгунча
кичкинам туриб кетсин-да!

'^
1\ушотаси, 18 июль

Бугун эрталаб з^исоблаб курсам, кичкинамни цора


ерга цуйганимга роппа-роса етмиш уч кун булибди.
Бу дах,шатли айрилицца цам, бу аччиц аламга цам
секин-секин куника бошладим. Инсон нималарга чида-
майди!..
Боя цари доктор билан денгиз буйига айлангани
бордик. 1^умлоцдан майда тошлар, садаф цобицлари
йигиб, дснгизга ота ва сокин сув бетида сиргантира
бошладим.
Хайруллобей ёш боладай цувонди. Оц киприклари
орасидаги гуноцсиз мовий кузларини кулдириб:
— Оц, ёшлик, — д е д и .— Алцамдулило^, бу аламни
з^ам енгдик. ^ара, рангинг билан бирга кайфинг цам
кириб келяпти.
Кулдим.
— Нимага ажабланасиз? Сиздай доктори булган'
кишининг кайфи очилса не ажаб? Бу ахир табиий нарса-
ку,— дедим.
Хайруллобей вазмингина бошини тебратди:
— Табиий-царса эмас, кичкина, табиий нарса эмас!
Докторлик цам инсонлар каби, китоблар каби, вафо ва
садоцат каби асоссиз, маъносиз бир сафсата... Муштум-
дай болани цутцазиб цолишга цурби етмаган бундай
фаннинг юзига туфурганим булсин!
— Начора, докторбей, хафа булманг. Худонинг хоз^и-
ши т у экан,— дедим.
318
Доктор алам билан юзимга царади.
— Бечора кичкинам, биласанми, сенга нима учун
рацмим келади? Бошингда огир цайгу, узинг тасаллига
муцтожсану бировнинг дардини куриб, у з дардингни
унутасан-да, бошцаларга таскин бера бошлайсан. Сенинг
бу мазлумлигинг, бошцаларга раз^мдиллигинг мени
йиглатади, кичкина,— деди.
Бир оз жим тургандан кейин узидан шикоят цила
бошлади:
— Мен цам икки чацага арзимайдиган булиб, бачка-
налашиб кетяпман... Ё жинни-пинни булиб цолдимми-а?
1^ани, кичкина, кетдик, юр.
Саргайган далалар билан юриб уйга цайтдик. У ер-
ларда ишлаётган дез^цонларшшг з^аммаси докторни
танир эди. Каттакон тарам ёнида ишлаётган бир цари
хотин билан гаплашдик. Хайруллобей бир неча йил
аввал унинг неварасини шифолаган экан. Кампир утириб
олиб, роса дуо цилди. Кейин саратон цуёшида куйиб-
ёниб цуш цайдаётган бацувват болани чацирди.
— Бу ёцца кел, З^усайн, валинеъматингнинг цулини
уп. У булмаганда сен з^озир бир з^овуч тупроц булиб
кетардинг, — деди.
1^ари доктор З^усайннинг оф тобда куйиб, терлаб кет-
ган юзини силаб туриб:
— Мен унаца цулини цуруц уптириб кетаверадиган-
лардан эмасман, йигит. Ундан кура бизни молангга
миндириб уйнат, — деди.
Иккита кучли з^укиз цушилган молага миндик. Буг-
дой денгизининг сариц тулцинлари устида беш-ун ми-
нутча гашт цилиб айландик.
* **

Бугун у воцеани ёзсам булади, юрагим чидаш берар


д е б уйлайман.
' Дафтаримнинг охирги саз^ифасини ёзган кечамнинг
эртасига эрталаб Мунисанинг ацволи огирлашди. Овози
бутунлай бугилиб цолди. Бечора болам! Н афас ололмай
цийналар эди. Нима булса з$ам, бошца доктор олиб кел-
' масам булмайди деб энди чоршафимни ёпина бошлага-
нимда, Хайруллобей кириб кеЛди. У касални цараб, цур-
цинчли з^еч нарса йуцлигини айтди. Лекин цовоги тушиб,
хаёл суриб цолди.
Г овори тушиб кетганлиги менга ёцмаганини ботин-
цирамай узига айтдим. Докторнинг жаз^ли чицди. Елка-
ларини кисиб:
319
— Куп гиди-биди цилаверма! Узим чарчаб улиб
турибман, турт соатлик йулдан келдим-а! Сепларга хиз-
мат этганим етмай, тагин дилимни сиёу^ цилишинг цол-
Дими? — деди.
Хайруллобсй огар касалларни курганда .^арвацт шу-
наца асабийлик, куполлик циларди.
Юзимга царамасликка тиришпб:
— Кераги булмаса цам, бир-иккита таниш доктор-
ларыи чацирамап. 1\огоз-цалам олиб кел, тез бул, —
деди.
Бугун цамма ишим тескарисидан келаверди. Эрта-
лабдан бери мактабдан у'ч марта ходима чацириб келди.
Маориф министрлиги кенгашининг иккита аъзоси билап
бир инспектор келибди. Мендан баъзи нарсаларни
суриштиришмоцчи эмиш. Ходима учинчи марта келганда,
ёцасидан судраб кучага чицариб ташлагудай булдим.
Хайруллобей, жацли чициб, мени жеркиб ташлади:
— Сен б у ерда нима циласан? Бор, ишингни цил.
Узим чарчаб улай деб утирибману яна сенинг харха-
шангни цам кутарайми? Ж уда тез, чоршафингни ёпин,
марш! Бу ерда ивирсиб, мени ишдан цолдиряпсан.
Х удо урсин, булмаса цозир чициб кетаман.
1^ари доктор овозини шу цадар цурс, терс цилиб бу-
юрдики, буйсунмасликнинг иложи цолмади. Чурц этол-
май цолдим. Печим остида йиглай-йиглай мактабга
кетдим.
Маориф министрлиги мени дунёкинг барча нозу неъ-
матларига гарц цилганда цам, бугунги фидокорлигим
хацини тулай олмайди. Инспекторлар синфма-синф
юриб, болаларни имтицон цилишар, дафтарларни кур-
моцчи булишар, куракда турмайдиган минг турли нар­
саларни сурашарди. Бошимга тушган фалокат ичида
нима уйлаганимни, жавоб цилганимни билмайман.
Вацт чошгоадан ошган булсацам, улар цамон кстишмас эди.
Охпри улардан бири паришонлигимнп сезпб:
— Тобипгиз йуцми, мундира хоним? Юзингиз изти-
робли куринади,— деди.
Ортиц узимни тутолмадим, мару>амат тилаётгандай
буйыпмни эгдим, цулларимни цовуштириб:
— Уйда болам уляпти,— дедим.
Ачинишди, бемаъни тасаллилар беришди, кейин кети-
шимга рухеат этишди.
Уйим бмлан мактаб ораси ни^ояти беш минутли
йул. Лекин х,озир у йулни ярим соат, балки ундап х,ам
узоцроц муддат бссдим. Эрталабдан бери тезроц уйга
320
цайтсам дсб учиб турганимга, цийналганимга царамай,
энди у ёцца боришга нима учундир оёгим тортмас эди.
Кучаларда ёлгиз гандираклар, деворларга суяниб цолар,
юра-юра чарчаган йуловчилардай чашма тошларга келиб
утирардим.
Уйимизнинг очиц деразасидан ёт эркакларнинг бош-
лари куринди. Эшикни менга унбоши очди. Бир нима
сурашга ботинмай, гапирмасайди деб кузларим билан,
паришон аз^волим билан ёлборар эдим. Лекин у мен
кутмаган сузлар билан царши олди:
— Бола бечора касал... Иншооллоц, ху д о ш ифосини
б е р а р , - деди.
Бирдан шифтлар ларзага келди, зинапоя устида
доктор Хайруллобей куринди, кукраги очиц, цуллари
шимарицлик эди.
— Ким келди, унбоши? — деб укирди.
Мажолим цуриб, зинага утириб цолдим. Х айруллобей
ташцари цоронгисида мени кургунча кутиб турди,
кейин саросимали бир товуш билан:
— Фарида, сенмисан? Ж уда соз, цизим, жуда с о з , —
деди. Кейин секин ёнимга тушди. Ацсолим цамма нарса-
дан хабардорлигимни билдириб турарди,- 1^улларимни
ушлади, дудуцланиб, тутилиб гапира бошлади: — 1^изим,
тишингни тишингга цуй, узингни маркам тут. Иншоол-
лоц, тузалиб кетади. 1^он цуйдик, цулимиздан нимаики
келса цилдик. Худонинг даргоци кенг. Умид узи б бул-
майди.
— Докторбей, рухсат беринг, узини курай,— дедим.
— З^озир эмас Фарида, бир- оздан кейин. Энди ух-
лади. Х удо цацци, цеч нарса булгани йуц. Улай агар, чар-
чаб ухлаб цолди.
З^овлицмасдан, лекин цаттиц туриб талаб этдим:
— З^аццингиз йуц, докторбей, албатта куришим ке-
р ак!— Овозимда йиги бор эди, кейин инграб туриб ило-
ва этдим: — Сиз уйлаганингиздан кура бардамроцман.
Узини уриб, дод солади, деб цурцманг!
Хайруллобей бир оз уйланди, кейин бошини силки-
тиб рози булди.
— Хуп цизим. Лекин эсингда булсин, бецуда оцу воц-
лар касални чучитади.
Инсон уз ухдасига бирон мажбурият олгандан кейин,
цанчали алам ва з^асратга учрамасин, сукут сацлашга,
чидашга мажбур булади. Хайруллобейнинг елкасига
бошимни цуйиб уйга кирганимда на кунглимда цаяжон ва
на кузларимда бир томчи ёш бор эди.
2 1 -1 0 4 9 321
Орадан етмиш уч йил цадар узун етмиш уч кун утган
булса цам, Муниса ётган уй з^али-з^али куз унгимдан
кетмайди.
Ичкарида куйлакларининг ёцалари ечилиб, енглари
шимарилган иккита ёш доктор билан битта кампир бор
эди. Дарахтларнинг япроцлари орасидан тушиб турган
чошгоз; цуёши уй ичини ёрцин цаётга тулдирган. 'Гаш-
царида цушлар, чигирткалар чирциллашади. Узоцдан
граммофон овози эшитилади. Уй ичи ивирсиган: курси-
ларда, рафларда шишалар, пахталар; ерларда, девор-
ларда Мунисанинг минг турли нарсалари. Ойнак ёнида
унинг узи Хайруллобейнинг богидан териб келтирган
бир даста гул; комод устида Муниса денгиз буйидан
йиццан бир цовуч рангли тош, садаф цобицлари; стул-
лардан бирининг тагида бир пой туфлиси; деворда Б...
даги уйимизда мен сув буёги билан солган расми (бо-
шида дала гулларидан ясалган чамбар, цучогида Маз-
лум билан тушган эди), сунгра минг турли мунчоц, лах-
таклар, шиша б о л д о ^ а р , келинчаклар сурати солинган
откриткалар — хуллас, бир циз бола цалбининг жав-
з^арлари, энди буйинларини цисиб цолган гарибалари...
«Энди Мунисам чоршаф ёпинадиган катта циз булиб
цолди», деб икки з^афтача бурун никелланган ажойиб
каравот сотиб олган, уни худди цугирчоцникига ухшатиб
турлар билан ясатган эдим.
Кичкинам шу ипак курпалар ичида узи з$ам ипакдай
сузнлиб, чузилиб ётарди. Боши худди уйцуда тушиб
кетгандай, бир ёнга огиброц цолибди. Каравотининг оёц
томонидаги суянчигида яцинда сотиб олинган туц яшил
чоршафнинг бичицлари осилиб ётибди. Бош томонидаги
рафда Б...да мен сотиб олиб берган цугирчоц кичкинам-
нинг бусаларидан ранги учган юзи, йирик мовий кузлари
билан унга цараб турибди.
{^изгинамнинг юзида касалликнинг на азоби ва на
кпйноги куринади. З^оргинлик уйцуси элитган огзининг
атрофида тирикликнинг сунгги аломатлари дилдирар,
кулимсирамоцчидай очйлган лаблари инжу тишларини
курсатиб т}фарди. Бу гузал, айни замонда шурлик неъ-
матлар, бир цоронги ь^пилоц мактабида цалбимга жо
булган дацицалардан то шу бугунга цадар мени бахтиёр
цилиб келган эди.
Р^ушлар цамон шодланишади, граммофон з^ануз тин-
май чалади, чошгоз; цуёшининг дарахт япроцларини та-
раган нурлари бу рангсиз бола юзига, ушланган капалак
цанотларидан бармок^арда цоладиган йилтироц чангга
322
ухшаш бир ранг беради, пешонасига тушган сариц соч-
лари билан уйнашади.
На фарёд кутардим, на устига узимни ташлаб ёцамни
юлдим! ^улларим цари докторнинг буйнида, бошим
унинг елкасида, бу аламли манзарани сезфлангандай
томоша этардим.
Улим бечора боламга ой ёгдуси з^усни билан яцинла-
шар, унга хос цафифлик билан пешонасидан, лабларидан
упар эди...

^ ❖

Докторлар каравотга яцин келишди. Улардан бири


шойи курпани очиб ташлаб, Мунисанинг ялангоч цулига
игна келтирганини курдим.
Хайруллобей хиёл угирилиб, гавдаси билан мени ту-
сиб олди. Ёш докторлардан бири:
— Одеколон, пича одеколон! — деди.
1^ари доктор боши билан рафга имо цилди.
Ь^ушлар з^амон тинмас, граммофон эса шух куйларини
цуймас эди.
Бирдан уй ичини атиргул мойининг з^иди тутиб кетди.
Одеколон топиша олмай, атиргул мойини ишлати-
шибди.
Атиргул мойи!.. Кичкинамнинг цулидан тортиб олган
эдим-а шу шишани!.. Менга бахш этган шунча шоду
хуррамлик эвазига у яхши курган арзимас бир нарсани
цизганибман, шундай багритошлик цилибман-а!
Инграётгандек, аламли товуш билан:
— Шишани курпага бушатинг, докторбей. Кичкинам
бунинг з^идидан хурсанд булади,— дедим.
Хайруллобей сочларимни силарди.
— Юр, Фарида, юр болам, ташцарига чицайлик, —
деди.
Мунисани охирги марта упишни истардим. Лекин
юрагим дов бермади, фацат ялангоч цулини ушладим.
Кичкинам ора-сира цулларимни ушлар, з^овучимни агда-
риб кафтларимдан упарди. Мен цам шундай цилдим.
Бечорамнинг цуришган, сулишган цовучларини устма-
уст упдим, опасига цилган бутун яхшиликлари учун
ташаккур этдим.
Ана шу минутдан сунг Мунисани цайтиб курмадим.
Мени жойимга олиб бориб ётциздилар, ёл ш з цолдириб
кетдилар.
323
Бутун вужудим даг-даг титрар, з^аммаёгимдан тер
цуйилар эди. Уй ичига тулган атиргул мойининг *,ИДИ
тулцип сингари мени багрига олар, нафасимни бугар
эди. Уша он бу х,ид, бу чошгох цуёпшпинг нурлари,
цушларнинг садолари менга йиллар .буйи давом этаёт-
гандай туголди. Кейин секин-секи.ч куз.унгим цорайди.
Кузларимга Муниса, цор буронлари ичида у йуцолган
цоронги кеча куринди. Кичкинамнипг эишкни тацил-
латган, буронда чирцираб йиглагани цулоцларимга
кирди.
Кечанимг цайси соати эканлигини билмайман. Ёруг
нур кузларимни цамаштирди. Сочларимга, пешонамга
цул текканини сездим. Кузларимни очдим: цари доктор
цулида шамдон билан юзим устида энгашиб турар, суниц
мовий к^зларида, оппоц киприкларида ёшлар титрар
эди.
Худди туш кураётгандай:
— Соат неча? Уэилдими, а? — деб сурадим.
Шу сузлардан кейин секин-секин яма Зайнилар кеча-
сининг коропгилигига чумдим.

** *

Кузларимни очганимда ётган еримни таний олмадим:


бошца уй, бошца деразалар... Тирсакларимга тиранив
турмоцчи булдим, лекин бошим меники эмасдай.яна ёс-
тикца тушди. Шошиб теварагимга царад'иму яна доктор-
нимг мовий кузларини курдмм... ’
— Фарида, мени танияпсанми?
— Нега танимайин, доктор бей?— дедим.
— Худога шукр, худога шукр. Э н д и 'у кунларнинг
бетини курмайлик...
— Бир нима булдими, докторбей?
— Сенинг ёшингдаги болалар учун цурцинчи йуц.
Бир оз ухладинг, цизим, бир оз ухладинг. Унчалик
ах^амияти йуц...
— Р^анча ухладим?
— Купу лекин зарари йуц... Ун етти кунча...
Ун етти кун! Шунча ухлаш! 1^изиц-ку?.. Ёруг мени
безовта цилгани учун яна кузларимни юмиб олдим. Бу
ун етти кунлик уйцуга бошца бировнинг куксидан
чицаётгандек, бошца бировнинг лабларидан учаётгандек
г.алати бир цаз^ца^а билан кулдим. Кейин яна ухлаб
цолдим.
324
* * *

Огир асабий тутцалоцни бошдан кечирдим. Доктор


Хайруллобей мени уз уййга олиб келиб, ун етти кун
тепамдан жилмай утирйбди. Бу умримда биринчи марта
цаттиц огришим эди. 'Гамом тузалиб кстишим ^ирц кун-
дап ортикрокца чузилди. Кунларча урнимдан турмай
ётди'м. Касалдаи кейин сочларим туша бошлади. Бир кун
цайчи сураб олиб, сочимии цирк(иб ташладим.
Тузалиш цандай яхмш нарса! Одам дуыёга янгидан
келгандай булади. Эн г' ах,амиятсиз нарсаларга :,лм
чиройлй цугирчоцларга, цараган сш' бола сингари сую -
ниб, яйраб-яшнаб царайди. Ойнакка узини урган капа-
лак, ойна чеккасида ранг-баранг товланган к,уёш кури,
узок,даги нодапинг маърашлари цалбимни лаззат билап
тинирчилатади.
Касаллик сунгги уч йил давомида цалбимда йигилган
барча зихуру зацкумларни олиб кетди. Хотираларим мен-
га бошца бироиникидай туюларди, чункй улар цалбимда
энди на алам ва на ^аяжон уйготарди. Дам-бадам х,ай-
рон булиб узимдан сурайман: «Балки булар бир махал-
лар курилган тушнинг хира хотираларидир? Ёки булар-
ни бирон эски романда уцигапмиканман?»
Х,а, буларнинг >,аммасини тушда, ундаги одамларни
эса ранглари учиб, чаиг босиб ётгап зеки суратларда
кургандайман.
Доктор Хайруллобей мажолсиз ётган кунларимда
ёнимдан бир кун хуам жилмай дустларча парвариш килди.
Гоц х,икоялар айтиб, го.\ рома'нлар уциб, мени зериктир-
маеликка, кулдириб утиришга х,аракат к,илди. Бечора-
нинг узи х,ам' роса чарчади.
— Ишкилиб, тузалиб кот... Худо Хакци, ог'риб-нсти^
цолмаганимда з^ам, азбаройи маза цилиш уч}41, ипакли
куйлак тиктириб, уч ой курпага кириб ётиб ола!ча.п. Сон­
га шунацаям ноялар к,илайки...— деярди.
Баъзан ухлаётганга ухшаш толициб Цоламан. Юпца-
лашган цоиоцларимдам утган цуёш нури мен га нушти
туюлади. Шундай найтларда Хайруллобей бои! томо-
нимдаги курсида китоб ук,иб ё мудраб утирган булади.
Ана шундай толицк,ан дамларимда жоним танимдац
чицади-ю, нурдай, овоздай фазоларда учиб юрган булиб
куринади.' Кдерда, к,айси мамлакатга учиб кстяпман?
Узим з^ам билмайман. Бирдан чуцур чох;га кулай бош-
лаймал, ана шунда юрагим ор*;амга тортадй; сесканиб
-ув*ч>и«б,кетаман. Куэл*римни очиб, узоц, ж уда уэоц ер-
325
лардан цайтиб келгандай буламан. 1^улоцларимда нур
тезлиги билан манзара тортиб утган масофаларнинг
шамоллари гувиллайди, кузларимда етти цават осмонда
курилган хира, туманли мамлакатларнинг тарцок, суник
хотиралари пирпирайди.
* * *

Илгари куни Хайруллобейга:


— Докторжоним, энди бутунлай тузалдим. Уни зиё-
рат цилиб келайлик, — дедим.
Хайруллобей олдин рози булмади. Ярим ой, ^еч бул-
маса яна бир х,афта сабр цилишни илтимос этди.
Начора, касалларнинг бир сузлигини, инжицлигини
цайтариб булмайди. 1^ари дустимни ахири кундирдим.
Богдан икки цучоц гул, денгиз буйидан бир э^овуч ранг-
баранг т о т (кичкинам буларни гулдан цам яхши курар-
ди) йигдик.
Мунисагинам Урта ер денгизи буйидаги тепаликка,
узи каби нозик бир сарв дарахти остига цуйилибди. 1^аб-
ри ёнида бир кеча соат утирдик. Касал ётганимдан бери
доктор иккаламиз унинг тугрисида биринчи марта гап-
лашдик. Кичкинамнинг цандай у,\ганиии, кандай кумган-
ларини билгим келди. К^анча цистасам цам, Хайруллобей
тафсилотини айтиб бермади. Фацат бир нарсанигина
била олдим: дафн цилингандан кейин имом Мунисанинг
онасини сураган экан, табиий, >^еч ким билмабди. Хай­
руллобей, бу кичкина цизга менинг оналик цилиб юрга-
нимни эслаб, отимни айтибди. Болажонимни «Муниса
Фарида цизи» деб тупроцца...

/уушотаси, 1 сентябрь

Бугун эрталаб Хайруллобей менга:


— Р^изим, мени яна цишлоцдан чацириб келишиб-
ди, — д е д и ,— Дулдул сенга омонат. Менга цара, оёги-
нинг ярасиии узинг богла, у айиц унбошига ташлаб
цуйма. Невлай, Дулдулнинг оёгини х,ам узиникига ух-
шаш кестирмоцчими дейман-да! З^айронман, оёги з^еч
тузалмаяпти. Яра боглашни биласан, шундай цил:
боглаб булганингдан кейин, жониворни боцца олиб чи-
циб, беш-ун минут айлантир, цаво олеин. Иннайкейин,
иложи булса, бир оз, лекин куп эмас, йурттир, уцдингми?
326
Энди, яна битта иш бор: бугун нонвой Хуршид ижара
пулини олиб келади. 1^айдам, йигирма саккиз лирами,
хуллас, келтирган пулини менинг номимдан олиб цола-
сан. Учинчи ишга келсак, цац цуриб кетгур нима эди?
Мия цам цолмади... )^а, эсимга тушди, кутубхонамни
пастга туширтир. Денгиз тарафдаги хонани сенга бера-
ман. Чиройли хона, циш шамоли урмайди, совцотмайсан.
Ь^анчадан бери айтмоцчи булган гапимни айтиш
пайти келган эди.
— Докторбей, Дулдулдан ташвиш цилманг, ижара
цацини цам оламан, лекин учинчисига цожат бормикан?
Ж уда узоц мецмонингиз булиб цолдим, шунчалиги етар
дейман. Рухсат берсангиз, мен кетсам,— дедим.
Докторбей цулларини белига тиради, менга тацлид
цилиш учун товушини ингичкалаб:
— Ж уда узоц мецмонингиз булиб цолдим, шунчалиги
етар дейман. Рухсат берсангиз, мен кетсам! — деди.
Кейин цовогини осилтириб, муштини дулайтирди: —
Нима дединг? Кетасанми? Мана буни курдингми! Ог-
зингни цулоцларинггача йиртаман, ана ундан кейин чи-
накамига то циёматгача куладиган буласан!..
— Лекин, докторбей, мецмон э$ам иззати билан-да.
— Ж уда соз, кичик хоним цазратлари, кетмоцчисиз,
лекин цаерга?
Кулимсираб жавоб цилдим:
— Докторбей цаерга боришимни узим цам билгим
келади. Лекин кетиш керак-да. Бутун умр сизнинг олдин-
гизда цололмайман-ку? Шундай эмасми?.. Энг огир
кунларимда менга ёрдам цилдингиз, буни цеч мацал
унутмайман, лекин...
— >;ой, зангарча, шумлик цилма! Сен билан биз
«дуст тутинган иккита човуш» булиб цолганмиз. Бас цил,
бемаза гапларни!
Хайруллобей иягимдан тутди.
Мен эсам цамон тираниб туриб олдим.
— Докторбей, цолсам — узимнинг жоним цам роцат
цилади. Ишонинг, мен сизнинг ёнингизда узимни жуда
бахтиёр цис циламан. Лекин цачонгача сизга юк була-
ман? Биламан, сиз жуда одампарвар, жонкуярсиз...
Докторбей калта сочларимни тузгитиб ц адеб мендан
куларди, кейин яна мени эрмак цилиш учун, бетларини
бужмайтирди, лабларини чуччайтирди, товушини ингич­
ка цилиб:
— Одампарвар, ж о н к уя р !..— д е д и . — Нима, сен
билан трагедия уйнаябмизми, жинни циз? Тушунмай-
327
диган махлу^ экансан. Одамгарчилик, жонкуярлик деган
нарсаларинг етти ухлаб тушимга з;ам кирган эмас, зан-
гарча! Мен уз кайфим учун яшадим, сенга з$ам яна т у
кайф учун хизмат ^илдим. Сени ё^тирмаган булсам, ба-
шарангга ^арармидим? Узимни минорадан ташлага-
нимни эшитсанг, «жонкуярлик, фидокорлик цилди», деб
юрма, ишонма! «Бу худбин чол минорадан узини ташлаб,
цандай маза топди экан?» деб ^айрон з^ам булма. Моль-
ернинг битта ^а^рамони бор, менга жуда ёцади. Боё^иш-
ни калтаклашаётганда одамлар ёрдамга югуриб келишса,
буларни >>айдаб: «Бор, ишларингни ^ил! Вой худо! Вой
худо! Билмайсизлар-да, балки таёадан з^узур ^илаётган-
дирман!»— дейди. Булди, бас ^илайлик вала^лашни,
цизим. Келгунимча уйинг тахт булмаса, аз^волингга вой!
Битта таниш ^оровул бор, йугон, улгудай тумто^,
худо з^аоди, ушани ча^иртириб келаману дод деганингга
^уймай никоз^ингни у^итаман. Курдингми,-^анаца жазо
бераман?
Хайруллобей баъзи маз^аллардаги сингари яна хунук
сузлар билан з^азиллаша бошлайди, мени тагин уялтира-
ди, деб ёнидан ^очиб кетдим.
***

Хайруллобей менинг учун з$ам ота, з;ам яхшигина


дуст булиб ^олди. Уйида узимни бегонадай сезмайман,
меп сингари ^алби синган, з;аёти барбод булган бир ^из
^аичалик бахтиёр була олса, мен з$ам шунчалик бахтиёр-
ман. Узимга минг турли иш уйлаб топаман: ^ари энагага
ёрдам, уй йигиштириш, бо^^а, меваларга, >;атто доктор-
нинг з^исоб-китобларига ^арашиш, шунга ухшаган яна
минг хил иш...
Бу ердан кетиб ^олсам, нима ^иламан? Мен ахир но-
гирон р^аторидаман. Дуруст, соглигим секин-секин яхши-
ланиб боряпти, лекин бефойда, ичимда алланарса син-
гандай кур и н ад и. Эски соглигимни, менга з^амма нарсани
ё^тириб келган эски хушча^ча^лигимни энди з$еч ва^т
тополмайман. Кулиб туриб йиглайман, йиглаб туриб
куламан. Минутим минутимга ухшамайди. Масалан, кеча
кеч^урун кайфим яхши эди. Бошимни ё с т и ^ а нуй-
ганимда узимни жуда бахтиёр билдим. Тонготарда,
цоронгида эса з^еч сабабсиз йиглаб уйгондим. Менга
нима булди? Нимага йигладим? Буни узим з^ам билмай-
ман. Назаримда, кечаси бу вафосиз дунёнинг #з;амма
уйларига бирма-бир кириб, ^анчалик гаму гусса, ^анча-
328
Х*юк умидсизлик булса, >;аммасини йигиб келиб ^албимга
жойлагандайман. Бу сабабсиз, номсиз, тилсиз ^асрат
ичида титраб: «Онажоним, онажоним!» д еб 1^ич^ирар,
фарёд ^илиб юбормаслик учун ^улларим билан огзимни
тусардим.
Бирданига ^ушни хонадан Хайруллобейнинг овози
эшитилди: _
— Фарида, сенмисан? Нима булди, ^изим?
1^ари доктор ^улида шамдон билан хонамга югуриб
кирди. Нима булганини, нимага йиглагаиимни суро^лаб
утиришни лозим курмай, а^амиятсиз, балки маъносиз
шаф^ат сузлари билан тасалли бера бошлади:
— З^еч^иси йу^, ^изим, ^ечциси йу^. Асаб тут^алоги,
утиб кетади, болам. Вой, бечора болам-э!
Кузларимдан ёшлар ^уйилар, ов^ат ти^илиб крлган
1$уш болалари сингари огзимни катта очиб ^и^иллар,
титрар эканман, ^ари дустим деразага угирилди-да, 1^0 -
ронгида узоцларга мушт дулайтириб:
— Х удо жазонгни берсин! Ойдай цизни хароб ^ил-
д и н г , - деди.
Ёлгиз ^олсам, шундай касаллик, умидсизлик тут^ало-
гига ^андай бардош бераман, нима в;иламан? Буни
^аранглар... З^озир шу ацлга сигадиган нарсами? Доктор
э^еу булмаганда бир ой, балки бундан э^ам купро^ ёним-
дан жилмайди...
* **

Олажацоя чорбоги, 10 сентябрь

Бир >;афтадан бери Олажа^оя чорбогидаман. Хай-


руллобей бундан ун кун аввал:
— Фарида, Олажа^ояда битта чорбогим бор. Анча
ва^тдан бери хабар олганим йуц. Ишчиларни буш 1^ол-
дириб булмайди. Сени ун-ун беш кунга олиб кетаман.
Ба^онада ^авони узгартирасан, баэфинг очилади. З^аде-
май мактабларда у^ишлар бошланади, ана ундан кейин
бутун йил ^имирлай олмайсан,— деди.
— Докторбей, багри кенг ерларни жуда яхши кура-
ман, лекин начора, мактабларнинг очилишига оз ^олди.
З^айронман, цандай булар экан? — деб жавоб бердим.
Д окторбей жа^ли чи^иб елкасини учирди.
— Ия, борасанми, д еб сураганим йу^-ку сендан! Ун-
дай булармикан-бундай булармикан деганинг нимаси?
Мен сенга «олиб кетаман», дедим. Докторнинг ишига ни-
329
мага аралашасан? Рапорт ёзаману зурлаб олиб кетавера-
ман, юр бу ё ^ а ! Тур, бир-икки ^атор кийим-кечагинг-
дан, кейин уч-туртта китоблардан ол.
Хайруллобей менга худди мактаб боласига буюрган-
дай буюрди. Касаллик иродамни заифлаштириб цуйиб-
дими, унга з$еч бас келолмайман. визи ги шуки, бундан
зорланмайман, аксинча, унга итоат ^ л и ш узимга ё^ади.
Докторнинг чорбоги ^аровсиз долган экан. Лекин узи
ни^оятда дилкаш жой! 1^ишда з$ам бу ерлар баз^орга ух-
шармиш. Бир ажойиб тепалик борки, томоша ^илган
билан одам туймайди. Бу ер з^авонинг авзоига: бузу^ ё
очи?;, эрта ё кеч эканлигига 1$араб тусини узгартириб
цизил, пушти, напармон, оц, з^атто i^opa рангларда товла-
ниб туради. Шунинг учун з;ам бу ерни «Олажа^оя»
д еб аташган.
Чорбог мени кутганимдан орти^ машгул ^илди. Мол-
бо^ар хотинлар билан сут согишдим. Энди мен билан
з$ам дустлашиб долган Дулдулга миниб, атрофдаги чака-
лакзорларга бораман. К^ис1$аси, мен орзу ^илган кенг
багирли баз^аво з^аёт.
Шундай булса з^ам, кунглим тинч эмас. Бир неча кун-
дан кейин мактаб очилади. Ишимга боришим, бинони
супуртириб-сидиртиришим керак. Хайруллобейга эса
:>;еч ran у^тириб булмайди. У кечалари менга романлар
у^итади.
— Бу'лардаги ^овушмаган сафсаталарга чидаб бул­
майди, лекин улар сенинг огзингдан бош^ача, ё^имли
булиб чи^ади,— дейди.
Кеча кечаси унга яна китоб у^иб бердйм. Баъзан
очи*; сузлар учраб к;олади. Уларни у*;ишга уялиб, урин-
ларига дарзсол бош?;а суз ^уйиб ёки шундай жумлаларни
ташлаб кетиб у^ийман. Хайруллобей булса шошиб ^ол-
ганимни сезиб, шифтни йи^итгудек ^аздаз^а кутаради.
Бирдан ь;оронгида итлар з^ура бошлашди. Деразани
очиб ^арадкк. Чорбог эшигидан битта отли^ кириб кела-
всрди.
Хайруллобей:
— Ким у? — деб суради.
Унбошининг овози эшитилди:
— Мснман.
Унбошининг шундай бемаз^алда Ь^ушотасидан келиши
бежиз булмаса керак. Доктор:
— Иншооллоз^, тинчликдир. Мен пастга тушиб билиб
чи^ай. Кечикиб ^олсам ётавер, кичкина, — деди.
Хайруллобей унбошининг олдида бир соатча цолиб
330
кетди. Ю^орига юзи ^ з а р и б , ^ово^лари осилиб чизди.
— Унбоши нимага келибди, докторбей? — дедим.
У жа^ли чи^иб, ба^ириб берди:
— Сенга бориб ёт демадимми? Нима ^иласан су-
риштириб? Вой бу ^изларнинг миясизлиги-ей! Узимга
тегишли иш.
Хайруллобейнинг табиатини яхши билиб олган эдим.
Бундай пайтларда гапини ^айтариб булмайди. Чор-ночор
шамдонни олиб, хонамга чи^иб кетдим.
Эртасига эрталаб уйгонсам, Хайруллобей му^им иш
билан ша^арга тушиб кетибди. Бугун ^айтмасам, таш-
виш ^илмасин, деб тайинлабди.
Унбоши келтирган хабар докторни ^атти^ безовта
1$илган куринади.
Чошгоэ; ма^алида докторнинг уйини йигиштириб ту-
риб, каравоти ёнида конверт парчасига кузим тушиб
^олди. Олдим. Каттакон бир идоранинг муэфи босилган
бу конверт устида фа^ат « 1^ушотаси мактаби муд» де-
ган сузларгина ^олибди. З^ар^олда, бу хат менга тегиш­
ли булиши керак... Конверт парчаси мени чу^ур уйлатиб
^уйди. Ажабо, буни кеча унбоши келтирдимикан? Ундай
булса нима учун Хайруллобей мендан яширди? Иннай-
кейин, менга тегишли расмий хатни ^андай ^илиб очади?
Йу?;, бундай булиши мумкин эмас, миямга бош^а фикр
кела бошлади: бу конверт, албатта, китоб орасида
1^ушотасидан келган.

^^^
¡^угиотасида, 25 сентябрь

З^аётни расвогарчиликдан иборат деганлар на^адар


тугри айтишган!
Н
1^ ^

Сунгги- во^еани дафтаримнинг сунгги са^ифасига


борича ёзаётибман. Узимдан на бир эътироз сузи ва на
бир томчи куз ёши ^ушаман. Мен буни истамайман.
Хайруллобей мени чорбогда икки кун кутдирди.
Учинчи кеча ташвишим шу даражага етдики, эртасига э р ­
талаб нима булса >;ам арава ^уштириб, узим ша^арга ту-
шишга ^арор ^илдим. Лекин эрталаб уйгонсам, узи келиб
^олибди.
Бегам, бепарво Хайруллобейни ^еч ма^ал бунчалик
331
паришон, бунчалик чарчаган авзода курмаган -эдим. З^ар
маз^алгидай сочларимга лабларини тегизди-да, юзимга
ди^к,ат билан цараб:
— Эз$, худо жазоларини берсайди! Т у ф !..— деди.
Бошимга янги фалокат тушганини пай^адим, лекин
сурашга журъат этмадим.
Хайруллобей к,улларини чунтакларига солиб олиб,
амча уйланиб юрди. Кейин ^улларини елкаларимга
^уйиб:
— Кичкина, бир нима билганга ухшайсан, — деди.
— Йу^, докторбей.
— Биласан, булмаса индамай утирмас эдинг. Албатта
суриштирардинг.
Роят огир, жиддий з^аяжон билан:
— Йу^, докторбей, з^еч нарсадан хабарим йу^ ,—
дедим. — Фа^ат таъбингизнинг тирри^лигини, изтироб
чекаётганингизни куриб турйбман, бирон ^айгунгиз
бор. Мснингз^ам з^омеим, з$ам отам булганингиз учун сиз-
нинг кайгунгиз менинг з^ам ^айгум, шундай эмасми?
Нима булди?
— Фарида ^изим, узингни етарли даражада ^уиватли
сеэасанми?
Маро^им ваз^мимдан ошиб тушди. Узимни вазмин
курсатишга киришиб:
— Мен дадил к,изман, бунинг исботини бир неча мар­
та узингиз з$ам кургансиз. Айтаверинг, д о к тор бей ,—
дедим.
— Фарида, мана бу ^аламни ^улингга ол, антган
нарсаларимни ёз. Тур, ^изим, н;ари дустингга ба.^узур
ишонавер.
Хайруллобей тухтаб-тухтаб, уйлаб-уйлаб т у сатр-
ларни ёздирди:
« 1^ушотаси маориф президиуми кенгаши олийларига.
Маориф соз^асидаги хизматимни давом эттиришга са-
ломатлигим иул куймагани сабабли, Кушотаси к;излар
рушдияси мудирлигидан мени озод к,илишингизни су-
райман, афандим».
— Энди, ^изим, уйланиб утирмасдан, бир нима сура-
масдан ^огозга ^ул ^у-ю менга бер. К,улларинг титраяп-
ти, Фарида. Юзимга з^ам ^арай олмаяпсан. Майли, кизим,
майли, к,арамаганинг яхши. Чунки мок кузларинг билан
менга парасанг, ^зимни йу^отиб ^уяман. Ёмон з^одиса
булганини тушундинг, шундай эмасми? Энди к;уло^ сол,
Фарида. Агар узингни урадиган, з^аяжонга тушадиган
булсанг, гапимни- шартта-кссишга мажбур бу-ламан: Сен
332
э^амма гапдан хабардор булишинг керак. Фарида, з^аётга
аралашган шу уч йилнинг ичида одамларнинг ^андай
махлу^ экаплигини билиб олдим, деб уйлайсан, шун-
дайми? Бекор уйлабсан, мен олтмишга кириб ^олибману
х,алигача одам боласининг нималигига а^лим етмайди.
Мен дунёда минг хил паскашлик, шармандагарчиликни
курд&|му лекин бунда^ангисиии к,ари калламгаз^еч сигди-
ра олмайман. Биласан, иккаламиз дунёда энг тоза, энг
з^алол, р;адрдон дустлармиз, шундай эмасми? Касал ву-
жудингни ойларча уз в>улим билан парвариш ^илдим,
худди уз *>изимдай парвона булдим. Биласанми, б и зн и н г
тугримизда нималар уйлашяпти, нималар дейишяпти,
Фарида? )Иук, тасаивур ^илолмайсан. Мен сенинг оши-
гипг эмишмаи! Юзингни тусма,-йуц, бошингни баланд
кутар. Юз и кораларгина шундай ^илиши мумкин, сен
булсанг, аксинча, пок к,изсан. Биз нима ^илдикки, бир-
биримиздам уялайлик? Гамимга *;уло^ сол, Фарида,
ь;уло^ сол, охиригача вшит. Бу лаънати бунтом энг аввал
мактабларимгда тугилибди. Муаллималаринг оркапорат-
дан бизнинг тугримизда з^ар хил булмагур иарсалар ай-
та бошлашибди. Сабаби маълум: улар турганда сени нг
мудира булишинг-да. Мен бундан олти ой аввал сснга
* 6 ллдирмасдаи, Измирда дафтардор булиб ишловчи бир
|И К стйм га iiKí.M энлик хат ёзиб, сенинг мартабаигни
^Ядруаришлариии илтимос к,илган эдим. Сепга бир хизмат
1^уяй довдим-да. Бу ^аракатнимг мен томондап бу-
ЯЭййищ.шуб^аларипи орттирибди.
Бу фись:и фасод олови ойлардан бери тутаб кслар
•;x’9 ícáH. Ахири бу ыарса.маориф кенгашмасига, з^атто кай-
^-Ыацом'нинг ^улогигама етиб борибди. Ана шундан кейин
узуййан-узок; к,огозлар ёзигпиб, тскшира бошлашибди.
Вилоят маориф мудирлигида таржимаи з^олингни текши-
риб бо^ишса, бир почта к,оронги ну^талар топилган
зм и пт. Масалан, Иста-мбулдап Б...га кслишикг, ксйин
марказий рушдиядап У-з ихтиёринг билап бушаб, бир
хилват ^ишловда коташимг — уларда ^очиб юрмагапми-
кан дсган шубз^а тугдиради. Бир печа ойдан сунг номаъ-
лум бир ердан ордам келади. М аориф майдоиида мисли
курилмаган бир суръат билан мар'табанг ошяб борган,
яьни оддий р;ишло1; у^итувчилигидан хотин-к;излар би-
лим юрти у^итувчилиги даражасига кутарилгапсан.
Кейин у ердам з$ам сабабсиз бушаб кетгансап. Бу сафар
бопп^а вилоятга кетгансап, лекин у ерда з^ам ^умим то-

1 К, а й м а ^ о м — у езд , ш а ^ а р ч а б о ш л ш и .

333
полмагансан. Ч... маориф кенгашмасидан келган жавобни
уциб чивдим, ичимга бир челак заэ^ар ^уйилгандай булди.
Фарида! Гуё сен у ерда... Йу^, йу^ айтмайман!.. Тарбия-
ли, юксак илмли урфон ходимларининг ^аламларидан,
огизларидан чнодан нарсаларни менинг бетайин аскар
огзим ^ам айтишга номус ^илади. Биласан, мен огзимга
келганини цайтармайман, энг жирканч сузларни ?^ам ог-
зимда тутиб ^ололмайман. Хулласи, Фаридажон, ярали
о^уни ов итлари ^андай ураб олишса, сенинг атрофии гни
^ам шундай ураб олишган. Энг маъсум э^аракатинг
узингга ^арши далилга айланган, протоколларга, тергов
^огозларига тушган. У^увчи ^изларинг касал булган
пайтларда мени мактабга ча^ирганинг, кичкинамиз
улаётганда чидаёлмасдан бошингни бир зумгина елкамга
^уйганинг, касал булиб ^олганингдан кейин тепангда
кечирган соатларим — буларнинг ^аммаси жиноят
эмиш! Юзсизлигимиз шу даражага етган эмишки, Оу
ерларнинг урф-одатини, номус ва иффатини поймол
^илибмиз. Атрофимиздаги одамларни писанд цилмаган
эмишмиз. З^аммага сени касал д еб эълон ^илиб, узимиз
далаларда цулти^лашиб юрган, молага миниб уйнаган
эмишмиз. Мактабдаги ишингни ташлаб ^уйиб, богимда
от чоптириб юрганмишсан. Булар >;ам озлик цилиб '
ша^ар таш^арисидаги хилват чорбоода чи^иб —
эмишмиз!
Фаридажон, сенга бу гапларни ^андай эшит-
сам, худди шундай, буямасдан айтиб берди- -Г' - - 1 :?*
тасаллилар билан сени яна бир неча ва^тгача ов;, *'■'
дим. Умидларингни секин-секин, бирма-бир . . ••
билардим. Лекин ундай цилмадим. Нима учун .б г .
ми? Касбим, ёшим менда бир ишонч ^осил к
за^арни биратула ютиши керак, унда ё улади, у 4улади.
За^арни сироп билан, билмайман, яна нима балолар
билан аралаштириб ^ултум-^ултум ичишдан ёмон нарса
йу^. Фалокатни жиндай-жиндайдан айтиш нима-ю,
одамни арралаб улдириш нима!
Шундай, Фарида, .^аётдан ^аттиц шапати единг. Ёл-
гиз булсанг, сени бу зарба улдирарди. Уйлаб кур-а,
шунча одам ^ушдай бир боланинг устига ташланса, ни­
ма булади? Шукр ^ил, тасодиф сени чиринди чу^урига
ташланган бир кари чол билан учраштирди. Умрим соати
алла^ачон ун бирни уриб булган. Майли, зиёни йу^.
Сенга хизмат р л и ш учун долган умрим х,ам етади. Шун-
га муяссар булсам, бир туда а>;мо^она гийбатлар ичида
хазон булган кунларимга ачинмай утаман. Руур^ма, Фа-
334
рида, бу хам у г и б кетади. Ёшсан, умидингни узма, з^али
бахтли кунларинг булади, курасан.
И стеъфонгни узим элтиб бермо^чи эдим, айнидим.
Сени шу аз^волда ёлгиз ташлаб кетиб булмайди. Ёш бола-
лар хдётида баъзан ах,амиятсиз нарсалар з$ам а^амият
касб этиб к,олади. Юр, Фарида, очиц з^авога чи^айлик,
^уйлар, сигирлар олдига борайлик. Бу х,амвонлар курган
яхшиликларини эвазси?. цолдиришмайдп, ишонавер.
К^ари доктор истеъф;>мни кснвертга солиб, унбошига
берди.
Бу бир парча ^огоз умримиинг бир булагинигина
эмас, кунглимнинг сунгги тасаллисини хам олиб кетди.
На^адар длцмльт, с рабб^'и, наг^адар ал^мли! Нимагаки
умид билан цул. чузсам, умидим пуч чи^ади, нимагаки
мезф ^уйсам у л и б кетади! Мана, уч йил анвал куз о^шом-
лари н и н гби р и да ^излик руёларим, булар билан бирга уз
болаларим з^а^идаги орзу-умидларим, кейин эса М ун и ­
сам улди. Булар ор^асидан зора етим кунглимни ову-
тишса, д еб умид ^илган у^увчиларимдан айрилдим. Ж у -
жаларини таз^ликада курган она цуш сингари м ени
талпинтирган, титратган бу нарсалар куз япро^лари
каби бирин-кетин хазон булиб, тузгиб кетяпти. Мен з^али
на учга тулганим йуц. Юзимдан, танимдан болалик
.... у-рт-яч" лекин кунглим узим мезф ^уйган,
^имнинг уликлари билан тулди!
$ :}: ={г

рЛуллобей уч кунгача ёнимдан бир ^арич з^ам ж\


I- унчалик катта фалокат олдида узимни ofk
т>..,а ;..;: -сукут цилишимга ишона олмас эди. Кечаларк
ёт! .я суп г эшигимга келиб:
— Фарида, б и р нима керак эмасми? Уй^унг келмаёт-
ган булса, кирайин,— дейди.
Учинчи купи эрталаб барвацт турдим. З^аво или^, ос-
мон очи^, худди май кунлари дейсиз. Хайруллобейга
узим с у т c o fh 6 келдим, нонушта тайёрладим.
В^улимда патнис, че.%рамда нашъа билан уйига кулим-
сираб кирганимда, доктор мени куриб суюниб кетди.
— Офарин, Фарида! Ж уда хурсанд булдим. Нима
^иласан, ду н ён и н г дардини тортмаган энди сен ^олув-
дингми? — деди.
Деразасини очдим, ивирсиб ётган нарсаларини
йигиштирдим. К е й и н чорбогдан, ^уйлардан, чупонлар-
дан ran очдим. Т ин м ай гапирар, кулар, з^атто бир маз^ал-
335
лардаги, эски мактабимдаги сингари ора-сира з^уштак
з^ам чалиб ^уярдим.
Х ай рул л обей таъриф ^илиб булмайдиган даражада
су ю н д и . Унинг хурсандлигини курган сарим кунглим
очил.иб борди.
Низдоят, кунглимдаги гапни айтиш пайти келди.
Д ок горнинг курсисини деразага я^ин келтириб ^уйдим,
тиззаларини иссиц нарса билан ёпдим, узим эса дераза
токчасига утириб олдим.
— Сизга айтадиган гапларим бор эди, д о к т о р б е й ,—
дед и м .
Х ай рул л обей кузларини ^ули билан тусиб:
— Айта ^ол, лекин пастга туш. Худо курсатмасин,
йи ^и либ-нетиб кетма,— деди.
•— Хавотир цилманг, докторбей, менинг ёшлик m o f -
л ар и м дарахт шохларида утган. З^озир сизни хурсанд
^иладиган битта ran айтаман. Куряпсизми, мен ^андай
огирман? Кеча кечаси муз^им бир i^apopra келдим.
— Нима ^гтлмо^чисан?
— Яшамо^чиман.
— Бу нима деганинг?
— Тушунмаяпсизми? Узимни узим улдирмайман де-
ганим-да! Чунки бир неча кун аввал чинакам з;ам щундай
^арорга келгаи эдим.
Б у сузларни з^азиллашаё.тгаи Сила тили Оилан, кулиб
т у р и б айтдим. 1^ари доктор ваз^имага тушиб, урнидан
сак раб туриб кетди.
— Нима деб лациллалг"'яч, зангарча! Бу нимасич
А гар сенинг урнингда мен утирган булсам, ваз^мдач
пастгайш^илибчалпакбулиб кетардим. Бас,туш пастга,ху-
д о хайрннгни берсин, туша 1^ол. Яна бирон фалокат
б у л и б -н ет и б 1^олмасин...
М е н кулиб юбордим.
— Яшамо^чи булганимни айтганимдан кейин з$ам
йи^и ли б кетишимдан цурциш галати эмасми, а, доктор­
бей? Нима учун яшашга f>apop ^илганимни биласизми?
З^озир айтиб бераман. Анчагина сабаблари бор. Аввало,
узи м н и улдиришга юрагим дов бермайди. Сиз менинг
з^адеб улимдан гапиришимга парво ^илманг. З^ар нима
булганда з^ам улишдан жуда ^ур^аман. Улишдан бош^а
чора ^олмаса з^ам, бари бир, ^ур^аман, докторбей.
Б у сузни ^улларимни узатиб, буйнимни эги б туриб,
самимият билан айтдим.
Х а й р у л л о бей з^аяжон билан ^улимдан ушлади, тортиб
туш ириб бир кичкина курсига ут^азди.
336
* — т у ш у н и б б у л м а й д и г а н махлу^сап-Д а, ч'арида:
Вир парасанг — м у ш т у м д а й кичкина бо л а са н , би р п ара­
санг — д о н и ш м а н д л а р га у х ш а й са н , галати одатларинг,
одам иш она о л м а й д и га н д о в ю р а к л и ги н г б о р ... Ж у д а соз,- ^
айт, Ф арида, ^улогим с е н д а .
— С из б и р д а н -б и р д^ сти м , а й н и за м о н да отам си з.
Х уп, яшайман. У зи м н и $глдира ол м асл и ги м н и туш унга-
нимдан кейин яшамай н и м а и л о ж и м бор? Л ен ин ^андай
яшайман? М енга йул к ур сати н г. Б и р о н маъ^ул н арса
уй лаб топ сан ги з, ^ а н д а й яхш и бу л а р д и !
Х ай р у л л о б ей ^ о ш л а р и н и ч и м и р и б, у й л а н и б ^олди.
Бир оздан кейин:
— Ф а р и д а ,— д е д и ,— б у н ар сал ар н и мен э;ам уйлов-
дим. Ф а^ат у зи н гга к ел гу н и н г ч а айтиш ф икрим йу^
эди . М одом ики, у з и н г у зи н г н и тет и к с е за бош лабсан ,
ху п ^изим, айтсам а й т а цолай. Э н г аввал муаллималпк
^илиш дан б у ту н л а й у м и д у зи ш и н г керак. Б ули б утган
во^еа тугри си да б у гу н с е н г а б а ъ зи таф си л о тл ар н и б ер и -
шим мумкин. Б у н д а н у н кун аввал ви лоятдан бир и н сп ек ­
тор келди. М орж ни к и с и н г а р и о г зи д а н су й л о ^ тиш лари
тур ти б чиь^ан, б а д б а ш а р а б и р н у сх а ! А н а шу н усха
раислиги ости да би р т ек ш и р и ш к ом и сси яси ташкил ци-
лиш ган экан. А р и за н г г а б и н о а н буш ати ш дан аввал с ен и
тер габ куриш мо^чи бул .и ш ибди . Уш а кечаси ун бош и кел-
тирган ^ огоз ч а ^ и р и ^ н о м а эд и . У й лаб кур-а, Ф арида,
сен ш ундай бир >;айъат ол д и га ц ан дай ^илиб борардинг?
Р^аби^ларнинг о г зи д а н ч и ^ а н и ф л о с ту^матларга *>ап-
дай ж авоб к;илардинг? Б у х а б а р н и эш и т и б а^лим бош им-
дан учди. К ом и ссия й прилган х о н а н и куз олдимга кел-
тирдим: сени у м о р ж тиш ли н у с х а ^арш исида ц ора
чорш аф да, саргайган б о л а ч е^ р аси да, буй н и н гн и э г и б
тур ган и нгн и курдим. С ен и парчалаб ташлаш ^ асдида
булган у н у сх а « Б у р и би л ан Р^узичо^» м асалидаги
йирт^ич сингари с у в д а н б а р о н а и злар, у зи сингари
и ф л ос, ш арманда б у ^ т о н л а р н и так рорл арди . А ^лини е б
^уйган со л да тн и н г са л -п а л ^ у п о л с^ зл ар и ол ди да ранг-
дан-рангга кирадиган м аъсум ю зи н г , э^уркак ола куз-
ларинг уш а м о р ж р у п а р а с и д а тер м и л и б турсинми?..
Х а й р у л л о б ей н и н г э^алим, м овий кузларида мен э^еч
ма^ал курмаган газаб о л о в и ча^нади. У. йягини ^илти-
ратган, тиш ларини ги ж и р л а тга н б и р т и т р о в билан муш-
тини силкитиб:
— Ш у чирой л и о г з и м н и б и р очдим , м ор ж н усхан и
ш уна^аям б о п л а б савал ади м к и , Ф арида... Ш унда сасси ^
в уж удига у^ уриш са, б и р том чи ?^ам $он чи^мас эди .
2 2 - 1049 337
Илгари куни эшитдим, мени судга берибди. 1^ани энд]
суд теэро 1$ була ^олса? У ифлосларнинг 1$илмиш- 1$идир
мишларини судда бетларига солиб бир хумордан чи
^айки!..
1^ари доктор кузларидаги у газаб олови, юзидаги ;
даз^шат ^изиллиги йу^олгунча жим турди. Кейин ян
эски или^лик, мезф билан менга ]$араб, илгариги з^али]
товуши билан гапира бошлади:
— Икки уртада нима булса з$ам сенга булди. Калта
сени нг бошингда синди. Мени зурлаб истеъфо ёздирду
д е б кейинча хафа булиб юришингни хоз^ламайман. У^и
тувчилик билан ало^ангни бутунлай кесишинг керак эду
Оллоз; бу кузларни, бу лабларни кулиш ва теваракдаги
ларни бахтиёр этиш учун яратган. Моржнусхалар олдид
титрасин, йигласин деб эмас... Фарида, сенга яна би]
нарса айтмо^чиман. Энди сенинг олдингдаги масъулия
тим икки баравар ортди. Чунки бу фалокатнинг туши
шига мен сабабчи булдим. Шунинг учун буни даф 1^или1.
>;ам менинг зиммамга тушади. Яна ^айта айтаман: би]
ерга бориб ишлаш фикрини миянгдан чи^ар. Бугунп
мушкулдан бир амаллаб ^утулиб кетармиз, лекин ишг
киргудай булсанг, эртага бош^а бир барона билан ян
шурингни ^уритишади. Бунинг устига, балки у ва^т ме!
дун ёда булмасман. 1^ани, кел, иккаламиз бирга уйлашай
лик-чи. Истам булга, ^ариндошларинг олдига ^айтиш
нинг иложи борми?
Бошимни солинтирдим.
— Йу^, докторбей, улаг •’и учун тамом булга]
одамлар.
— Булмаса, яна битта чор 1 .я бор: ажойиб бир йигит
га турмушга чи^санг ^алай булар экан?
— Йу^, докторбей. Дунёдан то^ утишга аз$д ^илган
ман.
— Эрта тегсанг бахтли булишингга менинг з^ам унч
ишончим йу^, Фарида. У лаънати ^албингга шундай ки
риб олибдики, чи^ариб ташлашнинг з^еч иложи йук
— Докторбей, о ё ^ а р и н г и зн и упай, хоз^лаган нарса
нгиздан гапиринг, лекин бу тугрида...
— Хуп, хуп, кичкина, хуп.
— В^уллу^, докторбей.
Хайруллобей муйловларининг учини тишлаб туриб
анчагина уйланди.
— Хуп, булмаса нима ^иламиз? Муз^тожликдан в;урк
масанг з^ам булади, бунинг хавфи йу^. Чунки мана ш;
кичкина богу чорбогимдан тушиб турадиган дарома,
338
иккаламизга ^ам баз^узур етади. Гапнинг рости, пулла-
римни нима филсам экан, д е б узим з^ам бошимни ^отириб
юрардим. Сенинг бахтинг йулига сарф ^илмасам,
нимага сарф ^иламан?
Берадиган жавобим уни хафа ^илишини билардим,
начора, айтмасдан иложим йу^. Тиззаларини силаб,
^ур^иб туриб:
— Лекин, докторбей, сиздан пул ёрдамини ^айси
сифатда ^абул р л и ш и м керак? Шундан кейин мен нима
деган одам буламан? — дедим.
Хайруллобейнинг жаз^ли чи^мади, биро^ кунгли
озор топиб, юзимга упкаланиб царади.
— Айб, Фарида, а й б !— д е д и .— Бир-биримизга шун-
чалик суяниб ^олганимиздан кейин бундай дейишинг
айб. Лекин афсуски, сен з$еч нимани парво ^илмайдиган,
муста^ил, эркин куринсанг з^ам, з^а^и^атда тупори, бур-
нидан нарисини курмайдиган, шури цуриган ^из экан-
сан. «Хинали ^узи» д е б аталганлар тоиф асидан чи^иб
холдинг... Бундай булмаслиги керак эди, нима ^илайлик,
булар иш булди. Энди менинг гапларимга диццат ^ил,
Фарида. 1^ари, самимий дустидан кичкинагина ёрдам
олишни з^ам узига эп курмайдиган сен сингари магрур
бир циз ана шунча гап-суздан, гийбатдан, туз^матлардан
кейин цандай ^ л и б якка узи яшай олади? Шунинг
учун з;ам бошингни иккита ^илиб ^уйсак ^алай булар
экан девдим, Фарида. Бировдан ёрдам олишни хоз^ла-
майсан, ишлашни хоз^лайсан, лекин бунинг имкони йу^.
Бирга турайлик, ажрашмайлик десам, бунга з$ам кунмай-
сан, шундай эмасми? Ана бошингни солинтириб олдинг,
жавоб бергинг йу^-да. Лекин ростини айтганда, менинг
узим з$ам буни мушкулни осон ^иладиган тугри йул д е б
з^исобламайман. Кунглимизда бор гапларни нега энди
шартта-шуртта очиб айтмайлик? Хабаринг йу^, маз^ал-
ла номидан шаз^ар бошлигига элчилар борибди. Мени
уйимда оила аъзойимдан, ^ариндош-уругларимдан бул-
маган бир циз билан туради, бу урф-одатимизга, ша-
риатимизга тугри келмайди, деб шикоят ^илишибди.
З^атто, з^атто сенинг бош^а юртга юборилишингни з^ам
талаб этишибди. З^амманинг айбини бетига соладиган
«кур^ози» булганим учун мени одамлар унча ё^тириш-
майди. Шу баз^онада нима учун менга з^ам битта таё^
тушириб ^олишмасин, шундай эмасми? Гапнинг цис^аси,
Фаридажон, на мен билан яшашингнинг имкони бор ва
на уз бошингга яшашингнинг. Нохд^ шубз^алар билан
з^аётингни заз^арлашади. Бу лаънати дог 1^аерда булсамг
339
з$ам сени тинч ^уймайди. Утмишимгдаги кичкина к,ора
дог з^ам з^ар бир муттаз^амга, з^ар бир фирибгарга сени
з^а^орат 191ЛИШ з^у^у^ини беради. Нима ^илдик энди,
Фарида? Нима чора топсак экан? Сени ^андай ^илиб
з^имоя ^илсак экан?
Улим тушагида ётган касал мазлумлиги билан гозига
^арадим, ^албимдаги чу^ур умидсизликка ^арамай ку-
лимсираб туриб:
— Низ^оят, улимни уйлашга з;а^ и м борлигини сиз
з$ам тан ола бошладингиз. Мана шу ^уёшга, мана шу да-
рахтларга, з$ов анови узокдаги дспгпзга бир ^аранг-а,
докторбей. Менчалик жони бугзига келмаган бир инсон
уз ^албининг ризолиги билан мана шу азкойиб дунёдан
кетгиси келадими?
Хайруллобей 1^ули билан огзимни ёпди.
— Бас энди, Фарида, бас 1^ил! Умримда ^илмаган мо-
маъ^улчилигимни з^озир ^илдирасан. З^али замон ёш бо-
ладай з^унграб йиглаб юбораман.
Япроцлари тукилган ялангоч шохлар орасида порлаб
турган куз ^уёшига »;ул чузиб:
— Мен анчагина ^ариб ^олганман. Мен уз умримда
одамларнинг цайгу аламларини, бечорачилик ва муз;-
тожликларини жуда куп курганман. Мана шу ^улларим
билан *>анча очи^ долган кузларни ёпганман. Лекин мен
олдимда улиш мажбуриятида шу ^адар хотиржамлик
билан сузлаётган мана шу чиройли ^из юзидан, кулиш
баз^онасини ^идираётгандай титраётган ярамас лаблари-
дан з^ам зурро^ фожиани курмаганман!
Хайруллобей, тиззалари устидаги ёпи^ни иргитиб
ташлаб, хона ичида анчагина уй суриб юрди. Кейин
олдимда тухтаб:
— У з^олда охирги чорани ^уллаймиз, — д е д и .— Сени
шариатларига мувофи^ шарт билан уйимда олиб ^ола-
ман, шу тарифа з^имоя ^иламан. Тайёр бул, Фарида.
Келаси пайшанбада...
* **
Бир з^афтадан бери 1^ушотасидаман. Эртага келин-
чак буламан. Хайруллобей з$ам узининг хусусий иши,
з^ам уйга-баъзи янги буюмлар олиш нияти билан иЛга-
ри куни Измирга туш-иб кетди. Бугун кеч^урун келар
экан, телеграмма олдим.
Янги буюмларнинг з^ожати йу^лигини айтиб эдим.
Галати далиллар келтириб, ^арши чиоди:
340
— И у 1$, нишонли хоним, бу цариб ^олганлигимни
пеш ^илиш бул ади. >^а, такдир орамизга уттиз беш-цир^
йилни су^иб ^уйиб, катта хато ^илган, лекин бу-
нинг а^амияти йу^. Асл ёшлик — кунгил ёшлигидир.
Сен менга ^арама. Мен йигирма ёшли йигитлардан ^ам
бардамман. -Иннайкейин, сени ясанган-тусанган келин-
чак ^олипгда э^ам к)фгим келади. Мен бева эркак ^исоб-
ланаман, шунинг учун орзум ичимда кетмасин. Сенга
Измирдан аломат келкнлик сарполари олиб ке-
ламан.
Мен рупарамга ^араб, индамай турдим. Хайруллобей
сузини давом эттирди:
— Иннайкейин, сенга курмана совгаси бераман,
шуна^аям аломат совга буладики! К,ани топчи: болдо^,
узу к, маржой, иижу р^айси бири? й у^ , тополмай-
сан, буларнимг ^еч биттаси эмас. Бошингни ^отирма,
тополмайсан. Мен сенга битта етимхона совга цила-
ман!
Аж абланиб юзига к,арадим. У хурсанд булиб кулар
эди.
— Курдингми, сенга ёкддиган нарсани топганим^
ни, — дед и .— Олажа^оядаги чорбогимизни уттиз-^ир^
кишилик егимхонага айлантираман. Теварак-атрофдаги
етим-есирларни туплаймиз. Мен докторлик ^иламан, сен
булсанг м}'аллималик, э;ам оналик циласан.

И
:* *
Бу сатрларни тузала бошлаган кунларимда ётган
хонам дер азаси олдида ёзмоедаман. Богда, шохлардан
сира тинмай к,уру^ хазон ёмгири ёгаётир,
Дарахтларнинг шохларини ялангочлаб тукилаётган
бу хазонлардан баъзиларини шамол деразадан учириб
киради, дафтаримнинг саргайган са^ифаларига сочиб
кетади.
1^ари дустим нинг суни^ мовий кузларидаги шаф^ат,
мар^амат, п о к ва гаразсиз оталик му^аббати кунглим-
да сунгги я т и л япро^ каби яшар эди. Унга эр д е б царашга
мажбур булган кунимдан бери бу сунгги япро^ З^ам сар-
гая бошлади. З^аёт шундай булгандан кейин (;улимиз-
дан нима з^ам келарди? Бунга э;ам буйин эгишим
керак.
Чумоли оёги сингари ингичка ёзувлар билан тулган
хотира дафтаримнинг охирги са^ифасига келдим. Кан-
дай мунгли тасодиф! Саргузаштларим билан бирга даф-
341
тарим з;ам тугаётир. Янги з^аётим учун янги дафтар
тутишнинг з^ожати йу^, айтар нарсаларимни айтиб бул-
дим... Ахир эртага бош^а бировнинг хасми булганимдан
сунг бунга *>андай з^а^им бор, ^андай жасорат циламан?
И нди нга эрталаб бировнинг хонасида уйгонадиган ёш
жувоннинг з^аёти ^исман шухлик, ^исман куз ёшларидан
иборат булган Чолицуши билан ^андай ало^аси бул-
син?
Чоли^уши бугун узининг куз ёшлари билан ивитгап
дафтар са.^ифаларига тукилган куз япро^лари орасига
абадий кумилади.
Айрилик,нинг бу сунгги соатида з;а^и^атни яшириб
утиришнинг нима кераги бор? Сен у^имайдиган бу даф-
таримни фа^ат сен учун ёзганман, Комрон! Да, нима-
ики деган булсам, нимаики ёзган булсам, ^аммаси сен
учун эди. Янглишгапимни,- ни>;оятда катта хатога йул
^уйганимпи мана бугун буйнимга оламан. Мен >>еч бир
нарсага ^арамай, сен билан бахтиёр була олардим. Да,
э^еч нимага ^арамай севилардим, севилганимдан ^ам бе-
хабар эмас эдим, лекин бу мени ^аноатлантирмади. Хоз;-
лардимки, мени куп, яна з$ам куп севсинлар, мен севган
даражада булмаса з^ам (чунки бунинг имкони йу^),
лоа^ал шунгая^ин бир севги билан севсинлар. Шунчалик
севилишга менинг ^а^^им бормиди? Йувдир, д е б уйлай-
ман, Комрон. Мен кичкина, жоз^ил ^изман. Севишнинг,
узи ни севдиришнинг усули бор, шундай эмасми, Ком­
рон? Долбуки, мен бу нарсани з$еч, з;ечам билмас
эдим...
С е н и н г « с а р и 1$ гулинг» ким билсин, ^андай жозибали
хотин э д и экан! Бу сузларни сенга таъна цилиш учун
айтаётганим йу^, Комрон. Ишон, агар у сени бахтиёр
1$илган булса, хаёлимда у билан ярашишга тайёрман.
Ким билсин, у сенга ^андай чиройли сузлар айтган, ^ан-
дай чиройли хатлар ёзган экан? Мен эсам, балки сенинг
болаларингга, болаларимизга яхшигина она була олар­
дим. Фа^ат шугина.
Комрон, мен сени ^анчалик севганимни сендан ай-
рилганимдан кейингина билдим. Даётда орттирган таж-
рибаларим, бош^аларни севгани учун дея курма, зинх,ор
ундай эмас! Мен буни кунглимнинг ичидаги умидсиз
хаёлингни сева-сева билдим.
Зайнилар ^абристонининг ^оронгилигида, шамол
эрталабгача укириб ч и ^ а н узун кечаларда, ^ишло^ ара-
валарининг ^унгиро^лари ингичка овоз билан жиринг-
лаб турган кенг далаларда, толзорнинг хушбуй лох
342
>;идлари билан тулган или^ йулларида ^ам, ?;аммава^т
сенинг ёнингда булдим, хаёлинг багрида яшадим.
Эртага мени ^айли^ циладиган боё^иш чол мени оц
гул каби маъсум бир 1^из деб ^исоблайди, о, ^андай янг-
лишади!
Ссвги савдоси бироита бева ^албини, вужудини мени-
ки ^адар яксон, хокисор ^илмагандир, деб уйлайман.
Комрон, бир-биримиздан асл бугун айриламиз. Бугун
булнб угган нарсаларга ^арама, сен ^аммава^т бир оз
меники эдинг, мен эсам бутун цалбим билан сеники...

( Ф ариданинг дафтари гиу ерда тугайди.)


Б Е Ш И H Ч И К, И С М

— Комрон дейман, сен билан >^амро^ булиш, худо


5çarçrçw, азобда колиш деган суз экан. Шу икки соат
ичида юзта нарсани сурагандирман, ну^ул «з$а» ё «йу^»
деган жавобдан ôouirça нарса ололмайман! М ундогузинг-
ни йигиштириб ол, углим!
Комрон бузу^ йулларда тебраниб бораётган арава-
нинг бир ч'еккасида о^шом шамолига rçapiun ёк,асини
кутариб к;уйи6 , Мармара денгизига уйчанлик билан ти-
^йлиб борарди. Кузларини денгиздан зурга узиб, ку-
лимсиради.
— Икки соат ичида икки юз саволга икки юзта жавоб
бериш, назаримда, оз нарса булмаса керак, почча, агар
улар rçncrçarnna «^а», «йу^» ^абилида булганда з^ам.
— Дурусту, лекин уйлаб жавоб бераётганинг йу^-
да, углим! Даммаси паришонхотирлик билан буляпти.
— Нима х,ам дердик, почча, сизларнинг курортлари-
нгизда касалларни шифолашнинг шуна^а ажойиб усули
бор экан! Ь^айдам, мени бекордан-бекорга уйлатиб чар-
чатишдан бирон ма^садингиз борми?
— Вой нонкур-эй, сенга э^еч ё^иб булмас экан-да! Да,
чиндан з^ам сени уйлашга мажбур ^илмо^чиман; лекин
ма^садим сени чарчатиш эмас, бош^а уйларингга хала-
1^ит б е р и т . Энди, ростини айтсам, з^афсалам пир булди.
Сени к^имирлатишнипг иложи йу^ куринади. Рост-да,
мана, уч кун булди, бир барона билан сени ^ишло^ туйи-
га олиб бордим. Турли-туман одамларни курдинг, довул,
сурнай чалганларини эшитдинг, уйинга тушган йигит-
ларни, курашган полвонларни курдинг. Мен роса маза
^илдим, сен булсанг без булиб утирдииг! Йуь> дема!
Кузим бор, ак,лим, фаросатим бор!
— Сизга ^андай тушунтирсам экан, почча! Мен асл-
да бопн^ача яратилган булсам керак...
— Йун;, углим, сен узингга дуруст ^арамайсан. Лоа-
*;ал мендан ибрат ол: олтмишни уриб ^уйибману, кун-
дан-кунга яшариб боряпман.
344
— Дазир булинг. Ойша холам билтЯб цолмасип.
— Билса билапсрсин, мсмга пима! Бу сргд келгли ’м-
да ^ариро^ куринмасмидим?
Комрон кулимсиради.
— М ени н г Т а^ ир доги га кслгапимга ун йил булдп.
Дали-з^али эсимда. Шуна^а август кечаларкдм! Сирп
эди...
Азизбек ^улларипи бир-бирига урди.
— 1^ара-я, ё оллоз^, умр к;андай тез утади-я! Яшавор- о!
М ана эн д и углинг туртга кириб ^олди. Фарида был;.и
з^ам беш йилча унашганча юрдинг. Э.%, .Комрон, Фарида
бечорага шунчалик жабр ^илганингни х,али-^али ак/им-
га сигдиролмайман! Чоли^ушининг булбулдай овозини,
гулдай юзини эсласам, юрагим ачшпиб кегади. Орадан
ун йил утиб кетибдиямки, уйимиз оркуасидаги бонуса
^арашга юрагим дов бермайди-я. Да, жоп бераётганингда
сенинг бу гумро^лигингни кечирмайман, Комрон!
— Почча, узингиз базфипи очгани олиб кетаётган
бир касалга шундай сузларни айтнб буладими?
— Тугри-ку-я, лекин сендаги дарднинг бу нарсаларга
з^еч ало^аси йу^-да. Яхши курган хогинингга уйландингу
ак;алли бир йил з^ам бахтинг очилиб умр к,илолмадинг.
Мунаввар бетоб булиб ётиб ^олди. Уч йил умрингни
касал бо^иш билан утказдинг. Ш ифо истаб ^аерларга
олиб бормадинг: Ша.%зода ороли ^олмади, Швейцария
к,олмади... Такдирга чора йук; экан! Утган ^иш хотининг
улди, узинг-чи, бошингни кутаролмай холдинг. Узингни
мундог ^улга ололмайсан. Худди касал одамга ухшайсап.
Бу нарсаларнинг Фаридага нима алок^аси бор? Ссм-ку
б'ош^а бировни яхши курардинг...
Комрон яна боягидай аччи^ бир кулимсаш билап
жавоб ^илди:
— Шук,, почча, з^еч ким мсмга ишоммайди, сиз з^ам,
албатта, ишопмайсиз; девоналик деб ^исоблайсиз. Даё-
тимда баъзи саргузаштлар, 3(,атто апча жиддий саргу-
заштлар з^ам булди. Лекин сизга ишонтирмб айтамапки,
мен дупёда з^еч бир нарсани, х,еч бир кимсами Фарида-
чалик севган эмасман.
Азизбсй гижиниб гапирди:
— Нмон савдо, ёмон иш^!
— Ишонмайсиз демадимми, почча! Шумана, .^еч ким
ишонмайди. Мужгон ушандан бери мен билан уриш,
Фариданинг исмини огзимга з^ам олдирмайди. 1<^ошла-
рини чимириб: «1/1у^, Комрон, ундан огиз очишга з$а^-
^инг йуК!» д е й д и- Омам з^ам шундай, холам з^ам, бош^а-
345
лар э;ам шундай. Бу ерда Фарида тугрисмда фа^ат ]■-¡ар­
мии билангина гаплаша оламан. Мана энди Нармин ун
еттига чиади, ^олбуки, Фарида келганда фацат еттида
эди. Фаридани эс-эс билади. «Мени аргимчоада учирган
^изил куйлакли опам» деб эслайди. Шундай кунлар
буладики, Нарминни ^изил куйлакли опаси ^ак,нда га-
пиртириш учун озмунча тер тукмайман.
— К,изи^ одамсан-да, Комрон! Яхши, униси-чи?
— Униси касал хотим эди. Мени деб улиб кетиши
мумкин эди. Фаридадан бутун умидим узилгандан ксйин
унга шаф^ат юзасидан бир одамгарчилик цилдим холос,
булгани шу.
— Тушуниб булмайдиган нарсалар. Чалкаш одамсан,
Комрон!
— Рости шу, почча. Нима хо^лаганимни, нима ^ил-
ганимни э$еч ма>;ал узим >>ам билган эмасман. Билган,
ишонган бир нарсам булса, у >;ам Фаридага булган
му^аббатимдир. Бу ^изнинг ^албимда ^олдирган шундай
хотиралари борки, бир умр унута олмайман. Менга
шундай туюлади: улаётганимда э$ам эсимга олиб, йиглаб
туриб уламан. Сизга бир далил келтирай, почча. Доктор-
лар: «Давони узгартиришингиз керак», дейишганда, энг
аввал уйлаган жойим Та^ирдог булди. Сиз, Комрон ме-
нинг таклифим билан келди, деб уйларсиз? Ё ^ишло^
туйларида ба^рини очиш учун шу ерда бир ойдан бери
турибди, деб уйлаётгандирсиз? Хафа булмаиг. Лекин
мен бу ерга ёшлик орзу-умидларимнинг сини^ заррала-
рини тергани келганман, булгани шу.
— Хуп, нодонлик-ку ^илибсан, хуш, буни тузатиш-
нинг иложи йу^миди?
— Мен хато цилдим, почча, жуда ёмон хато в^илдим.
Фарида бизникидан шундай бир газаб ва алам билан
кетиб долган эдики, изини топганимдан кейин рупара
келишдан ^айиедим. Унинг фа^ат ^албигина эмас, иззат-
нафси ^ам яраланган эди. Ёт-бегома юртларга слгиз
кетиш учун, ким билади, к,анчалар юраги эзилган экан.
Орадан лоа^ал олти ой утмай туриб мен билан кури in­
ca, жа^ли чи^иши, яна баттар газабга келиши, бундан
э$ам ёмонроц жинниликлар р л и ш и мумкин эди. Ба^орни
кутавериб жонимда жон ^олмади. Чоли^ушини ишлаб
турган к,ишлоц мактабидан тутиб келиш учун йул тарад-
дусини кура бошлаган эдим. Аксига олиб бирдан касал
булиб ^олдим. Роса уч ой урнимдан туролмай ётдим.
Ор^асидан ^идириб Б...га борганимда эса иш ^улдан
кетган эди. Фариданинг бир касалмамд бастакорга кун-
3-1G
гил берганлигини, вафосиз бошини шалола буйида севги-
лисининг тиззаларига ^уйиб, кузларига тикилиб туриб
танбур чалдирганини айтишди. Узингиз уйлаб куринг,
почча, неча-неча йиллардан бери бу бошни, бу кузларни
«меники, фа^ат меникигина» деб интизор булганимдан
сунг мана шундай...
Комрон давом этмади, Мармардан эсаётган салцин
о^шом шамолидан ^очаётгандек, буйнини пальтосининг
ё^аси ичига яна з$ам купро^ тортиб, у зо ^ -у зо 1$ларда
^изариб куринган бали^чи гулханларига ^араб ^олди.
Азизбейнинг з$ам кайфи бузилди.
— Комрон, углим, иккинчи хатони уша ерда ^илиб
^уймадингмикан, д е б ^ур^аман. Чоли^уши кошкийди
шундай ^иладиган, уз-узини осонгина юпата оладиган
^из булса. Унда бахтли буларди-ку. Лекин мен з$еч
ишонмайман.
Комрон яна аччиг^ина кулимсираб, бошини тебрат-
ди.
— Э, поччам, хуп деяверинг, Фариданинг бахти
очилиб кетганига икки йил булибди, уз кузи билан кур­
ган одамлардан эшитдим. Эри бир бадавлат ^ари доктор
эмиш. Битта ошнам бор, хужалик инспектори булиб
ишлайди. Бунинг хотини эса Фариданинг эски дугонала-
ридан. Ана шу хотин Фаридани утган йили 1^ушотасида
курибди. Чоли^уши бурунгидай з^адеб кулар, вала^лар,
з^азилкашлик ^илиб юрар эмиш. Ша^ардан уч-турт соат-
лик масофадаги бир чорбогда йигирма чоглик болани
тарбия ^л аёт ган и н и , жуда бахтиёр эканлигини айтиб-
ди. Эридан ярим соат айрилгудек булса'чидай олмас
эмиш. Дугонаси Истамбулдан, ^ариндошларидан суз
очган экан, Фарида дарров сузини кесиб: «Мен у
шаз^арни з$ам, у ердаги одамларни з$ам эсга олишни
хоз^ламайман!» дебди. Фаридага нисбатан камчилик-
ларим, инсофсизликларим куп, почча,биламан. Лекин сиз
з^ам инсоф дилинг, унинг з$ам мени шунчалик т е з унутиб
юбориши тугрими? Дарво^е, бу бекорчи сузларга нима
з^ожат? Бас ^илайлик. Мен аравадан тушиб пиёда борма-
сам булмайди. Ёмон йул экан, тебратавериб жонимни
олди. СЦ йул!
— Вой бу хизматчилар-эй, з^амиша дод-вой солишга-
ни солишган-а! Бу йулларни узим солдирганман, анча-
гина йил булиб ^олди. Узим иш бошида туриб, оф тобда
роса куйганман. Ёлгон айтма Комрон, з^олингни йул в>у-
ритгани йу^. Етти йил аввал мени мутасаррифликдан
бушатишиб хуп яхши иш 1$илиши6 ди-да. Туша в>ол,
347
углим, фа^ат кеч ^олма, чунки царилик холангни х,ам,
мени ^ам барбод ^илган. Кеч цолсанг, холанг ташвиш-
дан, мен очликдан жинни буламиз.
* **
Комрон яна уша куприк олдида аравадан тушди. Ун
йил аввал, яна шундай август о^шомларининг бирида
мана шу куприкка келиб, чирик тахта устида оё;^ларини
солинтириб утирган эди.
Так,ирдогида йигирма беш кундан бери турган булса,
з^ар о^шом шу ерга келар, кеч кириб ^ош к,орайгандан
кейин секин-аста уйга ^айтар, йул буйи уйланиб бо-
рарди.
Эри Анатолияга командировка ^илингандан бери
болаларм билан Та^ирдогига келиб утирган Мужгон
бир куни кеч^урун Комрондан:
— Ж уда чарчаган куринасан, у з о ^ а бордингми? —
д еб суради.
Комрон алам билан кулимсираб жавоб цилди:
— Топдинг, Мужгон, жуда узоо да бордим — ун йил-
лик узок; утмишга...
У яна бир нималар демо^чи булди-ю, лекин Мужгон
х,е'! нима тушунмагандек лабларини буриб:
— Шундайми? — деди-да, буласига ор^асини угириб
олдн.
Мужгон неча йиллардан бери Комрон билан уришиб,
хотинлар ^албидагина буладиган ^атти^ газаб билан
аразлаб юрарди. Унинг ёнида Фаридадан асло огиз оч-
масди.
Комрон бог оралаб секин-секин юриб келаётганда
анчагина к,оронги тушиб долган булса з^ам, э;али рупара-
даги тоглардан шафа^ кетмаган эди. Япро^ларнинг
четлари сулиша бошлаган кечки бинафшага ухшаш тун
бошланмоеда эди.
Йигит бог орасидаги су^мо^лардан бирининг ёнида
тухтаб, ёнар ^унгизларнинг юлдузчалари ора-сира ча^-
наб турган яшил цоронгиликка узок; тикилиб ^олди.
Уша кечцурун Фарида шу су^мовдан югуриб чи^иб кел-
ган эди. Чоли^уши эгнида калтагина матросча куйлак,
бошида теварагидан сочлари чи^иб турган шапка бор
эди. У пошнасиз ботинкаларининг учи билан тошларни
тепиб олдинда югуриб борганини Комрон э^озир ^ам
куз унгида кургандай эди.
Ва^т этагини тутцазмай чопади. Комрон уйдагилар-
348
нинг ташвишланишларини билгани з^олда кетишни и'ста-
май, эски бир руёнинг изларини ахтараётгандек, йуллар-
да кечикади-
Узоеда, куча эшиги олдида куйлакли бир хотин
н^ораси куринди. Мужгон купинча кечки пайтлар кичик
угилчаси билан кучага чи^ар, уни ^улти^ларидан у!илаб
юришга ургатар эди.
Мужгон буласини узоедан куриб, ^улларини силкита
бошлади.
— Комрон, мунча имилламасанг? 1^аё^ларда ^олиб
кетдинг?
— Узим, М уж гон ... Даво яхши...
Бу сафар Мужгопнинг ёнида угилчаси йув; эди. Ле-
кин а^волида бир ш ош р н л и к , доимий сокин юзида з^ая-
жон куринарди.
— Мужгон, сенга нима булди?
Жувон бир нарсалар айтгиси келар, лекин суз топол-
май цийналар эди.
Улар эшик тепасидаги чироадан кукимтир нур тушиб
турган ^овлига киришди. Мужгон узини бир одим четга
олди-да, э т и к билан ичкари девор уртасидаги бурчакка
имо ^илиб:
— ^ара-чи, Комрон, бугун ким келибди! — деди.
Комрон ажабланиб ^аради-ю, ичкари эшиги тепаси­
даги чироадан тушиб турган мовий ёругда, я^ингинаси-
да Фариданинг чацнаган кузларини курди. Ичида мовий
ут порлаган бу кузлар кулар, бир оз сулгин, бир оз озгин
юзи кулар, олти йилдан бери согиниб-саргайиб, кузла­
рини юмиб туриб хаёлида ^идирган кезлари кургандаги-
дай я^ингинасида, цалбининг ичида куларди. Комрон
гандираклаб кетди, кураётган ширин тушининг тар^али-
шидан ^урв^ан кишидек бир зумгина кузларини юмди,
суяниб оладиган бирон нарса бормикан, д еб теварагига
жавдираб ^аради. Бир-бирларига айтгулик суз тополмай
тптраб туришар, лаблари бир-бирларига кулишга з^ара-
кат ^илса з^ам, кузларида ёш парда тортиб борарди.
Мужгон бу да^и^анинг огирлигини сезди шекилли, Фа­
риданинг ^улидан ушлаб Комроннинг олдига олиб кел-
ди. Кейин з^азил-мутойиба к^илиб:
— Холаваччалар з$ам бир-бирларига ака-ука була-
д и ,— деди, — Фариданинг акаси йу^лиги учун сен бунга
ака з^исобланасан. Комрон, синглинг билан куриш, «хуш
келибсан» де.
Комрон з^аиуз окиз очолмай турарди. Мужгоннинг
таклифидан сунг бошини аста эгиб, Фариданинг со.чла-
349
рига лабларини тегизди-ю, ^улогига шивирлагандай
низ^оятда паст товуш билан:
— Сизни яма курганим учун ^анчалар суюнганимни
иф ода этишга суз тополмайман, Фарида х они м ,—
деди;
Бу суз Фаридага далда берди.
— Ташаккур, Комронбей, мен з$ам жуда хурсанд бул-
дим...
Чоли^ушининг бурунгидай соф, жарангдор овозида
мунг бор эди. Биллур ёрилганда шундай овоз беради.
— К,ачон келдингиз? — деб суради Комрон.
— Бугун, чошгозда. Лекин Истамбулга келганимга
ун кун булди. Уйга борсам з$еч ким йу^ экан. Холала-
римни, з^аммангизни жуда кургим келувди. Балки сиз-
ларнинг ичингизда з^ам мени кургиси келганлар бордир
деб уйладим. Иннайкейин, саё^атга урганиб долган ки-
шилар учун Та^ирдогига келиш нима деган нарса, шун­
дай эмасми, 'Комронбей?
Мужгон яна гапга аралашди.
— Вой тавба-ей, хоним, бей деган такаллуфнинг
нима кераги бор-а! Ака-ука урнидаги одамсизлар, д е б
айтдим-ку боя. Шунинг учун Комронни ака десант з^ам
булаверади, Фарида.
Иккаласи з$ам ерга ^аради. Фарида ботин^ирамай:
— Ростдан з$ам сени ака десам булаверадими, Ком­
рон? — деб суради.
Ж авоб кутиб Комрон га ^арамас, ёнар ^унгизлар
^айнашган ^оронгиликларда кузлари билан бир нарса-
лар ^идирар эди.
Комрон тушкун бир товуш билан жавоб берди:
— Кунглинг нима истаса, шундай булсин, Фа­
рида.
Энди узларини бирмунча босиб олиб, секин-секин
гаплаша бошлашди. Фарида саё^атини ^исцагина ^илиб
сузлаб берди:
— Истамбулда баъзи ишларим бор эди. Иннайкейин,
боя айтдим, сизларни жуда кургим келувди. Доктор
поччанг икки ойга ижозат берди. Холаларимни, з^амма-
нгизни согу саломат куриб, бошим осмонга етди. Лекин
сенинг бошингга ёмон ^айгу тушибди, Комрон. Истам­
булда эшитиб жуда ^атти^ хафа булдим. Рафи^ангдан
шунча тез ж удо булганинг жудаям ёмон булибди. Лекин
углинг бор экан. Х удо онасининг умрини з^ам ^ушиб
Наждадга берсин! Углинг бирам ширинки, Комрон!
Мепга жуда ёвди. Углинг билан дарров апо^-чапо!<; б)'либ
350
кетдик. Ш у дамгача ^учогимдан тушмай утирди. О , мен
болаларни бир зумда элактириб оламан...
Ф а р и д а сузлаган сари секин-секин очилиб, сузлари,
в^и л и^ари бир махдлги шух ^изнинг ^а^аж он л и ги га
айланиб борди.
Унинг овози ни эшитиш, кулимсираган лабларини,
ола-^оронгиликда порлаган ш а^л о кузларини куриб ту-
ри ш ^анчалар бахт эдики! Йигит з$еч н ар сан и уйламас,
з^атто у б ош ^а би ровн и н г хотини эканлигини, бу бахт-
нинг бир ой ё бир ярим ойдан сунг ян а тушга айланиши-
ни хаёлига з^ам келтирмас эди. Ф а ^ а т у узи ни н г келган-
лигини ичкаридагилар билиб ^олишмасайди, деб ^ур^ар-
ди. Ахийри ^ у р ^ а н и булди. Уларнинг эш ик ёнида гап-
лашиб турганларини Н арм и н куриб ^олди. Б у ёш ^из,
К ом роннинг келганлигини з^аммага ч и н ^и ри б ж ар сол-
гандан сунг, ёнларига ю гуриб келиб, Ф ар и д ан и ^учо^-
лади.
— Сизни эсимдан чи^армаганимга К ом рон акам з$ам
гувоз; Ф ар и д а оп а! К ом рон акам билан ну^ул ^изил
куйлакли опам тугрисидагина гаплашардик, а, К ом рон
ака? — деди Н арм ин.

II

У ш а оь^шом кечки ов^ат туй зиёфатига айланди. Азиз-


бей д астурхон устида ёш болалардай шузслик ^иларди.
— Вой Чоли^уши-ей, мени ёмон дардга солдинг-да, —
деди Азизбей .— Отинг ^улогимга чалинса, йиглаб юбо-
риш имга о з ^оларди. 1^ара, сени ш унча яхш и к у ра р
зканман!
О рад ан куп йиллар утганда, энди з$еч ва^т куролмай-
миз, деб умидлари узилган бир кунда уясига ^айтган
Ч ол и ^уш и у ер га шунчаки бир хурсандчилик эм ас, балки
зеки кунларнинг з^арорат ва муз^аббат тула п арчасин и
хам бирга олиб келгандай эди. Бутун ю зл ар кулар, бутун
¡уялбларда очив> деразалардан кечалари уйга кириб,
1-и р о ^ ат роф и д а айланган парвоналар, капалакларга ух-
и а ш б и р н арсал ар титрарди. О в ^ат ох и ри д а эса у
ёц-бу ёедан гаплашиб утирган Басим а хоним бирд ан йиг-
лай бошлади. Кейин дарз^ол кузларини артиб:
— Ф арид ан и нг онасини, Гузидапи эслаб кунглим
бузилиб кетди, — деди.
Ф а р и д а К ом роннинг углини тиззасига ут ^ази б олиб,
узум егизаётган эди, холасининг сузидан сунг бош ини
351
солинтириб, ЮЗИНИ КИЧКИНТОЙНИНГ цучгироц, ю м ш о^
сочл ари ичига яширди. Б и р оздан суиг бояги чацча^лик
яна бошланди.
Б и р маз;ал Басима хоним эри билап Т рап езунда ту-
рувчи Нажм иядан ran очиб цолди.
— У б е ч ора з^ам ^айгуда. Утган йил битта ^изи диф-
теритдан улиб ^олди, — деди.
Ф ар и д а чу^ур хурси н и б:
— Бу аламнинг нималигини мен з$ам биламан, хола.
М енинг болам з^ам шу касал билан кетди,— деди.
Д аст урх он атроф идагилар бкр-бирларига аж абланиб
^араш и б олишди. Ойша хола эса:
— A -а, боланг борм иди? Биз билмабмиз з^ам,— деди.
Ф ар и д а ^айгуриб бош ини тебратди.
— Курсангиз су^ингиз келарди, бирам чиройли 1>из
эдики! Болам б еч оран и ^ут^ази б цололмадим.
— Нечага кирган эди, Ф арид а? — деб Ойша хол аси
яна суради.
Ф ар и д а ачиииб лабларини бурди, кейин соддадиллик
билан:
— Ун учга тулувди. Унга атаб ч од ра тикувдим, в;ай-
нана буламан деб умид цилиб ю рардим, — деди.
Утирганлар ^аз;-^аз; у р и б кулиб ю бориш ди. Азизбей
эса:
— Вой Чоли^уши-ей, юзга кирсанг з;ам жиннилиги-
нгни, з^азилкашлигингни ^уймас экансан-да! — деди.
Ф ари д ан и н г ун уч яш ар ^изим б о р эди, дегани з;ам-
мани кулдирган булса з^ам, узининг кузларига ёш чи-
царди. У Н аждадни яна з^ам ц атти ^ро^ куксига б о си б ,
М ун исан ин г тарихини айтиб берди. О в ози сузлаган сари
мунгга, аламга тулиб борди.

III

Ш у кеча жуда узок; утиришди. Азизбей гоз^и-гоз^ида:


— Ф ари д а, йулда чарчаб келгансан, ёт энди, ^ и зи м ,—
деб куяр эди.
Ф ар и д а эса алла^ачон ухлаб долган Н аждадни
багрига б о си б з^адеб кулар:
— Майли, почча, сизл ар билан у т и р с а м , яхширову
дам оламан, мени ёлгизлик чарчатган,— деярди.
У пориллаб турган шаз^ло кузларини, хушбичим,
чиройли лабларини кулимсиратиб у з о ^ гаплашиб утир-
ди. Унда аски Чолицуш и уйгонган эди. Дамма ^и зи ^и б
1>улоц солаётганини кургандан сунг сузл арини бузиб-

352
чузиб айтар, фац ат арзан да бол ал аргина биладиган
ш ирин нозли ^или^лар билан лабларипи б у р а р , тилини
чуччайтириб ч и ^арар.бетл ари н ин г ч у ^урч ал ари н и курса-
тиб тинмай гапирар эди. 1^увончидан мает булиб утир-
ган 1$ари поччаси шу д араж ага етдики, эски ^азилкаш-
лигини цилишдан узини тутиб цололмади. Ф а р и д а кич-
киналигида унинг устки лабини барм оц л ари билан ^ и си б
туриб: «Вой ярам ас Чоли^уши-ей! Гилосларим ни угир-
лаб олибсан, б ер бу ё ^ а ! » деяр, ушлаб олган лабиыинг
учидан упиб оларди.
Азизбей ат роф д а кутарилган ^а^ца>;алар ичида «Вой,
ундай ^илманг, п очч а!» деб ^ичцирган Ф ар и д а н и ияги-
дан ушлаб туриб, эски ^азилини такрорлади. Ксйин Фа-
риданинг юзига тикилиб туриб:
— М енда нима гуно^, Чол и^уш и? Дамма айб узинг-
да. Уйли-жойли, салобатли хотинсану, >>али табиатинг,
ю зинг ёш боланикига ухшайди, Ким сен и н г юзингни
ж увон юзи дейди? — деди.
К ом роннипг ю зи оп -о^ари б кетди. Ч ол и ^у ш и бошь;а
б ировни ки эканлигини у биринчи м арта х,ис этди.
Ш у кечадан кейинги икки кун ичида К ом рон Ф а р и ­
дани жуда оз курди. Чолицуш и ун йил аввал Та^ирдоги-
да бир неча тенг^ур ^излар билан дуст тутинган эди.
Энди улар уй-жойли, салобатли хоним лар булиб цолиш-
ган. А н а шу дустлари Ф ари д ан и ^оли ж он и га цуйишмас,
йуцлаб келиб б и р неча соатлаб утириш гани ^ам етмай,
цайтишларида Ч ол и ^уш и н и ?^ам суд раб уйма-уй, богма-
б ог олиб ю риш арди.
М уж гон К ом рон н ин г ичидан эзилаётганини куриб
^у в он ар, кузлари кулиб турса э$ам, ш икоятланиб гапи-
рарди:
— О б б о , Ф ар и д ан и );еч бизга туйдиришмас экан-да.
Аслида-ку шундай ю ргани яхши-я, нимага десант, ба>;ри
очилади, ёзилади.
К ом рон шу икки кун ичида Ф ари д ан и бир марта ов^ат
ма^алида, иккинчи марта кучадан чод рага у р ан и б кириб
келаётганида курди.
Н и ^оят , учинчи кечанинг тонги ^ам келди. К ом рон
одатига ^арш и бугун жуда эрта турган эди. Т он г энДи-
энди ёриш а бошлаган, >;али );амма уйь^уда ётган пайт
эди. К ом рон >;ужрасинйнг деразаларидан би ри н и оча-
ётганда, бирдан кузлари богда ю рган Ф ар и д а н и куриб
^олди. Д еразан и нг очилганини у >^ам сезган эди. Бирдан
б ош и н и кутарди-да, янги чик;иб келаётган цуёшга царши
цулини с о я б о н цилиб туриб:
23-1049 353
— Уйгондингизми, Комронбей ?— деди.— О , одат-
ларингиз узгариб кетибди. Бурунлари сизни уйготиш
учун деразангиздан ёзда з^овуч-^овуч тошлар, ^иш да эса
^ о р л а р отиш керак булар эди. Сиз э$ам жиндек анато-
лиялик булиб ^ол и бси з. М ен А натолияда шу ма^ал
уйгонсам: «Танбал, одам э$ам о ф т о б ч и ^ а н д а н кейин ту-
рад и м и !» деб уялтиришарди.
Э ск и уй ин^аро^, хуш ча^ч а^ Ч ол и^уш и н и эслатаёт-
ган бу сузларини суйлагувчининг ов ози д а ^албга сарин-
лик ва м у саф ф ол и к багишловчи тинив> о ^ а р сув о^ангн
б о р эди.
К ом рон ю раги бетламайгина суради:
— Мен э$ам чи^айми, Фарида?
Ф ар и д а ^улини ^ам он п еш онасида ь^уёшга соябом
1$илиб туриб, эски ва^тлардагидек яш и ри ^ч а м азах
^илди:
— З а х ^авон ин г нозик вужудингизга о з о р етказиши-
дан ^ур^м асан ги з, ёмон булмас эди. Сизни анатолияча-
сига ме^мон ^илардим.
Ф а р и д а К ом рон н и каттакон ёнго*> дарахтинингтагига
олиб б ори б , кеча кечк;урун эсдан чи^иб ^олдирилган бир
стулга утцазди.
— Энди мени б и р зумгина кутасиз, Комронбей.
— Такаллуфни ^уям из деган эдик шекилли?
— Бир озгина са б р ^иласиз, ва^ти билан-да. Бирда-
нига ^урм атсизлик ^л олм ай м ан, ю рагим дов бермайди.
К ом рон кулди.
— Лекин бу яна э^ам з у р р о ^ ^урматсизлик, Ф ари д а!
М енга: «К ом рон бей !» деб муомала ^ л с а н г , мени масха-
р а ^илаётгандай туюласан. Й у ^ , ру хсат бермайман бу
хилда муомалангга!
Ф ар и д а э$ам куларди:
— Тугри, х ,а ^ и н г и з б ор, з$а*;кинг б о р , ундай демас-
ликка тиришаман. Энди менга рухсат, сенга сут ^айнатиб
келай.
— Ф ари д а, 1$уй, илтимос ь^ламан!
— Б е к ор уж арл и к ^иласан! Анатолиялик хотиннпнг
уз майлича иш куришига, хизмат ^илишига йул ^уйили-
ши — унинг учун курсатилган энг катта >^урмат була-
ди. — У бир оз ^азил-мутойиба, бир оз ^айгули о^ангд а
сузин и давом ^илди: — А х и р кунгил овлаш учун уй ш пи­
ни ^илишдан б о ш ^ а ^еч ^андай ж ози б ам и з йу^-ку!..
Ф ар и д а кетди. Унинг ^ози рг и н а урнидан туриб, бог да
^улида мис ^умгон билан ^у р у н чуп йигиб ю рган ^оро-
вул билан гаплашгани эшитилиб турарди.

354
Ахийри у ичидан буг чтулб турган б и р к о с а цайыо^
сут кутариб келди.
— Су гдан кунглим тулмади, К ом рон . Л еки н уч кун-
дан сунг, э$а, бугун ^айси кун? Булди, пайшанба куни
эрталаб сени зиёф атга ча^и рам ан. Ш у ^уй сутини ича-
сапу, лекин к урасан , бутунлай бош ца, аломат н а р с а
булади. Бу менинг каттакон сирим, цандайлигини бил-
гинг келмайдими? Ь^изи^майсанми? Вой улай, одам >^ам
шунчалик ^ и сс и з буладими! Хуп, э^озирнинг у зи д аё^
айтиб б ера ^олай. Куйни уч кун н ок билан б о ^ам ан .
Ы азаримда, с о в 1>отаётганга ухшайсан, >;аво б и р оз сал-
цин. Нима, мени Б аси м а холам, «тентак ^из, углимни
касал ^илиб ^уй ибди!» деб ^аргасинм и? Тухта, мен со-
вуц^а, захга урган и б ^олганман, рум олим ни берай,
у р ан и б ол.
Ф а р и д а тугногич билан буйнига тугнаб олган ^и зил
ю нг ш арф и н и чи^арди-да, эрталабки з а х ^ав од ан о з о р
тортаётгандек, секингина титрай бош лаган К ом рон н и н г
елкалари билан кукрагини у р аб ^уйди.
К ом рон н ин г кузлари олдида ун йил аввалги б о ш ^ а
б и р оцш ом гавдаланди. ^узётогид аги ч орб о г н и н г таш-
цари эшигидан б и р неча одим нарида... я н а шундай
елкаларига кичкина кукранг пальтосини ташлаган калта
этакли, ^ о р а фартугли муъжазгина мактаб *>изини, унинг
кук сиё% билан буяган барм о^ч ал ари н и курди. Уш анда
катта одамлардай. «Э н д и сени асраш менинг б урч и м д и р»
деган эди. Уш а ов оз ^ о з и р яна К ом рон н ин г ^у л о^л ари г а
эшитилди.
— К ом рон, худди 1>ариларга ухшайсан-а! Ь^улингдан
сутинг тукилиб, тиззаларингни куйдирсайди. Н ега бун-
д а^а уйчансан?
— Деч, эсим га б и р н а р с а тушди-да...
Ф а р и д а эсига тушган н арсаси н и айтдиргиси келмаёт-
гандай сузини булди.
— М ен з;ам шундай. Елкангда рум ол к у ри б : « К о м ­
р о н хон и м » деганим эсим га тушди.

* * *

Ф а р и д а ишини битиргач, К ом рон н ин г ру п араси г а,


паст курсичага келиб утирди. 1^алин, п и ш и ^ б у р с а ипаги-
дан чоклари кенг енгли ^илиб тикилган вилоят бичими-
даги куйлаги буйнига, кукрагига маркам ёп иш и б турар-
ди. Т и рсак л ари н и тиззаларига ^уйди, иягини ^улларига
355
тиради, бетларини х,овучларини ичига олиб, тапира бошлади.
К ом рон унинг ю зини шу ^адар м у с а ф ф о ёругда, шу
^ад ар я^индан биринчи марта курм оад а эди. Ч езф аси
бир оз озган, сулиган эди. Бу озгинлик кузларини яна
з$ам каттаро^ *;или6 , теваракларидаги билинар-билинмас
кулкалар уларни яна з^ам ^ о р а р о ^ ^илиб курсатарди.
Беш йил аввалги Ч оли^уш ининг учк;унлар пориллаб
турган шах,ло кузларига энди олов я^инида ^ов ж и раган
гуллар т у р и тушган эди. Аммо бу кузлар яна бурунги-
дай кулади, яна бурупгидай маъсум бир дадиллик билан
з^айи^май ^арайди. Лекин К ом ронга у кузларнинг бурун-
ги чу^урлигини, тубини кура олмаётгандай туюларди.
Сочлари з^ам вилоятлардаги сингари фарк;и уртадан
^уйилиб, иккита йугон-йугон ^илиб урилган эди. Урил-
танда х,ам шундай тортиб урилган эдики, п еш он аси билан
чаккаларининг териси хиёл чузилиб, ^алам ^ошлари-
нинг учлари бир оз ю ^ о р и г а кутарилибди, яна з$ам
т и н и ^ п а ф и с куринган терисида кукимтир ингичка то-
мирлари буртиб чи^ибди.
Сузларидап зиёда овози га ма.^лиё булиб утирган
К ом рон унинг ю зини том ош а ^илиб туриб б и р н арсага
ди^к,ат ^илди: Ф ари д ан и н г ранги оилавий з^аёт кечираёт-
ган ёш, бахтлн ж увоннинг рангига ухшамасди. Бу ю зда
узилмасдан сулишга маз^кум булган гулларда, шунингдск,
иш^-муз^аббат лаззатини тотмай ^ари б утаДиган ^из-
ларда курилгап безгак ^изиллигига ухш аш яш ирин бир
оташ, касалларга х о с б и р тини^лик б о р эди.
Т он г ^уёш и бу ю зн и шу ^ад ар нозик, маъноли ^илиб
курсатардики, йигит з^ушидан кетгудай булиб з^авасла-
нар, йиглагиси келиб утирарди. И зт и р об ^и з ю зи н и шу
^ад ар чиройли ^илиб ю б ор и ш и мумкинлигини К ом рон
з$еч маз^ал а^лига келтирмаган эди.
Ф ари д ан и н г лабларидан табассум арим ас эди. Э ск и
ох,ангига бир еридан нози ккин а дарз кетган биллурнинг
мунгли, шикоятли жарангги ^ушилган овози билам бола-
лик чогларининг хотираларидан гапирарди...
К ом рон ю рагини чангаллаб туриб, кейинги з^аёти ^ан-
дай утганлигини суради. Ф ар и д а бирдан жиддийлашиб,
бош и н и чай^ади.
— Эсимдан чицди, К ом рон. Ун беш ёшимгача, шу
ерга келган ва^тларимгача булиб утган н арсал ар эсимда,
^олганларини э с а туман босди, курмайман.
Х оги рал ари н и б о си б долган тумандам гапираётганда,
кузларини з^ам тума[н б о си б б о р а р , бош ини бир ёнга эгиб,
узо^- узо^л арга тикилиб утирарди.

356
* * *

Ф а р и д а энг эски болалик хотирал ари д ан сунг, ни-


э^оят кейинги ун беш йил изларидан ба?;с эта бош лади. У
Д о ж и халфанинг ажойиблигини, Зайнилар о ^ с о ^ о л и -
нинг угитларини, мудир Р аж аб афандининг аломатлиги-
ни ^и к оя к;илиб турганда, кулувчи кузларига, ж он л и
^аракатл арига баъз.ан б и р саб аб си з ^орк и н л ик чукар,
шунда овозидаги с и н и ^ биллурнипг сезилар-сезилм ас
ж аран ги яна >^ам кучаяр, яраланган ^ал б ф и г он и каби
титрарди.
Ф а р и д а дарё буйидан суз очганда, К ом рон кузларими
юмди-ю: « Ф ар и д а танбур чалаётган севгилисининг тиз-
засига бош куйиб, уиинг кузларига тикилган уш а шар-
ш арак буйи булмасин тагин!» деб уйлади.
Ч ол и ^уш и >^аётига оид б и р 1<;анча майда-чуйда ва
а^ам иятсиз нарсал арн и айтиб бергандан сунг, бирд ан
эсига тушгандан:
— К ом рон, сенга э$али поччангнинг сурат и н и курсат-
ганим йуц, а? — деди.
У буйнидаги тилла зан ж и рд а осиглиц кичкина олтин
медальонни олиб, К ом рон га узатди.
Йигит сароси м аг а тушганини, титрай бош л аганини
сездирм асликка тириш иб, суратни олди. Ф а р и д а у би-
лан бирга суратни т ом ош а ^илиш учун бош и н и энгаш-
тирди, ю зи К ом рон ю зи га я^инлашди.
— Унинг юзига (>ара, К ом рон. Н а ^ а д а р о л и ж ан об ,
н а^ад ар и сси ^, а?
Йигит эса куз ^и ри билан Ф ари д ага сездирмай гина
^ а р а б турарди. Ф а р и д а цатти^ уйга ботгани ва сурат га
бутун борлиги билан тикилиб ^олгани учун унинг ^а-
р а б турганини сезмади.
К ом рон н ин г >;аётида бу энг аччи^, энг и зт и робл и
исён минути булган булса керак. Демак, Ф ар и д а н и н г ноз-
ли, ё^имли ва пок гузаллиги мана шу оц соч , дагал юзли
сул оцм он чолга н аси б булибди-да?
К ом рон н ин г куз унгига да^шатли б и р м ан зара келди.
Ф а р и д а уялганидан лавлагидай 1^ з а р и б кетган ю зи д а
ж авд и раб турган ш а^л о кузларидан дув-дув ёш лар ту-
киб, болаларники син гари маъсум лабларида ёлбораёт-
ганга ухш аш бир т и тров билан чол ^улларида узи н и у р и б
типирчилаётгандай куринди.
Ч ол и ^уш и унинг ю зига ^арам аган бул са >>ам, лекин
хаёлидан утган уйларни сезгандай бир сесканди-ю, ме­
дальонни секин олиб куксига цуйди. Кейин:
357
— У зр энди, мен борай, К ом рон. Уйда м е^м онлар
булса керак, — деди.

IV

Чоликуш ининг уяси га ^айтганига ун кунга я^инла-


шиб долган булса ^ам Азизбей поччаси ^ а р куни кеч^у-
РУн:
— Пай ^аяпсизларми, болалар? Уйимизга файз кириб
^олди. Чоли*;уши бу с а ф а р ^алдиргочга ухш аш ^анотла-
рида б а ^ о р келтирди. Аттанг, б а^орн и н г яна б и р куни
утиб кетди-да, — дейишини ^уймас эди.
Ф ар и д а булса кулиб:
— Д еч ^и си йук,, почча, бир неча йилдан кейин яна
ру хсат олиб келаман. Х а ф а булманг, э^али олдимизда
анча кун б ор, ^алитдан узимизни дили с и ё ^ ^илиш жуда
^ам зарурми? — деярди.
Ч ол и^уш и тамомила эски Ч ол и^уш и га айланган эди.
Уткинчи б у рон д а соврилгандан сунг яна ^уёш га етган
т оза гул сингари кун сайин очилиб б орард и .
Ч ол и^уш и яна уйдаги болаларга он аб ош и булиб
олди. М уж гоннинг уч яш ар ^изидан ва ундан хиёл кат-
та Наждаддан бош лаб то ун етти ёшли Н арм и нгача
катта-кичик болаларнинг ^ам м аси унинг пинжига кириб
олди. Булар эртадан-кечгача Ч оли^уш идан б и р одим
э$ам ^олмай ч орб ог н и тус-туполонга, 1$ий-чувга, уйин-
кулгиларга тулгазишарди. Г о ^ и ма^аллар уларнинг ту-
полони т у д араж ага етардики, катталар т ан б е^ ^илишга
м аж бур булардилар. Лекин катталарни сую нтирадиган
б о ш ^ а томон э^ам б о р эди. К ом рон билан Ф а р и д а ^ а р ни-
ма булганда э;ам эски нишонлилар, унашилган кишилар
эди, шунинг учун сунгги беш йил ичида битиб кетгандай
куринган эски яран и н г яна очилишидан ^ур^арди-
лар. Ф арид ан и нг ёш бол ал арча шухлиги, уни ф а ^ а т узо^-
дан том ош а ^илишдан б ош ^аси н и хо^ламагандай кури н ­
ган К ом роннинг з^алим, соки н бахтиёрлиги уйдагилар-
ни ташвишдан ^уть^ара бошлаган эди. Шундай булса з$ам
улар К ом рон билан Ф ари д ад а эски ва^тлардаги «ак а»
ва «сингил» з^исларини яна эз^тиёти шартдан кучайти-
риш га з^аракат Цилдилар. Ухлаб долган касалнинг уйида
уни уйготиб ^уйишдан ^ у р ^ и б , ^анчалик ш ивирлаб гапи-
рилса, улар олдида з$ам эз^тиётсиз б и р суз билан у аламли
утмишни уйготиб ю бори ш д ан шундай ^ у р ^ а р эдилар.
Баъзан Азизбей Ф арид ад ан :

358
— Мунчалик шошилмай, купроь; турсанг булмайди-
ми? — деб сурарди.
Ч ол и ^уш и эса кетиш сузини эшитиб, з^ар доим м аш ^и
ту шар:
— И л ож и йу^-да, почча. Д ар нима булганда з;ам
Ч ол и ^уш и боип^а уянинг он аси , унинг йулига кузлари
турт булиб турганлар з^ам б о р , — деяр эди.

* * *

К ом рон га ^атти^ тегаётган бир н а р са булса, у э;ам


Ф а р и д а билан Наждад уртасидаги а>;иллии эди. К ом рон
боланинг Ч ол и^уш и ^улларида ухлашини, ан а шундап
кейингина уларнинг айрилшнини кутишга м аж б у р бу-
ларди.
К ом рон бир купи Ф ари д ан и н г бола билан ж ан ж ал ^и-
лаётганини эшитиб ^олди. Ч ол и ^уш и бугилиб:
— Кани, Наждад, айт-чи, яна бир марта «ам м а» де-
чи, амма, амма...— деярди.
Л екин Наждад унга буйсунмас, уж арл ик билан с а ­
р и ^ бош и н и силкитиб:
— Ойи, ойи, ойи, — деярди.
К ом рон з^айи^ибро^:
— Куй, Ф ари д а, ойи д сса дсяверсин, нима зиёни
б о р ? — деди. — Ким билади, балки шундай дейишга эз^ти-
ёж сезаётгандир.
Ф а р и д а з^еч нима демади. Ф а ^ а т эгилиб, бол анинг
б ош и н и силай бошлади.

Б о ш ^ а бир куни эрталаб К ом рон ёп и ^ деразага майда


тош лар кслиб урилганини эшитиб уйгонди. Ф а ^ а т Ф ари-
дагина шу тахлит уйготишипи у биларди. Чолицуш и яна
катта ёнгоц тагида понуш та ^илишга ч а^и ри б келган
эди. Д аст урхон д а дастлабки кунлари ваъда цилгандек,
жуда з$ам ё^имли нок з^иди анциб турган ажойиб сут,
бунинг ёнида циш ло^ларда ёпиладиган майда кулчалар,
м у раб б ог а ухшаш пуштиранг бир нима солинган ликоп-
ча б о р эди.
Ф а р и д а кулчаларга м у раб б о суртиб К ом рон га узат-
ди-да:
— М ана, тотиб кур, кейин менинг ^анчалик пазан-
да эканимни биласан, — деди.— Бу нонларнинг отини
билмайман, лекин м ураббон и н г оти «гул баш акар».
359
Ф ари д а ишини битиргандан сунг яна уш а паст курси-
чага, К ом роннипг оёк;лари остигинасига утиРДи-
— Энди айт-чи, Комрон, гулбашакар ёь^дими?
Йигит кулиб ж ав об к,нлди:
— Ёк,ди.
— Яхш и куриб ^олдингми?
— Яхш и куриб ^олдим.
— Я н а бир марта айт.
— Яхш и куриб >^олдим.
— Унак,а эмас, К орм он , «мен гулбашакарпи яхши ку­
рам ан» де.
К ом рон бу болаларча нозга тушупмай кулди-да:
— Да, мен гулбаш акарпи яхши к урам ан ,— деб так-
рорлади.
Ф а р и д а н и н г ю з и лоладай ^изарди, кузлари п арп и раб
ёнди, уялганидан киприклари пирпиради, ялипаётган ёш
боладск буйнини эгпб, илтимос ^илди.
— К ом рон, яна бир марта:-'«Мен гулбашакарпи жу-
да яхши курам ан» дсгип.
Йпгит, хо^л аган и берилмаганда йиглаб ю борган ёш
боланики сип гари уппнг бурилнб, титрай бошлаган лаб-
ларига тааж ж убланиб к,араб турди, кейин сабаби ни узи
з^ам билмаган ички бир >>аяжон билан титраб:
— Гулбаш акарпи жуда яхши кураман, сен хо^лага-
нингча яхши к у рам ан ,— деди.
Ф ари д а ёш бол а севинчи билан чапак чалиб ю борд и.
Лаблари кулиб ту-pс а х,ам, кузларига ёш келди. Аз^а-
миятсиз п арса учун йиглаёгган бонп^а бировни уят
^илаётгандск-уз-узидан кулиб: «Пазандалигингни ма^та-
гани учун шунчалик сую ниш инг ^анчалик эси пастлик-а,
к,анчалик эси пастлик-а!» деб кулар, м асхара ^илар, бар-
моцлари билап кузларини ^уритиш га у р и н ар эди. Лекин
ёшлари и н соф г а келмас, з^адеб ^уйилар, яна ^уйиларди.
Бугш$ товуш билан бирдан ф арёд кутарди-ю, ю зипи к,ул-
лари билан бекитиб, йиглай-йиглай уйга ^оч и б кетди.

* * *

Бир купи кеч^урун К ом рон поччаси билан б о зор д ан


^айтиб келаётган эди. Болалар уларни узоод ан куриш-
ди-ю, одатларини ^илиб, дарвоз;! олдига тизилишди. Б о ­
лалар улардан мева, ^анд-i^ypc, ш околад кутар-
дилар.
К ом рон уларга тегишларини улашиб турганда, оёк,-
лари остига б и р си^им майда тош келиб тушганини сез-

360
ди. Болалардан бушаб, д ар^ол теварагига ж ав д и раб
^арад и. Н а р и р о а д а , каттакон бир- каштан дарахти орь^а-
сида Ч ол и ^уш и К ом ронга ^ули билан б и р нималар ш п о­
ра к^илиб турарди.
— М аъ н оси га туш унсангиз керак, Комронбей? Биз
^ам б о р м и э ,— деди.
Ф а р и д а кесатганда ёки шухлик ^илгиси келганда ^а-
миша буласини «сиз»лай бош ларди. Д оэи р э^ам кулиб ту-
ри б сизлаш ини давом этди:
— М ени барва^т истеъ фога ч и ^ари б ю б ор и б си з. К а_
ни мснинг тегишим? Э ск и ^илмиш ларингиз унутилган
деб уйлаётгандирсиз, афандим? В ^ о з и р сукут хд^ини
б е раси з ё булмаса уш а эски гилос в о^еаси 6 }'гун кечк,у-
рун д астурхон устида ж онланганини курасиз.
Ф а р и д а бундам ун йил аввал мана т у д арв оза олди-
да ^илгандек, э^озир >;ам тилини тишлари ораси д а ь;и-
сиб, унпмг пушти учини чик,ариб туриб кула бош-
лади.
К ом рон пальтосинипг чунтагидан битта ^утича
чи^арди, кейин кулиб туриб:
— Атаганим б ор эди, Ф ари д а, бу куп яхши булди,—
деди. — Мем з^ам бугун ичига ром солимган б и р к,ути
шоколадли конф ет олган эдим, хилпаг ^илиб узим емок;-
чи эдим, н ачора, модомики, шундай хавфга учрадик,
мима з^ам деяр эдик...
Ф а р и д а ёш боладек су ю н и б кетди.
— Вой, ь^апдай яхши-я, ^андай яхши-я!
— Лекин битта шартим б о р , Ч ол и ^уш и , конфстлар-
ни ян а узим окзингга солиб ^уяман.
— Каидай к,илиб?
— Д ов б и р ва^тлардагидек-да. Ун икки-ун уч ёшинг-
да к,андай к/тлардмк.
К ом рон шу сузларни айта туриб, Ф ари д аг а битта
к он ф ет узатган эди, у бир меча секунд иккилангапдан
сунг секим б о т и н и чузиб, хиёл титрай бошлагаы лабла-
рини очди. Лекин К ом рон з^ар к,апча ^и ст аса з^ам, Чоли-
^уш и долгам конфетларни бу хилда олишга кум-
мади.
— М енга бер, овк,атдан сунг Н аж дад билан еймиз, —
деди.
— Ф ар и д а, ю р, ана шу д еворгача борайлик. К ара,
денгиз н а^ад ар чиройли бупти. Б и р о з гаплашамиз, т о­
м ош а ь^иламиз.
— Х уп . Олдин шу ^утичани ичкарига ташлаб чи^ай.
Би р зумгина кутиб тур.

361
К ом рон уни билагидан ушлади. Бу унга биринчи м ар­
та ж асор ат ^илиб, цул тегизиши эди.
— Й у ^, Ф ар и д а, сенга иш ониб булмайди. Б и р зум-
гина кутиб тур, келаман дейсану, келмайсан. Ёки кел-
санг з^ам, ким билади, цачон ва ^андай келасан. Шуна-
1^а, сснга ишончим ^олмаган, Ф ари д а, — деди.
Ч ол и ^уш и з$еч нима демади, ф а ^ а т бош ини эгиб, у
билан ёнма-ён ю ри б кетди.
К ом рон н ин г шу 01>ш0 м маш^и паст эди. Узини босол-
май, калта-култа, кслишмаган сузлар билан ну^ул зор-
ланарди. П астд а о^ш ом гира-шираси ^ую ^л аш иб б о р а р
эди. К ом рон учиб кетастган бир гала цушми курса-
тиб:
— Ф ари д а, я!;инда сен >>ам шу в^ушлар сингари учиб
кетасан, а? — деди.

— М енга 1$ара, холаларингни, булаларингни, эски


дустларингни, болалик чогларинг утган ерларни таш-
лаб кетганингда намотки юрагинг ачишмаса?

— Уянгда б ош ^ал арн и бахтиёр ^илиб, у зинг ^ ам


бахтиёр булиб яш ар экансан, сен ца^шатиб кетаётган
бош ца бир уяпинг х а р о б ва п ариш он аз^воли намотки с е ­
ни дилгир ^илмаса?
Ф а р и д а ж ав об берм ас, з^атто эшитмас з^ам эди. У кал-
тагина ^аламча билан ^утига бир нималар ёзиш, бир
нималар чизиш билан о в о р а эди.
К ом рон н аф си огриб:
— Ж а в о б бергинг йу^, а, Ф арид а? — деди.
Ч ол и ^уш и унга уйчан х,олатда ^аради.
— Кечир, К ом рон. Эс-з$ушим б о ш ^ а ерда эди. Н им а
деганингни эшитмадим. Бир зам онлар битта ашула
эшитган эдим, сузи эсимдан чи ^иб кетувди, з^айронман,
з^озир бирдан эсимга тушиб ^олди. Я н а унутиб ^уйма-
йин деб ёзиб олдим. Хозу\асанг, мана, ) Ч И- С ов ^от и б 1^ол-
дим, кечир, мен кириб кетаман.
К ом рон ^утичанинг ости том онига Ф ари д ан и н г
шикаста ралами билан ёзилган шу турт сатрни
курди:

Багрим ути, очтирма, менинг огзимни зип^ор,


Золим, мени суйлатмаки, цалбимда ыслар бор.
Билмайманми, ^илмишларипг, айлама инкор,
Золим, мсни суйлатмаки, ^албимда ислар б ор !

362
VI

Бу во^еад ан турт кун утди. Ш у давр ичида Ф а р и д а


К ом рон дан узини олиб ^оч и б ю рди. К ом рон н ин г у би-
лан ёлгиз 1$олиш ниятидаги баз^оналарини, турли з^ийла-
лаю найрангларини пучга ч и ^ари б борд и . Б о ш ^ а л а р
олдида гаплашиш тугри келган пайтларда эса ю зига 1^а-
рам ас, кузларини ту^наш тирмас эди.
Туртинчи куни кечки пайт уйдагиларнинг з^аммаси
майда болаларни олиб мез^монга кетишди. Энди ул ар
х уф т он намозидагина ^айтиб келишлари мумкин
эди.
Т аш ^ари д а ^атти^ шамол эси б , тузу тупрор;ни осмон-
га совурганига ^арамай, К ом рон уйдан чи ^иб айлангани
кетди.
Узову тепаларда шамол гувиллар, куринм ас ёмгир са-
валаётгандек, дарахтлар силкиниб шовиллар, узо^-узо^-
ларга чузилиб кетган йулларда туз-тупро^ ^ую н л ари ^у-
турарди.
Ш ам ол К ом роннинг ю зига чангларни келтириб у р а р ,
кузларига к и рар, у з$ар г^адамда б и р тухтаб, ш амолга
о р ^ а с и н и угири б туришга м аж б ур буларди. У яйдо^ те­
па лабида суппайиб турган каттакон ^ о я н и курди. Т ош
ёнида битган ингичка, ж о н с и з б и р дарахт шамолда ялан-
гоч ш охл ари билан тинмай ларзангларди. К ом рон йули-
ни уш а ё ^ а бурди. Т ош нинг б и р бурчига, шамол пана-
сига келиб утирди.
Ш у н ч а гулдуросга, тус-туполонга ^арамай, з^аммаё^
унга с а з ф о каби бум-буш куринди... К ом рон га табиат
з$еч маз^ал шу бугунгидай руз^сиз, унинг бутун з^усни-чи-
ройи з^еч ва^т лузумсиз, з^аёти бунчалик умидсиз курин-
маган эди!
Бирдан йулнинг узо^-узо^л арид а, унинг денгиздан
ч и ^и б келаётгандек туюлган сувга я р н бир н у^т аси д а
и н сон *>ораси куринди. У кийимларининг рангидан хо-
тин киши эди. К ом рон сабаб и н и узи з^ам билмай, пастга
тушиб курага ^ а р а б ю ри б кетди. Б и р оз борганд ан су н г
Н арм и н н и н г оч пуштирангли ч орш аф и н и таниди. Ёш
1$из з$ам уни курган булса керак, узовд ан ш ам си яси ни
силкита бошлади.
К ом рон : «Н е г а Н арм и н б ош ^ал ард ан айрилди, нега
ёлгиз келяпти?» деб з^айрон булди-ю, ^адам ини тезлаш-
тирди.
Еш 1^из шамолга 1^арш и энгаш иб, б и р 1^ули билан

363
этакларини, иккинчи 1^ули билан э с а ч орш аф и н и н г йирт-
^ич 1>уш цанотлари сингари лапанглаб, ю ^ о р и кутарил-
ган пелеринасини ушлаб келарди.
К,из ю зи н и кура;г-курмас К ом роннинг ю раги ^ини-
дан чи ^иб кетаёзди; Ы арминнинг ч орш аф и н и ёпиниб,
Ф а р и д а келарди!
И ккал аси бир-бкрига я^инлашган пайтда бирд ак ша-
мол Ф ари д ан и н г цулидаги ш амсияни уч и ри б кетди. Чо-
ли^уш и воклаб ш ам сиясини ушламок,чи булгап эди, ша-
мол б и р ^утурди-ю, этакларини кутариб, пелеринасини
учирди, сочл ари н и тузгитиб ю борд и. К ом рон ва^тида
етиб келди: ш амсияни бир бута тагида ушлаб олди.
Кейин Ф ари д ан и н г ёнига чопиб келиб, уни пальтосининг
этаги билан шамолдан тусди, ч орш аф и н и ёпиниб оли-
шига ёрдам берди.
— Яхш иямки, вагугида келиб холдинг, К о м р о н ,— де-
ди Ч ол и ^уш и . — О з булмаса шамол мени чинакам чоли-
^уш илари син гари учи ри б кетарди!
Ф а р и д а ян а бир нима демоцчи булди-ю, лскин шамол
^утуриб, б ош и н и эгишга, кузлари билан огзини юмишга
м аж бур ^илди.
Улар секин-секин ю р и б кетишди. К ом рон уни йул
буйи пальтосининг багри билан шамолдан тусиб борд и .
Ф а р и д а энди сузлай оладиган аз^волга келган эди.
Лекин у, ним а учундир, гапириш дан кура купрок; кулар
эди. Баайни кулги шамолига йули^андай узини тутол-
май ну^ул хохол ард и . Кулгидан бугилиб, н а ф а си ти^и-
либ туриб, кулгининг сабаб и н и англата бошлади:
— Биласанми, нимага куляпман, К ом рон? Мез^мон-
дорчиликда утирувдик, бирдан б о зо р г а б ори ш и м зарур-
лиги эсимга туш иб 1>олди. Эгнимда йилдирим б о р эди, бу
аз^волда, албатта, б о з о р г а боролм асдим . Б е ч о р а Н арм и н
битта яхш илик ^илиб ю борд и. Б о з о р г а унинг ч о р ш а ф и ­
ни ёпиниб бордим . Бетим ёпик^лиг;, б о зо р д а н ч и ^и б кела-
ётсам, б и р о ф и ц е р ор^ам д ан эргаш иб келаверди. Б и р
маз$ал етиб келадб: «Н а р м и н хоним, сизм исиз? На*;адар
кутилмаган бахт-а!» д еса буладими? Б оё ^ и ш Н арм и н
менга яхш илик ^иламан деб, узини ш арм анда ^илиб
^уйгани менга шунацаям ^изиц туюлдики, мен пи^ил-
лаб кулиб ю борд им . Б е ч о р а о ф и ц е р янглишганини ту-
шуниб, ^очворд и ... Кочмай нима з^ам ^илсин: Н арм и н
урни д а кап-катта хотинни куради-ю...
К ом рон кулимсираб туриб эшитди. Ф а р и д а давом
этди:
— Лекин б е ч о р а ^изнинг си ри н и сенга айтиб, куп

364
ёмон иш ^илдим. Тийилиб улмаган тилим 1<;уймади-да...
Ж о н К ом рон, худо з ^ а ^ и , бировга огзингдан ч и ^арм а,
хупми? Балки келажакда, ким билсин, Н арм и н унга
кунгил ^уйиб цолар... Огзингдан чик(арм асанг, уларга ^и-
ладиган яхшилигинг шу булади...
— Ваъда берам ан, Ф арид а. Лекин Н арм и н з^али ж у д а
з^ам ёш-ку...
Ф ари д а:
— Эз^тимол. Лекин бумага ёш ларнинг ^алби курин-
ганидай булиб чи^авермай ди,— деди.
Унинг сузларида заи ф бир гина б о р эди.
Ш у сузлардан кейин анчагача жим бориш ди. Д ам он
ёнма-сн кетишарди. Ш ам ол аста-секин сусайиб, улар-
нинг ^адамлари з^ам секинлаш иб борд и . Б е ч ор ал ар
йулнинг тугаишдан i^ypi^ap эдилар.
К ом рон ичидан эзилиб уйларди: « Б оя г и н а табиат
менга маъносиз, узим эсам к еракси з б и р н а рса булиб
куринган эди... Энди эса пуштиранг ^и за л о ^ ч о р ш а ф и
ичида титраётгандай куринган нозик, кичик, чиройли
н арсан и шамолдан бир озгина з^имоя ^илиш менга ^анча-
лик бахт келтирди. Дамма ва^т шундай булиши мумкин
эди. М ен бу кичкина, куз^ликкина вужудни хоз^ласам бах-
тиёр ^ила олар, узим з^ам бахтиёр була олардим... Аф-
с у с !»
Ф а р и д а хаёлга чумиб, ^адамларини аста-аста секин-
лаш тириб борард и . У бирдан яна гапира бошлади,
гапирганда з^ам з^озирги суз^батларига з^еч ал о^аси бул-
маган н арсал ар тугрисида гапирарди:
— Д ар нима булганда з^ам, бу кичкина са ё ^ а т баз$-
римни анча очди. Бир-икки йил гаштини су ри б ю рам ан...
Кейин, холаларимни, з^аммангизни согинсам , тагин кела-
ман... А н а шундай ^илиб, йиллар утади, секин-секин
сочл арим о ^ а р а бошлайди, сеники з^ам шундай булади,
албатта. Бир-биримизни курганимизда яна хурсан д була-
миз, айрилганимизда эса ачинишимиз балки озайиб бо-
рар... Ким билади, б и р кун эмас-бир кун бутунлай 1^ай-
тиб ,%ам келарман, шундай эмасми? Даёт бу, з^ар н а р с а
булиши мумкин... А н а шунда сен менинг чинакам акам
булиб ^оласан... 1^ари л ар бирин-кетин кетишган с а р и
биз з^ам бир-биримизнинг к;адримизга к у п р о ^ етадиган
буламиз. Майда, аз^амиятсиз камчиликларимизга ор-
ти^ча п арв о ^илмаймиз. Шундай ^илиб, ум рим изнинг
сунгги дамларини ёшлик чогларимиз утган ерларда...
О в ози н и н г биллурдаги куринм ас д арз ж аранги ку-
чайиб, сузларига яш ирин з^узун ва алам оз^анги б е р и б
борард и ,..
365
Йулда бол аси билан кетаётган б и р тиланчи хотинга
дуч келишди. Яланг о ё ^ бола Ф ари д ан и н г ат роф и д а
п арв он а булар, озгин ^уллари билан унинг этакларини
силарди.
К ом рон хотинга хайр берди. Ф а р и д а э с а кичкина
етимчаларни суйиб-сийпашга урган иб ^олгани учун га-
дой боланинг бош ини силашдан жирканмади.
Улар ян а кэриб кетишганда, тиланчи хотин ор^ал ари-
дан д уо цилиб ^олди:
— Худойим бир-бирингиздан айирмасин. Худойим
шу чиройли цизни сенга эз^сон ^илсин!..
Ёшлар и хтиёрсиз тухтаб ^олдилар. К ом рон н ин г ^ал-
бидаги аламли утмиш куз унгида акс этди.
— Ф ар и д а, эшитдингми, нима деганини?— деб сура-
ди у.
Бу саволга Ф ари д ан и н г кузларидан юмалаган бир
ж у ф т йирик томчи ж ав об булди. Энди улар бир-бирла-
рига яцин келишга ботинишмай, айри-айри ю р и б ке-
тишди.
* * *
Улар ч о р б о ^ а о ^ш ом ол а-^оронгисида етиб келиш­
ди. Ш ам ол тиниб, з^аво очилиб кетган эди. Д арахтл ар
э са у з о ^ кураш дан чарчаб, м удраб ^олгандек куринарди.
К оял ард а худди ичидан си зи б чи^аётгандай н ози к сад аф
шуъла гоз^ пориллаб куринади, гоз$ учиб ^олади.
— Д о з и р ва^т эрта, Ф ари д а. Дали улар шаз^ардан
^айтиб келишгани з^ам йуц. У ш а ^ о я томонга б о р и б , айла-
ниб келсак, нима дейсан?
Ф а р и д а бош ин и солинтириб, м аж олсизлик билан:
— М ен га рухеат бер, К ом рон. Б о р и б ечинмасам бул-
майди, шамол бош имни огритиб ю борд и , — деб у зр су-
ради.
Д алигина Ф ари д ан и н г жонли, уйно^и вужуди а т р о ­
ф и д а худди ж онл и нарсадай учиб, куксини, тиззаларини
эз;тирос билан цучиб турган пуштиранг ч о р ш а ф энди
ж он си з латтадай елкаларида сол ин и б турарди.
Ф а р и д а ^имирлаш га м адори ^олмагандек, д арв оза
ёнидаги тош га секин утирди-да, ^ум га ш ам сияси билан
умидсизлиги 1>адар чу^ур, з^аёти каби ш икаста чизи^л ар
чиза бошлади. Бир оздан сунг К ом рон з^ам ёнига утирди,
елкасини Ф ар и д ан и н г елкасига тегизиб, ^улини секин уз
кулига олди. К из б и р сесканди-ю, ^ а ё ^ ^ а цочеам экан де-
гандек, а т р оф и г а ж овд и раб ^арад и . К ом рон унинг чуцур-
ЧУ!>УР хурси нгани н и, з^озиргина ёввойиларча ча^наган

366
кузларига бир дам муминлик, итоаткорлик малоз^ати
чукканини курди. Ф а р и д а музлаган, титраган булини
эски ниш онлисининг ^улларига таслим ^илди. И ккал аси
э$ам кузларини юмди. К ом рон н ин г ёпиц ^ о в о ^ л а р и ичида
майда уч^унлар ж ивирлаш ар, у: «М ан а, ^улимда Ф ари-
данинг 1$ули титраб тирибди. Демак, одам бол аси ру ёбг а
чи^майди деган тушлар з$ам амалга ош ар экан-да!» деб
уйларди. У ахийри кузларини очди.
Ф а р и д а йиглай-йиглай ухлаб долган ёш б ол а сингари
аз^ён-аз^ёнда х у рси н и б ^у яр, з^амон огирлаш иб бораётган
бош и н и унинг елкасига ^уйиб утирарди. Ф ари д ан и н г з^о-
лида, ^улларини топш ириш ида мазлум киши таслимлиги
б о р эди.
К ом рон з$ар ^им ирлаганда унинг узига ян а з^ам я р к -
ров> су^улганини, булини яна з$ам ^ а т т и ^ р о ^ си^аётгани-
ни сези б турди.
Бирдан йигит лаблари паст, низ^оятда паст товуш би-
лан:
— М ен гулбаш акарни яхш и кураман, — деб шивир-
лади.
Эш икнинг гитиллаб очилиши ёш ларни ш ирин уй-
^удан уйготиб ю борд и . Ф а р и д а у ^ ов ози н и эшитган ^уш
ч а ^ о н л и г и билан урнидан сак р аб турди. Олдинда Нар-
мин кирди. Ч ол и ^уш и з^аяжонли севинч билан унинг
буйнига осилди. Ёш ^и зн и маз^кам-маз^кам ^у ч о^л ар,
сочл аридан, кузларидан чулп-чулп упарди. Деч ким
бу севинч сабаб и н и билмас эди. Ч ол и ^уш и н и н г бир
зумгина аввалги з^оргинлигидан асар з^ам ^олмаган эди.
Кичкинтойларни кулига олиб, бош идан ю ^ о р и г а ирги-
тар, уларни чин 1$иртирарди.
Д амма ичкарига ^ а р а б ю рганда, Ф ар и д а узини о р ­
еада олиб ^олиб, ичкариги эш ик панасида К ом рон н и
кутиб турди. Уни кургач, паст товуш билан:
— М ерси , К ом рон, — деди.

VII
Эрт аси га Ф а р и д а яна узи ёлгиз шаз^арга тушиб, туш
маз^алида з^ориб-толиб келди. Ч арч аб , узи зурга тушгани-
га ь^арамай, болаларни яна туплади-ю, з^овлида баланд
арги м чо^ цилди.
К ом рон Азизбейнинг ^ари, эзм а бир мез^монидан зур-
га ^утилиб, з^овлига ч и ^ а н д а Ф а р и д а Н аж дад билан ар-
гимчоц учаётган эди. Ч ол и ^уш и кучининг б о р и ч а аргим-
ч о^н и учи рар, Н аж дад э с а мушук боласидек буйнига
осил иб чин^ирард и.
К ом рон ун йил аввалгидек, Ойша холасининг:"'
— Ф ари д а, ^изим , жиннилик ^илма, бол ани йи^ита-
с а н ! — деб ^и ч^и рган и н и эшитди.
Ч ол и ^уш и 1^уло^ осмади, аксинча, бутун ^алби би-
лан ^увон и б ^ич^ирди.
— Вой хола-ей, нимага ^у р ^аси з? Наж даднинг асл
эгаси зорланмаяпти-ю! Шундайми, К ом рон?
Ф ар и д а болаларнинг энг каттаси, айни зам онд а энг
1^урк оги булган Н арм и нн и чин^иртириб, ж он и н и олган-
дан сунг узи з;ам аргим чоадан тушди. С оч л ари терлаб,
^ и за р и б кетган пеш онасига, ю зига ёпиш иб долган эди.
У кулига ёпишган а р ^ о н ипларини туш ириш учун з^овуч-
ларини бир-бирига инн^аб туриб:
— Н азарим да, >;амма учиб булди шек»илли, — деган
эди, К ом рон ю раги бстламайгина:
— М ени эсдан чи^ардинг, Ф а р и д а ,— деди.
Чолицуш и без^олгина жилмайди. « Й у ^ » дейишга
кунгли булмас, «хуп » дейишга э с а ботина олмас эди.
А н а шундан кейин б и р ар^он га, бир дарахт ш охига
^ а р а б олиб:
— Дайронман, цандай булар экан, — деди. — А р ^ о н
иккаламизни кутара олмас дейман, а, М уж гон?
М уж гон арц он ни ушлади, кейин К ом рон н ин г кузла-
рига секин тикилиб:
— Гап ар ^он д а эмас... Ф ар и д а жуда чарчаган. Аз;во-
лига каРа! К ом рон. Ч а р ч а б зурга турган хотинни яна
беш баттар чарчатиш гуно>> булар деб-уйлайман,— деди.
Ф ар и д а аввал: «Д еч ^и си йуц, нима буларди» деб тур­
ган булса з;ам, кейин М уж гоннинг сузлари ва кузларида-
ги маънони тушунди-ю, гуноз; цилиб ^уйган ёш бол а син-
гари изза булиб, в;уркиб бош ини солинтирди. Сунгра
паст товуш билан:
— Да, ж уда чарчаганман, тобим з^ам жойида э м а с ,—
деди.
Чиндан з;ам аз^воли касал кишиникига ухш арди,
з^алигина кузларида чацнаб турган шухлик утвари з^ам
сунган эди.
М уж гон з^алигача кузларини К ом рон д ан олмаган эди,
у паст овоз билан:
— М ен уйлаганимдан з^ам б а т т а р р о ^ багринг тош
экан, К ом рон! — деди.
К ом рон з^ам Ф ари д аг а эшиттирмаслик учун паст то-
вуш билан.
— Н ега энди? — деб суради.
М уж гон уни хилватга суд раб кетди.

368
— Б ечорани н г а^волини курмаяпсанми? Б ахти ни ^о-
ра, ^албинп яра ^плганинг з^ам етмадими?
— М уж гон!...
— Уми шунча йилдан бери биронтам из йу^ламадик.
Согиниб-саргайганига чидамай, озорл ар и н и , алам ва
^айгуларини унутиб к,айтиб келди. Келган кунлари ж уда
яхши эди. Сен булсанг, ]$албида анчагина битиб долган
ярасин и яна очиб ю бординг... — М уж гоннинг кузларига
ёш келди...— Эртага жунайди, лекин б еч оран и н г ^анча-
лик азоб, ^анчалик и зт ироб ичида ж унаш ини мен яхш и
биламан... Шундай, К ом рон , Ф ар и д а эртага кетади!
Даммаёгини тайёрлаб ^уйди. М ен з^ам бундан б е х а б а р
эдим. Ф а р и д а бу с а ф а р менга на ^албини очди ва на з;аё-
тига дойр б и р он н арса айтди. Туй^усдан жунаётганлиги-
ни айтди. И м оним комил, бу гапи ёлгон. А слда Ф а р и д а ,
сендан ^ о ч и б кетяпти, ахи р цачопгача а з о б тортади?
М ен бу гапларни сенга шунчаки айтастганим йук,, К ом ­
рон . М ен бу айрили^нинг Ф ар и д а учун жуда з;ам оги р бу-
лишидан цур^ам ан. Ф а р и д а бардам, одамнинг а^ли
ишонмайдиган дараж ада бардам, лекин, з$ар ^ол д а хот и н
киши. Сен уни жувонм арг ^илган кишисан, шунинг учун
ундан ^ а р з д о р са н ! Энди э^ар нима булса з^ам шу айрили»;
соатларида узингни бардам, огир тут, Ф ар и д аг а э^ам ило-
жи б о р и ч а куч бер, ^увват бер.
К ом рон бу сузларни эшитиб, яшил кузларигача 01>а-
ри б кетди.
— Ф а ^ а т Ф арид ан и нг х азон булган з;аётини гапира-
сан, хуш, меники-чи? — деди.
— Сени ки узингнинг х о р ш и н г билан булди.
— Бунчалик багри тош булма, М уж гон !
— Туш унгин ахир, илож и булганда эди, мен бундай
тисарилиб турм ас эдим. Н и м а ^илайлик, ^улимиздан з^еч
н а рса келмайди. А х и р Ф а р и д а б ош ^а одамнинг хотин и ,
б еч оран и н г бош и богли^. К уриб турибман, сен з^ам ж у д а
б ахтси зсан . Илгаригидай сендан х а ф а эмасман. Л еки н,
нима ^илайлик, ночорм из...

^ ^ *

Ф ари д ан и н г эртага кетиши з^амманинг ^улогига етган


булса з^ам, уйдагиларнинг з^еч биттаси бундан огиз очма-
ди. Кечки ов^ат ч у^ур жимлик ичида утди. Ш у о ^ ш о м
Азизбей яна з^ам ^ари б кетгандай эзгин куринарди. У Фа-
ридани ёмига ут^ази б олиб, тез-тез елкаларини силайди,
иягидан уш лаб ю зипи узига )'гиРаДи>кузларига тикилиб:
2 4 - 1049 369
— Ох„ Ч ол и ^уш и ! К аРиганимда мени х а р о б ^илдинг-
д а ,- деяр эди.
Ш у кеча ^ам ма уз хонаси га барва^т к и ри б кетди.

V III

Ва^т ярим кечадан ошган. Ч о р б о г данг к,отиб ухла-


м о 1сда. М уж гон хок аси д ан чикди. Бош ига ю п;;а румол
ташлаб олган, бир ^улида шамдон. Г о ^ оё^л ари н и н г учи­
ни б оси б , го>$ тухтаб, К ом рон ётган хон ан и н г эшигига
келди. И чк ари д а на ш арп а ва на ч и ро^. Ж у в он эшикни
секип та^иллатди, кейин жуда паст тозуш билан шип-
шиди:
— К ом рон , ухлаяпсанми?
Э ш и к д ар^ол очилди. К ом рон ечинмаган эди. Ш ам
ёругида ю зи яна ?;ам сулгин, яна ^ам ^ о р г и н куринди. Бу
х и р а ёруг кузларини ^амаштираётгандай, киприкларини
пирпи рата бошлади.
— Дали э^ам ётганинг йу^ми, К ом рон?
— К ури б турибсан-ку.
— Н ега чирогингни. учирдинг?
— Ш у кеча ч и р о ^ кузларимни ачиштиряпти.
— К орон г и д а нима ^иллпсан?
К ом рон а ч ч и ^ и н а кулди.
— Деч, умидсизлик, бахтсизлик заэф и н и ю тиб ути-
рибман. Х уш , узинг нега бема^ал келдинг? Н и м а ишинг
б ор?
М уж гон з^аяжонини зурга б оси б :
— Битта галати х аб ар олиб келдим. Д ов ри ^м а, Ком­
ро н , узингни б ос, айтиб берам ан, — деди.
М уж гон ичкарига кирди, шамни столга ^уйиб, Зшик-
ни секин ёпди, кейин гапини нимадан бош лаш ини бил-
маётгандай б и р оз иккиланиб тургач, ю р а к дукурини
босиш га ^а р а к а т цилиб, вазмин товуш билан:
— Доврицма, узингни б ос, К о м р о н ,— деди,— Ёмон
х аб ар олиб келганим йу^, аксинча, яхш и х абар. Л еки н
^аяж ом и н г шуидай баландки...
Ж ув он ун и боси ш га ^арак ат ^ила туриб, узи j^oepií-
*;ар, кузларига ёш чик,иб, овози тктрар эди.
— К ом рон , б и р оз аввал Ф а р и д а менинг х,ужрамга
кирди. Рангида *;он к;олмапти, а^воли алла^андай. « М у ж ­
гон, мен шу ма^алгача ^албимни ф а ^ а т сенгагина очиб
келганман,— деди. — Дунёда сендан я^инро*> ^еч кимим
йу*;. Сен га айтадиган яна битта си ри м б о р , буни эртага

370
мен кетгунимча са^лайсан, кейин айтигаииг мумкпн. Би-
ламан, ^ у ^ и с д а н келиб цолганимни куриб, з^амманглар
з^айрон булдинглар. Сизларни шунчалик согиндимки, ор-
ти ^ чидаёлмадим, деб айтдим, тугри айтдим. Л екин асо-
сий са б а б бунда эмас. М ен бу ерга дунёда энг яхш и к у р ­
ган кишим уч ой аввал улим тушагида ётганда ун га
берган ваъдамни б аж ари ш учун келганман. М у ж г о н ,
сизл арга ёлгон айтишга м аж б ур булдим. М ен тулман,
эрим уч ой аввал рак касалидан ваф от этди».
Ф а р и д а шу сузл арн и айтиб туриб, бош и н и елкамга
цуйди, з^унг-з^унг йиглади. Куз ёш ларини тухтата олмай,
^и^ил л аб, н аф аси тик^илиб т ури б гапирди: «Д ок т ори м
ж он берадиган куни мени олдига ч а^и р и б : « Ф а р и д а ,
энди муз^тожлик чекмайсан, бунисидан ^ур^май ман,
чунки з^амма нарсам сенга ^олади. Сендай содда, ог и р
б и р хотиннинг умрига баз^узур етиб ортади. Лекин мени
б о ш ^ а н а р с а ташвишга солади, Ф ари д а. Д ар цанча бой-
бадавлат булганда з;ам, к и м сасиз хотиннинг ёлгиз яш аш и
^ийин булади. Иннайкейин, пул бош ^а-ю , ш аф ^ а т бош-
^а. Ф ар и д а, мени гуримда тинч ётсин десанг, ваъда б е р :
улганимдан кейин Истамбулга, ^ариндош -уругл аринг
олдига б ор асан . Баш арти улар олдида бутунлай ^олгинг
келмаганда >>ам, з^арз^олда, икки-уч ой б о р и б тур. Д ун ё
б е в а ф о . Балки б и р кун эмас-бир кун ян а уш ал арга
ишинг туш ар. Балки б ори б - б ор и б ^албингда оил а шаф-
^атига эздгиёж тугилар. ^ и с ^ а с и , Ф аридагинам , оиланг
билан яраш иш ингдан кунглим гущ булса, улганимда
кузим о ч и ^ кетмайди, гуримда з^ам тинч ётаман», — деди.
М ен унинг бу сунгги о р з у с и н и ерига етказиш тугрик
сида йиглаб туриб ваъда бердим.. Л екин д окторим нинг б у
билан кунгли тулмади. У эски нишонлим билан з^ам яра-
шишимми истади, ахи р б и р кун К ом рон аканг булиб ^о-
лар-ку, деди. Уз цулинг билан К ом рон га топш иргин, деб
менга муз^рланган, битта пакет з^ам берди. «Б у н и н г ичида
битта эски кунгил китоби б о р , мени б и р маз^аллар ж у д а
цайгуга солган китоб. Э с к и ниш онлинг з^ам буни албатта
у ^и ш и н и хоз;лайман. Буни ^андай з^олда булса, шундай
топш ириш га ^асам ёд 1^ил», — деди.
Д а ^ и ^ а т шундай, М уж гон . Энди з^амма гапни бил-
динг. Б о ё ^ и ш докторим ж уда пок, з^алол одам эди. У
оилам билан яраш иш имни з^аётимдаги ёлгизликдан,
етимликдан цутулишимнинг бирдан-бир йули деб билар-
ди. Б е ч ор а, бу н а р са мен учун н а^ад ар аламли, н а ^ а д а р
оги р булишини хаёлигаз^ам келтирмаган. Шундай ^илиб,
д окторим ни М ун исан ин г ёнига ^уйдиму, И стам бул га

371
Нараб жунадпм. У срд а эшитган нарсал арим докторим-
нинг пасиятпни сри га етказипшм мушкул булиппши кур-
сатди. К ом рсннинг хоти ни ваф от ^плганини ф а ^ а т уш а
срд а эшп'гдим. Кейин мен тугримда >;ар хил булмагур
гаплар тар^алганини билдпм. К ом роннипг хоти ни тирик
булганда х,ам бошкд ran эди. М енга эри я^инда улган ту л
хотин, деб к,арашар, ои'ласида бир неча кун туриб кетиш-
га келган, дсб уйлашардн. М ан а эпди ^аммаигиз, К ом рон
^ам, сен х,ам — мени хаммадан купроь; т}'шундинг. Сен
мен тугримда ^апдай ёмон н арсал ар уйлашипг мумкин
эди. «Й плларча ёлгиз, са р со п булпб юрди, сом он д ск сар-
гаиди, бош идан не-не савдоларни кечирди, мана энди,
ким билади, ^андай тубап ният билан узини бир i^apu
чолга сотдп... Э ск и ниш онлисининг бош и очп^лигини
эшитиб, яна уш а тубан ният билан д арров орамиздаги,
беш йил илгари узи нох,а^ ^а^орат л ар , лаънатлар билан
ташлаб кетган онласига, пишонлиси олдига ^айтиб кел-
ди», дейишларингиз мумкнп эди. О рал ари н ги зд а шундай
деб уйламайдиган дараж ада мар^аматли, рахум-шаф^атли
кишилар булса, улар олдида ?^ам ичимдап эзилиб улар-
дим.
М уж гон ^ам он кучайиб борган ^ а я ж о н ва алам билан
сузларди.
— О ^ , К ом рон ! Ф ар и д а бу сузл арини ^андай алам
билан узини ури б , куз ёшларини тукиб туриб айтганини
курсайдинг! М ана, шу охирги сузл арини ;ула-улгунча
эсимдан чи^армайман: « О и л а учогимдан ^андай догу
>;асратда кегганимни, ^аётимнииг ^анчалик алам ва куз
ёшлари билан тули^ булганини, ^айси багри тош сабаб-
лар мени э р ^илишга м аж бур этганини суз билан айтиб
бериш нинг имкони йун;. Ниш йигирма беш га етган, умри-
нинг беш йилидан бир ^исм ини м ож ар ол ар ичида, бир
^исмини эринингуй ида кечирган хотиннинг юзига, бада-
нига эрк ак лаби тегмаган б ок и р а циз экани айтилса, ал-
батта, э^амма кулади, ,ч;амма уни з^аёсиз, ёлгончи дейди,
шундай эмасми, М уж гон? Бунинг аксини и сб от ^илиб
булмайди, иложи йу^. Бош ка айтадиган гапим йуку. Д о к ­
тор К ом рон га тайинлаган пакетда нима б о р экан, бил-
майман. Э^тим ол, ичида кутплмаган б и р он н а р са б орд и р.
М енга ^анчалик orn p изтмробли булса ^ам, ра^матли-
нинг сунгги о рзу си н и ермга етказдим. Лекин пакетни уз
*;улим билан топш ириш га курбим егмайди. Буни эртага
кемага утирганимдан сунг, орам издаги х;амма н а р са бит-
гандан сунг К ом рон га б ери б 1$ у я р сан »,— деди.
М уж гон жимиди. Даётнинг энг аччиц ва аламли дам-

372
ларида э^ам узини тетик, б о с и ^ ушлайдиган бу ж упон ?^о-
зи р сш боладск йиглар эди. У К ом рон га ^ал ти роц 1>ул*
ларини чузиб:
— Уни ёлгиз ^уйиб юбормайлик, К ом рон , — д ед и .—
Керак булса, зурлик билап олиб к/элайлик. Утган ишга
салавот, нима булган булса булди, энди бир-бирингиздан
айрилмаслигингиз керак! К уриб турибм ан, ортш ^ чидол-
майсизлар.
К ом рон н ии г вужуди музлаб б орард и . Эн г а>;амиятсиз
бир тушдан, энг заи ф б и р хотирад ан ойларча касал бу-
либ, кичиккина умид билан яш аб келган бир хаёл п араст
учун бу умид, бу бахт ^аддидан зиёд эди. Узун муддатли
^уш сизликдан кейин узига келган огир касал си и гари
К ом рон э;ам э$еч нимага тушунмай ^орон г и д а к узл ари н и
ж'авдиратиб теваракка ц арар, ну^ул киприкларини пир-
пиратарди.
М у ж гон румоли ичидан ^изил мух,р босил ган б и р па-
кетни чи^арди.
— Ф ар и д аг а берган ваъдамга ^арамай, буни сен га
э^озир т оп ш и ряп м ан ,— деди.
Ж у в о н румолини тузатиб, уйдан чицм о^чи булган
эди. К ом рон ушлаб ^олди:
— М уж гон , сендан битта илтимосим б ор. Бизнинг
савдоим изни ^аммадан к ура сен к у п р о ^ биласан. Пакст-
ни б и рга очиб, ичидаги н арсан и бирга у^ийлик.
М у ж гон стол устидаги ч и р о ^ н и ё^цунча, К ом рон па-
кетни очди. Ичидан битта хату яна битта каттакон к о н ­
верт чиеди. Й угон, йирик >;арфлар билан ёзилган мак-
туб К ом рон га хитоб ^илар эди:
«Углим, Комронбей!
Сизга бу мактубни ёзган одам умрининг б и р о з и н и
китобларга, бир цисмини э с а >>аёт деб аталган чигал
муштлаш ярад орл ари га багишлаган тарки дунё б и р
чолки, хати цулингизга етмасдан анча бурун оламдан
утган булади. У чолнинг бутун борлиги билан яхш и
курган б и р б еч орага охи рги м арта яхшилик 1^илиб кстиш
тилаги б у мактубни сизга улим тушагида ётган жойпда
ёзишга м аж б ур ^илди. К у л о^ солинг.
« Б и р кун у з о ^ ^ишловдаги вайрона мактабда ёгду ка-
би тоза, умид каби гузал б и р истамбуллик ^и зн и учрат-
дим. К ор он г и 1^иш кечасида, ^ о р элаб ёгиб тургам б и р
пайтдг уйингизнинг д еразаси н и очсангизу, цоронптлик-
дан булбул нагмасини эш итсангиз, шунда ^андай була-
сиз? М ен ^ам уш анда шундай булдим. Бу маъсум м озик
к и б о р 1$изни, табиатнинг бу гузал ва нодир хил ^атини

373
к,айси лаънати толе ва тасод и ф бу i^opoHFH р ш л о ^ харо-
баси га келтириб ташлади? 1^алби йиглайди-ю, кузлари
билан лаблари кулади, ф и д ок орл и к ^а^идйги ^ан гом ал ар
билан мени алдайди. М ен эсам: «Оз$, б е ч о р а ^и з! М ен
сени Истам булда ташлаб кетган н одон, жоз^ил ёрингми-
димки, бу гапларингга и ш он сам !» деб уйладим. Уй^уга
^онмай уйгонган ёш боланики сингари хум орли кузлари,
i^aepra ^адам ташлашини билмаган кишиники сингари
аз^воли, хаёлий лабларининг б у саси билан титраётгандек
куринган дудок,лари, хаёлий ^учовд а талпинаётганга
ухш аган атвори, з^аракатлари менга бутун си рн и аён
^илди.
Э ск и зам он достонларида Лайлисини ^идириб, сазфо-
ларда сарг ард он булган М аж нун ни гоз^о шукуз$ ва мамну-
ният билан эслаб ^уярдим. Ф ари д ан и курган кунимдан
бош лаб у достонни эсдан чи^ардим. Энди янги замон-
нинг м озор л ар билан тули^ ^ о р о н г и ^иш л о^л арид а
и л ож си з и ш ^ руёларини ахтарган бу ойдин кузли, ипак-
дай майин, маъсум, ол и ж ан об «Лайли»сини тез-тез эс-
лайдиган булдим. И кки йилдан кейин тагин учрашдик.
Д ам он эски дарди бошида, ^албини ичдан кем ирм овда
эди. Эз$, аттанг, дастлаб курган куним нега уни отимга
унгариб, зурл аб булса з$ам Истамбулга, оиласига элтиб
ташламадим! Рафлатда ^олдим, гафлатда!
Ф а р и д а билан иккинчи марта учраш ганимизда, фур-
сат ^улдан кетган эди. Сиз уйланиб олган эдингиз.
Ф ари д ан и , з^али ёш, эсидан ч и ^ари б ю борад и , деб уйла-
ган эдим. У касал ётган пайтда и т т и ф о^о ^улимга даф-
тари тушиб ^олди, ^арасам эз$-з$а, цалбининг я р а си туза-
ладиган ярал ард ан эмас. Д аф т арга бутун з^аётини ёзибди.
А н а шундан кейин бутун умидим узилди, з^олбуки, уни
уз боламдай даволам о^чи эдим. А м м о бунга з^ам одам-
ларнинг ф и с ^ у ф асод л ари , туз^мат ва гийбатлари имкон
бермади. А н а шундан кейин менда я х ш и р о ^ одам топиб,
Ф ари д ан и уш анга бериш ф и к ри тугилди. Л екин бу з$ам
хавфли эди. Э р и з$ар ^ан ча одам охун булганда. -^ам,
Ф арид ад ан муз^аббат талаб ^илиши турган ran эди. Гарци
^изгинам муз^аббат учун тугилган, муз^аббат йулида сар-
гайган булса з^амки, бегона иип^и унга гур азобид ан бат-
тар булиши ан и ^ эди. М ан а шу хавф дан ^урц и б, чор-
н о ч о р уз никоз^имга олдим. Ш у тарифа уни улгунимча
з^имоя ^иу\ишим мумкин эди. Улганимдан кейин э с а беш-
ун ^уруш лик давлатим, уч-турт ердаги мулким уни муз$-
тож ^илиб ^уймас эди. Шубз^али ^и з булиб яшашдан к ура
чтул булиб хот и рж ам яшаш ун и н гучун з$ам унгай буларди.

374
Ш ун иси >>ам борк и , ахир бир кун м уроди э^осил булиши-
га имоним >>ам комил эди. Даётда нималар руй бермайди!
Н и ^оят , хотипингизнипг в аф от и мен га янги умид ба-
ппплади. Сизнинг тугрингизда ^ам м ава^т Истамбулдан
хат-хабар олиб турардим. Хотинингизнинг вафоти си зн и
цайгуртирган булиши мумкин, б и р о ^ мени ^ам ^айгур-
тирди десам тилёгламалик ^илган буламан. Ф ари д ан и б у
х уж ак урси н га цилинган ёлгондакам н икоад ан бушатиб,
сиз билан топиш тириш учун унгай пайт пойлаб ю рард и м .
Билмайман, одамлар бу >>аракатимга ^андай ц араш ар
экан? Лекин мен одамлариинг гийбатларига, мен тугрим-
да айтган ё уйлаган н арсал ари га аллацачон туфлаган
одамман.
К арори м н и амалга ош ирам ан, деб турганимда бирд ан
касалим зури ц иб кетди. А н а шундан кейин масаланинг
уч-гурт ой ичида уз-узидан ^ал булишига ацлим етди.
Кайдам, тафсилотга >;ожат борм и кан ? Энди муддаога.,
5;тайлик, Ф ари д ан и бир б а р о н а билан Истамбулга юбо-
раман. Хатим ни уз цули билан топш ириш ига шубкам
йу^. М ен унинг табиатипи яхши билпб олдим, аломат
к^ти. Э^тим ол, и н ж и ’^лик па ё эъ т и роз цилар, лекин сен
буш келма, х азон булмасин десант, ж ав об берм а! З а р у р
65 'лса, хотин-^изларни олиб 1;очадиган тогли^лар синга-
ри ёввойи ва к,упол бул. К уч оп ш гд а ж он берса, бил-
гипки, к,увончдан, бахтиёрлигидан ж он беради.
Ш ун и э$ам эслатиб утайки, б у ишда сени зарр ач а ^а м
уйлагаиим йу^. Кунглимнинг розилигига ^арасам , сенга
напнки Ф а р и д а каби нодмра цизни, г^атто упимдаги му-
шукни ^ ам б ерм ас эдим. Н а ч о р а , б у телба ^изларга ^ е ч
ацл ургатиб булмас экан. Сенга ухш аш цуру^, цалбсиз
одамларнинг нимасини яхши кури ш арки н, х,айронман...
Маркум Хайрулло»
Эслатма. Пакетда Ф ари д ан и н г д аф т ари б о р . Утган
йил О л а ж а ^ о я г а кучиб борганим изда, ичига шу д аф т ар
солинган санд и ^часи н и бекитиб куйиб, извош чилар
угирлаб кетишибди, деб айтган эдим. Ф ар и д а ч у р^ эт-
маган булса э^ам, лекин жуда цаттив; эзилганини курдим.
Бу даф тарин и нг ахир бир кун керак булиб ^олиш и мум-
кпнлигини уйлаб, жуда тугри иш ^илган эканм ан!»

IX
М уж гон билан К ом рон Чолицуш инимг кук муцовали
цалин д аф т ари н и туширишганда, д ераза орк;аси ёриш нб,
дарахтларда ^ушлар чирциллаша бошлаган иди.

375
К ом рсн .%орпшлпк са пзтироб огирлаштирган бо-
шини дафтарпинг саргайган сах п ф аси г а ^уйди-да, куп
ерлари куз ёшларп билам ювилган бу азиз сатрл арни
кдйта-кайта упдп.
Д аф т арп и ёппб, бир ёк ^а к,уйпшмо^чи булиб туриш-
ганда, М уж гон нип г кузлари д аф тар м у^овасига тушди.
У кук мукрвапи ч п р о^к а яцпн кслтириб ^аради.
— Д аф т ар тугамабди, К ом рон. М у^оваси д а х,ам ёзув-
лар б о р . Лским дафтар кук булгапи учун си ё ^ яхпш ку-
рппмаяпти, — дсди.
Улар чирок,ни кутаршиди, бош ларипи д афтар устида
бир-бирларига я^инлаш тириб, шу сатрларни ^ийинчилик
билап у^пш ди.
«К еча д афтарим ни абадий ёпган эдпм. Н и к о ^ кечаси-
нипг са б о ^ и д а наинки х от и ра ёзиш, ^атто эски ю зимни
куриш учуп ойпага ^араш га, эски товушимми эшитиш
учун унимни чи^ариш га ^ам журъат )^ила олмас эдим.
Ф а^ат...
Шундай ь;илиб, кеча мен келпнчак булдим. Селга уч-
рагаы х азон каби узимни о^и н га таслим этдим. Ким нима
деса килдим, з^еч н арсани ^айтармадим. Ш унчалики, д ок­
тор Измирдам келтирган узун этакли куйлакни кийди-
риш ларига, сочларим нинг бир ёгига бир тутам кумуш ип
илаш тириш ларига х„ам куарш илик ^илмадим. Ф а ^ а т о р о
бериш учун мени катта тош ойнакка олиб келишганда,
^еч кимсага сездирм асдан кузларимни юмиб олдим. Бул-
гани шу. Бутун исёним ф а ^ а т )иундангина и б ор ат булди.
М ени кургани бир ^ан ча ёту бетона келди. Булар ора-
сида илгари мен билап ишлашган муаллималар х^ам б о р
эди. Айтган сузл ари ^улогимга кирмас, ^ам м асига з$ам
бир хилда аянч табассум билап ж ав об ^илишдан
узгасига кучим етмас эди.
Бир кампир юзимни куриб:
— Чоли тушмагурнинг хупам толем б о р экап-да. Тур-
нанинг н а^ кузидан урибди-я! — деди.
Хайруллобей уйга кечки ов^ат ма^алида етиб келди.
Семиз гавдасини к орсет си ^и б турган смокинг кийиб ол-
гап эди. Кизил галстуги бир ё>^к,а жуда галати булиб *;ий-:
шайиб кетибди. Ю рагим эзилиб, х а ф а булиб турганимга
к,арамай, кулиб ю бори ш д ан узимни тутиб ^ололмадим.
Б оё^и ш н и кулги ^илиб ^уйишга йу^лигини уй-
лаб, ^изил галстугини ч и ^ари б олиб урнига б ош ^аен н и ,
яраш адиганини боглаб ^уйдим.
Хайруллобей кулиб туриб:
— Баракалло, ^изим, сен ажойиб уй бекаси була-

376
сам. Курдингми, ёш ь>изга уйланишнппг фазилатларп-
ни? - деди.
Мехумонлар таркалишди. Биз ем ак хона д еразаси ёнп-
да ру б а р у утирардик. Хайруллобей:
— Кичкипам, нега кечикиб к^олганлигпмнп бпласап-
м и?— деб с у р а д и .— М ун н саш ш г м озори п и зиёрат к^илиб
келдим. ^ а б р и г а бир даста гул ва сенипг келипчаклик
ипларингдан бир си^мм куйиб келдим. Б оя ^и ш сеиинг
олдингда гапириш га тортппардп, лскин ёлгиз .^олгани-
мизда нук,ул: « О п аж он и м кслинчак булиб, сочл арига ку-
муш ип так^камда, мои х,ам та^моь^шйдмм», деярди. 1'а>$-
матлининг с а р и ^ сочларига п ш ш узим та^ардпм, аф-
суски булмади.
Д ок т ор шу сузларии айтиб тургамда, узимпи тутол-
май ю зимни деразага угирдиму, мала шу аламли куз
о^ш ом ин и нг кузга куринмас тумани еннгари киприкла-
римда к,уриб колаёгган ёшлар билан тулиб-тулиб йиг-
ладим.
Кечанинг илк соатларини х,ар кунгидай пастда, ов-
^атхонада угказдик. Хайруллобсй кузойнакларини та-
к;иб олиб, бурчакда аллак;андай китоб у^и б утирди.
— Келинойим, янги куёвнииг китоб у ^и б утириш и
ярашмайди, лскин мени айбга буюрмайсап-да. Дурима,
кечалар узун, ёш келинчакка иш ^ д ост онл ари у^иш га
э$ам ва^т топилади, — деди.
Ч еккаларини тикиб утирган румолим устига бошим-
ни япа ^ам к у п р о ^ солиптирдим. Э:^, бу j^apii д окт ор!
Уни ^анчалар севардим, мана энди к;анчалар нафрат-
ланаман ундан! Демак, аламдан, ^айгу-гамдан бе.^ол
булиб бош им ни елкаеига ^уйган 'кезларимда, у « ...Де­
м ак,-oi^ кшгриклар остида яш иринган бу гуно.^сиз
мовий кузлар менга хотин дсб, булаж ак к;айли^ деб
j^apa6 келган экан-да!..»
■Соат ун бирга жом ургуича шу хил аччи^-аламли
уйлар билан банд булдюм. Н и ^оят , д окт ор китобипи
столга к^уйиб, керишди, эснади, кемим:
— Дой, келинойим, ётмш керак, ю р, — дсб урнидан
турди.
Кулдаримдан игнам, ямаб утирган н арсам тушиб
кетди. Урнимдан туриб столдаги ш амдонни олдим-да,
дарпардани ёгшш б а ^он аси билан д ераза ёнига бордим.
Кеча зулматига у з о ^ тикилиб турдим. Д ози р сен чику,
hjopoHFn йулларга тушиб ¡^оч, деган уй келди миямга.
Лекин д ок т ор:
— Келинойим, жуда узок; уйланиб холдинг? Булди,

377
чиц тепага. У нбош ига тайиплапдпган ишларим б о р, мен
хам орцангдан чицаман,— деб цолди.
Д ок т орн и н г цари энагаси билан бир цушни хотин
менга келинлик либосини кийдиришди. Кейин цулимга
япа ш амдонни тутцазишиб, мени куёвимнинг ^ у ж р а си г а
олиб киришди. Хайруллобей пастдан чицмаган экан.
Мен ж авон ёнига келиб тухтадим, кукрагимни совуцдан
сацлаётгандай, цулларимни цовуштириб олдим. Ш у ца-
дар титрардимки, цулимдаги шамдон тинмай т ебран ар,
гоцо сочларим нинг учини куйдирарди.
Н ицоят, зинада, кейин да^лизда оёц товуши эшитил-
ди. Хайруллобей ашулани мингаллаб, йул-йулакай смо-
киигини ечиб кирди. Кирди-ю, мени куриб ?;анг-манг бу-
ли§ цолди.
— Дой, циз цали ётганинг йуцми? — деди.
Ж а в о б бергани огзимни очган эдим, тишларим такил-
лаб йул цуймади.
Д ок т ор ёнимга келиб, юзимга аж абланиб царади.
— Дой, циз, нима булди? Д уж рам да нима цилиб
ю ри бсан ?
Бирдан ^ у ж р ан и гулдирос ца>;ца^а ларзага келтирди.
— Вой шурим, >^али сен...
Д ок т ор ца^ца^адан буш л иб, сузини тугатолмади.
Кейин шапалоцларини тиззаларига шапиллатиб ур-
ди-ю, барм оц л ари билап огзини ёпиб туриб:
— Демак, сен бу ерга... Вой, шарманда! Чиидаи цам
эру хотин булдик, деб 5'йлабсан-да!.. Т уф, уятсиз, бе-
о р ! — дсди. — Х)^до ж азон гн и берси н!... Отанг тенги бир
одамни...
К а^ц а^а зуридан деворлар цимирлаб, шифт бош им га
агдарилгандек булди.
— Вой, ц ор а ю ракли цаёсиз-э! Киз бош ииг билан
менинг цуж рам га тунги куйлакда кириш га уялма-
дингми?
У ш а пайтдаги ацволимни куриш ни истардим, ким
билсин, цандай рангга кириб, цандай рангдан чицдим
экан.
— Докторбей , худо цаци, билганим йуц, узл ари
шундай дейишди-да...
— Х уп, улар-ку шундай номаъцул уйлашибди, сен-
чи?! Дунёда цар н ар са булиши мумкин, бунга ацлим
етади, лекин шу ёшимда ^урматимга, и ф ф ати м га бир юз-
сиз цизнинг цужум цилиши мумкинлигини цеч ацлим-
га келтирмаган эдим.
Вой худо, бу цандай цийноц азоб и ! Ер ёрилмади-ю,

3 78
ерга кириб кетмадим. Лабларим ни ц онатар д араж ад а
тишлар эдим. ^им ирладим дегунча, у ёлгондан лули-
лик цилар, д еразанинг олдига келиб куйлагининг ёца-
сидан буйнини чузиб, цичцирарди:
— Дой, циз, яцпн келма, цурцаман! Д о зи р д еразан и
очам ану дод солам ан! «Халойиц цз'тцазинглар!» дей-
ман! Ш у ёшимда менга...
Гапининг ох и ри н и эшитмай, ^у ж р ад ан цочиб чициб
кетдим. Л екин билмайман, менга ним а булди, яна цай-
тиб кирдим. 1^албимнинг ^ам и ш а итоат цилишга маж-
б у р этувчи амри билан:
— О т а! О т а ж о н !— деб ф ар ёд цилдим, йиглаб т уриб
узимни цучогига отдим.
У цам цучогига олди, цалбдан чиццан айни ф а р ё д
билан:
— Кизим! Болам! — деб пеш онамдан упди.
Оталик бусаси н и н г лаззатини, титраб турган у лаб-
ларни улгунимча эсимдан чицармайман!

* * *
У з ^у ж рам га кирдим. У ерда з$ам йиглар, э^ам кулар
эдим. Ш у цадар ш овцин кутардимки, д ок т ор у з э^ужра-
сидан деворим ни дукуллатиб:
— Дой, циз, уйни йицасан, бу цанаца ш ов ц и н !— де-
ди. — Рийбатчи цушнилар мендан куриш ади. Келинчак-
ни эрталабгача бац и рти риб чицди дейишади-я!
Лекин д окторнинг узи цам мендан кам ш овцин
кутармас, х;ужрасида айланиб ю ри б , нуцул:
— Б у о х и р зам он цизларидан н ом усим изни, иф ф а-
тимизни узинг асра , узингга ом онат, э худ о! — деб ба-
цириш ини цуймас эди.
Ш у кеча у уз эу'жрасида, мен з^ам у з з^ужрамда ун
м артача уйгонгандирмиз. Д еворни дупурлатишиб, ху-
р о з син гари чацириш ар, цуш син гари сай рашар, баца
сингари цуруллашар, бир-биримизга тинчлик бермай
гутурлашардик.

^ ^ ^

Келинчаклик кечамнинг бутун ц и к ояси ан а шундан


иборат.
Боёциш докторим шу цадар п ок виждонли, т о з а
цалбли одам эдики, хуж акурси н га уйланаётганимизни
бундоц шипшитиб з$ам цуймабди. М е н эсам, вой худо,
унинг олдида енгилтак нозан и н эканм ан! О л и ж а н о б

379
дустлигимизда у эркаклигини }'нутган булса цам, мен
хотин кишилигимни унутмабман.
Э рк акл арн и н г купчилиги жз'да ёмон, багри тош бу-
лади, бунпси з^ацицат. "Хотинларнинг з с а цаммаси яхши,
багри юмпюц булади, буписи >>ам х,ацицат. Л екин эр-
каклар ораси д а яхши ниятли, тоза ю ракл ил ари б о р,
ж уда оз булса з^амки, з;ар>;олда б ор. Бундай эркаклар-
даги кдлб поклигипи хотинлардан топиб булмайди».

Ф а р и д а уш а кеча тонготар пайтидагина з'йцуга тол-


ди. Кечцзфунгидан яна цам цоргин, яна з$ам эзгин бир
з^олда уйгонганда, цуёш анча кутарилиб, со а т ун бир-
дан ош ган эди. М актабга кеч цолган болалар сингари
шошиб-пишиб урнидан турди.
— Я ш ав ор , М уж гон! Йулга чицадиган кунимда бар-
вацтроц уйготиб цуйсанг нима циларди?
М у ж гон цар кунги совуццонлиги билан:
— Б и р неча марта уйингга кирдим, царасам , ш ирин
ухлаб ётибсан, кузим циймади. Курцма, з^али унча кеч
эм ас. Иннайкейин, кеманинг булиши цам даргумон
эмиш. Денгиз цутуриб ётибди, — деди.
— Н и м а булса з$ам албатта кетишим керак.
— М ен з^ам отамга айтдим, сенинг гамингни еб,
лиманга тушиб кетди. Тайёр булиб турсин, кема келса,
ё извош ю б ор ам ан , ё булмаса узим келиб олиб кета-
ман, деди.
Ф а р и д а ж унаш кунини бундай булар, деб уйлама-
ган эди. М уж гон ни н г болалар билан о в о р а булганини,
хол ал арининг цар кунгидай бемалол гаплашиб, кули-
шиб утиРишганини курди. Уларнинг бепарволиги Фа-
ридани укситди. К ом рон цам куринмайди.
М у ж гон пинз^она цилиб, Ф ари д ан и н г цулогига шип-
шиди:
— Ф ар и д а, сенга битта яхшилик цилдим: Комрон-
ни уйдан х ол и роц ц а чицариб ю бордим . Сени хайрла-
шишда а з о б чекмасин, деб узини четрок,да олиб туриш-
га р о з и булди.
— Энди келмайдими?
— Лим анга хайрлашгани келса аж аб ;>мас. К^алай,
яз:ши килибманми?
Ф ар и д ан и н г кузларига мз'нг чукди, лаблари титрай
бошлади. Ч ак к аси д а огри ц турди. Огриётган ерин и
барм оги билан б о си б :
380
— Да, ха, ра.%мат, жуда яхш и ц ил и бсан ,— де-
ди.
Ф а р и д а бпр цатор цуруц, маъноспз сузл ар билан
М уж гои га ж авоб бераётганда, болалик чогларининг
ссвгили дусти билан бирга кунглида абадий улга-
нинн, энди з^еч ма.\ал у билан яраш маслигини з^ис
этарди.
Тушки овцатга энди утиришганда, цушни боглар-
нинг биридан м е^м ондорчиликка чацириб келишди.
Баладня ид ораси ни нг раи си ш а^ардаги цишлоц уйлари-
га, бола-чацасини кучириб кетшп олдидап бог цушни-
ларига, шунингдск, Ф ар и д а билан хайрлашиш ш араф и г а
зи ёф ат бермоцчи булибди.
— И с, цапдай булади? Д о з и р мени олиб кетгани
одам келади-ку? — дсди Ф ари д а.
Хол ал ари:
— Уят булади, Ф ари д а, б ори ш керак, о р а с и беш ми-
нутлик йул. А л о^ид а тайёрланиб утириш нинг кераги
йуц, ч орш аф и н г н и ёп и н асан у, б о р а в е р а с а н , — де-
йишди.
Б оя унга касал мушукчалик з<,ам цараш маган хо-
лаларининг з^озир он ал арча гамхурлик цилишаётгани-
га ажабланиб, Ф ар и д а ю зин и ерга царатиб олди.
— Х уп, б о р а м а н ,— деди.

# # #

С оат учга яцинлашиб б орард и . Ф а р и д а айвонда яп-


роц л ари саргайган чирмов ораси д ан йулга цараб ту-
рарди. Бирдан:
— М уж гон, битта извош келяпти! М сн г а бул са
к е р а к ,— деб ю борд и.
Худди шу пайт узоцдан, демгиз буйидаги дарахт-
лар ораси д ан кема з^ам куриниб цолди.
Ф а р и д а упкаси томогига тицилиб:
— Келяпти!— деб цичцириб ю борд и.
Богда говур бошлапди. Х и зм ат кор хотинл ар чор-
ш аф л арин и келтиргани югуришди.
Ф а р и д а холаларига:
— М ен олдин кетаверап, сизлар орц адан б орар си з-
л а р ,- дсди.
М уж гоп иккаласи бог орасид аги суцм оц билан чоп и б
кетди. Гоз^ четанлардан ош иб, гоз$ полизлардан ю р и б

381
бориш ди. B o f эшигига етишганда, цари ош паз хотин ру-
параларидан чициб цолди. Кампир:
— Сизларга кетаётувдим, кичик х он и м л ар,— де­
д и .— Бейлар извош олиб келишди, сизн и кутиб тури-
шибди.
Азизбей билан К ом рон уларни иккинчи цават да^-
лизида кутиб олишди. Азизбей цули билан уйга и ш о р а
цилиб:
— И ккита бемаврид мецмон келди, шовцин цил-
м англар,— деди. Кейин Ф ари д ан и бошидан-оёгигача
су зи б чицди. — Бу нимаси, кичик хоним, ц ора терга ту-
шиб кетибсан?!
Азизбей кулимсираб, Ф арид ага яцин келди, иягидан
ушлаб кузларига тикилди.
— Кема келишга келди-ю, лекин сенга фойдаси йуц.
Э р и н г ж ав об бермаяпти, — деди.
Ф ар и д а б и р цадам орц ага ташланди, з^айратидан
кузлари олайди.
— П очч а, мима деяпсиз!
Азизбей барм оги билан К ом рон га и ш о р а цил-
ди.
— М ан а эринг, цизим, менинг дахлим йуц. — деди.
Ф а р и д а войлаб ю зини тусди. Йицилиб кетиши мум-
:син эди, б и р оц аллакимнинг цули билагидан ушлаб цол-
ди. Ф ар и д а кузларини очиб царади: олдида К ом рон
турарди.
Азизбей ш одиёна бир цацца^а билан:
— Эй, хайрият, ахи ри ц аф асга тушдингми, Чолицу-
ши? Кани, типирчилаб боц-чи, бир курай, цани типир-
чилаб боц-чи! К ани> курайлик-чи, фойдаси б о р м и к а н ? —
деди.
Ф а р и д а ю зи н и тусишга ^арак ат цилса цам, билагини
К ом рондан цутцазолмас, бош и н и беркитиш га у р и н са
з$ам, К ом рон н ин г кукси ва елкасидан бош ц а ерни то-
нолмас эди.
Азизбей яна бояги цаз^цаз^а билан:
— А троф и н гд аги л ар сенга тузоц цуришди, Чолицу-
ш и,— деди.— Сирингни мана т у х ои н М уж гон ф о ш ци-
либ цу^ди. Х у д о рацмат цилгур д октори нг К ом рон га
дафтарингни ю б ор г ан экан, д аф т арн и олиб, тугри цо-
зининг олдига бордим . У зинг ёзган баъзи н арсал арн и нг
жойларини курсатдим. К ози ацлли одам экан, д арров
нико^ингга ф ат в о берди; тушундингми, Чолицуши? М а ­
на энди К ом рон сенинг эринг, энди у з^еч цачон сени
гашлаб кетмайди.

282
Ф а р и д а шу кадар цизариб кстд-.'ки, ю зинипг ранги
мовий кузларига з;ам уриб, куз цорачицларида утлар
чацнади.
— Бас, Чолицуш и, куп н о з цилаверма! К ури б ту-
рибм из, суюнганингдан шундай циляпсан. М енга цара:
«П оч ч а, чаккн цилмадингиз, кунглимдаги булди» дс.
Кани, такрорла!
Азизбей уни зурлаб т ак рор зтткрди. Кейин з^ужра
эшигмни очиб, голибона бир цаццаз^а билан:
— Ш ари ат нули билан вакил отам ан, аф ан д и м ,—
деди,— Чолицуш у, э кечирасизлар, Ф а р и д а хоним но-
мидан мака гау Комронбейнп куёвликка цабул цилдим.
Ф о т и ^ а цилинг, биз оминни бу ердан т уриб айтамиз,.—
деди. Кейкн Ф ар и д аг а угирилиб з^азиллашди: — Э н д н
нима дейсан, Чолицуш и? Муштумдек б ол асан у неча
йилдан бери зконимизни олиб келасан! Хуш ? Эн д и хуп
бопл аб к,улга туширдимми?
Богдан болаларнинг чугури эшитилиб турарди.
Азизбей:
— Энди табриклар, цул УпишлаР бош л ан ад и ,— д е­
д и .— Йуц, яхш иси, буни кечга цолдирайлик. У з цулим
билан цулинг ургулсин туй зи ёф ат и тайёрлайман. Ка-
ни, углим! Бизнинг вацир-вуцуримиздан сизл арга ф о н ­
да йук,. Бир-бирингизга айтадиган гапларингиз б орд и р.
Углим, анови о р ц а йулни курдингми? Баракалла, ана
шу т ор зи н а билан хотинингни олиб цоч. Узоцца, хоху-
лаган ерингга б о р . Кейин би рга цайтиб келарсиз-
лар.
К ом рон Ф ар и д ан и цулидан тортиб, зина том онга
кетаётганда, М уж гон орц аларидан етиб келди. Дугона-
лар йиглаб туриб упишдилар.
Азизбей кузларида пайдо булган ёшларини билдир-
маслик учун бурн ини гувуллатиб цоцди-да, нотиц сии-
гари цулини силтаб туриб:
— Дой, гилосимни угирлагаи Чолицуш и! Уни бошца-
га угирлатсанг борм и, нах мендан балога цоласан-а! К а_
ни, з^озир цайтариб бер, шу билан з^исоб-китобимизни ту-
гатайлик,— деди. У з^алигача цулини К ом рон д ан буша-
та олмаган Ф ари д ан и баланд к угари б упгандан сунг
яна йигит цучогига отди.— Бугуп кечаси денгиз пурта-
на.сига йулицардинг, биз сени цутцариб цолдик. Л екин
ёнингдаги « сар и ц пуртана», назаримда, ян а з$ам хавф-
лироц куринади. Х у д о паноз^ида асраси н сени, Чоли-
цуши!
И кки бахтиёр тор зинадан ю маланиб кетар д араж ад а

383
пастга учиб туш ди.Комрон цулини Ф ариданинг белидан
утказиб олиб, уни маркам цисар, чангалидаги нозик
барм оцл арни огритиб эзарди.
Зи п ап оял арни н г бирида Ф арид ан и нг этаги илашиб
цолди. Д аи си раш и б бир н аф асги н а тухташди. Чолицу-
ши этагини бушатиш билап о в о р а экан, К ом рон ^ая-
ж он ичида н аф аси тицилиб:
— Ф ари д а, мспики эканлигингга >>сч ишонолмаяп-
ман! М еники эканлигингга, цалбимни иш онтириш учун,
вазнингпи син аб куришим керак, — деди.
К ом рон уни ёш боладай азод кутариб олди. Ф а р и ­
да узини цутцазиш учун типирчилар, н аф аси бугилиб
>;ансирарди. Ч орш аф и д ан тузиб чиццан сочл ари Комрон-
нинг юзига урилар, цучок,да талгшниши йигит кучига
куч б ерар, >;арорати цонини циздирарди. К ом рон уни
пастгача кутариб тушди. Киз эса ж арга цулаётган киши
сингари н аф аси н и ичига олиб, кузларини гамиб олди.
У гоз; кулар, гоц йигларди.
Ф а р и д а ташцари эшигига етганда ялина бошлади:
— А.^волимга цара, К ом рон ! Ш у а^волда цандай
ташцарига чицамиз? Рухсат бер, ю цорига чициб, бир
зумда кийиниб тушай.
К ом рон бушатмади.
— И л ож и йуц, Ф ари д а. Бир марта булди-булди.
Энди зурга цулга киритганимда яна бушатайми, йуц,—
деди кулиб.
Ф ари д ан и н г царшилик цилишига ортиц м адори цол-
мади шекилли, бош ини К ом роннинг куксига цуйиб,
уяла-уяла:
— Уш анда кетиб цолганимга узимни з;ам пушаймон
булмаган дейсапми? — деди.
К ом рон унинг ю зини курмасди. Фацат бетларини,
лабларини силаб-сийпаган, суйиб ардоцлаган бармоц-
ларга иссиц куз ёшлари томаётганини х,ис этарди.

^ ^

Улар йулда >;ам цучоцлашиб кетишди. Рупарада кела-


ётган иккита балицчини куришгандан кейингина айри-
лишди. Д ануз гаплашмай борард и л ар. Ёнма-ён ю ри ш
бахти уларни мает цилган эди.
А н а бог нули! К ом рон ун йил аввал Ф ари д ан и шу ер-
да биринчи марта курган эди. К ом рон цизнинг елкасидан
секин ушлаб:
384
— Бу ер эсингдан чициб кетгандир, Ф арид а? — деди.
Кпз узоц ларга чузилиб кетган йулга цараб кулимси-
ради.
— Бу царашингда маъно б ор, демак, эсингда?
Ф ари д а сски н хурсинди. Кейин, б и р зеки Х}'лёга ку-
лимсираётгандай, чуцур з^оргиплик ва уйчаплик билан
К ом ронга царади.
— Уш а маз^ал бирам суюнган эдимки!.. А ж аб о, буни
эсдан чицариб буладими? — деди.
Йигит, циз бош ипи тсскари угириб олмасин, кузлари
кузларимдан айрилмасин, деб Ф ари д ан и иягидан ушла-
ди, огир, сокин бир товуш билан:
— Ф ари д а, — деди, — бизнинг бутун саргузаштлари-
миз мана шу ердан бошланган. Биламан, азизим, сенинг
бу кузларинг шунчалар ж аф о, ш унчалар саргардс^нлик-
ларни курдики, гапларимга, дардларимга, албатта, тушу-
нади. Сенга кунгил берган вацтларимда кулишдан, эр-
мак цилишдан бош ца нарсани билмайдиган гофил, т у х
цизча, нурдай, овоздай ц>'лга кирмайдиган Чолицуш и
эдинг. Сенга чуцур муцаббатим б о р эди. Д ар куни эрта-
лаб уйгонганимда муцаббатим цалбимда яна з^ам улгай-
ганини сезардим . Бундан з;ам уялар, цам цурцар эдим.
Гоз;и ма_цаллар менга шундай царар, шундай сузлар ай-
тардингки, юрагим ш ирин умидлар билан талпина бош-
ларди. Лекин сен д арров узгариб олардинг. Дамиша ку-
либ, м азах цилиб турган бола кузларингда го>;о нозик,
>;ассос циз цалби акс этарди-ю, яна дарцол йуц булиб ке-
тарди. А н а шундай з^олларда: йуц, бу циз мени тушун-
майди, ахийри мени хазон цилади!» деб уйлардим. Даё-
тингни, кунглингни шунчалик тоза в а ф о билан менга
багишлашингни умид цилган эдим. Сен, балки мени кур-
ганингда учган рангингни, титрай бошлаган шу чиройли
лабларингни яш ириш учунгина мендан цочиб юргандир-
сан? М ен эсам буни Чолицуш ининг енгилтаклиги деб
ич этимни еб юрардим. Менга цара, Ф ари д а, бунчалик
т оза ваф он и , бунчалик ажойиб цалбни кичкина Чолицу-
шининг багрига цандай цилиб сигдирдинг?
К ом роп бир зумгина тухтади. О п п оц , н аф и с чаккала-
рида майда терлар пайдо булди. У бош ини солинтириб,
яна з;ам паст товуш билан сузини дасом цилди: — Д ардим
шу билан чекланмади, Ф арида. Сени хдтто узимдан, з^аё-
тимнинг гурли соатларини бир-биридан кунлардим.
Д унёда вацтнинг утиши билан бушашмайдиган, кучини
йуцотмайдиган цеч цандай з^ис йуц. «Борди-ю, бир кун
келиб, Ф ари д ан и бунчалик севмай цолсам, бу ш ирин

25-1049 385
з^ислардан ж удо булсам-а!...» деб цурцардим. Шундай
пайтларда, ёниб тугалишидан цурциб, чироцларни цан-
дай у ч и ри б цуйишса, мен з$ам шундай цилар, яъни хаё-
лингни кузларимдан узоцлаштириш га тиришардим.
Ф а р и д а, тогларда бир ут усади, отини билмайман. Одам
уни цанча куп з^идласа, б ора- б ора з^идини пайцамайдиган
булиб цолади. Бу ажойиб з^иддан мазфум булгиси кел-
маган киши уни маълум муддатгача узидан узоклаш-
тиради. Д ав оси шу. Гоз^о ян а уш а ажойиб з;идни цумсаб,
з$ар цандай >>идни, масалан, ярам ас «С ар и ц гул» з^идини
з$ам ди'могига келтиради. А н а шу ут уз з^идлари туфайли
бем а^ал х азон булади: одамлар узиб олишиб цулларида
сулдиришади, эза-эза улдиришади. Ф арид а, догу з^ас-
ратда цорайган кузларинг, алам ва уцубатдан сар?а)*ган
гузал ю зинг билан сени цулларда эзилган с а р и з^иди
ортган уш а хушбуй гулларга ухшатаман. Гапларимга
туш уняпсанми, азизим? Эвоз$, кузларинг ортиц кулмаяп-
ти. Демак, менинг бемаънидай куринган бу сузларим ни
эрм ак циляпсан.
Ф а р и д а уйцу элитган ёш бол а сингари кузларини
ю м иб олди. К иприкларида ёшлар жилваланар эди. Бу
з^аяжонли кечинмалар унинг м адорини цуритди, тизза-
лари уз-узидан букила бошлади, у бутун огирлигини
К ом рон н и н г цулларига ташлади.
Худди тушдагидай, ёлгиз лабларининг з^аракати би ­
лан шивирлади:
— К уриб турибсан, Чолицуш и абадий улди.
К рм рон бош и н и яна з^ам яцинлаштириб, айни оз^ангда
шивирлади:
— Дечциси йуц, «Ч ол иц уш и»га булган бутун муз^аб-
батимни бош цасига, «Гул баш ак ар»га бердим...
К ом рон цулларида з^амон огирлаш иб бораётган бу
м аж ол си з вужуднинг бирдан жонланганини, з^аёт завци
билан талпинганини сезди.
— Й ук, ундай дема, ж он К ом рон !
Ф а р и д а з^ануз К ом рон н ин г куксида ётган бош и н и
хиёл орц ага ташлаб, ю зини унга царатди. Кесик, бугиц
н а ф а с титратаётган буйнининг томирлари к укари б бо-
ра р , ю зи ёниб, кузларида цизил учкунлар уйнарди.
К ом рон яна бояги сузин и т ак рор айтди:
— Гулбаш акар, менинг, фац ат менинггина Гулбаша-
карим!
Ф а р и д а бутун вужуди билан цалтираб оёцларинпнг
учига турди, йигитнинг елкаларидан маркам цучоцлади,
томирларидаги з^амма цони лабларига ыигилгандай эди,
у буйнини чузди...
* * *

Б и р минутчадан кейин тиу олишди: Ф а р и д а у зоц чан-


цоцдан суиг тиниц бул оад а мирициб сув ичган цуш син-
гари жонланган эди. У ер тепиниб типирчилар, шовцин
сол ар, К ом рон га курсатм аслик учун >;аде6 ю зин и у ёц-
бу ёцца тебратар:
— Кандай уят иш булди, вой худ о! С е н с а б а б бул-
динг, худо ^ацци, сен с а б а б булдинг!..— деб чирц ирард и.
Енларидаги д арахт ш охида бир чолицуш и тинмай сай-
р а р эди.
ТУРК Р О М А Н Ч И Л И Г И ВЛ РА Ш О Д Н У Р И
^ Л ^ И Д Л ИК К И O F H 3 СУЗ

Дарёларпи и рм о^ларсп з, дспгнзлармп эса


дарёларсиз тасаввур этнб булмагани каби жа.%он
адабиётини х;ам с р юзидаги барча ха.м^ларичиг
бадиин ижодпснз туда илгаб олнш гсло мумкнн
эмас. З е р о даре ирмо^лардам ^увват олади, шулар
>;исобига тулиб-тошиб, аи ^ири б о^адн, дспгиз
э са дарё билам, унинг .^аётбахш суви билан наф ас
олади, тириклик ^илади. Худди шунга ухшаб
дупё адабистининг сарват хаиинасн ^ам каттаю-
кичик хал^лар бадинй тафаккурипинг ипжу допа-
ларидан ташкил топади, шулар ^и соби га бониб,
баланд чу^ил арга кутарилади. Бугупга келиб
ж а ^ о н ми^ёсида м аш^ур ва маълум булгап турк
адабиётиии демгнзга • ^увват бериб турган ана
шундай серсув дарёлардам бнрига, унииг наср
ва назмда бергам эмг яхши намуналарими
э с а инсопиятнинг бадпий гапжннасига цушилгаи
ноёб ж аво^и рл арга ^иёс ^илиш мумким.

Турк адабиёти — катта тарак^иёт йулини, ма-


ш а^^атлар ва изланишлар бос^ичларини боси б
утган адабиёт. X IX аернинг иккинчи ярмидан
бош лаб гарб, хусусан француз суз сапъаткорларп
асарларининг куплаб таржима этилиши турк про-
эаси з^амда турк адабнй тилининг шаклламншнда
гоят му^им а^амиятга эга булди. Ибро^йм Ши-
носий (1826— 1871), Ном и Камол (1840— 1888) ва
А^мад М ид^ат (1844— 1912) янги турк адабиёти-
иинг илк там ал тошини ^уйган суз усталаридир.
И бро^и м Шииосийнинг «Ш ои рн ип г уйланиши»
номли комедпяси (1860) бу адабиётда драматургия
ж ан ри пайдо булганидан дарак бергаи булса,
Н ом и ^ Камол билах А.ч;мад Мид^атпипг олдинма-
кейин эълон ^илинган ром ан ва циссалари янги
тнпдаги прозаиинг дастлабки ^алднргочлари булди.

388
И б р о ^ и м Шиносий биринчи турк драматурги
булиш билам бирга уз юртида катта ижтимоий-
сиссий ва адабий-бадиий фаолият курсатган йирик
ш оир >;амда публицистдир. Я ^и н маслакдоши ва
дусти Ого>; афандп билан 1860 йилда ташкнл этган
«Т арж ум ош т адпол», кейпнчалик эса узи чинара
бошлаган «Т асвири аф к о р » газсталарп уша ва^тда-
ги Усмонли Туркиянинг сиёсий-ижтнмоий даётида,
янгича адабиёт учун курашда му^пм роль уй-
нади.

А^мад Мид^атнинг дам турк адабиёти риво-


жпда м уносиб урни б о р . У утган асрнинг
70 — 80 йилларидаги маданий-маърифий ^аракат-
нинг ф аол ^атнашчиларидан бири, серма>;сул
ёзувчи, нош ир ва таржимондир. И ж од и н и дастлаб
^икоянависликдан бошлаган бу адиб 1875 йилда
узининг дастлабки йирик асари н и — «Э^асан М ал­
л ое» ром анини эълон ^илди. Муаллифнинг уш бу
ром анга ёзган сузбош исидаги ^уйидаги сатрлар
уш а давр адабий ^аракат ж ар аёи и .у ч у н характер-
лидир: «Кейинги икки-уч йил ичида мамлакатимиз-
да адабиёт инкиш оф этиб, дуруст сам аралар бера-
ётгани жумлага маълум. Руйи-рост айтиш ксракки,
бйзда >>озирга цадар кичик ^ажмдаги асарларгина
пайдо булди. Лекин ишни кичигидан бошлаб,
кейин э са каттарош га утмоЦлик тарац^иёт мат-
лаби эмасмп?.. Шу маънодаги саъйи ^арак ат
намупаси у л аро^ уз романимни китобхонлар э^ук-
мига ^авол а этурман... Бу ёзгоним на таржима
ва на тацлид эрур».

Аз;мад Мид^атнииг кейин эълон ^илинган


боин^а ром анлари каби бу асари >;ам саргузашт
услубига цурилган булиб, бадиий жи^атдан бир
мунча заи ф . Романда бош ^ а ^р ам он )^асан Мало^-
нииг турли улкаларда кечирган саргузаш тлари
э^икоя ^илинади. Лекин шунга ^арамай бу адиб-
нпиг серм а^сул ижоди («Ёш турк» деб номланган
сунгги ром ани 1908 йилда эълон ^илинган) маъ-
рифатпарвйрлик ну^таи назаридан, кейинчалик
пайдо буладиган етук бадиий асарл арга замин
тайёрлаш эътибори ила ало?;ида дик,цатга сазо-
вордир.

389-
Уз даврининг йирик ж амоат арбоб и ва маъри-
ф атп арвари булган Н ом и ^ Камол янгича адабиёт-
нинг юзага келиши ва о ё ^ ^ а туришида шижоат
курсатган ёзу’вчидир. Азучад Мид^ат миллим мав-
зуларни адабиётга олиб кириш, ёзувчилик ма^о-
ратини эгаллаш бобида дастлабкп ^адамларни
^уйган булса, Н ом и ^ Камол бу соз^ада яна ^ам
дадилро-^ ^алам тебратди, гарб адабиётикимг энг
яхши намуыалари таж рибасини ижодий узлаштир-
ган ^олда бир талай оригинал асарлар яратди.
Унинг «Интибоз^ ёкп Алибейпинг саргузашти»
(1874) ва «Ж азм п» (1880) романлари янгп ада-
биётнинг шаклланишида муз^им а^ампятга эга бул-
ди. Адибнинг 1$атор пьесалари з^а^ида з^ам шу
гапни айтиш мумкин.

Туркия тарихида утган асрнинг 40 — 70 йиллари


Танзимот даври деб юритилади. Б у давр мамла-
катни ^оло^ликдан олиб чи*;иш, баъзи ислоз^лар
йули билан и^тисодий-ижтимоий ^аётга узгартиш-
лар киритишга уриниш билан характерланади.
Гарчи маълум сабабларга кура бу уринишлар туб
^эгариш ларга олиб келмаган, мамлакат огир а^вол-
дан, чет давлатлар тазйи^идан ^утилмаган булса
>;ам, бурж уа муносабатларининг шаклланишида,
янгича м афкура ва маданиятнинг ю зага келишида
маълум бир туртки булди. Ю ^ор и д а номлари зикр
этилган учала адиб уша Танзимот даврининг пеш-
цадам вакиллари булиб, уларнинг ижоди турк
адабиёти ривожида муайян бир бос^и чни ташкил
этади.

Т урк романчилигидаги иккинчи б ос^и ч эса


X I X аср охирл ари — X X аср бош ларида Истамбул-
да нашр этиб турилган «Сарвати ф ун ун » журнали
атроф ид а уюшган бир ^ат ор забардаст адибларнинг
ижоди билан белгиланади.
Б у уринда дастлаб шуни таъкидлаш лозимки,
70-йилларнинг охирларига келиб Туркияда мур-
гак исло^лар даври тугаб, реакция зуфужи
кучайган ва зулм-зуравонлик авжига минган эди.
Бу н ар са эндигина эркин ^ан от чи ^ариб келаётган
адабиётга таъсир этмай ^олмади, о^ибатда уша
даврда яратилган асарларда тушкунлик ва саро-
сималик, нола чекиш, гусса ва алам руз^и баралла

390
сезилиб турди. Лекин шунга ^арамай би р гуру)?
сарватифунунчилар — маш^ур ш оир Т ав ф и ^ Фик-
рат (1867— 1915), прозачилардан Холид Зи ё Ушоц-
лигил (1866— 1945), Мсз^мет Р ау ф (1875 — 1931),
Ж ап об Шаз^обиддин (1870— 1934) ва бош цаларнинг
баракали ижоди туфайли асарларда янги мавзулар-
11 м ишлаш, инсониинг ички дунёсини таз^лил цилшн,
баёп ва услуб майоратным ош ириш ну^таи паза-
ридан адабиёт янги погонага кутарилди, дсб айтиш
мумкин. Турк революцион адабиётининг утмиш-
доши Т ав ф и ^ Фикратнинг жаз^олат осм онида
чацмоздай ча>$нагап шеърлари, Холид Зи ё Ушо^-
лишлпинг туркларнипг биринчи миллий ро.мани
дсб тула а с о с билан эътироф этилган «Таци^ланган
м у^аббат» (1900) сннгари цатор асарл ари , М с^мет
Гауфнинг «Сентябрь» ва б ош ^ а романлари,
Ж ап об Ш а^обиддинпинг талай шсър ва пьссалари
бунга ёр^ип мисол була олади.
Адабиёт майдонига кириб келган учинчи авлод
пакиллари ораси д а ^усайн Раз^мий (1864— 1944),
Холида Адиб (1884— 1964), Умар Сайфиддин
(1884— 1920), Рашод Нурп (1898— 1956), Эржумапд
Акрам (1896— 1956) каби адиблар алоз^ида ажралиб
туради.
Биринчи жах,он уруши куп мамлакатларда
булганн каби турк хал^ининг бош ига \ам тачай
кулфатлар келтирди. ^у к м р он доиралар мамлакат-
ин уруш гирдобига тортгаплиги натижасида халц-
пинг ун мипглаб ф арзандлари бировларпинг
манфаатлари учун жанг майдонларида з^алок
булди, ^ишлоц хужалиги ва саноат инцирозга юз
тугди, 'Гуркияга империалистик давлатларнинг
цушиплари бостири б кирди. Уз-уэидан равшапки,
мамлакатда ю зага келган бу огир аз^вол адабиётга
з^ам таъсир ^илмай ^олмади. Б и н обари н уша йил-
ларда яратилган асарларнинг купчилигида умидсиз-
лик ва тушкунлик кайфияти уступ турар, реал
з^аётга ал о^аси булмаган нарсалар мадз; ^илинарди.
Лекин айни бир ва^тда чет элликлар асорати га
^арш и бош кутаришга даъват этган ватанпарвар
адибларнинг овози з^ам эшитила бошлади. Туркия
муста^илликни бой бериб, мустамлакага айланиб
цолиш хавф и юзага келган бир пайтда, ^ушни
Россияда галаба цозонган Октябрь революцияси-
нинг бевосита таъсирн остида бош ланган миллий-

391
озодлик э^аракати эаф ар билан тугаб, республика
эълоп ^илиниши турк адабиётп тарпхпда ямги
са ^ п ф а очди. Туркия рссиубликаси эълон килин-
гандап ксйинги дастлабки иплларда империалист-
ларга ^аршп олиб борплгап миллий озодлик
урупш .^а^ида .\икоя ^илувчи асарлар пайдо булди.
Холида Адибпинг « Оташ куйлак», Рашод Нурининг
«Яшил кеча»>, Ака Гундузминг (1886— 1958) «Дик-
меи юлдузи», Мс.%мсд Рауфнинг «Н аж от » роман-
лари тулар жумласидапдир. Уша даврда яра-
тилган энг яхшп асарларда хал^ бош ига тушган
огир кулфатлар ^аь^ида суз юритилди, султои
э^укуматииинг разил сиссати, бос^пмчиларнинг бе-
бошликлари очиб ташланди, ме^паткашларпинг
очлиги ва ^ашшо^лпги г^исобига бойлик туплаган
та^водорл ар ^амда ^укмром доиралар фош ^илин-
ди. Бу парса Рашод Мури, Х усаи н Ра.^мий ва
бош ^аларм пнг х^атор асарларида уз ифодаснпи
топди. Бу срда шуни ^ам айтпб утиш керакки,
миллий озодлик уруши мавзуига багишлангаи куп-
чилик роман, ^исса ва .%икояларда асосп н ь^а^рамон-
лар ^илиб хал^ оммаси эмас, балки якка оф ицерлар
курсатилгаи, хал^ эса онгсиз ва итоаткор. омма
сифатида тасвмрланган. Лским уша паытларда
демократик йуналишга маыеу-6 булган адиблариимг
^ат ор асарлари х,ам юэага келдики, уларда
урушнипг бош ^а^рам ои и х;илиб хал^ тасиирланди,
чиндан э^ам ватан муста^иллигини са^лаб долган
оддий шичилар .— д сзд онлар, ишчилар, х,уиарманд-
лар зур самимият билан ^аламга олимды.

Турк . рсволюциом шсърнятпниыг асосчмси,


оламшумул шоир Нозим Э^мкматнинг (1902— 1963)
ижоди турк адабиётпда буюк бир ^од н са булд-п.
.Унинг 1924 йилда «Ойдинлик» журпалидгьбосплган
илк шеърлари ^амда 1929 йилда эълон ^илинган
«Саккиэ юэ уттиэ беш сатр» помли биринчи
китоби турк жамоатчилиги учуй кутилмаган вок^еа
булди. Унинг шсърларида илк дафъа ишчилар
синфннинг ^удратли овози янгради. Ш оирнинг
куплаб пьссалари турк театрларида са-%наг<
^уйилди.
Одатда 30-йпллармп Туркияда тан^идий реа­
лизм адабиётп юзага келгам ва бу адабиёт гоят
гуллаган давр, дейишади; Чиидан ^ам шуидай. Ра-

392
шод Энпс (1909), Садри Эртсм (1900- 1943), Х у ­
саин Ра^мий, Рашод Нури ва бонн^аларпииг турк
во^слигипи тап^идий тасвпрлагам энг яхиш ром ан
ва ^икоялари худди шу даврда боснлпб чикди.
Н озим ^пкмат, Сабо^иддпп Али (1906— 1948),
Суад Дарвиш (1905— 1963) х,амда Рифат Илгазиинг
(1911) жамият иллатларпни ф о т этувчп ва уларга
i$apinn курашга чорлсичи асарларп >;ам худди
шу даврда юзага келди. Бу даврнииг энг вдами-
ятли томони яиа шупдакп, yiua иплларда турк
прозасп д а рсволюниоп-дсмократик иуналиш пайдо
булди. Зу р истсъдодли адпб Сабо.\иддин Али
ана шу йуналшшпшг энг псш^адам вакилидпр.
Романпавис, ^икояиавис ва ш оир спфатида у
узидан ксйинги авлод вакилларига катта таъсир
утказди. Сабо^иддин Али дастлабки ^нкояларида
романтик ру^даги ^а^рамомларми яратган булса,
кеминги асарларпда тугридаи-тугри рсволю цион
Kypaujra даъват этиш даражасига кутарилди. Ёзув-
чииипг «^уй пжо^лик Ю су ф » (1936) ва «Ичимиз-
даги мблис» (1944) романлари кснг жамоатчилик
томонидан катта ^изи^иш билап кутиб олинди.
Сабо^иддии Алииииг ижодида д ездонлар мавзуи
айникса му^им урин эгаллайди. Ушбу давр адабиёти
^а^и да ran кстганда тараодийпарвар ёзувчиларни
уюштиришда, уларнн му^им мавзулар томон йу-
налтиришда катта роль уйвагаи «Расмли ой»
журналининг хизматларипи ало^ида таъкидлаб
утиш ксрак. 30-йилларнинг бош ларида журналист
ва адиб, ксиинчалик езилган «Совет И т г и ф о^и д а
45 бсш кун» китобининг муаллифи Зак ари я Сертсл
ва р а ф и ^аси Сабина Сертсл томонидан н а т р этиб
турнлган бу журнал турк адабмётида дсмократмк
^апотнппг ривожланишида, ^ат ор истсъдодли
сзувчиларнимг стишиб чи^ншида катта ахуамиятга
эга булди.

Узинипг купчилик тенг^урлари каби Рашод


Пури .%ам иккипчи ж а^он уруш и ва ундан
кепинги даврда жуда оз ижод *>илди. Шу ва^т.
ичида умпнг бор-нуги икки романы боси л и б чи^ди.
Агар у «Т сги рм он » дсб момламган биринчи
романнда Усмонли импсриясининг чскка вилоят-
ларндаги амалдорларнинг калтабиплиги ва ахло^-
сизлигини ф о т этса, «М искинлар такъяси»да

393
Туркияда гадойлик яхиш касб булиб 1;олгап-
лигини за^архандалик билан таъкидлайди.

Асримизнинг 60 —70—80-йиллари турк адл-


биётига жуда куп япги помларпи на ж а^он адаби-
ётининг эпг яхши намуналари билам буй улчаша
оладиган талай асарларми бсрди. Бу давр ало>;ида
су^бат мавзуи, ало^ида ва мувафассал )^икоя боне и
булганлиги учун бу уринда унга тухталиб утол-
маймиз.
}^озирги эамон турк адабиётида му>;им ^рин
тутган Рашод Нурининг ю ^ори д а зикр этилган
асарларидан таш ^ари яна куп китоблари босилиб
ч и ^ а н . Унинг «Тамга» (1925), «Ш аф цат дилинг»
(1928), «)^азонрезги» (1930) ромамларида турк
мс^наткашларининг огир турмуши, аелларнинг
ижтимоий тенгсизлиги узинипг рсалпстнк ифо-
дасини топгап булса, «Худонипг мсх;мопи», «Хан-
ж ар », «>^ийлаи шаръий» кабп ^икоя ва пьссаларнда
ру^оиийларнинг кирдикорлари очиб ташланади.
Ьулардап таш^ари муаллифнипг «Лабдап ю ракка»
( 1925), «О ^ш ом ^уеш и» (1928), «Аёл кушаидаси»
(1927), «Ачиниш » (1928), «Тоголча буталари»
(1932), « О см о н » ( 1935), «Э ск н касаллик» (1935)
ромапларп бор. У куплаб пьссалар ва >;икоялар
муаллифидир. Езувчииинг 24 жилддак иборат кул-
лиёти босилиб чиццан. Рашод Нурининг «Тамга»,
«>^азонреэги», «Яшил кеча» романлари узбек тилига
таржима ^илинган, унинг «}^ийлаи шаръий» пьеса-
си республика театрлари са.^насида цуйилган.
Адибнинг таржимаи цоли ^а^и д а шуни айтиб
утиш мумкинки, у Истамбулда э^арбий врач оила-
сида тугилган. Дастлаб Истамбул университети-
нинг адабиёт факультетида уь;иб, кейипчалик четэл-
ларда та.^силипи ош ирган. Рашод Н ури дастлабки
пайтларда у^ув юртларида у^итупчилик цилган,
кейипчалик эса хал^ м аори ф и министрлигчда
назоратчи ва бош назоратчи булиб ишлаган. 1939
йилда Туркия Бую к Миллат мажлисига депутат
цилиб сайламган, умрипинг сунгги йилларкда Гур-
киянинг Ю Н Е С К О д а г и вакили булиб турган. У
1956 йнлда Ломдонда 64 ёшида вафот ^илган.
Рашод Н ури уз юртида катта таржимон, лугат
ва апталогнялар тузган олим ва адабпй тап^идчи
сифатида э;ам маш^ур.

394
1^улингиздагн «Чол и ^уш и» р ом ан и Рашод Ну-
ри Гунтекиннинг ижодида ало^ида у ри н эгаллайди.
Романдаги во^еалар биринчи ж а ^ о н уруш и арафа-
сида ва уруш йилларида юз беради. Романнинг
узи эса турк хал^ининг чет эллик асоратчиларига
1$арши кураши галаба билан якунланган, нмпериа-
листларнинг Туркияга бост ири б кирган ^ушинлари
тор-мор цилинган, мамлакат янги рун, янги кайфият
билан яшаётгаи бпр пайтда босил иб чи^ди. Тур-
кияда неча асрлардан бери эрксизлик ва ^у^у^сиз-
ликка ма^кум этиб келпнган, энди э с а бу со ^ад а
б и р о р узгариш булишини интизорлик билан кута-
ётган хотин-^изларнинг бир вакиласи .\а^ида>
унинг бошидан кечган аччш^ саргузаш тлари тугри-
сида, 1?ишло 1?ларда з^укм сураётган саводсизлик,
1?ашшо^лик ва хурликлар ^а^и д а з^икоя ^илувчи бу
асар тез ф урсат д а узининг минг-минглаб китоб-
хонини топди.
Ушбу романнинг китобхонни ^аё ж он г а со-
лувчи, уни дар^ол узига ром 1$илувчи жи^ат-
лари нимада? Унинг энг биринчи фазилати —
ром аннинг бош ^а^рам он и булмиш тадбиркор,
журъатли, дилбар ва о^ила ^из Ф а р и д а образи д и р.
Сиз ром анни у ^и р экансиз, куз унгингизда Фарида-
нинг >;ам шаддод, э^ам шух ва и ф ф атл и ^и ёф аси
намоён булади, сиз у билан би рга ^аётда куп
]$ийинчиликларни енгиб утгандек, яхши одамларни
севиб, ёмонларидан биргаликда нафратлангандек
буласиз. Сиз китобнинг сунгги са ^и ф аси н и ёпар
экансиз, шундай зукко ва шундай хуш ча^ча^,
л обар *;из йулида учраган грамма говларни, жамики
т а ^ и р ва камчиликларни даъф ^илиб, ни>;оят
бахтини топганлигидан ^увонасиз. Б у асарнинг
яна бир фазилати шундаки,' оддий ме^иаткаш
вакиллари унда му^аббат ва или^ самимият билан
тасвирлангап. Булар узи 04 Еа юпун булса >;ам,
лекин ор-номуси з^амда виждонини >;ар нарсадан
устун ^уядиган, айпи ва^тда м е ^рн б он ва дилкаш
инсонлардир. Сиз Ф ари да билам би рга куп жи.%ат-
даи а^воли э^озир ^ам узгармаган турк ^ишло^-
ларини кезиб чик;асиз, у ердаги ог и р шароитни,
с а в о д « ^ оч-ялангоч, юпун ^и ш л о^ болаларини
куриб ачинасиз, )^ожи халф а ва Хайруллобей
сингари тозакунгил, камтар, м уш ф и 1$ кишиларни
чин ^албдан севиб ^оласиз. 1^олаверса, ром ан ти-

395
лига х о с булган соддалик ва ё^имлилик, чуь^ур
лиризм зав^ингизни оширмай нуймайди Бу роман
турк тилида ва 1$атор хорижий тилларда бир неча
б о р босилганлигини'нг сабаби ^ам шунда.

Мухтарам китобхонлар! «Чолинуш и» рома-


нининг узбек тилида биринчи марта нашр этил-
ганига салкам уттиз йил булди. Ш у давр ичида
у ^айта-^айта босилди. Ушбу ром ан узбек китоб-
хонларига бунчалик манзур булишининг сабаби,
аввало, ёзувчининг ма>;оратида булса, иккиламчи,
ато^ли тарж им он ва адибимиз М ирзакал он Исмои-
лийнинг беназир ме^нати самарасидир.

Миад ^ак и м ов
М УНД АРИЖ А

Биринчи *>исм.................................................................................................. 5
Иккинчи içmcm.............................................................................. .................. 101
Учпнчи ]^исм..................................................................................................... 247
Туртинчи ^и см ............................................................................................... 285
Бспш нчи rçncM................................................................................................ 344
Турк романчилиги ва Рашод Нури ,%а^ида икки огиз су з.... ............ 388
На узбекском языке
РАШОД НУРИ ГУНТЕКИИ

ПТИЧК А ПЕВЧАЯ

Переиздание

Редактор А'. М ансурова


Рассом Ф . Г ам бароеа
Расмлар редактори А. Кива
Тех. редактор Э. Саидов
К оррект ор У. Сайдулласд

И Б 3817
Босм ахонага берилди 11.09.87. Босишга рухсат этилди 16.04.88. Ф орм ат и 8 4 Х Ю 8 1/ 32.
Б осм ахон а ^огози №2. Баииковская гарнитура. Ю ^ о р и босма. Шартли б осм а л. 21,0. Шарт-
ли кр-оттиск 21,42. Н аш р л. 22,31. Т ираж и 60 000. Заказ 1049. Б а ^ о си 2с. 40т. Ш арт н ом а
109-87.

Г а ф у р Гулом номндаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 700129. Тошкент. Навоий кучаси, 30.

У збски ст он С С Р нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари Давлат комитсти


«М атбуот» полиграфия ишлаб чи^ариш бирлашмасининг Бош корх он аси . Тошкент —
700129. Навоий кучаси, 30.
Гунтекин Раш од Н у ри
Чоли^уш и: Роман / Туркчадан М. Исмоилий т а р ж .—
4-нашри, — Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1988. — 400 б.
Турк сэувчиси Рашод 11ури Гунтскиииинг маш^ур «Чолицуши*> ромами узбек китоб»
хопларига маизур булгаилпги учун >;ам туртинчи марта наи:р кили,|Мс>КЛа-
Асардаги во^сал ар бирипчи ж а^он уруши араф аси д а юз беради. Ромамиинг
бош ^а^рамоми продали, дилбар ва о^илл ^из Ф ари д а ^аётда турли ^ийиичиликларга
дуч кслади. Лммо эзгулпк ва кусур, яхшилик ва омонлик уртаепдаги куратмда доим
адолат тарафи.ги олгам *>иэ, уз иисопии г,адри оа му^аббатини м уносиб ^им оя ^илади.

Гунтекин Р. Н . П тичка певчая: Роман.

И (Т у рк ).

Вам также может понравиться